Xall

‫گۆڤارێکى هزریى ڕۆشنبیرییە‬ ‫دوومانگ جارێک دەردەچێت‬ ‫ژمارە (‪ )3‬شوباتى‬ ‫‪2016‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫خا ل‬

‫خا ل‬

‫خاو ن ئی تیاز و س رنووس ر‬ ‫ری‬ ‫تۆفی‬ ‫‪tofeqkarem@yahoo.com‬‬ ‫ب ڕێو ب ر نووسین‬ ‫ئیدری سیو ی‬ ‫‪siwayli@yahoo.com‬‬ ‫ب رێو ب ر هون ریی‬ ‫ڕ وش م م د‬ ‫ڕاوێ ار یاسایی‬ ‫ب ر م سدی‬ ‫ڕاوێژکاران‬

‫وێن‬

‫ب ر ‪ ،‬تایب ب ۆ ار خا‬ ‫ار هاوڕ ع ل‬ ‫سایت‬

‫ۆ ار خا‬

‫‪www.xalkurd.com‬‬ ‫تیراژ‪1500 :‬‬ ‫نرخ‪ 1500 :‬دینار‬ ‫چاپخانە‪ :‬سەردەم‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ل‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خا‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خاخال‬ ‫خا ل‬

‫‪ .‬د‪ .‬مو ین ع بدول مید‬ ‫‪ . .‬د‪ .‬عوس ا ع ل‬ ‫‪ . .‬د‪ .‬عوس ا ه ڵ ب یی‬ ‫‪ . .‬د‪ .‬ئی اعی ب رزن ی‬ ‫‪ . .‬س م ناوخۆ‬

‫خال‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خا لخال‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫‪1‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ل م ژمار ی دا‬ ‫‪..........................................................‬‬ ‫ل پوور ئی می خوێندن و و ه ڵ ن اند‬ ‫ت و ر ژمار‬ ‫مهنههجی مامهڵهكردن لهگهڵ كهلهپووری ئیسالميی ‪ [ ...................................‬د‪ .‬عيمادەدین خەلیل ]‬ ‫پهیوهندی كورد و ئیسالم‪ ،‬ڕامان له موسڵمانبوونی كورد‪ [ ..........................‬د‪ .‬كامەران محەمەد [‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪ [ ..................................................... :‬ڕێدار ئەحمەد‬ ‫[‬ ‫]‬ ‫كهلهپووری مێژوویی‪ ،‬وەكو یەكێك لە كێشەكانی ئیسالم ‪ [ ..........................‬ياسين تەها‬ ‫ئاوڕدانەوەیەک لە زانستی کەالمی ئیسالمیی ‪ [ ...............................................‬جوتیار نەریمان‬ ‫[‬ ‫پهیڤێك لهسهر كهلهپوور و ڕێكارهكانی دووباره خوێندنهوهی ‪ [ .................‬د‪.‬سەباح بەرزنجى‬ ‫[‬ ‫]‬ ‫زمانی كوردی لهناو كهلهپووری ئیسالمییدا ‪ [ .................................................‬د‪ .‬هێمن عومەر‬ ‫]‬ ‫كهلتوور و ئیسـالمی فیقهیی‪ ،‬دهرچهیهك بهڕووی ئازادیدا ‪ [ ........................‬ئیدریس عومەر‬ ‫دیدگای بیرمهندانی ئیسالمیی بۆ كهلهپوور ‪ [ ..................................................‬ئیسماعیل تەها‬ ‫[‬ ‫دیوێکی تری مەدالیا زێڕینەکەی كهلهپووری ئیسالمیی ‪ [ ..............................‬موئمين زەڵمى‬ ‫[‬ ‫کێ کهلهپووری ئیسالمیی ههاڵوێر دهکات؟ ‪ [ ..................................................‬د‪ .‬جەعفەر گوانى‬ ‫[‬

‫باب ت‬

‫ت‬

‫[‬ ‫پلورالیزمی ئایینیی تێڕوانینێكی ئیسالمییانه ‪ [ ..................................................‬د‪ .‬ئومێد عوسمان‬ ‫ماریفهتناسیی كوردانهی مهسعود محهممهد ‪ [ ......................................................‬بوخارى عەبدوڵاڵ قەسرێ [‬ ‫]‬ ‫ئازادكردنی عهقیده له فیكر ‪ [ ..............................................................................‬فازڵ قەرەداغى‬ ‫]‬ ‫دهركهوتنی ئایینی زهردهشت و قهتڵوعامی باپیرانی كورد ‪ [ ........................‬دڵشاد عەزیز زاموا‬

‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪74‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪88‬‬

‫‪92‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪119‬‬

‫پوچهڵكردنهوهی بانگهشهی كاریگهربوونی فیقهی ئیسالمیی به فیقهی رۆژئاوا ‪ [ ..‬د‪.‬مستەفا زەڵمى‬

‫] ‪132‬‬

‫دواخاڵ ‪ [ .......................................................................................................................‬سەرنووسەر‬

‫] ‪148‬‬

‫دیدێكی نوێخوازی بۆ كهلهپوورو گوتاری ئایینی ‪ [ ..............................................‬حەسەن مەحمود حەمەکەریم [ ‪142‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪2‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ت و ر ژمار‬ ‫ل پوور ئی‬

‫می خوێندن و و ه ڵ‬

‫ن اند‬

‫ۆ اری خا‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫قسهكردن لهسهر كهلهپووری ئیسالمیی به ههموو بوارهكانییهوه بابهتێكی ههستیار و گرنگه‪،‬‬ ‫بیریار و رۆشنبیران له مڕۆدا مشتومڕی زۆری لهسهر دهكهن‪ .‬له به پیرۆز سهیركردنهوه تا ئهو‬ ‫پهڕی رهتكردنهوهی‪.‬مشتومڕو گفتوگۆیهكهش له جێگهی خۆیهتی‪ ،‬چونكه ئهم واقیعه تاڵه بێزراوه‬ ‫دواكهوتووهی ئهمڕۆ ئێمهی تێدا دهژین‪ ،‬دابڕاو نییه به كهلهپووری كهڵهكهبووی سهدان ساڵهی‬ ‫رابردوومانهوه‪ ،‬مهگهر ناوترێت ژیان زنجیرهیهكی ئهڵقه ئهڵقهی پێكهوه بهستراوه؟ ئهمڕۆ كاریگهره به‬ ‫دوێنێ وه‪ ،‬سبهینێش لهسهر ئهمڕۆ بنیات دهنرێت‪.‬‬ ‫بۆیه مافی خۆمانه لهسهر كهلهپووری رابردومان بوهستین و بپرسین‪ ،‬بزانین كهلهپوور چییه؟ خاڵه‬ ‫بههێز و الوازهكانی كهلهپووری ئیسالمیی كامانهن؟ چۆن مامهڵهیان لهگهڵ بكهین؟ چهندین پرسیاری‬ ‫دیكهی لهم بابهته بكهین لهسهری‪.‬‬ ‫ئهی زانایانی كورد ڕۆڵیان له دهوڵهمهندكردنی كهلهپووری ئیسالمییدا چی بووه؟ واقیعی فیكری‬ ‫و كهلتووری ئهمڕۆمان‪ ،‬چهنده كاریگهره به كهلهپووری دوێنێمانهوه؟ بۆ وهرگرتنهوهی وهاڵمی‬ ‫ئهم پرسیارانهو زۆر پرسیاری دیكهیش لهسهر كهلهپووری ئیسالمیی‪ ،‬تهوهری ئهم ژمارهیهمان بۆ‬ ‫تهرخانكرد‪.‬‬ ‫خۆشبهختانه‪ ،‬بهشێك له مامۆستا و نووسهره ئهزموندارهكان و كۆمهڵێك قهڵهمی الو پێكهوه‬ ‫سفرهی ئهم تهوهرهیان دهوڵهمهند و ڕازاوهتر كرد‪ ،‬كه ههیانه خاوهنی زیاتر له پهنجا ساڵ ئهزمونه لهو‬ ‫بوارهدا‪ ،‬ههشیانه بهماوهیهكی كورت توانیویهتی جێدهستی خۆی دیاری بكات‪ .‬ئومێد دهكهین تهوهری‬ ‫ئهمجارهشمان تینوێتی خاڵ بشكێنێت و مهڵۆیهك بخاته سهر هزرو ڕۆشنبیری خوێنهران‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫مهن ه ی مامهڵهكرد له ه‬

‫كهلهپووری ئی‬ ‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪4‬‬

‫می‬

‫د‪ .‬عی ادهدین خهلی‬ ‫و د‪ .‬ئی اعی ب رزن‬

‫عی ادهدین خهلی‬

‫دكتۆرا له مێژووی ئیسالم‪ .‬لەدایکبووى (‪(1939‬‬ ‫)‪ )65‬بهرههمی چاپكراوی ههیه له بوارهكانی مێژوو‪ ،‬ئهدهب‪،‬‬ ‫رهخنه و فیكر‪ .‬دهیان وتار و لێكۆڵینهوهی باڵوكراوهی ههیه‪.‬‬

‫ههندێك له كتێبهكانی مهنههجی خوێندنن له زانكۆكانی ناوخۆ و دهرهوهی عێراق‬

‫خا ل‬

‫) (‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بێگومان ئهم كهلهپووره بهدیاریكراوی‬ ‫كهلهپووری ئیسالمییه‪ ،‬بهجۆرێك له جۆرهكان‬ ‫تێڕوانینی تایبهت بهخۆی ههیه بۆ گهردون و‬ ‫جیهان و بوون‪ ،‬ههروهها بهشێوهیهك له شێوهكان‬ ‫دهربڕینی بیروباوهڕ و شهریعهتی ئیسالمییه بهبێ‬ ‫لهبهرچاوگرتنی هاوتهریبی یان جیاوازی ئهو‬ ‫دهربڕینه –ههندێكجار‪ -‬لهگهڵ نهگۆڕهكانی ئهو‬ ‫عهقیده و شهریعهته‪.‬‬ ‫بیروباوهڕی ئیسالمیی لهڕێگای ئهوهی له قورئان‬ ‫وسوننهتدا هاتووه كهشێكی لهباری ڕهخساندووه بۆ‬ ‫چاالكی مهعریفی‪ ،‬ههروهها پاڵنهر و پاساویشی بۆ‬ ‫دیاریكردووه و بهرههمداری كردووه‪ ،‬وایلێكردووه‬ ‫ڕووبهڕووی ئاستهنگه مهعریفیهكانیتر ببێتهوه كه‬ ‫موسڵمانان دوای پڕۆسهگهورهكانی فهتحكردن خۆیان‬ ‫لهبهرامبهریاندا بینیهوه‪ ،‬كه پێویست بوو كهسایهتی‬ ‫كهلتووری خۆیان لهبهرامبهریاندا دامهزراو و مهحكهم‬ ‫بكهن‪ ،‬ئهمهش نهلهڕێگای داخرانهوه كه دهبێته‬ ‫هۆی پوكانهوه و الوازبوون‪ ،‬نهلهڕێگای قبوڵكردنی‬ ‫تهواوهتی ئهو مهعریفانهوه‪ ،‬كه ئهویش دهبێتههۆی‬ ‫تێكهڵبوون و توانهوه لهبهرامهبهردا‪ ،‬بهڵكو له ڕێگای‬ ‫ههڵبژاردنی ڕێگای ناوهندهوه كهلهسهر بنهمای‬ ‫كرانهوه و خۆپارێزی ‪ -‬قبوڵكردن و ڕهتكردنهوه ‪-‬‬ ‫وهرگرتن و بهخشین دادهمهزرێت‪.‬‬ ‫لهوانهیه قسهكردن لهسهر ڕۆڵی ئیسالم وهكو‬ ‫بیروباوهڕ و مهنههج و شهریعهت له ڕهخساندنی‬ ‫كهشی مهعریفی ببێته بابهتێكی عهقیدهیی ڕووت‪،‬‬ ‫بهاڵم ههر كه بیرمان لهو چاالكیه مهعرفیه‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئ گ ر بمان وێت بگ ین د ر ن ام و لێك وت ی‬ ‫ورد و ق وڵكراو‪ ،‬زۆر گرنگ كۆم ڵێ پڕ نسی‬ ‫و پێو ری بنچین یی دیاری ك ین س بار ت ب‬ ‫م ن جی مام ڵ كردن ل گ ك ل پووردا‬

‫كردهوه كه بهدرێژایی مێژووی ئیسالمیی لێی‬ ‫بهرههمهاتووه‪ ،‬زوو پهی به ڕهههنده مێژووییهكهی‬ ‫دهبهین‪،‬ههروهها ئهو تایبهتمهندیانهی كه ئهم‬ ‫چاالكییه مهعریفییه پێی ناسراوهتهوه له حاڵێكدا‬ ‫كه عهقیده دایڕشتوهتهوه‪ ،‬یان النیكهم كاری‬ ‫لهچهمك و بابهتهكانی كردووه‪.‬‬ ‫ئهو ڕهههنده مێژووییهشمان بۆ دهردهكهوێت‬ ‫تهنها بهوهی بیر لهو ڕۆڵه گرنگه بكهینهوه كه‬ ‫گۆڕانكاری بنچینهیی بهدی هێنا لهو میراته فیكریه‬ ‫(مرۆڤكرد و ئایینیه شێوێنراوه)ی كه پێش هاتنی‬ ‫ئیسالم له جیهاندا باڵوبوون‪ ،‬تهنها بهوهی بهراوردی‬ ‫ئهو مهودا فراوانه بكهین كه ئیسالم له پێشكهوتنه‬ ‫مهعریفییهكاندا بهدی هێناون به شێوهیهك عهقڵی‬ ‫مرۆڤ دوای چهند سهدهیهك ئینجا گهیشتووهته‬ ‫لێوارهكانی‪.‬‬ ‫دوای بیرهێنانهوهی ههموو ئهمانه‪ ،‬بۆمان‬ ‫دهردهكهوێت كه ئهو ڕۆڵهی ئیسالم گێڕای و‬ ‫جێبهجێی كرد له سیاقی مهعریفیدا ڕۆڵێك بوو‬ ‫لهناو مێژوودا‪ ،‬واته كاركردن بوو له كرۆكی‬ ‫ڕهوتی مێژوودا و بهردهوام بوو له چاالكی به‬ ‫هێشتنهوهی بنهماكانی ئیسالم به درێژایی ههموو‬ ‫سهردهمهكان‪ ،‬دواتر مهعریفهیهكی تایبهت بهخۆی‬ ‫بهرههمهێنا‪ ،‬كه سهنگ و تایبهتمهندی و كاریگهری‬ ‫خۆی ههبوو لهناو ههموو كهلتوورهكانی مێژووی‬ ‫مرۆڤایهتیدا‪.‬‬ ‫ڕهنگدانهوهی بنهما سهرهكیهكانی ئیسالم لهناو‬ ‫چاالكی مهعریفیدا بهدرێژایی مێژوومان‪ ،‬نهك تهنها‬ ‫تایبهتمهندیی ئیسالمیی پێ دهبهخشێت كه دهبێته‬ ‫پاساوی بهردهوامی له جیهاندا‪ ،‬بهڵكو هێز و توانای‬ ‫ئهوهشی دهداتێ كه به هێزهوه بچێته ناو تۆڕی‬ ‫چاالكیه مهعریفیهكانی شارستانیهتی ئهم سهردهمه‬ ‫و ڕۆڵی گرنگی ههبێت و بهشدار بێت له داهاتوویدا‪.‬‬ ‫لێرهدا جێگای ئهوه نابێتهوه بهشێك لهو وته و‬

‫‪5‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫گوتراوانه بهێنین كه توێژهره ڕۆژئاواییهكان تێیدا‬ ‫جهخت لهسهر ڕهنگدانهوهی ئیسالم له شارستانی‬ ‫هاوچهرخدا دهكهنهوه‪ ،‬بهڵكو ئهونده بهسه سهرنجی‬ ‫خوێنهر ڕاكێشین بۆ ههندێك لهو ئاماژانه‪.1‬‬ ‫ئهم جهختكردنهوهیه دهبێته زهرورهتێكی‬ ‫زانستی لهبهر هۆكارێك كه قورسه چاالكی مهعریفی‬ ‫ئیسالمیی بهدرێژایی مێژوو جیابكهینهوه لهو ژینگه‬ ‫ئیسالمییهی كه تێیدا بهرههمهاتووه و پێكهێنهر و‬ ‫كاریگهری و پاڵنهرهكانی لێوهرگرتووه‪ ،‬ههر لهبهر‬ ‫ئهمهش بێگومان ههموو ههوڵێكی لهو شێوهیه بۆ‬ ‫جیاكردنهوهی ئهو دووانه‪ ،‬شێوازێكی شێوێنهرانهیه‬ ‫له خوێندنهوهی كهلهپووری مهعریفیماندا‪،‬‬ ‫ئهنجامهكهشی تهنها كهڵهكهكردنی كۆمهڵێك وههم‬ ‫و ههڵهیه كه لهگهڵ گیانی توێژینهوهی زانستیدا‬ ‫ناگونجێت‪.‬‬

‫) (‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪6‬‬

‫ئهمهش ئهوه ناگهیهنێت كه دهقهكانی قورئان‬ ‫و فهرمووده كه بیروباوهڕی ئیسالمیان لهسهر‬ ‫دادهمهزرێت بخهینه سیاقی كهلهپوورهوه‪ ،‬لهبهر‬ ‫جیاوازی ههردوو سهرچاوهكه لهیهكتری (واته‬ ‫قورئان و فهرمووده لهالیهك و دهقهكانی كهلهپوور‬ ‫لهالیهكی تر) و تایبهتمهندی ههریهكێكیان‪ ،‬چونكه‬ ‫ئێمه له حاڵهتی یهكهمدا خۆمان لهبهرامبهر‬ ‫كهلهپوورێكدا دهبینینهوه كه ئهگهری ڕاست و‬ ‫ههڵهی ههیه‪ ،‬لهبهرئهوه میراتێكی مرۆڤانهیه‬ ‫یاخود بهرههمی ئینسانه‪ ،‬بهاڵم حاڵهتی دووهم‬ ‫تێكستی خودایی و نهبهویه و گومان ههڵناگرێت‬ ‫یان هیچ كهموكوڕی و ههڵهیهك قبوڵ ناكات‪ ،‬بۆیه‬ ‫موسڵمان خۆی به بهرپرسیار دهبینێت لهبهرامبهر‬ ‫جێبهجێكردنیدا و تهسلیمی دهبێت‪ ،‬بهاڵم لهوهی‬ ‫تریاندا –كهلهپوور‪ -‬ئهوا پانتاییهكی فراوانی‬ ‫ئازادی و ههڵبژاردنی لهبهردهستدایه بۆ قبوڵكردن‬ ‫و ڕهتكردنهوه و گوڕین و گونجاندن‪.‬‬

‫كهواته مادام كهلهپوور بهرههمی چركهسات‬ ‫و ژینگهیهكی دیاریكراوه له زۆربهی كاتدا‪ ،‬ئهوا‬ ‫مهرجدار و وابهستهیه به مێژوو و جوگرافیاوه‪.‬‬ ‫بهدڵنیاییهوه دهكرێ لێیان دهرباز ببێت لهڕوویهك یان‬ ‫چهند ڕوویهكهوه‪ ،‬بهاڵم بهگشتی ڕهنگدانهوهی بارێكی‬ ‫ڕێژهیی دیاریكراوه و بۆ ههموو سهردهم وكاتێك‬ ‫ناشێت‪ ،‬بهاڵم كاتێك مامهڵه لهگهڵ قورئان و سوننهتدا‬ ‫دهكهین‪ ،‬ئهوا ئێمه له یهك كاتدا له ناو مێژوو و‬ ‫دهرهوهی مێژووداین‪ ،‬لهناو كهلهپوور و لهدهرهوهی‬ ‫كهلهپوورین‪ ،‬بێگومان قورئان و سوننهت مامهڵه‬ ‫لهگهڵ مێژوو و جوگرافیایهكی دیاریكراو دهكهن‬ ‫بهحوكمی ئاڕاسته واقیعیهكهی ئهم دینه‪ ،‬كه بریتیه‬ ‫له داڕشتنهوهی ژیان له كات و شوێنێكی دیاریكراودا‬ ‫له ژێر ڕۆشنایی پڕهنسیپ و بنهمای وهحی دابهزیوو‬ ‫له ئاسمانهوه‪ ،‬بهاڵم ئهمه كۆتایی ڕێگا نییه‪ ،‬چونكه‬ ‫ههر لهسهرهتاوه دژیهكی دهكهوێته نێوان گوتراوی‬ ‫ئاینی ئیسالم و ئهو گوتراوه زهمینیهی كه دهیهوێت‬ ‫بڕژێتهناوی یان كاری تێبكات‪.‬‬ ‫تێكستی دینی پابهندی مێژوو و جوگرافیا‬ ‫نابێت‪ ،‬دانراوهكانی كات و شوێن تێدهپهڕێنن تا‬ ‫مامهڵه لهگهڵ ههموو سات و ژینگهیهكدا بكهن‪،‬‬ ‫بهپێی خواسته تایبهتییهكانی خۆی‪ ،‬تێكستی دینی‬ ‫توانای ئامادهیی ههیه بهههموو قورسایی خۆیهوه‬ ‫له سهدهی دهیهم‪ ،‬یان بیستهم‪ ،‬له پانتایی ئهفریقیا‬ ‫یان ئاسیا یاخود ئهمریكا‪ ،‬بۆیه ههوڵدان بۆ ئهوهی‬ ‫بهزۆرهملێ بكرێت به بهرههمێكی كهلهپووری‬ ‫ههوڵێكی گێرهشێوێن و نادروسته‪.‬‬ ‫كهلهپووری ئهم ئومهته تهنها ئیسالم نییه‬ ‫و ئیسالم كهلهپووری ئومهت نییه بهو شێوه‬ ‫ئهندازهییهی كه وهكو گۆشهكانی دوو سێگۆشهی‬ ‫هاوتهریب كتومت هاوشێوهبن‪ ،‬بهڵكو كهلهپوور‬ ‫ئهنجامی كارلێككردنه به سهلبی و ئیجابی‬ ‫لهگهڵ ئیسالمدا‪ ،‬پاشان لهگهڵ كۆمهڵێك ئاینزا‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫و كهلتوور و ئایینیتر بهڕێژهی جیاواز‪ ،‬كهواته‬ ‫كهلهپوور بهرههمگهلێكه بهرئهنجامی سروشتی‬ ‫ژیان و ئهزمونی باب و باپیرانمانه كه ههڵوێست‬ ‫و ههڵسوكهوتیان بهرامبهر بهم دینه كردووه‬ ‫لهچوارچێوهی مێژوو و پانتاییهكی جوگرافی‬ ‫دیاریكراودا بهشێوهیهكی ڕێژهیی‪.‬‬ ‫ئایینی ئیسالم بیروباوهڕ و ڕێبازی ژیانه‬ ‫كه خوای بااڵدهست و كارزان و زانا دایناوه و‬ ‫تێزهكانی داڕشتووه‪ ،‬ههروهها سیفهتی بهردهوامی‬ ‫پێ بهخشیوه كه چوارچێوهی كات و شوێن‬ ‫تێدهپهڕێنێت‪ ،‬بهههموو تایبهتمهندییه ڕێژهیی و‬ ‫گۆڕاوهكانیانهوه‪ ،‬بۆ ئهوهی پێشبینی تهواوی‬ ‫داهاتوو بكات‪ ،‬نهرمخواز بێت‪ ،‬بۆ ههموو حاڵهتێك‬ ‫ببێت‪ ،‬ههموو ئهزمونێك بگرێته خۆی بهبێ لهبهرچاو‬ ‫گرتنی كات و شوێن‪ .‬بهاڵم كهلهپوور بهرههمێكی‬ ‫مهرجداره به كاتهوه‪ ،‬ههرچهنده كاریگهری‬ ‫بهردهوام و ڕۆچوو به كات و شوێنیدا ههیه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ناگاته حاڵهتی بهردهوامی تهواوهتی و سنوری‬ ‫كات و شوێن به یهكجاری نابڕێت‪ ،‬وه لهبهرئهوه‬ ‫كهلهپوور بهرههمی بهیهكگهیشتنی واقیعی نێوان‬ ‫مرۆڤ و عهقیدهیه بۆیه دهكرێت كرچوكاڵ یان‬ ‫پێگهیشتوو بێت‪ ،‬ههندێكجار بڕنده و ههندێكجار‬ ‫نهرم بێت‪ ،‬كهموكورت یان تێروتهواو بێت‪.‬‬

‫ئهمهش دهمانبات بهرهو بنهمایهك یان‬ ‫ڕاستیهكیتر‪ ،‬ئهویش ئهوهیه‪ :‬كهلهپوور و بهرههمی‬ ‫مسوڵمانان كه ڕهنگدانهوهی حاڵهتی ئیسالمییه‪،‬‬ ‫له ههمانكاتدا ئهگهری ڕاستی و ههڵهی ههیه‪،‬‬ ‫تێڕوانینێكی ڕێژهییه و تێگهیشتنێكه له كات و‬ ‫شوێنی دیاریكراودا‪ ،‬ئهو كهلهپووره دوای ئهوهی‬ ‫جیای دهكهینهوه له دهقه ئایینیهكان كه له وهحیهوه‬ ‫هاتوون هیچ ناچارییهكی تێدا نیه بۆ ئێمه بۆ‬ ‫قبوڵكردن وه هیچ پێویست ناكات به پیرۆز و‬ ‫گهورهی بزانین‪ ،‬ههروهها وااڵیه بۆ قبوڵكردن و‬ ‫ڕهتكردنهوه و لێههڵبژاردن بهپێی مهنههجێك كه له‬ ‫خودی حاڵهتی ئیسالمییهوه ههڵهێنجرا بێت‪ ،‬نهك‬ ‫له دهرهوهی خۆی هێنرا بێت‪ ،‬تاوهكو ڕاستگۆ بین‬ ‫لهگهڵ خۆمان و كهلهپوورهكهماندا‪.‬‬ ‫به مانایهكیتر هێنانی پێوهری دهرهكی له‬ ‫ڕووی مهنههجیهوه ڕاست نییه‪ ،‬لهبهر ئهوهی‬ ‫سهردهكێشێت بۆ ئهنجامی نادروست و شێوێنراو‪،‬‬ ‫ههروهكو ئهوهی پرتهقاڵێك و سێوێك بهیهكهوه كۆ‬ ‫بكهینهوه و بڵێین ئهنجامهكه دهكاته دوو‪ ،‬ههر ئهم‬ ‫ههڵهیهشه لهم سهردهمهی ئێستاماندا ڕوودهدات‬ ‫له میانهی چهندین توێژینهوهدا دهیانهوێت ئهم‬ ‫كهلهپووره بهزۆرهملێ ملكهچی پێوهرگهلێكی –‬ ‫بێگانه‪ -‬به مانای وشه بكهن‪ ،‬ههوڵدهدهن سیستمێكی‬ ‫بیركردنهوه و چهمكانێك كه لهم دوو سهدهیهی‬ ‫دواییدا بهرههم هاتوون بكهن به پێوهر و دادوهر‬ ‫لهسهر كهلهپوورێك كه بهدرێژایی چهندین سهدهی‬ ‫ڕابردوو له مێژوویهكی دووردا بهرههمهاتوون‪.‬‬ ‫با تهنها نموونهیهك بهێنمهوه لهسهر ئهو‬ ‫ههڵهیهی كه بهشێكی زۆری بهرههمی نووسهرانی‬ ‫هاوچهرخی گرتووهتهوه له ڕۆژههاڵتیی و‬ ‫ڕۆژئاواییهكان‪:‬‬ ‫ڕۆژههاڵتناسی هۆڵهندی –دی بوێر‪ -‬دهڵێت‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئهو ههواڵنهی دهیانهوێ‬ ‫بهرههمی فراوانی كهلهپووری‬ ‫ئی میی به ه و نا ه بۆ‬ ‫سهل اندنی بیروبۆچوونهكانی خۆیا‬ ‫بهكارب ێنن‪ ،‬له ه سهرهتاییترین‬ ‫سهل ێنراوهكانی تێڕوانینی ئی میدا‬ ‫دژیه و ناكۆكن‬

‫) (‬

‫‪7‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪8‬‬

‫«ئایین بهقهدهر ئهرهستۆ تالیسی و ئهفالتونی‬ ‫كاریگهریی لهسهر ڕاوبۆچوونه زانستیهكانی‬ ‫ئیبن خهلدون نهبووه له كتێبی (المقدمة)دا»‪.2‬‬ ‫توێژهرێكیتر كه ناوی –ناتانیل شمیت‪-‬ه و‬ ‫مامۆستایه له زانكۆی كورنل له ئهمریكا‪ ،‬ئاماژه‬ ‫بۆ ئهوه دهكات كه ئیبن خهلدون كاتێك له‬ ‫نووسینهكانیدا ئایهتهكانی قورئان به بهڵگه دههێنێت‬ ‫لهبهر ئهوه نییه ئهو ئایهتانه پهیوهندیان به كرۆكی‬ ‫بهڵگههێنانهوهكهیهوه بێت‪ ،‬بهڵكو تهنها بۆ ئهوهیه‬ ‫خوێنهرهكانی قهناعهت پێبهێنێت كهوا ئهو لهگهڵ‬ ‫دهقهكانی قورئاندا هاوڕایه‪.3‬‬ ‫ههروهها ڕۆژههاڵتناسێكی ئهڵمانی ناوی‬ ‫– فونفیسندك‪-‬ه دهڵێت «ئیبن خهلدون خۆی‬ ‫ڕزگاركردووه له كۆت و بهندی ترادیسیۆنی‬ ‫ئیسالمیی له بابهتی دهوڵهتداری و بهڕێوهبردن‬ ‫و زۆر شتی تریش‪ ،‬ههروهها زهینی خۆی‬ ‫ڕزگاركردووه لهو كۆت و بهنده فیكریانهی‬ ‫لهسهردهمی ئهودا پهیوهندیان به عهقیدهی عهرهبی‬ ‫ڕاست و دروستهوه ههبووه»‪.4‬‬ ‫دهمێنێتهوه بڵێم‪ :‬كهلهپوور بهرههمێكی پیرۆز‬ ‫نییه‪ ،‬یان كۆڵێكی قورس نییه بهسهر شانی‬ ‫مسوڵمانانهوه‪ ،‬نهوه لهدوای نهوه به درێژایی‬ ‫مێژوو ههڵیانگرتبێت‪ ،‬چونكه ئهگهر ههر قورئانی‬ ‫پیرۆز وهربگرین دهربارهی ئهو مێژووه ئهوا‬ ‫دهكرێت زیاتر له نیوهی لێ البهرین به ئایهتهكانی‬ ‫(تلك أمة قد خلت لها ماكسبت ولكم ما كسبتم وال‬ ‫تسألون عما كانوا يعملون)‪ .5‬و (إنا وجدنا آباؤنا‬ ‫علي أمة وإنا على اثارهم مقتدون)‪.6‬‬

‫) (‬

‫كهواته بهوپێیهی كارهكه بهو شێوهیه‪،‬‬ ‫ئهوا دهبێت مهنههجێكی گونجاو و نهرمخواز‬ ‫دابڕێژین بۆ مامهڵه لهگهڵ كهلهپووردا‪،‬‬

‫قورسه چا كی مهعری ی ئی میی‬ ‫بهدرێ ایی مێ وو یابكهینهوه‬ ‫لهو ژین ه ئی مییهی كه‬ ‫تێیدا بهرههم اتووه و پێك ێنهر‬ ‫و كاری هری و پاڵنهرهكانی‬ ‫لێوهر رتووه‪.‬‬ ‫لهحاڵێكدا ئێمه دهمانهوێت چاالكی مهعریفی‬ ‫و پڕۆژهی شارستانیمان لهسهر بنهمایهكی‬ ‫ئیسالمیی بێت‪ ،‬دهبێت مهنههجێك بێت قوڵی ئهو‬ ‫كهلهپووره بدات به پڕۆژهكهمان‪ ،‬به تایبهتمهندی‬ ‫كهسایهتیهكهیهوه‪ ،‬بهاڵم لهههمانكاتیشدا دهبێت‬ ‫پڕۆژه شارستانییهكهمان ڕزگار بكهین له شهپۆلی‬ ‫بهرههمگهلێك كه گونجاو نین بۆ ئهم سهده نوێیه‬ ‫و ناكرێت ههڵیان بگرین‪ ،‬یهكهم‪ :‬لهبهرئهوهی‬ ‫گیرۆدهی چركهساتێكی مێژوویی یان ژینگهیهكی‬ ‫جوگرافی دیاریكراون‪ ،‬دهكرێت –ئهوكاته‪ -‬باش‬ ‫بووبن‪ ،‬بهاڵم ناكرێت ڕێگای دهربازبوونیان بۆ‬ ‫بكهینهوه بۆ ههموو سهردهم وشوێنێك‪ ،‬دووهم‪:‬‬ ‫لهبهرئهوهی ئهنجامی دژیهك یان نادروست‬ ‫بهدیدههێنن كاتێك بهراوردیان دهكهین به‬ ‫دۆزینهوه مهعریفیه نوێیهكان‪ ،‬سێیهم‪ :‬لهبهرئهوهی‬ ‫دهبنه كۆسپ لهڕێگای ئازادی شهرعزاناندا لهكاتی‬ ‫دابهزاندنی حوكمهكانی بۆ واقیعێكی گۆڕاو له‬ ‫ڕوانگهی مهبهسته بااڵكانی شهریعهتهوه‪ ،‬یان‬ ‫بهپێی ئهو پڕهنسیپه ئوسوڵیانهی ڕێكەوتنیان‬ ‫لهسهر كراوه‪ ،‬ههر ئیمامی شافیعی خۆی كاتێك‬ ‫له میسر بووه فتوایهكی داوه جیاوازبووه لهو‬ ‫فتوایهی له عێراق داویهتی لهسهر ههمان بابهت‪،‬‬ ‫كهواته – بهمانایهك له ماناكان‪ -‬كاتێك چووه بۆ‬ ‫میسر پێویستیهكانی ژینگهی عێراقی لهگهڵ خۆیدا‬

‫خا ل‬

‫) (‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫لهژێر ڕۆشنایی ههموو ئهمانهدا‪ ،‬دهكرێت‬ ‫كهلهپووری مهعریفی ئیسالمیی ههڵبوهشێنینهوه‬ ‫و سهرلهنوێ پۆلێنی بكهینهوه بهپێی گرنگی و‬ ‫بهپێوهری دیاریكراو كه به نهفهسێكی درێژهوه‬ ‫ئهمانهی خوارهوه دیاریبكات‪:‬‬ ‫‪ – 1‬ئهو پانتاییه كهلتووریانهی بۆ قۆناغێكی‬ ‫دیاریكراو بوون و توانای پهڕینهوهیان نییه بۆ‬ ‫ئهم سهردهمه‪ ،‬ئهمانه دهكرێت بوارێكی گونجاوبن‬ ‫بۆ بهدواداچوون و توێژینهوه له سیاقی زانستیی‪،‬‬ ‫ئهكادیمیی و مێژووییدا‪.‬‬ ‫‪ – 2‬ئهو پانتاییه زیندووه نهرمخوازهی توانای‬ ‫بهردهوامبوونی ههیه‪ ،‬كه دهكرێت سهرچاوهیهكی‬ ‫بهپیت بێت بۆ مهعریفهی مرۆیی له ئێستاو‬ ‫داهاتوودا له ههر بوارێكی مهعریفیدا بێت‪.‬‬ ‫‪ – 3‬ئهو پانتاییانهی عهقیدهی ئیسالمیی تێیاندا‬ ‫ڕهنگی داوهتهوه‪ ،‬خاڵی دهسپێك و خولگهی‬ ‫سهرهكییان بریتیه له یهكتاپهرستی بهوپهڕی‬ ‫ڕاستگۆیی و كاراییهوه‪.‬‬ ‫مێژووی‬ ‫بهگشتیی چاالكی مهعریفیی له‬ ‫ئیسالمییدا لهم سێ ئاڕاستهیه زیاتر نییه‪:‬‬ ‫یهكهمیان‪ :‬كه زۆرترین پانتایی داگیر دهكات له‬ ‫پێكهاتهی ئهم كهلهپووره‪ ،‬خاوهن پاڵنهر و بهرههم‬ ‫و ئهنجامی ئیسالمییه‪ ،‬ئهمهش سروشتیه چونكه‬ ‫ئهو ژینگهیهی ئهم چاالكییهی تێدا ئهنجامدراوه له‬ ‫ههموو ئاستهكانیدا ژینگه و پێگهیهكی ئیسالمییه‪.‬‬ ‫بهاڵم ئاڕاستهی دووهم كه پانتاییهكهی تهسكتره‪،‬‬ ‫ئهوا مهعریفه بێالیهنهكان لهخۆی دهگرێت كه‬ ‫هیچ كاریگهرییهكی ئیسالمی لهسهر نییه‪ ،‬وهكو‬ ‫زۆرێك لهو زانستانهی له غهیری موسڵمانانهوه‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫نهبردووه‪ ،‬خۆی ئازاد بینیوه لهوهی قهزاوهتێكی‬ ‫نوێ بكات‪ ،‬ئهمهش بۆ جیاوازی سهردهمهكان وهك‬ ‫ههمان جیاوازی شوێنهكانه‪.‬‬

‫وهرگیراون‪.‬‬ ‫ههرچی ئاڕاستهی سێیهمه كهمترین پانتایی و‬ ‫بواری ههیه‪ ،‬ئهوا ئهو چاالكییه مهعریفیانهن كه‬ ‫دژ به ئیسالمن‪ ،‬ههروهكو ئهوهی له بهرههمی‬ ‫ئهدهبیاتی شعوبیهكان و بهرههمی فیكری‬ ‫بزووتنهوه زیندیقیهكاندا دهبینرێت‪.‬‬ ‫كهواته ئاڕاستهی یهكهم كه مۆركی ئیسالمیی‬ ‫پێوهیه درێژترین و قوڵترین ئاڕاستهیه كه تهعبیر‬ ‫له كارایی عهقڵی موسڵمانان دهكات‪ ،‬خۆ ئهگهر‬ ‫بمانهوێت ڕاستی ئهم قسهیهمان بۆ دهربكهوێت‪،‬‬ ‫دهبێت ئهو شێوه و جۆره مهعریفییه جۆراوجۆرانه‬ ‫بهبیرخۆمان بهێنینهوه كه له چوارچێوهی زانسته‬ ‫ئیسالمییهكاندا بهرههمهاتوون‪ ،‬جۆرهها بواری‬ ‫مهعریفی كه ههریهكهیان چهندین كتێب و بهرههمی‬ ‫نووسراو و سهدان و ههزاران توێژینهوه لهخۆی‬ ‫دهگرێت كه شیكردنهوه و ههڵگۆستن و ڕانانی‬ ‫بابهتی ههمهجۆریان تێدایه‪ ،‬بۆیه دهكرێت ئهم‬ ‫ئاڕاستهیه ئهم بابهتانهی خوارهوه لهخۆی بگرێت‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬مهعریفهیهك كه له پرسه ئیسالمییهكان‬ ‫دهكۆڵێتهوه (زانستهكانی قورئان و فهرمووده و‬ ‫فیقهو یاسادانان)‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬مهعریفهیهك گفتوگۆ دهكات دهربارهی‬ ‫پرسه ئیسالمییهكان (زانستی كهالم‪ ،‬فهلسهفه‪،‬‬ ‫ئهدهب‪ ...‬تاد)‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬مهعریفهیهك دهرهاویشتهی پرسه‬ ‫ئیسالمییهكانه (مێژوو زانستهكانی زمان‪،‬‬ ‫ڕهوانبێژیی‪ ...‬تاد)‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬مهعریفهیهك درووستبووه بۆ‬ ‫لێكدانهوهی پرسه ئیسالمییهكان (زانستی ژمێره‪،‬‬ ‫پزیشكی‪ ...‬تاد)‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬مهعریفهیهك بهرههمهاتووه به پاڵنهره‬ ‫ئیسالمییهكان (زانسته پهتیهكان‪ ...‬تاد)‪.‬‬ ‫شه‌شه‌م‪ :‬مهعریفهیهك تهعبیر له پرسه‬

‫‪9‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪10‬‬

‫ئیسالمییهكان دهكات (ئهدهب و هونهر‪ ....‬تاد)‪.‬‬ ‫جێبهجێكردنی‬ ‫مهعریفهیهك‬ ‫حه‌وته‌م‪:‬‬ ‫داخوازیهكانی ژیانی ئیسالمییانهی به ئامانج گرتووه‬ ‫(زانستی بهڕێوهبردن‪ ،‬سیاسهت‪ ،‬پهروهرده‪ ...‬تاد)‪.‬‬ ‫ههشتهم‪ :‬مهعریفهیهك ڕواڵهتهكانی ژیانی‬ ‫ئیسالمیی شیدهكاتهوه (دهرونزانی‪ ،‬كۆمهڵناسی‪...‬‬ ‫تاد)‪.‬‬ ‫نۆیه‌م‪ :‬مهعریفهیهك ژیانی ئیسالمیی‬ ‫دهگێڕێتهوهو تۆماری دهكات (مێژوو‪ ،‬ئهدهب‪،‬‬ ‫جوگرافیا ‪ ...‬تاد)‪.‬‬ ‫ده‌یه‌م‪ :‬مهعریفهیهك جهخت له بههاكانی ژیانی‬ ‫ئیسالمیی دهكات و بانگهشهی بۆ دهكات (ئهخالق‪،‬‬ ‫زوهد‪ ...‬تاد)‪.‬‬ ‫ئهگهر بمانهوێت دهستنیشانی ههندێك لهو‬ ‫زانست و بهرههمانه بكهین كه بهرئهنجامی چاالكی‬ ‫مهعریفی بوون له مێژووی ئیسالمیدا بۆ دیاریكردنی‬ ‫سروشتی كاریگهری ئیسالمیی له پێكهاتهكهیدا‪ ،‬ئهوا‬ ‫دهبینین كه ئهو كاریگهریه درێژدهبێتهوه بۆ ههموو‬ ‫زانستهكان و جۆرهكانی هونهر‪ ،‬بهشێوهیهك كه‬ ‫هیچكامیان لهو بازنهی ئهو كاریگهری و تێڕوانینه‬ ‫گشتگیرهی ئیسالم دهرناچێت‪ ،‬نهك ههر ئهوه‬ ‫بهڵكو ههندێكیان له ههناوی ئهو ژینگه و كاریگهریه‬ ‫ئیسالمییهدا دروست بوون‪ ،‬ههندێكیتریان مهنههج‬ ‫و ڕێبازی لێكۆڵینهوهیان لهژێر كاریگهری چهمك‬ ‫و واتاكانی ئهو ژینگهیهدا داڕشتووه‪ ،‬كۆمهڵی‬ ‫سێیهمیشیان ئهزمونی نوێ لهبوارهكهی خۆیاندا‬ ‫پێشكهش دهكهن كه ئیسالم پاڵنهر و ئامانج و‬ ‫هۆكاری دروستبوونیانه‪.‬‬ ‫لهچوارچێوهیهكی فراواندا زۆر سهخته كه‬ ‫مرۆڤ بتوانێت بهدواداچوون بۆ ههموو ئهدهبیات‬ ‫و زانستهكان بكات‪ ،‬یان دهستنیشانیان بكات‪ ،‬بهڵكو‬ ‫قورسه بتوانین تهنها نموونهیهك بۆ ههریهكێك لهو‬ ‫بهرههم و داهێنان و نووسراوانه بهێنینهوه لهبهر‬

‫فراوانی و دهوڵهمهندی بوارهكانیان‪ ،‬ئهگهر تهنها‬ ‫چاوێك بگێڕین به پێڕستی كهلهپووری ئیسالمیدا‬ ‫(وهكو ئهوهی ئیبن نهدیم و حاجی خهلیفه و‬ ‫بڕۆكلمان و فواد سیزكین ڕێكیانخستووه) ئهوهمان‬ ‫بۆ دهردهكهوێت كه چوونه ناو وردهكاریهوه‬ ‫كارێكی چهند قورسه‪.‬‬ ‫) )‬ ‫بهپێی ئهوهی له تهوهری سێیهمدا لهبڕگهی‬ ‫پێنجهم باسمانكرد و تاڕادهیهك تهوهری دووهمیش‪،‬‬ ‫خۆمان لهبهرامبهر كهلهپوورێكدا دهبینینهوه‬ ‫كه دهكرێت چاالكی (ئیسالمیهتی مهعریفه) و‬ ‫پڕۆژهی شارستانی ئیسالمیی بههێزبكات‪ ،‬توانای‬ ‫دهوڵهمهندبوون و ڕهسهنایهتی پێببهخشێت و‬ ‫هێزی گهورهتر بدات بهم ئومهته كه ڕووبهڕووی‬ ‫ئاستهنگهكانی داهاتووی ببێتهوهو بهشداری‬ ‫چارهنوسی جیهان بكات‪.‬‬ ‫ڕهنگدانهوهی بنهما و بهها ئیسالمییهكان‬ ‫بهشێوهیهكی بهرفراوان لهناو ئهو كهلتووره‬ ‫بهجێماوهدا تایبهتمهندیهكی وای پێبهخشیوه كه نهك‬ ‫تهنها پاساوی بهردهوامبوونیهتی له جیهاندا‪ ،‬بهڵكو‬ ‫توانانی بهشداری و دهوڵهندكردنی تۆڕی چاالكییه‬ ‫مهعریفیهكانی شارستانیهتیی ئهم سهردهمه و‬ ‫كارابوونی داهاتووشی پێدهبهخشێت‪.‬‬ ‫ئێمه له حاڵهتی بهراوردكردنی ئهم تایبهتمهندیانه‬ ‫به هاوشێوهكانیان له كهلتوورهكانی تردا‪ ،‬بهتایبهتی‬ ‫له كهلتووری ڕۆژئاوایی سهردهمی ئێستامان‪،‬‬ ‫دهبینین كه تایبهتمهندیه ئیسالمییهكان ههلی گرنگ‬ ‫دهخهنه بهردهستی ئهو كهلتوورانهیتر بۆ وهرگرتن‬ ‫و خواستنی ئهلتهرناتیڤی ئیسالمیی و هاوبهشی‬ ‫پێكردنی له چهمك و واتا كهلتووریهكانی خۆیاندا‪.‬‬ ‫بۆ نموونه تایبهتمهندی (ئیمان) له كهلتووری‬ ‫ئیسالمیدا ڕووبهڕووی ئهو ئاڕاسته مادیه لهسنوور‬ ‫دهرچووهی كهلتوورهكانیتر دهبێتهوه‪ ،‬پابهندبوون‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫پێیهوه وا دهكات جڵهوی ئهو لهسنوور دهرچوونه‬ ‫بكات كه بهردهوام له فراوانبووندایه لهناو سیستمی‬ ‫بهها ئهخالقیهكاندا‪ ،‬واقیعیبوونهكهی ڕێگا دهگرێت له‬ ‫ڕۆچوون له یۆتۆبیای فیكری و دنیای خهو و خهیاڵ‪،‬‬ ‫ههروهها ڕهسهنایهتییهكهی ئاڕاستهیهكی نوێ و‬ ‫جیاواز دهبهخشێت به ڕێچكهی مرۆڤایهتی‪ ،‬گشتگیری‬ ‫و توانای ڕاگرتنی بااڵنس لهنێوان دوالیزمهكاندا وای‬ ‫لێدهكات ههڵپهی كهلتوورهكانیتر پهك بخات بۆ‬ ‫گرنگیدان به الیهنێك لهسهر حسابی الیهنێكیتر كه‬ ‫هیچی كهمتر نییه لهو‪ ،‬ههروهها مرۆڤدۆستیهكهی‬ ‫وایلێدهكات كه سنوری ڕهگهز و ڕهنگ و جوگرافیا‬ ‫و ئاینزاكان ببڕێت‪ ،‬ئازایخوازیهكهی له كۆتاییدا‬ ‫مرۆڤ ڕزگار دهكات له ههموو فشار و بتپهرستیهك‬ ‫كه ملكهچی كردووه و له ئاستی مرۆڤبوونهكهی‬ ‫دابهزاندووه‪ ،‬ڕامیدهكات لهسهر ئهوهی كه تاكه‬ ‫دروستكراوێكه سهرداری جیهان بێت‪.‬‬ ‫تهنانهت توێژهره ڕۆژئاواییهكانیش ههستیان‬ ‫بهمه كردووه و شایهتی زۆریانداوه لهو بارهیهوه‪،‬‬ ‫كهوهك دانپێدانانێكی ئازادانه و سهرچاوهگرتوو‬ ‫له قهناعهت و عهقڵهوه دادهنرێت و پشتبهست‬ ‫به تێڕوانینی بهراوردكارانه له نێوان ئهوهی له‬ ‫كهلتووری ئیسالمیدا ههیه له بهها و تایبهتمهندی‬ ‫كارا و جیاواز و ئهوهی له كهلتوورهكانی تردا ههیه‪،‬‬ ‫كه دهكرێت ڕۆڵی خۆی ببینێت له داڕشتنهوهی‬ ‫ئێستا و داهاتووی مرۆڤایهتیدا‪.7‬‬

‫لهكۆتاییدا و بهشێوهیهكی گشتی نابێت بكهوینه‬ ‫گومانی تهسلیمبوون به یهكێك لهم گشتڕوانینانه‪:‬‬ ‫(أ) ههموو كهلهپووری ئیسالمیی تهعبیر له‬ ‫تێڕوانینی ئیسالمیی دهكات بۆ بونهوهر و ژیان‬ ‫ومرۆڤ‪.‬‬ ‫(ب) مهرج نییه ئهوهی كهلهپووری ئیسالمییه‬ ‫درێژكراوهی ئهو تێڕوانینه بێت‪.‬‬ ‫بهڵكو ئهو كهلهپووره پێكهاتهیهكی تێكهڵه له‬ ‫ڕهسهن و بێگانه‪ ،‬تێكهڵه له چاالكی مهعریفی كه‬ ‫سهرچاوهكهی قورئان و سوننهته و لهچوارچێوهی‬ ‫ئهواندا پهیدا بووه و چاالكیهك كه خزاوهته‬ ‫ناو شارستانی ئیسالمیی‪ ،‬بههۆی كاریگهری‬ ‫و سهرسامبوون به الیهنێك یان چهند الیهنێكی‬ ‫بهرههمی ئهوانیترهوه‪ ،‬یان به مهبهست لهالیهن‬ ‫خهڵكانی غهیری مسوڵمانهوه ئهمه كراوه‪ ،‬بۆ‬ ‫چاندنی جهستهی نامۆ له پێكهاتهی شارستانی‬ ‫ئیسالمییدا و شێواندنی لهناو خۆیدا‪.‬‬ ‫بهههرحاڵ‪ ،‬توێژهر كاتێك مامهڵه لهگهڵ‬ ‫كهلهپووردا دهكات‪ ،‬خۆی لهبهرامبهر كێشهیهكی‬ ‫گهورهدا دهبینێتهوه‪ ،‬پێش ئهوهی بۆی ڕوون ببێتهوه‬ ‫كه كامه ئیسالمی ڕهسهنه و كامه یۆنانی و فارسی‬ ‫و هیندی و یههودی و ناسرانیه‪ ،‬نهك ههر ئهوه‪،‬‬ ‫بهڵكو ههندێكجار له تهنها یهك بابهتی كهلهپووردا‬ ‫ههردوو مادهكه بوونیان ههیه‪ ،‬دهبینین له ههندێ‬ ‫الیهنیهوه ئیسالمییه و لهالیهكی تریهوه نائیسالمییه‪،‬‬ ‫ئهمه نهك تهنها له وردهكاری و بهشهكانیدا بهڵكو‬ ‫له هێڵه گشتیی و خاڵه بنچینهییهكانیشدا‪.‬‬ ‫كهواته دوالیزمهیهكی لهمشێوهیه كاری خۆی‬ ‫بهدوو ئاڕاستهدا دهكات‪ ،‬یهكهمیان پێكهێنانی دوو‬ ‫شێوه له بهرههمی مهعریفی كه ههر له بنهماو‬ ‫بنچینه تیۆریهكهیاندا دژی یهكترین‪ ،‬دووهمیان وا له‬ ‫بابهتێكی مهعریفی دهكات كه ئیشكالیهتی تێكهڵبوونی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كهلهپوور بهرههمی چركهسا‬ ‫و ژین هیهكی دیاریكراوه له‬ ‫ز ربهی كاتدا‪ ،‬بۆیه مهر دار‬ ‫و وابهستهیه به مێ وو و‬ ‫و رافیاوه‪.‬‬

‫) (‬

‫‪11‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪12‬‬

‫ههردوو جۆرهكه له یهك كاتدا لهخۆی بگرێت‪.‬‬ ‫ئهگهر ئهمه ڕوون و ئاشكرا بێت لهو بوارهی كه‬ ‫ناونراوه فهلسهفهی ئیسالمیی‪ ،‬بههۆی كاریگهری‬ ‫بهرچاوی به فهلسهفهی یۆنانی و وهرگرتنی چهمك‬ ‫وبابهتی زۆر لێی لهسهر ئاستی مهنههج و بابهتی‬ ‫لێكۆڵینهوه‪ ،‬ئهوا به نیسبهتی بواره زانستی و‬ ‫ئینسانیهكانی تر بهو شێوهیه ئاشكرا و ڕوون نییه‪.‬‬ ‫بۆیه له ههموو حاڵێكدا‪ ،‬ههوڵی توێژهر له‬ ‫گهڕان و لێكۆڵینهوه بۆ سروشتی پهیوهندی‬ ‫بواره مهعریفیهكان به ئیسالمهوه‪ ،‬یان به غهیری‬ ‫ئیسالمهوه له كهلهپووردا‪ ،‬وا دهخوازێت كه توێژهر‬ ‫زانیاری تهواو و تێروپڕی ههبێت لهسهر بنهماكانی‬ ‫تێڕوانینی ئیسالمیی و پایه گرنگهكانی ئهو تێڕوانینه‬ ‫لهالیهك‪ ،‬لهالیهكیترهوه شارهزایی تهواوی ههبێت‬ ‫له یهكێك له لقهكانی مهعریفهدا‪ ،‬ئهمهش به مانای‬ ‫ئهوهیه كه دهستبردن بۆ كهلهپوور پێویستی به‬ ‫گروپێكی تهواوه كه كادری ئیسالمیی پسپۆڕی له‬ ‫ههموو لقهكانی مهعریفه تێدا بێت‪ ،‬چونكه پسپۆڕێكی‬ ‫فهلسهفه ناکرێت له بواری مێژوودا كاربكات‪ ،‬یان‬ ‫مێژووناسێك ناتوانێت لهبواری فیقهـ و شهریعهتدا‬ ‫كاربكات‪ ،‬ههروهكو ئهوهی ئهمانهی سهرهوه‬ ‫ئهنجامی قهناعهتهێنهر و گونجاو بهدهستبهێنن‬ ‫لهبواری زانستهكانی زمان و ئهدهب و هونهردا‪.‬‬ ‫لهوانهیه ههموو ئهمانه له هێڵه گشتیهكانیی‬ ‫كاركردنیاندا بهیهك بگهن‪ ،‬ئهو هێڵه گشتیی‬ ‫و پڕهنسیپ تێڕوانینه شهرعیانهی كه دهبێت‬ ‫بگهڕێنهوه بۆیان و چهمك و بۆچوونهكانیانی لێ وه‬ ‫وهربگرن‪ ،‬بهاڵم دوای ئهم سهرهتایه ههریهكهیان‬ ‫به ڕێگای خۆیدا دهڕوات بۆ مامهڵه لهگهڵ ئهو لقه‬ ‫مهعریفیهی كه تێیدا پسپۆڕه‪ ،‬كه بێگومان مهنههج‬ ‫و ئاڕاسته و داتا و ئهنجام وسروشتی گرنگیدانی‬ ‫جیاوازه له لقهكانیتر‪.‬‬ ‫پێویستیهكی تریش ههیه زۆر گرنگه لهبیری‬

‫دهبێ مهن ه ێكی ون او و‬ ‫نهرم واز دابڕێ ین بۆ مامهڵه‬ ‫له ه كهلهپووردا‬ ‫نهكهین‪ ،‬دانان و ڕێكخستنی كۆمهڵێك پێوهر و‬ ‫بنهمایه كه له ڕێگایانهوه مامهڵه لهگهڵ بهرههمی‬ ‫مهعریفی كهلهپووردا بكهین‪ ،‬ئهو پێوهر و بنهمایانه‬ ‫بهقهدهر ئهوهی ڕهههندێكی مهنههجی دیاریكراو‬ ‫به كارهكهمان دهدات‪ ،‬ئهوهندهش دهبنه هۆی‬ ‫گێڕانهوهی كات و توانا و ڕێگا له بهفیڕۆچوونیان‬ ‫دهگرن بۆ گهیشتن به ئامانج‪.‬‬ ‫ئاشكراشه كه بهرههمه مهعریفییهكانی كهلهپوور‬ ‫ههموویان له یهك ئاستدا نین‪ ،‬چ لهڕووی بههای‬ ‫زانستییهوه چ لهڕووی توانای كارابوونیان له‬ ‫پێكهاتهی مهعریفی شارستانی هاوچهرخدا‪ ،‬واته له‬ ‫ڕووی بهردهوامبوون و چاالكیان له ههموو سهردهم‬ ‫و كاتێكدا‪ .‬ههروهها به نیسبهتی موسڵمانانهوه‬ ‫دیاره كهوا دهبێت پلهبهندی و لهپێشینهیی كارهكان‬ ‫ڕهچاو بكهن‪ ،‬كه وادهكات ههندێك الیهنی كهلهپوور‬ ‫به پێویست بزانرێت كه بههیچ جۆرێك تێپهڕبوون‬ ‫بهسهریدا نابێت‪ ،‬بهاڵم دهكرێت ههندێك الیهنیتر‬ ‫ئاسانكاری تێدا بێت بۆ وهرگرتن و ڕهتكردنهوه و‬ ‫الیهنیتریش ههن كه ڕهتكردنهوه و وازلێهێنانیان‬ ‫كارێكی زهروور و پێویسته‪.‬‬ ‫كاتێك ئهمه بهههند وهردهگرین ئهوا توانایهكی‬ ‫باشمان بۆ فهراههم دهكات‪ ،‬چونكه ههر‬ ‫لهسهرهتاوه ئهوهی بهههڵه ناونراوه (حورمهت‬ ‫و پیرۆزی كهلهپوور) پهك دهخات و نایهێڵێت‪،‬‬ ‫ئهمهش وادهكات ئهو كهلهپووره له چوارچێوه‬ ‫گشتیهكهیدا و بهههموو پێكهاتهكانیهوه قبوڵ بكهین‪،‬‬ ‫دواتر له بێژنگی بدهین و ههمووی جیابكهینهوه‬ ‫و ڕهگهزهكانی دیاری بكهین‪ ،‬تا دهگهینه ئهوهی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫پهیوهندی نێوان ئهو ڕهگهزانه بدۆزینهوه كه‬ ‫ڕهگوڕیشهی ئیسالمییان ههیه لهگهڵ ئهوانهی‬ ‫خزێنراونهته ناویهوه له دهرهوهی ئیسالمهوه‪.‬‬ ‫ههروهها به دانانی پێوهری لهپێشینهیی دهتوانین‬ ‫بگهینه ئهوهی كه بهشێكی گهورهی ئهم كهلهپووره‬ ‫جگه له گرنگیه مێژووییهكهی هیچ كاریگهری بۆ‬ ‫سهردهمی ئێستامان نییه‪ ،‬چ بۆ مرۆڤایهتی چ بۆ‬ ‫گروپ و تاقمه ئیسالمییهكان‪.‬‬ ‫با لهسهر ئهمه چهند نموونهیهك بهێنمهوه‬ ‫دهبارهی ئهو كهلهپوورهی كه پێكهاتهكانی له‬ ‫ژماردن نایهن‪ ،‬بۆ نموونه له كۆمهڵناسیدا كه له‬ ‫كۆندا پێی وتراوه (العمران البشری) كارێكی وهكو‬ ‫(مقدمة)ی ئیبن خهلدون و ههموو ئهوانهی وهكو‬ ‫ئهو وان پێویست و گرنگه بۆ ههموو بهشهكانی ئهم‬ ‫لقهی مهعریفه‪ ،‬نهك تهنها بۆ موسڵمانان‪ ،‬بهڵكو به‬ ‫نیسبهت ههموو جیهانهوه (مقدمة) بهرههمێكی گرنگ‬ ‫و مهعریفییه بۆ بواری كۆمهڵناسی كه تا ئێستاش‬ ‫چاالكییه مهنههجی و ئهكادیمیهكانی ئهم زانسته لێی‬ ‫بههرهمهند دهبن و زیاده دهخهنه سهر تێزهكانی‪.‬‬ ‫له زانستی مێژوودا مهعریفهی مرۆڤایهتیی به‬ ‫گشتیی ناتوانێت بهسهر ههموو بواره مهعریفیهكانی‬ ‫بهبێ‬ ‫مێژووی مرۆڤایهتیدا زاڵ بێت بهبێ‬ ‫گرنگیدانی تهواو به مێژوونووسێكی‬ ‫پانتاییهكی‬ ‫كی‬ ‫وهك (تهبهری)‪ ،‬ناتوانێت پانتاییه‬ ‫فراوانی مێژووی ئیسالمیش‬ ‫بهگشتیی فهرامۆش بكات‪ ،‬چونگه‬ ‫بهشێكی زۆری مێژوویان پاراستووه‬ ‫ئهمه‬ ‫و شیكردووهتهوه و پێكهێناوه‪ ،‬جا ئهمه‬ ‫ئهگهر بۆ مرۆڤایهتیی به گشتیی ئاوابێت‪،‬‬ ‫دهبێت به نیسبهت موسڵمانان‬ ‫خۆیانهوه چهند گرنگ بێت‪.‬‬ ‫ئهمهی دهوترێت بۆ كۆمهڵناسی‬ ‫ههر‬ ‫و مێژوو‪ ،‬بۆ بوارهكانی تریش ههر‬

