Ks. prof. dr hab. Antoni Kiełbasa SDS. Życie oraz działalność naukowa i duszpasterska

Ks. Ireneusz Kiełbasa SDS

Ksiądz profesor PWT dr hab. Antoni Kiełbasa SDS (1938-2010)

Życie oraz działalność naukowa i duszpasterska

Praca doktorska z historii Kościoła napisana pod kierunkiem Ks. prof. PWT dr. hab. Michała Pieli SDS

Wydawnictwo SALWATOR Kraków

Recenzenci dysertacji doktorskiej Bp prof. zw. dr hab. Jan Kopiec, Uniwersytet Opolski Ks. prof. zw. dr hab. Józef Swastek, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu

Korekta Marta Stęplewska Anna Śledzikowska

Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski

Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 403/P/2013 Kraków, 3 października 2013

Publikacja współfinansowana z budżetu Gminy Trzebnica

© 2013 Wydawnictwo SALWATOR

ISBN 978-83-7580-373-0

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260 60 80, faks (12) 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Słowo burmistrza Wiele pięknych, dobrych i ważnych rozmów. To one pojawiają się jako pierwsze w zakamarkach wspomnień. Szczególnie pamiętam rozmowy, które odbyliśmy po wieczornych mszach świętych, w czasie spacerów w pobliżu bazyliki św. Jadwigi. Ten wspólny czas kształtował mnie jako człowieka, chrześcijanina. A potem nagle dotkliwa nieobecność, która wypełniła moją codzienność po 15 lipca 2010 roku. Tego dnia śp. ks. prof. Antoni Kiełbasa powrócił do domu Ojca w Niebie. Na początku ta nieobecność była dla mnie niezrozumiała, pełna bólu i poczucia straty, ale z czasem wypełniała się pamięcią – pamięcią twórczą i inspirującą.

Szanowni Państwo, Publikacja, którą właśnie trzymacie w dłoni, w sposób niezwykły wypełnia przestrzeń owej nieobecności po śmierci ks. Antoniego. Jej autor, ks. dr Ireneusz Kiełbasa SDS, bratanek zmarłego, nie tylko szczegółowo zaznajamia nas z życiem i twórczością wspaniałego kapłana, salwatorianina, czciciela św. Jadwigi Śląskiej i wielkiego promotora współpracy międzynarodowej, ale pozwala nam pobyć w prywatnych mikroświatach ks. Antoniego. Zaglądamy więc do jego domu rodzinnego, na moment zasiadamy z nim w szkolnych ławach, wędrujemy po krajach, które odwiedzał.

Księże Ireneuszu, ogromnie dziękujemy za tę możliwość i gratulujemy ważnego dzieła! Ksiądz prof. Antoni Kiełbasa zasłużył na ten wyjątkowy rodzaj pomnika pamięci. Wydaje się, że to o nim myślał Horacy, pisząc Exegi monumentum aere perennius – Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu.

Wierzę mocno, że dobrze przeżywana i kultywowana pamięć jest w stanie ocalić od zapomnienia.

Tak, ks. Antoni, choć nieobecny, nadal jest wśród nas! I tu znowu przychodzą na myśl skojarzenia z Horacym: „Nie wszystek umrę” (Non omnis

78

Słowo burmistrza

moriar). Ślady działalności ks. Antoniego mocno naznaczają życie w naszej małej Ojczyźnie – w Trzebnicy. Przede wszystkim jesteśmy dumni z bazyliki św. Jadwigi wyniesionej dzięki jego staraniom do rangi międzynarodowego sanktuarium. Ogromne wsparcie, które otrzymaliśmy od niego w staraniach do Rzymskiej Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów oraz do Papieża Benedykta XVI, pozwala nam dziś przeżywać kolejne rocznice uznania św. Jadwigi Śląskiej za Patronkę Trzebnicy. Udało nam się również dokończyć dzieło, o które tak bardzo zabiegał – małą ścieżkę św. Jadwigi. Honorowy Obywatel Miasta, wyróżniony szczególnym tytułem Zasłużony dla Gminy Trzebnica, prekursor owocnej współpracy międzynarodowej z naszym partnerskim miastem Kitzingen, miłośnik ziemi trzebnickiej, inicjator wielu wspaniałych dzieł, autor licznych publikacji, które rozsławiły Trzebnicę w Europie i na świecie – ks. Antoni Kiełbasa. Wspaniały duchowny zaangażowany w prace na polu działalności duszpasterskiej, oświatowej i naukowej, a także w obszar ochrony dziedzictwa międzynarodowego.

W 2011 roku w uroczysty sposób dokonaliśmy w Trzebnicy otwarcia skweru jego imienia. To malownicze miejsce pełne jest kwiatów i drzew, są tu też ławeczki, na których można usiąść i odpocząć. Położenie skweru jest w pewien sposób symboliczne. Mieści się on w centrum miasta, przy jednej z głównych ulic w Trzebnicy, ulicy, która nosi imię ks. Dz. W. Bochenka. I tak przyjezdnych do naszego miasta witają ci dwaj kapłani: ks. Wawrzyniec i ks. Antoni.

Kapłani zapisani w pamięci – wierni swojej posłudze i oddani miastu, do którego zostali posłani. Przez lata współpracowali ze sobą, a teraz są jak drogowskazy, które wytyczają drogę.

Jestem przekonany, że poniższa publikacja zachęci Państwa do odwiedzenia Trzebnicy, do zwiedzenia miejsc niezwykłych z punktu widzenia historycznego. Mam jednak również głęboką nadzieję, że z niejednym z Was uda mi się usiąść na jednej z ławek owego skweru, usiąść i powspominać, pobyć przez chwilę z tak drogim nam wszystkim ks. Antonim.

Do zobaczenia! Jednak zanim to nastąpi, życzę nam wszystkim pięknie przeżytych chwil w trakcie lektury książki.

Marek Długozima g

Burmistrz Gminy Trzebnica

Słowo prowincjała Łatwo zostać bohaterem artykułu prasowego, ale o wiele trudniej przedmiotem badań naukowych, których efektem jest rozprawa doktorska ukazująca postać wartościową – mimo odejścia wciąż obecną w pamięci i sercach wielu osób. Na ks. profesora Antoniego Kiełbasę patrzę osobiście z różnych punktów widzenia: najpierw jako były alumn salwatoriańskiego seminarium duchownego, później neoprezbiter i wikariusz trzebnickiej parafii i wreszcie przełożony prowincji. Z moich wspomnień wyłania się obraz człowieka oddanego Bogu, Kościołowi i własnemu zgromadzeniu zakonnemu.

Zachwyt nad każdym człowiekiem i troska o jego problemy sprawiły, że zawsze otaczany był podziwem i życzliwością rzeszy ludzi. Niezaprzeczalnie jednym z najważniejszych aspektów jego działalności był nieprzeciętny kult św. Jadwigi Śląskiej, który nie ograniczał się tylko do modlitwy i aktywności propagującej wiedzę o tej świętej. Dotyczy to nie tylko ziemi trzebnickiej, Dolnego Śląska, a nawet Polski, ale również zagranicy.

Rodzina Salwatoriańska ma wiele do zawdzięczenia księdzu profesorowi, ponieważ dzięki Jego opracowaniom i pracy dydaktycznej budowała i buduje swoją tożsamość. Jego predyspozycje przyczyniły się również do tego, że Towarzystwo Boskiego Zbawiciela, a zwłaszcza prowincja polska, rozwinęły się w takim, a nie innym – pomyślnym – kierunku. Był członkiem zarządów prowincjalnych, uczestnikiem wielu kapituł prowincjalnych i generalnych oraz komisji działających na tych szczeblach. Warto podkreślić wpływ profesora na kształtowanie świadomości historycznej członków innych wspólnot zakonnych, z którymi współpracował.

Szczegółowe informacje na temat zarysowanej wyżej aktywności księdza profesora zawarte są na stronach niniejszej publikacji. Księdza dra Ireneusza Kiełbasę z jego stryjem łączyło nie tylko pokrewieństwo i inkardynacja do jednej rodziny zakonnej, ale również zamiłowanie i wielki szacunek dla historii. Wspomniane związki nie kwestionują profesjonalizmu i obiektywizmu młodego historyka salwatoriańskiego. Jako przełożony prowincji polskiej serdecznie gratuluję ks. dr. Ireneuszowi Kiełbasie i serdecznie dziękuję

80

Słowo prowincjała

za utrwalenie w salwatorianach, wielu współpracownikach i dobrodziejach – zwłaszcza trzebniczanach – pamięci o człowieku wielkim dzięki temu, co zrobił i jaki był. ks. Piotr Filas SDS Prowincjał Polskiej Prowincji Salwatorianów

Przedmowa Przybliżanie życia i działalności wybitnych osobowości, a więc zajmowanie się biografistyką, należy do trudnych wyzwań badawczych. Podejmując się takiego zadania, należy bowiem nie tylko umiejętnie ukazać dojrzewanie kogoś do realizacji określonego powołania, co może wydawać się prostym zabiegiem metodologicznym. Chodzi bowiem w tym przypadku o rzeczywiste i zobiektywizowane przybliżenie wkładu określonej osoby w życie określonego środowiska, o ukazanie tego wszystkiego, co okazało się jego cennym i trwałym dorobkiem, utrwalonym w tradycji i wzrastaniu danej instytucji czy całej społeczności. A więc nie da się uniknąć konkretnego procesu wartościowania, wystawiania i wyważania ocen czy też podejmowania konkretnych prób, ukazujących wielokroć zawiłość podejmowania przez interesujacą nas osobę ważnych i niełatwych decyzji. Stąd też należy przyjąć z uznaniem realizację tematu badawczego, jaki zostaje ukazany w tej publikowanej dysertacji doktorskiej.

Ks. mgr lic. Ireneusz Kiełbasa, salwatorianin, w okresie pełnienia funkcji prefekta alumnów w Wyższym Seminarium Duchownym w Bagnie, napisał rozprawę doktorską na seminarium z historii Kościoła (katedra Historii Kościoła na Śląsku) na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu, poświęconą przybliżeniu życia i dzieła ks. prof. Antoniego Kiełbasy SDS (1938-2010). Doktorant chciał upamiętnić życie oraz działalność naukową i duszpasterską ks. profesora A. Kiełbasy, salwatorianina, jednego z najbardziej zasłużonych członków Towarzystwa Boskiego Zbawiciela, wybitnego historyka Kościoła w Polsce, wielkiego znawcy życia i dziejów św. Jadwigi Śląskiej, prawdziwego znawcy dziejów własnego zgromadzenia zakonnego oraz ziemi śląskiej, pasjonata życia Założyciela salwatorianów, czcigodnego O. Franciszka Marii od Krzyża Jordana (1848-1918).

Niespodziewana śmierć ks. prof. A. Kiełbasy 15 lipca 2010 roku stała się więc rychłą okazją do podjęcia takiego tematu prezentowanej tutaj dysertacji doktorskiej. Doktorant stanął przed nie lada wyzwaniem, przystępując do opracowania takiego tematu. Na wyróżnienie zasługuje fakt, że ks. mgr lic.

Ireneusz Kiełbasa, pragnąc przybliżyć życie i dzieło swojego wujka, ks. prof.

A. Kiełbasy, nie kierował się kryterium subiektywnym i emocjonalnym w przy-

82

Przedmowa

gotowaniu niniejszej rozprawy. Przeważył wzgląd obiektywny, a więc dobrze rozumiany szacunek i podziw dla postaci i osiągnięć ks. prof. A. Kiełbasy.

Wspomniany wzgląd obiektywny uwidocznił się od początku do opracowania podjętego tematu pracy przede wszystkim w bardzo szerokiej i dogłębnej kwerendzie źródłowej. Ksiądz mgr lic. I. Kiełbasa wykorzystał źródła rękopiśmienne i drukowane z aż 17 archiwów, w tym także z Archiwum Generalnego Salwatorianów w Rzymie. Sięgnął zarówno do literatury przedmiotowej, odnoszącej się do ks. prof. A. Kiełbasy, jak i jego, jakże obfitej, literatury podmiotowej. Źródła te uzupełniają także cenne relacje ustne i pisemne. W pracy zostały umieszczone fotografie, fotokopie dokumentów oraz zestawienie bibliografii podmiotowej i prac dyplomowych napisanych pod kierunkiem ks. prof. A. Kiełbasy.

Obfita kwerenda źródłowa, wykonana bardzo sumiennie przez doktoranta, pozwoliła na cenny dyskurs rozprawy, w której zostały szczegółowo przedstawione zasadnicze wymiary życia ks. profesora Antoniego Kiełbasy: jako profesora i wychowawcy w WSD w Bagnie oraz podejmującego działalność dydaktyczną w zakonach żeńskich (siostry boromeuszki, salwatorianki i betanki); jego wkład w rozwój Polskiej Prowincji Salwatorianów i jego działalność dla swojego Zgromadzenia na forum międzynarodowym; jego niezmordowany wkład w rozwój sanktuarium św. Jadwigi w Trzebnicy i w promowanie jej kultu; jego działalność naukowa jako profesora Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu i z pietyzmem przybliżającego dzieje Śląska; jego jakże różnorodna działalność duszpasterska.

Omówione szczegółowo zasadnicze wymiary życia i działalności ks. prof.

