Kard. Gianfranco Ravasi
Oblicza Kościoła w Ewangeliach
REDAGUJE
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków Krzysztof Wons SDS (redaktor naczelny) s. Aleksandra Markiel SDS (sekretarz redakcji) t ł umac z e n i e
Danuta Piekarz K o rek t a
Zofia Smęda
A dres R edakcj i
Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; faks (12) 254 60 60 e-mail: zeszyty@salwatorianie.pl http://www.cfd.salwatorianie.pl P r o jek t o k ł adk i
Artur Falkowski
S k ł ad i ł ama n i e
Artur Falkowski
Za pozwoleniem władzy zakonnej
ISSN 1426-8515
© Copyright by 2013 Wydawnictwo Salwator ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków www.salwator.com
Uciszmy się, zanim będziemy słuchać Słowa Bożego, aby nasze myśli były skierowane do Słowa. Trwajmy w ciszy po słuchaniu Słowa, bo ono jeszcze mówi do nas, żyje i trwa w nas. Trwajmy w milczeniu wcześnie rano, bo Bóg musi mieć pierwsze słowo. Trwajmy w milczeniu przed pójściem spać, bo ostatnie słowo należy do Boga. Trwajmy w milczeniu tylko z miłości do Słowa. Dietrich Bonhoeffer
Słowo z Centrum Formacji Duchowej
Rzeczywistym skarbem Kościoła nie są jego struktury czy programy duszpasterskie, lecz wierzący ludzie żyjący Ewangelią. „Kościół najbardziej jest nie tam, gdzie się organizuje, reformuje, rządzi, tylko w tych, którzy po prostu wierzą i w nim przyjmują dar wiary, który staje się dla nich życiem” – te słowa Bene dykta XVI pomagają dostrzec w gromadzących się w Centrum Formacji Duchowej uczestnikach sesji i rekolekcji żywą obecność Kościoła powszechnego. Kaplica CFD w Krakowie kryje w sobie skarbiec niepoliczonych godzin modlitw szeptanych w niej od 15 lat, dniami i nocami, przez dziesiątki tysięcy ludzi, którzy z Biblią w rękach słuchają Boga i szukają dla siebie domu w Kościele. W trwającym Roku Wiary, 7 listopada 2012 roku zgromadziliśmy się w tej właśnie kaplicy, aby pod przewodnictwem metropolity krakowskiego kardynała Stanisława Dziwisza dziękować Bogu za każdą osobę, która pijąc ze źródła słowa i sakramentów, przeżyła w tym miejscu swoje nawrócenie, odzyskała sens życia, wiarę i powołanie, rozpaliła się miłością do Boga. Dziękowaliśmy za każdy dzień, w którym za sprawą Ducha Pięćdziesiątnicy zapachniało w naszym domu Zielonymi Świątkami – nową wiosną Kościoła. Tamtego dnia modlił się z nami także kardynał Gianfranco Ravasi, biblista, przewodniczący Papieskiej Rady Kultury. Od ponad dziesięciu lat współpracuje on wiernie z naszym Centrum
Numer specja l n y
5
Od Autora
Chciałbym przede wszystkim wyrazić moją radość, że mogę być tu, w Centrum Formacji Duchowej w Krakowie, bowiem to miejsce jest mi drogie. Gdy byłem tu ostatnio, jeszcze jako ksiądz, nigdy bym nie przypuszczał, że wrócę tutaj jako biskup i kardynał. Ale myślę, że prostota, zażyłość i przyjaźń, jakiej wtedy doświadczałem, pozostała niezmieniona, a ja również to samo odczuwam wobec was. Przez te wszystkie lata świadczył o tym ojciec Krzysztof, a dziś wieczorem potwierdził to wasz arcybiskup, z którym czujemy się nie tylko współpracownikami, ale i braćmi. Przedstawię wam cztery refleksje, które będą bardzo proste i bezpośrednie, chociaż zakres ich tematów jest ogromny: mam na myśli cztery Ewangelie. Rozważymy je jako cztery idealne etapy albo jako cztery oblicza pierwotnego Kościoła. Nigdy nie zapominajmy, że Ewangelie są oddechem pewnej wspólnoty. Mają autora, który zbiera w jednej rzece liczne dopływy. Są nimi członkowie danego Kościoła. Zanim zacznę pierwszy etap, chciałbym poczynić dwie uwagi wstępne. Pierwsza jest konstytutywna dla samych Ewangelii, wyznacza ich strukturę. Ta uwaga była często przypominana zarówno podczas synodu o słowie Bożym w 2008 roku, jak i w dziełach Benedykta XVI. Otóż Ewangelie są zbudowane z dwóch ściśle ze sobą splecionych elementów. Pierwszym jest wymiar historyczny Ewangelii, doświadczenie Jezusa i pisma o Jezusie. Mamy Numer specja l n y
