خا ل
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گۆڤارێکى هزریى ڕۆشنبیرییە دوومانگ جارێک دەردەچێت ژمارە ( )9شوباتى 2017
ئەم ژمارەیە بە سپۆنسەری (سەنتەری زەهاوی بۆ لێكۆڵینەوەی فیكرى) چاپکراوە
خاوەنى ئیمتیاز و سەرنووسەر تۆفیق کەریم 07701412543ـ 07511412543 tofeqkarem@yahoo.com بەڕێوەبەرى نووسین عادل سدیق بەرێوەبەرى هونەریی ڕەوشت محەمەد ڕاوێژکارى یاسایی بەکر حەمەسدیق ڕاوێژکاران
ل ا ل خال خا ل خا خال ل خا ل ل ل خال خاخال خا ل
وێنەى بەرگ کارى (ڕەجا محەمەد) تایبەت بە گۆڤارى خاڵ سایتى گۆڤارى خاڵ: www.xalkurd.com تیراژ1500 : نرخ 1500 :دینار چاپخانە :سەردەم
ژمارە ( )9شوباتى 2017
پ .د .موحسین عەبدولحەمید پ.ى .د .عوسمان عەلى پ.ى .د .عوسمان هەڵەبجەیی پ.ى .د .ئیسماعیل بەرزنجی پ.ى .سەالم ناوخۆش م.ى ئیدریس سیوەیلى
خال خال ل خال خا لخال خال ل 1
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لەم ژمارەیەدا
تەوەر (ئیسالم و مێژوو)
توراسی ئیسالمی ئهتوانێت چی پێشكهش به ئهمڕۆ بكات؟ .............................................عومەر ئیسماعیل ڕەحیم 4
مێژووی ئیسالم یان مێژووی مسوڵمانان ...........................................................................د .زریان حاجی
مێژووی مسوڵمانان له نێوان پیرۆزی و واقیعی بووندا ...................................................د .حەكیم ئەحمەد
16
28
تێروانینی ڕۆژههاڵتناس (یۆلیۆس فلهاوزن) لهبارهی دهوڵهتی ئیسالمی .........................د .نەریمان عەبدوڵاڵ 33
خوێندنهوهی مێژوو بهدیدێكی واقیعیانه ................................................................................كامەران بابان زادە 41
مێژووی ئیسالمی پیرۆز نییه .ن :د .موحسین عەبدولحەمید ............................................ .و .رێدار ئەحمەد ئینسایكلۆپیدیای ئیسالم .........................................................................................................فاتح سەعدی
49
52
ئیسالم و مێژووی مسوڵمانان ـ گفتوگۆ لەگەڵ پ.د .قادر پشدهری ـ 57 ................................................................. چەند ڕۆچنەیەك بۆ تێگەشتن لە مێژوو ..............................................................................د .عوسمان محەمەد 63
میتۆدێكی زانستییانه و واقعییانه بۆ خۆێندنهوه و ههڵسهنگاندنی مێژووی سیاسی ئیسالم ...د .كەریم ئەحمەد
69
فهلسهفهی مێژوو ـ خوێندنەوەی كتێب ـ ......................................................حەسەن مەحمود حەمەکەریم
77
گفتوگۆ لەگەڵ د .ئیبراهیم جاف ............................................................................................ئیدریس سیوەیلی
86
میژووی مسوڵمانان له نێوان ڕاستی و شێواندندا ................................................................د .حسەین محەمەد 82
رێبازی لێكۆڵینهوهی میژووی ئیسالمیی ...............................................................................د .ئاراس محەمەد
ڕۆژههاڵتناسی زانستێكی له مێژینهی بهكارهێنراو دژی ئیسالم .......................................ئیمداد تەها
93
103
بابەتی گشتی دیوی شاردراوەی پەیوەندیی ئەرمەن و زازا ............................................................د .هێمن عومەر خۆشناو 114
ناوهندهكانی تویژێنهوهی زانستی ،پێگهیان له ناوهنده فهرمییهكاندا ................................و :د.ئیسماعیل بەرزنجی 212 ژمارە ( )9شوباتى 2017
زانكۆی زههرا گهورهترین پڕۆژهی چاكسازی سهعید نورسی له كوردستان ...بەهێز حەسەن مەحمود 130 سیاسهت و كاری سیاسیی ،له تۆماری تهمهنی (د.مستهفا زهڵمی)دا ..............عەبدوڵاڵ مەال ئەحمەد 138
ڕوانینێكی تر بۆ مهسهلهی تهقلید ................................................................خالید ئهلیاس هەڵوێستى سوریا بەرامبەر کیمیابارانى هەڵەبجە ......................................عادل سدیق
144
149
دواخاڵ 152 .......................................................................................................................................
2
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوەرى ژمارە )ئيسالم و مێژوو( تهوهری ئهمجارهمان تایبهته به مێژووی ئیسالمیی ،كه دهبێت چۆن لێی بڕوانین؟ ئهم مێژووه چهنده پشتی پێ دهبهسرێت؟ بنهما زانستیيهكانی توێژینهوهی مێژوو كامانهن؟ ئهم مێژووهی ئێستا ههیه به جوانی و ناشیرینیيهكانیيهوه چهنده ماڵن لهسهر خودی ئیسالم؟ لێكدانهوهی ئایدۆلۆژی بۆ مێژووی ئیسالمیی چ نههامهتیهكی بهدواوهیه؟ ڕۆڵی كورد لهم نێوهندهدا چيیه؟ توێژینهوهدا شێوهی دیمانه و بابهت و توێژینه ئهم پرسیارانه و زۆر پرسیاری دیكه له شێوه بووهته تهوهری ئهمجاره ،ڕهنگه تایبهتمهندی ئهم تهوهره لهوانهی پێش خۆی ئهوه بێت زۆرترین شارهزا و پسپۆڕی بابهتهكه بهشداری دهوڵهمهندكردنی تهوهرهكه بوون ،زۆرترین ڕووبهری گۆڤارهكهشی بۆ تهرخان كراوه. سهربارى ههموو ئهوانهش هێشتا بابهتهكه لهوه زیاتر ههڵدهگرێت، قسهیهكی تازه و پێداچونهوهیهكی بوێرانه و تێڕوانینێكی ڕهخنهگرانه له دوو توێی بابهتهكاندا بن .ئهمهیان پێویستی به گهواهيدان و بڕیاری خوێنهره، نهك خۆزگه و ئاواتی ئێمه.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
بهاڵم بۆ بێزارنهكردنی خوێنهر بهوهنده كۆتایی پێدههێنین .بهو ئومێدهی
3
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
توراسی‌ئيسالمی ژمارە ( )9شوباتى 2017
4
َ َ توانيت‌ضی‌ثيشكه‌ش‌به‌‌ئه‌مرؤ‌بكات؟ ئه َ عومه‌ر‌ئيسماعيل‌ره‌حيم
لهدايكبووى ،1967كۆيه. ماستهر له فيكرى ئيسالمى شارهزا و توێژهر له هزرى سياسى ئيسالمى.
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
دهتوانین بڵێین توراس ئهو سامانه مهعریفی و زانستی و هونهريی و فیكریهیه پێشینانمان نهوه دوای نهوه بهرههمیان هێناوه و بۆ ئێمهیان به جێ هێشتووه ،كه ئهمڕۆ ئێمه ههم شانازی پێوه بكهین ،ههم له میانهیدا شوناسی خۆمانی تێدا بدۆزینهوه ،قواڵیی و ڕهسهنایهتی خۆمان بزانین ،پێشینانمان ئهوهتا له ههموو بواره مهعریفيی و فیكريی و زانستییهكان به ههزاران داهێنانی زانستی و سهدان تیۆری فهلسهفی و سیاسی و سهدان بهرگ كتێبی ئهدهبی دانسقه و هونهری و دهیهها كتێبی ئهندازهیی و پزیشكی و فهلهكناسیان پێشكهش به مرۆڤایهتی كردووه ،كه دهكرێت بۆ ئێستا و سهدان ساڵی تریش ههر سوودی لێوهربگریت ،توراس مێژووی زانستی و مهعريفی ئوممهتی ئیسالمی وێنا دهكات .ههر لێرهوه دهتوانین ڕاشكاوانه بڵێین ههڵهی گهورهی مێژوونوسان به گشتی و ئهوانهی مێژووی مسوڵمانانیان نوسیوهتهوه لهوهدایه كه بهتهنها پشتیان به گێڕانهوهی ئهو ڕووداو و چیڕۆكانه بهستووه كه له مهیدانی سهربازی و ملمالنێ سیاسيیهكان گێڕدراونهتهوه ،بۆیه بهردهوام وێنای مسوڵمانان وهك گهلێكى تینو به خۆێنڕێژی و لێوان لێو به شهڕ و ئاژاوه ،له باشترین و جوانترین وێنهیدا وهك جهنگاوهرێك پیشاندهدرێت، جا لێرهوه و بۆئهوهی ئهو وێنهیه وهڕاست بگهڕێت ڕۆژههاڵتناسهكان و توێژهره نهیار و ناحهزهكان بهردهوام له ههوڵی ئهوهدابوون كه توراسه مهعریفی و زانستییهكهی مسوڵمانان پهردهپۆش بكهن ،یا له ڕێگهی چهندین میكانيزم بێ بههای بكهن ،وهها وێنای بكهن كه هیچ ئهرزش و نرخێكی زانستی و بههایهكی مهعریفی و جهدوایهكی ژیاری نییه، ههندێك له نوسهر و تهنانهت ئهكادیمی مسوڵمانیش كهوتونهته ئهم ههڵهیهوه ،به پاساوی ئهوه كه ئهم
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێشهكی
توراسه له باشترین حاڵهت ئهوهیه كه بۆ سهردهمی خۆی گونجاو بووه ،بهاڵم ئهمڕۆ ئێمه كه سهدان ساڵ نێوانمه ،مرۆڤایهتی پێشكهوتن و گۆڕينی زۆری بهخۆیهوه بینیوه ،ئێستا دهتوانین چ كهڵكێك لهو توراسه پواو و كۆنه وهربگرین. لێرهدا پرسیاری گرنگ و ستراتیژ ئهوهیه! باشه ئهگهر ئهو وێناكردنهی توراس ڕاسته ئهی ئهو ههموو ههوڵ و كۆششانه بۆ گواستنهوهی ئهوهی كه پێیان كرا له توراسی ئیسالمی بۆ الی خۆیان چۆن پاساو دهدرێت؟ تائێستاش كتێبخانه و مۆزهخانهكانی شاره گهورهكانی ئهوروپا پڕیانه لهو پهرتوك و دهستنوسه دانسقه و دهگمهنانه .خۆرئاواییهكان تهقهالی زۆریاندا چ له ڕێگهی حهاڵڵهوه به كڕینی سهرچاوهكانی توراسی ئیسالمی و توێژینهوهیان ،چ له ڕێگهی حهرامهوه به دزین و به تااڵن بردنیانی ئهو سهرچاوانه( ،)1بێگومان بۆ توێژینهوهی ئهوهبووه تا نهێنی پێشهنگی و پێشكهوتنهكانی مسوڵمانان بدۆزنهوه و كهڵك لهو ههزاران تیۆره زانستی و فهلسهفیانه وهربگرن ،دوای ئهو پڕۆسهی دزین و به تااڵن بردن و گواستنهوهیه زۆرێك لهو پهرتوكانهیان وهرگێڕایه سهر زمانهكانی خۆیان ،تا به ئاسانتر و له بازنهیهكی فراوانتر بتوانن سوودی لێ ببینن ،بیرۆكه و تیۆره زانستی و فیكريیهكانی ناو ههناوی مێژوو و توراسی ئیسالمی بۆته ههوێنی چهندین داهێنانی فیكريی و سیاسی و زانستی كه دواجار بوونهته ئهو پایه به هێز و پتهوانهی كه شارستانييهتى خۆرئاوای لهسهر وهستاوه(.)2 لهم نوسینهمدا بۆ گۆڤاری (خاڵ) دهمهوێت قسه له سهر تهنها سێ خاڵ بكهم: -1پێناسهی توراس. -2بایهخ و ئهركی توراس. -3پێوهرهكانی مامهڵهكردن و ههڵسهنگاندنی توراس.
5
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
یهكهم/پێناسی‌توراس: (توراس) تهحویركراوی وشهی (التراث) ی عهرهبییه ،كه ڕیشهكهی له سێ پیت پێكدێت كه (و ،ر ،ث)( )3یه ،بهواتای :ههرچی پێشینان له دوای خۆیاوان به جێدههێڵن بۆ كوڕ و وهچه و نهوهكانیان ،جا ئهم جێماوه ماددی و شتی بهرجهسته بێت ،وهك قورئان دهفهرموێت: الت مَ مَ ون رُّ مَ [وت ْأ ُك ُل مَ اث أمَ ْكال مَلًّا]( ،)4واته میراتیش به ههڵپه و چڵێسی دهخۆن ،مهبهست بۆماوه و میراتی ماددییه .ئایهتهكانی پێشتر و دواتریش ههر باس له دارایی و سامانی خۆراكه كه ئهمانهش كااڵ و شتی ماددین( ،)5یان ئهو بۆماوهیه مهعنهوی بێت ،وهك پاڕانهوهكهی زهكهریا پێغهمبهر ،كه خودا كوڕێكی باشی پێبدا بۆئهوهى ببێته میراتگری پێغهمبهرایهتی [ي ِر ُثن مَ نهوهی یهعقوب ،وهك دهفهرموێت :مَ وي ِر ُث ِ ِم ْن آمَ ِل مَي ْع ُق مَ وب ْ واج مَع ْل ُه مَر ِّب مَر ِض ًّيا]( ،)6دیاره كه پێغهمبهرایهتی شتێكی مهعنهوییه ،یا تهنانهت دهكرێت بۆماوه و ئهو شته میراتییه فهرمانڕهوایی و دهسهاڵت و میكانیزمهكانی ئیدارهكردنی كۆمهڵگه [وور مَث بێت ،وهك قورئان لهمبارهوه دهفهرموێت: ِ
اس ُع ِّل ْم مَنا مَم ْن ِط مَق َّ ود مَ وق مَال مَياأمَ رُّي مَها َّ ُس مَل ْي مَم ُان مَدا ُو مَ الن ُ الط ْ ِي وأُو ِت مَ ينا ِم ْن ُك ِّل مَش ْي ٍء إِ َّن مَه مَذا مَُلو ْال مَف ْض ُل الُْ ِب ُ ني](،)7
ژمارە ( )9شوباتى 2017
6
واته( :سولهیمان) دوای (داود) بوو به جێنیشین، فهرمانڕهوایی به میرات بۆ بهجێما. له زمانی كوردیش ،ئهوهندهی له فهرههنگ و قاموسهكانی زمان گهڕام ،وهرگێڕانهكهی مامۆستا (ههژار)یشم بۆ قورئانی پیرۆز تهماشاكرد، له بهرامبهر وشهی «ميراث و تراث» ،تهنها وشهی (كهلهپوور) و (میرات)ی و (سامان) یش ،بهكارهێنراوه( .)8بهاڵم وهك توێژهرێك به بهكارهێنانی وشه عهرهبییهكه ئاسودهترم ،چونكه (كهلهپوور) زیاتر ڕهههنده مادديیهكانی بۆماوه
ڕۆژهه‌اڵتناسه‌كان‌و‌توێژه‌ره نه‌یاره‌كان‌به‌رده‌وام‌له‌‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دابوون‌كه‌‌توراسه‌‌مه‌عریفی و‌زانستییه‌كه‌ی‌مسوڵمانان په‌رده‌پۆش‌بكه‌ن و میراتی دهگرێتهوه له الیهك ،جگه له ههندێك دهستكاريی و پاش و پێشكردنی پیتهكانیشی ههر وشه ئینگلیزیهكهیه لهالیهكی تر( .میرات)یش جگه له گۆڕینی پیتی (ث) به (ت) ،وهگهرنا ههر وشه عهرهبییهكهیه. وا دهزانم به وهرگرتنی وشه دهتوانین زمانی خۆمان دهوڵهمهندتر بكهین ،ئێستا ههندێك له ڕۆشنبیر و نوسهر كاتێك ڕووبهڕووی دهستكورتی زمانی كوردی دهبنهوه له وشه و زاراوه ،ئهوا پهنا بۆ زمانهكانی التینی و ئینگلیزی دهبهن ،ئهی بۆچی وهرگرتنی وشه و زاراوه له زمانی قورئان به نهنگی بزانین؟ خۆ دیاره كه زمانی عهرهبی له زمانی كوردی ،ڕۆشنبیری عهرهبی له ڕۆشنبیری كوردی نزیكتره ،هاوبهشییهكی كولتووری و ئاینی زیاترمان له نێواندا ههیه تا زمان و ڕۆشنبیری ئینگلیزی و التینی. دهگهڕێمهوه بۆ پێناسهی (تراث) ،وهك چهمكێكی فیكريی و ژیاری ،یا وهك دهوترێت پێناسهی ئيصطالحى ،گواستنهوهی له زمانهوانییهوه بۆ چهمكێكی فیكری .دیاره له بهكارهێنانی وشهی (تراث) ،وهك چهمك و مهفهوم له ناوهنده فیكريی و ڕووناكبیرییهكاندا كێشمهكێش و گفتوگۆی زۆری له بارهوه كراوه و له دیدگا و گۆشهنیگای جیاجیاوه پێناسه و شرۆڤهكراوه ،سهبارهت به ڕهههند و توخمه پێكهێنهرهكانی ڕای جیاجیا ههیه. ههروهها له ڕووی زهمهن و له كام مێژوو و
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
له چ قۆناغێكهوه (توراس) دهستپێدهكات ،پاشان گرنگی و بایهخی (توراس) و پێویستی گهڕانهوه بۆ (توراس) و پشتپێبهستنی .لێرهدا ناچینه ناو ئهو كێشمهكێش و جیاوازیانه ،بهڵكو له دووتوێی پێناسێكی كورت و گشتگیر (جامع ومانع)دا دیدگای خۆمان ،وهك توێژهر و كهسێك كه خوێندنهوه و قسهكردن له سهر توراس ،جێگهی بایهخ پێدانیهتی، دهخهمه ڕوو. (توراس) كۆی بهرههم و دهستكهوت و داهێنانه ژیارییهكانه ،له زانسته جیاجیاكان و مهعریفه و فیكر و فهلسهفه و هونهر ،ههروهها نهریته كۆمهاڵیهتییهكان و ئهزموونی ژیان ،كهلوپهل و كااڵ ماددییهكانیش دهگرێتهوه ،كه پێشینان به شهونخونی و ئیجتهادی خۆیان پێیگهیشتوون و بهرههمیانهێناوه ،بهردهوام له باوانهوه بۆ نهوهكانیان دهگوازرێتهوه. به دهربڕینێكی كورتتر :توراس بریتییه له بهرهنجام و لێكهوتهی ئیجتیهاداته مرۆییهكان كه به درێژایی مێژوو بۆ گهشهدان و باشتركردنی بارودۆخی ژیان و گوزهرانی مرۆڤ بهرههم هاتووه و ئهنجامدراوه. بهم پێناسهیه توراس تهواوی ئهزموون و بهرهنجامی ههوڵ و ماندووبوونهكانی مرۆڤ و ویست و ئارهزوو میكانیزمهكانی كاراكردنی توانا و لێهاتنهكانی مرۆڤ دهگرێتهوه ،ئهویش له مهیدانی زانسته جیاجیا تیورییهكاندا ،وهك :فهلسهفه و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئوممه‌تێك‌كه‌‌بیره‌وه‌ری‌نه‌بێت‌و كۆگای‌عه‌قڵ‌و‌گه‌نجینه‌ی‌به‌رهه‌مه مێژووییه‌كانی‌سڕابێته‌وه‌‌ئه‌سته‌مه بتوانێت‌خاوه‌نی‌ئێستای‌خۆی‌بێت
كۆمهڵناسی و ئابووريی و سیاسهت و یاسا، ههروهها زانسته پراكتیكییهكانی وهك :ئهندازه و بیناسازی و پزیشكی و كیمیا ،و زانستهكانی تریش وهك :زمانناسی و ئهدهب و ،هونهره میللیهكان و فۆلكلۆر و ههموو ئهو ئاكار و نهریت و ئهو بهها كۆمهاڵیهتیانهی كه بهرههم هاتوون ئهمهش له ئهنجامی بهگهڕخستنی تواناكانی مرۆڤ .بهكورتی توراس تهواوی ڕهههنده ماددی و مهعهنهوی و فیكرییهكانی ژیاری مرۆڤایهتی دهگرێتهوه ،مادام به ههوڵ و كۆششی مرۆڤ بهرههم هاتووه. ئهمه به شێوهیهكی گشتی توراسی مرۆڤایهتی، بهاڵم كاتێك بمانهوێت ئهم پێناسهیه به توراسی ئیسالمی تایبهت بكهین ،دهبێت ههموو ئهو ئهزموون و ئیجتهاداتانه له چوارچێوهی دهقه پیرۆزهكانی قورئان و فهرمووده و بهها بااڵكانی ئیسالم بێت و بهمهبهستی بهجێهێنانی مهرام و مهبهسته شهرعییهكان بێت ،ئامانجیش ئاوهدانكردنهوهی سهر زهوی بووبێت ،وهك وهاڵمدانهوهی فهرمان و ڕێنماییهكانی وهحی خودا، جا ئهو توراسه بهرههمی عهقڵی ههر نهتهوهیهك بێت و به ههر زمانێك (عهرهبی ،كوردی ،فارسی، توركی ،ئوردی )...نوسرابێت ،ئهوه توراسی ئیسالمییه ،بهرههمی شاعیر و هۆنهرانی كوردی وهك :بابا تاهیر ،جهزیری ،بێسارانی ،مهحوی و مهولهوی ،مهسنهویهكانی مهوالنا و قهسیدهكانی حافز و سهعدی به زمانی فارسی ،و نوسینه پڕ بههاكانی زانا گهورهكانی نیوهدورگهی هیندستان و پاكستان...،هتد ،ههموویان بهشێكن لهو توراسه دهوڵهمهنده. ئهو هێرشه فیكريی و ڕۆشنبیريیهی ئهمڕۆ دهكرێته سهر گهالنی مسوڵمان ،مێژوو و توراسی فهرههنگی و ژیایریانی كردووه به ئامانج ،له ڕووی چۆنایهتی و چهندایهتی بههێزترین و
7
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
8
مهترسیدارترین و كاریگهرترین هێرشه له مێژوودا كرابێته سهریان ،بۆیه ئاسهواره نهرێنیهكانی له ڕووی گۆڕانی ههڵوێستیان بهرامبهر به توراس و مێژووی پڕ سهروهری خۆیان ،لهو ڕوهوه چهندین نوسهری دیار و پهیامداریش كهوتونهته ژێر كاریگهری و ههژموونی ئهو هێرشه ،ڕاست و چهپ كهوتونهته نهشتهرگهری ئهو مێژووه پڕ سهروهرییه و ئهو توراسه دهوڵهمهنده ،چهند بۆچونێكی الواز و مهرحهلی ،ههندێك فهتوای مێژوویی و كاتی ،و چهند ههڵوێستێكی نهشیاو دهركرێته پاساوی ئهو هێرش و ڕهخنه نا بابهتی و ڕوخێنهرانه. بێگومان ههركهس بابهتیانه له توراس و مێژووی ههر گهلێك به توراسی مسوڵمانانیشهوه بڕوانێت ناتوانێت بانگهشهی مهعسومیهت بكات، مادام بهرههمی عهقڵی مرۆڤه ،ئیدی چاوهڕوانی ههڵه و كهموكوڕی لێدهكرێت .بهاڵم ناشكرێت بوونی ههندێك كهموكوڕی و ههڵه بكرێته پاساوی فهرامۆشكردن و فڕێدان ،ئهو گهنجینهیه كه كۆگا و ئهرشیفی بیرهوهريی و عهقڵی ئوممهتی ئیسالمییه، له مێژووی ههزار و چوارسهد ساڵی لهمهوبهری خۆیدا بهرههم هاتووه. ئوممهتێك كه بیرهوهری نهبێت و كۆگای عهقڵ و یادهوهری و گهنجینهی بهرههمه مێژووییهكانی سڕابێتهوه ئهستهمه ئهمڕۆ بتوانێت خاوهنی ئێستای خۆی بێت ،چ جای ئهوه كه بتوانێت داهاتووی بونیات بنێتهوه. ئهوه ڕاسته كه دهبێت به دیدێكی ڕهخنهگرانهوه و به عهقڵیهتێكی سهردهمیانه و لهژێر سایه و تیشكی گۆڕانه كۆمهاڵیهتیيهكان و پێشكهوتنه زانستیيهكان توراسی ئیسالمی بخوێنرێتهوه ،ههروهها نابێت له مێژوودا بژین .بهاڵم ناشبێت بكهوینه ژێر ئهو دوالیزمه ،یا هاوكێشهیهی عهقڵیهتی خۆرئاوایی له
ئهنجامی كێشهی لهگهڵ توراسی كهنیسه بهرههمی هێنا ،كه دهبێت له نێوان توراس و كهلهپوور ههروهها هاوچهرخی بووندا یهكێ ههڵبژێریت ،یا بۆ ئهوه له ئێستادا بژیت دهبێت خۆت له مێژوو توراس دابڕنی و بێبهری بكهیت .یا بچیتهوه ناو مێژوو و به عهقڵیهتی الپهڕه زهرد و پهرتوكه پواوهكانی مێژوو بژیت ،كه ئهو كاته له مرۆڤێكی كۆنهپهرست زیاتر شتێكی تر نیه. له ئهنجامی كاریگهری ئهو هێرشه نوسهر و بیرمهنده مسوڵمانهكانیش به سهر دوو ئاڕاستهی پێچهوانه دابهشبوون: ئاڕاستهی یهكهم ئهوانهن كه تهریب لهگهڵ شهپۆلی هێرشهكه ملیان نا به فهرامۆش كردن و ناشیرین كردنی توراس و كاركردن بۆ دورخستنهوهی به پاساوی ئهوه كه ئیدی مرۆڤایهتی ئهو قۆناغهی تێپهڕاندووه و نابێت بگهڕێینهوه بۆ دواوه ،ئهگهر ناوهڕۆكی ئهو توراسه ڕاستیش بێت بۆ سهردهمی خۆی بووه ،بۆ ئێستای ئێمه هیچ توخمێكی هێز و بڕشتی تێدا نییه ،كه یارمهتیدهر بێت بۆ دورستكردنهوهی ژیان لهو سهردهمهی ئێمه، به پێچهوانه ئهشێت ڕێگر و لهمپهریش دورست بكات .بۆیه دهبێت ڕاستهوخۆ مامهڵه لهگهڵ وهحی و دهقه پیرۆز و تهئسیسیهكان بكهین .ئهم ئاڕاسته و بانگهوازه ئهگهر بهنیهت چاكی و دڵسۆزیشهوه بێت ئهوا خزمهت به ههڵمهت و هێرشه سهخت و دژوارهكهی ناحهزان بۆ سهر ئوممهتی ئیسالمی دهكات ،جگه لهوه ههڵهیهكی لۆجیكی زهقیشی تیدایه ،ئهویش ئهوهیه كه گهڕانهوه و مامهڵهی ڕاستهوخۆ لهگهڵ وهحی ههرگیز پێچهوانه نییه لهگهڵ سوودوهرگرتن و گهڕانهوه بۆ توراس. ئاڕاستهی دووهم كه ههڵهی ئهوان زۆر كهمتر نییه له هی یهكهم ئهویش دهستگرتنه به توراسهوه به شێوهیهك كه به پیرۆز بزانرێت و به خراپ و
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دووهم/ئه‌رك‌و‌وه‌زیفه‌ی‌توراس:
لهو سهردهمه و دوای ئهو ههموو گۆڕانكاریانه به سهر ژیان و كۆمهڵگه مرۆییهكاندا هاتوون توراسی ئیسالمی دهتوانێت چی پێشكهش بكات، به دهربڕینێكی تر ئهمڕۆ ئێمه دهتوانین له كوێ و له چی توراس سوودمهند بین ،چۆن كهڵكی لێ وهربگرین .یا ئهرك و وهزیفهی توراس چییه؟ به بۆچوونی من و له ئهنجامی بهدواداچوون و خوێندنهوهی زۆرم پێموایه كه توراسی ئیسالمی دهتوانێت لهو چهند ڕهههندهوه خزمهت به ئهمڕۆی ئێمه بكات ،ئهو چهند ئهركه ئهنجامبدات و ئهو ڕۆڵه كاریگهره ببینێت: یهكهم :ڕهههندی دهروونی و سهلماندنی ڕهسهنایهتی :دیاره كه توراسی ئیسالمی بهرههمی كهڵهكه بووی عهقڵ و بیركردنهوهی نهوه دوای نهوهی مسوڵمانانه ،ههر له سهردهمی پێغهمبهرهوه(د.خ) تا ئهمڕۆ ،كهواته توراس بهرههمی ئوممهتێكه ،ئهو ئوممهتهی كه پێگهیهكی بهرز و ڕۆڵیكی دیار و كاریگهری بینیوه له مێژوودا ،بهم مێژووه پڕ له سهروهرییه توانیویهتی له لوتكهی شكۆ و سهروهری شارستانی مرۆڤایهتی جێگهی خۆی بكاتهوه. بهاڵم ئهم پێشهنگی و شكۆمهندییه بهردهوام
ژمارە ( )9شوباتى 2017
باشیيهوه ههڵه و ڕاستیيهوه وهربگیرێت ،الساییهكی كوێرانهی ڕابردووهكان بكهینهوه ،وهرگرتنی ههموو بۆچوون و ئیجتیهادهكان بهبێ ئهوهى مافی ڕهخنهگرتن بۆ كهس بهێڵیتهوه ،ئهوهش به پاساوی ڕووبهڕووبوونهوهی مهترسی دهرهكی و پارێزگاری له خۆماڵییهتی فیكر و ڕۆشنبیریمان، كه ئێستا كهوتۆته بهر ههڕهشهی داروخان و لهناو چوون ،وه به پاساوی ئهوه كه تێگهیشتن و پهیڕهوكردنی ئایین به دروستی و ڕاستهقینه لهوهی پێشینانمان تێیگهیشتوون تێناپهڕێت. بهر لهوهی خاڵی پێناسهی توراس بهجێبهێڵین و بچینه سهر خاڵی دووهم ،گرنگه ئاماژه به دوو شت بكهین: یهكهم :دهقهكانی قورئانی پیرۆز و فهرمووده دروستهكان(صحیح)ی پێغهمبه() ،بهم پێناسهیهی كردمان بهشێك نابن له توراس ،چونكه ئهمانه بهرهنجامی ماندووبوونی مرۆڤ نین ،بهڵكو له ڕێگهی (وهحی)یهوه له خواوه نێردراوه بۆ پێغهمبهر () .بۆیه دهبێت به ڕوونی و ڕاشكاوی جیاوازی بكرێت له نێوان قورئان و فهرموودهی دروست، لهگهڵ توراسی مرۆڤدا كه بهرههمی توانای فیكری مرۆڤهكانه .ئهم جیاكردنهوه ڕێگه دهگرێت لهو كهسانهی كه به مهبهستی خراپ تێكهڵی له نێوانیان دروست دهكهن و نایانهوێت ئهو جیاكارییه ببێت، بۆئهوهی به ئارهزووی خۆیان ڕهخنه له قورئان و فهرمووده بگرن ،ههروهك چۆن ڕهخنه له دهقێكی فهلسهفی یا ئهدهبی دهگرن كه زادهی عهقڵ و ئیجتهادی مرۆڤه .بهدیوهكهی تریش ،ئهم جیاكارییه خزمهت بهوه دهكات كه ههندێكی تر بێن ههمان ئهو پیرۆزی و عیسمهتهی قورئان و فهرموودهی سهحیحی پێغهمبهر() ههیانه ،نهیدهنه ئهو توراسهی كه پێشینان بۆیان به جێهێشتووین ،بهمهش ڕێگهی ههر جۆره ڕهخنهكردن و ههڵسهنگاندنێكی توراس
له بهردهم ڕهخنهگر و توێژهران دهگرن. دووهم :بهها بااڵ ئیسالمییهكان ،كه له ڕێگهی وهحییهوه چهسپاون ،وهك دادپهروهری و شورا و برایهتی و ههر بههایهكی تر كه له ڕێگهی وهحییهوه چهسپاو بێت و مرۆڤی پێوه پابهند كرابێت .بهاڵم ئهو میكانیزم و ڕێو شوێن و سستمهی كه مرۆڤ پێیگهیشتووه و دایهێناوه بۆ بهرجهستهكردنی ئهو بههایه و مومارهسهكردنی ،دیاره كه ئهمیان دهبێته بهشێك له توراس.
9
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
10
نهبوو دوای ماوهیهك دوچاری كارهسات و شكست هات ،كهوته كۆتایی دواوهی كاروان و شتێكی بۆ ئێستا به دهستهوه نهما كه جێگهی شانازی بێت، بهڵگهنهویسته مرۆڤ چ له سهر ئاستی تاك و چ له سهر ئاستی گهل و نهتهوه و كۆمهڵگاوه له ساتی شكست و نسكۆدا ئهگهر شتێك نهبێت دهستی پێوهبگرێت و شانازی پێوه بكات ،ڕهسهنایهتی و ڕیشهداری بسهلمێنێت ،جۆرێك له بهرگری و بهرهنگار بوونهوهی بۆ دورست بكات ،بیكات به چهكی دهستی بۆ ڕووبهڕووبوونهوه ،بێگومان ئهو كاته له ناخهوه و له ناوهوهیشیدا تووشی ههرهس دهبێت ،متمانهی به خۆی نامێنێت ئهو كاته ههڵسانهوهی ئاسان نابێت. توراسی دهوڵهمهند دهتوانێت ئهو ڕۆڵه پڕ بایهخه ببینێت بۆ گهالنی مسوڵمان ،دهبێته ئهو ميراته ژیاريی و مهعریفيیه دهوڵهمهنده ،ههروهك چۆن میراتی ماددی كه كاتێك باوكێك دهمرێت و وهچهیهكی ساوا ،یا نهخۆش جێدههێڵێت لێی دهخۆن تا ئهوكاته پێدهگهن ،یا قۆناغی نهخۆشیهكه تێدهپهڕێنن ،ئهم توراسه دهوڵهمهندهی مسوڵمانانیش ههمان ڕۆڵ دهبینێت ،پشتبهستن بهم میراته شارستانييه قوڵ و ڕیشهدار و دهوڵهمهنده دهشێت ببێته قهڵغانێكی بههێز و پشتیوانێكی مهعنهوی گهوره بۆ ئیراده بهزیو و شكست خواردووهكهی گهالن و كۆمهڵگه مسوڵمانهكان، شوێنهواره نهرێنیهكانی گرێی ههستكردن به ناتهواوی و شكستخواردوویی له بهرامبهر گهشه و پێشكهوتنهكانی خۆرئاوا نههێڵێت ،یا النی كهم كهمی بكاتهوه. ئهو قهرهبووكردنهوه مهعنهویهش ئهو كاته بههێزتر و كاریگهرتر دهبێت ئهگهر بزانین و دهركمان بهوهكرد كه پێشكهوتنه شارستانييهكهى خۆرئاوا له زۆربهی ڕهههندهكانییهوه ڕیشهكهی
توراس‌و‌تێگه‌یشتنه مێژووییه‌كان‌مه‌حكومن‌به سنووری‌كات‌و‌شوێن
دهگهڕێتهوه بۆ توراسی مسوڵمانان ،ئهم تێگهیشتنه و ئهو ئینتمایه گهالنی ئیسالمی له كاریگهریه نهرێنیيهكانی گرێی ههستكردن به كێماسی، داڕووخانی دهروونی دهپارێزێت ،بهڵكو جۆرێك له هیممهت بهرزی و ههڵمهت و گهرم و گوڕی دورست دهكات بۆ گێڕانهوهی شكۆ و پێشهنگی له دهست چوویان. دووهم :ڕهههندی زانستی و میتۆدی ،ڕاستیيهكی بهڵگهنهویسته هیچ ئوممهت و نهتهوهیهك نابێته خاوهن شارستانی و ژیاری خۆی تا ئهوكاتهى دهبێته ههڵگری ماك و تایبهتمهندی جیاكهرهوه له ژیارهكانی تر ،ئهمڕۆ بۆچی ئوممهی ئیسالمی خاوهن ژیار و شارستانی نییه و له ناو شارستانييهتى خۆرئاوا تواوهتهوه ،بووه به پاشكۆ ،چونكه بۆ ههموو شت به عهقڵی خۆرئاوایی و مهنتیق و مهنزومهی فیكری خۆرئاوا بیردهكاتهوه و له جیهانبینیدا جیاوازییهكی نییه ،ئهگهر ئهمڕۆ بیرمهند و ڕوناكبیره ئیسالمیيهكان لۆجیك و مهنزومهی فیكری خۆرئاوا ڕهتدهكهنهوه بههۆی ئهوهیه ئهو لۆجیكه ههڵگری ڕیشه و تایبهتمهندییهكی ماددییه و ئاسهواری فهلسهفهی ملمالنێی مرۆڤ لهگهڵ خودا و سروشتی بهسهرهوه دیاره ،ههوڵی بهدیلی بۆ دهدهن ،به الی منهوه ئهمه یهكێكه له كاره ههره پێویستهكانی بیرمهند و توێژهرانی ئیسالمی و
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
ئهوانهی ههڵگری خهمی گێڕانهوهی شكۆی ئیسالم و شارستانييهتى ئیسالمیان ههڵگرتووه ،دهتوانین بنچینه و ههوێنی ئهو لۆجیك و مهنههجیهته له توراسدا به تایبهتی له زانستی ئوسوڵی فیقهو میتۆده پهیڕهوكراوهكان الی فیقهناسهكان بدۆزینهوه .لێرهوه دهڵێین ئهمڕۆ زۆر پێویستمان به زیندوكردنهوهی توراس و هانا بۆ بردنی ههیه، بۆ دورستكردن و پێكهوهنانی مهنزومهیهكی عهقڵی و میتۆدێكی فیكری و لۆجیكێكی جیهانبینی ،كه به دڵنیایی بنهماكانى له توراسدا دهستدهكهوێت وهك ئاماژهمان كرد بهتایبهتی له مهنههجه ئوسوڵیهكان و ئهو كتێبانهی ڕهخنه له لۆجیك و مهنتیقی گریك و خۆرئاواییهكان دهگرن ،بهتایبهت كتێبهكانی ئیبن تهیمییه. سێیهم :ڕهههندی پراكتیكی و كرداری ،جگه لهو خااڵنهی پێشتر باسمان كرد بۆ پیشاندانی بایهخ و ئهركی توراس ،ئهوهی كه دهتوانین وهك بهڵگه نهویستێك باسی بكهین ئهوهیه كه توراس زۆر شتی تێدایه كه بۆ ئهمڕۆش جهدوای خۆی له دهست نهداوه و دهشێت كاری پێبكرێت و بهكاربهێنرێت، نمونه :له بواری كۆمهاڵیهتی و بههاى بااڵ و ئهخالقیات ،ئهگهر قورئانی پیرۆز و فهرمودهی پێغهمبهر(د.خ) لهو مهیدانهدا مهنزومه ،یا تیۆرێكی تێر و تهواومان پێبدات ،ئهوا توراسی ئهدهبی و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
توراس‌زۆر‌شتی‌تێدایه‌‌كه بۆ‌ئه‌مڕۆش‌جه‌دوای‌خۆی‌له ده‌ست‌نه‌داوه‌‌و‌ده‌شێت‌كاری پێبكرێت‌و‌به‌كاربهێنرێت
مێژوویی و كۆمهاڵیهتی چهندین نمونهی بهرجهسته و پێڕهویكردنی پڕاكتیكیمان دهخاته بهردهست ،له سهردهم و بارودۆخ و ههلومهرجه جیاوازهكاندا، كه ئهمه ڕیشهی ئهو ئاكاره كۆمهاڵیهتی و بهها ئهخالقیانه له دڵ و دهروون و ناخی جهماوهری مسوڵماندا قوڵ دهكاتهوه و ڕهههنده جۆراوجۆرهكانی به عهمهلی ڕهنگڕێژ دهكات. له بواری ڕۆشنبیريی و زانستیدا ،زانایانی ئیسالمی میتۆدی ئهزمونكردن(المنهج التجریبی)، لهڕاستیدا ئهوه زانا مسوڵمانهكان بوون بۆ یهكهمجار له دونیای توێژینهوهی زانستیدا میتۆدی تێڕامان و وردبوونهوه و ئهزمونكردن و قیاسكردنیان بهكارهێنا ،با مرۆڤ ههرچهند دهیهوێت تیۆر بهرههم بێنێت ،بهاڵم ئهزمونیان نهكات و تاقیان نهكاتهوه ئهوا ههمووی بێهوده دهردهچێت و سوودێكی لێناكهوێتهوه. چوارهم :ڕهههندی ئیستاتیكی و جوانی ،بهشێكی زۆری توراسی ئیسالمی (زانستی ،مهعريفی، ئهدهبی ،هونهری )...بهههر زمانێك نوسرابێت: عهربی ،كوردی يان فارسی ...بهزمانێكی ئهدهبی زۆر بااڵ و قهشهنگ نوسراوه ،پڕیهتی له عونسوری بههێزی جوانی و ئیستاتیكی ،بهشێوهیهك كه دوای تێپهڕینی ئهو ههموو ساڵه هێشتا بهها و ئهفسون و دڵگیری خۆی لهدهست نهداوه ،له زمانی عهرهبی هۆنراوهكان و دهقه ئهدهبیهكانی ئیبن قوتهیبه و جاحز و ئیبن حهزم و ئیبن فارز ...له زمانی كوردی هۆنراوهكانی ههمهدانی و جهزیری و نالی و مهولهوی و بێسارانی و حاجی قادر ...و له زمانی فارسیشدا مهسنهويیهكانی ڕۆمی و قهسیدهكانی حافز و سهعدی ...زمانهكانی تریش ههروا ههرگیز مرۆڤ ناتوانێت قهناعهت به خۆی بێنێت كه ڕۆژێك بێت ئهمانه جوانی و پاراوی و ئهفسوناوی خۆیان لهدهست بدهن.
11
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
12
ئهمه هێشتا باس له ههموو بهشهكانی توراس كه ڕهههندی جوانیان تێدایه وهك ئهندازه و موسیقا و ...نهكراوه ،كه به ههموویان وێڕای بهخشینی چێژ و لهزهتێكی زۆر به مرۆڤ دهتوانن حاڵهتێكی پێكهوه گونجاوی و هۆگری عهقڵی و ڕوحی و كۆمهاڵیهتی مرۆیی بۆ كۆمهڵگه بخولقێنن ،ههر ئهم خهسڵهته بهتهنها دهتوانێت جۆرێك له نهمری بۆ توراسی ئیسالمی دهستهبهر بكات ،ههموو ئهو ههواڵنهی دراون و دهدرێن بۆ فهرامۆشكردنی به با دهچن و بچن. كاتێك له بهرامبهر توراس دهوهستینهوه و ههوڵی كهناركردن و پهرده بهسهردادانی دهدهین دهبێت بزانین كه بهم كارهمان خۆمان و نهوهی تریش له چێژوهرگرتن لهو جوانیه بێبهش دهكهین. سێیهم :پێوهرهكان و چۆنیهتی ههڵسهنگاندن و مامهڵه كردن لهگهڵ توراسی ئیسالمیدا. -1وهرگرتن و وهرنهگرتنی توراس ئارهزومهندانهیه ،توراسی ئیسالمی وهك وتمان بریتییه له كۆی ئهو مهعریفه و زانسته تیۆری و پڕاكتیكیانهی له كۆگای فهرههنگی ئوممهتی ئیسالمی كهڵهكه بووه ،ههر له سهردهمی پێغهمبهرهوه(د.خ) تا ئهمڕۆ ،دهكرێت وهك شرۆڤه و ڕاڤه و پهیڕهوكردنی ئهو پرنسیپ و ڕێنماییه ئایینیانهی له دهقه پیرۆزهكانی قورئان و فهرمودهدا هاتووه سهیر بكرێت ،بهوپێیه كه فهرمان و ڕێنماییه ئیسالميیهكان ههموو الیهنهكانی ژیان به ڕوونكردنهوه و ئاڕاستهكردن دهگرێتهوه، توراسیش ئهو ئاڕاسته و ڕێنمایانه ڕاڤه دهكات و میكانيزم و شێوازی جێبهجێ كردنهكانیان بهپێی بارودۆخی كۆمهڵگاكان و ههلومهرجه فهراههمهكان دیاری دهكات ،لێرهوه توراس جۆرێك له ڕهنگڕێژی ئایینی وهردهگرێت ،ئیدی ڕێزگرتن و شكۆمهندییهك بهسهر مسوڵماناندا دهسهپێت ،كه
دهبێت بهرامبهر توراس بیان بێت ،ئهو حاڵهتهش له قواڵیی كۆ ویژدانی مسوڵمانان نیشتووه و چهسپاوه .بهاڵم بهدیوێكی تردا توراس به حوكمی ئهوهی بهرههمی كارلێكی عهقڵی مرۆڤهكانه لهگهڵ دهقه پیرۆزهكان له سایهی ههلومهرج و كات و شوێنیكی دیاریكراودا ،ئهوانهش بهردهوام له گۆڕاندان ،ناكرێت شوێنكهوتن و پهیڕهوكردنی توراس بهشێوهیهكی كۆپی و دووباره به ڕههایی خهڵكی پێوه پابهند بكرێت .پاساوهكانی ئهو پابهند نهكردنهش زۆرن له گرنگترینیان: یهكهم ،تهكلیف له تێگهیشتنی ئیسالمیدا ڕاستهوخۆیه بۆ مرۆڤ ،ههموو تاكێكی مسوڵمان وهك تاك و خودی خۆی جێگهی مهبهسته له گوتاری قورئاندا ،دهبێت خۆی لێی تێبگات و خۆی ناوهڕۆكی ئهو گوتاره له ڕهفتار و كرداری خۆیدا جێبهجێ بكات ،دواتر خۆی بهتهنیا الی خودا حیسابی لهگهڵ دهكرێت ،بهبێ ڕێگهدان لهم میانهدا به نوێنهر ،یا میانگیرێك بێته بهینهوه .ئهوهش كه ههموو كهس توانای تێگهیشتنی نییه له گوتاری قورئان ،ئهمه حاڵهتێكی ڕیزپهره و بهپێی زهرورهت ڕێگه پێدراوه ،ئهو كهسه شوێنی زانایانێكی جێگه میمانهی خۆی بكهوێت ،بهاڵم ئهم حاڵهته ئهسڵ نییه. دووهم ،پاساوێكی تری پابهند نهكردن به توراس ئهوهیه كه دهقهكانی وهحی و فهرمووده بهشێكی زۆریان یا له ڕووی-ثبوت و دامهزراوی جێگهی گومانن و نهگهیشتونهته پلهی دڵنیایی ،یا له ڕووی دهاللهت و ماناكانیان نهگهیشتونهته پلهی دڵنیایی ،ئهشێت چهند مانا و واتایهك ههڵبگرێت ،یا له ههردووكیان نهگهیشتونهته پلهی دڵنیایی. سێيهم ،پاساوێكی تری پابهند نهكردن ئهوهیه جێبهجێ كردنی ئهحكامهكانی قورئان و فهرموده پهیوهسته به تهحقیقی مهرام و مهبهسته شهرعیيهكان
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
كه ئهوهش یهكسانه به تهحقیقی بهرژهوهندییه بااڵكانی كۆی كۆمهڵگه ،یا بڵێین ئوممهتی ئیسالمی، دیاره ئهو بهرژهوهنديیه شهرعیانهی ئومهتیش به پێی گۆڕانی ههلومهرجهكان و دۆخه سیاسی و كۆمهاڵیهتییهكان دهگۆڕێت ئیدی ناكرێت تێگهیشتنه مێژوویی و توراسیيهكان به ڕههایی فهرز بكرێن و نهوهكانی دواتری پێوه پابهند بكرێت. -2ئهگهر ناوهڕۆكی توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان له ڕووی مهبدهئیهوه مولزیم نهبن وهك له خاڵی یهكهم باس كرا ،ئهوا له ڕووی مهنههجی و میتۆدهوه جیاوازه ،دیاره مهنههجیهتی زانستی و بابهتیانه و بۆ گهیشتن به تێگهیشتنێكی دورست و ڕهوا و دابهزاندنی ئهو تێگهیشتنه بۆ واقعی ژیان ،ئهخوازێت تهواوی تێگهیشتنه مێژووییهكه و ناوهڕۆكی توراس بخرێته بهرچاو و سهر مێزی توێژینهوه ،بخوێنرێتهوه ،ئیستعاب بكرێت ،ڕهخنه و لێكۆڵینهوهی بۆ بكرێت ،ئهمهش وهك پشتبهستن و یارمهتی وهرگرتنێك له ئیجتیهادات و تێگهیشتنی پێشینهكانمان بۆ گهیشتن به مهبهست و ناوهڕۆك و واتایهكی دروستی دهقه پیرۆزهكان له الیهك ،و به دروستی بگهین بهوه كه بهرژهوهندی شهرعی ئوممهتی ئیسالمی له چ جۆره پهیڕهوكردنێكدایه له الیهكی تر. بهڵگهنهویسته توێژهر و ئهو كهسهی بهدوای حهقیقهتدا دهگهڕێت چهنده ئهگهر و ئیحتماالتی زیاتری لهبهردهستدا بێت ڕێگهی گهیشتن بهو ڕاستییه دڵنیایهی بۆ ئاسانتر دهبێت كه چهنده كۆتایی و درێغ بكات له تاوتوێكردنی ئهو تێگهیشتن و ئیجتهاداته مێژووییانه ئهوهنده له ڕووی منههجیهت و میتۆدهوه به كهمتهرخهم دهژمێردرێت ،لێرهوه دهتوانین بڵێین بۆ گهیشتنه تێگهیشتنێكی ڕاست و دورست ،نمایشكردن و خستنهڕووی ناوهڕۆكی توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان كارێكی ئیلزامییه .ئهو پاساوانهش
وامان لێدهكات سوور بین لهسهر ئهو نمایشه: أ -تا بهرهو قواڵیی مێژوو بگهڕێینهوه نزیكتر دهبینهوه له چهرخی زێڕین و دروست ،نهوهكانی پێشتر ههم له سهردهمی پێغهمبهر (د.خ) و ههم له چهرخی ڕهسهنایهتی زمان و تێكهڵ نهبوونی زمان و كولتوورهكان نزیكتر دهبینهوه. ب -ئهو هزر و تیۆر و ئیجتهاداتانه له ناو توراسدا ههن فشار و ههژموونی كاریگهریيه دهروونی و سیاسی و ...بارودۆخهكهیان كهمتر بهسهرهوه بووه ،بۆیه دهتوانین بڵێین ڕوحی مهنههجیهت و بابهتی بوون و زانستی بوونی زیاتر بهسهرهوهیه. ت -توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان وهك پێشتر ئاماژهمان پێدا بهتێپهڕینی كات بهسهریاندا زۆر له بێژنگ دراون ،به ڕهخنهگرتن و پێداچوونهوه و ڕاستكردنهوه لهالیهن توێژهر و موحهقیق و زانایان ،یا به لهمهحهكدان و تاقیكردنهوه له كاتی جێبهجێكردن و ئهزموونكردن ،كه لهكۆتاییدا ئاستی دروستی و گونجاوی لهگهڵ حهق و توانای تهحقیقكردنی بهرژهوهندی ئوممهتی دهركهوتووه. ئهو توراسه زنجیرهیهكی پێكهوه پ- بهستراوی ئیجتهاد و تێگهیشتنهكانه له دهق و ڕێنماییهكان و تیۆریزهكردنی زانستهكانه ،ئهڵقه له دوای ئهڵقه یا یهكتری تهواو دهكهن یا یهكتری ڕاست دهكهنهوه. -3ڕههایی و بهزاندنی سنووری كات و شوێن تایبهتمهندییهكی وهحی خوایی و دهقه پیرۆزهكانه ،بهاڵم توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان مهحكومن به سنووری كات و شوێن ،تێگهیشتنهكان دهرهنجامی كارلێكی دهق و عهقڵی مرۆڤهكانه له ساتهوهختێكی دیاریكراودا، ئهو تێگهیشتن و ئیجتیهاده مێژووییانه له تهفاعل و كارلێكی مسوڵمانان له گهڵ بارودۆخی ژیان له سهردهمی خۆیان و ههوڵی جێبهجێكردنی فهرمان
13
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
14
و ڕێنماییهكانی وهحی له سایهی ههلومهرجێكی دیاركراو لهدایكبوون و هاتوونهته بهرههم .كهواته توراس پهیوهستبوونێكی پتهوی به مێژوو و ڕووداوهكان ههیه ،لێرهوهیه ئیبن قهییمی جهوزیه ڕێسا زێڕینهكهی داهێناوه ،كه فهتوا بهپێی گۆڕانی كات و شوێن و بارودۆخ و ههلومهرج و نییهت و نهریتهكان دهگۆڕێت .جا له بهر ئهم ڕاستییه مامهڵه لهگهڵ توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان به دوور لهو بارودۆخه مێژوویی و ههلومهرج و كات و شوێنهی تێیدا هاتۆته بهرههم مامهڵهیهكی دورست نییه ،لهبهرئهوه وهك ئاماژه كرا ههر فهتوایهك، ههر تێگهیشتنێك و ئیجتیهادێك بهرههمی بارودۆخ و ههلومهرجێكه دهبێت له كاتی خستنهڕوو قسه لهسهركردنی ئهو بارودۆخهش بخرێتهڕوو ئهگینا ناتوانرێت وهك پێویست لێی تێبگهین ،تێگهیشتن لهو ئیجتهاده مێژووییه پهیوهسته به تێگهیشتن لهو ڕووداو و واقیعه كه ئهو ئیجتیهادهی تێدا هاتۆته بهرههم .ئهگهر توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان و تهنانهت ههڵوێستهكانیش ئهگهر له پاڵ ئهو بارودۆخ و ڕوداوانهی تێیدا لهدایكبوون و هاتونهته بهرههم بخرێنهڕوو ههلی باشتر و دروستتری تێگهیشتنمان بۆ دهڕهخسێت ،ههروهها دهتوانین باشتر ههڵسهنگاندنیان بۆ بكهین و بهراورد بكهین له نێوان تێگهیشتنهكه و بارودۆخ و واقیعهكهیدا له الیهك ،ههروهها له نێوان ئهو تێگهیشتنه مێژووییه و بارودۆخهكهی و تێگهیشتنی ئهم سهردهمی ئێمه و ئهو بارودۆخهی تێیدا دهژین. دهكرێت ئهم مهنههجیهته بكرێت به بناغهیهكی بههێزی بهراورد و ههڵسهنگاندنی تێگهیشتنهكان تا باشترین ههڵبژێرین و تهوزیفی بكهین لهپێناو گهشهدان به ژیانی ئیسالمیمان و هاندهرێك بۆ ههڵسانهوه و پێشكهوتنی زیاتر. -4توراسی ئیسالمی گشتگیر و ههمهالیهنه،
فراوان و فره ڕهههند و دهوڵهمهنده ،ههموو الیهنهكانی ژیانی مرۆڤ ماددی و مهعنهوی، بهرههست و ویژدانی دهگرێتهوه ،كهچی ئهوهی له بهردهستدایه و به شێوهیهكی فراوان مامهڵهی دهكرێت زۆر لهوه كهمتره كه دهكرا به ئاسانی بخرێته بهردهست و مامهڵهی لهگهڵ بكرێت ،بهاڵم زۆر به كهمی مامهڵه دهكرێت ،ئهوه لهوه گهڕێ ڕێژهیهكی زۆر له توراسی ئیسالمی زۆر به زهحمهت دهتوانرێت دهستمان پێی بگات ،تهنانهت دهتوانین به دڵنیایی ڕایبگهیهنین كه زۆریش له توراسی ئیسالمی لهناوبراوه ،یا دیزه به دهرخۆنه كراوه ،ئهو فاكتهرانهش بوونهته هۆكاری ئهو حاڵهته زۆرن لهوانه: أ -ئهو ههڵمهته مێژووییانهی دوژمنانی ئیسالم ئهنجامیاندا بۆ لهناوبردن و دزینی توراسی ئیسالمی. ب -دیزه به دهرخونه كردن و شاردنهوهی بهشێكی زۆر كه تائێستاش له كتێبخانه و مۆزهخانهكانی ئهوروپا گلدراونهتهوه. ت -دهمارگیری مهزههبی كه ئهویش كایگهری ڕاستهوخۆی لهو بواره ههبووه. پ -ئهو له مهحهكدان و تاقیكردنهوهی تێپهڕینی كات ئهو حاڵهتهش وایكردووه ههندێك له بۆچوون و تێگهیشتنهكان بههێز دهركهون و ههندێك الواز و مهرجوح ،ئهوهش به ههندێ پێوهر كه مهحكومن به بارودۆخی كات و شوێن. ج -دووری جوگرافی و سیاسی نێوان واڵتانی ئیسالمی و دابڕانیان له یهكتری ،ههرچهنده تهكنولوژیای زانیاريی و پێشكهتنهكانی سهردهم له بواری گهیاندن و ئهنتهرنێت دهكرێت كاریگهری ئهم فاكتهره نههێڵێت یان كهم بكاتهوه ،بهاڵم جارێك هێشتا تازهیه و توراسی ئیسالمیش ههمووی له دهست مسوڵماناندا نییه.
خا ل 1ـ بۆ ئاگاداری زیاتر له پڕۆسهی دزین و به تااڵن بردنی توراسی ئیسالمی له الیهن خۆرئاواییهكانهوه بڕوانه كتێی(انور جندي :صفحات مضيئة من تراث االسالم) و(جمال سلطان :الغارة على التراث االسالمي). 2ـ بۆ نمونه میتۆدی تهجریبی (المنهج التجریبی) له بواری توێژینهوهی زانستی ،داهێنانی ژمارهكان(االرقام) و زۆری تریش. 3ـ بۆ زانینی واتاكانی وشهی « التراث» ،له زمانی عهرهبی ،سهیری ئهم سهرچاوانه بكه - :ابن منظور ،لسان العرب ،ج ،15ص ، 266أبي الحسين أحمد بن فارس بن زكريا ،معجم مقاييس اللغة ،ص .953 4ـ سورهتی فجر ئایهتی .19 5ـ له پێشهوه باس له ههڵنهنان له سهر بهخشینی خواردن دهكات و ،دهفهرموێت :مَو مَل مَ مَ ت رُّ اض مَ ون مَع مَلى مَ ْ ني ،له دواییش باس له خۆشهویستی زۆر ط مَع ِام الِ ْس ِك ِ ت رُّب مَ ون ْالمَ مَال ُح ًّبا بۆ سامان دهكات و ،دهفهرموێت :مَو ُ ِ
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كۆتایی
مَ ًّ جا.
6ـ سورهتی مریم ئایهتی .6 7ـ سورهتی النمل ئایهتی .16 8ـ قورئانی پیرۆز ،وهرگێڕانی مامۆستا ههژار، له تهفسیری ئهو ئایهتانه كه وشهی(ميراث)ی تێدا هاتووه ،ههروهها سهیری (ههنبانه بۆرینه)ی بكه ،،ل.840 ژار بكه مامۆستا هه ههژار
ژمارە ( )9شوباتى 2017
مامهڵهی توراس و سوود لێ وهرگرتنی ههرگیز بهو مانایه نایهت ڕێگری له گهڕانهوه بۆ دهقه تهئسیسيیهكان ،یا ڕیفۆرم و نوێبونهوه و نوێكردنهوهی تێگهیشتنهكان بكرێت ،یا بهو مهبهسته بڵێین پێشینان هیچیان بۆ نهوهكانی دوای خۆیان نههێشتۆتهوه ،نهخێر دهبێت ههمیشه دهرگای ئیجتهاد و تێگهیشتنی تازه و بهرههمهێنانی هزر و تیۆری نوێ و سهردهمیانه لهسهر پشت بێت ،ههموو تاكێكی مسوڵمان ئازاده له توێژینهوه و گهڕان بهدوای تازهیهكدا بهدوای بۆچوونی نوێدا ،ئازاده له ووردهكاری و پێداچوونهوه به تێگهیشتنه مێژووییهكان و ههڵسهنگاندنیان، وهالنانی ئهو بهشهی كه لهگهڵ بارودۆخ و ههلومهرجه سهردهمیيهكانی ئێستامان ناسازه، گهڕان به دوای وهاڵمی گونجاو و دورست بۆ پرسیارهكانی سهردهم ،بهاڵم بێگومان ئهم كارهش كات و مهرج و كهسی خۆی دهوێت ،ناكرێت ههروا به ئارهزوو ئهو ههموو سامانه فیكريی و فیقهی و مهعریفی و ئهدهبیه كه پێشینان به شهونخونی و ماندووبوون و لێبڕان و دڵسۆزیيهكی زۆرهوه بهرههمیانهێناوه فهرامۆش بكهین و هیڵێكی ڕاست و چهپی بهسهردا بێنین تهنها به پاساوی ئهوه كه ههندێك كاتی بهسهردا تێپهڕیوه ،لهكاتێكدا دهبینین گهالنی ئهوروپی ئێستاش دهگهڕێنهوه بۆ توراسی ڕۆمانهكان. گریگ و ڕۆمانهكان.
سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان
15
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
16
د.زریان حاجی
ـ لەدایكبووی ،1982سلێمانی .ماستەر و دكتۆرا لە مێژووی شارستانیەتی ئیسالمی (سەدەكانی ناوەڕاست) .مامۆستا لە بەشی شوێنەوار و مێژوو /زانكۆی سلێمانی .ده لێكۆڵینەوەی زانستی باڵو كراوەی هەیە .سێ كتێبی چاپكراوی هەیە.
َ ميذووی‌ئيسالم‌یان َ َ ميذووی‌مسولمانان پەیجۆییەك‌بۆ‌دەق،ڕامانێك‌لە‌سەرچاوە شیكارێك‌لە‌ناوەڕۆك
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
مێژووی ئیسالمی یەكێكە لە هەستیارترین بابەتەكانی پەیوەست بە مسوڵمانان ،زۆرجار ئەم مێژووە بووەتە داردەستێكی نەیارانیان و وەك تفەنگ و تێاڵ بەسەریاندا دراوەتەوە و پێیانی فرۆشراوەتەوە ،كراوەتە ڕەخنەی بەهێز بەسەر خودی ئاینەكەشیانەوە كە ئیسالمە ،بەپێچەوانەش زۆرجار مسوڵمانان بۆخۆیان هێندە بابەتەكانی ناو مێژووی ئیسالمیان گەورە كردووە گەیاندویانەتە ئاستێك ،كە لە پیرۆزی و تهقدیس كردندا ئیدی كەس نەتوانێت باسی بكات و دیسان دەقەكانی ئەو مێژووە كە هەڵسوكەوتی كەسێكی ناحاڵی و بەدخو بووە كردویانەتە ئايين و بەشان و شكۆ و باڵیدا هەڵیانداوە و ڕێگەیان بە كەسیش نەداوە ڕخنەی لێ بگرێت. ئەمە لەكاتێكدایە مێژوونوسانی ئیسالمی بۆخۆیان ڕاشكاوانە باسیان كردووە ،كە مێژوو پيرۆز نیە و ئەوەی ئەوانیش نوسیویانەتەوە هیچ نیە جگە لە سەرگوزشتەی خەڵكی و باس و خواست و تەنانەت تهحقیقیشیان تێدا نەكردووە ،بۆ ئەمەش هاتوون بۆ شیكاری ڕووداوە مێژوويیەكانی ناو قورئان لە ڕاڤەكانیان زاراوەی (االسرائیلیاتیان) داهێناوە نەبادا ئەمان بەهەڵەدا چووبن و بابەتی ناڕاستیان تۆماركردبێت! ،بابەتێكی وا تا كار دەگاتە ئەوەی بیریارێكی ئیسالمی وەك ئيبن خهلدون (م808.ك 1406 /ز) بە ئاشكرا لە كتێبی (المقدمە)ی خۆیدا ڕەخنە لە مێژوونووسانی پێش خۆی بگرێت و تەنانەت چەندین ڕێساش دادەنێت بۆ كەسێك ،كە مێژوو بنوسێتەوە تا نەكەوێتە هەڵەوە و بابەتی ئەفسانەیی و خورافات تێكەڵ بە مێژوو نەكرێت ،لەو مێژوونوسانەی ئیسالمیش ،كە ڕەخنەی زۆریان لێ دەگرێت المسعودی(م354.ك
957 /ز)یە ئيبن خهلدون پێیوایە ئەم مێژوونوسە بڕێكی زۆر لە خورافات و ئەفسانە و بابەتی ناڕاست و درۆی تێكەڵ بە نوسینەكانی كردووە، بەگشتیش مێژوونووسانی پێش خۆی بە الیەنگیری دەسەاڵتێكی دیاريكراو و بەرژەوەندی خواز و نوسەری دەربار لەقەڵەم دەدات ،كە لەپێناو هاوڕێ بوون و نزیك بوون لە دەسەاڵتداران، چەندین كاری پێداهەڵدان و شتی ناڕاستیان بۆیان تۆماركردوون ،بۆیە ئيبن خهلدون چەندین ڕێسا بۆ نووسینەوەی مێژوو دادەنێت و پێیوایە كە كەسی مێژوونووس دەبێت كەسێكی لێهاتوو خاوەن شارەزایی و هەروەها ڕاستگۆ و بێالیەن بێت و كەسێك بێت سەر بە دەسەاڵتێكی دیارييكراو نەبێت و ڕاستیە مێژووییەكان نەشێوێنێت ،بەاڵم ئەوەی جێگەی سەر سوڕمان و لەسەر وەستانە ئەم بیریارەش بۆخۆی پاش ئەوەی لە نوسینی (المقدمە)كەی دەبێتەوە دیسان لەسەر هەمان ڕەوتی مێژوونووسانی پێش خۆی دەڕواتەوە و هەڵەكانیان دووپات دەكاتەوە! بەاڵم نابێت ئەوەشمان بیر بچێت ،كە مێژوو بۆخۆی لە چوارچێوەی ئاینی ئیسالم خاوەن پێگەیەكی گەورەیە ،پێش هاتنی ئیسالم لە نیمچە دورگەی عەرەبی و تەنانەت ناوچەكانی دەوروبەریشی جگە لە گێڕانەوەی زارەكی (الشفهی) هیچ هەواڵێكی دیكە لەئارادا نەبووە، ئەوەی هەبووە بە (أیام العرب) كە مەبەست لەو ڕوووداوانە بووە ،كە ڕوویاندەدا بۆ نمونە وەك شەڕ و پێكدادانەكانیان لەگەڵ یەكتر یان غهزواتەكانیان لەوانەش (یوم الزیقار) كە تێیدا عەرەب بۆ یەكەم جار لە شەڕێك بەسەر (ساسانیەكان)دا سەركەوتن لە پێش
17
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هاتنی ئیسالم ،لەالیەكی دیكە ساڵ و حساباتی دیاريكردنی ڕۆژیش پەیوەندی بە ڕووداوە دیار و ئاشكراكانەوە هەبوو بۆ نمونە ساڵی (فیل) كە دیاريكرابوو ،یان باسكردن لە (نسب) ،ڕەچەڵەكی بنەماڵەكانیان كە عەرەب زۆر شانازی پێوەدەكرد، بەاڵم بەهاتنی ئیسالم مەعریفەی مێژوویی تەواو چەكەرەكەی كرد ئیدی قۆناغێكی دیكەی زۆر پێشكەوتووی بڕی لەالی عەرەب بەتایبەتی و ئیدی نوسینەوەی مێژوو هاتە ئاراوە ،چونكە قورئانی پیرۆز بۆخۆی یەك لەسەر سێی مێژووە جگە لەوەش بەردەوام هانی مسوڵمانان دەدات كە بەدوای مێژوودا بگەڕێن وەك جۆرێكیش لە ئەمرى لێكردووە هەروەك لە چەندین جێگەدا ْمَ ُْ ض ُث مَّم ْان ُظ ُروا مَك ْي مَف دەفەرموێت( :قل ِس ُيوا ِف ال ْر ِ
مَك مَان مَع ِاق مَب ُة الُْ مَك ِّذ ِب مَ ني ( [ )11سورة النعام :اآلية ]11 ُق ْل س ُيوا ف ْمَ ال ْرض مَف ْان ُظ ُروا مَك ْي مَف مَك مَان مَع ِاق مَب ُة ْ ُ ْ ال ِر ِم مَ ني ِ ِ ِ ْمَ ْ مَ مَ مَ ض ( [ )69سورة النمل :اآلية ]69مَول ي ِس ُيوا ِف ال ْر ِ مَف مَي ْن ُظ ُروا مَك ْي مَف مَك مَان مَع ِاق مَب ُة مَّال ِذ مَ ين ِم ْن مَق ْب ِل ِه ْم مَك ُانوا أمَ مَش مَّد م ْن ُه ْم ُق مَّو ًة مَوأمَ مَثا ُروا ْمَ ال ْر مَ ما مَع مَم ُر مَ ض مَو مَع مَم ُر مَ وها أمَ ْك مَث مَر ِ مَّ وها ِ مَ مَ ْ ْ ُ مَ ُّ مَ ْ مَ ات ف مَما ك مَان الل ِل مَيظ ِل مَم ُه ْم مَول ِك ْن مَو مَج مَاءت ُه ْم ُر ُسل ُه ْم ِبال مَب ِّين ِ مَك ُانوا أمَ ْن ُف مَس ُه ْم مَي ْظ ِل ُم مَ ون ( [ )9سورة الروم :اآلية ،]9كە
ژمارە ( )9شوباتى 2017
18
پێویستە تاكی مسوڵمان بەدوای مێژووی پێشیناندا بگەڕێت تا زیاتر بەڵگەی لەسەر ئاینەكەی هەبێت، ئەمە سەرباری فراوانبوونی سستەم و دەسەاڵتی ئیسالمی بەتایبەتی لە سەردەمی خەلیفەی دووەم (عومەری كوڕی خەتاب 23 – 13ك) ،تێكەڵ بوونی گەالنی خاوەن شارستانیەتی وەك ئێرانی و ڕۆمانیيەكان بە ئیسالم ،كە خاوەن چەندین نوسینی جیاوازبوون لەبارەی مێژوو هۆشیاری نوسینی مێژوو لەالیان سەدان ساڵ بوو لە پێشتر چەكەرەی كردبوو ،بە مسوڵمانبوونی ئەم
گەالنەش ئیدی هەستی پێویستی بە نوسینەوەی مێژوو بە سەرجەم شێوازەكانیەوە زیادی كرد.
لەالیەكی دیكەوه بیریار و شارەزایان و زانایانی ئیسالمیش لە نوسینەكانیان هەمیشە بایەخیان بە مێژوو دەدا و هەستیان بەم پێویستيیە كردووە، تا كار دەگاتە ئەوەی لە سەدەی دەیەمی كۆچی چەندین زانا دەردەكەون بە ئاشكرا داوای بە زانستی نوسینەوەی مێژووی مسوڵمانان دەكەن، دووبارە دەیانەوێت ئەم مێژووە ڕێكبخرێتەوە، ئەوەتا زانایەكی وەك (السخاوی م902 .ك) كتێبێك دادەنێت بەناونیشانی (اإلعالن بالتوبيخ لمن ذم أهل التاريخ) ئەو دەڵێت :مێژوو نوسین كاری هەموو كەس نیە و تێیدا ورد لە مێژوو بكۆڵدرێتەوە و پاشان بڕیار لەسەر ناوەڕۆك و ڕوخساری مێژووەكە بدرێت ،دواتر (السيوطى م911.ك) دێت و كتێبێك دادەنێت بەناوی (شماريخ في علم التاريخ) ،ئەمیش هاوشێوەی (السخاوی) هاوسەردەمی لێكدانەوە بۆ مێژوو دەكات و ڕێسا بۆ مێژووی مسوڵمانان دادەنێت ،ڕەنگە هەر ئەم دوو ناونیشانە بۆخۆی كافی بێت بۆئەوەی ئاماژە بە ئاستی بایەخ و پێگەی مێژوو بدرێت لەالی مسوڵمانان و لە جیهانبینی و لە مەعریفەی شارستانیەتی ئیسالمیدا. بەهەرحاڵ نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی چەند قۆناغێكی تێپەڕاندوە و چەندین جۆریشی هەیە ،بۆئەوەی زیاتر لەو كاریگەری و لە چەندێتی و چۆنیەتی ئەو مێژووەش بگەین پێویستە لە قۆناغەكانی نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی و هەروەها پەرەسەندنی و جۆرەكانی ئەو مێژووە شارەزاببین ،لێرەدا بەكورتی ئاماژەی پێدەدەین:
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
یەكەم/قۆناغەكانی‌نوسینەوەی مێژووی‌ئیسالمی: سەرباری ئەو هۆكارانەی ئاماژەمان بۆ كرد سەبارەت بە نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی و سەرەتاكانی دروستبوونی هۆشیاری مێژوویی الی تاكی مسوڵمان و دەستكردنیان بە نوسینەوەی ئەو مێژووە ،بەبۆچوونی ئێمە چەند فاكتەرێكی دیكەش هەبوون ،كە بوونە پاڵنەری دروستبوونی ئەم مێژووە لەوانەش دانانی ڕۆژژمێری كۆچی كە خاڵی تهركیزكردنی مسوڵمانان بوو بۆ دیاريكردنی ساڵەكان و ڕووداوە مێژوويیەكان، هەروەها گرنگیدان بە ڕەچەڵەك و ڕەچەڵەك ناسی لەالیەن عەرەب بەگشتی ئەمەش مادەیەكی خام بوو بۆ نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی ،ئەمە جگە لە دەرچوونی بزوتنەوەی شعوبیەت و هەوڵەكانی هەریەك لە عەرەب و فارسەكان بۆ نوسینەوەی شانازی و مێژووی تایبەتی خۆیان، بۆ بەرزكردنەوەی نەتەوەی خۆیان كە سیمایەكی دیاری سەردەمی یەكەمی عەباسيیەكان بوو(132 – 232ك) ،ئەمەش سەرباری نوسینەوەی ئەو مێژووە بۆخۆیان زۆرجار لە ڕاستی دەردەچوون و هەڵەو پیاداهەڵنان و خۆهەڵكێشانی زۆری لێدەكەوتەوە. هەرچۆنێك بێت ،سەرەتای نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی لەڕاستیدا دوو بابەتی سەرەكی بوونە كەرەستەی خاو بۆ نوسینەوەی ،ئەوانیش كولتوور و سوننەتی پێغەمبەر(د.خ) كە ناسراوە بە (سیرە الرسول) ،غەزەواتەكانی كردەوە و كردارەكانی و وتەكانی ،لەالیەك و ڕابردووی هۆزە عەرەبیەكان پێشینەیان لە ئیسالم و پێش ئیسالم ،شەڕەكانیان (أیام العرب) ڕەچەڵەكیان و تەنانەت كولتووری شیعريی و زمانەوانیشیان بەگشتی. بۆیە لە سەدەی یەكەمی كۆچی سەرەتای
نوسینەوەی مێژووی ئیسالم بە گێڕەرەوەكان (الرواە) دەستیپێكرد كە ناسراون بە (االخباریین)، لە نمونەی ئەوانەش (وهب بن منبه م114.ك) ،ئەم مێژوونوسە یەكەمینەی ئیسالم چیرۆك خوان و ئيخباری بوو جیاواز لەوانی دیكەش فەرمودەناس نەبوو ،گرنگی زۆری بە ئيسرائیلیات و چیرۆك و ئەفسانە كۆنەكان دەدا و دەیخستنە ناو گێڕانەوە ئیسالميیەكان و هاوتای دەكردن لەگەڵ گێڕانەوەكانی (كعب االحباری و عبدالله بن سالم) كە ئەمانە كاریگەری زۆریان هەبوو لەسەر گێڕانەوە ئیسالميیەكان بەوپێیەی پێش مسوڵمانبونیان جولەكەبوون گێڕانەوە مێژووییەكانیان بە ئیسرائیلیات دەناسرا. -1قۆناغی یەكەم :ئەم قۆناغە نوسینەوەی مێژوو تێیدا سروشتێكی كەسی هەبووە ،تێیدا نوسینەوە ڕاستەوخۆ لە زارەكی وەرگیراوە و تۆماركراوە یان لە هەندێك نوسراو و تۆماری پێشین ،ئەم سەردەمهش ژمارەیەكی زۆر و بەرفراوان لە گێڕەرەوی مێژوویی هەبووە ئەوەی زانیویانە باسیان دەكرد و به ئهخباری ناسرابوون، بۆ نمونە یهزیدى كوڕی عهقیلى كوڕی ئەبی تاڵیب لە مزگەوتی مەدینە مێژووی دەگێڕایەوە لەبارەی (أیام العرب) و جەنگەكانیان و شانازيیەكانی قوڕهیش ،هەروەها ()عمر بن خولە ناسراو بە (الراویە الفصیح) ،و (مكی بن سودە) و چەندانی تریش ،ئەمانە بەگشتی دەچنە چوارچێوەی شێوە گشتيیەكەی مێژوو ،ئەم قۆناغە هەتا سەرەتای سەدەی دووەمی كۆچی بەردەوام دەبێت ،قۆناغی گواستنەوەی مێژوو بووە لە زارەكی بۆ مەعریفەی مێژوویی و نوسراو ،سەرەتای گرنگی پێدان بە نووسینیش نوسینی ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ) بێت ،لەنێویشیاندا بۆ چەند بابەتێكی دیاريكراو، لە دیارترینی نوسەرانیش لەم قۆناغە (عبدالله
19
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
20
بن عباس) و (عروە بن زوبیر) و (شرحبیل بن سعد) و (ابن شهاب الزهری) بوون و خەلیفەكانی ئومەویش بە ئاشكرا گرنگیان دەدا بە تۆماری مێژوو فهرمانیان كرد كە لە دەمی خەڵكیيەوە بۆیان بنوسنەوە. -2قۆناغی دووەم :ئەم قۆناغە تەواوی سەدەی دووەم درێژە دەكێشێت ،لێرەدا ئهخباريیەكان گرنگیان دەدا بە تەواوی بابەتی جیاواز ،بەاڵم دیسان بەپشتبەستن بە زمان و گێڕەوەكان ،ئەمە سەرباری گرنگیدانیان بە ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ) ،بەاڵم ئیدی گرنگیدان بە سەرجەم بابەتە مێژووییەكانی دیكە و زانیاريیە ئابووريی و كۆمەاڵیەتی و سیاسيیەكان لە مێژووی دیكە و گرنگیدان بە كەسایەتیيەكان و مێژووی پێش ئیسالم و مێژووی (االمم) واتە نەتەوەكانی دیكە ....هتد و بەمەش سەدان كتێب نوسرا لەم سەردەمهدا وەك (أبو محنف) و (الواقدی) و...هتد. -3قۆناغی سێیەم :ئەم قۆناغە مێژوو نوسرایەوە بەپێی زنجیرەی مێژوویی و كات، و كۆكردنەوەی سەرجەم بابەتەكان لە یەك كتێبدا ،نوسراوانی ئەم قۆناغە لەو بڕوایەدابوون كە مێژووی ئیسالمی یەك مێژووە و یەكانگیرە هەروەها یەكانەی مێژوويی مرۆڤایەتی لە ڕێگەی زنجیرەی مێژووی پێغەمبەران ،پێشەنگانی ئەم قۆناغەش لە مێژوونوسانی وەك (ابن االسحاق) خاوەنی كۆنترین كتێبی تایبەت بە ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ) ،لە ناوەڕاستی سەدەی دووەمی كۆچی ،هەروەها (اسحاق بن ابراهیم) خاوەنی كتێبی (السير في االخبار والحوادث) كە تێیدا سەرجەم بابەتەكانی مێژوو تۆماركرابوو.