A. Kiełbasy pozwoliły na syntetyczne ukazanie kierunków jego badań i wyników naukowych, na ukazanie zasadniczych cech jego osobowości, na ukazanie go ostatecznie jako wielkiego promotora charyzmatu salwatoriańskiego, prawdziwego męża Kościoła, czciciela św. Jadwigi i piewcy ziemi śląskiej. Rozprawę doktorską ks. Ireneusza Kiełbasy SDS należy więc uznać za cenny wkład w dziedzinie współczesnej biografistyki.

Ks. prof. PWT dr hab. Michał Piela SDS Wrocław, 9 października 2013 r.

Wstęp Niespodziewana śmierć ks. Antoniego Kiełbasy SDS 15 lipca 2010 roku, stała się dla autora tej dysertacji doktorskiej inspiracją do badań, mających na celu upamiętnienie życia i działalności naukowej oraz duszpasterskiej tego kapłana zakonnego, członka Towarzystwa Boskiego Zbawiciela. Założyciel salwatorianów, czcigodny ks. Franciszek Maria od Krzyża Jordan, w testamencie polecił swoim duchowym synom głoszenie Ewangelii wszelkimi dostępnymi środkami. Dlatego celem tej rozprawy doktorskiej jest analiza dostępnych źródeł i ukazanie na ich podstawie tego, w jaki sposób ks. prof. A. Kiełbasa realizował charyzmat swojego macierzystego Zgromadzenia poprzez swoje życie oraz działalność naukową i duszpasterską. Jednym z głównych motywów zmierzenia się z historią życia i działalności profesora z Trzebnicy jest fakt, że ks. prof. A. Kiełbasa należał do najbardziej zasłużonych członków Polskiej Prowincji Salwatorianów. Bezsprzecznie był on pionierem badań historycznych nad początkami i rozwojem rodzimej prowincji zakonnej, autorem wielu publikacji związanych z początkami salwatorianów na ziemiach polskich oraz założeniem i rozwojem macierzystej prowincji. Autorowi tego opracowania towarzyszyła świadomość zmierzenia się po raz pierwszy z ogromem materiałów archiwalnych, które należało przebadać oraz poddać krytycznej ocenie naukowej.

Jednym z ważnych kierunków badań historycznych ks. prof. A. Kiełbasy było ciągłe poznawanie, zgłębianie oraz popularyzowanie charyzmatu Założyciela salwatorianów, czcigodnego – venerabile – ojca Franciszka Marii od Krzyża Jordana. Promocja beatyfikacji założyciela salwatorianów stała się nie tylko częścią pasji naukowej ks. A. Kiełbasy, ale przede wszystkim celem i sensem jego życia.

W związku z faktem, iż od 1972 roku do śmierci mieszkał i pracował we wspólnocie salwatorianów w Trzebnicy, przez 38 lat nieustannie promował cześć i kult św. Jadwigi Śląskiej. Stał się w tym okresie niekwestionowanym autorytetem i znawcą życia i dziejów patronki Trzebnicy, a także gorliwym piewcą jej cnót i orędownikiem pojednania pomiędzy narodami – szczególnie polskim i niemieckim.

84

Wstęp

Ksiądz prof. A. Kiełbasa był naukowcem o szerokich zainteresowaniach naukowych, w jego bogatym dorobku znalazły się liczne pozycje z zakresu monasteriologii, hagiografii, historii XIX i XX wieku oraz historii Śląska. Jako profesor Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu oraz Wyższego Seminarium Duchownego Salwatorianów w Bagnie dał się poznać jako ceniony nauczyciel i wychowawca wielu pokoleń studentów. Potrafił on wykorzystać swoje talenty organizacyjne do inicjowania i współorganizowania sympozjów i sesji naukowych, również o międzynarodowym zasięgu. Był pomysłodawcą i realizatorem licznych konferencji i wystaw oraz inspiratorem corocznych Tygodni Kultury Chrześcijańskich w Trzebnicy1. W sposób szczególny trzeba podkreślić jeden aspekt – mimo tylu inicjatyw naukowych, publicystycznych oraz działalności dydaktyczno-wychowawczej i administracyjnej w Zarządzie Polskiej Prowincji Salwatorianów – ks. A. Kiełbasa nigdy nie zrezygnował z istoty powołania kapłańskiego, jaką jest kontakt z drugim człowiekiem w posłudze duszpasterskiej. Mając na uwadze podane wyżej argumenty, a także apel grona profesorów i wychowawców Wyższego Seminarium Duchownego Salwatorianów w Bagnie o godne upamiętnienie śp. ks. prof. A. Kiełbasy – wieloletniego wykładowcy i wychowawcy w tejże uczelni, piszący te słowa podjął się szczegółowego opisania jego życia oraz działalności naukowej i duszpasterskiej.

Prezentowane tutaj studium zostało oparte na szerokiej podstawie źródłowej i literaturze, zarówno podmiotowej, jak i przedmiotowej. Przedmiotem badań autora były w pierwszej kolejności zasoby archiwalne Archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów w Krakowie oraz Archiwum Domu Generalnego Salwatorianów w Rzymie. Piszący te słowa, rozpoczynając swoją kwerendę, przebadał dokładnie zasoby archiwum macierzystej prowincji. W jej trakcie dokonał gruntownych badań akt personalnych ks. A. Kiełbasy, które zawierają 13 jednostek archiwalnych dotyczących życia i działalności historyka z Trzebnicy od wstąpienia do salwatorianów aż do śmierci. Gruntowna kwerenda i badania historyczne nad tym materiałem stały się punktem wyjścia do kolejnych badań w innych archiwach. W dalszej kolejności autor przeanalizował szczegółowo dokumentację kapituł prowincjalnych. Szczegółowe badania 22 jednostek archiwalnych dotyczących tego tematu dały podstawę do ukazania wkładu i zaangażowania ks. A. Kiełbasy w spotkania kapitulne. Ważnym elementem kwerendy w krakowskim archiwum była dogłębna analiza dokumentacji z konferencji superiorów. Autor niniejszej rozprawy przestudiował dokładnie 38 jednostek archiwalnych, zawierających protokoły i agendy 1

M. Piela, I. Kiełbasa, Ks. profesor PWT dr hab. Antoni Kiełbasa SDS (1938-2010). Historyk salwatoriański, piastun dziedzictwa św. Jadwigi Śląskiej i Ziemi Śląskiej, w: J. Walkusz (red.), Kościół w Polsce. Dzieje i kultura, t. 11, Lublin 2012, s. 315-318.

Wstęp

tychże spotkań. Oprócz tego przebadał dokumentację archiwalną dotyczącą Wyższego Seminarium Duchownego i Nowicjatu w Bagnie. W jej trakcie przeanalizował 8 jednostek archiwalnych dotyczących działalności WSD w Bagnie oraz wykładowców tejże uczelni. Dokonał również gruntownego studium 6 jednostek archiwalnych dotyczących funkcjonowania nowicjatu oraz przestudiował 26 kronik nowicjackich za lata 1974-2004. Analiza ta była konieczna do ukazania procesu formacji kl. A. Kiełbasy oraz jego późniejszej działalności dydaktyczno-wychowawczej. Dalsza kwerenda w tymże archiwum wymagała przestudiowania 8 jednostek archiwalnych, które zawierały: relacje ustne zbierane przez ks. A. Kiełbasę na potrzeby swoich badań historycznych; akta personalne byłych salwatorianów oraz prace historyczne wykonane przez alumnów z Bagna pod kierunkiem historyka z Trzebnicy. Bogatym źródłem informacji dotyczących życia i działalności ks. A. Kiełbasy jest także biuletyn „Wiadomości Salwatoriańskie”, dlatego piszący te słowa dokonał szczegółowej analizy tego periodyku za lata 1969-2002. Uważna lektura 169 jednostek archiwalnych stała się podstawą do dalszej pracy i badań. W trakcie kwerendy w Archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów w Krakowie autor dotarł do dużej grupy archiwalnej, która ma kluczowe znaczenie dla opisywanego tematu. Są to kopie dokumentów archiwalnych zebranych w innych archiwach i zdeponowanych w archiwum krakowskim przez ks. A. Kiełbasę. Dokładna analiza tego materiału stała się nieodzowna dla badań historycznych autora.

Dlatego na potrzeby tejże kwerendy podzielił on całość materiału – składającą się z 233 jednostek archiwalnych – na sześć grup tematycznych. W pierwszej z nich, składającej się z 26 jednostek archiwalnych, poddano gruntownej analizie dokumentację dotyczącą Zarządu Generalnego Salwatorianów. Druga część, licząca 36 jednostek archiwalnych, dotyczyła akt personalnych salwatorianów polskiego pochodzenia. Trzecia grupa tematyczna, składająca się z 46 jednostek archiwalnych, obejmowała dokumentację związaną z Polską Prowincją Salwatorianów. W czwartej grupie dokumentów poddano dogłębnej analizie 40 jednostek archiwalnych, dotyczących innych prowincji salwatoriańskich. Największą grupę stanowił materiał dotyczący osoby ks. F. Jordana oraz początków zgromadzenia salwatorianów. Szczegółowe badania nad liczącą 68 jednostek archiwalnych grupą dają nam obraz ogromu pracy i zaangażowania ks. A. Kiełbasy w proces wzbogacania zasobów archiwum w Krakowie.

Ostatnia grupa, złożona z 17 jednostek archiwalnych, jest zbiorem składającym się w większości z brulionów zawierających ręcznie przepisywane przez naukowca z Trzebnicy dokumenty w języku niemieckim. Warto zauważyć bogactwo tej dokumentacji, która została skopiowana w: Archiwum Domu Generalnego Salwatorianów w Rzymie, Archiwum Campo Santo Teutonico w Rzymie, Archiwum Prowincji Południowoniemieckiej Salwatorianów w Monachium oraz Archiwum Prowincji Austriackiej Salwatorianów

85

86

Wstęp

w Wiedniu. Badania historyczne w Archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów w Krakowie stały się inspiracją do kontynuacji kwerendy w kolejnych archiwach.

Kolejnym etapem kwerendy było Archiwum Domu Generalnego Salwatorianów w Rzymie. W trakcie pracy w tym archiwum autor przeanalizował teczkę personalną ks. A. Kiełbasy, która zawierała 36 jednostek archiwalnych.

Następnie dokonał on gruntownej analizy obszernej dokumentacji dotyczącej kapituł generalnych salwatorianów w latach 1975-2006 z perspektywy udziału i zaangażowania w nich ks. A. Kiełbasy. W trakcie tego studium dokonano dogłębnej analizy 93 jednostek archiwalnych zawierających agendy, protokoły oraz uchwały 6 kolejnych kapituł generalnych. Dla potrzeb tejże dysertacji przebadano szczegółowo archiwalia dotyczące Międzynarodowej Komisji Historycznej, której współzałożycielem i długoletnim członkiem był naukowiec z Trzebnicy. Analiza 18 jednostek archiwalnych, zawierających protokoły posiedzeń tejże komisji, stała się podstawą do ukazania roli ks. A. Kiełbasy w jej pracach. W dalszym toku prac badawczych autor dokonał gruntownej analizy treści biuletynu „Documenta et Studia Salvatoriana”. Wyniki prac badawczych 26 jednostek archiwalnych z tejże grupy pozwoliły ukazać zakres tematyki i prac podejmowanych przez to międzynarodowe gremium. Badania historyczne w archiwum krakowskim stały się inspiracją do szczegółowej analizy materiałów archiwalnych, dotyczących Międzynarodowej Komisji Odnowy. Uważna lektura 19 jednostek archiwalnych była podstawą do ukazania szczególnej aktywności historyka z Trzebnicy w procesie aktualizacji reguł zakonnych oraz wprowadzania w życie zaleceń Soboru Watykańskiego II. W trakcie tych badań autor dostrzegł potrzebę szczegółowej analizy biuletynów wydawanych przez Zarząd Generalny Salwatorianów w Rzymie.

W wyniku uważnej lektury 41 jednostek archiwalnych „Annales SDS” oraz 12 jednostek archiwalnych „Informationes SDS” piszący te słowa mógł nakreślić pełny obraz działań i inicjatyw ks. A. Kiełbasy na arenie międzynarodowej.

Oprócz tego konieczne okazało się dokonanie analizy dokumentacji archiwalnej Sekretariatu Generalnego SDS oraz dokumentacji Synodu Generalnego Salwatorianów z 1972 roku.

Kolejnym krokiem w badaniach historycznych dotyczących ks. A. Kiełbasy była kwerenda w archiwach wspólnot, w których uczony żył i pracował. Dlatego autor przeprowadził gruntowne badania historyczne w Archiwum Domu Zakonnego w Trzebnicy. W czasie ich trwania przestudiował uważnie 26 jednostek archiwalnych dotyczących życia i działalności naukowca z Trzebnicy.

Przede wszystkim dokonano dogłębnej analizy czterech tomów kroniki Domu Zakonnego oraz trzech kronik parafii pw. św. Jadwigi w Trzebnicy. Niestety, w trakcie tej kwerendy autor stwierdził braki w zapisach obu kronik, co jednak nie miało decydującego wpływu na jakość badań. Następnie piszący te słowa

Wstęp

przeanalizował dokładnie 10 tomów Kroniki duszpasterstwa nauczycieli w latach 1993-2003, co było inspiracją do przeprowadzenia wywiadów z nauczycielami z Trzebnicy oraz podstawą do udokumentowania tejże działalności ks. A. Kiełbasy. Autor przestudiował również Księgę Bractwa św. Jadwigi, Księgę księży-gości, celebrujących w bazylice św. Jadwigi, a także Księgę gości wystawy z okazji Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej. Pracochłonne ale i szczególnie inspirujące było studium sześciu tomów Księgi pielgrzymów i turystów, zwiedzających bazylikę św. Jadwigi w latach 1946-2010. Autor na potrzeby tejże rozprawy dokonał obliczeń statystycznych liczby pielgrzymów, które dały możliwość ukazania posługi salwatorianów oraz ks. A. Kiełbasy w sanktuarium trzebnickim na tle konkretnych danych liczbowych. Kwerenda w kolejnym miejscu, w Archiwum Domu Zakonnego Salwatorianów w Nałęczowie, mimo małej ilości dokumentacji ograniczającej się do kroniki domowej, była nieocenionym źródłem informacji. Szczegółowa analiza tejże kroniki obejmującej lata 1964-1970 była dla piszącego te słowa bogatym źródłem informacji.

