Przewodnik po rekolekcjach lectio divina. Zeszyt 1 by Wydawnictwo Salwator

ZESZYT

1 Krzysztof Wons SDS

Treść – Dynamika – Program

Korekta Magdalena Mnikowska Zofia Smęda Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski

Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 403/P/2014 Kraków, 15 października 2014

ISBN 978-83-7580-406-5

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260 60 80, faks (12) 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Wstęp W ostatnich latach w Kościele z siłą ponawia się wezwanie do odnowienia praktyki lectio divina. Wskazywana jest ona jako „podstawowy element życia duchowego dla wszystkich wierzących”1, „decydujący element odnowy dzisiejszej wiary (…), którego wartość trzeba odkryć w życiu Kościoła”2. Dzięki wieloletniej praktyce lectio divina w Centrum Formacji Duchowej (CFD) obserwujemy, jak potwierdza się pasterska intuicja Benedykta XVI, że skutecznie propagowana tradycja lectio divina może przynieść w Kościele nową duchową wiosnę3. Od początku działalności CFD widoczne jest rosnące zainteresowanie drogą formacji w dynamice lectio divina. Wykazują je różne środowiska kościelne. Rośnie więc liczba zaproszeń z diecezji, prowincji zakonnych, seminariów, domów formacyjnych oraz kościelnych ruchów nieformalnych do przeprowadzenia sesji rekolekcyjnych. Na bazie różnorakich doświadczeń rekolekcyjno-formacyjnych w CFD powstał autorski program ewangelizacyjny. W swojej strukturze opiera się on na koncepcji egzegetyczno-duszpasterskiej kardynała Carla Marii Marti1

Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska Verbum Domini, 86 [dalej: VD]. XII Zwyczajne Zgromadzenie Ogólne Synodu Biskupów, Słowo Boże w życiu i misji Kościoła. Instrumentum laboris, Watykan 2008, nr 38. Por. Benedykt XVI, Słowo Boże źródłem odnowy Kościoła. Do uczestników kongresu z okazji 40. rocznicy ogłoszenia soborowej Konstytucji „Dei verbum” 16 IX 2005, „L’Osservatore Romano” 26 (2005) nr 11-12, s. 25.

WSTĘP

niego4. Treścią formacji jest kerygmat czterech Ewangelii odczytywany jako cztery etapy formowania dojrzałego chrześcijanina. Program rekolekcyjnej formacji nie zrodził się przy biurku, ale wyrósł ze wspólnego doświadczenia modlitwy Ewangeliami, przeżywanej razem z uczestnikami rekolekcji w klimacie pustyni, na słuchaniu Słowa i medytacji. Im więcej lat mija, tym bliższa staje się duszpasterzom CFD wizja formacji chrześcijańskiej, która daje pierwszeństwo Słowu Bożemu. Ono jest źródłem doświadczenia wiary i fundamentem rozeznawania osobistego powołania, a także pomocą w odnalezieniu swojego miejsca w Kościele i w świecie; wspiera w podjęciu wyborów i życiowych decyzji. Program został opracowany i opublikowany w formie podręcznikowej w sześciu tomach5. Obejmuje cztery podstawowe etapy formacji oraz dwa etapy stanowiące jej syntezę, pogłębienie i przygotowanie do głoszenia kerygmatu. 4

