خا ل
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گۆڤارێکى هزریى ڕۆشنبیرییە دوومانگ جارێک دەردەچێت ژمارە ( )6ئابى 2016
خاوەنى ئیمتیاز و سەرنووسەر تۆفیق کەریم 07701412543ـ 07511412543 tofeqkarem@yahoo.com بەڕێوەبەرى نووسین ئیدریس سیوەیلى 07701975030 siwayli@yahoo.com بەرێوەبەرى هونەریی ڕەوشت محەمەد ڕاوێژکارى یاسایی بەکر حەمەسدیق ڕاوێژکاران
وێنەى بەرگ ،تایبەت بە گۆڤارى خاڵ کارى :هاوڕێ عەلى سایتى گۆڤارى خاڵ: www.xalkurd.com تیراژ1500 : نرخ 1500 :دینار چاپخانە :سەردەم
ژمارە ( )6ئابى 2016
ل ا ل خال خا ل خا خال ل خا ل ل ل خال خاخال خا ل
پ .د .موحسین عەبدولحەمید پ.ى .د .عوسمان عەلى پ.ى .د .عوسمان هەڵەبجەیی پ.ى .د .ئیسماعیل بەرزنجی پ.ى .سەالم ناوخۆش
خال خال ل خال خا لخال خال ل 1
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوەر ئازادی ئایينداری‌و گرفتی كوشتنی ههڵگهڕاوه له ئیسالمدا .............................د .ئومێد عوسمان کوردى ئازادى ئايين و گرفتى مافەكانى هاوواڵتیبوون ........................................................ ..د.بەختیار نەجمەدین ره‌سه‌ناندنی «تأصیل» مه‌به‌ستی ئازادی به‌قورئان و سوننه ......................د.حەسەن محەمەد ئیبراهیم سه‌یركردنی پێگه‌ی ئافره‌ت به دروستی .................................................................هه‌اڵڵه محه‌ممه‌د ئه‌ڵماس ئازادی وهك روحی شه‌ریعه‌ت ...............................................................................................حەکیم ئەبوبەکر ئیسالم و كۆیالیه‌تيی ...................................................................................................................نازم عەبدوڵاڵ روانین بۆ ئازادی ئافرەتان لە ئیسالمدا لە روانگەی .......................................................... ...ناسک سەعید ئازادیی ه گشتییه‌كان ل ه دیدی ڕاشید ئه‌لغه‌ننوشیی بیرمه‌نددا ............................بوخارى عەبدوڵاڵ قەسرێ هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه ل ه ئایين وهك ئازادی هه‌ڵه‌كردن .............................................................سەعدون محەممەدی
بابەتى گشتى
ژمارە ( )6ئابى 2016
2
لەم ژمارەیەدا 4 14 24 33 43 53 57 66 74
سنوره‌كانی نێوان فیقهـ وئه‌ده‌ب ئیبن حه‌زم وهك نموونه ..................................د .ئیسماعیل به‌رزنجی 81 ژینگه‌ی ئایینداری كوردستان و ته‌خته ڕه‌شه‌كه‌ی مسته‌فا زه‌ڵمی ...............د .ئاراس محەممەد ساڵح 88 فازیل رەسول ئه‌و سه‌كرده‌ى ئه‌ورووپيه‌كان ستايشى ده‌كه‌ن و .............................. ...ئيسماعيل تەها 91 كاریگه‌ری واقع له‌سه‌ر فه‌توای زانایان و بیركردنه‌وه‌ی بیرمه‌ندان ............................د .كەریم ئەحمەد 99 زامدار ئەحمەد 103 تێڕوانینی مەسعوود محەمەد بۆ ئایدیالیزمەکان ............................................................. پاراستنى مافە هاوبەشەکان لە ڕوانگەى فەرموودەیەكەوە .............د .عەدنان عەبدولقادر هەورامانى 108 حەیدەر عەبدوڵاڵ 113 زمانی كوردی و نه‌وه‌ی نوێ ..................................................................................... په‌یامی خودا و ئايینزا ئیسالمییه‌كان ............................................................................عەبدوڵاڵ نەسروڵاڵ 119 سەلەفییەت مێژوو و ڕەچەڵەک ...................................................................................................ئيمداد تەها 130 نام ه كراوه‌كه‌ی «تۆدنهوفه‌ر» بۆ «ئه‌بوبه‌كر ئه‌لبه‌غدادی» ....................و .سەروەر عومەر139
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوەرى ژمارە ئازادییە گشتییەکان ی و ی ناوه‌ند‌ه رۆشنبیری ی گه‌رموگوڕ ی ئازادی و ئایین ،باسێك باسكردن ی ی ئه‌و تاقم و گروپانەی به‌ناو هزرییه‌كانه له‌جیهاندا ،به‌تایبه‌ت دوای سه‌رهه‌ڵدان ئیسالمهوه سه‌ریان هه‌ڵداو‌ه كۆتوبه‌ندی سه‌یر له‌سه‌ر ئازادییه‌كان ده‌سه‌پێنن، خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی و نه‌یارانی ئیسالمیش بابه‌ته‌كه چه‌ند هێنده‌ی دیك ه ی ی ئیسالم نیشان ی شێواو و ته‌ڵخ گه‌وره‌ترده‌كه‌نه‌وه ،به‌هه‌ردوالیانه‌و‌ه وێنایه‌ك ی تاك و كۆمه‌ڵگ ه ده‌كات ،راده‌ربڕین گه‌مارۆده‌دات، ی ئازاد جیهان ده‌ده‌ن ،ك ه زه‌وت ی جیاواز ناكات ،هیچ ئایینێك له‌ژێر ی را ئافره‌تان له‌ماڵه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه ،قبوڵ سایه‌یدا ناژیت ،كه‌وات ه پێویستده‌كات شارەزایان و پسپۆڕانی بواره‌ك ه لهم مه‌سه‌له‌یه‌دا قسه‌یان هه‌بێت ،بابه‌تیانه یه‌ك به‌یه‌كی ئه‌و خااڵن ه شیبكه‌نه‌وه و ب ه ی له‌بیروبۆچونی خۆیان بكه ،ئێمه‌ش لهم ته‌وه‌ره‌یه‌دا ب ه ئامانه‌ته‌و‌ه به‌ڵگه‌و‌ه به‌رگر ی لێكۆڵینه‌وه و بابه‌ته‌كانی ئه‌و به‌رێزان ه ده‌گوازینه‌و‌ه بۆ خوێنه‌ران ،به‌و ئومێده ی و سودلێوه‌رگرتنیان بن. ی ره‌زامه‌ند جێگه
ژمارە ( )6ئابى 2016
گۆڤاری خاڵ
3
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
4
ئازادی ئایينداری‌و گرفتی كوشتنی ههڵگهڕاوه له ئیسالمدا د .ئومێد عوسمان
ماسته‌ر له فیقهی جینائی .دكتۆرا ل ه ئوسوڵی فیقهو مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت .به‌رهه‌مێكی چاپكراو و چه‌ند توێژینه‌وه‌ی باڵوكراوه‌ی هه‌یه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
یه‌كێك له گرنگترین و هه‌ستیارترین ئه‌و مه‌سه‌النه‌ی ل ه ئه‌مڕۆدا بوه‌ت ه مایه‌ی مشتومڕ و قسه‌له‌سه‌ركردنی جیاواز و دژیه‌ك ,ل ه نێوه‌ند ه ئیسالمی و رۆشنبیری الی زۆرێك ل ه كۆمه‌ڵ و رێكخراو ه مرۆڤایه‌تی‌و مافپه‌روه‌ره‌كان ،مه‌سه‌له‌ی ئازادی ئايینداریی ه ل ه ئیسالمدا. له‌گه‌ڵ هه‌بوونی چه‌ندین ده‌قی قورئان و سوننه‌ت و نمونه‌ی زیندوو ل ه ژیانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) و هاوه‌اڵندا له‌سه‌ر ئازادی ی و چه‌سپاندنی وهك بنه‌مایه‌كی نه‌گۆڕ، ئاييندار هاوكات رووبه‌ڕووی چه‌ندین ده‌قی تر ده‌بینه‌و ه ك ه گۆڕینی ئايين و ههڵگهڕانهوه ل ه ئیسالم، ت و بڕیاری ب ه گه‌وره‌ترین تاوان ل ه قه‌ڵه‌م ده‌دا سزای كوشتن بۆ كه‌سی ههڵگهڕاوه ده‌دات. ئه‌مه‌ش وایكردوو ه جۆره‌ها راڤه و شیكردنه‌وه‌ی جیاواز ,دژیه‌ك ,هه‌ندێجار نامۆ و دوور ل ه رۆح و جه‌وهه‌ری ده‌قه‌كان و مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت بێته‌كایه‌وه. ده‌توانین به گشتيی رای زانایانی ئیسالم له‌سه‌ر حوكمی ههڵگهڕانهوه له ئايين ل ه سێ ئاڕاسته‌دا ن و كۆبكه‌ینه‌وه ،له‌گه‌ڵ خستنه رووی به‌ڵگه‌كانیا دواتریش قسه له‌سه‌ركردنیان: ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م :ئه‌گه‌ر كه‌سێك دوای موسڵمانبوونی ،له ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕایه‌وه‌و چو ه نێو ئايينێكی تره‌وه ،یان به راشكاوان ه بێباوه‌ڕیی خۆی ئاشكرا كرد ،دوای داوای گه‌ڕانه‌وه لێكردنی ههر سوور بوو له‌سه‌ر راكه‌ی خۆی و نه‌گه‌ڕایه‌و ه بۆ ئیسالم ،ئه‌و كه‌سه سزای كوشتنی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنرێت ،پیاو بێت یان ئافره‌ت ،ئه‌مه‌ش رای زانایانی هه‌ركام له مه‌زهه‌به‌كانی مالیكی ,شافیعی, ی و شیعه‌ی زه‌یدی ه (.)1 حه‌نبه‌لی ,زاهیر ئاڕاسته‌ی دووه‌م :جیاوازی ده‌كرێت ل ه نێوان پیاو و ئافره‌تی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌دا ،ئه‌گه‌ر كه‌سی
ههڵگهڕاوه ل ه ئیسالم پیاو بوو ،سزای كوشتنی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنرێت ،به‌اڵم ئافره‌تی ههڵگهڕاوه، سزا نادرێت به كوشتن ،بهڵكو به‌ند ده‌كرێت و داوای گه‌ڕانه‌وه و په‌شیمانبوونه‌وه‌ی لێده‌كرێت، هه‌ركام ل ه زانایانی مه‌زهه‌بی حه‌نه‌فی و شیعه‌ی ئیمامی له‌سه‌ر ئه‌م رایه‌ن (.)2 ئاڕاسته‌ی سێیه‌م :كه‌سی ههڵگهڕاوه پیاو بێت یان ئافره‌ت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك سزای كوشتنی به‌سه‌ردا ناسه‌پێنرێت ،بهڵكو به‌رده‌وام روونكردنه‌وه‌ی ده‌درێتێ و داوای گه‌ڕانه‌وه‌ی لێده‌كرێت .ئه‌مه‌ش رای هه‌ركام له گهوره زانای تابعین ئیبراهیمی نه‌خه‌عی‌و سوفیانی سه‌وری ه (.)3 شوێنكه‌وتوانی ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م كه زۆرینه‌ی زانایانن پشت ئه‌ستوورن ب ه چه‌ندین به‌ڵگه ل ه فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) و وته‌ی هاوه‌اڵن له‌سه‌ر كوشتنی كه‌سی هه‌ڵگه‌ڕاو ه ل ه ئیسالم ,پیاو بێت یان ئافره‌ت ،ك ه گرنگترینیان بریتین له‌مانه: -1پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) فه‌رموویه‌تی «هه‌ركه‌س ئايينی گۆڕی بیكوژن»()4 وشه‌ی (هه‌ركه‌س) گشتگیر ه بۆ پیاو و ئافره‌ت. -2ئیبن مه‌سعود ده‌یگێڕێته‌وه كه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) فه‌رموویه‌تی «دروست نیي ه خوێنی موسڵمانێك بڕێژرێت كه شایه‌تی بدات هیچ خوایه‌ك نی ه بێجگه له (الله) و منیش پێغه‌مبه‌ری خودام ،ل ه یه‌كێك لهم سێ حاڵه‌ته‌دا نه‌بێت ,یه‌كه‌م: كه‌سێك ب ه ناحه‌ق كه‌سێكی كوشتبێت ،دووه‌م: پیاوێك ژنی هێنابێت و به‌دڕه‌وشتی بكات ،یان ژنێك شووی كردبێت به‌دڕه‌وشتی بكات ،سێیه‌م: كه‌سێك ل ه ئايين هه‌ڵگه‌ڕابێته‌وه و ل ه كۆمه‌ڵ جیابووبێته‌وه«(.)5 -3فه‌رمووده‌ی عوره‌ینیه‌كان كه ئه‌نه‌س گێڕاویه‌ته‌وه ،پوخته‌كه‌ی ئه‌مه‌یه :كۆمه‌ڵێك ل ه تیره‌ی
5
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
6
عوره‌ینیه‌كان هاتن ه مه‌دینه موسڵمان بوون ،دواتر ل ه قه‌راغی مه‌دینه په‌الماری ران ه حوشتری زه‌كاتیان ت و ل ه ئايين داو تااڵنیانكرد و شوانه‌كانیان كوش ههڵگهڕانهوه و هه‌ڵهاتن ،پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای نو لێبێت) چه‌ند كه‌سێكی نارد ب ه دوایاندا ،گرتنیا هێنانیان بۆالی ،ئه‌ویش فه‌رمانی دا به كوشتنیان ()6 -4جابری كوڕی عه‌بدواڵ ده‌ڵێت «ئافره‌تێك ناوی (ئەم مەڕوان) بوو له ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕایه‌وه، پێغه‌مبه‌ر فه‌رمانی دا ئیسالمی بۆ روون بكه‌نه‌وه، ئه‌گه‌ر نه‌گه‌ڕایه‌و ه بیكوژن»(.)7 -5عه‌بدواڵی كوڕی عه‌باس ده‌گێڕێته‌وه « كوێرێك ژنێكی كه‌نیزه‌كی هه‌بوو ،هه‌میش ه جوێنی ب ه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) ده‌دا و تانه‌ی لێده‌دا ،شه‌وێك كوێره‌كه ده‌مه پاچێكی له سكی توند كرد و خۆی دا به‌سه‌ریدا و كوشتی ،دواتر بۆ پێغه‌مبه‌ریان گێڕایه‌وه ،فه‌رمووی :به‌شایه‌ت بن خوێنه‌كه‌ی ب ه فیڕۆ چوو»(.)8 -6سه‌عیدی كوڕی عه‌بدولعه‌زیز ده‌گێڕێته‌و ه «خه‌لیف ه ئه‌بوبه‌كر داوای تەوب ه و گه‌ڕانه‌وه‌ی ل ه ئافره‌تێك دهكرد به‌ناوی (ئوم قرفه) ك ه له ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕابووه‌وه ،ئافره‌ته‌ك ه نه‌گه‌ڕایه‌وه ،خه‌لیف ه فه‌رمانیدا بیكوژن»(.)9 -7ئیبن حه‌جه‌ری عه‌سقه‌النی چه‌ندین وته‌ی هاوه‌اڵنی وهك چوار خه‌لیفه‌كه ،موعازی كوڕی س و جه‌به‌ل ،ئه‌بو موسای ئه‌شعه‌ری ،ئیبن عه‌ببا هه‌ندێكی تر ده‌هێنێت له‌سه‌ر كوشتنی هه‌ڵگه‌ڕاو ه ل ه ئیسالم (.)10 حه‌نه‌فیه‌كان‌و ئیمامیه‌كان كه خاوه‌نی ئاڕاسته‌ی دووه‌من له‌گه‌ڵ پشتبه‌ستنیان ب ه هه‌ندێك له‌و به‌ڵگانه‌ی ئاماژه‌مان پێدان ،هاوكات ره‌تیده‌كه‌نه‌وه، ئافره‌تی ههڵگهڕاوه بكوژرێت ،له‌مباره‌وه چه‌ندین به‌ڵگه‌یان هێناوه‌ته‌وه:
ل ه روانگه‌ی قورئانی پیرۆزه‌و‌ه ده‌بینین ههڵگهڕانهوه له ئیسالم وه‌كو تاوانێكی عه‌قیده‌یی وێناكراوه ،په‌یوه‌ندی ب ه مافی مرۆڤهكانهوه نیيه
-1ئیبن عومه‌ر ده‌یگێڕێته‌وه «ل ه یەكێك ل ه شه‌ڕه‌كاندا ئافره‌تێك به كوژراوی بینرا ،له‌وكاته‌و ه پێغه‌مبه‌ر رێگریی كرد له كوشتنی ئافرت و منداڵ له شه‌ڕدا»(.)11 حه‌نه‌فیه‌كان ده‌ڵێن :ئافره‌ت ئه‌گه‌ر له بنه‌ڕه‌تدا ههر كافر بێت ،كافربوونه‌كه‌ی نابێته هۆی كوشتنی، چونكه ئه‌و ئه‌هلی شه‌ڕكردن نییه ،به‌هه‌مان شێو ه كافربوونی دوای موسڵمانبوونیشی ،بهڵكو ئه‌مه‌ی دووه‌میان له پێشتر ه ك ه نه‌كوژرێت به‌هۆیه‌وه(.)12 -2پێغه‌مبه‌ر له شه‌ڕێكدا ئافره‌تێكی به‌كوژرواوی بینی ،فه‌رمووی «ئه‌مه شه‌ڕكه‌ر نیی ه بۆ كوژراوه«(.)13 -3له ئیبن عه‌باسه‌وه گێڕدراوه‌ته‌و ه گوتوویه‌تی «ئافره‌تان ئه‌گه‌ر له ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه ناكوژرێن»(.)14 له‌الیه‌كی تره‌وه حه‌نه‌فیه‌كان به به‌هێزی وه‌اڵمی به‌ڵگه‌ی ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م ده‌ده‌نه‌وه له‌سه‌ر كوشتنی ئافره‌تی ههڵگهڕاوه ،ئه‌وان پێیانوای ه ئه‌و به‌ڵگانه‌ی ب ه گشتگیر ئاماژ ه به‌كوشتنی ههڵگهڕاوه ده‌ده‌ن، ته‌نها پیاوان ده‌گرنه‌وه ،به‌هۆی ئه‌و فه‌رموودانه‌ی رێگری ده‌كه‌ن ل ه كوشتنی ئافره‌تان (.)15 ئه‌و فه‌رموود ه و گێڕدراوانه‌شی ئاماژه ب ه كوشتنی ئافره‌تان ده‌ده‌ن ،زۆربه‌یان الوازن‌و نابن
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
به به‌ڵگه ،ئه‌گه‌ر الوازیش نه‌بن ئه‌و ه تایبه‌تن ب ه ئافره‌تی شه‌ڕكه‌ر ،له‌مباره‌و ه گه‌وره‌زانای حه‌نه‌فی (سهرخەسی) روونیكردۆته‌و ه كه (ئوم مەڕوان) ئافره‌تێك بوو له‌ناو تیر ه و هۆزه‌كه‌یدا گوێڕایه‌ڵی بوون ،شه‌ڕی دهكرد دژی موسڵمانان ،هانی خه‌ڵكی ده‌دا بۆ شه‌ڕكردن ،به‌هه‌مان شێوه (ئوم قرفه)ش ئافره‌تێك بوو به‌شداری شه‌ڕبوو دژی موسڵمانان، نزیكه‌ی سی كوڕی هه‌بوو ،زۆر به‌توندی هانی ده‌دان بۆ شه‌ڕكردن ،كه‌وات ه ئه‌و دوانه ل ه شه‌ڕدا كوژراون ،به‌هۆی هه‌ڵگه‌رانه‌وه‌یانه‌و ه نه‌كوژراون (.)16 هه‌روه‌ها سهرخەسی سه‌باره‌ت ب ه فه‌رمووده‌ی پێشتر» ئه‌مه شه‌ڕكه‌ر نیی ه بۆ كوژراو ه « ،ده‌ڵێت «لهم فه‌رمووده‌دا روونكراوه‌ته‌و ه كه هۆكاری كوشتن شه‌ڕكردنه ،ئافره‌تانیش ناكوژرێن چونك ه شه‌ڕكه‌ر نین»(.)17 ده‌مێنێته‌و ه ئاراسته‌ی سێیه‌م كه هه‌ركام ل ه ئیبراهیمی نه‌خه‌عی و سوفیانی سه‌وری خاوه‌نی بوون ،ك ه پێیانوابوو كه‌سی هه‌ڵگه‌ڕاو ه له ئیسالم به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ناكوژرێت ،بهڵكو به‌رده‌وام روونكردنه‌وه‌ی ده‌درێتێ و داوای گه‌ڕانه‌وه‌ی لێده‌كرێت. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی چه‌ندین گه‌ور ه زانای وهك: عه‌بدولره‌زاقی سه‌نعانی ،ئیبنو حه‌زمی ئه‌نده‌لوسی،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هۆكاری كوشتنی ههڵگهڕاوه هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌كه‌ی نیيه ،بهڵكو شه‌ڕخوازی‌و شه‌ڕكردنیه‌تی دژی موسڵمانان.
ئیبن جوزه‌ی مالكی ،ئه‌بو عه‌بدواڵی دیمه‌شقی شافعی ،ئیبن حه‌جه‌ری عه‌سقه‌النی ،ئیبن قودامه‌ی ی مه‌قدیسی‌و چه‌ندانی تر به‌راشكاوان ه رای نه‌خه‌ع و سه‌وریان گێڕاوه‌ته‌وه ،هاوكات هه‌ندێك زانای تر ههوڵیانداوه ده‌ستكاری بۆچوونه‌كه‌یان بكه‌ن ب ه جۆرێك له‌گه‌ڵ بۆچوونی ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌مدا بگونجێت ،بۆیه هه‌ندێكیان وتویان ه مه‌به‌ستی نه‌خه‌عی و سه‌وری ل ه نه‌كوشتنی ههڵگهڕاوه، كه‌سێك بووه ك ه هیوای گه‌ڕانه‌وه‌ی لێبكرێت .نه‌ك به ره‌هایی (.)18 به‌اڵم له راستیدا رای دروستی ئه‌و دوو پێشه‌وای ه به‌وجۆر ه بوو ك ه ئاماژه‌مان پێدا «نه‌كوشتنی ههڵگهڕاوه به‌ره‌هایی‌و به بێ به‌ستنه‌وه‌ی به هیچ حاڵه‌تێكه‌وه) ،هه‌روه‌ك ئه‌و زانایانه‌ی ناومان هێنان لێیان گێڕاونه‌ته‌وه ،سه‌باره‌ت به‌و رایه‌ش ك ه ده‌ڵێت «ههڵگهڕاوه تا هیوای گه‌ڕانه‌وه‌ی لێبكرێت ناكوژرێت» ،ئه‌مه رای ئیمامی مالیك ه نه‌ك نه‌خه‌عی و سه‌وری ،هه‌روه‌ك قازی عیاز ،به‌یهه‌قی‌و كه‌سانی تر گێڕاویانه‌ته‌وه(.)19 له دیارترینی ئه‌و به‌ڵگانه‌شی شوێنكه‌وتووانی ئاڕاسته‌ی سێیه‌م پشتیان پێبه‌ستوو ه له‌سه‌ر نه‌كوشتنی ههڵگهڕاوه ،بریتین له‌مانه: -1عه‌بواڵی كوڕی عوبه‌ید ده‌یگێڕێته‌و ه «پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) چوار جار داوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ل ه نه‌بهان كرد»( ،)20ك ه پیاوێك بوو ل ه ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕابووه‌وه. -2ئه‌نه‌سی كوڕی مالك ده‌یگێڕێته‌وه «ئه‌بو ن و موسای ئه‌شعه‌ری جوحه‌ینه‌ی درۆز هاوه‌ڵه‌كانی كوشت ك ه هه‌ڵگه‌ڕابوونه‌و ه له ئیسالم، ئه‌نه‌س ده‌ڵێت :هاتم ه الی خه‌لیفه عومه‌ر ،پێی گوتم: جوحه‌ینه و هاوه‌اڵنی چیان به‌سه‌رهات؟ ئه‌نه‌س ده‌ڵێت :سێ جار خۆم له وه‌اڵمه‌ك ه دزیه‌وه ،دواتر وتم :ئه‌ی ئه‌میری بڕواداران بێجگ ه ل ه كوشتن هیچ
7
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
8
رێیه‌كی تریان هه‌یه؟ خه‌لیفه گوتی :ئه‌گه‌ر بتهێنابان بۆالی من ئیسالمم بۆ روونده‌كردنه‌وه‌‌و داوای گه‌ڕانه‌وه‌م لێده‌كردن ،له‌كاتی نه‌گه‌ڕانه‌وه‌شیاندا ب ه زیندانم ده‌سپاردن» (.)21 -3له‌الیه‌نی ئه‌بوموسای ئه‌شعه‌ریه‌و ه پیاوێك هات بۆالی خه‌لیفه عومه‌ر ،خه‌لیف ه وتی :هیچ هه‌واڵێكی نامۆ هه‌یه؟ پیاوه‌ك ه گوتی :به‌ڵێ كه‌سێك ل ه ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕابوه‌وه .خه‌لیف ه گوتی :چیتان لێكرد؟ پیاوه‌كه گوتی :نزیكمان كرده‌وه و له‌ملیمان دا .خه‌لیف ه گوتی :با سێ رۆژ زیندانتان كردبای ه و رۆژان ه نانتان بدایه‌تێ و داوای گه‌ڕانه‌وه‌تان لێكردبایه ،بهڵكو بگه‌ڕایه‌ته‌و ه یان تەوبه‌ی بكردایه، خوایه شایه‌ت به من له‌وێ نه‌بووم و فه‌رمانیشم نه‌كردووه ،رازیش نه‌بووم به‌وه‌ی پێمگه‌یشتووه« (.)22 -4عه‌بدولره‌زاقی سه‌نعانی له مه‌عمه‌ره‌و ه ده‌یگێڕێته‌و ه «كۆمه‌ڵێك ل ه خه‌ڵكی جه‌زیره بۆیان گێڕامه‌وه ،چه‌ند كه‌سێكیان موسڵمان بوون، ئه‌وه‌نده‌ی نه‌برد ل ه ئیسالم ههڵگهڕانهوه ،مه‌یمونی كوڕی مه‌هران له‌باره‌یانه‌و ه نووسی بۆ خه‌لیف ه عومه‌ری كوڕی عه‌بدولعه‌زیز ،خه‌لیفه وه‌اڵمی دایه‌وه :جیزیه‌كه‌یان به‌سه‌ردا بده‌ره‌وه و وازیان لێ بهێنه«(.)23 ئه‌وه‌ی لێره‌دا گرنگ ه ئه‌وه‌ی ه چۆن بتوانرێت جۆرێك ل ه هاوسه‌نگی و ته‌بایی دروست بكرێت له نێوان راڤ ه و ماناكردنی ئه‌و ده‌قانه‌ی هه‌ركام له‌و سێ ئاڕاسته پشتیان پێ به‌ستووه له‌الیه‌ك و مه‌سه‌له‌ی ئازادی ئايينداری ك ه وهك بنه‌مایه‌كی نه‌گۆڕ له قورئانی پیرۆزدا ئاماژه‌ی پێدراو ه ل ه الیه‌كی تره‌وه. گومانی تێدانییه ئازادی بیركردنه‌وه و دینداری ،به یه‌كێك ل ه گرنگترین بنهما قورئانیه‌كان داده‌نرێت ،خوای په‌روه‌ردگار عه‌قڵی به‌خشیوه‌ت ه
مرۆڤه‌كان و ل ه رێگه‌ی پێغه‌مبه‌رانیشه‌و ه ئاگاداری ی و چه‌وتی و هه‌ق‌و ناهه‌قی كردوونه‌ته‌وه ،راست بۆ ده‌ستنیشانكردوون ،ل ه هه‌مانكاتدا ئازادی هه‌ڵبژاردنی داوه‌ته ده‌ستیان ،له رۆژی دواییشدا له‌سه‌ر هه‌مان بنهما لێپێچینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت، ن و زۆرلێكردنێكی ئیتر ههر جۆره سه‌پاند ره‌تكردۆته‌وه ،هه‌روه‌ك لهم ئایه‌ت ه قورئانیانه‌دا هاتووه:
اَ ْ الر ْش ُد ِم ْن َ ِّ ين َق ْد َت َب نَّ َ ي ُّ الغ ِّي) البقرة (ل إِك َرا َه يِف الد ِ َ ( .256و ُقل حْ َ ال ُّق ِمن َّر ِّب ُك ْم َف َمن َشاء َف ْل ُي ْؤ ِمن َو َمن َشاء ِ الل َما أَ ْش َر ُكوا َو َما َج َع ْل َن َ َف ْل َي ْك ُف ْر) الكهف َ ( .29و َل ْو َشا َء هَُّ اك َ َ َ ً َ يل) االنعام َ ( .107و َل ْو َعل ْي ِه ْم َح ِفيظا َو َما أنت َعل ْي ِهم ِب َو ِك ٍ َشا َء َر ُّب َك آَل َم َن َمن ف أَْ ال ْرض ُك ُّل ُه ْم مَجي ًعا أَ َف َأ َ نت ُت ْك ِر ُه ِ ِ يِ اس َح َّتى َي ُك ُ َّ ونوا ُم ْؤ ِم ِن َ الن َ الل َق ْص ُد ني) يونس َ ( .99و َع َلى هَّ ِ ج ِع َ يل َو ِم ْن َها َجا ِئ ٌر َو َل ْو َشا َء هََل َد ُاك ْم أَ مْ َ َّ ني) النحل .9 الس ِب ِ
ههر ل ه روانگه‌ی قورئانی پیرۆزه‌و ه ده‌بینین هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه له ئیسالم وه‌كو تاوانێكی عه‌قیده‌یی وێناكراو ه و خراوه‌ت ه روو ،په‌یوه‌ندی ب ه مافی مرۆڤهكانهوه نیيه ،واته :مافی كه‌سه‌كانی تێدا پێشێل نه‌كراوه ،بهڵكو مافی خودای تێدا پێشێل كراوه، ب ه پێچه‌وانه‌ی زۆرێك ل ه تاوانه‌كانی وهك :دزی، ن و تۆقاندن ك ه به‌دره‌وشتی ،بوهتان ،شه‌ڕ ،كوشت تێیاندا مافی مرۆڤه‌كان پێشێل ده‌كرێت ،هه‌ربۆی ه قورئان ب ه توندی سه‌رزه‌نشتی هه‌ڵگه‌ڕاوان ده‌كات و ل ه ره‌حمه‌تی خۆی بێبه‌ریان ده‌كات ،تاوانی هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه ب ه هه‌ڵوه‌شێنه‌ری ئینتیمای ئیسالمی ل ه قه‌ڵه‌م ده‌دات ،بڕیاری سزادان بۆخاوه‌نه‌كه‌ی ده‌دات ل ه رۆژی دواییدا ،نه‌ك له دنیادا ،هه‌روه‌ك ل ه قورئاندا هاتووه:
نك ْم َعن ِدي ِن ِه َف َي ُم ْت َو ُه َو َكا ِف ٌر َف ُأ َ ( َو َمن َي ْر َت ِد ْد ِم ُ ول ِئ َك الد ْن َيا َو آْال ِخ َر ِة َوأُ َ َ َ ْ َ ْ َ هُُ اب َّ ال ْم ف ُّ ول ِئ َك أَ ْص َح ُ الن ِار ح ِبطت أعم يِ ُه ْم ِفي َها َخا ِل ُد َ ون) البقرة َ ( .217ي ْو َم َت ْب َي ُّض ُو ُجو ٌه َو َت ْس َو ُّد ين ْاس َو َّد ْت ُو ُج ُ ُو ُجو ٌه َف َأ َّما َّال ِذ َ وه ُه ْم أَ َك َف ْر مُت َب ْع َد إِ َ ميا ِن ُك ْم
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
ب ه پێی ئه‌م ئایه‌تان ه بێت كه باس ل ه تاوانی هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه ده‌كه‌ن ،قورئانی پیرۆز هیچ سزایه‌كی دنیایی دیاری نه‌كردووه بۆ كه‌سی هه‌ڵگه‌ڕاو ه ل ه ئیسالم ،هاوكات تاوانی ههڵگهڕانهوه له خودی خۆیدا هۆكار نيیه بۆ كوشتنی خاوه‌نه‌كه‌ی ،له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ناگونجێت سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر پێچه‌وانه‌ی قورئانی پیرۆز حوكم بدات ،یاخود بنه‌مایه‌كی قورئانی هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه ،ده‌ی كه‌وات ه ده‌بێت راڤ ه و لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و فه‌رموودانه‌ی ئاماژه ب ه كوشتنی ههڵگهڕاوه ده‌ده‌ن ساز و ته‌بابن له‌گه‌ڵ بنهما قورئانیه‌كان. به‌هێزترین به‌ڵگه‌یه‌ك له‌سه‌ر كوشتنی ههڵگهڕاوه ك ه زۆرینه‌ی زانایان پشتیان پێ به‌ستووه ،بریتیه ل ه فه‌رمووده‌ی «هه‌ركه‌س ئايينی گۆڕی بیكوژن» ئه‌م فه‌رمووده‌ی ه ل ه الیه‌نی واتا و دارشتنی زمانه‌وانیه‌وه گشتگیره بۆ پیاو و ئافره‌تی ههڵگهڕاوه ،هه‌روه‌ها گشتگیر ه بۆ هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ی ئاشتیخواز و هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ی شه‌ڕخواز ،ئه‌گه‌ر به‌م شێو ه ره‌هایی و گشتگیری ه واتای فه‌رمووده‌ك ه مه‌به‌ست بێت ،ئه‌و ه پێچه‌وانه‌ی بنه‌مای ئازادی بیروباوه‌ڕ و ره‌تكردنه‌وه‌ی زۆرلێكردنه ،ك ه بنه‌مایه‌كی قورئانیی جێگیره. هه‌ربۆی ه چه‌ندین فه‌رمووده‌ی ترمان هه‌ی ه رۆشنكه‌ره‌و ه و تایبه‌تكه‌ری فه‌رمووده‌ی ناوبراون، روونیده‌كه‌نه‌و ه مه‌به‌ست له هه‌ڵگه‌ڕاو ه ك ه حوكمی كوشتنی به‌سه‌ردا ده‌چه‌سپێت كه‌سێكه ل ه ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕابێته‌وه و په‌یوه‌ندی كردبێت به ریزی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َف ُذ ُ با ُك ُ نت ْم َت ْك ُف ُر َ اب مِ َ وقوا ْال َع َذ َ ون) ال عمران ( .106إِ َّن َّال ِذ َ ين َآم ُنوا ُث َّم َك َف ُروا ُث َّم َآم ُنوا ُث َّم َك َف ُروا ُث َّم ْاز َدا ُدوا الل ِل َي ْغ ِف َر هَُل ْم َو اَل ِل َي ْه ِد َي ُه ْم َسب اً ُك ْف ًرا مَّ ْ ل َي ُكن هَُّ يل) النساء ِ ِ الل ِمن َب ْع ِد إِ َ َ .137 ميا ِن ِه إِ اَّل َم ْن أُ ْك ِر َه َو َق ْل ُب ُه (من َك َف َر ِب هَّ ِ إْ ْ ال َ مي ِان َو َل ِكن َّمن َش َر َح ِب ْال ُك ْف ِر َص ْد ًرا َف َع َل ْي ِه ْم ُمط َم ِئ ٌّن ِب ِ الل َو هَُل ْم َع َذ ٌ اب َع ِظ ٌ يم) النحل .106 َغ َض ٌب ِّم َن هَّ ِ
شه‌ڕكه‌رانه‌وه دژی موسڵمانان ،وات ه هۆكاری كوشتنی هه‌ڵگه‌ڕاو ه هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌كه‌ی نیيه ،بهڵكو شه‌ڕخوازی‌و شه‌ڕكردنیه‌تی دژی موسڵمانان. له‌و فه‌رموودانه‌ی رۆشنكه‌ره‌وه‌ی فه‌رمووده‌ی ناوبراون ,فه‌رمووده‌كه‌ی ئیبن مه‌سعود ه ك ه پێشتر ئاماژه‌ی پێدراوه «دروست نيی ه خوێنی موسڵمانێك بڕێژرێت ك ه شایه‌تی بدات هیچ خوایه‌ك نیه بێجگ ه له (الله) و منیش پێغه‌مبه‌ری خودام ،ل ه یه‌كێك لهم سێ حاڵه‌ته‌دا نه‌بێت :یه‌كه‌م :كه‌سێك ب ه ناحه‌ق كه‌سێكی كوشتبێت ،دووه‌م :پیاوێك ژنی هێنابێت و به‌دڕه‌وشتی بكات ،یان ژنێك شووی كردبێت به‌دڕه‌وشتی بكات ،سێیه‌م :كه‌سێك ل ه ئايين هه‌ڵگه‌ڕابێته‌وه و له كۆمه‌ڵ جیابووبێته‌وه«. لهم فه‌رمووده‌دا بۆمان روونده‌بێته‌و ه ئه‌و كه‌سه‌ی ده‌كوژرێت كه‌سێكه له ئايين هه‌ڵگه‌ڕابێته‌و ه و ل ه كۆمه‌ڵ جیابووبێته‌وه ،ته‌نها هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه هۆكاری كوشتن نییه ئه‌گه‌ر جیابوونه‌وه‌ی ل ه كۆمه‌ڵ له‌گه‌ڵ نه‌بێت ،مه‌به‌ستیش له جیابوونه‌و ه ل ه كۆمه‌ڵ شه‌ڕكردنه دژی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمان، هه‌روه‌ك خاتوو عائیش ه ل ه فه‌رمووده‌یه‌كی تردا روونی ده‌كاته‌وه ،ل ه پێغه‌مبه‌ره‌و ه ده‌یگێڕێته‌و ه فه‌رموویه‌تی «دروست نیی ه خوێنی موسڵمان بڕێژرێت ل ه یه‌كێك لهم سێ حاڵه‌ته‌دا نه‌بێت: به‌دڕه‌وشتێكی خاوه‌ن ژن یان خاوه‌ن مێرد ،كه‌سێك ب ه ئه‌نقه‌ست كه‌سێكی كوشتبێت ،پیاوێك ل ه ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕابێته‌وه و دژی خوداو پێغه‌مبه‌ر شه‌ڕبكات، ئه‌وكات یان ده‌كوژرێت یان هه‌ڵده‌واسرێت ،یان دوور ده‌خرێته‌وه«()24 شێخی ئیسالم ئیبن ته‌یمی ه له‌سه‌ر فه‌رمووده‌كه‌ی عائیش ه ده‌ڵێت «ئه‌و جیاكه‌ره‌وه‌ی لهم فه‌رمووده‌دا هاتووه ،هه‌مان ئه‌و باسكراوه‌یه ل ه فه‌رمووده‌كه‌ی (ئیبن مه‌سعود)دا هاتووه :كه‌سێك ل ه ئايين هه‌ڵگه‌ڕابێته‌وه و له كۆمه‌ڵ جیابووبێته‌وه،
9
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
10
ئه‌مه‌ش به شه‌ڕكردن ده‌بێت» ()25 هه‌روه‌ها زانای فه‌رمووده‌ناسی هیندی عه‌زیم ئابادییش پێیوای ه فه‌رمووده‌كه‌ی عائیش ه روونكه‌ره‌وه‌ی فه‌رمووده‌كه‌ی ئیبن مه‌سعوده(.)26 له‌الیه‌كی تره‌و ه فه‌رمووده‌ی عوره‌ینیه‌كان زیاتر به‌رچاومان رۆشنده‌كاته‌و ه ك ه ئه‌و كه‌سان ه به‌هۆی هه‌ڵگه‌رانه‌وه‌یان نه‌كوژران ،بهڵكو ئه‌وان له‌گه‌ڵ هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یان ،ب ه ئاشكرا شه‌ڕیان كرد، كوشتنیان ئه‌نجامدا ،حوشتری زه‌كاتیان به تااڵن برد. ههر له هه‌مان باسدا گێڕانه‌وه‌ی چیرۆكی (ئوم مەڕوان) و (ئوم قرفه) هه‌ردووكیان الوازن ،وهك ل ه په‌راوێزدا روونكراوه‌ته‌وه ،ئه‌گه‌ر وادابنێین دروستیش بن ،هه‌روه‌ك سهرخەسی گوتی :ئه‌و دوانه شه‌ڕكه‌ر بوون. به هه‌مان شێوه چیرۆكی پیاو ه كوێره‌كه‌ش ك ه ئیبن عه‌باس گێڕایه‌وه ،سه‌نه‌ده‌كه‌ی قسه‌ی له‌سه‌ر ه و نابێت ه به‌ڵگه‌یه‌كی دروست. دیسان جیاوازیكردنی حه‌نه‌فی و ئیمامیه‌كان ل ه نێوان هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ی پیاو و هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ی ئافره‌تدا ده‌یسه‌لمێنێت كه ههڵگهڕانهوه له خودی خۆیدا نابێته هۆكاری كوشتنی خاوه‌نه‌كه‌ی ،بهڵكو هۆكاری كوشتن شه‌ڕكردنه ،ئه‌گه‌ر هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه هۆكار بوای ه جیاوازی پیاو و ژن نه‌ده‌كرا(.)27 به وردبوونه‌وه‌شمان له واقعی سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر ده‌بینین ئه‌و كه‌سانه‌ی له ئیسالم هه‌ڵگه‌ڕاونه‌ته‌وه ،زۆربه‌یان په‌یوه‌ندیان كردو ه ب ه بێباوه‌ڕانی قوره‌یشه‌وه و به‌شداری شه‌ڕیان كردو ه دژی موسڵمانان ،ئه‌وكات حوكمی كوشتنیان ده‌رچووه. ب ه پێچه‌وانه‌شه‌وه چه‌ندین حاڵه‌تی تری ههڵگهڕانهوه ل ه شاری مه‌دینه رویداوه ،به‌اڵم چونكه خاوه‌نه‌كانیان ئاشتیخواز بوون ،شه‌ڕخواز
قورئانی پیرۆز هیچ سزایه‌كی دنیایی دیاری نه‌كردووه بۆ كه‌سی ههڵگهڕاوه له ئیسالم، هاوكات تاوانی ههڵگهڕانهوه له خودی خۆیدا هۆكار نيیه بۆ كوشتنی خاوه‌نه‌كه‌ی نه‌بوون ،پێغه‌مبه‌ر حوكمی كوشتنی نه‌داون: ی و ئه‌وانی تریش ده‌یگێڕنه‌و ه ل ه جابیری بوخار كوڕی عه‌بدواڵوه «كابرایه‌كی ده‌شته‌كی به‌یعه‌تی له‌سه‌ر ئیسالم ب ه پێغه‌مبه‌ردا ،چه‌ند رۆژێك ل ه مه‌دینه مایه‌و ه تووشی له‌رزو تایه‌كی به‌هێز بوو، دواتر هات ه الی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) و وتی :ئه‌ی موحه‌ممه‌د به‌یعه‌ته‌كه‌م هه‌ڵبوه‌شێنه‌ره‌وه، پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) رازی نه‌بوو ،كابرا سێ جار داوای كرد و له پاشان رۆیشت ،پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) فه‌رمووی :مه‌دینه وهك ئامێری ئاگرخۆشكه‌ر وایه ،پیسی و خۆڵه‌مێشه‌ك ه الده‌بات‌و پشكۆ گه‌شاوه‌ك ه ده‌هێڵێته‌وه«(.)28 ئیمامی نه‌وه‌وی و ئیبن حه‌جه‌ری عه‌سقه‌النی له قازی عیازه‌و ه ده‌یگێڕنه‌وه ،ك ه كابرای ده‌شته‌كی مه‌به‌ستی ل ه قسه‌كه‌ی په‌شیمان بوونه‌وه و ههڵگهڕانهوه بوو ل ه ئیسالم ،پێغه‌مبه‌ریش (دروودی خوای لێبێت) وازی لێهێنا و سزای نه‌دا(.)29 ب ه هه‌مان شێو ه ل ه ئه‌نه‌سی كوڕی مالیكه‌و ه گێڕدراوه‌ته‌وه «كابرایه‌كی مه‌سیحی موسڵمان بوو ،سوره‌تی به‌قه‌ره و ئالی عیمرانی خوێند ،بوو ه نووسه‌ری پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) ،به‌اڵم ل ه پاش ماوه‌یه‌ك كابرا گه‌ڕایه‌و ه سه‌ر ئايينی یه‌كه‌مجاری و ده‌یوت :موحه‌ممه‌د هیچ نازانێت بێجگه له‌وه‌ی من بۆی ده‌نووسم ،كابرا مایه‌و ه تا
ال ْك َم ِة َوالمَْ ْو ِع َظ ِة حْ َ ْ ُ ىَ ال َس َن ِة َو َجا ِد هْ ُلم يل َر ِّب َك ِب حْ ِ (ادع إِل َس ِب ِ ِب َّالت ِه َي أَ ْح َس ُن إِ َّن َر َّب َك ُه َو أَ ْع َل ُم مِ َ بن َض َّل َعن َس ِبي ِل ِه يِ َو ُه َو أَ ْع َل ُم ِبالمُْ ْه َت ِد َ ين) النحل .125
شیخی پێشووتری ئه‌زهه‌ر مه‌حمود شه‌لتوت ده‌ڵێت «له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ه (كوشتنی ههڵگهڕاوه)
ژمارە ( )6ئابى 2016
له مه‌دین ه مردو به گۆڕ سپاردرا)30(».... كه‌وات ه ده‌قی ئه‌م دوو فه‌رموود ه ده‌یسه‌لمێنێت كه هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه به‌بێ شه‌ڕكردن و چوون ه نێو ریزی شه‌ڕكه‌ران نابێت ه هۆی حه‌اڵڵكردنی خوێن ،مرۆڤ ئازاد ه چۆن بیرده‌كاته‌وه ،ههر جۆره زۆرلێكردنێك بۆ باوه‌ڕهێنان ب ه ئیسالم ب ه توندی ره‌تكراوه‌ته‌وه. نابێت ئه‌وه‌شمان له‌بیر بچێت كه باوه‌ڕهێنان هه‌ڵقواڵوی بیركردنه‌وه‌ی ئازاد و سه‌رپشكایه‌تی ته‌واو و قه‌ناعه‌تی ناوه‌كی خودی مرۆڤه ،ههر زۆرلێكردن و ئازاردان و به‌كارهێنانی هێزێك بۆ باوه‌ڕهێنان ،ده‌بێته هۆی دروستبوونی چینێكی دووڕوو یان خاوه‌ن كه‌سایه‌تی جیاواز ،ك ه مه‌ترسی ئه‌م چین ه له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه زۆر زیاتر ه ل ه مه‌ترسی كه‌سێك راشكاوانه بیروباوه‌ڕی ئاشكرا بكات (.)31 هه‌موو مرۆڤێك مافی خۆیه‌تی بیربكاته‌وه، تێبفكرێت ،گومانی هه‌بێت ،باوه‌ڕبهێنێت ،په‌شیمان بێته‌وه ،باشتر وای ه زانایانی موسڵمان و بانگخوازان له‌گه‌ڵ ئه‌و جۆر ه كه‌سانه‌دا به‌جوانی و نه‌رمی مامه‌ڵ ه بكه‌ن له‌به‌ر رۆشنایی ئه‌م ئایه‌ت ه قورئانیه‌دا
تێڕوانین ده‌گۆڕێت ،كاتێك ده‌بینین زۆرێك ل ه زانایان پێیانوابوو ه تاوان و سزا حه‌ددیه‌كان ب ه فه‌رمووده‌ی ئاحاد ناچه‌سپێت ،هاوكات كافر بوون ل ه خودی خۆیدا نابێته هۆكاری حه‌اڵڵكردنی خوێن، بهڵكو ئه‌وه‌ی ده‌بێته هۆكاری حه‌اڵڵكردنی خوێن، ن و به‌زۆر ل ه بریتيی ه ل ه شه‌ڕكردن دژی موسڵمانا ئیسالم گێڕانه‌وه‌یان» (.)32 ل ه كۆتایی ئه‌م باسه‌دا گه‌یشتین ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی ك ه یه‌ك ل ه بنهما به‌رزه‌كانی ئايينی ئیسالم بریتیي ه له ئازادی بیركردنه‌وه و ئايينداری ،مرۆڤه‌كان ئازادن له بیركردنه‌وه و باوه‌ڕهێناندا ،هاوكات ههڵگهڕانهوه له ئیسالم تاوانێكی عه‌قیده‌یی ه و سزاكه‌ی هه‌ڵگیراو ه بۆ رۆژی دوایی ،هه‌ربۆی ه كه‌سی هه‌ڵگه‌ڕاو ه له ئیسالمدا ئه‌گه‌ر كه‌سێكی ئاشتیخواز و دانیشتوو بێت ،هیچ جۆر ه سزایه‌ك نادرێت ،وات ه هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه هۆكاری كوشتن نیيه، بهڵكو كاتێك كه‌سی هه‌ڵگه‌ڕاو ه سزای كوشتنی بۆ ده‌رده‌چێت ،ك ه ببێت ه كه‌سێكی شه‌ره‌نگێز و خوێنڕێژ ،ب ه ده‌ست و زوبان و پار ه و سامانی هه‌ستێت به‌كاری دوژمنكارانه دژی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمان. هه‌روه‌ها شایانی باسكردنیش ه كه مه‌سه‌له‌ی ن و حوكمدان به هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ی كه‌سێك ل ه كافركرد ئیسالم ،كارێكی زۆر قورس‌و مه‌ترسیداره ،زانایانی ئیسالم زۆربه‌یان خۆیان لێ به‌دوور گرتووه ،یان ب ه ئاگاداری‌و ترسه‌وه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ كردووه ،تا نه‌گه‌یشتبن به یه‌قینی ته‌واو حوكمی بێباوه‌ڕبوونیان به‌سه‌ر كه‌سدا ده‌رنه‌كردووه ،زانایانی حه‌نه‌فی یاسایه‌كیان هه‌ی ه ده‌ڵێت «ئه‌گه‌ر ل ه مه‌سه‌له‌یه‌كدا چه‌ندین رێگ ه و هۆكار هه‌بێت بۆ كافركردن ،ته‌نها یه‌ك رێگه هه‌بێت رێگربێت ل ه كافركردن ،پێویست ه موفتی كار به‌و تاقه رێگه‌ی ه بكات»(.)33 یاخود هه‌ندێكی تریان وتوویانه «فه‌توا نادرێت
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
چه‌ندین حاڵه‌تی تری ههڵگهڕانهوه له شاری مه‌دینه رویداوه ،به‌اڵم چونكه خاوه‌نه‌كانیان ئاشتیخواز بوون، شه‌ڕخواز نه‌بوون ،پێغه‌مبه‌ر حوكمی كوشتنی نه‌داون
خا ل
11
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ب ه كافركردنی كه‌سێك هه‌تا بتوانرێت بوارێكی ده‌رچوون بۆ وته‌كه‌ی بدۆزرێته‌وه ،یان ئه‌گه‌ر له كافركردنیدا رای جیاواز هه‌بوو با الوازیش بێت»(.)34 زۆر مه‌ترسیداره ل ه ئه‌مڕۆدا ده‌بینین كه‌سانی ساده ،ده‌مارگیر ،نه‌شاره‌زا و هه‌ڵچوو دێن حوكمی كافردن و له‌دینده‌رچوونی ئه م و ئه‌و ده‌ده‌ن ،به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی یه‌كالكه‌ره‌وه‌یان به‌ده‌سته‌و ه بێت ،بۆی ه پێویست ه ئه‌م مه‌سه‌له‌ی ه به‌جی بهێڵدرێت بۆ كه‌سانی زۆر شاره‌زا و پسپۆڕ و لێوانلێو ل ه زانسته‌كانی شه‌ریعه‌ت ،كه‌سانی له‌سه‌رخۆ، ی و توندگیری‌و كه‌سانی دوور له ههر ده‌مارگیر تاقمچێتیه‌ك.
******
سهرچاوه و په‌راوێز
ژمارە ( )6ئابى 2016
12
-1بڕوانه :ابن رشد :بداية المجتهد و نهاية المقتصد، دار ابن حزم ،بيروت ،ط .823/2 ،2003 ،1الشيرازي: المهذب في فقه اإلمام الشافعي ،تحقيق :عادل أحمد عبد الموجود وعلي محمد معوض ،دار المعرفة ،بيروت ،ط،1 .411/3 ،2003المقدسي :العدة شرح العمدة ،تحقيق: خليل مأمون شيحا ،دار المعرفة ،بيروت ،ط،2000 ،6 ص .561ابن حزم :المحلي شرح المجلي ،تحقيق :أحمد محمد شاكر،دار إحيا‌و التراث العربي ،بيروت،ط،2001 ،2 .58/13ابن المرتضي :البحر الزخارالجامع لمذاهب علما‌و االمصار ،تحقيق :محمد محمد تامر ،دار الكتب العلمية، بيروت ،ط2001 ،1م. -2بڕوانه :الكاساني :بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع ،تحقيق :محمد عدنان ،دار إحيا‌و التراث العربي،
بيروت ،ط ،2د.ت .119/6 ،المحقق الحلي :شرائع اإلسالم في مسائل الحالل والحرام ،انتشارات استقالل ،تهران، ط1415 ،4هـ.962/4 ، -3بڕوانه :عياض ،القاضي :الشفا بتعريف حقوق المصطفي ،المطبعة الَازهرية المصرية،القاهرة، 1327هـ ،مطبوع مع شرحه نسيم الرياض للخفاجي، .451/4الدمشقي :رحمة االمة في اختالف االئمة ،دار الكتب العلمية ،بيروت ،ط ،1995 ،1ص .283ابن قدامة: المغني ،تحقيق :محمد شرف الدين خطاب والسيد محمد السيد ،دارالحديث ،القاهرة ،ط.93/12 ،1،2004 -4أخرجه البخاری فی صحیحه.)6922 ،3017(، -5أخرجه البخاری فی صحیحه ( )6878ومسلم فی صحیحه(.)1676 -6حديث العرنيين أخرجه البخاري في صحيحه في أكثر من عشرة مواضع ،ومسلم في صحيحه (.)1671 -7أخرجه الدار قطني في سننه ( )3189والبيهقي في الكبري ( )16866من طريقين ،قال الحافظ :إسنادهما ضعيفان ،وفي أحد اإلسنادين معمر بن بكار ،قال العقيلي: في حديثه وهم ،وفي االخر ،عبد الله بن أذينة ،جرحه ابن حبان وقال :اليجوز االحتجاج به بحال ،وقال ابن عدي: منكر الحديث ،وقال الدار قطني :متروك ،ومن وجه ا‌خر أخرجه الدار قطني والبيهقي ،بألفاظ متقاربة ،عن عائشة، وهو ضعيف أيضا ،الن في سنده محمد بن عبد الملك، قال أحمد وغيره فيه :يضع الحديث .انظر :الزيلعي :نصب الراية لتخريج أحاديث الهداية ،تحقيق :أحمد شمس الدين، دار الكتب العلمية ،بيروت ،ط .689/3 .2002 ،2العظيم أبادي :التعليق المغني علي الدار قطني ،دار المحاسن، القاهرة ،د .ت.118/3 .1966، -8أخرجه أبو داود في سننه ( )4361والنسائي في المجتبي ( )4070والدار قطني في سننه ( )3169والبيهقي في الكبري ( )16863وسكت عنه أبو داود والمنذري، وقال الحافظ :رواته ثقات ،وصححه الَالباني في صحيح سنن النسائي(.)3794 -9أخرجه الدار قطني في سننه ( )3177والبيهقي في الكبري ( )16873 ،16872وضعفه بعض العلما‌و في
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
انقطاعه ،الن سعيد بن عبد العزيز لم يدرك أبا بكر، لكن الحافظ قال :أخرج الدار قطني أثر أبي بكر من وجه حسن ،وقال البيهقي :رويناه من وجهين مرسلين .انظر: الزيلعي:المصدر السابق .692/3العسقالني::فتح الباري شرح صحيح البخاري ،تحقيق و ترقيم :عبدالعزيز بن باز ،محمد فؤاد عبد الباقي ،دار الكتب العلمية ،بيروت، ط .233/13 .2004 ،1العظيم أبادي :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو .114/3 -10بڕوانه :العسقالنی :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو .233/13 -11أخرجه البخاری فی صحیحه (،)3015 ،3014 ومسلم فی صحیحه(.)6744 -12بڕوانه :الموصلي :االختيار لتعليل المختار، تحقيق :علي عبد الحميد أبو الخير ومحمد وهبـي سليمان، دار الخير للطباعة و النشر ،بيروت ،ط.422/4 .1988 ،1 -13أخرجه أبو داود في سننه ( )2669وابن ماجه في سننه ( )2842وابن حبان في صحيحه ()4789 وغيرهم ،وصححه االلباني في صحيح سنن ابن ماجه، حديث رقم (.)2294 -14أخرجه البيهقي في الكبري ( )16869والدار قطني في سننه ()3185وعبد الرزاق في المصنف ( )18731وغيرهم من طرق عن عاصم عن أبي رزين عن ابن عباس مرفوعا وموقوفا. -15بڕوانه :السرخسي :المبسوط ،قدم له :خليل محي الدين الميس ،دارالفكر ،بيروت ،ط.89/1،2000،10 الكاساني :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو .119/6 -16بڕوانه :المبسوط .89/10 -17المبسوط .90/10 -18بڕوانه :الكردي ،أميد عثمان :عقوبة اإلعدام في الشريعة اإلسالمية ،مؤسسة الرسالة ناشرون ،بيروت، ط ،2008 ،1ص .133 -19بڕوانه :عياض ،القاضي :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو .452/4الكردي :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ص .134 -20بڕوانه :ابن حزم :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو
.60 ،58/13 -21أخرجه عبد الرزاق في المصنف ()18698 والبيهقي في الكبري ( )16888وابن حزم في المحلي 60/13وصححه واللفظ له. -22أخرجه مالك في الموطأ( )1445والبيهقي في الكبري ( )16887وعبدالرزاق في المصنف ()18696 وابن حزم في المحلي 61/13وصححه. -23أخرجه عبد الرزاق فی المصنف (.)18714 -24أخرجه أبو داود في سننه ( )4353والنسائي في المجتبي ( )4048والدار قطني في سننه ()3068 وصححه االلباني في صحيح سنن النسائي (.)3778 -25الصارم المسلول علي شاتم الرسول ،تحقيق: أبو عمرو الَاثري ،دار ابن رجب ،ط ،2003 ،1ص.252 -26بڕوانه :العظيم ا‌بادي :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو .81/3 -27بڕوانه :السرخسی :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو .89/10 -28أخرجه البخاری فی صحیحه ( )7211ومسلم فی صحیحه (.)1383 -29بڕوانه :العسقالنی :هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو .77/5النووي :شرح صحيح مسلم ،تحقيق :أبو عبد الرحمن عادل بن سعد ،دار ابن الهيثم،القاهرة ،ط،1 .278/5 ،2003 -30أخرجه البخاری فی صحیحه ( ،)3617ومسلم فی صحیحه (.)2781 -31بڕوانه :الزلمي ،د .مصطفي :التبيان لرفع غموض النسخ في القران ،مكتب التفسير ،أربيل ،ط،1 ،2000ص.171 -32اإلسالم عقيدة وشريعة ،دار الشروق ،القاهرة، ط ،2001 ،18ص .281 -33بڕوانه :ابن عابدین :رد المحتار علی الدر المختار ،شرح تنویر ااڵبصار ،تحقیق :عادل أحمد عبد الموجود وعلی محمد معوچ ،دار الكتب العلمیه ،بیروت، گ،2ـ .358/6 ،2003 -34هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو.358/6
13
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئازادى ئايين و گرفتى مافەكانى هاوواڵتیبوون (سەرانە سەندن وەك نموونە) ژمارە ( )6ئابى 2016
14
د .بەختیار نەجمەدین لەدایكبووی .1983 دكتۆرا لە ئوسوڵی فیقهی ئیسالمیی چەندین توێژینەوەی باڵوكراوەی بە كوردی و عەرەبی هەیە.
خا ل ئاشكرايە ئازادى ئايين گرنگترين ئازاديى
تاكە ،هەموو جۆرەكانى ديكەى ئازادى لە پاش ئازادى بيروباوەڕەوە دێن ،بەو واتايەى ئەگەر
مرۆڤ ئازاد نەبوو لە هەڵبژاردنى ئەو ئايینەى
بڕواى پێى هەيە ،ياخود كۆسپ و لەمپەر هەبوو
لەبەردەم دەربڕينى ڕاو بۆچونەكانى ،ئيدى مرۆڤ چێژ لە ئازاديەكانى ديكە وەرناگرێت؛ لەبەر
ئەوەى ئەم ئازاديانە پێداويستيى ڕۆحن ،بەاڵم
زۆربەى ئازاديەكانى ديكە داخوازيى جەستەن،
ئاشكراشە داخوازيەكانى ڕۆح بەنرخترن، خۆگرتنەوە لە داواكانى بەئازارترن.
هەرچەند لە چەندين دەقى قورئانى پيرۆزدا
مافى هەڵبژاردنى ئايين و ئازادى بيروڕا دراوە بە مرۆڤ ،هەر جۆرە لێپرسينەوەيەك لەسەر
ئايين دواخراوە بۆ ڕۆژى پەساڵن ،چەندين
فەرمودەى پەيامبەرى سەروەريشمان (درودى
خوداى لەسەر بێت) جەخت لەم ڕاستيیە
دەكەنەوە ،بەاڵم بەداخەوە لێرەشدا وەك زۆرێكى دى لە پرسە ئايینيیەكان ڕاڤەى زانايان لەگەڵ خودى دەقەكان ئاوێتەكراون ،بەها و پيرۆزى
دەقەكان بە ڕاڤەكانيش دراوە .ئەمەش واى
ئايينيیەكان بە هەڵە و زۆر جاريش بە دەرچوون
لە كۆدەنگى زانايان و گومڕابوون هەژمار بكرێن.
بە پاساوى دەرچوون لە كۆدەنگيى زانايان،
ياخود لە ڕاى زۆرينە ،يان لە هاوڕايى چوار
ڕيێبازە فيقهيەكە ،زۆرێك لە تێگەيشتنە نويێيەكان بەرپەرچدراونەتەوە.
گومان لەوەدا نيیە ناكرێت بڵێين لەو پرسە فيقهيانەى كە بە درێژايى مێژوو دوبارەبونەتەوە ئيمانداران بە هەڵە تێگەيشتوون ،بەاڵم ئەمەش بەواتاى ئەوە نیيە كە بەدرێژايى ژيان و ڕەچاوكردنى بەرەوپێشچوونەكان و گۆڕانى بەرژەوەنديەكان هيچ حوكمێك گۆڕانكارى بەسەردا نايەت .ياخود هەموو بۆچونەكان لەسەر گشت پرسەكان بە تەواوى لەگەڵ ڕۆحى شەريعەت و ئامانجە بااڵكانى پشت دەقەكان يەكدەگرنەوە، ئەمەش لەبەر چەند گرفتێكى مەنهەجى كە لە كاتى هەڵێنجانى چەندين حوكمى فيقهى ڕويانداوە ،كە دەكرێت وەك گرنگترينيان ئەم چەند خاڵە بخەينە ڕوو: يەكەم :پێدانى وەسفى گشتگيریى و ڕەهايى بە چەندين دەق و ڕووداو كە مەبەست لێيان گشتگيربوون نیيە؛ چونكە هەندێك لە حوكمەكان هاتنەديى بە وابەستەيە جێبەجێكردنيان بەرژەوەنديەك ،ياخود پێكانى مەبەستێك ،يا بوونى هۆكارێكەوە ،لەگەڵ نەمان يا گۆڕانى ئەمانە حوكمەكەش دەگۆڕێت؛ كەواتە ئەم جۆرە حوكمانە ناكرێت بە ڕەهايى كاريان پێ بكرێت ،وەگەرنا ناتەبا دەبن لەگەڵ بنەما گشتيەكانیى شەريعەت، ئەمەش پێچەوانەى شەريعەتى لێدەكەوێتەوە. دووەم :تايبەتكردنى چەندين دەقى گشتگير و بنەماى قورئانى بە هەندێك فەرموودە ،ياخود ڕووداوى سەردەمى پەيامبەر درودى خوداى لێ بێت كە خۆيان تايبەتن بە دۆخێك ،ياخود ڕەچاوكردنى بارێكى تايبەت و مەبەست لێيان گشتگيرى نەبوە تا بكرێنە تايبەتكارى دەق و بنەما گشتگيرە قورئانيەكان .بەڵكو هەندێكجار ڕەهايى و گشتگيرى دەقەكان بە ڕاڤەى هاوەاڵن
ژمارە ( )6ئابى 2016
كردووە زۆرێك لە خوێندنەوە نوێيەكان بۆ بابەتە
دەستنيشانكردنى گرفت
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دەسپێك
15
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
16
و شوێنكەوتوان ،ياخود پشتبەست بە گێڕانەوەى هۆكارى الواز لەسەر دابەزينيان سنورداركراون. سێیەم :زاڵبونى خوێندنەوە و ڕاڤەى ڕواڵەتيانە بۆ دەقەكان ،بايەخدانى كەمتر بە مەبەستەكانى خاوەنى شەرع .هەندێك جاريش وەرگرتنى دەق و ڕووداوەكان بە تەنيا و بێ بەستنەوەى بە كۆى شەريعەتەوە و ڕاڤەكردنيان لەژێر ڕۆشنايى بنەما گشتیيە نەگۆڕەكان. چوارەم :وێناكردنى بەشێك لە دەقەكان وەك دەقێكى يەكالكەرەوە و فەرمانێكى بڕاوە و نەگۆڕ و بەردەوام كە بوارى فرەبۆچونى و ناكۆكى لە ڕاڤەكردندا نەبێت .لەكاتێكدا ئەم تايبەتمەنديە تەنها بۆ ئەو دەقانەيە كە تەواو دڵنيابين لە جيگيربونيان ،كە ئەمەش لە فەرمودەدا ئاسان نیيە. بەهەمان شێوە دڵنيابين لە واتايان ،بە جۆرێك كە جگە لە يەك واتا ،واتاى ديكە هەڵنەگرن ،ئەم تايبەتمەنديەش لە كەمترين دەقەكانى قورئان و فەرمودەدا هەيە ،لەبەر ئەوەى زمانى عەرەبى زمانێكى دەوڵەمەندە بە وشەى چونيەك ،دژبەيەك و فرەمانا ،بە دەيان بوارى زمانەوانى و ڕەوانبێژى كە وا دەكەن جەختكردنەوە بۆ يەكواتايى و جێگيربونى تەنيا ئەو واتايە بۆ زۆرێك لە دەقە عەرەبيەكان بەتايبەت دەقە پڕواتاكانى قورئان و فەرموودە كارێكى ئاسان نەبێت .ئەمە جگە لەوەى خاوەنى شەرع بە مەبەست ئەو دەقە پڕواتايانەى بەكارهێناوە ،كە گرنگترينيان مەبەستى گونجانى شەريعەتە بۆ هەموو كات و شوێن و بارودۆخێك، بۆيە قەتيسكردنى دەق لەيەك واتادا – لە كاتى نەبڕاوەيى ئەو واتايە -دژە بەو ئامانجە. پێنجەم :پێدانى وەسفى گشتگيریى بە هەندێك لەو فەرموودە ،يان ڕووداوانەى كە پەيامبەر (درودى خوداى لەسەر بێت) وەك پێشەوايەكى دونيايى و فەرمانێكى سياسى بڕيارى لێ داون،
ئاشكراشە كە هەر فەرمانێك لە كاروبارى دونياييدا بێت و پەيوەست بە ئايینەوە نەبێت، پەیامبەر وەك پێشەوايەكى دونيايى كردبێتى پێى دەوترێت (تەشريعى تایبەت) كە تەنها بۆ ئەو سەردەمە پابەندبوون پێيەوە پێويستە. شەشەم :لە هەڵگۆزانى حوكمە شەرعيەكاندا، هێندەى گرنگى بە فەرموودەى گوفتاریی (قەولى) دراوە هێندە گرنگى بە ژيانى پەيامبەر (درودى خوداى لەسەر بێت) و ئەو پەند و ئامۆژگاريانەى لێى وەردەگيرێت نەدراوە ،بۆ نموونە لە مامەڵەكردن لەگەڵ بێباوەڕان ،ياخود شوێنكەوتوانى ئايينە ئاسمانيیەكان ،هێندەى بەڵگە بە چەند دەقێكى كەم هێنراوەتەوە كە بە ڕواڵەت تونديى تێدايە بەرانبەريان – لەگەڵ ئەوەش كە تايبەتن بەكاتى جەنگەوە ،-بە يەك لەسەر دەى ئەمە ئاماژە بە هەموو ژيانى نەرمونيانى پەيامبەر (درودى خوداى لێ بێت) لە كاتە ئاساييەكاندا لەگەڵيان نەدراوە. حەوتەم :زيادەڕۆيكردن لە بانگەشەى كۆدەنگيى (إجماع) زانايان ،كە هەندێك لە زانايان ئەم دەستەواژەيان بۆ سەدان بابەتى فيقهى بەكارهێناوە ،ئەمەش بۆتە لەمپەر لەبەردەم ڕاوبۆچونى نوێ لەو پرسانەدا ،لە كاتێكدا هەبوونى ناكۆكى لەو بابەتانەى كە بانگەشەى كۆدەنگيان تێداكراوە زۆر ڕوونە و هەندێكيان زياد لە چەند ڕايەكيش هەيە لەسەريان. هەشتەم :وێناكردنى هاوڕايى زانايانى چوار ئاينزا فيقهيەكە وەك كۆدەنگى زانايان و ڕێگەنەدان بە دەرچون لێى .لەگەڵ ئەوەى لە چەندين بۆچون جياوازيان هەيە لەگەڵ دەيان لە گەورە زانايانى هاوەاڵن ،شوێنكەوتوان ،پێشينى بڕواداران و زانايانى گەورەى سەردەمى خۆيان، كەواتە بانگەشەى ناڕەوايى دەرچون لە بۆچونى
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ئەو چوار ئاينزايە پاساوێكى شەرعى نيیە. نۆيەم :بانگەشەى داخستنى دەرگاى ئيجتيهاد، كە ئەمە لەخۆيدا گەورەترين و خراپترين ئيجتيهادێكە كرابێت ،ناتەبا و پێچەوانەى كۆى بەڵگە شەرعيەكانە ،دەرهاويشتەى ئەم بانگەشە دەرمارگيريەش بۆ چوار ئاينزا فيقهيەكە، فيقهێكى چەقبەستووە ،كە وا دەكات كۆمەڵگەى ئيسالمیى لە مێژوودا بژى و لە واقع داببڕێت، جگە لەوەى بەناوى شەرعەوە چەندين حوكمى فيقهى ئاراستەى موسڵمانان دەكرێت كە لەبەر نەمانى هۆكانيان و گۆڕانى بارودۆخ و دابونەريت و بەرژەوەندى ،پشتى حوكمەكان پێچەوانەى ويستى خاوەنى شەرعن. كەوابێت دەتوانين بڵێين لەبەر هەبونى ئەم هۆكارانە و بە گەڕانەوە بۆ ياساكانى هەڵێنجانى حوكم لە دەقە شەرعيەكان دەتوانرێت خوێندنەوەيەكى نوێ بۆ هەندێك لەو بابەتە فيقهيانە بكرێت؛ ئەمەش لەبەر گۆڕانى هۆكار و بارودۆخ و دابونەريت و گەشەسەندنەكان، لەگەل ڕەچاوكردنى بەرژەوەنديە بااڵكان و مەبەستەكانى خاوەنى شەرع لەو بڕيارانە. يەك لەو پرسانەى جێى خۆيەتى لە باسى ئازادى ئايين لە ئيسالمدا باس بكرێت پرسى سەرانە سەندنە لەوانەى بڕوا بە ئاينى ئيسالم ناهێنن ،چونكە زۆرجار لەبەر ئەم هۆيە ڕەخنە لە ئيسالم دەگيرێت و دەوترێت :سەندنى سەرانە بەواتاى قبوڵنەكردنى ئايینەكانى ديكەيە، لێسەندنەوەى مافى هەڵبژاردنى ئايینە لە مرۆڤ، نەبونى يەكسانيیە لەنێوان هاوواڵتیان ،بە تايبەت لە دونياى ئەمڕۆدا كە چەمكى (هاوواڵتی) لە گرنگترين دەستەواژەكانى بيرى سياسیيە. هەرچەند دەكرێت بڵێين كە هاوواڵتیبوون لە دونياى ئەمڕۆدا مەرج نیيە بە واتاى يەكسانى
بێت لە مافدا ،بەتايبەت لەكاتى جياوازى لە ڕەگەز، نەتەوە ،دارايى و دەسەاڵتدا ،بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا ئەم چەمكە بۆتە بنەماى دابەشكردنى ئەرك و ماف لە واڵتە پێشكەوتووەكاندا ،بۆيە پێويستە هەڵوێستى ئيسالم لەم ڕوەوە ڕوون بكەينەوە، ئايا بە يەكسانى سەيرى هاوواڵتیان دەكات ،يان ئايين دەكاتە پێوەر بۆ پێدانى ماف؟ ديارە ئەگەر بگەڕێينەوە بۆ سەردەمى پەيامبەر (درودى خوداى لەسەر بێت) هيچ هۆكارێك نيیە بۆ ئەم پرسيارانە؛ چونكە دانيشتوانى مەدينە بە جياوازى ڕەچەڵەك ئايين ڕەگەز و ئاستى كۆمەاڵيەتيانەوە مافە دونياييەكانى خۆيان پێ درابو ،كەواتە لە ژيانى پەيامبەردا (درودى خوداى لەسەر بێت) جياوازى نەدەكرا لە نێوان دانيشتوانى مەدينە لەبەر جياوازى ئایينى ،تا ئەو كاتەى ڕێكەوتنى ژێربەژێرى جولەكەكانى مەدينە لەگەڵ نەيارانى موسڵمانان ئاشكرابوو ،كە ئەمە بووە هۆى دروستبونى كێشە لە نێوان موسڵمانان و جولەكەكاندا نەك جياوازى ئايینى. بەاڵم بەداخەوە زۆرێك لە زانايانى ئيسالم لەم ڕاستيە ئاشكرايە اليان داوە ،وا تێگەيشتوون كە پێكەوەژيان لە يەك نيشتماندا ڕاستەوخۆ دەبەسترێتەوە بە ئايینەوە و مرۆڤەكان لەم ڕوەوە دەكرێن بە سێ بەشەوە -١ :موسڵمانان. ئاسمانيەكان. ئايينە شوێنكەوتوانى -٢ -٣شوێنكەوتوانى ئايينە دەستكردەكان و بێباوەڕان بە گشتیى. يەكەميان ئەرك و مافى ئاشكرايە لە دەسەاڵتى ئيسالمیدا .دووەميشيان كاتێك دەتوانێت لەو دەسەاڵتەدا بژى كە سەرانە بدات .سێیەميشيان جێى ناكۆكيە لەنێوان زاناياندا ،هەندێكيان دەڵێن ئەوانيش بەمەرجى دانى سەرانە دەتوانن لە واڵتى ئيسالميدا بژين ،بەاڵم هەندێكيان دەڵێن :ئەمان
17
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
18
تەنيا سەرپشك دەكرێن لە بڕواهێنان بە ئيسالم ياخود جەنگ! واتە بە دانى سەرانەش ڕێگەنادرێت لە دەسەاڵتى ئيسالميدا بمێننەوە! چونكە سەرانە تايبەتە بە شوێنكەوتوانى ئايينە ئاسمانيەكان. بۆيە جێى خۆيەتى ئەم بۆچونانە لەگەڵ دەقەكانى قورئان و فەرمودە ،مەبەستەكانى شەريعەت و ئاوەزى تەندروست بەراوردبكرێن تا لە دروستيان دڵنيابينەوە. ديارە سەرانە ياخود (جزيە) لە ئيسالمدا بە ئەندازەيەك لە ماڵ دەوترێت كە لە مرۆڤى بێباوەڕ بە ئاينى ئيسالم وەردەگيرێت( .)1بەاڵم بەر لەوەى باسى ئەم پرسە لە ئيسالمدا بكەيين جێى خۆيەتى ئەو ڕاستيیە بخەينە پێشچاو كە ئاينى ئيسالم دەستپێشخەر نەبووە لە سەرانە سەندن و شەرعيەت پێدانى؛ بەڵكو لە سەدەى پيێنجەمى پێش زاين يۆنانەكانى ئەسينا لە گەالنى كەنارەكانى ئاسياى بچوكيان وەردەگرت ،ڕۆمەكان لەو گەالنەيان وەردەگرت كە لەژێر دەسەاڵتياندا بوون، فارسەكانيش بە هەمان شێوەى ئەوان لە گەالنى ژێردەستەيان وەردەگرت(.)2 تەنانەت وەك لە (سفرى يوشەع)دا هاتووە پەيامبەران (درودى خودايان لەسەر بێت) كاتێك بەسەر هەندێك لە پادشاكاندا سەركەوتون سەرانەيان لێ سەندون(.)3لە ئينجيلى مەتا ئيسحاحى ()٢٢دا هاتووە كە :پێشەوا عيسا (سەالمى خوداى لەسەر بێت) ڕازى بووە سەرانە بدرێت بە قەيسەر. كەواتە ئيسالم نەك داهێنەرى ئەم باجە نيیە، بەڵكو ئەندازەى سەرانە لە ئيسالمدا كەمترين باجێكە كە لە مێژودا وەرگيراوە ،جگە لەوەى تايبەتيش كراوە بە جەنگاوەران و تەنانەت هەژارانى لێ بەخشراوە. گرنگترين بەڵگەى وەرگرتنيشى لە ئيسالمدا
هەبوونى ناكۆكى لەو بابەتانەى كە بانگەشەى كۆدەنگيان تێداكراوە زۆر ڕوونە و هەندێكيان زياد لە چەند ڕايەكيش هەيە لەسەريان. ئەم ئايەتە پيرۆزەيە َ ين اَل ُي ْؤ ِم ُن َ [قا ِت ُلوا َّال ِذ َ الل ون ِب هَّ ِ الل َو َر ُس ُ ون َما َح َّر َم هَُّ ي ِّر ُم َ َو اَل ِب ْال َي ْو ِم آْال ِخ ِر َو اَل حُ َ ول ُه ين حْ َ ين أُ ُ َو اَل َي ِد ُ ال ِّق ِم َن َّال ِذ َ ون ِد َ ين َ وتوا ْال ِك َت َ اب َح َّتى جْ ُ اغ ُر َ ون] (التوبة: ال ْز َي َة َع ْن َي ٍد َو ُه ْم َص ِ ُي ْعطوا ِ
.)29هەرچەند ڕاڤەكارانى قورئان يەك دەنگ نين لەسەر هۆكارى دابەزينى ئەم ئايەتە ,ئايا كاتى جەنگى خەيبەر بووە ،ياخود جەنگى تەبوك ,ياخود كاتێكى ديكە ،بەاڵم ئەوەى هەموو مێژوونوسان لەسەرى كۆكن ئەوەيە كە جەنگەكانى پەيامبەر (درودى خوداى لەسەر بێت) لەگەڵ شوێنكەوتوانى ئايينە ئاسمانيەكان و بەڵكو گشت بێباوەڕان دەستپێشخەرى نەبوون، بەڵكو لە دۆخى بەرگرىدا بوون ،ياخود لە كاتى ڕێگريكردنى سەربازيانەى بێباوەڕان بووە لە گەياندنى پەيامى خودا و قۆرخكردنى ئازادى ئايينيى ژێر دەستەكانيان .بۆ نموونە جەنگ لەگەڵ بەنو قوڕەيزە لەبەر ناپاكيە گەورەكەيان بو كاتى جەنگى خەندەق ،جەنگ لەگەڵ جولەكەكانى خەيبەريش دواى ئەوە هات كە هەندێك لە سەركردەى جولەكەكانى مەدينە بە تايبەت لە بەنى نەزير چونە نێو خەيبەر و پالنيان دادەنا دژى دەسەاڵتى ئيسالميى ،جەنگى تەبوكيش دواى ئەوە هات كە دەسەاڵتى ڕۆم لە فراوانبونى دەسەاڵتى ئيسالميى دەترسا و سوپايەكى
هََّ ُ َُ َ َ ي ُّب المُْ ْع َت ِد َ َّال ِذ َ ين] ين ُيقا ِتلونك ْم َوال ت ْعت ُدوا إِ َّن الل ال حُ ِ
ژمارە ( )6ئابى 2016
گەورەى ئامادەكرد بۆ لەناوبردنى دەسەاڵتى ئيسالميى .كەواتە ئەم ئايەتە پيرۆزە لە هەر كام لە جەنگەكانى موسڵمانان لەگەڵ شوێنكەوتوانى كتێبە ئاسمانيەكان دابەزيبێت ,دەستپێشخەر تێيدا ئەوان بوون ،كاتيش كاتى جەنگ بووە .كەواتە بەڵگەهێنانەوە بەم ئايەتە بۆ وەرگرتنى سەرانە لە هەمو كاتێك جێى سەرنجە ,چونكە ناكرێت اغ ُر َ ون] بەواتاى ئەوەبێت بە بێ ڕێزى [ َو ُه ْم َص ِ و سوكى و زەليلى سەيريان بكەن لە كاتى وەرگرتنى سەرانەكەدا ،واتە :حاڵيان ئاوابێت كەلێيان وەردەگرن! هەرچەندە لە كولتورى فيقهیدا ئەم ڕايە هەبێت!! چونكە ئاشكرايە ئەمە بە هيچ شێوەيەك لەگەڵ ڕۆحى شەريعەت و ژيان و هەڵسوكەوتى پەيامبەردا (درودى خوداى لەسەر بێت) ناگونجێت .كەواتە بە واتاى ئەوەيە لەگەڵيان بجەنگێن تا حاڵيان واى لێ دێت الواز و بێدەسەاڵت دەبن ،بەم هۆيەوە ملكەچبوون هەڵدەبژێرن ،ئەم شكان و ملكەچبونەش كاتێكە كە پێشتر جەنگ ڕوویدابێت. پاشان ئەگەر زۆربەى زانايان لەگەل ئەوەدابن كە سەرانە تەنيا لەوانە وەردەگيرێت كە تواناى جەنگيان هەيە ,كەواتە دەبێت هۆكارەكەشى ئەوەبێت كە پێشتر جەنگيون ،خۆ ئەگەر هۆكارەكەى بێباوەڕى بێت ،چ جياوازيەك هەيە
لەنێوان بێباوەڕى گەنج و پير و پياو و ئافرەت؟! پێشەوا قورتوبى دەڵێت «زانايانمان وتويانە: ئەوەى قورئان ئاماژەى پێداوە سەرانە تەنيا لە جەنگاوەران وەردەگيرێت ،ئەمەش كۆدەنگى زانايانى لەسەرە .ئەوانيش بريتين لە پياوانى ئازادى بالغ ،ئەمانە جەنگاوەرن ،نەك ئافرەت و منداڵ و كۆيلە و ئەوانەى نەخۆشى دەرونيان هەيە ،يا پيرو پەككەوتەن»(.)4 كەواتە دەكرێت بوترێت :ئەگەر لە جەنگاوەر وەربگيرێت دەبێت كاتێك بێت جەنگى كردبێت و زيانى گەياندبێت و دژايەتى موسڵمانانى كردبێت، بەاڵم گەنجێك هەرگيز بەشدارى جەنگى دژى موسڵمانان نەكردوە چ جياوازيەك لە نێوان ئەو و ئەوانى ديكەدا هەيە كە جەنگاوەر نين ،يا جەنگيان پێ ناكرێت؟ گرفتێكى ديكەى ئەم پرسە ئەوەبو كە وتمان زۆربەى زانايان لەوانە شافعيەكان ،زۆربەى حەنبەليەكان و ئیبن ماجشون لەنێو مالكيەكاندا()5 بۆچونيان وايە كە سەرانە تەنيا لە شوێنكەوتوانى ئايينە ئاسمانيەكان وەردەگيرێت ،ئەويش بە بەڵگەى ئەوەى ئايەتەكە تەنيا باسى ئەوان دەكات. ئەمەش وەك لە دەستنيشانكردنى گرفتەكاندا باسمان كرد ،تايبەتكردنى دەقە بێ هەبونى بەڵگە. كێشەى گەورەش لێرەدا ئەوەيە كە تايبەتكردنى سەرانە بە شوێنكەوتوانى ئایينە ئاسمانيەكانەوە بەواتاى ئەوە دێت كە شوێنكەوتەى ئایينەكانى ديكە تەنيا لەبەردەم جەنگ يان موسڵمانبوندان! بەم جۆرەش ئەم جەنگەى موسڵمانان نابێتە بەرگرى ،بەڵكو زيادەڕۆييە ،قورئان و فەرمودەش ڕێگەيان پێ نەداوە و تەنيا مۆڵەتى جەنگيان لەگەڵ ئەوانە داوە كە دەجەنگێن .وەك خواى ُ الل يل هَّ ِ پەروەردگار دەفەرموێتَ [ :وقا ِتلوا يِف َس ِب ِ
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سەرانە لە ئەمڕۆدا لە شوێنكەوتەى هيچ ئايينێك وەرناگيرێت .چونكە ئەو پاساوانەی زانایان بۆ وەرگرتنی سەرانە باسيان كردووە ،بوونيان نەماوە.