Jednym z powodów takiego stanu rzeczy jest fakt, że jej autorem w tym okresie był ks. A. Kiełbasa.

Poszukiwania źródeł archiwalnych dotyczących lat dzieciństwa i młodości ks. A. Kiełbasy zaprowadziły autora do Archiwum Archidiecezji Katowickiej.

W związku z tym, że wyniki kwerendy w archiwum parafii pw. św. Józefa w Świętochłowicach – rodzinnej parafii historyka z Trzebnicy – były negatywne, pozostały poszukiwania w archiwum w Katowicach. Podczas badań historycznych w katowickim archiwum autor dokonał analizy ksiąg parafialnych, które zostały zdeponowane w tym miejscu. Kolejnym etapem poszukiwań była dokumentacja archiwalna Niższego Seminarium Duchownego im. św. Jacka w Katowicach. Piszący te słowa dokładnie przeanalizował 8 jednostek archiwalnych, dotyczących tego tematu. Zawierały one: Akta ogólne NSD w Katowicach za lata 1950-1984; Okresowe sprawozdania wychowawców klas; Arkusze ocen za lata 1953/1954 oraz 1954/1955; Dziennik lekcyjny klasy VIII a w roku szkolnym 1953/1954 oraz Dziennik lekcyjny klasy IX a w roku szkolnym 1954/1955. To studium dało rzetelną podstawę do ukazania okresu edukacji naukowca z Trzebnicy w NSD w Katowicach. Dalsze badania zaprowadziły autora do Archiwum Domu Zakonnego Salwatorianów w Bagnie.

W tymże miejscu dokonał on szczegółowego studium 9 jednostek archiwalnych dotyczących formacji seminaryjnej i działalności dydaktyczno-wychowawczej ks. A. Kiełbasy. Ciekawym uzupełnieniem kwerendy w archiwum krakowskim była lektura kroniki Koła Mariologicznego, którego członkiem był w latach 1957-1959 kl. Herbert Kiełbasa. Dalsze archiwalia dotyczyły jego posługi jako wychowawcy i nauczyciela w WSD w Bagnie. Wiele informacji dała piszącemu te słowa uważna lektura trzech tomów kroniki domowej pisanej w latach 1979-1998, a także dokumentacja dotycząca sympozjów organi-

87

88

Wstęp

zowanych w Bagnie i protokoły konferencji pedagogicznych. Autor dokonał również analizy księgi dokumentującej tematykę dni skupienia i rekolekcji w WSD Bagno.

Badania dotyczące wieloletniej posługi wykładowcy, jaką pełnił ks. A. Kiełbasa w domach formacyjnych sióstr salwatorianek i boromeuszek, zainspirowały autora do przeprowadzenia gruntownej kwerendy w Archiwum Prowincji Polskiej Sióstr Salwatorianek w Goczałkowicach oraz w Archiwum Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Mikołowie. Podczas kwerendy w Goczałkowicach autor przestudiował 12 jednostek archiwalnych, dotyczących formacji intelektualnej w nowicjacie i junioracie sióstr salwatorianek. Wiele cennych informacji związanych ze współpracą ks. A. Kiełbasy z siostrami salwatoriankami piszący te słowa znalazł podczas lektury trzech tomów Kroniki Polskiej Prowincji Sióstr Salwatorianek. Wiele cennych uzupełnień dostarczyła analiza dwóch tomów Kroniki Domu Prowincjalnego Sióstr Salwatorianek w Goczałkowicach. Oprócz tego w trakcie tej kwerendy przeanalizowano: Kronikę nowicjatu sióstr salwatorianek, Wytyczne do formacji początkowej i ciągłej oraz Ramowy program dokształcania religijnego.

Bardzo pomocne w opracowaniu tego tematu były również: Program dla postulatu, Program nauczania w postulacie oraz Szkicowy program formacji początkowej w Polskiej Prowincji Sióstr Salwatorianek. Analiza tych dokumentów zainspirowała autora do przeprowadzenia wywiadów z siostrami salwatoriankami, które bardzo ubogaciły tę kwerendę. Kolejnym miejscem naukowych poszukiwań autora było Archiwum Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Mikołowie. Dzięki życzliwości sióstr piszący te słowa mógł przestudiować 6 jednostek archiwalnych. Wiele ciekawych informacji autor odnalazł dzięki lekturze czterech bogato ilustrowanych tomów Kroniki junioratu sióstr boromeuszek w latach 1979-2011. Uzupełnieniem informacji zdobytych podczas analizy kronik była lektura tematyki wykładów, znajdujących się w Dzienniku zajęć junioratu w latach 1994-2009. Dzięki ogromnej otwartości i życzliwości siostry archiwistki autor pozyskał również bogatą dokumentację fotograficzną związaną z aktywnością ks. A. Kiełbasy w Mikołowie. Trzeba tutaj również wspomnieć o kwerendzie, którą autor przeprowadził w Archiwum Domu Generalnego Sióstr Rodziny Betańskiej w Lublinie. Mimo że historyk z Trzebnicy nie był związany z nimi posługą wykładowcy, to odnalezione zostały ślady owocnej współpracy przy organizacji jubileuszy związanych z tym zgromadzeniem zakonnym. Analiza trzech jednostek archiwalnych pozwala nam dostrzec zaangażowanie ks. A. Kiełbasy w ubogacanie kolejnych rocznic założenia sióstr betanek oraz rocznic śmierci ich założyciela, ks. Ch. Małysiaka SDS. Trzeba tutaj również wspomnieć o kwerendach przeprowadzonych w archiwach parafialnych, związanych z życiem i posługą ks. A. Kiełbasy. Tak

Wstęp

więc autor dotarł do archiwum parafii pw. św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Świętochłowicach, gdzie dokonał analizy ksiąg parafialnych dotyczących rodziców ks. Antoniego. Dalsze badania zawiodły autora do archiwum parafii pw. św. Wawrzyńca w Strzelcach Opolskich, gdzie poszukiwał dokumentacji związanej z sakramentem małżeństwa Jerzego Kiełbasy z Johanną Sewering. Analiza 3 jednostek archiwalnych w archiwum parafii pw. św. Michała Archanioła w Ornontowicach dała podstawy do rzetelnego przedstawienia działalności duszpasterskiej i kaznodziejskiej naukowca z Trzebnicy w tej parafii. Oprócz tego piszący te słowa prowadził swoje badania naukowe w Archiwum Państwowym w Katowicach, gdzie poszukiwał źródeł dotyczących rodzinnej miejscowości ks. A. Kiełbasy. Wielu cennych informacji dostarczyła kwerenda w archiwum nieistniejącej już dzisiaj Szkoły Podstawowej nr 7 w Świętochłowicach-Zgodzie, do której uczęszczał Antoni Kiełbasa. Dzięki życzliwości mieszkańców rodzinnej Zgody autor dotarł do Kroniki szkolne,j a także Księgi ocen i sprawozdań nauczycieli w latach 1948-1952. Należy tutaj również wspomnieć o przebogatym archiwum rodzinnych dokumentów oraz fotografii przechowywanych przez Irmgardę Łazaj, siostrę ks. A. Kiełbasy, z których autor korzystał wiele razy. Nie możemy pominąć także osobistego archiwum ks. A. Kiełbasy, czyli: jego zeszytów szkolnych z lat 1945-1953, notatek z wykładów z lat 1955-1963, konspektów katechez z lat 1963-1964, kazań i homilii z 1963 roku, notatek z wykładów w latach 1964-1967, a także spisanego własnoręcznie curriculum vitae z 10 marca 2010 roku.

Podsumowując omówienie bazy archiwalnej, z której korzystał piszący te słowa, trzeba wspomnieć o kwerendzie przeprowadzonej w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. Przeprowadzone przez autora badania naukowe 13 jednostek archiwalnych dotyczących dokumentów opisujących kulisy operacji Służby Bezpieczeństwa związanych z Wyższym Seminarium Duchownym Salwatorianów w Bagnie oraz Zarządem Polskiej Prowincji Salwatorianów wymagają szczególnej delikatności oraz krytycznego podejścia i weryfikacji przestawionych tam faktów.

Kolejną grupą, którą trzeba omówić, są źródła drukowane, na których autor oparł swoje poszukiwania naukowe. W tej grupie dominuje 58 publikacji autorstwa historyka z Trzebnicy, które zostały omówione szczegółowo w poszczególnych rozdziałach tejże pracy. Kluczowym źródłem dla piszącego te słowa były: Konstytucje, Dyrektorium Generalne oraz Statuty prowincjalne salwatorianów, Reguła życia sióstr salwatorianek, Konstytucje i Dyrektorium Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Trzebnicy, Dyrektorium Duchowne oraz Ratio Formationis Foederationis Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Trzebnicy, Katechizm Kościoła Katolickiego oraz modlitewnik salwatoriański Ukaż mi drogę.

89

90

Wstęp

Ważnym dopełnieniem kwerendy archiwalnej były relacje ustne i pisemne ludzi związanych z ks. A. Kiełbasą oraz licznych jego uczniów i współpracowników. Mając świadomość potrzeby krytycznego podejścia do źródła, jakim są tego typu świadectwa, autor oparł się również na nich, starając się zawsze weryfikować je na podstawie źródeł archiwalnych i drukowanych. Piszący te słowa zebrał 18 relacji ustnych oraz 18 relacji pisemnych na temat życia i działalności ks. A. Kiełbasy. Trzeba podkreślić wagę tych relacji i wspomnień w odniesieniu do jego rodzeństwa, które to pozwoliło autorowi ukazać atmosferę domu rodzinnego i wpływ, jaki miał on na rozwój A. Kiełbasy. Wiele cennych informacji autor uzyskał dzięki wspomnieniom 18 współbraci, którzy zechcieli podzielić się swoimi wiadomościami związanymi z życiem naukowca z Trzebnicy. Wśród tych relacji znajdujemy wspomnienia: bpa Charlesa Mahuza Yavy SDS oraz trzech przełożonych generalnych salwatorianów. Są to szczególnie cenne dopowiedzenia i uzupełnienia kwerendy dotyczącej międzynarodowej działalności historyka z Trzebnicy. Wiele kolorytu i życia wnoszą relacje byłych uczniów ks. A. Kiełbasy potwierdzające liczne zapisy kronikarskie opisujące dobre relacje wykładowcy ze swoimi studentami. Także analiza 8 relacji sióstr: salwatorianek, boromeuszek i betanek, pozwala dostrzec potwierdzenie dobrej atmosfery podczas zajęć z ks. A. Kiełbasą. Dopełnieniem tej tematyki są relacje osób świeckich, szczególnie mieszkańców Trzebnicy, które potwierdzają to, czego piszący te słowa mógł wiele razy doświadczyć podczas różnych uroczystości w Trzebnicy – zarówno przed, jak i po śmierci ks. A. Kiełbasy – wielkiego szacunku, miłości i przywiązania ludzi zaangażowanych w duszpasterstwo nauczycieli oraz wielu innych ludzi. Ostatnim elementem szerokiej bazy źródłowej, na której autor oparł swoją pracę, jest literatura przedmiotowa.

W jej zakres wchodzi 21 artykułów oraz 70 opracowań, które były nieodzowne w budowaniu historycznego kontekstu życia i działalności ks. A. Kiełbasy.

Trzeba zauważyć, że 6 spośród artykułów dotyczyło bezpośrednio osoby naukowca z Trzebnicy, a reszta odnosiła się do tematyki związanej z działalnością jego oraz bliskich przyjaciół. Natomiast opracowania posłużyły autorowi do ukazania dzieciństwa, okresu edukacji oraz dalszego życia i działalności ks. A. Kiełbasy na tle wydarzeń społeczno-politycznych oraz przemian zachodzących w Europie i w naszej ojczyźnie. Ważne są tutaj dwie uwagi metodologiczne. Materiały źródłowe odnalezione w różnych archiwach zostały ułożone w zestawie bibliograficznym według ich znaczenia i przydatności w napisaniu niniejszej rozprawy. Autor tej pracy zdecydował się również na zestawienie całościowe źródeł literatury, umieszczając na końcu literaturę podmiotową ks. prof. A. Kiełbasy.

Przedstawiony powyżej problem badawczy, oparty na bardzo bogatej podstawie źródłowej i literaturze przedmiotowej, został ukazany w siedmiu rozdziałach.

