Xall 9 nawawa

‫خا ل‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریى ڕۆشنبیرییە‬ ‫دوومانگ جارێک دەردەچێت‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى‬ ‫‪2017‬‬

‫ئەم ژمارەیە بە سپۆنسەری (سەنتەری‬ ‫زەهاوی بۆ لێكۆڵینەوەی فیكرى) چاپکراوە‬

‫خاوەنى ئیمتیاز و سەرنووسەر‬ ‫تۆفیق کەریم‬ ‫‪ 07701412543‬ـ ‪07511412543‬‬ ‫‪tofeqkarem@yahoo.com‬‬ ‫بەڕێوەبەرى نووسین‬ ‫عادل سدیق‬ ‫بەرێوەبەرى هونەریی‬ ‫ڕەوشت محەمەد‬ ‫ڕاوێژکارى یاسایی‬ ‫بەکر حەمەسدیق‬ ‫ڕاوێژکاران‬

‫ل‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خا‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خاخال‬ ‫خا ل‬

‫وێنەى بەرگ کارى (ڕەجا محەمەد) تایبەت بە گۆڤارى خاڵ‬ ‫سایتى گۆڤارى خاڵ‪:‬‬ ‫‪www.xalkurd.com‬‬ ‫تیراژ‪1500 :‬‬ ‫نرخ‪ 1500 :‬دینار‬ ‫چاپخانە‪ :‬سەردەم‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫پ‪ .‬د‪ .‬موحسین عەبدولحەمید‬ ‫پ‪.‬ى‪ .‬د‪ .‬عوسمان عەلى‬ ‫پ‪.‬ى‪ .‬د‪ .‬عوسمان هەڵەبجەیی‬ ‫پ‪.‬ى‪ .‬د‪ .‬ئیسماعیل بەرزنجی‬ ‫پ‪.‬ى‪ .‬سەالم ناوخۆش‬ ‫م‪.‬ى ئیدریس سیوەیلى‬

‫خال‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خا لخال‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫‪1‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫لەم ژمارەیەدا‬

‫تەوەر (ئیسالم و مێژوو)‬

‫توراسی ئیسالمی ئهتوانێت چی پێشكهش به ئهمڕۆ بكات؟ ‪ .............................................‬عومەر ئیسماعیل ڕەحیم ‪4‬‬

‫مێژووی ئیسالم یان مێژووی مسوڵمانان ‪ ...........................................................................‬د‪ .‬زریان حاجی‬

‫مێژووی مسوڵمانان له نێوان پیرۆزی و واقیعی بووندا ‪ ...................................................‬د‪ .‬حەكیم ئەحمەد‬

‫‪16‬‬

‫‪28‬‬

‫تێروانینی ڕۆژههاڵتناس (یۆلیۆس فلهاوزن) لهبارهی دهوڵهتی ئیسالمی ‪ .........................‬د‪ .‬نەریمان عەبدوڵاڵ ‪33‬‬

‫خوێندنهوهی مێژوو بهدیدێكی واقیعیانه ‪ ................................................................................‬كامەران بابان زادە ‪41‬‬

‫مێژووی ئیسالمی پیرۆز نییه‪ .‬ن‪ :‬د‪ .‬موحسین عەبدولحەمید‪ ............................................ .‬و‪ .‬رێدار ئەحمەد‬ ‫ئینسایكلۆپیدیای ئیسالم ‪ .........................................................................................................‬فاتح سەعدی‬

‫‪49‬‬

‫‪52‬‬

‫ئیسالم و مێژووی مسوڵمانان ـ گفتوگۆ لەگەڵ پ‪.‬د‪ .‬قادر پشدهری ـ ‪57 .................................................................‬‬ ‫چەند ڕۆچنەیەك بۆ تێگەشتن لە مێژوو ‪ ..............................................................................‬د‪ .‬عوسمان محەمەد ‪63‬‬

‫میتۆدێكی زانستییانه و واقعییانه بۆ خۆێندنهوه و ههڵسهنگاندنی مێژووی سیاسی ئیسالم ‪ ...‬د‪ .‬كەریم ئەحمەد‬

‫‪69‬‬

‫فهلسهفهی مێژوو ـ خوێندنەوەی كتێب ـ ‪ ......................................................‬حەسەن مەحمود حەمەکەریم‬

‫‪77‬‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ د‪ .‬ئیبراهیم جاف ‪ ............................................................................................‬ئیدریس سیوەیلی‬

‫‪86‬‬

‫میژووی مسوڵمانان له نێوان ڕاستی و شێواندندا ‪ ................................................................‬د‪ .‬حسەین محەمەد ‪82‬‬

‫رێبازی لێكۆڵینهوهی میژووی ئیسالمیی ‪ ...............................................................................‬د‪ .‬ئاراس محەمەد‬

‫ڕۆژههاڵتناسی زانستێكی له مێژینهی بهكارهێنراو دژی ئیسالم ‪ .......................................‬ئیمداد تەها‬

‫‪93‬‬

‫‪103‬‬

‫بابەتی گشتی‬ ‫دیوی شاردراوەی پەیوەندیی ئەرمەن و زازا ‪ ............................................................‬د‪ .‬هێمن عومەر خۆشناو ‪114‬‬

‫ناوهندهكانی تویژێنهوهی زانستی‪ ،‬پێگهیان له ناوهنده فهرمییهكاندا‪ ................................‬و‪ :‬د‪.‬ئیسماعیل بەرزنجی ‪212‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫زانكۆی زههرا گهورهترین پڕۆژهی چاكسازی سهعید نورسی له كوردستان ‪ ...‬بەهێز حەسەن مەحمود ‪130‬‬ ‫سیاسهت و كاری سیاسیی‪ ،‬له تۆماری تهمهنی (د‪.‬مستهفا زهڵمی)دا ‪..............‬عەبدوڵاڵ مەال ئەحمەد ‪138‬‬

‫ڕوانینێكی تر بۆ مهسهلهی تهقلید ‪ ................................................................‬خالید ئهلیاس‬ ‫هەڵوێستى سوریا بەرامبەر کیمیابارانى هەڵەبجە ‪ ......................................‬عادل سدیق‬

‫‪144‬‬

‫‪149‬‬

‫دواخاڵ ‪152 .......................................................................................................................................‬‬

‫‪2‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تەوەرى ژمارە‬ ‫)ئيسالم و مێژوو(‬ ‫تهوهری ئهمجارهمان تایبهته به مێژووی ئیسالمیی‪ ،‬كه دهبێت چۆن لێی‬ ‫بڕوانین؟ ئهم مێژووه چهنده پشتی پێ دهبهسرێت؟ بنهما زانستیيهكانی‬ ‫توێژینهوهی مێژوو كامانهن؟ ئهم مێژووهی ئێستا ههیه به جوانی و‬ ‫ناشیرینیيهكانیيهوه چهنده ماڵن لهسهر خودی ئیسالم؟ لێكدانهوهی ئایدۆلۆژی‬ ‫بۆ مێژووی ئیسالمیی چ نههامهتیهكی بهدواوهیه؟ ڕۆڵی كورد لهم نێوهندهدا‬ ‫چيیه؟‬ ‫توێژینهوهدا‬ ‫شێوهی دیمانه و بابهت و توێژینه‬ ‫ئهم پرسیارانه و زۆر پرسیاری دیكه له شێوه‬ ‫بووهته تهوهری ئهمجاره‪ ،‬ڕهنگه تایبهتمهندی ئهم تهوهره لهوانهی پێش خۆی‬ ‫ئهوه بێت زۆرترین شارهزا و پسپۆڕی بابهتهكه بهشداری دهوڵهمهندكردنی‬ ‫تهوهرهكه بوون‪ ،‬زۆرترین ڕووبهری گۆڤارهكهشی بۆ تهرخان كراوه‪.‬‬ ‫سهربارى ههموو ئهوانهش هێشتا بابهتهكه لهوه زیاتر ههڵدهگرێت‪،‬‬ ‫قسهیهكی تازه و پێداچونهوهیهكی بوێرانه و تێڕوانینێكی ڕهخنهگرانه له دوو‬ ‫توێی بابهتهكاندا بن‪ .‬ئهمهیان پێویستی به گهواهيدان و بڕیاری خوێنهره‪،‬‬ ‫نهك خۆزگه و ئاواتی ئێمه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫بهاڵم بۆ بێزارنهكردنی خوێنهر بهوهنده كۆتایی پێدههێنین‪ .‬بهو ئومێدهی‬

‫‪3‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫توراسی‌ئيسالمی‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪4‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌توانيت‌ضی‌ثيشكه‌ش‌به‌‌ئه‌مرؤ‌بكات؟‬ ‫‌ئه‬ ‫َ‬ ‫عومه‌ر‌ئيسماعيل‌ره‌حيم‬

‫لهدايكبووى ‪ ،1967‬كۆيه‪.‬‬ ‫ماستهر له فيكرى ئيسالمى‬ ‫شارهزا و توێژهر له هزرى سياسى ئيسالمى‪.‬‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫دهتوانین بڵێین توراس ئهو سامانه مهعریفی و‬ ‫زانستی و هونهريی و فیكریهیه پێشینانمان نهوه‬ ‫دوای نهوه بهرههمیان هێناوه و بۆ ئێمهیان به جێ‬ ‫هێشتووه‪ ،‬كه ئهمڕۆ ئێمه ههم شانازی پێوه بكهین‪ ،‬ههم‬ ‫له میانهیدا شوناسی خۆمانی تێدا بدۆزینهوه‪ ،‬قواڵیی‬ ‫و ڕهسهنایهتی خۆمان بزانین‪ ،‬پێشینانمان ئهوهتا له‬ ‫ههموو بواره مهعریفيی و فیكريی و زانستییهكان به‬ ‫ههزاران داهێنانی زانستی و سهدان تیۆری فهلسهفی‬ ‫و سیاسی و سهدان بهرگ كتێبی ئهدهبی دانسقه و‬ ‫هونهری و دهیهها كتێبی ئهندازهیی و پزیشكی و‬ ‫فهلهكناسیان پێشكهش به مرۆڤایهتی كردووه‪ ،‬كه‬ ‫دهكرێت بۆ ئێستا و سهدان ساڵی تریش ههر سوودی‬ ‫لێوهربگریت‪ ،‬توراس مێژووی زانستی و مهعريفی‬ ‫ئوممهتی ئیسالمی وێنا دهكات‪ .‬ههر لێرهوه دهتوانین‬ ‫ڕاشكاوانه بڵێین ههڵهی گهورهی مێژوونوسان به‬ ‫گشتی و ئهوانهی مێژووی مسوڵمانانیان نوسیوهتهوه‬ ‫لهوهدایه كه بهتهنها پشتیان به گێڕانهوهی ئهو ڕووداو‬ ‫و چیڕۆكانه بهستووه كه له مهیدانی سهربازی و‬ ‫ملمالنێ سیاسيیهكان گێڕدراونهتهوه‪ ،‬بۆیه بهردهوام‬ ‫وێنای مسوڵمانان وهك گهلێكى تینو به خۆێنڕێژی‬ ‫و لێوان لێو به شهڕ و ئاژاوه‪ ،‬له باشترین و‬ ‫جوانترین وێنهیدا وهك جهنگاوهرێك پیشاندهدرێت‪،‬‬ ‫جا لێرهوه و بۆئهوهی ئهو وێنهیه وهڕاست بگهڕێت‬ ‫ڕۆژههاڵتناسهكان و توێژهره نهیار و ناحهزهكان‬ ‫بهردهوام له ههوڵی ئهوهدابوون كه توراسه مهعریفی‬ ‫و زانستییهكهی مسوڵمانان پهردهپۆش بكهن‪ ،‬یا‬ ‫له ڕێگهی چهندین میكانيزم بێ بههای بكهن‪ ،‬وهها‬ ‫وێنای بكهن كه هیچ ئهرزش و نرخێكی زانستی‬ ‫و بههایهكی مهعریفی و جهدوایهكی ژیاری نییه‪،‬‬ ‫ههندێك له نوسهر و تهنانهت ئهكادیمی مسوڵمانیش‬ ‫كهوتونهته ئهم ههڵهیهوه‪ ،‬به پاساوی ئهوه كه ئهم‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێشه‌كی‬

‫توراسه له باشترین حاڵهت ئهوهیه كه بۆ سهردهمی‬ ‫خۆی گونجاو بووه‪ ،‬بهاڵم ئهمڕۆ ئێمه كه سهدان‬ ‫ساڵ نێوانمه‪ ،‬مرۆڤایهتی پێشكهوتن و گۆڕينی زۆری‬ ‫بهخۆیهوه بینیوه‪ ،‬ئێستا دهتوانین چ كهڵكێك لهو‬ ‫توراسه پواو و كۆنه وهربگرین‪.‬‬ ‫لێرهدا پرسیاری گرنگ و ستراتیژ ئهوهیه! باشه‬ ‫ئهگهر ئهو وێناكردنهی توراس ڕاسته ئهی ئهو ههموو‬ ‫ههوڵ و كۆششانه بۆ گواستنهوهی ئهوهی كه پێیان‬ ‫كرا له توراسی ئیسالمی بۆ الی خۆیان چۆن پاساو‬ ‫دهدرێت؟ تائێستاش كتێبخانه و مۆزهخانهكانی‬ ‫شاره گهورهكانی ئهوروپا پڕیانه لهو پهرتوك و‬ ‫دهستنوسه دانسقه و دهگمهنانه‪ .‬خۆرئاواییهكان‬ ‫تهقهالی زۆریاندا چ له ڕێگهی حهاڵڵهوه به كڕینی‬ ‫سهرچاوهكانی توراسی ئیسالمی و توێژینهوهیان‪ ،‬چ‬ ‫له ڕێگهی حهرامهوه به دزین و به تااڵن بردنیانی ئهو‬ ‫سهرچاوانه(‪ ،)1‬بێگومان بۆ توێژینهوهی ئهوهبووه‬ ‫تا نهێنی پێشهنگی و پێشكهوتنهكانی مسوڵمانان‬ ‫بدۆزنهوه و كهڵك لهو ههزاران تیۆره زانستی و‬ ‫فهلسهفیانه وهربگرن‪ ،‬دوای ئهو پڕۆسهی دزین و به‬ ‫تااڵن بردن و گواستنهوهیه زۆرێك لهو پهرتوكانهیان‬ ‫وهرگێڕایه سهر زمانهكانی خۆیان‪ ،‬تا به ئاسانتر و له‬ ‫بازنهیهكی فراوانتر بتوانن سوودی لێ ببینن‪ ،‬بیرۆكه‬ ‫و تیۆره زانستی و فیكريیهكانی ناو ههناوی مێژوو‬ ‫و توراسی ئیسالمی بۆته ههوێنی چهندین داهێنانی‬ ‫فیكريی و سیاسی و زانستی كه دواجار بوونهته ئهو‬ ‫پایه به هێز و پتهوانهی كه شارستانييهتى خۆرئاوای‬ ‫لهسهر وهستاوه(‪.)2‬‬ ‫لهم نوسینهمدا بۆ گۆڤاری (خاڵ) دهمهوێت قسه‬ ‫له سهر تهنها سێ خاڵ بكهم‪:‬‬ ‫‪ -1‬پێناسهی توراس‪.‬‬ ‫‪ -2‬بایهخ و ئهركی توراس‪.‬‬ ‫‪ -3‬پێوهرهكانی مامهڵهكردن و ههڵسهنگاندنی‬ ‫توراس‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫یه‌كه‌م‪‌/‬پێناسی‌توراس‪:‬‬ ‫(توراس) تهحویركراوی وشهی (التراث)‬ ‫ی عهرهبییه‪ ،‬كه ڕیشهكهی له سێ پیت پێكدێت‬ ‫كه (و‪ ،‬ر‪ ،‬ث)(‪ )3‬یه‪ ،‬بهواتای‪ :‬ههرچی پێشینان‬ ‫له دوای خۆیاوان به جێدههێڵن بۆ كوڕ و وهچه‬ ‫و نهوهكانیان‪ ،‬جا ئهم جێماوه ماددی و شتی‬ ‫بهرجهسته بێت‪ ،‬وهك قورئان دهفهرموێت‪:‬‬ ‫الت مَ‬ ‫مَ‬ ‫ون رُّ مَ‬ ‫[وت ْأ ُك ُل مَ‬ ‫اث أمَ ْكال مَلًّا](‪ ،)4‬واته میراتیش به ههڵپه‬ ‫و چڵێسی دهخۆن‪ ،‬مهبهست بۆماوه و میراتی‬ ‫ماددییه‪ .‬ئایهتهكانی پێشتر و دواتریش ههر باس له‬ ‫دارایی و سامانی خۆراكه كه ئهمانهش كااڵ و شتی‬ ‫ماددین(‪ ،)5‬یان ئهو بۆماوهیه مهعنهوی بێت‪ ،‬وهك‬ ‫پاڕانهوهكهی زهكهریا پێغهمبهر‪ ،‬كه خودا كوڕێكی‬ ‫باشی پێبدا بۆئهوهى ببێته میراتگری پێغهمبهرایهتی‬ ‫[ي ِر ُثن مَ‬ ‫نهوهی یهعقوب‪ ،‬وهك دهفهرموێت‪ :‬مَ‬ ‫وي ِر ُث‬ ‫ِ‬ ‫ِم ْن آمَ ِل مَي ْع ُق مَ‬ ‫وب ْ‬ ‫واج مَع ْل ُه مَر ِّب مَر ِض ًّيا](‪ ،)6‬دیاره كه‬ ‫پێغهمبهرایهتی شتێكی مهعنهوییه‪ ،‬یا تهنانهت‬ ‫دهكرێت بۆماوه و ئهو شته میراتییه فهرمانڕهوایی‬ ‫و دهسهاڵت و میكانیزمهكانی ئیدارهكردنی كۆمهڵگه‬ ‫[وور مَث‬ ‫بێت‪ ،‬وهك قورئان لهمبارهوه دهفهرموێت‪:‬‬ ‫ِ‬

‫اس ُع ِّل ْم مَنا مَم ْن ِط مَق َّ‬ ‫ود مَ‬ ‫وق مَال مَياأمَ رُّي مَها َّ‬ ‫ُس مَل ْي مَم ُان مَدا ُو مَ‬ ‫الن ُ‬ ‫الط ْ ِي‬ ‫وأُو ِت مَ‬ ‫ينا ِم ْن ُك ِّل مَش ْي ٍء إِ َّن مَه مَذا مَُلو ْال مَف ْض ُل الُْ ِب ُ‬ ‫ني](‪،)7‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪6‬‬

‫واته‪( :‬سولهیمان) دوای (داود) بوو به جێنیشین‪،‬‬ ‫فهرمانڕهوایی به میرات بۆ بهجێما‪.‬‬ ‫له زمانی كوردیش‪ ،‬ئهوهندهی له فهرههنگ و‬ ‫قاموسهكانی زمان گهڕام‪ ،‬وهرگێڕانهكهی مامۆستا‬ ‫(ههژار)یشم بۆ قورئانی پیرۆز تهماشاكرد‪،‬‬ ‫له بهرامبهر وشهی «ميراث و تراث»‪ ،‬تهنها‬ ‫وشهی (كهلهپوور) و (میرات)ی و (سامان)‬ ‫یش‪ ،‬بهكارهێنراوه(‪ .)8‬بهاڵم وهك توێژهرێك به‬ ‫بهكارهێنانی وشه عهرهبییهكه ئاسودهترم‪ ،‬چونكه‬ ‫(كهلهپوور) زیاتر ڕهههنده مادديیهكانی بۆماوه‬

‫ڕۆژهه‌اڵتناسه‌كان‌و‌توێژه‌ره‌‌‬ ‫نه‌یاره‌كان‌به‌رده‌وام‌له‌‌هه‌وڵی‌‬ ‫ئه‌وه‌دابوون‌كه‌‌توراسه‌‌مه‌عریفی‌‬ ‫و‌زانستییه‌كه‌ی‌مسوڵمانان‌‬ ‫په‌رده‌پۆش‌بكه‌ن‬ ‫و میراتی دهگرێتهوه له الیهك‪ ،‬جگه له ههندێك‬ ‫دهستكاريی و پاش و پێشكردنی پیتهكانیشی ههر‬ ‫وشه ئینگلیزیهكهیه لهالیهكی تر‪( .‬میرات)یش جگه‬ ‫له گۆڕینی پیتی (ث) به (ت)‪ ،‬وهگهرنا ههر وشه‬ ‫عهرهبییهكهیه‪.‬‬ ‫وا دهزانم به وهرگرتنی وشه دهتوانین زمانی‬ ‫خۆمان دهوڵهمهندتر بكهین‪ ،‬ئێستا ههندێك له‬ ‫ڕۆشنبیر و نوسهر كاتێك ڕووبهڕووی دهستكورتی‬ ‫زمانی كوردی دهبنهوه له وشه و زاراوه‪ ،‬ئهوا‬ ‫پهنا بۆ زمانهكانی التینی و ئینگلیزی دهبهن‪ ،‬ئهی‬ ‫بۆچی وهرگرتنی وشه و زاراوه له زمانی قورئان‬ ‫به نهنگی بزانین؟ خۆ دیاره كه زمانی عهرهبی له‬ ‫زمانی كوردی‪ ،‬ڕۆشنبیری عهرهبی له ڕۆشنبیری‬ ‫كوردی نزیكتره‪ ،‬هاوبهشییهكی كولتووری و ئاینی‬ ‫زیاترمان له نێواندا ههیه تا زمان و ڕۆشنبیری‬ ‫ئینگلیزی و التینی‪.‬‬ ‫دهگهڕێمهوه بۆ پێناسهی (تراث)‪ ،‬وهك چهمكێكی‬ ‫فیكريی و ژیاری‪ ،‬یا وهك دهوترێت پێناسهی‬ ‫ئيصطالحى‪ ،‬گواستنهوهی له زمانهوانییهوه بۆ‬ ‫چهمكێكی فیكری‪ .‬دیاره له بهكارهێنانی وشهی‬ ‫(تراث)‪ ،‬وهك چهمك و مهفهوم له ناوهنده فیكريی‬ ‫و ڕووناكبیرییهكاندا كێشمهكێش و گفتوگۆی‬ ‫زۆری له بارهوه كراوه و له دیدگا و گۆشهنیگای‬ ‫جیاجیاوه پێناسه و شرۆڤهكراوه‪ ،‬سهبارهت به‬ ‫ڕهههند و توخمه پێكهێنهرهكانی ڕای جیاجیا ههیه‪.‬‬ ‫ههروهها له ڕووی زهمهن و له كام مێژوو و‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫له چ قۆناغێكهوه (توراس) دهستپێدهكات‪ ،‬پاشان‬ ‫گرنگی و بایهخی (توراس) و پێویستی گهڕانهوه‬ ‫بۆ (توراس) و پشتپێبهستنی‪ .‬لێرهدا ناچینه ناو‬ ‫ئهو كێشمهكێش و جیاوازیانه‪ ،‬بهڵكو له دووتوێی‬ ‫پێناسێكی كورت و گشتگیر (جامع ومانع)دا دیدگای‬ ‫خۆمان‪ ،‬وهك توێژهر و كهسێك كه خوێندنهوه و‬ ‫قسهكردن له سهر توراس‪ ،‬جێگهی بایهخ پێدانیهتی‪،‬‬ ‫دهخهمه ڕوو‪.‬‬ ‫(توراس) كۆی بهرههم و دهستكهوت و داهێنانه‬ ‫ژیارییهكانه‪ ،‬له زانسته جیاجیاكان و مهعریفه‬ ‫و فیكر و فهلسهفه و هونهر‪ ،‬ههروهها نهریته‬ ‫كۆمهاڵیهتییهكان و ئهزموونی ژیان‪ ،‬كهلوپهل‬ ‫و كااڵ ماددییهكانیش دهگرێتهوه‪ ،‬كه پێشینان به‬ ‫شهونخونی و ئیجتهادی خۆیان پێیگهیشتوون‬ ‫و بهرههمیانهێناوه‪ ،‬بهردهوام له باوانهوه بۆ‬ ‫نهوهكانیان دهگوازرێتهوه‪.‬‬ ‫به دهربڕینێكی كورتتر‪ :‬توراس بریتییه له‬ ‫بهرهنجام و لێكهوتهی ئیجتیهاداته مرۆییهكان كه‬ ‫به درێژایی مێژوو بۆ گهشهدان و باشتركردنی‬ ‫بارودۆخی ژیان و گوزهرانی مرۆڤ بهرههم‬ ‫هاتووه و ئهنجامدراوه‪.‬‬ ‫بهم پێناسهیه توراس تهواوی ئهزموون و‬ ‫بهرهنجامی ههوڵ و ماندووبوونهكانی مرۆڤ و‬ ‫ویست و ئارهزوو میكانیزمهكانی كاراكردنی توانا‬ ‫و لێهاتنهكانی مرۆڤ دهگرێتهوه‪ ،‬ئهویش له مهیدانی‬ ‫زانسته جیاجیا تیورییهكاندا‪ ،‬وهك‪ :‬فهلسهفه و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئوممه‌تێك‌كه‌‌بیره‌وه‌ری‌نه‌بێت‌و‌‬ ‫كۆگای‌عه‌قڵ‌و‌گه‌نجینه‌ی‌به‌رهه‌مه‌‌‬ ‫مێژووییه‌كانی‌سڕابێته‌وه‌‌ئه‌سته‌مه‌‌‬ ‫بتوانێت‌خاوه‌نی‌ئێستای‌خۆی‌بێت‬

‫كۆمهڵناسی و ئابووريی و سیاسهت و یاسا‪،‬‬ ‫ههروهها زانسته پراكتیكییهكانی وهك‪ :‬ئهندازه و‬ ‫بیناسازی و پزیشكی و كیمیا‪ ،‬و زانستهكانی تریش‬ ‫وهك‪ :‬زمانناسی و ئهدهب و‪ ،‬هونهره میللیهكان و‬ ‫فۆلكلۆر و ههموو ئهو ئاكار و نهریت و ئهو بهها‬ ‫كۆمهاڵیهتیانهی كه بهرههم هاتوون ئهمهش له‬ ‫ئهنجامی بهگهڕخستنی تواناكانی مرۆڤ‪ .‬بهكورتی‬ ‫توراس تهواوی ڕهههنده ماددی و مهعهنهوی و‬ ‫فیكرییهكانی ژیاری مرۆڤایهتی دهگرێتهوه‪ ،‬مادام‬ ‫به ههوڵ و كۆششی مرۆڤ بهرههم هاتووه‪.‬‬ ‫ئهمه به شێوهیهكی گشتی توراسی مرۆڤایهتی‪،‬‬ ‫بهاڵم كاتێك بمانهوێت ئهم پێناسهیه به توراسی‬ ‫ئیسالمی تایبهت بكهین‪ ،‬دهبێت ههموو ئهو‬ ‫ئهزموون و ئیجتهاداتانه له چوارچێوهی دهقه‬ ‫پیرۆزهكانی قورئان و فهرمووده و بهها‬ ‫بااڵكانی ئیسالم بێت و بهمهبهستی بهجێهێنانی‬ ‫مهرام و مهبهسته شهرعییهكان بێت‪ ،‬ئامانجیش‬ ‫ئاوهدانكردنهوهی سهر زهوی بووبێت‪ ،‬وهك‬ ‫وهاڵمدانهوهی فهرمان و ڕێنماییهكانی وهحی خودا‪،‬‬ ‫جا ئهو توراسه بهرههمی عهقڵی ههر نهتهوهیهك‬ ‫بێت و به ههر زمانێك (عهرهبی‪ ،‬كوردی‪ ،‬فارسی‪،‬‬ ‫توركی‪ ،‬ئوردی‪ )...‬نوسرابێت‪ ،‬ئهوه توراسی‬ ‫ئیسالمییه‪ ،‬بهرههمی شاعیر و هۆنهرانی كوردی‬ ‫وهك‪ :‬بابا تاهیر‪ ،‬جهزیری‪ ،‬بێسارانی‪ ،‬مهحوی و‬ ‫مهولهوی‪ ،‬مهسنهویهكانی مهوالنا و قهسیدهكانی‬ ‫حافز و سهعدی به زمانی فارسی‪ ،‬و نوسینه پڕ‬ ‫بههاكانی زانا گهورهكانی نیوهدورگهی هیندستان‬ ‫و پاكستان‪...،‬هتد‪ ،‬ههموویان بهشێكن لهو توراسه‬ ‫دهوڵهمهنده‪.‬‬ ‫ئهو هێرشه فیكريی و ڕۆشنبیريیهی ئهمڕۆ‬ ‫دهكرێته سهر گهالنی مسوڵمان‪ ،‬مێژوو و توراسی‬ ‫فهرههنگی و ژیایریانی كردووه به ئامانج‪ ،‬له‬ ‫ڕووی چۆنایهتی و چهندایهتی بههێزترین و‬

‫‪7‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪8‬‬

‫مهترسیدارترین و كاریگهرترین هێرشه له مێژوودا‬ ‫كرابێته سهریان‪ ،‬بۆیه ئاسهواره نهرێنیهكانی له‬ ‫ڕووی گۆڕانی ههڵوێستیان بهرامبهر به توراس‬ ‫و مێژووی پڕ سهروهری خۆیان‪ ،‬لهو ڕوهوه‬ ‫چهندین نوسهری دیار و پهیامداریش كهوتونهته‬ ‫ژێر كاریگهری و ههژموونی ئهو هێرشه‪ ،‬ڕاست‬ ‫و چهپ كهوتونهته نهشتهرگهری ئهو مێژووه‬ ‫پڕ سهروهرییه و ئهو توراسه دهوڵهمهنده‪ ،‬چهند‬ ‫بۆچونێكی الواز و مهرحهلی‪ ،‬ههندێك فهتوای‬ ‫مێژوویی و كاتی‪ ،‬و چهند ههڵوێستێكی نهشیاو‬ ‫دهركرێته پاساوی ئهو هێرش و ڕهخنه نا بابهتی‬ ‫و ڕوخێنهرانه‪.‬‬ ‫بێگومان ههركهس بابهتیانه له توراس و‬ ‫مێژووی ههر گهلێك به توراسی مسوڵمانانیشهوه‬ ‫بڕوانێت ناتوانێت بانگهشهی مهعسومیهت بكات‪،‬‬ ‫مادام بهرههمی عهقڵی مرۆڤه‪ ،‬ئیدی چاوهڕوانی‬ ‫ههڵه و كهموكوڕی لێدهكرێت‪ .‬بهاڵم ناشكرێت‬ ‫بوونی ههندێك كهموكوڕی و ههڵه بكرێته پاساوی‬ ‫فهرامۆشكردن و فڕێدان‪ ،‬ئهو گهنجینهیه كه كۆگا و‬ ‫ئهرشیفی بیرهوهريی و عهقڵی ئوممهتی ئیسالمییه‪،‬‬ ‫له مێژووی ههزار و چوارسهد ساڵی لهمهوبهری‬ ‫خۆیدا بهرههم هاتووه‪.‬‬ ‫ئوممهتێك كه بیرهوهری نهبێت و كۆگای عهقڵ‬ ‫و یادهوهری و گهنجینهی بهرههمه مێژووییهكانی‬ ‫سڕابێتهوه ئهستهمه ئهمڕۆ بتوانێت خاوهنی ئێستای‬ ‫خۆی بێت‪ ،‬چ جای ئهوه كه بتوانێت داهاتووی‬ ‫بونیات بنێتهوه‪.‬‬ ‫ئهوه ڕاسته كه دهبێت به دیدێكی ڕهخنهگرانهوه‬ ‫و به عهقڵیهتێكی سهردهمیانه و لهژێر سایه و تیشكی‬ ‫گۆڕانه كۆمهاڵیهتیيهكان و پێشكهوتنه زانستیيهكان‬ ‫توراسی ئیسالمی بخوێنرێتهوه‪ ،‬ههروهها نابێت‬ ‫له مێژوودا بژین‪ .‬بهاڵم ناشبێت بكهوینه ژێر ئهو‬ ‫دوالیزمه‪ ،‬یا هاوكێشهیهی عهقڵیهتی خۆرئاوایی له‬

‫ئهنجامی كێشهی لهگهڵ توراسی كهنیسه بهرههمی‬ ‫هێنا‪ ،‬كه دهبێت له نێوان توراس و كهلهپوور‬ ‫ههروهها هاوچهرخی بووندا یهكێ ههڵبژێریت‪ ،‬یا‬ ‫بۆ ئهوه له ئێستادا بژیت دهبێت خۆت له مێژوو‬ ‫توراس دابڕنی و بێبهری بكهیت‪ .‬یا بچیتهوه ناو‬ ‫مێژوو و به عهقڵیهتی الپهڕه زهرد و پهرتوكه‬ ‫پواوهكانی مێژوو بژیت‪ ،‬كه ئهو كاته له مرۆڤێكی‬ ‫كۆنهپهرست زیاتر شتێكی تر نیه‪.‬‬ ‫له ئهنجامی كاریگهری ئهو هێرشه نوسهر و‬ ‫بیرمهنده مسوڵمانهكانیش به سهر دوو ئاڕاستهی‬ ‫پێچهوانه دابهشبوون‪:‬‬ ‫ئاڕاستهی یهكهم ئهوانهن كه تهریب لهگهڵ‬ ‫شهپۆلی هێرشهكه ملیان نا به فهرامۆش كردن‬ ‫و ناشیرین كردنی توراس و كاركردن بۆ‬ ‫دورخستنهوهی به پاساوی ئهوه كه ئیدی مرۆڤایهتی‬ ‫ئهو قۆناغهی تێپهڕاندووه و نابێت بگهڕێینهوه بۆ‬ ‫دواوه‪ ،‬ئهگهر ناوهڕۆكی ئهو توراسه ڕاستیش بێت‬ ‫بۆ سهردهمی خۆی بووه‪ ،‬بۆ ئێستای ئێمه هیچ‬ ‫توخمێكی هێز و بڕشتی تێدا نییه‪ ،‬كه یارمهتیدهر بێت‬ ‫بۆ دورستكردنهوهی ژیان لهو سهردهمهی ئێمه‪،‬‬ ‫به پێچهوانه ئهشێت ڕێگر و لهمپهریش دورست‬ ‫بكات‪ .‬بۆیه دهبێت ڕاستهوخۆ مامهڵه لهگهڵ وهحی‬ ‫و دهقه پیرۆز و تهئسیسیهكان بكهین‪ .‬ئهم ئاڕاسته‬ ‫و بانگهوازه ئهگهر بهنیهت چاكی و دڵسۆزیشهوه‬ ‫بێت ئهوا خزمهت به ههڵمهت و هێرشه سهخت و‬ ‫دژوارهكهی ناحهزان بۆ سهر ئوممهتی ئیسالمی‬ ‫دهكات‪ ،‬جگه لهوه ههڵهیهكی لۆجیكی زهقیشی‬ ‫تیدایه‪ ،‬ئهویش ئهوهیه كه گهڕانهوه و مامهڵهی‬ ‫ڕاستهوخۆ لهگهڵ وهحی ههرگیز پێچهوانه نییه‬ ‫لهگهڵ سوودوهرگرتن و گهڕانهوه بۆ توراس‪.‬‬ ‫ئاڕاستهی دووهم كه ههڵهی ئهوان زۆر كهمتر‬ ‫نییه له هی یهكهم ئهویش دهستگرتنه به توراسهوه‬ ‫به شێوهیهك كه به پیرۆز بزانرێت و به خراپ و‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دووه‌م‪‌/‬ئه‌رك‌و‌وه‌زیفه‌ی‌توراس‪:‬‬

‫لهو سهردهمه و دوای ئهو ههموو گۆڕانكاریانه‬ ‫به سهر ژیان و كۆمهڵگه مرۆییهكاندا هاتوون‬ ‫توراسی ئیسالمی دهتوانێت چی پێشكهش بكات‪،‬‬ ‫به دهربڕینێكی تر ئهمڕۆ ئێمه دهتوانین له كوێ‬ ‫و له چی توراس سوودمهند بین‪ ،‬چۆن كهڵكی لێ‬ ‫وهربگرین‪ .‬یا ئهرك و وهزیفهی توراس چییه؟‬ ‫به بۆچوونی من و له ئهنجامی بهدواداچوون و‬ ‫خوێندنهوهی زۆرم پێموایه كه توراسی ئیسالمی‬ ‫دهتوانێت لهو چهند ڕهههندهوه خزمهت به ئهمڕۆی‬ ‫ئێمه بكات‪ ،‬ئهو چهند ئهركه ئهنجامبدات و ئهو ڕۆڵه‬ ‫كاریگهره ببینێت‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬ڕهههندی دهروونی و سهلماندنی‬ ‫ڕهسهنایهتی‪ :‬دیاره كه توراسی ئیسالمی‬ ‫بهرههمی كهڵهكه بووی عهقڵ و بیركردنهوهی‬ ‫نهوه دوای نهوهی مسوڵمانانه‪ ،‬ههر له سهردهمی‬ ‫پێغهمبهرهوه(د‪.‬خ) تا ئهمڕۆ‪ ،‬كهواته توراس بهرههمی‬ ‫ئوممهتێكه‪ ،‬ئهو ئوممهتهی كه پێگهیهكی بهرز و‬ ‫ڕۆڵیكی دیار و كاریگهری بینیوه له مێژوودا‪ ،‬بهم‬ ‫مێژووه پڕ له سهروهرییه توانیویهتی له لوتكهی‬ ‫شكۆ و سهروهری شارستانی مرۆڤایهتی جێگهی‬ ‫خۆی بكاتهوه‪.‬‬ ‫بهاڵم ئهم پێشهنگی و شكۆمهندییه بهردهوام‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫باشیيهوه ههڵه و ڕاستیيهوه وهربگیرێت‪ ،‬الساییهكی‬ ‫كوێرانهی ڕابردووهكان بكهینهوه‪ ،‬وهرگرتنی‬ ‫ههموو بۆچوون و ئیجتیهادهكان بهبێ ئهوهى‬ ‫مافی ڕهخنهگرتن بۆ كهس بهێڵیتهوه‪ ،‬ئهوهش به‬ ‫پاساوی ڕووبهڕووبوونهوهی مهترسی دهرهكی و‬ ‫پارێزگاری له خۆماڵییهتی فیكر و ڕۆشنبیریمان‪،‬‬ ‫كه ئێستا كهوتۆته بهر ههڕهشهی داروخان و‬ ‫لهناو چوون‪ ،‬وه به پاساوی ئهوه كه تێگهیشتن‬ ‫و پهیڕهوكردنی ئایین به دروستی و ڕاستهقینه‬ ‫لهوهی پێشینانمان تێیگهیشتوون تێناپهڕێت‪.‬‬ ‫بهر لهوهی خاڵی پێناسهی توراس بهجێبهێڵین‬ ‫و بچینه سهر خاڵی دووهم‪ ،‬گرنگه ئاماژه به دوو‬ ‫شت بكهین‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬دهقهكانی قورئانی پیرۆز و فهرمووده‬ ‫دروستهكان(صحیح)ی پێغهمبه()‪ ،‬بهم پێناسهیهی‬ ‫كردمان بهشێك نابن له توراس‪ ،‬چونكه ئهمانه‬ ‫بهرهنجامی ماندووبوونی مرۆڤ نین‪ ،‬بهڵكو له‬ ‫ڕێگهی (وهحی)یهوه له خواوه نێردراوه بۆ پێغهمبهر‬ ‫()‪ .‬بۆیه دهبێت به ڕوونی و ڕاشكاوی جیاوازی‬ ‫بكرێت له نێوان قورئان و فهرموودهی دروست‪،‬‬ ‫لهگهڵ توراسی مرۆڤدا كه بهرههمی توانای فیكری‬ ‫مرۆڤهكانه‪ .‬ئهم جیاكردنهوه ڕێگه دهگرێت لهو‬ ‫كهسانهی كه به مهبهستی خراپ تێكهڵی له نێوانیان‬ ‫دروست دهكهن و نایانهوێت ئهو جیاكارییه ببێت‪،‬‬ ‫بۆئهوهی به ئارهزووی خۆیان ڕهخنه له قورئان و‬ ‫فهرمووده بگرن‪ ،‬ههروهك چۆن ڕهخنه له دهقێكی‬ ‫فهلسهفی یا ئهدهبی دهگرن كه زادهی عهقڵ و‬ ‫ئیجتهادی مرۆڤه‪ .‬بهدیوهكهی تریش‪ ،‬ئهم جیاكارییه‬ ‫خزمهت بهوه دهكات كه ههندێكی تر بێن ههمان‬ ‫ئهو پیرۆزی و عیسمهتهی قورئان و فهرموودهی‬ ‫سهحیحی پێغهمبهر() ههیانه‪ ،‬نهیدهنه ئهو توراسهی‬ ‫كه پێشینان بۆیان به جێهێشتووین‪ ،‬بهمهش ڕێگهی‬ ‫ههر جۆره ڕهخنهكردن و ههڵسهنگاندنێكی توراس‬

‫له بهردهم ڕهخنهگر و توێژهران دهگرن‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬بهها بااڵ ئیسالمییهكان‪ ،‬كه له ڕێگهی‬ ‫وهحییهوه چهسپاون‪ ،‬وهك دادپهروهری و شورا و‬ ‫برایهتی و ههر بههایهكی تر كه له ڕێگهی وهحییهوه‬ ‫چهسپاو بێت و مرۆڤی پێوه پابهند كرابێت‪ .‬بهاڵم‬ ‫ئهو میكانیزم و ڕێو شوێن و سستمهی كه مرۆڤ‬ ‫پێیگهیشتووه و دایهێناوه بۆ بهرجهستهكردنی ئهو‬ ‫بههایه و مومارهسهكردنی‪ ،‬دیاره كه ئهمیان دهبێته‬ ‫بهشێك له توراس‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪10‬‬

‫نهبوو دوای ماوهیهك دوچاری كارهسات و شكست‬ ‫هات‪ ،‬كهوته كۆتایی دواوهی كاروان و شتێكی بۆ‬ ‫ئێستا به دهستهوه نهما كه جێگهی شانازی بێت‪،‬‬ ‫بهڵگهنهویسته مرۆڤ چ له سهر ئاستی تاك و چ له‬ ‫سهر ئاستی گهل و نهتهوه و كۆمهڵگاوه له ساتی‬ ‫شكست و نسكۆدا ئهگهر شتێك نهبێت دهستی‬ ‫پێوهبگرێت و شانازی پێوه بكات‪ ،‬ڕهسهنایهتی‬ ‫و ڕیشهداری بسهلمێنێت‪ ،‬جۆرێك له بهرگری و‬ ‫بهرهنگار بوونهوهی بۆ دورست بكات‪ ،‬بیكات به‬ ‫چهكی دهستی بۆ ڕووبهڕووبوونهوه‪ ،‬بێگومان‬ ‫ئهو كاته له ناخهوه و له ناوهوهیشیدا تووشی‬ ‫ههرهس دهبێت‪ ،‬متمانهی به خۆی نامێنێت ئهو كاته‬ ‫ههڵسانهوهی ئاسان نابێت‪.‬‬ ‫توراسی دهوڵهمهند دهتوانێت ئهو ڕۆڵه پڕ‬ ‫بایهخه ببینێت بۆ گهالنی مسوڵمان‪ ،‬دهبێته ئهو‬ ‫ميراته ژیاريی و مهعریفيیه دهوڵهمهنده‪ ،‬ههروهك‬ ‫چۆن میراتی ماددی كه كاتێك باوكێك دهمرێت‬ ‫و وهچهیهكی ساوا‪ ،‬یا نهخۆش جێدههێڵێت‬ ‫لێی دهخۆن تا ئهوكاته پێدهگهن‪ ،‬یا قۆناغی‬ ‫نهخۆشیهكه تێدهپهڕێنن‪ ،‬ئهم توراسه دهوڵهمهندهی‬ ‫مسوڵمانانیش ههمان ڕۆڵ دهبینێت‪ ،‬پشتبهستن بهم‬ ‫میراته شارستانييه قوڵ و ڕیشهدار و دهوڵهمهنده‬ ‫دهشێت ببێته قهڵغانێكی بههێز و پشتیوانێكی‬ ‫مهعنهوی گهوره بۆ ئیراده بهزیو و شكست‬ ‫خواردووهكهی گهالن و كۆمهڵگه مسوڵمانهكان‪،‬‬ ‫شوێنهواره نهرێنیهكانی گرێی ههستكردن به‬ ‫ناتهواوی و شكستخواردوویی له بهرامبهر گهشه‬ ‫و پێشكهوتنهكانی خۆرئاوا نههێڵێت‪ ،‬یا النی كهم‬ ‫كهمی بكاتهوه‪.‬‬ ‫ئهو قهرهبووكردنهوه مهعنهویهش ئهو كاته‬ ‫بههێزتر و كاریگهرتر دهبێت ئهگهر بزانین و‬ ‫دهركمان بهوهكرد كه پێشكهوتنه شارستانييهكهى‬ ‫خۆرئاوا له زۆربهی ڕهههندهكانییهوه ڕیشهكهی‬

‫توراس‌و‌تێگه‌یشتنه‌‌‬ ‫مێژووییه‌كان‌مه‌حكومن‌به‌‌‬ ‫سنووری‌كات‌و‌شوێن‬

‫دهگهڕێتهوه بۆ توراسی مسوڵمانان‪ ،‬ئهم تێگهیشتنه‬ ‫و ئهو ئینتمایه گهالنی ئیسالمی له كاریگهریه‬ ‫نهرێنیيهكانی گرێی ههستكردن به كێماسی‪،‬‬ ‫داڕووخانی دهروونی دهپارێزێت‪ ،‬بهڵكو جۆرێك‬ ‫له هیممهت بهرزی و ههڵمهت و گهرم و گوڕی‬ ‫دورست دهكات بۆ گێڕانهوهی شكۆ و پێشهنگی له‬ ‫دهست چوویان‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬ڕهههندی زانستی و میتۆدی‪ ،‬ڕاستیيهكی‬ ‫بهڵگهنهویسته هیچ ئوممهت و نهتهوهیهك نابێته‬ ‫خاوهن شارستانی و ژیاری خۆی تا ئهوكاتهى‬ ‫دهبێته ههڵگری ماك و تایبهتمهندی جیاكهرهوه له‬ ‫ژیارهكانی تر‪ ،‬ئهمڕۆ بۆچی ئوممهی ئیسالمی خاوهن‬ ‫ژیار و شارستانی نییه و له ناو شارستانييهتى‬ ‫خۆرئاوا تواوهتهوه‪ ،‬بووه به پاشكۆ‪ ،‬چونكه بۆ‬ ‫ههموو شت به عهقڵی خۆرئاوایی و مهنتیق و‬ ‫مهنزومهی فیكری خۆرئاوا بیردهكاتهوه و له‬ ‫جیهانبینیدا جیاوازییهكی نییه‪ ،‬ئهگهر ئهمڕۆ بیرمهند‬ ‫و ڕوناكبیره ئیسالمیيهكان لۆجیك و مهنزومهی‬ ‫فیكری خۆرئاوا ڕهتدهكهنهوه بههۆی ئهوهیه ئهو‬ ‫لۆجیكه ههڵگری ڕیشه و تایبهتمهندییهكی ماددییه‬ ‫و ئاسهواری فهلسهفهی ملمالنێی مرۆڤ لهگهڵ‬ ‫خودا و سروشتی بهسهرهوه دیاره‪ ،‬ههوڵی بهدیلی‬ ‫بۆ دهدهن‪ ،‬به الی منهوه ئهمه یهكێكه له كاره ههره‬ ‫پێویستهكانی بیرمهند و توێژهرانی ئیسالمی و‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ئهوانهی ههڵگری خهمی گێڕانهوهی شكۆی ئیسالم‬ ‫و شارستانييهتى ئیسالمیان ههڵگرتووه‪ ،‬دهتوانین‬ ‫بنچینه و ههوێنی ئهو لۆجیك و مهنههجیهته له‬ ‫توراسدا به تایبهتی له زانستی ئوسوڵی فیقهو‬ ‫میتۆده پهیڕهوكراوهكان الی فیقهناسهكان‬ ‫بدۆزینهوه‪ .‬لێرهوه دهڵێین ئهمڕۆ زۆر پێویستمان‬ ‫به زیندوكردنهوهی توراس و هانا بۆ بردنی ههیه‪،‬‬ ‫بۆ دورستكردن و پێكهوهنانی مهنزومهیهكی عهقڵی‬ ‫و میتۆدێكی فیكری و لۆجیكێكی جیهانبینی‪ ،‬كه به‬ ‫دڵنیایی بنهماكانى له توراسدا دهستدهكهوێت وهك‬ ‫ئاماژهمان كرد بهتایبهتی له مهنههجه ئوسوڵیهكان‬ ‫و ئهو كتێبانهی ڕهخنه له لۆجیك و مهنتیقی گریك‬ ‫و خۆرئاواییهكان دهگرن‪ ،‬بهتایبهت كتێبهكانی ئیبن‬ ‫تهیمییه‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬ڕهههندی پراكتیكی و كرداری‪ ،‬جگه لهو‬ ‫خااڵنهی پێشتر باسمان كرد بۆ پیشاندانی بایهخ‬ ‫و ئهركی توراس‪ ،‬ئهوهی كه دهتوانین وهك بهڵگه‬ ‫نهویستێك باسی بكهین ئهوهیه كه توراس زۆر‬ ‫شتی تێدایه كه بۆ ئهمڕۆش جهدوای خۆی له دهست‬ ‫نهداوه و دهشێت كاری پێبكرێت و بهكاربهێنرێت‪،‬‬ ‫نمونه‪ :‬له بواری كۆمهاڵیهتی و بههاى بااڵ و‬ ‫ئهخالقیات‪ ،‬ئهگهر قورئانی پیرۆز و فهرمودهی‬ ‫پێغهمبهر(د‪.‬خ) لهو مهیدانهدا مهنزومه‪ ،‬یا تیۆرێكی‬ ‫تێر و تهواومان پێبدات‪ ،‬ئهوا توراسی ئهدهبی و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫توراس‌زۆر‌شتی‌تێدایه‌‌كه‌‌‬ ‫بۆ‌ئه‌مڕۆش‌جه‌دوای‌خۆی‌له‌‌‬ ‫ده‌ست‌نه‌داوه‌‌و‌ده‌شێت‌كاری‌‬ ‫پێبكرێت‌و‌به‌كاربهێنرێت‬

‫مێژوویی و كۆمهاڵیهتی چهندین نمونهی بهرجهسته‬ ‫و پێڕهویكردنی پڕاكتیكیمان دهخاته بهردهست‪ ،‬له‬ ‫سهردهم و بارودۆخ و ههلومهرجه جیاوازهكاندا‪،‬‬ ‫كه ئهمه ڕیشهی ئهو ئاكاره كۆمهاڵیهتی و‬ ‫بهها ئهخالقیانه له دڵ و دهروون و ناخی‬ ‫جهماوهری مسوڵماندا قوڵ دهكاتهوه و ڕهههنده‬ ‫جۆراوجۆرهكانی به عهمهلی ڕهنگڕێژ دهكات‪.‬‬ ‫له بواری ڕۆشنبیريی و زانستیدا‪ ،‬زانایانی‬ ‫ئیسالمی میتۆدی ئهزمونكردن(المنهج التجریبی)‪،‬‬ ‫لهڕاستیدا ئهوه زانا مسوڵمانهكان بوون بۆ‬ ‫یهكهمجار له دونیای توێژینهوهی زانستیدا‬ ‫میتۆدی تێڕامان و وردبوونهوه و ئهزمونكردن‬ ‫و قیاسكردنیان بهكارهێنا‪ ،‬با مرۆڤ ههرچهند‬ ‫دهیهوێت تیۆر بهرههم بێنێت‪ ،‬بهاڵم ئهزمونیان‬ ‫نهكات و تاقیان نهكاتهوه ئهوا ههمووی بێهوده‬ ‫دهردهچێت و سوودێكی لێناكهوێتهوه‪.‬‬ ‫چوارهم‪ :‬ڕهههندی ئیستاتیكی و جوانی‪ ،‬بهشێكی‬ ‫زۆری توراسی ئیسالمی (زانستی‪ ،‬مهعريفی‪،‬‬ ‫ئهدهبی‪ ،‬هونهری‪ )...‬بهههر زمانێك نوسرابێت‪:‬‬ ‫عهربی‪ ،‬كوردی يان فارسی‪ ...‬بهزمانێكی ئهدهبی‬ ‫زۆر بااڵ و قهشهنگ نوسراوه‪ ،‬پڕیهتی له عونسوری‬ ‫بههێزی جوانی و ئیستاتیكی‪ ،‬بهشێوهیهك كه دوای‬ ‫تێپهڕینی ئهو ههموو ساڵه هێشتا بهها و ئهفسون‬ ‫و دڵگیری خۆی لهدهست نهداوه‪ ،‬له زمانی عهرهبی‬ ‫هۆنراوهكان و دهقه ئهدهبیهكانی ئیبن قوتهیبه و‬ ‫جاحز و ئیبن حهزم و ئیبن فارز‪ ...‬له زمانی كوردی‬ ‫هۆنراوهكانی ههمهدانی و جهزیری و نالی و‬ ‫مهولهوی و بێسارانی و حاجی قادر‪ ...‬و له زمانی‬ ‫فارسیشدا مهسنهويیهكانی ڕۆمی و قهسیدهكانی‬ ‫حافز و سهعدی‪ ...‬زمانهكانی تریش ههروا ههرگیز‬ ‫مرۆڤ ناتوانێت قهناعهت به خۆی بێنێت كه ڕۆژێك‬ ‫بێت ئهمانه جوانی و پاراوی و ئهفسوناوی خۆیان‬ ‫لهدهست بدهن‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪12‬‬

‫ئهمه هێشتا باس له ههموو بهشهكانی توراس‬ ‫كه ڕهههندی جوانیان تێدایه وهك ئهندازه و موسیقا‬ ‫و ‪ ...‬نهكراوه‪ ،‬كه به ههموویان وێڕای بهخشینی‬ ‫چێژ و لهزهتێكی زۆر به مرۆڤ دهتوانن حاڵهتێكی‬ ‫پێكهوه گونجاوی و هۆگری عهقڵی و ڕوحی و‬ ‫كۆمهاڵیهتی مرۆیی بۆ كۆمهڵگه بخولقێنن‪ ،‬ههر‬ ‫ئهم خهسڵهته بهتهنها دهتوانێت جۆرێك له نهمری‬ ‫بۆ توراسی ئیسالمی دهستهبهر بكات‪ ،‬ههموو ئهو‬ ‫ههواڵنهی دراون و دهدرێن بۆ فهرامۆشكردنی به‬ ‫با دهچن و بچن‪.‬‬ ‫كاتێك له بهرامبهر توراس دهوهستینهوه و‬ ‫ههوڵی كهناركردن و پهرده بهسهردادانی دهدهین‬ ‫دهبێت بزانین كه بهم كارهمان خۆمان و نهوهی‬ ‫تریش له چێژوهرگرتن لهو جوانیه بێبهش دهكهین‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬پێوهرهكان و چۆنیهتی ههڵسهنگاندن و‬ ‫مامهڵه كردن لهگهڵ توراسی ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫‪ -1‬وهرگرتن و وهرنهگرتنی توراس‬ ‫ئارهزومهندانهیه‪ ،‬توراسی ئیسالمی وهك وتمان‬ ‫بریتییه له كۆی ئهو مهعریفه و زانسته تیۆری‬ ‫و پڕاكتیكیانهی له كۆگای فهرههنگی ئوممهتی‬ ‫ئیسالمی كهڵهكه بووه‪ ،‬ههر له سهردهمی‬ ‫پێغهمبهرهوه(د‪.‬خ) تا ئهمڕۆ‪ ،‬دهكرێت وهك‬ ‫شرۆڤه و ڕاڤه و پهیڕهوكردنی ئهو پرنسیپ و‬ ‫ڕێنماییه ئایینیانهی له دهقه پیرۆزهكانی قورئان‬ ‫و فهرمودهدا هاتووه سهیر بكرێت‪ ،‬بهوپێیه كه‬ ‫فهرمان و ڕێنماییه ئیسالميیهكان ههموو الیهنهكانی‬ ‫ژیان به ڕوونكردنهوه و ئاڕاستهكردن دهگرێتهوه‪،‬‬ ‫توراسیش ئهو ئاڕاسته و ڕێنمایانه ڕاڤه دهكات‬ ‫و میكانيزم و شێوازی جێبهجێ كردنهكانیان‬ ‫بهپێی بارودۆخی كۆمهڵگاكان و ههلومهرجه‬ ‫فهراههمهكان دیاری دهكات‪ ،‬لێرهوه توراس جۆرێك‬ ‫له ڕهنگڕێژی ئایینی وهردهگرێت‪ ،‬ئیدی ڕێزگرتن و‬ ‫شكۆمهندییهك بهسهر مسوڵماناندا دهسهپێت‪ ،‬كه‬

‫دهبێت بهرامبهر توراس بیان بێت‪ ،‬ئهو حاڵهتهش‬ ‫له قواڵیی كۆ ویژدانی مسوڵمانان نیشتووه و‬ ‫چهسپاوه‪ .‬بهاڵم بهدیوێكی تردا توراس به حوكمی‬ ‫ئهوهی بهرههمی كارلێكی عهقڵی مرۆڤهكانه لهگهڵ‬ ‫دهقه پیرۆزهكان له سایهی ههلومهرج و كات و‬ ‫شوێنیكی دیاریكراودا‪ ،‬ئهوانهش بهردهوام له‬ ‫گۆڕاندان‪ ،‬ناكرێت شوێنكهوتن و پهیڕهوكردنی‬ ‫توراس بهشێوهیهكی كۆپی و دووباره به ڕههایی‬ ‫خهڵكی پێوه پابهند بكرێت‪ .‬پاساوهكانی ئهو پابهند‬ ‫نهكردنهش زۆرن له گرنگترینیان‪:‬‬ ‫یهكهم‪ ،‬تهكلیف له تێگهیشتنی ئیسالمیدا‬ ‫ڕاستهوخۆیه بۆ مرۆڤ‪ ،‬ههموو تاكێكی مسوڵمان‬ ‫وهك تاك و خودی خۆی جێگهی مهبهسته له‬ ‫گوتاری قورئاندا‪ ،‬دهبێت خۆی لێی تێبگات و خۆی‬ ‫ناوهڕۆكی ئهو گوتاره له ڕهفتار و كرداری خۆیدا‬ ‫جێبهجێ بكات‪ ،‬دواتر خۆی بهتهنیا الی خودا‬ ‫حیسابی لهگهڵ دهكرێت‪ ،‬بهبێ ڕێگهدان لهم میانهدا‬ ‫به نوێنهر‪ ،‬یا میانگیرێك بێته بهینهوه‪ .‬ئهوهش كه‬ ‫ههموو كهس توانای تێگهیشتنی نییه له گوتاری‬ ‫قورئان‪ ،‬ئهمه حاڵهتێكی ڕیزپهره و بهپێی زهرورهت‬ ‫ڕێگه پێدراوه‪ ،‬ئهو كهسه شوێنی زانایانێكی جێگه‬ ‫میمانهی خۆی بكهوێت‪ ،‬بهاڵم ئهم حاڵهته ئهسڵ‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫دووهم‪ ،‬پاساوێكی تری پابهند نهكردن به‬ ‫توراس ئهوهیه كه دهقهكانی وهحی و فهرمووده‬ ‫بهشێكی زۆریان یا له ڕووی‪-‬ثبوت و دامهزراوی‬ ‫جێگهی گومانن و نهگهیشتونهته پلهی دڵنیایی‪ ،‬یا‬ ‫له ڕووی دهاللهت و ماناكانیان نهگهیشتونهته پلهی‬ ‫دڵنیایی‪ ،‬ئهشێت چهند مانا و واتایهك ههڵبگرێت‪ ،‬یا‬ ‫له ههردووكیان نهگهیشتونهته پلهی دڵنیایی‪.‬‬ ‫سێيهم‪ ،‬پاساوێكی تری پابهند نهكردن ئهوهیه‬ ‫جێبهجێ كردنی ئهحكامهكانی قورئان و فهرموده‬ ‫پهیوهسته به تهحقیقی مهرام و مهبهسته شهرعیيهكان‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫كه ئهوهش یهكسانه به تهحقیقی بهرژهوهندییه‬ ‫بااڵكانی كۆی كۆمهڵگه‪ ،‬یا بڵێین ئوممهتی ئیسالمی‪،‬‬ ‫دیاره ئهو بهرژهوهنديیه شهرعیانهی ئومهتیش به‬ ‫پێی گۆڕانی ههلومهرجهكان و دۆخه سیاسی و‬ ‫كۆمهاڵیهتییهكان دهگۆڕێت ئیدی ناكرێت تێگهیشتنه‬ ‫مێژوویی و توراسیيهكان به ڕههایی فهرز بكرێن و‬ ‫نهوهكانی دواتری پێوه پابهند بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئهگهر ناوهڕۆكی توراس و تێگهیشتنه‬ ‫مێژووییهكان له ڕووی مهبدهئیهوه مولزیم نهبن‬ ‫وهك له خاڵی یهكهم باس كرا‪ ،‬ئهوا له ڕووی‬ ‫مهنههجی و میتۆدهوه جیاوازه‪ ،‬دیاره مهنههجیهتی‬ ‫زانستی و بابهتیانه و بۆ گهیشتن به تێگهیشتنێكی‬ ‫دورست و ڕهوا و دابهزاندنی ئهو تێگهیشتنه‬ ‫بۆ واقعی ژیان‪ ،‬ئهخوازێت تهواوی تێگهیشتنه‬ ‫مێژووییهكه و ناوهڕۆكی توراس بخرێته بهرچاو‬ ‫و سهر مێزی توێژینهوه‪ ،‬بخوێنرێتهوه‪ ،‬ئیستعاب‬ ‫بكرێت‪ ،‬ڕهخنه و لێكۆڵینهوهی بۆ بكرێت‪ ،‬ئهمهش‬ ‫وهك پشتبهستن و یارمهتی وهرگرتنێك له‬ ‫ئیجتیهادات و تێگهیشتنی پێشینهكانمان بۆ گهیشتن‬ ‫به مهبهست و ناوهڕۆك و واتایهكی دروستی دهقه‬ ‫پیرۆزهكان له الیهك‪ ،‬و به دروستی بگهین بهوه‬ ‫كه بهرژهوهندی شهرعی ئوممهتی ئیسالمی له چ‬ ‫جۆره پهیڕهوكردنێكدایه له الیهكی تر‪.‬‬ ‫بهڵگهنهویسته توێژهر و ئهو كهسهی بهدوای‬ ‫حهقیقهتدا دهگهڕێت چهنده ئهگهر و ئیحتماالتی‬ ‫زیاتری لهبهردهستدا بێت ڕێگهی گهیشتن بهو‬ ‫ڕاستییه دڵنیایهی بۆ ئاسانتر دهبێت كه چهنده‬ ‫كۆتایی و درێغ بكات له تاوتوێكردنی ئهو‬ ‫تێگهیشتن و ئیجتهاداته مێژووییانه ئهوهنده له‬ ‫ڕووی منههجیهت و میتۆدهوه به كهمتهرخهم‬ ‫دهژمێردرێت‪ ،‬لێرهوه دهتوانین بڵێین بۆ گهیشتنه‬ ‫تێگهیشتنێكی ڕاست و دورست‪ ،‬نمایشكردن و‬ ‫خستنهڕووی ناوهڕۆكی توراس و تێگهیشتنه‬ ‫مێژووییهكان كارێكی ئیلزامییه‪ .‬ئهو پاساوانهش‬

‫وامان لێدهكات سوور بین لهسهر ئهو نمایشه‪:‬‬ ‫أ‪ -‬تا بهرهو قواڵیی مێژوو بگهڕێینهوه نزیكتر‬ ‫دهبینهوه له چهرخی زێڕین و دروست‪ ،‬نهوهكانی‬ ‫پێشتر ههم له سهردهمی پێغهمبهر (د‪.‬خ) و ههم له‬ ‫چهرخی ڕهسهنایهتی زمان و تێكهڵ نهبوونی زمان‬ ‫و كولتوورهكان نزیكتر دهبینهوه‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ئهو هزر و تیۆر و ئیجتهاداتانه له ناو‬ ‫توراسدا ههن فشار و ههژموونی كاریگهریيه‬ ‫دهروونی و سیاسی و‪ ...‬بارودۆخهكهیان كهمتر‬ ‫بهسهرهوه بووه‪ ،‬بۆیه دهتوانین بڵێین ڕوحی‬ ‫مهنههجیهت و بابهتی بوون و زانستی بوونی زیاتر‬ ‫بهسهرهوهیه‪.‬‬ ‫ت‪ -‬توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان وهك‬ ‫پێشتر ئاماژهمان پێدا بهتێپهڕینی كات بهسهریاندا‬ ‫زۆر له بێژنگ دراون‪ ،‬به ڕهخنهگرتن و پێداچوونهوه‬ ‫و ڕاستكردنهوه لهالیهن توێژهر و موحهقیق و‬ ‫زانایان‪ ،‬یا به لهمهحهكدان و تاقیكردنهوه له كاتی‬ ‫جێبهجێكردن و ئهزموونكردن‪ ،‬كه لهكۆتاییدا‬ ‫ئاستی دروستی و گونجاوی لهگهڵ حهق و توانای‬ ‫تهحقیقكردنی بهرژهوهندی ئوممهتی دهركهوتووه‪.‬‬ ‫ئهو توراسه زنجیرهیهكی پێكهوه‬ ‫پ‪-‬‬ ‫بهستراوی ئیجتهاد و تێگهیشتنهكانه له دهق و‬ ‫ڕێنماییهكان و تیۆریزهكردنی زانستهكانه‪ ،‬ئهڵقه له‬ ‫دوای ئهڵقه یا یهكتری تهواو دهكهن یا یهكتری‬ ‫ڕاست دهكهنهوه‪.‬‬ ‫‪ -3‬ڕههایی و بهزاندنی سنووری كات‬ ‫و شوێن تایبهتمهندییهكی وهحی خوایی و‬ ‫دهقه پیرۆزهكانه‪ ،‬بهاڵم توراس و تێگهیشتنه‬ ‫مێژووییهكان مهحكومن به سنووری كات و‬ ‫شوێن‪ ،‬تێگهیشتنهكان دهرهنجامی كارلێكی دهق و‬ ‫عهقڵی مرۆڤهكانه له ساتهوهختێكی دیاریكراودا‪،‬‬ ‫ئهو تێگهیشتن و ئیجتیهاده مێژووییانه له تهفاعل‬ ‫و كارلێكی مسوڵمانان له گهڵ بارودۆخی ژیان له‬ ‫سهردهمی خۆیان و ههوڵی جێبهجێكردنی فهرمان‬

‫‪13‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪14‬‬

‫و ڕێنماییهكانی وهحی له سایهی ههلومهرجێكی‬ ‫دیاركراو لهدایكبوون و هاتوونهته بهرههم‪ .‬كهواته‬ ‫توراس پهیوهستبوونێكی پتهوی به مێژوو و‬ ‫ڕووداوهكان ههیه‪ ،‬لێرهوهیه ئیبن قهییمی جهوزیه‬ ‫ڕێسا زێڕینهكهی داهێناوه‪ ،‬كه فهتوا بهپێی گۆڕانی‬ ‫كات و شوێن و بارودۆخ و ههلومهرج و نییهت و‬ ‫نهریتهكان دهگۆڕێت‪ .‬جا له بهر ئهم ڕاستییه مامهڵه‬ ‫لهگهڵ توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان به دوور‬ ‫لهو بارودۆخه مێژوویی و ههلومهرج و كات و‬ ‫شوێنهی تێیدا هاتۆته بهرههم مامهڵهیهكی دورست‬ ‫نییه‪ ،‬لهبهرئهوه وهك ئاماژه كرا ههر فهتوایهك‪،‬‬ ‫ههر تێگهیشتنێك و ئیجتیهادێك بهرههمی بارودۆخ‬ ‫و ههلومهرجێكه دهبێت له كاتی خستنهڕوو قسه‬ ‫لهسهركردنی ئهو بارودۆخهش بخرێتهڕوو ئهگینا‬ ‫ناتوانرێت وهك پێویست لێی تێبگهین‪ ،‬تێگهیشتن‬ ‫لهو ئیجتهاده مێژووییه پهیوهسته به تێگهیشتن لهو‬ ‫ڕووداو و واقیعه كه ئهو ئیجتیهادهی تێدا هاتۆته‬ ‫بهرههم‪ .‬ئهگهر توراس و تێگهیشتنه مێژووییهكان‬ ‫و تهنانهت ههڵوێستهكانیش ئهگهر له پاڵ ئهو‬ ‫بارودۆخ و ڕوداوانهی تێیدا لهدایكبوون و هاتونهته‬ ‫بهرههم بخرێنهڕوو ههلی باشتر و دروستتری‬ ‫تێگهیشتنمان بۆ دهڕهخسێت‪ ،‬ههروهها دهتوانین‬ ‫باشتر ههڵسهنگاندنیان بۆ بكهین و بهراورد بكهین‬ ‫له نێوان تێگهیشتنهكه و بارودۆخ و واقیعهكهیدا له‬ ‫الیهك‪ ،‬ههروهها له نێوان ئهو تێگهیشتنه مێژووییه‬ ‫و بارودۆخهكهی و تێگهیشتنی ئهم سهردهمی ئێمه‬ ‫و ئهو بارودۆخهی تێیدا دهژین‪.‬‬ ‫دهكرێت ئهم مهنههجیهته بكرێت به بناغهیهكی‬ ‫بههێزی بهراورد و ههڵسهنگاندنی تێگهیشتنهكان‬ ‫تا باشترین ههڵبژێرین و تهوزیفی بكهین لهپێناو‬ ‫گهشهدان به ژیانی ئیسالمیمان و هاندهرێك بۆ‬ ‫ههڵسانهوه و پێشكهوتنی زیاتر‪.‬‬ ‫‪ -4‬توراسی ئیسالمی گشتگیر و ههمهالیهنه‪،‬‬

‫فراوان و فره ڕهههند و دهوڵهمهنده‪ ،‬ههموو‬ ‫الیهنهكانی ژیانی مرۆڤ ماددی و مهعنهوی‪،‬‬ ‫بهرههست و ویژدانی دهگرێتهوه‪ ،‬كهچی ئهوهی‬ ‫له بهردهستدایه و به شێوهیهكی فراوان مامهڵهی‬ ‫دهكرێت زۆر لهوه كهمتره كه دهكرا به ئاسانی‬ ‫بخرێته بهردهست و مامهڵهی لهگهڵ بكرێت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫زۆر به كهمی مامهڵه دهكرێت‪ ،‬ئهوه لهوه گهڕێ‬ ‫ڕێژهیهكی زۆر له توراسی ئیسالمی زۆر به‬ ‫زهحمهت دهتوانرێت دهستمان پێی بگات‪ ،‬تهنانهت‬ ‫دهتوانین به دڵنیایی ڕایبگهیهنین كه زۆریش له‬ ‫توراسی ئیسالمی لهناوبراوه‪ ،‬یا دیزه به دهرخۆنه‬ ‫كراوه‪ ،‬ئهو فاكتهرانهش بوونهته هۆكاری ئهو‬ ‫حاڵهته زۆرن لهوانه‪:‬‬ ‫أ‪ -‬ئهو ههڵمهته مێژووییانهی دوژمنانی‬ ‫ئیسالم ئهنجامیاندا بۆ لهناوبردن و دزینی توراسی‬ ‫ئیسالمی‪.‬‬ ‫ب‪ -‬دیزه به دهرخونه كردن و شاردنهوهی‬ ‫بهشێكی زۆر كه تائێستاش له كتێبخانه و‬ ‫مۆزهخانهكانی ئهوروپا گلدراونهتهوه‪.‬‬ ‫ت‪ -‬دهمارگیری مهزههبی كه ئهویش كایگهری‬ ‫ڕاستهوخۆی لهو بواره ههبووه‪.‬‬ ‫پ‪ -‬ئهو له مهحهكدان و تاقیكردنهوهی‬ ‫تێپهڕینی كات ئهو حاڵهتهش وایكردووه ههندێك‬ ‫له بۆچوون و تێگهیشتنهكان بههێز دهركهون و‬ ‫ههندێك الواز و مهرجوح‪ ،‬ئهوهش به ههندێ پێوهر‬ ‫كه مهحكومن به بارودۆخی كات و شوێن‪.‬‬ ‫ج‪ -‬دووری جوگرافی و سیاسی نێوان‬ ‫واڵتانی ئیسالمی و دابڕانیان له یهكتری‪ ،‬ههرچهنده‬ ‫تهكنولوژیای زانیاريی و پێشكهتنهكانی سهردهم له‬ ‫بواری گهیاندن و ئهنتهرنێت دهكرێت كاریگهری‬ ‫ئهم فاكتهره نههێڵێت یان كهم بكاتهوه‪ ،‬بهاڵم جارێك‬ ‫هێشتا تازهیه و توراسی ئیسالمیش ههمووی له‬ ‫دهست مسوڵماناندا نییه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫‪1‬ـ بۆ ئاگاداری زیاتر له پڕۆسهی دزین‬ ‫و به تااڵن بردنی توراسی ئیسالمی له الیهن‬ ‫خۆرئاواییهكانهوه بڕوانه كتێی(انور جندي‪ :‬صفحات‬ ‫مضيئة من تراث االسالم) و(جمال سلطان‪ :‬الغارة‬ ‫على التراث االسالمي)‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بۆ نمونه میتۆدی تهجریبی (المنهج‬ ‫التجریبی) له بواری توێژینهوهی زانستی‪ ،‬داهێنانی‬ ‫ژمارهكان(االرقام) و زۆری تریش‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بۆ زانینی واتاكانی وشهی « التراث»‪ ،‬له‬ ‫زمانی عهرهبی‪ ،‬سهیری ئهم سهرچاوانه بكه‪ - :‬ابن‬ ‫منظور‪ ،‬لسان العرب‪ ،‬ج‪ ،15‬ص‪ ، 266‬أبي الحسين‬ ‫أحمد بن فارس بن زكريا‪ ،‬معجم مقاييس اللغة‪ ،‬ص‬ ‫‪.953‬‬ ‫‪4‬ـ سورهتی فجر ئایهتی ‪.19‬‬ ‫‪5‬ـ له پێشهوه باس له ههڵنهنان له سهر بهخشینی‬ ‫خواردن دهكات و‪ ،‬دهفهرموێت‪ :‬مَو مَل مَ مَ‬ ‫ت رُّ‬ ‫اض مَ‬ ‫ون مَع مَلى‬ ‫مَ ْ‬ ‫ني‪ ،‬له دواییش باس له خۆشهویستی زۆر‬ ‫ط مَع ِام الِ ْس ِك ِ‬ ‫ت رُّب مَ‬ ‫ون ْالمَ مَال ُح ًّبا‬ ‫بۆ سامان دهكات و‪ ،‬دهفهرموێت‪ :‬مَو ُ ِ‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كۆتایی‬

‫مَ ًّ‬ ‫جا‪.‬‬

‫‪6‬ـ سورهتی مریم ئایهتی ‪.6‬‬ ‫‪7‬ـ سورهتی النمل ئایهتی ‪.16‬‬ ‫‪8‬ـ قورئانی پیرۆز‪ ،‬وهرگێڕانی مامۆستا ههژار‪،‬‬ ‫له تهفسیری ئهو ئایهتانه كه وشهی(ميراث)ی‬ ‫تێدا هاتووه‪ ،‬ههروهها سهیری (ههنبانه بۆرینه)ی‬ ‫بكه‪ ،،‬ل‪.840‬‬ ‫ژار بكه‬ ‫مامۆستا هه‬ ‫ههژار‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫مامهڵهی توراس و سوود لێ وهرگرتنی‬ ‫ههرگیز بهو مانایه نایهت ڕێگری له گهڕانهوه‬ ‫بۆ دهقه تهئسیسيیهكان‪ ،‬یا ڕیفۆرم و نوێبونهوه‬ ‫و نوێكردنهوهی تێگهیشتنهكان بكرێت‪ ،‬یا بهو‬ ‫مهبهسته بڵێین پێشینان هیچیان بۆ نهوهكانی‬ ‫دوای خۆیان نههێشتۆتهوه‪ ،‬نهخێر دهبێت ههمیشه‬ ‫دهرگای ئیجتهاد و تێگهیشتنی تازه و بهرههمهێنانی‬ ‫هزر و تیۆری نوێ و سهردهمیانه لهسهر پشت‬ ‫بێت‪ ،‬ههموو تاكێكی مسوڵمان ئازاده له توێژینهوه‬ ‫و گهڕان بهدوای تازهیهكدا بهدوای بۆچوونی‬ ‫نوێدا‪ ،‬ئازاده له ووردهكاری و پێداچوونهوه‬ ‫به تێگهیشتنه مێژووییهكان و ههڵسهنگاندنیان‪،‬‬ ‫وهالنانی ئهو بهشهی كه لهگهڵ بارودۆخ و‬ ‫ههلومهرجه سهردهمیيهكانی ئێستامان ناسازه‪،‬‬ ‫گهڕان به دوای وهاڵمی گونجاو و دورست بۆ‬ ‫پرسیارهكانی سهردهم‪ ،‬بهاڵم بێگومان ئهم كارهش‬ ‫كات و مهرج و كهسی خۆی دهوێت‪ ،‬ناكرێت ههروا‬ ‫به ئارهزوو ئهو ههموو سامانه فیكريی و فیقهی‬ ‫و مهعریفی و ئهدهبیه كه پێشینان به شهونخونی‬ ‫و ماندووبوون و لێبڕان و دڵسۆزیيهكی زۆرهوه‬ ‫بهرههمیانهێناوه فهرامۆش بكهین و هیڵێكی ڕاست‬ ‫و چهپی بهسهردا بێنین تهنها به پاساوی ئهوه كه‬ ‫ههندێك كاتی بهسهردا تێپهڕیوه‪ ،‬لهكاتێكدا دهبینین‬ ‫گهالنی ئهوروپی ئێستاش دهگهڕێنهوه بۆ توراسی‬ ‫ڕۆمانهكان‪.‬‬ ‫گریگ و ڕۆمانهكان‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان‬

‫‪15‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪16‬‬

‫د‪.‬زریان حاجی‬

‫ـ لەدایكبووی ‪ ،1982‬سلێمانی‪ .‬ماستەر و دكتۆرا لە مێژووی‬ ‫شارستانیەتی ئیسالمی (سەدەكانی ناوەڕاست)‪ .‬مامۆستا لە‬ ‫بەشی شوێنەوار و مێژوو‪ /‬زانكۆی سلێمانی‪ .‬ده لێكۆڵینەوەی‬ ‫زانستی باڵو كراوەی هەیە‪ .‬سێ كتێبی چاپكراوی هەیە‪.‬‬

‫َ‬ ‫ميذووی‌ئيسالم‌یان‌‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ميذووی‌مسولمانان‬ ‫پەیجۆییەك‌بۆ‌دەق‪‌،‬ڕامانێك‌لە‌سەرچاوە‌‬ ‫شیكارێك‌لە‌ناوەڕۆك‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫مێژووی ئیسالمی یەكێكە لە هەستیارترین‬ ‫بابەتەكانی پەیوەست بە مسوڵمانان‪ ،‬زۆرجار ئەم‬ ‫مێژووە بووەتە داردەستێكی نەیارانیان و وەك‬ ‫تفەنگ و تێاڵ بەسەریاندا دراوەتەوە و پێیانی‬ ‫فرۆشراوەتەوە‪ ،‬كراوەتە ڕەخنەی بەهێز بەسەر‬ ‫خودی ئاینەكەشیانەوە كە ئیسالمە‪ ،‬بەپێچەوانەش‬ ‫زۆرجار مسوڵمانان بۆخۆیان هێندە بابەتەكانی ناو‬ ‫مێژووی ئیسالمیان گەورە كردووە گەیاندویانەتە‬ ‫ئاستێك‪ ،‬كە لە پیرۆزی و تهقدیس كردندا ئیدی‬ ‫كەس نەتوانێت باسی بكات و دیسان دەقەكانی ئەو‬ ‫مێژووە كە هەڵسوكەوتی كەسێكی ناحاڵی و بەدخو‬ ‫بووە كردویانەتە ئايين و بەشان و شكۆ و باڵیدا‬ ‫هەڵیانداوە و ڕێگەیان بە كەسیش نەداوە ڕخنەی‬ ‫لێ بگرێت‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە مێژوونوسانی ئیسالمی‬ ‫بۆخۆیان ڕاشكاوانە باسیان كردووە‪ ،‬كە مێژوو‬ ‫پيرۆز نیە و ئەوەی ئەوانیش نوسیویانەتەوە هیچ‬ ‫نیە جگە لە سەرگوزشتەی خەڵكی و باس و خواست‬ ‫و تەنانەت تهحقیقیشیان تێدا نەكردووە‪ ،‬بۆ ئەمەش‬ ‫هاتوون بۆ شیكاری ڕووداوە مێژوويیەكانی ناو‬ ‫قورئان لە ڕاڤەكانیان زاراوەی (االسرائیلیاتیان)‬ ‫داهێناوە نەبادا ئەمان بەهەڵەدا چووبن و بابەتی‬ ‫ناڕاستیان تۆماركردبێت!‪ ،‬بابەتێكی وا تا كار‬ ‫دەگاتە ئەوەی بیریارێكی ئیسالمی وەك ئيبن‬ ‫خهلدون (م‪808.‬ك ‪1406 /‬ز) بە ئاشكرا لە كتێبی‬ ‫(المقدمە)ی خۆیدا ڕەخنە لە مێژوونووسانی پێش‬ ‫خۆی بگرێت و تەنانەت چەندین ڕێساش دادەنێت‬ ‫بۆ كەسێك‪ ،‬كە مێژوو بنوسێتەوە تا نەكەوێتە‬ ‫هەڵەوە و بابەتی ئەفسانەیی و خورافات تێكەڵ بە‬ ‫مێژوو نەكرێت‪ ،‬لەو مێژوونوسانەی ئیسالمیش‪ ،‬كە‬ ‫ڕەخنەی زۆریان لێ دەگرێت المسعودی(م‪354.‬ك‬

‫‪957 /‬ز)یە ئيبن خهلدون پێیوایە ئەم مێژوونوسە‬ ‫بڕێكی زۆر لە خورافات و ئەفسانە و بابەتی‬ ‫ناڕاست و درۆی تێكەڵ بە نوسینەكانی كردووە‪،‬‬ ‫بەگشتیش مێژوونووسانی پێش خۆی بە الیەنگیری‬ ‫دەسەاڵتێكی دیاريكراو و بەرژەوەندی خواز‬ ‫و نوسەری دەربار لەقەڵەم دەدات‪ ،‬كە لەپێناو‬ ‫هاوڕێ بوون و نزیك بوون لە دەسەاڵتداران‪،‬‬ ‫چەندین كاری پێداهەڵدان و شتی ناڕاستیان بۆیان‬ ‫تۆماركردوون‪ ،‬بۆیە ئيبن خهلدون چەندین ڕێسا بۆ‬ ‫نووسینەوەی مێژوو دادەنێت و پێیوایە كە كەسی‬ ‫مێژوونووس دەبێت كەسێكی لێهاتوو خاوەن‬ ‫شارەزایی و هەروەها ڕاستگۆ و بێالیەن بێت‬ ‫و كەسێك بێت سەر بە دەسەاڵتێكی دیارييكراو‬ ‫نەبێت و ڕاستیە مێژووییەكان نەشێوێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی جێگەی سەر سوڕمان و لەسەر وەستانە‬ ‫ئەم بیریارەش بۆخۆی پاش ئەوەی لە نوسینی‬ ‫(المقدمە)كەی دەبێتەوە دیسان لەسەر هەمان‬ ‫ڕەوتی مێژوونووسانی پێش خۆی دەڕواتەوە و‬ ‫هەڵەكانیان دووپات دەكاتەوە!‬ ‫بەاڵم نابێت ئەوەشمان بیر بچێت‪ ،‬كە مێژوو‬ ‫بۆخۆی لە چوارچێوەی ئاینی ئیسالم خاوەن‬ ‫پێگەیەكی گەورەیە‪ ،‬پێش هاتنی ئیسالم لە‬ ‫نیمچە دورگەی عەرەبی و تەنانەت ناوچەكانی‬ ‫دەوروبەریشی جگە لە گێڕانەوەی زارەكی‬ ‫(الشفهی) هیچ هەواڵێكی دیكە لەئارادا نەبووە‪،‬‬ ‫ئەوەی هەبووە بە (أیام العرب) كە مەبەست‬ ‫لەو ڕوووداوانە بووە‪ ،‬كە ڕوویاندەدا بۆ نمونە‬ ‫وەك شەڕ و پێكدادانەكانیان لەگەڵ یەكتر‬ ‫یان غهزواتەكانیان لەوانەش (یوم الزیقار)‬ ‫كە تێیدا عەرەب بۆ یەكەم جار لە شەڕێك‬ ‫بەسەر (ساسانیەكان)دا سەركەوتن لە پێش‬

‫‪17‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هاتنی ئیسالم‪ ،‬لەالیەكی دیكە ساڵ و حساباتی‬ ‫دیاريكردنی ڕۆژیش پەیوەندی بە ڕووداوە دیار‬ ‫و ئاشكراكانەوە هەبوو بۆ نمونە ساڵی (فیل) كە‬ ‫دیاريكرابوو‪ ،‬یان باسكردن لە (نسب)‪ ،‬ڕەچەڵەكی‬ ‫بنەماڵەكانیان كە عەرەب زۆر شانازی پێوەدەكرد‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهاتنی ئیسالم مەعریفەی مێژوویی تەواو‬ ‫چەكەرەكەی كرد ئیدی قۆناغێكی دیكەی زۆر‬ ‫پێشكەوتووی بڕی لەالی عەرەب بەتایبەتی و‬ ‫ئیدی نوسینەوەی مێژوو هاتە ئاراوە‪ ،‬چونكە‬ ‫قورئانی پیرۆز بۆخۆی یەك لەسەر سێی مێژووە‬ ‫جگە لەوەش بەردەوام هانی مسوڵمانان دەدات‬ ‫كە بەدوای مێژوودا بگەڕێن وەك جۆرێكیش لە‬ ‫ئەمرى لێكردووە هەروەك لە چەندین جێگەدا‬ ‫ْمَ‬ ‫ُْ‬ ‫ض ُث مَّم ْان ُظ ُروا مَك ْي مَف‬ ‫دەفەرموێت‪( :‬قل ِس ُيوا ِف ال ْر ِ‬

‫مَك مَان مَع ِاق مَب ُة الُْ مَك ِّذ ِب مَ‬ ‫ني (‪ [ )11‬سورة النعام‪ :‬اآلية ‪]11‬‬ ‫ُق ْل س ُيوا ف ْمَ‬ ‫ال ْرض مَف ْان ُظ ُروا مَك ْي مَف مَك مَان مَع ِاق مَب ُة ْ ُ ْ‬ ‫ال ِر ِم مَ‬ ‫ني‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْمَ‬ ‫ْ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ض‬ ‫(‪ [ )69‬سورة النمل‪ :‬اآلية ‪ ]69‬مَول ي ِس ُيوا ِف ال ْر ِ‬ ‫مَف مَي ْن ُظ ُروا مَك ْي مَف مَك مَان مَع ِاق مَب ُة مَّال ِذ مَ‬ ‫ين ِم ْن مَق ْب ِل ِه ْم مَك ُانوا أمَ مَش مَّد‬ ‫م ْن ُه ْم ُق مَّو ًة مَوأمَ مَثا ُروا ْمَ‬ ‫ال ْر مَ‬ ‫ما مَع مَم ُر مَ‬ ‫ض مَو مَع مَم ُر مَ‬ ‫وها أمَ ْك مَث مَر ِ مَّ‬ ‫وها‬ ‫ِ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫مَ‬ ‫ُّ‬ ‫مَ‬ ‫ْ‬ ‫مَ‬ ‫ات ف مَما ك مَان الل ِل مَيظ ِل مَم ُه ْم مَول ِك ْن‬ ‫مَو مَج مَاءت ُه ْم ُر ُسل ُه ْم ِبال مَب ِّين ِ‬ ‫مَك ُانوا أمَ ْن ُف مَس ُه ْم مَي ْظ ِل ُم مَ‬ ‫ون (‪ [ )9‬سورة الروم‪ :‬اآلية ‪ ،]9‬كە‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪18‬‬

‫پێویستە تاكی مسوڵمان بەدوای مێژووی پێشیناندا‬ ‫بگەڕێت تا زیاتر بەڵگەی لەسەر ئاینەكەی هەبێت‪،‬‬ ‫ئەمە سەرباری فراوانبوونی سستەم و دەسەاڵتی‬ ‫ئیسالمی بەتایبەتی لە سەردەمی خەلیفەی دووەم‬ ‫(عومەری كوڕی خەتاب ‪23 – 13‬ك)‪ ،‬تێكەڵ‬ ‫بوونی گەالنی خاوەن شارستانیەتی وەك ئێرانی‬ ‫و ڕۆمانیيەكان بە ئیسالم‪ ،‬كە خاوەن چەندین‬ ‫نوسینی جیاوازبوون لەبارەی مێژوو هۆشیاری‬ ‫نوسینی مێژوو لەالیان سەدان ساڵ بوو لە‬ ‫پێشتر چەكەرەی كردبوو‪ ،‬بە مسوڵمانبوونی ئەم‬

‫گەالنەش ئیدی هەستی پێویستی بە نوسینەوەی‬ ‫مێژوو بە سەرجەم شێوازەكانیەوە زیادی كرد‪.‬‬

‫لەالیەكی دیكەوه بیریار و شارەزایان و زانایانی‬ ‫ئیسالمیش لە نوسینەكانیان هەمیشە بایەخیان بە‬ ‫مێژوو دەدا و هەستیان بەم پێویستيیە كردووە‪،‬‬ ‫تا كار دەگاتە ئەوەی لە سەدەی دەیەمی كۆچی‬ ‫چەندین زانا دەردەكەون بە ئاشكرا داوای بە‬ ‫زانستی نوسینەوەی مێژووی مسوڵمانان دەكەن‪،‬‬ ‫دووبارە دەیانەوێت ئەم مێژووە ڕێكبخرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەتا زانایەكی وەك (السخاوی م‪902 .‬ك)‬ ‫كتێبێك دادەنێت بەناونیشانی (اإلعالن بالتوبيخ‬ ‫لمن ذم أهل التاريخ) ئەو دەڵێت‪ :‬مێژوو نوسین‬ ‫كاری هەموو كەس نیە و تێیدا ورد لە مێژوو‬ ‫بكۆڵدرێتەوە و پاشان بڕیار لەسەر ناوەڕۆك و‬ ‫ڕوخساری مێژووەكە بدرێت‪ ،‬دواتر (السيوطى‬ ‫م‪911.‬ك) دێت و كتێبێك دادەنێت بەناوی (شماريخ‬ ‫في علم التاريخ)‪ ،‬ئەمیش هاوشێوەی (السخاوی)‬ ‫هاوسەردەمی لێكدانەوە بۆ مێژوو دەكات و‬ ‫ڕێسا بۆ مێژووی مسوڵمانان دادەنێت‪ ،‬ڕەنگە هەر‬ ‫ئەم دوو ناونیشانە بۆخۆی كافی بێت بۆئەوەی‬ ‫ئاماژە بە ئاستی بایەخ و پێگەی مێژوو بدرێت‬ ‫لەالی مسوڵمانان و لە جیهانبینی و لە مەعریفەی‬ ‫شارستانیەتی ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی‬ ‫چەند قۆناغێكی تێپەڕاندوە و چەندین جۆریشی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆئەوەی زیاتر لەو كاریگەری و لە‬ ‫چەندێتی و چۆنیەتی ئەو مێژووەش بگەین‬ ‫پێویستە لە قۆناغەكانی نوسینەوەی مێژووی‬ ‫ئیسالمی و هەروەها پەرەسەندنی و جۆرەكانی‬ ‫ئەو مێژووە شارەزاببین‪ ،‬لێرەدا بەكورتی‬ ‫ئاماژەی پێدەدەین‪:‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫یەكەم‪‌/‬قۆناغەكانی‌نوسینەوەی‌‬ ‫مێژووی‌ئیسالمی‪‌:‬‬ ‫سەرباری ئەو هۆكارانەی ئاماژەمان بۆ كرد‬ ‫سەبارەت بە نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی و‬ ‫سەرەتاكانی دروستبوونی هۆشیاری مێژوویی‬ ‫الی تاكی مسوڵمان و دەستكردنیان بە نوسینەوەی‬ ‫ئەو مێژووە‪ ،‬بەبۆچوونی ئێمە چەند فاكتەرێكی‬ ‫دیكەش هەبوون‪ ،‬كە بوونە پاڵنەری دروستبوونی‬ ‫ئەم مێژووە لەوانەش دانانی ڕۆژژمێری كۆچی‬ ‫كە خاڵی تهركیزكردنی مسوڵمانان بوو بۆ‬ ‫دیاريكردنی ساڵەكان و ڕووداوە مێژوويیەكان‪،‬‬ ‫هەروەها گرنگیدان بە ڕەچەڵەك و ڕەچەڵەك‬ ‫ناسی لەالیەن عەرەب بەگشتی ئەمەش مادەیەكی‬ ‫خام بوو بۆ نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لە دەرچوونی بزوتنەوەی شعوبیەت و‬ ‫هەوڵەكانی هەریەك لە عەرەب و فارسەكان بۆ‬ ‫نوسینەوەی شانازی و مێژووی تایبەتی خۆیان‪،‬‬ ‫بۆ بەرزكردنەوەی نەتەوەی خۆیان كە سیمایەكی‬ ‫دیاری سەردەمی یەكەمی عەباسيیەكان بوو(‪132‬‬ ‫– ‪232‬ك)‪ ،‬ئەمەش سەرباری نوسینەوەی ئەو‬ ‫مێژووە بۆخۆیان زۆرجار لە ڕاستی دەردەچوون‬ ‫و هەڵەو پیاداهەڵنان و خۆهەڵكێشانی زۆری‬ ‫لێدەكەوتەوە‪.‬‬ ‫هەرچۆنێك بێت‪ ،‬سەرەتای نوسینەوەی مێژووی‬ ‫ئیسالمی لەڕاستیدا دوو بابەتی سەرەكی بوونە‬ ‫كەرەستەی خاو بۆ نوسینەوەی‪ ،‬ئەوانیش كولتوور‬ ‫و سوننەتی پێغەمبەر(د‪.‬خ) كە ناسراوە بە (سیرە‬ ‫الرسول)‪ ،‬غەزەواتەكانی كردەوە و كردارەكانی و‬ ‫وتەكانی‪ ،‬لەالیەك و ڕابردووی هۆزە عەرەبیەكان‬ ‫پێشینەیان لە ئیسالم و پێش ئیسالم‪ ،‬شەڕەكانیان‬ ‫(أیام العرب) ڕەچەڵەكیان و تەنانەت كولتووری‬ ‫شیعريی و زمانەوانیشیان بەگشتی‪.‬‬ ‫بۆیە لە سەدەی یەكەمی كۆچی سەرەتای‬

‫نوسینەوەی مێژووی ئیسالم بە گێڕەرەوەكان‬ ‫(الرواە) دەستیپێكرد كە ناسراون بە (االخباریین)‪،‬‬ ‫لە نمونەی ئەوانەش (وهب بن منبه م‪114.‬ك)‪ ،‬ئەم‬ ‫مێژوونوسە یەكەمینەی ئیسالم چیرۆك خوان و‬ ‫ئيخباری بوو جیاواز لەوانی دیكەش فەرمودەناس‬ ‫نەبوو‪ ،‬گرنگی زۆری بە ئيسرائیلیات و چیرۆك‬ ‫و ئەفسانە كۆنەكان دەدا و دەیخستنە ناو‬ ‫گێڕانەوە ئیسالميیەكان و هاوتای دەكردن لەگەڵ‬ ‫گێڕانەوەكانی (كعب االحباری و عبدالله بن سالم) كە‬ ‫ئەمانە كاریگەری زۆریان هەبوو لەسەر گێڕانەوە‬ ‫ئیسالميیەكان بەوپێیەی پێش مسوڵمانبونیان‬ ‫جولەكەبوون گێڕانەوە مێژووییەكانیان بە‬ ‫ئیسرائیلیات دەناسرا‪.‬‬ ‫‪ -1‬قۆناغی یەكەم‪ :‬ئەم قۆناغە نوسینەوەی‬ ‫مێژوو تێیدا سروشتێكی كەسی هەبووە‪ ،‬تێیدا‬ ‫نوسینەوە ڕاستەوخۆ لە زارەكی وەرگیراوە و‬ ‫تۆماركراوە یان لە هەندێك نوسراو و تۆماری‬ ‫پێشین‪ ،‬ئەم سەردەمهش ژمارەیەكی زۆر و‬ ‫بەرفراوان لە گێڕەرەوی مێژوویی هەبووە ئەوەی‬ ‫زانیویانە باسیان دەكرد و به ئهخباری ناسرابوون‪،‬‬ ‫بۆ نمونە یهزیدى كوڕی عهقیلى كوڕی ئەبی تاڵیب‬ ‫لە مزگەوتی مەدینە مێژووی دەگێڕایەوە لەبارەی‬ ‫(أیام العرب) و جەنگەكانیان و شانازيیەكانی‬ ‫قوڕهیش‪ ،‬هەروەها ()عمر بن خولە ناسراو بە‬ ‫(الراویە الفصیح)‪ ،‬و (مكی بن سودە) و چەندانی‬ ‫تریش‪ ،‬ئەمانە بەگشتی دەچنە چوارچێوەی شێوە‬ ‫گشتيیەكەی مێژوو‪ ،‬ئەم قۆناغە هەتا سەرەتای‬ ‫سەدەی دووەمی كۆچی بەردەوام دەبێت‪ ،‬قۆناغی‬ ‫گواستنەوەی مێژوو بووە لە زارەكی بۆ مەعریفەی‬ ‫مێژوویی و نوسراو‪ ،‬سەرەتای گرنگی پێدان بە‬ ‫نووسینیش نوسینی ژیاننامەی پێغەمبەر(د‪.‬خ)‬ ‫بێت‪ ،‬لەنێویشیاندا بۆ چەند بابەتێكی دیاريكراو‪،‬‬ ‫لە دیارترینی نوسەرانیش لەم قۆناغە (عبدالله‬

‫‪19‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪20‬‬

‫بن عباس) و (عروە بن زوبیر) و (شرحبیل بن‬ ‫سعد) و (ابن شهاب الزهری) بوون و خەلیفەكانی‬ ‫ئومەویش بە ئاشكرا گرنگیان دەدا بە تۆماری‬ ‫مێژوو فهرمانیان كرد كە لە دەمی خەڵكیيەوە بۆیان‬ ‫بنوسنەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬قۆناغی دووەم‪ :‬ئەم قۆناغە تەواوی‬ ‫سەدەی دووەم درێژە دەكێشێت‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ئهخباريیەكان گرنگیان دەدا بە تەواوی بابەتی‬ ‫جیاواز‪ ،‬بەاڵم دیسان بەپشتبەستن بە زمان‬ ‫و گێڕەوەكان‪ ،‬ئەمە سەرباری گرنگیدانیان بە‬ ‫ژیاننامەی پێغەمبەر(د‪.‬خ)‪ ،‬بەاڵم ئیدی گرنگیدان بە‬ ‫سەرجەم بابەتە مێژووییەكانی دیكە و زانیاريیە‬ ‫ئابووريی و كۆمەاڵیەتی و سیاسيیەكان لە‬ ‫مێژووی دیكە و گرنگیدان بە كەسایەتیيەكان و‬ ‫مێژووی پێش ئیسالم و مێژووی (االمم) واتە‬ ‫نەتەوەكانی دیكە‪ ....‬هتد و بەمەش سەدان كتێب‬ ‫نوسرا لەم سەردەمهدا وەك (أبو محنف) و‬ ‫(الواقدی) و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫‪ -3‬قۆناغی سێیەم‪ :‬ئەم قۆناغە مێژوو‬ ‫نوسرایەوە بەپێی زنجیرەی مێژوویی و كات‪،‬‬ ‫و كۆكردنەوەی سەرجەم بابەتەكان لە یەك‬ ‫كتێبدا‪ ،‬نوسراوانی ئەم قۆناغە لەو بڕوایەدابوون‬ ‫كە مێژووی ئیسالمی یەك مێژووە و یەكانگیرە‬ ‫هەروەها یەكانەی مێژوويی مرۆڤایەتی لە ڕێگەی‬ ‫زنجیرەی مێژووی پێغەمبەران‪ ،‬پێشەنگانی ئەم‬ ‫قۆناغەش لە مێژوونوسانی وەك (ابن االسحاق)‬ ‫خاوەنی كۆنترین كتێبی تایبەت بە ژیاننامەی‬ ‫پێغەمبەر(د‪.‬خ)‪ ،‬لە ناوەڕاستی سەدەی دووەمی‬ ‫كۆچی‪ ،‬هەروەها (اسحاق بن ابراهیم) خاوەنی‬ ‫كتێبی (السير في االخبار والحوادث) كە تێیدا‬ ‫سەرجەم بابەتەكانی مێژوو تۆماركرابوو‪.‬‬