‫ڕاسته‪ ،‬وهكو یهروهرده و جوگرافیا و ئهدهبیات‬ ‫و جۆرهكانی هونهر و ‪...‬تاد‪ ،‬ئهگهر ههر یهكێك‬ ‫لهم لقانه لهسهر ئاستی جیهان گرنگ بێت‪ ،‬ئهوا بۆ‬ ‫موسڵمانان زۆر گرنگتره‪ ،‬بۆ نموونه كهلهپووری‬ ‫یاسایی و فیقهی و شهرعی ئهگهر لێیان بكۆڵرێتهوه‬ ‫و پاڵفته بكرێن و پۆلێن بكرێن‪ ،‬دهبنه ڕێخۆشكهر‬ ‫و بنچینه بۆ بزووتنهوهی ههڵگۆستن (حركة‬ ‫االجتهاد)ی ئیسالمی هاوچهرخ كه دهكرێت‬ ‫سهرلهنوێ دهست پێ بكاتهوه لهو بنچینهیهوه‬ ‫نهك له بۆشاییدا‪ ،‬یان بازدان بهسهر ماوهیهكی‬ ‫زهمهنیدا‪ ،‬بهڵكو دهبێت ئهم لقه گرنگهی مهعریفه‬ ‫گرێ بدرێتهوه به ڕابردوو‪.‬‬ ‫ڕاسته لهوانهیه توێژهرانی ئهم بواره زانستییه‬ ‫له پێكهاته كهلتووریهكهیدا پانتایی فراوان ببینن كه‬ ‫هیچ بههایهكی مهعریفی و شهرعی نهبێت‪ ،‬بۆ نموونه‬ ‫با ئیبن خهلدون ههندێك ئهنجام و ڕاوبۆچوونی‬ ‫كرچوكاڵ یان ههڵهی لهسهر ئاستی كۆمهڵناسی‬ ‫ههبێت‪ ،‬یان كۆمهڵێك درۆ و دهلهسه و حیزبایهتی‬ ‫و الیهنداری لهسهر ئاستی زانستی مێژوو‪ ،‬یاخود‬ ‫خهرمانێك له ئیسرائیلیات له زانستی قورئاندا‪ ،‬یان‬ ‫كۆمهڵێك چارهسهری فیقهی بۆ كێشه و گرفتێك‬ ‫كه كۆن بوون و له ئێستادا نهماون لهسهر ئاستی‬ ‫خنهیهكی كرچوكاڵ و بێ مهنههج‬ ‫ڕهخنهیه‬ ‫فیقهیی‪ ،‬یان ڕهخنه‬ ‫كه تهنها‬ ‫تهنها پشتی به حهزی سروشتی مرۆڤ‬ ‫بهستووه لهسهر‬ ‫لهسهر ئاستی ئهدهب‪ ،‬یان و یان‪،‬‬ ‫بهستووه‬ ‫بهاڵم‬ ‫ههموو ئهمانه ئهوه ناگهیهنن كه‬ ‫بهاڵم ههموو‬ ‫پێویستی مرۆڤایهتیی و شهرعیی‬ ‫ئهو سهردهمه نهبوون‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ئهو‬ ‫ئهوهی گرنگه بۆ توێژهر‬ ‫ئهوه‬ ‫ئهوه‬ ‫ئه‬ ‫وهیه كه دهتوانێت ئهم‬ ‫بابهتانه به ئاسانی له پێكهاتهی‬ ‫كهله‬ ‫كه‬ ‫لهپووردا البهرێت‪ ،‬ئهمهش‬ ‫باری سهرشانی كهمێك سوك‬

‫‪13‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪14‬‬

‫دهكات له پرۆسهی ههاڵوێركردن و له بێژنگدانی‬ ‫كهلهپوور‪.‬‬ ‫بهاڵم لهبهرامبهر ههموو ئهمانهدا‪ ،‬ههندێك‬ ‫جۆری مهعریفه ههن كه قوربانیدان یان گوێنهدان‬ ‫پێیان‪ ،‬یاخود النیكهم ههڵپهساردنیان له ئێستادا‬ ‫پێموایه خهسارهتێكی گهوره ئهبێت لهسهر‬ ‫ئاستی مهعریفهی مرۆڤایهتی‪ ،‬یان پێویستیه‬ ‫عهقیدی و تهشریعیهكان‪ ،‬هیوادارم ههڵه نهبم‬ ‫یان زیادهڕۆییم نهكردبێت ئهگهر نموونهی ئیبن‬ ‫سیناو كیندی و فاڕابی بهێنمهوه له فهلسهفهدا‪ ،‬یان‬ ‫بێنهوبهرهی گروپه جیاوازهكان له نێوان خۆیاندا‪،‬‬ ‫یاخود بهشێكی زۆری زانستی كهالم و تیۆره‬ ‫كهموكورت و نازانستییهكان لهبواری زانستهپهتیی‬ ‫و پڕاكتیكییهكاندا به تایبهتی زانستی سروشتی و‬ ‫گهردونناسی و دهرونزانی‪...‬تاد‪.‬‬ ‫بهڕاستی لهم دوو دهیهی دواییدا كهلهپووری‬ ‫ئیسالمیی بووه به مهیدانێكی كراوه بۆ بیرمهندانێك‬ ‫كه تێگهیشتنی پێویستیان نییه بۆ بنچینهكانی‬ ‫تێڕوانینی ئیسالمیی و پایهكانی‪ ،‬ئهمانه له زۆربهی‬ ‫حاڵهتهكاندا له دژایهتیدان بۆ ئهم بنهما و پایه‬ ‫گرنگانه‪ ،‬بۆیه ههمیشه كهلهپوور بهكاردههێنن بۆ‬ ‫سهلماندنی بۆچوون و ئهنجامهكانیان كه خۆیان‬ ‫دهیخوازن‪ ،‬به پهیڕهوكردنی مهنههجێكی نوقسان كه‬ ‫ئهم كهلهپووره به تهواوی ناخوێننهوه بۆ گهیشتن‬ ‫به ئهنجامی دیاریكراو له یهكێك له بوارهكانی‬ ‫مهعریفه‪ ،‬كه بواری زۆر و فراوانن‪ ،‬بهڵكو پشت به‬ ‫ههڵبژاردنی چۆنیهتی دهبهستن كهوادهكات زۆرێك‬ ‫له ڕهگهزه ڕهسهنهكانی دوربخاتهوه – ئهمهش‬ ‫بههۆی حیزبایهتی یان ئارهزووهوه بێت‪ ،-‬بهمهش‬ ‫هیچ ناهێڵنهوه‪ ،‬تهنها ئهو شتانه نهبێت كه جهخت‬

‫لهسهر ئهنجامی دیاریكراوو و كورتبین دهكهنهوه‪.‬‬ ‫گومانیشی تێدا نییه كه ئهو گرنگیهی چاالكیهكانی‬ ‫(ئیسالمیهتیی مهعریفه) به بازنهی كهلهپووری‬ ‫دهدات‪ ،‬ئهو مهنههجه ورد و ڕهسهنهی لێوهی‬ ‫دهڕوانێت بۆ تێگهیشتنی چهمكهكانی ئهم كهلهپووره‬ ‫و شیكردنهوه و ههاڵوێركردنی‪ ،‬بابهتگهلێكی گرنگن‬ ‫كه توانای زیاتری پێدهبهخشن بۆ تێگهیشتن له‬ ‫كرۆكی كهلهپوور و پهیبردن به حهقیقهتهكهی‪،‬‬ ‫ههموو ئهمه پاساوی ئهو ههوڵ و كۆششه زۆرهن‬ ‫كه دهیدات بۆ خوێندنهوهی كهلهپوور لهبهرئهوهی‬ ‫ئهنجامهكهشی به شێنهیی دێتهدهست و لهناو‬ ‫ژینگهی سروشتی خۆیدا‪ ،‬ئهمه نهك تهنها بۆ‬ ‫پڕۆژهی ئیسالمیهتیی مهعریفه‪ ،‬بهڵكو بۆ ههموو‬ ‫ئهوانهی گرنگی به كهلهپوور دهدهن چ لهڕووی‬ ‫ئهكادیمیی یان عهقیدهییهوه بێت‪ ،‬ڕێگا له ههموو‬ ‫دهگرێت كه پێشتر‬ ‫ههوڵه ههوێنكراوه كهموكوڕهكان دهگرێت‬ ‫ههواڵنهی‬ ‫بڕیاری خۆیانداوه‪ ،‬ئهو ههواڵنهی‬ ‫ئهمم‬ ‫دهیانهوێت بهرههمی فراوانی ئه‬ ‫ناحهق‬ ‫ق بۆ‬ ‫كهلهپووره بهحهق و ناحه‬ ‫سهلماندنی بیروبۆچوونهكانی‬ ‫گهڵ‬ ‫ڵ‬ ‫خۆیان بهكاربهێنن‪ ،‬لهگه‬ ‫سهرهتاییترین سهلمێنراوهكانی‬ ‫دژیهك‬ ‫ك و‬ ‫تێڕوانینی ئیسالمیدا دژیه‬ ‫ناكۆكن‪.‬‬

‫* ئەم وتارە تایبەت بۆ گۆڤارى‬ ‫خاڵ نووسراوە و وەرگێڕدراوەتە‬ ‫سەر زمانى کوردى‪.‬‬

‫خا ل‬

‫‪. 209 - 208‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بۆ نموونه سهیری ئهمانه بكه‪ :-‬كوستاف‬ ‫‪1‬‬ ‫فون كروبناوم‪ :‬الوحدة والتنوع في الحضارة اإلسالمية‪،‬‬ ‫تحرير كروبناوم‪ ،‬ترجمة د‪ .‬صدقي حمدي‪ ،‬دار المتنبي‪،‬‬ ‫بغداد ‪ 1966-‬م‪ ،‬ص ‪- 80 ،80 - 79 ،53 ،39 - 38‬‬ ‫‪ ،141 ،123 ،81‬مارسيل بوازار‪ :‬انسانية اإلسالم‪ ،‬ترجمة‬ ‫د‪ .‬عفيف دمشقية‪ ،‬دار اآلداب‪ ،‬بيروت ‪ 1980-‬م‪ ،‬ص‬ ‫‪ ،425‬موريس بوكاي‪ :‬القرآن الكريم والتوراة واالنجيل‬ ‫( دراسة الكتب المقدسة في ضوء المعارف الحديثة‬ ‫)‪ ،‬دار المعارف‪ ،‬القاهرة ـ‪ 1978 -‬م‪ ،‬ص ‪ ،14‬أرنولد‬ ‫توينبي‪ :‬مختصر دراسة للتاريخ‪ ،‬ترجمة فؤاد محمد‬ ‫شبل‪ ،‬لجنة التأليف والترجمة والنشر‪ ،‬القاهرة ‪ 1960-‬م‪،‬‬ ‫‪ ،241 / 1‬دومينيك سورديل‪ :‬اإلسالم‪ ،‬ترجمة د‪ .‬خليل‬ ‫الجر‪ ،‬المنشورات العربية‪ ،‬بيروت ‪ 1977-‬م‪ ،‬ص ‪،102‬‬ ‫ليوبولدفايس ( محمد أسد )‪ :‬اإلسالم على مفترق الطرق‪،‬‬ ‫ترجمة د‪ .‬عمر فروخ‪ ،‬دار العلم للماليين‪ ،‬بيروت ‪1965-‬‬ ‫م‪ ،‬الطبعة السادسة‪ ،‬ص ‪ ،71 - 70‬شاخت وبوزورث‪:‬‬ ‫تراث اإلسالم‪ ،‬ترجمة السمنهوري ورفاقه‪ ،‬سلسلة‬ ‫عالم المعرفة‪ ،‬الكويت ‪ 1978-‬م‪،101 / 1 ،‬هاملتون كب‬ ‫« دراسات في حضارة اإلسالم‪ ،‬ترجمة د‪ .‬إحسان عباس‬ ‫ورفاقه‪ ،‬دار العلم للماليين‪ ،‬بيروت ‪ 1964-‬م‪ ،‬ص ‪،4 - 3‬‬ ‫كوستافلوبون‪ :‬حضارة العرب‪ ،‬ترجمة عادل زعيتر‪ ،‬دار‬ ‫إحياء الكتب العربية‪ ،‬القاهرة ‪ 1956-‬م‪ ،‬الطبعة الثالثة‪ ،‬ص‬ ‫‪ ،318‬سيكريده ونكه‪ :‬شمس العرب تسطع على الغرب‬ ‫( في األصل‪ :‬شمس الله تسطع على الغرب )‪ ،‬ترجمة‬ ‫بيضون والدسوقي‪ ،‬المكتب التجاري‪ ،‬بيروت ‪ 1964-‬م‪،‬‬ ‫ص ‪ ،530 ،394 - 393‬مونتكمري وات‪ :‬تأثير‬ ‫اإلسالم على أوربا في العصور الوسطى‪ ،‬ترجمة‬ ‫د‪ .‬عادل نجم العبو‪ ،‬دار الكتب‪ ،‬الموصل‬ ‫‪ 1982-‬م‪ ،‬ص ‪ ،124 ،18‬روم الندو‪ :‬اإلسالم‬

‫والعرب‪ ،‬ترجمة منير البعلبكي‪ ،‬دار العلم للماليين‪ ،‬بيروت‬ ‫‪ 1977‬م‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،‬ص ‪.281 - 280 ،246‬‬‫محمد عبدالله عنان‪ :‬ابن خلدون‪ :‬حياته‬ ‫‪2‬‬ ‫وتراثه الفكري‪ ،‬مطبعة لجنة التأليف والترجمة والنشر‪،‬‬ ‫القاهرة ‪ 1965-‬م‪ ،‬الطبعة الثالثة‪ ،‬ص ‪.178 - 177‬‬ ‫ههمان سهرچاوه‪.190‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ههمان سهرچاوه‪.281‬‬ ‫‪4‬‬ ‫سورة البقرة‪ ،‬اآليتان ‪.141-134‬‬ ‫‪5‬‬ ‫سورة الزخروف‪ ،‬اآلية ‪.23‬‬ ‫‪6‬‬ ‫!‪- 330‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪ ،439 ،431 ،389 ،388 - 387 ،369 ،31‬ليوبولدفايس‬ ‫( محمد أسد )‪ :‬الطريق إلى مكة‪ ،‬ترجمة عفيف‬ ‫البعلبكي‪ ،‬دار العلم للماليين‪ ،‬بيروت ‪ 1956 -‬م‪ ،‬ص‬ ‫‪ ،/ 376 ،324 - 323‬عرفات كامل العشي‪ :‬رجال‬ ‫ونساء اسلموا‪ ،‬دار القلم‪ ،‬الكويت ‪ 1983- 1973 -‬م‪،‬‬ ‫‪ ،109 - 108 / 4‬أميل درمنغم‪ :‬حياة محمد‪ ،‬ترجمة‬ ‫عادل زعيتر‪ ،‬دار إحياء الكتب العربية‪ ،‬القاهرة ‪1949-‬‬ ‫م‪ ،‬ص ‪ ،372 - 371‬اتيين دينيه‪ :‬محمد رسول الله (‬ ‫صلى الله عليه وسلم ) باالشتراك مع سليمان الجزائري‪،‬‬ ‫ترجمة د‪ .‬عبد الحليم محمود محمد عبد الحليم‪،‬‬ ‫الشركة العربية‪ ،‬القاهرة ‪ 1959-‬م‪ ،‬ص ‪،346 - 345‬‬ ‫مونتمكري وات‪ :‬محمد في المدينة‪ ،‬تعريب شعبان‬ ‫بركات‪ ،‬المكتبة العصرية‪ ،‬صيدا ‪ -‬بيروت ‪ -‬بدون تاريخ‪،‬‬ ‫ص ‪ ،509‬د‪ .‬محمود حمدي زقزوق‪ :‬االستشراق والخلفية‬ ‫الفكرية للصراع الحضاري سلسلة كتاب األمة‪ ،‬الدوحة‬ ‫ ‪ 1404‬هـ‪ ،‬ص ‪ ،145 - 144‬روجيه كارودي‪ :‬وعود‬‫اإلسالم‪ ،‬ترجمة ذوقان قرقوط‪ ،‬الوطن العربي‪ ،‬القاهرة‬ ‫‪187 ،156‬‬ ‫‪156 ،111‬‬ ‫‪111 ،67 ،64 ،36‬‬ ‫ بيروت ‪ 1984-‬م‪ ،‬ص ‪36‬‬‫‪،187‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێز‬

‫‪15‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پهیوهندی كورد و ئی م‬ ‫ڕاما له موس انبوونی كورد‬ ‫د‪ .‬كامهرا م همهد‬

‫ساڵی ‪ 1976‬له سلێمانی لهدایكبووه‪.‬‬ ‫ههڵگری بڕوانامهی دكتۆرایه له فهلسهفهی مێژوو‪.‬‬ ‫پینج كتێبی چلپكراوی ههیه‪.‬‬ ‫چهندین توێژینهوهی باڵوكردووهتهوه‪.‬‬

‫(‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬ ‫ژمارە )‬

‫‪16‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫یاكردنهوهیهكی میتۆدیی‬

‫كهلتوور بهگشتی نهك تهنها كهلهپوور خاوهن‪،‬‬ ‫مۆركێكی مرۆییهو تهنها دیاردهیهكی وابهستهیه به‬ ‫مرۆڤهوه‪ ،‬مرۆڤ بهو پێیهی بوونهوهرێكی ژیرهو‬ ‫له تێكڕای بوونهوهرهكانی دیكه بهتوانا ژیریو‬ ‫داهێنانهكانی جیادهكرێتهوه‪ ،‬لهم تایبهتمهندیهدا‬ ‫هیچ بهدیهێنراوێكی دیكه هاوبهشی ناكات‪ ،.‬واته‬ ‫یهكیك له بنهڕهتیترین تایبهتمهندییهكانی كهلتوور‬ ‫بریتییه له مرۆڤایهتیبوون‪.‬بهواتایهكی دیكه مرۆڤ‬ ‫گهنجینهی كهڵهكهبووی بیروباوهڕ‪ ،‬دابونهریت‪،‬‬ ‫سیستمو داهێنانهكانی پێكهێناوهو نهوه به نهوه‬ ‫بهشدارییان له پێشخستنو فێركردنی نهوهكانی‬ ‫دواتر كردووه‪.‬جا لهبهرئهوهی كهلتوور بهرههمێكی‬ ‫مرۆییه (رێژهیی)و (زهمهنییه) لهبهرئهوه شایستهی‬ ‫وهرگرتنو ڕهتكردنهوهیه‪.1‬‬ ‫لێرهدا دهبێت ئاماژه به خاڵێكی گرنگ بكهین‬ ‫كه زۆرجار ئاڵۆزی له تێگهیشتنی كهلتووردا‬ ‫دروستكردووه‪ ،‬ئهویش بریتییه لهوهی ههندێك‬ ‫توێژهر (دهقی ئایینی) یاخود (سروش –وحی) وهك‬ ‫چاوگو ئامادهبوویهكی بهردهوام بۆ كهلتوور زیاد‬ ‫دهكهن‪ .‬بێگومان ئهوه ئاڵۆزییهكهی ئهوهندهی تر‬ ‫گهورهكردووه‪ .‬بۆیه جێی خۆیهتی ههڵوێستهیهك‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئهو ئهدهبیاتهی تا ئێستا له پانتایی ڕۆشنبیری‬ ‫كوردیدا دهربارهی پرسی (كورد و ئیسالم) گهاڵڵه‬ ‫بووه‪ ،‬له دوو ئاڕاستهوه سهرچاوهیان گرتووه‪ ،‬كه‬ ‫ههردوكیان داكۆكی له به ئاینیبوونی كۆمهڵگهی‬ ‫كوردی دهكهن!‬ ‫ئاڕاستهیهك وادهبینێت بونیادی كۆمهاڵیهتی‬ ‫كۆمهڵگهی (كوردهواری) بونیادێكی تهواو ئاینییه!‬ ‫لهبهر ئهوهی زۆرینهی دانیشتوانی كوردستان‬ ‫موسڵمانن‪ ،‬ئهوا كۆمهڵگهكهش كۆمهڵگهیهكی‬ ‫ئیسالمییه! واته بهبێ جیاكردنهوهی (دهقو مێژوو)‬ ‫یاخود (دهق و كهلتوور) له یهكتری ههڵوێست‬ ‫وهردهگرێت‪ ،‬له جیاتی ئهوهی توێژهرئاسا بێت‬ ‫له ڕیشه بنهڕهتییهكانی كهلتووری كوردی‬ ‫ڕابمێنێ و ئهو تااڵنه بدۆزێتهوه كه تۆڕی ئهو‬ ‫بونیاده كۆمهاڵیهتییهی پێكهێناوه! ڕاستهوخۆ‬ ‫دێت ئهو ناتهواویانهی له كهلتوورهوه چاوگیان‬ ‫گرتووه‪ ،‬ئاڕاستهی دهقهكانی دهكاتو دهیهوێت‬ ‫ڕیشهی ئهو ههڵسوكهوته كوردییانه لهنێو قواڵیی‬ ‫دهقهكاندا بدۆزێتهوه! ئهمه لهكاتێكدا ئهو كهلتووره‬ ‫چاوگێكی دیكه دروستیكردووه! ئهم ئاڕاستهیه‬ ‫زۆرجار خودی دهقه ئاینییهكانیشی بهشێوهیهك‬ ‫لێكداوهتهوهوبهگهڕخستووه كه ڕاژهی ئهو‬ ‫مهبهسته بكات‪ ،‬كه ئهو سهرچاوهیه دهیخوازێت!‬ ‫لهبهرانبهریشهوه ئاڕاستهیهكی تر سهرهڕای‬ ‫باوهڕبوونی به ئیسالمبوونی كوردو كۆمهڵگهكهی‪،‬‬ ‫بهردهوام ههوڵدهدات جهخت لهسهر ئاوێتهبوونی‬ ‫كوردو ئیسالم بكاتهوه‪ ،‬به چهندهها تهوهرو بابهتی‬ ‫بهرگریكردن لهههموو ئهوهی بهناوی ئایینهوه‬ ‫لهم كۆمهڵگهیهدا جێبهجێدهكرێت بۆ خۆبواردنو‬ ‫زۆرجار بهرگریكردن بهناوی ئایینهوه له نهریتێك‬ ‫كه دهق ڕۆڵی له دروستكردنیدا نهبینیوه!‬ ‫لێرهدا جێی خۆیهتی كه بپرسین‪ :‬بونیادی‬ ‫كۆمهاڵیهتی كۆمهڵگهی كوردی لهسهر چ بنهڕهتێك‬

‫دروستبووه! ئیسالم وهك دهق تا چهند بهشداری‬ ‫له دروستكردنیدا كردووه؟ هاوكات ئهی خێڵ به‬ ‫چ ئهندازهیهك لهو پرۆسهیهدا پشكداربووه؟! ئایا‬ ‫دهكرێت خێڵ لهسهر ئایین ههژمار بكهین؟ یاخود‬ ‫ئایین له چ خانهیهكی بوونی خێڵدا جێی خۆی‬ ‫كردووهتهوه؟ ئهمانهو چهندهها پرسیاری تر كه تا‬ ‫ئهندازهیهك له وتارنووسی دوورمان دهخاتهوهو‬ ‫وامان لێدهكات وردتر ههڵوێسته لهسهر پرسه‬ ‫گرنگو چارهنووسسازهكانی وهك نهتهوه‪ ،‬ئاین‪،‬‬ ‫خێڵ‪ ،‬كهلتوور‪...،‬تاد) بكهین‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪18‬‬

‫بكهینو پێیدا بچینهوهو سنوورهكانیان دیاریبكهین‪.‬‬ ‫بۆئهوهی ئهو ڕاستییهمان ال بهرجهسته بێت كه ئایا‬ ‫كهلتوور ههر مۆركێكی مرۆڤێتی ههیه؟ یاخود دهقی‬ ‫ئایینیش دهگرێتهوه؟ ئهوكاته كهلتوور دوو پاشخان‬ ‫(مهرجهع)ی دهبێت‪ :‬یهكهمیان مرۆڤێتیبوونه كه‬ ‫پشت به بهدهستهاتووه (مێژوویی)و (پۆزهتیڤی‬ ‫– وضعية)كهیهوه دهبهستێت‪ ،‬دووهمیشیان بهنده‬ ‫به (دهقی ئایینی)و (سروش)هوه‪.‬بێگومان ههندێك‬ ‫دهڵێن ئهم دووانه ناكرێت لێكجیابكرێنهوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫بهالی ئێمهوه پێویست به جیاكردنهوه دهكات‪،‬‬ ‫لهبهر ئهوهی‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬كهلتوور بهگشتی بهرجهستهبوونی‬ ‫(سروش) یاخود درێژبووهوهی (دهقی ئایینی) نییه‪،‬‬ ‫چونكه چهندهها كهشو كایهی گرنگی تێدایه كه به‬ ‫كاریگهرییهكی مرۆییو ئازادانهوه بهرههم هاتوون‪،‬‬ ‫بهبێئهوهی دهقی ئایینی هیچ جۆره دهستێوهردانێكی‬ ‫تێدا ههبووبێت‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬تێكهڵكردنی ئهم دووانه (مرۆڤێتی)و‬ ‫(دهقی ئایینی) زاڵبوونی مۆركی مرۆیی بهسهر‬ ‫(دهق)هوهی لێبهرههمدێت‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬ڕێبازی (جیاكردنهوه)‪( ،‬دهق) له خڵتهو‬ ‫الدانو ناشرینییهكانی مێژوو دهرباز دهكات‪،‬‬ ‫بهرپرسیارێتییهكه دهخاته ئهستۆی مرۆڤهكانهوه‪،‬‬ ‫ئهویش بهوپێیهی كه مرۆڤ ئازادی خۆی‬ ‫و ئهزموون و بهرپرسیارێتی له ئهستۆدایه‪،‬‬ ‫تهنانهت ڕێگهش بۆ مرۆڤ خۆش دهكات كه پهی‬ ‫به ئاسۆكانی دهق یاخود ئاسۆكانیسروش یا‬ ‫ههردووكیان ببات‪.‬‬ ‫بهم شێوهیه كهلتوور داهێنراوێكی مرۆیی‬ ‫ڕووته‪ ،‬ئهوهش وامان لێدهكات ههموو ڕووهكانی‬ ‫بهپێدراوه مێژووییهكانهوه ببینین‪ .‬واته كهلتوور‬ ‫پهیوهسته به خودی مرۆڤو مهرجو بارودۆخه‬ ‫مێژووییه گۆڕاوهكانییهوه (چ بهرهوپێشچوون بێت‬

‫كورد ئهوهنده ئی می‬ ‫وهر ر كه له ه دابونهریته‬ ‫خێ هكییهكانیدا ون اوبێ ‪،‬‬ ‫یاخود دواكهوتن)‪ .‬ئهمهش ئهوه دهگهیهنێت كه‬ ‫كهلتووری سهردهمێك لهسهردهمهكان ناتوانێت‬ ‫كهلتوورێكی نهمر بێتو به درێژایی سهردهمهكانی‬ ‫دوای خۆی بكرێته سهرمهشقو چاویلێبكرێتو‬ ‫جێبهجێبكرێت‪ .‬واته ههموو نهوهیهك كهلتووری‬ ‫مێژوویی خۆی بهرههم دێنێتو نهوهكانی دوایی‬ ‫باشو گونجاوهكانی لێوهردهگرن‪ ،‬خراپو‬ ‫نهگونجاوهكانیش ڕهتدهكهنهوه‪.2‬‬

‫بونیادی كۆمهاڵیهتیی‬

‫بونیادی كۆمهاڵیهتیی باو له كۆمهڵگهی‬ ‫كوردیدا بونیادی خێڵهكییه‪ ،‬سیستمی خێاڵیهتی‬ ‫له مێژوویهكی دێرینهوه باڵی بهسهر كۆمهڵگهی‬ ‫كوردیدا كێشاوه‪ .‬بۆیه مێژووی خێڵ بهشی‬ ‫شێری مێژووی كوردی پێكهێناوه! ههرچهنده‬ ‫كوردهكان ههموویان خێڵهكی نین‪ ،‬لهگهلهك جێ‬ ‫ئهوانهی سهر به هیچ خێڵێك نیین‪ ،‬زۆرینهی‬ ‫دانیشتوان پێكدههێنن‪ .‬بهاڵم ههروهك (مارتین فان‬ ‫برونهسن) دهڵێت‪« :‬نا خێڵهكییهكان نێزیكه له گشت‬ ‫سهردهمێكدا‪( ،‬الیهنی كهم تا ئهم سهروهخته) له‬ ‫ڕووی سیاسی و ئابوورییهوه پهیوهستهو پێبهندی‬ ‫كورده خێڵهكییهكان بوون‪ ،‬واته دیاردهی فیۆدالیزم‬ ‫بهسهر شیرازهی خێڵدا زاڵه»‪ .3‬دهربارهی‬ ‫خێاڵیهتی له ناو كوردا كوردناس (وگرام) دهڵێت‪:‬‬ ‫«سروشتی كوردهكان له ههزار ساڵ پێش له‬ ‫دایكبوونی مهسیحهوه تا ساڵی (‪ )1900‬گۆڕانی‬ ‫بهسهردا نههاتووه‪ .‬ئهوان (واته كوردهكان) گهلێكی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئی‬

‫م له پانتایی و رافیای خێ دا‬

‫مرۆڤاێتی‪ ،‬جیهانێتیو گشتگیرێتی ئهو‬ ‫تایبهتمهندییانهی جیهانبینی ئیسالمی بوون‪ ،‬كهوای‬ ‫لهو ئایینه كرد تهنهاله نیمچه دوورگهی عهرهبیدا‬ ‫قهتیس نهمێنێتهوهو بهرهو باكور‪ ،‬خۆرههاڵتو‬ ‫خۆرئاوا له پێناو باڵوكردنهوهی پهیامهكهیدا‬ ‫ببزوێت‪ .‬كۆمهڵگهی كوردیش وهك بهشێك له‬ ‫كۆمهڵگاكانی تر ڕووبهڕووی تهوژمی ئهم ئایینه‬ ‫بوویهوه‪ ،‬بهاڵم ئایا كۆمهڵگهی خێڵهكی كوردی تا‬ ‫چ ئهندازهیهك ئامادهیی وهرگرتنی ئایینه نوێیهكهی‬ ‫ههبووهو بهدهمییهوه چووه؟ له بهرانبهریشهوه ئایا‬ ‫خودی ئیسالم چ گۆڕانێكی له ههناوی كۆمهڵگهی‬ ‫كوردیدا فهراههم هێناوهو تا چهند له كۆمهڵگهكهدا‬ ‫توانیویهتی شوێنی خۆی بكاتهوه؟‬ ‫بهدهوییهكان‪ ،‬لهسهرو ههموویانهوه عهرهبی‬ ‫پێش ئیسالم له نیمچه دورگهكهیاندا به كۆمهڵی‬ ‫پهرتهوازهو لیكجودا دهژیان‪ ،‬كه پهیوهندی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بههێز و بههرهدارن‪ ،‬مامهڵهی جوان دهكهن‪،‬‬ ‫تهنانهت ههندێ له كارمهنده ئینگلیزهكان توانیان‬ ‫هاورێیهتیان بهدهست بێنن‪ ،‬لهگهڵ ئهوهشدا بههۆی‬ ‫سروشته چیاییه بنهڕهتیهكهیانهوه یاخود هۆكارێك‬ ‫كه دهگهڕێتهوه بۆ گهشهسهندنی سهرهتاییان‬ ‫ناتهواویهكیان ههیه‪ ،‬ئهوان نهیانتوانیوه خۆیان له‬ ‫ناوهندوبیركردنهوهی خێڵهكی ڕزگاربكهن»‪.4‬‬ ‫(نیكیتین) دهربارهی سهرهتاێتی خێڵه كوردییهكان‬ ‫دهڵێت‪»:‬لهم ڕۆژگارهی ئێستاماندا ناتوانین‬ ‫وێنهیهكی ڕاستی خێڵه دێرینهكان بهدهست بخهین‪،‬‬ ‫تهنها ئهوه نهبێت كه ئهمڕۆ لهو خێاڵنهدا دهیبینین‬ ‫كه له واڵته عهرهبیو میزوپۆتامیاو كوردستاندا‬ ‫بهدیدهكهین»‪ .‬ههروهها خێڵه كوردییهكان هێنده‬ ‫بهسهرهتایی دادهنێتودهیانگێڕێتهوه بۆ سهردهمی‬ ‫تهوراتو لهم بارهیهوه دهڵێت‪« :‬ئهگهر چووینه نێو‬ ‫نشینگهكانیان و له دهوارهكانیان وردبووینهوهو له‬ ‫سهركردهكانیان نزیك بووینهوه‪ ،‬ئهوا له ههموو‬ ‫ههنگاوێكدا كه دهینێین و له ههموو شتێكدا كه‬ ‫دهیبینین زیندوكردنهوهیهكی ماوهی تهوراتییه‪،‬‬ ‫دهتوانین لهو پیاوه ڕیش سپیهدا كه سهرنجی ورد‬ ‫دهداتو لهژێر دهوارهكهیدا دانیشتووهو كوڕهكانی‬ ‫دهوریان داوه‪ ،‬وێنهی (ئیبراهیم) و (یهعقوب) یاخود‬ ‫باوكه دێرینهكانی تێدا ببینین‪ .‬ئهو چوار یاخود پێنج‬ ‫ئافرهتهی كه له گۆشهیهكی دهوارهكهدا دانیشتوون‬ ‫یاخود به پێوهن‪ ،‬وێنهیهكی زیندوی (ریبیكا) و‬ ‫(ساره) و (راشیل) دهنوێنن‪ ،‬كاتێك كه له جوانترین‬ ‫قۆناغی ژیانیاندا خۆیان دهردهخست‪.5».‬‬ ‫بهههڵهدا ناچین ئهگهر بهدرێژایی مێژوو تا‬ ‫سهردهمی ئێستامان لهم دۆزه بكۆڵینهوه‪ ،‬پێویست‬ ‫به جیاكردنهوهیهكی ئهوتۆی قۆناغه مێژووییهكان‬ ‫ناكات‪ ،‬چونكه كۆمهڵگهی كوردی له ڕووی پێكهاتهی‬ ‫كۆمهاڵیهتییهكان‬ ‫پهیوهندییه‬ ‫كۆمهاڵیهتییو‬ ‫گهشهسهندنێكی ئهوتۆی بهسهردا نههاتووه‪ ،‬بۆ‬

‫ماوهیهكی دوورودرێژ پێكهاتهو پهیوهندییهكان‬ ‫وهك خۆیان ماونهتهوه! ئهم زهمهنهش زهمهنی‬ ‫دووبارهبوونهوهی یهك دیمهنه كه پێویستی به‬ ‫ڕهههندهكانی ڕابردووو ئێستاوداهاتوو نییه‪.6‬‬ ‫(عهبدوڵاڵ ئۆج ئاالن) لهم بارهیهوه دهڵێت‪:‬‬ ‫«لهڕاستیداجیاوازی نێوان كوردهكانی سهردهمی‬ ‫سۆمهرییهكانو كوردانی ڕۆژی ئهمڕۆمان‬ ‫هێندهی جیاوازی نێوان پیتی (ر)ی الوازو قهڵهوه‪.‬‬ ‫كوردانی خاوهن كهلتووری ههزاران ساڵهی‬ ‫قهبیله‪ ،‬ئێستاش قورساییو مۆركی قهبیلهیان لهناو‬ ‫گەلی كورد له پێشه»‪ .7‬بهواتایهكی تر گۆڕانێكی‬ ‫ئهوتۆ له ههناوی كۆمهڵگهی كوردیدا ڕووینهداوه!‬ ‫بهڵكو ئهو گۆڕانكارییانهی كه ڕوویانداوه زیاتر‬ ‫دیمهنه ڕووكهشهكانی ژیانیانی گرتووهتهوه و بۆ‬ ‫ماوهیهكی دیاریكراوی كورت خایهن بووه!‬

‫‪19‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪20‬‬

‫ڕهچهڵەك تاكهكانی پێكهوهدهبهستهوهو كۆمهڵهكانی‬ ‫لهیهكتر جیادهكردهوه‪ .‬مهرجه ماددییهكانی ژیانی‬ ‫ئهو كهسانه له وشكی زهوی‪ ،‬جێگۆڕین‪ ،‬كهمی‬ ‫لهوهڕگا چهند خهسڵهتو سیفهتێكی دیاریكراوی‬ ‫پێ بهخشیبوون كه نهیان دهتوانی دهسهاڵتێكی‬ ‫گشتی دابمهزرێنن تا خێرا له خۆیهوه بۆ‬ ‫دهسهاڵتێكی ناوهندی له شێوهی دهوڵهتدا گهشه‬ ‫بكات‪ .‬جا بۆئهوهی دهوڵهتیكیان بۆ دروست ببێت‪،‬‬ ‫پێویستی به فاكتهرێكی تر ههبوو كه سیفهتهكانیان‬ ‫ههڵبگێڕێتهوهو ڕیزهكانیان یهكبخاتو ئاڕاستهی‬ ‫هێزو چاالكییهكانیان به ئاڕاستهیهكی تردا بگۆڕێت‪،‬‬ ‫بهدهر له ئاڕاستهی ملمالنێی خێڵهكی كه بهردهوام‬ ‫قهوارهكهیانی پهرت دهكرد‪.8‬‬ ‫ئهو فاكتهره پێویستهش تهنها ئایین بوو‪،‬‬ ‫ئایین كه ئیرهییو ملمالنێی نێوانیانی نهدههێشت‪،‬‬ ‫ڕهوشته ناپهسهندو خراپهكانی الدهبردو خهسڵهته‬ ‫پۆزهتیڤهكانی تێدا تۆخ دهكردنهوه‪ ،‬وشهو گوتاریانی‬ ‫یهك دهخست‪.9‬ئیسالم توانی كۆمهڵگای سروشتی‬ ‫ئهو كاتهی عهرهب تێبپهڕێنێتو كۆمهڵگایهكی‬ ‫نوێ له نیمچه دورگهی عهرهبدا بونیاد بنێت!‬ ‫وهك دهمارگیرییهكی بااڵو پهرهسهندو تا ئاستی‬ ‫پرۆژه ڕۆشنبیرییهكهی تا به نیشانه پهیامییهكهی‬ ‫(رسالی)یهوه بتوانێت دهمارگیرییه خێڵهكییهكان‬ ‫بهشێوهیهكی دروست ئاڕاسته بكات و بۆ كۆمهڵگا‬ ‫بهرهنجامی باشی لێبكهوێتهوه‪.‬‬ ‫بۆیه گوتاری دهمارگیری وهك ناوهرۆكێكی‬ ‫ههمیشهیی بۆ شێوهی دهسهاڵت بهردهوام بووهو‬ ‫توانیویهتی سیمبوله ئایینییهكان وهربگرێتو‬ ‫له پرۆسهی دهسهاڵتدا بهكاریان بهێنێت‪ ،‬ئهم‬ ‫بهكارهێنانهش شێوهو شێوازی جیاوازی‬ ‫لهخۆگرتووه‪ .‬ئهمهش ههر له ئهزموونی خهالفهتی‬ ‫ڕاشدییهوه كه له پاش كۆچی دوایی پهیامبهر‬ ‫(د‪.‬خ) دهستیپێكرد‪ .‬ڕاستهوخۆ شێوهی دهسهاڵتی‬

‫فهرمانڕهوای له خۆگرتو دوو ئامانجی سهرهكی‬ ‫ههبوو – كه ئامانجی ههموو دهسهاڵتێكه له‬ ‫مێژوودا‪ -‬ئهوانیش‪ :‬یهكخستنی ڕیزهكانی ناوهوهی‬ ‫دهوڵهت‪ ،‬پاشانیش بهرگری لیكردنی له مهترسی‬ ‫دهرهكی‪ ،‬ئهگهر به ڕێگهی فتوحاتیش بێت‪.‬‬ ‫قۆناغی دهسهاڵتی ڕاشدین توانی گۆڕانێكی‬ ‫كودهتایی له ناوهرۆكی گوتاری دهمارگیریدا بكات‪،‬‬ ‫دهمارگیری له دهاللهته خێڵهكی و نزیكی خوێنهوه‬ ‫بۆ دهاللهتێكی تر كه جۆرێكی نوێی سنووربهزێن‬ ‫(خارق) بوو گواستهوه‪ .‬ئهویش دهمارگیری‬ ‫پابهندبوون به گۆڕانی جیهانهوه ئهوهندهی‬ ‫دهتوانرێت جێبهجێ بكرێت‪ .10‬بهاڵم ئایا ئیسالم‬ ‫ههمان ڕۆڵیشی له كۆمهڵگهی كوردیدا گێڕا؟‬ ‫(هاشم تهها عهقراوی) دهربارهی باڵوبوونهوهی‬ ‫(ئایدیۆلۆجیا) له كۆمهڵگهی كوردیدا دهڵێت‪:‬‬ ‫«باڵوبوونهوهی ئایدیۆلۆجیا له كۆمهڵگهی‬ ‫كوردیدا زیاتر به شێوازی خوتبهو ئامۆژگاریو‬ ‫(وهعز) بووه‪ ،‬بهدهر له وتووێژی زانستییانهو‬ ‫بهڵگههێنانهوه‪ .‬لهبهر ئهوهی كورد زۆر حهز به‬ ‫گێڕانهوهی سهرگوزشتهو چیرۆكی قارهمانێتیو‬ ‫شهڕ دهكات‪ ،‬ئهم چیرۆكانهش شوێنهوارێكی‬ ‫گهورهی لهسهر دڵی ڕۆڵهكانی خێڵ بهجێهێشتووه‪.‬‬ ‫زۆر له منداڵو الوهكان –بهتایبهت‪ -‬له گوندهكاندا‬ ‫شهوانه تا درهنگ دهمانهوهو بهتاسهوه گوێیان بۆ‬ ‫ئهو چیرۆكانه دهگرت‪ ،‬كه بهسهرهاتی (پاڵهوان)ه‬ ‫كوردییهكانی سهردهمه مێژووییهكانی دهگێڕایهوه‪،‬‬ ‫هاوكات ئهو چیرۆكانه زۆرجار تێكهڵ به‬ ‫ئهفسانهكان دهكران»‪.11‬‬ ‫لهسهر بهندی بهههند وهرگرتنی بنهما‬ ‫سایكۆلۆجی و كۆمهاڵیهتییهكانهوه دهشێت بۆ‬ ‫پهیوهندی كورد و ئیسالمیش ئهمه ڕاستبێت‪ .‬به‬ ‫تێڕامان له بوونی ئیسالم لهنێو كوردا دهتوانین‬ ‫بڵێین پهیوهندی كورد به ئیسالمهوه ئهوهندهی‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫پرۆسهیهكی (فوقی) بووه‪ ،‬ئهوهنده (تحتی) نهبووه!‬ ‫ئهوهندهی ڕووكهشی (سطحي) بووه‪ ،‬ئهوهنده‬ ‫كرۆكی (جوهری) نهبووه! ئهمهش هۆكار بووه‬ ‫بۆ ئهوهی كوردهكان وهك پێویست ئایینهكه‬ ‫وهرنهگرنو هاوكات ئاینهكهش نهیتوانیوه كاری‬ ‫بنهڕهتی خۆی لهكۆمهڵگهكهدا ئهنجام بدات‪.‬‬ ‫(مهسعود محهممهد) ئاماژه به پهیوهندی‬ ‫كوردو ئیسالم دهكاتو دهڵێت‪« :‬له (‪(1300‬‬ ‫ساڵهوه كورد بهرهو قیبله (بسم الله) له سهربڕین‬ ‫دهكاتو تیغ به شوێنێكی دیاریكراوی گهردنی‬ ‫كوشتوودا دههێنێت‪ ،‬ئهگهر نا به مرداری دادهنێت‪.‬‬ ‫ههر ئهو كورده كه هێنده دهربهستی مارهبڕینو‬ ‫سهربڕینه شایی ڕهشبهڵهك دهكات‪ .‬چهندێكی بۆی‬ ‫بلوێ له مهیدانی زایهند (جنس‪ )sex‬بێ وهیا له‬ ‫مهیدانهكانی دیكهی دنیا بێت به قیله شهرعان وهیا‬ ‫بهبێ شهرعی پاتهوپات ئارهزووه ناڕهواكانی دابین‬ ‫دهكات‪ .‬تۆ سهیری ئهو دزهی كه بهرخی دزراوی‬ ‫له دهست مردار دهبێتهوهلێی ناخوا‪ ،‬خۆ دزین‬ ‫حهرامتره له گۆشتی مردارەوەبوو‪ ،‬ڕهنگه كۆمه‬ ‫نهكا له دامركاندنی حهزی نێرانهی‪ ،‬وهیا مێیانهی‪،‬‬ ‫بهاڵم بهدوا ئهو حهزهدا نوێژی بێ دهستنوێژ وهیا‬ ‫بێ غوسڵ ناكات”‪( .12‬ئهحمهدی موفتی زاده)ش‬ ‫دهربارهی ئهو پهیوهندییه دهڵێت‪« :‬هێشتا موسڵمان‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئایینی ئی م نهیتوانی كۆمهڵ ای‬ ‫ئهو كاتهی كوردی لهو بارود خهی‬ ‫كه تێیدابوو تێب هڕێنێ و‬ ‫كۆمهڵ ایهكی نو بونیاد بنێ ‪،‬‬ ‫وه ئهو كۆمهڵ ایهی له‬ ‫سهرهتای ئی مدا له نی ه‬ ‫دوور هی عهره بونیادی نا‪.‬‬

‫دروست نهبووه! موتهعههید نهبوون به ئیسالم!‬ ‫ئیسالم له ئێستادا شتێكی سونهتیو خانهوادهییه!‬ ‫كوا‪ ،‬كێ پهیمانی به ئیسالم داوه؟ كێ بهیعهتی‬ ‫داوه (موو به موو) ئیسالم بهو شێوهیهی ههیه‬ ‫ناسراوبێت پێی؟ نییه‪ ،‬بۆیه حهقیقهتهن ئهمهی وا‬ ‫ههیه موسڵمان نییه‪ ،‬چونكه ئیسالم ئهو بهیعهته‬ ‫ئاگاهانهیه كه دهدرێت»‪.13‬‬ ‫له مێژووی نوێی كوردداو له سهردهمی‬ ‫میرنشینه كوردییهكاندا‪ ،‬ههمیشه زاناكان له‬ ‫كۆبوونهوهی ‪-‬بۆ نموونه‪ -‬میرنشینی ئهردهاڵندا‬ ‫بهشدارییان پێ دهكرا! هاوكات یهكێك له كاره‬ ‫بنهڕهتییهكانی میرهكان بریتی بوو له مزگهوت‬ ‫دروستكردن‪ ،‬ئهمهش له پێناوی نیشاندانی دڵسۆزی‬ ‫خۆی بۆ ئیسالم ئهنجامى دهدا! بهاڵم له پراكتیكدا‬ ‫ئاینپهروهریو ڕێزلێنان له ناودارانی ئایینی‬ ‫شێوازێك بوو بۆ بهكارهێنانی عولهماكان لهالیهن‬ ‫فهرمانڕهوایانی ئهردهاڵنییهوه بۆ چهسپاندنی‬ ‫دهسهاڵتی خۆیان و تهنیاش ئهو كاته به قسهیان‬ ‫دهكردن كاتێك ئامۆژگارییهكانیان بگونجایه لهگهڵ‬ ‫ئیرادهی میردا!‪.14‬‬ ‫تهنانهت له دهسنووسهكانی ئهردهاڵنییهكانهوه‬ ‫دهتوانین بگهینهی ئهو ئهنجامهی كه پلهوپایهی‬ ‫كۆمهاڵیهتی ناودارانی ئایینی له میرنشینانی‬ ‫ئهردهاڵنو باباندا گهرهنتییهكی بههێز نهبوون بۆ‬ ‫سهالمهتی خودی خۆشیان (واته عولهماكان)‪.15‬‬ ‫تهنانهت له میرنشینی بهدلیسدا ‪40%‬ی‬ ‫‪20-15%‬ی‬ ‫له‬ ‫ئهرمهنو‬ ‫دانیشتوانهكهی‬ ‫موسڵمانبوون‪ ،‬بهاڵم هیچ جیاوازییهك نابهخشێته‬ ‫ئهم میرنشینه له ڕووی ڕهفتاری خێڵهكیانهیانهوه‬ ‫به بهراورد لهگهڵ ئهو میرنشینانهی زۆرینهیان‬ ‫موسڵمانن‪.16‬‬ ‫(موسهتهفا ئیبراهیم زهڵمی) جهخت لهسهر ئهو‬ ‫ڕاستییه دهكاتهوهو دهڵێت‪« :‬دهبوایه مامۆستای‬

‫‪21‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪22‬‬

‫ئایینی پهیوهندییهكی زۆر پتهوی ههبووایه لهگهڵ‬ ‫ئاغای شوێنهكه بۆ ئهوهی ژیانهكهی بهباشی‬ ‫بڕوات‪ ،‬ئاغا ببێت به پشتیوانیو قوتاری بكات‬ ‫لهو تهنگو چهڵهمانهی كه دووچاری دهبن له‬ ‫ماوهی ژیانیدا‪ .‬له پاداشتی ئهم پشتیوانی ئاغاوه‬ ‫بۆ مامۆستای ئایینی دهبوو مامۆستا چاو بپۆشێ‬ ‫له ههموو كردهوهیهكی ناڕهوا كه ئاغا بهرانبهر به‬ ‫دانیشتونی شوێنهكه دهیكات‪( ،‬ئاغا) یا (بهگ)ی وا‬ ‫ههبوو زیاتر له (ده) دێ كاسپیان بۆ ئهو دهكرد‪،‬‬ ‫ههر كشتوكاڵێكیان بكردایه دهبووایه لهگهڵ ئاغا‬ ‫بهشی بكهن‪ ،‬مامۆستا جارێك له ئاغای نهدهپرسی‬ ‫كه ئهم (ده) دێیه له چ ڕێگهیهكهوه بوونهته موڵكی‬ ‫ئهو‪ ،‬چونكه خواو پێغهمبهر (د‪.‬خ) فهرموویانه‬ ‫زهویو باخو ئاو یان به كڕین دهبێتبه موڵكی‬ ‫مرۆڤ یان به ئاوهدانكردنهوهی به كۆششو‬ ‫ڕهنج‪ ،‬وهك پێغهمبهر (د‪.‬خ) فهرموویهتی‪(:‬من احيا‬ ‫ارضا ميتة فهى له) واته ههركهس زهوییهكی بێ‬ ‫خاوهن ئاوهدان بكاتهوه ئهبێته هی ئهو‪ ،‬ئاغاكانی‬ ‫كوردستان ههیان بوو دهههزار دۆنم زهوی بهراوی‬ ‫ههبوو كه له الیهنی عوسمانییهكانهوه پێی درابوو‪،‬‬ ‫بۆ ئهوهی ئاسایشو هێمنی ئهو دێهاتانهی كه پێی‬ ‫ئهدرێن ڕای بگرێت‪ ،‬نهیهڵێت هیچ شتێك یان هیچ‬ ‫جواڵنهوهیهك لهو شوێنهدا له دژی سهڵتهنهتی‬ ‫عوسمانییهكان ڕووبدات‪.‬‬ ‫ڕۆژێك له ڕۆژان مامۆستا نهیدهتوانی بهو‬ ‫ئاغایه بڵێت‪ :‬ئهم ئهرزو ئاوه كه دهوڵهتی عوسمانی‬ ‫بهتۆی داوه‪ ،‬ئهگهر هی دهوڵهته ئهوه كهس‬ ‫ناتوانێت بیبهخشێت چونكه پێی دهوترێت (االموال‬ ‫العامه) واته ماڵی گشتییهو كهس ناتوانێت تصرفی‬ ‫تێدا بكات بهپێی یاسای خواو پێغهمبهرو یاسای‬ ‫دهستكردی ئادهمیزادیش‪ ،‬ئهگهر ئهم ئاوو زهوییه‬ ‫موڵكی یهكێكی تره دووباره خهلیفه ناتوانێت ماڵی‬ ‫یهكێك داگیر بكاو بیدات بهیهكێكی تر چونكه‬

‫ئهمهش پێی دهوترێت (غصب) غصبیش تاوانێكی‬ ‫زۆر گهورهیه له ئاینی ئیسالمدا‪.‬‬ ‫ئهگهر شوێنهكه ئاغای نهبووایه دانیشتوانهكان‬ ‫مریدو مهنسوبی شێخێك ببوونایه دهبوایه ئهو‬ ‫مامۆستای ئاینییهش ئهو ڕێگهیهی بگرتایهته بهرو‬ ‫ببوایه به مریدو مهنسوبی ئهو شێخه تا خۆی‬ ‫دڵنیا بكردایه له ژیاندا دانیشتوانی شوێنهكه زیاتر‬ ‫خزمهتیان بكردایهو ڕێزیان بگرتایه‪ ،‬زۆرجار‬ ‫ههبوو مامۆستا دهبوو به خهلیفهی شێخهكه بۆ‬ ‫ئهوهی له دوو ڕێگهوه ژیانی خۆی دابین بكات‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬له ڕێگهی مهالیهتییهوه‪ .‬دووهمیش‪ :‬له‬ ‫ڕێگهی خهلیفهگهرییهوه‪ .‬ههر مامۆستایهكی ئایینی‬ ‫ئهم دوو ڕێگهیهی بۆ جێبهجێ ببوایه نانی ئهكهوته‬ ‫ڕۆنهوه‪.‬‬ ‫لهم ڕووهوه مامۆستای ئایینی نهیدهتوانی‬ ‫ڕۆژێك له ڕۆژان بهو خهڵكه بڵێ ئێوه بۆچی‬ ‫پشتان به شێخ زیاتر بهستووه له خواو پێغهمبهر‬ ‫(د‪.‬خ)‪ ،‬یهكێك نهخۆش دهكهوێت دهچن بۆالی شێخ‬ ‫دوعای بۆ بكات‪ ،‬ژنێك منداڵی نابێت دهچێت بۆ الی‬ ‫شێخ تا منداڵی ببێت‪ ،‬ههروهها له ههموو تهنگو‬ ‫چهڵهمهیهكدا پهنا به شێخ زۆرتر دهبرا تاخوا!‬ ‫ئهگهر ناڕهواییهكی بدیایه له شێخ یان له دهستو‬ ‫پێوهندهكهی نهیدهتوانی به شێخ یا به دانیشتوانی‬ ‫شوێنهكه بڵێ ئهمه ناڕهوایهبه پێچهوانهی‬ ‫فهرموودهكانی خواو پێغهمبهرهوهیه!‬ ‫له ماوهی مهالیهتی و فهقێیهتیدا (تهنها یهك)‬ ‫مامۆستام دی كه ڕاست بێتو بهڕاستی قسه بكات‬ ‫لهگهڵ دانیشتوانی شوێنهكهو شێخو ئاغا‪( ...‬شێخ‬ ‫حسام الدین) زیاتر له چوار پێنج ملیۆن مرید و‬ ‫مهنسوبی له عێراقو ئێرانو توركیاو پاكستانو‬ ‫سووریا ههبوو‪ ،‬ههموویان به تهمای ئهوه بوون له‬ ‫ڕۆژی قیامهت شهفاعهتیان بۆ بكات!»‪.17‬‬ ‫تهنانهت ههندێ جار مهالكان الی ئاغاكان‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫سكااڵیان لهسهر هاوپیشهكانی خۆیان كردووه‪ ،‬ئاغا‬ ‫ههڵساوه بهدادوهری كردنیان! وهك ئهو سكااڵیهی‬ ‫ههندێ مهال الی (حهمه غای گهوره)ی كۆیه لهسهر‬ ‫مهالی گهوره دهیكهنو ههوڵی شكاندنی دهدهن!‪.18‬‬ ‫(مهالی گهوره)ش باش له سروشتو ڕۆڵی‬ ‫مهالو شێخ تێگهیشتبوو‪ ،‬بۆیه له چهندهها شوێندا‬ ‫لێیان دێته گۆ‪ ،‬به هۆكاری له ئایين دهرچوونی‬ ‫كوردیان له قهڵهم دهدات‪ ،‬وهك له هۆنراوهی‬ ‫(سوێندت بۆ دهخۆم) دهڵێت‪:‬‬ ‫سوێندت بۆ دهخۆم بهو خودای بێ چوون‬ ‫به قسهی شێخۆلكان كورد له دین دهرچوون‬ ‫‪.............................................‬‬ ‫مهالو شێخهكان بێ دینو بهدخوون‬ ‫(اال انهم هم المفسدون)‪.20*19‬‬ ‫یاخود له شوێنێكی تردا دهڵێت‪:‬‬ ‫شێخی ئههلی سوننهو جهماعهت‬ ‫به ههموو فێڵو كهیدو تهماعهت‬ ‫ههروهكو پاپا بهههشت دهفرۆشی‬ ‫وهی قوڕت بهسهر گهلی بێ هۆشی‬ ‫له سایهی تۆو كهرامهتی تۆ‬ ‫دینو دنیامان ههموو لهدهست چوو‪.21‬‬ ‫ههروهها دهڵێت‪:‬‬ ‫له سایهی شێخو شهیتان‪ ،‬دینو ئیمان‬ ‫لهنێو كوردان نهماوه خۆڵ بهسهرمان‪.22‬‬ ‫(پیرهمێرد)ی شاعیریش له هۆنراوهی (نوێژ)دا‬ ‫بهمشێوهیه باس لهو پهیوهندییه دهكاتودهڵێت‪:‬‬ ‫‪ ....‬توخوا لێی گهڕێ له ئیمانی كورد‬ ‫ههر بۆ ئهوهیه‪ ،‬بڵێن نوێژمان كرد‬ ‫ههرچی نوێژ ئهكات لهو بهرههیوانه‬ ‫سوجده ئهباته بهر ئهو قهبرانه‬ ‫له شێخ ئهترسێت له خوا قهیناكا‬ ‫لهبهر شێخ نهبێت هیچ نوێژێك ناكا‬ ‫قهیناكه قهبری شێخی سهركاره‬

‫سوجده بۆ شێخه (زاتهن) لهم شاره‬ ‫له جهردهیشدا نوێژیان تهرك ناكهن‬ ‫بۆ ههژار كوشتن پف له دۆ ناكهن‬ ‫چاولێكهرییه‪ ،‬نوێژكردنی كورد‬ ‫ههر بۆ ئهوهیه بڵێن نوێژمان كرد‬ ‫ژنو شێخ له خوا پێشتره بۆ سوێند‬ ‫ئیتر بهسیهتی تهواومان تێ چێند‪.23‬‬ ‫ههروهها له هۆنراوهی (شێخو سۆفی)دا دهڵێت‪:‬‬ ‫شێخ چاو له دهستی سۆفی نهفامه‬ ‫ئهیشزانێ ئهوهی ئهیخوا حهرامه‬ ‫وهكیلی خوایه‪ ،‬بهههشت ئهفرۆشێ‬ ‫وهك مانگای گهڵباخ مورید ئهدۆشێ‪24‬‬ ‫تهنانهت (شێخ سهعیدی پیران) ڕهخنه له‬ ‫بهشێك لهو شێخه نهقشبهندییانه دهگرێت‪ ،‬كه‬ ‫بنهماكانی ئایینیان فهرامۆش كردووهو ههر بیریان‬ ‫الی بهرژهوهندییهكانی خۆیان بووه‪ ،‬وهك دهڵێت‪:‬‬ ‫«شاهی نهقشبهند‪ ،‬شیركهتی جهردهو دهسبڕانی له‬ ‫كوردستانی ئێمهدا دامهزراندووه»‪.25‬‬ ‫ههر ئهم دۆخه ناههمواره بووه كهوای‬ ‫له مێژوونووسی گهورهی كورد (محهممهد‬ ‫ئهمین زهكی بهگ) كرد‪ ،‬كه دهسهاڵتی (ئاغای‬ ‫عهشیرهت)و (شێخهكان) به دوو لهمپهری بهردهم‬ ‫بهرهوپێشچوونی كۆمهلگهی كوردی دابنێت‪.26‬‬ ‫سهرهڕای ههموو ئهوانه ئهگهر به وردی له‬ ‫پهیوهندییو كێشه كۆمهاڵیهتییهكان ڕابمێنین‪ ،‬ئهوا‬ ‫چهندهها نموونهی ترمان بهرچاو دهكهوێت‪ ،‬كه ئهو‬ ‫بونیاده خێڵهكییه له بنهما ئیسالمییهكان له پێشتره‬ ‫له ڕهنگرشتنی پهیوهندییه كۆمهاڵیهتییهكاندا! بۆ‬ ‫نموونه له ئیسالمدا كهس له تۆڵهی كهسێكی تردا‬ ‫سزا نادرێت‪ ،‬یان ناكوژرێت‪َ ( :‬و َك َت ْب َنا َع َل ْي ِه ْم ِفي َها أَ َّن‬ ‫األ ُذ َن ب ُ‬ ‫اآلنف باآلنف َو ُ‬ ‫الن ْفس َو ْال َع ْ َ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َّ‬ ‫األ ُذ ِن‬ ‫ي َو َ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي ِبال َع ْ ِ‬ ‫النف َس ِب ِ‬ ‫الس ِّن َو ْ ُ‬ ‫ال ُر َ‬ ‫وح ِق َص ٌ‬ ‫َو ِّ‬ ‫الس َّن ِب ِّ‬ ‫اص َف َمن َت َص َّد َق ِب ِه َف ُه َو َك َّفا َر ٌة َّل ُه‬ ‫ُ‬ ‫َو َمن َّ ْ‬ ‫الل َفأ ْو َلـ ِئ َك ُه ُم َّ‬ ‫أنز َل هُّ‬ ‫با َ‬ ‫الظ ِالُ َ‬ ‫ي ُكم ِ َ‬ ‫ل َْ‬ ‫ون) (سورة‬

‫‪23‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪24‬‬

‫المائدة ‪.(45‬‬ ‫بهاڵم له كۆمهڵگهی كوردیدا كاتێك دوو بنهماڵه‬ ‫یاخود دوو خێڵ له نێو خۆیاندا دهبوو به شهڕیان‪،‬‬ ‫ئهوا نهك بهدوای تاوانبارهكهدا نهدهگهڕان‪ ،‬بهڵكو‬ ‫گهر ههركهسێكی دوژمنهكهیان بۆ ههڵكهوتایه‬ ‫دهستیان لێ نهدهپاراستو دهیان كوشت!‬ ‫لهمبارهیهوه (بڕۆنهسن) دهڵێت‪« :‬جیاوازی نێوان‬ ‫دابونهریتی خێڵهكیو یاسای قورئان لهوهدایه كه‬ ‫خێڵ له بری چاوێك چهند چاوێك دهكۆڵێتو ههتا‬ ‫تۆڵهی تۆڵهش دهسێنێتهوه (كه قورئان قهدهغهی‬ ‫دهكات)»‪.27‬‬ ‫ئهوا سهرهڕای باوی دیاردهی (گهوره به‬ ‫بچوك)و (ژن بهژن)و (وهرگرتنی شیربایی)‪...‬تاد له‬ ‫پرسی هاوسهرگیریدا‪ ،‬كه ئهمانه یان دژی ڕێنماییه‬ ‫ئیسالمییهكانن‪ ،‬یاخود خواستراونین! بهاڵم له‬ ‫كۆمهڵگهی كوردیدا ئامادهییهكی بهرچاویان‬ ‫ههبووهو ههرگیزیش لهبهر ئهوهی پێچهوانهی‬ ‫ڕێنماییه ئایینییهكانیانه دهسبهرداری نهبوون!‬ ‫سهرهڕای ئهوهی كه (پێكهاتهی خێاڵیهتی)و‬ ‫دواتر پهیدابوونی (شێخایهتی) ئاستهنگی‬ ‫دروستبوونی‬ ‫بهردهم‬ ‫له‬ ‫گهورهبوون‬ ‫تێگهیشتنێكی دروستو واقیعی دهربارهی‬ ‫ئایینی ئیسالم له كۆمهڵگهی كوردیدا‪ ،‬هاوكات‬ ‫ڕهنگه خودی شێوازی باڵوبوونهوهی (خودی‬ ‫ئیسالم)یش له دروستكردنی ئهم دۆخهدا‬ ‫پشكداربێت! سروشتی باڵوبوونهوهی ئیسالم‬ ‫بهخێراییو جهختكردن لهسهر فتوحاتی ئیسالمی‬ ‫به ئاڕاستهیهكی ئاسۆیی‪ ،‬واتا گرنگیدانی‬ ‫زیاتر به فهتحكردنی خێرای ڕووبهرو خاكی‬ ‫ناوچهكانی خۆرههاڵتو خۆرئاوا‪ ،‬ئهنجامێكی‬ ‫دیكهی لێكهوتهوه‪ ،‬ئهویش بریتیبوو له‬ ‫فهرامۆشكردنی فهتح به ئاڕاسته ستوونییهكهی!‬ ‫واته پهروهردهنهكردنی ئهو نهتهوانهی كه تازه‬