Wstęp

Pierwszy z nich zawiera życiorys ks. prof. A. Kiełbasy a także tło historyczno-społeczne okresu i miejsca, w którym urodził się i rozwijał przyszły naukowiec z Trzebnicy. Kolejne paragrafy tego rozdziału pozwalają nam dostrzec drogę, jaką przeszedł ks. A. Kiełbasa od szkoły podstawowej w Świętochłowicach, poprzez kolejne etapy edukacji, aż do nominacji profesorskiej. Treść tego rozdziału pozwala nam przyjrzeć się aktywności duszpasterskiej w Trzebnicy i Nałęczowie oraz prześledzić inicjatywy naukowe w Rzymie. Ostatni paragraf daje nam możliwość zapoznania się z 38-letnim okresem harmonijnego łączenia obowiązków kapłana i naukowca z Trzebnicy.

Rozdział drugi daje nam możliwość poznania wielu form aktywności ks. A. Kiełbasy na polu dydaktyczno-wychowawczym w domu formacyjnym w Bagnie. Przybliża tematykę naukową oraz sposoby przekazywania wiedzy, a także jego metody wychowawcze. Możemy również zapoznać się z całą gamą sesji i sympozjów organizowanych przez wykładowcę z Trzebnicy w Wyższym Seminarium Duchownym Salwatorianów w Bagnie. Kolejny paragraf daje nam okazję do prześledzenia tematyki prac absolutoryjnych i magisterskich, pisanych pod jego kierunkiem w ramach seminarium naukowego. Możemy również poznać wiele innych inicjatyw wykładowcy z Trzebnicy mających na celu promowanie charyzmatu macierzystego zgromadzenia.

W trzecim rozdziale autor ukazuje działalność dydaktyczną profesora z Trzebnicy w zakonach żeńskich. Mamy możliwość poznania tematyki oraz form przekazywania wiedzy w ramach formacji podstawowej sióstr. Drugi paragraf ukazuje pionierską działalność ks. A. Kiełbasy, który organizował sympozja, sesje i dni refleksji w Goczałkowicach. Kolejny paragraf tego rozdziału jest prezentacją owoców współpracy historyka z Trzebnicy, jakim są publikacje inspirowane jego wykładami, które powstawały pod jego kierunkiem i przy współpracy sióstr salwatorianek i betanek. Rozdział ten pozwala poznać wiele innych form aktywności i współpracy ks. A. Kiełbasy z zakonami żeńskimi, wywodzącymi się z rodziny salwatoriańskiej.

Czwarty rozdział jest okazją do ukazania osoby ks. A. Kiełbasy jako członka Zarządu Polskiej Prowincji Salwatorianów oraz jego zaangażowania w jej stały rozwój. Możemy to zobaczyć poprzez aktywne formy jego uczestnictwa w posiedzeniach kapituł prowincjalnych oraz w pełnionych w latach 1975-1985 odpowiedzialnych funkcjach. Ta pełna troski i oddania postawa historyka z Trzebnicy wyrażała się także w aktywnym uczestniczeniu w konferencjach superiorów oraz działalności w komisjach wspierających Zarząd Polskiej Prowincji Salwatorianów. Oprócz dużego zaangażowania w sprawy aktualne rodzimej prowincji rozdział ten ukazuje również stałą troskę o ubogacanie i rozwój archiwum prowincjalnego w Krakowie.

W kolejnym rozdziale mamy okazję poznać obszary działalności naukowca z Trzebnicy prowadzonej na rzecz rozwoju salwatorianów na forum mię-

91

92

Wstęp

dzynarodowym. Aktywność ta wyrażała się przede wszystkim poprzez stałą obecność i gotowość do współpracy w ramach komisji międzynarodowych, czyli Międzynarodowej Komisji Historycznej oraz Międzynarodowej Komisji Odnowy. Możemy poznać okoliczności utworzenia tego międzynarodowego gremium historyków salwatoriańskich, które powstało dzięki inspiracji ks. A. Kiełbasy. Ważnym elementem opisanym w tym rozdziale jest uczestnictwo historyka z Trzebnicy w 6 kolejnych kapitułach generalnych oraz wiele innych form współpracy, szczególnie z salwatorianami zza Odry.

Rozdział szósty, objętościowo największy, powstał w zamyśle autora w trakcie kwerendy i badań naukowych w archiwum w Trzebnicy po konsultacjach z promotorem niniejszej rozprawy doktorskiej. Bogactwo dokumentów archiwalnych oraz duża liczba publikacji na temat Trzebnicy i sanktuarium św. Jadwigi sprawiły, że pierwotnie jeden z paragrafów pierwszego rozdziału został powiększony do obecnej formy. Osoba ks. prof. A. Kiełbasy jest niewątpliwie kojarzona z Trzebnicą i św. Jadwigą, co jest efektem wielu inicjatyw i form działalności ukazanych w tym rozdziale. Ta, przejawiająca się różnorodnymi inicjatywami ks. A. Kiełbasy, nieustanna promocja czci i kultu św. Jadwigi, wymagała rzetelnych badań archiwalnych oraz szerokiego ich omówienia.

Dlatego możemy poznać różne formy kultu liturgicznego patronki Trzebnicy oraz związany z tym tematem fenomen ruchu pielgrzymkowego i turystycznego w Trzebnicy. W dalszej części mamy okazję przeanalizować wszystkie sesje i naukowe wystąpienia na temat św. Jadwigi. Zgodnie z testamentem ks. F. Jordana, ks. A. Kiełbasa starał się promować kult św. Jadwigi za pośrednictwem prasy, radia i telewizji, w kraju i za granicą. Godna wspomnienia jest wieloletnia, owocna współpraca naukowca z Trzebnicy z władzami miejskimi.

Przejawem tej harmonii była opieka duszpasterska ks. A. Kiełbasy nad trzebnickimi nauczycielami oraz opisywane w tymże rozdziale obchody Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej w Trzebnicy. Dwa ostatnie paragrafy ukazują jego zasługi w inicjowaniu kontaktów polsko-niemieckich oraz stałą troskę o budowanie jedności pomiędzy narodami, a także bogactwo publikacji jego autorstwa związanego z Trzebnicą i św. Jadwigą.

Ostatni, siódmy rozdział stał się okazją do podsumowania zasadniczych kierunków badań historyka z Trzebnicy. Daje on możliwość poznania ks. prof.

A. Kiełbasy jako człowieka nieustannie zatroskanego o rozwój macierzystej prowincji. Troskę tę dostrzegamy w jego ciągłych staraniach o beatyfikację Założyciela salwatorianów oraz liczne publikacje związane z dziejami rodzimej prowincji zakonnej i wybitnymi postaciami z jego kręgu. W tym rozdziale mamy okazję przeanalizować swoiste podsumowanie wątków duszpasterskich w życiu ks. A. Kiełbasy, stale obecnych w jego posłudze. Autor, podsumowując efekty swoich badań naukowych, ukazuje naukowca z Trzebnicy jako męża

Wstęp

Kościoła przez pryzmat prawie 40-letniej posługi w archidiecezji wrocławskiej oraz nieustannego krzewiciela kultu św. Jadwigi i piewcę ziemi śląskiej.

W swojej pracy badawczej, a także podczas redagowania tejże dysertacji autor posłużył się metodą analityczno-syntetyczną. Oparł się na szerokiej bazie źródłowej, do której dotarł podczas kwerendy w licznych archiwach, a także na bogatej literaturze. Udokumentowana źródłami praca zawiera fotografie, fotokopie dokumentów oraz zestawienie bibliografii podmiotowej i prac dyplomowych napisanych pod kierunkiem ks. prof. A. Kiełbasy.

Pragnę w tym miejscu wyrazić głęboką wdzięczność ks. prof. Michałowi Pieli SDS, pod którego kierunkiem pisałem swą pracę i który cały czas służył mi swoją pomocą, otaczał ogromną życzliwością oraz udzielał fachowych uwag.

Słowa wdzięczności kieruję pod adresem moich współbraci z Wyższego Seminarium Duchownego Salwatorianów z Bagna, którzy zawsze darzyli mnie swoją życzliwością i służyli pomocą. Wyrazy wdzięczności kieruję także pod adresem moich współbraci, którzy pomagali mi podczas kwerendy i badań naukowych. Jestem szczególnie wdzięczny śp. ks. dr. Władysławowi Węglarzowi SDS za ogromną życzliwość oraz fachowe uwagi. Dziękuję także ks. Andrzejowi Urbańskiemu SDS, ks. Adamowi Tenecie SDS oraz ks. Michaelowi Overmannowi SDS za udostępnienie mi zasobów archiwum rzymskiego.

Pragnę również wyrazić wdzięczność księżom, braciom, siostrom oraz wszystkim, którzy podzielili się ze mną wspomnieniami dotyczącymi mojego tematu.

Szczególne słowa podziękowania kieruję pod adresem mojej rodziny na ręce: ks. Jerzego Kiełbasy, Irmgardy Łazaj oraz Małgorzaty Żukowskiej. Ta praca nie powstałaby, gdyby nie wartości i atmosfera domu rodzinnego na Zgodzie, których Wy jesteście symbolem.

Jestem wdzięczny Pani Marcie Michalkiewicz za dokładne przeczytanie mojej pracy oraz poczynioną korektę stylistyczną i fachowe uwagi.

93

Rozdział 1

Curriculum vitae ks. Antoniego Kiełbasy Środowisko rodzinne Antoni Jerzy Kiełbasa urodził się 6 listopada 1938 roku w Świętochłowicach-Zgodzie na Górnym Śląsku1. Był on trzecim z kolei dzieckiem w licznej, 8-osobowej rodzinie mistrza rzeźnickiego Jerzego i Małgorzaty zd. Dziuba2.

Tę liczną rodzinę tworzyli starsi bracia: Krzysztof (ur. 1931 r.) oraz Franciszek (ur. 1937 r.), a także młodsze rodzeństwo: Irmgarda3 (ur. 1939 r.), Heinz (ur. 1941 r.), Margareth (ur. 1944 r.), Krystyna (ur. 1946 r.) oraz najmłodszy Jerzy (ur. 1947 r.). Trzeba także wspomnieć o bratanicy Jerzego Kiełbasy – Teresie, która po śmierci swoich rodziców w latach 1949-1955 wychowywała się w domu rodzinnym Kiełbasów w Zgodzie4.

Rodzinna miejscowość Antoniego była jedną z wielu osad robotniczych, powstałych w XIX wieku wokół dynamicznie rozwijających się na obszarze Górnego Śląska hut i kopalń węgla kamiennego5, wywodzących swoje nazwy od nazw zakładów pracy, wokół których powstawały. W taki właśnie sposób powstała kolonia robotnicza wokół Eintrachthütte (Huta „Eintracht”, po polsku „Zgoda”) którą, już według wykazu z 22 sierpnia 1843 roku, zamieszkiwało

1

2

3

4 5

AAK, Księga chrztów parafii pw. św. Józefa w Świętochłowicach-Zgodzie (sygnatura KM 1558), (od 27 XII 1923 r. do 1948 r.) 1938/147.

ARK, Deutsches Einheits: Familien Stammbuch. Kielbassa – Dziuba, Schwientochlowitz, 13 Dezember 1939.

W tekście pojawiają się podwójne (polskie i niemieckie) imiona rodzeństwa Antoniego Kiełbasy. Było to spowodowane tym, że młodsze rodzeństwo: Heinz, Irmgarda i Margareth przyszło na świat w czasie II wojny światowej, kiedy to Świętochłowice należały administracyjnie do III Rzeszy. Imiona te zostały zmienione na polskie (Henryk, Maria i Małgorzata) po rozpoczęciu edukacji w szkole podstawowej.

Relacja ustna Irmgardy Marii Łazaj zd. Kiełbasa z 23 lutego 2011 r.

R. Penkała, Zgoda. Zarys rozwoju historyczno-urbanistycznego dzielnicy, „Rocznik Świętochłowicki” 2003, t. V.

96

Curriculum vitae ks. Antoniego Kiełbasy

11 rodzin6. W kolejnym wykazie z 1887 roku wśród 16 właścicieli domów mieszkalnych odnajdujemy Antoniego Kiełbasę7.

W maju 1921 roku przywódcy III powstania śląskiego (2/3 maja–5 lipca 1921 r.) – na usilną prośbę mieszkańców osady oraz pracowników huty – dokonali zmiany niemieckiej nazwy zakładu i miejscowości Eintrachthütte na polską – Zgoda8.

W związku z postępującą industrializacją ziemi górnośląskiej Zgoda była rozwijającą się miejscowością. Mieszkańcy osiedlali się coraz bliżej granic sąsiednich Świętochłowic, gdzie wielu z nich znajdowało pracę oraz załatwiało wiele spraw związanych z życiem codziennym. Dlatego naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy była decyzja Komisarycznego Wydziału Powiatowego z dnia 20 października 1928 roku, na mocy której osadę Zgoda z małymi koloniami Klary, Otylii, Fausta, Hugona i Drzymały wyłączono z gminy Nowy Bytom i od 1 stycznia 1929 roku włączono jako jedną z jej dzielnic do gminy Świętochłowice9.

Skupiska robotnicze w tym okresie były często idealnym środowiskiem dla powstania i rozwoju organizacji socjalistycznych i komunistycznych. Jednak Górny Śląsk oraz znajdująca się w jego granicach Zgoda jest w tym względzie ewenementem. Tutaj partie o charakterze komunistycznym i rewolucyjnym nigdy nie odgrywały większej roli. Nie była to jednak oznaka bierności i braku inicjatywy społecznej Górnoślązaków, a wśród nich mieszkańców Zgody. Okres międzywojenny był czasem dużej aktywności wielu organizacji o charakterze społeczno-kulturalnym, nie licząc wielu aktywnie działających organizacji katolickich. Źródła podają przykłady działalności takich organizacji, jak: Chór im. Paderewskiego, orkiestra załogi Huty Zgoda, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Katolickie Towarzystwo Polek, Harcerska Drużyna im.

