SŁOWO BOŻE I ŚLUBY ZAKONNE
Seria: Formacja kapłańska i zakonna Tytuł oryginału Parola di Dio e voti religiosi. Icone bibliche. 1. Obbedienza Tłumaczenie Patrycja Mikulska Redakcja Edyta Manecka-Sztok Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Grzegorz Sztok Projekt okładki Wydawnictwo SALWATOR Na okładce Francesco del Cossa, Święty Wincenty Ferrer (fragment) Imprimi potest ks. Jerzy Madera SDS, prowincjał l. dz. 576/P/2003 Kraków, dnia 19 listopada 2003 r. © 2002 Centro editoriale dehoniano via Nosadella, 6 - 40123 Bologna EDB (marchio depositato) © for the Polish Edition 2003 Wydawnictwo SALWATOR ISBN 978-83-7580-136-1 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (0-12) 260-60-80, fax. (0-12) 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com
Wprowadzenie
Tytuł książki określa przestrzeń kulturowo-religijną, w ramach której będą poruszane te dociekania i refleksje. Zaproponowano tutaj wnikliwą analizę kilku postaci wybranych spośród wielu niezapomnianych portretów biblijnych, zaczerpniętych ze Starego i Nowego Testamentu, a następnie przedstawiono ich znaczenie dla naszego „dzisiaj”. Są to biblijne obrazy, w których odnajdujemy historie miłości i bólu, upadku i wybawienia, odwagi i lęku, silnej wiary i kryzysów strachu. Są to ikony, które ze swym drogocennym i wiecznym przesłaniem okazują się dla wszystkich bardzo skutecznymi „busolami” i nieomylną „sygnalizacją”, mogącą wskazać kierunki prowadzące do odnalezienia wartości, ideałów i celów. Złotą nicią przewodnią tej refleksji jest Słowo Boże, które za pośrednictwem bohaterów biblijnych ma oświecić, wyjaśnić i ukazać motywy związku niektórych osób w Kościele z Bogiem, złączonych z Nim więzami szczególnej miłości: ślubami. Jest to właściwe podejście, ponieważ wiadomo z historii, że zawsze, gdy pojawiała się potrzeba reformy i odnowy, pojawiała się też potrzeba powrotu do tego jedynego źródła, aby uzyskać słuszny sąd o wydarzeniach i zobaczyć nowe drogi i propozycje. Każdy z nas powinien zdać sobie sprawę, że to właśnie Słowo pozwala nam kierować naszym życiem i interpretować poszczególne jego momenty oraz dostarcza duchowego pokarmu wszystkim wierzącym. Niniejsza publikacja nie dąży do uzupełnienia tego, co już kompetentnie i z pasją zostało do dzisiaj o ślubach zakonnych 7
Część pierwsza
STARY TESTAMENT
ROZDZIAŁ I
Biblijne słuchanie jako posłuszeństwo
1. Biblijna semantyka słuchania W bogatym i zróżnicowanym kompleksie literackim Biblii często napotykamy wyraźne odniesienia do ubóstwa przeżywanego ze względu na ideał miłości (Mk 10, 28-30; Dz 2, 44-45; 4, 32-34), do dziewictwa wybieranego i praktykowanego dla królestwa niebieskiego, to znaczy ze względu na niepodzielną miłość do Chrystusa (Mt 19, 11-12; 1Kor 7, 1. 32-34), do pokornej i dobrowolnej służby braciom (Mk 9, 35-36; 10, 41-45; Łk 14, 7-11). Brakuje natomiast jasnych i wyraźnych odniesień do posłuszeństwa, ponieważ przekaz biblijny rezerwuje dlań wyjątkową i interesującą semantykę. Dla wyrażenia podstawowej postawy posłusznego człowieka religijnego leksyka biblijna nie posługuje się czasownikiem być posłusznym (ani rzeczownikiem posłuszeństwo), lecz czasownikiem słuchać (i rzeczownikiem słuchanie)1, który obejmuje wiele rodzajów słuchania: od fizycznej gotowości do percepcji słuchowej, przez przyjęcie przesłania po uległe poddanie się i dokładne wypełnienie tego, co zostało polecone. Słuchanie jest postawą specyficzną dla tego typu religijności, która przyjmuje Słowo Boże i wprowadza je w czyn. Dlatego jasne jest, że „działanie” czy też „konkretna realizacja” w kontekście 1
Por. S. Légasse, «L’obéissance d’après le Nouveau Testament», w: La vie des communautés religieuses 6(1976), s. 163; J.-M. Tillard, «Aux sources de l’obéissance religieuse», II, „Réflexion théologique», w: Nouvelle revue théologique 98(1976), s. 817.