‫بارود خه ئابووری‪ ،‬كۆمهاڵیهتی‪،‬‬ ‫سیاسی و هن یهكا ڕێ ربوو‬ ‫لهبهردهم دروستبوونی پهیوهندی‬ ‫و هه هی ینێكی تهندوس له‬ ‫نێوا كورد و ئی مدا‪.‬‬ ‫هاتبوونه ناو قهڵهمڕهوی دهسهاڵتی ئیسالمهوهو‬ ‫ههوڵنهدان بۆ شارهزاكردنو جێگرنهكردنی‬ ‫بیروباوهڕو ڕێنماییه ئیسالمییهكان له ناویاندا‪.‬‬ ‫چونكه سهرهڕای نامۆبوونی سهربازانی ئیسالم‬ ‫به كۆمهڵگهی كوردی‪ ،‬ئهوا خودی زمانهكهش‬ ‫كه زمانێكی عهرهبی بوو‪ ،‬نامۆبوو‪ ،‬بۆیه كاتو‬ ‫ههوڵدانێكی زۆری دهویست بۆ شوێنكردنهوهی‬ ‫ئهم ئایینه لهناو كۆمهڵگهی كوردیدا!ههربۆیه‬ ‫ئاسایی دهبێت كه ئهم نامۆبوونه چهندهها‬ ‫كێشهی بهدحاڵیبوونی دهقی لێوه بهرههم بێت‪.‬‬ ‫ههروهها لهبهر ئهوهی كوردستان زیاتر‬ ‫واڵتێكی شاخاوییه‪ ،‬دهبێت تۆبۆگرافیاكهی‬ ‫فهرامۆش نهكهین‪ ،‬چونكه ڕیگای دروستبوونی‬ ‫دامودهزگای خێڵی –بهشێوهیهكی سروشتی‪-‬‬ ‫نهداوه‪ ،‬لهبهرئهوهی زهوی لهبارو دهشت كهمبووه‪،‬‬ ‫ئهمهش بووهته هۆی نیشتهجێ نهبوونێكی‬ ‫بهرفراوان‪ ،‬كه بتوانرێت بناغهی شاری لێوه بونیاد‬ ‫بنرێت‪ .‬بۆیه بهشێوهیهكی سروشتی دامودهزگای‬ ‫خێاڵیهتی بهرجهسته نهبووه‪ ،‬بارودۆخ بهو شێوه‬ ‫خێڵهكییه ماوهتهوهوگۆڕانێكی بهرهو باشترو بۆ‬ ‫ئاستێكی بااڵتری بهسهردا نههاتووه‪.‬‬ ‫ئهمه لهكاتێكدا كۆمهڵگا و شارستانێتی هێنده‬ ‫یهكانگیرن كه ئهگهر كۆمهڵگا ببزوێت یا بگۆڕێت‪،‬‬ ‫ئهوا شارستانێتیش به ههمان شێوه دهبزوێتو‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بهسهردا دێت‪ .‬بۆیه گرنگه جیاوازی له‬ ‫گۆڕانی بهسهردا‬ ‫كۆمهڵگاكاندا بكرێت‪،‬‬ ‫شارستانێتییهكان و كۆمهڵگاكاندا‬ ‫نێوان شارستانێتییهكان‬ ‫لهسهر ئاستی (ماوه) و (بوار) شارستانێتی‬ ‫ماوهیهكی درێژترو بوارگهلێكی فراوانتره له ههر‬ ‫ڕاستییهكی كۆمهاڵیهتی‪ ،‬بهاڵم ڕهوتی گۆڕانی‬ ‫شارستانێتی لهچاو ڕهوتی گۆڕانی كۆمهڵگادا‬ ‫خاوتره‪.28‬‬ ‫فهڕهنسی‬ ‫بهناوبانگی‬ ‫مێژوونووسی‬ ‫(فێرنان بڕۆدیل) ئاماژه بۆ ئهوه دهكات‪ ،‬كه‬ ‫لهنێو كۆمهڵگاكاندا (شار)و (ناوچه نزمهكان)‬ ‫شارستانێتییهكان دروستدهكهن‪ ،‬چیاكانیش‬ ‫بهشێوهیهكی ڕووكهشیانه نهبێت‪ ،‬ناكهونه‬ ‫ژێركاریگهری شارستانێتییهكانهوه‪ .‬وهك خۆی‬ ‫دهڵێت‪« :‬چیاكان بهگشتیی جیهانێكن له پهراوێزی‬ ‫ئهو شارستانێتیانهدا دهمێننهوه كه دروستكراوی‬ ‫شاروناوچه نزمهكانن‪ .‬شارستانێتی ڕۆمانی‬ ‫ڕۆڵهی پێدهشتهكان بوو‪ ،‬چیا سهركهشهكان به‬ ‫داخراوی بهڕوویدا مانهوه‪ ،‬تهنانهت كاسۆلیكییش‬ ‫نهیتوانی دهسكهوتهكانی خۆی پێبگهیهنێت‪ .‬زمانی‬ ‫التینیش دهسهوسان بوو‪ ،‬لهوهدا كه بتوانێت له‬ ‫زنجیره چیا دژهكانی باكووری ئهفریقاو ئیسپانیا‬ ‫باڵوببێتهوه‪ .‬ئهمهش لهبهر ئهوهیه كه ڕهوتی‬ ‫به شارستانیبوون بهشێوهیهكی ڕووكهشی‬ ‫نهبێت ناچێته نێو چیاكانهوهو تێیدا قوڵنابێتهوه‪.‬‬ ‫دۆخی ئیسالمیش له ڕووبهڕووبوونهوهی‬ ‫ئهو بهربهستانهدا ههمان دۆخی ئایینهكانی‬ ‫تره‪ .‬بۆنموونه بهربهرهكانی باكووری ئهفریقا‬ ‫بهشێوهیهكی ڕووكهشی نهبێت‪ ،‬موسڵمان‬ ‫نین‪ ،‬ههمانشێوهی كوردهكانن له ئاسیادا»‪.29‬‬ ‫دواتر (شار) ڕۆڵێكی گرنگ له جیاكاری نێوان‬ ‫كهلتووری (سهرهتایی)و شارستانێتییه (دوایی)‬ ‫ییهكاندا دهبینێت‪ .‬ههڤپهیڤینێكی بهردهوام‬ ‫لهنێوان شارستانێتییه (شار)ییهكانو كهلتووره‬

‫تهنانهت‬ ‫ئاماددهیی‬ ‫(دهشتهكی)ییهكاندا‬ ‫ت‬ ‫ههیه‪ ..‬تهنانه‬ ‫یی ههیه‬ ‫كاندا ئامادده‬ ‫(دهشتهكی)ییه‬ ‫ئهوه‬ ‫سهركهوتنی‬ ‫وه‬ ‫وتنی جیهانی خۆرئاوا بۆ ئه‬ ‫بڕۆدێل سهركه‬ ‫شارهكان‬ ‫دهگهڕێنێتهوه‬ ‫كان توانییان الدیكانو‬ ‫وه كه شاره‬ ‫دهگهڕێنێته‬ ‫كهلتووره دهشتهكییهكان لهخۆبگرن‪ .30‬بهاڵم‬ ‫كوردستان ماوهیهكی دوورودرێژ مهڵبهندی‬ ‫ئهو بزووتنهوه سیاسیانهبوو‪ ،‬كه دژایهتی‬ ‫دهسهاڵتی خهالفهتی دهكرد‪ ،‬واته بارودۆخه‬ ‫ئابووری‪،‬كۆمهاڵیهتی‪ ،‬سیاسی و جهنگیهكان‬ ‫ڕێگربوون لهبهردهم دروستبوونی پهیوهندی و‬ ‫ههڤپهیڤینێكی تهندوست له نێوان كورد و ئیسالمدا‪.‬‬ ‫ههموو ئهمانه پێمان دهڵێن كه ئایینی ئیسالم‬ ‫نهیتوانی كۆمهڵگای ئهو كاتهی كوردی لهو‬ ‫بارودۆخهی كه تێیدابوو تێبپهڕێنێت و كۆمهڵگایهكی‬ ‫نوێ بونیاد بنێت‪ ،‬وهك ئهو كۆمهڵگایهی كه له‬ ‫سهرهتای ئیسالمدا له نیمچه دوورگهی عهرهب‬ ‫بونیادی نا‪ .‬یاخود وردتر ئیسالم له كۆمهڵگهی‬ ‫كوردیدا وهك دهمارگیرییهكی بااڵ –به تێگهیشتنه‬ ‫خهلدوونییهكه‪-‬و پهرهسهندو تا ئاستی ئهو پرۆژه‬ ‫ڕۆشنبیرییهی كه به نیشانه پهیامییهكهیهوه دیاره‪،‬‬ ‫نهیتوانی دهمارگیرییه خوێناوی و هاوشێوهكانی‬ ‫لێكههڵبووهشێنێتهوه‪ ،‬یاخود به ئاڕاستهیهكی‬ ‫دروست ئاڕاستهی بكات! لهبهرانبهریشهوه كورد‬ ‫نهیتوانی پهی به ڕۆڵی ئیسالم له دروستكردنی‬ ‫قهوارهكاندا ببات و له پرۆسهی بونیادنان و‬ ‫بهرهوپێشچوونی خۆیدا لێی بههرهمهند بێت‪،‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهشدا موسڵمانبوونی خۆی ڕاگهیاندو‬ ‫چووه ناو ئیسالمهوه‪ ،‬بهاڵم ئهوهنده ئیسالمی‬ ‫وهرگرت كه لهگهڵ دابونهریته خێڵهكییهكانیدا‬ ‫گونجاوبێت! ههركاتێك نهریتێكی لهگهڵ بنهما‬ ‫یاخود ڕێنماییه ئیسالمییهكاندا دژ وهستابێت ئهوه‬ ‫بهههر بیانوییهك بێت‪ -‬بهشێوهیهكی گشتی نهك‬ ‫ڕهها‪ -‬نهریتهكهی جێبهجێ كردووه و ڕێنماییه‬ ‫ئیسالمییهكهی فهرامۆشكردووه!‬

‫‪25‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪26‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێز‬ ‫كامهران محهمهد‪ :‬كهلتوور لهنێوان وهرگرتنو‬ ‫‪1‬‬ ‫ڕهتكردنهوهدا‪ ،‬بهڕێوبهرێتی چاپو باڵوكردنهوهی‬ ‫سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل‪ 26‬و دواتر‪.‬‬ ‫كامهران محهمهد‪ :‬كهلتوور لهنێوان وهرگرتنو‬ ‫‪2‬‬ ‫ڕهتكردنهوهدا‪ ،‬ل‪ 26‬و دواتر‪.‬‬ ‫ئاغا و شێخ و دهوڵهت‪( ,‬وهرگێڕانی ‪ :‬كوردۆ)‪,‬‬ ‫‪3‬‬ ‫بهرگی یهكهم‪ ,‬چاپی چوارهم‪ ,‬سلێمانی‪ ,2003 ,‬ل‪.78‬‬ ‫باسيلى نيكيتين‪ :‬الكرد دراسة سوسيولوجية‬ ‫‪4‬‬ ‫و تاريخية‪( ،‬ترجمة‪ :‬نورى طالبانى‪ ،‬مكتب الفكر والتوعية‬ ‫فى االتحاد الوطنى الكردستانى‪ ،‬الطبعة الثالثة‪،‬س ليمانية‪،‬‬ ‫‪ ،2007‬ص‪.142‬‬ ‫ههمان سهرچاوه‪ ،‬ل‪.207‬‬ ‫‪5‬‬ ‫حهیدهر لهشكری‪ :‬دهسهاڵتی میری كورد‬ ‫‪6‬‬ ‫لهسهدهكانی ناوهڕاستدا‪ ،‬گۆڤاری شانهدهر‪ ،‬ژماره‪،9‬‬ ‫ههولێر‪ ،1999 ،‬ل‪.23‬‬ ‫مانیفستۆی شارستانێتی دیموكراتیك (كێشهی‬ ‫‪7‬‬ ‫كوردو رێگهچارهی نهتهوهی دیموكراتیك‪ ،‬كتێبی پێنجهم‪،‬‬ ‫وهرگیڕانی‪ :‬لوقمان عهبدوڵاڵ‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانهی ڕهنج‪ ،‬ل‪.83‬‬ ‫حمد عابد الجابرى‪ :‬فكر ابن خلدون (العصبية‬ ‫‪8‬‬ ‫والدولة) معالم نظرية خلدونية فى التاريخ االسالمى‪،‬‬ ‫الطبعة الثالثة‪ ،‬بيروت‪ ،1982 ،‬ص‪.392‬‬ ‫ههمان سهرچاوهو الپهڕهی پێشوو‪.‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪ 10‬مطاع صفدى‪ :‬استراتيجية التسمية فى نظام‬ ‫االنظمة المعرفية‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،‬بغداد‪ ،1986 ،‬ص‪.162‬‬ ‫‪ 11‬االسس النفسية واالجتماعية للقبائل الكردية‪،‬‬ ‫مطبعة بلدية كركوك‪ ،‬بغداد‪ ،1971 ،‬ص‪.17‬‬ ‫‪ 12‬مهسعود محهمهد‪ :‬بۆ ئهمیری حهسهن پوور له‬ ‫ههركوێیهك بێت‪ ،‬بهغدا‪ ،1985 ،‬ل‪.87‬‬ ‫‪ 13‬سهروهت عهبدوڵاڵ‪ :‬خهرمانێك له وته‬ ‫زێڕینهكانی كاك ئهحمهدی موفتی زاده‪ ،‬چاپی یهكهم‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،2012 ،‬ل‪.79‬‬ ‫‪ 14‬ی‪ .‬ئی‪ .‬ڤاسیلیهڤا‪ :‬كوردستانی خواری‬ ‫ڕۆژههاڵت له سهدهی حهڤدهوه تا سهرهتای سهدهی‬ ‫نۆزده‪( ،‬و‪ :‬رهشاد میران)‪ ،‬ههولێر‪ ،1997 ،‬ل‪.226‬‬ ‫‪ 15‬ههمان سهرچاوهو الپهڕهی پێشوو‪.‬‬

‫‪ 16‬هیوا عهزیز سهعید‪ :‬ڕۆشنیرو گوتاری فیكری‪،‬‬ ‫بهڕێوبهرێتی چاپو باڵوكردنهوهی سلێمانی‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪ ،2013‬ل‪.271‬‬ ‫‪ 17‬كاروانی ژیانم ‪ ، 1955-1924‬بهرگی یهكهم‪،‬‬ ‫چاپی یهكهم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2014 ،‬ل ‪224‬و دواتر‪.‬‬ ‫‪ 18‬مهسعوود محهمهد‪ :‬حهمهغای گهوره‪ ،‬دهزگای‬ ‫چاپو باڵوكردنهوهی ئاراس‪ ،‬چاپی دووهم‪ ،‬ههولێر‪،‬‬ ‫‪ ،2010‬ل‪.89‬‬ ‫‪* 19‬سورة البقرة اآلية ‪.12‬‬ ‫‪ 20‬عبدالخالق عالء الدين‪ :‬مهالی گهوره زاناو‬ ‫ئهدیبو شاعیر‪ ،‬چ‪ ،2‬ههولێر‪ ،2009 ،‬ل‪.151‬‬ ‫‪ 21‬بڕگهكانی فیستڤاڵی یادهوهری مهال محهمهدی‬ ‫مهال عهبدوڵاڵی جهلیزاده (مهالی گهوره)‪ ،‬پاشكۆی‬ ‫گۆڤاری زانكۆی كۆیه‪ ،‬ژماره ‪ ،13‬ههولێر‪،2009 ،‬ل‪164‬و‬ ‫دواتر‪.‬‬ ‫‪ 22‬ههمان سهرچاوهو الپهڕهی پێشوو‪.‬‬ ‫‪ 23‬ئومێد ئاشنا‪ :‬پیرهمێردو پێداچوونهوهیهكی‬ ‫نوێی ژیانو بهرههمهكانی‪ ،‬بهرگی یهكهم‪ ،‬دهزگای چاپو‬ ‫باڵوكردنهوهی ئاراس‪ ،‬چ‪ ،2‬ههولێر‪ ،2009،‬ل ‪.319 ،318‬‬ ‫‪ 24‬ههمان سهرچاوه‪ ،‬بهرگی دووهم‪ ،‬ل‪.72‬‬ ‫‪ 25‬مارتین ڤان برونهسن‪ :‬ئاغاو شێخو دهوڵهت‪،‬‬ ‫(و‪ :‬كوردۆ عهلی)‪ ،‬بهرگی دووهم‪ ،‬دهزگای چاپو پهخشی‬ ‫سهردهم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2003 ،‬ل‪.108‬‬ ‫‪ 26‬محهمهد ئهمین زهكی بهگ‪ :‬خوالصهیهكی‬ ‫تأریخی كوردو كوردستان له زۆر قهدیمهوه تا دهوری‬ ‫ئهمڕۆ‪ ،‬بنكهی ژین‪ ،‬سلێمانی‪ ،2006 ،‬ل د‪.‬‬ ‫‪ 27‬مارتن ڤان بڕۆنهسن‪ :‬ئاغاو شێخو دهوڵهت‪،‬‬ ‫بهرگی یهكهم‪ ،‬ل‪.136‬‬ ‫‪ 28‬فرنان بروديل‪:‬قواعد لغة الحضارات‪ ،‬ت‪ :‬الهادى‬ ‫التيمومى‪ ،‬المنظمة العربية للترجمة‪ ،‬ط‪ ،1‬بيروت‪ .‬ص‪.71‬‬ ‫‪Fernand‬‬ ‫‪Braudel:‬‬ ‫‪The 29‬‬ ‫‪Mediterranean and the Mediterranean‬‬ ‫‪world in the age of FhillipII, Vol 1, p 34‬‬ ‫‪ 30‬فرنان برودیل‪ :‬قواعد لغة الحضارات‪ ،‬ص‪.71‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ت و ر ئایند‬ ‫گۆڤاری خاڵ‪ ،‬بابهتی (مامهڵهكردن لهگهڵ سوننهت‪ ،‬له نێوان سهلهفیهت و عهقاڵنیهت)‬ ‫دهكاته ناونیشانی تهوهری ژمارهی داهاتووی گۆڤارهكه‪ ،‬لهو چوارچێوهشدا دهخوازێت‬ ‫لێكؤڵینهوه لهم بوارانهدا بكرێت‪:‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪-8‬‬ ‫‪-9‬‬

‫قورئانییهكان كێن؟‬ ‫ئیسالم بێ سوننهت‪.‬‬ ‫مهنههجی نووسینهوهی فهرموده‪ ،‬مێژوو ههلسهنگاندن‪.‬‬ ‫ئهركی سوننهت و ئهركی قورئان‪.‬‬ ‫مهنههجی فهرمودهناسان و ئوسوڵیهكان بۆ مامهڵهكردن لهگهل فهرموده‪.‬‬ ‫مامهڵهی عهقاڵنییهت لهگهڵ سوننهت‪.‬‬ ‫مامهڵهی سهلهفیهت لهگهل سوننهت‪.‬‬ ‫مامهڵهكردن لهگهڵ فهرموده لهبهر رۆشنایی مهبهستهكانی شهریعهت‪.‬‬ ‫مهنههجی دروست بۆ مامهڵهكردن لهگهڵ سوننهت‪.‬‬

‫داواكارین له نووسهرانی بهڕێز‪ ،‬لێكۆڵینهوهكانیان لهو بوارانهی ئاماژهیان پێدراوه تا‬ ‫)‪ )2016/3/10‬بنێرن بۆ گۆڤارهكه‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ۆ اری خا‬

‫‪27‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪:‬‬

‫ل پووری ئی میی‬ ‫اری ر بوو ب ع ق ی تی ع ر بیی‬ ‫د‪ .‬موحسین بدول مید ناوێكی دیار و شار زای بواری فیكر و ت فسیر ‪،‬‬ ‫دید و تێڕوانین كانی‪ ،‬ب تای ت ئ وان ی ل م دوواییان خستووی تیی ڕوو‪،‬‬ ‫جێگ ی وردبوون و و تێڕامان ‪ ،‬ل م دیدار دا د ربار ی ك ل پووری ئیسالمیی‬ ‫قس ی تای تی ه ی ‪ ،‬با‬ ‫ل و د كات ك ك ل پووری ئیسالمیی‬ ‫قڵی تی ر بیی ل تیڕوانین بۆ ب ها و ئ خال ‪،‬‬ ‫كاریگ ر بوو ب‬ ‫پێشیوای ك ل پووری ئیسالمیی هێند ی جوانیی كانی خڵت و ناشیرینی‬ ‫د خوازێت پێداچوون و ی كی م ن جی و گشتگیر ب و‬ ‫پێو ی ‪ ،‬ئ م‬ ‫ك ل پوور دا بكرێت و ‪.‬‬ ‫تو ۆی رێدار ئه‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪28‬‬

‫هد‬

‫خا ل‬ ‫دكتۆرا له تهفسیر و زانستهكانی قورئان‪.‬‬ ‫زیاتر له (‪ )30‬بهرههمی چاپكراوی ههیه‪.‬‬ ‫دهیان لێكؤڵینهوهی باڵوكراوهی ههیه‪.‬‬

‫راوێژكاری گۆڤاری (خاڵ)ە‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫خا ئایا دەستگرتن بە ەلەپوورەوە واتای‬ ‫دەستگرتن بە رابردووەوە دەگەیەنێت‪ ،‬ئ م‬ ‫ن ێنی دوا ەوتن و بەجێمانی موسڵمانان‬ ‫د‪ .‬موحسین عەبدولحەمید‪ :‬سەرەتا کەلەپوور‬ ‫هەموو ئەو هەوڵە شارستانیانە دەگرێتەوە کە لە‬ ‫بوارە جیاوازەکانی ژیاندا دراوە‪ ،‬واتە ئیجتیهادی‬ ‫ئایینیی‪ ،‬سیاسیی‪ ،‬ئابووریی‪ ،‬کۆمەاڵیەتیی‪،‬‬ ‫ئەدەبیی‪ ،‬هونەریی و چاالکییە جۆراوجۆرەکانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫لەسەر ئەم بنەمایە ئایین لەبەر ئەوەی وەحیی‬ ‫خواییە ناکەوێتە ناو ئەم پێناسەوە‪ ،‬واتە ناکەوێتە‬ ‫ناو کەلەپوورەوە‪ ،‬چونکە وەحی ناردراوێکی‬ ‫خوایی سەربەخۆیە و ناکەویتە ناو كات و‬ ‫شوێنهوه‪ ،‬کەلەپووری نەتەوەیەک لەنەتەوەکان‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم راڤەی ئەم وەحیە (قورئان و سوننەت)‬ ‫بە درێژایی مێژوو لەبەر رۆشنایی جوڵەی ئومەت‬ ‫لەناو كات و شوێندا لێکدانەوە و شرۆڤەی بۆ‬ ‫کراوە‪ ،‬لەبەرئەوە پێداچوونەوەی کەلەپووری‬ ‫ئومەت بەم واتایە و نوێکردنەوەی ئەوەی تێیدایە‬ ‫هەتا لەگەڵ ئێستا و ئایندەمان یەکبگرێتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫پێشکەوتنمان و چونمان بۆ ناو شارسانێتی‬ ‫نوێ پێویستە‪ ،‬لە کەلەپوورەکەماندا لە هەموو‬ ‫بوارەکانی ژیاندا الیەنی رۆشنی مەزنی زۆرە و‬ ‫دەبێت لییان سوودمەندبین‪ ،‬لەپێناوی هێنانەدی‬ ‫بەرژەوەندییەکانی ئومەتەکەمان کە پێویستی‬

‫بە نوێگەرییە لە شێواز و ناوەرۆکدا‪ ،‬ئهمانهش‬ ‫پێودانگە ئوسوڵیەکان رێکیان بخەین‪.‬‬ ‫بە رادەی ئەو رووناکیە زۆرە و ئەو‬ ‫دەستکەوتە مەزنانەی لە کەلەپوورەکەماندا هەیە‪،‬‬ ‫بەهەمان شێوە نشوستی زۆر و بەالڕێداچوونی‬ ‫ماندوکاری لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا تێدایە‪،‬‬ ‫کە بە درێژایی مێژوو موسڵمانانی تووشی‬ ‫خراپترین نەهامەتی کردووە‪ ،‬پێویست دەکات‬ ‫بە شێوەیەکی قوڵ لێیبکۆڵینەوە و ئاگاداری‬ ‫هۆکارەکانی خامۆشبوون و چەقبەستنی ببین‪،‬‬ ‫هەتا دانیپێدابنێین و بۆ نەوەکانمانی روونبکەینەوە‪،‬‬ ‫کە ئەوانە هۆکاری سەرەکی دواکەوتنمانبووە و‬ ‫لەبەردەم هەستانەوەماندا بوونەتە رێگر‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئیجتیهادی هەڵە لە مەزهەبە عەقیدەیی و فیکری‬ ‫و فیقهییەکاندا هەبووبێت لە مێژووماندا‪ ،‬بۆمان‬ ‫هەیە وازی لێبهێنین و ئیجتیهادی تێدابکەین‪،‬‬ ‫هەروەک چۆن پێشینانمان بەپێی رەوشی ژیانیان‬ ‫و گەشەسەندنی کۆمەڵگاکانیان ئیجتیهادیان تێدا‬ ‫کرد‪ ،‬ئەمە جگە لەوانەی کە بە وەحی دەقی جێگیری‬ ‫لەسەرە کە پێویست دەکات تا رۆژی قیامەت‬ ‫پابەند بین پێیانەوە‪ ،‬کەواتە ئێمە ئازادین لەوەی‬ ‫چاوبگێڕینەوە بە کەلەپووری رابوردوومانداو‬ ‫لەسەری کەلەپوورێکی نوێ بەرهەمبهێنین کە‬ ‫بەرەو پێشەوەمان ببات‪.‬‬ ‫وێوە‬ ‫ئەم پێداچوونەوە لە‬ ‫خا‬ ‫دەست ێ ەین‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫مو‬

‫ین عهبدول همید‬

‫‪29‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪30‬‬

‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪ :‬دەتوانین توێژینەوە‬ ‫و پیداچوونەوەی کەلەپوورمان بەشێوەیەکی‬ ‫هۆشیارانە لە کۆنترین سەدەوە دەستپێبکەین‪،‬‬ ‫بە تایبەت ئەوەی لە دەوری وەحی خودایی لە‬ ‫قۆناغە جیاوازەکاندا دروستکراوە‪ ،‬واتە پێویستە‬ ‫ئەوەی راستە بەردەوام بێت و ئەوەی خراپە بە‬ ‫بەرنامەیەکی ئیسالمیی هاوچەرخ الببرێت‪ ،‬هەتا‬ ‫هیچ رێگرێک لەبەردەم پێشکەوتن و هەنگاوماندا‬ ‫بەرەو بونیاتنانی بزاڤێکی فیکری کە بۆ نەوەکانی‬ ‫ئایندهی بەجێبهێڵین نەمێنێت‪ ،‬پێداچوونەوەی‬ ‫ئەوەی ئێمەش کردوومانە بۆ ئەوان لەبەر‬ ‫رۆشنایی ئەو رەوشەی نوییەی تێیدا دەژین‬ ‫ئاسان بکەین‪.‬‬ ‫خا لە لێ ۆڵینەوەی ەلەپووری ئیسالمییدا‬ ‫بە ڕێداچوونی مەن ەجی هەیە‬ ‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪:‬لەم سەردەمەماندا‬ ‫یەکەمین بەالڕێداچوون بریتییە لە لێكۆڵینهوه له‬ ‫کەلەپوور بەیەک شێوە‪ ،‬واتە جیانەکردنەوەی‬ ‫وەحی خوایی لەگەڵ کەلەپووری مرۆیی فۆلکلۆریی‬ ‫و ئیجتیهادی‪ ،‬ئەمە لەالیەن پهیڕهوكارانی مەنهەجی‬ ‫مادیەوە ئەنجام دەدریت‪ ،‬ئەوانەی دان بە وەحی‬ ‫خواییدا نانێن‪ ،‬بەڵکو بە کارێکی مرۆڤی دەزانن‬ ‫کە وەک کەلەپووری سەردەمەکەی خۆی وایە‪،‬‬ ‫ئەمەش هەڵەیەکی گەورەیە و بەالڕێداچوونێکی‬ ‫ئاشکرایە‪ ،‬ئەوە دەخاتە روو کە بڕوایان بە ئیسالم‬ ‫هەمووی نییە‪ ،‬دەرئەنجامی ئەمە کەوتوونەتە‬ ‫بەالڕێداچوونێکی تر‪ ،‬ئەویش لێكۆڵینهوهی‬ ‫بزووتنەوە تێکدەرەکانی ئیسالمە‪ ،‬وەک قەرامیتە‪،‬‬ ‫بابهکی‪ ،‬بزووتنەوەی زنجەکان و هی تریش‪،‬‬ ‫وایان داناون کە ئەوانە بزاڤی جەماوەری بوون و‬ ‫نوێنەرایەتی بەرژەوەندی خەڵکی ستەملێکراویان‬ ‫کردووە‪ ،‬ئیسالم و هەموو ئەوەی لەسەری‬ ‫بونیاتنراوە بە جواڵنەوەی ئەو قۆناغەیان داناوە‬

‫کە نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەکانی ئەو چینەی‬ ‫کردووە کە دەستەاڵتیان قۆستۆتەوە‪ ،‬دەتوانین ئەم‬ ‫بەالڕیداچوونە لە رووی فەلسەفیی و زانستییەوە‬ ‫بە ئاسانی وەاڵمبدەینەوە‪ ،‬کە ئەوەش بابەتێکی‬ ‫دیکەی درێژە و لێرەدا بواری ئەوە نییە بچینە‬ ‫ناویەوە‪.‬‬ ‫بەالڕێداچوونێکی تریش هەیە‪ ،‬ئەویش دانانی‬ ‫مێژوو و ئەوەی تێیدا روویداوە بەوەی کە ئەوە‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬بەپیرۆزکردنی و تێنەپەڕاندنی‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫مەنهەجی زاهریەکان‪ ،‬ئەمە لهكاتێکدا مێژوو بریتییە‬ ‫لە جواڵنەوەی مرۆڤی موسڵمان‪ ،‬ئەویش چاک و‬ ‫خراپی تێدایە‪ ،‬ئەم مەنهەجیەتە کێشە تائیفی و‬ ‫دەمارگیرییە مەزهەبیەکانی کە خوێنی تێداڕژاوە‬ ‫گواستۆتەوە بۆ کاتی ئێستامان‪ ،‬لەبەر مەترسی‬ ‫ئەم بەالڕێداچوونە لە مەنهەجدا بیردۆزەی (من‬ ‫الوحي الی العصر)م نووسی هەتا رابوردوو بە‬ ‫هەموو ئەوەی تێیدا روویداوە دووبارە نەکەینەوە‪،‬‬ ‫لەوێوە دەست بە بونیاتی ژیانی نوێمان بکەین‪،‬‬ ‫لە وەحیەوە دەستپێنەکەین و بە ئاراستە و لەژێر‬ ‫چاودێری ئوسوڵ و رێسا و مهبهستهكانیدا‬ ‫خواڵنەوە نوییەکەمان بۆ بونیاتنانی ژیانمان‬ ‫لەسەر بناغەیهكی بەهێز دەستپێبکەین‪.‬‬ ‫خا دە رێت ب انین سیمای مەن ەجی‬ ‫ئیسالمیی بۆ خوێندنەوەی ەلەپوور چییە‬ ‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪ :‬سیمای مەنهەجی‬ ‫ئیسالم بۆ خوێندنەوەی کەلەپوور و مێژووی‬ ‫رابردوو لە قورئانی پیرۆزەوە دەستپێدەکات‪،‬‬ ‫کە هەواڵی ئەوانهی پێش ئێمە و ئەوانەی پاش‬ ‫ئێمەشی تێدایە‪ ،‬هەروەها چارەسەری کێشەکانی‬ ‫مێژووی رابردووی تێدایە‪ ،‬ئەم مەنهەجە داوامان‬ ‫لێدەکات رێسا (قواعد)ی مێژوو و یاساکانی‬ ‫و سوننەتی جواڵنەوەی مێژوو و كۆمهڵگه‬ ‫بدۆزینەوە‪ ،‬تا بەوردی لێیبکۆڵینەوە‪ ،‬تا چاکە و‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫خراپە لێکجیابکەینەوە و دەستبخەینە سەر ئهوهی‬ ‫پێشوو‪ ،‬هەڵەو راست تێیدا‪.‬‬ ‫دەبێت زانستیبین لە چاوگێڕانەوە بە ربردوودا‪،‬‬ ‫لە هەڵەکانی پێشینانمان و کەلەپوورمان بێدەنگ‬ ‫نەبین هەتاوەکو ئێمەش دووبارەی نەکەینەوە و‬ ‫بزاڤی ئێستا و ئایندە ئیفلیج نەکەین‪.‬‬ ‫مەنهەجی ئیسالمیی‪ ،‬مەنهەجێکی گشتگیری‬ ‫تەواوکارە‪ ،‬بەیەکچاو سەیری مێژوو ناکات‪،‬‬ ‫جەخت لەیەک هۆکار ناکاتەوە و هۆکارە دیار‬ ‫و نادیارەکانی تر فەرامۆش بکات‪ ،‬مەنهەجێکی‬ ‫بەویژدانە بەوەی کە چاکەی کردووە دەڵێت‬ ‫چاکت کردووە‪ ،‬بەوەشی کە خراپەی کردووە‬ ‫دەڵێت خراپەت کرددوە‪ ،‬دوور لە هەر موجامەلە‬ ‫و لەبەرچاوگرتنێک‪.‬‬ ‫ەلەپووری ئیسالمیی‬ ‫ئاستێ‬ ‫خا تا‬ ‫ەوتۆتە ێر اریگەری ەلەپووری ەرەبیی‬ ‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪ :‬کەلەپووری‬ ‫ئیسالمیی چۆن ناکەوێتە ژێر کهلەپووری عەرەبیی‬ ‫لە کاتێکدا قورئانی پیرۆز بە زمانی عەرەبیی‬ ‫دابەزیوە‪ ،‬پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت)‬ ‫بە عەرەبیی روونی کردۆتەوە‪ ،‬کەوابوو زمانی‬ ‫عەرەبی بۆتە بەشێکی بنەڕەتی لە کەلەپووری‬ ‫ئیسالمیی‪ ،‬لە رووی زمان و رەوانبێژی و نەحو‬ ‫و سەرف و ئەدەبەوە‪ ،‬پاشان فیقهی ئیسالمییش‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ب راد ی ئ و روونا ی ز ر و‬ ‫ئ و د ست وت م زنان ی ل‬ ‫ل پوور ماندا ه ی ‪ ،‬ن وستی‬ ‫ز ر و ب ڕێداچوونی ماندو اری‬ ‫ل بوار ۆراو ۆر اندا تێدای ‪.‬‬

‫بەهەمان شێوە بووە و لە قۆناغی یەکەمیدا‬ ‫کاریگەر بووە بە دەستەواژە عەرەبییە کۆمەاڵیەتیی‬ ‫و ئابووریەکان و هی دیکەش‪ ،‬بگرە کەلەپووری‬ ‫ئیسالمیی کاریگەر بووە بە عەقڵیەتی عەرەبیی لە‬ ‫تێگەیشتنی بهها و ئەخالقی دەوروبەری‪ ،‬پاشان‬ ‫کەلەپووری ئیسالمیی بە زۆری لە زانستە ئایینی‬ ‫و عەقڵیی و زانستییەکاندا بە زمانی عەرەبی‬ ‫دەربڕاوە‪.‬‬ ‫ئەی رەوتە ئیسالمییە جۆراوجۆرە ان‬ ‫خا‬ ‫چۆن مامەڵەیان لەگە ئەم ەلەپوورەدا ردووە‪،‬‬ ‫بۆ نموونە ئەو رەوتەی خۆی بە سەلەفی‬ ‫ناودەبات‬ ‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪ :‬بەو پێیەی کە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ کەلەپوور لە رابردوو و ئێستاشدا لەبەر‬ ‫زۆر هۆکار مامەڵەیەکی ئیجتیهادی بووە‪ ،‬کەواتە‬ ‫دەبێت ئیجتیهاداتی جۆراوجۆری رەوتە ئیسالمییە‬ ‫جۆراوجۆرەکان ببینین‪ ،‬هەیانە تەنها لە بهردەم‬ ‫رووکاری دەقەکاند وەستاوە و پابەند بووە‬ ‫بەواتا رووکاریەکانی دەقەکەوە‪ ،‬بە بێ گوێدانە‬ ‫ئەو مەبەست و ئامانجانەی دەقەکە دەریبڕیوە‪،‬‬ ‫هەیانە چۆتە ناو بنەما و ئوسوڵ و مەبەست و‬ ‫ئامانجەکانی جێبەجێکردنی ئەو حوکمانەی کە‬ ‫لەسەری بونیاتدەنرێت‪.‬‬ ‫رەوتی سەلەفی کۆن و هاوچەرخیش بە‬ ‫هەموو باڵە توندڕەو و میانهڕەوەکانیەوە‬ ‫تەنها گرنگی بە رووکاری دەربڕینەکان دەدات‪،‬‬ ‫بایەخ بەو واتا و مەبەستانە نادات کە لەپشت‬ ‫دەربڕینەکەوە هەیە‪ ،‬پرۆسەی عەقڵی بەکارناهێنێت‬ ‫لە مێژووبوونی هەندێک لەوەی کە تێیدا هاتووە‬ ‫و پەیوەستە بەو کات و شوێنەوە‪ ،‬هەوڵنادات‬ ‫لەوەی کە توانای ئیجتیهادکردنی تێدایە ئیجتیهاد‬ ‫بکات و بیبەستێتەوە بە کاتی ئێستاوە‪ ،‬هەندێجار‬ ‫دژ دەبێت لەگەڵ ئەوەی هاوەڵە موجتەهیدەکان‬

‫‪31‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪32‬‬

‫لەسەریبوون لەوەی ئیجتیهادیان تێدا دەکرد‪،‬‬ ‫بەپێی گۆڕانی کاتی کەمی سەردەمەکەیانەوە‪.‬‬ ‫مەنهەجی سەلەفی ئێستا (منهج السلفي المتأخر)‬ ‫بۆتە كێشهیهكی گهوره لە توندڕەوی لە هەندێک‬ ‫دەقدا و دەرکردنی فەتوای کافرکردن و ناولینانی‬ ‫باڵەکانی دیکەی رەوتی ئیسالمیی بە بیدعەچیی‪،‬‬ ‫ئەمەش زیانی گەورەی لە کۆمەڵگای ئیسالمیی‬ ‫و دەرەوەی کۆمهڵگای ئیسالمییشدا گەیاندووە بە‬ ‫ئیسالم‪.‬‬ ‫ەلەپووری ئیسالمیی تا چەند‬ ‫خا‬ ‫بەرپرسیارێتی ئەوەی ئێستا لە جی انی‬ ‫ئیسالمییدا روودەدات لە ئەستۆ دەگرێت‬ ‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪ :‬ئەوەی ئێستا‬ ‫لە جیهانی ئیسالمیدا روودەدات‪ ،‬کەلەپووری‬ ‫ئیسالمیی لەئەستۆی ناگرێت‪ ،‬بەڵکو ئەوانە‬ ‫لە ئەستۆی دەگرن کە لە قۆناغ و رەوشی‬ ‫خۆیدا لێی تێنەگەیشتوون و لە هەموو شتێکدا‬ ‫سوودیان پێناگەیەنێت‪ ،‬راست و چهوتیان بۆ‬ ‫جیانەکراوەتەوە و لەتێگەیشتنی مەنهەجەکەیدا‬ ‫قوڵ نەبوونەتەوە‪ ،‬جیاوازیان نەکردووە لە نێوان‬ ‫وەحی خوایی جێگیر و ئەوەی لە دەوروبەری‬ ‫وتراوە‪ ،‬بەڵێ ئەوانە دەرئەنجامی تێگەیشتنی‬ ‫بەالڕێداچوویان لە هەموو ئەوانەی باسمان‬ ‫کرد لە ئەستۆ دەگرن‪ ،‬ئەوان بەو کارەیان‬ ‫ئێستایان گواستەوە بۆ رابردوو‪ ،‬بەم کارەشیان‬ ‫ئێستا و ئایندەیان تێکدا‪ ،‬بەڵکو ئیفلیجیان کرد‬ ‫لەبەرهوپێشچوون‪.‬‬ ‫خا لە هەندێ نووسین و وتارتدا با‬ ‫لە چەم ی من الوح الی ال ر دە ەیت‪،‬‬ ‫پرسیارە ەمان ئەوەیە ئەم چەم ە روون‬ ‫ب ەیتەوە‪ ،‬هەرەوەها بە گشتیی چی دەبێتە‬ ‫هۆی دەربازبوون ل جێ ەجێ ردنی ئی تی ادە‬ ‫مرۆییە ان و بە پیرۆزگرتنیان‬

‫ر وتی س ل فی ۆ و‬ ‫ب ه موو باڵ‬ ‫هاوچ رخی‬ ‫توندڕ و و میانهڕ و انی و ت ن ا‬ ‫رن ی ب روو اری د ربڕین ا‬ ‫د دا ‪.‬‬ ‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪ :‬هەموو ئەوانەی‬ ‫باسم کرد‪ ،‬لە هەڵەی قێزەون لە تێگەیشتنی‬ ‫کەلەپوور و نەبردنەوەی بۆ ئەو قۆناغەی‬ ‫کەتێیدا بووە‪ ،‬دەستپێکردن هەمیشە لە مێژووەوە‬ ‫و گواستنەوەی ملمالنێکانی و بەرنامەکانی‬ ‫بۆ سەردەمی ئێستا‪ ،‬ویستوومە ئەو ئاراستە‬ ‫خواروخێچە راست بکەمەوە‪ ،‬بۆیە وتوومە (من‬ ‫الوحي الی العصر) واتە ئێمە دەبێت هەمیشە لە‬ ‫وەحی خوایی تێبگەین بە قورئان و سوننەتەوە‪،‬‬ ‫پاشان لێیەوە بچینە سەردەمی ئێستامان‪ ،‬تا لە‬ ‫کێشەکانی تێبگەین و لەبەر رۆشنایی دەقه بنەبڕ‬ ‫(قطعی)ەکانی وەحی خوابیدا نوێبوونەوە ئەنجام‬ ‫بدەین‪ ،‬ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت لەرووناکیەکانی‬ ‫رابوردوو سوود مەند نەبین و لیی داببڕێین‪،‬‬ ‫چونکە دابڕان لێی واتە ونکردنی ئوسوڵ و‬ ‫ناسنامەمان و رۆشتنمان بۆ ئایندە بەبێ ئوسوڵ‬ ‫و رەگ و ریشە‪ ،‬هیچ عاقڵێکیش ئەم قسەیە ناکات‪.‬‬ ‫خا بەشداری ورد لەم ەلەپوورەدا تا‬ ‫رادەیە ە‬ ‫د‪ .‬موحسین عهبدولحهمید‪ :‬گەلی کورد کاتێك‬ ‫موسڵمان بوو‪ ،‬بەقەناعەتی تەواوەوە هەڵیبژارد‪،‬‬ ‫چونکە یەکتاپەرستیەکی بێگەرد و شەریعەتێکی‬ ‫دادپەروەر و بەهای بەرز و ئاکاری خواکردی‬ ‫فیتری تێدا بینی‪ ،‬لەبەر ئەوە کەسە زیرەکەکانی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫روویانکردە لێکۆڵینەوە لە قورئان و سوننەت و‬ ‫بەشداری لە زانستە ئیسالمییە عەقڵی و نەقڵیەکاندا‪،‬‬ ‫لەگەڵ عەرەب‪ ،‬فارس‪ ،‬تورک‪ ،‬بەربەر و نەتەوە‬ ‫موسڵمانەکانی تردا کەلەپووری ئیسالمییان‬ ‫بونیاتنا‪.‬‬ ‫لە هەموو بوارەکانی شارستانیەتی ئیسالمییدا‬ ‫زانایانی کورد داهێنانیان کرد و نووسین و‬ ‫کتێبەکانیان لە تەفسیر‪ ،‬فەرموودە‪ ،‬ئوسوڵ‪ ،‬زمان‪،‬‬ ‫ئەدەب و شیعردا دەرکەوت‪.‬‬ ‫کاتێك سەرنجی نووسینەکانیان دەدەیت‪،‬‬ ‫دەبینیت کە شێوەی دەربڕینیان بە زمانی عەرەبی‬ ‫هیچی کەمتر نییە لەوەی گەورە زانایانی عەرەب‬ ‫و رەوانبێژانیان نووسیویانە‪.‬‬ ‫زۆر خانەوادەی کورد یەکالبوونەوە بۆ‬ ‫خزمەتی کەلەپووری ئیسالمیی‪ ،‬کەس ناتوانێت‬ ‫نکوڵی بکات لە هەوڵەکانی بنەماڵەی ئەسیر‪،‬‬ ‫بنەماڵەی ئیبن تەیمییە‪ ،‬بنەماڵەی سهالح‪ ،‬بنەماڵەی‬

‫زەهاوی‪ ،‬بنەماڵەی قزڵجی و هی تریش‪ ،‬کتێب و‬ ‫دانراوەکانیان کتێبخانەکانی جیهانی ئیسالمیی پڕ‬ ‫کردووە‪ ،‬ئەو حوجرانەشی لە گوند و ئاوایی و‬ ‫شارەکانی کوردستاندا هەبوو لە رۆژهەاڵتیەوە‬ ‫تا رۆژئاوا‪ ،‬لە باکووریەوە تا باشووری زانکۆی‬ ‫پێشکەوتوو بوون و تێیاندا زانستە ئیسالمییەکان‬ ‫و کەلەپووری ئیسالمیی دەخوێندرا‪.‬‬ ‫یاقوتی حەمەوی لە کتێبەکەیدا (معجم البلدان)‪،‬‬ ‫پێش نزیکەی هەزار ساڵ باسی کۆششی مەزنی‬ ‫کورد دەکات کاتێک بە ناوجەی شارەزووردا‬ ‫گەڕاوە و دەڵێت‪ :‬لەم ناوچەیەدا زانایان و‬ ‫پیاوچاکان و ئەولیا و ئەدیب و شاعیرانێکی زۆر‬ ‫هەڵکەوتوون‪ ،‬مەگەر تەنها خودا خۆی بزانێت‬ ‫ژمارەیان چەندە‪.‬‬ ‫لەراستیدا ئەم بابەتە زیاتر هەڵدەگرێت و‬ ‫بواری تری لێدەکەوێتەوە و لەم دەرفەتە کەمەدا‬ ‫بوار نابێت بەتێر و تەواوی لێی بدوێین‪.‬‬

‫د بێ ل ه ڵ انی‬ ‫بێد ن ن بین‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫پێ ینان ا و‬

‫ل پوورما‬

‫‪33‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كهلهپووری مێ وویی‬

‫و كو ی كێك ل كێ‬ ‫یاسین تەها‬ ‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪34‬‬

‫كانی ئی‬

‫توێژەرو رۆژنامەنووسە‪ .‬بە هەردوو زمانی كوردی‬ ‫و عەرەبی لەبارەی بابەتە كەلتوریی و هەنوكەییەكان‬ ‫دەنوسێت‪ ،‬هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لەئاین و‬ ‫ئاینزاكانی كوردستان‪.‬‬

‫م‬

‫خا ل‬

‫كێ‬

‫كانی پ یو س ب تۆماركردنی مێ وو‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫هەموو ئەوانەی ئاگایان لەنووسینەوەی مێژووی‬ ‫ئیسالمی هەیە‪ ،‬لەسەر ئەوە كۆكن بەشی هەرە زۆری‬ ‫مێژووی سەردەمە زێڕینەكانی ئیسالم بە پشت‬ ‫بەستن بەگێڕانەوەی دەماودەم نوسراوەنەتەوە(‪،)1‬‬ ‫هۆكاری نەبوونی پێشینەی نووسراویش بۆ ئەو‬ ‫رووداوگەلەی كە قەرار بووەدواتر هەندێكیان‬ ‫ببنە بنەمای تەشریعو پەرستش لە ناو ئوممەتی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬دەگەرێتەوە بۆ كەمی خوێندەواریی لە‬ ‫سەردەمی ژیانی موسڵمانە بەراییەكان‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لە سروشتی خێڵەكیی كۆمەڵگای عەرەبی كە لەدێر‬ ‫زەمانەوە هەموو سەروەریی و بەسەرهاتەكانیان‬ ‫هەریادەوەریی و دەماودەم بووە‪ ،‬بەدەگمەن‬ ‫پشتیان بەنووسین بەستوە بۆ یاداشتكردن و‬ ‫تۆماركردنیان‪ .‬وەنەبێت ئەم حاڵەتی دەماودەمە‬ ‫تەنها پەیوەست بێت بەرووداوە مێژووییەكان‪،‬‬ ‫بەڵكە لە تۆماركردنی فەرموودەكانی پێغەمبەریشدا‬ ‫(د‪.‬خ) هەر هەمان شێواز پەیڕەوكراوە كە بایەخیان‬ ‫زۆر زۆر لە رووداوە مێژووییەكان زیاترە‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك سەرباری بوونی تۆمارو نووسینەوەی‬ ‫فەرموودەكان بەشێوەی بەرتەسك لەسەردەمی‬

‫پێغەمبەر (د‪.‬خ)‪ ،‬كەچی پرۆسەی تۆماركردن و‬ ‫نووسینەوەو كۆكردنەوەی بەرفراوانی فەرموودەو‬ ‫ئەوەی پێیدەوترێت سوننەت دواكەوتووە بۆ‬ ‫دەورانی حوكمڕانیی خەلیفەعومەری كوڕی‬ ‫عەبدولعەزیز (‪ 101‬ك‪ .‬مردووە)‪ .‬ئەم خەلیفە‬ ‫ئومەوییەی كە ناوی لە ئاستی خەلیفە راشیدینەكانە‬ ‫بۆ چاكەخوازیی‪ ،‬بەفەرمانێك والییەكەی خۆی‬ ‫لە شاری مەدینە (ئەبوبەكر بن حەزم)و والی‬ ‫شارەكانیتری راسپارد سەرجەم سوننەتەكانی‬ ‫پێغەمبەر (د‪.‬خ) بنووسنەوە و كۆی بكەنەوە‪ ،‬نەبادا‬ ‫هاوەاڵن و زاناكان و ئەوانەی لەبەریانە كۆچ بكەن‬ ‫و دونیا بەجێبهێڵن(‪.(2‬‬ ‫جگە لەم راستییەی سەرەوە بڕوایەكی باو و‬ ‫زاڵ لەناو زۆرێك لە زانا ئیسالمییەكاندا هەیە‪ ،‬كە‬ ‫نووسینەوەی زانستە شەرعییەكان بەشێوەیەكی‬ ‫گشتگیرو بەرفروان لەسەر دەستی شیهابەدینی‬ ‫زوهری (‪ 124‬كۆچی مردووە) ئەنجامدراوە‪ .‬زوهری‬ ‫كە پلەی ئیمامی هەیە لەناو ئەهلی سوننەیەكێكە‬ ‫لە گەورە مێژوونوس و فەرمودەناسەكان و‬ ‫خۆی بەتەنها دەوروبەری ‪ 2200‬فەرمودەی‬ ‫تۆماركردووە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زۆربەی شارەزایان باسیان لەوەكردووە پتەوكردنی پەیوەندیی بە رابردوەوە هۆیەكە بۆ‬ ‫سەركەوتن لە ئێستاو ئایندە‪ ،‬بەاڵم ئەم حاڵەتە تاڕادەیەك لەناو خەڵكی موسڵمان جیاوازترە‪،‬‬ ‫ئەگەر پێچەوانە نەبێت‪ ،‬چونكەلەئێستادا زۆرجاركەلەپووری ئاڵۆزی مێژووی ئیسالم بووەتە‬ ‫هۆی دروستكردنی گرفت‪ ،‬هەروەها هۆیەك بۆ رەخنە لێگرتن وتانەلێدانیان‪ .‬ئەم وتارە هەوڵێكە‬ ‫بۆ تێگەشتن لەقەیرانەكانی ناو كەلەپووری مێژووی كاروانی موسڵمانەكان‪ ،‬هەروەها لەسەر‬ ‫هۆكاری ئاڵۆسكان و كێشەكانی ئەو كەلەپوورە هەڵوێستە دەكات لەهەستیارترین جومگەی‬ ‫خۆیدا كە سەردەمە زێڕین و بەراییەكانی ئیسالمە‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪36‬‬

‫كاری ریی خراپی رووداو كا‬

‫ئەو وەخت و كاتهی فەرموودەكان و زانستە‬ ‫شەرعییەكانیتری تێدا نووسراوەتەوە‪ ،‬بەمێژووی‬ ‫موسڵمانان و سیرەی پێغەمبەری ئیسالمیشەوە‪،‬پاش‬ ‫زنجیرەیەك هەراو گۆبەنی گەورەی ناو واقیعی‬ ‫ژیانی موسڵمانەكان هاتووە لەچەشنی‪ :‬كوشتنی‬ ‫خەلیفە عوسمان (‪ 35‬ك)‪ ،‬جەنگی جەمەل (‪ 36‬ك)‪،‬‬ ‫جەنگی سەفین (‪ 37‬ك)‪ ،‬سەرهەڵدانی خەواریج‬ ‫)‪ 37‬ك)‪ ،‬كوشتنی عەلی كوڕی ئهبوتالیب (‪ 40‬ك)‪،‬‬ ‫قەتڵوعام و سەربڕینی حوسێنی كوڕی عەلی و‬ ‫یاران و بنەماڵەكەی لەكەربەال (‪ 61‬ك)‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەم رووداوە خوێناوییانەش كاریگەریی گەورەو‬ ‫راستەوخۆیان لەسەر دروستبوونی دەستهگەریی‬ ‫موسڵمانەكان و باڵوبونەوەی رق و قین هەبووە‬ ‫لە ناو ئەوانەی وردەكاریی و بەسەرهاتەكانیان‬ ‫بەشێوەی دەماودەم یان حیكایەت گواستۆتەوە‬ ‫بۆ دوای خۆیان‪ .‬هەر لەم میانەیەشدا گرۆی‬ ‫هەواداری عەلی كوڕی ئهبوتالیب (شیعە) چەندین‬ ‫بەسەرهات و فەرموودەو دەقیان بۆ پیرۆزكردن و‬ ‫سەرخستنی عەلی كوڕی ئهبوتالیب فڕێداوەتە ناو‬ ‫تۆماری مێژووییەوە‪ ،‬بەرانبەر بەوانیش موسڵمانە‬ ‫سوننەكان بەچەندین شێواز هەوڵیانداوە كارنامەی‬ ‫ركابەرانی عەلی كوڕی ئهبوتالیب جوان و رازاوە‬ ‫بكەن‪ ،‬وەك تۆڵەكردنەوەیەك لەوان‪ .‬لە سایەی‬ ‫ئەو رق و قین و ملمالنێ خوێناوییەی لە نێوان‬ ‫بەرەی عێراق (عەلی) و بەرەی شام (موعاویە)شدا‬ ‫دروستبوو‪ ،‬پەنابردن بۆ هەڵواسین و دروستكردنی‬ ‫بەسەرهات و ڕووداو بۆ سەرخستنی بیروباوەڕ‪،‬‬ ‫شتێكی ئاسایی و چەكێكی بەهێزی ركابەریكردن‬ ‫بووە‪ ،‬بەجۆرێك سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن‬ ‫واڵتی عێراقو شارە بەناوبانگەكانی (كوفەو بەسرە)‬ ‫بوونە النكەیەكی سەرەكیی داتاشینی گێڕانەوەو‬ ‫هەڵواسینی ریوایەتی هەڵبەستراو‪ ،‬تا كار گەیشتە‬

‫كهلهپووری مێ ووی ئی م‬ ‫ب كۆڵێك كێ و ر و ۆڵ و‬ ‫شتۆت ن و كانی ئێ تا‪ ،‬هێند ی‬ ‫و وان كانی ه ڵ ری‬ ‫ی ن‬ ‫كێ و ق یرانه‪.‬‬ ‫ئەوەی كەسێكی وەكو ئیمام مالیك (‪ 179‬ك‬ ‫مردووە) فەتوا بدات بە زەروورەتی مامەڵەكردن‬ ‫لەگەڵ ریوایەت و گێڕانەوەكانی خەڵكی عێراق وەك‬ ‫گێڕانەوەكانی ئەهلی كیتاب (‪ ،)3‬بەپێی فەرمودەی‬ ‫پێغەمبەریش (د‪.‬خ) كە بوخاری دەیگێرێتەوە‬ ‫گێڕانەوەكانی ئەهلی كیتاب لە ناو موسڵمانەكاندا نە‬ ‫بەراست دادەنرێن و نە بەدرۆ دەخرێنەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەوپەڕی بەدگومانی لە گیڕانەوەكانی ئەهلی‬ ‫عێراق و قەبارەی شێوانی گێڕانەوە مێژووییەكان‬ ‫دەردەخات لە سەدەی دووەمی كۆچی و لە ژێر‬ ‫كاریگەریی رووداوە خوێناوییەكانی مێژووی‬ ‫ئیسالم‪.‬‬ ‫زاناومێژوونوس قازی ئیبن ئەلعەرەبی‬ ‫ئەندەلوسی (‪ 543‬ك مردووە) كە یەكێكە‬ ‫لەوانەیپێداچونەوەی كردووە بۆ دەقە مێژووییەكان‬ ‫و بەچاوی رەخنەوە تەماشایان دەكات‪،‬باسی‬ ‫لەوەكردوە بەهۆی دەرمارگیرییەوەو لەئەنجامی‬ ‫موسڵمانەكان‬ ‫خوێناوییەكان‪،‬‬ ‫رووداوە‬ ‫پەرتەوازەبوون بەسەر چەند دەستەو تاقمێكی‬ ‫جیاجیای هەواداری كەسایەتییەكان و چەندین‬ ‫گروپ دروستبوون بەناوی «البكریة‪ ،‬العمریة‪،‬‬ ‫العثمانیة‪ ،‬العلویة‪ ،‬العباسیة»‪ ،‬هەریەك لەمانەش‬ ‫بە باری خەلیفەی خۆیاندا دایاندهتاشی و هەوڵیان‬ ‫دەدا پایەی لەچاوی بەرانبەرەكەیدا بەرزتر بكەنەوە‪،‬‬ ‫یان پایەی بەرانبەرەكەی نزم بكەنەوە (‪ .)4‬ئەمەش‬

‫خا ل‬

‫كێ‬

‫ی واستن و ی تۆمار كا‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫وهنەبێت تەنها پشتبەستن بە گیڕانەوەی‬ ‫دەماودەم كێشەی بۆ كهلهپووری مێژووی ئیسالمی‬ ‫دروستكردبێت‪ ،‬بەڵكە لە گواستنەوەی نووسراوو‬ ‫تۆمارو ریوایەتەكانیشدا گرفتی گەورە روویداوە‪،‬‬ ‫بۆ وێنە مێژوونوسێكی گەورەی لەچەشنی‬ ‫ئیمامی تەبەری (‪ 310‬ك مردووه) بێ سڵەمینەوە‬ ‫لە هیچ ریوایەت و گێڕانەوەیەك هەرچی ديوەو‬ ‫هەرچی بیستوە بەسەنەدەوە وەكو خۆی تۆماری‬ ‫كردووە‪ ،‬ئەركی سۆراغ و بەدواداچوونی گێڕانەوە‬ ‫مێژووییەكان و جیاكردنەوەی راست و ناڕاستیشی‬ ‫بە نەوەكانی دوای خۆی سپاردووە‪ .‬ئەم مێژوونوسە‬ ‫كە تا ڕادەیەك بە گەورەو راگری مێژوونوسانی‬ ‫ئیسالم دادەنرێت‪ ،‬ئەمەی بەڕوونی لە پێشەكی‬ ‫مێژووەكەی خۆیدا رونكردوەتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫هیچ گلەییەكی لەسەر نەمێنێت‪ ،‬بەاڵم توێژەران‬ ‫و لێكۆڵەرانی پاش خۆی ئەمەیان كردوەتە گلەیی‬ ‫بەسەرییەوە‪ ،‬چونكە خۆی خاوەن میتۆدو دیدێكی‬ ‫رەخنەگرانەی كامڵ و تێروتەواو بوە‪ ،‬كەچی رازیی‬ ‫بووە چەندەها ریوایەتی نادروست و پڕ لە هەڵە‬ ‫لە بەرهەمە ناوازەكەیدا هەبێت و سەلیقەو توانای‬ ‫رەخنەگرتن و سۆراغكردنی بەكارنەهێناوە بۆ‬ ‫شەن و كەوكردنیان‪.‬هەندێكیتری بەر لە ئەویش‪،‬‬ ‫وەكو یەعقوبی(‪ 284‬مردووە) گیڕانەوەكانی هیچ‬ ‫سەنەدیان نییە‪ ،‬هەروەهامەسعودی ( ‪ 346‬مردووە)‬ ‫تەنانەت ئاماژەی بەو سەرچاوانەش نەكردووە‬ ‫كە ریوایەتەكانی لێ كۆكردوونەتەوە‪ ،‬نەك‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫گەورەترین كێشەیە بۆ تۆماری مێژوویی‪ ،‬نەخوازە‬ ‫گەر بزانین لە زۆربەی سەرچاوەكاندا بە چاوی‬ ‫پیرۆزییەوە تەماشای نەوەی یەكەم و دووەم و‬ ‫سێیەمی ئیسالم كراوە بەو پێیەی لە فەرمودەی‬ ‫پێغەمبەردا (د‪.‬خ) بە «خیر القرون» ئاماژەیان بۆ‬ ‫كراوە (‪.(5‬‬

‫دیارینەكردنی سەنەدو ریشەیان‪ ،‬هەردوكیشیان‬ ‫هەڵگری دیدو خوێندنەوەی تایبەت بەخۆیانن كە‬ ‫هەوادارێتی عەلی كوڕی ئهبوتالیب ـ یەو بێالیەن نین‬ ‫دەربارەی رووداوەكان‪ ،‬ئەمەش ئەركەكە قورسترو‬ ‫ئهستەمتر دەكات‪ ،‬چونكە زۆرێك لەو ریوایەتە پڕ‬ ‫لەئیشكالیەتانەی باسیان كردووە هی سەردەمی‬ ‫خۆیان نەبوون‪ ،‬خۆیان شایەتحاڵی نەبوون‪،‬‬ ‫بەڵكە هەر دەماودەم بیستویانە‪ ،‬یان وەك خۆی‬ ‫دەیگێڕنەوە بەبێ ئاماژەكردن بەسەرچاوەكان‪،‬‬ ‫كەچی دواتر سەرجەم ئەم گێڕانەوە گومان‬ ‫لەسەرانە بوونەتە بنەڕەت و بنەمایەكی بەهێز‬ ‫بۆ دروستبوونی ئاینزا و ڕەوتی دژ بەیەك‪،‬‬ ‫هەروەها بوونەتە هۆی تاڵ و دژواركردنی ژیانی‬ ‫موسڵمانەكان و سەرەنجامیش تەڵخكردنی ئاسۆی‬ ‫پێكەوەژیان و پێكەوەهەڵكردنیان لە سەردەمی‬ ‫ئێستا‪.‬‬ ‫ئەگەر بمانەوێ وردتر لەم باسە بدوێین‪ ،‬ئەوە‬ ‫بەسە ئاماژە بەوە بكەین كە تەبەری بەدروستی‬ ‫‪ 586‬بەسەرهات و هەواڵی مێژوویی لە كەسێك‬ ‫گێڕاوەتەوە كە ناوی (أبو مخنف لوط بن یحیی‬ ‫الكوفي)یە‪ ،‬سەرجەم ئەم ریوایەتانەش لە‬ ‫سەردەمی پێغەمبەرەوە دەگێڕێتەوە تا دەورانی‬ ‫حوكمڕانیی عەباسییەكان (‪ 132‬ك) كەچی‬ ‫هەریەك لە ئیبن مەعین‪ ،‬ئەبو حاتەم‪ ،‬دارەقوتنی‪،‬‬ ‫ئیبن حەببان‪ ،‬زەهەبی بە جیاجیا سەركۆنە و‬ ‫زەمیانكردووەو بەبێ متمانە ناویان بردووە (‪.(6‬‬ ‫ئەم ڕاوییە بەسەرهاتی وەها دەگێڕێتەوە پێنج‬ ‫الپەڕەی تەواوە‪ ،‬كەچی نە ناوی سەرچاوەو نە‬ ‫سەنەدی تیا نییە‪ ،‬سەرجەم ریوایەتەكانیتریشی‬ ‫هەمان حاڵیان هەیە (‪ .)7‬هەروەها ‪ 280‬ریوایەتی‬ ‫لە كەسێك گێڕاوەتەوە بەناوی محەممەد سائیب‬ ‫ئەلكەلبی (‪ 146‬ك مردووە)‪ ،‬لەگەڵ ‪ 300‬ریوایەت لە‬ ‫محەممەد بن عەمر واقیدی(‪ 207‬ك مردووە)‪ ،‬لەگەڵ‬