Piłsudskiego, Koło Ligi Obrony Powietrznej, lotnisko szybowcowe na górze Hugona, Związek Strzelecki, Towarzystwo Czytelń Ludowych oraz organizacje zrzeszające powstańców śląskich10.

Warto także wspomnieć o prężnie działającej rzymskokatolickiej parafii pw. św. Józefa na Zgodzie wraz ze sprawującym przez 25 lat pieczę duszpasterską proboszczem ks. Emilem Śliwką na czele11. Na potwierdzenie tej tezy 6 7 8 9 10 11

M. Piegza, Zgoda. Zarys dziejów osady, dzielnicy, Świętochłowice 2004, s. 23-24.

L. Musioł, Parafia Świętochłowice-Zgoda (maszynopis) 1953, s. 16.

M. Piegza, Zgoda. Zarys dziejów osady, s. 75.

A. Szefer (red.), Świętochłowice – zarys rozwoju miasta, Katowice 1970, s. 29-30.

M. Piegza, Zgoda. Zarys dziejów osady, s. 87-88.

Emil Śliwka, syn Ludwika i Barbary Sznapki, urodzony 3 lutego 1889 r. w Gliwicach.

Studia teologiczne odbył we Wrocławiu. Święcenia kapłańskie przyjął 13 czerwca 1915 r. Pracował jako wikariusz w parafiach w: Kamieniu, Rudach, Królewskiej Hucie, Rydułtowach, Brzezinach, Chorzowie Batorym. Następnie 14 października 1929 r.

Rozdział 2

Działalność dydaktyczno-wychowawcza w WSD w Bagnie (1972-2010) Wykłady w nowicjacie i seminarium Czas po powrocie do Polski był dla młodego naukowca okresem mierzenia się z nowymi wyzwaniami, jakie postawili przed nim przełożeni zakonni.

Zgodnie z dekretem przełożonego Polskiej Prowincji Salwatorianów jednym z głównych zadań postawionych przed powracającym z Rzymu kapłanem było podjęcie wykładów w Wyższym Seminarium Duchownym Salwatorianów w Bagnie1.

W związku z tym, że od 1953 roku w Polskiej Prowincji Salwatorianów nowicjat oraz seminarium znajdowały się w tym samym miejscu2, ks. Antoni Kiełbasa rozpoczął jesienią 1972 roku zajęcia dydaktyczno-wychowawcze dla nowicjuszy oraz kleryków. Warto przypomnieć, że nie był to faktyczny debiut w roli wykładowcy, ponieważ już w trakcie studiów specjalistycznych w Lublinie pojawiał się w Bagnie i Trzebnicy z okazji uroczystości jadwiżańskich oraz zakonnych jubileuszy i rocznic3. Studiując archiwalia domu zakonnego salwatorianów w Nałęczowie, można znaleźć wzmiankę o wykładach z zagadnień historycznych w Piśmie św., które w zastępstwie za chorego ks. Huberta Ordona SDS poprowadził ks. Antoni Kiełbasa w WSD w Bagnie w dniach 16-18 listopada 1969 roku4.

1

2

3 4

APSK, APZ, Antoni Kiełbasa, Opera peracta, Sprawy zakonne, duszpasterstwo, urzędy, List Ks. S. Kłaputa do ks. A. Kiełbasy z dnia 31 października 1972 r.

A. Kiełbasa (red.), Nowicjat Salwatorianów Prowincji Polskiej w latach 1923-1990, Bagno 1990, s. 6-7.

ADSN, Kronika domowa (1964-1970), s. 8.

Tamże, s. 70.

152

Działalność dydaktyczno-wychowawcza w WSD w Bagnie (1972-2010)

Wykłady w nowicjacie Konstytucje Towarzystwa Boskiego Zbawiciela określają jasno czas nowicjatu jako okres formacji podstawowej i nie zalecają podejmowania w tym okresie studiów zawodowych. Jednocześnie przedstawiają nowicjacki program studiów, który powinien zawierać zagadnienia dotyczące życia zakonnego i ślubów oraz reguł zakonnych, charyzmatu i historii5. Mając na uwadze te zalecenia oraz wolę przełożonych, świeżo upieczony wykładowca rozpoczął z wielkim zapałem przekazywanie wiedzy historycznej, zdobytej podczas studiów specjalistycznych oraz badań historycznych poza granicami kraju. Analiza dokumentów archiwalnych dotyczących zajęć dydaktycznych w nowicjacie pozwala nam zapoznać się z planem zajęć ks. prof. A. Kiełbasy w roku akademickim 1973/1974. Ksiądz Józef Zydek6, magister nowicjatu, zaplanował dla ks. Antoniego dwie godziny zajęć w tygodniu. Wykłady te miały obejmować zagadnienia związane z historią salwatorianów, o. Franciszkiem Jordanem oraz historią reguł zakonnych. Oprócz tego zaplanowano również wyjazdy połączo5

6

Konstytucje i Dyrektorium Generalne Towarzystwa Boskiego Zbawiciela, rozdział 6, art.

6.4, Kraków 2008, s. 74-75.

Józef Zydek, ur. 1 marca 1932 r. w Kurowie k. Suchej w archidiecezji krakowskiej. Po ukończeniu szkoły podstawowej kontynuował naukę w Technikum Mechaniczno-Elektrycznym i podjął pracę zawodową. Nowicjat w zgromadzeniu salwatorianów w Bagnie rozpoczął 7 września 1957 r. i przyjął imię zakonne Rajmund. Pierwszą profesję zakonną złożył 8 września 1958 r. w Bagnie, profesję wieczystą 8 września 1961 r. Święcenia kapłańskie przyjął 29 czerwca 1964 r. w Obornikach Śl. Po święceniach został skierowany do wspólnoty zakonnej w Krakowie-Zakrzówku celem podjęcia nauki w studium pastoralnym u oo. franciszkanów. W latach 1965-1970 był wikariuszem w parafii diecezjalnej w Świerklanach k. Rybnika. W 1970 r. powierzono mu obowiązki ojca duchownego alumnów w Wyższym Seminarium Duchownym w Bagnie i socjusza magistra nowicjatu. Rozpoczął wówczas zaoczne studia w zakresie teologii życia wewnętrznego przy Prymasowskim Studium Życia Wewnętrznego w Warszawie. W roku 1972 został mianowany magistrem nowicjatu, pozostając nadal ojcem duchownym alumnów. Obowiązki te pełnił do roku 1975. Został wówczas skierowany do wspólnoty zakonnej w Bielsku-Białej przy ul. Kluski (obecnie NMP Królowej Polski), gdzie przebywał do śmierci. Powierzono mu obowiązki rektora tamtejszej kaplicy. W roku 1981 został mianowany proboszczem nowo utworzonej parafii przy ul. Kluski. We wspólnocie zakonnej pełnił także w kolejnych latach obowiązki superiora (1975-1984), wicesuperiora i ekonoma. W dużej mierze dzięki jego staraniom została wzniesiona świątynia i dom zakonny. Ksiądz J. Zydek dał się poznać jako gorliwy duszpasterz i dobry gospodarz. Zjednywał ludzi swoją dobrocią i życzliwością.

W ostatnich miesiącach życia poważnie chorował. Zmarł 28 września 1998 r. w szpitalu w Bielsku-Białej w 67. roku życia. Został pochowany w grobowcu salwatorianów w Bystrej Śl.; ADSB, Nekrologi.

Rozdział 3

Działalność dydaktyczna w zakonach żeńskich Ważnym elementem szeroko pojętej działalności dydaktycznej ks. Antoniego Kiełbasy była posługa wykładowcy w zakonach żeńskich. Kwerenda w osobistym archiwum księdza profesora oraz wspomnienia i relacje wskazują na trzy zgromadzenia żeńskie, w których regularnie dzielił się on swoją wiedzą historyczną. Mając na uwadze jego zainteresowania i pasję, z jaką zgłębiał początki macierzystego zgromadzenia zakonnego, nie może nas dziwić jego wieloletnia współpraca z żeńską gałęzią dzieła o. F. Jordana – Kongregacją Sióstr Boskiego Zbawiciela1 (siostrami salwatoriankami) oraz Zgromadzeniem Sióstr Rodziny Betańskiej2 (siostrami betankami). Warta podkreślenia jest również 27-letnia posługa wykładowcy w Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Mikołowie3 (siostry boromeuszki). Jak wynika 1

2

3

Zgromadzenie zakonne założone 8 grudnia 1888 r. w Tivoli przez ks. F. Jordana oraz Teresę von Wüllenweber. Jest to żeńska gałąź Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (salwatorianie), której pierwszą przełożoną została współzałożycielka. Przyjęła ona imię siostry Marii od Apostołów. 13 października 1968 r. papież Paweł VI wyniósł ją do chwały ołtarzy jako błogosławioną Marię od Apostołów; A. Kiełbasa, Siostry Salwatorianki w Polsce 1929-1979, Rzym–Kraków 1980, s. 55-57; M. Piela, Kobieta o apostolskim sercu, Błogosławiona Maria od Apostołów (Teresa von Wüllenweber) 1833-1907, Kraków 1996, s. 329.

Zgromadzenie zakonne założone w Wielki Czwartek 17 kwietnia 1930 r. w domu rekolekcyjnym salwatorianów w Trzebini przez ks. Józefa Czesława Chryzostoma Małysiaka SDS oraz Irenę Parasiewicz. Fakt wyboru daty założenia tegoż zgromadzenia w dniu, kiedy wspominamy Ostatnią Wieczerzę, nie był przypadkowy, ponieważ charyzmatem tejże wspólnoty miała być pomoc i współpraca z kapłanami w ich pracy duszpasterskiej. 6 października 1995 r. w Lublinie rozpoczął się proces beatyfikacyjny sługi Bożego ks. J. Małysiaka SDS; A. Kiełbasa, Zgromadzenie Sióstr Rodziny Betańskiej 1930-1980, Kraków 1980, s. 23-25; tenże, 80-lecie Zgromadzenia Sióstr Rodziny Betańskiej (1930-17 kwietnia-2010), Trzebnica 2010, s. 8.

Zgromadzenie zakonne założone we Francji 22 lipca 1679 r. Kiedy to cztery pierwsze siostry, zainspirowane dziełem miłosierdzia adwokata z Nancy Józefa Chauvenela oraz zafascynowane osobą św. Karola Boromeusza, złożyły śluby zakonne. Głównym zadaniem tej wspólnoty była służba ubogim, opuszczonym i chorym. Na ziemie polskie

182

Działalność dydaktyczna w zakonach żeńskich

ze szczegółowej kwerendy oraz wspomnień i relacji, oprócz tych zgromadzeń zakonnych ks. A. Kiełbasa bardzo chętnie udzielał się także w innych domach zgromadzeń żeńskich. Mimo że nie były to jednak tak regularne i długotrwałe zajęcia, jak w trzech wymienionych powyżej zgromadzeniach, to warto o tym wspomnieć, aby ukazać w pełni obraz naukowca z Trzebnicy.

Wykłady (postulat, nowicjat i juniorat) Wykłady u sióstr salwatorianek Pierwszy ślad obecności ks. A. Kiełbasy w domu prowincjalnym sióstr salwatorianek w Goczałkowicach znajdujemy w kronice domowej, gdzie odnotowano, że 16 lipca 1963 roku odprawił mszę prymicyjną w kaplicy sióstr4. Był wówczas neoprezbiterem i mało kto przypuszczał, że w latach późniejszych będzie tak mocno związany z tymże zgromadzeniem.

Każde zgromadzenie zakonne posiada swoje reguły i zasady życia zatwierdzone przez Stolicę Apostolską oraz miejscowego ordynariusza. Również siostry salwatorianki starają się żyć według przepisów i zaleceń spisanych w swojej Regule życia. Tamże w rozdziale II, poświęconym formacji zakonnej, znajdujemy szczegółowe zalecenia: „Formacja jest sprawą ważną dla naszego życia i misji salwatoriańskiej w Kościele i dlatego troska o jej jednolitość jest powierzona przełożonej generalnej. Za zgodą swej rady zatwierdza ona program formacji poszczególnych prowincji i regionów. Wprowadzenie w życie programu formacji należy do wychowawczyń, przy uwzględnieniu dyrektyw przełożonej prowincjalnej lub regionalnej. Dla skuteczności formacji potrzebna jest współpraca wszystkich: wspólnot, sióstr, wychowawczyń i podlegających programowi wychowania”5. Szczegółowe zalecenia dla Polskiej Prowincji

4 5

siostry boromeuszki przybyły w 1848 r. do Polski i osiedliły się w Nysie, gdzie podjęły posługę w szpitalu biskupim przy kościele św. św. Apostołów Piotra i Pawła. W 1871 r. dom macierzysty sióstr został przeniesiony z Nysy do Trzebnicy. Usamodzielnienie się mikołowskiej gałęzi zgromadzenia sióstr boromeuszek nastąpiło 3 czerwca 1939 r.

Decyzją Kongregacji ds. Zakonnych dom generalny mieścił się w Rybniku, a od 1945 r. w Mikołowie; A. Schönfelder, Geschichte der Trebnitzer Congregation der barmherzigen Schwestern vom heiligen Carl Borromäus. Ein Gedenkblatt zum fünfzigjährigen Jubiläum, Breslau 1898, s. 6-12; J. Schweter, Geschichte der Kongregation barmherzigen Schwestern vom hl. Karl Boromäus. (Mutterhaus Trebnitz) Zum nahen Feier ihres 100 jährigen Jubiläums. (1848-1948), t. 2, s. 4-11; J. Kiedos, Zakony i zgromadzenia zakonne w życiu diecezji katowickiej do wybuchu II wojny światowej, Katowice 1996, s. 93-118.