خا ل
19
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
(سورة البقرة .)190/ئەمە جگە لەوەى ئەو باوەڕهێنانەى ئەوانيش لە ئەگەرى نەبوونى هيچ دەرفەتێكى ديكەدا باوەڕهێنانێكە بۆ خۆپاراستن لە مەرگ ،ئەمەش پێچەوانەى ئازادى مرۆڤە لە هەڵبژاردنى ئايين دا ،هاوكات ئەو بڕوابونەش نيیە كە ئيسالم داواى دەكات و لە چەندين دەقى قورئانى پيرۆزدا ڕوونكراوەتەوە ،وەك[ :ال إِ ْكرا َه
ِّ ين َق ْد َت َب نَّ َ ي ُّ الر ْش ُد ِم َن ْال َغ ِّي] (سورة البقرة/ يِف الد ِ َ [ .)256و َل ْو شا َء َر ُّب َك آَل َم َن َم ْن ف أَْ ال ْرض ُك ُّل ُه ْم مَج ً يعا ِ ِ يِ اس َح َّتى َي ُك ُ أَ َف َأ ْن َت ُت ْكر ُه َّ ونوا ُم ْؤ ِم ِن َ الن َ ني] (سورة ِ يونسَ [ .)99 /و ُقل حْ َ ال ُّق ِم ْن َر ِّب ُك ْم َف َم ْن شا َء َف ْل ُي ْؤ ِمنْ ِ َو َم ْن شا َء َف ْل َي ْك ُف ْر] (سورة الكهف.)29 / كەواتە ئەمە ڕايەكى الوازە ،ڕاى بەهێز ئەوەيە كە سەرانە لە هەموو بێباوەڕان وەردەگيرێت بێ جياوازى ،ئەمەش ڕاى زانايانى حەنەفى ،زۆربەى ماليكيەكان ،پێشەوا ئەوزاعى ،ئيبن تەيميە و ئيبنولقەييمە ،لەگەڵ هەبونى ناكۆكى لەنێوانيان دا لەسەر بێباوەڕانى نيوەدورگەى عەرەبى( .)6بەڵگەى بەهێزى ئەم ڕايەش فەرمودەكەى بوڕەيدەيە كە لە باوكيەوە دەگێڕێتەوە دەڵێ« :أن رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم
ژمارە ( )6ئابى 2016
20
ريا على َج ْي ٍش أو َس ِر َّي ٍة أَ ْو َصا ُه يف َخ َّ كان إذا أَ َّم َر أَ ِم ً اص ِت ِه الل َو َم ْن معه من المُْ ْس ِل ِم َ ني َخيرْ ً اُ ،ث َّم قالْ :اغ ُزوا ِب َت ْق َوى هَّ ِ ِب ْ الل ْاغ ُزوا وال الل َقا ِت ُلوا من َك َف َر ِب هَّ ِ يل هَّ ِ اس ِم هَّ ِ الل يف َس ِب ِ َت ُغ ُّلوا وال َت ْغ ِد ُروا وال مَ ْ يدا وإذا َل ِقيتَ ت ُث ُلوا وال َت ْق ُت ُلوا َو ِل ً َع ُد َّو َك من المُْ ْش ِر ِك َ ني َف ْاد ُع ُه ْم إىل َث اَل ِث ِخ َص ٍال أو ِخ اَل ٍل، َف َأ َّي ُت ُه َّن ما أَ َجا ُب َ وك َف ْاق َب ْل منهم َو ُك َّف َع ْن ُه ْمُ ،ث َّم ْاد ُع ُه ْم إىل إْال ْس اَلمَ ،فإ ْن أَ َجا ُب َ وك َف ْاق َب ْل منهم َو ُك َّف َع ْن ُه ْمُ ،ث َّم ِ ِ ِ الت َح ُّول من َدار ِه ْم إىل َدار المُْ ْاد ُع ُه ْم إىل َّ اج ِر َ َ ين َوأَ ْخ رِ ْب ُه ْم ه ِ ِ ِ ِ ْ ََ َ ُ َ َّ اج ِر َ ين َو َع َل ْي ِه ْم ما على أن ُه ْم إن ف َعلوا ذلك فل ُه ْم ما ِلل ُم َه ِ مُْ اج ِر َ ينَ ،ف ِإ ْن أَ َب ْوا أَ ْن َي َت َح َّو ُلوا منها َف َأ ْخ رِ ْب ُه ْم أَ َّن ُه ْم ال َه ِ ون َ َ َ َي ُك ُ اب المُْ ْس ِل ِم َ ني جَ ْ الل الذي ي ِري عليهم ُح ْك ُم هَّ ِ ون كأ ْع َر ِ ني وال َي ُك ُ ي ِري على المُْ ْؤ ِم ِن َ جَ ْ ون هلم يف ْال َغ ِن َ يم ِة َو ْال َف ْي ِء
ي ِاه ُدوا مع المُْ ْس ِل ِم َ َش ْي ٌء إال أَ ْن جُ َ نيَ ،ف ِإ ْن ُه ْم أَ َب ْوا َف َس ْل ُه ْم جْال ْز َي َةَ ،فإ ْن ُه ْم أَ َجا ُب َ وك َف ْاق َب ْل منهم َو ُك َّف َع ْن ُه ْم»(.)7 ِ ِ
ئاشكرايە كە پەيامبەر لەم فەرمودەيەدا بە سەركردەى سوپاى موسڵمانان دەفەرموێت «لەكاتى جەنگدا ئەگەر گەيشتى بە دوژمنى (موشريك -ئەوانەى هاوەڵ بۆ خودا دادەنێن و شوێنكەوتەى پەيامى ئاسمانى نين) هەركام لەم سێ داواكاريەيان قبوڵ كرد ڕازيبە و جەنگ ڕابگرە لەگەڵيان ،داواكارى سێيەميش بريتيە لە :ڕازيبوون بەوەى سەرانە بدەن .كەواتە ئەم فەرمودەيە بەتەواوى پێچەوانەى بەزۆر موسڵمانكردنى بێباوەڕانە ،ڕوونە كە دواى كۆتايهاتنى جەنگ هيچ بێباوەڕێك ناكوژرێت بە بيانوى ئەوەى ئامادە نەبوە بڕوا بێنێت. بەتێگەيشتن لەم فەرمودەيە ,كە تايبەتە بە كاتى جەنگ و ڕەچاوكردنى ئەو خااڵنەى لە دەسپێكى بابەتەكەمان ئاماژەمان پێدان ,دەتوانين بڵێين سەرانە لە ژيانى كۆمەڵگەكانى ئەمڕۆدا لە شوێنكەوتەى هيچ ئايينێك وەرناگيرێت. تەنانەت ئەگەر بەوردى لە ڕاى زانايان لەسەر پاساوی وەرگرتنى سەرانە بكۆڵينەوە دەبينين ئەو هۆكارانەى باسيان كردووە بوونيان نەماوە تا حوكمەكە بوونى هەبێت ،لێرەدا بۆ دڵنيابون لەم بۆچونە ئاماژە بە گرنگترين بۆچونى زانايان دەدەين لەسەر هۆكارى وەرگرتنى سەرانە كە بەم شێوەيەيە: -١ڕاى زۆربەى حەنەفيەكان ئەوەيە كە بۆيە سەرانە لە گەالنى ناموسڵمان وەرگيراوە چونكە ئەوان بەخشراون لە سەربازى و جەنگ لە پێناو پاراستنى واڵتدا ،كەواتە لەجياتى ئەوەى بەشدارى لە خزمەتى سەربازى بكەن ،ئەو بڕە پارەيان لێوەردەگيرێت(.)8 -٢زانايانى ماليكى دەڵێن :لە برى جەنگ
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
لەگەڵيان بەهۆى باوەڕ نەهێنانيان سەرانەيان لێوەردەگيرێت(.)9 -٣زانايانى شافعى و حەنبەلى دەڵێن: لە برى ئەوە وەردەگيرێت كە موسڵمانان لەگەڵيان ناجەنگێن و ڕێگەيان پێدەدەن لە واڵتى موسڵماناندا بمێننەوە(.)10 -٤هەندێك لە زانايانى ئەم سەردەمەش دەڵێن: سەرانە بۆيە لە بێباوەڕان وەرگيراوە ،چونكە هەركەس لە هەر واڵتێك بژى دەبێت خزمەتى داهاتى گشتى ئەو واڵتە بكات ،موسڵمانان لە ڕێى زەكاتەوە ئەمە دەكەن ،بەاڵم لەبەرئەوەى زەكات پەرستشە و تايبەتە بە موسڵمانەوە خەڵكانى شوێنكەوتەى ئايينەكانى ديكە دەبێت ئەندازەيەك لە ماڵ بدەن تا وەك موسڵمانان بەشدار بن لە خزمەتكردنى واڵت(.)11 ديارە زانايانى ئوسولى فيقهـ دەڵێن :حوكمە شەرعيەكان وابەستەى هۆكارەكانيانن ،واتە هەركات هۆكارەكە هەبوو حوكمەكە هەيە، هەركاتيش نەما حوكمەكە نیيە ،بۆ نموونە لەسەر بۆچونى يەكەم كە هى زانايانى حەنەفيە ئێستا لە هيچ شوێنێكى دونيادا پاساوى وەرگرتنى سەرانە نەماوە؛ چونكە دانيشتوانى واڵت پێكەوە بەشدارن لە بەرگریكردن لە واڵت ،خزمەتى سەربازى تايبەت نیيە بە موسڵمانان .كەواتە ئەگەر بڵێين شتێك نەماوە لە دونياى ئەمڕۆدا بەناوى سەرانە -لەكاتى ئاشتى و نەبونى جەنگ دا ،-ئەم قسەيە بە تەواوى تەبايە لەگەڵ بۆچونى زانايانى حەنەفى. ئەوەى پشتگيرى ئەم ڕايەش دەكات ،ئەوەيە لە سەردەمى هاوەاڵنى پەيامبەردا (درودى خواى لەسەر بێت) زۆرێك لە سەركردەكان ،لە وانە ئەبو عوبەيدەى جەڕڕاح و خاليدى كوڕى وەليد كاتێك پەيمانيان لەگەڵ شوێنكەوتوانى ئايينە
ئاسمانيەكان دەبەست ،دەيانوت بۆيە ئەو بڕە پارەيەتان لێوەردەگرين كە لە دوژمن پارێزراوبن، ئەگەر نەمان توانى بتانپارێزين ئەوە پارەكەتان بۆ دەگێڕينەوە(.)12 مێژوونوسى بەناوبانگى ڕۆژئاواييش (ئادەم متنز) دەڵێت «بەهۆى ئەوەى موسڵمانان لێبوردە و بەبەزەيىبوون بەرانبەر شوێنكەوتوانى ئايينە ئاسمانيەكان ،ئەمان بڕێكى كەم ماڵيان دەدايە خەزێنەى دەوڵەت ،هەركەس بە ئەندازەى تواناى خۆى ،ئەم ماڵە وەك باجى بەرگرى نيشتمانى وابو ،تەنيا ئەوانە دەياندا كە تواناى جەنگيان هەيە»( .)13كەواتە بەپێێى ڕاى يەكەم هۆكارى حوكمەكە نەماوە. هەرچى ڕاى دووەم و سێیەميشە كە هى زانايانى ماليكى ،شافعى و حەنبەليە تايبەتە بەو سەردەمانەى دونيا پۆلێنكرابوو بۆ (دار اإلسالم و دار الكفر) ،ئەمەش پرسێكە كۆتايپێهاتوە و لە دونياى ئەمڕۆدا مرۆڤەكان پێكەوە دەژين ،ئەو حوكمانەى كە تايبەتن بەم پرسەوە لە نەمانى ئەم پۆلێنەدا كاريان پێ ناكرێت. ڕاى كۆتاييش كە هى كۆمەڵێك لە زانايانى سەردەمە ،كاتێك پەسەندە كە تەنها داهاتى خەزێنەى گشتى زەكات بێت ،ئەوسا دەكرێت بڵێين كە ئەوانەى زەكات نادەن دەبێ بە ڕێگەيەكى ديكە داهات بدەنە دەوڵەت ،بەاڵم لە ئەمڕۆدا كە يەكەم :زەكات لە زۆربەى جيهانى ئيسالميدا نادرێت بە خەزێنەى گشتیى و هەركەس خۆى دابەشى دەكات .دوەميش :هەموو هاونيشتمانيان لە ڕێگەى جۆراوجۆرەوە بەدەر لە زەكات داهاتيان لێوەردەگيرێت بۆ خەزێنەى گشتیى، كەواتە ئەم هۆكارەش نەماوە تا بڵێين دەبێت بەرانبەريش ئەو ماڵە بدات چونكە موسڵمانان زەكات دەدەن.
21
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
22
ئەنجام
ئەوەى گرنگە ئاماژەى پێ بدەين ،ئەوەيە كە پرسى وەرگرتنى سەرانە لە ناموسڵمانان پرسێكە پەيوەست بە دەسەاڵتەوە ،بابەتێكە لە چوارچێوەى سياسەتى شەرعى ،نەك پەيوەست بە بيروباوەڕ ،ياخود وەك پەرستشێك كە هەموو وردەكاريەكانى ديارى كرابێت و هيچ مەجالى گۆڕانكارى تێدا نەبێت .هەربۆيە بە تێڕوانين لە ئامانج و مەبەستەكانى شەريعەت و سەردەم و بارودۆخ و بەرژەوەندى كۆمەڵگاى ئيسالمى و شێوازى ژيان لە جيهانى ئەمڕۆدا دەكرێ بڵێين: ئەو ڕايەى كە پێیوايە جگە لە شوێنكەوتوانى پەيامە ئاسمانيەكان تەنيا دەبێت ئيسالم قبوڵ بكەن ،يان بجەنگن ،ڕايەكە تەواو الواز و پێچەوانەى قورئان و فەرمودە و ڕۆحى شەريعەت و ئاوەزى تەندروست و هەموو ئەو ئازاديە ئايينيانەیە خودا لە دونيادا بۆ مرۆڤى دەستەبەركردوە ،بەڵكو پێچەوانەى بنەماى لێپێچينەوەى ڕۆژى دواييە؛ چونكە بۆيە مرۆڤەكان لە دواڕۆژدا پاداشت و سزا وەردەگرن لەبەر ئەوەى لە دونيادا ئازادبوون لە بير و هزريان. پاشان بە ڕەچاوكردنى هەركام لەو هۆكارانەى زانايان بۆ پێويستبونى سەرانە باسيان كردووە ،لە دونياى ئەمڕۆ دا كە ژيانێكى هاوبەش هەيە لە نێو هاوواڵتیان و لە ئەرك و مافدا هاوبەشن ،لە هەمو دامەزراوە ئەمنى و سەربازى و شارستانيەكاندا شان بەشانى يەك خزمەت دەكەن ،لە جۆرەكانى باج و گومرك و داهاتى واڵت يەكسانن ،هيچ هۆكارێكى شەرعى و سياسى نيیە بۆ پێويستكردنى ماڵێك لەسەر شوێنكەوتەى ئەو ئايینانە و جياكردنەوەيان لە هاوواڵتییە موسڵمانەكان .ئەمە جگە لەوەى
ناونانى ئەو ماڵەى وەردەگيرێت بە (جزيە) هيچ پيرۆزيەكى تێدا نیيە؛ چونكە بەكارهێنانى دەستەواژەكان پەرستش نين ،مەبەستى خاوەنى شەرع لە حوكمەكاندا جێگيركردنى ڕەگەزى ئەو حوكمانەيە ،بۆيە هەركەس واتێبگات حوكمەكان پەيوەستن بە دەستەواژەكانەوە ،ئەوە لە مەبەستەكانى شەريعەت تێ نەگەيشتووە. كەوابو هەركات دەسەاڵت ويستى لە برى ئەوەى زانايان باسيان كردووە ماڵێك وەربگرێت بەناوى باج ،ياخود كار بە گەنجان بكا لە كارگەكاندا، ياخود خزمەتى سەربازى بكاتە زۆرەملێ ،يا هەر شتێك كە لە بەرژەوەندى گشتیدا بێت و پێچەوانەى شەريعەت نەبێت ،كارێكى ئاساييە و برى هەمان ئەو حوكمە دەكەوێت كە زانايان لەم پرسەدا باسيان كردووە .بەاڵم بۆ ئەم جۆرە خوێندنەوانە پێويستە لەو تێگەيشتنە دەرچين كە شوێنكەوتنى ڕەهاى كولتور بە پێويست دەزانێت، ڕاوبۆچونى زانايان و كولتور تێكەڵ بە شەرع و دەقەكانى قورئان و فەرموودە دەكات ،ئەو حوكمانەى لە چوارچێوەى سياسەتى شەرعى و كاروبارى دونياييدا بڕياريان لێ دراوە ،لەگەڵ حوكمە نەگۆڕەكانى پەيوەست بە ئايينەوە تێكەڵ دەكات .چونكە وەك دكتۆر قەرزاوی دەڵێت «ئەوەی الی هیچ كەسێك جێى ناكۆكى نییە، ئەوەیە سەردەمەكەمان گۆڕانی زۆر گەورە و فراوانی بەخۆيەوە دیوە لە ژیانی كۆمەاڵیەتیی، ئابووریی ،سیاسیی و رۆشنبیرییدا ،ئەمەش دەخوازێت شەرعزان یان موفتی لە هەندێك لەو وتە و بۆچوونانەی پێشوو البدات ،كە نەساز و ناتەبان لەگەڵ بارودۆخی ئەمڕۆدا ،لەبری ئەوانە هەندێك بۆچوونی ديكە هەڵبژێرێت كە لەوانەیە لە كات و سەردەمی خۆیاندا بۆچوونی بێهێز، یان وەالنراو بوون»(.)14
سەرچاوە و پەراوێز:
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
.1بەاڵم لەبەرامبەر چى ,ياخود بە چ هۆيەك لێيان وەردەگيرێت؟ ئەمە ڕاى جياوازى لەسەرە وەك دواتر ئاماژەى پێ دەدەين. .2جورجي زيدان ،تاريخ التمدن اإلسالمي ,ج – 11بتصرف .3يشوع (.)10/16 .4القرطبي ،أبو عبد الله محمد بن أحمد األنصاري القرطبي، الجامع ألحكام القرآن ،دار الشعب -القاهرة (.)112/8 .5الشافعي ،محمد بن إدريس أبو عبد الله ،دار المعرفة - بيروت – 1393هـ الطبعة :الثانية ( ،)174/4ابن المنذر ،محمد بن إبراهيم بن المنذر النيسابوري ،أبو بكر ،اإلجماع ،دار الدعوة - اإلسكندرية 1402 -هـ الطبعة :الثالثة ،تحقيق :د .فؤاد عبد المنعم أحمد ( ،)59/1الماوردي ،علي بن محمد بن حبيب الماوردي البصري الشافعي ،الحاوي الكبير في فقه مذهب اإلمام الشافعي وهو شرح مختصر المزني ،دار الكتب العلمية -بيروت -لبنان 1419 -هـ 1999م الطبعة :األولى ،تحقيق :الشيخ علي محمد معوض -الشيخعادل أحمد عبد الموجود ( ،)81/8السمرقندي ،عالء الدين ،تحفة الفقهاء ،دار الكتب العلمية -بيروت 1984 – 1405 -م الطبعة: األولى ( ،)302 /3ابن قدامة ،عبد الله بن أحمد بن قدامة المقدسي أبو محمد ،المغني في فقه اإلمام أحمد بن حنبل الشيباني ،دار الفكر بيروت 1405 -هـ الطبعة :األولى ( ،)180/9ابن تيمية ،أحمدعبد الحليم بن تيمية الحراني أبو العباس ،كتب ورسائل وفتاوى شيخ اإلسالم ابن تيمية ،مكتبة ابن تيمية ،الطبعة :الثانية ،تحقيق :عبد الرحمن بن محمد بن قاسم العاصمي النجدي( ،)356/28ابن القيم، أبو عبد الله شمس الدين محمد بن أبي بكر بن أيوب بن سعد الزرعي الدمشقي ،أحكام أهل الذمة ،رمادى للنشر -دار ابن حزم -الدمام بيروت 1997 - 1418 -الطبعة :األولى ،تحقيق :يوسف أحمدالبكري -شاكر توفيق العاروري (.)81/1 .6مالك بن أنس ،المدونة الكبرى ،دار صادر -بيروت (،)282/2 ابن عبد البر ،أبو عمر يوسف بن عبد الله بن عبد البر النمري القرطبي ،االستذكار الجامع لمذاهب فقهاء األمصار ،دار الكتب العلمية -بيروت 2000 -م الطبعة :األولى ،تحقيق :سالم محمد عطا- محمد علي معوض ( ،)242/3السغدي ،أبو الحسن علي بن الحسين بن محمد السغدي ،النتف في الفتاوى ،دار الفرقان /مؤسسة الرسالة عمان األردن /بيروت لبنان 1984 - 1404 -الطبعة :الثانية،تحقيق :المحامي الدكتور صالح الدين الناهي ( ،)190/1الكاساني، عالء الدين ،بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع ،دار الكتاب العربي -
بيروت 1982 -الطبعة :الثانية ( ،)100/7المرغيناني ،برهان الدين علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني المرغيناني ،متن بداية المبتدي في فقه اإلمام أبي حنيفة ،مكتبة ومطبعة محمد علي صبح القاهرة ( ،)116/1ابن نجيم الحنفي ،زين الدين ،البحر الرائق شرحكنز الدقائق :دار المعرفة -بيروت ،الطبعة :الثانية ( ،)89/5القرافي، شهاب الدين أحمد بن إدريس ،الذخيرة ،دار الغرب -بيروت 1994 -م ،تحقيق :محمد حجي ( ،)451/3الشوكاني ،محمد بن علي بن محمد ،نيل األوطار من أحاديث سيد األخيار شرح منتقى األخبار ،دار الجيل -بيروت .)214 / 8( 1973 - .7أخرجه مسلم بن الحجاج أبو الحسين القشيري النيسابوري ،في صحيحه دار إحياء التراث العربي -بيروت ،تحقيق :محمد فؤاد عبد الباقي ( )1357/3رقم الحديث (.)1731 .8السرخسي ،شمس الدين ،المبسوط ،دار المعرفة -بيروت (.)81/10 .9ابن العربي ،أبو بكر محمد بن عبد الله ،أحكام القرآن، دار الفكر للطباعة والنشر -لبنان ،تحقيق :محمد عبد القادر عطا(.)480/2 .10الماوردي ،الحاوي الكبير ( ،)179/14ابن قدامة ،المغني (.)275/9 .11السيد سابق ،فقه السنة ،المكتبة العصرية ،صيدا -بيروت، 1422هـ .)51/3( 2001 .12أبو يوسف ،يعقوب بن إبراهيم بن حبيب بن سعد بن حبتة األنصاري ،الخراج ،المكتبة األزهرية للتراث ،تحقيق :طه عبد الرؤوف سعد ،سعد حسن محمد ،)153/1( .الطبري ،أبو جعفر محمد بن جرير ،تاريخ الطبري ،دار الكتب العلمية – بيروت ( ،)319/2الدكتور عبد الكريم زيدان ،أحكام الذميين والمستأمنين في دار اإلسالم( ،ص )155وما بعدها .البالذري ،أحمد بن يحيى بن جابر ،فتوح البلدان، دار الكتب العلمية -بيروت ، 1403 -تحقيق :رضوان محمد رضوان (ص.)217 .13آدم متنز ،الحضارة اإلسالمية في القرن الرابع الهجري أو عصر النهضة في اإلسالم ،ترجمة :محمد عبدالهادي أبو ريدة (/1 .)69 .14القرضاوي ،د .يوسف :االجتهاد في الشريعة اإلسالمية ،مع نظرات تحليلية في االجتهاد المعاصر ،دار القلم ،الكويت ،ط،1996،1 ص 120
خا ل
23
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ره‌سه‌ناندنی «تأصیل» مه‌به‌ستی ئازادی به‌قورئان و سوننه
ژمارە ( )6ئابى 2016
د .حەسەن محەممەد ئیبراهیم لەدایكبووی .1977دكتۆرا لە شەریعەتی ئیسالمیی دوو كتێبی چاپكراو و چەند توێژینەوەی باڵوكراوەی هەیە.
24
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
گومانی تێدا نییه شه‌ریعه‌تی ئیسالم هاتوو ه بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی قازانج بۆ مرۆڤه‌كان ل ه ژیانی دنیا و دواڕۆژیاندا ،قورئانی پیرۆز و فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر -درودی خوای له‌سه‌ربێت -چه‌ندین یاسا و رێسا و بنه‌مای گشتیی گرنگیان له‌خۆ گرتووه ،ك ه هه‌موویان بۆ چه‌ند مه‌به‌ست و مه‌رامێك رێكخراون، ك ه قازانج و كامه‌رانی ته‌واو بۆ مرۆڤـ به‌دیده‌هێنن و ده‌یسه‌لمێنن ئه‌م شه‌ریعه‌ته ده‌گونجێت بۆ هه‌موو كات و ساتێك و ژیار و ژینگه‌یه‌ك ،له‌كاتی جێبه‌ێكردنیدا به‌ته‌واوی گونجاوه له‌گه‌ڵ سروشتیی مرۆڤ و عه‌قل و لۆژیكی هاوسه‌نگ. چه‌سپاندن و ره‌سه‌ناندنی ئه‌و مه‌به‌ستانه، پاشان ره‌چاوكردنیان ل ه كاتی جێبه‌جێكردن و فه‌توا و ئیجتیهاد ب ه تایبه‌تی لهم سه‌رده‌مه‌ماندا گرنگیه‌كی زۆری هه‌یه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی جورئه‌ت و ئازایه‌تی ده‌به‌خشێت ب ه موجتەهید ل ه بواری شه‌ریعه‌ت و موفتی ل ه بابه‌ت ه تازه‌كاندا ،بۆ ئه‌وه‌ی له ژێر رۆشنایی ده‌قه‌كانی شه‌ریعه‌ت بڕیار و فه‌توا شه‌رعیه‌كان هه‌ڵهێنجن و بابه‌ته تازه‌كان بچوێنن ب ه فیقهـ و ئیجتیهادی سه‌له‌ف ل ه بواری شه‌ریعه‌ت. له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و ه رێكخستن و ره‌سه‌ناندنی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت رێگا له‌به‌رده‌م ئه‌وان ه داده‌خات ك ه ده‌یانه‌وێت به‌ناوی تازه‌گه‌ری و بەرژەوەندی و مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت ...هتد له‌ناوه‌و ه پیالن له‌دژی ئیسالم و شه‌ریعه‌ت و به‌هاكانی بگێرن. زانایان لێكۆلینه‌وه و خوێندنه‌وه‌ی زۆر باشیان كردوو ه له‌سه‌ر زۆرێك ل ه جۆر و به‌شه‌كانی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت ،ب ه تایبه‌ت پێنج مه‌به‌ست ه زه‌روریه‌ك ه (پاراستنی ئایین ،نه‌فس ،وه‌چه ،سامان و عه‌قڵ) ،به‌شێوه‌یه‌ك كه هیچ ده‌رفه‌تێك نیی ه بۆنكوڵی لێكردنیان و كه‌مكردنه‌و ه له بایه‌خ و گرنگیان.
به‌اڵم هێشتا بابه‌تی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت زیاتر هه‌ڵده‌گرێت ،پێویست ه ڕه‌سه‌ناندن و لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاتری له‌سه‌ر بكرێت ،جۆر و ڕه‌هه‌نده‌كانی زیاتر شیبكرێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی زۆترر ئاویته‌ی ئیجتیهاد و فه‌توا شه‌رعیه‌كان بكرێت ،به تایبه‌تی له‌مه‌سه‌ل ه هه‌نوكه‌یی و سه‌رده‌میه‌كاندا. له‌به‌ر گرینگی ئه‌م مه‌به‌سته ،شارع ب ه شێوه‌یه‌كی فراوان و ب ه وشه‌ی جیاجیا به‌كاری هێناوه ،وهك: الحرية ،الكرامة ،العزة .هه‌رشتێك ك ه رێز و به‌ها و شكۆی مروڤ بپارێزێت و به گه‌ورەیی رایبگریت و ئازادی پێ ببه‌خشێت ئه‌وه خوای په‌روه‌ردگار له قورئانی پیرۆز و پێغه‌مبه‌ری خوا (درودی خوای له‌سه‌ر) ل ه فه‌رمایشته‌كانیدا فه‌رمانیانیان پی كردووه ،به پێچه‌انه‌شه‌وه ههر شتێك رێگر بێت له‌به‌رده‌م ئه‌و مانا و مه‌به‌ستانه رێگریان لێكردووه. ئازادی و جۆره‌كانی زانایانی زمانه‌وانی ده‌ڵێن :ئازادی بۆ دوومانای سه‌ره‌كی به‌كارده‌هێنریت :یه‌كه‌میان پێچه‌وانه‌ی به‌ندایه‌تی و هه‌رشتێك ك ه نه‌نگی تێدا بێت. دووه‌میان پێچه‌وانه‌ی سه‌رما(.)1 شێخ محەممەد تاهیر عاشور ده‌فه‌رموێت «ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا وشه‌ی «الحریة« هاتووه بۆ دوو مانا ،یه‌كێكیان ل ه ئه‌وی تر دروست ده‌بێت، یه‌كه‌میان پێچه‌وانه‌ی به‌ندایه‌تییه .دووه‌م :به‌ڕێگه‌ی مه‌جاز ل ه مانای یه‌كه‌م په‌یدا ده‌بێت كه بریتیی ه ل ه توانای مرۆڤ له‌سه‌ر هه‌ڵسوكه‌وتكردن به ئاره‌زووی خۆی چۆن پێی خۆشه ،به‌بێ ئه‌وه‌ی رێگری لێبكرێت له‌الیەن هیچ كه‌سه‌وه(.)2 ئازادی دابه‌شده‌بێت بۆ دوو جۆری سه‌ره‌كی ك ه ئه‌مانه‌ن: یه‌كه‌م :ئه‌و ئازادیانه‌ی ك ه په‌یوه‌ستن ب ه الیه‌نی ماددی ،كه ئازادی له بواره‌كانی تاك ،خود ،شوێنی نیشته‌جێبوون و سامان و كاركردن ده‌گرێته‌وه.
25
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دووه‌م :ئه‌و ئازادیانه‌ی كه په‌یوه‌ستن ب ه الیه‌نی ده‌رونی «معنوی» ،كه ئازادی له‌بواره‌كانی ئایینیی، ئازادی ده‌ربڕین ،فێربوون ،ڕامیاریی ،نیشتمانیی و زانستی ده‌گرێته‌وه. لێرەدا باس له هه‌ریه‌ك لهم جۆران ه ده‌كه‌ین و روونیدەكەینەوە ك ه قورئان و فه‌رمووده‌كان زۆر گرینگیان پێداون ،جێگیریان كردوون وهك مه‌به‌ستی گرنگ و بااڵ له مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت.
جیگای مه‌به‌ستی ئازادی له‌ناو جۆر و مه‌به‌سته‌كانی دیكه‌ی شه‌ریعه‌ت
ژمارە ( )6ئابى 2016
26
له سه‌رچاوه‌كانی زانایانی كۆن له‌دوای گه‌ڕانی ورد نه‌مبینیوه كه‌سێكیان به تایبه‌تی وهك مه‌به‌ستێكی جیا باسی ل ه مه‌به‌ستی ئازادی كردبێت، ئه‌گه‌رچی له ناواخنی قسه‌كانیان دەردەكەوێت ك ه كاتێك باسی رێزی مرۆڤ و پاراستی مافه‌كانی ده‌كه‌ن. یه‌كه‌م كه‌س ك ه باسی ئه‌م مه‌به‌سته‌ی كردوو ه به شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت و جودا ،شێخ محەممەد تاهیر عاشور له كتێبی (مقاصد الشریع ة االسالمیة) له‌وی له به‌شێك له‌مه‌به‌ست ه گشتیه‌كانی شه‌ریعه‌ت هه‌ژماری كردووه ،كه خوای په‌روه‌ردگار ل ه زوربه‌ی به‌ش و بڕیاره‌كانی شه‌ریعه‌ت ڕه‌چاویكردون باسی مانا و سنوره‌كانی و جۆره‌كانی كردووه ،پێیوای ه ك ه ده‌ستدرێژیكردنه سه‌ر ئه‌م ماف و مه‌به‌ست ه ل ه گه‌وره‌ترین جۆره‌كانی سته‌مكردنه. پاش ئەو زانایانی تر باسیان لێكرد و هه‌ندێكیان ل ه ریزی مه‌به‌ست ه پێویسته‌كان «الضروريات»ی شه‌ریعه‌ت هه‌ژماریان كرد ،وهك محەممەد غه‌زالی و یوسف قه‌ره‌زاوی ...هتد ،هه‌ندێكیان ل ه مه‌به‌ست ه پێویسته‌كانی شه‌ریعه‌ت هه‌ژماریان نه‌كردووه، وهك پیتۆل كه جابر ئەلعەلوانی له رێزبه‌ندی دووه‌م له رێزبه‌نده تاز ه و تایبه‌ته‌كه‌ی خۆی له
مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌تی هه‌ژماری كردووه(.)3 هه‌ندێكیش ڕایان وای ه به‌شیكی جیاواز نیی ه له پێنج مه‌به‌سته پێویسته‌كه ،بهڵكو بناغه و رێخۆشكه‌ره بۆ جێبه‌جیكردنی هه‌ریه‌ك له‌و پێنج مه‌به‌سته ،بۆ نموونه: بناغه‌ی پاراستنی ئایین ئه‌وه‌یه كه‌ب ه زۆر خه‌ڵك پابه‌ند نه‌كرێت پێوه‌ی ،چونكه به نەڕه‌خساندنی ئازادی هه‌ڵبژاردنی ئایینی دوڕوویی په‌ره‌ده‌سێنیت. بناغه‌ی پاراستنی نه‌فس و كه‌سه‌كان بریتیی ه له‌پ اراستنی كه‌سایه‌تی و ڕێز و شكۆیان و رێگری لێنه‌كردنیه‌تی ل ه هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی ل ه گشت بواره‌كانی ژیانی ل ه سنوری شه‌رعدا. بناغه‌ی پاراستنی عه‌قڵ ئازادیدانه ب ه مرۆڤ ل ه هه‌ڵبژاردن و بیركردنه‌وه ،چونك ه ئازادیه‌كان بناغه‌ن بۆ ته‌كلیف ه شه‌رعیه‌كان و مه‌رجن بۆ دروست بونی هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی مرۆڤ له‌رووی شه‌رعیه‌وه. بناغه‌ی پاراستنی سامان بریتیی ه ل ه ئازادیپێدانی ل ه موڵكداریكردنی موڵكه‌كانی خۆی و مامه‌ڵه‌پێكردنی له چوارچێوه‌ی شه‌رع و یاسا ئیشپێكراوه‌كان. بناغه‌ی پاراستنی وه‌چه بریتیی ه ل ه ئازادی پێدانی مرۆڤ ل ه هه‌لبژاردنی هاوژین و هاوبه‌شی ژیانی ،ك ه هۆكار ه بۆ فه‌راهم هاتنی نه‌وه‌و وه‌چه‌ی گونجاو. كه‌وات ه پاراستنی مه‌به‌ستی ئازادی بناغ ه و بنه‌مای ه بۆ پاراستنی ههر پێنج مه‌به‌ست ه پێویسته‌كانی شه‌ریعه‌ت و لێیان جودا نابێته‌وه. ره‌سه‌ناندنی مه‌به‌ستی ئازادی له ڕوی مادییه‌وه: كاتێك ك ه ورد ده‌بینه‌و ه ل ه ئایه‌ته‌كانی قورئانی پیرۆز و فه‌رمایشته‌كانی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر) ،بۆمان روون ده‌بیته‌وه ك ه مه‌به‌ستی ئازادی مرۆڤ له‌وپه‌ڕی سنوره‌كانیه‌وه جێگیركراوە ،تا ده‌گات ه ئه‌وكاته‌ی ئازادی ده‌بێت ه هەڕه‌شه له‌سه‌ر تێكدان و شێواندنی مه‌به‌ست و به‌ها گەو‌ره‌كانی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َخ َل ْق َن ُاك ْم ِم ْن َذ َك ٍر َوأُ ْن َثى َو َج َع ْل َن ُاك ْم ُش ُعو ًبا َو َق َبا ِئ َل َ الل أَ ْت َق ُاك ْم إ َّن هََّ الل َع ِل ٌ يم َخ ِب ٌري} ِل َت َعا َر ُفوا إِ َّن أ ْك َر َم ُك ْم ِع ْن َد هَّ ِ ِ
پێغه‌مبه‌ری خوا له‌فه‌رمایشته‌كانیدا ئه‌و مانایان ه دوپاتده‌كاته‌وه ،بۆ نموون ه ده‌فه‌رموێت «يا أيها الناس ،أال إن ربكم واحد ،وإن أباكم واحد ،أال ال فضل لعربي على عجمي ،وال لعجمي على عربي ،وال أحمر على أسود ،وال أسود على أحمر ،إال بالتقوى )4(.».. واتە :ئه‌ی خه‌ڵكین ه ئاگاداربن ب ه راستی خواتان یه‌كه ،باوكتان یه‌كه ،ئاگادار بن به ره‌گه‌ز عه‌ره‌ب هیچ پله‌وپایه‌ی به‌رزتر نیی ه له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌كانی دیكه ،هه‌روه‌ها ره‌نك سور له‌سه‌ر ره‌نگ ره‌ش، یان ره‌نگ ره‌ش له‌سه‌ر ره‌نگ سور بله‌وپایه‌ی به‌رزتر نیی ه مه‌گه‌ر ب ه خۆپاریزی نه‌بێت. دووه‌م :چاككردنی مامه‌ڵه له‌گه‌ل به‌نده‌كان تیڕوانینی ئیسالم بۆ كۆیله‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای ئایین ،یا ره‌نگ ،یا نه‌ته‌وه‌یان نه‌بوو ،بهڵكو ته‌نها له‌سه‌ر بنه‌مای مرۆڤبونیان بوو ،بۆی ه ههر له سه‌ره‌تاوه كۆمەڵێكی زۆر ل ه كۆیله‌كان موسڵمان بوون ،هه‌موو ده‌قه‌كانی قورئان و فه‌رمود ه پێداگریان له‌سه‌ر پاراستنی مافی مرۆڤ وهك مرۆڤیك ده‌كرده‌وه ،لهم الیه‌نه‌شه‌وه چه‌ندین رێوشوینی گرنگ گیرایه به‌ر هه‌موو مافه‌كان دەستەبەر بكات ،له‌وانه: گۆرینی ناوه‌كانیان :پێغه‌مبه‌ری خوا .1 فه‌رمانی كرد و فه‌رمووی « يقولن أحدكم عبدي وأمتي كلكم عبيد الله ،وكل نسائكم إماء الله ،ولكن ليقل غالمي وجاريتي وفتاي وفتاتي» ( )5واتە: به كۆیله‌كان مه‌ڵێن كۆیله‌ی من ،یان كه‌نیزه‌كی من ،هه‌موتان كۆیله‌ی په‌روه‌ردگارن و هه‌موو ئافره‌ته‌كان كه‌نیزه‌كی په‌روه‌ردگارن ،بهڵكو بڵێن: كوڕی بچوكم ،یان كچی بچوكم ،یا كوڕ ه گه‌نجه‌كه‌م، كچ ه گه‌نجه‌كه‌م. .2چاكه‌كردن له‌گه‌ڵیان :خوای گه‌ور ه له‌گه‌ڵ
ژمارە ( )6ئابى 2016
دیكه ،یان تێكدانی ئازادی یه‌كیكی تر .ئازادی ل ه رووی ماددی چه‌ند ئازادیه‌ك لەخۆدەگرێت له‌وانه: ئازادی ل ه بواری تاك و خود مه‌به‌ست ل ه ئازادی ل ه بواری تاك و خود ئه‌وه‌ی ه كه مرۆڤ ئازاد بیت له به‌ندایه‌تی هاوشیوه‌كانی ل ه مرۆڤه‌كان،كۆمه‌ڵگاش دان به‌كه‌سایه‌تی سه‌ربه‌خۆ و ئازادی ره‌هایدا بنێن. ئیسالم ههر ل ه سه‌ره‌تای هاتنیه‌و ه بڕیاری داو ه كه مرۆڤه‌كان ئازاد بن له‌به‌ندایه‌تی بۆ یه‌كتری، خوای گه‌ور ه ئاده‌م و وه‌چه‌كانی به ئازادی دروستكردووە ،به‌ندایه‌تی بوون شتیكی كاتی و په‌یدا بووه. به‌اڵم كاتێك ئیسالم هات به‌ندایه‌تی به‌نده‌كان دیارده‌یه‌كی جیهانیی بوو ،ریژه‌ی به‌نده‌كان ل ه ناو مرۆڤایه‌تیدا زۆرتربوو ل ه ئازاده‌كان ،بۆی ه ئه‌و دیارده‌ی ه خۆی سه‌پاند به‌سه‌ر حالی موسڵماناندا و نه‌ده‌كرا به‌بی قۆناغبه‌ندی و یه‌كسه‌ر كۆتایی پی بهیندریت .بۆیه هه‌ستا به ڕێكخستن و دانانی چه‌ندین فه‌رمان و ته‌شریعی پێویست بۆ بنبڕكردنی ب ه چه‌ند قوناغێك ،به‌شێوه‌یه‌ك كه یاسای گشتیی كۆمه‌ڵگا تێك نه‌چیت و چوارده‌وری ئه‌م دیارده‌یه‌یدا له هه‌موو الیه‌كه‌وه‌به‌گرتنه‌به‌ری ئه‌م رێوشوینانه: یه‌كه‌م :بانگه‌وازی كرد ب ه یه‌كسانی به‌نده‌كان له‌گه‌ڵ ئازاده‌كان بڕیاریدا كه مرۆڤه‌كان هه‌موو وهك یه‌كن و هیچیان له هیچیان زیاتر نین ،جیاوازی نییه ل ه نیوانیان ته‌نها به خۆپارێزی و كرده‌وه‌ی چاك و خزمه‌تكردن نه‌بیت. خوای په‌روه‌ردگار چه‌ندین ئایه‌تی له‌و باره‌یه‌و ه نارد ك ه ئه‌ومانای ه جێگیر ده‌كه‌ن له‌وانه: َ اس إناَّ َّ خوای گه‌ور ه دهفهرمویَ { :يا أ ُّي َها الن ُ ِ
احلجرات13 :
27
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
فه‌رمانكردن ب ه به‌ندایه‌تی بۆ خۆی ،چاكه‌كردن له‌گه‌ڵ دایك و باوك ،خزم و بێباوكان و هه‌ژاران و دراوسێ هاوڕێیان و رێبواران ،فه‌رمان ده‌كات ب ه چاكه‌كردن له‌گه‌ڵ كۆیله‌كان ،دهفهرمویَ { :و ْاع ُب ُدوا
هََّ الل َو اَل ُت ْش ِر ُكوا ِب ِه َش ْي ًئا َو ِب ْال َوا ِل َد ْي ِن إِ ْح َس ًانا َو ِب ِذي ْال ُق ْر َبى الار جْ ُ جْ َ جْ َ مَْ ُْ ْ َ ال ُن ِب ني َوال ِار ِذي الق ْر َبى َو ِ َوال َيت َامى َوال َس ِاك ِ السبيل َو َما َم َل َك ْت أَيمْ َ ُان ُك ْم إ َّن هََّ جْ َ ْ َو َّ الل الص ِ ِ اح ِب ِبالن ِب َوا ْب ِن َّ ِ ِ َ اً اَ ُ ْ خُ َ ي ُّب َم ْن ك َان م َتال فخو ًرا}النساء36: ل حُ ِ وشككردنی
ژمارە ( )6ئابى 2016
28
سه‌رچاوه‌كانی
سێیه‌م: كۆیله‌كردن پێش هاتنی ئیسالم سه‌رچاوه‌كانی به‌كۆیله‌كردن به‌ته‌واوی كراوه بوون ،سه‌رچاوه‌كانی به‌كۆیله‌كردن بریتیبوون له :فرۆشتنی كه‌س ه نزیكه‌كان ،وهك خوشك ،كچ ،دایك ،به‌كۆیله‌كردن ل ه كاتی دۆڕان ل ه قومار و ل ه كاتی تااڵنی و به‌دیلگرتن ،رێگریكردن له‌قافله‌كان و به‌كۆیله‌كردنیان ،به‌كۆیله‌كردن له‌جیاتی قه‌رزێك ك ه قه‌رزداره‌ك ه پێی نه‌ئه‌درایه‌و ه ،..هتد .ئیسالم هه‌موو ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی حه‌رامكرد. له فه‌رموده‌ی قودسی هاتوو ه پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) ده‌فه‌رموێت خوای گه‌ور ه فەرموویەتی «ثالثة أنا خصمهم يوم القيامة... : ورجل باع حرا فأكل ثمنه» ( .)6واتە :سێ كه‌س هه‌ی ه من له‌دواڕۆژدا به‌ره‌نگاریان ده‌بمه‌وه ،یه‌كێك له‌وان ه كه‌سیك ه كه‌سێكی ئازاد بفرۆشێت و پاره‌كه‌ی بخوات. بۆی ه هیچ سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ به‌كۆیله‌بونی مرۆڤه‌كان نه‌مایه‌وه ،ته‌نها ئه‌وان ه نه‌بێت ك ه ل ه جه‌نگه‌كان به‌دیل ده‌گیران ،ئه‌وه‌ش له ئیسالمدا درای ه ده‌ست گه‌وره‌ی موسڵمانان ،یان منه‌تیان له‌سه‌ر ده‌كات و ئازادیان ده‌كات به‌بێ به‌رامبه‌ر، یان له به‌رامبه‌ر پاره‌یه‌ك ئازادیان ده‌كات ،یان ده‌یانكات به‌كۆیله ،به‌اڵم ئه‌مه‌ی سێیه‌م راجیایی تێدایە له نێوان زانایان ،ئایا ئه‌مه به‌پێی عورفی
پاراستنی مه‌به‌ستی ئازادی بناغه و بنه‌مایه بۆ پاراستنی ههر پێنج مه‌به‌سته پێویسته‌كانی شه‌ریعه‌ت و لێیان جودا نابێته‌وه.
ب ه
جه‌نگی ده‌گۆڕێت ،یان هه‌ركات بێباوه‌ڕان دیله‌كانی موسڵمانانیان به‌كۆیله‌كرد ،موسڵمانانیش بۆیان هه‌ی ه دیله‌كانی ئه‌وان به‌كۆیل ه بكه‌ن ،یان ئه‌م ه بڕیارێكی شه‌رعه‌و پێشه‌وای موسڵمانان پێویست ه به‌پێی قازانج بڕیار بدات ،له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌ش ده‌رفه‌تی گه‌ڕانه‌وه‌ی ئازادی بۆ ئه‌م جۆره‌یان و هاوشیوه‌كانیان له‌ئیسالمدا زۆره‌و فراوانه. .4دانانی بڕیاره‌كانی ئازادكرن و ته‌سكردنه‌وه‌ی دیارده‌ی كۆیالیه‌تی به‌مشێوه‌یه: خه‌ڵكی هاندا بۆ ئازادكردنی به‌نده‌كان،خوای گه‌ور ه فهرمویَ : {ف اَل ْاق َت َح َم ْال َع َق َب َة (َ )11و َما أَ ْد َر َ اك َما ْال َع َق َب ُة (َ )12ف ُّك َر َق َب ٍة}(البلد.)13-12-11 : پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) فه‌رموی َ«من
ً أَ َ مسلمة ،أعتق اهلل بكل عضو منه عضواً منه عت َق رقبة من النار حتى َ فرجه بفرجه»(. )7واتە :ههر كه‌سێك
به‌نده‌یه‌كی موسڵمان ئازاد بكات ،په‌روه‌ردگار ب ه ژماره‌ی ئه‌ندامه‌كانی ئه‌و كۆیله‌ی ه ئه‌ندامه‌كانی ئه‌و ئازاد ده‌كات ل ه سزای دۆزه‌خ. ئازاد كردنی به‌نده‌كانی كرد ب ه جۆرێكلهو هه‌شت جۆرانه‌ی زه‌كاتیان پێ ده‌درێت ،ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی خۆیانی پی بكڕنه‌وه و ئازاد بكه‌ن خوای مَْ نا َّ َ َ ُ ْ ُ َ گهوره فه‌رمووی {إِ مَّ َ ني الصدقات ِللفق َرا ِء َوال َس ِاك ِ
ني َع َل ْي َها َوالمُْ َؤ َّل َف ِة ُق ُلو ُب ُه ْم َوف ِّ َ اب َو ْال َغ ِار ِم َ َو ْال َع ِام ِل َ ني الرق ِ يِ
الل َو هَُّ السبيل َفر َ الل َع ِل ٌ يم يض ًة ِم َن هَّ ِ يل هَّ ِ َو يِف َس ِب ِ الل َوا ْب ِن َّ ِ ِ ِ َح ِك ٌ يم } [التوبة. ]60:
ون ِم ْن ِن َسا ِئ ِه ْم ُث َّم َي ُعو ُد َ ين ُي َظ ِاه ُر َ { َو َّال ِذ َ ون مِلَا َق ُالوا ير َر َق َب ٍة ِم ْن َق ْب ِل أَ ْن َي َت َم َّ َف َت ْح ِر ُ اسا}[المجادلة.]3:
كه‌فاره‌تی شكاندنی سوێند ،خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ :اَ الل ب َّ اخ ُذ ُك ُم هَُّ الل ْغ ِو يِف أَيمْ َ ا ِن ُك ْم َو َل ِك ْن {ل ُي َؤ ِ ِ
ت أَْ با َع َّق ْد مُ ُ اخ ُذ ُك ْم مِ َ اليمْ َ َان َف َك َّفا َر ُت ُه ُي َؤ ِ ون أَ ْه ِل ُ ني ِم ْن أَ ْو َس ِط َما ُت ْط ِع ُم َ َم َس ِاك َ يك ْم َ حَ ْ ت ِر ُ ير َرق َب ٍة}[املائدة :من اآلية.]89
إِ ْط َعا ُم َع َش َر ِة أَ ْو ِك ْس َو ُت ُه ْم أَ ْو
پێنجه‌م :ئیسالم دانینا به هه‌ندێك عورف و نەریت كه یارمه‌تیدانی كۆیله‌كانی تێدابوو ،نزیكی ده‌كردنه‌و ه ل ه ئازادی ،ڕێكیخستن به‌شێوه‌یه‌ك كه قازانجی كۆیله‌كانی تێدابیت و ڕێگه‌یه‌ك بی بۆ ئازادكردنیان ،له‌وانه: .1گرێبه‌ستی نووسین ،كه بریتییه له فرۆشتنی كۆیله لە الیەن گەورەكەیەوە به پاره‌یه‌ك ك ه قه‌رزبێت له‌گه‌ردنیدا ،به‌خودی كۆیله‌ك ه خۆی ،جا كۆیله‌كه هه‌ركاتێك پاره‌كه‌ی په‌یداكرد ئازاد ده‌بوو، قورئانی پیرۆز خه‌ڵكی هاندا بۆ ئه‌م گرێبه‌ست ه له‌گه‌ڵ كۆیله‌كانیان ،خوای گهوره ده‌فه‌رموێ
ما َم َل َك ْت أَيمْ َ ُان ُك ْم َف َكا ِت ُب ُ ين َي ْب َت ُغ َ { َو َّال ِذ َ ون ْال ِك َت َ اب مَِّ وه ْم إِ ْن ُ يه ْم َخيرْ ً ا َو ُآت ُ الل َّال ِذي َآت ُاك ْم}[النور وه ْم ِم ْن َم ِال هَّ ِ َع ِل ْمت ْم ِف ِ
.]33: .2گرێبه‌ستی هه‌ڵواسینی ئازادكردن به‌مردن، گه‌وره‌ك ه ب ه كۆیله‌كه‌ی ده‌گوت تۆ ئازادبه ك ه مردم. .3دایكی منداڵ ،بریتییه له‌و كه‌نیزه‌كه‌ی ك ه منداڵیكی ده‌بوو له گه‌وركه‌ی ،ههر ك ه منداڵه‌كه‌ی ده‌بوو ئازاد ده‌بوو له‌گه‌ڵ منداڵه‌كه‌ی ،گه‌وره‌كه‌ی نه‌یده‌توانی بیفرۆشێتێت ،هه‌ركاتێكیش مردبای ه ئازاد ده‌بوو. .4به‌ش به‌ش بوون ،بریتییه له و به‌نده‌یه‌ی به‌شێكی لێ ئازاد ده‌كرا.
ژمارە ( )6ئابى 2016
بڕیاری دا به لێدانی زله‌یه‌ك یان ههرلێدانێكی تر ل ه كۆیل ه ته‌نها ب ه ئازادكردنی تاوانه‌كه‌ی ده‌سڕێته‌وه ،پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) فه‌رموی« :من لطم مملوكه ،أو ضربه ،فكفارته أن يعتقه» ( .)8واتە :ههر كه‌سێك زله‌یه‌ك له‌كۆیله‌كه‌ی بدات ،یان لێی بدات بۆ سڕینه‌وه‌ی ئه‌وتاوانه‌ی ده‌بێت ئازادی بكات. ڕێگه‌درا به ماره‌بڕینی كه‌نیزه‌ك ب هئازادكردنی ،بهڵكو خه‌ڵكیش هاندرا له‌سه‌ر ئه‌م كاره ،پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) فه‌رموی: «ثالثة لهم أجران.. :ورجل كانت عنده أمة فأدبها فأحسن تأديبها ،وعلمها فأحسن تعليمها ،ثم أعتقها فتزوجها فله أجران « ( .)9واتە :سێ كه‌س هه‌ی ه دوو پاداشتیان هه‌یه ،یه‌كێك له‌و سێیان ه كه‌سێك ه ك ه كه‌نیزه‌كێكی هه‌بێ په‌روه‌رده‌ی بكات به په‌روه‌رده‌یه‌كی جوان و فێری بكات به‌جوانی و پاشان ئازادی بكات و ماره‌ی بكات. ئازادكردنی پێویست كرد لهدوایئهنجامدانی هه‌ندێك ل ه تاوانه‌كان وهك: كه‌فاره‌تی كوشتنی به‌هه‌ڵه ،خوای گه‌ور ه دهفهرموویَ { :و َما َك َان مِلُ ْؤ ِم ٍن أَ ْن َي ْق ُت َل ُم ْؤ ِم ًنا إِ اَّل َخ َط ًأ
كه‌فاره‌تی «ظهار» خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ:
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بناغه‌ی پاراستنی ئایین ئه‌وه‌ی ه كه‌به زۆر خه‌ڵك پابه‌ند نه‌كرێت پێوه‌ی ،چونكه به‌نەڕه‌خساندنی ئازادی هه‌ڵبژاردنی ئایینی دوڕوویی په‌ره‌ده‌سێنیت
َو َم ْن َق َت َل ُم ْؤ ِم ًنا َخ َط ًأ َف َت ْح ِر ُ ير َر َق َب ٍة ُم ْؤ ِم َن ٍة َو ِد َي ٌة ُم َس َّل َم ٌة إِ ىَل أَ ْه ِل ِه إِ اَّل أَ ْن َي َّص َّد ُقوا} [النساء. ]92 :
خا ل
29
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌مشێوه‌یه خوای گهوره ئه‌م مه‌به‌ست ه گه‌وره‌یه‌ی جێگیر كرد و یاسا و رێسای دارشت بۆ رزگاركردنی خه‌ڵكی ل ه كۆیله‌بونیان و كۆتاییهێنان به‌م دیارده ناشیرینه‌ی كه پێچه‌وانه‌ی فیتره‌ته. مه‌به‌ستی ئازادی ل ه رووی مادییه‌و ه چه‌ند جۆرێكی دیكه‌شی هه‌ی ه كه ل ه قورئانی پیرۆز و فه‌رموده‌كاندا جیگیر كراون ،ناتوانین لێره‌دا باسی بكه‌ین وهك :ئازادی هاتوچوون ،ئازادی ل ه شوێنی نیشته‌جێبوون ،ئازادی موڵكداری ،ئازادی كاركردن. دووه‌م :ئه‌و ئازادیانه‌ی كه په‌یوه‌ستن ب ه الیه‌نی ده‌رونی «معنوی» كه ئازادی ل ه بواره‌كانی ئایینیی، ئازادی راده‌ربڕین ،فێربوون ،ڕامیاریی و زانستیی ده‌گرێته‌وه.
ئازادی ئایینیی
ژمارە ( )6ئابى 2016
30
مه‌به‌ست له ئازادی ئایینیی ئه‌وه‌یه كه مرۆڤه‌كان ئازادبن له پابه‌ندبونیان به‌هه‌ر ئایینێكه‌وه كه باوه‌ڕیان پێیه‌تی ،ئازادبن له به‌جێگه‌یاندنی دروشم و مه‌راسیمه‌كانی. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه قورئانی پیرۆز و سونه‌تی پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) سه‌لماندویانه كه ئازدی ڕاسته‌قینه و ڕێز و شكۆی ته‌واوی مرۆڤه‌كان كاتێك دێته‌دی كه باوه‌ڕده‌هێنن به خودای تاكو ته‌نیاو شوێن كۆتایی پێغه‌مبه‌ران محەممەد (دوردی خوای له‌سه‌ر) ده‌كه‌ون ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه ڕایانگه‌یاندوه كه مرۆڤ مافی ئازادی هه‌ڵبژاردنی ههر ئایینێكی هه‌یه كه بیه‌وێت ،كه‌س بۆی نییه زۆری لێ بكات له پابه‌ند بوون به ههر ئایینێك یان ئایدۆلۆژیایه‌ك ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باوه‌ڕ بناغه‌كه‌ی دانپێداهێنان ملكه‌چبونی دڵه ،ته‌نها بریتی نییه له وشه‌یه‌ك كه به‌زمان بوترێ ،یان بریتی نییه له مه‌راسیم و جووڵه‌یه‌ك كه به ئه‌ندامه‌كان ئه‌نجام بدرێت .بۆیه كه‌س ناتوانێت باوه‌ڕ به‌زۆر بخاته ناو دڵی كه‌سێكی دیكه‌وه و زۆری لێ بكات
له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی ئایین. له‌به‌رئه‌وه ئه‌م مه‌به‌سته له كاره هه‌ره سه‌ره‌كیه‌كانی بانگه‌وازی پێغه‌مبه‌ران بوو ،قورئانی پیرۆزیش دان به‌وه‌دا ده‌نی له چه‌ندین ئایه‌تدا، پێغه‌مبه‌ری ئیسالمیش (دوردی خوای له‌سه‌ر) ڕایگه‌یاند له بانگه‌واز و سوننه‌ته‌كه‌ی به‌شێوه‌یه‌ك كه كه‌س ناتوانێت لێی البدات تا رۆژی دوایی ،له‌و ئایه‌تانه هه‌ندیكیان باس ده‌كه‌ین: .1خوای گهوره ده‌فه‌رموێ :اَ {ل إِ ْك َرا َه يِف
ِّ ين َق ْد َت َب نَّ َ ي ُّ الر ْش ُد ِم َن ْال َغ ِّي َف َم ْن َي ْك ُف ْر الد ِ الل َف َق ِد ْاس َت ْم َس َك ِب ْال ُع ْر َو ِة ْال ُو ْث َقى َو ُي ْؤ ِم ْن ِب هَّ ِ هََلا َو هَُّ س ٌ يع َع ِل ٌ يم} [البقرة .]255:هۆكاری هاتنه الل مَ ِ
ب َّ وت الط ُاغ ِ ِ اَل ْان ِف َصا َم
خواره‌وه‌ی ئه‌م ئایه‌ته ئه‌وه بوو :كه پیاوێكی ئه‌نساری له بنه‌ماڵه‌ی سالمی كوری عه‌وف دوو كوڕی هه‌بوو ،پێش ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر بێته مه‌دینه بوبوون به گاور ،پاش هاتنی پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) ئه‌ودوو كوڕه به سه‌فه‌ر هاتنه ناو شاری مه‌دینه و خواردنیان هێنابوو بۆ فرۆشتن، باوكیان چاوی پێكه‌وتن و گرتنی ،وتی نایه‌ڵم لێره بڕۆن هه‌تا موسڵمان نه‌بن ،ئه‌وانیش رازی نه‌بوون موسڵمان ببن ،بو وبه كێشه‌یان ،هاتنه‌الی پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) باوكه‌كه وتی: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ئایه چۆن بهێڵم بەڵكو – مه‌به‌ستی منداڵەكانی بوو – بكه‌وێته دۆزه‌خه‌وه و من سه‌یری كه‌م؟ خوای گهوره ئه‌م ئایه‌ته‌ی نارده‌خواره‌وه. ئیبن كەسیر له ڕاڤه‌ی ئه‌م ئایه‌ته‌دا ده‌فه‌رموێت: زۆر له كه‌س مه‌كه‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی بێته ناو ئایینی ئیسالمهوه ،چونكه ئاینی ئیسالم به‌ڵگه‌كانی راستیه‌تی ڕوون و ئاشكران ،پێویست ناكات كه‌س زۆر له‌كه‌س بكات بۆ ئه‌وه‌ی بێته ناوی. محەممەد تاهیر عاشور ده‌فه‌رموێت :ئه‌م ئایه‌ته هه‌واڵه «خبر» له مانای ڕێگریه «نهی»
خا ل
اس َح َّتى َي ُك ُ ُك ُّل ُه ْم مَجي ًعا أَ َف َأ ْن َت ُت ْكر ُه َّ ونوا ُم ْؤ ِم ِن َ الن َ ني} ِ ِ [يونس.]99:
فه‌رمانی كرد به گفتوگۆ و قسه‌كردن 3 له‌گه‌ل ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌گه‌ڵیان جیاوازن به حیكمه‌ت و نه‌رمونیانی و ئامۆژگاری جوان و باش. -1خوای گهوره ده‌فه‌رموی ( َو اَل جُ َ تا ِد ُلوا أَ ْه َل
ْ َ اب إِ اَّل ِب َّالت ِه َي أَ ْح َس ُن إِ اَّل َّال ِذ َ ين ال ِكت ِ يِ ولوا َآم َّنا ب َّال ِذي أُ َ َ َ ُ َو ُق ُ نز َل ِ نزل إِل ْينا َوأ ِ ِ اح ٌد َو حَ ْ َوإِ َل ُ ن ُن َل ُه ُم ْس ِل ُم َ ون) [العنكبوت. ]46: ٰه ُك ْم َو ِ
َظ َل ُموا ِم ْن ُه ْم ۖ إِ َل ْي ُك ْم َوإِ َل ُ ٰه َنا
ئازادی راده‌ربڕین
الیه‌نیكی دیكه له الیه‌نه‌كانی ره‌چاوكردنی مه‌به‌ستی ئازادی له‌روی مه‌عنه‌ویه‌وه له قورئان فه‌رموده‌دا ئازادی راده‌ربرینه ،مه‌به‌ستیش له جێگیركردنی ئه‌م مافه له ئیسالمدا ئه‌وه‌یه چونكه ده‌بیته بنهما بۆ زۆریك له یاسا و ئه‌رك و فه‌رمان و مافه شه‌رعیه‌كان ،له‌وانه بنه‌مای پرس و را «شوری» ،یاسای فه‌رمانكردن به چاكه و ڕێگریكردن له خراپه و ئازادی ئیجتیهاد و ئازادی
ژمارە ( )6ئابى 2016
سوننه‌تی گوفتاری و كرده‌وه‌یی پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) وهك جێبه‌جێكردنی ئه‌وه‌ی قورئان فه‌رمانی پیكرد ،ئه‌و راستیه‌ی له چه‌ندین هه‌ڵوێستدا دوپات كردۆته‌وه،بۆ نموونه: له ده‌ستوری مه‌دینه هاتووه كه جولەكە ئایینی خۆیان هه‌یه ،موسڵمانانیش ئایینی خۆیان، ئه‌مه دانپێدانانیكی راشكاوه به‌وه‌ی كه ئیسالم هه‌موو ئایینه‌كانی دیكه قبوڵ ده‌كات له د‌ه‌سنوری ده‌وڵه‌ته‌كه‌یدا.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مه‌به‌ستیشی ئه‌وه‌یه كه هۆكاره‌كانی زۆرلێكردنی ئایینی له ناو بڕیاره‌كانی ئایینی ئیسالمدا بوونی نییه ،به‌ڵگه‌یه‌كی ڕوون و ئاشكرایه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه زۆرلێكردنی ئایینی به هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه به‌تاڵه ،چونكه بابه‌تی باوه‌ڕ شتێكه له‌سه‌ر به‌ڵگه هێنانه‌وه‌و رێخۆشكردن بۆ بیركردنه‌وه و ئازادی هه‌ڵبژاردن ڕاده‌وه‌ستێت. .2خوای گهوره پێغه‌مبه‌ر و له‌رێی ئه‌ویشه‌وه گشت بانگخوازانی رینمایی كرد كه بۆیان نییه زۆر له‌كه‌س بكه‌ن بۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌م ئایینه ڕاسته ،ئه‌وان ته‌نها ئه‌وه‌یان له‌سه‌ره كه به روون و ئاشكرایی ئه‌م ئایینه رابگه‌یه‌نن ،خوای گهوره له چه‌ندین ئایه‌تدا ئه‌و په‌یامه‌ی راگه‌یاند َ آَ أَْ َ َ ض وهك دهفهرموێَ { :ول ْو شا َء َر ُّبك ل َم َن َم ْن يِف ال ْر ِ
پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) له‌ونامه‌یه‌دا كه بۆ پاشا‌كانی حه‌میر ناردی فه‌رمووی« :بزانن هه‌ركه‌سێك موسڵمان بێت له جوله‌كه و گاوره‌كان، ئه‌وه ئه‌و به‌شێكه له موسڵمانان ،هه‌ركه‌سێكیش له‌سه‌ر ئایینی خۆی بمێنێته‌وه ڕیگری لی ناكرێت. هه‌روه‌ها له‌و نامه‌یه‌دا كه پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) كه ناردویه‌تی بۆ ئه‌ساقیفه‌كانی نه‌جران فه‌رمویه‌تی «هه‌موو ئه‌وه‌ی له‌به‌ر ده‌ستانه هی خۆتانه له كه‌م و زۆر ،دێره‌كانتان و شوێنی نوێژ و گۆشه‌گیریه‌كانتان له‌په‌نای خوا و پێغه‌مبه‌ردان ،كه‌س بۆی نییه ده‌ستدرێژی ،یان زۆر ،یا سته‌متان لیبكات». له سیره‌ی پیغه‌مبه‌ری خوا هه‌ڵوێستێكی دیكه هه‌یه له باره‌ی ئازادی ئایینی ،له‌مێژوودا شتی وا ڕووینه‌داوه ،كه ئه‌ویش نویژی وه‌فدی نه‌جرانه ڕوو له ڕۆژهه‌اڵت له ناو مزگه‌وتی پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) به هه‌موو مه‌راسیمه ئایینیه‌كانیانه‌وه و به به‌رچاوی پێغه‌مبه‌ر و هاوه‌اڵنه‌وه. به‌م شێوه‌یه له قورئان و سوننه‌دا ره‌چاوی مه‌به‌ستی ئازادی ئایینی كراوه و له‌دوای پێغه‌مبه‌ریش جێنشینه‌كان و پاشا موسڵمانه‌كان ئه‌م مه‌به‌سته‌یان ڕه‌چاو كردوه ،مێژووش باشترین شاهیده.
31
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی و ...هتد. خوای گهوره له‌باره‌ی پرس و را ده‌فه‌رموێ: ( َو َشاو ْر ُه ْم ف أَْ ال ْمر) [ال عمران . ]159 ِ يِ له‌الی پێغه‌مبه‌ریش (دوردی خوای له‌سه‌ر) پرس و را بنه‌مایه‌كی جێگیربووه له زۆربه‌ی بڕیاره گرنگه‌كان و كاروباری ده‌وڵه‌ت ره‌چاوی كردووه ،ئیمامی بوخاری له سه‌حیحه‌كه‌یدا بابێكی سه‌ربه‌خۆی داناوه له‌باره‌ی پرس و رای پیغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) ب ه هاوه‌اڵنی(.)10 هه‌روه‌ها له‌باره‌ی یاسای فه‌رمانكردن به چاكه و ڕێگریكردن له خراپه كه یه‌كێكه له دیارترین بابه‌ته‌كانی كه په‌یوه‌ندیان به ئازادی ڕاده‌بڕینه‌وه هه‌یه ،یه‌كێكه له تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئومه‌تی ئیسالمی خوای گهوره دهفهرموێُ : (ك ُ نت ْم َخيرْ َ أُ َّم ٍة أُ ْخ ِر َج ْت
وف َو َت ْن َه ْو َن َعن المُْ َ َّ نك ِر َو ُت ْؤ ِم ُن َ اس َت ْأ ُم ُر َ ون ون ِبالمَْ ْع ُر ِ ِللن ِ ِ الل) [ال عمران من االیه.]110: ِب هَّ ِ
ژمارە ( )6ئابى 2016
32
له‌باره‌ی ئازادی ئیجتیهاد كه گه‌وره‌ترین و دیارترینی بابه‌ته‌كانی ئازادی ڕاده‌ربڕینه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئیسالم كه ڕێگه بدات مرۆڤ هزری بخاته‌كار و ڕای خۆی به‌ئازادی ته‌واوه ده‌رببڕێ، دوای ئه‌وه‌ی مه‌رجه‌كانی ئیجتیهادی تیدا به‌دی هات ،له‌باره‌ی ته‌شریع و یاسادانانی ئایینیه‌وه كه مه‌ترسیدارترین بابه‌ته ،كه‌واته زۆر ئاساییه له بابه‌تەكانی دیكه‌ش كه په‌یوه‌ندیان به ئازادی ڕاده‌ربڕینه‌وه هه‌یه ئه‌و ئازادیه‌ی فه‌راهه‌م بهێنێ، خوای گهوره ده‌فه‌رموێ ( َو َما َك َان المُْ ْؤ ِم ُن َ نف ُروا ون ِل َي ِ
َك َّاف ًة ۚ َف َل ْو اَل َن َف َر ِمن ُك ِّل ِف ْر َق ٍة ِّم ْن ُه ْم َطا ِئ َف ٌة ِّل َي َت َف َّق ُهوا يِف ِّ ي َذ ُر َ نذ ُروا َق ْو َم ُه ْم إِ َذا َر َج ُعوا إِ َل ْي ِه ْم َل َع َّل ُه ْم حَ ْ ون) ين َو ِل ُي ِ الد ِ
[التوبه.]122: پێغه‌مبه‌ر (دوردی خوای له‌سه‌ر) ڕیگای دا به مه‌عازی كوری جه‌به‌ل كه كاتێك ناردی بۆ یه‌مه‌ن به‌ڕای خۆی ئیجتیهاد بكات كاتێك كه ده‌قێكی له قورئان و فه‌رموده ده‌ست نه‌كه‌وت.
وهك روون بووه مه‌به‌ستی ئازادی مه‌به‌ستێكی جێگیره و پانتاییه‌كی فراوانی پێدراوه له قورئان سوننه‌دا ،پێویسته زانا و موجتەهیدەكان و موفتی و پسپۆره‌كان له بواری شه‌ریعه‌تدا ڕه‌چاوی بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ئیسالم و جوانیه‌كانی وهك خۆی بگه‌یه‌نن به مرۆڤایه‌تی.
******
سەرچاوە و پەراوێز: 1مقاييس اللغ ة البن فارس :وشەي (حرر) . 7-6/2 2مقاصد الشريع ة االسالمي ة البن عاشور (ال)390:
3التوحيد والتزكي ة والعمران أ .د.طه جابر العلواني
(ال)114:
4أخرجه االمام أحمد في مسنده في :أحاديث رجال
من أصحاب النبي صلي الله عليه وسلم برقم،)23489 (:
( ،)474/38وقال الهيثمي« :رجاله رجال الصحيح» ينظر:
مجمع الزوائد ومنبع الفوائد.)266/3(:
5أخرجه مسلم في كتاب االلفاظ من االدب وغيرها
باب حكم إطالق لفظة العبد ،واالمة ،والمولي ،والسيد برقم.)1764/4( )2249( :
6أخرجه البخاري في صحيحه في كتاب البيوع في
باب اثم من باع حرا برقم.)82/3( )2227( :
7أخرجه البخاري في صحيحه في كتاب كفارات
االيمان باب قول الله تعالي{ :أو تحرير رقبة} برقم(:
.)145/8( )6715 8
أخرجه مسلم في كتاب االيمان باب صحبة
المماليك ،وكفارة من لطم عبده برقم.)1278/3 ()1657( : 9أخرجه البخاري في صحيحه في كتاب العلم باب
تعليم الرجل أمته وأهله برقم)31/1( )97 (: 10بروانە :صحيح بخاري .112/9
سه‌یركردنی
به دروستی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێگه‌ی ئافره‌ت
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
ه محه‌ممه‌د ئه‌ڵماس هه‌اڵڵ
لەدایكبووی .1973هەشت بەرهەمی چاپكراو و چەندین توێژینەوەی باڵوكراوەی هەیە. چاالكوانی بواری ئافرەت.
33
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئافره‌ت له مێژوودا زۆر جار وهك مرۆڤ سه‌یر نه‌كراوه ،یا ب ه شووم و به‌د و خراپ‌و پله دوو یا كه‌متر ناوزه‌دیان كردووه ،كه من نامه‌وێ بڕۆم ه سه‌ر ئه‌و سه‌ربورده مێژوییه‌ی ك ه به‌درێژایی چه‌ندین سه‌د ه باس له چه‌وساندنه‌وه‌ی ئافره‌تان ده‌كات .بەاڵم لەگەڵ هاتنی ئیسالم وێستگەیەكی نوی لە ژیانی ئافرەت دەستپیكرد ،له قورئانی پیرۆزدا هیچ جیاكارییه‌ك له نێوان ئافره‌ت و پیاودا نه‌كراوه له‌سه‌ر ئه‌و بنچینه‌یه‌ی ك ه ئه‌مه پیاوه و ئه‌وه‌ش ئافره‌ته .هه‌موو گوتارێك كه ئاڕاسته‌ی نێرینه كراو ه به‌هه‌مان شێوه‌ش ئاڕاسته‌ی مێینه‌ش كراوه. ماف و پابه‌ندیه‌كانی پیاوان و ئافره‌تان ل ه ێ خاڵ هه‌ن قورئاندا یه‌كسانن ،هێند ه هه‌ی ه هه‌ند تایبه‌تن به پیاوان ،نه‌ك له‌سه‌ر بناغه‌ی جیاكاریی نێوان دوو ره‌گه‌ز ،بهڵكو له‌سه‌ر بناغه و بنه‌مای یه‌كسانی ل ه ماف و پابه‌ندییدایه(.)1 گه‌ر سه‌رنج بده‌ین ك ه په‌روه‌ردگار ڕێزی ل ه نه‌وه‌ی ئاده‌م گرتوو ه ب ه یه‌كسانی ،فه‌رموویه‌تی
( َو َل َق ْد َك َّر ْم َنا َبن آ َد َم َو مَ َ ح ْل َن ُاه ْم ف رَ ِّ الب َو ْال َب ْح ِر َو َر َز ْق َن ُاهم يِ يِ م ْن َخ َل ْق َنا َت ْف ِض ً ِّم َن َّ ات َو َف َّض ْل َن ُاه ْم َع َلى َك ِث ٍري ِمَّّ يال) الط ِّي َب ِ
ژمارە ( )6ئابى 2016
34
االسراء .70واته :سوێند ب ه خوا ،ب ه ڕاستی ئێم ه ڕێزمان ل ه نه‌وه‌ی ئاده‌م گرتوو هو به‌سه‌ر وشكانی و ده‌ریادا (به‌جۆره‌ها هۆكاری گواستنه‌وه) هه‌ڵمان گرتوون و له ڕزق و ڕۆزی پوخت و چاكی جۆرا و جۆر به‌هره‌وه‌رمان كردوون ( ل ه خۆراك و پۆشاك و ماڵ و ناوماڵ ،)...ب ه ڕاستی ئێمه ڕێزی زیاده‌ی ئه‌وانمان داو ه به‌سه‌ر زۆربه‌ی ئه‌و به‌دیهێنراوانه‌دا كه دروستمان كردوون ل ه هه‌موو ڕوویه‌كه‌و ه تا قه‌در‌و ڕێزی خۆیان بزانن(.)2 نه‌وه‌ی ئاده‌م ئافره‌ت و پیاو ده‌گرێته‌وه ،كه‌وات ه لهم ڕێزه‌دا به ته‌واوی ئافره‌ت و پیاو یه‌كسانن(،)3 پێغه‌مبه‌ری خواش (درودی خوای له‌سه‌ر بیت)
نا ِّ ده‌فه‌رمووێت( :إِ مَّ َ النسا ُء َش َقا ِئ ُق ِّ الر َجال.)4(). بۆی ه ئافره‌ت نیوه‌ی ئه‌رك و پرۆسه‌ی ئاوه‌دانی و چاكسازی له مێژووی مرۆڤایه‌تیدا گرتۆت ه ئه‌ستۆ ،به ڕابردوو و ئێستا و داهاتووشه‌وه، خراپی و باشی بارودۆخی ئافره‌تان كاریگه‌ری پۆزه‌تیڤ و نێگه‌تیڤی هه‌ی ه له ههر كاتێكدا بێـت ،چونك ه ئه‌و به ته‌نها ناژی ،بهڵكو دایك ه بۆ منداڵه‌كانی ،كچه بۆ دایك و باوكی ،خوشكه بۆ برا ،هاوسه‌ر ه بۆ مێرده‌كه‌ی .كه‌واته قسه‌كردن له‌سه‌ر دۆزی ئافره‌ت ،قسه‌كردن ه له‌سه‌ر هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تیی ،ئیسالم ب ه گرنگیه‌و ه ل ه دۆزی ئافره‌تی ڕوانیو ه ههر ل ه یه‌كه‌م بانگهێشتی خواییدا ئاماژه‌ی پێداو ه و به ته‌واوه‌تی ڕۆڵ و پێگه‌یی مرۆییانه‌ی ئافره‌تی هێناوه‌ت ه سه‌ر شانۆی ژیان و كردویه‌تی ه هاوڕیێ وهاوكار‌و هاوژینی پیاو ،كه ده‌فه‌رمووێت»:ئه‌ی خه‌ڵكین ه بێگومان ئێم ه ل ه نێر و مێییه‌ك دروستمانكردوون و كردوومانن به چه‌ند گه‌ل و هۆزه‌و ه تا یه‌كتر بناسن ،به‌ڕاستی به‌ڕێزترینتان الی خوا پارێزكارترینه‌كانتانن ،ل ه ڕاستیدا خوا زانا و ئاگاداره(.)5 ئه‌مڕۆ پرسی ئافره‌ت یه‌كێك ه له‌و پرسانه‌ی ل ه هه‌موو دنیادا پانتاییه‌كی زۆری له گفتوگۆی نه‌یار و داكۆكیكارانی داگیر كردووه ،یه‌كێك له‌و بابه‌تان ه باس له شوێن و پێگه‌ی ئافره‌ته ل ه بازنه‌ی ئایه‌ته‌كانی قورئانی پیرۆز و فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ری خودا (درودی خوای له‌سه‌ر بیت) .نه‌گونجاویشه بۆ بیرمه‌ندان باسی سه‌رجه‌م پرسه‌كان بكه‌ن ،به‌اڵم ێ نه‌ده‌ن! پرسی ئافره‌تان وه‌البخه‌ن و گرنگی پ پێدانی حه‌ق و ماف ب ه ئافره‌تان وهك پێدانی ههر حه‌قێكی تر ه ك ه بوونی هه‌بێت ل ه شه‌ریعه‌تدا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی پرسی ئافره‌ت گرنگی تایبه‌تی خۆی هه‌یه له چه‌ند ڕوویه‌كه‌وه: -ئافره‌ت دایك ،خوشك ،ئافره‌ت و كچه ،گه‌ر
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َي ْأ ُم ُر َ وف َو َي ْن َه ْو َن َع ِن المُْ ْن َك ِر ون ِبالمَْ ْع ُر ِ الل َو َر ُس َ ون هََّ ون َّ الز َك َاة َو ُي ِطي ُع َ َو ُي ْؤ ُت َ ول ُه الل إ َّن هََّ هَُّ الل َعز ٌ يز َح ِك ٌ يم ).التوبة .71واته :پیاوان ِ ِ
يم َ ون َّ َو ُي ِق ُ الص اَل َة أُ َ ول ِئ َك َسيرَ ْ مَ ُ ح ُه ُم
و ئافره‌تانی باوه‌ڕدار هه‌ندێكیان یارمه‌تیده‌ر و پشتیوانی هه‌ندێكی تریانن ،فه‌رمان ده‌كه‌ن ب ه چاك ه و به‌رگری ده‌كه‌ن ل ه خراپه ،به ڕێكوپێكی نوێژ ده‌كه‌ن و زه‌كاتی سامانیان ده‌ده‌ن و گوێڕایه‌ڵی خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی (درودی خوای له‌سه‌ر بیت) ده‌كه‌ن ،ئه‌وان ل ه داهاتوودا خوا ڕه‌حمیان پێده‌كات، به‌ڕاستی خوا به‌ده‌سه‌اڵتی كار دروسته(.)7 پێغه‌مبه‌ریش (درودی خوای له‌سه‌ر بیت) دووپاتی ئه‌م بوونه‌ی ده‌كاته‌وه( :انما النساء شقائق الرجال). لهم ئایه‌ته‌شدا بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه (فه‌رمان ب ه چاك ه و نه‌هی ل ه خراپه) سنوری نییه ،ته‌نانه‌ت یاسا و سیستم و ده‌ستووریش ده‌گرێته‌وه، هه‌روه‌ها پشتگیری و پشتیوانی یه‌كتری له هه‌موو بواره‌كاندا دیاری ده‌كات ،ماده‌م مه‌به‌ست سوود و به‌رژه‌وه‌ندی گشتیی بێت ل ه كاروباری دین و دونیادا ،ئه‌وا ئافره‌ت ده‌توانێت به لێپرسراویه‌تی كۆمه‌ڵگ ه ههر ل ه سه‌رۆكایه‌تیكردنیه‌و ه هه‌تا ئیمامه‌ت هه‌ستێـت ،ماده‌م ده‌قێكی ڕاشكاو و سه‌ریح وسه‌حیح (قطعي الداللة)شمان نه‌بێت ك ه ڕێی لێبگرێت. كه‌واته هیچ له‌مپه‌ڕ و ڕێگرێك نه ك ه ئافره‌ت
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئه‌م ه پێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی بێت ،كه‌وابێت له‌مان ه عه‌زیزتر و به‌بایه‌ختر‌و خۆشه‌ویستر كێیه؟ ئافره‌ت ڕووبه‌ڕووی دوو جۆر ل ه سته‌م بۆته‌و هل ه دوای سه‌رده‌می خه‌لیفه‌كانی راشدین تا ئه‌مڕۆ، هه‌روه‌ك پێش ئیسالم بوونێكی بایه‌خداری نه‌بوو، پرسی ئافره‌تان ل ه كۆمه‌ڵگ ه ئیسالمیه‌كاندا دوای سه‌رده‌می خه‌لیفه‌كانی ڕاشیدین توشی چه‌ندان جۆر سته‌م‌و دوركه‌وتنه‌و ه ل ه مانا و مه‌به‌سته‌كانی قورئانی پیرۆز و سونه‌ت و فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بیت) و مامه‌ڵه‌ی هاوه‌اڵن به‌رامبه‌ر ئافره‌ت بوویه‌وه(.)6 ێ له‌وان ه بۆچونیان به‌رامبه‌ر ئافره‌ت وهك هه‌ند پێش ئیسالمی لێهات ،ك ه ده‌یانوت ئافره‌ت شتێكه، به‌اڵم ته‌واوكار و خوشكی پیاو نییه! ورده ورد ه دوركه‌وتنه‌و ه ل ه ناو كرۆكی جوانی په‌یامی خوایی ك ه ئافره‌ت و پیاوی له ماف ه مرۆییه‌كاندا یه‌كسان كرد. ئه‌م تێڕوانینه بۆ پێگه‌ی ئافره‌تان ته‌نها ڕه‌ش ه خه‌ڵكی نه‌گرته‌وه ،بهڵكو به‌شێكی زۆری زانایان و ڕاڤه‌كارانی ته‌فسیر و لێكده‌ره‌وه‌ی فهرمووده .... هتد ،گرته‌وه .كه ل ه ڕوانگه‌ی بیر و پێوانه‌كردنی ئایات و فه‌رموود ه ب ه بۆچونیان جارێكی تر و ب ه جۆرێكی تر ئافره‌تان ڕووبه‌ڕووی سته‌ملێكردن بوونه‌وه ،تا ئێستاش ئه‌م سه‌یركردن ه بۆ ئافره‌ت ه به‌رده‌وامه ،ئه‌ویش زۆر جار به نه‌زانین و ڕۆچون و چاولێكه‌ری كوێرانه و زاڵبوونی بیروبۆچونی پیاوساالریه. سته‌می سه‌رده‌می مۆدێرن ه و هه‌روه‌ها ته‌كنه‌لۆژیا و سه‌ده‌ی بیستویه‌ك ،نه‌فامی ڕابردوو گرێدانی به ئازادی ڕه‌ها و بێسنو ر و چاولێگه‌ری كوێرانه‌ی ڕۆژئاوا ،داڕنینی ئافره‌ت له هه‌موو بنهما و یاسا و ڕێسایه‌ك جارێكی تر ئافره‌ت سته‌می گه‌وره‌ی لێكرایه‌وه.
ئافره‌ت وهك كچ ،خوشك ،دایك و هاوسه‌ر له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا (درودی خوای له‌سه‌ر بیت) الپه‌ڕه‌كانی مێژووی زێڕینی ئیسالمیی ب ه ئاماده‌بوونی له هه‌موو بواره‌كاندا نه‌خشاند و سه‌لماندی ك ه ئه‌ویش توانای خزمه‌تكردنی ب ه گه‌ل و واڵت و ئایینی هه‌یه ،شانبه‌شانی پیاوان ل ه هه‌وڵی چاك ه و چاكسازیدایه ،وهك خوای گه‌ور ه ل ه قورئانی پیرۆزدا ئاماژه‌ی به‌م ڕۆڵه كردوو ه و ون َوالمُْ ْؤ ِم َن ُ ده‌فه‌رمووێت ( َوالمُْ ْؤ ِم ُن َ ات َب ْع ُض ُه ْم أَ ْو ِل َيا ُء َب ْع ٍض
35
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
36
دۆگما بكات و تووشی وابه‌سته‌یی بكات ،بهڵكو هه‌مووان به‌پێی میتۆدێكی خوایی فره ڕه‌هه‌ند و ئاشكرا ڕێكخراون ،هه‌رچی ئاڵۆزی و ناڕوونی و ناتێگه‌یشتنێك هه‌یه كه الی هه‌ندێك دروست ده‌بێت ،ئه‌سڵ و بنه‌مایه‌كی ته‌واوی نییه. موفه‌سیر و زانای به‌ناوبانگ ،شێخ ڕه‌شید ڕه‌زا ده‌فه‌رمووێت «خودای گهوره فه‌رمانیدا ك ه ئافره‌ت بۆی هه‌یه ویالیه‌تی ته‌واوی موسڵمانان ل ه پانتایی ه جۆربه‌جۆره‌كانی كۆمه‌ك و یارمه‌تیدانی ئابووریی و كۆمه‌اڵیه‌تیی بكات ،ك ه ویالیه‌تی جه‌نگ و سیاسه‌تیش ده‌گرێته‌وه(.)8 ل ه ئه‌م ئایه‌ته‌دا مه‌به‌ست له (اولیا‌ء) والیه‌تی گشتیی ه ك ه هه‌موو وه‌زیفه‌كان ل ه ده‌وڵه‌ته‌دا ده‌گرێته‌وه ،هه‌تا سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت و سه‌رۆك وه‌زیران ،له‌به‌ر ئه‌و ه ئه‌ركی سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت و وه‌زی ر و به‌ڕێوه‌به‌ر ه گشتیه‌كان و سه‌رجه‌م سه‌رۆكی فه‌رمانگه‌كان ،فه‌رمانكردن ه به چاكه ،وات ه ئه‌وه‌ی سوودی گشتیی تێدایه ،به‌اڵم پیغه‌مبه‌ری خوا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) له وه‌زیفه و والیه‌تە گشتییه‌كان والیه‌تی خیالفه‌تی سه‌رۆكایه‌تی ده‌وڵه‌تی هه‌اڵوێر كرد ،وتی ( لن تفلح قوم ولوا وات ه قه‌ومێك سه‌رناكه‌ون امرهم امراة)()9 كاروباری خۆیان به ژنێك سپاردبێت. زۆریك ل ه فیقهزانانی شه‌ریعه‌تی ئیسالمیی وتویانه :ئافره‌ت بۆی هه‌ی ه هه‌موو وه‌زیف ه ت جگ ه له سه‌رۆكایه‌تی گشتییه‌كان وه‌ربگرێ ده‌وڵه‌ت ،له‌وانه ئه‌بوحه‌نیف ه و ئیبن حه‌زم و ئیبن ته‌به‌ری .خۆ ئه‌گه‌ر ئافره‌ت له‌پیاو لێوه‌شاوه‌تر بوو ئه‌وا له سه‌رۆكایه‌تی ده‌وڵه‌تدا پێش پیاو ده‌خرێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ئه‌وه‌ی گوتووه ئه‌گه‌ر هاتوو ئافره‌ت لێوه‌شاو ه تر نه‌بێت. گه‌ور ه زانای پاكستان (ئه‌بو ئه‌عالی مه‌ودودی)
لە چیرۆكی خێزانی فیرعەون، خوای گهوره نموونه‌یه‌كی به‌رزی پله‌وپایه‌ی مرۆیی و ته‌واوی مه‌عنەوی باسدەكات كە ئافرەت رۆڵەكە دەبینێت. فتوای بۆ گه‌لی پاكستاندا ك ه (فاتیمه نه‌جاح) هه‌ڵبژێرن ك ه ئه‌یوب خان ركابه‌ری دهكرد ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و له خان لێوه‌شاوه‌تره(.)10 سه‌یركردنی پێگه‌ی ئافره‌ت به دروستی پێویست ه ته‌ماشای ئافره‌ت بكرێت وهك مروڤێكی پله‌وپایه به‌رز ،ك ه خاوه‌نی توانا و هێز و ئیراده و مه‌عریفه‌ی سه‌ربه‌خۆی خۆیه‌تی، هه‌روه‌ها پێوست ه ماف و ئه‌ركه‌كانی وهك یه‌ك سه‌یربكرێت ،بۆی روونبكریته‌وه و لێی زه‌وت نه‌كرێت .ده‌بێت ئافره‌ت وهك بوونه‌وه‌رێكی ت خاوه‌ن كاریگه‌ری سه‌یربكرێت ك ه ده‌توانێ هۆكاریكی كاریگه‌ر و ئه‌كتیڤ بێت بۆ چاكسازی ڵگه و په‌روه‌رده‌ی تاكه‌كانی به‌یه‌كسانی، له كۆمه ب ه سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی ل ه دروستكردنی خێزاندا ت ئه‌ژمار بكرێت ،خێزان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له ئافره و پیاوێك پێكدێت و هه‌ردووكیان پشكدارن و كاریگه‌رن له دروستكردنی به‌ردی بناغه‌ی ئه‌و خێزانه‌دا ،به‌اڵم دروستكردنی كه‌شوهه‌وای ئارام و ئاشتی و سكونه‌ت ئه‌و ه به‌هیمه‌تی ئافره‌ت و ئه‌و سروشته‌یه‌تی كه خوای گه‌ور ه پێی به‌خشیوه ،جا گرنگ ه ئا له‌و گۆشه‌نیگایه‌و ه سه‌یربكه‌ین ك ه چه‌ند ه تواناداره ،چه‌نده پێویست ه مامه‌ڵه‌ی دروستی له‌گه‌ڵدا بكرێت و پیاوان به‌هاوشان و ته‌واوكاری خۆیانی
خا ل
بزانن ،نه‌ك هه‌میش ه له‌په‌ڕاوێزدا سه‌یری بكرێت‌و ڕۆڵی ڕاسته‌قینه‌ی نادیده بگیرێت ،به‌چاوی كه‌مه‌و ه سه‌یر بكرێت .ههر له‌ناو گفتوگۆكانی خۆماندا زۆر ێ جار باس ل ه پێگەی ئافره‌ت ده‌كرێت كه ماڵی ب ئافره‌ت و خێزان وهك وێرانه وایه! بەوپێیەی خوای گه‌ور ه شوێن و پێگه‌ی ئافره‌تانی دیاریكردوه ،كردوونی به هاوشان‌و هاوكاری پیاو ل ه گۆڕه‌پانی ژیاندا ،رۆڵی مرۆییانه‌ی وهك ب ه پیاو پێبه‌خشیوه ،پله‌وپایه‌ی ڕێزیشی گرێداو ه ب ه ته‌قوا و ل ه خواترسان و كرداری چاكهَ ( ،يا أَ ُّي َها َّ الن ُ اس
إِ َّنا َخ َل ْق َن ُاك ْم ِم ْن َذ َك ٍر َوأُ ْن َثى َو َج َع ْل َن ُاك ْم ُش ُعو ًبا َو َق َبا ِئ َل َ الل أَ ْت َق ُاك ْم إ َّن هََّ الل َع ِل ٌ يم َخ ِب ٌري) ِل َت َعا َر ُفوا إِ َّن أ ْك َر َم ُك ْم ِع ْن َد هَّ ِ ِ
ين َآم ُنوا اِ ْم َرأَ َة ِف ْر َع ْو َن إِ ْذ َق َال ْت َر ِّب ا ْبن ِلي ِع َ ِّل َّل ِذ َ ند َك ِ نن ِمن ِف ْر َع ْو َن َو َع َم ِل ِه َو جَ ِّ َ ْ ً جْ َ َّ َ جَ ِّ ن يِن ِم َن ْال َق ْو ِم بيتا يِف الن ِة و يِ َّ الظالمِِ َ ني) التحریم .11ئاسیای خێزانی فیرعه‌ون
ڕه‌مز ه بۆ قوربانیدان و په‌رستشی خوای تاك و ته‌نها و ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستكاری گومڕا، مه‌ریەمی كچی عیمرانیش نموونه‌ی ئارامیی ه ل ه
الصا ِد ِق َ ات َو ْال َقا ِن ِت َ َوالمُْ ْؤ ِم ِن َ ات َو َّ ني ني َو ْال َقا ِن َت ِ ني َوالمُْ ْؤ ِم َن ِ ني َو خْ َ ات َو خْ َ الص ِاب ِر َ ال ِاش ِع َ ين َو َّ ات َو َّ َو َّ ات ال ِاش َع ِ الص ِاب َر ِ الصا ِد َق ِ الصا ِئ ِم َ َوالمُْ َت َص ِّد ِق َ ني َو َّ ات َو َّ ات ...أَ َع َّد الصا ِئ َم ِ ني َوالمُْ َت َص ِّد َق ِ هَُّ الل هَُلم َّم ْغ ِف َر ًة َوأَ ْج ًرا َع ِظ ً يما) االحزاب .35هه‌ردووكیان
وهك یه‌كن له پله‌وپایه و پاداشتی مرۆییانه الی په‌روه‌ردگار .له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا ژیان ههر ل ه لوتكه‌و ه هه‌تا بناغه‌ی عیباده‌ت و به‌رپرسیارێتی و ئه‌رك و ته‌كلیفات بێت و هه‌مووان ب ه ئافره‌ت و پیاوه‌و ه داخوازی چاكه و چاكسازی لێكرابێت و لێپرسینه‌وه‌ی كه‌مته‌رخه‌میان لێبكرێت ،به‌شداریش ل ه هه‌موو شێوه‌كانیدا مه‌به‌ستێكی ئایینی بێت، سه‌لمێنه‌ری یه‌كسانیان ه الی په‌روه‌ردگار.
یه‌كسانی ئافره‌ت و پیاو ل ه قورئان و فه‌رمووده‌دا
ئیبنولقەیم ده‌ڵێت« :ل ه دابی شه‌ریعه‌تدا وای ه كه ههر حوكمێك به سیغه‌ی نێر (المذكر) هات و قه‌رینه‌ش نه‌كرابوو ب ه (المؤنث) ،ئه‌وا مه‌به‌ست پێی ئافره‌تان و پیاوانه«. ئیبن عه‌ره‌بیش ده‌ڵێت «كاتێك خودای گه‌ور ه
ژمارە ( )6ئابى 2016
ی الحجرات .13ك ه ئه‌و كه‌ماڵه رۆحی و مه‌عنه‌ویه‌تە ت و پیاو وهك یه‌ك له قورئاندا تۆماركراون، ئافر ه نموونه جوان و شاكاره به‌رزه‌كانی كه‌ماڵی ڕۆحی له قورئاندا ك ه هه‌ڵیبژاردوون ل ه ناویاندا باسی ئافره‌تان هاتوو ه ك ه دهفهرمووێتَ ( :و َض َر َب هَُّ الل َم َث اًل
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گوتاری قورئانی جەخت لەسەر سروشتی ئافره‌ت ده‌كاته‌وه كه له هه‌مان سروشتی پیاوه، یانی سه‌رچاوه‌ی دروستبوونیان یه‌كه.