‫دووەم‪‌/‬جۆرەكانی‌نوسراوە‌مێژوویيەكان‪‌:‬‬

‫بەمجۆرە ئیدی نوسینی مێژوو لە ئیسالمدا‬ ‫و الی مێژوونووسانی مسوڵمان پەرەی سەند‪،‬‬ ‫بەجۆرێك چەندین كتێبی جۆراوجۆری مێژوويى‬ ‫بەبابەت گەلی جیاواز هاتنە ئاراوە‪ ،‬لە دیارترینی‬ ‫بابەتەكانی مێژووی ئیسالمیش بریتین لە‪:‬‬ ‫‪ -1‬كتێبی مێژووی گشتی‪ :‬نوسهرانی ئەم‬ ‫كتێبە مێژووییانە تەواوی مێژوویان تۆماركردووە‬ ‫هەر لە سەرەتای دروستبوونی خەلیقە تا‬ ‫دەگاتە كاتی مردنی نوسەرەكەی یان ماوەیەكی‬ ‫زۆر كەم پێش كۆچی دوایی نوسەرەكە‪ ،‬تێیدا‬ ‫ڕووداوە مێژووییەكانی بەشێوەیەكی بابەتی‬ ‫ڕێكدەخرێت یان بەشێوەی یەك بەدوای یەكدا‬ ‫هاتنی ڕووداوەكان‪ ،‬ئەمە بۆ پێش ئیسالم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ سەردەمی ئیسالمی بەپێی یەك بەدوای‬ ‫یەكدا هاتنی ساڵەكان ڕووداوەكانی ڕیزكردووە‬ ‫هۆكاری ئەمەش ئەوەیە لە ئیسالمدا ساڵی كۆچی‬ ‫هەبووە و بەردەوام بووە‪ ،‬الی مێژووناسان ئەم‬ ‫جۆرە كتێبانە بە (الحولیات) واتە سااڵنە ناسراوە‬ ‫كە تێیاندا بەپێی هەرساڵە و هەرچی ڕووداوی‬ ‫مێژوویی و سیاسيی و كۆمەاڵیەتيی و ئابوريی‬ ‫و مردنی كەسانی دیار هەیە تۆماریان كردووە‪،‬‬ ‫لە دیارترین مێژوونوسانی ئەم بوارەش (هيثم بن‬ ‫عدي) (م‪207.‬ك)‪ ،‬ئەمیش لە چوارچێوەی كتێبێكی‬ ‫دانراو كە ئێستا تەنها ناوی ماوە بەناونیشانی‬ ‫(التاریخ علی السنین)‪ ،‬پاش ئەمیش لەم بوارە‬ ‫چەندین كتێبی دیكە دانران لە ناوازەترینیان كتێبی‬ ‫(تاریخ الرسل و الملك)ی (الطبري م‪310.‬ك)ە‪ ،‬كە‬ ‫ئەتوانین بە یەكەم كتێبی گەورەی مێژوویی دابنێین‬ ‫كە بەدەستمان گەیشتبێت لە بواری مێژووی گشتی‬ ‫لە مێژوونوسانی مسوڵمانان‪ ،‬هەرچەندە لە پێش‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ئەم لەسەر ئەم مەنهەج و ڕێچكەیە چەندین نوسەر‬ ‫و مێژووناسی دیكەش هەبوون‪ ،‬پاشان نوسینەوەی‬ ‫مێژوو لەسەر ئەم ڕێچكەیە لەسەر دەستی (ابن‬ ‫الجوزی م‪579.‬ك) لە كتێبی (المنتظم) و ابن االثير‬ ‫(م‪630‬ك) لە كێبی (الكامل فی التاریخ) زیاتر پەرەی‬ ‫سەند‪ ،‬بە كورتی نوسینەوەی مێژووی ئیسالمی‬ ‫بەوجۆرە زیاتر وەك فەرهەنگ و مهوسوعەیەك‬ ‫وابووە چەندین زانیاريی و بەڵگەنامەی تێدابووە‬ ‫سەبارەت بە ڕووداوەكان‪ ،‬هەرچەندە لەكاتی‬ ‫بەدوای یەكدا هاتنی ئەو سەرچاوانە زۆرجار‬ ‫زانیاریەكانیان لە یەكتر گواستۆتەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬كتێبەكانی التراجم‪ :‬مەبەست پێی پوختەی‬ ‫ژیاننامەی كەسێكی دیاریكراو یان چەندین‬ ‫كەسایەتیيە لە یەك كتێبدا‪ ،‬ئیدی كەم و زۆری باسی‬ ‫ئەو كەسایەتیانە بەپێی گرنگی كەسەكە و بوونی‬ ‫زانیاری بووە الی نوسەری ئەو كتێبە‪ ،‬زۆرجار ئەم‬ ‫نوسراوانە بە طبقات یان وفیات یان معجم شیوخ‬ ‫یان األنساب دەناسرێن‪ ،‬ئەم كتێبانە بۆ مێژووی‬ ‫ئیسالمی زۆرگرنگن‪ ،‬چونكە زانیاريیەكانیان وردترە‬ ‫و باسی كەسایەتیەكی دیاريكراو ئاست و پۆست‬ ‫و پلەپایە دەكات‪ ،‬ئەمەجگە لەوەی باسی ژیانی‬ ‫سیاسی و ئابووريی و كۆمەاڵیەتيی و ڕۆشنبیری‬ ‫ئەو سەردەمیش زۆرجار لەگەڵیدا دێت‪ ،‬وەك‬ ‫باسی زانایان و فهقيههكان و فەرمودەناسان و‬ ‫موفهسيرین و خەلیفەكان‪...‬هتد‪ ،‬ئەم سەرچاوانەش‬ ‫چەند جۆرێكن‪ :‬لەوانە بەشێكیان بە (كتب الرجال‬ ‫المحلیە) ناسراون كە باسی كەسایەتیيەكانی‬ ‫شارێكی دیاريكراو دەكەن وەك‪( :‬تاريخ واسط)‬ ‫أسلم بن سهل ناسراو بە بحشل (م‪292 .‬ك) و‬ ‫(تاریخ البغداد) خطيب البغدادي (م‪463.‬ك) و (تاریخ‬ ‫دمشق) ابن العساكر (م‪571.‬ك)و ئەم نوسراوانە‬

‫سەرباری ئەوەی زانیاری گرنگیان تێدایە سەبارەت‬ ‫بەو شارانە‪ ،‬گرنگی زۆریش دراوە بە ژیاننامەی‬ ‫دیارترین كەسایەتیەكانی ئەو شارانەش‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫زیاتر ژیاننامەی فەرمودەناسانیان باسكردووە‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە (تاریخ بغداد) سەرباری ئەوەی كە باسی‬ ‫دروستكردنی شارەكە و چەندین زانیاری گرنگی‬ ‫دیكەی تێدایە ژیاننامەی (‪ )7831‬كەسایەتی‬ ‫باسكردووە كە پێنج هەزاریان فەرمودەناسن‪،‬‬ ‫سەرباری ئەمانە ژیاننامەی ئافرەتانیشيان‬ ‫باسكردووە‪ ،‬بۆ نمونە هەر لە كتێبی (تاریخ بغداد)‬ ‫ژیاننامەی (‪ )32‬ئافرەت هاتووە‪ ،‬ئەم سەرچاوانە‬ ‫بەپێی پیتی هیجائی ناوی كەسەكانيان ڕیزبەند‬ ‫كردووە‪ ،‬زیاتر زانیاری وردی تیایە سەبارەت بەو‬ ‫كەسایەتیانەی كە هاوسەردەمی نوسەری كتێبەكە‬ ‫بوون یان لە سەردەمی ئەو نوسەرە نزیك بوون‬ ‫یان لە سەرچاوەی دیكە گواستویەتیەوە هەر‬ ‫بۆ نمونە (تاریخ بغداد) زۆرینەی زانیاریيەكانی‬ ‫وەرگرتووە بۆ خۆی نەیبینیون‪.‬‬ ‫گرنگيیەكی دیكەی ئەم سەرچاوانە لەوەدایە كە‬ ‫تەنها زانیاری خەڵكی شارەكەیان نەگواستۆتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو هەركەسێكیش لەو شارە ژیابێت یان لەوێ‬ ‫لەدایكبووبێت یان سەردانی ئەو شارەی كردبێت‬ ‫ژیاننامەكهی نوسراوە‪ ،‬هەرچی كتێبی (الطبقات)یشە‬ ‫ئەم جۆرە نوسینە لە سەرەتای سەدەی سێیەمی‬ ‫كۆچی بەدواوە دەركەوت‪ ،‬مەبەست لە زاراوەی‬ ‫(طبقة) كە دایانناوە واتە كۆمەڵێك كەسایەتی كە‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمێكی دیاریكراو لە یەك‬ ‫سیفەتدا هاوبەشن‪ ،‬سەرەتا ئەم جۆرە كتێبانە بۆ‬ ‫خزمەتی زانستی فەرمودەناسی دەنوسران‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوایی پەرەی سەند و طبقات االطباء و االدباء و‬ ‫الفقهاء و الشعراء و المغنيين‪ ....‬هتد گرتەوە‪ .‬لە‬

‫‪21‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪22‬‬

‫دیارترین نوسەرانی ئەم كتێبانەش (الهيثم بن عدي‬ ‫م‪207.‬ك)‪ ،‬هەروەها (ابن سعد م‪230.‬ك) كتێبەكەی‬ ‫بەناونیشانی (طبقات الكبرى) بە ناوازەترین كتێبی‬ ‫ئەو بوارە دادەنرێـت كە بەدەستمان گەیشتبێت‪،‬‬ ‫ئەم هاتووە بەپێی شارەكان كتێبەكەی داڕشتووە‪،‬‬ ‫هەروەها خليفە بن خياط(م‪240.‬ك) لە كتێبی‬ ‫(تاريخ خليفە بن خياط) بەپێی ڕەچەڵەك كتێبەكەی‬ ‫داڕشتووەتەوە‪ ،‬گرنگی ئەم نوسراوانە ئەوەیە كە‬ ‫زیاتر پسپۆڕی تیایە باسی ئەو كەسانە كراوە كە‬ ‫پسپۆڕ بوون لە زانستێكی دیاریكراو ئەمەش لە‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست تەنها لەالی مێژوونووسانی‬ ‫مسوڵمان هەبووە‪ ،‬وەك (طبقات المفسرين الداودي‬ ‫م‪1250.‬ك) و هەروەها (ابن أبی اصیبعە م‪323.‬ك)‬ ‫لە كتێبی األطباء‪ .‬جۆرێكی دیكە لەم كتێبانە (كتب‬ ‫الوفیات)ە زانیاريیەكانی ئەم كتێبانە بەپێی ساڵی‬ ‫مردنی نوسەركانیان ڕیزبەند كراوە‪ ،‬لە دیارترین‬ ‫ئەو سەرچاوانەش كتێبی الوفیات ابن رافع السالمی‬ ‫(م‪774.‬ك)‪ ،‬ابن خلكان(م‪681.‬ك) (وفيات األعيان‬ ‫وأنباء أبناء الزمان) ئەم كتێبە زۆر گرنگە و پڕ‬ ‫لە زانیاریيە جیاوازی لە كتێبەكانی دیكەی بواری‬ ‫الوفیات ئەوەیە كە زانیاريیەكانی بەپێی پیتی‬ ‫معجمی ڕێكخستووە سەرباری باسكردنی چەندین‬ ‫ژیاننامەی ئافرەتان بە وردیش زانیاريیەكانی‬ ‫داڕشتووە‪.‬‬ ‫جگە لەمانەش چەندین جۆر لە كتێبی دیكە هەن‬ ‫كە بە (تراجم الشیوخ) یان (فهرست الشیوخ) یان‬ ‫(برنامج و مشیخە) ناسراون زیاتر ڕیزبەندكردنی‬ ‫زانایانی مسوڵمانە بەپێی شوێن یان پیتی‬ ‫ناوەكانیان‪ ،‬لە دیارترین نوسراویش لەم بوارەدا‬ ‫كتێبی (برنامج الوادى اشي) نوسەر محمد بن جابر‬ ‫الوادی اشی التونسی (م‪749.‬ك)‪ .‬السخاوی لە‬

‫قورئانی پیرۆز بۆخۆی‬ ‫یەك لەسەر سێی مێژووە‬ ‫جگە لەوەش بەردەوام هانی‬ ‫مسوڵمانان دەدات كە بەدوای‬ ‫مێژوودا بگەڕێن‬ ‫گرنگی ئەم جۆرە كتێبانەی بۆ مێژوو كەمكردۆتەوە‬ ‫و پێیوایە كە زیاتر ڕیزبەندی ناوە وەك لەوەی‬ ‫نوسینی مێژووبێت‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ بەشێكی دیكە لەم جۆرە سەرچاوانە‬ ‫ئەوانەن كە باسی كەسێكی دیاریكراو دەكەن‬ ‫كە سەرەتا ژیاننامەی پێغەمبەر(د‪.‬خ) بوو پاشان‬ ‫بەتێپەڕبوونی سەدەكانی ئیسالمی كەسایەتی‬ ‫دیكەش كتێبیان لەبارەوە نوسرا و لە سەردەمانی‬ ‫كۆتایی ئیسالمیش ئەم نوسراوانە گەلێك زۆر بوون‬ ‫وەك‪ :‬النوادر السلطانية والمحاسن اليوسفية» ابن‬ ‫شداد»(م‪632 .‬هـ)و كتێبی « سيرة السلطان جالل‬ ‫الدين منكبرتي» النسوي (م‪639 .‬هك) و كتێبی‬ ‫«الروض الزاهر في سيرة الملك لظاهر يبرس»ى‬ ‫ابن عبد الظاهر (م‪692 .‬ك)و كتێبی « الدر الفاخر‬ ‫في سيرة الملك الناصر» ابن ايبك الدوادار (م‪.‬‬ ‫‪732‬ك) كتێبی « عجائب المقدور في أخبار تيمور»‬ ‫ابن عربشاه(م‪854.‬ك) یان كتێبی « الروض الزاهر‬ ‫في سيرة الملك الظاهر ططر» لبدر الدين العيني(م‪.‬‬ ‫‪855‬ك) و كتێبی « تشريف األيام والعصور في‬ ‫سيرة الملك المنصور» هەمان نوسەر‪ ،‬ئەم كتێبانە‬ ‫زیاتر زانیاريیان لەبارەی كەسایەتی سەركردە‬ ‫و سوڵتانەكان تێدایە‪ ،‬هەرچەندە زانیاريیەكانیان‬ ‫وردن‪ ،‬بەاڵم بەشێكی زۆریش پێداهەڵدانی بۆ ئەو‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫كەسایەتیانە تێدا بەدی دەكرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬كتێبەكانی مێژووی دەوڵەتان‪ :‬مەبەستمان‬ ‫لەو سەرچاوە مێژوویانەی ئیسالمە كە تایبەت‬ ‫بە مێژووی دەوڵەتێكی ئیسالمی نوسراونەتەوە‬ ‫و تێیدا ورد و درشت لەبارەی فەرمانڕەوایانی و‬ ‫هەروەها سیاسەتی ئابوريی و بواری سیاسەت و‬ ‫ڕۆشنبیريی و ئاوەدانی ئەو دەوڵەتە دواون وەك ‪:‬‬ ‫« التاجي في تاريخ الدولة البويهية»ى أبي إسحاق‬ ‫الصابي(م‪384 .‬ك) پاشان كتێبی « الباهر في تاريخ‬ ‫الدولة االتابكية»ى ابن االثير الجزري (م‪630.‬ك)‬ ‫وكتێبی « الروضتين في أخبار الدولتين النورية‬ ‫والصالحية» ابي شامة(م‪665 .‬ك) وكتێبی « مفرج‬ ‫الكروب في أخبار بني ايوب»ى ابن واصل(م‪697.‬ك)‬ ‫وكتێبی « التحفة الملوكية في الدولة التركية» بيبرس‬ ‫الدواداري (م‪725 .‬ك) وكتێبی « درة األسالك في‬ ‫دولة األتراك» ابن حبيب(م‪779 .‬ك) وكتێبی « الدرة‬ ‫الزكية في أخبار الدولة التركية» ابن ايبك الدواداري‪.‬‬ ‫ئەم كتێبانە لەڕاستیدا زۆر پشتیان پێ نابەسترێت‪،‬‬ ‫چونكە زۆرجار بە زۆری فەرمانڕەوایان نوسراون‪،‬‬ ‫زیاتر زانیاری هەڵەش لەپێناوی نوسینەوەی مێژووی‬ ‫ئەو دەوڵەت و بنەمااڵنە گواستۆتەوە بۆ نمونە كتێبی‬ ‫(اتاجی) لەژێر هەڕەشە و لە زیندانی بوەیهیيەكان‬ ‫نوسەرەكەی نوسیویەتی یان (الباهر)ی ابن األثير‪،‬‬ ‫چونكە خۆی و بنەماڵەكەی لەژێر سایەی زەنگیيەكان‬ ‫بووە لە دژی ئەیوبیەكان شتی ناڕاستی تۆماركردووە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫مێژووی ئیسالمی یەكێكە‬ ‫لەو مێژووە زۆر كەم و‬ ‫ناوازانەی دنیا كە تەواوی‬ ‫الیەنەكانی تۆماركراون‬

‫‪ -4‬كتێبەكانی مێژووی سەربازی‪ :‬مەبەست‬ ‫لەو كتێب و نوسراوانەیە كە تایبەتە بە جەنگ و‬ ‫پڕۆسە سەربازی و غهزواتەكان و فتوحاتەكان‬ ‫لە دیارترین ئەو سەرچاوانەش كە تایبەتمەنديیان‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬ئەمیش دوو جۆرە بەشێكیان لە ڕێگەی‬ ‫باسكردنی جەنگەكانە بەپێی ساڵی ڕوودانیان‪،‬‬ ‫یان باسكردنی ئەو پڕۆسە سەربازیانەیە لەڕێی‬ ‫باسكردنی ژیاننامەی سەركردە سەربازيیەكان‪،‬‬ ‫بەاڵم هەندێك كتێبی سەربەخۆش هەن كە‬ ‫ڕاستەوخۆ باسی هەندێك لە شەڕەكانیان كردووە‬ ‫لە كۆنترین كتێبێكیش لەو بوارەدا كە بەدەستمان‬ ‫گەیشتبێت كتێبی «وقعة صفين» لنصر بن‬ ‫مزاحم(م‪212 .‬ك)‪ ،‬هەروەها كتێبی (فتوح الشام)‬ ‫ی الواقدی (م‪209.‬ك) هەرچەندە بەوناوەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم باسی فتوحاتی عێراق و جەزیرە و شام و‬ ‫میسریش دەكات‪ ،‬جگە لەمانەش كتێب هەیە تایبەتە‬ ‫بە باسی جیهادی مسوڵمانان بەتایبەتی دژی خاچ‬ ‫دروشمەكان وەك كتێبی (مستند االجناد في آالت‬ ‫الجهاد ى ابن جماعە الحموي) (م‪733.‬ك) یەكێكە لە‬ ‫كتێبە ناوازەكان لەو بوارەدا‪.‬‬ ‫‪ -5‬كتێبەكانی بواری بەڕێوەبردن و كارگێڕى‪:‬‬ ‫چەند سەرچاوەیەكی مێژوويی ئیسالمی هەیە‬ ‫تایبەتە بە شێوازەكانی بەڕێوەبردن لە دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬شێوازی ئیدارەدانی ئەو دەوڵەتە و‬ ‫دیوانەكان و نامهكان و چەندانی دیكەش‪ ،‬لە‬ ‫دیارترینی ئەوانەش وەك «صبح األعشى في‬ ‫صناعة االنشا» القلقشندي(م‪821 .‬ك) و «قانون‬ ‫ديوان الرسائل» الصيرفي (م‪900.‬ك) كتێبی‬ ‫«قانون ديوان الرسائل» ابن مماتي(م‪606.‬ك)‪.‬‬ ‫هەندێكی دیكەش زیاتر دواون و باسیان لە كردەوە‬ ‫و كردارێك و ئەركێكی دیاری كراو كردووە وەك‬ ‫«الرتبة في طلب الحسبة» ابن الرفعة(م‪735 .‬ك)‬ ‫و «نهاية الرتبة في طلب الحسبة» الشيزري(م‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪24‬‬

‫‪589‬ك)‪ ،‬یان هەندێكی دیكەیان بەتایبەت لە باسی‬ ‫پۆستەكانی وەك الوزراء دواون‪.‬‬ ‫‪ -6‬كتێبەكانی مێژووی ئابووری‪ :‬ژمارەیەكی‬ ‫دیكەی سەرچاوەی مێژووی ئیسالمی تایبەتن‬ ‫بە بواری ئابووريی و شێوازەكانی ئیدارەدانی‬ ‫ئابووری دەوڵەتی ئیسالمی كە زۆر گرنگن بەتایبەت‬ ‫بۆ كەسێك كە بیەوێت زانیاری وورد لەسەر ئەو‬ ‫بابەتە وەربگرێت لەو سەردەمانەدا لە دیارترین‬ ‫ئەو سەرچاوانەش وەك‪ :‬كتاب (الخراج) قازی ئەبو‬ ‫یوسف (م‪182.‬ك) و كتێبی (الخراج و صنعە الكتابە)‬ ‫ی قدامە بن جعفر (م‪329.‬ك) و ئەمە جگە لەوەی‬ ‫باسيان كۆكردنەوەی خەراج و ئابووری دەوڵەت‬ ‫كردووە باسیان لە چۆنیەتی دراو لێدانیش كردووە و‬ ‫جۆر و كێشانەی ئەو دراوانە و پێوانەیان و پێویستی‬ ‫خەڵكی بە خۆراك و پۆشاك و زێڕ و زیو‪..‬هتد‪.‬‬ ‫بەگشتی ژیانی ئابووری خەڵكیان باسكردووە‪ ،‬پاش‬ ‫ئەمانیش كتێبی تایبەتمەند تر دەركەوت لە بواری‬ ‫دراو و سكە وەك المقریزی (م‪845.‬ك) كاتێك كتێبی‬ ‫« شذور العقود في ذكر النقود» دانا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمانەشدا چەندین كتێبی دیكەمان هەیە‬ ‫كە هەرچەند لە ناونیشان باسی بابەتی دیكەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم ناوەڕۆكیان سروشتێكی باسی مێژوويی‬ ‫ئابووريیە لەوانەش وەك كتێبی فتوح البلدان‬ ‫البالذري (م‪279.‬ك) و هەروەها كتێبی «األحكام‬ ‫السلطانية والواليات الدينية»ی أبی الحسن‬ ‫الماوردی(م‪450.‬ك) هەرچەند باسی سیاسەتە‪،‬‬ ‫بەاڵم چەندین باسی ئابووريی و سككە و دراوی‬ ‫تێدایە‪.‬‬ ‫‪ -7‬كتێبەكانی مێژووی كۆمەاڵیەتی‪ :‬سەرباری‬ ‫ئەوەی وا دێتە پێشچاو كە مێژوونووسانی‬ ‫مسوڵمان زیاتر لەسەر بواری سیاسيی‪ ،‬سەربازيی‬

‫و ئابووری بابەتیان نوسیبێت‪ ،‬بەاڵم چەندین‬ ‫نوسەری دیارمان هەیە كە تایبەت لەسەر ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی چینەكانی كۆمەڵگە و ژیانی ڕۆژانە‬ ‫و جۆرەكانی جلوبەرگ و پۆشاك و خواردنەكان‬ ‫و جەژن و بۆنە كۆمەاڵیەتیيەكان شتی بەكەڵكیان‬ ‫نوسیوە‪ ،‬یان لەسەر بابەتێكی خراپی كۆمەڵگە‬ ‫بە گاڵتەئامێز بابەتیان نوسیوە‪ ،‬وەك كتێبەكانی‬ ‫الجاحظ (م‪255.‬ك) كتێبی (عقالء المجانين)ی أبي‬ ‫األزهري (م‪325.‬ك) و بالغات النساء ابن طيفور‬ ‫(م‪280.‬ك) و أخبار النساء ابن الجوزى (م‪725.‬ك)‬ ‫و نزهە الجلساء في أشعار النساء السيوطي‬ ‫(م‪911.‬ك) و ابن ساعاتی (م‪647.‬ك) كتیبی (جهات‬ ‫االئمة الخلفاء من الحرائر و االماء) و چەندانی‬ ‫دیكەش‪ ،‬كەشتی ناوازە و سەیر و سەمەرەی‬ ‫كۆمەاڵیەتیان تێدایە وەك التنوخی (م‪384.‬ك)‬ ‫لەكتێبەكانی «الفرج بعد الشدة» و»المستجاد من‬ ‫فعل األجواد»و»نشوار المحاضرة»‪ .‬یان كتێبی‬ ‫«تفضيل الكالب على الكثير ممن لبس الثياب»ى ابن‬ ‫مرزبان البغداديی ابن مرزبان البغدادی (م‪309.‬ك)‬ ‫كە جێگەی سەرسوڕمان و لەسەر وەستانە لە‬ ‫باسی كۆمەاڵیەتی ئەو سەردەم‪.‬‬ ‫‪ -8‬كتێبەكانی بیبلۆگرافیای كتێب‪ :‬چەندین‬ ‫كتێبی شێوە بيبلۆگرافی لە سەرچاوەكانی مێژووی‬ ‫ئیسالميدا هەیە‪ ،‬كە زیاتر كۆكراوەی كتێبەكانی‬ ‫پێشینن لە سەرجەم بوارەكان بۆ نمونە ابن الندیم‬ ‫(م‪385.‬ك) كتێبێكی داناوە بە ناوی (الفهرست) كە‬ ‫كتێبی نوسەرانی پێش خۆيی و سەردەمی خۆی لە‬ ‫سەرجەم بوارەكان كۆكردۆتەوە هەروەها چەندانی‬ ‫دیكەش‪.‬‬ ‫‪ -9‬كتێبە مێژووییه جوگرافیاییەكان‪ :‬لە‬ ‫سەرچاوەكانی مێژووی ئیسالمی ئەو سەرچاوانە‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫زۆرگرنگن‪ ،‬كە تایبەتن بە جوگرافیا و گەڕیدەكان‬ ‫و (مسالك و ممالك)‪ ،‬كە لەالیەن جوگرافی ناسە‬ ‫مسوڵمانەكان شار بە شار و تەنانەت ناوی‬ ‫هەرێم و ناوچەكانیان تۆماركردووە و تێیدا لە‬ ‫مێژوو باری ئابووريی و بنەچەی ناوی شار و‬ ‫ناوچەكان و ژمارەی دانیشتوان و پێكهاتەیان و‬ ‫تایبەتمەندی كشتوكاڵی ئەو ناوچانە و زۆرشتی‬ ‫بەنرخیان تۆماركردووە‪ ،‬بەبۆچوونی من بۆ‬ ‫مێژووی شارستانی ئیسالمی باشترین سەرچاوە‬ ‫ئەم سەرچاوانەی مێژووی ئیسالمین‪ ،‬كە زۆرجار‬ ‫بێالیەنییان تێدا بەدی دەكرێت لە گواستنەوەی‬ ‫ڕووداوە مێژوویەكان‪ ،‬لەم بوارەدا كۆنترین كتێب‪،‬‬ ‫كە تائێستا بەدەستمان گەیشتبێت كتێبی البلدان‬ ‫الیعقوبی (م‪292.‬ك)‪ ،‬پاشان كتێبی (المسالك‬ ‫الممالك) هەریەك لە نوسەران المقدسی (م‪381.‬ك)‬ ‫و ابن خرداذبه(م‪300،‬ك)‪ ،‬هەندێكی دیكەش‬ ‫لەو كتێبانە ناوی شارێكی هەرێمێكیان كردووە‬ ‫بە ناوی كتێبەكانیان و لەوێوە لە بابەتەكانیان‬ ‫دواون و زانیاريیە مێژوویەكانیان باسكردووە و‬ ‫بەپێی پیتی یەكەمی شارەكان هەروەك معجم و‬ ‫فەرهەنگێك ئەو شارانەیان باسكردووە‪ ،‬باشترین‬ ‫نمونەش بۆ ئەم بابەتە كتێبە بەناوبانگەكەی یاقوت‬ ‫الحموی (م‪626.‬ك) بەناونیشانی معجم البلدان‪ ،‬و‬ ‫كتێبی (مراصد الطالع على أسماء األمكنە و البقاع)ی‬ ‫صفی الدین البغدادی (م‪739.‬ك)‪ ،‬یان ابن الجیعان‬ ‫(م‪885.‬ك) بەناونیشانی التحفە السنيە بأسماء البالد‬ ‫المصريە‪.‬‬ ‫جۆرێكی دیكە لەو كتێبانە تایبەتن بە باسی‬ ‫خوێندنگە و مزگەوت و گەڕەك و بازاڕ و كۆاڵن و‬ ‫شەقامەكان و شوێنەوارە ئاوەدانیيەكان كە لە شار‬ ‫و ناوچە ئیسالمیەكاندا هەبوون ئەم سەرچاوانەش‬

‫ناسراون بە كتێبەكانی (خطط المدن) لەو كتێبانەش‬ ‫ابن دقماق (م‪809.‬ك) و كتێبی (الخطط المقريزيە)‬ ‫ى المقريزي‪.‬‬ ‫‪ -10‬كتێبەكانی پوختە و پەراوێزەكان‪ :‬ئەم‬ ‫جۆرە لە كتێب بریتی بوون لە پوختكردنەوەی‬ ‫كتێبە مێژووییە گرنگ و زۆرەكانی بواری كتێبی‬ ‫مێژووییە زۆر و دورودرێژەكان یان كتێبەكانی‬ ‫بواری التراجم‪ ،‬ئەمانەش بە المنتخب یان المنتقی‬ ‫ناسرابوون‪ ،‬وەك كتێبی (المنتخب من تاریخ دمشق)‬ ‫چەندین بابەتی دیكە‪.‬‬ ‫لەكۆتایدا وەك پسپۆڕێكی ئەو بوارە چەند‬ ‫تێبینیەكمان هەیە لەبارەی مێژووی ئیسالمی‪،‬‬ ‫جێی خۆیەتی كە ئاماژەیان پێ بدەین‪ ،‬دیارترینیان‬ ‫ئهمانهن‪:‬‬ ‫‪ -1‬بەوپێیەی ئیسالم بۆخۆی ئاینی نوسین‬ ‫و تۆماركردنی زانیاریيەكانە‪ ،‬مێژووی ئیسالمی‬ ‫یەكێكە لەو مێژووە زۆر كەم و ناوازانەی دنیا كە‬ ‫تەواوی الیەنەكانی تۆماركراون‪ ،‬هەزاران كتێب‬ ‫لە سەرجەم بوارەكان هەیە هەروەك بە ژمارە و‬ ‫جۆرەكانیان ئاماژەمان بۆ كردن‪ ،‬لە هەر بوارێكی‬ ‫ئەو مێژووە بتەوێت كۆڵینەوەی زانستی بكەیت‬ ‫زانیاریت بەدەست دەكەوێت و شارەزایان و‬ ‫زانایانی مسوڵمان و تەنانەت خەڵكانی نامسوڵمانی‬ ‫ناو شارستانیەتی ئیسالمیش‪ ،‬بە هەزاران جۆرە‬ ‫نوسراو و كتێبیان داناوە لەسەر مێژوو بەتەواوی‬ ‫بوارەكانیەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬زانیاريیەكانی ناو كتێبە مێژوويیەكان‬ ‫زۆرینەیان ساغ نەكراونەتەوە‪ ،‬زۆرجار حەزی‬ ‫كەسی یان مەیل و ئارەزووی دەسەاڵتدارێك یان‬ ‫پیاداهەڵدانی زۆری نابەجێی تێدا بەدی دەكرێت‪،‬‬ ‫كە پێویستە پاك بكرێتەوە و كەموكورتی و‬ ‫نەنگیيەكانی لێ دەربهێنرێت و بە حەزەر و بە‬

‫‪25‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪26‬‬

‫هەستیارانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬هەندێك زانیاری مێژوویی بەهێندەی‬ ‫دەماودەم گێڕاندنەوە و مێژووی زارەكی چەندین‬ ‫بابەتی ئەفسانەیی و ناجۆری پێوەلكاوە كە‬ ‫ڕاستیيە مێژووەكانیان دوورخستۆتەوە‪ ،‬جێگەی‬ ‫باسە هەندێك لە نوسەرانی مێژووی ئیسالمیش‬ ‫بۆخۆیان ئەم ڕاستيیەیان نەشاردۆتەوە كەچی‬ ‫مێژوونوسانی نوێ وتەكانیان وەك دەقی پیرۆز‬ ‫وەردەگرن و دەڵێن ئەوە مێژووی ڕاستەقینەی‬ ‫ئیسالمە هەروەك مێژووی الطبري ‪.‬‬ ‫‪ -4‬پێویستە مێژوو لە ئایين جودابكرێتەوە‬ ‫هەروەك نوسەرانی مێژووی ئیسالمیش بۆخۆیان‬ ‫ئەمەیان كردووە‪ ،‬بەشێكی زۆری مێژوونووسانی‬ ‫مسوڵمان بۆخۆیان ئەمەیان كردووە لەكاتێكدا‬ ‫فەرمودەناس و موفهسيری گەورەی قورئان‬ ‫بوون‪ ،‬وەك الطبري و ابن الكثير و السيوطي‬ ‫و هتد‪ ،‬كەچی ئەو ڕێسایانەی كە لە نوسینی ئەو‬ ‫زانستانە بەكاریان هێناوە لە كتێبە مێژوویەكاندا‬ ‫پەیڕەویان نەكردووە و بۆخۆشیان لە پێشەكی‬ ‫كتێبە مێژوویەكانیاندا ئەمەیان نەشاردۆتەوە و‬ ‫بەئاشكرا وتویانە كە ئەمان هەرچیان بیستووە و‬ ‫بینیوە تۆماریان كردووە یان لە پێشینانی خۆیان‬ ‫نقڵیان كردووە و تهحقیقیان تێدا نەكردووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ستەمێكی گەورەیە لە ئايین ئێمە هەڵسوكەوت‬ ‫و كرداری هەندێك لە كەسە مسوڵمان و‬ ‫سەركردەكانیان بكەینە مێژووی مسوڵمانان و‬ ‫لە ئێستادا لەسەر ئایين تۆماری بكەین‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیكەش ئەگەر تهحقیق لە بابەتێكی ئەو مێژووانە‬ ‫نەكەین بێین لێدوانیان لەسەر بدەین‪.‬‬ ‫‪ -5‬ڕۆژهەاڵتناسان كارێكی زۆرخراپیان‬ ‫بەرامبەر بە مێژووی ئیسالمی كردووە‪ ،‬ئەوان‬ ‫بەناوی پاراستنی كولتووری ئیسالمی و مێژووی‬ ‫ئیسالمی چەندین كتێبی مێژووییان پاراست و‬

‫زیندویان كردەوە و لە چاپخانەكانی ڕۆژئاوا‬ ‫لە چاپیاندانەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر چاوێك بەو كتێبە‬ ‫مێژووییانەدا بخشێنین كە ئەوان زیندویان‬ ‫كردونەتەوە‪ ،‬سەرجەمیان یەك ئاڕاستەیان هەیە‪،‬‬ ‫واتە ئەوەی لەگەڵ ئامانج و باری ویستی خۆیان‬ ‫گونجاوە زیندویان كردۆتەوە و بەدەستیان خستووە‬ ‫و دوورنیە چەندان دەستنووسی دیكەی گرنگیش كە‬ ‫خزمەتی بە ئامانجی ئەوان نەكردووە لەنێوبرابێت‪،‬‬ ‫ئەوان بۆخۆشیان لە بوارێكدا پسپۆڕیان لە مێژووی‬ ‫ئیسالمی وەردەگرت‪ ،‬كە كەلێن و بچوك و ملل‬ ‫و نحل بوون وەك گرووپ گەلی ئيسماعیلی و‬ ‫حشاشنەكان و تصوف و حالج‪ ...‬هتد‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫لویس ماسینون پسپۆڕە لە بواری تصوف بەتایبەت‬ ‫لە (الحالج) و بیرنارد لویس لە (ئيسماعیلیيەكان)‬ ‫پسپۆڕی وەرگرتووە‪ ،‬بۆیە پێویستە خوێنەوارانی‬ ‫بواری مێژووی ئیسالمیش هەر بەهێندە نەوەستن‬ ‫لەنێو سەرچاوەكانی مێژووی ئیسالمی هەیە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەستنووسی نوێ تهحقیق بكەن و هەروەها‬ ‫تهحقیقی ئەو زانیاریانەش بكەن كە لەنێو ئەو كتێبە‬ ‫مێژوویانەی پێشین هەبووە‪.‬‬ ‫‪ -6‬ناوی ئەم مێژووە چیە ئایا مێژووی‬ ‫مسوڵمانانە یان مێژووی ئیسالم یان مێژووی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بەبۆچوونی ئێمە ئەم مێژووە‬ ‫مێژووی ئیسالميیە‪ ،‬چونكە تەنها تایبەت نیە بە‬ ‫خەڵكی مسوڵمان و چەندین نامسوڵمانیش لەم‬ ‫مێژووەدا ژیاوە و تەنها تایبەتیش نیە بە ئايین‬ ‫تا ناوی بنرێت مێژووی ئیسالم بۆیە باشترین‬ ‫ناو ئەوەیە كە ناوبنرێت بە مێژووی ئیسالمی‬ ‫و بەم ئاڕاستەیەش هەتا سەردەمی كۆتایی‬ ‫ڕووخانی عوسمانیيەكان دەخایەنێت‪ ،‬كە كۆتا‬ ‫دەسەاڵتدارێتی ئیسالميیە لە ڕۆژهەاڵت و لە‬ ‫دوای ئەو هیچ مێژوویەك نیە جگە لە مێژووی‬ ‫مسوڵمانان یان نەتەوە جیاوازەكان‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪ -1‬ابن األثير‪ ،‬عز الدين ابو الحسن علي‬ ‫الجزري(ت‪630:‬هـ) الكامل في التاريخ‪ ،‬ط‪ ،2‬تح عبد الله‬ ‫القاضي‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت‪.1995 ،‬‬ ‫‪-2‬ابن اياس‪ ،‬محمد بن أحمد (ت‪930 :‬هـ) بدائع الزهور‬ ‫في وقائع الدهور‪ ،‬تح مصطفى زيادة‪ ،‬القاهرة‪.1984 ،‬‬ ‫‪-3‬ابن تغري بردي‪ ،‬ابو المحاسن يوسف‬ ‫االتابكي(ت‪874:‬هـ) المنهل الصافي والمستوفي بعد‬ ‫الوافي‪ ،‬تح محمد أمين‪،‬القاهرة‪.1986 ،‬‬ ‫‪ -4‬النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة‪،‬‬ ‫المؤسسة المصرية العامة للتأليف والترجمة والنشر‬ ‫والطباعة‪ ،‬القاهرة‪.1972 ،‬‬ ‫‪ -5‬ابن حجر‪ ،‬احمد بن علي العسقالني(ت‪852:‬هـ)‬ ‫الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة‪ ،‬تح عبد المعين خان‬ ‫حيدر آباد الدكن‪.1972 ،‬‬ ‫‪-6‬الخطيب البغدادي‪ ،‬احمد بن علي(ت‪463:‬هـ) تاريخ‬ ‫بغداد‪ ،‬دار الكتب العلمية(بيروت د‪.‬ت)‪.‬‬ ‫‪ -7‬ابن خلكان‪ ،‬أبو العباس‪ ،‬احمد بن محمد(ت‪681:‬هـ)‬ ‫وفيات األعيان وأنباء أبناء الزمان‪ ،‬تح إحسان عباس‪،‬دار‬ ‫الثقافة‪ ،‬بيروت‪.1968 ،‬‬ ‫‪-8‬الذهبي‪ ،‬شمس الدين محمد بن احمد(ت‪748:‬هـ)‬ ‫تذكرة الحفاظ‪ ،‬مكتبة الحرم المكي‪ ،‬دائرة المعارف‬ ‫العثمانية (حيدر آباد الدكن د‪.‬ت)‪.‬‬ ‫‪ -9‬سبط ابن الجوزي‪ ،‬ابو المظفر قزاوغلي(ت‪654:‬هـ)‬ ‫مراة الزمان في تاريخ األعيان‪ ،‬مطبعة دائرة المعارف‬ ‫العثمانية‪،‬حيدر آباد الدكن‪1370 ،‬هـ‪.‬‬ ‫‪ -10‬السخاوي‪ ،‬شمس الدين محمد بن عبد‬ ‫الرحمن(ت‪902:‬هـ) اإلعالن بالتوبيخ لمن ذم أهل التاريخ‪،‬‬ ‫مطبوع ضمن كتاب علم التاريخ عند المسلمين لروزنثال‪،‬‬ ‫مكتبة المثنى (بغداد ‪.)1963‬‬ ‫‪ -11‬الضوء الالمع ألهل القرن التاسع‪ ،‬دار مكتبة‬ ‫الحياة‪ ،‬بيروت‪ ،‬د‪.‬ت‪.‬‬ ‫‪ -12‬ابن شاكر‪ ،‬احمد بن شاكر الكتبي(ت‪764:‬هـ)‬ ‫عيون التواريخ‪ ،‬تح نبيلة عبد المنعم داود‪ ،‬بغداد‪.1991 ،‬‬ ‫‪ -13‬الصيرفي‪ ،‬علي بن داود(ت‪900:‬هـ) أبناء الهصر‬ ‫بأنباء العصر‪ ،‬تح حسن حبشي‪ ،‬القاهرة‪.1971 ،‬‬

‫‪ -14‬الغساني‪ ،‬الملك األشرف الخزرجي(ت‪803‬هـ)‬ ‫العسجد المسبوك والجوهر المحكوك في طبقات الخلفاء‬ ‫والملوك‪ ،‬تح شاكر محمود عبد المنعم‪ ،‬دار التراث‬ ‫اإلسالمي‪ ،‬بيروت‪.1975 ،‬‬ ‫‪ -15‬ابن كثير‪،‬عماد الدين إسماعيل بن عمر‬ ‫الدمشقي(ت‪774:‬هـ) البداية والنهاية‪ ،‬مكتبة المعارف‬ ‫(بيروت د‪.‬ت)‪.‬‬ ‫‪ -16‬المسعودي‪ ،‬ابو الحسن علي بن الحسن(ت‪346:‬هـ)‬ ‫مروج الذهب ومعادن الجوهر‪ ،‬ط‪ ،1‬دار الكتاب العربي‪،‬‬ ‫بغداد‪ ،‬د‪.‬ت‪.‬‬ ‫‪ -17‬مسلم‪ ،‬أبو الحسن مسلم بن الحجاج(ت‪261:‬هـ)‬ ‫صحيح مسلم‪ ،‬تح فؤاد عبد الباقي التراث العربي‪ ،‬بيروت‪،‬‬ ‫د‪.‬ت‪.‬‬ ‫‪ -18‬ابن النديم‪ ،‬محمد بن إسحاق(ت‪385:‬هـ)‬ ‫الفهرست‪ ،‬دار المعرفة‪ ،‬بيروت‪.1978 ،‬‬ ‫‪ -19‬أبو نعيم‪ ،‬احمد بن عبد الله(ت‪430:‬هـ) حلية‬ ‫األولياء‪ ،‬ط‪ ،1‬مطبعة السعادة‪ ،‬القاهرة‪.1938 ،‬‬ ‫‪ -20‬اليونيني‪ ،‬قطب الدين موسى بن محمد(ت‪726:‬هـ)‬ ‫ذيل مرآة الزمان‪ ،‬ط‪ ،1‬مطبعة المعارف العثمانية (حيدر‬ ‫آباد الدكن‪1380 ،‬هـ‪.‬‬ ‫‪ -21‬باقر‪ ،‬طه ومحمد‪ ،‬عبد العزيز طرق البحث‬ ‫التاريخي في التاريخ واالثار‪ ،‬بغداد‪.1980 ،‬‬ ‫‪ -22‬روزنثال‪ ،‬فرانز علم التاريخ عند المسلمين‪ ،‬مكتبة‬ ‫المثنى‪ ،‬بغداد‪.1963 ،‬‬ ‫‪ -23‬السامر‪ ،‬فيصل ابن األثير‪ ،‬دار الشؤون الثقافية‬ ‫العامة‪ ،‬بغداد‪.1986 ،‬‬ ‫‪ -24‬سعيد‪ ،‬خليل منهج البحث التاريخي‪ ،‬بغداد‪ ،‬د‪.‬ت‪.‬‬ ‫‪ -25‬العمري‪ ،‬أكرم ضياء بحوث في السنة المشرفة‪،‬‬ ‫ط‪ ،2‬مطبعة اإلرشاد‪ ،‬بغداد‪.1972 ،‬‬ ‫‪ -26‬موارد الخطيب البغدادي في تاريخ بغداد‪ ،‬دار‬ ‫القلم‪ ،‬بيروت‪.1975 ،‬‬ ‫‪ -27‬موافي‪ ،‬عثمان‪ ،‬منهج النقد التاريخي اإلسالمي‬ ‫والمنهج األوربي‪ ،‬اإلسكندرية‪.1984 ،‬‬ ‫‪ -28‬النقيب‪ ،‬مرتضى‪ ،‬المؤرخ المبتدئ ومنهج البحث‬ ‫التاريخي‪ ،‬بغداد‪ ،‬د‪.‬ت‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان‬

‫خا ل‬

‫‪27‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ميذووی‌مسولمانان‌‬ ‫له َ‬ ‫‌‌نيوان‌ثيرؤزی‌و‌‌واقيعی‌بووندا‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪28‬‬

‫د‪.‬حهكیم ئهحمهد خۆشناو‬

‫لهدایكبووى كۆيه‪ ،‬ساڵى ‪ .1966‬دكتۆرا له مێژووی‬ ‫ئیسالمی‪ .‬چهندین توێژینهوهی زانستی له گۆڤارهكانی‬ ‫زانكۆكانی كوردستان باڵوكردووهتهوه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫زۆر جار تێكهڵهیهك دروست دهكرێت له‬ ‫نێوان مێژووی ئیسالم و مێژووی مسوڵمانان‪،‬‬ ‫له ئهدهبییاتی كوردیشدا زۆر جار وشه و زاراوه‬ ‫عهرهبیهكان بهههڵه وهردهگێڕدرێنه سهر زمانی‬ ‫كوردی‪ ،‬به ههمان پاشگرهكانیانهوه بۆ نمونه‪:‬‬ ‫(التاريخ االسالميي = مێژووی ئیسالمی) ‪( ،‬الحضارة‬ ‫االسالميية – شارستانێتی ئیسالمی) ‪( ،‬الشخصيات‬ ‫االسالميية – كهسایهتییه ئیسالمییهكان )‪ ......‬هتد‪.‬‬ ‫كهچی لهڕاستیدا ئهم (ی) ئینتیساب تایبهته به‬ ‫ڕێزمانی عه رهبی كه گواستنهوهی وهك خۆيی‬ ‫و بهههمان مانا بۆ كوردی دروست نییه‪ ،‬ئهمه‬ ‫له الیهك و له الیهكی تریشهوه دهبینین ههندێك‬ ‫جار (مێژووی ئیسالم) به كاردههێنرێت‪ ،‬دیاره‬ ‫ئهمهشیان بهكارهێنانێكی ورد و زانستی نییه‪،‬‬ ‫چونكه (ئیسالم) ئاینه كه له بنهڕهتدا له ڕووی‬ ‫ئهخالقیات و بیروباوهڕ و عهقیدهدا هاوبهشه لهگهڵ‬ ‫سهرجهم ئاینه ئاسمانییهكانی تر‪ ،‬كه له ڕێگهی‬ ‫پێغهمبهرهكانهوه گهیهنراون به گرۆی ئادهمیزاد‬ ‫له كات و شوێنی جیاوازدا‪ ،‬كهواته ئايینی خودا‬ ‫نهگۆڕه له ئهسڵدا ئهگهر پهیڕهوان و پێشڕهوانی‬ ‫دهستكاری نهكهن به هۆكاری نهزانی و بێ ئاگايی‬ ‫و بهرژهوهندی‪....‬هتد‪.‬‬ ‫ههروهك له ئاینهكانی یههودی و مه سیحييهتدا‬ ‫به زهقی ڕهنگیداوهتهوه كتێبه پیرۆزهكانیان‬ ‫شێوێنراون و بهشێوهی جیاجیا نوسراونهتهوه و‬ ‫تۆماركراون‪ ،‬دیاره ئهمهش ڕهنگدرانهوهی ههبووه‬ ‫لهسهر شوێنكهوتووانيان و بۆته هۆی گۆڕانكاری‬ ‫زۆر بهسهر پرهنسیب و یاساوڕێساكان و حهاڵڵ و‬ ‫حهرامهكانیان كه له گۆڕانكاری ناو دهقهكانی كتێبه‬ ‫پیرۆزهكانیانهوه ـ زۆرجارـ سهرچاوهی گرتووه‪ ،‬تا‬ ‫ئهو ڕادهیهی دهبینین مهزههب و ئاینزا یههودی و‬ ‫مهسیحییهكان جیاوازی ڕیشهيی له نێوانیاندا ههيه‬ ‫سهبارهت به بیروباوهڕ و ئايینی خودا و خودی‬

‫دهقهكانی ناو تهورات و ئینجیلهكان‪.‬‬ ‫كهواته لێرهدا دهتوانین وهك زاراوه وشهی‬ ‫(مێژووی یههودییهت) و (مێژووی نهسرانییهت‬ ‫– مهسیحییهت) بهكاربهێنرێت‪ ،‬بهومانایهی كه‬ ‫ههریهك لهم دوو ئایینه به درێژايی قۆناغه‬ ‫جییاوازهكان له ڕۆژههاڵت و ڕۆژئاوا چۆن‬ ‫گوزهريان كردووه و چييان بهسهردا هاتووه و‬ ‫مێژووهكهيان چۆنه‪ ،‬هاوكات میللهتانی مهسیحی‬ ‫و زۆربهی ئایینهكانی تریش مێژووی خۆیان‬ ‫ههیه‪ ،‬له ڕووی سیاسيی و ئابوريی و فهرههنگی‬ ‫و كۆمهاڵیهتییهوه‪ ،‬كه بهشێوهیهك له شێوهكان‬ ‫ڕهنگدانهوهی ئايینهكانی پێوه دیاره‪ ،‬بهاڵم بهگشتی‬ ‫مێژووهی مرۆڤهكان جیاوازه لهگهڵ مێژووی‬ ‫ئایینهكان‪ ،‬لێرهدا پرسیارێك دێته پێشهوه ئایا‬ ‫ههمان هاوكێشه لهسهر ئیسالم و مسوڵمانانیش‬ ‫جێبهجێ دهبێت‪ ،‬واته ئایا بهههمان شێوه دوو شتی‬ ‫جییاواز ههن به ناوهكانی (مێژووی ئیسالم) و‬ ‫(مێژووی مسوڵمانان)؟‬ ‫له وهاڵمدا دهڵێین‪ :‬بهبڕواى ئێمهی مسوڵمانان‪،‬‬ ‫ئیسالم یهك ئایینه و كتێبه پیرۆزهكهشی قورئانی‬ ‫پیرۆزه‪ ،‬ههر له سهرهتای دهركهوتنی ئهم ئایینه و‬ ‫دابهزینی ئایهت و سورهتهكانی قورئان له كات و‬ ‫شوێن و بۆنه و ڕووداوی جیاوازدا ههر ههمان‬ ‫ئیسالم و قورئانه‪ ،‬كهواته شتێك نیه بهناوی‬ ‫(مێژووی ئیسالم) وهك ئایین‪ ،‬بهڵكو ئهوهی‬ ‫ههیه (مێژووی مسوڵمانانه)‪ ،‬واته پهیڕهو و‬ ‫شوێنكهوتوانی ئیسالم وهك مرۆڤ ئهم مێژووهیان‬ ‫دروستكردووه‪ ،‬به باش و خراپیهوه به سهركهوتن‬ ‫و شكستهكانيهوه به الپهڕه درهوشاوه و‬ ‫ڕهشهكانيهوه‪ ،‬چونكه ئهوه مرۆڤه مێژوو دروست‬ ‫دهكات و شارستانييهت بهدیدههێنێت بهپێی شیان و‬ ‫تایبهتمهندی و ههلومهرجهكانهوه‪ ،‬دیاره مرۆڤیش‬ ‫فریشته نییه‪ ،‬كار دهكات‪ ..‬ڕاست دهكات و ههڵه‬

‫‪29‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪30‬‬

‫دهكات‪ ،‬دهپێكێت و نایپێكێت‪...‬هتد‪.‬‬ ‫جا ئهم مرۆڤه چهند ههوڵبدات و كۆشش‬ ‫بكات و نیاز و مهرامی پاك و پهسهند بێت مهرج‬ ‫نییه ههموو كات سهركهوتن و ڕاست پێكان‬ ‫چارهنوسی بێت و له بڕگهیهك له بڕگهكانی یان‬ ‫زیاتر‪ ،‬تووشی ههڵه و كهموكورتی نهبێت‪ ،‬جا ئهم‬ ‫كهسه ههرچهند پابهندبێت یان ههوڵبدات بهبنهما‬ ‫ئایینی و ئهخالقییهكانی ئیسالمهوه‪ .‬لهڕاستیدا‬ ‫خودی مرۆڤ بونهوهرێكی ئاڵۆزه و تێگهیشتن لێی‬ ‫و لهو كار و ڕوداوانهی له سهردهستی ئهو ڕوو‬ ‫دهدهن ئاڵۆزتره‪ ،‬له ههمووی ئاڵۆزتر نوسینهوه‬ ‫و تۆماركردنی ئهو ڕوداوانهیه كه خودی مرۆڤ‬ ‫ئهنجامییان دهدات‪ ،‬دیاره ئهم مرۆڤهش له (مێژوو‬ ‫نوسیندا) دهكهوێته ژێر كاریگهری چهندین فاكتهر‬ ‫و پاڵنهری‪ :‬ئایدۆلۆژيی‪ ،‬دهروونی‪ ،‬مهعنهويی و‬ ‫ماددى كه ئهستهمه دهربازبوون له ههر ههموویان‬ ‫ههرچهنده مێژونووسهكهش ههوڵبدات‪ ،‬لهبهرئهوهى‬ ‫له سهرهتا و كۆتاييدا ئهو ههر مرۆڤه و مرۆڤیش‬ ‫بهنده به تۆڕێك له ههست و نهست و سۆز و‬ ‫(ئينتيمائات) كه ناكرێت هیچ مێژوونووسێك به‬ ‫تهواوی خۆی لێیان دابماڵێت‪.‬‬ ‫كهواته ناكرێت ئهم كارانهی مرۆڤهكان‬ ‫ئهنجامیان دهدهن پیرۆز(مقدس)بن‪ ،‬لهبهرئهوهی‬ ‫خودی مرۆڤ كائینێكی پیرۆز نییه و (قاجره)‪،‬‬ ‫دهكرێت ڕاست بكات و دهشكرێت ههڵه بكات‪،‬‬ ‫جا ئهم یاسایه سهرجهم مرۆڤهكان دهگرێتهوه‬ ‫به مسوڵمان و غهیره مسوڵمان‪ ،‬چونكه مرۆڤ‬ ‫به مسوڵمانبوونی (مقدس) نابێت و كارهكانیشى‬ ‫له سهرووی لێپێچینهوه و بهدواداچون نین‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ئهوهی كه كار و كردارهكانی مرۆڤی مسوڵمان‬ ‫(دروستكهری مێژوو) جیادهكاتهوه ئهوهیه كه‬ ‫ئهوهی لێ چاوهڕوان دهكرێت‪ ،‬به كارامهیی و‬ ‫دڵسۆزانه تر و ڕاستگۆیانه تر و بهمهبهستی خێر‬

‫و ئامانجدار ئهنجامییان بدهان و ههوڵبدات كهمتر‬ ‫ههڵه و خهوشیان تێدابێت‪ ...‬به حوكمی ئهو باوهڕ‬ ‫و ههستهی كه بهرپرسیارێتییهكهی دیاری دهكات‬ ‫له بهردهم پهروهردگار و لێپرسینهوهی بهر له‬ ‫خهڵك و مرۆڤهكانی دهوروبهری كه تێیدا دهژين‪.‬‬ ‫جا ههستكردن بهم پرسیارانه بهنده به چهندهها‬ ‫ئهگهر و ههلومهرجهوه‪ ،‬لهسهرو ههمووشیانهوه‬ ‫كهسی ڕابهر و پێشهوا واته چهنده پێشهوا باوهڕدار‬ ‫و كارامه و دڵسۆز بێت ئهوهنده ڕهنگدانهوهی‬ ‫پۆزهتیڤی دهبێت لهسهر تاك و گرووپهكانی‬ ‫كۆمهڵگه و چاالكی و كار و ههڵسوكهوتهكانيان‬ ‫نمونهشيان بۆ ئهمه ههردوو خهلیفه عومهرهكهن كه‬ ‫له ههردوو سهردهمی ڕاشیدی و ئومهوی‪ ،‬كه له‬ ‫مێژووی ئیسالمدا نهخشیان دیاره‪ .‬لێرهدا پێویسته‬ ‫ئاماژه بهوهبكهین كه زیادهڕهوی مسوڵمانان له‬ ‫ههست و سۆزدا وایكردووه زۆرجار بهههڵهدا‬ ‫بچن له خوێندنهوه و ههڵسهنگاندنی ڕوداوهكانی‬ ‫مێژووهكهیان و كهسایهتییهكانی‪ ،‬تا ئهو ڕادهیهی‬ ‫بگاته به پیرۆز سهیركردن و دهركردنی‬ ‫كهسایهتییهكان له سروشتی مرۆڤانهكهیان و‬ ‫بۆیهكردنیان بهبۆیهی پیرۆزی و پارێزبهندی‬ ‫له ههڵهى مرۆڤانه‪ ،‬كهچی ئهمه پێچهوانهی عهقڵ‬ ‫و مهنتیقه‪ ،‬وێڕای پێچهوانهی دهقه پیرۆزهكانی‬ ‫قورئان و فهرموده دروستهكات كه جهخت لهسهر‬ ‫بهههڵهداچوونی مرۆڤهكان دهكاتهوه لهههر ئاست و‬ ‫پۆستێكدا بن و لهههر كات و زهمهنێكدا بێت (ان النفس‬ ‫المارة بالسوء)‪ ،‬دیاره وشهی (السوء) وشهیهكی‬ ‫گشتییه و ههموو جۆرهكانی خراپه دهگرێتهوه له‬ ‫ستهم و ئیرهيی و ماف پێشێلكردن و نادادگهريی و‬ ‫مهحسوبیهت ومهنسوبیهت و تهماعكاری و ‪....‬هتد‪.‬‬ ‫بهڵگهنهویسته كهسی دهست ڕۆیشتوو دهسهاڵتدار‬ ‫زیاتر خراپهكاری لێ دهوهشێتهوه‪ ،‬چونكه بازنهكانى‬ ‫جوڵه و كاركردنی فراوانتره‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫كهواته له ههموو سهردهمهكانى مێژووی‬ ‫مسوڵمانان به سهردهمی پێغهمبهريشهوه(د‪.‬خ)‬ ‫ههڵه و كهموكورتی ههبووه‪ ،‬بهاڵم بهڕێژهی جیاواز‬ ‫و تهنها پێغهمبهرانن كه مهعسومن (پارێزراون له‬ ‫گوناهو تاوان)‪ ،‬ئهگهرنا ئهوانیش له بۆنه و ههڵوێسته‬ ‫جیاوازهكاندا جار ههبووه لهالیهن پهروهردگارهوه‬ ‫سهرزهنشت كراون و ئاگادار كراونهتهوه‪،‬‬ ‫بههۆی ههڵوێستێكیان كه له ههمبهر حاڵهتێكی‬ ‫دیاریكراودا نوانیدویانه و نهیان پێكاوه‪ ،‬دیاره‬ ‫ئهم حاڵهتانهش له قورئانی پیرۆزدا تۆمار كراون‪،‬‬ ‫واته پێغهمبهرانيش وهك مرۆڤ (دور له الیهنه‬ ‫سروشیيهكه) قابیلی ههڵهبوون چ جای هاوهڵهكانی‬ ‫پێغهمبهر و خهلیفهكان و دهسهاڵتدارهكانی‬ ‫مسوڵمانان له سهردهمه جیاجیاكاندا‪ .‬زۆر جاریش‬ ‫ئهو دهسهاڵتدار و سهركردهیهی كه ههڵه دهكات و‬ ‫بڕیاری نادروست دهردهكات بهدیدی خۆی ڕاستی‬ ‫كردووه و مهبهستی خێرو چاكه بووه‪ ،‬بهاڵم له‬ ‫دیدی خهڵك و میللهتدا به سهرهڕۆ و ستهمكار و‬ ‫قۆرخكار وێناكراون‪ ،‬دواتر ئهوه ئهنجامی كارهكانن‬ ‫كه دهری دهخهن ڕاستی لهكوێدایه ‪..‬‬ ‫لێرهدا مهبهست ئهوهیه كه ئێمه به ههڵهدا دهچین‬ ‫كه مێژووهكهمان بابهتییانه ناخوێنینهوه و ئامادهنین‬ ‫ههڵسهنگاندنی زانستییانهی دوور له تهرهفگیریان‬ ‫بۆ بكهین‪ ،‬به حوكمی ڕۆچون له ههست و سۆز‬ ‫و عاتیفهى ئایینیمان‪ ،‬كه بههیچ شێوهیهك خودی‬ ‫ئیسالمیش به سهرچاوه بنهڕهتییهكانيشییهوه‬ ‫ئهمهیان پێ پهسهند نییه‪ ،‬لهالیهكی تریشهوه كه‬ ‫ئهگهر ئهمه بهبیر خۆمان بهێنینهوه كه وا خودی‬ ‫فهرمودهكانی پێغهمبهريش له شێواندن و بهالڕێدا‬ ‫بردن ڕزگارنهبوون كهسانێك به پاڵنهری سۆزى‬ ‫ئاینيی و سیاسيی و مهزههبی بهرژهوهندی تایبهتی‬ ‫سڵیان نهكردۆتهوه له ههڵبهستان بهناو و زمانی‬ ‫پێغهمبهرمان(د‪ .‬خ)و به ههزاران و دهیان ههزار‬

‫وتهیان له سهر ژیانی ئهم زاتهوه به (فهرمووده)‬ ‫ههڵبهستووه و گێڕاویانهتهوه و دواتر تۆمار‬ ‫كراون‪ ،‬لهپێناو ساغكردنهوهی فهرمودهكان و‬ ‫پۆلێنكردنیان زانستهكانی فهرموودهى وهك (علم‬ ‫الجرح والتعدیل)و(علم الرجال) دهركهوتن و لهم‬ ‫ڕێگایهشدا چهندین زانای ناودار دهردهكهوتن‬ ‫كه ههوڵ و كۆششێكی بێ ئهندازهیان داوه بۆ‬ ‫ڕهتكردنهوهی ههڵبهستراوهكان و چهسپاندنی‬ ‫فهرمووده ڕاست و دروستهكان و پۆلێنكردنیان به‬ ‫پله و ئاستی جیاواز ‪..‬‬ ‫ئهی كهوابێت بۆ دهبێت ئێمه مێژووی مسوڵمانان‬ ‫چ وهك ئهوهی كه ڕوويداوه یاخود ئهوهی كه‬ ‫تۆماركراوه له دوتوێی سهرچاوه مێژووییهكان‪،‬‬ ‫بهپیرۆز سهیربكهین و ههر ڕهخنهیهك لهم‬ ‫ڕابردووهمان و دروستكهرانی ڕهتبكهینهوه یاخود‬ ‫به گومانهوه لهم كهسانه بڕوانین‪ ،‬كه ڕهخنهگرانه و‬ ‫شیكاریان مامهڵهیان لهگهڵ ڕیوایهتى ناو سهرچاوه‬ ‫مێژوويیهكان دهكهن؟‬ ‫یان بۆ دهبێت ههموو ههوڵێكیان بۆ پینه و‬ ‫پهڕۆكردنی ههڵه و پهڵهكان و پاساوهێنانهوه بێت‬ ‫بۆ كهموكورتی خاڵه ڕهشهكانی ناو مێژووهكهمان‪،‬‬ ‫یاخود زیادهڕهوی كردن له خوێندنهوه و وێناكردنی‬ ‫الیهنه ئهرێنیهكانی ڕابردوومان و بچوكردنهوه یان‬ ‫شاردنهوهی الیهنه نهرێنیيهكان؟‬ ‫بۆ دهبێت ههموو سهروهری و گهورهيی و‬ ‫دروشانهوهیهك بدهینه بااڵ باوك و باپیرانمان‬ ‫ڕابردووی دوور و نزیكمان‪ ،‬كه چی بۆ‬ ‫بهرامبهرهكانمانی بهڕهوا نهبینین و ههرچی الیهنی‬ ‫ئهرێنی ئهوانه بچووك بكرێنهوه یان بشارێنهوه‬ ‫تهنها لهبهرئهوهی مسوڵمانین‪ ،‬ئهمهش پێچهوانهی‬ ‫پێوهره بنهڕهتییهكانی ئیسالمن كه له دهقهكانی‬ ‫قورئانی پیرۆز و فهرموودهكان و ژیاننامهی‬ ‫پێغهمبهر سهرچاوهیان گرتووه و جهخت لهسهر‬

‫‪31‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪32‬‬

‫ئهوه دهكهنهوه‪ ،‬مسوڵمان دهبێت دادپهروهر بێت له‬ ‫ههڵسهنگاندنی كارهكانی مرۆڤهكان به چاوپۆشی له‬ ‫ئینتیما و هزری فهلسهفیانهيان بۆ ژیان دونیا بینییان‪.‬‬ ‫لهوانهيه یهكێك له فاكتهرهكانی به پیرۆز‬ ‫سهیركردنی مێژووی مسوڵمانان لهالی ههندێك‬ ‫كهس كاردانهوهی عاتیفییانهی ئهم بۆچونه نابابهتی‬ ‫و نازانستی و ئایدۆلۆژیه بێت‪ ،‬كه سهرتاپای‬ ‫مێژووی مسوڵمانان به خوێنڕێژی و ستهمكاريی‬ ‫و دواكهوتوويى وێنادهكات‪ ،‬تهنانهت تروسكاییهكی‬ ‫خێریشی تێدا نابینێت‪ ،‬دیاره پشكێكی زۆری ئهم‬ ‫خوێندنهوهیهش دهگهڕێتهوه بۆ كاریگهربوون‬ ‫به خوێندنهوهى ڕۆژههاڵتناسهكان بۆ ئیسالم و‬ ‫مێژووی شارستانێتی مسوڵمانان كه نهفهسێكی‬ ‫دهمارگیريی و ڕهگهزپهرستی له پشتهوهیه كه‬ ‫لهمپهره له بهردهم خوێندنهوه و تێگهیشتنی‬ ‫تهندروستانه بۆ ههرچی پهیوهسته به ئايینى ئیسالم‬ ‫و مێژوو شارستانیهتی مسوڵمانان (دیاره مهبهستم‬ ‫زۆربهی ڕۆژههاڵتناسهكانه نهك ههموویان)‪.‬‬ ‫مهبهستم ئهوهیه كه ئهم تێڕوانینه نادروست‬ ‫و ناحهزانه بۆ مێژووی مسوڵمانان وایكردوه‬ ‫كه (انتقائیانه) و بهپێی ئارهزوو مهبهست چهند‬ ‫بڕگهیهك له زهمهنێكی مێژوويی دیاریكراو شوێن‬ ‫و ژینگهیهكی دیاریكراو ههڵبژێردرێت و بهسهر‬ ‫كۆی زهمهنهكان و شوێنێكی تر بگشتێندرێت‪،‬‬ ‫واته بهشێك(جزء) بهسهر گشت(كل) بسهپێنرێت‪،‬‬ ‫ئهمهش پێچهوانهی بنهما زانستییهكانه‪ ،‬ئامانج لێی‬ ‫شێواندنی ڕاستییهكان و له خشتهبردن و گومان‬ ‫دروستكردنه‪.‬‬ ‫یه كێكی تریش له فاكتهرهكان به گهوره و پیرۆز‬ ‫ڕاگرتنی مێژووی مسوڵمانان لهوانهیه پهیوهست‬ ‫بێت بهم بارودۆخه دژوارهی كه مسوڵمانان‬ ‫له سهردهمی نوێدا پێیدا دهگوزهرێن‪ ،‬كه تاكو‬ ‫ئهمڕۆش درێژهی ههیه‪ ،‬كه بهڕاستی بارودۆخێكی‬

‫تاریكه له زۆربهی ڕووه شارستانیيهكان كاتیك‬ ‫مسوڵمانان و كۆمهڵگهكانیان له ڕیزی ههرهدواوهی‬ ‫كۆمهڵگهكانی ترن‪ ،‬تهنانهت ڕۆڵی پاشكۆیهتی و‬ ‫كلكایهتی دهبینن نهك زیاتر لهبهر زۆر هۆكاری‬ ‫خودی و بابهتی‪ ،‬كه لهوانهیه له پێشهوهی‬ ‫ههموویانهوه پهراوێزخستنی الیهنی عهقڵی و‬ ‫الساييكردنهوه و خۆ بهكهم زانین بێت‪ ،‬ئهمه‬ ‫لهكاتێكدایه كه له سهردهمهكانی ناوهڕاستدا ڕۆڵی‬ ‫ڕابهرایهتی شارستانی و سیاسیان دهبینی له ڕیزی‬ ‫ههره پێشهوهی كۆمهڵگه و نهتهوهكانی تر بوون‪.‬‬ ‫مهبهستم ئهوهیه كه بڵێم‪ ،‬ئهم واقیعه دژوارهی‬ ‫ئهمڕۆی مسوڵمانان به بهراورد له گهڵ نهتهوه‬ ‫نامسوڵمانهكان‪ ،‬وايكردوه كه خهون به ڕابردووهوه‬ ‫ببینین و ههوڵ بدهن ههر لهو ڕابردووه شیرینهدا‬ ‫بژین‪ ،‬بهڵكو قورسايی و سهختی واقیعی ناههمواری‬ ‫ئهمڕۆیان له بیربباتهوه‪ ،‬دیاره ئهمهش چهكێكی بێ‬ ‫كاره و هیچی لهو واقيعى تاڵ پێ ناگۆڕێت‪ ،‬بێگومان‬ ‫ئهم خهون و خهیاڵهش سهرچاوهكهی سۆزو‬ ‫عاتیفهیه‪ ،‬كه به پیرۆز سهیركردنی ڕابردووی‬ ‫لێ دهكهویتهوه سهرئهنجامیش درێژهدانه به‬ ‫چهقبهستويی و پهراوێزخراوهیی‪ ،‬دیاره ئهم‬ ‫ههویره ئاوێكی زۆری گهرهكه‪.‬‬ ‫لهكۆتايیدا دهڵێین ئهگهر بمانهوێت تهكانێك به‬ ‫واقیعی ئهمڕۆمان بدهین پێویستیمان به عهقاڵنیهتێكی‬ ‫زیاتر و دوركهوتنهوه لهم عاتیفیبوونهى كه‬ ‫زۆرینهمان نوقمی بووین‪ ،‬بهواتایهكی تر ڕاگرتنی‬ ‫هاوسهنگی له نێوان ههردوالدا ‪ ..‬ههروهها‬ ‫خوێندنهوهیهكی نوێ بۆ مێژووی مسوڵمانان كه‬ ‫شیكاری ڕهخنهگرانه بێت دور له (تقدیس)و به‬ ‫پیرۆز تهماشاكردنی‪ ،‬به لهبهرچاوگرتنی ئهوهی‬ ‫هیچ كهسایهتییهكی مێژوو(وهك مرۆڤ) له سهروو‬ ‫ڕهخنه و ههڵسهنگاندنی بابهتییانهوه نيه بهپێی‬ ‫سهردهم و ههلومهرجی خۆی‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تيروانينی‌رؤذهه‌آلتناس‌(یؤليؤس‌فلهاوزن)‌‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫َ‬ ‫له‌باره‌ی‌ده‌وله‌تی‌ئيسالمی‬ ‫له چوارچێوهی كتێبی (الدولة العربية وسقوطها)‬ ‫د‪ .‬نهریمان عهبدواڵ ههڵهبجهیی‬ ‫لهدایكبووی ‪ 1977‬ههڵهبجه‪ ،‬دكتۆرا‬ ‫له مێژووی سهدهكانی ناوهڕاست‬ ‫چهند لێكۆڵینهوهی زانستی له ناوخۆ و‬ ‫دهرهوهی ههرێم باڵوكردوهتهوه‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪33‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪34‬‬

‫ده‌سپێك‪:‬‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی وهك جواڵنهوهیهكی ڕۆشنبیری‬ ‫بۆچونی جیاواز لهبارهی سهرههڵدانیيهوه ههیه‪،‬‬ ‫ههندێك بۆ سهدهكانی نۆیهم و ههندێكی تر‬ ‫بۆ سهدهكانی دهیهم یاخود پانزه و شانزهی‬ ‫زایینی دهگێڕنهوه‪ ،‬بهههرحاڵ لهههر مێژوویهكدا‬ ‫سهریههڵدا بێت‪ ،‬دواجار دهبێته سهرچاوهیهكی‬ ‫گرنگ بۆ بابهته سیاسی و مێژوویی و ئایینی و‬ ‫شارستانیيهكانی ڕۆژههاڵت‪ .‬بههۆی بهكارهێنانی‬ ‫میتۆدی تایبهتی نوسین و پهی بردن به بواری‬ ‫شاراوه و تهنانهت نوێخوازی و داهێنان لهالیهن‬ ‫هێندێك له ڕۆژههاڵتناسانهوه‪ ،‬ئیدی بهرههمهكانیان‬ ‫نهك له ڕۆژئاوا‪ ،‬بهڵكو له ڕۆژههاڵتیش بووه‬ ‫جێگای تێڕامان و خوێندنهوه و گرنگی پێدان و‬ ‫تهنانهت وهرگێڕانیان بۆ چهندین زمانی جیاواز‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نیه ڕۆژههاڵتناسان بهبێ مهبهست‬ ‫ئهو ههموو ڕهنج و ماندوبونهیان نهكێشاوه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫له پشتی نوسینهكانیان كۆمهڵێك ئامانجی‪ :‬سیاسيی‪،‬‬ ‫ئایینی و داگیركاری و تهنانهت زانستیش ههیه‪،‬‬ ‫گرنگ ئهوهیه ئێمهی ڕۆژههاڵتی به تێڕوانینێكی‬ ‫بابهتیانه بڕوانینه بهرههمی ڕۆژههاڵتناسان‪،‬‬ ‫بهومانایهی نوسینهكانیان هێنده پیرۆز نین كه‬ ‫قابیلی دیراسهكردن و خوێندنهوه و ڕهخنهلێگرتن‬ ‫نهبن‪ ،‬هێندهش بێ ئهرزش نین كه وهالبنرێن و‬ ‫هێڵی سور له ناونیشانهكانیان بدرێت‪ ،‬مهبهستی‬ ‫سهرهكی ئهم نوسينهش لێرهدا ههمان ئهم میتۆدهیه‬ ‫كه باسكرا‪.‬‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی ئهڵمانی‪ :‬لهنێو قوتابخانه‬ ‫ڕۆژههاڵتناسييهكاندا‪ ،‬ڕۆژههاڵتناسی ئهڵمانی‬ ‫پێگهی تایبهتی خۆی ههیه‪ ،‬ئهگهرچی ئهڵمانیا یهكێك‬ ‫بووه لهو دهوڵهتانهی كه بهشداری ڕاستهوخۆی‬ ‫له جهنگی خاچ دروشماندا ههبوو‪ ،‬بهاڵم له‬

‫بواری ڕۆژههاڵتناسیدا به بهراورد به واڵتانی‬ ‫دیكهی ڕۆژئاوایی درهنگ وهخت دهستیپێكرد‪،‬‬ ‫ههر لهبهرئهوهیه سهرهتاكانی گهشهسهندنی ئهم‬ ‫قوتابخانهیه دهگهڕێتهوه بۆ سهدهی ههژدهیهمی‬ ‫زایینی‪ ،‬قوتابخانهی ڕۆژههاڵتناسی ئهڵمانی‬ ‫بهوه جیادهكرێتهوه كه سروشتێكی مهزههبیی‬ ‫داكۆكیكار له مهزههبی پرۆتستانت و پاشخانێكی‬ ‫داگیركاریی ههیه‪ ،‬ئهوهش بهمهبهستی گهیشتن به‬ ‫واڵتانی ئیسالمی و ناوچهكانی ئهفریقا‪ ،‬ئهگهرچی‬ ‫ههندێك نوسهر ڕایان وایه له ڕووی داگیركارییهوه‬ ‫بهپلهی كهمتر دێن به بهراورد به واڵتانی ئینگلتهرا‬ ‫و فهرهنسا و هۆڵهندا‪.‬‬ ‫ڕۆژههاڵنتاسان بهگشتی و لهنێویشیاندا‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی ئهڵمانی لهپێناو چهند ئامانجێكی‬ ‫ههموو‬ ‫واته‬ ‫كردووه‪،‬‬ ‫كاریان‬ ‫جیاواز‬ ‫ڕۆژههاڵتناسانی ئهڵمان بهیهك میتۆد و یهك‬ ‫مهبهست نهیانوسیوه‪ ،‬لهبهرئهوهیه ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫جیاواز و نوسین و بهرههمی جیاواز له بهرهنجامی‬ ‫كاری ڕۆژههاڵتناسیی ئهڵمانی دهبینرێت(‪.)1‬‬ ‫تایبهتمهندیيهكی دیكهی ئهم قوتابخانهیه وردیی‬ ‫و ڕۆچونه له ڕووی زانیاريیهوه‪ ،‬جگه له نوسین‬ ‫لهبارهی مێژوو‪ ،‬ئهدهب‪ ،‬ئایین و الیهنهكانی تر‪،‬‬ ‫بهشێكی زۆر له دهستنووس و بهڵگهنامهی تایبهت‬ ‫به مێژووی ئیسالم تهحقیق كردووه و له كتێبخانه‬ ‫و مۆزهخانه و ئهكادیمیا تایبهتهكاندا پارێزراون‪،‬‬ ‫تهنها له كتێبخانهی زانكۆی بهرلین دهههزار‬ ‫دهستنوس له چوارچێوهی ده بهرگدا ڕێكخراوه‪،‬‬ ‫بهگشتی ئهم بهرههمانه بووهته خهرمانێكی گرنگ‬ ‫له ڕووی زانیاریهوه(‪.)2‬‬ ‫یۆلیۆس فلهاوزن‪ :‬له نێوان سااڵنی (‪1844‬ـ‬ ‫‪ )1918‬ژیاوه‪ ،‬له ساڵی ‪ 1862‬دهستیكردووه‬ ‫به خوێندنی الهوتی‪ ،‬له ساڵى ‪ 1972‬بڕوانامهی‬ ‫دكتۆرای هێناوه‪ ،‬خاوهنی كۆمهڵێك بهرههمه لهوانه‪:‬‬

‫خا ل‬

‫ناونیشانی‌به‌شه‌كان‌‬ ‫وه‌ك‌مه‌به‌ستی‌نوسینی‌په‌رتوكه‌كه‌‬ ‫ئهم كتێبه له نۆ بهش پێكدێت‪ ،‬كه ناونیشانهكانیان‬ ‫ئهمانهن‪( :‬پێشهكی‪ ،‬عهلی و جهنگی مهدینهی یهكهم‪،‬‬ ‫سوفیانهكان و جهنگی ناوخۆیی دووهم‪ ،‬مهروانه‬ ‫یهكهمینهكان‪ ،‬عومهری كوڕی عهبدولعهزیز و‬ ‫مهوالی‪ ،‬كۆتاییهكانی بنهماڵهی مهروان‪ ،‬مهروانی‬ ‫دووهم و جهنگی ناوخۆیی سێیهم‪ ،‬ڕووخانی‬ ‫دهوڵهتی عهرهبی)‪.‬‬ ‫ئهگهر بهگشتی سهرنجی ناونیشانهكانی ئهم‬ ‫پهرتوكه بدهین‪ ،‬لهوه تێدهگهین كه سهرجهمی‬ ‫ناونیشانی بهشهكان‪ ،‬كه الپهڕهكانی پهرتوكهكه‬ ‫تهعبیر له ڕهههندی هۆزایهتی‬ ‫پێكدههێنێت‪،‬‬ ‫و جهنگی ناوخۆ و مهوالیهكان (مسوڵمانه‬ ‫غهیره عهرهبهكان) دهكات‪ ،‬بێگومان زهقكردن‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫خستنهڕووی كتێبی (الدولة العربية وسقوطها)‬ ‫ئهم پهرتوكه یهكێكه لهو شاكارانهی كه زانیاری‬ ‫فرهی تێدایه لهبارهی مێژووی سهرهتاكانی ئیسالم‬ ‫(صدر االسالم)‪ ،‬له بنهڕهتدا ئهم كتێبه به زمانی‬ ‫ئهڵمانی نوسراوه و ناونیشانه ئهڵمانیهكهی‬ ‫بریتیيه له (‪Das Arabische Reich und‬‬ ‫‪ ،)sein Sturz‬دواتر بۆ چهندین زمانی تر‬ ‫وهرگێڕدراوه لهنێویشیاندا زمانی عهرهبی‪ ،‬تاوهكو‬ ‫ئێستاش یهكێكه لهو سهرچاوه گرنگانهی كه له‬ ‫پهیمانگا ڕۆژههاڵتناسیيهكانی‪ :‬ئهڵمانیا‪ ،‬ئینگلتهرا‬ ‫و هيندستان دهخوێنرێت‪ .‬لهبهرئهوهی نوسهر‬ ‫شارهزایی باشی له زمانی عهرهبی و ئایینناسی و‬ ‫مهزههب و گرووپه جیاوازهكانی مێژووی ئیسالم‬ ‫ههبووه‪ ،‬بۆیه له زۆر بواردا به قوڵی ڕۆچووهته‬ ‫نێو زانیاريیهكان و له گۆشهنیگای تایبهتی خۆیهوه‬ ‫شیكردنهوهی بۆ ڕووداوهكان كردووه‪.‬‬ ‫بهگشتی پهرتوكی ئهم ڕۆژههاڵتناسه باس‬ ‫له دهوڵهتی ئیسالمی دهكات له سهرهتای‬ ‫دروستبونیيهوه (سهردهمی پێغهمبهر) (د خ)‬ ‫تاوهكو ڕوخانی دهوڵهتی ئومهوی‪ ،‬بهاڵم زیاتر‬ ‫تیشكی خستووهته سهر ڕوداوهكانی سهردهمی‬ ‫دهوڵهتی ئومهوی‪ .‬ناوهڕۆكی كتێبهكه دابهشبووه‬ ‫بۆ نۆ بهش‪ ،‬ههربهشێك ناونیشانێكی تایبهتی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫‪-‬حول القبائل والسر العبرية‪.1870 ،‬‬‫ تاريخ بني اسرائيل‪.1878 ،‬‬‫ تاريخ الدولة العربية وسقوطها‪.1902 ،‬‬‫ ڕاڤهكردنی ههرسێ ئینجیلی (مهتا‪ ،‬مهرقهس‪،‬‬‫لۆقا) ‪1903‬ـ ‪.1904‬‬ ‫ بقايا الوثنية العربية مجموعة ومفسرة‬‫ المدينة قبل االسالم ‪.1889 ،‬‬‫ المقدمة الى اوائل تاريخ االسالم‬‫‪ -‬الخوارج والشيعة‬

‫لێناوه كه گونجاوه لهگهڵ ناوهڕۆكهكهیدا‪ ،‬بهشهكان‬ ‫دابهشبوون بۆ چهند تهوهرێكی تایبهت‪ ،‬ههر‬ ‫تهوهرێك ناونیشانێكی ههیه‪ ،‬تهنانهت الپهڕهكانی‬ ‫دابهشبووه بۆ چهند تهوهرێك‪ ،‬ههریهكێكیان‬ ‫ناونیشانێكی بچوكی پێداوه كه تهعبیر له ناوهڕۆكی‬ ‫تهوهرهكه دهكات‪ ،‬ئهمهش جۆرێك له تایبهتمهندی‬ ‫داوه بهم كتێبه‪ ،‬لێرهوه گهڕان بهدوای زانیاريیهكان‬ ‫و خوێندنهوهی ئاسانه‪ ،‬ههر زانیاریهكیش بهالی‬ ‫نوسهرهوه پێویستی به پهراوێز بوبێت ئهوا‬ ‫لهههمان الپهڕه ئاماژهی پێداوه‪.‬‬ ‫لێرهدا چهند خاڵێكی گرنگ لهو بابهته سهرهكیيانه‬ ‫باس دهكهین كه ڕۆژههاڵتناس (یۆلیۆس فلهاوزن)‬ ‫به زهقی لهبارهیانهوه دواوه‪ ،‬دهكرێت ئهم نوسینه‬ ‫دهروازهیهك بێت بۆ ناساندن و دیراسهكردن و‬ ‫خوێندنهوهی نوێ بۆ بهرههمی ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫ناوبراو و ڕۆژههاڵتناسان بهگشتی له گۆشهنیگای‬ ‫خودی نوسین و پهرتوكهكانی خۆیانهوه‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪36‬‬

‫و تۆخكردنهوهی ئهم بابهتانه لهنێو مێژووی‬ ‫پانوپۆڕی ئیسالمی مهبهستی تایبهتی لهپشتهوهیه‪،‬‬ ‫بهومانایهی كه مێژووی ئیسالم تهنها ئهو بابهتانه‬ ‫نیه كه ناوبراو له چوارچێوهی ئهو كتێبهدا باسی‬ ‫لێوهكردووه‪ ،‬بهڵكو گهلێك بابهتی تر ههن كه‬ ‫ڕۆژههاڵتناس فلهاوزن به الوهكی باسی كردووه‬ ‫یاخود بهسهریاندا تێپهڕبووه و باسی نهكردووه‪.‬‬ ‫بهگشتی خوێندنهوهی ڕۆژههاڵتناسان و‬ ‫بهشێك له نوسهرانی ڕۆژههاڵت بۆ مێژووی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬بهتایبهت مێژووی سهرهتاكانی ئیسالم‪،‬‬ ‫پۆلێنكردنی مێژووی ئیسالمه به دیدێكی هۆزایهتی‪،‬‬ ‫به جۆرێك وایدهردهخهن كه ئهو سهردهمه‬ ‫بهشێوهیهكی ڕاستهوخۆ ملمالنێیهكی توند له‬ ‫نێوان هۆز و بنهماڵه عهرهبیهكان ڕوویداوه‪،‬‬ ‫ئهمهش بووهته هۆی ئهوهی كه دهوڵهت دوچاری‬ ‫ملمالنێ و شهڕێكی ناوخۆیی بهردهوام ببێتهوه‪،‬‬ ‫كه ڕاستهوخۆ كاریگهری ههبووه لهسهر ڕووخانی‬ ‫دهوڵهتی ئیسالمی بهتایبهت دهوڵهتی ئومهوی‪.‬‬ ‫گومانی تێدانیه كه ملمالنێیهكی توندی‬ ‫هۆزایهتی لهو سهردهمه بهتایبهت له سهردهمی‬ ‫ئومهويیهكان بوونی ههبووه‪ ،‬بهشێكی ههرهزۆری‬ ‫ئهم ملمالنێیهش لهپێناو دهسهاڵت بووه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫وێناكردن و نیشاندانی مێژووی ئیسالم تهنها‬ ‫بهوشێوهیه جۆرێك له خوێندنهوهی بابهتی‬ ‫دهخاته ژێر پرسیارهوه‪ ،‬كه ڕۆژههاڵتناس فلهاوزن‬ ‫پهیڕهوی كردووه‪.‬‬ ‫لهكاتێكدا ئهم ڕۆژههاڵتناسه له ناونیشانی‬ ‫كتێبهكهیدا به ڕوونی باس له ملمالنێی هۆزایهتی‬ ‫دهكات‪ ،‬بهاڵم كۆتا بهشی كتێبهكهی تایبهت كردووه‬ ‫بۆ وروژاندنی بابهتێك كه سنوری هۆزایهتی‬ ‫دهبهزێنێت‪ ،‬ئهویش بریتیيه له پێدانی خهسڵهتی‬ ‫نهتهوهیی به دهوڵهتی ئیسالمی و ناوزهندكردنی‬ ‫به دهوڵهتی عهرهبی‪ .‬ئهمهش جۆرێك له مانای‬

‫(ابومخنف) بهوه ناسراوه‬ ‫كه له وهرگرتن و داڕشتنی‬ ‫زانیاريیهكاندا وردنهبووه و‬ ‫گومانی زۆر له گواستنهوهی‬ ‫زانیارییهكانی ههیه‬ ‫پێچهوانه به واتا و ناوهڕۆكی كتیبهكهی دهبهخشێت‪،‬‬ ‫له ههردوو بوارهكهشدا دهیهوێت له ڕوانگهی‬ ‫خۆیهوه ڕهههندی ڕهخنه و خهسڵهتی نێگهتیف‬ ‫بدات به مێژووی ئیسالمی‪.‬‬ ‫(ابو‌مخنف)‌وه‌ك‌سه‌رچاوه‌ی‌وه‌رگرتنی‌‬ ‫زانیاری‌له‌‌الطبري‬ ‫یهكێك له سهرچاوه بنهڕهتيیهكانی وهرگرتنی‬ ‫زانیاری مێژووی ئیسالم لهالیهن یۆلیۆس‬ ‫فلهاوزنهوه‪ ،‬بریتيیه له گێرانهوهكانی (ابو مخنف) له‬ ‫كتێبی مێژوونووسی ئیسالم (الطبري‪ :‬تاريخ االمم‬ ‫والملوك)‪ ،‬واته بهشێكی زۆری زانیاریيهكانی نێو‬ ‫كتێبهكهی (الطبري) له (ابو مخنف)هوه وهرگرتووه‪،‬‬ ‫لهوهدهچێت فلهاوزن كاریگهر بووبێت بهم ڕاويیه‪،‬‬ ‫ههر لهبهرئهوهیه چهند الپهڕهیهك له پهرتوكهكهی‬ ‫تایبهت دهكات به ژیان و كهسایهتی میتۆدی‬ ‫ناوبراوهوه‪ ،‬تهنانهت لهمبارهوه دهنوسێت‪(:‬ئهگهر‬ ‫بمانهوێت زانیاری دروست لهبارهی باسوخواسی‬ ‫دهوڵهتی ئومهوییهوه بزانین‪ ،‬پێویسته بگهڕێینهوه‬ ‫بۆ مێژووی الطبري‪ ،‬ئهوهی لهناو ئهم كتێبه به‬ ‫گرنگیيهوه نوسراوه لهالیهن نوسهری ڕهسهن (ابو‬ ‫مخنف)هوه بووه‪ ،‬كه جوانترین و كۆنترین دهقی‬ ‫لهخۆگرتووه)(‪.)3‬‬

‫خا ل‬

‫ده‌وڵه‌تی‌عه‌ره‌بی‌یان‌ده‌وڵه‌تی‌ئیسالمی؟‬ ‫ئهگهر تهماشای ناونیشانی كتێبهكهی‬ ‫ڕۆژههاڵتناس یۆلیۆس فلهاوزن بكهین (الدولة‬ ‫العربية وسقوطها)‪ ،‬به ڕوونی ئهوهمان بۆ‬ ‫دهردهكهوێت كه پاشخانێكی نهتهوهپهرستی‬ ‫و دهمارگیریی به ناونیشانهكهیهوه دیاره‪،‬‬ ‫بهجۆرێك پێناسی دهوڵهتی ئیسالمی بهتایبهت‬ ‫دهوڵهتی ئومهوی دهكات بهوهی كه دهوڵهتێكی‬ ‫عهرهبیيه‪ ،‬بهومانایهی كه چوارچێوهی دهسهاڵت‬ ‫و فهزای حوكمڕانی‪ ،‬له بازنهیهكی بهرتهسكی‬ ‫نهتهوهیی به ئینتما بۆ نهتهوهیهكی دیاریكراو كه‬ ‫عهرهبه خۆی دهبینێتهوه‪ ،‬ڕهنگه ئهمه یهكێك بێت‬ ‫لهو ئامانجه سهرهكیيهی كه ئهم پهڕاوهی لهسهر‬ ‫نوسرابێت‪ .‬ئهم بیرۆكهیه یهكدهگرێتهوه لهگهڵ‬ ‫بیری بهشێك له نوسهره شۆڤێنیيه عهرهبهكان‪،‬‬ ‫ئهوان به چاویلكهی ڕهگهزپهرستی تهواوی‬ ‫مێژوو و شارستانیهتی ئیسالمی به عهرهبی‬ ‫دهكهن‪ ،‬دهبێژن ههرچی دهستكهوتی مادديی‬ ‫مێژووی ئیسالم ههیه موڵكی‬ ‫ومهعنهوی‬ ‫نهتهوهی عهرهبه و میللهتانی تر بهشیان تیایدا نیه!‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫پێدهچێت فلهاوزن له ناسینی كهسایهتی‬ ‫(ابومخنف) وهك پێویست نهبوبێت‪ ،‬ئهگهرچی له‬ ‫باسكردنی میتۆدی نوسینیدا بهكورتی ههندێك‬ ‫ڕهخنهی لێدهگرێت‪ ،‬بهوهی (له ههندێك شوێندا‬ ‫زۆر بهكورتی باسی ڕووداوهكانی كردووه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ههندێك ڕووداوی به دورودرێژی باسكردووه‪،‬‬ ‫ناوی كهسایهتیيهكانی زۆر هێناوه كه ئێمه وهالمان‬ ‫ناوه‪ ،‬تهنانهت ههندێك جار زانیاری دوباره‬ ‫كردووهتهوه)(‪ ،)4‬بهاڵم له باسكردنيدا زیادهڕۆیی‬ ‫زۆر دهكات و به كهسێكی ورد له گواستنهوه و‬ ‫باسكردنی ڕووداوهكاندا دهیناسێنێت‪.‬‬ ‫لهڕاستیدا (ابومخنف) بهوه ناسراوه كه له‬ ‫وهرگرتن و داڕشتنی زانیاريیهكاندا وردنهبووه‬ ‫و گومانی زۆر له گواستنهوهی زانیارییهكانی‬ ‫ههیه‪ ،‬ئهم كهسایهتیيه ناوی تهواوی (لوط بن‬ ‫يحى بن سعيد بن مخنف)ه‪ ،‬له شاری كوفه‬ ‫ژیاوه(‪ ،)5‬كهسایهتيیهكی شیعه مهزههب‬ ‫بووه‪ ،‬لهنێو زانایانی بواری مێژوو و زانستی‬ ‫فهرمودهدا به كهسێكی باوهڕپێنهكراو و بێ‬ ‫متمانه له ڕووی زانیاريی و تهنانهت درۆزن‬ ‫ناسراوه(‪ .)6‬تهنانهت ههندێك له مێژوونوسان‬ ‫گێڕانهوهكانى به ناڕاست وهسف دهكهن و به‬ ‫هیچ جۆرێك باسوخواس و زانیاری لێوهرناگرن‪،‬‬ ‫چونكه بۆچونيان وايه كهسێكی دهمارگیره و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دهوڵهتی نهتهوهیی‬ ‫مێژووییهكی هێنده دوری نیه‬ ‫و ئهو سهردهمهی كه دهوڵهتی‬ ‫ئومهوی دروستبوو‪ ،‬بیری‬ ‫نهتهوهیی بوونی نهبووه‬

‫بابهتی نهبووه له گواستنهوهی زانیاریيهكاندا(‪.)7‬‬ ‫لێرهوه ئهوهمان بۆ دهردهكهوێت كه یهكێك له‬ ‫بنهما سهرهكیيهكانی میتۆدی نوسینی مێژوویی كه‬ ‫بریتیيه له ڕاستگۆیی له گواستنهوهی ڕووداوهكان‬ ‫و شهنوكهو كردنیان بۆ جیاكردنهوهی ڕاست و‬ ‫ناڕاست لهیهكدی‪ ،‬لهالی ڕۆژههاڵتناس فلهاوزن‬ ‫بهتهواوی بهرجهسته نهبووه‪ ،‬چونكه فلهاوزن‬ ‫ڕێبازێكی تایبهت بهخۆی پهیڕهو كردووه‪ ،‬كه‬ ‫ڕاستهوخۆ له میتۆدی ڕۆژههاڵتناسانی ئهڵمانی‬ ‫سهرچاوهی گرتووه‪ ،‬ئهمهش خاڵی سهرهكی‬ ‫جیاوازی نوسینی ڕۆژههاڵتناسان و توێژهرانی‬ ‫ڕۆژههاڵته‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪38‬‬

‫بهگشتی ئهم بیرۆكهیه بۆ نوسهر و مێژوونوسه‬ ‫توندبیره عهرهبهكان ڕهنگه ئاسایی بێت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫بۆ ڕۆژههاڵتناسان بهتایبهت ڕۆژههاڵتناسێكی‬ ‫وهك یۆلیۆس فلهاوزن بابهتێكی سهرپێی نیه و‬ ‫خوێندنهوهی فره ههڵدهگرێت‪.‬‬ ‫لهبارهی ههڵوێستی شهریعهت سهبارهت‬ ‫به دروستبوونی دهوڵهتی سهربهخۆ له پاش‬ ‫باسكردنی ڕوداوهكانی سهردهمی موعاویه و‬ ‫ملمالنێكان لهسهر دهسهاڵت‪ ،‬فلهاوزن بۆچونی‬ ‫خۆی دهخاتهڕوو بهوهی(كه ئیسالم ڕێگا به هیچ‬ ‫دهوڵهتێكی سهربهخۆ نادات كه جیابێتهوه) (‪،)8‬‬ ‫ئهمهش له سهروبهندی باسكردنی ڕووداوهكانی‬ ‫سهردهمی موعاویه و ههوڵدانی بۆ جیاكردنهوهی‬ ‫دهسهاڵت و دامهزراندنی دهوڵهتی ئومهوی‪ .‬لێرهدا‬ ‫مهبهستی جیابونهوهی موعاویه و پێكهێنانی‬ ‫دهوڵهتێكی دیكهیه له واڵتی شام‪.‬‬ ‫ئهوهی پێویسته لێرهدا ڕۆشنبكرێتهوه ئهوهیه‬ ‫كه پایهكانی پێكهێنانی دهوڵهت بهتایبهت له‬ ‫سهردهمی ئومهوییهكان و دواتردا‪ ،‬جگه له بنهمای‬ ‫ئایینی‪ ،‬پهیوهست بووه بهو بارودۆخه كۆمهاڵیهتی‬ ‫و سیاسیيهی كه باكگراوند بووه به خهسڵهتی‬ ‫دهمارگیریی خێڵهكی‪ ،‬بێگومان سهرچاوهی ئهمهش‬ ‫دهگهڕێتهوه بۆ بهر له هاتنی ئیسالم بۆ نیمچه‬ ‫دورگهی عهرهبی‪ ،‬كه بهشێك لهو تایبهتمهنديیه‬ ‫خێڵهكيیه تهنانهت ئیسالمیش نهیتوانی بنهبڕی‬ ‫بكات‪ .‬واته لهو سهردهمهی فلهاوزن باسی‬ ‫دهكات خهسڵهتی ئایینی‪ ،‬پاشان هۆزایهتی زاڵتر‬ ‫و دیارتره له تایبهتمهندی نهتهوهیی‪ ،‬ئیدی‬ ‫ناكرێت دهوڵهتێكی وهك ئومهوی كه تهنانهت‬ ‫سهرچاوهی نێوی دهوڵهتهكه دهگهڕێتهوه بۆ‬ ‫هۆزی بهنی ئومهیه‪ ،‬بهاڵم ناوببرێت به دهوڵهتێكی‬ ‫نهتهوهیی یاخود عهرهبی‪ .‬ئهمهش مشتومڕی‬ ‫زۆر ههڵدهگرێت‪ ،‬چونكه سهرههڵدانی دهوڵهتی‬

‫نهتهوهیی مێژووییهكی هێنده دوری نیه و ئهو‬ ‫سهردهمهی كه دهوڵهتی ئومهوی دروستبوو‪،‬‬ ‫بیری نهتهوهیی بوونی نهبووه‪ ،‬ههر لهبهرئهوهیه‬ ‫دهوڵهتهكان لهسهر بنهمای هۆز و عهشیرهتهكان‬ ‫دروستبوون‪.‬‬ ‫ژیان‌و‌ئازادی‌ئه‌هلی‌زيم ‌ه‬ ‫بهشێكی تایبهتی باسوخواسی ئهم پهرتوكه‬ ‫تایبهت كراوه به ژیان و ئازادی ئههلی زيمه‬ ‫بهتایبهت مهسیحیيهكان‪ ،‬بێگومان لهم گۆشهنیگاوه‬ ‫ڕۆژههاڵتناس (یۆلیۆس فلهاوزن) گهرهكیهتی‬ ‫وێنای ژیانی مهسیحیيهكان و ئازاديیهكانیان‬ ‫بكات له دهوڵهتی ئیسالمیدا‪ ،‬ئهم خاڵهش مهبهست‬ ‫و ئامانجی بهشێك له ڕۆژههاڵتناس و تهنانهت‬ ‫خوێنهرانی ڕۆژئاواشه‪.‬‬ ‫لهبارهی ههڵوێستی بهشێك له خهلیفهكانی‬ ‫ئومهوی بهرانبهر مهسیحیيهكان ئاماژهی‬ ‫ڕاستهوخۆ دهدرێت‪ ،‬ههندێك جار له گواستنهوهی‬ ‫زانیاريیهكاندا لهمبارهوه‪ ،‬ڕۆژههاڵتناس دهگهڕێتهوه‬ ‫بۆ سهرچاوه ڕهسهنهكانی وهك (الطبري‪ ،‬البالذري)‪،‬‬ ‫لێرهدا ههندێ نمونه دێنینهوه‪ ،‬سهبارهت به ژیانی‬ ‫مهسیحیيهكان له سهردهمی خهلیفه عومهرى‬ ‫كوڕى عهبدولعهزیز دهڵێت‪( :‬خهلیفه عومهر كوڕى‬ ‫عهبدولعهزیز لهگهڵ ئهوهی زۆر پهیوهست بوو‬ ‫به دینهوه‪ ،‬لهههمانكاتدا لهگهڵ مهسیحیيهكاندا‬ ‫دادپهروهر بووه‪ ،‬كهنیسه كۆنهكانی پاراستون‪،‬‬ ‫بهاڵم ڕێگای نهداوه كهنیسهی نوێ دروست بكهن‪،‬‬ ‫ههروهها كهنیسهی یوحهنای له شاری دیمهشق‬ ‫بۆ گێرانهوه كه پێشتر خهلیفه وهلیدی كوڕی‬ ‫عهبدولمهليك به ناحهق لێی سهندبوون‪ ،‬له بهرانبهر‬ ‫ئهم كهنیسهیه داوای لێكردن (كهنیسهی توما)یان‬ ‫لێوهربگرێت‪ ،‬چونكه پێی ڕاگهیاندن كه ئهم كهنیسه‬ ‫به شهڕ فهتح كراوه‪ ،‬دواجار مهسیحیيهكان بهمه‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫وهك پێویست لهم كتێبهدا ماف بدرێت به باسكردنی‬ ‫ژیان و ئازادی ئههلی زيمه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ڕازی بوون و ئهم كاره ئهنجامدرا‪ ،‬بهمهش یاسا و‬ ‫ڕێساكانی ئایینی ئیسالمی جێبهجێ كرد)(‪.)9‬‬ ‫ههر لهبارهی ئهم خهلیفهوه له‬ ‫شوێنێكی تری كتێبهكهیدا دهڵێت‪( :‬خهلیفه باجی‬ ‫سهر مهسیحیيهكانی گهڕاندهووه بۆ ههمان بڕی‬ ‫بنهڕهتی خۆی كه پێشتر بۆیان دیاریكرابوو‪ ،‬چونكه‬ ‫بهتێپهربوونی كات و له سهردهمه جیاوازهكانی‬ ‫پێش دهسهاڵتی خهلیفه عومهر كوڕى عهبدولعهزیز‬ ‫لهسهریان زیاد كرابوو) (‪.)10‬‬ ‫ههروهها دهبێژێت‪( :‬خهلیفه هيشام كوڕى‬ ‫عهبدولمهليك موڵكی دهریای ئهنتاكیهی گهڕاندهوه‬ ‫بۆ مهسیحيیهكان‪ ،‬كه نزیكهی چل ساڵ بوو لێیان‬ ‫سهندرابوو‪ ،‬مهرجی لهسهر دانان كه بهتریكێك‬ ‫بۆ خۆیان ههڵبژێرن به ناوی قسیس ئيستیفان‪،‬‬ ‫كه كهسایهتیيهكی ئاسایی مهسیحی بوو‪ ،‬واته له‬ ‫پله بااڵكان نهبوو‪ ،‬ئهوانیش ڕهزامهندییان نیشاندا)‪.‬‬ ‫ههروهها دهڵێت‪( :‬خهلیفه عهبدولمهليك سهركۆنهی‬ ‫كوڕهكهی كرد‪ ،‬لهسهر ئهوهی كوڕهكهی له‬ ‫مهسیحییهكی دابوو‪ ،‬ئهم كێشهى نهبرده الی قازی‬ ‫و خۆی مامهڵهی لهگهڵدا كرد) (‪.)11‬‬ ‫ئهگهر بهوردی خوێندنهوه بۆ ژیانی ئههلی زيمه‬ ‫بكهین له سهرهتاكانی ئیسالم تاوهكو كۆتاییهكانی‬ ‫دهوڵهتی ئومهوی‪ ،‬ئهوا گهلێك ڕاستیمان بۆ ڕوون‬ ‫دهبێتهوه‪ ،‬بهتایبهت ئهوهی پهیوهندی به ماف و‬ ‫ئازادی مهسیحیيهكانهوه ههیه‪ ،‬بهاڵم فلهاوزن له‬ ‫كتێبهكهیدا بهشێكی كهم لهو ڕوداوانه باس دهكات‬ ‫كه پهیوهندی به ژیانی ئههلی زيمه بهگشتی و‬ ‫مهسیحیيهكان ههیه بهتایبهتی‪ ،‬ئهوهشی كه باسی‬ ‫دهكات به شێوازێكی كورته و لهنێو باس و‬ ‫بابهتهكانی دیكهی پهرتوكهكهیدایه‪ ،‬بۆیه نهتوانراوه‬