‫‪37‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫چەندان كەسیتر كە سەرجەمیان لە پێوەرەكانی‬ ‫ڕەخنە دەرناچن و الیەندارن و گێڕانەوەكانیان‬ ‫رەتكراوەتەوە (‪ .)8‬ئەم حاڵەتەی تەبەری كە یەكێكە‬ ‫لە گەورە پێشەواكانی تەفسیرو شەرعزانی و‬ ‫مێژوو مشتێكە بۆ نموونەی خەروارێكی گەورەی‬ ‫بەرهەمی كهلهپووری مێژوویی كە لێوان لێون لە‬ ‫بۆمب و چەكی دەستی گروپە ئاینییەكانی ئێستا بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی توندوتیژیی و رەتكردنەوەی یەكترو‬ ‫پێكدادان‪.‬‬

‫ه وڵ كانی چار س ر‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪38‬‬

‫لەپاش هەندێ هەوڵی لێكۆڵەران و هەندێ كۆششی‬ ‫پەرتەوازەو سنورداری لەچەشنی ئیبن ئەلعەرەبی‬ ‫ئەندەلوسی مالیكی‪ ،‬ئیبن تەیمییە‪ ،‬ئیبن حەجەر‪ ،‬ئیبن‬ ‫كەسیر‪ ،‬رەنگە لەریزی مێژوونوسە گەورەكانی‬ ‫ئیسالمدا ئیبن خەلدون (‪ 809‬ك مردووە) یەكەم‬ ‫كەس بێت لە ئاستی گەورەكان كە دركی بەمەترسی‬ ‫قەبارەی ئەم ئاوەژووكردنە كردبێت و پێشنیازی‬ ‫رێگاچارەی بەرەنگاربونەوەو مامەڵە لەگەڵكردنی‬ ‫بەشێوەیەكی عەقاڵنی و زانستی كردبێت‪ .‬ئەم زانایە‬ ‫پێیوایە كۆمەڵێك هۆكاری بەهێزی ئاوەژوكردن و‬ ‫تەزویری مێژوو ههن‪ ،‬كە دوان لەوانە سەرەكیی‬ ‫و جێی سەرنجن‪ ،‬یەكەمیان دەمارگیریی مەزهەبی‬ ‫و دووەمیان‪ ،‬بەخششی ماددی و خەاڵتەكانی میرو‬ ‫دەسەاڵتداران‪ ،‬بۆیە هەمیشە پێداگریی كردووە‬ ‫لەسەر ئەوەی بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ وردو‬ ‫درشتی گێڕانەوە مێژووییەكان و كۆی كهلهپووری‬ ‫مێژوویی ئیسالم بكرێت (‪ ،)9‬بەاڵم سەیر ئەوەیە‬ ‫هەر خودی ئیبن خەلدون خۆی كە لە هەمووكەس‬ ‫باشتر دركی بەم راستییە كردوە‪ ،‬پەیڕەوی لەو‬ ‫رێگاچارانە نەكردووە كە پێشنیازیكردوە بۆ‬ ‫پاڵفتەكردنی مێژووی ئیسالم‪ ،‬لە بەرهەمەكەی‬ ‫خۆیدا (العبر) كە بەمێژووی ئیبن خەلدون بەناوبانگە‬ ‫لەسەر هەمان میتۆدی مێژوونوسانی پێش خۆی‬

‫رۆشتووە كە گواستنەوەی هەواڵەكانە بەبێ‬ ‫سەرنجدان و وردبوونەوە لە مەتن و سەنەدەكانیان‪،‬‬ ‫ئەمەش وایكردوە میتۆدی پاڵفتەكردن جێگەی خۆی‬ ‫نەگرێت و گواستنەوەی لێشاوێك لە هەواڵ و‬ ‫زانیاری مێژوویی پڕ لە ئیشكال بەردەوامی هەبێت‬ ‫كە ئێستا بوونەتە كێشەی گەورە بۆ موسڵمانەكان‪.‬‬ ‫لە دوای ئیبن خەلدون كەسیتر لە ئاستی زانیاری‬ ‫و زانستی ئەودا درێژەی بەم میتۆدە نەداوە لە‬ ‫گەڕان بەدوای فاكتەری رووداوەكان و تێڕوانینی‬ ‫گوماناوی ریوایەتەكان‪ ،‬ئەمەش رێگەخۆشكەرە بۆ‬ ‫ئەوەی مێژووی ئیسالمی وەكو مێژووی گشتی‬ ‫بچێتە خانەی ئەو زانستانەی كە هەندێك بە‬ ‫شێخی چەواشەكاریی «شیخ األضاليل» لە قەڵەمی‬ ‫دەدەن بەهۆی ئەو لێكەوتە خراپانەی لە ئەنجامی‬ ‫خوێندنەوەی ئەم مێژووەوە بەرهەم دێن‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لە هەندێ لە سەرچاوەكانی شیعەدا هاتووە كە‬ ‫عەلی كوڕی ئەبو تالیب بە راكێشان و پەلكێشان‬ ‫براوە بۆ بەیعەتدان بە ئەبوبەكر‪ ،‬هەندێكیتریان‬ ‫دەڵێن بە حەپل راكێشراوە(‪ ،)10‬لەكاتێكدا هەر‬ ‫ئەم سەرچاوانە سوورن لەسەر ئەوەی عەلی‬ ‫كوڕى ئهبوتالیب بێوێنەیە لەغیرەت و ئازایەتی و‬ ‫شەهامەت‪ ،‬لەناو عەرەبیشدا وا باو بووە كە مەگەر‬ ‫كەسێك عەقڵی لەدەست دابێت‪ ،‬ئەگینا زاتی نەكردوە‬ ‫بەرەنگاریی عەلی ببێتەوە كە لە تەمەنیدا جگە لە‬ ‫خودا كڕنوشی بۆ هیچیتر نەبردووە‪ ،‬ئیتر چۆن‬ ‫دەچێتە عەقڵەوە بەزۆر شتێكی وەهای پێ بكرێت؟!‬ ‫بێگومان رەواندنەوەی ئەم تەمەو ئەم بەسەرهاتەو‬ ‫وەاڵمدانەوەی بە پێوەرە رەخنەگرییەكەی ئیبن‬ ‫خەلدون هەموو پەیڕەوانی شیعە رزگار دەكات لە‬ ‫گرێ و هەست بە ستەملێكردنێكی قووڵ كە بەرانبەر‬ ‫سوننەكان هەیانەو ناهێڵێ بە ئاشتەوایی لەگەڵیاندا‬ ‫بژین‪ .‬بەهەمانشێوە لەبەرەی سوننەكانیش چەندین‬ ‫نموونەو میراتی كهلهپووریی لەمە خراپتر هەیە‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫كە رێگرە لەوەی بیر لەهەڵكردن لەگەڵ شیعەکان‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬كە تۆمەتباركردنی وەزیری شیعی ئیبن‬ ‫عەلقەمییە بەوەی بەغدای دا بە دەست مەغۆلەكانەوە‬ ‫)‪ 656‬ك) دیارترین ئەو رووداوانەی كە كاریگەریی‬ ‫لەسەر ئێستا هەیە‪ .‬زۆربەی سەرچاوە سوننییەكان‬ ‫تەنانەت رەسەنەكانیش‪ ،‬ئەم وەزیرە شیعییە بە‬ ‫هۆكاری ماڵوێرانی و كارەساتی هەموو ئوممەتی‬ ‫ئیسالم دەزانن لە كاتێكدا هەموو بەڵگە مێژوویی‬ ‫و خوێندنەوە عەقاڵنییەكان كۆكن لەسەر ئەوەی‬ ‫شااڵوی مەغۆل گەورەتر بوە لە رۆڵی ئەم وەزیرە‬ ‫شیعەیە‪ ،‬الوازیی و داڕمانی دەزگاكانی خەالفەتی‬ ‫عەبباسیش پێویستی بە خیانەتی ئیبن عەلقەمی‬ ‫نەبووە بۆ ڕووخان و كەوتن‪ ،‬رەنگە ناوبراو‬ ‫هەلپەرست بووبێت و خۆی و خێزانەكەی لە‬ ‫مەرگێكی حەتمی رزگار كردبێت لەپاش گرتنی بەغدا‪،‬‬ ‫هەر بەم هۆیەشەوە پۆستەكەی مابێتەوە لەسایەی‬ ‫حوكمڕانیی مەغۆلدا‪ ،‬بەاڵم ناكرێت و ناچێتە عەقڵەوە‬ ‫ئەو بەتەنها هۆكاری كەوتنی بەغدا بووبێت (‪.(11‬‬ ‫بەمدواییانە هەندێك لە مێژوونوس و‬ ‫توێژەرەكان هەوڵیانداوە بۆ قوتاربوون لەو گومان‬ ‫و دژیەكییانەی لە كەلەپووری مێژووی ئیسالمیدا‬ ‫هەن رێگای فەرمودەناسەكان بەكاربهێنن‪ ،‬لەوانەش‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێوی ت ك ل پووری مێ وویی‬ ‫یا‬ ‫ل ئایین و ش ری‬ ‫بكرێت و ‪ ،‬دواتر ب میكانیزمی‬ ‫ی‬ ‫تایب مام ڵ ی ل ڵدا بكرێ‬ ‫ك ت با بێ ب بن ماكانی‬ ‫و شیكاری واقی ی و‬ ‫ش ری‬ ‫زان تی س رد م‬

‫لێكۆلینەوەی محەمەد تاهیر بەرزنجی لەسەر‬ ‫مێژووەكەی تەبەری و جیاكردنەوەی (صحیح‬ ‫الطبري) لە (ضعیف الطبري) لە دوتوێی ‪ 14‬بەرگی‬ ‫گەورەدا‪ ،‬هەروەها بەرهەمەكانی مێژوونوسی‬ ‫عێراقی ئەكرەم زیا ئەلعومەری لە پێشەنگی ئەم‬ ‫هەواڵنەیە‪ ،‬بەاڵم جێبەجێكردنی ئەم میتۆدە سەخت‬ ‫و قورسە كە پشت بە زانستەكانی (علم الرجال)‬ ‫و (األسانید) دەبەستێت چەندین كۆمای گەورە‬ ‫لەخەرمانی كهلهپووری مێژوویی دەسوتێنێت و‬ ‫یەكسانی دەكات بە سفر‪ ،‬هەروەها چەندین كەلێن و‬ ‫بۆشایی لە سەردەمە مێژووییەكان دروستدەكات‪،‬‬ ‫بۆیە چەندە جێگەی خۆشحاڵی و دەستخۆشیی بووە‪،‬‬ ‫هێندەش جێگەی نیگەرانی و رەخنەیە‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫مامەڵەكردنی مێژوو وەكو فەرمودە لە باكگراوندو‬ ‫فەزا كۆمەاڵیەتییەكە دایدەڕنێت و لەو رێسایە‬ ‫الیدەدات كە مێژوو وەكو ئەزموونی كۆمەڵگایەك‬ ‫تەماشا دەكات‪ ،‬نەك سەنەدو گێڕانەوەی تاكە‬ ‫كەس‪ ،‬جگە لەوەش نەك مێژووی ئیسالم بەڵكە‬ ‫مێژووی هیچ میللەت و نەتەوەیەك بە پێوەرەكانی‬ ‫فەرموودەناسی نەنووسراوەتەوە‪ ،‬هەروەها مەرج‬ ‫و بەندوباوەكانی فەرمودەی بەسەردا جێبەجێنابێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بوونی ئەم میتۆدە زانستییە وردو سەختگیرە‬ ‫بۆ ئەو گێڕانەوەو جومگە مێژووییانەی كە‬ ‫هەڵوێستی فیقهی و مەزهەبییان لێ دەكەوێتەوە‬ ‫یان پەیوەستن بە ئەحكام و شەریعەتەوە شتێكی‬ ‫پێویستە‪ ،‬چونكە مێژووی عەقیدەو مێژووی‬ ‫شەریعەت جیاوازە لە مێژووی ئاسایی‪ ،‬لەدەرەوەی‬ ‫ئەم وێستگە گرنگانەش مێژووی ئیسالمی هەر‬ ‫لەقاڵبی گێڕانەوە بەسەرهاتدا بمێنێتەوە‪ ،‬رەنگە‬ ‫زیانەكانی وەك ئێستا قورس نەبن كە لە زۆر جێگدا‬ ‫ئەوەندەی بەرهەمهێنەری رق و قین و پێكدادانن‪،‬‬ ‫هێندە فاكتەرێك نین بۆ پەرەدان بەگیانی لێبوردەیی‬ ‫و پێكەوەهەڵكردن‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫(‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬ ‫ژمارە )‬

‫‪40‬‬

‫ب كورتی‬

‫لەبەر رۆشنایی ئەم گوزەرەی سەرەوە دەكرێت‬ ‫بوترێت‪:‬‬ ‫كهلهپووری مێژووی ئیسالم بەكۆڵێك كێشەو‬ ‫گرێ و گۆڵەوە گەشتۆتە نەوەكانی ئێستاو هێندەی‬ ‫الیەنە گەش و جوانەكانی هەڵگری كێشەو قەیران‬ ‫و داوی پێكدادانە‪ ،‬چونكە لە ژینگەو دۆخێكی‬ ‫تەندروستتدا كۆنەكراوەتەوەو تۆمار نەكراوە‪.‬‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ ئهم كهلهپوورە وریایی زۆری‬ ‫پێویستە‪ ،‬خاڵی یەكەم پێویستە ئەم كەلەپوورە‬ ‫لە ئایین و شەریعەت جیا بكرێتەوەو دواتر بە‬ ‫میكانیزمی تایبەت مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت كە تەبا‬ ‫بێت بە بنەماكانی شەریعەت و شیكاری واقیعی‬ ‫و زانستی سەردەم‪ ،‬هەندێك هەوڵیش لەم بوارەدا‬ ‫هەیە كە هەرچەندە كامڵ نین و چارەسەری‬ ‫یەكالیی و گشتگیر نین‪ ،‬بەاڵم دەكرێت ببنە‬ ‫میكانیزمێك بۆ پاڵفتەكردنی هەر هیچ نەبێ سەدە‬ ‫بەرایی و زێڕینەكانی ئیسالم كە بە چاوی پیرۆزیی‬ ‫تەماشا دەكرێن و بەسەرهاتەكانی بوونەتە هۆی‬ ‫دروستبوونی چەندین دەستەبەندیی‪.‬‬

‫پ راوێزو س رچاو كا‬

‫)‪ )1‬عبدالعليم عبدالرحمن خضر‪ :‬المسلمون‬ ‫وكتابة التاريخ دراسة في التأصيل اإلسالمي لعلم‬ ‫التاريخ‪ ،‬المعهد العالمي للفكر اإلسالمي‪ ،1993 ،‬ال‬ ‫‪.276‬‬ ‫)‪ )2‬محمد بن مطر الزهراني‪ :‬تدوين السنة‬ ‫النبوية المشرفة من القرن األولى إلى نهاية القرن‬ ‫التاسع الهجري‪ ،‬دار الهجرة‪ ،‬الرياض‪ ،1966 ،‬ال ‪.85‬‬ ‫)‪ )3‬أكرم ضیاء العمری‪ :‬بحوث في تاريخ السنة‬ ‫المشرفة‪ ،‬مكتبة العلوم والحكم‪ ،‬المدينة‪ ،‬ال ‪.20‬‬ ‫)‪ )4‬القاضي أبي بكر ابن العربي‪ ،‬العواصم من‬ ‫القواصم‪ ،‬محب الدين الخطيب‪ ،‬المكتبة السلفية‪،‬‬ ‫القاهرة‪ ،‬العواصم من القواصم‪ ،‬ال ‪.246‬‬ ‫)‪ )5‬رواه البخاری ومسلم‪.‬‬ ‫)‪ )6‬يحيى بن ابراهيم بن علي اليحيى‪ :‬مرويات‬ ‫أبي مخنف في تاريخ الطبري‪ ،‬عصر الخالفة الراشدة‪،‬‬ ‫دراسة نقدية‪ ،‬دار العاصمة‪ ،‬الرياض‪ ،‬ال‪.43 ،3‬‬ ‫)‪ )7‬یحیی بن ابراهیم‪ :‬مرویات أبي مخنف‪ ،‬ال‬ ‫‪.57‬‬ ‫)‪ )8‬صحیح تاریخ الطبری‪ ،‬حققه وعلق عليه‪،‬‬ ‫محمد طاهر البرزنجي‪ ،‬دار ابن كثير‪ ،‬دمشق‪ ،‬ج‪،1‬‬ ‫ص ‪.20_16‬‬ ‫)‪ )9‬ابن خلدون‪ :‬المقدمە‪ ،‬تحقيق‪ ،‬علي عبدالواحد‪،‬‬ ‫القاهرة‪.3/1 ،1962 ،‬‬ ‫))‪ )10‬الجوهری‪ :‬السقیفە وفدك‪ ،‬تحقیق‪ ،‬باسم‬ ‫مجید الساعدی‪ ،‬العتبة الحسینیة‪،‬كربالء‪ ،2011 ،‬ال‬ ‫‪92‬؛ عباس القمی‪ :‬بیت األحزان فی مصائب فاطمە‬ ‫الزهراء‪ ،‬مكتبة الرسول األعظم اإللكترونية‪ ،‬ال ‪.123‬‬ ‫))‪ )11‬عبدالمجيد أبو الفتوح‪ :‬التاريخ السياسي‬ ‫والفكري للمذهب السني في المشرق اإلسالمي من‬ ‫القرن الخامس الهجري حتى سقوط بغداد‪ ،‬دار‬ ‫الوفاء‪ ،‬المنصورة‪ ،‬ط‬ ‫ط‪261 ،1988 ،2‬ـ ‪.272‬‬

‫زان تی‬

‫می ئی‬

‫میی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئاوڕدان و ی‬

‫ل‬

‫خا ل‬

‫ووتیار ن ری ا‬

‫لەدایکبووی ‪ 1983‬سلێمانی‪.‬‬ ‫بەکالۆریۆس لە فەلسەفە و تەسەوفی ئیسالمیدا‪،‬‬ ‫ماستەر لە زمان و ئەدەبی فارسیدا‪.‬‬ ‫چهند وتار و لێكۆڵینهوهی باڵوكراوهی ههیه‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪41‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪42‬‬

‫فەلسەفە یەکێکە لە گرنگترین دەرکەوتە‬ ‫عەقاڵنییەکانی کەلەپووری فیکریی ئیسالمی‪.‬‬ ‫وێڕای ئەوەی موسڵمانان خۆیان داهێنەری‬ ‫فەلسەفە نەبوون‪ ،‬لێ شارستانییەتی تازەڕسکاوی‬ ‫ئیسالمیی‪ ،‬فەلسەفەی وەک زەروورەتێکی ژیاری‬ ‫لە شارستانییەتەکانیی دی وەرگرت و لە خۆیدا‬ ‫هەرسی کرد و بابەتگەلێکی نوێی بەرهەمهێنا‪.‬‬ ‫گەڕانەوە بۆ کەلەپووری عەقاڵنیی ئیسالمیی بە هەر‬ ‫شێوەیەک و بۆ هەر ئامانجێک بێت‪ ،‬ڕێگەکەی بە‬ ‫فەلسەفەی ئیسالمیدا گوزەر دەکات؛ بەاڵم فەلسەفە‬ ‫تاکە سەرچاوەی عەقاڵنییەتی ئیسالمیی نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫خۆری عەقاڵنییەتی ئیسالمیی لە چەند ئاسۆیەکی‬ ‫تریشدا پرشنگی داوە‪ ،‬وەک‪ :‬لۆژیک‪ ،‬کەالم‪،‬‬ ‫ئوسووڵی فیقهـ و تەنانەت خودی فیقهیش‪ .‬فەلسەفە‬ ‫و کەالمی ئیسالمیی هێندە پێکەوە گرێدراون کە‬ ‫هەندێک جار جیاکردنەوەیان هێند ئاسان نییە‪.‬‬ ‫زاراوەکانیان و شێوازی ئیستیداللیان تەواو لێک‬ ‫دەچێت‪ ،‬ئەوەی لێکیان جیا دەکاتەوە بریتییە لە‬ ‫بابەتی سەرەکییان و ئامانجی کارکردنیان‪.‬‬ ‫زانستی کەالم بە هەموو ڕێچکە جیاوازەکانیەوە‪،‬‬ ‫یەکێکە لە دەرکەوتەکانی کەلەپووری عەقڵیی‬ ‫ئیسالمیی‪ .‬گومان لەوەدا نییە کە کەالم لە سەرەتادا‬ ‫بریتی بوو لە هەوڵدان بۆ سەلماندنی بنەماکانی‬ ‫بیروباوەڕی ئیسالمیی بە شێوەیەکی عەقڵی‪،‬‬ ‫ئەمەش کەالمی ڕووبەڕووی سنوورداربوون و‬ ‫پابەندبوون بە کۆمەڵێک پێشگریمانە کردبۆوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە شێنەیی کەالم پانتاییەکی عەقڵیی فراوانی‬ ‫لەبەردەم خۆیدا ئاوەاڵ کرد کە لە هەندێک شوێندا‬ ‫تەواو ڕەنگی فەلسەفەی بەخۆوە گرتووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫سەرنج بدەینە ئەو بابەت و مشتومڕە عەقڵییانەی‬ ‫کە وەک پێشەکیی زانستی کەالم لە کتێبە‬ ‫بەناوبانگەکانی وەک (المواقف)ی عەزودەدینی‬ ‫ئیجی و شەرحەکەی میر سەیید شەریفی جورجانی‪،‬‬

‫هەروەها (شرح المقاصد)ی تەفتازانی‪ ،‬تەنانەت‬ ‫(الفضیلـة)ی مەولەویی تاوەگۆزیدا هاتوون‪ ،‬ئەوە‬ ‫ڕوون دەبێتەوە کە قەڵەمرەوی عەقڵ لە زانستی‬ ‫کەالمدا تا چ ڕادەیەک فراوانە‪ .‬ئەمە لە کاتێکدایە‬ ‫کە ئەوانەی باسکران کتێبی کەالمیی ئەشعەرین‬ ‫نەک موعتەزیلی‪ ،‬ئەشعەرییەکانیش الی خەڵکی‬ ‫ڕەشۆکی وەک دژەعەقڵ ناسێنراون‪.‬‬ ‫الی خوێنەر ڕوونە کە کەالمی موعتەزیلە لە‬ ‫ترۆپکی عەقاڵنییەتدایە و پێویست بە ڕوونکردنەوە‬ ‫ناکات‪ ،‬بەاڵم کەالمی ئەشعەرییش نەک هەر‬ ‫عەقاڵنییە‪ ،‬بەڵکو ئەشعەرییەکان بەشدارێکی چاالکی‬ ‫وتووێژە عەقاڵنییەکان و ڕکابەرێکی عەقاڵنیی‬ ‫موعتەزیلە و ئاڕگۆمێنتەکانیان بوون‪ ،‬بە جۆرێک‬ ‫کە مشتومڕەکانیان بوونە هۆی گەرمبوون و‬ ‫قووڵبوونەوەی گفتوگۆکان و لەو نێوەندەشدا دەیان‬ ‫بابەتی گرنگی عەقڵی و وجوودی گەنگەشە کراون‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەشعەرییەکان لە ئەساسیشدا عەقاڵنی‬ ‫نەبووبن ‪-‬کە وا نییە‪ -‬ئەوا کێبەرکێیان لەگەڵ‬ ‫عەقاڵنییەکانی وەک موعتەزیلە و فەیلەسووفاندا‬ ‫وای لێ کردبوون‪ ،‬خۆبەخۆ بەشداری فەلسەفاندن‬ ‫ببن‪ .‬ئەو ڕەخنانەی کە ئیمام ئەوحامیدی غەزالی‬ ‫ڕووبەڕووی فەلسەفەی دەکاتەوە‪ ،‬الی ئیمام‬ ‫فەخری ڕازی گوڕوتینێکی زیاتر وەردەگرێت‬ ‫و ڕەخنە توند و گومانبزوێنەکانی ئیمام فەخری‬ ‫ڕازی دەبنە هەوێنی دەیان بابەتی فەلسەفی کە‬ ‫دواتر فەیلەسووفانی وەک نەسیرەدینی تووسی لە‬ ‫وەاڵمی فەخری ڕازیدا گەنگەشەیان دەکەن‪.‬‬ ‫جگە لەو دوو ڕەوتە کەالمییە سەرەکی‬ ‫و بەناوبانگەی جیهانی ئیسالم (موعتەزیلە و‬ ‫ئەشعەرییەکان)‪ ،‬چەند ڕەوتێکی کەالمیی دی‬ ‫هەبوون کە هەر لەژێر کاریگەریی ئەو دوو ڕەوتەدا‬ ‫بوون و هەریەک بە ڕێژەیەک کاریگەریی یەکێک‪،‬‬ ‫یان هەردوو ڕەوتە سەرەکییەکەی بەسەرەوە بوو‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫لە فەلسەفە و کەالمی ئیسالمییدا قسەکردن‬ ‫و ڕامان لە هەبوون (وجود) و باسکردن و‬ ‫شرۆڤەکردنی ئەحکامەکانی هەبوون‪ ،‬پلە و‬ ‫ئاستەکانی‪ ،‬ڕەسەنایەتیی هەبوون‪ ،‬پێوەندیی‬ ‫لەگەڵ ماهییەت و چەند پرسێکی دی‪ ،‬سەرتۆپی‬ ‫زۆربەی باسەکان بووە؛ بە تایبەت لە فەلسەفەدا‪.‬‬ ‫لە کەالمیشدا هاوتا لەگەڵ فەلسەفەدا ئەم پرسانە‬ ‫شرۆڤە و تەتەڵە کراون‪ .‬هێندێک جاران ئەو دوو‬ ‫ڕەوتە (فەلسەفە و کەالم) لەم پرسانەدا ڕووبەڕووی‬ ‫یەک بوونەتەوە‪ ،‬بەاڵم بە گشتی هاوتەریب بوون‪.‬‬ ‫بە سەرنجدان لە پرسەکانی پێوەست بە‬ ‫هەبوون‪ ،‬دەردەکەوێت هەردوو ڕێچکەکە لە‬ ‫سەلماندنی (واجب الوجود) و پاشکۆکانیدا وەک‬ ‫بنەمای هۆکارێتی (العلیة)‪ ،‬پووچیی خول و زنجیرە‬ ‫(الدور و التسلسل)یەک ڕێگە دەگرنە بەر‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەشە لەم پرسانەدا جیاوازییەک لە نێوان‬ ‫فەیلەسووفێک و موتەکەلیمێکدا نییە‪.‬‬ ‫ئیبن سینا لە باسی سەلماندنی (واجب الوجود)‬ ‫دا دەڵێت‪« :‬هەموو هەبوویەک ئەگەر سەرنج بدەیتە‬ ‫خودی خۆی بەبێ لەبەرچاوگرتنی غەیری خۆی‪،‬‬ ‫ئەوا‪ :‬یان بە جۆرێکە کە هەبوونی بۆ واجب دەبێ‬ ‫خۆی لە خۆیدا‪ ،‬یان بۆی واجب نابێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫بۆی واجب بوو‪ ،‬ئەوا خۆی بۆخۆی [هەبوونی]‬ ‫حەقەوخۆبەخۆ (واجب الوجود)ە و قەییوومە؛ خۆ‬ ‫ئەگەر بۆیشی واجب نەبوو‪ ،‬ناشێ پاش ئەوەی‬ ‫گریمانەی هەبوونی کرا بگوترێت‪ :‬خۆی لە خۆیدا‬ ‫مومتەنیعە؛ بەاڵم ئەگەر لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی زاتی‬ ‫هەبووەکە مەرجێک هاوپێچ بکرێت‪ ،‬وەک مەرجی‬ ‫نەبوونی هۆکار‪ ،‬ئەو کاتە دەبێتە مومتەنیع‪ ،‬یان بە‬ ‫بەمەرجگرتنی هەبوونی هۆکار دەبێتە واجب‪ .‬خۆ‬ ‫ئەگەر هیچ مەرجێکی لەگەڵدا هاوپێچ نەکرێت‪ ،‬نە‬ ‫هەبوونی هۆکار و نە نەبوونی‪ ،‬ئەو دەمە حاڵەتی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫کەالمی ئیسالمیی تەنها لە کۆمەڵێک مشتومڕی‬ ‫نێوان ڕێچکە کەالمییەکاندا کورت ناکرێتەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫وەک ئاماژەی پێکرا‪ ،‬ڕێچکەیەکی وەک ئەشعەری‬ ‫لەگەڵ فەیلەسووفان و گوزارە و ئیستیداللە‬ ‫فەلسەفییەکانیشدا لە کێبەرکێدا بوو و مشتومڕ و‬ ‫ئیستیداللی عەقڵیی بە شێوەی بورهان و جەدەل‬ ‫لەگەڵدا گەیاندبوونییە لوتکە‪ .‬لە بەرانبەردا کەالمی‬ ‫موعتەزیلە و ئیسماعیلییەکان و هاوشێوەکانیان‬ ‫زیاتر ڕەنگی فەلسەفەی بەخۆوە گرتبوو و‬ ‫سنووری نێوانیان لەگەڵ فەلسەفەدا یەکجار کەم‬ ‫بووبووەوە؛ بە جۆرێک کە بە خوێندنەوەی کتێبە‬ ‫کەالمییەکانیان هەست دەکەیت دەقێکی فەلسەفی‬ ‫دەخوێنیتەوە نەک کتێبێکی عەقیدە‪ .‬بەم پێیە‪ ،‬کۆی‬ ‫کەالمی ئیسالمیی بە سەرجەم ڕێچکەکانیەوە‬ ‫دەرکەوتەیەکی زۆر دیاری عەقڵی ئیسالمین‬ ‫و بە گشتیی کەالم و وتووێژە کەالمییەکان‬ ‫سەرچاوەیەکی گرنگی ناسینی کەلەپووری عەقڵیی‬ ‫ئیسالمین کە دەکرێت لەژێر ڕۆشناییی فەلسەفەی‬ ‫نوێدا دەستیان بۆ ببرێت و سەرلەنوێ بخوێنرێنەوە‪.‬‬ ‫کۆمەڵێک بابەت هەن کە لە کەالمی ئیسالمییدا‬ ‫ورووژێنراون و دەکرێت بە دیدی فەلسەفەی‬ ‫نوێوە شرۆڤە و ڕەخنە بکرێن‪ ،‬وەک کۆنی (قدم)‬ ‫یان نوێبوونی (حدوث) جیهان‪ ،‬قسەکردن لەسەر‬ ‫هەبوون و نەبوون و (حال)‪،‬سەدەمی ئیحتیاجی‬ ‫هۆگر بە هۆکار (مناط إحتیاج المعلول إلی العلة)‪،‬‬ ‫گێڕانەوەی لەناوچوو (معدوم)‪ ،‬پێوەندیی نێوان زات‬ ‫و سیفاتی خودا و پاشکۆکانی ئەم باسە‪ ،‬ماهییەتی‬ ‫عەقڵ و ڕادەی دەستگەیشتنی بە ڕاستییەکان و‬ ‫تواناییی عەقڵ لە کەشفکردنی نەزانراوەکان‪،‬‬ ‫سنووری عەقڵ و تەرجیحی نێوان عەقڵ و نەقڵ‪،‬‬ ‫بابەتی عەقڵیبوون یان شەرعیبوونی چاک و خراپ‬ ‫(حسن و قبح)‪ ،‬تەئویلی ئایەت و فەرموودە یان‬ ‫ڕەتکردنەوەی تەئویل و چەندین بابەتی گرنگی تر‪.‬‬

‫ه بوونناسی‬

‫‪43‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪44‬‬

‫سێیەم دەمێنێتەوە کە بریتییە لە ئیمکان‪ ،‬ئەو‬ ‫دەمە‪ ،‬بە بەهەند وەرگرتنی زاتەکەی دەبێتە ئەو‬ ‫شتەی کە نە واجبە و نە مومتەنیعە‪ .‬کەواتە هەموو‬ ‫هەبوویەک‪ :‬یان خۆی لە خۆیدا (واجب الوجود)ە‪،‬‬ ‫)‪(1‬‬ ‫یان خۆی لە خۆیدا (ممکن الوجود)ە»‪.‬‬ ‫هەر ئەم بابەتە الی زانایانی کەالم سەلمینراوە‬ ‫و هەبوونی مومکین‪ ،‬لەڕێی زنجیرەی هۆ و‬ ‫ئەنجامەوە بە هەبوونی واجبەوە گرێ دەدەن‪.‬‬ ‫بێگومان هەندێک جیاوازی لە تێڕوانین و ناونانی‬ ‫واجب و مومکیندا هەیە لە نێوان فەیلەسووفان و‬ ‫موتەکەلیماندا‪.‬‬ ‫گەورە موتەکەلیمی ئەشعەری‪ ،‬قازی‬ ‫عەزودەدینی ئیجی لەم بارەیەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫«‪ ...‬یان ئەوەتە هەڵسوورێنەری جیهان‬ ‫(واجب الوجود)ە‪ ،‬کە ئەوەش داواکراوەکەیە [بۆ‬ ‫سەلماندنی]‪ ،‬یاخود دەبێ (ممکن الوجود) بێت‬ ‫کە دەبێ کارتێکەرێکی هەبێت و ئەمەش دووپات‬ ‫دەبێتەوە و یان بە خول و زنجیرە کۆتاییی دێت‪،‬‬ ‫یان بە (واجب الوجود)ێک خۆی لە خۆیدا‪(2) .»...‬‬ ‫وەک دیارە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا کە جیاوازی هەیە لە‬ ‫شێوازی ئیستیداللی هەرکامیاندا‪ ،‬بەاڵم ئەنجامەکە‬ ‫هەر یەکە‪ .‬نابێت ئەوەشمان لەبیر بچێت کە (واجب‬ ‫الوجود) الی فەیلەسووفان لە دوو جۆردا پۆلێن‬ ‫دەکرێت‪( :‬واجب بذاته و واجب بغیره) بەاڵم ئەم‬ ‫پۆلێنکردنە الی زانایانی ئەشعەری ڕەتدەکرێتەوە‬ ‫و ناکۆکیی نێوانیشیان زیاتر لەسەر ناونانە نەک‬ ‫لەسەر ئەسڵی پرسەکە‪.‬‬ ‫بابەتی پووچیی خول و زنجیرە کە هەر بەم‬ ‫باسەوە گرێدراوە‪ ،‬یەکێکی ترە لەو پرسانەی‬ ‫فەیلەسووفان و زانایانی کەالم پێکڕا قبووڵیانە و‬ ‫کەسانێکی وەک ئیبن سینا هەوڵی ئەوەیان داوە بە‬ ‫بورهان پووچییان بسەلمێنن‪ .‬الی زانایانی کەالم‬ ‫شتەکە وەک بنەمایەکی چەسپاو سەیری کراوە‪.‬‬

‫یەکێک لە گرنگترین پرسەکانی پێوەست بە‬ ‫هەبوون و ماهییەت‪ ،‬بریتییە لە پرسین لەبارەی‬ ‫ڕەسەنایەتیی هەبوون و ماهییەتەوە‪ .‬پرسیارەکە‬ ‫لەوەدایە کە ئاخۆ ئەوەی جیهان و بوونەوەری‬ ‫پڕکردووە و ئێمە دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرم‬ ‫دەکەین ماهییەتە یان هەبوون‪ ،‬ئاخۆ ئەو دووانە‬ ‫یەکن یان جودان‪ ،‬ئەگەر یەکن ئەدی بۆ بە جیا‬ ‫لەبەرچاو دەگیرێن‪ ،‬خۆ ئەگەر جودایشن‪ ،‬ئاخۆ‬ ‫کامیان ڕەسەنن و کامیان ئیعتیباری؟‬ ‫ئەم پرسە الی مەال سەدرا زۆر بە جدی‬ ‫توێژینەوەی لەبارەوە کرا و دەتوانین بڵێین قسەی‬ ‫کۆتایی تێدا کردووە؛ هەرچەند دوای ئەویش هەوڵی‬ ‫ڕەتکردنەوەی بورهانەکانی دراوە‪ ،‬بەاڵم هەوڵەکان‬ ‫لە ئاستێکی نزمدان و بورهانەکانی سەدرا لە هێز‬ ‫و گرنگییان کەمی نەکردووە‪.‬‬ ‫میژووی جیاکاری لە نێوان هەبوون و ماهییەتدا‬ ‫کۆنە و ئەرستۆ ئاماژەی بەو جیاوازییە کردووە‬ ‫و گوتوویەتی‪ :‬جیاوازی هەیە لە نێوان «مرۆڤ‬ ‫چییە» و «مرۆڤ هەیە»‪ (3) .‬لەناو موسڵماناندا‪ ،‬بەر‬ ‫لە مەال سەدرا بابەتی ڕەسەنایەتیی هەبوون یان‬ ‫ماهییەت گیروگرفتێکی سەرەکی نەبووە‪ .‬هەندێک‬ ‫لە مێژوونووسانی فەلسەفەی ئیسالمیی وای بۆ‬ ‫دەچن‪ ،‬سەرەتا شێخی ئیشراق (سوهرەوەردی)‬ ‫فەلسەفەکەی خۆی لەسەر بنەمای ڕەسەنایەتیی‬ ‫ماهییەت داناوە‪ ،‬پاشان مەال سەدرا ڕەتی‬ ‫کردۆتەوە‪ .‬حەقیقەت ئەوەیە کە لە هیچ کتێبێکی‬ ‫سوهرەوەردیدا وەها شتێک بە ڕوونی بەرچاو‬ ‫ناکەوێت‪ ،‬ڕەنگە سەرچاوەی ئەم بەهەڵەداچوونە‬ ‫ئەوە بێت کە شێخی ئیشراق ئەساسی فەلسەفەکەی‬ ‫خۆی لەسەر ڕووناکی داڕشتووە کە ڕووکاری‬ ‫ماهییەتی زووتر دێتە زەینەوە‪.‬‬ ‫لە کتێبی (المواقف)دا–کە کتێبێکی گرنگی‬ ‫کەالمی ئەشعەرییە‪ -‬چەردەیەک لە ڕیشە‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫مێژووییەکانی ئەم باسە گەنگەشە کراوە‪ .‬قازی‬ ‫عەزودەدینی ئیجی لەسەر زاری ئیمام فەخری‬ ‫ڕازی‪ ،‬سەبارەت بە پرسی شتایەتی (شیئیة)ی‬ ‫نەبوون‪ ،‬ئەوە دەخاتە ڕوو کە ڕیشەی ئەم باسە لە‬ ‫جیاوازیکردن لە نێوان هەبوون و ماهییەتدایە‪ ،‬ئەو‬ ‫پێی وایە زانایانی موعتەزیلە وەک ئەبو هوزەیلی‬ ‫عەلالف و کەعبی و شاگردە بەغدادییەکانیان‬ ‫بڕوایان وایە کە ماهییەت زێدەباری وجوودە و‬ ‫لێی جیایە‪ ،‬بەاڵم ئەشعەرییەکان لە ئەساسەوە‬ ‫ئەوە ڕەت دەکەنەوە و پێیان وایە لە واقیعدا ئەوەی‬ ‫هەیە یەک شتە [کە هەبوونە] و ئەگەر گریمانەی‬ ‫هەبوونی ماهییەت بکرێت لە دەرەوەی هەبوون‪،‬‬ ‫ئەوا ماهییەتە نەبووەکان دەبنە هەبووی نەبوو کە‬ ‫شتێکی مەحاڵە‪(4) .‬‬ ‫ئەوەی گرنگە لە هێنانەوەی ئەم باسەدا‪،‬‬ ‫ئەوە بوو کە سەرنجی خوێنەر بۆ بەشداریی‬ ‫زانایانی کەالم ڕابکێشین لە پرسە فەلسەفییە ورد‬ ‫و ئاڵۆزەکاندا‪ .‬دەیان پرسی ئاڵۆزی فەلسەفیی‬ ‫لەالیەن زانایانی کەالمەوە تاووتوێ کراون و‬ ‫کاریگەرییەکی دووالیەنە لە نێوان فەلسەفە و‬ ‫کەالم و فەیلەسووفان و موتەکەلیمانی موسڵماندا‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫مەعریفە‬ ‫تیۆری‬ ‫کە‬ ‫ڕوونە‬ ‫ئەوە‬ ‫)‪ )Epistemology‬وەک لقێکی سەربەخۆی‬ ‫فەلسەفە مێژوویەکی زۆری نییە و لەم سەدانەی‬ ‫دواییدا‪ ،‬لە سەدەی حەڤدە بەدواوە لە ڕۆژئاوا‬ ‫گەشەی پێدرا و وەک زانستێکی سەربەخۆ‬ ‫لە فەلسەفە جیابۆوە؛ بەاڵم ڕیشەی باسە‬ ‫سەرەکییەکانی تیۆریی مەعریفە لە یۆنانی کۆندا‬ ‫هەبوون و فەیلەسووفان و سۆفستاییەکان بەشێکی‬ ‫گرنگی ناکۆکییەکانیان بۆ بابەتەکانی تیۆری‬ ‫مەعریفە دەگەڕایەوە‪ .‬بەر لەوانیش لە کەلەپووری‬ ‫فیکری و فەلسەفیی یۆناندا لە سەدەکانی (‪5-6‬‬ ‫پێش زایین) بە شێوەیەکی بەرباڵو هەندێک پرسی‬ ‫پێوەست بەم بابەتە گەنگەشە کراون‪(5) .‬‬ ‫الی بیرمەندانی موسڵمانیش ڕیشەی گەلێک‬ ‫بابەتی پێوەندیدار بە تیۆری مەعریفە بە شێوەیەکی‬ ‫ڕێکنەخراو و پەرشوباڵو لە زانستەکانی وەک‬ ‫کەالم‪ ،‬ڕەوانبێژی‪ ،‬لۆژیک‪ ،‬فەلسەفە و ئوسووڵی‬ ‫فیقهدا گەنگەشە کراون‪ .‬لە زانستی کەالمدا بەشێکی‬ ‫زۆری مشتومڕەکان مادەی خاوی پرسەکانی‬ ‫تیۆری مەعریفەن‪ .‬هەندێک بابەتی وجوودییش کە‬ ‫الی زانایانی کەالم بابەتی ڕامان و توێژینەوە بووە‬ ‫ڕیشەی دەچێتەوە سەر تیۆری مەعریفە‪.‬‬ ‫پێوەندیی نێوان زات و سیفاتی ئیالهی‬ ‫نموونەیەکی زیندووی ئەم بابەتەیە کە دەکرێت لە‬ ‫هەردوو ڕووکاری وجوودی و مەعریفەتناسییەوە‬ ‫بۆی بڕوانین‪.‬‬ ‫یەکێک لە پرسە هەرە بنەڕەتییەکانی پێوەست بە‬ ‫تیۆری مەعریفە بریتییە لە ئیمکانی دەستڕاگەیشتن بە‬ ‫مەعریفەی شتەکان‪ ،‬ئەم بابەتە الی سۆفستاییەکان‬ ‫ڕەت دەکرایەوە و سوقرات و ئەفالتوون و ئەرستۆ‬ ‫وفەیلەسووفانی دوای ئەوان بە بورهان بیروڕای‬ ‫سۆفستاییەکانیان ڕەت کردۆتەوە‪ .‬ئەم پرسە الی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫میی ا‬ ‫اڵبوون و ی باس‬ ‫ب هۆی باڵ ێ انی س ل فیی‬ ‫ب س ر ی انی ئی م و بیری‬ ‫ئی میدا ل نێو ز رب ی ه ر‬ ‫ز ری بزاوت ئی میی ا ‪،‬‬ ‫زیانێ ی ور ی ل ن و ی نوێی‬ ‫موس انا داو ‪.‬‬

‫تیۆری م عری‬

‫‪45‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪46‬‬

‫موتەکەلیمانیش هەر وەک فەیلەسووفان مایەی‬ ‫گرنگیپێدان بوو و ئەوانیش دەستڕاگەیشتن بە‬ ‫مەعریفەیان وەک بەردی بناغەی زانستەکەی خۆیان‬ ‫دادەنا‪ ،‬لەبەر ئەوە بە هەموو جۆرێک گومان خستنە‬ ‫سەر ئەم بنەمایەیان ڕەت دەکردەوە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫مەولەویی تاوەگۆزی کە موتەکەلیمێکی ئەشعەرییە‬ ‫لە وەاڵمی سۆفستاییاندا بەم جۆرە باسی حەقیقەتی‬ ‫شتەکان و ئیمکانی زانینیان دەکات‪:‬‬ ‫حقایق األشیـــاء‪ ،‬کالعلم بها‬ ‫ثابتة؛ من عاندوا فـنبــــهـا‬ ‫و ردهم دفعـــا بأی صورة‬ ‫بنظر یمکن‪ ،‬أو ضــــــرورة‬ ‫قل‪ :‬نفیها‪ ،‬إن لم یکن محققا‪،‬‬ ‫فثبـــت؛ فزعمهـــــم تزلقا‬ ‫و إن تحقق فذا یصــیـــح‪:‬‬ ‫یا قوم! هل إطالقکم صحیح؟‬ ‫إن انتهوا فـــذا؛ فال تمــار‬ ‫و إن أبوا فخلهــم فـی النار )‪(6‬‬ ‫واتای ئەو بەیتانە‪« :‬حەقیقەتی شتەکان‪ ،‬هەروەک‬ ‫زانینیان جێگیر و سەلمێنراوە و هەرکەس ئینکاری‬ ‫بکات ئاگاداری بکەرەوە و بە هەموو شێوەیەک‬ ‫وەاڵمیان بدەرەوە‪ ،‬چ بە شێوەی ئیستیداللی تیۆری‬ ‫بێت‪ ،‬یان وەبیرهێنانەوەی بەدیهییات‪ .‬پییان بێژە‪:‬‬ ‫ئەگەر نەفیی حەقیقەتی شتەکان سەری نەگرت‪ ،‬ئەوا‬ ‫داواکراوەکە سەلمێنرا و گومانەکەیان پووچ بووەوە‪،‬‬ ‫خۆ ئەگەر سەری گرت‪ ،‬ئەو دەمە [بورهانەکەتان بە‬ ‫زمانی حاڵ] هاوار دەکات‪ :‬گەلۆ! ئاخۆ بۆچوونەکەتان‬ ‫ڕاستە؟ [واتە ئەگەر بیسەلمێنن دیسان خۆیان ڕەت‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬دەنا قسەکەیان خۆی پووچ دەبێتەوە]‪ .‬ئەو‬ ‫دەمە ئەگەر وازیان هێنا‪ ،‬مشتومڕیان لەگەڵ مەکە‪،‬‬ ‫ئەگەر وایان نەکرد‪ ،‬فڕێیان دەرە ناو ئاگر‪.‬‬ ‫مەولەوی لە بەیتی کۆتاییدا ئیهامی بەکار‬ ‫هێناوە‪ ،‬مەبەستی لە خستنە ناو ئاگر ئەوەیە‪ :‬با ئەو‬

‫م ول ویی تاو ۆزی ب دی تێ ی‬ ‫ی ار ورد و سنووری ه ری‬ ‫ل ع ق و ن ق د رد خا ‪،‬‬ ‫پێیوای ل ه ندێ اڵ تدا‬ ‫دهبێ و ی لێ ڕێ‬ ‫ع ق اری خۆی ب ا ‪.‬‬ ‫دەمە ئیدراکی سووتانیش ئینکار بکەن‪.‬‬ ‫الی فەیلەسووفانی وەک ئیبن سینا‪ ،‬هەرچەندە زانین‬ ‫و ئیدراکی شتەکان مومکینە‪ ،‬بەاڵم دەستڕاگەیشتن بە‬ ‫حەقیقەتی ئەو شتانە شتێکی یەکجار دژوارە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫مایەی سەرنجە ئەوەیە کە لەو بەیتانەی سەرەوەی‬ ‫مەولەویدا‪ ،‬وا دەردەکەوێت کە مەولەوی ئەو‬ ‫دژوارییەی قبووڵ نییە لەوێدا کە دەڵێ (کالعلم بها)‪.‬‬ ‫ئیبن سینا پێیوایە دەستڕاگەیشتن بە حەقیقەتی‬ ‫شتەکان وەک خۆی شتێک نییە لە توانی مرۆڤدا‬ ‫بێت‪ ،‬بەڵکو ئەوەی مرۆڤ دەستی پێی ڕادەگات‬ ‫تەنها بریتییە لە تایبەتمەندێتیی شتەکان و هەندێک‬ ‫لە سیفەتە دەرەکییەکانی‪ ،‬هەروەها ئێمە تەنها ئەوە‬ ‫دەتوانین کە بزانین شتێک ڕواڵەت و جەوهەری‬ ‫هەیە‪ ،‬یان عەرەز و تایبەتمەندیی هەیە‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫پەی بە خودی شتەکە ببەین‪(7) .‬‬ ‫وەک پێشتر ئاماژەی بۆ کرا‪ ،‬الی مەولەوی‬ ‫دەستڕاگەیشتن بە حەقیقەتی شتەکان شتێکی هێندە‬ ‫دژوار نییە‪ ،‬بەڵکو بە ڕاشکاوی دەڵێ زانینی شتەکان‬ ‫وەک حەقیقەتی شتەکان سەلمێنراوە‪ .‬هۆکاری ئەم‬ ‫جیاوازییەی نێوان موتەکەلیمێکی وەک مەولەوی و‬ ‫فەیلەسووفێکی وەک ئیبن سینا ئەوەیە کە الی مەولەوی‬ ‫دەستڕاگەیشتن بە شتەکان تەنها لە ڕێی عەقڵەوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو ئامرازێکی تریش هەیە کە لەسەروو قەلەمڕەوی‬ ‫عەقڵدا کار دەکات کە بریتییە لە وەحی‪.‬‬

‫خا ل‬

‫)‪(8‬‬

‫لیس سوی العقل له شئ کفی‬ ‫واتە‪:‬بەڵگە الی ئێمە ئەوەیە کە لەڕێیەوە و‬ ‫بە تێڕامانی بگەیتە حوکمێک کە هێندێک جاران‬ ‫یەقینییە‪ ،‬کە لە بەرانبەریدا [حوکمی] (أمارة) هەیە‬ ‫[کە حوکمێکی غەیرە یەقینییە]‪ .‬بەشێک لەو بەڵگانە‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫یەکێک لە جیاوازییەکانی فەیلەسووف و موتەکەلیم‬ ‫ئەوەیە کە فەیلەسووف لە دەرەوەی وەحی و بێ‬ ‫گوێدانە نەقڵ هەنگاو دەنێت و ئیستیدالل دەکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫موتەکەلیم نەک هەر پابەندی وەحییە‪ ،‬بەڵکو لە هەوڵی‬ ‫سەلماندنی عەقاڵنیی گوزارە وەحیانییەکانیشدایە‪.‬‬ ‫ئەوەی الی زانایانی کەالمی ئەشعەری جەختی‬ ‫لێدەکرێتەوە ئەوەیە کە عەقڵ سنووردارە و‬ ‫تەنها لە قەڵەمرەوی خۆیدا دەتوانێت کارا بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە شوێنێکدا دەوەستێت و پێویست دەکات‬ ‫نەزانراوەکان لەڕێی وەحییەوە کەشف بکرێن‪.‬‬ ‫مەولەویی تاوەگۆزی بە دیقەتێکی یەکجار وردەوە‬ ‫سنووری هەریەک لە عەقڵ و نەقڵ دەردەخات و لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا کە عەقڵ بە سنووردار دەزانێت‪ ،‬بە ئازایەتییەکی‬ ‫تەواوەوە هەمان شت بۆ وەحییش بە ڕاست دەزانێت‪،‬‬ ‫واتە پێیوایە لە هەندێک حاڵەتیشدا وەحی لێگەڕێت عەقڵ‬ ‫کاری خۆی بکات‪ .‬مەولەوی دەڵێت‪:‬‬ ‫دلیلنا ما یمکــن الـتوصـــل‬ ‫بنظر فیه لحکم یوصـــــل‬ ‫یختص بالجازم ذاک تــــار‬ ‫فقد یقابلــــه األمـــــار‬ ‫موکول نقل منه ذا نقلــــــی‬ ‫إن لم یکن کذا فذا عقلـــی‬ ‫و تار القطع منه کائـــــــن‬ ‫بأن اعانت ذلک القرائـــــن‬ ‫و مستوی الجنبین عند العقــل‬ ‫لیس له سوی شجاع النقــل‬ ‫و ما علیه النقل قد توقـفــــا‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێو ندیی نێوا ع ق و ن ق‬

‫بە نەقڵ سپێردراون و پێین دەگوترێت نەقڵی‪،‬‬ ‫غەیری ئەوەیش [بەڵگەی] عەقڵییە و هەندێک جار‬ ‫یەقینیان لێوە بەدەست دێت ئەگەر لەالیەن قەرینەوە‬ ‫پاڵپشتیی کرابێت؛ بەاڵم ئەو بەڵگانەی کە سەلماندن‬ ‫و ڕەتکردنەوەیان لەالیەن عەقڵەوە یەکسان بێت‬ ‫و عەقڵ تێیدا بوەستێت‪ ،‬هیچ ڕێگەیەکمان نییە بۆ‬ ‫یەکالییکردنەوەیان جگە لە نەقڵ‪ .‬ئەو بەڵگانەش کە‬ ‫نەقڵ تێیدا دەستەوستان دەبێت‪ ،‬جگە لە عەقڵ هیچ‬ ‫شتێکی تر نییە کە بەس بێت [بۆ یەکالییکردنەوەی]‪.‬‬ ‫دوایین بەیت باس لەوە دەکات کە هەندێک شوێن‬ ‫هەیە تەنها قەڵەمڕەوی عەقڵن و نەقڵ (وەحی) تێیدا‬ ‫دەوەستێت و دەستەوستانە‪ .‬ئەمە خاڵێکی گرنگە‬ ‫کە موتەکەلیمێکی ئەشعەری دەریببڕێت‪ .‬ئەوە‬ ‫ڕوونە کە الی موعتەزیلە عەقڵ یەکەمین هەنگاوی‬ ‫گەیشتنە بە حەقیقەت و پێش وەحی دەکەوێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بە ڕاشکاوی ئەشعەرییەکان دان بە وەها‬ ‫شتێکدا نانێن‪ .‬دەکرێت ئەو خاڵەی مەولەوی‬ ‫ئاماژەی پێکردووە لە قۆناغی پێش ئیمانهێناندا‬ ‫جێی بکرێتەوە کە لەوێدا مرۆڤ ناتوانێت پابەندی‬ ‫وەحی بێت‪ .‬ئەمەش هەمان ڕای موعتەزیلەکانە‪.‬‬ ‫بە گشتیی کەالمی ئیسالمیی سەرچاوەیەکی‬ ‫گرنگی کەلەپووری عەقڵیی ئیسالمییە کە دەیان پرس‬ ‫و بابەتی عەقڵی و فەلسەفیی تێدا تاووتوێ کراوە‬ ‫و دەریایەکەسەدان گەوهەری گرانبەهای تێدایە‪.‬‬ ‫کاڵبوونەوەی باسە کەالمییەکان بەهۆی باڵکێشانی‬ ‫سەلەفییەت بەسەر جیهانی ئیسالم و بیری ئیسالمیدا‬ ‫لەنێو زۆربەی هەرە زۆری بزاوتە ئیسالمییەکان‪،‬‬ ‫زیانێکی گەورەی لە نەوەی نوێی موسڵمانان داوە‪،‬‬ ‫لەوەدا کە کەلەبەرێکی گەورە لەنێوان ئەوان و‬ ‫ئەو کەلەپوورەدا دروستبووە و بە هۆیەوە زۆر‬ ‫گیروگرفتی عەقڵی و عەقائیدی هەیە کە لە ڕابوردوودا‬ ‫بڕاونەتەوە بەاڵم ئێستا نەوەی نوێ لێیان بێئاگایە و‬ ‫ڕووبەڕووی هەڵدێریان دەکاتەوە‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫س رچاو و پهراوێز‬ ‫)‪ )1‬ابن سینا‪ ،‬االشارات و التنبیهات‪،‬ج‪ ،3‬دار المعارف‪( ،‬بدون تاریخ) القاهرة‪ ،‬ل‪.19‬‬ ‫)‪ )2‬ایجی‪ ،‬عضدالدین‪ ،‬المواقف‪،‬دار الجیل‪ )1997( ،‬بیروت‪ ،‬ج‪ ،3‬ل‪.13‬‬ ‫)‪ )3‬یثربی‪ ،‬یحیی‪ ،‬تاریخ تحلیلی‪ -‬انتقادی فلسفه اسالمی‪ ،‬سازمان انتشارات پژوهشگاه‬ ‫فرهنگ و اندیشه اسالمی‪ )1388( ،‬تهران‪ .‬ل‪.117‬‬ ‫)‪ )4‬ایجی‪ ،‬عضدالدین‪ ،‬المواقف ج‪ ،1‬ل‪.266‬‬ ‫)‪ )5‬چاتراجی‪ ،‬ساتیش چاندرا و داتا‪ ،‬دریندراموهان‪ .‬معرفی مکتب های فلسفی هند‪،‬‬ ‫انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب‪)1384( ،‬قم‪ .‬ل‪.173‬‬ ‫)‪ )6‬المدرس‪ ،‬الشیخ عبدالکریم محمد‪ .‬الوسیلـة فی شرح الفضیلة‪ ،‬مطبعة االرشاد‪،‬‬ ‫)‪(1972‬‬ ‫بغداد‪ ،‬ل‪.77‬‬ ‫)‪ )7‬ابن سینا‪ ،‬التعلیقات‪ ،‬مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسالمی حوره علمیه (‪(1379‬‬ ‫قم‪ ،‬ل‪.34‬‬ ‫)‪ )8‬المدرس‪ ،‬الشیخ عبدالکریم محمد‪ .‬الوسیلـة فی شرح الفضیلة‪ ،‬ل‪.132 -130‬‬

‫(‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬ ‫ژمارە )‬

‫‪48‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پهی ێك لهسهر كهلهپوور و‬

‫ڕێكارهكانی دووباره خوێندنهوهی‬ ‫دكتۆرا له فیقهـ و بنهماكانی یاسا‪.‬‬ ‫نۆ چاپكراوی ههیه به كوردی‪ ،‬عهرهبی و فارسی‪.‬‬ ‫ده لێكۆڵینهوهی زانستی باڵوكراوهی ههیه‪.‬‬ ‫سهرۆكی سهنتهری زههاوییە بۆ لێكۆڵینهوهی فیكریی‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫د‪ .‬سهبا بهرزن ی‬

‫‪49‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪50‬‬

‫كهلهپووری ئیسالمیی بهههموو ئهو بهرههمه‬ ‫نووسراوانه دهوترێت كه زانایانمان به درێژایی پانزە‬ ‫سهده بۆیان جێهێشتووین سهبارهت به بیروبڕوا‪،‬‬ ‫كردهوه‪ ،‬ئاكار‪ ،‬پهروهرده‪ ،‬سیاسهت و حیكمهتهكانی‬ ‫دیكهی ژیان‪.‬لهو ساتهوهختانهوه كه ویستوویانه بیرو‬ ‫هزریان پاراوبكهن به دهقهكانی قورئان و فهرمووده‬ ‫و لهسهر الپهڕهی زهین و بیری نهوهكانی دوای‬ ‫خۆیان بینهخشێنن‪.‬‬ ‫ئهم كهلهپووره زۆرترینی به زمانی عهرهبی‪،‬‬ ‫ههندێكیشی بهزمانهكانی فارسی‪ ،‬كوردی‪ ،‬توركی‪،‬‬ ‫هیندی‪ ،‬ئوردو و پشتۆ نووسراوه و ئێستاش به‬ ‫زۆربهی زمانه زیندووهكانی دنیا دهنووسرێت‪.‬‬ ‫كهم جێگا ههیه لهم جیهانه فراوانه كهلهپووری‬ ‫ئیسالم و بهرههمی زانایهكی وابهستهی ئهم‬ ‫ئایینهی پێنهگهشتبێت و كاریگهریی لهسهر رهوتی‬ ‫بیركردنهوهی خهڵكهكهی دانهنابێت‪.‬‬ ‫چۆنیهتی مامهڵهكردن لهگهڵ ئهم كهلهپووره‬ ‫فرهچهشن و فرهڕهههنده و بگره له ههندێك رووهوه‬ ‫ناتهبا و پر له تهوژمه‪ ،‬ههنووكه بابهتێكی ههستیاری‬ ‫ناوهندهكانی ئهكادیمییه و لهم پێناوهدا گۆشهنیگای‬ ‫جیاواز پهیدابووه‪.‬‬ ‫كهلهپوور رهگهزێكی گرنگه له پێكهاتهی شوناسی‬ ‫ههر گهل و نهتهوه و ژیارو ئایینێكدا‪ ،‬كه بهردهوامیی‬ ‫جهوههریی پێدهبهخشێت و جیای دهكاتهوه لهوانی‬ ‫تر‪ ،‬ئهم كهلهپووره بۆی ههیه زۆر یان كهم‪ ،‬كراوه یان‬ ‫داخراو‪ ،‬لێبورده یان پهڕگیر بێت‪ .‬چونكه كهلهپوور‬ ‫خۆی وابهستهیه به مرۆڤهوه‪ ،‬به ههموو خهسڵهت‬ ‫و ئاڵۆزییهكانیهوه‪ ،‬بهجوانی و ناشیرینییهوه‪ ،‬به‬ ‫گهشبینیی و رهشبینییهوه‪ ،‬له ههموو قۆناغهكانی‬ ‫رهوتی مێژوویی ئهودا‪ ،‬به كاتهكانی سهركهوتنییهوه‪،‬‬ ‫به ساتهكانی شكستییهوه‪.‬‬ ‫له كهلهپووردا ههم گیانی تاك و ههم گیانی (كۆ)‬ ‫بهرجهسته دهبێت‪ ،‬به ههموو ئاراستهیهكی مرۆڤانه‬