هه‌موو ئه‌و بوختان و قس ه ناپاكانه‌ی ده‌دران ه پاڵی، نموونه‌ی پاكیزه‌گی و خواپه‌رستی و چاكه‌خوازییه، ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ش به سیفه‌تی مرۆڤی ئیماندار ه كه ببێته ڕه‌مز بۆ مرۆڤایه‌تی ،نه‌ك ته‌نها بۆ ت باسی ئافره‌تان ،یانی خوای گه‌ور ه كاتێك ده‌یه‌وێ نموونه‌یه‌كی به‌رزی پله‌وپایه‌ی مرۆیی و ته‌واوی مه‌عنەوی بكات باسی ئافره‌ت ده‌كات ،وهك چۆن نموون ه به‌پیاوانیش دێنێته‌وه. كه‌وات ه لهم بواره بواری گه‌شه‌دان و كه‌ماڵی رۆحی و به‌رزی پله‌ی مرۆیی هیچ جیاكاریه‌ك نیی ه تیایدا بۆ ئافره‌ت و پیاو ،هه‌ردووكیان به‌هۆی كاره‌كانیان ده‌توانن بگه‌نه پله‌كانی كه‌ماڵی مه‌عنەوی و نزیكی ل ه په‌روه‌ردگار ،ئه‌وه‌تا خوای گه‌ور ه لهم ئایه‌ته‌دا ،ده‌فه‌رمووێت( :إِ َّن المُْ ْس ِل ِم َ ات ني َوالمُْ ْس ِل َم ِ
37
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
38
ده‌فه‌رمووێت (قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم)، گوتارێكی گشتیی ه بۆ ئافره‌تان و پیاوانی باوه‌ڕدار، به گوێره‌ی هه‌موو ده‌ق ه گشتییه‌كان ل ه قورئان ئه‌وه‌ش ڕۆشنكراوه‌ته‌و ه ل ه ئوسولی فقهدا ،مه‌گه‌ر كاتێك خوای گه‌ور ه تایبه‌تی بكات به ئافره‌تان ،ئه‌وا بۆ دووپاتكردنه‌وه‌یه‌كی زیاتره ،كه ده‌فه‌رمووێت: (وقل للمؤمنات يغضضن من ابصارهن) ،كاتێك په‌روه‌ردگار باسی ئافره‌تان له‌گه‌ڵ پیاوان ده‌كات، ئه‌وه فه‌زڵه و دووپاتی یه‌كسانیان ه ل ه بانگه‌وازی خواییدا(.)11 كه‌واته ل ه سه‌رجه‌م ئاسته‌كانی گوتاردا، فه‌رمانەك ە بۆ مرۆڤ نێر بێت یا مێ ،جارێك ب ه سیفه‌تی گشتیی بۆ دیاریكردنی پێگه‌ی ئیمانیی، كۆمه‌اڵیه‌تیی ،هزریی ،سیاسیی ،ئه‌خالقیی و ئابووریی مرۆڤ ه ل ه بونه‌وه‌ردا ،ك ه به‌رپرسیاریه‌تێكی ت و پیاودا ،جگ ه هاوبه‌ش ه ل ه نێوان ئافره له‌مان ه گوتاره‌كان ك ه به‌شییه (جزئی) تایبه‌ت ه ب ه ئافره‌تان ل ه الیه‌نی پێكهاته‌ی بایۆلۆژیه‌وه‌یه بۆ پاراستنی كه‌سایه‌تی ئه‌وانه ،ك ه ئه‌مه ئه‌وپه‌ڕی فو ی و ئینساف ه ل ه بازنه‌ی ما ڕاده‌ی دادپه‌روه‌ر ئه‌ركه‌كان ،كه جێگه‌ی ئه‌وه‌ی ه شارستانیه‌تی ئه‌مرۆ گرنگی پێبدات .بۆ ئه‌م مه‌به‌سته چه‌ند نموونه‌یه‌كی قورئان ل ه به‌ش و پێكهاته جیاوازه‌كانی گوتار ،ك ه مه‌به‌ست پێی ئافره‌ت‌و پیاوه ،ده‌خه‌ینه ڕوو: .1گوتار بۆ نه‌وه‌ی ئاده‌م ( َو َل َق ْد َك َّر ْم َنا َب يِن آ َد َم َو مَ َ ح ْل َن ُاه ْم ف ْال رَ ِّ ب َو ْال َب ْح ِر) االسراء .70 يِ . 2گوتار بۆ خه‌ڵكی ( َياأَ ُّي َها َّ اس ُك ُلوا مَِّ الن ُ ما يِف األرض َحل ً اَال َط ِّي ًبا) البقرة .168 ْ ِ ُ .3گوتار بۆ گه‌ل ( َو ْل َت ُك ْن ِم ْن ُك ْم أ َّم ٌة َي ْد ُع َ ون إِ ىَل خْ َ اليرْ ِ َو َي ْأ ُم ُر َ وف َو َي ْن َه ْو َن َع ْن المُْ ْن َك ِر) آل عمران ون ِبالمَْ ْع ُر ِ .104 ُ ُ ْ ىَ ُّ َ ُ .4گوتار بۆ هۆز (كل أ َّم ٍة ت ْد َعى إِل ِكت ِاب َها ال َي ْو َم جُ ْ ت َز ْو َن َما ُك ُ نت ْم َت ْع َم ُل َ ون) الحشر .4
.5گوتاره بۆ مرۆڤ (إ َّن َّ الش ْي َط َان ِل ِإل َ نس ِان َع ُد ٌّو ِ ُم ِب ٌ ني) يوسف .5
كه‌واته بنهما له گوتاری قورئاندا بۆ ژن و پیاوه ،مه‌گه‌ر تایبه‌ت كرابێته‌وه ،هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌م گشتگیریه‌دا ،تایبه‌تمه‌ندی ژن ل ه قورئاندا پارێزراو ه به‌شێوه‌یه‌كی فراوان و گه‌ور ه ههر ل ه دروستبونی جۆری مرۆییه‌وه ،هه‌تا كۆتا پێویستیه‌كانی. قورئان باسی له پێگه و جێگه‌ی له ناوخێزان و كۆمه‌ڵگ ه و په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌كات ،نموونه‌ی چه‌ندان ن و ئیراد ه به‌هێ ز و ده‌سه‌اڵتداری ژنی خاوه‌ن ئیما ئاماژه پێكردوه ،ڕۆڵی جوانیانی به‌زیندوی به‌رزڕاگرتووه ،وهك ئاسیای كچی مزاحم ،مه‌ریەمی كچی عیمران ،خاتوو به‌لقیس شاژنی سه‌به‌‌ء ،دایك و خوشك و هاوژینی پێغه‌مبه‌ر موسا (سه‌المی خوای لی بێت) و هاوسه‌ره‌كانی پێغه‌مبه‌ری خودا (درودی خوای لەسەر بێت) ...هتد. هه‌روه‌ك ل ه گوتار و فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ردا (دروردی خوای له‌سه‌ر بێت) ئافره‌ت هه‌روه‌ك پیاو پێگه‌ی مرۆیی دیاریكراوه و هیچ جیاوازریه‌ك نیی ه له نێوانیاندا« .انما النساء شقائق الرجال «. ره‌نگڕێژی هاوتایی و یه‌كسانی ئافره‌ت و پیاو ده‌رده‌خات. ئه‌م پێگه مرۆیی ه ل ه فه‌رمووده‌كاندا ههر ل ه ن و هاوتا سه‌ره‌تای له دایكبوونیه‌وه یه‌كسا كردووه له‌گه‌ڵ ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ردا «كل مولود يولد على الفطرة»( .)12جا ئه‌و ل ه دایك بوو ه نێر بیت یا مێ ،وهك یه‌ك له‌سه‌ر سروشتی پاك و ته‌واو له دایك ده‌بن. ل ه گرنگترین توخمه‌كانی ئاسایش و ئۆقۆه‌یی هه‌ستكردنه ب ه حه‌وانه‌وه‌ی ده‌روونی و كه‌رامه‌تی تایبه‌ت ،ئه‌وه‌یه مروڤ هه‌ست بكات پارێزبه‌ندی ته‌واوی هه‌ی ه له‌به‌رده‌م دادگا ،یاسا و قه‌زادا له بواری داوه‌ریكردندا ،هیچ كه‌س جیاواز و
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
نف َس ُك ْم َوأَ ْه ِل ُ ين َآم ُنوا ُقوا أَ ُ يك ْم َنا ًرا َو ُقو ُد َها َّ َّال ِذ َ الن ُ اس ال َجا َر ُة) التحريم .6مه‌به‌ست به ئه‌هل خێزان و َو حْ ِ منداڵه (نێر یا مێ) پێغه‌مبه‌ریش ده‌فه‌رمووێت َ (ما ن َل َوا ِل ٌد َو َل َد ُه ِم ْن حُ ْ حَ َ ن ٍل أفضل من أدب حسن)(.)15
ژمارە ( )6ئابى 2016
جودا نییه ،ههر كه‌س بێت ،ههر پله و پۆستێكی سیاسیی ،كۆمه‌اڵیه‌تیی ،ئابووریی یا نه‌ژادی به‌هێز بێت هه‌موو یه‌كسانن ،ئافره‌تیش به‌هه‌مان شێوه‌یه ،به‌سووك سه‌یركردنی ب ه حدود و سزا سنوردار كراوه .ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێ ئابڕوی له‌كه‌دار ت بۆ سه‌لماندنی بكات پێوسته چوار شاهێد بهێنێ ت ئه‌وا سزای قسه‌كه‌ی ،ئەگه‌ر نه‌یتوانی بیسه‌لمێنێ ت و ب ه ێ وه‌رناگیرێ ( )80قامچی هه‌یه و شاهێدی ل فاسق ناوه‌زه‌د ده‌كرێت بۆ كه‌سێك ك ه ته‌وب ه نه‌كات، خۆ گه‌ر ته‌وبه‌ی كرد ،ئه‌وا ههر قامچیه‌كانی ده‌بێت ێ بدرێت .ئه‌وه‌ش به چه‌ندین ده‌قی یاسایی و ل شه‌رعی چه‌سپێنراوه .ل ه ئه‌سه‌رێكدا هاتوو ه ده‌ڵێت «تۆمه‌تدانه‌پاڵ ئافره‌تێكی پاك كرداری سه‌د ساڵ ده‌ڕمێنێت». به‌رپرسیارێتی ئافره‌تیش وهك پیاورشانه و سه‌ربه‌خۆی ه تیایدا .پێغه‌مبه‌ر (درودی له‌سه خوای له‌سه‌ر بیت) ده‌فه‌رمووێت «المراة راعية فى بيت زوجها وهى مسؤولة عن رعيتها»()13 ئافره‌ت سه‌ربه‌خۆییه‌كی ته‌واوی هه‌ی ه ل هههمبهر به‌رپرسیارێتی به‌رامبه‌ر جێبه‌جیكردنی ن و فه‌رمانه‌كانی شه‌ریعه‌ت، پایه‌كانی ئیسالم و ئیما ههر خۆشی لێپرسینه‌وه‌ی لێده‌كرێت ل ه سه‌رجه‌م كه‌موكورتیه‌كانی َ (ف َم ْن َي ْع َم ْل ِم ْث َق َال َذ َّر ٍة َخيرْ ً ا َي َر ُه ()7 َو َم ْن َي ْع َم ْل ِم ْث َق َ ال َذ َّر ٍة َش ًّرا َي َر ُه) الزلزلة .8 – 7 لهم ئایه‌ته پیرۆزه‌دا له‌فزی (من) واته :ههر ت و هه‌موو كه‌س ئیسمی شه‌رت ه و گشتی ده‌گه‌یه‌نێ مرۆڤێك ده‌گرێته‌وه ،جا پایه‌كه‌ی هه‌رچی بێت(.)14 یه‌كسانیان ل ه به‌رده‌م پرۆسه‌ی په‌روه‌رد ه وپێگهیاندن ،كاتێك خوای گه‌ور ه دهفهرمووێتَ ( :ياأَ ُّي َها
یه‌كسانی ل ه ئاكار ه شاراوه و دیارهكاندابوونی هه‌یه ،ئاكار ه شاراوه‌كان وهك دڵپاكی و نیازدروستی ،ده‌ره‌كیه‌كانیش وهك پاراستنی زوبان و ئه‌ندامه‌كانی تری الش ه َ (ف َم ْن َك َان َي ْر ُجو ِل َقا َء َر ِّب ِه َف ْل َي ْع َم ْل َع َم اًل َص حِ ً الا َو اَل ُي ْش ِر ْك ِب ِع َبا َد ِة َر ِّب ِه أَ َح ًدا) الكهف .110 ههر گرفتیك كه باڵوبێته‌و ه هۆكاری سه‌رپێچیكردن ل ه فه‌رمانی خوای گه‌وره‌یه ،چونك ه هیچ ئاریشه‌یه‌ك نیی ه له زه‌وییدا هۆكاره‌كه‌ی ده‌رچوون نه‌بێت له پرۆگرامی ئیالهی ،ههر ده‌رچونێكیش له‌و پرۆگرامه هۆكاره‌كه‌ی نه‌زانین‌و سه‌رسه‌ختی‌و نه‌فس به‌رزیه ...هتد .كاتێك یه‌كێك له هاوسه‌ره‌كانی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) به‌هۆی غیره‌ی ئافره‌تانه‌و ه له باسی یه‌كێك له‌خێزانه‌كانی تر كه خاتوو سه‌فیه بوو وتی :باش ه به‌س نییه ل ه سه‌فیه بااڵكورت! پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) له‌و كاته‌دا فه‌رمووی (لقد قلت كلمة لو مزجت بماء البحر لمزجته)( ، )16ده‌بینین ت و ڕێزی ئافره‌ت لهم فه‌رمووده‌دا پاراستنی كه‌رامه بۆ هه‌ردوو خێزانه‌كه ،بۆ خاتوو سه‌فی ه ئه‌وپه‌ڕی پاراستن تیایه ،بۆ خاتوونی یه‌كه‌میش كرداره‌كه‌ی به‌ناشیرین وه‌سف كرد ،نه‌ك خۆی وهك ئافره‌ت! ك ه ئه‌م ه بۆ هه‌موو كه‌سێك به‌چاوی كه‌م ڕێزی سه‌یری به‌رامبه‌ر بكات یه‌كسانه. ت و پیاو ل ه ڕووی پاراستنی یه‌كسانی ئافره ( الكلیات الست) ك ه ئاینی ئیسالم له پێناویدا هاتووه. هه‌ركه‌س ده‌ستدرێژی بكات ه سه‌ر یه‌كێك لهم شه‌ش ه ئه‌وا له قورئانی پیرۆزدا سزای سنورداری بۆ دیاریكراوه ،فه‌رمووده‌كانی سه‌روه‌ریشمان ئاماژه‌یان پێداوه .شه‌ریعه‌تی ئیسالم هه‌مووی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤه ،ڕه‌حمه‌ت و دادگه‌رییه، هه‌رپرسێك ل ه دادگه‌ری ده‌ربچێت بۆ چه‌وساندنه‌و ه و جیاكاری ،له به‌رژه‌وه‌ندی بۆ خراپه‌كاری ،ل ه
39
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ڕه‌حمه‌ت بۆ زه‌حمه‌ت و ناڕه‌حه‌تی ،ئه‌وه شه‌ریعه‌ت نییه ،با هه‌زاران بڕوبیانوشی له‌سه‌ر بێننه‌وه .دین، نه‌فس ،عه‌قڵ ،ناموس ،ماڵ و ئاسایش ،ئه‌م شه‌ش چه‌مكه ،هه‌ركه‌س ده‌ستدرێژی بكاته سه‌ر یه‌كێكیان ێ بێت .لهم سزا و ئه‌وا سزا ده‌درێت ،نێر یا م السارقُ حدوده‌ش ئافره‌ت و پیاو یه‌كسانن ،وهك» ( َو َّ ِ
(الزا ِن َي ُة َو َّ السار َق ُة َف ْاق َط ُع ْوا أَ ْي ِد َي ُه َما املائدة َّ .38 الزا ِني َو َّ ِ ُ َ ْ َّ َ ُ َ َف ْ اح ٍد ِم ْن ُه َما ِمائة َجل َد ٍة) النورَ ( .2ولك ْم اج ِل ُدوا كل َو ِ ٌ ُْ َْ ْ اب َل َع َّل ُك ْم َت َّت ُق َ ون) البقرە اص َح َياة َيا أو ِل ْي األل َب ِ يِف ال ِق َص ِ
ژمارە ( )6ئابى 2016
40
.179هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی شه‌راب ده‌خوات و خۆی مه‌ست ده‌كات ( )80قامچی لێده‌درێت .ئافره‌تێك له تیره‌ی به‌نی مه‌خزوم دزی كرد ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خاوه‌ن پله‌وپای ه بوو ویستیان شه‌فاعه‌تی بۆ بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی سزا نه‌درێت ،پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بیت) فه‌رمووی سوێند به‌وكه‌سه‌ی گیانی منی به‌ده‌ست ه ئه‌گه‌ر فاتمه‌ی كچی محه‌ممه‌د دزی بكات ده‌ستی ده‌بڕم(.)17 هاوتایی ئافره‌ت و پیاو ل ه بانگهوازكردنبۆ دینی خوا و ده‌ربڕینی پشتیوانی ههر له یه‌كه‌م ساتی بانگی ئیالهی و خۆكردنه قوربانی له‌و پێناوه‌دا ،ده‌رخه‌ری ئه‌و راستیه‌ن(.)18 ت هه‌رچی جیاوازی ڕه‌گه‌زی هه‌ی ه بیرمان نه‌چێ له نێوان ئافره‌ت وپیاودا ،هه‌مووی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی ن و به‌خشینی ئارامی و و زیاتر به‌رده‌وامی ژیا ئاوه‌دانیه .هه‌رچی جیاوازی الشه‌یش ه هه‌ی ه ك ه الیه‌نی بایۆلۆژی و فیزیكی ه ل ه دوو ڕه‌گه‌زدا باسی وه‌زیفه‌ی بوونه لهم ژیانه‌دا ،ئه‌وه‌ش لێره‌دا ناتوانین ئێم ه ئاماژه‌ی پێبده‌ین. فێربوون ماف نییه بهڵكو واجبه و ئهركهلهسهر هه‌موو موسڵمانێك كه بخوێنی و شاه‌زا بێت، ئیسالم یه‌كه‌م ئایینه له دونیادا فه‌رمانی به نێرده و رۆیشتن له‌واڵتێكه‌وه بۆ واڵتێكی تر بۆ به‌ده‌ستهێنانی زانست كردووه ،قورئانی پیرۆز یه‌كه‌م گوتار و یه‌كه‌م
ل ه زانستهوه خوای گهوره خۆی ب ه مرۆڤه‌كان ده‌ناسێنێت، كه‌وات ه (االنسان) گوتاری گشتیی ئیالهی ه بۆ سه‌رجه‌م نێر و مێ په‌یڤی ،كه دابه‌زی بۆ پێغه‌مبه‌ری پێشه‌وا (درودی خوای له‌سه‌ر بیت) ،په‌یڤی مرۆڤبوونی به‌یانكرد كه هه‌ردوو ڕه‌گه‌زه‌كه‌ی گرته‌وه. له زانستهوه خوای گه‌ور ه خۆی ب ه مرۆڤه‌كان ده‌ناسێنێت ،كه‌وات ه وهك له به‌شی یه‌كه‌می بابه‌ته‌كه‌دا ئاماژه‌مان پێدا (االنسان) گوتاری گشتیی ئیالهیه بۆ سه‌رجه‌م نێر و مێ ،هه‌ردووكیان ل ه ئه‌رك و مافدا وهك یه‌ك سه‌یرده‌كرێت .قورئانی پیرۆز ب ه ڕوونی ئاماژه‌ی كردووه به‌م هاوتایی و یه‌كسانی ه له چه‌ند ڕوویه‌كه‌وه :وهك یه‌كسانی ل ه په‌رستشدا ،یه‌كسانی له هه‌ڵبژاردنی ئاییندا ،یه‌كسانی ل ه به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری ماڵی‌و ی ئابورییدا ،یه‌كسانی به‌شداری له بواری كۆمه‌اڵیه‌ت و سیاسی. ئه‌و بواران ه ئافره‌تان ل ه چه‌رخی زێرینی دروستبوونی یه‌كه‌م ده‌وڵه‌تی ئیسالمدا ب ه سه‌ركردایه‌تی ڕزگاركه‌ری مرۆڤایه‌تی (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ،ڕۆڵی خۆیان تێدا بینی و كاریان تیادا كرد به به‌رچاوڕوونی و ئاشكرا ،له ژێر پرنسیپه‌كانی ئایینی ئیسالمدا توانیان ئه‌و مافه‌ی ساڵه‌های ساڵبوو لێیان زه‌وتكرابوو ،جارێكی تر به‌ده‌ستی بهێننه‌وه‌و ببنه سه‌ر مه‌شق بۆ ئافره‌تانی دوای خۆیان.
خا ل
پوخته‌ی بابه‌ته‌كه
االشراء .70له‌وه دڵنیا بووین كه ئایینی پیرۆزی ئیسالم ڕێزی مرۆییانه‌ی به‌خشیوه به ئافره‌ت و مافی ته‌واوی له ژیاندا بۆ ده‌سته‌به‌ر كردوه، ڕێگریش بووه له‌و به‌ربه‌ریه‌ت و كۆنه‌په‌رستی كردوه و و نه‌فامیه‌ی ك ه كچانیان زینده‌به‌گۆڕ مافه‌كانیان زه‌وتكردووه ،شوێن و پێگه‌ی ب ه ێ نرخ كردووه. دابونه‌ریت ب ل ه وه‌ش دڵنیاین كه روانگه‌ی زاڵ ل ه گوتاری قورئان و فه‌رمووده‌كانی پێشه‌واماندا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) یه‌كسانی ته‌واو له په‌رستش و فه‌رمانه ئایینییه‌كاندا دیاره ،مه‌گه‌ر له‌و شتانه‌دا نه‌بێت ك ه له‌گه‌ڵ سروشت و الیه‌نی فیزیكی و بایۆلۆجی ئافره‌تدا كۆك نه‌بێت ،وهك جیهاد ل ه پێناوی خوادا ،ك ه جیهاد خۆی فه‌رزی كیفای ه ی ه و فه‌رزی عه‌ین نییه ،خوای گه‌ور ه ئافره‌تی به‌خشیو ه له‌و به‌رپرسیاریه‌تی و فه‌رزه .گوتاری قورئانی جەخت لەسەر سروشتی ئافره‌ت ده‌كاته‌و ه ك ه ل ه هه‌مان سروشتی پیاوه ،یانی سه‌رچاوه‌ی دروستبوونیان یه‌كه (.)20 بۆچوون‌و ڕای ئافره‌تان كه‌متر نیی ه له بۆچوون و ڕای پیاوان( ،المؤمنون والمؤمنات بعضهم اولياء بعض) التوبة .70لهم گوتاره‌دا خوای په‌روه‌ردگار ك و به‌رپرسیارێتی چاكسازی و گۆرانكاری ئه‌ر له كۆمه‌ڵگه‌دا خستۆته سه‌رشانی ئافره‌ت و پیاو پێكه‌وه ،ئه‌ویش نه‌ك ته‌نها ئه‌و بابه‌تانه‌ی په‌یوه‌ندیدارن ب ه ئافره‌تان و مندااڵن ،بهڵكو باس له‌سه‌ر هه‌موو كاروباره‌كانه ك ه په‌یوه‌ندیدار ه ب ه
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تی هه‌تا ئێستا پێی گه‌یشتوو ه سه‌باره‌ت به حه‌قیقه‌تی ئافره‌ت ،ل ه ڕێزی مرۆییانه و كه‌سایه‌تی جیاواز و سه‌ربه‌خۆی له قورئانی پیرۆز و فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ردا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) بوونی هه‌یه ،زۆر ب ه ڕوونی دیار ه ك ه هیچ شتیك ل ه ده‌ق ،بنهما و مه‌به‌سته‌كاندا به‌ربه‌ست نیی ه ل ه ده‌رخستنی ڕێزی مرۆییانه‌ی ل ه بڵندترین وێنا و تێڕوانیندا. ئه‌وه‌ی له ئایینی ئیسالمدا بوونی هه‌ی ه گونجاو ه بۆ دریژه‌دان بۆ گه‌یشتن ب ه پل ه به‌رزه‌كانی كه‌ماڵی رۆحی و مرۆیی .به‌رپه‌رچی ئه‌وه‌ش ده‌داته‌و ه كه هه‌ندێ سه‌یركردنیان بۆ ئافره‌ت ته‌نها بۆ «جنس»ه ،كه روخسارێكی جوان و له‌شوالرێكی كاریگه‌ری هه‌یه ،وهك ئه‌مرۆ ده‌بینیرێت بازرگانیكردن به مێینه‌وه ل ه ده‌زگا ڕاگه‌یاندن و ڕیكالم ه بازرگانیه‌كاندا ،یا بازرگانیكردنی ڕێكخراو ه گه‌وره‌كان له‌سه‌ر الشه و جه‌سته‌ی ئافره‌ته، ئه‌وانه‌ی ئه‌م دیده‌یان هه‌ی ه ئه‌وه‌نده قس ه له‌سه‌ر گوتاری جه‌ست ه ده‌كه‌ن ،قسه‌یان له‌سه‌ر گوتاری رۆح و عه‌قڵ و توانای ئافره‌ت نییه ك ه چه‌ند ه ت رۆڵی ته‌واوكاری كاریگه‌ری هه‌یه ،چه‌ند ه ده‌توانێ و كاریگه‌ر له‌سه‌ر شانۆی ژیان ببینێت.
َك َّر ْم َنا َبن آ َد َم َو مَ َ ح ْل َن ُاه ْم يِف ْال رَ ِّب َو ْال َب ْح ِر َو َر َز ْق َن ُاه ْم ِم َن يِ م ْن َخ َل ْق َنا َت ْف ِض اً َّ ات َو َف َّض ْل َن ُاه ْم َع َلى َك ِث ٍري مَِّ يل) الط ِّي َب ِ
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئافره‌ت نیوه‌ی ئه‌رك و پرۆسه‌ی ئاوه‌دانی و چاكسازی ل ه مێژووی مرۆڤایه‌تیدا گرتۆت ه ئه‌ستۆ، ب ه ڕابردوو و ئێستا و داهاتووشه‌وه
ئه‌و رێزه مرۆییه‌ی كه قورئان باسی ده‌كات یانی رێز و به‌باشی مامه‌ڵه‌كردن لهگهڵیدا و به‌خشینی نیعمه‌ته‌كان ئه‌وه‌ی بۆی گونجاو ه و ئه‌وه‌ی پێی رازییه( .)19ك ه خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رمووێت ( َو َل َق ْد
41
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژیان و ئایینی كۆمه‌ڵگ ه و خه‌ڵكه‌وه ،به‌بێ بوونی هیچ جیاوازییه‌ك ل ه نێوان ئافره‌ت و پیاودا. هه‌موو مه‌شغه‌ڵه‌كانی سه‌ره‌ڕێی كه‌سایه‌تی ئافره‌تی موسڵمان كورتكراوه‌ته‌و ه لهم فه‌رمووده‌ی پێشه‌واماندا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ك ه ده‌فه‌رمووێت (انما النساء شقائق الرجال). شه‌قیقه :یانی خوشكی برای دایك‌و باوكی ك ه له‌گه‌ڵ خوشكه‌كه‌یدا یه‌كسانن له هه‌موو مافه‌كاندا. هه‌روه‌ها گه‌ر ته‌ماشایه‌كی مێژووی ئیسالمیی بكه‌ین ل ه چه‌رخی زێریندا ،به‌شداری ئافره‌تان ن و پێگه‌كاندا به‌ڕوونی له‌سه‌رجه‌م وێستگه‌و شوی ده‌بینین(.)21
******* ژمارە ( )6ئابى 2016
42
سەرچاوە و پەراوێز: مافی مرۆڤ و گره‌نتیه‌كانی له ئیسالمدا ،دكتور موسته‌فا ابراهیم زه‌لمی :وه‌رگیرانی عومه‌ر عه‌لی عفور .چاپی یه‌كه‌م . 2تةفسيرى ئاسان ،ماموستا بورهان ئةمينى.
3مكانة المراة فى القران الكريم والسنة الصحيحة ،دكتور محمد بلتاجى. 4رواه ابوداود ،فى صحيح الجامع الصغير، حديث رقم .2329 ێ ل ه قورئانه‌وه ،وه‌رگیرانی ئیبراهیم 5تیشك مه‌ردۆخی. 6تحرير المراة فى عصر الرسالة،ج -1ص.30 7ته‌فسیری ئاسان ،نوسینی م .برهان ئه‌مینی. 8سه‌یری ته‌فسیری (المنار)ی مامۆستا (ره‌شید ره‌زا) به‌رگی ،50/5و ڕۆژنامه‌ی ئاینده ژمار ه ،31 ئافره‌ت و هه‌ڵوێستێكی ژیاری ،بكه. 9صحيح البخارى ,1610 /4 :برقم .4163 10مافی مرۆڤ و گره‌نتیه‌كانی ل ه ئیسالمدا، دكتور موسته‌فا ابراهیم زه‌لمی. 11كتاب تحرير المراة فى عصر الرسالة ،ج-1 ص.70 12رواه البخارى فى صحيحه ،رقم 1306 13رواه البخارى فى صحيحه ،رقم 849 14مافی مرۆڤ و گره‌نتیه‌كانی ل ه ئیسالمدا، دكتور موسته‌فا ابراهیم زه‌لمی < وه‌رگیرانی عومه‌ر عه‌لی عفور .چاپی یه‌كه‌م ،ال.57 15رواه الترمذي 16اخرجه الترمذى ،ج-4ص ،660رقم حديث ،2502ابوداود-ج– 4ص ،269رقم حديث .4875 17البخاري :كتاب المغازي ،باب من شهد الفتح ( .)4053مسلم :كتاب الحدود ،باب قطع السارق الشريف وغيره والنهي عن الشفاعة في الحدود (.)1688 18االسالم والمساواة بين الرجل والمراة ، للدكتور محمد راتب النابلسى. 19لسان العرب فى مادة (ك.ر.م) 20مكانة المراة فى االسالم ،د .فوزية العشماوي. 21سەرچاوەی پێشوو.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئازادی
وهك ڕۆحی شه‌ریعه‌ت لەدایكبوی .1984 ماستەر لە فەلسەفەی ئیسالمیی. چەند بابەتی باڵوكراوەی هەیە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
حەكیم ئەبوبەكر
43
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
44
پێشه‌كی
كاتێك له ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌ت ورد ده‌بینه‌وه ،هه‌موو ئه‌و ده‌سته‌واژانه‌ی به ئه‌مر و نه‌هی و ئیباحه گوزارشتی لێكراون ده‌مانگه‌یه‌نێته ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌تی تێدا به‌ئاشكرا ده‌ركه‌وتووه خۆی به ئاماج ده‌گرێت ،بۆیه لێره‌وه به‌رپرسیارییه‌تییه‌كه ده‌كه‌وێته سه‌رشانی فه‌قیهزانان كه به‌وردی له‌و مه‌به‌ستانه ڕابمێنن، بۆیه گرنگیدان به‌م مه‌سه‌له‌یه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خودی گرنگیدان به شه‌ریعه‌ت ،له‌به‌رئه‌وه‌ی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت بنه‌مایه‌كه له بنه‌ماكانی شه‌ریعه‌ت ،وهك شاتبی ئاماژی پێداوه .بۆیه ئه‌م گرنگی پێدانه – چی وهك ناوه‌ڕۆك یاخود وهك جێبه‌جێكردن- ده‌گه‌رێته‌وه بۆ سه‌رده‌می هاوه‌اڵن كە له سه‌رده‌ستی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) فێربوون و ئاراسته كراون. به‌اڵم ئێستا وهك فه‌قیهزانانی هاوچه‌رخ ئاماژه‌یان به‌وه كردوه ئه‌و مه‌به‌سته شه‌رعییانه پێشتر كه له پێنج جۆر كورتهاتبوون سنوردار نین ،كه ناسرابوون به پێنج زۆر پێویستییه‌كان ،كه خۆیان له ئایین ،عه‌قڵ، وه‌چه‌و ماڵدا ده‌بینیه‌وه ،ههر ئه‌مانه بریتی نین له كۆی گشتیی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت ،بهڵكو مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت لیستێكی كراوه‌ن و ده‌نگونجێت بۆی زیاد بكرێت ،چونكه چه‌ندین مه‌به‌ستی تریش هه‌ن كه خۆیان له چوارچێوه‌ی ئه‌و پێنج مه‌به‌سته‌دا نابیننه‌وه، بۆیه ئیسالم هاتووه و ئازادی فیكری و بیروباوه‌ڕی كردۆته پیتۆڵێ نه‌ك به شێوازی مافێكی موباح ته‌نها بۆ موسڵمان بێت ،بهڵكو له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه كه ئه‌ركێكه له‌سه‌ری ،له‌به‌ر زۆری هاتنی ئه‌و بابه‌ته ،كه ده‌كرێت بووترێت له پله‌كانی مه‌به‌سته شه‌رعییه‌كاندا ده‌گاته پله‌ی پێویستییه‌كان ،كه‌واته وهك ئیبن عاشور ئاماژه‌ی پێداوه مه‌به‌ستێكی پێویسته له مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت.
چونكه له ئیسالمدا ئازادی وه‌رگرتنی بیروباوه‌ڕ ده‌روازه‌یه‌كی سه‌ره‌كییه بۆ ئیمانێكی ڕاسته‌قینه ،ههر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه هه‌ندێك له زانایان ئیمانی چاولێكه‌ری به ئیمانی راسته‌قینه هه‌ژمار ناكه‌ن ،زۆربه‌شیان به ئیمانی ناته‌واوی ده‌زانن. ده‌روازه ئه‌وه‌نده‌ی بڕوانیته وته‌كانی بیریاران و توێژه‌رانی فه‌لسه‌فه له‌مه‌ڕ چه‌مكی ئازادی ،توشی حاڵه‌تێكی ونبوون دێیت ،چونكه توێژینه‌وه‌یه‌كی ئه‌قاڵنی سه‌باره‌ت به خودی ئه‌م چه‌مكه و شیتاڵكردنه‌وه و ڕاڤه‌كردنی پێكهاته‌كه‌ی و به‌ڵگه‌هێنانه‌وه له‌سه‌ری به شێوه‌یه‌ك وێنای ده‌كه‌یت كه ئه‌مه وه‌همێكه و ناتواندرێت له ماهیه‌ته‌كه‌ی تێبگه‌یت ،هه‌روه‌ك چۆن زانایان توشی واقوڕمان بوون له مه‌ڕ چه‌مكگه‌لێكی وهك «عه‌قڵ» یاخود «روح» ی مرۆڤ ،ناتوانن پێناسه‌گه‌لێكی بۆ به‌ده‌ست بخه‌ن و به‌ده‌سته پاچه‌یی ده‌كه‌ونه نێو تێكه‌ڵكردن و دژایه‌تیكردنی چه‌مكه‌كان ،خۆی ئه‌مه‌ش بۆ ناشایسته‌یی ئامرازه مه‌عریفه‌ییه‌كانمان له ده‌رككردن به ماهیه‌ته‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه)1(. له دیارترین ئه‌و لێكه‌وته و په‌شۆكاوییه‌ی به‌سه‌ر چه‌مكی ئازادی هاتووه ،ده‌ره‌نجامی پشتهه‌ڵكردنی توێژه‌رانی ئه‌م چه‌مكه‌یه له پێشكه‌شكردنی تێگه‌یشتنێكی گشتگیر .ههر له‌سه‌ره‌تاوه زۆرێك له بیرمه‌ندانی ئه‌م بواره بێقابیله‌یه‌تی خۆیان ڕاگه‌یاندووه له‌وه‌ی بتوانن تێگه‌یشتنێك بۆ ماهیه‌تی چه‌مكی ئازادی بسازێنن. ئه‌وه‌ی جێگه‌ی تێڕامانه ،فه‌یله‌سوفه لیبڕاڵه‌كانی سه‌رده‌م و بیریارانی پێش خۆشیان كه خۆیان به بنیات و شیكاری ئه‌م چه‌مكه‌وه سه‌رقاڵ كردبوو، نه‌یانتوانیوه رێگایه‌ك بدۆزنه‌وه گوزارشت بكات له به‌رجه‌سته‌كردنی چه‌مكی ئازادی ،ئه‌وه‌ی پێی گه‌یشتوون زیاتر خوالنه‌وه بووه له تێڕوانینێكی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ده‌روونی بۆ ته‌فسیركردنی چه‌مكی ئازادی! بۆنمون ه مۆریس فالمان( .)2كاتێك گوزارشت له چه‌مكی ئازادی ده‌كات ده‌ڵێت «ئێمه هه‌ست ده‌كه‌ین ئازادین و ئازادیش نین» .دواتر ده‌ڵێت «ئازادی بۆنێكه و بۆنی ده‌كه‌ین» ،ئه‌مه جۆرێكه له گوزارشتكردن به پێوه‌ری هه‌ستكردنی ده‌روونی بۆ چه‌مكی ئازادی، هه‌ربۆیه كاتێك سه‌رنج ده‌خه‌ینه سه‌ر فه‌رهه‌نگه فه‌لسه‌فییه‌كان تا پێناسه‌یه‌ك بۆ چه‌مكی ئازادی به ده‌ست بخه‌ین ،زۆر به ڕوونی ئه‌وه‌ت به‌رچاو ده‌كه‌وێت كه چۆن خۆیان له پێناسه‌یه‌كی گشتگیر بۆ ئه‌م چه‌مكه ده‌پارێزن ،ڕاسته‌وخۆ ده‌چنه سه‌رباسی به‌ش و جۆره‌كانی ئه‌م چه‌مكه ،بێ ئه‌وه‌ی خۆیان له ماهیه‌تی بابه‌ته‌كه بده‌ن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ندێك له بیریاران ههوڵیانداوه داڕشتن بۆ ماهیه‌تی ئازادی بكه‌ن ،به‌اڵم جیاوازی زۆر له نێوانیاندا هاتۆته ئاراوه ،تا هه‌ندێك جار ده‌گاته پله‌ی دژه‌وانه .بۆی ه هه‌ركه‌سه و به گوێره‌ی میتۆد و ڕێبازی خۆی هه‌وڵیداوه داڕشته بۆ ئەم چه‌مكه بكات، ههر له‌به‌ر ئه‌مه‌یه زه‌حمه‌ته بتواندرێت ئه‌و پێناسه و داڕشتانه چوارچێوەدار بكرێت ،بۆ نموونه هه‌ندێك له‌و كه‌سانه‌ی كه گرنگیان به‌م چه‌مكه داوه و تیاندا ته‌نها پێناسه‌ی خۆرئاواییه‌كانی كۆكردۆته‌وه ،پتر له دووسه‌د پێناسه‌ی جیاوازی له‌خۆگرتووه .له دیارترین پێناسه‌كانیش كه باسكراوه ئه‌و وته‌یه كه ده‌ڵێن «ئازادی بریتییه له نه‌بوونی زۆر لێكردن» ،به‌اڵم ئه‌م سنور و دیاریكردنه‌ش بۆ گوزارشتكردن لهم چه‌مكه بێ كێشه نییه ،چونكه دووباره لێكتێگه‌یشتنی جیاواز هه‌یه بۆ چه‌مكی «زۆرلێكردن» ،كه چه‌ندین مانای جیاواز له خۆی كۆده‌كاته‌وه ،بۆ ههر مانایه‌كیش چه‌ندین پرسیار و چه‌ند و چوون هه‌یه( .)3ئه‌گه‌ر بچینه سه‌ر پێناسه‌كانی بیریارانی عه‌ره‌بی و ئیسالمی ئه‌وانیش به‌رده‌ر نین له‌و تێكه‌ڵه فیكریه كه بیریارانی خۆرئاوا تێی كه‌وتوون(.)4
زانایانی پێشین له شه‌ریعه‌تی ئیسالمیی گرنگییه‌كی ئه‌وتۆیان به پێناسه و چه‌مكی ئازادی نه‌داوه ،تا تێگه‌یشتنێی تایبه‌ت بخوڵقێنن به‌و جۆره‌ی كه ئێستا باڵو و به‌رچاوه ،بهڵكو نووسینه‌كانیان ده‌رباره‌ی ئه‌م چه‌مكه خۆی ته‌نها له زاراوه زمانه‌وانییه‌كاندا قه‌تیس كردووه ،كه به چه‌ند ئاماژه‌یه‌كی جیاواز گوزارشتیان له واتاكانیان كردووه وهك له‌وەو پێش باسمان كردووه. ئازادی له تێڕوانینی ئسالمیدا سپارده‌یه‌كه ،واته به‌رپرسیارییه‌تی و هۆشیارییه به‌هه‌ق و ڕاستی و پابه‌ند بوونه پێوه‌ی و توانایه تێیدا ،به‌اڵم ئازادی به مانای پێكهاته‌یی (التكوینی) ڕێگه‌پێدان و هه‌ڵبژاردنه یاخود فیتره‌ته ،خوا به جۆرێك له دروستكردن تایبه‌تی كردووین كه هه‌ڵگری توانای خێر و شه‌ڕه. ئه‌وه‌شه به‌رپرسیارییه‌تی ،به‌اڵم به مانا ڕه‌وشتییه‌كه یاخود ته‌شریعییه‌كه خۆسازاندنه(.)5 به‌پێی ده‌سته‌واژه‌ی ئوسوڵییه‌كان ئازادی ئه‌وه‌یه كه موماره‌سه‌ی به‌رپرسیارییه‌تی بكه‌ین به شێوه‌یه‌كی پۆزه‌تیڤیانه و ملكه‌چانه ئه‌رك ئه‌نجام بده‌ین ،به هه‌ستان به فه‌رمان و دووركه‌وتنه‌وه له شته ڕێگریلێكراوه‌كان. هه‌روه‌ها زانایانی عه‌قیده و عیلمی كه‌الم له‌فزی ئازادیان به‌كار بردووه ،مه‌به‌ستیان پێی ئیراده و توانا و كاریگه‌ری مرۆڤه له هه‌مبه‌ر كردەوه‌كانیدا كه ئازاد ه و ده‌توانێت ئه‌وه هه‌ڵبژێرێت كه خۆی ده‌یخوازێت(.)6 هه‌روه‌ها زانایانی ته‌زكیه و ته‌سه‌وفیش چه‌مكی ئازادییان به‌كاربردووه و مه‌به‌ستیان پێی ئازاد بوون بووه له كۆیالیه‌تی نه‌فس و ئاره‌زوو و حه‌زه دونیاییه‌كان(.)7 به‌اڵم كاتێك ده‌ڵێین زانایانی پێشین به‌و تێگه‌یشتنه‌ی ئه‌م سه‌رده‌مه باسی ئازازادییان نه‌كردووه ،مانای ئه‌وه نییه خۆیان له‌و بابه‌تە
45
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
46
بواردبێت ،بهڵكو به پێچه‌وانه‌وه چه‌ندین تیۆری گشتگیر و زانستی و وردیان داڕشتووه ،تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی ده‌گونجێت بڵێین هه‌موو پێكهاته‌كانی ئازادی به مانا سه‌رده‌میانه‌ی ئه‌مڕۆی له‌خۆده‌گرێت. تاهیر بن عاشور (1973-1879ز) كاتێك باسی چه‌مكی ئازادی ده‌كات ده‌ڵێت «له دوای له ناوچوونی كۆیالیه‌تی وشه‌ی ئازادی مانایه‌كی تری له‌خۆگرت، جیا له‌و مانایه‌یی به‌رامبه‌ر به كۆیالیه‌تی هه‌یبوو، ئه‌ویش بریتیبوو له فراوانبوونی ویستی مرۆڤ كه بتوانێت ههر كارێك بیه‌وێت ئه‌نجامی بدات ،به‌بێ ئه‌وه‌ی كه‌س ڕێگری لێ بكات»(.)8 ئه‌گه‌ر بچینه سه‌ر گوتاری ئیسالمیی سه‌رده‌م، ئه‌وه بابه‌ته‌كه هه‌ندێك جیاوازه ،چونكه به‌كاربردنی چه‌مكی ئازادی زۆر به‌رباڵوه ،ئه‌مه‌ش ده‌ره‌نجامی چه‌ند هۆكارێكی جیاوازه ،ئه‌م به‌كاربردنه‌ش له‌سه‌رده‌می بوژاندنەوەی عه‌ره‌بیه‌وه ده‌ستپێده‌كات. ره‌فاع ته‌هتاوی(1873-1801ز) یه‌كه‌مین بیریاری ئیسالمی بوو كه له‌فزی ئازادی هێنایه به‌رباس، و گشتگیر هه‌وڵده‌دات به‌شێوه‌یه‌كی گشتیی به‌شه‌كانی شیكار بكات و پۆلێنیان ده‌كات بۆ پێنج به‌ش ،ئه‌وانیش :ئازادی سروشت ،ئازادی ئاكاری، ئازادی ئایین ،ئازادی مه‌ده‌نی و ئازادی سیاسی(.)9 پاش ئه‌و به‌كارهێنانی به‌شێوه‌یه‌كی فراوان گرنگی پێدرا تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی هیچ كه‌سێكی دیار نه‌بوو قسەی له‌سه‌ر ئه‌م چه‌مكه نه‌بێت ،به‌تایبه‌تیش خەیرەدینی تونسی ،محه‌ممه‌د عه‌بده ،موحه‌ممه‌د ڕه‌شید ره‌زا و چه‌ندانی تر. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی عه‌بدوڕه‌حمان كه‌واكیبی(-1855 1902ز) به‌هێزترینی ئه‌و كه‌سانه‌بوو كه زۆر به وردی و تێروته‌سه‌لی مانا و ڕاڤه‌ی بۆ چه‌مكی ئازادی داڕشت ،كه بووه جێگای سه‌رنج و تێڕامانی پێڕی رۆشنیرانی ئه‌و كات و ڕه‌واجێكی زۆری پێدرا ،چونكه ئه‌و باوه‌ڕی وابوو كه گه‌و‌رەترین به‌اڵ
بۆ پارێزگاریكردن له ئازادی ئیسالم هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی قه‌ده‌غه كردووه كه ده‌بنه هۆی داخورانی ئازادییه‌كان.
و شه‌ڕ كه به‌رۆكی موسڵمانانی گرتوه بریتییه ل ه ونبوونی مانای ئازادی ،ئه‌وه‌ش به شێوه‌یه‌ك له ناو تاكه‌كاندا ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه و له بیریان چۆته‌وه چۆن به‌ده‌ستی بێنن و چۆن هه‌ستی پێبكه‌ن .هه‌روه‌ها دەڵێت «داری ئازادی ئه‌به‌دی قه‌ت به‌بێ خوێن به‌ر ناگرێت» .عه‌بدوڵاڵ عه‌ره‌وی ده‌ڵێت «تێگه‌یشتنی بیریارانی عه‌ره‌بی بۆ چه‌مكی ئازادی به‌ده‌ر نه‌بووه له كاریگه‌ری تێڕوانینی لیبڕاڵی رۆژئاوایی ،چونكه نه‌یانتوانیه‌وه تێگه‌یشتنێكی سه‌ربه‌خۆ دور له بیری رۆژئاوایی بسازێنن(.)10 هه‌وه‌ها ئه‌مه‌ش هه‌مان بۆچونی دكتۆر محه‌ممه‌د عیماره‌شه به‌تایبه‌ت له ئاست لێكدانه‌وه‌كانی كه‌واكیبیدا ،كه ئه‌و پێیوایه تێگه‌یشتنی كه‌واكبی بۆ ئازادی هاوشێوه‌ی بیریارانی ڕۆژئاواییه‌كانه به‌وه‌ی هیچ سنورێكی بۆ ئازادی دیاری نه‌كردووه .بۆیه ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت ئاراسته‌كانی تێگه‌یشتنی فیكری ئیسالمی هاوچه‌رخ ده‌رباره‌ی ئازادی بخه‌ینه‌ڕوو، ئه‌وا ده‌كرێت دابه‌ش بكرێت به‌سەر دوو ئاراسه‌ته باودا ئه‌وانیش: ئاراسته‌ی یه‌كه‌م بریتییه له‌و ئاراسته‌ی ته‌واو نزیكه له تێگه‌یشتنی رۆژئاوایی بۆ ئازادی ،ئه‌وه‌ی لهم ئاراسته‌یه‌دا به‌دی ده‌كرێت ته‌نها خوالنه‌وه و ڕاڤه‌كردنی ئازادییه الی بیریارانی رۆژئاوایی ،بۆیه
خا ل
َْ ْ َ ني ُم ْن َف ِّك َ اب َوالمُْ ْش ِر ِك َ ني َح َّتى َت ْأ ِت َي ُه ُم ْال َب ِّي َن ُة) أه ِل ال ِكت ِ
(سورة البينة )1:بیریان بۆ ئه‌م مانایه نه‌ڕۆیشتووه، هیچ رێگایه‌ك نییه بۆ ده‌ربازبوون و ئازادی ،مه‌گه‌ر به‌رنامه‌ی به‌ندایه‌تی خوا نه‌بێت ،په‌یڕه‌وی ئه‌ركه‌كان (تكالیف) ئه‌و مه‌سه‌له‌یه ئازادی ده‌كاته ڕه‌وشتێكی خودی(.)11 حه‌سه‌ن تورابی بۆمانایه‌كی نزیك له ماناكه‌ی فاسی ده‌ڵێت «ئازادی قه‌ده‌ری مرۆڤه كه له هه‌موو دروستكراوێكی غه‌یری خۆی جیای ده‌كاته‌وه ،به خواستی خۆی كڕنوشی بۆ خوا برد له‌و ڕووه‌وه كه خوا هیچ شتێكی له پێكهاته‌كه‌یدا دروست نه‌كردبوو ناچاری بكات بۆ باوه‌ڕهێنان ،نه ڕێگاشی پێداوه به زۆر ئیمان به غه‌یری خۆی بهێنیت .ئازادی ئامانج نییه
ژمارە ( )6ئابى 2016
هیچ هه‌وڵێكی وانه‌دراو ه تاوه‌كو خۆی له وێناكردنی خۆرئاوایی جیا بكاته‌وه. ئاراسته‌ی دووه‌م ،بریتییه له‌و ئاراسه‌ته‌ی د‌ركی به جیاوازی و وێناكردنی چه‌مكه‌كان كردووه له نێوان فیكری رۆژئاوا و فیكری ئیسالمیدا ،ئه‌م ئاراسته‌یه ئه‌وه‌ی له‌به‌رچاوگرتووه ئه‌و جیاوازییه ده‌ركه‌وێت و ڕوون و دیار بێت ،ئه‌م ئاراسته‌یه‌ش ههر له‌سه‌ره‌تای به‌كاربردن چه‌مكی ئازادی له‌سه‌ر ده‌می نه‌هزه‌ی عه‌ره‌بیدا هاته كایه‌وه ،له دیارترین ئه‌و كه‌سانه هه‌وڵی به‌دیار كردنی ئه‌م جیاوازییه‌یاندا، مێژوونوسی مه‌غریبی ئه‌حمه‌د ناسرییه كاتێك ده‌ڵێت «ئه‌وه بزانه ئه‌و ئازادییه كه فه‌رنسییه‌كان بانگه‌شه‌ی بۆ ئه‌كه‌ن لهم سااڵنه‌دا هی دانه‌ره بێدینه‌كانه ،چونكه به وته‌ی ئه‌وان مافی خوا مافی دایك و باوك مافی مرۆڤایه‌تی نامێنێت .ئه‌وه‌ش بزانه ئازادی شه‌رعی ئه‌وه‌یه كه خوا له كتێبه‌كه‌یدا باسی كرد و پێغه‌مبه‌ر ڕوونی كردۆته‌وه بۆ ئومه‌ته‌كه‌ی .بۆیه كاتێك بیریارانی ئیسالمی د‌ركیان به ئاستی جیاوازی تێگه‌یشتنی ئیسالمی و رۆژئاواییه‌كان كرد ،هه‌وڵی ئه‌وایاندا داڕشتنی نوێ بۆ چه‌مكی ئازادی بسازێنن، به شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ داواكارییه‌كانی شه‌ریعه‌تدا بگونجێت و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئیسالم له‌به‌رچاو بگیرێت.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئایین خۆی له گرنگترین مه‌به‌ستە زه‌روورییه‌كانی شه‌ریعه‌تە ،به‌اڵم نابێت پێش ئازادی بكه‌وێت
له‌و كه‌سانه‌ش كه ههوڵیانداوه داڕشتنه‌وه بۆ ئه‌م چه‌مكه بكه به مه‌فهومه ئیسالمییه‌كه‌ی دكتۆر فه‌تحی درینیه كاتێك ده‌ڵێت «ئازادی هێز و توانایه‌كی گشتیه كه خوا دانی پیاناوه بۆ سه‌رجه‌م تاكه‌كان ،وهك یه‌ك به‌شێوه‌یه‌ك بتوانن ئه‌وه‌ی بۆخۆیان باشه ئه‌نجامی بده‌ن به‌بێ ئه‌وه‌ی زیان به به‌رامبەر بگه‌یه‌نن». دكتۆر ره‌حیل غه‌رابه ده‌ڵێت «ئازادی توانایه‌كه خوا داویه‌تی به تاكه‌كان ،بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ستن به جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه‌كانیان و پاراستنی مافه‌كانیان، هه‌ڵبژاردنی ئه‌وه‌ی كه سودیان بۆ به‌رجه‌سته ده‌كات و خراپه‌یان لێ الده‌دات به‌بێ ئه‌وه‌ی زیان به به‌رامبه‌ر بگه‌یه‌نن». عالل فاسی (1974-1910ز) ده‌لێت ئازادی «دانانێكی یاساییه و مافێكی سروشتی نییه ،مرۆڤ نه‌ده‌گه‌یشته ئازادییه‌كه‌ی ئه‌گه‌ر دابه‌زینی وه‌حی نه‌بوایه .مرۆڤیش به ئازادی نه‌خوڵقاوه ،بهڵكو بۆ ئه‌وه‌ی ئازاد بێت .ئازادی هه‌وڵ و تێكۆشانه له‌ڕێگای به‌ندایه‌تی خودا وبه‌ڕه‌ڵاڵییه‌كی ئاژه‌ڵی نییه» .فاسی سه‌ری سوڕماوه له‌وه‌ی چۆن زانایانی ئیسالم لهم ئایه‌ته‌ی سوره‌تی (البینة)دا مَ ْ (ل َي ُك ِن َّال ِذ َ ين َك َف ُروا ِم ْن
47
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
48
بهڵكو هۆكارێكه بۆ په‌رستشی خوا ،ئه‌م به‌ندایه‌تیه‌ش هه‌ستكردن به په‌ڕگیر له مرۆڤدا ناوروژێنێت ،چونكه كه‌سی بڕوادار خوا به پاڵنه‌ری خۆشه‌ویستی و به مه‌زنگرتن و هه‌ستكردن به نیعمه‌ته‌وه ده‌په‌رستێت، كه هانده‌ری سوپاسگوزاریه ،ئه‌و كاره‌ی وا له ئازادی ده‌كات ببێته هۆكار و به‌رهه‌می په‌رستشی خوا .گه‌رچی ئازادی له ڕووه یاساییه‌كاندا رێپێدان (اباحه) بێت ،ئه‌وا له ڕووه ئایینیه‌كه‌یدا ڕێبازێكی په‌رستشی خوایه ،پێویسته له‌سه‌ر مرۆڤ ئازاد بێت بۆ په‌روه‌ردگاری ،دڵسۆز بێت له وه‌رگرتنی ڕا و هه‌ڵوێستیدا .ئه‌م ئازادییه له تێڕوانینی ئیسالمدا ڕه‌هایه چونكه هه‌وڵێكی نه‌پساوه به‌ره‌و ڕه‌ها .چه‌ند دڵسۆزیش زیاد بكات له به‌ندایه‌تیدا بۆ خوا ئه‌وه‌نده‌ش زیاتر ده‌بێت له ههر دروستكراوێكی ناو سروشت، چه‌ند بڕێكی زیاتریش له پله‌كانی كامڵبوونی مرۆیی ده‌ستده‌كه‌وێت(.)12 یه‌كێكی تریش له‌و بیریارانه‌ی كه ههوڵیانداوه داڕشتنه‌وه بۆ ئازادی بكه‌ن دكتۆر ته‌ها عه‌بدوڕه‌حمان، به‌شێوه‌یه‌ك پێناسه‌كه‌ی دروست ده‌كاته‌وه كه له‌گه‌ڵ مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌تدا بگونجێت ،هه‌روه‌ها پێناسه‌كانی تورابی و فاسیش له‌خۆ ده‌گرێت و ده‌ڵێت «ئازادی بریتییه له‌وه‌ی په‌روه‌ردگارت به ئیختیاری خۆت بپه‌رستیت ،نه‌هێڵی دروستكراوه‌كان بتكه‌نه كۆیله‌ی خۆیان ،جا ئه‌و كۆیله بوونه رووكاری بێت یاخود به نه‌واخن(.)13 په‌یوه‌ندی ئازادی به مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ته‌وه ده‌قه‌كانی شه‌ریعه‌تی ئیسالم نه‌هاتووه حه‌سری ئه‌و مه‌به‌ستانه بكات كه دهیە‌وێت بیگه‌یه‌نێت ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زانایانی پێشین به‌شێوه‌یه‌كی فراوان باسی مه‌به‌سته شه‌رعیه‌كانیان كردووه ،به‌اڵم نه‌هاتوون داڕشتنێكی شمولی و ئیستقرائی بۆ دیاریكردنی مه‌به‌سته‌كان ئه‌نجام بده‌ن و پێناسه‌یه‌كی بۆ بسازێنن ،هه‌روه‌ها زۆرێكیان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه
مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت له چه‌ندانه‌یەكی دیاریكراودا كۆبكه‌نه‌وه. به‌اڵم ئه‌وه‌ی زیاتر كاریان له‌سه‌ر كردووه و باسیان كردووه و كردنیه‌ته مه‌نهه‌جێكی دیار له ناویاندا جوغزكردنی مه‌به‌سته پێویستەكان (الضروريات) بووه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌م جۆره له‌مه‌به‌سته‌كان ته‌نها به‌شێكن له كۆی گشتی مه‌به‌سته‌كان ،به‌اڵم دووباره زانایان لهم پۆلێنكردنه‌شدا كۆك نین و بیروبۆچونی جیاوازیان زۆره ،هه‌ندێكیان له پێنج به‌شدا كورتی ده‌كه‌نه‌وه ،هه‌ندێكی تریان زیادی ده‌كه‌ن ،تیاشیاندا هه‌یه كه‌متری ده‌كاته‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت وهك ژماره به ده‌قێك له ده‌قه‌كان دیاری نه‌كراوه، بۆیه زیاتر زانایانی پێشین ئیجتهادیان كردووه و ههوڵیانداوه به‌دواداچوون و كۆكردنه‌وه و پۆلێنكاری بۆ بكه‌ن ،بۆیه دووباره لێره‌شه‌وه توشی حاڵه‌تی جیاوازی بیروبۆچوون بونه‌ته‌وه ،هه‌ندێكیان چه‌ند بابه‌تێكی زیاتر و هه‌ندێكیشیان كه‌متری پۆلێن كردووه ،ته‌نانه‌ت میتۆدیشان بۆ پۆلێنكردنه‌كان جیاوازه هه‌ندێكیان ده‌یكه‌ن به دوو به‌شه‌وه ،دینی و دونیایی ،هه‌ندێكیان بۆ سێ به‌شی پۆلێنی ده‌كه‌ن، زه‌رووریات (الضروريات) ،پێویستییه‌كان (الحاجیات) به‌باشزانراوه‌كان (التحسینیات) ،تیاشیاندا هه‌یه دابه‌شی ئه‌كات بۆ پێنج به‌ش وهك ئه‌وه‌ی ئیبن فه‌رحانی مالیكی كردویه‌تی(.)14 به‌اڵم زانایانی سه‌رده‌م گرنگیان به لێكۆڵینه‌وه ده‌رباره‌ی ژماره‌ی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌تداوه ،بۆ ئه‌م زیادكردن و كه‌مكردنه‌ش له جۆره‌كانی مه‌به‌سته شه‌رعییه‌كان ههر زانایه و كۆمه‌ڵێك به‌ڵگه‌و پاساوی خۆی هه‌یه ده‌رباره‌ی ئه‌و بۆچوونه‌ی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كات. بیریارانی سه‌رده‌م تانه له ژماره‌ی ئه‌و مه‌به‌ستانه ده‌ده‌ن كه پێشین باسیان كردوون ،پێیانوایه
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ناتوانرێت مه‌به‌سته زه‌روورییه‌كان كورتبكرێنه‌و ه له‌و چه‌ند دانه‌یه‌ی پێشین باسیان لێوه كردووه تاوه‌كو ببێته مه‌رجه‌عێك بۆ رێكخستنی كاروباری تاك و كۆمه‌ڵگای سه‌رده‌می مۆدێرن. دكتۆر جه‌مال عه‌تییه ده‌ڵێت «زانایانی كۆن زیاتر چاویان ڕووه و مرۆڤ وهك تاكێك بووه ،به‌شێوه‌ی پێویست و فراوان ئاوڕیان له كۆمه‌ڵگا و ئوممه‌ت نه‌داوه‌ته‌وه ،بۆیه زۆربه‌ی ئه‌و مه‌به‌ستانه‌ی باسیان كردووه ده‌رباره‌ی ڕه‌هه‌نده تاكه كه‌سییه‌كانن ،تا ڕه‌هه‌نده كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،بۆیه پێویسته ئاوڕێك له‌و مه‌به‌ستانه بدرێته‌وه كه په‌یوه‌ستن به بنیاتنانی كۆمه‌ڵگاوه(.)15 له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بانگه‌شه‌ی زۆر كراوه تا مه‌به‌سته زه‌روورییه‌كان ده‌ستكاریبكرێن و زیادبكرێن له‌و پێنج دانه‌ی دیاریكراون ،به‌اڵم ئه‌وانه‌ی ئه‌و بانگه‌شه‌یه ده‌كه‌ن خۆیان له‌سه‌ر ئالیه‌تێكی ڕوون و جێگیر بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌و زیادكردنه‌ی كه داوایان كردووه كۆك نین ،بۆیه دووباره لێره‌وه زانایان بۆچونی جیاوازیان هه‌یه ده‌رباره‌ی پێشنیازه‌كانیان بۆ زیادكردنی مه‌به‌سته زه‌روورییه‌كان ،هه‌یانه ده‌ڵیت ده‌بێت چه‌مكی دادپه‌ره‌وری (العدالة) زیاد بكرێت، هه‌نێكیان برایه‌تی و پێكه‌وه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی، هه‌ندێكی تر ئازادی و كه‌رامه‌تیان داناوه ،به‌هه‌مان شێوه چه‌ندین پێشنیازی تریش كراوە. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته به دیاریكردنی په‌یوه‌ندی چه‌مكی ئازادی به مه‌به‌ستێك له مه‌به‌سته زه‌رووره‌كانی شه‌ریعه‌ته‌وه ،تا وهك خۆی مه‌به‌ستێكی سه‌ربه‌خۆ و سه‌ره‌كی بێت ،لهم بایه‌ته‌شدا ئه‌و زانا و بیریارانه‌ی خاوه‌نی ئه‌م بیردۆزه‌ن قسه‌ی جیاوازیان هه‌یه ،به میتۆدی جیاوز له په‌یوه‌ندییه‌كه ئه‌ڕوانن. هه‌یانه ئازادی كردۆته مه‌به‌ستێكی سه‌ربه‌خۆ له مه‌به‌سته‌كان ،ئه‌و بیرمه‌ندانه‌ی خاوه‌نی ئه‌م بیردۆزه‌ن خۆیان له محه‌ممه‌د غه‌زالی و یوسف قه‌رزاوی
چه‌ندان كه‌سایه‌تی تردا ده‌بیننه‌وه ،هه‌رچه‌نده ئه‌م كه‌سایه‌تیانه‌ش بۆچوونه‌كانیان هاوڕاو ڕوون نییه كه مه‌به‌ستیان له چی جۆره ئازادییه‌كه تا ببێته مه‌به‌ستێكی سه‌ربه‌خۆ له مه‌به‌سته زه‌روورییه‌كانی شه‌ریعه(.)16 هه‌روه‌ها له‌و كه‌سایه‌تیانه‌ش كه چه‌مكی ئازادی هه‌ژمار ده‌كه‌ن له نێو مه‌به‌سته زه‌روورییه‌كان به‌اڵم پله‌ی سه‌به‌خۆیی ناده‌نێ ،دكتۆر جه‌مال عه‌تییه له كاتێكدا ژماره‌ی مه‌به‌سته‌كان الی ئه‌و بیست و چوار مه‌به‌ستی تێپه‌ڕاندووه ،هاتووه چه‌مكی ئازادی له ژێر مه‌به‌سته‌كانی تردا به شێوازێكی جیاواز پۆلێن كردووه ،بۆ نموونه ئازادی تاكه‌كه‌سی له ژێر بابه‌تی كه‌رامه‌تی مرۆڤدا باسكردووه ،ئازادی كۆمه‌اڵیه‌تی له ژێر پاراستنی ئاسایشدا باسكردووه(.)17 سه‌رچاوه‌ی ئه‌وه‌ی ئازادی بكرێت به به مه‌به‌ستێك له مه‌به‌سته سه‌ره‌كییه‌كانی شه‌ریعه‌ت له‌وه‌وه سهرچاوه ده‌گرێت كاتێك خوێندنه‌وه بۆ فروعه فقهییه‌كان و حوكمه شه‌رعییه‌كان ده‌كرێت ،وهك تاهیر بن عاشور ده‌ڵێت «له نهێنیه‌كانی شه‌ریعه‌تی ئیسالم ئه‌وه‌یه كه سوربین له باڵوكردنه‌وه‌ی ئازادی له ناو ئیسالمدا به شێوازێكی رێكخراو ،كاتێك خوا پێغه‌مبه‌ری ئیسالمی نارد ،ئه‌وكات كۆیالیه‌تی له ناو مرۆڤه‌كاندا زۆر باڵوبوو ،خه‌ڵكی ماڵ و سامانیان له‌سه‌ر په‌یدا دهكرد ،هۆكاره‌كانیش زۆر بوون ،كه ئه‌وانیش خۆیان له دیلی شه‌ڕه‌كان ،قه‌رزداری، هه‌ڵكوتانه سه‌ریه‌كدی و فڕاندنی خه‌ڵك و كردنیان به كۆیله ،ته‌نانه‌ت فرۆشتنی مندااڵن له‌الیه‌ن دایك و باوكه‌وه هۆكار بوون بۆ باڵوبوونه‌وه‌ی كۆیالیه‌تی و به‌رته‌سككردنی ئازادی ،به‌اڵم كاتێك ئیسالم هات ،هه‌موو سه‌رچاوه‌كانی وشك كرد ته‌نها بابه‌تی دیلی شه‌ڕ نه‌بێت ،كه ئه‌مه‌ش وابه‌سته بوو به به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی ئانی ئه‌وكاته‌وه ،بۆ ئه‌مه‌ش چه‌ندان حوكمی جیاواز ههبوون به‌شێوه‌ی واجب و خێر و
49
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
50
هاندان بۆ ئازادكردنی كۆیله‌كان بۆ زیاتر وشككردنی ئه‌و سه‌رچاوه‌یه‌ش به یه‌كجاری(.)18 هه‌روه‌ها ده‌ڵێت :یاسایه‌كی فیقهی هه‌یه كه ده‌ڵێت یاسادانه‌ر (كه بریتیه له خوا و پێغه‌مبه‌ر) تامه‌زرۆی ئازادییه ،ئه‌مه‌ش له خوێندنه‌وه‌ی شه‌رعزانان بۆ ماهیه‌تی شه‌ریعه‌ت كه ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی گرنگترین مه‌به‌ست له مه‌به‌سته‌كان پوچه‌ڵكردنه‌وه‌ی كۆیالیه‌تی و باڵوكردنه‌وه‌ی ئازادییه(.)19 بۆیه چه‌مكی ئازادی زۆر دیارده ده‌گرێته‌وه كه وابه‌سته‌یان ده‌كاته‌وه به مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ته‌وه، هه‌یانه په‌یوه‌سته به بیروباوه‌ڕ ،هه‌یانه به گوفتار و كرداره‌وه ،ئه‌وه‌ی كۆیان ده‌كاته‌وه ئه‌وه‌یه كه هه‌موویان له ژێر حوكمی ئیسالمدا كاروباره‌كانیان جێبه‌جێ ده‌بن ،به‌بێ ئه‌وه‌ی كه‌س ڕێگریان لێبكات، ئازادانه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێت به‌بێ ترس و زۆرلێكردن. كاتێك به‌هه‌ده‌ردانی مه‌به‌ستێك له مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت گوناهێكی گهورە بێـت له گوناهه گه‌و‌رەكان ،كه ههر كه‌سێك سنوره‌كانی ببه‌زێنێت حه‌دێكی له حه‌دده شه‌رعییه‌كان بۆ دانراوه ،بۆ نموونه ئه‌وكه‌سه‌ی پارێزگاری له ئایینی ناكات حه‌ده‌كه‌ی ئه‌وه‌یه له بێدینی و مورته‌دی سه‌رده‌ردێنێ ،ئه‌وانه‌ی كه‌سێك ده‌كوژن ئه‌وا پاراستنی نه‌فس به‌هه‌دەر ده‌ده‌ن ،ئه‌وانه‌ی سه‌رخۆش ده‌بن عه‌قڵ به‌هه‌ده‌ر ده‌ده‌ن ،ئه‌وانه‌ی دزی ده‌كه‌ن ماڵ و سامان به‌هه‌ده‌ر ده‌ده‌ن ،ئه‌وانه‌ی داوێن پیسی ده‌كه‌ن پارێزگاریكردن له‌وه‌چه‌كان به‌هه‌ده‌ر ده‌ده‌ن. وهك ئاشكرایه حه‌د ته‌نها بۆ ئه‌وانه داده‌نرێت كه تاوانێكی گهورە ئه‌نجام ده‌ده‌ن ،بۆیه ئه‌گه‌ر ئه‌وه حوكمی كه‌سێك بێت كه مه‌به‌ستێك له مه‌به‌سته‌كان به هه‌ده‌ر ده‌دات ،ئه‌بێ حوكمی كه‌سێك چۆن بێت كه هه‌موو ئه‌و مه‌به‌ستانه‌ی شه‌ریعه‌ت به‌یه‌كه‌وه به‌هه‌ده‌ر بدات ،یاخود ئه‌سلی مه‌به‌سته‌كان له‌كار
مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت به ژماره له ده‌قه‌كاندا دیاری نه‌كراوه ،بۆی ه زیاتر زانایانی پێشین ئیجتهادیان كردووه و ههوڵیانداوه به‌دواداچوون و پۆلێنكاريان بۆ بكه‌ن. بخات و ڕایانبگرێت ،یاخود ئه‌و بنه‌مایانه له كاربخات كه ئه‌و مه‌به‌ستانه‌ی له‌سه‌ر دامه‌زراوه ،ده‌بێت چی حوكمێكی هه‌بێت؟! بۆیه هیچ گومانێك له‌وه‌دا نییه ئه‌وانه‌ی ئازادییه‌كانی خه‌ڵكی به‌هه‌ده‌ر ده‌ده‌ن ،و ته‌نگه‌تاویان ده‌كەن به‌بێ هیچ ماف و یاسایه‌ك كه هه‌یان بێت، ئه‌وانه تاوانێكی ئێجگار گهوره ئه‌نجام ده‌ده‌ن ،كه‌الی خوای گه‌وه‌ر زۆر له تاوانه گه‌وه‌ركان گه‌وره‌تره، چونكه هه‌ڵده‌ستن به له‌ناوبردنی ئه‌وه‌ی خاوه‌نی شه‌ریعه‌ت (الشارع) مه‌به‌ستییه‌تی و تامه‌زرۆیه‌تی بێته‌جێ ،ئه‌وه په‌ك ده‌خه‌ن كه به ته‌واوی مانا مافه‌كانی مرۆڤی له‌سه‌ر وه‌ستاوه كه خوا به به‌بێ جیاوازی به مرۆڤه‌كانی به‌خشیوه. ئیبن عاشور له كتێبی (أصول النظام االجتماعي في اإلسالم)دا ئازادی به یه‌كێك له به‌رژه‌وه‌ندییه سه‌ره‌كی و زه‌روورییه‌كان ناوزه‌ند كردووه، كه كۆمه‌ڵگه له‌سه‌ری وه‌ستاوه ،بۆیه له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتداران پێویسته پارێزگاری لێبكه‌ن و رێگای فراوانبوونی بۆ فه‌راهه‌م بكه‌ن ،ئه‌وه‌ش به‌واتای باڵوكردنه‌وه‌ی ئازادی سیاسیی ،ئازادی ڕاگه‌یاندن، رێكخستن و نووسین رێگه دانه به كۆمه‌ڵگه تا به شێوه‌یه‌كی سیته‌ماتیك گوزارشت له خۆی بكات، به‌و شێوه‌یه بێت كه پێیوایه ئه‌و رێگه‌یه قازانج و
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئه‌مه‌ی باسمان كرد به‌شێكه له مه‌به‌سته‌كانی ئازادی له شه‌ریعه‌تی ئیسالم ،ئه‌گه‌ر له قورئان و سوننه‌ت تێبفكرین زیاتر ئاشنایمان له مه‌به‌سته‌كانی شه‌رعه‌ت بۆ ئاشكرا ده‌بێت .ئه‌م چه‌ند خاڵه‌ی خواره‌وه به‌شێكه له گرنگترین ده‌ره‌نجامی ئه‌م توێژینه‌وه: -1ژماردنی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت و پۆلێنكردنییان كارێكی ئیجتهادییه و هیچ ده‌قێكی له‌سه‌ر نییه ،زانایانی ئیسالمیش نه‌هاتوون وابه‌سته‌ی ژماره‌یه‌كی دیاری كراو بن ،هه‌رچه‌نده زۆربه‌یان پێج مه‌به‌سته زه‌روورییه‌كه‌یان كردۆته خاڵی هاوبه‌ش بۆ لێتێگه‌یشتنیان له مه‌به‌سته شه‌رعییه‌كان. -2مه‌به‌سته شه‌رعییه‌كان هه‌موویان له یه‌ك ئاستدا نین ،بۆی ه ده‌بینین زانایانیش به گوێره‌ی ڕاده‌ی پێویستی دابه‌شیان كردووه بۆ سێ به‌ش، زه‌روورییاته‌كان و پێویستییه‌كان و به‌باشزانراوه‌كان، ته‌نانه‌ت جیاوازیش هه‌ی ه له نێوان خودی مه‌به‌ست ه زه‌روورییه‌كان ،هه‌ندێكیان پێش هه‌ندێكی تریان ده‌خرێت. -3مه‌رج نیی ه هه‌رشتێك ب ه مه‌به‌ستێك ل ه مه‌به‌سته‌كان هه‌ژمار كرا ده‌قێكی ڕاسته‌خۆ هه‌بێت ،بهڵكو ئه‌وه‌نده به‌س ه به‌گوێره‌ی میتۆدی به‌ڵگه‌كاری ئاماژه‌یه‌ك ل ه ده‌قه‌كانه‌وه وه‌رگیرێت ،بۆیه زانایانی بواری مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت وتویانه رێگای دۆزینه‌وه‌ی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت (استقرا‌ء) گشتبژێرییه تاوه‌كو هه‌ڵهێنجانی مه‌به‌سته‌كان بێت ه ئاراوه. -4مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت لێك هه‌ڵبڕاو نین له یه‌كتری ،بهڵكو په‌یوه‌نییه‌كی ڕیشه‌ییان به‌یه‌كه‌وه هه‌یه، هه‌ندێك جار هه‌ندێكیان خۆیان له ناو هه‌ندێكی تریانه‌وه به‌دی ده‌كرێن ،یاخود هۆكارن بۆ دروستبوونی یه‌كتری. -5سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی بۆ هه‌ژماركردن و مه‌به‌سته‌كان ئاماژەی ده‌قه شه‌رعییه‌كانە ،جا ئه‌و ئاماژه‌یه به ڕاسته‌خۆ بێـت یاخود ناڕاسته‌وخۆ.
ژمارە ( )6ئابى 2016
سودی كۆمه‌ڵگه‌ی تێدایه(.)20 ئه‌گه‌ر سنورداركردنێكیش بوونی هه‌بێت ،ئه‌ویش دووباره بۆ پارێزگاری كردن بێت له خودی ئازادی به‌و پێه‌یی ئازادی سیفه‌تێكی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه له نێو كایه‌یی سیاسه‌تی شه‌رعیدا. له‌هه‌مان كاتدا ئیبن عاشور هه‌وڵی ئه‌وه‌شی داوه ئه‌و سنورانه‌ش كه بوونیان هه‌یه ئه‌گه‌ر زۆر پێویست نه‌بن به‌كارنه‌هێنرێن ،نه‌بادا ببنه به‌رته‌سك كردنه‌وه‌ی و هۆكارێك بۆ ئیستغاللكردن ،تا ئه‌وه‌ی بگاته ئاستی زیان گه‌یاندن له چه‌مكی ئازادی ،بهڵكو تا ئه‌وڕاده‌یه پێویسته ئه‌و سنورانه هه‌بن كه پارێزگاری له به‌رژه‌وه‌ندییه گه‌وره‌كانی كۆمه‌ڵگه بكه‌ن. بۆ پارێزگاریكردن له ئازادی وهك مه‌به‌ستێك له مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت ،ئیسالم هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی قه‌ده‌غه كردووه كه ده‌بنه هۆی داخورانی ئازادییه‌كان ،هه‌روه‌ك چۆن زۆر لێكردنی له ئاین قه‌ده‌غه كردووه وهك ئه‌فه‌موێت (ال اكراه فی الدین) چونكه ئه‌بێته هۆی پێشێلكردنی مافی ئازادی ئایینی، له كاتێكدا ئایین خۆی له گرنگترین مه‌به‌سته له مه‌به‌سته زه‌روورییه‌كانی شه‌ریعه‌ت ،به‌اڵم نابێت پێش ئازادی بكه‌وێت. بۆیه به‌م شێوه‌یه پارێزگاریكردن له ئازادییه‌كان یه‌كێكه له بنچینه‌ی دامه‌زراندنی مه‌به‌سته شه‌رعییه‌كان و النكه‌ی مافه‌كانی مرۆڤی تێدا گه‌شه‌ده‌كات ،بۆیه سه‌یر نییه كه‌سایه‌تیه‌كی وهك یوسف قه‌رزاوی كه پارێزگاریكردن له ئازادییه‌كان پێش جێبه‌جێكردنی شه‌ریعه‌ت ده‌خات، ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت به‌بێ ئازادییه‌كان هیچ ڕێوره‌سمێك له ڕێوڕه‌سمه‌كانی ئیسالم مومكین نییه جێبه‌جێ بكرێت ،جا چی جای بگات به ئازادی بیروبۆچوون و ئازادی فێربوون و ئازادی جواڵن و موماره‌سه‌كردنی ژیان به شێوه‌یكی سروشتی زه‌وت بكرێت(.)21
ئەنجام
51
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
52
سەرچاوە و پەراوێز: .1توێژینه‌وه‌كانی كانتی فه‌یله‌سوفی ئه‌ڵمانی و ،پێش ئه‌ویشدا ب ه ماوه‌یه‌كی زۆر توێژینه‌وه‌كانی ئیبن خه‌لدون جه‌ختیان له‌و ه كرده‌و ه ك ه عه‌قڵ بێتوانایه له‌ده‌رككردنی حه‌قیقه‌تی شته‌كاندا و بانگه‌شی كورتكردنه‌وه‌ی كاری عه‌قڵیان كرد بۆسه‌ر جهانی دیارده‌كان (شت ه ڕواڵه‌تییه‌كان) بڕوانه: Emanuel Kant critique de la raison pure, preface de Ch. Serrus. (paris: press universitaires de France,1971)ct لە كتێبی الحريات العامة في الدولة االسالمية راشد ئەلغەنوشى وەرگیراوە .مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت ، 1993چاپى یەکەم ل31 : 2د.الطيب بوعزة :نقد الليبرالية ،چاپى یەکەم ،2009 رياز -سعودية ،من اصدارات مجلة البيان ل.141-140 : 3ياسر قنصوة :مفهوم الحرية في الليبرالية المعاصرة ،الهيئة المصرية العامة للكتاب ،مصر،2000 ل.129-127 4فلسفة الحرية :بحوث الندوة السابعة عشرة ،التي نظمتها الجمعية الفلسفية المصرية ،بجامعة القاهرة ،مركز وحدة العربية،بيروت 2009،ل.49 5ڕاشد ئه‌لغه‌نوشی :الحريات العامة في الدولة االسالمية ل.39 : 6عدنان ابراهيم :حرية اإلعتقاد في اإلسالم و معترضاتها ،رسالة دكتوراه في جامعة ، wienل66: 7الجرجاني :التعريفات ،دار الكتب العلمية بيروت –لبنان ،ضاثي يةكةم 1983ز ،ل.86 8محمد الطاهر ابن عاشور :أصول النظام االجتماعي في اإلسالم ،الشركة التونسية للتوزيع -المؤسسة
الوطنية للكتاب ،چاپى دووەم 1985 -م،ل160 9رفاعة رافع الطهطاوي :األعمال الكاملة ،دار الشروق -القاهرة ،چاپی یه‌كه‌م – 2010ب/2ل.505 10عبد الرحمن الكواكبي :ام القرى ،مطبعة المصرية باألزهر 1931 ،ز ،ل. 28 11عالل الفاسي :مقاصد الشريعة ومكارمها ،مطبةعة الرسالة ،الرباط ، 1979ل .247 12الترابي :الحرية والوحدة .لە کتێبى الحريات العامة في الدولة االسالمية راشد ئةلغةنوشي وەرگيراوە ،ل.39 : 13طه عبدالرحمن :سؤال العمل. 14د.جمال الدين عطية:نحو تفعيل مقاصد الشريعة، المعهد العالمي للفكر االسالمي ،دار الفكر ،دمشق، ،2003ل95 15سه‌رچاوه‌ی پێشوو ل . 102-98
16د.يوسف القرضاوي :مدخل لدراسة الشريعة
اإلسالمية ،مكتبة وهبة ،القاهرة 1990ز ، 79-73د.جمال الدين عطية:نحو تفعيل مقاصد الشريعة،ل.98
17د.جمال الدين عطية:نحو تفعيل مقاصد الشريعة
،ل.103
18مقاصد الشريعة االسالمية ،ل392-391 19سەرچاوەی پێشوو.