دووەم/جۆرەكانی‌نوسراوە‌مێژوویيەكان:
بەمجۆرە ئیدی نوسینی مێژوو لە ئیسالمدا و الی مێژوونووسانی مسوڵمان پەرەی سەند، بەجۆرێك چەندین كتێبی جۆراوجۆری مێژوويى بەبابەت گەلی جیاواز هاتنە ئاراوە ،لە دیارترینی بابەتەكانی مێژووی ئیسالمیش بریتین لە: -1كتێبی مێژووی گشتی :نوسهرانی ئەم كتێبە مێژووییانە تەواوی مێژوویان تۆماركردووە هەر لە سەرەتای دروستبوونی خەلیقە تا دەگاتە كاتی مردنی نوسەرەكەی یان ماوەیەكی زۆر كەم پێش كۆچی دوایی نوسەرەكە ،تێیدا ڕووداوە مێژووییەكانی بەشێوەیەكی بابەتی ڕێكدەخرێت یان بەشێوەی یەك بەدوای یەكدا هاتنی ڕووداوەكان ،ئەمە بۆ پێش ئیسالم ،بەاڵم بۆ سەردەمی ئیسالمی بەپێی یەك بەدوای یەكدا هاتنی ساڵەكان ڕووداوەكانی ڕیزكردووە هۆكاری ئەمەش ئەوەیە لە ئیسالمدا ساڵی كۆچی هەبووە و بەردەوام بووە ،الی مێژووناسان ئەم جۆرە كتێبانە بە (الحولیات) واتە سااڵنە ناسراوە كە تێیاندا بەپێی هەرساڵە و هەرچی ڕووداوی مێژوویی و سیاسيی و كۆمەاڵیەتيی و ئابوريی و مردنی كەسانی دیار هەیە تۆماریان كردووە، لە دیارترین مێژوونوسانی ئەم بوارەش (هيثم بن عدي) (م207.ك) ،ئەمیش لە چوارچێوەی كتێبێكی دانراو كە ئێستا تەنها ناوی ماوە بەناونیشانی (التاریخ علی السنین) ،پاش ئەمیش لەم بوارە چەندین كتێبی دیكە دانران لە ناوازەترینیان كتێبی (تاریخ الرسل و الملك)ی (الطبري م310.ك)ە ،كە ئەتوانین بە یەكەم كتێبی گەورەی مێژوویی دابنێین كە بەدەستمان گەیشتبێت لە بواری مێژووی گشتی لە مێژوونوسانی مسوڵمانان ،هەرچەندە لە پێش
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
ئەم لەسەر ئەم مەنهەج و ڕێچكەیە چەندین نوسەر و مێژووناسی دیكەش هەبوون ،پاشان نوسینەوەی مێژوو لەسەر ئەم ڕێچكەیە لەسەر دەستی (ابن الجوزی م579.ك) لە كتێبی (المنتظم) و ابن االثير (م630ك) لە كێبی (الكامل فی التاریخ) زیاتر پەرەی سەند ،بە كورتی نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی بەوجۆرە زیاتر وەك فەرهەنگ و مهوسوعەیەك وابووە چەندین زانیاريی و بەڵگەنامەی تێدابووە سەبارەت بە ڕووداوەكان ،هەرچەندە لەكاتی بەدوای یەكدا هاتنی ئەو سەرچاوانە زۆرجار زانیاریەكانیان لە یەكتر گواستۆتەوە. -2كتێبەكانی التراجم :مەبەست پێی پوختەی ژیاننامەی كەسێكی دیاریكراو یان چەندین كەسایەتیيە لە یەك كتێبدا ،ئیدی كەم و زۆری باسی ئەو كەسایەتیانە بەپێی گرنگی كەسەكە و بوونی زانیاری بووە الی نوسەری ئەو كتێبە ،زۆرجار ئەم نوسراوانە بە طبقات یان وفیات یان معجم شیوخ یان األنساب دەناسرێن ،ئەم كتێبانە بۆ مێژووی ئیسالمی زۆرگرنگن ،چونكە زانیاريیەكانیان وردترە و باسی كەسایەتیەكی دیاريكراو ئاست و پۆست و پلەپایە دەكات ،ئەمەجگە لەوەی باسی ژیانی سیاسی و ئابووريی و كۆمەاڵیەتيی و ڕۆشنبیری ئەو سەردەمیش زۆرجار لەگەڵیدا دێت ،وەك باسی زانایان و فهقيههكان و فەرمودەناسان و موفهسيرین و خەلیفەكان...هتد ،ئەم سەرچاوانەش چەند جۆرێكن :لەوانە بەشێكیان بە (كتب الرجال المحلیە) ناسراون كە باسی كەسایەتیيەكانی شارێكی دیاريكراو دەكەن وەك( :تاريخ واسط) أسلم بن سهل ناسراو بە بحشل (م292 .ك) و (تاریخ البغداد) خطيب البغدادي (م463.ك) و (تاریخ دمشق) ابن العساكر (م571.ك)و ئەم نوسراوانە
سەرباری ئەوەی زانیاری گرنگیان تێدایە سەبارەت بەو شارانە ،گرنگی زۆریش دراوە بە ژیاننامەی دیارترین كەسایەتیەكانی ئەو شارانەش ،هەرچەندە زیاتر ژیاننامەی فەرمودەناسانیان باسكردووە ،بۆ نمونە (تاریخ بغداد) سەرباری ئەوەی كە باسی دروستكردنی شارەكە و چەندین زانیاری گرنگی دیكەی تێدایە ژیاننامەی ( )7831كەسایەتی باسكردووە كە پێنج هەزاریان فەرمودەناسن، سەرباری ئەمانە ژیاننامەی ئافرەتانیشيان باسكردووە ،بۆ نمونە هەر لە كتێبی (تاریخ بغداد) ژیاننامەی ( )32ئافرەت هاتووە ،ئەم سەرچاوانە بەپێی پیتی هیجائی ناوی كەسەكانيان ڕیزبەند كردووە ،زیاتر زانیاری وردی تیایە سەبارەت بەو كەسایەتیانەی كە هاوسەردەمی نوسەری كتێبەكە بوون یان لە سەردەمی ئەو نوسەرە نزیك بوون یان لە سەرچاوەی دیكە گواستویەتیەوە هەر بۆ نمونە (تاریخ بغداد) زۆرینەی زانیاریيەكانی وەرگرتووە بۆ خۆی نەیبینیون. گرنگيیەكی دیكەی ئەم سەرچاوانە لەوەدایە كە تەنها زانیاری خەڵكی شارەكەیان نەگواستۆتەوە، بەڵكو هەركەسێكیش لەو شارە ژیابێت یان لەوێ لەدایكبووبێت یان سەردانی ئەو شارەی كردبێت ژیاننامەكهی نوسراوە ،هەرچی كتێبی (الطبقات)یشە ئەم جۆرە نوسینە لە سەرەتای سەدەی سێیەمی كۆچی بەدواوە دەركەوت ،مەبەست لە زاراوەی (طبقة) كە دایانناوە واتە كۆمەڵێك كەسایەتی كە دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمێكی دیاریكراو لە یەك سیفەتدا هاوبەشن ،سەرەتا ئەم جۆرە كتێبانە بۆ خزمەتی زانستی فەرمودەناسی دەنوسران ،بەاڵم دوایی پەرەی سەند و طبقات االطباء و االدباء و الفقهاء و الشعراء و المغنيين ....هتد گرتەوە .لە
21
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
22
دیارترین نوسەرانی ئەم كتێبانەش (الهيثم بن عدي م207.ك) ،هەروەها (ابن سعد م230.ك) كتێبەكەی بەناونیشانی (طبقات الكبرى) بە ناوازەترین كتێبی ئەو بوارە دادەنرێـت كە بەدەستمان گەیشتبێت، ئەم هاتووە بەپێی شارەكان كتێبەكەی داڕشتووە، هەروەها خليفە بن خياط(م240.ك) لە كتێبی (تاريخ خليفە بن خياط) بەپێی ڕەچەڵەك كتێبەكەی داڕشتووەتەوە ،گرنگی ئەم نوسراوانە ئەوەیە كە زیاتر پسپۆڕی تیایە باسی ئەو كەسانە كراوە كە پسپۆڕ بوون لە زانستێكی دیاریكراو ئەمەش لە سەدەكانی ناوەڕاست تەنها لەالی مێژوونووسانی مسوڵمان هەبووە ،وەك (طبقات المفسرين الداودي م1250.ك) و هەروەها (ابن أبی اصیبعە م323.ك) لە كتێبی األطباء .جۆرێكی دیكە لەم كتێبانە (كتب الوفیات)ە زانیاريیەكانی ئەم كتێبانە بەپێی ساڵی مردنی نوسەركانیان ڕیزبەند كراوە ،لە دیارترین ئەو سەرچاوانەش كتێبی الوفیات ابن رافع السالمی (م774.ك) ،ابن خلكان(م681.ك) (وفيات األعيان وأنباء أبناء الزمان) ئەم كتێبە زۆر گرنگە و پڕ لە زانیاریيە جیاوازی لە كتێبەكانی دیكەی بواری الوفیات ئەوەیە كە زانیاريیەكانی بەپێی پیتی معجمی ڕێكخستووە سەرباری باسكردنی چەندین ژیاننامەی ئافرەتان بە وردیش زانیاريیەكانی داڕشتووە. جگە لەمانەش چەندین جۆر لە كتێبی دیكە هەن كە بە (تراجم الشیوخ) یان (فهرست الشیوخ) یان (برنامج و مشیخە) ناسراون زیاتر ڕیزبەندكردنی زانایانی مسوڵمانە بەپێی شوێن یان پیتی ناوەكانیان ،لە دیارترین نوسراویش لەم بوارەدا كتێبی (برنامج الوادى اشي) نوسەر محمد بن جابر الوادی اشی التونسی (م749.ك) .السخاوی لە
قورئانی پیرۆز بۆخۆی یەك لەسەر سێی مێژووە جگە لەوەش بەردەوام هانی مسوڵمانان دەدات كە بەدوای مێژوودا بگەڕێن گرنگی ئەم جۆرە كتێبانەی بۆ مێژوو كەمكردۆتەوە و پێیوایە كە زیاتر ڕیزبەندی ناوە وەك لەوەی نوسینی مێژووبێت. بەهەرحاڵ بەشێكی دیكە لەم جۆرە سەرچاوانە ئەوانەن كە باسی كەسێكی دیاریكراو دەكەن كە سەرەتا ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ) بوو پاشان بەتێپەڕبوونی سەدەكانی ئیسالمی كەسایەتی دیكەش كتێبیان لەبارەوە نوسرا و لە سەردەمانی كۆتایی ئیسالمیش ئەم نوسراوانە گەلێك زۆر بوون وەك :النوادر السلطانية والمحاسن اليوسفية» ابن شداد»(م632 .هـ)و كتێبی « سيرة السلطان جالل الدين منكبرتي» النسوي (م639 .هك) و كتێبی «الروض الزاهر في سيرة الملك لظاهر يبرس»ى ابن عبد الظاهر (م692 .ك)و كتێبی « الدر الفاخر في سيرة الملك الناصر» ابن ايبك الدوادار (م. 732ك) كتێبی « عجائب المقدور في أخبار تيمور» ابن عربشاه(م854.ك) یان كتێبی « الروض الزاهر في سيرة الملك الظاهر ططر» لبدر الدين العيني(م. 855ك) و كتێبی « تشريف األيام والعصور في سيرة الملك المنصور» هەمان نوسەر ،ئەم كتێبانە زیاتر زانیاريیان لەبارەی كەسایەتی سەركردە و سوڵتانەكان تێدایە ،هەرچەندە زانیاريیەكانیان وردن ،بەاڵم بەشێكی زۆریش پێداهەڵدانی بۆ ئەو
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
كەسایەتیانە تێدا بەدی دەكرێت. -3كتێبەكانی مێژووی دەوڵەتان :مەبەستمان لەو سەرچاوە مێژوویانەی ئیسالمە كە تایبەت بە مێژووی دەوڵەتێكی ئیسالمی نوسراونەتەوە و تێیدا ورد و درشت لەبارەی فەرمانڕەوایانی و هەروەها سیاسەتی ئابوريی و بواری سیاسەت و ڕۆشنبیريی و ئاوەدانی ئەو دەوڵەتە دواون وەك : « التاجي في تاريخ الدولة البويهية»ى أبي إسحاق الصابي(م384 .ك) پاشان كتێبی « الباهر في تاريخ الدولة االتابكية»ى ابن االثير الجزري (م630.ك) وكتێبی « الروضتين في أخبار الدولتين النورية والصالحية» ابي شامة(م665 .ك) وكتێبی « مفرج الكروب في أخبار بني ايوب»ى ابن واصل(م697.ك) وكتێبی « التحفة الملوكية في الدولة التركية» بيبرس الدواداري (م725 .ك) وكتێبی « درة األسالك في دولة األتراك» ابن حبيب(م779 .ك) وكتێبی « الدرة الزكية في أخبار الدولة التركية» ابن ايبك الدواداري. ئەم كتێبانە لەڕاستیدا زۆر پشتیان پێ نابەسترێت، چونكە زۆرجار بە زۆری فەرمانڕەوایان نوسراون، زیاتر زانیاری هەڵەش لەپێناوی نوسینەوەی مێژووی ئەو دەوڵەت و بنەمااڵنە گواستۆتەوە بۆ نمونە كتێبی (اتاجی) لەژێر هەڕەشە و لە زیندانی بوەیهیيەكان نوسەرەكەی نوسیویەتی یان (الباهر)ی ابن األثير، چونكە خۆی و بنەماڵەكەی لەژێر سایەی زەنگیيەكان بووە لە دژی ئەیوبیەكان شتی ناڕاستی تۆماركردووە.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مێژووی ئیسالمی یەكێكە لەو مێژووە زۆر كەم و ناوازانەی دنیا كە تەواوی الیەنەكانی تۆماركراون
-4كتێبەكانی مێژووی سەربازی :مەبەست لەو كتێب و نوسراوانەیە كە تایبەتە بە جەنگ و پڕۆسە سەربازی و غهزواتەكان و فتوحاتەكان لە دیارترین ئەو سەرچاوانەش كە تایبەتمەنديیان وەرگرتووە ،ئەمیش دوو جۆرە بەشێكیان لە ڕێگەی باسكردنی جەنگەكانە بەپێی ساڵی ڕوودانیان، یان باسكردنی ئەو پڕۆسە سەربازیانەیە لەڕێی باسكردنی ژیاننامەی سەركردە سەربازيیەكان، بەاڵم هەندێك كتێبی سەربەخۆش هەن كە ڕاستەوخۆ باسی هەندێك لە شەڕەكانیان كردووە لە كۆنترین كتێبێكیش لەو بوارەدا كە بەدەستمان گەیشتبێت كتێبی «وقعة صفين» لنصر بن مزاحم(م212 .ك) ،هەروەها كتێبی (فتوح الشام) ی الواقدی (م209.ك) هەرچەندە بەوناوەیە، بەاڵم باسی فتوحاتی عێراق و جەزیرە و شام و میسریش دەكات ،جگە لەمانەش كتێب هەیە تایبەتە بە باسی جیهادی مسوڵمانان بەتایبەتی دژی خاچ دروشمەكان وەك كتێبی (مستند االجناد في آالت الجهاد ى ابن جماعە الحموي) (م733.ك) یەكێكە لە كتێبە ناوازەكان لەو بوارەدا. -5كتێبەكانی بواری بەڕێوەبردن و كارگێڕى: چەند سەرچاوەیەكی مێژوويی ئیسالمی هەیە تایبەتە بە شێوازەكانی بەڕێوەبردن لە دەوڵەتی ئیسالمی ،شێوازی ئیدارەدانی ئەو دەوڵەتە و دیوانەكان و نامهكان و چەندانی دیكەش ،لە دیارترینی ئەوانەش وەك «صبح األعشى في صناعة االنشا» القلقشندي(م821 .ك) و «قانون ديوان الرسائل» الصيرفي (م900.ك) كتێبی «قانون ديوان الرسائل» ابن مماتي(م606.ك). هەندێكی دیكەش زیاتر دواون و باسیان لە كردەوە و كردارێك و ئەركێكی دیاری كراو كردووە وەك «الرتبة في طلب الحسبة» ابن الرفعة(م735 .ك) و «نهاية الرتبة في طلب الحسبة» الشيزري(م.
23
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
24
589ك) ،یان هەندێكی دیكەیان بەتایبەت لە باسی پۆستەكانی وەك الوزراء دواون. -6كتێبەكانی مێژووی ئابووری :ژمارەیەكی دیكەی سەرچاوەی مێژووی ئیسالمی تایبەتن بە بواری ئابووريی و شێوازەكانی ئیدارەدانی ئابووری دەوڵەتی ئیسالمی كە زۆر گرنگن بەتایبەت بۆ كەسێك كە بیەوێت زانیاری وورد لەسەر ئەو بابەتە وەربگرێت لەو سەردەمانەدا لە دیارترین ئەو سەرچاوانەش وەك :كتاب (الخراج) قازی ئەبو یوسف (م182.ك) و كتێبی (الخراج و صنعە الكتابە) ی قدامە بن جعفر (م329.ك) و ئەمە جگە لەوەی باسيان كۆكردنەوەی خەراج و ئابووری دەوڵەت كردووە باسیان لە چۆنیەتی دراو لێدانیش كردووە و جۆر و كێشانەی ئەو دراوانە و پێوانەیان و پێویستی خەڵكی بە خۆراك و پۆشاك و زێڕ و زیو..هتد. بەگشتی ژیانی ئابووری خەڵكیان باسكردووە ،پاش ئەمانیش كتێبی تایبەتمەند تر دەركەوت لە بواری دراو و سكە وەك المقریزی (م845.ك) كاتێك كتێبی « شذور العقود في ذكر النقود» دانا. لەگەڵ ئەمانەشدا چەندین كتێبی دیكەمان هەیە كە هەرچەند لە ناونیشان باسی بابەتی دیكەیە، بەاڵم ناوەڕۆكیان سروشتێكی باسی مێژوويی ئابووريیە لەوانەش وەك كتێبی فتوح البلدان البالذري (م279.ك) و هەروەها كتێبی «األحكام السلطانية والواليات الدينية»ی أبی الحسن الماوردی(م450.ك) هەرچەند باسی سیاسەتە، بەاڵم چەندین باسی ئابووريی و سككە و دراوی تێدایە. -7كتێبەكانی مێژووی كۆمەاڵیەتی :سەرباری ئەوەی وا دێتە پێشچاو كە مێژوونووسانی مسوڵمان زیاتر لەسەر بواری سیاسيی ،سەربازيی
و ئابووری بابەتیان نوسیبێت ،بەاڵم چەندین نوسەری دیارمان هەیە كە تایبەت لەسەر ژیانی كۆمەاڵیەتی چینەكانی كۆمەڵگە و ژیانی ڕۆژانە و جۆرەكانی جلوبەرگ و پۆشاك و خواردنەكان و جەژن و بۆنە كۆمەاڵیەتیيەكان شتی بەكەڵكیان نوسیوە ،یان لەسەر بابەتێكی خراپی كۆمەڵگە بە گاڵتەئامێز بابەتیان نوسیوە ،وەك كتێبەكانی الجاحظ (م255.ك) كتێبی (عقالء المجانين)ی أبي األزهري (م325.ك) و بالغات النساء ابن طيفور (م280.ك) و أخبار النساء ابن الجوزى (م725.ك) و نزهە الجلساء في أشعار النساء السيوطي (م911.ك) و ابن ساعاتی (م647.ك) كتیبی (جهات االئمة الخلفاء من الحرائر و االماء) و چەندانی دیكەش ،كەشتی ناوازە و سەیر و سەمەرەی كۆمەاڵیەتیان تێدایە وەك التنوخی (م384.ك) لەكتێبەكانی «الفرج بعد الشدة» و»المستجاد من فعل األجواد»و»نشوار المحاضرة» .یان كتێبی «تفضيل الكالب على الكثير ممن لبس الثياب»ى ابن مرزبان البغداديی ابن مرزبان البغدادی (م309.ك) كە جێگەی سەرسوڕمان و لەسەر وەستانە لە باسی كۆمەاڵیەتی ئەو سەردەم. -8كتێبەكانی بیبلۆگرافیای كتێب :چەندین كتێبی شێوە بيبلۆگرافی لە سەرچاوەكانی مێژووی ئیسالميدا هەیە ،كە زیاتر كۆكراوەی كتێبەكانی پێشینن لە سەرجەم بوارەكان بۆ نمونە ابن الندیم (م385.ك) كتێبێكی داناوە بە ناوی (الفهرست) كە كتێبی نوسەرانی پێش خۆيی و سەردەمی خۆی لە سەرجەم بوارەكان كۆكردۆتەوە هەروەها چەندانی دیكەش. -9كتێبە مێژووییه جوگرافیاییەكان :لە سەرچاوەكانی مێژووی ئیسالمی ئەو سەرچاوانە
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
زۆرگرنگن ،كە تایبەتن بە جوگرافیا و گەڕیدەكان و (مسالك و ممالك) ،كە لەالیەن جوگرافی ناسە مسوڵمانەكان شار بە شار و تەنانەت ناوی هەرێم و ناوچەكانیان تۆماركردووە و تێیدا لە مێژوو باری ئابووريی و بنەچەی ناوی شار و ناوچەكان و ژمارەی دانیشتوان و پێكهاتەیان و تایبەتمەندی كشتوكاڵی ئەو ناوچانە و زۆرشتی بەنرخیان تۆماركردووە ،بەبۆچوونی من بۆ مێژووی شارستانی ئیسالمی باشترین سەرچاوە ئەم سەرچاوانەی مێژووی ئیسالمین ،كە زۆرجار بێالیەنییان تێدا بەدی دەكرێت لە گواستنەوەی ڕووداوە مێژوویەكان ،لەم بوارەدا كۆنترین كتێب، كە تائێستا بەدەستمان گەیشتبێت كتێبی البلدان الیعقوبی (م292.ك) ،پاشان كتێبی (المسالك الممالك) هەریەك لە نوسەران المقدسی (م381.ك) و ابن خرداذبه(م300،ك) ،هەندێكی دیكەش لەو كتێبانە ناوی شارێكی هەرێمێكیان كردووە بە ناوی كتێبەكانیان و لەوێوە لە بابەتەكانیان دواون و زانیاريیە مێژوویەكانیان باسكردووە و بەپێی پیتی یەكەمی شارەكان هەروەك معجم و فەرهەنگێك ئەو شارانەیان باسكردووە ،باشترین نمونەش بۆ ئەم بابەتە كتێبە بەناوبانگەكەی یاقوت الحموی (م626.ك) بەناونیشانی معجم البلدان ،و كتێبی (مراصد الطالع على أسماء األمكنە و البقاع)ی صفی الدین البغدادی (م739.ك) ،یان ابن الجیعان (م885.ك) بەناونیشانی التحفە السنيە بأسماء البالد المصريە. جۆرێكی دیكە لەو كتێبانە تایبەتن بە باسی خوێندنگە و مزگەوت و گەڕەك و بازاڕ و كۆاڵن و شەقامەكان و شوێنەوارە ئاوەدانیيەكان كە لە شار و ناوچە ئیسالمیەكاندا هەبوون ئەم سەرچاوانەش
ناسراون بە كتێبەكانی (خطط المدن) لەو كتێبانەش ابن دقماق (م809.ك) و كتێبی (الخطط المقريزيە) ى المقريزي. -10كتێبەكانی پوختە و پەراوێزەكان :ئەم جۆرە لە كتێب بریتی بوون لە پوختكردنەوەی كتێبە مێژووییە گرنگ و زۆرەكانی بواری كتێبی مێژووییە زۆر و دورودرێژەكان یان كتێبەكانی بواری التراجم ،ئەمانەش بە المنتخب یان المنتقی ناسرابوون ،وەك كتێبی (المنتخب من تاریخ دمشق) چەندین بابەتی دیكە. لەكۆتایدا وەك پسپۆڕێكی ئەو بوارە چەند تێبینیەكمان هەیە لەبارەی مێژووی ئیسالمی، جێی خۆیەتی كە ئاماژەیان پێ بدەین ،دیارترینیان ئهمانهن: -1بەوپێیەی ئیسالم بۆخۆی ئاینی نوسین و تۆماركردنی زانیاریيەكانە ،مێژووی ئیسالمی یەكێكە لەو مێژووە زۆر كەم و ناوازانەی دنیا كە تەواوی الیەنەكانی تۆماركراون ،هەزاران كتێب لە سەرجەم بوارەكان هەیە هەروەك بە ژمارە و جۆرەكانیان ئاماژەمان بۆ كردن ،لە هەر بوارێكی ئەو مێژووە بتەوێت كۆڵینەوەی زانستی بكەیت زانیاریت بەدەست دەكەوێت و شارەزایان و زانایانی مسوڵمان و تەنانەت خەڵكانی نامسوڵمانی ناو شارستانیەتی ئیسالمیش ،بە هەزاران جۆرە نوسراو و كتێبیان داناوە لەسەر مێژوو بەتەواوی بوارەكانیەوە. -2زانیاريیەكانی ناو كتێبە مێژوويیەكان زۆرینەیان ساغ نەكراونەتەوە ،زۆرجار حەزی كەسی یان مەیل و ئارەزووی دەسەاڵتدارێك یان پیاداهەڵدانی زۆری نابەجێی تێدا بەدی دەكرێت، كە پێویستە پاك بكرێتەوە و كەموكورتی و نەنگیيەكانی لێ دەربهێنرێت و بە حەزەر و بە
25
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
26
هەستیارانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت. -3هەندێك زانیاری مێژوویی بەهێندەی دەماودەم گێڕاندنەوە و مێژووی زارەكی چەندین بابەتی ئەفسانەیی و ناجۆری پێوەلكاوە كە ڕاستیيە مێژووەكانیان دوورخستۆتەوە ،جێگەی باسە هەندێك لە نوسەرانی مێژووی ئیسالمیش بۆخۆیان ئەم ڕاستيیەیان نەشاردۆتەوە كەچی مێژوونوسانی نوێ وتەكانیان وەك دەقی پیرۆز وەردەگرن و دەڵێن ئەوە مێژووی ڕاستەقینەی ئیسالمە هەروەك مێژووی الطبري . -4پێویستە مێژوو لە ئایين جودابكرێتەوە هەروەك نوسەرانی مێژووی ئیسالمیش بۆخۆیان ئەمەیان كردووە ،بەشێكی زۆری مێژوونووسانی مسوڵمان بۆخۆیان ئەمەیان كردووە لەكاتێكدا فەرمودەناس و موفهسيری گەورەی قورئان بوون ،وەك الطبري و ابن الكثير و السيوطي و هتد ،كەچی ئەو ڕێسایانەی كە لە نوسینی ئەو زانستانە بەكاریان هێناوە لە كتێبە مێژوویەكاندا پەیڕەویان نەكردووە و بۆخۆشیان لە پێشەكی كتێبە مێژوویەكانیاندا ئەمەیان نەشاردۆتەوە و بەئاشكرا وتویانە كە ئەمان هەرچیان بیستووە و بینیوە تۆماریان كردووە یان لە پێشینانی خۆیان نقڵیان كردووە و تهحقیقیان تێدا نەكردووە ،بۆیە ستەمێكی گەورەیە لە ئايین ئێمە هەڵسوكەوت و كرداری هەندێك لە كەسە مسوڵمان و سەركردەكانیان بكەینە مێژووی مسوڵمانان و لە ئێستادا لەسەر ئایين تۆماری بكەین ،لەالیەكی دیكەش ئەگەر تهحقیق لە بابەتێكی ئەو مێژووانە نەكەین بێین لێدوانیان لەسەر بدەین. -5ڕۆژهەاڵتناسان كارێكی زۆرخراپیان بەرامبەر بە مێژووی ئیسالمی كردووە ،ئەوان بەناوی پاراستنی كولتووری ئیسالمی و مێژووی ئیسالمی چەندین كتێبی مێژووییان پاراست و
زیندویان كردەوە و لە چاپخانەكانی ڕۆژئاوا لە چاپیاندانەوە ،بەاڵم ئەگەر چاوێك بەو كتێبە مێژووییانەدا بخشێنین كە ئەوان زیندویان كردونەتەوە ،سەرجەمیان یەك ئاڕاستەیان هەیە، واتە ئەوەی لەگەڵ ئامانج و باری ویستی خۆیان گونجاوە زیندویان كردۆتەوە و بەدەستیان خستووە و دوورنیە چەندان دەستنووسی دیكەی گرنگیش كە خزمەتی بە ئامانجی ئەوان نەكردووە لەنێوبرابێت، ئەوان بۆخۆشیان لە بوارێكدا پسپۆڕیان لە مێژووی ئیسالمی وەردەگرت ،كە كەلێن و بچوك و ملل و نحل بوون وەك گرووپ گەلی ئيسماعیلی و حشاشنەكان و تصوف و حالج ...هتد ،بۆ نمونە لویس ماسینون پسپۆڕە لە بواری تصوف بەتایبەت لە (الحالج) و بیرنارد لویس لە (ئيسماعیلیيەكان) پسپۆڕی وەرگرتووە ،بۆیە پێویستە خوێنەوارانی بواری مێژووی ئیسالمیش هەر بەهێندە نەوەستن لەنێو سەرچاوەكانی مێژووی ئیسالمی هەیە، بەڵكو دەستنووسی نوێ تهحقیق بكەن و هەروەها تهحقیقی ئەو زانیاریانەش بكەن كە لەنێو ئەو كتێبە مێژوویانەی پێشین هەبووە. -6ناوی ئەم مێژووە چیە ئایا مێژووی مسوڵمانانە یان مێژووی ئیسالم یان مێژووی ئیسالمی ،بەبۆچوونی ئێمە ئەم مێژووە مێژووی ئیسالميیە ،چونكە تەنها تایبەت نیە بە خەڵكی مسوڵمان و چەندین نامسوڵمانیش لەم مێژووەدا ژیاوە و تەنها تایبەتیش نیە بە ئايین تا ناوی بنرێت مێژووی ئیسالم بۆیە باشترین ناو ئەوەیە كە ناوبنرێت بە مێژووی ئیسالمی و بەم ئاڕاستەیەش هەتا سەردەمی كۆتایی ڕووخانی عوسمانیيەكان دەخایەنێت ،كە كۆتا دەسەاڵتدارێتی ئیسالميیە لە ڕۆژهەاڵت و لە دوای ئەو هیچ مێژوویەك نیە جگە لە مێژووی مسوڵمانان یان نەتەوە جیاوازەكان.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
-1ابن األثير ،عز الدين ابو الحسن علي الجزري(ت630:هـ) الكامل في التاريخ ،ط ،2تح عبد الله القاضي ،دار الكتب العلمية ،بيروت.1995 ، -2ابن اياس ،محمد بن أحمد (ت930 :هـ) بدائع الزهور في وقائع الدهور ،تح مصطفى زيادة ،القاهرة.1984 ، -3ابن تغري بردي ،ابو المحاسن يوسف االتابكي(ت874:هـ) المنهل الصافي والمستوفي بعد الوافي ،تح محمد أمين،القاهرة.1986 ، -4النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة، المؤسسة المصرية العامة للتأليف والترجمة والنشر والطباعة ،القاهرة.1972 ، -5ابن حجر ،احمد بن علي العسقالني(ت852:هـ) الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة ،تح عبد المعين خان حيدر آباد الدكن.1972 ، -6الخطيب البغدادي ،احمد بن علي(ت463:هـ) تاريخ بغداد ،دار الكتب العلمية(بيروت د.ت). -7ابن خلكان ،أبو العباس ،احمد بن محمد(ت681:هـ) وفيات األعيان وأنباء أبناء الزمان ،تح إحسان عباس،دار الثقافة ،بيروت.1968 ، -8الذهبي ،شمس الدين محمد بن احمد(ت748:هـ) تذكرة الحفاظ ،مكتبة الحرم المكي ،دائرة المعارف العثمانية (حيدر آباد الدكن د.ت). -9سبط ابن الجوزي ،ابو المظفر قزاوغلي(ت654:هـ) مراة الزمان في تاريخ األعيان ،مطبعة دائرة المعارف العثمانية،حيدر آباد الدكن1370 ،هـ. -10السخاوي ،شمس الدين محمد بن عبد الرحمن(ت902:هـ) اإلعالن بالتوبيخ لمن ذم أهل التاريخ، مطبوع ضمن كتاب علم التاريخ عند المسلمين لروزنثال، مكتبة المثنى (بغداد .)1963 -11الضوء الالمع ألهل القرن التاسع ،دار مكتبة الحياة ،بيروت ،د.ت. -12ابن شاكر ،احمد بن شاكر الكتبي(ت764:هـ) عيون التواريخ ،تح نبيلة عبد المنعم داود ،بغداد.1991 ، -13الصيرفي ،علي بن داود(ت900:هـ) أبناء الهصر بأنباء العصر ،تح حسن حبشي ،القاهرة.1971 ،
-14الغساني ،الملك األشرف الخزرجي(ت803هـ) العسجد المسبوك والجوهر المحكوك في طبقات الخلفاء والملوك ،تح شاكر محمود عبد المنعم ،دار التراث اإلسالمي ،بيروت.1975 ، -15ابن كثير،عماد الدين إسماعيل بن عمر الدمشقي(ت774:هـ) البداية والنهاية ،مكتبة المعارف (بيروت د.ت). -16المسعودي ،ابو الحسن علي بن الحسن(ت346:هـ) مروج الذهب ومعادن الجوهر ،ط ،1دار الكتاب العربي، بغداد ،د.ت. -17مسلم ،أبو الحسن مسلم بن الحجاج(ت261:هـ) صحيح مسلم ،تح فؤاد عبد الباقي التراث العربي ،بيروت، د.ت. -18ابن النديم ،محمد بن إسحاق(ت385:هـ) الفهرست ،دار المعرفة ،بيروت.1978 ، -19أبو نعيم ،احمد بن عبد الله(ت430:هـ) حلية األولياء ،ط ،1مطبعة السعادة ،القاهرة.1938 ، -20اليونيني ،قطب الدين موسى بن محمد(ت726:هـ) ذيل مرآة الزمان ،ط ،1مطبعة المعارف العثمانية (حيدر آباد الدكن1380 ،هـ. -21باقر ،طه ومحمد ،عبد العزيز طرق البحث التاريخي في التاريخ واالثار ،بغداد.1980 ، -22روزنثال ،فرانز علم التاريخ عند المسلمين ،مكتبة المثنى ،بغداد.1963 ، -23السامر ،فيصل ابن األثير ،دار الشؤون الثقافية العامة ،بغداد.1986 ، -24سعيد ،خليل منهج البحث التاريخي ،بغداد ،د.ت. -25العمري ،أكرم ضياء بحوث في السنة المشرفة، ط ،2مطبعة اإلرشاد ،بغداد.1972 ، -26موارد الخطيب البغدادي في تاريخ بغداد ،دار القلم ،بيروت.1975 ، -27موافي ،عثمان ،منهج النقد التاريخي اإلسالمي والمنهج األوربي ،اإلسكندرية.1984 ، -28النقيب ،مرتضى ،المؤرخ المبتدئ ومنهج البحث التاريخي ،بغداد ،د.ت.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان
خا ل
27
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َ َ ميذووی‌مسولمانان له َ نيوان‌ثيرؤزی‌و‌‌واقيعی‌بووندا
ژمارە ( )9شوباتى 2017
28
د.حهكیم ئهحمهد خۆشناو
لهدایكبووى كۆيه ،ساڵى .1966دكتۆرا له مێژووی ئیسالمی .چهندین توێژینهوهی زانستی له گۆڤارهكانی زانكۆكانی كوردستان باڵوكردووهتهوه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
زۆر جار تێكهڵهیهك دروست دهكرێت له نێوان مێژووی ئیسالم و مێژووی مسوڵمانان، له ئهدهبییاتی كوردیشدا زۆر جار وشه و زاراوه عهرهبیهكان بهههڵه وهردهگێڕدرێنه سهر زمانی كوردی ،به ههمان پاشگرهكانیانهوه بۆ نمونه: (التاريخ االسالميي = مێژووی ئیسالمی) ( ،الحضارة االسالميية – شارستانێتی ئیسالمی) ( ،الشخصيات االسالميية – كهسایهتییه ئیسالمییهكان ) ......هتد. كهچی لهڕاستیدا ئهم (ی) ئینتیساب تایبهته به ڕێزمانی عه رهبی كه گواستنهوهی وهك خۆيی و بهههمان مانا بۆ كوردی دروست نییه ،ئهمه له الیهك و له الیهكی تریشهوه دهبینین ههندێك جار (مێژووی ئیسالم) به كاردههێنرێت ،دیاره ئهمهشیان بهكارهێنانێكی ورد و زانستی نییه، چونكه (ئیسالم) ئاینه كه له بنهڕهتدا له ڕووی ئهخالقیات و بیروباوهڕ و عهقیدهدا هاوبهشه لهگهڵ سهرجهم ئاینه ئاسمانییهكانی تر ،كه له ڕێگهی پێغهمبهرهكانهوه گهیهنراون به گرۆی ئادهمیزاد له كات و شوێنی جیاوازدا ،كهواته ئايینی خودا نهگۆڕه له ئهسڵدا ئهگهر پهیڕهوان و پێشڕهوانی دهستكاری نهكهن به هۆكاری نهزانی و بێ ئاگايی و بهرژهوهندی....هتد. ههروهك له ئاینهكانی یههودی و مه سیحييهتدا به زهقی ڕهنگیداوهتهوه كتێبه پیرۆزهكانیان شێوێنراون و بهشێوهی جیاجیا نوسراونهتهوه و تۆماركراون ،دیاره ئهمهش ڕهنگدرانهوهی ههبووه لهسهر شوێنكهوتووانيان و بۆته هۆی گۆڕانكاری زۆر بهسهر پرهنسیب و یاساوڕێساكان و حهاڵڵ و حهرامهكانیان كه له گۆڕانكاری ناو دهقهكانی كتێبه پیرۆزهكانیانهوه ـ زۆرجارـ سهرچاوهی گرتووه ،تا ئهو ڕادهیهی دهبینین مهزههب و ئاینزا یههودی و مهسیحییهكان جیاوازی ڕیشهيی له نێوانیاندا ههيه سهبارهت به بیروباوهڕ و ئايینی خودا و خودی
دهقهكانی ناو تهورات و ئینجیلهكان. كهواته لێرهدا دهتوانین وهك زاراوه وشهی (مێژووی یههودییهت) و (مێژووی نهسرانییهت – مهسیحییهت) بهكاربهێنرێت ،بهومانایهی كه ههریهك لهم دوو ئایینه به درێژايی قۆناغه جییاوازهكان له ڕۆژههاڵت و ڕۆژئاوا چۆن گوزهريان كردووه و چييان بهسهردا هاتووه و مێژووهكهيان چۆنه ،هاوكات میللهتانی مهسیحی و زۆربهی ئایینهكانی تریش مێژووی خۆیان ههیه ،له ڕووی سیاسيی و ئابوريی و فهرههنگی و كۆمهاڵیهتییهوه ،كه بهشێوهیهك له شێوهكان ڕهنگدانهوهی ئايینهكانی پێوه دیاره ،بهاڵم بهگشتی مێژووهی مرۆڤهكان جیاوازه لهگهڵ مێژووی ئایینهكان ،لێرهدا پرسیارێك دێته پێشهوه ئایا ههمان هاوكێشه لهسهر ئیسالم و مسوڵمانانیش جێبهجێ دهبێت ،واته ئایا بهههمان شێوه دوو شتی جییاواز ههن به ناوهكانی (مێژووی ئیسالم) و (مێژووی مسوڵمانان)؟ له وهاڵمدا دهڵێین :بهبڕواى ئێمهی مسوڵمانان، ئیسالم یهك ئایینه و كتێبه پیرۆزهكهشی قورئانی پیرۆزه ،ههر له سهرهتای دهركهوتنی ئهم ئایینه و دابهزینی ئایهت و سورهتهكانی قورئان له كات و شوێن و بۆنه و ڕووداوی جیاوازدا ههر ههمان ئیسالم و قورئانه ،كهواته شتێك نیه بهناوی (مێژووی ئیسالم) وهك ئایین ،بهڵكو ئهوهی ههیه (مێژووی مسوڵمانانه) ،واته پهیڕهو و شوێنكهوتوانی ئیسالم وهك مرۆڤ ئهم مێژووهیان دروستكردووه ،به باش و خراپیهوه به سهركهوتن و شكستهكانيهوه به الپهڕه درهوشاوه و ڕهشهكانيهوه ،چونكه ئهوه مرۆڤه مێژوو دروست دهكات و شارستانييهت بهدیدههێنێت بهپێی شیان و تایبهتمهندی و ههلومهرجهكانهوه ،دیاره مرۆڤیش فریشته نییه ،كار دهكات ..ڕاست دهكات و ههڵه
29
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
30
دهكات ،دهپێكێت و نایپێكێت...هتد. جا ئهم مرۆڤه چهند ههوڵبدات و كۆشش بكات و نیاز و مهرامی پاك و پهسهند بێت مهرج نییه ههموو كات سهركهوتن و ڕاست پێكان چارهنوسی بێت و له بڕگهیهك له بڕگهكانی یان زیاتر ،تووشی ههڵه و كهموكورتی نهبێت ،جا ئهم كهسه ههرچهند پابهندبێت یان ههوڵبدات بهبنهما ئایینی و ئهخالقییهكانی ئیسالمهوه .لهڕاستیدا خودی مرۆڤ بونهوهرێكی ئاڵۆزه و تێگهیشتن لێی و لهو كار و ڕوداوانهی له سهردهستی ئهو ڕوو دهدهن ئاڵۆزتره ،له ههمووی ئاڵۆزتر نوسینهوه و تۆماركردنی ئهو ڕوداوانهیه كه خودی مرۆڤ ئهنجامییان دهدات ،دیاره ئهم مرۆڤهش له (مێژوو نوسیندا) دهكهوێته ژێر كاریگهری چهندین فاكتهر و پاڵنهری :ئایدۆلۆژيی ،دهروونی ،مهعنهويی و ماددى كه ئهستهمه دهربازبوون له ههر ههموویان ههرچهنده مێژونووسهكهش ههوڵبدات ،لهبهرئهوهى له سهرهتا و كۆتاييدا ئهو ههر مرۆڤه و مرۆڤیش بهنده به تۆڕێك له ههست و نهست و سۆز و (ئينتيمائات) كه ناكرێت هیچ مێژوونووسێك به تهواوی خۆی لێیان دابماڵێت. كهواته ناكرێت ئهم كارانهی مرۆڤهكان ئهنجامیان دهدهن پیرۆز(مقدس)بن ،لهبهرئهوهی خودی مرۆڤ كائینێكی پیرۆز نییه و (قاجره)، دهكرێت ڕاست بكات و دهشكرێت ههڵه بكات، جا ئهم یاسایه سهرجهم مرۆڤهكان دهگرێتهوه به مسوڵمان و غهیره مسوڵمان ،چونكه مرۆڤ به مسوڵمانبوونی (مقدس) نابێت و كارهكانیشى له سهرووی لێپێچینهوه و بهدواداچون نین ،بهاڵم ئهوهی كه كار و كردارهكانی مرۆڤی مسوڵمان (دروستكهری مێژوو) جیادهكاتهوه ئهوهیه كه ئهوهی لێ چاوهڕوان دهكرێت ،به كارامهیی و دڵسۆزانه تر و ڕاستگۆیانه تر و بهمهبهستی خێر
و ئامانجدار ئهنجامییان بدهان و ههوڵبدات كهمتر ههڵه و خهوشیان تێدابێت ...به حوكمی ئهو باوهڕ و ههستهی كه بهرپرسیارێتییهكهی دیاری دهكات له بهردهم پهروهردگار و لێپرسینهوهی بهر له خهڵك و مرۆڤهكانی دهوروبهری كه تێیدا دهژين. جا ههستكردن بهم پرسیارانه بهنده به چهندهها ئهگهر و ههلومهرجهوه ،لهسهرو ههمووشیانهوه كهسی ڕابهر و پێشهوا واته چهنده پێشهوا باوهڕدار و كارامه و دڵسۆز بێت ئهوهنده ڕهنگدانهوهی پۆزهتیڤی دهبێت لهسهر تاك و گرووپهكانی كۆمهڵگه و چاالكی و كار و ههڵسوكهوتهكانيان نمونهشيان بۆ ئهمه ههردوو خهلیفه عومهرهكهن كه له ههردوو سهردهمی ڕاشیدی و ئومهوی ،كه له مێژووی ئیسالمدا نهخشیان دیاره .لێرهدا پێویسته ئاماژه بهوهبكهین كه زیادهڕهوی مسوڵمانان له ههست و سۆزدا وایكردووه زۆرجار بهههڵهدا بچن له خوێندنهوه و ههڵسهنگاندنی ڕوداوهكانی مێژووهكهیان و كهسایهتییهكانی ،تا ئهو ڕادهیهی بگاته به پیرۆز سهیركردن و دهركردنی كهسایهتییهكان له سروشتی مرۆڤانهكهیان و بۆیهكردنیان بهبۆیهی پیرۆزی و پارێزبهندی له ههڵهى مرۆڤانه ،كهچی ئهمه پێچهوانهی عهقڵ و مهنتیقه ،وێڕای پێچهوانهی دهقه پیرۆزهكانی قورئان و فهرموده دروستهكات كه جهخت لهسهر بهههڵهداچوونی مرۆڤهكان دهكاتهوه لهههر ئاست و پۆستێكدا بن و لهههر كات و زهمهنێكدا بێت (ان النفس المارة بالسوء) ،دیاره وشهی (السوء) وشهیهكی گشتییه و ههموو جۆرهكانی خراپه دهگرێتهوه له ستهم و ئیرهيی و ماف پێشێلكردن و نادادگهريی و مهحسوبیهت ومهنسوبیهت و تهماعكاری و ....هتد. بهڵگهنهویسته كهسی دهست ڕۆیشتوو دهسهاڵتدار زیاتر خراپهكاری لێ دهوهشێتهوه ،چونكه بازنهكانى جوڵه و كاركردنی فراوانتره.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
كهواته له ههموو سهردهمهكانى مێژووی مسوڵمانان به سهردهمی پێغهمبهريشهوه(د.خ) ههڵه و كهموكورتی ههبووه ،بهاڵم بهڕێژهی جیاواز و تهنها پێغهمبهرانن كه مهعسومن (پارێزراون له گوناهو تاوان) ،ئهگهرنا ئهوانیش له بۆنه و ههڵوێسته جیاوازهكاندا جار ههبووه لهالیهن پهروهردگارهوه سهرزهنشت كراون و ئاگادار كراونهتهوه، بههۆی ههڵوێستێكیان كه له ههمبهر حاڵهتێكی دیاریكراودا نوانیدویانه و نهیان پێكاوه ،دیاره ئهم حاڵهتانهش له قورئانی پیرۆزدا تۆمار كراون، واته پێغهمبهرانيش وهك مرۆڤ (دور له الیهنه سروشیيهكه) قابیلی ههڵهبوون چ جای هاوهڵهكانی پێغهمبهر و خهلیفهكان و دهسهاڵتدارهكانی مسوڵمانان له سهردهمه جیاجیاكاندا .زۆر جاریش ئهو دهسهاڵتدار و سهركردهیهی كه ههڵه دهكات و بڕیاری نادروست دهردهكات بهدیدی خۆی ڕاستی كردووه و مهبهستی خێرو چاكه بووه ،بهاڵم له دیدی خهڵك و میللهتدا به سهرهڕۆ و ستهمكار و قۆرخكار وێناكراون ،دواتر ئهوه ئهنجامی كارهكانن كه دهری دهخهن ڕاستی لهكوێدایه .. لێرهدا مهبهست ئهوهیه كه ئێمه به ههڵهدا دهچین كه مێژووهكهمان بابهتییانه ناخوێنینهوه و ئامادهنین ههڵسهنگاندنی زانستییانهی دوور له تهرهفگیریان بۆ بكهین ،به حوكمی ڕۆچون له ههست و سۆز و عاتیفهى ئایینیمان ،كه بههیچ شێوهیهك خودی ئیسالمیش به سهرچاوه بنهڕهتییهكانيشییهوه ئهمهیان پێ پهسهند نییه ،لهالیهكی تریشهوه كه ئهگهر ئهمه بهبیر خۆمان بهێنینهوه كه وا خودی فهرمودهكانی پێغهمبهريش له شێواندن و بهالڕێدا بردن ڕزگارنهبوون كهسانێك به پاڵنهری سۆزى ئاینيی و سیاسيی و مهزههبی بهرژهوهندی تایبهتی سڵیان نهكردۆتهوه له ههڵبهستان بهناو و زمانی پێغهمبهرمان(د .خ)و به ههزاران و دهیان ههزار
وتهیان له سهر ژیانی ئهم زاتهوه به (فهرمووده) ههڵبهستووه و گێڕاویانهتهوه و دواتر تۆمار كراون ،لهپێناو ساغكردنهوهی فهرمودهكان و پۆلێنكردنیان زانستهكانی فهرموودهى وهك (علم الجرح والتعدیل)و(علم الرجال) دهركهوتن و لهم ڕێگایهشدا چهندین زانای ناودار دهردهكهوتن كه ههوڵ و كۆششێكی بێ ئهندازهیان داوه بۆ ڕهتكردنهوهی ههڵبهستراوهكان و چهسپاندنی فهرمووده ڕاست و دروستهكان و پۆلێنكردنیان به پله و ئاستی جیاواز .. ئهی كهوابێت بۆ دهبێت ئێمه مێژووی مسوڵمانان چ وهك ئهوهی كه ڕوويداوه یاخود ئهوهی كه تۆماركراوه له دوتوێی سهرچاوه مێژووییهكان، بهپیرۆز سهیربكهین و ههر ڕهخنهیهك لهم ڕابردووهمان و دروستكهرانی ڕهتبكهینهوه یاخود به گومانهوه لهم كهسانه بڕوانین ،كه ڕهخنهگرانه و شیكاریان مامهڵهیان لهگهڵ ڕیوایهتى ناو سهرچاوه مێژوويیهكان دهكهن؟ یان بۆ دهبێت ههموو ههوڵێكیان بۆ پینه و پهڕۆكردنی ههڵه و پهڵهكان و پاساوهێنانهوه بێت بۆ كهموكورتی خاڵه ڕهشهكانی ناو مێژووهكهمان، یاخود زیادهڕهوی كردن له خوێندنهوه و وێناكردنی الیهنه ئهرێنیهكانی ڕابردوومان و بچوكردنهوه یان شاردنهوهی الیهنه نهرێنیيهكان؟ بۆ دهبێت ههموو سهروهری و گهورهيی و دروشانهوهیهك بدهینه بااڵ باوك و باپیرانمان ڕابردووی دوور و نزیكمان ،كه چی بۆ بهرامبهرهكانمانی بهڕهوا نهبینین و ههرچی الیهنی ئهرێنی ئهوانه بچووك بكرێنهوه یان بشارێنهوه تهنها لهبهرئهوهی مسوڵمانین ،ئهمهش پێچهوانهی پێوهره بنهڕهتییهكانی ئیسالمن كه له دهقهكانی قورئانی پیرۆز و فهرموودهكان و ژیاننامهی پێغهمبهر سهرچاوهیان گرتووه و جهخت لهسهر
31
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
32
ئهوه دهكهنهوه ،مسوڵمان دهبێت دادپهروهر بێت له ههڵسهنگاندنی كارهكانی مرۆڤهكان به چاوپۆشی له ئینتیما و هزری فهلسهفیانهيان بۆ ژیان دونیا بینییان. لهوانهيه یهكێك له فاكتهرهكانی به پیرۆز سهیركردنی مێژووی مسوڵمانان لهالی ههندێك كهس كاردانهوهی عاتیفییانهی ئهم بۆچونه نابابهتی و نازانستی و ئایدۆلۆژیه بێت ،كه سهرتاپای مێژووی مسوڵمانان به خوێنڕێژی و ستهمكاريی و دواكهوتوويى وێنادهكات ،تهنانهت تروسكاییهكی خێریشی تێدا نابینێت ،دیاره پشكێكی زۆری ئهم خوێندنهوهیهش دهگهڕێتهوه بۆ كاریگهربوون به خوێندنهوهى ڕۆژههاڵتناسهكان بۆ ئیسالم و مێژووی شارستانێتی مسوڵمانان كه نهفهسێكی دهمارگیريی و ڕهگهزپهرستی له پشتهوهیه كه لهمپهره له بهردهم خوێندنهوه و تێگهیشتنی تهندروستانه بۆ ههرچی پهیوهسته به ئايینى ئیسالم و مێژوو شارستانیهتی مسوڵمانان (دیاره مهبهستم زۆربهی ڕۆژههاڵتناسهكانه نهك ههموویان). مهبهستم ئهوهیه كه ئهم تێڕوانینه نادروست و ناحهزانه بۆ مێژووی مسوڵمانان وایكردوه كه (انتقائیانه) و بهپێی ئارهزوو مهبهست چهند بڕگهیهك له زهمهنێكی مێژوويی دیاریكراو شوێن و ژینگهیهكی دیاریكراو ههڵبژێردرێت و بهسهر كۆی زهمهنهكان و شوێنێكی تر بگشتێندرێت، واته بهشێك(جزء) بهسهر گشت(كل) بسهپێنرێت، ئهمهش پێچهوانهی بنهما زانستییهكانه ،ئامانج لێی شێواندنی ڕاستییهكان و له خشتهبردن و گومان دروستكردنه. یه كێكی تریش له فاكتهرهكان به گهوره و پیرۆز ڕاگرتنی مێژووی مسوڵمانان لهوانهیه پهیوهست بێت بهم بارودۆخه دژوارهی كه مسوڵمانان له سهردهمی نوێدا پێیدا دهگوزهرێن ،كه تاكو ئهمڕۆش درێژهی ههیه ،كه بهڕاستی بارودۆخێكی
تاریكه له زۆربهی ڕووه شارستانیيهكان كاتیك مسوڵمانان و كۆمهڵگهكانیان له ڕیزی ههرهدواوهی كۆمهڵگهكانی ترن ،تهنانهت ڕۆڵی پاشكۆیهتی و كلكایهتی دهبینن نهك زیاتر لهبهر زۆر هۆكاری خودی و بابهتی ،كه لهوانهیه له پێشهوهی ههموویانهوه پهراوێزخستنی الیهنی عهقڵی و الساييكردنهوه و خۆ بهكهم زانین بێت ،ئهمه لهكاتێكدایه كه له سهردهمهكانی ناوهڕاستدا ڕۆڵی ڕابهرایهتی شارستانی و سیاسیان دهبینی له ڕیزی ههره پێشهوهی كۆمهڵگه و نهتهوهكانی تر بوون. مهبهستم ئهوهیه كه بڵێم ،ئهم واقیعه دژوارهی ئهمڕۆی مسوڵمانان به بهراورد له گهڵ نهتهوه نامسوڵمانهكان ،وايكردوه كه خهون به ڕابردووهوه ببینین و ههوڵ بدهن ههر لهو ڕابردووه شیرینهدا بژین ،بهڵكو قورسايی و سهختی واقیعی ناههمواری ئهمڕۆیان له بیربباتهوه ،دیاره ئهمهش چهكێكی بێ كاره و هیچی لهو واقيعى تاڵ پێ ناگۆڕێت ،بێگومان ئهم خهون و خهیاڵهش سهرچاوهكهی سۆزو عاتیفهیه ،كه به پیرۆز سهیركردنی ڕابردووی لێ دهكهویتهوه سهرئهنجامیش درێژهدانه به چهقبهستويی و پهراوێزخراوهیی ،دیاره ئهم ههویره ئاوێكی زۆری گهرهكه. لهكۆتايیدا دهڵێین ئهگهر بمانهوێت تهكانێك به واقیعی ئهمڕۆمان بدهین پێویستیمان به عهقاڵنیهتێكی زیاتر و دوركهوتنهوه لهم عاتیفیبوونهى كه زۆرینهمان نوقمی بووین ،بهواتایهكی تر ڕاگرتنی هاوسهنگی له نێوان ههردوالدا ..ههروهها خوێندنهوهیهكی نوێ بۆ مێژووی مسوڵمانان كه شیكاری ڕهخنهگرانه بێت دور له (تقدیس)و به پیرۆز تهماشاكردنی ،به لهبهرچاوگرتنی ئهوهی هیچ كهسایهتییهكی مێژوو(وهك مرۆڤ) له سهروو ڕهخنه و ههڵسهنگاندنی بابهتییانهوه نيه بهپێی سهردهم و ههلومهرجی خۆی.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تيروانينی‌رؤذهه‌آلتناس(یؤليؤس‌فلهاوزن) َ َ َ
َ له‌باره‌ی‌ده‌وله‌تی‌ئيسالمی له چوارچێوهی كتێبی (الدولة العربية وسقوطها) د .نهریمان عهبدواڵ ههڵهبجهیی لهدایكبووی 1977ههڵهبجه ،دكتۆرا له مێژووی سهدهكانی ناوهڕاست چهند لێكۆڵینهوهی زانستی له ناوخۆ و دهرهوهی ههرێم باڵوكردوهتهوه
ژمارە ( )9شوباتى 2017
33
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
34
ده‌سپێك: ڕۆژههاڵتناسی وهك جواڵنهوهیهكی ڕۆشنبیری بۆچونی جیاواز لهبارهی سهرههڵدانیيهوه ههیه، ههندێك بۆ سهدهكانی نۆیهم و ههندێكی تر بۆ سهدهكانی دهیهم یاخود پانزه و شانزهی زایینی دهگێڕنهوه ،بهههرحاڵ لهههر مێژوویهكدا سهریههڵدا بێت ،دواجار دهبێته سهرچاوهیهكی گرنگ بۆ بابهته سیاسی و مێژوویی و ئایینی و شارستانیيهكانی ڕۆژههاڵت .بههۆی بهكارهێنانی میتۆدی تایبهتی نوسین و پهی بردن به بواری شاراوه و تهنانهت نوێخوازی و داهێنان لهالیهن هێندێك له ڕۆژههاڵتناسانهوه ،ئیدی بهرههمهكانیان نهك له ڕۆژئاوا ،بهڵكو له ڕۆژههاڵتیش بووه جێگای تێڕامان و خوێندنهوه و گرنگی پێدان و تهنانهت وهرگێڕانیان بۆ چهندین زمانی جیاواز. گومانی تێدا نیه ڕۆژههاڵتناسان بهبێ مهبهست ئهو ههموو ڕهنج و ماندوبونهیان نهكێشاوه ،بهڵكو له پشتی نوسینهكانیان كۆمهڵێك ئامانجی :سیاسيی، ئایینی و داگیركاری و تهنانهت زانستیش ههیه، گرنگ ئهوهیه ئێمهی ڕۆژههاڵتی به تێڕوانینێكی بابهتیانه بڕوانینه بهرههمی ڕۆژههاڵتناسان، بهومانایهی نوسینهكانیان هێنده پیرۆز نین كه قابیلی دیراسهكردن و خوێندنهوه و ڕهخنهلێگرتن نهبن ،هێندهش بێ ئهرزش نین كه وهالبنرێن و هێڵی سور له ناونیشانهكانیان بدرێت ،مهبهستی سهرهكی ئهم نوسينهش لێرهدا ههمان ئهم میتۆدهیه كه باسكرا. ڕۆژههاڵتناسی ئهڵمانی :لهنێو قوتابخانه ڕۆژههاڵتناسييهكاندا ،ڕۆژههاڵتناسی ئهڵمانی پێگهی تایبهتی خۆی ههیه ،ئهگهرچی ئهڵمانیا یهكێك بووه لهو دهوڵهتانهی كه بهشداری ڕاستهوخۆی له جهنگی خاچ دروشماندا ههبوو ،بهاڵم له
بواری ڕۆژههاڵتناسیدا به بهراورد به واڵتانی دیكهی ڕۆژئاوایی درهنگ وهخت دهستیپێكرد، ههر لهبهرئهوهیه سهرهتاكانی گهشهسهندنی ئهم قوتابخانهیه دهگهڕێتهوه بۆ سهدهی ههژدهیهمی زایینی ،قوتابخانهی ڕۆژههاڵتناسی ئهڵمانی بهوه جیادهكرێتهوه كه سروشتێكی مهزههبیی داكۆكیكار له مهزههبی پرۆتستانت و پاشخانێكی داگیركاریی ههیه ،ئهوهش بهمهبهستی گهیشتن به واڵتانی ئیسالمی و ناوچهكانی ئهفریقا ،ئهگهرچی ههندێك نوسهر ڕایان وایه له ڕووی داگیركارییهوه بهپلهی كهمتر دێن به بهراورد به واڵتانی ئینگلتهرا و فهرهنسا و هۆڵهندا. ڕۆژههاڵنتاسان بهگشتی و لهنێویشیاندا ڕۆژههاڵتناسی ئهڵمانی لهپێناو چهند ئامانجێكی ههموو واته كردووه، كاریان جیاواز ڕۆژههاڵتناسانی ئهڵمان بهیهك میتۆد و یهك مهبهست نهیانوسیوه ،لهبهرئهوهیه ڕۆژههاڵتناسی جیاواز و نوسین و بهرههمی جیاواز له بهرهنجامی كاری ڕۆژههاڵتناسیی ئهڵمانی دهبینرێت(.)1 تایبهتمهندیيهكی دیكهی ئهم قوتابخانهیه وردیی و ڕۆچونه له ڕووی زانیاريیهوه ،جگه له نوسین لهبارهی مێژوو ،ئهدهب ،ئایین و الیهنهكانی تر، بهشێكی زۆر له دهستنووس و بهڵگهنامهی تایبهت به مێژووی ئیسالم تهحقیق كردووه و له كتێبخانه و مۆزهخانه و ئهكادیمیا تایبهتهكاندا پارێزراون، تهنها له كتێبخانهی زانكۆی بهرلین دهههزار دهستنوس له چوارچێوهی ده بهرگدا ڕێكخراوه، بهگشتی ئهم بهرههمانه بووهته خهرمانێكی گرنگ له ڕووی زانیاریهوه(.)2 یۆلیۆس فلهاوزن :له نێوان سااڵنی (1844ـ )1918ژیاوه ،له ساڵی 1862دهستیكردووه به خوێندنی الهوتی ،له ساڵى 1972بڕوانامهی دكتۆرای هێناوه ،خاوهنی كۆمهڵێك بهرههمه لهوانه:
خا ل
ناونیشانی‌به‌شه‌كان وه‌ك‌مه‌به‌ستی‌نوسینی‌په‌رتوكه‌كه ئهم كتێبه له نۆ بهش پێكدێت ،كه ناونیشانهكانیان ئهمانهن( :پێشهكی ،عهلی و جهنگی مهدینهی یهكهم، سوفیانهكان و جهنگی ناوخۆیی دووهم ،مهروانه یهكهمینهكان ،عومهری كوڕی عهبدولعهزیز و مهوالی ،كۆتاییهكانی بنهماڵهی مهروان ،مهروانی دووهم و جهنگی ناوخۆیی سێیهم ،ڕووخانی دهوڵهتی عهرهبی). ئهگهر بهگشتی سهرنجی ناونیشانهكانی ئهم پهرتوكه بدهین ،لهوه تێدهگهین كه سهرجهمی ناونیشانی بهشهكان ،كه الپهڕهكانی پهرتوكهكه تهعبیر له ڕهههندی هۆزایهتی پێكدههێنێت، و جهنگی ناوخۆ و مهوالیهكان (مسوڵمانه غهیره عهرهبهكان) دهكات ،بێگومان زهقكردن
ژمارە ( )9شوباتى 2017
خستنهڕووی كتێبی (الدولة العربية وسقوطها) ئهم پهرتوكه یهكێكه لهو شاكارانهی كه زانیاری فرهی تێدایه لهبارهی مێژووی سهرهتاكانی ئیسالم (صدر االسالم) ،له بنهڕهتدا ئهم كتێبه به زمانی ئهڵمانی نوسراوه و ناونیشانه ئهڵمانیهكهی بریتیيه له (Das Arabische Reich und ،)sein Sturzدواتر بۆ چهندین زمانی تر وهرگێڕدراوه لهنێویشیاندا زمانی عهرهبی ،تاوهكو ئێستاش یهكێكه لهو سهرچاوه گرنگانهی كه له پهیمانگا ڕۆژههاڵتناسیيهكانی :ئهڵمانیا ،ئینگلتهرا و هيندستان دهخوێنرێت .لهبهرئهوهی نوسهر شارهزایی باشی له زمانی عهرهبی و ئایینناسی و مهزههب و گرووپه جیاوازهكانی مێژووی ئیسالم ههبووه ،بۆیه له زۆر بواردا به قوڵی ڕۆچووهته نێو زانیاريیهكان و له گۆشهنیگای تایبهتی خۆیهوه شیكردنهوهی بۆ ڕووداوهكان كردووه. بهگشتی پهرتوكی ئهم ڕۆژههاڵتناسه باس له دهوڵهتی ئیسالمی دهكات له سهرهتای دروستبونیيهوه (سهردهمی پێغهمبهر) (د خ) تاوهكو ڕوخانی دهوڵهتی ئومهوی ،بهاڵم زیاتر تیشكی خستووهته سهر ڕوداوهكانی سهردهمی دهوڵهتی ئومهوی .ناوهڕۆكی كتێبهكه دابهشبووه بۆ نۆ بهش ،ههربهشێك ناونیشانێكی تایبهتی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
-حول القبائل والسر العبرية.1870 ، تاريخ بني اسرائيل.1878 ، تاريخ الدولة العربية وسقوطها.1902 ، ڕاڤهكردنی ههرسێ ئینجیلی (مهتا ،مهرقهس،لۆقا) 1903ـ .1904 بقايا الوثنية العربية مجموعة ومفسرة المدينة قبل االسالم .1889 ، المقدمة الى اوائل تاريخ االسالم -الخوارج والشيعة
لێناوه كه گونجاوه لهگهڵ ناوهڕۆكهكهیدا ،بهشهكان دابهشبوون بۆ چهند تهوهرێكی تایبهت ،ههر تهوهرێك ناونیشانێكی ههیه ،تهنانهت الپهڕهكانی دابهشبووه بۆ چهند تهوهرێك ،ههریهكێكیان ناونیشانێكی بچوكی پێداوه كه تهعبیر له ناوهڕۆكی تهوهرهكه دهكات ،ئهمهش جۆرێك له تایبهتمهندی داوه بهم كتێبه ،لێرهوه گهڕان بهدوای زانیاريیهكان و خوێندنهوهی ئاسانه ،ههر زانیاریهكیش بهالی نوسهرهوه پێویستی به پهراوێز بوبێت ئهوا لهههمان الپهڕه ئاماژهی پێداوه. لێرهدا چهند خاڵێكی گرنگ لهو بابهته سهرهكیيانه باس دهكهین كه ڕۆژههاڵتناس (یۆلیۆس فلهاوزن) به زهقی لهبارهیانهوه دواوه ،دهكرێت ئهم نوسینه دهروازهیهك بێت بۆ ناساندن و دیراسهكردن و خوێندنهوهی نوێ بۆ بهرههمی ڕۆژههاڵتناسی ناوبراو و ڕۆژههاڵتناسان بهگشتی له گۆشهنیگای خودی نوسین و پهرتوكهكانی خۆیانهوه.
35
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
36
و تۆخكردنهوهی ئهم بابهتانه لهنێو مێژووی پانوپۆڕی ئیسالمی مهبهستی تایبهتی لهپشتهوهیه، بهومانایهی كه مێژووی ئیسالم تهنها ئهو بابهتانه نیه كه ناوبراو له چوارچێوهی ئهو كتێبهدا باسی لێوهكردووه ،بهڵكو گهلێك بابهتی تر ههن كه ڕۆژههاڵتناس فلهاوزن به الوهكی باسی كردووه یاخود بهسهریاندا تێپهڕبووه و باسی نهكردووه. بهگشتی خوێندنهوهی ڕۆژههاڵتناسان و بهشێك له نوسهرانی ڕۆژههاڵت بۆ مێژووی ئیسالم ،بهتایبهت مێژووی سهرهتاكانی ئیسالم، پۆلێنكردنی مێژووی ئیسالمه به دیدێكی هۆزایهتی، به جۆرێك وایدهردهخهن كه ئهو سهردهمه بهشێوهیهكی ڕاستهوخۆ ملمالنێیهكی توند له نێوان هۆز و بنهماڵه عهرهبیهكان ڕوویداوه، ئهمهش بووهته هۆی ئهوهی كه دهوڵهت دوچاری ملمالنێ و شهڕێكی ناوخۆیی بهردهوام ببێتهوه، كه ڕاستهوخۆ كاریگهری ههبووه لهسهر ڕووخانی دهوڵهتی ئیسالمی بهتایبهت دهوڵهتی ئومهوی. گومانی تێدانیه كه ملمالنێیهكی توندی هۆزایهتی لهو سهردهمه بهتایبهت له سهردهمی ئومهويیهكان بوونی ههبووه ،بهشێكی ههرهزۆری ئهم ملمالنێیهش لهپێناو دهسهاڵت بووه ،بهاڵم وێناكردن و نیشاندانی مێژووی ئیسالم تهنها بهوشێوهیه جۆرێك له خوێندنهوهی بابهتی دهخاته ژێر پرسیارهوه ،كه ڕۆژههاڵتناس فلهاوزن پهیڕهوی كردووه. لهكاتێكدا ئهم ڕۆژههاڵتناسه له ناونیشانی كتێبهكهیدا به ڕوونی باس له ملمالنێی هۆزایهتی دهكات ،بهاڵم كۆتا بهشی كتێبهكهی تایبهت كردووه بۆ وروژاندنی بابهتێك كه سنوری هۆزایهتی دهبهزێنێت ،ئهویش بریتیيه له پێدانی خهسڵهتی نهتهوهیی به دهوڵهتی ئیسالمی و ناوزهندكردنی به دهوڵهتی عهرهبی .ئهمهش جۆرێك له مانای
(ابومخنف) بهوه ناسراوه كه له وهرگرتن و داڕشتنی زانیاريیهكاندا وردنهبووه و گومانی زۆر له گواستنهوهی زانیارییهكانی ههیه پێچهوانه به واتا و ناوهڕۆكی كتیبهكهی دهبهخشێت، له ههردوو بوارهكهشدا دهیهوێت له ڕوانگهی خۆیهوه ڕهههندی ڕهخنه و خهسڵهتی نێگهتیف بدات به مێژووی ئیسالمی. (ابومخنف)وه‌ك‌سه‌رچاوه‌ی‌وه‌رگرتنی زانیاری‌له‌‌الطبري یهكێك له سهرچاوه بنهڕهتيیهكانی وهرگرتنی زانیاری مێژووی ئیسالم لهالیهن یۆلیۆس فلهاوزنهوه ،بریتيیه له گێرانهوهكانی (ابو مخنف) له كتێبی مێژوونووسی ئیسالم (الطبري :تاريخ االمم والملوك) ،واته بهشێكی زۆری زانیاریيهكانی نێو كتێبهكهی (الطبري) له (ابو مخنف)هوه وهرگرتووه، لهوهدهچێت فلهاوزن كاریگهر بووبێت بهم ڕاويیه، ههر لهبهرئهوهیه چهند الپهڕهیهك له پهرتوكهكهی تایبهت دهكات به ژیان و كهسایهتی میتۆدی ناوبراوهوه ،تهنانهت لهمبارهوه دهنوسێت(:ئهگهر بمانهوێت زانیاری دروست لهبارهی باسوخواسی دهوڵهتی ئومهوییهوه بزانین ،پێویسته بگهڕێینهوه بۆ مێژووی الطبري ،ئهوهی لهناو ئهم كتێبه به گرنگیيهوه نوسراوه لهالیهن نوسهری ڕهسهن (ابو مخنف)هوه بووه ،كه جوانترین و كۆنترین دهقی لهخۆگرتووه)(.)3
خا ل
ده‌وڵه‌تی‌عه‌ره‌بی‌یان‌ده‌وڵه‌تی‌ئیسالمی؟ ئهگهر تهماشای ناونیشانی كتێبهكهی ڕۆژههاڵتناس یۆلیۆس فلهاوزن بكهین (الدولة العربية وسقوطها) ،به ڕوونی ئهوهمان بۆ دهردهكهوێت كه پاشخانێكی نهتهوهپهرستی و دهمارگیریی به ناونیشانهكهیهوه دیاره، بهجۆرێك پێناسی دهوڵهتی ئیسالمی بهتایبهت دهوڵهتی ئومهوی دهكات بهوهی كه دهوڵهتێكی عهرهبیيه ،بهومانایهی كه چوارچێوهی دهسهاڵت و فهزای حوكمڕانی ،له بازنهیهكی بهرتهسكی نهتهوهیی به ئینتما بۆ نهتهوهیهكی دیاریكراو كه عهرهبه خۆی دهبینێتهوه ،ڕهنگه ئهمه یهكێك بێت لهو ئامانجه سهرهكیيهی كه ئهم پهڕاوهی لهسهر نوسرابێت .ئهم بیرۆكهیه یهكدهگرێتهوه لهگهڵ بیری بهشێك له نوسهره شۆڤێنیيه عهرهبهكان، ئهوان به چاویلكهی ڕهگهزپهرستی تهواوی مێژوو و شارستانیهتی ئیسالمی به عهرهبی دهكهن ،دهبێژن ههرچی دهستكهوتی مادديی مێژووی ئیسالم ههیه موڵكی ومهعنهوی نهتهوهی عهرهبه و میللهتانی تر بهشیان تیایدا نیه!،
ژمارە ( )9شوباتى 2017
پێدهچێت فلهاوزن له ناسینی كهسایهتی (ابومخنف) وهك پێویست نهبوبێت ،ئهگهرچی له باسكردنی میتۆدی نوسینیدا بهكورتی ههندێك ڕهخنهی لێدهگرێت ،بهوهی (له ههندێك شوێندا زۆر بهكورتی باسی ڕووداوهكانی كردووه ،بهاڵم ههندێك ڕووداوی به دورودرێژی باسكردووه، ناوی كهسایهتیيهكانی زۆر هێناوه كه ئێمه وهالمان ناوه ،تهنانهت ههندێك جار زانیاری دوباره كردووهتهوه)( ،)4بهاڵم له باسكردنيدا زیادهڕۆیی زۆر دهكات و به كهسێكی ورد له گواستنهوه و باسكردنی ڕووداوهكاندا دهیناسێنێت. لهڕاستیدا (ابومخنف) بهوه ناسراوه كه له وهرگرتن و داڕشتنی زانیاريیهكاندا وردنهبووه و گومانی زۆر له گواستنهوهی زانیارییهكانی ههیه ،ئهم كهسایهتیيه ناوی تهواوی (لوط بن يحى بن سعيد بن مخنف)ه ،له شاری كوفه ژیاوه( ،)5كهسایهتيیهكی شیعه مهزههب بووه ،لهنێو زانایانی بواری مێژوو و زانستی فهرمودهدا به كهسێكی باوهڕپێنهكراو و بێ متمانه له ڕووی زانیاريی و تهنانهت درۆزن ناسراوه( .)6تهنانهت ههندێك له مێژوونوسان گێڕانهوهكانى به ناڕاست وهسف دهكهن و به هیچ جۆرێك باسوخواس و زانیاری لێوهرناگرن، چونكه بۆچونيان وايه كهسێكی دهمارگیره و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دهوڵهتی نهتهوهیی مێژووییهكی هێنده دوری نیه و ئهو سهردهمهی كه دهوڵهتی ئومهوی دروستبوو ،بیری نهتهوهیی بوونی نهبووه
بابهتی نهبووه له گواستنهوهی زانیاریيهكاندا(.)7 لێرهوه ئهوهمان بۆ دهردهكهوێت كه یهكێك له بنهما سهرهكیيهكانی میتۆدی نوسینی مێژوویی كه بریتیيه له ڕاستگۆیی له گواستنهوهی ڕووداوهكان و شهنوكهو كردنیان بۆ جیاكردنهوهی ڕاست و ناڕاست لهیهكدی ،لهالی ڕۆژههاڵتناس فلهاوزن بهتهواوی بهرجهسته نهبووه ،چونكه فلهاوزن ڕێبازێكی تایبهت بهخۆی پهیڕهو كردووه ،كه ڕاستهوخۆ له میتۆدی ڕۆژههاڵتناسانی ئهڵمانی سهرچاوهی گرتووه ،ئهمهش خاڵی سهرهكی جیاوازی نوسینی ڕۆژههاڵتناسان و توێژهرانی ڕۆژههاڵته.
37
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
38
بهگشتی ئهم بیرۆكهیه بۆ نوسهر و مێژوونوسه توندبیره عهرهبهكان ڕهنگه ئاسایی بێت ،بهاڵم بۆ ڕۆژههاڵتناسان بهتایبهت ڕۆژههاڵتناسێكی وهك یۆلیۆس فلهاوزن بابهتێكی سهرپێی نیه و خوێندنهوهی فره ههڵدهگرێت. لهبارهی ههڵوێستی شهریعهت سهبارهت به دروستبوونی دهوڵهتی سهربهخۆ له پاش باسكردنی ڕوداوهكانی سهردهمی موعاویه و ملمالنێكان لهسهر دهسهاڵت ،فلهاوزن بۆچونی خۆی دهخاتهڕوو بهوهی(كه ئیسالم ڕێگا به هیچ دهوڵهتێكی سهربهخۆ نادات كه جیابێتهوه) (،)8 ئهمهش له سهروبهندی باسكردنی ڕووداوهكانی سهردهمی موعاویه و ههوڵدانی بۆ جیاكردنهوهی دهسهاڵت و دامهزراندنی دهوڵهتی ئومهوی .لێرهدا مهبهستی جیابونهوهی موعاویه و پێكهێنانی دهوڵهتێكی دیكهیه له واڵتی شام. ئهوهی پێویسته لێرهدا ڕۆشنبكرێتهوه ئهوهیه كه پایهكانی پێكهێنانی دهوڵهت بهتایبهت له سهردهمی ئومهوییهكان و دواتردا ،جگه له بنهمای ئایینی ،پهیوهست بووه بهو بارودۆخه كۆمهاڵیهتی و سیاسیيهی كه باكگراوند بووه به خهسڵهتی دهمارگیریی خێڵهكی ،بێگومان سهرچاوهی ئهمهش دهگهڕێتهوه بۆ بهر له هاتنی ئیسالم بۆ نیمچه دورگهی عهرهبی ،كه بهشێك لهو تایبهتمهنديیه خێڵهكيیه تهنانهت ئیسالمیش نهیتوانی بنهبڕی بكات .واته لهو سهردهمهی فلهاوزن باسی دهكات خهسڵهتی ئایینی ،پاشان هۆزایهتی زاڵتر و دیارتره له تایبهتمهندی نهتهوهیی ،ئیدی ناكرێت دهوڵهتێكی وهك ئومهوی كه تهنانهت سهرچاوهی نێوی دهوڵهتهكه دهگهڕێتهوه بۆ هۆزی بهنی ئومهیه ،بهاڵم ناوببرێت به دهوڵهتێكی نهتهوهیی یاخود عهرهبی .ئهمهش مشتومڕی زۆر ههڵدهگرێت ،چونكه سهرههڵدانی دهوڵهتی
نهتهوهیی مێژووییهكی هێنده دوری نیه و ئهو سهردهمهی كه دهوڵهتی ئومهوی دروستبوو، بیری نهتهوهیی بوونی نهبووه ،ههر لهبهرئهوهیه دهوڵهتهكان لهسهر بنهمای هۆز و عهشیرهتهكان دروستبوون. ژیان‌و‌ئازادی‌ئه‌هلی‌زيم ه بهشێكی تایبهتی باسوخواسی ئهم پهرتوكه تایبهت كراوه به ژیان و ئازادی ئههلی زيمه بهتایبهت مهسیحیيهكان ،بێگومان لهم گۆشهنیگاوه ڕۆژههاڵتناس (یۆلیۆس فلهاوزن) گهرهكیهتی وێنای ژیانی مهسیحیيهكان و ئازاديیهكانیان بكات له دهوڵهتی ئیسالمیدا ،ئهم خاڵهش مهبهست و ئامانجی بهشێك له ڕۆژههاڵتناس و تهنانهت خوێنهرانی ڕۆژئاواشه. لهبارهی ههڵوێستی بهشێك له خهلیفهكانی ئومهوی بهرانبهر مهسیحیيهكان ئاماژهی ڕاستهوخۆ دهدرێت ،ههندێك جار له گواستنهوهی زانیاريیهكاندا لهمبارهوه ،ڕۆژههاڵتناس دهگهڕێتهوه بۆ سهرچاوه ڕهسهنهكانی وهك (الطبري ،البالذري)، لێرهدا ههندێ نمونه دێنینهوه ،سهبارهت به ژیانی مهسیحیيهكان له سهردهمی خهلیفه عومهرى كوڕى عهبدولعهزیز دهڵێت( :خهلیفه عومهر كوڕى عهبدولعهزیز لهگهڵ ئهوهی زۆر پهیوهست بوو به دینهوه ،لهههمانكاتدا لهگهڵ مهسیحیيهكاندا دادپهروهر بووه ،كهنیسه كۆنهكانی پاراستون، بهاڵم ڕێگای نهداوه كهنیسهی نوێ دروست بكهن، ههروهها كهنیسهی یوحهنای له شاری دیمهشق بۆ گێرانهوه كه پێشتر خهلیفه وهلیدی كوڕی عهبدولمهليك به ناحهق لێی سهندبوون ،له بهرانبهر ئهم كهنیسهیه داوای لێكردن (كهنیسهی توما)یان لێوهربگرێت ،چونكه پێی ڕاگهیاندن كه ئهم كهنیسه به شهڕ فهتح كراوه ،دواجار مهسیحیيهكان بهمه
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
وهك پێویست لهم كتێبهدا ماف بدرێت به باسكردنی ژیان و ئازادی ئههلی زيمه.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
ڕازی بوون و ئهم كاره ئهنجامدرا ،بهمهش یاسا و ڕێساكانی ئایینی ئیسالمی جێبهجێ كرد)(.)9 ههر لهبارهی ئهم خهلیفهوه له شوێنێكی تری كتێبهكهیدا دهڵێت( :خهلیفه باجی سهر مهسیحیيهكانی گهڕاندهووه بۆ ههمان بڕی بنهڕهتی خۆی كه پێشتر بۆیان دیاریكرابوو ،چونكه بهتێپهربوونی كات و له سهردهمه جیاوازهكانی پێش دهسهاڵتی خهلیفه عومهر كوڕى عهبدولعهزیز لهسهریان زیاد كرابوو) (.)10 ههروهها دهبێژێت( :خهلیفه هيشام كوڕى عهبدولمهليك موڵكی دهریای ئهنتاكیهی گهڕاندهوه بۆ مهسیحيیهكان ،كه نزیكهی چل ساڵ بوو لێیان سهندرابوو ،مهرجی لهسهر دانان كه بهتریكێك بۆ خۆیان ههڵبژێرن به ناوی قسیس ئيستیفان، كه كهسایهتیيهكی ئاسایی مهسیحی بوو ،واته له پله بااڵكان نهبوو ،ئهوانیش ڕهزامهندییان نیشاندا). ههروهها دهڵێت( :خهلیفه عهبدولمهليك سهركۆنهی كوڕهكهی كرد ،لهسهر ئهوهی كوڕهكهی له مهسیحییهكی دابوو ،ئهم كێشهى نهبرده الی قازی و خۆی مامهڵهی لهگهڵدا كرد) (.)11 ئهگهر بهوردی خوێندنهوه بۆ ژیانی ئههلی زيمه بكهین له سهرهتاكانی ئیسالم تاوهكو كۆتاییهكانی دهوڵهتی ئومهوی ،ئهوا گهلێك ڕاستیمان بۆ ڕوون دهبێتهوه ،بهتایبهت ئهوهی پهیوهندی به ماف و ئازادی مهسیحیيهكانهوه ههیه ،بهاڵم فلهاوزن له كتێبهكهیدا بهشێكی كهم لهو ڕوداوانه باس دهكات كه پهیوهندی به ژیانی ئههلی زيمه بهگشتی و مهسیحیيهكان ههیه بهتایبهتی ،ئهوهشی كه باسی دهكات به شێوازێكی كورته و لهنێو باس و بابهتهكانی دیكهی پهرتوكهكهیدایه ،بۆیه نهتوانراوه
مه‌والی‌وه‌ك‌كاره‌كته‌ری‌سه‌ره‌كی‌ناو‌په‌رتوكه‌كه له زۆر شوێندا فلهاوزن بهمهبهست بێت یان بێ مهبهست باس له ژیانی مهوالیيهكان و پهیوهندی دهوڵهت و خهلیفه و كاربهدهستان دهكات لهگهڵیان ،بهگشتی له سی و پێنج شوێنی جیاوازی كتێبهكهی ناویان دێنێت .له سهرهتادا باس لهوه دهكات (مهوالیيهكان بهشێكیان له ڕێی بهدیلگرتنیان له جهنگهكاندا ژمارهیهكی زۆریان بوون به مسوڵمان ،لهگهڵ ئهوهی ئهوان مسوڵمان بوون ،بهاڵم وهك دیله عهرهبهكان مامهڵهیان لهگهڵ نهدهكرا و ئازادییان نهبوو ،كاربهدهستانی دهوڵهت وهك پادشاكان حوكمیان دهكرد و مهواليیهكانیان دهچهوسانهوه ،ئهم شێوازه له حوكم كردن پێچهوانهی حومكی خواوهند بوو ،چونكه حوكمی خوا جیاوازی له نێوان عهرهب و غهیره عهرهب ناكات ،سیاسهتی ئومهويیهكان بهرانبهر مهوالی، ههلێكی لهبار بوو بۆ بزوتنهوه بهرههڵستكارهكانی دهوڵهتی ئومهوی بهتایبهت شیعه و خهواریجهكان، تاوهكو دهرگا له بهردهم مهوالیيهكان وااڵ بكهن و پهیوهندیان پێوه بكهن). بهشێوهیهكی گشتی مهوالیيهكان له مسوڵمانه ناعهرهبهكان پێكهاتبوون كه له دهوڵهتی ئیسالمیدا ژیاون( ،)12سهبارهت به ژیان و ئازادی مهواليیهكان جگهلهوهی بۆچونی جیاواز لهالیهن مێژوونوسانهوه بوونی ههیه ،له ههمانكات دهقه مێژوویيهكانیش سهبارهت بهم بابهته جیاوازن ،ئهم جیاوازيیهش بهنده به ههڵوێست و سیاسهتی كاربهدهستانی دهوڵهت ،له ههمانكات له سهردهمێكهوه بۆ سهردهمێكی دیكه جیاوازه. ههندێك كات نوسینهكانی فلهاوزن پشتڕاتی ئهم بۆچونه دهكاتهوه ،لهگهڵ ئهوهی بهگشتی فلهاوزن به نهرێنی باس له ههڵوێستی دهوڵهتی ئومهوی دهكات بهرانبهر مهواليیهكان ،بهاڵم سهردهمی خهلیفه
39
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
عومهرى كوڕى عهبدولعهزیز به جیاواز دهناسێنێت، لهم چوارچێوهدا دهقێك له (الطبري) دێنێت و دهڵێت: (خهلیفه عومهرى كوڕى عهبدولعهزیز سهرجهم باجی سهر مهواليیهكانی خوراسانی ههڵگرت، لهههمانكات موچهی بۆ بڕینهوه تهنانهت ئامادهبوو له بهیتولمال پارهیان بداتێ ئهگهر داهاتی خوراسان بهشی نهكردن) (.)13 ئهوهی پێویسته لێرهدا بوترێت ئهوهیه كه باسكردنی مهواليیهكان بهوشێوه فرهيیه لهالیهن فلهازنهوه ،بۆئهوهیه كه بیسهلمێنێت كه ئازادییهكان له دهوڵهتی ئیسالمیدا وهك پێویست
نهبووه و مهوالیيهكان نهیانتوانیوه لهژێر سێبهری ئهم دهوڵهتهدا ژیانێكی ئاسایی وهك عهرهبهكان بگوزهرێنن ،بهڵكو ئهمان هاواڵتی پله دوو بوون، ئیدی بۆ ڕزگاربوون لهو ڕهوشه خراپه ئابووريی وسیاسيی و كۆمهاڵیهتیيه ،پهنایان بردووه بۆ بزاڤه بهرههڵستكارهكانی دهوڵهت و بهرانبهر دهوڵهت بهتایبهت دهوڵهتی ئومهوی وهستاون .ڕهنگه ئهم بۆچونه بنهمایهكی ههبێت ،بهاڵم زهقكردنهوه و وێناكردنی ژیانی گشتی مهوالیيهكان بهوجۆره دیسان مهسهلهی بابهتیی بوون له نوسینهكهی فلهاوزن دهخاته ژێر پرسیارهوه.
سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان ) )1بڕوانه :سحر جاسم عبد المنعم الطريحي ،الدراسات القرآنية في االستشراق األلماني ،ص.23-18
) )2محمد عوني عبدالرؤوف :جهود المستشرقين في التراث العربي ،المجلس األعلى للثقافة ،2004 ،ص. ) )3يوليوس فلهاوزن :الدولة العربية وسقوطها ،مكتبة الجامعة العربية ،دمشق ،1965 ،ص.1 ) )4بڕوانه :فلهاوزن :الدولة العربية ،ص.3
) )5لهبارهی ژیان و كهسایهتی ابومخنف بڕوانه :ابن النديم :الفهرست ،دار المعرفة ،بيروت ،1978 ،ص.136
) )6بڕوانه :يحى بن ابراهيم اليحى :مرويات ابي مخنف في تاريخ الطبري عصر الخالفة الراشدة دراسة
نقدية ،دار العاصمة ،رياض ،ص .41 ،29 ،27
) )7خالد كبير عالل :األخطاء التاريخية و المنهجية في مؤلفات محمد أركون و محمد عابد الجابري -دراسة
نقدية تحليلية هادفة ،دار المحتسب ،طبعة أولى ،2008 ،ص.54 ژمارە ( )9شوباتى 2017
) )8فلهاوزن :الدولة العربية ،ص.111
) )9فلهاوزن :الدولة العربية ،ص.241
) )10فلهاوزن :الدولة العربية ،ص.242
) )11فلهاوزن :الدولة العربية ،ل.278-277
) )12بڕوانه :محمد طيب النجار :الموالي في العصر األموي ,ط ،1دار النيل للطباعة ،القاهرة ،مصر ،1949 ،ص. ) )13فلهاوزن :الدولة العربية ،ص.241
40
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َ َ ی‌ميذوو خویندنهوه كامه‌ران‌بابان‌زاده
لەدایكبووی 1969كۆیە ،ماستەر لە مێژووی هاوچەرخ، ماستەر لە مێژووی ئیسالم .شەش بەرهەمی چاپكراوی نووسین و وەرگێڕانی هەیە .دەیان وتارو لێكۆڵینەوەی باڵوكردوەتەوە.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
به َ َ دیدیكی‌واقيعيانه
41
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
42
ئهحمهد فائز له كتێبی (الطريق الدعوة في ظالل القران) كه گۆشهنیگایهكی ڕووئیای سهید قوتبه بۆ مێژوو دهڵێت :ههڵهی باو ئهوهیه دهڵێین (مێژووی ئیسالمی) لهڕاستیدا گوزارشتی دروست بۆئهوهی ههیه له مێژوو ئێمه دهیخوێنینهوه (مێژووی مسوڵمانان)ه نهك مێژووی ئیسالم .لهوێدا ئهحمهد فائز ئهو ڕاستكردنهوهیه جوان ڕوون دهكاتهوه. لهو گۆشهنیگایهوه دێین ئهوهی وهك ههڵه پێی دهوترێت مێژووی ئیسالمی دهیخهینهڕوو: یهكهم :مێژوو الی ئێمهی كورد له وشهی (لهمێژهوه) وهرگیراوه ،حوزنی موكریانی بۆ یهكهم جار له ناوهڕاستی بیستهكانی سهدهی ڕابردوو بهرانبهر وشهی (التاریخ)ی عهرهبیو ()history ی ئینگلیزی بهكاری هێنا .مانای ئهوه نیه كورد له سهدهكانی پێشوو ئاشنایهتی لهگهڵ مێژوودا نهبووه. زۆر له نهتهوهكان به مێژووی پێش خۆیان ئاشنان و بایهخیان پێداوه ،بهاڵم به زاراوهی جیاجیا گوزارشتی لێكراوه .بۆ نمونه مێژوو گهالن پانتاییهكی فراوانی له قورئاندا ههیه و به (القصص) و (اساطير االولين) گوزراشتی لێكراوه. ناولێنان لێرهدا ئهو گرنگیيهی نیه ،گرنگ بوارێكی گرنگی زانستی ههبووه و ههیه بۆ گوزراشت لهوهی له ڕابردوو ڕوویداوه .كهواته ئهگهر سادهترین پێناسه بۆ مێژوو بكهین دهنووسین( :مێژوو ئهو زانستهیه ڕابردوومان بۆ وێنا دهكات) ،كهواته مێژوو ئاوڕدانهوهیه لهو ڕابردووهی مرۆڤهكان تۆماریان كردووه .ئهم تۆماره ههموو جمهجۆڵ و چاالكیيهكانی مرۆڤ دهگرێتهوه له ڕووی داهێنان و شارستانیهت یان كاولكاری و پاشهكشه له بواره
جیاجیاكانی ژیانكردن. چۆنیهتی ساغكردنهوهی مێژوو بابهتێكی گهرموگوڕی زانستيیه له بواری توێژینهوهی مێژووییدا ،ئهگهر ئهمه وهك بابهتیكی تازه الی لێكۆڵهرانی سهدهی تازه مامهڵهی لهگهڵ كرابێت، ئهوه پڕۆسهی ساغكردنهوهی فهرمووده و گومانكردن له تۆماری ڕووداوهكان الی ههندێك له مێژوونووسان له پێشهوهیاندا (ابن خهلدون) له (المقدمه)هكهیدا به ڕاشكاوی ئهوهمان پێدهڵێت :مهرج نیه ئهوهی نوسراوه وهك ڕاستيیهكی ڕهها مامهڵهی لهگهلدا بكهین ،دهبێت گومانكردن بكهینه بنهما بۆ خوێندنهوهی مێژوو، چونكه دواجار ئهوهی بۆی تۆماركردووین مرۆڤه و ئهویش له خهسڵهتهكانی مهیلداريی و لهبیرچوونهوه و ترس و خواستهكانی به زهحمهت تهجاوز دهكات ئهمه سیمایهكی گشتی مرۆڤهكانه بهبێ جیاوازی ،مادام جیاوازی و ناكۆكی له نێوان پهیڕهوكارانی مهزههب و ئایین و گرووپ و پێكهاته ئهتنیه جیاوازهكاندا ههیه ئهم جیاوازيیه گواستراوهتهوه بۆ مهیلداريیو تهرهفداری مێژوونووسهكانیش .دهكرێت لهسهر ئهم خاڵه ڕیزپهڕ ههبێت ،بهاڵم بهبۆچوونی ئێمه باڵی زاڵ بهسهر ئهم پڕۆسهیه بریتییه له ڕاستيیهكی ڕیژهیی له بهرههمه مێژووییهكان. ئهم ڕێژهیهش له سهرچاوهیهكی مێژوویی بۆ سهرچاوهیهكی دیكه دهگۆڕێت. قهڵهمی مێژوونووس وهك كامێرای ئهو وێنهگرهیه ،دهچێته كوێستان و به ئارهزووی خۆی وێنه دهگرێت بۆئهوهی دیمهنی ئهو جێگایانهی دیویهتی كه گهڕایهوه نیشانی هاوڕێكانی بدات. لێرهدا بهشێكی ڕێژهییه پهیوهندی به ڕاستگۆیی و
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
ناڕاستگۆیی مێژوونوسهوه نیه ،زیاتر پهیوهندی به مهیل و ئهندازهی زاڵبوونی مێژوونووسهوه ههيه بهسهر ڕووداوهكاندا .بۆیه ئاساسییه مێژنووس ڕاستگۆ و ئیماندار بێت و گومان له بهشێكی نووسینهكانی بكرێت. ههموو ئهو سهرچاوه هاوچهرخانهی له مێژوویان كۆڵیوهتهوه وهك زانست یان وهك بوارێك كه جێی بایهخی مرۆڤه ،لهسهر ئهوه كۆكن (ئامانج له خوێندنی مێژووی پهندوهرگرتنه) يان (دیراسهى ڕابردووه بۆ ڕاستهڕێكردنی ههنگاوهكانی ئێستا و داهاتوو)... ئهوهی لێرهدا خۆی ڕاست دهكاتهوه مێژوو بۆ سهرمهشقێتی و پابهندی و پێشهنگێتیه ،بهاڵم له بۆتهى سوودوهرگرتن ،له بۆتهی دیراسهی الیهنه باشهكانی ،له بۆتهی ڕهچاوكردنی ههموو گۆڕانكاریيه نوێكان. ژیان به بهردهوامی له گۆڕانكاریدایه، بهتایبهت ئهگهر چوار سهدهی پێش سهدهی بیستهم بهراورد بكهین به ئهندازهی نیوهی دووهمى سهدهی بیستهم گۆڕانكاری له بوارهكانی تهكنهلۆژیا و كهرهستهكانی جهنگ و ڕێگاوبان و پهیوهندی كردن و كارگێڕيی و ئابووری ....هتد ڕووی نهداوه .ههم ناكرێت له مێژوو بێ منهت و ههم له گۆڕانكاريیه تازهكان بێ دهربهست بین بۆ ژیانكردن له سهرهتای سهدهی بیست و یهكهم .خوای گهورهش له قورئاندا ئامانج له خوێندنی ڕابردوومان بهو گۆشهنیگایه بۆ دهخاته بهردهم وهك دهفهرموێت) :لقد كان في قصصهم عبرة ...يان قل سيروا في األرض ثم انظروا كيف كان عاقبة المكذبين).
دووهم :ئایا ئهو بنهمایانهی سهرهوه تهنیا له گۆشهنیگای خوێندنی مێژوو له ناوهنده ئهكادیمیيهكانهوه وهك بنهما سهیر دهكرێت یان بۆ خوێندنی مێژووی ئیسالمیش ڕاسته؟ ئایا دهكرێت سهیری مێژووی ئیسالمی بكهین وهك ههموو بابهتهكانی دیكهی مێژووی مرۆڤ؟ ئهم پرنسیپانهی سهرهوه بهسهر مێژووی ئیسالميدا دهچهسپێت؟ یان مێژووی ئیسالمی شتێكی پیرۆزه و دهبێ جیاواز له مێژووی باقی مرۆڤهكانی دیكه سهیری بكهین؟ وهك سهرهتایهك بۆ ههموو ئهو پرسیارانهی سهرهوه خوای گهوره له قورئاندا دهفهرموێت: (تلك امة قد خلت لها مااكسبت و لكم مااكسبت و التسألون عما كانوا يعملون) البقرة .134 سهرهڕای بایهخی مێژوو وهك پهندو وهك سهرمهشقێتی بۆ باشهكانی وهك بهرچاوڕوونی خوای گهوره پێمان دهڵێت :ههرچۆنێك بێت ئهوه ڕابورد ..ئهوان چیان كرد دهستكهوتی چاكه یان خراپهی خۆیان چنیيهوه ...ئێوهش دهستكهوتی چاكه یان خراپهی خۆتان دهچننهوه .ناكرێت و نابێت مێژوو ببێتهوه سهرچاوهی جهدهل بۆ ئێستا و جارێكی تر وهك (ايام البعاث)ی نێوان ئهوس و خهزرهجی مهدینهییهكانی لێ بێت ،كه خوای گهوره ئایهتی لهسهر دابهزاندن ،خوای گهورهش له قورئاندا مێژووی ههم وهك مێژوو واته ڕابردوو بۆ وێناكردوین كه ئهوهنده به دوایدا نهڕۆین و بۆ ئێستا نهیكهینه جهمسهرى ناكۆكی و ڕقو قین و دابهشبوونی دوو بهره .ههم ئهوهمان پێی دهڵێت: يا أيها الذين آمنوا ال تسألوا عن أشياء إن تُبد لكم تسؤكم... لێرهوه دهگهينه ئهو ئهنجامهی مێژوو بۆ
43
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
44
پهندوهرگرتنه له هۆكاری لهناوچوون و ماڵوێرانی نهتهوهكانی پێش ئێمه ،واته كه به شهڕ هاتووین دیاره كارێكی خراپیان كردووه ،كهواته دهبێت ئێمه بهشهڕ نهیهیین و به ڕێگه چارهی دیكه كێشهكانمان یهكالیی بكهینهوه .ژیان به ئاژاوه نهبهینه سهر، چونكه ڕێگریمان لێ دهكات له ژیانكردنێكی بهختهوانه .بگهڕێین به دوای هۆكاری گهشهسهندن و دهوازهكانی پێكهوهژیان و داهێنان و بهختهری نهك بهپێچهوانهوه له الپهڕهكانی مێژوودا بگهڕێن به دوای كوشتن و قوڵكردنهوهی ناكۆكیيهكان .له هۆكارى تهرهقی بگهڕێین نهك هۆكارهكانی تهرهقی بهدهستی خۆمان لهناو ببهیین. ئهم بنهمایانهی سهرهوه و بنهماكانی تر بۆ سهیركردنی ئهوهی ڕابورد تهنیا بۆ خوێندنهوهی مێژووی ئهوروپا و ئهمریكا و چین و هیندستان نیه ،بهڵكو بۆ سهراپای مێژووی ئیسالميیه .لێرهدا بۆ زیاتر چڕكردنهوه و گهڕانهوه بۆ پابهندی بهناونیشانی بابهتهكه چهند خاڵێك لهسهر پرسی خوێندنهوه بۆ مێژووی ئیسالمی دهخهمهڕوو, دیاره ئهمهش له ڕوانگهی خوێندنهوهی خۆمهوهيه بۆ سهرچاوهكانی مێژووی ئیسالمی و دیدی سهردهمیانه و واقیعیانه بۆ مێژوو: -1ئێمه ههتا ئێستاش وهك (الشنقیتی) دهڵێت: (جهبریهتی ئومهوی)و (كهربهالیهتی شیعه) زاڵه بهسهر خوێندنهوهی ئێمه بۆ مێژووی ئیسالمی، لێرهوه بهبێ ڕهچاوكردنی زهمان و مهكان ئهقڵى خۆیان پێ قوفڵداوه .دوو گۆشهنيگاى جیاواز به قهدهر جیاوازی ڕۆم و عهجهم .قوتابخانهیهك ههموو ئهو خورافیات و ئهفسانه مێژووییانهمان به دهمارگیرانی مهزههبهكهی خۆی پێ دهفرۆشێتهوه به ناوی مهزڵومیهتی حسهین و ئالی بهیت ،لێرهوه
ههموو ئههلی سوننهت و جهماعهت كۆدهنگن كه خهالفهت لهسهر بنهمای شورا دادهمهزرێت شمشێر بۆ نهوهی نوێ دهمهزهرد دهكاتهوه. ئهوهی تر بهناوی پیالنی شیعه لهسهر مێژووی ئیسالم و پاراستنی سوننه و جهماعهت له بهرانبهر نهیارهكانی ئیستیبدادی مێژوویمان وهك ڕێڕهوی تهندروستی فهرمانڕهوایهتی ئیسالمی دهرخوارد دهدات. ڕۆژ به ڕۆژ ئهم دوو ئاڕاستهیه زیانی گهورهیان له بهردهم ئهو (المقاصد الشرعیه)یه دروست كردووه ،كه مێژوو بۆ سوودوهرگرتنه. مێژوو ئهوهیه ڕوویداوه ،نهوهكان بهرپرسیار نین لهوهی باپیرانیان كردوویانه (والتزر وازرة وزر أخرى) ،لهالیهكی ترهوه ئهم دابهشبوونه بۆ خوێندنهوهی مێژووی ئیسالمی چۆته خزمهت دوو ئاڕاستهی سیاسی ههردووكیان له مێژووهوه پایهكانی دهسهاڵتی ئهمڕۆیانی پێ پته و دهكهن. لێرهوه ئهم كێشه گهورهیه تهنیا له نێوان ئهو دوو گۆشه نیگایهدا نهماوهتهوه ،بهڵكو شۆڕبووتهوه بۆ ناو ههردوو مهزههكه و لهوێشهوه وردبۆتهوه بۆ ناو ناكۆكی ئیسالمی – عهلمانی له كوردستان. لهم سااڵنهی دوایی چهندان كتیب و نامیلكه نوسرا ،جارێك لهناو ڕهوتی ئیسالمی كێشهی ئهوهی دورست كرد ئهمه (جوههمیه)و ئهمه
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
(موعتهزیله)یه و ئهمه (قورئانی)یه و ئهمه (خهواریجه) ...لهناو شیعهكان ئهمه (ڕهوافیزه)و ئهمه (عهلهوی توندڕهوه)و ئهمانه الیهنگرانی دیدی عهبدولكهریم سروشه و ئهمه الیهنگرانی....هتد. له واقیعی عهلمانی – ئیسالمی گهڕانهوه بۆ ڕۆژانی فتوحاتی ئیسالمی كورد به شمێر مسوڵمان بووه یان به خۆشی و ئاشتی ،كه ئهوهندهی دیراسهی مێژووی گهالنی موسڵمانم كردبێت له ئاسیا و ئهفریقا ئهم جهدهله تهنیا له ناو نوخبهی خوێندهواری كورددا ههیه. له دهرهاویشتهكانی ئهو جهدهل و ناكۆكیيه پارهیهكی زۆر به فێڕۆ دهدرێت و ناوهند و ڕێكخراوی ڕۆشنبیری دروست دهكرێت ،ئهم ناكۆكيیه تهنیا له گێڕانهوهی تۆماره جهنگی و سهنگهر له یهكتر گرتنهكانی ناو الپهڕهكانی مێژوو ناوهستێت ،بهڵكو دهگهڕێتهوه بۆ ناو الپهڕهی سهرچاوه فيقهی و ئوسوڵی و ئهقاعیديیهكانیش. لێرهوه فاڵن سهرچاوه به دیدی فاڵنی ڕهفزه و فاڵن سهرچاوه به دیدی فاڵنی قبوڵه.. مێژووی ئیسالمی ئهمڕۆ كراوهته یهك پارچه ئاگر بۆ نهوهی نوێ ،كراوهته سهرچاوهی ئیلهامی شهڕانگێزێیهك بۆ نهوهی بێداری ئیسالمی ئهمڕۆ
دهبێتهوه. -2ئهوهی له مێژووی ئیسالمی ئێمهدا ههیه، چۆن جیادهكرێتهوه له وهحی ،بهدرێژایی مێژووی ئیسالمی كۆمهڵگای ئیسالمی ،دهسهاڵتداران و زانایان بهجدی دوو خهرمانهی گهورهیان له مێژوو بۆ تۆماركردووین ،تۆمارێكیان تۆماری مومارهسهیه له دهسهاڵتدارێتی و تۆمارێكیان له ڕێگهی قهڵهمهوه .ئهمه لهكاتێكدا ئیسالم له مانا ڕههاییهكهی دا یهكسانه به (وهحی) ..وهحیش دیاره (قورئان و سوننهت)ه .ئهم دوو كولتوورهی سهرهوه و مومارهسه و بهرههمی قهڵهمهكان ههردووكیان خوێندنهوه و تهرجهمهی وهحی نیه؟ باشه له تهرجهمه و تهفسیر و خوێندنهوه دهكرێت جارێكی تر ئێمه وهك وهحی سهیری بكهین و وهك شهنقیتی دهڵێت :نمونه و نمونه هێنانهوه تێكهاڵو بكهین له سهرمهشقێتی و پێشهنگایهتی و ئیقتیدا پێوهكردن؟ ههموو ئههلی سوننهت و جهماعهت كۆدهنگن كه خهالفهت لهسهر بنهمای شورا دادهمهزرێت ،كهچی له ( )50خهلیفهی سهردهمی ڕاشیدی و ئومهوی و عهباسی ئهوانهی لهو ڕێگه شهرعی و ئوسوڵیهی خۆیهوه بونهته خهلیفه له پهنجهكانی دهست تێپهڕ
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئهوهی مسوڵمان تۆماری كردووه به قهڵهم و مومارهسهی حوكمڕانی ،مرۆڤ تۆماری كردووه نهك فریشته
بهبێ دهروازهی گفتوگۆ و ئاشتهوایی دیار، ڕستهیهك له زار دهرناچێ و دیدگایهك پهخش ناكرێت به شوناسی الپهڕهكانی مێژوو بهبێ ویست و قهناعهتی خۆت ناوی یهكێك له گرووپه سهرگهردانهكانی مێژووت بهسهردا دهبڕنهوه .بۆ نمونه دهڵێم :ئهوهندهی دیراسهی فیكر و عهقیدهی موعتهلیزهم كردووه ،نه موعتهزیله مهنزوومهیهكی كۆنكریتی و كۆدهنگ بووه له مێژوو نه هاوشێوهكهی له سهدهی بیست و یهكهم دروست
45
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
46
ناكات ..كامهیان بۆ ئێمه نمونهی ڕاسته و جێگای ئهوهیه بیكهینه پێشهنگ و بنهمای چاولێكهری لهگهڵ ئهوهی دیكه حهرامه بهدواداچوونی بۆ بكهین؟ خهالفهت و دهوڵهته ڕووخاوهكان ههموو پیالنی دووژمنان و ناحهزان بووه؟ ئهمڕۆ قسهكردن لهسهر ئهو پرسانه بۆته ئهركی نوخبهی عهلمانی و بهبێ بنهما و زانیاری بهناو كهوتوون، له بهرابنهردا له ناو بێداری ئیسالمی ئهو باته قوفڵ دراوه. بۆ بهرههمی خاوهن قهڵهمهكانیش دونیایهك تێكگیران و ناڕێكی ههیه و بهبێ گهڕانهوه بۆئهوهی ئهمه بهرههمی مرڤه و مرۆڤیش دهكرێت شتی ناتهواو پێشكهش بكات ،بهبێ گهڕانهوه بۆ واقیعی زهمان و مهكان ئهمڕۆ مامهڵهی لهگهڵدا دهكرێت. -3له ڕوانگهی ئهو بڕوا جوانهی (ابن التیمیه) كه دهڵێت :گفتوگۆی دادگهرانه لهسهر دوو بنهما دادهمهزرێت ئهوانیش (زانیاری) و (دادگهری).. زانیاری بهو مانایهی (وال تقف ما ليس لك به علم)، دادگهريش بهو مانایهی خوای گهوره دهفهرمووێت: ين مَآم ُنوا ُك ُ (ياأمَ رُّي مَها َّال ِذ مَ ونوا مَق َّو ِام مَ مَ لل ُش مَه مَد مَاء ِب ْال ِق ْس ِط مَو مَل ني ِ َّ ِ مَ ْ ي ِر مَم َّن ُك ْم مَش مَن ُآن مَق ْو ٍم مَع مَلى أمَ َّل مَت ْع ِد ُلوا ْاع ِد ُلوا ُه مَو أمَ ْق مَر ُب ِل َّلت ْق مَوى).
لهم چهند ساڵهی دوایی كۆمهڵێك كتێب له بهرئهنجامی ناكۆكی عهلمانی – ئیسالمی لهسهر فتوحاتی ئیسالمی بۆ ناوچه كوردیيهكان دهرچوون ههرچهند به دوداچوونی بۆ بكهیت ههست دهكهیت یان شاردنهوهی مهعریفه لهسهر ڕووداوهكان یان كهمی مهعریفهیه یان پێشێلكردنی عهدل و ئینسافه بۆ ڕووداوهكان .ئهمه لهكاتێكدا ئهوهی مسوڵمان تۆماری كردووه به قهڵهم و مومارهسهی حوكمڕانی ،مرۆڤ تۆماری كردووه نهك فریشته ،مرۆڤهكانیش بهبێ جیاوازی شایسته
ههڵه و ناتهواوین. تێكهڵكردنی جیلی یهكهم و دووهم و سێیهمی سهحابه و تابیعین له دوای پێغهمبهر(د.خ) یهكێكی تره لهو ئیشكالیهته گهورانهی تووشی هاتووین. كه پێغهمبهری خوای (د.خ) كۆچی دوایی كرد، ههموو جهزیرهی عهرهبیش نهببووه بهشێك له فهرمانڕهوایهتی ئیسالمی .لهكۆتایی سهردهمی عومهری كوڕی خهتاب ئیسالم گهیشته باكوری ئهفریقاو سهرووی ئێران و توركیای ئێستا .بۆ ههر دهبێ ئهوانهی بهشداریان كردووه له فتوحاتی ئیسالمی له كوردستان و خوراسانو ئاران له هاوهاڵنی پێغهمبهر (د.خ) بووبن ،بۆ لهسهرچاوه مێژووییهكان ئهوهمان نهخوێندۆتهوه ،كێن بهشداری فتوحاتیان كردووه .كهواته ڕهخنهگرتن له بهشێكی شێوازی فتوحات بۆ قسهیهكی واقیعی نهبێ.
-4ئیشكالیهتێكی دیكه له مێژووی ئێسالمی ئهو ههموو سهرچاوه مێژووییهیه ،بهشێكی به ڕهوانی پێمان دهڵێت ئهسڵ و ئهساسی نیه ،نه لهگهڵ عهقڵ و نه لهگهڵ سهوابتی ئیسالم دێتهوه ،پڕۆسهی ساغكردنهوهی كارێكی زهحمهته ،بهاڵم ئهوهندی شارهزایان كاریان تێداكردووه ،بهالی كهمهوه ئهوهندهی شهنوكهوی تێداكراوه ،بایی ئهوه دهكات ڕاست و دروستی لێك جیابكهینهوه یان بهالی كهمهوه له ههندێك له ویستگه مێژووییهكان بكهوینه گومان ،وهك بابهتێكى ڕاستودروست مامهڵهی لهگهڵدا نهكهین. -5له مێژووی ئیسالميدا جیاوازی بكهین له نێوان فهزڵی سهحابه و ئهوانهی دوای ئهوان له ڕووی خهسڵهتهكانی خواپهرستی و ئاكاری دینداری و ئهوهی مومارهسهیان كردووه له حوكمڕانی ،له جهنگ و جیهاد له بهریهكهوتنهكاندا.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
خوای گهوره به ههندێك ههڵهوه له ئهوان خۆش بووه و لێیان ڕازی بووه نهك خاڵی بوونهوهی تهواو له كهموكوڕی ،خوای گهوره له چهندان شوێن سهركۆنهی سهحابهكانی پێغهمبهر(د.خ) ی كردووه ،سهركۆنهش له بهرانبهر ههڵهیه ،له ههڵهكانیشیان خۆشبووه یان له ههڵهكانی ههندێكیان خۆشبووه .یان له مهسهلهيهكدا ئیجتیهادی كردووه و نهیپێكاوه خوای گهوره بۆی ڕاست كردۆتهوه يان پێغهمبهر(د.خ) بۆی ڕاست كردۆتهوه .ئهی له دوای كۆتایی هاتنی وهحی و وهفاتی پێغهمبهر(د.خ) لهسهر چ ئهساسێك پڕۆسهی ههڵهكردن له مێژووی ئیسالمی و مومارهسهی كاری دهوڵهتداريی و جهنگ و جیهاد دهسڕدرێتهوه .مێژووی ئیسالمی مێژووی مێژووی مسوڵمانانه و ئهو مێژووهش مێژووی مرۆڤهكانه ،لهو وێستگانهدا ههڵهیان كردووه و سهرهوهریشيان تۆماركردووه. ئهوهی لێرهدا پێیوایه به خوێندنهوهی مێژووی ئیسالمی وهك خۆی دهرگا وااڵ دهبێ بۆ نهیارانی، ئهوه پێیوایه نهیارانی ئیسالم و مێژووی ئیسالمی نهخوێندهوارن و ئهوهی نوسراوه له مێژوو تهنها مسوڵمان تێی دهگات! ،ئهم بابهته زۆر تهوهره و لقوپۆی لێدهبێتهوه ،دهكرێت له ئایندهدا درێژهی پێ بدهین و لێرهدا تهنیا چهند خالێك وهك بهرچاو ڕوونی بنوسین: یهكهم /پێش ئهوهى ڕۆژههاڵتناسان بايهخ به مێژووی ئیسالمی بدهن ،مێژووی ئیسالمی له الیهن مێژوونووسه دیاره مسوڵمانهكانهوه نووسراوهتهوه ،وهك :تهبهری و ئیبن ئهسیرو ئیبن كهسیرو ئهسفههانی و ئیبن خهلهكان و چهندانی تر ،دهكرێت ئێمه له ڕێگهی دیراسهوه گومان له ههندێك له زانیاریيهكانی ئهوان
بكهین و له ڕێگهی بهدواداچوونهوه بگهینه ئهو بڕوايهى ههندێك له زانیاريیهكان دروست نین، بهاڵم جومگه ئهساسیيهكانی نا .بۆ نمونه شهڕی جهمهل ڕوویداوه ،بهاڵم گرفت له وردهكاریهنیهتی. عهباسيیهكان كه چوونهته دیمهشق قهبری ههندێك له خهلیفهكانی ئومهوییان ههڵداوهتهوه ئهمانهوی چهندان ويستگهی تر ،كه پڕۆسهكه ڕاسته ،بهاڵم وردهكاريیهكانی ئیشكالیهت له وردهكاریهكانييهتى. ڕۆژههاڵتناسان یان نهیاران هاتوون ئهمهیان زهق كردۆتهوه یان به شێوهیهك دایانڕشتۆتهوه ئیسالم و مێژووهكهی لهبهرچاوی مسوڵمان ناشیرین بكهن ،له بهرانبهردا مسوڵمانان و نوخبهی بێداری ئیسالمی نههاتوون خۆيان شارهزا بكهن له چۆنیهتی خوێندنهوهی مێژووی ئیسالمی. دووهم /گواستنهوهی مومارهسهی باش و خراپ پێكهوه ئهركی مێژوونووسان بووه، ئهمه لهگهڵ ئهركی شهرعی و پسپۆڕی ئهواندا گونجاوه ،بهاڵم ئهوه ئێمهین كامهیان به شایستهى سوودلێوهرگرتن دهزانين و سوودی لێوهردهگرین. شهڕ و ناكۆكی مهزههب و ڕهوته عهقائیديیهكانی مێژووی ئیسالمی له الیهنه خراپهكهی مێژووی ئێمهیه و بهپێچهوانهوه یهكدهنگی و پێكهوهژیان الیهنه باشهكهیهتی ،سهالحهدینی ئهیوبی به تهجاوزكردنی ناكۆكييه ناوخۆییهكان یهكدهنگی دروست كرد و بهرهنگاری خاچپهرستهكان بۆوه، ههندێك له خهلیفه و ئهمیرهكانی لهوهدا سهركهوتوو نهبوون یان بوونه بهشێك له ناكۆكیيهكان و دوژمنيش ئهمهی قۆستهوه و زیانی پێگهیاندن، ئهوهی ئهمڕۆ دهگوزهرێت دووبارهكردنهوهی الیهنه خراپهكانی بهسهردا زاڵه له پهنای داكۆی له ئیسالم و قورئان و سوننهت و داكۆكی له مێژووی
47
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئیسالمی. سێیهم /ئهوهی ڕوویداوه ئیسالم نیه ههتا پێمان وابێت ههمووی بۆ ئێمه دهبێته ئهركی شهرعی داكۆكی لێ بكهین ،جیاكردنهوهی ئهوهی له مێژوودا ڕوویداوه و كاری مرۆڤه مسوڵمانهكان بووه به چاك و خراپیهوه لهگهڵ ئهوهی ئیسالمه و وهحيیه ئهركێكی له پێشینهیه ،ئهمه واقیعێكه زۆر نوسهر و بانگخوازی دیكه دهیڵێتهوه ،بهاڵم له واقیع شتێكی تره ،ناكۆكيیه مهزههبى و فیكريی و سیاسیيهكان حاڵهتێكی دروستكردووه يان بهرگرى دهمارگیرانه یان ڕهفزكردنی بێ چهندو چوون ،ئهم حاڵهتهش توانای بهشێكی زۆری بێداری ئیسالمی بهخۆیهوه خهریك كردووه. چوارهم /ئهوروپیهكان بۆ بنیاتنان و ئاشناكردنی نهوهی نوێيان به مێژووی ئهو چهند سهدهی ڕابردوو الیهنی ژیار و فهرههنگ و ڕۆشنگهرييان زهق كردۆتهوه و الیهنی شهڕ و كوشتار و
مومارهسه نادروسته سیاسيی و بهریهككهوتنه خوێناويیهكانيان كاڵ كردۆتهوه ،بۆ نمونه شۆڕشی فهڕهنسی دهیان ويستگهی خوێناويی و كارهساتی بهسهر گهلی فهرهنسا و درواسێكانیدا هێناوه، لهگهڵ ئهوهشدا سهرههڵدانی بنهكانی مافی مرۆڤ و ماڵئاوایی له سستمی پادشایهتی و بایهخدان به بواری زانستی و فهرههنگیشی لهگهڵ خۆیدا هێنا. ههموو ئهوانهی لهژێر كاریگهی مێژووی ئهوروپان له نوخبهی عهلمانی كوردی باس له ڕۆشنگهری دوای شۆڕشی فهرهنسی دهكهن نهك مهقسهلهكهی ڕۆبسپیر یان كوشتارهكانی ناپلیۆن .ئهمه الی ئێمه تهواو پێچهوانهیه باس له دیدی (ماوهردی) ناكرێت بۆ دهوڵهتداريی و ناخوێندرێت ،بهڵكو ههتا له مهنههجی قوتابخانهش ئهوه زهق كراوهتهوه چۆن ئهبوجهعفهری مهنسور به زهبری شمشیر بهسهر نهیارهكانیدا زاڵ بووه.
سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان
ژمارە ( )9شوباتى 2017
48
-1د .حسن مؤنيس :التاريخ و المؤرخون. -2د .محمد عمارة :الوعي التاريخي و الصناعة التاريخ. -3د.عبدالعليم عبدالرحمن :المسلمون و كتابة التاريخ. -3ابن خلدوون :المقدمة. -4محمد بن المختار الشنقيتي :الخالفات السياسية بين الصحابة. -5ابن التمية :منهاج السنة -6مدحت ماهر الليثي :فقه الواقع في التراث السياسي االسالمي. -7هاني عبادي محمد سيف المغلس :الطاعة السياسية في الفكر االسالمي.
ثيرؤز‌نييه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َ ميذووی‌ئيسالمی
خا ل
د.موحسين‌عه‌بدولحه‌مید و.ڕێدار‌ئه‌حمه‌د مێژووی ههر نهتهوهیهک بهرههمی ئهو مرۆڤانهیه که تێیدا ژیاون و ڕووداوهکانیان دروستکردووه و ،بهخهسڵهته تاکی و کۆمهڵییه ئهرێنی و نهرێنیيهکانی خۆیان ڕهنگیان کردووه ،ئهگهر ئهم مێژووه درێژهی کێشابێت لهگهڵ ئهو مرۆڤانهی له سایهیدا ژیاون ئهوا به تێپهڕبوونی کات لۆژیکێکی ناوخۆیی دروستکردووه که جوڵهی بهشه بچووک و گهورهکانی پێکهوه بهستۆتهوه تا دواتر پهیوهستيیهکی پابهندکاری دروستکردووه که ئهو گهلهی پێ ناسراوه لهگهڵ ئهو مێژووهدا ،لێرهوه مێژووهکان دووردهکهونهوه ،ههربۆیه مێژووی عهرهبی یاخود تورکی یان کوردی یان فارسی یاخود هیندی ههیه ،ههریهک لهم گهالنه له گهلێکی تریان جیاوازه ،بگره بۆی ههیه شانازی بکات بهوهی لهو مێژووهدا ههیه که ئهو و باوباپیرانی پێشتر دروستیان کردووه.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
49
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
50
ئهگهر مێژوو به چاک و خراپیهوه ،به ئهرێنی و نهرێنیيهوه بهرههمی مرۆڤ بێت ،ئهوا مێژووی ئیسالمیش بریتیيه له بهرههمی موسڵمانان، نهک بهرههمی تهنها ئیسالم ،لێرهوه مێژووی ئیسالم پیرۆز نیه ،که پێویست بکات بگۆڕێت بۆ ئایين و خهڵکی لهسهر ڕادهی پابهندییان پێیهوه و دهمارگیریان بۆی لێپێچینهوهیان لهگهڵدا بکرێت ،لێپرسینهوه له دهستپێوهگرتن پێویسته لهسهر ئاینی حهق بێت به دهقه بنبڕهکانیيهوه، وهک قورئان و سووننهت ،نهک ڕووداوهکانی مێژوو که چاک و خراپ ،کهوتن و ههستانهوه، سهرکهوتن و شکستی تێدایه. گومانی تێدا نیه که بنهماکانی ئیسالم و شهریعهتهکهی کاریگهری زۆری ههبووه لهسهر پێکهێنانی ئهو مێژووه لهالیهن مرۆڤهوه ،چونکه باوهڕی پێی هێناوه ،لهپێناو باڵوکردنهوهیدا کۆششی کردووه ،دامهزراوه شارستانیيهکانی دروستکردووه ،ژیانی گشتی و تایبهتى و ههڵسوکهوت و ئاکاری له پێگهیشتن و چهسپاویدا لهسهر ئهو ههڵسوکهوت و ڕهفتارانهی گهالنی دیکه جیاواز بووه. لهگهڵ ئهم ههموو جیاییه ،به نزیکی و دووريیهوه له ڕاستیيهکانی ئیسالم و لهگهڵ گهشهکرنی ملمالنێ خودییه تاکی و کۆمهڵی و تائیفیيهکانهوه ،ئهوهی ئیسالمى ڕاستهقینه له پهيڕهوکارانی ویستووه له سایهی ئهو ملمالنێیانهدا ههمووی نههاتۆتهدی ،بهڵکو لهگهڵ توندبوونی ملمالنێ و ناکۆکیيهکاندا که بهرژهوهندییه جۆراوجۆرهکان ههڵی دهسوڕاند تووشی الدان و شێواندن بووه. له جیهانی سیاسهتدا ،شورا که خوای گهوره دهیویست له ژیانی موسڵماناندا بچهسپێت تا بهڵێنهکهی لهم فهرمایشتهیدا داویهتی بێتهدی
ْمَ ن َّن مَع مَلى َّال ِذ مَ ُ ْ ُ گۆڕا :مَو ُنر ُ يد أمَ ْن مَ ُ ض ِ ين ْاستض ِعفوا ِف ال ْر ِ مَ مَُ ْ مَ ً ِّ ْ مَ مَو مَ ْ مَ ُ مَ مَ ُ مَ مَ مَ ْ ُ مَ َّ ن مَع مَل ُه ْم أ ِئمة ونعلهم الو ِار ِثني ( )5ونكن لم ِف ْمَ ض مَو ُن ِر مَي ِف ْر مَع ْو مَن مَو مَه مَام مَان مَو ُج ُن مَ ود ُه مَما ِم ْن ُه ْم مَما ال ْر ِ ي مَذ ُر مَ مَك ُانوا مَ ْ ون ()6
بهاڵم ئهمهوييهكان ئهو سستمه دادپهروهرهييهيان گۆڕی بۆ سستمی میراتگری ،له مێژوودا سستمی چهوساندنهوه و تاغوتی و دوورکهوتنهوه له بهدیهێنانی دادپهروهری گشتی هاتۆته ئارا. ههرئهوهش له گرنگترین هۆکارهکانی کهوتنی کۆمهڵگای ئیسالمی بووه له دواتردا له بهردهم هێرشهکانی تهتهر له ڕۆژههاڵتهوه و خاچپهرستان له ڕۆژئاواوه .لهالیهکی دیکهوه ئیسالم ویستوویهتی دادپهروهری کۆمهاڵیهتی بێنێتهدی وهک جێبهجێکردنی فهرمایشتی خوای گهوره که دهفهرمووێت :مَ (ما أمَ مَف مَاء
مَ ْ ُ مَ َّ َُّ مَ ول مَو ِل ِذي ْال ُق ْر مَبى الل مَعلى مَر ُسو ِل ِه ِم ْن أ ْه ِل الق مَرى ف ِلل ِه مَو ِل َّلر ُس ِ ون ُد مَ ْ مَ ْ مَ يل مَك ْي مَل مَي ُك مَ ول ًة مَب ْ مَ ني مَوا ْب ِن َّ ني الس ِب ِ مَوال مَيت مَامى مَوال مَسا ِك ِ ْمَ ال ْغ ِن مَيا ِء ِم ْن ُك ْم) -سورة الحشر.
لهبهرئهوهی کاری دهوڵهتی ئیسالمی بهدیهێنانی دادپهروهری بووه له نێوان تاکهکانی کۆمهڵگادا له ڕێی ڕهخساندنی دهرفهتی وهک یهک و دابینکاری کۆمهاڵیهتی و بژێوی پێویست و کۆکردنهوهی زهکات که مافی ههژارانه له سامانی دهوڵهمهندهکاندا. لهگهڵ ئهوهدا ملمالنێکانی بژێوی و سروشتی دهستبهسهرداگرتن الی مرۆڤی یاخی له ئایين له بهردهم دادپهروهری ئیسالمی بۆ هاتنهدی کۆمهڵگایهی هاوسهنگ ڕاوهستا ،بهدرێژایی دهستهیهک ههر کۆمهڵگاكان مێژووی له دهستهیهکی تر ههڵگهڕابێتهوه خراپی دابهشکردنی سهرمایهی له نێوان خهڵکیدا لێ کهوتۆتهوه .ئهم الدانانه بووه هۆی ئهوهی کۆمهڵگای ئیسالمی بههێزیيهکهی نهمێنێت و
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
سهقامگیريی و یهکبوونهوهکهی بترازێنێت. لهگهڵ ههموو ئهوهی باسمانکرد کاریگهری ئیسالم بههێز بووه له هاندانی کۆمهڵگا و تاکهکانی بۆ بنیاتنان و گۆڕان و دامهزراندنی دادپهرهوهر هاوسهنگی شارستانیهتێکی بهنیازێکی پاکهوه که مهبهست لێی جێبهجێکردنی بنهماکانی قورئان و فهرمووده و بهها بااڵکانی بووه و ،بهرههمی شارستانیشی له ههموو بوارهکانی ژیاندا مهزن بووه ،بهجۆرێک کاریگهريیهکهی جیهانی ئیسالمی تێپهڕاندووه و کاریگهری ڕاستهوخۆی لهسهر کۆمهڵگاکانی تری مرۆڤایهتی دروستکردووه ،ئهوانهشی ناموسڵمان بوون و سهبارهت به شارستانیهتی ئیسالمی نوسیوویانه ئاماژهیان بهدهستکهوتهکانی ئهم شارستانیهته کردووه ،وهک مێژوونووسی ڕووسی (بارتولد) له کتێبهکهیدا (شارستانیهتی ئیسالمی) ،مێژوونووسی ئهمریکی (ویل دیورانت) له کتێبهکهیدا (مێژووی شارستانیهت)، مێژوونووسی ئینگلیزی (ئه چ ویلز) له کتێبهکهیدا (پوختهیهک له مێژوو)( ،تۆینبی) له کۆتا کتێبیدا (شارستانیهت له تهرازوودا). پوختهی قسه ئهوهیه که مێژووی ئیسالمیش وهک ههموو مێژووهکانی تر مێژووی مرۆڤه و چاک و خراپ ،پێشکهوتن و دواکهوتن، دهستکهوت و شکستی تێدایه ،ئالێرهوه ستهمه ئهگهر ئهو مێژووه به گشتگیریيهوه بدرێته پاڵ ئاینه ڕاستهکه ،چونکه ئایين مهعصومه و مرۆڤ مهعصوم نیه له جوڵه و ڕهفتار و ویستهکانیدا. دهتوانین بڵێین ههموو ئهو چاکه و گهشه و پێشکهوتنهى که مسوڵمانان بهدهستیانهێناوه، لهوكاتانهدا بووه که ڕێنمونیيهکانی ئاینهکهیان وهك خۆى پهیڕهو کردووه و شوێن
پێغهمبهرهکهیان کهوتوون و لهسهر ڕێگای خهلیفهکانی ڕاشیدین و پادشا دادپهروهرهکان و بزاڤ و ئیجتیهادی زانایانی تێگهیشتوو ڕۆيشتوون. ههر دواکهوتن و خراپبوون و الدانێك له فهرمانهکانی خوای گهوره و ،بهدینههێنانی دادپهروهرييهك كه تووشی بووبن هۆکارهکهی دووریان له ئایين و ئیجتیهادی ههڵه و ،کهوتنه ژێر کاریگهری ئهو بنهما بهالڕێداچووانه بووه که غهزووی کۆمهڵگاکانیانی کردووه و ،له گهشهسهندنی سروشتی ئیسالمی دووريخستوونهتهوه و بهرهو ڕووخان بردوونى، بهوهش له کاروانی پێشكهوتنى مرۆڤایهتی دواكهتوون بهتایبهت لهم ماوهیهی دواییدا. لهڕاستیدا ئهوهی به شوێن حهقیقهتهکانی ئیسالم و چۆنێتی جێبهجێکرانی له سهردهمهکهیدا بگهڕێت پێویست دهکات له وهحیهوه بۆ سهردهمهکهی دهستپێبکات نهک له مێژووهوه بۆ سهردهمهکهی ههروهک چۆن له چهندین نووسینی پێشترمدا ڕوونم کردۆتهوه ،بهتایبهت کتێبی (تجدید الفکر االسالمی)و (المشروع االسالمی امام التحدیات). لهبهرئهوه شوێنکهوتنی پهیڕهوی یهکهم دهتگهیهنێت به دهرئهنجامی بهرههمدار و بهرهوپێشچوون ،پهیڕهوکردنی دووهمیش، دهتگهڕێنێتهوه بۆ ڕابردوو ،ئێستا و ئایندهت دهکوژێت ،ههرئهمهیه نهێنی دواکهوتنی ئهمڕۆی مسوڵمانان له کاروانی شارستانێتی گهالنی پێشکهوتوو ،نهێنی ملمالنێ ناوخۆییه خوێناوی و تائیفی و دهمارگیريیهکان که پهرتهوازهی کردوون و دهسته و پارتی جیای لێ پێکهێناون که سهرپێچی شهریعهتی ئیسالمی و بهها بااڵکانی دهکهن.
51
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئينسایكلؤثيدیای‌ئيسالم Encyclopedia of Islam ژمارە ( )9شوباتى 2017
52
فاتح‌سەعیدى
خوێندکارى دوکتۆرا لە بوارى کوردناسى لە زانکۆى جۆرج ئاگۆست گۆتینگن ـ ئەڵمانیا .چەندین کتێبى وەرگێڕاوە لەبوارى فەلسەفە ،چەندین توێژینەوەى باڵو کردوەتەوە.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
ئەم بەرهەمە چەند بەرگییە ،سەبارەت بە ڕەهەندە جۆربەجۆرەکانی دنیای ئیسالم ،لەالیەن چاپەمەنی بەناوبانگی بریل( )Brillلە شاری الیدنی هۆڵەندا چاپ و باڵوکراوەتەوە .لە دنیای ئهکاديمیدا وەک کتێبێکی گرنگی سەرچاوەدانی باوەڕپێکراو سەیر دەکرێت و ههتا ئیستا سێ بژاری ( )Editبۆ کراوە .یەکەم بژار لە نێوان ساڵەکانی 1913تا 1936لە چوار بەرگدا چاپکراوە و لە کۆتاییدا بەرگێکی بۆ زیاد کراوە ) .)1938هاوکات بە هەر سێ زمانی ئهڵمانی ،فەڕهنسی و ئینگلیزی زیاتر لە نۆ هەزار وتاری لەخۆگرتووە. هەموو نووسەرانی یەکەم بژار ئهوروپایی نامسوڵمان بوون و لەژێر چاودێری (ئێم .هوتسما ،دەبلیو ئارنۆڵد، ئار .باسێت ،و ئار .هارتمان) کتێبەکان چاپکراون. کورتکراوەی کتێبناسی ئەم ئينسيکلۆپيدیایە بە ()EI1 ناسراوە و بەوتەی پێشەکی چاپەمەنی بریل ئامانجی سەرەکی بۆ بەرهەمهێنانی ئەم کتێبە بریتی بووە لەوەی کە دوای سەدەی نۆزدەیەم و سەردەمی کۆلۆنیالیستی ڕۆژئاوایی بەسەر بەشێک لە دنیای ئیسالم ،ویستێک بۆ ناسینی ژیاتی مسوڵمانەکان و کولتووری ئیسالمی لەئارادا بووە .ئەو مژارانەی کە زیاتر لە یەکەم بژاری ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم ڕەچاوگیراون بریتین لە بوارەکانی :فیلۆلۆژی، مێژوو ،ئيالهیات و یاسا هەتا سەرەتاکانی سەدەی بیستەم .لە ساڵی 1953کورتکراوەیەک تەنیا بە زمانی ئینگلیزی لە بژاری یەکەمی ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم باڵوکراوەتەوە. بژاری دووەمی ئەم ئينسيکلۆپيدیایە ()EI2 دوای شەڕی دووەمی جیهانی و لە ساڵی 1954 دەستیپێکردووە .بەرگی یازدەیەم و کۆتایی (W- )Zلە ساڵی 2002باڵوکراوەتەوە و لە ساڵی 2004 بەرگێکی پەیوەست وەک بەرگی دوازدەیەمی پێ زیادکراوە .هەموو بەرگەکان بە زمانی ئینگلیزی و فەڕهنسی دەستدەکەون و تێکڕای بەرگەکان زیاتر
لە یازدە هەزار الپەڕە دەبێت .لە ساڵی 2009کتێبە پێڕستێک ( )Indexبۆ هەر دوازدە بەرگەکە ،وەک بەرگی سیانزەیەم ،چاپکراوە کە دەستڕاگەیشتنی خێرا بۆ ناوەڕۆکی سەرەبابەتەکان دەستەبەر دەکات .لەم بژارەدا جگە لە ئهوروپییەكان ،زاناگەلێک لە ئهمریکا، تورکیا ،ئێران و واڵتە عەرەبی و ئیسالمییەکان (بەتایبەت پاکستان) بەشداری نووسینی وتارەکان بوون .بۆ نموونە لە 312نووسەری بەرگی سێیەم، 76کەسیان مسوڵمان یان بە ڕەگەز عەرەبن. پەیوەندی نێوان بژاری یەکەم و دووەم کەمێک ئاڵۆزە .لەبارەی فۆرمەت و شێوازەوە بژارەی دووەم زۆر لە بژارەکەی پێشخۆی دەچێت ،بەشێک لە وتارەکان لەسەر جێی خۆیان ماون و زانیاری ناو بەشێک لە وتارەکان بە ڕۆژ کراونەتەوە .بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا مەودای لێکۆڵینەوە لە بژاری دووەمدا بەرفراوانتر کراوە ،لە ساڵی 1999بەدواوە بە شێوەی ئینتێرنێتی وتارەکان دەستدەکەون .کەمتر باس لە ئامانجی چاپی ئەم بەرهەمە کراوە ،بەاڵم هەروەک باسکرا دوای داگیرکردنی بەشێک لە واڵتە ئیسالمییەکان و هەروەها هێزی ئێپمراتۆریەتی عوسمانی کە سنوورەکانی نزیک لە ناوەڕاستی ئهوروپا ببوونەوە ،پێویستییەکەی ڕوو لە زیادە الی زاناکانی ئهوروپا بۆ ناسینی کولتووری ئیسالمی و شێوازی بیرکردنەوەی مسوڵمانەکان ساز ببوو .مسوڵمانەکان لەکاتی وەرگێڕانی ئەم بەرهەمەدا بە زمانەکانی تورکی ،عەرەبی ،فارسی و ئۆرد و باسیان لە هەندێک ئامانجی کۆڵۆنیالیستی نوسەرانی کتێبەکە کرد و لە هەمان سەرەتاوە بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە لەگەڵ بەرهەمەکەدا هەڵسوکەوتیان کرد کە پێیانوابوو لە هەندێک شوێندا مێتۆدی ڕۆژهەاڵتناسی بەسەریدا سەپاوە. بژاری سێیەمی ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم لە ساڵی 2007دەستیپێکردووە و قەرارە هەر ساڵ 4نامیلکەی 200الپەڕەیی بە تیشک خستنە سەر لێکۆڵینەوەی
53
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
54
ئیسالم لە سەدەی بیستەم ،بەتایبەت ئەو ناوچانەی کەمتر ناسراون وەکو باشوری ڕۆژهەاڵتی ئاسیا، بيابانى ئهفریقا و بە گرنگیدان بە مافی کەمینە مسوڵمانەکان لە هەموو واڵتە جگە ئیسالمییەکاندا ،چاپ و باڵوبکرێتەوە .ماوەی پانزە ساڵ بۆ تەواوکردنی ئەم بەرهەمە گرنگە تەرخانکراوە .هەموو ئەو وتارانەی کە تاکو ئێستا لە بژاری سێیەمدا ئامادەکراون لە ڕێگەی سایتی چاپەمەنی بریڵەوە دەستدەکەون. ئەم بەرهەمە ناوازەیە لە هەمان سەرەتاوە بووە جێی سەرنجی مسوڵمانەکان و هاوکات لەگەڵ ئەوەی کە بە ڕوانگەیەکی ڕەخنەگرانەوە سەیریان دەکرد و باس لەوە کرا هەندێک هەڵەی سەیر لە ناوەڕۆک، تۆماری ناوەکان و ڕێکەوتی ساڵی لەدایکبوون و مردنی کەسایەتییەکاندا کراوە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵیاندا کە بۆ سەر زمانەکانی خۆیان وهريبگێڕن .یەکێکی تر لە ڕەخنەکان ئەوە بوو کە هەندێک لە مسوڵمانەکان کێشەیان لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەو سەرەبابەتانەدا بوو کە بۆ نووسینی وتارەکان دەستنیشانکرابوون و گلەیی ئەوەیان دەکرد کە بۆ بەشێک لە بابەتە گرنگەکان بەتایبەت لەو شوێنانەدا کە پەیوەندی بە ئاینزای شیعەوە هەیە کەمتر خەمی لەبارەوە کراوە .بەاڵم لە هەمانکاتدا قازانجێکی گەورەی ئينسيکلۆپيدیا ئەوەبوو کە بە دوور لە ناکۆکی نێوان ئاینزاکانی ئیسالم ،باسی زانستیی لەسەر هەمووان کردبوو و هەرئەمە بوو بەهۆی ئەوەى کە سەرچاوەیەکی ئهکاديمی بێالیەن بۆ توێژینەوە لەسەر ئاینزا و قوتابخانە ئیسالمییەکان ساز ببێ. سەرەتا میسرییەکان لە ساڵی 1932دەستیان بە وهرگێڕانى ئەم بەرهەمە کرد ،دواتر لەالیەن تورکەکان ،پاکستانییەکان و ئێرانییەکانەوە هەوڵدرا کە بۆ سەر زمانەکانی عەرەبی ،تورکی ،ئۆردو و فارسی وهربگێڕدرێت .میسرییەکان بە ئامانجی یەکێتی کولتووریی لەناو دنیای ئیسالم ،لەژێر ناوی (دائرة
المعارف االسالمية) ،تا سەرەتای پیتی (ع)یان لە 15 بەرگدا وەرگێڕا و لە زۆر شوێندا و لە پەراوێزەکاندا هەڵەکانیان ڕاستکردەوە و هەندێک وتاری گرنگیان، وەک وتاری (تفسیر القران) ،بۆ کتێبەکە زیاد کرد. دواتر لە 1969ویستیان بژاری دووەم وەربگێڕن و تا پیتی (ح) 16بەرگی گرتەوە ،بەاڵم کارەکە ناتەواو مایەوە .لەکۆتایی سەدەی بیستەم و بە پشتیوانی شێخ سوڵتان بن محەمەد قاسمی لە ئيمارات نوسخەیەکی 32بەرگی لە بژاری یەکەم و دووەم ئامادە کراوە. بە زمانی تورکی لەژێر چاودێری وەزارەتی مەعاريف و کۆلیژی ئەدەبیاتی زانکۆی ئەستهمبۆڵ تەرجەمەی بژاری یەکەم لە ساڵی 1940دەستیپێکرد و لە ساڵی 1988لە 13بەرگدا تەواوکرا .لە ساڵی 1983ئەنیستیتۆی مەعاريفی ئیسالمی وەزارەتی ئەوقافی تورکیا لەژێر ناوی دامەزراوەی ئایینی تورکیا بۆ ئينسيکلۆپيدیای ئیسالمی [Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi: ]TDVIAهەوڵیداوە کە بەرهەمێکی ناوازە کە جێگای شانازی مسوڵمانەکان بێت ئامادە بکات و هەر لە سەرەتاوە 22هەزار سەرەبابەتیان بۆ ئەم کارە مەزنە هەڵبژاردووە .سەرنوێنی سەرەکی بۆ ئەم بەرهەمە هەمان کتێبی ئينسيکلۆپيدیای ئیسالمە و تا ساڵی 2010سی و پێنج بەرگ لەم بەرهەمە چاپکراوە و بڕياره دوای ئەوەی کە کاری نووسینی هەموو بەرگەکان تەواوکرا ،سەرلەبەریان بۆ سەر زمانی ئینگلیزی وەربگێڕدرێن. لە ساڵی 1963یەکەم بەرگی ئينسيکلۆپيدیا بە زمانی ئۆردو وهرگێردڕا و لە ساڵی 1993لە ()24 بەرگدا کۆتایی پێهات .ئەمە بەرهەمە کە بریتی بوو لە دەستچنێک لە بژاری یەکەم و دووهم ،لە ئێستادا وەک زیادکردنی بەرگی تەواوکەر درێژەی هەیە و دوو بەرگی تری نووسراوە .لە ئێران هەوڵەکان ئاڵۆزتر بوون و سەرەتا 1975بڕیار وابوو کە
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
کوردستان لە ئينسيکلۆپيدیای ئیسالمدا لە بەرگی پێنجەم ( )KHE – MAHIوتارێکی چڕوپڕ ،نزیک بە پەنجا الپەڕە ،بۆ کوردستان و کورد تەرخانکراوە ( .)486 – 438تۆماس بۆیس )1900ـ )Tomas Bois: 1975نووسەری ئەم وتارە لە بنەڕەتدا قەشەیەکی مەسیحی بووە و دوای پەروەردەبوون وەک پیاوێکی ئایینی سەر بە باوەڕی دۆمینیکنی ،لە فەڕهنساوە و وەک مسیۆنێری مەسیحی ڕەوانەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست کراوە و لە ناوچەکانی موسڵ و بادینان نیشتەجێ بووە .لە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەنیا بەرهەمەکە بۆخۆی وهربگێردڕێت .بەاڵم دواتر بڕیاردرا کە لەژێر ناوی (دانشنامه ایران و اسالم) و لەژێر چاودێری (ئيحسان یارشاتر) بەشێک لە وتارەکان هەڵبژێردرێن و چەند وتارێك بە پێداگری لەسەر کولتووری ئێرانی پێ زیاد بکرێت .ئەم ڕەوتە تا ساڵی 1991یازدە بەرگی (تا سەرەبابەتی اردبیل) لێ بەرهەم هات و دواتر پڕۆژەکە وهستا .لە هەمان سەرەتاوە ڕەخنەیەکی زۆر لە ئينسيکلۆپيدیا گیرا کە کتێبەکە الیەنگری تێدایە ،هەر لەو سااڵنەدا سێ ئينسيکلۆپيدیای تر لە ئێران کاری نووسین و ئامادەکارییان دەستیپێکرد کە بە هەندێک جیاوازی لە شێوەی بەرهەمهێنان ،هەموویان لە ڕووی ئينسيکلۆپيدیای ئیسالمەوە بەرنامەیان بۆ داڕێژراوە. ئەم سێ بەرهەمە بریتین لە :دائرة المعارف تشیع، دائرة المعارف بزرگ اسالمی ،و دانشنامه جهان اسالم .هەر کام لەم سێ بەرهەمە مەزنانە لە نیوەی ڕێگای خۆیانن .وەرگێڕ و بەرپرسانی یەکەم وەرگێڕانەکە بە سەرپرشتیاری یارشاتر لە زانکۆی کۆلۆمبیا لە ئهمریکا کۆبوونەوە و بە کاریگەری ئەو ڕەوتەی کە لە سەرەوە باسی لێ کرا ئينسيکلۆپيدیای بەناوبانگی ئیرانیکایان بە زمانی ئینگلیزی بەرهەمهێنا کە تاکو ئیستاش درێژەی هەیە.
ساڵی 1932دەبێتە بەرپرسی کڵێسەی مار یەعقوب لە باشوری کوردستان و دواتر بۆماوەی چوار ساڵ لە قامیشلۆ دەژى .پاش ماوەیەکی زۆر بەهۆی خراپبوونى بارى تەندرووستییەوە دهچێته لوبنان و نيشتهجێ دەبێت .لە بەیروت لەگەڵ دوو زانای کورد بە ناوی جەالدەت بەدرخان و کامهران بەدرخان ئاشنا دەبێ .ئەم هاوڕێیەتییە دەگوازرێتەوە بۆ ئەوەی لە ساڵی 1945هاوکاری گۆڤاری (ڕۆژا نوو) بکات و لەوێ چەند وتار لەسەر کورد بنووسێت .بۆیس لە یەکەم ڕۆژهەاڵتناسەکانە کە لەسەر ئێزدییەکان بابەتی ئامادەکردووە و لە ساڵی 1946وتارێک بە ناوی ئێزدییەکان و ئایینەکەیان لەناو دەچێ دەنووسێت. لە ماوەی ژیانی خۆیدا زیاتر لە 20کتێب و وتاری لە بواری کوردناسیدا بەرهەمهێناوە ،بۆ نموونە وتارێکی تایبەت بۆ گۆڤاری لۆمۆند دێپلۆماتیک (ژمارەی ،119ئابى )1963لەژێر ناوی کۆماری کوردیی مەهاباد ئامادە کردووە .سەرەڕای نووسینی چەند کتێب لەسەر کورد بۆماوەی چەند ساڵ لە ئەنیستیتۆی نەتەوەیی بۆ زمان و شارستانیەتی ڕۆژهەاڵت لە بواری کوردناسیدا وانەى وتووەتەوە. یەکێک لە کتێبەکانی بە ناوی کوردەکان ئێستا وەک یەکێک لە یەکەم توێژینەوەکان لەسەر کورد تهماشا دەکرێت کە لە ساڵی 1965بە فەڕهنسى چاپکراوە و ساڵی دواتر بۆ سەر زمانی ئینگلیزی وهرگێڕدراوه. ئەم وتارە کە زیاتر لە پەنجاوپێنج هەزار وشەی لەخۆ گرتووە (ساڵی چاپی بەرگی پێنجەم،)1986 : لە الیەن مینۆرسکی بۆ سەر زمانی ئینگلیزی وەرگێڕدراوە و پێداچوونەوەی لەسەر ئەنجامداوە. بەگوێرەی بەشی ئانالینی چاپەمەنی بریل ،کوردناسی بەناوبانگ مەککینزی ،لە سااڵنی دواتردا ،بابەتەکەی بژارکردووەتەوە و بەتایبەت لە هەندێک شوێندا بەشی کتێبناسییەکەی دەوڵەمەندتر کردووە .ئەم وتارە لە
55
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
56
پێنج بەشی سەرەکی پێکهاتووە و هەرکامیان بە چەند بهشێك دابەشکراون )i( :سەرەتایەکی گشتی؛ ) )iiکوردەکان و واڵتەکەیان :کوردستان؛ ( )iiiمێژوو؛ ) )ivکۆمەڵگای کوردی و ( )vزمان .بەشی سێهەم کە بۆ باسی مێژوو دابینکراوە لە سێ قۆناغدا باس لە مێژووی کوردستان دەکات )1( :ئاخێزگەکان و مێژووی پێش ئیسالم ( )2سەردەمی ئیسالمی ههتا ساڵی )3) 1920لە ساڵی 1920ههتا ئەمڕۆ ] .]1973ئەم وتارە کە لە جۆری خۆیدا بێ وێنەیە و وەک دەستپێکێک بۆ ئاشنابوون لەگەڵ کورد و کوردستان سەیر دەکرێت .بەاڵم هەندێک تێگەیشتنی ڕۆژهەاڵتناسانەی تێدایە کە بە هەڵسەنگاندنێکی ورد دەکرێت ڕەخنە لێی بگیرێت .لە هەمان سەرەتاوە پێناسەی کوردەکان بەم شێوەیە کراوە :کوردەکان خەڵکێکی ئێرانین کە لە شوێنێکی لێکدراوی ڕۆژهەاڵتی نزیک لە ناوچەکانی [باشوری ڕۆژئاوای] تورکیا، شیعەی ئێران ،عەرەب و سوننەی عێراق ،باکووری سوریا و قەفقازی یەکێتی سۆڤیەت دەژین (ل.)438 . هەر لێرەدا بۆمان دەردەکەوێت کە نوسەری بابەتەکە تێگەیشتنێکی هەڵەی لە باڵوبوونەوەی کورد بەتایبەت لە ئێران و عێراق هەبووە .هەرچەند دواتر بابەتەکان وردتر نووسراون و زانیاری زۆر بەکەڵکی تێدایە .لە بەشی عەشیرەتەکاندا بە وردی کەڵک لە شەرفنامە وەرگیراوە و لە پێنج گرووپدا باس لە ()31 عەشیرەت لە کوردستان کراوە .لەسەر بابەتی زمان کەڵک لە وتاری مینۆرسکی کە لە بژاری یەکەمدا و لەژێر ناوی زمانی کوردی چاپکرا بوو ،وەرگیراوە. سەرەڕای ئەم وتارە گرنگە دەکرێت ئاماژە بە چەند وتارێکی تر بکرێت کە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە کوردەوە هەیە و لە بژاری دووەمدا بەرچاو دەکەون. بۆیس بۆخۆی وتاری کەرکوکیشی نووسیوە. مەککینزی ئەم وتارانەی نووسیوە :باجەاڵن؛ گوران؛ هەورامان؛ هەمەوەند .مینۆرسکی ئەم وتارانەی
نووسیوە :کوردستان؛ کوردەکان؛ لوڕی بوزورگ؛ لوڕی کوچک؛ لوڕستان؛ لوڕ؛ لەک؛ شەکاکی؛ سەرپول زەهاب؛ سایین قەاڵ؛ ئۆشنو؛ سیسار؛ ئەهلی حەق؛ سونقور؛ سەحنە؛ سەنجابی؛ سولەیمانییە؛ سەنەندج؛ ساوجبوالغ (هەروەها دواتر مەهاباد)؛ سەقز؛ ماکۆ؛ سەلماس؛ نەهاوەند؛ وان؛ سوڵتان ئێسحاق؛ ئورمییە؛ ماردین؛ شەبەک؛ شەهرەزور؛ ئامێدی. سەڕەرای ئەم وتارانە دەکرێت باس لەم سەرەبابەتە گرنگانەی تریش بکرێ :بابان؛ حەسەنەوییە؛ شەددادییەکان؛ ڕەووادیيەکان؛ مەروانییەکان؛ ئەلکوردی؛ بەدرخانی؛ قازی موحەممەد؛ موستەفا بارزانی؛ بارزان؛ مەهاباد؛ یەزیدی؛ ئەردەاڵن؛ برادۆست؛ جوانڕود؛ حەککاری؛ شەمزینان؛ زاخۆ؛ شەبانکارە؛ جاف؛ زازا. سەرچاوەکان ”1. Elton L. Daniel, “Encyclopedia of Islam,
Encyclopedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 4, pp. 432-
435; available online at http://www.iranicaonline.
org/articles/encyclopaedia-of-islam )accessed online at 10 January 2016).
2. Sabine Schmidtke, “The Encyclopedia of
Islam”, Die Welt des Islams, New Ser., Vol. 41, Issue 2. )Jul., 2001(: 247-248
3. The Encyclopedia of Islam, New Edition:
Glossary and index of terms to v. 1–12, 2006.
4. Bois, Thomas, The Kurds, Translated by
M. W. M. Welland, Bierut: Khayats, 1966.
.5.ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم بەشێوەی ئانالین http://www.brill.com/publications/onlineresources/encyclopaedia-islam-online .6 )KHE – MAHI(.ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم ،بەرگی پێنجەم
.7دانشنامه ایران و اسالم ،زیر نظر احسان یار
.شاگر ،تهران 1354 ،ـ 1370
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئيسالم‌و َ ميذووی‌مسولمانان َ
خا ل
ئا :گۆڤارى خاڵ
ژمارە ( )9شوباتى 2017
پ.د .قادر محهمهد حهسهن (قادر پشدهرى) لهدایكبووى ،1974 /7/1ئهشكهنه /قهاڵدزێ (پشدهر). ماستهر له مێژووی كورد سهردهمی ئیسالمی ،ساڵی.2000 دكتورای فهلسهفه له ڕۆڵی شارستانیانهی كورد له سهدهكانی ناوهڕاست ،ساڵى .2004 مامۆستا له بهشى مێژووى زانكۆى سهاڵحهدين.