‫كۆمهڵێك رێ ر و كۆس ی‬ ‫هوره ههیه لهبهردهم دووباره‬ ‫خوێندنهوهی كهلهپووردا‬ ‫وهكو تهق ید هرایی و‬ ‫پیر زدانانی رابردوو و دهمار یری‬ ‫بۆ مهزهه و رووپهكا ‪.‬‬ ‫و نامرۆڤانهوه‪ .‬واته بۆی ههیه كهلهپوور تهواو‬ ‫مرۆڤانه و خێرخوازانه و پڕ له بهرژهوهندیی و گیانی‬ ‫بڵند بێت‪ ،‬به پێچهوانهوه بۆی ههیه زۆر بهرتهسك و‬ ‫شهڕخواز و دهمارگیر بێت‪.‬‬ ‫بهم پێشهكییه دهمهوێت بڕۆمه ناو باسهكهوه‬ ‫سهبارهت به كهلهپووری ئیسالمیی كه بێگومان‬ ‫كهلهپوورێكی گهوره و ئێجگار پهلوپۆداره‪ ،‬فرهچهشن‬ ‫و فرهڕهههنده‪ ،‬فرهزمانه‪ ،‬خاوهنی خهسڵهتگهلی ناتهبا‬ ‫و پر له ئیشكاله‪ ،‬بهبوونی فێرگه و رهوتی جیاواز‬ ‫و ناكۆك‪ ،‬لهم پهڕی كراوهیی و لێبوردهییهوه تا‬ ‫ئهوپهڕی داخران و پهڕگیریی‪ ،‬له ههموو كێڵگه و‬ ‫بواره مهعریفییهكاندا‪ ،‬بیرمهند و زانای موسڵمان‬ ‫كاریكردووه و نووسیویهتی‪ ،‬بهكهرهستهگهلی بهرایی‬ ‫یان پێشكهوتوو‪ ،‬بهنهفهسی كورت یان درێژ لهمهڕ‬ ‫روئیاكانی خۆی بۆ ژین و بۆ دین قسهیكردووه‪،‬‬ ‫ئهوهندهی دهركی پێكردبێت له كێشهو گرفته‬ ‫بڕوایی و ئاكارییهكان‪ ،‬له بابهت و پرسه مێژوویی‬ ‫و ئینسانییهكان نزیكبۆتهوه بۆ ئهوهی بهدیدگاو‬ ‫میكانیزمێكی ئیسالمیی شیكارییان بۆبكات و بڕیاریان‬ ‫لهسهر بدات‪.‬‬ ‫ئهوهی كه دهبێته بهردی بناغه بۆ كهلهپووری‬ ‫ئیسالمیی بریتییه له مهنههجیهتی لێكدانهوه و‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ههڵسهنگاندن و دووباره خوێندنهوه و هێنانهكایهی‬ ‫رهگهزه نهمرو نهگۆڕهكانی‪ ،‬كه ئهمانیش بریتین له‬ ‫دیاریكردنی سهرچاوه و میكانیزمی بهكارهێنان و‬ ‫تهوزیفی بهردهوامی بڕگهكانی‪ ،‬بهپێی گۆڕانكارییه‬ ‫مێژوویی و كۆمهاڵیهتییهكانی دۆخی كۆمهڵگا‪،‬‬ ‫چ كۆمهڵگای بچووك و لۆكاڵی‪ ،‬چ كۆی پێكهاتهی‬ ‫مرۆڤایهتیی‪.‬‬ ‫بۆ ئێمه زۆر گرنگه چ مهنههجێك ههڵبژێرین بۆ‬ ‫دووباره خوێندنهوه و خستنهگۆی كهلهپوور‪ ،‬ئایا‬ ‫بهپێی مهدرهسهو فێرگه جیاوازهكانی موعتهزیله‪،‬‬ ‫ئههلی حهدیس‪ ،‬ئهشاعیره‪ ،‬ماتوریدییه‪ ،‬سۆفییهكان‬ ‫و فهیلهسووفان لهو كهلهپووره بڕوانین‪ ،‬یان به‬ ‫پێی بوارهكانی تهفسیر‪،‬فهرموده‪،‬ئوسوڵ‪ ،‬كهالم‪،‬‬ ‫ئهخالق‪ ،‬زمان‪ ،‬فهلسهفه‪ ،‬حیكمهت‪ ،‬سیاسهت و‬ ‫زانسته سروشتییهكانی وهك پزیشكی‪ ،‬دهرمانناسی‪،‬‬ ‫ئهندازیاری‪،‬بیناكاری‪ ،‬هونهر‪ ،‬ئهدهبیات و‪ ....‬تاد‪ .‬لێی‬ ‫بڕۆینه پێشهوه‪.‬یان یهكه یهكهی زانایان و بیرمهندان‬ ‫و نووسهرانی ناو مهنزوومهی شارستانییهتی‬ ‫ئیسالمیی بخهینه بهرباس و لێكۆڵینهوه‪.‬لهمهش‬ ‫گرنگتر دیاریكردنی روانگهیه‪ ،‬كه بهچ روانگهیهك‬ ‫لهم كهلهپووره بڕوانین‪ ،‬مهبهستمان له دووباره‬ ‫خوێندنهوه و دووباره خستنهگۆی چییه؟ئایا‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كهلهپووری ئی میی ههنووكه‬ ‫به دهس كهسانی دهمار یرهوه‬ ‫دووچاری قهیرا و دابڕا‬ ‫بووه‪ ،‬له سهردهمی نوێدا‬ ‫كێ هی بۆ دیندارا و دینا‬ ‫دروستكردووه‪.‬‬

‫دهمانهوێت وهك خۆی بیهێنینهوه كایهی كۆمهاڵیهتیی‬ ‫و رۆژانهی خهڵك؟یان دهمانهوێت دهستكاریی‬ ‫بكهین ئهوسا بیهێنینهوه ناو ژیانی خۆمان؟ئهگهر‬ ‫دهستكاریی دهكهین ئایا به شێوهیهكی دهستهبژێریی‬ ‫(انتقائی) یان به شێوهیهكی شیكاریی و رهخنهگرانه‬ ‫ئهو كاره دهكهین؟‬ ‫چونكه تهبیعهت و سروشتی كارهكهش له‬ ‫كهسێكهوه بۆ كهسێكی تر‪ ،‬له بابهتێك بۆ بابهتێك‪،‬‬ ‫پرسێك بۆ پرسێكی دیكه دهگۆڕێت‪ ،‬ئنجا ئهو پرسیاره‬ ‫دێته پێش كه ئهم كاره كاری تاكهكهسه‪ ،‬یان كاری‬ ‫گرووپ و دهزگای تایبهند و پسپۆڕ؟ كێن ئهوانهی‬ ‫دهبێت ئهم ئهركه بگرنه ئهستۆ؟لهوهاڵمدانهوی ئهم‬ ‫پرسیارانهدا به چهند خاڵێك بۆچوونی خۆم تۆمار‬ ‫دهكهم‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬كهلهپووری ئیسالمیی ههموو ئهو بهرههمه‬ ‫بڕوایی‪ ،‬فیقهیی‪ ،‬كهالمیی‪ ،‬فهلسهفیی‪ ،‬زمانهوانیی‪،‬‬ ‫میژوویی‪ ،‬ئاكاریی و زانستییانه دهگرێتهوه كه‬ ‫لهبهرهبهیانی ئیسالمهوه زانایهكی موسڵمان به ههر‬ ‫زمانێكی زیندووی ئهم جیهانه نووسیویهتی‪ ،‬بهبێ‬ ‫رهچاوكردنی ئاست و رادهی كاریگهریی ئهو بهرههمه‪.‬‬ ‫چونكه بۆی ههیه ئهو بهرههمه شاكارێك بێت له‬ ‫شاكارهكانی بیری مرۆڤایهتی وهك شارهجوانهكهی‬ ‫فارابی‪ ،‬قانون و شیفای ئیبن سینا‪ ،‬ئیحیای غهزالی‪،‬‬ ‫نیهایهی ئیمامولحهرهمهین‪ ،‬تهفسیری فهخری رازی‪،‬‬ ‫ئهغانی ئهبولفهرهجی ئهسفههانی‪ ،‬مهسنهویی مهوالنا‬ ‫جهاللهدینی رۆمی‪ ،‬مهم و زینی خانی‪ .‬یاخود تهنها‬ ‫بهرههمێكی لۆكاڵی بێت‪ ،‬وهك زۆرێك لهو نامیلكه‬ ‫و كتێبانهی له پهراوێزی یهكێك له كتیبه باشهكاندا‬ ‫نووسراون‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬بهرههمی كاریگهر و ناوازه پێویستی‬ ‫بهبڕیار نییه بۆ ئهوهی ببێته بهشێك له كهلهپووری‬ ‫مرۆیی‪ ،‬مرۆڤهكان زۆر به ئاسانی دهتوانن‬ ‫جیایبكهنهوه له بهرههمی نهشیاو‪ ،‬بهو پێودانگهی‬

‫‪51‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪52‬‬

‫كه سروشتی مرۆڤ سروشتێكی ههستیاره و‬ ‫درك به ریزبهندییه فیكرییهكان و رۆشنبیرییهكان‬ ‫دهكات‪،‬گرنگه ئاستی هۆشیاریی خهڵك بهرزببێتهوه‬ ‫بۆ ئهوهی له مهغزای باسهكان تێبگات‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬كهلهپوور حاڵهتێكی كهڵهكهبووی ههیه‬ ‫و ناكرێت ههمووی بهیهكجار پهسهند بێت‪ ،‬یاخود‬ ‫به یهكجار ناپهسهند بێت‪ ،‬لهم بارهوه پێویستمان به‬ ‫عهقڵ و ئالیهتێكی ههڵبژاردن ههیه بۆ دیاریكردنی‬ ‫پهسهند و ناپهسهند‪ ،‬بهو مانایهی چ بهشێك له‬ ‫كهلهپوور وهاڵمدهرهوهی ویست و خواستهكانی‬ ‫سهردهمهو دهبێته رهگهزێكی كهلتووری ئێستا‪ ،‬چ‬ ‫بهشێك له كهلهپوور كارایی بۆ ئهمڕۆ نهماوه و نابێته‬ ‫رهگهزێك له كهلتووری ئیستامان‪.‬‬ ‫چوارهم‪:‬كهلهپوور شایستهی پۆلێنكردنه به پێی‬ ‫بابهت و ئاستی جیاواز و راستهوانه لهگهل ئاستی‬ ‫ژیریی و هوشیاریی خهڵكدا بهرهوپێش یان بهرهودوا‬ ‫دهچێت‪.‬بۆیه ناكرێت ههمووی بهیهك چاو و بهیهك‬ ‫پێوانه مامهڵهی لهگهڵ بكرێت‪ .‬ههندێك له بابهتهكانی‬ ‫زیاد له پێویست قهبه و قهڵهو بوون‪ ،‬وهكو بابهتهكانی‬ ‫پهرستن‪ ،‬ههندیكیش به الوازیی و رهنجووری‬ ‫ماوهتهوه‪ ،‬وهك بابهتهگشتییهكانی سیاسهت و ماف‪.‬‬ ‫پێنجهم‪:‬ئالیهتی خوێندنهوهی كهلهپوور تهنها‬ ‫بریتی نییه له یاساكانی زمان‪ ،‬بهڵكو له پهنای ئهو‬ ‫یاسایانهدا‪ ،‬ژمارهیهك بیردۆزه و یاسای ژیربێژانه‬ ‫و زانستهكانی سهردهم ههیه‪ ،‬كه دهبنهرێنما بۆ‬ ‫خوێندنهوهی گونجاوی سهردهمیانه‪ ،‬كه پێویسته‬ ‫ئاوڕیان لێبدرێتهوه‪.‬‬ ‫شهشهم‪ :‬وێڕای ئهو زانستانه كۆمهڵێك‬ ‫رێگر و كۆسپی گهوره ههیه لهبهردهم دووباره‬ ‫خوێندنهوهی كهلهپووردا‪ ،‬وهكو تهقلیدگهرایی و‬ ‫پیرۆزدانانی رابردوو و جهزمیهت و دهمارگیری‬ ‫بۆ مهزههب و گرووپهكان‪ ،‬كه بووهته روخساری‬ ‫زۆرینهی خوێندهواران و بانگخوازان‪ ،‬ناكرێت له‬

‫كاریگهریی سهلبی ئهم حالهتهش بێدهنگ بین كه‬ ‫بهردهوام دووباره دهبێتهوه‪ ،‬ناوهندهكانی خوێندنی‬ ‫كالسیك و تهقلیدی كارێكی نییه جگه له چهندباره‬ ‫بهرههمهێنانهوهی ئهم جۆره له خوێندهوار و زانایانه‬ ‫كه تهنها و تهنها نوسخهگهلێكن له رابردوو بهههموو‬ ‫الیهنهباش و خراپهكانیهوه‪ ،‬كهمتر لهگهڵ سهردهم و‬ ‫پێداویستییهكانی دهچنه پێشهوه‪ ،‬زیاتر ئاوڕیان له‬ ‫سهردهم و نموونهگهلی پێشنینانه‪ ،‬وهك ئهوهی خوای‬ ‫گهوره ئهم ئایینهی بۆ ئهم سهردهمانه نهناردبێت و‬ ‫عهقڵی خهڵكانی ئێستای نهكردبێته مهبهستی وتار و‬ ‫بڕیارهكانی‪.‬‬ ‫حهوتهم‪ :‬خوێندنهوهی كهلهپوور پێویسته به‬ ‫مهنههجێكی رهخنهیی و شیكارییانه بێت‪ ،‬بهدوور و‬ ‫بهدهر له ئسلوبی پیاههڵدان و تهمجید و تهقدیس‪،‬‬ ‫رهخنهیهكی راستهقینهی زانستیی كه مافی تهواو‬ ‫بدرێت به خوێنهر له سۆنگهی پێداویستی و‬ ‫چاوهڕوانی ئهو له دهق و له دیندارییهوه له پرسهكان‬ ‫بڕوانێت‪ ،‬تۆمهتبار نهكرێت به تۆمهته باوهكانی‬ ‫تهكفیر‪ ،‬تهفسیق و تهبدیعكه ههنووكه یهخهی‬ ‫ههموو رهخنهگرێكی جیددی گرتووه و ناهێڵێت‬ ‫ئازادانه قسهكانی بكات‪ .‬ئهم رهخنه و رهخنهكاریی و‬ ‫شیكارییهش بهجێیه ههموو نووسینه فیقهی و كهالمی‬ ‫و مێژووییهكان بگرێتهوه‪ ،‬بهبێ ههاڵواردن‪ ،‬به تایبهت‬ ‫پێویسته سیمای راستهقینهی ژیانی رهسوولی ئهكرهم‬ ‫(سهالت و سهالمی خوای لهسهربێت) له ههناوی‬ ‫دهق و تێكستهكانی سیرهنووسان نیشان بدهین‪ ،‬نهك‬ ‫بهم شێوهیهی ئێستا تهنها تهركیز بكرێت لهسهر‬ ‫غهزهوات و لهشكركێشییهكانی كه بهبهراورد لهگهڵ‬ ‫راستیی مێژوویی الوهكین و ههرگیز ناگهنه بهرنامه‬ ‫بڕوایی‪ ،‬فیكریی‪ ،‬پهروهردهیی و كۆمهاڵیهتییهكانیی‪.‬‬ ‫ههشتهم‪ :‬كاری خوێندنهوهی كهلهپوور پێویستی‬ ‫بهدابهشكردن و جیاكردنهوهی پسپۆڕییهكانه و زیاتر‬ ‫پێویستی به كاری گرووپی و دامودهزگایی ههیه‪،‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بهپێی خشته و بهرنامهیهكی داڕێژراوی ورد و‬ ‫تۆكمه‪ .‬واته كارێكی سهرپێیی نییه لهشهو و رۆژێكدا‬ ‫ئهنجام بدرێت و بگاته ئامانج‪ ،‬لهم پێناوهدا دهبێت‬ ‫زۆرترین ناوهند و كهسانی تایبهتمهند بهشداریی‬ ‫بكهن‪ ،‬بۆ ئهفراندنی دیدگا و روانگهیهكی گشتیی و‬ ‫ورد‪ ،‬لهسهر كۆی پرسی كهلهپوور و یهكبهیهكی‬ ‫بابهت و رهههندهكانی‪ .‬چونكه ناكرێت تهنها كهسێك‪،‬‬ ‫الیهنێك‪ ،‬یان دهزگایهك بهم كاره ههستێت‪ ،‬ههرچهنده‬ ‫دهگونجێت كهسێك الیهنێك دهزگایهك ببێته پێشهنگ‬ ‫و ئااڵههڵگر و زۆرترین پشكی لهم پرۆسهیهدا ههبێت‬ ‫و كاریگهریی لهسهر كۆی كاروان و رێبوارهكانی‬ ‫دابنێت‪.‬‬ ‫نۆیهم‪ :‬كهلهپوور نابێت بكرێته هۆكاری‬ ‫دابهشبوون و پهرتهوازهیی سیاسیی و كۆمهاڵیهتیی‪،‬‬ ‫ههمیشه دهبێت ئهو راستییهمان لهبهرچاوبێت كه‬ ‫بهرههمی مرۆڤــ شایستهی وهرگرتن و رهتكردنهوهیه‬ ‫و به پێودانگه مرۆییهكان دهپێورێت‪ ،‬ههرگیز ناگهنه‬ ‫ئاستی دهقهپیرۆزهكانی خودا و پێغهمبهر (درودی‬ ‫خوای لهسهربێت)‪ .‬به پهیڕهوكردنی ئهم مهنههجه‬ ‫زۆر له ملمالنێ توندوتیژهكان خاودهبنهوه و نامێنن‪،‬‬ ‫فهزایهك له ئاڵوگۆری فهرههنگی و هزری دهخولقێت‬ ‫كه ئهنجامهكهی بهخێری كۆمهڵ و تاك تهواو دهبێت‪.‬‬ ‫دهیهم‪ :‬كهلهپووری ئایینیی و مرۆیی ههمیشه‬ ‫ئامادهیه بۆ دهستكاریكردن و گۆڕانكاریی راڤهكردن‬ ‫و لیكدانهوهی تازه‪ ،‬گشت كهسێك به پێی رێكاری‬ ‫مهنههجییانهی چوارچێوهدار بۆی ههیه شهنوكهوی‬ ‫تیا بكات‪ ،‬لێی زیاد وكهم بكات‪ ،‬تهنانهت تهجاوزی‬ ‫بكات و ناكرێت به بیانووی پاراستنی كهلهپوور رێگا‬ ‫لهو شیكارییانه بگیرێت‪.‬‬ ‫گهالنی زیندوو له رێگای گونجاوی خوێندنهوهی‬ ‫كهلهپوورهوه دهتوانن ببنه فیلتهرێكی داهینهر بۆ‬ ‫پهرینهوهی خهسلهته ئیجابی و نهمرهكانی كهلهپوور‬ ‫بۆ ئیستا و له ئێستاشهوه بۆ داهاتوو‪.‬‬

‫كهلهپووری ئیسالمیی ههنووكه بهدهست‬ ‫كهسانی دهمارگیرهوه دووچاری قهیران و دابڕان‬ ‫بووه‪ ،‬له سهردهمی نوێدا كێشهی بۆ دینداران و‬ ‫الدینان دروستكردووه‪ .‬چونكه لهالیهكهوه ههندێك‬ ‫جار زمانهكهی زمانێكی نامۆیه‪ ،‬لهالیهكی تریشهوه‬ ‫ههندێك له پرسهكانی وابهسته نین به جیهانی‬ ‫ئهمڕۆوه‪.‬‬ ‫ههربۆیه پێگهی كهلهپوور یان زۆر جێگیره‪،‬‬ ‫وهك له كۆمهڵگا تهقلیدییهكاندا بهرچاو دهكهوێت‪،‬‬ ‫یان زۆر لهرزۆكه وهك له كۆمهڵگایهكی لیبراڵدا‬ ‫دهبینرێت‪ ،‬بێگومان لهم سهروبهندهدا باشتروایه‬ ‫رێگایهكی میانهی هاوسهنگ بگرینهبهر‪ ،‬ئهویش به‬ ‫خستنهسهرپشتی دهرگای رهخنه و پیاچوونهوه و‬ ‫ههڵبژاردنه‪.‬‬ ‫رهخنهی بابهتیانه‪ ،‬پیباچوونهوهی ورد‪،‬‬ ‫ههڵبژاردنی لهبارترین رێژگهی گوتار بۆ تێگهیشتن‬ ‫له دهق‪ ،‬له جێكهوته و داكهوتهی سیاسیی و‬ ‫كۆمهاڵیهتیی‪ .‬كهئهمهش بژارهی نوخبهی بیرمهند و‬ ‫دانا و خوێندهواری نهوهی نوێی ئهم گهالنهی جیهانی‬ ‫ئیسالمه‪.‬‬ ‫لهم رێكارهدا پێویسته واز له وتاری ئاگرین و‬ ‫حهماسهی سهربازانی فتووحات بهێنین‪ ،‬به عهقڵیهتی‬ ‫غهزالی‪ ،‬رازی‪ ،‬ئامێدی و عهقاڵنیهتی فهیلهسوفانی‬ ‫رهخنهگر و رۆحانیهتی پیرانی خواناس و دهستگیر له‬ ‫پرۆسیسی بوژاندنهوهی بیر بڕۆینه پێشهوه‪.‬‬ ‫دهكرێت له ئهزموونه گهورهكانی مێژووی‬ ‫گۆڕانكاریی فیكر پهندی پێویست وهربگرین‪ .‬وهكو‬ ‫ئهزموونی ئیحیای غهززالی و تهجدیدی شاتیبی و‬ ‫فهلسهفهی محهممهد ئیقبالی الهووری و پرۆژه‬ ‫ئیمانییهكهی نوورسی و پهیمانگای جیهانیی هزری‬ ‫ئیسالمیی‪.‬كه ههر كام مۆدیلیكی گونجاوه بۆ‬ ‫سهرلهنوێ هێنانهگۆی دهق و فیكر و خستنهسهرڕێی‬ ‫مرۆڤ بهرهو ئایینداری و مرۆڤخوازی‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زمانی كوردی‬ ‫لهناو كهلهپووری ئی‬

‫مییدا‬

‫قڕانی له توێژینهوه و تێزهكانی پهیمانگا و‬ ‫كۆلێجی زانسته ئیسالمییهكان‬ ‫د‪ .‬هێ ن عوم ر خۆشناو‬

‫لهداكیبووی ‪ ،1983‬دكتۆرا له ئهدهبی كوردی‬ ‫چهند بهرههمی له بواری زمان و ئهدهبی كوردی‬ ‫چاپكردووه‪.‬‬ ‫چهند وتاری باڵوكراوهی ههیه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪54‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئهم كورته نووسینه بههای ئهو ئهندازه كوردی‬ ‫نووسینهی ناو مێژووی كهلهپووری ئیسالمی‬ ‫نادیده ناگرێ‪ ،‬ئهوهندهی ههوڵێكه بۆ نیشاندانی‬ ‫كهمتهرخهمی و كێماسی ئهكادیمییهكانی ئێستای‬ ‫بواری زانسته ئیسالمییهكان له زانكۆكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كه درێژكراوهی ئهو شهرمنی و‬ ‫كهمتهرخهمییهی بهشێك له زاناكانی پێشوومانن‬ ‫له ههمبهر زمانی كوردی و به زانستیكردنهكهی‪،‬‬ ‫بۆیه پتر الیهنه نهرێنی و سیماو هێڵه گشتییهكانی‬ ‫ئهو كهمتهرخهمییه له مێژووی نووسینی كوردی و‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیدا دهخاتهڕوو‪.‬‬ ‫له نێو ئهو ملمالنێ ئایینی و مهزههبی‬ ‫و نهتهوهییانهی كه ئێستا له ناوچهكهدا‬ ‫گهشبوونهتهوه‪ ،‬كه ههتا فووی زیاتری لێبكرێ‪،‬‬ ‫سیماكانی پێكهوهژیان تهڵختر دهبنهوه‪ ،‬یهكێك‬ ‫له قوربانییهكانی ئهم ملمالنێیه زمانه‪ ،‬بهو پێیهی‬ ‫یهكێك لهو كۆڵهگانهی كه بوونی نهتهوهی لهسهر‬ ‫بنیادنراوه‪ ،‬زمانه‪ ،‬پاراستنی زمان و خزمهتكردنی‪،‬‬ ‫ڕێگا لهبهردهم داپۆشینی كهلتووری دیكه دهگرێت و‬ ‫ملمالنێیهكان سادهتر دهكاتهوه‪ ،‬به ئهندازهی ئهوهی‬ ‫ههر نهتهوهیه به زمان و ناسنامه كهلتووری خۆی‪،‬‬ ‫ههوڵی پێكهوهژیان و سهقامگیری زیاتر دهدات‪.‬‬ ‫له سۆنگهی نهبوونی قهواره و دهوڵهتێكی‬ ‫كوردی‪ ،‬به درێژایی چهند سهده لهمهوبهر‪ ،‬كورد‬ ‫ههمیشه ههوڵی داوه زمانی خۆی بپارێزێت و‬ ‫ههمیشه له كاریگهری زمان و كهلتووری نهتهوهكانی‬ ‫تر بهسهریهوه‪ ،‬خهباتی بۆ پاككردنهوهی زمانهكه‬ ‫كردووه‪ ،‬بۆیه به بهراورد لهگهڵ زمانی توركی و‬ ‫زمانی فارسی‪ ،‬زمانی كوردی به ئهندازهیهكی زۆر‬ ‫خۆی له ههژموون و شهپۆلی زمانانی دراوسێ‬ ‫خاوێن كردۆتهوه‪ .‬ئهگهرچی له دوای سهدهی‬ ‫سێیهمی كۆچییهوه‪ ،‬زمانی عهرهبی وهكو زمانی‬ ‫زانست‪ ،‬تا رادهیهكی زۆر جێی به زمانهكانی تری‬

‫نهتهوه موسڵمانهكان لهقكرد‪ ،‬بهاڵم له سۆنگهی‬ ‫ئهوهی فارس و تورك دهسهاڵتیان ههبوو‪ ،‬بۆیه‬ ‫كهم تا زۆر زمانهكهیان بوو به زمانی زانست و‬ ‫ماوهیهكی زۆر له پاڵ عهرهبیدا ئهو دوو زمانه‬ ‫رهنگ و سیمایان دیار و بهرچاو بوو‪.‬‬ ‫ناكرێت نكوڵی لهوه بكهین كه چهند سهدهیهك‬ ‫لهمهوبهر‪ ،‬لهناو بزاڤی زانست و زانیاری له‬ ‫كوردستاندا بێباكییهكی زۆر ههبوو له ههمبهر‬ ‫زمانی كوردی و بهشێك له زانایانی كورد‪ ،‬ئهوهی‬ ‫الیان گرنگ نهبووه خهمی زمان بووه‪ ،‬بۆیه نووسین‬ ‫به زمانی كوردی زۆر درهنگ پهیدابووه‪ ،‬ئهگهرچی‬ ‫راڤه و لێكدانهوهی كتێبه زانستیهكان لهناو حوجره‬ ‫و مهدرهسه ئاینییهكان ههر به زمانی كوردی‬ ‫بووه‪ ،‬بهاڵم زۆر زوو زاتی ئهوهیان نهكردووه به‬ ‫كوردی بنووسن‪ ،‬تهنانهت وتاری ههینیش به زمانی‬ ‫كوردی‪ ،‬مێژووهكهی له سهد ساڵ پتر تێناپهڕێت‪،‬‬ ‫به رادهیهك كار گهیشتبووه ئهوهی قسهی سووك‬ ‫و نابهجێ به زمانی كوردی بگوترێ‪ ،‬رهنگه ئهمهش‬ ‫هێرشێكی دهمارگیرییانهی شۆڤێنیانه بووبێت و‬ ‫ههر لهناو خودی زانایانیشدا وتهیهك باوبوو‪ ،‬كه‬ ‫وا گوزارشتیان له زمانهكان دهكرد‪ ،‬بهوهی ههر‬ ‫یهكه له عهرهبی و فارسی و توركی شهككهر و‬ ‫گهوههر و هونهرن‪ ،‬كهچی زمانی كوردی شیاكه‬ ‫و پیسایی خهر (كهر)ه‪ .‬كهسیش نهبوو بپرسێ‪:‬‬ ‫ئهرێ گهلۆ ئهمه بۆچی بۆته بنێشته خۆشهی ناو‬ ‫كۆڕی فهقێ و زانایان و ناتهبا لهگهڵ ئایهتی (ومن‬ ‫ایاته خلق السماوات االرض و اختالف السنتكم‬ ‫والوانكم)‪ /22‬الروم‪.‬؟!‬ ‫زانایانی هاوچهرخی ئێمه زوو دهركیان بهوه‬ ‫كرد‪ ،‬كه پێویسته كوردیش به كوردی زانستی خۆی‬ ‫خزمهت بكات‪ ،‬ئهگهرنا له كاروانهكه بهجێدهمێنێت‪،‬‬ ‫بهتایبهت دوای ئهوهی ههر نهتهوه و بووه خاوهنی‬ ‫قهواره و دهوڵهتی خۆی و هێرش بۆ سهر زمانی‬

‫‪55‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪56‬‬

‫تر دهستپێكرا‪ ،‬ئهنجا هوشیاربوونهوه بهوهی كهم‬ ‫تا زۆر دهبێت ههوڵی گهڕانهوه بۆ زمانی دایك‬ ‫بدرێت‪ .‬ئهوهتا (مهالی گهورهی كۆیی) باس له‬ ‫دهمارگیریی ههندێ كهس دهكات بۆ زمانهكانی تر‬ ‫و به سووك تهماشاكردنیان به سهیر و عاجباتی‬ ‫دهزانێت‪ ،‬كاتێك دهڵێت (ئهو تهیرانهی به جهماعهت‬ ‫ئهژین‪ ،‬ئیحتیاجیان به تهفاهوم زۆره‪ ،‬ئهوانهی به‬ ‫مونفهریدی ئهژین‪ ،‬لهسهر زگ ئهخشن‪ ،‬بێ دهنگن‪،‬‬ ‫هۆشهكیان لێوه دێ‪ ،‬ئهویش بۆ تهخویفه‪ ،‬ههتا‬ ‫سهربهرزتر بن‪ ،‬له قسه نێزیكترن‪ ،‬زوبان زانین‬ ‫زۆر خۆشه‪ ،‬بۆ مهالیان الزمه‪ ،‬ئێمه ئهگهرچی‬ ‫زمانی تهیر نازانین‪ ،‬لۆمهمان ناكرێ‪ ،‬ئهمما ئهبا‬ ‫زوبانی یهكدی بزانین‪ ،‬ناشكوری نهبێ لهو نیعمهته‬ ‫مهحرومین ئهویش سهبهبی مهعلومه‪ .‬له عولهمای‬ ‫دینهوهیه‪ ،‬حهتتا پێیان ئهگوتین‪ :‬توركی زوبانی‬ ‫جهههننهمیانه)‪.1‬‬ ‫له سهردهمێكی دیكهش دا كه تورك‬ ‫فهرمانڕهوایهتی واڵتانی ئیسالمی دهكرد‪ ،‬وایان له‬ ‫خهڵك گهیاندبوو‪ ،‬كه زمانی توركی لهنێو ههموو‬ ‫زمانهكاندا پیرۆزترینیانه (ئێستاش له باكووری‬ ‫كوردستان و له توركیا ئهم روانینه رهگ و ریشهی‬ ‫ماوه)‪ ،‬بۆیه وهك قسهی خۆش ههر لهسهر زاری‬ ‫خهڵك ماوهتهوه‪ ،‬بهوهی كه مهالیهكی تورك لهسهر‬ ‫مینبهر و له رۆژی ههینی وتاری داوه و گوتویهتی‬ ‫زمانی ئههلی بهههشتیان توركییه و ههر كهسێك‬ ‫توركی نهزانێت ناچێته بهههشتهوه‪ .‬كابرایهكیش‬ ‫دهست به گریان دهكات‪ ،‬دواتر مهالیهكه له‬ ‫گریانهكهی دهپرسێت‪ ،‬ئهویش دهڵێت‪ :‬بۆ خۆم‬ ‫نهگریاوم‪ ،‬بهڵكو بۆ پێغهمبهر (د‪.‬خ) گریاوم‪ ،‬چونكه‬ ‫پێغهمبهر (د‪.‬خ) توركی نهزانیوه‪ ،‬كهواته ئهویش‬ ‫ناچێته بهههشت!‬ ‫ههروهك لهو كاتهی دهسهاڵتی عهرهبه‬ ‫موسڵمانهكان له تۆقهاڵندا بووه‪ ،‬بیری دهمارگیری‬

‫خۆی خزاندۆته ناو دهسهاڵت و ناو زانستیش‪،‬‬ ‫بۆیه چهند فهرموودهیان ههڵبهستون بهوهی‬ ‫(عهرهبتان خۆشبوێ‪ ،‬چونكه پێغهمبهر عهرهبه‬ ‫و قورئان به عهرهبی هاتووه و زمانی ئههلی‬ ‫بهههشتیانیش عهرهبه)‪ .2‬ههتا كار گهیشتۆته سهر‬ ‫بیره ناسیۆنالیستییهكه و بهناوی خۆشویستنی‬ ‫عهرهبیشهوه فهرموودهیان ههڵبهستووه گوایه‬ ‫(عهرهبتان خۆش بوێ چونكه مانهوهیان نووره‬ ‫و نهمانیان تاریكییه بۆ ئیسالم)‪ ،3‬كه ههموو‬ ‫ئهم بۆچوونانه كاریگهری نهرێنی كرده سهر به‬ ‫زانستیبوونی زمانهكانی تر و لهو نێوهندهشدا‬ ‫ئاخێوهرانی كوردیش له ههندێ روودا پابهندبوون‬ ‫بهم بۆچونانه‪ ،‬پێیان نهنگی بووه خزمهتی زمانی‬ ‫خۆیان بكهن‪.‬‬

‫قهده هكردنی به كوردی نووسین زیاتر بۆ‬ ‫را هی قورئا و زان تی شهرعی بووه‬

‫سێ سهده لهمهوبهر زمانی كوردی لهناو‬ ‫میرنشینی ئهردهاڵن و نووسراوهكانی شێوهزاری‬ ‫(گۆران)دا‪ ،‬زۆر به ههڕمێن بوو‪ ،‬به تایبهتی له‬ ‫بواری شیعر نووسیندا‪ ،‬بهاڵم بهشێك له زاناو‬ ‫مهالیانی كورد زاتی ئهوهیان نهكردووه بڕیاری‬ ‫كردنه كوردی قورئانی پیرۆز بدهن‪ ،‬تهنانهت‬ ‫ههندێكیان دژایهتیشیان كردووه‪ .‬بۆ نموونه‬ ‫خانای قوبادی (‪1778-1704‬ز) كه چهندین‬ ‫بهرههمی به داستانه شیعر نووسیوه‪ ،‬كهچی (گۆیا‬ ‫ههندێ ئایهتی قورئانی به كوردی لێكداوهتهوه‪ ،‬یا‬ ‫وهریگێڕاوهته سهر زمانی كوردی‪ ،‬ئهو مهالیانه‬ ‫خهڵكیان لێ هانداوه‪ ،‬ناچار مهڵبهندی خۆی‬ ‫بهجێهێشتووهو پهنای بۆ واڵتی بابان بردووه‪،‬‬ ‫ئیتر ههر لهوێ كۆچی دوایی كردووه)‪ .4‬جا ئهم‬ ‫باره بهردهوام بوو‪ ،‬تا له سهدهی بیستهمدا‪ ،‬به‬ ‫بوێرییهوه (مهالی گهورهی كۆیی) ئهم گومان و‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بهربهستانه الدهباو به روونی لهبارهی وهرگێڕانی‬ ‫قورئان بۆ زمانهكانی تر رای خۆی دهردهبڕێت‬ ‫و به كردهییش دهست به كردنه كوردی قورئانی‬ ‫پیرۆز دهكا به شێوهی تهفسیرو دهڵێت‪(( :‬من بۆ‬ ‫تێگهیشتنی ئهجانیب‪ ،‬تهرجهمهی قورئان ئینكار‬ ‫ناكهم‪ ،‬بهڵكو زۆر به فائیدهیه‪ ،‬الكین نهڵێن ئهمه‬ ‫قورئانه! وهكی تهورات و ئینجیل به ههر لۆغهتێ‬ ‫بێ كیتابی موقهدهسه‪ ،‬تهوراته ئینجیله‪ .‬ئارهزووم‬ ‫ئهكرد جهمعێ له عولهمای عهرهبی و زوبانزان و‬ ‫كاتیب وموحهریرێ غایهت به قووهت به جهزالهتی‬ ‫عیبارهتی وهكی (جهالل نوری) و (تهها حوسێن)‪،‬‬ ‫فیكری ئيباضه قورئانیان به عیبارهتی جوان‪،‬‬ ‫خۆش ئهدا‪ ،‬سهل الفهم‪ ،‬تهرجهمهیان كردبا‪ ،‬زۆر‬ ‫به فائیده ئهبوو‪ .‬ئێستا بڵێین‪« :‬دروسته‪ ،‬دروست‬ ‫نییه» تهرجهمه كرا به لیسانی موختهلیفه‪.‬‬ ‫ئهوانی تهرجهمهیان كردیه وا دهرئهكهوێ زۆر‬ ‫له ئهربابی قهلهم نهبوون‪ .‬مهعلوم ئهجانیب‬ ‫تهدهخوالتی تیا ئهكهن‪ ،‬روحیان ئهمین نییه‪،‬‬ ‫تهرجهمهی به توركی كراوه‪ ،‬زۆر بێ تامه‪ ،‬الم‬ ‫خیانهتێكی تیایه ئهگهرچی وا ئهنوێنن بۆ ئاسانی‬ ‫تێگهیشتنی عهوام وامان تهرجهمه كردیه‪ .‬قورئان‬ ‫تهرجهمه بكرێ‪ ،‬لهگهڵ موحافهزهی ئهصلی وهكی‬ ‫ئینگلیز كردویانه‪ ،‬صهفحهیه قورئانه‪ ،‬صهفحهیه‬ ‫تهرجهمهیه‪ ،‬جوانه))‪.5‬‬

‫ئێمه نكوڵی له ههوڵ و كۆششی زانایانمان‬ ‫ناكهین‪ ،‬كه به درێژایی چهندین سهده مهالو‬ ‫پێشهوایانی ئایین قهڵهمبهدهستی كوردی نووسین‬ ‫بوون‪ ،‬بهاڵم ههندێكیان نهیانشاردۆتهوه كه‬ ‫رووبهڕووی گلهیی و توانجی خهڵكی تر بوون‪،‬‬ ‫بهوهی كه به كوردی نووسیویانه‪ ،‬ههندێكیان‬ ‫زانای گهوره بوون و كۆڵیان نهداوه‪ ،‬بهاڵم به‬ ‫شهرمیشهوه زمانی كوردییان خستۆته ناو بۆتهی‬ ‫چهند نووسینێكیان‪ .‬بۆ نموونه (ئیبنولحاج) دووسهد‬ ‫ساڵ لهمهوبهر له مههدینامهكهیدا كه به زمانی‬ ‫كوردییه‪ ،‬له كۆتاییهكهیدا دهنووسێت‪:‬‬ ‫نهزمم كرد له قهولی سهحیح‬ ‫به لهفزیی كوردی و نافهسیح‬ ‫بۆ مونصیفان (ال للشحیح)‬ ‫بۆ ئینتیفاقی عاممهتێ‪6‬‬ ‫دهبینین زمانی كوردی‪ ،‬به زمانێكی نافهسیح‬ ‫دادهنێت‪ ،‬كه ئهمه جۆره پاساوێك بووه‪ ،‬بۆ ئهوهی‬ ‫لێی قهبوڵ بكهن و توانجی لێ نهگرن‪ ،‬چونكه خۆی‬ ‫دانی پێداناوه‪.‬‬ ‫ههروهها دوای ئهم شاعیرهش‪( ،‬نالی) راشكاوانه‬ ‫ئهم به سووك سهیركردنهی كهسانی تر له ههمبهر‬ ‫زمان ئاشكرا دهكات و دهڵێت‪:‬‬ ‫كهس به ئهڵفازم نهڵێ خۆ كوردییه‪ ،‬خۆ كردییه‬ ‫ههر كهسێ نادان نهبێ خۆی تاڵیبی مهعنا دهكا‪7‬‬ ‫ئهگهرچی دوای ئهمانه له سهرهتای سهدهی‬ ‫بیستهم‪ ،‬ههر زانایانی كورد بوونه پێشهنگ له‬ ‫بهكوردیكردنی ئهو بواره زانستییانهی‪ ،‬كه پێشتر‬ ‫نامۆ بوون به كوردی بكرێن‪ ،‬وهك مامۆستا‬ ‫مهال رهشید بهگی بابان یهكهم زانای كورده‬ ‫فهرمایشتی پێغهمبهر (د‪.‬خ)ی كه له موسلیم و‬ ‫بوخاریدان كۆبكاتهوهو تهرجهمهی كردوون بۆ‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫و زانیاری‬ ‫له ناو بزا ی زان‬ ‫له كوردستاندا بێباكییهكی ز ر‬ ‫ههبوو له ههمبهر زمانی كوردی‬ ‫و بهشێك له زانایانی كورد‪،‬‬ ‫ئهوهی یا رن نهبووه‬ ‫خهمی زما بووه‬

‫شهرمنی له كوردی نووسین به درێ ایی‬ ‫مێ ووی كهلهپووری ئی م ی‬

‫‪57‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪58‬‬

‫كوردی‪ ،‬مامۆستا مهال عهبدولكهریمی مودهریس‬ ‫یهكهم كهسه له ناوچهی سلێمانی وتاری ئایینی‬ ‫به كوردی لهسهر مینبهر خوێندۆتهوه‪ ،‬یهكهم‬ ‫كهسه شهریعهتی ئیسالمی به تێرو تهسهلی به‬ ‫كوردی داناوه‪ .8‬وێڕای تهفسیرهكهی و تهفسیری‬ ‫(مهالی گهورهی پێنجوێنی) كه پێشتر به كوردی‬ ‫داینابوو‪ ،‬ههموو ئهمانه ههوڵی زۆر بوێرانهو‬ ‫جددی بوون بۆ به زانستكردنی زمانی كوردی‪،‬‬ ‫تهنانهت مامۆستا (مهال عهبدولكهریمی مودهڕیس)‬ ‫له كۆكردنهوهی فهتواكانی زانایانی كورد له كتێبی‬ ‫(جواهر الفتاوی) دا‪ ،‬بهتایبهتی له بابهتی (تهاڵق)دا‬ ‫وتهكانی ههر به كوردی نووسیوهتهوه‪ ،‬بۆ ئهوهی‬ ‫له وهرگێڕاندا فهتواكه گۆڕانی بهسهردا نهیهت‪.‬‬ ‫ههروهها ئهگهر تهماشای بهشێك له دهستخهتی‬ ‫زانایانمان بكهین له بارهی پرسه گرنگهكانی‬ ‫شهرع‪ ،‬بهشێكیان پرسیارو وهاڵمهكهیان به‬ ‫كوردی نووسیوهتهوه‪ ،‬هیچ پاساوێك ههڵناگرێت‬ ‫كهسێك بێت و به عهرهبی توێژینهوهیان لهسهر‬ ‫بكات‪ ،‬له كاتێكدا خودی دهقهكه به كوردییهو‬ ‫دهشێ دواتر بۆ زمانی تر وهربگێڕدرێن‪ .‬بۆ وێنه‬ ‫ئهم دهسخهتهی خوارهوه زیاتر له سهد ساڵه وا‬ ‫به كوردی نووسراوهتهوه‪:9‬‬ ‫كهمتهرخهمیی و بێدهسهاڵتییهكه له خودی‬ ‫زانایان بووه نهك له زمانهكه‬

‫ئهم توانج و پالر تێگرتنهی زانایانی كورد‬ ‫لهو زانایانهی كه به كوردییان نووسیوه‪ ،‬رۆڵێكی‬ ‫زۆر نهرێنی ههبووه له گهشهكردنی زمانی‬ ‫كوردی و بهرهو به زمانی زانست چوونی‪،‬‬ ‫تهنانهت زانایهكی وهك (ئیبنوئادهمی باڵهك)‬ ‫تهنیا پێشهكییهكهی به كوردی بۆ كتێبی (مشكاة‬ ‫المنقول) نووسیوه‪ ،‬دراوهته بهر توانج و پالران‪.‬‬ ‫له كاتێكدا ئهگهر ناوهڕۆكی كتێبهكه به كوردی‬ ‫بنووسرایه‪ ،‬به دڵنیایی لهبهر ههژموونی زانای‬ ‫ناوبراو بهسهر زانستی ئهوساداو كهسێتییهكهی‪،‬‬ ‫زمانی كوردی دهبرده قۆناغێكی تر‪ .‬ههر بۆیه‬ ‫كهسێكی وهك (مهالی گهورهی كۆیی) پێیوایه‬ ‫كهموكوڕییهكه له زمانی كوردی نییه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫زمانی كوردی به زمانێكی زیندوو و ڕاقی‬ ‫دادهنێت و سوپاسی ئهوروپاییهكانیش دهكات‬ ‫ئهوانهی نرخ بۆ زمانی كوردی دادهنێن‪ 10‬و‬ ‫كێماسییهكهش بۆ خودی زانایانمان دهگێڕێتهوهو‬ ‫دهڵێت‪(( :‬ئهصنافی بهشهر زوبانیان موختهلیفه‪،‬‬ ‫زۆریان دهنین‪ ،‬بێ قهواعیدن‪ ،‬قسمهكیان راقین‪،‬‬ ‫شوكری بهعزێ ئهوروپایی ئهكهین‪ ،‬لیسانی‬ ‫كوردیش به لیسانێ زیندووی راقی حیساب‬ ‫ئهكهن‪ ،‬واقیعهن به قهواعیده‪ ،‬الكین مهوادێ‬ ‫زۆری زایع بووه‪ ،‬ئهوهی له دهست الدێیان‬ ‫مابێ مایه‪ ،‬ئی كهوته ناو مهالیان فهوتا‪ ،‬ههتا‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ناشكوری نهبێ گهلێكی ئیفادهو ئیستیفادهی‬ ‫پێوه نههێشترایه‪ ،‬حهتتا كوللی قهومێ زوبانیان‬ ‫شێوهی لێك جودایه‪ ،‬دوو ئینسان وهك یهك‬ ‫قسه ناكهن‪ ،‬ئیختیالفی لیسان و لهون‪ ،‬دهخلی‬ ‫ئهوزاعی ئهرزو ئاسمانی تیایه‪ ،‬ئهگهرچی قائیم‬ ‫به بهدهنه‪ ،‬ئهمما به ئافاقی حیسابه))‪ .11‬بۆیه به‬ ‫درێژایی ئهم چهند سهدانه به بۆچوونی مهالی‬ ‫گهوره‪ ،‬كورد كهسی داناو حهكیمی نهبووه‪،‬‬ ‫تا بایهخ به زمان بدات و له میانی نووسینی‬ ‫تهفسیرهكهیدا‪ ،‬كوردییهكهی وا بووبێته زمانی‬ ‫زانست كه باكی به هیچ نهبێت و بێباكانه‬ ‫رستهكان به كوردی دابڕێژێ‪(( :‬ناشكوری نهبێ‪،‬‬ ‫چونكی كورد حهكیمیان نهبووه‪ ،‬له زوبانی‬ ‫كوردی ههرچهند ئهكهم كهلیمهیه نادۆزمهوه‪،‬‬ ‫ئهو مهعنایه بگهینێ‪ ،‬تهفسیری قورئانی وا پانو‬ ‫بهرین‪ ،‬به زوبانی كوردی تهسكو كورت حق‬ ‫االنصاف زۆر گرانو زهحمهته))‪ .12‬بۆیه ئهم‬ ‫خهمی بوونه زمانی زانست‪ ،‬مهالی گهورهی وا‬ ‫لێكردووه كه به قووڵی بیری لێبكاتهوهو بگاته‬ ‫ئهو راستییهی كه ((ناشكوری نهبێ زوبانی‬ ‫كوردی قهت نهبۆته لیسانی عیلم تا تهوهسسوعی‬ ‫ببێ))‪ ،13‬فراوانییهكهش له كاتی كاركردنی له‬ ‫تهفسیرهكهیدا بۆ دهركهوتووه‪ ،‬كهچی خۆی‬ ‫و زانایانی‪ ،‬پێ كهمتهرخهم و دهســـتهوهستان‬ ‫بووه‪.‬‬

‫ئهگهر كهلهپووری ئیسالمی به ههر هۆكارێك‬ ‫بێ كهمترین ڕێژهی نووسینی كوردی و زۆرترین‬ ‫زانای كوردی لهخۆگرتبێت‪ ،‬ئهوا بۆ ئهوسا ئهو‬ ‫زانایانه پاساوی خۆیان ههبووهو ناویشیان‬ ‫ههر درهوشاوهیه ئهگهر به كهمترین رستهش‬ ‫خزمهتی زمانی خۆیان و زانستهكهیان كردبێت‪،‬‬ ‫لێ بۆ ئهو توێژهرانهی ئهمڕۆ له بواری زانسته‬ ‫ئیسالمییهكانداو له كۆلێجهكانی شهریعهت و زانسته‬ ‫ئیسالمییهكانی زانكۆكانی كوردستاندا توێژینهوه‬ ‫دهنووسن‪ ،‬كهشهكه جودایهو ههڵوهستهی دیكهی‬ ‫لهسهر دهسهنگرێتهوه‪ ،‬بهوهی‪:‬‬ ‫ئهگهر زانایانی كۆنمان له وتارو وهعزیشدا‬ ‫كوردی ڕهوان و كوردیزانی باش نهبووبن‪،‬‬ ‫لهبهر ئهو كهشهی تێیدابوون‪ ،‬خۆ بهشی ههره‬ ‫زۆری ئهكادیمییهكانی ئێستای بواری شهریعهت‬ ‫له كوردستاندا‪ ،‬مامۆستای ئاینین و له وتارو‬ ‫ئامۆژگاریاندا كوردی ڕهوانن و ئاخێوهری باشن‪،‬‬ ‫جار جاریش وتاری سهر گۆڤارو رۆژنامهو‬ ‫نامیلكهو كتێب به كوردی دهنووسن‪ ،‬كهچی بۆ‬ ‫توێژینهوهكانیان تهنیا عهرهبی بهكاردێنن‪.14‬‬ ‫ئێستا بهشی زۆری كایهكانی تری زانستی له‬ ‫زانكۆكان‪ ،‬توێژینهوهكانیان به كوردی دهنووسن‪،‬‬ ‫ههق بوو پسپۆڕانی زانسته ئیسالمییهكان پێش‬ ‫ئهوان دهستپێشخهر بن له به كوردی نووسینی‬ ‫لێكۆڵینهوهكان‪.‬‬ ‫ماتووڵ ئێستا ههوڵی زۆر ههن بۆ بهكوردیكردنی‬ ‫دهقه ئاینییهكان‪ ،‬ئهمه لهگینتره بۆ لێكۆڵهران كه‬ ‫له پاڵ كردنه كوردی دهقهكان‪ ،‬توێژینهوهكانیش‬ ‫بكرێنه كوردی‪.‬‬ ‫واڵتانی دراوسێ به تورك و فارس‪ ،‬هیچ‬ ‫به نهنگی نازانن كه تهواوی توێژینهوهكانیان به‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بهشێك له زانا و مه یانی‬ ‫كورد زاتی ئهوهیا نهكردووه‬ ‫بڕیاری كردنهكوردی قورئانی‬ ‫پیر ز بده ‪ ،‬تهنانه ههندێكیا‬ ‫دژایهتی یا كردووه‪.‬‬

‫كهمتهرخهمی ئهكادی ییهكانی ئهمڕ له‬ ‫ههمبهر زمانی كوردی‬

‫‪59‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪60‬‬

‫زمانی خۆیانهو لهم ڕووهوه زمانیان بۆته زمانی‬ ‫زانستی ئاینیش و زۆرترین بهرههمی كهلهپووری‬ ‫ئیسالمیان وهرگێڕاوهته سهر زمانی خۆیان و‬ ‫توێژینهوهكانیشیان به شانازییهوه به زمانی خۆیانه‪.‬‬ ‫ئهو خۆبهكهمزانینهی ئاخێوهرانی كوردی له‬ ‫ههمبهر زمانی عهرهبی‪ ،‬وایكردوه ههڵهی زانستی‬ ‫و ئهكادیمیش رووبدات‪ ،‬بهوهی‪:‬‬ ‫أ‪ /‬جاری وا ههیه دهقهكه به كوردی نووسراوه‪،‬‬ ‫بۆ نموونه تهفسیرێكی كوردییه‪ ،‬یان شهریعهته‬ ‫به كوردی نووسراوه‪ ،‬لێكۆڵهر تێزهكهی خۆی به‬ ‫عهرهبی لهسهر دهقه كوردییهكه دهنووسێت‪ ،‬له‬ ‫كاتێكدا ههڵسهنگێنهری تێزهكه رهنگه عهرهب بێت‬ ‫و هیچ له دهقه ئهسڵیهكه نازانێت كه به كوردییهو‬ ‫ناچاریشه دهبێت ههڵیبسهنگێنێت‪.15‬‬ ‫ب‪ /‬جاری وا ههیه‪ ،‬زانا كوردهكه خۆی دهقهكهی‬ ‫به كوردی و عهرهبی نهنووسیوه‪ ،‬بهڵكو به توركی‬ ‫یان به فارسی نووسیوه‪ ،‬جا كه عهرهبی نییه‪،‬‬ ‫چ حهوجێ نییه به عهرهبی توێژینهوهی لهسهر‬ ‫بكرێت‪ ،‬بهڵكو لهپێشتره به كوردی یان فارسی‬ ‫توێژینهوهی لهبارهوه بكرێت‪.16‬‬ ‫ج‪ /‬ئهگهر ئهو زانكۆیهی تێزهكهی پێشكهش‬ ‫دهكرێت له دهرهوهی كوردستان بێت‪ ،‬تا ڕادهیهك‬ ‫ڕێیتێدهچێت‪ ،‬بهاڵم لهناو كوردستان و دوای‬ ‫دوو دهیه زیاتر له ههوڵی به كوردیكردنی‬ ‫میتۆدی زانكۆكان‪ ،‬چ حهوجێ نییه به عهرهبی‬ ‫بنووسرێت‪!17‬‬ ‫لهم چهند ساڵهی رابردوودا فارس و تورك‬ ‫زۆرترین ههڵمهتی وهرگێڕانیان دهستپێكردووه‬ ‫بۆ زانسته ئایینی و شهرعییهكان‪ ،‬تهنانهت بواری‬ ‫مهنتیق و كهالم كه كورد زۆرترین شاكاری‬ ‫نووسراوی ههیه‪ ،‬ئهوان خهریكه كتێبخانهكانیان‬ ‫پڕ بێ له سهرچاوهی ههمهجۆر به زمانی خۆیان‪،‬‬ ‫كهچی تا ئێستا لهناو ئێمهدا ئهو بوێرییه نابینرێ‪،‬‬

‫تهنانهت ههندێ ئهكادیمی به دروستی نازانن ئهم‬ ‫زانستانه بكرێنه كوردی‪ ،‬بۆیهشه ئهوهنده ڕشدن‬ ‫لهسهر نووسینی توێژینهوهكانیان به زمانی عهرهبی‪.‬‬ ‫مهرج نییه ههموو توێژینهوهكان به كوردی‬ ‫بنووسرێن‪ ،‬چونكه دهشێت ههندێك توێژینهوه‬ ‫جهخت بكهنهوه سهر الیهنی زمانهوانی دهقه‬ ‫عهرهبییهكان‪ ،‬ئهوكاته كهمتر ڕێیتێدهچێ به‬ ‫كوردی بنووسرێن‪ ،‬بهاڵم ئهوهی پهیوهندی‬ ‫به بواری شهریعهت و مامهڵهو كێشهو دیارده‬ ‫ئاینییهكانهوه ههیه‪ ،‬زۆر ئاساییهو زانستییه كه به‬ ‫كوردی بنووسرێن و ههوڵهكانیش ئهوسا هیچیان‬ ‫له ههوڵی ئهو زانایانهی دهرهوهی زانكۆ كهمتر‬ ‫نابێت‪ ،‬كه به كوردی توێژینهوه له كایهی ئایین‬ ‫دهكهن‪.‬‬ ‫ههر له كۆنهوه ئیجازهی زانستی به زمانی‬ ‫عهرهبی نووسراوه‪ ،‬ئێستا دوای ئهم ههموو‬ ‫گۆڕانكارییانه ئیجازهی زانستی ههر به عهرهبی‬ ‫دهنووسرێن و تهنانهت بڕوانامهو ئیجازهی‬ ‫جوان خوێندنهوهی قورئانی پیرۆز كه ئێستا‬ ‫له كوردستان زۆر به ههڕمێنه‪ ،‬ههمووی‬ ‫به عهرهبییهو كهس زات ناكات به كوردی‬ ‫بنووسێت‪ ،‬وهك ئهوهی ئهگهر به كوردی بێ‬ ‫ئیجازهكه دروست نهبێت!‬ ‫ئهم ههوڵی زاتكردنی به كوردی نووسینی‬ ‫توێژینهوه ئاینییهكان‪ ،‬دهرگایهكی دیكهیه به‬ ‫ڕووی بهزانستیكردنی زمانی كوردی‪ ،‬بهتایبهتیش‬ ‫ئاوڕدانهوهیه لهو كهلهپووره زۆرو زهبهندهی‬ ‫زانایانی كورد‪ ،‬كه سهردهمانێك دهرفهتی به‬ ‫كوردی نووسینیان نهبوو‪ ،‬دهبێته هۆی ئهوهی‬ ‫ئهكادیمیهكانی ئێستا بۆشایی ههوڵی ئهوان‬ ‫پڕ بكهنهوهو نهوهی داهاتووش رابێنن وهك‬ ‫نهتهوهكانی تری دراوسێمان به زمانی خۆمان‬ ‫خزمهتی ئایینی خۆمان بكهین‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫‪ 1‬تهفسیری كوردی له كهالمی خوداوهندی‪ ،‬مهالی‬ ‫گهورهی كۆیی‪ ،‬بهرگی حهوتهم‪ ،‬ل‪.69‬‬ ‫‪“ 2‬إن الل اختار من آدم العرب‪ ،‬واختار من العرب مضر‪ ،‬ومن‬ ‫مضر قريشا‪ ،‬واختار من قريش بين هاشم‪ ،‬واختارني من هاشم‪،‬‬ ‫فأنا من خيار إىل خيار‪ ،‬فمن أحب العرب فبحيب أحبهم‪ ،‬ومن‬ ‫أبغض العرب فببغضي أبغضهم‪ « .‬ك ‪ -‬عن ابن عمر»‪ .1‬الكتاب‪ :‬كنز‬ ‫العمال يف سنن األقوال واألفعال‪ ،‬الؤلف‪ :‬عالء الدين علي بن حسام‬ ‫الدين التقي اهلندي الربهان فوري (التوفى‪975 :‬هـ)‪ ،‬احملقق‪ :‬بكري‬ ‫حياني ‪ -‬صفوة السقا‪،‬الناشر‪ :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬الطبعة‪ :‬الطبعة‬ ‫اخلامسة ‪1401،‬هـ‪1981/‬م‪.‬‬ ‫فإن بقا َءهم نو ٌر فى اإلسالم َّ‬ ‫العرب وبقا َءهم َّ‬ ‫َ‬ ‫وإن‬ ‫‪ 3‬أَ ِح ُّبوا‬ ‫ٌ‬ ‫ظلمة فى اإلسالم (أبو الشيخ فى الثواب عن أبى هريرة)‬ ‫فنا َءهم‬ ‫أخرجه ً‬ ‫أيضا‪ :‬أبو الشيخ فى طبقات احملدثي بأصبهان (‪. )273/4‬‬ ‫وأبو نعيم فى ذكر أخبار أصبهان (‪ . )340/2‬قال العجلونى (‪:)55/1‬‬ ‫أخرجه أبو الشيخ بسند ضعيف‪ .‬بروانة الكتاب‪ :‬مجع الوامع أو‬ ‫الامع الكبري للسيوطي‪ ،‬الصدر‪ :‬موقع ملتقى أهل احلديث‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪ .4‬مێژووی ئهدهبی كوردی‪ ،‬د‪ .‬مارف خهزنهدار‪،‬‬ ‫بهرگی دووهم‪ ،‬ئاراس ‪ ،2002‬ل‪.37‬‬ ‫‪ .5‬تهفسیری كوردی له كهالمی خوداوهندی‪،‬‬ ‫مهالی گهورهی كۆیی‪ ،‬بهرگی حهوتهم‪ ،‬ل‪.54‬‬ ‫‪ .6‬دهقنامه‪ ،‬محمد عهلی قهرهداغی‪ ،‬بهرگی‬ ‫یهكهم‪ ،‬ئاراس ‪ ،2008‬ل‪.93‬‬ ‫‪ .7‬دیوانی نالی‪ ،‬لێكۆڵینهوهو لێكدانهوهی مهال‬ ‫عهبدولكهریمی مودهڕیس و فاتح عهبدولكهریم‪،‬‬ ‫چاپی دووهم‪ ،‬سنه‪ ،1383،‬ل‪.107‬‬ ‫‪ .8‬بوژاندنهوهی مێژووی زانایانی كورد له‬ ‫رێگای دهستخهتهكانیانهوه‪ ،‬محمد عهلی قهرهداغی‪،‬‬ ‫بهرگی ههشتهم‪ ،‬ئاراس ‪ ،2008‬ل‪.375‬‬ ‫‪ .9‬ئهم دهستخهته له كتێبخانهی خوالێخۆشبوو‬ ‫(مهال شهفیعی باڵهكی) وهرگیراوه‪.‬‬ ‫‪ .10‬به داخهوه زانا عهرهبهكان كهمتر هانی‬ ‫غهیری عهرهبییان داوه‪ ،‬تهنانهت بهم دواییانهش‬ ‫دوای لهناوچوونی رژێمی بهعس‪ ،‬زانایهكی وهك‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێز‬