20سەرچاوەی پێشوو ،ل.392-391
21د .صحراوي مقالتي :تأصيل القيم العالمية
الكبرى عند الشيخ محمد الطاهر ابن عاشور ،ضمن بحوث المؤتمر الدولي حول الشيخ محمد الطاهر ابن
عاشور ،المعهد العالمي للفكر االسالمي بيروت ،چاپى یەکەم 2011 ،ز ،ل.594-593
لەدایكبووی .1963 ماستەر لە فیكری ئیسالمیی. چەند بەرهەم و توێژینەوەی باڵوكراوەی هەیە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
نازم عەبدواڵ
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئیسالم و كۆیالیه‌تيی
خا ل
53
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
54
ل ه كاتێكدا ك ه ئیسالم هات ،كۆیالیه‌تی سیسته‌مێكی جێگیر و عورفێكی نه‌گۆڕی مەترسیداری نێو ده‌وڵه‌ت بوو ،بۆی ه ههر له سه‌ره‌تای ئیسالمه‌و ه پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) و هاوه‌ڵه‌كانی وه‌كو نه‌خۆشیه‌ك به ناچاری له‌به‌ر ئه‌و سیسته‌م و عورف ه نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی ههبوون به گشتیی و له‌نێو دورگه‌ی عه‌ره‌بیدا ب ه تایبه‌تی ك ه كۆیله‌كان به ئه‌ندازه‌ی نیوه‌ی خه‌ڵكه ئازاده‌ك ه مه‌زه‌ند ه ده‌كران ،مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا كردوه ،له‌وحاڵه‌ت ه ناچاریه‌شدا ،وه‌كو بوخاری ل ه فه‌رموده‌ی ژماره ( )4403ده‌گێڕێته‌وه ،كه پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) كۆمه‌ڵێك بنهما و ڕێن‌مایی داوه ،بۆ یه‌كسانكردنیان له‌گه‌ڵ گه‌وره‌كانیاندا ،وه‌كو :ل ه خواردن و خواردنه‌و ه و جلوبه‌رگدا ،هەروەها نابێت كارێكیان پێ بكه‌ن كه ل ه توانایاندا نه‌بێت، نابێت ده‌سته‌واژه‌ی كاره‌كه‌ر و خزمه‌تكاریان بۆ به‌كاربهێنرێت ،بۆئه‌وه‌ی تا ئه‌وكاته‌ی ئازاد ده‌بن هه‌ست به كۆیالیه‌تی نه‌كه‌ن ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ،كه ب ه شێوه‌یه‌كی كرده‌یی كۆمه‌ڵێك بنەمای گرنگی له ناو موسڵماناندا داناوه بۆ ڕیشه‌كێشكردنی كۆیالیه‌تی ،بۆ ڕاستی ئه‌م قسه‌یه‌ش له قورئان و سوننه‌تدا هیچ پرەنسیپ و بنه‌مایه‌ك نیی ه ل ه سه‌ر شه‌رعیه‌تی مانه‌وه‌ی كۆیالیه‌تی ،بهڵكو ب ه پێچه‌وانه‌و ه ل ه قورئان و فه‌رموده‌كاندا ،چه‌ندین بنه‌مای دامه‌زراو و كارپێكراو هه‌ی ه بۆ له‌ناوبردنی كۆیالیه‌تی ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كۆیالیه‌تی په‌یوه‌ندی به غه‌یری موسڵمانان و باو و نه‌رێتی ئه‌وكاته‌ی گه‌النی دونیاو ه هه‌بوه ،له‌ناوبردنی ته‌نها و تایبه‌ت ی موسڵماناندا نه‌بوه ،تا ب ه هاوشێوه‌ی: له‌ده‌سه‌اڵت زینا ،یان دزی ،یان سووخواردن ،یان كوشتن، به ده‌قێكی قورئان ،یان فه‌رموده‌یه‌كی ڕاشكاوی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ربێت) قه‌ده‌غ ه بكرێت ،به‌اڵم به‌داخه‌و ه ئه‌وه‌ی سه‌ری ل ه كۆمه‌ڵگای
ده‌بێت شاره‌زایانی هزر و فیقهی ئیسالمیی ،ئیسالمی ڕاسته‌قینه له پۆخڵه‌واتی مێژوو و واقیعه سیاسیی و ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی سه‌ده‌كانی ڕابردو پاكبكه‌نه‌وه. نێوده‌وڵه‌تی به گشتیی و كۆمه‌ڵگای موسڵمانان ب ه تایبه‌تی شێواندوه ،كه‌قه‌ناعه‌تیان وای ه كۆیالیه‌تی ب ه هه‌موو جۆره‌كانیه‌و ه سیسته‌مێكی ڕێگ ه پێدراو ه له ئیسالمدا ،ئەمەش لە دوو ئاراستەوە سەرچاوەی گرتوە: یه‌كه‌م :ده‌سه‌اڵتدارانی ئیسالميی ههر له سه‌رده‌می ئومه‌ویه‌كان و عه‌باسیه‌كانه‌و ه تا كۆتا ده‌سه‌اڵتی عوسمانیه‌كان ،نه‌ك ههر كاریان نه‌كردو ه بۆ ڕیشه‌كێشكردنی جۆره‌كانی كۆيالیه‌يتی ،بهڵكو به‌شێوه‌ی كرده‌یی وه‌كو هه‌موو باو و نه‌رێتی ده‌سه‌اڵتدارانی گه‌النی سه‌رده‌می خۆیان ،برەویان ب ه كۆیالیه‌تیی و كه‌نیزه‌ك داوه ،بنه‌مایه‌كی گرنگی كاری سه‌ربازی و ئابوریان بووه ،تاكه شتێك كه له مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كۆیله‌دا موسڵمانانی جودا كردۆته‌وه ل ه گه‌اڵنی تر ،به سودوه‌رگرتن ل ه ڕێنماییه‌كانی قورئان و فه‌رموده،به ئه‌ندازه‌یه‌ك هه‌ڵسوكه‌وتی مرۆڤانه‌ی یه‌ك ه یه‌كه‌ی موسڵمانان بووه له‌گه‌ڵ كۆیله‌كاندا. دوه‌م :فیقهی ئیسالمیی كه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی بۆچونی شاره‌زایانی ههر چوار مه‌زهه‌ب ه باوه‌ڕپێكراوه‌كه‌ی ئه‌هلی سونن ه و مه‌زهه‌بی جه‌عفه‌ری شیعه‌كانه، ڕه‌نگدانه‌وه‌ی واقیعی مێژووی سیاسیی و حوكمڕانی موسڵمانان ه ،كه ل ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی دووه‌می
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
كۆچیه‌وه ،واته سه‌ره‌تای حوكمڕانی ئومه‌ویه‌كان، ده‌ستپێده‌كات تا حوكمڕانی سوڵتانی عوسمانییه‌كان، كه ره‌سه‌ناندنی» تأصیل» سیسته‌می كۆیالیه‌تیی ه ل ه ڕووی ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه ،ئه‌م فیقه ه تا ئێستاش له جیهانی ئیسالمیدا ،وه‌كو ده‌قی پیرۆزی شه‌رعی و ئایینی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت ،نه‌ك وه‌كو كه‌له‌پورێك و پێویستی به‌بژاركردن و پیاچونه‌وه هه‌بێت ،بۆیه ئێسا ئه‌گه‌ر پرسیار له‌هه‌ر موسڵمانێك بكه‌یت مه‌گه‌ر به‌ده‌گمه‌ن قه‌ناعه‌تیان وایه :ك ه كۆیل ه و كه‌نیزه‌ك له ئیسالمدا بنه‌مایه‌كی شه‌رعی هه‌یه ،به‌اڵم موماره‌سه‌كردن و پیاده‌كرنی ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ ئه‌وكاته‌ی ك ه گه‌وره‌ی موسڵمانان (خه‌لیفه) به‌رژه‌وه‌ندی گشتیی تیادا ڕه‌چاوده‌كات. بۆیه ته‌ته‌ڵەی فیقهـ و كه‌له‌پور و مێژووی ئیسالمیی یه‌ك ڕه‌هه‌ندی نییه ،بهڵكو ده‌بێت بیرمه‌ندان و شاره‌زایانی بواری هزر و فیقهی ئیسالمیی له هه‌موو بواره‌كاندا ده‌ست به‌ڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌و هه‌ڵه‌تێگه‌یشتن ه بكه‌ن ،ب ه جۆرێك له هه‌موو ڕووه‌كانی :سیاسیی و فیكریی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه ،ئیسالمی ڕاسته‌قینه ل ه خڵته و پۆخڵه‌واتی مێژوو و واقیع ه سیاسیی و ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی سه‌ده‌كانی ڕابردو پاكبكه‌نه‌وه، ده‌بێت ئێم ه ئه‌و تێگه‌یشتنه الر ه ڕاست بكه‌ینه‌وه،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ده‌سه‌اڵتدارانی ئومه‌وی و عه‌باسیه‌كا ن تا كۆتایی عوسمانیه‌كانیش ،به كرده‌یی وه‌كو نه‌رێتی ده‌سه‌اڵتدارانی گه‌النی سه‌رده‌می خۆیان ،برەویان ب ه كۆیالیه‌تیی و كه‌نیزه‌ك داوه،
كه ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت ل ه ئایه‌تێكی قورئان تێبگه‌ین بگه‌ڕێین به دوای بارودۆخی سیاسیی ،ئابوریی، كۆمه‌اڵیه‌تیی و باری مرۆڤایه‌تی ئه‌وكاته به‌وشێوه‌ی ه ڕاڤه‌ی بكه‌ین ،بۆی ه جێگه‌ی خۆیه‌تی بڵێین ئیسالم ل ه دۆڵێكه‌و ،موسڵمانان و مێژووی ئیسالمیش ل ه دۆڵێكی تره. لێره‌دا به‌پێویستی ده‌زانم وه‌كو بنه‌مایه‌ك ئاماژ ه ب ه هه‌ندێك ل ه ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌ت بكه‌م ده‌رباره‌ی ڕێزگرتن له مرۆڤ و وشككردنی سه‌رچاوه‌ی كۆیالیه‌تی ،كه ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌و سیسته‌م ه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ده‌قه‌كانی قورئان و جه‌وهه‌ری ئیسالمدا یه‌ك ناگرێته‌وه، بۆی ه وه‌كو (د .مستەفا زه‌ڵمی) ده‌ڵێت «ئیسالم ده‌رگای كۆیالیه‌تیی ته‌سك كردۆته‌وه و ڕێگاكانی لێده‌رچونیشی فره‌وانكردوه». .1خوای گهوره له قورئاندا ده‌فه‌رموێت ( َو َل َق ْد َك َّر ْم َنا َب يِن آ َد َم ) االسراء 70یان ده‌فه‌رموێت ( َو َما أَ ْر َس ْل َن َ ح ًة ِل ْل َع مَالِ َ اك إِ اَّل َر مْ َ ني) األنبياء 107:ئه‌وه‌ی كه له‌سه‌ر ئه‌م دوو ده‌قه قورئانیه بیڵێم ئه‌وه‌یه: ئایا چه‌ندە له‌گه‌ڵ ڕێزی مرۆڤ و ڕه‌حمه‌تدا یه‌ك ده‌گرێته‌و ه كه ئیسالم دان به سیسته‌می‌كۆیالیه‌تیدا بنێت ،به جۆرێك كه‌مرۆڤ ه ده‌سه‌اڵتداره‌كان به‌هه‌ر بیانویه‌كه‌و ه بێت مرۆڤ ه بێده‌سه‌اڵته‌كان بكه‌ن ب ه كۆیله ،وه‌كو ئاژه‌ڵ مامه‌ڵ ه و كڕین و فرۆشتنیان پێو ه بكه‌ن؟ كه ڕۆژێك له ڕۆژان كه‌سێك به‌بێ ئه‌وه‌ی بزانێت له بازاڕی كۆیله‌كان كه‌نیزه‌كێك ده‌كڕێت و دوای چه‌ندین ساڵ بۆی ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌م كه‌نیزه‌ك ه خوشكی یان دایكیه‌تی! .2موسڵمانه‌كان پێیان خۆش بێت یان نا ،ده‌بێت هه‌ندێك هه‌نگاو هه‌یه بیگرن ه به‌ر بۆ ئازادكردنی كۆیله‌كان. ئه‌گه‌ر كه‌سێك ب ه هه‌ڵ ه كه‌سێكی كوشت ،ئه‌و ه جگ ه له مافی كه‌سوكاری كوژراوه‌كه ،ئازادكردنی
55
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كۆیله‌یه‌ك ده‌بێته هۆی سڕینه‌وه‌ی تاوانه‌كه‌ی، م ًنا وه‌كو خوای گهوره ئهفهرموێتَ ( :و َمن َق َت َل مُ ِ
َخ َط ًئا َف َت ْح ِر ُ م َن ٍة َو ِد َي ٌة ُّم َس َّل َم ٌة إِ ىَل أَ ْه ِل ِه إِالَّ أَن ير َر َق َب ٍة مُّ ِ َي َّص َّد ُق ْ وا) النساء.92 :
كه‌فاره‌تی سوێندی به درۆ وه‌كو خوای گه‌ور ه الل ب َّ اخ ُذ ُك ُم هَُّ الل ْغ ِو يِف أَيمْ َ ا ِن ُك ْم َو َل ِك ْن ده‌فه‌رموێت :اَ(ل ُي َؤ ِ ِ
ت أَْ با َع َّق ْد مُ ُ اخ ُذ ُك ْم مِ َ اليمْ َ َان َف َك َّفا َر ُت ُه ُي َؤ ِ ون أَ ْه ِل ُ ني ِم ْن أَ ْو َس ِط َما ُت ْط ِع ُم َ َم َس ِاك َ يك ْم حَ ْ ت ِر ُ ير َر َق َب ٍة) المائدة.89:
إِ ْط َعا ُم َع َش َر ِة أَ ْو ِك ْس َو ُت ُه ْم أَ ْو
یان كه‌سێك به خێزانه‌كه‌ی بڵێت وه‌كو دایكم ون ِم ْن ِن َسا ِئ ِه ْم ُث َّم َي ُعو ُد َ ين ُي َظ ِاه ُر َ وایت ( َو َّال ِذ َ ون مِلَا َق ُالوا
ير َر َق َب ٍة ِم ْن َق ْبل أَ ْن َي َت َم َّاسا َذ ِل ُك ْم ُت َ ُ ون ب ِه َو هَُّ َف َت ْح ِر ُ الل ِ وعظ َ ِ با َت ْع َم ُل َ مِ َ ون َخ ِب ٌ ري) المجادلة .3
ژمارە ( )6ئابى 2016
56
یان نزیكبوونه‌وه‌ی ژن و مێرد ل ه مانگی ڕه‌مه‌زاندا ببێته هۆی ڕۆژوشكاندن ،وه‌كو ل ه فه‌رموده‌یه‌كدا ك ه ئیمامی بوخاری و موسلیم ده‌یگێڕێنه‌وه :ئازادكردنی به‌نده‌یه‌كه. ئه‌وانه‌ی پێش ئیسالم ب ه هۆی كوشتن ،دزی، به كۆیله، ڕێگری و تاوانی جۆراوجۆره‌وه ده‌كران ئیسالم هه‌موو ئه‌و یاسایانه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه، ل ه جێگه‌ی ئه‌وان ه تۆڵه‌ی بۆ هەموو تاوانێك له‌و تاوانانه دانا. ب ه گژداچونه‌وه‌ی تااڵنی و هه‌ڵكوتانه سه‌رخه‌ڵك و گرتنی خه‌ڵكی له شه‌ڕ و جه‌نگدا ،پاشان وه‌كو كۆیل ه كڕین و فرۆشتنیان پێوه‌بكات ،وه‌كو ل ه فه‌رموده‌یه‌كدا ك ه ئیمامی بوخاری گێڕاویه‌تیه‌وه، پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سەر بێت) ده‌فه‌رموێت: له ڕۆژی قیامه‌تدا من به‌رانبه‌ر له سێ جۆر ه كه‌س ده‌گرم و داواكارم له‌سه‌ریان ،یه‌كێك له‌وانه: (كه‌سێك كه‌سێكی ئازاد بفرۆشێت و پارەكه‌ی بخوات). .1لهم سه‌رده‌مه‌شدا جیهان به گشتیی له دوو كۆنگره‌ی جیا جیادا هاوڕایه له‌سه‌ر
به‌گژداچوونه‌وه‌ی كۆیالیه‌تیی ،كۆنگره‌ی یه‌كه‌م ل ه ساڵی ،1948كه‌جاڕنامه‌ی مافی مرۆڤی لێكه‌وته‌وه، له‌ماده‌ی 4به‌ڕاشكاوی ئاماژه‌ی پێداوه ،ئه‌م بڕیاره مرۆڤ دۆستانانه له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی ئیسالمدا یه‌ك ده‌گرێته‌وه ،كه وه‌رگرتنی بیرۆكه و هه‌ڵوێست و كاری چاكه له ههر كه‌سێكه‌وه بێت ،هه‌روه‌كو پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) كاتێك چووه مه‌دینه بینی به‌بۆنه‌ی ڕزگاربوونی موسا و گه‌له‌كه‌یه‌وه له‌ده‌ست فیرعه‌ون ،جوله‌كه‌كان له ده‌ی موحه‌ڕه‌مدا به‌ڕۆژوده‌بن ،فه‌رموی ئێمه نزیكترین له موسا ،بۆیه پێغه‌مبه‌ریش (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) تیایدا به‌ڕۆژوبووه ،وه‌كو ئیبنولقه‌ییم له كتێبی (الطرق الحكمیة ص )14دا ده‌ڵێت «ئه‌گه‌ر ڕووی گه‌شی دادگه‌ری به ههر ڕێگه‌یه‌ك ده‌ركه‌وت ئه‌وه شه‌رع و دینی خوا له‌وێیه« .ئیسالم سروشتی وایه پڕۆژه و پالنی باش و خزمه‌تكردن به مرۆڤایه‌تی له‌الیه‌ن ههر كه‌س و گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كه‌وه بێت وه‌ری ده‌گرێت، وه‌كو قورئان ئهفهرموێتَ : (ف َب ِّش ْر ِع َبا ِدی َّال ِذ َ ين
ون أَ ْح َس َن ُه أُ َ ول ِئ َك َّال ِذ َ ون ْال َق ْو َل َف َي َّت ِب ُع َ َي ْس َت ِم ُع َ ين َه َد ُاه ُم أَْ َهُّ ُ َ َ ُ ُ ُ ْ اب) الزمر18 الل َوأول ِئك ه ْم أولو الل َب ِ
دووه‌م كۆنگره‌ی جیهانی ئیسالمیی له ساڵی ( )1990بۆ مافه‌كانی مرۆڤ كه ڕای بیرمه‌ندان و زانایانی جیهانی ئیسالمییه و ماده‌كانی پشت ئه‌ستوره به ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌ت، به‌ڕاشكاوی له ماده‌ی 11ئاماژه‌ی به قه‌ده‌غه‌كردنی كۆیالیه‌تی كردوه ،هه‌موو ئه‌و خاڵ و ئاماژانه‌ی باسمان لێوه‌كرد ،پێمان ده‌ڵێن هیچ گروپ و تاقمێك بۆی نییه به ناوی ئیسالمهوه خه‌ڵكێكی تر بكات به كۆیله و كه‌نیزه‌ك ،ئه‌گه‌ر بیشیكات ئه‌وه تاوانی گه‌وره‌ی به‌ناوی ئیسالمهوه به‌رانبه‌ر به مرۆڤایه‌تی ئه‌نجام داوه و ئیسالم له‌و جۆره كارانه به‌ریه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
روانین بۆ ئازادی ئافرەتان لە ئیسالمدا لە روانگەی کۆمەڵگەی رۆژهەاڵتيی و رۆژئاواییەوە
ناسک سەعید
لەدایكبووی .1979 ماستەر لە میدیا و كولتوور. چەندین توێژینەوەی باڵوكراوەی هەیە. ژمارە ( )6ئابى 2016
57
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
58
چەمکی ئازادی ،چەمکێکە لەالیەن فەیلەسوف و نووسەرانەوە زۆر ستایش کراوە و دەستەبەرکردنی پێویست بە هیچ سنور و کۆت و بەندێک ناکات ،یەکێکە لە ئامانجە سەرەکیەکانی سەرجەم مرۆڤایەتی لە جیهاندا بەبێ جیاوازی رەگەز و نەتەوە و ئایین. پێناسی ئازادی لە روانگەی لیبرالیسمی رۆژئاوایی و ئایينە ئاسمانیەکانەوە بە تایبەت ئایينی ئیسالم جۆرێک لە پێناس و لێکدانەوەی جیاوازی بۆ دەکرێت ،تا ئەو ئاستەی لەالیەن بیرمەند و ئەندێشـەمەندانی موسڵمانەوە بەشێوەیەک لە هەندێک حاڵەتدا کەوتونەتە ژێر هەژموونی بیری لیبرالیسمی رۆژئاواییەوە، هەر لەم سۆنگەوەیە کە پێناسەی ئازادی بەپێی تێگەیشتن و لێکدانەوەی فەیلەسوف و نووسەر و شارەزاییانەوە چوارچیوەی جیاواز لەخۆی دەگرێت و هەریەکەیان بەپێی روانینی خۆی پێناسی بۆ ئازادی کردووە. ئایينی ئیسالم بە وەاڵمدانەوەی پێشبینیکردنی جیاوازی و جیاکردنەوەی فێرکردنە دینی و وتە ئایينەکانەوە پێناس بۆ ئازادی دەکات .هەروەها لەالیەن ئەو ئایەتانەی لە قورئاندا ئاماژەیان پێکراوە توانراوە سنور بۆ ئازادی دابنرێت .هاوکات پێناسی ئازادی لە روانگەی قورئاندا یەکسانی و نایەکسانی کە لە لیبرالیسمدا بوونی هەیە شیکردۆتەوە ( هاشم .)١٣٧٩ پرسیاری جەوهەری لێرەدا ئەوەیە ئایا ئازادی ئەو چەمکەیە کە هەموو کەسێک بۆ بەسەربردنی ژیانێكی سادە مافێکی سەرەتایی خۆیەتی؟ ئایا ئەزموونکردنی ئازادی بۆ هەموو مرۆڤەکان وەک یەک وایە بەو مانایەی بەرجەستەکردنی لە هەموو فەرهەنگ و کولتورەکاندا وەک یەکە؟ ئازادی دەبێت تاک دەستەبەری بکات ,یاخود مافێكی دینی
و دنیاییە دەبێت هەموو کەس هەی بێت؟ مۆنتیسکۆ ،لە روحی یاساکاندا دەڵێت «هیچ وشەیەک هێندەی وشەی ئازادی ،هزر و زەينی مرۆڤی سەرقاڵ نەکردووە ،هیچ وشەیەک مانای جیاوازی وەک وشەی ئازادی نیيە .دواتر تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە مانای ئازادی بۆ هەندێک کەس هیچ سودێک ناگەیەنێت ,چونکە ناتوانێت سود لە بەهاکانی ئازادی وەربگرێت بە پێچەوانەوە لە هەندێک حاڵەتدا دەبێتە مایەی دروستبوونی کێشە و گرفت و نەهامەتی ,لەبەرئەوەی ئازادی وەک هەر شتێکی دیکە خاوەن بنەما و رێچکەی خۆیەتی ئەگەر لەو بنەمایانە دەرچوو کەواتە ئازادی رۆڵی خۆی لەدەستداوە (مدد پور .)١٣٧٥ زۆرجار کۆمەڵگە ناتوانێت ئازادی وەک خۆی مومارەسە بکات و دروشم و بنەماکانی پارێزگاریان لێ بکات ،کەواتە لەم جۆرە کۆمەڵگایەنەدا ئازادی ناتوانێت پێناسێکی ورد بۆخۆی دیاری بکات. هەندێک لە میللەتان بەهۆی حوکمەکانی دەسەاڵتی دەوڵەتەوە نەک هەرناتوانن پێناسێکی ورد بۆ ئازادی دابتاشن ,بەڵکو ناتوانن شتێک هەست پێ بکەن کە ناوی ئازادی و مافی هاواڵتیبوون بێت، بۆیە لەم روانگەوە مۆنتیسکۆ پەیوەندی ئازادی بۆ دوو الیەن دابەش دەکات: یەکەم ،پەیوەندی نێوان دەوڵەت و ئازادی :لەم الیەنەوە ئازادی بریتیی دەبێت لەوەی کە مرۆڤ مافی هەیە لەهەرکارێک یاسا رێگەی پێدابێت .لەم کاتەدا هاوواڵتیش ناچار نابێت بچێتە ژێر رکێفی جێبەجێکردنی کارێکەوە کە یاسا رێگەی پێنەدابێت. دووەم ،پەیوەندی ئازادی لەگەڵ خودی خەڵک: ئازادی سیاسی پێکدێت لە ئەمنیەت یا باوەڕبوون بە بوونی ئەمنیەت. هەروەها ژان ژاک رۆسۆ رای وایە «ئازادی ئەوەیە هەرچیەک مرۆڤ خواستی لەسەر بێت
خا ل
* .ئازادی فيکريی :یەکێک لە بەهرەمەندیەکانی مرۆڤ توانای بیرکردنەوە و ئەندیشەمەندبونیەتی لە ئاست فيکرە ئەرێنی و نەرێنیەکاندا.ت وانای ئاشکراکردن و پەیبردنی ئەو بابەتانەی هەیە کە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
جۆرەکانی ئازادی لە ئیسالمدا
ژمارە ( )6ئابى 2016
جێبەجێی بکات و هیچ رێگرییەک نەبێت›› .بەاڵم بە باوەری هایک «ئازادی ئەوە نیيە لە بەرامبەر کەسانی تردا خواستی خۆت جێبەجێ بکەیت، بەو مانایەی ئازادی تۆ کاریگەری لەسەر ژیان و ئارامی خەڵک دروست نەکات» (ربانی .)١٣٨٠ زۆرێک لە لێکۆڵەرەوە موسڵمانەکان رایان وایە کە گشتگیرترین پێناسە بۆ ئازادی ئەمەیە ‹›کۆیلە نەبوونی مرۆڤ›› ,واتە مرۆڤ گرفتاری هیچ بەندوکۆتێک نەبێت کە لەالیەن مرۆڤەوە دانرابێت. واتە پەیوەندی مرۆڤ بە ئازادییەوە دەکەوێتە سەر قابیلیەت و چۆنیەتی ژیان و بوونی خۆیەوە. هاوکات پەیوەندی مرۆڤ بە خاڵقی خۆیەوە وا دەکات تەواوی ئەو رێسایانەی بۆ ئازادبونی مرۆڤ لەالیەن یاسا دەستکردەکانەوە دانراون ،وەال بنێت و پەیوەندی خۆی لەگەڵ دروستکەریدا پتەو بکات، کەواتە پێویستی بەهیچ رێسایەکی دیکە نیيە. وەک ئەزانین ئازادی هەوڵێکە بە درێژایی ژیانی مرۆڤایەتی هەوڵی بۆ داوە وەک ئازادبوون لە زیندان ،ژێردەستی ،زوڵم... ،هتد .هەر میللەتێک بەپێی ئەزموونی خۆی دەتوانێت سود لە ئازادی وەربگرێت ،پەیوەندی بە ئاستی تێگەیشتن و رەهەندەکانی رۆشنبیربوونی ئەو کۆمەڵگەیەوە, هەیە ئیدی خاوەن هەر بانکگراوەند و ئایدیایەک بن .تەنانەت لە کۆمەڵگە ئیسالمیەکانیشدا بەهۆی زاڵبونی فکری نوێی مۆدێرنیتە و لیبرالیسم, نەتوانراوە ئەو ئازادیەی لەناو سنوری ئايینی ئیسالمدا دیاری کراوە رەچاوی بکەن .ئازادی وەک چەمکێک راستەوخۆ پەیوەندی بە ناخی مرۆڤەوە هەیە ئەو دەتوانێت ئازادی بۆ خۆی دروست بکات, تەنانەت ئەم رێسایەش لە ئەندێشە و سونەتی ئیسالمیشدا هەیە .ئازادی لە ئیسالمدا الیەنی دەروونی هەیە و بەمانا رەهاییەکەی لە بەندایەتی خودی مرۆڤدا هەیە و پەیوەندی بە جۆرەکانی
دیکەی ئازادیەوە نيیە .بەم شێوەیە لە شوناس و حەقیقەتی ئازادیدا نهێنیەک و شاراوەیەک وجودی هەیە ،کە لەوانەیە رەهەندەکانی وەک کاری سیاسيی ،کۆمەاڵیەتيی ،دادپەروەری و ئەوانی دیکە لەرووی ئایينەوە نادیدە بگیرێن ,چونکە لەسەرجەم ئایینە ئاسمانیەکاندا رێسایەک بۆ ئازادبونی مرۆڤ دانراوە کە ئایدیا نوێکانی وەک لیبرالیسم ناتوانێت کار لەو رێسا ئاسمانیانە بکات ,هەرچەند بەهۆی تێکەاڵوبون و ریفۆرمە ئایينەکانەوە کۆمەڵگە ئیسالميیەکان کەوتونەتە ژێر گۆرانکارییەکان و باوەری مرۆڤی موسڵمانیان بەرەو ئاراستەی فکری نوێ بردووە. بەپێی ئەندێشمەندانی ئیسالم ئازادی دووجۆری هەیە :خوديى و کۆمەاڵیەتيی ،ئازادی کۆمەاڵیەتی بەبێ خوديى دەست نادات .ئازادی خوديش زۆرکات گیرۆدەی نەفس و ماددەیە .ئازادی کۆمەاڵیەتیی فەزایەکە بۆ گەشەکردن و کامڵ بونی تاک و هیچ کەسێک رێگرنەبێت لەبەردەم خواستەکانیدا. لە روانگەی ئیسالمەوە بەندایەتی بۆ خوا باشترین فاکتەرە بۆ دەربازبون لە کۆیلەیەتی و دۆزینەوەی ئازادی مرۆڤ ،هاتنی ئایينی ئیسالم بۆ رزگاربون بوون و ئازادبوونی مرۆڤە لە بەندایەتیکردنی خود بۆ بت و خورافیات ,هەروەک لە لە سورەتی ال عمران ،ئایەتی ٦٤هاتووە (قل يا اهل الکتاب تعالوا الي کلمه سواء بيننا و بينکم ان النعبد اال الله و ال نشرک به شيئا و اليتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله).
59
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
60
درک بە بونیان دەکات و وەک زەرووریەتی ژیان بەکاریان دەهێنێت. * .ئازادی عەقیدە :عەقیدە کاتێك لە فيکر و ئەندیشەی راست سەرچاوە دەگرێت ،دوور دەبێت لە مەیل و دەمارگیری ،نەریتە دووبارەبوەکان. * .ئازادی رادەربڕین :رادەربرین مافی سروشتی مرۆڤە کە پەروەردگار بە مرۆڤی بەخشیوە ،هەروەک دەفەرموێت (الرحمن خلق االنسان علمه البيان) .هەرچەند بەیانکردن لەسەر بنەمای زمان دەبێت ،بەاڵم نووسین و گوفتارەکانی دیکەش دەتوانێت خاوەن دەربڕینێکی ئازادانە بێت. هەرچەندە لە ئیسالمدا بەیانکردن لەچوارچیوەی یاسا و پێوەری عەقڵی و شەرعیەوە قبوڵ دەکرێت. * .ئازادی سیاسیی :یەکێكە لە گرنگترین جۆری ئازادی ،بەشێوەیەکی گشتیی هەموو جۆرەکانی چاالکی کۆمەڵگە لەخۆی دەگرێت و کاریگەری گۆرانکارییەکانی کۆمەڵگە لەئەستۆ دەگرێت ،ئەویش لەرێگەی ئازادی رێکخستنی پارتە سیاسیی و بزووتنەوە کۆمەاڵیەتیەکانەوە دەبێت. * .ئازادی مەدەنیی :رێگە بە هەڵبژاردنی شوێنی نیشتەجێبوون ،کار و پیشە دەدات .هەروەک چۆن لە جاڕنامەی مافی مرۆڤدا لە بەندی یەك ماددەی سیانزە هاتووە ،کە هەموو کەس ئازادە لە هەڵبژاردنی شوێنی ژیان و نیشتەجێبونی ،بە هەمان شێوەش لە ئایینی ئیسالمدا ئەو ئازادیە بە مرۆڤ دراوە (ژان پل دیلم .)١٣٧٩
مافی ئافرەتان لە کۆمەڵگەی موسڵماندا
شوێن و پێگەی ئافرەت لە کۆمەڵگەی موسڵماندا لەسەر بنەمای قورئان و فەرموودەدا دانراوە .زۆربەی ئەو ئایەتانەی لە قورئاندا ئاماژەیان بە رۆڵ و مافی ژن کردووە بۆتە مایەی یەکسانی لەنێوان ژن و پیاودا لە خێزان
فيكری فیمینیزمی ئیسالمیی بووە هۆكارێك بۆ دروست بونی رووبەرووبونەوەی ژنان بە هەندێك كێشەی كۆمەاڵیەتيی و تەنانەت سیاسيیش و کۆمەڵگەدا ،هەروەها لە سەرجەم کایەکانی ژیاندا .هەرچەندە لە قورئاندا لە رووی کۆمەاڵیەتیيەوە جیاوازی کردوە لەنێوان ژن و پیاودا ,بەاڵم ئەمە نیشانەی ئەوە نیيە کە یەکسانی نەکردبێت لەنێوان رۆڵی ئەو دوو رەگەزەدا ,هەروەک چۆن لە رووی زانستیەوە جیاوازی فسیۆلۆژی هەیە لە نێوان پێکهاتەی جەستەی نێر و مێدا ،بە هەمان شێوەش لەسەر ئاستی کۆمەاڵیەتى و لە رووی زانستی کۆمەڵناسیەوە ئەو جیاوازیە دەبینرێت ،چونکە پێکهاتەی سروشتی هەر مرۆڤێک بەپێی توانای جەستە و عەقڵی دەگۆرێت و کاریگەرییە دەرەکیەکان راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر دروستبونی تاک هەیە.
مافی ئافرەتان لەدوای ریفۆرمی ئايینی
دروستبوونی فيکری ئیسالمی سیاسيی لە هەندێک واڵتدا بۆتە هۆی دروستبونی بۆچونی جیاواز و جەدەلی زۆر کە گومانی رێگری دەکرێت بۆ کۆمەڵگەی سیڤیل و دیموکراسی ،مافی مرۆڤ، هەروەها مافی ئافرەتان لە کۆمەڵگەی موسڵماناندا. لەم نێوەندەدا زۆربەی کۆمەڵگە موسڵمانەکان دابەشی چوار ئاستی جیاوازی ئایدۆلۆژی کۆمەاڵیەتيی دەبن :ئیسالم چيیە؟ کێن ئەوانەی
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
بەراستی موسڵمانن؟ ئەو کێشمەکێشە و ملمالنێی هەیە بۆ یەکسانی و مافی ئافرەتان بەراستی بۆتە هۆی پێشێلکردنی مافی ئافرەتان ,یان بەثێچەوانەوە؟ لە کوێدا ئیسالم شێوەیەکی نوێ و بەرگێکی نوێ دەکرێتە بەری کە لەگەڵ ژیانی ئەمرۆی کۆمەڵگەدا دەگونجێت؟ هەرچەندە ئایينی ئیسالم وەک سەرچاوەیەک هەژماردەکرێت بۆ ژیان و دۆزینەوەی رێگایەک بۆ چارەسەرکردنی ئەو گرفتانەی کە پێویستیان بە چارەسەر هەیە ,بە تایبەت بۆ ژیان و کێشەکانی رۆژانەی ژنان و دابینکردنی مافی ژنان لەالیەن خێزان و کۆمەڵگاوە .بەاڵم دەبینین دەستێوەردان هەیە بۆ گۆرینی ئاراستەی ئەو بەرنامەیە لەالیەن ئایدیا و فيکرەکانی دیکەوە. ئەوانەی هەڵێنجراوی رۆژئاوان زۆرجار لەالیەن ئەو کەسانەوە دێتە ناو کۆمەڵگەی موسڵمانان کە خۆیان بەهەمان شێوە پیادەکەری ئایينی ئیسالمن بەاڵم لە کۆمەڵگەی غەیرە ئيسالمدا دەژین و کاریگەری رەفتار و فيکری غەیری ئیسالمیان بەسەرەوە هەیە. بۆ دابینکردن و پێدانی مافی ژنان ،ئافرەتان پێویستیان بە هیچ ئايین و فکرەیەک نيیە جگە لەوەی کامە فيکرە دەتوانێت مافەکانی وەک خۆی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لە کۆمەڵگە ئیسالمیەکاندا بەهۆی زاڵبونی فکری نوێی مۆدێرنیتە و لیبرالیسم ،نەتوانراوە ئەو ئازادیەی لەناو سنوری ئیسالمدا دیاری کراوە رەچاوی بکەن.
بەرجەستە بکات ،بێگومان ئەمەش لە ئەنجامی رەفتاری کۆمەڵگە و پیاوانەوە سەرچاوەی گرتووە ،کە بنەماکانی ئیسالمیان بۆ بەرژەوەندی کەسی خۆیان بەکارهێناوە و رەچاوی رۆڵ و مافی ئافرەتانیان نەکردووە. لە هەندێک واڵتدا ژنانی موسڵمان لە یەکەمین مۆدێرنیزەکردنی و بە پیشەسازیکردنی واڵتانی موسڵمانان وەک مالیزیا ،لە ژیانی رۆژانەیاندا دەکەونە ژێر کاریگەری ئەو گۆرانکارییە خێراییانەی بەسەر ژیانیاندا دێت و لە چوارچیوەی ئایيندا پەیڕەو دەکرێن .هەرئەمەش وای کرد ئەو ریفۆرمەی لە ئایيندا روویدا وای کردووە مافی ئازادبونی زیاتر بۆ ژنان دەستەبەربکرێت وەک دەبینرێت لە %٧٠ی ژنان بەشداری خوێندن و سێکتەرەکانی خوێندنی بااڵ دەکەن .هاوکات لە %٤٧ژنان بەشداری کایەی ئابووری دەکەن و وەک بازرگانێک کاری خۆیان دەکەن .ئەمەش تەواو ئەو یەکسانی و دادپەروەرییە دەبینرێت لە کۆمەڵگەیەکی موسڵماندا بوونی هەیە (کرایەم .)٢٠١٠ هاوکات لە هەندێک کۆمەڵگەی موسڵماندا ئەوە دەبینرێت کە پێشکەوتنی ژنان لە سایەی دواکەوتوی و چەقبەستوی بیرمەندانی ئیسالمی لەو واڵتانەدا وای کردووە هێشتا ئەجێندەکانی ئیسالم وەک ترادیشنەکانی دیکە سەیر دەکرێت و گرفت و رێگری زۆر بۆ ژنان لەژێر ناوی ئایينی ئیسالمدا پیادە دەکەن ،هەرچەندە واڵتانی دیکەی موسڵمانان هەوڵی ئەوەیانداوە گۆرانکاری لەو کۆمەڵگایەنەدا بکەن و لەگەڵ تێگەیشتنەکانی سەردەم بۆ مافی ئافرەتان و ئازادبونیان رۆڵیان هەبێت ،بەاڵم سەرجەم هەوڵەکان بێ سود دەرچون و هێچ ئەنجامێکی دڵخۆشکەریان نەبووە هەر وەک لە واڵتی ئەفغانستان ئەم حاڵەتە دەبینرێت.
61
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
62
كاریگەرییەكانی بزووتنەوەی ژنانی رۆژئاوایی لەسەر ژنانی موسڵمانان
لە كۆتاییەكانی سەدی بیستەمدا ژنانی موسڵمان ئاراستەی بیركردنەوە و فيكریان بە پێچەوانی ئاراستەی فيكری ئیسالمدا هەنگاوی دانا .زۆرێك لە ژنانی موسڵمان دەگەران بەدوای هۆكارەكانی کە بونەتە بەرجەستەكردن و زاڵكردنی رۆڵی پیاو بەسەر كۆمەڵگەدا و سەپاندنی بیر و هزری خۆیان بەسەر ژناندا .ئەو ئایدیا و فاكتەرانەی وایان لە پیاوان كردووە لە هەموو رەهەندەكانی ژیانی كۆمەاڵیەتيی, سیاسيی ,ئابووری و ...تاد كەسی یەكەم بن و ژن وەك دووەم كارەكتەری كۆمەڵگە سەیر بكرێت. جیاوازی رەگەزیان بە ئاشكرا هەست پێ دەكرد. لەم جۆرە بیركردنەوەیاندا لەگەل ئایدیالۆژیایی فیمینیستەكانی رۆژئاوا یەكانگیر دەبوون .هەر بۆیە ئەوانیش زیاتر لێیان نزیك بوونەوە هانیان دەدان پێ لەسەر نەهێشتنی ئەو جیاوازیانە دابنێنن. ژنان دەیانەوێت لەژێر رۆشنایی ئیسالمدا ،كار بۆ بزوتنەوەیەك بكەن ,بەاڵم ئەمە بوە هۆكاری دوولەتبونی ژنان لە رۆژهەاڵتی ناوەراست کە شوێنی سەرهەڵدانی ئایينی ئیسالمە ،بۆیە فيكری فیمینیزمی ئیسالمبی بووە هۆكارێك بۆ دروست بونی رووبەرووبونەوەی ژنان بە هەندێك كێشەی كۆمەاڵیەتيی و تەنانەت سیاسيی ،بەاڵم لەبەرئەوەی لە ناو جەرگەی شوێنی سەرهەڵدانی ئایينی ئیسالممن ,بۆیە جۆرێك هەوڵیاندا ئەو بزووتنەوەیەی دروستی دەكەن گونجاو بێت لەگەل بنەماكانی ئیسالمدا: ژن هێمایە بۆ شوناسی كۆمەڵگە ،ئەوان دەبنە دایك ،خوشك ،خێزان و لەدواجاردا شوناسن بۆ نەتەوەیەك .توانست و تواناكانیان لە بواری ئابووريی ،سیاسيی ،كۆمەاڵیەتيی دەبێتە هێزێك بۆ گۆرانكاری كۆمەڵگە و واڵت ،فاكتەرێكن بۆ
بەرزكردنەوەی بااڵنسی هێز لە شوێنێك بن .بۆیە لە كۆمەڵگەیەكی وەك رۆژهەاڵت دەتوانێت بەرگێكی نوێ بكات بەسەر نەریت و بیرو هزری كۆمەڵگەدا و بەرگێكی مۆدێرنەی بكات بە بەریدا (ئەحمەد .)2015 ئەو واڵتانەی دەسەاڵتی رۆژئاوا توانی داگیریان بكات ،بە هەمان شێوەش توانی ئایدیا و بیری خۆی تێدا باڵوبكاتەوە ،توانی هێزی پەیوەندیە كولتورییەكان بەهێز بكات لەنێوان رۆژئاوا و رۆژهەاڵت .ئەو كاریگەرییانە هەر زوو كاری كردە سەر ژنان ,چونكە نەبوونی ئازادی و خواستی ژنان بۆ ئازاد بوون زیاتر هاندەربون بۆ ئەم كارە. وەزیفەی ژنان هەر بەخێوكردنی مناڵ نەبوو ،یان تەنها گوێ رایەڵبون نەبوو بۆ رەگەزی نێر بە هاوسەر و باوك و برا ،بەڵكو كەوتە هەوڵدان بۆ ئازادبون لە بیر و دەسەاڵتیان .هێواش هێواش ئەم رەفتارە لە حاڵەتەوە بوو بە دیاردە ،ئیدی كۆمەڵگە تەواو ئاشنا بوو بەم دیاردەیە .توانیان لینكێكی بەهێز و پتەو لەنێوان ژنانی رۆژئاوا و رۆژهەاڵت دروست بكەن ،پاشان توائیان لەرێگەی یاساوە باس لە ماف و ئەركی خۆیان بكەن ،مۆدێلی كۆمەڵگەیان بە تەواوی گۆری. لە ساڵی « ١٩٧٨ئێدوارد سەعید» باسی دروستبونی میتۆدێك دەكات كە لە رێگەوە باس لە پەیوەندی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەاڵت دەكات .ئایدۆلۆژیاكی دروست كرد وناوی لێنا ‹› ئۆرینتالیزم›› بۆ فراوانكردن و لە قاڵبدانی بیر و فەرمانی رۆژئاوا لە جوگرافیای ناوچەیەكی دیاریكراودا پێی دەوترێت رۆژهەاڵت ،كە ئەم ناوچەیە كولتوریان تەواو جیاوازە لەگەڵ رۆژئاوادا (میر حسێن .)٢٠٠٩ وێنەی ژنی موسڵمان وێنەیەكی جیاوازتر بو، لە رۆژهەاڵتدا ژن تەنها بۆ حەز و ئارەزووەكانی پیاوان بوو ،هیچ رۆڵیكی كۆمەاڵیەتبی و سیاسبی
خا ل
لە فیمینیزمەوە بۆ جێندەر
ژمارە ( )6ئابى 2016
فێمینیزم تێرمێكە كە هەڵگری چەندان پێناسی جیاوازە و دەتوانێت كە وێنایەك بێت بۆ شوناسی بزووتنەوە كۆمەالیەتیيە جیاوازەكان. لێكۆڵینەوە فیمینیستەكان میتۆدێكی دیاریكراویان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دروستكرد ،كە راستەوخۆ بە پشت بەستن بە مێژوو و ئایينی خۆیان و كولتوری رۆژئاوا كاری تازەیان ئەنجام دا .بەپێی ‹›دێنز كاندیۆتی›› چەند شەپۆلی فیمینیستی لە رۆژهەاڵتی ناوەراست دروست بوو. یەكەم شەپۆل لە نێوان سەدەی نۆزدە و بیست دروست بوو لەژێر بۆچونەكانی دەوڵەتی كۆڵۆنیاڵ و پۆست كۆڵۆنیاڵدا بوون .ژمارەیەك بزووتنەوەی كۆمەاڵیەتی دروست بوون لە بەرچاوگرتنی بە بەهای كولتوری و شوناسەكان لەالیەن هێزی كۆڵۆنیاڵەوە .بێگومان ژنان لەم الیەنەدا پشكی سەرەكیان بەركەوت و بونە كارەكتەری گۆرانكاری, چونكە ژن دەتوانێت كاریگەری هەبێت ,بە تایبەت لە رێگەی دروستبونی فییمینیزمەوە .هەروەها ئەم رەوتە جۆرێكە لە بزووتنەوەی گەشەسەندن وەك هێمایەك بۆ پەیوەندی ،كە لەنێوان ئەو دوو كولتورە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بەرچاوی نەبوو .بونێكی واقیعی نەبوو كە بتوانێت شوناسێك بۆ ژن بكرێت .ژنانی موسڵمان هەوڵیاندا، رێكخستنێك بكەن لە نێوان وێنەی ژن لە رۆژئاوا و رۆژهەاڵتدا ،فیمینیزمی رۆژهەاڵتی چونكە لە هەندێك الیەندا ژنی رۆژهەاڵت خەریك بوو تەواو بەالرێدا بڕۆن و پشت لە نەریت و ئایین و كولتوری خۆیان بكەن ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا فیمینیستە رۆژهەاڵتیەكان هەر لەژێر كاریگەری فیمینیستە رۆژئاواییەكاندا بون ،چونكە باڵوبونەوەی نەریتی رۆژئاوا زۆر بەخێرایی تەشەنەی سەند و جێی خۆی كردەوە (سۆزان .)٢٠٠٩
دروستبووە .هەرچەندە فیمینیستەكان دەیانزانی ئەوان سەر بە كولتورێكن كە ئایین و كولتور رۆڵی خۆی هەیە بۆیە نێوەندگیریان دەكرد لەو نێوانەدا (بەدران .)٢٠٠٩ یەكێك لەو فەرزكردنانەی رۆژئاوا كە تەنها رێگایەك بوو بۆ دەرچوون لە كۆت و بەندی ئیسالم ,بریتی بوو لە ئاراستەكردن و هێنانی بیری ستراكچەری باوكساالری بۆ ئیسالم ,لەگەڵ هێنانە كایەی كێشەی جێندەری .بۆ نموونە ئەم فەرزكردنە جێبەجێ كرا لەالیەن محەممەد رەزا شای ئێرانەوە. هەروەها لە واڵتی میسر ،بزووتنەوەی فیمینیستی هەمان فەرزكردنی جێبەجێ كرد .هەندێك لە خوێندنە رۆژئاواییەكان ،ژنانی میسر باوەریان وابو كە فيكری ئیسالمی كێشەبووە لە ژیانیاندا. بۆیە بەبێ وەرگرتنی رای هاوسەر ،برا یان باوك دەچونە دەرەوەی ماڵ بۆ خوێندن بێ گوێدانە هیچ دابونەریتێك ،پێیانوابو خوێندن هەروەك چۆن مافی پیاوانە هەرواش مافی ژنانە (ویتچەر .)١٩٩٩ ئەمەش بووە بناغەی دروستبونی بیری ئابوری سەربەخۆ ,بزوتنەوەی ژنان پشتگیریان دەكرد و دواتر بزوتنەوەی ژنانی ئیسالمیش هاتنە پاڵ ئەم كارە .ئەمانە هەموو فاكتەر بوون بۆ دروستبونی شۆڕشێكی گەورەی ژنان و پاشان بووە هۆی دروست بونی بزووتنەوەی فیمینیستی لە رۆژهەاڵتی ناوەراست. شەپۆلی دووەمی سیمبۆلیزم بوو ،كە دەرچوون بوو لە نەریتە قەتیسماوەكانی كولتور و نەریت. لە ماوەی سااڵنی ( ،)1960 – 1950رۆڵی ژنان لە كۆمەڵگەدا و گەشەپێدانی كولتور و كۆمەڵگە مەهامی سەرەكی ئەم شەپۆلە بوون .بە مۆدێك كردنی فيكر و هزرە نوێكان و دروستكردنی مودیلێكی تازەی كولتور كاریگەری هەبوو لەسەر گەشەپێدانی سۆشیۆ – ئابووری .دروستكردنی
63
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
64
یەكسانی كاركردن لە نێوان ژن و پیاودا .هەوڵدان بۆ ریفۆرمكرن لە خوێندن ،یاسا و كشتوكاڵدا، كە ئەمانەش فاكتەرێكی تر بون بۆ پێشخستنی كۆمەڵگە و بە ئەكتیڤكردنی ژنان لە بواری خوێندن و كشتوكاڵدا .ئەمانەش لەگەڵ بیرۆكەی دیكە تێكەڵكران و لەالیەن ژنانی رۆژئاواوە پەرەی پێدرا, لەالیەن ژنانی رۆژهەاڵتی ناوەراستەوە گەشەی پێدرا و فیمینیستی ئیسالمیان پێ دروستكرد (ویتچەر .)1999 سێیەمین شەپۆلی فیمینیستی سیكلۆالرشیپ بوو كە لەالیەن ‹›كاندیۆتی›› رابەرایەتی دەكرا ،گرنگی بە دیالۆگ دەدا لەناو دیبایتەكانی فیمینیستیدا. ئەم ئاستەی گفتوگۆكردنە لەالیەن سكوالرشیپ و خوێندنی رۆژئاواوا پەرەی پێدرا .ئەمەش باشترین رێگە و هۆكار بوون بۆ لێكۆڵەرە رۆژئاواییەكان چەندین توێژینەوە و لێكۆڵینەوە لەسەر كێشەی جێندەر بكەن لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا .بەم كارەیان یارمەتی فیمینیستە رۆژهەاڵتیەكانیاندا كە زیاتر شوناسی ژنان بزانن و وێنایەكی تازەتر بە ژنان ببەخشن (بەدران .)2009 دەرەنجامی كاری ئەم شەپۆلە بوە هۆی دروستبونی ئازادی و گۆڕینی بیری خەڵك سەبارەت بە چەمكی ئازادی ،ئەمەش لە بنەماكانی ئایین و كولتور دەرچون ,چونكە دەیانویست چێژی هەمان ئازادی بچێژن ژنان لە رۆژئاوادا وەری دەگرن .داوای یەكسانی جێندەریان دەكرد و بە خێزانەكانیان دەوت ژن وەك پیاو هەمان مافی هەیە و دەبێت ئازاد بێت .هەندێك لە ژنان دوای ئەم كارە كەوتن بەاڵم لەالیەن ژنانی موسڵمانەوە رەتكرایەوە, چونكە پێیان وابوو ئەمە تەواو پێچەوانەی كولتور و بنەماكانی ئیسالمە ,بەاڵم هەوڵیاندا بەجۆرێكی تر رۆڵی خۆیان بدۆزنەوە لەناو چوارچێوەی ئیسالمدا. خاڵێكی تر جێگەی هەڵوەستە لەسەركردنە,
ئەویش جواڵندن و دروستكردنی بیرێكی نوێ بوو، لێكۆڵەرە رۆژئاواییەكان دەیانویست گۆرانكاری لە شوناسی ژن و جێندەردا بكەن .رەوتی فیمینیزم، لە چوارچیوەی بنەما فەرزكراوەكانی ئیسالم دەربكەن و رادیكااڵنە كاربكەن .خواستیان لەسەر دەركردنی ئەو فەرزانە بوو كە قورئان و فەرموودە دایانناوە ،لە پشت ئەم بیرۆكەوە هەوڵیاندەدا كە باوەڕ بە بیرۆكەی فیمینیزمی رۆژئاوایی بكەن، پشت لە كولتور و ئایین بكەن ،وا تێیاندەگەیاندن كە یەكسانی جێندەری لە ئیسالمدا بونی نیيە ,ئەوە تەنیا بۆ كۆت و بەندی ژنان دروست بووە .جێندەر بوو بە خاڵی سەرەكی لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا، لەبەرئەوەی نیشاندەری جیاوازی نێر و مێیە ،هێزی نارێكی پەیوەندی نێوان رەگەزەكانە ،رێگەیەكە بۆ جیاوازی پێدانی كاریگەرییەكانی كۆمەڵگە بەسەر ئەو دوو رەگەزەوە.
ئەنجام:
لە ئاکامی گفتوگۆکردن و باسکردنی بابەتەکەماندا لەو راستیە گەیشتین کە ئایينی ئیسالم لەم سەردەمەدا لەبەر ئەوەی هەتا ئێستا نەتوانراوە جارێکی دیکە خوێندنەوەیەکی نوێ بۆ ئەو ئایەت و فەرمودانە بکرێت کە بونەتە جێگەی جەدەل و گفتوگۆ ،بۆیە لە کۆمەڵگە موسڵمانەکاندا جۆرێک لە چەقبەستووی پێوە دەبینرێت ،هەرئەمەش وایکردووە فيکرە نوێکانی رۆژئاوایی هێواش هێواش کاریگەری خۆیان لەسەر بیرکردنەوە و تێگەیشتنی خەڵک دروست بکەن ,بەتایبەت لەسەر ئافرەتان .رەوتە فیمینزمەکان زۆر بە ئاسانی بەناوی دەستەبەرکردنی ئازادی و مافی مێینەبوونیان ئەو ئامانجەی خۆیان هێناوەتە دی ،بۆیە دەکرێت بیرمەندانی ئیسالمی زیاتر تیشک بخەنە سەر ئەو بابەتانەی کە کەمێک نارۆشنیان پێوە دیارە بۆ ئەوەی حەقیقەتی ئاینی ئیسالم وەک خۆی بگاتە الی کۆمەڵگە.
2016 ) ئابى6( ژمارە
.گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە
خا ل
65
:سەرچاوەکان ، سایكۆلۆژی و مێیەتی، سۆزان،جمال 1 . چاپی یەكەم،2009، هەولێر،دەزگای موكریانی ازادی و دیموکراسی در اسالم، ربانی گلپایگانی2 1380 ،و لیبرالیسم ، مبانی اندیشەهای اجتماعی غرب، محمد، مددپور3 انتشارات، چاپ دوم،از رنسانس تا عصر منتیسکو ١٣٧٥ ،تربیت تهران دین: جامعە شناسی ادیان بە نقل، ژان پل ویلم4 موسسە، چاپ اول، جمعی از پژوهشگران،و سیاست ١٣٧٩ ، تهران،فرهنگی ثقلین Ahmad, A.( 2015) Islamic feminism – 5 A contradiction in terms?. Available from < http://library.fes.de/pdf-files/bueros/ .]indien/11388.pdf> [2015 Badran, M. (2009 ) feminism in Islam, 6 secular and religious: Convergences Mir- Hosseini, Z.( 2006) Muslim 7 women›s quest for equality: between Islamic law and feminism. Available from < https://www.amherst.edu/system/files/ media/0207/Mir-Hosseini%2520Muslim %2520Women%2527s%2520Quest.pdf> .][2006 Krayem,G. (Freedom of Religion 8 belief and gender). Available from (https:// www.humanrights.gov.au/sites/default/ files/content/frb/papers/Gender.pdf ) .][2010 Whitcher, R.(1999) The effects of 9 western feminist ideology on muslin. Available from http://www.dtic.mil/dtic/tr/ ]fulltext/u2/a432334.pdf > [ 2005
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ی ه گشتیی هكان له دیدی ئازادی ئ هلغه‌ننوشیی بیرمه‌نددا ڕاشید
ژمارە ( )6ئابى 2016
بوخاری عه‌بدواڵی قه‌سرێ 66
له‌دایكبووی 1990شاری هه‌ولێر قوتابی ماسته‌ره له ئه‌ده‌بی ئینگلیزی. خاوه‌نی دوو په‌رتوكی وه‌رگێڕدراوه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ڕاشید ئه‌لغه‌ننوشی ( ،)1941كه‌سایه‌تيی ناوداری واڵتی تونس ،یه‌كێكه له‌و بیریار و نووسه‌ره ڕؤشه‌نگه‌رانه‌ی دنیای هزری ئیسالميی، كه به نووسین و بیرۆكه و بیروڕاكانی ،به‌شدار بووه له هێنانه‌كایه‌وه‌ی بۆچون و بیروڕای تازه‌ی فیقهی ڕامیاری ئیسالميی .ئه‌و خاوه‌نی خه‌اڵتی (ئیبن ڕوشد)ه له ئه‌ڵمانیا ،هه‌روه‌ها خه‌اڵتی (چاتام هاوس)ه كه په‌یمانگای شاهانه‌ی به‌ریتانی بۆ كاروباری نێوده‌وڵه‌تی ساڵی ( )2012پێی به‌خشیوه .غه‌ننوشی وهك (مه‌حه‌ممه‌د سه‌لیم عه‌وا) باسی لێوه كردوه «مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ كێشه فیكريی ,سیاسيی ,كۆمه‌اڵیه‌تيی و ئابوریه‌كاندا ده‌كات به ئاوه‌زێكی هۆشیار» (ئازادییه گشتییه‌كان ,ل .)9 غه‌ننوشی خاوه‌نی چه‌ندین بۆچونی نوێی هزرییه له‌مه‌ڕ ئازادی و ڕامیاریدا ،كه گفتوگۆ و ڕاجیایی زۆر به‌دوای خۆیدا ده‌هینێت ،ئه‌و له‌گه‌ڵ میانه‌یی و كرانه‌وه‌ی هزری و دیالۆگی ئایینه‌كان و ژیاره‌كاندایه ،پێیوایه كه بیرمه‌نده ئیسالمییه هاوچه‌رخه‌كان پێویسته خۆیان بۆ دنیای نوێ ئاماده بكه‌ن و لهگهڵیدا ئاوێزان و تێكه‌اڵو بن, چونكه «داهاتوو بۆ فیكره‌و ژیار له گه‌شه‌دایه«. له‌الی ئه‌و ئیسالم وهك سیستمێكی ڕامیاريی, ئابوريی و كولتوریی ده‌به‌رێك ڕاناچێت له‌گه‌ڵ فه‌زیڵه‌ت و حیكمه‌ته‌كانی دیموكراسی ،كه بریتیه له دادگه‌ری و ڕاوێژ و ئازادی و مافی مرۆڤ. وهك خۆی ده‌ڵێت ،چونكه دیموكراسی باشترین ئه‌زموونی تاقیكراوه‌ی ده‌ستكردی مرۆڤه‌كانه بۆیه «ئیسالم لهگهڵیدا دژ نییه بهڵكو به‌یه‌كداچوون و هاوبه‌شیه‌كی مه‌زنیان له‌نێواندا هه‌یه ،هه‌روه‌ك ده‌شێ جیاوازی و راستكردنه‌وه‌شیان بێته ناوه‌وه« .ئیسالم هه‌میشه هانده‌رێكی ڕاسته‌قینه بووه بۆ سوود وه‌رگرتن له حیكمه‌ت و ئه‌زمون
و ئه‌قڵ و ئاوه‌زی فره‌ی مرۆڤایه‌تی به گشتی، به‌تایبه‌ت له بابه‌ت ڕامیاریی و ئابوریی ،بۆیه باشی هه‌ركه‌سێ الی ئیسالم (باش)هو خراپی هه‌ركه‌سێكیش الی ئیسالم (خراپ)ه ،له فه‌رموده‌دا هاتووه (الحكمة ضالة المؤمن أني وجدها فهو أولي الناس بها) یان وهك له فه‌رموده‌ی تردا هاتوه (ما رأه المسلمون حسنا فهو عند الله حسن) ،بۆیه وهك وتراوه «حیكمه‌ت خوشكی شیریی شه‌ریعه‌ته«. ئازادی له بیری غه‌ننوشیدا ،یه‌كێكه له هه‌ستیارترین چه‌مك و ده‌سته‌واژه‌كانی په‌یوه‌ست به فه‌لسه‌فه و سیاسه‌ته‌وه ،مرۆڤ به‌ڕێزترین دروستكراوی خوایه و كۆی گشتی شه‌ریعه‌تیش بۆ خۆشبه‌ختیی مرۆڤ هاتووه .بۆیه له سیستمی حوكمڕانیی ئیسالمدا ،كەرامه‌تی مرۆڤ جه‌وهه‌ری ڕێسا و یاسا و بڕیاره ڕامیاریه‌كانه، ئیسالم جه‌خت له‌سه‌ر پاراستنی ناسنامه‌ی تاكیی كه‌سه‌كان ده‌كات و ئازادیی بیروڕا به هه‌موو مرۆڤێك به ڕه‌وا ده‌زانێت .ته‌نانه‌ت غه‌ننوشی ئازادی ڕاده‌ربڕین به یه‌كێ له مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت (مقاصد الشریعة) داده‌نرێت. غه‌ننوشی پێیوایه كه میدیای ئه‌وروپی وێنه‌یه‌ك نمایش ده‌كات بۆ ئازادی كه زۆرجار پوچگه‌ریی و ئاژه‌ڵییانه‌یه ،چونكه ڕه‌هاو بێسنوره، به‌تایبه‌ت له دیوه مۆراڵی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌ی، پێناسه‌ی ئه‌وان بۆ مرۆڤ پێناسه‌یه‌كی ته‌سك و تاكالیه‌نه‌یه ،به‌وه‌ی كه ته‌نها مادیی ڕووته، ههر رۆشنبیر و زانایه‌ك ته‌نها له یه‌ك بواردا بوونی مرۆڤ و ئازادیه‌كه‌ی ده‌خوێنێته‌وه ،الی پراگماتیكیه‌كان ئازادی بریتیه له كردنی هه‌رچی كه ئه‌توانی بیكه‌ی و هه‌لت بۆ ده‌ڕه‌خسێت ،الی فرۆید ئازادی به وه‌دیهێنانی غه‌ریزه‌كانی وهك سێكس به‌ستراوه‌ته‌وه ،الی دۆركایم و ڤێبه‌ر و
67
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
68
كۆمه‌ڵناسه‌كان خوێندنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵناسیی و كۆمه‌اڵیه‌تیی ڕووت بۆ مرۆڤ كراوه دوور له ڕه‌هه‌نده ڕۆحی و مۆڕاڵییه‌كان ،له‌الی (فۆكۆ) ئازادی مرۆڤ جۆرێكه له شێتی و ڕه‌هایی ،الی ماركس ئازادی مرۆڤ به ڕێژه‌ی به‌رهه‌مهێنان و توانستی ئابوورییه‌وه به‌ستراوه‌ته‌وه .مرۆڤ له‌الی ئه‌وروپییه‌كان به هیچ ڕه‌هه‌ندێكی ئاسمانیی و ڕۆحیی بااڵ نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه ،چونكه بڕیاری داوه له جیهانێكی سێكیوالر و الئیكی دا بژیت و نایهه‌وێت بچێته ژێر باری هیچ هێزێكی نادیاره‌وه وهك خوا ،بۆیه چه‌مكی ئازادی الی ڕۆژئاواییه‌كان له‌وه‌دا چڕ بۆته‌وه كه مرۆڤ به هیچ په‌یوه‌ندییه‌ك له‌سه‌رووی خۆی نابه‌سترێته‌وه ،هیچ هێزێكی ئاسمانی نییه ڕێگری بكات له وه‌دیهێنانی ئاره‌زووه تایبه‌تییه‌كانی ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و ئاره‌زووانه‌شی ئاژه‌ڵیی و نامۆراڵیش بن .بۆیه زۆرجار ئه‌و ئازادییه بێسنور و خۆپه‌رستانه‌یه كێشه‌داره بۆ كۆمه‌ڵگه و زیانگه‌ێنه. له ئیسالمدا مرۆڤ به‌رهه‌ڵدا نه‌كراوه تا به ڕه‌هایی و بێ لێپرسراویی بژیت ،چونكه له دیدی ئیسالمدا مرۆڤ بێ خاوه‌ن و بێ وه‌دیهێنه‌ر نییه ،بهڵكو هه‌موو جموجۆڵ و بزاوتن و بیركردنه‌وه‌و چااڵكی و كۆششێكی به هێزێكی بااڵوه به‌ستراوه‌ته‌وه كه خوای گه‌وره‌یه ،وهك غه‌ننوشی ده‌ڵێت «تێڕوانینی ئیسالم بۆ ئازادی له‌و سروشته‌ی مرۆڤه‌وه سهرچاوه ناگرێت كه له‌خۆیه‌وه بێته ئاراوه ،بهڵكو له‌و راستیه‌وه دێت كه هه‌موو شتێك لهم گه‌ردونه‌دا به‌ناویه‌وه قسه ده‌كات :كه‌ئه‌ویش خوایه خولقێنه‌ری ئه‌م گه‌ردونه و خاوه‌نیه‌تی ،مرۆڤیش جیاواز له‌بونه‌وه‌ره‌كانی دیكه به‌جێنیشینێتی تایبه‌تمه‌ندكراوه به‌هۆی ئه‌و ئه‌مانه‌تانه‌ی پێی سپێردراوه له ئه‌قڵ ،ئیراده، ئازادی ،به‌رپرسیاری و به‌رنامه‌ی خوایی
رێكخه‌ری ژیانی». به‌پێی غه‌ننوشی ،فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالم بۆ (ئازادی) به‌جۆرێكه كه گه‌ردوون و بوونه‌وه‌ر له سیستمی هزریی ئیسالمیدا یه‌ك پارچه‌یه ،پێكه‌وه په‌یوه‌ست و ئاوێزانه ،پڕیه‌تی له پێكه‌وه‌یی و هاڕمۆنی ،بۆیه مرۆڤ هه‌میشه وهك به‌شێك له بوونه‌وه‌ر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا كراوه و ئازادیه‌كه‌شی به‌شێكه له سیستمه كه‌ونییه گه‌وره‌كه كه خاڵقێك به‌سه‌ریدا زاڵه ،بۆیه مرۆڤ به‌رپرسیارانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ههر دیارده‌یه‌كی گه‌ردوونیدا ده‌كات و خۆی به ئه‌ندامێك له ماڵی (گه‌ردوون) ده‌زانێت كه خاڵقه‌كه‌ی خوای گه‌وره‌یه .غه‌ننوشی پێی وایه كه مرۆڤ وه‌دیهێنراوێكه كه ئه‌رك و سپارده‌یه‌كی مه‌زنی پێ به‌خشراوه ،ئه‌ویش بریتییه له چه‌سپاندنی دادگه‌ری و ئاوه‌دانكاری له‌سه‌ر ڕووی زه‌وی دا ،مرۆڤ ئازاده له‌وه‌ی كه خراپه به‌سه‌ر چاكه‌دا هه‌ڵبژێرێت یان به پێچه‌وانه‌وه ،به‌اڵم سپارده‌ی خوا له‌سه‌ر زه‌وی ته‌نها به چاكه‌خوازی دێته دی ،وهك غه‌ننوشی ده‌ڵێت «به‌مانا ره‌وشتیه‌كه‌ی ،ئازادی ئه‌وه‌یه كه موماره‌سه‌ی به‌رپرسیارێتی بكه‌ین به‌شێوه‌یه‌كی پۆزه‌تیڤانه« .له‌الی ئه‌و ئازادی هه‌وڵ و جواڵنه له‌ڕێگای به‌ندایه‌تی خوادا ،نه‌ك به‌ره‌ڵاڵییه‌كی ئاژه‌ڵییانه ،چونكه وهك خۆی ده‌ڵێت «هیچ رێگایه‌ك نییه بۆ ده‌ربازبوون و ئازادی مه‌گه‌ر به‌رنامه‌ی به‌ندایه‌تی خوا نه‌بێت» .هه‌روه‌ها غه‌ننوشی ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كات كه (كامڵێتی) مرۆڤ ته‌نها له چوارچێوه‌ی به‌ندایه‌تی خواوه دێته دی» .مرۆڤیش جێنشینه و دروستكه‌ره‌كه‌ی رێزی لێ گرتووه به‌هۆی عه‌قڵ ،ئیراده ،ئازادی و ناردنی پێغه‌مبه‌رانه‌وه بۆ یارمه‌تیدانی له ڕوونكردنه‌وه‌ی رێگای راستی و به‌رزبونه‌وه به پله‌كانی كامڵبوون (كمال) دا».
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ئیسالم ڕێگری له وه‌دیهێنانی ئاره‌زوو ه تایبه‌تییه‌كانی مرۆڤ ناكات .له‌الی غه‌ننوشی، تیۆری ئازادی له ئیسالمدا له‌سه‌ر هه‌مه‌كییه‌تی ئازادی تاك وه‌ستاوه له هه‌موو شتێكدا ,ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ هه‌ق یاخود به‌رژه‌وه‌ندی گشتیدا دژ نه‌وه‌ستێته‌وه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر تاك زیاده‌ڕه‌وی كرد ده‌بێته سته‌م و ده‌بێت بوه‌ستێنرێت و رێگای لێ بگیرێت .ته‌نانه‌ت له ئایینداریشدا خوای گهوره مه‌سه‌له‌ی ئیمانی له‌سه‌ر زۆرلێكردن بنیاد نه‌ناوه، خودی ئیمان ئه‌وپه‌ڕی ئازادییه ,چونكه له‌سه‌ر توانا و هه‌ڵبژاردن بنیادنراوه .ئه‌وه‌تا له قورئاندا هاتووه( :فمن شا‌ء فليؤمن ومن شا‌ء فليكفر), نه‌ك ههر ئه‌وه ،بهڵكو سه‌یریش نییه كه خاكی ئیسالم له مێژووی جیهاندا ببێته خاكی ئازادی ئاینی كه رۆڵه‌ی ئايینه جیاوازه‌كان چوونه ژێر سایه‌یه‌وه .چه‌ندین ئايین و ئایينزا و نهتهوه هیچ پله‌وپایه و گه‌شه‌یه‌كیان نه‌بووه ته‌نها له‌سایه‌ی ئیسالمدا نه‌بێت ،زۆرێك له گرووپه مه‌سیحی و جوله‌كه‌كان په‌نایان بردووه بۆ خاكی ئیسالم، زۆرێك له‌وانه‌ش ئه‌مڕۆكه له واڵتانی موسڵماناندا شوێنه‌واری دێرینیان ماوه‌ته‌وه ،وهك كڵێسا, دێر ,په‌رستگای مه‌سیحی ,بوزایی ,جوله‌كه و ئایینه‌كانی تریش .په‌یامبه‌ری پێشه‌وا (درودی خوای لێبێت) له ژیانی ڕامیاری خۆیدا په‌یوه‌ندی ئاشته‌وایی ڕامیاری و كۆمه‌اڵیه‌تی له‌گه‌ڵ گروپه هاوبه‌شدانه‌ره‌كان و مه‌سیحی و جوله‌كه‌كاندا به‌ستووه ,،تا ئه‌وه‌بوو كه یه‌ك قه‌واره‌ی سیاسيی و یه‌ك ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نییان پێكهێنا ،كه له‌سه‌ر بنه‌مای ئاشته‌وایی كۆمه‌اڵیه‌تيی و ده‌ستوورێكی هاوبه‌شدا به‌ڕێوه‌چوو .غه‌ننوشی وای ده‌بینێ كه په‌یوه‌ندی نێوان موسلمانان و نا موسلمانان له مه‌دینه له‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ر هه‌ڵچنرا :یه‌كێكیان بریتی بوو له یه‌كسانی هاواڵتیبوون له كۆمه‌ڵگه‌ی
ئیسالمیدا ,به تایبه‌ت له مه‌سه‌له‌ی ماف و ئه‌رك و ئاشتی و شه‌ڕ ،دووه‌م بریتیبوو له ئازادی موماره‌سه‌كردنی دروشمه ئايینیه‌كان ،سێیه‌م ته‌وه‌ریش بریتی بوو له ئازادی راده‌ربڕین و ڕه‌خنه‌گرتن .به‌م پێیه‌ش ده‌وڵه‌تی مه‌دینه له‌سه‌ر بنه‌مای پاراستنی (ئازادی گشتيی) بیناكرا. غه‌ننوشی ئارگیومێنتی زیاتر بۆ هه‌بوونی (ئازادی گشتیی)ی ڕاسته‌قینه له ده‌وڵه‌تی مه‌دینه‌دا ده‌هێنێته‌وه ,به‌وه‌ی كه «له‌چاخه دره‌وشاوه‌كانی ئیسالمدا گفتوگۆ له‌نێوان كۆمه‌ڵه ئیسالمیه‌كان (الفرق االسالمیة) دا روویداوه ،یاخود له‌نێوان موسڵمانان و شوێنكه‌وته‌ی ئایینه‌كانی دیكه‌دا له‌ناو ئه‌وانیشدا زه‌ندیقه‌كان ،له كۆشكی پادشاكاندا یان له مزگه‌وته‌كاندا دیالۆگ هه‌بووه، هیچ شتێ ده‌سه‌اڵتی خۆی نه‌سه‌پاندبوو به‌ڵگه‌ی به‌هێز نه‌بێت ،كه ئه‌وه‌ش گوزارشتێكی ئاشكرا بووه له‌سه‌ر لێبورده‌یی ئیسالم و ،له‌سه‌ر ئه‌و پله بااڵیه‌ش به عه‌قڵ و زانست و ئازادی به‌خشیوه«. نووسه‌رێكی موسڵمانی وهك ئه‌بولئه‌عالی مه‌ودودی پێیوایه كه كه‌سانی ناموسڵمان (هاواڵتیان له ئایینه‌كانی تر) له كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمیدا ته‌واو ئازادی وتاردان و نووسین و را ده‌ربڕین و بیركردنه‌وه‌و كۆبوونه‌وه‌یان ده‌بێت كه موسڵمانان هه‌یانه ،ههر وهك ئه‌وان به‌ته‌واوی، هه‌مان ئه‌و پێوه‌ندی و پابه‌ندیانه‌یان له‌سه‌ر ده‌بێت كه له‌سه‌ر موسڵمانان خۆیانه .ڕه‌وایه بۆیان ره‌خنه له حكومه‌ت و كاربه‌ده‌سته‌كانی بگرن ،ته‌نانه‌ت خودی سه‌رۆكی حكومه‌تیش له‌چوارچێوه‌ی سنوری یاسادا» .كهرامهت و ڕێزی ناموسڵمان به زیندوێتی و به مردوویش له ژێر سایه‌ی ئیسالمدا ده‌پارێزرێت ،له‌فه‌رمووده‌دا هاتووه( :ان جنازة مرت علي النبي صلي الله عليه وسلم فوقف ،فقيل له إنها جنازة يهودي فقال النبي
69
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
70
صلي الله عليه وسلم( :اليست نفسا) .سزادانیش به‌ڕه‌هایی قه‌ده‌غه‌یه( :إن الله يعذب يوم القيامة الذين يعذبون الناس في الدنيا). به‌ڵگه‌یه‌كی تری غه‌ننوشی بۆ ئازادی ڕاده‌ربڕین له ئیسالمدا ئه‌وه‌یه كه په‌یامبه‌ر (درودی خوای لێبێت) حه‌زی له‌وه نه‌بووه تاكڕایی و چه‌قبه‌ستن و سه‌پاندنی بۆچوون له ژیانی هاوه‌اڵنیدا ڕه‌نگ بداته‌وه ،حه‌زی له فره‌یی بۆچون هه‌بوه ،بۆیه هه‌میشه ڕاوێژی به هاوه‌اڵنی دهكرد ،هاوه‌اڵنی بۆ ئه‌وه هان ده‌دا را و بۆچوون و ئیجتیهادی سه‌ربه‌خۆیی خۆیانیان هه‌بێت( :ال یكن احدكم إمعه :یقول أنا مع الناس) .خودی قورئانیش هانی باوه‌ڕدارانی داوه كه هونه‌ری دیالۆگ و به‌ڵگه‌كاری و لێكتێگه‌یشتن و ڕاگۆڕینه‌وه فێرببن، قورئان پڕیه‌تی له دواندنی ژیربێژییانه و له‌سه‌ر بنه‌مای به‌ڵگه (برهان) قسه له‌گه‌ڵ بێباوه‌ڕان ده‌كات( :قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقین…). الی غه‌ننوشی ،رێزلێنانی ئیسالم بۆ فیكر و ئازادی گه‌یشتۆته ئه‌و ڕاده‌یه‌ی كه بیركردنه‌وه و ڕامان له ئیسالمدا به ئه‌رك هه‌ژماركراوه. غه‌ننوشی ده‌ڵێت« :كارێكی سروشتییه بۆ ئایینێك مرۆڤی كردبێته شایانی پله‌ی جێنشینایه‌تی خوا، به‌هۆی ئه‌و عه‌قڵ و ئیراده و ئازادییه‌وه كه‌پێی به‌خشیوه كه ئه‌م وزانه‌ی نه‌به‌ستێته‌وه ،بهڵكو واگونجاوه كه به‌ره‌اڵ و ئازادیان بكات و له هه‌وڵی هاندانیاندا بێت بۆ جووڵه و چاالكی .له‌به‌ر ئه‌وه ئایه‌ته‌كانی قورئانی پیرۆز بێزار نابن له به‌رده‌وامی هاندان بۆ بیركردنه‌وه و رێنماییكردنی عه‌قڵ و هاندانی بۆ ئه‌وه‌ی دووركه‌وتنه‌وه له شوێنكه‌وتنی وه‌هم و خه‌یاڵ پاڵو و ڕێكردن له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی گشتیدا و شوێنكه‌وتنی باووباپیران و ڕێگه‌گرتنی له‌و شتانه‌ی ده‌بنه مایه‌ی البردنی عه‌قڵ وهك بێهۆشكه‌ره‌كان».
مرۆڤ ئازاده له‌وه‌ی كه خراپ ه به‌سه‌ر چاكه‌دا هه‌ڵبژێرێت یان ب ه پێچه‌وانه‌وه ،به‌اڵم سپارده‌ی خوا له‌سه‌ر زه‌وی ته‌نها ب ه چاكه‌خوازی دێته دی له باسی ئازادییه ئابووریی و دارییه‌كانیی تاك له ئیسالمدا ،غه‌ننوشی باس له‌وه ده‌كات كه پێویسته ده‌وڵه‌ت كهرامهت و ڕێز له به‌هره و ده‌ستی كاری هاوواڵتیانی بگرێت ،هه‌لی كاریان بۆ بڕه‌خسێنێت و فێری سه‌نعه‌ت و پیشه‌وه‌رییان بكات ،تا هه‌موان بواری ژیان و خۆشگوزه‌رانی و دڵنیایی بژێوی ژیانیان بۆ بڕه‌خسێت ،ده‌ڵێت «ئیسالم ڕوو له دابه‌شكردنی سامان ده‌كات به‌سه‌ر زۆرترینی ژماره كه له توانادا بێت ،به جۆرێك هه‌مووان ببنه خاوه‌نی شته‌كان ،به‌دواشیدا به‌شداری ده‌سه‌اڵت و بڕیاریش ببن» .هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: «ئیسالم هۆكاره‌كانی كار و فرمانی نامه‌شروع و فێڵئامێزی به‌تاڵكردۆته‌وه ،یان دزی ،یان سوود، یان قۆرخكردن (االحتكار)» .پاشان ده‌ڵێت «له مه‌دینه‌دا -سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت كه پێغه‌مبه‌ری خوا بوو (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) ،هانی خه‌ڵكی ده‌دا بۆ كاركردن و ئامرازه‌كانی بۆ كه‌سانی ئاتاج ده‌سته‌به‌ر دهكرد ،به‌دوای چاالكیه‌كانیاندا ده‌چوو تا له سه‌ركه‌وتنیان و پشتبه‌خۆبه‌ستنیان دڵنیا ببێت ،په‌نا بۆ پێشكه‌شكردنی یارمه‌تی نه‌بات به پاره و ماڵ ،مه‌گه‌ر له حاڵه‌تی بێتواناییه‌كی ته‌واو له به‌رامبه‌ر كاركردندا» .هه‌موو ئه‌مانه له چوارچێوه‌ی دابینكردنی ئازادی كار و خۆشبه‌ختی
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
و دڵنیایی دارایی هاوواڵتیان له ئیسالمدا دێت. له دیوه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یه‌وه ،كاتێك واڵتانی ئه‌وروپا به‌وه ناسراون كه (دڵنیایی ته‌ندروستی و كۆمه‌اڵیه‌تی ()Social & Health Assurance یان بۆ هاوواڵتییه‌كانیان دابینكردوه ،له به‌رامبه‌ردا زوو وه‌خته ئیسالم سیستمی دڵنیایی ته‌ندروستی و كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ تاك دابینكردووه ،كه وهك غه‌ننوشی ده‌ڵێت «گرنگیدانی پێغه‌مبه‌ری خوا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) به پزیشكایه‌تی و خۆپاراستن یه‌كجار زۆر بوو ،له‌پاكوخاوێنی و دووری له پیسی و بێهۆشكه‌ر و شێوه‌كانی ماڵ به‌فیڕۆدان و خراپه‌كاری ،فه‌رمانی به دووربون له الوازی و هۆكاره‌كانی تیاچوون كردووه (المؤمن القوي خير من المؤمن الضعيف وفي كل خير) ،هانی موسڵمانانی داوه بۆ وه‌رزش، گه‌ڕانی به‌دوای چاره‌سه‌ردا له‌كاتی نه‌خۆشیدا به‌واجب داناوه ،ئه‌وه سه‌یر نییه گه‌ر ژیاری ئیسالمیی ده‌سپێشخه‌ری كردبێت ل ه بنیادنانی ده‌زگایه‌كی ته‌ندروستی نایابدا له نه‌خۆشخانه و ده‌رمانخانه و تاقیگه‌كان» .ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كه له ئیسالمدا ئازادی تاك (له كوڕ و كچ) بۆ هاوسه‌رگیری ،دروستكردنی خانه‌واده‌ی نوێ، بیناكردنی خانو و وه‌چه‌خستنه‌وه به ده‌قی ڕوون
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
شورا و دیموكراسی له وێن ه گشتییه‌كه‌دا هه‌مان ئامانج ده‌پێكن كه بریتیه له دابینكردنی ویست و خواستی كۆمه‌ڵ به گشتسی له به‌ڕێوه‌بردنی واڵتدا.
و ئاشكرا خراوه‌ته‌ڕوو .غه‌ننوشی ده‌ڵێت «ل ه سیستمی ئیسالمدا ده‌سته‌به‌ركردنی پێداویستییه بنه‌ڕه‌تیه‌كان (الحاجات ااڵساسیة) بۆ كۆمه‌ڵگه، وهك خانو ،خۆراك ،پۆشاك ،ته‌ندروستی، چاره‌سه‌ر ،په‌روه‌رده و فێركردن و توانا پێویسته‌كانی پێكهێنانی خێزان جه‌ختیان له‌سه‌ر كراوه‌ته‌وه«. له بواری په‌روه‌رده و فێركردندا ،ئیسالم ئازادی داوه بۆ تاك هه‌وڵی وه‌ده‌ستخستنی زانست بدات ،بۆ ئه‌م مه‌به‌سته بچێته به‌ر خوێندن و بڕوانامه و پله‌ی زانستی وه‌ربگرێت .غه‌ننوشی له‌و باره‌یه‌وه ده‌ڵێت «ئیسالم هانی خه‌ڵكی داوه بۆ فێربوونی زانست و پله‌وپایه‌یه‌كی به‌رزی به زانایان به‌خشیوه ،له‌سه‌ر نه‌زانانیشی پێویست كردووه هه‌وڵی فێربوون بده‌ن ،ده‌بێت زانایانیش خه‌ڵكی فێر بكه‌ن ،ده‌وڵه‌تیش له‌سه‌ریه‌تی هه‌لومه‌رجی گونجاوی بۆ بڕه‌خسێنێت ،تا ئه‌و راده‌یه‌ی ده‌كرێ ئیسالم به یه‌كه‌م ڕێباز دابنرێت له مێژوودا كه فێربوونی فه‌رزكردبێت (العلم فريضة علي كل مسلم ومسلمة) .كه قورتوبه یه‌كه‌م شاره له مێژوودا زاڵبوونی ته‌واوی به‌سه‌ر نه‌خوێنده‌واریدا به‌ده‌ست هێنابێت». له باسی ئازادی ڕامیاری له ئیسالمدا، غه‌ننوشی ڕه‌تی ده‌كاته‌وه كه ئیسالم سیستمێكی سیۆكراتی بۆ ده‌سته‌اڵت هه‌بێت ،چونكه هیچ كاربه‌ده‌ستێك له ئیسالمدا ناتوانێت به ناوی خواوه یان وهك (سێبه‌ری خوا) فه‌رمانڕه‌وایی به‌سه‌ر خه‌ڵكه‌وه بكات ،بهڵكو ده‌بێ هه‌ڵببژێردرێت. غه‌ننوشی پێیوایه ئیسالم ڕێگری كردووه له‌وه‌ی تاكڕه‌وانه ده‌سه‌اڵت به‌ڕێوه‌ببرێـت ،ئه‌وه‌تا له ئیسالمدا سیستمی (ڕاوێژكاری) هه‌یه و له ژیانی پێغه‌مبه‌ری خواشدا زۆر ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه ،گه‌رچی چه‌مكه‌كانی ئیسالم بۆ ڕاوێژكاری وهك (ئه‌هلی
71
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
72
حه‌ل و عه‌قد) و ( ئه‌هلی ئیجتیهاد) و ( ئه‌هلی شورا) ڕه‌نگه ئه‌مڕۆ بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرن تاڕاده‌یه‌ك نامۆ بن ،به‌اڵم واتا و مه‌به‌ست و نێوه‌ڕۆكه‌كه‌یان به ڕوون و ئاشكرایی له‌گه‌ڵ چه‌مكگه‌لی وه‌كو ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران ،دیموكراسی ،حوكمی گه‌ل، تۆلێرانس و ئیراده‌ی گه‌ل كه ئه‌مڕۆ به‌كاردێن یه‌ك ده‌گرێته‌وه ،شورا و دیموكراسی له وێنه گشتییه‌كه‌دا هه‌مان ئامانج ده‌پێكن كه بریتیه له دابینكردنی ویست و خواستی كۆمه‌ڵ به گشتسی له به‌ڕێوه‌بردنی واڵتدا .بۆ ئه‌وه‌ی ڕای هه‌موال به هه‌ند وه‌ربگیرێت له ده‌وڵه‌تدا ،ده‌بێت هه‌موان پرس و ڕاوێژیان پێ بكرێت .غه‌ننوشی پێیوایه كه ده‌گونجێت سود له دیموكراسی ڕۆژئاوا وه‌ربگیرێت به‌و پێیه‌ی كه «حیكمه‌ت له هه‌ركوێ هه‌بوو ونبووی بڕواداره ،به‌رژه‌وه‌ندی و دادگه‌ری له ههر كوێیه‌ك بێت شه‌رعی خواش له‌وێیه .دیموكراسیه‌تیش میكانیزمێكی نایابه بۆ به‌رجه‌سته‌كردنی راوێژ له‌چوارچێوه‌ی به‌هاكانی ئیسالمدا ،بۆیه ده‌بینین ئیسالم ده‌توانێت سیستمی دیموكراسی خۆرئاوایی له‌خۆبگرێت، ئیجابیاته‌كانی دیموكراسی بۆ موسڵمانان و مرۆڤایه‌تی بپارێزێت» ،ئه‌مه له‌كاتێكدا كه غه‌ننوشی پێیوایه شورا له ئیسالمدا چه‌ترێكی هه‌یه كه ناهێڵێت هیچ یاسایه‌ك به پێچه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی گشتیی مرۆڤ ده‌ربچێت كه بریتییه له (ده‌ق) به‌اڵم دیموكراسیه‌ت ئه‌و چه‌تره‌ی نییه. له‌مه‌ڕ به‌شداری ئافره‌ت له كایه‌ی ڕامیاریدا، غه‌ننوشی زۆر به‌ڕاشكاوی و بوێری ڕه‌خنه له‌و نووسه‌رانه ده‌گرێت كه به‌شداریكردنی ئافره‌ت له وه‌رگرتنی پۆسته ڕامیاری و حكومی و دادوه‌ری و یاساییه‌كاندا به ناڕه‌وا و حه‌رام ده‌زانن ،وهك ئه‌بولئه‌عالی مه‌ودودی .مه‌ودودی شه‌ش مه‌رج داده‌نێت بۆ ههر كه‌سێ كه ببێت به ئه‌ندام له
(ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژكاری) یه‌كێك له‌وانه بریتیی ه له (پیاوبوون) ،به‌اڵم غه‌ننوشی دژ به‌م بۆچونه ڕاده‌وه‌ستێت و هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی یه‌كالكه‌ره‌وه له ده‌قدا نابینێته‌وه بۆ پاڵپشتی مه‌ودودی. ده‌ڵێت «تووشی سه‌رسوڕمان بووم له‌دوای خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م فتوایانه‌ی حوكم به‌دابڕینی ژن ده‌كه‌ن له‌هه‌موو به‌شدارییه‌ك له‌ژیانی سیاسیدا به‌پشت به‌ستن به ئایه‌ت و فه‌رمووده‌كه‌ی پێشوو» .الی غه‌ننوشی « ئازادی و باڵغبوون و عه‌قڵ و زانست و دادگه‌ری» مه‌رجن بۆ پۆستی ڕاوێژكاری و وه‌زیر ،یاخود دادوه‌ر (حاكم) .به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی كه «عائیشه‌ی دایكی بڕواداران رۆڵی هه‌بووه له سیاسه‌تدا ،كه سه‌ركردایه‌تی ئۆپۆزسیۆنێكی چه‌كداری كردووه كه پتر له سێ هه‌زار سه‌ربازی له‌خۆگرتووه و له هاوه‌ڵه مژده‌پێدراوه‌كانی به‌هه‌شتیشیان له‌گه‌ڵدا بوون، وهك ئه‌بوبه‌كریش باس ده‌كات فه‌رمانی كردووه و به‌رگریشی كردووه و ،فه‌رمانیش ههر هی ئه‌و بووه« .هه‌روه‌ها له‌مێژووی ئیسالمیدا ژنگه‌لێكی دیكه له‌مه‌یدانی سیاسه‌تدا ناودار بوون له‌وانه‌ش (الحرة الصلیحیة)یه كه‌حوكمی چه‌ند شوێنێكی له یه‌مه‌ن كردووه له‌ماوه‌ی پتر له‌چل ساڵ له سه‌ده‌ی شه‌شه‌مدا .ئیبن حه‌زم پشتی به‌وه به‌ستووه كه عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب كاری ژمێركاری (حسبة)ی سه‌ر بازاڕی داوه‌ته ده‌ست ئافره‌تێكی وهك (شیفا) بۆ ئه‌وه‌ی بڕیاربدات كه (دروسته ژن حوكم بگرێته ده‌ست) .ئه‌وانه‌ی كاری ئافره‌ت له ڕامیاریدا به ناڕه‌وا ده‌زانن فه‌رموده‌ی (لن يفلح قوم ولوا امرهم امراة) ده‌هێننه‌وه ،به‌اڵم غه‌ننوشی له‌باره‌ی ئه‌و فه‌رموده‌یه‌شه‌وه ده‌نوسێت: «له‌و رووه‌وه فه‌رمووده‌ی ناوبراو ده‌رباره‌ی رووداوێكی دیاریكراو هاتووه ،وێنه‌كه‌شی ئه‌وه‌یه كاتێك ئه‌وه گه‌یشت به‌پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای
خا ل
ڕاشید غه‌ننوشی( ،ئازادییه گشتییه‌كان ل ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا) ،وه‌رگێڕانی (موحه‌ممه‌د سه‌عید خورماڵی) ،پێداچونه‌وه (ته‌حسین حه‌مه غه‌ریب).
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سهرچاوه:
ژمارە ( )6ئابى 2016
له‌سه‌ر بێت) كیسرای فارس مردووه و قه‌ومه‌كه‌ی كچه‌كه‌یان له جێگاكه‌ی داناوه ،پێغه‌مبه‌ری خوا ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی وتووه وهك گوزارشتتێك له تووڕه‌ییه‌كه‌ی له‌سه‌ر كوشتنی نێراوه‌كه‌ی بۆ الیان. فه‌رمووده‌كه له ره‌خنه‌گرتن له ڕووداوی ناوبراو تێناپه‌ڕێت هه‌تا ببێته سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ مادده‌ی یاسای ده‌ستووری» .بۆیه به‌الی غه‌ننوشیه‌وه: «ئه‌گه‌ر ژن له سه‌ده ئیسالمییه یه‌كه‌مینه‌كاندا له كاروباره‌كانی ده‌وڵه‌تدا به‌پێوه‌رێكی فراوان به‌شدار نه‌بووبێت ،ئه‌وا ئه‌وه بۆ سروشتی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌وسا ده‌گه‌ڕێته‌وه (كه ڕامیاری ئه‌وسا پێویستی به هێز و بازوو و ئه‌سپسواری و هونه‌ری جه‌نگ هه‌بوو) ،بۆیه ئه‌و حاڵه‌ته ناتوانێت حوكم و ئامۆژگاریه قورئانیه‌كان په‌ك بخات و مانای حه‌رامێتی به‌شداری ئافره‌ت بدات ،چونكه كتێبی خوا و سوننه‌ته جێگیره‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی سه‌رچاوه‌ی شه‌ریعه‌ت و حوكمه ئیسالمیه‌كانه بۆ سه‌رده‌م و ژینگه جیاوازه‌كان .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌بێ دان به‌وه‌دا بنێین كه به‌شداری ژن مه‌زن بووه له بزاڤی گۆڕانگاری و بونیادنانی ژیاری ئیسالمیی ،له قۆناغی مه‌ككی یاخود مه‌ده‌نیدا بووبێت». به‌شێوه‌یه‌كی گشتیی ،پوخته‌ی مه‌به‌ستی ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی له بریتییه غه‌ننوشی تێگه‌یشتنه‌كانمان بۆ ئازادی و ده‌وڵه‌ت به هارمۆنایزكردنی ده‌قه‌كانی ئیسالم و ئه‌زموونه گه‌شه‌سه‌ندووه‌كانی مرۆڤ له دیموكراسی. ئه‌مه‌ش به سود وه‌رگرتن له ته‌كنیك و ئامڕاز و ئه‌زموونه مرۆییه باشه‌كان ،چونكه الی غه‌ننوشی ده‌وڵه‌ت ئامرازە بۆ پاراستنی بانگه‌وازی ئایینی ئیسالم و جێبه‌جێكردنی به‌ندایه‌تی تاكه‌كان بۆ خوا و دابینكردنی خۆشگوزه‌رانی و ئارامی و دادگه‌ریی بۆ خه‌ڵك كه خوا مه‌به‌ستییه‌تی .وهك ئیبنوحه‌زم
وتویه‌تی« :ئاین بناغه‌یه‌و سوڵتانیش پاسه‌وان». بۆیه هیچ نه‌نگی و خراپی تێدا نییه كه بۆ داڕشتنی سیستمی سیاسی ده‌وڵه‌ت هه‌ماهه‌نگیی له‌نێوان ده‌قه‌كانی ئیسالم و ئه‌زموونه مرۆڤكرده‌كاندا دروست بكرێت ،به‌جۆرێك هه‌م نه‌گۆڕه‌كانی ئایین و هه‌میش ئه‌زموونه سه‌ركه‌وتوه‌كانی مێژووی مرۆڤیش تێیدا تێدا ڕه‌نگبداته‌وه .چونكه ده‌قه‌كان هێڵه گشتییه‌كانیان داڕشتوه و ده‌ستی ئێمه‌یان نه‌به‌ستوه له میكانیزم و ئامرازه‌كان.
73
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
74
ل ه ئایين گ هڕان هو‌ه هه‌ڵ ه‌ڵه‌كردن ئازادی ه وهك
سەعدون محەممەدی ماستەر لە زانستی كەالم
خا ل
سورة الشعرا .116 :كاتێك نوح به‌زمانێكی ساد ه و سپی په‌یامه‌كه ده‌گه‌یه‌نێت ،به‌اڵم به‌زمانی ئاگر
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
(ق ُالوا َل ِئن مَّ ْ َ وح َل َت ُك َ ل َت َ وم َ نت ِه َيا ُن ُ ني) ون َّن ِم َن المَْ ْر ُج ِ
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئازادی پێش ئه‌وه‌ی ماف و موماره‌سه‌بێت، بریتییه له فه‌زا ,ئه‌گه‌ر بڕیارە ئێمه باس له حه‌قیقه‌ت بكه‌ین ،هه‌میشه پێویستمان به‌و قه‌زایه هه‌یه ،چونكە ئازادی كێڵگه‌یه‌كی له‌باره بۆ گه‌شه‌ی حه‌قیقه‌ت ،بۆیه كاتێك ئایین په‌یامی خودایه ،حه‌تمه‌ن بونی قه‌زایه‌كی ئازاد یه‌كێكه له مه‌به‌سته‌كانی ئه‌و په‌یامه ،ئازادیش له هه‌ردوو باره‌كه‌یدا چ ئازادی تاك و چی ئازادی كۆمه‌ڵگه ته‌واوكه‌ری یه‌كترن ،بۆیه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و كراوه پێشەكییە بۆ ئازادییه كه‌سیه‌كان ،هه‌تا كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد ساز نه‌بێت ،ناتوانین باس له ئازادییه‌كانی تاك بكه‌ین ،ئازادی بیر و ئایین وهك مافێكی تاك دێته هه‌ژماركردن ،بۆیه ناكرێت له ژێر هیچ ناوێكدا كپ بكرێت ،ته‌نانه‌ت خواستێكی ئایینیشه ،بۆیه گه‌ر ته‌ماشای مێژووی ئایین بكه‌ین ،ده‌بینین په‌یامبه‌ران و په‌یامه‌كه‌یان هه‌میشه قوربانی نه‌بوونی فه‌زایه‌كی ئازاد بوون و ڕێگه‌یه‌كی درێژ و ناهه‌مواریان بڕیوه هه‌تا بگه‌نه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد ،ڕووبارێك خوێنیان داوه لهم پیناوەدا هه‌مووشتیان به‌خشیوه له پێناو ده‌سته‌به‌ركردنی سه‌كۆیه‌كی ئازاد بۆ ته‌عبیركردن له ناخ و ناوه‌ڕۆكی خۆیان ،بۆیه كپ كردنی ئازادییه‌كانی تاك و یاساغكردنی (ما أُر ُ يك ْم ئایینگۆڕین میتۆدێكی كۆنی فیرعه‌ونییه َ ِ إِ اَّل َما أَ َرى) سورة غافر ،29 :ئه‌مه ئه‌و میتۆده‌یه كه فیرعه‌ونییه‌كان له به‌رانبه‌ر په‌یامی په‌یامبه‌ران په‌یڕه‌ویان لێكردووه ،بە نموونە: .1نوح وهك قوربانییه‌كی توندوتیژی ئایینی، كاتێك بانگی گه‌له‌كه‌ی ده‌كات بۆ فه‌زیله‌ت و چاكه‌خوازی ،وه‌اڵمێكی توندئاژۆ وه‌رده‌گرێت:
وه‌اڵم وه‌رده‌گرێت. .2ئيبراهیم به‌زمانی دۆستایه‌تی و نزیكایه‌تی گه‌له‌كه‌ی ده‌دوێنێت سه‌باره‌ت به ئايینداری، به‌اڵم له زمانی نزیكترین كه‌سیه‌وه كه باوكیەتی به‌توندی وه‌اڵم وه‌رده‌گرێت(َ :ل ِئن مَّ ْ ل َت َ نت ِه أََل ْر مُ َ ج َّن َك) سورة مريم .46 :ته‌ماشای وه‌اڵمدانه‌وه‌ی نوح و ئيبراهیم بكه‌ن یه‌ك شته ،چونكە میتۆدی بیركردنه‌وه‌كان به هه‌مان شێوه‌یه یه‌كن. .3دورتر ده‌ڕۆین و قورئانی پیرۆز سه‌رگوزه‌شته‌ی شوعەیب په‌یامبه‌ر باسده‌كات، كاتێك شوعەیب ده‌یه‌وێت په‌یامه‌كه‌ی باسبكات له الیه‌ن كۆمه‌ڵگه داخراوه‌كه‌وه به هه‌مان میتۆدی فرعه‌ون وه‌اڵم وهردهرگرێتَ : [ل ُن ْخ ِر َج َّن َك َيا ُش َع ْي ُب ين َآم ُن ْ َو َّال ِذ َ وا َم َع َك ِمن َق ْر َي ِت َنا أَ ْو َل َت ُعو ُد َّن يِف ِم َّل ِت َنا ] سورة االعراف .88 :لێره قورئان ئه‌وه‌مان نیشان ده‌دات هه‌موو گۆڕینێكی ئایین به‌ره‌و یه‌كتاپه‌رستی به‌م میتۆده یاساغه ،به‌اڵم كاتێك ته‌ماشای چیرۆكی په‌یامبه‌ر شوعەیب ده‌كه‌ین له قورئاندا وه‌اڵمی فیرعه‌ونیه‌كانمان به جوانترین شێوه به‌رچاو ده‌كه‌وێت له‌الیه‌ن شوعەیبه‌وه ،كاتێك ده‌فه‌رموێت (أَ َو َل ْو ُك َّنا َك ِار ِه َ ني ) سورة األعراف .88 :په‌یامی ئێمه زۆرلێكردنی تێدا نییه ،ئیتر بۆ ئه‌وه‌نده قه‌ڵس ده‌بن ،ده‌كرێت ئه‌م وه‌اڵمه‌ی ئەو په‌یامبه‌رە وهك زمانحاڵی ته‌واوی په‌یامبه‌ران بێته هه‌ژماركردن بۆ نه‌یارانی ئازادی ئایینداری به درێژایی مێژوو. .4ببینه موسا چۆن و چی به‌سه‌ر دێت ،چۆن شه‌رعیه‌ت به له‌ناوبردنی خۆی و هاوه‌ڵه‌كانی دهدهنْ : ين َآم ُنوا َم َع ُه َو ْاس َت ْح ُيوا ِن َس ُ (اق ُت ُلوا أَ ْب َناء َّال ِذ َ اءه ْم) سورة غافر .25 :ته‌نها له پێناو ئه‌وه‌ی موسا به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانه‌وه بیری ده‌كرده‌وه ،ژیاننامەی ئه‌م زاته ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێت كه زه‌بروزه‌نگ هه‌رگیز ڕێگه‌یه‌ك نییه بۆ گۆڕینی فیكر ،چونكە ئه‌وه بابه‌تێكی ته‌واو مه‌عنه‌وییه هه‌رگیز ڕێگای فیزیكی
75
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
چاره‌یه‌ك نییه بۆ ئه‌و جۆره بابه‌تانه ،كه‌وات ه قوربانیه‌كانی ئازادی خودی په‌یامه‌رانن نەك كه‌سانی تر ،بۆیه ناكرێت و نه‌گونجاوه به ناوی ئه‌وانه‌وه ڕێگری له ئازادی فیكر و ئایینداری كه‌سه‌كانی تر بكرێت ،بهڵكو ڕێگرتن له ئازادی فیكر واته سازكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی دووڕووه‌كان ئه‌مه‌ش ئاكارێكی ته‌واو نا ئه‌خالقییه.