13
wystrzega się wszelkiej pokusy władzy i panowania. Tak jak wszyscy powinni być mu posłuszni w tym, co nie jest sprzeczne z Regułą i sumieniem, on jest poddany ich kontroli”24. 5. Posłuszne słuchanie i wolność Autor Księgi Wyjścia opowiada, że kiedy Mojżesz i Aaron udali się do faraona i prosili w imię Boga, aby zwrócił Izraelowi wolność, dokładnie podali także powód: „Tak mówi Pan, Bóg Izraela: Wypuść mój lud, aby urządził na pustyni uroczystość ku mej czci” (Wj 5, 1). Wypuszczenie, synonim wolności, występuje aż trzy razy w pierwszych dwóch wersetach rozdziału piątego i jest jednym z motywów przewodnich tego dzieła literackiego; stanowi kontrapunkt dla niewoli zaplanowanej przez faraona. Poza - które w rozdziale 5, wersie 1 zostało tym hebrajskie słowo hag przełożone jako „uroczystość”, oznacza także pielgrzymkę do świętego miejsca (Wj 23, 14)25; „miejscem” przeznaczenia jest góra Synaj, gdzie Bóg oczekuje na swój lud, aby świętować przymierze. W Księdze Wyjścia (5, 1) interesujące jest przede wszystkim podkreślenie, że wolność stanowi podstawowy motyw żądania, jakie dwaj wysłannicy Boga kierują do faraona. Izrael musi być całkowicie wolny, aby z zaangażowaniem poświęcić się tworzeniu relacji dialogu i komunii z Bogiem; wolny dla Pana! Jest to pierwszoplanowy cel, który przyświeca każdej próbie ucieczki ludu. Izrael jest przeznaczony do życia z Pana i dla Pana, ponieważ tylko On jest istotnym fundamentem całego wolnego życia Izraela. Uroczyście powie to sam Bóg do zgromadzenia zebranego na Synaju: „Jam jest Pan, Bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie!” (Wj 20, 2-3). 24 25
J. Matura, La vita religiosa a una svolta, Citadella, Assisi 1972, s. 57. Zorell, Lexicon hebraicum, s. 222.
27
- które oznaczają kogoś, rzeczowniki ’anaw(îm) ‘ani i ’anawah, kto jest „przygarbiony, zgięty, upokorzony, biedny, przygnębiony, potrzebujący”54. Ten hebrajski rdzeń wyraża najgłębszą nędzę upokorzonego człowieka. Jest to biedak, do którego los się nie uśmiecha i dlatego oddaje swą sprawę Bogu, rezygnując z obrony siebie. Nie tyle opisuje położenie potrzebującego wobec bogacza, co raczej uciskanego wobec jego opresora. Jest to właśnie stan Izraela w „domu niewoli” (Wj 13, 14; Pwt 6, 10-12). Lud zniewolony przez faraona został sprowadzony do upokorzonej masy, bez godności i bez odwagi; znosi wszelkiego rodzaju udręki i nie reaguje. Jest prawdziwym niewolnikiem! Prawdziwy niewolnik to taki, który nie wie, że nim jest, ponieważ „niewola jest raczej mentalnością niż stanem”. Kiedy nie jest się świadomym swej niewoli, nawet nie pragnie się wolności. A jednak cała przygoda wyjścia, dzięki cudownym interwencjom Boga, jest silnym pragnieniem wolności; wyraża się w powtarzającym się dwumianie: wyjść z, aby wejść do: wyjść z wielkiej niewoli, aby wejść do ziemi obiecanej, ziemi przeznaczonej i danej przez Boga Izraelowi, ziemi gościnnej, gdzie lud będzie mógł żyć po ludzku, zgodnie, w wolności i według „prawa sprawiedliwości” (por. Wj 21, 1)55. 2. „Zdejmij sandały”56 Mojżesz pasie owce swego teścia na stokach góry Horeb57. Prowadzi życie proste i szczęśliwe na skraju stepu, z dala od społeczeństwa. Wesołe i smutne dzieje z okresu egipskiego (Wj 2,11-3,1) są teraz tylko wspomnieniem, z upływem czasu coraz bledszym. 54