‫(ئیبراهیم نیعمه) له ئاههنگێكی ئیجازهدانی چهند‬ ‫مهالیهكی كورد له ههولێر‪ ،‬وتارێكی خوێندهوه‬ ‫و گلهیی ئهوهی كرد كهنیگهرانه چونكه زۆربهی‬ ‫زۆری تابلۆی شوێنه گشتییهكانی ههولێر به‬ ‫عهرهبی نین و به كوردین‪.‬‬ ‫‪ 11‬تهفسیری كوردی له كهالمی خوداوهندی‪،‬‬ ‫مهالی گهورهی كۆیی‪ ،‬بهرگی حهوتهم‪ ،‬ل‪.192‬‬ ‫‪ 12‬تهفسیری كوردی له كهالمی خوداوهندی‪،‬‬ ‫مهالی گهورهی كۆیی‪ ،‬بهرگی سێ یهم‪ ،‬ل‪.82‬‬ ‫‪ .13‬تهفسیری كوردی له كهالمی خوداوهندی‪،‬‬ ‫مهالی گهورهی كۆیی‪ ،‬بهرگی حهوتهم‪ ،‬ل‪.93‬‬ ‫‪ .14‬خوالێخۆشبوو د‪ .‬محهمهد ئهحمهد گهزنهیی‬ ‫ههندێ توێژینهوهی به زمانی كوردی له گۆڤاره‬ ‫ئهكادیمییهكانی زانكۆكان باڵوكردۆتهوه‪ ،‬ئهو‬ ‫بڕوای تهواوی بهوه ههبوو كه زۆر ئاساییه به‬ ‫كوردی توێژینهوهكانیان بنووسرێت و زانكۆش‬ ‫دهبێت قهبوڵی بكات‪.‬‬ ‫‪ .15‬تا ئێستا لهسهر تهفسیره كوردییهكانی‬ ‫(مهالی گهوره‪ ،‬مهال عهبدولكهریمی مودهڕیس‪،‬‬ ‫مهال حوسێن شێخ سهعدی‪ ،‬مهال عوسمان‬ ‫عهبدولعهزیز‪ ).......‬تێزی ماستهرو دكتۆرا به زمانی‬ ‫عهرهبی نووسراون‪.‬‬ ‫‪ .16‬بۆ نموونه زۆربهی بهرههمهكانی‬ ‫(بهدیعوززهمان سهعیدی نورسی) له بنهڕهتدا‬ ‫به توركی نووسراون‪ ،‬دواتر كراونهته عهرهبی‪،‬‬ ‫نزیكهی ده لێكۆڵینهوهی ماستهر و دكتۆرا له‬ ‫باشووری كوردستان پشتیان به وهرگێڕانه‬ ‫عهرهبیهكه بهستووه و به عهرهبی نووسیویانه‪ ،‬له‬ ‫كاتێكدا دهتوانرا به كوردی بنووسن و پشت به‬ ‫وهرگێڕانه كوردییهكهش ببهستن‪.‬‬ ‫‪ .17‬دهشێت سهرهتا توێژینهوهكه به كوردی‬ ‫بنووسرێت‪ ،‬دواتریش ئهگهر پێویست بێت بكرێته‬ ‫عهرهبی‪ ،‬چونكه دونیای عهرهبی زۆر به كهمی‬ ‫ئاگاداری تێزهكانی ماستهر و دكتۆرای زانسته‬ ‫ئیسالمییهكانن له كوردستان‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ك‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫دهرچ و ئی‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ڕ‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ئیدری‬

‫عومهر‬

‫هوو‬

‫ماستەر لە فیکری ئیسالمی ‪ .2009‬خوێندکاری دکتۆرای‬ ‫فەلسەفەی ئیسالمی لە زانکۆی تاران‪.‬‬ ‫شاعیر و نووسەر‪ ،‬خاوەنی کۆمەڵە غەزەلی گۆزەی ڕەنگدان‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪62‬‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫لەمیژە قووڵ دەڕوانمە بیر و باوەڕی نەتەوەكەم‬ ‫و ڕابردوو و داهاتووی بەراورد دەكەم‪ ،‬گەلێك جار‪،‬‬ ‫وەك هەر تاكێك كە غەمی شوناسی خۆیەتی‪ ،‬بیرم‬ ‫لە نسكۆ و هۆكاری نشوستە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬دەشێ ڕاڤەگەلی جۆراوجۆریشم‬ ‫بۆ كردبێ تا ئەوەی توانیبێتم شتێك لەبارەیەوە‬ ‫بەدەست بێنم‪ ،‬لێ هیچكات بە تەنێ ڕەهەندێكی‬ ‫شتەكان ڕازی نەبووم و هەمیشە پێم وابووە كە‬ ‫هۆكارەكانی سەركەوتن و دۆڕان‪ ،‬سەروەریەكان و‬ ‫كەموكوڕی و نەهامەتیەكان زیاتر لە یەك ڕوویان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەرچی لە هەر ڕەهەندێكەوە بۆم ڕوانیبێ‬ ‫هەستم كردووە كە ئاین ڕۆڵێكی بەرچاوی هەبووە‬ ‫بەسەر ڕۆشنبیر و هەست و نەستی كۆمەڵگەی‬ ‫كوردیەوە‪ ،‬چی بەباری ئەرێی ‪ -‬كە لەم ڕووەوە‬ ‫جێ دەستی بەرچاوی هەیەوە نكوڵی لێناكرێ‪ -‬چی‬ ‫بەباری نەرێیی‪.‬‬ ‫ئەڵبەت كورد تەنها نەتەوە نییە كە گرنگی بە‬ ‫ئاین دەدات‪ ،‬وەلێ ڕەنگە كەم نەتەوە هەبێ وەكو‬ ‫كورد شەیدای ئاین بووبێ و لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫قوربانی دەستی باوەڕدارانی بوبێ‪ ،‬وێڕای ئەوەش‬ ‫هێشتاكە نەتەوەكانی دی فەزڵفرۆشی ئاینیان‬ ‫بەسەر نەتەوەی كورددا كردووە‪ ،‬زۆر جاران‬ ‫گەیشتۆتە ئاستی زیادەڕۆیی سیاسی و بزركردن‬ ‫و نەهێشتنی ناسنامە و هێما و كەلتوورەكانی ئەم‬ ‫نەتەوەیە‪.‬‬ ‫نەتەوەی كوردی خاوەنی شوناس و فەرهەنگی‬ ‫تایبەتی خۆیەتی و بەبۆچوونی من كەم نەتەوە‬ ‫هەیە وەكو كورد ئەوەندە زەبر و زۆری لەسەر‬ ‫بووبێ و توانیبێتی بەرگری لە شوناسی خۆی‬ ‫بكات‪ ،‬بەڵێ كورد زۆر دەستكەوتی گرنگی بە‬ ‫درێژایی میژوو لە چنگ دەرچووە‪ ،‬لێ زۆرێك‬ ‫لە هێماكانی كەلتووری ئەم نەتەوەیە سەرەڕای‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دهس ێك‬

‫ئەو هەموو نەهامەتیە هێشتا ماونەتەوە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫جێگەی دڵخۆشیە‪.‬‬ ‫پێم خۆشە لێرە بۆ بەرچاو ڕوونی خوێنەر‬ ‫ئاماژە بە دوالیزمی فەرهەنگ و شارستانییەت‬ ‫بدەم‪ ،‬ئێمە لێرە كە ناوی فەرهەنگ دێنین بە مانا‬ ‫بیگۆڤیچیەكەی لەبەرامبەر شارستانییەت دایدەنێین‪،‬‬ ‫واتە هەریەك لە كەلتوور و فەرهەنگ لەبەرامبەر‬ ‫شارستانییەت و مەدەنییەت ڕادەوەستن‪ ،‬كە‬ ‫یەكەمیان ڕەهەندی نەمر و جاویدانی هەیە و كورد‬ ‫دەستبەرداری نەبووە‪ ،‬دووەمیان وەك دەرەنجامی‬ ‫نوێگەری و دونیای ماتریالیزمی بەجۆرێك لە‬ ‫جۆرەكان دێتە حزوور‪ ،‬كە كورد لەوەی دووەمیاندا‬ ‫هێجگار كەمی هێناوە‪ ،‬بەجۆرێك كە هەندێك‬ ‫لەبیریاران پێیان وایە كورد كۆتا نەتەوەیە هاتۆتە‬ ‫ناو مۆدێرنەوە‪ ،‬ئەمەش ئەوەندەی كەمایەسیە‬ ‫لە ڕووی مەدەنییەتەوە‪ ،‬هێندەش مەزنایەتیە لە‬ ‫ڕەهەندی كەلتووریەوە‪ ،‬لەیەكیاندا كەمی هێناوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەوی دیاندا قەرەبووی كردۆتەوە‪.‬‬ ‫قورئان جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە‬ ‫زمان و تێڕوانین و هەر نەتەوەیەك نیشانەگەلی‬ ‫خودان‪ ،‬ئەمەش یانی فەرهەنگ و شارستانییەتی‬ ‫هەر نەتەوەیەك‪ ،‬كەلتوور و بەها و تێگەشتنەكانی‬ ‫هەر نەتەوەیەك‪ ،‬سیاسەت و ئازادی و كەم و‬ ‫كوڕیەكانی هەر نەتەوەیەك نیشانەی خودایین و‬ ‫هیچ گەل و نەتەوەیەكی دیكە لە ژێر هیچ ناوێكی‬ ‫دیكەدا مافی سڕینەوەی نیشانەكانی خودایی‬ ‫نەتەوەیەكی دیكەی نییە‪ ،‬وە هەر هەنگاویك بەم‬ ‫ئامانجە بەمانای سڕینەوەی ئایاتی خودایی دێ‪.‬‬ ‫فیقهـی ئیسالمی بەتەنها تێڕوانینی خودا نییە بۆ‬ ‫ژیان‪ ،‬بە قەد ئەوەی تێڕوانینی مرۆڤە بۆ جیهان‬ ‫و بۆ دەقی دینی لە دیدگای خوداوە‪ ،‬ئەمەش واتە‬ ‫دابەزینی خودا بۆناو فەزای سیاسی و قانوونی‬ ‫و فەرمانڕەوایی‪-‬بوونی سێبەری خودا‪ -‬لە زەمین‬

‫‪63‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪64‬‬

‫دا‪ ،‬دابەزینی بۆ ناو ملمالنێ سیاسی و ئابووری‬ ‫و فیكریەكانی ڕۆژانە‪ ،‬بۆ ناو كایە نا پیرۆزەكانی‬ ‫ژیان بەمانایەك لە ماناكان‪ ،‬لەوێدا كە مرۆڤ بەر‬ ‫ژیان و گۆڕانكاریەكانی دەكەوێ‪ ،‬یان بەگوتەی بو‬ ‫عەلی سینا بۆ ناو جیهانی هێز –بالقوە‪ -‬و جیهانی‬ ‫دژیەكی ‪ -‬گبیعە المتعارچات‪ -‬و جیهانی ماددە‪.‬‬ ‫فیقهـ بە گرنگیەوە باس لە دابەزینی خودا دەكات‬ ‫بۆ ناو جیهانی دژیەكی و لێرەدا جۆرێك مەكان و‬ ‫نامەكانی پیرۆز و ناپیرۆز یەكدەگرن‪ ،‬لێ من لێرەوە‬ ‫چاوم دەبڕمە دیووە مەترسیدارەكەی ئەم ڕەهەندە‬ ‫و دەمەوێ بڵێم ئەوەندەی ئەم ڕەهەندە كارئاسانی‬ ‫بووە بۆ درووستكردنی هەژموونی نەتەوەیەك‬ ‫بەسەر نەتەوەكانی دیكەدا و سڕینەوەی نیشانە و‬ ‫هێماكانی نەتەوەكانی دی‪ ،‬ئەوەندە ڕێگایەك نەبووە‬ ‫بۆ دۆزینەوەی كەلتوورەكانی دیكە و قبووڵكردنی‬ ‫زمان و كەلتوور و شوناسی نەتەوەكانی دی‪ ،‬لێرە‬ ‫خودایەك هەیە و هەموو نەتەوەكان دەكاتەوە‬ ‫بەیەك‪ ،‬لە ئاینی فیقهـی¬دا خودا یەك ڕەنگە و‬ ‫كۆمەڵگە بەرە و دۆخێكی یەكڕەنگی دەبات‪.‬‬ ‫دەمەوێ بەرچاو ڕوونییەكی دیش بدەمە‬ ‫خوێنەر لەمەڕ ئەم كۆڵینەویە و مەبەستەكانی‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە ئێمە نامانەوەێ باس لە فیقهـ بكەین‬ ‫وەك ئەوەی كە ئیسالم تەنها بریتیە لە فیقهـ و‬ ‫لێرەوە تانە و تەشەرەكانی خۆمان بەڕووی ئاینی‬ ‫گەورەی ئیسالم دابەزێنین‪ ،‬نەخێر‪ ،‬بەڵكو دەمانەوێ‬ ‫بڵێین ئاینی ئیسالم گەورەتر لە تێڕوانینی فیقهـییە‬ ‫و تەنها لە ڕەهەندەكانی فیقهـدا كورت ناكرێتەوە‪،‬‬ ‫فیقهـیش دیدگایەكی گچكە و بێ ناوەڕۆك نییە لە‬ ‫دین‪ ،‬لێ فیقهـ ئەگەرچی مەودایەكی دەرەكی و‬ ‫ڕواڵەتی دەداتە دین و خودا و چەمكە پیرۆزەكان‪،‬‬ ‫لە دیققەتدا بەجۆرێك لە جۆرەكان دەیانهێنێتەوە‬ ‫ناو ملمالنێ نا پیرۆزەكانیش‪ ،‬كە دیوی هەرە گرنگی‬ ‫ئیسالم دیووە جاویدان و نەمر و بااڵكەیەتی و‬

‫دەكەوێتە سەرووی زەمكانەوە‪ ،‬لە كۆڵینەوەكانی‬ ‫دیكەماندا جەخت لەسەر ئەم ڕەهەندە دەكەینەوە‪.‬‬ ‫هەروەها بە خوێنەری ڕا دەگەیەنم كە خودا‬ ‫وەك خۆی پیرۆزە و بااڵ‪ ،‬لێ كە باس لە خودای‬ ‫فیقهـی‪ ،‬یان عیرفانی دەكەین‪ ،‬مەبەستمان چەند‬ ‫خوایی نییە‪ ،‬بەڵكو مەبەستمان تێڕوانینی فیقهـ یان‬ ‫عیرفانە بۆ خودا‪ ..‬هەروەها بەخوێنەری هێژای‬ ‫ڕاگەیەنم كە فیقهـ تەنها داكشان نییە و پڕ نییە لە‬ ‫كەم و كوڕی‪ ،‬بەڵكو خاڵی بەرچاو و درەخشانیشی‬ ‫هەیە كە عەیامێكە باسی لێوە كراوە و باسی‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫كۆمەڵیك پرس هەن دەتوانن دەرگا بەڕووی‬ ‫ئێمەدا وااڵ بكەن تا لێیانەوە فیقهـ و تێڕوانینی ئاینی‬ ‫فیقهـی بخوێنینەوە كە لێرەدا لە ڕێگەی هەندێك لەو‬ ‫پرسانەوە دەچینە ناو كۆی بابەتەكەوە‪.‬‬

‫ی ك م فی ی ئی می‬ ‫ل كوێو س رچاو ی رتوو‬

‫فیقهـی ئیسالمی تێڕوانینی زانایانی ئیسالمی‬ ‫یە بۆ دەقی دینی‪ ،‬ڵیرەوە دەقی دینی دەبێتە‬ ‫سەرچاوەكانی فیقهـی ئیسالمی‪ ،‬لێ ئەوەی كە وا‬ ‫دەكات فیقهـ مەودایەكی دیاریكراوی هەبێ بریتی‬ ‫نییە لە تێگەیشتن لە دەق بەتەنها‪ ،‬بەڵكو بریتیە لە‬ ‫تێگەشتنی وەختی و ڕواڵەتی بۆ دەق‪ ،‬چونكی فیقهـ‬ ‫وابەستەیە بە زەمان و مەكانەوە‪ ،‬لەوێشەوە وەاڵمی‬ ‫خواستە هەنووكەیەەكانی كۆمەڵگە دەداتەوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫دەق لێرەدا پانتاییە نەمرەكەی لە دەست دەدات‪.‬‬ ‫بەڵی ئاینی ئیسالم ئاینێكی فرە ڕەهەندە‪،‬‬ ‫بۆیە كاتێ كە زانایانی ئیسالمی لەسەدەكانی‬ ‫یەك و دووی كۆچی دەستیان كردە كۆڵینەوەی‬ ‫ئیسالم و دەرهێنانی فەرمان و دەركەوتەكانی‬ ‫دەقی دینی لێرەوە فیقهـی ئیسالمی وەكو بااڵترین‬ ‫چاالكی عەقڵی ئیسالمی و عەرەبی هاتە حزوور‬

‫خا ل‬

‫كوێی‬

‫فیقهـی ئیسالمی تێڕوانینی ڕواڵەتی دەقە‪ ،‬دەق‬ ‫كاتێ كە دەیەوێ قسە لەسەر ئێستای ژیان بكات‪،‬‬ ‫كاتێ دەیەوێ چارەیەك لەبۆ ئەوڕۆی ژیان بخاتە‬ ‫بەردەست‪ .‬فیقهـ تێڕوانینی كاتی و چركەیی دینە‬ ‫بۆ ژیان‪ .‬ئەم دیووە لە تێڕوانین بۆ ئاین لە ئاینی‬ ‫مەسیحیەتدا بە تەواوی غیابی هەیە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫قورئان ئاینی مەسیح بە نیشانەی جیهان لەقەڵەم‬ ‫دەدات و دەیكاتە سەرەتایەك بۆ مێژوو‪ ،‬چونكە‬ ‫مەسیح سەرمەدیەتی بااڵی لەم دیوەوە وەرگرتووە‬ ‫و خودایش دەفەرمێ خۆی و دایكیمان كردۆتە‬ ‫ئایەتی عاڵەم (وجعلناها وابنها ێیە للعالمین‪،)..‬‬ ‫بەاڵم ئاینی یەهوودیەت هەر هەمووی ئەحكامە‬ ‫و بەتەواوی مامەڵە لەگەڵ ژیاندا دەكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبینی زۆرترین كێشەی بۆ كەلتوورەكانی دی‬ ‫درووستكردووە‪ ،‬قورئانیش زۆر بە مەترسیەوە‬ ‫ئاماژە بۆپیاوانى ئاینی یەهوودیەت دەكات و‬ ‫دەفەرمێ‪( :‬كلما اوقدوا نارا للحرب اطفئها الله‪.)..‬‬ ‫ئەوەی كە جێگەی سەرنجە ئەوەیە نەتەوەی‬ ‫كوردی ئەگەرچی نەتەوەیەكە ئیسالمی فیقهـی‬ ‫قبووڵكردووە و بە درێژایی مێژوو سەر بە‬ ‫مەزهەبی شافیعی –یەك لە گونجاوترین ئاینزای‬ ‫ئیسالمییە‪ -‬بووە‪ ،‬لێ خۆشبەختانە قووڵترین‬ ‫جێكەوتی لە ئیسالمی عیرفانی و فەلسەفیش‬ ‫هەبووە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە ئەم ڕەهەندانە زۆرجار‬ ‫لەڕووی كەلتووریەوە كاری باشی لەسەر‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫و تێگەشتنی فیقهـی لە ئیسالم هێندە پەرەی سەند‬ ‫كە تا زەمانێكی زۆر جێگە و پێگەیەیەكی ئەوتۆی‬ ‫نەهێشتەوە بۆ تێگەشتنەكانی دیكە لە دەق‪ ،‬مەگەر‬ ‫ئەوەی جار و بارێك لەمالوال كەسانێك بووبن‬ ‫باسیان لە تێگەشتنە قووڵەكانی دەقی ئاینی كردبێت‪،‬‬ ‫كە ئەویش لەسەردەمی فیقهـدا وەكو پێویست‬ ‫شیاوی بیستن و گوێلێگرتن نەبوون‪.‬‬ ‫زانایانی ئیسالمی و گەورە پیاوانی فیقهـزانی‬ ‫سەرەتاكانی دەركەوتنی شارستانییەتی ئیسالمی‬ ‫خاوەنی توانا و هیزێكی زۆری تێگەشتنی فیقهـی‬ ‫بوون و لەو سۆنگەوە زەینی خۆیان دابوویە دەقی‬ ‫دینی‪ ،‬لە هەمووی گرنگتر دۆزینەوەی ئەو بۆشاییە‬ ‫مەعریفی و كەلتووریە بوو كە دەكەوتە نێوان‬ ‫عەقڵ و حكومڕانی عەرەبی و تێگەشتنی ئاینی‪،‬‬ ‫كە ئەمەش وایكرد خەلیفە و والیەكانی ئەوكاتی‬ ‫ئیسالمی بە پێشوازیيەكی گەرم دەرگا وااڵ بكەن‬ ‫بۆ تێگەشتنی فیقهـی لە ئیسالم‪ ،‬لێرەشەوە زانایانی‬ ‫ئیسالميی دەستێكی بااڵیان هەبوو بۆ جێكردنەوەی‬ ‫كەلتووری عەرەبی لەناو فەتواو و تیگەشتنی‬ ‫فیقهـی لە ئیسالم‪ .‬بۆ ئەمەش فەزایەكی گونجاو‬ ‫هەبوو تاوەكو ئەم پەیوەندیە بدۆزنەوە كە ڕەنگە‬ ‫گرنگترینیان بریتیبێ لەو دیوەی كە دەقی دینی‬ ‫تێیدا مامەڵە لەگەڵ ژیان و خواستەكانی دەكات‪،‬‬ ‫لێرەشدا دەق بە ئەرێنی وەاڵم دەداتەوە و كێش‬ ‫و توانستی ئەوەی تێدایە كە وەها بكات‪ ،‬واتە دەق‬

‫مام ڵ ل‬ ‫دوو م فی‬ ‫ئاین دا د كا‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كاتی ئهوه اتووه بوێرانه‬ ‫نهق ی اف ی و فی انه‬ ‫گهورهكانی مێ وو ب ری ‪،‬‬ ‫ئهوهی گهورهتری‬ ‫مهته به ڕاستییهكان‪.‬‬

‫مامەڵە لەگەڵ دیوی عەرەزی (عرچ)ی یەكەی ئایندا‬ ‫دەكات‪ ،‬نەك دیوە جەوهەریەكەی‪ ،‬ئەمەو لەكاتێكدا‬ ‫كە ئاینی ئیسالم لە نێوان دوالیسمی زەمەن و نا‬ ‫زەمەندا قەراری گرتووە‪ ،‬كەچی فیقهـ دێت و دەلكێ‬ ‫بە دیووە زەمەنییەكەیەوە‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫نەكراوە‪ .‬خۆشبەختانە دیووە عیرفانییەكە لە‬ ‫كەلتووری كوردیدا دەیان سەدە گرنگی بەرچاوی‬ ‫هەبووە و كۆمەڵگەی كوردی بە هیچ شێوەیەك‬ ‫دەسبەرداری نەبووە‪ ،‬لێ دیووە فەلسەفیەكە‬ ‫بەداخەوە لەناو بۆشایی بەدناویدا خوالوەتەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای كوشتنی سوهرەوەردی بەدەستی‬ ‫ئالی سەالحەددینی ئەیوبی‪ ،‬كە بەتەواوی لەوێدا‬ ‫بەهۆی پێویستبوونی زۆر بە ئاینی فیقهـی مەودا‬ ‫بۆ كایەكانی دی نامێنێتەوە‪ .‬لێرە ئاوێزانبوونی فیقهـ‬ ‫بە سیاسەت و سیاسەت بە فیقهـ بە تەواوی دیارو‬ ‫بەرجەستەیە‪.‬‬

‫س ی م فی ی ئی می مام ڵ ل‬ ‫كام ڕ ه ند ی ژیاندا د كا‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪66‬‬

‫فیقهـ مامەڵە لەگەڵ دیووە زەمەنییەكەی ئایندا‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەو دیووەی كە دەمرێ و پێویستی بە‬ ‫نوێكردنەوە هەیە‪ ،‬ئەو دیووەی كە لە گۆڕان و‬ ‫سەیروورەی بەردەوام دایە‪ .‬زانایانی فیقهـی لەبۆ‬ ‫خۆیان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە فەتوای‬ ‫دینی بە پێی كات و شوێن گۆڕانی بەسەردا دێ‪،‬‬ ‫موحەممەدی كوڕی ئیدریسی شافیعی كاتێ كە‬ ‫لە بەغدا بوو جۆرێك فەتوای دەدا و كە ئەوێی‬ ‫جێهێشت و چوویە میسر زۆرێك لە فەتواكانی‬ ‫خۆیی گۆڕی و جەختیشی كردەوە كە فەتوا بە‬ ‫پێی زەمان و مەكان دەگۆڕی‪ ،‬هەربۆ ئەوەی بوو‬ ‫كە لە بڕێكی زۆری فەتواكانی پەشیمان بوویەوە‬ ‫كە هەندێكی پەیوەندی بە ئاستی ڕۆشنبیری خودی‬ ‫ویەوە بوو‪ ،‬پڕێكی دیشی پەیوەندی بە گۆڕانە‬ ‫زەمەنییەكەوە بوو‪ ،‬چونكە شافیعی لەمیانەی ئەو‬ ‫جێگۆڕینەدا چاوی بە بیر و ڕاكانی خۆیدا گێڕایەوە‪.‬‬ ‫ئەم نموونە مێژووییە بۆخۆی گوزارشتێكە و‬ ‫بەڵگەیەكی بەهێز لەسەر ئەوەی كە فیقهـی ئیسالمی‬ ‫جگە لە یەكگرتنێكی نێوان دەقی دینی و واقیع‬

‫فی ی ئی میی بهتهن ا‬ ‫تێ وانینی ودا نییه بۆ یان‪،‬‬ ‫به قهد ئهوهی تێ وانینی‬ ‫مر ه بۆ ی ان و بۆ دهقی‬ ‫دینی له دی گای وداوه‪.‬‬ ‫چتێكی دیكە نییە‪ ،‬واقیع و كات و شوێن ئەخوازن‬ ‫كە فیقهـ بێتە مەیدان و ئەسپی فەتوا و سەرنج و‬ ‫فەرمانەكانی خۆی بخاتە حزوور‪ ،‬ئەمەو لەكاتێكدا‬ ‫ئەم فەتوا و ئەحكامە فیقهـیانە جگە لە وەاڵمدانەوەی‬ ‫خواستە سەرەتایی و كاتیەكانی كۆمەڵگە چتێكی‬ ‫دیكە نییە‪.‬‬ ‫فەهمی عەقڵی عەرەبی دێت بەم تێگەشتنە وەك‬ ‫تاكە تێگەشتنی عەقڵی بۆ واقع و دەقی دینی خۆی‬ ‫پێشكەش دەكات‪ ،‬لێرەوە دەبینی هەمیشە ئەو عەقڵە‬ ‫بە گشتی عەقڵێكی كردەیی (پراكتیك) یە و دێت و‬ ‫لەگەڵ واقیعی كۆمەاڵیەتی و خواستە كاتیەكانیدا‬ ‫مامەڵە دەكات‪ .‬دەرەنجام عەقڵەكانی دی وەكو‬ ‫عەقڵی تیۆری‪ ،‬عەقڵی شهوودی عیرفانی سەركوت‬ ‫دەكرێن‪.‬‬

‫چوار م ڕ ه ند كانی فی ی ئی‬ ‫ل مێ وودا‬

‫می‬

‫هەرچۆن ئاماژەمان پێدا فیقهـی ئیسالمی‬ ‫جەخت لەسەر دیووە زەمەنی و شوێنییەكەی‬ ‫ئاین دەكاتەوە‪ ،‬هەر بۆ ئەمەیشە كۆمەڵێك گرفت‬ ‫و قۆرت و قەیران لەگەڵ خۆی دێنێ‪ ،‬لێرەوەیە‬ ‫كە فیقهـ تەنها فریاد ڕەس نییە‪ ،‬بەڵكو گرفتێكی‬ ‫گەورەیشە لەبەردەم كەلتووردا‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كەلتووری نەتەوەكانی دیكە و گەشە و نەش و‬ ‫نمایاندا‪ ،‬هەروەها گرفتێكی گەورەیشە لەبەردەم‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫دیووە نەمرەكەی ئاین دا‪ ،‬ئەو دیوەی كە گشتی‬ ‫ترە و دەتوانێ نەتەوەكانی دیكە بكاتەوە بەیەك‪.‬‬ ‫ئەڵبەت هەر نەتەوەیەك دەتوانێ گوتاری فیقهـی‬ ‫خۆیی و قانوونی سەربەخۆی تایبەت بە جیهانبینی‬ ‫خۆیی هەبێ‪ ،‬لێ ئەمە مانای ئەوە نییە دەرچوون لە‬ ‫هەژموونێك كە هەزاران ساڵە باڵی كێشاوە بەسەر‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناویندا كارێكی سانایە‪.‬‬ ‫بەڵێ ئاینی ئیسالم یەكەیەكی دوو جەمسەرە‬ ‫لە نێوان زەمەن و نا زەمەندا‪ ،‬لەنێوان ئاسمان و‬ ‫زەمیندا‪ ،‬لكان بەڕەهەندێكەوە زیاد لە سنووری‬ ‫خۆی و دیاری نەكردنی مەودا چوارچێوەكانی‪،‬‬ ‫گرفتی یەكجار زلە درووست دەكات لەبەردەم‬ ‫خودی ئاین و لەبەردەم پێكەوە ژیانی نەتەوەكانی‬ ‫دیكەشدا‪ ،‬چونكە ئاین لە دیوە زەمەنییەكەیدا سەر‬ ‫بە نەتەوەیكی دیاریكراوە و نەتەوەكانی دیكە لێی‬ ‫دەچنە دەرێ‪ ،‬گەربێ و ئەو ئاینە خۆی لەخۆیدا‬ ‫خاوەنی ڕۆحێكی نەمری و بەهایەكی هەمیشەیی و‬ ‫نەگۆڕ نەبێ‪ ،‬گەر بێ و ئەو ئاینە گشتی و سەرتاپایی‬ ‫نەبێ‪ ،‬كە سەرتاپایی بوون و گشتی بوون تەنها‬ ‫بانگەشەیەكی ڕووت نییە و بگوترێ‪ ،‬بەڵكو دەبێ‬ ‫لە دووتوێی دەق و گوتار و جیهانبینییەكەیدا ڕەنگ‬ ‫بداتەوە‪.‬‬ ‫فیقهـی ئیسالمی لێرەوە دێتە ناو تێكستە‬ ‫دینییەكان و لەنێوان واقع و كەلتووری نەتەوەیەكدا‬ ‫دیەوێ ببێتە پەیامێكی سەرتاپا و گشتی بۆ هەموو‬ ‫جیهان‪ ،‬ئەمەش بەم جیهانبینییەوە كارێكی دژوارە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای سەرهەڵدانی زانستی فیقهـەوە‬ ‫زۆربەی زانایانی فیقهـی تانەیان لە تەواوی‬ ‫زانستەكانی دی دەدا و خۆ خەریككردن بە‬ ‫زانستەكانی دیكەی وەكو ئەستێرەناسی و لۆژیك‬ ‫و فەلسەفە و كەالمیان بە حەرام و زەندیقیەت‬ ‫لەقەڵەم دەدا و هیچ زانستێك نەیدەتوانی لە هەمبەر‬ ‫زانستی فیقهـدا ڕەخنەی هەبێ‪ ،‬ئەمە و لەكاتێكدا‬

‫فیقهـ قسەی لەسەر زانستەكانی دی هەبوو و‬ ‫بێ ئەوی خوێندنەوەیەكی لۆژیكی و مامەڵەیەكی‬ ‫زانستیان لەگەڵ بكات‪ .‬بەداخەوە زانایانی فیقهـ‬ ‫فەتوای ئاگرینیان دەرهەق بە خەریكبوون بە‬ ‫هەر زانستێكی ترەوە دەر دەكرد و بە كوفر و‬ ‫مەترسی هەژماریان دەكرد‪ ،‬تەنانەت لەسەرەتاكانی‬ ‫سەرهەڵدانی زانستی فیقهـدا زانستی فەرموودە‬ ‫ناسیش ڕۆڵێكی ئەوتۆی نەبوو‪ .‬سەیر لەوەدابوو‬ ‫دەسەاڵتیش پشتگیری ئەم زانستەی دەكرد‪ .‬شافعی‬ ‫هەموو خەریكبوونێكی جگە لە قورئان خوێندن‬ ‫و فەرموودەناسی و زانستی فیقهـی بە بێمانایی‬ ‫هەژمار دەكرد‪.‬‬ ‫ئەم تێڕوانینە ئەگەرچی هەوڵێك بووبێ بۆ‬ ‫كۆكردنەوەی فەرموودە و تێڕوانین و دیققەتی‬ ‫زیاتر لە دەق‪ ،‬بەاڵم لەوالوە جۆرێكیش بوو لە جەفا‬ ‫دەرهەق بە تێڕوانینەكانی دی‪ ،‬هەر تێگەشتنێكیش‬ ‫ڕێگەی پێبگیرێ بەجۆرێك هەناسەی خۆی‬ ‫وەرنەگرێ ئەوا لە ڕاستیدا كوشتنی دەقە لە ماناو‬ ‫موحتەواكانی‪.‬‬ ‫بە داخەوە بێ ئاگا بوون لەوەی كە تێگەیشتن‬ ‫لە ڕەهەندەكانی دیكەی دەقی دینی پێویستی بە‬ ‫تێگەیشتنە لە بوون و ئاسمان و زەوی ئایاتی ئەنفس‬ ‫و ئافاقی هەیە‪ ،‬هەوەها زانستەكانی وەك لۆژیك و‬ ‫ماتماتیك و فیزیا و دەروونناسی و كۆمەڵناسی و‬ ‫‪ ..‬هتد كۆمەكن بۆ تێگەشتن لە دیوەكانی دیكەی‬ ‫دەق‪ ،‬تۆ تا مەعریفەی دەرە دینیت نەبێ ناتوانی لە‬ ‫زۆرێك لە ناوەڕۆكەكانی دەق تێبگەیت‪ ..‬هەربۆیە‬ ‫لە كۆتاییدا زانستی فیقهـ و میتۆدەكەی ئەوەیان‬ ‫بە كۆمەڵگە گوت كە لێرە جێگەی شتێ نابێتەوە‬ ‫بەناوی فرە گەرایی و ئازادی ڕا دەربڕین و‬ ‫فرەڕەنگی و تێگەشتنە جیاوازەكان لە دەقی دینی‪.‬‬ ‫لێرەوە و لە ژێر ئەم جۆرە تێگەشتنە لە دەقی‬ ‫دینی چەندین جۆر لە ئیسالم دروستبوون لەوانە‪:‬‬

‫‪67‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئیسالمی خێڵەكی‪ ،‬ئیسالمی سیاسی‪ ،‬ئیسالمی‬ ‫ئایدۆلۆژی ‪..‬تاد‪ ،‬بەمەش نەك دین دوچاری جۆرێك‬ ‫لە نسكۆ هات‪ ،‬بگرە دوچاری جۆرێك لە خۆپۆشاندن‬ ‫(تلبیس) هات و كۆمەڵگەش بە دەستەیەكی زۆر‬ ‫لە دووڕووەوە لە ژێر نیقابی ئیمانێكی درۆزنانەدا‬ ‫خۆی حەشار دا‪ ،‬ئەنجامەكەشی بە نەمانی ئیسالمی‬ ‫هەقیقی و باوەڕی ڕاستەقینە كۆتایی هات‪ ،‬بەمەش‬ ‫ئیسالمی هەقیقی و ئیسالمی سیاسی دوچاری‬ ‫لێكپچڕانێكی بەرچاو هاتن‪.‬‬

‫پێن م دینی داپۆشراو و‬ ‫كۆم ڵ ی ئی می‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪68‬‬

‫زانای ئیسالمی ئەبووحامیدی غەزالی گەلێ‬ ‫بە وریاییەوە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە‬ ‫كە كۆڵەكەی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەسەر بێ‬ ‫ئاگایی و غەفڵەت بونیادنراوە‪ ،‬لێ هەوڵێكی گەورە‬ ‫دەدات بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگەی ئیسالمی‪.‬‬ ‫تایبەتمەندی غەزالی لەوەدابوو كە هەم زانایەكی‬ ‫فرەڕەهەند و فرەزانست بوو‪ ،‬هەمیش دلسۆزانە‬ ‫هەوڵی چارەسەری كەم و كوڕیەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫ئیسالمی دەدا‪ .‬غەزالی چونكێ لە ڕووی زەمەنییەوە‬ ‫پاش فەقیهە گەورەكانی جیهانی ئیسالمی دێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەباشی ئاگاداری دەرەنجامە باش و خراپەكانی‬ ‫فیقهـی ئیسالمی بوو‪.‬‬ ‫غەزالی دەنگی هەڵبڕی و گوتی‪ :‬تێگەشتنی‬ ‫فیقهـی تەنگی بە دین هەڵچنیوە‪ ،‬دینی فیقهـی‬ ‫تەنگی بە هەقیقەتی دین هەڵچنیوە و هەقیقەتی‬ ‫دینی دوچاری تەلبیس كردووە‪ ،‬غەزالی دەڵێ‪:‬‬ ‫ئەبوحەنیفە شاگردێكی هەبوو بەناوی بویوسف‪،‬‬ ‫ئەبو یوسف لەگەڵ خیزانی هەندێك زێڕیان هەبوو‬ ‫گەشتبووە سنووری لێدەركردن (حد النصاب) وەلێ‬ ‫بۆ ئەوەی زەكاتی لێدەر نەكەن ئەم دەست و ئەو‬ ‫دەستیان پێدەكرد و بە یەكتریان دەبەخشی‪ ،‬خەڵكی‬

‫كە بەمەیان زانی هەواڵیان برد بۆ ئەبوحەنیفە‬ ‫و گوتیان چتێكی ئەوها هەیە و ڕای تۆ چیە؟‬ ‫ئەبوحەنیفە گوتی‪( :‬ژلك من فقهه) ئەوە لە فیقهـزانی‬ ‫و ژیری خۆیەتی!‬ ‫غەزالی پاش نقڵكردنی ئەو ڕوداوە گوتی‪( :‬نعم‬ ‫ذلك من فقهه‪ ،‬لكن فقه الدنیا ولیس فقه اآلخرە)‬ ‫بەڵێ ئەوە لە فیقهـزانی خۆی بوو‪ ،‬لێ فیقهـێك كە‬ ‫دونیاییە نەوەك هی دواڕۆژ‪ .‬غەزالی لێرەدا و بۆ‬ ‫ئەوەی دین لە تەلبیس و شێواندن ڕزگاربكات‬ ‫دێت و فیقهـ دەكاتە دوو بەشەوە و فیقهـی دونیا لە‬ ‫فیقهـی دواڕۆژ جودا دەكاتەوە‪.‬‬ ‫بەڕای غەزالی فیقهـ ئەگەر تەنها لە كایە زەمەنی‬ ‫و كاتیەكاندا بمێنێتەوە ئەوە تەنگ بە هەقیقەتی دین‬ ‫هەڵدەچنێ‪ ،‬هەر بەم هۆیەوەبوو پەنای بۆ چارەسەر‬ ‫برد كە چارەسەرەكەش لە بەشكردنی فیقهـدا خۆی‬ ‫بینییەوە بۆ فیقهـی دونیا و فیقهـی دواڕۆژ‪.‬‬ ‫فیقهـی دواڕۆژ دێت و وەك فریادڕەسێك‬ ‫هەنگاوێك بەڕوی ئەخالقیاتدا دەخاتە سەر پشت‪،‬‬ ‫لێرەوە فیقهـی دواڕۆژ ئەو بۆشاییە مۆراڵیە پڕ‬ ‫دەكاتەوە كە لە غیابیدا كۆمەڵگە دوچاری گلێر‬ ‫بوونەوە و فریووخواردن هاتووە‪.‬‬ ‫فیقهـی دواڕۆژ گەورەكردنی كەشی تێگشتنی‬ ‫زیاترە لە دەقی دینی‪ ،‬فیقهـی دواڕۆژ پڕكردنەوەی‬ ‫دیوەكەی دیكەی ئیسالمە كە لە تەریقەتدا خۆی‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬تەریقەت هەمان ئەخالقیاتە و فیقهـی‬ ‫دواڕۆژ دێت و جەختی لەسەر دەكاتەوە‪ ،‬لێرەوە‬ ‫بە گوتەی غەزالی فیقهـی دونیایی دەتوانێ دیوە‬ ‫نازەمەنییەكەی دەقی دینی فریو بدات‪ ،‬یان بە‬ ‫ئاقارێكی زەمەنیدا بیبات و شرۆڤەی بكات‪ ،‬كە لە‬ ‫دەرەنجامدا تەنها بە نەمان و تیاچوونی ئەخالق و‬ ‫سلووكە بااڵكانی كۆتایی نایەت‪ ،‬بەڵكو سیمبوول و‬ ‫هێمای نەتەوەكانی دیش‪ ،‬كە ناسنامە و نیشانەگەلی‬ ‫خودایین‪ ،‬دەخاتە بەردەم مەترسیەوە‪.‬‬

‫خا ل‬

‫وت م د ر ن ام كانی ئاینی فی ی‬

‫ئاینی فیقهـی كۆمەڵێك دەرەنجام بەدەستەوە‬ ‫دەدات كە ئێمە لێرەدا تەنێ دەیانژمێرین و زۆر‬ ‫لەسەریان ڕاناوەستین‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪ -1‬نەمانی فرەیی (پلۆرالیزم)‪.‬‬ ‫‪ -2‬دابەشبوونی كۆمەڵگە بۆ دوو بەرەی‬ ‫ڕەش و سپی‪.‬‬ ‫‪ -3‬ڕەنگێك و نەمانی ڕەنگەكانی دی‪.‬‬ ‫‪ -4‬تەنگ بوونەوەی مەوداكانی ئازادی‪.‬‬ ‫‪ -5‬كۆمەڵگەی دووڕوو‪ ،‬وەك نیقابی هەقیقەت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫فیقهـ كاتێك بە تەنها لە دیووە زەمەنییەكەیدا‬ ‫دەمێنێتەوە‪ .‬لە دیققەتدا كاری خۆی ئەنجام دەدات‪،‬‬ ‫فیقهـ جگە لەم كارە كارێكی دیكەی نییە‪ ،‬لێ كێشە‬ ‫لەوەدایە كاتێ فیقهـ دێت و هەموو جومگەكانی ژیان‬ ‫دەگرێتەوە بەجۆرێك كە تۆسقاڵێك دەرفەت بۆ‬ ‫ڕەهەندەكانی دی و تێگەشتنەكانی دی ناهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫كارەساتی گەورە لێرەدا دەخوڵقێت‪.‬‬ ‫فیقهـ هەمان دیووە قانوونییەكەی ژیانە و‬ ‫لەمبارەوە لەنێوان قانوون و فیقهـدا وەكو میتۆد‬ ‫هیچ جیاوازیەك نییە‪ .‬فیقهـ قسە لەسەر پرسەكانی‬ ‫ڕۆژ دەكات و لەبارەیانەوە بە ئەرێی و نەرێی‬ ‫فەرمان دەر دەكات‪ ،‬فیقهـ دێت و یاسایەكی گشتی‬ ‫فەرز دەكات‪ ،‬دێت و لەهەمبەر كۆمەڵگەدا كۆمەڵێك‬ ‫ئەبێ و نابێ دەخاتە بەردەم و پێشكەشی دەكات‪،‬‬ ‫لێرەوە كۆمەڵگە لەبەردەم ئەم ئەبێ و نابێیانەدا‬ ‫خۆی دەبینێتەو‪ ،‬كە ئەمە لە ڕاستیدا هەمان قانوونە‬ ‫و ڕۆڵی قانوون دەبینێ‪ ،‬بەاڵم دەتوانین ناوی‬ ‫لێبنێین قانوونی ئیسالمی‪ .‬تازە قانوون لەمڕۆدا‬ ‫جەخت لەسەر ماف دەكاتەوە‪ ،‬ئەمەو لەكاتێكدا‬ ‫فیقهـ زیاتر ئەركدارانەیە و جەخت لەسەر ئەركەكان‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬بە گوتەی سروش‪ :‬كۆمەڵگەی ئیسالمی‬ ‫چونكی كۆمەڵگەیەكی فیقهـی و فیقهـداریی بوو‬ ‫زیاتر جەختكردنەوەبوو لە دیوی ئەركداریی‪ ،‬لێ‬ ‫قانوونی ئەمڕۆ زیاتر مافدارییە‪ .‬سروش پێی وایە‬ ‫كۆمەڵگەی تەندرووست لەم نێوانەدا هاوسەنگی‬ ‫خۆی دەپارێزێ‪.‬‬ ‫لە زانستی فیقهـ و چوارچێوەی جیهانبینی‬ ‫فیقهـیدا ڕەنگەكانی دیكە دەكەونە ژێر پرس و‬ ‫چاودێریەوە‪ ،‬چونكە فیقهـیش وەكو قانوون لەسەر‬ ‫بنەمایەكی گشتی چاودێری و قاڵبی ئەبێ و نابێتدا‬ ‫خۆی دەبینێتەوە‪ .‬لێرەدا فیقهـ نەك تەنها فەرمانێكی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ش ش م فی ی دونیا و فی ی ئاخیر‬ ‫فراوانتر ل قانوو‬

‫قانوونییە‪ ،‬بەڵكو حكومەتێكی جەبباریشە و لێرەوە‬ ‫هەموو ئەو چتگەلەی كە نابەفەرمانی ئەون دەكەونە‬ ‫بەر نەشتەرگەری توندی خواستەكانییەوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫حكومەتی فیقهـی جێگەی حكومەتی ئیسالمی‬ ‫دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫حكومەتی فیقهـی دەیەوێ وێنای حكومەتی‬ ‫ئیسالمی بكات و حكومەتی ئیسالمیش لێرەدا‬ ‫دەكەوێتە ناو بۆسەی ئایدۆلۆژیاوە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫هەموو بنەماكانی فرەگەرایی (پلۆرالیزم) دەخاتە‬ ‫ژێر پرسیارەوە و نایەڵێ تێگەشتن و بۆچوون و‬ ‫ئاین و نەتەوەكانی دی وەك پێویست هەناسە بدەن‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە گەورەترین مەترسی حكومەتی‬ ‫فیقهـی بۆ سەر كۆمەڵگە و ئازادیەكانی‪ ،‬هەروەها‬ ‫بۆ سەر نەتەوە و مافەكانی‪.‬‬ ‫لێرەویە بەدرێژایی مێژوو دەبینین كە‬ ‫نەتەوەیەكی وەك نەتەوەی كورد بووە بەژێر‬ ‫حكومەتە فیقهـییەكانی مێژووەوە و خواست و‬ ‫ئازادی و ویستەكانی پێشێلكراون‪ .‬هەموومان‬ ‫دەزانین كە تەواوی ئەو كوشتن و بڕینانەی كە‬ ‫سەرتاپای مێژووی ئیسالمی تەنیووە هەموویان‬ ‫بە دیوە سیاسی¬‪/‬فیقهـیەكەی ئاینەوە لكاون و تا‬ ‫ئێستاكەش بە سەوقات بۆ ئێمە ماونەتەوە‪.‬‬

‫‪69‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪70‬‬

‫‪ -6‬تەقلید و كوشتنی ئازادی مەعریفی‪.‬‬ ‫‪ -7‬فیقهـ وەك زانستێكی بەكارهێنەرە نەك داهێنەر‪.‬‬ ‫فرەیی هێمای كۆمەڵگەی تەندرووستە و‬ ‫ئەمڕۆكە خاڵێكی وەرچەرخان و بەرچاو و گرنگی‬ ‫پێكەوە ژیانی نەتەوەكانی دیكە و دیموكراسی‬ ‫بریتیە لە پێكەوە ژیان‪ ،‬ئەمەش كاتێك دەبێ كە‬ ‫قبووڵی ئەوە بكەین كە نەتەوە و ئاینزا و ئاینەكانی‬ ‫دیكەش لەسەر هەق و ڕاستین بە ئەندازەی‬ ‫تێگەشتن و پشكی هەر ئاینێك لە هەقیقەت‪ .‬ئەم‬ ‫تێگەشتنە لە خودا و ناوەكانی وەختێ جیلوە دەبێ‬ ‫كە تێگەشتن بۆ دەق زیاتر لە فیقهـ دەڕوات و فیقهـ‬ ‫و چوارچێوەكانی جێ دێڵێ‪.‬‬ ‫وەلێ فیقهـ ناتوانێ فرەیی هەرس بكات‪ ،‬چونكە‬ ‫بە تێگەشتنی فیقهـی تەنها ئاینی ڕاست ئاینی‬ ‫ئیسالمە و لەوێشەوە تەنها ئاینزایەكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫كە زۆر جار جەنگ و كوشتار لە نێوان فەتوای‬ ‫كۆنە و تازەی ئاینزایەك‪ ،‬یان مەزهەبێك ڕوویداوە‬ ‫و مەترسی بووە بۆ سڕینەوەی ئاینزایەكی دی‪،‬‬ ‫یان بە كافر زانینی شوێنكەوتووەكانی‪ .‬تازە لێرەدا‬ ‫تەنگكردنەوەی دین بۆ تێگەشتنی فیقهـی لەباشترین‬ ‫دەرەنجامدا بۆ ڕەتكردنەوەی تێگەشتنەكانی دیكەی‬ ‫وەك شێعە لەالیەن سووننی و سوننی لەالیەن‬ ‫شێعەوە‪ ..‬هەوەها ماتریدی و زەیدی و ئیمامی‪..‬‬ ‫تاد دێ‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیەوە یەك لە هەرە بنەما گرنگ‬ ‫و هەستیارەكانی ئیسالم بریتیە لە حوكمڕانی‬ ‫ئیسالمی و سیاسەتی ئەمڕۆی ئیسالمی كە فیقە‬ ‫هەژموونی هەیە بەسەریا و ئاڕاستەی دەكات‪،‬‬ ‫ئەگەر لە ڕابردوودا كەالمی ئیسالمی قسەیەكی‬ ‫هەبووبێ تێیدا‪ ،‬ئەمڕۆكە بەتەنێ فیقهـ پێشەوایەتی‬ ‫سیاسەتی ئیسالمی و ئیسالمی سیاسی و هەموو‬ ‫جومگەكانی دەكات‪ ،‬ئەمەیش مەترسیەكی گەورەیە‬ ‫گەر سەرنجی لەسەر دابنێین‪.‬‬

‫ئهو كو ت و ب ینانهی كه‬ ‫سهرتاپای مێ ووی ئی میی‬ ‫تهنیووه هموویان به دیوه‬ ‫سیاسییه فی یهكهی ئایینهوه‬ ‫ل اون و تا ئێ تا به‬ ‫سهوقا بۆ ئێمه ماونهتهوه‬ ‫دینی سیاسی بەزۆری جۆرێكە لە تێكەڵكردنی‬ ‫ئایدۆلۆژیا بە فەرمانە فیقهـی و دەستوورە‬ ‫گشتیەكانی‪ ،‬لێرەوە ئایدۆلۆژیا تێكەاڵ دەبێ بە‬ ‫سیاسەت‪ ،‬كە ئایدۆلۆژیا كاتێ بەر حوكمڕانی‬ ‫دەكەوێ ئیدی دوچاری جۆرێك لە گەوجاندنی‬ ‫سیستماتیكی دەكات‪.‬‬ ‫هەرچەندە وا خۆی دێنێتە حزوور كە‬ ‫فریادڕەسە و ڕێگایەكە بۆ دەربازبوون لە تەنگژە‬ ‫و دەرچەیەكە بەڕووی ئازادیدا‪ ،‬لێ زۆری پێناچێ‬ ‫كە بۆخۆی دەبێتە كۆسپ لەبەردەم ئازادی بیر و‬ ‫ڕاكاندا‪ ،‬ئیسالمی سیاسی ئەگەرچی وێنای ئیسالم‬ ‫دەكات‪ ،‬لێ تەفسیرێكە لە ئیسالم وەكو باقی دیكەی‬ ‫تەفسیرەكان كە بە زۆری و لە باشترین حاڵەتدا‬ ‫پشتی بە ئاینی فیقهـی بەستووە‪.‬‬ ‫كاتێ پەڕەكانی مێژووی ئیسالمی هەڵدەدەینەوە‬ ‫دەبینین ئیسالمی فیقهـی‪/‬سیاسی بە گشتی‬ ‫نەوینترین ئاستی تێگەشتنە لە وجوود و خودا و‬ ‫ئینسان‪ ،‬هەروەها نزمترین ئاستی تێگەیشتنیشە‬ ‫لە دەقی دینی‪ ،‬چونكە تەفسیری سیاسی ئاتاجی‬ ‫تەفسیری فیقهـییە لە دین و تەفسیری فیقهـیش‬ ‫بەكارهێنەرترین جۆری زانستی ئیسالمییە‪.‬‬ ‫فیقهـ زانستێكی بەكار هێنەرە و مەرتەبەیەكی‬ ‫نزمی هەیە‪ ،‬ئەبوحامیدی غەزالی لە موستەصفادا بە‬ ‫ڕاشكاوی ئەوە ڕادەگەیەنێ كە فقیهە بەبێ تێگەشتن‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئاینی ئیسالم ئیمتیازی لەوەدایە كە گەورەتر‬ ‫لە تێگەشتنێكە‪ ،‬پێویستە تەنها لە یەك ڕەهەندە‬ ‫وە نەڕوانینە دەقی دینی‪ ،‬ئەمەش تەنها بانگەشە‬ ‫نییە‪ ،‬پێویستە پێداچوونەوە بە مێژوودا بكەین و‬ ‫بە بوێرانە نەقد لە ڕابردووی خۆمان و ئاینداریمان‬ ‫بگرین‪ ،‬هەروەها حەدد و سنووری زانستەكان‬ ‫بەباشی بناسین‪ ،‬ئەم كارەیش هەم كاری دەستە‬ ‫جەمعی دەوێ هەم كۆششی تاك و پسپۆڕی‪.‬‬ ‫پسپۆڕی لەبوارەكاندا دەرچەیەكی باشە بەڕوی‬ ‫تێگەشتن لە كەلتوور و شارستانییەتەكان‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەوە قبووڵبكەین كە خوا بزوانی ژیانی بەڕووی‬ ‫شارستانییەتدا دەوێ‪ ،‬بەڵێ شارستانییەتی ئەمڕۆی‬ ‫ڕۆژئاوا كەم و كوڕی زۆە‪ ،‬لێ ئەمە مانای وا نییە‬ ‫كە ئەو شارستانییەتە هەمووی ناشیرینە و دژی‬ ‫خوایە و دژی مرۆڤایەتیە‪ .‬مودێرنیتە هەمووی‬ ‫فاسید نییە‪ ،‬بەڵكو خەبات و ڕەنجی هەزاران ساڵەی‬ ‫مرۆڤایەتیە‪.‬‬ ‫بەرگریكردن لە دینی فیقهـی و سیاسی وەك‬ ‫دەركەوتەیەكی مێژوویی و وەك تەفسیرێك لە‬ ‫ئیسالم بەكۆمەڵێك هەل و مەرجی تایبەتەوە شتێكی‬ ‫سرووشتییە و كارێكە كە دەبێ بكرێ و نابێ نەكردە‬ ‫بگیرێ‪ ،‬بەاڵم ئەوەی قورس و ناسرووشتیە ئەوەیە‬ ‫هێشتاكە نەتوانی لە هەژموون و پاڵەپەستۆی ئەو‬ ‫تەنها تەفسیرە دەرچیت و لە ژێركاریگەریەكانی بە‬ ‫باش و خراپیەوە بمێنیتەوە! هێشتا نەتوانی قسەیەكت‬ ‫بۆ مێژوو هەبێت و نەتوانی نەقدی ڕابردووی خۆت‬ ‫كە بەشێكە لە كەلتوور و فەرهەنگت‪ -‬بگری و‬‫نەتوانی ئیزافەیەكت هەبێ! هێشتا نەتوانی لە‬ ‫ئیگۆی ئەو ڕووداوە مێژووییانە دەربازبی! كە‬ ‫ئەمە بڕێكی بۆ خراپی دۆخی ئەمڕۆكەی جیهانی‬ ‫ئیسالمی بە گشتی و كۆمەڵگەی كوردی بەتایبەت‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬چونكە بەبێ نەقدی ڕابردوو ناتوانین‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫لە بنچینەكانی دین‪ ،‬هیچی پێناكرێ‪ .‬هەروەها غەزالی‬ ‫دەڵێ‪ :‬تێگەیشتنیش لە ئوصوواڵ هەموو چتێ نیە و‬ ‫زانستی ئوصووڵیش ئەگەرچی داهێنەری فیقهـە‪ ،‬لێ‬ ‫لە خۆیدا هەم بەكارهێنەرە هەم ڕوتبەی لە خوار‬ ‫زانستی كەالمەوەیە‪ ،‬چونكە لە زانستەكانی كەالم و‬ ‫فەلسەفەوە ڕاستیە بنچینەییەكانی جیهان¬ناسی و‬ ‫مرۆڤ¬ناسی خواناسی وەردەگرێ‪.‬‬ ‫غەزالی لە موستەصفادا ‪ -‬كە ئیبن خەلدوون‬ ‫بە گەورەترین كتێبی ئوصووڵی مێژووی ئیسالمی‬ ‫هەژماری دەكات‪ -‬دەڵێ‪ :‬بابای كەالمی (متكلم)‬ ‫بەرپرسی یەكەمە لە چەسپاندنی بنەما گشتیەكانی‬ ‫هەرچی زانستی دینی هەیە‪ ،‬كە زانستەكانی‬ ‫دی بە نیسبەت ویەوە بەشەكین‪ ،‬پاشان جەخت‬ ‫دەكاتەوە و دەڵێ‪ :‬زانستی كەالم بەرزترین ڕوتبەی‬ ‫هەیە بەسەر زانستەكانی دیەوە‪ ،‬لێ زانستی فیقهـ‬ ‫زانستێكی بەكار هێنەرە و بەڵكو زانستێكی بەشەكی‬ ‫یە‪ ،‬بگرە زانستی ئوصوواڵ كە بە ڕوتبە پێش فیقهـ‬ ‫دەكەوێ و بەبێ شارەزایی تەواو لەو زانستە‬ ‫فەتوای فیقهـی نادرێ‪ ،‬كەچی ئەویش هەم بەكار‬ ‫هێنەرە و هەمیش الوەكی لەچاو كەالمدا‪ ،‬هەروەها‬ ‫لە زانستی كەالمەوە هەقایقە بنچینەییەكانی خۆی‬ ‫وەردەگرێ‪ .‬بەم تێڕوانینە زانستەكان یەكدی‬ ‫تەواو دەكەن و بەسەر یەكدا ئاگاییان هەیە و‬ ‫لەهەموویشی گرنگتر هەم سنووریان دیاریكراوە و‬ ‫هەم كەم و كوڕیەكانیان‪ ،‬ئەمەو لە كاتێكدا غەزالی‬ ‫لە چەندین جێگادا توند نەقدی دینی تەقلیدی دەگرێ‬ ‫و ڕازیبوون بە زانستی تەقلیدی و تەقلیدكردن‬ ‫بە كۆسپێكی گەورەی بەردەم هەقیقەت و یەقین‬ ‫هەژمار دەكات‪.‬‬ ‫پێویست بوو هەموو ئەو خااڵنەی كە لەسەرەوە‬ ‫ئاماژەم پێدان لەسەریان ڕاوەستم‪ ،‬بەاڵم لێرەدا بە‬ ‫باشی دەزانم ئەوە بسپێرم بە كۆڵینەوەیەكی دیكە‬ ‫و لە بەشێكی دیكەیدا بە درێژی لەسەریان بدوێم‪.‬‬

‫د ر ن ام و ڕێ ار ‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫(‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬ ‫ژمارە )‬

‫‪72‬‬

‫یەك خشت بخەینە سەر دایواری داهاتوومان‪ .‬خودا‬ ‫هیچی تەقلیدانەی پێ خۆش نیە‪ ،‬نە دینی تەقلیدی‬ ‫نە شوێنكەوتنی تەقلیدی و نە دووبارەكردنەوەی‬ ‫شتگەلی ڕابردوو‪ ،‬خودا خۆشی لە مەملووكیەت‬ ‫نایەت‪ ،‬خودا خۆشی لە داهێنان و تازەیی دێت و‬ ‫خۆی بەدیعی زەوی و ئاسمانەكانە و هەمیشە و‬ ‫بەردەوام بەرگی تازەیان بە بەردا دەكات و جلی‬ ‫نوێیان پێ دەپۆشێ (كل یوم هو فی شأن)‪.‬‬ ‫فیقهـ زەمانێكی زۆر و پانتاییەكی زۆری داگیر‬ ‫كردووە‪ ،‬چیتر كاتی ئەوە هاتووە بوێرانە نەقدی‬ ‫شافعی و فیقهـزانە گەورەكانی مێژوو بگرین‪ ،‬ئەوەیش‬ ‫گەورەترین خزمەتە بە ڕاستیەكان‪ ،‬هەروەها بەوانیش‪،‬‬ ‫زۆر شت هەیە ئەوان نەیانزانیووە و خواستیان بووە‬ ‫بیزانن‪ ،‬ئەوان ئەگەر ئێستاكە زیندوو بایەن نەقدی‬ ‫ڕابردووی خۆیان دەگرت‪ ،‬نەدەهاتن ڕابردووی‬ ‫خۆیان بپەرستن‪ .‬هەر ئەو شتەی كە بۆ ئێمەیان‬ ‫جێهێشتووە و بەداخەوە ئێمە ئەنجامی نادەین‪.‬‬ ‫شافعی لە سەردەمی خۆیدا و لە مێژووی‬ ‫عارەبی و ئیسالمیدا ڕاپەڕینێكی گەورەبووە‬

‫هەروەك ئەرەستۆ لە مێژووی گریكدا‪ ،‬لێ‬ ‫هەردووك شایانی ئەوەن كە نەقد بگیرێن‪ ،‬پێویستە‬ ‫لە ژێر ئەو هەژموونە ڕزگارمانبێ‪ ،‬ئاین تەنها فیقهـ‬ ‫نییە‪ ،‬ئاین لە لوتكەدا گەیشتنە بە خودا‪ ،‬خودا بە‬ ‫درێژایی مێژوو جیلوەی هەبووە و جیلوەی ئەو‬ ‫نە تەواو دەبێ و نە كۆتایی دێ‪ ،‬ناسینی خودا‬ ‫تەنها لە چوارچێوەیەكی فیقهـیدا ئەوپەڕی جەفایە‬ ‫بە خودا‪ ،‬خودا تەنها دابەزین نییە بۆ زەوی‪ ،‬خودا‬ ‫بەرزبوونەوەی مرۆڤیشە بۆ ئەو دیووی زەمان‬ ‫و پچڕان لە زەمان‪ ،‬لە كۆتاییشدا دەڵێم وەك‬ ‫مەوالنا دەڵێ پێویستە تێگەشتنمان لە خودا تەنها‬ ‫لە چوارچێوە فیقهـیەكەی قەتیس نەمێنێ چونكە‬ ‫تێگەیشتن لە خودا سەفەری دەروونی دەوێت و‬ ‫ڕێگای دوور و درێژی دەروونی دەوێ بۆ ئەو‬ ‫دیوی زەمان و مەكان كە لە تەریقەت و حەقیقەتدا‬ ‫جیلوە دەبێ و خۆی دەنوێنێ‪:‬‬ ‫اطیب االسفار عندی انتقالی من مكان‬ ‫فالمكانات حجاب عن عیان الالمكان‪.‬‬

‫ب ین‬ ‫چونك ب ب ن قدی ڕابردوو ناتوانین ی خ‬ ‫س ر دایواری داهاتووما ‪ .‬خودا هی ی ت ق یدان ی پ‬ ‫خۆ نی ‪ ،‬ن دینی ت ق یدی ن شوێنك وتنی ت ق یدی‬ ‫و ن دووبار كردن و ی شت لی ڕابردوو‪ ،‬خودا خۆشی ل‬ ‫م م ووكی نای ‪ ،‬خودا خۆشی ل داهێنا و تاز یی دێ‬