Kardynał Carlo Maria Martini uczynił ze starożytnej praktyki lectio divina osobistą metodę oddziaływania duszpasterskiego na wiernych z diecezji mediolańskiej. Przekazał im lectio divina, która jest żywym spotkaniem ze Słowem Bożym. Uczył ich słuchania Słowa, które przenika ludzką egzystencję społeczną, polityczną i kulturową. Wskazywał, że dzięki tej metodzie można odkrywać głęboką rzeczywistość świata, w którym żyjemy. Kardynał posiadał duże wyczucie duszpasterskie ludzi, Kościoła i obecnych czasów. Korzystając z tradycji patrystycznej i monastycznej lectio, meditatio, oratio i contemplatio uwzględniał kontekst epoki oraz złożoność i bogactwo struktury psychologicznej człowieka. Por. J. Kochel, Katecheza ewangelizacyjna w nauczaniu pastoralnym Carlo Maria Kardynała Martiniego, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1999, s. 188-189. K. Wons, Uwierzyć Jezusowi. Rekolekcje ze św. Markiem opatrzone wprowadzeniem do dynamiki lectio divina, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków 2004. Tenże, Powierzyć się Jezusowi. Rekolekcje ze św. Mateuszem, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków 2005. Tenże, Pogłębić wiarę w Jezusa. Rekolekcje ze św. Łukaszem, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków 2006. Tenże, Trwać w Jezusie. Rekolekcje ze św. Janem, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków 2007. Tenże, Ty wiesz, że Cię kocham. Rekolekcje ze św. Piotrem. Cztery Ewangelie, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków 2012. Tenże, Skała. Rekolekcje ze św. Piotrem. Dzieje Apostolskie, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków 2011. PRZEWODNIK PO REKOLEKCJACH LECTIO DIVINA  1/2014

ROZDZI AŁ I

Istota rekolekcji: słuchanie Słowa Pierwszeństwo Słowa Mariano Magrassi, benedyktyński mnich, arcybiskup Bari, biblista, któremu Kościół w Europie Zachodniej zawdzięcza ponowne odkrycie tradycji lectio divina, czterdzieści lat temu podzielił się swoimi intuicjami, które okazały się prorocze: „Głównymi wartościami, które należy dziś odzyskać w pełni, są: żywa wiara spójna z transcendencją Słowa Bożego; uczucie nieskończonej płodności Pisma i jego niewyczerpanego bogactwa, głęboki podziw dla świata biblijnego, w który Bóg złożył piękno (…). Trzeba na nowo odkryć głęboki sens jedności Pisma (…), a przede wszystkim odnowić sposób przybliżenia go, jako Słowa aktualnego, pozwalającego na dialog z Bogiem żywym i obecnym. Trzeba też odzyskać łatwość przełożenia lektury na modlitwę i oświetlanie przez nią problemów egzystencjalnych; wreszcie, obecność wszystkich zdolności duszy w czasie słuchania”10. Przywołałem słowa biskupa Magrassiego, ponieważ doskonale korespondują one z pedagogią, jaką od kilkunastu lat 10

M. Magrassi, Biblia i modlitwa. Lectio divina, Wydawnictwo „Bratni Zew”, Kraków 2003, s. 29.

ISTOTA REKOLEKCJI: SŁUCHANIE SŁOWA

jest kluczowy dla osób prowadzących i towarzyszących w słuchaniu Słowa. Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga. Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało. W Nim było życie, a życie było światłością ludzi (…). A Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas (J 1, 1-4.14).

Fundamentalne wartości Słowa Zwróćmy uwagę na podstawowe prawdy dotyczące Słowa, które – jeśli zajmą nie tylko nasze głowy, ale i serca – będą przenikały i kształtowały naszą posługę. Im bardziej będziemy świadomi tych wartości, im głębiej przenikną one do naszego serca, tym bardziej będą obecne w prowadzeniu innych do Słowa.

Słowo jest wydarzeniem: „Przez Nie wszystko się stało” Słowo Boga jest jedynym słowem, które możemy nazwać biblijnym dabar. Ono nie tylko mówi, ale także sprawia to, o czym mówi. W przepowiadaniu proroków jest zawsze słowem wydarzeniem, stwarzającym jakąś sytuację, dokonującym w historii czegoś nowego. Tak dzieje się od początku, od pierwszego słowa, które Bóg wypowiada w Biblii. Słowo Boga ma moc stwórczą. Bóg mówi i coś natychmiast się staje. U Boga mówienie ISTOTA REKOLEKCJI: SŁUCHANIE SŁOWA

zadane (niektóre przez swój grzech, pychę i głupotę) goiły się, inne – zadane przez ludzi – przestały promieniować zemstą, ucieczką. Zezwoliłem, aby łaska weszła w te miejsca. Po raz kolejny w swoim życiu przekonałem się i doświadczyłem, jak delikatny jest Bóg. Smakując Słowo Boga, leczyłem swoje wnętrze, wpuszczałem światło Słowa tam, gdzie było ciemno od bólu i bolesnych doświadczeń. To był krok w głąb mojego serca i duszy”22.