57
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
58
+له لێكۆلینهوه له باڵوبوونهوهی ئیسالم، پێویسته جیاوازی بكرێت له باڵوبوونهوهی بیروباوهڕی ئیسالم لهگهڵ باڵوبوونهوهی حوكمی ئیسالمی وهك سستهمی سیاسی ،له ڕووی مێژووییهوه چۆن ههریهك لهم دوو دهستهواژهیه پێناسه بكهین؟ لهڕاستیدا ههردوو چهمكی (بیروباوهڕیئیسالمی و حوكمی ئیسالمی) ئاست و ڕهوتی باڵوبوونهوه و ههژموونیان له ڕوانگهی مێژووییهوه جیاوازه ،باوهڕهێنان به ئیسالم و قایلبوون پێی وهك جیهانبینیهكی نوێ بۆ ههركهسێك كهوهری دهگرێت ههر تهنها گۆڕینی باوهڕ گۆڕین و باوهڕهێنان نیه به خوای تاك و تهنها و پێغهمبهر محهمهد (د.خ) ،بهڵكو گۆڕانكاريیه له سهرتاپای ژیاندا و سهرلهنوێ بونیاتنانهوهی خوده به پێودانگێك كه پهرستن دهكاته ئهركی سهرهكی مرۆڤ و دونیاش له ئامانجهوه یان النی كهم له پانتاییهكی ئامانجخوازهوه دهكاته مهیدانێك و هۆكاری فهراههم بوو بۆ ئامانجێك كهلهو دیوی دونیایه و ههموان وهخۆدهگرێت و لهوێ ژیانی دنیا دهكرێته پێوهر بۆ پاداشت و سزا و سهركهوتن یان سهرگهردان بوون؛ وهرگرتنی ئهو باوهڕه و پابهندبوون پێی مهرج نیه هاوتهریب بێت به حوكمی ئیسالم ،چونكه ههرخودی بیروباوهڕی ئیسالمی وهپێش حوكم كردن كهوتووه ،له مێژووی مسوڵماناندا باوهڕی ئیسالمی به پهنامهكی و ئاشكرایی باڵوبۆتهوه و زهمینهساز و ڕێ خۆشكهر بووه بۆ دامهزراندن و سهقامگیربوونی حوكمی ئیسالمی وهك دهسهاڵتی سیاسی ،دهسهاڵتێك كه له سۆنگهی باوهڕی ئیسالمی دروستبووه دواتر دهبێته پاڵپشت بۆ باڵوبوونهوهی ئهو باوهڕه و ههموو ئهو پهرهسهندنانهی كه له سهردهمه جیاجیاكان
بهخۆیهوه بینیوه .له مێژووی ئیسالمدا پهیوهنديیهكی دیالیكتیكی گرفت ئامێز له نێوان ههردوو (باوهڕ و حوكم ) دروستبووه كه زۆربه مێژووی مسوڵمانانی ڕهنگڕێژ كردووه. +له زانكۆكان وهك لقێكی مێژوو ناوی مێژووی ئیسالمی دێت ،بۆ ئایینهكانی تریش ههروا ،مهبهست لهم مێژووه چییه؟ مێژووی ئیسالمه وهك ئایین یان مێژووی مسوڵمانانه؟ ئایا شتێك ههیه به ناوی مێژووی ئیسالم؟ ئهمه جیاوازی ههیه لهگهڵ مێژووی مسوڵمانان؟ مێژووی ئیسالمی بریتیيه له مێژوویمسوڵمانان و ئهوهی پهیوهندی بهوانهوه ههیه ههر لهگهڵ پهیدابوونی ئیسالم ئهوهی كه جوداییهك له نێوان دیدی زانكۆكانی ئێمه لهگهڵ هی ڕۆژئاوا ههیه ئهوهیه كه لهو ناوچانهی خۆمان مێژووی ئیسالمیان نهك ههر هاوتا كردووه لهگهڵ مێژووی حوكمی ئیسالمی ،بهڵكو كورتتركراوهتهوه بۆ مێژووی حوكمی عهرهبی و ههژموونی عارهبان بهسهر خهالفهتی ئیسالمیيهوه ،ئیدی لهالی ههندێك ههر لهگهڵ ڕووخانی خهالفهتی عهبباسی له ساڵی 656ك1258/ز مێژووی ئیسالمی كۆتایی دێت ،الی ئێمه ئهو سهردهمه لهوه درێژتر دهبیندرێت و ههتا كۆتایی حوكمی مهمالیك له سهدهی دهیهمی كۆچی و پازدهیهمی زاینی ههر به مێژووی ئیسالمی دادهنرێت و له ههندێك له زانكۆیهكانمان پتر له چوارچێوهی مێژووی سهدهكانی ناوهڕاست سهرهودهری لهگهڵ ئهو مێژووه دهكرێت ،له پهیوهندی به مێژووی كوردهوه ئهوا ماوهی نێوان پهیدابوونی ئیسالم ههتا شهڕی چاڵدێران له ساڵی 1514ئهوا چوارچێوهیهكی دیاری سهدهكانی ناوهڕاست و مێژووی ئیسالميیه .ههرچی دیدی زانكۆكانی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
ڕۆژئاوایه ئهوا بریتیيه له مامهڵهكردن لهگهڵ مێژووی كۆمهڵگا مسوڵمانهكان له سهرههڵدانی ئیسالمهوه ههتا ئێستا ،دابهشكردنی ئهو مێژووه بۆ سهردهمهكانی كۆن و ناوهڕاست و نوێ و هاوچهرخ .واتا مێژووی ئیسالمی الی ئهوان سهردهمێك نیه وهك الی ئێمه ،بهڵكو قۆناغێكه و سهردهم بهندی كراوه و دیرۆكی ئیسالمی كۆمهڵگا مسوڵمانهكان قۆناغێك نیه تێپهڕیبێت، بهڵكو بهردهوامی ههیه و سهردهمهكهی بهردهوامه. لهڕاستیدا مێژووی ئیسالمی ههم مێژووی ئیسالمه وهك باوهڕ ههم مێژووی كۆمهڵگای مسوڵمانانیشه ،بهاڵم له كۆتاییدا مێژووی مرۆڤهكانه جا چ لهنێو پانتایی ئاينيدا یان لهنێو مهیدانی ههراوی ژیانی كۆمهاڵیهتی و ئابوووريی و سیاسيی و ڕۆشنبیريدا،ههروهتر مێژووی مامهڵهكردنی مرۆڤه لهگهڵ دهق و باوهڕی ئاینی، ههر ئهمهش دهیكاته مێژوویهكی تهواو مرۆیی و ههڵی داوێرێت له الهوتی بوون و به پیرۆز زانین ،لهم سونگهیهوه دهبێ مێژووی ئیسالمی به پێودانگی بابهتیانه و زانستیانه لێی بكۆڵرێتهوه و شیكردنهوه و ههڵتهكاندن و خویندنهوه و ڕامانی بۆ بكرێت. مێژووی ئیسالمی چهمكێكی فراوانتری له مێژووی مسوڵمانان ههیه ،چونكه ههم پانتاییه جوگرافیيه باوهڕيیهكهی و ههم سنوری پشكداره شارستانی و سیاسیهكانیشی زیاتره، چونكه ئهگهر ماوه خهالفهتیهكهی وهربگرین له ئاسیای ناوهڕاستهوه تا ئهندهلوس فهرمانرهوایی كردووه و ئهگهر پێكهاته دیمۆگرافیهكه و ووزه مرۆییهكهشی لهبهرچاوبگرین ئهوا وێڕای مسوڵمانان ،نامسوڵمانی زۆری له گوێن: مهسیحی و جولهكه و زهردهشتی و سابیئه و
هی دیكه پشكداری شارستانیهكهن و كاریگهری و داهێنانهكانیان بهشێكه له مێژووی ئسالمی، بهاڵم مێژووی مسوڵمانان تایبهته به مسوڵمانان وهك شوێنكهوتهی ئاینێك و سنوره مرۆییهكهی تهسكتره. +ڕۆژههاڵتناسان له نووسینهكانیاندا چۆن لهم مێژووه دهڕوانن؟ ڕۆرژههاڵتناسان بهپێی پاشخان و ئامانجو دیدگایان به شێوازی جیاجیا مامهڵهیان لهگهڵ مێژووی ئیسالمی كردووه ،نكۆڵی ناكرێت كه جێ دهستی ڕۆژههاڵتناسان له پاراستنی بهشێكی گرنگی كهلتووری مسوڵمانان دیاره بهتایبهتی له ههڵگرتنی دهستنوسهكان و ههروهتر ساغكردنهوه و باڵوكردنهوهی بهشێك لهو دهستنوسانه ،ههروهها وهگهڕخستنی میتۆدی زانستی توێژینهوه له مێژووی ئیسالمی، بهاڵم دهبێ ئهوهش لهبهرچاوبگرین كه ئامانجی جیاجیای ئايینی و سیاسيی و ئابووريی و كۆلۆنیالیستی له پشت كار و نووسینهكانی ههندێك له ڕۆژههاڵتناسهكان بووه و ئهمهش دیدی ئهوانی ڕهنگرێژ كردووه بۆ نووسین لهبارهی مێژووی ئیسالمی و ،وایكردووه ههندێكیان نابابهتیانه و نالۆجیكیانه ملی ڕاستيیه مێژووییهكان بهپێی حهز و ویستی خۆیان بابدهن. +زۆر جار ڕۆژههاڵتناسان بیرۆكهیهكی دیاریكراویان ههبووه لهبارهی ئیسالمهوه و له مێژووی مسوڵماناندا بهدوای بهڵگهدا گهڕاون بۆی ،كاتێكیش دهستیان كهوتووه ،گوێیان به ڕاستیی ئهو بهڵگانه نهداوه ،ئهمه بههۆی تێكهڵكردنی ئیسالم وهك ئایین و مێژووی مسوڵمانان نییه؟ -مهسهلهی گهڕان بهدوای بابهتێكی
59
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
60
دیاریكراو بۆ دۆزینهوهی كهلێنێك یان كێماسيیهك له مێژووی ئیسالمیدا لهالیهن ههندێك له ڕۆژههاڵتناسان مهسهلهیهكی كۆنه كه پاڵنهرهكانیان دیارن و بیرۆكهی دیاریكراو لهم بارهیهوه گهاڵڵه كراون ،ئهمهش كۆك نیه لهگهڵ ڕێسا زانستیيهكان كه ناشێت توێژهر بڕیاری پێش وهختهی لهبارهی ئاڕاسته و ئهنجامی توێژینهوهكهی بدات ،ڕهنگه ههندێكجار پاڵنهری لێدان له خودی ئايینی ئیسالمی له پشت ئهو ههواڵنه بووبێت ،بهاڵم دهبێ ئهو ڕاستیهش بزانین ،كه ڕۆژههاڵتناسێك نه ناچاره و نهدهبێ ئێمهش ئهوهی لێ چاوهڕوان بكهین كه وهك مسوڵمانێك سهرهودهری لهگهڵ مێژووی ئیسالمی بكات ،بهتایبهتی له پهیوهندی لهگهڵ ئاینی ئیسالم و مهسهله باوهڕیيهكان ،بۆیه لهكن ڕۆژههاڵتناسهكان توێژینهوه له خودی ئاینی ئیسالم وهك بابهتێكی مێژوویی یهكالبۆتهوه و ئێمهش دهبێ لهو ڕاستیيه بگهین كه ههرچهنده مهرج نیه ئێمه بهو خوێندنهوه و ههڵسهنگاندنانه قایل بین ،بهاڵم ئهوه لهو ڕاستيیه ناگۆڕێت كه مهرجیش نیه ههندێك له شیكردنهوه و ڕهخنهی ڕۆژههاڵتناسهكانیش دارای ڕاستی و لۆجیك و بنهمای ئهقاڵنی نهبن. +تهنانهت لهناو خودی مێژووی مسوڵمانانیشدا دهكرێت به یهك ڕێسا ڕووداوهكان بخوێنینهوه، یان پێویسته (تحقیب) قۆناغبهندی مێژوویی و تهنانهت جوگرافیش بكرێت لهو مێژووهدا؟ مهسهلهی ڕێسا مێژووییهكان له چوارچێوهفراوانهكهیدا بابهتێكه دهچێته خانهی فهلسهفهی مێژوو ،پێموابێ ئێوه مهبهستتان لهم پرسیاره ئهو بابهتهی فهلسهفهی مێژوو نیه ،ئهوهی پهیوهندی ههبێت به ڕێساكانی خوێندنهوهی ڕووداوه مێژووییهكان ئهوا یهك ڕێسا بۆ ئهو
كورد بهشی شێری بهرپرسیارێتی پاراستن و سهالمهت ڕاگرتنی كۆمهڵگای مسوڵمانانیشی لهئهستۆ بووه
مهسهلهیه لهگۆڕێدا نیه ،بهڵكو سهردهمی جیاواز و پانتایی جیاواز ڕۆڵ دهبینێت ههتا توێژهر و ههڵسهنگێنهری جیاوازیش كاریگهری لهو مهسهلهیهدا ههیه و ههر ئهمهش وایكردووه بهرههمی مێژوویی جیاواز و توێژینهوه و ههڵسهنگاندنی جیاواز بۆ ههمان سهردهم یان ڕووداو ههبن و ئهمهش دینامیكیهتێكی سهرنجراكێشی به مێژوو بهخشیوه كه ڕووداو و دیارده و پهرهسهندنه مێژووییهكانی پێش سهدان و ههزاران ساڵ پاش سهدان جار خوێندنهوه بۆ كردن و ههڵسهنگاندن هێشتا نووسین لهبارهیانهوه خودان ڕمێن و ڕهونهقی خۆیهتی. +ئایینی ئیسالم چ بهرپرسیارێتییهكی ههیه له ڕووداوهكانی مێژووی موسڵماناندا؟ پێموایه هیچ ئاینێكی ئاسمانی له خودیخۆیدا هۆكار نیه بۆ پهرهگرتنی الیهنه نهرێنیيهكانی ژیان ،بهڵكو بۆ باشتركردن و ماناداركردنی ژیان هاتوون ،بهاڵم ههمیشه له مامهڵه مرۆییهكهدا ئایین كراوهته هۆكار و بیانو بۆ خودپهسهندی و ئهوی دیكه به ناپهسهند نیشاندان و ئهمهش بووهته هۆی ملمالنێ و ڕوودانی گرفت و خراپهكاری زۆر كه لهڕاستیدا
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
له ملی ئایین ئاڵێنراوه ،بهاڵم له كۆتاییدا بهرپرسیاریهتیهكه ههر هی خودی مرۆڤهكانه. +ئیسالم چ گۆڕانێكی له مێژووی گهالن و ڕهوتی ڕووداوهكاندا كرد له قۆناغی یهكهمی مسوڵمانبوونیاندا؟ ههروهك له وهاڵمی یهكهمین پرسیاردائاماژهم پێكرد ئایین گۆڕین بۆ ئهو خهڵكانهی كاریگهریيهكی زۆری كه مسوڵمان بوون كردۆته سهر ههموو ئهوانهی كه ئاینه نوێكهیان قبوڵكردووه ،چونكه ئاینی ئیسالم بهرنامه و سستهمێكی ههمهالیهنهی ههبوو بۆ ژیان بۆیه كاریگهريیهكانی ههم لهسهر ژیان جا چ لهسهر ئاستی كهسی بێت یان ئاستی كۆمهڵ زۆر ڕوون و دیارن ،بهاڵم دهبێ ئهو ڕاستیهش بزانین كه له سااڵنی بهرایی باڵوبوونهوهی ئاینی ئیسالم له ههموو ناوچهكانی دهرهوهی نیمچه دورگهی عهرهبی ئهوا ئاوێزان بوون به ئاینه نوێیهكه پڕۆسهیهكی هێواش و درێژخایهن بووه و ڕهوتی ڕووداوهكانی ئهو كۆمهڵگایانه له قۆناغی سهرهتای ئیسالم بوونیاندا به ئاشكرا ئهوهی ههست پێدهكرێت .دیارترین گۆڕانكاری بریتی بوو له گۆڕانكاری بونیادی له ژیانكردن و جیهانبینی و ئامادهگی بۆ ژیانی دوایی و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هیچ ئاینێكی ئاسمانی له خودى خۆیدا هۆكار نیه بۆ پەرەسەندنى الیهنه نهرێنیيهكان ،بهڵكو بۆ باشتركردن و ماناداركردنی ژیان هاتوون
سهرهنجام دروستكردنهوهی پهیوهنديیهكی دیكه لهگهڵ دونیادا كه زۆر جیاواز بوو لهوهی پێشتر تێیگهیشتبوون. +كاریگهریی ئیسالم لهسهر مێژووی كورد چییه؟ دوای هاتنی ئیسالم ،شوناسی كورد و نیشتمانهكهی چ گۆڕانێكی بهسهردا هات؟ كاریگهريیهكانی ئیسالم چ وهك باوهڕ وچ وهك دهسهاڵت نهك ههر لهسهر كۆمهڵگای كوردی ،بهڵكو لهسهر ههموو ئهو كۆمهڵگایانه زۆر بوو كه ببوونه بهشێك له چێوهی جوگرافیای ئیسالم ،ئهمهش لهوهوه سهرچاوهی گرتووه كه كۆنتڕۆڵی ئیسالم بۆ ئهو كۆمهڵگایانه ههر هێنانة ژێر ڕكێفێكی سهربازيی و سیاسی نهبوو، بهڵكو دهست و پهنجه نهرمكردنیش بوو لهگهڵ بیروباوهڕی نوێ ،وهرگرتنی ئاینێك بوو كه سهرتاپای ژیانیانی ڕهنگڕێژ كردبوو ههروهتر كرانهوه بوو به ڕووی جیهانێكی فراوانتر و النیكهم بۆ كۆمهڵگای كوردی له دابڕان دابڕینێكی كاریگهر بوو ،به ئاڕاستهی تهوهری بوون و یان نیمچه تهوهری بوون ،بهاڵم تێبینی دهكهین كه باڵوبوونهوهی ئیسالم لهنێو كورددا كارێكی هێواش و بهكاوه خۆ بوو ،چونكه ههر بوون به بهشێك له دهسهاڵتی خهالفهتی ئیسالمی به مانای مسوڵمان بوون نیه ،پێموایه وهرگرتنی ئاینهكه به مكومی پێویستی به بڕانهوهی نهوهیهك و پێگهیشتنی نهوهیهكی گۆش بوو به باوهڕه نوێیهكه بووبێت و ئهمهش كاتێكی دیاری خایاندووه ،به بهڵگهی ئهوهی بهشداری كورد له كایه جیاجیاكانی دهسهاڵتی ئیسالمی بۆ زیاتر له سهدهیهك له دوای هاتنی ئیسالم دهگهڕێتهوه نزیكهی سهده و نيوێك خامۆشيیهك له پڕۆسهی ئاوێزان بوونی كورد به ئاینه نوێیهكه تێبینی دهكرێت ،ئهمهش له ڕوانگه مێژووییهكهیهوه
61
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
62
دۆخێكی ئاساییه ،چونكه سروشتی وهرگرتنی ئاینهكه و چۆنیهتی باوهڕپێهێنانی و دواتر وهگهڕخستنی له ژیانی تاك و كۆمهڵدا كاتی ویستووه و ههمیشه ئهوهشم وتووه كه ئاستی پابهندی كورد به ئایینه نوێیهكه ناشێ له وهختی فتوحات و چهند ساڵی دواتردا خوێندنهوه و ههڵسهنگاندنی لۆجیكی بۆ بكرێت ،بهڵكو ئهوه سهردهمهكانی دواتره كه پێودانگی ئهو پابهندی و پشكداريیه نیشان دهدات ،ئهو سهردهمانهی كه كورد ببوونه بهشێكی كارا و دیاری كۆمهڵگای ئیسالمی ماوهی وای تێدا بووه كه كورد بهشی شێری بهرپرسیاریهتی پاراستن و سهالمهت ڕاگرتنی كۆمهڵگای مسوڵمانانیشی لهئهستۆ بووه. ئاشكرایه دوای هاتنی ئیسالم شوناسی كوردی خهسڵهتی ئایینی ئیسالمی وهرگرت و لهنێو ئهو چوارچێوهیهدا شێوهی ڕهنگڕێژ بوو، خۆبینینهوه لهنێو كایهی شارستانی ئیسالمی دهروازهیهكی وااڵی بهڕووی كورددا كردهوه بۆ چوونه دونیایهكی نوێ كه پانتاییهكی ههراو و بوارێكی نوێی له هونهر و ههندهرانی كۆمهڵگای كوردی هێنایه گۆڕێ و بهمهش كورد ناوی نهتهوهیی و چوارچێوه بهندبوونی خۆی لهنێو ئهم مێژووهدا له دهسهاڵتی سیاسی بهنێوی خۆی و له پشكداری سهربازی و شارستانیانه نمایش كرد ،كه شوناسێكی پێبهخشی ههتا ئێستاش مۆركی زاڵی كۆمهڵگای كورديیه. +ئایا له ڕووی شارستانییهوه ،كورد له دهرهوهی شارستانیی ئیسالمی شوێنێكی تری ههیه؟ ئهگهر پێمان وابێ كورد بهبێ شارستانیئیسالمی بوونێكی شارستانیانهی نهبووه ،ئهوا خۆمان تهسلیمی جۆرێك له كورتبینی كردووه
و خوێندنهوهیهكی تاكڕهههندیمان زاڵكردووه بهسهر بابهتی بوون و ههڵسهنگاندنی لۆجیكی، چونكه كورد ئهگهر لهژێر ناوی دیكهشدا بووبێت بوون و كاریگهری شارستانیانهی خۆی سهلماندووه ،هیچ میللهتێكیش له بهرهبهیانی مێژووهوه تا سهردهمی نوێ ههم بهیهك ناو و شوناس نهناسراوه و ههمیش ئاستی بهشداريی و كاریگهری شارستانیانهی له ههڵكشان و داكشاندا بووه ،بهاڵم نابێ ئهو ڕاستیهش فهرامۆش بكهین كه مسوڵمان بوونی كورد دهلیڤه و بواری نوێی بهڕوودا كردنهوه و وایكرد توانا و دینامیكیهتیان پتر دهربكهوێت و شوناسێكی دینیش موتوربهی شوناسی میللیان بكرێت و بهمهش ئاستی ئاسۆیی و ستونی پێگهیان بااڵ و ههڵكشاوتر بوو. +ئهگهرچی وهك تاكه كهس باسی گابانی كوردی دهكرێت له سهرهتای مێژووی ئیسالمدا و دواتریش ناوی سهالحهددینی ئهیوبی و كهسانی تر دێن ،بهاڵم كورد وهك نهتهوه چ ڕۆڵێكی له دروستكردنی ئهو مێژووهدا ههیه؟ كورد وهك نهتهوه وێڕای نهتهوهكانیدیكه بهپیێ پێگهی خۆی ڕۆڵی له هێنانهگۆڕی پهرهسهندنی نوێ له مێژووی ئیسالمی و ئاڕاستهكردنیدا ههبووه كه له ئاسته سیاسيی و سهربازیيهكهی له سهردهمی سوڵتان سهالحهدين گهیشته لوتكه و له ئالی زانستی و ڕۆشنبیریشدا له كهسانی وهك :ابن صالحی شارهزووری، ابن الحاجب و عبدالرحيمى عیراقی و الگۆرانی و هی دیكهدا ترۆپكی خۆی دیت ،كه وای دهبینم پهیبردن به تان و پۆی ئهو ڕایهڵهی وێنایهكی ڕوونی ئهو پهرهسهندنهی ڕۆڵی كورد له كایهی شارستانی ئیسالمیمان بۆ دهكات پێویستی به قسه و باسی زیاتر ههیه كه ڕهنگه لێرهدا جێگای نهبێتهوه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
د.عوسمان‌محه‌مه‌د‌غه‌ریب
لەدایکبووى ساڵى 1972ز ،پارێزگاى هەڵەبجە. دكتۆرا له ئوسوڵ فیقهـ ،سەرپەرشتیار و ئەندامی لیژنەى تاوتوێکردنى زیاتر لە شەست ماستەرنامە و تێزى دکتۆرا بووە .راوێژكاری گۆڤاری خاڵ.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
ضةند‌رؤضنةیةك‌بؤ َ َ َ تيطةشتن‌لة‌ميذوو
63
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
64
مامەڵەکردن لەگەڵ ڕووداوە تۆمارکراوەکانی مێژوو وەک مامەڵەکردن لەگەڵ چەند بۆمبێکی ئامادەکراو بۆ تەقینەوە وایە ،گەر بە وشیاریی مامەڵەیان لەگەڵ نەکرێن دەبنە هۆکاری وێرانکاریی و ئاژاوە نانەوە و ،هەڵگیرساندنی ئاگرێکی وا کە بە هەزارەها زانا و دانا نەکوژێتەوە .بۆیە بە پێویستی دەزانم لەم چەند ڕۆچنەوە سەیری ژووری تاریک و ڕوونی مێژوو بکەین: یەکەم ڕۆچنە :تێگەشتن لە مێژوو وەک تێگەشتن لە ماتماتیک نیە کە ئەنجامەکانی بێ کێشە و گرفت بن. کەس ناتوانێت نکۆڵی لەوە بکات کە یەک کۆ یەک و ،یەک جاران دوو و ،چوار دابەش دوو، دەکەنە دوو ،بەاڵم لە یەک ڕووداودا دەیەها شرۆڤە و خوێندنەوە و تێگەشتنی جیاجیا دەبیسترێن و دەخوێنرێنەوە و ،دوای هەزار ساڵيش بە بەردەوامى خوێندنەوەی نوێی بۆ دەکرێت ،زۆر جاریش دەستەوسان و مایەپووچ دەبین و ،ناگەینە دوا شرۆڤە و خوێندنەوەی یەکالکەرەوە .لەم دەالقەوە ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە نابێت بۆ یەکالییکردنەوەی بابەتێک پشت بە زۆرێک لە ڕووداوە مێژووییەکان وەک بەڵگەی حاشا هەڵنەگر ببەستین. دووەم ڕۆچنە :پێوەر بۆ هەڵسەنگاندن و بڕیاردانی دروستیی و نادروستیی ڕووداوەکانی مێژووی مسوڵمانان ،دەقە پیرۆزەکانی قورئانی پیرۆز و فەرموودەی ڕاست و درووستی پەیامبەرە(د.خ) ،هەر هەڵوێست و ڕووداوێک پێچەوانەی قورئانی پیرۆز و فەرموودەی ڕاست و دروست بێت هەڵەیە و درووست نیە. سێیەم ڕۆچنە :زۆربەی ڕووداوە مێژووییە تۆمارکراوەکان بێ سەنەدن و ،تەنها قسەی وتی وتیان نەبێ شتێکی دیکە نین ،بۆیە کەم
مێژوونووس دەبینین تەنها ئەو ڕووداوانە تۆمار بکات کە بە چاوی خۆی بینیبنی ،یان خودی خۆی بەشێک بووبێت لە ڕووداوەکان. بەشێک لە گرفتی مێژوونووسان لەوەدایە کە قسە لە هەموو بابەتێک دەکەن ،دەم لە گشت ڕووداوێک دەدەن با چەند هەزار ساڵ نێوانیان بێت ،بەڵکو باسی دەستپێکی گەردوون و ،ژیانی ئیبلیس و فریشتە و جنۆکەی پێش ئادەم دەکەن، لەکاتێکدا بەوشێوازە لە دەقێکی پیرۆزدا نەهاتووە و ،پەی بردن بە زۆرێک لەو جۆرە زانیارییانە تەنها لە ڕێگای سرووش و نیگاوە دەبێت .بۆ نموونە طبری لە (ب ،1ل )81باس لە ئیبلیس دەکات کە گەنجینەوانی بەهەشتەکان و ،پاشای ئاسمان و زەویی بووە!!. دواتر دێتە سەر باسکردنی ڕووداوەکانی سەردەمی ئادەم و حەوا و باس لە کوشتنی قابیل و هابیل دەکات ،هۆکارەکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کە بڕیار وابووە قابیل خوشکی هابیل بخوازێت و ،هابیلیش خوشکی قابیل ،بەاڵم قابیل ئەوینداری خوشکی خۆی بووە و ،بەوە قایل نەبووە هابیل خوشکەکەی بخوازێت ،دواتر پەالماری هابیلی داوەو کوشتویەتی ،ئیتر تائێستاش زۆرێک لە وتاربێژان دووبارەی دەکەنەوە و وەک تووتیی بێ خۆماندووکردن لە لێکۆڵینەوە لەسەر دروستیی و نادروستی دەیڵێنەوە ،لەکاتێکدا ئەمە حیکایەتی بەرئاگردانە و هیچ بەڵگەیەکی لەسەر نیە. هەروەها زۆر لە مێژوونووسان و ڕاڤەنووسانی قورئان باس لە پەڕجووی ساڵح پەیامبەر دەکەن، کە بێبڕوایان داوایان لێ کردووە لە گابەردێک حوشترێکی دووگیان دەربێنێ ،ئەویش ئەو کارەی بۆ ئەنجامداون ،لەکاتێکدا ئەم کارە ئەفسانەیەکی درۆ و هەڵبەستراوە و نە لە قورئانی پیرۆز و نە لە دەقی فەرموودەدا باس نەکراوە ،بەاڵم بەداخەوە
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
تائێستاش بانگخوازان و زانایانی ناوداری جیهانی ئیسالمیی وەک :أحمد الکبیسی و عمر عبد الکافی و طارق السويدان و صالح المغامسي و عمرو خالد و محمد العريفي و نبيل العوضي دەیڵێنەوە و باسی دەکەن ،پێگەی «ویکیبیدیا»ش وەک ڕووداوێکی حاشا هەڵنەگر باڵوی دەکاتەوە. زانایاکی وەک (ابن عثیمین) کاتێک ئەم ئەفسانە ڕەتدەکاتەوە ،دەڵێت :لە ڕیوایاتی ئیسرائیلیەکانە، ئەم مامۆستا بەڕێزە نازانێت لە پەرتووکی پیرۆزی جولەکە و گاورەکاندا بە هیچ شێوەیەک ناوی ساڵح پەیامبەر نەهاتووە ،چونکە پەیامبەرێکی عەرەبە و، پەیوەندیی بە ئیسرائیلیيەکانەوە نیە. چوارەم ڕۆچنە :ڕووداوەکانی مێژوو جگە لەو ڕووداوانەی تایبەتن بە ژیانی پەیامبەرانەوە- ڕەنگدانەوەی کار و هەڵسوکەوتی مرۆڤن، هەڵسوکەوتی مرۆڤیش نابێتە بەڵگەی شەرعیی ،لە ئیسالمیشدا کەس یەکسان نیە بە پەیامبەر(د.خ)، بۆیە کاری هەڵەی هیچ کەسێک – با ئهبوبهکر و عومهرـ یش بێت نابێتە ماڵ بەسەر خودی ئیسالمەوە. لە الیەکی دیکەوە ئەو کەسانەی ڕووداوە مێژووییەکانمان بۆ دەگێڕنەوە وەک ئێمە مرۆڤن و تووشی هەڵەی زۆر دەبن و ،تەنها گێڕانەوەیان بەڵگە نیە لەسەر ڕاستیی و دروستیی ڕووداوەکان. سرووستی مرۆڤ بەشێوەیەکی گشتیی لەکاتی جەنگ و ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازییدا لە باسکردنی ژمارەی کوژراوانی الیەنی بەرامبەر حەزی لە زیادەڕەویی کردنە .بۆ نموونە ژمارەی کوژراوانی (بنی قریظه) لە ژمارەیەکی کەمەوە دەسپێدەکات تا دەگاتە چل کەس و ،بەرە بەرە زیاد دەکات و دەگاتە پێنج سەد ،دواتر حەوت سەد ،دواتر نۆسەد ،ئیتر نازانم چۆن ئەو ژمارە زۆرە لە یەک خانووی بچووکی ئەو سەردەمەدا
جێیان بووەتەوە وەک ڕیوایەتەکان باسی لێوە دەکەن! هەروەها مێژوونووسانیش لەبەرئەوەی سەرنجی خوێنەر زیاتر بۆ الی خۆیان ڕاکێشن بە ئارەزووی خۆیان ژمارە و داتای سەیر سەیر ڕیز دەکەن ،بۆ نموونە سەیری ژمارەی ئەو سەربازانە بکە کە لەگەڵ فیرعەوندا هێرشیان کردووەتە سەر موسا و بڕواداران ،طبری (ب :1ل )419دەڵێت: شەست سەد و بیست هەزار چەکدار بوون ،ئیدی نازانم کێ هەڵساوە بەم داتا وردە و کێ بۆی گێڕاوەتەوە!! هەروەها لە (ب ،9ل )136دا دەڵێت :حجاج بن یوسف الثقفی سەدوبیست هەزار کەسی کوشتووە!!. باوەڕناکەم لە مێژوودا هیچ ستەمکارێک-ستەمی لەڕادەبەدەر بووبێت -توانیبێتی بە داتای ورد ژمارەی قوربانیانی دەستی چەپەڵی دیاری بکات. ڕۆچنە: پێنجەم نوسراوەی مێژووی مسوڵمانانمان نیە ،ئەوەی هەیە مێژووی شەڕ و جەنگ و کوشتن و بڕینە ،بەاڵم مێژووی شارستانییەت و زانست و پێشکەوتن و باری ماریفیی و کۆمەاڵیەتیی و بەها بەرزەکان-بە دەگمەن نەبێت بوونیان لە کتێبە مێژووییەکاندا نیە. کتێبەکانی سیرە لە ژیانی پڕ شکۆی پەیامبەریشماندا تەنها جەختیان لەسەر باری سیاسیی و مێژووی جەنگەکان کردووەتەوە، وەک ئەوەی سیرە یەکسان بێت بە جەنگ ،ئیتر زۆربەی ئەو هەموو فەرموودە جوانانەی کە باس لە ڕووداوەکانی ژیانی ڕۆژانەی پەیامبەر دەکەن، لە کتێبەکانی سیرەدا دیار نامێنن و باسیان نیە. شەشەم ڕۆچنە :گێڕانەوەی مێژوو وەک عهلی وهردی دەڵێت :وەک ڕووماڵکردنی خۆپیشاندان و ئاپۆڕایەکیی جەماوەرییە ،چاودێرانی ئەو ئاپۆڕایە هەریەک لە الیەکەوە لێی دەڕوانن .پارتە
65
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
66
سیاسیيەکان سەیری دروشم و پەرچەم و ئااڵکان دیکەن تا بزانن کام الیەن و چ پارتێک جەماوەری زیاترە ،پەرچەم و ئااڵی زەرد یا سەوز یا ئااڵیەکی دیکە بااڵیە .ڕۆژنامەنووسان هەڵپەی زوو بەدەسهێنانی هەواڵی نوێن و بە هەڵەداوان هەوڵدەدەن پێش هاوپیشەکانیان بکەون .زمانەوانان سەرقاڵی ڕاستکردنەوەی هەڵە زمانەوانیيەکانی درووشمە نووسراوەکانن .هێزەکانی ئاسایش و دژە تیرۆر هەرچاوێکیان بۆ بینینی دیمەنێکی نامۆ و گومانلێکراو دەکەنە دە چاو. هەرزەکارانیش سەرقاڵی تەماشا کردنی ئەگریجەی خاون و ،وەک ڕاوچیی هەوڵی ڕاوکردنی نێچیرن، مامۆستایەکی ئایینیش لە دوورەوە تێبینی خۆی لەسەر بەزاندنی هێڵی سوری شەریعەت تۆمار دەکات ،شرۆڤەکارانی سیاسیی و کۆمەاڵیەتیش هەریەک لە دیوێکەوە دەڕوانێتە ئاپۆڕا جەماوەریيەکە و لە گۆشەنگایەکەوە شرۆڤە و تاوتوێی ڕووداوەکان دەکات .ڕووداوە مێژووییەکانیش بەهەمانشێوە لە یەکالوە بۆ ئێمە دەگوێزرێنەوە ،ئیتر هەقیقەتی هەمەالیەنەی تەواو لە نێوان دێڕدێڕی نووسراوکاندا حەشار دەدرێت و لە خوێنەر و بیسەر ون دەکرێت. حەوتەم ڕۆچنە :پەرتووکە مێژووییەکان تەنها ڕووداوەکانمان بۆ دەگێڕنەوە و-بە شێوەیەکی گشتیی -کاریان بە هۆکارە دەروونیی و کۆمەاڵیەتیی و ڕامیاریی و ئابووریی و هزرییەکانەوە نیە و شرۆڤەی گشگیرانە بۆ ئەو ڕووداوانە ناکەن .بەم کارەش دیوێکی تری ڕووداوەکان ون دەبێت. بۆ نموونە کاتێک کوشتنی کەسێک-بەبێ باسکردنی تەواوی هۆکارەکان و ئەو تاوانانەی ئەنجامیی داون -تۆماردەکرێت و بۆنەوەی داهاتوو دەگوێزرێتەوە ،خوێنەر و بیسەر هاوسۆزیی
هەر هەڵوێست و ڕووداوێک پێچەوانەی قورئانی پیرۆز و فەرموودەی ڕاست و دروست بێت هەڵەیە و درووست نیە.
خۆیان بۆ تاوانبار دەردەبڕن و زۆر جار لە بری دەستخۆشی لە بکوژ با لەسەر هەقیش بێت فرمێسک بۆ کوژراو ـ با شایستەی کوشتنیش بێت ـ -دەڕێژن و بە قوربانیی ڕێگەی هەق و ئازادیی ناوی دەبەن. هەروەها زۆرجار هۆکارەکانیش باس دەکرێن، بەاڵم چونکە لەالیەک پچڕ پچڕ باس دەکرێن ،لە الیەکی دیکەوە ئەو هۆکارانە لەکاتی خوێندنهوە و بیستنی ئەنجامدانی سزادا لە مێشکی خوێنەر و بیسەردا ئامادەییان نیە ،ئەو کاتە عاتیفە و سۆز لەبری هۆش و عەقڵ بڕیار دەدات و ،ڕاست و چەوت تێکەڵ دەبن و ،ستەمکار بە قوربانیی و قوربانیی بە ستەمکار دەخوێنرێنەوە. بۆ نموونە لەسێدارەدانی ستەمکارێکی وەک سەددام بووە هۆکاری هاوسۆزیی بوونی خەڵکێکی زۆر بۆی تەنانەت لەنێو کوردی ستەمدیدەشدا، چونکە ئەنجامدانی سزای لەسێدارەدانی لە بەرەبەیانی یەکەم ڕۆژی جەژنی قورباندا بوو، لەالیەکی دیکەوە ئەوانەی بڕیاری لەسێدارەدانیان بۆ دەرکرد و هەستان بە جێبەجێکردنی ئەو سزایە، لە سەددام باشتر نەبوون ،تاوانەکانی سەددامیش لەکاتی لەسێدارەدانیدا لە هزر و بیری بینەردا ئامادەییان نەبوو.
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
هەشتەم ڕۆچنە :ئەوانەی مێژوومان بۆ دەگوێزنەوە مرۆڤن ،مرۆڤیش لە ژێر فشار و کاریگەریی دەرەکیی و ناوەکییدا ڕووی ڕاستی ڕووداوەکان بە شێواویی تۆمار دەکات و دەگوێزێتەوە. خۆشەویستیی کەسێک ،ئایین و ئایینزایەک، قەومییەتێک ،یان ڕقلێبوونیان کاریگەرییەکی گەورەی هەیە لەسەر شاردنەوەو شێواندنی بەشێکی زۆر لە ڕاستییەکان .گەر کەسێکت خۆشبووێ هەوڵدەدەیت جوانییەکانی بخەیتە ڕوو، دیوی دزێو و قێزەونی بشاریتەوە ،بەپێچەوانەوە گەر ڕقت لە کەسێک بێت هەوڵدەدەی تەنها دیوی قێزەونی دەرخەیت ،چاوت بەرایی نادات جوانییەکی ببینیت و ویژدانت ئازارت نادات لە شاردنەوەی دیوە جوانەکەی. دیارە خزمایەتیی و هاوڕایی و هاوئایینیی و هاوئایینزایی و هاوقەومیەتیی و هاوواڵتیی بوون، یاخود جیاوازیی بوون لە هەر یەکێک لەو خااڵنە ڕۆڵی خراپی خۆی لە سەر شێواندنی ڕاستييهكان بینیوە و دەبینێت .بە دەگمەن مێژوونووسێک دەبينیت بە ویژدانەوە باسی ئایین و ئایینزا و قەومییەتی بەرانبەر بکات بەتایبەت لەکاتی خوڵقانی کێشە لە نێوانیاندا .بۆیە گەر کەسێکی مسوڵمان
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
کاری هەڵەی هیچ کەسێک با ئهبوبهکر و عومهرـ یش بێت نابێتە ماڵ بەسەر خودی ئیسالمەوە.
باسی دیوێکی جوانی نامسوڵمان بکات-،یاخود بە پێچەوانەوە دەدرێتە بەر هێرشی توند و بە خۆفرۆش و شلگیر ناوزەد دەکرێت .هەروەها لە نێوان شیعە و سوننە ،کوردو عەرەب و تورک ... هتد ئەم دیاردە زشتە بەدی دەکرێت و لە واقیعی ژیانماندا ڕەنگيداوەتەوە. بۆ نموونە کاری خۆکوژیی و خۆتەقاندنەوە لە دیدی زۆرێک لە ڕۆشنبیران و مامۆستایانی ئایینیی کورددا بە کارێکی قێزەون و نامرۆڤانە دەدرایە قەڵەم ،بۆیە کاتێک گەنجێکی فەلەستینیی بۆ بەرگریی کردن لە خاک و ئایین و نامووس خۆی بە داگیرکەرێکی ئیسرائیلیدا دەتەقاندەوە، لە کوردستانی ئازیزمانەوە دەنگی ناڕەزایی دژ بەو کارە بەرز دەبوویەوە ،بەاڵم کاتێک خانمە گەریالیەکی کورد بۆ بەرگریی لە خاک و واڵت و شەرەفی کورد کارێکی خۆکوژیی ئەنجامدا ،کەس دەنگی ناڕەزایی لێ بەرز نەبوویەوە ،بەڵکو بە کارێکی فیداکاریی و شەرعیی باسکرا. من لێرەدا مەبەستم هەڵسەنگاندنی ئەو جۆرە کارانە نیە ،بەڵکو مەبەستم ئەوەیە نابێت لە بڕیاردان و هەڵسەنگاندنی کار و ڕووداوەکاندا سیاسەتی بانێکە و دوو هەوامان هەبێت .گەر کاری خۆکوژیی بۆ کوردی ستەمدیدە دروست و ڕەوابێت ،دەبێت بۆ گشت ستەمدیدەیەک ڕەوا و دروست بێت ،گەر بۆ فەلەستینییەک ڕەوا نەبێت، دەبێت بۆ کوردیش ناڕەوا بێت. ڕووداوەکانی ژیان و سەردەمی خۆمان وەک خۆیان ڕووماڵ ناکرێن ،وەک دەبینیین ڕووداوێک ڕوو دەدات بەاڵم هەر میدیا و شرۆڤە کارێک بەالیەکیدا دەبات ،چۆنیان بوێت ئاوا شرۆڤە و خوێندنەوەی بۆ دەکەن .تائێستاش هەقیقەتی گرووپە تیرۆریستیەکان بۆ خەڵک باس ناکرێت، لە پشت پەردەوە کێ درووستی کردوون؟ کێ
67
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
68
یارمەتیان دەدات ،لە کوێوە چەکیان بۆ دەڕوات؟ کێ هاوپەیمانە لەگەڵیاندا؟ ئایا ڕاستە گشت واڵتانی جیهان بە تایبەت ئەمریکا و ڕووسیا و بەریتانیا -بەو هەموو تەکنۆلۆژیا و دەستگای سیخۆڕیی و هەواڵگیریی و پێشکەوتنە سەربازییەوە دوژمنی داعشن ،بەاڵم داعش لە هەموویان بەهێزترە و ناتوانن پشتی بشکێنن ،یاخود بەکرێگرتەی خۆیانن و یاری بۆ جەنابیان دەکەن؟! کێ هەیە هەقیقەتی مەرگەساتی هەڵەبجە و شەنگال شەڕی براکوژیی نەوەدەکان وەک خۆیان بەبێ ڕتووش تۆمار کردبێت و ،ڕیزبەندیی بۆ گشت تاوانباران و کەمتەرخهمکاران کردبێت؟ ،ئەوەی کراوە بریتیيە لە دیاریکردنی تاوانبارە دیارەکانی وەک سەدام و عەلی کیمیاویی و داعش ،ئیتر تاوانبارانی دیکە و تێوەگالوان و ڕێخۆشکارانی ئەو تاوانانە دەشاردرێنەوە و ناویان لە لیستی تاواندا ون دەبێت. ئایا تەنها ئەوانە تاوانبارن ،یاخود دەستیی چڵکنی ناوەکیی و دەرەکییش هەیە ،کوان ناوی ئەو کەسانەی هەڵەبجەیان ڕووتکردەوە و بانقەکانیان فەرهوود کرد و دەس و مەچەک و گوێی خانمە شەهیدەکانیان بۆ دزینی بازن و گوارە بڕیيهوه؟ (طارق محمد رمضان) ئەو فڕۆکەوانەی هەڵەبجەی کیمیاباران کرد و ،دوای زیندانیکردنی لە ئاسایشی سلێمانی چۆن هەاڵت؟ کێ لە پشت هەاڵتنیەوە بوو ،ئێستە لە کوێیە؟ بۆ حکوومەتی هەرێم لەو کەیسەدا بێدەنگە و بەدواچوونی بۆ ناکات و ،داوای ڕادەستکردنەوەی بە حکومەتی هەرێم ناکات؟ پەرتووکێکم بۆ بێنە بە ویژدانەوە باسی سەدامی دیکتاتۆرى کردبێت ،ئەو پەرتووکانەی چاپکراون
لەالیەن دوو جۆر نووسەرەوە نووسراون: جۆری یەکەمیان بریتین لە هەوادار و دۆست و یاری سەدام و کەسانی دۆڕاو و فاشيست، سەدامیان گەیاندوەتە کەشکەشان و کەشکەاڵنی فەلەک ،یەک ڕەخنە و هەڵە و تاوانی سەدامیان تۆمار نەکردووە. بەشی دووەمیان نەیار و دوژمن و ستەمدیده و کەسوکاری قوربانیانی دەستی سەدامن ،جگە لە تاوان و زوڵم و ستەم بە وشەیەکیش باسی کردەوەیەکی باشی ئەو زاڵمەیان نەکردووە ،بەم شێوەیەش تەنها دیوێکی ڕووداو و کەسەکانمان بۆ دەردەکەوێت ئەویش بە شێواویی. جا ئەگەر لە ڕووداوە سەردەمییەکاندا نەتوانین بگەینە هەقیقەتی تەواو ،ئیتر چۆن دەتوانیین ڕووماڵی ڕووداوەکانی پێش سەد و دوو سەدو هەزار و دوو هەزار ساڵ بکەین و ئەنجامەکان یەکالیی بکەینەوە؟!! نۆیەم ڕۆچنە :هەروەک چۆن ناکرێت بە عەقڵییەتی دوێنێ ڕووداو و کار و هەڵسوکەوتی ئەمڕۆ هەڵبسەنگێنیت ،بەهەمانشێوە ناکرێت ڕووداوە مێژووییەکان -گەر دروست و حاشا هەڵنەگریش بن -بە عەقڵییەت و نەریتی ئەمڕۆ هەڵبسەنگێنرێن ،بەڵکو دەبێت بە پێوەر و عەقڵییەتی سەردەمی خۆیان خوێندنەوەیان بۆ بکرێت و هەڵبسەنگێنرێن ،چونکە مەرج نیە ئەو کارەی دوێنێ بە کارێکی باش زانرا بێت ،ئەمڕۆ لە دیدی خەڵکیدا باش بێت ،مەرجيش نیە ئەو کارەی ئێستە بە خراپ دەزانرێت ،لە ڕابردوودا هەمان بۆچوونیان دەربارەی هەبووبێت ،لەبەرئەوەی عەقڵییەتی مرۆڤەکان بەپێی شوێن و سات و کات و داب و نەریت دەگۆڕدرێن و لە ئەنجامدا هەڵسەنگاندنیشیان دەگۆڕدرێت.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌ره‌و‌میتۆدێكی‌زانستییانه‌‌و‌واقعییانه‌‌بۆ
د .كەریم ئەحمەد
لەداكیبووی ( .)1959ئەندامی دامەزرێنەری پڕۆژەی تیشك، سەنتەری زەهاوی بۆ لێكۆڵێنەوەی فیكریی ،ڕێكخراوی ژیار و ئینستیتیۆی بانگخوازان .چەند كتێب و دەیان وتاری باڵوكراوەی بە زمانی كوردی و عەرەبی هەیە.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
َ خویندنه‌وه‌‌و‌ههَ‌لسه‌نطاندنی ميذووی‌سياسی‌ئيسالم َ
69
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
70
پێشهكی: ماوهیهكه له ئهنجامی خوێندنهوهی ڕاو بۆچوونی جیا جیا و ههندێك جار پێچهوانه و دژ بهیهك دهربارهی مێژووی ئیسالم بیرۆكهیهك ،یا باشتر بڵێم میتۆدێكم ال گهاڵڵه بووه بۆ خوێندنهوهی ئهو مێژووه و لێكدانهوهی ڕووداوهكانی حهزم كردووه بیخهمه بهردهست خوێنهران. یهكێك لهو بوارانهی ئیسالم كه دهستی شێواندنی پێگهیشتووه مێژووهكهیهتی ،بهتایبهت مێژووه سیاسییهكهی ،بهڵكو بگره ئهمیان پشكی شێری بهركهوتووه له شێواندن ،جا چ لهالیهن شوێنكهوتوانیيهوه بێت ،یا لهالیهن دوژمنانیهوه! بهشێك لهو شێواندنه بهدهست ئهنقهست بووه و بهشێكیشی له نهزانییهوه بووه له ئهنجامی نهبوونی مهنههج و میتۆدێكی زانستی بۆ خوێندنهوهی ئهو مێژووه و ههڵسهنگاندنی كهسایهتییه سیاسییهكانی به تایبهت خهلیفه و والییهكان و ڕوانینه ئهو مێژووه وهك ئهوهی كه دهبێ مێژووی فریشتهكان بێت نهك مێژووی مرۆڤگهلێكی لهبار بۆ پێكان و ههڵهكردن و بۆ چاكه و گوناهكردن .ههر ئهو تێڕوانینه نمونهييه وایكردووه كهسانێكی وهك مهودودی و سهیید قوتب و محهمهدی غهزالی چهندینی تر بكهونه ئهو ههڵهیهوه و تیری ڕهخنهیان بهتیژی ئاڕاستهی ههندێك سهردهم و زۆرێك له خهلیفه و والییهكان بكهن به حهزرهتی عوسمانیشهوه (ڕهزای خوای لێبێت) كه یهكێكه له خهلیفه ڕاشیدهكان و یهكێكه له موژده پێدراوان به بهههشت. هۆی ئهم ههڵهیهش نهبوونی میتۆدێكی زانستییه بۆ خوێندنهوه و لێكدانهوهی ڕووداوهكانی مێژوو كه پشت به پێوهرگهلێكی زانستی ببهستێت بۆ ئهو مهبهسته .ههندێك جار كه دهمانهوێت سهردهمێك
یا خهلیفهیهك ههڵسهنگێنین لهجیاتی ئهوهی كۆمهڵێك پێوهری زانستی بهكاربێنین پهنا دهبهینه بهر سۆز و عاتیفه و لهسهر ئهو بنهمایه بڕیار دهدهین ،لهبهرئهوه زۆربهی جار بڕیارهكانمان نازانستی و ناواقعییه. بۆئهوهی بیرۆكهكه نزیك بكهینهوه له زيهنی خوێنهر چهند نمونهیهك دێنمهوه: كاتێك پزیشكێك دهچێت بۆ پشكنینی چێشتخانهیهك ئهگهر خشتهیهكی له بهردهستدا نهبێت نازانێت چۆن پشكنین بكات و له كوێوه دهستپێبكات و چ شتێك بپشكنێت ،ئهگهر خاوهن چێشتخانهكهش زۆرزان بێت دهتوانێت به ههڵهیدا ببات و ئهو شوێنانهی نیشان بدات كه مهرجهكانی تهندروستی تێدایه ،له ئهنجامدا پزیشكهكه به دهرئهنجامێكی ههڵهوه دهگهڕێتهوه ،بهاڵم ئهگهر خشتهیهكی له بهردهستدا بێت بهپێی ئهو خشتهیه پشكنینی خۆی بكات ئهوا به دهرئهنجامێكی ڕاستهوه دهگهڕێتهوه و ههڵهى بهسهردا تێناپهڕێت. نموونهیهكی تر :ئهگهر بتهوێت كتێبێك ههڵسهنگێنیت دهبێت میتۆدێكی زانستییانه بگریتهبهر بۆ خوێندنهوه و پاشان ههڵسهنگاندنی، نهك بێیت و به ههڕهمهكی بیخوێنیتهوه ،بابهتێك له ناوهڕاست و یهكێك له كۆتاییهكهی و هتد، بۆ نموونه دهبێت سهیری ناونیشانهكهی بكهیت، پاشان پشتهكهی بخوێنیتهوه ،دواتر پێڕستهكهی و ئینجا پێشهكییهكهی و....هتد. بهههمان شێوه ئهگهر بتهوێت ههرشتێك یان كهسێك یان دهزگایهك ههڵسهنگێنیت پێویستیت به میتۆدێك و كۆمهڵێك پێوهری زانستی دهبێت بۆئهوهی بڕیارهكانت زانستی بن و نهكهونه ژێر كاریگهری سۆزداری ،یان نهزانی و دهرئهنجامیش بڕیاری ههڵه. به نیسبهت مێژووی ئیسالمیشهوه پێویستمان
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
بهبوونی میتۆدێكی زانستی و واقيعی بۆ خوێندنهوهی و ههڵسهنگاندنی زۆر پێویستتره لهبهر گرنگییهكهی و پهیوهندی ئهو مێژووه به عهقیده و ژیانی ڕۆژانهی مسوڵمانانهوه. مسوڵمانان تائێستاش به شێوهیهك لهسهر خهلیفهكان و شیاوێتییان بۆ حوكمڕانی دهدوێن وهك ئهوهی هێشتا دهسهاڵتیان نهگرتبێته دهست و فهرمانڕهواییان نهكردبێت و خهڵكی نهزانن توانا و لێهاتووییان چهنده .ههر لهبهرئهوهشه كاتێك چاودێران گفتوگۆ و ناكۆكی نێوان مسوڵمانان دهبینن له سهر شیاوێتی و لهبهرتری ئهبوبهكر یان عهلی بۆ حوكمڕانی سهریان سوڕدهمێنێت كاتێك دهزانن باسی دوو كهس دهكهن زیاد له ههزارو چوارسهد ساڵ لهمهوبهر فهرمانڕهوایێتییان كردووه. تاكو ئێستا ئێمه پێوهرێكی زانستیمان نییه بۆ ههڵسهنگاندنی خهلیفهكان و شتهكان تێكهڵ دهكهین ،بۆ نموونه له باسی شیاوێتی كهسێك بۆ خهالفهت باسی الیهنی زانستی شهرعی دهكهن كه پێوهره بۆ زانای ئایینی نهك پیاوی دهوڵهت ،یان باسی ئازایهتی و توانای شهڕ و سهركهوتنهكانی دهكهن له بهزاندنی پاڵهواناندا كه ئهمهش پێوهری سهربازییه نهك سیاسی و بۆ پاڵهوانانی شهڕه نهك بۆ پیاوانی دهوڵهت ،یان باسی توانای وتاربێژی دهكهن كه پێوهره بۆ ڕهوانبێژان و زمان زانان نهك بۆ پیاوانی دهوڵهت ،له ههموو ئهمانهش سهیرتر و نازانستیتر كه بهتهواوی بهڵگهیه لهسهر سادهیی ئهو عهقڵییهته ئهوهیه كاتێك باسی شیاوی خهلیفهكان دهكهن بهتایبهت خهلیفه ڕاشیدهكان و به تایبهت تر له بهراوردكردن له نێوان ئهبوبهكر و عهلیدا كه فهرمانڕهواییان كردووه ئهو كارانهی كردوویانن تۆماركراوه دهچن له ڕوانگهی ئهو فهرمودانهوه ههڵیان دهسهنگێنن كه باسی پلهوپایهی ئاینییان
دهكات نهك له ڕوانگهی ئهو دهستكهوتانهی بهدهستیانهێناوه و ئهو ئامانجانهی پێكاویانه كه ئهمڕۆ له جیهانی سیاسهتدا ڕهچاو دهكرێن .یان تهنها له ڕوانگهی ههڵوێست له ئۆپۆزسیۆن بێ ئاوڕدانهوه له سروشتی ئهو ئۆپۆزسیۆنه وهك ئهوهی بۆ ههڵسهنگاندنی سهردهمی ئومهوی دهكرێت. ـ یهكێكی تر له كهموكورتییهكانی خوێندنهوهی مسوڵمانان بۆ مێژووهكهیان ئهوهیه كه به زۆری خوێندنهوهیهكی گێڕانهوهیه نهك شیكارییانه، ئهمهش وای كردووه نهتوانن گێڕانهوه نالۆژیكییهكان و ناڕاستهكان بهباشی له یهك جیابكهنهوه و له ڕووی لۆژیكهوه ئهو مێژووه ههڵسهنگێنن ،ههوڵیش نادهن بگهڕێنهوه بۆ ناو ئهو واقیعهی شتهكانی تێدا ڕوویداوه ،یان خۆیان بهرنهوه بۆ ئهو سهردهمه و خۆیان بكهنه كارهكتهری ڕووداوهكان و لهوێوه خوێندنهوه بۆ ئهو مێژووه و كهسایهتییهكان بكهن ،بۆ نموونه له ناكۆكی نێوان عهلی و موعاویهدا كهسێك ههوڵی نهداوه خۆی بهرێته شوێنی موعاوییه و بزانێت چۆن ڕهفتار ئهكات. تاكو ئێستا زۆرێك له مسوڵمانانی ئههلی سوننه قهناعهتیان وایه باسی ئهو ناكۆكییانه نهكهین كه له نێوان هاوهاڵندا ڕوویداوه ،ئهمه لهكاتێكدا ڕاست دهبوو كه جڵهوی شتهكان بهدهستی ئهوان بووايه، بهاڵم كه شتهكه له دهستی ئهوان دهرچووه و ههموو الیهنهكانی تر له شوێنكهوتهی ئاین و مهزههب و ڕێبازهكانی تر لهسهر ئهو بابهته دهنووسن پێویسته شارهزایانی بواری فيكرو مێژووی ئیسالمیش لهسهر ئهو شتانه بنووسن، بهاڵم نووسینێكی شیكارییانه نهك تهنها گێڕانهوهی ڕووداوهكان با به پشتبهستنیش بێت به میتۆدێكی زانستییانهتر له جیاكردنهوهی گێرانهوه ڕاستهكان
71
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
72
له ههڵبهستراوهكان .ههندێك جاریش له بهر هاوسۆزییان لهگهڵ الیهنێكدا ناوێرن ههڵسهنگاندن بۆ ههندێك ڕووداو بكهن وهك ڕووداوی كهربهال و شههیدكردنی حوسهین (ڕهزای خوای لێبێت). ئهمه به نیسبهت خوێندنهوهی مسوڵمانان بۆ مێژووهكهیان ،به نیسبهت غهیره مسوڵمانانیشهوه یان نهیارانی ئیسالم و تهنانهت ئهوانهش كه كهوتوونهته ژێر كاریگهری بیری ڕۆژئاواییهوه ههڵهكهیان لهوهدایه كه به پێوهرهكانی ئهمڕۆ و بهپێی ئهمڕۆ خوێندنهوه بۆ مێژووی مسوڵمانان دهكهن و ههڵیدهسهنگێنن ،وهك پێوانی ئهو سهردهمانه به پێوهرهكانی دیموكراسی و دهستاودهستكردنی ئاشتییانهی دهسهاڵت و بوونی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی و ....هتد. ئێمه لێرهدا كۆمهڵێك پێوهر دادهنێین لهو باوهڕهدام ئهگهر ڕهچاو بكرێن له خوێندنهوهی مێژووی سهردهمه جیاوازهكانی مسوڵمانان و ههڵسهنگاندنیان زۆر نزیك دهبینهوه له ڕاستی و ستهم له هیچ كهس و سهردهمێك ناكهین، پێوهرهكانیش بهكورتی ئهمانهن بێ ڕهچاوكردنی ڕیزبهندی: .1جێگیری سیاسی و ئاسایش له واڵتدا و نهبوونی شهڕ و ئاژاوهی ناوخۆیی(االستقرار السیاسی واالمنی). .2گهشهكردنی ئابووريی و جێگیری باری ئابووريی هاوواڵتییان و كهمی ڕێژهی بێكاری... هتد (االزدهار واالستقرار االقتصادی). .3دابینكردنی مافهكانی هاواڵتییان لهو چوارچێوهیهی زیان به ئاسایشی واڵت نهگهیهنێت له ئازادى ڕادهربڕین و ئیشكردن و نیشتهجێبوون و مومارهسهی چاالكییه كۆمهاڵیهتی و ئاینییهكان ...هتد. .4گهشهسهندنی الیهنی زانستی و بایهخدان
به زانست و ئههلی زانست. .5گهشهسهندنی باری شارستانی له ئاوهدانكردنهوهی شار و الدێكان و تهختكردنی رێگاوبانهكان و بوونی خزمهتگوزارییهكان ...هتد. .6بهدهستهێنانی پێگهیهكی بهرز بۆ واڵت له ناو واڵتاندا به ڕادهیهك كه هاواڵتییانی ئهو واڵته له دهرهوه ڕێزلیگیراوبن و دهستدرێژییان نهكرێته سهرو مافهكانیان زهوت و پێشێل نهكرێت. .7ههڵوێست له نهیارهكان و توانای چارهسهركردنی كێشه سیاسی و ئابوريی و كۆمهاڵییهكان ...هتد. .8جیاكردنهوهی دهسهاڵتهكانی جێبهجێكرن و دادوهری له يهكتر. ئهم پێوهرانه به ڕای من ئهگهر ڕهچاوبكرێن له ههڵسهنگاندنی ههر دهسهاڵت و دهسهاڵتدارێكدا ئهنجامهكهی زۆر نزیك ئهبێت له حهقیقهتهوه، بهاڵم ئهگهر بێتو لهبهر ڕۆشنایی یهك دوو پێوهر ههڵسهنگاندن بكرێت ئهنجامهكهی زۆر دوور دهبێت له واقیعهوه ،بۆ نموونه زۆر كهس موعاوییهی كوڕی ئهبی سوفیان تهنها له ڕوانگهی دوو شتهوه دهپێون :یهكهم ههڵوێستی بهرامبهر عهلی ،دووهم گواستنهوهى خهالفهت بۆ كوڕهكهی له دوای خۆی بهبێ ئاوڕدانهوه له بیست ساڵی ماوهی فهرمانڕهوایهتییهكهی كه تێیدا دهوڵهتێكی بهرفراوانی به سیاسهتێكی نهرم و حهكیمانه بهڕێوه دهبرد و له ههموو ڕوویهكهوه گهشهی سهندبوو ،جێگیری سیاسییهكهی به ڕادهیهك بوو كه بهدرێژايی ئهو بیست ساڵه تهنها چوارده كهس له هاواڵتییانی ئهو مهملهكهته بهرفراوانه كوژراون بهدهستی دهوڵهت .دهربارهی هێز و پێگهی واڵتهكهشی له چاو دهوروبهریان ئهوه ههر باس ناكرێت ،بهنیسبهت باری ئابوريی و زانستی و شارستانێتییهوه لهوپهڕی گهشهسهندندا
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
بوو .له ههموو شتێكیش سهیرتر ئهوهیه زۆربهی ههره زۆری مسوڵمانان ئهگهر نهڵێم ههموویان لهو ناكۆكییهی له نێوان ئهبوزهری غهفاری و موعاوییهدا ڕوویدا پشتیوانی له ئهبوزهر ئهكهن لهكاتێكدا ئهگهر به بیركردنهوهی ئهو كابكرایه بووايه دهبوو دارێك لهسهر بهردێك دانهنرایه و مسوڵمانان یهك تهالریان دروست نهكردایه .ئهم پشتگیرییهش له ئهبوزهر ههمووی لهبهرئهوهیه كه یهكێكه لهو كهسانهی زووتر له موعاوییه مسوڵمان ببوو ئیتر بێگوێدانه خوێندنهوهی كهسایهتی ئهو هاوهڵه و شیكردنهوهی ئهو فهرموودهیهی كه دهربارهی وتراوه كه دهڵێت ئهبوزهر به تهنیا دهژی و بهتهنیا دهمرێت و به تهنها زیندوو دهكرێتهوه كه بهڵگهیه لهسهر ئهوهی كهسێكی شارستانی و مهدهنی نهبووه و لهبهر زوهد و خواپهرستییهكهی دژی ئاوهدانكردنهوهی سهر زهوی بووه. به ههمان شێوه ئهگهر بێتو لهبهر ڕۆشنایی ئهم پێوهرانه ههموو سهردهمی ئومهوی ههڵسهنگێنین ئهگهر پلهی نایاب و زۆر باشهی پێنهدرێت ئهوه به دڵنییاییهوه پلهی باشه وهردهگرێت سهردهمی یهزید نهبێت كه ئهویش تهنها له ڕوانگهی ههڵوێستی له نهیاره سیاسییهكانیيهوه ههڵدهسهنگێنرێت نهك سهرجهم كارهكانی .بهڵێ شههیدكردنی حوسهین تاوانێكی گهوره بوو ،بهاڵم چهند گوناههكهی له ئهستۆی یهزیددایه ئهوهنده و زیاتریش له ئهستۆی ئههلی كوفهدایه كه بانگیان كرد و دواتریش پشتیان تێكرد و ڕادهستی دوژمنیان كرد . حوسهین خۆشی پشكێك له بهرپرسیارێتيیهكهی دهكهوێته سهر لهبهر سێ هۆ: یهكهم :لهبهرئهوهی هێشتا یهزید فریانهكهوتبوو سهری خۆی بخورێنێت لێى ههستان و شۆڕشیان لێكرد ،بێئهوهی بۆیان دهركهوێت شیاوه یان نا، ئهو هێشتا هیچكی لێوه دهرنهكهوتبوو ،چونكه موعاوییه مانگی ڕهمهزانی ساڵی (60ك) كۆچی
دوايى كرد كه دهكاته مانگی ئهيلول ،حوسهین له سهرهتای مانگی یهكهمی ساڵی شهست و یهك شههید كرا ،واته دوای چوار مانگ كه دوو مانگی بهالیهنی كهمهوه له ڕێگادا بووه ،واته یهزید هێشتا دوو مانگ نهدهبوو حوكمی گرتبووه دهست ئهمان دژی وهستان ،شۆڕشیان لێكرد بهبیانووی ئهوهی كه شیاو نییه ،ئهویش لهسهر بنهمایهكی ئایینی نهك سیاسی ،كوێڕا زانیتان شیاو نییه؟ كهسێك له ماڵی موعاوییه و له بهردهستی موعاوییهدا پهروهرده بووبێت و پێگهیشتبێت پێی دهوترێت شیاو نییه! لهڕاستیشدا ئهوه شۆڕشی حوسهین نهبوو ،بهڵكو یاخیبوونی ئههلی كوفه بوو ئهو بۆشاییه سیاسییهیان قۆستهوه كه به مردنی موعاوییه ڕوویدا و ویستیان پایتهختی خهالفهت بگوازنهوه بۆ كوفهو به دوای سومبولێكدا دهگهڕان كه حوسهینیش بۆ ئهوان له ههموو كهسێ باشتر بوو. دووهم :زۆرێك له هاوهڵه دڵسۆز و به ئهزموونهكان ئامۆژگارییان كرد نهچێت بۆ كوفه، یهكهم لهبهرئهوهی كوفه شوێنێكی گونجاو نهبوو، دووهمیش لهبهرئهوهی خهڵكی كوفه پێشینهیهكی باشیان نهبوو بهرامبهر به باوكی و حهسهنی برای ،ئهو به گوێی نهكردن و ههر ڕۆيشت .سێیهم لهبهرئهوهی پالنهكهی بهباشی دانهڕشتبوو ،بهڵكو ههروا بهبێ ئامادهكارییهكی ئهوتۆ بۆ ئهو ئیشه گهورهیه به گوێی ئههلی كوفهی كرد و دوایان كهوت ،لهكاتێكدا كه ههڵبژاردهی باشتر ههبوو لهبهدهستیدا كه عهبدوڵاڵى كوڕى عهبباسی ئامۆزای باوكی پێشنیاری بۆ كرد ،لهوانه :یهكهم: بچێت بۆ یهمهن نهك عێراق لهبهرئهوهی دوورتره و ئهرزهكهی سهختتره و خهڵكهكهشی ههوادارینی. دووهم :با خهڵكی كوفه والی كوفه دهركهن و خۆیان دهسهاڵتهكهی بگرنهدهست .سێیهم ماڵ و منداڵ لهگهڵ خۆی نهبات(.)1
73
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
74
سهردهمی عهبباسییهكان و ههروهها عوسمانییهكانیش ئهگهر بخهینه ژێر ئهو پێوهرانه ئهوا به دڵنیاییهوه له تاقيكردنهوه دهردهچن با پلهی نایاب و زۆر باشه یان باشه بهدهست نههێنن ،بهاڵم هیچ نهبێت پلهی پهسهند یان ناوهند بهدهست دێنن. ئهگهر له خاڵێك بكهون یان نمرهی تهواو نههێنن له خاڵهكانی تردا دهردهچن ،بهاڵم ئهگهر بێیتو تهنها له ڕوانگهی یهك خاڵهوه ههڵیان سهنگێنیت و ئهویش ئهو خاڵهی كه تێیدا كهوتوون ئهوه به دڵنیاییهوه حوكمهكهت نادادوهرانه دهردهچێت و حهقی خۆیان نادهیتێ .ئێمه دهبێت تێكڕا (موحهصصیله) ی حوكمهكهیان سهیر بكهین نهك خاڵ و دوو خاڵ یا الیهن و دوو الیهن. ئهگهر بهههمان میتۆد سهردهمی خهلیفه عوسمانی كوڕی عهفان ههڵسهنگێنین بۆمان دهردهكهوێت ئهوانهی شۆڕشیان دژی كرد زۆر ناحهقییان كرد و زۆر ههڵه بوون و ئهگهری بوونی دهستێك له پشتییهوه زۆر زهق دهبێتهوه. له سهردهمی عوسماندا باری ئابووری واڵت زۆر بههێز بوو ،ژیان و بژێوی خهڵكی زۆر له هی سهردهمی عومهر زیاتر بوو ،ئازادییهكان زۆر له سهردهمی عومهر زیاتر بوون ،دهوڵهت زۆر بهرفراوانتر ببوو ،ببووه ئیمپراتۆرییهت و پێگهی مسوڵمانان زۆر گهورهتر ببوو له جیهاندا، خزمهتگوزارییهكان زۆر زیادیان كردبوو كهچی لهگهڵ ئهوهشدا خهڵكی كوفه و بهسره و میسر له دژی ههستان ،ئهگهر تهماشای ڕهخنهكانیان و داواكارییهكانیان بكهیت سهرت سوڕدهمێنێ له ئاستی بیركردنهوهی ئهو خهڵكه ،خۆ ئهگهر ئهو ڕهخنه و داواكارییانه ئهمڕۆ بخرێنه بهرچاوی خهڵكانی پسپۆڕ و چاودێرانی سیاسی گاڵته و سهیریان لێدێت ئهو ڕهخنانه ببنه مایهی شۆڕش و ڕاپهڕین.
له كهموكورتییهكانی خوێندنهوهی مسوڵمانان بۆ مێژووهكهیان ئهوهیه كه به زۆری خوێندنهوهیهكی گێڕانهوهیه نهك شیكارییانه. لهو ڕهخنانه: .1تۆ خزمانی خۆتت كردۆته والی لهكاتێكدا له كۆی 18والی تهنها پێنجیان خزمی خۆی بوون، خزمایهتی چۆنیش؟ یهكێكیان برای شیری بوو، ئهوانی تریش خزمی پله دوو پله سێ بوون و ههمووشیان كهسی شیاوبوون ،ئهوهشیان لێهاتوو نهبوبێ یان گوناهی كردبێت یان خهڵكی گلهییان لێی ههبووبێت الی بردوون و سزاشی داون وهك ئهوهی لهگهڵ وهلیدی كوڕی عوقبهدا كردی كاتێك خهڵكی كوفه سكااڵیان له دهستی كرد. خهلیفه سامانێكی زۆری داوهته خزمانی .2 له (بیت المال) بێئهوهی بهڵگهیهكی بهرجهستهیان ههبێت یان ئهو كاریگهرييهی لهسهر بژێوی خهڵكی ههبووبێت ،شایانی باسه عوسمان یهكێك بوو له ههره دهوڵهمهندهكانی مهدینه و دواتریش خۆی ڕوونكردنهوهیدا لهسهر ئهوهی كه ئهوهى داویهتى به خزمانی خۆی له سهروهت و سامانی خۆی بووه نهك (بیت المال). یهكێك لهو ڕهخنانهی كه خۆی له .3 خۆیدا له شاكارهكانی عوسمان ئهژمار دهكرێت كۆكردنهوهی قورئان بوو. .4یهكێكی تر له ڕهخنهكان گوایه عهمماری
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
كوڕی یاسری داركاریكردووه وهك ئهوهی خهلیفه بۆی نهبێت كهسێك له ڕهعییهكهی تهمێ بكات ،یان دوورخستنهوهی ئهبو زهر بۆ ڕهبده. نهكوشتنهوهی عوبهیدوڵاڵی كوڕی .5 عومهر كه هورموزانی له تۆڵهی باوكیدا كوشت. دهركردنی ئهبو دهردا له شام و .6 گێڕانهوهی بۆ مهدینه دوای ئهوهی لهگهڵ موعاوییه بوو به ناكۆكییان لهسهر توندی ئهبو دهردا لهسهر ئههلی شام و ڕێگریكردنی موعاوییه لێی. .7عوسمان ڕووبهری ئهو ناوچهیهی زیادكرد كه بۆ حوشتر و مهڕومااڵتی سهدهقهی تێدا دهلهوهڕێنرا (زاد فی الحمی)(.)2 .8نوێژی له سهفهردا كورت نهكردهوه، بڕوانه بۆ ئهم تۆمهته! لهوهش سهیرتر :عوسمان له شهڕی حونهین و ئوحوددا ههڵهات و له بهدریشدا بهشداری نهكردووه و له بهیعهی ڕیزوان كه له حودهیبییه ئهنجامدرا ئاماده نهبوو .شایانی باسه عوسمان پێغهمبهر به نوێنهر ناردبووی بۆ مهككه! بانگی یهكهمی زیادكردووه له نوێژی .9 ههینی! .10له ههموو ڕهخنهكان سهیرتر ئهوهبوو كه دهیانگووت لهكاتی وتار خوێندندا پلیكانهیهك
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
نهیارانی ئیسالم ههڵهكهیان لهوهدایه كه به پێوهرهكانی ئهمڕۆ و بهپێی ئهمڕۆ خوێندنهوه بۆ مێژووی مسوڵمانان دهكهن.
سهركهوتووه بهسهر شوێنی پێغهمبهردا ،لهكاتێكدا كه ئهبوبهكر پلیكانهیهك و عومهر دوو پلیكانه هاتوونهته خوارهوه(.)3 ئهمانه كۆی ئهو تۆمهتانه بوون كه ئاڕاستهى عوسمان كران ،خۆ ئهگهر ئهمڕۆ بكرێته بیانوو لهسهر شۆڕش دژ به دهسهاڵتداران هیچ واڵتێك بۆ ڕۆژێكیش ئارامی به خۆیهوه نابینێت .شایانی باسه ئهو ڕهخنانه لهالیهن كهسانێكهوه گیراون نه له هاوهاڵن بوون و نه له خهڵكی مهككه و مهدینه بوون كه زیاتر شارهزای خهلیفه بوون و دهیانناسی و زۆرێك لهو شتانهی به بهرچاوی ئهوانهوه كردبوو له زۆربهشياندا پشتیوانی بوون. ئهم ڕهخنانهش لهو ڕهخانه دهچن كه خهواریجهكان له عهلییان دهگرت گوایه له حوكمی خوا الیداوه به قبوڵكردنی دادوهری چهند كهسێك له نێوان خۆی و موعاوییهدا و بهڵگهیان به ئایهتی (ان الحكم االلله) ئههێنایهوه وهك ئهوهی ئهوان له عهلی شارهزاتربن له قورئان یان پابهندتربن به ئاینهوه. من لێرهدا بواری پووچهڵكردنهوهی ئهو تۆمهتانهم نییه ،چونكه زۆری دهوێت و پابهندین بهو چوارچێوهیهی گۆڤارهكه بۆی داناوین ،تهنها ئهوهنده دهڵێم ئهوهی له سهردهمی عوسماندا ڕوویدا زۆر دهشوبهێته ئهوهی له 17ی شوباتدا له كوردستان ڕوویدا دژ به كابینهكهی د.بهرههم، لهگهڵ ئهوهی كه ئهو سهردهمه باشترین سهردهمی كوردستان بوو له دوای ڕاپهڕینهوه ،بژێوی خهڵكی گهیشتبووه چڵهپۆپه و خزمهتگوزارییهكان له ههموو كاتێك باشتر بوون و كۆمهڵێكی زۆر پڕۆژه دهستپێكرابوو كه ههمووی له بهرژهوهندی خهڵكدا بوو ،وهك زیادكردنی پێشینهی خانووبهره و ناردنی خوێندكارێكی زۆر بۆ دهرهوه بۆ خوێندن بێئاوڕدانهوه له ئینتيمای حزبییان كه ئهوه یهكهم جار بوو له كوردستاندا بهوشێوهیه پیاده بكرێت،
75
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
76
زیادكردنی موچهی كهمئهندامان و كهمكردنهوهی بودجهی ئهو ڕێكخراوانهی كه لهسهر بنهمای موزایهدهی حزبی یان كڕینی دهنگ یان ههندێك چینی كۆمهڵگه بنیاتنرابوون ،كهچی لهگهڵ ئهوهشدا ڕاپهڕینێكی گهوره دژی ئهو كابینهیه ڕوویدا بهبێ هیچ بیانوویهك چاولێكهری نهبێت یان هاندانی ژێراوژێری ههندێك الیهن. ئهوهی له كوردستاندا ڕوویدا دژ به كابینهكهی د.بهرههم له گهڵ نهبوونی هیچ كهموكورتییهك بهڵگهیه لهسهر ئهوهی كه مهرج نییه ههرچی شۆڕش و ڕاپهڕین ههیه ڕهوا بێت و لهسهر حهق بێت، بهڵكو زۆرجار شوێنكهوتنی شهپۆل چاولێكهرییه. ئهمه ڕێك دهشوبهێته ئهوهی له سهردهمی خهلیفه عوسماندا ڕوویدا لهگهڵ یهك جیاوازی سهرهكیدا ئهویش ئهوهیه كه سهردهمی پێش عوسمان له سهردهمی عوسمان خراپتر نهبوو ،بهاڵم سهردهمی پێش د.بهرههم له سهردهمی بهرههم باشتر نهبوو.