ههڵگهڕانهوه
ژمارە ( )6ئابى 2016
76
كاتێك ئه‌م باسه ده‌خه‌ینه به‌ر وردبینی ده‌بێ به‌شێوه‌یه‌كی موجه‌ڕه‌د وه‌ریبگرین ،واته ته‌نها خودی هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌كه له به‌رچاو بگرین ،نه‌ك شێوه‌كه‌ی ،هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌كه‌ش له بازنه‌ی ئازادی تاك جێگیر ده‌بێت ،ئه‌م ئازادییه‌ش له‌الیه‌ن َ ْ ِّ ين) قورئانه‌وه پارێزگاری لێكراوه( :ال إِك َرا َه يِف الد ِ سورة البقرة .256 :قورئان له كاتێكدا ئه‌م بانگه‌وازه‌ی ڕاگه‌یاندووه پێشتر ئه‌وه‌ی كردووه: َ [قد َّت َب نَّ َ ي ُّ الر ْش ُد ِم َن ْال َغ ِّي ] سورة البقرة.256 : كه‌واته كاتێك ڕه‌ش و سپی روون و لێك جودا كراوه‌ته‌وه ،زۆر لێكردن مانایه‌كی نییه ،واته كاتێك مرۆڤ په‌یوه‌ستبوونی خۆی بۆ ئایین و فیكرێك ڕاده‌گه‌یه‌نێت ،ئه‌وه پێشینه‌یه‌كی له قه‌ناعه‌ت و دونیابینی بۆ دروستبووه ،بۆیه كاتێكیش هه‌ڵده‌گه‌رێته‌وه له‌سه‌ره‌نجامی له‌قبوونی هه‌مان قه‌ناعه‌ته ،ئیتر زۆر جار باس له ڕێگریكردن له گۆڕینی ئایینی موسڵمانێك ده‌كرێت ،كۆمه‌ڵێك ئیشكالیه‌ت له‌گه‌ڵ خۆی ده‌هێنێت ،له چه‌مك و تێڕوانین له سروشتی ئه‌و ده‌قانه‌ی ده‌كرێنه به‌ڵگه بۆ دید و تێڕوانینەكە ،زۆر جار باس له حوكمی ههڵگهڕاوه (مرتد) ده‌كرێت له دونیابینی ئیسالمیدا ئه‌م ده‌قه ده‌كرێته به‌ڵگه بۆ ئه‌و بۆچونه‌ی باس له كوشتنی ههڵگهڕاوه ده‌كات (من بدل دینه فاقتلوه) هه‌ڵبه‌ت ئه‌م فه‌رموده‌یه ئیمامی بوخاری له سه‌حیحه‌كه‌ی خۆیدا یاداشتی كردووه و به
په‌یامبه‌ران و په‌یامه‌كه‌یان هه‌میش ه قوربانی نه‌بوونی فه‌زایه‌كی ئازادبوو ن و ڕێگه‌یه‌كی درێژ و ناهه‌مواریان بڕیوه هه‌تا بگه‌ن ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد سه‌حیحی ده‌زانێت ،هه‌رچه‌ند له الیه‌ن هه‌ندێك ل ه زانایانی فه‌رموده‌ناسییه‌وه قسه له‌سه‌ر سه‌نه‌دی فه‌رموده‌كه كراوه ،به‌اڵم ئه‌مه جێگه‌ی باسی ئێمه نییه لێره ،بهڵكو ئه‌وه‌ی جێگه‌ی باسه الی من سروشت و واقعی ده‌قه‌كه‌یه ،ئه‌گه‌ر به ساده‌یی ته‌ماشایه‌كی ڕوكه‌شی ده‌قه‌كه بكه‌ین ،ئه‌وه سیمایه‌كی ڕه‌های هه‌یه ،واته هه‌ركه‌س ئایینی گۆڕی له ئیسالمهوه بۆ ئایینێكی تر ،ئه‌وه له فیقی ئیسالمیدا به (مرتد) پێناسكراوه و ده‌بێت بكوژرێت ،پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه ئایا كوشتنه‌كه له به‌رخودی ئایین گۆڕینه‌كه‌یه ،یاخود هۆكاری تر هه‌یه؟ دیاره ئه‌و بۆچونه‌ی باس له كوشتنی ههڵگهڕاوه ده‌كات پشتئه‌ستوره به‌و فه‌رموده‌یه‌ی له پێشه‌وه ئاماژه‌ی پێكرا ،ئه‌ڵبه‌ت ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی په‌یامبه‌ر مه‌حومكردنی واقعێكه له‌و ده‌مه‌دا بوونی هه‌بووه ،واته له حاڵی بوونی په‌یامبه‌ردا ههڵگهڕانهوه له ڕیزی ئاییندارانی ئه‌و كات ڕوویداوه ،سروشتی ههڵگهڕاوه له‌و ده‌مه‌دا جیاواز بووه له شێوازی ده‌مه‌كانی دواتر و ئێستا، واته سروشتی ههڵگهڕانهوه له سه‌ره‌تای هاتنی ئیسالمدا ڕاسته‌وخۆ پێوه‌ندی هه‌بووه به بابه‌تی دووژمنكاری و جه‌نگه‌وه هەبوو ،هه‌ركه‌س له‌و
خا ل
ساته‌وه‌خته‌دا ئیمانی هێنابا ده‌چووه سه‌نگه‌ری به‌رگریكردن له ئیسالم ،ئه‌وه‌ش هه‌ڵگه‌ڕایا‌ته‌وه له ئیسالم وهك خه‌ڵكانی تر سه‌نگه‌ری دژه ئیسالمی هه‌ڵده‌بژارد ،دیاره ئه‌و كاتیش ملمالنێكان زیاتر له ڕێگه‌ی هێزه‌وه بووه ،كه‌واته ههڵگهڕانهوه یه‌كسان بووه به جه‌نگ و دوژمنكاری بۆ كیان و جه‌معی موسڵمانان ،بۆیه له‌و ده‌مه‌دا باس له هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه‌ك كراوه كه له مه‌یدانی شه‌ڕدا ڕووبه‌ڕووت وه‌ستاوه‌ته‌وه ،حه‌تمه‌ن ئه‌گه‌ر تۆ ئه‌و نه‌كوژیت به دڵنیاییه‌وه ئه‌و ده‌تگوژێت ،دیاره ده‌قه‌كه باس له هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ی جه‌نگاوه‌ر (المرتد المحارب) ده‌كات ئه‌م جۆره هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ش نموونه‌یه‌كی زیندوی ساته‌وه‌ختی دابه‌زینی وه‌حی بووه. ُ ب َص َّلى اللهَُّ َّ َ ئیبنولعه‌باس ده‌گێڕێته‌وه (أ ْس ِري ِبالن ِّ يِ
حاته‌بی كوڕی ئه‌بی به‌لته‌عه كاتێك نامه‌كه‌ی ئاشكرا ده‌بێت ،په‌یامبه‌ر لێی ده‌پرسێت ئه‌مه چییه
ژمارە ( )6ئابى 2016
َع َل ْي ِه َو َس َّل َم إِ ىَل َب ْي ِت المَْ ْق ِد ِسُ ،ث َّم َجا َء ِم ْن َل ْي َل ِت ِه َف َح َّد َث ُه ْم مِ َ ب ِس ِري ِهَ ،و ِب َع َ الم ِة َب ْي ِت المَْ ْق ِد ِسَ ،و ِب ِع ِري ِه ْمَ ،ق َالَ :ق َال أُ َن ٌ اس: م َّم ًدا َف ْار َت ُّدوا ُك َّفا ًراَ ،ف َض َر َب هَُّ حَ ْ ن ُن ال ُن َص ِّد ُق حُ َ الل أَ ْع َن َاق ُه ْم َم َع أَ ِبي َج ْه ٍلَ ،ق َال َ :و َق َال أَ ُبو َج ْه ٍل( ،اي أنهم قاتلوا يف بدر يف صفوف املشركني ضد النيب واملسلمني فقتل منهم من قتل).
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كاتێك مرۆڤ په‌یوه‌ستبوونی خۆی بۆ ئایین‌و فیكرێك ڕاده‌گه‌یه‌نێت، ئه‌وه پێشینه‌یه‌كی له قه‌ناعه‌ت بۆ دروستبووه ،كاتێكیش هه‌ڵده‌گه‌رێته‌وه‌‌سه‌ره‌نجامی له‌قبوونی هه‌مان قه‌ناعه‌ته
كردووته ئه‌ی حاته‌ب؟ له وه‌اڵمدا ده‌ڵێت :ئه‌م كاره‌م مانای ههڵگهڕانهوه نییه له‌ئیسالم؟! واته: دوژمنكاری‌و خیانه‌تكاری ،كاری ناموسڵمان بووه به‌رانبه‌ر به یه‌كێتی موسڵمانان ،بۆیه ئه‌و هاوەڵە ڕاسته‌وخۆ ئه‌و تۆمه‌ته له خۆی دوورده‌خاته‌وه، نه‌وه‌ك حوكمی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ی به‌سه‌ردا بده‌ن ،ده‌نا خۆ ده‌قی نامه‌كه هیچ ئاماژه‌یه‌كی تێدا نه‌بوو پێچه‌وانه‌ی بیروباوه‌ڕ بێت ،ته‌نها هه‌واڵی جه‌نگێك بوو كه ده‌كرێت ڕووبدات. كه‌واته ههڵگهڕانهوه له‌و ده‌مه‌دا گۆڕینی شتێك له دید و بۆچون‌و كردار و هه‌ڵوێست وه‌رگرتن بووه له دژی یه‌كێتی و كیانی موسڵمانان به هه‌موو هێز و توانایه‌ك ،له‌و سه‌رو به‌نده هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه‌ك بوونی نه‌بووه به واتای ئازادی بیروباوه‌ڕ ،بهڵكو به‌واتای هه‌لپه‌رستی و پیالنگێڕی دژی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانان موماره‌سه‌كراوه ،له‌به‌ر ئه‌مه‌ش بووه كه په‌یامبه‌ر هه‌وڵی كوشتی دووڕووه‌كانی نه‌داوه، هه‌رچه‌نده دڵنیابوو له هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌شیان ،به‌اڵم چونكه ئه‌وان كاری پیالگێڕی و ئاژاوه‌گێڕییان نه‌ده‌گێڕا له ناو كۆمه‌ڵگه ،بهڵكو به‌سه‌ركزی خۆیانه‌وه دانیشتبوون. بەسەرنجدان لەو دەقانەی خرانەڕوو ،دەتوانین بڵێین واقعی ههڵگهڕانهوه یاخود شوناسی ههڵگهڕاوه له سه‌رده‌می په‌یامبه‌ره‌وه هه‌تا ئێستا گۆڕدراوه ،ئیتر هه‌رجۆره هه‌وڵێك بۆ كوشتنی ههڵگهڕاوه ده‌چێته خانه‌ی زۆرلێكردن له ئاییندا، ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی په‌یامی ئیسالمه كاتێك باس له ئازادی ئایینداری ده‌كرێت ،ڕاسته په‌یامبه‌ر فه‌رموویه‌تی( :من بدل دینه فاقتلوه) به‌اڵم ههر ئه‌ویش فه‌رموویه‌تی (اليحل دم امرئ مسلم اال باحدى ثالث :الثيب الزاني ،والنفس بالنفس، والتارك لدينه المفارق للجماعة). لێره‌دا (المفارق للجماعه) ده‌بێته سیفه‌تی
77
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
78
(التارك لدینه) واته :وازهێنانه‌كه‌ی له ئیسالمدا وابه‌سته‌ی چونه‌ده‌ره‌وه بێت له كیان و یه‌كێتی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانان ،زیادكردنی ئه‌م ڕسته‌یه له الیه‌ن په‌یامبه‌ره‌وه به مه‌به‌سته‌وه‌یه ،واته: هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه‌ك شایسه‌ی كوشتنه كه كار له‌سه‌ر شێواندنی كۆمه‌ڵگه و پیالنگێڕی له دژی به‌ها و ئامانجه‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه بكات، ئه‌وه‌ش ڕوونه كه فه‌رمووده‌ی یه‌كه‌م ڕه‌هایه (مطلق) فه‌رمووده‌ی دووه‌میش (مقید)ه كه‌واته: لێره حه‌ملی (مطلق) ده‌كه‌ینه سه‌ر موقه‌یه‌ده‌كه، ئیتر واتا و حوكمه‌كه‌ش ڕوون و ئاشكرایە بۆ هه‌مووان. كاتێكیش ته‌ماشای قورئان ده‌كه‌ین له‌و جێگایانه‌ی باسی ههڵگهڕاوه ده‌كات ،ته‌نها باسی زه‌ره‌رمه‌ندی دواڕۆژ و به‌باچوونی كرده‌وه و توڕه‌یی خودا له‌و كاره ده‌كات ،كه‌واته حوكمه‌كانی هه‌مووی باسی دونیایه‌كی تر ده‌كات، ئه‌گه‌ر حوكمێكی ئه‌مڕۆیی هه‌بووایه به دڵنیاییه‌وه شایه‌نی ئه‌وه بوو قورئان ئاماژه‌ی بۆ بكات، چونكە حاڵ و مه‌قامه‌كه وا ده‌خوازێت ،كاتێكیش باسی شتێكی له‌و جۆره‌ی نه‌كردووه ،ده‌كرێت بڵێین ئه‌مه نه‌فیه‌كی مه‌قامییه (النفی المقامی) بۆ كوشتنی ههڵگهڕاوه (المرتد) نه‌ك نه‌فیه‌كی له‌فزی (النفي اللفظي) ئاخر ههڵگهڕانهوه و ئایینگۆڕین شتێكی سروشتییە الی مرۆڤه‌كان ،چونكە گوڕینی دید و بۆچونه له ژێر كاریگه‌ری كۆڕانی ژینگه‌و ده‌وروبه‌ر ،به‌و پێیه‌ی مرۆڤ له ژێركاریگه‌ری ژینگه‌دا گه‌شه ده‌كات ،ئیتر له ئه‌نجامدا حوكمی ههڵگهڕاوه (المرتد) حوكمێكی ئه‌مڕۆیی نییه، بهڵكو ئه‌و بابه‌ته له دواڕۆژدا یه‌كالده‌بێته‌وه كاتێك كه‌سه‌كان پاداشت و سزای كرده‌وه‌كانیان وه‌رده‌گرن ،بۆیه نابێت ئێمه قیامه‌ت بۆ مرۆڤه‌كان ساز بكه‌ین ،به ناوی خوداوه به دید و بۆچونی
خۆمان دادگاییان بكه‌ین ،بهڵكو ده‌بێت مافی ههڵگهڕاوه (المرتد) وهك مرۆڤ پارێزراو بێت له چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمیدا ئه‌گه‌ر هاته بوون و بوو به ئه‌مری واقيع.
*********
سەرچاوە و پەراوێز: 1 2 3 4 5
الحرية الفكرية والدينية ،د .يحي رضا جاد. قتل المرتد الجريمة التي حرمها اإلسالم. مسند أبو يعلي. صحيح البخاري. تكفير أهل الشهادتين ،د .حاتم الشريف.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوەرى داهاتوو دەوڵەتداری ئیسالمیی: مەدەنیبوون یان ئایینیبوون؟ گۆڤاری خاڵ ،بابه‌تی (دەوڵەتداری ئیسالمیی :مەدەنیبوون یان ئایینیبوون؟) ده‌كات ه ناونیشانی ته‌وه‌ری ژماره‌ی داهاتووی گۆڤاره‌كه ،له‌و چوارچێوه‌شدا ده‌خوازێت لێكۆڵینه‌و ه لهم بوارانه‌دا بكرێت: -1
دەوڵەتی ئایینی ،خەسڵەت و مێژووی سەرهەڵدانی.
-2
دەوڵەتداری لە سەردەمی پەیامبەر و خەلیفەكانی راشدین.
-3
سەربەخۆیی دادگا وەكو خەسڵەتێكی مەدەنیبوون لە دەوڵەتی ئیسالمیدا.
-4
ئیستیبداد لە فیكر و كەلەپووری ئیسالمیی.
-5
بنەماكانی دەوڵەتی مەدەنی لە فیكریی سیاسیی ئیسالمیی.
-6
دەوڵەتی مەدەنی و مەرجەعیەتی یاسادانان تێیدا.
داواكارین ل ه نووسه‌رانی به‌ڕێز ،لێكؤڵینه‌وه‌كانیان له‌و بوارانه‌ی ئاماژه‌یان پێدراوه تا ( )2016/9/10بنێرن بۆ گۆڤاره‌ك ه و ب ه رێنووسی یونیكۆد بنووسن. ژمارە ( )6ئابى 2016
گۆڤاری خاڵ
79
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
80
بابەتى گشتیى
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سنووره‌كانی نێوان فیقهـ و ئه‌ده‌ب ئیبن حه‌زم وهك نموونه
ئەندامی دەستەی كارگێڕی سەنتەری زەهاوييه.
ژمارە ( )6ئابى 2016
د.ئیسماعیل بەرزنجی
ئیسماعیل ئیبراهیم بەرزنجی ،لەدایكبووی 1978 بڕوانامەی دكتۆرای هەیە لە ئەدەبی عەرەبی. چوار بەرهەمی چاپكراوی هەیە. چەندین توێژینەوە و وتاری باڵوكراوەی هەیە.
81
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
82
له چوارچێوه‌ی خوێندنه‌وه‌ی كه‌له‌پوری ئیسالمیی به‌دیدێكی ڕه‌خنه‌یی ،هه‌اڵوێركار و سه‌رله‌نوێ له‌بێژنگدانی به‌رهه‌می سه‌ده‌كانی ڕابردو زه‌روره‌تی ئه‌م باسه دێته‌كایه ،پێویست ناكات زۆر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ش بوه‌ستین كه جه‌هل به مێژوو و كه‌له‌پور و ڕوانینی سه‌ركێڵ و گشتی نه‌خۆشی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستامانن ،ته‌نیا به‌پیرۆزدانانی هه‌موو ئه‌وه‌ی له مێژووی موسڵمانان و له كه‌له‌پوری ئیسالمیدا هاتووه و سه‌یركردنی وهك ده‌قی موقه‌ده‌س ،پاساوهێنانه‌وه بۆ ناشرینی و هه‌ڵه‌كان، باشترین به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌و بۆچوونه. جه‌هلی تاكی موسڵمان لهم سه‌رده‌مه‌دا به كه‌له‌پور ،ڕه‌مز ،كه‌سایه‌تیی ،ڕووداو و و به‌رهه‌می مه‌عریفی گه‌وره‌ترین قه‌یرانی هاوچه‌رخه ،ته‌نانه‌ت بووه به سیستمی وێناكردن وهك ئه‌وه‌ی تاكه ته‌فسیر بێت بۆ كه‌له‌پوری مه‌عریفی چوارده سه‌ده‌ی ڕابردوو. ئه‌مه‌ش وایكردووه له دووره‌وه و له ده‌القه‌یه‌كی ته‌سكه‌وه سه‌یری ئه‌و مێژوو و كه‌له‌پوره بكرێت، به‌شێوه‌یه‌ك پێكهاته و ڕه‌گه‌زه‌كانی تێكه‌ڵی یه‌كتری ببن و یه‌كڕه‌نگ بنوێنن ،به ئه‌سته‌م سنوری نێوان ده‌قی پیرۆز ،فه‌رموده ،قسه‌ی زانایان ،ئیسرائیلیات و دابونه‌ریت له‌یه‌كدی جیاده‌كرێنه‌وه ،پله‌به‌ندی بۆ به‌رهه‌می مه‌عریفی نه‌ك بوونی نییه بهڵكو زۆرجار قسه و ڕاوبۆچوونی كه‌سانێك له ده‌قی قورئان و فه‌رموده‌ی سه‌حیح تۆختر و به‌رچاوتر ده‌رده‌كه‌ون. له‌به‌رئه‌وه‌ی له مێژووی هاوچه‌رخدا موسڵمانان له فارگۆنی دواوه‌ی شه‌مه‌نده‌فه‌ری شارستانیدا بوون و نزیكه‌ی پێنج سه‌ده له خه‌وێكی قوڵدا بوون ،كاتێك ویستیان سه‌رله‌نوێ ئیسالم زیندوو بكه‌نه‌وه و بیكه‌ن به به‌شێك له ژیانی هاوچه‌رخ و شارستانی چڕ و جه‌نجاڵی ئه‌م سه‌رده‌مه ،توشی قه‌یرانی گونجان بوون ،چونكه كه‌له‌پورێكی ئیسالمی
به‌و فراوانیه و ژیانی هاوچه‌رخ به‌و گۆڕانكاری و پێشكه‌وتنه گه‌وره‌یه‌وه پێویستی به ئه‌قڵێكی كراوه و مه‌عریفه‌یه‌كی فراوان هه‌بوو ،تا له قواڵیی مێژووی ئیسالمدا وه‌اڵمی گونجاو و پڕبه‌پێستی كێشه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه بداته‌وه ،كاتێك ئه‌مه وجودی نه‌بوو، ئیسالم وه‌كو پڕه‌نسیپی كرده‌یی و به‌های ئه‌خالقی و كۆمه‌اڵیه‌تیی فۆڕمێكی نوێی وه‌رگرت ،دوور له فیكر و مه‌عریفه و ئه‌قڵگه‌رایی ،باشترین بوارێكیش له‌وه‌ها ژینگه‌یه‌كدا فیقهـ بوو كه كه‌شی له‌باری بۆ ڕه‌خسا تا گه‌شه بكات. سه‌رنجی من لێره‌وه‌یه ههر له‌و خاڵه‌وه كه موسڵمانانی ئه‌م سه‌رده‌مه له‌به‌ر نه‌بوونی مه‌عریفه و گه‌شه‌نه‌كردنی فیكر و ئه‌قاڵنیه‌ت نه‌یانتوانیوە به‌رهه‌می مه‌عریفی چه‌ند سه‌ده‌ی ڕابردوو بخوێننه‌وه و ته‌وزیفی بكه‌ن ،له‌غیابی ئه‌وه‌شدا لۆجیكی فیقهـ و فوقه‌ها بوو به سه‌نگی مه‌حه‌ك بۆ هه‌موو بواره‌كانی ژیان ،ئه‌م قسه‌یه هه‌رگیز بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌های فیقهـ نییه ،یان لێدان بێت له ڕۆڵی شه‌رعزانان ،بهڵكو قسه له‌سه‌ر جیاوازی مه‌یدانه‌كانه ،كاتێك تۆ بۆ هه‌موو پرسیارێك یه‌ك وه‌اڵمت ده‌بێت ،بۆ هه‌موو مه‌یدانێك یه‌ك میكانیزم، بۆ هه‌موو پرسێك یه‌ك لۆجیك و تێڕوانین ،ئه‌وه ده‌بێته كێشه .بۆیه هه‌موو كایه جیاوازه‌كانی ژیان به‌رگی فیقهیان له‌به‌ركرا و به‌سه‌نگ و ته‌رازوی شه‌رعزانان پێوانه و كێشانه‌ی هه‌موو مه‌سه‌له‌كان بوو به سیمای هه‌ڵسوكه‌وتی ئه‌م سه‌رده‌مه ،ئه‌مه‌ش كاره‌ساتی مه‌عریفی و فیكری گه‌وره‌ی به‌دوای خۆیدا هێنا كه دروستكردنی قاڵبێكی فیقهی نه‌گۆڕ بوو بۆ هه‌موو مه‌یدانه‌كان ،ههر بابه‌تێك نه‌چێته ئه‌و قاڵبه‌وه و به قیاس و پێوانه‌كانی ئه‌و نه‌خوات زۆر به‌ئاسانی به دژه ئیسالم و ده‌رچوو له ئیجماع ئه‌ژمار ده‌كرێت ،ئه‌مه له كاتێكدا نه خودی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لەسەر بێت) و نه‌پێشینانی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئه‌ده‌ب له كوێی فیقهدایه؟
به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی موسڵمانانی ئه‌م سه‌ره‌ده‌مه پێیانوایه و الیان چه‌سپاوه ،ئه‌ده‌ب له‌هیچ كونجێكی فیقهدا جێگای نابێته‌وه ،بگره زۆر دووریشن له‌یه‌كه‌وه ،له‌به‌رئه‌وه‌ی: فیقهـ :له مانا زمانه‌وانیه‌كه‌یدا واتا تێگه‌یشتن یان دركپێكردن ،زانینی شتێكی نه‌زانراو به‌هۆی شتانێكی زانراوه‌وه( ،)1هه‌روه‌ها له زاراوه‌شدا پێناسه‌ی زۆری بۆ كراوه ،به‌اڵم دیارترینیان ناساندنی ئیمامی شافیعیه كه ده‌ڵێت «زانینی حوكمه شه‌رعیه كرداریه‌كانه له ڕێگای ورده‌كاری و به‌ڵگه‌كانه‌وه«( ،)2مه‌یدان و بازنه‌ی كارابوونی فیقهـ بریتییه له كرده‌وه‌ی باڵغه‌كان ،جا به‌داواكردن بێت لێیان یان به‌رگریكردن ،یاخود سه‌رپشككردن(،)3 بۆیه زانایان كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه فیقهـ تایبه‌ته به به‌یانكردنی حوكمی شه‌رعی بۆ هه‌ڵسوكه‌وت و كرده‌وه‌ی مرۆڤ به‌رامبه‌ر خوای گهوره (په‌رستشه‌كان) و مرۆڤه‌كان له‌نێوان خۆیاندا (هه‌ڵسوكه‌وته‌كان) ،به‌مه‌ش سنوره‌كانی كارابونی زۆر دیار و ئاشكران و جیاكراوه‌ته‌وه له هه‌موو بواره‌كانی وه‌كو عه‌قیده ،زانستی كه‌الم و ئه‌خالق كه نزیكن لێیه‌وه و بواره‌كانی وه‌كو ئه‌ده‌ب ،سیاسه‌ت
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئومه‌ت ئه‌م كاره‌یان نه‌كردووه ،بهڵكو ئه‌وه جه‌هلی موسڵمانانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌یه به به‌رهه‌می كه‌له‌پوری فراوان و فره‌ڕه‌هه‌ندی سه‌ده‌كانی ڕابردوو، ئه‌گه‌رنا به وردبوونه‌وه و خوێندنه‌وه‌ی شیكاریی ئه‌و كه‌له‌پوره مه‌عریفیه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه نه‌وه‌كانی ڕابردوو به‌و ته‌سكی و كورتبینیه بۆ مه‌سه‌له‌كانیان نه‌ڕوانیووه. ئه‌م بابه‌ته زۆر گرنگ و فراوانه و پێویستی به ده‌زگا و ناوه‌ندی توێژینه‌وه و توێژه‌ری زۆر هه‌یه تا سه‌رله‌نوێ خوێندنه‌وه بۆ كه‌له‌پوری مه‌عریفی ئیسالمی بكه‌ن ،هه‌ركه‌س به‌پێی پسپۆڕی خۆی، به‌اڵم ئه‌وه‌نده‌ی په‌یوه‌ندی به بواری پسپۆڕی منه‌وه هه‌بێت ئه‌وه‌یه كێشه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی و سه‌رچاوه‌ی زۆربه‌ی ئاریشه‌كانی تر لێره‌دا باس بكه‌م كه هۆكاره‌كه‌ی ناشاره‌زایی و نه‌خوێندنه‌وه‌ی كه‌له‌پوری ئیسالمییه له مه‌یدانی ئه‌ده‌ب و هونه‌ردا، ئه‌مه جگه له فراوانی ئه‌و كایه‌یه له كه‌له‌پوری ئیسالمیدا خودی بابه‌ته‌كه‌ش گۆڕاو و فراوان و فره‌ڕه‌هه‌نده ،بۆیه ههر له سه‌ره‌تاوه ئه‌م بابه‌ته كه‌وتووه‌ته ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و قاڵبه ئاماده‌كراوه‌ی ئه‌م سه‌رده‌مه به‌پاساوی ئه‌وه‌ی ده‌بێت ئه‌ده‌ب و هونه‌ر له پڕه‌نسیپ و حوكم و چه‌مكه فیقهیه‌كان النه‌دات و جێگا بۆخۆی بكاته‌وه ،هه‌رچه‌نده بوارێكی چاره‌قورس و نه‌خوازراویشه ،بۆیه تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی ئه‌ده‌ب نزیكتر بێت له وتاری ئایینی و گوتارێكی ڕاسته‌وخۆ و ئاشكرای هه‌بێت كه ئاسان به‌پێوه‌ره فیقهیه‌كان بپێورێت باشتر و پەسەندە ،به‌اڵم ئه‌ده‌بێك نزیك له جیهانی خۆی و خه‌یاڵ و چڕوپڕ و ناڕاسته‌خۆ له گوتاردا نادیار و نامه‌رغوبه ،له باشترین حاڵه‌تیدا سه‌رقاڵبوونه به له‌هو و له‌عیب و شتی پوچ و به‌تاڵه‌وه. ئاخر موسڵمانی به‌ڕێز پێش ئه‌وه‌ی هێڵی ڕاست و چه‌پ به‌سه‌ر ئه‌ده‌بدا بهێنیت بۆ ناچیت
كه‌له‌پوری فراوانی خۆت بخوێنیته‌وه و شاره‌زا بیت و بزانیت چی گوزه‌راوه؟ ئایا ئه‌وه‌ی تۆ ده‌یڵێیت دروسته و له مێژووی چه‌ند سه‌ده‌ی ڕابردوودا ههر به‌وشێوه‌یه چاره‌سه‌ركراوه؟ ئه‌ی ئه‌و بابه‌ته‌ی كه قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌كه‌یت شاره‌زای تیایدا و ئاگاداری گۆڕانكاری گهوره و فراوانیت ،بە ئاڕاسته و مه‌نهه‌جه جۆربه‌جۆره‌كانی ئاشنای؟ بۆچی زۆر به ئاسانی ڕێگا به خۆت ده‌ده‌یت به مه‌عریفه‌یه‌كی ئیسالمی كه‌م و ناشاره‌زایی له بواری ئه‌ده‌بدا قسه‌كه‌ری سه‌ره‌كی بیت و قسه‌ی كۆتایی الی تۆ بێت؟
83
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
84
و فیكر كه تاڕاده‌یه‌ك دوورن لێیه‌وه. لێره‌وه ده‌كرێ بپرسین :بۆچی ئه‌ده‌ب ناچێته خانه‌ی كردار و هه‌ڵسوكه‌وته‌كانه‌وه؟ مه‌گه‌ر به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی گوفتار و قسه‌ی مرۆڤ نین؟ بۆناكرێت وه‌كو جۆرێك له چاالكی عه‌مه‌لی و كرده‌وه‌ی خه‌ڵكی سه‌یر بكرێت؟ بۆ وه‌اڵمی ئه‌مه‌ش به كورتی ده‌ڵێین ئه‌ده‌ب به‌رهه‌می دنیای خه‌یاڵ و ناواقیعی و دوور له یاساكانی ئه‌قڵ و لۆجیكه ،فیقهیش بۆ دنیای واقیع و بیناكراو له‌سه‌ر پێوهره سروشتی و لۆجیكیه‌كان هاتووه‌ته ئاراوه ،له دنیای واقیعدا هه‌موو شته‌كان ڕه‌هه‌ندی سروشتی خۆیان وه‌رده‌گرن و به پێوه‌ری ئه‌قڵی ده‌پێورێن ،بوونیان بوونێكی لۆجیكی و زانستی و سروشتییه ،ده‌كرێت به ئاسانی سنوره‌كانیان دیاریبكرێن و شیبكرێنه‌وه ،بۆ وه‌ها جیهانێك پێوه‌ری تایبه‌تی هه‌یه و میكانیزم و لێكدانه‌وه‌ی جیاوازه له دنیای ئه‌ده‌ب. هه‌رچی دنیای ئه‌ده‌به ئه‌وه دووره له واقیعه‌وه و له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌یاڵ دامه‌زراوه ،هیچ شتێكی واقیعی تیایدا وه‌كو خۆی نامێنێته‌وه ،بهڵكو سیفه‌تی ئه‌و دنیا خه‌یاڵیه وه‌رده‌گرێت ،ئه‌قڵ و لۆجیك و یاسا سروشتیه‌كان تێكده‌شكێن ،ئه‌وه‌ی له دنیای واقیعدا ناكرێت و ناگونجێت ،له‌دنیای خه‌یاڵدا گونجاوه ،به‌كورتی جیهانی ئه‌ده‌ب و خه‌یاڵ به‌وشێوه كۆنكرێتیه‌ی دنیای واقیع سنوربه‌ند ناكرێت ،بۆیه پێوه‌ر و میكانیزمی تایبه‌ت به‌خۆی بۆ دانراوه و ده‌بێت وه‌كو سروشتی خۆی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بكرێت ،بۆیه قسه‌و وته و ده‌ربڕینی ڕۆژانه ههر به‌وشێوه‌یه له چوارچێوه‌ی فیقهدا مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت ،چونكه به‌رهه‌می دنیای واقیعه ،به‌اڵم قه‌سیده و شیعر و ئه‌ده‌ب به‌رهه‌می ئه‌و جیهانه تایبه‌ته‌ی خه‌یاڵن ،بۆیه پێوانیان ته‌نها به‌پێی پێوه‌ر و بنه‌مای ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی ده‌بێت
كاتێك له بواری ئه‌ده‌بدا بەرهەمەكانی ئیبن حەزم ده‌خوێنینه‌وه ،زۆر جیاواز له‌و سروشته توند و عه‌قاڵنی و ئوسوڵیه‌ی له بواری ژیانی واقیعی و فیقهیدا ده‌رده‌كه‌وێت. كه ئه‌ویش هه‌ڵقواڵوی ئه‌و جیهانه‌یه و ڕه‌چاوی سروشته تایبه‌ته‌كه‌ی ده‌كه‌ن ،ملكه‌چكردنیان بۆ پێوهره ئه‌قڵیه‌كان و پێوانه‌ی دنیای واقیع ئه‌وپه‌ڕی كاره‌ساته(.)4
ئیبن حه‌زم كێیه؟
ئیبن حەزم ناسراوتره له‌وه‌ی بیناسێنین ،به‌اڵم به‌كورتی (ئه‌بو محه‌مه‌د عه‌لی كوڕی ئه‌حمه‌د كوڕی سه‌عید كوڕی حه‌زمه) ،له قورتوبه‌ی ئه‌نده‌لوس له‌دایكبووه (456-384ك) باوكی وه‌زیر بووه له سه‌رده‌می مه‌نسوری كوڕی ئیبن ئه‌بی عامردا، خۆشی سێ جار بووه به وه‌زیر له سه‌رده‌می خه‌لیفه ئومه‌ویه‌كاندا له نێوان سااڵنی (-409 422ك) ،زاناترینی زاناكانی ئه‌نده‌لوس بووه و له هه‌موو بواره‌كانی فیقهـ ،ئوسوڵ ،فه‌رموده ،عه‌قیده، فه‌لسه‌فه ،زانستی كه‌الم ،ئه‌ده‌ب و ڕه‌وانبێژیدا بێوێنه بووه ،له دوای (ته‌به‌ری) زۆرترین كتێبی دانراوی هه‌یه كه زیاتر له ( )170كتێب ده‌بن له هه‌موو بواره‌كاندا( ،)5ئه‌بو قاسمی ساعیدی ده‌ڵێ «ئیبن حه‌زم له هه‌موو خه‌ڵكی ئه‌نده‌لوس زاناتر بووه به زانسته ئیسالمیه‌كان و مه‌عریفه‌ی له هه‌موویان فراوانتر بووه .....فه‌زڵی كوڕی بۆی گێڕامه‌وه كه‌وا ده‌ستنوسه‌كانی باوكی كه به خه‌تی خۆی نوسبوونی ده‌گه‌یشته نزیكه‌ی ( )400به‌رگ كه
خا ل
ده‌یكرده نزیكه ( )80000هه‌شتا هه‌زار په‌ڕه»(.)6 ده‌رباره‌ی زانست و مه‌عریفه‌ی ئه‌و زۆر وتراوه له‌الیه‌ن زانایانی ئیسالمهوه له كۆن و نوێدا، پێویست نییه لێره‌دا باسی بكه‌م ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ئیبن حه‌زمی پێناسراوه تا ئێستا مه‌زهه‌به‌كه‌یه‌تی كه به (زاهیری) ناسراوه كه به زیندوی كردووه‌ته‌وه و ڕابه‌رایه‌تی كردووه ،دوای ئه‌وه‌ی وازی له مه‌زهه‌بی شافیعی هێناوه .دانراوی زۆری هه‌یه له بواری فیقهـ و ئوسوڵدا و گرنگترینیان (المحلى باآلثار شرح المجلى باالختصار) و (اإلحكام في أصول األحكام) كه یه‌كه‌میان ( )12به‌رگ و ئه‌وی تر ()8 به‌رگه .هه‌روه‌ها له بواری ئه‌ده‌ب و زمانه‌وانیشدا به‌رهه‌می زۆره كه گرنگترینیان (طوق الحمامة في األلفة واألالف) و دیوانێكی شیعریه.
له نێوان ئیبن حه‌زمی فه‌قیهـ و ئه‌دیبدا
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئه‌وه‌ی من ده‌مه‌وێ لێره‌دا تیشك بخه‌م ه سه‌ری وهك نموونه‌ی ئه‌و قسانه‌ی پێشه‌وه ،ئه‌م دوو الیه‌نه‌ی ژیان و زانستی ئه‌و زانا به‌رزه‌یه كه ده‌كرێت وهك جوانترین نموونه‌ی جیاكردنه‌وه‌ی كایه مه‌عریفیه‌كان به تایبه‌تی هه‌ردوو كایه‌ی فیقهـ و ئه‌ده‌ب وه‌ری بگرین ،ئه‌و له كاتێكدا شه‌رعزانێكی دیار و خاوه‌نی ئیجتیهاد و مه‌زهه‌بی تایبه‌تی خۆی بووه ،له زۆرێك له مه‌سه‌له فیقهیه‌كاندا ڕای جیاوازی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئه‌گه‌ر پێوهره فیقهیه‌كان بۆ مه‌یدانی ئه‌ده‌ب بگونجانای ه و شیعر بكه‌وتایه‌ت ه خانه‌ی حه‌اڵڵ و حهرامهوه ئه‌وا ئیبن حه‌زم زۆر ده‌مێك بوو ئه‌و كاره‌ی دهكرد،
هه‌بووه ،له‌گه‌ڵ شه‌رعزانانی تر و بگره له زۆربه‌یان توندتر بووه و ڕازی نه‌بووه به‌و فه‌توایانه‌ی كه ده‌رباره‌ی مه‌سه‌له جیاوازه‌كان دراون له‌الیه‌ن سه‌رمه‌زهه‌به‌كانی تره‌وه ،ته‌نانه‌ت هه‌ندێك له زانایان خۆیان پاراستووه له كه‌وتنه ناو مه‌ناقه‌شه و گفتوگۆوه لهگهڵیدا ،چونكه زۆر ڕاشكاو و توندبووه له به‌رگریكردن له ڕاوبۆچوونه‌كانی و هێنانه‌وه‌ی به‌ڵگه( ،)7تا كار گه‌یشتووه‌ته ئه‌وه‌ی زانایانی فیقهی مالیكی كه ئه‌وكاته مه‌زهه‌بی خه‌ڵكی ئه‌نده‌لوس بووه كاربه‌ده‌ستانی لێ هانبده‌ن و ده‌ری بكه‌ن و كتێبه‌كانی بسوتێنن ،هه‌موو ئه‌وانه له‌به‌ر ئه‌وه بووه كه ئیبن حه‌زم زانا و فه‌قیهێكی سه‌رسه‌خت بووه و خاوه‌نی ڕاوبۆچوونی تایبه‌تی خۆی بووه له مه‌یدانی فیقهدا ،ته‌نانه‌ت هه‌ڵبژاردنی مه‌زهه‌بی زاهیری له‌به‌رئه‌وه بووه كه زۆر پابه‌ند بووه به ده‌قه‌وه بۆ هه‌ڵهێنجانی حوكمه شه‌رعیه‌كان ،هه‌ردوو چه‌مكی (القیاس واالستحسان)ی ڕه‌تكردووه‌ته‌وه ،چونكه به‌الی ئه‌وه‌وه پێویست بووه بۆ ههر مه‌سه‌له‌یه‌ك ده‌قی قورئان و فه‌رمووده‌ی له‌سه‌ر بێت و هه‌موو جۆره‌كانی فه‌رمووده‌ی وه‌رگرتووه بۆ فه‌توادان(.)8 ئه‌وه بواری فیقهـ و شه‌رعزانی ئیبن حه‌زم، به‌اڵم كاتێك له بواری ئه‌ده‌ب و شیعر و په‌خشاندا ده‌یبینین و به‌رهه‌مه‌كانی ده‌خوێنینه‌وه ته‌واو جیاوازه ،وه‌كو ئه‌وه‌ی كه‌سێكی تر بێت ،زۆر جیاواز له‌و سروشته توند و عه‌قاڵنی و ئوسوڵیه‌ی له بواری ژیانی واقیعی و فیقهیدا ده‌رده‌كه‌وێت ،له بواری ئه‌ده‌بدا كه‌سێكی هه‌ست ناسك و خاوه‌نی عاتیفه و شیعری جوان و ناسك ،هه‌م له‌وشه و هه‌م له مانادا ،له زۆربه‌ی بابه‌ته شیعریه‌كان شیعری وتووه ،به ته‌واوی له دنیای ئه‌ده‌ب و خه‌یاڵ تێگه‌یشتووه و به‌پێی سروشت و پێكهاته‌ی ئه‌و بواره مامه‌ڵه‌ی كردووه ،هیچ كاتێك ئالیه‌ت و چه‌مك و واتاكانی فیقهی تێكه‌ڵی ئه‌ده‌ب و شیعر
85
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
86
نه‌كردووه ،ئه‌مه له‌به‌ر ئه‌وه بووه كه توێشو و زانستی هه‌ردوو مه‌یدانه‌كه‌ی پێبووه ،له هه‌ركامیاندا قسه‌ی كردبێت و موماره‌سه‌ی كردبێت به ئالیه‌ت و چه‌مك و پێوانه‌ی ئه‌و مه‌یدانه جواڵوه‌ته‌وه و هه‌ڵسوكه‌وتی كردووه. بۆ نموونه ئه‌گه‌ر سه‌یری كتێبی (طوق الحمامة) بكه‌یت سه‌ره‌ڕای به‌های ناوه‌رۆكه‌كه‌ی ،له ڕووی ئه‌ده‌بیه‌وه په‌خشان و شیعری له‌خۆگرتووه وا ده‌زانی ئه‌و ئیبن حه‌زمه ته‌نها ئه‌دیب بووه و هیچی له فیقهـ و ئوسوڵ و شه‌ریعه‌ت نه‌زانیووه، چونكه هیچ شوێنە‌وارێكی ئه‌و بواره تیایدا ڕه‌نگی نه‌داوه‌ته‌وه ،به‌اڵم كاتێك ڕاوبۆچوونه‌كانی له كتێبی (المحلی) ده‌خوێنیته‌وه موجته‌هیدێكی بوێر و زانایه‌كی ئه‌قاڵنی و ئوسوڵیه‌كی توند ده‌بینیت كه چه‌ند پێداگربووه له كاركردن به ده‌قی قورئان و سوننه‌ت و وه‌النانی قیاس و پێوانی شتێك له‌سه‌ر شتێكی تر ،سووربووه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی به‌ڵگه بهێنێته‌وه بۆ هه‌موو ڕایه‌كانی. كتێبی (طوق الحمامة) كه ههر له ناوه‌كه‌یه‌وه دیاره كتێبێكه پڕه له هه‌ستی ناسك و جوانی، به واتای ئه‌و بازنه‌یه‌ی وه‌كو ملوانكه ده‌وری گه‌ردنی كۆتری داوه ،هه‌روه‌ها ناونیشانێكی الوه‌كیشی بۆ داناوه (في األلفة واألالف) واته له باره‌ی هۆگری و هۆگرانه‌وه ،ناوه‌رۆكه‌كه‌شی ده‌رباره‌ی خۆشه‌ویستی و عه‌شق و ماناكانی و سیفه‌ته‌كانی و هۆكار و ده‌ركه‌وته‌كانیه‌تی ،باس له هۆگری و خۆشه‌ویستی نێوان خه‌ڵكی ده‌كات له نێوان لێكدانه‌وه‌یه‌كی فه‌لسه‌فی ،ده‌روونی و واقیعی كۆمه‌اڵیه‌تیدا ،جا ئه‌و هۆگریه له‌نێوان هاوڕێیاندا بێت ،یان ژن و مێرد ،یان كچ و كوڕ ،یاخود ههر دوو كه‌سێك كه عاشقی یه‌كتری ده‌بن ،بۆ نموونه ده‌رباره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه خۆشه‌ویستی كه‌سانی تر ده‌چێته دڵیانه‌وه ته‌نها به وه‌سفكردن نه‌ك
بینین ،ده‌ڵێت :یه‌كێك له بنهما سه‌یره‌كانی عه‌شق ئه‌وه‌یه خۆشه‌ویستی بڕوێ له دڵدا به وه‌سفكردن نه‌ك بینین ،تا ده‌گاته ئه‌وپه‌ڕی خۆشه‌ویستی و نامه گۆڕینه‌وه و هۆگری و په‌یوه‌ست بوون و شه‌ونخونی ،به‌اڵم به‌بێ دیدار ،ته‌نها به‌دیار ئه‌و وێنه وه‌همیه‌وه كه كه‌سێك بۆ خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ده‌كێشێت ،جاری وا هه‌یه ته‌نها بیستنی ده‌نگی له‌ودیو ده‌رگا و دیواره‌وه به‌سه بۆ خۆشویستن و هۆگری پێوه‌ی ،به‌وشێوه‌یه له زه‌یندا وێنه‌یه‌ك بۆ خۆشه‌ویست بنیات ده‌نرێت تاكو دیدار ڕووده‌دات، جا كه ڕوویدا یان وێنه‌كه به ته‌واوی ده‌چه‌سپێت و خۆشه‌ویستیه‌كه زیاتر ده‌بێت ،یان وا ده‌رناچێت و له‌ناو ده‌چێت. ئه‌مجۆره خۆشه‌ویستیه به‌زۆری الی ئه‌و ئافره‌تانه دروست ده‌بێت كه خانه‌دانن و له‌ناو كۆشك و ته‌الردا جێگای تایبه‌ت و دابڕاو له پیاوانیان بۆ دروست ده‌كرێت ته‌نانه‌ت تێكه‌ڵی پیاوان له كه‌سه نزیكه‌كانیشیان نابن ،بۆیه ده‌رباره‌ی ئه‌مجۆره كه‌سانه ئه‌م سێ به‌یته ده‌نوسێت:
المن يف ُح ِّ ََ َ َ ــب َمن مَل َي َره َطرف ويا من يِ ــك لي يف ُ صف َ احل ِّب ُّ أفر َ َل َقد َ عف بالض ِ طت يِف َو ِ عر ُف َ اجل َّن ُ ــة َي ً َف ُقل َهل ُت َ صف ()9 وما ِب ِسوى ال َو ِ
واته :ئه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی لۆمه‌م ده‌كه‌ی له‌به‌ر خۆشه‌ویستی كه‌سێك كه نه‌مدیوه ،به‌ڕاستی بێویژدانی له‌وه‌ی من به الواز ده‌زانی له خۆشه‌ویستیه‌كه‌مدا ،مه‌گه‌ر كێ به‌هه‌شتیشی بینیوه ته‌نها به وه‌سف نه‌بێت؟ گرنگی و به‌های ئه‌م كتێبه زۆره ،جگه له‌وه‌ی به‌رهه‌مێكی ئه‌ده‌بی ناوازه‌یه مێژوو و ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی و ناسینی ده‌روونی خه‌ڵكیش له‌خۆ ده‌گرێت ،بۆیه ئیبن حه‌زم تیایدا ته‌واو وهك لێكۆڵه‌رێكی ئه‌كادیمی بێ الیه‌نگیری ده‌رده‌كه‌وێت كه بنه‌مای زانستی په‌یڕه‌و كردووه ،هه‌رگیز ئه‌و
خا ل
ئه‌نجــام
*****
سەرچاوە و پەراوێز:
1لسان العرب ،ابن منظور ،طبعة دار صادر – بيروت ،مج ،13ص ،522مادة (ف ق هـ). 2الفقه اإلسالمي وأدلته ،د.وهبة الزحيلي ،دار الفكر – دمشق ،ط ،4ص.30 3هەمان سەرچاوە ،ل.31 4بۆ زانیاری زیاتر له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته برٍوانه: چه‌ند سه‌رنجێك له‌سه‌ر پرسی ئیسالم و شیعر، د.ئیسماعیل به‌رزنجی ،له باڵوكراوه‌كانی سه‌نته‌ری زه‌هاوی ،الپه‌ڕه‌كانی .40-23 5سير أعالم النبالء ،الذهبي ،مؤسسة الرسالة،2001، مج ،18ص ،185-184وشذرات الذهب ،163/3 ،معجم األدباء،240/12 ،والذخيرة.170/1 ، 6سير أعالم النبالء.187/18 ، 7ابن حزم ،حياته وعصره وآراؤه الفقهية ،محمد أبو زهرة ،دار الفكر العربي ،القاهرة ،1954 ،ص.7 8بروانه هه‌مان سهرچاوه ،ل.40-35 . 9طوق الحمامة ،طبعة دار الكتاب العربي -بيروت، ،2005ص.30
ژمارە ( )6ئابى 2016
له كۆتاییدا ده‌گه‌ینه ئه‌م ئه‌نجامانه‌ی خواره‌وه: 1ـ زانایانی پێشو له زۆر بوار و مه‌یداندا شاره‌زابوون و دانراویان هه‌یه ،به‌اڵم هیچكات تێكه‌ڵیان نه‌كردوون و له‌گه‌ڵ ههر بوارێكدا وه‌كو خۆی مامه‌ڵه‌یان كردووه چونكه زانابوون. 2ـ هۆكاری سه‌ره‌كی نامۆبوونی ئه‌ده‌ب لهم سه‌رده‌مه‌دا و به‌كه‌م سه‌یركردنی له‌الیه‌ن موسڵمانانه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ناشاره‌زاییان و مه‌عریفه‌ی كه‌م و بیری كرچوكاڵیان ،نه‌ك ههر ناشاره‌زایی به زانسته‌كانی سه‌رده‌م بهڵكو به كه‌له‌پوری ئیسالمیش كه نازانن له مێژووه‌كه‌یاندا چی گوزه‌راوه. 3ـ تاكی مسوڵمان لهم سه‌رده‌مه‌دا هه‌موو كایه‌كان له په‌نجه‌ره‌ی فیقهه‌وه سه‌یرده‌كات و به
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئیبن حه‌زمه نیه كه فه‌قیهێكی سه‌رسه‌خته ،چونك ه لێره‌دا حوكمی شه‌رعی هه‌ڵناهێنجێت ،باس له حه‌اڵڵ و حه‌رام ناكات ،چه‌مك و ئالیه‌تی فیقهی ته‌وزیف ناكات ،چه‌ندین چیرۆكی خۆشه‌ویستی ده‌گێڕێته‌وه و وێنای زۆر كه‌س ده‌كات كه سه‌باره‌ت به خۆشه‌ویسته‌كانیان چیان كردووه ،به‌اڵم ته‌نانه‌ت به تاكه وشه‌یه‌كیش حوكم نادات ،ناڵێت فاڵن كه‌س له حه‌رامدا بوو ،یان ئه‌و كاره له‌ڕووی شه‌رعه‌وه نه‌شیاو بوو ،چونكه مه‌قامه‌كه هی ئه‌وه نییه و بواره‌كه فیقهـ نییه ،به‌داخه‌وه ئه‌م كتێبه‌ی ئیبن حه‌زم كه‌م كه‌س بینیویه‌تی و خوێندوویه‌تیه‌وه ،بگره زۆر كه‌س ههر نازانێت ئه‌و فه‌قیهه گه‌وره‌یه ئه‌مه‌شی هه‌بێت ،ئه‌گه‌ر پێوهره فیقهیه‌كان بۆ مه‌یدانی ئه‌ده‌ب بگونجانایه و شیعر بكه‌وتایه‌ته خانه‌ی حه‌اڵڵ و حهرامهوه ئه‌وا ئیبن حه‌زم زۆر ده‌مێك بوو ئه‌و كاره‌ی دهكرد ،ئه‌گه‌ر شیاو بوایه ته‌نها له په‌نجه‌ره‌ی فیقهه‌وه بۆ هه‌موو كایه‌كانی ترمان بڕوانیایه ئه‌وا كاره‌كه‌ی ئیبن حه‌زم ئاسانتر ده‌بوو.
پێوانه و كێشانه‌ی ئه‌و لێكدانه‌وه‌یان بۆده‌كات، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه ته‌نها ههر ئه‌و پێوه‌ره‌ی الیه و بۆ هه‌موو كێشێك یه‌ك سه‌نگی پێیه. 4ـ له سه‌رده‌می نوێدا ئیسالم وه‌كو فیقهـ و بانگه‌واز زیندووكرایه‌وه نه‌ك وه‌كو فیكر و مه‌عریفه‌ی فراوان ،بۆیه تاكی موسڵمان لهم سه‌رده‌مه‌دا وا ده‌زانێت سه‌رله‌به‌ری كه‌له‌پور و مێژووی ئیسالم كه‌له‌پوری فیقهیه و پانتایی زۆر فراوانی له‌و كه‌له‌پوره فه‌رامۆش كردووه ،كه بایه‌خی یه‌كجار زۆری هه‌بووه و ده‌بێت.
87
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
88
ژینگه‌ی ئایینداری كوردستان و ته‌خت ه ڕه‌شه‌كه‌ی مسته‌فا زه‌ڵمی
د .ئاراس محەممەد سالح
ئاراس محەمەد ساڵح .لەدایكبووی 1970 هەڵگرى بروانامەى دكتۆرا لە شەریعە. چەند كتێب و وتاری باڵوكراوەی هەیە.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ئێمه میلله‌تێكین زۆر حه‌زمان ل ه ستایش و پیاهه‌ڵدانه ،نازانم بۆ هه‌موومان حه‌زده‌كه‌ین ستایش بكرێن و ڕه‌خنه‌مان لێنه‌گیرێت ،ئه‌ی له‌كۆنه‌وه كورد نه‌یوتووه «دۆستت ئه‌وه‌یه ده‌تگریه‌نێت» ،ئه‌م گریانه له ده‌ره‌وه‌ی گریانه باوه‌كه‌یه ،واته ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌موكوڕی و ناته‌واویه‌كانت پیشانده‌دات و ستایشت ناكات ئه‌وه ده‌تگریه‌نێت ،ڕه‌خنه‌گرتن هه‌نگاوێكه بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی تر ئه‌و هه‌اڵنه دووباره نه‌كه‌ینه‌وه ،ڕه‌خنه ئه‌وه‌نده قورس بووه له‌سه‌ر تاكی كورد به‌گریان وێناكراوه ،بۆ ئه‌وه‌ی كه‌س نه‌گریه‌نین و پیاوخراپ نه‌بین، هه‌موان خۆمان له ڕه‌خنه الده‌ده‌ین و خه‌ریكی ستایشی ناڕاستگۆیانه‌ین زۆركات. ئه‌مجاره له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و نه‌ریته باوه ڕه‌خنه‌ده‌گرین و هه‌ركه‌سیش ده‌گری ئازاده ،ڕه‌خنه‌گرتن له ڕه‌وشی ئایینداری كوردستان ،ژینگه‌ی ئایینداری كوردستان ئه‌گه‌ر هه‌زاران شتی جوانی تێدابێت، ئه‌وه‌شی تێدایه كه زۆرجار زۆر دڵڕه‌ق و بێبه‌زیی بووه له به‌رامبه‌ر كه‌سانێك پێچه‌وانه‌ی ژینگه دینیه باوه‌كه هه‌نگاویان ناوه و بیریانكردوه‌ته‌وه ،نه‌یانویستووه الساییكه‌ره‌وه‌یه‌كی كوێرانه‌بن. بۆ ئه‌م بۆچوون ه نموونه‌ی مه‌والنا خالیدی نه‌قشبه‌ندی ،نالی ،حاجی قادری كۆیی ،مه‌ال محه‌ممه‌دی قزڵجه‌یی و ده‌یانی ترمان هه‌یه، مه‌والنا كاتێك نابێته به‌شێك له‌و ژینگه دینی ه باوه ده‌یان تۆمه‌تی ناڕه‌وای بۆ دروست
ده‌كرێت و ناچاری كۆچ و دووری نیشتمان ده‌بێت و له غوربه‌تا سه‌رده‌نێته‌وه ،نالی هه‌روه‌ها ل ه غوربه‌ته‌وه ئاخ بۆ شاره‌زور و خاكوخۆڵ و نیشتمان هه‌ڵده‌كێشێت ،حاجی قادر سه‌ری خۆی هه‌ڵگرت و قزڵجه‌یی به‌غدای كرده مه‌نزڵگایی خۆیی ،مامۆستا مه‌ال عه‌بدولكه‌یمی مودەڕیس له سلێمانی نه‌كرا ب ه پێشنوێژی مزگه‌وتێك و ل ه به‌غدا بووه موفتی هه‌موو عێراق؟! دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمی كاتێك ویستی ڕه‌وشی خوێندنی مزگه‌وت كەمێك پێشخات ،له‌ناو مزگه‌وته‌كه‌یدا «ته‌خته‌ڕه‌ش»ی هه‌ڵواسی، بیری ئاینی كوردستان ئه‌وه‌نده ته‌سك بوو، ئه‌و كاره‌یان به كوفر ناوه‌زه‌دكرد و وتیان قیامه‌ت هه‌ڵساوه ،زۆر دڵڕه‌قان ه بێئه‌وه‌ی بتوانن له‌گه‌ڵ خۆی گفتوگۆ بكه‌ن پیاوانی ئایینی خۆیان گه‌یانده الی موته‌سه‌ڕیفی شار و له‌و مه‌ترسیه گه‌وره‌یه ئاگاداریان كردوه، (كاروانی ژیانم،ب1ل ،)221-220به‌اڵم موته‌سه‌ڕیف هه‌رچه‌نده كه‌سێكی نائایینی و خه‌ڵكی شاریش نه‌بوو ،پێش ئه‌وه‌ی هیچ بڕیارێك بدات ،یه‌كسه‌ر بڕوایان پێناكات و پرسیار له (قازی شێخ محه‌مه‌دی خاڵ) ده‌كات ده‌رباره‌ی ئه‌و بابه‌ته ،ئه‌ویش وهك كه‌سێكی كراوه و ڕۆشنبیر و تێگه‌یشتوو زۆر ستایشی زه‌ڵمی ده‌كات و به مامۆستایه‌كی دڵسۆز وه‌سفی ده‌كات. به‌اڵم ژینگه‌ی دڵڕه‌ق و كه‌سانی الوازی باربه‌سه‌ر دینه‌وه وازی لێناهێنن و تۆمه‌تی ناڕه‌وای ده‌ده‌نه‌پاڵ ،مامۆستای زه‌ڵمی كاتێك
89
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
90
ئه‌و دیارده نه‌شیاوانه ده‌بینێ ل ه پیاوانی ئایینی بڕیار ده‌دات ماڵئاوایی ل ه نیشتمان بكات و ڕیشی بتاشێ و مێزه‌ری پیرۆزی مه‌الیه‌تی بۆیه‌كجاری دابنێت و خۆی ده‌كات ه سه‌رباز ،ماڵئاوایی له‌و ژینگه دڵڕه‌قه داخراو ه ده‌كات كه دڵسۆزه‌كانی وهك ئاش ده‌هاڕێت. سه‌د مه‌خابن مه‌الیه‌كی دوازده عیلمی په‌روه‌رده‌ی مزگه‌وت و حوجره ناچار بكرێت ڕوبكاته سه‌ربازگه و ناو ژینگه‌ی چه‌ك و جبه‌خانه ،مزگه‌وت و میحراب و زانست و فه‌قێ و حوجره وازلێبهێنت ،ئه‌م ڕووداوه وێنایه‌كی داخراوی و دڵڕه‌قی ژینگه‌ی ئایینداری كوردستان نه‌بێت هیچی تر نییه. مسته‌فا زه‌ڵمی سااڵنێكی زۆر ئازاری غوربه‌تی چه‌شت و دووری له نیشتمانی هه‌ڵبژارد ،به‌اڵم بووه (پرۆفیسۆر دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمی) ده‌یان كتێبی گرنگی نووسی و خزمه‌تی زۆری زانكۆ و زانستی كرد ،ل ه كۆتاییدا وهك زانایه‌كی گهوره و ناسراوی جیهانی ئیسالمی كۆچی دوایی كرد ،وهك وه‌فایه‌ك بۆ خۆشه‌ویستی نیشتمانه‌كه‌ی وه‌سیه‌تی كرد با گۆڕه‌كه‌ی ل ه هه‌واره‌كه‌ی خۆی بێت له‌سه‌ر ڕێگای زه‌ڵم و خورماڵ و بناری چیای هه‌ورامانی جوان ،هه‌زاران درود ل ه مسته‌فا زه‌ڵمی ده‌رون به‌رز،
مامۆستا مه‌ال عه‌بدولكه‌یمی مودەڕیس له سلێمانی نه‌كرا به پێشنوێژی مزگه‌وتێك و له به‌غدا بووه موفتی هه‌موو عێراق
ده‌روونێك السامه و وه‌یشومه‌ی ڕۆژگار نه‌یتوانی بیله‌رزێنێ ،هه‌تا ژیا دژی زۆردار و ێو پیاوی الواز و ڕقن ،دۆستی هه‌ژار و فه‌ق خوێندكار و كتێب و قه‌ڵه‌م بوو. مسته‌فا زه‌ڵمی سه‌ری نایه‌وه ،ئایا ئێستا كاتی ئه‌و ه هاتووه هه‌موان واز له دڵڕه‌قی و شكاندنی ئه‌وانی تر بهێنین ،كاتی ئه‌و ه هاتووه گفتۆگۆی زانستی بكه‌ین و ئه‌وه‌ی دین وه‌ریده‌گرێت و قبوڵی بكه‌ین و ئه‌گه‌ر كه‌سێك وهك ئێمه بیری نه‌كرده‌و ه ڕێزی بیركردنه‌وه‌كه‌ی بگرین ،ته‌نها خۆمان به‌ڕاست نه‌زانین ،ڕه‌نگه زۆركات ڕاستی الی به‌رامبه‌ره‌كانمان بێت ،هه‌تا ئێستایش ژینگه‌ی دینداری پڕه له ڕق و كین ه و كه‌راهیه‌ت ،به‌شێوه‌یه‌ك خه‌ریكه جوانیه‌كانی دین ده‌شارێته‌وه و ژینگه‌ی دینداری ده‌بێت ه شوێنێك بۆ ڕق و كینه و غه‌یبه‌ت.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
فازیل رەسول
ئه‌و سه‌كرده‌ى ئه‌وروپيه‌كان ستايشى ده‌كه‌ن و كورد به‌هى خۆى نازانێت به‌كالۆریۆس له زانسته ئیسالمییه‌كان. چه‌ندین به‌رهه‌می وەرگێڕدروای هه‌یه. چه‌ندین وتاری باڵوكراوه‌ی هه‌یه.
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئیسماعیل ته‌ها
91
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێشه‌كیی
زۆربه‌ى نه‌ته‌وه‌كانى ناوچه‌كه له‌سه‌ر بنه‌ماى نه‌ته‌وه‌يى مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ كه‌سايه‌تیيه دياره‌كانيان ده‌كه‌ن ،نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى حزبى و ئيدۆلۆجیى. كورد يه‌كێكه له‌و نه‌ته‌وانه‌ى له نه‌ته‌وه‌كانى تر ناچێت، هه‌ميشه له‌سه‌ر بنه‌ماى ته‌سكى حزبى و ئيدۆلۆجى مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ كه‌سايه‌تيه‌كانى ده‌كات ،جا به‌تايبه‌تيش ئه‌و كه‌سه وهك كه‌سايه‌تيه‌كى ئايندار ناوى هه‌بێت، ئه‌وا ئه‌گه‌ر حزبێكى له‌پشت نه‌بێت ناوى له‌مێژوو ون ده‌بێت ،عه‌لمانيه‌كان ونى ده‌كه‌ن ،ئيسالميیه‌كانيش مادام ئه‌ندامى خۆيان نیيه ،ئه‌وا ئه‌وانيش ده‌بن ه به‌شێك له پرۆسه‌ى شاردنه‌وه‌ى ئه‌م كه‌سايه‌تيیه. ئه‌م ساڵيش وهك سااڵنى رابردوو ناوى ئه‌م پياوه‌يان ونكرد ،هيچ كه‌سێك له‌وانه‌ى قسه‌يان هه‌بوو له‌سه‌ر عەبدوڕەحمان قاسملو ،قسه‌يان نه‌بوو له‌سه‌ر فازڵ ره‌سول ،وهك ئه‌وه‌ى فازڵ كه‌سێك نه‌بوبێت له‌گه‌ڵ عەبدوڕەحمان قاسملو تيرۆركرابێت ،ته‌نها نووسه‌رانى عه‌ره‌ب و ئه‌وروپيه‌كان نه‌بێت ،جگه له چه‌ند كه‌سێكى كورد، ك ه شتيان له‌سه‌ر نووسيوه ،هه‌روه‌ها رۆژهه‌اڵتناس ه ئه‌ڵمانيه‌كانيش گرنگى زۆر به نووسينه‌كانى ئه‌م پياوه ده‌ده‌ن ،وهك سه‌رچاو ه به‌كارى ده‌هێنن()1
فازڵ ره‌سول كێيه؟
ژمارە ( )6ئابى 2016
92
ڵ به وته‌ی عزه‌ددین مسته‌فا ڕه‌سول ،فاز ل له سلێمانی‌ساڵی 1947له دایك‌بووه. ڕه‌سو به‌كا‌لۆریۆسی له به‌غدا له هه‌فتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوو بەده‌ستهێناوه .له به‌رلین ساڵی 1985 بڕوانامه‌ی دكتۆرای له سیاسه‌تیی نێو‌ده‌وڵه‌تیی بەده‌ستهێناوه .ساڵی 1986گۆڤاری (منبرالحوار)ی له ڤییه‌ننا و‌به‌یروت دامه‌زراند .مامۆستای‌زانكۆ‌بوو‌له نه‌مسا .چه‌ند كتێبێكی به زمانی عه‌ره‌بی و ئه‌ڵمانی نووسیوه.چه‌ند وتارێكی‌به زمانی‌كوردی‌و‌عه‌ره‌بی
و ئه‌ڵمانی هه‌یه .به قسەی وه‌جیهـ كه‌وسه‌رانی ،فازڵ یه‌كه‌م كه‌سه له جیهانی ئیسالم ،له دوای ڕوخانی ده‌وله‌تی عوسمانیی‌و‌سه‌رهه‌ڵدانی‌ده‌وڵه‌تی ناسۆنالیی، بتوانێت‌ئیسالمیی و عه‌لمانیی و ناسیۆنالیی ،له قاهیره له سه‌ره‌تای ساڵی 1989له سه‌ر مێزی گفتوگۆ كۆ بكاته‌وه .له مانگی ته‌مموزی ساڵی 1989داوای لێكرا ببێته نێوه‌ندگیری نێوان دكتۆر قاسملو و ڕژێمی ئێران .له ئێواره‌ی 13ی ته‌مموزی ساڵی 1989له كاتی گفتوگۆدا درایه به‌ر ڕێژنه‌ی گوللـه و له گه‌ڵ دكتۆر قاسملودا تیرۆر‌كرا (.)2 ئاشكرايه فازل رسول خۆى له سه‌ره‌تاوه كه‌سێكى چه‌پ بووه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا چه‌پێك بووه، جياواز له‌گه‌ڵ چه‌په‌كانى سه‌رده‌مى خۆى ،به‌هۆى ئه‌وه‌ى شاره‌زايه‌كى زۆرى هه‌بووه لە فیكرى ماركيسيزم ،ئه‌گه‌ر سه‌يرى نووسينه‌كانى بكه‌ين ئه‌وه ده‌رده‌خات كه كه‌سێكى چه‌پ بووه ،له نووسێنێكى ده‌ڵێت «خاسيه ته‌كانى ئه‌م ئه‌ده‌به نوێيه ى ئێستا سه‌رىهه‌ڵداوه ئه‌وه‌يه ،كه هه‌رچه‌نده گيانێكى شورشگێرانەى چه‌پڕوه‌يان تيايه و هه‌وڵدانێكه بۆ دۆزينه‌وه‌ى رێگه‌يه‌كى نوێ و كۆتايىهێنان به شێوازە كۆنه‌كانى ئه‌ده‌ب ،به‌اڵم هه‌موو سيفاته‌كانى فیكرى بورجوازى بچوكى تيايه(.)3 ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه فازڵ له ريزه‌كانى كۆمه‌ڵه‌ى ره‌نجده‌رانى كوردستان كارى كردووه ،له هێلى مام جه‌الل بووه( ،)4بۆيه‌ش ئه‌و تا سااڵنى حه‌فتاكان كه گروپى روانگه دروست ده‌بێت ،يه‌كێك ده‌بێت له‌و نووسه‌رانه‌ى چه‌ند وتارێكى ره‌خنه‌یى له‌سه‌ر ئه‌م گروپه ده‌نووسێت ،دواتر له‌گه‌ڵ محەممەد مه‌ال كه‌ريم به چه‌ند نووسينێك وه‌اڵمى يه‌كترى ده‌ده‌نه‌وه ،له كۆتايى وتارى (چوونه‌وه‌يه‌ك به وتارى روانگه ،يان ئه‌ده‌بى رياليزمى سۆشياليست) دەنووسێت «من روانگه‌يى نيم ،وهك براد هر فازڵ سه‌ربازێكى بچوكى له‌شكرى پرشكۆى ماركسيزم و لينينزمم(.)5
خا ل
فازل ره‌سول و ئایين
هه‌ميش ه ئه‌وانه‌ى خاوه‌ن فیكرن چه‌ند فیكرێك تاقيده‌كه‌نه‌وه ،فازڵيش يه‌كێك له‌وان ه چه‌ند قۆناغێكى فیكرى بڕييوه ،دواجار ده‌گه‌ريته‌و ه سه‌ر هزری ئيسالمیى ،ئه‌مه‌ش به‌شايه‌تى كه‌سانى نزيك له‌خۆى ،شێركۆ بێكه‌س ده‌ڵێت «ده‌مێك بوو ئه‌و ده‌نگ و باسانه‌م گوێ لێ ده‌بوو كه فازڵ بۆت ه ئيسالمیى ،هه‌ڵبه‌ت من بۆخۆم ئه‌و ده‌نگ و باسانه‌م پێ سه‌ير بوو ،چونك ه كاك فازڵ يه‌كێك بوو ل ه ماركسي ه چاالكه‌كان». دواتر ده‌ڵێت «كاك فازڵى مه‌ال مەحمود داوه‌تى ماڵه‌وه‌ى كردم .ئه‌و ژووره‌ى لێى دانيشتبووم به‌ديواره‌كه‌ى به‌رامبه‌رمه‌و ه به‌خه‌تێكى كوفى گهوره و له چوارچێوه‌يه‌ك ئايه‌ته‌لكورسى هه‌ڵواسرابوو.
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئه‌گه‌ر سه‌يرى نووسينه‌كانى بيرمه‌ند ه ئيسالميیه‌كان بكه‌ين ،به روونى ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت، ك ه فازڵ كاريگه‌رى هه‌بوو ه به‌سه‌ريانه‌وه ،به‌هۆى ئه‌و ساده‌يى له ژيان ،رۆخۆشى له گفتوگۆ و بڕواى پته‌وى به گفتوگۆ وا ده‌كات جێگاى ل ه دڵى هاوڕێكانى دياربێت ،يه‌كێك له‌وان ه (محەممەد سەلیم عەوا) به‌م جۆره باسى فازڵ ره‌سول ده‌كات «فازڵ ڕەسول مامۆستای زانستە سیاسییەكان و سەرنوسەری (منبر الحوار) ،ئەو پیاوەی پڕە لە خۆشەویستیی خەڵك ،كە گفتوگۆت لەگەڵ دەكات بەوپەڕی نەرم و نیانیی وەك دۆستێكی خۆشەویست ،وەك الیەنێكی گفتوگۆی سەختیش كە سەرسامت دەكا بەوەی كە دوژمنان نابێ بسوتێنرێن ،بەڵكو پێویستە چاو ڕوون بكرێن تا ڕوناكی ببینن(.)6 ئه‌حمه‌د بن بلالى سه‌رۆكى جه‌زائير و دۆست و هاورێى فازیل ل ه وتارێكى كه دواى تيرۆركردنى باڵوىكردۆته‌و ه به‌م جۆره وه‌سفى ده‌كات« ،پێش هەموو شتێك فازڵ پیاوی گفتوگۆكردن بوو ،جگە لەوەی كە خاوەنی ڕۆشنبیرییەكی هەمە جۆر و فراوان بوو. ئەم پیاوە كە چركەیەك دوو دڵ نەبوو ،بۆ بەرگریكردن لە بەهاكانی ئازادی و كەرامەت، لە هەمان كاتیشدا ،لە بەرزترین پلەی بەرزی ئەخالقدا ،پیاوێكی كراوە و بێناز و فیز ،مرۆڤدۆست و چاكەخوازبوو .ئەمانە چەپكە گوڵێكن لەو چەپكە گواڵنەی بۆنی گواڵوی ئەخالقی فازڵیان لێدێت، ئەو گواڵوەی ئیتر بۆنەكەی لەمێشكت دەرناچێت، لەو چركەوە كەلێی نزیك بوویتەوە .فازڵ ،هەموو ئەو چەپكە گواڵنەی ئەخالقی بە گواڵو بۆنخۆش دەكرد .ئا ئەمە ڕێك هەستی ئێمە بوو كە لە نزیكەوە فازڵمان ناسیوە ،هەر كاتێك بیرمان بۆ
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
فازڵ ره‌سول گه‌رانه‌وه‌ى بۆ ئايين
الی ئەو چووبێت یان ئەو بیری ئێمەی بۆ الی خۆی ڕاكێشابێت(.)7 وه‌جيهـ كه‌وسه‌رانى بيرمه‌ند و زانای سۆسیۆلۆجیای ديارى لوبنانیی ،پێىواي ه فازڵ زمانى پێوه‌ندى نه‌ته‌وه‌كانه ،له وتارێكى به‌درێژى باسى عه‌لى شه‌ريعه‌تى و فازڵ ره‌سول ده‌كات و ده‌ڵێت «فازڵ ڕەسول ،دەربڕینی ئەو پێویستیە مێژووییە بوو .ئەم دەربڕینەش تەنها لە تەرجەمەكردن خۆی كورت هەڵنەهێنا ،چونكە وەرگێڕڤانان زۆر بوون، بەڵكو مانای ئەو وەاڵمگەرییە مێژووییە بوو ،بۆ پێویستییەكانی كرانەوە لە نێوان ئەو زمانانەی كولتوری ئیسالمیان هەڵگرتووە و پێویستییەكانی وتووێژ و گفتوگۆ و پێكگەیشتن ،لەنێوان گەالنێك، خلبوونەتەوە بەرەو گۆشەگیری و پەرتەوازەیی. هەروەها كەناڵەكانی پەیوەندی كولتوریی لەنێوانیاندا نەماوە ،كەچی ئەو هەموو نوێگەرییە هاتووەتە ئاراوە ،لە ئامێرەكانی تەكنەلۆجیا بۆ ڕاگەیاندن و پەیوەندی و زانستی كتێبخانەكان لەم سەردەمەدا(.)8
93
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
94
له‌والى تريشه‌وه وێنه‌ى قورئانێكى گه‌ور ه كراوه. له‌دڵى خۆم گوتم ئه‌مه چیيه؟ تۆبڵێى ئه‌مه‌ى ب ه راستى بێت ،ماوه‌يه‌ك بێده‌نگبووين ،به‌اڵم ئيتر خۆم پێڕانه‌گيرا ئه‌وه‌ى له دڵمابوو به كاك فازڵم وت: ئه‌رێ ئه‌وه‌ر ب ه راستته ،يان ئه‌مه‌ش ههر ته‌كتيێكى سيايسيه؟ له وه‌اڵمدا وتى :به‌‌راستمه ،وتم :ئه‌ى نوێژ و ڕۆژوو؟ وتى :ئه‌وانيش ،وتم :دامنابوو پێكه‌و ه ل ه باڕه‌خۆشه‌كاندا دانيشسن ،وتى :نا ئێستا وانيم. به‌كورتى سه‌رمكرده سه‌رى له‌ماڵى خۆشيدا تۆزێ په‌ستم كرد ،بيرم ه ل ه دواييدا وتى :ئێم ه هه‌موو ڕێگايه‌كمان تاقيكرده‌وه ،با ئه‌وه‌ش تاقيبكه‌ينه‌وه، هه‌رچيش بيكه‌م ههر بۆ كورد ده‌يكه‌م»(.)9 وهك دياره فازڵ پێشتر گاڵته‌ى به ديندارىی هاتووه ،نه‌ك ئه‌وه‌ش بهڵكو دژى به‌كارهێنانى هه‌موو جۆر ه ئاماژه‌يه‌كى ئايینى بووه ،بۆيه‌ش زۆرجار له‌گه‌ڵ (د .عیزەدین مستەفا رەسول) كه‌وتۆت ه كێشه ،وهك د .عیزەدین كه ئامۆزايى سوله ئه‌و ههر به فازلی مه‌ال مەحمود ناوى فازڵ ره ده‌بات ،ده‌ڵێت «فازڵی ئامۆزام ،شەهید دكتۆر فازڵ مەال مەحمود ،كە ئەو كات لە گەڵ ماموەستا برایم و مام جەاللدا بوو ،پاشان چووە ڕیزی كۆمەڵەی ڕەنجەدەرانەوە ،لەوە تووڕە بوو كە من لە (التاخی) دا ئیش بكەم و بە تەوسەوە باسی ئەم (اللهم) ەیەو چەند ئایەتێكی پیرۆزی قورئان هێنانەوەی لە نووسینەكانمدا دەكرد و دەیووت :ئیشالال پارتی و مەال مستەفا ،دەتكەنەوە بە مەال .كە دوا جار لە ساڵی 1981ئەو خۆشەویستە نازدارەم لە ڤییەننا دی و تەواو لە بیری ئیسالمیدا نقوم بووبوو ئەوەم هێنایەوە بیر»(. )10 (د .ریزوان ئەلسەید) له وتارێكى كه على سيرينى وه‌رگێراوه بۆ كوردى ،باس ل ه كۆتابينىنی خۆى و فازل رەسول ده‌كات ،ده‌ڵێت «سەرەتای ساڵی 1989لە كۆڕیكدا لە بەرلین فازڵم بینينی،
ئەو پێیوایە يه‌كسانكردنى هاتنى سه‌ره‌تاى ئيسالم ب ه داگيركارى عه‌ره‌بى ،شەڕ‌كردن ه به‌كۆنه‌قين ،چونك ه ئه‌وكات ه بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وايه‌تى ل ه ئارادا نه‌بوو. بە ڕێككەوت دوعا و نزایەكی پێغەمبەرم (درودی خوای لەسەر بێت) بۆ گێڕایەوە ،فازڵ بە گرنگیپێدانەوە نووسیەوە و لەبەریكرد ،ڕۆژی دواتر ،بۆ نوێژی عیشا لە مزگەوتێكی بەرلین فازڵ پێش نوێژی بۆمانكرد و لەقنوتی نوێژدا دوعاكەی خوێند ،ئێمەش لەدوایەوە بە ئامین گوتن :خودایە بەزەییت بێتەوە بەپیرە كڕنۆشبەرەكان ،بە ئافرەتە ترساوەكان ،بە مناڵە شیرخۆرەكان ،بە الوازە برسییەكان ،كە ئازار و میحنەت بەسەریاندا ڕژاوە، بەنێو پێدەر و شاخ و دۆڵ گشتی گومڕاوە ،هاواری تۆ دەكەن خودایە گیان چارەسەرێك()11 له‌سه‌ر ئاستى تيۆريش ،ئه‌و پێىوابوو ك ه ئيسالم هاتوو ه بۆ چاره‌سه‌رى گرفته‌كان ،بازنه‌ى ئيسالم زۆر فراوانتر ه ل ه بازنه‌ى نهتهوه ،به‌و پێيه‌ش ك ه لهم قۆناغه‌ى مێژووى مرۆڤايه‌تى نه‌ته‌وه‌كانى تر خاوه‌نى ده‌وڵه‌تى خۆيانن ،بۆيه ناكرێت گه‌لى كورد سه‌يرى نه‌ته‌وه‌كانى تر بكات ،خه‌بات نه‌كات له‌پێناوى گه‌له‌كه‌ى ،به‌ديدى فازڵ باشترين خه‌بات لهم قۆناغه گفتوگۆكردنه له‌گه‌ڵ گه‌النى ناوچه‌كه، له‌و پێناوه‌ش گۆڤارى (منبرالحوار) داده‌مه‌زرێنێت له‌گه‌ڵ نوخبه‌يه‌ك له بيرمه‌ندانى عه‌ره‌ب ،به‌هه‌موو ئاراسته‌جياوازه‌كان ،دواتريش نه‌دوه‌يه‌ك ڕێك ده‌خه‌ن ل ه قاهيره به ناونيشانى (حواراإلسالم
خا ل
فازڵ و كوردايه‌تى
فازڵ هه‌رچيه‌كى كردبێت ل ه پێناو كوردايه‌تيدا بووە ،ئه‌م ه قسه‌ى خۆيه‌تى ،كه شێركۆ بێكه‌س باسى ده‌كات ،ئيتر دواى ئه‌م قسه‌يه‌ى فازڵ هه‌رچى بگوترێت بێ بنه‌مايه ،چونك ه خه‌ڵێك هه‌ي ه ده‌يانه‌وێت ،فازڵ به‌دژ كورد وێنا بكه‌ن ،كه ئه‌مه‌ش ههر له به‌رامبه‌ر ئه‌و نه‌كراوه ،بهڵكو زۆربه‌ى ن ئه‌و كەسانه‌ى كه هه‌ڵگرى فكرێكى ئايينى بوو رووبه‌ڕووى هه‌مان تۆمه‌تى بێ بنهما بونه‌وه ،بۆي ه فازڵ ره‌سوليش بێ به‌ش نه‌بووه ،لهم تۆمه‌ته، كوردايه‌تى له وتاره‌كانى ره‌نگى داوه‌ته‌وه ،كه‌س ناتوانێت موزايه‌ده‌ى بێ بنه‌ماى به‌سه‌روە بكات، چونكه هه‌ميش ه هه‌وڵى داو ه ك ه كوردايه‌تى و ئيسالمه‌تى پێكه‌و ه گرێبدات ،هيچيان له سه‌ر حيسابى هيچيان نه‌بێت ،به‌تايبه‌ت ئه‌و ك ه خۆى شاره‌زايه‌كى قوڵى له سياسه‌تى كۆن و نوێى ناوچه‌ك ه هه‌بووه ،كه بەو پێیەی فازڵ كورد بوو،
ژمارە ( )6ئابى 2016
والعلمانية)( ،)12كه تێيدا چه‌ندين بيرمه‌ندى عه‌ره‌بى به‌شدار ده‌بن ،فازڵ گۆڤارى (منبر الحوار) ده‌كات ب ه مينبه‌رێك بۆ گه‌ياندنى دۆزى ره‌واى گه‌له‌كه‌ى واڵتانى ناوچه‌كه. فازڵ ره‌سول له‌وكاته‌وه‌ش ك ه ماركسى بووه، رێزى بۆ ئايینى نه‌ته‌وه‌كه‌ى داناو ه دژى هه‌موو جۆره سوكايه‌تيه‌ك بووه ،ب ه موقه‌ده‌ساتى گه‌له‌كه‌ى ،لهم رووه‌و ه ره‌خنه‌ى توند ل ه گروپى روانگه ده‌گرێت ،پێىوايه روانگه‌ييه‌كان زۆر به رەقى و هه‌رزه‌كارانه هه‌ستى ئایيندارى خه‌ڵك بريندار ده‌كه‌ن و ده‌يوروژێنن ،كه‌چى دێن ب ه چراى ئه‌فسان ه و خه‌ياڵ به‌دواى راستى په‌يام ه ونبووه‌كه‌ى زه‌رده‌شت ده‌گه‌رين)13(. ئينجا ئه‌و هێناوه‌نه‌وه‌ى ده‌قه‌كانى زەر‌ده‌شت ل ه شيعرى شاعيرێكى گروپى روانگ ه كه ده‌ڵێت» به به‌هه‌شتى به‌ڵێنى دۆزه‌خيان بشۆن(»)14 ئه‌و پێىواي ه ئامانج له‌و ده‌قان ه راستكردنه‌وه‌يان ه به‌رامبه‌ر مه‌بده‌ئه‌كانى ئيسالم ،كه ئه‌مه‌ش ههر ئه‌نجامى پێوانه شێواوه ئاوه‌ژووه‌كه‌ى بيرى ئاڵۆزاويان ه و پڕ ه له گيانى ره‌گه‌زپه‌رستى و دوژمنايه‌تى عه‌ره‌ب. جگ ه له‌مه‌ش پێىوايه ك ه يه‌كسانكردنى هاتنى سه‌ره‌تاى ئيسالم ب ه داگيركارى عه‌ره‌بى ،ئه‌و ه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
فازڵ سەرەتا ژیانی گاڵته‌ى به دينداریى هاتووه، نه‌ك ئه‌وه‌ش بهڵكو دژى به‌كارهێنانى هه‌موو جۆره ئاماژه‌يه‌كى ئايینى بووه.