‫مه‌والی‌وه‌ك‌كاره‌كته‌ری‌سه‌ره‌كی‌ناو‌په‌رتوكه‌كه‬ ‫له زۆر شوێندا فلهاوزن بهمهبهست بێت‬ ‫یان بێ مهبهست باس له ژیانی مهوالیيهكان و‬ ‫پهیوهندی دهوڵهت و خهلیفه و كاربهدهستان‬ ‫دهكات لهگهڵیان‪ ،‬بهگشتی له سی و پێنج شوێنی‬ ‫جیاوازی كتێبهكهی ناویان دێنێت‪ .‬له سهرهتادا‬ ‫باس لهوه دهكات (مهوالیيهكان بهشێكیان له ڕێی‬ ‫بهدیلگرتنیان له جهنگهكاندا ژمارهیهكی زۆریان‬ ‫بوون به مسوڵمان‪ ،‬لهگهڵ ئهوهی ئهوان مسوڵمان‬ ‫بوون‪ ،‬بهاڵم وهك دیله عهرهبهكان مامهڵهیان لهگهڵ‬ ‫نهدهكرا و ئازادییان نهبوو‪ ،‬كاربهدهستانی دهوڵهت‬ ‫وهك پادشاكان حوكمیان دهكرد و مهواليیهكانیان‬ ‫دهچهوسانهوه‪ ،‬ئهم شێوازه له حوكم كردن‬ ‫پێچهوانهی حومكی خواوهند بوو‪ ،‬چونكه حوكمی‬ ‫خوا جیاوازی له نێوان عهرهب و غهیره عهرهب‬ ‫ناكات‪ ،‬سیاسهتی ئومهويیهكان بهرانبهر مهوالی‪،‬‬ ‫ههلێكی لهبار بوو بۆ بزوتنهوه بهرههڵستكارهكانی‬ ‫دهوڵهتی ئومهوی بهتایبهت شیعه و خهواریجهكان‪،‬‬ ‫تاوهكو دهرگا له بهردهم مهوالیيهكان وااڵ بكهن و‬ ‫پهیوهندیان پێوه بكهن)‪.‬‬ ‫بهشێوهیهكی گشتی مهوالیيهكان له مسوڵمانه‬ ‫ناعهرهبهكان پێكهاتبوون كه له دهوڵهتی ئیسالمیدا‬ ‫ژیاون(‪ ،)12‬سهبارهت به ژیان و ئازادی‬ ‫مهواليیهكان جگهلهوهی بۆچونی جیاواز لهالیهن‬ ‫مێژوونوسانهوه بوونی ههیه‪ ،‬له ههمانكات‬ ‫دهقه مێژوویيهكانیش سهبارهت بهم بابهته‬ ‫جیاوازن‪ ،‬ئهم جیاوازيیهش بهنده به ههڵوێست و‬ ‫سیاسهتی كاربهدهستانی دهوڵهت‪ ،‬له ههمانكات‬ ‫له سهردهمێكهوه بۆ سهردهمێكی دیكه جیاوازه‪.‬‬ ‫ههندێك كات نوسینهكانی فلهاوزن پشتڕاتی ئهم‬ ‫بۆچونه دهكاتهوه‪ ،‬لهگهڵ ئهوهی بهگشتی فلهاوزن به‬ ‫نهرێنی باس له ههڵوێستی دهوڵهتی ئومهوی دهكات‬ ‫بهرانبهر مهواليیهكان‪ ،‬بهاڵم سهردهمی خهلیفه‬

‫‪39‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫عومهرى كوڕى عهبدولعهزیز به جیاواز دهناسێنێت‪،‬‬ ‫لهم چوارچێوهدا دهقێك له (الطبري) دێنێت و دهڵێت‪:‬‬ ‫(خهلیفه عومهرى كوڕى عهبدولعهزیز سهرجهم‬ ‫باجی سهر مهواليیهكانی خوراسانی ههڵگرت‪،‬‬ ‫لهههمانكات موچهی بۆ بڕینهوه تهنانهت ئامادهبوو‬ ‫له بهیتولمال پارهیان بداتێ ئهگهر داهاتی خوراسان‬ ‫بهشی نهكردن) (‪.)13‬‬ ‫ئهوهی پێویسته لێرهدا بوترێت ئهوهیه‬ ‫كه باسكردنی مهواليیهكان بهوشێوه فرهيیه‬ ‫لهالیهن فلهازنهوه‪ ،‬بۆئهوهیه كه بیسهلمێنێت كه‬ ‫ئازادییهكان له دهوڵهتی ئیسالمیدا وهك پێویست‬

‫نهبووه و مهوالیيهكان نهیانتوانیوه لهژێر سێبهری‬ ‫ئهم دهوڵهتهدا ژیانێكی ئاسایی وهك عهرهبهكان‬ ‫بگوزهرێنن‪ ،‬بهڵكو ئهمان هاواڵتی پله دوو بوون‪،‬‬ ‫ئیدی بۆ ڕزگاربوون لهو ڕهوشه خراپه ئابووريی‬ ‫وسیاسيی و كۆمهاڵیهتیيه‪ ،‬پهنایان بردووه بۆ بزاڤه‬ ‫بهرههڵستكارهكانی دهوڵهت و بهرانبهر دهوڵهت‬ ‫بهتایبهت دهوڵهتی ئومهوی وهستاون‪ .‬ڕهنگه ئهم‬ ‫بۆچونه بنهمایهكی ههبێت‪ ،‬بهاڵم زهقكردنهوه و‬ ‫وێناكردنی ژیانی گشتی مهوالیيهكان بهوجۆره‬ ‫دیسان مهسهلهی بابهتیی بوون له نوسینهكهی‬ ‫فلهاوزن دهخاته ژێر پرسیارهوه‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان‬ ‫)‪ )1‬بڕوانه‪ :‬سحر جاسم عبد المنعم الطريحي‪ ،‬الدراسات القرآنية في االستشراق األلماني‪ ،‬ص‪.23-18‬‬

‫)‪ )2‬محمد عوني عبدالرؤوف‪ :‬جهود المستشرقين في التراث العربي‪ ،‬المجلس األعلى للثقافة‪ ،2004 ،‬ص‪.‬‬ ‫)‪ )3‬يوليوس فلهاوزن‪ :‬الدولة العربية وسقوطها‪ ،‬مكتبة الجامعة العربية‪ ،‬دمشق‪ ،1965 ،‬ص‪.1‬‬ ‫)‪ )4‬بڕوانه‪ :‬فلهاوزن‪ :‬الدولة العربية‪ ،‬ص‪.3‬‬

‫)‪ )5‬لهبارهی ژیان و كهسایهتی ابومخنف بڕوانه‪ :‬ابن النديم‪ :‬الفهرست‪ ،‬دار المعرفة‪ ،‬بيروت‪ ،1978 ،‬ص‪.136‬‬

‫)‪ )6‬بڕوانه‪ :‬يحى بن ابراهيم اليحى‪ :‬مرويات ابي مخنف في تاريخ الطبري عصر الخالفة الراشدة دراسة‬

‫نقدية‪ ،‬دار العاصمة‪ ،‬رياض‪ ،‬ص ‪.41 ،29 ،27‬‬

‫)‪ )7‬خالد كبير عالل‪ :‬األخطاء التاريخية و المنهجية في مؤلفات محمد أركون و محمد عابد الجابري‪ -‬دراسة‬

‫نقدية تحليلية هادفة‪ ،‬دار المحتسب‪ ،‬طبعة أولى‪ ،2008 ،‬ص‪.54‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫)‪ )8‬فلهاوزن‪ :‬الدولة العربية‪ ،‬ص‪.111‬‬

‫)‪ )9‬فلهاوزن‪ :‬الدولة العربية ‪ ،‬ص‪.241‬‬

‫)‪ )10‬فلهاوزن‪ :‬الدولة العربية‪ ،‬ص‪.242‬‬

‫)‪ )11‬فلهاوزن‪ :‬الدولة العربية‪ ،‬ل‪.278-277‬‬

‫)‪ )12‬بڕوانه‪ :‬محمد طيب النجار‪ :‬الموالي في العصر األموي‪ ,‬ط‪ ،1‬دار النيل للطباعة‪ ،‬القاهرة‪ ،‬مصر‪ ،1949 ،‬ص‪.‬‬ ‫)‪ )13‬فلهاوزن‪ :‬الدولة العربية‪ ،‬ص‪.241‬‬

‫‪40‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫‌ی‌ميذوو‌‬ ‫خویندنه‌وه‬ ‫كامه‌ران‌بابان‌زاده‌‬

‫لەدایكبووی ‪ 1969‬كۆیە‪ ،‬ماستەر لە مێژووی هاوچەرخ‪،‬‬ ‫ماستەر لە مێژووی ئیسالم‪ .‬شەش بەرهەمی چاپكراوی‬ ‫نووسین و وەرگێڕانی هەیە‪ .‬دەیان وتارو لێكۆڵینەوەی‬ ‫باڵوكردوەتەوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫به َ َ‬ ‫‌دیدیكی‌واقيعيانه‌‬

‫‪41‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪42‬‬

‫ئهحمهد فائز له كتێبی (الطريق الدعوة في ظالل‬ ‫القران) كه گۆشهنیگایهكی ڕووئیای سهید قوتبه بۆ‬ ‫مێژوو دهڵێت‪ :‬ههڵهی باو ئهوهیه دهڵێین (مێژووی‬ ‫ئیسالمی) لهڕاستیدا گوزارشتی دروست بۆئهوهی‬ ‫ههیه له مێژوو ئێمه دهیخوێنینهوه (مێژووی‬ ‫مسوڵمانان)ه نهك مێژووی ئیسالم‪ .‬لهوێدا ئهحمهد‬ ‫فائز ئهو ڕاستكردنهوهیه جوان ڕوون دهكاتهوه‪.‬‬ ‫لهو گۆشهنیگایهوه دێین ئهوهی وهك ههڵه پێی‬ ‫دهوترێت مێژووی ئیسالمی دهیخهینهڕوو‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬مێژوو الی ئێمهی كورد له وشهی‬ ‫(لهمێژهوه) وهرگیراوه‪ ،‬حوزنی موكریانی بۆ یهكهم‬ ‫جار له ناوهڕاستی بیستهكانی سهدهی ڕابردوو‬ ‫بهرانبهر وشهی (التاریخ)ی عهرهبیو (‪)history‬‬ ‫ی ئینگلیزی بهكاری هێنا‪ .‬مانای ئهوه نیه كورد‬ ‫له سهدهكانی پێشوو ئاشنایهتی لهگهڵ مێژوودا‬ ‫نهبووه‪.‬‬ ‫زۆر له نهتهوهكان به مێژووی پێش خۆیان‬ ‫ئاشنان و بایهخیان پێداوه‪ ،‬بهاڵم به زاراوهی‬ ‫جیاجیا گوزارشتی لێكراوه‪ .‬بۆ نمونه مێژوو گهالن‬ ‫پانتاییهكی فراوانی له قورئاندا ههیه و به (القصص)‬ ‫و (اساطير االولين) گوزراشتی لێكراوه‪.‬‬ ‫ناولێنان لێرهدا ئهو گرنگیيهی نیه‪ ،‬گرنگ بوارێكی‬ ‫گرنگی زانستی ههبووه و ههیه بۆ گوزراشت لهوهی‬ ‫له ڕابردوو ڕوویداوه‪ .‬كهواته ئهگهر سادهترین‬ ‫پێناسه بۆ مێژوو بكهین دهنووسین‪( :‬مێژوو ئهو‬ ‫زانستهیه ڕابردوومان بۆ وێنا دهكات)‪ ،‬كهواته‬ ‫مێژوو ئاوڕدانهوهیه لهو ڕابردووهی مرۆڤهكان‬ ‫تۆماریان كردووه‪ .‬ئهم تۆماره ههموو جمهجۆڵ و‬ ‫چاالكیيهكانی مرۆڤ دهگرێتهوه له ڕووی داهێنان‬ ‫و شارستانیهت یان كاولكاری و پاشهكشه له بواره‬

‫جیاجیاكانی ژیانكردن‪.‬‬ ‫چۆنیهتی ساغكردنهوهی مێژوو بابهتێكی‬ ‫گهرموگوڕی زانستيیه له بواری توێژینهوهی‬ ‫مێژووییدا‪ ،‬ئهگهر ئهمه وهك بابهتیكی تازه الی‬ ‫لێكۆڵهرانی سهدهی تازه مامهڵهی لهگهڵ كرابێت‪،‬‬ ‫ئهوه پڕۆسهی ساغكردنهوهی فهرمووده و‬ ‫گومانكردن له تۆماری ڕووداوهكان الی ههندێك‬ ‫له مێژوونووسان له پێشهوهیاندا (ابن خهلدون)‬ ‫له (المقدمه)هكهیدا به ڕاشكاوی ئهوهمان‬ ‫پێدهڵێت‪ :‬مهرج نیه ئهوهی نوسراوه وهك‬ ‫ڕاستيیهكی ڕهها مامهڵهی لهگهلدا بكهین‪ ،‬دهبێت‬ ‫گومانكردن بكهینه بنهما بۆ خوێندنهوهی مێژوو‪،‬‬ ‫چونكه دواجار ئهوهی بۆی تۆماركردووین‬ ‫مرۆڤه و ئهویش له خهسڵهتهكانی مهیلداريی‬ ‫و لهبیرچوونهوه و ترس و خواستهكانی به‬ ‫زهحمهت تهجاوز دهكات ئهمه سیمایهكی گشتی‬ ‫مرۆڤهكانه بهبێ جیاوازی‪ ،‬مادام جیاوازی و‬ ‫ناكۆكی له نێوان پهیڕهوكارانی مهزههب و ئایین‬ ‫و گرووپ و پێكهاته ئهتنیه جیاوازهكاندا ههیه‬ ‫ئهم جیاوازيیه گواستراوهتهوه بۆ مهیلداريیو‬ ‫تهرهفداری مێژوونووسهكانیش‪ .‬دهكرێت لهسهر‬ ‫ئهم خاڵه ڕیزپهڕ ههبێت‪ ،‬بهاڵم بهبۆچوونی‬ ‫ئێمه باڵی زاڵ بهسهر ئهم پڕۆسهیه بریتییه له‬ ‫ڕاستيیهكی ڕیژهیی له بهرههمه مێژووییهكان‪.‬‬ ‫ئهم ڕێژهیهش له سهرچاوهیهكی مێژوویی بۆ‬ ‫سهرچاوهیهكی دیكه دهگۆڕێت‪.‬‬ ‫قهڵهمی مێژوونووس وهك كامێرای ئهو‬ ‫وێنهگرهیه‪ ،‬دهچێته كوێستان و به ئارهزووی خۆی‬ ‫وێنه دهگرێت بۆئهوهی دیمهنی ئهو جێگایانهی‬ ‫دیویهتی كه گهڕایهوه نیشانی هاوڕێكانی بدات‪.‬‬ ‫لێرهدا بهشێكی ڕێژهییه پهیوهندی به ڕاستگۆیی و‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ناڕاستگۆیی مێژوونوسهوه نیه‪ ،‬زیاتر پهیوهندی‬ ‫به مهیل و ئهندازهی زاڵبوونی مێژوونووسهوه‬ ‫ههيه بهسهر ڕووداوهكاندا‪ .‬بۆیه ئاساسییه‬ ‫مێژنووس ڕاستگۆ و ئیماندار بێت و گومان له‬ ‫بهشێكی نووسینهكانی بكرێت‪.‬‬ ‫ههموو ئهو سهرچاوه هاوچهرخانهی‬ ‫له مێژوویان كۆڵیوهتهوه وهك زانست یان‬ ‫وهك بوارێك كه جێی بایهخی مرۆڤه‪ ،‬لهسهر‬ ‫ئهوه كۆكن (ئامانج له خوێندنی مێژووی‬ ‫پهندوهرگرتنه) يان (دیراسهى ڕابردووه بۆ‬ ‫ڕاستهڕێكردنی ههنگاوهكانی ئێستا و داهاتوو)‪...‬‬ ‫ئهوهی لێرهدا خۆی ڕاست دهكاتهوه مێژوو‬ ‫بۆ سهرمهشقێتی و پابهندی و پێشهنگێتیه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫له بۆتهى سوودوهرگرتن‪ ،‬له بۆتهی دیراسهی‬ ‫الیهنه باشهكانی‪ ،‬له بۆتهی ڕهچاوكردنی ههموو‬ ‫گۆڕانكاریيه نوێكان‪.‬‬ ‫ژیان به بهردهوامی له گۆڕانكاریدایه‪،‬‬ ‫بهتایبهت ئهگهر چوار سهدهی پێش سهدهی‬ ‫بیستهم بهراورد بكهین به ئهندازهی نیوهی‬ ‫دووهمى سهدهی بیستهم گۆڕانكاری له‬ ‫بوارهكانی تهكنهلۆژیا و كهرهستهكانی جهنگ‬ ‫و ڕێگاوبان و پهیوهندی كردن و كارگێڕيی و‬ ‫ئابووری ‪....‬هتد ڕووی نهداوه‪ .‬ههم ناكرێت له‬ ‫مێژوو بێ منهت و ههم له گۆڕانكاريیه تازهكان‬ ‫بێ دهربهست بین بۆ ژیانكردن له سهرهتای‬ ‫سهدهی بیست و یهكهم‪ .‬خوای گهورهش له‬ ‫قورئاندا ئامانج له خوێندنی ڕابردوومان‬ ‫بهو گۆشهنیگایه بۆ دهخاته بهردهم وهك‬ ‫دهفهرموێت‪) :‬لقد كان في قصصهم عبرة ‪ ...‬يان‬ ‫قل سيروا في األرض ثم انظروا كيف كان عاقبة‬ ‫المكذبين)‪.‬‬

‫دووه‌م‪ :‬ئایا ئهو بنهمایانهی سهرهوه تهنیا‬ ‫له گۆشهنیگای خوێندنی مێژوو له ناوهنده‬ ‫ئهكادیمیيهكانهوه وهك بنهما سهیر دهكرێت یان‬ ‫بۆ خوێندنی مێژووی ئیسالمیش ڕاسته؟ ئایا‬ ‫دهكرێت سهیری مێژووی ئیسالمی بكهین وهك‬ ‫ههموو بابهتهكانی دیكهی مێژووی مرۆڤ؟ ئهم‬ ‫پرنسیپانهی سهرهوه بهسهر مێژووی ئیسالميدا‬ ‫دهچهسپێت؟ یان مێژووی ئیسالمی شتێكی پیرۆزه‬ ‫و دهبێ جیاواز له مێژووی باقی مرۆڤهكانی دیكه‬ ‫سهیری بكهین؟‬ ‫وهك سهرهتایهك بۆ ههموو ئهو پرسیارانهی‬ ‫سهرهوه خوای گهوره له قورئاندا دهفهرموێت‪:‬‬ ‫(تلك امة قد خلت لها مااكسبت و لكم مااكسبت و‬ ‫التسألون عما كانوا يعملون) البقرة ‪.134‬‬ ‫سهرهڕای بایهخی مێژوو وهك پهندو وهك‬ ‫سهرمهشقێتی بۆ باشهكانی وهك بهرچاوڕوونی‬ ‫خوای گهوره پێمان دهڵێت‪ :‬ههرچۆنێك بێت ئهوه‬ ‫ڕابورد‪ ..‬ئهوان چیان كرد دهستكهوتی چاكه یان‬ ‫خراپهی خۆیان چنیيهوه‪ ...‬ئێوهش دهستكهوتی‬ ‫چاكه یان خراپهی خۆتان دهچننهوه‪ .‬ناكرێت و‬ ‫نابێت مێژوو ببێتهوه سهرچاوهی جهدهل بۆ ئێستا‬ ‫و جارێكی تر وهك (ايام البعاث)ی نێوان ئهوس‬ ‫و خهزرهجی مهدینهییهكانی لێ بێت‪ ،‬كه خوای‬ ‫گهوره ئایهتی لهسهر دابهزاندن‪ ،‬خوای گهورهش‬ ‫له قورئاندا مێژووی ههم وهك مێژوو واته ڕابردوو‬ ‫بۆ وێناكردوین كه ئهوهنده به دوایدا نهڕۆین و بۆ‬ ‫ئێستا نهیكهینه جهمسهرى ناكۆكی و ڕقو قین و‬ ‫دابهشبوونی دوو بهره‪ .‬ههم ئهوهمان پێی دهڵێت‪:‬‬ ‫يا أيها الذين آمنوا ال تسألوا عن أشياء إن تُبد‬ ‫لكم تسؤكم‪...‬‬ ‫لێرهوه دهگهينه ئهو ئهنجامهی مێژوو بۆ‬

‫‪43‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪44‬‬

‫پهندوهرگرتنه له هۆكاری لهناوچوون و ماڵوێرانی‬ ‫نهتهوهكانی پێش ئێمه‪ ،‬واته كه به شهڕ هاتووین‬ ‫دیاره كارێكی خراپیان كردووه‪ ،‬كهواته دهبێت ئێمه‬ ‫بهشهڕ نهیهیین و به ڕێگه چارهی دیكه كێشهكانمان‬ ‫یهكالیی بكهینهوه‪ .‬ژیان به ئاژاوه نهبهینه سهر‪،‬‬ ‫چونكه ڕێگریمان لێ دهكات له ژیانكردنێكی‬ ‫بهختهوانه‪ .‬بگهڕێین به دوای هۆكاری گهشهسهندن‬ ‫و دهوازهكانی پێكهوهژیان و داهێنان و بهختهری‬ ‫نهك بهپێچهوانهوه له الپهڕهكانی مێژوودا بگهڕێن‬ ‫به دوای كوشتن و قوڵكردنهوهی ناكۆكیيهكان‪ .‬له‬ ‫هۆكارى تهرهقی بگهڕێین نهك هۆكارهكانی تهرهقی‬ ‫بهدهستی خۆمان لهناو ببهیین‪.‬‬ ‫ئهم بنهمایانهی سهرهوه و بنهماكانی تر بۆ‬ ‫سهیركردنی ئهوهی ڕابورد تهنیا بۆ خوێندنهوهی‬ ‫مێژووی ئهوروپا و ئهمریكا و چین و هیندستان‬ ‫نیه‪ ،‬بهڵكو بۆ سهراپای مێژووی ئیسالميیه‪ .‬لێرهدا‬ ‫بۆ زیاتر چڕكردنهوه و گهڕانهوه بۆ پابهندی‬ ‫بهناونیشانی بابهتهكه چهند خاڵێك لهسهر پرسی‬ ‫خوێندنهوه بۆ مێژووی ئیسالمی دهخهمهڕوو‪,‬‬ ‫دیاره ئهمهش له ڕوانگهی خوێندنهوهی خۆمهوهيه‬ ‫بۆ سهرچاوهكانی مێژووی ئیسالمی و دیدی‬ ‫سهردهمیانه و واقیعیانه بۆ مێژوو‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئێمه ههتا ئێستاش وهك (الشنقیتی) دهڵێت‪:‬‬ ‫(جهبریهتی ئومهوی)و (كهربهالیهتی شیعه) زاڵه‬ ‫بهسهر خوێندنهوهی ئێمه بۆ مێژووی ئیسالمی‪،‬‬ ‫لێرهوه بهبێ ڕهچاوكردنی زهمان و مهكان ئهقڵى‬ ‫خۆیان پێ قوفڵداوه‪ .‬دوو گۆشهنيگاى جیاواز به‬ ‫قهدهر جیاوازی ڕۆم و عهجهم‪ .‬قوتابخانهیهك‬ ‫ههموو ئهو خورافیات و ئهفسانه مێژووییانهمان به‬ ‫دهمارگیرانی مهزههبهكهی خۆی پێ دهفرۆشێتهوه‬ ‫به ناوی مهزڵومیهتی حسهین و ئالی بهیت‪ ،‬لێرهوه‬

‫ههموو ئههلی سوننهت‬ ‫و جهماعهت كۆدهنگن كه‬ ‫خهالفهت لهسهر بنهمای‬ ‫شورا دادهمهزرێت‬ ‫شمشێر بۆ نهوهی نوێ دهمهزهرد دهكاتهوه‪.‬‬ ‫ئهوهی تر بهناوی پیالنی شیعه لهسهر مێژووی‬ ‫ئیسالم و پاراستنی سوننه و جهماعهت له بهرانبهر‬ ‫نهیارهكانی ئیستیبدادی مێژوویمان وهك ڕێڕهوی‬ ‫تهندروستی فهرمانڕهوایهتی ئیسالمی دهرخوارد‬ ‫دهدات‪.‬‬ ‫ڕۆژ به ڕۆژ ئهم دوو ئاڕاستهیه زیانی‬ ‫گهورهیان له بهردهم ئهو (المقاصد الشرعیه)یه‬ ‫دروست كردووه‪ ،‬كه مێژوو بۆ سوودوهرگرتنه‪.‬‬ ‫مێژوو ئهوهیه ڕوویداوه‪ ،‬نهوهكان بهرپرسیار‬ ‫نین لهوهی باپیرانیان كردوویانه (والتزر وازرة‬ ‫وزر أخرى)‪ ،‬لهالیهكی ترهوه ئهم دابهشبوونه‬ ‫بۆ خوێندنهوهی مێژووی ئیسالمی چۆته خزمهت‬ ‫دوو ئاڕاستهی سیاسی ههردووكیان له مێژووهوه‬ ‫پایهكانی دهسهاڵتی ئهمڕۆیانی پێ پته و دهكهن‪.‬‬ ‫لێرهوه ئهم كێشه گهورهیه تهنیا له نێوان ئهو دوو‬ ‫گۆشه نیگایهدا نهماوهتهوه‪ ،‬بهڵكو شۆڕبووتهوه بۆ‬ ‫ناو ههردوو مهزههكه و لهوێشهوه وردبۆتهوه بۆ‬ ‫ناو ناكۆكی ئیسالمی – عهلمانی له كوردستان‪.‬‬ ‫لهم سااڵنهی دوایی چهندان كتیب و نامیلكه‬ ‫نوسرا‪ ،‬جارێك لهناو ڕهوتی ئیسالمی كێشهی‬ ‫ئهوهی دورست كرد ئهمه (جوههمیه)و ئهمه‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫(موعتهزیله)یه و ئهمه (قورئانی)یه و ئهمه‬ ‫(خهواریجه)‪ ...‬لهناو شیعهكان ئهمه (ڕهوافیزه)و‬ ‫ئهمه (عهلهوی توندڕهوه)و ئهمانه الیهنگرانی دیدی‬ ‫عهبدولكهریم سروشه و ئهمه الیهنگرانی‪....‬هتد‪.‬‬ ‫له واقیعی عهلمانی – ئیسالمی گهڕانهوه بۆ‬ ‫ڕۆژانی فتوحاتی ئیسالمی كورد به شمێر مسوڵمان‬ ‫بووه یان به خۆشی و ئاشتی‪ ،‬كه ئهوهندهی‬ ‫دیراسهی مێژووی گهالنی موسڵمانم كردبێت له‬ ‫ئاسیا و ئهفریقا ئهم جهدهله تهنیا له ناو نوخبهی‬ ‫خوێندهواری كورددا ههیه‪.‬‬ ‫له دهرهاویشتهكانی ئهو جهدهل و ناكۆكیيه‬ ‫پارهیهكی زۆر به فێڕۆ دهدرێت و ناوهند و‬ ‫ڕێكخراوی ڕۆشنبیری دروست دهكرێت‪ ،‬ئهم‬ ‫ناكۆكيیه تهنیا له گێڕانهوهی تۆماره جهنگی و‬ ‫سهنگهر له یهكتر گرتنهكانی ناو الپهڕهكانی مێژوو‬ ‫ناوهستێت‪ ،‬بهڵكو دهگهڕێتهوه بۆ ناو الپهڕهی‬ ‫سهرچاوه فيقهی و ئوسوڵی و ئهقاعیديیهكانیش‪.‬‬ ‫لێرهوه فاڵن سهرچاوه به دیدی فاڵنی ڕهفزه و‬ ‫فاڵن سهرچاوه به دیدی فاڵنی قبوڵه‪..‬‬ ‫مێژووی ئیسالمی ئهمڕۆ كراوهته یهك پارچه‬ ‫ئاگر بۆ نهوهی نوێ‪ ،‬كراوهته سهرچاوهی ئیلهامی‬ ‫شهڕانگێزێیهك بۆ نهوهی بێداری ئیسالمی ئهمڕۆ‬

‫دهبێتهوه‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئهوهی له مێژووی ئیسالمی ئێمهدا ههیه‪،‬‬ ‫چۆن جیادهكرێتهوه له وهحی‪ ،‬بهدرێژایی مێژووی‬ ‫ئیسالمی كۆمهڵگای ئیسالمی‪ ،‬دهسهاڵتداران و‬ ‫زانایان بهجدی دوو خهرمانهی گهورهیان له‬ ‫مێژوو بۆ تۆماركردووین‪ ،‬تۆمارێكیان تۆماری‬ ‫مومارهسهیه له دهسهاڵتدارێتی و تۆمارێكیان له‬ ‫ڕێگهی قهڵهمهوه‪ .‬ئهمه لهكاتێكدا ئیسالم له مانا‬ ‫ڕههاییهكهی دا یهكسانه به (وهحی)‪ ..‬وهحیش‬ ‫دیاره (قورئان و سوننهت)ه‪ .‬ئهم دوو كولتوورهی‬ ‫سهرهوه و مومارهسه و بهرههمی قهڵهمهكان‬ ‫ههردووكیان خوێندنهوه و تهرجهمهی وهحی نیه؟‬ ‫باشه له تهرجهمه و تهفسیر و خوێندنهوه دهكرێت‬ ‫جارێكی تر ئێمه وهك وهحی سهیری بكهین و وهك‬ ‫شهنقیتی دهڵێت‪ :‬نمونه و نمونه هێنانهوه تێكهاڵو‬ ‫بكهین له سهرمهشقێتی و پێشهنگایهتی و ئیقتیدا‬ ‫پێوهكردن؟‬ ‫ههموو ئههلی سوننهت و جهماعهت كۆدهنگن كه‬ ‫خهالفهت لهسهر بنهمای شورا دادهمهزرێت‪ ،‬كهچی‬ ‫له (‪ )50‬خهلیفهی سهردهمی ڕاشیدی و ئومهوی و‬ ‫عهباسی ئهوانهی لهو ڕێگه شهرعی و ئوسوڵیهی‬ ‫خۆیهوه بونهته خهلیفه له پهنجهكانی دهست تێپهڕ‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئهوهی مسوڵمان تۆماری‬ ‫كردووه به قهڵهم و‬ ‫مومارهسهی حوكمڕانی‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫تۆماری كردووه نهك فریشته‬

‫بهبێ دهروازهی گفتوگۆ و ئاشتهوایی دیار‪،‬‬ ‫ڕستهیهك له زار دهرناچێ و دیدگایهك پهخش‬ ‫ناكرێت به شوناسی الپهڕهكانی مێژوو بهبێ‬ ‫ویست و قهناعهتی خۆت ناوی یهكێك له گرووپه‬ ‫سهرگهردانهكانی مێژووت بهسهردا دهبڕنهوه‪ .‬بۆ‬ ‫نمونه دهڵێم‪ :‬ئهوهندهی دیراسهی فیكر و عهقیدهی‬ ‫موعتهلیزهم كردووه‪ ،‬نه موعتهزیله مهنزوومهیهكی‬ ‫كۆنكریتی و كۆدهنگ بووه له مێژوو نه‬ ‫هاوشێوهكهی له سهدهی بیست و یهكهم دروست‬

‫‪45‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪46‬‬

‫ناكات‪ ..‬كامهیان بۆ ئێمه نمونهی ڕاسته و جێگای‬ ‫ئهوهیه بیكهینه پێشهنگ و بنهمای چاولێكهری‬ ‫لهگهڵ ئهوهی دیكه حهرامه بهدواداچوونی بۆ‬ ‫بكهین؟ خهالفهت و دهوڵهته ڕووخاوهكان ههموو‬ ‫پیالنی دووژمنان و ناحهزان بووه؟ ئهمڕۆ‬ ‫قسهكردن لهسهر ئهو پرسانه بۆته ئهركی نوخبهی‬ ‫عهلمانی و بهبێ بنهما و زانیاری بهناو كهوتوون‪،‬‬ ‫له بهرابنهردا له ناو بێداری ئیسالمی ئهو باته قوفڵ‬ ‫دراوه‪.‬‬ ‫بۆ بهرههمی خاوهن قهڵهمهكانیش دونیایهك‬ ‫تێكگیران و ناڕێكی ههیه و بهبێ گهڕانهوه بۆئهوهی‬ ‫ئهمه بهرههمی مرڤه و مرۆڤیش دهكرێت شتی‬ ‫ناتهواو پێشكهش بكات‪ ،‬بهبێ گهڕانهوه بۆ واقیعی‬ ‫زهمان و مهكان ئهمڕۆ مامهڵهی لهگهڵدا دهكرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬له ڕوانگهی ئهو بڕوا جوانهی (ابن التیمیه)‬ ‫كه دهڵێت‪ :‬گفتوگۆی دادگهرانه لهسهر دوو بنهما‬ ‫دادهمهزرێت ئهوانیش (زانیاری) و (دادگهری)‪..‬‬ ‫زانیاری بهو مانایهی (وال تقف ما ليس لك به علم)‪،‬‬ ‫دادگهريش بهو مانایهی خوای گهوره دهفهرمووێت‪:‬‬ ‫ين مَآم ُنوا ُك ُ‬ ‫(ياأمَ رُّي مَها َّال ِذ مَ‬ ‫ونوا مَق َّو ِام مَ‬ ‫مَ‬ ‫لل ُش مَه مَد مَاء ِب ْال ِق ْس ِط مَو مَل‬ ‫ني ِ َّ ِ‬ ‫مَ ْ‬ ‫ي ِر مَم َّن ُك ْم مَش مَن ُآن مَق ْو ٍم مَع مَلى أمَ َّل مَت ْع ِد ُلوا ْاع ِد ُلوا ُه مَو أمَ ْق مَر ُب ِل َّلت ْق مَوى)‪.‬‬

‫لهم چهند ساڵهی دوایی كۆمهڵێك كتێب‬ ‫له بهرئهنجامی ناكۆكی عهلمانی – ئیسالمی‬ ‫لهسهر فتوحاتی ئیسالمی بۆ ناوچه كوردیيهكان‬ ‫دهرچوون ههرچهند به دوداچوونی بۆ بكهیت‬ ‫ههست دهكهیت یان شاردنهوهی مهعریفه لهسهر‬ ‫ڕووداوهكان یان كهمی مهعریفهیه یان پێشێلكردنی‬ ‫عهدل و ئینسافه بۆ ڕووداوهكان‪ .‬ئهمه لهكاتێكدا‬ ‫ئهوهی مسوڵمان تۆماری كردووه به قهڵهم و‬ ‫مومارهسهی حوكمڕانی‪ ،‬مرۆڤ تۆماری كردووه‬ ‫نهك فریشته‪ ،‬مرۆڤهكانیش بهبێ جیاوازی شایسته‬

‫ههڵه و ناتهواوین‪.‬‬ ‫تێكهڵكردنی جیلی یهكهم و دووهم و سێیهمی‬ ‫سهحابه و تابیعین له دوای پێغهمبهر(د‪.‬خ) یهكێكی‬ ‫تره لهو ئیشكالیهته گهورانهی تووشی هاتووین‪.‬‬ ‫كه پێغهمبهری خوای (د‪.‬خ) كۆچی دوایی كرد‪،‬‬ ‫ههموو جهزیرهی عهرهبیش نهببووه بهشێك له‬ ‫فهرمانڕهوایهتی ئیسالمی‪ .‬لهكۆتایی سهردهمی‬ ‫عومهری كوڕی خهتاب ئیسالم گهیشته باكوری‬ ‫ئهفریقاو سهرووی ئێران و توركیای ئێستا‪ .‬بۆ‬ ‫ههر دهبێ ئهوانهی بهشداریان كردووه له فتوحاتی‬ ‫ئیسالمی له كوردستان و خوراسانو ئاران له‬ ‫هاوهاڵنی پێغهمبهر (د‪.‬خ) بووبن‪ ،‬بۆ لهسهرچاوه‬ ‫مێژووییهكان ئهوهمان نهخوێندۆتهوه‪ ،‬كێن بهشداری‬ ‫فتوحاتیان كردووه‪ .‬كهواته ڕهخنهگرتن له بهشێكی‬ ‫شێوازی فتوحات بۆ قسهیهكی واقیعی نهبێ‪.‬‬

‫‪-4‬ئیشكالیهتێكی دیكه له مێژووی ئێسالمی ئهو‬ ‫ههموو سهرچاوه مێژووییهیه‪ ،‬بهشێكی به ڕهوانی‬ ‫پێمان دهڵێت ئهسڵ و ئهساسی نیه‪ ،‬نه لهگهڵ عهقڵ‬ ‫و نه لهگهڵ سهوابتی ئیسالم دێتهوه‪ ،‬پڕۆسهی‬ ‫ساغكردنهوهی كارێكی زهحمهته‪ ،‬بهاڵم ئهوهندی‬ ‫شارهزایان كاریان تێداكردووه‪ ،‬بهالی كهمهوه‬ ‫ئهوهندهی شهنوكهوی تێداكراوه‪ ،‬بایی ئهوه‬ ‫دهكات ڕاست و دروستی لێك جیابكهینهوه یان‬ ‫بهالی كهمهوه له ههندێك له ویستگه مێژووییهكان‬ ‫بكهوینه گومان‪ ،‬وهك بابهتێكى ڕاستودروست‬ ‫مامهڵهی لهگهڵدا نهكهین‪.‬‬ ‫‪ -5‬له مێژووی ئیسالميدا جیاوازی بكهین‬ ‫له نێوان فهزڵی سهحابه و ئهوانهی دوای ئهوان‬ ‫له ڕووی خهسڵهتهكانی خواپهرستی و ئاكاری‬ ‫دینداری و ئهوهی مومارهسهیان كردووه له‬ ‫حوكمڕانی‪ ،‬له جهنگ و جیهاد له بهریهكهوتنهكاندا‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫خوای گهوره به ههندێك ههڵهوه له ئهوان خۆش‬ ‫بووه و لێیان ڕازی بووه نهك خاڵی بوونهوهی‬ ‫تهواو له كهموكوڕی‪ ،‬خوای گهوره له چهندان‬ ‫شوێن سهركۆنهی سهحابهكانی پێغهمبهر(د‪.‬خ)‬ ‫ی كردووه‪ ،‬سهركۆنهش له بهرانبهر ههڵهیه‪ ،‬له‬ ‫ههڵهكانیشیان خۆشبووه یان له ههڵهكانی ههندێكیان‬ ‫خۆشبووه‪ .‬یان له مهسهلهيهكدا ئیجتیهادی كردووه‬ ‫و نهیپێكاوه خوای گهوره بۆی ڕاست كردۆتهوه‬ ‫يان پێغهمبهر(د‪.‬خ) بۆی ڕاست كردۆتهوه‪ .‬ئهی له‬ ‫دوای كۆتایی هاتنی وهحی و وهفاتی پێغهمبهر(د‪.‬خ)‬ ‫لهسهر چ ئهساسێك پڕۆسهی ههڵهكردن له مێژووی‬ ‫ئیسالمی و مومارهسهی كاری دهوڵهتداريی و‬ ‫جهنگ و جیهاد دهسڕدرێتهوه‪ .‬مێژووی ئیسالمی‬ ‫مێژووی مێژووی مسوڵمانانه و ئهو مێژووهش‬ ‫مێژووی مرۆڤهكانه‪ ،‬لهو وێستگانهدا ههڵهیان‬ ‫كردووه و سهرهوهریشيان تۆماركردووه‪.‬‬ ‫ئهوهی لێرهدا پێیوایه به خوێندنهوهی مێژووی‬ ‫ئیسالمی وهك خۆی دهرگا وااڵ دهبێ بۆ نهیارانی‪،‬‬ ‫ئهوه پێیوایه نهیارانی ئیسالم و مێژووی ئیسالمی‬ ‫نهخوێندهوارن و ئهوهی نوسراوه له مێژوو تهنها‬ ‫مسوڵمان تێی دهگات!‪ ،‬ئهم بابهته زۆر تهوهره و‬ ‫لقوپۆی لێدهبێتهوه‪ ،‬دهكرێت له ئایندهدا درێژهی‬ ‫پێ بدهین و لێرهدا تهنیا چهند خالێك وهك بهرچاو‬ ‫ڕوونی بنوسین‪:‬‬ ‫یهكهم‪ /‬پێش ئهوهى ڕۆژههاڵتناسان بايهخ‬ ‫به مێژووی ئیسالمی بدهن‪ ،‬مێژووی ئیسالمی‬ ‫له الیهن مێژوونووسه دیاره مسوڵمانهكانهوه‬ ‫نووسراوهتهوه‪ ،‬وهك‪ :‬تهبهری و ئیبن ئهسیرو‬ ‫ئیبن كهسیرو ئهسفههانی و ئیبن خهلهكان و‬ ‫چهندانی تر‪ ،‬دهكرێت ئێمه له ڕێگهی دیراسهوه‬ ‫گومان له ههندێك له زانیاریيهكانی ئهوان‬

‫بكهین و له ڕێگهی بهدواداچوونهوه بگهینه ئهو‬ ‫بڕوايهى ههندێك له زانیاريیهكان دروست نین‪،‬‬ ‫بهاڵم جومگه ئهساسیيهكانی نا‪ .‬بۆ نمونه شهڕی‬ ‫جهمهل ڕوویداوه‪ ،‬بهاڵم گرفت له وردهكاریهنیهتی‪.‬‬ ‫عهباسيیهكان كه چوونهته دیمهشق قهبری ههندێك‬ ‫له خهلیفهكانی ئومهوییان ههڵداوهتهوه ئهمانهوی‬ ‫چهندان ويستگهی تر‪ ،‬كه پڕۆسهكه ڕاسته‪ ،‬بهاڵم‬ ‫وردهكاريیهكانی ئیشكالیهت له وردهكاریهكانييهتى‪.‬‬ ‫ڕۆژههاڵتناسان یان نهیاران هاتوون ئهمهیان زهق‬ ‫كردۆتهوه یان به شێوهیهك دایانڕشتۆتهوه ئیسالم‬ ‫و مێژووهكهی لهبهرچاوی مسوڵمان ناشیرین‬ ‫بكهن‪ ،‬له بهرانبهردا مسوڵمانان و نوخبهی بێداری‬ ‫ئیسالمی نههاتوون خۆيان شارهزا بكهن له‬ ‫چۆنیهتی خوێندنهوهی مێژووی ئیسالمی‪.‬‬ ‫دووهم‪ /‬گواستنهوهی مومارهسهی باش‬ ‫و خراپ پێكهوه ئهركی مێژوونووسان بووه‪،‬‬ ‫ئهمه لهگهڵ ئهركی شهرعی و پسپۆڕی ئهواندا‬ ‫گونجاوه‪ ،‬بهاڵم ئهوه ئێمهین كامهیان به شایستهى‬ ‫سوودلێوهرگرتن دهزانين و سوودی لێوهردهگرین‪.‬‬ ‫شهڕ و ناكۆكی مهزههب و ڕهوته عهقائیديیهكانی‬ ‫مێژووی ئیسالمی له الیهنه خراپهكهی مێژووی‬ ‫ئێمهیه و بهپێچهوانهوه یهكدهنگی و پێكهوهژیان‬ ‫الیهنه باشهكهیهتی‪ ،‬سهالحهدینی ئهیوبی به‬ ‫تهجاوزكردنی ناكۆكييه ناوخۆییهكان یهكدهنگی‬ ‫دروست كرد و بهرهنگاری خاچپهرستهكان بۆوه‪،‬‬ ‫ههندێك له خهلیفه و ئهمیرهكانی لهوهدا سهركهوتوو‬ ‫نهبوون یان بوونه بهشێك له ناكۆكیيهكان و‬ ‫دوژمنيش ئهمهی قۆستهوه و زیانی پێگهیاندن‪،‬‬ ‫ئهوهی ئهمڕۆ دهگوزهرێت دووبارهكردنهوهی‬ ‫الیهنه خراپهكانی بهسهردا زاڵه له پهنای داكۆی له‬ ‫ئیسالم و قورئان و سوننهت و داكۆكی له مێژووی‬

‫‪47‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئیسالمی‪.‬‬ ‫سێیهم‪ /‬ئهوهی ڕوویداوه ئیسالم نیه ههتا پێمان‬ ‫وابێت ههمووی بۆ ئێمه دهبێته ئهركی شهرعی‬ ‫داكۆكی لێ بكهین‪ ،‬جیاكردنهوهی ئهوهی له مێژوودا‬ ‫ڕوویداوه و كاری مرۆڤه مسوڵمانهكان بووه به‬ ‫چاك و خراپیهوه لهگهڵ ئهوهی ئیسالمه و وهحيیه‬ ‫ئهركێكی له پێشینهیه‪ ،‬ئهمه واقیعێكه زۆر نوسهر و‬ ‫بانگخوازی دیكه دهیڵێتهوه‪ ،‬بهاڵم له واقیع شتێكی‬ ‫تره‪ ،‬ناكۆكيیه مهزههبى و فیكريی و سیاسیيهكان‬ ‫حاڵهتێكی دروستكردووه يان بهرگرى دهمارگیرانه‬ ‫یان ڕهفزكردنی بێ چهندو چوون‪ ،‬ئهم حاڵهتهش‬ ‫توانای بهشێكی زۆری بێداری ئیسالمی بهخۆیهوه‬ ‫خهریك كردووه‪.‬‬ ‫چوارهم‪ /‬ئهوروپیهكان بۆ بنیاتنان و ئاشناكردنی‬ ‫نهوهی نوێيان به مێژووی ئهو چهند سهدهی‬ ‫ڕابردوو الیهنی ژیار و فهرههنگ و ڕۆشنگهرييان‬ ‫زهق كردۆتهوه و الیهنی شهڕ و كوشتار و‬

‫مومارهسه نادروسته سیاسيی و بهریهككهوتنه‬ ‫خوێناويیهكانيان كاڵ كردۆتهوه‪ ،‬بۆ نمونه شۆڕشی‬ ‫فهڕهنسی دهیان ويستگهی خوێناويی و كارهساتی‬ ‫بهسهر گهلی فهرهنسا و درواسێكانیدا هێناوه‪،‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهشدا سهرههڵدانی بنهكانی مافی مرۆڤ‬ ‫و ماڵئاوایی له سستمی پادشایهتی و بایهخدان به‬ ‫بواری زانستی و فهرههنگیشی لهگهڵ خۆیدا هێنا‪.‬‬ ‫ههموو ئهوانهی لهژێر كاریگهی مێژووی ئهوروپان‬ ‫له نوخبهی عهلمانی كوردی باس له ڕۆشنگهری‬ ‫دوای شۆڕشی فهرهنسی دهكهن نهك مهقسهلهكهی‬ ‫ڕۆبسپیر یان كوشتارهكانی ناپلیۆن‪ .‬ئهمه الی ئێمه‬ ‫تهواو پێچهوانهیه باس له دیدی (ماوهردی) ناكرێت‬ ‫بۆ دهوڵهتداريی و ناخوێندرێت‪ ،‬بهڵكو ههتا له‬ ‫مهنههجی قوتابخانهش ئهوه زهق كراوهتهوه چۆن‬ ‫ئهبوجهعفهری مهنسور به زهبری شمشیر بهسهر‬ ‫نهیارهكانیدا زاڵ بووه‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪48‬‬

‫‪-1‬د‪ .‬حسن مؤنيس‪ :‬التاريخ و المؤرخون‪.‬‬ ‫‪ -2‬د‪ .‬محمد عمارة‪ :‬الوعي التاريخي و الصناعة التاريخ‪.‬‬ ‫‪ -3‬د‪.‬عبدالعليم عبدالرحمن‪ :‬المسلمون و كتابة التاريخ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ابن خلدوون‪ :‬المقدمة‪.‬‬ ‫‪ -4‬محمد بن المختار الشنقيتي‪ :‬الخالفات السياسية بين الصحابة‪.‬‬ ‫‪-5‬ابن التمية‪ :‬منهاج السنة‬ ‫‪ -6‬مدحت ماهر الليثي‪ :‬فقه الواقع في التراث السياسي االسالمي‪.‬‬ ‫‪ -7‬هاني عبادي محمد سيف المغلس‪ :‬الطاعة السياسية في الفكر االسالمي‪.‬‬

‫‌ثيرؤز‌نييه‌‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َ‬ ‫ميذووی‌ئيسالمی‬

‫خا ل‬

‫د‪‌.‬موحسين‌عه‌بدولحه‌مید‬ ‫و‪.‬ڕێدار‌ئه‌حمه‌د‬ ‫مێژووی ههر نهتهوهیهک بهرههمی ئهو مرۆڤانهیه که تێیدا ژیاون و ڕووداوهکانیان‬ ‫دروستکردووه و‪ ،‬بهخهسڵهته تاکی و کۆمهڵییه ئهرێنی و نهرێنیيهکانی خۆیان ڕهنگیان‬ ‫کردووه‪ ،‬ئهگهر ئهم مێژووه درێژهی کێشابێت لهگهڵ ئهو مرۆڤانهی له سایهیدا ژیاون‬ ‫ئهوا به تێپهڕبوونی کات لۆژیکێکی ناوخۆیی دروستکردووه که جوڵهی بهشه بچووک و‬ ‫گهورهکانی پێکهوه بهستۆتهوه تا دواتر پهیوهستيیهکی پابهندکاری دروستکردووه که ئهو‬ ‫گهلهی پێ ناسراوه لهگهڵ ئهو مێژووهدا‪ ،‬لێرهوه مێژووهکان دووردهکهونهوه‪ ،‬ههربۆیه‬ ‫مێژووی عهرهبی یاخود تورکی یان کوردی یان فارسی یاخود هیندی ههیه‪ ،‬ههریهک لهم‬ ‫گهالنه له گهلێکی تریان جیاوازه‪ ،‬بگره بۆی ههیه شانازی بکات بهوهی لهو مێژووهدا ههیه‬ ‫که ئهو و باوباپیرانی پێشتر دروستیان کردووه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪49‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪50‬‬

‫ئهگهر مێژوو به چاک و خراپیهوه‪ ،‬به ئهرێنی‬ ‫و نهرێنیيهوه بهرههمی مرۆڤ بێت‪ ،‬ئهوا مێژووی‬ ‫ئیسالمیش بریتیيه له بهرههمی موسڵمانان‪،‬‬ ‫نهک بهرههمی تهنها ئیسالم‪ ،‬لێرهوه مێژووی‬ ‫ئیسالم پیرۆز نیه‪ ،‬که پێویست بکات بگۆڕێت بۆ‬ ‫ئایين و خهڵکی لهسهر ڕادهی پابهندییان پێیهوه‬ ‫و دهمارگیریان بۆی لێپێچینهوهیان لهگهڵدا‬ ‫بکرێت‪ ،‬لێپرسینهوه له دهستپێوهگرتن پێویسته‬ ‫لهسهر ئاینی حهق بێت به دهقه بنبڕهکانیيهوه‪،‬‬ ‫وهک قورئان و سووننهت‪ ،‬نهک ڕووداوهکانی‬ ‫مێژوو که چاک و خراپ‪ ،‬کهوتن و ههستانهوه‪،‬‬ ‫سهرکهوتن و شکستی تێدایه‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نیه که بنهماکانی ئیسالم و‬ ‫شهریعهتهکهی کاریگهری زۆری ههبووه لهسهر‬ ‫پێکهێنانی ئهو مێژووه لهالیهن مرۆڤهوه‪ ،‬چونکه‬ ‫باوهڕی پێی هێناوه‪ ،‬لهپێناو باڵوکردنهوهیدا‬ ‫کۆششی کردووه‪ ،‬دامهزراوه شارستانیيهکانی‬ ‫دروستکردووه‪ ،‬ژیانی گشتی و تایبهتى و‬ ‫ههڵسوکهوت و ئاکاری له پێگهیشتن و چهسپاویدا‬ ‫لهسهر ئهو ههڵسوکهوت و ڕهفتارانهی گهالنی‬ ‫دیکه جیاواز بووه‪.‬‬ ‫لهگهڵ ئهم ههموو جیاییه‪ ،‬به نزیکی و‬ ‫دووريیهوه له ڕاستیيهکانی ئیسالم و لهگهڵ‬ ‫گهشهکرنی ملمالنێ خودییه تاکی و کۆمهڵی‬ ‫و تائیفیيهکانهوه‪ ،‬ئهوهی ئیسالمى ڕاستهقینه‬ ‫له پهيڕهوکارانی ویستووه له سایهی ئهو‬ ‫ملمالنێیانهدا ههمووی نههاتۆتهدی‪ ،‬بهڵکو‬ ‫لهگهڵ توندبوونی ملمالنێ و ناکۆکیيهکاندا که‬ ‫بهرژهوهندییه جۆراوجۆرهکان ههڵی دهسوڕاند‬ ‫تووشی الدان و شێواندن بووه‪.‬‬ ‫له جیهانی سیاسهتدا‪ ،‬شورا که خوای گهوره‬ ‫دهیویست له ژیانی موسڵماناندا بچهسپێت تا‬ ‫بهڵێنهکهی لهم فهرمایشتهیدا داویهتی بێتهدی‬

‫ْمَ‬ ‫ن َّن مَع مَلى َّال ِذ مَ ُ ْ ُ‬ ‫گۆڕا‪ :‬مَو ُنر ُ‬ ‫يد أمَ ْن مَ ُ‬ ‫ض‬ ‫ِ‬ ‫ين ْاستض ِعفوا ِف ال ْر ِ‬ ‫مَ‬ ‫مَُ‬ ‫ْ‬ ‫مَ‬ ‫ً‬ ‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫مَ‬ ‫مَو مَ ْ‬ ‫مَ‬ ‫ُ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ُ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫مَ‬ ‫َّ‬ ‫ن مَع مَل ُه ْم أ ِئمة ونعلهم الو ِار ِثني (‪ )5‬ونكن لم ِف‬ ‫ْمَ‬ ‫ض مَو ُن ِر مَي ِف ْر مَع ْو مَن مَو مَه مَام مَان مَو ُج ُن مَ‬ ‫ود ُه مَما ِم ْن ُه ْم مَما‬ ‫ال ْر ِ‬ ‫ي مَذ ُر مَ‬ ‫مَك ُانوا مَ ْ‬ ‫ون (‪)6‬‬

‫بهاڵم ئهمهوييهكان ئهو سستمه دادپهروهرهييهيان‬ ‫گۆڕی بۆ سستمی میراتگری‪ ،‬له مێژوودا سستمی‬ ‫چهوساندنهوه و تاغوتی و دوورکهوتنهوه له‬ ‫بهدیهێنانی دادپهروهری گشتی هاتۆته ئارا‪.‬‬ ‫ههرئهوهش له گرنگترین هۆکارهکانی کهوتنی‬ ‫کۆمهڵگای ئیسالمی بووه له دواتردا له بهردهم‬ ‫هێرشهکانی تهتهر له ڕۆژههاڵتهوه و خاچپهرستان‬ ‫له ڕۆژئاواوه‪ .‬لهالیهکی دیکهوه ئیسالم ویستوویهتی‬ ‫دادپهروهری کۆمهاڵیهتی بێنێتهدی وهک جێبهجێکردنی‬ ‫فهرمایشتی خوای گهوره که دهفهرمووێت‪ :‬مَ‬ ‫(ما أمَ مَف مَاء‬

‫مَ ْ ُ مَ َّ‬ ‫َُّ مَ‬ ‫ول مَو ِل ِذي ْال ُق ْر مَبى‬ ‫الل مَعلى مَر ُسو ِل ِه ِم ْن أ ْه ِل الق مَرى ف ِلل ِه مَو ِل َّلر ُس ِ‬ ‫ون ُد مَ‬ ‫ْ مَ‬ ‫ْ مَ‬ ‫يل مَك ْي مَل مَي ُك مَ‬ ‫ول ًة مَب ْ مَ‬ ‫ني مَوا ْب ِن َّ‬ ‫ني‬ ‫الس ِب ِ‬ ‫مَوال مَيت مَامى مَوال مَسا ِك ِ‬ ‫ْمَ‬ ‫ال ْغ ِن مَيا ِء ِم ْن ُك ْم) ‪ -‬سورة الحشر‪.‬‬

‫لهبهرئهوهی کاری دهوڵهتی ئیسالمی‬ ‫بهدیهێنانی دادپهروهری بووه له نێوان تاکهکانی‬ ‫کۆمهڵگادا له ڕێی ڕهخساندنی دهرفهتی وهک‬ ‫یهک و دابینکاری کۆمهاڵیهتی و بژێوی پێویست‬ ‫و کۆکردنهوهی زهکات که مافی ههژارانه له‬ ‫سامانی دهوڵهمهندهکاندا‪.‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهدا ملمالنێکانی بژێوی و سروشتی‬ ‫دهستبهسهرداگرتن الی مرۆڤی یاخی له ئایين‬ ‫له بهردهم دادپهروهری ئیسالمی بۆ هاتنهدی‬ ‫کۆمهڵگایهی هاوسهنگ ڕاوهستا‪ ،‬بهدرێژایی‬ ‫دهستهیهک‬ ‫ههر‬ ‫کۆمهڵگاكان‬ ‫مێژووی‬ ‫له دهستهیهکی تر ههڵگهڕابێتهوه خراپی‬ ‫دابهشکردنی سهرمایهی له نێوان خهڵکیدا لێ‬ ‫کهوتۆتهوه‪ .‬ئهم الدانانه بووه هۆی ئهوهی‬ ‫کۆمهڵگای ئیسالمی بههێزیيهکهی نهمێنێت و‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫سهقامگیريی و یهکبوونهوهکهی بترازێنێت‪.‬‬ ‫لهگهڵ ههموو ئهوهی باسمانکرد کاریگهری‬ ‫ئیسالم بههێز بووه له هاندانی کۆمهڵگا و‬ ‫تاکهکانی بۆ بنیاتنان و گۆڕان و دامهزراندنی‬ ‫دادپهرهوهر‬ ‫هاوسهنگی‬ ‫شارستانیهتێکی‬ ‫بهنیازێکی پاکهوه که مهبهست لێی جێبهجێکردنی‬ ‫بنهماکانی قورئان و فهرمووده و بهها بااڵکانی‬ ‫بووه و‪ ،‬بهرههمی شارستانیشی له ههموو‬ ‫بوارهکانی ژیاندا مهزن بووه‪ ،‬بهجۆرێک‬ ‫کاریگهريیهکهی جیهانی ئیسالمی تێپهڕاندووه و‬ ‫کاریگهری ڕاستهوخۆی لهسهر کۆمهڵگاکانی تری‬ ‫مرۆڤایهتی دروستکردووه‪ ،‬ئهوانهشی ناموسڵمان‬ ‫بوون و سهبارهت به شارستانیهتی ئیسالمی‬ ‫نوسیوویانه ئاماژهیان بهدهستکهوتهکانی ئهم‬ ‫شارستانیهته کردووه‪ ،‬وهک مێژوونووسی‬ ‫ڕووسی (بارتولد) له کتێبهکهیدا (شارستانیهتی‬ ‫ئیسالمی)‪ ،‬مێژوونووسی ئهمریکی (ویل‬ ‫دیورانت) له کتێبهکهیدا (مێژووی شارستانیهت)‪،‬‬ ‫مێژوونووسی ئینگلیزی (ئه چ ویلز) له کتێبهکهیدا‬ ‫(پوختهیهک له مێژوو)‪( ،‬تۆینبی) له کۆتا کتێبیدا‬ ‫(شارستانیهت له تهرازوودا)‪.‬‬ ‫پوختهی قسه ئهوهیه که مێژووی ئیسالمیش‬ ‫وهک ههموو مێژووهکانی تر مێژووی مرۆڤه‬ ‫و چاک و خراپ‪ ،‬پێشکهوتن و دواکهوتن‪،‬‬ ‫دهستکهوت و شکستی تێدایه‪ ،‬ئالێرهوه ستهمه‬ ‫ئهگهر ئهو مێژووه به گشتگیریيهوه بدرێته پاڵ‬ ‫ئاینه ڕاستهکه‪ ،‬چونکه ئایين مهعصومه و مرۆڤ‬ ‫مهعصوم نیه له جوڵه و ڕهفتار و ویستهکانیدا‪.‬‬ ‫دهتوانین بڵێین ههموو ئهو چاکه و گهشه و‬ ‫پێشکهوتنهى که مسوڵمانان بهدهستیانهێناوه‪،‬‬ ‫لهوكاتانهدا بووه که ڕێنمونیيهکانی ئاینهکهیان‬ ‫وهك خۆى پهیڕهو کردووه و شوێن‬

‫پێغهمبهرهکهیان کهوتوون و لهسهر ڕێگای‬ ‫خهلیفهکانی ڕاشیدین و پادشا دادپهروهرهکان‬ ‫و بزاڤ و ئیجتیهادی زانایانی تێگهیشتوو‬ ‫ڕۆيشتوون‪.‬‬ ‫ههر دواکهوتن و خراپبوون و الدانێك له‬ ‫فهرمانهکانی خوای گهوره و‪ ،‬بهدینههێنانی‬ ‫دادپهروهرييهك كه تووشی بووبن هۆکارهکهی‬ ‫دووریان له ئایين و ئیجتیهادی ههڵه و‪ ،‬کهوتنه‬ ‫ژێر کاریگهری ئهو بنهما بهالڕێداچووانه‬ ‫بووه که غهزووی کۆمهڵگاکانیانی کردووه‬ ‫و‪ ،‬له گهشهسهندنی سروشتی ئیسالمی‬ ‫دووريخستوونهتهوه و بهرهو ڕووخان بردوونى‪،‬‬ ‫بهوهش له کاروانی پێشكهوتنى مرۆڤایهتی‬ ‫دواكهتوون بهتایبهت لهم ماوهیهی دواییدا‪.‬‬ ‫لهڕاستیدا ئهوهی به شوێن حهقیقهتهکانی‬ ‫ئیسالم و چۆنێتی جێبهجێکرانی له سهردهمهکهیدا‬ ‫بگهڕێت پێویست دهکات له وهحیهوه بۆ‬ ‫سهردهمهکهی دهستپێبکات نهک له مێژووهوه‬ ‫بۆ سهردهمهکهی ههروهک چۆن له چهندین‬ ‫نووسینی پێشترمدا ڕوونم کردۆتهوه‪ ،‬بهتایبهت‬ ‫کتێبی (تجدید الفکر االسالمی)و (المشروع‬ ‫االسالمی امام التحدیات)‪.‬‬ ‫لهبهرئهوه شوێنکهوتنی پهیڕهوی یهکهم‬ ‫دهتگهیهنێت به دهرئهنجامی بهرههمدار و‬ ‫بهرهوپێشچوون‪ ،‬پهیڕهوکردنی دووهمیش‪،‬‬ ‫دهتگهڕێنێتهوه بۆ ڕابردوو‪ ،‬ئێستا و ئایندهت‬ ‫دهکوژێت‪ ،‬ههرئهمهیه نهێنی دواکهوتنی ئهمڕۆی‬ ‫مسوڵمانان له کاروانی شارستانێتی گهالنی‬ ‫پێشکهوتوو‪ ،‬نهێنی ملمالنێ ناوخۆییه خوێناوی‬ ‫و تائیفی و دهمارگیريیهکان که پهرتهوازهی‬ ‫کردوون و دهسته و پارتی جیای لێ پێکهێناون‬ ‫که سهرپێچی شهریعهتی ئیسالمی و بهها‬ ‫بااڵکانی دهکهن‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئينسایكلؤثيدیای‌ئيسالم‬ ‫‪Encyclopedia of Islam‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪52‬‬

‫فاتح‌سەعیدى‬

‫خوێندکارى دوکتۆرا لە بوارى کوردناسى لە‬ ‫زانکۆى جۆرج ئاگۆست گۆتینگن ـ ئەڵمانیا‪ .‬چەندین‬ ‫کتێبى وەرگێڕاوە لەبوارى فەلسەفە‪ ،‬چەندین‬ ‫توێژینەوەى باڵو کردوەتەوە‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ئەم بەرهەمە چەند بەرگییە‪ ،‬سەبارەت بە ڕەهەندە‬ ‫جۆربەجۆرەکانی دنیای ئیسالم‪ ،‬لەالیەن چاپەمەنی‬ ‫بەناوبانگی بریل(‪ )Brill‬لە شاری الیدنی هۆڵەندا چاپ‬ ‫و باڵوکراوەتەوە‪ .‬لە دنیای ئهکاديمیدا وەک کتێبێکی‬ ‫گرنگی سەرچاوەدانی باوەڕپێکراو سەیر دەکرێت و‬ ‫ههتا ئیستا سێ بژاری (‪ )Edit‬بۆ کراوە‪ .‬یەکەم بژار‬ ‫لە نێوان ساڵەکانی‪ 1913‬تا ‪ 1936‬لە چوار بەرگدا‬ ‫چاپکراوە و لە کۆتاییدا بەرگێکی بۆ زیاد کراوە‬ ‫)‪ .)1938‬هاوکات بە هەر سێ زمانی ئهڵمانی‪ ،‬فەڕهنسی‬ ‫و ئینگلیزی زیاتر لە نۆ هەزار وتاری لەخۆگرتووە‪.‬‬ ‫هەموو نووسەرانی یەکەم بژار ئهوروپایی نامسوڵمان‬ ‫بوون و لەژێر چاودێری (ئێم‪ .‬هوتسما‪ ،‬دەبلیو ئارنۆڵد‪،‬‬ ‫ئار‪ .‬باسێت‪ ،‬و ئار‪ .‬هارتمان) کتێبەکان چاپکراون‪.‬‬ ‫کورتکراوەی کتێبناسی ئەم ئينسيکلۆپيدیایە بە (‪)EI1‬‬ ‫ناسراوە و بەوتەی پێشەکی چاپەمەنی بریل ئامانجی‬ ‫سەرەکی بۆ بەرهەمهێنانی ئەم کتێبە بریتی بووە‬ ‫لەوەی کە دوای سەدەی نۆزدەیەم و سەردەمی‬ ‫کۆلۆنیالیستی ڕۆژئاوایی بەسەر بەشێک لە دنیای‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ویستێک بۆ ناسینی ژیاتی مسوڵمانەکان‬ ‫و کولتووری ئیسالمی لەئارادا بووە‪ .‬ئەو مژارانەی‬ ‫کە زیاتر لە یەکەم بژاری ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم‬ ‫ڕەچاوگیراون بریتین لە بوارەکانی‪ :‬فیلۆلۆژی‪،‬‬ ‫مێژوو‪ ،‬ئيالهیات و یاسا هەتا سەرەتاکانی سەدەی‬ ‫بیستەم‪ .‬لە ساڵی ‪ 1953‬کورتکراوەیەک تەنیا بە زمانی‬ ‫ئینگلیزی لە بژاری یەکەمی ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫بژاری دووەمی ئەم ئينسيکلۆپيدیایە (‪)EI2‬‬ ‫دوای شەڕی دووەمی جیهانی و لە ساڵی ‪1954‬‬ ‫دەستیپێکردووە‪ .‬بەرگی یازدەیەم و کۆتایی (‪W-‬‬ ‫‪ )Z‬لە ساڵی ‪ 2002‬باڵوکراوەتەوە و لە ساڵی ‪2004‬‬ ‫بەرگێکی پەیوەست وەک بەرگی دوازدەیەمی پێ‬ ‫زیادکراوە‪ .‬هەموو بەرگەکان بە زمانی ئینگلیزی و‬ ‫فەڕهنسی دەستدەکەون و تێکڕای بەرگەکان زیاتر‬

‫لە یازدە هەزار الپەڕە دەبێت‪ .‬لە ساڵی ‪ 2009‬کتێبە‬ ‫پێڕستێک (‪ )Index‬بۆ هەر دوازدە بەرگەکە‪ ،‬وەک‬ ‫بەرگی سیانزەیەم‪ ،‬چاپکراوە کە دەستڕاگەیشتنی خێرا‬ ‫بۆ ناوەڕۆکی سەرەبابەتەکان دەستەبەر دەکات‪ .‬لەم‬ ‫بژارەدا جگە لە ئهوروپییەكان‪ ،‬زاناگەلێک لە ئهمریکا‪،‬‬ ‫تورکیا‪ ،‬ئێران و واڵتە عەرەبی و ئیسالمییەکان‬ ‫(بەتایبەت پاکستان) بەشداری نووسینی وتارەکان‬ ‫بوون‪ .‬بۆ نموونە لە ‪ 312‬نووسەری بەرگی سێیەم‪،‬‬ ‫‪ 76‬کەسیان مسوڵمان یان بە ڕەگەز عەرەبن‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان بژاری یەکەم و دووەم کەمێک‬ ‫ئاڵۆزە‪ .‬لەبارەی فۆرمەت و شێوازەوە بژارەی دووەم‬ ‫زۆر لە بژارەکەی پێشخۆی دەچێت‪ ،‬بەشێک لە وتارەکان‬ ‫لەسەر جێی خۆیان ماون و زانیاری ناو بەشێک لە‬ ‫وتارەکان بە ڕۆژ کراونەتەوە‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫مەودای لێکۆڵینەوە لە بژاری دووەمدا بەرفراوانتر‬ ‫کراوە‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1999‬بەدواوە بە شێوەی ئینتێرنێتی‬ ‫وتارەکان دەستدەکەون‪ .‬کەمتر باس لە ئامانجی چاپی‬ ‫ئەم بەرهەمە کراوە‪ ،‬بەاڵم هەروەک باسکرا دوای‬ ‫داگیرکردنی بەشێک لە واڵتە ئیسالمییەکان و هەروەها‬ ‫هێزی ئێپمراتۆریەتی عوسمانی کە سنوورەکانی نزیک‬ ‫لە ناوەڕاستی ئهوروپا ببوونەوە‪ ،‬پێویستییەکەی ڕوو‬ ‫لە زیادە الی زاناکانی ئهوروپا بۆ ناسینی کولتووری‬ ‫ئیسالمی و شێوازی بیرکردنەوەی مسوڵمانەکان ساز‬ ‫ببوو‪ .‬مسوڵمانەکان لەکاتی وەرگێڕانی ئەم بەرهەمەدا‬ ‫بە زمانەکانی تورکی‪ ،‬عەرەبی‪ ،‬فارسی و ئۆرد و باسیان‬ ‫لە هەندێک ئامانجی کۆڵۆنیالیستی نوسەرانی کتێبەکە‬ ‫کرد و لە هەمان سەرەتاوە بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە‬ ‫لەگەڵ بەرهەمەکەدا هەڵسوکەوتیان کرد کە پێیانوابوو‬ ‫لە هەندێک شوێندا مێتۆدی ڕۆژهەاڵتناسی بەسەریدا‬ ‫سەپاوە‪.‬‬ ‫بژاری سێیەمی ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم لە ساڵی‬ ‫‪ 2007‬دەستیپێکردووە و قەرارە هەر ساڵ ‪ 4‬نامیلکەی‬ ‫‪ 200‬الپەڕەیی بە تیشک خستنە سەر لێکۆڵینەوەی‬

‫‪53‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪54‬‬

‫ئیسالم لە سەدەی بیستەم‪ ،‬بەتایبەت ئەو ناوچانەی‬ ‫کەمتر ناسراون وەکو باشوری ڕۆژهەاڵتی ئاسیا‪،‬‬ ‫بيابانى ئهفریقا و بە گرنگیدان بە مافی کەمینە‬ ‫مسوڵمانەکان لە هەموو واڵتە جگە ئیسالمییەکاندا‪ ،‬چاپ‬ ‫و باڵوبکرێتەوە‪ .‬ماوەی پانزە ساڵ بۆ تەواوکردنی ئەم‬ ‫بەرهەمە گرنگە تەرخانکراوە‪ .‬هەموو ئەو وتارانەی کە‬ ‫تاکو ئێستا لە بژاری سێیەمدا ئامادەکراون لە ڕێگەی‬ ‫سایتی چاپەمەنی بریڵەوە دەستدەکەون‪.‬‬ ‫ئەم بەرهەمە ناوازەیە لە هەمان سەرەتاوە بووە‬ ‫جێی سەرنجی مسوڵمانەکان و هاوکات لەگەڵ ئەوەی‬ ‫کە بە ڕوانگەیەکی ڕەخنەگرانەوە سەیریان دەکرد و‬ ‫باس لەوە کرا هەندێک هەڵەی سەیر لە ناوەڕۆک‪،‬‬ ‫تۆماری ناوەکان و ڕێکەوتی ساڵی لەدایکبوون و مردنی‬ ‫کەسایەتییەکاندا کراوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵیاندا‬ ‫کە بۆ سەر زمانەکانی خۆیان وهريبگێڕن‪ .‬یەکێکی تر‬ ‫لە ڕەخنەکان ئەوە بوو کە هەندێک لە مسوڵمانەکان‬ ‫کێشەیان لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەو سەرەبابەتانەدا بوو‬ ‫کە بۆ نووسینی وتارەکان دەستنیشانکرابوون و گلەیی‬ ‫ئەوەیان دەکرد کە بۆ بەشێک لە بابەتە گرنگەکان‬ ‫بەتایبەت لەو شوێنانەدا کە پەیوەندی بە ئاینزای‬ ‫شیعەوە هەیە کەمتر خەمی لەبارەوە کراوە‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫هەمانکاتدا قازانجێکی گەورەی ئينسيکلۆپيدیا ئەوەبوو‬ ‫کە بە دوور لە ناکۆکی نێوان ئاینزاکانی ئیسالم‪ ،‬باسی‬ ‫زانستیی لەسەر هەمووان کردبوو و هەرئەمە بوو‬ ‫بەهۆی ئەوەى کە سەرچاوەیەکی ئهکاديمی بێالیەن‬ ‫بۆ توێژینەوە لەسەر ئاینزا و قوتابخانە ئیسالمییەکان‬ ‫ساز ببێ‪.‬‬ ‫سەرەتا میسرییەکان لە ساڵی ‪ 1932‬دەستیان‬ ‫بە وهرگێڕانى ئەم بەرهەمە کرد‪ ،‬دواتر لەالیەن‬ ‫تورکەکان‪ ،‬پاکستانییەکان و ئێرانییەکانەوە هەوڵدرا‬ ‫کە بۆ سەر زمانەکانی عەرەبی‪ ،‬تورکی‪ ،‬ئۆردو و‬ ‫فارسی وهربگێڕدرێت‪ .‬میسرییەکان بە ئامانجی یەکێتی‬ ‫کولتووریی لەناو دنیای ئیسالم‪ ،‬لەژێر ناوی (دائرة‬

‫المعارف االسالمية)‪ ،‬تا سەرەتای پیتی (ع)یان لە ‪15‬‬ ‫بەرگدا وەرگێڕا و لە زۆر شوێندا و لە پەراوێزەکاندا‬ ‫هەڵەکانیان ڕاستکردەوە و هەندێک وتاری گرنگیان‪،‬‬ ‫وەک وتاری (تفسیر القران)‪ ،‬بۆ کتێبەکە زیاد کرد‪.‬‬ ‫دواتر لە ‪ 1969‬ویستیان بژاری دووەم وەربگێڕن و‬ ‫تا پیتی (ح) ‪ 16‬بەرگی گرتەوە‪ ،‬بەاڵم کارەکە ناتەواو‬ ‫مایەوە‪ .‬لەکۆتایی سەدەی بیستەم و بە پشتیوانی شێخ‬ ‫سوڵتان بن محەمەد قاسمی لە ئيمارات نوسخەیەکی‬ ‫‪ 32‬بەرگی لە بژاری یەکەم و دووەم ئامادە کراوە‪.‬‬ ‫بە زمانی تورکی لەژێر چاودێری وەزارەتی‬ ‫مەعاريف و کۆلیژی ئەدەبیاتی زانکۆی ئەستهمبۆڵ‬ ‫تەرجەمەی بژاری یەکەم لە ساڵی ‪ 1940‬دەستیپێکرد‬ ‫و لە ساڵی ‪ 1988‬لە ‪ 13‬بەرگدا تەواوکرا‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪ 1983‬ئەنیستیتۆی مەعاريفی ئیسالمی وەزارەتی‬ ‫ئەوقافی تورکیا لەژێر ناوی دامەزراوەی ئایینی‬ ‫تورکیا بۆ ئينسيکلۆپيدیای ئیسالمی [‪Turkiye‬‬ ‫‪Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi:‬‬ ‫‪ ]TDVIA‬هەوڵیداوە کە بەرهەمێکی ناوازە کە جێگای‬ ‫شانازی مسوڵمانەکان بێت ئامادە بکات و هەر لە‬ ‫سەرەتاوە ‪ 22‬هەزار سەرەبابەتیان بۆ ئەم کارە‬ ‫مەزنە هەڵبژاردووە‪ .‬سەرنوێنی سەرەکی بۆ ئەم‬ ‫بەرهەمە هەمان کتێبی ئينسيکلۆپيدیای ئیسالمە و تا‬ ‫ساڵی ‪ 2010‬سی و پێنج بەرگ لەم بەرهەمە چاپکراوە‬ ‫و بڕياره دوای ئەوەی کە کاری نووسینی هەموو‬ ‫بەرگەکان تەواوکرا‪ ،‬سەرلەبەریان بۆ سەر زمانی‬ ‫ئینگلیزی وەربگێڕدرێن‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1963‬یەکەم بەرگی ئينسيکلۆپيدیا بە‬ ‫زمانی ئۆردو وهرگێردڕا و لە ساڵی ‪ 1993‬لە (‪)24‬‬ ‫بەرگدا کۆتایی پێهات‪ .‬ئەمە بەرهەمە کە بریتی بوو‬ ‫لە دەستچنێک لە بژاری یەکەم و دووهم‪ ،‬لە ئێستادا‬ ‫وەک زیادکردنی بەرگی تەواوکەر درێژەی هەیە‬ ‫و دوو بەرگی تری نووسراوە‪ .‬لە ئێران هەوڵەکان‬ ‫ئاڵۆزتر بوون و سەرەتا ‪ 1975‬بڕیار وابوو کە‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫کوردستان لە ئينسيکلۆپيدیای ئیسالمدا‬ ‫لە بەرگی پێنجەم (‪ )KHE – MAHI‬وتارێکی‬ ‫چڕوپڕ‪ ،‬نزیک بە پەنجا الپەڕە‪ ،‬بۆ کوردستان و‬ ‫کورد تەرخانکراوە (‪ .)486 – 438‬تۆماس بۆیس‬ ‫)‪1900‬ـ‪ )Tomas Bois: 1975‬نووسەری ئەم‬ ‫وتارە لە بنەڕەتدا قەشەیەکی مەسیحی بووە و‬ ‫دوای پەروەردەبوون وەک پیاوێکی ئایینی سەر بە‬ ‫باوەڕی دۆمینیکنی‪ ،‬لە فەڕهنساوە و وەک مسیۆنێری‬ ‫مەسیحی ڕەوانەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست کراوە و‬ ‫لە ناوچەکانی موسڵ و بادینان نیشتەجێ بووە‪ .‬لە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تەنیا بەرهەمەکە بۆخۆی وهربگێردڕێت‪ .‬بەاڵم دواتر‬ ‫بڕیاردرا کە لەژێر ناوی (دانشنامه ایران و اسالم)‬ ‫و لەژێر چاودێری (ئيحسان یارشاتر) بەشێک لە‬ ‫وتارەکان هەڵبژێردرێن و چەند وتارێك بە پێداگری‬ ‫لەسەر کولتووری ئێرانی پێ زیاد بکرێت‪ .‬ئەم‬ ‫ڕەوتە تا ساڵی ‪ 1991‬یازدە بەرگی (تا سەرەبابەتی‬ ‫اردبیل) لێ بەرهەم هات و دواتر پڕۆژەکە وهستا‪ .‬لە‬ ‫هەمان سەرەتاوە ڕەخنەیەکی زۆر لە ئينسيکلۆپيدیا‬ ‫گیرا کە کتێبەکە الیەنگری تێدایە‪ ،‬هەر لەو سااڵنەدا‬ ‫سێ ئينسيکلۆپيدیای تر لە ئێران کاری نووسین و‬ ‫ئامادەکارییان دەستیپێکرد کە بە هەندێک جیاوازی‬ ‫لە شێوەی بەرهەمهێنان‪ ،‬هەموویان لە ڕووی‬ ‫ئينسيکلۆپيدیای ئیسالمەوە بەرنامەیان بۆ داڕێژراوە‪.‬‬ ‫ئەم سێ بەرهەمە بریتین لە‪ :‬دائرة المعارف تشیع‪،‬‬ ‫دائرة المعارف بزرگ اسالمی‪ ،‬و دانشنامه جهان‬ ‫اسالم‪ .‬هەر کام لەم سێ بەرهەمە مەزنانە لە‬ ‫نیوەی ڕێگای خۆیانن‪ .‬وەرگێڕ و بەرپرسانی یەکەم‬ ‫وەرگێڕانەکە بە سەرپرشتیاری یارشاتر لە زانکۆی‬ ‫کۆلۆمبیا لە ئهمریکا کۆبوونەوە و بە کاریگەری ئەو‬ ‫ڕەوتەی کە لە سەرەوە باسی لێ کرا ئينسيکلۆپيدیای‬ ‫بەناوبانگی ئیرانیکایان بە زمانی ئینگلیزی بەرهەمهێنا‬ ‫کە تاکو ئیستاش درێژەی هەیە‪.‬‬

‫ساڵی ‪ 1932‬دەبێتە بەرپرسی کڵێسەی مار یەعقوب‬ ‫لە باشوری کوردستان و دواتر بۆماوەی چوار‬ ‫ساڵ لە قامیشلۆ دەژى‪ .‬پاش ماوەیەکی زۆر بەهۆی‬ ‫خراپبوونى بارى تەندرووستییەوە دهچێته لوبنان و‬ ‫نيشتهجێ دەبێت‪ .‬لە بەیروت لەگەڵ دوو زانای کورد‬ ‫بە ناوی جەالدەت بەدرخان و کامهران بەدرخان‬ ‫ئاشنا دەبێ‪ .‬ئەم هاوڕێیەتییە دەگوازرێتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫لە ساڵی ‪ 1945‬هاوکاری گۆڤاری (ڕۆژا نوو) بکات‬ ‫و لەوێ چەند وتار لەسەر کورد بنووسێت‪ .‬بۆیس‬ ‫لە یەکەم ڕۆژهەاڵتناسەکانە کە لەسەر ئێزدییەکان‬ ‫بابەتی ئامادەکردووە و لە ساڵی ‪ 1946‬وتارێک‬ ‫بە ناوی ئێزدییەکان و ئایینەکەیان لەناو دەچێ‬ ‫دەنووسێت‪.‬‬ ‫لە ماوەی ژیانی خۆیدا زیاتر لە ‪ 20‬کتێب و وتاری‬ ‫لە بواری کوردناسیدا بەرهەمهێناوە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫وتارێکی تایبەت بۆ گۆڤاری لۆمۆند دێپلۆماتیک‬ ‫(ژمارەی ‪ ،119‬ئابى ‪ )1963‬لەژێر ناوی کۆماری‬ ‫کوردیی مەهاباد ئامادە کردووە‪ .‬سەرەڕای نووسینی‬ ‫چەند کتێب لەسەر کورد بۆماوەی چەند ساڵ لە‬ ‫ئەنیستیتۆی نەتەوەیی بۆ زمان و شارستانیەتی‬ ‫ڕۆژهەاڵت لە بواری کوردناسیدا وانەى وتووەتەوە‪.‬‬ ‫یەکێک لە کتێبەکانی بە ناوی کوردەکان ئێستا وەک‬ ‫یەکێک لە یەکەم توێژینەوەکان لەسەر کورد تهماشا‬ ‫دەکرێت کە لە ساڵی ‪ 1965‬بە فەڕهنسى چاپکراوە و‬ ‫ساڵی دواتر بۆ سەر زمانی ئینگلیزی وهرگێڕدراوه‪.‬‬ ‫ئەم وتارە کە زیاتر لە پەنجاوپێنج هەزار وشەی‬ ‫لەخۆ گرتووە (ساڵی چاپی بەرگی پێنجەم‪،)1986 :‬‬ ‫لە الیەن مینۆرسکی بۆ سەر زمانی ئینگلیزی‬ ‫وەرگێڕدراوە و پێداچوونەوەی لەسەر ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫بەگوێرەی بەشی ئانالینی چاپەمەنی بریل‪ ،‬کوردناسی‬ ‫بەناوبانگ مەککینزی‪ ،‬لە سااڵنی دواتردا‪ ،‬بابەتەکەی‬ ‫بژارکردووەتەوە و بەتایبەت لە هەندێک شوێندا بەشی‬ ‫کتێبناسییەکەی دەوڵەمەندتر کردووە‪ .‬ئەم وتارە لە‬

‫‪55‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪56‬‬

‫پێنج بەشی سەرەکی پێکهاتووە و هەرکامیان بە‬ ‫چەند بهشێك دابەشکراون‪ )i( :‬سەرەتایەکی گشتی؛‬ ‫)‪ )ii‬کوردەکان و واڵتەکەیان‪ :‬کوردستان؛ (‪ )iii‬مێژوو؛‬ ‫)‪ )iv‬کۆمەڵگای کوردی و (‪ )v‬زمان‪ .‬بەشی سێهەم‬ ‫کە بۆ باسی مێژوو دابینکراوە لە سێ قۆناغدا باس‬ ‫لە مێژووی کوردستان دەکات‪ )1( :‬ئاخێزگەکان و‬ ‫مێژووی پێش ئیسالم (‪ )2‬سەردەمی ئیسالمی‬ ‫ههتا ساڵی ‪ )3) 1920‬لە ساڵی ‪ 1920‬ههتا ئەمڕۆ‬ ‫]‪ .]1973‬ئەم وتارە کە لە جۆری خۆیدا بێ وێنەیە‬ ‫و وەک دەستپێکێک بۆ ئاشنابوون لەگەڵ کورد و‬ ‫کوردستان سەیر دەکرێت‪ .‬بەاڵم هەندێک تێگەیشتنی‬ ‫ڕۆژهەاڵتناسانەی تێدایە کە بە هەڵسەنگاندنێکی ورد‬ ‫دەکرێت ڕەخنە لێی بگیرێت‪ .‬لە هەمان سەرەتاوە‬ ‫پێناسەی کوردەکان بەم شێوەیە کراوە‪ :‬کوردەکان‬ ‫خەڵکێکی ئێرانین کە لە شوێنێکی لێکدراوی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫نزیک لە ناوچەکانی [باشوری ڕۆژئاوای] تورکیا‪،‬‬ ‫شیعەی ئێران‪ ،‬عەرەب و سوننەی عێراق‪ ،‬باکووری‬ ‫سوریا و قەفقازی یەکێتی سۆڤیەت دەژین (ل‪.)438 .‬‬ ‫هەر لێرەدا بۆمان دەردەکەوێت کە نوسەری‬ ‫بابەتەکە تێگەیشتنێکی هەڵەی لە باڵوبوونەوەی کورد‬ ‫بەتایبەت لە ئێران و عێراق هەبووە‪ .‬هەرچەند دواتر‬ ‫بابەتەکان وردتر نووسراون و زانیاری زۆر بەکەڵکی‬ ‫تێدایە‪ .‬لە بەشی عەشیرەتەکاندا بە وردی کەڵک لە‬ ‫شەرفنامە وەرگیراوە و لە پێنج گرووپدا باس لە (‪)31‬‬ ‫عەشیرەت لە کوردستان کراوە‪ .‬لەسەر بابەتی زمان‬ ‫کەڵک لە وتاری مینۆرسکی کە لە بژاری یەکەمدا و‬ ‫لەژێر ناوی زمانی کوردی چاپکرا بوو‪ ،‬وەرگیراوە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەم وتارە گرنگە دەکرێت ئاماژە بە‬ ‫چەند وتارێکی تر بکرێت کە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە‬ ‫کوردەوە هەیە و لە بژاری دووەمدا بەرچاو دەکەون‪.‬‬ ‫بۆیس بۆخۆی وتاری کەرکوکیشی نووسیوە‪.‬‬ ‫مەککینزی ئەم وتارانەی نووسیوە‪ :‬باجەاڵن؛ گوران؛‬ ‫هەورامان؛ هەمەوەند‪ .‬مینۆرسکی ئەم وتارانەی‬

‫نووسیوە‪ :‬کوردستان؛ کوردەکان؛ لوڕی بوزورگ؛‬ ‫لوڕی کوچک؛ لوڕستان؛ لوڕ؛ لەک؛ شەکاکی؛ سەرپول‬ ‫زەهاب؛ سایین قەاڵ؛ ئۆشنو؛ سیسار؛ ئەهلی حەق؛‬ ‫سونقور؛ سەحنە؛ سەنجابی؛ سولەیمانییە؛ سەنەندج؛‬ ‫ساوجبوالغ (هەروەها دواتر مەهاباد)؛ سەقز؛ ماکۆ؛‬ ‫سەلماس؛ نەهاوەند؛ وان؛ سوڵتان ئێسحاق؛ ئورمییە؛‬ ‫ماردین؛ شەبەک؛ شەهرەزور؛ ئامێدی‪.‬‬ ‫سەڕەرای ئەم وتارانە دەکرێت باس لەم سەرەبابەتە‬ ‫گرنگانەی تریش بکرێ‪ :‬بابان؛ حەسەنەوییە؛‬ ‫شەددادییەکان؛‬ ‫ڕەووادیيەکان؛‬ ‫مەروانییەکان؛‬ ‫ئەلکوردی؛ بەدرخانی؛ قازی موحەممەد؛ موستەفا‬ ‫بارزانی؛ بارزان؛ مەهاباد؛ یەزیدی؛ ئەردەاڵن؛‬ ‫برادۆست؛ جوانڕود؛ حەککاری؛ شەمزینان؛ زاخۆ؛‬ ‫شەبانکارە؛ جاف؛ زازا‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‬ ‫”‪1. Elton L. Daniel, “Encyclopedia of Islam,‬‬

‫‪Encyclopedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 4, pp. 432-‬‬

‫‪435; available online at http://www.iranicaonline.‬‬

‫‪org/articles/encyclopaedia-of-islam )accessed‬‬ ‫‪online at 10 January 2016).‬‬

‫‪2. Sabine Schmidtke, “The Encyclopedia of‬‬

‫‪Islam”, Die Welt des Islams, New Ser., Vol. 41,‬‬ ‫‪Issue 2. )Jul., 2001(: 247-248‬‬

‫‪3. The Encyclopedia of Islam, New Edition:‬‬

‫‪Glossary and index of terms to v. 1–12, 2006.‬‬

‫‪4. Bois, Thomas, The Kurds, Translated by‬‬

‫‪M. W. M. Welland, Bierut: Khayats, 1966.‬‬

‫‪ .5.‬ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم بەشێوەی ئانالین‬ ‫‪http://www.brill.com/publications/online‬‬‫‪resources/encyclopaedia-islam-online‬‬ ‫‪ .6 )KHE – MAHI(.‬ئينسيکلۆپيدیای ئیسالم‪ ،‬بەرگی پێنجەم‬

‫‪ .7‬دانشنامه ایران و اسالم‪ ،‬زیر نظر احسان یار‬

‫‪.‬شاگر‪ ،‬تهران‪ 1354 ،‬ـ ‪1370‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئيسالم‌و‌‬ ‫َ‬ ‫ميذووی‌مسولمانان‬ ‫َ‬

‫خا ل‬

‫ئا‪ :‬گۆڤارى خاڵ‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫پ‪.‬د‪ .‬قادر محهمهد حهسهن (قادر پشدهرى)‬ ‫لهدایكبووى ‪ ،1974 /7/1‬ئهشكهنه‪ /‬قهاڵدزێ (پشدهر)‪.‬‬ ‫ماستهر له مێژووی كورد سهردهمی ئیسالمی‪ ،‬ساڵی‪.2000‬‬ ‫دكتورای فهلسهفه له ڕۆڵی شارستانیانهی كورد له سهدهكانی ناوهڕاست‪ ،‬ساڵى ‪.2004‬‬ ‫مامۆستا له بهشى مێژووى زانكۆى سهاڵحهدين‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪58‬‬

‫‪ +‬له لێكۆلینهوه له باڵوبوونهوهی ئیسالم‪،‬‬ ‫پێویسته جیاوازی بكرێت له باڵوبوونهوهی‬ ‫بیروباوهڕی ئیسالم لهگهڵ باڵوبوونهوهی‬ ‫حوكمی ئیسالمی وهك سستهمی سیاسی‪ ،‬له‬ ‫ڕووی مێژووییهوه چۆن ههریهك لهم دوو‬ ‫دهستهواژهیه پێناسه بكهین؟‬ ‫ لهڕاستیدا ههردوو چهمكی (بیروباوهڕی‬‫ئیسالمی و حوكمی ئیسالمی) ئاست و ڕهوتی‬ ‫باڵوبوونهوه و ههژموونیان له ڕوانگهی‬ ‫مێژووییهوه جیاوازه‪ ،‬باوهڕهێنان به ئیسالم‬ ‫و قایلبوون پێی وهك جیهانبینیهكی نوێ بۆ‬ ‫ههركهسێك كهوهری دهگرێت ههر تهنها گۆڕینی‬ ‫باوهڕ گۆڕین و باوهڕهێنان نیه به خوای تاك و‬ ‫تهنها و پێغهمبهر محهمهد (د‪.‬خ)‪ ،‬بهڵكو گۆڕانكاريیه‬ ‫له سهرتاپای ژیاندا و سهرلهنوێ بونیاتنانهوهی‬ ‫خوده به پێودانگێك كه پهرستن دهكاته ئهركی‬ ‫سهرهكی مرۆڤ و دونیاش له ئامانجهوه یان‬ ‫النی كهم له پانتاییهكی ئامانجخوازهوه دهكاته‬ ‫مهیدانێك و هۆكاری فهراههم بوو بۆ ئامانجێك‬ ‫كهلهو دیوی دونیایه و ههموان وهخۆدهگرێت‬ ‫و لهوێ ژیانی دنیا دهكرێته پێوهر بۆ پاداشت‬ ‫و سزا و سهركهوتن یان سهرگهردان بوون؛‬ ‫وهرگرتنی ئهو باوهڕه و پابهندبوون پێی مهرج‬ ‫نیه هاوتهریب بێت به حوكمی ئیسالم‪ ،‬چونكه‬ ‫ههرخودی بیروباوهڕی ئیسالمی وهپێش حوكم‬ ‫كردن كهوتووه‪ ،‬له مێژووی مسوڵماناندا باوهڕی‬ ‫ئیسالمی به پهنامهكی و ئاشكرایی باڵوبۆتهوه و‬ ‫زهمینهساز و ڕێ خۆشكهر بووه بۆ دامهزراندن‬ ‫و سهقامگیربوونی حوكمی ئیسالمی وهك‬ ‫دهسهاڵتی سیاسی‪ ،‬دهسهاڵتێك كه له سۆنگهی‬ ‫باوهڕی ئیسالمی دروستبووه دواتر دهبێته‬ ‫پاڵپشت بۆ باڵوبوونهوهی ئهو باوهڕه و ههموو‬ ‫ئهو پهرهسهندنانهی كه له سهردهمه جیاجیاكان‬

‫بهخۆیهوه بینیوه‪ .‬له مێژووی ئیسالمدا‬ ‫پهیوهنديیهكی دیالیكتیكی گرفت ئامێز له نێوان‬ ‫ههردوو (باوهڕ و حوكم ) دروستبووه كه زۆربه‬ ‫مێژووی مسوڵمانانی ڕهنگڕێژ كردووه‪.‬‬ ‫‪ +‬له زانكۆكان وهك لقێكی مێژوو ناوی‬ ‫مێژووی ئیسالمی دێت‪ ،‬بۆ ئایینهكانی تریش‬ ‫ههروا‪ ،‬مهبهست لهم مێژووه چییه؟ مێژووی‬ ‫ئیسالمه وهك ئایین یان مێژووی مسوڵمانانه؟‬ ‫ئایا شتێك ههیه به ناوی مێژووی ئیسالم؟ ئهمه‬ ‫جیاوازی ههیه لهگهڵ مێژووی مسوڵمانان؟‬ ‫ مێژووی ئیسالمی بریتیيه له مێژووی‬‫مسوڵمانان و ئهوهی پهیوهندی بهوانهوه‬ ‫ههیه ههر لهگهڵ پهیدابوونی ئیسالم ئهوهی‬ ‫كه جوداییهك له نێوان دیدی زانكۆكانی‬ ‫ئێمه لهگهڵ هی ڕۆژئاوا ههیه ئهوهیه كه لهو‬ ‫ناوچانهی خۆمان مێژووی ئیسالمیان نهك‬ ‫ههر هاوتا كردووه لهگهڵ مێژووی حوكمی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بهڵكو كورتتركراوهتهوه بۆ مێژووی‬ ‫حوكمی عهرهبی و ههژموونی عارهبان بهسهر‬ ‫خهالفهتی ئیسالمیيهوه‪ ،‬ئیدی لهالی ههندێك‬ ‫ههر لهگهڵ ڕووخانی خهالفهتی عهبباسی له‬ ‫ساڵی ‪656‬ك‪1258/‬ز مێژووی ئیسالمی كۆتایی‬ ‫دێت‪ ،‬الی ئێمه ئهو سهردهمه لهوه درێژتر‬ ‫دهبیندرێت و ههتا كۆتایی حوكمی مهمالیك له‬ ‫سهدهی دهیهمی كۆچی و پازدهیهمی زاینی ههر‬ ‫به مێژووی ئیسالمی دادهنرێت و له ههندێك‬ ‫له زانكۆیهكانمان پتر له چوارچێوهی مێژووی‬ ‫سهدهكانی ناوهڕاست سهرهودهری لهگهڵ ئهو‬ ‫مێژووه دهكرێت‪ ،‬له پهیوهندی به مێژووی‬ ‫كوردهوه ئهوا ماوهی نێوان پهیدابوونی ئیسالم‬ ‫ههتا شهڕی چاڵدێران له ساڵی ‪ 1514‬ئهوا‬ ‫چوارچێوهیهكی دیاری سهدهكانی ناوهڕاست‬ ‫و مێژووی ئیسالميیه‪ .‬ههرچی دیدی زانكۆكانی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ڕۆژئاوایه ئهوا بریتیيه له مامهڵهكردن لهگهڵ‬ ‫مێژووی كۆمهڵگا مسوڵمانهكان له سهرههڵدانی‬ ‫ئیسالمهوه ههتا ئێستا‪ ،‬دابهشكردنی ئهو مێژووه‬ ‫بۆ سهردهمهكانی كۆن و ناوهڕاست و نوێ و‬ ‫هاوچهرخ‪ .‬واتا مێژووی ئیسالمی الی ئهوان‬ ‫سهردهمێك نیه وهك الی ئێمه‪ ،‬بهڵكو قۆناغێكه‬ ‫و سهردهم بهندی كراوه و دیرۆكی ئیسالمی‬ ‫كۆمهڵگا مسوڵمانهكان قۆناغێك نیه تێپهڕیبێت‪،‬‬ ‫بهڵكو بهردهوامی ههیه و سهردهمهكهی‬ ‫بهردهوامه‪.‬‬ ‫لهڕاستیدا مێژووی ئیسالمی ههم مێژووی‬ ‫ئیسالمه وهك باوهڕ ههم مێژووی كۆمهڵگای‬ ‫مسوڵمانانیشه‪ ،‬بهاڵم له كۆتاییدا مێژووی‬ ‫مرۆڤهكانه جا چ لهنێو پانتایی ئاينيدا یان لهنێو‬ ‫مهیدانی ههراوی ژیانی كۆمهاڵیهتی و ئابوووريی‬ ‫و سیاسيی و ڕۆشنبیريدا‪،‬ههروهتر مێژووی‬ ‫مامهڵهكردنی مرۆڤه لهگهڵ دهق و باوهڕی ئاینی‪،‬‬ ‫ههر ئهمهش دهیكاته مێژوویهكی تهواو مرۆیی‬ ‫و ههڵی داوێرێت له الهوتی بوون و به پیرۆز‬ ‫زانین‪ ،‬لهم سونگهیهوه دهبێ مێژووی ئیسالمی‬ ‫به پێودانگی بابهتیانه و زانستیانه لێی بكۆڵرێتهوه‬ ‫و شیكردنهوه و ههڵتهكاندن و خویندنهوه و‬ ‫ڕامانی بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫مێژووی ئیسالمی چهمكێكی فراوانتری له‬ ‫مێژووی مسوڵمانان ههیه‪ ،‬چونكه ههم پانتاییه‬ ‫جوگرافیيه باوهڕيیهكهی و ههم سنوری‬ ‫پشكداره شارستانی و سیاسیهكانیشی زیاتره‪،‬‬ ‫چونكه ئهگهر ماوه خهالفهتیهكهی وهربگرین له‬ ‫ئاسیای ناوهڕاستهوه تا ئهندهلوس فهرمانرهوایی‬ ‫كردووه و ئهگهر پێكهاته دیمۆگرافیهكه و ووزه‬ ‫مرۆییهكهشی لهبهرچاوبگرین ئهوا وێڕای‬ ‫مسوڵمانان‪ ،‬نامسوڵمانی زۆری له گوێن‪:‬‬ ‫مهسیحی و جولهكه و زهردهشتی و سابیئه و‬

‫هی دیكه پشكداری شارستانیهكهن و كاریگهری‬ ‫و داهێنانهكانیان بهشێكه له مێژووی ئسالمی‪،‬‬ ‫بهاڵم مێژووی مسوڵمانان تایبهته به مسوڵمانان‬ ‫وهك شوێنكهوتهی ئاینێك و سنوره مرۆییهكهی‬ ‫تهسكتره‪.‬‬ ‫‪ +‬ڕۆژههاڵتناسان له نووسینهكانیاندا چۆن‬ ‫لهم مێژووه دهڕوانن؟‬ ‫ ڕۆرژههاڵتناسان بهپێی پاشخان و ئامانج‬‫و دیدگایان به شێوازی جیاجیا مامهڵهیان لهگهڵ‬ ‫مێژووی ئیسالمی كردووه‪ ،‬نكۆڵی ناكرێت‬ ‫كه جێ دهستی ڕۆژههاڵتناسان له پاراستنی‬ ‫بهشێكی گرنگی كهلتووری مسوڵمانان دیاره‬ ‫بهتایبهتی له ههڵگرتنی دهستنوسهكان و‬ ‫ههروهتر ساغكردنهوه و باڵوكردنهوهی بهشێك‬ ‫لهو دهستنوسانه‪ ،‬ههروهها وهگهڕخستنی‬ ‫میتۆدی زانستی توێژینهوه له مێژووی ئیسالمی‪،‬‬ ‫بهاڵم دهبێ ئهوهش لهبهرچاوبگرین كه ئامانجی‬ ‫جیاجیای ئايینی و سیاسيی و ئابووريی و‬ ‫كۆلۆنیالیستی له پشت كار و نووسینهكانی‬ ‫ههندێك له ڕۆژههاڵتناسهكان بووه و ئهمهش‬ ‫دیدی ئهوانی ڕهنگرێژ كردووه بۆ نووسین‬ ‫لهبارهی مێژووی ئیسالمی و‪ ،‬وایكردووه‬ ‫ههندێكیان نابابهتیانه و نالۆجیكیانه ملی ڕاستيیه‬ ‫مێژووییهكان بهپێی حهز و ویستی خۆیان‬ ‫بابدهن‪.‬‬ ‫‪ +‬زۆر جار ڕۆژههاڵتناسان بیرۆكهیهكی‬ ‫دیاریكراویان ههبووه لهبارهی ئیسالمهوه و له‬ ‫مێژووی مسوڵماناندا بهدوای بهڵگهدا گهڕاون‬ ‫بۆی‪ ،‬كاتێكیش دهستیان كهوتووه‪ ،‬گوێیان‬ ‫به ڕاستیی ئهو بهڵگانه نهداوه‪ ،‬ئهمه بههۆی‬ ‫تێكهڵكردنی ئیسالم وهك ئایین و مێژووی‬ ‫مسوڵمانان نییه؟‬ ‫‪ -‬مهسهلهی گهڕان بهدوای بابهتێكی‬