7
Oblicze Kościoła w Ewangelii św. Marka W pierwszym etapie naszych rozważań będziemy podążali według linii historycznej. Pierwszą Ewangelią − wszyscy uczeni są co do tego zgodni − jest Ewangelia św. Marka. Zasługuje na to pierwsze miejsce w naszej drodze dlatego, że można dać ją również tym, którzy jeszcze stoją na progu, dopiero wchodzą w rzeczywistość wiary. Powiedzmy, że jest ona pod pewnymi względami najbardziej kerygmatyczna, najEwangelia św. Marka jest bardziej znamienna dla pierwszego głoszepod pewnymi względami nia. Niemniej, jak zobaczymy pod koniec, najbardziej kerygmatycz jest to Ewangelia mająca swoją teologię. na, najbardziej znamienna Prawdopodobnie powstała we wspólnocie dla pierwszego głoszenia. pochodzącej z pogaństwa, potrzebującej najbardziej istotnych informacji, by zrozumieć postać Jezusa, bowiem ta wspólnota nie miała tych wszystkich narzędzi, jakimi dysponowała kultura żydowska. Ewangelia św. Marka została napisana po grecku, liczy tylko 11 229 słów. Można ją zawrzeć w małej książeczce; mieści w sobie to, co najważniejsze. Analizując tę Ewangelię, użyję pewnego porównania. Wyobraźmy sobie, że zbliżamy się do wielkiej bazyliki czy katedry bizantyńskiej pogrążonej w półmroku. Ktoś, kto do niej wchodzi, dostrzega zarys jej wnętrza już na progu, ale może mieć o nim tylko niejasne wyobrażenie. Po przejściu kilku kroków dochodzi do środka. Stamtąd dostrzega, że w absydzie jest jakiś święty obraz. Musi jednak dojść aż do końca, stanąć przed absydą, 10
Zeszyty Formacji Duchowej
Oblicze Kościoła w Ewangelii św. Mateusza Stajemy wobec drugiego obrazu Kościoła i drugiej Ewangelii. Mamy przed sobą najbardziej popularną Ewangelię, najczęściej cytowaną także w historii tradycji. Jest to Ewangelia św. Mateusza. Składa się z 18 278 słów greckich, zatem jest dużo dłuższa od Ewangelii św. Marka. Jest to tekst przeznaczony, jak się przypuszcza, dla osób, które już mają pewną znajomość kontekstu, w którym została umiejscowiona postać Jezusa. Jak przypomniał dokument Soboru Watykańskiego II Nostra aetate, Jezus jest Żydem i pozostaje Żydem na zawsze, bo wcielenie zakłada wejście Boga w historię, a historia składa się z konkretnych wydarzeń, konkretnych postaci, konkretnych uwarunkowań historyczno-geograficznych. Dlatego człowieczeństwo Jezusa zawsze pozostaje związane z narodem żydowskim. Podkreśliłem ten aspekt, bo grupa, do której jest skierowana Ewangelia św. Mateusza, to wspólnota judeochrześcijańska. Autobiografia św. Mateusza mieści się w ramach słynnego opisu jego powołania. Paradoksalnie, Mateusz opisuje tę scenę najkrócej ze wszystkich ewangelistów: „Jezus zobaczył pewnego człowieka siedzącego w komorze celnej. Powiedział do niego: Pójdź za mną. On wstał i poszedł za Nim” (Mt 9,9). Jak widzicie, jest to powołanie oparte na schemacie „wojskowym”: rozkaz – wykonanie. Podobnie jak powołanie Abrahama: „Wyjdź z twojej ziemi i idź (...). Abraham wyszedł, jak Pan mu nakazał”.