شەڕ‌كردن ه به‌كۆنه‌قين ،چونك ه ئه‌وكات ه بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وايه‌تى ل ه ئارادا نه‌بوو ,نه كورد نه عه‌ره‌ب، گه‌ڕانه‌وه‌ش بۆ زه‌رده‌شتيه‌ت توشكردنى كوردە بە شه‌ڕى البه‌ال و له‌بيركردنى دوژمنه راسته‌قينه‌كانى خۆيه‌تى. ئه‌مان ه وا ده‌رده‌خه‌ن كه فازڵ رسول ههر له‌سه‌ره‌تاى ژيانيه‌وه ،گرنگى داوه ب ه خوێندنه‌وه‌ى ئيسالم و مێژووه‌كه‌ى ،چونكه ئه‌م جۆر ه قسه‌ي ه ل ه ئه‌نجامى قوڵبونه‌و ه و خوێندنه‌وه‌ى زۆره ،چونك ه ئه‌م جۆر ه لێكدانه‌وه‌يه به كه‌سێك ناكرێت ك ه خوێنه‌رێكى ساده‌ى ئایينى بێت (.)15 هه‌رچه‌ند لهم قۆناغه‌ى هێشتا فازل ماركسى بووه ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌و ئيسالمى به‌الو ه گرنگتر ه بوه ،ل ه زه‌رده‌شتيه‌ت ،پێى وابوو ه زه‌رده‌شتيه‌ت زۆر كۆنه‌په‌رستره له‌ئيسالم()16
95
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
96
هاونەوەی فازڵ و دوو نەوەی پێشووتر ،ئازارێكی زۆریان چەشت لە پاشماوەكانی كەوتنی دەوڵەتی عوسمانی و هاتنەكایەی دەوڵەتی هەرێمیی لە ڕۆژهەاڵتدا .فازڵ زۆر هەستیار بوو سەبارەت بە ڕۆڵی ئیسالم بۆ یەكێتی لە مێژووی ناوچەكە ،لە قۆناغی خەباتكردن دژ بە چوارچێوەی ئیمپریالی پاش جەنگی یەكەمی جیهان .لەبەر ئەوە پاش ئەزمونێكی كورتى لەگەڵ چەپی كوردی و عەرەبی، لە سەرەتای هەفتاكاندا ،فازڵ پاڵكێش (اندفاع) بوو هەروەك زۆربەمان پاڵكێش بووین -بەرەو ئەو شەپۆلەی كە شۆڕشی ئێرانی دروستی كرد ( ،)1979-1978بۆیە فازڵ گەڕایەوە بۆ خوێندنەوەی مێژووی گەلەكەی بەتایبەتی و مێژووی هاوچەرخی ناوچەكە لەم میانەوە .لەكاتێكدا گۆڕانكارییەكانی هەشتاكان لە ئێران ،لە جەنگیدا لەگەڵ عێراق ئێمەی سارد كردەوە بەرامبەر بە ئێران ،بۆ فازڵ ،ڕووداوە دڵتەزێنەكان تەئكیدیان كردەوە كە ناسیۆنالیزم (بە واتا ڕۆژئاواییەكەی) هیچ چارەسەرییەك بۆ كێشە بنەڕەتییەكان پێشكەش ناكەن ،كەپێشتر و ئێستاشی لەگەڵدابێت گیروگرفتی گیروگرفتەكانە سەبارەت بە گەلی كوردی پەرتەوازە لە نێوان چوار دەوڵەتدا(.)17 فازڵ لەیەك كاتدا كورد و عەرەب و موسڵمان بوو .لەسەر ئاستی جیهانیش ،خۆشەویستیی بۆ زانین و چاوبڕینە مەعریفەت و پێویستییەكانی، وایلێكرد بچێتە نێو جەرگەی شارستانییەتەكان و كولتورە ڕۆژئاواییەكان ،بە فرە زمانییەكی هەمەجۆر و پێگەیشتوو ،كە فازڵ لەغوربەتەكەیدا لە ڤییەننا وەك لێكۆڵەڤانێك و مامۆستایەكی زانكۆی بەرز دەركەوت ،بێئەوەی ڕەسەنایەتی خۆی لێ ون بێت ،یان واز بێنێت لە پابەندبوونیی فیكری خۆی(.)18 ئا بەم شێوە ،پێویستیی مێژوویی بۆ فازڵ ڕەسول
بەرقەرار بوو ،بەشداریكردن لە پێكگەیشتنی فیكری لە نێوان كولتورە ئیسالمییەكان و بەشداریكردن شارستانییەتە لەنێوان گفتوگۆكردن، لە مرۆڤایەتییەكان .ئنجا پەیوەندی فازڵ ڕەسول بە نووسینەكانی عەلی شەریعەتی ،بەشێك بوو لەو پێویستییە مێژووییە هەرە گەورەیەی ،كە فازڵ ڕەسول هەوڵیدا لە ئاستی بەتەنگەوە بوون و وەاڵمگەرییەكەی بێت ،نەك هەر تەنها لە خوێندنەوە عەرەبییەكەی بۆ عەلی شەریعەتی ،بەڵكو لە میانەی سەرجەم كارە فیكری و ڕۆشنبیرییەكان كەپێی هەڵسا ،لە مەودای لێكۆڵینەوە ،بانگەواز و هەڵوێستدا .ئنجا گۆڤاری «منبر الحوار» بەشێك بوو لە بەروبوومی ئەم پڕوژە مەزنە. ئه‌و كه‌سێكى ساده‌بوو له ژيان ،ئه‌وه‌ى الى گرنگ نه‌بوبێت ژيانى تايبه‌تى خۆى بووه ،جياوازى بيروڕا واناكات پشت له هاوزمانه‌كانى خۆى بكات ،له‌كاتى سه‌ردانىكردنى شێركۆ بێكه‌س بۆ ڤييه‌نا ،يه‌كێك بوو له‌وانه‌ى ده‌چێت ه پێشوازى به شه‌ڕواڵێكى كوردى وجووتێ كالش ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ئه‌و ل ه ناوجه‌رگه‌ى ئه‌وروپايه ئاماد ه نييه واز ل ه كولتورى ره‌سه‌نى خۆى بێنێت ،ئنجا جياوازى بيروڕا كارناكات ه سه‌رى نه‌چێت ه پێشوازى شێركۆ بێكه‌س ،دواى ئه‌وه‌ش ك ه شێركۆ له‌ماڵه‌و ه سه‌ركۆنه‌ى ده‌كات ك ه ئه‌و چى له ديندارى داوه، كه‌چى بۆ رۆژى دواتر ده‌چێت ه كۆڕ ه شيعريه‌كه‌ى شێركۆ ,ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ى شێركۆ بێكه‌س كارناكات ه سه‌ر فازڵ ك ه به‌شدار نه‌بێت ل ه كۆڕه‌كه‌ى .كه‌چی شێركۆ بێكه‌س ل ه سه‌رجه‌م شیعره‌كانیدا ،باسی ده‌یان كه‌س ده‌كات وه‌كو خوله‌پیزه ،موسا عه‌نته‌ڕ (ڕۆژنامه‌وانێكی كوردی توركیا بوو) ،قاسملو ...هتد ،كه‌چی باسی فازڵ ناكات ك ه ل ه پێناو كورد خوێنی ڕژا! ئه‌مه‌ش جیاوازیی نێوان موسڵمانی كورد و ئه‌وانی تره .نموونه‌ش زۆرن وه‌كو ناسری
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سوبحانی ,ئه‌حمه‌دی موفتیزاده‌و سه‌عیدی نورسی و ده‌یان زانای تر كه له نێوه‌ندی به‌ناو كوردایه‌تیی پوكاوی بێدینیی فه‌رامۆش كراون. له‌كاتى گه‌ڕانه‌وه‌ى شێركۆ بێكه‌س ,جارێكى تريش فازڵ ده‌چێته‌و ه وێستگه‌ى شه‌مه‌نده‌فه‌ر بۆ ماڵ ئاواىكردنى( ،)19ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه وهك سه‌لیم ئه‌لعوا ل ه كتێبه‌كه‌ی باسی ده‌كات كه ده‌ڵێت «فازڵ ڕەسولم قەت نەمبینی جارێك مەشغول بێ بە شتێك تایبەت بە خۆی .جلوبەرگی ساكارترین جلوبەرگ بوون (لە زەوقێكی تا بڵێی جوان و بێ فیز كە شایەنی ڕێزگرتنە) و ژیانی تایبەتیشی لە پێداویستیە هەرە سەرەتاییەكان خۆی كورت هەڵێنابوو ،گوێی بە خۆشیی و نازوفیز نە دەدا ،هەردەم لە هاتووچووی بێ وەستان بوو، بۆ دیداری هزرڤانانی ئەم ئوممەتە ،لەو پەڕی ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوای عەرەب ،كە گفتوگۆی لە گەڵ دەكردن و گوێی لێ دەگرتن ،هەوڵی دەدا پردێك دروست بكات ،یۆ ئەوەی ئەم ئوممەتە كە دووچاری دواكەوتنێكی نابود هاتووە ،بە سەریدا بپەڕێتەوە ،بۆ ئەو جێگا و مەكانەتەی كە شایەنیەتی، لە پێشەنگی سەركردایەتی كردنی مرۆڤایەتی».
كۆتايى
ژمارە ( )6ئابى 2016
فازل ره‌سول به‌هۆى ئه‌وه‌ى خاوه‌نى فیكرێكى ئيسالمي بووه ،كه‌س باسی ناكات ،فازل له‌غه‌ريبي ژيا ،ل ه غه‌ريبي تيرۆركرا ،ههر له‌غه‌ربيش نێژرا، هيوادارم قه‌ڵه‌مبه‌ده‌ستان ئه‌وانه‌ى زمانى ئه‌ڵمانى ده‌زانن ،كتێبه‌كانى وه‌رگێرن بۆ زمانى كوردى، به‌رهه‌مه‌كانى به‌شێوازێكى شايسته چاپ بكرێن ،بۆ ئه‌وه‌ى ببێته سه‌رچاوه‌يه‌ك بۆ نه‌وه‌كانى داهاتوو.
97
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
98
سەرچاوە و پەراوێز:
.1وتوێژ له‌گه‌ڵ د.فرسه‌ت رۆژبه‌يانى.2016/7/18 ، 2به‌رهه‌مه‌كانی فازڵ ڕه‌سول: یه‌كه‌م :دامه‌زراندنی گۆڤاری (منبر الحوار) ساڵی 1986كه له به‌یروت ده‌رده‌چوو. دووه‌م :نوسینی چه‌ند كتێبێك به عه‌ره‌بی: 1هكذا تكلم علي شریعتي 2األكراد فی اإلسالم (به پێی بۆچوونی ڕیزوان ئه‌لسه‌یید بڕیار وابوو ل ه ساڵی 1989ل ه په‌یمانگای اإلنماء ل ه قاهیر ه ده‌ربچێت به‌اڵم تیرۆركردنی فازڵی به‌سه‌ردا هات و تا ئێستاش چاپ نه‌كراوه) نوسخه‌ی كتێبه‌ك ه الی د .سۆزان ڕه‌سوله. ته‌رجه‌مه‌كان ل ه فارسییه‌وه بۆ عه‌ره‌بی: 1إیران غربة السیاسة والثورة ل ه نوسینی ئه‌بولحه‌سه‌ن به‌نی سه‌در. 2الحد الفاصل بین السیاسة والدین له نوسینی مه‌هدی بازرگان. 3النفط والسیطرة له نوسینی ئه‌بولحه‌سه‌ن به‌نی سه‌در. نوسینی دوو كتێب ب ه ئه‌ڵمانیی: 1تێزی دكتۆراكه‌ی له به‌رلین ساڵی :1985كردستان والسیاسة السوفیتیة في الشرق األوسط .ساڵی 2008 ته‌رجه‌مه‌ی عه‌ره‌بی ل ه سلێمانی ده‌رچووه. 2الحرب العراقیة اإلیرانیة :أبعاد وأسباب النزاع .فازڵ خۆی ئه‌م كتێبه‌ی وه‌رگێڕاوه‌ته سه‌ر زمانی عه‌ره‌بی. وتار: چه‌ندین وتاری ل ه گۆڤاری منبر الحوار و میدیای عه‌ره‌بی باڵو كردووه‌ته‌وه .ل ه هه‌فتاكانیش ب ه زمانی كوردی چه‌ند وتارێكی باڵو كردووه‌ته‌وه. 3كاريگه‌رى روانگ ه له نوێگه‌رى شيعرى كوردى الپه‌ر ه .96 4چه‌پكێك له مێژووى كۆمه‌ڵه ئیبراهيم جه‌الل الپه‌ر ه .25
5روانگه يارونه‌يار حسێن عارف .293 6تیرۆركردنی فازڵ ڕەسول بۆ؟(شخصيات ومواقف محمد سليم العوا) وه‌رگێرانى عه‌لى سيرينى.الپه‌ر ه 56 7ل ه شيوه‌نى فازڵ ره‌سوول دا گۆڤاری (منبر الحوار) ژمارە 14ی هاوینی .وه‌رگێرانى :عه‌لى سيرينى. 8گۆڤاری وەرزی (منبر الحوار)ی ژمارە 14ی هاوینی .1989وه‌رگێرانى عه‌لى سيرينى. 9شێركۆ بێكه‌س :نووسين ب ه ئاوى خۆڵه‌مێش الپه‌ر ه 137و.140 10عيزه‌دين مشته‌فا ره‌سوول به‌شێك ل ه ياداشته‌كانم الپه‌ر ه 101 11منبرالحوار ژمار ه 14وه‌رگێرانى عه‌لى سيرينى. 12ئه‌و نه‌دوه‌يه ل ه قاهير ه رێكخرا ،پاشان ل ه گۆڤارى (منبرالحوار) باڵوكرايه‌وه ،دواتر محەممەد عیمارە له شێوه‌ى كتێبێك چاپى كرد ،چه‌ند جارێك چاپكرايه‌وه ،كۆتا چاپى له دارالسالم ل ه ساڵى ،2012 له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ى قسه‌كانى د.فازڵ ئاستى ژيرى و تێگه‌يشتنى ئه‌م پياوه ده‌رده‌كه‌وێت ،ك ه شاره‌زاييه‌كى باشى هه‌بووه ،له بابه‌ت ه جياوازه‌كان ،هه‌رخۆشى به‌رێوبه‌رى دانيشتنه‌كان بوو ،لهم نه‌دوه‌يه ،ئه‌م بيرمه‌ندان ه به‌ژدارييان تێدا كردوه :تاريق ئەلبشری، محەممەد عیمارە ،د.فه‌همى هوه‌يدى ،محەممەد سەلیم ئەلعەوا ،د.سەعدەدین ئیبراهیم ،د.عەلیەدین هیالل ،د. مەحجوب عومەر ،د .مه‌هدى حافز. 13روانگه يارونه‌يار حسێن عارف الپه‌ر ه 272 14هه‌مان سه‌رچاو ه 272 15هه‌مان سه‌رچاو ه 272 16هه‌مان سه‌رچاو ه 272 17منبر الحوار ژمارە 14 18وه‌جيهـ كه‌وسه‌رانى منبرالحوار ژمار ه .14 19بروانه :نووسين به ئاوى خۆڵه‌مێش الپه‌ر ه .140
له‌سه‌ر فه‌توای زانایان و بیركردنه‌وه‌ی بیرمه‌ندان
لەداكیبووی ( .)1959ئەندامی دامەزرێنەری پرۆژەی تیشك، سەنتەری زەهاوی بۆ لێكۆڵێنەوەی فیكریی ،رێكخراوی ژیار و ئینستیتیۆی بانگخوازان .چەند كتێب و دەیان وتاری باڵوكراوەی بە زمانی كوردی و عەرەبی هەیە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
د .كەریم ئەحمەد
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كاریگه‌ری واقع
خا ل
99
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
100
زانایانی كۆمه‌ڵناسیی و ده‌روونناسیی كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه واقع كاریگه‌ری خۆی هه‌یه له‌سه‌ر بیركردنه‌وه و ڕه‌فتار و ئاكاری مرۆڤه‌كان ،ئیبن خه‌لدون ده‌ڵێت «خه‌ڵكی به‌زیو و ژێركه‌وتوو حه‌ز ده‌كه‌ن السایی براوه و سه‌ركه‌وتوو بكه‌نه‌وه»،. باڵوبوونه‌وه‌ی ماركسییه‌ت دوای سه‌ركه‌وتنی حزبی شیوعی له ڕوسیا و به‌ده‌ستهێنانی سه‌ركه‌وتنی مه‌زن له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ،په‌ره‌سه‌ندنی بانگه‌شه بۆ دیموكراسییه‌ت له دوای هه‌ره‌سهێنانی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت و ڕژیمه شیوعییه‌كان له جیهاندا و بااڵده‌ستی بلۆكی ڕۆژئاوای سه‌رمایه‌داری نموونه‌ی به‌رچاوی ئه‌م یاسایه‌یه .قورئانیش پێش هه‌موو ئه‌مانه ئاماژه‌ی به‌م ڕاستییه داوه ،ئه‌وه‌تا له سوره‌ی (النصر) دا خوا ده‌فه‌رموێت (إذا جاء نصر الله والفتح ورأيت الناس يدخلون في دين الله أفواجا) واته :ئه‌گه‌ر خوا سه‌ركه‌وتن و فه‌تحی هێنا (مه‌به‌ست ئازادكرنی مه‌ككه‌یه) ئه‌و كاته ده‌بینی خه‌ڵكی پۆل پۆل دێنه ناو ئاینی ئیسالمهوه. زانا و بیرمه‌ندی گه‌وره‌ی میسر (د .محەممەد محەممەد حسێن) نووسه‌ری كتێبی «قه‌اڵكانمان له ناو خۆیه‌وه هه‌ڕه‌شه‌ی لێده‌كرێت» له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیستدا كاتێك سه‌رسامبوونی هه‌ندێك له زانا و بیرمه‌ندانی موسڵمانانی به پێشكه‌وتنی ڕۆژئاوا بینی هۆشیاری له‌سه‌ر كاریگه‌ری نه‌رێنی «االسالم ئه‌و سه‌رسامبوونه داو له كتێبی والحضارة الغربية» دا ده‌ڵێت «ئیجتهادكردن له كاتی سه‌رسامبوونمان به‌شارستانێتی رۆژئاوا مه‌ترسییه‌كه ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ی جێی دڵنیایی نییه، چونكه مه‌ترسی ئه‌وه هه‌یه موجته‌هید -ئه‌گه‌ر هه‌بوو -به خۆی بزانێت یان نه‌زانێت ڕه‌وایی ببه‌خشێت به‌و به‌ها بیانییانه‌ی پێیان سه‌رسامه، ئه‌گه‌ر له حاڵه‌تێكدا ئه‌و به‌خۆی سه‌رسام نه‌بوو ئه‌و خه‌ڵكه‌ی فه‌توایان بۆ ده‌دات سه‌رسام بووبن
د .محەمەد محەمەد حسێن پێیوایە :ئیجتهادكردن له كاتی سه‌رسامبوونمان به شارستانێتی رۆژئاوا ،مه‌ترسییه‌كه ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ی جێی دڵنیایی نییه به شارستانی ڕۆژئاوا ،ئیجتهاده‌كه‌ی لێوه‌رناگرن، بهڵكو ده‌كه‌وێته به‌ر لێشاوی ڕه‌خنه و قسه پێوتن له‌الیه‌ن نه‌زانه‌كانه‌وه ،ئه‌وانه‌ی كه قسه له هه‌موو شتێكدا ده‌كه‌ن ،له‌وه‌ی ده‌یزانن و له‌وه‌یشی نایزانن، تاوای لێدێت متمانه‌ی به خۆی نامێنێت و خه‌ڵكانی تریش په‌ندی لێوه‌رده‌گرن ،تاوای لێدێت كاتێك فه‌توا ده‌دات چاوی له‌و خه‌ڵكه‌یه كه فه‌تواكه‌یان بۆ ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی ڕازییان بكات و دڵیان ڕاگرێت و ستایش و پیاهه‌ڵدانیان به ده‌ستبێنێت ،به‌وه‌ش سته‌م له حه‌قیقه‌ت ده‌كات بۆ ڕازی كردنی خه‌ڵكی، پشت له‌وه‌ی الی خوایه هه‌ڵده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی الی خه‌ڵكییه». له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌شدا ،ئه‌و ئیجتهاده‌ی ڕێز له ده‌قه شه‌رعییه‌كان ده‌گرێت و بێالیه‌نانه و بێمه‌به‌ستی پێشواده شه‌نوكه‌ویان ده‌كات شتێكه ،ئه‌و په‌ره‌پێدانه‌ی مه‌به‌ستێتی ڕه‌وایی ببه‌خشێت بە به‌ها ڕۆژئاواییه‌كان شتێكی تره .ئه‌و ئیجتهاده‌ی ده‌ست به بنه‌ماكانی ئیسالمهوه ده‌گرێت و ده‌یه‌وێت له ڕێگه‌یه‌وه چه‌وتییه‌كانی ژیان ڕاست بكاته‌وه شتێكه، ئه‌و په‌ره‌پێدانی شه‌ریعه‌ته‌ی ده‌یه‌وێت دابه‌زێته سه‌ر واقیع و به ده‌قه‌كانی شه‌ریعه‌ت ڕه‌وایی به چه‌وتییه‌كانی ژیان بدات شتێكی تره .خاڵی سه‌ره‌تا له ئیجتهادی موجته‌هیددا ئه‌م پرسیاره‌یه :ئایا ئه‌م شته له‌ڕووی شه‌رعه‌وه ڕاسته یا ڕاست نییه؟
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
یان :حوكمی ئیسالم له‌مه‌ڕ ئه‌م شته چییه؟ خاڵی سه‌ره‌تاش الی په‌ره‌پێدانی په‌ره‌پێده‌ران ئه‌مه‌یه: ئه‌و ده‌قه شه‌رعییانه‌ی ڕاستی و ڕه‌وایی ئه‌م شته ده‌سه‌لمێنن چین؟ یان :ئه‌و ده‌قه شه‌رعییانه كامانه‌ن كه ناڕه‌وایی و حه‌رامی ئه‌م شته ده‌سه‌لمێنن؟ مه‌ترسی په‌ره‌پێدان له‌سه‌ر ئیسالم و كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمیی له دوو ڕووه‌یه :یه‌كه‌م: تێكدانه بۆ ئیسالم به شێواندنی به‌ها و چه‌مكه ڕه‌سه‌نه‌كانی به تێهه‌ڵكێشكردنی ناڕاست له‌گه‌ڵ ڕاستدا ،دووه‌میش به‌وه‌ی شتی نامۆی دزه‌كردوو بۆ ناو ئیسالم جێگیرده‌كات و ده‌یچه‌سپێنێت ،تاوای لێدێت خه‌ڵكی كه له كاتی به‌ڕێكردنی كاروباری ڕۆژانه‌یاندا ده‌یانزانی ئه‌و شتانه‌ی به‌ناچاری ئه‌نجامیان ده‌ده‌ن و سه‌پێنراوه به‌سه‌ریاندا له ڕوانگه‌ی ئیسالمهوه ناڕه‌وان ،ڕۆژێك دێت هه‌موو شته‌كان ده‌گه‌ڕێنرێنه‌وه شوێنی سروشتی خۆیان، وایان لێدێت وابزانن ئه‌وه‌ی ده‌یكه‌ن ئه‌وه ئیسالمه. جا ئه‌گه‌ر دواتر كه‌سێك بیه‌وێت بیانگێڕێته‌وه سه‌ر ئیسالمه ڕاسته‌كه له ڕوویدا ده‌وه‌ستن و تۆمه‌تباری ده‌كه‌ن به چه‌قبه‌ستوویی و ڕووكه‌شێتی. موسڵمانان به گشتیی و موسڵمانانی كوردستان به تایبه‌تی به ده‌ست كۆمه‌ڵێك گرفته‌وه ده‌ناڵێنن ،له‌وانه دواكه‌وتن ،الوازی ،په‌رته‌وازه‌یی، دیكتاتۆرییه‌ت ،سته‌م و چه‌ندین كێشه‌ی تر له
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هه‌ندێك لە موسڵمانان ل ه میانه‌ی به‌رگریكردن له ئیسالم كه‌وتونه‌ت ه هه‌ڵه‌ی زۆر گه‌وره‌وه و له‌جیاتی ئه‌وه‌ی كه‌لێنێك ێ تێده‌كه‌ن، بگرن ده كه‌لێن
به‌رامبه‌ر پێشكه‌وتنی زۆربه‌ی واڵته نائیسالمییه‌كانی وه‌كو ئه‌مریكا ،ئاسیا ،ئه‌وروپا و نه‌بوونی كێشه‌ی سیاسی له واڵته‌كانیاندا و پاراستنی مافی مرۆڤـ ،له‌والشه‌وه سه‌رهه‌ڵدانی قاعیده و داعش به موماره‌سه نائیسالمی و نامرۆییه‌كانیانه‌وه و شه‌ڕی تایفه‌گه‌ری نێوان شیعه و سوننه و ...هتد .ئه‌مانه هه‌ڵوێستی موسڵمانانی الواز كردووه ،ئیسالم و چه‌مكه ئیسالمییه‌كانی ڕووبه‌ڕووی ره‌خنه‌یه‌كی زۆر كردووه .كاریگه‌ری نه‌رێنی ئه‌م بارودۆخه به‌سه‌ر زۆرێك له موسڵماناندا به ئاشكرا دیاره ،به‌ڕاده‌یه‌ك كه هه‌ندێكیان ل ه میانه‌ی به‌رگریكردن له ئیسالم كه‌وتونه‌ته هه‌ڵه‌ی زۆر گه‌وره‌وه‌و له‌جیاتی ئه‌وه‌ی كه‌لێنێك بگرن ده كه‌لێنێ تێده‌كه‌ن ،له ژێر كاریگه‌ری عه‌لمانییه‌تدا و له ئه‌نجامی سه‌رسامبوونیان به شارستانی ڕۆژئاوا و به‌زیوی ده‌روونییان واتا و ده‌الله‌ته‌كانی ده‌قه‌كان و ناوه‌ڕۆكی چه‌مكه‌كان و ئه‌و شتانه‌ی كه (محەممەد محەممەد حسێن) وتویه‌تی ئه‌نجامی ده‌ده‌ن ،و له جیاتی ئه‌وه‌ی به ئیسالم واقیعه هه‌ڵه‌كان ڕاست بكه‌نه‌وه ئیسالمه‌كه ده‌شێوێنن و له‌گه‌ڵ واقیعدا ده‌یگونجێنن ،هه‌روه‌كو چۆن كاتی خۆی موعته‌زیله‌كان فێری فه‌لسه‌فه بوون بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی فه‌یله‌سوفه‌كان ،دوایی خۆیان كه‌وتنه ژێر كاریگه‌ری فه‌لسه‌فه‌وه و عه‌قیده‌ی ئیسالمییان شێواند و فه‌لسه‌فه یان عه‌قڵیان كرد به‌دادوه‌ر به‌سه‌ر ده‌قه‌كاندا .به چاوخشاندنێك به‌و بیرۆكه و بۆچوونانه‌ی له‌ناو موسڵماناندا باڵوبۆته‌وه ڕاستی ئه‌م قسه‌یه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت ،بۆ نموونه هه‌ڵوێستی زانایان له ناسخ و مه‌نسوخ ،ئه‌گه‌ر ته‌ماشای كتێبه كۆنه‌كان بكه‌یت ده‌بینی زیاده‌ڕه‌وییه‌كی به‌رچاو هه‌یه لهم مه‌سه‌له‌یه‌دا به‌ڕاده‌یه‌ك یه‌كێكی وه‌كو ئیبن حه‌زم له‌و كتێبه‌ی ناوی ناوه «الناسخ والمنسوخ» هه‌موو ئه‌و ئایه‌تانه‌ی باسی چاوپۆشی و لێبوردن و فه‌رمان به وتووێژ و به‌كارهێنانی حیكمه‌ت ده‌كه‌ن
101
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
102
به مه‌نسوخ داناوه ،گوایه به ئایه‌تی شمشێر -ك ه زانایان كۆك نین له‌سه‌ری چ ئایه‌تێكه -نه‌سخ كراون! سه‌رچاوه‌ی ئه‌م بیركردنه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و كاته‌ی ئیبن حه‌زم ئه‌م كتێبه‌ی نووسیوه سه‌رده‌می هێز و ده‌سه‌اڵتی موسڵمانان و ده‌وڵه‌تی ئیسالمیی بووه ،واته ئه‌وه لۆژیكی كه‌سی براوه و به‌هێزه ،به‌اڵم ئه‌مڕۆ كه سه‌رده‌می الوازی و بێهێزی و ژێرده‌سته‌یی موسڵمانانه هه‌ندێك له زانایان به ئاڕاسته‌یه‌كی ته‌واو پێچه‌وانه‌ی ئیبن حه‌زم بیرده‌كه‌نه‌وه و قه‌ناعه‌تیان به بوونی ناسخ و مه‌نسوخ نه‌ماوه ،به‌دووریشی نازانم دوای ماوه‌یه‌ك بیرۆكه‌ی نه‌سخبوونه‌وه‌ی ئه‌و ئایه‌تانه‌ی باسی هێز ده‌كه‌ن به ئایه‌تی «ال اكراه فی الدین» نه‌یه‌ته ئاراوه! ئه‌گه‌ر له كۆندا ته‌نها ئه‌بو موسلیمی ئه‌سفه‌هانی قه‌ناعه‌تی به‌ناسخ و مه‌نسوخ نه‌بوو ،ئه‌مڕۆ ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕیان پێی ماوه خه‌ریكه زۆر كه‌م ده‌بنه‌وه، ئه‌ویش جگه له‌كه‌وتنه ژێركاریگه‌ری واقیعه‌وه به بۆ چوونی من هیچ هۆكارێكی تری نییه. گروپی به‌ناو قورئانییه‌كان ئه‌گه‌ر نه‌ڵێین ده‌ستی ده‌ره‌كی دروستی كردوون ئه‌وه بێگومان له كاریگه‌ری واقعی خراپی موسڵمانانه‌وه دروستبوون، یان به‌النی كه‌مه‌وه واقعی موسڵمانان كاریگه‌ری هه‌بووه له په‌ره‌سه‌ندنی بیرۆكه‌كه‌یاندا ،ئه‌وان ڕوانییانه واقعی موسڵمانان بینییان دواكه‌وتوون و له‌دوای میلله‌تانه‌وه‌ن ،له هۆكاره‌كه‌ی كۆڵینه‌وه وتیان هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كه‌ی په‌رته‌وازه‌یی موسڵمانانه ،هۆی په‌رته‌وازه‌یی موسڵمانانیش چییه؟ به‌تێگه‌یشتنی ئه‌وان پشت هه‌ڵكردنه له قورئان و شوێنكه‌وتنی فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ره ،كه‌واته ده‌بێ ئیكتفا به قورئان بكه‌ین و فه‌رموده و سوننه‌ت به‌الوه بنێین! له كاتێكدا كه به‌درێژایی چوارده سه‌ده موسڵمانان كۆك بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه سوننه‌ت سه‌رچاوه‌ی دووه‌می ئیسالمه ،ئه‌مان به‌ڵگه‌بوونی
سوننه‌یان به‌الوه نا .وه‌نه‌شبێ كێشه‌كه‌یان چاره‌سه‌ر كردبێت و توانیبێتیان قه‌ناعه‌ت به موسڵمانان بكه‌ن له‌سه‌ر ڕاستی بۆچوونه‌كانیان بهڵكو پشێوییه‌ك و شپرزییه‌كی زیاتریان خسته ناو موسڵمانانه‌وه و له‌جیاتی ئه‌وه‌ی جیاوازییه‌كان كه‌متر بكه‌نه‌وه ،ده‌یان گروپی تریان خست ه ناو موسڵمانانه‌وه. وروژاندنی حوكمی مورته‌د له ئیسالمدا یه‌كێكی تره له‌و شتانه‌ی هه‌ندێك له بیرمه‌ند و زانا موسڵمانه‌كان له ژێر كاریگه‌ری واقعدا و له‌ژێر فشاری ڕاگه‌یاندنی ڕۆژئاوا و عه‌لمانییه‌كاندا ئه‌نجامی ده‌ده‌ن ،به‌و ئاڕاسته‌یه‌دا قسه ده‌كه‌ن بێئه‌وه‌ی به خۆیان بزانن ڕێخۆشكردنه بۆ ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێت ئایین و مه‌زهه‌به‌كانی تر له كوردستاندا باڵوبكه‌نه‌وه، بێئه‌وه‌ی خه‌ڵكی هیچ ناڕه‌زاییه‌ك ده‌رببڕن یان هیچ هه‌ڵوێستێك له‌و كه‌سانه وه‌ربگرن كه ئایینه‌كه‌یان یا مه‌زهه‌به‌كه‌یان ده‌گۆڕن ،له كاتێكدا كه به تاوانزانینی ههڵگهڕانهوه له ئیسالم به درێژایی مێژووی ئیسالم كۆده‌نگی زانایانی ئیسالمیی له‌سه‌ر بووه. په‌ره‌سه‌ندنی فكری شعوبی و ناسیۆنالیستی شۆڤێنی له ناو هه‌ندێك له نووسه‌ر و بیرمه‌ند و ڕۆشنبیره ئیسالمییه‌كان له كوردستاندا، دژایه‌تیكردنی كولتوری ئیسالمیی ،ڕه‌تكردنه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‌ی زانایانی كۆن بۆ ئیسالم به بیانووی ئه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‌یه‌كی عه‌ره‌بییه ،ڕه‌تكردنه‌وه‌ی زۆرێك له دابونه‌ریته ئیسالمییه‌كان به بیانووی ئه‌وه‌ی كولتوری عه‌ره‌به ،یه‌كێكی تره له نیشانه‌كانی كاریگه‌ری واقع له سه‌ر بیرمه‌ند و ڕۆشنبیره ئیسالمییه‌كان. به كورتی به به‌راوردێك له نێوان ئه‌ده‌بییاتی موسڵمانانی كۆن و ئێستا له سه‌ر چه‌مكه جیاوازه‌كان قه‌باره‌ی كاریگه‌ری واقیعمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت له‌سه‌ریان و ئه‌وه‌ی له‌سه‌ره‌وه باسمان كردن چه‌ند نموونه‌یه‌كی كه‌می ئه‌م حه‌قیقه‌ته بوون.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تێڕوانینی
زامدار ئەحمەد بەكالۆریۆس لە مێژوو. كتێبێكی چاپكراوی هەیە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
مەسعوود محەمەد بۆ ئایدیالیزمەکان
103
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
104
مەسعوود محەممەد (٢٠٠٢-١٩١٩ز) یەکێکە لە بیرمەند و نووسەرە دیارەکانی کوردستان ،جێ پەنجەی لە نێوکتێبخانەیکوردی و عەرەبی دیارە، لەسەر بابەتی مێژوویی ،زمانەوانی ،ئەدەب ،ھزر، فەلسەفە و قسەکردنسەبارەت بە زۆر بابەتی دیکە نووسینی بەشێوەی کتێب و وتار باڵوکردۆتەوە .بە گەواھیدانی زۆربەی پەیجور و نووسەر و کەسانی خاوەن ھزر،قسەکردن ونووسین لەسەر مەسعوود محەممەد کارێکی سانا نییە ،بەڵکو تاقەت پڕوکێنە و ماندووبوونێکی زۆری پێویستە و دەبێت زۆر بە وردیمامەڵە لەگەڵ نووسینەکانیدابکرێت. نووسینەکانی مەسعوود محەممەد بۆ ھەموو کات و سەردەمێکە و بە تاکە نووسەری کورد دادەنرێت کە خاوەن ھزر و فەلسەفەیە «تەنانەت ھەندێک بە فەیلەسووفیشی ناودەبەن» کە نووسینەکانی لەسەر ھەر بابەتێک بێت ،بەشێوەیەک نووسیوویەتی کە خوێنەر ھەست دەکات ،ئەم پرسە لە نێو کورددایە. بەداخەوە ،تا ئێستا بەشێوەیەکی ورد توێژینەوە لەسەر بەرھەمەکانی مەسعوود محەممەد نەکراوە، تەنانەت وەک پێویست لە نێو خەڵقی نەناسێندراوە. لە ئێستادا ،بیست و چوار کتێبی مەسعوود محەممەد لە کتێبخانەی کوردیدا ،بەرچاو دەکەوێت، کە حەوت کتێبی لە زمانی عەرەبییەوە لەالیەن حەکیم کاکەوەیسەوە وەرگێردراوە .یەکێکلەوبابەتانەی کە مەسعوود محەممەدی زۆر پێناسراوە ،بابەتی ھزریی فەلسەفی بووە ،بە تایبەت لەدوای باڵوکردنەوەی کتێبی «مرۆڤ و دەوروبەر»ی بە سێ بەرگ، ھەڵبەتە ھەموو کەسێک توانای خوێندنەوە و تێگەیشتنی بەرھەمە فەلسەفی و ھزرییەکانی نییە، بەڵکوخوێنەرانیڕێژەیەکی دیاریکراوە .ئەو کتێبانەی مەسعوود محەممەد کە باسی ھزر و فەلسەفە دەکات ئەمانەن »مرۆڤ و دەوروبەر ،ھاوسەنگکردنەوەی تەرازوویەکی سەنگەال ،بۆ ئەمیری حەسەن پور
مەسعوود محەممەد بڕوای وایە، فکر ،ناتوانێت لە بۆشاییدا ھیچ بەرهەمێکیهەبێت، نەمادی نە عەقڵی،
لە ھەرکوێیەک بێت ،سەرنجێک لەسەر لێکدانەوەی مرۆیی مێژوو ،بۆ کۆرباتشۆڤ ،پەرەسترۆریکای گۆرباشۆڤ ،لە پەڕۆشیەکانی ژیان ،کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی...؟بۆچی بە شێتخانە دەچێ؟». لەم نووسینەدا ،باس لە تێڕوانینی مەسعوود محەممەد بۆ ئایدیالیزم و فەلسەفەکەی دەکەین، ئەو ڕەخنانە دەخەینە ڕوو کە ئاراستەیان کراوە، بەتایبەتی بەرانبەر ھیگڵ
ڕوانگەی ئایدیالیزم ،بە تایبەت ھیگڵ بۆ مێژوو
()1
فەلسەفەی ئایدیالیزم (Idealism) ،کە بە مانای خەیاڵپەرستی و ئامانجپەرستی،یاخوود قوتابخانەی وێنەگەرایی دێت ( )2ئەم ڕێبازە لە سەر ئەم باوەڕەیە کە ھەموو ڕاستییەک تەنیا وەکوو بوونێکی گیانیی(روحی) ڕووت و ڕەسەن بوونیان ھەیە ,لەش و جەستەش شتێک نییە جگە لە فۆرم و ڕواڵەتیی ئەم بوونە ،واتە جەستە لە ڕاستیدا خۆنواندنی گیان و ڕەوانە .ئایدیالیستەکان ھەموو بوونەوەرێک و سەرچاوەی ئەو شتانەی کە مرۆڤ لەم جیھانەدا ھەستیان پێدەکا و تێیان دەگا بە وێنەیەکی زەینیی مرۆڤەکان نەک بەرچاو و دیار دەزانن(.)3 ھیگڵ ،وەک زۆربەی زۆری فەیلەسوفانی
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
سەردەمی خۆی بە قۆناغێکدا تێپەریووە کە پێیدەوترێت قۆناغی ڕۆشنگەری لە ئەوروپا، ئەمەش کاریگەری لەسەر ھیگڵ ھەبووە(،)4 ھەڵبەتە ،لەو قۆناغ و سەردەمەدا ،کەسێک ھەبووە کە کاریگەری لەسەر ھیگڵ ھەبووە ،لەم ڕووەوە زۆربەی فەیلەسووفان و بیریاران و شارەزایانی فەلسەفە ،بڕوایانوایە کە کانت( )5کاریگەری لەسەر ھیگڵ ھەبووە ،تەنانەت ئەگەر کانت نەبوایە ئەوا ھێگڵ بەمشێوەیەی نەدەبوو کە ھەیە ،بەتایبەت لە باسکردنی میتافیزیک(.)6 ئەگەرچی ،ھیگڵ بە کانت کاریگەر بووە ،بەاڵم مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ھەموو تیۆرەکانی لە کانت وەرگرتووە ،بەڵکو خۆشی لەسەر زۆربەی پرس و بابەتەکان قسەی کردووە .لەبارەی دیاردە کۆمەاڵیەتيی و فەلسەفییەکان قسەی کردووە و نووسینی لەسەریان باڵوکردۆتەوە( ,)7بە تایبەت لە فەلسەفەی مێژووشی کۆڵیوەتەوە ،ئەگەرچی یەکەم کەس نەبووە ،بەاڵم ئەو مۆرکێکی تایبەتی پێداوە. تێیدا ژمارەیەک ڕێسای ئەقاڵنی (ڕەخنەیی) لە بواری لێکۆڵینەوەیی مێژوویی پێشکەش كردووە()8 بەبۆچوونی ھیگڵ مێژوو گرێیەکی ھەیە کە دەبێت بە دەستی فەیلەسووفەکان بکرێتەوە ،لەبەرئەوەی مێژوونووسەکان نەیانتوانیوە ئەم گرێیە بکەنەوە، بەڵکو زۆرتر ھەوڵیان داوە تەنیا ڕووداوەکان
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مەسعوود محەممەد فەلسەفەی ھیگڵ بە دواکەوتوو وەسف دەکات ،لە چاو فەلسەفەیمارکس
بگێرنەوە و بنووسنەوە(.)9 ھیگڵ ،لە نووسینەکانیدا زیاتر لە سێ لە سەر چواری فەلسەفەکەی خۆی لە مێژوو ومێژووەکەی لە فەلسەفەی بۆ ڕابردوو تەرخان کردووە()10 بۆیە دەڵێ :فەلسەفەی مێژوو ھیچ ناگەیەنێ لە لێکۆڵینەوەی مێژوو بەوالوە لە میانی ھزردا(.)11 ھیگڵ ،بە شێوەیەکی ئایدیالی ڕاڤەی بۆ مێژوو کردووە ،فەلسەفەکەشی ئایدیالیزمی دیالێکتیکە( ,)12بڕوای وایە کە دەبێت سێ ڕەھەندەکەی زەمان لەبەرچاو بگرین ،واتە رابردوو ئیستا و داھاتوو،بەشێوەیەک کە ھەموو شتێک لە ئێستاوە ھەڵدەقوڵیت و بۆ ئەویش دەگەرێتەوە ،ئەمەش تەنیا زانینە لەو کاتەی تێیدا ،کە لێی حاڵی دەبی( ,)13لەگەڵ ئەوەشدا، مێژوو لە بزاوتێکی بەردەوامدایە ھەر چرکەیەک جیایە لە چرکەکانی بەر لەخۆی ،واتە ڕووداوە مێژووییەکان بە بەردەوامی دەگۆڕین(.)14 ھیگڵ بڕوای وایە ،ھەموو بیرۆکەیەک کە لە مێژوودا دەردەکەوێت دژ و پێچەوانەکەی لەگەڵخۆیدا ھەڵگرتووە ،ئەمانە لەبەرانبەر یەکدیدا دەبن ،تا لە کۆتاییدا دەگەنە تێزێکی نوێ ،یاخوود بڵێین مێژووى سێینەکی ،کە جەدەلی دەبزوێنێت ،ئەمەش وادەکات پێکھاتەیەکی نوێ دەردەکەوێت( )15بۆ نموونە ،ژیان و مردن ،دژی یەکترن ،بەاڵم ژیان وەکو ژیان میکرۆبی مردنیش لەگەڵ خۆیدا ھەڵدەگرێت ،بۆیە مانای ژیان مانای مردنیش لەگەڵ خۆیدا ھەڵدەگرێت ،بۆ ئەوەی دەنکە گەنمێک شین بێت ،ڕەگی لەزەویدا دادەکوتێت و السکەکەشی لێوەدەردەچێت ،پەیدابوونی السک مانای نەمانی تۆوەکەیە ،گەنم شین دەبێت و دەبێتە گوڵە گەنم ئینجا السکەکە بەرەو فەوتان دەچێت کە لە تۆوەکەوە پەیدا بووە ،لەالیەکی ترەوە دەنکە گەنمەکانی ناو گوڵە گەنمەکە ھەمان سیفەت و خەسڵەتی تۆوەکەی ھەیە. بەمە دەوترێ (نەفی کردنی نەفی)(.)16
105
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
106
ڕوانگەی مەسعوود محەممەد بۆ ئایدیاليزمەکان
ئەوەی باسمانکرد ،ڕوانگەی ئایدیالیزمەکان بوو بۆ مێژوو ،لێرەشدا ڕوانگەی مەسعوود محەممەد ،سەبارەت بە ئایدیالستەکان -میسالیەکان دەخەینەڕوو ،ئەگەرچی بە کەمی باسی ھیگڵی کردووە( .)17بەڵکو زیاتر خەریکی مارکس بووە و ھەوڵیداوە وەاڵمیان بداتەوە و ڕەتیان بکاتەوە. مەسعوود محەممەد ،بڕوای وایە :فەلسەفەی ھاوچەرخ ،بە تەواوی لە تاریکیدایە( )18و لە دیدی ئەودا شتێک نییە ،پێی بوترێت فەلسەفەی سەردەم ،کە قەوارەی ھەبێت و بخوێندرێتەوە()19 ھەڵبەتە زۆربەی ئەو فەلسەفانەی سەیر کردووە، کە پێی دەڵێن میسالی ،بەاڵم لەگەڵ ھیچ یەکێکیان نەگونجاوە(..)20 مەسعوود محەممەد فەلسەفەی ھیگڵ بە دواکەوتوو وەسف دەکات ،لە چاو فەلسەفەیمارکس کە لە دواتردا باسی لێوەدەکەین .تەنانەت دەڵێت :فکر و فەلسەفەی مارکس ،بە دەقی کۆنیشیەوە گەلێک گەلێک پێشکەوتووترە لەو فەلسەفە میسالیانەی ناویان دەرکردووە( )21ھەروەھا ،دەڵێ :من بەتەما نیم ترسی فەیلەسووفی ماددی لە دوانەتی Dualism( )22ی مەالی ئیسالم و قەشەی دیان و فەیلەسووفی ئایدیالیست نیگام لێڵ بکات و ڕای ناجایەزم پێ بسەلمێنێ ،چونکە بڕیارم داوە ئەگەر تەفسیری جیھان و ڕووداوەکان و دیاردەکانی پێویستی بە دە ھێز و بیست ماکیش ھەبێت نەک یەک و دوو ،بێ دوودڵی کردن دان بە ھەموویاندا بھێنم(.)23 مەسعوود محەممەد بڕوای وایە ،فکر ،ناتوانێت لە بۆشاییدا ھیچ بەرھەمێکی ھەبێت ،نەمادی نە عەقڵی ،کەچی ھەندێت خەیاڵبازی ئایدیالیست نەبێت کە بەرەو ئەودیوی مادە بۆ (مطلق-ڕەھا)
تێ ھەڵدەکێشن و جیھانێکی وەھمی لە (وێنەی زیھنی) دروست دەکەن وبە دەوری ئەو وێنەیەدا دەمەتەقەی مەنتیقی نەزەری ھەڵدەستێنن و چەکبەردەی ئەو دونیا مەوھۆمە بۆ ناو جیھانی خۆمان دەھێننەوە .لەو تەرزی ئایدیالیستە نەبێ زۆربەی خاوەن فکرانھەر لە مادیەتی مولحیدەوە تا دەگاتە جەرگەی ئایین دەڵێن تا (زانراو) نەبێ (زانین) نابێ(.)24 مەسعوود محەممەد دەشڵێت :باوەڕم گەیشتە ئەو ئاستەی کە پێم وابێ جەدەلییەتی مێژوویی دەبێ ئەو کارەی دووبارەبکاتەوە کە لە سەرەتای پەیدا بوونی دەستی پێ کردووە ,چونکەگوتوویەتی ھیگلییەتی لە سەر پێی خۆی ڕاگرت لە کاتێکدا لەسەر سەر وەستابوو()25لێرەدا مەبەستی ھاتنی مارکس و وەرگرتنی بەشێک لە فەلسەفەی ھیگڵە. ھەروەھا دەڵێت فەلسەفەیئایدیالی وڕێنەی وەھای تێدایە لە زاری مرۆڤەوەدەردەچێت .ئەو میسالیانە بەر لەوەی ماتیریالیست بە دەمیاندا بێتەوە دینی ئیسالم پێیان ڕازی نییە( )26چونکە ھێندە لە بوونەوەر و دوور کەوتوونەتەوە خەریکن بەسەر خەیاڵیشەوە ڕانەوەستن بەاڵم خواوڕاستان کەس بە دوایان ناکەوێ(.)27 لەمەودا ڕووندەبێتەوە کە مەسعوود محەممەد، بەشێوەیەکی گشتی ڕەخنەی لە ئایدیالیزمەکان ،بە تایبەتی ھیگڵ گرتووە ،کە بە یەکێک لە فەیلەسووفە دیارەکانی نێو ئەو فیکرەیە دادەنرێت .ئەگەرچی مەسعوود محەممەد لە نووسینەکانیدا زیاتر قسەی لەسەر ماددەگەرایی -مەتریالییەکان کردووە و ڕەتی مارکسیزمی داوەتەوە ،ھاوکات بەشێوەیەکی کەم و کوڕت قسەی لەسەر وجوودیی -بوونگەرایی و ئایدیالیزمەکان کردووە ،ئەمەی لێرەدا ئاماژەی پێکرا ،ئەو قسانەیە کە مەسعوود محەمەد بەرانبەر بەو ڕەوتە فەلسەفییە کردوویەتی.
سەرچاوە و پەراوێز:
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
( )1گیۆرگ ولیھلم فردریش ھیگڵ ،لە ٢٧ی ئابی ساڵی ١٧٧٠لە شاری شتوتگارت ،لە ئەڵمانیا لەدایک بووە ،لە تەمەنی ١٨ساڵیدا چۆتە خوێندنگەی ئیالھیاتی زانکۆی توبینگن ،واتە چوونە نێو دەزگای ئایینی مەسیحیەت ،لەو کاتەوە کە دەستیکرد بە خوێندن ،خولیا و دڵبەستەی فەلسەفە بووە .ھیگڵ لە ساڵی ١٨٠١لە زانکۆ وەکو مامۆستا دەستیکرد بە وانەوتنەوە. (دیاردەناسیی رۆح) یەکێکە لە کتێبە فەلسەفیە بەناوبانگەکانی، کە باڵویکردۆتەوە .لەدواتردا و لە ١٤تشرینی دووەمی ساڵی ١٨٣١بەھۆی تووشیوون بە نەخۆشی کۆلێرا گیانی بەخاک سپارد .بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە :کۆمەڵێک نووسەر :ئاشنابوون بە ھیگڵ ،چاپخانەی دلێر ،سلێمانی ،٢٠١٥ ،ل .٤٧،٢١،١٩،١١،١٠،٨ ( )2ئازاد وەلەدبەگی :فەرھەنگی نیگا ،چ ،٢چاپخانەی ڕۆژھەاڵت ،ھەولێر ،٢٠١١ ،ل .٧٥ ( )3وەرگیراو لە وێبالگی قوتابخانەی ناوەندیی گواڵنە، ،2015/11/1یەک شەممە 07/1394/http://gullane.blogsky.com ( )4ھاشم ساڵح :فەلسەفە .ڕۆشنگەری .فێندەمێنتالیزم ،و: شوان ئەحمەد ،باڵوکراوەی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی ،٢٠٠٣ ،ل .161 ( )5ئمانوێل کانت ،لە ٢٢ی نیسانی ساڵی ١٧٢٤لە شاری کۆنکسنبێرگ ،لە ئەڵمانیا لە دایک بووە .لە ساڵی ١٧٣٠پەیوەندی بە قوتابخانەی یەکەمی تابیعی نەخۆشخانەی (قەدس جۆرج) کردووە .لەسەر بابەتی (لە ئاگردا) لە فەلسەفەی سروشتدا، پلەی دوکتۆرای بەدەستھێناوە .کانت لە ساڵی ١٨٠٣دوا کتێبی بەناوی (لە پەروەردە)دا باڵوکردەوە .و لە نووسینەکانیدا، سەبارەت بە میتافیزیکیا ،ئایین ،سروشت ،مۆڕاڵ ،ئاشتی جیھانی کردووە .ھەڵبەتە فەلسەفەی کانت کاریگەری لەسەر فەلسەفەی ئەوروپایی ھەبووە .ناوبراو ،لە ١٢ی شوباتی ساڵی ١٨٠٤گیانی بەخاک سپارد .بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە :عماد عبدالسالم روۆف: کانت -ژیان و کارە فیکرییەکانی ،و :سامان مستەفا ،چاپخانەی گەنج ،سلێمانی ،٢٠٠٨ ،ل.١٣،١٠،٩،٨،٧ ( )6عەبدولحسەین زەڕینکوب :مێژوو لە تەرازوودا ،و: د.قادر محەمەد حەسەن -سۆران بھاء ئەحمەد ،باڵوکراوەی خانەی وەرگێران ،چاپخانەی سەردەم ،سلێمانی ،٢٠١١ ،ل .٢٧٤ ( )7موفید ئەلزەیدی :سەرەتایەک لەفەلسەفەی مێژوو ،و: بورھان حاتەم گۆمەتاڵی ،ناوەندی ھزر بۆ چاپ و باڵوکردنەوە، ھەولێر، ،٢٠١٥ل .١٧٨ ( )8ھاشم یەحیا ئەلمەالح :دەروازەیەک لە فەلسەفەی مێژوو، و :دەوەن حەسەن ،چاپخانەی ڕۆژھەاڵت ،ھەولێر، ،٢٠١١ل .٣25
( )9عەبدولحسەین زەڕینکوب :س.پ ،ل .3٧٤ ( )10محەمەد شێخ :ھیگڵ و فەلسەفەی تازەگەری :و :دلێر میرزا ،چ ،٢چاپخانەی شڤان ،باڵوکراوەی خانەی وەرگێران، سلێمانی ،٢٠١١ ،ل .592 ( )11ھاشم یەحیا ئەلمەالح :س.پ ،ل ٣٢٦. ( )12دیالێکتیک ،زاراوەیەکی یۆنانییە ،ھیگڵ لە ئەفالتونی وەرگرتووە ،مەبەست لەمەدا پڕۆسە مێژووییەکان بەڕێرەوی یەکتر ھەڵوەشاندنەوە بەڕێوە دەڕوات .واتە ھەر ئاراستەیەک کە دەگاتە کۆتایی تەواو ئاراستەیەکی دیکە لە دایک دەبێت و ئەوەی پێشوو لەناودەبات .بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە :ھاشم یەحیا ئەلمەالح:ل .٣٣٩ ( )13عەبدولحسەین زەڕینکوب :س.پ ،ل .3٧٤ ( )14موفید ئەلزەیدی :س.پ ،ل .١٧9 ( )15هـ.س ،ل .179 ،١٧٨ ( )16ھاشم یەحیا ئەلمەالح :س.پ،ل .٣40 ( )17ئازاد عەبدولواحید :س.پ ،ل .415 ( )18ھەڵۆ بەرزنجەیی :ژیان و جیھانبینی مەسعوود محەمەد، دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەی ئاراس ،ھەولێر ،٢٠١٣ ،ل .١84 ( )19هـ.س ،ل .188 ( )20هـ.س ،ل .176 ( )21مرۆڤ و دەوروبەر ،ب ،2چاپخانەی کۆڕی زانیاری کورد ،بەغداد ،١٩84 ،ل .196 ( )22ڕێبازێکی فەلسەفییانەیە لەالیەن دیکارتەوە ھێنراوەتە کاتەوە ،کە دەڵێت دونیا لە دوو توخم یا گەوھەر پێکھاتووە، کە ناتوانین بۆ یەکتریان بگەڕێنینەوە ،وەک چاکە و خراپە ،یان ماددە و ڕۆح .بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە :یاسین صابر صاڵح: ئینسایکاۆپیدیای گشتی ،ب ،2ل 191 ( )23مرۆڤ و دەوروبەر ،ب ،١چاپخانەی کۆڕی زانیاری کورد ،بەغداد ،١٩٧٧ ،ل .126 ( )24هـ.س ،ل .25 ( )25بۆچوونێک لە سەر لێکدانەوەی مرۆیی مێژوو، و:حەکیم کاکەوەیس ،سەنتەری لێکۆڵینەوە و پەخشی کۆیە، کۆیە ،٢٠١٢ ،ل.105 ( )26لەدوای باسکردنێکی زۆری دیین و پرسی ئایدۆلۆژی کە کۆمۆنیزم بە نموونە دەھێنێتەوە ،کە بە پیرۆز دەکرێ ،ئەم قسەیە دەکات ،کە مەبەستی ئەوەیە دیین غەیبە و پێوەندی بە ھەستی مرۆڤەوە ھەیە ،چونکە خەڵک بەدوای دەکەوێ و کەمتر ھۆش بەکاردەھێنن کە مەبەستی ھزرە. ( )27مەسعوود محەمەد :مرۆڤ و دەوروبەر ،ب ،2ل .197
خا ل
107
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پاراستنى مافە هاوبەشەکان لە ڕوانگەى فەرموودەیەكەوە د .عەدنان عەبدولقادر هەورامانی لەدایكبووی ( .)1977دكتۆرا لە... چەند
بەرهەم،
توێژینە‌وە‌و
وتاری
بەهە‌ردوو زمانی كوردی و عەرەبی هەیە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
108
باڵوكراوەی
خا ل
پاراستنى مافە هاوبەشەکان
یەکەم مافى هاوبەش :سەرمایەى ئاو
سەرمایەى ئاو ،بە یەکەم سەرچاوەى ژیان و بە سەرەکیترین سامانى نەتەوەیی هەموو واڵتێک ئەژمار دەکرێت ،ئەگەر بە وردیش سەیرێکى قورئانى پیرۆز بکەین ،دەبینین زۆر گرنگیی بەم سامانە بەهادارە داوە ،بە سەرچاوەى سەرەکیی هەموو زیندەوەرانى داناوە ،وەک دەفەرموێت من املا ِء َ وجعلنا َ ( َ كل شي ٍء حي) ئایەتى (.)٣٠ مرۆفەکان لە سەرەتاى بوونیان لەسەر ڕووى زەوى لە هەوڵى پێشخستنى شێوازى ژیانیاندا بوون و سوودیان وەرگرتووە لەو سەرچاوە سرووشتییانەى کە لە دەوروبەریاندا بوونى هەبووە ،لە بوارەکانى بەدەستهێنانى وزەوە تا ئێستا چەندین ئاڵوگۆڕ ئەنجام بدرێت و چەند شێوازێکى جیاواز بەکاربهێنن ،بەاڵم تا ئێستا
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئەوەى لەم بابەتەدا دەمانەوێت هەڵوەستەى لەسەر بکەین و لەسەرى بدوێین ،پرسێکى گرنگى ژینگەییە ،کە ئەویش پاراستنى (سێ مافە گشتییەکانە) ،کە بە فەرموودەى (الناس شركاء في ثالث) ناسراوە ،لە سەرجەم توێژینەوە ژینگەییەکاندا. ئەم فەرموودەیە کە بە چەند ڕیوایەتێک هاتووە و گەواهیدەرە کە چەندە شارستانییەتى ئیسالم بە تەنگ پاراستنى مافە گشتییەکانەوەیە. پێغەمبەرى ئازیزمان (دروودی خوای لەسەربێت) دەفەرموێت (الناس شركاء في ثالث:
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گومانى تێدا نییە ،لە دونیاى ئەمڕۆى سەرمایەداریدا کە بانگەشەیەکى بەرنامە بۆ داڕێژراوى بۆ دەکرێت و تەواوى ڕاگەیاندنەکانیش سەرقاڵکراون بە چەمکى پاراستنى ئازادى تاکە کەسی لە سەرجەم کایەکاندا ،بە سەنتەرکردنى مرۆڤ و فەراهەمکردنى مافەکانى بەهەر جۆرێک بێت ،بووەتە هۆى زاڵبوونى واڵتانى سەرمایەدار بەسەر تەواوى واڵتانى تردا. ئێمە نکوڵى لەوە ناکەین کە ئایینى پیرۆزى ئیسالم ،گرنگییەکى زۆرى داوە بە پاراستنى سەرجەمى مافەکانى تاک ،بەڵکو خوداى پەروەردگار ئەم گەردوونەى بۆ خزمەتى مرۆڤ بەدى هێناوە و بگرە کردوویەتییە جێنشین. بەاڵم دەبێت ڕەچاوکردنى پاراستنى مافى تاکە کەسى کاریگەر نەبێت لەسەر بەرژەوەندییە گشتییەکان ،چونکە وەک لە زانستى (أصول الفقه)دا هاتووە کە «مەرجى دەستەبەرکردنى بەرژەوەندى کەسی دەبێت دژ نەبێت بە بەرژەوەندییە گشتيى و بااڵکان»( .)1کەواتە سنوورى ئازادى هەموو تاکێک لەوێدا کۆتایی دێت کە دەستپێکى سنوورى ئازادى بەرامبەرەکەیەتى.
في الكأل ،والماء ،والنار)( .)2لە گێڕانەوەیەکى تردا هاتووە بە دەستەواژەى( :ثالث ال يمنعن :الماء والكأل والنار)(.)3 لەم فەرموودەیەدا پاراستنى سەرجەمى سامانە سرووشتییەکان مافێکى سرووشتى هەموو گەالنە، بەاڵم ئەوەى گرنگە لە فەرموودەکەدا دەستنیشان کردنى ئەم سێ چەمکانەیە و ئەوەى ئێمە لە رۆژگارى ئەمڕۆماندا چ جۆرە خوێندنەوەیەکیان بۆ بکەین ،وەک زانایان دەفەرموون دەربارەى ئەم فەرموودەیە ئاماژە بە سوودوەرگرتن و پاراستنى سامانى ئاوى ،سامانى رووەکى و سەرچاوەکانى وزە ،نابێت لە هیچ کەسێک قەدەغە بکرێن ،زەوتکردنى ئەم مافە بۆ کەس ڕەوا نییە و هیچ پاساوێکى نییە ،چونکە لە چەندین دەقى قورئانى پیرۆز و فەرموودەدا جەخت لە پاراستنى ئەم مافە هاوبەشانە کراوەتەوە ،دەست تێوەردان و زەوتکردنیان بۆ کەس ڕەوا نەبینراوە.
109
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
110
نەیتوانیوە جێگرەوەیەک بۆ ئاو بدۆزنەوە. ئاو لە هەر جێگایەک هەبووبێت نیشانەى بوونى مرۆڤەکان و نیشانەى ئاوەدانى بووە لەو جێیە، پێشینانیش وتوویانە( :ئاو و ئاوەدانى). سەربارى ئەمەش گەر بە وردى سەرنجى قورئانى پیرۆز بدەین ،دەبینین وشەى ئاو بە جۆرەکانیەوە ( )٦٣جار هاتووە .ئەمە ئاماژەیە بەوەى کە چۆن ئایینى پیرۆزى ئیسالم سەرچاوەى ڕاگرتنى ژیانەوەى دڵ و دەروونەکانە ،ئاوا ئاویش بناغەى سەرەکیی هەموو زیندەوەرانە و هۆکارى ژیانە لەم گەردوونە بەرینە. کەواتە ئەرکى لەپێشینەى هەموو تاکێکە ،کە پاراستنى ئەم سامانە گرنگە بە پێویستییەکى ئایینى و ئەخالقى خۆى بزانێت ،بۆیە هەموو توێژینەوە ژینگەییەکان کۆکن لەسەر ئەوەى کە بەهۆى قۆرخکارى سەرچاوە سەرەکییەکان لەالیەن هەندێک واڵت و ناوچەوە ،مرۆفایەتى رووبەڕووى جەنگێکى جیهانى مەترسیدار دەبێتەوە(.)4 ئەگەر لە گرنگى سەرچاوە ئاوییەکانەوە بڕوانینە ئەم واڵتەى کە ئێمەى تێدا دەژین، دەبینین لە سەرچاوە مێژووییەکاندا بە چەند ناوێک هاتووە ،لەوانە بە (وادي الرافدین) کە ئاماژەیە بۆ ئاوى دیجلە و فورات ،وە ناوى (العراق)یش هەر ئاماژەیە بۆ ئەم دوو سەرچاوە ئاوییە گرنگە ،پێشی وتراوە واڵتى (میزۆپۆتامیا) کە دیسانەوە ئاماژەیە بۆ ئەم دوو سەرچاوە ئاوییە گرنگە ،لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە هیچ شارستانییەتێک نەبووە پشتى بە سەرچاوەى ئاو نەبەستبێت ،بگرەى حەرەمى مەککەى پیرۆز و دروستبوون و ئاوەدانبوونەوەى ئەم شوێنە پیرۆزە ،ئاوى زەمزەم بووەتە فاکتەرى سەرەکیی، ئەگەرنا شیو و دۆڵێکى وشک و بێ دەرامەت و بیابانێکى بێ ئاو بووە سەرەتا ،ئەمەش لە
سامانى ئاوى ،سامانى رووەکى و سەرچاوەکانى وزە ،نابێت لە هیچ کەسێک قەدەغە بکرێن، زەوتکردنى ئەم مافە بەهیچ پاساوێک بۆ کەس ڕەوا نییە. سوورەتى (ئیبراهیم) لە ئایەتى ()٣٧دا ئاماژەى بۆ کراوە ،کە پێغەمبەر ئیبراهیم (دروودى خواى لەسەر بێت) لە نزاکانیدا فەرموویەتى( :ربنا إني أسكنت من ذريتي بواد غير ذي زرع .)... بەاڵم بەداخەوە کەمتەرخەمى بەرپرسان و بگرە هاوواڵتیانیش لەم واڵتە بووەتە هۆکارى ئەوەى کە لە داهاتوودا عێراق ڕووبەڕووى قەیرانێکى سەختى کەم ئاوى ببێتەوە ،سەربارى ئەمانەش واڵتانى دراوسێ ڕۆژ بە ڕۆژ خەریکى بەنداوى گەورەى ئاوین لەسەر ئەم دوو سەرچاوە ئاوییە گرنگەى دیجلە و فورات ،کە زۆربەى ئەم بەنداوانە بەرەو تەواوبوون دەڕۆن ،هەموو ئەمانە زەنگێکى مەترسیدارن و دەبێت هەموو الیەک لێی وەدەنگ بێین و بەئاگا بێین. بۆ نموونە دروستکردنى بەنداو لەسەر دەریاچەى (سیروان) لەالیەن واڵتى (ئێران)ەوە و بەنداوەکانى (ئەتاتورک) و (ئۆرفە) و بەنداوەکانى تر ،لەالیەن واڵتى (تورکیا)وە و بەنداوى (ئەسەد) لەالیەن واڵتى (سوریا) و گۆڕینى ڕێڕەوى ئاوى (موبارەک) لەالیەن واڵتى (کوەیت)ەوە ،هەموو ئەم دەستدرێژییانە دەچنە خانەى زەوتکردنى (مافە هاوبەشەکان) کە زانایانى ئیسالم لە کۆن و نوێدا یەکدەنگن لەسەر ئەوە( .)5بۆیە قۆرخکردن
خا ل
دووەم مافی هاوبەش :سەرمایەى رووەکیی
جۆرە هەموو رووەکى سەرمایەى بەروبوومەکانى سەرزەوى دەگرێتەوە ،کە خوداى پەروەردگار بۆ زیندەوەرانى فەراهەم کردوون و ڕێگەى داوە سوود و کەڵکیان لێوەربگیرێت ،وەک دەفەرموێت( :هو الذي خلق لكم ما في األرض جميعا) (البقرة) ئایەتى ( .)٢٩بۆیە قۆرخکردنى موڵکى گشتى بە پاساوى بێ بنەما، بڕینى دار و درەخت ،وشککردنى سەوزاییەکان بۆ دروستکردنى باڵەخانە و ئاپارتمان و کۆشک و تەالرى بەرپرسان ،تاوانێكی حاشاهەڵنەگرە و داگیرکردنى موڵک و ماڵى گشتییە و هەرکەسێک ئەم تاوانەى ئەنجامدابێت ڕووبەڕووى چەندین هەڕەشەى خوایی دەبێتەوە کە لە دەقەکانى قورئانى پیرۆز و فەرموودەکاندا ئاماژەیان بۆ کراوە.
سێهەم مافی هاوبەش :سەرچاوەکانى وزە
ئەگەر لە کۆندا سەرچاوەکانى وزە بە پەنجەى دەست بژمێردران ،ئەوا لە ئەمڕۆدا ئەم سەرمایە گرنگە پێشکەوتنێکى بەرچاوى بەخۆیەوە بینیوە ،لە زۆربەى واڵتان مایەى خۆشگوزەرانى هاوواڵتیانە. دیارە سوودوەرگرتن لە سەرچاوەکانى وزە ،وەک نەوت و گاز و سەرجەمى سامانە سرووشتییەکان ،ڕێساو یاساى تایبەتى خۆى
ژمارە ( )6ئابى 2016
و بەبیابانکردنى مۆڵگە ئاوییەکان جۆرێکە لە (جینۆساید) بەرامبەر بە مرۆفایەتى و بگرە سەرجەم بوونەوەرەکانى تریش ،دەبێت کار بکرێت بۆ فشار خستنە سەر ئەم واڵتانە تا لەم قۆرخکارییە قەدەغەکراوە دەست هەڵگرن. لە ساڵى ١٩٢٣ز لە پەیماننامەى (لۆزان) لە نێوان تورکیا و واڵتە هاوپەیمانەکاندا ،بڕگەیەکى تایبەتمەند کرا بە پرسی ئاو دیجلە و فورات کە بڕگەى ( )١٠٩لەم پەیماننامەیە دەڵێت :هیچ یەکێک لەو سێ واڵتەى (تورکیا ،عێراق ،سوریا) بۆیان نییە بەنداو دروست بکەن و ڕێچکەى ئاو بگۆڕن بەبێ ڕەزامەندیی واڵتەکانى دیکە ،بۆ ئەوەى هیچ زیانێکیان پێنەگات ،بەاڵم واڵتى تورکیا بەردەوامە لە پێشێلکردنى ئەو پەیماننامەیە و ( )٢٣بەنداوى دروستکردووە کە دوا دانەیان بەناوى (لیسو دام)ە لە ناوچەى (حسن کییف) کە ناوچەیەکى کوردنشینە. ڕێکخراوى (ئاوى ئەوروپى) پێشبینى دەکات کە ڕووبارى (دیجلە) بە تەواوەتى وشک بێت لە ساڵى (٢٠٤٠ز) دا ،کە لە ئێستادا سااڵنە %٣٣ملیار مەتر سێجا ئاو کەم دەکات بەهۆى پرۆژە تورکییەکانەوە، لە ئەنجامدا ئەگەر عێراق نەگاتە ڕێکەوتننامەیەکى نێودەوڵەتى کە بڕە ئاوى خۆى بەتەواوەتى
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
وشککردنى سەوزاییەکان بۆ دروستکردنى باڵەخانە و ئاپارتمان و کۆشک و تەالرى بەرپرسان، تاوانێكی حاشاهەڵنەگرە و داگیرکردنى موڵک و ماڵى گشتییە
مسۆگەر بکات ئەوا عێراق بەرەو کارەساتێکى گەورەى ڕاستەقینە دەڕوات ،کە ملیۆنەها دۆنمى کشتوکاڵى دەبێت بە بیابان و وادەکات عێراق ببێت بە بەشێک لە بیابانى رۆژئاوا لە ماوەى ٣٠ساڵى داهاتوودا ،ئەمەش دەبێتە هۆى گۆڕینى نەخشەى دیمۆگرافى ناوچەکە و دواجار کۆچی ژینگەیی دیتە ئاراوە(.)6
111
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هەیە ،پایە و ماڵکردنى بۆ هیچ کەس ڕەوا نییە و مافێکى سرووشتى سەرجەمى هاوواڵتیانە. لە هەر واڵتێکدا دامەزراوەى وەزارەتە پەیوەندیدارەکانى سەرچاوەکانى ئاو و شارەوانى و سامانە سرووشتییەکان ،بەشێوەیەکى سیستماتیکییانە بەڕێوەچووبێت ،زۆرێک لە مافە هاوبەشەکان بەرژەوەندى گشتيى تێدا ڕەچاو کراوە ،بەپێچەوانەشەوە ،گەر موڵک و ماڵى گشتى قەتیس بووبێت لە چەند کەس و گرووپ و حزبێکدا، بەوشێوەیەى ئەمڕۆى لێدێت کە دەیبینین.
پوختەى بابەتەکە
قەدەغەکردنى دەستبردن بۆ مافە گشتییەکان بە (ال) لە فەرموودە پیرۆزەکەدا ،کە پێغەمبەرمان (دروودى خوای لەسەر بێت) فەرمووی( :ثالث ال يمنعن ،)...هانمان دەدات کە هەمیشە لەبیرى چاکسازییدا بین و پاراستنى مافە گشتییەکان لە بانگەشەى گوتارەوە بکەینە کردار ،ئاسایشی واڵت بە دادپەروەردی و یەکسانى لە دابەشکردنى ماف و ئەرکەکاندا بەرقەرار دەبێت ،نەک بە پڕوپاگەندەى ڕاگەیاندنەکان.
سەرچاوە و پەراوێز
ژمارە ( )6ئابى 2016
112
.1أصول الفقه في نسيجه الجديد ،األستاذ المتمرس د .مصطفى ابراهيم الزلمي ،ط :العاشرة ،جامعة النهرين/ بغداد .ل.١٥٦ .2رواه أبو داود فی سننه ،بسند صحیح ،ک :أبواب االجارة ،ب :فی منع الماء ،برقم ،)٣٤٧٧( :ل.٣٨٧ 3رواه ابن ماجە فی سننه ،بسند صحیح ،ک :الرهون، ب :المسلمون شرکاء في ثالث ،برقم ،)٢٤٧٣( :ل.٢٦٧ .4المياه مصدر للتوتر في القرن ،٢١د .محمود أبو زيد ،ط :األولى ،مؤسسة األهرام /القاهرة١٤١٩ ،هـ ـ ١٩٩٨م.ل.٩ .5المياه والعالقات الدولية ،داليا إسماعيل محمد ،ط: األولى ،مكتبة مدبولي٢٠٠٦ ،م.ل.١٢٠ .6جيوبولوتيكا المياة ،األسس القانونية لتقاسم المياة المشتركة في الوطن العربي ،د .محمد أحمد عقلة المومني ،ط :األولى ،دار الكتاب الثقافي /األردن١٤٢٥ ،هـ ـ ٢٠٠٥م.ل.٢٤٧
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
حبسپچش عمتگىهزغخ دج مکبرهح لوزر التنر حبسپچش عمتگىهزغخ دج مکبرهح لوزر التنر
زمانی كوردی و نه‌وه‌ی نوێ لەدایکبووى ١٩٨٣ بڕوانامه :بەكالۆریۆس خاوەنى پێنج به‌رهه‌مى چاپکراوە
ژمارە ( )6ئابى 2016
حه‌یده‌ر عه‌بدوڵاڵ
113
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
114
()1 زۆر ب ه دڵنیایییه‌وه ئێژم :زمانی كوردی هیچ جوداوازییه‌كی له‌گه‌ڵ زمان ه به‌ناوبانگه‌كانی جیهاندا نییه ،بگره له زۆر الیه‌نه‌و ه فراونتر و شایانتریشه، ێ ئێمه هه‌میش ه ب ه چاوێكی سووك و هیچ وه‌ل ته‌ماشامان كردووه ،ئه‌وه‌نده‌ی هه‌وڵی فێربوونی زمانی ئینگلیزی و عاره‌بی و فارسیمان داوه، نیو هێند ه بیرمان ل ه فێربوونی زمانی كوردی نه‌كردووه‌ته‌وه! زمانێك ك ه به شێوه‌یه‌كی سروشتی له مێژوودا به‌بێ ڕاژه‌كار نمای كردووه ،ئێستا له‌به‌ر ده‌ستی نه‌زانان وهك ماری ژنانكوشتیی لێ هاتووه! ئه‌ده‌بی فۆلكلۆرمان هێالنه‌وشه‌ی كوردییه، له‌وێ زمان گه‌ش ه ده‌كات و وش ه ده‌زێت ،كه‌چی پێمان نه‌نگییه ههر باسیشی بكه‌ین .سینه‌ی ئه‌و پیره‌ژن و پیره‌پیاوانه‌ی له‌جێ كه‌وتون ،سیخناخ ه ل ه وشه‌ی ته‌ڕ و ناسكی كوردی ،به‌اڵم ئێم ه ئه‌وانه‌مان ناوێت ،حه‌زمان له وشه‌ی داتاشراوی ده‌ستی نه‌زانانه ،ئیتر مه‌ردی خوابه ب ه خوێندنه‌وه‌یان هێڵنج نه‌تگرێ ،ئاره‌زووی ڕشانه‌وه‌ی مه‌ك ه ده‌ڵێن زمانی كوردی تاكو ئێستا ته‌نیا ()%30 كه‌وتووه‌ته نێو كێڵگه‌ی قه‌ڵه‌م ،ئه‌وه‌ی تری هێشتا له‌نێو زه‌وی به‌یاردایه ،ئه‌گه‌ر نه‌كێڵدرێت و هه‌وڵی ڕزگاربوونی نه‌درێت ،ساڵ له دوای ساڵ ڕه‌قێنتر ده‌بێت ،له‌وانه‌یه كورده‌واری گوته‌نی «بزنێ پۆش ێ ئه‌من و تۆ خۆش» ،ب ه یه‌كجاری ماڵئاواییمان ل بكات و كه‌س ههر پرسیاری نه‌كات و پرسه‌شی بۆ نه‌گێڕێت. بابگه‌ڕێینه‌و ه سه‌ر ئه‌و سه‌تا سییه‌ی ،كه ئێستا م ه پێی ده‌نووسین و ده‌خوێنینه‌وه .هه‌نووك ه زانستگ ه نه‌ك خزمه‌ت ب ه زمانی كوردی ناكات، به‌ڵك ه وێرانیشی ده‌كات .گه‌ر ل ه كۆلیژێكی پزیشكی
بپرسیت ئێوه بۆ گرنگیی ب ه زمانی كوردی ناده‌ن؟ ئێژن زمانی كوردی بۆ م ه هیچ سوودێكی نییه، ته‌نێ زمانی ئینگلیزی و زمانه‌كانی دیكه ،به كه‌ڵكی بوار ه زانستییه‌كانی ئێم ه دێن! ئه‌گه‌ر هێشتا لهم قسه‌یه‌ی من دڕدۆنگی ،فه‌رموو سه‌رێك له شه‌قامی پزیشكانی هه‌ولێر بده ،ئه‌گه‌ر ههر نه‌ختێك سه‌لیقه‌ی ێ ده‌بیت زمانه‌وانییت هه‌بێت ،تووشی سه‌رسووڕك و چێژی خوێندنه‌وه‌ت بۆ ماوه‌یه‌ك تێك ده‌چێت! پزیشكانی ئازیز و ئه‌ندازیارانی به‌ڕێز ده‌ڵێن: زمانی كوردی بۆ بابه‌ته زانستییه‌كان ناشێت؟ ئه‌ی بۆچی زمانی عاره‌بی و ئینگلیزی و فارسی و بگر ه شێوه‌زاره‌كانیشیان بۆ هه‌موو زانستێك ده‌گونجێن؟ با دڵی خۆمان بده‌ینه‌وه و بڵێین :ئێ خۆ ئه‌وان كاریان زاراوه‌دانان و وشه‌داتاشین نییه، ئه‌و ه كاری مامۆستایانی زمانی كوردییه ،پسپۆڕ ێ ڕێنماییان و پڕۆفیسۆرانی زمانی كوردی ده‌ب بكه‌ن ،ئه‌وان ده‌بێت كۆڕ و كۆبوونه‌و ه بكه‌ن، ل ه دیار دانانی وشه‌یه‌كی كوردی ،ده‌یان شه‌و وه‌نه‌وز بده‌ن .به‌داخه‌وه ،وا نییه ،ئه‌وه‌ی ئێم ه له‌وان چاوه‌ڕێمان دهكرد وا ده‌رنه‌چوو! به‌شێكی زۆری ئه‌و نامه و تێزانه‌ی مامۆستایانی كوردی بۆ به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌ی بااڵ نووسیویانن ،جێگه‌ی دڵته‌نگی و بێزارین .باسی زمان ده‌كه‌ن ،كه‌چی ل ه ڕێساكانی ڕێنووس و ڕێزمان ده‌رده‌چن ،ته‌نانه‌ت وشه‌ی (ڕێنووس و نووسین) ب ه (رێنوس و نوسین) ده‌نووسن! وشه‌كانی (ده‌ڵێم ،ده‌خۆم ،ده‌ڕۆم) ،به (ئه‌ڵێم ،ئه‌خۆم ،ئه‌ڕۆم) ده‌نووسن ،كه ئه‌وان ه ل ه ساده‌ترین چته‌كانی ڕێزمان و ڕێنووسی كوردین. وان وهك قه‌سابێكی بێبه‌زه‌یی وش ه ڕه‌سه‌نه‌كانی زمان ،ب ه كێردێكی ژه‌نگاوی له‌تله‌ت ده‌كه‌ن، ڕسته‌كان تێك هه‌ڵده‌شێلن ،وهك قژی شانه‌نه‌دیو، ئاڵۆزیان ده‌كه‌ن ،ڕوونبێژی و ڕه‌وانبێژی هیچ باس و خواسێكیان نامێنێت.
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
ێ ی ئەر ڕۆژێك لە پیوازفرۆشێكی گەنجم پرس خلیسكەت هەیە؟ چیت گوت كاكە؟+خلیسكە؟ خلیسكە چییە؟+چۆن نازانی چییە؟ چەند ساڵە پیواز دەفرۆشی؟ وەڵاڵ بۆ چوارساڵ دەچێت ،بەاڵم قەت ئەوناوەم نەبیستووە! لە دڵی خۆمدا گوتم نا ،پێده‌چێت الی ئەوان ناوێكی دیكەی پێ بڵێن ،بۆم خوردكرده‌و ه گوتم: +كوڕ ه ئەوەی لە پیواز گچكەترە. مەبەستت دەوابڵێ، بێقه‌زابی ئەها،فەرخەپیوازە! ێ من ێ بەڵ منیش دڵم نەشكاندوو و وتم :بەڵ هەڵەبووم ،مەبەستم فەرخەپیوازە! وابڕوات بۆ چەند ساڵێكی دیكە ناوی پیوازیشمان لەبیر دەچێتەوە و دەڵێین ئەو شتەی لە هێلكە دەچێت! دووعا بكەن ناوی هێلكەشمان لە بیر نەچێتەوە و نه‌ڵێین فەرخەتۆپ! پێشتر كە خەڵكی شار دەچوون ه الدێ زمانی ئاخاوتنیان الواز بوو .دەگێڕنەوە جارێك پیاوێك لە هەولێر دەچێتە گوندێك ،پێی دەڵێن بڕۆ كەره‌سپی ڕاگوێزە ،ئەویش دەچێت لە شوێنێك دەیبەستێتەوە ،خاوەنماڵ پێی دەڵێت :كاكۆ ئەو كەرەت لە كێ بەستەوە؟ دەڵێ :بردم له بن ئه‌و داراهێم دانا! ئێستا ته‌واو پێچەوانەبووەتەوە ،خەڵكی گوند كە ڕوو لەشار دەكەن ،نازانن چۆن قسە بكەن ،سەت توانجیان لێ دەدەن و نووكتەیان بۆ هەڵدەبەستن .چونكە دەبێت ناوی دووكان،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
()2
نۆرینگە ،ناندین ،شوێنە گشتییەكان بە زمانی بیانی یان عەرەبی ،یان كوردییەكی سەقەت بێنن، گەرنا لەوانەیە بە نیمچە پیر ،یان شێتۆكەیان هەژمار بكەن. به‌داخه‌و ه زمانی كوردی نووكه لە ڕووی وشەی ڕەسەنی كوردییەوە بەرەو الوازیی دەچێت، وشەی كوردی هەیە سەتان هاوواتای هەیە ،كەچی وشەگەلێك دەكاردێنن كە هەرچۆنێك لێی ڕادەمێنی لەگەڵ مەبەستی بابەتەكە نایەتەوە. ئەو كتێبانەی لە خوێندنگەكانی كوردستان لەسەر زمان و ڕەوانبێژیی كوردی دەخوێندرێن، چەندان وشەی وایان تێدایە كە مەگەر بە ڕاڤە و پێناسە بیانزانیت ،دەنا دەبێت دەستیان لێ بشۆیت ،بە نموونە وشەی (بایس) واتای چییه؟ وه‌رام هیچ! له چییه‌وه هاتووه؟ له ڕه‌وانبێژیی زمانی عه‌ره‌بی وه‌رگیراوه .چۆن؟ جوانیی بایس (حسن التعلیل) كه میسرییه‌كان پێی ده‌ڵێن (حسن الباعث) پێناسه‌كه‌ی به زمانی كوردی (دیارده‌یه‌ك هۆی دروست و ڕاستینه‌ی خۆی هه‌بێت ،به‌اڵم ئه‌و هۆیه بخرێته الوه ,هۆیێكی دیكه‌ی هونه‌رمه‌ندانه‌ی بۆ دروست بكرێت، كه دووربێت له هۆیه راستینه‌كه‌ی خۆی) به نموونه: مانگی یه‌ك شه‌و بۆیه دایم زیاد ده‌كا و ده‌شنێته‌وه، تا جه‌مالی خۆی وه‌كو ڕووی تۆ بڕازێنێته‌وه، تا ده‌گات ه چوارده‌هه‌م شه‌و تێده‌گا ناگا به ڕووت جا ل ه داخا ورده ورد ه كه‌م ده‌كا و ده‌توێته‌وه. له زمانی عه‌ره‌بی به زۆر شێو ه پێناسه‌كراوه، یه‌ك له پێناسه‌كانی( :ان يتناسي االديب العلة الحقيقية لحدوث الشئ ويأتي بعلة صريحة مبتكرة من عنده وهو صورة من ابرز صور البالغة) ئه‌بووعه‌ال ده‌ڵێت:
115
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
116
وما كلفة البدر المنير قديمة ولكنها في وجهه أثر اللطم. كه‌وات ه (جوانیی بایس) له (حسن الباعث)ی عه‌ره‌بییه‌وه هاتووه ،پیتی (ع) قرتێندراو ه و پیتی (پ) كراوه‌ت ه (س) ،به‌م شێوه‌ی ه كراو ه به (جوانیی بایس) ئه‌و وشه‌یه وا شێواندراوه ،هه‌رچه‌ند هه‌ڵگێڕ و وه‌رگێڕی پێ ده‌كه‌یت ،هیچ به دایكی خۆی ناچێته‌وه. وشه‌ی (باعث) له الیه‌ن كه‌سانی ئاكادیمییه‌وه كراوه‌ته (بایس) ،خه‌ڵكی ڕه‌شۆكیش وشه‌ی خلیسكه‌یان كرده (فه‌رخه‌پیواز) .سه‌یره‌كه له‌وه دایه هه‌ردووكیشیان پسپۆڕی كاره‌كه‌ی خۆیانن! ()3 نووك ه ده‌یان بگره به سه‌تان ڕێنووس له‌نێو نووسه‌رانی كورددا ده‌ستاوده‌ستیان پێ ده‌كرێت .به‌شێكیان لێیان بووه ب ه وه‌سوه‌سه و خه‌ریكه خۆیان گوته‌نی له‌به‌ر ئاڵۆزیی ڕێنووس واز ل ه نووسین بهێنن! ماڵم هه‌قه وان ناهه‌ق نین ،تۆ سه‌یری وشه‌ی (مێژوویییه‌كان) ل ه ڕسته‌ی( :شار ه مێژوویییه‌كانی یۆنان ،بۆنی فه‌لسه‌فه‌یان لێ دێت) بكه ،جارێك ب ه (مێژووی یه‌كان) ،هه‌ڕه‌تێك به (مێژوویی یه‌كان)، هه‌ندێك جار به (مێژووییه‌كان) ،ناوه‌ناوه‌ش ب ه (میێژوویییه‌كان) ده‌نووسرێت. ئایا ڕێنووس بۆ نووسه‌ران تا چه‌ند گرنگه؟ ل ه كنه من ڕێنووس بڕبڕه‌ی پشتی زمانه .نووسراوی بێڕێنووس وهك ماستی پڕ موو وایه ،به خواردن و ته‌ماشاكردنی هێڵنجت دێنه‌وه .به‌اڵم هه‌قیقه‌تێكیش هه‌ی ه ده‌بێت بگوترێت ،تا نها ڕێنووسێكمان نیی ه سه‌ت ل ه سه‌ت لێی دڵنیابین ،ئاخر خۆ ههر من له‌و بواره‌دا دڕدۆنگ نیم ،ته‌نانه‌ت ڕێنووسناس ه
سینه‌ی ئه‌و پیره‌ژن و پیره‌پیاوانه‌ی له‌جێ كه‌وتون، سیخناخ ه ل ه وشه‌ی ته‌ڕ و ناسكی كوردی ،به‌اڵم ئێم ه ئه‌وانه‌مان ناوێت ،حه‌زمان ل ه وشه‌ی داتاشراوی ده‌ستی نه‌زانانه هه‌رە به تواناكانیش له چۆنیه‌تیی نووسینی چه‌ندان وشه‌ی كوردیی ،سه‌رگه‌ردان ماون! وه‌لێ ده‌شێ بڵێین :سه‌تا شێستی ڕێنووسی كوردیی ،فرچكی گرتووه و خه‌ریكه به‌ره‌به‌ر ه سه‌رپێ ده‌كه‌وێت، ئه‌گه‌ر نووسه‌ران بێن ه سه‌ر خه‌ت ئه‌وه‌ی دیكه‌ش ساخ ده‌بێته‌وه. گرفته‌كه له‌وه دایه :سه‌تا نه‌وه‌تی نووسه‌ران ل ه ڕێنووسدا هه‌ڕ ه له بڕ ه ده‌رناكه‌ن ،وه‌ختێك له‌گه‌ڵیشیاندا ده‌دوێیت ئێژن زمانی كوردی كوا ڕێنووسی هه‌یه؟ ئه‌ی نابینی چ گه‌ڕه‌الوژه‌یه‌كه، ههر كه‌س ه و به شێوه‌یه‌ك ده‌نووسێت ،ئیتر به‌م پاساوه خۆیان ده‌دزنه‌وه. لێره‌دا ده‌مه‌وێت ئه‌وه‌یش بڵێم ،كه به‌شێكی زۆری ئه‌م پاشاگەردانییه ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی ئه‌وانه‌ی كتێبیان له‌سه‌ر زمان و ڕێنووس نووسیوه ،چونكه ئه‌وانیش له‌و گه‌ڕه‌الوژه‌یه به‌شدارن .به نموونه (حوسێن محه‌مه‌د عه‌زیز)، له كتێبی (سه‌لیقه‌ی زمانه‌وانیی و گرفته‌كانی كوردی) ،به‌رگری له دوو واوی سه‌ره‌تای وشه ده‌كات و ده‌ڵێت :ههر وشه‌یه‌ك به (واو) ده‌ست پێ بكات پێویسته به دوو واو بنووسرێت ،وهك: «ووزه ،ووڕه ،ووشه ،ووتار ،وواڵت ،وون...، تاد ».ئه‌و بڕیاره‌ی كۆڕی زانیاریش بۆ نووسینی
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
یه‌ك واو له سه‌ره‌تای ئه‌و وشانه‌ی به واو ده‌ست پێ ده‌كه‌ن ،په‌سند ناكات. به‌دران ئه‌حمه‌د حه‌بیب ل ه نامیلكه‌ی (ڕێنووسی یه‌كگرتووی كوردی) ده‌ڵێت :جێناوی ئه‌م ،ئه‌و، ئه‌ڤ ،ئه‌گه‌ر ئاوه‌ڵكاری (كات یان شوێن)یان ب ه دوادا هات ،پێیانه‌وه ده‌لكێن ،وهك :ئه‌مشه‌و. حوسێن محه‌مه‌د عه‌زیز ده‌ڵێت :هه‌ڵه‌ی ه (ئه‌م) و (شه‌و) ب ه یه‌كه‌و ه بلكێندرێن ،چونكه له دوو وشه‌ی جیاواز پێكهاتوون( ،ئه‌م) ناوی هێمایه و (شه‌و) ناو ه بۆ كات. ده‌رباره‌ی گیروگرفتی وشه‌ی لێكدراو ،به‌دران ده‌نووسێت :ئه‌گه‌ر وش ه له دۆخی فه‌رمان دابوو ب ه جیا ده‌نووسرێت ،وهك( :ده‌ستمان نه‌كه‌وت) ئه‌گه‌ر ل ه دۆخی چاوگدا بوو ،ئه‌و ه ب ه یه‌كه‌و ه ده‌لكێنرێن، وهك :ڕێككه‌وتن. كه‌چی حوسێن پشتگیریی ئه‌م ڕێنووس ه ناكات و ده‌ڵێت :باشتر وایه ئه‌و وشان ه له‌سه‌ر بنچینه‌ی واتا بنووسرێن نه‌ك چاوگ و كردار ،واتا :وشه‌ی (پاكیانكرده‌وه)( ،چاكیانكرده‌وه)( ،هه‌ڵیوه‌شانده‌وه)، به‌سه‌ر یه‌كه‌و ه ده‌نووسرێن .ب ه قسه‌ی ئه‌و ل ه كۆتایییشدا ههر ئه‌و ه شێوه‌ی ه ده‌چه‌سپێت ،چونك ه ل ه نووسیندا ئاسانتر و پڕتره. من هه‌رچه‌ند ئه‌و بۆچوونانه‌ی حوسێنم پێ
()4 كتێبه‌یلی هه‌ژار ئه‌گه‌ر له وه‌رگێڕانی (شه‌ڕه‌فنامه ،دایه باوه كێ خراوه؟ خه‌یام ...تاد) دانایانه و ئازادانه ده‌قه ئه‌سڵییه‌كانی هه‌ڵێگێڕ و وه‌رگێڕ كردبن ،له وه‌رگێرانی قورئاندا ئه‌وه‌ی بۆ نه‌لواوه .ئاخر زانیویه‌تی وه‌رگێڕانی قورئان له هه‌موو كتێبه‌كانی دیكه سه‌ختتره .ئه‌گه‌رچی به‌ر له‌و ،مه‌الی گهوره ،شێخی خاڵ ،عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس ،قورئانیان وه‌رگێراوه‌ته سه‌ر زمانی كوردی و ڕاڤه‌یان كردووه ،به‌اڵم هیچیان وهك هه‌ژار الیه‌نی وه‌رگێرانی (حرفی) وشه به وشه‌یان ڕه‌چاو نه‌كردووه ،ده‌شێ ئه‌مه‌یش بۆ ئه‌وه بگێرێته‌وه كه ئه‌وان شاره‌زایێكی قووڵیان له زمانی قورئان و عه‌ره‌بیدا هه‌بووه ،هه‌ژار كه‌متر ئه‌سپی خۆی لهم بواره‌دا تاو داوه. من لێره‌دا نامه‌وێت به شانوشه‌پێلكی هه‌ژاردا هه‌ڵبده‌م و جوانییه‌كانی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌ی بخه‌مه ڕوو ،كه بێگومان زۆرن و ده‌كرێ به شێنه‌یی و ئاگایی توێژینه‌وه‌یان له‌مه‌ڕه‌وه بكرێت .ئه‌ز ده‌مه‌وێت ته‌نێ له سوڕه‌تی (به‌قه‌ڕه)دا سه‌رنجتان بۆ چه‌ند ئایه‌تێك ڕابكێشم ،كه بۆچوونی به‌نده مامۆستا هه‌ژار تێیاندا به هه‌ڵه‌چووه .خوا یاربێ و بار له باربێ له ئاینده‌دا سوڕه‌ته‌كانی دیكه‌یش به‌سه‌ر ده‌كه‌ینه‌وه ،به‌مه‌یش خزمه‌تێك به مام
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گوناهه‌ك ه ته‌نێ هی نووسه‌ران نییه ،كه ڕێساكانی ڕێنووس له نووسیندا جێبه‌جێ ناكه‌ن، چونكه هێشتا له‌نێو ڕێنووسزاناندا ملمالنێكه گه‌رمه و زۆر شت ماوه یه‌كالیی بكرێته‌وه.