Słowo wychowuje Kardynał Carlo Maria Martini krótko przed odejściem z urzędu arcybiskupa Mediolanu w 2002 roku, na zaproszenie włoskich kamedułów wygłosił w Camaldoli konferencję na temat Słowo Boże w przyszłości Europy23. Było to jego ostatnie wystąpienie jako biskupa Mediolanu. Treść konferencji przypominała duchowy testament. Wystąpienie wydawało się refleksją nad jego osobistym doświadczeniem duszpasterskim, które opierało się na formacji do zażyłej więzi ze Słowem Bożym. W wystąpieniu podzielił się i takim spostrzeżeniem, że Biblia jest księgą dla wszystkich, że wychowuje wszystkich. Przekonał się o tym podczas licznych podróży. Wskazał też na pięć wartości wychowawczych Biblii. Zainspirowały mnie one do osobistej refleksji nad doświadczeniem posługi w naszym krakowskim CFD, a także poza nim. Zadziwiła mnie zbieżność jego doświadczenia z moimi przemyśleniami: 1. Biblia wychowuje przez komunikatywny język. To język Ducha Świętego, który potrafi nawiązać kontakt z każdym bez wyjątku. Niezależnie od wieku, stanu, kultury, od kondycji du22 23

Świadectwo na zakończenie Szkoły Wychowawców. Zob. C. M. Martini, La Parola di Dio Nel futuro dell’Europa. Card Carlo Maria Martini, dagli incontri di Camaldoli 2002, <http://www.internetica.it/ ParolaEu-Martini.htm> [dostęp: 15.09.2014]. PRZEWODNIK PO REKOLEKCJACH LECTIO DIVINA  1/2014

Jak towarzyszyć w słuchaniu Słowa? Zapytajmy teraz o podstawę dobrego towarzyszenia rekolektantom w słuchaniu Słowa. Raniero Cantalamessa wyróżnia trzy elementy:

Posłuszeństwo Słowu Towarzyszyć w słuchaniu może jedynie ten, kto sam nauczył się słuchać. Święty Augustyn zwraca się do głosicieli Słowa: „Na darmo głosi na zewnątrz Słowo Boże ten, kto nie słucha go od wewnątrz”. Następnie mówi do słuchających: „Wy jesteście słuchaczami Słowa, my jego głosicielami. Ale wewnątrz, gdzie nikt nie widzi, wszyscy jesteśmy słuchaczami”. Święty Grzegorz Wielki zwierza się swoim braciom: „To wy nauczyliście mnie tego, czego ja was nauczam”. Tak więc po pierwsze: słuchanie Słowa w Słowie, a po drugie: słuchanie Słowa w słuchaczach.

Słuchanie Słowa w Słowie Skorzystajmy z obrazu biblijnego, który dwukrotnie powtarza się na kartach Pisma Świętego: w wizji proroka Ezechiela i w wizji św. Jana w Apokalipsie. W Księdze Ezechiela czytamy: „Popatrzyłem, a oto wyciągnięta była w moim kierunku ręka, w której był zwój księgi. Rozwinęła go przede mną; był zapisany z jednej i drugiej strony, a opisane w nim były narzekania, wzdychania i biadania. A On rzekł do mnie: «Synu człowieczy, zjedz to, co masz przed sobą. Zjedz ten zwój i idź przemawiać do Izraelitów!». Otworzyłem więc usta, a On dał mi zjeść ów zwój, mówiąc do mnie: «Synu człowieczy, nasyć żołądek i napełnij wnętrzności swoje tym zwojem, który ci podałem». Zjadłem go, a w ustach moich był TOWARZYSZENIE W SŁUCHANIU SŁOWA