‫خا ل‬

‫‪ .1‬قورئانی پیرۆز‪.‬‬ ‫‪ .2‬رسالهی موحهممهدی كوری ئیدریسی‬ ‫شافعی‪ ،‬شرۆڤهی‪ :‬ئهحمهد موحهممهد شاكر‪ ،‬بێ چاپ‪،‬‬ ‫بێ بهروار‪.‬‬ ‫‪ .3‬تههانهوی‪ ،‬موحهممهد عهلی‪ :‬مهوسوعهی‬ ‫كهششافی اصتالحاتی فنوون و علووم‪ ،‬لوبنان‪ ،‬چاپی‬ ‫یهكهم‪1996 ،‬زاینی)‪.‬‬ ‫‪ .4‬بو عهلی سینا‪ ،‬شیفا‪ ،‬پێداچوونهوه‪ :‬د‪ .‬ئیبراهیم‬ ‫بهییومی مهدكوور‪ ،‬باڵوكراوهی‪ :‬زهوی ئهل قوربا‪،‬‬ ‫چاپی دووهم‪ ،‬چاپخانهی سلێمانزاده‪ ،‬بهروار‪.1434 :‬‬ ‫‪ .5‬بیگۆڤیچ‪ ،‬عهلی عیززهت‪ :‬االسالم بین الشرق و‬ ‫الغرب‪ ،‬تاران‪ ،‬چاپی یهكهم‪ ،‬ساڵ ‪ 1374‬ههتاوی‪.‬‬ ‫‪ .6‬مهوالنا‪ ،‬جهاللهدینی موحهممهدی بهڵخی‪،‬‬ ‫غهزهلیاتی شهمس‪ .‬باڵوكراوهی‪ :‬سوخهن‪ ،‬تاران‪ ،‬چاپی‬ ‫ههوتهم‪1393 ،‬ههتاوی‪.‬‬ ‫‪ .7‬جورجانی‪ ،‬سهید شهریف‪ ،‬كتێبی ئه تهعریفات‪،‬‬ ‫ئهنوه‬ ‫عریفه‪ ،،‬لوبنان‪،‬‬ ‫نوهر خزر‪ ،‬داری ئهل مهعریفه‬ ‫تهحقیق‪ :‬عادل ئه‬ ‫یهكهمم ‪2007‬ز‪.‬‬ ‫چاپی یهكه‬ ‫مهتن‬ ‫نهصر‬ ‫بووزهید‪،‬‬ ‫تن (پژوهشی‬ ‫صر حامید‪ ،‬مانای مه‬ ‫ید‪ ،‬نه‬ ‫‪ .8‬بووزه‬ ‫كهریمی‬ ‫وهرگێڕانی‬ ‫ریمی‬ ‫رگێڕانی بۆ فارسی‪ :‬مرتی كه‬ ‫در علوم قران)‪ ،‬وه‬ ‫یهكهم‪1380،‬‬ ‫تهرحی‬ ‫باڵوكراوهی‪:‬‬ ‫م‪ 1380،‬هـ‪.‬‬ ‫رحی نوێ‪ ،‬چاپی یهكه‬ ‫ی‪ :‬ته‬ ‫نیا‪ ،‬باڵوكراوه‬ ‫عومهر‪،‬‬ ‫ماستهرنامه‪ ::‬االسالم بین‬ ‫ر‪ ،‬ماستهرنامه‬ ‫‪ .9‬ئیدریس عومه‬

‫الماده والروح‪ ،‬ساڵی ‪2009‬ز‪.‬‬ ‫‪ .10‬خهلیل‪ ،‬عمادهدین‪ :‬التفسیراالسالمی للتاریخ‪- ،‬‬ ‫قوم‪ ،‬ئێران‪ ،‬بهبێ چاپ و ساڵی چاپ‪.‬‬ ‫‪ .11‬نوورسی‪ ،‬سهعید‪ ،‬پیامهكانی نوور‪ ،‬مهسنهوی‬ ‫عهرهبی نووری‪ .‬بهبێ چاپ‪.‬‬ ‫‪ .12‬غهزالی‪ :‬إحياء علوم الدين‪ ،‬چاپی یهكهم‪1424 :‬‬ ‫هـ ‪2004 -‬ز)‪.‬‬ ‫‪ .13‬غهزالی‪ ،‬المستصفی من علم االصول‪ ،‬بێ‬ ‫بهروار‪ ،‬بێ چاپ‪.‬‬ ‫‪ .14‬غهزالی‪ ،‬ڕستگاری له ناریكی‪ ،‬تهحقیق‪ :‬جهمیل‬ ‫ئیبراهیم حهبیب‪ ،‬بهغداد‪1287،‬هـ‪.‬‬ ‫‪ .15‬ئهدۆنیس‪ ،‬الثابتوالمتحول‪ ،‬داری ئهل ساقی‪،‬‬ ‫چاپی دهیهم‪ ،‬لوبنان‪2011 ،‬ز‪.‬‬ ‫‪ .16‬بووزهید‪ ،‬نهصر حامید‪ ،‬االتجاه العقلي في‬ ‫التفسير‪ ،‬دراسة في قضية المجاز في القران عندا لمعتزله‪،‬‬ ‫باڵوكراوه‪ :‬المركز الثقافي العربي‪ ،‬داری ئهل بهیزا‪ ،‬چاپی‬ ‫پێنجهم‪،‬‬ ‫م‪2003 ،‬ز‪.‬‬ ‫پێنجه‬ ‫‪ .17‬عبد الحمید‪ ،‬محسن‪ :‬الفكر االسالمی‪ ،‬تقویمه‬ ‫یهكهمم‬ ‫وتجدیده‪( ،،‬مكتبه دار االنبار‪ ،‬بغداد) چاپی یهكه‬ ‫وتجدیده‬ ‫‪1408‬هـ‪1987 -‬ز)‪.‬‬ ‫‪ .18‬الوردی‪ ،‬علی‪ :‬مهزلة العقل البشري‪( ،‬دار‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سهرچاوهكا‬

‫یهكهم‪،‬‬ ‫م‪2003 ،‬ز‪.‬‬ ‫الوراق للنشر‪ ،‬لندن) چاپی یهكه‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪73‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دید ای بیرمهندانی ئی‬

‫میی بۆ‬

‫كهلهپوور‬ ‫ئی‬

‫اعی تهها‬

‫بهكالۆریۆس له زانسته ئیسالمییهكان‪.‬‬ ‫چهند بهرههمی ویرگێڕدروای ههیه‪.‬‬ ‫چهندین وتاری باڵوكراوهی ههیه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪74‬‬

‫قس كردن ل س ر ك ل پوور ی ئیسالمیی‪ ،‬قس كردن ل س ر د ریای كی ب بن‪ ،‬بۆی ب شێ ل‬ ‫زانایان و بیرم ندانی هاوچ ر كاتێ باسی ك ل پووری ئیسالمی د ك ن ه ر ك س و ب پێی باگراوندی‬ ‫خۆی باسی ئ و ك ل پوور د كات‪ ،‬ب هۆی كاریگ ری گ ور ی ك ل پوور ب س ر ن و ی ك ل دوای ی ك كان‪،‬‬ ‫ب ی كێ ل باس ر ه ر زیندو كان داد نرێت‪ ،‬ب تای ت ه ندێ كرد ی نامرۆ ان ه ی ‪ ،‬ك د كرێت‬ ‫پاڵ شتی كی ل ك ل پوور بۆ بدۆزن و ‪ ،‬بۆی ب رد وام قس و باسی گرنگی ل س ر د كرێت‪ ،‬ل م نێو ند‬ ‫ل‬ ‫كۆم ڵێ بیرم ندی گ ور ی ئیسالمیی ل كتێ ی س رب خۆ باسی ك ل پووریان كردوو ‪ ،‬ه رك‬ ‫دیدوتێروانی خۆی و ش نوك وی ك ل پووری كردوو ‪ ،‬ل م نووسین دا‪ ،‬س ر تا پێناسێكی ك ل پوور د ك ین‪،‬‬ ‫پاشان د چین س ر ئ و ی ئایا زانایانی پێشوو چۆن ه ڵسوك وتیان ل گ ڵك ل پووركردوو ك سیان‬ ‫ك ل پووریان ب پیرۆز زانیو ب تای ت بۆچوونی زانایانی ئیسالم ل م بار ی و گرنگ ‪ ،‬چونك ئ و ی ئێستا‬ ‫ب شێكی خ ڵ رێگرن ل قس كردن قس وف تواو ئی ت ادی ئ وان ‪ ،‬ئ گ رچی ب ی ه ندێ خ ڵك و‬ ‫قس كردن ل س ر ك ل پوور قس كردنێكی ب سود ‪ ،‬پێویست ب ی ك اری خۆمان ل م رابردوو داماڵین‪،‬‬ ‫ب اڵم ب ی بیرم ند وف ی سوفێكی و ك ت ها بدوڕ حمان خۆس رقاڵكردن ب ك ل پوور بێسود نیی ‪،‬‬ ‫پێیوای ئ گ ر مرۆ س رقا ن بوو ب ك ل پووری خۆی و س رقا د بێت ب ك ل پووری خ ڵكانی تر و ‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫سادهترین پێناسهی كهلهپوور بریتییه له كۆی‬ ‫بهجێماوی نهوهكانی پێشوو‪ ،‬له ههموو بوارهكانی‬ ‫سیاسیی‪ ،‬ئایینیی‪ ،‬كۆمهاڵیهتیی و ئهدهبی‬ ‫ههمووی پێی دهگوترێت كهلهپوور‪ ،‬یهوپێیهی‬ ‫ئهم كهسه لهپێش ئێمهوه كۆچی دوای كردووه‪،‬‬ ‫نووسینی كهسانی وهك عهقاد‪ ،‬تهها حوسێن‪،‬‬ ‫محهممهد مهندور‪ ،‬هیچ جیاوازیهكی نییه لهگهڵ‬ ‫سیبهوههی‪ ،‬بوختوری‪ ،‬كهسانی تر ههمووی ههر‬ ‫پێی دهگوترێت كهلهپوور‪.4‬بهم پێناسهیه سهرجهم‬ ‫زانستهكان دهبن بهكهلهپوور‪ ،‬تهنها (وهحی)‬ ‫دهمێنێتهوه‪ ،‬بۆ ئهوهی جیاوازی بكرێت له نێوان‬ ‫وهحی لهگهڵكهلهپوور‪.5‬‬ ‫زاراوهی كهلهپوور له فیكری رۆژئاوا به‬ ‫پاشماوهی شارستانیی‪ ،‬رۆشنبیریی وئایینیی‬ ‫دهگوترێت‪ ،‬رۆحی عهلمانیهت بااڵدهسته بهسهر‬ ‫فیكری رۆژئاوا‪ ،‬بۆیه جیاوازی ناكهن له نێوان‬ ‫پاشماوهی شارستانیی وئایین‪ ،‬له ههڵسوكهوتیش‬ ‫جیاوازی ناكهن لهنێوان بهرههمی مرۆڤایهتی‬ ‫و وهحی خوای گهوره‪ ،‬الی ئهوان ههمووشت‬ ‫شایستهی رهخنهگرتنه‪ ،‬ئایینیش ملكهچی ئهو‬ ‫مهنههجه دهكهن‪ ،‬بهبێ هیچ پیرۆزیهك‪.6‬‬

‫بۆچوونی زانایا لهسهر كهلهپوور‬

‫كهلهپوور ی بیرمهندانی هاوچهر‬

‫بیرمهندانی ئیسالمیی بهدرێژایی مێژوو بێدهنگ‬ ‫نهبوون لهڕهخنهگرتن لهو شتانهی كه دهنووسرێن‪،‬‬ ‫له سهرجهم بواركانی ئیسالم‪ ،‬بۆیهش ئهگهر‬ ‫بگهرێینهوه ناو كهلهپووری ئیسالمیی‪،‬كهلهپوورێكی‬ ‫دهوڵهمهندمان ههیه‪ ،‬بهشێكی ئهو دهوڵهمهندییه‬ ‫دهگهرێتهوه بۆ ئهوهی كه ههمیشه پانتاییهكی‬ ‫فراوان ههبووه بۆ ڕهخنهگرتن‪ ،‬بهاڵم پێشتر هیچ‬ ‫سهرچاوهیهكی تایبهت نهبووه به شێوازی ئهو‬ ‫ڕهخنهگرتنه‪ ،‬زیاتر شێوازهكان لهگهڵ خودی‬ ‫كتێبه ڕهخنهییهكان بووه‪ ،‬لهم رۆژگارهی ئێستاش‬ ‫ئهوانهی قسهیان لهسهر كهلهپوور كردوه زۆرن‪،‬‬ ‫بۆیه ئێمه چهند بیرمهندێكی دیار ههڵدهبژێرین‪:‬‬

‫تههاعهبدوڕه‬

‫ا‬

‫دكتۆر تهها عهبدوڕهحمان دیاترین ئهوكهسانهیه‬ ‫قسهی لهسهر كهلهپووركردوه‪ ،‬خاوهنی كتێبی‬ ‫تایبهته لهوبواره‪ ،9‬لهچهندین دیمانهی تایبهتیش‬ ‫باسی له كهلهپوور كردوه‪ ،‬ئهو خاوهنی میتۆدی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئهگهر بگهڕێینهوه سهر گوتهوقسهی زانایانی‬ ‫پێشوو لهژماره نایهت لهبارهی پیرۆزینهدان‬ ‫بهقسهی هیچ كهسێك جگه له قورئان‬ ‫وفهرمایشتهكانی پێغهمبهر (درودی خوای‬ ‫لهسهر بێت) لهم سۆنگهیهوه زانایانی پێشوو‬ ‫قسهو باسیان زۆربووه‪ ،‬ئێمه لێره تهنها قسهی‬ ‫پێشهوایان‪ :‬شافعی‪ ،‬ئهحمهد‪ ،‬مالیك و ئهبوحهنیفه‬ ‫دههێنینهوه‪ ،‬كه ههریهك لهوانه چۆن روانیویانهته‬ ‫قسهی كهسانی پێشخۆیان‪ ،‬ئێمه ههریهكهی یهك‬ ‫قسهیان وهك نموونه لێوهردهگرین‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێناسهی كهلهپوور‬

‫ئهبوحهمزهی سوكری دهڵێت‪ :‬گوێم له ئیمام‬ ‫ئهبوحهنیفه بوو دهیگوت‪ :‬ئهگهر فهرمایشتی‬ ‫پێغهمبهرمان بۆ هات بهسهندێكی راست‬ ‫وهریدهگرین‪ ،‬ئهگهر قسهی هاوهاڵنی پێغهمبهر‬ ‫بوو‪ ،‬ئێمه سهرپشكین‪ ،‬ئهگهر قسهی تابعین بوو‬ ‫رهتیدهكهینهوه‪.7‬‬ ‫ئیمام مالیك وتویهتی‪ :‬من مرۆڤم‪ ،‬راست دهكهم‬ ‫وههڵه دهكهم‪ ،‬سهیری قسهكهم بكهن‪ ،‬ئهگهر هاوتا‬ ‫بوو لهگهڵ قورئان وسوننهت وهریبگرن‪ ،‬ئهگهر‬ ‫پێچهوانهی قورئان وسوننهت بوورهتیبكهنهوه‪.8‬‬ ‫ئیمام شافعی قسهیهكی بهناوبانگی ههیه‪،‬‬ ‫كه وتویهتی‪ :‬ئهگهر قسهیهك راست بوو‪ ،‬ئهوه‬ ‫مهزههبی منه‪ .‬زانایانی تریش لهم بارهیهوه قسهیان‬ ‫زۆركردووه‪ ،‬بهاڵم ئێمه بهوهنده وازدێنین‪.‬‬

‫‪75‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪76‬‬

‫تایبهت بهخۆیهتی كه له بیرمهندهكانی تری‬ ‫جیادهكاتهوه‪ ،‬ئهوهی ناوبراو جیادهكاتهوه‪،‬‬ ‫مهنههجهكهیهتی‪ ،‬كه بریتییه له مهنههجێكی گشتگیر‪،‬‬ ‫یهكێكه لهو كهسانهی كه له مهنههجی جوزئی‬ ‫دووركهوتووهته‪ ،‬پێیوایه بۆ خوێندنهوهی كهلهپوور‬ ‫دهبێت دووركهوینهوه له بهشبهشكردنی كهلهپوور‪،‬‬ ‫كاتێك كهلهپوور دهخوێنینهوه دهبێت حیساب ئهو‬ ‫كات وشوێنه بكهین كه ئهو كهلهپوورهی تێدا‬ ‫لهدایكبووه‪ ،‬لهبارهی پێوهریش بۆ خوێندهوهی‬ ‫مهرجهعهكهی‬ ‫كهلهپوور‪ ،‬پێیوایه كه دهبێت‬ ‫بریتیبێت له قورئان‪ ،‬چونكه قورئان سهنتهره‬ ‫له كهلهپووری ئیسالمی‪ ،‬سهرجهم زانستهكانی‬ ‫كهلهپوور له خزمهت قورئان بوونه‪ ،‬بۆیه دهبێت‬ ‫بۆ خوێندهوهی كهلهپوور بگهرێینهوه خزمهت‬ ‫قورئان‪ ،‬ناوبراو نهك بۆ كهلهپوور‪ ،‬تهنانهت بۆ‬ ‫رووبهڕووبونهوهی فكره هاوردهكانی سهردهمی‬ ‫جیهانگیریش پێیوایه قورئان سهنتهره‪ ،‬لهوبارهوه‬ ‫دهڵیت‪:‬پارێزهرێك نییه لهم سهردهمه له الفاوی‬ ‫جیهانگیری جگه له كهشتی وهحی نهبێت‪.10‬‬ ‫ئهوهی بهالیهوه گرنگه‪ ،‬ئهو میتۆدهیه كه‬ ‫كهلهپووری پێ دهخوێندرێتهوه‪ ،‬بهالیهوه‬ ‫زۆرینهی ئهو تیۆرومیتۆدانهی كه رهخنهی‬ ‫لهكهلهپووری پێدهگیرێت‪ ،‬قبوڵكردنی بهشێك‬ ‫له شته سهلمێنراوهكانی گرانه‪ ،‬ئهگهر قبوڵیش‬ ‫بكرێت قبوڵكردنی ئهنجامهكهی قورسه‪ ،‬ئهگهر‬ ‫قبوڵی ئهنجامهكهشی بكهین قبوڵی جێبهجێكردنی‬ ‫تیۆرهكان قورسه‪ ،‬هۆكارهكهشی بۆ ههڵهی كوشنده‬ ‫دهگێڕێتهوه له ناوهرۆكی ئهم تیۆرانه بهرامبهر به‬ ‫كهلهپوور‪ ،‬ههروهها بهشێك له بانگهشهكارانی ئهو‬ ‫میتۆدانه بههۆی پهلهكردنهوه توشی حكومدانی‬ ‫بهپهلهبوون‪ ،‬لهگهڵ ئهوهی دهبوو ئهركی یهكهمیان‬ ‫ناسینی حهقیقهتی ئهو میتۆدانه بوایه‪ ،‬سهبارهت‬ ‫بههۆكارهكانیش پێیوایه بهشێكی دهگهڕێتهوه بۆ‬

‫الوازی توانای ئهو كهسانه‪ ،‬كه ئهو میكانزمه‬ ‫میتۆدیه عهقالنییهو ئیدۆلۆگیانه پهیڕهو دهكهن‪.11‬‬ ‫له بارهی كهلهپوورهوه‪ ،‬داوا دهكات كه وازبهینرێت‬ ‫له بیرۆكهی خۆداڕنینی گشتیی له كهلهپوور‪ ،‬بهالیهوه‬ ‫شتهكان رێژهین‪ ،‬ههر لهسهر ئهم بنهمایه‪ ،‬ئهو‬ ‫بانگهشهیهی كه بیرمهندانی عهرهبی بۆ گهردونیهتی‬ ‫فیكری رۆژئاوا دهیكهن‪ ،‬ئهو رهتیدهكاتهوه‪ ،‬پێیوایه‬ ‫شارهزایی تهواویان نییه‪ ،‬ئهگهر باسی رهخنهگرتنیش‬ ‫بكرێت‪ ،‬پێیوایه توانای ئهوهیان نییه رهخنه له‬ ‫فهلسهفهی رۆژئاوا بگرن‪ ،‬پێیانوایه هیچ جێدارێك نییه‬ ‫بۆ فیكرو فهلسهفهی رۆژئاوا‪.‬‬ ‫ئهو بهههموو شێوهیهك رێگره له پشتكردن‬ ‫له كهلهپوور‪،‬كاتێككهلهپوور بریتییه له چهندین‬ ‫رووداوی زانراو‪ ،‬ههر تهنها دهبێت نهك فرهیی‪،‬‬ ‫ئهگهر رێگاكانی گهیشتن بهو رووداوانه به‬ ‫ئهندازهی ژمارهی بیرمهندابوایه‪ ،‬ئهوكات خۆیان‬ ‫پێ سهرقاڵ نهدهكرد‪.12‬‬ ‫پێیوایه خۆسهرقاڵكردن به كهلهپوور نابێت‬ ‫بههۆی بارودۆخی رۆشنبیری وسیاسییهوه بێت‪،‬‬ ‫بهڵكو ئامانجی ئهو له خوێندنهوهی كهلهپوور‬ ‫قسهكردنه لهسهرخودی كهلهپوور‪ ،‬له پێناو‬ ‫لێكۆڵینهوهی بابهتییهبه پێی تێروانینی زانستی‬ ‫تهواو‪ ،‬نهك سهرقاڵبوون به ئامانجی مۆدێرنهكردن‬ ‫وعهقاڵنیكردن وریفۆرمكردن‪.13‬‬

‫تهها عهبدوڕه ا بۆ خوێندنهوهی‬ ‫كهلهپوور چوار رێ ای داناوه‬

‫یهكهم‪ :‬بۆ خوێندهوهی كهلهپوور پشت به‬ ‫الی كهمی دهقی كهلهپووری ببهسترێت‪ ،‬لهگهڵ‬ ‫رهچاوكردنی ناوهرۆكهكان‪ ،‬لهپێناو تێگهیشتن له‬ ‫ناوهرۆك‪ ،‬هۆكارهكهی ئهوهیه كه كهلهپووری‬ ‫ئیسالمی بهشێكی زۆری بریتییه لهو میكانزمانه‪،‬‬ ‫بهتایبهت زمانهوانی و لۆجیكی‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬پێویسته گرنگی به پێشهات (مستجدات)‬

‫خا ل‬

‫تهها ابر ئهل هلوانی‬

‫ههركات باس له كهلهپووور بكرێت‪ ،‬بێ‬ ‫باسكردنی دیدو تێروانینهكانی عهلوانی وهك‬ ‫ئهوهیه باسی هیچ شتێك نهكرابێت‪ ،‬عهلوانی‬ ‫بهیهكێك له كهسه ههر دیارهكان دادهنرێت‬ ‫له قسهكردن لهسهر كهلهپووری ئیسالمیی‪،‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهی عهلوانی زانایهكی بههێزی بواری‬ ‫ئوسوڵی فیقهه‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا ههمیشه بۆ‬ ‫بۆچونهكانی پشتی بهقورئان دهبهستێت‪ ،‬عهلوانی‬ ‫یهكێكه له دامهزرێنهرانی قوتابخانهی (اسالمية‬ ‫المعرفة)‪ ،‬توانیویهتی لهرێگای ئهم قوتابخانهیه‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بدهین له میتۆدهكان‪ ،‬نهك میكانزمهكانی كهلهپوور‪،‬‬ ‫یاخود شاردنهوهی‪ ،‬ئهمهش لهپێناو دهرخستن‬ ‫ونوێكردنهوهی ڕهخنهیه‪ ،‬ههروهك تهنها داڕنینی‬ ‫میكانزمهكان له كهلهپوور بهس نین‪ ،‬بهبێ‬ ‫زیادكردنی پێشهاتی میتۆدی‪ ،‬چونكه ئهو داڕنینه‬ ‫هیچ شتێك زیاد ناكات‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬ئهو میكانزم ومیتۆده دهرهكیانهی‬ ‫كه بۆ خوێنهوهی كهلهپوور وهردهگیرێن‪ ،‬بهر‬ ‫لهوهی كهلهپووری ئیسالمیان پێ بخوێندرێتهوه‪،‬‬ ‫پێویسته بخرێنه ژێر ڕهخنه‪ ،‬بۆ ئهوهی روون‬ ‫بێتهوه‪ ،‬كه تاچهند گونجاوه‪ ،‬بۆ نموونه ئایا‬ ‫میكانیزمی عهقاڵنیهتی رۆژئاوایی چهند گونجاوه‬ ‫بۆ خوێندهوهی كهلهپووری ئیسالمی؟له دیدی‬ ‫ئهودا ئهو چهمكه گونجاو نییه بۆ خوێندهوهی‬ ‫كهلهپووری ئێمه‪ ،‬چونكه عهقاڵنیهتی رۆژئاوایی‬ ‫لهسهر بنهمای داماڵینی تیۆری بنیاتنراوه‪،‬‬ ‫عهقاڵنیهت له كهلهپووری ئێمه لهسهر ئاراستهكردن‬ ‫بهرهوچاكردن بنیاتنراوه‪.‬‬ ‫چوارهم‪ :‬پێویسته له بێژنگدان یان ئاوێتهكردن‬ ‫یهك ئاراسته نهگرن‪ ،‬له بێژنگدان یان ئاوێتهكردن‬ ‫نابێت به گوێرهی میكانزمی رۆژئاوایی بێت‪،‬‬ ‫بهڵكو دهبێت به پێچهوانهوه بێت‪ ،‬لهبێژنگدان‬ ‫وئاوێتهكردنهكه بههۆی میكانزمی ئیسالمیی‬ ‫بێت‪ ،‬بههۆی ئهوهوه رێگای داهێنان له بیرمهندی‬ ‫ئیسالمیی دهكرێتهوه‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بهالی عهلوانیهوه یهكێك‬ ‫له گرفتهكانی موسڵمانان‬ ‫دووركهوتنهوهیه له قورئان‪،‬‬ ‫لهبری گهرانهوه بۆ قورئان‬ ‫دهگهڕێنهوه بۆ كهلهپوور‪.‬‬

‫ئهوانهی باسكران كۆڵهكهی رێساكانه الی‬ ‫تهها عهبدوڕهحمان‪ ،‬ناوبراو پهیڕهوی لێكردون‬ ‫نهك تهنها بۆخوێندنهوهی كهلهپوور‪ ،‬بهڵكو بۆ‬ ‫ههموو ههوڵهبهردهوامهكانی له دهستپێكردنی‬ ‫پێشكهكردنی مهعریفهی ئیسالمیی‪.14‬‬ ‫كتێبی(تجديد المنهج في تقويم التراث) به‬ ‫دیارترین سهرچاوهی هاوچهرخ دادهنرێت‪ ،‬له‬ ‫نوێكردنهوهی مهنههج‪ ،‬ئهو كتێبه یهكێكه لهو‬ ‫كتێبانهی رهخنه له پرۆژهكهی (محهممهد عابد‬ ‫ئهلجابری)دهگرێت‪ ،‬پێیوایه جابری بۆ رهخنهگرتن‬ ‫له كهلهپوور پشتی به عهقاڵنیهت بهستووه‪ ،‬لهگهڵ‬ ‫دابڕان له كهلهپوور‪ ،‬جابری بانگهشهی نزیكی‬ ‫كهلهپوور دهكات له رووی بابهتیی ومێژوویی له‬ ‫عهقاڵنیهتی رۆژوئاوا‪ ،‬لهگهڵ داواكردنی چهسپاندنی‬ ‫دابڕان لهگهڵكهلهپوور بۆ چاسهركردنی بابهتیانهی‬ ‫ئهو كێشهیه‪ ،‬دروستكردنی رێگای بهردهوامی‪ ،‬یان‬ ‫دهستپێكردن‪ ،‬پرسیارێك دێته پێشهوه‪ ،‬ئایا جابری‬ ‫بهكردهیی ئهو دابڕانهی كردووه له تێگهیشتنی‬ ‫بۆ كهلهپوور؟ خۆ ئهگهر ههڵوێستی ئیجابی بێت‬ ‫له كهلهپوور‪،‬ئهوه دهخوازێت كه رهتكردنهوهی‬ ‫كهلهپوور ههوڵوێستێكی نازانستیی‪ ،‬نامێژوویی‬ ‫بێت‪.15‬‬

‫‪77‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪78‬‬

‫كاری باش بكات بۆ خوێندنهوهی كهلهپوور‪ ،‬لێرهدا‬ ‫ههوڵدهدهین چهند تیشكێك بخهینه سهر دیدو‬ ‫تێروانینهكانی عهلوانی‪.‬‬ ‫بهر له ههمووشت الی علوانی قورئانی پیرۆز‬ ‫سهنتهره بۆ ههموو پرسهكان‪ ،‬بۆیهجهخت لهسهر‬ ‫گهڕانهوه بۆ قورئان دهكات بۆ پرسهكانی رۆژگار‪،‬‬ ‫ئهمهش هۆكارهكهی بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه‪ ،‬كه‬ ‫قورئان الی عهلوانی لهدهرهوهی بازنهی كات‬ ‫وشوێنه‪ ،‬لهم بارهوهش قسهی خۆی ههیه له چهندین‬ ‫شوێن ئاماژهی پێداوه‪ ،‬ئهو پێیوایه بانگهشهكارانی‬ ‫(تأريخية القران) نهیانتوانیوه بڕوا بهوه بكهن‪ ،‬كه‬ ‫قورئان كهالمی خوای گهورهیه‪ ،‬بۆیه به ناچاری‬ ‫پهنایان بۆ شتێك بردووه‪ ،‬هۆكارهكهشی بۆ ئهوه‬ ‫دهگهرێتهوه‪ ،‬ئهوان جیاوازیان نهكردوه‪ ،‬له نێوان‬ ‫زمانی قورئان وزمانی زمانی عهرهبی‪ ،‬ئایهتی‬ ‫قورئان وقهسیدهیهكی ئیمرولقهیس نهكردوه‪ ،‬بۆیه‬ ‫بهناچاری پهنایان بۆ ئهوه بردووه كه خیتابی‬ ‫قورئان تایبهته بهو كهسانهی لهو سهردهم بوونه‪،‬‬ ‫ئهوانهی له دوای پێغهمبهرهوه هاتوون ئهم خیتابانه‬ ‫نایانگرێتهوه‪ ،‬لهمهدا موسڵمانان كهوتونهته ههڵه‪،‬‬ ‫چونكه ئهوان ئهوه له هێرمۆنیتیكا فێربوون دهبێت‬ ‫زهینی نووسهر بخوێندرێتهوه‪ ،‬كاتی گوتارهكهی‪،‬‬ ‫شوێنهكهی‪ ،‬رۆشنبیری ودهورهبهرهكهی‪ ،‬بۆیهش‬ ‫ئهرگۆن و شهحرور و تهیب تهیزینی لهبری‬ ‫بڕواهێنان به وهحیبوونی قورئان‪ ،‬بڕوایان به‬ ‫مێژوویهتیی قورئان هێناوه‪.16‬‬

‫كهلهپوور و وهاڵمی پرسهكانی سهردهم‬

‫بهالی عهلوانیهوه یهكێك له گرفتهكانی‬ ‫موسڵمانان دووركهوتنهوهیه له قورئان‪ ،‬لهبری‬ ‫گهرانهوه بۆ قورئان دهگهڕێنهوه بۆ كهلهپوور‪،‬‬ ‫ئهوهش مێژوویهكی درێژی ههیه لهوكاتهوه‬ ‫دهستیپێكردووه كه عهبدولعهزیز باوكی خهلیفه‬

‫عومهر له ساڵی ‪ 83‬كۆچی بیریكردهوه‪ ،‬كه‬ ‫فهرمودهكانی پێغهمبهر (درودی خوای لهسهر‬ ‫بێت) كۆبكاتهوه بۆ چارهسهكردنی ناكۆكیه‬ ‫فیقهیهكان لهبری ئهو فیقهه ناكۆكهی كه زانایان‬ ‫دایانهێنابوو‪ ،‬بۆیه زانایان خۆیان سهرقاڵ كرد‬ ‫بهسوننهكان و دووركهوتنهوه له قورئان بهبیانوی‬ ‫ئهوهی ئهوهی لهسوننهت هاتووه لهقورئانیش‬ ‫هاتووه‪ ،‬سووننهتیان دهكرده بهڵگه لهسهر فهتوای‬ ‫زانایانیان‪ ،‬دواتر وازیان لهوهش هێنا‪ ،‬فیقهیان كرد‬ ‫بهههموو دین‪ ،‬تهنانهت كهسێكی وهك (كهرخی‬ ‫حهنهفی) دهڵێت‪ :‬ههمو ئهو ئایهتانهی پێچهوانهی‬ ‫ئهوهن كه هاوهاڵنمان پهیڕهوی دهكهن‪ ،‬یان نهسخ‬ ‫كراونهتهوه‪ ،‬یان دهبێت تهئویل بكرێن‪ ،‬چونكه‬ ‫بهم جۆرهی ئێستا دهبێت فهرع شوێن ئهسڵ‬ ‫بكهوێت‪.17‬‬ ‫ئهم گۆرانكارییه كاریگهری گهورهی‬ ‫بهجێهێشتووه لهسهر موسڵمانان‪ ،‬ئهو بۆ ئهمه‬ ‫به پێویستی دهزانێت موسڵمانان بگهڕێنهوه بۆ‬ ‫قورئان‪ ،‬چونكه فیقهی كۆن چاسهری كێشهكانی‬ ‫ئهمرۆی پێنییه‪ ،‬نموونهش بهوه دێنێتهوه كه كاتێك‬ ‫له ئهمریكابووه رۆژانه حهوت تا دهپرسیاری‬ ‫ئاڕاسته دهكرا‪ %95 ،‬پرسیارهكان تازه بوون‪،‬‬ ‫زانایانی پێشوو باسیان نهكردبوو‪ ،‬دهگهڕایهوه بۆ‬ ‫كتێبه درێژهكانی وهك‪( :‬المغني إبن القدامة‪ ،‬محلي‬ ‫إبن حزم‪ ،‬المسبوط السرخسي‪ ،‬االم للشافعي)‪،‬‬ ‫وهاڵمێكی تێدا نهبوو بۆ ئهو پرسیارانه‪ ،‬دهبوو‬ ‫وهاڵمێكی له كهلهپوور بۆ بێنێت كه بۆ ئهو پرسیارانه‬ ‫نهدهبوو‪ ،‬ئهم حاڵهته وا له موسڵمان دهكات توشی‬ ‫بێهیوای بێت‪ ،‬كه ناتوانێت رووبهڕووی واقیعی‬ ‫خۆی ببێتهوه‪ ،‬بۆیه پێیوایه دهبێت فیقهێكی تازه‬ ‫بهرههم بێت كه وهاڵمی پرسیارهكانی ئێستامان‬ ‫بداتهوه‪.18‬بۆ مامهڵهكردنیشلهگهڵكهلهپووردهبێت‬ ‫سێ ئاست تێپهڕێنین‪:‬‬

‫خا ل‬

‫م هم هد عهم اره‬

‫یهكێكه لهو بیرمهنده دیارانهی كه قسهی خۆی‬ ‫لهسهر كهلهپوور ههیه‪ ،‬عهمماره جگه لهوهی‬ ‫خاوهنی دیدوتێڕوانینی خۆیهتی لهسهر كهلهپوور‪،‬‬ ‫رۆڵی گهورهی بینیوه له كۆكردنهوهی كهلهپووری‬ ‫بیرمهندانی وهك جهمالهدینی ئهفغانی‪،‬محهممهد‬ ‫عهبده‪ ،‬عهبدوڕهحمان كهواكیبی وچهندان بیرمهندی‬ ‫تر‪ ،‬ههروهك چهندین نووسراوی زانایانی‬ ‫پێشوی تهحقیق كردووه‪ ،‬عهمماره بهیهكێك له‬ ‫بیرمهنده دیارهكان دادهنرێت كه خاوهنی دیدو‬ ‫تێڕوانی خۆیهتی‪ ،‬ههوڵ دهدهین بهشێك له‬ ‫دیدهكانی سهبارهت به كهلهپووری ئیسالمیی‬ ‫بخهینهڕوو‪.‬عهمماره چهندكتێبێكی تایبهت به‬ ‫كهلهپوور نووسیوه‪ ،‬لهوانه‪( :‬التراثوالمستقبل)‬ ‫و(نظرةجديدةإلیالتراث)‬

‫دابهشكردنی كهلهپوور بۆ چهند ئاستێك‬

‫محهممهد عهمماره كهلهپوور دابهشدهكات‬ ‫بۆ‪ :‬كهلهپووری ئایینیی‪ ،‬كهلهپووری ئیسالمیی‪،‬‬ ‫كهلهپووری فیكریی‪ ،‬زانستیی‪ ،‬رۆشنبیریی و‬ ‫شارستانیی‪.‬پێیوایه ئهمانه یهك ئاستیان نییه‪،‬‬ ‫بهڵكو چهند ئاستێكی جیاوازن‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئاستی یهكهم‪ :‬نابێت كهلهپوور بهگشتیی‬ ‫رهتبكرێتهوه‪ ،‬وهك عهلمانیهكان دهیكهن‪.‬‬ ‫ئاستی دووهم‪ :‬نابێت به گشتیی وهربگیرێت‬ ‫وهك كهلهپووریهكان دهیكهن‪.‬‬ ‫ئاستی سێیهم‪ :‬نابێت خوێندهوهمان بۆ كهلهپوور‬ ‫ههڕهمهكی بێت به بێ بوونی میتۆدێكی زانستی‪.19‬‬ ‫عهلوانی له نووسینهكانی وهاڵمی زۆرشت‬ ‫دهداتهوه‪ ،‬نموونهیهك له واقیعی موسڵمانان باس‬ ‫دهكات و دهڵێت‪:‬له ئهزههر لیژنهیهك ههبوو پێی‬ ‫دهگوترا (تاقیكردنهوهی دیاریكردن) كتێبێكیان‬ ‫دههێنا الپهڕهیهكی بۆ خوێندكارهكه دهكردهوه‪،‬‬ ‫پێیان دهوت‪ :‬بخوێنهوه و شیبكهرهوه‪ ،‬لهبهرامبهر‬ ‫ئهم لیژنهیه الیهنی بهالغی و لۆژیكی وزانستهكانی‬ ‫تری شیدهكردهوه‪ ،‬بهڵگهی دههێنایهوه رهتی‬ ‫بهڵگهی تری دهكردهوه‪ ،‬بهم جۆره قوتابی تاقی‬ ‫دهكرایهوه‪ ،‬ئهوهی دهیوت هیچی تازه نهبوو‪ ،‬بهڵكو‬ ‫ههمووی شتی كهلهپووری بوون‪ ،‬ئهگهر واز له‬ ‫رهخنه بێنین ئهمه نیشانهیهكه له نیشانهكانی نهزانی‬ ‫ودواكهوتوویمان‪ ،‬ئهگهر ههموومان ههڵسین بهم‬ ‫كاره‪ ،‬كارهكه پێچهوانه دهبێتهوه‪.20‬‬ ‫الیهنێكی تر كه عهلوانی سهرسهختانه داكۆكی‬ ‫لێ دهكات‪ ،‬بریتییه له زانستهكۆمهاڵتییهكان‪ ،‬وهك‬ ‫پێداویستی هاوچهرخ‪ ،‬ئهمه جگه لهوهی وهاڵمی‬ ‫ئهو رهخنانه دهداتهوه‪ ،‬كه رهخنه له موسڵمانان‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫محهممهد عهمماره پێیوایه‬ ‫زانایانی ئیسالمیی له‬ ‫ههموو بواره جۆراوجۆرهكان‬ ‫گرنگی زۆریان به وهرگرتن‬ ‫و رهتكردنهوهی مهعریفهی‬ ‫مرۆڤهكان داوه‪.‬‬

‫دهگرن‪ ،‬كه داهێنانی فیكری وفهلسهفیان نییه‪،‬‬ ‫تهنها سهرقاڵی گێرانهوه بوون‪ ،‬ئهو بهتوندی ئهو‬ ‫بۆچونه رهتدهكاتهوه‪ ،‬كه موسڵمانان له پاش گهالنی‬ ‫تر بووبن‪ ،‬ئهوبۆچوونه رهتدهكاتهوه‪ ،‬پێیوایه‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی بهگوێرهی زهمهنهكان‬ ‫بووه‪ ،‬بۆ ئهمهش دهڵێت‪ :‬زانستی كهالم و فهلسهفه‬ ‫دوو نمونهی زیندون‪ ،‬ههروهها باس لهوه دهكات‬ ‫كه له كهلهپووری ئیسالمییدابنهما دانراوه بۆ‬ ‫مامهڵهلهگهڵ زاسته مرۆڤایهتییهكان‪.‬‬ ‫یهكهم‪ :‬زانستهكۆمهاڵیهتیی و مرۆییهكان له‬ ‫كهلهپووری ئیسالمی بنهمای بۆ دانراوه‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪80‬‬

‫بۆ نموونه قورئان پیرۆز (مقدس)ه‬ ‫سهرچاوهی یهكهمه‪ ،‬لهگهڵ ئهوهشدا دابهشبووه‬ ‫بۆ چهند ئاستێكی جیاواز‪ ،‬بۆ نموونه لهقورئان‬ ‫چهند ئاستێكی جیاواز ههیه‪ :‬موحكهم (قطعي‬ ‫الثبوت) كه ئهوانه جیاوازی ههڵناگرێت له‬ ‫تێگهیشتن و راڤهكردن‪ ،‬بهههمان شێوه سوننهت‬ ‫ههندێكی متهواتره ــ قطعي الثبوتــ‪ ،‬سوننهت چهند‬ ‫ئاستێكی تری ههیه‪ ،‬لهوانه روونكردنهوهی ئایاتی‬ ‫قورئان‪ ،‬یان به واتایهكی تر جێبهجێكردنی ئایهتی‬ ‫قورئان‪.21‬‬ ‫دوای ئهمانه كهلهپووری گهالن دێت ئهوهی‬ ‫مرۆڤهكان دایانهێناوه له بواره جۆراوجۆرهكان‪،‬‬ ‫ئهمانه پیرۆز نین‪ ،‬پارێزراویش نین له ههڵهو‬ ‫كهموكوڕی‪ ،‬بهاڵم سهرمایهیهكی معریفی بههێزن‪،‬‬ ‫مرۆڤ دهتوانێت سودهمهندبێت لێیان‪.22‬‬ ‫ئهگهرچی بهشێك له بیرمهندان ونووسهرانی‬ ‫هاوچهرخ پێیانوایه پرۆسهی خوێندهوهی‬ ‫رهخنهییانه بۆ كهلهپوور شتێكی تازهیه‪ ،‬له‬ ‫پێشودا كهلهپوور وهك پیرۆز سهیركراوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫محهممهد عهمماره ئهم بۆچونه رهتدهكاتهوه‬ ‫پێیوایه ههر لهسهرهتاوه زانایانی ئیسالمیی له‬ ‫ههموو بواره جۆراوجۆرهكان گرنگی زۆریان به‬ ‫وهرگرتنو رهتكردنهوهی مهعریفهی مرۆڤهكان‬ ‫داوه‪ ،‬تهنانهت له وهرگرتنی فهرموودهكانی‬ ‫پێغهمبهریش وردهكاری زۆركراوه‪ ،‬ئنجا‬ ‫وهرگیراوه‪ ،‬كهسێكی وهك ئیمام بوخاری دوای‬ ‫كۆكردنهوهی ههزاران فهرمودهی پێغهمبهر‬ ‫(درودی خوای لهسهر بێت) ئنجا سهحیحهكهی‬ ‫دادهنێت‪،‬لهگهڵ دانانی چهندین یاساو رێسای‬ ‫بههێز لهپێناو دوركهوتنهوه لهههڵه‪ .23‬ئهگهر‬ ‫سهیری كتێبهكانی تر بكهین له بوارهكانی‬ ‫عهقیده‪ ،‬شهرع‪ ،‬ئوسوڵ و تهسهوف‪ ،24‬بهههمان‬ ‫شێوه چهندین وردهكاری تێداكراوه‪.‬‬

‫خاڵێك كه بهالیهوه زۆر مهترسیداره و‬ ‫قسهكردنی زۆر ههڵدهگرێت‪ ،‬ئهویش مێژووی‬ ‫موسڵمانانه‪ ،‬چونكه مێژوونوسان ههموو‬ ‫بیستراوێكیان نووسیوهتهوه‪،‬بێ وردهكاریكردن‪،‬‬ ‫ههروهها دهڵێت باشترین بهڵگه ئهوهیه كه ناونراوه‬ ‫به(ئاژاوه گهورهكه)‪.25‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهی كهلهپووری ئیسالمیی كاری‬ ‫زۆری بۆ كراوه‪ ،‬بهاڵم هیشتا نهبووه به‬ ‫كارێكی گرنگ‪ ،‬ئهمه جگه لهوهی بهشێكی زۆری‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی داگیركراوه‪ ،‬زۆرێك‬ ‫له دهستنووسهكانمان له كتێبخانهكانی واڵتی‬ ‫دهرهوهن‪ ،‬كه بههۆی بههێزی ئهوان والوازی ئێمه‬ ‫له كتێبخانهو مزگهوت كهنیسهكانمان بردوویانه‪.26‬‬ ‫بۆ خوێندهوهی كهلهپوور پێویستمان به‬ ‫پالنێكی تۆكمه ههیه‪ ،‬تا به میتۆدێكی زانستی‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی بخوێنینهوه‪ ،‬ئهو دهقانهی‬ ‫ساغ نهكراونهتهوه ساغیان بكهینهوه‪.27‬‬ ‫عهمماره پشتی بهستووه به نووسراوێكی‬ ‫شێخ محهممهد عهبده‪ ،‬كه پێشنیاری كردوه‬ ‫بۆ ئهزههر چۆن مامهڵهلهگهڵكهلهپوور بكهن‪،‬‬ ‫له و نووسراوهدا دهڵێت‪ :‬پێویسته قورئانی‬ ‫پیرۆزو فهرمودهی پێغهمبهر (درودی خوای‬ ‫لهسهربێت)به وردی بخوێندرێنهوه‪ ،‬بهگوێرهی‬ ‫بنهماكانی زمانی عهرهبی و رێسا زانستییه‬ ‫دروستهكان‪.‬ههروهها بیروباوهڕی ئیسالمیی‬ ‫پاكبكرێتهوه له دابونهریت لهگهڵ بنهما‬ ‫ئیسالمرێكبخرێتهوه‪.‬پێویسته‬ ‫دروستهكانی‬ ‫جارێكی تر فیقهی ئیسالمیی دابڕێژرێتهوه و‬ ‫دوور بخرێتهوه له ههموو دهمارگیرییهكی‬ ‫مهزههبی‪ ،‬ئهم خوێندهوهیه دوور بێت له‬ ‫زیانگهیاندن بهوحوكمانهی كه دهقی قورئانی‬ ‫لهسهر هاتووه‪.28‬‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪ 1‬له عهرهبیدا وشهی (تراث) زیاتر مهبهست‬ ‫پێی نووسراوی زانایانی پێشووه لهسهر بابهته‬ ‫ئایینییهكان‪ ،‬لهم نووسینهشدا چهمكی كهلهپوور‬ ‫بهو مانایه بهكارهاتووه‪.‬‬ ‫‪ 2‬دیاره قسهكردن لهسهر بابهتێكی‬ ‫لهمجۆره له كورته بابهتێك تهواو نابێت‪ ،‬پێویستیبه‬ ‫لێكۆڵینهوه درێژههیه‪ ،‬چونكه ههر لهوانهی قسهمان‬ ‫لهسهركردوون پێویستیان به نامهی ماستهر و‬ ‫دكتۆراههیه‪.‬‬ ‫‪ 3‬حوارات من أجل المستقبل شبكة العربية‬ ‫لألبحاث والنشر ‪ /2011‬ل‪.16‬‬ ‫‪ 4‬مناهج تحقيق التراث د‪ .‬رمضان عبدالتواب‪/‬‬ ‫الناشر المكتبة النخاجي‪ 1985‬ل ‪.8‬‬ ‫‪ 5‬بڕوانه‪ :‬نظرية التراث‪ .‬فهمى جدعان‪ /‬دار‬ ‫الشروق للتوزيع والنشر ‪.1985‬ل ‪ ،19‬إزالة الشبهات‬ ‫عن معانى المصطلحات ‪ /2010‬د‪.‬محمد عمارة‪.‬‬ ‫دارالسالم ل ‪.267‬‬ ‫‪ 6‬التراث والمعاصرة أكرم ضياء العمري‬ ‫سلسة كتاب األمة ‪ 1405‬هجري‪ /‬ل ‪.29‬‬ ‫‪ 7‬إذا صح الحديث فهو مذهبي تأليف‪ :‬الدكتور‬ ‫نايف على بقاعي‪ /‬دارالبشائر اإلسالمية‪ .‬ل ‪.90‬‬ ‫‪ 8‬سهرچاوهی پێشوو ‪.92‬‬ ‫‪ 9‬تجديد المنهج والتقويم التراث‪ /‬ناشر‬ ‫المركز الثقافي ‪2005‬چاپی دووهم‪.‬‬ ‫‪ 10‬روح الحداثة‪ /‬ناشر المركز الثقافي ‪ 2006/‬ل ‪.81‬‬ ‫‪ 11‬حوارات من أجل المستقبل ل ‪.17‬‬

‫‪ 12‬حواراتمنأجاللمستقبل‪.‬‬ ‫‪ 13‬حوارات من أجل المستقبل ل‪.22‬‬ ‫‪ 14‬حوارات من أجل المستقبل ل ‪20‬و‪.21‬‬ ‫‪ 15‬إبراهيم مشروح‪ ،‬طه عبدالرحمن‪ ،‬قراءة‬ ‫في مشروعه الفكري‪ /‬مركز الحضارة لتنمية الفكر‬ ‫اإلسالم ‪ 2009‬ل‪.152‬‬ ‫‪ 16‬بڕوانه‪ :‬دعوى تاريخانية القرآن د‪ .‬طه‬ ‫جابر العلوانى موقع الزهاوي‪.‬‬ ‫‪ 17‬الجمع بين القراتين د‪.‬طه جابر العلواني‪/‬‬ ‫دارالسالم ‪2014‬ل ‪.11‬‬ ‫‪ 18‬تطور المنهج المقاصدي عند المعاصرين‬ ‫مدارسة مع الشيخ طه جابر العلوانى حوار زينب‬ ‫العلواني‪ ،‬المعهد العالمي للفكر اإلسالمي ‪ 2012‬ل ‪.22‬‬ ‫‪ 19‬مقدمة في إسالمية المعرفة د‪ .‬طه جابر‬ ‫العلوانى دار الهادي ‪ 2009‬ل ‪.134‬‬ ‫‪ 20‬سهرچاوهیبیشوو‪ .‬ل ‪.145‬‬ ‫‪ 21‬إزالة الشبهات عن معاني المصطلحات‪/‬‬ ‫د‪.‬محمد عمارة دارالسالم ل ‪.215‬‬ ‫‪ 22‬سهرچاوهی پێشوو‪.‬‬ ‫‪ 23‬سهرچاوهی پێشوو‪،‬ل ‪.269‬‬ ‫‪ 24‬سهرچاوهی پێشوو‪ ،‬ل ‪.272‬‬ ‫‪ 25‬سهرچاوهی پیشوو‪ ،‬ل ‪.275‬‬ ‫‪ 26‬التراث والمستقبل‪ .‬محمد عمارة دارالسالم‬ ‫‪ /‬ل‪.25‬‬ ‫‪ 27‬سهرچاوهی پێشوو‪ ،‬ل‪.22‬‬ ‫‪ 28‬سهرچاوهی پێشوو‪ ،‬ل ‪.282‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێز‬

‫‪81‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زما‬

‫زیاتر ل ئامرازێ ی‬

‫تو ۆ‬

‫دیوێکی تری مەدالیا زێڕینەکەی كهلهپووری ئیسالمیی‬ ‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪82‬‬

‫موئ ین ز ڵ ی‬

‫ماستەر لە زمان و ئەدەبی ئینگلیزی‪.‬‬ ‫کاندیدی دکتۆرا لە سیاسەتی زمان و پەروەردە‪.‬‬ ‫چهند وتار و لێكۆڵینهوهی باڵوكراوهی ههیه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫ئەم توێژینەوەیە‪ ،‬وەستانە لەسەر (زمان)‬ ‫وەک یەکێکە لە ژانرەکانی كهلهپووری ئیسالمیی‪،‬‬ ‫لە سەرەتادا لەسەر كهلهپووری ئیسالمیی و‬ ‫بەشە گرنگەکانی دەوەستێت و دواتر پێناسە و‬ ‫ڕوانینەکانی سەر (زمان) شیدەکەرێنەوە‪ ،‬هەروەک‬ ‫چاوێک دەخاتە پێکەوەبەستنی زمان و كهلهپووری‬ ‫ئیسالمیی و لە کۆتاییشدا پەرسەندنەکانی زمان و‬ ‫كهلهپوور دەخاتەڕوو‪.‬‬

‫پێ‬

‫یی‬

‫كهلهپوور ئی‬

‫میی‬

‫كهلهپووری ئیسالمیی‪ ،‬کۆنسێپتێکی فراوانی‬ ‫گشتگیرە کە پەیوەستەکان بە ئیسالمەوە‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬کە بریتین لە‪ :‬قورئان و فەرمودەکان‪،‬‬ ‫ئیجتیهادی زانایان‪ ،‬سامانی ئیسالمیی‪ .‬هەروەک‬ ‫لە پێناسەی گشتیی كهلهپوورەوە‪ ،‬دەتوانین‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی وا پێناسە بکەین کە لە‬ ‫سادەترین پێناسەیدا کۆگای هەموو چاالکییەکانی‬ ‫تاک و کۆمەڵگەی موسڵمانان دەگرێتەوە کە‬ ‫لە زەمەنێکی دیاریکراودا ئەنجامیان داوە‪ ،‬ئەو‬ ‫کۆگایەش بە پێی قۆناغە مێژووییەکانی ئیسالم‬ ‫گۆڕانی بەسەرداهاتووە‪ ،‬بەاڵم دەتوانین بە‬ ‫شێوەیەکی گشتیی چاالکییە ئیسالمییەکان بەسەر‪،‬‬ ‫شیعر و نووسین‪ ،‬تابلۆی هونەری‪ ،‬بەڵگەنامەی‬ ‫مێژوویی‪ ،‬پارچەی هونەری‪ ،‬گۆرانی و موناجات‪،‬‬ ‫شێوەیەکی بیناسازی‪ ،‬تەقالیدی خێزانیی‪ ،‬مادەی‬ ‫فۆلکلۆری‪ ،‬رازی ئەفسانەیی‪ ،‬پەندی میللی‪ ،‬عورفی‬ ‫کۆمەاڵیەتیی ‪ ...‬تاد دابەشبکەین‪ ،‬بە کورتی‪ ،‬كهلهپوور‬ ‫کۆگای گەشەیەکی مێژوویی کۆنە کە الیەنەکانی‬ ‫رۆشنبیریی‪ ،‬ئەدەبیی‪ ،‬ئابووریی‪ ،‬کۆمەاڵیەتیی‪،‬‬ ‫سیاسیی‪ ،‬شارستانیی ‪ ...‬تاد دەگرێتەوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئیسالم وەک دوایین ئایینی بااڵ و درەوشاوەی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬ئایینێکی گشتگیر و هەمەالیەن و تەواو‬ ‫و تۆکمەیە‪ ،‬دیاریشە لە سەر بناغەی گەشە و‬ ‫وەرگرتنی فۆڕمی فراوانبوونی هەر ئایینێکدا‪ ،‬زمان‬ ‫رۆڵێکی بااڵی هەبووە‪ ،‬ئەگەر سەرنجێکی سەرەتای‬ ‫هاتنی وەحی بۆ پێغەمبەری (درودی خوای لهسهر‬ ‫بێت) بدەین‪ ،‬دەبینین هێزی زمان دەدرەوشێتەوە‪،‬‬ ‫کاتێک هەموو قورئانی پیرۆز بە بەرزترین ئاستی‬ ‫زمانەوانی دادەبەزێت‪ ،‬لەو کاتەوەش ئیتر زمانی‬ ‫عەرەبی بۆ خۆی فۆڕمی ستانداردی وەرگرتووە و‬ ‫تەواوی دانیشتوانی عەرەبیزمانی سەرزەوی زمانی‬ ‫قورئانیان بە ستاندارد زانیوە‪ ،‬چونکە هەموو‬ ‫مەرجەکانی زمانی بااڵی تیادا دەبینرێن‪ .‬ئێمە لەم‬ ‫توێژینەوەیەدا لە سەر فۆڕمی گشتیی و بەهێزیی‬ ‫زمان لە كهلهپووری ئیسالمیی و شارستانێتی‬ ‫ئیسالمیدا دەوەستین‪ ،‬جا زمانیش‪ ،‬بە هەموو‬ ‫خیزانەکانییەوە‪ ،‬نەک تەنها زمانی عەرەبی‪ .‬بەڵکو‬ ‫زمانی موسڵمانان بە گشتیی کە دەبنە ناسنامە و‬ ‫پێناسی ئاییندارییان‪.‬‬ ‫گودەرزی (‪ )2010‬پێیوایە‪ ،‬زمان ئاوێنەی‬ ‫رۆشنبیری کۆمەڵگەیە‪ ،‬و ئەو ئامرازەشە کە‬ ‫خزمەتی گەاڵن دەکات بۆ دەربڕینی رەگەزە‬ ‫جیاوازەکانی رۆشنبیرییان‪ :‬عادەت و تەقالید‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ورت‬

‫و یاسا و رێساکانیان‪ .‬بۆیەش پەیوەندییەکی‬ ‫تەواوەتی هەیە لە نێوان زمان و رۆشنبیریدا‪،‬‬ ‫هەردووکیشیان پێکەوە دەبنە كهلهپووری گەل و‬ ‫ئایین و نەتەوەکان‪.‬‬ ‫چوارچێوەی‬ ‫دەچێتە‬ ‫زمان‬ ‫هەروەک‬ ‫كهلهپووری کۆمەڵگە و نەتەوە و ئایینەکانەوە‪،‬‬ ‫بۆیە پارێزگاریکردنی زمانی تاکەکانی ئەو‬ ‫کۆمەڵگانە لە پێشینەی ئەرکە کهلتووریەکاندایە‪،‬‬ ‫زمانە جیاوازەکان هەموو فۆڕمەکانی چیرۆک‪،‬‬ ‫شیعر‪ ،‬گۆرانی و فەرموودەکان رێکدەخەن‪ ،‬بۆیەش‬ ‫مەرگی هەر زمانێک بە واتای مەرگی ئەو نەتەوە‬ ‫و کۆمەڵگانە دێت‪،‬‬

‫‪83‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژانر انی كهلهپوور ئی‬

‫بە سەرنجدان لەسەر كهلهپووری ئیسالمیی‬ ‫و شارستانێتی ئیسالمیی‪ ،‬دەتوانین بگەیەنە‬ ‫ئەو دەرئەنجامەی کە كهلهپووری ئیسالمیی‬ ‫دابەشدەبێت بەسەر دوو کاتیگۆری سەرەکیدا‪:‬‬ ‫بەڵگەنامە و شاکارە پارێزراوەکان لە مۆزەخانە و‬ ‫کتێبخانە جیهانییەکاندا‪ .‬هەروەها؛ هونەری پیرۆز‪،‬‬ ‫عادات و ترادسیۆنەکانی موسڵمانان کە تا ئێستاش‬ ‫کەریگەری گەورەیان ماوەتەوە لەسەر موسڵمانان‬ ‫و خەڵکانی تریش‪.‬‬

‫زما‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪84‬‬

‫میی‬

‫پێناس و پ ر س ندن ا‬

‫بە گوێرەی باوترین پێناسەکان‪ ،‬زمان‬ ‫سیستەمێکی رێکخراوی دەنگیی و هێماییە کە بە‬ ‫شێوەی نووسراو یان گوفتار لە الیەن مرۆڤ‬ ‫لە چوارچێوەی خێزان‪ ،‬گرۆی کۆمەاڵیەتیی یان‬ ‫کهلتووریەوە بەکارهێنراوە بۆ پەیوەندیبەستن‬ ‫و گواستنەوەی بیروبۆچوون‪ ،‬لە چوارچێوەی‬ ‫لێکۆڵینەوەی بواری زمانیشدا‪( ،‬زانستی زمانەوانی)‬ ‫بە یەکێک لە زانستە فراوانەکان ناسراوە‪.‬‬ ‫زمان بە گوێرەی گرۆکان‪ ،‬بەسەر خێزانەکاندا‬ ‫دابەشکراوە کە ئەو کۆزمانانەی دەکەونە‬ ‫چوارچێوەی خێزانێکەوە نزیکی و تێگەشتن و‬ ‫گواستنەوەیان لە یەکترەوە نزیکتر و ئاسانترە‪.‬‬ ‫ئامانجی سەرەکی بەکارهێنانی زمان بۆ سەرکەوتنی‬ ‫پەیوەندیی نێوان مرۆڤ و گرۆکانە‪ .‬بۆیەش هەر‬ ‫سیستەمێکی گواستنەوەی تایبەت بە تاکێک دەبێتە‬ ‫زمانی ئەو تاکە‪.‬‬ ‫بەکارهێنانی زمانەکان لە سەرزەویدا بەسەر‬ ‫کۆمەڵێک زمانی جیاوازدا دابەشبوون‪ ،‬بە گوێرەی‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی رۆژنامەی واشتنتۆن پۆستی‬ ‫ئەمریکی‪ ،‬لە ئێستادا بە الیەنی کەمەوە ‪ 7،102‬زمان‬ ‫بەکاردەهێنرێن‪ ،‬کە زمانی (چینی) بە فراوانترین‬ ‫زمان دادەنرێت و لە الیەن نزیکەی ‪ 1.5‬ملیار تاکی‬

‫سەرزەوییەوە بەکاردەهێنرێت‪ ،‬زمانی ئینگلیزی‬ ‫کە بە بەهێزترین زمانی سەرزەوی ناسراوە‪ ،‬یان‬ ‫هەندێ جار بە (زمانە بکوژەکە) ناسراوە‪ ،‬لە ئیستادا‬ ‫سەدان ملیۆن کەس لەسەر زەویدا بەکاریدەهێنن‬ ‫و ئەم ژمارەیەش لە سایەی (جیهانگەرایی –‬ ‫گلۆبالیزەیشن)دا بەردەوام لە زیادبووندایە‪،‬‬ ‫هەروەک خاڵی سەرنجراکێش ئەوەیە کە بە پێی‬ ‫مۆدێلی سێ بازنەیی کاچروو (‪ )1982‬ئێستا تەنها‬ ‫‪ %25‬بەکارهێنەرانی زمانی ئینگلیزی لەسەر زەویدا‬ ‫کەسانی ئینگلیزن‪ ،‬بەاڵم ‪ %75‬بەکارهێنەرانی زمانی‬ ‫ئینگلیزی‪ ،‬ئەم زمانە وەک زمانی دووەم‪ ،‬یان زمانی‬ ‫بیانی بەکاردەهێنن‪ ،‬بۆیەش چیتر ئینگلیزی تەنها‬ ‫زمانی ئینگلیزەکان نییە‪ ،‬وەک چۆن عەرەبییش‬ ‫ئێستا تەنها زمانی عەرەبەکان نییە‪ ،‬بەڵکو زمانی‬ ‫هەموو موسڵمانانی جیهانە‪.‬‬ ‫زمانی عەرەبیش کە زمانی دایکیی پێغەمبەر‬ ‫محهممەدە (درودی خوای لهسهر بێت)‪ ،‬و زمانی‬ ‫هاتنە خوارەوەی قورئانی پیرۆزە‪ ،‬بە یەکێک لە‬ ‫زمانە فراوانەکان دادەنرێت‪ ،‬زمانی عەرەبی ئەگەر‬ ‫لە پێشتردا زمانی تەنها عەرەبەکان بووبێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫لەگەڵ هاتنی ئایینی پیرۆزی ئیسالمدا بووەتە‬ ‫زمانێکی پڕبایەخی تەواوی موسڵمانانی جیهان‪،‬‬ ‫بە گوێرەی ئامارێکی ساڵی ‪ 2010‬نزیکەی ‪500‬‬ ‫ملیۆن کەس لەسەر زەویدا زمانی عەرەبی وەک‬ ‫زمانی یەکەم بەکاردەهێنن و لە ‪ 25‬واڵتی جیهانی‬ ‫عەرەبیدا زمانی عەرەبی بەکاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫هەروەک بە گوێرەی سەرچاوە مێژوویەکانی‬ ‫زمان‪ ،‬زمانی عەرەبی کاریگەری راستەوخۆی‬ ‫هەبووە لەسەر زمانەکانی تر‪ ،‬بە تایبەتیش فارسی‪،‬‬ ‫تورکی‪ ،‬کوردی‪ ،‬ئورد و کە زمانی بەشێکی‬ ‫فراوانتری موسڵمانانە لە جیهاندا‪ ،‬لێرەشەوە دەگەینە‬ ‫ئەو راستییەکی کە بوونی هەردوو پایەی قورئان‬ ‫و فەرمودەکانی پێغەمبەر (درودی خوای لهسهر‬