APSG, Kronika Sióstr Boskiego Zbawiciela, Tom I (1929-1980), s. 205.

RŻ, Rzym 1988, art. 50.

Sesje i sympozja

sióstr boromeuszek ceni sobie barwny przekaz historyczny ks. Antoniego, jak również sentencje mądrościowe w przemyślny sposób wplecione do różnych wydarzeń historycznych”68.

Wykłady u sióstr betanek W związku z osobą założyciela, sługi Bożego ks. Czesława Chryzostoma Małysiaka SDS, naturalny był związek ks. A. Kiełbasy z tymże zgromadzeniem zakonnym. Nie bez wpływu na relacje pomiędzy historykiem z Trzebnicy a siostrami betankami był roczny pobyt naszego bohatera w charakterze wikariusza w Trzebnicy, gdzie w latach 1963-1964 spotkał ks. Małysiaka SDS. W późniejszym okresie ks. A. Kiełbasa zetknął się osobiście z córkami duchowymi ks. Małysiaka podczas swoich studiów w Lublinie. W czasie pobytu w Nałęczowie często udzielał się on w domu sióstr betanek w Kazimierzu Dolnym69. Posługa ta najczęściej obejmowała sprawowanie mszy św., sakrament spowiedzi70 oraz konferencje ascetyczne71. Kwerenda archiwalna oraz wywiad przeprowadzony z przełożoną generalną Zgromadzenia Sióstr Rodziny Betańskiej72 pozwalają nam stwierdzić, że ks. A. Kiełbasa nie prowadził w sposób stały wykładów u sióstr betanek. W dalszej części będą omówione pojedyncze wykłady naszego bohatera związane z rocznicami i jubileuszami tejże kongregacji.

Sesje i sympozja Sesje i sympozja u sióstr salwatorianek Troska o formację duchową oraz intelektualną w zgromadzeniach zakonnych nie kończy się wraz ze złożeniem profesji wieczystej lub przyjęciem święceń kapłańskich. Również program formacji permanentnej w regułach sióstr salwatorianek jasno określał potrzebę ustawicznego rozwoju zarówno na polu duchowym, jak i intelektualnym73. W pierwszych latach istnienia Polskiej 68

69 70 71 72 73

Tamże, Kronika Junioratu Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Mikołowie [16.06.1995-21.10.2000], (brak paginacji), zapis z dnia 4 lipca 2000 r.

ADSN, Kronika domowa (1964-1970), s. 39, 69, 80, 85.

Tamże, s. 39, 69.

Tamże, s. 80, 85.

Relacja ustna s. M. Barbary Robak CFSB z 9 lutego 2012 r.

Por. RŻ, art. 69 i art. 70; SPSDS, art. 5.19.

193

194

Działalność dydaktyczna w zakonach żeńskich

Prowincji Sióstr Salwatorianek formacja ta wyrażała się głównie w sferze duchowej poprzez organizowanie rekolekcji i dni skupienia dla wspólnot74.

Sytuacja zmieniła się w latach 70. ubiegłego stulecia, kiedy to we współpracy z salwatorianami rozpoczęto poznawanie na nowo posłannictwa i charyzmatu ks. F. Jordana i bł. Marii od Apostołów75.

Również na tym polu działalności bardzo pomocny okazał się ks. A. Kiełbasa. Zanim jeszcze rozpoczął regularne zajęcia z siostrami w nowicjacie i na dalszych etapach formacji początkowej, aktywnie współpracował przy organizacji tzw. dni refleksji. Po raz pierwszy odbyły się one w 1976 roku, a nad całością tego przedsięwzięcia czuwał naukowiec z Trzebnicy wraz z s. Leticją Urban SDS. O tym, jak poważnie potraktowano tę sesję, świadczy fakt propozycji trzech terminów (30 października – 1 listopada, 3 listopada – 5 listopada oraz 7 listopada – 9 listopada), aby siostry zaangażowane w różne apostolaty mogły wziąć w niej udział. Tematem każdej sesji były początki zgromadzeń salwatorianów i salwatorianek w oparciu o teksty źródłowe.

Każdego dnia sesji przewodniczył ks. Antoni wprowadzający uczestniczki w konkretne tematy, które były omawiane w kilku grupach. Również modlitwy oraz homilia podczas mszy św. były przygotowane pod kątem tematyki sesji. Każdego dnia sesji swój wykład na temat początków Polskiej Prowincji Sióstr Salwatorianek przedstawiała s. L. Urban SDS76. Jej owocna współpraca na niwie naukowej z księdzem profesorem z Trzebnicy będzie omówiona w kolejnym paragrafie.

Ważnym uzupełnieniem tych archiwalnych zapisów są wspomnienia uczestniczek tych sesji. Pozwalają one dostrzec nowatorskie podejście do tego rodzaju spotkań. Jak wspominała je jedna z zakonnic: „To było coś nowego.

Dotychczas siostry tylko siedziały w ławkach i słuchały referatów czy kazań.

A teraz ks. Kiełbasa przedstawiał nam w czasie wykładu jakieś zagadnienie, oparte na historii i rzucał tematy do dyskusji w grupach. Następnie ponownie spotykałyśmy się razem i mogłyśmy podzielić się swoimi przemyśleniami.

Wiele sióstr chętnie zabierało głos i dzieliło się swoimi doświadczeniami, odczuciami i pomysłami”77. Swoje zadowolenie z tej nowoczesnej, jak na owe czasy, formy rozwoju intelektualnego i duchowego wyrażała również kolejna z uczestniczek: „Dużo sióstr wyrażało swoje zadowolenie z tego rodzaju spotkań. Szczególnie ceniły sobie dużą wiedzę ks. Kiełbasy, ale również sposób jej przekazywania. Lubił podczas wykładu odchodzić od tematu, robił dygresje, a także przeplatał je jakimś humorystycznym przykładem. Do dziś pamiętam jego powiedzonka – władza psuje ludzi, a władza absolutna 74 75 76 77

M. Piela (red.), Zbawieniem twoim jestem Ja, s. 299.

Tamże.

APSG, Kronika Sióstr Boskiego Zbawiciela, Tom I (1929-1980), s. 369-370.

Relacja ustna s. Anieli Gareckiej SDS z 19 listopada 2011 r.

Rozdział 4

Zaangażowanie w rozwój Polskiej Prowincji Salwatorianów Omawiając postać księdza profesora Antoniego Kiełbasy, nie można pominąć bardzo ważnego fragmentu jego życiorysu, jakim była aktywna działalność na rzecz rozwoju macierzystej prowincji. Służył on od 1974 roku swoją wiedzą oraz doświadczeniem w obradach kolejnych kapituł prowincjalnych1. Statuty Polskiej Prowincji Salwatorianów określają precyzyjnie, że kapituła prowincjalna jest najwyższym gremium decyzyjnym, które zgodnie z powszechnym prawem Kościoła oraz regułami zakonnymi reguluje wewnętrzne zasady życia i działania rodzimej prowincji zakonnej2. Udział w posiedzeniach tegoż gremium był związany z wyborem ks. A. Kiełbasy do zarządu prowincji zakonnej, w którym posługiwał w latach 1975-19853.

W związku z pełnionymi funkcjami wikariusza prowincjalnego oraz konsultora, szczegółowego omówienia wymaga jego zaangażowanie w cyklicznie organizowane konferencje superiorów, czyli przełożonych wspólnot zakonnych salwatorianów4, w których brał udział od 1974 roku5. Dla porządku trzeba dodać, że od 2000 roku spotkania te noszą nazwę synodów prowincjalnych6. Aktywny udział i zaangażowanie w posiedzeniach wymienionych gremiów decyzyjnych Polskiej Prowincji Salwatorianów zaowocował członko1

2

3 4 5

6

APSK, XI Kapituła Prowincjalna. Trzebinia (10-12.12.1974), 3.11.3 – Członkowie Kapituły; Delegaci.

Statuty Prowincjalne Salwatorianów Prowincji Polskiej, rozdział 7, art. 7:19, Kraków 2001, s. 40.

AOAK, Curriculum vitae z dnia 10 marca 2010 r., s. 4.

Statuty Prowincjalne Salwatorianów Prowincji Polskiej, rozdział 7, art. 7:23, s. 41.

APSK, I Konferencja Superiorów. Trzebinia (24-25 września 1974), Lista uczestników konferencji.

Tamże, I Synod Prowincjalny. Kraków (27-28 listopada 2000).

214

Zaangażowanie w rozwój Polskiej Prowincji Salwatorianów

stwem ks. A. Kiełbasy w komisjach prowincjalnych. Zadaniem tychże komisji była rewizja i aktualizacja reguł zakonnych SDS oraz przygotowanie obchodów kolejnych jubileuszy związanych z historią zgromadzenia i macierzystej prowincji. Zgodnie z wyznawaną przez siebie zasadą, że troska o przyszłość musi być oparta na solidnej znajomości historii i przeszłości, ks. A. Kiełbasa przejawiał szczególną troskę o Archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów w Krakowie7.

Udział w kapitułach prowincjalnych i pełnione funkcje Zaraz po swoim powrocie z Rzymu w 1972 roku ks. A. Kiełbasa zaangażował się nie tylko w omawianą już działalność dydaktyczno-naukową. Dokładna analiza zasobów archiwum w Krakowie pozwala dostrzec jego aktywną rolę w życiu rodzimej prowincji zakonnej. Szczególnie wiele na ten temat możemy znaleźć podczas kwerendy materiałów z kolejnych kapituł prowincjalnych.

Aby jednak zachować porządek chronologiczny w omawianiu działalności ks. A. Kiełbasy w macierzystej prowincji, trzeba nam sięgnąć już do 1973 roku. Wtedy to, na rok przed swoim debiutem podczas obrad kapituły prowincjalnej, współtworzył on spotkanie dla misjonarzy i rekolekcjonistów 26 stycznia 1973 roku. Podczas tegoż spotkania wygłosił on referat pt. Praca rekolekcyjno-misyjna jako jedna z form realizacji celu naszego Zgromadzenia. W treści swego wystąpienia oparł się na swoich studiach w archiwach rzymskich. Ukazał zarys historyczny posługi rekolekcyjnej salwatorianów na świecie od początków zgromadzenia do czasów obecnych8. W tym samym roku, w dniach 27-28 kwietnia, podczas spotkania duszpasterzy parafialnych w Trzebnicy, wygłosił referat zatytułowany: Praca duszpasterska jako jedna z form realizacji celu zgromadzenia salwatorianów9. Swoją wiedzą i doświadczeniem dzielił się również podczas spotkań formacyjnych dla braci zakonnych w Bagnie w dniach 24-26 lutego 1973 roku10, a także w Dobroszycach w dniach 19-20 marca 1973 roku i 2-3 maja 1973 roku11. Podczas tych spotkań naukowiec z Trzebnicy wygłaszał referaty oraz uczestniczył w dyskusjach. Warto też wspomnieć o zaangażowaniu ks. A. Kiełbasy w organizację 7

8 9 10 11

Tamże, kopie dokumentów archiwalnych zebranych w innych archiwach i zdeponowanych w Archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów w Krakowie przez ks. prof. A. Kiełbasę SDS. Tamże, WSDS 2 (1973), s. 1.

Tamże, WSDS, 3 (1973), s. 3.

Tamże, s. 2.

Tamże, s. 4.

Rozdział 5

Działalność na rzecz zgromadzenia na forum międzynarodowym W latach 1970-1972 ks. A. Kiełbasa przebywał w Domu Generalnym Salwatorianów w Rzymie1. Był to, jak możemy przeczytać w zaświadczeniu wystawionym mu przez Sekretariat Prymasa Polski, okres: „Zbierania w archiwum Domu Generalnego Salwatorianów w Rzymie materiałów potrzebnych do opracowywanej przez niego historii tegoż Zgromadzenia”2.Na podstawie kwerendy archiwalnej oraz zebranych relacji możemy stwierdzić, że był to początek długoletniej i owocnej działalności ks. A. Kiełbasy na rzecz rozwoju salwatorianów na forum międzynarodowym3. Jego aktywność na tymże polu wyrażała się przede wszystkim w zaangażowaniu w działalności: Międzynarodowej Komisji Historycznej4, Międzynarodowej Komisji Odnowy5, kapitułach generalnych6 oraz innych inicjatywach.

Międzynarodowa Komisja Historyczna Omawiając ten szeroki wachlarz inicjatyw podejmowanych przez historyka z Trzebnicy, należałoby rozpocząć od jego udziału w kapitułach generalnych – jako najwyższych rangą. Jednak, chcąc zachować porządek chronologiczny, zaczniemy od jego działalności w Międzynarodowej Komisji Historycznej 1

2 3

4 5 6

APSK, APZ, Antoni Kiełbasa, Opera peracta, Udział w pracach historycznych SDS, Zaproszenie Zarządu Generalnego Salwatorianów dla ks. A. Kiełbasy z dnia 20 września 1969 r.

Tamże, List Sekretariatu Prymasa Polski do ks. A. Kiełbasy z dnia 2 maja 1970 r.

AGS, Teczka personalna – Kiełbasa Herbert Antoni P. (AGS 0300/0310/XIII – Kiełbasa A.).