Numer specja l n y
19
Oblicze Kościoła w Ewangelii św. Łukasza Dotarliśmy do trzeciego etapu naszej drogi. Także w tym przypadku zaczniemy od przedstawienia ewangelisty, który reprezentuje inny Kościół. To Łukasz, który jak wiecie, w Nowym Testamencie jest obecny nie tylko w swojej Ewangelii. Wiemy, że jest autorem innego dzieła, Dziejów Apostolskich, które są historią początków Kościoła, historią teologiczną. Wiemy też, że w Dziejach Apostolskich (16,10) znajdujemy fragmenty napisane w pierwszej osobie liczby mnogiej („my”). Można stąd wyciągnąć wniosek, że Łukasz z Pawłem bierze udział w misji. Te sekcje, zwane sekcjami „my”, zaczynają się od wizji, jaką ma Paweł, wizji Macedończyka, który wzywa go, by przybył do Europy. Wielu uważa, że Łukasz towarzyszył Pawłowi aż do Rzymu. Paweł trzykrotnie wspomina o nim w swoich listach: w 24 wersecie Listu do Filemona („Łukasz, mój współpracownik”), w Liście do Kolosan („Pozdrawia was Łukasz, lekarz umiłowany”; 4,14), wreszcie w 2 Liście do Tymoteusza znajdujemy znaczące zdanie: „Tylko Łukasz jest ze mną” (4,11). Obecność Łukasza u boku Pawła jest znacząca, podobna do roli, jaką pełnili Tymoteusz i Tytus. Tradycja ludowa dodała potem inne elementy, które są jednak owocem fantazji, bowiem nie mamy dokumentów na ten temat. Ta tradycja dodała, że Łukasz był malarzem. W świecie istnieje 275 obrazów, przede wszystkim Matki Bożej, przypisywanych Łukaszowi. Zazwyczaj przypisuje mu się tak zwane Czarne Madonny, które w rzeczywistości najczęściej pochodzą Numer specja l n y
29
Oblicze Kościoła w Ewangelii św. Jana Dotarliśmy do ostatniego etapu naszej idealnej drogi. Najprawdopodobniej jesteśmy już dużo dalej w pierwotnym doświadczeniu chrześcijańskim, jesteśmy z pewnością po tragicznym wydarzeniu roku 70, kiedy to Jerozolima została zrównana z ziemią przez wojsko rzymskie. Chrześcijaństwo ma już za sobą takie doświadczenia, jak te, które przeżyły wspólnoty Mateusza, Marka i Łukasza, ale też doświadczenia różnych wspólnot rozproszonych w świecie śródziemnomorskim. Zwłaszcza dzieło św. Pawła otwarło nowe horyzonty dla chrześcijaństwa. Tym razem będziemy mówić o wspólnotach w Azji Mniejszej, bardzo ważnym rejonie dla świata hellenistycznego. Czwarta Ewangelia jest skierowana do wspólnot z zagranicy. Jest to Ewangelia dla tego środowiska bardzo rozwiniętego kulturowo, co widać na przykład w Efezie. Kto z was zwiedzał Efez i widział wykopaliska, ten wie, jak wspaniałe było to miasto. Jednak musimy zaraz powiedzieć, że Ewangelia św. Jana, skierowana do wspólnot tego regionu, jest owocem długiej poprzedniej tradycji. Zawsze trzeba pamiętać o trzech poziomach, o kolejnych etapach: nauczaniu Jezusa, nauczaniu apostolskim po Misterium Paschalnym oraz redakcji Ewangelii. W Ewangelii św. Jana uczeni są skłonni dopatrywać się pewnej długiej genealogii. Z jednej strony u jej początków leży nauczanie umiłowanego ucznia, którym prawdopodobnie jest apostoł Jan. Jednak ten uczeń nigdy nie przedstawia się wprost, zresztą pojawia się on 38
Zeszyty Formacji Duchowej
Homilia
„Otwórzmy serca na świat i ukażmy naszą twarz”1 Czytania z formularza Mszy św. o nową ewangelizację: Syr 34, 9-20; Ps 21; Kol 3, 12-17; Łk 4, 14-22a Refleksja, którą pragnę przedstawić, będzie się składała z dwóch momentów. Pierwszy jest związany z pierwszym i drugim czytaniem, których przed chwilą wysłuchaliśmy. Ukazuje się nam horyzont niemal planetarny. Ów bowiem mędrzec ze Starego Testamentu, Syracydes, wychodząc być może od własnego doświadczenia, wspomina, że zdobył swoją wiedzę dzięki serii podróży po całym świecie. Uznaje on, że podróżowanie i spotykanie różnych ludzi jest źródłem wewnętrznej przemiany. Jest więc konieczne, by słuchać różnych głosów rozsianych po świecie, bo w nich, jak mówili ojcowie Kościoła, jest ukryte ziarno prawdy, jedno z ziaren Boskiego Logosu, czyli Jego Nieskończonego, Odwiecznego Słowa. Z drugiej strony, w Liście do Kolosan, św. Paweł cytuje również serię, ale w tym przypadku jest to seria fundamentalnych cnót ludzkich: współczucie, dobroć, pokora, cichość, cierpliwość itd. Prawdopodobnie Paweł zaczerpnął te cnoty z filozofii stoickiej, czyli z filozofii pogańskiej, która wtedy miała też silny ślad religijny. Święty Paweł wielokrotnie będzie się odwoływał do kultury greckiej. Kiedy na przykład przemawia w Atenach na 1
Tytuł homilii pochodzi od redakcji.