powiadaniem w imię Jezusa, mówieniem o Duchu a przepowiadaniem w mocy Ducha. Niekiedy, mówiąc o Duchu Świętym, budujemy własne teorie. „Dzieje się tak, kiedy z Ducha Świętego robi się ideę lub temat pojawiający się od czasu do czasu w kazaniach, jak cukier puder na słodyczach, a nie jest On niewidzialną siłą przenikającą od wewnątrz”40. W przepowiadaniu Słowa musimy być świadomi, że także Jezus, który głosił Słowo w mocy Ducha, najpierw sam na pustyni – prowadzony przez tegoż – napełniał się Słowem Ojca. Ewangelista Łukasza kilkakrotnie pisze, że Jezus „pełen Ducha Świętego powrócił znad Jordanu i przebywał w Duchu [Świętym] na pustyni (…). Potem powrócił Jezus w mocy Ducha do Galilei (…)” (Łk 4, 1). „W dzień szabatu udał się swoim zwyczajem do synagogi i powstał, aby czytać. Podano Mu księgę proroka Izajasza. Rozwinąwszy księgę, natrafił na miejsce, gdzie było napisane: Duch Pański spoczywa na Mnie, ponieważ Mnie namaścił i posłał Mnie” (Łk 4, 16-18). Trudno prowadzić innych do słuchania Słowa, jeśli samemu się go nie słucha. Trudno uwierzyć w Słowo, jeśli jego głoszenie nie jest przeniknięte wiarą głoszącego. Słuchanie nie ma związku z techniką, ale opiera się na wierze. Słuchanie jest doświadczeniem głęboko egzystencjalnym, a nie wartością jurydyczną czy pragmatyczną. Osobiste słuchanie z wiarą otwiera na nie także innych. Zdolności słuchania nabywa się bardziej na poziomie wewnętrznym niż zewnętrznym.

Słuchanie Słowa w słuchaczach W głoszeniu Słowa pojawia się pewna zależność. Podobnie jak głosiciel przybliża słuchacza do Słowa, tak również słuchacz, który ma bliski kontakt z Ewangelią, potrafi przybliżać do niej 40

R. Cantalamessa, Tajemnica…, s. 53-54 . PRZEWODNIK PO REKOLEKCJACH LECTIO DIVINA  1/2014

ROZDZI AŁ III

Dynamika rekolekcji lectio divina Elementy nośne rekolekcji W dotychczasowych rozważaniach zwróciliśmy uwagę na pierwszeństwo słuchania Słowa i na potrzebę indywidualnego towarzyszenia w modlitwie Słowem. Prowadzący rekolekcje ma pozostawać w cieniu Słowa i z boku osób słuchających Słowa. Skoro więc priorytetem jest prowadzenie uczestników do Słowa, rodzi się pytanie o elementy nośne rekolekcji, które dadzą Słowu centralne miejsce, a uczestnikom przestrzeń na nawiązanie z nim zażyłej więzi w klimacie słuchania, medytacji, modlitwy serca oraz kontemplacji. Wynikają one z samej istoty rekolekcji, ale są też odpowiedzią na podstawowe potrzeby uczestników decydujących się na rekolekcje.

Pustynia Wśród wiernych obserwuje się narastający głód „pustyni”. Jest to ważne wyzwanie dla Kościoła naszych czasów. Dzisiaj, kiedy w duszpasterstwie nierzadko odczuwamy, że pomimo ogromnej pracy nie możemy dotrzeć do wszystkich ludzi, by spełnić DYNAMIKA REKOLEKCJI LECTIO DIVINA