سهرچاوه و پهراوێزهكان
.1تاريخ الطبري مجلد 4ص/ 589 _ 586 مؤسسة االعلمي للمطبوعات تحقيق عبد الله علي مهنا. . 2حمی (حیما) شوێنێكه پهرژینی لێدهدرێت ئیتر كهس نییه مهڕومااڵتی خۆی تێدا بلهوهڕێنێ ئهو كهسه نهبێت كه پهرژینهكهی لێداوه ،له پێش ئیسالمدا دهسهاڵتدارهكان وایان دهكرد ،بهاڵم له ئیسالمدا ئهوه قهدهغهكراو تهنها مافی دهوڵهت بوو بیكات .بڕوانه كتێبی :فتنة مقتل عثمان بن عفان ج 1ص 70الدكتور محمد بن عبد الله الغبان/ مكتبة العبيكان. 3ـ سهرچاوهی پێشوو ج 1ص .133-55
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َ ی‌ميذوو فهلسهفه خوێندنه‌وه‌ی‌كتێب حه‌مه‌كه‌ریم ڕانان:حه‌سه‌ن‌مه‌حمود‌ح
(فهلسهفهی مێژوو) كتێبێكی قهباره مامناوهنديیه ،له ئامادهكردنی (ڕهحیم سابیر) ،له دووتوێی ( )210الپهڕهدایه ،چ ،1سلێمانی،2011 ، ژماره سپاردنی 86ی وهزارهتی ڕۆشنبیری ساڵی 2011ی پێدراوه. ژمارە ( )9شوباتى 2017
نووسهر پێشتر كتێبێكی تری باڵوكردووهتهوه بهناوی (كوردۆلۆژی) ،كه لێكۆڵینهوهیهكی سایكۆسۆسیۆلۆجیه لهمهڕ كۆمهڵگای كوردى ..نوسهر له پێشهكی ئهم كتێبهیدا دهڵێت( :مێژوو ڕۆڵی كاریگهری بینی بۆ بهرهو پێشهوهچوونی كۆمهڵگای مرۆڤایهتی ..ئهو گهالنهی له مێژوو گهیشتون و بههای مێژوویان زانی بوونه خاوهن مێژوو ،ئهوانهش بایهخیان به مێژوو نهداو نرخیان نهزانی بێبهش بوون له مێژوو ،ئهمهش وای له زانایان و فهیلهسوفانی مێژوو كردووه كه پێناسهیهك بۆ مێژوو و لێكۆڵینهوهی زیاتر لهسهر مهسهلهكانی مێژوو بكهن) پاشان نوسهر كۆمهڵێك پرسیار دهوروژێنێ ،مێژوو چییه؟ كێ مێژوو دروست دهكات؟ مێژوو سهرهتا و كۆتایی ههیه؟ مێژوو ڕاوهستاوه یان بهرهو پێشهوه دهچێت؟ ئایا مێژوو دووباره دهبێتهوه؟ چۆن و كهی؟ جیاوازی مێژوو لهگهڵ زانست چییه؟ (ل)3
77
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
78
بۆ ئهو وهاڵمانه و بۆئهوهی خوێنهری كورد بێبهش نهبێت له فهلسهفهی ئهو زانسته ،نوسهر ئهم ئهركهی خستووهته بهردیدی خوێنهران ،نوسهر كتێبهكهی بهش بهش كردووه ،بهڵكو ههر باسهی به سهره دێڕێك جياكردۆتهوه ،ههتا ئاستێك ڕێكوپێكی له دابهشكردنهكهدا ههیه ،پاشان (دهروازهیهك بۆ فهلسهفهی مێژوو) دهكاتهوه ،تیایدا دهڵێت(:فهلسهفه زانست و لێكۆڵینهوهی یاساكانه) ،پاشان باس لهوه دهكات كه (ڤۆڵتێر یهكهم كهس بووه كه وشهی فهلسهفهی مێژووی بهكارهێناوه)، پێشتر الی ئهغریقیيهكانیش شتێكی وا ههبووه ،ههوڵی ڕاڤهكردنی ڕووداوه مێژووییهكانیان داوه ،بهاڵم ئیبن خهلدون به یهكهم دامهزرێنهری قوتابخانهی فهلسهفهی مێژوو دادهنرێت ،پاشتر (ڤۆڵتێر و هیردهر و كۆندۆرسیه و منتسكیۆ) هزری هۆدۆزیان هێنایه ئاراوه(ل ،)7پاشان باس لهوه دهكات كه فهلسهفهی مێژوو ڕاڤهكردنی ڕووداوه مێژوويیهكان بۆ دوو بابهتی سهرهكی دهگهڕێتهوه: 1ــ كۆ ووتهی گشتی2 .ــ هۆكار یان هۆدۆزی ،به كورتهیهك باسی گرنگی ههردووكیان دهكات. نووسهر له (ل)14هوه دهچێته سهر (فهلسهفهی مێژوو) و دهڵێت( :ئایا فهلسهفهی مێژوو له بابهتهكانی زانستی دا پۆلێن دهكرێت؟ ئایا مێژوونووسان دانیپێدا دهنێن؟ ،دهڵێت :لێكۆڵینهوهی مێژوویی وا له لێكۆڵهر دهكات كه له دهریایهك له ڕووداو و ڕاستیيهكاندا بخنكێت ،له الیهكی ترهوه لێكۆڵهر واخۆی گرێ دهدات به ڕابردوهوه ههتا وای لێدێت وهك دیكارت دهڵێت: ئهوهنده گرێی پهیوهندی دهبێت كه له ئێستادا نامۆ دهبێت ،ههتا كۆتایی دێت بهوهی كه نامۆش بێت له نیشتیمانهكهی ،سهرهڕای ئهوانهش مێژوو مرۆڤ وا لێدهكات كه ئازاری ڕابردوو بچێژێت ،بهاڵم حاڵهتی ئهفراندن له هزری مرۆڤدا لهو ڕابردوانه وهردهگرێت (ل .)14فهلسهفهی مێژوو ئهپستمۆلۆژی مێژوویی چارهسهر دهكات ،ئهویش بهوهی كه ڕووداوه
مێژوییه یهك لهدوای یهكهكان و ئهوانهشی كه دێن مانا و ئامانجێكیان پێدهدات ،فهلسهفهی مێژوو كهمتهرخهمیيهكانی فهلسهفه پڕدهكاتهوه ،فهلسهفه تووشی دڵهڕاوكێ بووه ،سهرچاوهكهشی ههڵپهی فهیلهسوفه بۆ گهیشتن به ڕاستی ،به بهردهوامی لێكۆڵینهوهی لهسهر دهكات بۆ گهیشتن بهو ڕاستيیه، نووسهر دهڵێت :فهلسهفه مێژوو له واقیع وهردهگرێت، سهرهڕای ئهوهی كه دژایهتیهك له نێوان فهلسهفه و مێژوونووساندا ههیه ،شارستانێتى ئیسالمیش كه قۆناغی لهناوچونی هاته بهردهم ،یهكسهر ئیبن خهلدونی خسته ههڵپه بۆ دانانی یهكهم تێز له فهلسهفهی مێژوودا ،پاشان نووسهر چهند خاڵێك ڕوون دهكاتهوه1 :ـــ پهیڕهوی زانست2 .ــــ ئامانجی زانست3 .ـــ سهربهخۆیی زانست له دین (ل،)16 پاشان نوسهر دهچێته سهر (پڕۆژهی لێكۆڵینهوهی مێژوو الی هیگڵ) (ل )23و دهڵێت :هیگڵ بۆ لێكۆڵینهوه له مێژوو پڕۆژهیهكی داناو به سێ ڕێگادا دیاریان دهكات1 :ــ مێژووی سهرچاوه2 .ـ مێژووی تیۆری. 3ـ مێژووی فهلسهفه .بهدرێژی ههرسێكیان ڕوون دهكاتهوه.. پاشتر نوسهر دهچێته سهر (سروشتی مێژوو) (ل)44و دهڵێت :سروشتی مێژوو له كارپێكردنیدا فهرههنگێكه و دوو بهشی جیاواز دهگهیهنێت ،له ههندێ كاتدا ئهو كارانه دهگرێتهوه كه ئهنجامدراوه و مرۆڤ پێی ههستاوه ههر له كۆنهوه ،ههندێ جاریش ئهو كارانه دهگرێتهوه كه ڕویداوه و پاشان كۆكراوهتهوه ..لهدایكبوونی مێژوو دهگهڕێتهوه بۆئهوهی كه توانای مرۆڤ بۆ بیركردنهوه له ڕابردوو ،ههستكردنی به هونهری جوانی ،هێنانهوهی بۆ سهردهمی خۆی له چوار چێوهیهكی جواندا ..پاشان باسی (مێژووی نووسینی مێژوو) دهكات(ل ،)46شۆتۆڵ له نووسینی مێژووی مێژوودا دهڵێت :ههتا سهردهمانێكى نزیك مێژوو ،مێژوونووسی كهم بوو ،ههموو شتێكی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
پێش خۆی له ئهدهب و هونهر و فهلسهفه و زانست دهنوسرا ،تا ئهم سااڵنهی دوایی بێجگه لهو دانراوه كهمانهی كه بایهخیان كهم بوو چیرۆكی مێژوو نهنوسرابوو ،شوتۆڵ بۆ گاڵته دهڵێت( :كلیۆ) داهێنهری مێژوو خۆی خهریك كردبوو به نووسینی ڕابردووی ئهوانی تر ،خۆی بهنووسینی مێژووهوه خهریك نهدهكرد ،كهسیش پرسیاری له ڕابردووی خۆی لێ نهدهكرد ،كه نووسین دۆزرایهوه ئهو هونهره بووه دیكۆمێنت و ههڵگیراو پارێزرا .. پاشان نوسهر دهچێته سهر مێژووی گهلهكان كه چۆن مێژوویان نووسیوهتهوه ،باسی نووسینهوهی مێژوو دهكات الی (چینیيهكان)( ،یابانیيهكان)، (هینديیهكان)( ،جولهكه)( ،یۆنانیهكان) و (ڕۆمانیهكان)، پاشان دهچێته سهر مێژوو (له سهرهتای سهدهی مهسیحی) و (مێژوو له سهدهی ناوهڕاستدا) و (مێژوو له سهردهمی ئیسالمدا) ،زۆر به جوانی و ڕێكوپێك ههموویان باس دهكات ،بهاڵم به داخهوه یهك دێڕ باسی نووسینهوهی مێژوو الی كورد ناكات! پاش ئهو سهربورده دهچێته سهر (ئیبن خهلدون و فهلسهفهی مێژوو)(ل ،)80لێكدانهوهیهكی فراوانی بۆ داناوه و دهڵێت: ئیبن خهلدون مێژوونووس و توێژهرهوه و فهیلهسوف و زانای سهردهمی خۆی بووه ،بهشێوهیهكی دی سهیری ڕووداوهكانی كردووه ،سهیری باری ناوهوه و باری دهرهوهی كردووه و لێی كۆڵیوهتهوه ،مێژوو الی ئیبن خهلدون( :سهیركردن و پشكنین و هۆ و زانینه ،بۆچونهكان و بویهر و هۆكارهكانه ،سهرهڕای ئهوهش هونهرێكه كه نهوه بۆ نهوهی دهگوێزێتهوه)، دهڵێت (مێژوو هونهرێكه له هونهرهكان كه نهتهوهكان و نهوهكان بهشداری تێدادهكهن) ،ئیبن خهلدون تهنها دهنگوباسی نهدهگوێزایهوه ،بهڵكو شیكهرهوه و ڕهخنهگرێكی وردبین بوو. پاشان نوسهر له (ل)95دا دێته سهر باسی (فهلسهفهی مێژوو الی هیگڵ ) و دهڵێت :فهلسهفهی
هیگڵ وهك فهلسهفهی شیلنگ وایه ،فهلسهفهیهكی ئایدیالیستیيه ،هیگڵ وای دهبینی كه هزر بنچینهی سهرهكیيه بۆ دروستبوونی ههموو بونێك ،بهڵكو ڕۆحیهتی ماددهش خۆی شێوازێكه له شێوازهكانی بوون و هزر ،هیگڵ وای دهبینی كه مێژوو تهنها ههر ئهوهیه كه ئهو بیره گهردونیه دهكاتهوه له زهماندا .پاشان له (ل)98دا (فهلسهفهی مێژوو الی سان سیمۆن) باس دهكات ،پاشتر (فهلسهفه الی برتاند رسل) و (فهلسهفه الی ماركس و ئهنگڵس) دههێنێتهوه ،له (ل )102دا باسێكی تێرو تهسهل له سهر (ڕای سۆشیال یۆتۆپیهكان بهرامبهر مێژوو) ڕوون دهكاتهوه ،پاشتر ڕای (ڕۆشنگهرانیش بهرامبهر مێژوو) ڕوون دهكاتهوه ،پاشتر به وردی (ڕاڤهكردنی جوگرافیایی بۆ مێژوو) و (ڕاڤهكردنی ڕۆحی بۆ مێژوو) و (ڕاڤهكردنی مهتریالیزمیانه بۆ مێژوو) پاشان دهچێته سهر (ڕاڤهكردنی سوڕی ــ الدوری ــ بۆ مێژوو) و (ڕاڤهكردنی هونهری بۆ مێژوو) و (پێكهاتهی مێژوو) و به درێژی شیدهكاتهوه ..پاشان له (ل)160 هوه دێته سهر (خولهكانی مێژوو) ،دهیكات به چوار بهشهوه و ،ههر له پێش مێژووهوه پێيا دێت ههتا دهگاته مێژووی نوێ ..پاشان دێته سهر (قۆناغهكانی بیری مرۆڤایهتی) ،دهیكات به سێ قۆناغهوه( :الهوتی) و (میتافیزیكی) و (وهزعی) ،لێرهدا زۆر جوان ڕای ماركس دههێنێتهوه كه دهڵێت( :دابهشبوونی بیرۆكهی مرۆڤایهتی به دوو قۆناغدا تێپهڕ دهبێت1 :ــ قۆناغی یۆتۆپیا2 ،ــ قۆناغی زانستی) ،كه لهگهڵ له دایكبوونی فهلسهفهی ماركسیدا دهستپێدهكات.. له (ل)164هوه دهچێته سهر بابهتی (ناكۆكیيهكانی سهردهمی زێڕین) واته :پێشهاتهكانی سهردهمی ڕێنيسانس ،كه له ئهنجامی كۆمهڵێك هۆی ناوخۆیی و دهرهكیدا هاته گۆڕێ ،بهتهواوی پێچهوانهی بیروڕاو باوی كۆمهڵی كۆن و پهیوهندیيه دهرهبهگيیهكان بوو ،باس لهوه دهكات كه چۆن زانایان كهوتنه خۆو
79
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
80
شێوازی نوێی جۆر بهجۆریان دۆزيیهوه ،تا بههۆیهوه بهربهرهكانێی سستهمی كۆن و دهرهبهگایهتی پێبكهن، زۆر ڕێگایان گرتهبهر ،كه یهكێكیان مێژوو بوو ،كه بهكاردههێنرا دژی بیری كۆن ..له (ل)174هوه نوسهر دهچێته سهر بابهتی (ڕۆڵی تاكهكهس له مێژوودا) دهڵێت: له مێژوودا سهركرده وهك تاكهكهس گهورهترین ڕۆڵی دهبینی ،ناتوانرێت بێ سهركردهیهكی هۆشیار بیر له كۆمهڵگایهكی هۆشیاری مرۆڤایهتی بكرێتهوه ،له پاشان (كهرهستهكانی مێژوو) و (جۆرهكانی ئهفسانه) شیدهكاتهوه ،له(ل)196دا باسی (به زانستكردنی كهرهستهكانی مێژوو یان بهكارهێنانی مێژوو وهك ئامراز) دهكات و دهڵێت :زاناكان تێكۆشاون بۆ به زانستكردنی دوێنێی مرۆڤی كۆن لهپێناوی بهیانی و پاشهڕۆژی مرۆڤ و مرۆڤایهتیدا ،ئهمهش جێی مهترسی بوو بۆ پیاوانی ئاینی كهنیسه.. ئهمه تهواوی باسهكانی نووسهر بوو لهم بهرههمهیدا ،دهستخۆشی له برای نوسهر دهكهم بۆ ئهم ههوڵه پیرۆز و گرنگه ،ئومێدمه بهرههمی چاكتر و دهوڵهمهندتری لهم شێوازه بهدوادا بێت ،چونكه كتێبخانهی كوردی لهم دهالقهوه زۆر ههژاره و كهس ناوێرێت یان ناتوانێ خۆی لێبدات ،پێویست به ههوڵی دڵسۆزان دهكات ئهو بۆشاییه پڕ بكهنهوه ،ئهمهش ئهوه ناگهیهنێت كه تێبینیم له سهر كتێبهكه نیه ،چونكه هیچ كارێكی مرۆڤ نیه تهواو بێت ،ههرچهند زهحمهت بكێشێت و وردهكاری بكهیت كتێب و نوسین و فكر و داهێنان ههر دهیمێنێت ،پێم باشه چهند خاڵێك وهك تێبینی یان ڕهخنه یان پێشنیار بخهمه ڕوو ،بههیوای سوود بۆ چاپهكانی داهاتوو.. ـ نوسهری ئهم كتێبهش ههروهك ڕوانینهكانی د.كهمال مهزههر له كتێبی (مێژوو)هكهیدا ،تهنها یهك مهنههج و ترازوویان بۆ شیكردنهوهی ڕووداوه مێژووییهكان بهكارهێناوه ،د.كهمال تهنها مهنههجی چینایهتی بینیبوو بۆ لێكدانهوهكانی و ههموو
ڕووداوهكانی گهالنی لهو دهالقه بهرتهسكهوه شیكردبوویهوه ،له گۆڤاری ڕاماندا ڕهخنه و تێبینی ورد و واقیعيانهم پێنیشانداوه ،جارێكیش لهگهڵ خودى د.كهمال پێكهوه باسمان كرد و فهرموویان ڕاسته و ئێسته بۆ زۆر له فكره و لێكدانهوه پێشوهكانم بۆ مێژوو ڕای جیاوازترم ههیه ،نوسهری ئهم كتێبهش ڕهفیق سابیر بهههمان شێوهی ئهو له تهنها دهالقهیهكی ترهوه كه خۆی ڕای وایه بهركهوتهكانی مێژووی شیكردوهتهوه ،ئهم نوسهره تهنها مهنههجی سۆشیالیزمی بۆ لێكدانهوهكانی باسهكهی بهكارهێناوه و پشتی پێبهستووه ،ههوڵیداوه نوسهری مێژوو و لێكۆڵهر ههر لهو دهالقهوه و بهو جۆرهی ئهو ڕووداوهكان ڕاڤه بكهن و شیبكهنهوه ،كه ئهوهش بۆ ئهمڕۆی دونیای جهنجاڵ به تهسكه ،چونكه ڕوداوهكانی ئهمڕۆ و پێشتریش چهند جهمسهرهو بهرژهوهندیيهكان زۆر ورد و ئاڵۆزو نهێن ئامێزن ،كه زۆر تهفسیری تریش ههڵدهگرن ،دهبوو زانستيانهتر و گشتگیرانهتر ههڵسهنگاندن بكات ،بهتایبهت له شیكردنهوه فهلسهفیهكاندا كه زۆر ورد و قوڵ و مانای زیاتر ههڵدهگرێت. ـ تێبینی یهكهمم لهسهر ئهم كتێبه ئهوهیه :زۆر لهوه دهچێ ئهمه تهرجهمهی كتێبیك بێت نوسهر ناوی نهبردووه ،نكۆڵیهكی تر كه دهریدهخات ئهم كتێبه هی خۆی نیه ئهوهیه وهرگێڕانێكى حهرفی كراوه ،ئهوه زۆر به زهقی به كتێبهكهوه دیاره ،زۆر ڕهكیكه و له مانا دهرچووه ،زۆرجار ماناكان نادا بهدهستهوه، له وهرگێڕانهكهشيدا سهركهوتوو نهبووه ،ههڵهیهكی زۆری تێدایه كه بۆ باسێكی وا زۆر نهشیاوه. ئهوهی كه زیاتر دهریدهخات كه ئهم كتێبه وهرگێڕدراوه و هی خۆی نیه ئهوهیه ،نوسهر باسی نوسینهوهی مێژوو الی چینی و هینديی و جولهكه و یۆنان و ڕۆمان و مهسیحیيهكان و سهدهی ناوهڕاست و سهردهمی ئیسالمی دهكات ،بهاڵم به هیچ كلۆجێك
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
باسی نوسینهوهی مێژوو الی كورد ناكات ،كه به مهرجێ كتێبهكه كورديیه و بۆ كورد و كتێبخانهی كورديیه ،یان ناوی چهندین مێژونووس دهبات له جیهاندا وهك هیرۆدۆت و زهینهفۆن و ئیبن خهلدون و ڤۆڵتێرو هیگڵ و ماركس و ئهنجلس و زۆری تر، بهاڵم به هیچ جۆرێك ناوی مێژوونووسێكی كورد یان ههوڵی نوسینهوهی مێژوو الی كورد نابات ،كه ئێمه مێژوونووس و ههوڵی نووسینهوهی مێژووی كوردمان الی كهسایهتی به توانای وهك شهرهفخان و ئهمین زهكی و كهمال مهزههر و زۆری تر ههیه، دهبوو باسی بكردایه كه ههوڵهكان چهند بوون و چۆن بوون و چهند به ئاكام گهیشتون یان نهگهیشتوون و نكوڵيیهكان چییه ،باسی بكردایه ،دهبوو نوسهر باسی فهلسهفهی مێژووی الی كورد بكردایه ،ئهوهی ڕونبكردایهتهوه كه ئایا كورد وهك مێژووی ههیه ،ئایا فهلسهفهی مێژووی بۆ پێگهیشتووه ،ئهگهر نیه هۆی نهبوونی شیبكردایهتهوه... ـ نووسهر ههتا (ل )164به هیچ جۆرێك باسی سهرچاوه ناكات ،دوای ئهوه سێ جار به كۆمهڵ ڕیزه سهرچاوه دادهنێت ،بێئهوهی بڵێت ئهم بڕگه هی ئهو نوسهر و سهرچاوهیهیه ،كه ئهمهش له ئهمڕۆدا ناجۆره و نهگونجاوه ،بهتایبهت دهبێ له باسه فهلسهفیهكاندا زیاتر ئهكادیمیانهتر كار بكرێت و بڕگهكان له شوێنی خۆیاندا بچێنرێت ،ئهوه ئهمانهتی زانستيیه و دهبێ پهیڕهو بكرێت ..ههرچهند له كۆتایدا ناوی ( )19سهرچاوهی كوردی و عهرهبی به كۆمهڵ ڕیزكردووه.. ـ ههندێ ههڵهی له ساڵهكاندا كردووه ،له (ل)59 دا دهڵێت( :مێژووی فهلسهفهی ئهوروپا له یۆنانهوه دهستپێدهكات له سهدهی پێنج و شهش دا) ،ئهگهر وابێت واته ساڵی 500ــــ600ی زاینی دهگرێتهوه، دهبوو پیتی (پ.ز)ی له پاڵ ژمارهكاندا ،یان وشهی (پێش زاینی) دوای نووسینهكان بنوسیایه ..ههر لهو
پهڕهیهدا ساڵی 550ی به تهنها داناوه كه ئهویش ههر پێش زاینه ،ههروهها له (ل60ــــ)61دا باسی هیرۆدۆت دهكات و دهڵێت( :هیرۆدۆت یهكهم مێژوونووس بوو كه پهیوهندی یۆنان و ئاسیای نووسی له سهردهمی كرۆشیۆش پادشای لیدیا ساڵی 560ــ ،)546ئهوهش ههر ههڵهیه ،چونكه هیرۆدۆت ههزار ساڵ پێش ئهو كاته له ژیاندا بووه ،ههروهها باسی تۆكۆتیدس دهكات ساڵی 456ــ ،396ئهوهش ههر ههڵهیه و تۆكۆتیدس ههزار ساڵێك پێش ئهو بهرواره له ژیاندا بووه، خوێنهر وا ڕاهاتووه كه ساڵهكانی پێش زاین و دوای زاینی بۆ جیابكرێتهوه دهنا دهكهوێته ههڵهوه. ـ له (ل)48دا دهڵێت :نوسهری هیلینی میسری مانیتۆ ،ئیتر باسی ساڵهكهی ناكات ههتا بزانین بهرواری دهستپێكردنی مێژوو الی ئهوان له كهیهوه بووه ،چونكه باسهكه باسی دهستپێكردنی مێژووه، ئهم كتێبه لهوجۆره ههاڵنهی زۆر تیدایه پێویست به پیاچوونهوه دهكات. ـ ههندێ بازنه بۆ بڕگهیهك دهكاتهوه ،له بیری نیه دایخاتهوه ،خوێنهر نازانێت ههتا كوێ وتهی فاڵن یان فیساره... ـ كتێبهكه وشهی قورس و داتاشراوی زۆری تیایه كه نازانرێت مانای چیه ،یان ناوی زۆری تیایه كه نهبیسراوه و نازانرێت كێن و له كوێ بوون، ههرچهند فهرههنگۆكهیهكی داناوه كه تهنها شهش وشهی تێدایه ،ئهم كتێبه پێویستی به پهراوێزێك دهكرد بۆ ڕوونكردنهوهی ئهو ناوانه و خوێنهر له زۆربهی بێئاگایه؟ هیوام وایه ڕهچاوی ئهو تێبینیانه بكرێت ،دهنا بهم جۆره كتێبهكه كورت دههێنێت و به نوقسانی له بهردهم خوێنهردا دهمێنێتهوه ..لهكۆتاییدا هیوای بهردهوامی و بهرههمی نوێتر بۆ برای نوسهر دهخوازم ،كه ههڵبژاردنهكانی چاكن و بهرههمی ناوازه دێنێت كه ههموو كهس خۆی لێ نادات !..
81
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َ ميذووی‌مسولمانان َ
ژمارە ( )9شوباتى 2017
82
نيوان‌راستی‌و‌شيواندندا له َ َ
َ
د.حسهین محهمهد ساڵح
لهدایكبووی ساڵی .1966ماستهر له بهڵگهنامه و دهستنوسه مێژووییهكان ساڵی .2002دكتۆرا له مێژووی ئیسالم ساڵی .2012مامۆستا له زانكۆی ههڵهبجه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
گهلی مسوڵمان خاوهنی مێژوویهكه كه به مێژووی ئیسالم ناسراوه ،بهاڵم لهڕاستیدا ئهوه مێژووی مسوڵمانانه نهك مێژووی ئیسالم ،چونكه ئهگهر بڕوانینه پێناسهی مێژوو له سادهترین پێناسهیدا ئهوهیه له ڕووی زمانهوانیهوه واته (كات) ،بهاڵم له ڕووی زاراوهییهوه واته (ناسینی حاڵی گهالن و واڵتهكانیان و خوو نهریتیان و شێوازی ژیان و مردنیان و ڕهچهڵهكیان و ههر زانیارییهكی تر له سهریان) ،كهواته بابهتی مێژوو بریتییه له ناسینی گهالن و كهسهكانی پێشوو له پێغهمبهران و پیاوچاكان و زانایان و پاشاكان و كاربهدهستهكان و ههركهسێكی تر بهمهبهستی شارهزابوون و ههڵوێسته كردن لهسهر دهرهنجامهكانی ههڵسوكهوتهكانیان بۆئهوهی خاڵه بههێزهكانیان ڕهچاوبكرێت و دوربكهوینهوه له خاڵه الوازهكانیان(.)1 بهپێی ئهم پێناسهیه مێژووی ئیسالم بریتییه له ههڵسوكهوتی كهسه موسوڵمانهكان نهك ئاینهكهیان و خۆشیان بهرپرسیارن له سهری له بهرامبهر چاك و خراپهكاندا ،له ئاینی پیرۆزی ئیسالميشدا هیچ كهسێك پاريێزراو(معصوم) نییه له ههڵه جگه له پێغهمبهری خوا (د.خ) ،بۆیه دهبینین ئهبوبهكری صدیق له یهكهم وتاریدا دوای ئهوهی ههڵبژێردراو بهیعهتی پێدرا بۆ جێنشینی پێغهمبهر(د.خ) وتارێكی داو تیایدا فهرمووی.....( : فإنی قد ولیت علیكم ولست بخیركم ،فإن أحسنت فأعینونی ،وإن أسأت فقومونی ،)2( )....واته( :من كراوم به سهرپهرشتیاری ئێوه ،بهاڵم باشترینتان نیم ،ئهگهر چاكهم كرد یارمهتیم بدهن ،و ئهگهر ههڵهم كرد ڕاستم بكهنهوه) .ئهمه ئهوه دهگهیهنێت كه هیچ كهسێك پارێزراو نییه و ئهگهری ئهوهی ههیه چاكه بكات و ههڵهش بكات .ئهم واتایه سهرجهم خهلیفهكانی ڕاشدین جهختیان لهسهر
كردووهتهوه و دوپاتیان كردووهتهوه له یهكهم وتاریاندا لهگهڵ دهستبهكاربونیان له پۆستی جێنشینی. لهگهڵ ئهوهی ئهمه تێڕوانینمانه بهرامبهر به مێژووی مسوڵمانان و بهالمانهوه وایه ئهو مێژووه پڕیهتی له سهروهری ،بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا ههڵه و كهم و كوڕی تیایه و نكوڵی لێناكرێت ،له ههردوو حاڵهتهكهدا مسوڵمانان خۆیان بهرپرسیارێتی كردهوكانیانان ههڵدهگرن له دنیا و دواڕۆژیشدا .وهك خوای گهوره ُ با مَك مَس مَب مَر ِه ٌ (....ك رُّل ْام ِر ٍئ ِ مَ ني ) الطور،21 دهفهرموێت ُ دةفةرمويت مَ مَ يه مَي ْو مَم ْال ِق مَي مَام ِة مَف ْر ًدا) مريم هةروةها (وك رُّل ُه ْم آ ِت ِ .95 بهاڵم لهالیهن نهیاران و ناحهزانییهوه ههر له كۆنهوه دژایهتی كراوه و پیالنی زۆر گهورهیان له دژی داڕشتووه بۆ شێواندنی بهمهبهستی ناشیرنكردنی له بهرچاوی خهڵكیدا ههتاوهكو بههۆیهوه له ئاینی ئیسالمیان دوربخهنهوه، چونكه سهركهتوونهبوون له دژایهتی كردنی قورئان و پێغهمبهر و فهرمودهكانی ،بهاڵم له ڕێگهی مێژووهكهیهوه تا ڕادهیهكی زۆر سهركهتووبوون ئهویش به بهكارهێنانی چهند هۆكارێك لهوانه: یهكهم :دروستكردنی گێڕدراوهی ناڕاست و تێكهڵكردنی بۆ ناو كتێبهكانی مێژوو و ئهدهب و ژیاننامهی كهسهكان و بهشهكانی تری كهلهپوور و شارستانيهتی ئیسالم یاخود دروستكردنی ههندێك گێڕهرهوهی نهناسراو پاشان پاڵدانی ههندێك گێڕدراوهی مێژووی بۆ الیان یاخود نوسینی كتێب و پاڵدانی بۆ الی ههندێك له زانایانی ئیسالم(.)3 دووهم :خراپهكاری ههندێك له گێڕهرهوهكان به رامبهر به مێژووی مسوڵمانان بهوهی
83
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
84
كه به ویست و مهرامی خۆیان گێڕدراوهیان دروستكردووه به سهنهدی پهوهست (سند متصل) بهشێوهیهك ههركهسێك شارهزایی له مێژوو و سهنهددا نهبێت وا دهزانێت كه ئهو گێڕدراوهیه ڕاسته ،ئهمهش وایكردووه ناحهزانی ئیسالم كهڵك لهو گێڕدراوانه وهربگرن و ههندێك له مسوڵمانانیش بهبێ مهبهست قسهی ناحهزان دوباره بكهنهوه و ڕهخنهی نابهجێ له مێژووهكه بگرن و بیكهنه ماڵ به سهر ئیسالمهوه ،لهو گێڕهرهوانهی كه زۆرترین خراپهیان بهرامبهر به مێژووی مسوڵمانان كردووه: 1ـ ئهبو مخنهف (لوطى كوڕی یهحیا كوڕی سعیدی كوڕی مخنهفی كوفییه ساڵی 157ك مردووه) ئهم پیاوه گێڕهرهوهیه ههموو ڕهخنهگرانی فهرموده كۆڕان لهسهر ئهوهی كه كهسێكی الوازه و گێڕدراوهی لێوهرناگیرێت به چهندهها وهسفی ناپهسهند ناساندوویانه، سهرجهمیان ئهوه دهگهیهنێت كه نابێت گێڕدراوهی لێ وهربگیرێت كهچی طبرى له كتێبهكهیدا نزیكهی ) )586گێڕدراوهی لێوهگێڕاوهتهوه له ڕووداوه ههره گرنگهكان ههر له سهرهتای ئیسالمهوه ههتا كۆتایی سهردهمی ئهمهوی ساڵی (132ك). 2ـ ئهحمهدی كوڕی عوبهیدڵاڵی كوڕی محهمهدی كوڕی عهمار ساڵی 319ك مردووه، نزیكهی()191 ئهسفههانی ئهبوفهرهجی گێڕدراوهی لێوهگێڕاوهتهوه له ڕووداوه جیاوازهكاندا ئهمیش زانایان ڕهتیانكردووهتهوه و وتویانه نابێت گێڕدراوهی لێوهربگیرێت ،چونكه كهسێكی بێمتمانه بووه لهالیان. 3ـ ئهبو نضر محهمهد كوڕی سائبی كهلبی ساڵی 146ك مردووه ،ئهمیش بهههمان شێوه ڕهتكراوهتهوه به جۆرهها وهسفی ناپهسهند ناساندوویانه كهچی طبرى و ئهبو فهرهجی
مێژووی ئیسالم بریتییه له ههڵسوكهوتی كهسه موسوڵمانهكان نهك ئاینهكهیان ئهسفههانی ڕوایهتیان لێوهرگرتووه. ئهمانه تهنها نمونه بوون ئهگهرنا گێڕهرهوهی تریش ههن كه بهوشێوهیهی ئهمان گێڕدراوهیان ههڵبهستووه ههندێك له مێژوونووسانیش لێیان وهرگرتون و بهوهۆیهوه بووهته بهڵگه بهدهست ناحهزانهوه و ئیسالم و مسوڵمانانی پێ ناشیرین كراوه. طبرى له پێشهكی كتێبهكهیدا دهڵێت( :فما يكن في كتابي هذا من خبر ذكرناه عن بعض الماضين مما يستنكره قارئه ،أو يستشنعه سامعه ،من أجل أنه لم يعرف له وجها في الصحة ،وال معنى في الحقيقة ،فليعلم انه لم يؤت في ذلك من قبلنا ،وإنما أتى من قبل بعض ناقليه إلينا ،وإنا إنما أدينا ذلك على نحو ما أدي إلينا) ،واته( :ههر ههواڵێك لهم كتێبهی مندا ههیه كه له ههندێك له پێشینهكانهوه باسمانكردووه بهجۆرێك بوو كه خوێنهر پهسهندی نهكات ،یان گوێگر به ناپهسهندی دادهنێت ،لهبهرئهوهی كه ڕووی ڕاستی نییه، یاخود مانای لهڕاستیدا نییه ،با بزانێت ئهوه له ئێمهوه نییه ،بهڵكو له ههندێك لهو كهسانهوهیه كه بۆ ئێمهیان گواستووهتهوه ،ئێمهش چۆن پێمان گهیشتووه ئاوا گهیاندوومانه). ئهم قسهیه ئهوه دهگهیهنێت كه طبرى زانیویهتی گێڕدراوهی ناڕاست ههیه و
خا ل
سهرچاوه و پهراوێزهكان السيوطي ،عبد الرحمن بن أبي بكرة( ،توفی911هـ) ،الشماريخ في علم التاريخ ،تحقيق محمد بن إبراهيم الشيباني ،دار السلفیه1399 ،هـ.10/1 ، (بهدهستكارییهوه) -2الطبري ،تأریخ الرسل والملوك ،210/3 ، ابن كثير ،البداية والنهاية ،269/5ابن األثير ،الكامل في التأريخ.192/2 ، -3د.ابراهیم أمین جاف ،مناهج المحدپین فی نقد الروایات التأریخیة ،ص.47
ژمارە ( )9شوباتى 2017
ههڵبهستراوه ،بهاڵم بۆئهوهی نهفهوتێت نوسیویهتييهوه و ئاگاداریشیداوه لهوهی كه دهبێت كتێبهكهی تهتهڵه بكرێت و پاكژ بكرێت، چونكه گێڕدراوهی ناڕاست و ناپهسهندی تیایه، بهمهش طبرى گهردنی خۆی پاككردۆتهوه ،بۆیه ههركهسێك گێڕدراوهیهكی ناڕاست له كتێبهكهی طبرى بكاته بهڵگه بۆ ناشیرینكردنی ئیسالم و مسوڵمانان ئهوا خهتای كردووه و پێویسته جارێكی تر به گێڕدراوهكهدا بچێتهوه و دڵنیابێت لهوهی كه بهڵگهكهی ڕاسته. ناحهزانى ئيسالم هۆكاری تری زۆریان بهكارهێناوه كه مێژووی مسوڵمانانی پێ ناشیرین بكهن لهوانه (پهرتكردن و بهشكردنی ڕووداوهكان و باسكردنی ههندێكیان و پشتگوێخستنی ههندێكی تریان یاخود وێناكردنی ڕووداوێك كه ڕوويداوه ،بهاڵم بهشێوهیهكی ناشیرین وێنایان كردووه ....هتد). ههموو ئهمانه و زۆر شتی تریش كه لهم نوسینه كورتهدا بوار نییه باسیان بكهین تهنها ئهوه دهڵێن كه مسوڵمانان به درێژایی مێژووهكهیان له بواری شارستانييهتدا جوانترین و باشترین خزمهتیان به ههموو مرۆڤایهتی كردووه ،ئهگهرچی نكۆڵی ناكهین لهوهی له ههمان ئهو مێژووهدا ههڵهو كهم و كوڕی كراوه و شتی واشكراوه كه پێچهوانهی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
طبرى زانیویهتی گێڕدراوهی ناڕاست ههیه و ههڵبهستراوه، بهاڵم بۆئهوهی نهفهوتێت نوسیویهتييهوه
بنهماكانى ئاینی ئیسالم بووه ،بۆیه دهبێت ئهوه بزانین كه مێژوو سێ هۆكاری سهرهكی دروستی دهكات ئهوانیش (ڕووداو ،كات ،شوێن) ،ئیتر ئهو ڕووداوه زۆرجار وایه كه مرۆڤهكان هۆكارن بۆی ،بۆیه دهكرێت ڕووداوهكه چاك بێت و ببێته مایهی خزمهت و بهختهوهری بۆ مرۆڤهكان و دهشكرێت ڕووداوهكه خراپ بێت و ببێته مایهی نهگبهتی بۆ مرۆڤهكان ،بۆیه له ههردوكیاندا مرۆڤهكان خۆیان بهرپرسن لێی. لهكۆتاييدا هیوادارم بهم نوسینه كورته توانیبێتم ئهوهی كه مهبهستمه گهیاندبێتم ،ئهویش ئهوهیه به چاوێكی واقعی و زانستیانه بڕوانینه گێڕدراوهكان بۆئهوهی ڕاستییهكان وهك خۆیان یان نزیك له خۆیان ببینین نهك به بڕیارێكی پێشوهختهوه بڕوانینه ڕووداوهكان و بهالمانهوه ههمووی ڕهشبینی بێت و ڕهتی بكهیهنهوه ،چونكه ئهوه ستهمێكی گهورهیه له مێژوو دهكرێت و سهرئهنجامی توێژینهوه زانستییهكانیش دهری دهخهن كه بهو جۆره نهبووه.
85
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
د .ئیبراهیم جاف:
باشترین ڕێگه بۆ نووسینهوهی مێژووی ئیسالم ،تێكەڵكردنی ههردوو مهنههجی فهرموودهناسان و مێژوونووسانه.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
86
لەم گفتوگۆیەدا ،د .ئیبراهیم جاف ،پسپۆڕی مێژوو باس لە میتۆدی نووسینەوەی مێژووی ئیسالم دەكات ،ئەو تێزی دكتۆراكەی دەربارەی میتۆدی فەرمودەناسە لە ڕەخنەگرتن لە گێڕانەوە مێژووییەكان ،ناوبراو پێی وایە نووسینەوەی فەرمودە جیاوازە لە نووسینەوەی مێژوو لەوبارەوە «فهرموودهی پێغهمبهر پێغهمبهر جۆرێكه له جۆرهكانی وهحی خوایی و پێویستی دەڵێت «فهرموودهی لهكاتی گێڕانهوهیدا ،ههروهها پهیوهندی به یه لهكاتی ههیه به وریایی زۆرتر و توندوتۆڵی هه بهاڵم ئهوو جۆره وریایی و توندوتۆڵییه بهوشێوهیه اڵم ئه ههیه ،به حهرامهوه ههیه، حهاڵڵ و حهرامهوه حهاڵڵ مێژوویيهكاندا زۆر پێویست نییه» .هەروەها پێیوایە گێڕانهوه مێژوویيهكاندا له گێڕانهوه مێژووی ئیسالم پەیوەستە بە مێژووی ئایینەكەوە و تەفسیری ئیسالمیش تایبەت به مێژوو یەكێكە لە تایبەتمەنديیەكانی میتۆدی نووسینەوەی مێژووی ئیسالم. گفتوگۆی :ئیدریس سیوەیلی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
الس مَنن مَو مَ مَ مَ مَ َّ ُ مَ ال ْح مَك ِام الل مَعل ْي ِه مَو مَسل مَم ِ -ف احلال ِل مَواحل مَر ِام مَو رُّ ِ مَت مَش َّد ْد مَنا ف مَ ب -مَص َّلي ُ ال مَسا ِن ِ مَ مَ مَ مَ ْ مَ مَ َّ الن ِّ الل مَع مَل ْي ِه ِ يد ،وإِذا روينا ع ِن ِ مَو مَس َّل مَم -ف مَف مَضائل مَ ال ْع مَم ِال مَو مَما مَل مَي مَض ُع ُح ْك ًما مَو مَل مَي ْر مَف ُع ُه ِ ِ ِ مَت مَس مَاه ْل مَنا ف مَ مَ يد». ن ا س ال ِ ِ ِ مَ مَ ُ ُ ي مَت مَم ُل أمَنْ الرقاق ُ ْ هەروەها دهڵێت« :أ مَحا ِديث ِّ ُي مَت مَس مَاه مَل ِف مَ َّ يه ُح ْك ٌم» .مَ ؤع ْن أمَ ِبي يي مَو مَش ْي ٌو ِف ِ يها مَحت مَ ِ مَ مَ ؤر مَد مَ ْ الع ْن مَب َّي ,مَق مَال :مَ ل ُ مَ «اخل مَ ُب إِ مَذا مَ ي ِّر ْم مَح مَال ًل , زك ِر َّيا مَ ِ مَ مَ ْ مَ ْ ؤل ُ َّ ْ مَ يب أمَ ْو ِ يل مَح مَر ًاما ,ؤل ُي ِ وج ْب ُحك ًما ,ؤك مَان ِف ت ْر ِغ ٍ مَت ْر ِهيب ,أمَ ْو مَت ْش ِد ٍ مَ مَ ؤج مَب اإل ْغ مَم ُ اض مَع ْن ُه , يص ,مَ ِ ٍ يد أ ْو ت ْر ِخ ٍ َّ ؤالت مَس ُاه ُل ِف ُرؤا ِت ِه».
كهوابو بهههمان میتۆدی فهرموودهناسان دهتوانرێت مامهڵە لهگهڵ گێڕانهوهی میژوودا بكرێت، بهو مهرج و یاسایانهی كه زانایان دهستنیشانیان كردووه ،بهاڵم وا دهزانم له ڕۆژگاری ئهمڕۆدا گێڕانهوه زۆر پێویستی به زنجیرهی گێڕهرەوه نابێت ،لهبهرئهوهی زۆر له گێڕانهوهكان وهك (متواتر) وان ،له دهیان كهناڵی ئاسمانی و ڕادیۆ دهبینرێت و دهبیستریت ،ئەگەرنا پێویسته جارێكی تر بهههمان میتۆدی فهرموودهناسان مامهڵه بكهین لهگهڵ ههواڵ و ڕووداو و گێڕانهوهكان. جگه لهوهش ،ئهمڕۆ زۆر پێویسته كهناڵه الیهندارهكان و خاوهن ئهجێندا و حزبی و
ژمارە ( )9شوباتى 2017
خاڵ :چ جیاوازیهك ههیه له گێڕانهوهی مێژوو لهگهڵ گێڕانهوهی فهرمووده؟ د .ئیبراهیم جاف :بهناوی خوای گهوره، دروود و ساڵو لهسهر پێغهمبهری ئیسالم و یار و یاوهرانی ،دوان لهسهر جیاوازی گێڕانهوهی نێوان مێژوو لهگەڵ گێڕانهوهی فهرموودهدا چهند جیاوازیيهكی ههیه له ڕووی ئایینی و بیروڕا و بنهماكانی (علم الحدیث) ،لهگهڵ ئهوهی ـ وهك ئاماژهی پێدهدهین زانیارییه مێژوویيهكان له ئیسالمدا خۆی بۆخۆی درێژهیه (إمتداد) به زانیاری فهرمووده ،هەڵبەتە به شێوهیهكی بهرفراوان لە دكتۆراكەمدا وهاڵمی ئهم پرسیارەم داوەتەوە كه جەنابتان دهیكهن ،دهتوانین بڵێین جیاوازی ههیه له نیوان گێڕانهوهی مێژوو لهگهڵ گێڕانهوهی فهرمووده ،فهرموودهی پێغهمبهر جۆرێكه له جۆرهكانی وهحی خوایی و پێویستی به وریایی زۆرتر و توندوتۆڵی ههیه لهكاتی گێڕانهوهیدا، ههروهها پهیوهندی به حهاڵڵ و حهرامهوه ههیه، بهاڵم ئهو جۆره وریایی و توندوتۆڵییه بهوشێوهیه له گێڕانهوه مێژوویيهكاندا زۆر پێویست نییه، كاتیك نهبێت كه گێڕادراوه مێژوویيهكه پهیوهندی نهبێت به سێ جۆر گێڕدراوهوه: -1مهسهلهیهكی بیروباوەڕی. -2مهسهلهیهكی شهرعی. -3ههواڵێك كه پهیوهندی به یهكیك له گهوره پیاوانی ئیسالمهوه ببێت ،ئیتر ئایا ئهو گهوره پیاوه یار(صحابه) بێت ،یاخود پیاوێكی مهزنی پێشینه یا زانایهك بێت. لهم سێ جێگایەدا ههمان پێوهری پێشووی فهرموودهناسان بهكاردێنین ،چونكە ئهم سێ جۆره مهسهلهیهش زۆر نزیكن له خاڵی فهرمووده و ههموویان ئایینن ،جگه له خاڵی سێیهم نهبێت كه گهوره پیاوانی ئیسالمه ،ئهویش ههر جۆرێكه له
تهواوكهری ئایین ،دوژمنانی ئایین بۆ لێدانی دین زۆرجار ئهوان دهكهن به ئامانج ،ئێمهش بهبۆنهی ئهوانهوه ئیسالممان ناسیوه و پێگهیشتوه ،جا دهبێت وریابین لهو كارهدا. خاڵ :ئایا دهكرێت بهههمان میتۆدی فهرموودهناسان مامهڵه لهگهڵ گێڕانهوهی میژوو بكرێت؟ د .ئیبراهیم جاف :بهڵێ دهبێت؛ بهاڵم به ههندێك ئاسانكاريی و مرونهتهوه ،ئهمهش فهرموودهی چهند زانایهكی گهورهی ئیسالمه لهوبارهیهوه: مَ مَ لل -مَص َّلي ول ا ِ ئیمام ئەحمەد دەڵێت« :إِذا مَر مَو ْينا مَع ْن مَر ُس ِ
87
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تاییفیهكان دوربخرێنهوه له گێڕانهوهی ڕووداوه میژوويیهكان ،چونكە زۆربهی كات دهستكاری ڕووداوهكان دهكهن به گوێرهی ئامانج و ئهجێندا تهسكهكانی خویان ،لهكاتێكدا نهبێت كه ههموو كهناڵهكان به چاك و خراپهوه كه یهك دهنگ و یهك وشه بن لهسهر ڕووداوێك ،وهك ئهو ڕووداوانهی كه دهیانبینین دهربارهی ڕووداوهكانی ناوچهكانی وهك :عێراق ،كوردستان ،سوریا و زۆر شوێنی تریش. قورئانی پیرۆز له چهندین فهرموودهدا ئاگادارمان دهكاتهوه لهو جۆره نووسین و خاوهن ئهجێندانه كه دەستكاری ڕووداو و ههواڵ و زۆر شتی شێوێنراو دهكهن بۆ مهبهستێكی تایبهت ،یا ئایینی ،یا ههر شێوهیهك له گێرهشێوێنی مێژوویی كه لهژێر ئهو جۆره مێزهرانهدا حهشار دهدرێت، بۆ نموونه قورئان دهربارهی جولهكهكان كه گهڕان به شوێنی درۆو دهلهسه و تیكهڵ و پیكهڵكردن الر ُس ُ ي ُز مَ ين ُي مَس ِار ُع مَ نك َّال ِذ مَ ول مَل مَ ْ دهفهرموێت :مَيا أمَ رُّي مَها َّ ون
ين مَق ُال ْوا مَآم َّنا ب مَأ ْف مَو ِاهه ْم مَو مَ ْ ف ْال ُك ْف ِر ِم مَن َّال ِذ مَ ل ُت ْؤ ِمن ُق ُلو ُب ُه ْم ِ ِ ِ َّ ْ مَ ون ِل مَق ْوم مَ ْ ُ آخ ِر مَ س ُاع مَ مَ مَ مَ ُ مَ َّ مَ َّ مَ ين ب ذ ك ل ل ون اع س وا د ا ه ين ذ ال ن م و ِ ِ ِ ِ ِِ ٍ اض ِع ِه مَي ُق ُ ْ ل مَي ْأ ُت مَ مَ ْ ُ مَ ون إِنْ ول مَ مَ مَ مَ مَ مَ مَ ْ وك ُي ِّرفون الك ِلم ِمن بع ِد مو ِ يت ْم مَه مَذا مَف ُخ ُذو ُه مَوإن َّ ْ اح مَذ ُر ْوا مَو مَمن ُير ِد َُّ أُو ِت ُ ل ُت ْؤ مَت ْو ُه مَف ْ الل ِ ِ ين مَ ْ ِف ْت مَن مَت ُه مَف مَلن مَ ْ الل مَش ْي ًئا أُ ْو مَل ِئ مَك َّال ِذ مَ ل ُي ِر ِد ت ِل مَك مَل ُه ِم مَن َّ ِ َُّ وب ُه ْم مَُل ْم ف رُّ الل أمَن ُي مَط ِّه مَر ُق ُل مَ اآلخ مَر ِة الد ْن مَيا ِخ ْز ٌي مَو مَُل ْم ِف ِ ِ مَع مَذ ٌ اب مَع ِظ ٌ يم ( )41سورة الائدة .
ژمارە ( )9شوباتى 2017
88
ئهمڕۆش بهڕاستی لهو جۆره قوتابخانانه زۆرن و ههموو دنیایان گرتووهتهوه ،پێویستیان به مێژوونووسی بێالیهن و ژیرو و خاوهنهۆش ههیه ،تا مێژووی ئایین و واڵت و گهلهكانمان له پاشهڕۆژدا نهكهوێته ژێر ڕهحمهتی درۆو دهلهسه و دووباره بهو قهیرانهدا بڕۆینهوه كه مێژوونووسانی باوباپیرانمان كهوتنه ناویهوه.
خاڵ :ئهكرهم زیا ئهلعومهری مێژوونووس دهڵێت :ئهگهر به پێوهری فهرموودهناسان مامهڵه لهگهڵ مێژووی ئیسالم بكهین ،بهشێكی گهورهی مێژوو لهدهستدهدهین ،تۆ ڕات لهوبارهیهوه چییه؟ د .ئيبراهيم جاف :دكتور ئەكرهم ڕاست دهكات، ئهگهر بهو پێوهره مامهڵه لهگهڵ میژووی ئیسالم مامەڵە بكهین بهشێكی گهورهی مێژوو له دهست دهدهین ،بهاڵم وهك پێشتر باسمان كرد ڕێگهیهكی تر ههیه و پێوهرێكی تری كهمان ههیه ،كه ئهویش ههر پێوهری فهرموودهناسانه ،بهو پێوهرانه بهو مهرجانهی باسمان كرد ،دهتوانین ئهو قهیرانه چارهسهر بكهین ،نههێڵین زۆر مێژوومان له دهست بچێت! خاڵ :تۆ چ مهنههجێك به گونجاو دهزانی بۆ نووسینهوهی مێژووی ئیسالم؟ د.ئیبراهيم جاف :به بڕوای من ،باشترین ڕێگه بۆ نووسینهوهی مێژووی ئیسالم ،ههردوو مهنههجی فهرموودهناسان و مێژوونووسانه، ههردوو بهیهكهوه (بهكۆ) دهتوانن دهرمانی دهردی مێژووی ئیسالم بكهن ،ئهوهش پێویستی به زانایهك ههیه كه لهو دوو زانیاريیهدا شارهزابێت، یانی فهرموودهناس و مێژووناسبێت ،من بۆ ئهو كاره كتێبێكی تایبهتیم داناوه و ناوم ناوه :الخطوط العريضة لكتابة وإعادة كتابة التاريخ اإلسالمي، ياخود :المقدمة الصغری لكتابة وإعادة كتابة التاريخ اإلسالمي. ههموو ئهو مهرج و ههنگاوانهی كه پێویسته بۆ ئهو كاره بهكاربهێنریت ،زۆربهیانم باس كردووه، ئهوهی كه نهمتوانیبو له بڕوانامهی دكتوراكهشمدا تهواوی بكهم له كتێبی پێشوودا له وردهكاری؛ بهتایبهتی له ڕووی فهرموودهناسانهوه لێرهدا تهواوی بكهم. كه پێشینانمان بۆیان مێژووی ئیسالم
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
جێهێاڵوین به بێ بژار و پااڵوتن و لێكۆڵینهوه و تهتهڵهكردن ،خۆی بۆ خۆی بریتییه له كۆمهڵیك یاخود بهواتایهكی تر له جهنگهڵێك ههموو جۆره دار و ڕووهك و بهرههم و بهروبومێكی تێدایه، ههندێكی بهكهڵكه و ههندێكی بێكهڵك و بێسووده، ههندێكی كوشنده و ههندێكی سیس و الواز و ڕزیوه ،ههندێكی الر و ههندێكی ڕاست ،بهوشێوهیه، جا پێویستی به پسپۆڕی ههردوو زانستهكان دهبێت و ناكرێت به الیهنێكی تایبهتی چارهسهر بكرێت. خاڵ :نووسینهوهی مێژووی الی موسڵمانان له كهیهوه دهستپێدهكات؟ د .ئیبراهیم جاف :نووسینهوهی مێژووی الی موسڵمانان وا دهزانم كۆنه و بهستراوه به مێژووی نووسینهوهی فهرمووده و ژیاننامهی پێغهمبهری ئیسالمهوه (د.خ) ،فتوحات و جیهاد و باڵوبونهوهی ئیسالم ،مێژووی قورئان و ناسخ و مهنسوخ ،حهاڵڵ و حهرام و زۆر بابهتی ترهوه، ههموو ئهو بوارانەی كه باسمان كرد ههموویان پێویستیان به مێژوو ههیه ،ئەگەرنا له ئیسالم، فتوحات ،حهاڵڵ و حهرام ،مێژووی كۆن و نوێی ئایهتهكانی قورئانی پیرۆز و فهرموودهكانی پێغهمبهر ئیسالم تێناگهین ،جا لهبهرئهوه من وا دهزانم شان به شانی فهرمووده و سیرهت و مێژوو ههموویان بهیهكهوه دهستیان پێكردووه، ههندێكیان به كهمێك وهك فهرمووده و دوایی سیرهت و مێژوو نووسراونهتهوه ،بهاڵم ههندیك لهوانهمان به دهست نهگهیشتوون به داخهوه ،یاخود مێژوونووسانی سهدهی دوو كۆچی ههڵمهقۆیان كردووه و خستویانهته ناو مێژووهكانی خۆیانهوه، وهك زۆر له مێژوونوسانی ئهو سهدهیه دان بهو ڕاستيیهدا دهنین ،بهاڵم دهتوانین بهڕاشكاوی بڵێین: دهستپێكردنی نووسینهوهی مێژووی له سهدهی دووهمی كوچیهوه بهردهستمان كهوتووه ،نهبوون
و بهدهستنهگهيشتنی پهڕتوكی مێژوویش پێمان، ئهوه ناگهیهنێت كه نهبوه و نهنووسراوهتهوه، بهڵكو دهوترێت بووه و لهناوچووه ،گهورهترین بهڵگهش لهسهر ئهوه زۆربهی فهرموودهنووسان خاوهنی نووسین و كتێبی مێژوويین ،كهمیان ههیه مێژووی نهنوسیبێتهوه، خاڵ :دهوترێت مێژووی ئیسالم شێوێنراوه ،كێ شێواندویهتی و دهستی ههبووه لهم شێواندنهدا؟ د .ئیبراهیم جاف :مێژووی ئیسالم مێژوویهكه دهتوانیت بهبێ دوو دڵی بڵێیت پاكترین و جوانترین مێژووه لهسهر ڕووی زهوی ،بهاڵم دوژمنانی كارێكی وایان كردووه بهو مێژووه له شوێن و تێكدان ،ئهوهی پسپۆڕ نهبێت له مێژووهكهیدا و بەویژدان نهبێت باوهڕ بهو ههموو دورۆ و دهلهسهیه دهكات ،كه به ناوی ئیسالم و مێژووهكهیهوه دهكرێت ،دكتۆر ئەسەد ڕۆستەم كه پڕۆفیسۆرێكی دروزيیه و لوبنانیه و موسڵمان نییه ،به ئینسافی دان بهو ڕاستیهدا دهنێت و دهڵیت ))…وان فحول المؤرخين في اإلسالم قد استوعبوا اخبار االيام وجمعوها وسطروها في صفحات الدفاتر واودعوها ،وخلطها المتطفلون بدسائس من الباطل وابتدعوها ،وزخارف من الروايات المضعفة لفقوها ووضعوها ،واقتفي تلك االثار الكثير ممن بعدهم و اتبعوها وادوها الينا كما سمعوها ،ولم يالحظوا أسباب الوقائع واالحوال ،ولم يراعوها ،وال رفضوا ترهات االحاديث…)). ئیسالم دوژمنی زۆرە و جۆراو جۆرن، ههریهكهش لهو دوژمنانه ههوڵیانداوه ،چهند دهتوانيت و چى دهتوانێت لێی بدهن و ئازاری پێبگهیهنن ،شێواندن و كاولكردن ،گۆڕینی ههندێك له ڕووداو و ههواڵهكان بهمهبهستی كهنهدكردن له ئیسالم ،كه ئایینێك بوو توانی له نزیكهی چارهكه سهدهیهكدا دوو ئیمپراتۆریهتی وهك فارسه
89
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
90
ساسانیهكان و ڕۆمه بزهنتینیهكان بڕوخێنێت، زۆربهی دواكهوتويی ئهو دوو ئیمپراتوریهته زهبهالحهی جیهانی كۆن به هەموو ئایین و بیروڕاو و گهل و تایفهیانهوه بكهونه ناو میللهتانی ئیسالم و دهوڵهتی ئیسالم. بێگومان كاردانهوهی ئهو میللهت و ئایین و گهالنهش جۆربهجۆر بووه بهرانبهری ئایینه تازهكه كه ئیسالمه ،لهكاتیكدا زۆربهی زۆری ئهو میللهت و گهل و ئایینانه به دڵێكی پاكوخاوێن و ئاساییهوه ئایینی تازهیان قبوڵ كرد ،پاش ئهوهی جوانی و گهورهیی و لێبوردهیی و ئهخالقی جوانی موسڵمانانی ئهو سهردهمهیان بینی ،زۆر له مێژوونووسانی بیانی و ئیسالمی ئهو ڕاستیهمان بۆ تۆمار دهكهن ،بۆ نموونه كاتێك كه موسڵمانان گهيشتنه واڵتی ئهندهلوس خهڵكهكه كه ئهخالقی موسڵمانانیان بینی و بهراوردیان كرد لهگهڵ ئهخالقی دەسەاڵتدارانی خۆیان و حوكمی كەنیسه وتیان «إنه قد نزل بأرضنا قوم ال ندري أمن السماء هم أم من االرض». ڕۆژههاڵتناسی گهورهی مهسیحی (توماس ئارنۆلد) دهربارهی فهتحی ئیسالمی و ئهخالقی موسڵمانان و باوهڕهێنانی گهله مهسیحیهكانی ئیمپراتۆری بیزهنتی «لقد عامل المسلمون الظافرون العرب المسيحيين بتسامح عظيم منذ القرن االول للهجرة ،واستمر هذا التسامح في القرون المتعاقبة، ونستطيع أن نحكم بحق أن القبائل المسيحية التي اعتنقت اإلسالم قد اعتنقته عن اختيار وإرادة حرة، وأن العرب المسيحيين الذين يعيشون في وقتنا هذا بين جماعات المسلمين لشاهدة علي هذا التسامح «. له ههمان كات ههندێك له دۆڕاوانی دەسەاڵت و پلهوپایه لهو میللهت و گهل و ئایینانه ،نهك ههر سوپاسی خوایان نهكرد و مەمنونی موسڵمانان نهبوون بۆ ئهو ئایینه جوانه خواییهیی كه بۆیان
دهستپێكردنی نووسینهوهی مێژوویی له سهدهی دووهمی كوچیهوه بهردهستمان كهوتووه. هێنرابوو ،بهڵكو ههر له یهكهم ڕۆژی كهوتن و ڕوخاندنی شارستانیهكانیان به دهستی موسڵمانان كەوتنه پیالن و ڕووبهڕوبونهوهی ئیسالم و موسڵمانان به ههموو توانايانهوه ،كاتێكیش كه سهرنهكهوتن ،جا ئیتر دهستیان كرد به جۆرێكی تر ـ پاش ئهو ماندووبوونه كه نزیكهی یهك سهدهی خایاند یا زیاتر ـ له كهنهكردن و گێرهشێوێنی و تێكدان ،ئهویش بریتی بوو له وازهێنان و پهنابردن بۆ شهڕ و شمشێر و ڕاپهڕین دژی ئیسالم به پهنابردنه سهر كهنهكردنی ژێربهژێر به خامه. ئەمانە زۆر مەترسیداربوون. خاڵ :میتۆدی نووسینهوهی مێژوو الی موسڵمانان كهی چهسپا و بنهماكانی وهكو زانست دهركهوتوه؟ د .ئیبراهیم جاف :لهوانهیه ئهگهر بڵێیت میتۆدی نووسینهوهی مێژوويی الی موسڵمانان و ههندێك بنهماكانی وهك زانست ههر له ناوهڕاستی سهدهی دووهمی كۆچیيهوه دهستی پێكردووه ،یا پێشتر ـ وهك ئاماژهی بۆ كرا ـ بهاڵم چهسپاندنی بنهماكانی وهك زانست (علم التاریخ ) به بۆچونی بەشێك له زانایانی مێژووی ئیسالم و ڕۆژههاڵتناسان له ناوهڕاستی سهدهی سێیهم دهركهوتووه ،یهكێك لهو زانایانهش كه بهو ڕێبازە(منهج) ناسراوه و یهكهم كهس بووه كه ئهو ڕێبازهی چهسپاندووه
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
له مێژووهكهیدا ،مێژوونووس بالزەری بووه ،ئهو مهنههجهش به وردی تێبینی دهكرێت له كتێبه مێژوویهكهیدا :بەناوی (فتوح البلدان). دهشوترێت زانا و فهرموودهزانی ئیسالم (ئیبن شەخاب زوهری) پێش بالزەری بهیهك سهده ئهو مهنههجهی بهكارهێناوه ،بهاڵم كهمێك به كاڵوكرچتر. خاڵ :تایبهتمهندی نووسینهوهی مێژوو الی موسڵمانان بهراورد به نووسینەوهی مێژوو الی نهتهوه و ئایینهكانی تر چییه؟ د .ئيبراهيم جاف :مێژووی ههر نهتهوە و میللهتێك تایبهتمهندی خۆی ههیه ،مێژووی ئیسالم مێژوویهكه پهیوهندیهكی زۆر بهتین و تێكهڵیی ههیه به ئایینهكهیهوه كه ئیسالمه ،جا چ پهیوهندی به الیهنی باوهڕ (العقیده) یا شهرع ،یاخود ئهخالق و ئاداب و نهریتی تری ئیسالم ،ئهو كهسهی یا ئهو مێژوونووسهی كه مێژووی ئیسالم بنووسێت ئهگهر موسڵمان نهبێت و له ههموو تایبهتمهنديیهكانی ئیسالم بهوشێوهی باسمان كرد تێنهگهیشتبێت، ههرشتێكی نووسی كرچوكاڵ و ناتهواو و الواز دهبێت ،ههربۆیه زۆر له مێژوونووسانی وهك ڕۆژههاڵتناسان زۆر جار دهكهونه ئهو چاڵهوه، بۆیه ههندێك لهو ڕۆژههاڵتناسانه گهيشتنه ئهو قهناعهته كه دهبێت له كاتی نووسینهوهی مێژووی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
له ڕۆژئاوا زانستی مێژوو بهشێكه له بهشه زانستیيەكان، بهاڵم الی ئێمه بهشێكه له زانسته مرۆییەكان.
ئیسالمدا ،الیەنی ئایینی و شهرعی جیانهكرێتهوه له كاتی نووسین و تهفسیركردنیدا ،له ڕۆژئاوا زانستی مێژوو بهشێكه له بهشه زانستیيەكان ،بهاڵم الی ئێمه بهشێكه له زانسته مرۆییەكان ،ههروهها زۆر جیاوازی تریش ههن كه له شوێنی خویدا به درێژی باسمان لێكردووه و ئێره دهرفهت نییه كه زیاتر باسی لێبكهین. خاڵ :كهم نین ئهو قوتابخانانهی لێكدانهوهیان بۆ ڕووداوه مێژووییهكان كردووه ،ههندێكیش باس له ڕاڤهی (تهفسیری) ئیسالمی دهكهن بۆ مێژوو ،دهكرێت بزانین بنهما و خاڵی جیاكهرهوهی تهفسیری ئیسالمی چییه؟ د .ئیبراهیم جاف :بهڵێ ئهو قوتابخانانهی لێكدانهوه بۆ ڕووداوه مێژووییهكان دهكهن زۆرن، تهفسیری ماددیمان ههیه بۆ مێژوو ،ههروهها تهفسیری كۆمهاڵیهتی و ...هتد ،ئێمهش وهك باسمان كرد مێژووهكهمان تایبهتمهندی خۆی ههیه لهنێو مێژووی ههموو جیهاندا ،یهكێكیش لهو تایبهتمهندیانه تهفسیركردنی ڕووداوهكانی مێژووه به تەفسیرێكی ئیسالمی. بۆ نموونه ئهگهر ماددیيهكان له كاولبون یا تیاچوونی شار یا گوندێك یا نهتهوه و میللهتێكدا، تهفسیری ئهو دیاردهییه به تەفسیرێكی ماددی ڕووت دەكەن ،هۆكارهكانی ئهو كارهساته دهگهڕێننهوه بۆ تۆفان ،یان بومهلهرزه یان بۆ كارێكی گۆڕانی جیۆلوجی و چینهكانی زهوی و شتی لهم شێوە .بهاڵم ئێمه تهفسیرێكی ترمان ههیه بۆ ههمان دیارده كه ئهویش پێی دهڵیین سوننەتە خواییهكان(السنن اإللهیه) ئهویش بهالی ئێمهوه ههركات مرۆڤایهتی سهرپێچی سوننهته خواییهكانیان كرد ،له ڕێگای خودا الیان دا ،ئهوا ئیتر خوای گهوره تۆڵه لهو مرۆڤانه دەكاتەوە و نغرۆ و بێسهروشوێنیان دهكات ،ههروهها
91
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سهركهوتن و ژێركهوتن ،خوشبهختی و بهدبهختی ههمووی پەیوەستە بهو سوننەتە خواییهوه ،ههر بۆ نموونه خودا دهفهرمووێت:
مَو مَك ْم مَق مَص ْم مَنا ِمن مَق ْر مَي ٍة مَك مَان ْت مَظ ِالمَ ًة مَوأمَ مَ نش ْأ مَنا مَب ْع مَد مَها مَق ْو ًما مَ ين ( )11مَف مَل َّما أمَ مَح رُّسوا مَب ْأ مَس مَنا إِ مَذا ُهم ِّم ْن مَها مَي ْر ُك ُض مَ آخ ِر مَ ون يه مَو مَم مَس ِاك ِن ُك ْم ( )12ل مَت ْر ُك ُضوا مَو ْار ِج ُعوا إِ مَلي مَما أُ ْت ِر ْف ُت ْم ِف ِ مَل مَع َّل ُك ْم ُت ْس مَأ ُل مَ ون ( )13مَق ُالوا مَيا مَو ْي مَل مَنا إِ َّنا ُك َّنا مَظالِِ مَ ني ( )14مَف مَما مَز مَالت ِّت ْل مَك مَد ْع مَو ُاه ْم مَح َّت مَج مَع ْل مَن ُاه ْم مَح ِص ً يدا مَخ ِام ِد مَ ين ()15 سورةتي :النبياء مَف مَك مَأ ِّين ِّمن مَق ْر مَي ٍة أمَ ْه مَل ْك مَن مَاها مَو ِه مَي مَظ ِالمَ ٌة مَف ِه مَي مَخ ِاو مَي ٌة مَع مَلي يد ( )45أمَ مَف مَل ْم مَي ِس ُيوا ِف وش مَها مَو ِب ْئ ٍر رُّم مَع َّط مَل ٍة مَو مَق ْص ٍر َّم ِش ٍ ُع ُر ِ مَ ون ِب مَها أمَ ْو مَآذ ٌان مَي ْس مَم ُع مَ وب مَي ْع ِق ُل مَ ض مَف مَت ُك مَ ون مَُل ْم ُق ُل ٌ ون ال ْر ِ ب مَها مَفإ َّن مَها ل مَت ْع مَمي مَ ال ْب مَصا ُر مَو مَل ِكن مَت ْع مَمي ْال ُق ُل ُ وب َّال ِت ِف ِ ِ ي ِل مَف َُّ الص ُدور ( )46مَو مَي ْس مَت ْعج ُل مَ ون مَك ب ْال مَع مَذاب مَو مَلن ُ ْ الل مَو ْع مَدهُ ِ ِ رُّ ِ ِ مَوإِ َّن مَي ْو ًما ِع مَ ما مَت ُع رُّد مَ ند مَر ِّب مَك مَك مَأ ْل ِف مَس مَن ٍة ِّ َّ ون ( )47مَو مَك مَأ ِّين ِّمن مَق ْر مَي ٍة أمَ ْم مَل ْي ُت مَمَلا مَو ِه مَي مَظ ِالمَ ٌة ُث َّم أمَ مَخ ْذ ُت مَها مَوإِ مَل َّي ْالمَ ِص ُي ()48 ﴾ سورةتي :احلج. مَو مَك ْم أمَ ْه مَل ْك مَنا ِمن مَق ْر مَي ٍة مَب ِط مَر ْت مَم ِع مَ يش مَت مَها مَف ِت ْل مَك مَم مَس ِاك ُن ُه ْم ل ُت ْس مَكن ِّمن مَب ْع ِد ِه ْم إ َّل مَق ِل ً مَ ْ يال مَو ُك َّنا مَ ْ ن ُن ْال مَو ِار ِث مَ ني ()58 ِ مَو مَما مَك مَان مَر رُّب مَك ُم ْه ِل مَك ْال ُق مَري مَح َّت مَي ْب مَع مَث ف أُ ِّم مَها مَر ُس ً ول مَي ْت ُلو ِ مَع مَل ْي ِه ْم مَآيا ِت مَنا مَو مَما ُك َّنا ُم ْه ِل ِكي ْال ُق مَري إِ َّل مَوأمَ ْه ُل مَها مَظ ِالُ مَ ون ()59 سورةتي :القصص.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
92
ههروهها دهبینین زۆر له ڕۆژههاڵتناسان و مێژوونووسی تریش تهفسیری ڕووداوێكی مێژووی ئیسالم وهك هۆی درووستبونی دوو بزووتنهوهی ئهلزوت ـ كه گهلێكی ڕهشتپێست بوون و له ناوچهی باشووری عێراق دهژیان و قەرامیتە كه گرووپێك بوون له مەزدەكیهكانی فارس بۆچونێكی كۆمهاڵیهتی تایبهتی خۆیان ههبووه بۆ ژیان. ئهوان ئهم دوو ڕێكخراو و بزووتنەوە ،كه ڕاپهڕینیان ئهنجامدا له چهرخی عهبباسیدا به ڕاپهڕینێكی چینی نهدار و ههژار و ڕهشوڕووت تهفسیر دهكهن كه دژی دهوڵهتی عهبباسی ڕاپهڕیوون. ئێمهش وا دهزانین ـ وهك كردار و ڕهفتار و بنهچه و ڕهچهڵهك ـ ئهم دوو بزووتنهوهیه، بزوتنهوهیهكی فارسی و بێباوهڕ و بێئابڕوو، تێكدهری ئهخالق و ڕهوشت و ئایین و ههموو بنەماكانی ئیسالمبوون(االشتراكية فى االموال والنساء) فارسهكان بهكاریانهێناون بۆ لێدانی ئایین و دهوڵهتی ئیسالم ،دهوڵهتیش بهرەنگاریان بووهتهوه ،پاش دهیان ساڵ سهركوتكراون، دهسهاڵت له دهستیان وهرگیراوهتهوه و دهوڵهت فهرمانڕهوای خۆی گهڕاندوهتهوه بۆ ناوچهكانیان.
ميذووی‌ئيسالميی َ
ئاراس محەمەد ساڵح .لەدایكبووی 1970 دكتۆرا لە شەریعە .مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی چەند كتێب و وتاری باڵوكراوەی هەیە.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
د .ئاراس محەمەد ساڵح
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َ َ َ ریبازی‌ليكؤلينه‌وه‌ی َ
خا ل
93
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
94
مێژوو له بیر و گوتار و دنیابینی موسڵماناندا ڕووبهرێكی گهوره داگیر دهكات ،له یهك كاتدا بۆ پیشاندانی وێنای جوانی ڕابردووی موسڵمانان و ئهو خزمهتانهی پێشكهشی مرۆڤایهتیان كردووه له ههموو ڕووهكانی بیر و ڕۆشنبیريی و شارستانيی و ئازادی مرۆڤ ،له ههمانكاتدا بۆ جهختكردنهوه له سهرچاوه ڕهسهنهكانی ئیسالم پشت به مێژوو دهبهستین ،ههروهها بۆ تهفسیری زۆر دهقی قورئان و سوننهت دهبێت بگهڕێينهوه بۆ مێژوو، هۆی دابهزینی ئایهتهكان و هۆی دهرچوونی (سبب الورود) فهرمایشتهكانی پێغهمبهر (د.خ) بهشێكن له مێژوو ،له ههمانكاتدا زۆر كات نهیارهكان دهیانهوێت له ڕێگهی مێژووهوه گومان لهسهر بنهما پیرۆزهكانی ئیسالم و مێژووی موسڵمانان دروست بكهن ،ههموو ئهمانه گرنگی بابهتی مێژوومان زیاتر بۆ ڕوون دهكهنهوه. بێگومان مێژوو گرنگی تایبهتی ههیه له تێگهیشتن له بنهماكانی ئیسالم و تهفسیری دهقهكان، ههروهها وهك بابهتێكی زانستی و ڕهههندی فهلسهفی ،له ههمانكاتدا وهك بابهتێكی پهروهردهیی بۆ تێگهیشتن له ڕابردوو و ئێستا و دیاریكردنی داهاتوو ،مێژوو گرنگی و بایهخی زۆری ههیه، بۆیه پێویسته له سهرچاوهی باوهڕپێكراو بهپێی میتۆدی زانستی مامهڵهی لهگهڵدا بكرێت ،لێرهدا ههوڵ دهدهین گرنگترین سهرچاوهكانی مێژووی ئیسالمی دیاری بكهیهن. باسی یهكهم سهرچاوهكانی مێژووی ئیسالمی یهكهم :قورئانی پیرۆز :ههرچهنده قورئانی پیرۆز كتێبی مێژوو نیه ،بهاڵم زۆر بابهتی مێژوویی وهك بهسهرهاتی پێغهمبهران و ملمالنێیان لهگهڵ گهلهكانیاندا بۆ گهیاندنی پهیامی خوا باس دهكات،
له ههمانكاتدا باسی ههندێ گهل و كهسانێك دهكات كه له ڕابردوودا كاریگهريیان لهسهر ڕووداوهكانی مێژوو ههبووه ،ههروهها باسی یاسا خوایيهكان (السنن االلهیه) دهكات له بونهوهردا ،كه خوای گهوره زۆر گهل و كهسایهتی لهناوبردووه یان پایهدار كردووه بههۆی ئهو یاسا خواییانهوه كه
ئاڕاستهی مێژوو و ژیان دهكهن. بهاڵم یهكێك له تایبهتمهندی گێڕانهوهی قورئان بۆ ڕووداوه مێژوویيهكان له بهرگی چیرۆكێكی هونهریدا باسی دهكات و ئاماژه بۆ (كات و شوێن) ناكات ،مهگهر زۆر به كهمی ههندێك جار ناوی شوێنێك هاتبێت ،بهاڵم لهكاتی تهفسیركردنی ئایهتهكانی قورئانی پیرۆزدا دهیان الپهڕه ڕهشكراوهتهوه به گێڕانهوهی ئیسرائیلیات و چیرۆكی خورافی ،ئهم گێڕانهوانه ههرچهنده نابنه بهڵگهی مێژوویی ،له ههمانكاتدا جوانی قورئان و ئامانجی ئایهت و چیرۆكهكان له بیركراوه و زۆرجار دهیان شتی خورافی و نالۆژیكی بهناوی قورئان و پێغهمبهران گێڕدراوهتهوه و له خهڵكی كراوهته ئایين. ههموو ئهو چیرۆك و ئیسرائیلیات و گێڕانهوانه تێكهاڵو به تهفسیری قورئان و كتێبه ئاینیيهكان كراون ههموو ڕهتدهكرێنهوه نه بهڕاست دادهنرێن نه دهبنه سهرچاوهی مێژوو، ههروهها ئیسرائیلیاتیيهكان به درۆش ناخرێنهوه وهك پێغهمبهر (د.خ) دهفهرموێت( :ال نصدقهم وال نكذبهم) ،چونكه لهوانهیه شتێك بهدرۆ بخهینهوه كه له كتێبهكانی ئههلی كتێبدا هاتووه ،بهاڵم ئهو شته ئهو ڕاستیيه بێت الی خواوه دابهزیوه و نهگۆڕدراوه ،مهگهر شتێك قورئان یان سوننهتی ڕاستی پێغهمبهر(د.خ) ڕهتی بكاتهوه.
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
پێغهمبهر(د.خ) وهردهگیرێت نهك وهك ئیسرائیلیات، پێغهمبهر له ههندێ فهرمودهدا ئاماژه به ههندێك له بهسهرهاتی گهالنی پێشوو دهكات ،ههروهها ئاماژه بهوه دهكات كه بۆ لهناوچوون و لهسهر شانۆی ژیان نهماون ،ههموو ئهمانه باسی مێژوويین، ههروهها باس له یاسا خوایيهكان دهكات كه له تهفسیری ئیسالمی بۆ مێژوو جێگهی گرنگی پێدان و لهسهر وهستانن. ههروهها له كتێبهكانی فهرمودهی پێغهمبهر
كتێبهكانی ههریهكه له ( الطبقات الكبرى لمحمد بن سعد :ت 230هـ .تاريخ خليفة بن خياط :ت 240هــ .احمد بن يحيى بن جابر البالذري :ت 279هــ .اليعقوبي :ت 284هــ: ابن قتيبة :ت 270هــ .ابوحنيفة الدينوري ،ت 282هــ .الطبري :ت 310هــ. المسعودي :ت 346هــ) جیاوازیان ههیه، تهبهری زیاتر جهخت دهكاتهوه لهسهر سهرچاوهی ڕووداوهكان ،بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا دهیان
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لهبهرئهوهی نوسینهوهی مێژوو بهشێوهيهكی زانستی بابهتێكی نوێیه و سهرچاوه مێژوویيهكانی پێش ئیسالم زیاتر له شێوهی گێڕانهوه و خورافه و ئهفسانهدا مێژوویان تۆمار كردووه ،لهبهرئهوه پشتیان پێنابهسترێت وهك سهچاوهی باوهڕ پێكراو بۆ بابهته ئاینی و مێژووییه ڕابردووهكان. كهسێك باسی ئهسحابولكههف (أصحاب الكهف) و شوێن و ناو تهنانهت ناوی سهگهكهیان دهكات به پشتبهستن به ئیسرائیلیات و چیرۆكی خورافی چۆن دهیسهلمێنێ ئهو شتانه ڕاستن ،یان ئهوانهی دهڵێن ئیبراهیم پێغهمبهر كورد بووه و جلی كوردی لهبهركردووه بهڵگهیان چیه و چۆن دهیسهلمێنن ،دهتوانن بیسهلمێنن ئیبراهیم پێغهمبهر له چ سهردهم و شوێنێكدا بووه ،بێگومان نهخێر، ههموو ئهو قسانهش لهوبارهیهوه دهكرێت جگه له چیرۆكێكی خورافی شتێكی تر نیه. دووهم :فهرمودهكانی پێغهمبهر(د.خ) :پێغهمبهر ههر ڕووداوێكی گێڕابێتهوه بهو مهرجهی فهرمودهكه ڕاست بێت ،ئهوه وهك نیگا (وحی) مامهڵهی لهگهڵ دهكرێت ،بۆ نمونه پێغهمبهر(د.خ) كه دهفهرموێت( :كان ف مَبن إ ْس مَرا ِئ مَ يل رجل مَق مَت مَل ِت ْس مَع ًة ِ ِ مَو ِت ْس ِع مَ ني مَن ْف ًسا ...البخاري ،)3470 :ئهوه وهك فهرمودهی
(د.خ)دا بهشی (السیر والمغازی) ههیه ،لهم بهشهی كتێبهكانی فهرمودهدا كه ههموو فهرموده ڕاستهكانی به سهنهدی ڕاست و بهپێی پێوهری زانایانی زانستی فهرموده نوسراوهتهوه ،ئهم فهرمودانه سهرچاوهیهكی ڕاست و گرنگی مێژووی ئیسالمین ،ههروهها دهكرێت زۆرێك له ڕووداوهكانی ناو كتێبی مێژووی ئیسالمی بهم فهرمودانه بهراورد بكرێن بۆ زانینی ڕاست و دروستی ڕوداوه مێژوویيهكان. سێیهم :كتێبه مێژوويیهكان :كتێبه مێژوويیهكانی سهدهكانی سهرهتای ئیسالم سهرچاوهی ڕهسهنی مێژووی ئیسالمین ،بهاڵم ئهمهش به واتای ئهوه نايهت كه ههرچی لهو كتێبانهدایه ڕاسته و وهردهگیرێت ،بهڵكو ئهو كتێبانه پلهبهندیان ههیه له جهختكردنهوه لهسهر چۆنیهتی نوسینهوهی مێژوو ،ههروهها تا چهند لێكۆڵینهوهیان لهسهر سهرچاوهی گێڕانهوهكان كردووه ،تا چ ئاستێك پهیوهست بوون به بنهما زانستيیهكانی گێڕانهوهی ڕوداوهكان ،ههموو ئهم خااڵنه له وهرگرتنی باسی ڕوداوهكانی ناو ئهو سهرچاوه جێگهی بایهخی زۆرن.
95
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
96
گێڕانهوهی الواز و بێبنهمای له كتێبهكهیدا هێناوه، ههرچی مهسعودیيه زۆرجار خورافه و قسهی نا لۆژیكی گێڕاوهتهوه و له كتێبهكهیدا نوسیویهتی، بهاڵم ئیبنوكهسیر وهك زانایهكی گهورهی فهرموده زیاتر جێگهی لێكدانهوهی زانستیيه و كهمتر دهكهوێته ههڵهی گهوره. چوارهم :كتێبی ڕۆژههاڵتناسان :ڕۆژههاڵتناسان زۆریان لهبارهی مێژووی ئیسالمهوه نوسیوه، ههندێكیان بهمهبهست كاریان لهسهر شێواندنی مێژووی ئیسالم كردووه ،ههندێكیان بێالیهنانه لێكۆڵینهوهیان ئهنجامداوه ،بهاڵم به زۆری ڕۆژههاڵتناسان بهمهبهست بێت یان نا له مامهڵهكردن لهگهڵ سهرچاوهكاندا بهشێوهیهكی زانستی مامهڵهیان نهكردووه و زیاتر پشتیان به گێڕانهوهی الواز و ههڵبهستراو بهستوه ،ئهو بابهته الوازانهی خزمهت به بیر و ڕێبازی ئهوان دهكات گواستویانهتهوه ،بهتایبهتی له مێژووی قورئان و سونهت و ژیانی پێغهمبهر(د.خ) و هاوهاڵندا زۆر جهختیان كردووهتهوه لهسهر سهرچاوه الوازهكانی مێژووی ئیسالمی ،بهتایبهتی سهرچاوهی دهسته و گرووپه الدهرهكانی(الملل والنحل) مێژووی ئیسالمی. ههرچهنده زۆرێك لهوانهی بۆ مهبهستی سیاسی و ئایدۆلۆژی كار لهسهر شێواندنی مێژووی ئیسالمی دهكهن زیاتر پشت بهو سهرچاوانه دهبهستن به بیانوی ئهوهی لێكۆڵینهوهی زانستین و لهالیهن كهسان و دامودهزگای ئهكادیمیيهوه ئامادهكراون ،بهاڵم زۆرێك لهو سهرچاوانه بێالیهنانه نهنوسراون و بهشێوهیهكی زانستی مامهڵهیان لهگهڵ سهرچاوهكاندا نهكردووه ،بۆیه ناكرێت بكرێنه سهرچاوهی زانستی.