Numer specja l n y
55
Spis treści
Słowo z Centrum Formacji Duchowej
5
Od Autora
7
Oblicze Kościoła w Ewangelii św. Marka
10
Oblicze Kościoła w Ewangelii św. Mateusza
19
Oblicze Kościoła w Ewangelii św. Łukasza
29
Oblicze Kościoła w Ewangelii św. Jana
38
Pytania i odpowiedzi
46
Homilia „Otwórzmy serca na świat i ukażmy naszą twarz”
55
Numer specja l n y
59
Zapraszamy do
Centrum Formacji Duchowej w Krakowie i Trzebini CFD zostało powołane do życia, aby towarzyszyć osobom świeckim, duchownym i konsekrowanym w poszukiwaniu głębszego doświadczenia wiary i integralnego rozwoju: psychicznego i duchowego. Wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu formowania różnych grup wiernych, w którym więcej uwagi poświęca się poszczególnym osobom. Współpracuje z cenionymi formatorami różnych szkół i ośrodków życia duchowego, którzy dzielą się swoim osobistym doświadczeniem wiary, wiedzą teologiczną, pedagogiczną i psychologiczną. W ramach formacji regularnie prowadzone są: Szkoła Modlitwy Słowem Bożym Szkoła Kierownictwa Duchowego Szkoła Biblijna Szkoła Wiary Szkoła Duchowości ojca Jordana Rekolekcje lectio Divina Ćwiczenia ignacjańskie Szkoła Wychowawców Seminariów Duchownych Diecezjalnych i zakonnych Szkoła Formatorek zakonnych Szkoła odnowy dla Sióstr zakonnych Sesje dla Przełożonych zakonnych Kurs Formacji Juniorackiej Sesje formacyjne dla rodziców i wychowawców Edycja kwartalnika „zeszyty Formacji Duchowej”. Charakter spotkań Spotkania organizowane w Centrum Formacji Duchowej odbywają się w klimacie „pustyni”. Uczestnicy są zaproszeni do osobistej modlitwy i milczenia, indywidualnych rozmów z kierownikiem duchowym. na koniec spotkań przewidziane są momenty dzielenia się w grupach. Szczegółowe informacje można uzyskać w sekretariacie CFD oraz na stronach internetowych: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97, tel./faks (12) 254 60 60 www.cfd.salwatorianie.pl ul. B. Głowackiego 3, 32-540 trzebinia tel. (32) 753 54 80, tel. kom. 694 448 249 cfdtrzebinia@sds.pl
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków zaprasza na sesje
Sesja dla prowadzących rekolekcje lectio divina i kierowników duchowych 13–15 listopada 2013 Centrum Formacji Duchowej przygotowało i zapoczątkowało nowy nurt rekolekcji lectio divina: Cztery Ewangelie jako cztery etapy dojrzewania chrześcijańskiego. Po kilkunastu latach doświadczenia duszpasterze CFD proponują projekt ewangelizacyjny, który przygotowuje rekolekcjonistów i kierowników duchowych do dawania rekolekcji lectio divina z indywidualnym towarzyszeniem, opartych na czteroletnim programie dojrzewania w wierze osób wszystkich stanów życia i powołań w Kościele. Sesja przeznaczona jest dla rekolekcjonistów i kierowników duchowych: księży, osób konsekrowanych i świeckich, którzy pragną się przygotować do posługiwania w rekolekcjach lectio divina z towarzyszeniem indywidualnym. Przygotowanie do prowadzenia rekolekcji polega najpierw na osobistym w nich udziale. W przypadku księży warunkiem uczestnictwa jest wcześniejszy udział przynajmniej w pierwszym etapie – rekolekcji ze św. Markiem, z zamiarem udziału w przyszłości w pozostałych etapach. Prowadzą: o. Innocenzo Gargano OSB Cam i duszpasterze CFD.