Kościół żyje i rozwija się dzięki Słowu Bożemu. Ten, kto przygotowuje program rekolekcji, musi być pierwszym wierzącym w prawdę, że Kościół nie żyje samym sobą, własnymi pomysłami, lecz Ewangelią49. Wiara Kościoła, a więc jego życie duchowe oraz zdolność rozeznawania i działania, rodzi się ze słyszenia, a tym, co się słyszy, jest Słowo Chrystusa (por. Rz 10, 17). Zatem każdy, kto przygotowuje się do rekolekcji, musi dotrzeć do źródła: „Słowo Boże jest pierwszym źródłem wszelkiej duchowości chrześcijańskiej”50. Stworzenie miejsc pustyni, domów modlitwy Słowem, które będą wychowywały i formowały do pogłębionego doświadczenia wiary, do duchowości zakorzenionej w codzienności i rzeczywistości naszych czasów, jest jednym ze strategicznych punktów w programie duszpasterskim Kościoła naszych czasów. Chodzi bowiem o powołanie do życia duchowych środowisk, w których akcent położy się na pójście w głąb, na tworzenie duchowych elit zdolnych ożywiać wiarę i przeżywać ją w sposób odpowiedzialny na różnych poziomach życia kościelnego, społecznego i politycznego.

Klimat domu Oprócz potrzeby pustyni i Słowa w wielu narasta potrzeba doświadczenia domu. Ludzie przyjeżdżający na sesje czy rekolekcje zamknięte szukają klimatu domu. Jeszcze nie myślą i nie mówią o modlitwie, jeszcze nie pytają, co będzie treścią konferencji i wprowadzeń do modlitwy. Dla nich najpierw ważne jest to, jak są przyjęci: to, że z każdym się spotykamy. Każdy uczest49

Benedictus XVI, Ad Conventum Internationalem La Sacra Scrittura nella vita della Chiesa (16.9.2005): AAS 97 (2005), s. 956-957. VC 94.

DYNAMIKA REKOLEKCJI LECTIO DIVINA

wiedzialnością przed Bogiem, który mówi, zaprasza, wzywa, pociesza lub upomina, a wszystko to w atmosferze modlitwy i dialogu, pokornej prośby o przebaczenie i o światło, z postawą otwartości na prowadzenie Ducha Świętego, aby uczynić ofiarę ze swojego życia. Praktyka lectio divina jest lekarstwem na dzisiejsze niespokojne, pokawałkowane życie. Lectio divina to na prawdę opatrznościowe lekarstwo na nasze czasy56. Kilka lat później papież Benedykt XVI, zwracając się do biblistów, powiedział: „Chciałbym przede wszystkim przypomnieć i polecić prastarą tradycję lectio divina (…). Praktyka ta, jeśli będzie się ją skutecznie propagować, przyniesie w Kościele – jestem o tym przekonany – nową duchową wiosnę. Jako stały element duszpasterstwa biblijnego lectio divina winna być zatem coraz bardziej propagowana, również przy użyciu nowych metod, starannie dobranych i dostosowanych do naszych czasów”57.

Lectio divina w CFD Wszystkie spotkania organizowane w CFD58 przeniknięte są pogłębionym, modlitewnym kontaktem ze Słowem Bożym. 56

Zob. C.M. Martini, La Parola di Dio Nel futuro dell’Europa. Card. Carlo Maria Martini, dagli incontri di Camaldoli 2002, <http://www.internetica. it/ParolaEu-Martini.htm> [dostęp: 14.09.2014]. Benedykt XVI, Słowo Boże źródłem odnowy Kościoła. Do uczestników kongresu z okazji 40. rocznicy ogłoszenia soborowej konstytucji Dei verbum 16 IX 2005, „L’Osservatore Romano” 26 (2005) nr 11-12, s. 25. W ciągu siedemnastu lat istnienia CFD z sesji i rekolekcji skorzystało około pięćdziesięciu tysięcy osób z Polski, innych krajów Europy (głównie Wschodniej) i innych kontynentów; średnio około trzech tysięcy uczestników rocznie. Spotkania, prowadzone w ramach różnych nurtów formacyjnych, trwają od trzech do ośmiu dni. W corocznym programie działają: weekendowe szkoły (Szkoła Biblijna, Modlitwy Słowem Bożym, Kierownictwa Duchowego, Szkoła Wiary i Szkoła Duchowości Ojca Jordana), dwuletnia Szkoła Wychowawców Seminariów Duchownych