باسی دووهم هۆیهكانی شێواندنی مێژووی ئیسالمی یهكهم /نهنوسینهوهی مێژووی ئیسالمی له كات و ڕۆژگاری خۆیدا :لهبهر بهرباڵوی نهخوێندهواريی و نهبوونی ڕۆشنبیری نووسین و كتێب و كتێبخانه له كۆمهڵگهی عهرهبی ئهو سهردهمهدا ،لهبهرئهوه نهتوانراوه له كات و ڕۆژگاری ڕووداوهكاندا تۆمار بكرێن ،نووسینهوهی مێژووی ئیسالمی له سهدهی سێیهمی كۆچیهوه دهست پێدهكات، دوای تێپهڕبوونی زیاتر له دوو سهده بهسهر ڕوداوهكاندا بێگومان ناتوانرێت ئهو ڕووداوه مێژوويیانه به وردی و بهبێ ههڵه بنوسرێنهوه، مێژوونووسهكانیش لهكاتی نوسینی كتێبهكانیاندا هاتوون پشتیان بهو گێڕانهوانه بهستووه كه لهسهر زاری خهڵكی بوون. بێگومان كۆكردنهوهی ئهو ڕوداوانه لهسهر زاری كهسانی كۆمهڵگهیهك كه نهخوێندهواری تێدا بهرباڵوبووه و له ههمانكاتدا دهیان ملمالنێی خۆێناوی شهڕ و بهریهككهوتنی چهكداريی و بوونی دهسته و گرووپی الدهر ،گومان لهوهدا ناهێڵێتهوه كه دهیان گێڕانهوهی ناڕاست و چیرۆكی خورافی و فهرمودهی ههڵبهستراو دروستكراوه لهالیهن ئهو دهسته و گروپانهوه بۆ شهرعیهتدان به ههڵوێست و بۆچوون و ڕاستی ڕێبازی گروپهكانیان. دووهم /دهسته و گرووپه الدهرهكان :لهگهڵ گهرمبوونی كێشهكانی نێوان خهلیفه عهلی كوڕی ئهبوتالیب و موعاویهی كوڕی ئهبوسوفیان و جهنگهكانی (الصفین والجمل) و كێشهكانی ئیمامهت و دهركهوتنی خهورایج و شیعه و دابهشبوونی دهوڵهتی ئیسالمی بۆ دهوڵهتی كوفه و دیمهشق و مهدینه ،ههموو ئهم كێشانهی نێوان خودی موسڵمانان هۆی بههێزبوون له شێواندنی ڕوداوهكان ،ههتا كارگهیشتووهته ئهوهی لهالیهن
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
موسڵمانان بۆ برهودان به ڕێباز و دهسته و گروپهكانیان ،وهك كتێبی (نهج البالغه) بهناوی خهلیفه عهلی كوڕی ئهبی تالبهوه و (االمامه والسیاسه) بهناوی (ئهبو قوتهیبهی دینهوهری) یهوه ،چونكه دینهوهری جێگهی متمانهی ئههلی سوننه بووه. پێنجهم /نهبوونی هۆشیاری مێژوویی: بهداخهوه له كۆمهڵی موسڵماناندا زۆركهس قسه لهبارهی مێژووهوه دهكات ،بهاڵم ههموویان ئهو هۆشیاریيهیان نیه وهك زانستێكی تایبهت مامهڵهی لهگهڵدا بكهن ،زۆریان جیاوازیی ناكهن له نێوان ڕووداوه مێژوويیهكان و چیرۆك و ئهفسانه و خورافهدا ،تهنانهت له ناوهنده ئاینداریيهكهدا دهیان خورافهی نهشیاو وهك ڕووداوی مێژوویی دهدهنه پاڵ پێغهمبهران و هاوهاڵن و كهسانی ئهفسانهیی. له ههمانكاتدا نابێت ههرچی له كتێبه مێژوویيهكاندایه بێ لێكۆڵینهوه وهربگیرێت ،بهڵكو دهبێت ههڵسهنگاندنی بۆ بكرێت و جیاوازی بكرێت له نێوان چیرۆك و ئهفسانه و ڕووداوی مێژوویدا. شهشهم /ملمالنێی ئایدۆلۆژی :له كۆندا ملمالنێی نێوان دهسته و گرووپهكان كاریگهری ههبووه له شێواندنی مێژووی ئیسالمیدا ،له سهردهمی نوێشدا ملمالنێی نێوان ئاڕاسته فكريیه جیاوازهكان ههوڵی ناشیرینكردنی ئهو مێژووه دهدات ،له ناوهندی
ژمارە ( )9شوباتى 2017
خودی موسڵمانانهوه هێرش و قسهی ناڕهوا بهرامبهر خهلیفهكانی ڕاشدین و ههندێ له هاوهاڵن بكرێت. ههروهها دوای سهرههڵدانی دهسته و گرووپه الدهرهكان (خهورایخ ،شیعه قهدهری ،موعتهزیله ...هتد) ههموو ئهم گرووپانه بۆ شهرعیهتدان به بۆچوونهكانیان و دروستكردنی گێڕانهوهی ناڕاست و تهفسیری ههڵه ڕۆڵی گهورهیان بینیوه له شێواندنی مێژووی ئیسالمی ،له سهردهمی نوێشدا زۆرێك له ڕۆژههاڵتناس و كهسانێك كه ههوڵی شێواندنی مێژووی ئیسالمی دهدهن ههوڵدهدهن پشت به كتێبی ئهو دهسته و گرووپانه ببهستن له نوسینهكانیاندا ،ههموو ئهمانه كاریگهری زۆریان بووه له شێواندنی ڕووداوهكان و ڕووی گهشی مێژووی ئیسالمی. سێیهم /هۆنهر و پیاههڵدان :نوسینی هۆنراوه و پیاههڵدان لهالیهن ههندێ كۆلكه خوێندهوارهوه و گهورهكردن و بهخورافی كردنی زۆر ڕووداوی مێژوویی كاریگهری ههبووه له ناشیرینكردنی مێژووی ئیسالمی و تێكهاڵوكردنی به خورافه و ئهفسانه و بابهتی نالۆژیكی ،ئهم چیرۆكه خورافیانه لهالیهن كهسانی میللی و كۆلكه خوێندهوارهوه دروستكراون و خوێندراونهتهوه و دوایی وهك بابهتی مێژووی چونهته زیهنی خهڵكیيهوه. له ناوهندی ڕۆشنبیريی كوردیشدا ئهو جۆره نوسینانه بوونیان ههبووه و بههۆی خورافی بوون و چێژوهرگرتنی خهڵكی نهخوێندهوار لهو جۆره چیرۆكانه له كۆڕ و كۆبوونهوهكاندا خوێندراونهتهوه ،كتێبهكانی (مهولودنامه و و میعراج نامه و فهتحی قهاڵی خهیبهر و ...هتد) دهیان شتی ئهفسانه و شاخداریان تێدایه و الی
خهڵكی بوونهته ڕاستی مێژوویی ،ههموو ئهم جۆره نوسینانه كاریگهری خراپیان بووه له ناشیرینكردنی ڕووداوهكانی مێژوو. چوارهم /دانانی كتێب بهناوی كهسانی باوهڕپێكراوهوه :ههندێ دهسته و گوروپی الدهر له مێژووی ئیسالمیدا كتێبیان داناوه و داویانهته پاڵ كهسانی ناسراو خاوهن پێگه و جێگهی متمانهی
97
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
98
ڕۆشنبیريی كوردیدا ههوڵی زۆر ههیه بۆ شێواندی مێژووی ئیسالمی ،لهگهڵ ئهوهدا كه ڕووداوهكان وهك خۆی تۆمار ناكهن و پشت بهسهرچاوهی الواز دهبهستن و تهنها ئهو بڕگانه دهگوێزنهوه كه پشتگیری حهزو بۆچوونی ئهوان دهكات ،له ههمانكاتدا فهتحكردن به داگیركردن ناو دهبهن و غهنیمهت به تااڵنی و زۆر شتی لهو بابهتانه. ههركهس دژایهتی مێژووی ئیسالمی بكات نهدهبوو كورد بهتایبهتی نهتهوهییهكان ههوڵی شێواندنی مێژووی ئیسالمیان بدایه ،ئیسالم هاتووه له كوردستان مزگهوت و خوێندنگهی ئاینی كردووهتهوه و دهیان ئهدیب و شاعیر و مێژوونووس و زانای گهوره لهو مزگهوتانه دهرچوون و ناوی كوردیان بردوهته ههموو گۆشه و كهنارێكی ئهم جیهانه ،له ههمانكاتدا سهدان ڕهوشت و ئاكاری وهك هاوكاريی و ڕاستگۆیی و دڵسۆزی ڕهوشتبهرزی هێناوهته ناو كورد ،له ههمانكاتدا له ههموو ئاكار و ڕهشتێكی خراپ كوردی پاراستووه. ههروهها دهیان بنهماڵه هاتوونهته كوردستان و لهناو كورددا تواونهتهوه و بوونهته بهشێك له كورد ،ههریهكه لهو بنهمااڵنه ڕۆڵی گهورهیان بینیوه له خزمهت به مێژووی كورد له ههموو ڕوهكانهوه ،وهك سهیدهكانی بهرزنجه و مهردۆخیهكان و نههریيهكان و پیرخدریيهكان و دهیانی تر كه ههموویان خۆیان دهبهنهوه سهر بنهماڵهی پێغهمبهر(د.خ) ،ههروهها بهشێكی زۆری عهشیرهتی جاف خۆیان دهبهنهوه سهر پیرخدری شاهۆ و ڕهچهڵهكی ئهویش دهچێتهوه بۆ سهر سهیدهكان ،ئهگهر ههموو ئهمانه به سهنهدی ڕاست پشتڕاست بكرێنهوه ،كهواته بهشێكی گهورهی
میللهتی كورد نهوهی ئهو فاتیحه موسڵمانانهیه كه هاتونهته كوردستان. له ههمانكاتدا دهیان شتی ناڕاست و دروستكراو دهگوێزنهوه بۆ ناو نوسینهكانیان ،ههموو ئهمانه بۆ ناشیرینكردنی مێژووی ئیسالمیيه ،چونكه دهزانن مێژووی ئیسالمی سهرچاوهی پهند و ئامۆژگاريی و پهروهردهیی خهڵكی موسڵمانه و له ههمانكاتدا موسڵمانان وهك سهرچاوهیهكی بانگهواز سودی لێوهردهگرن. حهوتهم /وهعز و واعیزهكان :واعیزهكان لهكاتی وهعز و ئامۆژگاری موسڵماناندا دهیان چیرۆك و ڕوداوی ئهفسانهیی بهناوی مێژووی ئیسالمیهوه دهگێڕنهوه بۆ ورژاندنی خهڵكی ساده و نهخوێندهوار بۆ ڕازاندنهوهی وهعزهكانیان و گهورهكردنی خۆیان ،نازانن كه ئهو چیرۆكانه كاریگهری خراپی ههیه لهسهر ناشیرنكردنی دین و له ههمانكاتدا گێڕانهوهی درۆ حهرامه و پێغهمبهر(د.خ) ههڕهشهی توندی كردووه لهوانهی درۆ بهدهمیهوه دهگێڕنهوه، دهیان چیرۆكی دروستكراو بهناوی پێغهمبهر و هاوهاڵن و ههزاران ئیسرائیلیات بهناوی تهفسیری قورئان و بهسهرهاتی پێغهمبهرانی پێشووهوه باس دهكهن بێئهوهی ئهو چیرۆكانه بنهمای ڕاستیان ههبێت. دهیان چیرۆكی وهك هاوهاڵنی پێغهمبهر ژنیان بۆ یهكتری تهاڵقداوه و ههموویان برسیان بووه و بهردیان بهستوه به سكیانهوه و عومهری كوڕی خهتاب كچی خۆی زیندهبهچاڵ كردووه و عومهری كوڕی عهبدولعهزیز نان و خواردنی خۆشی لهسهر خۆی حهرامكردووه و ئهمانه و سهدانی تر ڕۆژانه دهدهن بهگوێی موسڵماناندا ،ئهم واعیزه نهخوێندهوارانهش كاریگهری زۆریان ههبووه له شێواندنی مێژووی ئیسالمی.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
باسی سێیهم ڕێبازی لێكۆڵینهوهی مێژووی ئیسالمی مێژووی ئیسالمی تهنها تۆماری كۆمهڵێك ڕووداوی ئاسایی نیه ،بهڵكو مێژووی ئايين و عهقیده و شهریعهته ،بابهتهكانی تایبهت به پێغهمبهران بهتایبهتی له تهفسیری ئایهتهكانی قورئانی پیرۆزدا بههیچ جۆرێك نابێت ئاسانكاری تێدا بكرێت ،چونكه تایبهته به پێغهمبهرانهوه كه یهكێكه له بنهماكانی عهقیدهی ئیسالمی ،له زۆر ڕیوایهتی ئیسرائیلی و خورافیدا هاتووه كه گوایه فاڵن پێغهمبهر دڵداريی و ئهڤینی كردووه، ئهمه بههیچ جۆرێك لهگهڵ ڕهوشتی پێغهمبهر و عیصمهتی پێغهمبهراندا یهكنایهتهوه ،ئهم بابهته بۆ ژیاننامهی پێغهمبهریش (السیره النبویه) بهههمان شێوهیه. ههروهها بۆ قۆناغی هاوهاڵنیش كه خوای گهوره تهزكیهیان دهكات و الی ئههلی سوننه به كۆی دهنگ (اهل العدل :ڕاستگۆ و دادپهروهرن) بهههمان شێوه ئهو مێژووهی دهنوسرێتهوه و وهردهگیرێت دهبێت له وهرگرتنیدا ئهم مهنههجه پهیڕهو بكرێت: یهكهم /گێڕهرهوه :ئهو كهسهی مێژووی ئیسالمی دهگێڕێتهوه یان دهنوسێتهوه دهبێت بهپێی بنهماكانی زانستی فهرموده و زانستی كهسناسی(علم الرجال) مامهڵهی لهگهڵ بكرێت، دهبێت مهرجهكانی (االسالم ،العدل ،الضبط ،العقل) تێدابێت ،چونكه ناكرێت كهسێك تاوانبار بێت به درۆ و خورافه و له بیرچوونهوه و بكرێته سهرچاوهی گێڕانهوهی ڕوداوه مێژووییهكان . دووهم /دهقهكه :ئهو دهقه مێژوويیهی تۆماركراوه دهبێت بهپێی بینش (التصور) و
تهرازوی ئیسالمی ههڵبسهنگیرێت ،چونكه ڕوانینى ئیسالمی جیاوازه له ڕوانینی ماددی یان ماركسی یان هیگڵی بۆ مێژوو ،بینشی ئیسالمی بڕوای به جیهانی غهیب و دهستی پهروهردگار له ڕووداوهكان و سوننهتی خوایی له ڕووداوهكانی گهردوندا ههیه ،گۆڕینی مرۆڤایهتی له سهرهتاكانی فتوحاتی ئیسالميیهوه له ماوهیهكی پێوانهیی كهمدا له بتپهرستیهوه بۆ خواپهرستی ،بهتایبهتی لهالیهن گهلێكی نهخوێندهواری وهك عهرهبی ئهو ڕۆژگارهوه ،بێگومان ئهوه هاوكارییهكی خوایی لهگهڵدایه ،ئهی بۆ هیچ یهكێك له ئیمپراتۆریهتهكانى فارسی و ڕۆمانی نهیانتوانی ئهو كاره گرنگه بكهن. ههروهها ههردهقێكی مێژوویی برینداركردنی پێغهمبهران و هاوهاڵنی پێغهمبهرى تێدابێت وهرناگیرێت ،یان برینداركردنی ئیمامه گهورهكانی مێژووی ئیسالمی ،ههرچهنده جگه له پێغهمبهران كهس بێههڵه (معصوم) نیه ،بهاڵم ههندێك گێڕانهوهی مێژوويی جێگهی گومانن و لهگهڵ ڕهوشت و ئاكاری ئیمانداری ڕاستهقینهی خاوهن زانست یهكنایهتهوه جێگهی لێكۆڵینهوهی زۆره. سێیهم /بێالیهنی نوسهر :لێكۆڵهری ئهكادیمی دهبێت زۆر بێالیهنانه ڕووداوهكان تۆمار بكات با بهخواستی ئهویش نهبێت ،چونكه له كۆندا دهسته و گرووپه الدهرهكان زۆر شتی ناڕاستیان تێكهڵی مێژووی ئیسالمی كردووه ،زۆرجار به پاڵنهری مهزههب و كهسێكی دیاریكراو گێڕانهوه و ڕووداوی دروستكراو كراوهته مێژوو ،بهتایبهتی له دوای دهركهوتنی شیعه و مهسهلهی ئیمامهت و كێ له پێشتره ببێته ئیمام ،لهم پێناوهشدا دهیان چیرۆكی ناڕاست و گێڕانهوهی بێبهنما دروستكرا بۆ بههێزكردنی مهزههب و بۆچوونهكانیان.
99
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
100
له دوای ملمالنێی و شهڕهكانی خاچپهرستان و ئهو سهركهوتنانهی سوپای موسڵمانان زیاتر ههوڵی ناشیرینكردنی موسڵمانان و مێژووی ئیسالمی دراوه و دهیان كتێب بۆ ئهو مهبهسته نوسراوه .له سهردهمی نوێشدا بههۆی ملمالنێی بهرهی ئیسالمخواز و بهرهی چهپ و عهلمانی ههوڵێكی چڕ و بهردهوام ههیه بۆ ناشیرینكردنی مێژووی ئیسالمی ،چونكه ئهو مێژووه یهكێكه لهو سهرچاوه بانگهوازیانهی خهڵكی موسڵمان سودی زۆری لێوهردهگرێت له وهعز و گوتار و بانگهوازدا، بۆیه بهرهی دژ زۆر ههوڵی ناشیرینكردنی ئهو سهرچاوه ڕهسهنه دهدهن. گوتاربێژه و واعیز ههمانكاتدا له موسڵمانانهكانیش زۆركات بۆ وروژاندنی بهرامبهر و سهرنج ڕاكێشانی خهڵكی ساده دهیان چیرۆكی خورافی و بێبهناما بهناوی مێژووی ئیسالمیيهوه دهگێڕنهوه بێئهوهی بگهڕێنهوه بۆ كتێبه باوهڕپێكراوهكانی مێژووی ئیسالمی ،وهك ئهوهی هاوهاڵن ههموویان شهو و ڕۆژ له برسا سكیان ئێشاوه و عومهری كوڕی خهتاب به كۆڵ ئاردی بردووه بۆ خهڵكی ههژار و عومهری كوڕی عهبدولعهزیز ههر نان و پیازی خواردووه و ئهمانه و سهدان چیرۆكی نالۆژیكی تری لهو بابهته. دادگهری :ئهو كهسهی مێژوو دهنوسێتهوه دهبێت دادگهر بێت و بێ الیهنانه ڕوداوهكان تۆمار بكات ،نابێت بكهوێته ژێر كاریگهری ههواو ئارهزووی تایبهتی خۆیی و بهو پێوهره ڕووداوهكان تۆمار بكات ،ههروهها نابێت به پاڵنهری مهزههب و ئایدۆلۆژی تایبهتی خۆی ڕووداوهكات تهفسیر بكات ،ئهگهر مێژوونووس بێالیهنی خۆی لهدهستدا و بهڕێبازی زانستی و ئهكادیمی ڕووداوهكانی تۆمارنهكرد ئهوه ههموو نوسین و لێكۆڵینهوهكانی جێگهی گومانن و وهرناگیرێن.
نهیارهكان دهیانهوێت له ڕێگهی مێژووهوه گومان لهسهر بنهماكانی ئیسالم و مێژووی مسوڵمانان دروست بكهن ههندێ جار لێكۆڵهری مێژوو دهگهڕێتهوه بۆ سهرچاوه مێژوويیه ڕهسهنهكانی وهك تهبهری ئیبنوكهسیری ...هتد ،بهاڵم فێڵێكی زۆر زیرهكانه دهكات و تهنها ئهو دێڕانه دهگوێزێتهوه كه لهگهڵ خواست و ئارهزووی ئهودا یهكدهگرێتهوه یان پاش و پێشى ڕستهكان دهقرتێنێت ،ههروهها ههندێ جار تهنها گێڕانهوه الواز و بێینهماكان دهگوێزێتهوه كه كتێبه مێژوويیهكان زۆر گێڕانهوهی الوازی تێدایه و دواتریش دهڵێت له تهبهری و مهسعودی ....هتد.. وهرگرتووه. دووهم /بابهتی بوون :بابهتی بوون واته خۆداڕنینی مێژوونووس یان لێكۆڵهر له ههموو حهز و ئارهزووه كهسیيهكانی خۆی ،نابێت به سۆز و پاڵنهری فكری و بۆچوونی سیاسی خۆی تهفسیرى ڕووداوهكانی مێژوو بكات ،بهڵكو دهبێت واتا و مهبهستی ئهو دهقه مێژوويیانه چۆنه بهوشێوهیه مامهڵهیان لهگهڵدا بكات ،نابێت بڕیاری پێشوهخت بدات ،یان پهنا بۆ تهئویالتی خۆی ببات و چۆن خۆی حهز دهكات بهوشێوهیه تهفسیری ڕووداوهكان بكات. زۆركات لێكۆڵهری موسڵمان تهنها ڕووه جوانهكانی مێژوو دهگوێزێتهوه و شته ناشیرینهكان ڕهتدهكاتهوه ،له ههمانكاتدا بهرهی نهیار تهنها ههوڵی زهقكردنهوهی شته ناشیرینهكان دهدهن
خا ل
و بهوشێوهیه وێنا و تهفسیری مێژووی ئیسالمی دهكهن كه خۆیان دهیانهوێت ،بهاڵم له ههردوو بارهكهدا مێژوو دروستكراوی دهستی مرۆڤه، دهكرێت شتی جوان و ناشیرینی تێدابێت ،بۆیه پێویسته لێكۆڵهر ڕێبازێكی زانستی پهیڕهو بكات و حهز و ئارهزووی خۆی تێكهڵی لێكۆڵینهوهی زانستی نهكات. ههروهها لێكۆڵهره موسڵمانهكان و نهیارهكانیش هاوسهنگی ناكهن له نێوان ڕوداوه سهربازی و ملمالنێ سیاسیهكان و ئهو ههموو حزمهته گهورهی موسڵمانهكان كردوویانه به پرۆسهی خوێندن و زانست و ژیار و شارستانی ،بهڵكو تهنها جهخت دهكهنهوه لهسهر ڕوداوه سهربازی و سیاسیهكان.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
كۆتایی له كۆتاییدا دهگهینه ئهو ئهنجامهی كه مێژووی ئیسالمی له ڕۆژگاری خۆیدا نهنوسراوهتهوه، ههروهها ئهو گرنگیهی دراوه به جهختكردنهوه له ڕاستی فهرمودهی پێغهمبهر(د.خ)و كهسی گێڕهرهوه و دهقهكه لهالیهن زانایانی فهرمودهناسیيهوه، بهههمان شێوه ئهو گرنگیه نهدراوه به تۆماری ڕووداوه مێژوويیهكان و ئاسانكاری كراوه لهالیهن مێژوونوسانهوه له نوسینهوهی ئهو ڕوداوانهدا.
ئیسالمی و ههموو بوارهكانی تری زانسته ئیسالمیيهكان و پشتبهستنیان به سهرچاوهی دهسته و گرووپه الدهرهكان و به پاڵنهری ئاینيی و سیاسی له ههندێ كاتدا ،ئهمانیش كاریگهری زۆریان ههبووه بۆ شاردنهوهی ڕووی ڕاستهقینهی مێژووی ئیسالمی. له سهردهمی نوێشدا بههۆی ملمالنێی فكريی و ئاڕاستهی سیاسی جیاوازهوه ههوڵی زۆر دراوه بۆ شێواندنی مێژووی ئیسالمی ،چونكه بهرهی نهیار باش دهزانن كه مێژووی پڕ سهروهری ئیسالمی سهرچاوهیهكی گرنگی پهروهرده و پهندوهرگرتن و دهستهچیلهیهكی باشی بانگهوازه بۆ موسڵمانان بۆیه ههوڵی ناشیرینكردنی دهدهن. له ڕۆژگاری ئێستادا كاتی ئهوه هاتووه كه مێژووی ئیسالمی به ڕێبازێكی زانستی لێكۆڵینهوهی لهبارهوه بكرێت و پاكبكرێتهوه له ههموو ئهو بابهته ناڕاستانهی تێكهاڵوی كراوه ،بهبێ سۆزی الیهنگران و ئارهزووی نهیارانهكانی.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
نابێت ههرچی له كتێبه مێژوویيهكاندایه بێ لێكۆڵینهوه وهربگیرێت ،دهبێت ههڵسهنگاندنی بۆ بكرێت
ههروهها كۆمهڵێك هۆی تر كاریگهریيان ههبووه و لهسهر شتی ناڕاست و چیرۆكی خورافی و ئهفسانه و شێواندن كهوتووته ناو كتێبه مێژوويیهكان لهالیهن دهسته و گروپه الدهرهكانهوه، له ههمانكاتدا هۆنینهوهی دهیان هۆنراوهی میللی و تێكهڵكردنی به پاڵهوانی ئهفسانهی ڕێگایهك بووه بۆ تێكهڵبوونی ئهو جۆره خورافیاتانه به ڕووداوه مێژوویيهكان ،ههروهها واعیز و گوتاربێژهكان دهیان ئیسرائیلیات و خورافهیان تێكهڵ به تهفسیری قورئان و مێژووی ئیسالمی كردووه و ئهمهش هۆیهكی تر بووه بۆ شێواندنی مێژووی ئیسالمی. لهدوای دهركهوتنی بزاڤی ڕۆژههاڵتناسی و ئهنجامدانی دهیان لێكۆڵینهوه لهسهر مێژووی
101
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سهرچاوه و پهراوێزهكان
1بڕوانە :سيد قطب ،في ظالل القرآن ،الطبعة
السابعة والثالثون 1429هـ 2008م ،دار الشروق- بيروت ،م 4ص .2291-2290
2دهربارهی (سنن االلهیه) وهك یهكێك له بنهماكانی تهفسیری ئیسالمی بڕوانه :د.عمادالدين خليل ،التفسير
االسالمي للتاريخ ،الطبعة الثالثة 1401هـ1981م،
دار العلم للماليين ،بيروت -لبنان ،ص 231بهدواوه. ههروهها بڕوانه :د.جمال عبدالهادي محمد مسعود و د .وفاء محمد رفعت جمعة ،أخطاء يجب أن تصحح في التاريخ منهج كتابة التاريخ االسالمي كيف ولماذا ،الطبعة
الثالثة 1414هـ 1994م ،دار الوفاء -القاهرة ،ص -18
.19
3
د.محمد صامل السلمى ،منهج كتابة التاريخ
االسالمي وتدريسه ،الطبعة األولى 1408هـ 1988م ،دار الوفاء -القاهرة ،ص 93بهدواوه.
4-بڕوانه :د .سيدة اسماعيل كاشف ،مصادر التاريخ
االسالمي ومناهج البحث فيه ،الطبعة الثانية 1403هـ 1983م ،دار الرائد العربي ،بيروت -لبنان ،ص 83 بهدواوه .ههروهها بڕوانه :د.عمادالدين خليل ،حول اعادة كتابة التاريخ االسالمي ،الطبعةاألولى 1426هـ2005م،
دار ابن كثير -دمشق ،ل 83بهدواوه. ژمارە ( )9شوباتى 2017
102
5بڕوانه :د.محمد صامل
السلمي ،منهج كتابة
التاريخ االسالمي ،الطبعة األولى 1429هـ ،دار ابن
الجوزي -السعودية ،ص 488بهدواوه.
6بڕوانه :د .اسماعيل علي محمد ،االستشراق بين
الحقيقة والتضليل ،الطبعة السادسة 143هـ 2014م ،دار
الكلمة -القاهرة ،ص 135بهدواوه .ههروهها بڕوانه: محمد قطب ،كيف نكتب التاريخ االسالمي ،الطبعة األولى
1415هـ1996م ،دار الشروق ،بيروت – لبنان ،ص.13-12
7بڕوانه :أ.د .محمد أمحزون ،منهج دراسة التاريخ
االسالمي ،الطبعة األولى 1432هـ2011م ،دار السالم، القاهرة ،ص .17-15
8بڕوانه :د .سيدة اسماعيل كاشف ،مصادر التاريخ
االسالمي ومناهج البحث فيه ،ص 17بةدواوة.
9بڕوانه :د.محمد صامل السلمي ،منهج كتابة التاريخ
االسالمي وتدريسه ،ص .255-254
10بڕوانه :د.محمد صامل السلمي ،منهج كتابة
التاريخ االسالمي وتدريسه ،ص .255
11بڕوانه :د.عماد الدين خليل ،حول اعادةكتابة
التاريخ االسالمي ،ل.10
12بۆ نمونه بڕوانه :شوان عوسمان مستهفا، كوردستان و پرۆسهی به ئیسالمكردنی كوردستان ،چاپی
یهكهم 2002ز ،سلێمانی ،ل 140بهدواوه .ههروهها: فازیل قهرهداغی ،ماستهرنامه یان ههڵهنامه ،ههروهها: فوئادی مهجید میسری ،كۆمهڵگا له سایهی دهوڵهتی خهالفهتدا ،ههروهها :سهروهر پێنجوێنی ،داگیركردنی شارهزور ،گۆڤاری دابڕان ،ژماره ()4ی ئهیلولی ،2016 ل 4بهدواوه. 13بڕوانه :د.عماد الدين خليل ،حول اعادةكتابة
التاريخ االسالمي ،ل. 10
14بڕوانه :أ.د .محمد أمحزون ،منهج دراسة التاريخ
االسالمي ،ص 20بهدواوه.
15بڕوانه :د.محمد بن صامل السلمي ،منهج كتابة
التاريخ االسالمي ،ص .89-88
16بڕوانه :د.محمد صامل السلمي ،منهج كتابة
التاريخ االسالمي وتدريسه ،ص .252-25
17بڕوانه :د .محمد صامل السلمي ،منهج كتابة التاريخ االسالمي ،ص 133بهدواوه.
َ َ َ زانستيكی‌له َ كارهينراو‌دذی‌ئيسالم ميذینه‌ی‌به (هۆكار و ئامانجهكانی)
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
رؤذهه‌‌آلتناسی
خا ل
ئیمداد تەها
لهدایكبووی 1990 بهكالۆریۆس له زانسته ئیسالمییهكان. چهندین وتاری باڵوكراوهی ههیه
ژمارە ( )9شوباتى 2017
103
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
104
چهمكی ڕۆژههاڵت ناسی ،یهكێكه لهو بابهته ههستیارانهی زۆرترین لێكۆڵینهوه و قسه و باسی لهبارهوه كراوه .ئێمهش لهم لێكۆڵینهوه كورتهدا سهرنج دهخهینه سهر واتای ئهم زاراوهیه و مهبهست و ماناكهی و ههموو ئهو قسهو باسانهی كه لهخۆی دهگرێت. بیرمهندان كۆك نین لهسهر پێناسهیهكی دیاریكراو بۆ زاراوهی ڕۆژههاڵتناسی ،ههر بیرمهنده بهپێی تێڕاوانینی خۆی پێناسهیهكی بۆ كردووه ،ههرچهنده جیاوازییان تهنها له ڕواڵهتدایه ،ئهگهرنا مهبهست و مانای پێناسهكان یهك دهگرنهوه و لهسهر ئهو پایه بنچینهییانه كۆكن كه ڕۆژههاڵتناسی لهسهر بونیادنراوه. هۆكاری جیاوازيیهكانیش دهگهڕێتهوه بۆ تێڕوانینی كهسهكان بۆ ڕۆژههاڵتناسی و دیاريكردنی مهبهستهكانی. بهكورتی دهتوانین بڵێین ڕۆژههاڵتناسی: ڕهوتێكی فیكری ڕۆژاواییه ههڵدهستێت به لێكۆڵینهوه له شارستانیهتی گهالنی ڕۆژههاڵت، له ههموو الیهنهكانی ڕۆشنیريی ،فیكريی ،ئايینی، ئابووریی و سیاسى بهمهبهستی كارلێكردنی. ههندێكیش وتویانه :بهمانای كۆكردنهوه و دهستخستنی زانیاری دێت لهسهر ڕۆژههاڵت له ههموو الیهنهكانى ژیان(.)1 بهم پێیهش بێت كهسی ڕۆژههاڵتناس بهو كهسه دهگوترێت كهوا گرنگی به كاروباری ڕۆژههاڵت دهدات و لێیان دهكۆڵێتهوه له ڕووی شارستانیهت و ئايین و باوهڕیان و ڕۆشنبیريی و زمانی ئاخاوتن و ههڵسوكهوت و شێوازی مامهڵهكردنیان بهشێوهیهكی گشتی(.)2 گۆی زهوی له ڕووی پێكهاتهی جوگرافییهوه دهكرێت بهدوو بهشی سهرهكییهوه ،ئهو بهشهی كه ڕۆژ تێیدا ههڵدێت به ڕۆژهاڵت ناودهبرێت و
ئهو بهشهشی ڕۆژی تێدا ئاوا دهبێت به ڕۆژئاوا ناودهبرێت .بهاڵم بهنیسبهت ئیسالمهوه ڕۆژههاڵت و ڕۆژئاوا بهپێی ئهو شوێنه دیاری دهكرێت كه سرووشی تێدا هاتۆتهخوارهوه كه نیمچهدوورگهی عهرهبییه ،خۆرههاڵتهكهی به خۆرههاڵت و ڕۆژئاواكهشی به ڕۆژئاوا ناودهبرێت له ئهدهبیاتی ئیسالمیدا .بهاڵم لهم ڕۆژگاری ئهمڕۆدا زاراوهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست بهكاردههێنرێت وهك زاراوهیهكی سیاسی و جوگرافی ،مهبهست له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست و نزیك و دوور، دابهشكردنی زهوییه بۆ چهند بهشێك بهپێی دوور و نزیكیان له ئهوروپاوه. توێژهران پێیان وایه ناوچهكانی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست ،جیهانی ئیسالمی دهگرێتهوه كه ئهو ناوچه جوگرافییه ستراتیجییهیه كه ملكهچی دهسهاڵتی ئهوروپایه و مسوڵمانان داڕنراون له بهرگرییه خودییهكان(.)3 وشهی ڕۆژههاڵت كه ئایا به چ شوێنێك دهوترێت و كام ناوچانه دهگرێتهوه بۆچوونی جیاوازی لهسهره .پوختهی قسه لهم بابهته و وتهی كورت و ڕاست ،ئهو بۆچونهیه كه پێی وایه :وشهی ڕۆژئاوا و ڕۆژههاڵت ،بۆ یهكهمجار ئهوروپیهكان بهكاریان هێناوه و مهبهستیان پێی دابهشكردنی جیهان بووه بهسهر ڕۆژههاڵت و ڕۆژئاوادا، ڕۆژئاوا خۆیان دهگرێتهوه و ڕۆژههاڵتیش واڵتانی ئاسیا و ئهفریقا دهگرێتهوه ،كه ئهو كاته لهژێر داگیركاری ئهوروپادا بووه ،ههرچهنده وشهكهش له ڕووی بهكارهێنانهوه نوێیه ،بهاڵم ئهگهر به وردی لێی بڕوانین بۆمان دهردهكهوێت كه ڕاستییهكی مێژوويی ههیه .له كۆندا جیهان بهسهر دوو دهسهاڵتی دژبهیهكی بهتوانا دابهش ببوو ،یهكهمیان له ڕۆژههاڵت و ئهوی دیكهشيان له ڕۆژئاوا ،ئهو دو هێزهش فارس و ڕۆم بوون ،پاشان ملمالنێكه
خا ل
هۆكارهكانی دروستبوونی ڕۆژههاڵتناسی يهكهم /هۆكاری سهرهكی ڕۆژههاڵتناسی دهگهڕێتهوه بۆ هۆكاری ئاینی :ئهو ئازاره ناخۆش و تاڵهی جهنگی خاچپهرستان جێیهێشت بوو له دڵی ئهوروپیهكان و هاتنی بزوتنهوهی ڕیفۆرمی ئاینی، وای له گاورهكان (پڕۆتستانت و كاسۆلیك) كرد كه ههست به پێویستی پێداچونهوهیهك بكهن به ڕاڤهی كتێب و سهرچاوه ئاینیهكانیاندا و له میانهی ههوڵدانیان بۆ تێگهیشتن له كتێبه ئاینيیهكانیان و لهبهرچاوگرتنی ئهو بارودۆخهی بزوتنهوهی چاكسازی ئاینی هێنابوویه گۆڕێ ،ههوڵیاندا كهڵك له توێژینهوه عیبرانیهكان وهربگرن .لهوێشهوه پهلیان بۆ توێژینهوه ئیسالميیهكان هاویشت، چونكه تێگهشتن له كۆتا ئایين كهڵكی باشی دهبێت بۆ ڕاڤهكردن و لێكدانهوهی ئاینی پێشوو.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
مێژووی ڕۆژههاڵتناسی به شێوهیهكی دیاريكراو ناتوانرێت بوترێت كه یهكهمین كهس كێ بووه گرنگی به توێژینهوه و كۆكردنهوهی زانست داوه لهسهر ڕۆژههاڵت، بهاڵم زانراوه كه له ڕۆژانی دهسهاڵتی مسوڵمانان له ئهندهلوس كۆمهڵه ڕاهیبێكی مهسیحی ڕوویان له ئهندهلوس كردووه و ڕۆشنبیريی و زانیاریان له خوێندنگه ئاینيیهكانى ئهو ناوچهيه وهرگرتووه و دواتر قورئانی پیرۆزیان بۆ سهر زمانی التینی وهرگێڕاوه كه زمانی نوسين و خوێندنهوه بوو له ئهوروپاى سهدهكانى ناوهڕاستدا. ئهو ڕاهیبانه وانهی فهلسهفه و پزیشكی و بیركارییان لهالی زانایانی مسوڵمان خوێندووه. یهكێك له ڕاهیبه یهكهمینهكان كه گرنگی به كۆكردنهوهی زانیاری داوه لهسهر ڕۆژههاڵت، جێربرت () Jerbertی ڕاهیبه .كه ڕاهیبێكی فهڕهنسییه و له ساڵی 999ز ههڵبژێردرا به پاپا له دوای گهڕانهوهی له ئهندهلوس و تهواوكردنی خوێندن و وهرگرتنی زانیاری له زانستگاكانى ئهندهلوس. ههروهها (بطرس المحترم) و (جیراردی كریمون) له ڕاهیبه یهكهمینهكان .ئهم ڕاهیبانه له پاش گهڕانهوهیان بۆ واڵتانی خۆیان دهستیان كرد بهباڵوكردنهوهی ڕۆشنبیريی واڵتانی ئیسالمی(.)5 ئهوهی كه مێژوونووسان زۆر لهسهری كۆكن
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كهوته نێوان مسوڵمانان و ڕۆمهكان ،پاشان ملمالنێ و ناكۆكییهكه كهوته نێوان مسوڵمانان و خاچپهرستان ،دواتر ملمالنێكه گوازرایهوه بۆ نێوان دهوڵهتی عوسمانی و واڵتانى ئهوروپا، ئێستاش پاشماوهی ئهم ملمالنێیه كهوتۆته نێوان واڵتانی ڕۆژههاڵت كه ئاسیا و ئهفریقا دهگرێتهوه، لهگهڵ ڕۆژئاوا كه خۆی له ئهوروپا و ئهمریكادا دهبینێتهوه(.)4
به جۆرێك كه وهك جۆره كۆدهنگییهكه لهالیان ئهوهیه كه مێژووی دروستبوونی ڕۆژههاڵتناسی دهگێڕنهوه بۆ سهدهی سيانزهی زاینی له ههندێك له شارهكانی ئهوروپا ،بهاڵم بهشێوهیهكی ڕهسمى دهگهڕێتهوه بۆ دوای (سهردهمی ڕیفۆرمی ئاینی) له ئهوروپا .ههرچهنده له پێش ئهوهش ڕۆژههاڵتناسی بوونی ههبووه لهسهر ئاستی تاكه كهسی ،ئهو سهرچاوانهی لهبهردهستدان زۆر به وردی تیشك ناخهنهسهری و تهنها چهند كهسێك پێوهی خهریك بوون(.)6 لهگهڵ ئهوهشدا بۆچونێك ههیه پێیوایه چهمكی ڕۆژههاڵتناسی له ئهوروپا ههتا كۆتاييهكانى سهدهی ههژده و سهرهتاكانی سهدهی نۆزدهیهم دهرنهكهوتووه ،بۆ یهكهمین جار له ئینگلتهرا له ساڵی 1779و له فهرهنسا له ساڵی 1799دهركهوتووه، یهكهمين جاریش زاراوهی ڕۆژههاڵتناسی له ساڵی 1838دا چووه نێو فهرههنگی ئهكادیمی فهڕهنسییهوه(.)7
105
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
106
و باڵوكردنهوه ئارهزووی ههروهها تهشهنهكردنی ئاینهكهیان ،وای له گاورهكان كرد ڕژههاڵتناس دروستبكهن ،ههتا زهمینهسازی بكهن و بهرچاوڕوونى بدهنه موژدهدهرهكان، ئهو پیاوه ئاینيیانهی كه دێنه ڕۆژههاڵت و ئاینی مهسيحى باڵودهكهنهوه .ههروهها موژدهدهرهكان باوهڕیان به داگیركهران هێنا ئاینی مهسیحی بكهنه بونیاد و بنهچهی هێرشهكانیان بۆ سهر واڵتانی ئیسالمی و ناوچهكانى ڕۆژههاڵت ،له بهرامبهریشدا داگیركهران مهیدان چۆڵ و خۆش بكهن له ڕۆژهاڵت بۆ موژدهدهران ئاینی مهسيحى ڕۆژههاڵتناسی بهمشێوهیهش باڵوبكهنهوه. یهكهمین پهیوهندی خۆی لهگهڵ موژدهدهرهكان و پاشان لهگهڵ داگيركهران دهبهستێت(.)8 ههروهها بۆ پاراستنی مهسيحييهكان و ئهو گهالنهی شوێنكهوتهی كهنیسهبوون بۆ ئهوهی نهیهنه نێو ئیسالم و ههروهها ڕێگريش بكهن لهو تهشهنهكردن و باڵوبوونهوه خێرايهى ئاينى ئیسالم و بهر به مسوڵمانبوونی خهڵكى بگرن. ههروهها له ڕێگهی شارهزابوون له ئیسالم و زمانى ئاينكهوه توانیان ڕێگهی دروستكردنی گومان و چهواشهكاری بدۆزنهوه دهربارهی ئیسالم و مێژووی مسوڵمانان .ههر لهم ڕێگهيهوه توانیان ئاڕاستهی گوتار و ڕهخنهكانی ڕووهو كهنیسه بگۆڕن بهرهو ئیسالم ،و به دوژمنێكی دیار و ئاشكرای كهنیسهی بناسێنن و خهڵكی ڕۆژئاوای لێ توند بكهن(.)9 دووهم /هۆكارێكی دیكه بۆ دروستبوونی ڕۆژههاڵتناسی ،هۆكاری داگیركاريیه(اإلستعماریه): له پاش كۆتايی هاتنی جهنگهكانی خاچپهرستان و شكست خواردنیان ،ڕۆژئاواییهكان بێ ئومێد نهبوون له دووباره داگیركردنهوهی واڵتی مسوڵمانان و دووباره خستنهژێر قهڵهمڕهوی
خۆیانهوه ،بۆ ئهم مهبهسته ڕوویان له كۆكردنهوهی زانیاريی و توێژینهوه لهسهر ڕۆژههاڵت كرد له ههموو ڕووه جیاوازهكانهوه ،له ڕووی بیروباوهڕ و شێوازی ڕهفتار و ههڵسوكهوت و ڕهوشت و ماڵ و سامانیان ،ههتا بزانن كامه ناوچه بههێزه بێ هێزی بكهن و كام ناوچهش بێ هێزه داگیری بكهن. شایانی باسه ڕۆژههاڵتناسهكان له پاڵ داگیركاری سهربازیشدا ههوڵیانداوه داگیركاری فیكریش ئهنجام بدهن و تۆوی چهندین بیروباوهڕ و مهزههبی فیكريی الڕێ بوو بێباوهڕى بچێنن له واڵته ئیسالمییهكاندا و له ڕێگهی تێكشكاندنى ههستی پابهندبوون به نهتهوه و ئاینهوه ههوڵیانداوه گیانی بهرگرییان الواز بكهن. ههروهها له ئهنجامی دهستخستنی زانیاری لهبارهی ئیسالم و قورئان و فیقهـ و كهلهپووری ئیسالمییهوه توانیان چهندین مهزههب و بیروباوهڕی بێ پێشینه و الڕێ بوو دروستبكهن و ئايينى پيرۆزى ئیسالمی له پێش چاوی نهوهی نوێ ناشيرن بكهن .لهگهڵ ئهوهشدا گیانی برایهتی و پێكهوه ژيانیان لهالی مسوڵمانان نههێشت و یهكێك له ڕهفتارهكانی سهردهمى جاهیلیهت كه شۆڤێنیستی بوو زیندوویان كردهوه و گهالنی مسوڵمانیان پارچه پارچه كرد و كردیانن به دوژمنی یهك(.)10 كهسانێك بۆ پهیداكردنی بژێوى و زیادكردنی سامانیان ڕوو له زانستی ڕۆژههاڵتناسی دهكهن، كهسانێك به مهرام گهلێكی سیاسی دهستیان داوهته ڕۆژههاڵتناسی ئهگهر به نمونه كهڵكی ڕۆژههاڵتناسی بۆ ئیستعمار و سیاسیيهكان وهربگرین« ،فأنتوني إيدن»ی سهرۆك وهزیرانی پێشووی بهریتانیا هیچ بڕیارێكی سیاسی دهرنهكردووه لهمهڕ بارودۆخی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست ههتا نهگهڕابێتهوه بۆ الی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گرنگترین هۆكارهكانی بهردهوامبوون و بههێزبوونی ڕۆژههاڵتناسی له ئێستا و داهاتوودا زیادبوونی بهرژهوهندییهكانی ڕۆژئاوا له واڵته ئیسالمییهكان بهتایبهت واڵتانی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست وادهكات واڵتان پاڵپشتی و هاوكاری دهزگا ڕۆژههاڵتناسييهكان بكهن بۆئهوهی ڕاپۆرت و وردهكارییان پێشكهش بكهن دهربارهی ڕۆژههاڵت. ههروهها زۆرێك له دهسته و ڕێكخراوه جیهانییهكان كاتێك بیانهوێت لهسهر ئیسالم و مسوڵمانان بنوسن پشت به ڕاپۆرت و دهبهستن. ڕۆژههاڵتناسهكان نوسراوهكانی ههروهها كهناڵ و دهزگاكانی ڕاگهیاندن پشت به وتهی ڕۆژههاڵتناسهكان دهبهستن لهكاتی گواستنهوهی زانیاری لهبارهی ڕۆژههاڵتهوه.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
ڕۆژههاڵتناس(مرجیلیوپ) و ڕاوێژی پێنهكردبێت. كهسانێكی دیكهش ههن ئامانجيان تهنها بهدهستهێنانی زانست و تێركردنی ئارهزووهكانیانه كه سامان و كاتیان هاوكاری كردوون تاوهكو لهو ڕێگهیهوه شارهزای خهڵكی ڕۆژههاڵت و ڕهوشت و ئاكار و تایبهتمهنديیهكانیان ببن(.)11 سێيهم /هۆكاری ئابوورى :له پاش ئهوهی واڵتانی ڕۆژئاوا ڕێژهی ئهو خێرو بێرو سامانهیان بۆ دهركهوت كه له ڕۆژههاڵت ههیه ههوڵیاندا الپهڕهیهكی نوێی پهیوهندی لهگهڵیان ههڵبدهنهوه و كرانهوه لهگهڵیان ڕووبدات ،تاوهكو له ڕێگهی ئهم پهیوهندیانهوه برهو به ئابووری خۆيان بدهن و كارگه و پیشهسازییهكهیان بخهنهگهڕ ،له ههمانكاتیشدا بزوتنهوهی پێشكهوتنی زانستییان بۆ ئاسان دهبوو .له ڕێگهی ئهم پهیوهندییانهوه توانیان كهرهسته خاوهكان به نرخێكی كهم و بێ تێچونێكی زۆر ببهن و كهڵكی لێوهربگرن و له ههمانكاتیشدا ڕۆژههاڵت بهكاربهرێكی چاالكی بهرههمهكانیان بێت و لهم ڕێگهیهوه قازانجێكی زۆریان دهستكهوت(.)12 چوارهم /هۆكاری زانستی :لهگهڵ ئهو هۆكار و مهبهسته خراپانهدا بۆ دروستبوونی ڕۆژههاڵتناسی، هۆكاری زانستیش ههیه .كهسانێكی ڕۆژئاوايی بێ هیچ مهبهستێك ویستویانه زانیاری دهربارهی ڕۆژههاڵت كۆبكهنهوه ،ئهم ڕۆژههاڵتناسانه هیچ جۆره هاوكارییهكیان ناكرێت لهالیهن دهوڵهتهكانیانهوه و هیچ پهیوهندییهكیان لهگهڵ دهزگا ڕۆژههاڵتناسييهكاندا نیه و كار لهسهر باڵوكردنهوهی زانیاری نا دروست و تێكدانی دیمهنی ئیسالم ناكهن و خهڵكانێكى ڕاستگۆ و بێ فڕوفێڵن .ههندێك لهم ڕۆژههاڵتناسانه له پاش لێكۆڵینهوه له ئايينى ئیسالم و ژيانى پێغهمبهر (د.خ) بهشێوهیهكی دادگهرانه بڕیاریان لهسهر
ئیسالم داوهو ههڵیان سهنگاندوه و له ئهنجامدا بونهته بیرمهند و داكۆكیان له ئیسالم كردووه و ئهو چهواشهكارییانهیان بۆ خهڵك ڕوونكردۆتهوه كه دهربارهی ئیسالم به خهڵك وتراون .لهنێویاندا (محهمهد ئهسهد)ی ڕۆژههاڵتناسه كه خاوهنی كتێبێكه بهناوی «اإلسالم على مفترق الطرق»، ههروهها (توماس ئارنوڵد) كه خاوهنی كتێبێكه بهناوی «الدعوه إلی اإلسالم» .لهم كتێبهدا به وردی باس له پێكهوهژیان و لێبوردهيی له ئیسالمدا دهكات و باس لهو ڕووداوه مێژوویانه دهكات كه لێبوردهيی و پێكهوهژیان لهالی مسوڵمان پیشان دهدات .بهاڵم لهالیهن ڕۆژههاڵتناسهكانی دیكهوه به توندی وهاڵمدرایهوه و تۆمهتباركرا بهوهی له كتێبهكهیدا ڕێبازی زانستیانهی نهگرتۆتهبهر و لهسهر بنهمای سۆز بۆ ئیسالم ڕهفتاری كردووه. ئهمه لهكاتێكدا ئهم ڕۆژههاڵتناسه ههر ڕووداوێكی مێژوويی باسكردبێت تێیدا به وردی بهدواداچونی بۆ كردووه و له سهرچاوهكانی كۆڵیوهتهوه(.)13
107
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
108
كهلهپووری ڕۆژههاڵتناسان گهنجینهیهكی پڕ زانیاری باشه بۆ دهزگاكانی ڕاگهیاندن و بونهته مشهخۆرێك بهسهر ئهو زانیارییانهوه و كهڵكیان لێوهردهگرن .بۆیه به تێڕوانین لهم هۆكارانه دهتوانین بڵێین ڕهوتی ڕۆژههاڵتناسی بزاوتێكی بهردهوام و كۆتايی نههاتووه و تا ههنوكه دامهزراوه ڕۆژههاڵتناسييهكان لهكاری بهردهوامی خۆیاندان و به دهركردنی كتێب و گۆڤار و بهستنی كۆنگرهوه سهرقاڵن ،سی و سێ ههمین كۆنگرهیان له كهنهدا بهست ،تهوهری تایبهتی كۆنگرهگه بریتی بوو له (پهیوهندييه ڕۆشنبیرییهكان) (.)14 كاروچاالكی گشتی بهشێوهیهكی ڕۆژههاڵتناسان له نوسینهكانیان دهكرێت به سێ قۆناغهوه: ـ قۆناغی سهرهتايی ،قۆناغی خوێندنهوه و بهدواداچوون. ـ قۆناغی دووهم ،له كهوتن و لهدهستدانی غهرناتهوه دهستپێدهكات. ـ قۆناغی سێیهم ،قۆناغی دوای لهناوچوون و نهمانی خهالفهتی ئیسالمیيه. لێكهوتهكانی هۆكاری ئاینی له توێژینهوهكانی ڕۆژههاڵتناسهكان .1نكۆڵی كردنی هاتنی قورئانی پیرۆز لهالیهن خواوه و ههوڵی ناشیرین كردنی قورئان و بوختان و درۆكردن تا ئهو ڕادهيهى كه وتویانه قورئان ههڵبهستراوی دهستی محهمهده .یهكێك له ڕۆژههاڵتناسهكان بهناوی «جون تاكلی»، بهئاشكرا ئهو مهبهستهی خۆیان ئاشكرا دهكات و دهڵێت پێویسته ئێمه كۆنترین چهكی بهرگری لهخۆكردنی دهستی مسوڵمانهكان له دژی خۆیان بهكاربهێنین و پێیان نیشان بدهین ئهو ڕاستیانهی له قورئاندا هاتوون شتێكی نوێ نین قورئان هێنابێتنی و ئهو بابهته نوێیانهش قورئان هێناونی
میرزا‌غوالم‌له(تریاق القلوب)دهڵێت:بهشێكی زۆر‌و‌به‌رچاوی‌ته‌مه‌نم‌له پاڵپشتیكردنى‌حكومه‌تی ئینگلیزدا‌به‌سه‌ربرد ڕاست نیین!(.)15 .2دروستكردنی گومان لهالی مسوڵمانان و خهڵك له بارهی ڕاست و دروستێتی فهرموودهكانی پێغهمبهر (د.خ) و ههوڵدان بۆ كهنارخستنیان. .3گومان دروستكردن دهربارهی فیقهی ئیسالمی و تۆمهتباركردنی بهوهی له یاسای ڕۆمانى وهرگیراوه .گومان دروستكردن لهسهر كهلتوور و ڕۆشنگهری ئیسالمی و بهوه ناویان دهبرد كه هیچ بابهتێكی فیكريی نوێی نههێناوهته ئاراوه و له یاسای ڕۆمانى وهرگیراوه(.)16 لهگهڵ ئهمهشدا چهندین ڕهوتی فیكرییان دزه پێكردۆته نێو كۆمهڵگهی ئیسالمی ،لهوانه: یهكهم( -/المادیه) :بریتیيه لهو ڕهوته فیكريیهی كه كار بۆ نههێشتنی ههموو ئهو ههست و نهستانه دهكات كه ئايین له مرۆڤدا دهيچێنێت ،له سۆز و خۆشهویستی و بهزهيی و ههستی مرۆڤانهی تاكهكان بهرامبهر كۆمهڵگه و دهوروبهری خۆی. ههروهها ئهم ڕهوته فیكريیه لهسهر بنهمای باوهڕبوون به ههستپێكراوهكان دامهزراوه. بهومانایهی ههرشتێك لهم دونیایهدا ئهگهر بهیهكێك له پێنج ههستهوهرهكهی مرۆڤ ،ههستی پێنهكرا ئهوا ناتوانرێت باوهڕی پێ بهێنرێت و ڕاست نیه.
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
بهم پێیهش بهشێكی زۆر له بیروباوهڕ و ئیمانی مسوڵمان دهكهوێته ژێر پرسیارهوه و سهردهكێشێت بۆ باوهڕنهبوون به خودا و به فریشتهكان و ڕۆژی دوايى و بهههشت و دۆزهخ و كۆی ههموو ئهو بابهتانهی نهدیون و باوهڕ پێ هێنانیان پایهیهكه له پایهكانی ئیمانی مسوڵمان. دووهم( -/الوجودیه) :كرۆكی بیروبۆچونی ڕهتی وجودیهت خۆی دهبینێتهوه له داڕنینی مرۆڤ له جیهانی گیان ،مرۆڤ دهكاته بونهوهرێكی بێ ههست و نهست ،لهگهڵ پشتگوێخستنی ههموو دابونهریت و یاسا كۆمهاڵیهتیيهكان ،لهگهڵ شكاندنی ههموو ئهو بهند و سنور و پهرژینانهی ئایين دروستی كردووه بۆ جوڵه و ههڵسوكهوتی مرۆڤ ،لهژێر پاساوی ئازادكردنی بیر و جوڵهی مرۆڤ. سێیهم ( -/العلمانیه) :عهلمانیهت كه به دوو واتا دێت ،بهواتای جیاكردنهوهی ئايين له دهوڵهت ،یان به واتای جیاكردنهوهی ئايين و زانست له یهكتری. عهلمانیهتیش یهكێكی تره لهو چهكانهی به دهست ڕۆژههاڵتناسهكانهوهیه بۆ دژیایهتی كردنی ئیسالم و نههێشتنی له كۆمهڵگه ئیسالمیهكاندا. چۆن ستهمی كهنیسه و پیاوانی ئاینی مهسیحی ئاشكرایه كه چییان له زاناكانیان كردووه و چهنده بهرههڵستی زانستیان كردووه و پێویستیان كردووه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‌ڕۆژئاوا‌‌له واڵته‌‌ئیسالمییه‌كان‌واده‌كات واڵتان‌پاڵپشتی‌و‌هاوكاری ده‌زگا‌ڕۆژهه‌اڵتناسييه‌كان بكهن
ههر گوفتار و ڕهفتارێكی زانستی له كهنیسهوه سهرچاوه بگرێت و دركاندنی یهك وشهی زانستی بهبێ پرسی كهنیسه ژیانی خاوهنهكهی خستۆته مهترسیهوه و دوچاری مهرگی كردۆتهوه. بۆ دۆزینهوهی ڕێگا چارهیهكیش پهنایان بردۆته بهر جیاكردنهوهی ئايين و زانست و وتویانه با پیاوانی ئاینی به هیچ جۆرێك له زانست وهرنهدهن و زانایانیش بۆ خۆیان به ههموو جۆرێك سهربهست بن و بهرههم و بیری زانستییان ههبێت. سهرهڕای ئهم ئامرازه دهرهكیانهش، چهندین ئامرازی ناوخۆيی دیكه ههن بهدهست ڕۆژههاڵتناسهكانهوهن ئهوانیش خۆیان له بیروبۆچونی ئهو ڕهوته فیكریانهدا دهبیننهوه كه دهدرێنه پاڵ ئیسالم و له ههمانكاتیشدا به الكهوتن (اإلنحراف) و زێدهڕۆيی ههژمار دهكرێن بهپێی یاسا و هێڵه گشتييهكانی شهریعهتی ئیسالم و زیانێكی گهورهیان له بیروباوهڕی مسوڵمان داوه. ئهوان ئهو بۆچوونهی لهنێو مسوڵماناندا بهناوی زوهد و دنیا نهویستییهوه ههیه چواندوويانه بهو پهڕگیری( الرهبانیه)يهى كه له ئاینی مهسیحیدا ههبووه و پييانوايه هێنراوهته نێو ئايينى ئیسالم، ههروهك توانيويانه گومان دهربارهی ئیسالم و مسوڵمانان دروستبكهن و به ئاینێكی توندڕهو نیشانی بدهن لهبری ئاینێكی نێوهندگیری میانڕهو. له دیارترینی ئهو گرووپانهی خزێنراونهته نێو ئیسالم ،بههائیهكان و قادیانییهكانن ،بههائیهكان: گرووپێك بوون له ئێران سهریانههڵدا و ههڵقواڵوی بیری شیعهگهرێتیيه و له گرنگترین گوتارهكانیان خۆداڕنینه له ئايین و بهخشینی ئازادی ڕههایه به ئافرهتان ،و مانگهكانی ساڵ دهكهن به نۆزده مانگهوه! .ڕۆههاڵتناسهكان هاوكاری زۆریان كردوون له باڵوبونهوهی بیروباوهڕیاندا و چهندین
109
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
110
كتێبی شیكردنهوهی بیروباوهڕی بههائیهكانیان باڵوكردۆتهوه به چهندین زمانی جیاواز. قادیانی :بهو ڕێبازه ئاینییه دهوترێت كه لهسهر دهستی میزاغوالم ئهحمهد قادیانی دامهزراوه ،له سهرهتا میرزا غوالم وهك ڕیفۆرمخواز و نوێگهری ئیسالم خۆی نیشانداو چهندين بۆچۆنی تازهی هێنایه دنیای ئیسالمهوه ،دواتر بانگهشهی ئهوهی كرد كه ئهو محهمهدی مههدییه كه پێغهمبهری ئیسالم (د.خ) مژدهی هاتنی به ئومهتهكهی داوه له كۆتايی زهماندا دهردهكهوێت .له پاشان وتی من عیسا پێغهمبهرم كه پێغهمبهری ئیسالم له ههندێك له فهرموودهكانیدا ئاماژه به هاتنه خوارهوهی دهكات له ئاسمانهوه و چاكسازی له باری ناههمواری مسوڵماناندا دهكات و سهروهری بۆ ئیسالم دهگێڕێتهوه. ئهوهی پاڵشتی گومان له ههبوونی دهستی ئینگلیز له دروستبوون و تهشهنهكردنی قادیانی ههیه ئهوهیه كه میرزا غوالم بهشێوهیهكی ڕهسمی تێكۆشانی دژ به ئینگلیزی قهدهغه كرد و به حهرامی دانا لهو كاتهی كه ئینگلیزهكان هندستانيان داگیركردبوو .میرزا غوالم خۆی دان بهم ڕاستیهدا دهنێت و له یهكێك له كتێبه باڵوكراوهكانیدا به ناوی (تریاق القلوب) دهڵێت :بهشێكی زۆر و بهرچاوی تهمهنم له پاڵپشتی كردن و سهرخستنی حكومهتی ئینگلیزدا بهسهربرد ،ئهوهنده باڵوكراوهم ههیه له كتێب و ڕاگهیهندراوهكاندا كه تێیدا تێكۆشانم له دژی ئینگلیز به ناڕهوا داناوه و گوێڕایهڵی كردنی ئینگلیزم به پێویستيیهكی ئايینی باسكردووه ئهگهر كۆبكرابانهوه پهنجا كۆگایان پردهكرد ،ئهم كتێب و باڵوكراوانهم له واڵت عهرهبییهكان و میسر و توركیا و شام باڵوكردهوه و بهردهوام ههوڵ و ئاواتی من دڵسۆزكردن و ملكهچ كردنی خهڵك بوو بۆ بهریتانیا(.)17
ههروهها ههموو ئهو گرووپ و ڕهوتانهی كه تێڕوانینێكی تایبهت و جیاوازیان له تێكڕای مسوڵمانان ههیه له ههمبهر سوننهتدا و به سهرچاوهی دووهمی شهریعهتی ئیسالمی نازانن ،كه ئهم بیروبۆچونه خۆی لهژێر ناوی قورئانی بووندا دهناسێنێت و بانگهشهی كهنارخستنی سوننهت دهكات ،زۆرێك له بههانه و پاساوهكانیان بۆ ڕهواج پێدانی تێڕوانینهكهیان بۆ كهنارخستنی سوننهت له قسه و توانجهكانی ڕۆژههاڵتناسهكانهوه سهرچاوهی گرتووه و له ئهوانهوه وهرگیراوه .لهگهڵ ئهو ڕهوته فیكريیهی به نوێگهرا و عهقاڵنیيهكان ( العصرانیون -العقالنیون) دهناسرێن كه پوختهی قسهو بۆچونیان ئهوهیه ئیسالم له تهرازووی بیروباوهڕو پێشكهوتنهكانی ڕۆژئاوا ههڵبكێشرێت و ئهو بابهته ئیسالمیانهی لهگهڵ بۆچون و پێشكهوتنی ڕۆژئاوا و ئاوهزی مرۆڤدا ناگونجێت ڕهتبكرێتهوه و ڕیفۆرمی ڕیشهی له كۆی ئایندا بكرێت(.)18 ڕۆژههاڵتناسان بهشێوهیهكی گشتی كار لهسهر چهند بنهمایهك دهكهن و شێوازی كاركردنیان له چوار دهوری باسكردنی چهند بابهتێك دهخولێتهوه، له گرنگترینیان :قسهوباس كردنه دهربارهی قورئان و پێیان وایه كه قورئان ههڵبهستراو و دانراوی دهستی پێغهمبهره(د.خ) و له چهند سهرچاوهیهكی جولهكه و مهسيحى و چهند نوسراوێكی عهرهبی زهمانی نهفامییهوه وهريگرتوه. ههروهها كار لهسهر تێكدانی بونیادی كۆمهڵگهی ئیسالمی دهكهن ،لهم بارهشدا دهستیان داوهته بابهتی مافهكانی ئافرهت ،چونكه دهزانن ئافرهت بهردی بناغهی خێزان و كۆمهڵگهیه ،بهردهوام وای نیشان دهدهن كه ئافرهتان لهژێر سایهی ئیسالم و كۆمهڵگهی ئیسالمیدا له بارێكی خراپ و ناههمواردا دهژی .ههروهها بهردهوام ڕهخنه ئاڕاستهی یاسا
خا ل
5اإلستشراق والُ ْس مَت ْش ِر ُق مَ ون ما لهم وما عليهم ،مصطفى بن حسني السباعي ،دار الوراق للنشر والتوزيع -المكتب اإلسالمي ،ال.17 :
.6المبشرون والمستشرقون في موقفهم من اإلسالم، محمد البهي ،مطبعة األزهر ،ال.11 : .7 ههمان سهرچاوهی دووهم ،ال.194 : ههمان سهرچاوهی شهشهم ،ال.11 : .8 ههمان سهرچاوهی سێيهم ،ال..230 : .9 .10ههمان سهرچاوهی پێنجهم ،ال.22 : .11
المستشرقون والسنة ،األستاذ الدكتور سعد المرصفي ،ال16:
ههمان سهرچاوهی يهكهم ,ال.18 : .12 .13اإلستشراق وموقفه من السنة ،فالح بن محمد بن فالح الصغير ،ال.20 : .14ههمان سهرچاوهى سێيهم.
.15المستشرقون والسنة ،األستاذ الدكتور سعد المرصفي، مكتبة المنار اإلسالمية ومؤسسة الريان ،بيروت – لبنان ،ال10 :
.16بڕوانه :المستشرقون والسنة ،األستاذ الدكتور سعد المرصفي ،مكتبة المنار اإلسالمية ومؤسسة الريان ،بيروت – لبنان ،ال.15 12- : .17اإلستشراق وجهوده وأهدافه في محاربة اإلسالم والتشويش على دعوته ،عبد المنعم محمد حسنين ،الجامعة اإلسالمية بالمدينة المنورة ،السنة العاشرة -العدد الثاني - 1397هـ 1977 -م ،ال.96 80- : .18اإلستشراق وموقفه من السنة ،ال..87 80- : .19المستشرقون في الميزان ،أبو مجاهد عبد العزيز بن عبد الفتاح بن عبد الرحيم بن المال محمد عظيم القارئ المدني، الجامعة اإلسالمية بالمدينة المنورة ،ط السنة السابعة العدد األول رجب 1394هـ أغسطس 1974م. االستشراق والتبشير ،أ .د .محمد السيد الجليند ،المتبة الشاملة بدون رقم الطبعة.)90 80-( ،
ژمارە ( )9شوباتى 2017
ئهنجام له كۆتايی ئهم لێكۆڵینهوهیهدا دهگهینه ئهو ئهنجامهی كه زانستی ڕۆژههاڵتناسی مهبهستی سهرهكی تێیدا ئاینى بووه ،ئهگهرچى چهند مهبهست و هۆكارێكی دیكهش ههن بۆ دروستبوونی. ههروهك ئهم زانسته خزمهتێكی زۆری ڕۆژئاوای كردووه و توانیویانه زۆرترین كهڵكی لێوهربگرن و ئامرازێكی سوودبهخش بووه بۆیان له بهرامبهردا چهندین لێكهوتهی خراپ و نێگهتیڤی بۆ مسوڵمانان و ڕۆژههاڵتییهكان ههبووه.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
و سنورهكانی ئیسالم دهكهن كه بۆ تاوانباران دياريكراوه له ئیسالمدا و دهیكهنه پاساو بۆئهوهی ئیسالم بهئاینێكی توندوتیژ پیشان بدهن .ههروهها كار لهسهر نههێشتنی ئادابی ئیسالمی دهكهن و به ئادابه ڕۆژئاواییهكان جێگهی پڕدهكهنهوه()19 ههروهك ههوڵياندا له ڕێگهی زیندوكردنهوهی جیاوازيی و ناكۆكی بیروبۆچونهكان له نێوان قوتابخانه و گرووپه ئیسالمیيهكان ( )20ئهو جیاوازی و شهڕهدهنوكهى له نێوان مهدرهسه كهالمی و عهقڵیهكاندا ههبووه لهگهڵ مهدرهسهی نهقڵ و وهاڵمدانهوهكانی سهردهسته و زانایانی ههردووال بۆ یهكدی ،گهلی مسوڵمان بگێڕنهوه نێو ملمالنێيهكى بێ بهرههم و بێ كهڵك ،ئهوهش هیچ كاریگهرییهك ناكات له گۆڕینی ئهو داگیركاريی و پهرتهوازهيی و الوازبونهی ڕووی له مسوڵمان كردووه ،بهپێچهوانهوه نهبونی كهڵكی ئهوتۆی دهبێت ،لهبری خۆماندوكردن به بهڵگههێنانهوه و ههوڵدان بۆ شكاندنی یهكتر ،تێكڕا كاریان بۆ سهرخستنی ئهم گهله و ڕزگاركردنی دهكرد لهوباره ناههموارهی تێیدایه.
سهرچاوه و پهراوێزهكان
.1بڕوانه :االستشراق وموقفه من السنة النبوية، فالح بن محمد بن فالح الصغير ،مجمع الملك فهد لطباعة، السعودية -المدينة ،ال10 6- : .2الُ ْس مَت ْش ِر ُق مَ ون ،نيب العقيقي ،دار العارف ،مصر -القاهرة، 1981م ،ل.25 : .3دراسات في تميز األمة اإلسالمية وموقف المستشرقين منه ،إسحاق بن عبد الله السعدي ،وزارة األوقاف والشؤون اإلسالمية ،قطر ،ط ،2013 ،1ال.188 : .4اإلسالم والحضارة الغربية ،محمد محمد حسين، مؤسسة الرسالة ،لبنان -بيروت ،ط ،1982 ،5ال.11:
111
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوەرى داهاتوو شوناس و بهخۆماڵيكردنى كولتوورى كوردى
ژمارە ( )9شوباتى 2017
گۆڤارى خاڵ بابهتى(شوناس و بهخۆماڵيكردنى كولتوورى كوردى) دهكاته ناونيشانى تهوهرى ژمارهى داهاتووى گۆڤارهكه ،لهو چوارچێوهيهشدا دهخوازێت لێكۆڵينهوه لهم بوارانهدا بكرێت: 1ـ شوناس چييهو چى دهبهخشێت به گهالن؟ 2ـ ئيسالم چۆن له پرسی شوناسى گهالن دهڕوانێت؟ 3ـ ئايا كورد فهرههنگ و شوناسى تايبهت بهخۆی هەیە؟ 4ـ تايبهتمهندييه كولتوورييهكانى كۆمهڵگاى كوردى چين؟ 5ـ ئايا كورد كولتوورێكى هێنده دهوڵهمهندى ههيه كهشانازى پێوه بكات؟ 6ـ كاريگهرى و لێكهوتهكانى زاڵبوونى كولتوورى گهالن لهسهر كۆڵگاى كوردى چييه؟ 7ـ تا چ ئهندازهيهك فهرههنگ و كولتوورى كوردى ڕۆڵى ههبووه له پارێزگاريكردن لهكورد وهك نهتهوه؟ 8ـ خاڵه بههێز و الوازهكانى شوناس و ناسنامهى كوردى چين؟ 9ـ گرنگيدانى زياد له پێويست به كولتوور و فهرههنگى بێگانهو فهرامۆشكردنى كولتوورى كوردى چ كاريگهرييهكى لهسهر پاشهڕۆژى كورد دهبێت؟ -10ئایین چ ڕۆڵێكی هەیە لە پێكهێنانی شوناسی كورددا؟ ـ داواكارين له نوسهرانى بهرێز ،لێكۆلينهوهكانيان لهسهر ئهو تهوهر و بورانهى كهئاماژهيان پێدراوه تا بهروارى( )2017/3/10بۆ گۆڤارهكهمان بنێرن. ـ داوا له نوسهرانى بهڕێز دهكهين فۆنتى (يونيكورد )unikurd /بۆ نوسينى بابهتهكانيان بهكاربهێنن. ـ داواكارين له نووسهرانى خۆشهويست لهگهڵ ناردنى بابهتهكانياندا وێنهيهكى گونجاو و
پڕۆفايلى خۆيانى لهگهڵدا بنێرن. 112
خا ل
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بابةتی‌طشتيی
ژمارە ( )9شوباتى 2017
113
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دیوی‌شاردراوةی‌ثةیوةندیی
ئةرمةن‌و‌زازا د .هێمن عومەر خۆشناو
لهدایكبووی ،1983دكتۆرا له ئهدهبی كوردی چهند بهرههمی له بواری زمان و ئهدهبی كوردی چاپكردووه .چهند وتاری باڵوكراوهی ههیه.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
114
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
زازایيەكان‌كێن؟ زازا یان دیملی شێوە ئاخاوتنێكی زمانی كوردییە و بەگوێرەی بۆچوونی لێكۆڵەرانی كورد ،ئەم شێوەزارە سەر بە دیالێكتی گۆرانە و وەك هەورامی سەر بە یەك زارن .بەاڵم بەشێك لە لێكۆڵەرانی نا كورد بە زمانێكی سەربەخۆی ئێرانی دادەنێن ،هەروەك هەندێك لە زازاییەكانیش وەها خۆیان دەناسێنن كە زمانێكن لە زمانی كوردی جودان(.)1 بەشێك لە ڕۆژهەاڵتناسانیش لەوانە (مەكەنزی)، هەروەها (هادانك) لەژێر كاریگەری (ئۆسكارمان) پێیوایە كە دیملی یان زازایی لە ناوچەی دیملی ئێرانەوە هاتوون و پەیوەندییان لەگەڵ زمانەكانی تاتی و تاڵشی و مازەندەرانی هەیە .هەر بۆ ئەوەش بەشێك لە توێژەران ڕیشەی زمانی زازایی بە بەشێك لە كرمانجی دانانێن و پێیانوایە (زازايیەكان لەوانەیە لە كەناری باشووری دەریای خەزەرهوه كۆچیان كردبێ ،هەندێكیش لەوانە خۆیان بە دیمیلی دادەنێن كە دەاللەتە لە گرووپێك لە خەڵكی پارێزگای گەیالن «دیلیمان /ناوچەی دیلمان» ،هەندێك لە زمانەوانانیش پەیڤی دیمیلی یان دیلمیان پەیوەست دەكەن بە چیاكانی ئەلبورزی نزیك كەناری دەریای خەزەر لە ئێران و پێیانوایە كە دیمیلییەكان /زازایيەكان لە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئەم نووسینە خوێندنەوەیەكی شیكارییانەیە بۆ پەیوەندیی ئەرمەن و كوردانی زازا ،یان بە واتایەكی دی هەوڵ و چاوتێبڕینی ئەرمەنەكانە بۆ زازاكان، كە وێڕای پەیوەندیی خراپكراوی هەردوو نەتەوەی كورد و ئەرمەن بەگشتی ،بەاڵم هەڵبژاردنی زازا لەناو ئەم چوارچێوەیەدا جێگەی هەڵوەستە لەسەركردنە و ئاسۆی باشی و خراپی پاشەڕۆژی پەیوەندییەكە لە دونیای تێگەیشتنی ئەم سەردەمەدا چۆن لێكدەدرێتەوە و مەودای دووريی و قووڵییەكەی ،چارەنووسی خاك و زمان بەرەو كوێ دەبات و ،دەخاتە ڕوو.
دەیلەم «دیلمان»هوه هاتوون و وەك زمانەكانی ئێستای باشووری كەناری دەریای خەزەر لە وێنەی زمانەكانی خزری /كاسپین ،سنگسری ،مازندەرانی، تاتی /هەرزەندی ،سەمنانی ،تاڵشی /گەیلەكی....ن .كە پێیانوایە ئەم زمانانە زۆر لە زازایی نزیكن .ئەگەرچی ئەم بۆچوونە لە ڕوانگەی نەسلناسی پاڵپشت ناكرێ، لێكۆڵینەوە تازەكانیش ئەوە نیشان دەدەن كە ڕەگ و ڕیشەی دیمیلی /زازایيەكان ئەنادۆڵی بووە و لە ڕوانگەی نەسلناسی دراوسێی كرمانجەكانن و تەنیا لە ڕووی زمانییەوە لەگەڵ باشووری دەریای خەزەر پەیوەندیدارن)(.(2 بهاڵم ئەوەی جێی سەرنجە ئەم ڕۆژهەاڵتناسانە یان بە مەبەست ئەو ئاماژانەیان كردووە و یانیش هاتوون بۆ ماوەیەكی كەم لەناو زازاییەكان ماون و وایان هەست كردووە كە لەگەڵ زمانەكانی باكووری ئێران نزیكییان هەیە ،بۆیە ئەو بڕیارەیانداوە. لە زانستی زماندا ئەوەی زۆر گرنگە ئەوەیە كە خەڵكەكە خۆیان چى دهڵێن ،ئەوە حسێب دەبێ ،بۆیە بەگوێرەی لێكۆڵەران پێش ئەوەی زازاییەكان ببنە شارستانی و ئەو كاتەی كە ئەو ڕووداوە سیاسییانەی سەدەی بیستەم ڕوویان نەدابوو ،زۆرینەی هەرە زۆری زازاییەكان لە گوندان بوون ،بەاڵم بەهۆی خاپووركردنی زۆربەی گوندەكان و بە هۆكاری تر ڕوویان لە شارەكان كرد ،لە شاردا وەزیفە و ئەركیان گۆڕدرا ،چونكە پێش هاتنیان بۆ شار ،هیچ زازاییەك نەیگوتووە من زازاییم ،بەڵكو هەموویان دەیانگوت من كردم ،یان من كیردم ،بە كرمانجەكانیشیان گوتووە كردیسی ،واتە كوردئاسا ،یان وەك كوردان(.)3 تەنانەت خەڵكی پارچەكانی تری كوردستانیش تائێستاش نەیانزانیوە شێخ سەعیدی پیران و سەید ڕەزای دەرسیمی زازان ،ئەوە لەكاتێكدایە ئەوانیش بە زاریاندا نەهاتووە كە زازان .لەبەرئەوە ئێمە پشتگیری ئەو بۆچوونە دەكەین كە نەك هەر ناكرێ بە دیملی
115
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
116
ناوببردرێن ،بەڵكو زازابوونەكەش لە كرمانجییەكە جوێ نابێتەوە وەك نەتەوە ،ئەوەندە هەیە دەكرێت ئەویش وەك شێوە ئاخاوتنێكی كوردی تەماشا بكرێت، چونكە كۆنترین دەقی ئەدەبی زازاكی ،مەولوودنامەی (ئەحمەدێ خاسێ)یە ،ئەویش نووسیویەتی مەولوودا كردی و بە هیچ جۆرێك ئاماژەی بۆ زازاكی نەكردووە. (جەالدەت عالی بەدرخان) لە گۆڤاری هاواردا لە ژێر ناوی (زاری دوملی و مەولوودا عثمان ئەفەندی)، بابەتێكی نووسیوە و لە ناساندنی زازا دا دەڵێت(: زاری دوملی :ئەڤ زار زمانی كوردین ،دوملی ئان زازانە ،كوردێن دوملی د واڵتێ ژۆرین د ڕۆژئاڤایێ وی واڵتێ دە ڕونشتینە .ب پڕانی تەڤلی كوردمانجانن و ژێ زارێ خوە پێڤە ب كوردمانجی ژی دزانن)(.)4 خاڵێكی تر هەیە پێویستە بخرێتە ڕوو ،ئەویش ستراتیژییەتی ئەو خاكەیە كە زازاكییەكانی لەسەر نیشتەجێن ،بەتایبەت بۆ ڕۆژئاواییەكان یان بە دەربڕینێكی تر بۆتە جێی سەرنجی ڕۆژهەاڵتناسەكان، ڕەنگە هەر ئەمەش بووبێتە هۆی ئەوەی ئەوان حەزیان بەوە كردووە زازا لە كرمانج دابڕنن .بەوەی ناوچەكە بۆ ئەرمەنەكان زۆر گرنگە و لە هەندێك شوێندا لە كاتی خۆیدا ئەرمەنی لێ نیشتەجێ بووە، بۆیە ئەرمەنەكان و ڕۆژئاواییەكان ئەو هیوایەیان هەر ماوە كە لە داهاتوودا قەوارەیەك بۆ ئەرمەنەكان دروست بكرێت ،یان ئەو دەوڵەتە مەزنەی ئەوان خەونی پێوە دەبینن ،باشترین شوێنیش كە دەكەوێتە سەر سنووری ئەو دەوڵەتە ،خاكی زازاییەكانە .هەر لەبەرئەوەشە ئێستا لە ئەرمینیا و یەریڤان هەوڵی ئەوە دەدرێت بایەخ بە زازاییەكان بدرێت ،لەم ڕووە تائێستا لە ماوەی سااڵنی(2012-ـ )2014دوو كۆنفڕانسی زانستی تایبەت بە زازاییەكان سازكراوە. ئەم هەوڵە بۆ مێژوومان دەگەڕێنێتەوە كە شاعیرێكی وەك حاجی قادری كۆیی هەر ئەو كات هۆشیاری ئەوەی دابوو ،كە نیازێكی وەها هەیە و ئەرمەنەكان
بەتەمان جێی كوردان بگرنەوە ،بۆیە دەڵێت: خاكی جزیرە و بۆتان یەعنی واڵتی كوردان سەد حەیف و سەد مخابن دەیكەن بە ئەرمەنستان ئەرمەنەكان چاویان لە خاكی زازاكانە زازايیەكان بە پەرش و باڵوی لە زۆر لە ناوچەكانی باكووری كوردستان باڵوبوونەتەوە، بەتایبەتی لە بەشێك لە پارێزگای دیاربەكر و تەواوی پارێزگاكانی بنگۆل و ئەلعەزیز و هەندێ لە قەزای موش و دەرسیم و ئورفاش بە زازاكی قسه دەكەن. وردتر بڵێین (كوردی زازا ،كرمانجكی یان كردكی، دملكی ،شوێنی نیشتەجێبوونیان باكووری ڕۆژهەاڵتی كوردستانی بن دەستی توركیایە .ئەم بنكەیەش لە باكووری ئەرزەڕۆم و ئەرزنجان لە باشوور تا دەگاتە گەرگەر و ئەدیامان و ناو سوێرك و قەزای ئورفا و گوندەكانی باكووری ئورفایە .هەروەها لەناو سەنتەری قەزاكانی دیاربەكر وەك چەرموك و چەنگوش و پیران و هێنی و هەروەها لە چەند گوندێكى مەزنی ئەو قەزایانە وەك لیجە و حەزرۆ چنار و قولپ ،وێڕای قەزای گمگم و قەزای موش و چەند گوندێكی قەزاكانی ئەرزەڕۆم وەك خنوس و تەكمان ههن .هەروەك لەناو ئەرزنجان و هەندێ لە گوندەكانی و لە دوو قەزای سیواس و گوندەكانی. شاری دەرسیم و قەزاكانی وەك بولومۆر و نازمییە و ئۆقاچیخ و خۆزات و جەمیشكەزەك و لە تەواوی (ئەلعەزیز) و قەزاكانی وەك مادەن و پالۆ و لە ناوەندی قەزای قەرەقۆجان و لە شاری بینگۆل و هەموو قەزاكانی و لە زۆربەی قەزای سۆلخان و قارلی جاف ،ئەمانە بە زازاكی دەپەیڤن)(.)5 ئەم ناوچە جۆربەجۆرانەی كە زازایان لێ نیشتەجێن ،باشترین دەرفەتە بۆ ئەرمەنەكان ،چونكە ئەوان ناتوانن ئەو پەیوەندییە لەگەڵ كورد(كرمانجی)
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
بەگشتی پەرەپێبدەن ،دەبێ لەو خاڵەوە دەستپێبكەن كە زازایيەكان هەستی جیابوونیان لە كورد لەال وروژێنراوە ،كە ئەمە دەوڵەتی تورك و خەڵكێكی زازا ئەم بیرۆكە پەرە پێدەدەن و جگەلەمەش نزیك لە نیوەی زازایيەكان عەلەوین و ئەمەش دەرفەتێكی دیكەی پێكانی ئامانجەكەیە و لەالیەكی تریشەوە پچڕپچڕی ئەو دانیشتوانەی سەرەوە ،قورسایی كرمانجی بەگشتی كەم دەكاتەوە و هەڵكەوتەی شوێنەكەش بۆ ستراتیژییەتی سنووری دەوڵەتی مەزنی ئەرمەن زۆر لەبارە. هەوڵەكانی جیاكردنەوەی زازاكی لە كوردی میشیل لیزینبێرگ لە كتێبەكەی خۆیدا (كاریگەری گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست) ناوی ئەو نووسەرانە دێنێت كە بۆچوونی تایبەتی خۆیان لەسەر زازایی هەبووە و دەڵێت :مان (23-1909ت) یەكەم كەس بووە تێبینی كردووە كە جیاوازیی نێوان زازایی و گۆرانی لەالیەك و كرمانجی و سۆرانیش لەالیەكی ترەوە ،ئەوەندە گەورەیە كە ناتوانین بە زاری جیاوازی هەمان زمانیان دابنێین .سۆن ) )1921دوای چەند ساڵێك ،بە شێوەیەكی سەربەخۆ گەیشتۆتە هەمان ئەنجام .نووسەرانی پێشتر ،بۆ نموونە :لێر چ ( )1857و موولەر ( )1864زازاییان بە یەكێك لە زارە كوردییەكان داناوە ،ئەگەرچی ئەوانەی بە زارەكانی تر دەدوان بە زەحمەتییەكی تایبەتی لەم زارە دەگەیشتن .ڕیچ بە شێوەیەكی گشتی الی دەكرد بە الی ئەوەدا كە گۆران لە ڕووی ئیتنییەوە بخاتە ناو چوارچێوەی كوردەوە ،ئەگەر چی هەندێك جار دوو دڵ بوو ،چونكە چاك ئاگاداری جیاوازییە زمانەوانی و كۆمەاڵیەتییەكانی بوو لەگەڵ جافەكانی كوردی زمانی دەوروبەرییان. (مان) بۆچوونە زمانەوانییەكەی ڕێكخستووە و جەختی كردووە كە قسەی ڕاستت دەوێ زازایی و گۆرانی زاری كوردی نین ،بەڵكو لقێكی سەربەخۆن لە
زمانە ئێرانییەكان .لەگەڵ ئەوەشدا ،ئەو ،جیاوازییەكە تەنیا بە زمانەوانی دادەنێت ،نەك ئیتنی .ئەگەرچی هەندێك سیمای چاندیی جیاوازی تێبینی كردووە لەناو گۆرانەكان .ئەگەر زازایی و گۆرانی ،تا سەردەمی (مان) و (تا ماوەیەكی زۆر دواتریش) لەالیەن خەڵكی ناوچەكەوە بە زاری كوردی دانرابن ،ئەمە بەگشتی سەبارەت بەوە بووە كە گۆران و زازا زمانەكان، بەبێ دوو دڵی ،لە ڕووی ئیتنییەوە بە كورد دانراون. بە جۆرێكی تر بڵێین زمان خۆی لە خۆیەوە پێوەرێكی ئیتنی جیاكەرەوەی زۆر گرنگ نەبووە ،هەرچەندە ئەگەر هۆكاری تری ئایینی و خێڵەكی لەگەڵدابایە، وای لێ دەهات .ئەمەش ئەو كاتە باش دەردەكەوێت كە سەیرێكی سەرنج و تێبینی چاودێریكەرانی ڕووی دەرەوە بكەین. ئەولیا چەلەبی ،نووسەری گەشتنامەی سەدەی حەڤدەيهم ،لە كتێبی چوارەمی سیاحەتنامەكەیدا، زازایی بە یەكێك لە شازدە (لە شوێنی تر پازدە) زارەكانی كوردی دادەنێت .جێی بایەخە ،ئەو ،زمانی بارەگای ناوچەكەی ،كە لە تبلیس قسەی پێ دەكرێت و پێی دەگوترێت (ڕۆژێكی) بە زارێكی كوردی داناوە، هەرچەندە نموونەكانی وادەردەخەن كە ئەم زارە زۆر ئاشكرایە توركی بێ و زۆر شتی خوازراوەی ئەرمەنی تێدابێت .ئاشكرایە بەالی ئەولیا چەلەبییەوە پێوەری تری جگە لە پێوەری زمانەوانی هۆكاری یەك الكەرەوە بوونە لە چەسپاندنی لكانی ئیتنییەوە. بە هەمان شێوەش ،توێژەری پێشەنگی دانیماركی كارستێن نیبوور ( ،)1768كە لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەدا گەشتێكی بە ناوچەكەدا كردووە و لە ڕێگهى خۆیدا ،لە دیاربەكرەوە بۆ ماردین ،ڕاستهوخۆ بەناو جەرگەی خاكی زازا زمانەكاندا تێپەڕیوە ،بەاڵم یەك تاكە جار چییە تێبینی نەكردووە كە ئەم خاكە كۆمەڵێكی ئیتنی جیای تێدابێت ،لەبەرئەوەی خۆی نە كوردی دەزانی و نە توركی .دیارە زانیاریدەرەكانی
117
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
118
(كە دیارە جێی بڕوا بوون) باسی هیچ جیاوازییەكی زارەكی یان ئیتنی ئێرەیان بۆ نەكردووە .بە جۆرێكی تر بڵێین ،دیارە لەوكاتەدا ،ئەوانەی بە زازایی دواون (وەك هەن) لە كوردی تر جیانەكراونەتەوە. لەوماوەیەدا ،ئایین سنوورێكی ئیتنی زۆر گرنگتر بووە لە زمان ،بەاڵم تەنانەت ئەم سنوورەش تەواو و كامل نەبووە .بە ئاشكرا باجەالن و لەك و سارلی بە كورد دادەنێت ،بەمجۆرە ،گۆرانی و زازایی لە ڕووی ئیتنییەوە ،لە هەموو حاڵێكدا زمانی كوردی بوون. بەالیەنی كەمەوە ،تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم ،هیچ دەرك كردنێك بە ناسنامەی تایبەتی زازایی دیار نییە. لەوەدەچێت ئەوكات هۆكاری خێڵەكی و جوگرافی و بەتایبەتیش ئایینی لە هەموو كاتێك بەهێزتر بووبێت. مەكەنزی پێیوایە كە « گەلی زازا ،وەك گۆرانەكان، بنچینەیان بۆ كەناری باشووری دەریای قەزوين دەچێتەوە ،واتە بۆ دەیلەم ،كە ئەو (تاقمە كوردە سەرەكییانەی) دواتر گەیشتنە ئەوێ ،ئەمانەیان بەرەو ڕۆژاوا ڕاماڵی(.)6 وەك باسكرا سەرەتای هەوڵەكان بۆ بەشێك لە ڕۆژهەاڵتناسان دەگەڕێتەوە ،ئاشكراشە بەشێك لەم ڕۆژهەاڵتناسانە كەسانی سەر بە دەزگا هەواڵگرییەكانی واڵتانی ڕۆژئاوا یان نوێنەر و فەرمانبەرانی وەزارەتی كاروباری دەرەوەی ئەو واڵتانە بوون و بەمەبەست و بۆ دواڕۆژێكی دوور ڕوانینەكانیان خستۆتە ڕوو .یەكەم هەنگاوی ئەرمەنەكانیش لە زمانەوە دەستپێدەكات و بە دووەم هەڵمەت دادەنرێت دوای ڕۆژهەاڵتناسەكان ،ئەویش (هەندێ ئەرمەنی توندڕەو كە بیرۆكەی دەوڵەتی مەزنی ئەرمەنییان هەڵگرتووە و پێیانوایە ناوچەكانی باكوور و ڕۆژهەاڵتی كوردستان بەشێكن لەو دەوڵەتە و لە خاكی ئەرمینیای گەورە .ئەمانە دەزانن كە لە ناوچەكانی زازادا ئەرمەن نەماون و بەو خەیاڵە دەژین كە زازا ڕەگەزێكی ئەرمەنین و بەتایبەتی زازایانی
زازاییەكان بەشی هەره زۆریان لەسەر ڕێڕەوی سوننە مەزهەبن و بەشەكەی تریشیان عەلەوین.