‫‪59‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪60‬‬

‫دیاریكراو بۆ دۆزینهوهی كهلێنێك یان‬ ‫كێماسيیهك له مێژووی ئیسالمیدا لهالیهن‬ ‫ههندێك له ڕۆژههاڵتناسان مهسهلهیهكی كۆنه‬ ‫كه پاڵنهرهكانیان دیارن و بیرۆكهی دیاریكراو‬ ‫لهم بارهیهوه گهاڵڵه كراون‪ ،‬ئهمهش كۆك نیه‬ ‫لهگهڵ ڕێسا زانستیيهكان كه ناشێت توێژهر‬ ‫بڕیاری پێش وهختهی لهبارهی ئاڕاسته و‬ ‫ئهنجامی توێژینهوهكهی بدات‪ ،‬ڕهنگه ههندێكجار‬ ‫پاڵنهری لێدان له خودی ئايینی ئیسالمی له‬ ‫پشت ئهو ههواڵنه بووبێت‪ ،‬بهاڵم دهبێ ئهو‬ ‫ڕاستیهش بزانین‪ ،‬كه ڕۆژههاڵتناسێك نه ناچاره‬ ‫و نهدهبێ ئێمهش ئهوهی لێ چاوهڕوان بكهین كه‬ ‫وهك مسوڵمانێك سهرهودهری لهگهڵ مێژووی‬ ‫ئیسالمی بكات‪ ،‬بهتایبهتی له پهیوهندی لهگهڵ‬ ‫ئاینی ئیسالم و مهسهله باوهڕیيهكان‪ ،‬بۆیه لهكن‬ ‫ڕۆژههاڵتناسهكان توێژینهوه له خودی ئاینی‬ ‫ئیسالم وهك بابهتێكی مێژوویی یهكالبۆتهوه و‬ ‫ئێمهش دهبێ لهو ڕاستیيه بگهین كه ههرچهنده‬ ‫مهرج نیه ئێمه بهو خوێندنهوه و ههڵسهنگاندنانه‬ ‫قایل بین‪ ،‬بهاڵم ئهوه لهو ڕاستيیه ناگۆڕێت كه‬ ‫مهرجیش نیه ههندێك له شیكردنهوه و ڕهخنهی‬ ‫ڕۆژههاڵتناسهكانیش دارای ڕاستی و لۆجیك و‬ ‫بنهمای ئهقاڵنی نهبن‪.‬‬ ‫‪ +‬تهنانهت لهناو خودی مێژووی مسوڵمانانیشدا‬ ‫دهكرێت به یهك ڕێسا ڕووداوهكان بخوێنینهوه‪،‬‬ ‫یان پێویسته (تحقیب) قۆناغبهندی مێژوویی و‬ ‫تهنانهت جوگرافیش بكرێت لهو مێژووهدا؟‬ ‫ مهسهلهی ڕێسا مێژووییهكان له چوارچێوه‬‫فراوانهكهیدا بابهتێكه دهچێته خانهی فهلسهفهی‬ ‫مێژوو‪ ،‬پێموابێ ئێوه مهبهستتان لهم پرسیاره‬ ‫ئهو بابهتهی فهلسهفهی مێژوو نیه‪ ،‬ئهوهی‬ ‫پهیوهندی ههبێت به ڕێساكانی خوێندنهوهی‬ ‫ڕووداوه مێژووییهكان ئهوا یهك ڕێسا بۆ ئهو‬

‫كورد بهشی شێری‬ ‫بهرپرسیارێتی پاراستن و‬ ‫سهالمهت ڕاگرتنی كۆمهڵگای‬ ‫مسوڵمانانیشی لهئهستۆ بووه‬

‫مهسهلهیه لهگۆڕێدا نیه‪ ،‬بهڵكو سهردهمی جیاواز‬ ‫و پانتایی جیاواز ڕۆڵ دهبینێت ههتا توێژهر‬ ‫و ههڵسهنگێنهری جیاوازیش كاریگهری لهو‬ ‫مهسهلهیهدا ههیه و ههر ئهمهش وایكردووه‬ ‫بهرههمی مێژوویی جیاواز و توێژینهوه و‬ ‫ههڵسهنگاندنی جیاواز بۆ ههمان سهردهم‬ ‫یان ڕووداو ههبن و ئهمهش دینامیكیهتێكی‬ ‫سهرنجراكێشی به مێژوو بهخشیوه كه ڕووداو‬ ‫و دیارده و پهرهسهندنه مێژووییهكانی پێش‬ ‫سهدان و ههزاران ساڵ پاش سهدان جار‬ ‫خوێندنهوه بۆ كردن و ههڵسهنگاندن هێشتا‬ ‫نووسین لهبارهیانهوه خودان ڕمێن و ڕهونهقی‬ ‫خۆیهتی‪.‬‬ ‫‪ +‬ئایینی ئیسالم چ بهرپرسیارێتییهكی ههیه‬ ‫له ڕووداوهكانی مێژووی موسڵماناندا؟‬ ‫ پێموایه هیچ ئاینێكی ئاسمانی له خودی‬‫خۆیدا هۆكار نیه بۆ پهرهگرتنی الیهنه‬ ‫نهرێنیيهكانی ژیان‪ ،‬بهڵكو بۆ باشتركردن و‬ ‫ماناداركردنی ژیان هاتوون‪ ،‬بهاڵم ههمیشه له‬ ‫مامهڵه مرۆییهكهدا ئایین كراوهته هۆكار و بیانو‬ ‫بۆ خودپهسهندی و ئهوی دیكه به ناپهسهند‬ ‫نیشاندان و ئهمهش بووهته هۆی ملمالنێ و‬ ‫ڕوودانی گرفت و خراپهكاری زۆر كه لهڕاستیدا‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫له ملی ئایین ئاڵێنراوه‪ ،‬بهاڵم له كۆتاییدا‬ ‫بهرپرسیاریهتیهكه ههر هی خودی مرۆڤهكانه‪.‬‬ ‫‪ +‬ئیسالم چ گۆڕانێكی له مێژووی گهالن و‬ ‫ڕهوتی ڕووداوهكاندا كرد له قۆناغی یهكهمی‬ ‫مسوڵمانبوونیاندا؟‬ ‫ ههروهك له وهاڵمی یهكهمین پرسیاردا‬‫ئاماژهم پێكرد ئایین گۆڕین بۆ ئهو خهڵكانهی‬ ‫كاریگهریيهكی زۆری‬ ‫كه مسوڵمان بوون‬ ‫كردۆته سهر ههموو ئهوانهی كه ئاینه نوێكهیان‬ ‫قبوڵكردووه‪ ،‬چونكه ئاینی ئیسالم بهرنامه‬ ‫و سستهمێكی ههمهالیهنهی ههبوو بۆ ژیان‬ ‫بۆیه كاریگهريیهكانی ههم لهسهر ژیان جا چ‬ ‫لهسهر ئاستی كهسی بێت یان ئاستی كۆمهڵ‬ ‫زۆر ڕوون و دیارن‪ ،‬بهاڵم دهبێ ئهو ڕاستیهش‬ ‫بزانین كه له سااڵنی بهرایی باڵوبوونهوهی ئاینی‬ ‫ئیسالم له ههموو ناوچهكانی دهرهوهی نیمچه‬ ‫دورگهی عهرهبی ئهوا ئاوێزان بوون به ئاینه‬ ‫نوێیهكه پڕۆسهیهكی هێواش و درێژخایهن‬ ‫بووه و ڕهوتی ڕووداوهكانی ئهو كۆمهڵگایانه‬ ‫له قۆناغی سهرهتای ئیسالم بوونیاندا به ئاشكرا‬ ‫ئهوهی ههست پێدهكرێت‪ .‬دیارترین گۆڕانكاری‬ ‫بریتی بوو له گۆڕانكاری بونیادی له ژیانكردن‬ ‫و جیهانبینی و ئامادهگی بۆ ژیانی دوایی و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هیچ ئاینێكی ئاسمانی له خودى‬ ‫خۆیدا هۆكار نیه بۆ پەرەسەندنى‬ ‫الیهنه نهرێنیيهكان‪ ،‬بهڵكو بۆ‬ ‫باشتركردن و ماناداركردنی‬ ‫ژیان هاتوون‬

‫سهرهنجام دروستكردنهوهی پهیوهنديیهكی دیكه‬ ‫لهگهڵ دونیادا كه زۆر جیاواز بوو لهوهی پێشتر‬ ‫تێیگهیشتبوون‪.‬‬ ‫‪ +‬كاریگهریی ئیسالم لهسهر مێژووی كورد‬ ‫چییه؟ دوای هاتنی ئیسالم‪ ،‬شوناسی كورد و‬ ‫نیشتمانهكهی چ گۆڕانێكی بهسهردا هات؟‬ ‫ كاریگهريیهكانی ئیسالم چ وهك باوهڕ و‬‫چ وهك دهسهاڵت نهك ههر لهسهر كۆمهڵگای‬ ‫كوردی‪ ،‬بهڵكو لهسهر ههموو ئهو كۆمهڵگایانه‬ ‫زۆر بوو كه ببوونه بهشێك له چێوهی جوگرافیای‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ئهمهش لهوهوه سهرچاوهی گرتووه‬ ‫كه كۆنتڕۆڵی ئیسالم بۆ ئهو كۆمهڵگایانه ههر‬ ‫هێنانة ژێر ڕكێفێكی سهربازيی و سیاسی نهبوو‪،‬‬ ‫بهڵكو دهست و پهنجه نهرمكردنیش بوو لهگهڵ‬ ‫بیروباوهڕی نوێ‪ ،‬وهرگرتنی ئاینێك بوو كه‬ ‫سهرتاپای ژیانیانی ڕهنگڕێژ كردبوو ههروهتر‬ ‫كرانهوه بوو به ڕووی جیهانێكی فراوانتر و‬ ‫النیكهم بۆ كۆمهڵگای كوردی له دابڕان دابڕینێكی‬ ‫كاریگهر بوو‪ ،‬به ئاڕاستهی تهوهری بوون و یان‬ ‫نیمچه تهوهری بوون‪ ،‬بهاڵم تێبینی دهكهین كه‬ ‫باڵوبوونهوهی ئیسالم لهنێو كورددا كارێكی‬ ‫هێواش و بهكاوه خۆ بوو‪ ،‬چونكه ههر بوون‬ ‫به بهشێك له دهسهاڵتی خهالفهتی ئیسالمی به‬ ‫مانای مسوڵمان بوون نیه‪ ،‬پێموایه وهرگرتنی‬ ‫ئاینهكه به مكومی پێویستی به بڕانهوهی‬ ‫نهوهیهك و پێگهیشتنی نهوهیهكی گۆش بوو به‬ ‫باوهڕه نوێیهكه بووبێت و ئهمهش كاتێكی دیاری‬ ‫خایاندووه‪ ،‬به بهڵگهی ئهوهی بهشداری كورد له‬ ‫كایه جیاجیاكانی دهسهاڵتی ئیسالمی بۆ زیاتر‬ ‫له سهدهیهك له دوای هاتنی ئیسالم دهگهڕێتهوه‬ ‫نزیكهی سهده و نيوێك خامۆشيیهك له پڕۆسهی‬ ‫ئاوێزان بوونی كورد به ئاینه نوێیهكه تێبینی‬ ‫دهكرێت‪ ،‬ئهمهش له ڕوانگه مێژووییهكهیهوه‬

‫‪61‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪62‬‬

‫دۆخێكی ئاساییه‪ ،‬چونكه سروشتی وهرگرتنی‬ ‫ئاینهكه و چۆنیهتی باوهڕپێهێنانی و دواتر‬ ‫وهگهڕخستنی له ژیانی تاك و كۆمهڵدا كاتی‬ ‫ویستووه و ههمیشه ئهوهشم وتووه كه ئاستی‬ ‫پابهندی كورد به ئایینه نوێیهكه ناشێ له وهختی‬ ‫فتوحات و چهند ساڵی دواتردا خوێندنهوه و‬ ‫ههڵسهنگاندنی لۆجیكی بۆ بكرێت‪ ،‬بهڵكو ئهوه‬ ‫سهردهمهكانی دواتره كه پێودانگی ئهو پابهندی‬ ‫و پشكداريیه نیشان دهدات‪ ،‬ئهو سهردهمانهی كه‬ ‫كورد ببوونه بهشێكی كارا و دیاری كۆمهڵگای‬ ‫ئیسالمی ماوهی وای تێدا بووه كه كورد بهشی‬ ‫شێری بهرپرسیاریهتی پاراستن و سهالمهت‬ ‫ڕاگرتنی كۆمهڵگای مسوڵمانانیشی لهئهستۆ‬ ‫بووه‪.‬‬ ‫ئاشكرایه دوای هاتنی ئیسالم شوناسی‬ ‫كوردی خهسڵهتی ئایینی ئیسالمی وهرگرت و‬ ‫لهنێو ئهو چوارچێوهیهدا شێوهی ڕهنگڕێژ بوو‪،‬‬ ‫خۆبینینهوه لهنێو كایهی شارستانی ئیسالمی‬ ‫دهروازهیهكی وااڵی بهڕووی كورددا كردهوه بۆ‬ ‫چوونه دونیایهكی نوێ كه پانتاییهكی ههراو و‬ ‫بوارێكی نوێی له هونهر و ههندهرانی كۆمهڵگای‬ ‫كوردی هێنایه گۆڕێ و بهمهش كورد ناوی‬ ‫نهتهوهیی و چوارچێوه بهندبوونی خۆی لهنێو‬ ‫ئهم مێژووهدا له دهسهاڵتی سیاسی بهنێوی‬ ‫خۆی و له پشكداری سهربازی و شارستانیانه‬ ‫نمایش كرد‪ ،‬كه شوناسێكی پێبهخشی ههتا‬ ‫ئێستاش مۆركی زاڵی كۆمهڵگای كورديیه‪.‬‬ ‫‪ +‬ئایا له ڕووی شارستانییهوه‪ ،‬كورد له‬ ‫دهرهوهی شارستانیی ئیسالمی شوێنێكی تری‬ ‫ههیه؟‬ ‫ ئهگهر پێمان وابێ كورد بهبێ شارستانی‬‫ئیسالمی بوونێكی شارستانیانهی نهبووه‪ ،‬ئهوا‬ ‫خۆمان تهسلیمی جۆرێك له كورتبینی كردووه‬

‫و خوێندنهوهیهكی تاكڕهههندیمان زاڵكردووه‬ ‫بهسهر بابهتی بوون و ههڵسهنگاندنی لۆجیكی‪،‬‬ ‫چونكه كورد ئهگهر لهژێر ناوی دیكهشدا‬ ‫بووبێت بوون و كاریگهری شارستانیانهی خۆی‬ ‫سهلماندووه‪ ،‬هیچ میللهتێكیش له بهرهبهیانی‬ ‫مێژووهوه تا سهردهمی نوێ ههم بهیهك ناو و‬ ‫شوناس نهناسراوه و ههمیش ئاستی بهشداريی و‬ ‫كاریگهری شارستانیانهی له ههڵكشان و داكشاندا‬ ‫بووه‪ ،‬بهاڵم نابێ ئهو ڕاستیهش فهرامۆش بكهین‬ ‫كه مسوڵمان بوونی كورد دهلیڤه و بواری نوێی‬ ‫بهڕوودا كردنهوه و وایكرد توانا و دینامیكیهتیان‬ ‫پتر دهربكهوێت و شوناسێكی دینیش موتوربهی‬ ‫شوناسی میللیان بكرێت و بهمهش ئاستی ئاسۆیی‬ ‫و ستونی پێگهیان بااڵ و ههڵكشاوتر بوو‪.‬‬ ‫‪ +‬ئهگهرچی وهك تاكه كهس باسی گابانی‬ ‫كوردی دهكرێت له سهرهتای مێژووی ئیسالمدا‬ ‫و دواتریش ناوی سهالحهددینی ئهیوبی و‬ ‫كهسانی تر دێن‪ ،‬بهاڵم كورد وهك نهتهوه چ‬ ‫ڕۆڵێكی له دروستكردنی ئهو مێژووهدا ههیه؟‬ ‫ كورد وهك نهتهوه وێڕای نهتهوهكانی‬‫دیكه بهپیێ پێگهی خۆی ڕۆڵی له هێنانهگۆڕی‬ ‫پهرهسهندنی نوێ له مێژووی ئیسالمی و‬ ‫ئاڕاستهكردنیدا ههبووه كه له ئاسته سیاسيی و‬ ‫سهربازیيهكهی له سهردهمی سوڵتان سهالحهدين‬ ‫گهیشته لوتكه و له ئالی زانستی و ڕۆشنبیریشدا‬ ‫له كهسانی وهك‪ :‬ابن صالحی شارهزووری‪،‬‬ ‫ابن الحاجب و عبدالرحيمى عیراقی و الگۆرانی‬ ‫و هی دیكهدا ترۆپكی خۆی دیت‪ ،‬كه وای دهبینم‬ ‫پهیبردن به تان و پۆی ئهو ڕایهڵهی وێنایهكی‬ ‫ڕوونی ئهو پهرهسهندنهی ڕۆڵی كورد له كایهی‬ ‫شارستانی ئیسالمیمان بۆ دهكات پێویستی به‬ ‫قسه و باسی زیاتر ههیه كه ڕهنگه لێرهدا جێگای‬ ‫نهبێتهوه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫د‪.‬عوسمان‌محه‌مه‌د‌غه‌ریب‬

‫لەدایکبووى ساڵى ‪1972‬ز‪ ،‬پارێزگاى هەڵەبجە‪.‬‬ ‫دكتۆرا له ئوسوڵ فیقهـ ‪ ،‬سەرپەرشتیار و ئەندامی‬ ‫لیژنەى تاوتوێکردنى زیاتر لە شەست ماستەرنامە و‬ ‫تێزى دکتۆرا بووە‪ .‬راوێژكاری گۆڤاری خاڵ‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ضةند‌رؤضنةیةك‌بؤ‌‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تيطةشتن‌لة‌ميذوو‬

‫‪63‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪64‬‬

‫مامەڵەکردن لەگەڵ ڕووداوە تۆمارکراوەکانی‬ ‫مێژوو وەک مامەڵەکردن لەگەڵ چەند بۆمبێکی‬ ‫ئامادەکراو بۆ تەقینەوە وایە‪ ،‬گەر بە وشیاریی‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ نەکرێن دەبنە هۆکاری وێرانکاریی‬ ‫و ئاژاوە نانەوە و‪ ،‬هەڵگیرساندنی ئاگرێکی وا کە بە‬ ‫هەزارەها زانا و دانا نەکوژێتەوە‪ .‬بۆیە بە پێویستی‬ ‫دەزانم لەم چەند ڕۆچنەوە سەیری ژووری تاریک‬ ‫و ڕوونی مێژوو بکەین‪:‬‬ ‫یەکەم ڕۆچنە‪ :‬تێگەشتن لە مێژوو وەک‬ ‫تێگەشتن لە ماتماتیک نیە کە ئەنجامەکانی بێ‬ ‫کێشە و گرفت بن‪.‬‬ ‫کەس ناتوانێت نکۆڵی لەوە بکات کە یەک کۆ‬ ‫یەک و‪ ،‬یەک جاران دوو و‪ ،‬چوار دابەش دوو‪،‬‬ ‫دەکەنە دوو‪ ،‬بەاڵم لە یەک ڕووداودا دەیەها شرۆڤە‬ ‫و خوێندنەوە و تێگەشتنی جیاجیا دەبیسترێن‬ ‫و دەخوێنرێنەوە و‪ ،‬دوای هەزار ساڵيش بە‬ ‫بەردەوامى خوێندنەوەی نوێی بۆ دەکرێت‪ ،‬زۆر‬ ‫جاریش دەستەوسان و مایەپووچ دەبین و‪ ،‬ناگەینە‬ ‫دوا شرۆڤە و خوێندنەوەی یەکالکەرەوە‪ .‬لەم‬ ‫دەالقەوە ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە نابێت‬ ‫بۆ یەکالییکردنەوەی بابەتێک پشت بە زۆرێک‬ ‫لە ڕووداوە مێژووییەکان وەک بەڵگەی حاشا‬ ‫هەڵنەگر ببەستین‪.‬‬ ‫دووەم ڕۆچنە‪ :‬پێوەر بۆ هەڵسەنگاندن و‬ ‫بڕیاردانی دروستیی و نادروستیی ڕووداوەکانی‬ ‫مێژووی مسوڵمانان‪ ،‬دەقە پیرۆزەکانی قورئانی‬ ‫پیرۆز و فەرموودەی ڕاست و درووستی‬ ‫پەیامبەرە(د‪.‬خ)‪ ،‬هەر هەڵوێست و ڕووداوێک‬ ‫پێچەوانەی قورئانی پیرۆز و فەرموودەی ڕاست‬ ‫و دروست بێت هەڵەیە و درووست نیە‪.‬‬ ‫سێیەم ڕۆچنە‪ :‬زۆربەی ڕووداوە مێژووییە‬ ‫تۆمارکراوەکان بێ سەنەدن و‪ ،‬تەنها قسەی‬ ‫وتی وتیان نەبێ شتێکی دیکە نین‪ ،‬بۆیە کەم‬

‫مێژوونووس دەبینین تەنها ئەو ڕووداوانە تۆمار‬ ‫بکات کە بە چاوی خۆی بینیبنی‪ ،‬یان خودی خۆی‬ ‫بەشێک بووبێت لە ڕووداوەکان‪.‬‬ ‫بەشێک لە گرفتی مێژوونووسان لەوەدایە‬ ‫کە قسە لە هەموو بابەتێک دەکەن‪ ،‬دەم لە گشت‬ ‫ڕووداوێک دەدەن با چەند هەزار ساڵ نێوانیان‬ ‫بێت‪ ،‬بەڵکو باسی دەستپێکی گەردوون و‪ ،‬ژیانی‬ ‫ئیبلیس و فریشتە و جنۆکەی پێش ئادەم دەکەن‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا بەوشێوازە لە دەقێکی پیرۆزدا نەهاتووە‬ ‫و‪ ،‬پەی بردن بە زۆرێک لەو جۆرە زانیارییانە تەنها‬ ‫لە ڕێگای سرووش و نیگاوە دەبێت‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫طبری لە (ب‪ ،1‬ل‪ )81‬باس لە ئیبلیس دەکات کە‬ ‫گەنجینەوانی بەهەشتەکان و‪ ،‬پاشای ئاسمان و‬ ‫زەویی بووە‪!!.‬‬ ‫دواتر دێتە سەر باسکردنی ڕووداوەکانی‬ ‫سەردەمی ئادەم و حەوا و باس لە کوشتنی قابیل و‬ ‫هابیل دەکات‪ ،‬هۆکارەکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە‬ ‫کە بڕیار وابووە قابیل خوشکی هابیل بخوازێت‬ ‫و‪ ،‬هابیلیش خوشکی قابیل‪ ،‬بەاڵم قابیل ئەوینداری‬ ‫خوشکی خۆی بووە و‪ ،‬بەوە قایل نەبووە هابیل‬ ‫خوشکەکەی بخوازێت‪ ،‬دواتر پەالماری هابیلی‬ ‫داوەو کوشتویەتی‪ ،‬ئیتر تائێستاش زۆرێک لە‬ ‫وتاربێژان دووبارەی دەکەنەوە و وەک تووتیی بێ‬ ‫خۆماندووکردن لە لێکۆڵینەوە لەسەر دروستیی‬ ‫و نادروستی دەیڵێنەوە‪ ،‬لەکاتێکدا ئەمە حیکایەتی‬ ‫بەرئاگردانە و هیچ بەڵگەیەکی لەسەر نیە‪.‬‬ ‫هەروەها زۆر لە مێژوونووسان و ڕاڤەنووسانی‬ ‫قورئان باس لە پەڕجووی ساڵح پەیامبەر دەکەن‪،‬‬ ‫کە بێبڕوایان داوایان لێ کردووە لە گابەردێک‬ ‫حوشترێکی دووگیان دەربێنێ‪ ،‬ئەویش ئەو کارەی‬ ‫بۆ ئەنجامداون‪ ،‬لەکاتێکدا ئەم کارە ئەفسانەیەکی‬ ‫درۆ و هەڵبەستراوە و نە لە قورئانی پیرۆز و نە لە‬ ‫دەقی فەرموودەدا باس نەکراوە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫تائێستاش بانگخوازان و زانایانی ناوداری جیهانی‬ ‫ئیسالمیی وەک‪ :‬أحمد الکبیسی و عمر عبد الکافی‬ ‫و طارق السويدان و صالح المغامسي و عمرو خالد‬ ‫و محمد العريفي و نبيل العوضي دەیڵێنەوە و باسی‬ ‫دەکەن‪ ،‬پێگەی «ویکیبیدیا»ش وەک ڕووداوێکی‬ ‫حاشا هەڵنەگر باڵوی دەکاتەوە‪.‬‬ ‫زانایاکی وەک (ابن عثیمین) کاتێک ئەم ئەفسانە‬ ‫ڕەتدەکاتەوە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬لە ڕیوایاتی ئیسرائیلیەکانە‪،‬‬ ‫ئەم مامۆستا بەڕێزە نازانێت لە پەرتووکی پیرۆزی‬ ‫جولەکە و گاورەکاندا بە هیچ شێوەیەک ناوی ساڵح‬ ‫پەیامبەر نەهاتووە‪ ،‬چونکە پەیامبەرێکی عەرەبە و‪،‬‬ ‫پەیوەندیی بە ئیسرائیلیيەکانەوە نیە‪.‬‬ ‫چوارەم ڕۆچنە‪ :‬ڕووداوەکانی مێژوو جگە‬ ‫لەو ڕووداوانەی تایبەتن بە ژیانی پەیامبەرانەوە‪-‬‬ ‫ڕەنگدانەوەی کار و هەڵسوکەوتی مرۆڤن‪،‬‬ ‫هەڵسوکەوتی مرۆڤیش نابێتە بەڵگەی شەرعیی‪ ،‬لە‬ ‫ئیسالمیشدا کەس یەکسان نیە بە پەیامبەر(د‪.‬خ)‪،‬‬ ‫بۆیە کاری هەڵەی هیچ کەسێک – با ئهبوبهکر‬ ‫و عومهرـ یش بێت نابێتە ماڵ بەسەر خودی‬ ‫ئیسالمەوە‪.‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە ئەو کەسانەی ڕووداوە‬ ‫مێژووییەکانمان بۆ دەگێڕنەوە وەک ئێمە مرۆڤن‬ ‫و تووشی هەڵەی زۆر دەبن و‪ ،‬تەنها گێڕانەوەیان‬ ‫بەڵگە نیە لەسەر ڕاستیی و دروستیی ڕووداوەکان‪.‬‬ ‫سرووستی مرۆڤ بەشێوەیەکی گشتیی لەکاتی‬ ‫جەنگ و ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازییدا لە‬ ‫باسکردنی ژمارەی کوژراوانی الیەنی بەرامبەر‬ ‫حەزی لە زیادەڕەویی کردنە‪ .‬بۆ نموونە ژمارەی‬ ‫کوژراوانی (بنی قریظه) لە ژمارەیەکی کەمەوە‬ ‫دەسپێدەکات تا دەگاتە چل کەس و‪ ،‬بەرە بەرە‬ ‫زیاد دەکات و دەگاتە پێنج سەد‪ ،‬دواتر حەوت‬ ‫سەد‪ ،‬دواتر نۆسەد‪ ،‬ئیتر نازانم چۆن ئەو ژمارە‬ ‫زۆرە لە یەک خانووی بچووکی ئەو سەردەمەدا‬

‫جێیان بووەتەوە وەک ڕیوایەتەکان باسی لێوە‬ ‫دەکەن!‬ ‫هەروەها مێژوونووسانیش لەبەرئەوەی‬ ‫سەرنجی خوێنەر زیاتر بۆ الی خۆیان ڕاکێشن بە‬ ‫ئارەزووی خۆیان ژمارە و داتای سەیر سەیر ڕیز‬ ‫دەکەن‪ ،‬بۆ نموونە سەیری ژمارەی ئەو سەربازانە‬ ‫بکە کە لەگەڵ فیرعەوندا هێرشیان کردووەتە سەر‬ ‫موسا و بڕواداران‪ ،‬طبری (ب‪ :1‬ل‪ )419‬دەڵێت‪:‬‬ ‫شەست سەد و بیست هەزار چەکدار بوون‪ ،‬ئیدی‬ ‫نازانم کێ هەڵساوە بەم داتا وردە و کێ بۆی‬ ‫گێڕاوەتەوە!!‬ ‫هەروەها لە (ب‪ ،9‬ل‪ )136‬دا دەڵێت‪ :‬حجاج بن‬ ‫یوسف الثقفی سەدوبیست هەزار کەسی کوشتووە‪!!.‬‬ ‫باوەڕناکەم لە مێژوودا هیچ ستەمکارێک‪-‬ستەمی‬ ‫لەڕادەبەدەر بووبێت‪ -‬توانیبێتی بە داتای ورد‬ ‫ژمارەی قوربانیانی دەستی چەپەڵی دیاری بکات‪.‬‬ ‫ڕۆچنە‪:‬‬ ‫پێنجەم‬ ‫نوسراوەی‬ ‫مێژووی‬ ‫مسوڵمانانمان نیە‪ ،‬ئەوەی هەیە مێژووی شەڕ‬ ‫و جەنگ و کوشتن و بڕینە‪ ،‬بەاڵم مێژووی‬ ‫شارستانییەت و زانست و پێشکەوتن و باری‬ ‫ماریفیی و کۆمەاڵیەتیی و بەها بەرزەکان‪-‬بە‬ ‫دەگمەن نەبێت بوونیان لە کتێبە مێژووییەکاندا نیە‪.‬‬ ‫کتێبەکانی سیرە لە ژیانی پڕ شکۆی‬ ‫پەیامبەریشماندا تەنها جەختیان لەسەر باری‬ ‫سیاسیی و مێژووی جەنگەکان کردووەتەوە‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی سیرە یەکسان بێت بە جەنگ‪ ،‬ئیتر‬ ‫زۆربەی ئەو هەموو فەرموودە جوانانەی کە باس‬ ‫لە ڕووداوەکانی ژیانی ڕۆژانەی پەیامبەر دەکەن‪،‬‬ ‫لە کتێبەکانی سیرەدا دیار نامێنن و باسیان نیە‪.‬‬ ‫شەشەم ڕۆچنە‪ :‬گێڕانەوەی مێژوو وەک عهلی‬ ‫وهردی دەڵێت‪ :‬وەک ڕووماڵکردنی خۆپیشاندان‬ ‫و ئاپۆڕایەکیی جەماوەرییە‪ ،‬چاودێرانی ئەو‬ ‫ئاپۆڕایە هەریەک لە الیەکەوە لێی دەڕوانن‪ .‬پارتە‬

‫‪65‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪66‬‬

‫سیاسیيەکان سەیری دروشم و پەرچەم و ئااڵکان‬ ‫دیکەن تا بزانن کام الیەن و چ پارتێک جەماوەری‬ ‫زیاترە‪ ،‬پەرچەم و ئااڵی زەرد یا سەوز یا‬ ‫ئااڵیەکی دیکە بااڵیە‪ .‬ڕۆژنامەنووسان هەڵپەی‬ ‫زوو بەدەسهێنانی هەواڵی نوێن و بە هەڵەداوان‬ ‫هەوڵدەدەن پێش هاوپیشەکانیان بکەون‪ .‬زمانەوانان‬ ‫سەرقاڵی ڕاستکردنەوەی هەڵە زمانەوانیيەکانی‬ ‫درووشمە نووسراوەکانن‪ .‬هێزەکانی ئاسایش و‬ ‫دژە تیرۆر هەرچاوێکیان بۆ بینینی دیمەنێکی نامۆ‬ ‫و گومانلێکراو دەکەنە دە چاو‪.‬‬ ‫هەرزەکارانیش سەرقاڵی تەماشا کردنی‬ ‫ئەگریجەی خاون و‪ ،‬وەک ڕاوچیی هەوڵی‬ ‫ڕاوکردنی نێچیرن‪،‬‬ ‫مامۆستایەکی ئایینیش لە دوورەوە تێبینی‬ ‫خۆی لەسەر بەزاندنی هێڵی سوری شەریعەت‬ ‫تۆمار دەکات‪ ،‬شرۆڤەکارانی سیاسیی و‬ ‫کۆمەاڵیەتیش هەریەک لە دیوێکەوە دەڕوانێتە‬ ‫ئاپۆڕا جەماوەریيەکە و لە گۆشەنگایەکەوە‬ ‫شرۆڤە و تاوتوێی ڕووداوەکان دەکات‪ .‬ڕووداوە‬ ‫مێژووییەکانیش بەهەمانشێوە لە یەکالوە بۆ ئێمە‬ ‫دەگوێزرێنەوە‪ ،‬ئیتر هەقیقەتی هەمەالیەنەی تەواو‬ ‫لە نێوان دێڕدێڕی نووسراوکاندا حەشار دەدرێت‬ ‫و لە خوێنەر و بیسەر ون دەکرێت‪.‬‬ ‫حەوتەم ڕۆچنە‪ :‬پەرتووکە مێژووییەکان تەنها‬ ‫ڕووداوەکانمان بۆ دەگێڕنەوە و‪-‬بە شێوەیەکی‬ ‫گشتیی‪ -‬کاریان بە هۆکارە دەروونیی و کۆمەاڵیەتیی‬ ‫و ڕامیاریی و ئابووریی و هزرییەکانەوە نیە و‬ ‫شرۆڤەی گشگیرانە بۆ ئەو ڕووداوانە ناکەن‪ .‬بەم‬ ‫کارەش دیوێکی تری ڕووداوەکان ون دەبێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە کاتێک کوشتنی کەسێک‪-‬بەبێ‬ ‫باسکردنی تەواوی هۆکارەکان و ئەو تاوانانەی‬ ‫ئەنجامیی داون‪ -‬تۆماردەکرێت و بۆنەوەی داهاتوو‬ ‫دەگوێزرێتەوە‪ ،‬خوێنەر و بیسەر هاوسۆزیی‬

‫هەر هەڵوێست و ڕووداوێک‬ ‫پێچەوانەی قورئانی پیرۆز و‬ ‫فەرموودەی ڕاست و دروست‬ ‫بێت هەڵەیە و درووست نیە‪.‬‬

‫خۆیان بۆ تاوانبار دەردەبڕن و زۆر جار لە‬ ‫بری دەستخۆشی لە بکوژ با لەسەر هەقیش بێت‬ ‫فرمێسک بۆ کوژراو ـ با شایستەی کوشتنیش بێت‬ ‫ـ‪ -‬دەڕێژن و بە قوربانیی ڕێگەی هەق و ئازادیی‬ ‫ناوی دەبەن‪.‬‬ ‫هەروەها زۆرجار هۆکارەکانیش باس دەکرێن‪،‬‬ ‫بەاڵم چونکە لەالیەک پچڕ پچڕ باس دەکرێن‪ ،‬لە‬ ‫الیەکی دیکەوە ئەو هۆکارانە لەکاتی خوێندنهوە‬ ‫و بیستنی ئەنجامدانی سزادا لە مێشکی خوێنەر و‬ ‫بیسەردا ئامادەییان نیە‪ ،‬ئەو کاتە عاتیفە و سۆز‬ ‫لەبری هۆش و عەقڵ بڕیار دەدات و‪ ،‬ڕاست و‬ ‫چەوت تێکەڵ دەبن و‪ ،‬ستەمکار بە قوربانیی و‬ ‫قوربانیی بە ستەمکار دەخوێنرێنەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لەسێدارەدانی ستەمکارێکی وەک‬ ‫سەددام بووە هۆکاری هاوسۆزیی بوونی خەڵکێکی‬ ‫زۆر بۆی تەنانەت لەنێو کوردی ستەمدیدەشدا‪،‬‬ ‫چونکە ئەنجامدانی سزای لەسێدارەدانی لە‬ ‫بەرەبەیانی یەکەم ڕۆژی جەژنی قورباندا بوو‪،‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە ئەوانەی بڕیاری لەسێدارەدانیان‬ ‫بۆ دەرکرد و هەستان بە جێبەجێکردنی ئەو سزایە‪،‬‬ ‫لە سەددام باشتر نەبوون‪ ،‬تاوانەکانی سەددامیش‬ ‫لەکاتی لەسێدارەدانیدا لە هزر و بیری بینەردا‬ ‫ئامادەییان نەبوو‪.‬‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫هەشتەم ڕۆچنە‪ :‬ئەوانەی مێژوومان بۆ‬ ‫دەگوێزنەوە مرۆڤن‪ ،‬مرۆڤیش لە ژێر فشار و‬ ‫کاریگەریی دەرەکیی و ناوەکییدا ڕووی ڕاستی‬ ‫ڕووداوەکان بە شێواویی تۆمار دەکات و‬ ‫دەگوێزێتەوە‪.‬‬ ‫خۆشەویستیی کەسێک‪ ،‬ئایین و ئایینزایەک‪،‬‬ ‫قەومییەتێک‪ ،‬یان ڕقلێبوونیان کاریگەرییەکی‬ ‫گەورەی هەیە لەسەر شاردنەوەو شێواندنی‬ ‫بەشێکی زۆر لە ڕاستییەکان‪ .‬گەر کەسێکت‬ ‫خۆشبووێ هەوڵدەدەیت جوانییەکانی بخەیتە ڕوو‪،‬‬ ‫دیوی دزێو و قێزەونی بشاریتەوە‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫گەر ڕقت لە کەسێک بێت هەوڵدەدەی تەنها دیوی‬ ‫قێزەونی دەرخەیت‪ ،‬چاوت بەرایی نادات جوانییەکی‬ ‫ببینیت و ویژدانت ئازارت نادات لە شاردنەوەی‬ ‫دیوە جوانەکەی‪.‬‬ ‫دیارە خزمایەتیی و هاوڕایی و هاوئایینیی و‬ ‫هاوئایینزایی و هاوقەومیەتیی و هاوواڵتیی بوون‪،‬‬ ‫یاخود جیاوازیی بوون لە هەر یەکێک لەو خااڵنە‬ ‫ڕۆڵی خراپی خۆی لە سەر شێواندنی ڕاستييهكان‬ ‫بینیوە و دەبینێت‪ .‬بە دەگمەن مێژوونووسێک‬ ‫دەبينیت بە ویژدانەوە باسی ئایین و ئایینزا و‬ ‫قەومییەتی بەرانبەر بکات بەتایبەت لەکاتی خوڵقانی‬ ‫کێشە لە نێوانیاندا‪ .‬بۆیە گەر کەسێکی مسوڵمان‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫کاری هەڵەی هیچ کەسێک با‬ ‫ئهبوبهکر و عومهرـ یش بێت‬ ‫نابێتە ماڵ بەسەر خودی‬ ‫ئیسالمەوە‪.‬‬

‫باسی دیوێکی جوانی نامسوڵمان بکات‪-،‬یاخود‬ ‫بە پێچەوانەوە دەدرێتە بەر هێرشی توند و بە‬ ‫خۆفرۆش و شلگیر ناوزەد دەکرێت‪ .‬هەروەها لە‬ ‫نێوان شیعە و سوننە‪ ،‬کوردو عەرەب و تورک ‪...‬‬ ‫هتد ئەم دیاردە زشتە بەدی دەکرێت و لە واقیعی‬ ‫ژیانماندا ڕەنگيداوەتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە کاری خۆکوژیی و خۆتەقاندنەوە‬ ‫لە دیدی زۆرێک لە ڕۆشنبیران و مامۆستایانی‬ ‫ئایینیی کورددا بە کارێکی قێزەون و نامرۆڤانە‬ ‫دەدرایە قەڵەم‪ ،‬بۆیە کاتێک گەنجێکی فەلەستینیی‬ ‫بۆ بەرگریی کردن لە خاک و ئایین و نامووس‬ ‫خۆی بە داگیرکەرێکی ئیسرائیلیدا دەتەقاندەوە‪،‬‬ ‫لە کوردستانی ئازیزمانەوە دەنگی ناڕەزایی دژ‬ ‫بەو کارە بەرز دەبوویەوە‪ ،‬بەاڵم کاتێک خانمە‬ ‫گەریالیەکی کورد بۆ بەرگریی لە خاک و واڵت و‬ ‫شەرەفی کورد کارێکی خۆکوژیی ئەنجامدا‪ ،‬کەس‬ ‫دەنگی ناڕەزایی لێ بەرز نەبوویەوە‪ ،‬بەڵکو بە‬ ‫کارێکی فیداکاریی و شەرعیی باسکرا‪.‬‬ ‫من لێرەدا مەبەستم هەڵسەنگاندنی ئەو جۆرە‬ ‫کارانە نیە‪ ،‬بەڵکو مەبەستم ئەوەیە نابێت لە‬ ‫بڕیاردان و هەڵسەنگاندنی کار و ڕووداوەکاندا‬ ‫سیاسەتی بانێکە و دوو هەوامان هەبێت‪ .‬گەر‬ ‫کاری خۆکوژیی بۆ کوردی ستەمدیدە دروست و‬ ‫ڕەوابێت‪ ،‬دەبێت بۆ گشت ستەمدیدەیەک ڕەوا و‬ ‫دروست بێت‪ ،‬گەر بۆ فەلەستینییەک ڕەوا نەبێت‪،‬‬ ‫دەبێت بۆ کوردیش ناڕەوا بێت‪.‬‬ ‫ڕووداوەکانی ژیان و سەردەمی خۆمان وەک‬ ‫خۆیان ڕووماڵ ناکرێن‪ ،‬وەک دەبینیین ڕووداوێک‬ ‫ڕوو دەدات بەاڵم هەر میدیا و شرۆڤە کارێک‬ ‫بەالیەکیدا دەبات‪ ،‬چۆنیان بوێت ئاوا شرۆڤە و‬ ‫خوێندنەوەی بۆ دەکەن‪ .‬تائێستاش هەقیقەتی‬ ‫گرووپە تیرۆریستیەکان بۆ خەڵک باس ناکرێت‪،‬‬ ‫لە پشت پەردەوە کێ درووستی کردوون؟ کێ‬

‫‪67‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪68‬‬

‫یارمەتیان دەدات ‪ ،‬لە کوێوە چەکیان بۆ دەڕوات؟‬ ‫کێ هاوپەیمانە لەگەڵیاندا؟‬ ‫ئایا ڕاستە گشت واڵتانی جیهان بە تایبەت‬ ‫ئەمریکا و ڕووسیا و بەریتانیا‪ -‬بەو هەموو‬ ‫تەکنۆلۆژیا و دەستگای سیخۆڕیی و هەواڵگیریی‬ ‫و پێشکەوتنە سەربازییەوە دوژمنی داعشن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داعش لە هەموویان بەهێزترە و ناتوانن پشتی‬ ‫بشکێنن‪ ،‬یاخود بەکرێگرتەی خۆیانن و یاری بۆ‬ ‫جەنابیان دەکەن؟!‬ ‫کێ هەیە هەقیقەتی مەرگەساتی هەڵەبجە و‬ ‫شەنگال شەڕی براکوژیی نەوەدەکان وەک خۆیان‬ ‫بەبێ ڕتووش تۆمار کردبێت و‪ ،‬ڕیزبەندیی بۆ گشت‬ ‫تاوانباران و کەمتەرخهمکاران کردبێت؟‪ ،‬ئەوەی‬ ‫کراوە بریتیيە لە دیاریکردنی تاوانبارە دیارەکانی‬ ‫وەک سەدام و عەلی کیمیاویی و داعش‪ ،‬ئیتر‬ ‫تاوانبارانی دیکە و تێوەگالوان و ڕێخۆشکارانی‬ ‫ئەو تاوانانە دەشاردرێنەوە و ناویان لە لیستی‬ ‫تاواندا ون دەبێت‪.‬‬ ‫ئایا تەنها ئەوانە تاوانبارن‪ ،‬یاخود دەستیی‬ ‫چڵکنی ناوەکیی و دەرەکییش هەیە‪ ،‬کوان ناوی ئەو‬ ‫کەسانەی هەڵەبجەیان ڕووتکردەوە و بانقەکانیان‬ ‫فەرهوود کرد و دەس و مەچەک و گوێی خانمە‬ ‫شەهیدەکانیان بۆ دزینی بازن و گوارە بڕیيهوه؟‬ ‫(طارق محمد رمضان) ئەو فڕۆکەوانەی‬ ‫هەڵەبجەی کیمیاباران کرد و‪ ،‬دوای زیندانیکردنی‬ ‫لە ئاسایشی سلێمانی چۆن هەاڵت؟ کێ لە پشت‬ ‫هەاڵتنیەوە بوو‪ ،‬ئێستە لە کوێیە؟ بۆ حکوومەتی‬ ‫هەرێم لەو کەیسەدا بێدەنگە و بەدواچوونی بۆ‬ ‫ناکات و‪ ،‬داوای ڕادەستکردنەوەی بە حکومەتی‬ ‫هەرێم ناکات؟‬ ‫پەرتووکێکم بۆ بێنە بە ویژدانەوە باسی سەدامی‬ ‫دیکتاتۆرى کردبێت‪ ،‬ئەو پەرتووکانەی چاپکراون‬

‫لەالیەن دوو جۆر نووسەرەوە نووسراون‪:‬‬ ‫جۆری یەکەمیان بریتین لە هەوادار و دۆست‬ ‫و یاری سەدام و کەسانی دۆڕاو و فاشيست‪،‬‬ ‫سەدامیان گەیاندوەتە کەشکەشان و کەشکەاڵنی‬ ‫فەلەک‪ ،‬یەک ڕەخنە و هەڵە و تاوانی سەدامیان‬ ‫تۆمار نەکردووە‪.‬‬ ‫بەشی دووەمیان نەیار و دوژمن و ستەمدیده‬ ‫و کەسوکاری قوربانیانی دەستی سەدامن‪ ،‬جگە‬ ‫لە تاوان و زوڵم و ستەم بە وشەیەکیش باسی‬ ‫کردەوەیەکی باشی ئەو زاڵمەیان نەکردووە‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیەش تەنها دیوێکی ڕووداو و کەسەکانمان‬ ‫بۆ دەردەکەوێت ئەویش بە شێواویی‪.‬‬ ‫جا ئەگەر لە ڕووداوە سەردەمییەکاندا نەتوانین‬ ‫بگەینە هەقیقەتی تەواو‪ ،‬ئیتر چۆن دەتوانیین‬ ‫ڕووماڵی ڕووداوەکانی پێش سەد و دوو سەدو‬ ‫هەزار و دوو هەزار ساڵ بکەین و ئەنجامەکان‬ ‫یەکالیی بکەینەوە؟!!‬ ‫نۆیەم ڕۆچنە‪ :‬هەروەک چۆن ناکرێت بە‬ ‫عەقڵییەتی دوێنێ ڕووداو و کار و هەڵسوکەوتی‬ ‫ئەمڕۆ هەڵبسەنگێنیت‪ ،‬بەهەمانشێوە ناکرێت‬ ‫ڕووداوە مێژووییەکان ‪-‬گەر دروست و حاشا‬ ‫هەڵنەگریش بن‪ -‬بە عەقڵییەت و نەریتی ئەمڕۆ‬ ‫هەڵبسەنگێنرێن‪ ،‬بەڵکو دەبێت بە پێوەر و‬ ‫عەقڵییەتی سەردەمی خۆیان خوێندنەوەیان بۆ‬ ‫بکرێت و هەڵبسەنگێنرێن‪ ،‬چونکە مەرج نیە ئەو‬ ‫کارەی دوێنێ بە کارێکی باش زانرا بێت‪ ،‬ئەمڕۆ لە‬ ‫دیدی خەڵکیدا باش بێت‪ ،‬مەرجيش نیە ئەو کارەی‬ ‫ئێستە بە خراپ دەزانرێت‪ ،‬لە ڕابردوودا هەمان‬ ‫بۆچوونیان دەربارەی هەبووبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫عەقڵییەتی مرۆڤەکان بەپێی شوێن و سات و‬ ‫کات و داب و نەریت دەگۆڕدرێن و لە ئەنجامدا‬ ‫هەڵسەنگاندنیشیان دەگۆڕدرێت‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫به‌ره‌و‌میتۆدێكی‌زانستییانه‌‌و‌واقعییانه‌‌بۆ‌‬

‫د‪ .‬كەریم ئەحمەد‬

‫لەداكیبووی (‪ .)1959‬ئەندامی دامەزرێنەری پڕۆژەی تیشك‪،‬‬ ‫سەنتەری زەهاوی بۆ لێكۆڵێنەوەی فیكریی‪ ،‬ڕێكخراوی ژیار و‬ ‫ئینستیتیۆی بانگخوازان‪ .‬چەند كتێب و دەیان وتاری باڵوكراوەی‬ ‫بە زمانی كوردی و عەرەبی هەیە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫َ‬ ‫خویندنه‌وه‌‌و‌ههَ‌لسه‌نطاندنی‌‬ ‫ميذووی‌سياسی‌ئيسالم‬ ‫َ‬

‫‪69‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪70‬‬

‫پێشهكی‪:‬‬ ‫ماوهیهكه له ئهنجامی خوێندنهوهی ڕاو بۆچوونی‬ ‫جیا جیا و ههندێك جار پێچهوانه و دژ بهیهك‬ ‫دهربارهی مێژووی ئیسالم بیرۆكهیهك‪ ،‬یا باشتر‬ ‫بڵێم میتۆدێكم ال گهاڵڵه بووه بۆ خوێندنهوهی ئهو‬ ‫مێژووه و لێكدانهوهی ڕووداوهكانی حهزم كردووه‬ ‫بیخهمه بهردهست خوێنهران‪.‬‬ ‫یهكێك لهو بوارانهی ئیسالم كه دهستی‬ ‫شێواندنی پێگهیشتووه مێژووهكهیهتی‪ ،‬بهتایبهت‬ ‫مێژووه سیاسییهكهی‪ ،‬بهڵكو بگره ئهمیان پشكی‬ ‫شێری بهركهوتووه له شێواندن‪ ،‬جا چ لهالیهن‬ ‫شوێنكهوتوانیيهوه بێت‪ ،‬یا لهالیهن دوژمنانیهوه!‬ ‫بهشێك لهو شێواندنه بهدهست ئهنقهست بووه و‬ ‫بهشێكیشی له نهزانییهوه بووه له ئهنجامی نهبوونی‬ ‫مهنههج و میتۆدێكی زانستی بۆ خوێندنهوهی ئهو‬ ‫مێژووه و ههڵسهنگاندنی كهسایهتییه سیاسییهكانی‬ ‫به تایبهت خهلیفه و والییهكان و ڕوانینه ئهو‬ ‫مێژووه وهك ئهوهی كه دهبێ مێژووی فریشتهكان‬ ‫بێت نهك مێژووی مرۆڤگهلێكی لهبار بۆ پێكان‬ ‫و ههڵهكردن و بۆ چاكه و گوناهكردن‪ .‬ههر ئهو‬ ‫تێڕوانینه نمونهييه وایكردووه كهسانێكی وهك‬ ‫مهودودی و سهیید قوتب و محهمهدی غهزالی‬ ‫چهندینی تر بكهونه ئهو ههڵهیهوه و تیری‬ ‫ڕهخنهیان بهتیژی ئاڕاستهی ههندێك سهردهم و‬ ‫زۆرێك له خهلیفه و والییهكان بكهن به حهزرهتی‬ ‫عوسمانیشهوه (ڕهزای خوای لێبێت) كه یهكێكه له‬ ‫خهلیفه ڕاشیدهكان و یهكێكه له موژده پێدراوان به‬ ‫بهههشت‪.‬‬ ‫هۆی ئهم ههڵهیهش نهبوونی میتۆدێكی زانستییه‬ ‫بۆ خوێندنهوه و لێكدانهوهی ڕووداوهكانی مێژوو‬ ‫كه پشت به پێوهرگهلێكی زانستی ببهستێت بۆ ئهو‬ ‫مهبهسته‪ .‬ههندێك جار كه دهمانهوێت سهردهمێك‬

‫یا خهلیفهیهك ههڵسهنگێنین لهجیاتی ئهوهی‬ ‫كۆمهڵێك پێوهری زانستی بهكاربێنین پهنا دهبهینه‬ ‫بهر سۆز و عاتیفه و لهسهر ئهو بنهمایه بڕیار‬ ‫دهدهین‪ ،‬لهبهرئهوه زۆربهی جار بڕیارهكانمان‬ ‫نازانستی و ناواقعییه‪.‬‬ ‫بۆئهوهی بیرۆكهكه نزیك بكهینهوه له زيهنی‬ ‫خوێنهر چهند نمونهیهك دێنمهوه‪:‬‬ ‫كاتێك پزیشكێك دهچێت بۆ پشكنینی‬ ‫چێشتخانهیهك ئهگهر خشتهیهكی له بهردهستدا‬ ‫نهبێت نازانێت چۆن پشكنین بكات و له كوێوه‬ ‫دهستپێبكات و چ شتێك بپشكنێت‪ ،‬ئهگهر خاوهن‬ ‫چێشتخانهكهش زۆرزان بێت دهتوانێت به ههڵهیدا‬ ‫ببات و ئهو شوێنانهی نیشان بدات كه مهرجهكانی‬ ‫تهندروستی تێدایه‪ ،‬له ئهنجامدا پزیشكهكه به‬ ‫دهرئهنجامێكی ههڵهوه دهگهڕێتهوه‪ ،‬بهاڵم ئهگهر‬ ‫خشتهیهكی له بهردهستدا بێت بهپێی ئهو خشتهیه‬ ‫پشكنینی خۆی بكات ئهوا به دهرئهنجامێكی‬ ‫ڕاستهوه دهگهڕێتهوه و ههڵهى بهسهردا تێناپهڕێت‪.‬‬ ‫نموونهیهكی تر‪ :‬ئهگهر بتهوێت كتێبێك‬ ‫ههڵسهنگێنیت دهبێت میتۆدێكی زانستییانه‬ ‫بگریتهبهر بۆ خوێندنهوه و پاشان ههڵسهنگاندنی‪،‬‬ ‫نهك بێیت و به ههڕهمهكی بیخوێنیتهوه‪ ،‬بابهتێك‬ ‫له ناوهڕاست و یهكێك له كۆتاییهكهی و هتد‪،‬‬ ‫بۆ نموونه دهبێت سهیری ناونیشانهكهی بكهیت‪،‬‬ ‫پاشان پشتهكهی بخوێنیتهوه‪ ،‬دواتر پێڕستهكهی و‬ ‫ئینجا پێشهكییهكهی و‪....‬هتد‪.‬‬ ‫بهههمان شێوه ئهگهر بتهوێت ههرشتێك یان‬ ‫كهسێك یان دهزگایهك ههڵسهنگێنیت پێویستیت‬ ‫به میتۆدێك و كۆمهڵێك پێوهری زانستی دهبێت‬ ‫بۆئهوهی بڕیارهكانت زانستی بن و نهكهونه ژێر‬ ‫كاریگهری سۆزداری‪ ،‬یان نهزانی و دهرئهنجامیش‬ ‫بڕیاری ههڵه‪.‬‬ ‫به نیسبهت مێژووی ئیسالمیشهوه پێویستمان‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫بهبوونی میتۆدێكی زانستی و واقيعی بۆ‬ ‫خوێندنهوهی و ههڵسهنگاندنی زۆر پێویستتره‬ ‫لهبهر گرنگییهكهی و پهیوهندی ئهو مێژووه به‬ ‫عهقیده و ژیانی ڕۆژانهی مسوڵمانانهوه‪.‬‬ ‫مسوڵمانان تائێستاش به شێوهیهك لهسهر‬ ‫خهلیفهكان و شیاوێتییان بۆ حوكمڕانی دهدوێن‬ ‫وهك ئهوهی هێشتا دهسهاڵتیان نهگرتبێته دهست‬ ‫و فهرمانڕهواییان نهكردبێت و خهڵكی نهزانن توانا‬ ‫و لێهاتووییان چهنده‪ .‬ههر لهبهرئهوهشه كاتێك‬ ‫چاودێران گفتوگۆ و ناكۆكی نێوان مسوڵمانان‬ ‫دهبینن له سهر شیاوێتی و لهبهرتری ئهبوبهكر یان‬ ‫عهلی بۆ حوكمڕانی سهریان سوڕدهمێنێت كاتێك‬ ‫دهزانن باسی دوو كهس دهكهن زیاد له ههزارو‬ ‫چوارسهد ساڵ لهمهوبهر فهرمانڕهوایێتییان‬ ‫كردووه‪.‬‬ ‫تاكو ئێستا ئێمه پێوهرێكی زانستیمان نییه‬ ‫بۆ ههڵسهنگاندنی خهلیفهكان و شتهكان تێكهڵ‬ ‫دهكهین‪ ،‬بۆ نموونه له باسی شیاوێتی كهسێك بۆ‬ ‫خهالفهت باسی الیهنی زانستی شهرعی دهكهن كه‬ ‫پێوهره بۆ زانای ئایینی نهك پیاوی دهوڵهت‪ ،‬یان‬ ‫باسی ئازایهتی و توانای شهڕ و سهركهوتنهكانی‬ ‫دهكهن له بهزاندنی پاڵهواناندا كه ئهمهش پێوهری‬ ‫سهربازییه نهك سیاسی و بۆ پاڵهوانانی شهڕه نهك‬ ‫بۆ پیاوانی دهوڵهت‪ ،‬یان باسی توانای وتاربێژی‬ ‫دهكهن كه پێوهره بۆ ڕهوانبێژان و زمان زانان نهك‬ ‫بۆ پیاوانی دهوڵهت‪ ،‬له ههموو ئهمانهش سهیرتر و‬ ‫نازانستیتر كه بهتهواوی بهڵگهیه لهسهر سادهیی ئهو‬ ‫عهقڵییهته ئهوهیه كاتێك باسی شیاوی خهلیفهكان‬ ‫دهكهن بهتایبهت خهلیفه ڕاشیدهكان و به تایبهت‬ ‫تر له بهراوردكردن له نێوان ئهبوبهكر و عهلیدا كه‬ ‫فهرمانڕهواییان كردووه ئهو كارانهی كردوویانن‬ ‫تۆماركراوه دهچن له ڕوانگهی ئهو فهرمودانهوه‬ ‫ههڵیان دهسهنگێنن كه باسی پلهوپایهی ئاینییان‬

‫دهكات نهك له ڕوانگهی ئهو دهستكهوتانهی‬ ‫بهدهستیانهێناوه و ئهو ئامانجانهی پێكاویانه كه‬ ‫ئهمڕۆ له جیهانی سیاسهتدا ڕهچاو دهكرێن‪ .‬یان‬ ‫تهنها له ڕوانگهی ههڵوێست له ئۆپۆزسیۆن بێ‬ ‫ئاوڕدانهوه له سروشتی ئهو ئۆپۆزسیۆنه وهك‬ ‫ئهوهی بۆ ههڵسهنگاندنی سهردهمی ئومهوی‬ ‫دهكرێت‪.‬‬ ‫ـ یهكێكی تر له كهموكورتییهكانی خوێندنهوهی‬ ‫مسوڵمانان بۆ مێژووهكهیان ئهوهیه كه به زۆری‬ ‫خوێندنهوهیهكی گێڕانهوهیه نهك شیكارییانه‪،‬‬ ‫ئهمهش وای كردووه نهتوانن گێڕانهوه‬ ‫نالۆژیكییهكان و ناڕاستهكان بهباشی له یهك‬ ‫جیابكهنهوه و له ڕووی لۆژیكهوه ئهو مێژووه‬ ‫ههڵسهنگێنن‪ ،‬ههوڵیش نادهن بگهڕێنهوه بۆ‬ ‫ناو ئهو واقیعهی شتهكانی تێدا ڕوویداوه‪ ،‬یان‬ ‫خۆیان بهرنهوه بۆ ئهو سهردهمه و خۆیان بكهنه‬ ‫كارهكتهری ڕووداوهكان و لهوێوه خوێندنهوه بۆ‬ ‫ئهو مێژووه و كهسایهتییهكان بكهن‪ ،‬بۆ نموونه له‬ ‫ناكۆكی نێوان عهلی و موعاویهدا كهسێك ههوڵی‬ ‫نهداوه خۆی بهرێته شوێنی موعاوییه و بزانێت‬ ‫چۆن ڕهفتار ئهكات‪.‬‬ ‫تاكو ئێستا زۆرێك له مسوڵمانانی ئههلی سوننه‬ ‫قهناعهتیان وایه باسی ئهو ناكۆكییانه نهكهین كه‬ ‫له نێوان هاوهاڵندا ڕوویداوه‪ ،‬ئهمه لهكاتێكدا ڕاست‬ ‫دهبوو كه جڵهوی شتهكان بهدهستی ئهوان بووايه‪،‬‬ ‫بهاڵم كه شتهكه له دهستی ئهوان دهرچووه و‬ ‫ههموو الیهنهكانی تر له شوێنكهوتهی ئاین و‬ ‫مهزههب و ڕێبازهكانی تر لهسهر ئهو بابهته‬ ‫دهنووسن پێویسته شارهزایانی بواری فيكرو‬ ‫مێژووی ئیسالمیش لهسهر ئهو شتانه بنووسن‪،‬‬ ‫بهاڵم نووسینێكی شیكارییانه نهك تهنها گێڕانهوهی‬ ‫ڕووداوهكان با به پشتبهستنیش بێت به میتۆدێكی‬ ‫زانستییانهتر له جیاكردنهوهی گێرانهوه ڕاستهكان‬

‫‪71‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪72‬‬

‫له ههڵبهستراوهكان‪ .‬ههندێك جاریش له بهر‬ ‫هاوسۆزییان لهگهڵ الیهنێكدا ناوێرن ههڵسهنگاندن‬ ‫بۆ ههندێك ڕووداو بكهن وهك ڕووداوی كهربهال‬ ‫و شههیدكردنی حوسهین (ڕهزای خوای لێبێت)‪.‬‬ ‫ئهمه به نیسبهت خوێندنهوهی مسوڵمانان بۆ‬ ‫مێژووهكهیان‪ ،‬به نیسبهت غهیره مسوڵمانانیشهوه‬ ‫یان نهیارانی ئیسالم و تهنانهت ئهوانهش كه‬ ‫كهوتوونهته ژێر كاریگهری بیری ڕۆژئاواییهوه‬ ‫ههڵهكهیان لهوهدایه كه به پێوهرهكانی ئهمڕۆ و‬ ‫بهپێی ئهمڕۆ خوێندنهوه بۆ مێژووی مسوڵمانان‬ ‫دهكهن و ههڵیدهسهنگێنن‪ ،‬وهك پێوانی ئهو‬ ‫سهردهمانه به پێوهرهكانی دیموكراسی و‬ ‫دهستاودهستكردنی ئاشتییانهی دهسهاڵت و بوونی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سیاسی و‪ ....‬هتد‪.‬‬ ‫ئێمه لێرهدا كۆمهڵێك پێوهر دادهنێین لهو‬ ‫باوهڕهدام ئهگهر ڕهچاو بكرێن له خوێندنهوهی‬ ‫مێژووی سهردهمه جیاوازهكانی مسوڵمانان و‬ ‫ههڵسهنگاندنیان زۆر نزیك دهبینهوه له ڕاستی‬ ‫و ستهم له هیچ كهس و سهردهمێك ناكهین‪،‬‬ ‫پێوهرهكانیش بهكورتی ئهمانهن بێ ڕهچاوكردنی‬ ‫ڕیزبهندی‪:‬‬ ‫‪ .1‬جێگیری سیاسی و ئاسایش له واڵتدا‬ ‫و نهبوونی شهڕ و ئاژاوهی ناوخۆیی(االستقرار‬ ‫السیاسی واالمنی)‪.‬‬ ‫‪ .2‬گهشهكردنی ئابووريی و جێگیری باری‬ ‫ئابووريی هاوواڵتییان و كهمی ڕێژهی بێكاری‪...‬‬ ‫هتد (االزدهار واالستقرار االقتصادی)‪.‬‬ ‫‪ .3‬دابینكردنی مافهكانی هاواڵتییان لهو‬ ‫چوارچێوهیهی زیان به ئاسایشی واڵت نهگهیهنێت‬ ‫له ئازادى ڕادهربڕین و ئیشكردن و نیشتهجێبوون‬ ‫و مومارهسهی چاالكییه كۆمهاڵیهتی و ئاینییهكان‬ ‫‪...‬هتد‪.‬‬ ‫‪ .4‬گهشهسهندنی الیهنی زانستی و بایهخدان‬

‫به زانست و ئههلی زانست‪.‬‬ ‫‪ .5‬گهشهسهندنی باری شارستانی له‬ ‫ئاوهدانكردنهوهی شار و الدێكان و تهختكردنی‬ ‫رێگاوبانهكان و بوونی خزمهتگوزارییهكان‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫‪ .6‬بهدهستهێنانی پێگهیهكی بهرز بۆ واڵت له‬ ‫ناو واڵتاندا به ڕادهیهك كه هاواڵتییانی ئهو واڵته‬ ‫له دهرهوه ڕێزلیگیراوبن و دهستدرێژییان نهكرێته‬ ‫سهرو مافهكانیان زهوت و پێشێل نهكرێت‪.‬‬ ‫‪ .7‬ههڵوێست له نهیارهكان و توانای‬ ‫چارهسهركردنی كێشه سیاسی و ئابوريی و‬ ‫كۆمهاڵییهكان‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫‪ .8‬جیاكردنهوهی دهسهاڵتهكانی جێبهجێكرن‬ ‫و دادوهری له يهكتر‪.‬‬ ‫ئهم پێوهرانه به ڕای من ئهگهر ڕهچاوبكرێن‬ ‫له ههڵسهنگاندنی ههر دهسهاڵت و دهسهاڵتدارێكدا‬ ‫ئهنجامهكهی زۆر نزیك ئهبێت له حهقیقهتهوه‪،‬‬ ‫بهاڵم ئهگهر بێتو لهبهر ڕۆشنایی یهك دوو‬ ‫پێوهر ههڵسهنگاندن بكرێت ئهنجامهكهی زۆر‬ ‫دوور دهبێت له واقیعهوه‪ ،‬بۆ نموونه زۆر كهس‬ ‫موعاوییهی كوڕی ئهبی سوفیان تهنها له ڕوانگهی‬ ‫دوو شتهوه دهپێون‪ :‬یهكهم ههڵوێستی بهرامبهر‬ ‫عهلی‪ ،‬دووهم گواستنهوهى خهالفهت بۆ كوڕهكهی‬ ‫له دوای خۆی بهبێ ئاوڕدانهوه له بیست ساڵی‬ ‫ماوهی فهرمانڕهوایهتییهكهی كه تێیدا دهوڵهتێكی‬ ‫بهرفراوانی به سیاسهتێكی نهرم و حهكیمانه‬ ‫بهڕێوه دهبرد و له ههموو ڕوویهكهوه گهشهی‬ ‫سهندبوو‪ ،‬جێگیری سیاسییهكهی به ڕادهیهك‬ ‫بوو كه بهدرێژايی ئهو بیست ساڵه تهنها چوارده‬ ‫كهس له هاواڵتییانی ئهو مهملهكهته بهرفراوانه‬ ‫كوژراون بهدهستی دهوڵهت‪ .‬دهربارهی هێز و‬ ‫پێگهی واڵتهكهشی له چاو دهوروبهریان ئهوه‬ ‫ههر باس ناكرێت‪ ،‬بهنیسبهت باری ئابوريی و‬ ‫زانستی و شارستانێتییهوه لهوپهڕی گهشهسهندندا‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫بوو‪ .‬له ههموو شتێكیش سهیرتر ئهوهیه زۆربهی‬ ‫ههره زۆری مسوڵمانان ئهگهر نهڵێم ههموویان‬ ‫لهو ناكۆكییهی له نێوان ئهبوزهری غهفاری و‬ ‫موعاوییهدا ڕوویدا پشتیوانی له ئهبوزهر ئهكهن‬ ‫لهكاتێكدا ئهگهر به بیركردنهوهی ئهو كابكرایه‬ ‫بووايه دهبوو دارێك لهسهر بهردێك دانهنرایه و‬ ‫مسوڵمانان یهك تهالریان دروست نهكردایه‪ .‬ئهم‬ ‫پشتگیرییهش له ئهبوزهر ههمووی لهبهرئهوهیه كه‬ ‫یهكێكه لهو كهسانهی زووتر له موعاوییه مسوڵمان‬ ‫ببوو ئیتر بێگوێدانه خوێندنهوهی كهسایهتی ئهو‬ ‫هاوهڵه و شیكردنهوهی ئهو فهرموودهیهی كه‬ ‫دهربارهی وتراوه كه دهڵێت ئهبوزهر به تهنیا دهژی‬ ‫و بهتهنیا دهمرێت و به تهنها زیندوو دهكرێتهوه‬ ‫كه بهڵگهیه لهسهر ئهوهی كهسێكی شارستانی و‬ ‫مهدهنی نهبووه و لهبهر زوهد و خواپهرستییهكهی‬ ‫دژی ئاوهدانكردنهوهی سهر زهوی بووه‪.‬‬ ‫به ههمان شێوه ئهگهر بێتو لهبهر ڕۆشنایی ئهم‬ ‫پێوهرانه ههموو سهردهمی ئومهوی ههڵسهنگێنین‬ ‫ئهگهر پلهی نایاب و زۆر باشهی پێنهدرێت ئهوه‬ ‫به دڵنییاییهوه پلهی باشه وهردهگرێت سهردهمی‬ ‫یهزید نهبێت كه ئهویش تهنها له ڕوانگهی ههڵوێستی‬ ‫له نهیاره سیاسییهكانیيهوه ههڵدهسهنگێنرێت نهك‬ ‫سهرجهم كارهكانی‪ .‬بهڵێ شههیدكردنی حوسهین‬ ‫تاوانێكی گهوره بوو‪ ،‬بهاڵم چهند گوناههكهی له‬ ‫ئهستۆی یهزیددایه ئهوهنده و زیاتریش له ئهستۆی‬ ‫ئههلی كوفهدایه كه بانگیان كرد و دواتریش پشتیان‬ ‫تێكرد و ڕادهستی دوژمنیان كرد ‪.‬‬ ‫حوسهین خۆشی پشكێك له بهرپرسیارێتيیهكهی‬ ‫دهكهوێته سهر لهبهر سێ هۆ‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬لهبهرئهوهی هێشتا یهزید فریانهكهوتبوو‬ ‫سهری خۆی بخورێنێت لێى ههستان و شۆڕشیان‬ ‫لێكرد‪ ،‬بێئهوهی بۆیان دهركهوێت شیاوه یان نا‪،‬‬ ‫ئهو هێشتا هیچكی لێوه دهرنهكهوتبوو‪ ،‬چونكه‬ ‫موعاوییه مانگی ڕهمهزانی ساڵی (‪60‬ك) كۆچی‬

‫دوايى كرد كه دهكاته مانگی ئهيلول‪ ،‬حوسهین له‬ ‫سهرهتای مانگی یهكهمی ساڵی شهست و یهك‬ ‫شههید كرا‪ ،‬واته دوای چوار مانگ كه دوو مانگی‬ ‫بهالیهنی كهمهوه له ڕێگادا بووه‪ ،‬واته یهزید هێشتا‬ ‫دوو مانگ نهدهبوو حوكمی گرتبووه دهست ئهمان‬ ‫دژی وهستان‪ ،‬شۆڕشیان لێكرد بهبیانووی ئهوهی‬ ‫كه شیاو نییه‪ ،‬ئهویش لهسهر بنهمایهكی ئایینی‬ ‫نهك سیاسی‪ ،‬كوێڕا زانیتان شیاو نییه؟ كهسێك‬ ‫له ماڵی موعاوییه و له بهردهستی موعاوییهدا‬ ‫پهروهرده بووبێت و پێگهیشتبێت پێی دهوترێت‬ ‫شیاو نییه! لهڕاستیشدا ئهوه شۆڕشی حوسهین‬ ‫نهبوو‪ ،‬بهڵكو یاخیبوونی ئههلی كوفه بوو ئهو‬ ‫بۆشاییه سیاسییهیان قۆستهوه كه به مردنی‬ ‫موعاوییه ڕوویدا و ویستیان پایتهختی خهالفهت‬ ‫بگوازنهوه بۆ كوفهو به دوای سومبولێكدا دهگهڕان‬ ‫كه حوسهینیش بۆ ئهوان له ههموو كهسێ باشتر‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬زۆرێك له هاوهڵه دڵسۆز و به‬ ‫ئهزموونهكان ئامۆژگارییان كرد نهچێت بۆ كوفه‪،‬‬ ‫یهكهم لهبهرئهوهی كوفه شوێنێكی گونجاو نهبوو‪،‬‬ ‫دووهمیش لهبهرئهوهی خهڵكی كوفه پێشینهیهكی‬ ‫باشیان نهبوو بهرامبهر به باوكی و حهسهنی‬ ‫برای‪ ،‬ئهو به گوێی نهكردن و ههر ڕۆيشت‪ .‬سێیهم‬ ‫لهبهرئهوهی پالنهكهی بهباشی دانهڕشتبوو‪ ،‬بهڵكو‬ ‫ههروا بهبێ ئامادهكارییهكی ئهوتۆ بۆ ئهو ئیشه‬ ‫گهورهیه به گوێی ئههلی كوفهی كرد و دوایان‬ ‫كهوت‪ ،‬لهكاتێكدا كه ههڵبژاردهی باشتر ههبوو‬ ‫لهبهدهستیدا كه عهبدوڵاڵى كوڕى عهبباسی‬ ‫ئامۆزای باوكی پێشنیاری بۆ كرد‪ ،‬لهوانه‪ :‬یهكهم‪:‬‬ ‫بچێت بۆ یهمهن نهك عێراق لهبهرئهوهی دوورتره‬ ‫و ئهرزهكهی سهختتره و خهڵكهكهشی ههوادارینی‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬با خهڵكی كوفه والی كوفه دهركهن و‬ ‫خۆیان دهسهاڵتهكهی بگرنهدهست‪ .‬سێیهم ماڵ و‬ ‫منداڵ لهگهڵ خۆی نهبات(‪.)1‬‬

‫‪73‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪74‬‬

‫سهردهمی عهبباسییهكان و ههروهها‬ ‫عوسمانییهكانیش ئهگهر بخهینه ژێر ئهو پێوهرانه‬ ‫ئهوا به دڵنیاییهوه له تاقيكردنهوه دهردهچن با پلهی‬ ‫نایاب و زۆر باشه یان باشه بهدهست نههێنن‪ ،‬بهاڵم‬ ‫هیچ نهبێت پلهی پهسهند یان ناوهند بهدهست دێنن‪.‬‬ ‫ئهگهر له خاڵێك بكهون یان نمرهی تهواو نههێنن له‬ ‫خاڵهكانی تردا دهردهچن‪ ،‬بهاڵم ئهگهر بێیتو تهنها له‬ ‫ڕوانگهی یهك خاڵهوه ههڵیان سهنگێنیت و ئهویش‬ ‫ئهو خاڵهی كه تێیدا كهوتوون ئهوه به دڵنیاییهوه‬ ‫حوكمهكهت نادادوهرانه دهردهچێت و حهقی‬ ‫خۆیان نادهیتێ‪ .‬ئێمه دهبێت تێكڕا (موحهصصیله)‬ ‫ی حوكمهكهیان سهیر بكهین نهك خاڵ و دوو‬ ‫خاڵ یا الیهن و دوو الیهن‪.‬‬ ‫ئهگهر بهههمان میتۆد سهردهمی خهلیفه‬ ‫عوسمانی كوڕی عهفان ههڵسهنگێنین بۆمان‬ ‫دهردهكهوێت ئهوانهی شۆڕشیان دژی كرد زۆر‬ ‫ناحهقییان كرد و زۆر ههڵه بوون و ئهگهری‬ ‫بوونی دهستێك له پشتییهوه زۆر زهق دهبێتهوه‪.‬‬ ‫له سهردهمی عوسماندا باری ئابووری واڵت‬ ‫زۆر بههێز بوو‪ ،‬ژیان و بژێوی خهڵكی زۆر له‬ ‫هی سهردهمی عومهر زیاتر بوو‪ ،‬ئازادییهكان‬ ‫زۆر له سهردهمی عومهر زیاتر بوون‪ ،‬دهوڵهت‬ ‫زۆر بهرفراوانتر ببوو‪ ،‬ببووه ئیمپراتۆرییهت و‬ ‫پێگهی مسوڵمانان زۆر گهورهتر ببوو له جیهاندا‪،‬‬ ‫خزمهتگوزارییهكان زۆر زیادیان كردبوو كهچی‬ ‫لهگهڵ ئهوهشدا خهڵكی كوفه و بهسره و میسر‬ ‫له دژی ههستان‪ ،‬ئهگهر تهماشای ڕهخنهكانیان‬ ‫و داواكارییهكانیان بكهیت سهرت سوڕدهمێنێ له‬ ‫ئاستی بیركردنهوهی ئهو خهڵكه‪ ،‬خۆ ئهگهر ئهو‬ ‫ڕهخنه و داواكارییانه ئهمڕۆ بخرێنه بهرچاوی‬ ‫خهڵكانی پسپۆڕ و چاودێرانی سیاسی گاڵته و‬ ‫سهیریان لێدێت ئهو ڕهخنانه ببنه مایهی شۆڕش‬ ‫و ڕاپهڕین‪.‬‬

‫له كهموكورتییهكانی‬ ‫خوێندنهوهی مسوڵمانان‬ ‫بۆ مێژووهكهیان ئهوهیه كه‬ ‫به زۆری خوێندنهوهیهكی‬ ‫گێڕانهوهیه نهك شیكارییانه‪.‬‬ ‫لهو ڕهخنانه‪:‬‬ ‫‪ .1‬تۆ خزمانی خۆتت كردۆته والی لهكاتێكدا‬ ‫له كۆی ‪ 18‬والی تهنها پێنجیان خزمی خۆی بوون‪،‬‬ ‫خزمایهتی چۆنیش؟ یهكێكیان برای شیری بوو‪،‬‬ ‫ئهوانی تریش خزمی پله دوو پله سێ بوون و‬ ‫ههمووشیان كهسی شیاوبوون‪ ،‬ئهوهشیان لێهاتوو‬ ‫نهبوبێ یان گوناهی كردبێت یان خهڵكی گلهییان‬ ‫لێی ههبووبێت الی بردوون و سزاشی داون وهك‬ ‫ئهوهی لهگهڵ وهلیدی كوڕی عوقبهدا كردی كاتێك‬ ‫خهڵكی كوفه سكااڵیان له دهستی كرد‪.‬‬ ‫خهلیفه سامانێكی زۆری داوهته خزمانی‬ ‫‪.2‬‬ ‫له (بیت المال) بێئهوهی بهڵگهیهكی بهرجهستهیان‬ ‫ههبێت یان ئهو كاریگهرييهی لهسهر بژێوی خهڵكی‬ ‫ههبووبێت‪ ،‬شایانی باسه عوسمان یهكێك بوو له‬ ‫ههره دهوڵهمهندهكانی مهدینه و دواتریش خۆی‬ ‫ڕوونكردنهوهیدا لهسهر ئهوهی كه ئهوهى داویهتى‬ ‫به خزمانی خۆی له سهروهت و سامانی خۆی‬ ‫بووه نهك (بیت المال)‪.‬‬ ‫یهكێك لهو ڕهخنانهی كه خۆی له‬ ‫‪.3‬‬ ‫خۆیدا له شاكارهكانی عوسمان ئهژمار دهكرێت‬ ‫كۆكردنهوهی قورئان بوو‪.‬‬ ‫‪ .4‬یهكێكی تر له ڕهخنهكان گوایه عهمماری‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫كوڕی یاسری داركاریكردووه وهك ئهوهی خهلیفه‬ ‫بۆی نهبێت كهسێك له ڕهعییهكهی تهمێ بكات‪ ،‬یان‬ ‫دوورخستنهوهی ئهبو زهر بۆ ڕهبده‪.‬‬ ‫نهكوشتنهوهی عوبهیدوڵاڵی كوڕی‬ ‫‪.5‬‬ ‫عومهر كه هورموزانی له تۆڵهی باوكیدا كوشت‪.‬‬ ‫دهركردنی ئهبو دهردا له شام و‬ ‫‪.6‬‬ ‫گێڕانهوهی بۆ مهدینه دوای ئهوهی لهگهڵ موعاوییه‬ ‫بوو به ناكۆكییان لهسهر توندی ئهبو دهردا لهسهر‬ ‫ئههلی شام و ڕێگریكردنی موعاوییه لێی‪.‬‬ ‫‪ .7‬عوسمان ڕووبهری ئهو ناوچهیهی‬ ‫زیادكرد كه بۆ حوشتر و مهڕومااڵتی سهدهقهی‬ ‫تێدا دهلهوهڕێنرا (زاد فی الحمی)(‪.)2‬‬ ‫‪ .8‬نوێژی له سهفهردا كورت نهكردهوه‪،‬‬ ‫بڕوانه بۆ ئهم تۆمهته!‬ ‫لهوهش سهیرتر ‪ :‬عوسمان له شهڕی حونهین‬ ‫و ئوحوددا ههڵهات و له بهدریشدا بهشداری‬ ‫نهكردووه و له بهیعهی ڕیزوان كه له حودهیبییه‬ ‫ئهنجامدرا ئاماده نهبوو‪ .‬شایانی باسه عوسمان‬ ‫پێغهمبهر به نوێنهر ناردبووی بۆ مهككه!‬ ‫بانگی یهكهمی زیادكردووه له نوێژی‬ ‫‪.9‬‬ ‫ههینی!‬ ‫‪ .10‬له ههموو ڕهخنهكان سهیرتر ئهوهبوو‬ ‫كه دهیانگووت لهكاتی وتار خوێندندا پلیكانهیهك‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫نهیارانی ئیسالم ههڵهكهیان‬ ‫لهوهدایه كه به پێوهرهكانی‬ ‫ئهمڕۆ و بهپێی ئهمڕۆ‬ ‫خوێندنهوه بۆ مێژووی‬ ‫مسوڵمانان دهكهن‪.‬‬

‫سهركهوتووه بهسهر شوێنی پێغهمبهردا‪ ،‬لهكاتێكدا‬ ‫كه ئهبوبهكر پلیكانهیهك و عومهر دوو پلیكانه‬ ‫هاتوونهته خوارهوه(‪.)3‬‬ ‫ئهمانه كۆی ئهو تۆمهتانه بوون كه ئاڕاستهى‬ ‫عوسمان كران‪ ،‬خۆ ئهگهر ئهمڕۆ بكرێته بیانوو‬ ‫لهسهر شۆڕش دژ به دهسهاڵتداران هیچ واڵتێك‬ ‫بۆ ڕۆژێكیش ئارامی به خۆیهوه نابینێت‪ .‬شایانی‬ ‫باسه ئهو ڕهخنانه لهالیهن كهسانێكهوه گیراون‬ ‫نه له هاوهاڵن بوون و نه له خهڵكی مهككه و‬ ‫مهدینه بوون كه زیاتر شارهزای خهلیفه بوون و‬ ‫دهیانناسی و زۆرێك لهو شتانهی به بهرچاوی‬ ‫ئهوانهوه كردبوو له زۆربهشياندا پشتیوانی بوون‪.‬‬ ‫ئهم ڕهخنانهش لهو ڕهخانه دهچن كه خهواریجهكان‬ ‫له عهلییان دهگرت گوایه له حوكمی خوا الیداوه به‬ ‫قبوڵكردنی دادوهری چهند كهسێك له نێوان خۆی‬ ‫و موعاوییهدا و بهڵگهیان به ئایهتی (ان الحكم‬ ‫االلله) ئههێنایهوه وهك ئهوهی ئهوان له عهلی‬ ‫شارهزاتربن له قورئان یان پابهندتربن به ئاینهوه‪.‬‬ ‫من لێرهدا بواری پووچهڵكردنهوهی ئهو‬ ‫تۆمهتانهم نییه‪ ،‬چونكه زۆری دهوێت و پابهندین‬ ‫بهو چوارچێوهیهی گۆڤارهكه بۆی داناوین‪ ،‬تهنها‬ ‫ئهوهنده دهڵێم ئهوهی له سهردهمی عوسماندا‬ ‫ڕوویدا زۆر دهشوبهێته ئهوهی له ‪17‬ی شوباتدا‬ ‫له كوردستان ڕوویدا دژ به كابینهكهی د‪.‬بهرههم‪،‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهی كه ئهو سهردهمه باشترین سهردهمی‬ ‫كوردستان بوو له دوای ڕاپهڕینهوه‪ ،‬بژێوی‬ ‫خهڵكی گهیشتبووه چڵهپۆپه و خزمهتگوزارییهكان‬ ‫له ههموو كاتێك باشتر بوون و كۆمهڵێكی زۆر‬ ‫پڕۆژه دهستپێكرابوو كه ههمووی له بهرژهوهندی‬ ‫خهڵكدا بوو‪ ،‬وهك زیادكردنی پێشینهی خانووبهره‬ ‫و ناردنی خوێندكارێكی زۆر بۆ دهرهوه بۆ خوێندن‬ ‫بێئاوڕدانهوه له ئینتيمای حزبییان كه ئهوه یهكهم‬ ‫جار بوو له كوردستاندا بهوشێوهیه پیاده بكرێت‪،‬‬

‫‪75‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪76‬‬

‫زیادكردنی موچهی كهمئهندامان و كهمكردنهوهی‬ ‫بودجهی ئهو ڕێكخراوانهی كه لهسهر بنهمای‬ ‫موزایهدهی حزبی یان كڕینی دهنگ یان ههندێك‬ ‫چینی كۆمهڵگه بنیاتنرابوون‪ ،‬كهچی لهگهڵ ئهوهشدا‬ ‫ڕاپهڕینێكی گهوره دژی ئهو كابینهیه ڕوویدا بهبێ‬ ‫هیچ بیانوویهك چاولێكهری نهبێت یان هاندانی‬ ‫ژێراوژێری ههندێك الیهن‪.‬‬ ‫ئهوهی له كوردستاندا ڕوویدا دژ به كابینهكهی‬ ‫د‪.‬بهرههم له گهڵ نهبوونی هیچ كهموكورتییهك‬ ‫بهڵگهیه لهسهر ئهوهی كه مهرج نییه ههرچی شۆڕش‬ ‫و ڕاپهڕین ههیه ڕهوا بێت و لهسهر حهق بێت‪،‬‬ ‫بهڵكو زۆرجار شوێنكهوتنی شهپۆل چاولێكهرییه‪.‬‬ ‫ئهمه ڕێك دهشوبهێته ئهوهی له سهردهمی خهلیفه‬ ‫عوسماندا ڕوویدا لهگهڵ یهك جیاوازی سهرهكیدا‬ ‫ئهویش ئهوهیه كه سهردهمی پێش عوسمان له‬ ‫سهردهمی عوسمان خراپتر نهبوو‪ ،‬بهاڵم سهردهمی‬ ‫پێش د‪.‬بهرههم له سهردهمی بهرههم باشتر نهبوو‪.‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێزهكان‬

‫‪ .1‬تاريخ الطبري مجلد ‪ 4‬ص‪/ 589 _ 586‬‬ ‫مؤسسة االعلمي للمطبوعات تحقيق عبد الله علي‬ ‫مهنا‪.‬‬ ‫‪ . 2‬حمی (حیما) شوێنێكه پهرژینی لێدهدرێت‬ ‫ئیتر كهس نییه مهڕومااڵتی خۆی تێدا بلهوهڕێنێ‬ ‫ئهو كهسه نهبێت كه پهرژینهكهی لێداوه‪ ،‬له پێش‬ ‫ئیسالمدا دهسهاڵتدارهكان وایان دهكرد‪ ،‬بهاڵم له‬ ‫ئیسالمدا ئهوه قهدهغهكراو تهنها مافی دهوڵهت‬ ‫بوو بیكات‪ .‬بڕوانه كتێبی‪ :‬فتنة مقتل عثمان بن‬ ‫عفان ج‪ 1‬ص ‪ 70‬الدكتور محمد بن عبد الله الغبان‪/‬‬ ‫مكتبة العبيكان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ سهرچاوهی پێشوو ج‪ 1‬ص ‪.133-55‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َ‬ ‫‌ی‌ميذوو‬ ‫فه‌لسه‌فه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‌كتێب‬ ‫حه‌مه‌كه‌ریم‬ ‫‌ڕانان‌‪‌:‬حه‌سه‌ن‌مه‌حمود‌ح‬

‫(فهلسهفهی مێژوو) كتێبێكی قهباره مامناوهنديیه‪ ،‬له ئامادهكردنی‬ ‫(ڕهحیم سابیر)‪ ،‬له دووتوێی (‪ )210‬الپهڕهدایه‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی‪،2011 ،‬‬ ‫ژماره سپاردنی ‪86‬ی وهزارهتی ڕۆشنبیری ساڵی ‪2011‬ی پێدراوه‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫نووسهر پێشتر كتێبێكی تری باڵوكردووهتهوه بهناوی (كوردۆلۆژی)‪ ،‬كه لێكۆڵینهوهیهكی سایكۆسۆسیۆلۆجیه‬ ‫لهمهڕ كۆمهڵگای كوردى‪ ..‬نوسهر له پێشهكی ئهم كتێبهیدا دهڵێت‪( :‬مێژوو ڕۆڵی كاریگهری بینی بۆ بهرهو‬ ‫پێشهوهچوونی كۆمهڵگای مرۆڤایهتی ‪ ..‬ئهو گهالنهی له مێژوو گهیشتون و بههای مێژوویان زانی بوونه خاوهن‬ ‫مێژوو‪ ،‬ئهوانهش بایهخیان به مێژوو نهداو نرخیان نهزانی بێبهش بوون له مێژوو‪ ،‬ئهمهش وای له زانایان و‬ ‫فهیلهسوفانی مێژوو كردووه كه پێناسهیهك بۆ مێژوو و لێكۆڵینهوهی زیاتر لهسهر مهسهلهكانی مێژوو بكهن)‬ ‫پاشان نوسهر كۆمهڵێك پرسیار دهوروژێنێ‪ ،‬مێژوو چییه؟ كێ مێژوو دروست دهكات؟ مێژوو سهرهتا و كۆتایی‬ ‫ههیه؟ مێژوو ڕاوهستاوه یان بهرهو پێشهوه دهچێت؟ ئایا مێژوو دووباره دهبێتهوه؟ چۆن و كهی؟ جیاوازی‬ ‫مێژوو لهگهڵ زانست چییه؟ (ل‪)3‬‬

‫‪77‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪78‬‬

‫بۆ ئهو وهاڵمانه و بۆئهوهی خوێنهری كورد بێبهش‬ ‫نهبێت له فهلسهفهی ئهو زانسته‪ ،‬نوسهر ئهم ئهركهی‬ ‫خستووهته بهردیدی خوێنهران‪ ،‬نوسهر كتێبهكهی بهش‬ ‫بهش كردووه‪ ،‬بهڵكو ههر باسهی به سهره دێڕێك‬ ‫جياكردۆتهوه‪ ،‬ههتا ئاستێك ڕێكوپێكی له دابهشكردنهكهدا‬ ‫ههیه‪ ،‬پاشان (دهروازهیهك بۆ فهلسهفهی مێژوو)‬ ‫دهكاتهوه‪ ،‬تیایدا دهڵێت‪(:‬فهلسهفه زانست و لێكۆڵینهوهی‬ ‫یاساكانه)‪ ،‬پاشان باس لهوه دهكات كه (ڤۆڵتێر یهكهم‬ ‫كهس بووه كه وشهی فهلسهفهی مێژووی بهكارهێناوه)‪،‬‬ ‫پێشتر الی ئهغریقیيهكانیش شتێكی وا ههبووه‪ ،‬ههوڵی‬ ‫ڕاڤهكردنی ڕووداوه مێژووییهكانیان داوه‪ ،‬بهاڵم ئیبن‬ ‫خهلدون به یهكهم دامهزرێنهری قوتابخانهی فهلسهفهی‬ ‫مێژوو دادهنرێت‪ ،‬پاشتر (ڤۆڵتێر و هیردهر و كۆندۆرسیه‬ ‫و منتسكیۆ) هزری هۆدۆزیان هێنایه ئاراوه(ل‪ ،)7‬پاشان‬ ‫باس لهوه دهكات كه فهلسهفهی مێژوو ڕاڤهكردنی‬ ‫ڕووداوه مێژوويیهكان بۆ دوو بابهتی سهرهكی‬ ‫دهگهڕێتهوه‪:‬‬ ‫‪1‬ــ كۆ ووتهی گشتی‪2 .‬ــ هۆكار یان هۆدۆزی‪ ،‬به‬ ‫كورتهیهك باسی گرنگی ههردووكیان دهكات‪.‬‬ ‫نووسهر له (ل‪)14‬هوه دهچێته سهر (فهلسهفهی‬ ‫مێژوو) و دهڵێت‪( :‬ئایا فهلسهفهی مێژوو له بابهتهكانی‬ ‫زانستی دا پۆلێن دهكرێت؟ ئایا مێژوونووسان دانیپێدا‬ ‫دهنێن؟‪ ،‬دهڵێت‪ :‬لێكۆڵینهوهی مێژوویی وا له لێكۆڵهر‬ ‫دهكات كه له دهریایهك له ڕووداو و ڕاستیيهكاندا‬ ‫بخنكێت‪ ،‬له الیهكی ترهوه لێكۆڵهر واخۆی گرێ دهدات‬ ‫به ڕابردوهوه ههتا وای لێدێت وهك دیكارت دهڵێت‪:‬‬ ‫ئهوهنده گرێی پهیوهندی دهبێت كه له ئێستادا نامۆ‬ ‫دهبێت‪ ،‬ههتا كۆتایی دێت بهوهی كه نامۆش بێت له‬ ‫نیشتیمانهكهی‪ ،‬سهرهڕای ئهوانهش مێژوو مرۆڤ وا‬ ‫لێدهكات كه ئازاری ڕابردوو بچێژێت‪ ،‬بهاڵم حاڵهتی‬ ‫ئهفراندن له هزری مرۆڤدا لهو ڕابردوانه وهردهگرێت‬ ‫(ل‪ .)14‬فهلسهفهی مێژوو ئهپستمۆلۆژی مێژوویی‬ ‫چارهسهر دهكات‪ ،‬ئهویش بهوهی كه ڕووداوه‬

‫مێژوییه یهك لهدوای یهكهكان و ئهوانهشی كه‬ ‫دێن مانا و ئامانجێكیان پێدهدات‪ ،‬فهلسهفهی مێژوو‬ ‫كهمتهرخهمیيهكانی فهلسهفه پڕدهكاتهوه‪ ،‬فهلسهفه‬ ‫تووشی دڵهڕاوكێ بووه‪ ،‬سهرچاوهكهشی ههڵپهی‬ ‫فهیلهسوفه بۆ گهیشتن به ڕاستی‪ ،‬به بهردهوامی‬ ‫لێكۆڵینهوهی لهسهر دهكات بۆ گهیشتن بهو ڕاستيیه‪،‬‬ ‫نووسهر دهڵێت‪ :‬فهلسهفه مێژوو له واقیع وهردهگرێت‪،‬‬ ‫سهرهڕای ئهوهی كه دژایهتیهك له نێوان فهلسهفه‬ ‫و مێژوونووساندا ههیه‪ ،‬شارستانێتى ئیسالمیش‬ ‫كه قۆناغی لهناوچونی هاته بهردهم‪ ،‬یهكسهر ئیبن‬ ‫خهلدونی خسته ههڵپه بۆ دانانی یهكهم تێز له‬ ‫فهلسهفهی مێژوودا‪ ،‬پاشان نووسهر چهند خاڵێك‬ ‫ڕوون دهكاتهوه‪1 :‬ـــ پهیڕهوی زانست‪2 .‬ــــ ئامانجی‬ ‫زانست‪3 .‬ـــ سهربهخۆیی زانست له دین (ل‪،)16‬‬ ‫پاشان نوسهر دهچێته سهر (پڕۆژهی لێكۆڵینهوهی‬ ‫مێژوو الی هیگڵ) (ل‪ )23‬و دهڵێت‪ :‬هیگڵ بۆ لێكۆڵینهوه‬ ‫له مێژوو پڕۆژهیهكی داناو به سێ ڕێگادا دیاریان‬ ‫دهكات‪1 :‬ــ مێژووی سهرچاوه‪2 .‬ـ مێژووی تیۆری‪.‬‬ ‫‪3‬ـ مێژووی فهلسهفه‪ .‬بهدرێژی ههرسێكیان ڕوون‬ ‫دهكاتهوه‪..‬‬ ‫پاشتر نوسهر دهچێته سهر (سروشتی مێژوو)‬ ‫(ل‪)44‬و دهڵێت‪ :‬سروشتی مێژوو له كارپێكردنیدا‬ ‫فهرههنگێكه و دوو بهشی جیاواز دهگهیهنێت‪ ،‬له ههندێ‬ ‫كاتدا ئهو كارانه دهگرێتهوه كه ئهنجامدراوه و مرۆڤ‬ ‫پێی ههستاوه ههر له كۆنهوه‪ ،‬ههندێ جاریش ئهو‬ ‫كارانه دهگرێتهوه كه ڕویداوه و پاشان كۆكراوهتهوه‬ ‫‪ ..‬لهدایكبوونی مێژوو دهگهڕێتهوه بۆئهوهی كه توانای‬ ‫مرۆڤ بۆ بیركردنهوه له ڕابردوو‪ ،‬ههستكردنی به‬ ‫هونهری جوانی‪ ،‬هێنانهوهی بۆ سهردهمی خۆی له‬ ‫چوار چێوهیهكی جواندا ‪ ..‬پاشان باسی (مێژووی‬ ‫نووسینی مێژوو) دهكات(ل‪ ،)46‬شۆتۆڵ له نووسینی‬ ‫مێژووی مێژوودا دهڵێت‪ :‬ههتا سهردهمانێكى نزیك‬ ‫مێژوو‪ ،‬مێژوونووسی كهم بوو‪ ،‬ههموو شتێكی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫پێش خۆی له ئهدهب و هونهر و فهلسهفه و زانست‬ ‫دهنوسرا‪ ،‬تا ئهم سااڵنهی دوایی بێجگه لهو دانراوه‬ ‫كهمانهی كه بایهخیان كهم بوو چیرۆكی مێژوو‬ ‫نهنوسرابوو‪ ،‬شوتۆڵ بۆ گاڵته دهڵێت‪( :‬كلیۆ) داهێنهری‬ ‫مێژوو خۆی خهریك كردبوو به نووسینی ڕابردووی‬ ‫ئهوانی تر‪ ،‬خۆی بهنووسینی مێژووهوه خهریك‬ ‫نهدهكرد‪ ،‬كهسیش پرسیاری له ڕابردووی خۆی لێ‬ ‫نهدهكرد‪ ،‬كه نووسین دۆزرایهوه ئهو هونهره بووه‬ ‫دیكۆمێنت و ههڵگیراو پارێزرا ‪..‬‬ ‫پاشان نوسهر دهچێته سهر مێژووی گهلهكان كه‬ ‫چۆن مێژوویان نووسیوهتهوه‪ ،‬باسی نووسینهوهی‬ ‫مێژوو دهكات الی (چینیيهكان)‪( ،‬یابانیيهكان)‪،‬‬ ‫(هینديیهكان)‪( ،‬جولهكه)‪( ،‬یۆنانیهكان) و (ڕۆمانیهكان)‪،‬‬ ‫پاشان دهچێته سهر مێژوو (له سهرهتای سهدهی‬ ‫مهسیحی) و (مێژوو له سهدهی ناوهڕاستدا) و (مێژوو‬ ‫له سهردهمی ئیسالمدا)‪ ،‬زۆر به جوانی و ڕێكوپێك‬ ‫ههموویان باس دهكات‪ ،‬بهاڵم به داخهوه یهك دێڕ‬ ‫باسی نووسینهوهی مێژوو الی كورد ناكات! پاش ئهو‬ ‫سهربورده دهچێته سهر (ئیبن خهلدون و فهلسهفهی‬ ‫مێژوو)(ل‪ ،)80‬لێكدانهوهیهكی فراوانی بۆ داناوه و دهڵێت‪:‬‬ ‫ئیبن خهلدون مێژوونووس و توێژهرهوه و فهیلهسوف‬ ‫و زانای سهردهمی خۆی بووه‪ ،‬بهشێوهیهكی دی‬ ‫سهیری ڕووداوهكانی كردووه‪ ،‬سهیری باری ناوهوه‬ ‫و باری دهرهوهی كردووه و لێی كۆڵیوهتهوه‪ ،‬مێژوو‬ ‫الی ئیبن خهلدون‪( :‬سهیركردن و پشكنین و هۆ و‬ ‫زانینه‪ ،‬بۆچونهكان و بویهر و هۆكارهكانه‪ ،‬سهرهڕای‬ ‫ئهوهش هونهرێكه كه نهوه بۆ نهوهی دهگوێزێتهوه)‪،‬‬ ‫دهڵێت (مێژوو هونهرێكه له هونهرهكان كه نهتهوهكان‬ ‫و نهوهكان بهشداری تێدادهكهن)‪ ،‬ئیبن خهلدون تهنها‬ ‫دهنگوباسی نهدهگوێزایهوه‪ ،‬بهڵكو شیكهرهوه و‬ ‫ڕهخنهگرێكی وردبین بوو‪.‬‬ ‫پاشان نوسهر له (ل‪)95‬دا دێته سهر باسی‬ ‫(فهلسهفهی مێژوو الی هیگڵ ) و دهڵێت‪ :‬فهلسهفهی‬