DYNAMIKA REKOLEKCJI LECTIO DIVINA

to intencji autora tekstu. Sensus textus nie przeciwstawia się sensus auctoris, ale go zakłada. Odkrywanie własnego doświadczenia wiary nie jest subiektywnym fantazjowaniem, ale wiarą, że ten sam Duch, który natchnął autora tekstu, działa także w tym momencie, aktualizuje się w życiu danej osoby. Dzieje się to, co zapowiedział i przyobiecał Jezus – Duch doprowadzi nas do całej prawdy wybrzmiewającej w tekście, a więc także do tej, która objawia się w życiu konkretnej osoby72.

Czas oratio Czym jest etap oratio w modlitwie rekolektanta? Jest ważnym procesem, w którym rekolektant decyduje, czy pójdzie za prawdą Słowa, czy pozostanie przy własnym myśleniu, czy stanie po stronie Słowa Bożego, czy po stronie swoich ludzkich pragnień, czy zwiąże się ze Słowem, czy pozostanie przy własnych przyzwyczajeniach. Oratio jest „niepokonaną potrzebą odsłonięcia się, pozwolenia, aby ugodziło nas światło wydobywające się ze Słowa”73. Oratio jest synonimem modlitwy, ale modlitwy rozumianej jako „przemowa”, w której uczestnik do tej pory zasłuchany w Słowo, ma zająć stanowisko wobec Słowa i ujawnić swój życiowy wybór74. Jest to krytyczny moment dnia, a nawet całych rekolekcji. Uczestnik ma dokonać wyboru. Opowiedzieć się po stronie Słowa, które go wzywa, albo pozostać niemym na słowo wezwania. Wybory decydują o jakości życia. Dojrzałe wybory sprawiają, że dojrzewa powołanie. Powołanie na tyle jest urzeczywistnione, na ile urzeczywistnia 72

73 74

Por. I. Gargano, Czy jeszcze nie wierzycie? Lectio divina do Ewangelii św. Mateusza, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków 2002, s. 10-14. Por. tamże, s. 34. Por. tamże, s. 35.

DYNAMIKA REKOLEKCJI LECTIO DIVINA

ROZDZI AŁ IV

Cztery Ewangelie jako cztery etapy dojrzewania w wierze Cztery Ewangelie: kompendium formacji chrześcijańskiej Program rekolekcji lectio divina: Cztery Ewangelie jako cztery etapy dojrzewania chrześcijańskiego jest przeznaczony dla osób wszystkich stanów, niezależnie od powołania, jakie realizują w świecie: duchownych, konsekrowanych i świeckich. Formacja obejmuje cztery etapy ośmiodniowych rekolekcji odprawianych corocznie. Każdy z etapów rekolekcji przygotowuje do przeżywania codzienności w rytmie Słowa, gdyż to ono stanowi fundament całej rzeczywistości84. Wychowuje do ewangelicznej kultury opartej na rozeznawaniu i dokonywaniu codziennych wyborów w świetle Słowa. Lectio divina nie jest praktyką zarezerwowaną jedynie dla wiernych odprawiających rekolekcje i specjalizujących się w modlitwie, lecz jest stylem życia chrześcijańskiego, rozciągającym się na wszystkie wymiary ludzkiej egzystencji. Jest rzeczywistością, bez której nie możemy być prawdziwymi chrześcijanami w zsekularyzowa84

Por. VD 8.