عەلەوی لە ناوچەكانی دهرسیم و شێوەئاخاوتنی زازاكیش بە شێوەئاخاوتنێكی نزیك لە ئەرمەنی دادەنێن .هەروەك چۆن بەشێك لە فارسەكانیش پێیانوایە كە كوردیی بەشێكە لە ئهوان .هەر لەو سۆنگەشهوه بووە بەشێك لە زانا و توێژەرانیش لەبن سێبەری ئەو هێرش و بۆچوونە توندڕەوانەیە بە هەڵە هەمان بۆچوونیان دووبارەكردوونەوە)(.)7 لە پەیماننامەی سیڤەریش هاتبوو كە دەبێ ئەرمەنستان و كوردستان و حیجاز سەربەخۆیی خۆيان وەربگرن ،لەو نێوانەدا سنووری هەریەكەشیان دیاریكرابوو ،كە بۆ موجامەلەی داخوازییەكانی ئەرمەن ناوچەی(وان) لە كوردستان دوورخرایەوە ،بەمەش ئەمین عالی بەدرخان نەخشەیەكی دیكەی پێشكەش كرد و وانی خستەوە ناو نەخشەی كوردستان و گفتوگۆكانی نێوان كورد و ئەرمەن بەردەوام بوو لەسەر ویالیەتی ئەرزەڕۆم و ساسۆن و هەروەها ئاگری و مووش ،كە ئەوكاتیش ئەرمەنەكان بە هی خۆیانیان دادەنا(.)8 ئەم هەڵمەتە ئێستاشی لەگەڵ دابێت هەر لەبرەودایە و كارەكە لە ئاستی زمان دەرچووە و ڕووەو خاك هەنگاوی ناوە ،بۆ وێنە (ریمون كیفوركیان)ی سەرۆكی توێژینەوەكانی زانكۆی پاریسی هەشتەم لە شوباتی 2015وەها دەنووسێت
خا ل
كە (:لە شەڕی ئەرمەن و عوسمانییەكاندا ئەرمەنەكان لە (شەش ویالیەتەكەی ڕۆژهەاڵت بەتلیس ،سیواس، ئەرزەرۆم ،وان ،دیاربەكر و ئەلعەزیز كۆچیان پێكراوە، ئەم ویالیەتانە نیشتمانی دیرۆكیی ئەرمەنەكانە)(،)9 دەبینین هەموو باژێڕە كوردییەكان بە هی خۆیان دادەنێن ،تەنانەت ئەوەی كە كورد بە پایتەختی خۆی دادەنێت لە باكوور ،ئەوان ئەویش دەخەنە ناو ویالیەتەكانی خۆیان.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
مەزهەبی‌زازا وەك سەرنج دەدرێ زازاییەكان بەشی هەره زۆریان لەسەر ڕێڕەوی سوننە مەزهەبن و بەشەكەی تریشیان عەلەوین ،ئەگەرچی بەالی هەندێ توێژەری فارسییەوە كە لەژێر كاریگەری شیعەگەرایەتیدان، پێیانوایە نیوەيان عەلەوین و نیوەشيان سوننین، بەاڵم وەك پرسی مەیدانیمان ،بۆمان دەركەوت كە بەشە زۆرەكە سوننین و ئەو بەشەشی عەلەوییە، وەك شیعەكانی لوبنان و توركیا و ئیران نین ،واتە خاوەنی حوسێنییە و شوێنی پەرستش كردن نین، بەڵكو تێیاندا هەیە وەك سوننییەكان دێنە مزگەوت و مەراسیمە ئاینییەكانیان جێبەجێ دەكەن و ئەوانی دیكەشیان نوێژ ناكەن ،بەاڵم ئەو سرووتە ئایینییانەی كە بوونەتە دابی كۆمەاڵیەتی ،وەك خەڵكی تر پێیەوە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئەوەندەی ئەرمەنستان بایەخی جددی بە كوردانی زازا دەدات ،ئەوەندە بەگشتی بایەخ بە كورد نادات.
پابەندن .دیملییە عەلەوییەكان لە ناوچەكانی باكووری ناوەڕاست و دیمیلییەكانی سوننەش لە ناوچەكانی باشوور دەژین .گوایە (مەزهەبی كۆنی زازاكان زەردەشتی بووە)( ،)10ئەمەش تائێستا بە بەڵگەیەكی زانستی پشتڕاست نەكراوەتەوە. ئەرمەنەكان زیاتر مەزەبى عەلەویبوونی هەندێ لە زازاكانیان قۆستۆتەوە ،بەوەی دەكرێ ئەگەر لەگەڵ سوننی بوونیش نەبن ،بەاڵم لەگەڵ ئەرمەنەكان هاوكاربن ،لەبەرئەوە ئەو سنوورەی زیاتر عەلەوییەكانی لێ نیشتەجێن وەك شوورەیەك دەبێت بۆ سنووری ئەو دەوڵەتە مەزنەی ئەرمەنەكان كه خەونی پێوە دەبینن و لەو نێوانەدا كورد بەگشتی دەكەوێتە نێوان عەلەوییەكان و ئەرمەنەكان و بەوشێوەیەش سنوورێك دێتەكایەوە كە بە دڵی ئەرمەنەكانە. زازا‌و‌شۆڕشەكانی‌كورد بێگومان لە زۆر بواردا زازاییەكان پێشەنگ بوون، ئەم پێشەنگییەش دواتر وەك ناسنامەی زازاكی بوون نەناسێنراوه ،بەڵكو وەك كوردێك تەماشاكراوە، دیارترین نموونەش لەم بارەدا شۆڕشەكەی شێخ سەعیدی پیرانە ،كە لەم بارەیەوە لیزینبێرگ دەڵێت»: لە شۆڕشی شێخ سەعیددا ،كە بە سەركردایەتی كوردی سوننی زازایی زمان بوو ،كۆنفیدراسیۆنی ملی كرمانجی زمان و خێڵەكانی جبران و حەسەنان بەشدارییان تێداكرد ،بەاڵم خێڵە عەلەوییە زازایی زمان و كرمانجی زمانەكان بە توندی لە دژی شۆڕشەكە وەستان .لەم حاڵەتانەدا ،سنووری ئایینی و خێڵەكی زیاتر لە زمانەوانی دەوریان هەبووە.. لە شۆڕشی دەرسیمی(1937ـ ،)-1938تەنیا خێڵی عەلەویی بەشدارییان كرد»( .)11ئەمە لە كاتێكدایە كە بۆچوونی تری پێچەوانە هەن نكۆڵی لەم ڕاماڵینە دەكەن ،بۆ وێنە ( »:ڤان برۆنسن) هەوڵ دەدات بيسەلمێنێ كە ئەو بۆچوونەوەی دەڵێت خێڵە كوردی
119
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
120
زمانەكان دانیشتووی ڕەسەنی گۆرانی زمانیان بەزاندبێ و ڕایانماڵی بن ،كە ئەوانیش لە دەیلەمەوە هاتبن (ئەمە جگە لە دانیشتوانی تەواو ناخێڵەكی كە ئیدمۆنز باسیان دەكات زۆر سادە و ساویلكانەیە، هیچ كات كۆمەڵەی ئیتنی سەرلەبەری یەك پارچەیی monolithicنەبووە و سەرچاوەی مێژوویی هەن ئاماژە بۆ كردەوەی تر دەكەن .بۆ نموونە :مینۆرسكی باس دەكات كە گۆران ،لە سەدەی نۆزدەمدا ،وەك خێڵێكی شەڕاوی باس كراون»(.)12 لە ئەنجامی ئەو خستنەڕووەی بنگە و بناغەی پەیوەندییەكە دەردەكەوێت كە وێڕای ئەوەی كوردانی ئەرمەنستان هەوڵی بەهێزكردنی پەیوەندیی كورد و ئەرمەنیان داوە و لەو ڕوانگەوە كوردانی ئەوێ ڕۆڵی باشیان لە پەرەسەندنی زمان و ئەدەبی كوردی گێڕاوە ،بەاڵم ئەوەندەی ئەرمەنستان بایەخی جددی بە كوردانی زازا دەدات ،ئەوەندە بەگشتی بایەخ بە كورد نادات ،تەنانەت لەناو هەموو ئەو كارەسات و قڕكردنانەی بەسەر كورددا هاتوون لە هەموو پارچەكاندا ،نە ئەرمەنستان وەك حكومەت و نە لەسەر ئاستی گەلیش ئیدانە نەكراون و هێشتاش ئەو خەونەیان نەهاتۆتەدی كە پێیان وابوو لۆزان و سیڤەریش بەڵێنەكەیان نەهێناوەتەدی بەوەی كە بەشی زۆری خاكی كوردستان دەبێ بكەوێتە ژێر قەڵەمڕەوی ئەرمەنییەكان. لەبەرئەوە ئەگەر لە مێژوودا هەردوو گەلی ئەرمەن و كورد تێوەگالوی شەڕێكی نەگریس بووبن، ئەوا مانای ئەوە ناگەیەنێت كە كورد بە ستەم ڕازی بووبێ جا هەر كامیان كردبێتى ،بەاڵم ئەم دیوە شاردراوەیەش مەترسییەكی گەورەیە كە بە پەنهانی خاك و زمانی كوردان خەونی پاشەڕۆژی گەلێكی وەك ئەرمەنە كە بیخاتە ژێر ڕكێفی خۆی.
سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان 1ـ ئەم بۆچوونە الی هەندێك لە لووڕەكان و هەورامییەكانیش ئەم سەردەمە لە برەودایە. 2ـ زبان زازا (دیملی) ،دكتر سیاوش مرشدی ،تهران موسسە نشر بلخ ،1391 ،ل.12 3ـ ئەم بۆچوونە نووسەری ناوداری زازا ،محمد مالمیساژ لە كۆنفرانسی كوردۆلۆژی دەریبڕی لە زانكۆی دیجلەی شاری دیاربەكر لە ڕێكەوتی .2016/9/22 4ـ زاری دوملی و مەولوودا عثمان ئەفەندی ،جەالدەت عالی بەدرخان ،گۆڤاری هاوار ،ژمارە ،2325تموز ،1933ل.1 5ـ اللغة الكردیة ،مراد جوان ،ترجمة دالور زنكی، مجلة افشین االلكترونیە ،بتاریخ https:// 2011/2/24 kurdsyria.wordpress.com 6ـ كاریگەری گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست، میشیل لیزینبێرگ ،و.عەزیز گەردی ،سەردەم ،سلێمانی، ،2004ل.79 7ـ اللغة الكردیة ،مراد جوان ،ترجمة دالور زنكی، مجلة افشین االلكترونیە ،بتاریخ https:// 2011/2/24 kurdsyria.wordpress.com 8ـ بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە سایتی ویكیپیدیا لەبارەی (پەیماننامەی سیڤەر) 85%D8%B9%https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9
87%D8%AF%D8%A9_%D8%B3%%D8%A7%D9 81%D8%B1#.D8.A3.D8.B1.D9.85.%8A%D9%%D9 D9.8A.D9.86.D9.8A.D8.A7_2
9ـ مجازر االرمن وتفكك السلطة العثمانیە الی دولة- أمة تبطن استبعاد غیر االتراك ،ریمون كیفوركیان ،جریدة الحیاة 8 ،نیسان.2015/ 10ـ زبان زازا دیمیلی ،دكتر سیاوش مرشدی ،ل.13 11ـ كاریگەری گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست، میشیل لیزینبێرگ ،و.عەزیز گەردی ،سەردەم ،سلێمانی، ،2004ل.64 12ـ سەرچاوەی پێشوو ،ل.81
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َ كانی‌تویذینه‌وه‌ی‌زانستی ناوهنده طرنطی‌و‌ثيطه‌یان‌له‌‌ناوه‌نده‌‌فه‌رمييه‌كاندا َ لەدایكبووی .1978بڕوانامەی دكتۆرای هەیە لە ئەدەبی عەرەبی .چوار بەرهەمی چاپكراوی هەیە. چەندین توێژینەوە و وتاری باڵوكراوەی هەیە.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
ئامادەکردن و وەرگێڕانى :د.ئیسماعیل بەرزنجی
ئەندامی دەستەی كارگێڕی سەنتەری زەهاوييه.
121
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
122
كۆمهڵگای هاوچهرخ بهپێی ڕای زانایانی ئهنترۆپۆلۆژیا سێ خهسڵهتی گرنگی ههیه( :زیادبونێكی بهرچاو له پهیوهندی نێوان مرۆڤهكاندا ،قوڵبوونهوه و ئاڵۆزبوونی ژیانی خهڵكی ،گۆڕانكاريیهكی زۆر له ڕووی ئهنترۆپۆلۆژیا و ئیكۆلۆژیادا بهشێوهیهك هیچ پێشینهیهكی نهبووه له سهردهمهكانی تردا)، ئهم گۆڕانكاریانهش بهرئهنجامی شێوازی ژیانی هاوچهرخه به ههموو ڕهههنده جۆراوجۆرهكانیيهوه، كه وایكردووه مرۆڤ لهو بازنه تهسكانهدا نهمێنێتهوه كه سنوریان بۆ دیاری دهكرد ،وهك الدێ و شار و واڵت و زمان ناوچهیهكی بهرتهسك ،بهڵكو ئێستا زهوی شارێكی بچووكه و شێوه ژیانی هاوچهرخی مرۆڤهكان كاریگهری لهسهر یهكتری ههیه ،زیادبوون و بهرهوپێشچوونی هۆكارهكانی پهیوهندیكردن زیاتر ژیانی ئاڵۆز و قوڵتر كردووه ،لهالیهكی ترهوه پێشكهوتنی زانست و تهكنۆلۆژیا ڕیتم و ئاڕاستهی دیاریكراوی به ژیان بهخشیوه كه ژیری مرۆڤ بهشێوهی ههڕهمهكی و بێ زانیاری و سستم ژیان بهڕێ ناكات. ئهمهش وایكردووه كه دامهزراوهی تایبهتمهند بهرههم بهێنرێت بۆ توێژینهوه و بهرههمهێنانی بیر و بۆچوون و گهشهپێدانیان ،ئهم دامهزراوانهش ناوی جۆراوجۆریان لێنراوه وهك :ناوهند ،پهیمانگا ،مونتهدا و كۆمهڵه...هتد ،كه بهئینگلیزی پێیان دهوترێت ) )Think tanksبه عهرهبی (مراكز البحث) و به چهند جۆرێك وهردهگێڕدرێت كه ههموویان خۆیان دهبیننهوه له ناوهندهكانی توێژینهوه. ناوهندهكانی توێژینهوه گرنگن له ژیانی هاوچهرخی كۆمهڵگاكاندا بۆئهوهی بهشداری بكهن له به سستمكردنی ژیان و دووركهوتنهوه له ههڕهمهكی بۆ ههنگاونان و گهیشتن به ئهنجامی دروست، ئهمهش لهڕێگای كۆكردنهوهی داتا و شیكردنهوه و
ههڵسهنگاندن و دواتر ئهنجامگرتن. لهم ناوهندانهدا توێژهری خاوهن بڕوانامه و به ئهزموون كار دهكهن و پسپۆڕن له بوارهكانی خۆیاندا و پشتدهبهستن به تیۆر و فهلسهفه و بیری جۆراوجۆر و فیكر بهشێوهیهكی زانستی و بابهتیانه لێكۆڵینهوه دهكهن بۆ گهیشتن به ئهنجام. ئهم دامهزراوانه فیكر بهرههم ناهێنن بۆئهوهی پاشهكهوتی بكهن و ههڵی بگرن ،بهڵكو بۆ ئهوه بهرههمی دههێنێنن تا ئهو الیهنانهی كه پشتگیریان لێدهكهن بتوانن سودی لێوهربگرن بۆ بڕیاردانی دروست و گونجاو ،بۆیه ئهو الیهنانه ئهوه چاوهڕوان دهكهن لهو دامهزراوانه كه بهو ئهركهی خۆیان ههستن ،بۆ ئهم مهبهستهش پاڵپشتی داراییان دهكهن و ئازادیيان بۆ دهستهبهر دهكهن بۆ ڕێكخستنی كار و چاالكیهكانیان له كۆڕ و كۆبونهوه و كۆنگره و باڵوكراوه ،كه تيایاندا توێژهر و شارهزا و پسپۆڕی تایبهت به بابهتی توێژینهوهكه ئاماده دهبن ،جا لهناو دامهزراوهكهدابن یان له دهرهوهی ،له ناوخۆی واڵت بن یان له دهرهوه. بابهتی توێژینهوه و گرنگیدان بهو دامهزراوانهدا جۆراوجۆرن وهك بابهتی سیاسهتی ناوخۆ، پهیوهنديیه نێودهوڵهتيیهكان ،پرسی ئابووريی و بهبازاڕكردن ،گهشهپێدان ،بابهتی ژینگه ،خێزان، مندااڵن ،فێركردن ،فیكر و مهعریفه و زۆر بابهتی تر. كاری‌تاكه‌كه‌س‌یان‌كاری‌پێكه‌وه‌یی مێژووی فیكری مرۆڤایهتی ئاماژه بۆ ئهوه دهكات كه بیركردنهوه و بهرههمی فیكری له زۆربهی سهردهمهكانی مێژوودا كردهیهكی ناوهكی تاكهكهسیه تا ڕادهیهكی زۆر ،بهاڵم ههندێك الیهنی ژیانی كۆمهاڵیهتی پێویستی به بیركردنهوهی پێكهوهیی ههیه ،جا ئهمه بۆ ئاڵوگۆڕی بیروڕا بێت لهسهر بابهتێكی دیاریكراو له نێوان كۆمهڵێك كهسدا
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
سه‌رهه‌ڵدانی‌ناوه‌نده‌كانی‌توێژینه‌وه‌‌و ئامانجه‌كانیان‌و‌ئاڕاسته‌كانی‌كاركردنیان بیرۆكهی دامهزراوه زانستيیهكانی توێژینهوه بهمشێوهیهی ئهمڕۆ ههیه تازهیه و پێشتر نه له جیهانی ئیسالمی و نه له جیهانی ڕۆژئاوادا نهبووه، ئهم دامهزراوانه بههۆی پێویستی سهردهم و كهڵهكهبوونی شارهزاییهوه پهیدابوون ،ههروهكو ئهم پێویستیی و شارهزاییه بوته هۆی دامهزراندنی دامهزراوهی پسپۆڕی تر له زۆربهی بوارهكانیتری ژیاندا. سهرچاوهكانی مێژووی بیروبۆچوونهكان
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بۆ گهیشتن به بیرێكی هاوبهش ،یاخود ئاڵوگۆڕی بیروڕا بێت لهسهر بیرۆكهی كهسێك بۆ گهیشتن به قهناعهتێكی هاوبهش له نێوان تاكهكانی كۆمهڵهیهكدا، ئهمهش بهوه دهبێت كه ڕێكهوتنێكی پێشوهخته ههبێت لهسهر پالنێكی داڕێژراو كه ڕۆڵی بهشداربووهكان له بیركردنهوه و ههنگاوهكانی كارهكهیان دیاریكرا بێت بۆ گهیشتن به ئهنجامێكی دیاریكراو ،ئهمه بریتیه له توێژینهوهی زانستی كه دامهزراوه تایبهتمهندهكان پێی ههڵدهستن. جۆره مێژوویی سهردهمی ههندێك بیركردنهوهیهكی پێكهوهییان بهخۆیانهوه بینیوه، دهكرێت بیروڕا گۆڕینهوهكانی ئهفالتۆن و گفتوگۆكانی ئهرهستۆ لهو بابهته بژمێردرێن ،بهاڵم نمونهی زۆر دیاری ئهم بواره ئیمام ئهبو حهنیفهیه كه بیروڕای ئاڵوگۆڕ دهكرد لهگهاڵ قوتابیهكانیدا، ههریهكێك لهوانیش ڕای خۆی دهگوت و گفتوگۆیان لهسهر دهكرد تا لهیهكتری تێدهگهیشتن «دوای ئهوهی ههر یهكێكیان سهرنجی خۆی دهردهبڕی ئهویش ڕای خۆی دهردهبڕی وهك ئهنجامی ئهو توێژینهوهیه ،ئهوهش دهبووه پاڵفتهی ڕایهكان و ههموویان دانیان پێدا دهنا و پێی ڕازی دهبوون»(.)1
جیاوازن سهبارهت به سهرهتای دامهزراندنی دامهزراوهكانی توێژینهوه له جیهانی هاوچهرخدا، لۆرهنس ڕید پێیوایه كه ساڵی 1787به یهكهم ساڵ دادهنرێت كه كۆمهلێك كهس ههستان به دامهزراندنی یهكهم ناوهندی توێژینهوه له جیهاندا ،ئهویش ئهوكاتهی تۆماس كالرسۆن له بهریتانیا «كۆمهڵهی ههڵوهشاندنهوهی بازرگانیكردن به بهندهی ئهفریقی» دامهزراند ،ئهم كۆمهڵهیه كاری دهكرد له پێناوی ئهم ئامانجهدا بهپشتبهستن به كۆمهڵێك بیروڕا و ڕاستی كه حاشاههڵنهگر بوون لهبارهی شێوهكانی ناڕهحهتی و سهركوتكردن و ئازاردان و بێبههاكردنی كهرامهتی مرۆڤایهتی كه ئهو بهندانهی له ئهفریقیاوه دههێنران توشی دهبوون( ،)2وه له ساڵی 1831دا ڕوسیای قهیسهری «پهیمانگای مهلهكی بۆ توێژینهوهی بهرگری» دامهزراند ،له ساڵی 1910يشدا «دامهزراوهی كارینگی بۆ ئاشتی» له واشنتۆن دامهزرا ،بهاڵم لهگهڵ ئهمانهدا زۆربهی سهرچاوهكان ئاماژه بۆ ئهوه دهكهن كه یهكهم ناوهندی توێژینهوه بهمشێوهیهی ئهمڕۆ ناسراوه «ناوهندی بڕۆكنگز» بووه كه ساڵی 1916له واشنتۆن دامهزراوه. ئێستا ناوهندهكانی باس و توێژینهوهى پاشكۆی سهرۆكایهتی حكومهت و وهزارهتهكان دیاردهیهكی ئاشكرایه له زۆربهی واڵتاندا ،تهنانهت ههندێك لهو ناوهندانه یهكهیهكن له پهیكهری ڕهسمی دامهزراوهكانی دهوڵهتدا ،كه ههڵدهستن به ئهنجامدانی توێژینهوهی تایبهت بهو كارانهی پهیوهستن به وهزارهتهوه و بودجهی سااڵنهشی له وهزارهتهكهوه وهردهگرێت ،ئهركی ئهم ناوهندانهش زیاتر بریتيیه له پێشكهشكردنی داتا و زانیاری بنهڕهتی و ڕاپۆرتی خولی ،و دهتوانن بیرو بۆچوونی نوێ پێشكهش بكهن بۆ گهشهپێدانی كاری وهزارهت ،ئهزموونی واڵته ڕۆژاواییهكان لهم بوارهدا بریتیيه له پێدانی ئازادی فیكری بهو ناوهندانه و یارمهتیدانیان بۆ
123
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
124
ئهوهی سهربهخۆبن له دهزگاكانی حكومهت ،دهكرێ پهیوهست بن به حیزبه ڕكابهرهكانهوه ،یان به زانكۆكانهوه یان تهواو سهربهخۆ بن. ئهم ناوهندی توێژینهوانه بیروبۆچوونی ستراتیژی گهوره بهرههم دههێنن ،له بابهتهكانی سیاسهت و ئابوری و پهیوهندیيه نێودهوڵهتیيهكان و كێشه ژینگهییهكان و ملمالنێی بهرژهوهندیهكان و شهڕی فیكریدا ،الیهنی زۆریش ههن كه شارهزای و بهرههمی ئهم ناوهندانه دهكڕن بهوهی پهنایان بۆ دهبهن بۆ پێشكهشكردنی ڕاسپاردهكانیان بۆ بڕیار بهدهستهكان جا له حكومهتهكان بن یان له پارته ڕكابهرهكان یاخود له كۆمپانیا گهورهكان. زۆربهی ناوهندهكانی توێژینهوه هاوبهشن له بهدیهێنانی سێ جۆر ئامانجدا ،كه ئهمانهن: (بهرههمهێنانی مهعریفهو بیروڕا بۆ خزمهتی ئهو الیهنهی بهئامانجی گرتووه ،ههروهها بهرزكردنهوهی ئاستی توانای توێژهران له ئهنجامدانی توێژینهوهدا لهو بوارانهدا كه ناوهندهكان مهبهستیانه به ڕاهێنان و گۆڕینهوهی شارهزایی ،و ڕۆشنبیركردنی چینێكی كۆمهڵگا به ڕهواجدان به بیروبۆچوونهكانی ناوهندهكه و ئاڕاستهی بیركردنهوهی ئهویش له ڕێگای باڵوكردنهوه و ڕوماڵی ڕاگهیاندنهوه. ناوهندهكانی فیكر یهكجۆر نین له كار و ئاڕاستهدا ،بهڵكو سهدان ناوهندی هزری ههیه له ڕۆژئاوا كه ههوڵدهدات «بونیادی فیكری» ستراتیژی دروست بكات بۆ خزمهتی جیهان و دهستبارگرتن بۆ ڕووبهڕووبوونهوهی ئاستهنگه كۆمهاڵیهتی و ئابوريی و ژینگهییهكان(.)3 ئهگهر بوونی ناوهنده فیكريیهكان نیشانهی دهوڵهمهندی بێت له بونیادی فیكری ههر كۆمهڵگایهكدا، ئهوا كۆمهڵگاكانی جیهانی ئیسالمی تا ڕادهیهكی زۆر ههژارن له ڕووی فیكريیهوه ،پێویستیيهكی زۆریش ههیه بۆ دامهزراندنی ناوهندی فیكری تایبهتمهند،
زۆر به كهمی ناوهندێكی توێژینهوهی ئهمریكی دهبینین گرنگی نهدات به كاروباری جیهانی ئیسالمی.
چونكه ئهم ناوهندانه له بهرههمهێنانی فیكردا دهتوانن ڕۆڵی گرنگ بگێڕن له ڕێگای پڕۆژهی توێژینهوهی كۆمهڵكاريیهوه ،ئهمه سهرهڕای ئهوهی بناغهیهكی مهعریفی دادهنێن بۆ بڕیارگرتنی گونجاو یان پاساوی پێویست دهدهن به بڕیار بهدهست بۆ گرتنی بڕیاری دروست. ئهگهرچی ئامانجی ناوهندهكانی توێژینهوه جۆراوجۆر و فراوانن ،بهاڵم كۆكردنهوهی داتا بنچینهییهكان و ڕێكخستنیان و شیكردنهوهیان بۆ گهیشتن به زانیاری به بهها و گرنگ ئامانجی هاوبهشی زۆربهی ئهو ناوهندانهیه ،ئهم زانیاریانهش دهبنه بنهمای بڕیارگرتنی دروست ،ههندێك له ناوهندهكانی توێژینهوه تایبهتمهندن به جۆرێكی دیاریكراو له زانیاری وهك پێوانهكردنی ڕای گشتی لهبارهی پرسه سیاسی و ئابوريی و پهروهردهییهكانهوه ،...ئهمهش وا له ناوهندی بڕیاربهدهست دهكات كه بڕیاری گونجاو بدات ،ههندێكجار پێوانی ڕای گشتی بهشێوهیهكی خولی دهبێت بۆ دیاریكردنی ئاڕاستهی گۆڕانكاری بهتێپهڕینی كات ،یان گۆڕانی ئهنجامی ڕووداوهكان، یان ههڵوێست یاخود بڕیارگهلێكی دیاریكراو. ههندێك ڕاڤهی سیاسی لهسهر بنهمای ئاماژهدان بهپێوانی ڕای گشتی دهكرێت ،كه لهسهر ئهو بنهمایه بۆچوون دهردهبڕدرێت بۆ ههندێك ئهنجامی
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
دیاریكراو وهك ئهنجامی ههڵبژاردنهكان و ،ئهو بۆچوونه الی خهڵكی دروست دهكهن كه ئهنجامی ههڵبژاردنهكان ههمان ئهو ئهنجامه یان نزیك لهوه دهبێت كه توێژینهوهكانی پێوانی ڕای گشتی دیاریكردووه ،ئهم باڵوكردنهوه و ڕاگهیاندنه فراوانه بۆ پێوانی ئهنجامهكان لهوانهیه ڕێگایهكی كاریگهر بێت بۆ كارتێكردن له ڕای گشتی بۆئهوهی بهرهو ئهو ئامانجه دیاریكراوه بڕۆن( ،)4ئهمهش پێی دهوترێت یاریكردن به ڕای گشتی. نمونهی مهسهلهی ئهم یاریكردنه زۆرن، لهوانه ڕۆژنامهی گاردیان له ژمارهی ڕۆژی 16ی مارسی ساڵی 2014ئاشكرایكردووه كه «وهزارهتی بهرگری بهریتانیا خهریكی بنیادنانی بهرنامهیهكی توێژینهوهی نهێنیه كه تێچووهكهی به ملیۆنان جونهیه دهخهمڵێنرێت ،لهبارهی داهاتووی شهڕی ئهلیكترۆنی، وهكو بهكارخستنی تهكنۆلۆژیای تازهپێگهیشتوو وهكو ئامرازهكانی ڕاگهیاندن و تۆڕه كۆمهاڵیهتیيهكان و تهكنیكهكانی كاتێكردنی دهروونی كه دهكرێت سوپا بهكاریان بهێنێت بۆ كارتێكردن له بیروباوهڕی خهڵكی» .یهكێك لهو پڕۆژانه پێی دهوترێت « تهكنیكی نوێ بۆ كارتێكردن له بیروبۆچوونی خهڵكی و بهرههمێهێنانی تێڕوانین»( .)5ئهم بهرنامانه لهالیهن وهزارهتی بهرگری بهریتانیهوه پاڵپشتی دارایی
بابه‌تی‌توێژینه‌وه‌‌له‌و‌ناوه‌ندانه‌دا لهم سااڵنهی دواییدا كۆمهڵێك توێژینهوه دهركهوتن كه له واقیعی ناوهندهكانی توێژینهوه دهكۆڵنهوه و قوڵبوونهتهوه له ڕونكردنهوهی سروشتی كاركردنیان و ئهو ئامانجانهی دهیانهوێت بهدی بهێنن ،و ئهو پرسیارانهی دهیوروژێنن ،بهتایبهتی یاریكردن به ڕای گشتی و ڕاگهیاندن ،سهرهڕای ئهو پێشنیازانهی دهیخهنه بهردهستی سیاسیهكان و پیاوانی خاوهنكار ،یان ئهو پاساوانهی دهیهێننهوه بۆ بڕیارهكانیان ،ئهم كۆمهاڵنهی توێژینهوه گرنگی دهدهن بهتایبهتی به سهرچاوهكانی دارایی ئهم ناوهندانهی توێژینهوه و ڕادهی دهرخستنی شهفافیهت لهبارهی ئهو سهرچاوانهوه ،یهكێك لهو كۆمهاڵنهی توێژینهوه كۆمهڵهیهكی ئهمریكيیه پێی دهڵێن ()Transparify و ناوهندی (ئیدمۆند سافرا) بۆ مۆڕاڵ له هارڤارد )at HarvardEdmond J. Safra Center for )Ethicsو دامهزراوهیهكی بهریتانی خۆی ناوناوه (كێ پاڵپشتی داراییتان دهكات؟ )Who funds you و كۆمهڵهی Transparifyئهنجامی توێژینهوهیهكی مهیدانی باڵوكردهوه كه تاقانه بوو لهو بوارهدا، لهسهر 169ناوهندی توێژینهوه ئهنجامیدابوو كه وهسفی Think Tanksیان بهسهردا دهچهسپێت، ئهویش له 47واڵتدا ،توێژینهوهكه داتایهكی كهمی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
زۆربهی ئهو واڵتانهی بانگهشهی ئیسالمیبوون دهكهن واڵتی ستهمكار و گهندهڵ و دواكهتوو و نائیسالمین
دهكرێن به هاوبهشی كۆمپانیاكانی چهك و ئهكادیمیان و شارهزایانی بهبازاڕكردن و ناوهندهكانی توێژینهوه ،Think Tanksلهگهڵ ئهوهدا كه پڕۆژهی زۆر و جۆراوجۆر گهشهی پێدهدرێت كه تایبهتن به چهك و پرسه سهربازيیهكان و ڕای گشتی لهبارهی سوپاوه، ئهوا ڕاگهیاندنی ئهم پڕۆژانه لهژێر ناونیشانی گشتی و نادیاردا دهكرێت ،وهك «چاالكیهكانی كۆكردنهوهی داتا و پهیوهندیكردن» Information Activities .)and Outreach)6
125
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
126
دهرخستبوو له ڕووی باسكردنی سهرچاوهی دارایی لهالیهن ئهو ناوهندانهوه. توێژینهوهكه ئهوهی دهرخستبوو كه له نێوان ههر (سێ) ناوهنددا تهنها یهكێكیان شهفاف بوون له باسكردنی سهرچاوهی داراییان ،ئهنجامهكان دهریان خستبوو كه تهنیا 21ناوهند شهفافیهتی تهواویان ههبووه ،ههروهها 14ناوهندیان بهگشتی شهفاف بوون ،بهاڵم 134ناوهندیان كهمترین ڕێژهی شهفافیان ههبووه یان ههر هیچیان ڕوون نهكردۆتهوه سهبارهت به سهرچاوهی داراییان. ئهوهی تێبینی دهكرێت كه ئهو 21ناوهندهی زۆرترین ڕێژهی شهفافیهتیان ههبووه دابهش دهبن بهسهر 26واڵتدا له جیهان ،ئهوهی جێگای سهرنجه ئهو ناوهندی توێینهوانهی كه دهكهونه (كۆماری شاخی ڕهش) زۆر شهفافتر بوون لهوانهی كه له ئهمریكا بوون ،ئهم نهبوونی شهفافیهته له ناوهندهكانی توێژینهوهدا پرسیارگهلێك دهوروژێنێت لهسهر كار و بهرنامهی نهێنی ئهوان ،بهمهش كارایی كهرتی ناوهندهكانی توێژینهوه ناهێڵێت(.)7 ههوڵهكان بهردهوامن بۆ بهجیهانیكردنی ناوهندهكانی هزر و كۆكردنهوهی داتای ورد لهبارهی خۆیان و چاالكیهكانیانهوه له ههموو جیهاندا ،بۆ ئهم مهبهستهش ساڵی 1989له زانكۆی پهنسلڤانیای ئهمریكا بهرنامهیهك داڕێژرا بۆ دروستكردنی بنكهیهكی داتابهیس لهسهر ئهم ناوهندانه و ئهنجامدانی توێژینهوه لهسهر ئاڕاسته و ڕۆڵی ئهم ناوهندانه بهو سیفهتهی ڕهگهزێكی كاران له كۆمهڵگهی مهدهنیدا بۆ پڕۆسهی دروستكردنی سیاسهت به ئامانجی «بهدیهێنانی دامهزراوهی بهردهوام و بهشداری فهرمی ئهم ناوهندانه و كاراكردنیان بۆ بهرههمهێنانی «توێژینهوهی سیاسهتهكان» لهسهر ئاستێكی پێشكهوتوو ،كه توانای دروستكردنی ڕاوبۆچوون و كاركردن لهسهر خهڵكی بهگشتی و دهستهبژێر
بهتایبهتی له بواری بهرژهوهندی گشتی»(.)8 بهرنامهكه ساڵی 2007دهستیكرد به باڵوكردنهوهی نهخشهیهكی جیهانی لهبارهی ئهم ناوهنده فیكریانه كه له ههموو جیهاندا ههن و پێشكهشكردنی خزمهتگوزاری هونهريی و بهرنامهی بنیاتنانی تواناكان له 81واڵتدا ،له ڕاپۆرتی ساڵی 2013دا كه مانگی یهنایهتری ساڵی 2014باڵوكرایهوه ئاماژه بۆ ئهوه دهكات كه بهرنامهكه ههوڵدهدات بۆ دامهزراندنی تۆڕێكی ههرێمی و نێودهوڵهتی بۆ ناوهندهكانی هزر لهپێناو ئاسانكردنی هاریكاری و بهدیهێنانی بهرژهوهندی گشتی. ناوی بهرنامهكهش «بهرنامهی ناوهندهكانی هزر و كۆمهڵگای مهدهنی»یه( ،)9ڕاپۆرتهكه كه 117 الپهڕهبوو له بهرگی دهرهوهیدا نوسینێكی لهسهر بوو كه دروشمی بهرنامهكهی ڕوون دهكردهوه ،ئهویش ئهمه بوو« :یارمهتیدان بۆ پڕكردنهوهی بۆشایی نێوان مهعریفه و سیاسهت» ،ههروهها سێ نوسینی تری دانابوو كه ئامانجی ئاشكراكراوی بهرنامهكه و بواری كاركردنی دهردهخست كه ئهمانه بوون: ـ گهڕان به دوای ئهو ئاڕاسته و ئاستهنگانهداكه ڕێگرن لهبهردهم ناوهندهكانی توێژینهوه و بهرههمهێنانی سیاسهتهكان و كۆمهڵهكانی كۆمهڵگای مهدهنیدا كه گرنگی به سیاسهت دهدهن. ـ بنیاتنانی توانای ناوهندهكانی هزر له جیهاندا وپارێزگاریكردن لهو توانایانه و بههێزكردنیان. ـ دابینكردنی گهورهترین و فراوانترین داتابهیسكه توانای لهخۆگرتنی زیاتر له شهش ههزار ناوهندی فیكری له جیهاندا ههيه. ژمارهی ئهو ناوهندانهی توێژینهوه كه بهرنامهی توێژینهوهكه دهیانگرێتهوه 6826ناوهندن له جیهاندا، كه بهمشێوهیه دابهشبوون :واڵته یهكگرتووهكانی ئهمریكا 1780ناوهند ( ،)26.07%ئهوروپای ڕۆژئاوا 1270ناوهند بهڕێژهی ( ،)18.6%چین
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
،)6.2%)426هیند ،)4.2%) 286ژاپۆن 108 ) ،)1.6%واڵتانی عهرهبی ،)5.7%) 387ڕاپۆرتهكه دابهشكاری زۆر لهخۆی دهگرێت بۆ ناوهندهكانی توێژینهوه لهسهر بنهمای دابهشبوونی جوگرافیان له جیهاندا ،ئهركی تایبهتی ئهم ناوهندانه و الیهنهكانی دهستكهوتی ههریهكێكیان كه وێنهیهكی گهورهتر لهبارهی كاری ئهم ناوهندانهوه دهنهخشێنێت له سهر ئاستی جیهان. ڕاپۆرتهكه گرووپێكی تایبهت نهكردووه به واڵتانی عهرهبی ،بهڵكو له ڕیزی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست و باكوری ئهفریقا ئهژماری كردوون، كه واڵتانی عهرهبی و ئیسرائیل و توركیا و ئێرانن، ناوچهكهش باشترین 50ناوهندی توێژینهوهی تێدایه ،كه بهشی توركیا 4ناوهند و ئێران تهنها یهك ناوهند و ئیسرائیل 11ناوهند ،پاشماوهی ناوهندهكانی تر بهسهر واڵتانی عهرهبیدا دابهشبوون كه بهشی میسر 9ناوهند و ئیمارات 4ناوهند و ههریهكه له ئوردون و قهتهر و كوێت و لوبنان 3 ناوهند بۆ ههریهكێكیان ،بۆ ههریهكه لهمهغریب و بهحرهین 2ناوهند ،سعودیه و فهلهستین و تونس و لیبيا و یهمهن یهك ناوهند. گرنگیی ئهم بهڵگهنامهیه تهنها لهو ئهنجامانهدا نیه كه پێی گهیشتووه ،بهڵكو له بهكارهێنانی ئهو مهنههجه بهرزهدایه كه زۆر ورده و كۆمهڵێك ههنگاو و ڕێوشوێنی گرنگ كه ژمارهیهك له گهوره توێژهران دایانناوه و پیادهیانكردووه ،ئهم جۆره توێژینهوانه گرنگی تایبهتیان ههیه لهسهر سهرنج ڕاكێشانی ئهم ناوهندانه بۆ كۆمهڵێك بابهتی گرنگ و الیهنی جۆراوجۆر له كاری ڕێكخراوهییدا كه پێشتر جێگای سهرنج نهبوون ،بهاڵم دوای وروژاندنی پرسیار لهبارهی ئهم بابهتانهوه بوونه جێگای گرنگی و چوونه ناو بهرنامهی كاری ئهم ناوهندانهوه.
ناوه‌نده‌كانی‌توێژینه‌وه‌‌له‌‌جیهانی‌عه‌ره‌بیدا ئهگهر بتهوێت داتا و زانیاری تایبهتت دهست بكهوێت لهبارهی واڵتانی عهرهبیهوه له توێژینهوه بیانیهكاندا پێویسته توانایهكی زیاتر خهرج بكهیت بۆ جیاكردنهوهی داتاكانی واڵتانی عهرهبی لهو ههرێمه فراوانهدا كه پێی دهوترێت (ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست و باكوری ئهفریقا) ئهمهش زیاتر ڕوون دهبێتهوه لهو داتایانهدا كه توێژینهوهیهكی ئهمریكی پێشكهشی كردوون له زانكۆی پهنسلڤانیا به ناونیشانی «بهرنامهی ناوهندهكانی هزر و كۆمهڵگای مهدهنی» و ڕاپۆرتهكهی له جۆنیۆری 2014دا باڵوكراوهتهوه(.)10 ههوڵماندا ههندێك وێنهی ئامادهیی ناوهندهكانی توێژینهوهی عهرهبی بخوێنینهوه لهم ڕاپۆرتهدا ،بۆمان دهركهوت كه ژمارهی دامهزراوهكانی توێژینهوه له جیهانی عهرهبیدا كه شایانی ئهوهن ناوی یان لێ ببنرێت 387دامهزراوهن ،كه دابهشبوون بهسهر ههموو واڵتانی عهرهبی ئهندام له كۆمكاری واڵتانی عهرهبیدا ،جگه له سۆماڵ و جیبۆتی و جزرلقهمهر، كه ئهمهش كهمتره له 5.7%ی كۆی ناوهندهكانی توێژینهوه كه ڕاپۆرتهكه دهیانگرێتهخۆی كه (6826 ناوهند)ن ،له ڕووی پلهبهندی واڵتانی عهرهبیهوه كه له ڕاپۆرتهكهدا هاتوون میسر له پلهی یهكهمدایه به ( 55ناوهند) ،ئینجا فهلهستین و عێراق به (43 ناوهند بۆ ههریهكێكیان) ،ئوردون به ( 40ناوهند) و تونس ( 39ناوهند) و یهمهن و مهغریب ( 30ناوهند بۆ ههریهكێكیان) ،لوبنان ( 27ناوهند) ،بهاڵم سعودیه تهنها ( 7ناوهند)ی ههیه و ئیمارات ( 14ناوهند) و كوێت ( )11و قهتهر ( 10ناوهند). پرسهكانی مسوڵمانان له ناوهندهكانی توێژنهوهی ڕۆژئاوادا له دوای ههرهسهێنانی یهكێتی سۆڤیهتهوه له ساڵی 1991گرنگیدانی ناوهندهكانی توێژینهوهی ڕۆژئاوا
127
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
128
له ههڕهشهی سورهوه كه مهبهست لێی یهكێتی سۆڤیهت بوو گۆڕا بۆ گرنگیدان به ههڕهشهی سهوز كه جیهانی ئیسالمیيه ،بۆیه ناوهندهكانی توێژینهوه و دهزگا ڕۆژنامهوانيیه پهیوهستهكانیان كهوتنه توێژینهوه لهبارهی الیهنهكانی ههڕهشهی ئهو گرووپه ئیسالمیانهی ههوڵیان دهدا جهخت لهسهر شوناسی ئیسالمی گهل و دهوڵهته ئیسالمیيهكان بكهنهوه، حكومهته ڕۆژئاواییهكانیش كهوتنه پۆلێنكردنی ئهو گرووپ و حیزبانه و پێوهلكاندنی تۆمهتی تیرۆر پێیانهوه ،ههروهها كهوتنه فشار خستنه سهر واڵتانی جیهانی ئیسالمی بۆ بهرهنگاربوونهوهیان و دانانی سنورێك بۆیان و وشككردنی سهرچاوهی داراییان و بنهبڕكردنی ئهو دامهزراوانهی لێیانهوه ئهندامیان بۆ پهروهرده دهكران .زۆر به كهمی ناوهندێكی توێژینهوهی ئهمریكی دهبینین گرنگی نهدات به كاروباری جیهانی ئیسالمی ،بهتایبهتی كاتێك ڕووداوی كاریگهر له جیهانی ئیسالمیدا ڕوودهدات ،ئهو ڕووداوانهش زۆرن ،بۆیه ئاساییه كه ڕووداوهكانی بههاری عهرهبی ببنه جێگای گرنگی پێدان و چاودێریكردن نهك تهنها الی بڕیار بهدهست و سیاسيیهكان و سهربازیيهكان، بهڵكو الی ناوهندهكانی توێژینهوهش به چاوپۆشی له ئاڕاستهى بۆچوونیان. بێگومان ئهنجامی ههر توێژینهوهیهكی زانستی بهرمهبنای جۆری ئهو پرسیارانهیه كه دهیوروژێنێت و توێژینهوهكه دهیهوێت وهاڵمیان بداتهوه ،بۆیه كاتێك پرسیارهكان تایبهت دهبن به سستمی سیاسی و جۆری دهسهاڵتدارهكانهوه ،ئهوا ئهنجامهكانیش بهتهواوی جیاواز دهبن لهو پرسیارانهی تایبهت دهبن به ههست و سۆزی خهڵكی ئاسایی و جۆری ههڵسوكهوتیان ،ههروهها كاتێك توێژهری نائیسالمی له واقیعی پابهندیی به ئیسالمهوه دهكۆڵنهوه له جیهانی ئیسالمیدا پرسهكان و ئهنجامهكان جیاواز دهبن ،ئهو توێژینهوهیهی ناوهندی (پاو)ی ئهمریكی بۆ
توێژینهوه( )Paw Research Centerئهنجامیداوه هیچ پرسیارێكی نهكردووه لهبارهی دهسهاڵتداران و سستمی حوكمڕانیيهوه ،بۆیه داتاو زانیاریيهكانیش دڵنیاكهرهوهبوون بۆ ههستی ئیسالمی ،چونكه دهریخستووه كه زۆربهی مسوڵمانان له سهرجهم جیهاندا پابهندییهكی قوڵیان ههیه به ئیمان و بڕوایانهوه ،و دهیانهوێت یاسا و ڕێساكانی ئیسالم ژیانی تایبهتی و كۆمهڵگای سیاسیان دیاری بكات و حوكم به شهریعهت بكهن(.)11 بهاڵم ئهو توێژینهوهیهی حسهین عهسكهری و شههرزاد ڕهحمان ئهنجامیاندا له زانكۆی جۆرج واشنتۆن ،ئهنجامهكانی زۆر جیاوازبوون ،كاتێك توێژهرهكان پێوهرێكیان دانا بهناوی (پێنوێنی ،)Islamicity indexكه پابهندیی ئیسالمی ههستان به جێبهجێكردنی میسالیاتی ئیسالم له چهند بوارێكی ژیانی كۆمهڵگادا ،وهك :دهستكهوتی ئابوری ،حوكمداری ،مافهكانی مرۆڤ ،مافی سیاسی و پهیوهنديیه نێودهوڵهتیيهكان ...له 208واڵتدا له واڵتانی ئیسالمی( ،)12توێژینهوهكه گهیشتووهته ئهو ئهنجامهی كه واڵتانی ئیسالمی بهشێوهیهكی زۆرخراپ ئیسالم بهكاردههێنن ،تهنانهت بهوه تۆمهتباری كردوون كه سیفهتی ئاینی (ئیسالم) كه بانگهشهی بۆ دهكهن تهنها بۆ زاڵبوون و دهسهاڵته، ههردوو توێژهر ئهوهیان دووپات كردووهتهوه كه زۆربهی ئهو واڵتانهی بانگهشهی ئیسالمیبوون دهكهن واڵتی ستهمكار و گهندهڵ و دواكهتوو و نائیسالمین تا خهیاڵ بڕ دهكات. ناوهندهكانی توێژینهوه له كوردستان سهبارهت به كوردستان ئهوا تازه له سهرهتای گڕوگاڵی بنیاتنان و دامهزراندنی ناوهندی توێژینهوهی زانستیدایه كه ههوڵی گرووپ و تاكهكهسی سنوردار چهند ناوهندێكی دامهزراندووه و لهم سااڵنهی دواییدا ڕاپۆرتی شیكاريی و توێژینهوه باڵودهكهنهوه ،بهاڵم
خا ل
سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان
Election polls« in The Sage Handbook of public opinion Research, by Wofgang Donsbach and Michael Trougott. sage publication Ltd, 2007, p.570579-.
5 . Novel Techniques for public Sentiment and Perception Elictation.
6 . h tt p : / / w w w. t h e g u a r d i a n . % 2 0 c o m / u k-
news/2014amar/16/mod-cyberwarfar-program
7 . Transparify. How Transparentare Think ?Tanks about Who Funds Then \Tbillisi georgia: Transparity, May 2014,p.3 . 8 . McGann,James g>2013 Global go to Think Tank index Report. philadilphia, pa, usa, ThinkTanks and civil Socirties Program, university of Pennsylvania,2014,p.5. 9 .The Think Tanks and Civil societies
program.
10 . McGann, James g. 2013,Global Go Think Tanks index Report, philadilpgia, PA,USA, Think Tanks and Civil Sosieties Program, University of Pennsylvania, 2014، ڕاپۆرتهكه ئهوه ڕوون دهكاتهوه كه بهرنامهی ناوهندهكانی , Think Tanks andتوێژینهوه و كۆمهڵگای مهدهنی كه سااڵنه ئهم دهرخستهیه Civil Sosieties Program دهخاتهڕوو خزمهتگوزاریهكانی له 81واڵتی جیهان .پێشكهش دهكات ،بڕوانه ڕاپۆرتهكه الپهڕه 5 11 . Paw Research Center. The World sMuslims: Religin, Politics and sosiety, April 30,2013. 12. http://www.irishtimes.com/news/ social-affairs/religion-and-beliefs/ ireland-closest-to-islamic-economicteachings-1.1826354
ژمارە ( )9شوباتى 2017
.أبو زهرة ،اإلمام محمد ،أبو حنيفة حياته وآراؤه وفقهه ،دار الفكر العربي ،ط ،1942 ،2ص.87 Reed, Lawrence W. A Students Essay . 2 That Changed the World, London: Mackinac .4-Center for public policy,2009, p3 . 3له واڵته یهكگرتووهكانی ئهمریكا به تهنیا نزیكهی 1800ناوهندی لهم جۆره ههیه ،لهوانه 400ناوهندیان نزیكن له ناوهندی بڕیاری واشنتۆن ،دیارترینیشیان پهیمانگای بڕۆكینگزه كه گرنگی دهدات به توێژینهوهی كۆمهاڵیهتی و ئابووری و ،دامهزراوهی ڕاند كه له كۆمهڵێك بواردا كاردهكات لهوانه بهرگری و ئاسایشی
4 . Frankovic, Kathleen A. »Exit polls and pre-
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تائێستا عهقڵی دامهزراوهیی كوردستان نهگهیشتووهته ئهو ئاستهی بیر له دامهزراندنی ناوهندی لهو جۆره بكاتهوه و ئهنجامی توێژینهوه و ههڵسهنگاندنهكانیان بكاته بهرنامهی كاری خۆی و لهبهرچاوی بگرێت ،نه الیهنه حكوميیهكان و نه الیهنه حیزبیهكان بڕوایان به گرنگی ئهم ناوهندانه نیه لهكاتێكدا وهك له پێشهوه باسكرا گهورهترین واڵتانی دنیا بهشێوهیهكی بهرچاو پشتدهبهستن به توێژینهوهی ئهم ناوهندانه و لهسهر بنهمای ڕاپۆرتی ئهوان و ئهنجامی لێكۆڵینهوهكانیان بڕیار دهدهن ،تهنانهت بۆ پرسی گرنگی وهك شهڕ و ئاشتی و ئهمنی قهومی و سیاسهتی دهرهوه. سهبارهت به بواری گرنگیدانی ئهم ناوهندانه ئهوا دهكرێت بڵێین كهمترینیان گرنگی به توێژینهوهی فیكری دهدهن ئهوهی ههیه زیاتر ههوڵهكانی بۆ بواری سیاسی و ڕۆشنبیری گشتی تهرخانكردووه لهگهڵ بوونی تهنها ناوهندێك بۆ گرنگیدان به بواری ڕای گشتی. بهشێكی زۆری ئهم وتاره وهرگێڕدراوه له كتێبی (البناء الفكري :مفهومه ومستوياته وخرائطه ،د.فتحي حسن ملكاوي ،من منشورات المعهد العالمي للفكر اإلسالمي ،ردمك ،األردن.)2015 ،
نهتهوهیی ،دامهزراوهی كارینگی تایبهت به سیاسهت و پهیوهنديیهكانی دهرهوه ،له ئهوروپاش زیاتر له 1200 ناوهندی هزری ههیه و ،لهچین نزیكهی 425ناوهند.
129
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
زانكؤی‌زه‌هرا طه‌وره‌ترین‌ثرؤذه‌ی‌ضاكسازی َ سه‌عيد‌نورسی‌له‌‌كوردستان
به‌هێز‌حه‌سه‌ن‌مه‌حمود خوێندكاری‌زانكۆی‌سلێمانی
ژمارە ( )9شوباتى 2017
130
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
بهدیعولزهمان سهعید نورسی ،زانای ناودار و ههڵكهوتی كورد ،ساڵی 1907بۆ گهیاندنی كێشهی كورد به سوڵتان و دهسهاڵتدارانی عوسمانی چووه ئهستهمبوڵ ،له ناوچهی فاتیح شوێنێكی بۆمانهوهی خۆی دیاریكرد .ناوبراو به ههڵوێست و جلوبهرگه ناوازه و لێدوانه كاریگهرهكانی ناسرابوو ،الوانی كوردی ئهستهمبوڵی گهرم كرد ،ئهحمهد ڕهمزی دهڵێت( :مامۆستا سهعید له ئافریده دهگمهنهكان بوو ،زاتێكی زیرهكی ئاگرین بوو ،ساڵی 1907له چیا سهخت و ڕوشهكانی كوردستانهوه وهك خۆر ههڵهات و دهنگوباسی له ئاسۆكانی ئهستهمبوڵ باڵوبویهوه. پیرهمێردی شاعیريش دهڵێت :سهرهتای ساڵی 1907له ئهستهمبوڵ بووم ،قیرائهت خانهیهك ههبوو بۆ خوێندنهوهی ڕۆژنامه و گۆڤاره كوردییهكان به ناوی (قیرائهتخانهی دیاربهكر) هاموشۆم دهكرد ،زۆرتر كوردهكان لهوێ دادهنیشتن ،ڕۆژێك له غهزهتهدا خوێندمهوه له (وان)هوه مهال سهعید ناوێك هاتووه ،لهقهبی بهدیعولزهمانی كورديیه له مهدرهسهی فاتیح دادهنیشێت ،ڕایگهیاندووه له ماڵهكهی خۆی تا حهوت ڕۆژ ههركهس ئارهزوو بكات له عیلمدا ههرچی لێ بپرسێت وهاڵمی ههموو پرسیارێك دهداتهوه ،ئهم ئیعالنه بوو به جونبوشێك به ژن و پیاوهوه ههرچی ههڵدهسا ڕای ئهكرده فاتیح، نیوهیان بۆ پرسیار و نیوهیان بۆ سهیر ،ئهوانهی كه ئهچوون عهجایهبیان لهوه ئههات كوردێكی ههڕهتی كوڕێنی به شاڵ و شهپك و چۆغه و ڕانك و پشتێنی چیت ،دوو سێ جامهدانه و شهدهی گوڵنگدار بهسهرهوه ،قهمهیهك به القهدهوه ،سمێڵ بادراو و ڕیش ههڵپاچراو الفی مهالیهتی لێئهدات، خولیای ناسینی نورسی كهوته سهرم ،ڕهفیقێكم ههبوو یادی بهخێر (خهلیل خهیالی) زۆر خوێندهوار
و بهویقار و به ئاپار ،ههمیشه بهیهكهوهبووین ،پێی گوتم :ئاغا ،مهال سهعیدی بهدیعوزهمان هاتووه، هێشتا تۆ نهچووی بیبینی؟ وتم كاكه من و مهالیان نهوتووه ،وتی ئاخر ئهویش وهك تۆ له مهالیان بێزاره ،تهعریفی وا بۆ كردم ،دهستبهجێ وتم ههسته بابڕۆین ،وتی باشه ،وا ئێوارهیه درهنگه ئێستا كهسی له دهور نهماوه ،كه چوین له دوور ئێمهی بهرچاو كهوت ههستا هات بهپیرمانهوه ،به خهیالی بهگی گوت یاخوا بهخێر بێیت ،دیاریهكی قنجت بۆ هێناوم ،باوهڕم ئهوهیه ئهمه (سلیمانیهلی تۆفیق بهگ)ه ناوی (پیرهمێرد)ه( ،خهیالیش وتی سهییدی به چیت زانی ههوه؟ وتی دڵم خهبهری دامێ ،ههویش نهبێ بهو نیهته دهست ئهكهمه ملی، دهستی ڕاستی بهسهر شانمدا هێناو خستییه پشت شانمهوه ،وتی موصافهحهی كوردان وهسانه، دانیشتین ،له پاش گفتوگۆیهك بوینه ئاشنا) ،ئهمه یهكهم سهرهتای ناسینی نورسی و پیرهمێرده. نورسی له نهێنی و ناوهڕۆكی كێشهی گهلهكهی گهیشتبوو ،دهیزانی كه كردنهوهی قوتابخانه پڕۆژهیهكی گهورهیه و به تاكه مرۆڤێك ناكرێت ،دهبێ حكومهت بیكات ،ساڵی 1907كه چووه ئهستهمبوڵ ،سهردانی بهرپرسانی كرد، باسی دواكهوتوویی خهڵكی كوردستانی بۆ كردن، داواكارییه چاكسازیيهكانی كرده ڕاپۆرتێك و پێشكهش به سوڵتان عهبدولحهمیدی دووهمی كرد، داوای كرد چهند قوتابخانهیهك به زمانی كوردی له ناوچه كورديیهكان بكرێتهوه ،نووسیبوی :خهڵكی كوردستان توخمێكی گرنگی قهوارهی كۆمهڵگای عوسمانی پێكدههێنن ،ههرچهند بارودۆخیان لهالی حكومهت ئاشكرایه ،بهاڵم دهرفهتم بدهن داواكاريیان بخهمه ڕوو ،كۆششی حكومهت جێی سوپاسه له ڕووی كردنهوهی چهند قوتابخانهیهك له مهڵبهندی قهزا و گوندهكان ،بهاڵم جگه له مناڵه
131
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
132
تورك زمانهكان كهسی تر سودیان لێ وهرناگرێت، نهشارهزایی مامۆستایانی ئهو قوتابخانانه له زمانی خهڵكی ناوچهكه كۆڵێكی تری خستووهته سهر ئهستۆی قوتابیان ،داوای كرد له گوند و شارهكانی كوردستان وهك شوێنانی تری توركیا قوتابخانه بكهنهوه ،كوردهكان چونكه توركی نازانن ،ناچارن ڕوو بكهنه زانستی ئاینيی و حوجره ،كه جگه نهفامی و نهزانی هیچی لێفێرنابن ،ئهگهر خهڵكی ئهو ناوچهیه ههروا له كهنارگیريی و ژیانی دهشتهكی و سهرهتایی بمێننهوه ،چهندین دوو دڵی و گومانیان بۆ دروست دهبێت ،ئهمانه وهك مستهكۆڵێكی جهرگبڕ ئاڕاستهی كورد كراون ،دڵی كهسانی خاوهن ههستیان ئاگر تێبهرداوه ،چارهسهریش به كردنهوهی چهند قوتابخانهیهكی نمونهیی دهبێت له ناوچهی تیره و هۆزهكاندا ،تاكو ببێت به هۆیهك بۆ خوێندن و هانیان بدات بۆ بهدهستهێنانی زانست: داواكاری یهكهم /حكومهت سێ قوتابخانه بكاتهوه له شوێنی جۆراو جۆر له كوردستان: .1له ماڵی گهنجان (بیت الشباب) كه مهڵبهندی عهشایهری ئهرتوشیه. .2له ناوهڕاستی مهڵبهندی موتكان و بلكان و ساسۆن. .3یهكێكیش له ناوهندی حهیدهران و سیبكان وهك ئهوهی كه له وان ههیه. له ههر قوتابخانهیهك بهالی كهمهوه ()50 خوێندكار ههبێت ،حكومهت خهرجیان بكێشێت، بهوه ژیانی ماددی و مهعنهوی و ئایندهیان مسۆگهر دهبێت و یهكێتی گهل دروست دهبێت. داواكاری دووهم /زانكۆیهك بكرێتهوه له شێوهی زانكۆی ئهزههری میسر به ناوی قوتابخانهی زههرا. هۆكاری دامهزراندنی قوتابخانه و زانكۆی زههرا: هۆكاری یهكهم /دابهزینی ئاستی زانست له
قوتابخانه ئاینیهكاندا :دهبێت وانهبێژهكان له بواری پسپۆڕی خۆیان ڕێك بخرێن. هۆكاری دووهم /چاكسازی له ویالیهتهكانی كوردستان بكرێت :من بارودۆخی پهرێشانی كوردهكانی دانیشتوی كوردستانم بینی و تێگهیشتم كه ڕویهكی بهختهوهری دونیامان به زانسته نوێیهكانی ئێستا دێتهدی ،زانایانیش یهكێك له ڕوباره سازگارهكانی ئهو زانستانه دهبن، سهرچاوهكهی تریشی قوتابخانه ئاینیيهكان دهبێت، تاكو زانایانی ئاینی لهگهڵ زانسته نوێیهكان ڕابێن، جڵهوی ئیختیاری كوردهكان بهدهست زانایانهوهیه، ئهوه هانیدام بێم بۆ ئهستهمبوڵ ،چونكه پێموابوو سهعادهت له (دار السعاده) دێتهدی. هۆكاری سێيهم /بهرپهرچدانهوهی پالنێكی چهپهڵ له دژی قورئان :شهست و پێنج ساڵ لهمهوبهر یهكێ له والیهكان ههواڵی دامێ كه له ڕۆژنامهیهكدا وتارێكی مستهعمهراتی بهریتانی خوێندوهتهوه ،نوسخهیهكی قورئانی بهدهستهوه بووه ،وتویهتی تا ئهم كتێبه لهناو دهستی مسوڵمانان بێت ناتوانین حوكمیان بكهین ،دهبێ ئهم قورئانه لهسهر زهوی نههێڵین ،منیش ههر ئهو دهمه بڕیارمدا ڕووبهڕووی ئهم كاره ببمهوه و پشت به قورئان ببهستم و هێزو پێزو پشت و پهنا ههر لهو وهربگرم ،بیرۆكهی لێههڵهێنجم ،چونكه قورئان بهیهك جۆر سهیری پێكهاتهكانی مرۆڤ له عهقڵ و دڵ و دهروون و ڕۆح دهكات ،وهك یهك بهشیان دهدات ،ههتا الیهك بهسهر الیهكی تردا السهنگ و زاڵ نهبێت ،چونكه الدان ڕێكی تێكدهدات و پێچهوانهی فیترهیه ،ونبونه ،ئهوه بووه هۆی دواكهوتن و تێكدانی ژیانی مرۆڤ و پاشان كۆمهڵگه ،ئهوهبوو قورئان ئیلهامی ڕێیهكی كورتی كردم ،بیرم له دامهزراندنی زانكۆیهك كردهوه ،دوو هۆكاریشمان گرتهبهر:
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
یهكهم :پهیامهكانی نوور بۆ بههێزكردنی ئیمان. دووهم :شهست و پێنج ساڵ لهمهوبهر ویستم بڕۆم بۆ مزگهوتی ئهزههر ــ زانكۆی ئهزههر له میسر ــ تاكو زانستهكانی تیا ههڵگۆزم ،كه ئهزههر قوتابخانهی جیهانی ئیسالمه ،بهاڵم دهرفهتی ئهو كارهم بۆ نهڕهخسا ،خوای گهوره بۆ هێنانهدی بیرێك ڕێنومایی كردم ،كه مزگهوتی ئهزههر قوتابخانهیهكی گشتیه له ئهفریقا ،كهواته كارێكی گهلێك پێویسته له ئاسیاش قوتابخانهیهكی وهك ئهو بنیات بنرێت، دهبێت له ئهزههر فراوانتر بێت ،چونكه ئاسیا له ئهفریقا فراوانتره ،بۆئهوهی بیری برایهتی نێوان عهرهبی و هیندی و ئێرانی و قهفقاسی و توركستانی و كوردستانی تێك نهداو گیانی نێوانیان ببوژێنێتهوه و زانسته نوێیهكان دهست له ملی زانسته ئاینیيهكان بن و ،شارستانی ئهوروپاش لهگهڵ ڕاستیيهكانی ئیسالمدا بسازێن ،قوتابخانه تازهكانیش لهگهڵ قوتابخانه شهرعیهكانی ئهنادۆڵدا هاوكاربن ،ههوڵمدا ئهو زانكۆیه له مهڵبهندی پارێزگاكانی ڕۆژههاڵت (كوردستان) بێ ،چونكه دهكهوێته نێوان هیندستان و واڵته عهرهبیهكان و ئێران و قهفقاس و توركستان، ناوی قوتابخانهی زههرام لێنا. هۆكاری چوارهم :سهقامگیركردنی ئاشتی و بوار نهدان به دهمارگیری :ئهم زانكۆیه بهردێكی بناغهیه بۆ سهقامگیركردنی ئاشتی له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا ،دهبێ به قهاڵیهكی قایمی ئاشتی و ئاسایش و ،گهلێك سودیش له بهرژهوهندی ئهم گهل و واڵته بهرههم دههێنێت. هۆكاری پێنجهم :مردنی قوتابخانه ئاینیيهكان: به مردنی قوتابخانهی خوڕخوڕی ژێر قهاڵ سهختهكهی (وان) كه قوتابخانهیهكی سهرهتای قوتابخانهی زههرایه ،به مردنی سهرجهم قوتابخانه شهرعیهكانی ئهنادۆڵ ،ههموو قوتابخانهكان مردن و گیانیان لهدهستدا ،وهك بڵێی (قهاڵی وان) بووه
كێلێك بۆ گڵكۆی گۆڕه مهزنهكهیان ،دهسا ئهوانی دوای سێسهد ساڵی تر دێن ،گوڵی قوتابخانهیهكی نور لهگهڵ خۆتان بهێنن و لهسهر لوتكهی ئهم قهاڵیه بیڕوێنن. شوێنی دامهزراندنی قوتابخانهی زههرا زههرا كه خوشكی مزگهوتی ئهزههره، داواكارین له (بدلیس) بكرێـتهوه ،كه وهك مهڵبهندی كوردستان وایه ،ههردوو باڵهكهشی كه (وان و دیاربهكر)ه زانكۆی هاوشێوهی (بدلیس) یان تیابكرێتهوه. مهرجهكانی قوتابخانه: یهكهم :ناوی قوتابخانه (مهدرهسه)ی لێبنرێت، چونكه خهڵكی لهگهڵ ئهو ناوهدا ڕاهاتوون. دووهم :تێكهڵكردن و خوێندنی زانسته گهردونیه نوێیهكان لهگهڵ زانسته ئاینیيهكان ،زمانی عهرهبی واجب و زمانی كوردی دروست و توركی پێویست بێت و زمانی خوێندنی ناو ئهو قوتابخانهیه بن. سێههم :ههڵبژاردنی وانهبێژهكان له زانایانی كوردی خاوهن دوو باڵ بێت ،زمانی خهڵكی ناوچهكه بزانن. چوارهم :ڕاوێژ و پرسوڕا به توانا و لێهاتنی كوردهكان بكرێت و نازیان ههڵبگیرێت ،یان خوێندنی به زۆر و سهپاندن بێت. پێنجهم :جێبهجێكردنی یاسای كاردابهشكردن، ههموو لق و بهشێك كهسانی پسپۆڕ و كارامهی لێ دهرچێت و تێكهڵكێشی یهكتربن. شهشهم :كاتی دهرچونیان بۆ سوودلێوهرگرتنیان لهگهڵ دهرچوانی قوتابخانه بااڵكان و پهیمانگا ڕهسمیيهكان یهكسان بن ،وهك ئهوان مامهڵهیان لهگهڵدا بكرێت و ،تاقیكردنهوهشیان وهك ئهوان بێت. حهوتهم :بۆ بههره وهرگرتن به جۆرێكی كاتی خانهی مامۆستایان بكرێته كۆڵهكه و پاڵپشت بێت
133
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
134
بۆ ئهم قوتابخانهیه. ههشتهم :ئهو نهريته بگۆڕێت كه له كوردستان ههیه كه خوێندن بۆ تاكه كهسه ،تایبهت بكرێت به كۆمهڵ و بازنه له خهڵكان. دهرامهتهكانی قوتابخانه و دانيشگاى زههرا یهكهم :لهگهڵ ئهوقاف ڕێكبكهون قوتابخانهكان یهك بخهن. دووهم :بهشێك له زهكات تهرخان بكرێت بۆ ئهم قوتابخانهیه. سێيهم :نهزر و سهدهقه بۆ ئهم قوتابخانه بكرێت و پێی ببهخشرێت ،وهك تهكیه و خانهقا و حوجره مامهڵهى لهگهڵ بكرێت. چوارهم :خواستن به فراوانكردنی ڕێژهی دهرامهتهكانی خانهی مامۆستایان و بهجۆرێكی كاتی بێت ،دهكرێت دهرامهتهكهی بۆ ئهو قوتابخانهیه بخوازرێت ،كه ئهویش كهوته سهرخۆو دهوڵهمهند بوو ،ئهو خوازراوه بگێڕێتهوه. سودو بهروبومهكانی قوتابخانهی زههرا دابینكردنی ئایندهی زانایان ،هێنانی زانست بۆ نێو كوردستان ،دهرخستنی الیهنه جوانهكانی مهشروتیهت و سهربهستی ،یهكخستنی قوتابخانه ئاینیيهكان و ئهنجامدانی چاكسازی تیایاندا، ڕزگاركردنی ئیسالم له ئهفسانه و ئیسرائیلیات، هێنانی ئاشتی و سازش بۆ نێو قوتابخانه ئاینيی و گهردونیيه نوێیهكان و شوێنكهوتووانی تهكیه و خانهقا و ،وایان لێدهكات بهالی كهمهوه یهكبگرن و بیروڕا بگۆڕنهوه. سهرهتای كێشهكانی نورسی لهگهڵ دهوڵهت و بانگكردنی بۆ وهزارهتی ئاسایش نورسی ئهو ڕاپۆرت و داواكارییهی دابوو به سوڵتان عهبدولحهمید ،پاشان به درێژتر و وردتر له ڕۆژنامهی (مهعریفهت و ئیتحاد) كه خۆی دهریدهكرد و ڕۆژنامهی (شرق و كوردستان) باڵویكردهوه،
نورسی له نهێنی و ناوهڕۆكی كێشهی گهلهكهی گهیشتبوو، دهیزانی كه كردنهوهی قوتابخانه پڕۆژهیهكی گهورهیه داوای قوتابخانهی كوردی تێداكردووه ،پاشان چهند منازهره و كۆڕ و كۆبونهوهیهكی زانستی له ئهستهمبوڵ سازكرد و مناقهشهی گهرم و جۆره كهشوههوایهكی دروستكرد .ئهم چاالكیانه دهنگی دایهوه ،ههموو ڕۆشنبیران و كوردی ئهستهمبوڵ چاوهڕوانی وهاڵمی سوڵتان بوون ،بهاڵم دهوڵهت ئهو چاالكی و جموجوڵ و خهڵك وروژاندنهی قبوڵ نهكرد و ترس كهوته دڵی بهرپرسانهوه ،وهزیری ئاسایش نورسی بانگ كرده وهزارهت ،پێی گووت: سوڵتان داواكهتی خستووهته بهردهم (ئهنجومهنی وهكیالن) بۆ مناقهشه چاوهڕوان بكه ،بهاڵم نورسی وازی نههێناو لهناو ڕۆشنبیران و ڕۆژنامهكانی ئهستهمبوڵ باسی پڕۆژهكه و وهاڵمی دهكرد، سوڵتان له ڕێی شهفیق پاشای وهزیری ئاسایشهوه فهرمانێكی كارگێڕیان بۆ نورسی دهركرد ،وهزیر نورسی بانگ كرد و گووتی :سوڵتان سهالمت لێدهكات ،موچهیهكی مانگانهی بهخششی شاهانهی ههزار قروشی بۆ بڕیویتهوه ،كاتێكیش گهڕایتهوه بۆ ناوچهكهت ئهم موچهیه ئهبێته سی لیره و مهبلهغی ههشتا لیرهی زێڕیشی به شێوهی خهاڵتی سهڵتانی بۆ ناردووی ،نورسی له وهاڵمدا وتی: من سواڵكهری موچه نیم ،من دهمهوێت سوڵتان ببینم ،داوا له وهزیر دهكات بچێته الی سوڵتان ئهوه ڕونبكاتهوه كه گهلهكهی چی بهسهر هاتووه، وتی :ئهگهر ههزار لیرهشم بدهنێ وهری ناگرم، ئهوه بهرتیله و بۆ بێدهنگ كردنمه ،من بۆ خۆم
خا ل
ژمارە ( )9شوباتى 2017
نههاتوم ،لهپێناو بهرژهوهندی نهتهوهكهم هاتووم، وهزیر وتی :تۆ دهست به ڕووی فرمانی سوڵتانهوه دهنێیت ،نازانی فرمانی سوڵتان ڕهتناكرێتهوه، نورسی وتی :ڕهتی دهكهمهوه تا سوڵتان بێزار ببێت و بنێرێت به شوێنمدا ،ئهوكاته ڕاستهوخۆ ههق دهڵێم ،ئهگهر ئهنجامهكهشی ئهوه بێت بمخهنه ناو دهریا ،ئهوا دهریا دهبێته گۆڕێكی فراوان بۆم ،ئهگهر له سێدارهدان بێت ،ئهوا لهناو دڵی نهتهوهكهمدا ئهسپهرده دهكرێم ،من كه هاتمه ئهستهمبوڵ گیانی خۆم بهخشیبوو ،من ویستم به كردار نهتهوهكهم وریا بكهمهوه و خزمهت بكهن ،وهزیر وتی :ئهوهی بۆی هاتووی زانسته و له بهردهستی ئهنجومهنی وهكیالندایه و لێی دهكۆڵنهوه .نورسی خۆی ئهم ڕووداوهی له ژماره ()5ی ڕۆژنامهی (كرد تعاون و ترقی غزنهسی) باڵوكردهوه. پاشان دهوڵهت دهیهوێت به جۆرێكى تر نورسی تاوانبار بكات و بیوهستێنێت ،له كۆشكی سوڵتانهوه لیژنهیهك دروست دهكهن له چوار دكتۆر و به شێت تاوانباری دهكهن ،دهڵێن مادام سهعید زیرهكه و ههموو شت دهزانێت كهواته شێته ،چونكه شێت ههموو شت دهزانێت ،ناوی (سهعیدی ههژار) دهخهنه دوای ،بڕیار دهدهن له خهستهخانهی شێتان بخهوێت ،كه بردیانه خهستهخانهی شێتان ،له كۆشكهوه پزیشكێكیان نارد تا توانسته عهقڵیيهكانی بپشكنێت ،سهعیدی دیوانهى گهلهكهی هۆی هاتنی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
نورسی به برا كوردهكانی دهڵێت :دهسا ئهی كوردهكان من نهخۆشخانهی شێتانم قبوڵكرد ،بۆئهوهی كوردایهتی لهكهدار نهكهم
بۆ ئهستهمبوڵ بۆ دكتۆر ڕوونكردهوه ،وتی( :من نهخۆش نیم ،بهاڵم گهل و نهتهوه و واڵتهكهم دووچاری شێتی كردوم ،من هاتمه ئهستهمبوڵ دهردهكانیان چار بكهم ،ناوچهی كوردهواری لهوكاتهوه خوا دروستی كردووه تائێستا وهك خۆی ماوهتهوه ،خهڵكهكهشی نوقمی زۆنگاوی نهزانین بوون ،من بههیوام ڕزگاریان بكهم بۆیه هاتووم بۆ ئێره ،كهچی پێم دهڵێن شێت بووه ،من بۆ خۆم نههاتوم ،لهپێناو بهرژهوهندی نهتهوهكهم هاتوم، من له كوردستانهوه به نیازی كردنهوهی قوتابخانه هاتووم بۆ ئێره ،هیچ ئامانجێكی دیكهم نیه ،ههر ئهم داوایهم ههیه و هیچ شتێكی ترم ناوێت). شهفیق پاشا گووتی ئهو پێشنیارهی بۆ باڵوكردنهوهی زانستهكان كردوته لهژێر لیكۆڵینهوهدایه ،نورسی وتی كهواته بۆ ئهوه دواخراو بۆ موچه پهلهكرا؟ پاشان وتی( :ئهگهر من توڕهم و شێتم ،كهواته وهزیری ئاسایش له من شێتتره ،چونكه له من توڕهتره ،ئهگهر بهرگری به شێتی و ماستاوچێتی دهزانن ،ئهوا بڕیاربێ من ههر شێت بم) ،دكتۆرهكه ڕاپۆرتێكی دایه سوڵتان و تیايدا نووسی :له نێوان ئهوانهی كه هاتونهته ئهستهمبوڵ ،هیچ كهسێكم نهدیوه وهك نورسی وریا و زیرهك بێت ،له ههموو جیهاندا دهگمهن و بێوێنهیه. پیرهمێرد دهڵێت :درێژهی پێنهدهین ،دوایی ئهویان برده مابهین و مهعاشێكیان بۆ تهخصیص كرد ،نهیویست و ههندێ قسهی ناشرینی كردبوو، وتبوی :من بۆ سواڵكهری و مهعاش نههاتووم، بۆ چارهی میللهتهكهم هاتووم ،مهعاریفیان نیه، دهبێ سوڵتان زهكاتی زهمانی سهڵتهنهتی خۆی وهك عومهرى كوڕى عهبدولعهزیز سهرف بكات، ئهوانیش ناردیانه (تیمارخانه) شێتخانه ،مودیری تیمارخانه كه گفتوگۆی لهگهڵ كردبوو ،تێگهیشتبوو
135
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
136
نهخۆش نیه ،ئیستیعفای كردبوو ،وتبوی ئهگهر ئهم پیاوه شێت بێت كێ عاقڵه؟ دكتۆر دهنوسێ ئهگهر یهك زهڕه شێتی لهو پیاوهدا ههبێ ئهوا یهك كهس له جیهاندا به ساغی نامێنێـتهوه ،سهعید خۆی ئهم وتوێژهی له ڕۆژنامهی (كرد تعاون وترقی عزتهسی) باڵوكردهوه ،پاشان نورسی به برا كوردهكانی دهڵێت :دهسا ئهی كوردهكان من نهخۆشخانهی شێتانم قبوڵكرد ،بۆئهوهی كوردایهتی لهكهدار نهكهم ،ویستی پاشا و موچه و چاكهی شاهانهم قبوڵ نهكرد. ههوڵهكانی نورسی بۆ دامهزراندنی قوتابخانهی زههرا بهردهوام بوو ،داواكهی پێشكهش به حكومهته یهك له دوای یهكهكانی توركیا كرد ،قوتابخانهیهكی بهناوی خوڕخوڕ ،نزیك كانیاوی خوڕخوڕ له (وان) كردهوه ،كه تا جهنگی جیهانی یهكهم خزمهتی كرد، قوتابخانهكه ههردوو زانستی ئاینی و گهردونی تیا دهخوێنرا ،بهاڵم له هێرشی ڕوس و ئهرمهن ،ئهو شاره و قوتابخانهكه ڕووخان. چهند جارێكى تریش چووه ئهستهمبوڵ تا زانكۆی زههرا نمونهی زانكۆی ئهزههری میسر له كوردستان دابمهزرێنێت ،مهڵبهندی سهرهكی شاری (وان) بێ ،دوو جۆر زانستی تێدا بخوێنرێت ،ئهوه له سهردهمی سوڵتان عبدالحمیددا نهكرا ،بهاڵم سوڵتان ڕهشاد قهناعهتی كرد و بڕیاریدا له (وان) دایبمهزرێنێت ،دیوارهكانی بهرزكرایهوه ،بهاڵم بههۆى بهرپابوونی یهكهمین جهنگی جیهانی و ڕووداوهكانی دواتر ڕاگیرا ،نورسی دهڵێت :سێيهم ساڵی سهربهستی مهشروتیهت بوو ،ئهم باسانهم دایهوه به گوێی خهڵكی بهدلیس و وان و دیاربهكر، پێیان خۆش بوو ،یهكهم كهس سوڵتان ڕهشاد بوو بایهخی به دامهزراندنی ئهم زانكۆیهدا ،بیست ههزار لیرهی زێڕينی بۆ تهرخان كرد ،بهاڵم جهنگی يهكهمى جیهانی هات ،نورسی دهڵێت :بۆ بهرگری له
بهدلیس تیپهكانی یاریدهدانم له قوتابیهكانم پێكهێنا، خۆبهخشانه خۆم سهركردهیان بووم ،چهندین شهڕی سهختمان دژی ڕوس كرد ،كاتێكیش كه له دیلی جهنگی يهكهمى جیهانی كه به برینداری گیرابووم له ڕوسیا دهرباز بووم ،جارێكى تر پڕۆژهكهم دایهوه به حكومهت ،له 200پهرلهمانتار 163پهرلهمانتار ئیمزایان لهسهر كرد و سهد و پهنجا ههزار لیرهی بۆ تهرخانكرا ،خودی مستهفا كهمال یهكێك بوو لهوانه ،خۆم بهردی بناغهی زانكۆكهم دانا ..حكومهت گۆڕا ،دوای بیست و پێنج ساڵ قوتابخانه ئاینيیهكان داخران( ،تۆفیق ئیلهری) وهزیری پهروهرده بڕیاری لهسهر پڕۆژهی زانكۆی زههرا له (وان)دا ،بهاڵم بهناوی زانكۆی خۆرههاڵت( ،جهالل بایار) سهرهك كۆماریش پهسهندی كرد ،پاشان قوتابیهكانی نوور دوای سهعیدی مامۆستایان ههوڵی زۆریاندا بۆ هێنانهدی ئاواتهكانی مامۆستایان. چوونی نورسی بۆ ئهستهمبوڵ سوودی بۆ ناساندنی ئهو ههبوو له سهرانسهری توركیا، نورسی له ئهستهمبوڵ كرایهوه به ڕووی خهڵكێكی زۆر له ڕۆشنبیران ،چاالكی زۆری نواند ،له نێو گۆڤار و ڕۆژنامه و پارته كوردی و توركیيهكاندا كاری زۆری كرد ،وهك خۆی دهڵێت :من بهو نیازه هاتم بۆ ئهستهمبوڵ كه چارهسهری دهردهكانی كوردستان بكهم ،كهچی دهبینم ئهستهمبوڵ خۆیشی پێویستی به چارهسهر ههیه ،ههر لهو ماوهیهدا سستهمی پهرلهمانی مهشروتیهت له دهوڵهتی عوسمانی ڕاگهیهنراو سوڵتان عبدالحمید لهسهر كار الدرا ،كه دوو ڕوداوی گهورهبوون له سهرهتای سهدهی بیست و ،گهلێك ڕوداوی ناوخۆیی و جیهانی تری بهدوادا هات ،جهنگی جیهانی یهكهم نورسی ناچاركرد بگهڕێتهوه كوردستان و لهگهڵ قوتابیهكانی و گهلهكهیدا
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سهرچاوهكان
.1زۆربهی سهرچاوه و زانیاريیهكانی ئهم بابهتهم له كتێبه دهوڵهمهندهكانی مامۆستا فاروق ڕهسوڵ یهحیا دهستكهوتووه. .2ژیاننامهی بهدیعوززهمان سهعیدی نورسی، و.فاروق ڕهسوڵ یهحیا ،چ ،1نشر احسان ،تاران.2013 ، .3دیدار عوسمان :ڕۆڵی كورد له دامهزراندنی كۆماری توركیا ،چاپخانهی زانكۆی سهاڵحهدين، ههولێر.2013 ، .4د.عومهر عهبدولعهزیز :سهعید نورسی له زمانی پیرهمێردهوه ،تیشكێك لهسهر كاری هاوبهشیان و خزمهتی ههردوكیان به پرسی نهتهوهكهیان ،ڕۆڤار ،ژ ) ،)89گۆڤاری خاڵ ،ژ).)7 .5فاروق ڕهسوڵ یهحیا :ڕۆژنامهی(ژین) ژماره(،)2 ساڵی دووهم ،بنكهی ژین ،ئهیلول .2010 .6فاروق رسول يحى :مدرسة الزهرا ،تشخيص مبكر و حل سديد لالزمات االجتماعية ،سعيد النورسى و فلسفة التعليم ,المنعقد فى مدينة (وان) فى تركيا للفترة 12ــ.2012|10| 14
ژمارە ( )9شوباتى 2017
بهرگری له شاره كوردییهكان بكات و له بهردهم الفاوی هێرشی ڕوس و ئهرمهندا بوهستن ،له شاری بهدلیس بهبرینداری دیلكراو دوو ساڵ و نیو له ڕوسیا مایهوه ،پاشان دهرباز بوو ،پاش ئهوه تێكۆشا بۆ وهدهرنانی ئینگلیز و یۆنان ،پاشان ڕوخانی دهوڵهت و دابهشبونی دهوڵهتی عوسمانی و دامهزراندنی دهوڵهتی توركیای نوێ و كۆمهڵێك ڕێكهوتنی نهخوازراو و داڕشتنهوهی نوێی نهخشهی ناوچهكهی بهدوادا هات ،كه ههموو زیانی گهورهیان به كورد و پارچه پارچهبونی گهیاند. نورسی ههموو ئهوانهی به چاوی خۆی بینی و له ناویاندا ژیا ،ئهمانه بۆ كهسایهتی زیرهك و وردبین و زهینكراوهو خاوهن پهیام كاریگهری چاكی بوو ،ئهو ههستی دهكرد كه لهگهڵ ئهو ڕوداوانه و پێشكهوتنی زانستی و پیشهسازی ،بهربونهوهیهكی سامناك ڕوو له ناخ و دڵ و زهین و ڕهوشتی خهڵك دهكات ،كه سهرهتایه بۆ داڕمانی شیرازهی كۆمهاڵیهتی ،ویستی بهربهست بۆ ئهو داڕمانه دابنێت ،ئهو ئهركهی گرته ئهستۆ ،بهاڵم به هێمنی و لهسهرخۆ ،دوور له توندو تیژی ،لهو ڕوانگهوه بۆ بنیاتنانهوهی كهسێتی تاك و چاكسازی ههمه الیهنه و زیندوكردنهوهی ئیمان ،زنجیره پهیامهكانی نوری نووسی ،بهاڵم ڕێی باڵوكردنهوهی لێگیرا، بۆیه دهیان ههزار نوسخهیان به دهست نووسیهوه، بهر زنجیرهیهك گرتن و دادگایی كهوت ،بهرگری باشی له خۆی و قوتابیان و پهیامهكهی كرد و به سادهیی مهبهستی پهیامهكانی خۆی پێوتن ،كه خزمهته به ئاسایش و یاسا و واڵت ،ههمووجار دادگا بێتاوانی ئهوی دهردهكرد ،دادگای گهورهی شاری ئافییون ساڵی 1948ویستی كۆتایی بهم گاڵتهجاڕی و شكات و شكاتكاریه بهێنێت، لیژنهیهكی بااڵی له زانایانی پسپۆڕی جۆراوجۆر پێكهێنا ،بۆ وردبونهوه له بهرههمهكان ،ساڵی
1956ئهوهیان سهلماند كه نورسی و پهیامهكانی دورن لهو تۆمهتانه و ،بڕیاری ئازادی نورسی و باڵوكراوهكانیدا ،دوای ئهوه دهستكرا به چاپكردنی بهرههمهكانی ،خۆی سهرپهرشتی دهكرد ،له كۆتایی تهمهنیدا ههوڵی وهرگێرانی پهیامهكان درا بۆ زمانی عهرهبی ،زانكۆی ئهزههر و پاپای فاتیكان وهسفیان كرد ،له دوا مانگی تهمهنیدا له 1960\1\6ڕۆژنامهی (تایمس)ی بهریتانی دیدارێكی ڕۆژنامهوانی لهگهڵدا سازكرد ،سهرهتای ساڵی 1960كۆچی دوایی كرد ،دوای وهفاتی قوتابیهكانی ئهو ئهركهیان گرتهئهستۆ و نورسی مامۆستایان به زانكۆكان و بیرمهندانی جیهان ناساند ،كۆمهڵێك سیمینار و گۆنگره و كۆنفراسیان له توركیا و واڵتانی جیهان بۆ سازدا.