‫هیگڵ وهك فهلسهفهی شیلنگ وایه‪ ،‬فهلسهفهیهكی‬ ‫ئایدیالیستیيه‪ ،‬هیگڵ وای دهبینی كه هزر بنچینهی‬ ‫سهرهكیيه بۆ دروستبوونی ههموو بونێك‪ ،‬بهڵكو‬ ‫ڕۆحیهتی ماددهش خۆی شێوازێكه له شێوازهكانی‬ ‫بوون و هزر‪ ،‬هیگڵ وای دهبینی كه مێژوو تهنها‬ ‫ههر ئهوهیه كه ئهو بیره گهردونیه دهكاتهوه له‬ ‫زهماندا‪ .‬پاشان له (ل‪)98‬دا (فهلسهفهی مێژوو الی‬ ‫سان سیمۆن) باس دهكات‪ ،‬پاشتر (فهلسهفه الی‬ ‫برتاند رسل) و (فهلسهفه الی ماركس و ئهنگڵس)‬ ‫دههێنێتهوه‪ ،‬له (ل‪ )102‬دا باسێكی تێرو تهسهل له‬ ‫سهر (ڕای سۆشیال یۆتۆپیهكان بهرامبهر مێژوو)‬ ‫ڕوون دهكاتهوه‪ ،‬پاشتر ڕای (ڕۆشنگهرانیش بهرامبهر‬ ‫مێژوو) ڕوون دهكاتهوه‪ ،‬پاشتر به وردی (ڕاڤهكردنی‬ ‫جوگرافیایی بۆ مێژوو) و (ڕاڤهكردنی ڕۆحی بۆ‬ ‫مێژوو) و (ڕاڤهكردنی مهتریالیزمیانه بۆ مێژوو)‬ ‫پاشان دهچێته سهر (ڕاڤهكردنی سوڕی ــ الدوری ــ بۆ‬ ‫مێژوو) و (ڕاڤهكردنی هونهری بۆ مێژوو) و (پێكهاتهی‬ ‫مێژوو) و به درێژی شیدهكاتهوه ‪ ..‬پاشان له (ل‪)160‬‬ ‫هوه دێته سهر (خولهكانی مێژوو)‪ ،‬دهیكات به چوار‬ ‫بهشهوه و‪ ،‬ههر له پێش مێژووهوه پێيا دێت ههتا‬ ‫دهگاته مێژووی نوێ ‪ ..‬پاشان دێته سهر (قۆناغهكانی‬ ‫بیری مرۆڤایهتی)‪ ،‬دهیكات به سێ قۆناغهوه‪( :‬الهوتی)‬ ‫و (میتافیزیكی) و (وهزعی)‪ ،‬لێرهدا زۆر جوان ڕای‬ ‫ماركس دههێنێتهوه كه دهڵێت‪( :‬دابهشبوونی بیرۆكهی‬ ‫مرۆڤایهتی به دوو قۆناغدا تێپهڕ دهبێت‪1 :‬ــ قۆناغی‬ ‫یۆتۆپیا‪2 ،‬ــ قۆناغی زانستی)‪ ،‬كه لهگهڵ له دایكبوونی‬ ‫فهلسهفهی ماركسیدا دهستپێدهكات‪..‬‬ ‫له (ل‪)164‬هوه دهچێته سهر بابهتی (ناكۆكیيهكانی‬ ‫سهردهمی زێڕین) واته‪ :‬پێشهاتهكانی سهردهمی‬ ‫ڕێنيسانس‪ ،‬كه له ئهنجامی كۆمهڵێك هۆی ناوخۆیی‬ ‫و دهرهكیدا هاته گۆڕێ‪ ،‬بهتهواوی پێچهوانهی بیروڕاو‬ ‫باوی كۆمهڵی كۆن و پهیوهندیيه دهرهبهگيیهكان‬ ‫بوو‪ ،‬باس لهوه دهكات كه چۆن زانایان كهوتنه خۆو‬

‫‪79‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪80‬‬

‫شێوازی نوێی جۆر بهجۆریان دۆزيیهوه‪ ،‬تا بههۆیهوه‬ ‫بهربهرهكانێی سستهمی كۆن و دهرهبهگایهتی پێبكهن‪،‬‬ ‫زۆر ڕێگایان گرتهبهر‪ ،‬كه یهكێكیان مێژوو بوو‪ ،‬كه‬ ‫بهكاردههێنرا دژی بیری كۆن ‪ ..‬له (ل‪)174‬هوه نوسهر‬ ‫دهچێته سهر بابهتی (ڕۆڵی تاكهكهس له مێژوودا) دهڵێت‪:‬‬ ‫له مێژوودا سهركرده وهك تاكهكهس گهورهترین‬ ‫ڕۆڵی دهبینی‪ ،‬ناتوانرێت بێ سهركردهیهكی هۆشیار‬ ‫بیر له كۆمهڵگایهكی هۆشیاری مرۆڤایهتی بكرێتهوه‪ ،‬له‬ ‫پاشان (كهرهستهكانی مێژوو) و (جۆرهكانی ئهفسانه)‬ ‫شیدهكاتهوه‪ ،‬له(ل‪)196‬دا باسی (به زانستكردنی‬ ‫كهرهستهكانی مێژوو یان بهكارهێنانی مێژوو وهك‬ ‫ئامراز) دهكات و دهڵێت‪ :‬زاناكان تێكۆشاون بۆ به‬ ‫زانستكردنی دوێنێی مرۆڤی كۆن لهپێناوی بهیانی‬ ‫و پاشهڕۆژی مرۆڤ و مرۆڤایهتیدا‪ ،‬ئهمهش جێی‬ ‫مهترسی بوو بۆ پیاوانی ئاینی كهنیسه‪..‬‬ ‫ئهمه تهواوی باسهكانی نووسهر بوو لهم‬ ‫بهرههمهیدا‪ ،‬دهستخۆشی له برای نوسهر دهكهم بۆ‬ ‫ئهم ههوڵه پیرۆز و گرنگه‪ ،‬ئومێدمه بهرههمی چاكتر‬ ‫و دهوڵهمهندتری لهم شێوازه بهدوادا بێت‪ ،‬چونكه‬ ‫كتێبخانهی كوردی لهم دهالقهوه زۆر ههژاره و كهس‬ ‫ناوێرێت یان ناتوانێ خۆی لێبدات‪ ،‬پێویست به ههوڵی‬ ‫دڵسۆزان دهكات ئهو بۆشاییه پڕ بكهنهوه‪ ،‬ئهمهش‬ ‫ئهوه ناگهیهنێت كه تێبینیم له سهر كتێبهكه نیه‪ ،‬چونكه‬ ‫هیچ كارێكی مرۆڤ نیه تهواو بێت‪ ،‬ههرچهند زهحمهت‬ ‫بكێشێت و وردهكاری بكهیت كتێب و نوسین و فكر‬ ‫و داهێنان ههر دهیمێنێت‪ ،‬پێم باشه چهند خاڵێك وهك‬ ‫تێبینی یان ڕهخنه یان پێشنیار بخهمه ڕوو‪ ،‬بههیوای‬ ‫سوود بۆ چاپهكانی داهاتوو‪..‬‬ ‫ـ نوسهری ئهم كتێبهش ههروهك ڕوانینهكانی‬ ‫د‪.‬كهمال مهزههر له كتێبی (مێژوو)هكهیدا‪ ،‬تهنها یهك‬ ‫مهنههج و ترازوویان بۆ شیكردنهوهی ڕووداوه‬ ‫مێژووییهكان بهكارهێناوه‪ ،‬د‪.‬كهمال تهنها مهنههجی‬ ‫چینایهتی بینیبوو بۆ لێكدانهوهكانی و ههموو‬

‫ڕووداوهكانی گهالنی لهو دهالقه بهرتهسكهوه‬ ‫شیكردبوویهوه‪ ،‬له گۆڤاری ڕاماندا ڕهخنه و تێبینی‬ ‫ورد و واقیعيانهم پێنیشانداوه‪ ،‬جارێكیش لهگهڵ‬ ‫خودى د‪.‬كهمال پێكهوه باسمان كرد و فهرموویان‬ ‫ڕاسته و ئێسته بۆ زۆر له فكره و لێكدانهوه‬ ‫پێشوهكانم بۆ مێژوو ڕای جیاوازترم ههیه‪ ،‬نوسهری‬ ‫ئهم كتێبهش ڕهفیق سابیر بهههمان شێوهی ئهو‬ ‫له تهنها دهالقهیهكی ترهوه كه خۆی ڕای وایه‬ ‫بهركهوتهكانی مێژووی شیكردوهتهوه‪ ،‬ئهم نوسهره‬ ‫تهنها مهنههجی سۆشیالیزمی بۆ لێكدانهوهكانی‬ ‫باسهكهی بهكارهێناوه و پشتی پێبهستووه‪ ،‬ههوڵیداوه‬ ‫نوسهری مێژوو و لێكۆڵهر ههر لهو دهالقهوه و بهو‬ ‫جۆرهی ئهو ڕووداوهكان ڕاڤه بكهن و شیبكهنهوه‪ ،‬كه‬ ‫ئهوهش بۆ ئهمڕۆی دونیای جهنجاڵ به تهسكه‪ ،‬چونكه‬ ‫ڕوداوهكانی ئهمڕۆ و پێشتریش چهند جهمسهرهو‬ ‫بهرژهوهندیيهكان زۆر ورد و ئاڵۆزو نهێن ئامێزن‪ ،‬كه‬ ‫زۆر تهفسیری تریش ههڵدهگرن‪ ،‬دهبوو زانستيانهتر‬ ‫و گشتگیرانهتر ههڵسهنگاندن بكات‪ ،‬بهتایبهت له‬ ‫شیكردنهوه فهلسهفیهكاندا كه زۆر ورد و قوڵ و‬ ‫مانای زیاتر ههڵدهگرێت‪.‬‬ ‫ـ تێبینی یهكهمم لهسهر ئهم كتێبه ئهوهیه‪ :‬زۆر‬ ‫لهوه دهچێ ئهمه تهرجهمهی كتێبیك بێت نوسهر ناوی‬ ‫نهبردووه‪ ،‬نكۆڵیهكی تر كه دهریدهخات ئهم كتێبه هی‬ ‫خۆی نیه ئهوهیه وهرگێڕانێكى حهرفی كراوه‪ ،‬ئهوه‬ ‫زۆر به زهقی به كتێبهكهوه دیاره‪ ،‬زۆر ڕهكیكه و‬ ‫له مانا دهرچووه‪ ،‬زۆرجار ماناكان نادا بهدهستهوه‪،‬‬ ‫له وهرگێڕانهكهشيدا سهركهوتوو نهبووه‪ ،‬ههڵهیهكی‬ ‫زۆری تێدایه كه بۆ باسێكی وا زۆر نهشیاوه‪.‬‬ ‫ئهوهی كه زیاتر دهریدهخات كه ئهم كتێبه‬ ‫وهرگێڕدراوه و هی خۆی نیه ئهوهیه‪ ،‬نوسهر باسی‬ ‫نوسینهوهی مێژوو الی چینی و هینديی و جولهكه و‬ ‫یۆنان و ڕۆمان و مهسیحیيهكان و سهدهی ناوهڕاست‬ ‫و سهردهمی ئیسالمی دهكات‪ ،‬بهاڵم به هیچ كلۆجێك‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫باسی نوسینهوهی مێژوو الی كورد ناكات‪ ،‬كه به‬ ‫مهرجێ كتێبهكه كورديیه و بۆ كورد و كتێبخانهی‬ ‫كورديیه‪ ،‬یان ناوی چهندین مێژونووس دهبات له‬ ‫جیهاندا وهك هیرۆدۆت و زهینهفۆن و ئیبن خهلدون‬ ‫و ڤۆڵتێرو هیگڵ و ماركس و ئهنجلس و زۆری تر‪،‬‬ ‫بهاڵم به هیچ جۆرێك ناوی مێژوونووسێكی كورد‬ ‫یان ههوڵی نوسینهوهی مێژوو الی كورد نابات‪ ،‬كه‬ ‫ئێمه مێژوونووس و ههوڵی نووسینهوهی مێژووی‬ ‫كوردمان الی كهسایهتی به توانای وهك شهرهفخان‬ ‫و ئهمین زهكی و كهمال مهزههر و زۆری تر ههیه‪،‬‬ ‫دهبوو باسی بكردایه كه ههوڵهكان چهند بوون و چۆن‬ ‫بوون و چهند به ئاكام گهیشتون یان نهگهیشتوون‬ ‫و نكوڵيیهكان چییه‪ ،‬باسی بكردایه‪ ،‬دهبوو نوسهر‬ ‫باسی فهلسهفهی مێژووی الی كورد بكردایه‪ ،‬ئهوهی‬ ‫ڕونبكردایهتهوه كه ئایا كورد وهك مێژووی ههیه‪ ،‬ئایا‬ ‫فهلسهفهی مێژووی بۆ پێگهیشتووه‪ ،‬ئهگهر نیه هۆی‬ ‫نهبوونی شیبكردایهتهوه‪...‬‬ ‫ـ نووسهر ههتا (ل‪ )164‬به هیچ جۆرێك باسی‬ ‫سهرچاوه ناكات‪ ،‬دوای ئهوه سێ جار به كۆمهڵ‬ ‫ڕیزه سهرچاوه دادهنێت‪ ،‬بێئهوهی بڵێت ئهم بڕگه‬ ‫هی ئهو نوسهر و سهرچاوهیهیه‪ ،‬كه ئهمهش له‬ ‫ئهمڕۆدا ناجۆره و نهگونجاوه‪ ،‬بهتایبهت دهبێ له‬ ‫باسه فهلسهفیهكاندا زیاتر ئهكادیمیانهتر كار بكرێت و‬ ‫بڕگهكان له شوێنی خۆیاندا بچێنرێت‪ ،‬ئهوه ئهمانهتی‬ ‫زانستيیه و دهبێ پهیڕهو بكرێت ‪ ..‬ههرچهند له كۆتایدا‬ ‫ناوی (‪ )19‬سهرچاوهی كوردی و عهرهبی به كۆمهڵ‬ ‫ڕیزكردووه‪..‬‬ ‫ـ ههندێ ههڵهی له ساڵهكاندا كردووه‪ ،‬له (ل‪)59‬‬ ‫دا دهڵێت‪( :‬مێژووی فهلسهفهی ئهوروپا له یۆنانهوه‬ ‫دهستپێدهكات له سهدهی پێنج و شهش دا)‪ ،‬ئهگهر‬ ‫وابێت واته ساڵی ‪500‬ــــ‪600‬ی زاینی دهگرێتهوه‪،‬‬ ‫دهبوو پیتی (پ‪.‬ز)ی له پاڵ ژمارهكاندا‪ ،‬یان وشهی‬ ‫(پێش زاینی) دوای نووسینهكان بنوسیایه ‪ ..‬ههر لهو‬

‫پهڕهیهدا ساڵی ‪550‬ی به تهنها داناوه كه ئهویش ههر‬ ‫پێش زاینه‪ ،‬ههروهها له (ل‪60‬ــــ‪)61‬دا باسی هیرۆدۆت‬ ‫دهكات و دهڵێت‪( :‬هیرۆدۆت یهكهم مێژوونووس بوو‬ ‫كه پهیوهندی یۆنان و ئاسیای نووسی له سهردهمی‬ ‫كرۆشیۆش پادشای لیدیا ساڵی ‪560‬ــ‪ ،)546‬ئهوهش‬ ‫ههر ههڵهیه‪ ،‬چونكه هیرۆدۆت ههزار ساڵ پێش ئهو‬ ‫كاته له ژیاندا بووه‪ ،‬ههروهها باسی تۆكۆتیدس دهكات‬ ‫ساڵی ‪456‬ــ‪ ،396‬ئهوهش ههر ههڵهیه و تۆكۆتیدس‬ ‫ههزار ساڵێك پێش ئهو بهرواره له ژیاندا بووه‪،‬‬ ‫خوێنهر وا ڕاهاتووه كه ساڵهكانی پێش زاین و دوای‬ ‫زاینی بۆ جیابكرێتهوه دهنا دهكهوێته ههڵهوه‪.‬‬ ‫ـ له (ل‪)48‬دا دهڵێت‪ :‬نوسهری هیلینی میسری‬ ‫مانیتۆ‪ ،‬ئیتر باسی ساڵهكهی ناكات ههتا بزانین‬ ‫بهرواری دهستپێكردنی مێژوو الی ئهوان له كهیهوه‬ ‫بووه‪ ،‬چونكه باسهكه باسی دهستپێكردنی مێژووه‪،‬‬ ‫ئهم كتێبه لهوجۆره ههاڵنهی زۆر تیدایه پێویست به‬ ‫پیاچوونهوه دهكات‪.‬‬ ‫ـ ههندێ بازنه بۆ بڕگهیهك دهكاتهوه‪ ،‬له بیری‬ ‫نیه دایخاتهوه‪ ،‬خوێنهر نازانێت ههتا كوێ وتهی فاڵن‬ ‫یان فیساره‪...‬‬ ‫ـ كتێبهكه وشهی قورس و داتاشراوی زۆری‬ ‫تیایه كه نازانرێت مانای چیه‪ ،‬یان ناوی زۆری تیایه‬ ‫كه نهبیسراوه و نازانرێت كێن و له كوێ بوون‪،‬‬ ‫ههرچهند فهرههنگۆكهیهكی داناوه كه تهنها شهش‬ ‫وشهی تێدایه‪ ،‬ئهم كتێبه پێویستی به پهراوێزێك‬ ‫دهكرد بۆ ڕوونكردنهوهی ئهو ناوانه و خوێنهر له‬ ‫زۆربهی بێئاگایه؟‬ ‫هیوام وایه ڕهچاوی ئهو تێبینیانه بكرێت‪ ،‬دهنا‬ ‫بهم جۆره كتێبهكه كورت دههێنێت و به نوقسانی‬ ‫له بهردهم خوێنهردا دهمێنێتهوه‪ ..‬لهكۆتاییدا هیوای‬ ‫بهردهوامی و بهرههمی نوێتر بۆ برای نوسهر‬ ‫دهخوازم‪ ،‬كه ههڵبژاردنهكانی چاكن و بهرههمی‬ ‫ناوازه دێنێت كه ههموو كهس خۆی لێ نادات ‪!..‬‬

‫‪81‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َ‬ ‫ميذووی‌مسولمانان‌‬ ‫َ‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪82‬‬

‫‌نيوان‌راستی‌و‌شيواندندا‬ ‫له‌ َ‬ ‫َ‬

‫َ‬

‫د‪.‬حسهین محهمهد ساڵح‬

‫لهدایكبووی ساڵی ‪ .1966‬ماستهر له بهڵگهنامه و‬ ‫دهستنوسه مێژووییهكان ساڵی ‪ .2002‬دكتۆرا له مێژووی‬ ‫ئیسالم ساڵی ‪ .2012‬مامۆستا له زانكۆی ههڵهبجه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫گهلی مسوڵمان خاوهنی مێژوویهكه كه به‬ ‫مێژووی ئیسالم ناسراوه‪ ،‬بهاڵم لهڕاستیدا ئهوه‬ ‫مێژووی مسوڵمانانه نهك مێژووی ئیسالم‪ ،‬چونكه‬ ‫ئهگهر بڕوانینه پێناسهی مێژوو له سادهترین‬ ‫پێناسهیدا ئهوهیه له ڕووی زمانهوانیهوه واته‬ ‫(كات)‪ ،‬بهاڵم له ڕووی زاراوهییهوه واته (ناسینی‬ ‫حاڵی گهالن و واڵتهكانیان و خوو نهریتیان‬ ‫و شێوازی ژیان و مردنیان و ڕهچهڵهكیان و‬ ‫ههر زانیارییهكی تر له سهریان)‪ ،‬كهواته بابهتی‬ ‫مێژوو بریتییه له ناسینی گهالن و كهسهكانی‬ ‫پێشوو له پێغهمبهران و پیاوچاكان و زانایان و‬ ‫پاشاكان و كاربهدهستهكان و ههركهسێكی تر‬ ‫بهمهبهستی شارهزابوون و ههڵوێسته كردن‬ ‫لهسهر دهرهنجامهكانی ههڵسوكهوتهكانیان‬ ‫بۆئهوهی خاڵه بههێزهكانیان ڕهچاوبكرێت و‬ ‫دوربكهوینهوه له خاڵه الوازهكانیان(‪.)1‬‬ ‫بهپێی ئهم پێناسهیه مێژووی ئیسالم بریتییه‬ ‫له ههڵسوكهوتی كهسه موسوڵمانهكان نهك‬ ‫ئاینهكهیان و خۆشیان بهرپرسیارن له سهری‬ ‫له بهرامبهر چاك و خراپهكاندا‪ ،‬له ئاینی پیرۆزی‬ ‫ئیسالميشدا هیچ كهسێك پاريێزراو(معصوم)‬ ‫نییه له ههڵه جگه له پێغهمبهری خوا (د‪.‬خ)‪ ،‬بۆیه‬ ‫دهبینین ئهبوبهكری صدیق له یهكهم وتاریدا دوای‬ ‫ئهوهی ههڵبژێردراو بهیعهتی پێدرا بۆ جێنشینی‬ ‫پێغهمبهر(د‪.‬خ) وتارێكی داو تیایدا فهرمووی‪.....( :‬‬ ‫فإنی قد ولیت علیكم ولست بخیركم‪ ،‬فإن أحسنت‬ ‫فأعینونی‪ ،‬وإن أسأت فقومونی‪ ،)2( )....‬واته‪( :‬من‬ ‫كراوم به سهرپهرشتیاری ئێوه‪ ،‬بهاڵم باشترینتان‬ ‫نیم‪ ،‬ئهگهر چاكهم كرد یارمهتیم بدهن‪ ،‬و ئهگهر‬ ‫ههڵهم كرد ڕاستم بكهنهوه)‪ .‬ئهمه ئهوه دهگهیهنێت‬ ‫كه هیچ كهسێك پارێزراو نییه و ئهگهری ئهوهی‬ ‫ههیه چاكه بكات و ههڵهش بكات‪ .‬ئهم واتایه‬ ‫سهرجهم خهلیفهكانی ڕاشدین جهختیان لهسهر‬

‫كردووهتهوه و دوپاتیان كردووهتهوه له یهكهم‬ ‫وتاریاندا لهگهڵ دهستبهكاربونیان له پۆستی‬ ‫جێنشینی‪.‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهی ئهمه تێڕوانینمانه بهرامبهر‬ ‫به مێژووی مسوڵمانان و بهالمانهوه وایه ئهو‬ ‫مێژووه پڕیهتی له سهروهری‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ‬ ‫ئهوهشدا ههڵه و كهم و كوڕی تیایه و نكوڵی‬ ‫لێناكرێت‪ ،‬له ههردوو حاڵهتهكهدا مسوڵمانان‬ ‫خۆیان بهرپرسیارێتی كردهوكانیانان ههڵدهگرن‬ ‫له دنیا و دواڕۆژیشدا‪ .‬وهك خوای گهوره‬ ‫ُ‬ ‫با مَك مَس مَب مَر ِه ٌ‬ ‫(‪....‬ك رُّل ْام ِر ٍئ ِ مَ‬ ‫ني ) الطور‪،21‬‬ ‫دهفهرموێت‬ ‫ُ‬ ‫دةفةرمويت مَ‬ ‫مَ‬ ‫يه مَي ْو مَم ْال ِق مَي مَام ِة مَف ْر ًدا) مريم‬ ‫هةروةها‬ ‫(وك رُّل ُه ْم آ ِت ِ‬ ‫‪.95‬‬ ‫بهاڵم لهالیهن نهیاران و ناحهزانییهوه ههر له‬ ‫كۆنهوه دژایهتی كراوه و پیالنی زۆر گهورهیان‬ ‫له دژی داڕشتووه بۆ شێواندنی بهمهبهستی‬ ‫ناشیرنكردنی له بهرچاوی خهڵكیدا ههتاوهكو‬ ‫بههۆیهوه له ئاینی ئیسالمیان دوربخهنهوه‪،‬‬ ‫چونكه سهركهتوونهبوون له دژایهتی كردنی‬ ‫قورئان و پێغهمبهر و فهرمودهكانی‪ ،‬بهاڵم‬ ‫له ڕێگهی مێژووهكهیهوه تا ڕادهیهكی زۆر‬ ‫سهركهتووبوون ئهویش به بهكارهێنانی چهند‬ ‫هۆكارێك لهوانه‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬دروستكردنی گێڕدراوهی ناڕاست و‬ ‫تێكهڵكردنی بۆ ناو كتێبهكانی مێژوو و ئهدهب و‬ ‫ژیاننامهی كهسهكان و بهشهكانی تری كهلهپوور‬ ‫و شارستانيهتی ئیسالم یاخود دروستكردنی‬ ‫ههندێك گێڕهرهوهی نهناسراو پاشان پاڵدانی‬ ‫ههندێك گێڕدراوهی مێژووی بۆ الیان یاخود‬ ‫نوسینی كتێب و پاڵدانی بۆ الی ههندێك له‬ ‫زانایانی ئیسالم(‪.)3‬‬ ‫دووهم‪ :‬خراپهكاری ههندێك له گێڕهرهوهكان‬ ‫به رامبهر به مێژووی مسوڵمانان بهوهی‬

‫‪83‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪84‬‬

‫كه به ویست و مهرامی خۆیان گێڕدراوهیان‬ ‫دروستكردووه به سهنهدی پهوهست (سند‬ ‫متصل) بهشێوهیهك ههركهسێك شارهزایی له‬ ‫مێژوو و سهنهددا نهبێت وا دهزانێت كه ئهو‬ ‫گێڕدراوهیه ڕاسته‪ ،‬ئهمهش وایكردووه ناحهزانی‬ ‫ئیسالم كهڵك لهو گێڕدراوانه وهربگرن و ههندێك‬ ‫له مسوڵمانانیش بهبێ مهبهست قسهی ناحهزان‬ ‫دوباره بكهنهوه و ڕهخنهی نابهجێ له مێژووهكه‬ ‫بگرن و بیكهنه ماڵ به سهر ئیسالمهوه‪ ،‬لهو‬ ‫گێڕهرهوانهی كه زۆرترین خراپهیان بهرامبهر به‬ ‫مێژووی مسوڵمانان كردووه‪:‬‬ ‫‪1‬ـ ئهبو مخنهف (لوطى كوڕی یهحیا‬ ‫كوڕی سعیدی كوڕی مخنهفی كوفییه ساڵی‬ ‫‪157‬ك مردووه) ئهم پیاوه گێڕهرهوهیه ههموو‬ ‫ڕهخنهگرانی فهرموده كۆڕان لهسهر ئهوهی‬ ‫كه كهسێكی الوازه و گێڕدراوهی لێوهرناگیرێت‬ ‫به چهندهها وهسفی ناپهسهند ناساندوویانه‪،‬‬ ‫سهرجهمیان ئهوه دهگهیهنێت كه نابێت گێڕدراوهی‬ ‫لێ وهربگیرێت كهچی طبرى له كتێبهكهیدا نزیكهی‬ ‫)‪ )586‬گێڕدراوهی لێوهگێڕاوهتهوه له ڕووداوه‬ ‫ههره گرنگهكان ههر له سهرهتای ئیسالمهوه‬ ‫ههتا كۆتایی سهردهمی ئهمهوی ساڵی (‪132‬ك)‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ئهحمهدی كوڕی عوبهیدڵاڵی كوڕی‬ ‫محهمهدی كوڕی عهمار ساڵی ‪319‬ك مردووه‪،‬‬ ‫نزیكهی(‪)191‬‬ ‫ئهسفههانی‬ ‫ئهبوفهرهجی‬ ‫گێڕدراوهی لێوهگێڕاوهتهوه له ڕووداوه‬ ‫جیاوازهكاندا ئهمیش زانایان ڕهتیانكردووهتهوه‬ ‫و وتویانه نابێت گێڕدراوهی لێوهربگیرێت‪ ،‬چونكه‬ ‫كهسێكی بێمتمانه بووه لهالیان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ئهبو نضر محهمهد كوڕی سائبی كهلبی‬ ‫ساڵی ‪146‬ك مردووه‪ ،‬ئهمیش بهههمان شێوه‬ ‫ڕهتكراوهتهوه به جۆرهها وهسفی ناپهسهند‬ ‫ناساندوویانه كهچی طبرى و ئهبو فهرهجی‬

‫مێژووی ئیسالم بریتییه‬ ‫له ههڵسوكهوتی كهسه‬ ‫موسوڵمانهكان نهك‬ ‫ئاینهكهیان‬ ‫ئهسفههانی ڕوایهتیان لێوهرگرتووه‪.‬‬ ‫ئهمانه تهنها نمونه بوون ئهگهرنا گێڕهرهوهی‬ ‫تریش ههن كه بهوشێوهیهی ئهمان گێڕدراوهیان‬ ‫ههڵبهستووه ههندێك له مێژوونووسانیش لێیان‬ ‫وهرگرتون و بهوهۆیهوه بووهته بهڵگه بهدهست‬ ‫ناحهزانهوه و ئیسالم و مسوڵمانانی پێ ناشیرین‬ ‫كراوه‪.‬‬ ‫طبرى له پێشهكی كتێبهكهیدا دهڵێت‪( :‬فما يكن‬ ‫في كتابي هذا من خبر ذكرناه عن بعض الماضين‬ ‫مما يستنكره قارئه‪ ،‬أو يستشنعه سامعه‪ ،‬من أجل‬ ‫أنه لم يعرف له وجها في الصحة‪ ،‬وال معنى في‬ ‫الحقيقة‪ ،‬فليعلم انه لم يؤت في ذلك من قبلنا‪ ،‬وإنما‬ ‫أتى من قبل بعض ناقليه إلينا‪ ،‬وإنا إنما أدينا ذلك‬ ‫على نحو ما أدي إلينا)‪ ،‬واته‪( :‬ههر ههواڵێك لهم‬ ‫كتێبهی مندا ههیه كه له ههندێك له پێشینهكانهوه‬ ‫باسمانكردووه بهجۆرێك بوو كه خوێنهر‬ ‫پهسهندی نهكات‪ ،‬یان گوێگر به ناپهسهندی‬ ‫دادهنێت‪ ،‬لهبهرئهوهی كه ڕووی ڕاستی نییه‪،‬‬ ‫یاخود مانای لهڕاستیدا نییه‪ ،‬با بزانێت ئهوه له‬ ‫ئێمهوه نییه‪ ،‬بهڵكو له ههندێك لهو كهسانهوهیه‬ ‫كه بۆ ئێمهیان گواستووهتهوه‪ ،‬ئێمهش چۆن‬ ‫پێمان گهیشتووه ئاوا گهیاندوومانه)‪.‬‬ ‫ئهم قسهیه ئهوه دهگهیهنێت كه طبرى‬ ‫زانیویهتی گێڕدراوهی ناڕاست ههیه و‬

‫خا ل‬

‫سهرچاوه و پهراوێزهكان‬ ‫ السيوطي‪ ،‬عبد الرحمن بن أبي بكرة‪( ،‬توفی‬‫‪911‬هـ) ‪ ،‬الشماريخ في علم التاريخ‪ ،‬تحقيق محمد‬ ‫بن إبراهيم الشيباني‪ ،‬دار السلفیه‪1399 ،‬هـ‪.10/1 ،‬‬ ‫(بهدهستكارییهوه)‬ ‫‪ -2‬الطبري ‪ ،‬تأریخ الرسل والملوك ‪،210/3 ،‬‬ ‫ابن كثير‪ ،‬البداية والنهاية ‪ ،269/5‬ابن األثير‪ ،‬الكامل‬ ‫في التأريخ‪.192/2 ،‬‬ ‫‪ -3‬د‪.‬ابراهیم أمین جاف‪ ،‬مناهج المحدپین فی‬ ‫نقد الروایات التأریخیة‪ ،‬ص‪.47‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ههڵبهستراوه‪ ،‬بهاڵم بۆئهوهی نهفهوتێت‬ ‫نوسیویهتييهوه و ئاگاداریشیداوه لهوهی كه‬ ‫دهبێت كتێبهكهی تهتهڵه بكرێت و پاكژ بكرێت‪،‬‬ ‫چونكه گێڕدراوهی ناڕاست و ناپهسهندی تیایه‪،‬‬ ‫بهمهش طبرى گهردنی خۆی پاككردۆتهوه‪ ،‬بۆیه‬ ‫ههركهسێك گێڕدراوهیهكی ناڕاست له كتێبهكهی‬ ‫طبرى بكاته بهڵگه بۆ ناشیرینكردنی ئیسالم‬ ‫و مسوڵمانان ئهوا خهتای كردووه و پێویسته‬ ‫جارێكی تر به گێڕدراوهكهدا بچێتهوه و دڵنیابێت‬ ‫لهوهی كه بهڵگهكهی ڕاسته‪.‬‬ ‫ناحهزانى ئيسالم هۆكاری تری زۆریان‬ ‫بهكارهێناوه كه مێژووی مسوڵمانانی پێ ناشیرین‬ ‫بكهن لهوانه (پهرتكردن و بهشكردنی ڕووداوهكان‬ ‫و باسكردنی ههندێكیان و پشتگوێخستنی‬ ‫ههندێكی تریان یاخود وێناكردنی ڕووداوێك كه‬ ‫ڕوويداوه‪ ،‬بهاڵم بهشێوهیهكی ناشیرین وێنایان‬ ‫كردووه ‪ ....‬هتد)‪.‬‬ ‫ههموو ئهمانه و زۆر شتی تریش كه لهم نوسینه‬ ‫كورتهدا بوار نییه باسیان بكهین تهنها ئهوه دهڵێن‬ ‫كه مسوڵمانان به درێژایی مێژووهكهیان له بواری‬ ‫شارستانييهتدا جوانترین و باشترین خزمهتیان‬ ‫به ههموو مرۆڤایهتی كردووه‪ ،‬ئهگهرچی نكۆڵی‬ ‫ناكهین لهوهی له ههمان ئهو مێژووهدا ههڵهو كهم‬ ‫و كوڕی كراوه و شتی واشكراوه كه پێچهوانهی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫طبرى زانیویهتی گێڕدراوهی‬ ‫ناڕاست ههیه و ههڵبهستراوه‪،‬‬ ‫بهاڵم بۆئهوهی نهفهوتێت‬ ‫نوسیویهتييهوه‬

‫بنهماكانى ئاینی ئیسالم بووه‪ ،‬بۆیه دهبێت ئهوه‬ ‫بزانین كه مێژوو سێ هۆكاری سهرهكی دروستی‬ ‫دهكات ئهوانیش (ڕووداو‪ ،‬كات‪ ،‬شوێن)‪ ،‬ئیتر ئهو‬ ‫ڕووداوه زۆرجار وایه كه مرۆڤهكان هۆكارن‬ ‫بۆی‪ ،‬بۆیه دهكرێت ڕووداوهكه چاك بێت و ببێته‬ ‫مایهی خزمهت و بهختهوهری بۆ مرۆڤهكان و‬ ‫دهشكرێت ڕووداوهكه خراپ بێت و ببێته مایهی‬ ‫نهگبهتی بۆ مرۆڤهكان‪ ،‬بۆیه له ههردوكیاندا‬ ‫مرۆڤهكان خۆیان بهرپرسن لێی‪.‬‬ ‫لهكۆتاييدا‬ ‫هیوادارم بهم نوسینه كورته توانیبێتم ئهوهی‬ ‫كه مهبهستمه گهیاندبێتم‪ ،‬ئهویش ئهوهیه به‬ ‫چاوێكی واقعی و زانستیانه بڕوانینه گێڕدراوهكان‬ ‫بۆئهوهی ڕاستییهكان وهك خۆیان یان نزیك له‬ ‫خۆیان ببینین نهك به بڕیارێكی پێشوهختهوه‬ ‫بڕوانینه ڕووداوهكان و بهالمانهوه ههمووی‬ ‫ڕهشبینی بێت و ڕهتی بكهیهنهوه‪ ،‬چونكه‬ ‫ئهوه ستهمێكی گهورهیه له مێژوو دهكرێت و‬ ‫سهرئهنجامی توێژینهوه زانستییهكانیش دهری‬ ‫دهخهن كه بهو جۆره نهبووه‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫د‪ .‬ئیبراهیم جاف‪:‬‬

‫باشترین ڕێگه بۆ نووسینهوهی مێژووی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬تێكەڵكردنی ههردوو مهنههجی‬ ‫فهرموودهناسان و مێژوونووسانه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪86‬‬

‫لەم گفتوگۆیەدا‪ ،‬د‪ .‬ئیبراهیم جاف‪ ،‬پسپۆڕی مێژوو باس لە میتۆدی‬ ‫نووسینەوەی مێژووی ئیسالم دەكات‪ ،‬ئەو تێزی دكتۆراكەی دەربارەی‬ ‫میتۆدی فەرمودەناسە لە ڕەخنەگرتن لە گێڕانەوە مێژووییەكان‪ ،‬ناوبراو‬ ‫پێی وایە نووسینەوەی فەرمودە جیاوازە لە نووسینەوەی مێژوو لەوبارەوە‬ ‫«فهرموودهی پێغهمبهر‬ ‫پێغهمبهر جۆرێكه له جۆرهكانی وهحی خوایی و پێویستی‬ ‫دەڵێت «فهرموودهی‬ ‫لهكاتی گێڕانهوهیدا‪ ،‬ههروهها پهیوهندی به‬ ‫یه لهكاتی‬ ‫ههیه‬ ‫به وریایی زۆرتر و توندوتۆڵی هه‬ ‫بهاڵم‬ ‫ئهوو جۆره وریایی و توندوتۆڵییه بهوشێوهیه‬ ‫اڵم ئه‬ ‫ههیه‪ ،‬به‬ ‫حهرامهوه ههیه‪،‬‬ ‫حهاڵڵ و حهرامهوه‬ ‫حهاڵڵ‬ ‫مێژوویيهكاندا زۆر پێویست نییه»‪ .‬هەروەها پێیوایە‬ ‫گێڕانهوه مێژوویيهكاندا‬ ‫له گێڕانهوه‬ ‫مێژووی ئیسالم پەیوەستە بە مێژووی ئایینەكەوە و تەفسیری‬ ‫ئیسالمیش تایبەت به مێژوو یەكێكە لە تایبەتمەنديیەكانی‬ ‫میتۆدی نووسینەوەی مێژووی ئیسالم‪.‬‬ ‫گفتوگۆی‪ :‬ئیدریس سیوەیلی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫الس مَنن مَو مَ‬ ‫مَ مَ‬ ‫مَ‬ ‫َّ‬ ‫ُ مَ‬ ‫ال ْح مَك ِام‬ ‫الل مَعل ْي ِه مَو مَسل مَم ‪ِ -‬ف احلال ِل مَواحل مَر ِام مَو رُّ ِ‬ ‫مَت مَش َّد ْد مَنا ف مَ‬ ‫ب ‪ -‬مَص َّلي ُ‬ ‫ال مَسا ِن ِ مَ مَ مَ مَ ْ مَ مَ َّ‬ ‫الن ِّ‬ ‫الل مَع مَل ْي ِه‬ ‫ِ‬ ‫يد‪ ،‬وإِذا روينا ع ِن ِ‬ ‫مَو مَس َّل مَم ‪ -‬ف مَف مَضائل مَ‬ ‫ال ْع مَم ِال مَو مَما مَل مَي مَض ُع ُح ْك ًما مَو مَل مَي ْر مَف ُع ُه‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫مَت مَس مَاه ْل مَنا ف مَ‬ ‫مَ‬ ‫يد»‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ال‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ي مَت مَم ُل أمَنْ‬ ‫الرقاق ُ ْ‬ ‫هەروەها دهڵێت‪« :‬أ مَحا ِديث ِّ‬ ‫ُي مَت مَس مَاه مَل ِف مَ َّ‬ ‫يه ُح ْك ٌم»‪ .‬مَ‬ ‫ؤع ْن أمَ ِبي‬ ‫يي مَو مَش ْي ٌو ِف ِ‬ ‫يها مَحت مَ ِ‬ ‫مَ مَ‬ ‫ؤر مَد مَ ْ‬ ‫الع ْن مَب َّي ‪ ,‬مَق مَال‪ :‬مَ‬ ‫ل ُ مَ‬ ‫«اخل مَ ُب إِ مَذا مَ‬ ‫ي ِّر ْم مَح مَال ًل ‪,‬‬ ‫زك ِر َّيا مَ ِ‬ ‫مَ‬ ‫مَ ْ‬ ‫مَ ْ‬ ‫ؤل ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫مَ‬ ‫يب أمَ ْو‬ ‫ِ‬ ‫يل مَح مَر ًاما ‪,‬ؤل ُي ِ‬ ‫وج ْب ُحك ًما ‪ ,‬ؤك مَان ِف ت ْر ِغ ٍ‬ ‫مَت ْر ِهيب ‪ ,‬أمَ ْو مَت ْش ِد ٍ مَ مَ‬ ‫ؤج مَب اإل ْغ مَم ُ‬ ‫اض مَع ْن ُه ‪,‬‬ ‫يص ‪ ,‬مَ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫يد أ ْو ت ْر ِخ ٍ‬ ‫َّ‬ ‫ؤالت مَس ُاه ُل ِف ُرؤا ِت ِه»‪.‬‬

‫كهوابو بهههمان میتۆدی فهرموودهناسان‬ ‫دهتوانرێت مامهڵە لهگهڵ گێڕانهوهی میژوودا بكرێت‪،‬‬ ‫بهو مهرج و یاسایانهی كه زانایان دهستنیشانیان‬ ‫كردووه‪ ،‬بهاڵم وا دهزانم له ڕۆژگاری ئهمڕۆدا‬ ‫گێڕانهوه زۆر پێویستی به زنجیرهی گێڕهرەوه‬ ‫نابێت‪ ،‬لهبهرئهوهی زۆر له گێڕانهوهكان وهك‬ ‫(متواتر) وان‪ ،‬له دهیان كهناڵی ئاسمانی و ڕادیۆ‬ ‫دهبینرێت و دهبیستریت‪ ،‬ئەگەرنا پێویسته جارێكی‬ ‫تر بهههمان میتۆدی فهرموودهناسان مامهڵه بكهین‬ ‫لهگهڵ ههواڵ و ڕووداو و گێڕانهوهكان‪.‬‬ ‫جگه لهوهش‪ ،‬ئهمڕۆ زۆر پێویسته كهناڵه‬ ‫الیهندارهكان و خاوهن ئهجێندا و حزبی و‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫خاڵ‪ :‬چ جیاوازیهك ههیه له گێڕانهوهی مێژوو‬ ‫لهگهڵ گێڕانهوهی فهرمووده؟‬ ‫د‪ .‬ئیبراهیم جاف‪ :‬بهناوی خوای گهوره‪،‬‬ ‫دروود و ساڵو لهسهر پێغهمبهری ئیسالم و‬ ‫یار و یاوهرانی‪ ،‬دوان لهسهر جیاوازی گێڕانهوهی‬ ‫نێوان مێژوو لهگەڵ گێڕانهوهی فهرموودهدا چهند‬ ‫جیاوازیيهكی ههیه له ڕووی ئایینی و بیروڕا و‬ ‫بنهماكانی (علم الحدیث)‪ ،‬لهگهڵ ئهوهی ـ وهك‬ ‫ئاماژهی پێدهدهین زانیارییه مێژوویيهكان له‬ ‫ئیسالمدا خۆی بۆخۆی درێژهیه (إمتداد) به زانیاری‬ ‫فهرمووده‪ ،‬هەڵبەتە به شێوهیهكی بهرفراوان لە‬ ‫دكتۆراكەمدا وهاڵمی ئهم پرسیارەم داوەتەوە كه‬ ‫جەنابتان دهیكهن‪ ،‬دهتوانین بڵێین جیاوازی ههیه‬ ‫له نیوان گێڕانهوهی مێژوو لهگهڵ گێڕانهوهی‬ ‫فهرمووده‪ ،‬فهرموودهی پێغهمبهر جۆرێكه له‬ ‫جۆرهكانی وهحی خوایی و پێویستی به وریایی‬ ‫زۆرتر و توندوتۆڵی ههیه لهكاتی گێڕانهوهیدا‪،‬‬ ‫ههروهها پهیوهندی به حهاڵڵ و حهرامهوه ههیه‪،‬‬ ‫بهاڵم ئهو جۆره وریایی و توندوتۆڵییه بهوشێوهیه‬ ‫له گێڕانهوه مێژوویيهكاندا زۆر پێویست نییه‪،‬‬ ‫كاتیك نهبێت كه گێڕادراوه مێژوویيهكه پهیوهندی‬ ‫نهبێت به سێ جۆر گێڕدراوهوه‪:‬‬ ‫‪-1‬مهسهلهیهكی بیروباوەڕی‪.‬‬ ‫‪-2‬مهسهلهیهكی شهرعی‪.‬‬ ‫‪-3‬ههواڵێك كه پهیوهندی به یهكیك له گهوره‬ ‫پیاوانی ئیسالمهوه ببێت‪ ،‬ئیتر ئایا ئهو گهوره پیاوه‬ ‫یار(صحابه) بێت‪ ،‬یاخود پیاوێكی مهزنی پێشینه یا‬ ‫زانایهك بێت‪.‬‬ ‫لهم سێ جێگایەدا ههمان پێوهری پێشووی‬ ‫فهرموودهناسان بهكاردێنین‪ ،‬چونكە ئهم سێ‬ ‫جۆره مهسهلهیهش زۆر نزیكن له خاڵی فهرمووده‬ ‫و ههموویان ئایینن‪ ،‬جگه له خاڵی سێیهم نهبێت كه‬ ‫گهوره پیاوانی ئیسالمه‪ ،‬ئهویش ههر جۆرێكه له‬

‫تهواوكهری ئایین‪ ،‬دوژمنانی ئایین بۆ لێدانی دین‬ ‫زۆرجار ئهوان دهكهن به ئامانج‪ ،‬ئێمهش بهبۆنهی‬ ‫ئهوانهوه ئیسالممان ناسیوه و پێگهیشتوه‪ ،‬جا‬ ‫دهبێت وریابین لهو كارهدا‪.‬‬ ‫خاڵ‪ :‬ئایا دهكرێت بهههمان میتۆدی‬ ‫فهرموودهناسان مامهڵه لهگهڵ گێڕانهوهی میژوو‬ ‫بكرێت؟‬ ‫د‪ .‬ئیبراهیم جاف‪ :‬بهڵێ دهبێت؛ بهاڵم به ههندێك‬ ‫ئاسانكاريی و مرونهتهوه‪ ،‬ئهمهش فهرموودهی‬ ‫چهند زانایهكی گهورهی ئیسالمه لهوبارهیهوه‪:‬‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫لل ‪ -‬مَص َّلي‬ ‫ول ا ِ‬ ‫ئیمام ئەحمەد دەڵێت‪« :‬إِذا مَر مَو ْينا مَع ْن مَر ُس ِ‬

‫‪87‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تاییفیهكان دوربخرێنهوه له گێڕانهوهی ڕووداوه‬ ‫میژوويیهكان‪ ،‬چونكە زۆربهی كات دهستكاری‬ ‫ڕووداوهكان دهكهن به گوێرهی ئامانج و ئهجێندا‬ ‫تهسكهكانی خویان‪ ،‬لهكاتێكدا نهبێت كه ههموو‬ ‫كهناڵهكان به چاك و خراپهوه كه یهك دهنگ و یهك‬ ‫وشه بن لهسهر ڕووداوێك‪ ،‬وهك ئهو ڕووداوانهی‬ ‫كه دهیانبینین دهربارهی ڕووداوهكانی ناوچهكانی‬ ‫وهك‪ :‬عێراق‪ ،‬كوردستان‪ ،‬سوریا و زۆر شوێنی‬ ‫تریش‪.‬‬ ‫قورئانی پیرۆز له چهندین فهرموودهدا‬ ‫ئاگادارمان دهكاتهوه لهو جۆره نووسین و خاوهن‬ ‫ئهجێندانه كه دەستكاری ڕووداو و ههواڵ و زۆر‬ ‫شتی شێوێنراو دهكهن بۆ مهبهستێكی تایبهت‪ ،‬یا‬ ‫ئایینی‪ ،‬یا ههر شێوهیهك له گێرهشێوێنی مێژوویی‬ ‫كه لهژێر ئهو جۆره مێزهرانهدا حهشار دهدرێت‪،‬‬ ‫بۆ نموونه قورئان دهربارهی جولهكهكان كه گهڕان‬ ‫به شوێنی درۆو دهلهسه و تیكهڵ و پیكهڵكردن‬ ‫الر ُس ُ‬ ‫ي ُز مَ‬ ‫ين ُي مَس ِار ُع مَ‬ ‫نك َّال ِذ مَ‬ ‫ول مَل مَ ْ‬ ‫دهفهرموێت‪ :‬مَيا أمَ رُّي مَها َّ‬ ‫ون‬

‫ين مَق ُال ْوا مَآم َّنا ب مَأ ْف مَو ِاهه ْم مَو مَ ْ‬ ‫ف ْال ُك ْف ِر ِم مَن َّال ِذ مَ‬ ‫ل ُت ْؤ ِمن ُق ُلو ُب ُه ْم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫مَ‬ ‫ون ِل مَق ْوم مَ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫آخ ِر مَ‬ ‫س ُاع مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ُ‬ ‫مَ‬ ‫َّ‬ ‫مَ‬ ‫َّ‬ ‫مَ‬ ‫ين‬ ‫ب‬ ‫ذ‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ون‬ ‫اع‬ ‫س‬ ‫وا‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ين‬ ‫ذ‬ ‫ال‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ​ِ‬ ‫ٍ‬ ‫اض ِع ِه مَي ُق ُ‬ ‫ْ‬ ‫ل مَي ْأ ُت مَ‬ ‫مَ ْ‬ ‫ُ‬ ‫مَ‬ ‫ون إِنْ‬ ‫ول مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ْ‬ ‫وك ُي ِّرفون الك ِلم ِمن بع ِد مو ِ‬ ‫يت ْم مَه مَذا مَف ُخ ُذو ُه مَوإن َّ ْ‬ ‫اح مَذ ُر ْوا مَو مَمن ُير ِد َُّ‬ ‫أُو ِت ُ‬ ‫ل ُت ْؤ مَت ْو ُه مَف ْ‬ ‫الل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ين مَ ْ‬ ‫ِف ْت مَن مَت ُه مَف مَلن مَ ْ‬ ‫الل مَش ْي ًئا أُ ْو مَل ِئ مَك َّال ِذ مَ‬ ‫ل ُي ِر ِد‬ ‫ت ِل مَك مَل ُه ِم مَن َّ ِ‬ ‫َُّ‬ ‫وب ُه ْم مَُل ْم ف رُّ‬ ‫الل أمَن ُي مَط ِّه مَر ُق ُل مَ‬ ‫اآلخ مَر ِة‬ ‫الد ْن مَيا ِخ ْز ٌي مَو مَُل ْم ِف ِ‬ ‫ِ‬ ‫مَع مَذ ٌ‬ ‫اب مَع ِظ ٌ‬ ‫يم (‪ )41‬سورة الائدة ‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪88‬‬

‫ئهمڕۆش بهڕاستی لهو جۆره قوتابخانانه‬ ‫زۆرن و ههموو دنیایان گرتووهتهوه‪ ،‬پێویستیان‬ ‫به مێژوونووسی بێالیهن و ژیرو و خاوهنهۆش‬ ‫ههیه‪ ،‬تا مێژووی ئایین و واڵت و گهلهكانمان‬ ‫له پاشهڕۆژدا نهكهوێته ژێر ڕهحمهتی درۆو‬ ‫دهلهسه و دووباره بهو قهیرانهدا بڕۆینهوه كه‬ ‫مێژوونووسانی باوباپیرانمان كهوتنه ناویهوه‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬ئهكرهم زیا ئهلعومهری مێژوونووس‬ ‫دهڵێت‪ :‬ئهگهر به پێوهری فهرموودهناسان مامهڵه‬ ‫لهگهڵ مێژووی ئیسالم بكهین‪ ،‬بهشێكی گهورهی‬ ‫مێژوو لهدهستدهدهین‪ ،‬تۆ ڕات لهوبارهیهوه چییه؟‬ ‫د‪ .‬ئيبراهيم جاف‪ :‬دكتور ئەكرهم ڕاست دهكات‪،‬‬ ‫ئهگهر بهو پێوهره مامهڵه لهگهڵ میژووی ئیسالم‬ ‫مامەڵە بكهین بهشێكی گهورهی مێژوو له دهست‬ ‫دهدهین‪ ،‬بهاڵم وهك پێشتر باسمان كرد ڕێگهیهكی‬ ‫تر ههیه و پێوهرێكی تری كهمان ههیه‪ ،‬كه ئهویش‬ ‫ههر پێوهری فهرموودهناسانه‪ ،‬بهو پێوهرانه بهو‬ ‫مهرجانهی باسمان كرد‪ ،‬دهتوانین ئهو قهیرانه‬ ‫چارهسهر بكهین‪ ،‬نههێڵین زۆر مێژوومان له دهست‬ ‫بچێت!‬ ‫خاڵ‪ :‬تۆ چ مهنههجێك به گونجاو دهزانی بۆ‬ ‫نووسینهوهی مێژووی ئیسالم؟‬ ‫د‪.‬ئیبراهيم جاف‪ :‬به بڕوای من‪ ،‬باشترین‬ ‫ڕێگه بۆ نووسینهوهی مێژووی ئیسالم‪ ،‬ههردوو‬ ‫مهنههجی فهرموودهناسان و مێژوونووسانه‪،‬‬ ‫ههردوو بهیهكهوه (بهكۆ) دهتوانن دهرمانی دهردی‬ ‫مێژووی ئیسالم بكهن‪ ،‬ئهوهش پێویستی به‬ ‫زانایهك ههیه كه لهو دوو زانیاريیهدا شارهزابێت‪،‬‬ ‫یانی فهرموودهناس و مێژووناسبێت‪ ،‬من بۆ ئهو‬ ‫كاره كتێبێكی تایبهتیم داناوه و ناوم ناوه‪ :‬الخطوط‬ ‫العريضة لكتابة وإعادة كتابة التاريخ اإلسالمي‪،‬‬ ‫ياخود ‪:‬المقدمة الصغری لكتابة وإعادة كتابة التاريخ‬ ‫اإلسالمي‪.‬‬ ‫ههموو ئهو مهرج و ههنگاوانهی كه پێویسته بۆ‬ ‫ئهو كاره بهكاربهێنریت‪ ،‬زۆربهیانم باس كردووه‪،‬‬ ‫ئهوهی كه نهمتوانیبو له بڕوانامهی دكتوراكهشمدا‬ ‫تهواوی بكهم له كتێبی پێشوودا له وردهكاری؛‬ ‫بهتایبهتی له ڕووی فهرموودهناسانهوه لێرهدا‬ ‫تهواوی بكهم‪.‬‬ ‫كه پێشینانمان بۆیان‬ ‫مێژووی ئیسالم‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫جێهێاڵوین به بێ بژار و پااڵوتن و لێكۆڵینهوه و‬ ‫تهتهڵهكردن‪ ،‬خۆی بۆ خۆی بریتییه له كۆمهڵیك‬ ‫یاخود بهواتایهكی تر له جهنگهڵێك ههموو جۆره‬ ‫دار و ڕووهك و بهرههم و بهروبومێكی تێدایه‪،‬‬ ‫ههندێكی بهكهڵكه و ههندێكی بێكهڵك و بێسووده‪،‬‬ ‫ههندێكی كوشنده و ههندێكی سیس و الواز و‬ ‫ڕزیوه‪ ،‬ههندێكی الر و ههندێكی ڕاست‪ ،‬بهوشێوهیه‪،‬‬ ‫جا پێویستی به پسپۆڕی ههردوو زانستهكان دهبێت‬ ‫و ناكرێت به الیهنێكی تایبهتی چارهسهر بكرێت‪.‬‬ ‫خاڵ‪ :‬نووسینهوهی مێژووی الی موسڵمانان له‬ ‫كهیهوه دهستپێدهكات؟‬ ‫د‪ .‬ئیبراهیم جاف‪ :‬نووسینهوهی مێژووی‬ ‫الی موسڵمانان وا دهزانم كۆنه و بهستراوه به‬ ‫مێژووی نووسینهوهی فهرمووده و ژیاننامهی‬ ‫پێغهمبهری ئیسالمهوه (د‪.‬خ)‪ ،‬فتوحات و جیهاد و‬ ‫باڵوبونهوهی ئیسالم‪ ،‬مێژووی قورئان و ناسخ و‬ ‫مهنسوخ‪ ،‬حهاڵڵ و حهرام و زۆر بابهتی ترهوه‪،‬‬ ‫ههموو ئهو بوارانەی كه باسمان كرد ههموویان‬ ‫پێویستیان به مێژوو ههیه‪ ،‬ئەگەرنا له ئیسالم‪،‬‬ ‫فتوحات‪ ،‬حهاڵڵ و حهرام‪ ،‬مێژووی كۆن و نوێی‬ ‫ئایهتهكانی قورئانی پیرۆز و فهرموودهكانی‬ ‫پێغهمبهر ئیسالم تێناگهین‪ ،‬جا لهبهرئهوه من وا‬ ‫دهزانم شان به شانی فهرمووده و سیرهت و‬ ‫مێژوو ههموویان بهیهكهوه دهستیان پێكردووه‪،‬‬ ‫ههندێكیان به كهمێك وهك فهرمووده و دوایی‬ ‫سیرهت و مێژوو نووسراونهتهوه‪ ،‬بهاڵم ههندیك‬ ‫لهوانهمان به دهست نهگهیشتوون به داخهوه‪ ،‬یاخود‬ ‫مێژوونووسانی سهدهی دوو كۆچی ههڵمهقۆیان‬ ‫كردووه و خستویانهته ناو مێژووهكانی خۆیانهوه‪،‬‬ ‫وهك زۆر له مێژوونوسانی ئهو سهدهیه دان بهو‬ ‫ڕاستيیهدا دهنین‪ ،‬بهاڵم دهتوانین بهڕاشكاوی بڵێین‪:‬‬ ‫دهستپێكردنی نووسینهوهی مێژووی له سهدهی‬ ‫دووهمی كوچیهوه بهردهستمان كهوتووه‪ ،‬نهبوون‬

‫و بهدهستنهگهيشتنی پهڕتوكی مێژوویش پێمان‪،‬‬ ‫ئهوه ناگهیهنێت كه نهبوه و نهنووسراوهتهوه‪،‬‬ ‫بهڵكو دهوترێت بووه و لهناوچووه‪ ،‬گهورهترین‬ ‫بهڵگهش لهسهر ئهوه زۆربهی فهرموودهنووسان‬ ‫خاوهنی نووسین و كتێبی مێژوويین‪ ،‬كهمیان ههیه‬ ‫مێژووی نهنوسیبێتهوه‪،‬‬ ‫خاڵ‪ :‬دهوترێت مێژووی ئیسالم شێوێنراوه‪ ،‬كێ‬ ‫شێواندویهتی و دهستی ههبووه لهم شێواندنهدا؟‬ ‫د‪ .‬ئیبراهیم جاف‪ :‬مێژووی ئیسالم مێژوویهكه‬ ‫دهتوانیت بهبێ دوو دڵی بڵێیت پاكترین و‬ ‫جوانترین مێژووه لهسهر ڕووی زهوی‪ ،‬بهاڵم‬ ‫دوژمنانی كارێكی وایان كردووه بهو مێژووه‬ ‫له شوێن و تێكدان‪ ،‬ئهوهی پسپۆڕ نهبێت له‬ ‫مێژووهكهیدا و بەویژدان نهبێت باوهڕ بهو ههموو‬ ‫دورۆ و دهلهسهیه دهكات‪ ،‬كه به ناوی ئیسالم و‬ ‫مێژووهكهیهوه دهكرێت‪ ،‬دكتۆر ئەسەد ڕۆستەم‬ ‫كه پڕۆفیسۆرێكی دروزيیه و لوبنانیه و موسڵمان‬ ‫نییه‪ ،‬به ئینسافی دان بهو ڕاستیهدا دهنێت و دهڵیت‬ ‫))…وان فحول المؤرخين في اإلسالم قد استوعبوا‬ ‫اخبار االيام وجمعوها وسطروها في صفحات‬ ‫الدفاتر واودعوها‪ ،‬وخلطها المتطفلون بدسائس من‬ ‫الباطل وابتدعوها‪ ،‬وزخارف من الروايات المضعفة‬ ‫لفقوها ووضعوها‪ ،‬واقتفي تلك االثار الكثير ممن‬ ‫بعدهم و اتبعوها وادوها الينا كما سمعوها‪ ،‬ولم‬ ‫يالحظوا أسباب الوقائع واالحوال‪ ،‬ولم يراعوها‪ ،‬وال‬ ‫رفضوا ترهات االحاديث…))‪.‬‬ ‫ئیسالم دوژمنی زۆرە و جۆراو جۆرن‪،‬‬ ‫ههریهكهش لهو دوژمنانه ههوڵیانداوه‪ ،‬چهند‬ ‫دهتوانيت و چى دهتوانێت لێی بدهن و ئازاری‬ ‫پێبگهیهنن‪ ،‬شێواندن و كاولكردن‪ ،‬گۆڕینی ههندێك‬ ‫له ڕووداو و ههواڵهكان بهمهبهستی كهنهدكردن له‬ ‫ئیسالم‪ ،‬كه ئایینێك بوو توانی له نزیكهی چارهكه‬ ‫سهدهیهكدا دوو ئیمپراتۆریهتی وهك فارسه‬

‫‪89‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪90‬‬

‫ساسانیهكان و ڕۆمه بزهنتینیهكان بڕوخێنێت‪،‬‬ ‫زۆربهی دواكهوتويی ئهو دوو ئیمپراتوریهته‬ ‫زهبهالحهی جیهانی كۆن به هەموو ئایین و بیروڕاو‬ ‫و گهل و تایفهیانهوه بكهونه ناو میللهتانی ئیسالم و‬ ‫دهوڵهتی ئیسالم‪.‬‬ ‫بێگومان كاردانهوهی ئهو میللهت و ئایین‬ ‫و گهالنهش جۆربهجۆر بووه بهرانبهری ئایینه‬ ‫تازهكه كه ئیسالمه‪ ،‬لهكاتیكدا زۆربهی زۆری ئهو‬ ‫میللهت و گهل و ئایینانه به دڵێكی پاكوخاوێن و‬ ‫ئاساییهوه ئایینی تازهیان قبوڵ كرد‪ ،‬پاش ئهوهی‬ ‫جوانی و گهورهیی و لێبوردهیی و ئهخالقی‬ ‫جوانی موسڵمانانی ئهو سهردهمهیان بینی‪ ،‬زۆر له‬ ‫مێژوونووسانی بیانی و ئیسالمی ئهو ڕاستیهمان‬ ‫بۆ تۆمار دهكهن‪ ،‬بۆ نموونه كاتێك كه موسڵمانان‬ ‫گهيشتنه واڵتی ئهندهلوس خهڵكهكه كه ئهخالقی‬ ‫موسڵمانانیان بینی و بهراوردیان كرد لهگهڵ‬ ‫ئهخالقی دەسەاڵتدارانی خۆیان و حوكمی كەنیسه‬ ‫وتیان «إنه قد نزل بأرضنا قوم ال ندري أمن السماء‬ ‫هم أم من االرض»‪.‬‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی گهورهی مهسیحی (توماس‬ ‫ئارنۆلد) دهربارهی فهتحی ئیسالمی و ئهخالقی‬ ‫موسڵمانان و باوهڕهێنانی گهله مهسیحیهكانی‬ ‫ئیمپراتۆری بیزهنتی «لقد عامل المسلمون الظافرون‬ ‫العرب المسيحيين بتسامح عظيم منذ القرن االول‬ ‫للهجرة‪ ،‬واستمر هذا التسامح في القرون المتعاقبة‪،‬‬ ‫ونستطيع أن نحكم بحق أن القبائل المسيحية التي‬ ‫اعتنقت اإلسالم قد اعتنقته عن اختيار وإرادة حرة‪،‬‬ ‫وأن العرب المسيحيين الذين يعيشون في وقتنا هذا‬ ‫بين جماعات المسلمين لشاهدة علي هذا التسامح «‪.‬‬ ‫له ههمان كات ههندێك له دۆڕاوانی دەسەاڵت‬ ‫و پلهوپایه لهو میللهت و گهل و ئایینانه‪ ،‬نهك ههر‬ ‫سوپاسی خوایان نهكرد و مەمنونی موسڵمانان‬ ‫نهبوون بۆ ئهو ئایینه جوانه خواییهیی كه بۆیان‬

‫دهستپێكردنی نووسینهوهی‬ ‫مێژوویی له سهدهی دووهمی‬ ‫كوچیهوه بهردهستمان‬ ‫كهوتووه‪.‬‬ ‫هێنرابوو‪ ،‬بهڵكو ههر له یهكهم ڕۆژی كهوتن و‬ ‫ڕوخاندنی شارستانیهكانیان به دهستی موسڵمانان‬ ‫كەوتنه پیالن و ڕووبهڕوبونهوهی ئیسالم و‬ ‫موسڵمانان به ههموو توانايانهوه‪ ،‬كاتێكیش كه‬ ‫سهرنهكهوتن‪ ،‬جا ئیتر دهستیان كرد به جۆرێكی تر‬ ‫ـ پاش ئهو ماندووبوونه كه نزیكهی یهك سهدهی‬ ‫خایاند یا زیاتر ـ له كهنهكردن و گێرهشێوێنی و‬ ‫تێكدان‪ ،‬ئهویش بریتی بوو له وازهێنان و پهنابردن‬ ‫بۆ شهڕ و شمشێر و ڕاپهڕین دژی ئیسالم به‬ ‫پهنابردنه سهر كهنهكردنی ژێربهژێر به خامه‪.‬‬ ‫ئەمانە زۆر مەترسیداربوون‪.‬‬ ‫خاڵ‪ :‬میتۆدی نووسینهوهی مێژوو الی‬ ‫موسڵمانان كهی چهسپا و بنهماكانی وهكو زانست‬ ‫دهركهوتوه؟‬ ‫د‪ .‬ئیبراهیم جاف‪ :‬لهوانهیه ئهگهر بڵێیت میتۆدی‬ ‫نووسینهوهی مێژوويی الی موسڵمانان و ههندێك‬ ‫بنهماكانی وهك زانست ههر له ناوهڕاستی سهدهی‬ ‫دووهمی كۆچیيهوه دهستی پێكردووه‪ ،‬یا پێشتر ـ‬ ‫وهك ئاماژهی بۆ كرا ـ بهاڵم چهسپاندنی بنهماكانی‬ ‫وهك زانست (علم التاریخ ) به بۆچونی بەشێك‬ ‫له زانایانی مێژووی ئیسالم و ڕۆژههاڵتناسان له‬ ‫ناوهڕاستی سهدهی سێیهم دهركهوتووه‪ ،‬یهكێك‬ ‫لهو زانایانهش كه بهو ڕێبازە(منهج) ناسراوه و‬ ‫یهكهم كهس بووه كه ئهو ڕێبازهی چهسپاندووه‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫له مێژووهكهیدا‪ ،‬مێژوونووس بالزەری بووه‪ ،‬ئهو‬ ‫مهنههجهش به وردی تێبینی دهكرێت له كتێبه‬ ‫مێژوویهكهیدا‪ :‬بەناوی (فتوح البلدان)‪.‬‬ ‫دهشوترێت زانا و فهرموودهزانی ئیسالم (ئیبن‬ ‫شەخاب زوهری) پێش بالزەری بهیهك سهده‬ ‫ئهو مهنههجهی بهكارهێناوه‪ ،‬بهاڵم كهمێك به‬ ‫كاڵوكرچتر‪.‬‬ ‫خاڵ‪ :‬تایبهتمهندی نووسینهوهی مێژوو الی‬ ‫موسڵمانان بهراورد به نووسینەوهی مێژوو الی‬ ‫نهتهوه و ئایینهكانی تر چییه؟‬ ‫د‪ .‬ئيبراهيم جاف‪ :‬مێژووی ههر نهتهوە و‬ ‫میللهتێك تایبهتمهندی خۆی ههیه ‪ ،‬مێژووی ئیسالم‬ ‫مێژوویهكه پهیوهندیهكی زۆر بهتین و تێكهڵیی‬ ‫ههیه به ئایینهكهیهوه كه ئیسالمه‪ ،‬جا چ پهیوهندی‬ ‫به الیهنی باوهڕ (العقیده) یا شهرع‪ ،‬یاخود ئهخالق‬ ‫و ئاداب و نهریتی تری ئیسالم‪ ،‬ئهو كهسهی یا ئهو‬ ‫مێژوونووسهی كه مێژووی ئیسالم بنووسێت ئهگهر‬ ‫موسڵمان نهبێت و له ههموو تایبهتمهنديیهكانی‬ ‫ئیسالم بهوشێوهی باسمان كرد تێنهگهیشتبێت‪،‬‬ ‫ههرشتێكی نووسی كرچوكاڵ و ناتهواو و الواز‬ ‫دهبێت‪ ،‬ههربۆیه زۆر له مێژوونووسانی وهك‬ ‫ڕۆژههاڵتناسان زۆر جار دهكهونه ئهو چاڵهوه‪،‬‬ ‫بۆیه ههندێك لهو ڕۆژههاڵتناسانه گهيشتنه ئهو‬ ‫قهناعهته كه دهبێت له كاتی نووسینهوهی مێژووی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫له ڕۆژئاوا زانستی مێژوو‬ ‫بهشێكه له بهشه زانستیيەكان‪،‬‬ ‫بهاڵم الی ئێمه بهشێكه له‬ ‫زانسته مرۆییەكان‪.‬‬

‫ئیسالمدا‪ ،‬الیەنی ئایینی و شهرعی جیانهكرێتهوه‬ ‫له كاتی نووسین و تهفسیركردنیدا‪ ،‬له ڕۆژئاوا‬ ‫زانستی مێژوو بهشێكه له بهشه زانستیيەكان‪ ،‬بهاڵم‬ ‫الی ئێمه بهشێكه له زانسته مرۆییەكان‪ ،‬ههروهها‬ ‫زۆر جیاوازی تریش ههن كه له شوێنی خویدا به‬ ‫درێژی باسمان لێكردووه و ئێره دهرفهت نییه كه‬ ‫زیاتر باسی لێبكهین‪.‬‬ ‫خاڵ‪ :‬كهم نین ئهو قوتابخانانهی لێكدانهوهیان‬ ‫بۆ ڕووداوه مێژووییهكان كردووه‪ ،‬ههندێكیش‬ ‫باس له ڕاڤهی (تهفسیری) ئیسالمی دهكهن بۆ‬ ‫مێژوو‪ ،‬دهكرێت بزانین بنهما و خاڵی جیاكهرهوهی‬ ‫تهفسیری ئیسالمی چییه؟‬ ‫د‪ .‬ئیبراهیم جاف‪ :‬بهڵێ ئهو قوتابخانانهی‬ ‫لێكدانهوه بۆ ڕووداوه مێژووییهكان دهكهن زۆرن‪،‬‬ ‫تهفسیری ماددیمان ههیه بۆ مێژوو‪ ،‬ههروهها‬ ‫تهفسیری كۆمهاڵیهتی و ‪ ...‬هتد‪ ،‬ئێمهش وهك‬ ‫باسمان كرد مێژووهكهمان تایبهتمهندی خۆی‬ ‫ههیه لهنێو مێژووی ههموو جیهاندا‪ ،‬یهكێكیش لهو‬ ‫تایبهتمهندیانه تهفسیركردنی ڕووداوهكانی مێژووه‬ ‫به تەفسیرێكی ئیسالمی‪.‬‬ ‫بۆ نموونه ئهگهر ماددیيهكان له كاولبون یا‬ ‫تیاچوونی شار یا گوندێك یا نهتهوه و میللهتێكدا‪،‬‬ ‫تهفسیری ئهو دیاردهییه به تەفسیرێكی ماددی‬ ‫ڕووت دەكەن‪ ،‬هۆكارهكانی ئهو كارهساته‬ ‫دهگهڕێننهوه بۆ تۆفان‪ ،‬یان بومهلهرزه یان بۆ‬ ‫كارێكی گۆڕانی جیۆلوجی و چینهكانی زهوی و‬ ‫شتی لهم شێوە‪ .‬بهاڵم ئێمه تهفسیرێكی ترمان‬ ‫ههیه بۆ ههمان دیارده كه ئهویش پێی دهڵیین‬ ‫سوننەتە خواییهكان(السنن اإللهیه) ئهویش بهالی‬ ‫ئێمهوه ههركات مرۆڤایهتی سهرپێچی سوننهته‬ ‫خواییهكانیان كرد‪ ،‬له ڕێگای خودا الیان دا‪ ،‬ئهوا‬ ‫ئیتر خوای گهوره تۆڵه لهو مرۆڤانه دەكاتەوە‬ ‫و نغرۆ و بێسهروشوێنیان دهكات‪ ،‬ههروهها‬

‫‪91‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سهركهوتن و ژێركهوتن‪ ،‬خوشبهختی و بهدبهختی‬ ‫ههمووی پەیوەستە بهو سوننەتە خواییهوه‪ ،‬ههر بۆ‬ ‫نموونه خودا دهفهرمووێت‪:‬‬

‫مَو مَك ْم مَق مَص ْم مَنا ِمن مَق ْر مَي ٍة مَك مَان ْت مَظ ِالمَ ًة مَوأمَ مَ‬ ‫نش ْأ مَنا مَب ْع مَد مَها‬ ‫مَق ْو ًما مَ‬ ‫ين (‪ )11‬مَف مَل َّما أمَ مَح رُّسوا مَب ْأ مَس مَنا إِ مَذا ُهم ِّم ْن مَها مَي ْر ُك ُض مَ‬ ‫آخ ِر مَ‬ ‫ون‬ ‫يه مَو مَم مَس ِاك ِن ُك ْم‬ ‫(‪ )12‬ل مَت ْر ُك ُضوا مَو ْار ِج ُعوا إِ مَلي مَما أُ ْت ِر ْف ُت ْم ِف ِ‬ ‫مَل مَع َّل ُك ْم ُت ْس مَأ ُل مَ‬ ‫ون (‪ )13‬مَق ُالوا مَيا مَو ْي مَل مَنا إِ َّنا ُك َّنا مَظالِ​ِ مَ‬ ‫ني (‪ )14‬مَف مَما‬ ‫مَز مَالت ِّت ْل مَك مَد ْع مَو ُاه ْم مَح َّت مَج مَع ْل مَن ُاه ْم مَح ِص ً‬ ‫يدا مَخ ِام ِد مَ‬ ‫ين (‪)15‬‬ ‫سورةتي ‪:‬النبياء‬ ‫مَف مَك مَأ ِّين ِّمن مَق ْر مَي ٍة أمَ ْه مَل ْك مَن مَاها مَو ِه مَي مَظ ِالمَ ٌة مَف ِه مَي مَخ ِاو مَي ٌة مَع مَلي‬ ‫يد (‪ )45‬أمَ مَف مَل ْم مَي ِس ُيوا ِف‬ ‫وش مَها مَو ِب ْئ ٍر رُّم مَع َّط مَل ٍة مَو مَق ْص ٍر َّم ِش ٍ‬ ‫ُع ُر ِ‬ ‫مَ‬ ‫ون ِب مَها أمَ ْو مَآذ ٌان مَي ْس مَم ُع مَ‬ ‫وب مَي ْع ِق ُل مَ‬ ‫ض مَف مَت ُك مَ‬ ‫ون مَُل ْم ُق ُل ٌ‬ ‫ون‬ ‫ال ْر ِ‬ ‫ب مَها مَفإ َّن مَها ل مَت ْع مَمي مَ‬ ‫ال ْب مَصا ُر مَو مَل ِكن مَت ْع مَمي ْال ُق ُل ُ‬ ‫وب َّال ِت ِف‬ ‫ِ ِ‬ ‫ي ِل مَف َُّ‬ ‫الص ُدور (‪ )46‬مَو مَي ْس مَت ْعج ُل مَ‬ ‫ون مَك ب ْال مَع مَذاب مَو مَلن ُ ْ‬ ‫الل مَو ْع مَدهُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫رُّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫مَوإِ َّن مَي ْو ًما ِع مَ‬ ‫ما مَت ُع رُّد مَ‬ ‫ند مَر ِّب مَك مَك مَأ ْل ِف مَس مَن ٍة ِّ َّ‬ ‫ون (‪ )47‬مَو مَك مَأ ِّين ِّمن‬ ‫مَق ْر مَي ٍة أمَ ْم مَل ْي ُت مَمَلا مَو ِه مَي مَظ ِالمَ ٌة ُث َّم أمَ مَخ ْذ ُت مَها مَوإِ مَل َّي ْالمَ ِص ُي (‪)48‬‬ ‫﴾ سورةتي ‪ :‬احلج‪.‬‬ ‫مَو مَك ْم أمَ ْه مَل ْك مَنا ِمن مَق ْر مَي ٍة مَب ِط مَر ْت مَم ِع مَ‬ ‫يش مَت مَها مَف ِت ْل مَك مَم مَس ِاك ُن ُه ْم‬ ‫ل ُت ْس مَكن ِّمن مَب ْع ِد ِه ْم إ َّل مَق ِل ً‬ ‫مَ ْ‬ ‫يال مَو ُك َّنا مَ ْ‬ ‫ن ُن ْال مَو ِار ِث مَ‬ ‫ني (‪)58‬‬ ‫ِ‬ ‫مَو مَما مَك مَان مَر رُّب مَك ُم ْه ِل مَك ْال ُق مَري مَح َّت مَي ْب مَع مَث ف أُ ِّم مَها مَر ُس ً‬ ‫ول مَي ْت ُلو‬ ‫ِ‬ ‫مَع مَل ْي ِه ْم مَآيا ِت مَنا مَو مَما ُك َّنا ُم ْه ِل ِكي ْال ُق مَري إِ َّل مَوأمَ ْه ُل مَها مَظ ِالُ مَ‬ ‫ون (‪)59‬‬ ‫سورةتي‪ :‬القصص‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪92‬‬

‫ههروهها دهبینین زۆر له ڕۆژههاڵتناسان‬ ‫و مێژوونووسی تریش تهفسیری ڕووداوێكی‬ ‫مێژووی ئیسالم وهك هۆی درووستبونی دوو‬ ‫بزووتنهوهی ئهلزوت ـ كه گهلێكی ڕهشتپێست‬ ‫بوون و له ناوچهی باشووری عێراق دهژیان و‬ ‫قەرامیتە كه گرووپێك بوون له مەزدەكیهكانی‬ ‫فارس بۆچونێكی كۆمهاڵیهتی تایبهتی خۆیان‬ ‫ههبووه بۆ ژیان‪.‬‬ ‫ئهوان ئهم دوو ڕێكخراو و بزووتنەوە‪ ،‬كه‬ ‫ڕاپهڕینیان ئهنجامدا له چهرخی عهبباسیدا به‬ ‫ڕاپهڕینێكی چینی نهدار و ههژار و ڕهشوڕووت‬ ‫تهفسیر دهكهن كه دژی دهوڵهتی عهبباسی‬ ‫ڕاپهڕیوون‪.‬‬ ‫ئێمهش وا دهزانین ـ وهك كردار و ڕهفتار‬ ‫و بنهچه و ڕهچهڵهك ـ ئهم دوو بزووتنهوهیه‪،‬‬ ‫بزوتنهوهیهكی فارسی و بێباوهڕ و بێئابڕوو‪،‬‬ ‫تێكدهری ئهخالق و ڕهوشت و ئایین و ههموو‬ ‫بنەماكانی ئیسالمبوون(االشتراكية فى االموال‬ ‫والنساء) فارسهكان بهكاریانهێناون بۆ لێدانی‬ ‫ئایین و دهوڵهتی ئیسالم‪ ،‬دهوڵهتیش بهرەنگاریان‬ ‫بووهتهوه‪ ،‬پاش دهیان ساڵ سهركوتكراون‪،‬‬ ‫دهسهاڵت له دهستیان وهرگیراوهتهوه و دهوڵهت‬ ‫فهرمانڕهوای خۆی گهڕاندوهتهوه بۆ ناوچهكانیان‪.‬‬

‫ميذووی‌ئيسالميی‬ ‫َ‬

‫ئاراس محەمەد ساڵح‪ .‬لەدایكبووی ‪1970‬‬ ‫دكتۆرا لە شەریعە‪ .‬مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی‬ ‫چەند كتێب و وتاری باڵوكراوەی هەیە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫د‪ .‬ئاراس محەمەد ساڵح‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ریبازی‌ليكؤلينه‌وه‌ی‌‬ ‫َ‬

‫خا ل‬

‫‪93‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪94‬‬

‫مێژوو له بیر و گوتار و دنیابینی موسڵماناندا‬ ‫ڕووبهرێكی گهوره داگیر دهكات‪ ،‬له یهك كاتدا بۆ‬ ‫پیشاندانی وێنای جوانی ڕابردووی موسڵمانان و‬ ‫ئهو خزمهتانهی پێشكهشی مرۆڤایهتیان كردووه له‬ ‫ههموو ڕووهكانی بیر و ڕۆشنبیريی و شارستانيی‬ ‫و ئازادی مرۆڤ‪ ،‬له ههمانكاتدا بۆ جهختكردنهوه‬ ‫له سهرچاوه ڕهسهنهكانی ئیسالم پشت به مێژوو‬ ‫دهبهستین‪ ،‬ههروهها بۆ تهفسیری زۆر دهقی‬ ‫قورئان و سوننهت دهبێت بگهڕێينهوه بۆ مێژوو‪،‬‬ ‫هۆی دابهزینی ئایهتهكان و هۆی دهرچوونی (سبب‬ ‫الورود) فهرمایشتهكانی پێغهمبهر (د‪.‬خ) بهشێكن‬ ‫له مێژوو‪ ،‬له ههمانكاتدا زۆر كات نهیارهكان‬ ‫دهیانهوێت له ڕێگهی مێژووهوه گومان لهسهر‬ ‫بنهما پیرۆزهكانی ئیسالم و مێژووی موسڵمانان‬ ‫دروست بكهن‪ ،‬ههموو ئهمانه گرنگی بابهتی‬ ‫مێژوومان زیاتر بۆ ڕوون دهكهنهوه‪.‬‬ ‫بێگومان مێژوو گرنگی تایبهتی ههیه له‬ ‫تێگهیشتن له بنهماكانی ئیسالم و تهفسیری دهقهكان‪،‬‬ ‫ههروهها وهك بابهتێكی زانستی و ڕهههندی‬ ‫فهلسهفی‪ ،‬له ههمانكاتدا وهك بابهتێكی پهروهردهیی‬ ‫بۆ تێگهیشتن له ڕابردوو و ئێستا و دیاریكردنی‬ ‫داهاتوو‪ ،‬مێژوو گرنگی و بایهخی زۆری ههیه‪،‬‬ ‫بۆیه پێویسته له سهرچاوهی باوهڕپێكراو بهپێی‬ ‫میتۆدی زانستی مامهڵهی لهگهڵدا بكرێت‪ ،‬لێرهدا‬ ‫ههوڵ دهدهین گرنگترین سهرچاوهكانی مێژووی‬ ‫ئیسالمی دیاری بكهیهن‪.‬‬ ‫باسی یهكهم‬ ‫سهرچاوهكانی مێژووی ئیسالمی‬ ‫یهكهم‪ :‬قورئانی پیرۆز‪ :‬ههرچهنده قورئانی‬ ‫پیرۆز كتێبی مێژوو نیه‪ ،‬بهاڵم زۆر بابهتی مێژوویی‬ ‫وهك بهسهرهاتی پێغهمبهران و ملمالنێیان لهگهڵ‬ ‫گهلهكانیاندا بۆ گهیاندنی پهیامی خوا باس دهكات‪،‬‬

‫له ههمانكاتدا باسی ههندێ گهل و كهسانێك دهكات‬ ‫كه له ڕابردوودا كاریگهريیان لهسهر ڕووداوهكانی‬ ‫مێژوو ههبووه‪ ،‬ههروهها باسی یاسا خوایيهكان‬ ‫(السنن االلهیه) دهكات له بونهوهردا‪ ،‬كه خوای‬ ‫گهوره زۆر گهل و كهسایهتی لهناوبردووه یان‬ ‫پایهدار كردووه بههۆی ئهو یاسا خواییانهوه كه‬

‫ئاڕاستهی مێژوو و ژیان دهكهن‪.‬‬ ‫بهاڵم یهكێك له تایبهتمهندی گێڕانهوهی‬ ‫قورئان بۆ ڕووداوه مێژوویيهكان له بهرگی‬ ‫چیرۆكێكی هونهریدا باسی دهكات و ئاماژه‬ ‫بۆ (كات و شوێن) ناكات‪ ،‬مهگهر زۆر به كهمی‬ ‫ههندێك جار ناوی شوێنێك هاتبێت‪ ،‬بهاڵم لهكاتی‬ ‫تهفسیركردنی ئایهتهكانی قورئانی پیرۆزدا دهیان‬ ‫الپهڕه ڕهشكراوهتهوه به گێڕانهوهی ئیسرائیلیات و‬ ‫چیرۆكی خورافی‪ ،‬ئهم گێڕانهوانه ههرچهنده نابنه‬ ‫بهڵگهی مێژوویی‪ ،‬له ههمانكاتدا جوانی قورئان‬ ‫و ئامانجی ئایهت و چیرۆكهكان له بیركراوه و‬ ‫زۆرجار دهیان شتی خورافی و نالۆژیكی بهناوی‬ ‫قورئان و پێغهمبهران گێڕدراوهتهوه و له خهڵكی‬ ‫كراوهته ئایين‪.‬‬ ‫ههموو ئهو چیرۆك و ئیسرائیلیات و‬ ‫گێڕانهوانه تێكهاڵو به تهفسیری قورئان و كتێبه‬ ‫ئاینیيهكان كراون ههموو ڕهتدهكرێنهوه نه‬ ‫بهڕاست دادهنرێن نه دهبنه سهرچاوهی مێژوو‪،‬‬ ‫ههروهها ئیسرائیلیاتیيهكان به درۆش ناخرێنهوه‬ ‫وهك پێغهمبهر (د‪.‬خ) دهفهرموێت‪( :‬ال نصدقهم وال‬ ‫نكذبهم)‪ ،‬چونكه لهوانهیه شتێك بهدرۆ بخهینهوه‬ ‫كه له كتێبهكانی ئههلی كتێبدا هاتووه‪ ،‬بهاڵم ئهو‬ ‫شته ئهو ڕاستیيه بێت الی خواوه دابهزیوه و‬ ‫نهگۆڕدراوه‪ ،‬مهگهر شتێك قورئان یان سوننهتی‬ ‫ڕاستی پێغهمبهر(د‪.‬خ) ڕهتی بكاتهوه‪.‬‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫پێغهمبهر(د‪.‬خ) وهردهگیرێت نهك وهك ئیسرائیلیات‪،‬‬ ‫پێغهمبهر له ههندێ فهرمودهدا ئاماژه به ههندێك له‬ ‫بهسهرهاتی گهالنی پێشوو دهكات‪ ،‬ههروهها ئاماژه‬ ‫بهوه دهكات كه بۆ لهناوچوون و لهسهر شانۆی‬ ‫ژیان نهماون‪ ،‬ههموو ئهمانه باسی مێژوويین‪،‬‬ ‫ههروهها باس له یاسا خوایيهكان دهكات كه له‬ ‫تهفسیری ئیسالمی بۆ مێژوو جێگهی گرنگی پێدان‬ ‫و لهسهر وهستانن‪.‬‬ ‫ههروهها له كتێبهكانی فهرمودهی پێغهمبهر‬

‫كتێبهكانی ههریهكه له ( الطبقات الكبرى لمحمد‬ ‫بن سعد‪ :‬ت ‪230‬هـ‪ .‬تاريخ خليفة بن خياط‪ :‬ت‬ ‫‪240‬هــ‪ .‬احمد بن يحيى بن جابر البالذري‪ :‬ت‬ ‫‪279‬هــ‪ .‬اليعقوبي‪ :‬ت ‪284‬هــ‪:‬‬ ‫ابن قتيبة‪ :‬ت ‪270‬هــ‪ .‬ابوحنيفة الدينوري‪ ،‬ت‬ ‫‪282‬هــ‪ .‬الطبري‪ :‬ت ‪310‬هــ‪.‬‬ ‫المسعودي‪ :‬ت ‪346‬هــ) جیاوازیان ههیه‪،‬‬ ‫تهبهری زیاتر جهخت دهكاتهوه لهسهر سهرچاوهی‬ ‫ڕووداوهكان‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا دهیان‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫لهبهرئهوهی نوسینهوهی مێژوو بهشێوهيهكی‬ ‫زانستی بابهتێكی نوێیه و سهرچاوه مێژوویيهكانی‬ ‫پێش ئیسالم زیاتر له شێوهی گێڕانهوه و خورافه‬ ‫و ئهفسانهدا مێژوویان تۆمار كردووه‪ ،‬لهبهرئهوه‬ ‫پشتیان پێنابهسترێت وهك سهچاوهی باوهڕ پێكراو‬ ‫بۆ بابهته ئاینی و مێژووییه ڕابردووهكان‪.‬‬ ‫كهسێك باسی ئهسحابولكههف (أصحاب‬ ‫الكهف) و شوێن و ناو تهنانهت ناوی سهگهكهیان‬ ‫دهكات به پشتبهستن به ئیسرائیلیات و چیرۆكی‬ ‫خورافی چۆن دهیسهلمێنێ ئهو شتانه ڕاستن‪ ،‬یان‬ ‫ئهوانهی دهڵێن ئیبراهیم پێغهمبهر كورد بووه و‬ ‫جلی كوردی لهبهركردووه بهڵگهیان چیه و چۆن‬ ‫دهیسهلمێنن‪ ،‬دهتوانن بیسهلمێنن ئیبراهیم پێغهمبهر‬ ‫له چ سهردهم و شوێنێكدا بووه‪ ،‬بێگومان نهخێر‪،‬‬ ‫ههموو ئهو قسانهش لهوبارهیهوه دهكرێت جگه له‬ ‫چیرۆكێكی خورافی شتێكی تر نیه‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬فهرمودهكانی پێغهمبهر(د‪.‬خ)‪ :‬پێغهمبهر‬ ‫ههر ڕووداوێكی گێڕابێتهوه بهو مهرجهی‬ ‫فهرمودهكه ڕاست بێت‪ ،‬ئهوه وهك نیگا (وحی)‬ ‫مامهڵهی لهگهڵ دهكرێت‪ ،‬بۆ نمونه پێغهمبهر(د‪.‬خ)‬ ‫كه دهفهرموێت‪( :‬كان ف مَبن إ ْس مَرا ِئ مَ‬ ‫يل رجل مَق مَت مَل ِت ْس مَع ًة‬ ‫ِ ِ‬ ‫مَو ِت ْس ِع مَ‬ ‫ني مَن ْف ًسا‪ ...‬البخاري‪ ،)3470 :‬ئهوه وهك فهرمودهی‬

‫(د‪.‬خ)دا بهشی (السیر والمغازی) ههیه‪ ،‬لهم‬ ‫بهشهی كتێبهكانی فهرمودهدا كه ههموو فهرموده‬ ‫ڕاستهكانی به سهنهدی ڕاست و بهپێی پێوهری‬ ‫زانایانی زانستی فهرموده نوسراوهتهوه‪ ،‬ئهم‬ ‫فهرمودانه سهرچاوهیهكی ڕاست و گرنگی‬ ‫مێژووی ئیسالمین‪ ،‬ههروهها دهكرێت زۆرێك له‬ ‫ڕووداوهكانی ناو كتێبی مێژووی ئیسالمی بهم‬ ‫فهرمودانه بهراورد بكرێن بۆ زانینی ڕاست و‬ ‫دروستی ڕوداوه مێژوویيهكان‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬كتێبه مێژوويیهكان‪ :‬كتێبه مێژوويیهكانی‬ ‫سهدهكانی سهرهتای ئیسالم سهرچاوهی ڕهسهنی‬ ‫مێژووی ئیسالمین‪ ،‬بهاڵم ئهمهش به واتای‬ ‫ئهوه نايهت كه ههرچی لهو كتێبانهدایه ڕاسته و‬ ‫وهردهگیرێت‪ ،‬بهڵكو ئهو كتێبانه پلهبهندیان ههیه‬ ‫له جهختكردنهوه لهسهر چۆنیهتی نوسینهوهی‬ ‫مێژوو‪ ،‬ههروهها تا چهند لێكۆڵینهوهیان لهسهر‬ ‫سهرچاوهی گێڕانهوهكان كردووه‪ ،‬تا چ ئاستێك‬ ‫پهیوهست بوون به بنهما زانستيیهكانی گێڕانهوهی‬ ‫ڕوداوهكان‪ ،‬ههموو ئهم خااڵنه له وهرگرتنی باسی‬ ‫ڕوداوهكانی ناو ئهو سهرچاوه جێگهی بایهخی‬ ‫زۆرن‪.‬‬

‫‪95‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪96‬‬

‫گێڕانهوهی الواز و بێبنهمای له كتێبهكهیدا هێناوه‪،‬‬ ‫ههرچی مهسعودیيه زۆرجار خورافه و قسهی نا‬ ‫لۆژیكی گێڕاوهتهوه و له كتێبهكهیدا نوسیویهتی‪،‬‬ ‫بهاڵم ئیبنوكهسیر وهك زانایهكی گهورهی فهرموده‬ ‫زیاتر جێگهی لێكدانهوهی زانستیيه و كهمتر‬ ‫دهكهوێته ههڵهی گهوره‪.‬‬ ‫چوارهم‪ :‬كتێبی ڕۆژههاڵتناسان‪ :‬ڕۆژههاڵتناسان‬ ‫زۆریان لهبارهی مێژووی ئیسالمهوه نوسیوه‪،‬‬ ‫ههندێكیان بهمهبهست كاریان لهسهر شێواندنی‬ ‫مێژووی ئیسالم كردووه‪ ،‬ههندێكیان بێالیهنانه‬ ‫لێكۆڵینهوهیان ئهنجامداوه‪ ،‬بهاڵم به زۆری‬ ‫ڕۆژههاڵتناسان بهمهبهست بێت یان نا له‬ ‫مامهڵهكردن لهگهڵ سهرچاوهكاندا بهشێوهیهكی‬ ‫زانستی مامهڵهیان نهكردووه و زیاتر پشتیان به‬ ‫گێڕانهوهی الواز و ههڵبهستراو بهستوه‪ ،‬ئهو بابهته‬ ‫الوازانهی خزمهت به بیر و ڕێبازی ئهوان دهكات‬ ‫گواستویانهتهوه‪ ،‬بهتایبهتی له مێژووی قورئان و‬ ‫سونهت و ژیانی پێغهمبهر(د‪.‬خ) و هاوهاڵندا زۆر‬ ‫جهختیان كردووهتهوه لهسهر سهرچاوه الوازهكانی‬ ‫مێژووی ئیسالمی‪ ،‬بهتایبهتی سهرچاوهی دهسته‬ ‫و گرووپه الدهرهكانی(الملل والنحل) مێژووی‬ ‫ئیسالمی‪.‬‬ ‫ههرچهنده زۆرێك لهوانهی بۆ مهبهستی سیاسی‬ ‫و ئایدۆلۆژی كار لهسهر شێواندنی مێژووی‬ ‫ئیسالمی دهكهن زیاتر پشت بهو سهرچاوانه‬ ‫دهبهستن به بیانوی ئهوهی لێكۆڵینهوهی زانستین‬ ‫و لهالیهن كهسان و دامودهزگای ئهكادیمیيهوه‬ ‫ئامادهكراون‪ ،‬بهاڵم زۆرێك لهو سهرچاوانه‬ ‫بێالیهنانه نهنوسراون و بهشێوهیهكی زانستی‬ ‫مامهڵهیان لهگهڵ سهرچاوهكاندا نهكردووه‪ ،‬بۆیه‬ ‫ناكرێت بكرێنه سهرچاوهی زانستی‪.‬‬

‫باسی دووهم‬ ‫هۆیهكانی شێواندنی مێژووی ئیسالمی‬ ‫یهكهم‪ /‬نهنوسینهوهی مێژووی ئیسالمی له كات‬ ‫و ڕۆژگاری خۆیدا‪ :‬لهبهر بهرباڵوی نهخوێندهواريی‬ ‫و نهبوونی ڕۆشنبیری نووسین و كتێب و كتێبخانه‬ ‫له كۆمهڵگهی عهرهبی ئهو سهردهمهدا‪ ،‬لهبهرئهوه‬ ‫نهتوانراوه له كات و ڕۆژگاری ڕووداوهكاندا‬ ‫تۆمار بكرێن‪ ،‬نووسینهوهی مێژووی ئیسالمی‬ ‫له سهدهی سێیهمی كۆچیهوه دهست پێدهكات‪،‬‬ ‫دوای تێپهڕبوونی زیاتر له دوو سهده بهسهر‬ ‫ڕوداوهكاندا بێگومان ناتوانرێت ئهو ڕووداوه‬ ‫مێژوويیانه به وردی و بهبێ ههڵه بنوسرێنهوه‪،‬‬ ‫مێژوونووسهكانیش لهكاتی نوسینی كتێبهكانیاندا‬ ‫هاتوون پشتیان بهو گێڕانهوانه بهستووه كه لهسهر‬ ‫زاری خهڵكی بوون‪.‬‬ ‫بێگومان كۆكردنهوهی ئهو ڕوداوانه لهسهر‬ ‫زاری كهسانی كۆمهڵگهیهك كه نهخوێندهواری‬ ‫تێدا بهرباڵوبووه و له ههمانكاتدا دهیان ملمالنێی‬ ‫خۆێناوی شهڕ و بهریهككهوتنی چهكداريی و بوونی‬ ‫دهسته و گرووپی الدهر‪ ،‬گومان لهوهدا ناهێڵێتهوه‬ ‫كه دهیان گێڕانهوهی ناڕاست و چیرۆكی خورافی‬ ‫و فهرمودهی ههڵبهستراو دروستكراوه لهالیهن ئهو‬ ‫دهسته و گروپانهوه بۆ شهرعیهتدان به ههڵوێست‬ ‫و بۆچوون و ڕاستی ڕێبازی گروپهكانیان‪.‬‬ ‫دووهم‪ /‬دهسته و گرووپه الدهرهكان‪ :‬لهگهڵ‬ ‫گهرمبوونی كێشهكانی نێوان خهلیفه عهلی كوڕی‬ ‫ئهبوتالیب و موعاویهی كوڕی ئهبوسوفیان و‬ ‫جهنگهكانی (الصفین والجمل) و كێشهكانی ئیمامهت‬ ‫و دهركهوتنی خهورایج و شیعه و دابهشبوونی‬ ‫دهوڵهتی ئیسالمی بۆ دهوڵهتی كوفه و دیمهشق‬ ‫و مهدینه‪ ،‬ههموو ئهم كێشانهی نێوان خودی‬ ‫موسڵمانان هۆی بههێزبوون له شێواندنی‬ ‫ڕوداوهكان‪ ،‬ههتا كارگهیشتووهته ئهوهی لهالیهن‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫موسڵمانان بۆ برهودان به ڕێباز و دهسته و‬ ‫گروپهكانیان‪ ،‬وهك كتێبی (نهج البالغه) بهناوی‬ ‫خهلیفه عهلی كوڕی ئهبی تالبهوه و (االمامه‬ ‫والسیاسه) بهناوی (ئهبو قوتهیبهی دینهوهری)‬ ‫یهوه‪ ،‬چونكه دینهوهری جێگهی متمانهی ئههلی‬ ‫سوننه بووه‪.‬‬ ‫پێنجهم‪ /‬نهبوونی هۆشیاری مێژوویی‪:‬‬ ‫بهداخهوه له كۆمهڵی موسڵماناندا زۆركهس قسه‬ ‫لهبارهی مێژووهوه دهكات‪ ،‬بهاڵم ههموویان ئهو‬ ‫هۆشیاریيهیان نیه وهك زانستێكی تایبهت مامهڵهی‬ ‫لهگهڵدا بكهن‪ ،‬زۆریان جیاوازیی ناكهن له نێوان‬ ‫ڕووداوه مێژوويیهكان و چیرۆك و ئهفسانه و‬ ‫خورافهدا‪ ،‬تهنانهت له ناوهنده ئاینداریيهكهدا دهیان‬ ‫خورافهی نهشیاو وهك ڕووداوی مێژوویی دهدهنه‬ ‫پاڵ پێغهمبهران و هاوهاڵن و كهسانی ئهفسانهیی‪.‬‬ ‫له ههمانكاتدا نابێت ههرچی له كتێبه‬ ‫مێژوویيهكاندایه بێ لێكۆڵینهوه وهربگیرێت‪ ،‬بهڵكو‬ ‫دهبێت ههڵسهنگاندنی بۆ بكرێت و جیاوازی بكرێت‬ ‫له نێوان چیرۆك و ئهفسانه و ڕووداوی مێژوویدا‪.‬‬ ‫شهشهم‪ /‬ملمالنێی ئایدۆلۆژی‪ :‬له كۆندا ملمالنێی‬ ‫نێوان دهسته و گرووپهكان كاریگهری ههبووه له‬ ‫شێواندنی مێژووی ئیسالمیدا‪ ،‬له سهردهمی نوێشدا‬ ‫ملمالنێی نێوان ئاڕاسته فكريیه جیاوازهكان ههوڵی‬ ‫ناشیرینكردنی ئهو مێژووه دهدات‪ ،‬له ناوهندی‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫خودی موسڵمانانهوه هێرش و قسهی ناڕهوا‬ ‫بهرامبهر خهلیفهكانی ڕاشدین و ههندێ له هاوهاڵن‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ههروهها دوای سهرههڵدانی دهسته و گرووپه‬ ‫الدهرهكان (خهورایخ‪ ،‬شیعه قهدهری‪ ،‬موعتهزیله‬ ‫‪ ...‬هتد) ههموو ئهم گرووپانه بۆ شهرعیهتدان‬ ‫به بۆچوونهكانیان و دروستكردنی گێڕانهوهی‬ ‫ناڕاست و تهفسیری ههڵه ڕۆڵی گهورهیان بینیوه له‬ ‫شێواندنی مێژووی ئیسالمی‪ ،‬له سهردهمی نوێشدا‬ ‫زۆرێك له ڕۆژههاڵتناس و كهسانێك كه ههوڵی‬ ‫شێواندنی مێژووی ئیسالمی دهدهن ههوڵدهدهن‬ ‫پشت به كتێبی ئهو دهسته و گرووپانه ببهستن له‬ ‫نوسینهكانیاندا‪ ،‬ههموو ئهمانه كاریگهری زۆریان‬ ‫بووه له شێواندنی ڕووداوهكان و ڕووی گهشی‬ ‫مێژووی ئیسالمی‪.‬‬ ‫سێیهم‪ /‬هۆنهر و پیاههڵدان‪ :‬نوسینی هۆنراوه‬ ‫و پیاههڵدان لهالیهن ههندێ كۆلكه خوێندهوارهوه‬ ‫و گهورهكردن و بهخورافی كردنی زۆر ڕووداوی‬ ‫مێژوویی كاریگهری ههبووه له ناشیرینكردنی‬ ‫مێژووی ئیسالمی و تێكهاڵوكردنی به خورافه و‬ ‫ئهفسانه و بابهتی نالۆژیكی‪ ،‬ئهم چیرۆكه خورافیانه‬ ‫لهالیهن كهسانی میللی و كۆلكه خوێندهوارهوه‬ ‫دروستكراون و خوێندراونهتهوه و دوایی وهك‬ ‫بابهتی مێژووی چونهته زیهنی خهڵكیيهوه‪.‬‬ ‫له ناوهندی ڕۆشنبیريی كوردیشدا ئهو جۆره‬ ‫نوسینانه بوونیان ههبووه و بههۆی خورافی‬ ‫بوون و چێژوهرگرتنی خهڵكی نهخوێندهوار‬ ‫لهو جۆره چیرۆكانه له كۆڕ و كۆبوونهوهكاندا‬ ‫خوێندراونهتهوه‪ ،‬كتێبهكانی (مهولودنامه و و‬ ‫میعراج نامه و فهتحی قهاڵی خهیبهر و ‪...‬هتد)‬ ‫دهیان شتی ئهفسانه و شاخداریان تێدایه و الی‬

‫خهڵكی بوونهته ڕاستی مێژوویی‪ ،‬ههموو ئهم‬ ‫جۆره نوسینانه كاریگهری خراپیان بووه له‬ ‫ناشیرینكردنی ڕووداوهكانی مێژوو‪.‬‬ ‫چوارهم‪ /‬دانانی كتێب بهناوی كهسانی‬ ‫باوهڕپێكراوهوه‪ :‬ههندێ دهسته و گوروپی الدهر له‬ ‫مێژووی ئیسالمیدا كتێبیان داناوه و داویانهته پاڵ‬ ‫كهسانی ناسراو خاوهن پێگه و جێگهی متمانهی‬