CZTERY EWANGELIE JAKO CZTERY ETAPY DOJRZEWANIA W WIERZE

dramatyczne wydarzenia dojrzewa w powołaniu, jest Piotr. Uczył się życia z Jezusem aż do starości. Gdy na dziedzińcu arcykapłana doświadczył zupełnej bezradności i pogrążył się w grzechu odejścia, w miłosnym spojrzeniu Jezusa poznał swoją biedę, zapłakał i na nowo zatęsknił za Jezusem. Dopiero po tym doświadczeniu potrafił zgodzić się na siebie i na obietnicę Zmartwychwstałego: „Zaprawdę, zaprawdę powiadam ci, gdy byłeś młodszy, opasywałeś się sam i chodziłeś, gdzie chciałeś. Ale gdy się zestarzejesz, wyciągniesz ręce swoje, a inny cię opasze i poprowadzi dokąd nie chcesz” (J 21, 18). Słowo, które usłyszał Piotr, jest dobrą nowiną dla każdego ucznia. Jest jutrzenką nadziei na drodze za Jezusem. Pomimo swojej kruchości, grzechów i oporów, Piotr może być pewny, że jeśli wyciągnie ręce i pozwoli się przepasać przez Innego, Mistrz będzie go formował do dojrzałej relacji z sobą i poprowadzi go tam, dokąd sam o własnych siłach pójść by nie potrafił. Formacja ucznia w czterech Ewangeliach jawi się jako bardzo ludzka. Dojrzewanie do zażyłej relacji z Jezusem uwzględnia wszystkie nasze słabości, a jednocześnie jest przeniknięte łaską, ponieważ na tej drodze Jezus pierwszy zabiega i walczy o ucznia. To On zaprasza ucznia, aby poszedł za Nim. Jest bardzo cierpliwy wobec oporu serca, braku wiary i powolnego dojrzewania ucznia. Czeka cierpliwie, aż uczeń dorośnie w powołaniu, lecz nigdy nie zgadza się na dwuznaczne wybory i życie w kłamstwie. Demaskuje wszelkie pozory, konformizm, uczy prostoty, przejrzystości i pełnego zaangażowania w wierze. Formacja wyznaczona przez cztery Ewangelie jest przede wszystkim drogą łaski: łaską jest pójście za Jezusem, łaską jest dojrzewanie i trwanie przy Nim, łaską są powroty po upadkach i łaską jest wytrwanie w powołaniu do końca. Zwróćmy uwagę na najważniejsze momenty w formacji u Marka, Mateusza, Łukasza i Jana. Wszyscy czterej ewangeliści PRZEWODNIK PO REKOLEKCJACH LECTIO DIVINA  1/2014

Rekolekcje ze św. Łukaszem Ewangelista Łukasz czyni kolejny krok ku pogłębieniu wiary ucznia. Jeśli Mateusz pisał Ewangelię głównie dla środowisk żydowskich, to Łukasz chce dotrzeć do środowiska pogan, którzy po tym, jak uwierzyli, muszą się nauczyć przeżywać wiarę i odczytywać obecność działającego Jezusa w konkretnej historii życia, „tu i teraz” . Łukasz nazywany jest często Ewangelistą teologów i doktorów. Zakłada on, że uczeń posiadł już pewien stopień mądrości rozeznawania obecności Jezusa i przeżywania z Nim codzienności. Ewangelia Łukasza jest kierowana do ewangelizatorów, którzy mają wyjść do świata, zwłaszcza do pogan. W trudnej rzeczywistości muszą oni pogłębiać swoją wiarę. Łukasz uczy wiary w Jezusa mimo trudnych wezwań życia, często także cierpienia, i mimo trudnych pytań egzystencjalnych. Być teologiem, doktorem oznacza u Łukasza być człowiekiem silnym w wierze, iść tam, gdzie świat nie wierzy w bliskość Boga zbawiającego konkretnego człowieka. Łukasz używa charakterystycznego dla siebie zwrotu, że zbawienie dokonuje się w jego życiu teraz, „dzisiaj”. Prości pasterze, ewangelizowani jako pierwsi, usłyszą: „D z i ś bowiem w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel” (2, 11). Zebrani w synagodze w Nazarecie z oburzeniem będą słuchali słów Jezusa, z którym żyli na co dzień: „D z i ś spełniły się te słowa Pisma, któreście słyszeli” (4, 21). Celnik Zacheusz, krzywdziciel ludzi, kiedy przyjmie Jezusa do siebie, usłyszy słowa: „D z i ś zbawienie stało się udziałem tego domu...” (19, 9). Ukrzyżowany łotr usłyszy od konającego obok Jezusa: „D z i ś będziesz ze Mną w raju” (23, 43). Łukasz pisze do wspólnoty, która ma kłopoty z rozeznawaniem duchowym. Nie radziła sobie z rozpoznawaniem obecnoPRZEWODNIK PO REKOLEKCJACH LECTIO DIVINA  1/2014