Tamże, 0700/International Historical Commission.

Tamże, 0700/International Renewal Commission.

Tamże, 0500/XII-XVII Cap. Gen.

254

Działalność na rzecz zgromadzenia na forum międzynarodowym

(MKH), której inicjatorem i członkiem aż do swojej śmierci był ks. A. Kiełbasa. Podczas swoich badań historycznych oraz kwerendy archiwalnej w Rzymie zauważył on potrzebę powołania do życia międzynarodowej grupy historyków salwatoriańskich, która pracowałaby nad stworzeniem całościowej historii zgromadzenia. Mając doświadczenie międzynarodowej wspólnoty oraz kierując się wskazaniami Soboru Watykańskiego II, odnoszącymi się do odnowy życia zakonnego, ks. A. Kiełbasa przedstawił koncepcję powołania do życia Międzynarodowej Komisji Historycznej. Jednym z głównych jej zadań miała być edycja tekstów źródłowych, związanych z historią salwatorianów7.

Gremium to było jedną z międzynarodowych komisji ustanawianych przez Kapitułę Generalną Salwatorianów. Jej podstawowym celem była pomoc Zarządowi Generalnemu Salwatorianów, któremu również bezpośrednio podlegała8. W ramach przygotowań do kapituły generalnej przełożony generalny wraz ze swoją radą dokonywał oceny efektywności prac powołanej przez siebie komisji i miał możliwość zmiany jej członków9. Przełożony generalny salwatorianów ks. Earl Donald Skwor SDS odniósł się pozytywnie do projektu ks. A. Kiełbasy i 17 kwietnia 1971 roku wystosował odezwę do wszystkich prowincji. Polecił w niej, aby podczas obrad synodu generalnego przedstawiono jednego przedstawiciela do MKH10. Następnie, podczas zebrania przełożonego generalnego ze swoimi konsultorami 30 czerwca 1971 roku, wybrano komitet centralny do kierowania i koordynacji badań historycznych w zgromadzeniu salwatorianów. W skład tego komitetu weszli: ks. Joseph Lammers SDS z prowincji belgijskiej jako przewodniczący, ks. Anton Kiebele SDS z prowincji południowoniemieckiej, ks. Antoni Kiełbasa SDS z prowincji polskiej, ks. Leonard Gerke SDS – postulator generalny procesu beatyfikacyjnego sługi Bożego ks. Franciszka Marii od Krzyża Jordana oraz ks. Wacław Boguniowski SDS archiwista generalny11. W liście skierowanym do Zarządu Generalnego Salwatorianów w Rzymie ks. A. Kiełbasa wyraził akceptację tego wyboru oraz gotowość współpracy dla dobra salwatorianów12.

Ostatecznie powstanie Międzynarodowej Komisji Historycznej oraz jej skład 7 8 9

10

11

12

AOAK, Curriculum vitae z dnia 10 marca 2010 r., s. 1.

Konstytucje Towarzystwa Boskiego Zbawiciela, rozdział 7, art. 730, Kraków 2008.

Dyrektorium Generalne Towarzystwa Boskiego Zbawiciela, rozdział 7, art. 7.52 i 7.53 Kraków 2008.

AGS, 0600/I, PG-08/01 – I Synodus Gen. (1972) 01, 01: 1971-1972 (8-1.1/1.2/1.3/ 1.4/1.5: Convocatio, locus, agenda, Premium; Membra; Collaboratores; Propositiones, litterae; Liturgia, sermones, praelectiones), List ks. E. Skwora SDS do członków Synodu Generalnego z dnia 17 kwietnia 1971 r.

APSK, APZ, Antoni Kiełbasa, Opera peracta, Udział w pracach historycznych SDS, List ks. E. Skwora SDS do ks. A. Kiełbasy z dnia 6 lipca 1971 r.

Tamże, List ks. A. Kiełbasy do Zarządu Generalnego Salwatorianów w Rzymie z dnia 5 sierpnia 1971 r.

Rozdział 6

Propagowanie kultu św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy Miasto i osoba św. Jadwigi Śląskiej stały się ważną częścią życia ks. Antoniego Kiełbasy jako naukowca. Nie można pominąć tej, jakże ważnej dla niego misji niestrudzonego propagatora kultu św. Jadwigi Śląskiej oraz wielu inicjatyw naukowych i kulturalnych związanych z patronką Trzebnicy i samym miastem. Łączył on harmonijnie posługę duszpasterza i przewodnika po trzebnickim sanktuarium z działalnością naukową i dydaktyczną. Zawsze w swoich publikacjach i wystąpieniach naukowych podkreślał rolę salwatorianów pełniących od 25 sierpnia 1945 roku posługę duszpasterską w Trzebnicy1.

Kult liturgiczny św. Jadwigi Śląskiej Kult świętych jest od początków Kościoła przejawem chrześcijańskiej tradycji oraz dowodem na żywotność i autentyczność wspólnoty wierzących w Jezusa. W Katechizmie Kościoła Katolickiego znajdujemy zwięzłe definicje oddawania czci Bogu za pośrednictwem świętych: „Gdy Kościół w ciągu roku liturgicznego wspomina męczenników i innych świętych, «głosi Misterium Paschalne» w tych, «którzy współcierpieli i zostali współuwielbieni z Chrystusem», przedstawia wiernym ich przykłady, pociągające wszystkich przez Chrystusa do Ojca, a przez ich zasługi wyjednywa dobrodziejstwa Boże”2; a także: „W określone dni roku liturgicznego Kościół na ziemi wspomina świętych: przede wszystkim Świętą Bożą Rodzicielkę, następnie Apostołów, męczenników i innych świętych. Ukazuje w ten sposób, że jest zjednoczony z liturgią niebieską; wielbi Chrystusa za to, że dokonał zbawienia w swoich 1

2

A. Kiełbasa, Ksiądz Wawrzyniec Kazimierz Bochenek (1915-1996), Trzebnica 2005, s. 12.

KKK 1173.

284

Propagowanie kultu św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy

uwielbionych członkach. Ich przykład jest natchnieniem Kościoła w jego drodze do Ojca”3.

Niewątpliwie przykład życia i działalności Jadwigi z Andechs4 był czytelnym i wiarygodnym natchnieniem dla członków Kościoła. Od początku średniowiecza aż do czasów nowożytnych dominujące stały się dwa typy świętego, stanowiące jakby dwa przeciwległe bieguny. Z jednej strony znajdowała się postawa całkowitej abnegacji wobec świata, z drugiej zaś postawa pełna zaangażowania wobec potrzeb duchowych i materialnych bliźniego5.

W tym kontekście możemy jednoznacznie stwierdzić, iż św. Jadwiga Śląska należała do świętych drugiego typu. Przykład jej życia, pełnego poświęcenia i ofiarności, powodował, że jeszcze przed śmiercią wielu uważało Jadwigę za osobę wyjątkową i odnosiło się do niej jak do świętej6. Dlatego po jej śmierci, 14 października 1243 roku7, możemy odnotować wiele dowodów na istnienie żywego kultu przedkanonizacyjnego księżnej śląskiej. Największe 3 4

5

6

7

Tamże, 1195.

Księżna Jadwiga z Andechs-Meran, ur. między 1178 a 1180 r. (według innych źródeł w 1174 r.) w Andechs. Córka Bertolda IV, księcia Meranii, i Agnieszki von Rochlitz z rodu Wettynów, hrabiów Andechs. Urodziła się i wychowywała w zamku Andechs w Bawarii. Miała czterech braci i trzy siostry, w tym Agnieszkę (żonę Filipa II Augusta) i Gertrudę (żonę króla węgierskiego Andrzeja II i matkę św. Elżbiety Węgierskiej). Trzecia z jej sióstr była przełożoną klasztoru benedyktynek w Kitzingen koło Würzburga, gdzie Jadwiga została wysłana w młodym wieku i gdzie zdobyła wykształcenie. W wieku lat 12 została wydana za mąż za śląskiego księcia Henryka Brodatego. W 1233 Henryk został księciem wielkopolskim. Jadwiga urodziła siedmioro dzieci: Bolesława, Konrada, Henryka, Agnieszkę, Zofię, Gertrudę i Władysława.

Oboje z Henrykiem I byli ludźmi bardzo religijnymi, prowadzili pobożne życie i dbali o rozwój Kościoła. Jadwiga była fundatorką kościołów i klasztorów, w tym klasztoru sióstr cysterek w Trzebnicy (1209 r.). Prowadziła też działalność dobroczynną, starała się o pomoc chorym i ubogim – zorganizowała działalność wędrownego szpitala dla ubogich, otworzyła szpital dla trędowatych w Środzie Śląskiej, kolejną placówkę leczniczą założyła w Trzebnicy. Po 19 latach małżeństwa z Henrykiem Brodatym oboje złożyli śluby czystości. Po śmierci męża w 1238 r. zamieszkała w trzebnickim klasztorze, prowadzonym przez jedną z jej córek. Wkrótce zaangażowała się w ożywienie życia religijnego Śląska, sprowadzając do tamtejszych kościołów duchownych z Niemiec.

Wspierała też sprowadzanie niemieckich osadników na słabo zaludnione rejony Śląska, co powodowało rozwój rolnictwa. Jadwiga zmarła 15 października 1243 r. w Trzebnicy w opinii świętości i została pochowana w kościele w Trzebnicy. 24 lata później, 26 marca 1267 r. została kanonizowana, a cześć jej relikwii przeniesiono do opactwa w Andechs; A. Kiełbasa, Święta Jadwiga Śląska, Kraków 2004, s. 11-83.

K. Dola, Kanonizacja św. Jadwigi na tle rozwoju kultu świętych w Europie w XIII wieku, „Coloquium Salutis”, 16 (1984), s. 81-95.

S. Araszczuk, Kult św. Jadwigi na Śląsku w świetle przedtrydenckich wrocławskich ksiąg liturgicznych, Opole 1995, s. 42.

A. Kiełbasa, Święta Jadwiga Śląska, Warszawa 1990, s. 75.

Rozdział 7

Promowanie charyzmatu salwatoriańskiego i zasadnicze kierunki badań Próba podsumowania dorobku naukowego, dydaktycznego oraz publicystycznego ks. Antoniego Kiełbasy daje nam możliwość dostrzeżenia kilku zasadniczych kierunków jego badań historycznych oraz publikacji, które były ich owocem. W poprzednim rozdziale została omówiona szczegółowo działalność księdza profesora na rzecz popularyzacji kultu św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy, a także wszystkie inicjatywy naukowe i publicystyczne związane z osobą patronki miasta. Niniejszy rozdział będzie w pierwszej części poświęcony ukazaniu pionierskiej działalności naukowca z Trzebnicy na polu badań historycznych oraz publikacji związanych z: dziejami Polskiej Prowincji Salwatorianów, ukazaniem wybitnych postaci salwatorianów oraz promocją beatyfikacji ks. Franciszka Marii od Krzyża Jordana. W drugiej części zostaną omówione inne kierunki jego badań, w sposób szczególny związane z ziemią śląską, oraz jego działalność duszpasterska.

Dzieje Polskiej Prowincji Salwatorianów W 1964 roku ks. A. Kiełbasa rozpoczął specjalistyczne studia z historii Kościoła na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim1. Postanowił wówczas zająć się badaniami historycznymi początków Polskiej Prowincji Salwatorianów.

Wyrazem tej szczególnej fascynacji zaraniem działalności apostolskiej salwatorianów na ziemiach polskich była jego praca magisterska. Była ona zatytułowana: Początki Salwatorianów na ziemiach polskich w latach 1900-19082.

1

2

APSK, APZ, Antoni Kiełbasa, Opera peracta, Sprawy zakonne, duszpasterstwo, urzędy, Ankieta personalna przed Kapitułą Prowincjalną z dnia 19 listopada 1964 r.

Tamże, Studia na KUL 1964-1967, Dyplom ukończenia studiów wyższych z dnia 25 czerwca 1968 r.

364

Promowanie charyzmatu salwatoriańskiego i zasadnicze kierunki badań

Ksiądz prof. M. Żywczyński, promotor tej pracy, podczas jej redagowania zwrócił uwagę ks. A. Kiełbasie, że napisane dotychczas prace o salwatorianach miały charakter wyłącznie popularnonaukowy. Zatem dobrze byłoby przeprowadzić solidną kwerendę w archiwum generalnym w Rzymie i innych prowincjach europejskich, aby rozpocząć naukowe badania dotyczące dziejów Polskiej Prowincji Salwatorianów. Ksiądz A. Kiełbasa, jak sam przyznał w curriculum vitae, zainspirowany wskazówkami swojego mistrza postanowił podjąć się tej pionierskiej misji badacza dziejów rodzimej prowincji zakonnej3.

Trzeba przyznać, że naukowiec z Trzebnicy w pełni zaangażował się w realizację swojego postanowienia. Na dowód możemy przytoczyć zestawienie jego publikacji dotyczących początków i rozwoju Polskiej Prowincji Salwatorianów. W związku z tym, że literatura ta została szczegółowo omówiona w pierwszym paragrafie tego rozdziału, pozwolę sobie przytoczyć tylko dane statystyczne publikacji dotyczących historii Polskiej Prowincji Salwatorianów, które dają nam obraz ks. A. Kiełbasy jako badacza dziejów macierzystej prowincji zakonnej. W latach 1967-2010 historyk z Trzebnicy opublikował 10 pozycji książkowych, 12 tekstów w wydaniach zbiorowych oraz 25 artykułów w języku polskim. W tym samym czasie ukazały się: publikacja książkowa, tekst w opracowaniu zbiorowym oraz 14 artykułów w literaturze obcojęzycznej4.