‫‪97‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪98‬‬

‫ڕۆشنبیريی كوردیدا ههوڵی زۆر ههیه بۆ شێواندی‬ ‫مێژووی ئیسالمی‪ ،‬لهگهڵ ئهوهدا كه ڕووداوهكان‬ ‫وهك خۆی تۆمار ناكهن و پشت بهسهرچاوهی‬ ‫الواز دهبهستن و تهنها ئهو بڕگانه دهگوێزنهوه‬ ‫كه پشتگیری حهزو بۆچوونی ئهوان دهكات‪ ،‬له‬ ‫ههمانكاتدا فهتحكردن به داگیركردن ناو دهبهن و‬ ‫غهنیمهت به تااڵنی و زۆر شتی لهو بابهتانه‪.‬‬ ‫ههركهس دژایهتی مێژووی ئیسالمی بكات‬ ‫نهدهبوو كورد بهتایبهتی نهتهوهییهكان ههوڵی‬ ‫شێواندنی مێژووی ئیسالمیان بدایه‪ ،‬ئیسالم‬ ‫هاتووه له كوردستان مزگهوت و خوێندنگهی‬ ‫ئاینی كردووهتهوه و دهیان ئهدیب و شاعیر‬ ‫و مێژوونووس و زانای گهوره لهو مزگهوتانه‬ ‫دهرچوون و ناوی كوردیان بردوهته ههموو گۆشه‬ ‫و كهنارێكی ئهم جیهانه‪ ،‬له ههمانكاتدا سهدان‬ ‫ڕهوشت و ئاكاری وهك هاوكاريی و ڕاستگۆیی‬ ‫و دڵسۆزی ڕهوشتبهرزی هێناوهته ناو كورد‪ ،‬له‬ ‫ههمانكاتدا له ههموو ئاكار و ڕهشتێكی خراپ‬ ‫كوردی پاراستووه‪.‬‬ ‫ههروهها دهیان بنهماڵه هاتوونهته كوردستان‬ ‫و لهناو كورددا تواونهتهوه و بوونهته بهشێك‬ ‫له كورد‪ ،‬ههریهكه لهو بنهمااڵنه ڕۆڵی گهورهیان‬ ‫بینیوه له خزمهت به مێژووی كورد له ههموو‬ ‫ڕوهكانهوه‪ ،‬وهك سهیدهكانی بهرزنجه و‬ ‫مهردۆخیهكان و نههریيهكان و پیرخدریيهكان و‬ ‫دهیانی تر كه ههموویان خۆیان دهبهنهوه سهر‬ ‫بنهماڵهی پێغهمبهر(د‪.‬خ)‪ ،‬ههروهها بهشێكی زۆری‬ ‫عهشیرهتی جاف خۆیان دهبهنهوه سهر پیرخدری‬ ‫شاهۆ و ڕهچهڵهكی ئهویش دهچێتهوه بۆ سهر‬ ‫سهیدهكان‪ ،‬ئهگهر ههموو ئهمانه به سهنهدی ڕاست‬ ‫پشتڕاست بكرێنهوه‪ ،‬كهواته بهشێكی گهورهی‬

‫میللهتی كورد نهوهی ئهو فاتیحه موسڵمانانهیه كه‬ ‫هاتونهته كوردستان‪.‬‬ ‫له ههمانكاتدا دهیان شتی ناڕاست و دروستكراو‬ ‫دهگوێزنهوه بۆ ناو نوسینهكانیان‪ ،‬ههموو ئهمانه بۆ‬ ‫ناشیرینكردنی مێژووی ئیسالمیيه‪ ،‬چونكه دهزانن‬ ‫مێژووی ئیسالمی سهرچاوهی پهند و ئامۆژگاريی‬ ‫و پهروهردهیی خهڵكی موسڵمانه و له ههمانكاتدا‬ ‫موسڵمانان وهك سهرچاوهیهكی بانگهواز سودی‬ ‫لێوهردهگرن‪.‬‬ ‫حهوتهم‪ /‬وهعز و واعیزهكان‪ :‬واعیزهكان‬ ‫لهكاتی وهعز و ئامۆژگاری موسڵماناندا‬ ‫دهیان چیرۆك و ڕوداوی ئهفسانهیی بهناوی‬ ‫مێژووی ئیسالمیهوه دهگێڕنهوه بۆ ورژاندنی‬ ‫خهڵكی ساده و نهخوێندهوار بۆ ڕازاندنهوهی‬ ‫وهعزهكانیان و گهورهكردنی خۆیان‪ ،‬نازانن كه‬ ‫ئهو چیرۆكانه كاریگهری خراپی ههیه لهسهر‬ ‫ناشیرنكردنی دین و له ههمانكاتدا گێڕانهوهی‬ ‫درۆ حهرامه و پێغهمبهر(د‪.‬خ) ههڕهشهی توندی‬ ‫كردووه لهوانهی درۆ بهدهمیهوه دهگێڕنهوه‪،‬‬ ‫دهیان چیرۆكی دروستكراو بهناوی پێغهمبهر‬ ‫و هاوهاڵن و ههزاران ئیسرائیلیات بهناوی‬ ‫تهفسیری قورئان و بهسهرهاتی پێغهمبهرانی‬ ‫پێشووهوه باس دهكهن بێئهوهی ئهو چیرۆكانه‬ ‫بنهمای ڕاستیان ههبێت‪.‬‬ ‫دهیان چیرۆكی وهك هاوهاڵنی پێغهمبهر ژنیان‬ ‫بۆ یهكتری تهاڵقداوه و ههموویان برسیان بووه و‬ ‫بهردیان بهستوه به سكیانهوه و عومهری كوڕی‬ ‫خهتاب كچی خۆی زیندهبهچاڵ كردووه و عومهری‬ ‫كوڕی عهبدولعهزیز نان و خواردنی خۆشی‬ ‫لهسهر خۆی حهرامكردووه و ئهمانه و سهدانی‬ ‫تر ڕۆژانه دهدهن بهگوێی موسڵماناندا‪ ،‬ئهم واعیزه‬ ‫نهخوێندهوارانهش كاریگهری زۆریان ههبووه له‬ ‫شێواندنی مێژووی ئیسالمی‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫باسی سێیهم‬ ‫ڕێبازی لێكۆڵینهوهی مێژووی ئیسالمی‬ ‫مێژووی ئیسالمی تهنها تۆماری كۆمهڵێك‬ ‫ڕووداوی ئاسایی نیه‪ ،‬بهڵكو مێژووی ئايين‬ ‫و عهقیده و شهریعهته‪ ،‬بابهتهكانی تایبهت به‬ ‫پێغهمبهران بهتایبهتی له تهفسیری ئایهتهكانی‬ ‫قورئانی پیرۆزدا بههیچ جۆرێك نابێت ئاسانكاری‬ ‫تێدا بكرێت‪ ،‬چونكه تایبهته به پێغهمبهرانهوه كه‬ ‫یهكێكه له بنهماكانی عهقیدهی ئیسالمی‪ ،‬له زۆر‬ ‫ڕیوایهتی ئیسرائیلی و خورافیدا هاتووه كه‬ ‫گوایه فاڵن پێغهمبهر دڵداريی و ئهڤینی كردووه‪،‬‬ ‫ئهمه بههیچ جۆرێك لهگهڵ ڕهوشتی پێغهمبهر و‬ ‫عیصمهتی پێغهمبهراندا یهكنایهتهوه‪ ،‬ئهم بابهته بۆ‬ ‫ژیاننامهی پێغهمبهریش (السیره النبویه) بهههمان‬ ‫شێوهیه‪.‬‬ ‫ههروهها بۆ قۆناغی هاوهاڵنیش كه خوای‬ ‫گهوره تهزكیهیان دهكات و الی ئههلی سوننه به‬ ‫كۆی دهنگ (اهل العدل‪ :‬ڕاستگۆ و دادپهروهرن)‬ ‫بهههمان شێوه ئهو مێژووهی دهنوسرێتهوه و‬ ‫وهردهگیرێت دهبێت له وهرگرتنیدا ئهم مهنههجه‬ ‫پهیڕهو بكرێت‪:‬‬ ‫یهكهم‪ /‬گێڕهرهوه‪ :‬ئهو كهسهی مێژووی‬ ‫ئیسالمی دهگێڕێتهوه یان دهنوسێتهوه دهبێت‬ ‫بهپێی بنهماكانی زانستی فهرموده و زانستی‬ ‫كهسناسی(علم الرجال) مامهڵهی لهگهڵ بكرێت‪،‬‬ ‫دهبێت مهرجهكانی (االسالم‪ ،‬العدل‪ ،‬الضبط‪ ،‬العقل)‬ ‫تێدابێت‪ ،‬چونكه ناكرێت كهسێك تاوانبار بێت به درۆ‬ ‫و خورافه و له بیرچوونهوه و بكرێته سهرچاوهی‬ ‫گێڕانهوهی ڕوداوه مێژووییهكان ‪.‬‬ ‫دووهم‪ /‬دهقهكه‪ :‬ئهو دهقه مێژوويیهی‬ ‫تۆماركراوه دهبێت بهپێی بینش (التصور) و‬

‫تهرازوی ئیسالمی ههڵبسهنگیرێت‪ ،‬چونكه‬ ‫ڕوانینى ئیسالمی جیاوازه له ڕوانینی ماددی یان‬ ‫ماركسی یان هیگڵی بۆ مێژوو‪ ،‬بینشی ئیسالمی‬ ‫بڕوای به جیهانی غهیب و دهستی پهروهردگار له‬ ‫ڕووداوهكان و سوننهتی خوایی له ڕووداوهكانی‬ ‫گهردوندا ههیه‪ ،‬گۆڕینی مرۆڤایهتی له سهرهتاكانی‬ ‫فتوحاتی ئیسالميیهوه له ماوهیهكی پێوانهیی‬ ‫كهمدا له بتپهرستیهوه بۆ خواپهرستی‪ ،‬بهتایبهتی‬ ‫لهالیهن گهلێكی نهخوێندهواری وهك عهرهبی ئهو‬ ‫ڕۆژگارهوه‪ ،‬بێگومان ئهوه هاوكارییهكی خوایی‬ ‫لهگهڵدایه‪ ،‬ئهی بۆ هیچ یهكێك له ئیمپراتۆریهتهكانى‬ ‫فارسی و ڕۆمانی نهیانتوانی ئهو كاره گرنگه بكهن‪.‬‬ ‫ههروهها ههردهقێكی مێژوویی برینداركردنی‬ ‫پێغهمبهران و هاوهاڵنی پێغهمبهرى تێدابێت‬ ‫وهرناگیرێت‪ ،‬یان برینداركردنی ئیمامه گهورهكانی‬ ‫مێژووی ئیسالمی‪ ،‬ههرچهنده جگه له پێغهمبهران‬ ‫كهس بێههڵه (معصوم) نیه‪ ،‬بهاڵم ههندێك‬ ‫گێڕانهوهی مێژوويی جێگهی گومانن و لهگهڵ‬ ‫ڕهوشت و ئاكاری ئیمانداری ڕاستهقینهی خاوهن‬ ‫زانست یهكنایهتهوه جێگهی لێكۆڵینهوهی زۆره‪.‬‬ ‫سێیهم‪ /‬بێالیهنی نوسهر‪ :‬لێكۆڵهری ئهكادیمی‬ ‫دهبێت زۆر بێالیهنانه ڕووداوهكان تۆمار بكات‬ ‫با بهخواستی ئهویش نهبێت‪ ،‬چونكه له كۆندا‬ ‫دهسته و گرووپه الدهرهكان زۆر شتی ناڕاستیان‬ ‫تێكهڵی مێژووی ئیسالمی كردووه‪ ،‬زۆرجار به‬ ‫پاڵنهری مهزههب و كهسێكی دیاریكراو گێڕانهوه‬ ‫و ڕووداوی دروستكراو كراوهته مێژوو‪ ،‬بهتایبهتی‬ ‫له دوای دهركهوتنی شیعه و مهسهلهی ئیمامهت‬ ‫و كێ له پێشتره ببێته ئیمام‪ ،‬لهم پێناوهشدا دهیان‬ ‫چیرۆكی ناڕاست و گێڕانهوهی بێبهنما دروستكرا‬ ‫بۆ بههێزكردنی مهزههب و بۆچوونهكانیان‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪100‬‬

‫له دوای ملمالنێی و شهڕهكانی خاچپهرستان‬ ‫و ئهو سهركهوتنانهی سوپای موسڵمانان زیاتر‬ ‫ههوڵی ناشیرینكردنی موسڵمانان و مێژووی‬ ‫ئیسالمی دراوه و دهیان كتێب بۆ ئهو مهبهسته‬ ‫نوسراوه‪ .‬له سهردهمی نوێشدا بههۆی ملمالنێی‬ ‫بهرهی ئیسالمخواز و بهرهی چهپ و عهلمانی‬ ‫ههوڵێكی چڕ و بهردهوام ههیه بۆ ناشیرینكردنی‬ ‫مێژووی ئیسالمی‪ ،‬چونكه ئهو مێژووه یهكێكه لهو‬ ‫سهرچاوه بانگهوازیانهی خهڵكی موسڵمان سودی‬ ‫زۆری لێوهردهگرێت له وهعز و گوتار و بانگهوازدا‪،‬‬ ‫بۆیه بهرهی دژ زۆر ههوڵی ناشیرینكردنی ئهو‬ ‫سهرچاوه ڕهسهنه دهدهن‪.‬‬ ‫گوتاربێژه‬ ‫و‬ ‫واعیز‬ ‫ههمانكاتدا‬ ‫له‬ ‫موسڵمانانهكانیش زۆركات بۆ وروژاندنی‬ ‫بهرامبهر و سهرنج ڕاكێشانی خهڵكی ساده دهیان‬ ‫چیرۆكی خورافی و بێبهناما بهناوی مێژووی‬ ‫ئیسالمیيهوه دهگێڕنهوه بێئهوهی بگهڕێنهوه بۆ‬ ‫كتێبه باوهڕپێكراوهكانی مێژووی ئیسالمی‪ ،‬وهك‬ ‫ئهوهی هاوهاڵن ههموویان شهو و ڕۆژ له برسا‬ ‫سكیان ئێشاوه و عومهری كوڕی خهتاب به كۆڵ‬ ‫ئاردی بردووه بۆ خهڵكی ههژار و عومهری كوڕی‬ ‫عهبدولعهزیز ههر نان و پیازی خواردووه و ئهمانه‬ ‫و سهدان چیرۆكی نالۆژیكی تری لهو بابهته‪.‬‬ ‫دادگهری‪ :‬ئهو كهسهی مێژوو دهنوسێتهوه‬ ‫دهبێت دادگهر بێت و بێ الیهنانه ڕوداوهكان‬ ‫تۆمار بكات‪ ،‬نابێت بكهوێته ژێر كاریگهری ههواو‬ ‫ئارهزووی تایبهتی خۆیی و بهو پێوهره ڕووداوهكان‬ ‫تۆمار بكات‪ ،‬ههروهها نابێت به پاڵنهری مهزههب‬ ‫و ئایدۆلۆژی تایبهتی خۆی ڕووداوهكات تهفسیر‬ ‫بكات‪ ،‬ئهگهر مێژوونووس بێالیهنی خۆی لهدهستدا‬ ‫و بهڕێبازی زانستی و ئهكادیمی ڕووداوهكانی‬ ‫تۆمارنهكرد ئهوه ههموو نوسین و لێكۆڵینهوهكانی‬ ‫جێگهی گومانن و وهرناگیرێن‪.‬‬

‫نهیارهكان دهیانهوێت له‬ ‫ڕێگهی مێژووهوه گومان لهسهر‬ ‫بنهماكانی ئیسالم و مێژووی‬ ‫مسوڵمانان دروست بكهن‬ ‫ههندێ جار لێكۆڵهری مێژوو دهگهڕێتهوه بۆ‬ ‫سهرچاوه مێژوويیه ڕهسهنهكانی وهك تهبهری‬ ‫ئیبنوكهسیری ‪...‬هتد‪ ،‬بهاڵم فێڵێكی زۆر زیرهكانه‬ ‫دهكات و تهنها ئهو دێڕانه دهگوێزێتهوه كه لهگهڵ‬ ‫خواست و ئارهزووی ئهودا یهكدهگرێتهوه یان پاش‬ ‫و پێشى ڕستهكان دهقرتێنێت‪ ،‬ههروهها ههندێ جار‬ ‫تهنها گێڕانهوه الواز و بێینهماكان دهگوێزێتهوه كه‬ ‫كتێبه مێژوويیهكان زۆر گێڕانهوهی الوازی تێدایه‬ ‫و دواتریش دهڵێت له تهبهری و مهسعودی ‪....‬هتد‪..‬‬ ‫وهرگرتووه‪.‬‬ ‫دووهم‪ /‬بابهتی بوون‪ :‬بابهتی بوون واته‬ ‫خۆداڕنینی مێژوونووس یان لێكۆڵهر له ههموو‬ ‫حهز و ئارهزووه كهسیيهكانی خۆی‪ ،‬نابێت به‬ ‫سۆز و پاڵنهری فكری و بۆچوونی سیاسی‬ ‫خۆی تهفسیرى ڕووداوهكانی مێژوو بكات‪ ،‬بهڵكو‬ ‫دهبێت واتا و مهبهستی ئهو دهقه مێژوويیانه چۆنه‬ ‫بهوشێوهیه مامهڵهیان لهگهڵدا بكات‪ ،‬نابێت بڕیاری‬ ‫پێشوهخت بدات‪ ،‬یان پهنا بۆ تهئویالتی خۆی ببات‬ ‫و چۆن خۆی حهز دهكات بهوشێوهیه تهفسیری‬ ‫ڕووداوهكان بكات‪.‬‬ ‫زۆركات لێكۆڵهری موسڵمان تهنها ڕووه‬ ‫جوانهكانی مێژوو دهگوێزێتهوه و شته ناشیرینهكان‬ ‫ڕهتدهكاتهوه‪ ،‬له ههمانكاتدا بهرهی نهیار تهنها‬ ‫ههوڵی زهقكردنهوهی شته ناشیرینهكان دهدهن‬

‫خا ل‬

‫و بهوشێوهیه وێنا و تهفسیری مێژووی ئیسالمی‬ ‫دهكهن كه خۆیان دهیانهوێت‪ ،‬بهاڵم له ههردوو‬ ‫بارهكهدا مێژوو دروستكراوی دهستی مرۆڤه‪،‬‬ ‫دهكرێت شتی جوان و ناشیرینی تێدابێت‪ ،‬بۆیه‬ ‫پێویسته لێكۆڵهر ڕێبازێكی زانستی پهیڕهو بكات‬ ‫و حهز و ئارهزووی خۆی تێكهڵی لێكۆڵینهوهی‬ ‫زانستی نهكات‪.‬‬ ‫ههروهها لێكۆڵهره موسڵمانهكان و نهیارهكانیش‬ ‫هاوسهنگی ناكهن له نێوان ڕوداوه سهربازی و‬ ‫ملمالنێ سیاسیهكان و ئهو ههموو حزمهته گهورهی‬ ‫موسڵمانهكان كردوویانه به پرۆسهی خوێندن و‬ ‫زانست و ژیار و شارستانی‪ ،‬بهڵكو تهنها جهخت‬ ‫دهكهنهوه لهسهر ڕوداوه سهربازی و سیاسیهكان‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫كۆتایی‬ ‫له كۆتاییدا دهگهینه ئهو ئهنجامهی كه مێژووی‬ ‫ئیسالمی له ڕۆژگاری خۆیدا نهنوسراوهتهوه‪،‬‬ ‫ههروهها ئهو گرنگیهی دراوه به جهختكردنهوه له‬ ‫ڕاستی فهرمودهی پێغهمبهر(د‪.‬خ)و كهسی گێڕهرهوه‬ ‫و دهقهكه لهالیهن زانایانی فهرمودهناسیيهوه‪،‬‬ ‫بهههمان شێوه ئهو گرنگیه نهدراوه به تۆماری‬ ‫ڕووداوه مێژوويیهكان و ئاسانكاری كراوه لهالیهن‬ ‫مێژوونوسانهوه له نوسینهوهی ئهو ڕوداوانهدا‪.‬‬

‫ئیسالمی و ههموو بوارهكانی تری زانسته‬ ‫ئیسالمیيهكان و پشتبهستنیان به سهرچاوهی‬ ‫دهسته و گرووپه الدهرهكان و به پاڵنهری ئاینيی‬ ‫و سیاسی له ههندێ كاتدا‪ ،‬ئهمانیش كاریگهری‬ ‫زۆریان ههبووه بۆ شاردنهوهی ڕووی ڕاستهقینهی‬ ‫مێژووی ئیسالمی‪.‬‬ ‫له سهردهمی نوێشدا بههۆی ملمالنێی فكريی و‬ ‫ئاڕاستهی سیاسی جیاوازهوه ههوڵی زۆر دراوه بۆ‬ ‫شێواندنی مێژووی ئیسالمی‪ ،‬چونكه بهرهی نهیار‬ ‫باش دهزانن كه مێژووی پڕ سهروهری ئیسالمی‬ ‫سهرچاوهیهكی گرنگی پهروهرده و پهندوهرگرتن‬ ‫و دهستهچیلهیهكی باشی بانگهوازه بۆ موسڵمانان‬ ‫بۆیه ههوڵی ناشیرینكردنی دهدهن‪.‬‬ ‫له ڕۆژگاری ئێستادا كاتی ئهوه هاتووه كه‬ ‫مێژووی ئیسالمی به ڕێبازێكی زانستی لێكۆڵینهوهی‬ ‫لهبارهوه بكرێت و پاكبكرێتهوه له ههموو ئهو‬ ‫بابهته ناڕاستانهی تێكهاڵوی كراوه‪ ،‬بهبێ سۆزی‬ ‫الیهنگران و ئارهزووی نهیارانهكانی‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫نابێت ههرچی له كتێبه‬ ‫مێژوویيهكاندایه بێ‬ ‫لێكۆڵینهوه وهربگیرێت‪ ،‬دهبێت‬ ‫ههڵسهنگاندنی بۆ بكرێت‬

‫ههروهها كۆمهڵێك هۆی تر كاریگهریيان‬ ‫ههبووه و لهسهر شتی ناڕاست و چیرۆكی‬ ‫خورافی و ئهفسانه و شێواندن كهوتووته ناو كتێبه‬ ‫مێژوويیهكان لهالیهن دهسته و گروپه الدهرهكانهوه‪،‬‬ ‫له ههمانكاتدا هۆنینهوهی دهیان هۆنراوهی میللی و‬ ‫تێكهڵكردنی به پاڵهوانی ئهفسانهی ڕێگایهك بووه‬ ‫بۆ تێكهڵبوونی ئهو جۆره خورافیاتانه به ڕووداوه‬ ‫مێژوویيهكان‪ ،‬ههروهها واعیز و گوتاربێژهكان‬ ‫دهیان ئیسرائیلیات و خورافهیان تێكهڵ به تهفسیری‬ ‫قورئان و مێژووی ئیسالمی كردووه و ئهمهش‬ ‫هۆیهكی تر بووه بۆ شێواندنی مێژووی ئیسالمی‪.‬‬ ‫لهدوای دهركهوتنی بزاڤی ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫و ئهنجامدانی دهیان لێكۆڵینهوه لهسهر مێژووی‬

‫‪101‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێزهكان‬

‫‪ 1‬بڕوانە‪ :‬سيد قطب‪ ،‬في ظالل القرآن‪ ،‬الطبعة‬

‫السابعة والثالثون ‪1429‬هـ ‪2008‬م‪ ،‬دار الشروق‪-‬‬ ‫بيروت‪ ،‬م‪ 4‬ص ‪.2291-2290‬‬

‫‪ 2‬دهربارهی (سنن االلهیه) وهك یهكێك له بنهماكانی‬ ‫تهفسیری ئیسالمی بڕوانه‪ :‬د‪.‬عمادالدين خليل‪ ،‬التفسير‬

‫االسالمي للتاريخ‪ ،‬الطبعة الثالثة ‪1401‬هـ‪1981‬م‪،‬‬

‫دار العلم للماليين‪ ،‬بيروت‪ -‬لبنان‪ ،‬ص ‪ 231‬بهدواوه‪.‬‬ ‫ههروهها بڕوانه‪ :‬د‪.‬جمال عبدالهادي محمد مسعود و‬ ‫د‪ .‬وفاء محمد رفعت جمعة‪ ،‬أخطاء يجب أن تصحح في‬ ‫التاريخ منهج كتابة التاريخ االسالمي كيف ولماذا‪ ،‬الطبعة‬

‫الثالثة ‪1414‬هـ ‪1994‬م‪ ،‬دار الوفاء‪ -‬القاهرة‪ ،‬ص ‪-18‬‬

‫‪.19‬‬

‫‪3‬‬

‫د‪.‬محمد صامل السلمى‪ ،‬منهج كتابة التاريخ‬

‫االسالمي وتدريسه‪ ،‬الطبعة األولى ‪1408‬هـ ‪1988‬م‪ ،‬دار‬ ‫الوفاء‪ -‬القاهرة‪ ،‬ص ‪ 93‬بهدواوه‪.‬‬

‫‪ 4-‬بڕوانه‪ :‬د‪ .‬سيدة اسماعيل كاشف‪ ،‬مصادر التاريخ‬

‫االسالمي ومناهج البحث فيه‪ ،‬الطبعة الثانية ‪1403‬هـ‬ ‫‪1983‬م‪ ،‬دار الرائد العربي‪ ،‬بيروت‪ -‬لبنان‪ ،‬ص ‪83‬‬ ‫بهدواوه‪ .‬ههروهها بڕوانه‪ :‬د‪.‬عمادالدين خليل‪ ،‬حول اعادة‬ ‫كتابة التاريخ االسالمي‪ ،‬الطبعةاألولى ‪1426‬هـ‪2005‬م‪،‬‬

‫دار ابن كثير‪ -‬دمشق‪ ،‬ل‪ 83‬بهدواوه‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪102‬‬

‫‪ 5‬بڕوانه‪ :‬د‪.‬محمد صامل‬

‫السلمي‪ ،‬منهج كتابة‬

‫التاريخ االسالمي‪ ،‬الطبعة األولى ‪1429‬هـ‪ ،‬دار ابن‬

‫الجوزي‪ -‬السعودية‪ ،‬ص ‪ 488‬بهدواوه‪.‬‬

‫‪ 6‬بڕوانه‪ :‬د‪ .‬اسماعيل علي محمد‪ ،‬االستشراق بين‬

‫الحقيقة والتضليل‪ ،‬الطبعة السادسة ‪143‬هـ ‪2014‬م‪ ،‬دار‬

‫الكلمة‪ -‬القاهرة‪ ،‬ص ‪ 135‬بهدواوه‪ .‬ههروهها بڕوانه‪:‬‬ ‫محمد قطب‪ ،‬كيف نكتب التاريخ االسالمي‪ ،‬الطبعة األولى‬

‫‪1415‬هـ‪1996‬م‪ ،‬دار الشروق‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬ص‪.13-12‬‬

‫‪ 7‬بڕوانه‪ :‬أ‪.‬د‪ .‬محمد أمحزون‪ ،‬منهج دراسة التاريخ‬

‫االسالمي‪ ،‬الطبعة األولى ‪1432‬هـ‪2011‬م‪ ،‬دار السالم‪،‬‬ ‫القاهرة‪ ،‬ص ‪.17-15‬‬

‫‪ 8‬بڕوانه‪ :‬د‪ .‬سيدة اسماعيل كاشف‪ ،‬مصادر التاريخ‬

‫االسالمي ومناهج البحث فيه‪ ،‬ص‪ 17‬بةدواوة‪.‬‬

‫‪ 9‬بڕوانه‪ :‬د‪.‬محمد صامل السلمي‪ ،‬منهج كتابة التاريخ‬

‫االسالمي وتدريسه‪ ،‬ص ‪.255-254‬‬

‫‪ 10‬بڕوانه‪ :‬د‪.‬محمد صامل السلمي‪ ،‬منهج كتابة‬

‫التاريخ االسالمي وتدريسه‪ ،‬ص ‪.255‬‬

‫‪ 11‬بڕوانه‪ :‬د‪.‬عماد الدين خليل‪ ،‬حول اعادةكتابة‬

‫التاريخ االسالمي‪ ،‬ل‪.10‬‬

‫‪ 12‬بۆ نمونه بڕوانه‪ :‬شوان عوسمان مستهفا‪،‬‬ ‫كوردستان و پرۆسهی به ئیسالمكردنی كوردستان‪ ،‬چاپی‬

‫یهكهم ‪2002‬ز‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل ‪ 140‬بهدواوه‪ .‬ههروهها‪:‬‬ ‫فازیل قهرهداغی‪ ،‬ماستهرنامه یان ههڵهنامه‪ ،‬ههروهها‪:‬‬ ‫فوئادی مهجید میسری‪ ،‬كۆمهڵگا له سایهی دهوڵهتی‬ ‫خهالفهتدا‪ ،‬ههروهها‪ :‬سهروهر پێنجوێنی‪ ،‬داگیركردنی‬ ‫شارهزور‪ ،‬گۆڤاری دابڕان‪ ،‬ژماره (‪)4‬ی ئهیلولی ‪،2016‬‬ ‫ل‪ 4‬بهدواوه‪.‬‬ ‫‪ 13‬بڕوانه‪ :‬د‪.‬عماد الدين خليل‪ ،‬حول اعادةكتابة‬

‫التاريخ االسالمي‪ ،‬ل‪. 10‬‬

‫‪ 14‬بڕوانه‪ :‬أ‪.‬د‪ .‬محمد أمحزون‪ ،‬منهج دراسة التاريخ‬

‫االسالمي‪ ،‬ص‪ 20‬بهدواوه‪.‬‬

‫‪ 15‬بڕوانه‪ :‬د‪.‬محمد بن صامل السلمي‪ ،‬منهج كتابة‬

‫التاريخ االسالمي‪ ،‬ص ‪.89-88‬‬

‫‪ 16‬بڕوانه‪ :‬د‪.‬محمد صامل السلمي‪ ،‬منهج كتابة‬

‫التاريخ االسالمي وتدريسه‪ ،‬ص ‪.252-25‬‬

‫‪ 17‬بڕوانه‪ :‬د‪ .‬محمد صامل السلمي‪ ،‬منهج كتابة‬ ‫التاريخ االسالمي‪ ،‬ص ‪ 133‬بهدواوه‪.‬‬

‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫زانستيكی‌له َ‬ ‫‌كارهينراو‌دذی‌ئيسالم‬ ‫‌‌ميذینه‌ی‌به‬ ‫(هۆكار و ئامانجهكانی)‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫رؤذهه‌‌آلتناسی‌‬

‫خا ل‬

‫ئیمداد تەها‬

‫لهدایكبووی ‪1990‬‬ ‫بهكالۆریۆس له زانسته ئیسالمییهكان‪.‬‬ ‫چهندین وتاری باڵوكراوهی ههیه‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪103‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪104‬‬

‫چهمكی ڕۆژههاڵت ناسی‪ ،‬یهكێكه لهو بابهته‬ ‫ههستیارانهی زۆرترین لێكۆڵینهوه و قسه و باسی‬ ‫لهبارهوه كراوه‪ .‬ئێمهش لهم لێكۆڵینهوه كورتهدا‬ ‫سهرنج دهخهینه سهر واتای ئهم زاراوهیه و‬ ‫مهبهست و ماناكهی و ههموو ئهو قسهو باسانهی‬ ‫كه لهخۆی دهگرێت‪.‬‬ ‫بیرمهندان كۆك نین لهسهر پێناسهیهكی‬ ‫دیاریكراو بۆ زاراوهی ڕۆژههاڵتناسی‪ ،‬ههر‬ ‫بیرمهنده بهپێی تێڕاوانینی خۆی پێناسهیهكی‬ ‫بۆ كردووه‪ ،‬ههرچهنده جیاوازییان تهنها له‬ ‫ڕواڵهتدایه‪ ،‬ئهگهرنا مهبهست و مانای پێناسهكان‬ ‫یهك دهگرنهوه و لهسهر ئهو پایه بنچینهییانه‬ ‫كۆكن كه ڕۆژههاڵتناسی لهسهر بونیادنراوه‪.‬‬ ‫هۆكاری جیاوازيیهكانیش دهگهڕێتهوه بۆ تێڕوانینی‬ ‫كهسهكان بۆ ڕۆژههاڵتناسی و دیاريكردنی‬ ‫مهبهستهكانی‪.‬‬ ‫بهكورتی دهتوانین بڵێین ڕۆژههاڵتناسی‪:‬‬ ‫ڕهوتێكی فیكری ڕۆژاواییه ههڵدهستێت به‬ ‫لێكۆڵینهوه له شارستانیهتی گهالنی ڕۆژههاڵت‪،‬‬ ‫له ههموو الیهنهكانی ڕۆشنیريی‪ ،‬فیكريی‪ ،‬ئايینی‪،‬‬ ‫ئابووریی و سیاسى بهمهبهستی كارلێكردنی‪.‬‬ ‫ههندێكیش وتویانه‪ :‬بهمانای كۆكردنهوه و‬ ‫دهستخستنی زانیاری دێت لهسهر ڕۆژههاڵت له‬ ‫ههموو الیهنهكانى ژیان(‪.)1‬‬ ‫بهم پێیهش بێت كهسی ڕۆژههاڵتناس بهو كهسه‬ ‫دهگوترێت كهوا گرنگی به كاروباری ڕۆژههاڵت‬ ‫دهدات و لێیان دهكۆڵێتهوه له ڕووی شارستانیهت‬ ‫و ئايین و باوهڕیان و ڕۆشنبیريی و زمانی‬ ‫ئاخاوتن و ههڵسوكهوت و شێوازی مامهڵهكردنیان‬ ‫بهشێوهیهكی گشتی(‪.)2‬‬ ‫گۆی زهوی له ڕووی پێكهاتهی جوگرافییهوه‬ ‫دهكرێت بهدوو بهشی سهرهكییهوه‪ ،‬ئهو بهشهی‬ ‫كه ڕۆژ تێیدا ههڵدێت به ڕۆژهاڵت ناودهبرێت و‬

‫ئهو بهشهشی ڕۆژی تێدا ئاوا دهبێت به ڕۆژئاوا‬ ‫ناودهبرێت‪ .‬بهاڵم بهنیسبهت ئیسالمهوه ڕۆژههاڵت‬ ‫و ڕۆژئاوا بهپێی ئهو شوێنه دیاری دهكرێت كه‬ ‫سرووشی تێدا هاتۆتهخوارهوه كه نیمچهدوورگهی‬ ‫عهرهبییه‪ ،‬خۆرههاڵتهكهی به خۆرههاڵت و‬ ‫ڕۆژئاواكهشی به ڕۆژئاوا ناودهبرێت له ئهدهبیاتی‬ ‫ئیسالمیدا‪ .‬بهاڵم لهم ڕۆژگاری ئهمڕۆدا زاراوهی‬ ‫ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست بهكاردههێنرێت وهك‬ ‫زاراوهیهكی سیاسی و جوگرافی‪ ،‬مهبهست‬ ‫له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست و نزیك و دوور‪،‬‬ ‫دابهشكردنی زهوییه بۆ چهند بهشێك بهپێی دوور‬ ‫و نزیكیان له ئهوروپاوه‪.‬‬ ‫توێژهران پێیان وایه ناوچهكانی ڕۆژههاڵتی‬ ‫ناوهڕاست‪ ،‬جیهانی ئیسالمی دهگرێتهوه كه‬ ‫ئهو ناوچه جوگرافییه ستراتیجییهیه كه ملكهچی‬ ‫دهسهاڵتی ئهوروپایه و مسوڵمانان داڕنراون له‬ ‫بهرگرییه خودییهكان(‪.)3‬‬ ‫وشهی ڕۆژههاڵت كه ئایا به چ شوێنێك‬ ‫دهوترێت و كام ناوچانه دهگرێتهوه بۆچوونی‬ ‫جیاوازی لهسهره‪ .‬پوختهی قسه لهم بابهته و وتهی‬ ‫كورت و ڕاست‪ ،‬ئهو بۆچونهیه كه پێی وایه‪ :‬وشهی‬ ‫ڕۆژئاوا و ڕۆژههاڵت‪ ،‬بۆ یهكهمجار ئهوروپیهكان‬ ‫بهكاریان هێناوه و مهبهستیان پێی دابهشكردنی‬ ‫جیهان بووه بهسهر ڕۆژههاڵت و ڕۆژئاوادا‪،‬‬ ‫ڕۆژئاوا خۆیان دهگرێتهوه و ڕۆژههاڵتیش واڵتانی‬ ‫ئاسیا و ئهفریقا دهگرێتهوه‪ ،‬كه ئهو كاته لهژێر‬ ‫داگیركاری ئهوروپادا بووه‪ ،‬ههرچهنده وشهكهش له‬ ‫ڕووی بهكارهێنانهوه نوێیه‪ ،‬بهاڵم ئهگهر به وردی‬ ‫لێی بڕوانین بۆمان دهردهكهوێت كه ڕاستییهكی‬ ‫مێژوويی ههیه‪ .‬له كۆندا جیهان بهسهر دوو‬ ‫دهسهاڵتی دژبهیهكی بهتوانا دابهش ببوو‪ ،‬یهكهمیان‬ ‫له ڕۆژههاڵت و ئهوی دیكهشيان له ڕۆژئاوا‪ ،‬ئهو‬ ‫دو هێزهش فارس و ڕۆم بوون‪ ،‬پاشان ملمالنێكه‬

‫خا ل‬

‫هۆكارهكانی دروستبوونی ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫يهكهم‪ /‬هۆكاری سهرهكی ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫دهگهڕێتهوه بۆ هۆكاری ئاینی‪ :‬ئهو ئازاره ناخۆش‬ ‫و تاڵهی جهنگی خاچپهرستان جێیهێشت بوو له دڵی‬ ‫ئهوروپیهكان و هاتنی بزوتنهوهی ڕیفۆرمی ئاینی‪،‬‬ ‫وای له گاورهكان (پڕۆتستانت و كاسۆلیك) كرد‬ ‫كه ههست به پێویستی پێداچونهوهیهك بكهن به‬ ‫ڕاڤهی كتێب و سهرچاوه ئاینیهكانیاندا و له میانهی‬ ‫ههوڵدانیان بۆ تێگهیشتن له كتێبه ئاینيیهكانیان‬ ‫و لهبهرچاوگرتنی ئهو بارودۆخهی بزوتنهوهی‬ ‫چاكسازی ئاینی هێنابوویه گۆڕێ‪ ،‬ههوڵیاندا كهڵك‬ ‫له توێژینهوه عیبرانیهكان وهربگرن‪ .‬لهوێشهوه‬ ‫پهلیان بۆ توێژینهوه ئیسالميیهكان هاویشت‪،‬‬ ‫چونكه تێگهشتن له كۆتا ئایين كهڵكی باشی دهبێت‬ ‫بۆ ڕاڤهكردن و لێكدانهوهی ئاینی پێشوو‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫مێژووی ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫به شێوهیهكی دیاريكراو ناتوانرێت بوترێت‬ ‫كه یهكهمین كهس كێ بووه گرنگی به توێژینهوه‬ ‫و كۆكردنهوهی زانست داوه لهسهر ڕۆژههاڵت‪،‬‬ ‫بهاڵم زانراوه كه له ڕۆژانی دهسهاڵتی مسوڵمانان‬ ‫له ئهندهلوس كۆمهڵه ڕاهیبێكی مهسیحی ڕوویان‬ ‫له ئهندهلوس كردووه و ڕۆشنبیريی و زانیاریان‬ ‫له خوێندنگه ئاینيیهكانى ئهو ناوچهيه وهرگرتووه‬ ‫و دواتر قورئانی پیرۆزیان بۆ سهر زمانی التینی‬ ‫وهرگێڕاوه كه زمانی نوسين و خوێندنهوه بوو له‬ ‫ئهوروپاى سهدهكانى ناوهڕاستدا‪.‬‬ ‫ئهو ڕاهیبانه وانهی فهلسهفه و پزیشكی و‬ ‫بیركارییان لهالی زانایانی مسوڵمان خوێندووه‪.‬‬ ‫یهكێك له ڕاهیبه یهكهمینهكان كه گرنگی به‬ ‫كۆكردنهوهی زانیاری داوه لهسهر ڕۆژههاڵت‪،‬‬ ‫جێربرت (‪) Jerbert‬ی ڕاهیبه‪ .‬كه ڕاهیبێكی‬ ‫فهڕهنسییه و له ساڵی ‪999‬ز ههڵبژێردرا به پاپا‬ ‫له دوای گهڕانهوهی له ئهندهلوس و تهواوكردنی‬ ‫خوێندن و وهرگرتنی زانیاری له زانستگاكانى‬ ‫ئهندهلوس‪.‬‬ ‫ههروهها (بطرس المحترم) و (جیراردی‬ ‫كریمون) له ڕاهیبه یهكهمینهكان‪ .‬ئهم ڕاهیبانه له‬ ‫پاش گهڕانهوهیان بۆ واڵتانی خۆیان دهستیان كرد‬ ‫بهباڵوكردنهوهی ڕۆشنبیريی واڵتانی ئیسالمی(‪.)5‬‬ ‫ئهوهی كه مێژوونووسان زۆر لهسهری كۆكن‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كهوته نێوان مسوڵمانان و ڕۆمهكان‪ ،‬پاشان‬ ‫ملمالنێ و ناكۆكییهكه كهوته نێوان مسوڵمانان‬ ‫و خاچپهرستان‪ ،‬دواتر ملمالنێكه گوازرایهوه بۆ‬ ‫نێوان دهوڵهتی عوسمانی و واڵتانى ئهوروپا‪،‬‬ ‫ئێستاش پاشماوهی ئهم ملمالنێیه كهوتۆته نێوان‬ ‫واڵتانی ڕۆژههاڵت كه ئاسیا و ئهفریقا دهگرێتهوه‪،‬‬ ‫لهگهڵ ڕۆژئاوا كه خۆی له ئهوروپا و ئهمریكادا‬ ‫دهبینێتهوه(‪.)4‬‬

‫به جۆرێك كه وهك جۆره كۆدهنگییهكه لهالیان‬ ‫ئهوهیه كه مێژووی دروستبوونی ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫دهگێڕنهوه بۆ سهدهی سيانزهی زاینی له ههندێك‬ ‫له شارهكانی ئهوروپا‪ ،‬بهاڵم بهشێوهیهكی ڕهسمى‬ ‫دهگهڕێتهوه بۆ دوای (سهردهمی ڕیفۆرمی ئاینی) له‬ ‫ئهوروپا‪ .‬ههرچهنده له پێش ئهوهش ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫بوونی ههبووه لهسهر ئاستی تاكه كهسی‪ ،‬ئهو‬ ‫سهرچاوانهی لهبهردهستدان زۆر به وردی تیشك‬ ‫ناخهنهسهری و تهنها چهند كهسێك پێوهی خهریك‬ ‫بوون(‪.)6‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهشدا بۆچونێك ههیه پێیوایه چهمكی‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی له ئهوروپا ههتا كۆتاييهكانى‬ ‫سهدهی ههژده و سهرهتاكانی سهدهی نۆزدهیهم‬ ‫دهرنهكهوتووه‪ ،‬بۆ یهكهمین جار له ئینگلتهرا له ساڵی‬ ‫‪ 1779‬و له فهرهنسا له ساڵی ‪ 1799‬دهركهوتووه‪،‬‬ ‫یهكهمين جاریش زاراوهی ڕۆژههاڵتناسی له‬ ‫ساڵی ‪1838‬دا چووه نێو فهرههنگی ئهكادیمی‬ ‫فهڕهنسییهوه(‪.)7‬‬

‫‪105‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪106‬‬

‫و‬ ‫باڵوكردنهوه‬ ‫ئارهزووی‬ ‫ههروهها‬ ‫تهشهنهكردنی ئاینهكهیان‪ ،‬وای له گاورهكان كرد‬ ‫ڕژههاڵتناس دروستبكهن‪ ،‬ههتا زهمینهسازی‬ ‫بكهن و بهرچاوڕوونى بدهنه موژدهدهرهكان‪،‬‬ ‫ئهو پیاوه ئاینيیانهی كه دێنه ڕۆژههاڵت و ئاینی‬ ‫مهسيحى باڵودهكهنهوه‪ .‬ههروهها موژدهدهرهكان‬ ‫باوهڕیان به داگیركهران هێنا ئاینی مهسیحی‬ ‫بكهنه بونیاد و بنهچهی هێرشهكانیان بۆ سهر‬ ‫واڵتانی ئیسالمی و ناوچهكانى ڕۆژههاڵت‪ ،‬له‬ ‫بهرامبهریشدا داگیركهران مهیدان چۆڵ و خۆش‬ ‫بكهن له ڕۆژهاڵت بۆ موژدهدهران ئاینی مهسيحى‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫بهمشێوهیهش‬ ‫باڵوبكهنهوه‪.‬‬ ‫یهكهمین پهیوهندی خۆی لهگهڵ موژدهدهرهكان و‬ ‫پاشان لهگهڵ داگيركهران دهبهستێت(‪.)8‬‬ ‫ههروهها بۆ پاراستنی مهسيحييهكان و ئهو‬ ‫گهالنهی شوێنكهوتهی كهنیسهبوون بۆ ئهوهی‬ ‫نهیهنه نێو ئیسالم و ههروهها ڕێگريش بكهن‬ ‫لهو تهشهنهكردن و باڵوبوونهوه خێرايهى ئاينى‬ ‫ئیسالم و بهر به مسوڵمانبوونی خهڵكى بگرن‪.‬‬ ‫ههروهها له ڕێگهی شارهزابوون له ئیسالم و‬ ‫زمانى ئاينكهوه توانیان ڕێگهی دروستكردنی‬ ‫گومان و چهواشهكاری بدۆزنهوه دهربارهی‬ ‫ئیسالم و مێژووی مسوڵمانان‪ .‬ههر لهم ڕێگهيهوه‬ ‫توانیان ئاڕاستهی گوتار و ڕهخنهكانی ڕووهو‬ ‫كهنیسه بگۆڕن بهرهو ئیسالم‪ ،‬و به دوژمنێكی‬ ‫دیار و ئاشكرای كهنیسهی بناسێنن و خهڵكی‬ ‫ڕۆژئاوای لێ توند بكهن(‪.)9‬‬ ‫دووهم‪ /‬هۆكارێكی دیكه بۆ دروستبوونی‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی‪ ،‬هۆكاری داگیركاريیه(اإلستعماریه)‪:‬‬ ‫له پاش كۆتايی هاتنی جهنگهكانی خاچپهرستان‬ ‫و شكست خواردنیان‪ ،‬ڕۆژئاواییهكان بێ ئومێد‬ ‫نهبوون له دووباره داگیركردنهوهی واڵتی‬ ‫مسوڵمانان و دووباره خستنهژێر قهڵهمڕهوی‬

‫خۆیانهوه‪ ،‬بۆ ئهم مهبهسته ڕوویان له كۆكردنهوهی‬ ‫زانیاريی و توێژینهوه لهسهر ڕۆژههاڵت كرد له‬ ‫ههموو ڕووه جیاوازهكانهوه‪ ،‬له ڕووی بیروباوهڕ‬ ‫و شێوازی ڕهفتار و ههڵسوكهوت و ڕهوشت و‬ ‫ماڵ و سامانیان‪ ،‬ههتا بزانن كامه ناوچه بههێزه‬ ‫بێ هێزی بكهن و كام ناوچهش بێ هێزه داگیری‬ ‫بكهن‪.‬‬ ‫شایانی باسه ڕۆژههاڵتناسهكان له پاڵ‬ ‫داگیركاری سهربازیشدا ههوڵیانداوه داگیركاری‬ ‫فیكریش ئهنجام بدهن و تۆوی چهندین بیروباوهڕ‬ ‫و مهزههبی فیكريی الڕێ بوو بێباوهڕى بچێنن‬ ‫له واڵته ئیسالمییهكاندا و له ڕێگهی تێكشكاندنى‬ ‫ههستی پابهندبوون به نهتهوه و ئاینهوه ههوڵیانداوه‬ ‫گیانی بهرگرییان الواز بكهن‪.‬‬ ‫ههروهها له ئهنجامی دهستخستنی زانیاری‬ ‫لهبارهی ئیسالم و قورئان و فیقهـ و كهلهپووری‬ ‫ئیسالمییهوه توانیان چهندین مهزههب و‬ ‫بیروباوهڕی بێ پێشینه و الڕێ بوو دروستبكهن‬ ‫و ئايينى پيرۆزى ئیسالمی له پێش چاوی نهوهی‬ ‫نوێ ناشيرن بكهن‪ .‬لهگهڵ ئهوهشدا گیانی برایهتی‬ ‫و پێكهوه ژيانیان لهالی مسوڵمانان نههێشت و‬ ‫یهكێك له ڕهفتارهكانی سهردهمى جاهیلیهت كه‬ ‫شۆڤێنیستی بوو زیندوویان كردهوه و گهالنی‬ ‫مسوڵمانیان پارچه پارچه كرد و كردیانن به‬ ‫دوژمنی یهك(‪.)10‬‬ ‫كهسانێك بۆ پهیداكردنی بژێوى و زیادكردنی‬ ‫سامانیان ڕوو له زانستی ڕۆژههاڵتناسی دهكهن‪،‬‬ ‫كهسانێك به مهرام گهلێكی سیاسی دهستیان داوهته‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی ئهگهر به نمونه كهڵكی ڕۆژههاڵتناسی‬ ‫بۆ ئیستعمار و سیاسیيهكان وهربگرین‪« ،‬فأنتوني‬ ‫إيدن»ی سهرۆك وهزیرانی پێشووی بهریتانیا هیچ‬ ‫بڕیارێكی سیاسی دهرنهكردووه لهمهڕ بارودۆخی‬ ‫ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست ههتا نهگهڕابێتهوه بۆ الی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫گرنگترین هۆكارهكانی بهردهوامبوون و بههێزبوونی‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی له ئێستا و داهاتوودا‬ ‫زیادبوونی بهرژهوهندییهكانی ڕۆژئاوا له‬ ‫واڵته ئیسالمییهكان بهتایبهت واڵتانی ڕۆژههاڵتی‬ ‫ناوهڕاست وادهكات واڵتان پاڵپشتی و هاوكاری‬ ‫دهزگا ڕۆژههاڵتناسييهكان بكهن بۆئهوهی‬ ‫ڕاپۆرت و وردهكارییان پێشكهش بكهن دهربارهی‬ ‫ڕۆژههاڵت‪.‬‬ ‫ههروهها زۆرێك له دهسته و ڕێكخراوه‬ ‫جیهانییهكان كاتێك بیانهوێت لهسهر ئیسالم‬ ‫و مسوڵمانان بنوسن پشت به ڕاپۆرت و‬ ‫دهبهستن‪.‬‬ ‫ڕۆژههاڵتناسهكان‬ ‫نوسراوهكانی‬ ‫ههروهها كهناڵ و دهزگاكانی ڕاگهیاندن پشت‬ ‫به وتهی ڕۆژههاڵتناسهكان دهبهستن لهكاتی‬ ‫گواستنهوهی زانیاری لهبارهی ڕۆژههاڵتهوه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ڕۆژههاڵتناس(مرجیلیوپ) و ڕاوێژی پێنهكردبێت‪.‬‬ ‫كهسانێكی دیكهش ههن ئامانجيان تهنها‬ ‫بهدهستهێنانی زانست و تێركردنی ئارهزووهكانیانه‬ ‫كه سامان و كاتیان هاوكاری كردوون تاوهكو لهو‬ ‫ڕێگهیهوه شارهزای خهڵكی ڕۆژههاڵت و ڕهوشت‬ ‫و ئاكار و تایبهتمهنديیهكانیان ببن(‪.)11‬‬ ‫سێيهم‪ /‬هۆكاری ئابوورى‪ :‬له پاش ئهوهی‬ ‫واڵتانی ڕۆژئاوا ڕێژهی ئهو خێرو بێرو سامانهیان‬ ‫بۆ دهركهوت كه له ڕۆژههاڵت ههیه ههوڵیاندا‬ ‫الپهڕهیهكی نوێی پهیوهندی لهگهڵیان ههڵبدهنهوه‬ ‫و كرانهوه لهگهڵیان ڕووبدات‪ ،‬تاوهكو له ڕێگهی‬ ‫ئهم پهیوهندیانهوه برهو به ئابووری خۆيان‬ ‫بدهن و كارگه و پیشهسازییهكهیان بخهنهگهڕ‪ ،‬له‬ ‫ههمانكاتیشدا بزوتنهوهی پێشكهوتنی زانستییان‬ ‫بۆ ئاسان دهبوو‪ .‬له ڕێگهی ئهم پهیوهندییانهوه‬ ‫توانیان كهرهسته خاوهكان به نرخێكی كهم و بێ‬ ‫تێچونێكی زۆر ببهن و كهڵكی لێوهربگرن و له‬ ‫ههمانكاتیشدا ڕۆژههاڵت بهكاربهرێكی چاالكی‬ ‫بهرههمهكانیان بێت و لهم ڕێگهیهوه قازانجێكی‬ ‫زۆریان دهستكهوت(‪.)12‬‬ ‫چوارهم‪ /‬هۆكاری زانستی‪ :‬لهگهڵ ئهو هۆكار و‬ ‫مهبهسته خراپانهدا بۆ دروستبوونی ڕۆژههاڵتناسی‪،‬‬ ‫هۆكاری زانستیش ههیه‪ .‬كهسانێكی ڕۆژئاوايی بێ‬ ‫هیچ مهبهستێك ویستویانه زانیاری دهربارهی‬ ‫ڕۆژههاڵت كۆبكهنهوه‪ ،‬ئهم ڕۆژههاڵتناسانه‬ ‫هیچ جۆره هاوكارییهكیان ناكرێت لهالیهن‬ ‫دهوڵهتهكانیانهوه و هیچ پهیوهندییهكیان لهگهڵ‬ ‫دهزگا ڕۆژههاڵتناسييهكاندا نیه و كار لهسهر‬ ‫باڵوكردنهوهی زانیاری نا دروست و تێكدانی‬ ‫دیمهنی ئیسالم ناكهن و خهڵكانێكى ڕاستگۆ و‬ ‫بێ فڕوفێڵن‪ .‬ههندێك لهم ڕۆژههاڵتناسانه له پاش‬ ‫لێكۆڵینهوه له ئايينى ئیسالم و ژيانى پێغهمبهر‬ ‫(د‪.‬خ) بهشێوهیهكی دادگهرانه بڕیاریان لهسهر‬

‫ئیسالم داوهو ههڵیان سهنگاندوه و له ئهنجامدا‬ ‫بونهته بیرمهند و داكۆكیان له ئیسالم كردووه و‬ ‫ئهو چهواشهكارییانهیان بۆ خهڵك ڕوونكردۆتهوه‬ ‫كه دهربارهی ئیسالم به خهڵك وتراون‪ .‬لهنێویاندا‬ ‫(محهمهد ئهسهد)ی ڕۆژههاڵتناسه كه خاوهنی‬ ‫كتێبێكه بهناوی «اإلسالم على مفترق الطرق»‪،‬‬ ‫ههروهها (توماس ئارنوڵد) كه خاوهنی كتێبێكه‬ ‫بهناوی «الدعوه إلی اإلسالم»‪ .‬لهم كتێبهدا به‬ ‫وردی باس له پێكهوهژیان و لێبوردهيی له ئیسالمدا‬ ‫دهكات و باس لهو ڕووداوه مێژوویانه دهكات كه‬ ‫لێبوردهيی و پێكهوهژیان لهالی مسوڵمان پیشان‬ ‫دهدات‪ .‬بهاڵم لهالیهن ڕۆژههاڵتناسهكانی دیكهوه‬ ‫به توندی وهاڵمدرایهوه و تۆمهتباركرا بهوهی له‬ ‫كتێبهكهیدا ڕێبازی زانستیانهی نهگرتۆتهبهر و‬ ‫لهسهر بنهمای سۆز بۆ ئیسالم ڕهفتاری كردووه‪.‬‬ ‫ئهمه لهكاتێكدا ئهم ڕۆژههاڵتناسه ههر ڕووداوێكی‬ ‫مێژوويی باسكردبێت تێیدا به وردی بهدواداچونی‬ ‫بۆ كردووه و له سهرچاوهكانی كۆڵیوهتهوه(‪.)13‬‬

‫‪107‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪108‬‬

‫كهلهپووری ڕۆژههاڵتناسان گهنجینهیهكی پڕ‬ ‫زانیاری باشه بۆ دهزگاكانی ڕاگهیاندن و بونهته‬ ‫مشهخۆرێك بهسهر ئهو زانیارییانهوه و كهڵكیان‬ ‫لێوهردهگرن‪ .‬بۆیه به تێڕوانین لهم هۆكارانه‬ ‫دهتوانین بڵێین ڕهوتی ڕۆژههاڵتناسی بزاوتێكی‬ ‫بهردهوام و كۆتايی نههاتووه و تا ههنوكه‬ ‫دامهزراوه ڕۆژههاڵتناسييهكان لهكاری بهردهوامی‬ ‫خۆیاندان و به دهركردنی كتێب و گۆڤار و بهستنی‬ ‫كۆنگرهوه سهرقاڵن‪ ،‬سی و سێ ههمین كۆنگرهیان‬ ‫له كهنهدا بهست‪ ،‬تهوهری تایبهتی كۆنگرهگه بریتی‬ ‫بوو له (پهیوهندييه ڕۆشنبیرییهكان) (‪.)14‬‬ ‫كاروچاالكی‬ ‫گشتی‬ ‫بهشێوهیهكی‬ ‫ڕۆژههاڵتناسان له نوسینهكانیان دهكرێت به سێ‬ ‫قۆناغهوه‪:‬‬ ‫ـ قۆناغی سهرهتايی‪ ،‬قۆناغی خوێندنهوه و‬ ‫بهدواداچوون‪.‬‬ ‫ـ قۆناغی دووهم‪ ،‬له كهوتن و لهدهستدانی‬ ‫غهرناتهوه دهستپێدهكات‪.‬‬ ‫ـ قۆناغی سێیهم‪ ،‬قۆناغی دوای لهناوچوون و‬ ‫نهمانی خهالفهتی ئیسالمیيه‪.‬‬ ‫لێكهوتهكانی هۆكاری ئاینی له توێژینهوهكانی‬ ‫ڕۆژههاڵتناسهكان‬ ‫‪ .1‬نكۆڵی كردنی هاتنی قورئانی پیرۆز‬ ‫لهالیهن خواوه و ههوڵی ناشیرین كردنی قورئان‬ ‫و بوختان و درۆكردن تا ئهو ڕادهيهى كه وتویانه‬ ‫قورئان ههڵبهستراوی دهستی محهمهده‪ .‬یهكێك‬ ‫له ڕۆژههاڵتناسهكان بهناوی «جون تاكلی»‪،‬‬ ‫بهئاشكرا ئهو مهبهستهی خۆیان ئاشكرا دهكات‬ ‫و دهڵێت پێویسته ئێمه كۆنترین چهكی بهرگری‬ ‫لهخۆكردنی دهستی مسوڵمانهكان له دژی خۆیان‬ ‫بهكاربهێنین و پێیان نیشان بدهین ئهو ڕاستیانهی‬ ‫له قورئاندا هاتوون شتێكی نوێ نین قورئان‬ ‫هێنابێتنی و ئهو بابهته نوێیانهش قورئان هێناونی‬

‫میرزا‌غوالم‌له‌(تریاق‌‬ ‫القلوب)‌ده‌ڵێت‪‌:‬به‌شێكی‌‬ ‫زۆر‌و‌به‌رچاوی‌ته‌مه‌نم‌له‌‌‬ ‫پاڵپشتیكردنى‌حكومه‌تی‌‬ ‫ئینگلیزدا‌به‌سه‌ربرد‬ ‫ڕاست نیین!(‪.)15‬‬ ‫‪ .2‬دروستكردنی گومان لهالی مسوڵمانان و‬ ‫خهڵك له بارهی ڕاست و دروستێتی فهرموودهكانی‬ ‫پێغهمبهر (د‪.‬خ) و ههوڵدان بۆ كهنارخستنیان‪.‬‬ ‫‪ .3‬گومان دروستكردن دهربارهی فیقهی‬ ‫ئیسالمی و تۆمهتباركردنی بهوهی له یاسای‬ ‫ڕۆمانى وهرگیراوه‪ .‬گومان دروستكردن لهسهر‬ ‫كهلتوور و ڕۆشنگهری ئیسالمی و بهوه ناویان‬ ‫دهبرد كه هیچ بابهتێكی فیكريی نوێی نههێناوهته‬ ‫ئاراوه و له یاسای ڕۆمانى وهرگیراوه(‪.)16‬‬ ‫لهگهڵ ئهمهشدا چهندین ڕهوتی فیكرییان دزه‬ ‫پێكردۆته نێو كۆمهڵگهی ئیسالمی‪ ،‬لهوانه‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪( -/‬المادیه)‪ :‬بریتیيه لهو ڕهوته فیكريیهی‬ ‫كه كار بۆ نههێشتنی ههموو ئهو ههست و نهستانه‬ ‫دهكات كه ئايین له مرۆڤدا دهيچێنێت‪ ،‬له سۆز و‬ ‫خۆشهویستی و بهزهيی و ههستی مرۆڤانهی‬ ‫تاكهكان بهرامبهر كۆمهڵگه و دهوروبهری خۆی‪.‬‬ ‫ههروهها ئهم ڕهوته فیكريیه لهسهر بنهمای‬ ‫باوهڕبوون به ههستپێكراوهكان دامهزراوه‪.‬‬ ‫بهومانایهی ههرشتێك لهم دونیایهدا ئهگهر‬ ‫بهیهكێك له پێنج ههستهوهرهكهی مرۆڤ‪ ،‬ههستی‬ ‫پێنهكرا ئهوا ناتوانرێت باوهڕی پێ بهێنرێت و‬ ‫ڕاست نیه‪.‬‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫بهم پێیهش بهشێكی زۆر له بیروباوهڕ و‬ ‫ئیمانی مسوڵمان دهكهوێته ژێر پرسیارهوه و‬ ‫سهردهكێشێت بۆ باوهڕنهبوون به خودا و به‬ ‫فریشتهكان و ڕۆژی دوايى و بهههشت و دۆزهخ‬ ‫و كۆی ههموو ئهو بابهتانهی نهدیون و باوهڕ پێ‬ ‫هێنانیان پایهیهكه له پایهكانی ئیمانی مسوڵمان‪.‬‬ ‫دووه‌م‪( -/‬الوجودیه)‪ :‬كرۆكی بیروبۆچونی ڕهتی‬ ‫وجودیهت خۆی دهبینێتهوه له داڕنینی مرۆڤ له‬ ‫جیهانی گیان‪ ،‬مرۆڤ دهكاته بونهوهرێكی بێ ههست‬ ‫و نهست‪ ،‬لهگهڵ پشتگوێخستنی ههموو دابونهریت‬ ‫و یاسا كۆمهاڵیهتیيهكان‪ ،‬لهگهڵ شكاندنی ههموو‬ ‫ئهو بهند و سنور و پهرژینانهی ئایين دروستی‬ ‫كردووه بۆ جوڵه و ههڵسوكهوتی مرۆڤ‪ ،‬لهژێر‬ ‫پاساوی ئازادكردنی بیر و جوڵهی مرۆڤ‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ ( -/‬العلمانیه)‪ :‬عهلمانیهت كه به دوو واتا‬ ‫دێت‪ ،‬بهواتای جیاكردنهوهی ئايين له دهوڵهت‪ ،‬یان‬ ‫به واتای جیاكردنهوهی ئايين و زانست له یهكتری‪.‬‬ ‫عهلمانیهتیش یهكێكی تره لهو چهكانهی به‬ ‫دهست ڕۆژههاڵتناسهكانهوهیه بۆ دژیایهتی كردنی‬ ‫ئیسالم و نههێشتنی له كۆمهڵگه ئیسالمیهكاندا‪.‬‬ ‫چۆن ستهمی كهنیسه و پیاوانی ئاینی مهسیحی‬ ‫ئاشكرایه كه چییان له زاناكانیان كردووه و چهنده‬ ‫بهرههڵستی زانستیان كردووه و پێویستیان كردووه‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‌ڕۆژئاوا‌‌له‌‌‬ ‫واڵته‌‌ئیسالمییه‌كان‌واده‌كات‌‬ ‫واڵتان‌پاڵپشتی‌و‌هاوكاری‌‬ ‫ده‌زگا‌ڕۆژهه‌اڵتناسييه‌كان‌‬ ‫بكه‌ن‬

‫ههر گوفتار و ڕهفتارێكی زانستی له كهنیسهوه‬ ‫سهرچاوه بگرێت و دركاندنی یهك وشهی زانستی‬ ‫بهبێ پرسی كهنیسه ژیانی خاوهنهكهی خستۆته‬ ‫مهترسیهوه و دوچاری مهرگی كردۆتهوه‪.‬‬ ‫بۆ دۆزینهوهی ڕێگا چارهیهكیش پهنایان‬ ‫بردۆته بهر جیاكردنهوهی ئايين و زانست و‬ ‫وتویانه با پیاوانی ئاینی به هیچ جۆرێك له‬ ‫زانست وهرنهدهن و زانایانیش بۆ خۆیان به‬ ‫ههموو جۆرێك سهربهست بن و بهرههم و بیری‬ ‫زانستییان ههبێت‪.‬‬ ‫سهرهڕای ئهم ئامرازه دهرهكیانهش‪،‬‬ ‫چهندین ئامرازی ناوخۆيی دیكه ههن بهدهست‬ ‫ڕۆژههاڵتناسهكانهوهن ئهوانیش خۆیان له‬ ‫بیروبۆچونی ئهو ڕهوته فیكریانهدا دهبیننهوه كه‬ ‫دهدرێنه پاڵ ئیسالم و له ههمانكاتیشدا به الكهوتن‬ ‫(اإلنحراف) و زێدهڕۆيی ههژمار دهكرێن بهپێی‬ ‫یاسا و هێڵه گشتييهكانی شهریعهتی ئیسالم و‬ ‫زیانێكی گهورهیان له بیروباوهڕی مسوڵمان داوه‪.‬‬ ‫ئهوان ئهو بۆچوونهی لهنێو مسوڵماناندا بهناوی‬ ‫زوهد و دنیا نهویستییهوه ههیه چواندوويانه بهو‬ ‫پهڕگیری( الرهبانیه)يهى كه له ئاینی مهسیحیدا‬ ‫ههبووه و پييانوايه هێنراوهته نێو ئايينى ئیسالم‪،‬‬ ‫ههروهك توانيويانه گومان دهربارهی ئیسالم و‬ ‫مسوڵمانان دروستبكهن و به ئاینێكی توندڕهو‬ ‫نیشانی بدهن لهبری ئاینێكی نێوهندگیری میانڕهو‪.‬‬ ‫له دیارترینی ئهو گرووپانهی خزێنراونهته نێو‬ ‫ئیسالم‪ ،‬بههائیهكان و قادیانییهكانن‪ ،‬بههائیهكان‪:‬‬ ‫گرووپێك بوون له ئێران سهریانههڵدا و ههڵقواڵوی‬ ‫بیری شیعهگهرێتیيه و له گرنگترین گوتارهكانیان‬ ‫خۆداڕنینه له ئايین و بهخشینی ئازادی ڕههایه‬ ‫به ئافرهتان‪ ،‬و مانگهكانی ساڵ دهكهن به نۆزده‬ ‫مانگهوه!‪ .‬ڕۆههاڵتناسهكان هاوكاری زۆریان‬ ‫كردوون له باڵوبونهوهی بیروباوهڕیاندا و چهندین‬

‫‪109‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪110‬‬

‫كتێبی شیكردنهوهی بیروباوهڕی بههائیهكانیان‬ ‫باڵوكردۆتهوه به چهندین زمانی جیاواز‪.‬‬ ‫قادیانی‪ :‬بهو ڕێبازه ئاینییه دهوترێت كه لهسهر‬ ‫دهستی میزاغوالم ئهحمهد قادیانی دامهزراوه‪ ،‬له‬ ‫سهرهتا میرزا غوالم وهك ڕیفۆرمخواز و نوێگهری‬ ‫ئیسالم خۆی نیشانداو چهندين بۆچۆنی تازهی‬ ‫هێنایه دنیای ئیسالمهوه‪ ،‬دواتر بانگهشهی ئهوهی‬ ‫كرد كه ئهو محهمهدی مههدییه كه پێغهمبهری‬ ‫ئیسالم (د‪.‬خ) مژدهی هاتنی به ئومهتهكهی داوه‬ ‫له كۆتايی زهماندا دهردهكهوێت‪ .‬له پاشان وتی‬ ‫من عیسا پێغهمبهرم كه پێغهمبهری ئیسالم‬ ‫له ههندێك له فهرموودهكانیدا ئاماژه به هاتنه‬ ‫خوارهوهی دهكات له ئاسمانهوه و چاكسازی له‬ ‫باری ناههمواری مسوڵماناندا دهكات و سهروهری‬ ‫بۆ ئیسالم دهگێڕێتهوه‪.‬‬ ‫ئهوهی پاڵشتی گومان له ههبوونی دهستی‬ ‫ئینگلیز له دروستبوون و تهشهنهكردنی قادیانی‬ ‫ههیه ئهوهیه كه میرزا غوالم بهشێوهیهكی ڕهسمی‬ ‫تێكۆشانی دژ به ئینگلیزی قهدهغه كرد و به‬ ‫حهرامی دانا لهو كاتهی كه ئینگلیزهكان هندستانيان‬ ‫داگیركردبوو‪ .‬میرزا غوالم خۆی دان بهم ڕاستیهدا‬ ‫دهنێت و له یهكێك له كتێبه باڵوكراوهكانیدا به ناوی‬ ‫(تریاق القلوب) دهڵێت‪ :‬بهشێكی زۆر و بهرچاوی‬ ‫تهمهنم له پاڵپشتی كردن و سهرخستنی حكومهتی‬ ‫ئینگلیزدا بهسهربرد‪ ،‬ئهوهنده باڵوكراوهم ههیه له‬ ‫كتێب و ڕاگهیهندراوهكاندا كه تێیدا تێكۆشانم له‬ ‫دژی ئینگلیز به ناڕهوا داناوه و گوێڕایهڵی كردنی‬ ‫ئینگلیزم به پێویستيیهكی ئايینی باسكردووه ئهگهر‬ ‫كۆبكرابانهوه پهنجا كۆگایان پردهكرد‪ ،‬ئهم كتێب‬ ‫و باڵوكراوانهم له واڵت عهرهبییهكان و میسر و‬ ‫توركیا و شام باڵوكردهوه و بهردهوام ههوڵ و‬ ‫ئاواتی من دڵسۆزكردن و ملكهچ كردنی خهڵك بوو‬ ‫بۆ بهریتانیا(‪.)17‬‬

‫ههروهها ههموو ئهو گرووپ و ڕهوتانهی‬ ‫كه تێڕوانینێكی تایبهت و جیاوازیان له تێكڕای‬ ‫مسوڵمانان ههیه له ههمبهر سوننهتدا و به‬ ‫سهرچاوهی دووهمی شهریعهتی ئیسالمی‬ ‫نازانن‪ ،‬كه ئهم بیروبۆچونه خۆی لهژێر ناوی‬ ‫قورئانی بووندا دهناسێنێت و بانگهشهی‬ ‫كهنارخستنی سوننهت دهكات‪ ،‬زۆرێك له بههانه‬ ‫و پاساوهكانیان بۆ ڕهواج پێدانی تێڕوانینهكهیان‬ ‫بۆ كهنارخستنی سوننهت له قسه و توانجهكانی‬ ‫ڕۆژههاڵتناسهكانهوه سهرچاوهی گرتووه و له‬ ‫ئهوانهوه وهرگیراوه‪ .‬لهگهڵ ئهو ڕهوته فیكريیهی به‬ ‫نوێگهرا و عهقاڵنیيهكان ( العصرانیون‪ -‬العقالنیون)‬ ‫دهناسرێن كه پوختهی قسهو بۆچونیان ئهوهیه‬ ‫ئیسالم له تهرازووی بیروباوهڕو پێشكهوتنهكانی‬ ‫ڕۆژئاوا ههڵبكێشرێت و ئهو بابهته ئیسالمیانهی‬ ‫لهگهڵ بۆچون و پێشكهوتنی ڕۆژئاوا و ئاوهزی‬ ‫مرۆڤدا ناگونجێت ڕهتبكرێتهوه و ڕیفۆرمی ڕیشهی‬ ‫له كۆی ئایندا بكرێت(‪.)18‬‬ ‫ڕۆژههاڵتناسان بهشێوهیهكی گشتی كار لهسهر‬ ‫چهند بنهمایهك دهكهن و شێوازی كاركردنیان له‬ ‫چوار دهوری باسكردنی چهند بابهتێك دهخولێتهوه‪،‬‬ ‫له گرنگترینیان‪ :‬قسهوباس كردنه دهربارهی قورئان‬ ‫و پێیان وایه كه قورئان ههڵبهستراو و دانراوی‬ ‫دهستی پێغهمبهره(د‪.‬خ) و له چهند سهرچاوهیهكی‬ ‫جولهكه و مهسيحى و چهند نوسراوێكی عهرهبی‬ ‫زهمانی نهفامییهوه وهريگرتوه‪.‬‬ ‫ههروهها كار لهسهر تێكدانی بونیادی كۆمهڵگهی‬ ‫ئیسالمی دهكهن‪ ،‬لهم بارهشدا دهستیان داوهته‬ ‫بابهتی مافهكانی ئافرهت‪ ،‬چونكه دهزانن ئافرهت‬ ‫بهردی بناغهی خێزان و كۆمهڵگهیه‪ ،‬بهردهوام وای‬ ‫نیشان دهدهن كه ئافرهتان لهژێر سایهی ئیسالم و‬ ‫كۆمهڵگهی ئیسالمیدا له بارێكی خراپ و ناههمواردا‬ ‫دهژی‪ .‬ههروهها بهردهوام ڕهخنه ئاڕاستهی یاسا‬

‫خا ل‬

‫‪ 5‬اإلستشراق والُ ْس مَت ْش ِر ُق مَ‬ ‫ون ما لهم وما عليهم‪ ،‬مصطفى بن حسني‬ ‫السباعي‪ ،‬دار الوراق للنشر والتوزيع ‪ -‬المكتب اإلسالمي‪ ،‬ال‪.17 :‬‬

‫‪ .6‬المبشرون والمستشرقون في موقفهم من اإلسالم‪،‬‬ ‫محمد البهي‪ ،‬مطبعة األزهر‪ ،‬ال‪.11 :‬‬ ‫‪.7‬‬ ‫ههمان سهرچاوهی دووهم‪ ،‬ال‪.194 :‬‬ ‫ههمان سهرچاوهی شهشهم‪ ،‬ال‪.11 :‬‬ ‫‪.8‬‬ ‫ههمان سهرچاوهی سێيهم‪ ،‬ال‪..230 :‬‬ ‫‪.9‬‬ ‫‪ .10‬ههمان سهرچاوهی پێنجهم‪ ،‬ال‪.22 :‬‬ ‫‪.11‬‬

‫المستشرقون والسنة‪ ،‬األستاذ الدكتور سعد المرصفي‪ ،‬ال‪16:‬‬

‫ههمان سهرچاوهی يهكهم‪ ,‬ال‪.18 :‬‬ ‫‪.12‬‬ ‫‪ .13‬اإلستشراق وموقفه من السنة‪ ،‬فالح بن محمد بن‬ ‫فالح الصغير‪ ،‬ال‪.20 :‬‬ ‫‪ .14‬ههمان سهرچاوهى سێيهم‪.‬‬

‫‪ .15‬المستشرقون والسنة‪ ،‬األستاذ الدكتور سعد المرصفي‪،‬‬ ‫مكتبة المنار اإلسالمية ومؤسسة الريان‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬ال‪10 :‬‬

‫‪ .16‬بڕوانه‪ :‬المستشرقون والسنة‪ ،‬األستاذ الدكتور سعد‬ ‫المرصفي‪ ،‬مكتبة المنار اإلسالمية ومؤسسة الريان‪ ،‬بيروت –‬ ‫لبنان‪ ،‬ال‪.15 12- :‬‬ ‫‪ .17‬اإلستشراق وجهوده وأهدافه في محاربة اإلسالم‬ ‫والتشويش على دعوته‪ ،‬عبد المنعم محمد حسنين‪ ،‬الجامعة‬ ‫اإلسالمية بالمدينة المنورة‪ ،‬السنة العاشرة ‪ -‬العدد الثاني ‪-‬‬ ‫‪1397‬هـ ‪ 1977 -‬م‪ ،‬ال‪.96 80- :‬‬ ‫‪ .18‬اإلستشراق وموقفه من السنة‪ ،‬ال‪..87 80- :‬‬ ‫‪ .19‬المستشرقون في الميزان‪ ،‬أبو مجاهد عبد العزيز بن‬ ‫عبد الفتاح بن عبد الرحيم بن المال محمد عظيم القارئ المدني‪،‬‬ ‫الجامعة اإلسالمية بالمدينة المنورة‪ ،‬ط السنة السابعة العدد األول‬ ‫رجب ‪ 1394‬هـ أغسطس ‪ 1974‬م‪.‬‬ ‫االستشراق والتبشير‪ ،‬أ‪ .‬د‪ .‬محمد السيد الجليند‪ ،‬المتبة‬ ‫الشاملة بدون رقم الطبعة‪.)90 80-( ،‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ئهنجام‬ ‫له كۆتايی ئهم لێكۆڵینهوهیهدا دهگهینه ئهو‬ ‫ئهنجامهی كه زانستی ڕۆژههاڵتناسی مهبهستی‬ ‫سهرهكی تێیدا ئاینى بووه‪ ،‬ئهگهرچى چهند مهبهست‬ ‫و هۆكارێكی دیكهش ههن بۆ دروستبوونی‪.‬‬ ‫ههروهك ئهم زانسته خزمهتێكی زۆری ڕۆژئاوای‬ ‫كردووه و توانیویانه زۆرترین كهڵكی لێوهربگرن و‬ ‫ئامرازێكی سوودبهخش بووه بۆیان له بهرامبهردا‬ ‫چهندین لێكهوتهی خراپ و نێگهتیڤی بۆ مسوڵمانان‬ ‫و ڕۆژههاڵتییهكان ههبووه‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫و سنورهكانی ئیسالم دهكهن كه بۆ تاوانباران‬ ‫دياريكراوه له ئیسالمدا و دهیكهنه پاساو بۆئهوهی‬ ‫ئیسالم بهئاینێكی توندوتیژ پیشان بدهن‪ .‬ههروهها‬ ‫كار لهسهر نههێشتنی ئادابی ئیسالمی دهكهن و به‬ ‫ئادابه ڕۆژئاواییهكان جێگهی پڕدهكهنهوه(‪)19‬‬ ‫ههروهك ههوڵياندا له ڕێگهی زیندوكردنهوهی‬ ‫جیاوازيی و ناكۆكی بیروبۆچونهكان له نێوان‬ ‫قوتابخانه و گرووپه ئیسالمیيهكان (‪ )20‬ئهو‬ ‫جیاوازی و شهڕهدهنوكهى له نێوان مهدرهسه‬ ‫كهالمی و عهقڵیهكاندا ههبووه لهگهڵ مهدرهسهی‬ ‫نهقڵ و وهاڵمدانهوهكانی سهردهسته و زانایانی‬ ‫ههردووال بۆ یهكدی‪ ،‬گهلی مسوڵمان بگێڕنهوه نێو‬ ‫ملمالنێيهكى بێ بهرههم و بێ كهڵك‪ ،‬ئهوهش هیچ‬ ‫كاریگهرییهك ناكات له گۆڕینی ئهو داگیركاريی‬ ‫و پهرتهوازهيی و الوازبونهی ڕووی له مسوڵمان‬ ‫كردووه‪ ،‬بهپێچهوانهوه نهبونی كهڵكی ئهوتۆی‬ ‫دهبێت‪ ،‬لهبری خۆماندوكردن به بهڵگههێنانهوه‬ ‫و ههوڵدان بۆ شكاندنی یهكتر‪ ،‬تێكڕا كاریان بۆ‬ ‫سهرخستنی ئهم گهله و ڕزگاركردنی دهكرد‬ ‫لهوباره ناههموارهی تێیدایه‪.‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێزهكان‬

‫‪ .1‬بڕوانه‪ :‬االستشراق وموقفه من السنة النبوية‪،‬‬ ‫فالح بن محمد بن فالح الصغير‪ ،‬مجمع الملك فهد لطباعة‪،‬‬ ‫السعودية‪ -‬المدينة‪ ،‬ال‪10 6- :‬‬ ‫‪ .2‬الُ ْس مَت ْش ِر ُق مَ‬ ‫ون‪ ،‬نيب العقيقي‪ ،‬دار العارف‪ ،‬مصر‪ -‬القاهرة‪،‬‬ ‫‪1981‬م‪ ،‬ل‪.25 :‬‬ ‫‪ .3‬دراسات في تميز األمة اإلسالمية وموقف‬ ‫المستشرقين منه‪ ،‬إسحاق بن عبد الله السعدي‪ ،‬وزارة‬ ‫األوقاف والشؤون اإلسالمية‪ ،‬قطر‪ ،‬ط‪ ،2013 ،1‬ال‪.188 :‬‬ ‫‪ .4‬اإلسالم والحضارة الغربية‪ ،‬محمد محمد حسين‪،‬‬ ‫مؤسسة الرسالة‪ ،‬لبنان‪ -‬بيروت‪ ،‬ط‪ ،1982 ،5‬ال‪.11:‬‬

‫‪111‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تەوەرى داهاتوو‬ ‫شوناس و بهخۆماڵيكردنى‬ ‫كولتوورى كوردى‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫گۆڤارى خاڵ بابهتى(شوناس و بهخۆماڵيكردنى كولتوورى كوردى) دهكاته ناونيشانى تهوهرى‬ ‫ژمارهى داهاتووى گۆڤارهكه‪ ،‬لهو چوارچێوهيهشدا دهخوازێت لێكۆڵينهوه لهم بوارانهدا بكرێت‪:‬‬ ‫‪1‬ـ شوناس چييهو چى دهبهخشێت به گهالن؟‬ ‫‪2‬ـ ئيسالم چۆن له پرسی شوناسى گهالن دهڕوانێت؟‬ ‫‪3‬ـ ئايا كورد فهرههنگ و شوناسى تايبهت بهخۆی هەیە؟‬ ‫‪4‬ـ تايبهتمهندييه كولتوورييهكانى كۆمهڵگاى كوردى چين؟‬ ‫‪5‬ـ ئايا كورد كولتوورێكى هێنده دهوڵهمهندى ههيه كهشانازى پێوه بكات؟‬ ‫‪6‬ـ كاريگهرى و لێكهوتهكانى زاڵبوونى كولتوورى گهالن لهسهر كۆڵگاى كوردى چييه؟‬ ‫‪7‬ـ تا چ ئهندازهيهك فهرههنگ و كولتوورى كوردى ڕۆڵى ههبووه له پارێزگاريكردن لهكورد‬ ‫وهك نهتهوه؟‬ ‫‪8‬ـ خاڵه بههێز و الوازهكانى شوناس و ناسنامهى كوردى چين؟‬ ‫‪9‬ـ گرنگيدانى زياد له پێويست به كولتوور و فهرههنگى بێگانهو فهرامۆشكردنى كولتوورى‬ ‫كوردى چ كاريگهرييهكى لهسهر پاشهڕۆژى كورد دهبێت؟‬ ‫‪ -10‬ئایین چ ڕۆڵێكی هەیە لە پێكهێنانی شوناسی كورددا؟‬ ‫ـ داواكارين له نوسهرانى بهرێز‪ ،‬لێكۆلينهوهكانيان لهسهر ئهو تهوهر و بورانهى كهئاماژهيان‬ ‫پێدراوه تا بهروارى(‪ )2017/3/10‬بۆ گۆڤارهكهمان بنێرن‪.‬‬ ‫ـ داوا له نوسهرانى بهڕێز دهكهين فۆنتى (يونيكورد‪ )unikurd /‬بۆ نوسينى بابهتهكانيان‬ ‫بهكاربهێنن‪.‬‬ ‫ـ داواكارين له نووسهرانى خۆشهويست لهگهڵ ناردنى بابهتهكانياندا وێنهيهكى گونجاو و‬

‫پڕۆفايلى خۆيانى لهگهڵدا بنێرن‪.‬‬ ‫‪112‬‬

‫خا ل‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بابةتی‌طشتيی‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪113‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دیوی‌شاردراوةی‌ثةیوةندیی‌‬

‫ئةرمةن‌و‌زازا‬ ‫د‪ .‬هێمن عومەر خۆشناو‬

‫لهدایكبووی ‪ ،1983‬دكتۆرا له ئهدهبی كوردی‬ ‫چهند بهرههمی له بواری زمان و ئهدهبی كوردی‬ ‫چاپكردووه‪ .‬چهند وتاری باڵوكراوهی ههیه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪114‬‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫زازایيەكان‌كێن؟‬ ‫زازا یان دیملی شێوە ئاخاوتنێكی زمانی كوردییە و‬ ‫بەگوێرەی بۆچوونی لێكۆڵەرانی كورد‪ ،‬ئەم شێوەزارە‬ ‫سەر بە دیالێكتی گۆرانە و وەك هەورامی سەر‬ ‫بە یەك زارن‪ .‬بەاڵم بەشێك لە لێكۆڵەرانی نا كورد‬ ‫بە زمانێكی سەربەخۆی ئێرانی دادەنێن‪ ،‬هەروەك‬ ‫هەندێك لە زازاییەكانیش وەها خۆیان دەناسێنن كە‬ ‫زمانێكن لە زمانی كوردی جودان(‪.)1‬‬ ‫بەشێك لە ڕۆژهەاڵتناسانیش لەوانە (مەكەنزی)‪،‬‬ ‫هەروەها (هادانك) لەژێر كاریگەری (ئۆسكارمان)‬ ‫پێیوایە كە دیملی یان زازایی لە ناوچەی دیملی‬ ‫ئێرانەوە هاتوون و پەیوەندییان لەگەڵ زمانەكانی‬ ‫تاتی و تاڵشی و مازەندەرانی هەیە‪ .‬هەر بۆ ئەوەش‬ ‫بەشێك لە توێژەران ڕیشەی زمانی زازایی بە بەشێك‬ ‫لە كرمانجی دانانێن و پێیانوایە (زازايیەكان لەوانەیە‬ ‫لە كەناری باشووری دەریای خەزەرهوه كۆچیان‬ ‫كردبێ‪ ،‬هەندێكیش لەوانە خۆیان بە دیمیلی دادەنێن‬ ‫كە دەاللەتە لە گرووپێك لە خەڵكی پارێزگای گەیالن‬ ‫«دیلیمان‪ /‬ناوچەی دیلمان»‪ ،‬هەندێك لە زمانەوانانیش‬ ‫پەیڤی دیمیلی یان دیلمیان پەیوەست دەكەن بە‬ ‫چیاكانی ئەلبورزی نزیك كەناری دەریای خەزەر‬ ‫لە ئێران و پێیانوایە كە دیمیلییەكان‪ /‬زازایيەكان لە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئەم نووسینە خوێندنەوەیەكی شیكارییانەیە بۆ‬ ‫پەیوەندیی ئەرمەن و كوردانی زازا‪ ،‬یان بە واتایەكی‬ ‫دی هەوڵ و چاوتێبڕینی ئەرمەنەكانە بۆ زازاكان‪،‬‬ ‫كە وێڕای پەیوەندیی خراپكراوی هەردوو نەتەوەی‬ ‫كورد و ئەرمەن بەگشتی‪ ،‬بەاڵم هەڵبژاردنی زازا لەناو‬ ‫ئەم چوارچێوەیەدا جێگەی هەڵوەستە لەسەركردنە و‬ ‫ئاسۆی باشی و خراپی پاشەڕۆژی پەیوەندییەكە لە‬ ‫دونیای تێگەیشتنی ئەم سەردەمەدا چۆن لێكدەدرێتەوە‬ ‫و مەودای دووريی و قووڵییەكەی‪ ،‬چارەنووسی خاك‬ ‫و زمان بەرەو كوێ دەبات و‪ ،‬دەخاتە ڕوو‪.‬‬

‫دەیلەم «دیلمان»هوه هاتوون و وەك زمانەكانی‬ ‫ئێستای باشووری كەناری دەریای خەزەر لە وێنەی‬ ‫زمانەكانی خزری‪ /‬كاسپین‪ ،‬سنگسری‪ ،‬مازندەرانی‪،‬‬ ‫تاتی ‪/‬هەرزەندی‪ ،‬سەمنانی‪ ،‬تاڵشی‪ /‬گەیلەكی‪....‬ن‪ .‬كە‬ ‫پێیانوایە ئەم زمانانە زۆر لە زازایی نزیكن‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫ئەم بۆچوونە لە ڕوانگەی نەسلناسی پاڵپشت ناكرێ‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوە تازەكانیش ئەوە نیشان دەدەن كە ڕەگ‬ ‫و ڕیشەی دیمیلی‪ /‬زازایيەكان ئەنادۆڵی بووە و لە‬ ‫ڕوانگەی نەسلناسی دراوسێی كرمانجەكانن و تەنیا‬ ‫لە ڕووی زمانییەوە لەگەڵ باشووری دەریای خەزەر‬ ‫پەیوەندیدارن)(‪.(2‬‬ ‫بهاڵم ئەوەی جێی سەرنجە ئەم ڕۆژهەاڵتناسانە‬ ‫یان بە مەبەست ئەو ئاماژانەیان كردووە و یانیش‬ ‫هاتوون بۆ ماوەیەكی كەم لەناو زازاییەكان ماون و‬ ‫وایان هەست كردووە كە لەگەڵ زمانەكانی باكووری‬ ‫ئێران نزیكییان هەیە‪ ،‬بۆیە ئەو بڕیارەیانداوە‪.‬‬ ‫لە زانستی زماندا ئەوەی زۆر گرنگە ئەوەیە كە‬ ‫خەڵكەكە خۆیان چى دهڵێن‪ ،‬ئەوە حسێب دەبێ‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەگوێرەی لێكۆڵەران پێش ئەوەی زازاییەكان ببنە‬ ‫شارستانی و ئەو كاتەی كە ئەو ڕووداوە سیاسییانەی‬ ‫سەدەی بیستەم ڕوویان نەدابوو‪ ،‬زۆرینەی هەرە‬ ‫زۆری زازاییەكان لە گوندان بوون‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫خاپووركردنی زۆربەی گوندەكان و بە هۆكاری تر‬ ‫ڕوویان لە شارەكان كرد‪ ،‬لە شاردا وەزیفە و ئەركیان‬ ‫گۆڕدرا‪ ،‬چونكە پێش هاتنیان بۆ شار‪ ،‬هیچ زازاییەك‬ ‫نەیگوتووە من زازاییم‪ ،‬بەڵكو هەموویان دەیانگوت من‬ ‫كردم‪ ،‬یان من كیردم‪ ،‬بە كرمانجەكانیشیان گوتووە‬ ‫كردیسی‪ ،‬واتە كوردئاسا‪ ،‬یان وەك كوردان(‪.)3‬‬ ‫تەنانەت خەڵكی پارچەكانی تری كوردستانیش‬ ‫تائێستاش نەیانزانیوە شێخ سەعیدی پیران و سەید‬ ‫ڕەزای دەرسیمی زازان‪ ،‬ئەوە لەكاتێكدایە ئەوانیش بە‬ ‫زاریاندا نەهاتووە كە زازان‪ .‬لەبەرئەوە ئێمە پشتگیری‬ ‫ئەو بۆچوونە دەكەین كە نەك هەر ناكرێ بە دیملی‬

‫‪115‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪116‬‬

‫ناوببردرێن‪ ،‬بەڵكو زازابوونەكەش لە كرمانجییەكە‬ ‫جوێ نابێتەوە وەك نەتەوە‪ ،‬ئەوەندە هەیە دەكرێت‬ ‫ئەویش وەك شێوە ئاخاوتنێكی كوردی تەماشا بكرێت‪،‬‬ ‫چونكە كۆنترین دەقی ئەدەبی زازاكی‪ ،‬مەولوودنامەی‬ ‫(ئەحمەدێ خاسێ)یە‪ ،‬ئەویش نووسیویەتی مەولوودا‬ ‫كردی و بە هیچ جۆرێك ئاماژەی بۆ زازاكی نەكردووە‪.‬‬ ‫(جەالدەت عالی بەدرخان) لە گۆڤاری هاواردا لە‬ ‫ژێر ناوی (زاری دوملی و مەولوودا عثمان ئەفەندی)‪،‬‬ ‫بابەتێكی نووسیوە و لە ناساندنی زازا دا دەڵێت‪(:‬‬ ‫زاری دوملی‪ :‬ئەڤ زار زمانی كوردین‪ ،‬دوملی ئان‬ ‫زازانە‪ ،‬كوردێن دوملی د واڵتێ ژۆرین د ڕۆژئاڤایێ‬ ‫وی واڵتێ دە ڕونشتینە‪ .‬ب پڕانی تەڤلی كوردمانجانن‬ ‫و ژێ زارێ خوە پێڤە ب كوردمانجی ژی دزانن)(‪.)4‬‬ ‫خاڵێكی تر هەیە پێویستە بخرێتە ڕوو‪ ،‬ئەویش‬ ‫ستراتیژییەتی ئەو خاكەیە كە زازاكییەكانی لەسەر‬ ‫نیشتەجێن‪ ،‬بەتایبەت بۆ ڕۆژئاواییەكان یان بە‬ ‫دەربڕینێكی تر بۆتە جێی سەرنجی ڕۆژهەاڵتناسەكان‪،‬‬ ‫ڕەنگە هەر ئەمەش بووبێتە هۆی ئەوەی ئەوان‬ ‫حەزیان بەوە كردووە زازا لە كرمانج دابڕنن‪ .‬بەوەی‬ ‫ناوچەكە بۆ ئەرمەنەكان زۆر گرنگە و لە هەندێك‬ ‫شوێندا لە كاتی خۆیدا ئەرمەنی لێ نیشتەجێ بووە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەرمەنەكان و ڕۆژئاواییەكان ئەو هیوایەیان‬ ‫هەر ماوە كە لە داهاتوودا قەوارەیەك بۆ ئەرمەنەكان‬ ‫دروست بكرێت‪ ،‬یان ئەو دەوڵەتە مەزنەی ئەوان‬ ‫خەونی پێوە دەبینن‪ ،‬باشترین شوێنیش كە دەكەوێتە‬ ‫سەر سنووری ئەو دەوڵەتە‪ ،‬خاكی زازاییەكانە‪ .‬هەر‬ ‫لەبەرئەوەشە ئێستا لە ئەرمینیا و یەریڤان هەوڵی‬ ‫ئەوە دەدرێت بایەخ بە زازاییەكان بدرێت‪ ،‬لەم ڕووە‬ ‫تائێستا لە ماوەی سااڵنی(‪2012-‬ـ ‪)2014‬دوو‬ ‫كۆنفڕانسی زانستی تایبەت بە زازاییەكان سازكراوە‪.‬‬ ‫ئەم هەوڵە بۆ مێژوومان دەگەڕێنێتەوە كە شاعیرێكی‬ ‫وەك حاجی قادری كۆیی هەر ئەو كات هۆشیاری‬ ‫ئەوەی دابوو‪ ،‬كە نیازێكی وەها هەیە و ئەرمەنەكان‬

‫بەتەمان جێی كوردان بگرنەوە‪ ،‬بۆیە دەڵێت‪:‬‬ ‫خاكی جزیرە و بۆتان‬ ‫یەعنی واڵتی كوردان‬ ‫سەد حەیف و سەد مخابن‬ ‫دەیكەن بە ئەرمەنستان‬ ‫ئەرمەنەكان چاویان لە خاكی زازاكانە‬ ‫زازايیەكان بە پەرش و باڵوی لە زۆر لە‬ ‫ناوچەكانی باكووری كوردستان باڵوبوونەتەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لە بەشێك لە پارێزگای دیاربەكر و تەواوی‬ ‫پارێزگاكانی بنگۆل و ئەلعەزیز و هەندێ لە قەزای‬ ‫موش و دەرسیم و ئورفاش بە زازاكی قسه دەكەن‪.‬‬ ‫وردتر بڵێین (كوردی زازا‪ ،‬كرمانجكی یان كردكی‪،‬‬ ‫دملكی‪ ،‬شوێنی نیشتەجێبوونیان باكووری ڕۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستانی بن دەستی توركیایە‪ .‬ئەم بنكەیەش لە‬ ‫باكووری ئەرزەڕۆم و ئەرزنجان لە باشوور تا‬ ‫دەگاتە گەرگەر و ئەدیامان و ناو سوێرك و قەزای‬ ‫ئورفا و گوندەكانی باكووری ئورفایە‪ .‬هەروەها‬ ‫لەناو سەنتەری قەزاكانی دیاربەكر وەك چەرموك‬ ‫و چەنگوش و پیران و هێنی و هەروەها لە چەند‬ ‫گوندێكى مەزنی ئەو قەزایانە وەك لیجە و حەزرۆ‬ ‫چنار و قولپ‪ ،‬وێڕای قەزای گمگم و قەزای موش و‬ ‫چەند گوندێكی قەزاكانی ئەرزەڕۆم وەك خنوس و‬ ‫تەكمان ههن‪ .‬هەروەك لەناو ئەرزنجان و هەندێ لە‬ ‫گوندەكانی و لە دوو قەزای سیواس و گوندەكانی‪.‬‬ ‫شاری دەرسیم و قەزاكانی وەك بولومۆر و نازمییە‬ ‫و ئۆقاچیخ و خۆزات و جەمیشكەزەك و لە تەواوی‬ ‫(ئەلعەزیز) و قەزاكانی وەك مادەن و پالۆ و لە‬ ‫ناوەندی قەزای قەرەقۆجان و لە شاری بینگۆل و‬ ‫هەموو قەزاكانی و لە زۆربەی قەزای سۆلخان و‬ ‫قارلی جاف‪ ،‬ئەمانە بە زازاكی دەپەیڤن)(‪.)5‬‬ ‫ئەم ناوچە جۆربەجۆرانەی كە زازایان لێ‬ ‫نیشتەجێن‪ ،‬باشترین دەرفەتە بۆ ئەرمەنەكان‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوان ناتوانن ئەو پەیوەندییە لەگەڵ كورد(كرمانجی)‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫بەگشتی پەرەپێبدەن‪ ،‬دەبێ لەو خاڵەوە دەستپێبكەن‬ ‫كە زازایيەكان هەستی جیابوونیان لە كورد لەال‬ ‫وروژێنراوە‪ ،‬كە ئەمە دەوڵەتی تورك و خەڵكێكی‬ ‫زازا ئەم بیرۆكە پەرە پێدەدەن و جگەلەمەش نزیك‬ ‫لە نیوەی زازایيەكان عەلەوین و ئەمەش دەرفەتێكی‬ ‫دیكەی پێكانی ئامانجەكەیە و لەالیەكی تریشەوە‬ ‫پچڕپچڕی ئەو دانیشتوانەی سەرەوە‪ ،‬قورسایی‬ ‫كرمانجی بەگشتی كەم دەكاتەوە و هەڵكەوتەی‬ ‫شوێنەكەش بۆ ستراتیژییەتی سنووری دەوڵەتی‬ ‫مەزنی ئەرمەن زۆر لەبارە‪.‬‬ ‫هەوڵەكانی جیاكردنەوەی زازاكی لە كوردی‬ ‫میشیل لیزینبێرگ لە كتێبەكەی خۆیدا (كاریگەری‬ ‫گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست) ناوی ئەو‬ ‫نووسەرانە دێنێت كە بۆچوونی تایبەتی خۆیان‬ ‫لەسەر زازایی هەبووە و دەڵێت‪ :‬مان (‪23-1909‬ت)‬ ‫یەكەم كەس بووە تێبینی كردووە كە جیاوازیی نێوان‬ ‫زازایی و گۆرانی لەالیەك و كرمانجی و سۆرانیش‬ ‫لەالیەكی ترەوە‪ ،‬ئەوەندە گەورەیە كە ناتوانین بە‬ ‫زاری جیاوازی هەمان زمانیان دابنێین‪ .‬سۆن‬ ‫)‪ )1921‬دوای چەند ساڵێك‪ ،‬بە شێوەیەكی سەربەخۆ‬ ‫گەیشتۆتە هەمان ئەنجام‪ .‬نووسەرانی پێشتر‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬لێر چ (‪ )1857‬و موولەر (‪ )1864‬زازاییان بە‬ ‫یەكێك لە زارە كوردییەكان داناوە‪ ،‬ئەگەرچی ئەوانەی‬ ‫بە زارەكانی تر دەدوان بە زەحمەتییەكی تایبەتی‬ ‫لەم زارە دەگەیشتن‪ .‬ڕیچ بە شێوەیەكی گشتی الی‬ ‫دەكرد بە الی ئەوەدا كە گۆران لە ڕووی ئیتنییەوە‬ ‫بخاتە ناو چوارچێوەی كوردەوە‪ ،‬ئەگەر چی هەندێك‬ ‫جار دوو دڵ بوو‪ ،‬چونكە چاك ئاگاداری جیاوازییە‬ ‫زمانەوانی و كۆمەاڵیەتییەكانی بوو لەگەڵ جافەكانی‬ ‫كوردی زمانی دەوروبەرییان‪.‬‬ ‫(مان) بۆچوونە زمانەوانییەكەی ڕێكخستووە و‬ ‫جەختی كردووە كە قسەی ڕاستت دەوێ زازایی و‬ ‫گۆرانی زاری كوردی نین‪ ،‬بەڵكو لقێكی سەربەخۆن لە‬

‫زمانە ئێرانییەكان‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ئەو‪ ،‬جیاوازییەكە‬ ‫تەنیا بە زمانەوانی دادەنێت‪ ،‬نەك ئیتنی‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫هەندێك سیمای چاندیی جیاوازی تێبینی كردووە لەناو‬ ‫گۆرانەكان‪ .‬ئەگەر زازایی و گۆرانی‪ ،‬تا سەردەمی‬ ‫(مان) و (تا ماوەیەكی زۆر دواتریش) لەالیەن خەڵكی‬ ‫ناوچەكەوە بە زاری كوردی دانرابن‪ ،‬ئەمە بەگشتی‬ ‫سەبارەت بەوە بووە كە گۆران و زازا زمانەكان‪،‬‬ ‫بەبێ دوو دڵی‪ ،‬لە ڕووی ئیتنییەوە بە كورد دانراون‪.‬‬ ‫بە جۆرێكی تر بڵێین زمان خۆی لە خۆیەوە پێوەرێكی‬ ‫ئیتنی جیاكەرەوەی زۆر گرنگ نەبووە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ئەگەر هۆكاری تری ئایینی و خێڵەكی لەگەڵدابایە‪،‬‬ ‫وای لێ دەهات‪ .‬ئەمەش ئەو كاتە باش دەردەكەوێت‬ ‫كە سەیرێكی سەرنج و تێبینی چاودێریكەرانی ڕووی‬ ‫دەرەوە بكەین‪.‬‬ ‫ئەولیا چەلەبی‪ ،‬نووسەری گەشتنامەی سەدەی‬ ‫حەڤدەيهم‪ ،‬لە كتێبی چوارەمی سیاحەتنامەكەیدا‪،‬‬ ‫زازایی بە یەكێك لە شازدە (لە شوێنی تر پازدە)‬ ‫زارەكانی كوردی دادەنێت‪ .‬جێی بایەخە‪ ،‬ئەو‪ ،‬زمانی‬ ‫بارەگای ناوچەكەی‪ ،‬كە لە تبلیس قسەی پێ دەكرێت‬ ‫و پێی دەگوترێت (ڕۆژێكی) بە زارێكی كوردی داناوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە نموونەكانی وادەردەخەن كە ئەم زارە‬ ‫زۆر ئاشكرایە توركی بێ و زۆر شتی خوازراوەی‬ ‫ئەرمەنی تێدابێت‪ .‬ئاشكرایە بەالی ئەولیا چەلەبییەوە‬ ‫پێوەری تری جگە لە پێوەری زمانەوانی هۆكاری یەك‬ ‫الكەرەوە بوونە لە چەسپاندنی لكانی ئیتنییەوە‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوەش‪ ،‬توێژەری پێشەنگی دانیماركی‬ ‫كارستێن نیبوور (‪ ،)1768‬كە لە ناوەڕاستی سەدەی‬ ‫هەژدەدا گەشتێكی بە ناوچەكەدا كردووە و لە ڕێگهى‬ ‫خۆیدا‪ ،‬لە دیاربەكرەوە بۆ ماردین‪ ،‬ڕاستهوخۆ بەناو‬ ‫جەرگەی خاكی زازا زمانەكاندا تێپەڕیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەك تاكە جار چییە تێبینی نەكردووە كە ئەم خاكە‬ ‫كۆمەڵێكی ئیتنی جیای تێدابێت‪ ،‬لەبەرئەوەی خۆی نە‬ ‫كوردی دەزانی و نە توركی‪ .‬دیارە زانیاریدەرەكانی‬