Na zakończenie W 2008 roku Katolicka Federacja Biblijna przeprowadziła badania na temat lektury Pisma Świętego w niektórych krajach87. Wynika z nich, że choć zdecydowana większość uznaje treści biblijne za prawdziwe, interesujące i potrzebne w życiu codziennym, to jednak w ostatnich 12 miesiącach tylko od 20% do 38% badanych w krajach Europy przeczytało przynajmniej jeden urywek Pisma Świętego88. Przewodniczący Katolickiej Federacji Biblijnej bp Vincenzo Paglia zwrócił uwagę, że w praktyce wciąż mało jest osób, które uznają Biblię za „księgę ich życia duchowego”. Liczna grupa badanych stwierdziła także, że Biblia zawiera prawdziwe i ważne dla życia wartości, jednak niełatwe do praktykowania. Pojawia się więc pytanie: Jak przejść od zachwytu, który Biblia nie przestaje wzbudzać w społeczeństwie 87

Badania przeprowadzono w Zjednoczonym Królestwie, Holandii, Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Hiszpanii, Francji, Włoszech, Polsce i Rosji. Zob. <http://212.77.1.245/news_services/bulletin/news/22049.php? index=22049&lang=sp> [dostęp: 8.05.2008]. Badania zrealizowane pod patronatem Katolickiej Federacji Biblijnej wykazały między innymi, że w ciągu ostatniego roku przeczytało przynajmniej jeden fragment Pisma Świętego: 38% Polaków; w Wielkiej Brytanii – 36%; w Rosji – 35%; we Włoszech 27%; w Hiszpanii 20%. Najwyższy procent czytających Biblię zanotowano w USA – 75%. Wyniki badań przedstawiono 28 kwietnia 2008 roku w Biurze Prasowym Stolicy Apostolskiej.

NA ZAKOŃCZENIE

SPI S T RE Ś CI

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Rozdział I Istota rekolekcji: słuchanie Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Pierwszeństwo Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Fundamentalne wartości Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Słowo jest wydarzeniem: „Przez nie wszystko się stało” . . . . . . . . . .15 Słowo to Osoba, która zbawia: „Słowo stało się ciałem” . . . . . . . . . . .18 Uwierzyć w pierwszeństwo Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Rozdział II Towarzyszenie w słuchaniu Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Rola prowadzącego – towarzyszenie w rekolekcjach . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Słuchać Słowo, by towarzyszyć z wiarą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Intelektualizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Idealizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Moralizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Jak towarzyszyć w słuchaniu Słowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Posłuszeństwo Słowu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Słuchanie Słowa w Słowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Słuchanie Słowa w słuchaczach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Modlitwa Słowem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Wspólnota na modlitwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Rozdział III Dynamika rekolekcji lectio divina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Elementy nośne rekolekcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Pustynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Przestrzeń dla Słowa i modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Klimat domu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Troska o rekolekcyjne środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Rekolekcje w dynamice lectio divina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Lectio divina w CFD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Cztery czasy w programie rekolekcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Czas lectio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Czas meditatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 Czas oratio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 Czas contemplatio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Słowo głoszone podczas Eucharystii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Rozdział IV Cztery Ewangelie jako cztery etapy dojrzewania w wierze . . . . . . .79 Cztery Ewangelie: kompendium formacji chrześcijańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 Rekolekcje ze św. Markiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Rekolekcje ze św. Mateuszem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 Rekolekcje ze św. Łukaszem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 Rekolekcje ze św. Janem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 Na zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95