Rekolekcje lectio divina (etapy I–IV) 4–12 grudnia 2013 Istotą rekolekcji jest modlitwa słowem Bożym oparta na wielowiekowej praktyce lectio divina: lectio – meditatio – oratio – contemplatio. Uczestnik wprowadzany jest w spotkanie ze słowem Bożym, przeżywane na osobistej modlitwie, w pełnym milczeniu i na codziennej rozmowie z kierownikiem duchowym. W rekolekcjach mogą uczestniczyć osoby, które posiadają już pewną zażyłość z Biblią. Program przewiduje cztero-
letnią formację w cyklu „Cztery Ewangelie jako cztery etapy dojrzewania chrześcijańskiego”. I etap: „z Markiem”; II etap: „z Mateuszem”; III etap: „z Łukaszem”; IV etap: „z Janem”. Następnie co roku proponowany jest etap zwany „Pogłębienie”. Prowadzi: ekipa CFD i współpracujący kierownicy duchowi z innych ośrodków duchowości.
Jak żyć słowem Bożym na co dzień? 24–26 stycznia 2014 Sesja przeznaczona dla osób, które pragną pogłębić praktykę osobistej modlitwy słowem Bożym. Uczestnicy będą wprowadzeni w metodę modlitwy słowem Bożym w codzienności. Zostanie zaproponowana konkretna forma ćwiczeń na cały rok do indywidualnej pracy duchowej w świetle słowa Bożego. Prowadzi: Krzysztof Wons SDS – dyrektor CFD, kierownik duchowy i rekolekcjonista, wykładowca teologii duchowości. Sesje przeżywane są w klimacie pustyni, ciszy i medytacji. Uczestnicy wprowadzani są w modlitwę egzystencjalną i rozeznawanie duchowe. Mają możliwość skorzystania z sakramentu pokuty i indywidualnej rozmowy z kierownikiem duchowym.
Zgłoszenia prosimy przesyłać na adres: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97, tel./faks (12) 254 60 60 tel. kom. 694 448 170 e-mail: cfd@salwatorianie.pl www.cfd.salwatorianie.pl
Zasady prenumeraty „Zeszytów Formacji Duchowej” W ciągu roku ukazują się cztery numery „Zeszytów”. Cena detaliczna jednego egzemplarza poza prenumeratą – 13 zł Korzyści związane z prenumeratą Cena 1 egz. w prenumeracie krajowej – 10 zł Koszt prenumeraty rocznej – 40 zł Koszt prenumeraty półrocznej – 20 zł Koszty wysyłki na terenie kraju pokrywa Wydawca. Prenumerata zagraniczna jest droższa o koszty przesyłki zagranicznej. Dla nabywających więcej niż 5 egz. danego numeru „Zeszytów” przewidziane są zniżki: W prenumeracie – 10%, w sprzedaży detalicznej – 5% Zapisy na prenumeratę trwają przez cały rok. Istnieje możliwość nabycia egzemplarzy archiwalnych. Wpłaty dokonuje się na blankiecie przekazu pocztowego lub bankowego. Należy podać imię i nazwisko oraz dokładny adres zamawiającego. Zamówienia prosimy kierować na adres: Salwatorianie – Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków PKO BP II/O Kraków PL 55 1020 2906 0000 1102 0107 9342 Adres Redakcji: Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97, tel./faks (12) 254 60 60 zeszyty@salwatorianie.pl; www.cfd.salwatorianie.pl Redakcja z serca dziękuje Czytelnikom za dodatkowe ofiary złożone na utrzymanie i rozwój „Zeszytów”.