دروست نین ،به‌اڵم هه‌میشه وهك كه‌سێكی زمانزان ته‌ماشام كردووه. به‌راوردكردنی ئه‌م دوو نووسه‌ره‌م بۆ ئه‌وه‌بوو بڵێم :كه گوناهه‌كه ته‌نێ هیی نووسه‌ران نییه ،ك ه ڕێساكانی ڕێنووس له نووسیندا جێبه‌جێ ناكه‌ن، چونك ه هێشتا له‌نێو ڕێنووسزاناندا ملمالنێكه گه‌رم ه و زۆر شت ماوه یه‌كالیی بكرێته‌وه(.)1
117
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
118
هه‌ژار و وه‌رگێرانه جوانه‌كه‌ی ده‌كه‌ین. ل ه ئایه‌تی ( )7له وه‌رگێرانی (عذاب عظيم) ده‌نووسێت( :ئازاری به ژان) .به ژان بۆ (الیم) دێت نه‌ك (عظيم) ئازاری به ژان بۆ (عذاب الیم) دروست و ته‌واوه. ل ه ئایه‌تی ( )30وشه‌ی بریكاری بۆ (خلیفه) ده‌كار هێناوه .ڕاستییه‌كه‌ی بریكار بۆ (الوكیل) ته‌واوتره ،وشه‌ی (جێنشین) بۆ (خلیفه) پڕاوپڕتره. ل ه ئایه‌تی ( )115ل ه وه‌رگێڕانی (ان الله واسع علیم) ده‌نووسێت( :زانستی خودا به‌رباڵو ه و ئاگاداره) .خۆ ئه‌گه‌ر ته‌نێ نووسیبای :زانستی خودا به‌رباڵوه ،باشتر بوو ،به‌اڵم ب ه وشه‌ی (ئاگاداره) ئاڵۆزیی دروست بووه ،ئایا :خودا ئاگاداره یان زانسته‌كه‌ی؟ من چه‌ند جار ئه‌مه‌م خوێنده‌وه تێی نه‌گه‌یشتم! ل ه ئایه‌تی ( )178ل ه وه‌رگێرانی (الحر بالحر والعبد بالعبد) ده‌نووسێت( :ڕزگار ل ه تۆڵه‌ی ڕزگار كۆیل ه له تۆڵه‌ی كۆیله)دا ،وشه‌ی (ڕزگار)ی له شوێنی ئازاد (الحر) ده‌كارهێناوه .دیاره ئه‌م دوو وشه‌ی ه جیاوازییان هه‌یه ،ڕزگار كه‌سێكه پێشتر گیراوه ،یان دەستبەسەر بووە ،یانیش تووشی کارەساتێک یان نەخۆشییەک بووە و بە هەوڵێک ،یان رووداوێک، یان چارەسەرێک کۆتایی بە دەستبەسەریی یان گرفتارییەکەی هاتووه ،به‌اڵم کەسی ئازاد ده‌كرێت هەرگیز به‌ند نه‌كرابێت و ده‌شێت به‌ندیش كرابێت ،با خوردتری بكه‌ینه‌وه ،هه‌موو ڕزگاربوویەک ئازاده، به‌اڵم هه‌موو ئازادێك ڕزگاربوو نییه .ناشزانم ل ه زمانی كوردیی كۆندا وشه‌ی (ڕزگار) به‌رانبه‌ر وشه‌ی (حر)ی عه‌ره‌بی هاتووه یان نا؟ ئەوە دەزانم کە لە زمانی فارسیشدا وشەی (رستگار) هەیە و به هەمان مانای رزگاری زمانی كوردیی دێت ،واتا: دەربازبوون لە ده‌رده‌سه‌ریه‌ك. ل ه ئایه‌تی ( )255له وه‌رگێرانی (...التأخذه سنة
والنوم له )...ده‌نووسێت( :نه‌خه‌نوچك ه ده‌یباته‌وه، ن ه ڕاده‌زێ) .بۆ یه‌كه‌م جار ه وشه‌ی (خه‌نوچكه) ده‌بینم ،خه‌وچك ه یان خه‌وه‌نوچكه‌م بیستووه ،به‌اڵم (خه‌نوچكه) چییه؟ نازانم .ئه‌وه‌ی زانیاریی له‌سه‌ر ئه‌م وشه‌ی ه الیه باشتر ه به منیشی ڕابگه‌یه‌نێت، ده‌نا ناچارین بڵێین هه‌ڵه‌ی چاپ ه و چه‌په‌ی كردووه.
پەراوێز .1هه‌ردوو نووسراوه‌كه( :ڕێنووسی یه‌كگرتووی زمانی كوردی) و( سه‌لیقه‌ی زمانه‌وانیی و گرفته‌كانی زمانی كوردی) ،ل ه ساڵی 2005چاپ كراون.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
په‌یامی خودا و ئايینزا ئیسالمییه‌كان
عه‌بدواڵ نه‌سڕوڵاڵ
له‌دایكبووی ()1974 بەکالۆریۆس لە زمانى عەرەبی
ژمارە ( )6ئابى 2016
له‌نێوان گرفتی بۆزیادكردنی دڵسۆزان و دژایه‌تیكردنی نه‌یاراندا
119
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
120
پێشه‌كیی كولتوری ڕۆشنبیری و مه‌عریفی ئه‌هلی سوننه‌تی ئوممه‌تی ئیسالمیی ،بێجگه له ده‌قی قورئانی پیرۆز و سوننه‌تی كرده‌یی پێغه‌مبه‌ری خوا (درودی خوای لەسەر بێت) ،به‌رهه‌می هه‌وڵ و كۆششی زانا و بانگه‌شه‌كار و بیرمه‌ند ه موسڵمانه‌كانی ناو نه‌ته‌و ه و كۆمه‌ڵگه جیاوازه‌كانی واڵتانی موسڵمانی سه‌رده‌م و قۆناغ ه جوداكانی شارستانیه‌تی ئیسالمییه. ب ه درێژایی مێژووی موسڵمانان ل ه دوای كۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ری خودا (درودی خوای لەسەر بێت) و خه‌لیفه‌كانی ڕاشیدینه‌و ه به‌دیهاتوو ه به شێوه‌ی كتێب و نووسین .واته سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ سه‌رده‌می شوێنكه‌وتووانی هاوه‌اڵن تا ده‌گات ه سه‌رده‌می پێشه‌وایانی به‌ناوبانگی په‌یڕه‌و ه فیقهییه‌كان ،ڕابه‌رانی ئاڕاسته‌كانی بیروباوه‌ڕ، شاره‌زایانی گه‌وره‌ی ته‌فسیری قورئان ،زانا فه‌رمووده‌ناسه‌كان ،پسپۆڕانی بواری زمانه‌وانی، مێژوو و ته‌واوی به‌شه‌كانی زانست ه شه‌رعییه‌كانی سه‌ده‌كانی دووه‌م و سێیه‌م و چواره‌می كۆچی. كه دواتر به شێوه‌یه‌كی گشتیی ل ه چوار بازن ه و ئاڕاست ه و قوتابخانه‌ی جیاوازدا پۆڵێن ده‌كران. یه‌كه‌م :قوتابخانه و ئاڕاسته‌ی زانایانی فهرمووده زانا و پێشه‌وایانی ئه‌م بوار ه زۆرتر سه‌رقاڵی كۆكردنه‌و ه و نووسینه‌و ه و لێكدانه‌وه‌ی ڕیوایات و ئه‌و فه‌رموودانه بوون كه نیسبه‌ت ده‌دران بۆ پێغه‌مبه‌ر(درودی خوای لەسەر بێت) ،هاوه‌اڵن، شوێنكه‌وته‌كانیان و خه‌ریكی لێكۆڵینه‌و ه بوون ل ه ژیاننامه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ڕیوایاتیان لێوه‌رده‌گیرا و شه‌ن و كه‌وی فهرمووده ساغ و ناساغه‌كانیان دهكرد.
دووه‌م :قوتابخانه و ئاڕاسته‌ی زانایانی شه‌رعناس زانایانی ئه‌م بوار ه گرنگییان ده‌دا ب ه ناسینی بڕیار ه شه‌رعییه‌كان سه‌باره‌ت ب ه ته‌واوی گوفتار و كرداره‌كانی مرۆڤ ل ه ڕووی ژیانی تاكه‌كه‌سیی، خێزانیی ،كۆمه‌اڵیه‌تیی ،ئابووریی ،ڕامیاریی، دادوه‌ری و په‌یوه‌ندییه‌كان و ئه‌ركی مرۆڤ به‌رامبه‌ر خودا ،مافی تایبه‌ت ،مافی گشتیی ،ئه‌رك و مافی مرۆڤ به‌رامبه‌ر یه‌كدی له ڕووانگه‌ی ده‌قی قورئان و فه‌رمووده‌كان ،ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ی ده‌قه‌كان و دۆزینه‌وه‌ی هۆكار و به‌ده‌ستهێنانی ده‌رئه‌نجام و هاوشێوه‌كردنی بڕیاره‌كان و شیكاری به‌ڵگه‌كان. سێیه‌م :قوتابخان ه و ئاڕاسته‌ی زانایانی بیروباوه‌ڕ شاره‌زایانی ئه‌م به‌ش ه خه‌ریكی چه‌سپاندن و ڕوونكردنه‌وه‌ی بنچینه‌كانی بیروباوه‌ڕی ئیسالمیی بوون به پله‌ی یه‌كه‌م به به‌ڵگه‌ی ژیری و كه‌ڵك وه‌رگرتن ل ه هه‌سته‌كان ،پاشان ڕێكخستن و پۆڵێنكردنی بابه‌ته‌كان وهك پێشه‌كییه‌ك بۆ ناساندن و دامه‌زراندنی بیروباوه‌ڕ ل ه ڕووانگه‌ی ده‌قی قورئانی پیرۆز و فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ری خودا (درودی خوای لەسەر بێت) و وته‌ی هاوه‌اڵن و زانایانی شرۆڤه‌كاری ده‌قه‌كان له سه‌رده‌می شوێنكه‌وتووان و ئه‌وانه‌ی به شوێنكه‌وته‌ی ئه‌وانیش زانرابوون. چواره‌م :قوتابخان ه و ئاڕاسته‌ی زانایانی ته‌سه‌وف ڕابه‌رانی ئه‌م ڕه‌وت ه ناسرابوون به‌وه‌ی كه زۆر گرنگی ده‌ده‌ن ب ه پاكژكردنه‌وه‌ی دڵ و ده‌روون ل ه خوونه‌ریت ه ناپه‌سه‌نده‌كان و ڕازاندنه‌وه‌ی كه‌سایه‌تیی مرۆڤ له ڕووی هه‌ڵسوكه‌وت و ڕه‌فتاری ده‌ره‌كی و خو و خه‌سڵه‌تی ده‌روونی و ناوه‌ڕۆكی په‌نهانی مرۆڤ ،به سیفه‌ت و ئادابه جوان
خا ل
چه‌ند تێبینییه‌كی گرنگ:
ژمارە ( )6ئابى 2016
-1زۆربه‌ی كولتوری ڕۆشنبیر و مه‌عریفی ئه‌هلی سوننه‌ت به‌رهه‌می كۆششی زانا و بانگه‌شه‌كارانی ئه‌م چوار قوتابخان ه و ئاڕاست ه سه‌ره‌كیان ه بووه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر لێكۆڵینه‌و ه بكرێت ل ه كولتوری هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانانی جیهانی ئیسالمی ،ئه‌وا ده‌بێت دڵنیابین كه ده‌یان و سه‌دان زانا و بانگه‌شه‌كاری كۆمه‌ڵه و ڕه‌وت و الیه‌نی نه‌یار و ناكۆك له‌گه‌ڵ ئه‌هلی سوننه‌ت چه‌نده‌ها كتێب ،توێژینه‌وه‌ی به‌سوودی زمانه‌وانی، مێژوویی ،ڕاڤه‌ی ده‌ق و سه‌رچاوه‌ی زانستی و ئه‌زموونی باشیان نووسیوه ،كه ده‌كرێت زۆر سوودیان لێ وه‌ربگیرێت .به‌اڵم ب ه ڕه‌چاوكردنی به‌ڵگه‌ی الواز و بۆچوونی هه‌ڵه و خاڵی جیاوازییان له‌گه‌ڵ بیروبۆچوونی زۆربه‌ی موسڵمانان و په‌یامی به‌هێزی قورئان و سوننه‌تی ساغ و پاكی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت). -2زۆربه‌ی زانایان و پێشه‌وایانی ئه‌م چوار ئاڕاسته و قوتابخانه‌یه‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت ،خاوه‌نی سێ سیفه‌ت و خه‌سڵه‌تی جوان و باشن ك ه زه‌مینه‌سازكه‌ری گومانی باش و سوودوه‌رگرتنن ل ه به‌رهه‌مه‌كانیان و ده‌بێت بزانین كه شاره‌زایانی ئه‌م چوار بواره: أ -دڵسۆز بوون بۆ ئیسالم و موسڵمانان. ب -پسپۆڕ بوون ل ه بواری زانستیی خۆیاندا. جـ -به‌رهه‌مدار بوون ل ه بانگه‌واز و نووسین و كاریاندا. به‌اڵم گومانمان له‌و ه نیی ه كه هه‌ریه‌ك لهم زانا
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
و په‌سه‌ند و باشه‌كان ،هه‌روه‌ها هه‌میش ه سه‌رقاڵی كۆكردنه‌وه و گه‌یاندنی ئه‌و ئایه‌ت و فه‌رموود ه و وته‌ی كه‌سایه‌تیی ه چاكان ه بوون ك ه ل ه بازنه‌ی ئه‌م بواره‌دا ب ه به‌ڵگ ه ده‌هێنرانه‌وه و كه‌ڵكیان لێ وه‌رده‌گیرا.
و پێشه‌وا به‌ڕێزانه كاتێك سوود ل ه به‌رهه‌مه‌كانیان وه‌رده‌گرین یان ژیاننامه‌یان ده‌خوێنینه‌وه ده‌بێت خاڵه بكه‌ین ،دڵنیابین كه له‌گه‌ڵ ڕه‌چاوی ئه‌م سێ ڕێز و خۆشه‌ویستیمان بۆیان ،هیچ كامیان وهك تاك: أ -بێ هه‌ڵ ه و كه‌موكوڕی نه‌بوون ،وات ه (معصوم) نه‌بوون .به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی كه ل ه سه‌رده‌می ئه‌م پێشه‌وا به‌ڕێزانه‌دا هاوئاسته‌كانیان ڕه‌خنه‌یان له بۆچوونه‌كانیان گرتووه ،بگر ه ئه‌م زانایان ه هه‌ندێكیان خۆیان ڕاسته‌وخۆ له كۆمه‌ڵێك بیروبۆچوونی خۆیان په‌شیمان بوونه‌ته‌وه ،وهك گۆڕینی پێشه‌وا (شافیعی) بۆ په‌یڕه و بۆچوونه‌كانی كاتێك ل ه عێراقه‌و ه گه‌شت ده‌كات بۆ میسر ،ئه‌م هه‌ڵوێسته له‌ناو كتێبه‌كانی (أسباب اختالف الفقهاء) و (أدب اإلختالف) دا ب ه پرسی وته‌ی كۆن و وته‌ی تازه‌ی پێشه‌وا (شافیعی) ناسراوه. هه‌روه‌ها به‌ڵگه‌یه‌كی تر له‌سه‌ر (معصوم) نه‌بوونی ئه‌م زانایانه ،دیارده‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌یی و شه‌نوكه‌وی ڕیوایات و ئه‌و فه‌رموودانه‌ی كه پێشه‌وایانی پێشینی په‌یڕه‌وه‌كان پشتیان پێ به‌ستبوون ،له‌الیه‌ن ئه‌و زانا و توێژه‌رانه‌ی كه دوای پێشه‌وایانی پێشین (السلف) ك ه به زانایانی شوێنكه‌وته‌ی په‌یڕه‌وه‌كان و شوێنكه‌وته‌كان ناسرابوون (المجتهدون في المذهب) و (علما‌ء الخلف) ،پێی هه‌ڵده‌ستان ،وهك بابه‌تی وته به‌ناوبانگه‌كه‌ی پێشه‌وا (نه‌وه‌وی) ل ه كتێبی (منهاج الطالبين)ـه‌كه‌یدا ك ه ده‌ڵێت( :قلت) منیش وتم بۆچوونه‌كانی جیاواز ه ل ه بۆچوونه‌كانی پێشه‌وایانی پێشین و به‌تایبه‌تیش پێشه‌وا شافیعی. ب -زانایان و پێشه‌وایانی ئه‌م ئوممه‌ته كه‌سیان به ڕه‌هایی به به‌ڵگه دانانرێن له‌سه‌ر موسڵمانان ،واته (الحجة) نین ،به‌و مانایه‌ی كه ههر كه‌س له سه‌دا سه‌د پابه‌ند بێت به بیروبۆچوونه‌كانی پێشه‌وایه‌كی
121
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
122
دیاریكراوه‌وه ،ئه‌وه ته‌نها ئه‌وه ڕاست بێت و شایسته‌ی پاداشتی خودا بێت .ئه‌گه‌ر بۆچوونێكی جیاوازی هه‌ڵبژارد ئه‌وه شایسته‌ی سزای خودا ده‌بێت .به دڵنیاییه‌وه هیچ كام لهم زانا به‌ڕێزانه به پێویستیان نه‌زانیوه كه هیچ موسڵمانێك له سه‌دا سه‌د بابه‌ندبێت به بۆچوون و تێگه‌یشتنی ئه‌وانه‌وه ،بهڵكو چه‌ند وته‌یه‌كی به‌ناوبانگی پێچه‌وانه‌ی الساییكردنه‌وه و پابه‌ندبوونی ڕه‌هایان لێوه ده‌گێڕنه‌وه ،وهك: پێشه‌وا (شافیعی) ده‌فه‌رموێت «ئه‌گه‌ر فه‌رمووده‌یه‌كی ڕاستتان ده‌ستكه‌وت پێچه‌وانه‌ی په‌یڕه‌وی من ،ئه‌وا شوێن فه‌رمووده‌ك ه بكه‌ون و ئه‌وه ده‌بێت ه په‌یڕه‌وی من». پێشه‌وا (ئه‌بو حه‌نیفه) ده‌فه‌رموێت «ڕه‌وا نیی ه بۆ هیچ كه‌سێك ك ه وته‌ی ئێمه وه‌ربگرێت ،ئه‌گه‌ر نه‌زانێت ئێمه له‌كوێومان هێناو ه و به‌ڵگه‌كه‌مان چییه». پێشه‌وا (مالیك) ده‌فه‌رموێت« :هه‌مووكه‌س بێجگه ل ه پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) وته‌ی لێ وه‌رده‌گیرێت و لێشی ڕه‌د ده‌كرێته‌وه«. پێشه‌وا (ئه‌حمه‌د) ب ه یه‌كێك له خوێندكاره‌كانی ده‌فه‌رموێت «الساییم مه‌كه‌ره‌و ه و شوێنم مه‌كه‌و ه بێ به‌ڵگه ،به هه‌مان شێوه‌ش السایی ئه‌م زانایان ه مه‌كه‌ره‌و ه و شوێنیان مه‌كه‌و ه بێ به‌ڵگه ،ن ه مالیك و نه شافیعی و نه ئه‌وزاعی و ن ه سه‌وری ،بهڵكو وه‌رگر ه و فێرب ه له‌و شوێنه‌ی ئێمه وه‌رمانگرتوو ه مه‌به‌ستی ده‌قی قورئان و فه‌رمووده‌یه.)1(»- -3زانیاری و نووسینه‌كانیان گشتگیر و ته‌واو نه‌بوون .وات ه (مستوعب) نه‌بوون به‌و مانایه‌ی ك ه هه‌رچی مرۆڤ پێویستی پێی بێت ل ه تێگه‌یشتن، بۆچوون و بڕیار سه‌باره‌ت ب ه هه‌موو بواره‌كانی ژیان و پرس و ڕوودا و گرفته‌كانی ته‌واوی قۆناغه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانان ل ه سه‌رده‌می خۆیان و ئایند ه و تا ڕۆژی دوایی باسیان كردبێت،
ئایینداری الی موسڵمان زۆر قورس و دژوار بووه و ئه‌ركی ئایینداری زیادی كردووه و بازنه‌ی پیرۆزییه‌كان فراوان بووه.
بهڵكو زانیارییان ڕێژه‌یی و سنووردار بووه، وه‌اڵمی پرسیار و چاره‌سه‌ری كێشه‌كانیان زۆربه‌ی تایبه‌ت بووه ب ه سه‌رده‌م و قۆناغی ژیانی خۆیان. به‌ڵگه‌یه‌كی ڕوون ئه‌وه‌ی ه ك ه نه‌ك ته‌نها ل ه سه‌رده‌می دوای خۆیان زانایان بیروبۆچوونیان جیاواز بووه، بهڵكو ل ه سه‌رده‌می خۆیان و بگره زۆرجار ل ه یه‌ك شار و ژینگه‌دا بۆچوونی جیاوازیان هه‌بووه. باوه‌ڕبوون ب ه خودا و خواستی ئایینداری دیارده‌یه‌كی (فطري)ـی ه و له‌ناو ناخی مرۆڤه‌كاندا خودا ڕسكاندوویه‌تی ،ناكرێ نكوڵی لێ بكرێت ب ه ئاسانی. دیارده‌یه‌كی (فطري)ـیه ،چونك ه ههر چوار مه‌رج ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی دیارده‌یه‌كی (فطري) تێدایه ك ه بریتین له‌وه‌ی كه ب ه درێژایی مێژووی مرۆڤایه‌تی و هه‌تا ئێستاش له هه‌موو شوێن و ناوچه‌یه‌ك و له هه‌موو كات و سه‌رده‌مێكدا بوونی هه‌بوو ه و هه‌یه ،مرۆڤ تۆوی باوه‌ڕ و بنچینه‌كه‌ی ب ه فێربوون وه‌رنه‌گرتووه و دژایه‌تی و سته‌م و ئه‌شكه‌نجه و كوشتن و تۆمه‌ت نه‌یتوانیوه له‌ناوی ببات و به ڕه‌گ و ڕیشكه‌وه له‌بن هه‌ڵیبكێشێت. ئایینداری به‌شێكی سه‌ره‌كییه له ده‌ق ،كولتور، به‌ها و مێژووی دێرینی هه‌موو نهتهوه و كۆمه‌ڵگاكانی مرۆڤایه‌تی و ناكرێ نادیده بگیرێت.
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
ئایینداری دیارد ه و په‌یام و دروشم و ئامانج و پابه‌ندبوونی زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانانی سه‌رزه‌وی پێكدێنێت ،جێكه‌وته و كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆی هه‌ی ه له‌سه‌ر بیركردنه‌و ه و ئاكار و هه‌ڵوێسته‌كانی موسڵمانان ،بووه‌ته ڕاسته‌قینه‌یه‌كی به‌رجه‌ست ه و ناكرێت به هه‌ند وه‌رنه‌گیرێت و خوێندنه‌وه‌یه‌كی بابه‌تییانه و زانستییانه‌ی بۆ نه‌كرێت و مامه‌ڵه‌یه‌كی دروستی له‌گه‌اڵ نه‌كرێت. هه‌نگاوی یه‌كه‌م بۆ مامه‌ڵه‌یه‌كی دروست و خوێندنه‌وه‌یه‌كی بابه‌تییانه و زانستییان ه بۆ ئایینی پیرۆزی ئیسالم گرتنه‌به‌ری ڕێبازێكی توێژینه‌وه‌ی تایبه‌ت ه كه ل ه دوو بواردا لێكۆڵینه‌وه بكات: یه‌كه‌م :لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی بابه‌تییان ه بۆ ده‌قی یه‌كه‌م و سه‌ره‌كی (وات ه قورئانی پیرۆز) ،ژیاننامه، جێبه‌جێكردنی كرده‌یی و شێوازی گه‌یاندن و ڕاپه‌ڕاندنی پێشه‌وا و بانگخوازی یه‌كه‌م ،وات ه پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) بكرێت. دووه‌م :ڕاڤه و بۆچوونی زانایانی پێشین و سه‌رده‌م و شێوازی جێبه‌جێكردنی ئایینی پیرۆزی ئیسالم له‌الیه‌ن موسڵمانان ،مێژووی كۆمه‌اڵیه‌تیی، ئابووریی ،ڕامیاریی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانان و نه‌ریت و كولتوری نهتهوه و گه‌النی ناو جیهانی ئیسالمیی به جودا توێژینه‌وه‌ی تایبه‌تی له‌سه‌ر بكرێت.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لە سەدەی دووەمی كۆچییەوە فراوانكردنی بازنه‌ی ده‌ق و په‌ره‌سه‌ندنی دیارده‌ی فهرمووده هه‌ڵبه‌ستن سەریهەڵدا.
هه‌ڵه‌یه‌كی زانستی زۆرگه‌وره‌یه كه له یه‌ك كاتدا توێژینه‌و ه له هه‌ردوو بواره‌كه‌دا بكرێت ،ب ه یه‌ك شێو ه بڕیار له‌سه‌ر ده‌رئه‌نجامه‌كان بدرێت و به یه‌ك چاو ته‌ماشای هه‌ردوو بواره‌كه بكرێت. سه‌ره‌كیترین هۆكاری ب ه هه‌ڵه‌داچوون و الدان و گه‌وره‌ترین سته‌م له‌الی خودای زانا و دانا ل ه ڕووانگه‌ی ئایینی پیرۆزی ئیسالمه‌و ه ل ه دوو گرفتی سه‌ره‌كییه‌وه سه‌رچاو ه ده‌گرێت: -1بڕیارێك بۆ په‌یامی خودا زیادبكرێت و قسه و وته‌یه‌ك به‌ناوی خوداو ه هه‌ڵببه‌سترێت و داهێنانێك له ئاییندا بكرێت ،ل ه بیروباوه‌ڕدا بێت یان له بڕیاره شه‌رعییه‌كاندا ئه‌ركێك بخرێت ه سه‌ر موسڵمانان یان كارێكیان لێ قه‌ده‌غ ه بكرێت و به‌ناوی خوداوه پاداشت و سزای دواڕۆژی له‌سه‌ر بنیاد بنرێت ،به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌ڵگه‌ی ڕاشكاوانه‌ی ل ه ده‌قدا هه‌بێت. -2په‌یامی خودا ،به‌ته‌واوی یان به‌شێكی به درۆ بخرێته‌و ه و سووكایه‌تی و بێ ڕێزی ب ه بڕیاری خودا بكرێت و دژایه‌تی بانگه‌وازی ئیسالم بكرێت .وهك ل ه قورئانی پیرۆزدا ڕاشكاوان ه ل ه چه‌ندین شوێندا ئاماژه به‌م دوو تاوان و گرفت ه كذبا أو ّ ده‌كات[ :ومن أظلم ممن افرتى على اهلل ً كذب بآياته إنه اليفلح الظاملون] (األنعام )21 :واتە :كێ له‌و كه‌س ه سته‌مكارتره كه به‌ناوی خوداو ه درۆ ده‌كات و بڕیار بۆ په‌یامی خودا زیاد ده‌كات ،یان بڕگه و بڕیاره‌كانی په‌یامی خودا ب ه درۆ ده‌خاته‌و ه و دژایه‌تی ده‌كات ،به‌ڕاستی هه‌ركه‌س به‌م شێوه‌ی ه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ په‌یامی خودادا بكات ،ئه‌و ه سته‌مكار ه و له ڕۆژی دواییدا به دڵنیاییه‌وه ڕزگاری نابێت ل ه سزای خودا. ّ ً یان [ومن أظلم ممن افرتى على اهلل كذبا أوكذب
باحلق ملا جاءه أليس يف جهنم مثوى للكافرين]
(العنكبوت ،)68 :به‌شی یه‌كه‌می مانای ئایه‌ته‌ك ه
123
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
وهك مانای ئایه‌تی پێشوو وایه .به‌شی دووه‌می ده‌فه‌رمووێت :كێ له‌و كه‌سه سته‌مكارتر ه ك ه (حه‌ق) ب ه درۆ ده‌زانێت .مه‌به‌ست به (حه‌ق) هه‌مان په‌یامی خودایه ،چونكه یه‌كێك له سیفه‌ته سه‌ره‌كییه‌كانی په‌یامی خودا ئه‌وه‌یه ك ه ناوزه‌د ده‌كرێت به (حه‌ق). وهك لهم ئایه‌تانه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت[ :والذي أوحينا
ً مصدقا ملا بني يديه إن اهلل إليك من الكتاب هو احلق بعباده خلبري بصري](فاطر[ .)31 :وما لنا النؤمن باهلل وما جاءنا من احلق ونطمع أن ُيدخلنا َر ّبنا مع القوم بأن اهلل ّ الصاحلني](المائدة[ .)84 :ذلك ّ نزل الكتاب باحلق وان الذين اختلفوا يف الكتاب لفي شقاق بعيد]
ژمارە ( )6ئابى 2016
124
(البقرة)68 : پاشان له كۆتایی ئایه‌ته‌كه‌ی سوره‌تی (العنكبوت: )68دا ده‌فه‌رمووێت :ئایا دۆزه‌خ شوێنی مانه‌وه‌ی بێباوه‌ڕان نییه؟ دیاره كه ئه‌م شێوازه پرسیاره وه‌اڵمه‌كه‌ی به البردنی ئامرازی پرسیاركردنه‌كه و ئامرازی نه‌فیكردنه‌كه دێته‌دی ،واته :دۆزه‌خ شوێنی بێباوه‌ڕانه .ئه‌وانه‌ی كه بڕگه و بڕیار بۆ په‌یامی خودا زیاد ده‌كه‌ن یان بڕیار و بڕگه‌یه‌كی به درۆ ده‌خه‌نه‌وه. كذ َب على اهلل ّ یان ئایەتی [فمن أظلم ممن ّ وكذب بالصدق إذ جاءه أليس يف جهنم مثوى للكافرين] (الزمر: .)32لهم ئایه‌ته‌دا به هه‌مان شێوه‌ی دوو ئایه‌ته‌كه‌ی پێشوو ده‌فه‌رمووێت :كێ له‌و كه‌س ه سته‌مكارتر ه ك ه درۆ به‌ناوی خوداو ه هه‌ڵده‌به‌ستێت و بڕیارێك زیاد ده‌كات بۆ په‌یامی خودا و پاڵی ده‌دات ه الی خودا ،یان ئه‌و ڕاستییه‌ی كه بۆی هاتوو ه ب ه درۆی ده‌خاته‌وه ،ئایا كه‌سێكی بێباوه‌ڕ هه‌ڵوێستی به‌م جۆر ه بێت شوێنی مانه‌وه‌ی ل ه ڕۆژی دواییدا دۆزه‌خ نییه؟! وه‌اڵمه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه ك ه ب ه دڵنیاییه‌و ه دۆزه‌خ شوێنی بێباوه‌ڕانه. لهم ئایه‌ته‌دا له‌بری وشه‌ی ئایه‌ته‌كانی خودا یان وشه‌ی حه‌ق ،وشه‌ی (الصدق) به‌كارهاتووه، ك ه ئه‌ویش یه‌كێكی تره ل ه سیفه‌ت ه سه‌ره‌كییه‌كانی
قورئانی پیرۆز ،وهك له ئایه‌تی دواتردا هاتوو ه ك ه بالصدق َ ده‌فه‌رمووێت[ :والذي جاء ّ وص َد َق به أولئك هم املتقون] (الزمر)33 : ئه‌گه‌ر تێبینی بكه‌یت ،هه‌ردوو گرفته‌كه‌ی ب ه سته‌مێكی گهوره ناوزه‌د كردوو ه و ب ه هۆكاری چوون ه ناو دۆزه‌خی داناوه .كه‌وات ه هه‌ردووكیان مه‌ترسیداره ،چ به‌ناوی خوداوه درۆ بكه‌یت و بۆ په‌یامی خودا بڕیار و بڕگ ه زیاد بكه‌یت چ په‌یام و بڕیاری خودا ب ه درۆ بخه‌یته‌وه و دژایه‌تی بكه‌یت. له‌دوای هاتنه‌خواره‌وه‌ی كۆتا ئایه‌تی په‌یامی خودا و كۆچی دوایی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) و هاوه‌ڵه دڵسۆز و خۆشه‌ویسته‌كانی، له سه‌ده‌ی دووه‌می كۆچییه‌و ه ئه‌م دوو گرفت ه له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵماناندا به شێوه‌یه‌كی به‌رباڵو سه‌ریهه‌ڵدا .به‌تایبه‌تی له‌ناو بانگه‌شه‌كارانی ڕه‌وت و كۆمه‌ڵ ه الده‌ر و نه‌یاره‌كانی زۆرینه‌ی موسڵمانان ك ه ب ه ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت ناسرابوون. گرفتی یه‌كه‌م ب ه سێ شێوه په‌ره‌ی سه‌ند: -1فراوانكردنی بازنه‌ی ده‌ق و په‌ره‌سه‌ندنی دیارده‌ی فه‌رموود ه هه‌ڵبه‌ستن و درۆكردن به‌ده‌م پێغه‌مبه‌ری خوداو ه (درودی خوای لەسەر بێت) له‌الیه‌ن خه‌ڵكانێكی زۆر له بانگخواز ،چیرۆكخوان، قسه‌زان ،وتاربێژ و كه‌سایه‌تییه‌كانی ناو كۆمه‌ڵه و الیه‌ن و ڕه‌وت ه جیاواز و ناكۆكه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانان ،پاڵنه‌ری فه‌رموود ه دروستكردن و درۆكردن به‌ده‌م پێغه‌مبه‌ری خوداوه (درودی خوای لەسەر بێت) چه‌ندین جۆری هه‌بوو ك ه ب ه درێژیی ل ه كتێبه‌كانی زانسته‌كانی فه‌رمووده‌ناسیدا باسكراو ه له‌ژێر ناونیشانی (پاڵنه‌ره‌كانی هه‌ڵبه‌ستنی فهرمووده) .كه ب ه شێوه‌یه‌كی گشتیی شیكار بۆ د ه جۆر پاڵنه‌ر ده‌كرێت .بۆ ئاشنابوونی ته‌واو به‌و بابه‌ت ه ده‌توانی سه‌یری كتێبی (الوضع في الحديث) ـی (د .محمد محمد أبو شهبه) بكه‌یت.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ئه‌م شێوه‌ی ه ل ه ده‌ركه‌وتنی گرفتی یه‌كه‌م بوو به‌هۆی ئه‌وه‌ی ك ه كۆمه‌ڵێك ل ه زانایان و بانگخوازانی دڵسۆز و پسپۆڕی ئوممه‌تی ئیسالمی گرنگی به‌م بوار ه بده‌ن ،ڕووبه‌ڕووی ئه‌م گرفت ه ببنه‌و ه و هه‌وڵبده‌ن ك ه فه‌رمووده‌ی ڕاست و درۆ جیابكه‌نه‌وه و كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانانی لێ ئاگادار بكه‌نه‌وه .ك ه ئه‌م زانایانه پاشان ب ه زانایانی فهرمووده (المحدثون) ناسران .دواتر ئه‌م زانایان ه گرنگی زیاتریان دا به بواره‌كه‌یان و ده‌ستیانكرد ب ه نووسینه‌وه‌ی فهرمووده. ئه‌م بابه‌ته له سه‌ده‌ی دووه‌م و سێیه‌می كۆچی و سه‌ده‌كانی دواتردا گه‌یشت ه ئه‌و ئاسته‌ی كه زۆرێك ل ه فه‌رموود ه ساغ و ناساغه‌كان به‌جیا بنووسرێنه‌وه ،هه‌موو ئه‌و زانستانه‌ی ك ه په‌یوه‌ندییان به‌و بواره‌و ه هه‌بوو نووسرانه‌و ه ل ه بابه‌ته‌كانی :زانستی زاراوه‌كانی فهرمووده ،زانستی ناسینی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه فه‌رمووده‌یان گێڕاوه‌ته‌وه، مێژووی ژیانیان ،زانستی ناسینی گرفته‌كانی فهرمووده ،نیشانه‌كانی ناساغی فه‌رمووده‌كان و تۆمه‌تی ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه فه‌رمووده‌كان ده‌گێڕنه‌وه. شه‌نوكه‌وكردنه‌ی و لێكۆڵینه‌وه ئه‌م فه‌رمووده‌كان به درێژایی مێژووی موسڵمانان به‌رده‌وام بووه ،هه‌تا ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش توێژینه‌و ه ده‌كرێت به‌ناوی سه‌لماندن و ده‌رخستنی ساغی و ناساغی فه‌رمووده‌كان. به‌اڵم به‌داخه‌و ه هه‌ندێك له زانایان ل ه په‌رچه‌كرداری دژایه‌تیكردنی فه‌رموود ه و كولتوری هاوه‌اڵن ،زیاده‌ڕه‌وییان كرد له گرنگیدان و متمانه‌كردن به‌و كه‌سانه‌ی كه فه‌رمووده‌یان لێ وه‌رده‌گرتن .به‌جۆرێك ك ه ته‌نها ئه‌گه‌ر به موسڵمان بزانرانایه و به ئاشكرا تۆمه‌تیان له‌سه‌ری نه‌بوایه، ئه‌وا فه‌رمووده‌یان لێ وه‌رده‌گرت .ئه‌مه‌ش بوو ب ه هۆی ئه‌وه‌ی ك ه سه‌دان و هه‌زاران به‌ناو
فه‌رمووده‌یان له كتێبه‌كانیاندا تۆماركرد ك ه ماناكانیان دژبه‌یه‌ك و ناكۆك بوون ،یان كێشه و گرفتی گه‌ور ه له ناوه‌ڕۆكه‌كانیاندا هه‌بوو ،وهك ل ه جۆره‌كانی (مختلف الحديث) و (مشكل الحديث) و (الحديث الشاذ) دا ده‌رده‌كه‌وێت. ئه‌گه‌ر لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی زانستی و بابه‌تی بكرێت ،ئه‌وا به‌و ده‌رئه‌نجامه ده‌گه‌ین كه پێوه‌ر بۆ جیاكردنه‌وه‌ی فه‌رمووده‌ی ساغ و ناساغ له‌یه‌كتر، كه ئه‌م پێوهره له سه‌رده‌می هاوه‌اڵندا كاری پێده‌كرا، بریتییه له‌وه‌ی كه فه‌رمووده‌كه بگونجێت و ناكۆك نه‌بێت له‌گه‌ڵ ئایه‌ته‌كانی قورئانی پیرۆز و سوننه‌ته كرده‌ییه‌كانی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) و كاری پێكرابێت له سه‌رده‌می خه‌لیفه‌كانی ڕاشیدیندا. وهك له هه‌ڵوێستی خه‌لیفه‌كانی ڕاشیدین و هه‌ندێك له هاوه‌اڵندا ده‌رده‌كه‌وێت ،به‌تایبه‌تی دایكی ئیمانداران (عائیشه) خودا له هه‌موویان ڕازی ببێت. به‌داخه‌و ه هه‌ندێك ل ه زانایانی فهرمووده، له په‌رچه‌كرداری نه‌یاره‌كانیان نه‌ك ته‌نها ئه‌م پێوه‌ره‌یان تاڕاده‌یه‌كی زۆر فه‌رمۆش كرد ،بهڵكو پێوه‌ره‌كه‌یان ئاوه‌ژوو كرده‌وه ،وته‌یه‌كی زۆر مه‌ترسیداریان داهێنا كه تا ئێستاش زۆرێك له‌و زانایانه‌ی كه گرنگی ده‌ده‌ن به فهرمووده ،ئه‌وانیش دووپاتی ده‌كه‌نه‌وه ،كه ده‌ڵێن :قورئان زیاتر پێویستی به سوننه‌ته تا سووننه‌ت پێویستی ب ه قورئان بێت، سوننه‌ت بڕیارده‌ر ه به‌سه‌ر قورئاندا ،نه‌ك قورئان بڕیار بدات به‌سه‌ر سوونه‌تدا( .)2ب ه دڵنیاییه‌و ه مه‌به‌ستیان ب ه سوننه‌ت ئه‌و فه‌رموودانه‌ی ه ك ه ب ه شێوه‌ی وت ه و گوفتار پێمان گه‌یشتوون. -2شێوه‌ی دووه‌م له ده‌ركه‌وته‌كانی گرفتی یه‌كه‌م بریتی بوو ل ه ده‌ركه‌وتنی ل ه ڕاده‌به‌ده‌ر پیرۆزكردنی ڕاوبۆچوونی زانایانی سه‌ده‌كانی سێیه‌م و چواره‌می كۆچی و په‌یڕه‌وه‌كانیان الی كۆمه‌ڵێك زانا و بانگخواز و زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی
125
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
126
موسڵمانان ،به‌تایبه‌ت سه‌باره‌ت ب ه پێشه‌وایانی ئاڕاسته‌كانی (ئه‌شعه‌ری و ماتوریدی) ل ه بیروباوه‌ڕدا ،ڕابه‌ر و پێشه‌وایانی په‌یڕه‌وه‌كانی شه‌رعناسی ك ه ب ه (الفقهاء) ناسرابوون ل ه نموونه‌ی حه‌نه‌فی ،مالیكی ،شافیعی ،حه‌نبه‌لی ،جه‌عفه‌ری، زاهیری ،زه‌یدی ،ئیبازی و ...هتد. بارودۆخ گه‌یشت ه ئاستێك كه ده‌مارگیری و الساییكردنه‌وه‌ی بێ به‌ڵگ ه په‌ره‌ی سه‌ند بۆ په‌یڕه‌و ه فیقهییه‌كان (التقليد والتعصب المذهبي) ،زۆر ده‌گمه‌ن بوو كه زانایه‌ك بتوانێت ب ه شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ لێكۆڵینه‌وه ل ه ده‌قه‌كان و ڕاڤه‌كانی پێشین بكات و فه‌توابدات و بڕیارێكی جیاواز له بۆچوونی پێشه‌وایانی په‌یڕه‌وه‌كان بدات و له بازنه‌ی ئه‌وان ده‌ربچێت. ته‌نانه‌ت ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش ل ه زۆربه‌ی مزگه‌وت و زانكۆ و قوتابخانه‌كانی زانسته شه‌رعییه‌كانی ناو جیهانی ئیسالمیدا په‌یڕه‌ویی ئه‌م دیارده‌ی ه ده‌كرێت. كێشه‌ك ه له‌وه‌دایه كه هه‌ركه‌س ئه‌گه‌ر ڕاسته‌وخۆ بیه‌وێت ده‌قه‌كان و ڕاڤه‌ی پێشینان بخوێنێته‌وه و ئه‌نجامگیری بكات و بڕیاربدات ،ئه‌وا الی زۆربه‌ی زانایان و بانگخوازانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌و ه تۆمه‌تبار ده‌كرێت و ب ه له‌خۆبایی و الده‌ر و بێ ئه‌ده‌ب و تێكده‌ر و ده‌ستی ده‌ره‌كی و ...هتد داده‌نرێت. مه‌ترسی ئه‌م تێڕوانین و هه‌ڵوێسته له‌وه‌دای ه كه ئایینداری الی موسڵمان زۆر قورس و دژوار بووه و ئه‌ركی ئایینداری زیادی كردووه و بازنه‌ی پیرۆزییه‌كان فراوان بووه .موسڵمانی ڕۆشنبیر سه‌ری سووڕده‌مێنێت و هه‌ست به دڵه‌ڕاوكێ و نائارامی ده‌روونی ده‌كات و ئه‌و پرسیاره‌ی بۆ دروست ده‌بێت كه بۆچی له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) و هاوه‌اڵنی دڵسۆز (خودایان لێ ڕازی بێت) ته‌نها یه‌ك ده‌ق كه قورئانی پیرۆز بووه و یه‌ك ڕاڤه و ڕاپه‌ڕاندنی كرده‌یی كه له‌الیه‌ن پێغه‌مبه‌ری
ئایینداری به‌شێكی سه‌ره‌كیی ه ل ه ده‌ق ،كولتور ،به‌ها و مێژووی دێرینی هه‌موو نهتهوه و كۆمه‌ڵگاكانی مرۆڤایه‌تی و ناكرێ نادیده بگیرێت
خوداوه (درودی خوای لەسەر بێت) ئه‌نجامدراو ه بوونی هه‌بووه ،ته‌نها ئه‌ركیان ڕه‌زامه‌ندی خودا و شوێنكه‌وتنی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) بووه ،ب ه تێگه‌یشتن له قورئانی پیرۆز و ڕاڤه و ڕاپه‌ڕاندنی كرده‌یی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) و جێبه‌جێكردنی و گه‌یاندنی ،دڵنیابوون له‌وه‌ی ك ه ئاییندارییه‌كی ڕاست ده‌كه‌ن و دڵخۆش و ئاسوود ه بوون و خودا و پێغه‌مبه‌ری خودایان لێ ڕازی بووه. به‌اڵم ئێستا بازنه‌ی ده‌قی پیرۆز فراوان بوو ه و ب ه سه‌دان و هه‌زاران كتێبی (ته‌فسیر و حه‌دیس و فیقهـ و عه‌قیده و ...هتد) له‌خۆ ده‌گرێ و موسڵمان به‌رده‌وام ده‌بێ سه‌باره‌ت به ئایین بخوێنێته‌وه، هه‌میشه خه‌ریكی شه‌نوكه‌وی ڕیوایات و (قیل و قال) ی زانایان و چه‌له‌حانێ بێت له‌سه‌ر حه‌اڵڵ و حه‌رام ه گریمانه‌یی و گوماناوییه‌كان ،نه‌ك ههر ده‌بێت زانایانی پێشین له پێشه‌وایانی په‌یڕه‌وه‌كان له‌خۆی ڕازی بكات ،بهڵكو ده‌بێ زانایانی سه‌رده‌م و فه‌قێ و مه‌الی مزگه‌وته‌كان و بگره هه‌ندێكجار ده‌بێ كادری حیزب ه ئیسالمییه‌كانیش ڕازی بكات ،ئینجا ئه‌وكاته هه‌ست ب ه ئاسووده‌یی ده‌كات له ئایینداریدا. -3شێوه‌ی سێیه‌م ل ه ده‌ركه‌وته‌كانی گرفتی یه‌كه‌م بریتییه ل ه ته‌ئویلی به‌ره‌اڵ بۆ ده‌ق (التأویل المنفلت للنص).
خا ل
ته‌ئویل مانای چییه؟
ً عذابا من فوقكم ]... هو القادر على أن يبعث عليكم (األنعام .)65 :واته :بڵێ ئه‌و (خودا) تواناداره ك ه سزا
بنێرێت بۆ سه‌رتان ،...پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) فه‌رموویه‌تی( :إنها كائنة ولم يأت تأويلها بعد))( رواه ترمذي -وقال عنه :حديث حسن) ( )3واته :ئه‌و ه بڕیاره بوونی هه‌یه ،به‌اڵم هێشتا
ژمارە ( )6ئابى 2016
له كولتوری ئیسالمیدا بۆ زاراوه‌ی (ته‌ئویل) ب ه سێ شێو ه مانا و پێناس ه كراوه. الی زانایانی شاره‌زا ل ه بنچینه‌ی زمانی عه‌ره‌بیدا ده‌ڵێن :وشه‌ی (ته‌ئویل) ل ه سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) و هاوه‌اڵنی دڵسۆزی و شوێنكه‌وته‌كانیان ،وات ه له سه‌ده‌ی یه‌كه‌م و دووه‌م و سێیه‌می كۆچییدا ئه‌م وشه‌ی ه ته‌نها ب ه دوو مانا به‌كارهێنراوه: یه‌كه‌م :المرجع والمصیر والعاقبه :واته: گه‌ڕانه‌وه‌ی شتێك بۆ بنچینه‌ی خۆی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ی كه بۆی دانراوه ،یان ده‌توانین بڵێین گه‌یشتنی قسه‌یه‌ك یان شتێك به‌و چاره‌نووس و ئه‌نجامه‌ی ك ه ل ه كۆتاییدا بۆی دیاریكراوه .ل ه پاڵپشتی ئه‌م مانایه‌دا زانایان فه‌رمووده‌یه‌كی پێغه‌مبه‌ر(درودی خوای لەسەر بێت) ده‌گێڕنه‌و ه و ده‌ڵێن كاتێك ئه‌م ئایه‌ت ه پیرۆز ه دابه‌زیوه[ :قل
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هه‌ندێك ل ه زانایان ل ه په‌رچه‌كرداری دژایه‌تیكردنی فهرمووده و كولتوری هاوه‌اڵن، زیاده‌ڕه‌وییان كرد ل ه گرنگیدان و متمانه‌كردن به‌و كه‌سانه‌ی ك ه فه‌رمووده‌یان لێ وه‌رده‌گرتن
جێبه‌جێكردنی ئه‌نجامه‌كه‌ی نه‌هاتووه‌ته دی .لێره‌دا (ته‌ئویل) به‌مانای ئه‌نجام و هاتنه‌دی ڕاسته‌قینه‌ی بڕیارێك هاتووه. دووه‌م :التفسیر والبیان :واته :ڕاڤ ه و ڕوونكردنه‌وه‌ی قس ه و كارێك. زانایان بۆ پاڵپشتی مانای دووه‌م فه‌رمووده‌یه‌ك ده‌هێننه‌وه و ده‌ڵێن :پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) نزای كردووه و پاڕاوه‌ته‌وه ل ه خودا بۆ (عه‌بدوڵاڵی كوڕی عه‌بباس) كه( :اللهم َف ِّق ُه يف الدين وعلمه التأويل)(..)4 سێیه‌م :پێناسه‌ی زاراوه‌ی (ته‌ئویل) الی (المتكلمون واالصولیون) :واته :الی زانایانی زانستی بیروباوه‌ڕ و زانایانی زانستی بنه‌ماكانی فیقهی ئیسالمیی. ئه‌مانه ده‌ڵێن «الدانی مانای ڕاسته‌وخۆ و ئاشكرای وشه‌یه‌ك بۆ مانایه‌كی ناڕاسته‌خۆ ك ه ئه‌گه‌رێكی الوازی هه‌یه ،له‌به‌ر به‌ڵگه‌یه‌ك ك ه خوازیاری ئه‌م الدانه‌یه»(.)5 ئه‌گه‌ر ل ه ڕووانگه‌ی قورئانه‌و ه بمانه‌وێت وشه‌ی (ته‌ئویل) ڕاڤه بكه‌ین ،ئه‌وا ده‌بێت بزانین كه ل ه قورئانی پیرۆزدا 17جار وشه‌ی (ته‌ئویل) ب ه شێوه‌كانی (تأویل ،تأویال ،تأویله) هاتووه .ل ه هه‌موو ئه‌و شوێنانه‌دا ب ه مانای یه‌كه‌م ل ه ڕووی زمانه‌وانییه‌و ه به‌كارهاتووه ،ك ه بریتییه له ئه‌نجام و هاتنه‌دی مانا و مه‌به‌ستی قس ه و بڕیارێك ل ه ڕووی ڕاسته‌قینه و به‌رجه‌سته‌وه. ئێستا زاراوه‌ی ته‌ئویل لهم سه‌رده‌مه‌دا پێناسه‌یه‌كی سه‌یری هه‌یه له‌الیه‌ن بانگه‌شه‌كارانی سیكۆالریزم و الیه‌نگرانی مۆدێرنیته‌و ه له‌ناو كۆمه‌ڵگای موسڵماناندا و په‌یڕه‌وی ده‌كه‌ن ،له‌كاتی مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ ده‌قه پیرۆز و ئه‌ده‌بیی ه به‌ناوبانگه‌كانی جیهاندا و به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ ده‌قی قورئانی پیرۆزدا ،كه ده‌كرێ ئه‌م كاره‌ی ئه‌مان ب ه
127
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
128
ته‌ئویلی به‌ره‌اڵ (التأویل المنفلت) ناوزه‌دی بكه‌ین. له‌الی ئه‌م ڕه‌وت ه پێناسه‌ی ته‌ئویل به‌م جۆره‌یه: الدانی مانای وشه‌یه‌ك ه له مانا ڕاسته‌وخۆ و ئاشكراكه‌ی بۆ مانایه‌ك كه ئه‌گه‌رێكی الوازی هه‌یه. بهڵكو زیاتر له‌وه‌ش هه‌وڵده‌ده‌ن ب ه شێوه‌یه‌ك ته‌ئویل بكه‌ن ك ه ده‌قه‌ك ه داببڕن ل ه كه‌سایه‌تی بێژه‌ره‌كه‌ی و ته‌نانه‌ت له‌و ژینگه‌ی ه دایده‌بڕن ك ه یه‌كه‌مجار ده‌قه‌كه تێیدا هاتووه. ئه‌م بانگه‌شه‌كاران ه پێیانوای ه ئه‌م شێواز ه نوێترین و كاریگه‌رترین و سه‌ركه‌وتووترین جۆری ته‌ئویلی سه‌رده‌مه ،كه ده‌یانه‌وێت به جۆرێك مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ده‌ق ه پیرۆزه‌كاندا بكه‌ن ك ه ڕاسته‌وخۆ سوكایه‌تی و بێڕێزی تێدا نه‌بێت به‌رامبه‌ر ئایین ،چونكه ئه‌گه‌ر له‌ناو كۆمه‌ڵگ ه ئایینییه‌كاندا به‌تایبه‌ت له‌ناو جیهانی ئیسالمیدا دژایه‌تی و سوكایه‌تی به ده‌ق بكه‌ن و بیروبۆچوونی ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان ئاشكرابكه‌ن، بڵێن ك ه خودا بوونی نییه ،موحه‌ممه‌د پێغه‌مبه‌ری خودا نییه ،قورئان په‌یامی خودا نییه ،ئه‌وا ڕاسته‌وخۆ دووچاری كێش ه و گرفتی كۆمه‌اڵیه‌تیی و ئابووریی و یاسایی ده‌بنه‌وه. له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره سه‌ره‌كییه ،ئه‌م سیكۆالرانه‌ی ناو كۆمه‌ڵگای ئیسالمیی ،وانه‌یه‌كی زیره‌كانه له بانگه‌شه‌كارانی سیكۆالریزم و مۆدێرنه‌ی ڕۆژئاوا فێربوون كه دژایه‌تی ڕاسته‌وخۆی ئایین و پیرۆزییه‌كان زۆرجار ئه‌نجامی پێچه‌وانه‌ی ده‌بێت، كۆمه‌ڵگه په‌رچه‌كرداری بۆ دروست ده‌بێت و بگره ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی كه ههر كات دژایه‌تی و سوكایه‌تییه ڕاسته‌وخۆكه نه‌ما زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگه په‌نا ده‌باته‌وه به‌ر ئایینداری ،په‌رستگا و شوێنه پیرۆزه‌كان ئاوه‌دان ده‌كه‌نه‌وه ،گرنگی به كولتوری ئایینی ده‌ده‌ن ،زیاتر پابه‌ند ده‌بن به نه‌ریت و دروشمه ئایینییه‌كانه‌وه ،وهك چۆن بینرا له‌پاش هه‌ره‌سهێنانی بلۆكی ڕۆژهه‌اڵت ،به‌تایبه‌ت دوای ڕووخانی یه‌كێتی
سۆڤیه‌ت و هه‌ره‌سی ده‌سه‌اڵتداری سۆشیالیستی توندڕه‌وی دژ به ئایین(.)6 سه‌باره‌ت به گرفتی دووه‌م ك ه موسڵمانان ل ه سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لەسەر بێت) و هاوه‌ڵ ه دڵسۆزه‌كانی ،هه‌تا ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش ك ه گیرۆد ه بوون پێوه‌ی و كێشه‌ی گه‌وره‌ی مه‌عریفیی ،كۆمه‌اڵیه‌تیی ،ڕامیاریی ،ئابووریی بۆ دروستكردوون ،بریتیی ه ل ه ب ه درۆخستنه‌وه‌ی خودا و په‌یامهێنه‌كه‌ی له‌الیه‌ن دوژمنانی ڕاسته‌وخۆی ئایینی پیرۆزی ئیسالم و دژایه‌تی و سوكایه‌تی و بێڕێزیكردنی نه‌یاره‌كانی ب ه هه‌موو شێوه‌یه‌ك، ل ه ڕووی مه‌عریفییه‌و ه گومان دروستكردن ل ه بنه‌ماكانی بیروباوه‌ڕی ئیسالمیی و بێڕێزی كردن به‌رامبه‌ر به بڕیاره‌كانی شه‌ریعه‌ت و دژایه‌تیكردنی كۆمه‌ڵه‌ی موسڵمانان و هێرش و په‌الماری سه‌ربازی بۆ سه‌ر واڵتانی موسڵمان ،ڕێگریكردن ل ه به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵتی ڕامیاری و سه‌ربازی و ئابووری و داگیركردنی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمان و جه‌نگ دروستكردن بۆ نه‌هێشتنی پیاده‌كردن و ڕاپه‌ڕاندنی شه‌ریعه‌ت و جیاوازی و دووبه‌ره‌كی نانه‌و ه له‌نێوان نه‌ته‌و ه و ڕێكخراو ه ئیسالمییه‌كاندا، ك ه ئه‌م دژایه‌تی و نه‌یاریكردنه ب ه دژایه‌تی په‌یامی خودا ئه‌ژمار ده‌كرێت و ئه‌نجامه‌كه‌ی سزای دواڕۆژه ،وهك ده‌فامرێته‌و ه ل ه سێ ئایه‌ته‌كه‌ی سه‌ره‌تای باسه‌كه‌ماندا. ل ه ڕاستیدا شێوه‌كانی گرفتی یه‌كه‌م بۆ موسڵمانان مه‌ترسییه‌كه‌ی گه‌وره‌تر و زیانه‌كه‌ی كوشنده‌تر و جێكه‌وته‌كه‌ی ناپه‌سه‌ندتر و كاریگه‌رییه‌كانی قوڵتر و چاره‌سه‌ریان دژوارتره .چونك ه شێوه‌كانی گرفتی یه‌كه‌م له‌الیه‌ن كه‌س و الیه‌ن و ڕه‌وتێكه‌وه ده‌كرێت ك ه خۆیان ب ه موسڵمان ده‌زانن و ب ه سانایی له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵماناندا پێگه‌یان پته‌و ده‌بێت، ب ه ئاسانی ده‌توانن بانگه‌ش ه بۆ بیروبۆچوون و
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
1بدعة التعصب المذهبي ،محمد عيد عباسي ،المكتبة اإلسالمية ،عمان ،األردن ،ص .56 – 55 2المدخل الى دراسة علوم الحديث ،سيد عبدالماجد الغوري ،دار ابن كثير ،دمشق ،بيروت ،ط .األولى 2009م، ص .58 3اإلمام ابن تيمية وموقفه من قضية التأويل ،محمد السيد الجليند ،القاهرة ،الهيئة العامة لشؤون المطابع األميرية1973 ،م ،ص .31 4النهاية في غريب الحديث واألثر ،لإلمام مجدالدين أبي السعادات المبارك بن محمد الجزري ابن األثير المتوفى 606هـ ،تحقيق :الشيخ خليل مأمون شيحا ،دار المعرفة ،بيروت ،لبنان ،الطبعة الثانية 2006م ،ج ،1ص .87 بۆ دڵنیایی زیاتر سه‌یری ئه‌م سه‌رچاوانه بكه: -1ترتيب كتاب العين ،للخليل أحمد الفراهيدي، المتوفى 175هـ ،تحقيق :الدكتور مهدي المخزومي- الدكتور إبراهيم السامرائي ،تصحيح :األستاذ أسعد الطيب ،طبعة الثالثة 1432هـ ،المطبعة أسوة ،قم ،ايران، ج ،1ص .120 -2معجم الصحاح ،لإلمام اسماعيل بن حماد الجوهري المتوفى 393هـ ،اعتنى به :خليل مأمون شيحا ،دارالمعرفة، بيروت ،لبنان ،الطبعة األولى 2005م ،ص .63 -3معجم مقاييس اللغة ،ألبي الحسين أحمد بن فارس بن زكريا المتوفى 395هـ ،دار إحياء التراث العربي، بيروت ،لبنان ،الطبعة األولى 2001م ،ص .82 -4مفردات ألفاظ القرآن ،العالمة الراغب األصفهاني المتوفى 425هـ ،دارالقلم ،دمشق ،سوريا ،الطبعة األولى 1992م ،ص .99 5تفسير النصوص في الفقه اإلسالمي ،الدكتور محمد أديب صالح ،المكتب اإلسالمي ،بيروت ،لبنان، الطبعة الرابعة 1993م ،ج ،1ص .366 6العلمانيون والقرآن الكريم ،د .أحمد ادريس الطحان، دار ابن حزم ،الرياض ،المملكة العربية السعودية ،الطبعة األولى 2007م ،ص .434 – 419
ژمارە ( )6ئابى 2016
ڕه‌وته‌كه‌یان بكه‌ن ،خه‌ڵكی له خۆیان كۆبكه‌نه‌و ه و ئاڕاسته‌یان بكه‌ن بۆ الدانی گه‌ور ه به‌ناوی دڵسۆزی ،به‌رگریكردن له ئیسالم و ڕابوونی ئیسالمیی ،داهێنان و نوێگه‌ری و گونجاندنی ئایین له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مدا و زیندووكردنه‌وه‌ی خیالفه‌تی ئیسالمی ،وهك هه‌ندێك له‌و كۆمه‌ڵ ه و ڕێكخراو و قوتابخانه مه‌عریفی و ڕامیاریی و كۆمه‌اڵیه‌تیی و ئایینییانه‌ی له مێژووی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵماناندا په‌یدابوون ل ه ژێر ده‌یان ناونیشان و دروشمی سه‌رنجڕاكێش و كاریگه‌ردا. لهم سه‌رده‌مه‌شدا به‌ناوبانگترین تاقم و كۆمه‌ڵه و ڕه‌وتی الده‌ر كه تووشی گرفت و هه‌ڵه‌ی گه‌وره‌ی ئایینی و مه‌عریفی و كۆمه‌اڵیه‌تی هاتوون له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵماناندا ،بریتین له كۆمه‌ڵه و ڕه‌وته‌كانی( :قادیانیه‌ت و بانگه‌شه‌كارانی سیكۆالریزم و ڕه‌وتی به‌ناو قورئانییه‌كان) كه به‌نده ده‌مه‌وێ له ئاینده‌یه‌كی نزیكدا له نووسینێكدا زیاتر تیشك بخه‌مه سه‌ر هه‌ڵه و گرفتی ڕه‌وت و بانگه‌شه‌كارانی به‌ناو قورئانییه‌كان ،به شێوه‌یه‌كی گشتیی و به‌تایبه‌ت بیروبۆچوونی (د .محەممەد شەحرور) له ڕووانگه‌ی كتێبه به‌ناوبانگه‌كانیه‌وه. له ڕێگه‌ی خوێندنه‌وه‌ی وردی كتێبه‌كانیه‌وه دڵنیابووم كه (محەممەد شەحرور) بۆ ڕاڤه‌كردنی دیارده‌ی به‌رده‌وامی بوونه‌وه‌ر پێوه‌ره‌كه‌ی بریتییه له گریمانه‌ی (ماتریالیزمی دیالیكتیكی) ،بۆ ڕاڤه‌ی دیارده‌ی زینده‌وه‌ر و ژیان پشت به گریمانه‌ی (چاڕڵز داروین) ده‌به‌ستێت و بۆ خوێندنه‌وه و مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ده‌قی ئایینی به‌تایبه‌ت قورئانی پیرۆز ،میتۆد و ڕێبازی بانگه‌شه‌كارانی سیكۆالریزم و مۆدێرنه ڕه‌چاو ده‌كات و دید و بۆچوونی سه‌باره‌ت به جێبه‌جێكردنی شه‌ریعه‌ت و په‌یوه‌ندی به ده‌سه‌اڵته‌وه ،بانگه‌شه بۆ ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی له‌سه‌ر ڕه‌چاوكردنی بنه‌ماكانی ده‌سه‌اڵتی سیكۆالر ده‌كات.
سەرچاوە و پەراوێز:
129
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سه‌له‌فیه‌ت
ژمارە ( )6ئابى 2016
130
(مێژوو و رەچەڵەك) ئیمداد تەها
له‌دایكبووی 1990 به‌كالۆریۆس له زانسته ئیسالمییه‌كان. چه‌ندین وتاری باڵوكراوه‌ی هه‌یه
خا ل
چه‌مك و بیری سه‌له‌فیه‌ت
ژمارە ( )6ئابى 2016
سه‌له‌فیه‌ت كه به به‌شێك له بونیادگه‌رایی هه‌ژمار ده‌كرێت ،پانتاییه‌كی فراوانی هه‌یه ل ه دونیای ئیسالمدا ،له ههر قۆناغ و سه‌رده‌مێكدا بیری سه‌له‌فیه‌ت به‌جۆرێك وێناكراوه و له‌الیه‌ن ده‌سته‌یه‌ك و كه‌سانێكه‌وه په‌یڕه‌و كراوه .ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت پێناسه‌یه‌كی گشتگیر و تێروته‌سه‌ل بۆ سه‌له‌فیه‌ت بكه‌ین و لهم پێناسه‌یه‌دا باس ل ه هه‌موو گرووپ و ڕه‌وته جیاوازه‌كانی ناوسه‌له‌فیه‌ت بكه‌ین ،كارێكی ئه‌سته‌م ه و هه‌روا ب ه سانای ده‌ستمان ناكه‌وێت ،هه‌رچه‌ند ه سه‌له‌فییه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌و جۆر ه باسكردنه‌ی سه‌له‌فیه‌تدا نین ،كه‌یفیان پێنایه‌ت باس له هه‌موو جۆره‌كانی سه‌له‌فیه‌ت بكرێت و ئه‌و گرووپان ه ب ه سه‌له‌فی بناسرێن ،ده‌ڵێن ئه‌م دابه‌شكردنه كارێكی ناڕه‌وایه و سه‌رچاوه‌یه‌كی شه‌رعی نییه ،به‌اڵم به تێڕوانینێكی واقیعییانه و هاتنه‌ده‌ره‌وه له دووتوێی كتێب و نووسراوه‌كان، باسكردنی ئه‌م جۆرانه‌ی سه‌له‌فیان ه و ناوهێنانی ئه‌م گرووپانه‌ی خۆیان له‌ژێر ناوی سه‌له‌فیه‌تدا كۆكردۆته‌وه كارێكی پێویسته ،بهڵكو كه‌ڵكیشی بۆ سه‌له‌فیه‌ت هه‌یه ،خه‌ڵك تێكه‌ڵكردن ناكات له‌نێوان سه‌له‌فییه‌كی ڕادیكاڵ و سه‌له‌فییه‌ك كه باوه‌ڕی ب ه ڕه‌خنه‌گرتنیش نییه له ده‌سه‌اڵت. ئه‌وه‌ی له سهرچاوه سه‌له‌فییه‌كاندا ده‌رباره‌ی پێناسه‌ی سه‌له‌فیه‌ت نووسراون ئه‌وه‌ی ه ك ه سه‌له‌ف له زمانه‌وانیدا ب ه مانای پێشین دێت .له ئه‌ده‌بیاتی ئیسالمیدا زاراوه‌ی سه‌له‌فیه‌ت وات ه ده‌ستگرتن به قورئان و فهرمووده ڕاسته‌كانی پێغه‌مبه‌ره‌وه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لهم توێژینه‌وه‌یه‌دا باس له واتای سه‌له‌فیه‌ت ده‌كه‌ین ،له‌و قۆناغانه ده‌دوێن كه سه‌له‌فیه‌تی پێدا تێپه‌ڕیوه تا ئێستا ،قۆناغەكەكانی گەشەكردن و دیدی رێبەرانیان دەخەینەڕوو
(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ،به‌پێی تێگه‌شتنی زانا پێشینه‌كانی ئوممه‌تی ئیسالمی .به كه‌سێك ده‌وترێت سه‌له‌فی كه ب ه ڕێچكه‌ی موسڵمانه‌پێشین و یه‌كه‌مینه‌كان له هاوه‌اڵن و شوێنكه‌وته‌ی هاوه‌اڵن و شوێنكه‌وته‌ی شوێنكه‌وتوانی هاوه‌اڵندا بڕوات، ل ه چۆنیه‌تی وه‌رگرتنی ئیسالم و تێگه‌شتن لێی و كارپێكردنی)1(. بیری سه‌له‌فیه‌ت ل ه مێژووی ئیسالمدا، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هه‌ڵوێستی ئیمام ئه‌حمه‌د بن حه‌نبه‌لی سه‌رده‌سته‌ی مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لی ،له به‌رامبه‌ر بۆچوونی موعته‌زیله‌كان كه پێیانوابوو قورئان مه‌خلوقی خودایه‌نه‌ك وته‌ی خودای گه‌ور ه و نه‌فی سیفاته‌كانی خودایان دهكرد .له‌وكاته‌شدا موعته‌زیله‌كان توانیبوویان خۆیان بگه‌یه‌ننه خه‌لیفه و مێشكی پڕ بكه‌ن و باوه‌ڕی پێ بهێنن به بۆچوونه‌كانی خۆیان ،ئه‌حمه‌د بن حه‌نبه‌لیان تووشی ئازار و ئه‌شكه‌نجه‌و قامچی خواردن كرد به فه‌رمانی خه‌لیفه ،له سه‌ره‌تادا خه‌لیف ه مه‌ئموون فه‌رمانی كرد ب ه باڵوكردنه‌وه‌ی بیرۆكه‌ی خه‌ڵقی قورئان ،زانایانیش به‌رهه‌ڵستیان كرد و بێده‌نگ نه‌بوون ،خه‌لیفه‌ش بریاریدا زانایان تاقی بكاته‌وه و بۆچوونیان ده‌رباره‌ی قورئان وه‌ربگرێت، له‌نێویشیاندا ئیمام ئه‌حمه‌د بن حه‌نبه‌ل و محەممەد كوڕی نوح ،بانگهێشتی تاقیكردنه‌وه كران ،به‌اڵم له ڕێگه‌ی ڕۆیشتن بۆالی خه‌لیفه ،محەممەد كوڕی نوح وه‌فاتی كرد و ئه‌حمه‌د بن حه‌نبه‌ل نوێژی له‌سه‌ر كرد و ل ه خودا پاڕایه‌وه‌ل ه شه‌ڕی مه‌ئموون بیپارێزێت، نزاكه‌ی گیرا ده‌بێت و پێش ئه‌وه‌ی بگاته‌جێ هه‌واڵی مه‌رگی مه‌ئمونی پێده‌گات ،ده‌گه‌ڕێته‌وه به‌غداد، به‌اڵم پاش ئه‌وه‌ی موعته‌سه‌م ده‌بێته خه‌لیفه ڕوو له شاری به‌غداد ده‌كات ،ئه‌حمه‌د بن حه‌نبه‌ل ب ه كه‌له‌پچه‌كراوی ده‌هێننه‌به‌رده‌ستی بۆ تاقیكردنه‌و ه و گفتوگۆ و ده‌مه‌قاڵێی ئیمام ئه‌حمه‌د و خه‌لیف ه
131
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
132
و زانا فوقه‌هاكانی چوار ده‌وری ،بۆ ماوه‌ی سێ ڕۆژ به‌رده‌وام ده‌بێت و ناتوانن وا له‌ئیمام ئه‌حمه‌د بكه‌ن وته‌كه‌یان قبوڵ بكات ،كار ده‌گات ه ئه‌وه‌ی بن ئه‌بی دوئاد و بشری مره‌یسی ب ه خه‌لیف ه ده‌ڵێن بیكوژه ،به‌اڵم به‌قسه‌یان ناكات .له‌سه‌ر فه‌رمانی خه‌لیفه ئه‌وه‌نده داركاری ده‌كه‌ن تاوه‌كو له‌هۆش خۆی ده‌چێت ،ژیانی به‌رده‌وام ده‌بێت له زینداندا تا هاتنی خه‌لیفه واسق ،واسق فه‌رمان ده‌دات له‌سه‌ر دیواری مزگه‌وته‌كان بنوسرێت «ال إله إال الله رب القرآن المخلوق» ،هه‌ڵوێستێكی توندی ده‌بێت و زیندانه‌كان پڕ ده‌كات له‌و زانایانه‌ی باوه‌ڕیان ب ه مه‌خلوقیه‌تی قورئان نیيه ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ هاتنی خه‌لیفه موته‌وه‌كیلدا میحنه‌ت له‌سه‌ر ئیمام ئه‌حمه‌د هه‌ڵده‌گیرێت و له‌پاش 30مانگ زیندانی ئازاد ده‌كرێت .ئه‌م ڕووداوه‌ی ئیمام ئه‌حمه‌د له مێژوودا به فیتنه یان میحنه‌تی خه‌ڵقی قورئان ناسراوه)2(. هۆكاری تاكبوونه‌وه‌ی ئیمام ئه‌حمه‌د لهم ڕووداوه‌دا ئه‌و توندوتیژییه بوو به‌رامبه‌ر زانایان ده‌كرا ،ئه‌و زانایانه‌ی باوه‌ڕیان به‌بۆچوونه‌كه‌ی خه‌لیف ه نه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی دووچاری ئه‌شكه‌نجه ،كوشتن ،ئازار و داركاریكردن نه‌بنه‌وه ،له‌ڕێگه‌ی ته‌وریه‌كردن و دانپێدانان به‌ناچاری (إكراه) ،خۆیان ده‌رباز دهكرد. ()3 قۆناغی دووه‌می سه‌له‌فیه‌تگه‌رایی له‌الی ئیبن ته‌یمیه‌وێنا ده‌كرێت، ئیبن ته‌یمیه ناوی ئه‌حمه‌دی كوڕی عه‌بدولحه‌لیمی كوڕی عه‌بدوسه‌المی كوڕی ته‌یمیه‌ی حه‌ڕانییه ،له‌به‌ر به‌رفراوانی زانستی ئیبن ته‌یمیه و ده‌ستی بااڵی له زانست ه شه‌رعیه‌كاندا، سه‌له‌فیه‌كان به‌شێخی ئیسالم ناوى ده‌هێنن و له‌سه‌ر ئه‌و سه‌له‌فیه‌تگه‌راییه‌ی ده‌ستی دابویێ سێ جار ده‌ستگیر ده‌كرێت و ژیانی له‌نێو زینداندا كۆتایی دێت و ده‌مرێت )4(.ئیبن ته‌یمیه
به‌وه ده‌ناسرێت كه تانوپۆی نووسین و فه‌تواو وانه‌كانی خۆی له دژایه‌تیكردنی بیروباوه‌ڕی سۆفییه‌كان و موعته‌زیل ه و ئه‌شعه‌ری و شیعه‌كان ..تاد بووە .خۆی لە دژایەتی‌هه‌موو ئه‌و گروپانه‌ی تردا ده‌بینێـه‌وه كه مه‌دره‌سه‌ی كه‌المیین و سه‌ر ب ه قوتابخانه‌ی سه‌له‌فیه‌ت نین و نه‌یاری بیری سه‌له‌فیه‌تن( )5ئه‌مه‌ش وایكردوو ه ئیبن ته‌یمیه به پاڵه‌وانی كه‌م وێنه‌و ناسری سوننه الی هه‌وادارانی بناسرێت و بانگه‌وازه‌كه‌ی كاریگه‌ریی به‌سه‌ر تاك تاكی سه‌له‌فی دوای خۆیه‌و ه هه‌بێت ،تاوه‌كو نووسراوه‌كانی بمێنن .چه‌ندین قوتابی به‌رده‌ستی خۆشی ل ه ئیبن كه‌سیر و زه‌هه‌بی و ئیبن ده‌قیق و ئیبن قه‌ییم و ..تاد ،له‌سه‌ر هه‌مان بیر و رێبازی سه‌له‌فیه‌ت په‌روه‌رده كرد ،هه‌ركه‌یان زانایه‌ك و فه‌رمووده‌ناسێك و حافزێكیان لێده‌رچووه، هاوشانی ئیبن ته‌یمیه‌كاریان بۆ سه‌له‌فیه‌ت كردووه، نه‌یانهێشتووه مه‌شخه‌ڵی ده‌ستی له‌دوای خۆی بكوژێته‌وه .هه‌روه‌ها وایكرد به‌پیاوێكی ئاژاوه‌چی، توندوتیژ ،تێكده‌ر و بناسرێت به‌الی نه‌یاره‌كانییه‌وه. ئیبن ته‌یمیه‌زۆرترین ده‌مه‌قاڵه‌ی دروستكردووه‌بۆ زانایان و بانگحوازان و لێكۆڵه‌رانی دوای خۆی، تا هه‌نووكه ناو و ژیان و نووسینه‌كانی زیندووه له‌نێو دونیای ئیسالمدا ،فه‌توا و نووسینەكانی ئیبن ته‌یمیه بوونەتە پاساو بە دەست زۆرینەوە ،ههر له گروپه توندڕه‌وه‌كانه‌وه بگره تاوه‌كو میانڕه‌وه‌كان. ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنج و تێڕامانه‌له‌قۆناغی یه‌كه‌م و دووه‌می سه‌له‌فیه‌تدا ئه‌و ئه‌شكه‌نجه و زیندانه‌یه زانا سه‌له‌فیه‌كان تووشی هاتوون به‌ده‌ستی خه‌لیفه و ده‌سه‌اڵتداران به‌هۆی پڕكردنیان له‌الیه‌ن زاناكانی مه‌دره‌سه‌عه‌قاڵنی و كه‌المی و سۆفیگه‌رییه‌كانه‌وه به‌رامبه‌ر سه‌له‌فییه‌كان ،كار گه‌شتۆت ه ئه‌وه‌ی نه‌یانهێشتوه سه‌له‌فیه‌ت له‌ژێر سایه‌ی حوكمی عه‌قڵدا بواری ژیانی بۆ بڕه‌خسێت .ئه‌و تانه‌یه‌ش
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
نه‌یاره‌كانیان ده‌یده‌نه‌پاڵ سه‌له‌فیه‌كان ل ه توندڕه‌وی، ل ه خۆشیاندا به‌دی ده‌كرێت ،نه‌یانهێشتووه ئه‌و زانا سه‌له‌فیان ه به ئازادی بژین و بۆچوونیان هه‌بێت!. هه‌روه‌ها تا ئاستێكی به‌رچاویش جیاوازی له نێوان سه‌له‌فیه‌تی كۆن و نوێدا ده‌بینین ،زانایان و ژێنه‌ره‌وانی بیری سه‌له‌فیه‌ت ل ه كۆندا دووچاری زیندان و ئازاركێشان بوون له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه، به‌اڵم زانایان و ژێنه‌ره‌وانی بیری سه‌له‌فیه‌تی نوێ و لهم سه‌رده‌مه‌دا په‌یوه‌ندی توند و خۆشیان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتدا هه‌یه ،ههر له‌بنه‌ڕه‌تی دروستبوون و گه‌شه‌كردنه‌وه كه‌له‌باسی محەممەد عه‌بدولوه‌هابدا له‌باره‌یەو ه ده‌دوێن -تاوه‌كو هه‌نوكه له واڵت ه ئیسالمیه‌كاندا له‌سه‌ر هه‌ڵوێست وه‌رگرتن ل ه به‌رامبه‌ر ڕه‌فتار و گوفتارێكی ده‌سه‌اڵتدا نابینین زانایه‌كی سه‌له‌فی دووچاری زیندان ببێته‌وه. چه‌مكی سه‌له‌فیه‌ت و ئوسوڵیبوون له قۆناغی سێیه‌م و لهم چه‌رخه‌ی خۆمانی تێیدا ده‌ژین، خۆی له بزووتنه‌وه‌ی وه‌هابیزمدا ده‌بینێته‌وه. بزووتنه‌وه‌ی وه‌هابیزم كه له‌سه‌رده‌ستی محەممەد بن عەبدولوەهاب ،له نیوه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بیدا سه‌ری هه‌ڵدا ،دیارترین بزووتنه‌وه‌ی سه‌له‌فیه‌ت و ئوسوڵگه‌راییه ،ئه‌م بزووتنه‌وه سه‌له‌فی ه كاری سه‌ره‌كی بریتیبوو ل ه دژایه‌تیكردن و نه‌هێشتنی چه‌مكی بیدعه و هاوبه‌ش بۆ خودا په‌یداكردن .له ڕوانگه‌ی وه‌هابییه‌كانه‌وه‌زۆرێك له‌كار و كرده‌وه‌ی موسڵمانان و به‌تایبه‌ت سۆفییه‌كان ،به‌هاوبه‌ش بۆ خودا په‌یداكردن هه‌ژمار ده‌كرێت ،وهك ئه‌نجامدانی به‌ندایه‌تیه‌كان بۆ جگه ل ه خودا ل ه به‌ندایه‌تیه‌كانی (هاواربردن ،ئاژه‌ڵ سه‌ربڕین ،نه‌زركردن ،پاڕانه‌وه و هیوا پێ بوون ،پشت پێبه‌ستن ،داوای شه‌فاعه‌ت لێكردن و سوێند پێخواردن ..هتد). ناونانی ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ه به‌وه‌هابیه‌ت ئاماژه‌یه بۆ ناوی دا‌مه‌زرێنه‌ری بزووتنه‌وه‌ك ه محەممەد بن
عەبدولوەهاب ،هه‌رچه‌نده‌سه‌له‌فیه‌وه‌هابیه‌كان ئه‌م ناولێنانه‌به‌فێڵێكی سیاسیی لێكده‌ده‌نه‌وه ،پێیانوای ه ئه‌مه پیالنێكی دوژمنانه ،بۆ دوورخسته‌نه‌وه‌ی خه‌ڵك له‌سه‌له‌فیه‌ت و كورتكردنه‌وه‌ی له‌پیاوێكدا، له ڕووی زمانه‌وانیشه‌وه هه‌ڵه‌ی تێدایه ،چونكه ده‌بوو بوترایه محەممەدی نه‌ك وه‌هابی ،چونكه محەممەد دامه‌زرێنه‌ر ه نه‌ك باوكی .هه‌روه‌ها خۆیان ب ه شوێنكه‌وت ه و ده‌ستگرتوو به مه‌زهه‌بێكی دیاریكراوه‌و ه نازانن ،به‌ڵكو‌بانگه‌شه‌ی پابه‌ندبوون به عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ته‌و ه ده‌كه‌ن له بابه‌ته فه‌رعی و فیقهیه‌كانیشدا له‌سه‌ر مه‌زهه‌بی ئیمام ئه‌حمه‌د بن حه‌نبه‌لن ،ده‌ڵێن محەممەد بن عەبدلوەهاب هیچ شتێكی نوێی نه‌هێناوه‌ته‌دونیای ئیسالمه‌و ه تاوه‌كو ئێمه‌خۆمانی پێوه هه‌ڵبواسین .زانایانی سه‌له‌فیه‌تی وه‌هابی بانگه‌وازی وه‌هابیه‌ت به بانگه‌وازێكی پاكی دوور له خه‌وش و خاڵ و الڕێ بوون وه‌سف ده‌كه‌ن، هه‌موو ئه‌و ده‌نگۆیانه ڕه‌ت ده‌كه‌نه‌وه له‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌كه‌یان ،محەممەد بن عه‌بدولوه‌هاب ب ه نوێگه‌رێكی ئایینی و پاڵفته‌كارێكی بیروباوه‌ڕی خه‌ڵك له هاوبه‌ش بۆ خودا په‌یداكردن ده‌ناسێنن، ده‌ڵێن بزووتنه‌وه‌ی وەهابی واته سه‌له‌فیبوون و به‌ندایه‌تیكردن به شێوازی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای لێبێت) و هاوه‌اڵنی و دووركه‌وتنه‌وه له‌هاوبه‌ش بۆ خودا دانان و ده‌ستگرتن به بیروباوه‌ڕی سه‌له‌ف و دووركه‌وتنه‌وه له بیروباوه‌ڕی داهێنراوی سۆفییه‌كان)6(. له گرنگترین ئه‌و هۆكارانه‌ی وایان كرد كه‌سایه‌تی محەممەد بن عەبدولوه‌هاب ده‌ربكه‌وێت و بزووتنه‌وه‌ی وه‌هابیه‌ت سه‌رهه‌ڵبدات و سه‌له‌فیه‌ت بژیه‌نێته‌وه ،خانه‌واده‌كه‌ی ناوبراو بوو، عه‌بدولوه‌هابی باوكی زانا و فه‌قیهێكی سه‌ر ب ه مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لی بووه ،باپیریشی شێخی نه‌جد
133
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
134
بوو ه له زه‌مه‌نی خۆیدا. كاریگه‌ری كه‌سایه‌تی و بانگەواز و بیروبۆچوونه‌كانی ئیبن ته‌یمیه‌ی دووه‌م مامۆستای سه‌له‌فیه‌ت زۆر بوو ه به سه‌ر محەممەد بن عه‌بدولوه‌هابه‌وه ،له ماوه‌ی ژیانیدا زۆرێك ل ه ژیانی زانستی خۆی سه‌رقاڵ كردبوو به كتێب و نووسراو و فه‌تاواكانی ئیبن ته‌یمیه‌وه ،توێژینه‌وه‌ی ورد و قوڵی له‌سه‌ر ده‌كرن .ئاشكراشه ئیبن ته‌یمیه زۆرێك له نووسینه‌كانی له دژایه‌تی بیدع ه و شیرك و ره‌فتاری سۆفیه‌كاندایه .پاشان ئه‌و گه‌شته زانستیانه‌ی محەممەد بن عه‌بدولوه‌هاب ئه‌نجامیده‌دان بۆ مه‌ككه ،مه‌دینه ،به‌سره و ..هتد ،ل ه ئه‌نجامی ئه‌م گه‌شت و گه‌ڕانه‌دا چاوی به چەند شێخ و زانایه‌ك ده‌كه‌وت كه‌هه‌مان بیروباوه‌ڕی ئه‌میان هه‌بوو له دژایه‌تی كردنی شیرك و بیدعه‌دا ،به‌اڵم ئه‌م زانایانه‌هه‌مان مه‌به‌ست و خۆیه‌كالكردنه‌وه‌یان نه‌بوو بۆ بنبڕكردنی ،پاشان ئه‌و باردۆخه‌ی موسڵمانان تێیدا ده‌ژیان و باڵوبونه‌وه‌ی ئه‌و دیاردانه كاریگه‌ری له‌سه‌ری هه‌بووه ،هه‌وڵی گۆرینی عه‌قیده‌ی خه‌ڵكی داوه ،ویستویه‌تی پاكیان بكاته‌وه)7(. هه‌رچه‌نده زانایانی سه‌له‌فی كه به ڕێگه‌ی محەممەد عه‌بدلوه‌هابدا ده‌ڕۆن ل ه دژایه‌تیكردنی شیرك و بیدعه ،به‌اڵم كاركردن بۆ دروستكردنی ده‌وڵه‌تێك كە سنووره‌كانی شه‌رعی تێدا جێبه‌جێ بكرێت ،ب ه گرنگتر له بانگه‌وازكردن و باڵوكردنه‌وه‌ی یه‌كخواپه‌رستی نابینن ،به‌اڵم محەممەد بن عه‌بدولوه‌هاب به‌رده‌وام هه‌وڵیداوه‌له ڕێگه‌ی ده‌سه‌اڵته‌وه دین به‌سه‌ر خه‌ڵكدا جێبه‌جێ بكات و كۆمه‌ڵگه پاك بكاته‌وه ،بۆچوونی وابووه كه گۆڕینی ئه‌م دیارده‌شیركیانه به‌بێ ده‌سه‌اڵت و هێز كارێكی ئه‌سته‌م ه و بۆی ناچێته‌سه‌ر. بۆی ه په‌یوه‌ندی به چه‌ند میرێكه‌وه ده‌كات
زانایانی سه‌له‌فیه‌ت له كۆندا دووچاری زیندان و ئازاركێشان بوون له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه ،به‌اڵم زانایانی سه‌له‌فیه‌تی نوێ و لهم سه‌رده‌مه‌دا په‌یوه‌ندی توند و خۆشیان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتدا هه‌یه. و ده‌یه‌وێت به به‌كارهێنانی ده‌سه‌اڵت خه‌ڵك بهێنێته سه‌ر دینداری درووست .په‌یوه‌ندی ب ه میر عوسمانی میری عوه‌ینه‌وه ده‌كات ،میریش پێشوازی لێده‌كات و جێگه‌ی ده‌كاته‌وه ،بن عه‌بدولوه‌هابیش ده‌ستده‌كات به ناردنی نامه‌ی بانگه‌واز بۆ میر و كه‌سایه‌تیه‌كانی دیك ه و چه‌ند كارێك ئه‌نجامده‌دات ،له‌وانه بڕینی ئه‌و دارانه‌ی خه‌ڵك به پیرۆزیان ده‌زانین ،چیله‌كه‌یان لێده‌كرده‌وه به‌مه‌به‌ستی شیفای نه‌خۆشی و په‌ڕینی ده‌ردو به‌اڵ. هه‌روه‌ها ئه‌و گومه‌زانه‌ی ڕووخاند و ته‌خت كرد له‌سه‌ر گۆڕی پیاوچاكان كرابوون ،گۆڕه‌كانی وهك گۆڕی خه‌ڵكی ساده‌لێكرد .پاشان به‌رده‌بارانی ئه‌و كه‌سانه‌ی كرد كه كاری زینایان دهكرد و مێرد یان خێزانیان هه‌بوو ،داواشی له میر عوسمان كرد ده‌سته‌یه‌ك دروستبكات خه‌ڵكی به‌زۆر بهێنن بۆ ئه‌نجامدانی نوێژی ب ه كۆمه‌ڵ ل ه مزگه‌وته‌كاندا .به‌اڵم پاش ماوه‌یه‌ك ،له‌به‌رچه‌ند هۆكارێكی ده‌ره‌كی میر عوسمان بێده‌سه‌اڵت مایه‌وه‌له‌ده‌ركردنی محەممەد بن عه‌بدولوه‌هابدا و ئیتر كۆتایی به ده‌سه‌اڵت و قسه‌ڕۆیشتووی هات و عوه‌ینه‌ی جێهێشت ،پاشان ڕووی ل ه درعیه كرد ،له ماڵی هه‌وادارێكی خۆیدا به‌ناوی سوه‌یلم ،كاریگه‌ری له دوو برای میری درعیه محەممەد بن سعود كرد ،به‌هه‌وڵی ئه‌وان
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
توانی پشتیوانی میر سعود به‌ده‌ست بهێنێت و جێگه‌ی خۆی بكاته‌وه ،ڕێكه‌وتنێكیان كرد‌له‌نێوان خۆیان له‌سه‌ر دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت و رابه‌رایه‌تی ڕۆحیی ،به‌و جۆره‌ی ده‌سه‌اڵت بۆ محەممەد سعود بێت و محەممەد بن عه‌بدولوه‌هابیش موفتی و ڕابه‌ر بێت )8(.به‌اڵم ده‌توانین بڵێین خاڵی هاوبه‌شی زۆر دیاری نێوان زانایانی سه‌له‌فی ئه‌مڕۆ و یه هه‌ردووكیان محەممەد بن عه‌بدولوه‌هاب ئه‌وه ئامانجیان ژیان گوزه‌راندنه له‌ژێر سایه‌ی ده‌وڵه‌تدا و ده‌رنه‌چوونه ل ه حوكمی ئه‌و میره‌ی‌ده‌سه‌اڵتداره له ناوچه‌كه‌دا ،هەروەها هه‌وڵدان بۆ كاریگه‌ربوون له‌سه‌ری و دڵنیای بكه‌یته‌وه‌‌مه‌ترسیت بۆ كورسی و ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی ئه‌و نییه ،ناته‌وێت بچیت ه جێگه‌ی، بهڵكو به دابه‌شكردنی دین و ده‌سه‌اڵت ڕازیت له‌نێوانتاندا به‌ومه‌رجه‌ی ڕێگه‌ی بانگه‌وازكردنت لێنه‌گرێت. هه‌روه‌ها ئه‌و زانا و بانگخوازانه‌ی ك ه سه‌ر به قوتابخانه‌ی ئایینی (سه‌له‌فیه‌ت -وه‌هابیزم) ن ،له‌گه‌ڵ دووركه‌وتنه‌وه له‌و هه‌لومه‌رجه‌ی بزووتنه‌وه‌كه‌ی تێدا هاتۆته گۆڕێ گۆڕانكارییان له گوتاری ئایینیاندا كردووه ،ته‌نها باسیان له شیرك نه‌كردوه ،له‌گه‌ڵ پاڵفته‌كردنی بیروباوه‌ڕی خه‌ڵكدا ته‌وه‌ری دیكه‌شیان كردۆته دروشمی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
خاڵی هاوبه‌شی زانایانی سه‌له‌فی ئه‌مڕۆ و محەممەد بن عه‌بدولوه‌هاب ئه‌وه‌یه هه‌ردووكیان ئامانجیان ژیان گوزه‌راندنه لە سایه‌ی ده‌وڵه‌تدا، ده‌رنه‌چوونه له حوكمی ئه‌و میره‌ی ده‌سه‌اڵتداره‌له‌ناوچه‌كه‌دا
سه‌ره‌كی كاركردنی خۆیان ،ده‌توانین بڵێین كاری سه‌ره‌كییان له‌سێ ته‌وه‌ری سه‌ره‌كیدا چڕ ده‌بێته‌و ه و زۆرینه‌ی ژیانی بانگه‌وازیان له‌سه‌ر كاركردن له‌سه‌ر ئه‌و سێ ته‌وه‌ره و دژایه‌تیكردنی سێ چه‌مك ته‌رخانكردوه ،ئه‌وانیش ههر سێ چه‌مكی (شیرك ـ بیدع ه ـ حیزبایه‌تی)یه .به‌هۆی زۆربوونی كار و چاالكی پارته ئیسالمییه‌كان ل ه به‌رهه‌ڵستی ده‌وڵه‌ت ه ئیسالمییه‌كان ،كار له‌سه‌ر باڵوكردنه‌وه‌ی یه‌كتاپه‌رستی و سوننه‌ت و مامه‌ڵه‌ی دروست ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ پێشه‌وا و سه‌رۆكی موسڵمانان .به‌اڵم ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنج و تێڕامانه زانایانی سه‌له‌فی لهم سه‌رده‌مه‌دا له‌وانه‌كانی عه‌قیده و یه‌كخواپه‌رستیدا ته‌نها له‌سه‌رئه‌و كتێبانە ده‌ڕۆن كه محەممەد بن عەبدولوەهاب نووسیویه‌تی ،زیاتر سه‌رقاڵی باسكردن و ناساندنی بنه‌ماكانی بیروباوه‌ڕی ئه‌و گروپ و قوتابخانه ئایینیه كه‌المییانه‌ن كه ل ه كتێبه‌كانی ئیبن ته‌یمیه‌دا هاتووه و تائێستا بنه‌ماكانی بیروباوه‌ڕه ئیلحادی و سیكۆالریستیه‌كانی سه‌رده‌م كه دزه‌یان كردۆته نێو ماڵی موسڵمانان، نه‌خستۆت ه دووتوێی كتێبه‌كانی ته‌وحید و باسی بكه‌ن ،وهك چۆن بن عەبدولوەهاب باسی دیارده‌و بیروباوه‌ڕه‌كانی سه‌رده‌می خۆی دهكرد ،یان وهك ئیبن ته‌یمیه ،سه‌رقاڵی وه‌اڵمدانه‌وه‌ی الدانه‌كانی گروپه‌كانی سه‌رده‌می خۆیان بن .یه‌كتاپه‌رستی به‌الی زانایانی سه‌له‌فیه‌وه‌هابیه‌كانه‌وه‌ده‌كرێت ب ه سێ جۆری سه‌ره‌كییه‌وه: یه‌كتاپه‌رستی له به‌خوادانان :واته به‌ته‌نها زانینی خودای گهوره له كاره‌كانیدا .له په‌رستن: واته ته‌نها ڕاگرتنی خودای گهوره له په‌رستندا و هیچ شتێكی دیكه نه‌كرێت ه هاوبه‌شی .له ناو و سیفاته‌كان :وات ه به‌تاكڕاگرتنی خودا له ناو و سیفاته‌كانیدا و هیچ شتێك هاووێنه‌ی خودا سه‌یر نه‌كرێت ل ه سیفاته‌كانیدا ،له‌گه‌ڵ باوه‌ڕبوون
135
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
136
به هه‌موو ئه‌و سیفاتانه‌ی خودا و پێغه‌مبه‌ر بۆ خودایان باسكردووه له قورئان و فه‌رموده‌دا و نكوڵی هیچیان نه‌كرێت)9(. بیدعه به‌الی زانایانی سه‌له‌فییه‌وه زیانێكی زۆر گه‌وره‌ی هه‌یه و له‌هه‌ر كوێیه‌كدا بیدعه‌یه‌ك هه‌بێت سوننه‌تێكی شاردۆته‌وه ،بیدعه ب ه ههر ڕێچكه‌یه‌كی ئایینی داهێنراو ده‌وترێت به‌مه‌به‌ستی خوداپه‌رستی ،كه پێشینه‌ی نییه و له قورئان و فه‌رموده‌وه سه‌رچاوه‌ناگرێت)10(. حیزبایه‌تیكردن و ئۆپۆزسیۆن بوون و به‌رهه‌ڵستیكردنی حكومه‌تی واڵتانی موسڵماننشین ب ه هه‌موو شێوازێك له‌الی ئه‌م جۆره سه‌له‌فیه‌ته قه‌ده‌غه‌یه ،نابێت موسڵمان كێب‌ركێ له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت و كورسی بكات و دژایه‌تی پێشه‌وایان و حكومه‌ت بكات ،نابێت ڕه‌خنه‌ی ئاشكراشیان لێ بگرێت و به‌خراپه باسیان بكات ،بهڵكو ده‌بێت ڕه‌خنه‌یه‌كیشی هه‌بێت به‌نهێنی ئامۆژگارییان بكات .به‌هۆی دژایه‌تی و ترساندنی به‌رده‌وامی خه‌ڵك ل ه حیزبایه‌تیكردن ئه‌م جۆر ه سه‌له‌فیه‌ته ب ه سه‌له‌فیه‌تی الحیزبی ده‌ناسرێن )11(.هه‌روه‌ها له پاش باڵوبوونه‌وه‌ی بیری سه‌له‌فیه‌ت له سعودیه‌و ه و به‌رفراوانبوونی ،ئێستا چه‌ندین ڕه‌وتی سه‌له‌فی دیك ه دروستبوون ،ل ه پاڵ ڕه‌وتی وه‌هابیزمی دایكی ڕه‌وت ه سه‌له‌فیه‌كانی دیك ه چه‌ندین گروپی دیكه بانگه‌شه‌ی سه‌له‌فیه‌ت ده‌كه‌ن ،دیارترینیان ڕه‌وتی مه‌دخه‌لیه‌ت یان جامییه .مه‌دخه‌لیه‌ت ئه‌و گروپه‌ی ه كه ل ه ساڵه‌كانی 1990له سعودیه دروست بووه له‌سه‌ر ده‌ستی شێخ محەممەد ئه‌مان ئه‌لجامی و شێخ ڕه‌بیع بن هادی ئه‌لمه‌دخه‌لی ،جامی پسپۆڕی له بواری عه‌قیده‌دایه و مه‌دخه‌لیش له بواری فه‌رمووده‌ناسیدا )12(.جامی ئه‌و زانایه‌بوو كه له واڵتی ئه‌سیوبیاو ه كۆچی كرد بۆ سعودیه و مامۆستایه‌كی وانه‌بێژ بووه له زانكۆی ئیسالمی
سعودیه ،مه‌دخه‌لیش خوێندكاری بوو ه له‌و زانكۆیه .سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی بیری قوتابخانه‌ی جامی -مه‌دخه‌لیه‌ت ،ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ جه‌نگی یەكەمی كه‌نداو ،ئه‌وكاته‌ی واڵتی سعودیه‌یارمه‌تی و هاوكاری وه‌رگرت له واڵتانی بیانی .له‌مه‌ڕ ئه‌م بابه‌ته‌ش ناكۆكی كه‌وته نێوان زانایانی سعودیه‌وه له‌سه‌ر ڕه‌وایه‌تی و ناڕه‌وایه‌تی وه‌رگرتنی هاوكاری ل ه واڵتانی بێگانه له‌الیه‌ن واڵته ئیسالمیه‌كانه‌وه. زانایانی سعودیه بوون به‌دوو به‌ره‌ی سه‌ره‌كییه‌وه، كه به‌ره‌ی یه‌كه‌م پێكهاتبوو له ده‌سته‌ی گه‌ور ه زانایانی سعودیه ،پێیانوابوو وه‌رگرتنی ئه‌و هاوكارییانه و هێنانی هێزه‌كانی بێگانه‌بۆ سعودیه ڕه‌وای ه و ناشه‌رعی نییه .به‌ره‌ی دووه‌میش ئه‌و زانایان ه بوون ك ه ئه‌م كاره‌یان پێ ڕه‌وانه‌بوو ،ك ه پێكهاتبون له :سه‌فه‌ر ئه‌لحه‌والی و عائیز ئه‌لقه‌ره‌نی و سه‌لمان عۆده و محەممەد شه‌نقیتی و ..تاد. ئه‌م ڕاجییایه له نێوان هه‌ردوو به‌ره له زانایان ب ه خیالفێكی ئاسایی سه‌یر كراو ب ه بارێكی ته‌ندروست لێیان ده‌ڕوانی .به‌اڵم لهم سه‌روبه‌نده‌دا مه‌دخه‌لیه‌ت سه‌رهه‌ڵده‌دات و ده‌بێته‌به‌ره‌ی سێیه‌م ،بۆچوونێكی تێكه‌اڵو له هی هه‌ردووال وه‌رده‌گرێت ،مه‌دخه‌لیه‌ت پێیوایه هێنانی هێزی بێگانه بۆ واڵته ئیسالمیه‌كان ڕه‌وایه‌و له‌هه‌مانكاتیشدا هه‌روا ب ه سانایی سه‌یری بۆچوونی پێچه‌وانه ناكات و دژایه‌تیه‌كی توندی ئه‌و زانایانه‌ی دیكه‌ی كرد پێچه‌وانه‌ی بۆچوونیان بوون و ره‌خنه‌یان له حكومه‌ت ده‌گرت ،داوای چاكسازییان دهكرد .مه‌دخه‌لییه‌ت ئه‌م زانایانه‌ی ب ه خه‌واریج و له‌ڕێ ده‌رچوو و بیدعه‌كار ناوزه‌ند كرد ،هانی ده‌سه‌اڵتدارانیدا به‌توندترین شێو ه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ن و سزایان بده‌ن. ( )13مه‌دخه‌لیه‌ت خاڵی لێكچووی له‌گه‌ڵ سەرجەم گروپە سه‌له‌فیه‌كانی دیكه زۆرن ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌م لێكچوونه‌شدا چه‌ند خاڵێك جیاوازییان هه‌یه ،به‌پێی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
بۆچوونی نه‌یاره‌كانیان ئه‌م جیاوازییانه له‌گه‌ڵ گروپه سه‌له‌فییه‌كانی دیكه ده‌بێت ه سیمای دیاری مه‌دخه‌لیه‌ت و قوتابخانه‌ی شێخ جامی و شێخ ڕه‌بیع جیا ده‌كاته‌وه‌ل ه سه‌له‌فیه‌كانی دیكه ،له‌وانه‌ش به‌پێی بیرو بۆچوونی مه‌دخه‌لیه‌ت هه‌موو جۆر ه ڕه‌خنه‌گرتنێك له ده‌سه‌اڵت و حكومه‌ت كارێكی ناڕه‌وایه ،كاری خه‌واریجه‌كانه ،ڕه‌خنه‌گرتنی ئاشكرا له‌حكومه‌ت به دەرچوون هه‌ژمار ده‌كرێت. هه‌ركه‌سێك بكه‌وێته‌ناو بیدعه‌وه،یان بیدعه‌بكات، یان تێكه‌اڵوی بیدعه‌كاران بێت هه‌رچه‌ند ه بۆخۆشی بیدعه‌نه‌كات ،ئه‌وا پێویسته‌پشتی لێبكرێت و ده‌نگی له‌گه‌ڵ دابچڕێت ،ئه‌گه‌ر زانابوو هیچ قسه‌یه‌كی وه‌رنه‌گیرێت و گوێی بۆ نه‌گیرێت .زانایانی جگه له‌خۆیان به موبته‌دیع هه‌ژمار ده‌كه‌ن ،ل ه كۆڕ و وانه‌كانیاندا ناویان ده‌هێنن و خوێندكاره‌كانی به‌رده‌ستیانی لێ وشیار ده‌كه‌نه‌وه .سه‌ركێشی ل ه مافی زانایانی وه‌كو نه‌وه‌وی و ئیبن حه‌جه‌ر و ...هتد ده‌كه‌ن ،به ئه‌هلی سوننه‌یان نازانن .ناو و ناتۆرە له‌و سه‌له‌فییانه ده‌نێن خه‌ریكی زانستی شه‌رعین و خۆیان به ته‌بدیعی خه‌ڵكه‌وه سه‌رقاڵ ناكه‌ن ،پێیان ده‌ڵێن مومیعه و هه‌ركه‌سێك وته‌ی حه‌ق له غه‌یره سه‌له‌فییه‌وه وه‌رگرێت به ئیخوانی سه‌یری ده‌كه‌ن ،هه‌روه‌ها كه‌سێك به‌رده‌وام پشتگیری ده‌مه‌قاڵێ و چه‌له‌حانێكانی مه‌دخه‌لیه‌كان نه‌كات له‌گه‌ڵ نه‌یاره‌كانیان ،خۆی پێوه سه‌رقاڵ نه‌كات به (متخاذل) ناوی ده‌هێنن .هه‌روه‌ها پێیانوای ه ئه‌و سه‌له‌فییه‌شی كه ل ه خۆیان ه و كه‌مێك به‌دڵی ئه‌وان كار ناكات زیانی زۆر زیاتره له حیزبیی و ئیخوانیه‌كان ،چونكه حیزبیه‌كان ئاشكران و خه‌ڵك ده‌یانناسێت ،به‌اڵم ئه‌مه‌یان خۆی له به‌رگی سه‌له‌فیه‌تدا شاردۆته‌وه .هیچ جۆره ڕاجیاییه‌ك قه‌بوڵ ناكه‌ن له به‌رامبه‌ره‌كه‌یان ،هه‌رچه‌نده وهك ئه‌مان سه‌له‌فی بێت ،به‌اڵم كه‌مێك الیدا بێت و
بۆچوونی جیاوازی ده‌رباره‌ی ب ه موبته‌دیع زانینی كه‌سێك یان كه‌مێك جیاوازی ل ه فروعدا هه‌بێت، ئه‌وا ده‌ستبه‌جێ ناتۆرێكی لێ ده‌نێن و له بازنه‌ی سه‌له‌فیه‌ت ده‌ری ده‌كه‌ن .هه‌روه‌ها یه‌كێكی دیكه‌ل ه سیماكانیان ئه‌وه‌یه له زانستی جه‌رح و ته‌عدیلدا ته‌نها باوه‌ڕیان ب ه جه‌رح هه‌یه و به‌هیچ جۆرێك باوه‌ڕیان به‌باسكردنی چاكه‌ی كه‌سێكی غه‌یره خۆیان نيیه ،ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی ڕه‌فتاری زانایانی پێشین ه كه‌له جه‌رح و ته‌عدیلدا كاریان به‌هه‌ردوو به‌شی زانسته‌كه‌كردوه و ویستبێتیان باس له‌الدانی كه‌سێك بكه‌ن ل ه حه‌ق ،پێشا هه‌ڵیان سه‌نگاندوه، چاكه‌كه‌یان باسكردو ه ئه‌وجا برینداریان كردوه، هه‌روه‌ها یه‌كێكی دیكه له سیماكان به‌كارهێنانی ناتۆری ناشرین و جوێندانه له‌كاتی باسكردنی نه‌یاره‌كانیان وهك ئه‌وه‌ی به‌چه‌ند بانگخواز زانایه‌كی نه‌یاری خۆیان ده‌ڵێن سه‌گی وه‌ڕیو یان كه‌ر )14(.پێیان وایه تاك ه نوێنه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی ئیسالم و تاكه گروپی ڕاستی سه‌له‌فی خۆیانن، هه‌موو گروپه‌كانی دیكه ب ه سه‌رلێشێوا و ده‌زانن. ( )15زێده‌ڕۆیكردنی زۆر له‌ته‌بدیع و ته‌جریحی ئه‌و زانایانه‌ی كه‌بۆچوونیان پێچه‌وانه‌ی مه‌دخه‌لیه‌ته‌و ب ه هه‌موو جۆرێك دژایه‌تییان ده‌كه‌ن .به‌نه‌یارێكی توند و زۆر دیاری ئیخوان موسلمین ده‌ناسرێن، چونكه هه‌موو به‌رهه‌ڵستی و ئۆپۆزسیۆنیه‌ك به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵت به ناڕه‌وا ده‌بینێت و گروپی ئیخوان موسلیمینیش ئه‌م ئاكاره‌ی تێدایه، ناكۆكیه‌كی گه‌وره‌ل ه نێوانیاندا هه‌یه‌و دوو ڕه‌وتی زۆر دژ به‌یه‌كن .سه‌له‌فیه‌تی مه‌دخه‌لی هه‌وڵده‌دات به‌دوو پاساو به‌رگی ناڕه‌وایه‌تی و بێزراوی به‌به‌ر ئیخواندا بكات: یه‌كه‌م :سه‌له‌فیه‌تی مه‌دخه‌لی ده‌یه‌وێت هه‌موو ئه‌و بارودۆخ ه ناخۆش و ناهه‌مواره‌ی ئه‌مڕۆ به‌سه‌ر موسڵماناندا دێت له تێكڕای واڵتانی ئیسالمی
137
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تاوانه‌كه‌ی بخاته ئه‌ستۆی ئیخوانه‌كان و بیانكاته به‌رپرسیاری یه‌كه‌م لهم ڕوودانه ،ئه‌م بارودۆخه دژواره‌ی واڵتانی موسڵمان ب ه لێكه‌وته‌ی سیاسه‌تی چه‌وت و خه‌بات و شۆڕشی بێ پێشه‌واو بێ پیالنی شه‌رعی و ڕه‌مه‌كیی ئیخوان ده‌بینێت و باسی لێو ه ده‌كات. دووه‌م :له ڕوانگه‌ی سه‌له‌فیه‌تی مه‌دخه‌لییه‌وه حیزبایه‌تیكردن‌كارێكی داهێنراو و دوور له‌ڕێبازی پێشینه‌چاكه‌كانه)16(.