Dell’Orto, „Soggiorno e schiavitù”, s. 12. M. Priotto, „Un verbo significativo: uscire”, w: Parole di vita 42(1997), s. 34-38. 56 Rozdziały 3-4 stanowią właściwy początek historii wyjścia; były one przedmiotem wielu opracowań mających na celu wydobycie danych teologicznych. 57 Góra ta jest nazywana Horeb w tradycji elohistycznej (Wj 3,1) i deuteronomistycznej; natomiast tradycja jahwistyczna nazywa ją Synaj. 55
49
nakaz prowadzenia wojny z Abimelekiem i dokonania hçrem, to znaczy świętej zagłady. Praktyka herem, tak naganna dla nas dzisiaj, była niestety . bardzo rozpowszechniona, chociaż w różnym stopniu, wśród ludów starożytnych, na przykład u Asyryjczyków, Babilończyków, Irańczyków i Egipcjan (por. 2Krl 19, 11). Była uważana za równorzędną „poświęceniu” ofiar Bogu. W ten sposób ludzie, zwierzęta i przedmioty były odejmowane od materialnego zysku zwycięskiego ludu i przeznaczone nie na użytek świecki, lecz na złożenie ofiary Panu. Zresztą, jeśli lud odnosił zwycięstwo, działo się to przede wszystkim dzięki interwencji Boga, i dlatego wszystkie rzeczy, które zostały zdobyte, należały wyłącznie do Niego. Herem był motywowany również wymogiem zachowania czy. stości wiary w Izraelu, która w wyniku układów i ustępstw mogła przyjmować postaci synkretyczne i tracić w ten sposób swą początkową autentyczność. Poza tym ten... barbarzyński zwyczaj miał również na celu wyegzorcyzmowanie ewentualnej wrogości i klątw obecnych w „rzeczach” zwyciężonego wroga (Pwt 3, 3-7; 20, 12-14)77. Oczywiście, dokonywanie herem budzi odrazę w człowieku . o współczesnej wrażliwości. I szczerze mówiąc, trudno jest znaleźć prawdopodobną interpretację, która usprawiedliwiałaby ten akt zalegalizowanego bandytyzmu. Jest to zagłada, która obej77 Por. F. Zorell, Lexicon hebraicum at aramaicum Veteris Testamenti, PIB, Roma 1960, s. 269; R. De Vaux, Les institutions de L’Ancien Testament, Du Cerf, Paris 1960, II, s. 70-79; F. M. Abel, „L’anathème de Jericho”, w: Revue bibliquw 57(1959), s. 321-330; C. Brekelmans, „herem-klątwa”, w: Dizionario teologico . dell’Antico Testamento, red. E. Jenni – C. Westermann, marietti, Torino 1978, I, s. 551-554; L. Monloubou, Breve dizionario biblico (LOB), Queriniana, Brescia 1992, s. 133. Termin .herem (rzeczownik i czasownik) powtarza się aż 7 razy w rozdziale 15, aby unaocznić wagę nieposłuszeństwa Saula. Mesza, król Moabu, ok. 840 r. przed Chr. prowadził wojnę z Izraelem (2Krl 3, 4-27) i uległ takiej samej zagładzie. Herem różnił się od ofiary, ponieważ to, co mu zostało poddane, ulega. ło całkowitemu zniszczeniu i stawało się darem dla Boga; przy ofierze lud dzielił się z Bogiem tym, co mu składał, zjadając z tego niektóre części.
