Jak się spowiadać? Vademecum penitenta
Redakcja Zofia Smęda Korekta Anna Śledzikowska Projekt okładki Artur Falkowski Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek
Imprimi potest ks. Jan Folkert SDS, prowincjał l.dz. 610/P/07 Kraków, 17 października 2007
© 2008 Wydawnictwo SALWATOR
ISBN 978-83-60703-79-3
Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (012) 260-60-80, faks (012) 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com
W P RO WA DZ E N I E Tę książeczkę dedykuję wszystkim, którym leży na sercu sprawa godnego, dojrzałego i owocnego korzystania z sakramentu pokuty1. O tym, że przeżycie dobrej spowiedzi św. nie jest zadaniem łatwym, wiemy naprawdę wszyscy – także spowiednicy, gdyż i oni klękają jako penitenci z drugiej strony kratek konfesjonału. Nic dziwnego, że pojawiło się wiele opracowań, których zadaniem jest pomóc człowiekowi w jego sakramentalnym spotkaniu z kochającym Ojcem w Trybunale Bożego Miłosierdzia. Ale – powiedzmy to od razu i to bardzo wyraźnie – nawet gdyby chrześcijanin przestudiował wszystkie opracowania dotyczące sakramentu pojednania, gdyby był wytrawnym psychologiem, a nawet sędziwym, doświadczonym i utytułowanym kapłanem spowiednikiem, nie zmieni to faktu, że sakrament pokuty był, jest i zawsze będzie czymś trudnym, poważnym i kosztownym! Nie zmienią również tego faktu ani coraz wygodniejsze konfesjonały, ani spowiedź w formie serdecznego Katechizm Kościoła katolickiego (dalej skrót KKK) używa także innych określeń dla sakramentu pokuty, które znajdą się też w niniejszym opracowaniu: sakrament nawrócenia, sakrament spowiedzi, sakrament przebaczenia, sakrament pojednania. Zob. KKK, 1423-1424. 1
–7–
który widząc żal i skruchę grzesznika, wybacza mu grzechy i daruje karę wiecznego potępienia. Aby jednak rzeczywiście doszło do wyzwolenia tych najistotniejszych warunków sakramentu pojednania, grzesznik musi mieć świadomość popełnionych wykroczeń i zaniedbań, musi sobie uprzytomnić stan swego sumienia. Temu procesowi służy właśnie rachunek sumienia31. W rachunku sumienia chodzi o uchwycenie i wyznanie motywów i okoliczności popełnionych grzechów, a także analizę stanów emocjonalnych, występujących przed, w trakcie i po popełnieniu grzechu, zwłaszcza ciężkiego, który trzeba odważnie nazwać32. Głównym powodem, dla którego należy praktykować rachunek sumienia – pisał św. Ignacy – jest pragnienie poprawy i wyleczenia się z okreś lonego grzechu lub wady33; to pragnienie rodzi się z przekonania, że największym nieszczęściem człowieka jest grzech, do którego popycha ludzi nie tylko szatan, ale i własne skłonności tkwiące w sercu każdego z ludzi. Skuteczną i konkretną pomocą dla dusz ludzkich w nawróceniu i w droE. Marciniak, Rachunek sumienia rolników, Włocławek 1991, s. 3. 32 M. Chmielewski, W. Zawadzki, Spowiedź, w: M. Chmie lewski (red.), Leksykon duchowości katolickiej, Lublin– –Kraków 2002, s. 834. 33 Św. Ignacy Loyola, Ćwiczenia Duchowe (dalej skrót ĆD), Kraków 1996, s. 24. 31
– 28 –