****
سەرچاوە و پەراوێز:
ژمارە ( )6ئابى 2016
138
-1بڕوانه :الوجیز فی عقیدة السلف الصالح (أهل السنة والجماعة) ،عبد الله بن عبد الحمید األثری ،وزارة الشؤون اإلسالمیة واألوقاف والدعوة واإلرشاد -السعودیە ،ط1422 ،1هـ ،ال .32 -2بڕوانه - :تأریخ الخلفا‌ء ،جالل الدین عبدالرحمن السیوطی ،دار القلم ،ط1986 ،1م، ال .312التعریف بكتاب محنة اإلمام أحمد بن حنبل، محمد نغش ،الجامعة اإلسالمیة بالمدینة المنورة، السنة الثانیة عشرة ،العدد السابع واألربعون، والثامن واألربعون1980،ز ،ال .382 -3بۆ بینی ئه‌و به‌سه‌رهاتانه‌ی له‌باره‌ی میحنه‌تی خه‌لقی قورئانه‌وه هاتوون بڕوانه :سیر أعالم النبالء ،الذهبي ،تح :مجموعة من المحققین بإشراف الشیخ شعیب األرناؤوط ،مؤسسة الرسالة، ط.)610 /10 ،28 /6 ،159 /9 ،223 /10( ،1985 ،2 -4تاریخ حوداث الزمان وأنبائ ه ووفیات األكابر واألعیان من أبنائه ،الجزری ،بیروت،2006 ، ( .)106/2 -5بۆ تێگه‌شتن له بیروباوه‌ڕی و چۆنیه‌تی
ڕوانینی بن ته‌یمیه له‌قوتابخانه‌و گرۆ ئیسالمییه‌كان، بڕوانه :مجموع الفتاوی البن تیمیة. -6خواطر حول الوهابی ،محمد بن أحمد بن إسماعیل المقدم ،دار التوحید للتراث ،اإلسكندریة، ط 1429 ،1هـ 2008 -م ،ال .46 -7بڕوانه :حیاة الشیخ محمد بن عبد الوهاب وحقیقة دعوته ،سلیمان بن عبد الرحمن الحقیل، ط1999 ،1ز ،ال .65 -60 -8هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو. بڕوانه :التمهید لشرح كتاب التوحید، -9 صالح بن عبد العزیز آل شیخ ،دار اإلمام البخاری، الدولە -قطر ،ط1432 ،1هـ ،ال .16 -15 -10البدعة ضوابطها وأثرها السی‌ء فی األمة، علی بن محمد بن ناصر الفقیهی ،الجامعة االسالمیة، ط1414 ،2هـ ،ال .13 -11المعلوم من واجب العالقة بین الحاكم والمحكوم ،عبدالعزیز عبدالله بن باز ،دار السلفیة، ط1422 ،1هــ ،ال .22 -12المدخلیةhttp://www.almoumnoon. ، / com -13الجامیة والمداخلة ،نشأتهم – أسماۆهم – مشایخهم ،عبدالسالم راغبhttp://islamion. ، com -14بۆ بینینی چه‌ند نموونه‌یه‌ك لهم باره‌یه‌و ه بگه‌ڕێره‌وه بۆ كتێبی إعالم األجیال ،بكالم اإلمام الوادعی ،فی الفرق والكتب والرجال ،دار اآلپار، الیمن -صنعاء ،ط2008 ،1ز ،ال .355 -15احذر من السلفیة المدخلیة ،مصطفی شرف http://mustafasharaf.blogspot. الدین، /com -16المدخلیة ..تیار دینی ینصب نفسه ممثال حقیقیا للسلفیة ،صالح الدین حسنhttp://www. . ، islamyun.net
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
یورگن تۆدنهوفه‌ر وه‌رگێرانی سه‌روه‌ر عومه‌ر
«ئه‌بوبه‌كر ئه‌لبه‌غدادی»
ژمارە ( )6ئابى 2016
نام ه كراوه‌كه‌ی «تۆدنهوفه‌ر» بۆ
139
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
140
یورگن تۆدنهۆفه‌ر ،پارێزه‌ر ،ئه‌ندام پارله‌مان و ئه‌ندامی حیزبی یه‌كێتیی مه‌سیحی ئه‌ڵمانی و نووسه‌ر و ڕۆژنامه‌نووسه .تۆدنهوفه‌ر سه‌ردانی زۆرى بۆ ناوچ ه قه‌یراناوییه‌كانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین كردووه ,جگ ه له فیلم و ڕاپۆرت ه ڕۆژنامه‌وانییه‌كانی ,چه‌ندین كتێبیشی له‌سه‌ر بارودۆخی پڕ ئاریشه‌ی ئه‌م ناوچان ه نووسیوه .یه‌كێك له‌و كتێبانه‌ی به ناو نیشانی «بۆچی مرۆڤ ده‌كوژیت، زه‌ید؟» باس له به‌ره‌نگاریی نیشتمانيی ل ه عێراق ده‌كات دژی ئه‌میركا و هێزه داگیركه‌ره‌كان .نووسه‌ر ن ه ته‌نها ل ه نێوان خه‌ڵكان و خوێنه‌ره هۆشیاره‌كانیدا ل ه جیهانی ڕۆژئاوا ،به ڕۆژنامه‌نووسێكی حه‌قبێژ و به ویژدان ناسراوه؛ بهڵكو ل ه دنیای ئیسالمیشدا وێنه‌یه‌كی په‌سه‌ندى هه‌یه؛ چونك ه ڕاپۆرته‌كانی ئه‌و تا ب ه ئه‌مڕۆ دادپه‌روه‌رانه و به‌تاڵ ل ه كینه‌ی تاكه‌كه‌سی و كۆڵۆنیستانه بوون .ل ه به‌رانبه‌ردا ،تۆدنهوفه‌ر له الیه‌ن ڕاگه‌یاندنه سه‌رمایه‌داره‌كانی ڕۆژئاواوه چه‌ندین جار ب ه كۆمه‌ڵێك ناوه و ناتۆره‌ی قه‌به‌ی وهك ناپاك ،یان ناپاك ب ه شارستانییه‌تی ڕۆژئاوا ،ئه‌ندامێكی ترسناك ،هاوڕێی دیكتاتۆره‌كان ،هاوڕێی به‌غدادی و ..تاد .پێشوازی شایسته‌ی لێكراوه! به‌اڵم ئه‌م ڕۆژنامه‌نووسه بوێره بێ گرنگیدان به‌م ناهه‌قیان ه هه‌روا درێژ ه به كاری خۆی ده‌دات. ئه‌و تا هه‌نووكه بۆ زۆربه‌ی ناوچه پڕ هه‌واڵ و قه‌یراناوییه‌كان سه‌فه‌ری كردووه .ئه‌و له واڵته‌كانی لیبیا ،ئه‌فغانستان ،لوبنان ،عێراق ،سوریا ،یه‌مه‌ن و چه‌ند شوێنێكی تر له‌گه‌ڵ ناودارانێكی زۆری گۆڕه‌پانی سیاسه‌ت چاوپێكه‌وتنی ئه‌نجام داوه و ب ه دوورودرێژی باسی لهم دیدارانه كردووه. ئه‌مه‌ی لێرەدا دێت ،ده‌قی نامه‌یه‌كه له كتێبی «ده ڕۆژ له‌گه‌ڵ داعش ،له نێو ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا» باڵوكراوه‌ته‌وه. نووسه‌ر له به‌هاری ساڵی 2014و له ته‌مه‌نی 74ساڵیدا، له‌گه‌ڵ كوڕه‌كه‌ی و كه‌سێكی تر گه‌شتێكی ده ڕۆژه بۆ نێو داعش ئه‌نجام ده‌ده‌ن .پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی له گه‌شته‌كه‌ی ئه‌م كتێبه باڵوده‌كاته‌وه و له كۆتایی كتێبه‌كه‌یشدا ئه‌م نامه‌یه‌ی الی خواره‌وه بۆ ئه‌بوبه‌كر ئه‌لبه‌غدادی ده‌نووسێت.
نامه‌یه‌كی سه‌ر ئاوه‌اڵ بۆ خه‌لیفه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیی و چه‌كداره بیانییه‌كانیی نامه‌یه‌كی لهم جۆر ه تا چه‌ندێك ده‌بێت به وێڵ و خۆپارێزان ه بێت و ڕه‌چاوی مه‌ودای نێوانمان بكات؟ «مه‌هاتما گاندی» ساڵی ،1939مانگێك به‌ر ل ه ده‌ستپێكی جه‌نگ ،نامه‌یه‌كی له الیه‌ن مرۆڤایه‌تییه‌و ه بۆ ئه‌دۆڵف هیتله‌ر نووسی .نامه‌ك ه به هاوڕێی ئازیزم ده‌ستی پێكرد و ب ه هاوڕێی دڵسۆزت م.ك .گاندی كۆتایی هات .من ناتوانم هێنده دلۆڤان بم ،به‌اڵم ناخوازم ڕه‌چاوی وێڵیش نه‌كه‌م .كه‌واتا ئاوا بۆت ده‌نووسم:
جه‌نابی خه‌لیفه ئیبراهیم عه‌وواد، ئه‌بوبه‌كر ئه‌لبه‌غدادی!
به‌ر له هه‌رشتێك له‌به‌ر كاركردن به نامه‌كه‌تان به درێژایی مانه‌وه‌ی ئێم ه له ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا سوپاستان ده‌كه‌م .باشتره ل ه جیاتی سه‌ربڕینی ڕۆژنامه‌نووسی دیسان ڕۆژنامه‌نووسان، سه‌ربه‌خۆی زیاتر بانگهێشت بكه‌ن. ب ه پێی توێژینه‌وه‌كانی سێ زانكۆی ئه‌مریكی و زانكۆیه‌كی عێراقی له جه‌نگی دژی مافه‌كانی مرۆڤی جۆرج ده‌بڵیو بووشدا له عێراق ،النیكه‌م نیو میلیۆن مرۆڤی بێتاوان كوژراون .من ده‌توانم له ناڕه‌زایه‌تی عه‌ره‌به‌كان به‌رانبه‌ر ده‌ستێوه‌ردانی سه‌ربازیی ڕۆژئاوا ك ه چه‌ند سه‌ده درێژه‌ی كێشاوه تێبگه‌م .من له هه‌مبه‌ر نادادگه‌ریی ڕۆژئاوا چاوم دانه‌خستووه. ئێو ه له‌شكركێشیتان كردووه‌ت ه سه‌ر سوریا و عێراق و ل ه هێندێك بواردا ،هێنده سه‌ركه‌وتوو بوون كه كه‌س ته‌نانه‌ت ب ه خه‌یاڵیشیدا نه‌هاتووه. له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌دا تۆش ئه‌و ه ده‌بینیت ك ه به‌خت و چانس له جه‌نگدا پایه‌دار نییه .هه‌ڵبه‌ته ئه‌و شێوازانه‌ی ك ه ڕێكخراوه‌كانی ئێوه ل ه جه‌نگه‌كاندا به‌كاریده‌هێنن به‌راورد ب ه حوكمه‌كانی قورئان، نائیسالمی و كاره‌ساتبارن .ئه‌م كارانه زیان ب ه
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ته‌واوی موسڵمانانی جیهان ده‌گه‌یه‌نن و به‌ر ل ه ههر شتێك له‌و ئیسالمه ده‌دات كه ئێوه بانگه‌شه‌ی ئه‌و ه ده‌كه‌ن له پێناویدا خه‌بات ده‌كه‌ن. ده‌ستدرێژی چه‌ند په‌یوه‌ندی ب ه عیشقه‌و ه هه‌یه، تیرۆریش هێنده په‌یوه‌ندی به ئیسالمهوه هه‌یه .ههر له‌به‌ر ئه‌مه ئێو ه و چه‌كداره‌كانتان «جه‌نگاوه‌رانی خودا» نین .هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌گه‌ر به ڕاستی شتێكی وا بوونی هه‌بێت .له‌وانه‌شه ئێوه هه‌رگیز نه‌تانه‌وێت جه‌نگاوه‌ری خودا بن .ئه‌م زاراوه‌یه په‌یوه‌ست ه ب ه سه‌رده‌می جه‌نگه‌كانی خاچپه‌رستییه‌و ه و زاراوه‌یه‌كی مه‌سیحییه .من چه‌ندین جار قورئانم خوێندووه‌ته‌و ه ێ وه‌رگرتووه .له‌و گیانی و زۆر به‌هره‌م ل زه‌بروزه‌نگه‌ی ئێو ه و چه‌كداره‌كانتان ئاگایانه بره‌وی ێ ده‌ده‌ن ،شتێكم تێدا نه‌دۆزییه‌وه .مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی پ بتانه‌وێت جه‌نگه په‌المارده‌ره‌كانی ده‌سه‌اڵتدارانی مه‌كك ه ل ه دژی محه‌مه‌د (د.خ) له ساڵه‌كانی 623تا 630دووباره بكه‌نه‌وه .ئه‌مه‌ش ڕێك ئه‌و كاره‌ی ه كه دوژمنانی ئیسالم ئه‌نجامی ده‌ده‌ن و ئاره‌زووی بینینی ده‌كه‌ن. سه‌ره‌ڕای ئه‌و ه له ئه‌فسانه‌كان و به‌ش ه (ته‌ورات)دا، دێرین په‌یمانی مێژووییه‌كانی جه‌نگی زۆر خوێناویتر به‌راورد ب ه قورئان باس كراوه .ههر له‌به‌ر ئه‌مه‌یه كه توێژه‌ری یه‌هوودی «ستیڤن پینكه‌ر» Steven Pinkerكه له‌باره‌ی گۆڕانكارییه‌كانه‌وه لێكۆڵینه‌و ه ده‌كات ،ته‌ورات ب ه «ستایشنامه‌یه‌كی دوورودرێژی توندوتیژی» ناو ده‌بات .له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مه‌شدا ل ه ته‌وراتدا ئه‌م سه‌ربڕینانه ته‌نها له باسی مرۆڤ ه نه‌فامه‌كاندا هاتووه. په‌یمانی دێرین كتێبی دادپه‌روه‌ری و مرۆڤدۆستییه، وهك قورئان. هزری بنه‌ڕه‌تی ئیسالم و ئه‌ندێشه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی، واتا بانگه‌وازه شۆڕشگێڕییه‌كه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا بۆ دادپه‌روه‌ری ،به‌رابه‌ری و خۆشه‌ویستی ،به‌دبه‌ختان ه وا دێت ه به‌رچاو كه ئێو ه بێگانه‌بن پێی .ئێو ه ئه‌م په‌یام ه ناوه‌ندییه‌ی قورئان وهك هێڵێكی سوور ده‌به‌زێنن.
هیچ وشه‌یه‌ك بۆ وه‌سفی خودا ل ه قورئاندا ب ه ئه‌ندازه‌ی واژه‌ی «به‌خشنده‌یی» نه‌هاتووه113 . سوره‌تی قورئان به‌م ڕسته‌یه ده‌ست پێده‌كه‌ن« :ب ه ناوی خودای به‌خشنده‌ی دلۆڤان ».شه‌ڕخوازیی ئێوه هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی ب ه به‌خشنده‌ییه‌وه نییه. ئێوه بۆ فراوانكردنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیی به شێوازی هێزه ده‌سه‌اڵتپه‌رست ه نامه‌سیحییه‌كان له سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا و هۆزه‌كانی چه‌نگیز خان و پۆل پۆت له‌شكركێشی ده‌كه‌ن .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش ئێوه ته‌واو به شێوه‌یه‌كی دیاریكراو نه‌خشه‌ی گه‌وره‌ترین پاكتاوی ئایینی مێژووتان له سه‌ردایه ،كوشتنی سه‌د ملیۆن كافر و ههڵگهڕاوه .به‌رده‌وام له خۆم ده‌پرسم له كوێی ئیسالمدا شتی وا هاتووه. -1له ئیسالمدا هیچ زۆره‌ملێیه‌ك له دیندا نییه( .سوره البقره ،)256 ،به‌اڵم ئێوه بێبه‌زه‌ییان ه مرۆڤه‌كان ده‌كوژن؛ ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه شیعه، عه‌له‌وی ،ئیزدی یان سوننه‌ی دیموكراسیخوازن. ته‌نها مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی خۆبه‌خشان ه باوه‌ڕ به ئایدۆلۆژیا بێبه‌زه‌ییه‌كه‌ی ئێو ه بهێنن ،ئه‌ویش به‌رله‌وه‌ی ئێو ه به سه‌ریاندا سه‌ركه‌ون .لێبووردنی ئایینی چه‌ندین سه‌ده یه‌كێك ل ه خه‌سڵه‌ت ه باشه‌كانی فه‌رمانڕه‌وایانی ئیسالمی بووه .جه‌نابی خه‌لیفه لێبووردنی ئێوه ل ه كوێدایه؟ -2ل ه ئیسالمدا ب ه ڕوونی جه‌نگی په‌المارده‌ران ه حه‌رام كراوه .بۆ نموون ه (سورەتی الحج،)39 ، په‌یامبه‌ر هه‌رگیز جه‌نگی په‌المارده‌رانه‌ی نه‌كردووه. ئه‌و هه‌میشه له الیه‌ن خه‌ڵكی مه‌ككه‌وه كه په‌یڕه‌وانی ئایینی تر بوون و له ڕووی سه‌ربازییه‌وه له‌و به‌هێزتر بوون هێرشی ده‌كرایه سه‌ر ،به‌اڵم تۆ جه‌نابی خه‌لیفه، به‌رده‌وام هێرش ده‌كه‌یت ه سه‌ر ته‌واوی ناوچه‌كان، شاره‌كان و ئه‌و گوندانه‌ی كاریان به‌سه‌ر ئێوه‌و ه نه‌بووه. -3له ئیسالمدا كوشتنی خه‌ڵكانی سڤیل ،ژنان، مندااڵن و كه‌سانی به‌سااڵچوو حه‌رامه ،ل ه زۆر شوێنی قورئاندا به ڕاشكاوی ئاماژه به‌م بابه‌ت ه
141
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
142
كراوه ،به‌اڵم په‌یڕه‌وانی ئێوه به شێوه‌یه‌كی قێزه‌ون مرۆڤه بێتاوانه‌كان ده‌كوژن .به‌ڵێ ،ئێو ه ده‌ستدرێژی ده‌كه‌ن ه سه‌ر ژنان .ئه‌م كار ه قێزه‌ون ه ب ه توندی ل ه قورئاندا مه‌حكوم كراوه( .سوره‌تی النور )33ئایا ئه‌م كاران ه ئیسالمین؟ -4له ئیسالمدا وێرانكردنی شوێنه ئایینییه‌كان حه‌رامه( .سور ه الحج ،االیة ،)40به‌اڵم ئێو ه كڵێساكان ،كه‌نیسه‌كان ،مزگه‌وتی شیعه‌كان و ێ ته‌نانه‌ت سوننه‌كانیش ده‌ڕووخێنن و بێڕێزییان پ ده‌كه‌ن .ئه‌م كاره به ته‌واوه‌تی پێچه‌وانه‌ی ئیسالمه. پێڕستی ئه‌و كاره خراپانه‌ی ئێو ه ب ه شێوه‌یه‌كی ئاشكرا پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی له قورئاندا هاتوو ه ئه‌نجامتان داون زۆر دوورودرێژتره له‌مانه و سه‌ر له ئاسمان ده‌سوێت .له ڕاستیدا یه‌ك به یه‌كی ئه‌و كارانه‌ی ئێوه ئه‌نجامی ده‌ده‌ن پێچه‌وانه‌ی ئیسالمن و به‌رنامه‌یه‌كن بۆ دژایه‌تی ئیسالم. من مه‌سیحیم .له دینی مندا تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی كه‌سێك كه دژی مه‌سیحییه‌ته له ئینجیلی یوحه‌ننادا هاتووه ,ب ه كار و كرده‌وه‌كانی ئێو ه به‌م ئه‌نجام ه ده‌گه‌م كه ئه‌م كه‌سێتییه له بوونی تۆیشدا هه‌یه. ته‌نانه‌ت عه‌قڵ ه گه‌وره‌كانی دنیای ئیسالمیش پێشبینی ئه‌وه‌یان نه‌كردبوو ك ه ده‌كرێت ئه‌م كه‌سایه‌تیی ه دژ ه ئیسالمه ناوی «خه‌لیفه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالميی» بێت. به بیریشیاندا نه‌هاتووه كه‌سێك بتوانێت مێژووی ئیسالم و دینی ئیسالم تا ئه‌م ئه‌ندازه‌ی ه ب ه گاڵت ه وه‌ربگرێت .له ڕاستیدا ده‌بێت ناوی ئه‌و ناوچانه‌ی ل ه ژێر ده‌ستی ئێوه‌دان بۆ «ده‌وڵه‌تی دژی ئیسالميی» بگۆڕن .ئه‌وه‌ی ئێو ه ده‌یڵێن و ئه‌نجامی ده‌ده‌ن، نه‌ك ته‌نها دژی ئیسالمه ،بهڵكو دژی كرده‌وه‌كانی په‌یامبه‌ریشه .محه‌ممه‌د (د.خ) به‌خشنده بوو ،به‌اڵم ئێوه بێبه‌زه‌یین .محەممه‌د شۆڕشگێڕێكی پێشڕه‌و بوو .ئێوه دواكه‌وتوو و كۆنه‌په‌رستن .بانگه‌شه‌ی تۆ بۆ ئه‌وه‌ی په‌یامبه‌ر محه‌ممه‌د ،كه گه‌وره‌ترین ڕیفۆرمیستی مێژوو بووه 1400 ،ساڵ پاش مه‌رگی هێشتا بیه‌وێت ب ه پێی دابونه‌ریتی سه‌رده‌می خۆی
كارەكانی داعش زیان ب ه ته‌واوی موسڵمانانی جیهان ده‌گه‌یه‌نن به‌ر ل ه ههر شتێك ئەو ئیسالم ه ك ه ئێوه بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن. بژی ،ئه‌مه مه‌حاڵه .شۆڕشگێڕه مه‌زنه‌كان ههر ب ه سه‌ركه‌وتنه‌كانیان واز ناهێنن. ئه‌بوبه‌كر ئه‌لبه‌غدادی ،تۆ حه‌ز ده‌كه‌یت وهك فه‌رمانده‌یه‌ك سه‌رنجی دنیا ڕابكێشیت .تۆ چاكساز و پیاوی «خودای به‌خشنده‌ی دلۆڤان» نیت .زۆرێك ل ه ڕێكخراوه تیرۆریستییه‌كانی به‌ر له داعش ،پێچه‌وانه‌ی ئیسالم كاریان كرد و خراپ كه‌ڵكیان ل ه ئیسالم وه‌رگرت بۆ داپۆشینی كرده‌وه دژه ئیسالمییه‌كانی خۆیان .هه‌روه‌ها هێندێك له فه‌رمانڕه‌ویان و زانایانی ئایینی فریودراو ،ئه‌م دینه مه‌زنه‌یان شێوان .ل ه مێژووی مه‌سیحییه‌تدا بواری هاوشێوه‌ی ئه‌م ه هه‌بووه .زۆرێك له كرده‌و ه شه‌یتانییه‌كان به ناوی مه‌سیحییه‌ته‌و ه ئه‌نجام دراون .ئێوه‌یش ،جه‌نابی ئه‌لبه‌غدادی له ڕاستیدا نه‌ك ئیسالم به‌ڵكوو دینی تاكه‌كه‌سی و شه‌ریعه‌تی خۆتان باڵوده‌كه‌نه‌وه. په‌یڕه‌وانی ئێو ه ئاماژ ه به‌م بابه‌ته ده‌كه‌ن كه جۆرج ده‌بڵیو بووش زۆر زیاتر ل ه ئێو ه مرۆڤی كوشتووه، ئه‌ویش له جه‌نگێكی دژی مافه‌كانی مرۆڤدا .ل ه ئێستادا ئه‌م بابه‌ته سه‌باره‌ت ب ه تۆش ڕاست ده‌رده‌چێت، ب ه تایبه‌تی ئه‌گه‌ر به‌م زووان ه پێشڕه‌وییه‌كانتان نه‌وه‌ستێنن .من چه‌ندین جار داوام كردووه ئه‌وانه‌ی بوونه‌ت ه هۆی جه‌نگی عێراق ده‌بێت ڕووبه‌ڕووی دادگای نێوده‌وڵه‌تی بكرێنه‌وه .له‌وانه‌یش جۆرج بووش و تۆنی بلێر. به‌اڵم تۆ له‌گه‌ڵ بووش و بلێر له چوار خاڵدا
خا ل
ژمارە ( )6ئابى 2016
جیاوازیت هه‌یه: -1سه‌ركۆماری پێشووی ئه‌مریكا ئه‌گه‌رچی خراپترین تاوانی جه‌نگی ئه‌نجام دا ،به‌اڵم النیكه‌م شانازی به‌و ئه‌شكه‌نج ه و كار ه نائه‌خالقییانه‌ی ل ه ئه‌بوغرێب ،گوانتانامۆ یان به‌گرام ئه‌نجامیداننه‌كرد و خۆی پێیانه‌وه بانه‌دا ،هه‌روه‌ها به تاوان و ده‌ستدرێژیی ه شه‌رمهێنه‌ره‌كانی سه‌ربازه‌كانی .ئه‌م كاره شه‌رمهێنه‌رانه‌ی نه‌كرده ته‌وه‌ری به‌رنامه‌كانی، هه‌روه‌ها ته‌وه‌ری مه‌سیحییه‌ت .ته‌نها یه‌ك جار نه‌بێت كه تێكه‌وت و گوتارێكی له‌ڕێالده‌رانه‌ی لهم باره‌یه‌وه دا ،ئه‌ویش له سه‌ره‌تای جه‌نگه‌كه‌دا .وهك ێ بخات شتێك ده‌یویست جه‌نگێكی خاچپه‌رستی به‌ڕ و هێندێك جار خۆیشی وهك عیسای مه‌سیح وێنا بكات. -2ئه‌و هه‌رگیز وهك ئێو ه به ئاگایی ،ب ه مه‌به‌ست ،پالن بۆ داڕێژراو و به فه‌رمی خه‌ڵكی سڤیلی بێتاوان ،ڕۆژنامه‌نووسان ،كارمه‌ندانی ڕێكخراوه خێرخوازییه‌كان و كه‌سانی تری نه‌كوشت. -3ئه‌و هه‌رگیز وهك ئێوه به‌رنامه‌یه‌كی بۆ پاكتاوی ئایینی نه‌بوو و هه‌وڵی نه‌ده‌دا ته‌واوی ئایین ه نائیبراهیمییه‌كان له‌نێو به‌رێت .ئه‌و پاكتاوه‌ی ده‌بێت ه هۆی كوشتنی ملیۆنان مرۆڤ .ئێو ه گه‌وره‌ترین كوشتاری به‌كۆمه‌ڵی ته‌واوی سه‌رده‌مه‌كانتان ل ه سه‌ردای ه كه ته‌واوی ئه‌و كوشتارانه‌ی تا هه‌نووك ه ل ه مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ڕوویانداو ه ده‌خاته ژێر سایه‌ی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئێوه بره‌وتان به كۆیالیه‌تی دایه‌وه كه مرۆڤایه‌تی له خه‌باتێكی تاقه‌تپڕووكێندا به‌سه‌ریدا زاڵ بوو بوو.
خۆیه‌وه .بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ه ئێوه خراپ كه‌ڵك له ناوی ئیسالم وه‌رده‌گرن .ئه‌مه‌یه كوفر. -4ئێوه هاوكات ،دووباره ب ه شێوه‌یه‌كی فه‌رمی بره‌وتان ب ه كۆیالیه‌تی دایه‌وه كه مرۆڤایه‌تی ل ه خه‌باتێكی تاقه‌تپڕووكێندا به‌سه‌ریدا زاڵ بوو بوو .ئه‌م بابه‌ت ه ڕۆژگارێك ل ه ته‌واوی كولتووره‌كاندا هه‌بوو، به‌اڵم ماوه‌یه‌كی زۆر ه ئه‌م شێوازه‌ی كردنی مرۆڤ به كااڵ ،كردنی مرۆڤ ب ه بوونه‌وه‌رێك له نێوان مرۆڤ و ئاژه‌ڵدا ،له الی هه‌مووان ب ه شه‌رمه‌زارییه‌و ه هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه .یه‌هوودییه‌كان ،مه‌سیحییه‌كان و موسڵمانان .گه‌رچی ب ه شێوه‌یه‌كی نهێنی كه‌سانێكی زۆر هه‌ن ب ه شێوازێكی تاوانكاران ه هێشتا وهك كۆیل ه و به‌نده ڕه‌فتار له‌گه‌ڵ مرۆڤه‌كان ده‌كه‌ن .محه‌ممه‌د (د.خ) به پێچه‌وانه‌ی ئێوه‌وه هه‌میش ه به شوێن ئه‌و ڕێگه‌یانه‌و ه بوو ك ه به‌نده‌كان بكاته هاوواڵتی خاوه‌ن ماف .به‌م شێوه‌ی ه بوو ك ه بیالل بووه یه‌كه‌م بانگبێژی ئیسالم. ئێو ه ب ه به‌رچاوی دنیاو ه مرۆڤه‌كان سه‌رده‌بڕن تا واڵته‌كان بۆ كرده‌وه‌ی سه‌ربازی تۆڵه‌خوازان ه بوروژێنن .كارێك ك ه به هۆیه‌وه دیسان ئه‌و ه موسڵمانانن ك ه زیاتر ل ه جاران ده‌كوژرێن .ئێو ه شه‌ڕخوازن .وهك «بن الدن» چۆن به هێرشه‌كانی 11ی سێپته‌مبه‌ر ،ئه‌مریكای خسته داوی جه‌نگی ئه‌فغانستانه‌وه .ئایا ئه‌م كار ه ئیسالمییه .من ڕۆژنامه‌نووسی ئه‌مریكی «جه‌یمز فولی»م ل ه ڕۆژه‌كانی ڕاپه‌ڕین له بنغازی ب ه تایبه‌تی ده‌ناسی. ئه‌و هاوكارێكی خۆشه‌ویست و بێده‌نگ بوو .چەند ڕۆژ دوای ئه‌وه‌ی من و هاوڕێكانم له كه‌مینێكی سه‌ربازیی قه‌زافیدا گیراین ،ئه‌ویش له الیه‌ن هه‌مان ئه‌و كه‌سانه‌و ه ده‌ستگیركرا ،به‌اڵم ئه‌وان به‌و هه‌موو توندوتیژییه‌یانه‌و ه باشتر ل ه چه‌كدار ه توندڕه‌وه‌كانی ئێوه ڕه‌فتاریان له‌گه‌ڵ كرد. من له‌گه‌ڵ هێندێك له چه‌كدار ه بیانییه‌كانی ئێو ه ئاشنا بووم .چه‌ندین سه‌عات به دوورودرێژی قسه‌م له‌گه‌ڵ كردن .لهم نام ه كراوه‌یه‌دا ڕوو ده‌كه‌م ه
143
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )6ئابى 2016
144
ئه‌وانیش.داوا له ته‌واوی جیهادگه‌رانی بیانی ده‌كه‌م ده‌وڵه‌تی ئیسالمیی جێبهێڵن و بۆ نیشتیمانی خۆیان بگه‌ڕێنه‌وه و خۆیان به كاربه‌ده‌ستان بناسێنن. دادپه‌روه‌ران ه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت و به‌رنامه‌ی به سوود بۆ دووباره جێگیربوونه‌وه‌یان ئاماد ه ده‌كرێت. ب ه ده‌نگی به‌رز به‌م چه‌كدار ه بیانییان ه ده‌ڵێم :من قسه‌ی هێندێك له ئێو ه قه‌بووڵ ده‌كه‌م كه ب ه هۆی نائاگایی ،ساده‌یی الوێتی ،بیروباوه‌ڕ ،ئامانجگه‌رایی و هێندێك جار ته‌نانه‌ت له‌به‌ر توڕه‌یی له‌و بارودۆخه‌ی تێیدا ژیاون په‌یوه‌ندیتان به داعشه‌وه كردووه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر به چاوی كراوه‌وه له دنیا بڕوانن ،ده‌زانن ك ه ههر گه‌نجێكی 20ساڵه ناتوانێت به كالشنیكۆفێك یان ب ه چه‌قۆیه‌كی قه‌سابی ،بێبه‌زه‌ییان ه فه‌رمان به‌سه‌ر ئه‌وانی تردا بكات. كوشتاری ئامانجداری مرۆڤه بێتاوانه‌كان و جینۆسایدی ئایینی هه‌رگیز شایانی به‌خشش نین. ئێوه مافی ئه‌وه‌تان نییه زیان ب ه حورمه‌تی دینی مه‌زنی ئیسالم بگه‌یه‌نن ،هه‌روه‌ها پاكتاو و له‌نێوبردنی ئایینه‌كانی تر .هیچ كه‌س هێنده‌ی دوژمنانی ئیسالم ل ه جیهاندا به‌م تاوانان ه خۆشحاڵ نابێت .ئایا ئسالم ب ه ئه‌ندازه‌ی پێویست دوژمنی نییه .ڕه‌نگ ه بتوانین بڵێین كه ته‌نانه‌ت (خه‌الفه‌تی ئیسالمیی /خه‌الفه‌تی دژی ئیسالمیی ) IS/AISداهێنراوی دوژمنانی ئیسالم خۆیانه. كه‌سێك كه ب ه ڕاستی عاشقی ئیسالمه ،ناتوانێت له‌مه زیاتر لهم گه‌مه‌ی كوشتاری به كۆمه‌ڵه‌دا به‌شدار بێت ،ئه‌بوبه‌كر ئه‌لبه‌غدادی خراپ كه‌ڵكی ل ه ئامانجگه‌رایی ئێو ه وه‌رگرتووه ،ئه‌گه‌ر ئێوه موسڵمانی ێ بهێنن و ڕاسته‌قینه‌ن ،ده‌بێت ئه‌م مۆته‌كه‌یه كۆتایی پ ڕووبه‌ڕووی ئه‌و سووكایه‌تیی ه ببنه‌وه كه (ده‌وڵه‌تی ئیسالمیی/ده‌وڵه‌تی دژی ئیسالمیی) به مرۆڤه‌كانی ده‌كات ،ئه‌گه‌ر به خستنه مه‌ترسی گیانیشتان بووه. ئه‌و ساته‌ی ه كه ئێوه پاڵه‌وانانی ڕاسته‌قینه‌ی ئیسالمن. ڕاگرتنی هه‌ڵه زیاتر ل ه درێژه‌دان به هه‌ڵ ه و به‌رده‌وام
بوون ل ه سه‌ری پێویستی به بوێرییه .ئێو ه نه‌ك ههر بۆ دنیای ڕۆژئاوا ،بۆ دنیای ئیسالمیش مه‌ترسین. هاوینی 2014ل ه كاتی جه‌نگدا له غه‌ززه پرسیارم له فه‌ڵه‌ستینییه‌ك كرد كه هه‌موو شتێكی له‌ده‌ست دابوو ،ڕای سه‌باره‌ت ب ه داعش چییه؟حه‌په‌ساوان ه سه‌یرێكی كردم و گوتی« :ئایا ئێمه ده‌بێت تاوانه‌كانی ئه‌وانیش ل ه ئه‌ستۆ بگرین؟» جه‌نابی خه‌لیف ه ئیبراهیم ،ئاره‌زوو ده‌كه‌م حیزب ه ناكۆكه‌كان ل ه عێراق و سوریا دواجار یه‌ك بگرن و به‌م جۆر ه بتوانن زه‌مینه‌ی كرده‌وه سه‌ربازییه‌كانی ئێوه له‌نێو به‌رن. ئاره‌زوو ده‌كه‌م خودا ئێوه ڕاوه‌ستێنێت! به‌اڵم بۆ ئیسالمی ڕاسته‌قین ه و ملیارد و نیوێك موسڵمانی میانه‌ڕه‌و ،ئاره‌زووی سه‌كه‌وتن ده‌كه‌م .ئیسالمیی بێده‌مارگیری و پڕ لێبورده‌یی ته‌نها په‌یوه‌ست نییه ب ه ئه‌ڵمانیاوه ،به‌ڵكوو بۆ هه‌موو دنیای ئێمه‌یه .هاوپێچ، ده به‌ش ل ه قورئان لێره‌دا ده‌هێنمه‌وه ك ه له هه‌موو ئه‌وه‌ی لهم سااڵنه‌ی دواییدا گوتووتان ه و ئه‌نجامتان داوه ،زیاتر پێناسه‌ی ئه‌م كتێبه گه‌وره‌یه ده‌كات. ئێوه‌ش به‌ر له‌وه‌ی مێژوو پشتتان تێ بكات ،النیكه‌م ئه‌گه‌ر بۆ جارێكیش بوو ه بیانخوێنه‌ره‌وه. د ه به‌شی گرنگ له قورئان كه وا دێت ه به‌رچاو ئێو ه لێی بێئاگا بن: -1له‌گه‌ڵ ئه‌هلی كیتاب به باشترین شێو ه نه‌بێت مشتومڕ مه‌كه‌ن .به (ئه‌هلی كیتاب) بڵێن :ئێم ه ب ه كتێبی ئاسمانیی قورئان ك ه بۆ سه‌ر ئێمه دابه‌زیو ه و كتێبی ئاسمانیی ئێو ه باوه‌ڕمان هه‌یه و خودای
اَ جُ َ ُ َ ْ َ ْ َ اب إِ اَّل ِب َّال يِت ئێم ه و ئێوه یهكێكهَ (.ول تا ِدلوا أهل ال ِكت ِ ُ ُ َّ َّ ُ ِه َي أَ ْح َس ُن إ اَّل َّال ِذ َ َ َ ْ نز َل ِ ين ظل ُموا ِمن ُه ْم َوقولوا َآمنا ِبال ِذي أ ِ هَُ هَُ َ إ َل ْي َنا َوأُ َ ُ ُ اح ٌد َو حَ ْ َ ن ُن َل ُه ُم ْس ِل ُم َ َ َ َ ْ ْ ْ ون). و م ك ل إ و ا ن ل إ و م ك ي ل إ ِ ِ ِ نزل ِ ِ ِ
سورة العنكبوت ،اآلية .46 -2ئێمه به خودا و به‌و كتێبه‌ی بۆ سه‌ر په‌یامبه‌ری ئێم ه و ئه‌و كتێبه‌ی بۆ موسا و عیسا دابه‌زیو ه باوه‌ڕمان هه‌ی ه و جیاوازی له نێوانیاندا
ُ (ق ُ ناكهینُ . الل َو َما أُ َ َ َ نز َل إِ ىَل ولوا َآم َّنا ِب هَّ ِ نزل إِل ْينا َو َما أ ِ ِ
البقرة ،اآلية .256تۆ كه‌ی ده‌توانیت به زۆر و تۆپزی
هه‌مووان بكه‌یته باوه‌ڕدار و خوداپه‌رست؟ ( َو َل ْو َشا َء َر ُّب َك آَل َم َن َمن ف أَْ نت ُت ْكر ُه َّ ال ْرض ُك ُّل ُه ْم مَجي ًعا أَ َف َأ َ الن َ اس ِ ِ ِ يِ َح َّتى َي ُك ُ ونوا ُم ْؤ ِم ِن َ ني) .سورة يونس ،اآلية .99
-3ئه‌گه‌ر خودا بیویستای ه هه‌مووانی دهكرد ب ه نه‌ته‌وه‌یه‌ك ،به‌اڵم ئه‌و ده‌یویست ئێوه تاقیبكاته‌و ه كه‌وات ه ئێو ه ده‌بێت ل ه كاره باشه‌كاندا كێبڕكێ بكه‌ن كه گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌مووان بۆ الی خودایه و ئاگادارتان
ێ دایك و باوك ،خزمان ،هه‌تیوان ،هه‌ژاران و دراوس باش بن .خودا خه‌ڵكانی خۆپه‌سه‌ندی خۆش ناوێت.
( َو ْاع ُب ُدوا هََّ الل َو اَل ُت ْش ِر ُكوا ِب ِه َش ْي ًئا َو ِب ْال َوا ِل َد ْي ِن إِ ْح َس ًانا َوب ِذي ْال ُق ْر َبى َو ْال َي َت َامى َوالمَْ َس ِاكني َو جْ َ ال ِار ِذي ْال ُق ْر َبى ِ ِ احب ب جْ َ الار جْ ُ َو جْ َ ال ُ َ َ ْ َّ َّ يل َو َما َم َل َك ْت ب الس ن ب ا و نب ال الص و ب ن ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ الل اَل حُي ُّب َمن َك َان خُ ْ أَيمْ َ ُان ُك ْم إ َّن هََّ م َت اًال َف ُخو ًرا) .سورة ِ ِ
ده‌كاته‌وه له‌وه‌ی ناكۆكن تیایدا( .وأَ َ نز ْل َنا إِ َل ْي َك ْال ِك َت َ اب ب حْ َ ْ َ ال ِّق ُم َص ِّد ًقا لمَِّا َب نْ َ َ اب َو ُم َه ْي ِم ًنا َع َل ْي ِه ِ ي َيد ْي ِه ِم َن ال ِكت ِ نز َل هَُّ با أَ َ اح ُكم َب ْي َن ُهم مِ َ َف ْ الل َو اَل َت َّت ِب ْع أَ ْه َوا َء ُه ْم َع َّما َجا َء َك ِم َن حْ َ اجا َو َل ْو َشا َء هَُّ ال ِّق ِل ُك ّل َج َع ْل َنا ِم ُ نك ْم ِش ْر َع ًة َو ِم ْن َه ً الل ٍ جَ َ اح َد ًة َو َل ِكن ِّل َي ْب ُل َو ُك ْم يِف َما َآت ُاك ْم َف ْاس َت ِب ُقوا ل َع َل ُك ْم أُ َّم ًة َو ِ خْ َ ُ با ُك ُ جي ًعا َف ُي َن ِّب ُئ ُكم مِ َ نت ْم اليرْ َ ِ ات إِ ىَل هَّ ِ الل َم ْر ِج ُعك ْم مَ ِ يه خَ ْ ت َت ِل ُف َ ون) .سورة المائدة ،اآلية .48ههر كه‌س ِف ِ
يتم ِّمن َش ْي ٍء َف َم َت ُاع حْ َ ( َو َما أُو ِت ُ الد ْن َيا َوز َ ال َيا ِة ُّ ين ُت َها َو َما ِ ِع َ الل َخيرْ ٌ َوأَ ْب َقى أَ َف اَل َت ْع ِق ُل َ ون) .سورة القصص، ند هَّ ِ
ئه‌ستێره‌په‌رست الی خودا پاداشت وه‌رده‌گرێت( .إِ َّن ين َها ُدوا َو َّ ين َآم ُنوا َو َّال ِذ َ َّال ِذ َ الص ِاب ِئ َ الن َصا َرى َو َّ ني َم ْن َآم َن الل َو ْال َي ْوم آْال ِخر َو َع ِم َل َص حِ ً الا َف َل ُه ْم أَ ْج ُر ُه ْم ِع َ ند َر ِّب ِه ْم ِب هَّ ِ ِ ِ ي َز ُن َ َو اَل َخ ْو ٌف َع َل ْي ِه ْم َو اَل ُه ْم حَ ْ ون) .سورة البقرة ،االية
دهدرێتَ ( .من َجا َء ب حْ َ ال َس َن ِة َف َل ُه َع ْش ُر أَ ْم َث َ الا َو َمن َجا َء هِ ِ ي َزى إِ اَّل ِم ْث َل َها َو ُه ْم اَل ُي ْظ َل ُم َ الس ِّي َئ ِة َف اَل جُ ْ ِب َّ ون) .سورة
باوه‌ڕ بهێنێت ،موسڵمان ،یه‌هوودی ،مه‌سیحی و
.62
-4
له‌سه‌ر ئێوه‌ی ه كه باوه‌ڕ بهێنن و كاری باش ه
ئه‌نجام بده‌ن! (إِ اَّل َمن َت َ اب َف ُأ َ ول ِئ َك ُي َب ِّد ُل هَُّ الل َس ِّي َئا ِت ِه ْم َّر ِح ً يما) .سورة الفرقان ،اآلية .70خودا فه‌رمان ده‌كات به دادپه‌روه‌ری و چاكه ڕه‌فتار بكه‌ن و نه‌هی ده‌كات
له كاری ناشیرین ،خراپ ه و سته‌م( .إ َّن هََّ الل َي ْأ ُم ُر ِب ْال َع ْد ِل ِ مُْ ْ َ َ َ َو إْال ْح َسان َوإ َ َ ْ يتا ِء ِذي ْال ُق ْر َبى َو َي ْن َهى َع ِن الفحشا ِء والنك ِر ِ ِ ِ ِ َّ َ َ َّ ُ ُ َ َ ْ ْ َو ْال َب ْغي َي ِع ُظكم ل َعلكم تذك ُرون) .سورة النحل ،اآلية .90 -5
له هه‌مبه‌ر خراپییه‌كانی خه‌ڵكدا كاری باش ه
النساء ،االية .36ئه‌وه‌ی له نیعمه‌ته‌كانی ئه‌م جیهان ه ب ه ئێوه دراو ه بۆ به‌هره‌مه‌ندیی كاتی ئێوه لهم دنیایه.
االية .60ههر كه‌س كاری چاك ه بكات د ه هێنده‌ی ئه‌و ه پاداشت وه‌رده‌گرێت و ههر كه‌س كاری خراپ ه بكات ته‌نها ب ه ئه‌ندازه‌ی ئه‌و كاره‌ی كردوویه‌تی سزا
االنعام ،اآلية .160 -6به‌نده‌كانی خودا ئه‌و كه‌سانه‌ن كه ب ه خاكه‌ڕاییه‌و ه به‌سه‌ر زه‌ویدا ده‌ڕۆن و ههر كاتێك خه‌ڵكانی نه‌فام قسه‌یان پێ بڵێن ب ه ساڵو وه‌اڵم
ين يمَ ْ ُش َ َ أَْ ح ِن َّال ِذ َ الر مْ َ دهدهنهوهَ ( .و ِع َبا ُد َّ ض ون َعلى ال ْر ِ اَ ُ اط َب ُه ُم جْ َ َه ْو ًنا َوإ َذا َخ َ ال ِاه ُل َ ون َقالوا َسل ًما) .سورة الفرقان، ِ
اآلية .63به ئارامی قس ه بكه‌ن نه‌ك به هاتوهاوار ك ه
ناخۆشترین ده‌نگه‌كان ده‌نگی گوێدرێژهَ (.و ْاق ِص ْد يِف َم ْشي َك َو ْاغ ُض ْض من َص ْوت َك إ َّن أَ َ أَْ ات َل َص ْو ُت نك َر ال ْص َو ِ ِ ِ ِ ِ حْ َ ري) .سورة لقمان ،اآلية .19 م ال ِ ِ
ژمارە ( )6ئابى 2016
َو َآم َن َو َع ِم َل َع َم اًل ات َو َك َان هَُّ الل َح َس َن ٍ
َص حِ ً الا َغ ُفو ًرا
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
يل َوإ ْس َح َاق َو َي ْع ُق َ أَْ يم َوإ مْ َ َ اط َو َما أُو ِت َي وب َوال ْس َب ِ س ِاع ِ إِ ْب َر ِاه َ ِ ُ اَ ُ ُ َ َّ يسى َو َما أو ِت َي الن ِب ُّي َ ون ِمن َّر ِّب ِه ْم ل نف ِّرق َب نْ َ وسى َو ِع َ ُم َ ي َ أَ َح ٍد ِّم ْن ُه ْم َو حَ ْ ن ُن ل ُه ُم ْس ِل ُم َ ون) .سورة البقرة ،اآلية .136 اَ ْ ِّ ين) .سورة هیچزۆرلێكردنێكله‌دیندانییه(.ل إِك َرا َه يِف الد ِ
بكه‌ن! ( َو َّال ِذ َ ين َص رَ ُبوا ا ْب ِت َغا َء َو ْج ِه َر ِّب ِه ْم َوأَ َق ُاموا َّ الص اَل َة ون ب حْ َ َوأَ َ نف ُقوا مَِّ َ ْ َ ُ اَ ً ْ ال َس َن ِة ما َرزقناه ْم ِس ًّرا َو َعل ِن َية َو َيد َر ُء َ ِ الس ِّي َئ َة أُ َ ول ِئ َك هَُل ْم ُع ْق َبى َّ َّ الد ِار) .سورة الرعد ،اآلية ێ بكهنَ ( .و ِل ُك ٍّل ِو ْج َه ٌة ُه َو .22ل ه كاری باشه‌دا كێبه‌رك ُم َو ِّلي َها َف ْاس َتب ُقوا خْ َ ونوا َي ْأ ِت ب ُك ُم اللهَُّ ات أَ ْي َن َما َت ُك ُ اليرْ َ ِ ِ ِ مَجي ًعا إ َّن هََّ الل َع َلى ُك ِّل َش ْي ٍء َق ِد ٌ ير) .سورة البقرة ،اآلية ِ ِ َ ُ َ نفقوا يِف .148خودا چاك ه كارانی خۆش ده‌وێت( .وأ ِ الت ْه ُل َك ِة َوأَ ْح ِس ُنوا إ َّن اللهََّ َسبيل هَّ ِ اَ ُ ْ ُ َ ُ يك ْم إ ىَل َّ ِ الل َول تلقوا ِبأ ْي ِد ِ ِ ِ حُي ُّب مْحُ ْ ال ِس ِن َ ني) .سورة البقرة ،اآلية .195به‌رانبه‌ر ب ه ِ
خا ل
145
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
-7ههر كه‌س كاری باش ئه‌نجام بدات ل ه به‌رژه‌وه‌ندی خۆیه‌تی و ههر كه‌س خراپ ه بكات ل ه
(م ْن َع ِم َل َص حِ ً زیانی خۆی كردوویهتیَ . الا َف ِل َن ْف ِس ِه َو َم ْن أَ َسا َء َف َع َل ْي َها ُث َّم إِ ىَل َر ِّب ُك ْم ُت ْر َج ُع َ ون .سورة اجلاثية)، اآلية .15 -8له‌سه‌ر زه‌وی گه‌نده‌ڵی و فیتنه به‌رپا مه‌كه‌ن.
اك حْ َ اضرب ِّب َع َص َ ( َوإ ِذ ْاس َت ْس َقى ُم َ َ َ َُْ ْ ال َج َر ِ وسى ِلق ْو ِم ِه فقلنا ِ انف َج َر ْت ِم ْن ُه ْاث َن َتا َع ْش َر َة َع ْي ًنا َق ْد َع ِل َم ُك ُّل أُ َ َف َ اس ن ٍ أَْ َّم ْش َر َب ُه ْم ُك ُلوا َو ْاش َر ُبوا ِمن ِّر ْزق هَّ ِ اَ َ َ ض ِ الل َول ت ْعث ْوا يِف ال ْر ِ ُم ْف ِس ِد َ ين .سورة البقرة ) ،اآلية .60له نێوان خه‌ڵكیدا ت َع ُلوا هََّ ئاشته‌وایی به‌رقه‌رار بكهنَ (.و اَل جَ ْ الل ُع ْر َض ًة الناس َو هَُّ أَِّليمْ َ ا ِن ُك ْم أَن َت رَ ُّبوا َو َت َّت ُقوا َو ُت ْص ِل ُحوا َب نْ َ َّ س ٌ يع الل مَ ِ ي ِ َع ِل ٌ يم .سورة البقرة) ،اآلية .224
-9سزای كاری خراپه ،كارێكی خراپ ه به هه‌مان ئه‌ندازه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر كه‌سێك ببه‌خشێت پاداشتی ئه‌و
الی خودایهَ ( .و َج َزا ُء َس ِّي َئ ٍة َس ِّي َئ ٌة ِّم ْث ُل َها َف َم ْن َع َفا َوأَ ْص َل َح ََ الل إ َّن ُه اَل حُي ُّب َّ َ هَّ الظالمِِ َ ني) .سورة الشورى ،اآلية فأ ْج ُر ُه َعلى ِ ِ ِ .40ئاشتی و ئاشته‌وایی كاری باشنَ ( .وإِ ِن ْام َرأَ ٌة َخ َاف ْت ِمن َب ْع ِل َها ُن ُش ً وزا أَ ْو إِ ْع َر ً اضا َف اَل ُج َن َاح َع َل ْي ِه َما أَن ُي ْص ِل َحا الص ْل ُح َخيرْ ٌ َوأُ ْحض َرت أَْ نف ُس ُّ ال ُ َب ْي َن ُه َما ُص ْل ًحا َو ُّ الش َّح َوإِن ِ ِ ت ِس ُنوا َو َت َّت ُقوا َفإ َّن هََّ حُ ْ با َت ْع َم ُل َ الل َك َان مِ َ ون َخ ِب ً ريا) .سورة ِ
ئه‌مانه‌ن ئه‌و بنه‌مایانه‌ی ك ه به‌های ئه‌وه‌یان هه‌ی ه ێ بكه‌ین ،نه‌ك ئایدۆلۆژیای ل ه ژیانماندا په‌یڕه‌ویان ل پڕ زه‌بروزه‌نگ و دژ ه ئیسالمیی ئێوه. دیسان له‌به‌ر میوان نه‌وازیتان سوپاستان ده‌كه‌م! هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی به منتان دا تا بتوانم له‌و قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌ی ئێو ه فره‌مانڕه‌وایی به‌سه‌ردا ده‌كه‌ن تا ڕاده‌یه‌ك ئازادان ه دیده‌ن بكه‌ن .زۆر حه‌زم دهكرد ده‌وڵه‌تێكی ئیسالمیی ڕاسته‌قین ه ببینم .ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه ده‌یتوانی له ئارامیدا له دژی نادادگه‌رییه‌كان و خۆ به‌گه‌وره‌زانینه‌كانی ڕۆژئاوا ڕابوه‌ستێت .زۆر ب ه داخه‌وه‌م كه له كۆتاییدا له‌گه‌ڵ حكومه‌تێكی دژ ه ئیسالمیدا ئاشنا بووم.
له‌گه‌ڵ ڕێزدا یورگن تودنهوفه‌ر
ژمارە ( )6ئابى 2016
النساء ،اآلية .128 -10ئه‌مه‌ش ئایه‌تێك له باره‌ی ئه‌و تاوانه‌ی ئێوه ل ه هه‌مووان زیاتر ئه‌نجامی ده‌ده‌ن:ههر كه‌سێك كه‌سێك بكوژێت وهك ئه‌وه وایه هه‌موو مرۆڤه‌كانی كوشتبێت و ههر كه‌س ژیانی كه‌سێك ڕزگار بكات، وهك ئه‌و ه وایه هه‌موو مرۆڤه‌كانی ڕزگار كردبێت.
(م ْن أَ ْجل َذ ِل َك َك َت ْب َنا َع َلى َبن إ ْس َرا ِئ َ يل أَ َّن ُه َمن َق َت َل ِ يِ ِ ِ َن ْف ًسا ب َغيرْ َن ْفس أَ ْو َف َساد ف أَْ نا َق َت َل َّ ال ْرض َف َك َأ مَّ َ الناسَ ِ ِ ٍ ِ ٍَ يِ َ مَجي ًعا َو َم ْن أَ ْح َي َاها َف َ َّ اس مَجي ًعا َو َل َقدْ َ مَّ َ ْ َ الن ا ي ح أ ا ن أ ك ِ ِ ْ ُ ْ َ َ ُ ِّ َ ْ ُ َ ُ ات ُث َّم إِ َّن َك ِث ًريا ِّم ْن ُهم َب ْع َد َذ ِل َك يِف ن ي ب ال ب ا ن ل س ر م ه ت ء َجا ِ ِ أَْ مَُ ُ ض ل ْس ِرف َ ون) .سورة المائدة ،اآلية .132كه‌سێك ك ه ال ْر ِ خودا كوشتنی حه‌رام كردوو ه به ناهه‌ق مه‌كوژن.
146
َوب ْال َوا ِل َد ْين إ ْح َس ًانا َو اَل َت ْق ُت ُلوا أَ ْو اَل َد ُكم ِّم ْن إ ْم اَلق حَّ ْ ن ُن ِ ِ ِ ٍ ِ ْ اَ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ ُ َّ َ ْ ْ َ َن ْ اح َش َما َظ َه َر ِم ْن َها َو َما و ف ال وا ب ر ق ت ل و م اه ي إ و م ك ق ز ر ِ ِ الل إ اَّل ب حْ َ اَ َ ْ ُ ُ َّ ْ َّ َ هَُّ ال ِّق َذ ِل ُك ْم َبط َن َول تقتلوا النف َس ال يِت َح َّر َم ِ ِ َو َّص ُاكم ِب ِه َل َع َّل ُك ْم َت ْع ِق ُل َ ون) .سورة األنعام ،اآلية .151
ُ (ق ْل َت َع َال ْوا أَ ْت ُل َما َح َّر َم َر ُّب ُك ْم َع َل ْي ُك ْم أَ اَّل ُت ْش ِر ُكوا ِب ِه َش ْي ًئا
سهرچاوه:
كتێبی «ده ڕۆژ له‌گه‌ڵ داعش ،ل ه نێو ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا» یورگن نۆدنهوفه‌ر. تێبینی /ته‌واوی كتێبه‌كه‌م وه‌رگێڕاوه و پشت ب ه خودا به‌م زووان ه باڵو ده‌بێته‌وه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )6ئابى 2016
ناوی كتێب :ئه‌ده‌بی جیاوازیی ڕاو بۆچون ل ه ئیسالم دا نوسینی :د.طه جابر العلوانی وەرگێرانی :نه‌وا محمد سعید چاپی یەكەم2016 : قياس24/17 : ژمارەی الپەرە196 : بابەت :ئایینی ـ (زنجیرەی هزری هاوچەرخی ئیسالمی )65 جۆری بەرگ :مجلد لە باڵوكردنەوەكانی نوسینگەی تەفسیر
147
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بەناوی خوای گەورە و دلۆڤان بەڕێز :سەرنووسەری گۆڤاری خاڵ
بە شانازییەوە لە ماوەی ساڵی رابردوودا وەكو بەڕێوەبەری نووسینی گۆڤاری خاڵ لەگەڵ هاوكارانی ترم پێكەوە كارمان كرد ،لەو ماوەدا ( )6ژمارەی گۆڤارەكە چاپ بوو ،ئاستی گۆڤارەكە بەگشتیی لە ئاست خواستی ئێمە و چاوەڕوانی خوێنەران و گۆڕەپانەكەدابوو ،بەداخەوە بە هۆی سەرقاڵیم بە كاری ترەوە ،لەم ژمارەوە ناتوانم بەردەوام بم لە كاركردن لە گۆڤارەكەدا ،بۆیە داواكارم لە بەڕێزتان كەسێكی تر دەستنیشان بكەن كە وەكو بەڕێوەبەری نووسینی گۆڤارەكە كاربكات. لەگەڵ رێز و حورمەتم
ئیدریس سیوەیلی بەڕێوەبەری نووسینی گۆڤاری خاڵ
به ناوى خواى بەرز و بێ هاوتا
ژمارە ( )6ئابى 2016
148
براى به ريزم كاك ئیدریس سيوەيلى ،وازهينانت له بەڕێوەبەرى نووسينى خاڵ كەلێن و گرفتە بۆ ئێمە ،خوازیاری نەبووین ،بەاڵم كە كار و ئیشی نوێـت پەكی دەكەوێت، بە ناچاری وەریدەگرین ،هیوای سەركەوتنت لە كاری نوێ بۆ دەخوازم ،داوا دەكەم لەمەودواش هەر هاوكار و یارمەتیدەرمان بیت ،لەگەل دووبارە رێزم بۆ جەنابت.
تۆفیق كەریم سەرنووسەری گۆڤاری خاڵ
خا ل
ئیسالم و بەهای ئازادیی
ژمارە ( )6ئابى 2016
چەمکی ئازادی ،لە ساناترین لێکدانەوە و واتایدا ،ئازادبوون و ئارەزوومەندیی مرۆڤ دەگەیەنێت لە هەڵبژاردنی هەر بیروباوەڕ و بژاردە و ڕێگەچارەیەک ،کە لە ناو کۆمەڵێکی زۆر بیروباوەڕ و بژاردە و ڕێگەچارە ،دەخرێنە بەردەمی ،بە بێ هیچ مەرج و زۆرلێکردنێک. ئازادیی مرۆڤ ،وەکو مافێکی خودایی بۆ بەندەکانی ،هەر لە ساتەوەختی دروستبوونی مرۆڤەکانەوە بڕیاری لەسەر دراوە و وابەستەی هیچ قۆناغێکی دیارییکراوی ژیانی مرۆڤایەتی نییە بە تەنها .هەموو فەلسەفە و ئایدیا و ئایينە زەمینی و ئاسمانییەکانیش باسیان لێوە کردووە ،هیچ ئايین و ئایدیا و ڕێباز و فەلسەفەیەک بە تەنها، خاوەنی لێکدانەوە و ئەفراندنی ئەو چەمک ،یان زاراوە ،یان بەهایە نییە .کاتێکیش دەوترێت ئازادی لە ئیسالمدا، یان باسی پەیوەندیی نێوان ئیسالم و ئازادی دەکرێت ،مەبەست پێی ئەو پێگە و گرنگیپێدانە تایبەت و ئەو ڕێکارە کۆتایی و گرنگانەن کە ئەم ئایينە پیرۆزە ،بۆ باشتر وێناکردن و چەسپاندنی لەسەر ئەرزی واقیع ،جیاواز لە هەموو ڕێباز و ئایينەکانی پێش خۆی و دوای خۆیشی ،ئاماژەی پێداون و فەرمانی کارپێکردنی داون. ئیسالم جیاواز لە ئايین و ڕێباز و فەلسەفەکانی دی ،بە شێوەیەک بۆ ئازادی ڕوانیوە ،یان ڕاستر بڵێین ئازادی لە ئیسالمدا بە شێوەک بڕیاری لەسەر دراوە ،کە سنووری زەمین تێدەپەڕێنێت و دەگاتە ئاسمانەکانیش، بەو واتایەی ئازادیی مرۆڤ وەکو مافێکی بنەڕەتی ،سنووری پەیوەندیی نێوان مرۆڤەکان تێدەپەڕێنێت و دەگاتە سنووری پەیوەندیی نێوان خودا و مرۆڤەکان ،مرۆڤ مافی ئەوەی هەیە لە نێوان ئەوانەی خوای گەورە بە چاک و خراپی داناون ،یەکیان هەڵببژێرێت و ئەوانی دیکەش ڕەت بکاتەوە ،لەو پێناوەشدا هیچ کەس و دەزگایەک مافی لێزەوتکردنی ئەو مافەی نییە .کاتێکیش دەوترێت لە بیروباوەڕی ئیسالمییدا مرۆڤ دروستکراوێکی موجبەر نییە لە بڕیاردان و هەڵگرتنی هەنگاوەکانیدا ،ئەوە ئەوپەڕی ئازادییە بە هەموو ڕەهەندەکانیەوە. زانایان و بیرمەندانی ئیسالمیی ،ئازادی وەکو یەکێک لە بەها قورئانییەکان دادەنێن ،لە پاڵ ژمارەیەک بەهای تری وەکو دادگەریی و ڕاویژکردن و هتد ،بۆ ئەوەش چەندین ئایەتی قورئانی پیرۆز بە بەڵگەی قسەکانیان دەهێننەوە .هەروەک چەندین فەرموودە و دەقی ڕاست و ڕەوانیشمان لە الیەن پێغەمبەری ئیسالم (دروودی خوای لەسەر بێت) هەن ،کە ئازادی بە بەهایەکی شارستانیی دەناسێنن و میکانیزم و ڕێکارەکانی بەرپاکردن و پاراستنی ئەو بەها گرنگە دیاریی دەکەن .نەک هەر ئەوانە ،بەڵکو بەشێکی دیار لە بیرمەند و زانایانی سەردەمیش ،لە باسی گرنگی و پێگەی ئازادیی لە ئیسالمدا ،پێشنیازی زیادکردنی بەهای ئازادییان بۆ یەکێک لە مەبەستەکانی ئیسالم (مقاصد الشريعة) كردووە ،دکتۆر یوسف قەرەزاویی یەک لەو زانایانەیە. ئەوانەی دەیانەوێت لە بابەتی ئازادی لە ئیسالم و یاسا و ڕێساکانی و پێگە و گرنگیی ئەو بەهایە تێبگەن، پێویستە ڕەچاوی چەند خاڵێک بکەن ،لەوانەیش: یەکەم :ئازادیی لە ئیسالمدا ،وەکو ماف و پێدراوێکی خوایی بۆ هەموو مرۆڤەکان بەبێ جیاوازیی لە ئایين و ڕەنگ و ڕەگەز و زمان و هەر جۆرە پاشخانێکی دیکە ،بڕیار دراوە .بۆ هیچ کۆمەڵێک لە مرۆڤەکان
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هاوژین عومەر
دواخاڵ
ا اڵ خ دو ا ا اڵ خ و د دواخ داڵو خاڵ دواخدوااڵخاڵ
149
واخااڵ دو خاڵ
ا اڵ خ دو ا ا اڵ خ و د دواخ داڵو خاڵ دواخ دوا اڵاخاڵ ددواوخخاڵاڵ دوادخواڵا دواخ دو
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
خا ل نەهاتووە و ڕەوا نییە زەوتی ئەو ئازادییە بکەن ،یان قەدەغەی بکەن لە کۆمەڵ و کەسانێکی دیکەی جیا لە خۆیان .دیارییکردنی سنووری ئازادیی و مافەکان تەنها لە ڕێی دەستوور و یاسایەکی مرۆڤدۆست و سەردەمییانەوە دەبێت .بۆ ئەم خاڵەش ژمارەیەکی زۆر لە بەڵگە و بەسەرهاتمان لە نێو دەقە پیرۆزەکان و قۆناغە جیاجیاکانی مێژووی ئیسالمییدا هەن. دووەم :هەروەکو پێشتر ئاماژەمان پێکرد ،ئازادی لە ئیسالمدا سنووری پەیوەندیی نێوان مرۆڤەکان تێدەپەڕێنێت و دەگاتە سنووری پەیوەندیی نێوان خودا و مرۆڤەکان ،مرۆڤ مافی ئەوەی هەیە لە نێوان ئەوانەی خوای گەورە بە چاک و خراپی داناون ،یەکیان هەڵببژێرێت و ئەوانی دیکەش ڕەت بکاتەوە ،لەو پێناوەشدا هیچ کەس و دەزگایەک مافی لێزەوتکردنی ئەو مافەی نییە .کاتێکیش دەوترێت لە بیروباوەڕی ئیسالمییدا مرۆڤ دروستکراوێکی موجبەر نییە لە بڕیاردان و هەڵگرتنی هەنگاوەکانیدا ،واتا هیچ ڕەوا نییە ئازادی وەکو مافێکی مرۆڤەکان تەنها لە کاروباری ڕۆژانەی دنیاییدا تێبگەین و هەرچیش پەیوەندیی بە دەرەوەی سنووری مرۆڤ و دنیاوە هەبێت ،ئێمە بکاتە دوژمن و نەیاری ئەو ئازادییە. سێیەم :لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە ،ئێمە لەوە تێبگەین کە ئازادی و مومارەسەکردنی ،یان بانگەشەکردن بۆ ئازادییەکان لە الیەن هەرکەس و دەزگایەکەوە ،دەبێت دەرکەوتەی ئیجابیی لە ژیانی سیاسی و کۆمەاڵیەتیی مرۆڤەکاندا هەبێت ،وەگەرنا هەموو ئەو بانگەشانە بۆ ئازادبوون و پاراستنی ئازادییەکان ،لە بازنەی دروشمدا دەمێننەوە. لە هەر شوێنیک ئازادیی ڕاستەقینە هەبوو ،ئەو شوێنە ستەم و نادادیی تێدا نابێت ،مەگەر لە بازنەیەکی بچووکدا ،بگرە یەکەمین هەنگاو بۆ دەستەبەرکردنی دادگەریی ،بەرپاکردنی ئازادیی ڕاستەقینەیە ،کاتێکیش سەردەمی خیالفەتی پێشەوا عومەری کوڕی خەتتاب (ڕەزای خوای لێبێت) بە یەکێک لە قۆناغە هەرە زێڕین و دیارەکانی مێژووی ئیسالمیی دادەنرێت لە ڕووی هاتنەدیی دادگەریی ڕاستەقینەوە ،بەو هۆیەوەیە کە ئەو خەلیفەیە زۆرترین ئازادیی بۆ مرۆڤەکانی شوێنکاتی خۆی فەراهەم هێنابوو ،باس و خواسی دادپەروەریی پێشەوا عومەر ،لە الی هەموان ڕەوان و ئاشکرایە .هەرکاتیش ستەم و نادادیی نەما ،ئەوا بێگومان واتە نەمانی کەس و دەسەاڵتدارانی تاکڕەو و ملهوڕ. ئەوەی ماوەتەوە لێرەدا ئاماژەی پێبدەین ،بەهای ئازادی لە سەردەمی ئێستاماندا لە بەردەم کۆمەڵێک قەیران و ئاستەنگی گەورەدایە .لەسەر ئاستی جیهان و الی زلهێزانی ئێستای دنیا ،بە تایبەتیش واڵتانی پێکهێنەری سیستمی نوێی جیهانی و بەڕێوەبەرانی ڕێکخراوەکانی وەکو نەتەوە یەکگرتووەکان ،ئازادی بە دوو پێوانەی جیاواز دەپێورێت ،بەو هۆیەوە گەالنێکی زۆری دنیا کەوتوونەتە ژێر باری ستەمێکی گەورە و دڕندانەوە .لەسەر ئاستی جیهانی ئیسالمییش ،چەمکی ئازادی و تێگەیشتن لێی کێشەی گەورەی هەیە، زانینی پێگە و گرنگیی بەهای ئازادی لە ئیسالم و بەتایبەتیش لە قورئان و سوننەتدا ،هاوکات لەگەڵ ئەو دەرئەنجامە سلبییانەی ئەمڕۆ لە جیهانی ئیسالمیی و غەیری ئیسالمییشدا لە بواری زەوتکردنی ئازادییەکاندا دەبینرێن ،ئەوە دەسەلمێنن کە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بە گشتی و کۆمەڵگەی ئیسالمیی بە تایبەت ،زۆر دوورن لە ڕوحی ئیسالم و ئەو بەهای ئازادییەی لە هەناوی ئیسالمدا بەئامانج گیراوە .بێگومان چارەسەری هەموو ئەو گرفت و قەیرانانەش ،بە گەڕانەوە بۆ ڕوحی قورئان و ئیسالم دەستەبەر دەکرێن. ژمارە ( )6ئابى 2016
150