63
Część druga
NOWY TESTAMENT
ROZDZIAŁ I
Jezus: posłuszny Ojcu
1. „Powinienem być w tym, co należy do mego Ojca” (Łk 2, 41-52) Ziemska historia Jezusa w całości była nieustającym i wielkodusznym „amen” dla Ojca (Ap 1, 5-8). Od początku do końca swego ziemskiego życia, od Betlejem do góry wniebowstąpienia, Jego egzystencja była odmierzana rytmem namiętnego poszukiwania woli Ojca. Jego posłuszeństwo Ojcu jest stałym punktem odniesienia. Słusznie zauważono, że w Nowym Testamencie mniej się mówi o posłuszeństwie Jezusowi niż o posłuszeństwie Jezusa108. Był On nieprzerwanym tak dla Ojca. Nigdy nie chciał realizować własnego planu. „Pan Mój Jezus Chrystus – pisze Izaak della Stella – czyni wszystko, gdy jest do tego prowadzony, posłany, wezwany lub gdy jest mu to nakazane. Nic z własnej inicjatywy. Posłany przychodzi na świat, udaje się na pustynię; wezwany, wstaje z martwych. Mistrz i wzór posłuszeństwa, nie chciał czynić ani doznawać niczego poza nim”109. Według Ewangelii św. Łukasza pierwsza wypowiedź dwunastoletniego Jezusa w świątyni uchyla rąbka tajemnicy bliskiego związku, jaki łączy Go z Ojcem, i Jego całkowitego, synow108
Por. P. Lebeau, La vita religiosa. Cammino di umanità, EDB, Bolonia 1994, s. 144. 109 Isacco della Stella, Discorso XXX per la I domenica di Quaresima, w: L’Ora dell’ascolto. Lezionario biblico-patristico, ed. del Deserto, Sorrento 1978, I, s. 626.
91
w. 25 A obok krzyża Jezusowego stały. Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria żona Kleofasa, i Maria Magdalena. w. 26 Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: «Niewiasto, oto syn Twój» w. 27 Następnie rzekł do ucznia: «Oto Matka twoja». I od tej godziny uczeń wziął ją (autén) do siebie.” Zauważmy, że w wersach 25-27 Maryja otrzymuje trzy ważne określenia. W w. 25 została nazwana matką Jezusa; w w. 26 jest przedstawiana jako matka par excellence; w w. 27 staje się matką ucznia. „Jeśli wolno użyć języka prawnego – zauważa de La Potterie – należy powiedzieć, że mamy tutaj przekazanie własności: matka Jezusa zostaje dana jako matka komuś innemu, uczniowi”158. I staje się matką ucznia. Jeszcze jeden element literacki wymaga naszej uwagi i zasługuje na podkreślenie. W wersach 25-26a, matka i uczeń zostali przedstawieni w relacji do Jezusa, odniesieni do Niego. Natomiast w wersach 26b-27 matka i uczeń zostali odniesieni do siebie nawzajem. Oto te wersety w schemacie: a) Matka i uczeń odniesieni do Jezusa: w. 25 „Matka Jego i siostra Matki Jego”, w. 26a „Jezus ujrzał (...) ucznia, którego miłował”. b) Matka i uczeń we wzajemnej relacji: w. 26b „...oto syn Twój”, w. 27 „oto matka Twoja”.
158
de La Potterie, La Passione di Gesù, s. 125-126.
117
nie jest tym samym co „uczynić”. Co więcej, temu, kto łatwo mówi „tak”, później dość często trudno jest się zaangażować. Kto czyta Ewangelię choćby z odrobiną uwagi, często napotyka słowo „czynić”, rozumiane jako konkretyzację tego, co Jezus głosi. Przecież po przekazaniu swego przesłania, wzywa On do działania, do przekładani na praktykę, do wprowadzania w czyn. Potwierdzają to następujące cytaty zaczerpnięte z Ewangelii św. Mateusza: 3, 8
„Wydajcie więc godny owoc nawrócenia”.
6, 9-10 „...tak się módlcie: (...) niech Twoja wola się spełnia”. 7, 12
„Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie”.
7, 21
„Nie każdy, kto mówi Mi: «Panie, Panie!» (...), lecz ten, kto spełnia wolę mojego Ojca”.
12, 50
„Bo kto pełni wolę Ojca mojego (...), ten jest mi bratem”.
21, 31
„Który z tych dwóch spełnił wolę ojca?”
23, 3
„Czyńcie więc i zachowujcie wszystko, co wam polecą, lecz uczynków ich nie naśladujcie. Mówią wam, ale sami nie czynią”.
Całe zresztą przesłanie Biblii, od pierwszej do ostatniej strony, potwierdza dobitnie, że Bóg Biblii jest Bogiem faktów, wydarzeń, tego, co się dzieje. Sobór Watykański II w konstytucji Dei Verbum potwierdza, że objawienie Boże nie dokonało się wyłącznie za pośrednictwem słów, lecz także przez fakty; wymowa przesłania nie jest nigdy oderwana od wymowy dzieł: „Bóg niewidzialny w nadmiarze swej miłości zwraca się do ludzi jak do przyjaciół i obcuje z nimi, aby ich zaprosić do wspólnoty z sobą i przyjąć ich do niej. Ten plan objawienia urzeczywistnia się przez czyny i słowa wewnętrznie z sobą powiąza146
Spis treści
Wprowadzenie ............................................................................