Warto zwrócić uwagę na debiutancką pozycję książkową jego autorstwa, która ukazała się w pierwszym roku pobytu naukowego w Rzymie. Publikacja ta, opisująca trudne lata po II wojnie światowej na ziemiach zachodnich poprzez pryzmat polskiej administracji kościelnej oraz Polskiej Prowincji Salwatorianów, stała się inspiracją do dalszych badań historycznych5.

Ksiądz A. Kiełbasa wykorzystał dwuletni okres pracy naukowej w Rzymie oraz coroczne wyjazdy na obrady międzynarodowych komisji w Wiecznym Mieście na dokładną kwerendę i zgromadzenie potężnej bazy źródłowej, która pozwalała mu na publikowanie kolejnych wyników swojej pracy naukowej6.

Także po powrocie do Polski kontynuował on badania nad dziejami macierzystej prowincji zakonnej. Działalność ta nabrała większego rozmachu odkąd ks. A. Kiełbasa znalazł się w zarządzie Polskiej Prowincji Salwatorianów i miał większe możliwości realizowania swoich planów naukowych.

3 4

5 6

AOAK, Curriculum vitae z dnia 10 marca 2010 r., s. 1.

I. Kiełbasa, Bibliografia prac ks. A. Kiełbasy SDS (1967-2010), w: J. Swastek, M. Piela (red.), Servus Sanctae Hedvigis Fidelis, Wrocław 2011, s. 55-87.

A. Kiełbasa, Salwatorianie na ziemiach zachodnich i północnych 1945-1970, Rzym 1970.

Tenże, Źródła do początku dziejów Salwatorianów na ziemiach polskich, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 20 (1970), s. 135-162; tenże, Starania Salwatorianów o założenie placówki na ziemiach polskich, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 4 (1970), s. 83-105.

Zakończenie Głównym celem niniejszej dysertacji była dogłębna analiza zebranych w trakcie kwerendy źródeł archiwalnych, drukowanych, relacji ustnych i pisemnych oraz bogatej literatury przedmiotowej. W wyniku tych badań naukowych autor starał się nakreślić obraz życia i działalności naukowej oraz duszpasterskiej ks. Antoniego Kiełbasy – salwatorianina, który realizował charyzmat ks. Franciszka Marii od Krzyża Jordana: głoszenie Ewangelii wszelkimi możliwymi sposobami. W trakcie kwerendy oraz zbierania kolejnych relacji i wspomnień o historyku z Trzebnicy piszący te słowa odkrywał ze zdumieniem wiele nieznanych wcześniej faktów oraz cech ks. A. Kiełbasy. Dla ukazania pełnego i autentycznego obrazu człowieka należy poznać szczegółowo środowisko rodzinne oraz jego wpływ na rozwój osobisty oraz kształtowanie się hierarchii wartości opisywanej osoby. Tak więc kluczowym dla piszącego te słowa zadaniem było ukazanie środowiska rodzinnego oraz atmosfery panującej w domu Kiełbasów w Świętochłowicach-Zgodzie. Rodzinna ziemia górnośląska wraz z obowiązującymi w tym regionie pracowitością i odpowiedzialnością oraz żywa, autentyczna wiara rodziców pozostawiły trwały ślad w osobowości i charakterze A. Kiełbasy. Warto podkreślić fakt, iż autor jako członek najbliższej rodziny znał doskonale jej specyfikę i historię poznaną podczas wielu rozmów z ks. A. Kiełbasą, relacji jego rodzeństwa oraz własnego doświadczenia. Należy tutaj zwrócić uwagę na element, który zaważył na późniejszym życiu i działalności naukowca z Trzebnicy. Środowisko wzrastania i rozwoju Antoniego, syna Jerzego Kiełbasy, było miejscem, w którym nieustannie przenikały się polska kultura Górnego Śląska oraz kultura i język niemiecki. Przykładem są zamieszczone w tej pracy pamiątki chrztu św. Antoniego Kiełbasy z 1938 roku w językach polskim i niemieckim. Również sytuacja rodzinna i wychowywanie Antoniego i jego rodzeństwa przez pochodzącą z Niemiec, drugą mamę, Johannę zd. Sewering, stały się kluczowymi elementami wielokulturowego dziedzictwa, w którym kształtowały się cechy charakteru przyszłego historyka.

Nie bez znaczenia dla tej kwestii jest silna więź pomiędzy pochodzącą z innego kraju drugą mamą a rodzeństwem z pierwszego i drugiego małżeństwa J. Kiełbasy. Te wyniesione z domu rodzinnego wartości oraz szacunek dla

424

Zakończenie

kultury polskiej i niemieckiej, a także znajomość języka niemieckiego stały się podstawą późniejszej działalności ks. A. Kiełbasy.

Wspomniany już przykład autentycznej wiary Jerzego i Johanny Kiełbasów, potwierdzony relacjami ich dzieci oraz analizą źródeł archiwalnych w Świętochłowicach, nie pozostawał bez wpływu na decyzję Antoniego o pójściu za głosem powołania kapłańskiego i zakonnego. Badania historyczne dostępnych źródeł dotyczących formacji zakonnej i seminaryjnej kl. A. Kiełbasy, a także zweryfikowane opinie jego przełożonych i współbraci pozwalają nam przedstawić pełny obraz alumna ze Świętochłowic. W wyniku szczegółowej analizy zebranych źródeł możemy dostrzec pewne zastrzeżenia przełożonych co do zbytniej skrupulatności kleryka A. Kiełbasy, które zanikły na dalszych etapach formacji. Jednak dominujące były opinie mówiące o jego dużej fascynacji nauką, w szczególny sposób historią Kościoła i salwatorianów. Opinia ta była zapewne wiążąca dla przełożonego Polskiej Prowincji Salwatorianów, który skierował ks. A. Kiełbasę na studia specjalistyczne z historii Kościoła na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W czasie studiów ks. A. Kiełbasa sprecyzował swoje zainteresowania wokół badań historycznych początków macierzystej prowincji i osoby oraz charyzmatu ks. F. Jordana. Odtąd dalsze jego życie stało się urzeczywistnieniem testamentu duchowego Założyciela salwatorianów – głoszeniem wszelkimi sposobami Dobrej Nowiny. Wszystkie jego dalsze inicjatywy, jak dwuletni pobyt w Rzymie, zmierzały do jak najlepszego przygotowania się do przyszłej pracy wykładowcy i wychowawcy kolejnych pokoleń salwatorianów.

Autor niniejszej dysertacji postawił sobie pytanie: w jaki sposób ks. A. Kiełbasa starał się realizować w swoim życiu charyzmat Towarzystwa Boskiego Zbawiciela? W tym celu przeanalizował wszelkie dostępne źródła archiwalne oraz przebogatą spuściznę publicystyczną historyka z Trzebnicy oraz zebrane relacje. Na podstawie tych badań możemy stwierdzić, że ks. A. Kiełbasa przykładem swojego kapłańskiego życia starał się urzeczywistnić ideę ks. Franciszka Marii od Krzyża Jordana. Czynił to poprzez 2 zasadnicze elementy: pracę naukową i duszpasterską. Mając świadomość szansy, jaką otrzymał od swoich przełożonych zakonnych, wykorzystał w sposób maksymalny czas otrzymany na gruntowne studia specjalistyczne oraz wyjazd naukowy do Rzymu. Rozpoczął wówczas budowanie solidnej bazy naukowej, którą stanowiły kopie dokumentów przywiezionych przez niego i zdeponowanych w archiwum Polskiej Prowincji Salwatorianów. Kontynuacja ciągłego poszerzania bazy naukowej i archiwalnej trwała przez całe jego życie, o czym świadczą liczne publikacje oparte na solidnej kwerendzie i badaniach naukowych. W niniejszej pracy autor starał się w kolejnych rozdziałach ukazać liczne inicjatywy naukowe podejmowane przez ks. A. Kiełbasę. Przede wszystkim trzeba wskazać na jego wieloletnią misję wykładowcy i wychowawcy w Wyższym Seminarium

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Wykaz prac doktorskich, magisterskich i absolutoryjnych napisanych pod kierownictwem ks. Antoniego Kiełbasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Słowo burmistrza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Słowo prowincjała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Rozdział 1 Curriculum vitae ks. Antoniego Kiełbasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Środowisko rodzinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Edukacja (szkoła podstawowa i średnia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Edukacja (nowicjat, studia seminaryjne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Nowicjat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Studia seminaryjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Wikariusz w Trzebnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Studia specjalistyczne w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Praca duszpasterska w Nałęczowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Pobyt w Rzymie (1970-1972) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Okres działalności duszpasterskiej i naukowej w Trzebnicy (1972-2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Rozdział 2 Działalność dydaktyczno-wychowawcza w WSD w Bagnie (1972-2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykłady w nowicjacie i seminarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykłady w nowicjacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykłady w Wyższym Seminarium Duchownym Salwatorianów w Bagnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prace absolutoryjne i magisterskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sympozja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Formy promowania charyzmatu salwatoriańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 151 152 156 160 165 171

446

Spis treści

Rozdział 3 Działalność dydaktyczna w zakonach żeńskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykłady (postulat, nowicjat i juniorat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykłady u sióstr salwatorianek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykłady u sióstr boromeuszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykłady u sióstr betanek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sesje i sympozja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sesje i sympozja u sióstr salwatorianek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sesje i sympozja u sióstr boromeuszek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sesje i sympozja u sióstr betanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje o siostrach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje o siostrach salwatoriankach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje o siostrach boromeuszkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje o siostrach betankach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inne formy zaangażowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inne formy zaangażowania u sióstr salwatorianek . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inne formy zaangażowania u sióstr boromeuszek . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inne formy zaangażowania u sióstr betanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

181 182 182 188 193 193 193 197 197 199 199 202 204 206 206 210 210

Rozdział 4 Zaangażowanie w rozwój Polskiej Prowincji Salwatorianów . . . . . . . . . . . .

Udział w kapitułach prowincjalnych i pełnione funkcje. . . . . . . . . . . . . . . . .

Udział w konferencjach superiorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Członkostwo w komisjach prowincjalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Członkostwo w Komisji ds. Odnowy i Rewizji Konstytucji SDS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Członkostwo w komisjach historycznych i jubileuszowych . . . . . . . . . . .

Troska o archiwum prowincjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

242 244 248

Rozdział 5 Działalność na rzecz zgromadzenia na forum międzynarodowym . . . . . . . .

Międzynarodowa Komisja Historyczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Międzynarodowa Komisja Odnowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kapituły generalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Inne formy zaangażowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

253 253 264 269 275

Rozdział 6 Propagowanie kultu św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kult liturgiczny św. Jadwigi Śląskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ruch pielgrzymkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sesje i wystąpienia naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

283 283 296 302

213 214 233 242

447

Spis treści

Sympozja i sesje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Referaty i prelekcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Promocja w programach radiowych i telewizyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Współpraca z miastem Trzebnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organizacja wystaw poświęconych św. Jadwidze Śląskiej . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Naukowa publicystyka polskojęzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje książkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wydania zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Popularnonaukowa publicystyka polskojęzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje książkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Naukowa publicystyka obcojęzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje książkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wydania zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Popularnonaukowa publicystyka obcojęzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje książkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje dewocyjne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rola kontaktów polsko-niemieckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

303 306 311 315 321 329 329 329 331 335 335 335 337 346 346 347 347 348 348 349 350 351

Rozdział 7 Promowanie charyzmatu salwatoriańskiego i zasadnicze kierunki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dzieje Polskiej Prowincji Salwatorianów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje salwatoriańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Naukowa publicystyka polskojęzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje książkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wydania zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Popularnonaukowa publicystyka polskojęzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje książkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wydania zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Naukowa publicystyka obcojęzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Publikacje książkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wydania zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Popularnonaukowa publicystyka obcojęzyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

363 363 368 369 369 373 377 378 379 379 380 384 384 385 386 387

448

Spis treści

Wydania zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wkład poszczególnych współbraci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ksiądz profesor Antoni Kiełbasa – człowiek zatroskany o dobro i rozwój Polskiej Prowincji Salwatorianów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Promocja beatyfikacji ks. Franciszka Marii od Krzyża Jordana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mąż Kościoła, czciciel św. Jadwigi i piewca ziemi śląskiej . . . . . . . . . . . . . . .

W wiernej służbie św. Jadwidze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Działalność naukowa na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Miłośnik ziemi śląskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zaangażowany historyk Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

387 387 389 391 398 406 406 408 417 418

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433 Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449

Aneks

Fot. 1. Rodzice Antoniego Kiełbasy – Małgorzata i Jerzy w 1927 r.

Fot. 2. Małgorzata Kiełbasa oraz rodzice chrzestni: Gertruda Kołodziej i Józef Pyka w dniu chrztu A. Kiełbasy 13 XI 1938 r.

Fot. 29. Ks. A. Kiełbasa jako członek Międzynarodowej Komisji Historycznej, Rzym 1972 r.

Fot. 30. Ks. A. Kiełbasa w gronie członków kapituły prowincjalnej w 1975 r.

Fot. 49. Ks. A. Kiełbasa podczas obrad kapituły generalnej w Logroño w 2006 r.

Fot. 50. Życzenia z okazji 70. urodzin ks. A. Kiełbasy ze stylizowanym herbem Świętochłowic