złe czyny. Wynikają z tego złe skłonności, które zaciemniają działanie sumienia, zniekształcając prawidłową ocenę dobra i zła. W ten sposób grzech rozwija się i umacnia62. Katechizm wymienia następującą listę grzechów „głównych”, od których pochodzą inne wykroczenia moralne: • pycha, • chciwość, • zazdrość, • gniew, • nieczystość, • łakomstwo, • lenistwo lub znużenie duchowe63. W rachunku sumienia należy koniecznie wykryć swoją wadę główną (być może jest to grzech popełniany najczęściej lub rujnujący wszelkie nasze działania pozytywne) i przede wszystkim w odniesieniu do niej formułować swoje plany zmierzające do poprawy. Banalny (choć niezmyślony) przykład: jaką lawinę grzechów i nieszczęść powoduje nadużywanie alkoholu! Alkoholik nie może zatem podejmować działań zastępczych, które ominą jego zasadniczy problem – musi przestać pić alkohol i podjąć wszelkie działania, które go w tej decyzji wzmocnią. Po usunięciu tej przeszkody na warsztat 62 63
KKK, 1865. KKK, 1866. – 47 –
i miłosierdziem Boga. Jest to moment, w którym – jako odpowiedź penitentowi – obecna jest Trójca Przenajświętsza, aby zgładzić jego grzech i przywrócić niewinność; zbawcza moc Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa zostaje ogłoszona penitentowi jako miłosierdzie mocniejsze od winy i zniewagi. (…) Tym, który w pierwszym rzędzie zostaje zawsze znieważony przez grzech, jest Bóg – Tibi soli peccavi! (Tobie samemu zgrzeszyłem!) – i tylko Bóg może udzielić przebaczenia. A zatem rozgrzeszenie, którego kapłan, szafarz przebaczenia, chociaż sam grzeszny, udziela penitentowi, jest skutecznym znakiem interwencji Ojca w każdej absolucji, i znakiem zmartwychwstania ze śmierci duchowej, które się ponawia przy każdorazowym sprawowaniu Sakramentu Pokuty. Tylko wiara może dać pewność, że w tym momencie każdy grzech zostaje odpuszczony i zgładzony poprzez tajemnicze działanie Zbawiciela86.
Czy trzeba się spowiadać z grzechów powszednich?
Chociaż jakiś czyn można uznać za grzech lekki, jeśli powtarzany będzie stale, na zasadzie wady, może doprowadzić do tego, że będzie grzechem ciężkim. Może się człowiekowi „nazbierać” tych drobiazgów tak dużo, że czuje się „brudny”. Jest to jakieś ostrzeżenie: „niby niczego nie ukradłem, nikogo nie zabiłem, ale nie mogę spojrzeć Panu Bogu w oczy”, i wtedy również należy to uwzględnić, 86
RP, 31. – 69 –
„Dobrego spowiednika” ludzie rozpoznają natychmiast i bezbłędnie, a to swoje „odkrycie” zaznaczają długimi kolejkami do jego konfesjonału. Po śmierci swego duchowego kierownika ozdobią ten „Trybunał Bożego Miłosierdzia” kwiatami i świecami, polecając go Bogu w modlitwie i licząc na jego wstawiennictwo u Pana „po drugiej stronie życia”. Zróbmy najpierw zastrzeżenie, że rozważamy tu sytuację człowieka wierzącego, który chce regularnie korzystać z sakramentu pokuty jako najpewniejszej drogi do rozwoju duchowego pod okiem doświadczonego i godnego zaufania kierownika duchowego, bądź przynajmniej stałego spowiednika. Wtedy penitentowi już nie wystarcza, że ksiądz mający władzę odpuszczania grzechów „odpuka” go sprawnie i szybko, ale spodziewa się po swoim spowiedniku „czegoś więcej”. Zapytajmy zatem: kim jest „dobry spowiednik”? Spróbujmy wyliczyć dziesięć cech, jakich oczekuje każdy z nas od kapłana zasługującego na taki tytuł. • Cechować go musi widoczna dla wszystkich empatia, która sprawia, że jest on życzliwy dla ludzi (nie tylko w konfesjonale). • Oczekuje na penitentów, ma dla nich zawsze czas i widać, że tę niełatwą posługę kocha (nie siada w konfesjonale za karę). • Umie cierpliwie słuchać, ma stalowe nerwy. – 80 –