7
Część pierwsza STARY TESTAMENT Biblijne słuchanie jako posłuszeństwo 1. Biblijna semantyka słuchania ......................................... 2. Biblijna teologia słuchania .............................................. 3. Posłuszne słuchanie osoby konsekrowanej .................. 4. Posłuszeństwo jako służba .............................................. 5. Posłuszne słuchanie i wolność........................................ Abraham: paradygmat naszego posłuszeństwa 1. Abraham: skromna „latorośl” ........................................ 2. Abraham jako pielgrzym posłuszeństwa ...................... 3. Posłuszeństwo przeżywa kryzysy .................................... 4. Abraham poddany największej próbie posłuszeństwa .. 5. Doświadczenie Abrahama paradygmatem naszego posłuszeństwa ............................ Mojżesz: człowiek, który opierał się Bogu 1. Ucisk Izraela na budowach faraona.............................. 2. „Zdejmij sandały” ............................................................. 3. Pięć prób oparcia się Bogu ............................................. 4. Mojżesz jest zaskakująco zamknięty na nakazy Boga! ..
13 17 21 23 27 31 33 37 39 43 47 49 53 59
Samuel – Saul i „klasyczny tekst” o posłuszeństwie (1Sm 15, 22) 1. Nieposłuszeństwo Saula i herem ................................... . 2. Otwarty konflikt między Saulem i Samuelem ............. 3. Tekst klasyczny: „Lepsze jest posłuszeństwo od ofiary”.............................. 4. Posłuszeństwo płynące z serca ....................................... Jonasz, czyli przypowieść o nieposłuszeństwie ..................... 1. Jonasz: misjonarz w Niniwie ........................................... 2. Gorzkie doświadczenie nieposłusznego ...................... 3. Dlaczego Jonasz jest nieposłuszny?.............................. 4. W cieniu rycynusa .............................................................
62 65 67 72 74 74 76 79 83
Część druga NOWY TESTAMENT Jezus: posłuszny Ojcu 1. „Powinienem być w tym, co należy do mego Ojca” (Łk 2, 41-52) ............................ 91 2. „Moim pokarmem jest wypełnić wolę Tego, który Mnie posłał” (J 4, 34) ................................................ 94 3. „Ojcze (...), nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie” (Łk 22, 39-46) ....................... 98 4. „Kto pełni wolę Bożą, ten jest Mi bratem, ojcem i matką” (Mk 3, 31-35) .......... 103 „Tak” posłusznej Maryi 1. „Oto ja służebnica Pańska” (Łk 1, 38) .......................... 107 2. „Maryja zachowywała wszystkie te sprawy...” ............. 112 3. „Oto syn Twój” (J 19, 25-27) ........................................... 115
Józef: wcielona dyspozycyjność i posłuszeństwo 1. Czyż nie jest on synem cieśli!” (Mt 13, 55) .................. 120 2. Józef: „człowiek sprawiedliwy” (Mt 1, 19) .................. 122 3. „Weź dziecię i Jego Matkę...” ........................................ 125 Pogański setnik: władza i posłuszeństwo (Łk 7, 1-10) 1. Tożsamość bohatera ........................................................ 130 2. Władza i posłuszeństwo w słowach setnika ................ 132 3. „Nowa jakaś nauka z mocą” (Mk 1, 27) ...................... 134 Przypowieść o dwóch synach, czyli o czynnym posłuszeństwie (Mt 21, 28-32) 1. Przypowieść o charakterze otwartej polemiki ............ 138 2. Logion Jezusa: „Celnicy i nierządnice wchodzą przed wami” (w. 31) ... 142 3. Posłuszeństwo: „mówić” czy „czynić”? ......................... 145 Chrześcijanie w Rzymie i posłuszeństwo w państwie (Rz 13, 1-7) 1. Kontekst historyczny tekstu św. Pawła ......................... 150 2. Jakie posłuszeństwo władzy państwowej? .................. 153