‫‪117‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪118‬‬

‫(كە دیارە جێی بڕوا بوون) باسی هیچ جیاوازییەكی‬ ‫زارەكی یان ئیتنی ئێرەیان بۆ نەكردووە‪ .‬بە جۆرێكی‬ ‫تر بڵێین‪ ،‬دیارە لەوكاتەدا‪ ،‬ئەوانەی بە زازایی‬ ‫دواون (وەك هەن) لە كوردی تر جیانەكراونەتەوە‪.‬‬ ‫لەوماوەیەدا‪ ،‬ئایین سنوورێكی ئیتنی زۆر گرنگتر‬ ‫بووە لە زمان‪ ،‬بەاڵم تەنانەت ئەم سنوورەش تەواو و‬ ‫كامل نەبووە‪ .‬بە ئاشكرا باجەالن و لەك و سارلی بە‬ ‫كورد دادەنێت‪ ،‬بەمجۆرە‪ ،‬گۆرانی و زازایی لە ڕووی‬ ‫ئیتنییەوە‪ ،‬لە هەموو حاڵێكدا زمانی كوردی بوون‪.‬‬ ‫بەالیەنی كەمەوە‪ ،‬تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم‪ ،‬هیچ‬ ‫دەرك كردنێك بە ناسنامەی تایبەتی زازایی دیار نییە‪.‬‬ ‫لەوەدەچێت ئەوكات هۆكاری خێڵەكی و جوگرافی و‬ ‫بەتایبەتیش ئایینی لە هەموو كاتێك بەهێزتر بووبێت‪.‬‬ ‫مەكەنزی پێیوایە كە « گەلی زازا‪ ،‬وەك گۆرانەكان‪،‬‬ ‫بنچینەیان بۆ كەناری باشووری دەریای قەزوين‬ ‫دەچێتەوە‪ ،‬واتە بۆ دەیلەم‪ ،‬كە ئەو (تاقمە كوردە‬ ‫سەرەكییانەی) دواتر گەیشتنە ئەوێ‪ ،‬ئەمانەیان بەرەو‬ ‫ڕۆژاوا ڕاماڵی(‪.)6‬‬ ‫وەك باسكرا سەرەتای هەوڵەكان بۆ بەشێك‬ ‫لە ڕۆژهەاڵتناسان دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئاشكراشە بەشێك‬ ‫لەم ڕۆژهەاڵتناسانە كەسانی سەر بە دەزگا‬ ‫هەواڵگرییەكانی واڵتانی ڕۆژئاوا یان نوێنەر و‬ ‫فەرمانبەرانی وەزارەتی كاروباری دەرەوەی ئەو‬ ‫واڵتانە بوون و بەمەبەست و بۆ دواڕۆژێكی‬ ‫دوور ڕوانینەكانیان خستۆتە ڕوو‪ .‬یەكەم هەنگاوی‬ ‫ئەرمەنەكانیش لە زمانەوە دەستپێدەكات و بە دووەم‬ ‫هەڵمەت دادەنرێت دوای ڕۆژهەاڵتناسەكان‪ ،‬ئەویش‬ ‫(هەندێ ئەرمەنی توندڕەو كە بیرۆكەی دەوڵەتی‬ ‫مەزنی ئەرمەنییان هەڵگرتووە و پێیانوایە ناوچەكانی‬ ‫باكوور و ڕۆژهەاڵتی كوردستان بەشێكن لەو دەوڵەتە‬ ‫و لە خاكی ئەرمینیای گەورە‪ .‬ئەمانە دەزانن كە لە‬ ‫ناوچەكانی زازادا ئەرمەن نەماون و بەو خەیاڵە دەژین‬ ‫كە زازا ڕەگەزێكی ئەرمەنین و بەتایبەتی زازایانی‬

‫زازاییەكان بەشی هەره‬ ‫زۆریان لەسەر ڕێڕەوی سوننە‬ ‫مەزهەبن و بەشەكەی‬ ‫تریشیان عەلەوین‪.‬‬

‫عەلەوی لە ناوچەكانی دهرسیم و شێوەئاخاوتنی‬ ‫زازاكیش بە شێوەئاخاوتنێكی نزیك لە ئەرمەنی‬ ‫دادەنێن‪ .‬هەروەك چۆن بەشێك لە فارسەكانیش‬ ‫پێیانوایە كە كوردیی بەشێكە لە ئهوان‪ .‬هەر لەو‬ ‫سۆنگەشهوه بووە بەشێك لە زانا و توێژەرانیش لەبن‬ ‫سێبەری ئەو هێرش و بۆچوونە توندڕەوانەیە بە هەڵە‬ ‫هەمان بۆچوونیان دووبارەكردوونەوە)(‪.)7‬‬ ‫لە پەیماننامەی سیڤەریش هاتبوو كە دەبێ‬ ‫ئەرمەنستان و كوردستان و حیجاز سەربەخۆیی‬ ‫خۆيان وەربگرن‪ ،‬لەو نێوانەدا سنووری هەریەكەشیان‬ ‫دیاریكرابوو‪ ،‬كە بۆ موجامەلەی داخوازییەكانی ئەرمەن‬ ‫ناوچەی(وان) لە كوردستان دوورخرایەوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫ئەمین عالی بەدرخان نەخشەیەكی دیكەی پێشكەش‬ ‫كرد و وانی خستەوە ناو نەخشەی كوردستان و‬ ‫گفتوگۆكانی نێوان كورد و ئەرمەن بەردەوام بوو‬ ‫لەسەر ویالیەتی ئەرزەڕۆم و ساسۆن و هەروەها‬ ‫ئاگری و مووش‪ ،‬كە ئەوكاتیش ئەرمەنەكان بە هی‬ ‫خۆیانیان دادەنا(‪.)8‬‬ ‫ئەم هەڵمەتە ئێستاشی لەگەڵ دابێت هەر‬ ‫لەبرەودایە و كارەكە لە ئاستی زمان دەرچووە‬ ‫و ڕووەو خاك هەنگاوی ناوە‪ ،‬بۆ وێنە (ریمون‬ ‫كیفوركیان)ی سەرۆكی توێژینەوەكانی زانكۆی‬ ‫پاریسی هەشتەم لە شوباتی ‪ 2015‬وەها دەنووسێت‬

‫خا ل‬

‫كە‪ (:‬لە شەڕی ئەرمەن و عوسمانییەكاندا ئەرمەنەكان‬ ‫لە (شەش ویالیەتەكەی ڕۆژهەاڵت بەتلیس‪ ،‬سیواس‪،‬‬ ‫ئەرزەرۆم‪ ،‬وان‪ ،‬دیاربەكر و ئەلعەزیز كۆچیان پێكراوە‪،‬‬ ‫ئەم ویالیەتانە نیشتمانی دیرۆكیی ئەرمەنەكانە)(‪،)9‬‬ ‫دەبینین هەموو باژێڕە كوردییەكان بە هی خۆیان‬ ‫دادەنێن‪ ،‬تەنانەت ئەوەی كە كورد بە پایتەختی‬ ‫خۆی دادەنێت لە باكوور‪ ،‬ئەوان ئەویش دەخەنە ناو‬ ‫ویالیەتەكانی خۆیان‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫مەزهەبی‌زازا‬ ‫وەك سەرنج دەدرێ زازاییەكان بەشی هەره‬ ‫زۆریان لەسەر ڕێڕەوی سوننە مەزهەبن و بەشەكەی‬ ‫تریشیان عەلەوین‪ ،‬ئەگەرچی بەالی هەندێ توێژەری‬ ‫فارسییەوە كە لەژێر كاریگەری شیعەگەرایەتیدان‪،‬‬ ‫پێیانوایە نیوەيان عەلەوین و نیوەشيان سوننین‪،‬‬ ‫بەاڵم وەك پرسی مەیدانیمان‪ ،‬بۆمان دەركەوت كە‬ ‫بەشە زۆرەكە سوننین و ئەو بەشەشی عەلەوییە‪،‬‬ ‫وەك شیعەكانی لوبنان و توركیا و ئیران نین‪ ،‬واتە‬ ‫خاوەنی حوسێنییە و شوێنی پەرستش كردن نین‪،‬‬ ‫بەڵكو تێیاندا هەیە وەك سوننییەكان دێنە مزگەوت‬ ‫و مەراسیمە ئاینییەكانیان جێبەجێ دەكەن و ئەوانی‬ ‫دیكەشیان نوێژ ناكەن‪ ،‬بەاڵم ئەو سرووتە ئایینییانەی‬ ‫كە بوونەتە دابی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬وەك خەڵكی تر پێیەوە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئەوەندەی ئەرمەنستان‬ ‫بایەخی جددی بە كوردانی‬ ‫زازا دەدات‪ ،‬ئەوەندە بەگشتی‬ ‫بایەخ بە كورد نادات‪.‬‬

‫پابەندن‪ .‬دیملییە عەلەوییەكان لە ناوچەكانی باكووری‬ ‫ناوەڕاست و دیمیلییەكانی سوننەش لە ناوچەكانی‬ ‫باشوور دەژین‪ .‬گوایە (مەزهەبی كۆنی زازاكان‬ ‫زەردەشتی بووە)(‪ ،)10‬ئەمەش تائێستا بە بەڵگەیەكی‬ ‫زانستی پشتڕاست نەكراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەرمەنەكان زیاتر مەزەبى عەلەویبوونی‬ ‫هەندێ لە زازاكانیان قۆستۆتەوە‪ ،‬بەوەی دەكرێ‬ ‫ئەگەر لەگەڵ سوننی بوونیش نەبن‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەرمەنەكان هاوكاربن‪ ،‬لەبەرئەوە ئەو سنوورەی‬ ‫زیاتر عەلەوییەكانی لێ نیشتەجێن وەك شوورەیەك‬ ‫دەبێت بۆ سنووری ئەو دەوڵەتە مەزنەی ئەرمەنەكان‬ ‫كه خەونی پێوە دەبینن و لەو نێوانەدا كورد بەگشتی‬ ‫دەكەوێتە نێوان عەلەوییەكان و ئەرمەنەكان و‬ ‫بەوشێوەیەش سنوورێك دێتەكایەوە كە بە دڵی‬ ‫ئەرمەنەكانە‪.‬‬ ‫زازا‌و‌شۆڕشەكانی‌كورد‬ ‫بێگومان لە زۆر بواردا زازاییەكان پێشەنگ بوون‪،‬‬ ‫ئەم پێشەنگییەش دواتر وەك ناسنامەی زازاكی بوون‬ ‫نەناسێنراوه‪ ،‬بەڵكو وەك كوردێك تەماشاكراوە‪،‬‬ ‫دیارترین نموونەش لەم بارەدا شۆڕشەكەی شێخ‬ ‫سەعیدی پیرانە‪ ،‬كە لەم بارەیەوە لیزینبێرگ دەڵێت‪»:‬‬ ‫لە شۆڕشی شێخ سەعیددا‪ ،‬كە بە سەركردایەتی‬ ‫كوردی سوننی زازایی زمان بوو‪ ،‬كۆنفیدراسیۆنی‬ ‫ملی كرمانجی زمان و خێڵەكانی جبران و حەسەنان‬ ‫بەشدارییان تێداكرد‪ ،‬بەاڵم خێڵە عەلەوییە زازایی‬ ‫زمان و كرمانجی زمانەكان بە توندی لە دژی‬ ‫شۆڕشەكە وەستان‪ .‬لەم حاڵەتانەدا‪ ،‬سنووری ئایینی‬ ‫و خێڵەكی زیاتر لە زمانەوانی دەوریان هەبووە‪..‬‬ ‫لە شۆڕشی دەرسیمی(‪1937‬ـ‪ ،)-1938‬تەنیا خێڵی‬ ‫عەلەویی بەشدارییان كرد»(‪ .)11‬ئەمە لە كاتێكدایە‬ ‫كە بۆچوونی تری پێچەوانە هەن نكۆڵی لەم ڕاماڵینە‬ ‫دەكەن‪ ،‬بۆ وێنە ‪( »:‬ڤان برۆنسن) هەوڵ دەدات‬ ‫بيسەلمێنێ كە ئەو بۆچوونەوەی دەڵێت خێڵە كوردی‬

‫‪119‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪120‬‬

‫زمانەكان دانیشتووی ڕەسەنی گۆرانی زمانیان‬ ‫بەزاندبێ و ڕایانماڵی بن‪ ،‬كە ئەوانیش لە دەیلەمەوە‬ ‫هاتبن (ئەمە جگە لە دانیشتوانی تەواو ناخێڵەكی كە‬ ‫ئیدمۆنز باسیان دەكات زۆر سادە و ساویلكانەیە‪،‬‬ ‫هیچ كات كۆمەڵەی ئیتنی سەرلەبەری یەك پارچەیی‬ ‫‪ monolithic‬نەبووە و سەرچاوەی مێژوویی هەن‬ ‫ئاماژە بۆ كردەوەی تر دەكەن‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬مینۆرسكی‬ ‫باس دەكات كە گۆران‪ ،‬لە سەدەی نۆزدەمدا‪ ،‬وەك‬ ‫خێڵێكی شەڕاوی باس كراون»(‪.)12‬‬ ‫لە ئەنجامی ئەو خستنەڕووەی بنگە و بناغەی‬ ‫پەیوەندییەكە دەردەكەوێت كە وێڕای ئەوەی كوردانی‬ ‫ئەرمەنستان هەوڵی بەهێزكردنی پەیوەندیی كورد‬ ‫و ئەرمەنیان داوە و لەو ڕوانگەوە كوردانی ئەوێ‬ ‫ڕۆڵی باشیان لە پەرەسەندنی زمان و ئەدەبی كوردی‬ ‫گێڕاوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەندەی ئەرمەنستان بایەخی جددی‬ ‫بە كوردانی زازا دەدات‪ ،‬ئەوەندە بەگشتی بایەخ بە‬ ‫كورد نادات‪ ،‬تەنانەت لەناو هەموو ئەو كارەسات‬ ‫و قڕكردنانەی بەسەر كورددا هاتوون لە هەموو‬ ‫پارچەكاندا‪ ،‬نە ئەرمەنستان وەك حكومەت و نە‬ ‫لەسەر ئاستی گەلیش ئیدانە نەكراون و هێشتاش‬ ‫ئەو خەونەیان نەهاتۆتەدی كە پێیان وابوو لۆزان‬ ‫و سیڤەریش بەڵێنەكەیان نەهێناوەتەدی بەوەی كە‬ ‫بەشی زۆری خاكی كوردستان دەبێ بكەوێتە ژێر‬ ‫قەڵەمڕەوی ئەرمەنییەكان‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەگەر لە مێژوودا هەردوو گەلی‬ ‫ئەرمەن و كورد تێوەگالوی شەڕێكی نەگریس بووبن‪،‬‬ ‫ئەوا مانای ئەوە ناگەیەنێت كە كورد بە ستەم ڕازی‬ ‫بووبێ جا هەر كامیان كردبێتى‪ ،‬بەاڵم ئەم دیوە‬ ‫شاردراوەیەش مەترسییەكی گەورەیە كە بە پەنهانی‬ ‫خاك و زمانی كوردان خەونی پاشەڕۆژی گەلێكی‬ ‫وەك ئەرمەنە كە بیخاتە ژێر ڕكێفی خۆی‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان‬ ‫‪1‬ـ ئەم بۆچوونە الی هەندێك لە لووڕەكان و‬ ‫هەورامییەكانیش ئەم سەردەمە لە برەودایە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ زبان زازا (دیملی)‪ ،‬دكتر سیاوش مرشدی‪ ،‬تهران‬ ‫موسسە نشر بلخ‪ ،1391 ،‬ل‪.12‬‬ ‫‪3‬ـ ئەم بۆچوونە نووسەری ناوداری زازا‪ ،‬محمد‬ ‫مالمیساژ لە كۆنفرانسی كوردۆلۆژی دەریبڕی لە زانكۆی‬ ‫دیجلەی شاری دیاربەكر لە ڕێكەوتی ‪.2016/9/22‬‬ ‫‪4‬ـ زاری دوملی و مەولوودا عثمان ئەفەندی‪ ،‬جەالدەت‬ ‫عالی بەدرخان‪ ،‬گۆڤاری هاوار‪ ،‬ژمارە‪ ،2325‬تموز ‪ ،1933‬ل‪.1‬‬ ‫‪5‬ـ اللغة الكردیة‪ ،‬مراد جوان‪ ،‬ترجمة دالور زنكی‪،‬‬ ‫مجلة افشین االلكترونیە‪ ،‬بتاریخ ‪https:// 2011/2/24‬‬ ‫‪kurdsyria.wordpress.com‬‬ ‫‪6‬ـ كاریگەری گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫میشیل لیزینبێرگ‪ ،‬و‪.‬عەزیز گەردی‪ ،‬سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪ ،2004‬ل‪.79‬‬ ‫‪7‬ـ اللغة الكردیة‪ ،‬مراد جوان‪ ،‬ترجمة دالور زنكی‪،‬‬ ‫مجلة افشین االلكترونیە‪ ،‬بتاریخ ‪https:// 2011/2/24‬‬ ‫‪kurdsyria.wordpress.com‬‬ ‫‪8‬ـ بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە سایتی ویكیپیدیا لەبارەی‬ ‫(پەیماننامەی سیڤەر)‬ ‫‪85%D8%B9%https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9‬‬

‫‪87%D8%AF%D8%A9_%D8%B3%%D8%A7%D9‬‬ ‫‪81%D8%B1#.D8.A3.D8.B1.D9.85.%8A%D9%%D9‬‬ ‫‪D9.8A.D9.86.D9.8A.D8.A7_2‬‬

‫‪9‬ـ مجازر االرمن وتفكك السلطة العثمانیە الی دولة‪-‬‬ ‫أمة تبطن استبعاد غیر االتراك‪ ،‬ریمون كیفوركیان‪ ،‬جریدة‬ ‫الحیاة‪ 8 ،‬نیسان‪.2015/‬‬ ‫‪10‬ـ زبان زازا دیمیلی‪ ،‬دكتر سیاوش مرشدی‪ ،‬ل‪.13‬‬ ‫‪11‬ـ كاریگەری گۆرانی لەسەر كوردی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫میشیل لیزینبێرگ‪ ،‬و‪.‬عەزیز گەردی‪ ،‬سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪ ،2004‬ل‪.64‬‬ ‫‪12‬ـ سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.81‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َ‬ ‫‌كانی‌تویذینه‌وه‌ی‌زانستی‌‬ ‫ناوه‌نده‬ ‫طرنطی‌و‌ثيطه‌یان‌له‌‌ناوه‌نده‌‌فه‌رمييه‌كاندا‬ ‫َ‬ ‫لەدایكبووی ‪ .1978‬بڕوانامەی دكتۆرای هەیە لە ئەدەبی‬ ‫عەرەبی‪ .‬چوار بەرهەمی چاپكراوی هەیە‪.‬‬ ‫چەندین توێژینەوە و وتاری باڵوكراوەی هەیە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ئامادەکردن و وەرگێڕانى‪ :‬د‪.‬ئیسماعیل بەرزنجی‬

‫ئەندامی دەستەی كارگێڕی سەنتەری زەهاوييه‪.‬‬

‫‪121‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪122‬‬

‫كۆمهڵگای هاوچهرخ بهپێی ڕای زانایانی‬ ‫ئهنترۆپۆلۆژیا سێ خهسڵهتی گرنگی ههیه‪( :‬زیادبونێكی‬ ‫بهرچاو له پهیوهندی نێوان مرۆڤهكاندا‪ ،‬قوڵبوونهوه‬ ‫و ئاڵۆزبوونی ژیانی خهڵكی‪ ،‬گۆڕانكاريیهكی زۆر‬ ‫له ڕووی ئهنترۆپۆلۆژیا و ئیكۆلۆژیادا بهشێوهیهك‬ ‫هیچ پێشینهیهكی نهبووه له سهردهمهكانی تردا)‪،‬‬ ‫ئهم گۆڕانكاریانهش بهرئهنجامی شێوازی ژیانی‬ ‫هاوچهرخه به ههموو ڕهههنده جۆراوجۆرهكانیيهوه‪،‬‬ ‫كه وایكردووه مرۆڤ لهو بازنه تهسكانهدا نهمێنێتهوه‬ ‫كه سنوریان بۆ دیاری دهكرد‪ ،‬وهك الدێ و شار و‬ ‫واڵت و زمان ناوچهیهكی بهرتهسك‪ ،‬بهڵكو ئێستا‬ ‫زهوی شارێكی بچووكه و شێوه ژیانی هاوچهرخی‬ ‫مرۆڤهكان كاریگهری لهسهر یهكتری ههیه‪ ،‬زیادبوون‬ ‫و بهرهوپێشچوونی هۆكارهكانی پهیوهندیكردن‬ ‫زیاتر ژیانی ئاڵۆز و قوڵتر كردووه‪ ،‬لهالیهكی ترهوه‬ ‫پێشكهوتنی زانست و تهكنۆلۆژیا ڕیتم و ئاڕاستهی‬ ‫دیاریكراوی به ژیان بهخشیوه كه ژیری مرۆڤ‬ ‫بهشێوهی ههڕهمهكی و بێ زانیاری و سستم ژیان‬ ‫بهڕێ ناكات‪.‬‬ ‫ئهمهش وایكردووه كه دامهزراوهی تایبهتمهند‬ ‫بهرههم بهێنرێت بۆ توێژینهوه و بهرههمهێنانی بیر و‬ ‫بۆچوون و گهشهپێدانیان‪ ،‬ئهم دامهزراوانهش ناوی‬ ‫جۆراوجۆریان لێنراوه وهك‪ :‬ناوهند‪ ،‬پهیمانگا‪ ،‬مونتهدا‬ ‫و كۆمهڵه‪...‬هتد‪ ،‬كه بهئینگلیزی پێیان دهوترێت‬ ‫)‪ )Think tanks‬به عهرهبی (مراكز البحث) و به‬ ‫چهند جۆرێك وهردهگێڕدرێت كه ههموویان خۆیان‬ ‫دهبیننهوه له ناوهندهكانی توێژینهوه‪.‬‬ ‫ناوهندهكانی توێژینهوه گرنگن له ژیانی‬ ‫هاوچهرخی كۆمهڵگاكاندا بۆئهوهی بهشداری بكهن له‬ ‫به سستمكردنی ژیان و دووركهوتنهوه له ههڕهمهكی‬ ‫بۆ ههنگاونان و گهیشتن به ئهنجامی دروست‪،‬‬ ‫ئهمهش لهڕێگای كۆكردنهوهی داتا و شیكردنهوه و‬

‫ههڵسهنگاندن و دواتر ئهنجامگرتن‪.‬‬ ‫لهم ناوهندانهدا توێژهری خاوهن بڕوانامه و‬ ‫به ئهزموون كار دهكهن و پسپۆڕن له بوارهكانی‬ ‫خۆیاندا و پشتدهبهستن به تیۆر و فهلسهفه و بیری‬ ‫جۆراوجۆر و فیكر بهشێوهیهكی زانستی و بابهتیانه‬ ‫لێكۆڵینهوه دهكهن بۆ گهیشتن به ئهنجام‪.‬‬ ‫ئهم دامهزراوانه فیكر بهرههم ناهێنن بۆئهوهی‬ ‫پاشهكهوتی بكهن و ههڵی بگرن‪ ،‬بهڵكو بۆ ئهوه‬ ‫بهرههمی دههێنێنن تا ئهو الیهنانهی كه پشتگیریان‬ ‫لێدهكهن بتوانن سودی لێوهربگرن بۆ بڕیاردانی‬ ‫دروست و گونجاو‪ ،‬بۆیه ئهو الیهنانه ئهوه چاوهڕوان‬ ‫دهكهن لهو دامهزراوانه كه بهو ئهركهی خۆیان‬ ‫ههستن‪ ،‬بۆ ئهم مهبهستهش پاڵپشتی داراییان دهكهن‬ ‫و ئازادیيان بۆ دهستهبهر دهكهن بۆ ڕێكخستنی كار‬ ‫و چاالكیهكانیان له كۆڕ و كۆبونهوه و كۆنگره و‬ ‫باڵوكراوه‪ ،‬كه تيایاندا توێژهر و شارهزا و پسپۆڕی‬ ‫تایبهت به بابهتی توێژینهوهكه ئاماده دهبن‪ ،‬جا لهناو‬ ‫دامهزراوهكهدابن یان له دهرهوهی‪ ،‬له ناوخۆی واڵت‬ ‫بن یان له دهرهوه‪.‬‬ ‫بابهتی توێژینهوه و گرنگیدان بهو دامهزراوانهدا‬ ‫جۆراوجۆرن وهك بابهتی سیاسهتی ناوخۆ‪،‬‬ ‫پهیوهنديیه نێودهوڵهتيیهكان‪ ،‬پرسی ئابووريی و‬ ‫بهبازاڕكردن‪ ،‬گهشهپێدان‪ ،‬بابهتی ژینگه‪ ،‬خێزان‪،‬‬ ‫مندااڵن‪ ،‬فێركردن‪ ،‬فیكر و مهعریفه و زۆر بابهتی تر‪.‬‬ ‫كاری‌تاكه‌كه‌س‌یان‌كاری‌پێكه‌وه‌یی‬ ‫مێژووی فیكری مرۆڤایهتی ئاماژه بۆ ئهوه‬ ‫دهكات كه بیركردنهوه و بهرههمی فیكری له‬ ‫زۆربهی سهردهمهكانی مێژوودا كردهیهكی ناوهكی‬ ‫تاكهكهسیه تا ڕادهیهكی زۆر‪ ،‬بهاڵم ههندێك الیهنی‬ ‫ژیانی كۆمهاڵیهتی پێویستی به بیركردنهوهی‬ ‫پێكهوهیی ههیه‪ ،‬جا ئهمه بۆ ئاڵوگۆڕی بیروڕا بێت‬ ‫لهسهر بابهتێكی دیاریكراو له نێوان كۆمهڵێك كهسدا‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫سه‌رهه‌ڵدانی‌ناوه‌نده‌كانی‌توێژینه‌وه‌‌و‌‬ ‫ئامانجه‌كانیان‌و‌ئاڕاسته‌كانی‌كاركردنیان‬ ‫بیرۆكهی دامهزراوه زانستيیهكانی توێژینهوه‬ ‫بهمشێوهیهی ئهمڕۆ ههیه تازهیه و پێشتر نه له‬ ‫جیهانی ئیسالمی و نه له جیهانی ڕۆژئاوادا نهبووه‪،‬‬ ‫ئهم دامهزراوانه بههۆی پێویستی سهردهم و‬ ‫كهڵهكهبوونی شارهزاییهوه پهیدابوون‪ ،‬ههروهكو‬ ‫ئهم پێویستیی و شارهزاییه بوته هۆی دامهزراندنی‬ ‫دامهزراوهی پسپۆڕی تر له زۆربهی بوارهكانیتری‬ ‫ژیاندا‪.‬‬ ‫سهرچاوهكانی مێژووی بیروبۆچوونهكان‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بۆ گهیشتن به بیرێكی هاوبهش‪ ،‬یاخود ئاڵوگۆڕی‬ ‫بیروڕا بێت لهسهر بیرۆكهی كهسێك بۆ گهیشتن به‬ ‫قهناعهتێكی هاوبهش له نێوان تاكهكانی كۆمهڵهیهكدا‪،‬‬ ‫ئهمهش بهوه دهبێت كه ڕێكهوتنێكی پێشوهخته ههبێت‬ ‫لهسهر پالنێكی داڕێژراو كه ڕۆڵی بهشداربووهكان له‬ ‫بیركردنهوه و ههنگاوهكانی كارهكهیان دیاریكرا بێت‬ ‫بۆ گهیشتن به ئهنجامێكی دیاریكراو‪ ،‬ئهمه بریتیه له‬ ‫توێژینهوهی زانستی كه دامهزراوه تایبهتمهندهكان‬ ‫پێی ههڵدهستن‪.‬‬ ‫جۆره‬ ‫مێژوویی‬ ‫سهردهمی‬ ‫ههندێك‬ ‫بیركردنهوهیهكی پێكهوهییان بهخۆیانهوه بینیوه‪،‬‬ ‫دهكرێت بیروڕا گۆڕینهوهكانی ئهفالتۆن و‬ ‫گفتوگۆكانی ئهرهستۆ لهو بابهته بژمێردرێن‪ ،‬بهاڵم‬ ‫نمونهی زۆر دیاری ئهم بواره ئیمام ئهبو حهنیفهیه‬ ‫كه بیروڕای ئاڵوگۆڕ دهكرد لهگهاڵ قوتابیهكانیدا‪،‬‬ ‫ههریهكێك لهوانیش ڕای خۆی دهگوت و گفتوگۆیان‬ ‫لهسهر دهكرد تا لهیهكتری تێدهگهیشتن «دوای‬ ‫ئهوهی ههر یهكێكیان سهرنجی خۆی دهردهبڕی‬ ‫ئهویش ڕای خۆی دهردهبڕی وهك ئهنجامی ئهو‬ ‫توێژینهوهیه‪ ،‬ئهوهش دهبووه پاڵفتهی ڕایهكان و‬ ‫ههموویان دانیان پێدا دهنا و پێی ڕازی دهبوون»(‪.)1‬‬

‫جیاوازن سهبارهت به سهرهتای دامهزراندنی‬ ‫دامهزراوهكانی توێژینهوه له جیهانی هاوچهرخدا‪،‬‬ ‫لۆرهنس ڕید پێیوایه كه ساڵی ‪ 1787‬به یهكهم ساڵ‬ ‫دادهنرێت كه كۆمهلێك كهس ههستان به دامهزراندنی‬ ‫یهكهم ناوهندی توێژینهوه له جیهاندا‪ ،‬ئهویش‬ ‫ئهوكاتهی تۆماس كالرسۆن له بهریتانیا «كۆمهڵهی‬ ‫ههڵوهشاندنهوهی بازرگانیكردن به بهندهی ئهفریقی»‬ ‫دامهزراند‪ ،‬ئهم كۆمهڵهیه كاری دهكرد له پێناوی ئهم‬ ‫ئامانجهدا بهپشتبهستن به كۆمهڵێك بیروڕا و ڕاستی‬ ‫كه حاشاههڵنهگر بوون لهبارهی شێوهكانی ناڕهحهتی‬ ‫و سهركوتكردن و ئازاردان و بێبههاكردنی كهرامهتی‬ ‫مرۆڤایهتی كه ئهو بهندانهی له ئهفریقیاوه دههێنران‬ ‫توشی دهبوون(‪ ،)2‬وه له ساڵی ‪1831‬دا ڕوسیای‬ ‫قهیسهری «پهیمانگای مهلهكی بۆ توێژینهوهی‬ ‫بهرگری» دامهزراند‪ ،‬له ساڵی ‪1910‬يشدا‬ ‫«دامهزراوهی كارینگی بۆ ئاشتی» له واشنتۆن‬ ‫دامهزرا‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ ئهمانهدا زۆربهی سهرچاوهكان‬ ‫ئاماژه بۆ ئهوه دهكهن كه یهكهم ناوهندی توێژینهوه‬ ‫بهمشێوهیهی ئهمڕۆ ناسراوه «ناوهندی بڕۆكنگز»‬ ‫بووه كه ساڵی ‪ 1916‬له واشنتۆن دامهزراوه‪.‬‬ ‫ئێستا ناوهندهكانی باس و توێژینهوهى پاشكۆی‬ ‫سهرۆكایهتی حكومهت و وهزارهتهكان دیاردهیهكی‬ ‫ئاشكرایه له زۆربهی واڵتاندا‪ ،‬تهنانهت ههندێك‬ ‫لهو ناوهندانه یهكهیهكن له پهیكهری ڕهسمی‬ ‫دامهزراوهكانی دهوڵهتدا‪ ،‬كه ههڵدهستن به ئهنجامدانی‬ ‫توێژینهوهی تایبهت بهو كارانهی پهیوهستن به‬ ‫وهزارهتهوه و بودجهی سااڵنهشی له وهزارهتهكهوه‬ ‫وهردهگرێت‪ ،‬ئهركی ئهم ناوهندانهش زیاتر بریتيیه له‬ ‫پێشكهشكردنی داتا و زانیاری بنهڕهتی و ڕاپۆرتی‬ ‫خولی‪ ،‬و دهتوانن بیرو بۆچوونی نوێ پێشكهش‬ ‫بكهن بۆ گهشهپێدانی كاری وهزارهت‪ ،‬ئهزموونی‬ ‫واڵته ڕۆژاواییهكان لهم بوارهدا بریتیيه له پێدانی‬ ‫ئازادی فیكری بهو ناوهندانه و یارمهتیدانیان بۆ‬

‫‪123‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪124‬‬

‫ئهوهی سهربهخۆبن له دهزگاكانی حكومهت‪ ،‬دهكرێ‬ ‫پهیوهست بن به حیزبه ڕكابهرهكانهوه‪ ،‬یان به‬ ‫زانكۆكانهوه یان تهواو سهربهخۆ بن‪.‬‬ ‫ئهم ناوهندی توێژینهوانه بیروبۆچوونی‬ ‫ستراتیژی گهوره بهرههم دههێنن‪ ،‬له بابهتهكانی‬ ‫سیاسهت و ئابوری و پهیوهندیيه نێودهوڵهتیيهكان‬ ‫و كێشه ژینگهییهكان و ملمالنێی بهرژهوهندیهكان و‬ ‫شهڕی فیكریدا‪ ،‬الیهنی زۆریش ههن كه شارهزای‬ ‫و بهرههمی ئهم ناوهندانه دهكڕن بهوهی پهنایان بۆ‬ ‫دهبهن بۆ پێشكهشكردنی ڕاسپاردهكانیان بۆ بڕیار‬ ‫بهدهستهكان جا له حكومهتهكان بن یان له پارته‬ ‫ڕكابهرهكان یاخود له كۆمپانیا گهورهكان‪.‬‬ ‫زۆربهی ناوهندهكانی توێژینهوه هاوبهشن‬ ‫له بهدیهێنانی سێ جۆر ئامانجدا‪ ،‬كه ئهمانهن‪:‬‬ ‫(بهرههمهێنانی مهعریفهو بیروڕا بۆ خزمهتی ئهو‬ ‫الیهنهی بهئامانجی گرتووه‪ ،‬ههروهها بهرزكردنهوهی‬ ‫ئاستی توانای توێژهران له ئهنجامدانی توێژینهوهدا‬ ‫لهو بوارانهدا كه ناوهندهكان مهبهستیانه به ڕاهێنان‬ ‫و گۆڕینهوهی شارهزایی‪ ،‬و ڕۆشنبیركردنی چینێكی‬ ‫كۆمهڵگا به ڕهواجدان به بیروبۆچوونهكانی ناوهندهكه‬ ‫و ئاڕاستهی بیركردنهوهی ئهویش له ڕێگای‬ ‫باڵوكردنهوه و ڕوماڵی ڕاگهیاندنهوه‪.‬‬ ‫ناوهندهكانی فیكر یهكجۆر نین له كار و‬ ‫ئاڕاستهدا‪ ،‬بهڵكو سهدان ناوهندی هزری ههیه له‬ ‫ڕۆژئاوا كه ههوڵدهدات «بونیادی فیكری» ستراتیژی‬ ‫دروست بكات بۆ خزمهتی جیهان و دهستبارگرتن‬ ‫بۆ ڕووبهڕووبوونهوهی ئاستهنگه كۆمهاڵیهتی و‬ ‫ئابوريی و ژینگهییهكان(‪.)3‬‬ ‫ئهگهر بوونی ناوهنده فیكريیهكان نیشانهی‬ ‫دهوڵهمهندی بێت له بونیادی فیكری ههر كۆمهڵگایهكدا‪،‬‬ ‫ئهوا كۆمهڵگاكانی جیهانی ئیسالمی تا ڕادهیهكی زۆر‬ ‫ههژارن له ڕووی فیكريیهوه‪ ،‬پێویستیيهكی زۆریش‬ ‫ههیه بۆ دامهزراندنی ناوهندی فیكری تایبهتمهند‪،‬‬

‫زۆر به كهمی ناوهندێكی‬ ‫توێژینهوهی ئهمریكی‬ ‫دهبینین گرنگی نهدات به‬ ‫كاروباری جیهانی ئیسالمی‪.‬‬

‫چونكه ئهم ناوهندانه له بهرههمهێنانی فیكردا دهتوانن‬ ‫ڕۆڵی گرنگ بگێڕن له ڕێگای پڕۆژهی توێژینهوهی‬ ‫كۆمهڵكاريیهوه‪ ،‬ئهمه سهرهڕای ئهوهی بناغهیهكی‬ ‫مهعریفی دادهنێن بۆ بڕیارگرتنی گونجاو یان پاساوی‬ ‫پێویست دهدهن به بڕیار بهدهست بۆ گرتنی بڕیاری‬ ‫دروست‪.‬‬ ‫ئهگهرچی ئامانجی ناوهندهكانی توێژینهوه‬ ‫جۆراوجۆر و فراوانن‪ ،‬بهاڵم كۆكردنهوهی داتا‬ ‫بنچینهییهكان و ڕێكخستنیان و شیكردنهوهیان بۆ‬ ‫گهیشتن به زانیاری به بهها و گرنگ ئامانجی هاوبهشی‬ ‫زۆربهی ئهو ناوهندانهیه‪ ،‬ئهم زانیاریانهش دهبنه‬ ‫بنهمای بڕیارگرتنی دروست‪ ،‬ههندێك له ناوهندهكانی‬ ‫توێژینهوه تایبهتمهندن به جۆرێكی دیاریكراو له‬ ‫زانیاری وهك پێوانهكردنی ڕای گشتی لهبارهی پرسه‬ ‫سیاسی و ئابوريی و پهروهردهییهكانهوه‪ ،...‬ئهمهش وا‬ ‫له ناوهندی بڕیاربهدهست دهكات كه بڕیاری گونجاو‬ ‫بدات‪ ،‬ههندێكجار پێوانی ڕای گشتی بهشێوهیهكی‬ ‫خولی دهبێت بۆ دیاریكردنی ئاڕاستهی گۆڕانكاری‬ ‫بهتێپهڕینی كات‪ ،‬یان گۆڕانی ئهنجامی ڕووداوهكان‪،‬‬ ‫یان ههڵوێست یاخود بڕیارگهلێكی دیاریكراو‪.‬‬ ‫ههندێك ڕاڤهی سیاسی لهسهر بنهمای ئاماژهدان‬ ‫بهپێوانی ڕای گشتی دهكرێت‪ ،‬كه لهسهر ئهو‬ ‫بنهمایه بۆچوون دهردهبڕدرێت بۆ ههندێك ئهنجامی‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫دیاریكراو وهك ئهنجامی ههڵبژاردنهكان و‪ ،‬ئهو‬ ‫بۆچوونه الی خهڵكی دروست دهكهن كه ئهنجامی‬ ‫ههڵبژاردنهكان ههمان ئهو ئهنجامه یان نزیك‬ ‫لهوه دهبێت كه توێژینهوهكانی پێوانی ڕای گشتی‬ ‫دیاریكردووه‪ ،‬ئهم باڵوكردنهوه و ڕاگهیاندنه فراوانه‬ ‫بۆ پێوانی ئهنجامهكان لهوانهیه ڕێگایهكی كاریگهر‬ ‫بێت بۆ كارتێكردن له ڕای گشتی بۆئهوهی بهرهو ئهو‬ ‫ئامانجه دیاریكراوه بڕۆن(‪ ،)4‬ئهمهش پێی دهوترێت‬ ‫یاریكردن به ڕای گشتی‪.‬‬ ‫نمونهی مهسهلهی ئهم یاریكردنه زۆرن‪،‬‬ ‫لهوانه ڕۆژنامهی گاردیان له ژمارهی ڕۆژی ‪16‬ی‬ ‫مارسی ساڵی ‪ 2014‬ئاشكرایكردووه كه «وهزارهتی‬ ‫بهرگری بهریتانیا خهریكی بنیادنانی بهرنامهیهكی‬ ‫توێژینهوهی نهێنیه كه تێچووهكهی به ملیۆنان جونهیه‬ ‫دهخهمڵێنرێت‪ ،‬لهبارهی داهاتووی شهڕی ئهلیكترۆنی‪،‬‬ ‫وهكو بهكارخستنی تهكنۆلۆژیای تازهپێگهیشتوو‬ ‫وهكو ئامرازهكانی ڕاگهیاندن و تۆڕه كۆمهاڵیهتیيهكان‬ ‫و تهكنیكهكانی كاتێكردنی دهروونی كه دهكرێت‬ ‫سوپا بهكاریان بهێنێت بۆ كارتێكردن له بیروباوهڕی‬ ‫خهڵكی»‪ .‬یهكێك لهو پڕۆژانه پێی دهوترێت «‬ ‫تهكنیكی نوێ بۆ كارتێكردن له بیروبۆچوونی خهڵكی‬ ‫و بهرههمێهێنانی تێڕوانین»(‪ .)5‬ئهم بهرنامانه لهالیهن‬ ‫وهزارهتی بهرگری بهریتانیهوه پاڵپشتی دارایی‬

‫بابه‌تی‌توێژینه‌وه‌‌له‌و‌ناوه‌ندانه‌دا‬ ‫لهم سااڵنهی دواییدا كۆمهڵێك توێژینهوه‬ ‫دهركهوتن كه له واقیعی ناوهندهكانی توێژینهوه‬ ‫دهكۆڵنهوه و قوڵبوونهتهوه له ڕونكردنهوهی سروشتی‬ ‫كاركردنیان و ئهو ئامانجانهی دهیانهوێت بهدی‬ ‫بهێنن‪ ،‬و ئهو پرسیارانهی دهیوروژێنن‪ ،‬بهتایبهتی‬ ‫یاریكردن به ڕای گشتی و ڕاگهیاندن‪ ،‬سهرهڕای‬ ‫ئهو پێشنیازانهی دهیخهنه بهردهستی سیاسیهكان و‬ ‫پیاوانی خاوهنكار‪ ،‬یان ئهو پاساوانهی دهیهێننهوه بۆ‬ ‫بڕیارهكانیان‪ ،‬ئهم كۆمهاڵنهی توێژینهوه گرنگی دهدهن‬ ‫بهتایبهتی به سهرچاوهكانی دارایی ئهم ناوهندانهی‬ ‫توێژینهوه و ڕادهی دهرخستنی شهفافیهت لهبارهی‬ ‫ئهو سهرچاوانهوه‪ ،‬یهكێك لهو كۆمهاڵنهی توێژینهوه‬ ‫كۆمهڵهیهكی ئهمریكيیه پێی دهڵێن (‪)Transparify‬‬ ‫و ناوهندی (ئیدمۆند سافرا) بۆ مۆڕاڵ له هارڤارد‬ ‫)‪at HarvardEdmond J. Safra Center for‬‬ ‫‪)Ethics‬و دامهزراوهیهكی بهریتانی خۆی ناوناوه‬ ‫(كێ پاڵپشتی داراییتان دهكات؟ ‪)Who funds you‬‬ ‫و كۆمهڵهی ‪ Transparify‬ئهنجامی توێژینهوهیهكی‬ ‫مهیدانی باڵوكردهوه كه تاقانه بوو لهو بوارهدا‪،‬‬ ‫لهسهر ‪ 169‬ناوهندی توێژینهوه ئهنجامیدابوو كه‬ ‫وهسفی ‪ Think Tanks‬یان بهسهردا دهچهسپێت‪،‬‬ ‫ئهویش له ‪ 47‬واڵتدا‪ ،‬توێژینهوهكه داتایهكی كهمی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زۆربهی ئهو واڵتانهی‬ ‫بانگهشهی ئیسالمیبوون‬ ‫دهكهن واڵتی ستهمكار‬ ‫و گهندهڵ و دواكهتوو و‬ ‫نائیسالمین‬

‫دهكرێن به هاوبهشی كۆمپانیاكانی چهك و ئهكادیمیان‬ ‫و شارهزایانی بهبازاڕكردن و ناوهندهكانی توێژینهوه‬ ‫‪ ،Think Tanks‬لهگهڵ ئهوهدا كه پڕۆژهی زۆر و‬ ‫جۆراوجۆر گهشهی پێدهدرێت كه تایبهتن به چهك و‬ ‫پرسه سهربازيیهكان و ڕای گشتی لهبارهی سوپاوه‪،‬‬ ‫ئهوا ڕاگهیاندنی ئهم پڕۆژانه لهژێر ناونیشانی گشتی‬ ‫و نادیاردا دهكرێت‪ ،‬وهك «چاالكیهكانی كۆكردنهوهی‬ ‫داتا و پهیوهندیكردن» ‪Information Activities‬‬ ‫‪.)and Outreach)6‬‬

‫‪125‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪126‬‬

‫دهرخستبوو له ڕووی باسكردنی سهرچاوهی دارایی‬ ‫لهالیهن ئهو ناوهندانهوه‪.‬‬ ‫توێژینهوهكه ئهوهی دهرخستبوو كه له نێوان‬ ‫ههر (سێ) ناوهنددا تهنها یهكێكیان شهفاف بوون‬ ‫له باسكردنی سهرچاوهی داراییان‪ ،‬ئهنجامهكان‬ ‫دهریان خستبوو كه تهنیا ‪ 21‬ناوهند شهفافیهتی‬ ‫تهواویان ههبووه‪ ،‬ههروهها ‪ 14‬ناوهندیان بهگشتی‬ ‫شهفاف بوون‪ ،‬بهاڵم ‪ 134‬ناوهندیان كهمترین ڕێژهی‬ ‫شهفافیان ههبووه یان ههر هیچیان ڕوون نهكردۆتهوه‬ ‫سهبارهت به سهرچاوهی داراییان‪.‬‬ ‫ئهوهی تێبینی دهكرێت كه ئهو ‪ 21‬ناوهندهی‬ ‫زۆرترین ڕێژهی شهفافیهتیان ههبووه دابهش دهبن‬ ‫بهسهر ‪ 26‬واڵتدا له جیهان‪ ،‬ئهوهی جێگای سهرنجه‬ ‫ئهو ناوهندی توێینهوانهی كه دهكهونه (كۆماری‬ ‫شاخی ڕهش) زۆر شهفافتر بوون لهوانهی كه له‬ ‫ئهمریكا بوون‪ ،‬ئهم نهبوونی شهفافیهته له ناوهندهكانی‬ ‫توێژینهوهدا پرسیارگهلێك دهوروژێنێت لهسهر كار‬ ‫و بهرنامهی نهێنی ئهوان‪ ،‬بهمهش كارایی كهرتی‬ ‫ناوهندهكانی توێژینهوه ناهێڵێت(‪.)7‬‬ ‫ههوڵهكان بهردهوامن بۆ بهجیهانیكردنی‬ ‫ناوهندهكانی هزر و كۆكردنهوهی داتای ورد لهبارهی‬ ‫خۆیان و چاالكیهكانیانهوه له ههموو جیهاندا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئهم مهبهستهش ساڵی ‪ 1989‬له زانكۆی پهنسلڤانیای‬ ‫ئهمریكا بهرنامهیهك داڕێژرا بۆ دروستكردنی‬ ‫بنكهیهكی داتابهیس لهسهر ئهم ناوهندانه و ئهنجامدانی‬ ‫توێژینهوه لهسهر ئاڕاسته و ڕۆڵی ئهم ناوهندانه بهو‬ ‫سیفهتهی ڕهگهزێكی كاران له كۆمهڵگهی مهدهنیدا‬ ‫بۆ پڕۆسهی دروستكردنی سیاسهت به ئامانجی‬ ‫«بهدیهێنانی دامهزراوهی بهردهوام و بهشداری‬ ‫فهرمی ئهم ناوهندانه و كاراكردنیان بۆ بهرههمهێنانی‬ ‫«توێژینهوهی سیاسهتهكان» لهسهر ئاستێكی‬ ‫پێشكهوتوو‪ ،‬كه توانای دروستكردنی ڕاوبۆچوون‬ ‫و كاركردن لهسهر خهڵكی بهگشتی و دهستهبژێر‬

‫بهتایبهتی له بواری بهرژهوهندی گشتی»(‪.)8‬‬ ‫بهرنامهكه ساڵی ‪ 2007‬دهستیكرد به‬ ‫باڵوكردنهوهی نهخشهیهكی جیهانی لهبارهی ئهم‬ ‫ناوهنده فیكریانه كه له ههموو جیهاندا ههن و‬ ‫پێشكهشكردنی خزمهتگوزاری هونهريی و بهرنامهی‬ ‫بنیاتنانی تواناكان له ‪ 81‬واڵتدا‪ ،‬له ڕاپۆرتی ساڵی‬ ‫‪2013‬دا كه مانگی یهنایهتری ساڵی ‪ 2014‬باڵوكرایهوه‬ ‫ئاماژه بۆ ئهوه دهكات كه بهرنامهكه ههوڵدهدات‬ ‫بۆ دامهزراندنی تۆڕێكی ههرێمی و نێودهوڵهتی بۆ‬ ‫ناوهندهكانی هزر لهپێناو ئاسانكردنی هاریكاری و‬ ‫بهدیهێنانی بهرژهوهندی گشتی‪.‬‬ ‫ناوی بهرنامهكهش «بهرنامهی ناوهندهكانی هزر‬ ‫و كۆمهڵگای مهدهنی»یه(‪ ،)9‬ڕاپۆرتهكه كه ‪117‬‬ ‫الپهڕهبوو له بهرگی دهرهوهیدا نوسینێكی لهسهر بوو‬ ‫كه دروشمی بهرنامهكهی ڕوون دهكردهوه‪ ،‬ئهویش‬ ‫ئهمه بوو‪« :‬یارمهتیدان بۆ پڕكردنهوهی بۆشایی‬ ‫نێوان مهعریفه و سیاسهت»‪ ،‬ههروهها سێ نوسینی‬ ‫تری دانابوو كه ئامانجی ئاشكراكراوی بهرنامهكه و‬ ‫بواری كاركردنی دهردهخست كه ئهمانه بوون‪:‬‬ ‫ـ گهڕان به دوای ئهو ئاڕاسته و ئاستهنگانهدا‬‫كه ڕێگرن لهبهردهم ناوهندهكانی توێژینهوه و‬ ‫بهرههمهێنانی سیاسهتهكان و كۆمهڵهكانی كۆمهڵگای‬ ‫مهدهنیدا كه گرنگی به سیاسهت دهدهن‪.‬‬ ‫ـ بنیاتنانی توانای ناوهندهكانی هزر له جیهاندا و‬‫پارێزگاریكردن لهو توانایانه و بههێزكردنیان‪.‬‬ ‫ـ دابینكردنی گهورهترین و فراوانترین داتابهیس‬‫كه توانای لهخۆگرتنی زیاتر له شهش ههزار ناوهندی‬ ‫فیكری له جیهاندا ههيه‪.‬‬ ‫ژمارهی ئهو ناوهندانهی توێژینهوه كه بهرنامهی‬ ‫توێژینهوهكه دهیانگرێتهوه ‪ 6826‬ناوهندن له جیهاندا‪،‬‬ ‫كه بهمشێوهیه دابهشبوون‪ :‬واڵته یهكگرتووهكانی‬ ‫ئهمریكا ‪ 1780‬ناوهند (‪ ،)26.07%‬ئهوروپای‬ ‫ڕۆژئاوا ‪ 1270‬ناوهند بهڕێژهی (‪ ،)18.6%‬چین‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪ ،)6.2%)426‬هیند ‪ ،)4.2%) 286‬ژاپۆن ‪108‬‬ ‫)‪ ،)1.6%‬واڵتانی عهرهبی ‪ ،)5.7%) 387‬ڕاپۆرتهكه‬ ‫دابهشكاری زۆر لهخۆی دهگرێت بۆ ناوهندهكانی‬ ‫توێژینهوه لهسهر بنهمای دابهشبوونی جوگرافیان له‬ ‫جیهاندا‪ ،‬ئهركی تایبهتی ئهم ناوهندانه و الیهنهكانی‬ ‫دهستكهوتی ههریهكێكیان كه وێنهیهكی گهورهتر‬ ‫لهبارهی كاری ئهم ناوهندانهوه دهنهخشێنێت له‬ ‫سهر ئاستی جیهان‪.‬‬ ‫ڕاپۆرتهكه گرووپێكی تایبهت نهكردووه به‬ ‫واڵتانی عهرهبی‪ ،‬بهڵكو له ڕیزی ڕۆژههاڵتی‬ ‫ناوهڕاست و باكوری ئهفریقا ئهژماری كردوون‪،‬‬ ‫كه واڵتانی عهرهبی و ئیسرائیل و توركیا و ئێرانن‪،‬‬ ‫ناوچهكهش باشترین ‪ 50‬ناوهندی توێژینهوهی‬ ‫تێدایه‪ ،‬كه بهشی توركیا ‪ 4‬ناوهند و ئێران تهنها‬ ‫یهك ناوهند و ئیسرائیل ‪ 11‬ناوهند‪ ،‬پاشماوهی‬ ‫ناوهندهكانی تر بهسهر واڵتانی عهرهبیدا دابهشبوون‬ ‫كه بهشی میسر ‪ 9‬ناوهند و ئیمارات ‪ 4‬ناوهند و‬ ‫ههریهكه له ئوردون و قهتهر و كوێت و لوبنان ‪3‬‬ ‫ناوهند بۆ ههریهكێكیان‪ ،‬بۆ ههریهكه لهمهغریب و‬ ‫بهحرهین ‪ 2‬ناوهند‪ ،‬سعودیه و فهلهستین و تونس‬ ‫و لیبيا و یهمهن یهك ناوهند‪.‬‬ ‫گرنگیی ئهم بهڵگهنامهیه تهنها لهو ئهنجامانهدا‬ ‫نیه كه پێی گهیشتووه‪ ،‬بهڵكو له بهكارهێنانی ئهو‬ ‫مهنههجه بهرزهدایه كه زۆر ورده و كۆمهڵێك‬ ‫ههنگاو و ڕێوشوێنی گرنگ كه ژمارهیهك له‬ ‫گهوره توێژهران دایانناوه و پیادهیانكردووه‪ ،‬ئهم‬ ‫جۆره توێژینهوانه گرنگی تایبهتیان ههیه لهسهر‬ ‫سهرنج ڕاكێشانی ئهم ناوهندانه بۆ كۆمهڵێك بابهتی‬ ‫گرنگ و الیهنی جۆراوجۆر له كاری ڕێكخراوهییدا‬ ‫كه پێشتر جێگای سهرنج نهبوون‪ ،‬بهاڵم دوای‬ ‫وروژاندنی پرسیار لهبارهی ئهم بابهتانهوه بوونه‬ ‫جێگای گرنگی و چوونه ناو بهرنامهی كاری ئهم‬ ‫ناوهندانهوه‪.‬‬

‫ناوه‌نده‌كانی‌توێژینه‌وه‌‌له‌‌جیهانی‌عه‌ره‌بیدا‬ ‫ئهگهر بتهوێت داتا و زانیاری تایبهتت دهست‬ ‫بكهوێت لهبارهی واڵتانی عهرهبیهوه له توێژینهوه‬ ‫بیانیهكاندا پێویسته توانایهكی زیاتر خهرج بكهیت‬ ‫بۆ جیاكردنهوهی داتاكانی واڵتانی عهرهبی لهو‬ ‫ههرێمه فراوانهدا كه پێی دهوترێت (ڕۆژههاڵتی‬ ‫ناوهڕاست و باكوری ئهفریقا) ئهمهش زیاتر ڕوون‬ ‫دهبێتهوه لهو داتایانهدا كه توێژینهوهیهكی ئهمریكی‬ ‫پێشكهشی كردوون له زانكۆی پهنسلڤانیا به‬ ‫ناونیشانی «بهرنامهی ناوهندهكانی هزر و كۆمهڵگای‬ ‫مهدهنی» و ڕاپۆرتهكهی له جۆنیۆری ‪2014‬دا‬ ‫باڵوكراوهتهوه(‪.)10‬‬ ‫ههوڵماندا ههندێك وێنهی ئامادهیی ناوهندهكانی‬ ‫توێژینهوهی عهرهبی بخوێنینهوه لهم ڕاپۆرتهدا‪ ،‬بۆمان‬ ‫دهركهوت كه ژمارهی دامهزراوهكانی توێژینهوه‬ ‫له جیهانی عهرهبیدا كه شایانی ئهوهن ناوی یان‬ ‫لێ ببنرێت‪ 387‬دامهزراوهن‪ ،‬كه دابهشبوون بهسهر‬ ‫ههموو واڵتانی عهرهبی ئهندام له كۆمكاری واڵتانی‬ ‫عهرهبیدا‪ ،‬جگه له سۆماڵ و جیبۆتی و جزرلقهمهر‪،‬‬ ‫كه ئهمهش كهمتره له ‪5.7%‬ی كۆی ناوهندهكانی‬ ‫توێژینهوه كه ڕاپۆرتهكه دهیانگرێتهخۆی كه (‪6826‬‬ ‫ناوهند)ن‪ ،‬له ڕووی پلهبهندی واڵتانی عهرهبیهوه كه‬ ‫له ڕاپۆرتهكهدا هاتوون میسر له پلهی یهكهمدایه‬ ‫به (‪ 55‬ناوهند)‪ ،‬ئینجا فهلهستین و عێراق به (‪43‬‬ ‫ناوهند بۆ ههریهكێكیان)‪ ،‬ئوردون به (‪ 40‬ناوهند) و‬ ‫تونس (‪ 39‬ناوهند) و یهمهن و مهغریب (‪ 30‬ناوهند‬ ‫بۆ ههریهكێكیان)‪ ،‬لوبنان (‪ 27‬ناوهند)‪ ،‬بهاڵم سعودیه‬ ‫تهنها (‪ 7‬ناوهند)ی ههیه و ئیمارات (‪ 14‬ناوهند) و‬ ‫كوێت (‪ )11‬و قهتهر (‪ 10‬ناوهند)‪.‬‬ ‫پرسهكانی مسوڵمانان له ناوهندهكانی توێژنهوهی‬ ‫ڕۆژئاوادا‬ ‫له دوای ههرهسهێنانی یهكێتی سۆڤیهتهوه له ساڵی‬ ‫‪ 1991‬گرنگیدانی ناوهندهكانی توێژینهوهی ڕۆژئاوا‬

‫‪127‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪128‬‬

‫له ههڕهشهی سورهوه كه مهبهست لێی یهكێتی‬ ‫سۆڤیهت بوو گۆڕا بۆ گرنگیدان به ههڕهشهی سهوز‬ ‫كه جیهانی ئیسالمیيه‪ ،‬بۆیه ناوهندهكانی توێژینهوه‬ ‫و دهزگا ڕۆژنامهوانيیه پهیوهستهكانیان كهوتنه‬ ‫توێژینهوه لهبارهی الیهنهكانی ههڕهشهی ئهو گرووپه‬ ‫ئیسالمیانهی ههوڵیان دهدا جهخت لهسهر شوناسی‬ ‫ئیسالمی گهل و دهوڵهته ئیسالمیيهكان بكهنهوه‪،‬‬ ‫حكومهته ڕۆژئاواییهكانیش كهوتنه پۆلێنكردنی ئهو‬ ‫گرووپ و حیزبانه و پێوهلكاندنی تۆمهتی تیرۆر‬ ‫پێیانهوه‪ ،‬ههروهها كهوتنه فشار خستنه سهر واڵتانی‬ ‫جیهانی ئیسالمی بۆ بهرهنگاربوونهوهیان و دانانی‬ ‫سنورێك بۆیان و وشككردنی سهرچاوهی داراییان و‬ ‫بنهبڕكردنی ئهو دامهزراوانهی لێیانهوه ئهندامیان بۆ‬ ‫پهروهرده دهكران‪ .‬زۆر به كهمی ناوهندێكی توێژینهوهی‬ ‫ئهمریكی دهبینین گرنگی نهدات به كاروباری جیهانی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بهتایبهتی كاتێك ڕووداوی كاریگهر له‬ ‫جیهانی ئیسالمیدا ڕوودهدات‪ ،‬ئهو ڕووداوانهش‬ ‫زۆرن‪ ،‬بۆیه ئاساییه كه ڕووداوهكانی بههاری عهرهبی‬ ‫ببنه جێگای گرنگی پێدان و چاودێریكردن نهك تهنها‬ ‫الی بڕیار بهدهست و سیاسيیهكان و سهربازیيهكان‪،‬‬ ‫بهڵكو الی ناوهندهكانی توێژینهوهش به چاوپۆشی له‬ ‫ئاڕاستهى بۆچوونیان‪.‬‬ ‫بێگومان ئهنجامی ههر توێژینهوهیهكی زانستی‬ ‫بهرمهبنای جۆری ئهو پرسیارانهیه كه دهیوروژێنێت‬ ‫و توێژینهوهكه دهیهوێت وهاڵمیان بداتهوه‪ ،‬بۆیه‬ ‫كاتێك پرسیارهكان تایبهت دهبن به سستمی سیاسی‬ ‫و جۆری دهسهاڵتدارهكانهوه‪ ،‬ئهوا ئهنجامهكانیش‬ ‫بهتهواوی جیاواز دهبن لهو پرسیارانهی تایبهت‬ ‫دهبن به ههست و سۆزی خهڵكی ئاسایی و جۆری‬ ‫ههڵسوكهوتیان‪ ،‬ههروهها كاتێك توێژهری نائیسالمی‬ ‫له واقیعی پابهندیی به ئیسالمهوه دهكۆڵنهوه له‬ ‫جیهانی ئیسالمیدا پرسهكان و ئهنجامهكان جیاواز‬ ‫دهبن‪ ،‬ئهو توێژینهوهیهی ناوهندی (پاو)ی ئهمریكی بۆ‬

‫توێژینهوه(‪ )Paw Research Center‬ئهنجامیداوه‬ ‫هیچ پرسیارێكی نهكردووه لهبارهی دهسهاڵتداران و‬ ‫سستمی حوكمڕانیيهوه‪ ،‬بۆیه داتاو زانیاریيهكانیش‬ ‫دڵنیاكهرهوهبوون بۆ ههستی ئیسالمی‪ ،‬چونكه‬ ‫دهریخستووه كه زۆربهی مسوڵمانان له سهرجهم‬ ‫جیهاندا پابهندییهكی قوڵیان ههیه به ئیمان و‬ ‫بڕوایانهوه‪ ،‬و دهیانهوێت یاسا و ڕێساكانی ئیسالم‬ ‫ژیانی تایبهتی و كۆمهڵگای سیاسیان دیاری بكات و‬ ‫حوكم به شهریعهت بكهن(‪.)11‬‬ ‫بهاڵم ئهو توێژینهوهیهی حسهین عهسكهری‬ ‫و شههرزاد ڕهحمان ئهنجامیاندا له زانكۆی جۆرج‬ ‫واشنتۆن‪ ،‬ئهنجامهكانی زۆر جیاوازبوون‪ ،‬كاتێك‬ ‫توێژهرهكان پێوهرێكیان دانا بهناوی (پێنوێنی‬ ‫‪ ،)Islamicity index‬كه‬ ‫پابهندیی ئیسالمی‬ ‫ههستان به جێبهجێكردنی میسالیاتی ئیسالم له‬ ‫چهند بوارێكی ژیانی كۆمهڵگادا‪ ،‬وهك‪ :‬دهستكهوتی‬ ‫ئابوری‪ ،‬حوكمداری‪ ،‬مافهكانی مرۆڤ‪ ،‬مافی سیاسی‬ ‫و پهیوهنديیه نێودهوڵهتیيهكان‪ ...‬له ‪ 208‬واڵتدا له‬ ‫واڵتانی ئیسالمی(‪ ،)12‬توێژینهوهكه گهیشتووهته‬ ‫ئهو ئهنجامهی كه واڵتانی ئیسالمی بهشێوهیهكی‬ ‫زۆرخراپ ئیسالم بهكاردههێنن‪ ،‬تهنانهت بهوه‬ ‫تۆمهتباری كردوون كه سیفهتی ئاینی (ئیسالم) كه‬ ‫بانگهشهی بۆ دهكهن تهنها بۆ زاڵبوون و دهسهاڵته‪،‬‬ ‫ههردوو توێژهر ئهوهیان دووپات كردووهتهوه كه‬ ‫زۆربهی ئهو واڵتانهی بانگهشهی ئیسالمیبوون‬ ‫دهكهن واڵتی ستهمكار و گهندهڵ و دواكهتوو و‬ ‫نائیسالمین تا خهیاڵ بڕ دهكات‪.‬‬ ‫ناوهندهكانی توێژینهوه له كوردستان‬ ‫سهبارهت به كوردستان ئهوا تازه له سهرهتای‬ ‫گڕوگاڵی بنیاتنان و دامهزراندنی ناوهندی توێژینهوهی‬ ‫زانستیدایه كه ههوڵی گرووپ و تاكهكهسی سنوردار‬ ‫چهند ناوهندێكی دامهزراندووه و لهم سااڵنهی دواییدا‬ ‫ڕاپۆرتی شیكاريی و توێژینهوه باڵودهكهنهوه‪ ،‬بهاڵم‬

‫خا ل‬

‫سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان‬

‫‪Election polls« in The Sage Handbook of public‬‬ ‫‪opinion Research, by Wofgang Donsbach and Michael‬‬ ‫‪Trougott. sage publication Ltd, 2007, p.570579-.‬‬

‫‪5 . Novel Techniques for public Sentiment‬‬ ‫‪and Perception Elictation.‬‬

‫‪6 . h tt p : / / w w w. t h e g u a r d i a n . % 2 0 c o m / u k-‬‬

‫‪news/2014amar/16/mod-cyberwarfar-program‬‬

‫‪7 . Transparify. How Transparentare Think‬‬ ‫?‪Tanks about Who Funds Then‬‬ ‫\‪Tbillisi‬‬ ‫‪georgia: Transparity, May 2014,p.3 .‬‬ ‫‪8 . McGann,James g>2013 Global go to‬‬ ‫‪Think Tank index Report. philadilphia, pa,‬‬ ‫‪usa, ThinkTanks and civil Socirties Program,‬‬ ‫‪university of Pennsylvania,2014,p.5.‬‬ ‫‪9 .The Think Tanks and Civil societies‬‬

‫‪program.‬‬

‫‪10 . McGann, James g. 2013,Global‬‬ ‫‪Go Think Tanks index Report, philadilpgia,‬‬ ‫‪PA,USA, Think Tanks and Civil Sosieties‬‬ ‫‪Program, University of Pennsylvania, 2014،‬‬ ‫ڕاپۆرتهكه ئهوه ڕوون دهكاتهوه كه بهرنامهی ناوهندهكانی‬ ‫‪, Think Tanks and‬توێژینهوه و كۆمهڵگای مهدهنی‬ ‫كه سااڵنه ئهم دهرخستهیه ‪Civil Sosieties Program‬‬ ‫دهخاتهڕوو خزمهتگوزاریهكانی له ‪ 81‬واڵتی جیهان‬ ‫‪.‬پێشكهش دهكات‪ ،‬بڕوانه ڕاپۆرتهكه الپهڕه ‪5‬‬ ‫‪11 . Paw Research Center. The World‬‬ ‫‪sMuslims: Religin, Politics and sosiety, April‬‬ ‫‪30,2013.‬‬ ‫‪12.‬‬ ‫‪http://www.irishtimes.com/news/‬‬ ‫‪social-affairs/religion-and-beliefs/‬‬ ‫‪ireland-closest-to-islamic-economic‬‬‫‪teachings-1.1826354‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪ .‬أبو زهرة‪ ،‬اإلمام محمد‪ ،‬أبو حنيفة حياته وآراؤه‬ ‫وفقهه‪ ،‬دار الفكر العربي‪ ،‬ط‪ ،1942 ،2‬ص‪.87‬‬ ‫‪Reed, Lawrence W. A Students Essay . 2‬‬ ‫‪That Changed the World, London: Mackinac‬‬ ‫‪.4-Center for public policy,2009, p3‬‬ ‫‪ . 3‬له واڵته یهكگرتووهكانی ئهمریكا به تهنیا نزیكهی‬ ‫‪ 1800‬ناوهندی لهم جۆره ههیه‪ ،‬لهوانه ‪ 400‬ناوهندیان‬ ‫نزیكن له ناوهندی بڕیاری واشنتۆن‪ ،‬دیارترینیشیان‬ ‫پهیمانگای بڕۆكینگزه كه گرنگی دهدات به توێژینهوهی‬ ‫كۆمهاڵیهتی و ئابووری و‪ ،‬دامهزراوهی ڕاند كه له‬ ‫كۆمهڵێك بواردا كاردهكات لهوانه بهرگری و ئاسایشی‬

‫‪4 . Frankovic, Kathleen A. »Exit polls and pre-‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تائێستا عهقڵی دامهزراوهیی كوردستان نهگهیشتووهته‬ ‫ئهو ئاستهی بیر له دامهزراندنی ناوهندی لهو جۆره‬ ‫بكاتهوه و ئهنجامی توێژینهوه و ههڵسهنگاندنهكانیان‬ ‫بكاته بهرنامهی كاری خۆی و لهبهرچاوی بگرێت‪ ،‬نه‬ ‫الیهنه حكوميیهكان و نه الیهنه حیزبیهكان بڕوایان به‬ ‫گرنگی ئهم ناوهندانه نیه لهكاتێكدا وهك له پێشهوه‬ ‫باسكرا گهورهترین واڵتانی دنیا بهشێوهیهكی بهرچاو‬ ‫پشتدهبهستن به توێژینهوهی ئهم ناوهندانه و لهسهر‬ ‫بنهمای ڕاپۆرتی ئهوان و ئهنجامی لێكۆڵینهوهكانیان‬ ‫بڕیار دهدهن‪ ،‬تهنانهت بۆ پرسی گرنگی وهك شهڕ و‬ ‫ئاشتی و ئهمنی قهومی و سیاسهتی دهرهوه‪.‬‬ ‫سهبارهت به بواری گرنگیدانی ئهم ناوهندانه ئهوا‬ ‫دهكرێت بڵێین كهمترینیان گرنگی به توێژینهوهی‬ ‫فیكری دهدهن ئهوهی ههیه زیاتر ههوڵهكانی بۆ‬ ‫بواری سیاسی و ڕۆشنبیری گشتی تهرخانكردووه‬ ‫لهگهڵ بوونی تهنها ناوهندێك بۆ گرنگیدان به بواری‬ ‫ڕای گشتی‪.‬‬ ‫بهشێكی زۆری ئهم وتاره وهرگێڕدراوه له كتێبی‬ ‫(البناء الفكري‪ :‬مفهومه ومستوياته وخرائطه‪ ،‬د‪.‬فتحي‬ ‫حسن ملكاوي‪ ،‬من منشورات المعهد العالمي للفكر‬ ‫اإلسالمي‪ ،‬ردمك‪ ،‬األردن‪.)2015 ،‬‬

‫نهتهوهیی‪ ،‬دامهزراوهی كارینگی تایبهت به سیاسهت و‬ ‫پهیوهنديیهكانی دهرهوه‪ ،‬له ئهوروپاش زیاتر له ‪1200‬‬ ‫ناوهندی هزری ههیه و‪ ،‬لهچین نزیكهی ‪ 425‬ناوهند‪.‬‬

‫‪129‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زانكؤی‌زه‌هرا‌‬ ‫طه‌وره‌ترین‌ثرؤذه‌ی‌ضاكسازی‌‬ ‫َ‬ ‫سه‌عيد‌نورسی‌له‌‌كوردستان‬

‫‌‌به‌هێز‌حه‌سه‌ن‌مه‌حمود‌‬ ‫خوێندكاری‌زانكۆی‌سلێمانی‌‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪130‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫بهدیعولزهمان سهعید نورسی‪ ،‬زانای ناودار و‬ ‫ههڵكهوتی كورد‪ ،‬ساڵی ‪ 1907‬بۆ گهیاندنی كێشهی‬ ‫كورد به سوڵتان و دهسهاڵتدارانی عوسمانی چووه‬ ‫ئهستهمبوڵ‪ ،‬له ناوچهی فاتیح شوێنێكی بۆمانهوهی‬ ‫خۆی دیاریكرد‪ .‬ناوبراو به ههڵوێست و جلوبهرگه‬ ‫ناوازه و لێدوانه كاریگهرهكانی ناسرابوو‪ ،‬الوانی‬ ‫كوردی ئهستهمبوڵی گهرم كرد‪ ،‬ئهحمهد ڕهمزی‬ ‫دهڵێت‪( :‬مامۆستا سهعید له ئافریده دهگمهنهكان‬ ‫بوو‪ ،‬زاتێكی زیرهكی ئاگرین بوو‪ ،‬ساڵی ‪ 1907‬له‬ ‫چیا سهخت و ڕوشهكانی كوردستانهوه وهك خۆر‬ ‫ههڵهات و دهنگوباسی له ئاسۆكانی ئهستهمبوڵ‬ ‫باڵوبویهوه‪.‬‬ ‫پیرهمێردی شاعیريش دهڵێت‪ :‬سهرهتای‬ ‫ساڵی ‪ 1907‬له ئهستهمبوڵ بووم‪ ،‬قیرائهت‬ ‫خانهیهك ههبوو بۆ خوێندنهوهی ڕۆژنامه و‬ ‫گۆڤاره كوردییهكان به ناوی (قیرائهتخانهی‬ ‫دیاربهكر) هاموشۆم دهكرد‪ ،‬زۆرتر كوردهكان‬ ‫لهوێ دادهنیشتن‪ ،‬ڕۆژێك له غهزهتهدا خوێندمهوه‬ ‫له (وان)هوه مهال سهعید ناوێك هاتووه‪ ،‬لهقهبی‬ ‫بهدیعولزهمانی كورديیه له مهدرهسهی فاتیح‬ ‫دادهنیشێت‪ ،‬ڕایگهیاندووه له ماڵهكهی خۆی تا‬ ‫حهوت ڕۆژ ههركهس ئارهزوو بكات له عیلمدا‬ ‫ههرچی لێ بپرسێت وهاڵمی ههموو پرسیارێك‬ ‫دهداتهوه‪ ،‬ئهم ئیعالنه بوو به جونبوشێك به ژن‬ ‫و پیاوهوه ههرچی ههڵدهسا ڕای ئهكرده فاتیح‪،‬‬ ‫نیوهیان بۆ پرسیار و نیوهیان بۆ سهیر‪ ،‬ئهوانهی‬ ‫كه ئهچوون عهجایهبیان لهوه ئههات كوردێكی‬ ‫ههڕهتی كوڕێنی به شاڵ و شهپك و چۆغه و ڕانك‬ ‫و پشتێنی چیت‪ ،‬دوو سێ جامهدانه و شهدهی‬ ‫گوڵنگدار بهسهرهوه‪ ،‬قهمهیهك به القهدهوه‪ ،‬سمێڵ‬ ‫بادراو و ڕیش ههڵپاچراو الفی مهالیهتی لێئهدات‪،‬‬ ‫خولیای ناسینی نورسی كهوته سهرم‪ ،‬ڕهفیقێكم‬ ‫ههبوو یادی بهخێر (خهلیل خهیالی) زۆر خوێندهوار‬

‫و بهویقار و به ئاپار‪ ،‬ههمیشه بهیهكهوهبووین‪ ،‬پێی‬ ‫گوتم‪ :‬ئاغا‪ ،‬مهال سهعیدی بهدیعوزهمان هاتووه‪،‬‬ ‫هێشتا تۆ نهچووی بیبینی؟ وتم كاكه من و مهالیان‬ ‫نهوتووه‪ ،‬وتی ئاخر ئهویش وهك تۆ له مهالیان‬ ‫بێزاره‪ ،‬تهعریفی وا بۆ كردم‪ ،‬دهستبهجێ وتم‬ ‫ههسته بابڕۆین‪ ،‬وتی باشه‪ ،‬وا ئێوارهیه درهنگه‬ ‫ئێستا كهسی له دهور نهماوه‪ ،‬كه چوین له دوور‬ ‫ئێمهی بهرچاو كهوت ههستا هات بهپیرمانهوه‪ ،‬به‬ ‫خهیالی بهگی گوت یاخوا بهخێر بێیت‪ ،‬دیاریهكی‬ ‫قنجت بۆ هێناوم‪ ،‬باوهڕم ئهوهیه ئهمه (سلیمانیهلی‬ ‫تۆفیق بهگ)ه ناوی (پیرهمێرد)ه‪( ،‬خهیالیش وتی‬ ‫سهییدی به چیت زانی ههوه؟ وتی دڵم خهبهری‬ ‫دامێ‪ ،‬ههویش نهبێ بهو نیهته دهست ئهكهمه ملی‪،‬‬ ‫دهستی ڕاستی بهسهر شانمدا هێناو خستییه پشت‬ ‫شانمهوه‪ ،‬وتی موصافهحهی كوردان وهسانه‪،‬‬ ‫دانیشتین‪ ،‬له پاش گفتوگۆیهك بوینه ئاشنا)‪ ،‬ئهمه‬ ‫یهكهم سهرهتای ناسینی نورسی و پیرهمێرده‪.‬‬ ‫نورسی له نهێنی و ناوهڕۆكی كێشهی‬ ‫گهلهكهی گهیشتبوو‪ ،‬دهیزانی كه كردنهوهی‬ ‫قوتابخانه پڕۆژهیهكی گهورهیه و به تاكه مرۆڤێك‬ ‫ناكرێت‪ ،‬دهبێ حكومهت بیكات‪ ،‬ساڵی ‪ 1907‬كه‬ ‫چووه ئهستهمبوڵ‪ ،‬سهردانی بهرپرسانی كرد‪،‬‬ ‫باسی دواكهوتوویی خهڵكی كوردستانی بۆ كردن‪،‬‬ ‫داواكارییه چاكسازیيهكانی كرده ڕاپۆرتێك و‬ ‫پێشكهش به سوڵتان عهبدولحهمیدی دووهمی كرد‪،‬‬ ‫داوای كرد چهند قوتابخانهیهك به زمانی كوردی له‬ ‫ناوچه كورديیهكان بكرێتهوه‪ ،‬نووسیبوی‪ :‬خهڵكی‬ ‫كوردستان توخمێكی گرنگی قهوارهی كۆمهڵگای‬ ‫عوسمانی پێكدههێنن‪ ،‬ههرچهند بارودۆخیان‬ ‫لهالی حكومهت ئاشكرایه‪ ،‬بهاڵم دهرفهتم بدهن‬ ‫داواكاريیان بخهمه ڕوو‪ ،‬كۆششی حكومهت جێی‬ ‫سوپاسه له ڕووی كردنهوهی چهند قوتابخانهیهك‬ ‫له مهڵبهندی قهزا و گوندهكان‪ ،‬بهاڵم جگه له مناڵه‬

‫‪131‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪132‬‬

‫تورك زمانهكان كهسی تر سودیان لێ وهرناگرێت‪،‬‬ ‫نهشارهزایی مامۆستایانی ئهو قوتابخانانه له زمانی‬ ‫خهڵكی ناوچهكه كۆڵێكی تری خستووهته سهر‬ ‫ئهستۆی قوتابیان‪ ،‬داوای كرد له گوند و شارهكانی‬ ‫كوردستان وهك شوێنانی تری توركیا قوتابخانه‬ ‫بكهنهوه‪ ،‬كوردهكان چونكه توركی نازانن‪ ،‬ناچارن‬ ‫ڕوو بكهنه زانستی ئاینيی و حوجره‪ ،‬كه جگه‬ ‫نهفامی و نهزانی هیچی لێفێرنابن‪ ،‬ئهگهر خهڵكی ئهو‬ ‫ناوچهیه ههروا له كهنارگیريی و ژیانی دهشتهكی و‬ ‫سهرهتایی بمێننهوه‪ ،‬چهندین دوو دڵی و گومانیان‬ ‫بۆ دروست دهبێت‪ ،‬ئهمانه وهك مستهكۆڵێكی‬ ‫جهرگبڕ ئاڕاستهی كورد كراون‪ ،‬دڵی كهسانی‬ ‫خاوهن ههستیان ئاگر تێبهرداوه‪ ،‬چارهسهریش به‬ ‫كردنهوهی چهند قوتابخانهیهكی نمونهیی دهبێت له‬ ‫ناوچهی تیره و هۆزهكاندا‪ ،‬تاكو ببێت به هۆیهك بۆ‬ ‫خوێندن و هانیان بدات بۆ بهدهستهێنانی زانست‪:‬‬ ‫داواكاری یهكهم‪ /‬حكومهت سێ قوتابخانه‬ ‫بكاتهوه له شوێنی جۆراو جۆر له كوردستان‪:‬‬ ‫‪ .1‬له ماڵی گهنجان (بیت الشباب) كه مهڵبهندی‬ ‫عهشایهری ئهرتوشیه‪.‬‬ ‫‪ .2‬له ناوهڕاستی مهڵبهندی موتكان و بلكان و‬ ‫ساسۆن‪.‬‬ ‫‪ .3‬یهكێكیش له ناوهندی حهیدهران و سیبكان‬ ‫وهك ئهوهی كه له وان ههیه‪.‬‬ ‫له ههر قوتابخانهیهك بهالی كهمهوه (‪)50‬‬ ‫خوێندكار ههبێت‪ ،‬حكومهت خهرجیان بكێشێت‪،‬‬ ‫بهوه ژیانی ماددی و مهعنهوی و ئایندهیان مسۆگهر‬ ‫دهبێت و یهكێتی گهل دروست دهبێت‪.‬‬ ‫داواكاری دووهم‪ /‬زانكۆیهك بكرێتهوه له شێوهی‬ ‫زانكۆی ئهزههری میسر به ناوی قوتابخانهی زههرا‪.‬‬ ‫هۆكاری دامهزراندنی قوتابخانه و زانكۆی‬ ‫زههرا‪:‬‬ ‫هۆكاری یهكهم‪ /‬دابهزینی ئاستی زانست له‬

‫قوتابخانه ئاینیهكاندا‪ :‬دهبێت وانهبێژهكان له بواری‬ ‫پسپۆڕی خۆیان ڕێك بخرێن‪.‬‬ ‫هۆكاری دووهم‪ /‬چاكسازی له ویالیهتهكانی‬ ‫كوردستان بكرێت‪ :‬من بارودۆخی پهرێشانی‬ ‫كوردهكانی دانیشتوی كوردستانم بینی و‬ ‫تێگهیشتم كه ڕویهكی بهختهوهری دونیامان به‬ ‫زانسته نوێیهكانی ئێستا دێتهدی‪ ،‬زانایانیش یهكێك‬ ‫له ڕوباره سازگارهكانی ئهو زانستانه دهبن‪،‬‬ ‫سهرچاوهكهی تریشی قوتابخانه ئاینیيهكان دهبێت‪،‬‬ ‫تاكو زانایانی ئاینی لهگهڵ زانسته نوێیهكان ڕابێن‪،‬‬ ‫جڵهوی ئیختیاری كوردهكان بهدهست زانایانهوهیه‪،‬‬ ‫ئهوه هانیدام بێم بۆ ئهستهمبوڵ‪ ،‬چونكه پێموابوو‬ ‫سهعادهت له (دار السعاده) دێتهدی‪.‬‬ ‫هۆكاری سێيهم‪ /‬بهرپهرچدانهوهی پالنێكی‬ ‫چهپهڵ له دژی قورئان‪ :‬شهست و پێنج ساڵ‬ ‫لهمهوبهر یهكێ له والیهكان ههواڵی دامێ كه له‬ ‫ڕۆژنامهیهكدا وتارێكی مستهعمهراتی بهریتانی‬ ‫خوێندوهتهوه‪ ،‬نوسخهیهكی قورئانی بهدهستهوه‬ ‫بووه‪ ،‬وتویهتی تا ئهم كتێبه لهناو دهستی‬ ‫مسوڵمانان بێت ناتوانین حوكمیان بكهین‪ ،‬دهبێ‬ ‫ئهم قورئانه لهسهر زهوی نههێڵین‪ ،‬منیش ههر ئهو‬ ‫دهمه بڕیارمدا ڕووبهڕووی ئهم كاره ببمهوه و‬ ‫پشت به قورئان ببهستم و هێزو پێزو پشت و پهنا‬ ‫ههر لهو وهربگرم‪ ،‬بیرۆكهی لێههڵهێنجم‪ ،‬چونكه‬ ‫قورئان بهیهك جۆر سهیری پێكهاتهكانی مرۆڤ‬ ‫له عهقڵ و دڵ و دهروون و ڕۆح دهكات‪ ،‬وهك‬ ‫یهك بهشیان دهدات‪ ،‬ههتا الیهك بهسهر الیهكی‬ ‫تردا السهنگ و زاڵ نهبێت‪ ،‬چونكه الدان ڕێكی‬ ‫تێكدهدات و پێچهوانهی فیترهیه‪ ،‬ونبونه‪ ،‬ئهوه بووه‬ ‫هۆی دواكهوتن و تێكدانی ژیانی مرۆڤ و پاشان‬ ‫كۆمهڵگه‪ ،‬ئهوهبوو قورئان ئیلهامی ڕێیهكی كورتی‬ ‫كردم‪ ،‬بیرم له دامهزراندنی زانكۆیهك كردهوه‪ ،‬دوو‬ ‫هۆكاریشمان گرتهبهر‪:‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫یهكهم‪ :‬پهیامهكانی نوور بۆ بههێزكردنی ئیمان‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬شهست و پێنج ساڵ لهمهوبهر ویستم‬ ‫بڕۆم بۆ مزگهوتی ئهزههر ــ زانكۆی ئهزههر له‬ ‫میسر ــ تاكو زانستهكانی تیا ههڵگۆزم‪ ،‬كه ئهزههر‬ ‫قوتابخانهی جیهانی ئیسالمه‪ ،‬بهاڵم دهرفهتی ئهو‬ ‫كارهم بۆ نهڕهخسا‪ ،‬خوای گهوره بۆ هێنانهدی بیرێك‬ ‫ڕێنومایی كردم‪ ،‬كه مزگهوتی ئهزههر قوتابخانهیهكی‬ ‫گشتیه له ئهفریقا‪ ،‬كهواته كارێكی گهلێك پێویسته‬ ‫له ئاسیاش قوتابخانهیهكی وهك ئهو بنیات بنرێت‪،‬‬ ‫دهبێت له ئهزههر فراوانتر بێت‪ ،‬چونكه ئاسیا له‬ ‫ئهفریقا فراوانتره‪ ،‬بۆئهوهی بیری برایهتی نێوان‬ ‫عهرهبی و هیندی و ئێرانی و قهفقاسی و توركستانی‬ ‫و كوردستانی تێك نهداو گیانی نێوانیان ببوژێنێتهوه‬ ‫و زانسته نوێیهكان دهست له ملی زانسته ئاینیيهكان‬ ‫بن و‪ ،‬شارستانی ئهوروپاش لهگهڵ ڕاستیيهكانی‬ ‫ئیسالمدا بسازێن‪ ،‬قوتابخانه تازهكانیش لهگهڵ‬ ‫قوتابخانه شهرعیهكانی ئهنادۆڵدا هاوكاربن‪ ،‬ههوڵمدا‬ ‫ئهو زانكۆیه له مهڵبهندی پارێزگاكانی ڕۆژههاڵت‬ ‫(كوردستان) بێ‪ ،‬چونكه دهكهوێته نێوان هیندستان و‬ ‫واڵته عهرهبیهكان و ئێران و قهفقاس و توركستان‪،‬‬ ‫ناوی قوتابخانهی زههرام لێنا‪.‬‬ ‫هۆكاری چوارهم‪ :‬سهقامگیركردنی ئاشتی و‬ ‫بوار نهدان به دهمارگیری‪ :‬ئهم زانكۆیه بهردێكی‬ ‫بناغهیه بۆ سهقامگیركردنی ئاشتی له ڕۆژههاڵتی‬ ‫ناوهڕاستدا‪ ،‬دهبێ به قهاڵیهكی قایمی ئاشتی و‬ ‫ئاسایش و‪ ،‬گهلێك سودیش له بهرژهوهندی ئهم‬ ‫گهل و واڵته بهرههم دههێنێت‪.‬‬ ‫هۆكاری پێنجهم‪ :‬مردنی قوتابخانه ئاینیيهكان‪:‬‬ ‫به مردنی قوتابخانهی خوڕخوڕی ژێر قهاڵ‬ ‫سهختهكهی (وان) كه قوتابخانهیهكی سهرهتای‬ ‫قوتابخانهی زههرایه‪ ،‬به مردنی سهرجهم قوتابخانه‬ ‫شهرعیهكانی ئهنادۆڵ‪ ،‬ههموو قوتابخانهكان مردن‬ ‫و گیانیان لهدهستدا‪ ،‬وهك بڵێی (قهاڵی وان) بووه‬

‫كێلێك بۆ گڵكۆی گۆڕه مهزنهكهیان‪ ،‬دهسا ئهوانی‬ ‫دوای سێسهد ساڵی تر دێن‪ ،‬گوڵی قوتابخانهیهكی‬ ‫نور لهگهڵ خۆتان بهێنن و لهسهر لوتكهی ئهم‬ ‫قهاڵیه بیڕوێنن‪.‬‬ ‫شوێنی دامهزراندنی قوتابخانهی زههرا‬ ‫زههرا كه خوشكی مزگهوتی ئهزههره‪،‬‬ ‫داواكارین له (بدلیس) بكرێـتهوه‪ ،‬كه وهك مهڵبهندی‬ ‫كوردستان وایه‪ ،‬ههردوو باڵهكهشی كه (وان‬ ‫و دیاربهكر)ه زانكۆی هاوشێوهی (بدلیس) یان‬ ‫تیابكرێتهوه‪.‬‬ ‫مهرجهكانی قوتابخانه‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬ناوی قوتابخانه (مهدرهسه)ی لێبنرێت‪،‬‬ ‫چونكه خهڵكی لهگهڵ ئهو ناوهدا ڕاهاتوون‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬تێكهڵكردن و خوێندنی زانسته گهردونیه‬ ‫نوێیهكان لهگهڵ زانسته ئاینیيهكان‪ ،‬زمانی عهرهبی‬ ‫واجب و زمانی كوردی دروست و توركی پێویست‬ ‫بێت و زمانی خوێندنی ناو ئهو قوتابخانهیه بن‪.‬‬ ‫سێههم‪ :‬ههڵبژاردنی وانهبێژهكان له زانایانی‬ ‫كوردی خاوهن دوو باڵ بێت‪ ،‬زمانی خهڵكی‬ ‫ناوچهكه بزانن‪.‬‬ ‫چوارهم‪ :‬ڕاوێژ و پرسوڕا به توانا و لێهاتنی‬ ‫كوردهكان بكرێت و نازیان ههڵبگیرێت‪ ،‬یان‬ ‫خوێندنی به زۆر و سهپاندن بێت‪.‬‬ ‫پێنجهم‪ :‬جێبهجێكردنی یاسای كاردابهشكردن‪،‬‬ ‫ههموو لق و بهشێك كهسانی پسپۆڕ و كارامهی‬ ‫لێ دهرچێت و تێكهڵكێشی یهكتربن‪.‬‬ ‫شهشهم‪ :‬كاتی دهرچونیان بۆ سوودلێوهرگرتنیان‬ ‫لهگهڵ دهرچوانی قوتابخانه بااڵكان و پهیمانگا‬ ‫ڕهسمیيهكان یهكسان بن‪ ،‬وهك ئهوان مامهڵهیان‬ ‫لهگهڵدا بكرێت و‪ ،‬تاقیكردنهوهشیان وهك ئهوان‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫حهوتهم‪ :‬بۆ بههره وهرگرتن به جۆرێكی كاتی‬ ‫خانهی مامۆستایان بكرێته كۆڵهكه و پاڵپشت بێت‬

‫‪133‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪134‬‬

‫بۆ ئهم قوتابخانهیه‪.‬‬ ‫ههشتهم‪ :‬ئهو نهريته بگۆڕێت كه له كوردستان‬ ‫ههیه كه خوێندن بۆ تاكه كهسه‪ ،‬تایبهت بكرێت به‬ ‫كۆمهڵ و بازنه له خهڵكان‪.‬‬ ‫دهرامهتهكانی قوتابخانه و دانيشگاى زههرا‬ ‫یهكهم‪ :‬لهگهڵ ئهوقاف ڕێكبكهون قوتابخانهكان‬ ‫یهك بخهن‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬بهشێك له زهكات تهرخان بكرێت بۆ‬ ‫ئهم قوتابخانهیه‪.‬‬ ‫سێيهم‪ :‬نهزر و سهدهقه بۆ ئهم قوتابخانه‬ ‫بكرێت و پێی ببهخشرێت‪ ،‬وهك تهكیه و خانهقا و‬ ‫حوجره مامهڵهى لهگهڵ بكرێت‪.‬‬ ‫چوارهم‪ :‬خواستن به فراوانكردنی ڕێژهی‬ ‫دهرامهتهكانی خانهی مامۆستایان و بهجۆرێكی‬ ‫كاتی بێت‪ ،‬دهكرێت دهرامهتهكهی بۆ ئهو قوتابخانهیه‬ ‫بخوازرێت‪ ،‬كه ئهویش كهوته سهرخۆو دهوڵهمهند‬ ‫بوو‪ ،‬ئهو خوازراوه بگێڕێتهوه‪.‬‬ ‫سودو بهروبومهكانی قوتابخانهی زههرا‬ ‫دابینكردنی ئایندهی زانایان‪ ،‬هێنانی زانست‬ ‫بۆ نێو كوردستان‪ ،‬دهرخستنی الیهنه جوانهكانی‬ ‫مهشروتیهت و سهربهستی‪ ،‬یهكخستنی قوتابخانه‬ ‫ئاینیيهكان و ئهنجامدانی چاكسازی تیایاندا‪،‬‬ ‫ڕزگاركردنی ئیسالم له ئهفسانه و ئیسرائیلیات‪،‬‬ ‫هێنانی ئاشتی و سازش بۆ نێو قوتابخانه ئاینيی و‬ ‫گهردونیيه نوێیهكان و شوێنكهوتووانی تهكیه و‬ ‫خانهقا و‪ ،‬وایان لێدهكات بهالی كهمهوه یهكبگرن و‬ ‫بیروڕا بگۆڕنهوه‪.‬‬ ‫سهرهتای كێشهكانی نورسی لهگهڵ دهوڵهت و‬ ‫بانگكردنی بۆ وهزارهتی ئاسایش‬ ‫نورسی ئهو ڕاپۆرت و داواكارییهی دابوو به‬ ‫سوڵتان عهبدولحهمید‪ ،‬پاشان به درێژتر و وردتر له‬ ‫ڕۆژنامهی (مهعریفهت و ئیتحاد) كه خۆی دهریدهكرد‬ ‫و ڕۆژنامهی (شرق و كوردستان) باڵویكردهوه‪،‬‬

‫نورسی له نهێنی و ناوهڕۆكی‬ ‫كێشهی گهلهكهی گهیشتبوو‪،‬‬ ‫دهیزانی كه كردنهوهی‬ ‫قوتابخانه پڕۆژهیهكی گهورهیه‬ ‫داوای قوتابخانهی كوردی تێداكردووه‪ ،‬پاشان‬ ‫چهند منازهره و كۆڕ و كۆبونهوهیهكی زانستی له‬ ‫ئهستهمبوڵ سازكرد و مناقهشهی گهرم و جۆره‬ ‫كهشوههوایهكی دروستكرد‪ .‬ئهم چاالكیانه دهنگی‬ ‫دایهوه‪ ،‬ههموو ڕۆشنبیران و كوردی ئهستهمبوڵ‬ ‫چاوهڕوانی وهاڵمی سوڵتان بوون‪ ،‬بهاڵم دهوڵهت‬ ‫ئهو چاالكی و جموجوڵ و خهڵك وروژاندنهی قبوڵ‬ ‫نهكرد و ترس كهوته دڵی بهرپرسانهوه‪ ،‬وهزیری‬ ‫ئاسایش نورسی بانگ كرده وهزارهت‪ ،‬پێی گووت‪:‬‬ ‫سوڵتان داواكهتی خستووهته بهردهم (ئهنجومهنی‬ ‫وهكیالن) بۆ مناقهشه چاوهڕوان بكه‪ ،‬بهاڵم نورسی‬ ‫وازی نههێناو لهناو ڕۆشنبیران و ڕۆژنامهكانی‬ ‫ئهستهمبوڵ باسی پڕۆژهكه و وهاڵمی دهكرد‪،‬‬ ‫سوڵتان له ڕێی شهفیق پاشای وهزیری ئاسایشهوه‬ ‫فهرمانێكی كارگێڕیان بۆ نورسی دهركرد‪ ،‬وهزیر‬ ‫نورسی بانگ كرد و گووتی‪ :‬سوڵتان سهالمت‬ ‫لێدهكات‪ ،‬موچهیهكی مانگانهی بهخششی شاهانهی‬ ‫ههزار قروشی بۆ بڕیویتهوه‪ ،‬كاتێكیش گهڕایتهوه‬ ‫بۆ ناوچهكهت ئهم موچهیه ئهبێته سی لیره و‬ ‫مهبلهغی ههشتا لیرهی زێڕیشی به شێوهی خهاڵتی‬ ‫سهڵتانی بۆ ناردووی‪ ،‬نورسی له وهاڵمدا وتی‪:‬‬ ‫من سواڵكهری موچه نیم‪ ،‬من دهمهوێت سوڵتان‬ ‫ببینم‪ ،‬داوا له وهزیر دهكات بچێته الی سوڵتان‬ ‫ئهوه ڕونبكاتهوه كه گهلهكهی چی بهسهر هاتووه‪،‬‬ ‫وتی‪ :‬ئهگهر ههزار لیرهشم بدهنێ وهری ناگرم‪،‬‬ ‫ئهوه بهرتیله و بۆ بێدهنگ كردنمه‪ ،‬من بۆ خۆم‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫نههاتوم‪ ،‬لهپێناو بهرژهوهندی نهتهوهكهم هاتووم‪،‬‬ ‫وهزیر وتی‪ :‬تۆ دهست به ڕووی فرمانی سوڵتانهوه‬ ‫دهنێیت‪ ،‬نازانی فرمانی سوڵتان ڕهتناكرێتهوه‪،‬‬ ‫نورسی وتی‪ :‬ڕهتی دهكهمهوه تا سوڵتان بێزار ببێت‬ ‫و بنێرێت به شوێنمدا‪ ،‬ئهوكاته ڕاستهوخۆ ههق‬ ‫دهڵێم‪ ،‬ئهگهر ئهنجامهكهشی ئهوه بێت بمخهنه ناو‬ ‫دهریا‪ ،‬ئهوا دهریا دهبێته گۆڕێكی فراوان بۆم‪ ،‬ئهگهر‬ ‫له سێدارهدان بێت‪ ،‬ئهوا لهناو دڵی نهتهوهكهمدا‬ ‫ئهسپهرده دهكرێم‪ ،‬من كه هاتمه ئهستهمبوڵ گیانی‬ ‫خۆم بهخشیبوو‪ ،‬من ویستم به كردار نهتهوهكهم‬ ‫وریا بكهمهوه و خزمهت بكهن‪ ،‬وهزیر وتی‪ :‬ئهوهی‬ ‫بۆی هاتووی زانسته و له بهردهستی ئهنجومهنی‬ ‫وهكیالندایه و لێی دهكۆڵنهوه‪ .‬نورسی خۆی ئهم‬ ‫ڕووداوهی له ژماره (‪)5‬ی ڕۆژنامهی (كرد تعاون‬ ‫و ترقی غزنهسی) باڵوكردهوه‪.‬‬ ‫پاشان دهوڵهت دهیهوێت به جۆرێكى تر نورسی‬ ‫تاوانبار بكات و بیوهستێنێت‪ ،‬له كۆشكی سوڵتانهوه‬ ‫لیژنهیهك دروست دهكهن له چوار دكتۆر و به‬ ‫شێت تاوانباری دهكهن‪ ،‬دهڵێن مادام سهعید زیرهكه‬ ‫و ههموو شت دهزانێت كهواته شێته‪ ،‬چونكه شێت‬ ‫ههموو شت دهزانێت‪ ،‬ناوی (سهعیدی ههژار)‬ ‫دهخهنه دوای‪ ،‬بڕیار دهدهن له خهستهخانهی شێتان‬ ‫بخهوێت‪ ،‬كه بردیانه خهستهخانهی شێتان‪ ،‬له‬ ‫كۆشكهوه پزیشكێكیان نارد تا توانسته عهقڵیيهكانی‬ ‫بپشكنێت‪ ،‬سهعیدی دیوانهى گهلهكهی هۆی هاتنی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫نورسی به برا كوردهكانی‬ ‫دهڵێت‪ :‬دهسا ئهی كوردهكان‬ ‫من نهخۆشخانهی شێتانم‬ ‫قبوڵكرد‪ ،‬بۆئهوهی كوردایهتی‬ ‫لهكهدار نهكهم‬

‫بۆ ئهستهمبوڵ بۆ دكتۆر ڕوونكردهوه‪ ،‬وتی‪( :‬من‬ ‫نهخۆش نیم‪ ،‬بهاڵم گهل و نهتهوه و واڵتهكهم‬ ‫دووچاری شێتی كردوم‪ ،‬من هاتمه ئهستهمبوڵ‬ ‫دهردهكانیان چار بكهم‪ ،‬ناوچهی كوردهواری‬ ‫لهوكاتهوه خوا دروستی كردووه تائێستا وهك خۆی‬ ‫ماوهتهوه‪ ،‬خهڵكهكهشی نوقمی زۆنگاوی نهزانین‬ ‫بوون‪ ،‬من بههیوام ڕزگاریان بكهم بۆیه هاتووم‬ ‫بۆ ئێره‪ ،‬كهچی پێم دهڵێن شێت بووه‪ ،‬من بۆ خۆم‬ ‫نههاتوم‪ ،‬لهپێناو بهرژهوهندی نهتهوهكهم هاتوم‪،‬‬ ‫من له كوردستانهوه به نیازی كردنهوهی قوتابخانه‬ ‫هاتووم بۆ ئێره‪ ،‬هیچ ئامانجێكی دیكهم نیه‪ ،‬ههر ئهم‬ ‫داوایهم ههیه و هیچ شتێكی ترم ناوێت)‪.‬‬ ‫شهفیق پاشا گووتی ئهو پێشنیارهی بۆ‬ ‫باڵوكردنهوهی زانستهكان كردوته لهژێر‬ ‫لیكۆڵینهوهدایه‪ ،‬نورسی وتی كهواته بۆ ئهوه‬ ‫دواخراو بۆ موچه پهلهكرا؟ پاشان وتی‪( :‬ئهگهر‬ ‫من توڕهم و شێتم‪ ،‬كهواته وهزیری ئاسایش له‬ ‫من شێتتره‪ ،‬چونكه له من توڕهتره‪ ،‬ئهگهر بهرگری‬ ‫به شێتی و ماستاوچێتی دهزانن‪ ،‬ئهوا بڕیاربێ من‬ ‫ههر شێت بم)‪ ،‬دكتۆرهكه ڕاپۆرتێكی دایه سوڵتان‬ ‫و تیايدا نووسی‪ :‬له نێوان ئهوانهی كه هاتونهته‬ ‫ئهستهمبوڵ‪ ،‬هیچ كهسێكم نهدیوه وهك نورسی‬ ‫وریا و زیرهك بێت‪ ،‬له ههموو جیهاندا دهگمهن و‬ ‫بێوێنهیه‪.‬‬ ‫پیرهمێرد دهڵێت‪ :‬درێژهی پێنهدهین‪ ،‬دوایی‬ ‫ئهویان برده مابهین و مهعاشێكیان بۆ تهخصیص‬ ‫كرد‪ ،‬نهیویست و ههندێ قسهی ناشرینی كردبوو‪،‬‬ ‫وتبوی‪ :‬من بۆ سواڵكهری و مهعاش نههاتووم‪،‬‬ ‫بۆ چارهی میللهتهكهم هاتووم‪ ،‬مهعاریفیان نیه‪،‬‬ ‫دهبێ سوڵتان زهكاتی زهمانی سهڵتهنهتی خۆی‬ ‫وهك عومهرى كوڕى عهبدولعهزیز سهرف بكات‪،‬‬ ‫ئهوانیش ناردیانه (تیمارخانه) شێتخانه‪ ،‬مودیری‬ ‫تیمارخانه كه گفتوگۆی لهگهڵ كردبوو‪ ،‬تێگهیشتبوو‬