Regularna spowiedź u stałego spowiednika podejmowana jest dla podtrzymania stanu łaski uświęcającej; połączona jest zwykle z kierownictwem duchowym, dzięki czemu zyskuje szczególną owocność dla życia duchowego102. Dzięki temu penitent będzie czuł się bezpiecznie, gdyż kapłan pozna jego wnętrze i będzie w stanie udzielać swemu podopiecznemu potrzebnych wskazówek duchowych. „W stałym spowiednictwie idzie o to, aby ksiądz był niejako zwierciadłem, w którym przegląda się penitent”. Wtedy stały spowiednik po latach posługi już wie, z jakimi grzechami penitent ma kłopot. Może się na nich skupić i wspólnie je przezwyciężać103. Na opinii stałego kierownika duchowego, któremu chrześcijanin jest posłuszny i wobec którego jest szczery, można po kilku latach spokojnie oprzeć podejmowane decyzje (na przykład związane z wyborem drogi życia, odczytaniem powołania). Zawsze i wszędzie znajdą się jednak tacy wierni, którzy szukają przysłowiowego „ciemnego kąta” w kościele do przeżycia sakramentu spowiedzi; chcą pozostać kimś anonimowym dla spowiednika; za każdym razem idą do kogoś innego, może nawet z premedytacją wyszukają księdza głuchego lub takiego, który najszybciej odprawia ludzi M. Chmielewski, W. Zawadzki, Spowiedź, w: Chmielew ski M. (red.), Leksykon duchowości katolickiej, Wydawnictwo „M”, Lublin–Kraków 2002, s. 834. 103 J. Makowski, Spowiedź: zamiast przewodnika, „Tygod nik Powszechny”, nr 13, 1 kwietnia 2007. 102
– 97 –
• Czy mogę dziś, prosząc Boga o przebaczenie, do wszystkich ludzi wyciągnąć rękę w geście przebaczenia i pojednania? • Czy zadośćuczyniłem wobec Boga (wypełnienie zadanej pokuty) i bliźnich za wyrządzone im szkody duchowe i materialne? • Czy moja ostatnia spowiedź św. była szczera i dokładna? • Jakie grzechy wyrzuca mi sumienie wobec Boga, bliźnich i siebie samego? • Jaką kwestię chcę omówić ze spowiednikiem? Akt żalu
Szczególnie tę modlitwę powinno podpowiedzieć grzesznikowi jego własne, skruszone serce. Podane poniżej słowa mogą wspomóc nasz wysiłek duchowy. Boże! Patrząc na swoje wnętrze zranione grzechami i obciążone tyloma zaniedbaniami i niedoskonałościami, mogę jedynie aktem najgłębszej ufności odwoływać się do Twego niezgłębionego Miłosierdzia. Przecież Ty nie chcesz śmierci grzesznika, lecz pragniesz, aby się nawrócił i miał życie! Ufam Twemu słowu, które mylić nie może! Żałuję, że nie odpowiadałem miłością na Twoją miłość, że nie umiałem być wierny mojemu przymierzu z Tobą, moim obowiązkom stanu, że nie dotrzymałem moich obietnic i postanowień. Żałuję, – 111 –
Jak się lituje ojciec nad synami, tak Pan się lituje nad tymi, co się Go boją. Wie On, z czego jesteśmy utworzeni, pamięta, że jesteśmy prochem. A łaskawość Pańska na wieki wobec Jego czcicieli, a Jego sprawiedliwość nad synami synów, nad tymi, którzy strzegą Jego przymierza i pamiętają, by pełnić Jego przykazania. Z Psalmu 119 Naucz mnie, Panie, drogi Twoich ustaw, bym strzegł ich aż do końca. Pouczaj mnie, bym Prawa Twego przestrzegał, a zachowywał je całym sercem. Prowadź mię ścieżką Twoich przykazań, bo ja się nimi raduję. Nakłoń me serce do Twoich napomnień, a nie do zysku! Odwróć me oczy, niech na marność nie patrzą; przez swoje słowo udziel mi życia! Spełnij dla sługi Twego swoją obietnicę, daną bojącym się Ciebie. Odwróć moją hańbę, która mnie trwoży, bo Twoje wyroki są pełne dobroci. Oto pożądam Twoich postanowień: według Twej sprawiedliwości zapewnij mi życie! – 122 –