137
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سياسه‌ت‌و‌كاری‌سياسيی،له‌‌تؤماری‌ته‌مه‌نی
(د.مسته‌فا‌زه َ لمی)دا عه‌بدوڵاڵ‌مه‌ال‌ئه‌حمه‌د‌ئه‌حمه‌دئاوایی.
لهدایكبووى ، 1982ئهحمهدئاوا .ماستهر له كۆلێژی زانسته ئیسالمییهكانی زانكۆی سلێمانی و نامهكهشى له سهر د.مستهفا زهڵميیه .خوێندكاری دكتۆرایه له كۆلێژی زانسته ئیسالمییهكانی زانكۆی سلێمانی.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
138
خا ل چاكسازی و پهروهردهكاری)( ،)1و له زاراوهیشدا ههڵگری زۆر مانایه كه سهرجهمیان له یهك واتادا كۆدهبنهوه كه بریتییه له (:بهڕێوهبردنی باش و گونـجاو و شیاوی كاروباری خهڵكی و چاكسازی كردن له سستمی واڵتدا) ،ههروهك له فهرموودهیشدا «ح َّد مَثن ُ مَ هاتووه كه دهفهرموێت :مَ م َّم ُد ْب ُن مَب َّش ٍار، ِ
ات مَ مَح َّد مَث مَنا ُ مَ الق َّز ِاز، م َّم ُد ْب ُن مَج ْع مَف ٍر ،مَح َّد مَث مَنا ُش ْع مَب ُة ،مَع ْن ُف مَر ٍ س ْع ُت أمَ مَبا مَحازم ،مَق مَال :مَق مَاع ْد ُت أمَ مَبا ُه مَر ْي مَر مَة مَ ْ خ مَس مَق مَال :مَ ِ ٍِ ب مَص َّلى ُ مَ مَ مَ ْ ُ ُ ُ مَ ِّ ُ مَ َّ الن ِّ الل مَع مَل ْي ِه مَو مَس َّل مَم، ِس ِنني ،فس ِمعته يدث ع ِن ِ وس ُه ُم مَ مَق مَال :مَ«ك مَان ْت مَب ُنو إ ْس مَرا ِئ مَ ال ْن ِب مَيا ُءُ ،ك َّل مَما مَه مَل مَك مَن ٌّ يل مَت ُس ُ ب ِ ِ ون ُخ مَل مَفا ُء مَف مَي ْك ُث ُرون»مَ ب مَب ْع ِدي ،مَو مَس مَي ُك ُ ب ،مَوإِ َّن ُه مَل مَن َّ مَخ مَل مَف ُه مَن ٌّ ِ ِ ال َّول مَف مَ مَق ُالوا :مَف مَما مَت ْأ ُم ُر مَنا؟ مَق مَال«ُ :فوا ب مَب ْي مَعة مَ ال َّو ِل ،أمَ ْع ُط ُ وه ْم ِ ِ ِ مَح َّق ُه ْم ،مَفإ َّن َّمَ الل مَسا ِئ ُل ُه ْم مَع َّما ْاس مَ ْت مَع ُ اه ْم»( ،)2واته :جاران ِ
ژمارە ( )9شوباتى 2017
نهوهی ئیسرائیل ،مهبهستی گهلـی جولهكهیه ،كه له زمانی سوننهتدا ناودارن به (بهنی ئیسرائیل) پێغهمبهران دهیانبـردن بهڕێوه ،و سهرپهرشتی كاروباریان دهكردن ،ههركاتێك پهیامبهرێك كۆچی دوایی بكردایه ،ڕاستهوخۆ پهیامبهرێكی تر له جێگای ئهو دادهنیشت و واڵتی بهڕێوه دهبرد ،واته دهستاودهستی دهسهاڵت دهكرا له نێوانیاندا! سیاسهت و كاروباری سیاسی له دێر زهمانهوه جێگای مشتومڕی نێوان ههندێ له گرووپ و تاقمه جیاوازهكانی بهرنامه و بیـری ئیسالمیی بووه ،كهم نیـن ئهوانهی به جۆرێكی تر تهماشای ئهم چهمكه دهكهن و به دهستهواژه و پڕۆسهیهكی دوور له ئاینی ئیسالمی دهبینـن ،ئهمه ڕاسته بۆ سیاسهتێك كه ماكیاڤیلیانه تهنها بهرژهوهندی كهسیی تیایدا به ئامانج گیـرابێت ،و لهوالوه ئازادی و بهرژهوهندی خهڵكی تر ژێرپێ خرابێت ،ڕاسته ئهو گهوجاندنهی ئهمڕۆ دهكرێت كه داشۆراوه له ههموو مۆڕاڵێك ئیسالم به تهواوهتی ڕهتیدهكاتهوه و لهڕاستیدا ئهم
وێستگه‌ی‌یه‌كه‌م:گه‌شتی‌ناوچه‌ی‌مه‌هاباد‌و بینینی‌پێشه‌وا‌قازی‌محه‌مه‌د: د.مستهفا زهڵمـی ،له گهشتی خوێندنیدا ڕێی دهكهوێته ناوچهی ساباڵخ(مههاباد) له ڕۆژههاڵتی كوردستان ،و زۆر سهرگوزهشتهی ئهو كاته له تۆماری تهمهنی خۆیدا دهگێڕێتهوه ،بینینی پێشهوا قازی محهمهد ،سهرۆك كۆماری كوردستان و كاریگهربوون به كهسایهتییهكهی ،دهبێته هۆكاری چاندنی بیـری نیشتیمانپهروهری له هزر و ئهندێشهیدا( ،)3وهك دهڵێت :لهو ماوهیهدا سێ جار چوومه ماڵی پێشهوا قازی محهمهد (خوا لێی خۆش بێت) ،پیاوێكی بااڵبهرز و سور و سپی بوو، ڕیشێكی ماش و برنـجی جوانی ههبوو ،مێزهر و جبهی لهبهر بوو ،خوێندهوار و ڕۆشنبیـرێكی تێگهیشتوو بوو ،من بۆ یهكهم جار له كتێبخانهی مهالدا ،بینیم ،جگه له كتێبی فارسی و عهرهبی و ئاینی ،كتێبی تری فهڕهنسی و ئینگلیزی تیابوو، دیاره ئهو زمانانهیشی دهزانی!()4 له ههمان جێگادا دهگێڕێتهوه كه لهو ناوچهیهدا دوو مهالی بهناوبانگی شاری مههاباد ههبوو،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َّ ْ يـر سیاسهت له زمانی عهرهبیدا به مانای (التد ِب ِ ْ اإل ْص مَالح مَو َّ ْ الت ِب مَي ِة) هاتووه ،واته(:تهگبیـر و ڕاوێژ و مَو ِ ِ
مهكر و كهید و حیله فێڵهیهی ئهمڕۆ دهكرێت به ناوی سیاسهتهوه ،ههق نییه ناوبنـرێت «سیاسهت»، ئهمه ستهمێكه لهم چهمكه دهكرێت ،له ئهمڕۆشدا زۆر كهس ههن كه پێیانوایه زانایانی بهرجهستهی واڵتی خۆمان بڕوایان به سیاسهت نهبووه ،بهاڵم ئهمه پێچهوانهی ههقیقهته و ئهوان بڕواداربوون به سیاسهت ،بهاڵم سیاسهتی شهرعیی نهك مهكر و تهڵهكهبازی سیاسیی و خواردنی مافی خهڵك، لێرهدا دهچینه نێو بواری سیاسهت و كاری سیاسیی له تۆماری تهمهنی (د.مستهفا زهڵـمـی)دا، وهك زانایهكی پهروهردهی دهستی مهالكانی ئهم نیشتیمانه و حوجرهكانی واڵتی كوردهواری ،و له شهش وێستگهدا دهیـخهینه بهر باس و لێكۆڵینهوه.
139
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
140
مامۆستا مهال حسێن و مامۆستا مهال صدیقی مزگهوتی ناوبازاڕ كه به كوردپهروهری بهناوبانگ بوون( .)5دواتریش له ڕووی كوردایهتی و سیاسییهوه لهوكاتهدا و ههر له ساباڵخ سهروكاری له گهڵ عهبدوڵاڵ ئاغای كوڕی خدر ئاغادا ،ههبووه، كه سهرۆك هۆزی مهنگوڕ بووه ،له ناوچهكهدا، و زۆر بیـروڕای سیاسیی و نهتهوایهتییان پێكهوه تاووتوێ كردووه(.)6 دواتر له ههمان سهرچاوهدا دهڕواته سهر باسی ژیاننامهی پێشهوا قازی محهمهد و حكومهتهمهيی و كاروبارهكانی و زۆر به چاوی بهرز و شكۆوه تهماشای خۆی و كارهكانی دهكات( .)7بۆیه دهكرێت ئهم گهشتهی مههاباد و بینینی پێشهوا قازی محهمهد و ئهو كهسایهتییه سیاسییه به ئهزموون و دیارانهی تر به یهكهم وێستگهی فكری سیاسیی د.مستهفا زهڵمـی ههژمار بكهین. وێستگه‌ی‌دووه‌م:شه‌پۆلی‌شیوعیه‌ت‌و ئاهه‌نگه‌كه‌ی‌مزگه‌وتی(بن‌طبق): له چلهكانی سهدهی ڕابردوو بهدواوه شهپۆلێكی بهرفراوانی شیوعیهت ڕووی له عێراق و كوردستان كردووه ،ئهمه ڕاستییهكی مێژووییه و هیچ كهسێك نكۆڵی لـێ ناكات ،بهم هۆیهوه و بههۆی له الیهك نهزانی و له الیهكی تریشهوه كهم ئهزموونی زۆرێك مهال و فهقێی ئهوكاتهی واڵتی خۆشمان موبتهالی ئهم بیـره بوون ،ئهم بابهته لێرهدا بۆ ئێمه یهكالیی ناكرێتهوه و ههویرێكه ئاوی زۆر دهكێشێت و توێژینهوهی سهربهخۆی پێویسته ،لهم سهروبهندهدا زۆر فهقێ و مهال گیـرۆده بوون ،زۆریان دواتر درۆ و مهكری ئهو سهرابهیان ال ڕۆشنبوویهوه و گهڕانهوه ،و بهداخهوه زۆریش لهنێو زهلكاوهكهدا چهقیـن و ئیدی نهیانتوانی بێنه دهرهوه و به مانای ووشه
(ضايع) بوون و ههر بهو دهردهوه بۆ جیهانی ههرمان گهڕانهوه ،د.مستهفا زهڵمى ئهگهرچی وهك پهیوهندی ئۆرگانیكی هیچ كۆنتاكتێكی فهرمی له گهڵ ڕێكخستنهكانی ئهم ڕهوتهدا و بهم ناوهوه نهبووه ،بهاڵم به شیوعیهتیش تۆمهتباركراوه و خۆشی بهرپهرچی داوهتهوه( ،)8بێگومان تۆمهتهكه ناڕهوایه و دانپیادانان و بهرپهرچدانهوهی خۆی لهم مهبهستهدا پهسهنده ،نهك تۆمهتی نهزان و ناحهزان. بهاڵم ئهوهی زیاتر لهم ڕوانگهیهوه حاڵهتهكه زهق دهكاتهوه ،ئاههنگی ئیجازهنامه مێژووییهكهی مزگهوتی (بن تهبهقی ههرمنی)یه ،له شاری سلێمانی ،كه گرفت و ئاژاوهی لـێ كهوتۆتهوه، ههروهك د.مستهفا زهڵمی خۆی دهیگێڕێتهوه و دهڵێت (:ئهم یهكهم ئیجازهیه دانیشتوانی گهڕهكهكه زۆر بایهخیان پێدا ،چوون مێزهر و جبهیان هێنا بۆ مهال سهید ئهحمهد ،زۆر پیاوماقوڵی شارهكهیان بانگ كرد .كاك محهمهدی مامۆستا مهالكهریم ئهدیبێكی گهورهی كورده شانازی پێوهدهكرێت ئهو سهرپهرشتی ڕێكخستنی ئاههنگهكهی كرد( ،مكبره) یهكمان له دهرگای حوجرهی دهرس وتنهوه دانا بۆئهوهی چهند وتارێك لهوێدا بوترێت و دهنگهكه بگاته دانیشتوانی ئاههنگهكه. یهكهم كهسێك كه وتاری خوێندهوه كاك محهمهد بوو ،كه وتارهكهی زۆر پڕ مانا بوو ،كاك محهمهد وتی :مهال له جێگهی پێغهمبهره ،نوێنهری ئهوه، پێغهمبهر له دوو الوه ئیشی دهكرد بۆ مسوڵمانان لهالیهنی ئاینیيهوه وهك پێغهمبهرێك ،لهالیهنی دونیاوه وهك سهرۆك دهوڵهتێكی ئیسالمی ،بهاڵم زۆربهی مهالكان ئاگایان له كۆمهڵ نیه نازانن چی ههیه و چی نیه ،تهنیا ئیشوكاریان بووهته ئهوهی چوار ڕكات بهرنوێژی دهكهن له مزگهوتهكهیاندا، ئهگهر موچهیان نهدهنێ نایهنه مزگهوت ئهو چوار
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
ڕكات نوێژهش ناكهن. لهم كاتهدا مهال (م.ر) ،كه ههردهم سهرهتابوو له كێشه دروستكردنی شارهكهدا ،ههڵسایهوه وتی دهی مهالیان با بچینه دهرهوه ،كه ههڵسا شهش حهوت مهال دوای كهوتن ،لهوكاتهدا مامۆستا سهید غفور پیاوێكی زۆر مهرد و ئازا بوو ،بانگی كردن و وتی( :وامتازوا اليوم أيها المجرمون) ،واته: جیاببنهوه لهوانهی كه باشن و حهز له كردهوهی باش دهكهن ئهی تاوان كارهكان) (.)9 من بۆ خۆم جهنابی دوا یادگاری زانایانی پێشینهمان جهنابی مامۆستا نوری فارس حهمهخان ،كه لهوكاتهدا قوتابی د.مستهفا زهڵمـی بووه و ،له ههمان ئاههنگدا بهشداری كردووه، بۆمی گێڕایهوه و گووتى( :به ڕاستی ئهوه ئاههنگی ئیجازهنامهی مهالیهتی نهبوو ،بهڵكو ئاههنگێكی خۆدهرخستنی شیوعییهكان و ههڵدان به شان و باڵی یهكێتی سۆڤیهتدا بوو)( ،)10كه به درێژيی و زۆر به جوانی سهرگوزهشتهی ئهم ڕووداوهی له پهڕتووكی (مختصر صحيح البخارى)دا ،ب،1 ل553ـ 558نووسیوهتهوه()11 ئهگهر سهرنج بدهین دهبینین گێڕانهوهكهی د.مستهفا زهڵمی بهوجۆره نیه كه مامۆستا نوری فارس باسی دهكات ،ئایا دهكرێت چاوهڕوان بین پیاههڵدانی سۆڤيهت بكرێت و مامۆستا مهال عهبولكهریمی مودهریس و چهندین مامۆستای ناوداری تری سلێمانی بمێننهوه ،ههر ئهوهش بووه هۆی بهجێهێشتنی شاری سلێمانی لهالیهن مامۆستا مهال عهبهدولكهریمی مودهریس و د.مستهفا زهڵمی .بۆیه دهكرێت ئهم ماوهیه به وێستگهیهكی تری فكری سیاسیی د .مستهفا زهڵمـی ههژمار بكهین ،بهاڵم وهك وێستگهیهكی فكری سیاسیی بارگاويی و كاریگهردار ،نهك ئۆرگانیكی و حزبی.
وێستگه‌ی‌سێیه‌م:نزیكی‌له‌‌عه‌بدولكه‌ریم قاسـم‌و‌عه‌بدولسه‌الم‌عارف‌و‌به‌شداریكردن‌له كودهتای14ى‌ته‌موزی:1958 د .مستهفا زهڵمـی ،یهكهمـجار له پهنـجاكاندا و دوای ئهوهی كه بۆته پێشنوێژ و پهروهردهكاری ئاینی له سوپای پاشایهتی ئهو سهردهمهی عێراقدا ،تێكهڵی كاری سیاسی بووه لهگهڵ تاقمی كودهتاچییهكاندا ،و زۆر تێكهاڵوی لهگهڵ عهبدولكهریم قاسـم و عهبدولسهالم عارف دا ههبووه، كه سهركردایهتی كودهتای 14ى تهموزی1958یان، كرد ،دژ به ڕژێمی پاشایهتی ئهوكاتهی عێراق، د.مستهفا زهڵمـی ،خۆی ئهم تێكهاڵوی و كاروبارانه بهدرێژی له یادداشتهكانیدا (كاروانی ژیانـم) باس دهكات ،تهنانهت دوای سهركهوتنی شۆڕش یهكهم وتاری كوردی سهركهوتنی شۆڕشی له ڕادیۆی بهغدا خوێندۆتهوه. ئهوهی گرنگه لهم وێستگهیهدا باس بكرێت ئهوهیه كه سهرانی كودهتاچييهكه به تایبهتی عهبدولسهالم عارف كه خاوهنی فكری چهپی كۆمۆنیستی بوون ،بهاڵم لهگهڵ د.مستهفا زهڵمـیدا فرت و فێڵیان بهكارهێناوه و به جۆرێكی تر خۆیان نیشانداوه ،وهك ئهوهی كه خۆی دهيگێڕێتهوه و دهڵێت :دوای ئهوهی له ڕێی عهبدولسهالم عارفهوه، پهیوهندیم به ئهفسهرانی ئازادیـخوازهوه كرد ،پێم وت :دهبێت بزانم ،ئامانجی ئێوه چییه؟! ئهویش له وهاڵمدا وتی :ئامانجی ئێمه ئهوهیه كه ڕژێمی پاشایهتی بگۆڕین بۆ كۆماری و حكومهتێكی ئیسالمیی پێك بهێنیـن! كه جیاوازی نهبێت له نێوان كورد و عهرهبدا! ()12 دواتر بهدرێژی باس له كودهتاكه و بهڵێنه درۆینهكانی سهرانی كودهتا و دزی و گهندهڵییهكانیان دهكات و له بهشداری كردنهكهی پهشیمان دهبێتهوه ،وهك له چاوپێكهوتنێكدا كه
141
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
142
له مانگی (ربيع األول)ی ساڵی ()2006 /1429دا، لهگهڵی ئهنـجامدراوه ،زۆر به زهقی گوتوويهتى: مَ موال ّ ) ّ ثم مَبعد أمَ ْن مَظهرت ّ الد ْو مَل ِة ،مَو مَح مَص مَل الس ِرقات ِم ْن أ ِ
الـخالف مَب ْ مَ الـمسؤ ُوليـن مَعلى مَ ني مَ ناص ِب مَو الكراسي، الـم ِ ِ مَ مَ ّ ْ حينها ،بأني أِ مَ عرت مَ مَف مَش ُ رتك ْب ُت مَج مَ ريـمة ،ل ُتغ مَت مَفر!!) (.)13 ِ
وێستگه‌ی‌چواره‌م:ڕاسپاردنی‌زه‌ڵمی‌وه‌ك هه‌ڵسوڕاوێكی‌دیپلۆماسی‌و‌سیاسیی‌له‌‌الیه‌ن مه‌ال‌مسته‌فای‌بارزانییه‌وه‌‌بۆ‌دیداری‌ئایه‌توڵاڵ موحسیـن‌ئه‌لحه‌كیم: له شهستهكانی سهدهی ڕابردوودا ،و دوای سهرههڵدانی شۆڕشی ئهیلول ،ڕژێمی ئهوكاتهی عێراق ،ویستویهتی فهتوایهك به مهڕجهعی بااڵی شیعهكان (ئایهتوڵاڵ موحسیـن ئهلـحهكیم) دهربكات، كه تیایدا كورد به بێ باوهڕ و ههڵگهڕاوه له ئاییـن پێناسه بكات ،و سهروماڵیان حهاڵڵ بكات ،بهوهی كه بوونهته شیوعیی و ههڵگهڕاونهتهوه له ئیسالم، بهاڵم پێش دهرچواندنی فهتواكه ،مهال مستهفای بارزانی ،د.مستهفا زهڵمـی ڕادهسپێرێت كه لهگهڵ چهند كهسایهتییهكی ئاینیی تر بچنه الی ئایهتوڵاڵ موحسیـن ئهلـحهكیم و بارودۆخهكهی تێ بگهیهنن، و ئاگاداری بكهنهوه كه لهم داوهی ڕژێمی عێراق ئاگاداربێت و تێی نهكهوێت ،پاشان د.مستهفا زهڵمی و مهال محهمهد عهلـی كوڕی مامۆستا مهال محهمهدی ڕهئیس و د.محهمهد شهریف دهچن و دهگهنه ئهوێ ،و ئایهتوڵاڵ موحسیـن ئهلـحهكیم دهبینن ،و له دۆزهكه حاڵی دهكهن ،بۆیه ئایهتوڵاڵ موحسیـن ئهلـحهكیم نهك ههر له دهرچوواندنی فهتوایهكی لهو جۆره پهشیمان دهبێتهوه ،بهڵكو دهبێته دۆستێكی زۆر نزیكی كورد ،و پێیان ڕادهگهیهنێت كه ساڵوی ئهو به مهال مستهفای بارزانی بگهیهنن ،و دهڵێت :من به ماددی و مهعنهوی پشتیوانتانم ،دهستتان خۆش بێت كه بێدارتان كردمهوه لهم تۆمهته ناڕهوایه(،)14 ئهم دۆستایهتیهیشی تا كۆچی دواییشی ههر بهردهوام بوو ،بۆیه دهكرێت ئهو پهیوهندییهی به
ئێستاشهوه له نێوان كورد و شیعهی عێراقدا ههیه ئهندازیار و داڕێژهرهكهی د.مستهفا زهڵمـی بووه. وێستگه‌ی‌پێنجه‌م:د.مسته‌فا‌زه‌ڵـمـی، وه‌ك‌هه‌ڵسوڕاوی‌دیپلۆماسی‌مه‌كته‌بی په‌یوه‌ندییه‌كانی‌شۆڕشی‌ئه‌یلول‌له‌‌قاهیـره: وهك د.مستهفا زهڵمـی خۆی له چهندهين جێگهدا جهختی له سهر ئهوه كردۆتهوه ،كه ههرگیـز حیـزبی نهبووه ،بهاڵم بهردهوام وهك دڵسۆزێكی گهلهكهی كاری كردووه ،بۆیه ههر لهم سۆنگهیهوه و له ماوهی مانهوهیدا له قاهیـره و لهسهر داوای قوتابیانی كورد لهوێ ،وهك ههڵسوڕاوی دیپلۆماسی مهكتهبی پهیوهندییهكانی شۆڕشی ئهیلول له قاهیـره دهستی بهكار كردووه ،و ئهوهی لهسهر شانی بووه به باشتـرین شێوه ئهنـجامیداوه، تهنانهت وهك خۆی باسى دهكات لهكاتێكدا یهكێك له سهركردهكانی شۆڕش سهردانی قاهیـره دهكات، و كۆڕێك دهگرێت ،لهو كۆڕهدا د.مستهفا زهڵمی پێشبینی گهلهكۆمهی دوژمنانی كورد له سهر شۆڕش دهكات ،ههرچهنده ئهو بهرپرسه باوهڕ به پێشبینییهكه ناهێنێت ،بهاڵم بهكردهوه دوای ماوهیهك ههرهسی كارهساتباری شۆڕشی ئهیلول ڕوودهدات ،و پێشبینییهكهی د.مستهفا زهڵمى دێتهدی( .)15ئهمهش وێستگهیهكی تری سیاسیی و دیپلۆماسییه له تۆماری تهمهنی د.مستهفا زهڵمیدا. وێستگه‌ی‌شه‌شه‌م:هه‌ڵگیـرسانی‌شۆڕشی‌نوێ و‌نامه‌ی‌مام‌جه‌الل‌بۆ‌د.مسته‌فا‌زه‌ڵمی‌و‌ڕاوێژپێكردنی: پهیوهندی د.مستهفا زهڵمـی له گهڵ مام جهالل وهك خۆی دهگێڕێتهوه ،له ساڵی 1963دا بووه ،كاتێك له ماڵی لیوا مستهفا ڕهزا دهعوهت بووه ،د.مستهفا زهڵمـیشی بانگهێشت كردووه و پێكهوه بهشداری دهعوهتهكه بوون ،پاشان دهڵێت :له ساڵی 1964له ماڵی خۆمان سهردانی تایبهتیی كردم ،له حهفتاكانیشدا كه له میسر سهرقاڵی خوێندن بووم هات بۆ قاهیـره و دیسان بهیهكتـری شادبووینهوه .له دواى ئهوهش
خا ل
سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان
ژمارە ( )9شوباتى 2017
) )1بڕوانه :مَ قه ّية الكوي ِت ّية ،ئامادهكردنی: الـموس ُو مَعة ِ الف ِ لیژنهیهك له وهزارهتی ئهوقاف و كاروباری ئیسالمی له واڵتی كوهیت ،چ« ،1ووشهی (السياسة)» ،مطابع دار الصفوة – مصر ،ب ،25ل 294به دواوه. ) )2رواه البخاری ،فهرموودهی ژماره ( ،)3455و رواه مسلم ،فهرموودهی ژماره (.)1842 ) )3بۆ زیاتر بهرچاوڕوونی دهربارهی بيری نیشتیمانـپهروهری له هزر و ئهندێشهی د.مستهفا زهڵـمیدا ،بڕوانه :ڕێدار ئهحـمهد: پڕۆفیسۆر مستهفا زهڵـمی ،تاڤگهیهكی نهسرهوت ،چ ،1چاپخانهی ڕۆژههاڵت ،ههولێـر ،2016 ،ل 35ـ .46 ) )4كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب ،1چ،1 ،2014ل.80 ) )5كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب ،1ل.76 ) (6كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب ،1ل.80 ) )7كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب ،1ل.87 – 81 ) )8بڕوانه :كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب،2 ل 29به دواوه. ) )9بڕوانه :كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب ،1ل.202 – 200 ) )10ههروهها مامۆستا نوری فارس حهمهخان فهرمووی: خۆیشم موبتهالی ئهم دهرده فكرییه بووم ،تا خوای تهعاال كردی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ههركات سهردانی قاهیـرهی بكردایه ،له گهڵ د.فوئاد مهعسوم پێكهوه سهردانـمان دهكرد( ،)16ههر ئهم پهیوهندییانه بۆته ههوێنی ئهوهی كه له ناوهڕاستى حهفتاكانی سهدهی ڕابردوودا ،كه جهالل تاڵهبانی یهكێتی نیشتیمانی كوردستان دادهمهزرێنێت ،د.مستهفا زهڵمی یهكێك دهبێت لهو كهسایهتییانه كه ڕاوێژیان پێ دهكات ،بهمهبهستی بهرهوپێش بردنی كاری سیاسیی پارتهكهی .مام جهالل له 1982/6/9نامهیهكی ئاڕاسته كردووه ،لهوكاتهشدا دكتۆر دانیشتووی شاری بهغدا بووه ،دیاره دكتۆریش لهو پرس و ڕاوێژانهدا بهشداری كردووه ،بهاڵم بههۆی بارودۆخی ئهو سهردهمهوه و دهسهاڵتی نهگریسی بهعسییهكانهوه پهیوهندییهكان به نهێنی بوون .ئهمهش دوا وێستگهی كاری سیاسیی د. مستهفا زهڵمی بووه له تۆماری تهمهنیدا.
دواتر كه بووم به (ئیمامی عهسكهری) و له (بنكهی سهربازی حهببانیه) الی شاری ڕومادی دامهزرام ،لهوێوه جاروبار هاتوچۆی شاری بهغدام دهكرد و دهچوومه دیدهنی جهنابی مامۆستا مهال عهبدولكهریـمی مودهڕیس( ،ڕهحـمهتی خوای لـێ بێت) ،و لهوێ زۆر فهرمایشتی جوان و كاریگهری دهفهرموو ،كه بوونه مایهی گهڕانهوهم لهو فكره بۆگهنه ،و خوا گیان چایعی نهكردم و بهم شێوهیه كردمییه خزمهتكارێكی بچكۆالنهی فهرموودهكانی پێغهمبهر(د.خ). ) )11بڕوانه :مختصر صحيح البخارى ،للزبيدى ،به كوردی كردنی :عهلالمه مامۆستا نوری فارس حهمهخان، ب ،1دارالـمعرفة – بةيروت – لوبنان ،ل 553ـ ،558ههر كهس خوازیاره لهم بارهیهوه زیاتر بهرچاو ڕوون بێت، پێویسته ئهو پێنج – شهش الپهڕهیه بـخوێنێتهوه ،كه لێوان لێوه له زانیاری وردی پهیوهندیدار بهم بابهتهوه. ) )12بڕوانه :كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب/2ل.36 مَ مَ ّ ُ ) )13بڕوانه( :الـخطيب) ،ژمارهی مانگی مَ (ربيع الول)ـي ،سالي (ِ ( ،)2006 /1429لقا ٌء مَم مَع ّ الشيخ الدكتور مصطفى مَ لـمـي) ،ئامادةكردني: الز ِ نذر الشاوي ،ل.32 د .النعمان ٌم ِ ْ مَ مَ مَ ُ ( )14بروانه :ل قتل ِلل ُم مَ رت ّد غ ْيـر ُ فسد ِف القرآن ،نووسینی: الـم ِ ِ د.مستهفا زهڵـمی ،چ ،2ههولێـر ،2013 ،ل5ـ.6 ) )15بڕوانه :كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب/2ل 138و .146 ) )16بڕوانه :كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی ،ب/2ل.141 ) )1جهود الدكتور مصطفى الزلـمي ،ومنهجه في الدراسات القرآنية ،نامهى ماستهری نووسهر له بهشی خوێندنی ئیسالمیی زانكۆی سلێمانی. ) )2كاروانی ژیانـم ،یادداشتهكانی د.مستهفا زهڵـمی ،چ.2014 ،1 ) )3مختصر صحيح البخارى ،للزبيدى ،به كوردی كردنی: عهلالمه مامۆستا نوری فارس حهمهخان ،ب ،1دارالـمعرفة – بةيروت – لوبنان ،ل 553ـ .558 ) )4گۆڤاری (الـخطيب) ،ژمارهی مانگی (ربيع األول)ـی، ساڵی (( ،)2006 - 1429لقاء مع الشيخ الدكتور مصطفى الزلـمـي) ،ئامادهكردنی :د .النعمان منذر الشاوي ،ل.32 ) )5پڕۆفیسۆر مستهفا زهڵـمی ،تاڤگهیهكی نهسرهوت، ڕێدار ئهحـمهد ،چ ،1چاپخانهی ڕۆژههاڵت ،ههولێـر.2016 ، ) (6الـموسوعة الفقهية الكويتية ،ئامادهكردنی :لیژنهیهك له وهزارهتی ئهوقاف و كاروباری ئیسالمی له واڵتی كوهیت، چ« ،1ووشهی (السياسة)» ،مطابع دار الصفوة – مصر. فسد ف ُ مَ مَ ْ ُ مَ ّ مَ ْ ُ القرآن ،نووسين :د.مستةفا ( )7ل قتل ِللمرتد غيـر الـم ِ ِ مَ مَ هةوليـر – .2013 زةلـمي ،ض،2
143
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
َ ی روانينيكی‌تر‌بؤ‌مه‌سه‌له‌ی م َ
ژمارە ( )9شوباتى 2017
144
تهقلید خالید‌ئه‌لیاس‌محه‌مه‌دئه‌مین
لهدایكبووی .1975 بهكالۆریۆس له شهریعهتی ئیسالمی. خاوهنی چوار كتێبی چاپكراوه.
خا ل وهرگرتن و كارپێكردنه به قسهی كهسێكی تر كه قسهكهی بهڵگهی شهرعی نهبێت ،بهبێ زانینی بهڵگهكهی. ً ً كه دهڵێینّ : (من ليس قوله ُح َّجة شرع ّية) گهڕانهوه بۆ فهرموودهكانی پێغهمبهر و كۆڕا (ئیجماعی) زانایانی ئیسالم ناگرێتهوه ،چونكه ئهمه ناونابرێت بهتهقلید؛ لهبهرئهوهی ههركامێكیان بهڵگهی شهرعین .ههروهك كه دهڵێین(:من غير معرفة دليله) ئهو حوكمه شهرعیه ناگرێتهوه كهوا وهردهگیرێت لهگهڵ زانینی بهڵگه شهرعییهكهی ،چونكه ئهوه پێی ناوترێت تهقلید؛ بهڵكو ئهوه لهڕاستیدا وهرگرتنی حوكمه له بهڵگه شهرعییهكه نهك له موجتههیدهكه. لهبهرئهوهی زانینی بهڵگهی شهرعی بابهتێك كهوا بابهتێكی بهڵگهدار بهرههم دێنێ جۆره ئیجتیهادێك دهخوازێت ،وهك زانینی سهالمهتی و دروستی بهڵگهكه لهوهی دژیهتی ،بۆیه وهرگرتنی حوكمی شهرعی لهگهڵ زانینی بهڵگهكهی تهنانهت ئهگهر لهگهڵ قسهی موجتههیدێكیش بێتهوه ئهوه به تهقلید ههژمار ناكرێت ،بهڵكو ئهوه (اتباع)ه شوێن كهوتنه.
مه‌ترسییه‌كانی‌ته‌قلید مهترسییهكانی لهم الیهنانهوه دهردهكهوێت-: .1جاری وا ههیه كهسی موقهليد جیاوازی ناكات له نێوان دهقهكانی ئهو كهسهی تهقلیدی كردووه و دهقهكانی قورئان و سووننهت له به پیرۆزداناندا ،پێشبینی ئهوهش ناكات كهوا ئهو مهزههبهی ئهوی لهسهره ههڵهی تیادابێت. .2پابهندبوون به مهزههبێكی دیاریكراو له تهواوی ژیاندا و وهرگرتنی ههموو حوكمێك له پێشینهكهی دهبێته هۆی دهمارگیری مهزههبی و پاشان سهردهكێشێت بۆ پارچه پارچه بوونی ئوممهت. .3تهقلید ڕووحی بهرههم و داهێنان دهكوژێت، موقهليدهكهش به چهق بهستوویی دهمێنێتهوه له جووڵه كردنیدا و ،لهالیهنی ئهقڵیشهوه به وشكی دهمێنێتهوه و ،دهبێته ڕێگر له بهردهم ههموو بهرهوپێش چوونێكی فیكری ،ئهمهش دهبێته هۆی دواكهوتوویی له كاروانی شارستانیهتی و پێشكهوتنی زانستی ،ههروهك حاڵی ئێستای جیهانی ئیسالمی شایهته. حوكمی تهقلید تهقلید جائیزه نهك واجب وهك ههندێك وای بۆدهچن ،تهقلید لهو بابهتانهی پهیوهستن به عهقیدهوه دروست نییه ئهمهش ڕای زانایانه ،بهاڵم له بابهتهكانی جگه له عهقیده (أألحكام العملية )دا زانایان سێ بۆچوونیان ههیه. یهكهم :تهقلیدى دروست ،لهسهر ههركهسێك پێویسته كهوا گهیشتبێته ڕادهی تهكلیفی شهرعی بۆ خۆی ئیجتیهاد بكات لهو ئیشوكارانهی دێنه پێشی ،ههروهها پێویسته ههوڵی تهواوی خۆی
ژمارە ( )9شوباتى 2017
گرنگی‌ته‌قلید ههروهك ئیجتیهاد له پێداوستیيهكانی ژیانه، بهههمان شێوهش تهقلید گرنگیيهكهی كهمتر نیه له ئیجتیهاد لهالیهنی كرداری ،لهبهرئهوهی زۆربهی ههرهزۆری خهڵكى ئهحكامهكانی ئاینهكهیان نازانن و شارهزانین ،ناشتوانن پێداچوونهوه به سهرچاوهی ئهو ئهحكامانهدا بكهن ،بۆیه تاكه چارهسهر ئهوهیه پرسیار بكهن لهو كهسانهی شیاوی وهاڵمدانهوهی پرسیارهكانیانن .لهوانهیه ئهو كهسهش وهاڵم دهداتهوه ههر موقهليد بێت ئهوكاته وهاڵمهكهی لهسهر شێوهی فهتوا دهبێت
ألنبياء.7:
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێناسهی تهقلید :هو الخذ بقول الغي ّ من ليس قوله ُح َّج ًة شرع ّي ًة ،من غي معرفة دليله .واته:
بهبێ ئیجتیهاد لهبهرئهوهی خوای پاك و بێگهرد فهرموویهتیُ [ : فسألوا أهل الذكر إن ُك ُ نت ْم لتعلمون] ِ
145
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
146
بدات تا دهگاته ئیجتیهادێكی دروست ،ئهمهش ڕای (ئیبن حهزمه). دووهم :تهقلید واجبه و ئیجتیهاد دروست نییه له دوای سهدهی چواری كۆچييهوه ،سهردهمى پێشهوا موجتههیدهكان كهوا كۆدهنگی كراوه لهسهر جائیزبوونی تهقلیدكردنیان .دیاره ئهمه بۆچونێكى پهسهند نییه ،چونكه ههروهك پێشتر ڕوونمان كردهوه ئیجتیهاد تایبهت نهكراوه به ههندێك خهڵكی تایبهت و كورتیش ههڵنههاتووه لهیهك چاخدا. سێيهم :پێویسته جیاوازی بكرێت له نێوان ئهو كهسهی بهتهواوی نهخوێندهواره(العامی الصرف) ئهو كهسهی پلهی لهو بهرزتره ،واته خوێندهواره، بهاڵم نهگهیشتۆته پلهی ئیجتیهاد .جا ئهو كهسهی بهتهوای نهخوێندهواره پێویسته لهسهری كهوا پرسیار بكات و تهقلید بكات بۆ ههموو بابهتێك كه دێته پێشی ،بهاڵم ئهو كهسهی خوێندهواره ئهوا پێویسته لهسهری ئیجتیهاد بكات ئهگهر توانی ئهحكامی شهرعی ههڵبهێنجێ له بهڵگهكانی و سهرچاوهكانی ،خۆ ئهگهر نهشی توانی ئیجتیهاد بكات ئهوا پێویسته (اتباع) بكات .زۆربهی ههرهزۆری توێژهرانی شهریعهت ئهم بۆچونهيان (ترجیح) زاڵكردووه لهبهر ئهم بهڵگانه: ُ ُ [فسألوا أهل الذكر إن ك ُ نت ْم .1دهقی قورئان: ِ مَ لتعلمون] النبياء 7ئهم ئایهته بهڵگهیه لهسهر ئهوهی خهڵكی له زانست و زانیاریدا یهك ئاست نین و جیاوازن ،ئاڕاستهكردنی ئهو كهسانهی زانیاریان نییه بۆ الی ئهو كهسانهی ئههلی زانست و زانیارین ،بۆ ههموو ئهو شتانهی دێته پێشیان و حوكمهكهی نازانن. .2چهسپاوه له پڕۆگرامی هاوهاڵن و شوێنكهوتووان ئهوانهیان توانای ئیجتیهادیان نهبووه پرسیاریان لهوانه كردووه كه موجتههيد بوون ،بۆ شارهزابوون له حوكمی ئهو ڕوداوانهی
دههاتنه پێش ،شوێن فهتواو ئیجتیهادهكانیان دهكهوتن .تاوهكو ئهم شێوازه له نێوانیاندا باڵوبۆوه و پهرهی سهند بهبێ ئهوهی هیچ ناڕهزایهتیهك ههبێت ،بۆیه ههموویان كۆكبوون لهسهرئهوهی ئهوانهی توانای ئیجتیهادیان نییه ئهحكامی شهرعی فێرببن له ڕێی ئهوانهیانهوه كه توانایان ههیه. 3بێگومان ئیجتیهاد له توانای ههمووكهسێكدا نییه ،چونكه ئهو كاره پێویستی به توانا و زیرهكییهكی تایبهتی ههیه كه خاوهنهكهی بتوانێت حوكمی شهرعی ههڵبهێنجێ و له بهڵگه شهرعییهكان بگات .ههروهك پێویسته ئهو كهسه شارهزای تهواوی ههبێت له زانسته شهرعییهكان و زمانهوانیهكان و ئهقڵییهكان كهوا زۆرن ،جا ههموو كهسێك داوای لێكرا ئهم كاره بكات دهبێته هۆی ناڕهحهتی و سهغڵهتییهك كه له توانادا نهبێت، ئهمهش دژه به فهرموودهی خوا[ :ل ُي ِّ كل ُف َُّ ألل نفسا َّ ً إل ُوسعها] البقرة ،286:ههروهك دهبێتههۆی ئهوهی خهڵكی داببڕێن له ههستان به ئهنجامدانی بهرژهوهندییهكانیان و بێتواناییان له دهستكهوتنی هۆكارهكانی ژیانیان ،كهوا سستهمی كۆمهاڵیهتی لهسهر بنیاتنراوه. شوێنكه‌وتنی‌مه‌زهه‌بێكی‌دیاریكراو دوای ئهوهی زانیمان ئهو كهسهی توانای ئیجتیهادی نییه دهتوانێت تهقلید بكات ئهگهر هات و نهخوێندهوار بوو ،پێویسته لهسهری پرسیار بكات له ئههلی زانست له ههموو ئهو شتانهی پێویستيیهتی بیزانێت له ئهحكامه شهرعیيهكان، خۆ ئهگهر هات و خوێندهوار بوو ئيتيباع دهكات و شوێن ئهو بۆچونه دهكهوێت كه بهڵگهكهی بههێزتره .لێرهشدا ئهوهی بۆ زیاد دهكهین و دهڵێین :ئهو كهسهی تهقلید دهكات یان ئيتيباع دهكات لهسهری نییه كهوا پابهندبێت به مهزههب و موجتههیدێكی دیاریكراو ،بهڵكو دهتوانێت تهقلیدی
خا ل
«فللعامي أن يستفت من إتباع الئمة ألربعة وغيهم، وليب عليه ول علي الغن أن يتقيد بأحد من ألئمة ُ العال أن يتقيد ألربعة باجاع ألمة ،كما ليب علي ِ ِ ُ حبديث أهل بلده أو غيه من البالد ،بل إذا َّ احلديث صح ُ العمل به» ،ههروهها وتوویهتی «وليلز ُم أحداً وجب رُّ ُ ُ حبيث حبيث رجل من ألئمة قط أن يتمذهب بذهب ٍ ٌ ٌ ُ يأخ ُذ أقواله كلها ُ قبيحة بدعة ويدع أقوال غيه ،وهذه حدثت ف المة ل ينقل بها ٌ أحد من أئمة السالم .وهم تبة رُّ أعلي ُر ً وأجل قدراً وأعلم َّ بالل ورسوله من أن يلزموا ّ مَ ثيشةوا شافيعيش وتوويةتي» أجع الناس بذلك» ألل صلي َّ سنة رسول َّ من استبان له َّ السلمون علي َّأن مَ ألل أحد». عليه وسلم ل يل له أن يدعها لقول ٍ
تك َّ كالمه مَو ُي ُ ألل عليه ّ صاحب هذا القب صلي َّ مَ وسلم، إل ِ ُ ٌ مَ صواب يتمل اخلطأ ثيشةوا (شافيعي)ش وتوويةتي» رأي ٌ ُ مَ ور ُأي غيي خطأ يتمل الصواب» ،هةروةها وتوويةتي « ُ احلديث فاضر ُبوا بقولي ُع مَ إذا َّ رض احلا ِئط» ،ئهم صح
قسهیه ههركام له چوار پێشهوا موجتههیدهكان وتوویانه .پێشهوا ئهبو خهنیفه وتوویهتی» اذا جاء الحديث عن رسول ألله فعلى الرأس والعين ،واذا جاء عن الصحابة فعلى الرأس والعين ،واذا جاء عن التابعين فهم رجال ونحن رجال. من نامهوێت كهسی مسوڵمان بگوازێتهوه له نێوان مهزههبهكاندا وهك باڵنده له نێوان درهختهكاندا ،له ههر مهزههبێك ئهوه وهربگرێت كهوا ڕێكه لهگهڵ ههواو ئارهزووی ،بهبێ ئهوهی پشت ببهستێت به ئهسڵی بابهتهكه و بهڵگهی شهرعی ،نهخێر من دهمهوێت كهسی مسوڵمان شوێنی بهڵگهی شهرعی بكهوێت .گهردن كهچ بێت بۆ ئهو حوكمه شهرعییهی كه بهڵگهكهی بههێزتره ،دڵی پێی هۆگرببێ و ،ڕێكبێ لهگهڵ یاسا و ڕێسای شهریعهت و ڕۆحی ئیسالم .ئائهمهشه كهوا پێشینانی چاكمان لهسهری بوون پێش ئهوهی مهزههبهكان شوێنكهوتووهكانیان پهیداببن و باڵوببنهوه و ،پێش ئهوهشی دهردی تهقلید تهشهنه بكات. جا ئهی لهبهرچی خهڵكی پابهند بكهین بهشتێك
ژمارە ( )9شوباتى 2017
گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌قورئان‌‌و‌سووننه‌ت‌نه‌ك ده‌مارگیری‌بۆ‌مه‌زهه‌ب لهمبارهیهوه د.یوسف قهرزاوی نووسیویهتی»: لهو نههامهتیانهی كهوا گیرۆدهبووین پێیهوه له بواری فێركردن و فهتوادان پابهندكردنی خهڵكییه به تهنها یهك مهزههب له ههموو بابهتهكانی خواپهرستی و مامهڵهكردندا ،لهوانهشه ئهم مهزههبه خودی خۆی له بابهتێكدا بهڵگهكهی الواز بێت و ،دووربێت له پێكانی ههق و ڕاستی ،ئهوهش ببێته مایهی سهغڵهتكردنی بهندهكان ،وهك ئهوهی شوێنكهوتنی مهزههبێكی دیاریكراو فهڕزبێت و وهحی لهسهر هاتبێت ،یان جوبرهئیلی ئهمینداری وهحی نازڵی كردبێت! ،لهڕاستیدا ههر مهزههبێك لهو مهزههبانه تهنها كۆمهڵه بابهتێكن كه موجتههیدێك
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ههر موجتههیدێك بكات كه حهزی لێیهتی .ههروهك پێشهوا (ئامێدی) پشتیوانی ئهم بۆچونهى كردووه و دهڵێت «لم ينقل عن أحد من السلف الحجر على العامة في ذلك ،ولو كان ذلك ممتنعا لما جاز من الصحابة اهماله والسكوت عن أألنكار عليه. پێشهوا (ئیبن قهییم)يش لهمبارهیهوه دهڵێت:
ئیجتیهادی تێداكردوون و پڕوپاگهندهى ئهوهی بۆ خۆی نهكردووه كهوا ههڵه ناكات .جا ئهگهر هاتوو ڕاستی پێكا ئهوا دوو پاداشتی ههیه ،خۆ ئهگهر هاتوو ههڵهی كرد ئهوا تهنها یهك پاداشتی ههیه .هیچ پێشهوایهكی موجتههیديش ڕاستی لهسهرخۆی تاپۆ نهكردووه ،بهخهڵكیشی نهگوتووه ئهوهی ئهو بۆی چووه شهرعييه و دهبێ پیاده بكرێت و ،ئاینێكه واجبه تهقلید بكرێت. پێشهوا مالیك وتوویهتی « ُك رُّل إنسان ُي مَ ؤخ ُذ من ٍ
147
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
148
كه خوای گهوره پابهندی نهكردوون پێیهوه! تهكلیفیان بكهین شوێن یهك مهزههب و یهك پێشهوای دیاریكراو بكهون له ههموو بابهتهكانی ئایندا ،بهشێوهیهك كه بۆی نهبێت لێی البدات، لهكاتێكدا لهمهدا ناڕهحهتی و سهغڵهتی و كارگران كردنه كه خوای گهوره ڕهتیكردۆتهوه له ئاینهكهیدا ههبێـت»؟! ته‌قلید‌له‌به‌رگێكی‌نوێدا ئهوهی ئێستا له زۆرێك لهگ هنجه بهڕێزهكان دهیبینین جۆره تهقلیدێكی نوێیه ،بهوهی دێن دهقاودهق پابهندی ههندێك له زانا و موجتههیده تازهكان دهبن و موو به موو لێیان النادهن، نووسراوهكانیان و فهتواو ئیجتیهادهكانیان وهك خۆی وهردهگرن و جێبهجێی دهكهن ،پابهند دهبن پێوهی و خۆیانیانی لهسهر پهروهرده دهكهن ،بهبێ ئهوهی دیراسهیان بكهن و بزانن تا چهند ڕاستيان پێكاوه و لهگهڵ شهریعهتدا دێتهوه .لهڕاستیدا ئهمهش جۆره تهقلیدێكه ،بهاڵم له بهرگێكی نوێدا و هیچ جیاوازییهكی وای نییه لهگهڵ ئهو كهسهی تهقلیدی مهزههبێك دهكات و دهمارگیره بۆی. ڕاستییهكی دیكهش ههیه دهبێ بیزانین ههموو ئهو نووسین و فهتوا و ئیجتیهادانهی كه له كۆمهڵگه و واڵتێكی ترهوه بۆمان دێن مهرج نییه بۆ كۆمهڵگه و واڵتی ئێمه گونجاو بن ،بهڵكو ئهوه بۆ كۆمهڵگه و واڵتی خۆیان گونجاوه ،بهاڵم بۆ ئێمه نهگونجاوه. چونكه قاعیدهیهكی ئوسوڵی ههیه دهڵێت(:فهتوا بهپێی كهس و شوێن و كات دهگۆڕێت) ،كهواته ههموو ئهو نووسین و فهتواو ئیجتیهادانهی كه زانایانی بهڕێزی وهك (:شێخ ناصرهدینی ئهلبانی، شێخ ئیبن باز ،شێخ ئیبن عوسهیمین ،شێخ ساڵح فهوزان...هتد) لهگهڵ ئهوپهڕی ڕێز و حورمهتمان بۆ ههوڵ و كۆششیان بۆ كۆمهڵگهی ئێمه ناگونجێن، بهاڵم دهكرێت سوود له بهرههم و ئیجتیهادهكانیان وهربگیرێت ،بهڵكه دهبێت ئێمه ئاین له زانا و
موجتههیدهكانی واڵتی خۆمان وهربگرین ،چونكه ئاینی ئێمه ئاینێكی واقیعییه و بهرتهسك نییه. ئهگهر سهیری مهزههبی پێشهوا شافیعی بكهین دهبینین كاتێك كۆچ دهكات بۆ واڵتی میسر زۆرێك له ئیجتیهادهكانی گۆڕی ،بۆیه ئهو ئیجتیهادانهی له عێراق كردوویهتی پێی دهوترێت(:المذهب القديم)، بهاڵم ئهو ئیجتیهادانهی له میسر كردوونی پێی دهوترێت( :المذهب الجديد) .ئهمهش لهبهرئهوه بوو سهیری كرد كۆمهڵگهی میسری دابونهریتیان زۆر جیاوازه له هی عێراق ،بۆیه ناچاربوو فهتوا و ئیجتیهادهكانی گۆڕی بهشێوهیهك بگونجێت لهگهڵ سروشتی ئهوان. لهڕاستیدا ئهو هۆكارهش وایكردووه كه زۆرێك له گهنجه خوێن گهرمهكانی ئێمه تووشی تێپهڕاندن و بهزایهدان و پهڕگیری و تووندڕهوی ببن ،بۆیه ئامۆژگاریمان بۆ ههموو ئهو گهنجه دیندار و دڵسۆزانه ئهوهیه كهوا دهمارگیر نهبن بۆ هیچ كهس و مهزههب و قوتابخانهيهك ،خۆیان پهروهرده بكهن به پهروهردهیهكی ئیسالمی واقیعی ڕهسهن كه ههڵقواڵوی كۆمهڵگهی خۆمان بێت ،ڕێز له زانا و موجتههیده دڵسۆزهكانی خۆمان بگرن و ئاینیان لێوهربگرن و خۆیان به نووسینهكانیان پهروهرده بكهن. سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان .1األسس الشرعية والفكرية للعمل األسالمي. راشد بن علي األثري .دار الجيل .بيروت .ط،1 1417ه. .2أصول األحكام وطرق األستنباط في التشريع األسالمي .ألستاذ الدكتور :حمد عبيد الكبيسي .ط،1 دار السالم .دمشق.2009 ، .3العبادة في األسالم .د.يوسف القرضاوي. ط.1979 ،6
عادل سدیق علی
لەدایکبووی 1984هەڵەبجە ،ماستهر له مێژووی هاوچهرخ .سێ بهرههمی چاپكراوی ههیه. چهند وتاری له ڕۆژنامه و گۆڤارهكان باڵوبووهتهوه
ژمارە ( )9شوباتى 2017
ناكۆكییهكانی نێوان عێراق و سوریا مێژوویهكی كۆنیان ههبووه ،ههروهك زنجیرهیهك هۆكاری ناوخۆیی و ههرێمی نێودهوڵهتی ڕۆڵیان ههبووه له تێكچوونی پهیوهندییهكانی نێوان ئهو دوو واڵته دراوسێیهدا .بهاڵم به هاتنی سهدام حسێن بۆ سهر كورسی دهسهاڵت له عێراقدا ناكۆكییهكانی نێوان ئهو دوو واڵته زیاتر پهرهی سهند ،ئهگهرچی دیمهشق ئهو گۆڕانكارییهی سهركردایهتی بهعسی عێراقی بهههند وهرنهگرت ،چونكه هاوزهمان لهگهڵ ئهو گۆڕانكارییهی عێراقدا بههۆی گۆڕانكارییهكانی ئێرانهوه و هاتنی خومهینی بۆ سهر دهسهاڵت خهریكبوو هاوپهیمانێكی نوێی بۆ دروست دهبوو. ئهم هاوپهیمانێتییه زامنی ئهوه بوو (بهبۆچونی سورییهكان) فشارێكی تازه بۆ سهر بهعسییهكانی عێراق دروست دهكات. بهر له ههڵگیرساندنی جهنگیش عێراق دووجار ههوڵی ئاساییكردنهوهی پهیوهندییهكانیدا لهگهڵ سوریا ،بهاڵم ههردوو ههوڵهكه شكستیان هێنا. سوریا ،سهدام و عهفلهقی به دوو دوژمنی باوهكوشتهی خۆی دهزانی ،ههربۆیه له یهكهم ڕۆژی سهركهوتنی شۆڕشی ئیسالمی و كۆماری ئیسالمی ئێرانهوه ،حكومهتی سوریا پشتیوانی خۆی بۆ ئهو حكومهته نوێیه ڕاگهیاند ،ئهم ههڵوێستهی سوریاش، سهدام حسێنی به جارێك توڕه و نیگهرانكرد.
ئێران و سوریا ئهگهرچی لهسهر زۆر بابهت ناكۆك بوون ،بهاڵم بهرهیهكیان پێكهێنابوو ،یهكێك له ئامانجهكانیان ڕووخاندنی ڕژێمی سهدام حسێن بوو. بیروڕای ئهم دوو الیهنه لهسهر پاشهڕۆژی عێراق جیاواز بوو ،ئێران تازه له گهرمهی سهركهوتنیدا بوو، دهیویست شۆڕشی ئیسالمی له ههموو ناوچهكه ،له پێشهوهیاندا عێراق بگرێتهوه .ههرچی سوریاش بوو دهیویست سهركردایهتی بهعس ،به تایبهتی سهدام هاوڕێكانی بڕووخێنێ ،ئیتر دامودهزگاكانی حیزبی بهعس و حكومهتهكهی له عێراقدا ،به موڵكی خۆی دهزانی. گومانی تێدا نییه پهیوهندییهكانی كوردیش لهگهڵ ههریهكه له سوریا و ئێران كه ههردووكیان دوژمنی عێراق بوون ،خاڵی الوازی عێراق بوو لهبهرئهوهی بهرهیهكی نهیاری دژ به عێراقیان پێكدههێنا. پهیوهندییهكانی كورد لهگهڵ سوریادا بهغدای توڕه و نیگهران دهكرد ،ڕاسته دیمهشق لهگهڵ تاران زۆرتر له ڕێگهی دهزگا ههواڵگرییهكانیهوه پهیوهندی لهگهڵ كورددا ههبووه ،بهاڵم له ههمانكاتدا دیمهشق له ههر واڵتێكی تر زیاتر پهیوهندی سیاسی لهگهڵ كورددا ههبوو .ههرزوو ڕێگهی به حیزب و ڕێكخراوه سیاسییهكانی كوردستاندا كه نوێنهرایهتی خۆیان له دیمهشق بكهنهوه و له چهندین بۆنه و ڕووداویشدا لێپرسراوه سیاسییهكانی دیمهشق پێشوازییان له
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هه َ َ لویستی‌سوریا‌به‌رامبه‌ر بة‌كيمياباران‌كردنی‌هه‌لَه‌بجه
خا ل
149
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )9شوباتى 2017
150
لێپرسراوه سیاسییهكانی كورد كردووه. سوریاش لهبهرئهوهی هێزه نهیارهكانی بهعس لهنێو عهرهبی عێراقدا الواز بوو ،بهناچاری یارمهتی گرووپ و ڕێكخراوه كوردییهكانی كوردستانی عێراقی دهدا ،تهنانهت حیزبێكی سیاسی گهورهی وهك (ی.ن.ك) له ساڵی 1976دا له سوریا دامهزرا، ههر بهیارمهتی ئهو واڵتهش زۆربهی بهرپرس و هێزهكانیان كه ئهودهم له سوریا پهنابهر بوون، گهڕانهوه كوردستان. ههر ئهو نزیكایهتی و دۆستایهتیهش وایكرد ،كه له سهروبهندی گازبارانكردنی ههڵهبجهدا ،تاكه واڵتێكی عهرهبی بێت له بهرامبهر ئهو ڕووداوهدا ههڵوێست وهربگرێت و لهسهر ئهو كارهی سهرزهنشتی بهغدا بكات، ڕۆژنامهكانی ئهو واڵته ئاماژهیان بۆ كۆمهڵكوژییهكهی ههڵهبجه كرد و سیاسهتی دوژمنكارانهی ڕژێمی عێراقیان دژ به گهلی كورد ئیدانهكرد .وهزیری دهرهوه و ڕۆژنامهی ئۆرگانی حیزبی بهعسی دهسهاڵتدار ،به ڕهسمی ناڕهزایی خۆیان لهسهر بهكارهێنانی چهكی كیمیایی دژی گهلی كورد نیشاندا. مهكتهبی سیاسی (ی.ن.ك) له ڕێگهی نامهیهكهوه بۆ ههردوو سهرۆك (حافز ئهسهد و موعهمهر قهزافی) له كیمیایی بارانكردنی ههڵهبجه و سیاسهتهكانی حكومهتی عێراق له بهرامبهر گهلی كورد ئاگاداركردهوه ،له بهشێكی نامهكهدا هاتبوو »:گهلی كورد ئێوه به دۆستی خۆی دهزانێ و چاوهڕوانی ئهوهی دهكرد نهك ههر ئیدانهی ئهو تاوانه بێوێنهیه بكهن ،بهڵكو به ههموو تواناتانهوه پشتیوانی لێ بكهن و دهنگی به ڕای گشتی دهوڵهتان بگهیهنن له پێناوی ئیدانهكردنی ئهو كارهی بكوژانی بهغدا و سزادانیان...هتد». دواتریش تاڵهبانی له مانگی مایس و ئهیلولدا دوو سهردانی بۆ دیمهشق ئهنجامدا و له ههردوو سهردانهكهشیدا چاوی به حافز ئهسهدی سهرۆكی سوریا كهوت ،جگه له باسكردنی تاوانهكانی عێراقو
خودی سهدام حسێن دژ به گهلی كورد ،هاوكات تاڵهبانی زۆر سوپاسی سهرۆكی سوریای كرد له بهرامبهر ههڵوێستهكانیدا بۆ پشتیوانیكردن له خهباتی گهلی كورد و ههڵوێستهكانی لهمهڕ تاوانهكانی عێراق دژ به گهلی كورد ،ههروهك تاڵهبانی له دیمهشق ڕایگهیاند كه ئهوان سهرۆك ئهسهد وهك هاوپهیمانێكی سهرهكی و ستراتیژی خۆیان دهزانن، بهوپێیهی كه ناوبراو به تهنگ مهسهلهی ئاشتی نێوان عێراق و ئێران و پێكهوهسازانی كورد و عهرهب و بهدهستهێنانی مافهكانی گهلی كوردهوهیه له چوارچێوهی عێراقدا. تهنانهت سوریا له دانیشتنی ڕۆژی 1988/9/12 كۆمكاری عهرهبی دژی بڕیارێكی ئهو كۆمهڵهیه وهستایهوه بۆ دژایهتیكردنی ئهو ههڵمهتی ڕاگهیاندنهی كه لهالیهن دهزگاكانی ڕۆژئاواوه دهكرایه سهر عێراق لهپای بهكارهێنانی چهكی كیمیایی له دژی گهلی كورد ،چونكه سوریا لهگهڵ پێكهێنانی لێكۆڵینهوهدا بوو بۆ بهدواداچوونی بابهتهكه .عێراق پێی وابوو ئهم ههڵوێست و ههڵسوكهوتانهی سوریا هیچیان كهمتر نییه له خیانهتكردن له نهتهوهی عهرهب ،بۆیه زۆر به توندی ڕهخنهیان له سوریا دهگرت. دهكرێ بڵێین ،ههڵوێستهكانی سوریا له بهرامبهر كۆمهڵكوژییهكهی ههڵهبجهدا ،ڕهنگدانهوهی پهیوهندییهكانی نێوان عێراق و ئهو واڵته بوو ،چونكه ئهو دوو واڵته ناكۆكییهكی قوڵی فره ڕهههند له نێوانیاندا بوو ،ههردووالش زۆر ڕێگا و شێوازیان گرتهبهر له دژی یهكتر ،سورییهكان ههمیشه كارتی كوردیان وهك فشارێكی بههێز بهرامبهر به بهغدا بهكاردههێنا ،ههربۆیه ههر ههڵوێستێكی سوریا بهرامبهر به كورد و لهنێویشیاندا كیمیابارانكردنی ههڵهبجه دهبێ له چوارچێوهی پهیوهندییه ئاڵۆزهكانی نێوان عێراق و سوریادا لێكبدرێتهوه. سەرچاوەکانى ئەم بابەتە لەالى خاڵ پارێزراون
خا ل
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )9شوباتى 2017
151
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تۆفیق کەریم
دواخاڵ
ا اڵ خ ددوو ا ا اڵ ڵ ا خ دو و د ددوواخ داڵودو خاڵ ددوواددووخاخاڵاڵ
مێژووى‌ئيسالمى‌له‌‌نێوان ياران‌و‌نه‌يارانيدا
ژمارە ( )9شوباتى 2017
چوارده سهده زیاتر بهسهر هاتنی ئاینی ئیسالمدا تێپهڕیوه ،مێژوویهكی وهها دوورودرێژو پان و بهرین، بهدڵنیاییهوه دیارده و حاڵهت و ڕووداوی جۆری ئهرێنی و نهرێنی لهخۆگرتووه ،كه تاوهكو ئهمڕۆ ڕاستهقینه و ههڵبهستراوهكانیان بهتهواوی ههاڵوێر نهكراون ،پێشناچێت به ئاسانی له ئایندهدا پڕۆسهیهكی لهوشێوه ئهنجامبدرێت. ئهم مێژووه درهنگوهخت و به ههوڵی تاكهكهسی ههرچهند بیستراوه تۆماركراوه ،له ههندێك قوناغیشدا دهمارگیریی و ڕێچكه و ڕێباز و ئاڕاسته جێپهنجهیان به ڕوونی پێوه دیاره ،جگه له شوێندهستی دهسهاڵتی سیاسی و ههندێك نوسهری دهربار ،ههموو ئهمانه خاڵی نهرێنین پێچهوانهكانیشیان كه نوسینهوهی مێژوویهكی زانستی دهستهبهر دهكهن وهك دروستكردنی دامهزراوهیهك بۆ تۆماركردنی ڕوداوهكان لهكاتی خۆیدا و پشتبهستن به بهڵگهنامه و نوسینی بێ الیهنانه به ئهندازهیهكی زۆر بونیان نهبووه. بۆیه ئهوهی كه به مێژووی ئیسالمی ناوزهند دهكرێت پڕیهتی له ناڕوونی و قۆرت و كهموكورتى ناتوانرێت به ئاسانی ساغ بكرێنهوه و بهالیهكدا بخرێن ،بۆیه گێڕانهوهی هاودژ و لێكدانهوهی پێچهوانه و ئهنجامگیری جیاواز بۆ زۆر له ڕووداوهكان دهكرێت ،سهرهڕای بژاردهكردنیان له گێڕانهوه و به نمونه هێنانهوهیاندا. دهبینین ئیسالمخوازان زیاتر ڕووداو و حاڵهته جوان و شایستهكان دههێننهوه و دهیكهن به بهڵگه بۆ بێ خهوشی شارستانیهتی ئیسالمی و دادگهریی دهسهاڵتداران و خاوێنی كهسایهتیيه موسڵمانهكان ،لهوالشهوه نهیارانیان كۆمهڵێك وێستگهی تارێك و ههڵوێستی نهرێنیان بهدهستهوه گرتووه بۆ نیشاندانی ڕووی تهڵخ و لهكهداری ئهم مێژووه، ههردوو جۆره بژاردنهكهش ئهگهر بهتهواوی پشتڕاستبكرێنهوه به بهڵگهی سهلمێنهر ،هێشتا پڕ له كهموكوڕین و نابنه گێڕانهوهی زانستی و ناسازن به توێژینهوهی بابهتی. ئهم دوو شێوازه له بیر و تێڕواننی ئایدۆلۆژی و ملمالنێی دهمارگیریيهوه سهرچاوه دهگرن ،جۆرێكن له لۆژیكی مهال بهزێنه و یهكتر بۆڕدان ،لهبهرئهوهی ههردووالش له یهكدی تێدهگهن ،ههرگیز كهسیان نهیانتوانیوه یان نهیانویستوه ،مل بۆ ئهوی دیكهیان بدهن با ڕاستی و دروستیش له بابهتهكهیدا بینیبێت. سهرهڕای ئهو كهموكورتیه زۆره كه ئاماژهمان بۆ كهمێكیان كرد ،ههقه ئیسالمخوازان مێژوو به ههموو جوان و ناشیرینیيهكانیيهوه به ههڵه و كورتی مرۆڤهكان بزانن ،مرۆڤیش وهك ناخی خۆیهتی ،كه پڕپڕه له جوانی ،بێگهردی، سۆز ،بهزهیی ،چاكه خوازی ...،وهك چۆن پێچهوانهكهشی ههر ڕاسته ،واته :ناشیرینی ،خراپهكاری ،ڕقو كینه، خۆسهپاندن و....هتد. كهواته دهگونجێت له ههركهس و كۆمهڵگه و قۆناغێكدا ئهو سیفهته ناوازانه یاخود بهدهكان له ڕهفتار و ههڵسوكهوتی تاكو دامهزراوهكاندا ڕهنگبداتهوه ،نابێت به چاوی فریشتهی بێ ههڵه و بهفری پێ پهڵه لێیان بڕوانین. ئهوانهش كه نهیارن ئهگهر بڕیاری پێشینهیانداوه به ناشرین دهرخستنی ئاین و به كون و قوژبنی مێژووی پانوبهرینی ههزاروچوارسهد ساڵهدا دهگهڕێن بۆ بهڵگه دۆزینهوه و پشتڕاستكردنهوهی بڕیاره پێشینهكانتان بهدڵنیاییهوه نمونهی زۆرتان دهستدهكهوێت ،بهاڵم ههرگیز ئهو بژاردهكردنه ڕێبازی بابهتی و زانستی نیه ،تهنانهت ئهگهر گێڕانهوهكانیش ههموو ڕاستبن سهرجهمیان دهبنه مێژووی مسوڵمانان كه ئهوانیش مرۆڤن و مێژووهكهشیان بهشێكه له مێژووی مرۆڤایهتی كهسیخناخه به ههردوو ڕووه ئهرێنی و نهرێنيیهكه ،ناكرێت بهو ههڵه و پهاڵنهی 152 مسوڵمان دادگایی خودی ئیسالمی پێ بكهین كه بریتييه له دهقه ئاینيیه دروستهكان.