‫‪135‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪136‬‬

‫نهخۆش نیه‪ ،‬ئیستیعفای كردبوو‪ ،‬وتبوی ئهگهر‬ ‫ئهم پیاوه شێت بێت كێ عاقڵه؟ دكتۆر دهنوسێ‬ ‫ئهگهر یهك زهڕه شێتی لهو پیاوهدا ههبێ ئهوا‬ ‫یهك كهس له جیهاندا به ساغی نامێنێـتهوه‪ ،‬سهعید‬ ‫خۆی ئهم وتوێژهی له ڕۆژنامهی (كرد تعاون‬ ‫وترقی عزتهسی) باڵوكردهوه‪ ،‬پاشان نورسی به‬ ‫برا كوردهكانی دهڵێت‪ :‬دهسا ئهی كوردهكان من‬ ‫نهخۆشخانهی شێتانم قبوڵكرد‪ ،‬بۆئهوهی كوردایهتی‬ ‫لهكهدار نهكهم‪ ،‬ویستی پاشا و موچه و چاكهی‬ ‫شاهانهم قبوڵ نهكرد‪.‬‬ ‫ههوڵهكانی نورسی بۆ دامهزراندنی قوتابخانهی‬ ‫زههرا بهردهوام بوو‪ ،‬داواكهی پێشكهش به حكومهته‬ ‫یهك له دوای یهكهكانی توركیا كرد‪ ،‬قوتابخانهیهكی‬ ‫بهناوی خوڕخوڕ‪ ،‬نزیك كانیاوی خوڕخوڕ له (وان)‬ ‫كردهوه‪ ،‬كه تا جهنگی جیهانی یهكهم خزمهتی كرد‪،‬‬ ‫قوتابخانهكه ههردوو زانستی ئاینی و گهردونی تیا‬ ‫دهخوێنرا‪ ،‬بهاڵم له هێرشی ڕوس و ئهرمهن‪ ،‬ئهو‬ ‫شاره و قوتابخانهكه ڕووخان‪.‬‬ ‫چهند جارێكى تریش چووه ئهستهمبوڵ تا‬ ‫زانكۆی زههرا نمونهی زانكۆی ئهزههری میسر له‬ ‫كوردستان دابمهزرێنێت‪ ،‬مهڵبهندی سهرهكی شاری‬ ‫(وان) بێ‪ ،‬دوو جۆر زانستی تێدا بخوێنرێت‪ ،‬ئهوه‬ ‫له سهردهمی سوڵتان عبدالحمیددا نهكرا‪ ،‬بهاڵم‬ ‫سوڵتان ڕهشاد قهناعهتی كرد و بڕیاریدا له (وان)‬ ‫دایبمهزرێنێت‪ ،‬دیوارهكانی بهرزكرایهوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫بههۆى بهرپابوونی یهكهمین جهنگی جیهانی و‬ ‫ڕووداوهكانی دواتر ڕاگیرا‪ ،‬نورسی دهڵێت‪ :‬سێيهم‬ ‫ساڵی سهربهستی مهشروتیهت بوو‪ ،‬ئهم باسانهم‬ ‫دایهوه به گوێی خهڵكی بهدلیس و وان و دیاربهكر‪،‬‬ ‫پێیان خۆش بوو‪ ،‬یهكهم كهس سوڵتان ڕهشاد‬ ‫بوو بایهخی به دامهزراندنی ئهم زانكۆیهدا‪ ،‬بیست‬ ‫ههزار لیرهی زێڕينی بۆ تهرخان كرد‪ ،‬بهاڵم جهنگی‬ ‫يهكهمى جیهانی هات‪ ،‬نورسی دهڵێت‪ :‬بۆ بهرگری له‬

‫بهدلیس تیپهكانی یاریدهدانم له قوتابیهكانم پێكهێنا‪،‬‬ ‫خۆبهخشانه خۆم سهركردهیان بووم‪ ،‬چهندین‬ ‫شهڕی سهختمان دژی ڕوس كرد‪ ،‬كاتێكیش كه‬ ‫له دیلی جهنگی يهكهمى جیهانی كه به برینداری‬ ‫گیرابووم له ڕوسیا دهرباز بووم‪ ،‬جارێكى تر‬ ‫پڕۆژهكهم دایهوه به حكومهت‪ ،‬له ‪ 200‬پهرلهمانتار‬ ‫‪ 163‬پهرلهمانتار ئیمزایان لهسهر كرد و سهد و‬ ‫پهنجا ههزار لیرهی بۆ تهرخانكرا‪ ،‬خودی مستهفا‬ ‫كهمال یهكێك بوو لهوانه‪ ،‬خۆم بهردی بناغهی‬ ‫زانكۆكهم دانا ‪ ..‬حكومهت گۆڕا‪ ،‬دوای بیست و پێنج‬ ‫ساڵ قوتابخانه ئاینيیهكان داخران‪( ،‬تۆفیق ئیلهری)‬ ‫وهزیری پهروهرده بڕیاری لهسهر پڕۆژهی‬ ‫زانكۆی زههرا له (وان)دا‪ ،‬بهاڵم بهناوی زانكۆی‬ ‫خۆرههاڵت‪( ،‬جهالل بایار) سهرهك كۆماریش‬ ‫پهسهندی كرد‪ ،‬پاشان قوتابیهكانی نوور دوای‬ ‫سهعیدی مامۆستایان ههوڵی زۆریاندا بۆ هێنانهدی‬ ‫ئاواتهكانی مامۆستایان‪.‬‬ ‫چوونی نورسی بۆ ئهستهمبوڵ سوودی‬ ‫بۆ ناساندنی ئهو ههبوو له سهرانسهری توركیا‪،‬‬ ‫نورسی له ئهستهمبوڵ كرایهوه به ڕووی خهڵكێكی‬ ‫زۆر له ڕۆشنبیران‪ ،‬چاالكی زۆری نواند‪ ،‬له نێو‬ ‫گۆڤار و ڕۆژنامه و پارته كوردی و توركیيهكاندا‬ ‫كاری زۆری كرد‪ ،‬وهك خۆی دهڵێت‪ :‬من بهو نیازه‬ ‫هاتم بۆ ئهستهمبوڵ كه چارهسهری دهردهكانی‬ ‫كوردستان بكهم‪ ،‬كهچی دهبینم ئهستهمبوڵ‬ ‫خۆیشی پێویستی به چارهسهر ههیه‪ ،‬ههر لهو‬ ‫ماوهیهدا سستهمی پهرلهمانی مهشروتیهت له‬ ‫دهوڵهتی عوسمانی ڕاگهیهنراو سوڵتان عبدالحمید‬ ‫لهسهر كار الدرا‪ ،‬كه دوو ڕوداوی گهورهبوون‬ ‫له سهرهتای سهدهی بیست و‪ ،‬گهلێك ڕوداوی‬ ‫ناوخۆیی و جیهانی تری بهدوادا هات‪ ،‬جهنگی‬ ‫جیهانی یهكهم نورسی ناچاركرد بگهڕێتهوه‬ ‫كوردستان و لهگهڵ قوتابیهكانی و گهلهكهیدا‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان‬

‫‪ .1‬زۆربهی سهرچاوه و زانیاريیهكانی ئهم بابهتهم‬ ‫له كتێبه دهوڵهمهندهكانی مامۆستا فاروق ڕهسوڵ یهحیا‬ ‫دهستكهوتووه‪.‬‬ ‫‪ .2‬ژیاننامهی بهدیعوززهمان سهعیدی نورسی‪،‬‬ ‫و‪.‬فاروق ڕهسوڵ یهحیا‪ ،‬چ‪ ،1‬نشر احسان‪ ،‬تاران‪.2013 ،‬‬ ‫‪ .3‬دیدار عوسمان‪ :‬ڕۆڵی كورد له دامهزراندنی‬ ‫كۆماری توركیا‪ ،‬چاپخانهی زانكۆی سهاڵحهدين‪،‬‬ ‫ههولێر‪.2013 ،‬‬ ‫‪ .4‬د‪.‬عومهر عهبدولعهزیز‪ :‬سهعید نورسی له زمانی‬ ‫پیرهمێردهوه‪ ،‬تیشكێك لهسهر كاری هاوبهشیان و‬ ‫خزمهتی ههردوكیان به پرسی نهتهوهكهیان‪ ،‬ڕۆڤار‪ ،‬ژ‬ ‫)‪ ،)89‬گۆڤاری خاڵ‪ ،‬ژ)‪.)7‬‬ ‫‪ .5‬فاروق ڕهسوڵ یهحیا‪ :‬ڕۆژنامهی(ژین) ژماره(‪،)2‬‬ ‫ساڵی دووهم‪ ،‬بنكهی ژین‪ ،‬ئهیلول ‪.2010‬‬ ‫‪ .6‬فاروق رسول يحى‪ :‬مدرسة الزهرا‪ ،‬تشخيص‬ ‫مبكر و حل سديد لالزمات االجتماعية‪ ،‬سعيد النورسى‬ ‫و فلسفة التعليم‪ ,‬المنعقد فى مدينة (وان) فى تركيا للفترة‬ ‫‪ 12‬ــ‪.2012|10| 14‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫بهرگری له شاره كوردییهكان بكات و له بهردهم‬ ‫الفاوی هێرشی ڕوس و ئهرمهندا بوهستن‪ ،‬له‬ ‫شاری بهدلیس بهبرینداری دیلكراو دوو ساڵ و‬ ‫نیو له ڕوسیا مایهوه‪ ،‬پاشان دهرباز بوو‪ ،‬پاش‬ ‫ئهوه تێكۆشا بۆ وهدهرنانی ئینگلیز و یۆنان‪ ،‬پاشان‬ ‫ڕوخانی دهوڵهت و دابهشبونی دهوڵهتی عوسمانی‬ ‫و دامهزراندنی دهوڵهتی توركیای نوێ و كۆمهڵێك‬ ‫ڕێكهوتنی نهخوازراو و داڕشتنهوهی نوێی‬ ‫نهخشهی ناوچهكهی بهدوادا هات‪ ،‬كه ههموو زیانی‬ ‫گهورهیان به كورد و پارچه پارچهبونی گهیاند‪.‬‬ ‫نورسی ههموو ئهوانهی به چاوی خۆی بینی‬ ‫و له ناویاندا ژیا‪ ،‬ئهمانه بۆ كهسایهتی زیرهك و‬ ‫وردبین و زهینكراوهو خاوهن پهیام كاریگهری چاكی‬ ‫بوو‪ ،‬ئهو ههستی دهكرد كه لهگهڵ ئهو ڕوداوانه و‬ ‫پێشكهوتنی زانستی و پیشهسازی‪ ،‬بهربونهوهیهكی‬ ‫سامناك ڕوو له ناخ و دڵ و زهین و ڕهوشتی‬ ‫خهڵك دهكات‪ ،‬كه سهرهتایه بۆ داڕمانی شیرازهی‬ ‫كۆمهاڵیهتی‪ ،‬ویستی بهربهست بۆ ئهو داڕمانه‬ ‫دابنێت‪ ،‬ئهو ئهركهی گرته ئهستۆ‪ ،‬بهاڵم به هێمنی‬ ‫و لهسهرخۆ‪ ،‬دوور له توندو تیژی‪ ،‬لهو ڕوانگهوه‬ ‫بۆ بنیاتنانهوهی كهسێتی تاك و چاكسازی ههمه‬ ‫الیهنه و زیندوكردنهوهی ئیمان‪ ،‬زنجیره پهیامهكانی‬ ‫نوری نووسی‪ ،‬بهاڵم ڕێی باڵوكردنهوهی لێگیرا‪،‬‬ ‫بۆیه دهیان ههزار نوسخهیان به دهست نووسیهوه‪،‬‬ ‫بهر زنجیرهیهك گرتن و دادگایی كهوت‪ ،‬بهرگری‬ ‫باشی له خۆی و قوتابیان و پهیامهكهی كرد و‬ ‫به سادهیی مهبهستی پهیامهكانی خۆی پێوتن‪ ،‬كه‬ ‫خزمهته به ئاسایش و یاسا و واڵت‪ ،‬ههمووجار‬ ‫دادگا بێتاوانی ئهوی دهردهكرد‪ ،‬دادگای گهورهی‬ ‫شاری ئافییون ساڵی ‪ 1948‬ویستی كۆتایی‬ ‫بهم گاڵتهجاڕی و شكات و شكاتكاریه بهێنێت‪،‬‬ ‫لیژنهیهكی بااڵی له زانایانی پسپۆڕی جۆراوجۆر‬ ‫پێكهێنا‪ ،‬بۆ وردبونهوه له بهرههمهكان‪ ،‬ساڵی‬

‫‪ 1956‬ئهوهیان سهلماند كه نورسی و پهیامهكانی‬ ‫دورن لهو تۆمهتانه و‪ ،‬بڕیاری ئازادی نورسی و‬ ‫باڵوكراوهكانیدا‪ ،‬دوای ئهوه دهستكرا به چاپكردنی‬ ‫بهرههمهكانی‪ ،‬خۆی سهرپهرشتی دهكرد‪ ،‬له‬ ‫كۆتایی تهمهنیدا ههوڵی وهرگێرانی پهیامهكان‬ ‫درا بۆ زمانی عهرهبی‪ ،‬زانكۆی ئهزههر و پاپای‬ ‫فاتیكان وهسفیان كرد‪ ،‬له دوا مانگی تهمهنیدا له‬ ‫‪ 1960\1\6‬ڕۆژنامهی (تایمس)ی بهریتانی دیدارێكی‬ ‫ڕۆژنامهوانی لهگهڵدا سازكرد‪ ،‬سهرهتای ساڵی‬ ‫‪ 1960‬كۆچی دوایی كرد‪ ،‬دوای وهفاتی قوتابیهكانی‬ ‫ئهو ئهركهیان گرتهئهستۆ و نورسی مامۆستایان‬ ‫به زانكۆكان و بیرمهندانی جیهان ناساند‪ ،‬كۆمهڵێك‬ ‫سیمینار و گۆنگره و كۆنفراسیان له توركیا و‬ ‫واڵتانی جیهان بۆ سازدا‪.‬‬

‫‪137‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سياسه‌ت‌و‌كاری‌سياسيی‪‌،‬له‌‌تؤماری‌ته‌مه‌نی‌‬

‫(د‪.‬مسته‌فا‌زه َ‬ ‫‌لمی)دا‬ ‫عه‌بدوڵاڵ‌مه‌ال‌ئه‌حمه‌د‌ئه‌حمه‌دئاوایی‪.‬‬

‫لهدایكبووى ‪ ، 1982‬ئهحمهدئاوا‪ .‬ماستهر له كۆلێژی‬ ‫زانسته ئیسالمییهكانی زانكۆی سلێمانی و نامهكهشى‬ ‫له سهر د‪.‬مستهفا زهڵميیه‪ .‬خوێندكاری دكتۆرایه له‬ ‫كۆلێژی زانسته ئیسالمییهكانی زانكۆی سلێمانی‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪138‬‬

‫خا ل‬ ‫چاكسازی و پهروهردهكاری)(‪ ،)1‬و له زاراوهیشدا‬ ‫ههڵگری زۆر مانایه كه سهرجهمیان له یهك واتادا‬ ‫كۆدهبنهوه كه بریتییه له‪ (:‬بهڕێوهبردنی باش و‬ ‫گونـجاو و شیاوی كاروباری خهڵكی و چاكسازی‬ ‫كردن له سستمی واڵتدا)‪ ،‬ههروهك له فهرموودهیشدا‬ ‫«ح َّد مَثن ُ مَ‬ ‫هاتووه كه دهفهرموێت‪ :‬مَ‬ ‫م َّم ُد ْب ُن مَب َّش ٍار‪،‬‬ ‫ِ‬

‫ات مَ‬ ‫مَح َّد مَث مَنا ُ مَ‬ ‫الق َّز ِاز‪،‬‬ ‫م َّم ُد ْب ُن مَج ْع مَف ٍر‪ ،‬مَح َّد مَث مَنا ُش ْع مَب ُة‪ ،‬مَع ْن ُف مَر ٍ‬ ‫س ْع ُت أمَ مَبا مَحازم‪ ،‬مَق مَال‪ :‬مَق مَاع ْد ُت أمَ مَبا ُه مَر ْي مَر مَة مَ ْ‬ ‫خ مَس‬ ‫مَق مَال‪ :‬مَ ِ‬ ‫ٍِ‬ ‫ب مَص َّلى ُ‬ ‫مَ مَ مَ ْ ُ ُ ُ مَ ِّ ُ مَ َّ‬ ‫الن ِّ‬ ‫الل مَع مَل ْي ِه مَو مَس َّل مَم‪،‬‬ ‫ِس ِنني‪ ،‬فس ِمعته يدث ع ِن ِ‬ ‫وس ُه ُم مَ‬ ‫مَق مَال‪ :‬مَ«ك مَان ْت مَب ُنو إ ْس مَرا ِئ مَ‬ ‫ال ْن ِب مَيا ُء‪ُ ،‬ك َّل مَما مَه مَل مَك مَن ٌّ‬ ‫يل مَت ُس ُ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ون ُخ مَل مَفا ُء مَف مَي ْك ُث ُرون»مَ‬ ‫ب مَب ْع ِدي‪ ،‬مَو مَس مَي ُك ُ‬ ‫ب‪ ،‬مَوإِ َّن ُه مَل مَن َّ‬ ‫مَخ مَل مَف ُه مَن ٌّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ال َّول مَف مَ‬ ‫مَق ُالوا‪ :‬مَف مَما مَت ْأ ُم ُر مَنا؟ مَق مَال‪«ُ :‬فوا ب مَب ْي مَعة مَ‬ ‫ال َّو ِل‪ ،‬أمَ ْع ُط ُ‬ ‫وه ْم‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫مَح َّق ُه ْم‪ ،‬مَفإ َّن َّمَ‬ ‫الل مَسا ِئ ُل ُه ْم مَع َّما ْاس مَ ْت مَع ُ‬ ‫اه ْم»(‪ ،)2‬واته‪ :‬جاران‬ ‫ِ‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫نهوهی ئیسرائیل‪ ،‬مهبهستی گهلـی جولهكهیه‪ ،‬كه‬ ‫له زمانی سوننهتدا ناودارن به (بهنی ئیسرائیل)‬ ‫پێغهمبهران دهیانبـردن بهڕێوه‪ ،‬و سهرپهرشتی‬ ‫كاروباریان دهكردن‪ ،‬ههركاتێك پهیامبهرێك كۆچی‬ ‫دوایی بكردایه‪ ،‬ڕاستهوخۆ پهیامبهرێكی تر له‬ ‫جێگای ئهو دادهنیشت و واڵتی بهڕێوه دهبرد‪ ،‬واته‬ ‫دهستاودهستی دهسهاڵت دهكرا له نێوانیاندا!‬ ‫سیاسهت و كاروباری سیاسی له دێر زهمانهوه‬ ‫جێگای مشتومڕی نێوان ههندێ له گرووپ و تاقمه‬ ‫جیاوازهكانی بهرنامه و بیـری ئیسالمیی بووه‪ ،‬كهم‬ ‫نیـن ئهوانهی به جۆرێكی تر تهماشای ئهم چهمكه‬ ‫دهكهن و به دهستهواژه و پڕۆسهیهكی دوور له‬ ‫ئاینی ئیسالمی دهبینـن‪ ،‬ئهمه ڕاسته بۆ سیاسهتێك‬ ‫كه ماكیاڤیلیانه تهنها بهرژهوهندی كهسیی تیایدا به‬ ‫ئامانج گیـرابێت‪ ،‬و لهوالوه ئازادی و بهرژهوهندی‬ ‫خهڵكی تر ژێرپێ خرابێت‪ ،‬ڕاسته ئهو گهوجاندنهی‬ ‫ئهمڕۆ دهكرێت كه داشۆراوه له ههموو مۆڕاڵێك‬ ‫ئیسالم به تهواوهتی ڕهتیدهكاتهوه و لهڕاستیدا ئهم‬

‫وێستگه‌ی‌یه‌كه‌م‪‌:‬گه‌شتی‌ناوچه‌ی‌مه‌هاباد‌و‌‬ ‫بینینی‌پێشه‌وا‌قازی‌محه‌مه‌د‪:‬‬ ‫د‪.‬مستهفا زهڵمـی‪ ،‬له گهشتی خوێندنیدا ڕێی‬ ‫دهكهوێته ناوچهی ساباڵخ(مههاباد) له ڕۆژههاڵتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬و زۆر سهرگوزهشتهی ئهو كاته له‬ ‫تۆماری تهمهنی خۆیدا دهگێڕێتهوه‪ ،‬بینینی پێشهوا‬ ‫قازی محهمهد‪ ،‬سهرۆك كۆماری كوردستان‬ ‫و كاریگهربوون به كهسایهتییهكهی‪ ،‬دهبێته‬ ‫هۆكاری چاندنی بیـری نیشتیمانپهروهری له هزر‬ ‫و ئهندێشهیدا(‪ ،)3‬وهك دهڵێت‪ :‬لهو ماوهیهدا سێ‬ ‫جار چوومه ماڵی پێشهوا قازی محهمهد (خوا لێی‬ ‫خۆش بێت)‪ ،‬پیاوێكی بااڵبهرز و سور و سپی بوو‪،‬‬ ‫ڕیشێكی ماش و برنـجی جوانی ههبوو‪ ،‬مێزهر‬ ‫و جبهی لهبهر بوو‪ ،‬خوێندهوار و ڕۆشنبیـرێكی‬ ‫تێگهیشتوو بوو‪ ،‬من بۆ یهكهم جار له كتێبخانهی‬ ‫مهالدا‪ ،‬بینیم‪ ،‬جگه له كتێبی فارسی و عهرهبی و‬ ‫ئاینی‪ ،‬كتێبی تری فهڕهنسی و ئینگلیزی تیابوو‪،‬‬ ‫دیاره ئهو زمانانهیشی دهزانی!(‪)4‬‬ ‫له ههمان جێگادا دهگێڕێتهوه كه لهو ناوچهیهدا‬ ‫دوو مهالی بهناوبانگی شاری مههاباد ههبوو‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َّ ْ‬ ‫يـر‬ ‫سیاسهت له زمانی عهرهبیدا به مانای (التد ِب ِ‬ ‫ْ‬ ‫اإل ْص مَالح مَو َّ ْ‬ ‫الت ِب مَي ِة) هاتووه‪ ،‬واته‪(:‬تهگبیـر و ڕاوێژ و‬ ‫مَو ِ ِ‬

‫مهكر و كهید و حیله فێڵهیهی ئهمڕۆ دهكرێت به‬ ‫ناوی سیاسهتهوه‪ ،‬ههق نییه ناوبنـرێت «سیاسهت»‪،‬‬ ‫ئهمه ستهمێكه لهم چهمكه دهكرێت‪ ،‬له ئهمڕۆشدا‬ ‫زۆر كهس ههن كه پێیانوایه زانایانی بهرجهستهی‬ ‫واڵتی خۆمان بڕوایان به سیاسهت نهبووه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ئهمه پێچهوانهی ههقیقهته و ئهوان بڕواداربوون‬ ‫به سیاسهت‪ ،‬بهاڵم سیاسهتی شهرعیی نهك مهكر‬ ‫و تهڵهكهبازی سیاسیی و خواردنی مافی خهڵك‪،‬‬ ‫لێرهدا دهچینه نێو بواری سیاسهت و كاری‬ ‫سیاسیی له تۆماری تهمهنی (د‪.‬مستهفا زهڵـمـی)دا‪،‬‬ ‫وهك زانایهكی پهروهردهی دهستی مهالكانی ئهم‬ ‫نیشتیمانه و حوجرهكانی واڵتی كوردهواری‪ ،‬و له‬ ‫شهش وێستگهدا دهیـخهینه بهر باس و لێكۆڵینهوه‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪140‬‬

‫مامۆستا مهال حسێن و مامۆستا مهال صدیقی‬ ‫مزگهوتی ناوبازاڕ كه به كوردپهروهری بهناوبانگ‬ ‫بوون(‪ .)5‬دواتریش له ڕووی كوردایهتی و‬ ‫سیاسییهوه لهوكاتهدا و ههر له ساباڵخ سهروكاری‬ ‫له گهڵ عهبدوڵاڵ ئاغای كوڕی خدر ئاغادا‪ ،‬ههبووه‪،‬‬ ‫كه سهرۆك هۆزی مهنگوڕ بووه‪ ،‬له ناوچهكهدا‪،‬‬ ‫و زۆر بیـروڕای سیاسیی و نهتهوایهتییان پێكهوه‬ ‫تاووتوێ كردووه(‪.)6‬‬ ‫دواتر له ههمان سهرچاوهدا دهڕواته سهر باسی‬ ‫ژیاننامهی پێشهوا قازی محهمهد و حكومهتهمهيی‬ ‫و كاروبارهكانی و زۆر به چاوی بهرز و شكۆوه‬ ‫تهماشای خۆی و كارهكانی دهكات(‪ .)7‬بۆیه دهكرێت‬ ‫ئهم گهشتهی مههاباد و بینینی پێشهوا قازی‬ ‫محهمهد و ئهو كهسایهتییه سیاسییه به ئهزموون‬ ‫و دیارانهی تر به یهكهم وێستگهی فكری سیاسیی‬ ‫د‪.‬مستهفا زهڵمـی ههژمار بكهین‪.‬‬ ‫وێستگه‌ی‌دووه‌م‪‌:‬شه‌پۆلی‌شیوعیه‌ت‌و‌‬ ‫ئاهه‌نگه‌كه‌ی‌مزگه‌وتی‌(‌بن‌طبق)‪:‬‬ ‫له چلهكانی سهدهی ڕابردوو بهدواوه‬ ‫شهپۆلێكی بهرفراوانی شیوعیهت ڕووی له عێراق‬ ‫و كوردستان كردووه‪ ،‬ئهمه ڕاستییهكی مێژووییه‬ ‫و هیچ كهسێك نكۆڵی لـێ ناكات‪ ،‬بهم هۆیهوه و‬ ‫بههۆی له الیهك نهزانی و له الیهكی تریشهوه كهم‬ ‫ئهزموونی زۆرێك مهال و فهقێی ئهوكاتهی واڵتی‬ ‫خۆشمان موبتهالی ئهم بیـره بوون‪ ،‬ئهم بابهته‬ ‫لێرهدا بۆ ئێمه یهكالیی ناكرێتهوه و ههویرێكه‬ ‫ئاوی زۆر دهكێشێت و توێژینهوهی سهربهخۆی‬ ‫پێویسته‪ ،‬لهم سهروبهندهدا زۆر فهقێ و مهال‬ ‫گیـرۆده بوون‪ ،‬زۆریان دواتر درۆ و مهكری‬ ‫ئهو سهرابهیان ال ڕۆشنبوویهوه و گهڕانهوه‪ ،‬و‬ ‫بهداخهوه زۆریش لهنێو زهلكاوهكهدا چهقیـن و‬ ‫ئیدی نهیانتوانی بێنه دهرهوه و به مانای ووشه‬

‫(ضايع) بوون و ههر بهو دهردهوه بۆ جیهانی‬ ‫ههرمان گهڕانهوه‪ ،‬د‪.‬مستهفا زهڵمى ئهگهرچی‬ ‫وهك پهیوهندی ئۆرگانیكی هیچ كۆنتاكتێكی فهرمی‬ ‫له گهڵ ڕێكخستنهكانی ئهم ڕهوتهدا و بهم ناوهوه‬ ‫نهبووه‪ ،‬بهاڵم به شیوعیهتیش تۆمهتباركراوه و‬ ‫خۆشی بهرپهرچی داوهتهوه(‪ ،)8‬بێگومان تۆمهتهكه‬ ‫ناڕهوایه و دانپیادانان و بهرپهرچدانهوهی خۆی‬ ‫لهم مهبهستهدا پهسهنده‪ ،‬نهك تۆمهتی نهزان و‬ ‫ناحهزان‪.‬‬ ‫بهاڵم ئهوهی زیاتر لهم ڕوانگهیهوه حاڵهتهكه‬ ‫زهق دهكاتهوه‪ ،‬ئاههنگی ئیجازهنامه مێژووییهكهی‬ ‫مزگهوتی (بن تهبهقی ههرمنی)یه‪ ،‬له شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬كه گرفت و ئاژاوهی لـێ كهوتۆتهوه‪،‬‬ ‫ههروهك د‪.‬مستهفا زهڵمی خۆی دهیگێڕێتهوه و‬ ‫دهڵێت‪ (:‬ئهم یهكهم ئیجازهیه دانیشتوانی گهڕهكهكه‬ ‫زۆر بایهخیان پێدا‪ ،‬چوون مێزهر و جبهیان هێنا‬ ‫بۆ مهال سهید ئهحمهد‪ ،‬زۆر پیاوماقوڵی شارهكهیان‬ ‫بانگ كرد‪ .‬كاك محهمهدی مامۆستا مهالكهریم‬ ‫ئهدیبێكی گهورهی كورده شانازی پێوهدهكرێت ئهو‬ ‫سهرپهرشتی ڕێكخستنی ئاههنگهكهی كرد‪( ،‬مكبره)‬ ‫یهكمان له دهرگای حوجرهی دهرس وتنهوه دانا‬ ‫بۆئهوهی چهند وتارێك لهوێدا بوترێت و دهنگهكه‬ ‫بگاته دانیشتوانی ئاههنگهكه‪.‬‬ ‫یهكهم كهسێك كه وتاری خوێندهوه كاك محهمهد‬ ‫بوو‪ ،‬كه وتارهكهی زۆر پڕ مانا بوو‪ ،‬كاك محهمهد‬ ‫وتی‪ :‬مهال له جێگهی پێغهمبهره‪ ،‬نوێنهری ئهوه‪،‬‬ ‫پێغهمبهر له دوو الوه ئیشی دهكرد بۆ مسوڵمانان‬ ‫لهالیهنی ئاینیيهوه وهك پێغهمبهرێك‪ ،‬لهالیهنی‬ ‫دونیاوه وهك سهرۆك دهوڵهتێكی ئیسالمی‪ ،‬بهاڵم‬ ‫زۆربهی مهالكان ئاگایان له كۆمهڵ نیه نازانن چی‬ ‫ههیه و چی نیه‪ ،‬تهنیا ئیشوكاریان بووهته ئهوهی‬ ‫چوار ڕكات بهرنوێژی دهكهن له مزگهوتهكهیاندا‪،‬‬ ‫ئهگهر موچهیان نهدهنێ نایهنه مزگهوت ئهو چوار‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ڕكات نوێژهش ناكهن‪.‬‬ ‫لهم كاتهدا مهال (م‪.‬ر)‪ ،‬كه ههردهم سهرهتابوو‬ ‫له كێشه دروستكردنی شارهكهدا‪ ،‬ههڵسایهوه وتی‬ ‫دهی مهالیان با بچینه دهرهوه‪ ،‬كه ههڵسا شهش‬ ‫حهوت مهال دوای كهوتن‪ ،‬لهوكاتهدا مامۆستا سهید‬ ‫غفور پیاوێكی زۆر مهرد و ئازا بوو‪ ،‬بانگی كردن‬ ‫و وتی‪( :‬وامتازوا اليوم أيها المجرمون)‪ ،‬واته‪:‬‬ ‫جیاببنهوه لهوانهی كه باشن و حهز له كردهوهی‬ ‫باش دهكهن ئهی تاوان كارهكان) (‪.)9‬‬ ‫من بۆ خۆم جهنابی دوا یادگاری زانایانی‬ ‫پێشینهمان جهنابی مامۆستا نوری فارس‬ ‫حهمهخان‪ ،‬كه لهوكاتهدا قوتابی د‪.‬مستهفا زهڵمـی‬ ‫بووه و‪ ،‬له ههمان ئاههنگدا بهشداری كردووه‪،‬‬ ‫بۆمی گێڕایهوه و گووتى‪( :‬به ڕاستی ئهوه ئاههنگی‬ ‫ئیجازهنامهی مهالیهتی نهبوو‪ ،‬بهڵكو ئاههنگێكی‬ ‫خۆدهرخستنی شیوعییهكان و ههڵدان به شان و‬ ‫باڵی یهكێتی سۆڤیهتدا بوو)(‪ ،)10‬كه به درێژيی‬ ‫و زۆر به جوانی سهرگوزهشتهی ئهم ڕووداوهی‬ ‫له پهڕتووكی (مختصر صحيح البخارى)دا‪ ،‬ب‪،1‬‬ ‫ل‪553‬ـ‪ 558‬نووسیوهتهوه(‪)11‬‬ ‫ئهگهر سهرنج بدهین دهبینین گێڕانهوهكهی‬ ‫د‪.‬مستهفا زهڵمی بهوجۆره نیه كه مامۆستا نوری‬ ‫فارس باسی دهكات‪ ،‬ئایا دهكرێت چاوهڕوان‬ ‫بین پیاههڵدانی سۆڤيهت بكرێت و مامۆستا مهال‬ ‫عهبولكهریمی مودهریس و چهندین مامۆستای‬ ‫ناوداری تری سلێمانی بمێننهوه‪ ،‬ههر ئهوهش‬ ‫بووه هۆی بهجێهێشتنی شاری سلێمانی لهالیهن‬ ‫مامۆستا مهال عهبهدولكهریمی مودهریس و‬ ‫د‪.‬مستهفا زهڵمی‪ .‬بۆیه دهكرێت ئهم ماوهیه به‬ ‫وێستگهیهكی تری فكری سیاسیی د‪ .‬مستهفا‬ ‫زهڵمـی ههژمار بكهین‪ ،‬بهاڵم وهك وێستگهیهكی‬ ‫فكری سیاسیی بارگاويی و كاریگهردار‪ ،‬نهك‬ ‫ئۆرگانیكی و حزبی‪.‬‬

‫وێستگه‌ی‌سێیه‌م‪‌:‬نزیكی‌له‌‌عه‌بدولكه‌ریم‌‬ ‫قاسـم‌و‌عه‌بدولسه‌الم‌عارف‌و‌به‌شداریكردن‌له‌‌‬ ‫كوده‌تای‌‪14‬ى‌ته‌موزی‌‪:1958‬‬ ‫د‪ .‬مستهفا زهڵمـی‪ ،‬یهكهمـجار له پهنـجاكاندا و‬ ‫دوای ئهوهی كه بۆته پێشنوێژ و پهروهردهكاری‬ ‫ئاینی له سوپای پاشایهتی ئهو سهردهمهی‬ ‫عێراقدا‪ ،‬تێكهڵی كاری سیاسی بووه لهگهڵ‬ ‫تاقمی كودهتاچییهكاندا‪ ،‬و زۆر تێكهاڵوی لهگهڵ‬ ‫عهبدولكهریم قاسـم و عهبدولسهالم عارف دا ههبووه‪،‬‬ ‫كه سهركردایهتی كودهتای ‪14‬ى تهموزی‪1958‬یان‪،‬‬ ‫كرد‪ ،‬دژ به ڕژێمی پاشایهتی ئهوكاتهی عێراق‪،‬‬ ‫د‪.‬مستهفا زهڵمـی‪ ،‬خۆی ئهم تێكهاڵوی و كاروبارانه‬ ‫بهدرێژی له یادداشتهكانیدا (كاروانی ژیانـم) باس‬ ‫دهكات‪ ،‬تهنانهت دوای سهركهوتنی شۆڕش یهكهم‬ ‫وتاری كوردی سهركهوتنی شۆڕشی له ڕادیۆی‬ ‫بهغدا خوێندۆتهوه‪.‬‬ ‫ئهوهی گرنگه لهم وێستگهیهدا باس بكرێت‬ ‫ئهوهیه كه سهرانی كودهتاچييهكه به تایبهتی‬ ‫عهبدولسهالم عارف كه خاوهنی فكری چهپی‬ ‫كۆمۆنیستی بوون‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ د‪.‬مستهفا زهڵمـیدا‬ ‫فرت و فێڵیان بهكارهێناوه و به جۆرێكی تر خۆیان‬ ‫نیشانداوه‪ ،‬وهك ئهوهی كه خۆی دهيگێڕێتهوه و‬ ‫دهڵێت‪ :‬دوای ئهوهی له ڕێی عهبدولسهالم عارفهوه‪،‬‬ ‫پهیوهندیم به ئهفسهرانی ئازادیـخوازهوه كرد‪ ،‬پێم‬ ‫وت‪ :‬دهبێت بزانم‪ ،‬ئامانجی ئێوه چییه؟! ئهویش‬ ‫له وهاڵمدا وتی‪ :‬ئامانجی ئێمه ئهوهیه كه ڕژێمی‬ ‫پاشایهتی بگۆڕین بۆ كۆماری و حكومهتێكی‬ ‫ئیسالمیی پێك بهێنیـن! كه جیاوازی نهبێت له نێوان‬ ‫كورد و عهرهبدا! (‪)12‬‬ ‫دواتر بهدرێژی باس له كودهتاكه و‬ ‫بهڵێنه درۆینهكانی سهرانی كودهتا و دزی و‬ ‫گهندهڵییهكانیان دهكات و له بهشداری كردنهكهی‬ ‫پهشیمان دهبێتهوه‪ ،‬وهك له چاوپێكهوتنێكدا كه‬

‫‪141‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪142‬‬

‫له مانگی (ربيع األول)ی ساڵی (‪)2006 /1429‬دا‪،‬‬ ‫لهگهڵی ئهنـجامدراوه‪ ،‬زۆر به زهقی گوتوويهتى‪:‬‬ ‫مَ‬ ‫موال ّ‬ ‫) ّ‬ ‫ثم مَبعد أمَ ْن مَظهرت ّ‬ ‫الد ْو مَل ِة‪ ،‬مَو مَح مَص مَل‬ ‫الس ِرقات ِم ْن أ ِ‬

‫الـخالف مَب ْ مَ‬ ‫الـمسؤ ُوليـن مَعلى مَ‬ ‫ني مَ‬ ‫ناص ِب مَو الكراسي‪،‬‬ ‫الـم ِ‬ ‫ِ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫حينها‪ ،‬بأني أِ مَ‬ ‫عرت مَ‬ ‫مَف مَش ُ‬ ‫رتك ْب ُت مَج مَ‬ ‫ريـمة‪ ،‬ل ُتغ مَت مَفر!!) (‪.)13‬‬ ‫ِ‬

‫وێستگه‌ی‌چواره‌م‪‌:‬ڕاسپاردنی‌زه‌ڵمی‌وه‌ك‌‬ ‫هه‌ڵسوڕاوێكی‌دیپلۆماسی‌و‌سیاسیی‌له‌‌الیه‌ن‌‬ ‫مه‌ال‌مسته‌فای‌بارزانییه‌وه‌‌بۆ‌دیداری‌ئایه‌توڵاڵ‌‬ ‫موحسیـن‌ئه‌لحه‌كیم‪:‬‬ ‫له شهستهكانی سهدهی ڕابردوودا‪ ،‬و دوای‬ ‫سهرههڵدانی شۆڕشی ئهیلول‪ ،‬ڕژێمی ئهوكاتهی‬ ‫عێراق‪ ،‬ویستویهتی فهتوایهك به مهڕجهعی بااڵی‬ ‫شیعهكان (ئایهتوڵاڵ موحسیـن ئهلـحهكیم) دهربكات‪،‬‬ ‫كه تیایدا كورد به بێ باوهڕ و ههڵگهڕاوه له ئاییـن‬ ‫پێناسه بكات‪ ،‬و سهروماڵیان حهاڵڵ بكات‪ ،‬بهوهی‬ ‫كه بوونهته شیوعیی و ههڵگهڕاونهتهوه له ئیسالم‪،‬‬ ‫بهاڵم پێش دهرچواندنی فهتواكه‪ ،‬مهال مستهفای‬ ‫بارزانی‪ ،‬د‪.‬مستهفا زهڵمـی ڕادهسپێرێت كه لهگهڵ‬ ‫چهند كهسایهتییهكی ئاینیی تر بچنه الی ئایهتوڵاڵ‬ ‫موحسیـن ئهلـحهكیم و بارودۆخهكهی تێ بگهیهنن‪،‬‬ ‫و ئاگاداری بكهنهوه كه لهم داوهی ڕژێمی عێراق‬ ‫ئاگاداربێت و تێی نهكهوێت‪ ،‬پاشان د‪.‬مستهفا زهڵمی‬ ‫و مهال محهمهد عهلـی كوڕی مامۆستا مهال محهمهدی‬ ‫ڕهئیس و د‪.‬محهمهد شهریف دهچن و دهگهنه‬ ‫ئهوێ‪ ،‬و ئایهتوڵاڵ موحسیـن ئهلـحهكیم دهبینن‪ ،‬و‬ ‫له دۆزهكه حاڵی دهكهن‪ ،‬بۆیه ئایهتوڵاڵ موحسیـن‬ ‫ئهلـحهكیم نهك ههر له دهرچوواندنی فهتوایهكی لهو‬ ‫جۆره پهشیمان دهبێتهوه‪ ،‬بهڵكو دهبێته دۆستێكی‬ ‫زۆر نزیكی كورد‪ ،‬و پێیان ڕادهگهیهنێت كه ساڵوی‬ ‫ئهو به مهال مستهفای بارزانی بگهیهنن‪ ،‬و دهڵێت‪ :‬من‬ ‫به ماددی و مهعنهوی پشتیوانتانم‪ ،‬دهستتان خۆش‬ ‫بێت كه بێدارتان كردمهوه لهم تۆمهته ناڕهوایه(‪،)14‬‬ ‫ئهم دۆستایهتیهیشی تا كۆچی دواییشی ههر‬ ‫بهردهوام بوو‪ ،‬بۆیه دهكرێت ئهو پهیوهندییهی به‬

‫ئێستاشهوه له نێوان كورد و شیعهی عێراقدا ههیه‬ ‫ئهندازیار و داڕێژهرهكهی د‪.‬مستهفا زهڵمـی بووه‪.‬‬ ‫وێستگه‌ی‌پێنجه‌م‪‌:‬د‪‌.‬مسته‌فا‌زه‌ڵـمـی‪‌،‬‬ ‫وه‌ك‌هه‌ڵسوڕاوی‌دیپلۆماسی‌مه‌كته‌بی‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی‌شۆڕشی‌ئه‌یلول‌له‌‌قاهیـره‌‪:‬‬ ‫وهك د‪.‬مستهفا زهڵمـی خۆی له چهندهين جێگهدا‬ ‫جهختی له سهر ئهوه كردۆتهوه‪ ،‬كه ههرگیـز‬ ‫حیـزبی نهبووه‪ ،‬بهاڵم بهردهوام وهك دڵسۆزێكی‬ ‫گهلهكهی كاری كردووه‪ ،‬بۆیه ههر لهم سۆنگهیهوه‬ ‫و له ماوهی مانهوهیدا له قاهیـره و لهسهر‬ ‫داوای قوتابیانی كورد لهوێ‪ ،‬وهك ههڵسوڕاوی‬ ‫دیپلۆماسی مهكتهبی پهیوهندییهكانی شۆڕشی‬ ‫ئهیلول له قاهیـره دهستی بهكار كردووه‪ ،‬و ئهوهی‬ ‫لهسهر شانی بووه به باشتـرین شێوه ئهنـجامیداوه‪،‬‬ ‫تهنانهت وهك خۆی باسى دهكات لهكاتێكدا یهكێك‬ ‫له سهركردهكانی شۆڕش سهردانی قاهیـره دهكات‪،‬‬ ‫و كۆڕێك دهگرێت‪ ،‬لهو كۆڕهدا د‪.‬مستهفا زهڵمی‬ ‫پێشبینی گهلهكۆمهی دوژمنانی كورد له سهر‬ ‫شۆڕش دهكات‪ ،‬ههرچهنده ئهو بهرپرسه باوهڕ‬ ‫به پێشبینییهكه ناهێنێت‪ ،‬بهاڵم بهكردهوه دوای‬ ‫ماوهیهك ههرهسی كارهساتباری شۆڕشی ئهیلول‬ ‫ڕوودهدات‪ ،‬و پێشبینییهكهی د‪.‬مستهفا زهڵمى‬ ‫دێتهدی(‪ .)15‬ئهمهش وێستگهیهكی تری سیاسیی و‬ ‫دیپلۆماسییه له تۆماری تهمهنی د‪.‬مستهفا زهڵمیدا‪.‬‬ ‫‌وێستگه‌ی‌شه‌شه‌م‪‌:‬هه‌ڵگیـرسانی‌شۆڕشی‌نوێ‌‌‬ ‫و‌نامه‌ی‌مام‌جه‌الل‌بۆ‌د‪.‬مسته‌فا‌زه‌ڵمی‌و‌ڕاوێژپێكردنی‪‌:‬‬ ‫پهیوهندی د‪.‬مستهفا زهڵمـی له گهڵ مام جهالل‬ ‫وهك خۆی دهگێڕێتهوه‪ ،‬له ساڵی ‪1963‬دا بووه‪ ،‬كاتێك‬ ‫له ماڵی لیوا مستهفا ڕهزا دهعوهت بووه‪ ،‬د‪.‬مستهفا‬ ‫زهڵمـیشی بانگهێشت كردووه و پێكهوه بهشداری‬ ‫دهعوهتهكه بوون‪ ،‬پاشان دهڵێت‪ :‬له ساڵی ‪ 1964‬له‬ ‫ماڵی خۆمان سهردانی تایبهتیی كردم‪ ،‬له حهفتاكانیشدا‬ ‫كه له میسر سهرقاڵی خوێندن بووم هات بۆ قاهیـره‬ ‫و دیسان بهیهكتـری شادبووینهوه‪ .‬له دواى ئهوهش‬

‫خا ل‬

‫سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫)‪ )1‬بڕوانه‪ :‬مَ‬ ‫قه ّية الكوي ِت ّية‪ ،‬ئامادهكردنی‪:‬‬ ‫الـموس ُو مَعة ِ‬ ‫الف ِ‬ ‫لیژنهیهك له وهزارهتی ئهوقاف و كاروباری ئیسالمی له‬ ‫واڵتی كوهیت‪ ،‬چ‪« ،1‬ووشهی (السياسة)»‪ ،‬مطابع دار الصفوة‬ ‫– مصر ‪ ،‬ب‪ ،25‬ل ‪ 294‬به دواوه‪.‬‬ ‫)‪ )2‬رواه البخاری‪ ،‬فهرموودهی ژماره (‪ ،)3455‬و رواه‬ ‫مسلم‪ ،‬فهرموودهی ژماره (‪.)1842‬‬ ‫)‪ )3‬بۆ زیاتر بهرچاوڕوونی دهربارهی بيری نیشتیمانـپهروهری‬ ‫له هزر و ئهندێشهی د‪.‬مستهفا زهڵـمیدا‪ ،‬بڕوانه‪ :‬ڕێدار ئهحـمهد‪:‬‬ ‫پڕۆفیسۆر مستهفا زهڵـمی‪ ،‬تاڤگهیهكی نهسرهوت‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانهی‬ ‫ڕۆژههاڵت‪ ،‬ههولێـر‪ ،2016 ،‬ل‪ 35‬ـ ‪.46‬‬ ‫)‪ )4‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی‪ ،‬ب‪ ،1‬چ‪،1‬‬ ‫‪ ،2014‬ل‪.80‬‬ ‫)‪ )5‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی‪ ،‬ب‪ ،1‬ل‪.76‬‬ ‫)‪ (6‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی‪ ،‬ب‪ ،1‬ل‪.80‬‬ ‫)‪ )7‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی‪ ،‬ب‪ ،1‬ل‪.87 – 81‬‬ ‫)‪ )8‬بڕوانه‪ :‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا زهڵـمی‪ ،‬ب‪،2‬‬ ‫ل‪ 29‬به دواوه‪.‬‬ ‫)‪ )9‬بڕوانه‪ :‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا‬ ‫زهڵـمی‪ ،‬ب‪ ،1‬ل‪.202 – 200‬‬ ‫)‪ )10‬ههروهها مامۆستا نوری فارس حهمهخان فهرمووی‪:‬‬ ‫خۆیشم موبتهالی ئهم دهرده فكرییه بووم‪ ،‬تا خوای تهعاال كردی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ههركات سهردانی قاهیـرهی بكردایه‪ ،‬له گهڵ د‪.‬فوئاد‬ ‫مهعسوم پێكهوه سهردانـمان دهكرد(‪ ،)16‬ههر ئهم‬ ‫پهیوهندییانه بۆته ههوێنی ئهوهی كه له ناوهڕاستى‬ ‫حهفتاكانی سهدهی ڕابردوودا‪ ،‬كه جهالل تاڵهبانی‬ ‫یهكێتی نیشتیمانی كوردستان دادهمهزرێنێت‪ ،‬د‪.‬مستهفا‬ ‫زهڵمی یهكێك دهبێت لهو كهسایهتییانه كه ڕاوێژیان پێ‬ ‫دهكات‪ ،‬بهمهبهستی بهرهوپێش بردنی كاری سیاسیی‬ ‫پارتهكهی‪ .‬مام جهالل له ‪ 1982/6/9‬نامهیهكی ئاڕاسته‬ ‫كردووه‪ ،‬لهوكاتهشدا دكتۆر دانیشتووی شاری بهغدا‬ ‫بووه‪ ،‬دیاره دكتۆریش لهو پرس و ڕاوێژانهدا بهشداری‬ ‫كردووه‪ ،‬بهاڵم بههۆی بارودۆخی ئهو سهردهمهوه و‬ ‫دهسهاڵتی نهگریسی بهعسییهكانهوه پهیوهندییهكان به‬ ‫نهێنی بوون‪ .‬ئهمهش دوا وێستگهی كاری سیاسیی د‪.‬‬ ‫مستهفا زهڵمی بووه له تۆماری تهمهنیدا‪.‬‬

‫دواتر كه بووم به (ئیمامی عهسكهری) و له (بنكهی سهربازی‬ ‫حهببانیه) الی شاری ڕومادی دامهزرام‪ ،‬لهوێوه جاروبار هاتوچۆی‬ ‫شاری بهغدام دهكرد و دهچوومه دیدهنی جهنابی مامۆستا مهال‬ ‫عهبدولكهریـمی مودهڕیس‪( ،‬ڕهحـمهتی خوای لـێ بێت)‪ ،‬و لهوێ زۆر‬ ‫فهرمایشتی جوان و كاریگهری دهفهرموو‪ ،‬كه بوونه مایهی گهڕانهوهم‬ ‫لهو فكره بۆگهنه‪ ،‬و خوا گیان چایعی نهكردم و بهم شێوهیه كردمییه‬ ‫خزمهتكارێكی بچكۆالنهی فهرموودهكانی پێغهمبهر(د‪.‬خ)‪.‬‬ ‫)‪ )11‬بڕوانه‪ :‬مختصر صحيح البخارى‪ ،‬للزبيدى‪ ،‬به‬ ‫كوردی كردنی‪ :‬عهلالمه مامۆستا نوری فارس حهمهخان‪،‬‬ ‫ب‪ ،1‬دارالـمعرفة – بةيروت – لوبنان‪ ،‬ل‪ 553‬ـ ‪ ،558‬ههر‬ ‫كهس خوازیاره لهم بارهیهوه زیاتر بهرچاو ڕوون بێت‪،‬‬ ‫پێویسته ئهو پێنج – شهش الپهڕهیه بـخوێنێتهوه‪ ،‬كه لێوان‬ ‫لێوه له زانیاری وردی پهیوهندیدار بهم بابهتهوه‪.‬‬ ‫)‪ )12‬بڕوانه‪ :‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا‬ ‫زهڵـمی‪ ،‬ب‪/2‬ل‪.36‬‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫)‪ )13‬بڕوانه‪( :‬الـخطيب)‪ ،‬ژمارهی مانگی مَ‬ ‫(ربيع الول)ـي‪ ،‬سالي‬ ‫(‪ِ ( ،)2006 /1429‬لقا ٌء مَم مَع ّ‬ ‫الشيخ الدكتور مصطفى مَ‬ ‫لـمـي)‪ ،‬ئامادةكردني‪:‬‬ ‫الز ِ‬ ‫نذر الشاوي ‪ ،‬ل‪.32‬‬ ‫د‪ .‬النعمان ٌم ِ‬ ‫ْ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫ُ‬ ‫(‪ )14‬بروانه‪ :‬ل قتل ِلل ُم مَ‬ ‫رت ّد غ ْيـر ُ‬ ‫فسد ِف القرآن‪ ،‬نووسینی‪:‬‬ ‫الـم ِ‬ ‫ِ‬ ‫د‪.‬مستهفا زهڵـمی‪ ،‬چ‪ ،2‬ههولێـر‪ ،2013 ،‬ل‪5‬ـ‪.6‬‬ ‫)‪ )15‬بڕوانه‪ :‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا‬ ‫زهڵـمی‪ ،‬ب‪/2‬ل‪ 138‬و ‪.146‬‬ ‫)‪ )16‬بڕوانه‪ :‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی دكتۆر مستهفا‬ ‫زهڵـمی‪ ،‬ب‪/2‬ل‪.141‬‬ ‫)‪ )1‬جهود الدكتور مصطفى الزلـمي‪ ،‬ومنهجه في‬ ‫الدراسات القرآنية‪ ،‬نامهى ماستهری نووسهر له بهشی‬ ‫خوێندنی ئیسالمیی زانكۆی سلێمانی‪.‬‬ ‫)‪ )2‬كاروانی ژیانـم‪ ،‬یادداشتهكانی د‪.‬مستهفا زهڵـمی‪ ،‬چ‪.2014 ،1‬‬ ‫)‪ )3‬مختصر صحيح البخارى‪ ،‬للزبيدى‪ ،‬به كوردی كردنی‪:‬‬ ‫عهلالمه مامۆستا نوری فارس حهمهخان‪ ،‬ب‪ ،1‬دارالـمعرفة –‬ ‫بةيروت – لوبنان‪ ،‬ل‪ 553‬ـ ‪.558‬‬ ‫)‪ )4‬گۆڤاری (الـخطيب)‪ ،‬ژمارهی مانگی (ربيع األول)ـی‪،‬‬ ‫ساڵی (‪( ،)2006 - 1429‬لقاء مع الشيخ الدكتور مصطفى‬ ‫الزلـمـي)‪ ،‬ئامادهكردنی‪ :‬د‪ .‬النعمان منذر الشاوي ‪ ،‬ل‪.32‬‬ ‫)‪ )5‬پڕۆفیسۆر مستهفا زهڵـمی‪ ،‬تاڤگهیهكی نهسرهوت‪،‬‬ ‫ڕێدار ئهحـمهد‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانهی ڕۆژههاڵت‪ ،‬ههولێـر‪.2016 ،‬‬ ‫)‪ (6‬الـموسوعة الفقهية الكويتية‪ ،‬ئامادهكردنی‪ :‬لیژنهیهك‬ ‫له وهزارهتی ئهوقاف و كاروباری ئیسالمی له واڵتی كوهیت‪،‬‬ ‫چ‪« ،1‬ووشهی (السياسة)»‪ ،‬مطابع دار الصفوة – مصر‪.‬‬ ‫فسد ف ُ‬ ‫مَ مَ ْ ُ مَ ّ مَ ْ‬ ‫ُ‬ ‫القرآن ‪ ،‬نووسين‪ :‬د‪.‬مستةفا‬ ‫(‪ )7‬ل قتل ِللمرتد غيـر الـم ِ ِ‬ ‫مَ‬ ‫مَ‬ ‫هةوليـر – ‪.2013‬‬ ‫زةلـمي‪ ،‬ض‪،2‬‬

‫‪143‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫َ‌‬ ‫‌ی‌‬ ‫روانينيكی‌تر‌بؤ‌مه‌سه‌له‌ی‬ ‫م‬ ‫َ‌‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪144‬‬

‫ته‌قلید‬ ‫خالید‌ئه‌لیاس‌محه‌مه‌دئه‌مین‬

‫لهدایكبووی ‪.1975‬‬ ‫بهكالۆریۆس له شهریعهتی ئیسالمی‪.‬‬ ‫خاوهنی چوار كتێبی چاپكراوه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫وهرگرتن و كارپێكردنه به قسهی كهسێكی تر‬ ‫كه قسهكهی بهڵگهی شهرعی نهبێت‪ ،‬بهبێ زانینی‬ ‫بهڵگهكهی‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫كه دهڵێین‪ّ :‬‬ ‫(من ليس قوله ُح َّجة شرع ّية) گهڕانهوه‬ ‫بۆ فهرموودهكانی پێغهمبهر و كۆڕا (ئیجماعی)‬ ‫زانایانی ئیسالم ناگرێتهوه‪ ،‬چونكه ئهمه ناونابرێت‬ ‫بهتهقلید؛ لهبهرئهوهی ههركامێكیان بهڵگهی‬ ‫شهرعین‪ .‬ههروهك كه دهڵێین‪(:‬من غير معرفة دليله)‬ ‫ئهو حوكمه شهرعیه ناگرێتهوه كهوا وهردهگیرێت‬ ‫لهگهڵ زانینی بهڵگه شهرعییهكهی‪ ،‬چونكه ئهوه پێی‬ ‫ناوترێت تهقلید؛ بهڵكو ئهوه لهڕاستیدا وهرگرتنی‬ ‫حوكمه له بهڵگه شهرعییهكه نهك له موجتههیدهكه‪.‬‬ ‫لهبهرئهوهی زانینی بهڵگهی شهرعی بابهتێك كهوا‬ ‫بابهتێكی بهڵگهدار بهرههم دێنێ جۆره ئیجتیهادێك‬ ‫دهخوازێت‪ ،‬وهك زانینی سهالمهتی و دروستی‬ ‫بهڵگهكه لهوهی دژیهتی‪ ،‬بۆیه وهرگرتنی حوكمی‬ ‫شهرعی لهگهڵ زانینی بهڵگهكهی تهنانهت ئهگهر‬ ‫لهگهڵ قسهی موجتههیدێكیش بێتهوه ئهوه به تهقلید‬ ‫ههژمار ناكرێت‪ ،‬بهڵكو ئهوه (اتباع)ه شوێن كهوتنه‪.‬‬

‫مه‌ترسییه‌كانی‌ته‌قلید‬ ‫مهترسییهكانی لهم الیهنانهوه دهردهكهوێت‪-:‬‬ ‫‪ .1‬جاری وا ههیه كهسی موقهليد جیاوازی‬ ‫ناكات له نێوان دهقهكانی ئهو كهسهی تهقلیدی‬ ‫كردووه و دهقهكانی قورئان و سووننهت له به‬ ‫پیرۆزداناندا‪ ،‬پێشبینی ئهوهش ناكات كهوا ئهو‬ ‫مهزههبهی ئهوی لهسهره ههڵهی تیادابێت‪.‬‬ ‫‪ .2‬پابهندبوون به مهزههبێكی دیاریكراو له‬ ‫تهواوی ژیاندا و وهرگرتنی ههموو حوكمێك له‬ ‫پێشینهكهی دهبێته هۆی دهمارگیری مهزههبی‬ ‫و پاشان سهردهكێشێت بۆ پارچه پارچه بوونی‬ ‫ئوممهت‪.‬‬ ‫‪ .3‬تهقلید ڕووحی بهرههم و داهێنان دهكوژێت‪،‬‬ ‫موقهليدهكهش به چهق بهستوویی دهمێنێتهوه له‬ ‫جووڵه كردنیدا و‪ ،‬لهالیهنی ئهقڵیشهوه به وشكی‬ ‫دهمێنێتهوه و‪ ،‬دهبێته ڕێگر له بهردهم ههموو‬ ‫بهرهوپێش چوونێكی فیكری‪ ،‬ئهمهش دهبێته‬ ‫هۆی دواكهوتوویی له كاروانی شارستانیهتی‬ ‫و پێشكهوتنی زانستی‪ ،‬ههروهك حاڵی ئێستای‬ ‫جیهانی ئیسالمی شایهته‪.‬‬ ‫حوكمی تهقلید‬ ‫تهقلید جائیزه نهك واجب وهك ههندێك وای‬ ‫بۆدهچن‪ ،‬تهقلید لهو بابهتانهی پهیوهستن به‬ ‫عهقیدهوه دروست نییه ئهمهش ڕای زانایانه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫له بابهتهكانی جگه له عهقیده (أألحكام العملية )دا‬ ‫زانایان سێ بۆچوونیان ههیه‪.‬‬ ‫یهكهم‪ :‬تهقلیدى دروست‪ ،‬لهسهر ههركهسێك‬ ‫پێویسته كهوا گهیشتبێته ڕادهی تهكلیفی شهرعی‬ ‫بۆ خۆی ئیجتیهاد بكات لهو ئیشوكارانهی دێنه‬ ‫پێشی‪ ،‬ههروهها پێویسته ههوڵی تهواوی خۆی‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫گرنگی‌ته‌قلید‬ ‫ههروهك ئیجتیهاد له پێداوستیيهكانی ژیانه‪،‬‬ ‫بهههمان شێوهش تهقلید گرنگیيهكهی كهمتر نیه له‬ ‫ئیجتیهاد لهالیهنی كرداری‪ ،‬لهبهرئهوهی زۆربهی‬ ‫ههرهزۆری خهڵكى ئهحكامهكانی ئاینهكهیان‬ ‫نازانن و شارهزانین‪ ،‬ناشتوانن پێداچوونهوه به‬ ‫سهرچاوهی ئهو ئهحكامانهدا بكهن‪ ،‬بۆیه تاكه‬ ‫چارهسهر ئهوهیه پرسیار بكهن لهو كهسانهی‬ ‫شیاوی وهاڵمدانهوهی پرسیارهكانیانن‪ .‬لهوانهیه‬ ‫ئهو كهسهش وهاڵم دهداتهوه ههر موقهليد بێت‬ ‫ئهوكاته وهاڵمهكهی لهسهر شێوهی فهتوا دهبێت‬

‫ألنبياء‪.7:‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێناسهی تهقلید‪ :‬هو الخذ بقول الغي ّ‬ ‫من ليس‬ ‫قوله ُح َّج ًة شرع ّي ًة‪ ،‬من غي معرفة دليله‪ .‬واته‪:‬‬

‫بهبێ ئیجتیهاد لهبهرئهوهی خوای پاك و بێگهرد‬ ‫فهرموویهتی‪ُ [ :‬‬ ‫فسألوا أهل الذكر إن ُك ُ‬ ‫نت ْم لتعلمون]‬ ‫ِ‬

‫‪145‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪146‬‬

‫بدات تا دهگاته ئیجتیهادێكی دروست‪ ،‬ئهمهش ڕای‬ ‫(ئیبن حهزمه)‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬تهقلید واجبه و ئیجتیهاد دروست نییه‬ ‫له دوای سهدهی چواری كۆچييهوه‪ ،‬سهردهمى‬ ‫پێشهوا موجتههیدهكان كهوا كۆدهنگی كراوه‬ ‫لهسهر جائیزبوونی تهقلیدكردنیان‪ .‬دیاره ئهمه‬ ‫بۆچونێكى پهسهند نییه‪ ،‬چونكه ههروهك پێشتر‬ ‫ڕوونمان كردهوه ئیجتیهاد تایبهت نهكراوه به‬ ‫ههندێك خهڵكی تایبهت و كورتیش ههڵنههاتووه‬ ‫لهیهك چاخدا‪.‬‬ ‫سێيهم‪ :‬پێویسته جیاوازی بكرێت له نێوان ئهو‬ ‫كهسهی بهتهواوی نهخوێندهواره(العامی الصرف)‬ ‫ئهو كهسهی پلهی لهو بهرزتره‪ ،‬واته خوێندهواره‪،‬‬ ‫بهاڵم نهگهیشتۆته پلهی ئیجتیهاد‪ .‬جا ئهو كهسهی‬ ‫بهتهوای نهخوێندهواره پێویسته لهسهری كهوا‬ ‫پرسیار بكات و تهقلید بكات بۆ ههموو بابهتێك‬ ‫كه دێته پێشی‪ ،‬بهاڵم ئهو كهسهی خوێندهواره‬ ‫ئهوا پێویسته لهسهری ئیجتیهاد بكات ئهگهر توانی‬ ‫ئهحكامی شهرعی ههڵبهێنجێ له بهڵگهكانی و‬ ‫سهرچاوهكانی‪ ،‬خۆ ئهگهر نهشی توانی ئیجتیهاد‬ ‫بكات ئهوا پێویسته (اتباع) بكات‪ .‬زۆربهی‬ ‫ههرهزۆری توێژهرانی شهریعهت ئهم بۆچونهيان‬ ‫(ترجیح) زاڵكردووه لهبهر ئهم بهڵگانه‪:‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫[فسألوا أهل الذكر إن ك ُ‬ ‫نت ْم‬ ‫‪ .1‬دهقی قورئان‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫مَ‬ ‫لتعلمون] النبياء ‪ 7‬ئهم ئایهته بهڵگهیه لهسهر‬ ‫ئهوهی خهڵكی له زانست و زانیاریدا یهك ئاست‬ ‫نین و جیاوازن‪ ،‬ئاڕاستهكردنی ئهو كهسانهی‬ ‫زانیاریان نییه بۆ الی ئهو كهسانهی ئههلی زانست‬ ‫و زانیارین‪ ،‬بۆ ههموو ئهو شتانهی دێته پێشیان و‬ ‫حوكمهكهی نازانن‪.‬‬ ‫‪ .2‬چهسپاوه له پڕۆگرامی هاوهاڵن و‬ ‫شوێنكهوتووان ئهوانهیان توانای ئیجتیهادیان‬ ‫نهبووه پرسیاریان لهوانه كردووه كه موجتههيد‬ ‫بوون‪ ،‬بۆ شارهزابوون له حوكمی ئهو ڕوداوانهی‬

‫دههاتنه پێش‪ ،‬شوێن فهتواو ئیجتیهادهكانیان‬ ‫دهكهوتن‪ .‬تاوهكو ئهم شێوازه له نێوانیاندا باڵوبۆوه‬ ‫و پهرهی سهند بهبێ ئهوهی هیچ ناڕهزایهتیهك‬ ‫ههبێت‪ ،‬بۆیه ههموویان كۆكبوون لهسهرئهوهی‬ ‫ئهوانهی توانای ئیجتیهادیان نییه ئهحكامی شهرعی‬ ‫فێرببن له ڕێی ئهوانهیانهوه كه توانایان ههیه‪.‬‬ ‫‪ 3‬بێگومان ئیجتیهاد له توانای ههموو‬‫كهسێكدا نییه‪ ،‬چونكه ئهو كاره پێویستی به توانا‬ ‫و زیرهكییهكی تایبهتی ههیه كه خاوهنهكهی‬ ‫بتوانێت حوكمی شهرعی ههڵبهێنجێ و له بهڵگه‬ ‫شهرعییهكان بگات‪ .‬ههروهك پێویسته ئهو كهسه‬ ‫شارهزای تهواوی ههبێت له زانسته شهرعییهكان و‬ ‫زمانهوانیهكان و ئهقڵییهكان كهوا زۆرن‪ ،‬جا ههموو‬ ‫كهسێك داوای لێكرا ئهم كاره بكات دهبێته هۆی‬ ‫ناڕهحهتی و سهغڵهتییهك كه له توانادا نهبێت‪،‬‬ ‫ئهمهش دژه به فهرموودهی خوا‪[ :‬ل ُي ِّ‬ ‫كل ُف َُّ‬ ‫ألل‬ ‫نفسا َّ‬ ‫ً‬ ‫إل ُوسعها] البقرة‪ ،286:‬ههروهك دهبێتههۆی‬ ‫ئهوهی خهڵكی داببڕێن له ههستان به ئهنجامدانی‬ ‫بهرژهوهندییهكانیان و بێتواناییان له دهستكهوتنی‬ ‫هۆكارهكانی ژیانیان‪ ،‬كهوا سستهمی كۆمهاڵیهتی‬ ‫لهسهر بنیاتنراوه‪.‬‬ ‫شوێنكه‌وتنی‌مه‌زهه‌بێكی‌دیاریكراو‬ ‫دوای ئهوهی زانیمان ئهو كهسهی توانای‬ ‫ئیجتیهادی نییه دهتوانێت تهقلید بكات ئهگهر هات‬ ‫و نهخوێندهوار بوو‪ ،‬پێویسته لهسهری پرسیار‬ ‫بكات له ئههلی زانست له ههموو ئهو شتانهی‬ ‫پێویستيیهتی بیزانێت له ئهحكامه شهرعیيهكان‪،‬‬ ‫خۆ ئهگهر هات و خوێندهوار بوو ئيتيباع دهكات‬ ‫و شوێن ئهو بۆچونه دهكهوێت كه بهڵگهكهی‬ ‫بههێزتره‪ .‬لێرهشدا ئهوهی بۆ زیاد دهكهین و‬ ‫دهڵێین‪ :‬ئهو كهسهی تهقلید دهكات یان ئيتيباع‬ ‫دهكات لهسهری نییه كهوا پابهندبێت به مهزههب و‬ ‫موجتههیدێكی دیاریكراو‪ ،‬بهڵكو دهتوانێت تهقلیدی‬

‫خا ل‬

‫«فللعامي أن يستفت من إتباع الئمة ألربعة وغيهم‪،‬‬ ‫وليب عليه ول علي الغن أن يتقيد بأحد من ألئمة‬ ‫ُ‬ ‫العال أن يتقيد‬ ‫ألربعة باجاع ألمة‪ ،‬كما‬ ‫ليب علي ِ ِ‬ ‫ُ‬ ‫حبديث أهل بلده أو غيه من البالد‪ ،‬بل إذا َّ‬ ‫احلديث‬ ‫صح‬ ‫ُ‬ ‫العمل به»‪ ،‬ههروهها وتوویهتی «وليلز ُم أحداً‬ ‫وجب‬ ‫رُّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫حبيث‬ ‫حبيث‬ ‫رجل من ألئمة‬ ‫قط أن يتمذهب بذهب ٍ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫يأخ ُذ أقواله كلها ُ‬ ‫قبيحة‬ ‫بدعة‬ ‫ويدع أقوال غيه‪ ،‬وهذه‬ ‫حدثت ف المة ل ينقل بها ٌ‬ ‫أحد من أئمة السالم‪ .‬وهم‬ ‫تبة رُّ‬ ‫أعلي ُر ً‬ ‫وأجل قدراً وأعلم َّ‬ ‫بالل ورسوله من أن يلزموا‬ ‫ّ‬ ‫مَ‬ ‫ثيشةوا شافيعيش وتوويةتي» أجع‬ ‫الناس بذلك»‬ ‫ألل صلي َّ‬ ‫سنة رسول َّ‬ ‫من استبان له َّ‬ ‫السلمون علي َّأن مَ‬ ‫ألل‬ ‫أحد»‪.‬‬ ‫عليه وسلم ل يل له أن يدعها لقول ٍ‬

‫تك َّ‬ ‫كالمه مَو ُي ُ‬ ‫ألل عليه ّ‬ ‫صاحب هذا القب صلي َّ‬ ‫مَ‬ ‫وسلم‪،‬‬ ‫إل‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫مَ‬ ‫صواب يتمل اخلطأ‬ ‫ثيشةوا (شافيعي)ش وتوويةتي» رأي‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫مَ‬ ‫ور ُأي غيي خطأ يتمل الصواب»‪ ،‬هةروةها وتوويةتي «‬ ‫ُ‬ ‫احلديث فاضر ُبوا بقولي ُع مَ‬ ‫إذا َّ‬ ‫رض احلا ِئط»‪ ،‬ئهم‬ ‫صح‬

‫قسهیه ههركام له چوار پێشهوا موجتههیدهكان‬ ‫وتوویانه‪ .‬پێشهوا ئهبو خهنیفه وتوویهتی» اذا جاء‬ ‫الحديث عن رسول ألله فعلى الرأس والعين‪ ،‬واذا‬ ‫جاء عن الصحابة فعلى الرأس والعين‪ ،‬واذا جاء عن‬ ‫التابعين فهم رجال ونحن رجال‪.‬‬ ‫من نامهوێت كهسی مسوڵمان بگوازێتهوه‬ ‫له نێوان مهزههبهكاندا وهك باڵنده له نێوان‬ ‫درهختهكاندا‪ ،‬له ههر مهزههبێك ئهوه وهربگرێت‬ ‫كهوا ڕێكه لهگهڵ ههواو ئارهزووی‪ ،‬بهبێ ئهوهی‬ ‫پشت ببهستێت به ئهسڵی بابهتهكه و بهڵگهی‬ ‫شهرعی‪ ،‬نهخێر من دهمهوێت كهسی مسوڵمان‬ ‫شوێنی بهڵگهی شهرعی بكهوێت‪ .‬گهردن كهچ‬ ‫بێت بۆ ئهو حوكمه شهرعییهی كه بهڵگهكهی‬ ‫بههێزتره‪ ،‬دڵی پێی هۆگرببێ و‪ ،‬ڕێكبێ لهگهڵ یاسا‬ ‫و ڕێسای شهریعهت و ڕۆحی ئیسالم‪ .‬ئائهمهشه‬ ‫كهوا پێشینانی چاكمان لهسهری بوون پێش ئهوهی‬ ‫مهزههبهكان شوێنكهوتووهكانیان پهیداببن و‬ ‫باڵوببنهوه و‪ ،‬پێش ئهوهشی دهردی تهقلید تهشهنه‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫جا ئهی لهبهرچی خهڵكی پابهند بكهین بهشتێك‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌قورئان‌‌و‌سووننه‌ت‌نه‌ك‌‬ ‫ده‌مارگیری‌بۆ‌مه‌زهه‌ب‬ ‫لهمبارهیهوه د‪.‬یوسف قهرزاوی نووسیویهتی‪»:‬‬ ‫لهو نههامهتیانهی كهوا گیرۆدهبووین پێیهوه له‬ ‫بواری فێركردن و فهتوادان پابهندكردنی خهڵكییه‬ ‫به تهنها یهك مهزههب له ههموو بابهتهكانی‬ ‫خواپهرستی و مامهڵهكردندا‪ ،‬لهوانهشه ئهم‬ ‫مهزههبه خودی خۆی له بابهتێكدا بهڵگهكهی الواز‬ ‫بێت و‪ ،‬دووربێت له پێكانی ههق و ڕاستی‪ ،‬ئهوهش‬ ‫ببێته مایهی سهغڵهتكردنی بهندهكان‪ ،‬وهك ئهوهی‬ ‫شوێنكهوتنی مهزههبێكی دیاریكراو فهڕزبێت و‬ ‫وهحی لهسهر هاتبێت‪ ،‬یان جوبرهئیلی ئهمینداری‬ ‫وهحی نازڵی كردبێت!‪ ،‬لهڕاستیدا ههر مهزههبێك لهو‬ ‫مهزههبانه تهنها كۆمهڵه بابهتێكن كه موجتههیدێك‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ههر موجتههیدێك بكات كه حهزی لێیهتی‪ .‬ههروهك‬ ‫پێشهوا (ئامێدی) پشتیوانی ئهم بۆچونهى كردووه‬ ‫و دهڵێت «لم ينقل عن أحد من السلف الحجر على‬ ‫العامة في ذلك‪ ،‬ولو كان ذلك ممتنعا لما جاز من‬ ‫الصحابة اهماله والسكوت عن أألنكار عليه‪.‬‬ ‫پێشهوا (ئیبن قهییم)يش لهمبارهیهوه دهڵێت‪:‬‬

‫ئیجتیهادی تێداكردوون و پڕوپاگهندهى ئهوهی‬ ‫بۆ خۆی نهكردووه كهوا ههڵه ناكات‪ .‬جا ئهگهر‬ ‫هاتوو ڕاستی پێكا ئهوا دوو پاداشتی ههیه‪ ،‬خۆ‬ ‫ئهگهر هاتوو ههڵهی كرد ئهوا تهنها یهك پاداشتی‬ ‫ههیه‪ .‬هیچ پێشهوایهكی موجتههیديش ڕاستی‬ ‫لهسهرخۆی تاپۆ نهكردووه‪ ،‬بهخهڵكیشی نهگوتووه‬ ‫ئهوهی ئهو بۆی چووه شهرعييه و دهبێ پیاده‬ ‫بكرێت و‪ ،‬ئاینێكه واجبه تهقلید بكرێت‪.‬‬ ‫پێشهوا مالیك وتوویهتی « ُك رُّل إنسان ُي مَ‬ ‫ؤخ ُذ من‬ ‫ٍ‬

‫‪147‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪148‬‬

‫كه خوای گهوره پابهندی نهكردوون پێیهوه!‬ ‫تهكلیفیان بكهین شوێن یهك مهزههب و یهك‬ ‫پێشهوای دیاریكراو بكهون له ههموو بابهتهكانی‬ ‫ئایندا‪ ،‬بهشێوهیهك كه بۆی نهبێت لێی البدات‪،‬‬ ‫لهكاتێكدا لهمهدا ناڕهحهتی و سهغڵهتی و كارگران‬ ‫كردنه كه خوای گهوره ڕهتیكردۆتهوه له ئاینهكهیدا‬ ‫ههبێـت»؟!‬ ‫ته‌قلید‌له‌به‌رگێكی‌نوێدا‬ ‫ئهوهی ئێستا له زۆرێك لهگ هنجه‬ ‫بهڕێزهكان دهیبینین جۆره تهقلیدێكی نوێیه‪ ،‬بهوهی‬ ‫دێن دهقاودهق پابهندی ههندێك له زانا و موجتههیده‬ ‫تازهكان دهبن و موو به موو لێیان النادهن‪،‬‬ ‫نووسراوهكانیان و فهتواو ئیجتیهادهكانیان وهك‬ ‫خۆی وهردهگرن و جێبهجێی دهكهن‪ ،‬پابهند دهبن‬ ‫پێوهی و خۆیانیانی لهسهر پهروهرده دهكهن‪ ،‬بهبێ‬ ‫ئهوهی دیراسهیان بكهن و بزانن تا چهند ڕاستيان‬ ‫پێكاوه و لهگهڵ شهریعهتدا دێتهوه‪ .‬لهڕاستیدا‬ ‫ئهمهش جۆره تهقلیدێكه‪ ،‬بهاڵم له بهرگێكی نوێدا‬ ‫و هیچ جیاوازییهكی وای نییه لهگهڵ ئهو كهسهی‬ ‫تهقلیدی مهزههبێك دهكات و دهمارگیره بۆی‪.‬‬ ‫ڕاستییهكی دیكهش ههیه دهبێ بیزانین ههموو‬ ‫ئهو نووسین و فهتوا و ئیجتیهادانهی كه له كۆمهڵگه‬ ‫و واڵتێكی ترهوه بۆمان دێن مهرج نییه بۆ كۆمهڵگه‬ ‫و واڵتی ئێمه گونجاو بن‪ ،‬بهڵكو ئهوه بۆ كۆمهڵگه‬ ‫و واڵتی خۆیان گونجاوه‪ ،‬بهاڵم بۆ ئێمه نهگونجاوه‪.‬‬ ‫چونكه قاعیدهیهكی ئوسوڵی ههیه دهڵێت‪(:‬فهتوا‬ ‫بهپێی كهس و شوێن و كات دهگۆڕێت)‪ ،‬كهواته‬ ‫ههموو ئهو نووسین و فهتواو ئیجتیهادانهی كه‬ ‫زانایانی بهڕێزی وهك‪ (:‬شێخ ناصرهدینی ئهلبانی‪،‬‬ ‫شێخ ئیبن باز‪ ،‬شێخ ئیبن عوسهیمین‪ ،‬شێخ ساڵح‬ ‫فهوزان‪...‬هتد) لهگهڵ ئهوپهڕی ڕێز و حورمهتمان‬ ‫بۆ ههوڵ و كۆششیان بۆ كۆمهڵگهی ئێمه ناگونجێن‪،‬‬ ‫بهاڵم دهكرێت سوود له بهرههم و ئیجتیهادهكانیان‬ ‫وهربگیرێت‪ ،‬بهڵكه دهبێت ئێمه ئاین له زانا و‬

‫موجتههیدهكانی واڵتی خۆمان وهربگرین‪ ،‬چونكه‬ ‫ئاینی ئێمه ئاینێكی واقیعییه و بهرتهسك نییه‪.‬‬ ‫ئهگهر سهیری مهزههبی پێشهوا شافیعی بكهین‬ ‫دهبینین كاتێك كۆچ دهكات بۆ واڵتی میسر زۆرێك‬ ‫له ئیجتیهادهكانی گۆڕی‪ ،‬بۆیه ئهو ئیجتیهادانهی له‬ ‫عێراق كردوویهتی پێی دهوترێت‪(:‬المذهب القديم)‪،‬‬ ‫بهاڵم ئهو ئیجتیهادانهی له میسر كردوونی پێی‬ ‫دهوترێت‪( :‬المذهب الجديد)‪ .‬ئهمهش لهبهرئهوه‬ ‫بوو سهیری كرد كۆمهڵگهی میسری دابونهریتیان‬ ‫زۆر جیاوازه له هی عێراق‪ ،‬بۆیه ناچاربوو فهتوا و‬ ‫ئیجتیهادهكانی گۆڕی بهشێوهیهك بگونجێت لهگهڵ‬ ‫سروشتی ئهوان‪.‬‬ ‫لهڕاستیدا ئهو هۆكارهش وایكردووه كه‬ ‫زۆرێك له گهنجه خوێن گهرمهكانی ئێمه تووشی‬ ‫تێپهڕاندن و بهزایهدان و پهڕگیری و تووندڕهوی‬ ‫ببن‪ ،‬بۆیه ئامۆژگاریمان بۆ ههموو ئهو گهنجه‬ ‫دیندار و دڵسۆزانه ئهوهیه كهوا دهمارگیر نهبن‬ ‫بۆ هیچ كهس و مهزههب و قوتابخانهيهك‪ ،‬خۆیان‬ ‫پهروهرده بكهن به پهروهردهیهكی ئیسالمی واقیعی‬ ‫ڕهسهن كه ههڵقواڵوی كۆمهڵگهی خۆمان بێت‪ ،‬ڕێز‬ ‫له زانا و موجتههیده دڵسۆزهكانی خۆمان بگرن‬ ‫و ئاینیان لێوهربگرن و خۆیان به نووسینهكانیان‬ ‫پهروهرده بكهن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‌و‌په‌راوێزه‌كان‬ ‫‪ .1‬األسس الشرعية والفكرية للعمل األسالمي‪.‬‬ ‫راشد بن علي األثري ‪ .‬دار الجيل‪ .‬بيروت ‪ .‬ط‪،1‬‬ ‫‪1417‬ه‪.‬‬ ‫‪ .2‬أصول األحكام وطرق األستنباط في التشريع‬ ‫األسالمي‪ .‬ألستاذ الدكتور‪ :‬حمد عبيد الكبيسي‪ .‬ط‪،1‬‬ ‫دار السالم‪ .‬دمشق‪.2009 ،‬‬ ‫‪ .3‬العبادة في األسالم‪ .‬د‪.‬يوسف القرضاوي‪.‬‬ ‫ط‪.1979 ،6‬‬

‫عادل سدیق علی‬

‫لەدایکبووی ‪ 1984‬هەڵەبجە ‪ ،‬ماستهر له مێژووی‬ ‫هاوچهرخ‪ .‬سێ بهرههمی چاپكراوی ههیه‪.‬‬ ‫چهند وتاری له ڕۆژنامه و گۆڤارهكان باڵوبووهتهوه‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫ناكۆكییهكانی نێوان عێراق و سوریا مێژوویهكی‬ ‫كۆنیان ههبووه‪ ،‬ههروهك زنجیرهیهك هۆكاری‬ ‫ناوخۆیی و ههرێمی نێودهوڵهتی ڕۆڵیان ههبووه‬ ‫له تێكچوونی پهیوهندییهكانی نێوان ئهو دوو واڵته‬ ‫دراوسێیهدا‪ .‬بهاڵم به هاتنی سهدام حسێن بۆ سهر‬ ‫كورسی دهسهاڵت له عێراقدا ناكۆكییهكانی نێوان ئهو‬ ‫دوو واڵته زیاتر پهرهی سهند‪ ،‬ئهگهرچی دیمهشق‬ ‫ئهو گۆڕانكارییهی سهركردایهتی بهعسی عێراقی‬ ‫بهههند وهرنهگرت‪ ،‬چونكه هاوزهمان لهگهڵ ئهو‬ ‫گۆڕانكارییهی عێراقدا بههۆی گۆڕانكارییهكانی‬ ‫ئێرانهوه و هاتنی خومهینی بۆ سهر دهسهاڵت‬ ‫خهریكبوو هاوپهیمانێكی نوێی بۆ دروست دهبوو‪.‬‬ ‫ئهم هاوپهیمانێتییه زامنی ئهوه بوو (بهبۆچونی‬ ‫سورییهكان) فشارێكی تازه بۆ سهر بهعسییهكانی‬ ‫عێراق دروست دهكات‪.‬‬ ‫بهر له ههڵگیرساندنی جهنگیش عێراق دووجار‬ ‫ههوڵی ئاساییكردنهوهی پهیوهندییهكانیدا لهگهڵ‬ ‫سوریا‪ ،‬بهاڵم ههردوو ههوڵهكه شكستیان هێنا‪.‬‬ ‫سوریا‪ ،‬سهدام و عهفلهقی به دوو دوژمنی‬ ‫باوهكوشتهی خۆی دهزانی‪ ،‬ههربۆیه له یهكهم ڕۆژی‬ ‫سهركهوتنی شۆڕشی ئیسالمی و كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێرانهوه‪ ،‬حكومهتی سوریا پشتیوانی خۆی بۆ ئهو‬ ‫حكومهته نوێیه ڕاگهیاند‪ ،‬ئهم ههڵوێستهی سوریاش‪،‬‬ ‫سهدام حسێنی به جارێك توڕه و نیگهرانكرد‪.‬‬

‫ئێران و سوریا ئهگهرچی لهسهر زۆر بابهت‬ ‫ناكۆك بوون‪ ،‬بهاڵم بهرهیهكیان پێكهێنابوو‪ ،‬یهكێك له‬ ‫ئامانجهكانیان ڕووخاندنی ڕژێمی سهدام حسێن بوو‪.‬‬ ‫بیروڕای ئهم دوو الیهنه لهسهر پاشهڕۆژی عێراق‬ ‫جیاواز بوو‪ ،‬ئێران تازه له گهرمهی سهركهوتنیدا بوو‪،‬‬ ‫دهیویست شۆڕشی ئیسالمی له ههموو ناوچهكه‪ ،‬له‬ ‫پێشهوهیاندا عێراق بگرێتهوه‪ .‬ههرچی سوریاش بوو‬ ‫دهیویست سهركردایهتی بهعس‪ ،‬به تایبهتی سهدام‬ ‫هاوڕێكانی بڕووخێنێ‪ ،‬ئیتر دامودهزگاكانی حیزبی‬ ‫بهعس و حكومهتهكهی له عێراقدا‪ ،‬به موڵكی خۆی‬ ‫دهزانی‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییه پهیوهندییهكانی كوردیش لهگهڵ‬ ‫ههریهكه له سوریا و ئێران كه ههردووكیان دوژمنی‬ ‫عێراق بوون‪ ،‬خاڵی الوازی عێراق بوو لهبهرئهوهی‬ ‫بهرهیهكی نهیاری دژ به عێراقیان پێكدههێنا‪.‬‬ ‫پهیوهندییهكانی كورد لهگهڵ سوریادا بهغدای توڕه و‬ ‫نیگهران دهكرد‪ ،‬ڕاسته دیمهشق لهگهڵ تاران زۆرتر‬ ‫له ڕێگهی دهزگا ههواڵگرییهكانیهوه پهیوهندی لهگهڵ‬ ‫كورددا ههبووه‪ ،‬بهاڵم له ههمانكاتدا دیمهشق له ههر‬ ‫واڵتێكی تر زیاتر پهیوهندی سیاسی لهگهڵ كورددا‬ ‫ههبوو‪ .‬ههرزوو ڕێگهی به حیزب و ڕێكخراوه‬ ‫سیاسییهكانی كوردستاندا كه نوێنهرایهتی خۆیان له‬ ‫دیمهشق بكهنهوه و له چهندین بۆنه و ڕووداویشدا‬ ‫لێپرسراوه سیاسییهكانی دیمهشق پێشوازییان له‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هه َ‌ َ‌‬ ‫‌لویستی‌سوریا‌به‌رامبه‌ر‌‬ ‫‌‬ ‫بة‌كيمياباران‌كردنی‌هه‌لَه‌بجه‌‬

‫خا ل‬

‫‪149‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪150‬‬

‫لێپرسراوه سیاسییهكانی كورد كردووه‪.‬‬ ‫سوریاش لهبهرئهوهی هێزه نهیارهكانی بهعس‬ ‫لهنێو عهرهبی عێراقدا الواز بوو‪ ،‬بهناچاری یارمهتی‬ ‫گرووپ و ڕێكخراوه كوردییهكانی كوردستانی‬ ‫عێراقی دهدا‪ ،‬تهنانهت حیزبێكی سیاسی گهورهی‬ ‫وهك (ی‪.‬ن‪.‬ك) له ساڵی ‪1976‬دا له سوریا دامهزرا‪،‬‬ ‫ههر بهیارمهتی ئهو واڵتهش زۆربهی بهرپرس و‬ ‫هێزهكانیان كه ئهودهم له سوریا پهنابهر بوون‪،‬‬ ‫گهڕانهوه كوردستان‪.‬‬ ‫ههر ئهو نزیكایهتی و دۆستایهتیهش وایكرد‪ ،‬كه له‬ ‫سهروبهندی گازبارانكردنی ههڵهبجهدا‪ ،‬تاكه واڵتێكی‬ ‫عهرهبی بێت له بهرامبهر ئهو ڕووداوهدا ههڵوێست‬ ‫وهربگرێت و لهسهر ئهو كارهی سهرزهنشتی بهغدا بكات‪،‬‬ ‫ڕۆژنامهكانی ئهو واڵته ئاماژهیان بۆ كۆمهڵكوژییهكهی‬ ‫ههڵهبجه كرد و سیاسهتی دوژمنكارانهی ڕژێمی‬ ‫عێراقیان دژ به گهلی كورد ئیدانهكرد‪ .‬وهزیری دهرهوه‬ ‫و ڕۆژنامهی ئۆرگانی حیزبی بهعسی دهسهاڵتدار‪ ،‬به‬ ‫ڕهسمی ناڕهزایی خۆیان لهسهر بهكارهێنانی چهكی‬ ‫كیمیایی دژی گهلی كورد نیشاندا‪.‬‬ ‫مهكتهبی سیاسی (ی‪.‬ن‪.‬ك) له ڕێگهی‬ ‫نامهیهكهوه بۆ ههردوو سهرۆك (حافز ئهسهد و‬ ‫موعهمهر قهزافی) له كیمیایی بارانكردنی ههڵهبجه‬ ‫و سیاسهتهكانی حكومهتی عێراق له بهرامبهر‬ ‫گهلی كورد ئاگاداركردهوه‪ ،‬له بهشێكی نامهكهدا‬ ‫هاتبوو‪ »:‬گهلی كورد ئێوه به دۆستی خۆی دهزانێ‬ ‫و چاوهڕوانی ئهوهی دهكرد نهك ههر ئیدانهی ئهو‬ ‫تاوانه بێوێنهیه بكهن‪ ،‬بهڵكو به ههموو تواناتانهوه‬ ‫پشتیوانی لێ بكهن و دهنگی به ڕای گشتی دهوڵهتان‬ ‫بگهیهنن له پێناوی ئیدانهكردنی ئهو كارهی بكوژانی‬ ‫بهغدا و سزادانیان‪...‬هتد»‪.‬‬ ‫دواتریش تاڵهبانی له مانگی مایس و ئهیلولدا‬ ‫دوو سهردانی بۆ دیمهشق ئهنجامدا و له ههردوو‬ ‫سهردانهكهشیدا چاوی به حافز ئهسهدی سهرۆكی‬ ‫سوریا كهوت‪ ،‬جگه له باسكردنی تاوانهكانی عێراقو‬

‫خودی سهدام حسێن دژ به گهلی كورد‪ ،‬هاوكات‬ ‫تاڵهبانی زۆر سوپاسی سهرۆكی سوریای كرد له‬ ‫بهرامبهر ههڵوێستهكانیدا بۆ پشتیوانیكردن له خهباتی‬ ‫گهلی كورد و ههڵوێستهكانی لهمهڕ تاوانهكانی‬ ‫عێراق دژ به گهلی كورد‪ ،‬ههروهك تاڵهبانی له‬ ‫دیمهشق ڕایگهیاند كه ئهوان سهرۆك ئهسهد وهك‬ ‫هاوپهیمانێكی سهرهكی و ستراتیژی خۆیان دهزانن‪،‬‬ ‫بهوپێیهی كه ناوبراو به تهنگ مهسهلهی ئاشتی‬ ‫نێوان عێراق و ئێران و پێكهوهسازانی كورد و‬ ‫عهرهب و بهدهستهێنانی مافهكانی گهلی كوردهوهیه‬ ‫له چوارچێوهی عێراقدا‪.‬‬ ‫تهنانهت سوریا له دانیشتنی ڕۆژی ‪1988/9/12‬‬ ‫كۆمكاری عهرهبی دژی بڕیارێكی ئهو كۆمهڵهیه‬ ‫وهستایهوه بۆ دژایهتیكردنی ئهو ههڵمهتی ڕاگهیاندنهی‬ ‫كه لهالیهن دهزگاكانی ڕۆژئاواوه دهكرایه سهر عێراق‬ ‫لهپای بهكارهێنانی چهكی كیمیایی له دژی گهلی‬ ‫كورد‪ ،‬چونكه سوریا لهگهڵ پێكهێنانی لێكۆڵینهوهدا‬ ‫بوو بۆ بهدواداچوونی بابهتهكه‪ .‬عێراق پێی وابوو ئهم‬ ‫ههڵوێست و ههڵسوكهوتانهی سوریا هیچیان كهمتر‬ ‫نییه له خیانهتكردن له نهتهوهی عهرهب‪ ،‬بۆیه زۆر به‬ ‫توندی ڕهخنهیان له سوریا دهگرت‪.‬‬ ‫دهكرێ بڵێین‪ ،‬ههڵوێستهكانی سوریا له‬ ‫بهرامبهر كۆمهڵكوژییهكهی ههڵهبجهدا‪ ،‬ڕهنگدانهوهی‬ ‫پهیوهندییهكانی نێوان عێراق و ئهو واڵته بوو‪ ،‬چونكه‬ ‫ئهو دوو واڵته ناكۆكییهكی قوڵی فره ڕهههند له‬ ‫نێوانیاندا بوو‪ ،‬ههردووالش زۆر ڕێگا و شێوازیان‬ ‫گرتهبهر له دژی یهكتر‪ ،‬سورییهكان ههمیشه كارتی‬ ‫كوردیان وهك فشارێكی بههێز بهرامبهر به بهغدا‬ ‫بهكاردههێنا‪ ،‬ههربۆیه ههر ههڵوێستێكی سوریا‬ ‫بهرامبهر به كورد و لهنێویشیاندا كیمیابارانكردنی‬ ‫ههڵهبجه دهبێ له چوارچێوهی پهیوهندییه ئاڵۆزهكانی‬ ‫نێوان عێراق و سوریادا لێكبدرێتهوه‪.‬‬ ‫سەرچاوەکانى ئەم بابەتە لەالى خاڵ پارێزراون‬

‫خا ل‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫‪151‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تۆفیق کەریم‬

‫دواخاڵ‬

‫ا‬ ‫اڵ‬ ‫خ‬ ‫ددوو‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫اڵ‬ ‫ڵ‬ ‫ا‬ ‫خ‬ ‫دو‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ددوواخ داڵودو خاڵ‬ ‫ددوواددووخاخاڵاڵ‬

‫مێژووى‌ئيسالمى‌له‌‌نێوان‌‬ ‫ياران‌و‌نه‌يارانيدا‬

‫ژمارە (‪ )9‬شوباتى ‪2017‬‬

‫چوارده سهده زیاتر بهسهر هاتنی ئاینی ئیسالمدا تێپهڕیوه‪ ،‬مێژوویهكی وهها دوورودرێژو پان و بهرین‪،‬‬ ‫بهدڵنیاییهوه دیارده و حاڵهت و ڕووداوی جۆری ئهرێنی و نهرێنی لهخۆگرتووه‪ ،‬كه تاوهكو ئهمڕۆ ڕاستهقینه و‬ ‫ههڵبهستراوهكانیان بهتهواوی ههاڵوێر نهكراون‪ ،‬پێشناچێت به ئاسانی له ئایندهدا پڕۆسهیهكی لهوشێوه ئهنجامبدرێت‪.‬‬ ‫ئهم مێژووه درهنگوهخت و به ههوڵی تاكهكهسی ههرچهند بیستراوه تۆماركراوه‪ ،‬له ههندێك قوناغیشدا دهمارگیریی‬ ‫و ڕێچكه و ڕێباز و ئاڕاسته جێپهنجهیان به ڕوونی پێوه دیاره‪ ،‬جگه له شوێندهستی دهسهاڵتی سیاسی و ههندێك‬ ‫نوسهری دهربار‪ ،‬ههموو ئهمانه خاڵی نهرێنین پێچهوانهكانیشیان كه نوسینهوهی مێژوویهكی زانستی دهستهبهر‬ ‫دهكهن وهك دروستكردنی دامهزراوهیهك بۆ تۆماركردنی ڕوداوهكان لهكاتی خۆیدا و پشتبهستن به بهڵگهنامه و‬ ‫نوسینی بێ الیهنانه به ئهندازهیهكی زۆر بونیان نهبووه‪.‬‬ ‫بۆیه ئهوهی كه به مێژووی ئیسالمی ناوزهند دهكرێت پڕیهتی له ناڕوونی و قۆرت و كهموكورتى ناتوانرێت به‬ ‫ئاسانی ساغ بكرێنهوه و بهالیهكدا بخرێن‪ ،‬بۆیه گێڕانهوهی هاودژ و لێكدانهوهی پێچهوانه و ئهنجامگیری جیاواز بۆ‬ ‫زۆر له ڕووداوهكان دهكرێت‪ ،‬سهرهڕای بژاردهكردنیان له گێڕانهوه و به نمونه هێنانهوهیاندا‪.‬‬ ‫دهبینین ئیسالمخوازان زیاتر ڕووداو و حاڵهته جوان و شایستهكان دههێننهوه و دهیكهن به بهڵگه بۆ بێ خهوشی‬ ‫شارستانیهتی ئیسالمی و دادگهریی دهسهاڵتداران و خاوێنی كهسایهتیيه موسڵمانهكان‪ ،‬لهوالشهوه نهیارانیان كۆمهڵێك‬ ‫وێستگهی تارێك و ههڵوێستی نهرێنیان بهدهستهوه گرتووه بۆ نیشاندانی ڕووی تهڵخ و لهكهداری ئهم مێژووه‪،‬‬ ‫ههردوو جۆره بژاردنهكهش ئهگهر بهتهواوی پشتڕاستبكرێنهوه به بهڵگهی سهلمێنهر‪ ،‬هێشتا پڕ له كهموكوڕین و‬ ‫نابنه گێڕانهوهی زانستی و ناسازن به توێژینهوهی بابهتی‪.‬‬ ‫ئهم دوو شێوازه له بیر و تێڕواننی ئایدۆلۆژی و ملمالنێی دهمارگیریيهوه سهرچاوه دهگرن‪ ،‬جۆرێكن له‬ ‫لۆژیكی مهال بهزێنه و یهكتر بۆڕدان‪ ،‬لهبهرئهوهی ههردووالش له یهكدی تێدهگهن‪ ،‬ههرگیز كهسیان نهیانتوانیوه یان‬ ‫نهیانویستوه‪ ،‬مل بۆ ئهوی دیكهیان بدهن با ڕاستی و دروستیش له بابهتهكهیدا بینیبێت‪.‬‬ ‫سهرهڕای ئهو كهموكورتیه زۆره كه ئاماژهمان بۆ كهمێكیان كرد‪ ،‬ههقه ئیسالمخوازان مێژوو به ههموو جوان و‬ ‫ناشیرینیيهكانیيهوه به ههڵه و كورتی مرۆڤهكان بزانن‪ ،‬مرۆڤیش وهك ناخی خۆیهتی‪ ،‬كه پڕپڕه له جوانی‪ ،‬بێگهردی‪،‬‬ ‫سۆز‪ ،‬بهزهیی‪ ،‬چاكه خوازی‪ ...،‬وهك چۆن پێچهوانهكهشی ههر ڕاسته‪ ،‬واته‪ :‬ناشیرینی‪ ،‬خراپهكاری‪ ،‬ڕقو كینه‪،‬‬ ‫خۆسهپاندن و‪....‬هتد‪.‬‬ ‫كهواته دهگونجێت له ههركهس و كۆمهڵگه و قۆناغێكدا ئهو سیفهته ناوازانه یاخود بهدهكان له ڕهفتار و‬ ‫ههڵسوكهوتی تاكو دامهزراوهكاندا ڕهنگبداتهوه‪ ،‬نابێت به چاوی فریشتهی بێ ههڵه و بهفری پێ پهڵه لێیان بڕوانین‪.‬‬ ‫ئهوانهش كه نهیارن ئهگهر بڕیاری پێشینهیانداوه به ناشرین دهرخستنی ئاین و به كون و قوژبنی مێژووی‬ ‫پانوبهرینی ههزاروچوارسهد ساڵهدا دهگهڕێن بۆ بهڵگه دۆزینهوه و پشتڕاستكردنهوهی بڕیاره پێشینهكانتان‬ ‫بهدڵنیاییهوه نمونهی زۆرتان دهستدهكهوێت‪ ،‬بهاڵم ههرگیز ئهو بژاردهكردنه ڕێبازی بابهتی و زانستی نیه‪ ،‬تهنانهت‬ ‫ئهگهر گێڕانهوهكانیش ههموو ڕاستبن سهرجهمیان دهبنه مێژووی مسوڵمانان كه ئهوانیش مرۆڤن و مێژووهكهشیان‬ ‫بهشێكه له مێژووی مرۆڤایهتی كهسیخناخه به ههردوو ڕووه ئهرێنی و نهرێنيیهكه‪ ،‬ناكرێت بهو ههڵه و پهاڵنهی‬ ‫‪152‬‬ ‫مسوڵمان دادگایی خودی ئیسالمی پێ بكهین كه بریتييه له دهقه ئاینيیه دروستهكان‪.‬‬