Jeśli brat jest dla ciebie potencjalnym wrogiem Jeśli nie kochasz wrogów szukasz swej zemsty szukasz swej sprawiedliwości kochasz swój egoizm Jeśli nie rozumiesz słowa grzech Jeśli umiesz dawać tylko zło to nie wiesz nawet po co jest kropka nad „i” w słowie miłość
(Roman Błażej Świder)
Sp i s t re ś c i WPROWADZENIE
7
POWTÓRKA Z KATECHIZMU Istota sakramentu pojednania: nawrócenie Po co się spowiadać? – skutki sakramentu pokuty Czym w swej istocie jest grzech? Kto odpuszcza grzechy w konfesjonale? Jaki jest sens indywidualnego wyznawania grzechów? Jak często się spowiadać? Katechizm mówi, że raz w roku… WARUNKI OWOCNEGO KORZYSTANIA Z SAKRAMENTU SPOWIEDZI Rachunek sumienia Istota i cel rachunku sumienia Dialogiczny charakter rachunku sumienia jako modlitwy Schemat rachunku sumienia Dlaczego rachunek sumienia jest taki trudny? Najlepsza decyzja: codzienny rachunek sumienia! Jak odróżnić grzechy ciężkie od lekkich? Co to jest wada główna? Grzechy „cudze” „A ja nie mam się z czego spowiadać!” Blaski i cienie gotowych pytań do rachunku sumienia Żal za grzechy Mocne postanowienie poprawy Wyznanie grzechów i rozgrzeszenie – 135 –
11 11 14 16 17 18 23 25 25 25 30 33 34 38 41 46 48 49 53 56 59 62
Szczera spowiedź, czyli dialog z kochającym nas Ojcem Co się mówi w konfesjonale? (formuła dla penitenta) Rozgrzeszenie Czy trzeba się spowiadać z grzechów powszednich? „Zapomniałem wyznać jakiś grzech, zataiłem grzech – i co teraz?” „Chciałabym z księdzem spowiednikiem porozmawiać…” Zadośćuczynienie Bogu i bliźniemu
63 66 68 69 71 72 74
WSKAZANIA PRAKTYCZNE Zanim pójdziesz do spowiedzi św. Szukam dobrego spowiednika! Oczekiwania spowiedników wobec penitentów Kiedy i gdzie się (nie) spowiadać? Czy jest sposób na uparciuchów, którzy dawno się nie spowiadali? Spowiedzi osób starszych i chorych w domach, szpitalach i zakładach opieki Jak pomóc dzieciom, by dobrze się spowiadały? Kto i kiedy może nie otrzymać rozgrzeszenia? Czy warto mieć stałego spowiednika? Spowiedź św. z całego życia (generalna) „Instrukcja” dla osób z sumieniem skrupulatnym Nabożeństwa pokutne Uwagi dla specjalistów od budowania konfesjonałów
89 90 92 96 99 101 105 106
MODLITWY PENITENTÓW Modlitwy przed spowiedzią św. O łaskę dobrej spowiedzi św. W intencji spowiednika
109 109 109 109
– 136 –
77 77 79 83 86 87
Ogólny schemat do przeprowadzenia osobistego rachunku sumienia Akt żalu Modlitwa Psalmów Z Psalmu 51 Z Psalmu 38 Z Psalmu 143 Z Psalmu 130 Modlitwy po spowiedzi św. Dziękczynienie po spowiedzi św. Modlitwa Psalmów Z Psalmu 32 Z Psalmu 98 Z Psalmu 100 Z Psalmu 103 Z Psalmu 119 Z Psalmu 145 Teksty do medytacji dla miłośników poezji We mnie zawsze dwóch *** Piotr Ja, Judasz ***
110 111 112 112 114 116 117 118 118 119 119 120 121 121 122 123 124 124 125 126 126 127
ZAKOŃCZENIE
129
BIBLIOGRAFIA
131