‫خا ل‬

‫بێت) بە زمانی عەرەبی‪ ،‬هێزی زیاتریان داوەتە‬ ‫ئەم زمانە و رۆژ بە رۆژیش بەکارهێنەرانی زمانی‬ ‫عەرەبی کە موسڵمانانن لە زیادبووندان‪ .‬هەروەک‬ ‫بە گوێرەی پێناسەکەی سەیدلهۆفەر(‪ )2005‬بۆ‬ ‫لینگوافرانکا‪ ،‬ئێستا زمانی عەرەبی بە یەکێک لە‬ ‫زمانەکان دادەنرێت وەک زمانی لینگوافرانکا بەکار‬ ‫دەهنێرێت‪ ،‬چونکە ژمارەیەک نەتەوە و واڵتی‬ ‫جیاواز بۆ پەیوەندیکردن بەکاریدەهێنن‪.‬‬

‫زما و كهلهپوور ئی‬

‫میی‬

‫ه ڵ‬

‫ن اند و شی ردن و‬

‫وەک ئاماژەمان پێکرد‪ ،‬زمان دەبێتە یەکێک لە‬ ‫پێکهێنەرە سەرەکییەکانی كهلهپووری ئیسالمیی و‬ ‫سامانی شارستانێتی ئیسالمیی‪ ،‬هەروەک ئەگەر‬ ‫سەرنج بدەین‪ ،‬تاکی موسڵمان دەبێت شانازی بکات‬ ‫بەوەی کە زمانەکەی بەشێکە لە كهلهپوورەکەی‪،‬‬ ‫چونکە ئەگەر نموونەیەک وەربگرین نوێژ و‬ ‫هەموو عیباداتەکان پەیوەندیگرتنە لەگەڵ خالق‬ ‫و و لەگەڵ گرۆی موسڵماناندا‪ ،‬زمانیش تاکە‬ ‫ئامرازی پەیوەندییەکانە‪ ،‬بۆیەش وەک چۆن‬ ‫هونەر و شاکارە ئیسالمییەکان لە رێگای زمانەوە‬ ‫دەخرێنەڕوو‪ ،‬ئاواش عیبادات و پەرەستشەکان بە‬ ‫زمان سەردەگرن‪ .‬زمانی عەرەبی لە سەردەمی‬ ‫پەیامبەرایەتی و خەالفەت و دواتریش قۆناغەکانی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫پاش ئەوەی لە دوو سەکشنی جیاوازدا لەسەر‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی و زمان وەستاین‪ ،‬ئێستا‬ ‫دەتوانین بگەینە ئەو دەرئەنجامەی کە زمان یەکێکە‬ ‫لە پایەکانی كهلهپووری ئیسالمیی‪ ،‬چونکە هەموو‬ ‫بەڵگەنامە‪ ،‬شاکارە هونەرییەکان‪ ،‬نووسراوەکان‪،‬‬ ‫هەڵکۆڵینەکان‪ ،‬زەخرەفەکان‪ ،‬شیعر و پەخشان و‬ ‫زانستەکان‪ ،‬زمان بناغەی دەربڕین و فراوانبوون و‬ ‫گەشەکردنیانە‪ ،‬بۆیەش وەک پێشتر ئاماژەی پێدرا‪،‬‬ ‫ئامانجی ئەم توێژینەوەیە‪ ،‬خستنەڕووی هێزی‬ ‫زمانە وەک بەشێکی جیاواز‪ ،‬فراوان و بەهێزی‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی‪.‬‬ ‫موسڵمانان‪ ،‬گرنگی زۆر بە زمانەکەیان‬ ‫دەدەن‪ ،‬بە کۆی زمانەکە و زاراوەکانی‪ ،‬بۆیە ئەم‬ ‫گرنگیپێدانە بۆتە هۆی باڵوبوونەوەی ژمارەیەکی‬ ‫زۆر سەرچاوەی زانستی زمانەوانی لە رێزمان‬ ‫و بەشەکانی زماندا‪ ،‬هەروەک زمان زانستێکی‬ ‫ئایینییە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێوی ته چا یی انی زمانی‬ ‫وردی و ی ێ ل ب ش‬ ‫رن انی كهلهپووری ئی میی‬ ‫ش ی زیاتریا پێبدرێ ‪.‬‬

‫رۆشنبیریی‪،‬‬ ‫فیکریی‪،‬‬ ‫کۆگای‬ ‫زمان‬ ‫دیوانی شارستانی و كهلهپوورە‪ ،‬بۆیە لەگەڵ‬ ‫قووڵبوونەوەمان لەسەر كهلهپووری ئیسالمیی‪،‬‬ ‫دەتوانین هەموو ئەو زمانانەی لە خزمەت گەشە و‬ ‫فراوانی و مانەوە و بەردەوامی پەیامی ئیسالمیدا‬ ‫هەن بە كهلهپووری ئیسالمیی و سامانی‬ ‫شارستانێتی ئیسالمیی بناسێنین‪ ،‬جگە لە قورئانی‬ ‫پیرۆز و فەرموودەکانی پێغەمبەر‪ ،‬شیعرەکان‪،‬‬ ‫بەڵگەنامەکان‪ ،‬پرۆژە سیاسیی و سەربازیی‪،‬‬ ‫ئابوریی‪ ،‬کۆمەاڵیەتیی‪ ،‬هونەر و کهلتوورییەکان‬ ‫کە هەریەکەیان بە زمانێک نووسراونەتەوە دەبنە‬ ‫سامانی كهلهپووری ئیسالمیی‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬جگە‬ ‫لە زمانی عەرەبی‪ ،‬نووسین و شیعر و شاکارە‬ ‫هونەرییە فارسییەکانی سەر مزگەوت و شوێنە‬ ‫پیرۆزەکان‪ ،‬یان شیعر و چیرۆک و نووسینە‬ ‫سۆفیزمییەکانی مەوالنای رۆمی بە فارسی و‬ ‫دواتریش تورکی‪ ،‬شاکارە بەرزەکانی مەحوی و‬ ‫نالی و مەولەوی بە زمانی کوردی هەموویان‬ ‫دەچنە چوارچێوەی كهلهپووری ئیسالمییەوە‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫مێژووی ئیسالمییدا نە تەنها زمانی عیبادات‬ ‫و پەرەستش بووە‪ ،‬بەڵکو زمانی هونەر و‬ ‫شاکاری هونەری و زەخرەفە و هەڵکۆڵین بووە‪،‬‬ ‫ئاواش زمانی سیاسەت و ئابووری و زانست‬ ‫و کۆمەاڵیەتیی بووە‪ .‬بۆیەش ناکرێت زمان لە‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی جیابکەینەوە‪ ،‬یان وەک‬ ‫دەوترێت زمان هەموو شتێکە‪ ،‬بەاڵم زۆرجار‬ ‫ئەم هەموو شتبوونە کەمهێنانی بۆ رۆڵی زمان‬ ‫لێکەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫فەیلەسوفی ئەڵمانی فیختە (‪،)1814 -1762‬‬ ‫زمان بە گوفتار و هەڵویستی نەتەوە ناودەبات‪،‬‬ ‫هەروەک زمان بە ئامرازی پەیوەندی نێوان‬ ‫جەستە و بیر و هۆشەکان پێناسە دەکات‪ ،‬و‬ ‫الی فۆسلەر)‪)1949 -1872‬یش؛ زمانی ئایین و‬ ‫نەتەوە یەک نیشتمانی گیانی ئەو نەتەوەیەیە‪،‬‬ ‫بۆیە کاتێک کەسێک رێگای پێنادرێت بە زمانی‬ ‫خۆی قسە بکات ئەوە نیشتمانی لێ قەدەغەکراوە‪.‬‬ ‫تۆین مورتەزا (‪ )2007‬پێیوایە‪ ،‬زمان روخساری‬ ‫گەشی مێژووە‪ ،‬مێژووش پێناسەی نەتەوەیە‪،‬‬ ‫کەواتە زمان سیفەتی نەگۆڕی ههیه کە بە هیچ‬ ‫شێوەیەک لە نەتەوەکان جیاناکرێتەوە مەگەر بە‬ ‫کۆتایی هاتنی ئەو نەتەوانە‪.‬‬

‫ۆتایی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪86‬‬

‫لە کۆتاییدا‪ ،‬پاش ئەوەی كهلهپووری ئیسالمیی‪،‬‬ ‫بەشەکانی و (زمان)یش وەک یەکێک لە پێکهێنەرە‬ ‫سەرەکییەکان روونکرانەوە‪ ،‬چاودەگێڕینەوە سەر‬ ‫ئەوەی کە ئەگەرچی تێگەشتنەکان بۆ رۆڵی زمان‬ ‫وەک یەکێک لە پایەکانی كهلهپووری ئیسالمیی‬ ‫الی موسڵمانان بە شێوەیەکی گشتی تێگەیشتنێکی‬ ‫سادە و گرنگیپێدانێکی ناسەرکەوتوو بووە‪ ،‬بەاڵم‬

‫الی نەیارانی ئیسالم و كهلهپووری ئیسالمیی‬ ‫پیالنی جیاواز لەو چوارچێوەیەدا جێبەجێکراون‪،‬‬ ‫کە لە گرنگترین نموونەدا‪ ،‬گۆڕینی ئەلفابی‬ ‫تورکی لە تورکیا لە الیەن کەمال ئەتاتورکەوە‬ ‫لە ئەلفبای ئیسالمیی (عەرەبی)یەوە بۆ التینی‪،‬‬ ‫کاریگەرییەکی زۆری کردە سەر هەموو‬ ‫چاالکییەکان ئیسالمییەکان‪ ،‬لە کۆمەاڵیەتیی‪،‬‬ ‫سیاسیی‪ ،‬کهلتووری‪ ،‬فەرهەنگیی و هونەرییەوە‪،‬‬ ‫ئەوەش بە شێوەیەک لە شێوەکان کاریگەری‬ ‫ناتەندروستی هەبووە لەسەر شێواندنی كهلهپوور‬ ‫و شارستانێتی ئیسالمیی‪.‬‬ ‫لە ئەنجامدا دەگەینە ئەو ڕاستییەی کە؛‬ ‫زۆر گرنگە سەنتەر و ناوەندە رۆشنبیرییە‬ ‫ئیسالمییەکان گرنگی زیاتر بخەنە سەر رۆڵی‬ ‫زمان و هێزی زمان وەک پارێزگارییەک لە‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی‪ .‬هەروەک پێویستە بە‬ ‫مەبەستی گەشەپێدان‪ ،‬رێکخستن‪ ،‬فروانکردن‪ ،‬و‬ ‫دەوڵەمەندکردنی زمان لە ناوەندە ئیسالمییەکاندا‬ ‫تەنها لەسەر زمانی عەرەبی کارنەکرێت بەڵکو‬ ‫هەموو خێزانی زمانی موسڵمانان بکرێنە خێزانی‬ ‫زمانی كهلهپووری ئیسالمیی و گرنگیان پێبدرێت‪.‬‬ ‫هەروەک گرنگە لە کوردستاندا ئەو شاکارە‬ ‫هونەریانەی دەچنە چوارچێوەی كهلهپووری‬ ‫ئیسالمییەوە لە لۆکاڵی دەربچن و ببنە جیهانیی‪،‬‬ ‫هەر بۆ نموونە‪ ،‬شاکارەکانی مەحوی و نالی‪،‬‬ ‫نووسین و بەڵگەنامە ئیسالمییەکان‪ ،‬نووسین‬ ‫و خۆشنوسییەکانی موسڵمانان لە ناوچە‬ ‫جیاوازەکانی کوردستان‪ ،‬لە پێش هەمووشیاندا‬ ‫چاالکییەکانی زمانی کوردی وەک یەکێک لە‬ ‫بەشە گرنگەکانی كهلهپووری ئیسالمیی گەشەی‬ ‫زیاتریان پێبدرێت‪.‬‬

2016 ‫) شوبباتى‬3( ‫ژمارە‬

.‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‬

‫خا ل‬

87

‫س رچاو ا‬

Englishes and English-using communities.

Annual Review of Applied Linguistics, 17, 66-87.

• Kachru, B. B. )1991(. Liberation linguistics and the Quirk concern. English Today, 25, 3-13.

• Mufwene, S. )2005(. Globalization and the myth of killer languages: What’s really going on. Perspectives on endangerment, 5, 21.

• Nettle, Daniel/Suzanne Romaine. )2000(. Vanishing Voices: The Extinction of the World’s Languages. Oxford: Oxford University Press.

• Phillipson, Robert. )2003(. Englishonly Europe? Challenging Language Policy. London: Routledge.

• Price, Glanville. )1984(. The Language of Britain. London: Edward Arnold.

• Seidlhofer, B. )2005(. English as a lingua franca. ELT journal, 59)4(, 339.

• Zughoul, M. R. )2003(. Globalization and EFL/ESL Pedagogy in the Arab World. Retrieved From; http://eric.ed.gov/

،‫ الفكر التربوي‬،2000 ،‫ محمد حسن‬،‫العمايرة‬ • .‫ دار المسيرة للنشر والتوزيع والطباعة‬:‫عمان‬ ‫ أثر العربية في‬،2007 ،‫ توين مرتضى‬،‫يحيي‬ • ‫ إسهامات اللغة واألدب في البناء‬:‫ مجلة‬،‫ثقافة المسلمين‬ ‫ دار التجديد للطباعة‬:‫ ماليزيا‬،‫الحضاري لألمة اإلسالمية‬ .‫والنشر والترجمة‬ :‫ القاهرة‬،‫ فقه اللغة‬،1962 ،‫ علي عبدالواحد‬،‫وافي‬ • .‫دار النهضة‬ ‫ مؤتمرات حول الحضارة‬،‫ عماد الدين‬،‫خليل‬ • .‫ دار الصحوة للنشر والتوزيع‬،‫اإلسالمية‬ • ‫ تأثير اللغة العربية‬.)2010( ،‫فاطمة گودرزی‬ ‫ حضارة الكلمة‬.‫ االلولة‬.‫على الثقافة اإلسالمية‬.

• Crystal, David. )1997(. English as a Global Language. Cambridge: Cambridge University Press.

• Irvine, Alison. )2004(. ”A good command of the English language: Phonological variation in the Jamaican acrolect”, in: Journal of Pidgin and Creole Languages 19: 41-76.

• Jenkins, J. )2006(.

Current perspectives on teaching world Englishes and English as a lingua franca. TESOL Quarterly, 40)1(, 157-181.

• Kachru, B. B. )1997(. World

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هلهپووری ئی‬ ‫ههاڵوێر ده ا‬ ‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪88‬‬

‫میی‬

‫هع هر وانی‬

‫له دایکبووی ساڵی (‪ )1980‬دهڤهری سۆران‪.‬‬ ‫ههڵگری بڕوانامهی دکتۆرایه له زانسته ئیسالمییهكان‪.‬‬ ‫ئهندامی مهکتهبی تهنفیزی یهکێتی زانایانی ئیسالمییه‪.‬‬ ‫نۆ بهرههمی نووسین و وهرگێڕانی چاپ بووه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫یـــــــــهك لـــــه خــــاڵه بـــههێزهکانی بهردهوامی‬ ‫گهشهسهندنی پهیامی ئیسالم گونجانیهتی بۆ ههموو‬ ‫شوێن‪ ،‬سهردهم‪ ،‬نهتهوه و گهلێك‪ ،‬که به جیهانبینیی‬ ‫و گهردوونیی وهسفدهکرێت‪ ،‬بۆیه ههر کاتێك‬ ‫سهردهم و شێوازێکی تازه هاتبێته پێشهوه‪ ،‬زانایانی‬ ‫ئیسالم پێداچوونهوهیان به فیکر و فیقهی ئیسالمیی‬ ‫کردۆتهوه‪ ،‬تا دواجار له ئاست خواستهکانی قۆناغی‬ ‫تازه بێت و وهاڵمی پرسیارهکانی ئهم ساتهوهخته‬ ‫بداتهوه‪ ،‬ئهمهش پێویستی به نوێبوونهوه ههیه‪،‬‬ ‫چونکه ههرگیز تهواوی وهاڵمهکانی دوێنێ‪ ،‬وهاڵمی‬ ‫ئهمڕۆ نین‪ ،‬ههروهك ئهوانی ئهمڕۆش بهرسڤی سبهی‬ ‫نابن‪ ،‬بۆ ئهمهش ههمیشه کۆمهڵه زانایهك بوونهته‬ ‫پێشهنگی ئهم چاکسازی و پێداچوونهوهیه‪ ،‬زۆربهی‬ ‫جارانیش کهوتوونهته بهر لۆمهی لۆمهکاران‪.‬‬ ‫ئهم حاڵهته له مێژووی موسڵمانان بهردهوام بووه‪،‬‬ ‫تا گهیشتووینهته سهدهی بیستهم‪ ،‬لهوێوه بهداخهوه‬ ‫باراشی موسڵمانان کهوتووه و له بنه ههمبانی‬ ‫وهاڵمهکانی دوێنێوه به دوای وهاڵمهکانی ئهمڕۆ‬ ‫دهگهڕێین‪ ،‬دواجار نهك وهاڵممان دهستنهکهوت‪،‬‬ ‫بهڵکو گورگانخواردی بهردهوام له ناو گێژهڵۆکهی‬ ‫روداوهکان دهسووڕێینهوه‪ ،‬ههر رووناکییهك ببینین‬ ‫وا دهزانین ئهوه نووری دارهکهی حهزرهتی موسایه‬ ‫و دنیای پێ رووناك دهکهینهوه‪ ،‬رێگای خۆی پێ‬ ‫دهبینینهوه‪ ،‬کهچی له نیوهی ڕێوه شهرمهزارمان‬ ‫دهکات‪ ،‬بهجێمان دێڵێت‪ ،‬بۆمان دهردهکهوێت ئهوه‬ ‫خدری زینده نهبوو‪.‬‬ ‫ماوهی سهدهیهکه موسڵمانان له داڕماندان‪،‬‬ ‫بهشێكی ئهو داتهپینهمان بۆ نهمانی خیالفهتی ئیسالمی‬ ‫دهگهڕێتهوه‪ ،‬که سهرباری ههموو كهموكورتییهكان‪،‬‬ ‫له داكهوتنهكان ههڵیدهستاندینهوه‪ ،‬ئهوهی ئهحکامی‬ ‫عهدلییهی عوسمانییهکانی خوێندبێتهوه‪ ،‬چاك دهزانێت‬ ‫چهنده نوێبوونهوهیان له فیکر و فیقهی ئیسالمیی‬ ‫کردووه‪ ،‬بهشێکی دیکهی هۆکارهکانیش بۆ ئهوه‬

‫دهگهڕێتهوه‪ ،‬که موسڵمانان کهوتوونهته بن بهرداشی‬ ‫زانایان و بیرایاران و شارهزایانی ئیسالم‪ ،‬که بوونهته‬ ‫دوو بهشهوه‪:‬‬ ‫بهشێکییان ئهوهنده وشکن دهیانهوێت به تۆزقاڵ‬ ‫و تهنها سهرهداوێك لهوهی رابردوو النهدهن‪،‬‬ ‫ئیجتیهادی زانایان الی نهوان ههمان پیرۆزی‬ ‫قورئان و فهرموودهی وهرگرتووه‪ ،‬بۆیه ئهوهی‬ ‫تۆزێك لهو خهته البدات یهکسهر مۆری دوژمنداری‬ ‫له ناوچاوانییهوه دهدهن‪ ،‬له کۆڕ و مهجلیسهکان‬ ‫ناوی دهزڕێنن‪ ،‬به حسابی ئهوانه بێت دهستبردن‬ ‫بۆ ئیجتیهادێك له فیقهی ئیسالمیی گوناهه‪ ،‬تهنها‬ ‫له چهند شتێکی دیاریکراویش نهبێت دهست بۆ‬ ‫مهزههبهکانی دیکهش نابهن‪ ،‬ئهوانه موسڵمانانیان‬ ‫هێنده وشكکردووه‪ ،‬جورئهت به کهس نادهن زانستی‬ ‫خۆی بخاته ئهو مهیدان‪ ،‬چ وهکو فیقهو شهریعهت‪،‬‬ ‫یان فیکر‪ ،‬یان خوێندن و شێوازهکانی‪ ،‬نهك بکهوێته‬ ‫بهر زمانی تیژی لۆمهیان‪ ،‬سهیر نییه ئهگهر گوزهرانی‬ ‫ژیانیشی بکهوێته بن مهترسییهوه‪.‬‬ ‫بهرامبهر بهوانه کۆمهڵێکی تر هاتوونهته‬ ‫گۆڕهپانهکه‪ ،‬ویستوویانه چاكسازی بکهن‪ ،‬پێداچوونهوه‬ ‫به گوتاری ئایینی و بنهماکانی فیکر و فیقهی ئیسالمییدا‬ ‫بکهن‪ ،‬بهاڵم ئهوانیش له نیوهی ڕێگهدا کاروانیان‬ ‫کهوتووه‪ ،‬هیچییان به هیچ نهکردووه‪ ،‬له دهنگهدهنگێك‬ ‫بهوالوه چشتێکیان نهدووریوهتهوه‪ ،‬هۆکاری‬ ‫سهرهکی ئهم بێبهرههمییهشیان ناڕهسهنبوونی‬ ‫ههوڵ و چاالکییهکانیانه‪ ،‬چونکه له پهنای باسکردنی‬ ‫چاکسازی له دینداری موسڵمانان‪ ،‬پێداههڵگووتنێکی‬ ‫زیاد له پێویست بۆ فیکری غهربی و شارستانی‬ ‫رۆژئاوایی دهردهبڕن‪ ،‬ئهمهش ئهوانی له واقیعی‬ ‫کۆمهڵگهی موسڵمانان دابڕیوه‪ ،‬خهڵک وا تێدهگهن‬ ‫ئهوانه کارییان لێدانی ئیسالمه نهك چاکسازیکردن‪،‬‬ ‫بێگومان قسهکانمان رووه و ئهو زاته بهرزانه نییه‪،‬‬ ‫که ههوڵ و کۆششی تاقانهی بێ تهقهالیان کردووه‪،‬‬

‫‪89‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪90‬‬

‫له دهرهنجامیشدا ئهگهر چاکسازیش نهکرابێت‪ ،‬ئهوا‬ ‫دهالقهیان به رووی ههزاران زانا و بیریار کردۆتهوه‪،‬‬ ‫له چهند بوارێك سوودیان لێوهرگیراوه‪ ،‬نهخاسمه له‬ ‫رهتدانهوهی گومانهکان و ههموارکردنهوهی یاساکان‪،‬‬ ‫به تایبهتی یاسای باری کهسیی‪ ،‬وهك ئهوهی له میسر‬ ‫لهسهردهستی کهسانی وهك شێخ محەممهد عهبده و‬ ‫قوتابییهکانی روویدا‪.‬‬ ‫کهواته پێداچوونهوه و ههاڵوێرانی کهلهپووری‬ ‫ئیسالمیی و ساغکردنهوهی لهگهڵ دهقه پیرۆزهکان‬ ‫پێویستییهکی حهتمی ئایینی و جڤاتی و مرۆییه‪ ،‬بۆ‬ ‫ئهوهی چیدیکه له دهورهی خۆمان نوسووڕێینهوه‪،‬‬ ‫کاروانهکه له پێشڤهچوون بهردهوام بێت‪ ،‬کهشتییهکه‬ ‫له کهناری ئارامییهوه لهنگهر بگرێت‪ ،‬بهاڵم پرسیارهکه‬ ‫ئهوهیه‪ :‬کێ کهلهپووری ئیسالمیی ههاڵوێر دهکات؟‪.‬‬ ‫بێگومان ئهوانهی به ئهقڵی (موتهحهجیر) دهست‬ ‫بۆ چاکسازی دهبهن‪ ،‬ههرگیز شتێك به شتێك ناکهن‪،‬‬ ‫چونکه ئهگهر ئیجتیهادی زانایانیش بووه بهڵگهیهكی‬ ‫شهرعی شان به شانی قورئان و دهرفهتی پێداچوونهوه‬ ‫نهما‪ ،‬ئهوا ناتوانن مهلهوانی له گۆمهکهدا بکهن‪،‬‬ ‫بهرامبهر بهوانیش ئهوانهی کارهکانیان بۆ ئهوهیه‬ ‫تا دهستخۆشییهکیان لێبکرێت و له راگهیاندنهکان‬ ‫ستایشیان بکرێت و خهاڵت بکرێن‪ ،‬ناتوانن هیچ‬ ‫ههاڵوێران بکهن‪ ،‬چونکه چاکسازی و ههاڵوێران بهو‬ ‫کهسانه دهکرێت‪ ،‬که شانازی به مێژووی پڕشنگداری‬ ‫موسڵمانانهوه دهکهن‪ ،‬وهك ههڵگورد به ئیسالمهوه‬ ‫سهربهرزن‪ ،‬به پێچهوانهوه ههوڵدان بۆ رهتکردنهوهی‬ ‫فهرمووده و ناونانی بوخاری و شافیعی به تاوانبار‪،‬‬ ‫ههرگیز چاکسازییان لێوه ههڵناپڕووچێت‪ ،‬چونکه ئهوه‬ ‫له بنهڕهتدا داماڵینی ههموو پیرۆزیهکه و دابڕاندنی‬ ‫موسڵمانانه له مێژوویان‪.‬‬ ‫زاتێکی وهك ئیمامی غهزالی بۆ ئیسالم دهسووتا‪،‬‬ ‫بۆیه ئیحیای علومهکانی دینی کردهوه‪ ،‬شێخ محهممهد‬ ‫عهبده له ههر کهسێك پتر شهونخوونی بۆ ئیسالم‬

‫پێداچوونهوه و ههاڵوێرانی‬ ‫هلهپووری ئی میی و‬ ‫سا ردنهوهی له ه دهقه‬ ‫پیر زه ا پێوی تییه ی هت ی‬ ‫ئایینی و اتی و مر ییه‪.‬‬ ‫دهکرد‪ ،‬ئیمامی ئهبولحهسهنی ئهشعهری به گیرفانی‬ ‫بهتاڵییهوه شهو تا بهیانی له شهونوێژ فرمێسکی‬ ‫دهڕشت‪ ،‬دڵهکهی لهگهڵ قورئان دابوو‪ ،‬لهگهڵ ژان‬ ‫و ژینی موسڵماناندا بوو‪ ،‬بۆ دهستکهوتنی وهاڵمی‬ ‫پرسیارێك شهونوێژ و شهونخوونیان دهکرد‪،‬‬ ‫ئیمامی نهوهوی رای نوێی دهخسته ناو فیقهی‬ ‫شافیعی بهبێ ئهوهی پێی بڵێت‪ :‬تاوانباره یان بۆ ئهم‬ ‫سهردهمه ناشێت‪ ،‬ههروهك خۆیان نهکرده پاشکۆی‬ ‫هیچ سیاسهتێك بۆ ئهوهی چاکسازییهکه شتێکی‬ ‫زاتی ئهم قۆناغهی مرۆڤایهتی و موسڵمانان بێت‪،‬‬ ‫نهك به پاڵنهری بهرژهوهندی سیاسیی بۆی بچێت‪،‬‬ ‫بۆیه ئهوانهی به دهگمهنیش له مزگهوت نابینرێن و‬ ‫فرمێسك چاوهکانیان تهڕ ناکات‪ ،‬چواردهوری خۆیان‬ ‫به کهسانی زانا و عاریف پڕ ناکهنهوه‪ ،‬ههرگیز‬ ‫چاکسازییان پێناکرێت‪ ،‬دکتۆر مستهفا زهڵمی ئهگهر‬ ‫نهڵێت دهست به قورئان و فهرموودهوه بگرن‪ ،‬له‬ ‫توێژییهنهوهکانی به شانازییهوه رایهکانی شافیعی‬ ‫و حهنهفی و زانایانی ترباس نهکات‪ ،‬له پشتی‬ ‫یادهوهرییهکانی به فهخرهوه ئیسالم به سهرچاوهیهکی‬ ‫ههموو یاسا گهورهکان دانهنێت‪ ،‬خوێنهری کتێبهکانی‬ ‫له زیادبوون نهدهبوون و گوێ له قسهکانی نهدهگیرا‪.‬‬ ‫به کورتی و پووختی‪ :‬له نێوان ئهم دوو رهوته وشکه‪،‬‬ ‫پێویستمان به ریفۆرمیسته راستهقینهکان ههیه‪ ،‬که‬ ‫دهبێ کهسانێکی (زانا‪ ،‬دانا‪ ،‬ئازاد‪ ،‬بوێر‪ ،‬موخلیس) بن‪.‬‬

‫خا ل‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫باب ت‬

‫تی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪91‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پ ورالیزمی ئایینیی‬ ‫تێڕوانینێكی ئی‬ ‫د‪ .‬ئومێد عوس ا‬

‫مییانه‬

‫ماستهر له فیقهی جینائی‬ ‫دكتۆرا له ئوسوڵی فیقهو مهبهستهكانی شهریعهت‬ ‫بهرههمێكی چاپكراو و چهند توێژینهوهی باڵوكراوهی ههیه‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪92‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تێڕوانینی ئی م بۆ رهههندی پراكتیكی‬ ‫پ ورالیزمی ئایینیی‬

‫ئهگهر مهبهستی سهرهكی پلورالیزم به گشتییو‬ ‫پلورالیزمی ئایینیی به تایبهتی بریتیبێت له داننان‬ ‫به واقعی فرهییو جیاوازیهكانداو دۆزینهوهی‬ ‫میتۆدوشێوازی گونجاوو شیاو بۆ مامهڵهكردن‬ ‫لهگهل ئهو واقعهدا‪ ،‬له سهر بنهمای لێبوردنو‬ ‫یهكترقبوڵكردنو پێكهوهژیانی ئاشتیانه‪ ،‬گومانی‬ ‫تێدا نییه كه ئایینی ئیسالم ئهمهی قبوڵه‪ ،‬بگره‬ ‫وهكو بنهمایهكی سهرهكیو جێگیر كاری لهسهر‬ ‫كردووه‪.‬‬ ‫فرهییوجیاوازی مرۆڤهكان له سروشتو‬ ‫زمانو كهلتوورو بیركردنهوهیاندا یاسایهكی خواییه‬ ‫بۆ گهیشتن به چهندین مهبهستی بااڵ‪ ،‬لهوانه‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬كاراكردنی بنهمای بهریهككهوتنی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بابهتی پلورالیزمی ئایینیی یهكێكه لهو بابهته‬ ‫ههستیارانهی له ئهمڕۆدا مایهی گرنگیپێدانو‬ ‫قسهلهسهركردنی زۆره‪ ،‬ئهمهش بههۆی پهیوهندی‬ ‫توندوتۆڵو بههێزی بهچهمكگهلێكی وهك ئازادیی‪،‬‬ ‫دیموكراسیی‪ ،‬یهكسانیی‪ ،‬لێبوردن‪ ،‬پێكهوهژیانو‬ ‫شهرعییهتی رای جیاوازهوه‪.‬‬ ‫بهلهبهرچاوگرتنی واتای زمانهوانی پلورالیزم‬ ‫كهدهاللهت له فرهییو زۆری دهكات(‪ ،)1‬هاوكات‬ ‫نیسبهتدانی بۆالی ئایینو گرێدانی بهچهمكه‬ ‫پهیوهندیدارهكانیهوه‪ ،‬دهتوانین له دوو رهههندی‬ ‫سهرهكیهوه بچینه نێو بابهتی پلورالیزمی ئایینییهوه‪:‬‬ ‫یهكهم‪:‬رهههندی پراكتیكی‪ :‬بهالی زۆرێك له‬ ‫بیریارو توێژهرانهوه‪ ،‬دهتوانرێت لهم رهههندهوه‬ ‫گوزارشت له مهبهستی سهرهكیو جهوههری‬ ‫پلورالیزمی ئایینیی بكرێت كه بریتیه له مامهڵهكردنی‬ ‫دروستو ئهرێیانه له گهڵ واقعی فرهییو‬ ‫جیاوازییه ئایینییهكاندا‪ ،‬هاوكات خۆبهدوورگرتن‬ ‫له وروژاندنی گوتاری رهوایهتییو دروستیو‬ ‫نادروستی له بیروبۆچوونهكاندا‪.‬‬ ‫لهم سهربهنهوه وتراوه پلورالیزمی ئایینیی‬ ‫بریتیه له‪ « :‬داننان به بوونی فرهییو جۆرایهتیی‬ ‫ئینتیمای ئایینیی له كۆمهڵگهدا‪ ،‬هاوكات رازیبوون‬ ‫به ئهنجامهكانی له سهر بنهمای رێزگرتنی یهكتر‪،‬‬ ‫زهرورهتی لێبوردنو پێكهوهژیانی هاوبهش»(‪.(2‬‬ ‫سهرجهم ئهو‬ ‫دووهم‪ :‬رهههندی تیۆری‪:‬‬ ‫پێناسانهی ههڵقواڵوی ئهم رهههندهن‪ ،‬باگراوندێكی‬ ‫فهلسهفیان ههیهو جهخت له شهرعیهتو رهوایهتی‬ ‫فره ئایینییدهكهنهوه‪ ،‬سهرجهم ئایینهكان به فۆرمی‬ ‫جۆراوجۆری یهك حهقیقهت له قهڵهمدهدهن‪.‬‬ ‫لهم روانگهوه پلورالیزمی ئایینیی ئهو تێڕوانینهیه‬ ‫كه پێیوایه‪ :‬كۆی ئایینهكانی جیهان وهاڵمدانهوهو‬ ‫وێناكردنی جیاوازن بۆ خودی حهقیقهتێكی بااڵو‬ ‫شاراوهی دوور له ههستو دركی مرۆڤهكان‪ ،‬كه‬

‫ههمیشه حزوری ههیه له بوونیانداو ئاشنا دهبن پێی‬ ‫له رێگهی سیستمه ئایینییه جۆراوجۆرهكانهوه(‪.(3‬‬ ‫لێرهدا دهشێت بپرسین‪ :‬ئهگهر جهوههری‬ ‫پلورالیزم بریتیبێت له شهرعیهتی جیاوازیو فرهیی‬ ‫بنیاتنراو له سهربنهماكانی ئازادیی‪،‬یهكسانییلێبوردنو‬ ‫پێكهوهژیان‪ ،‬ئایا ئیسالم ئهمهی ال پهسهنده؟ ئایا‬ ‫له مێژوی ئیسالمییدا نموونهی شایستهو جوانی‬ ‫پێكهوهژیانی ئایینهكان بهدیدهكرێت؟ ئایا هیچ دهقێكی‬ ‫ئیسالمیی یان تێڕوانینێكی ئیسالمییانه بوونی ههیه‬ ‫كه سازو كۆك بێت لهگهڵ دیوهكهی تری پلورالیزمی‬ ‫ئایینیی كه بریتییه له رهوایهتیو دروستی سهرجهم‬ ‫ئایینهكانو دواتر رزگاربوونی شوێنكهوتهكانیان له‬ ‫سزای خوایی؟ههوڵدهدهین وهاڵمی ئهم پرسیارانه‬ ‫دابهشبكهین بۆ دوو وێستگهی سهرهكی‪:‬یهكهم‪:‬‬ ‫تێڕوانینی ئیسالم بۆ رهههندی پراكتیكی پلورالیزمی‬ ‫ئایینیی‪ ،‬دووهم‪ :‬تێڕوانینی ئیسالم بۆ رهههندی‬ ‫تیۆری پلورالیزمی ئایینیی‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪94‬‬

‫شارستانی كهلتووره جیاوازهكانو كێبڕكێ له‬ ‫چاكسازیو چاكهخوازیدا‪ ،‬له پێناوی جێبهجێكردنی‬ ‫یاسای جێنشینایهتیی مرۆڤو ئاوهدانكردنهوهی‬ ‫زهویدا(‪.)4‬خوای بێهاوتا دهفهرموێت ( ِل ُك ٍهّل َج َع ْل َنا‬ ‫الل َ َ‬ ‫اجا َو َل ْو َشا َء َُّ‬ ‫ِم ُ‬ ‫نك ْم ِش ْر َع ًة َو ِم ْن َه ً‬ ‫اح َد ًة َو َل ِكن‬ ‫ل َع َل ُك ْم أُ َّم ًة َو ِ‬ ‫ِّل َي ْب ُل َو ُك ْم يف َما َآت ُاك ْم َف ْاس َتب ُقوا ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫مجي ًعا‬ ‫اخل ْ َري ِ‬ ‫ات إِ َىل َّ ِ‬ ‫الل َم ْر ِج ُعك ْم َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫يه َ ْ‬ ‫َ َ ُ​ُ‬ ‫ُ‬ ‫ت َت ِل ُف َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ون) الائدة‪َ ( .48 ،‬و ُه َو َّال ِذي‬ ‫ف‬ ‫م‬ ‫نت‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ِ ِ‬ ‫ف ُين ِّبئكم ِ‬ ‫َ ُ َ َ َ َْ‬ ‫ات‬ ‫ض َو َر َف َع َب ْع َض ُك ْم َف ْو َق َب ْع ٍض َد َر َج ٍ‬ ‫َج َعلك ْم خال ِئف األ ْر ِ‬ ‫ِّل َي ْب ُل َو ُك ْم ِيف َما َآت ُاك ْم) االنعام (‪.)165‬‬ ‫دووهم‪ :‬چهسپاندنی بنهمای پێكهوهژیان‪،‬‬ ‫یهكترناسین‪ ،‬به یهكگهیشتن‪ ،‬هاریكاریكردن‪ ،‬وتووێژ‬ ‫و بیروراگۆڕینهوه‪ ،‬هاوكات دووركهوتنهوه له شهڕ‪،‬‬ ‫پێكدادان‪ ،‬رقلێبوونو توندوتیژی‪ ،‬له پێناو بهرژهوهندی‬ ‫گشتیی مرۆڤهكاندا به جیاوازی بیروباوهڕو‬ ‫بیركردنهوهو رێبازیانهوه‪ .‬ههروهك له قورئاندا‬ ‫َ‬ ‫اس إ َّنا َخ َل ْق َن ُاكم ِّمن َذ َكر َوأُ َ‬ ‫َّ‬ ‫نثى َو َج َع ْل َن ُاك ْم‬ ‫هاتووه( َيا أ ُّي َها الن ُ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ُش ُعو ًبا َو َق َبا ِئ َل ِل َت َعا َر ُفوا) احلجرات (‪َ ( .)13‬و َت َعا َو ُنوا َع َلى ْال ِ ِّرب‬ ‫َ َ ُ َ ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫اإل ْث ِم َو ْال ُع ْد َو ِان) المائدة (‪.(2‬‬ ‫َوالتق َوى َوال ت َعا َونوا َعلى ِ‬ ‫ئازادی‬ ‫بنهمای‬ ‫جێگیركردنی‬ ‫سێیهم‪:‬‬ ‫بیركردنهوهو دینداری‪ ،‬كهبهیهكێك له گرنگترین‬ ‫بنهما قورئانیهكان دادهنرێت‪ ،‬خوای پهروهردگار‬ ‫عهقڵی بهخشیوهته مرۆڤهكانو له رێگهی‬ ‫پێغهمبهرانیشهوه ئاگاداری كردوونهتهوه‪ ،‬راستیو‬ ‫چهوتی‪ ،‬ههقو ناههقی بۆ دهستنیشانكردوون‪ ،‬له‬ ‫ههمانكاتدا ئازادی ههڵبژاردنی داوهته دهستیان‪ ،‬له‬ ‫رۆژی دواییشدا لهسهر ههمان بنهما لێپێچینهوهیان‬ ‫لهگهڵدا دهكرێت‪ ،‬ههروهك لهم ئایهته قورئانیانهدا‬ ‫هاتووه‪:‬‬ ‫َ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ين َقد َّت َب َّ َ‬ ‫ي ُّ‬ ‫الر ْش ُد ِم َن ْال َغ ِّي)البقرة (‪.)265‬‬ ‫(ال إِك َرا َه ِيف الد ِ‬ ‫َ‬ ‫(ف َم َ‬ ‫نشا َء َف ْل ُي ْؤ ِمن َو َمن َشا َء َف ْل َي ْك ُف ْر) الكهف (‪َ (.)29‬و َل ْو َشا َء َُّ‬ ‫الل‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ً‬ ‫َْ َ َ‬ ‫يل)‬ ‫َما أش َركوا َو َما َج َعلناك َعل ْي ِه ْم َح ِفيظا َو َما أنت َعل ْي ِهم ِب َو ِك ٍ‬ ‫االنعام (‪َ ( .)107‬و َل ْو َشا َء َر ُّب َك َآل َم َن َمنف َْ‬ ‫ياأل ْر ُ ُّ‬ ‫مجي ًعا‬ ‫ِ‬ ‫ض كل ُه ْم َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫اس َح َّتى َي ُك ُ‬ ‫نت ُت ْكر ُه َّ‬ ‫أَ َف َأ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الن َ‬ ‫ونوا ُم ْؤ ِم ِني) يونس (‪(.)99‬وعلى‬ ‫ِ‬

‫مج ِع َ‬ ‫يل َو ِم ْن َها َجا ِئ ٌر َو َل ْو َشا َء َ​َهل َد ُاك ْم أَ ْ َ‬ ‫الل َق ْص ُد َّ‬ ‫ي) النحل‬ ‫َّ ِ‬ ‫الس ِب ِ‬ ‫)‪.(9‬‬ ‫قورئانی پیرۆز به ئاشكرا بانگهشهی فرهیی‪،‬‬ ‫پێكهوهژیان و رێزگرتنی بیروبۆچوونه جیاوازهكان‬ ‫دهكات‪ ،‬كاردهكات بۆ باڵوكردنهوهی كهلتووری‬ ‫خۆشهویستیو ئاشنابوون به یهكتر‪ ،‬ئهگهر‬ ‫كهسی بهرامبهر كهسێكی بێباوهڕیش بێت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ئاشتیخواز بێت‪ ،‬قورئان داوایكردووه له موسڵمانان‬ ‫كه به شێوازێكی شیاوو دادپهروهرانه مامهڵهی له‬ ‫گهڵدا بكهنو ستهمی لێنهكهن‪(َّ ،‬ال َي ْن َه ُاك ُم َُّ‬ ‫الل َع ِن َّال ِذ َ‬ ‫ين‬ ‫ير ُج ُ‬ ‫َْ َُ ُ ُ‬ ‫الد َ ْ ُ ْ‬ ‫وكم ِّمن ِد َيار ُك ْم أَن َت َ ُّرب ُ‬ ‫وك ْم يف ِّ‬ ‫وه ْم‬ ‫ِ‬ ‫ين َول ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل يقا ِتل ِ‬ ‫ُْ ُ َ‬ ‫ََّ‬ ‫ي ُّبالُْ ْق ِس ِط َ‬ ‫ي) الممتحنة (‪.(8‬‬ ‫َوتق ِسطوا إِل ْي ِه ْم إِ َّن الل ُ ِ‬ ‫لهمهش زیاتر كهسی بێباوهڕ با شهڕكهریش‬ ‫بێت ئهگهر داوای ئهمانی كردو ویستی ئاشنا بێت‬ ‫به ئیسالم‪ ،‬دهبێت ئهمانی بدرێتێو كاروباری‬ ‫ئایینی به جوانی بۆ باسبكرێت‪ ،‬ئهگهر باوهڕی هێنا‬ ‫باشه‪ ،‬باوهڕیشی نههێنا واجبه مامهڵهی دروستی‬ ‫له گهڵدا بكرێتو به پارێزراوی بگهڕێنرێتهوه بۆ‬ ‫ئهو شوێنهی دهیهوێت‪ ،)5(.‬لهمبارهوه خوای گهوره‬ ‫دهفهرموێت‪َ ( :‬وإِ ْن أَ َح ٌد ِّم َن الُْ ْش ِر ِك َ‬ ‫ي ْاس َت َجا َر َك َف َأ ِج ْر ُه‬ ‫الل ُث َّم أَ ْب ِل ْغ ُه َم ْأ َم َن ُه)التوبة (‪(6‬‬ ‫َح َّتى َي ْس َم َع َك َال َم َّ ِ‬ ‫سهبارهت به شوێنكهوتهی ئایینه ئاسمانیهكانی‬ ‫تر‪ ،‬قورئانی پیرۆز داوا له موسڵمانان دهكات‬ ‫گفتوگۆی ئاشتیانهیان لهگهڵدا بكهنو بگهڕێن به‬ ‫ُ ْ َْ َ ْ َ‬ ‫اب َت َع َال ْوا‬ ‫شوێن خاڵه هاوبهشهكاندا‪( ،‬قل َيا أهل ال ِكت ِ‬ ‫إ َىل َك ِل َم ٍة َس َوا ٍء َب ْي َن َنا َو َب ْي َن ُك ْم أَ َّال َن ْع ُب َد إ َّال ََّ‬ ‫الل َو َال ُن ْش ِر َك ِب ِه َش ْي ًئا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َو َال َي َّت ِخ َذ َب ْع ُض َنا َب ْع ًضا أَ ْر َبا ًبا ِّمن ُدون َِّ‬ ‫الل)ال عمران (‪(64‬‬ ‫ِ‬

‫لهالیهكی ترهوه قورئانی پیرۆز به ئهمانهتهوه‬ ‫بیروبۆچوونی نهیارانی دهگێڕێتهوه‪ ،‬كه زۆرێك‬ ‫لهو راوبۆچوونانه تانهوتهشهر و قسهی زۆر‬ ‫نهشیاو لهخۆدهگرێت‪ ،‬لهگهڵ ئهمهشدا قورئان‬ ‫باسیكردوون و به شێوازێكی لهسهرخۆو بابهتیانه‬ ‫وهاڵمیان دهداتهوه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫لهكاتی شایهتیدانو دهركردنی حوكمو‬ ‫جێبهجێكردنی یاساشدا‪ ،‬تاكه شتێك كه‬ ‫دهبێت لهبهرچاوبگیرێت بریتییه له ههقبێژیو‬ ‫دادپهروهری‪ ،‬بێگوێدان به كهسایهتییو پلهوپایهو‬ ‫ئایینداری كهسهكان‪ ،‬خوای بێهاوتا دهفهرموێت‪:‬‬ ‫الناس أَن َ ْ‬ ‫َ َ ُ َ َّ‬ ‫ت ُك ُموا ِب ْال َع ْد ِل) النساء (‪َ (.)58‬يا أَ ُّي َها‬ ‫( َوإِذا َحك ْمتم َب ْين ِ‬ ‫ين َآم ُنوا ُك ُ‬ ‫لل َو َل ْو َع َلى أَ ُ‬ ‫َّال ِذ َ‬ ‫ونوا َق َّو ِام َ‬ ‫نف ِس ُك ْم‬ ‫ي ِب ْال ِق ْس ِط ُش َه َدا َء ِ َّ ِ‬ ‫أَو ْال َوال َد ْين َو َْ‬ ‫ين َآم ُنوا ُك ُ‬ ‫ي) النساء (‪َ ( .)135‬يا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬ ‫األ ْق َر ِب َ‬ ‫ونوا‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ير َم َّن ُك ْم َش َن ُآن َق ْوم َع َلى أَالَّ‬ ‫لل ُش َه َدا َء ب ْال ِق ْس ِط َوالَ‬ ‫َق َّو ِام َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ي ِ َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫َت ْع ِد ُلوا ْاع ِد ُلوا ُه َو أَ ْق َر ُب ِل َّلت ْق َوى) المائدة (‪.(8‬‬ ‫لهگهڵ دروستبوونی كۆمهڵگهی ئیسالمییدا ئهو‬ ‫بنهما قورئانیانه بهكردار جێبهجێكراون لهسهر‬ ‫دهستی پێغهمبهر(دروودی خوای لێبێت)‪ ،‬لهمبارهوه‬ ‫پهیماننامهی (سهحیفه) له نێوان موسڵمانانو‬ ‫جولهكهكانی مهدینهدا دیارترین نموونهی زیندووی‬ ‫پێكهوهژیانی موسڵمانانو شوێنكهوتوانی ئاینێكی‬ ‫تره‪ ،‬كه سهرجهم بڕگهوبهندهكانی جهخت له فرهیی‬ ‫ئایینیی و یهكسانی الیهنه جیاوازهكان دهكاتهوه له‬ ‫مافو ئهركهكاندا‪ ،‬لهسهر بنهمای رێزگرتنی یهكتر‬ ‫له چوارچێوهی دهوڵهتۆكهیهكدا(‪.(6‬‬ ‫بهههمانشێوه كاتێك له ساڵی هاتنی وهفدهكاندا‪،‬‬ ‫وهفدی مهسیحیهكانی نهجران دێنه مهدینه‪،‬‬ ‫پێغهمبهر(دروودی خوای لێبێت) رێزی زۆریان‬ ‫لێدهنێتو دهرگای مزگهوتیان بۆ وااڵدهكات تا‬ ‫نوێژی جهژنی فهسحی تیا ئهنجامبدهن‪ ،‬دواتریش‬ ‫پهیماننامهیهكیان لهگهڵدا دهبهستێت كه مافهكانی‬ ‫یهكسانیو ئازادی دینداریو هاواڵتیبوونی تیادا‬ ‫دهسهبهردهكرێت(‪.(7‬‬ ‫دهیان نموونهی زیندووی تر ههیه لهو‬ ‫پهیماننامهو رێكهوتنانهی پێغهمبهری ئیسالم‬ ‫(دروودی خوای لێبێت) لهگهڵ بێباوهڕانو‬ ‫شوێنكهوتهی ئایینه جیاوازهكاندا‪ ،‬كه سهرجهمیان‬ ‫تهئكید له بههێزكردنی بنهماكانی لێبوردهیی‪،‬‬

‫ئاشتیی‪ ،‬پێكهوهژیانو هاریكاری نێوان الیهنه‬ ‫جیاوازهكان دهكهنهوه(‪.(8‬‬ ‫كهواته ههڵهیه ئهگهر وا ههستبكهین پهیوهندی‬ ‫موسڵمان به ناموسڵمانهوه لهسهر بنهمای‬ ‫توندوتیژی و رقلێبوون و رهتكردنهوه بنیاتنراوه‪،‬‬ ‫نهخێر ئیسالم مامهڵه لهگهڵ ناموسڵماندا دهكات‬ ‫لهسهر بنهمای میهرهبانیی‪ ،‬دادپهروهریو‬ ‫لێبوردهیی‪ ،‬پیغهمبهر (دروودی خوای لێبێت)له‬ ‫مهدینهدا رێزی جولهكهو مهسیحیهكانی دهگرت‪،‬‬ ‫سهردانی بهسااڵچوانو نهخۆشهكانیانی دهكرد‪،‬‬ ‫كڕینو فرۆشتنی لهگهڵدهكردن‪ ،‬داوهتو بهخشینیانی‬ ‫قبوڵدهكرد‪ ،‬ههروهك عائیشه دهیگێڕێتهوه‪:‬‬ ‫پێغهمبهر (دروودی خوای لێبێت) ههندێك خواردنی‬ ‫له جولهكهیهك كڕی‪ ،‬قهڵغانهكهی به بارمته ال‬ ‫دانا تا نرخهكهی دهداتێ(‪ .)9‬له گێڕانهوهیهكی‬ ‫تردا‪ :‬پێغهمبهر(دروودی خوای لێبێت) وهفاتیكرد‬ ‫قهڵغانهكهی به بارمته الی جولهكهیهك بوو لهبری‬ ‫سی هۆقه جۆ(‪.(10‬‬ ‫باشه خۆ لهناو موسڵماناندا ئهو كات دهوڵهمهندی‬ ‫وهك عوسمانی كوڕی عهففانو عهبدولڕهحمانی‬ ‫كوڕی عهوف ههبوو‪ ،‬دهیانتوانی به ئاسانی نرخی‬ ‫سی هۆقه جۆ دابینبكهن‪ ،‬بهاڵم پێغهمبهر (دروودی‬ ‫خوای لێبێت) بهو كارهی مهبهستی زۆر گهورهتری‬ ‫ههبوو‪.‬‬ ‫ههر سهبارهت بهو ناموسڵمانانهی پهیمانیان‬ ‫پارێزراوبن‪،‬‬ ‫موسڵماناندا‬ ‫لهناو‬ ‫پێدراوه‬ ‫پێغهمبهر(دروودی خوای لێبێت)فهرموویهتی‪:‬‬ ‫ئاگادارتان دهكهمهوه ههركهس ستهم له‬ ‫پهیمانپێدراوێك بكات‪ ،‬یان مافی پێشێلبكات‪ ،‬یان‬ ‫له سهروو توانای خۆی ئهركێكی پێبسپرێت‪،‬‬ ‫یان بهبێ رهزامهندی خۆی شتێكی لێوهربگرێت‪،‬‬ ‫له رۆژی دواییدا من له بهرامبهر ئهوكهسهدا‬ ‫دهوهستمهوه(‪.(11‬‬

‫‪95‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪96‬‬

‫له گێڕانهوهیهكی تردا هاتووه‪ :‬جارێكیان‬ ‫جهنازهیهك تێپهڕی‪ ،‬پیغهمبهر(دروودی خوای‬ ‫لێبێت) لهبهریدا ههستا‪ ،‬وتیان‪ :‬ئهوه جهنازهی‬ ‫جولهكهیهك بوو‪ ،‬فهرمووی‪ :‬ئایا مرۆڤ نییه(‪.(12‬‬ ‫ئیسالم راشكاوانه بانگهشهی كاراكردنی بنهمای‬ ‫برایهتی مرۆڤایهتییو پاراستنی دهكات‪ ،‬مرۆڤهكان‬ ‫به جیاوازی بیروبۆچونو زمانو ئایینیانهوه‪،‬‬ ‫پهیوهندی مرۆڤبوون كۆیاندهكاتهوه‪ ،‬ئهگهر ئهم‬ ‫پهیوهندیه له بهرچاو نهگیرێت‪ ،‬به هیچ شێوهیهك‬ ‫ئاشتیو ئاشتهواییو ئهمان بهرقهرار نابێت‪ ،‬بهڵكو‬ ‫جیهان دابهشدهبێت بۆ چهندین بهرهو كۆمهڵگهی‬ ‫شهڕهنگێز‪ ،‬ئهوكاتیش شهڕو توندوتیژیو ستهمو‬ ‫چهوسانهوه باڵدهكێشێت بهسهر گرۆی مرۆڤایهتیدا‪.‬‬ ‫لێرهدا دهگهینه ئهو راستیهی كه بنهماكانی‬ ‫دادگهریی‪ ،‬ئازادیی‪ ،‬یهكسانیی‪ ،‬پێكهوهژیان‪،‬‬ ‫نههێشتنی ستهمو گهندهڵیو ناعهدالهتی له‬ ‫گرنگترین ئهو بنهمایانهن كه ئیسالم به جددی‬ ‫كاری لهسهر كردوون‪ ،‬به جۆرێك له پێناو‬ ‫چهسپاندنیاندا هیچ رێگریهك نییه له قبوڵكردنی‬ ‫هاریكاریو هاوپهیمانێتی لهههر كهسو الیهنێكهوه‬ ‫بێت به جیاوازی بیروباوهڕو ئایدیایانهوه‪.‬‬ ‫پێغهمبهر (دروودی خوای لێبێت) زۆر به‬ ‫گرنگیهوه ئاماژه به هاوپهیمانیهكی سهردهمی‬ ‫پێش ئیسالم دهدات (حلفالفضول)كه له ماڵی‬ ‫عهبدواڵی كوڕی جودعان بهستراوه بۆ هاریكاری‬ ‫ستهملێكراوانو گهڕاندنهوهی مافهكانیان له‬ ‫ستهمكاران‪ ،‬كه ئهویش ئامادهی بووه‪ ،‬به راشكاوانه‬ ‫ئیسالمیشدا‬ ‫لهسهردهمی‬ ‫دهفهرموێت‪:‬ئهگهر‬ ‫بانگبكرێم بۆ هاوپهیمانێتی لهوجۆره ئامادهی‬ ‫دهبم(‪.(13‬‬ ‫ههروهها له عهلی كوڕی ئهبی تالیبهوه‬ ‫گێڕدراوهتهوه‪ ،‬كاتێك پرسیاری لێكراوه‪ :‬كامیان‬ ‫چاكتره؟ حاكمێكی موسڵمانی ستهمكار یان‬

‫ههڵهیه ئه هر وا ههستبكهین‬ ‫پهیوهندی موس ا به‬ ‫ناموس انهوه لهسهر بنهمای‬ ‫توندوتی ی و رق ێبوو و‬ ‫رهتكردنهوه بنیاتنراوه‪.‬‬ ‫حاكمێكی كافری دادپهروهر؟ فهرموویهتی‪:‬‬ ‫حاكمێكی كافری دادپهروهر‪ ،‬چونكه كوفرهكهی بۆ‬ ‫خۆیهتی‪ ،‬بهاڵم دادپهروهریهكهی بۆ ئێمهیه(‪.(14‬‬ ‫شێخی ئیسالم ئیبن تهیمیهش پشتگیری ئهم‬ ‫رایهی كردووهو وتویهتی‪ :‬وتراوه كه خوا دهوڵهتی‬ ‫دادپهروهر راگیر دهكات ههرچهنده بێباوهڕیش بێت‪،‬‬ ‫بهاڵم دهوڵهتی ستهمكار راگیر ناكات ههرچهنده‬ ‫موسڵمانیش بێت‪ ،‬دهگوترێت‪ :‬دنیا بهردهوام‬ ‫لهگهڵ‬ ‫بهرێوهدهچێت‬ ‫دهبێتوكاروبارهكانی‬ ‫كوفرو دادپهروهریدا‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ ستهموئیسالمدا‬ ‫بهردهوامی نابێت(‪.(15‬‬ ‫لهدوای وهفاتی پیغهمبهر (دروودی خوای‬ ‫لێبێت) خهلیفهكانی راشدینو هاوهاڵن ههوڵیاندا‬ ‫بهجوانترین شێوهو لهروانگهی قورئانو سوننهتهوه‬ ‫مامهڵه لهگهڵ فرهییو جیاوازیه ئایینیو هزریهكاندا‬ ‫بكهن‪.‬‬ ‫ههربۆیه پهیماننامهی ناسراو به (العهدة‬ ‫العمرية) كه له نێوان خهلیفهی دووهمی راشدینو‬ ‫مهسیحیهكانی ئیلیا (قودس)دا بهسترا‪ ،‬به‬ ‫یهكێك له گرنگترین دۆكیومێنته مێژووییهكان‬ ‫دادهنرێت له بهیاساییكردنی ئازادی ئایینداریو‬ ‫مافی ههڵبژاردنی ئاییندا‪ ،‬ههروهك له دهقی‬ ‫پهیماننامهكهدا هاتووه‪ :‬بهناوی خودای بهخشندهو‬ ‫میهرهبان‪ ،‬ئهمه ئهو پهیمانهیه بهندهی خوا‬ ‫عومهر ئهمیری موسڵمانان دهیدات به خهڵكی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئیلیا‪ ،‬ئهمانیان دهداتێ كه خۆیانو ماڵوسامانو‬ ‫كهنیسهو خاچهكانیان پارێزراو بن ‪....‬كهس له نێو‬ ‫كهنیسهكانیاندا نیشتهجێ نهكرێت‪ ،‬كهنیسهكانیان‬ ‫نهڕوخێنرێت و له رووبهریان كهمنهكرێتهوه‪،‬‬ ‫زۆریان لێنهكرێت وازبهێنن له ئایینیان‪ ،‬كهس‬ ‫زیانیان پێنهگهیهنێت(‪.(16‬‬ ‫ههرلهساتهوهختی پهیمان نووسینهكهدا خهلیفه‬ ‫دهچێته نێو كهنیسهی (قیامه)وكاتی نوێژی عهسر‬ ‫دهبێت‪ ،‬ههندێك له مهسیحیهكان داوای لێدهكهن‬ ‫له كهنیسهكهدا نوێژبكات‪ ،‬بهاڵم خهلیفه داواكهیان‬ ‫رهتدهكاتهوه‪ ،‬وهكو رێزگرتنێك له تایبهتمهندی‬ ‫شوێنهكه لهالیهك‪ ،‬لهالیهكی ترهوه دووربینیهك بۆ‬ ‫داهاتووی كهنیسهكه‪ ،‬نهوهك موسڵمانان بهبیانووی‬ ‫ئهوهی خهلیفه نوێژی تیاكردووه‪ ،‬داگیری بكهنو‬ ‫بیكهنه مزگهوت(‪.(17‬‬ ‫ههروهها دهگێڕنهوه جارێك ئافرهتێكی‬ ‫مهسیحی دێته الی خهلیفه عومهر‪ ،‬شكات له والی‬ ‫میسر دهكات‪ ،‬كه خانوهكهی بهبێ رهزامهندی‬ ‫خۆی خستۆته سهر مزگهوت‪ ،‬خهلیفهش پرسیار‬ ‫له والی دهكات سهبارهت بهو كاره‪ ،‬والی ههواڵی‬ ‫دهداتێ كه موسڵمانان ژمارهیان زیادیكردووه‬ ‫و مزگهوتهكهش بچووكه‪ ،‬ماڵی ئهو ئافرهتهش‬ ‫دراوسێی مزگهوتهكهیه‪ ،‬زۆر زیاترله نرخی‬ ‫خانوهكهی پارهیان داوهتێ‪ ،‬بهاڵم رازینهبووه‪ ،‬بۆیه‬ ‫ناچاربوون خانوهكهی بڕووخێننو بیخهنه سهر‬ ‫مزگهوتهكهو نرخهكهشیان به زیادهوه له بهیتولمال‬ ‫بۆداناوه‪ ،‬لێرهدا دهبێت ههڵوێستی خهلیفه چی بێت؟‬ ‫خێرا فهرماندهدات ئهو زیادهیهی خراوهته سهر‬ ‫مزگهوتهكه بڕووخێنرێتو خانووی ئافرهتهكه وهك‬ ‫خۆی دروستبكرێتهوه(‪.(18‬‬ ‫لێرهدا جێی خۆیهتی بڵێین‪ :‬بنهمای ئهو‬ ‫پهیوهندیهی ئیسالم دروستیدهكات لهگهڵ‬ ‫بهرامبهرهكانیدا بریتییه له رهچاوكردنی ههقو‬

‫جێبهجێكردنی دادپهروهری و بههێزكردنی برایهتی‬ ‫مرۆڤایهتی‪ ،‬ئیسالم دانیناوه به پلورالیزمی ئایینیدا‬ ‫وهكو سوننهتێكی گهردوونی و حهقیقهتێكی فیتری‬ ‫و بهخششێكی خوایی‪ ،‬بۆ جێبهجێكردنو كاراكردنی‬ ‫بنهمای جێنشینایهتی مرۆڤ و ئاوهدانكردنهوهی‬ ‫زهوی و كێبڕكێ له سهر چاكهو چاكسازی و‬ ‫بهرژهوهندییه بااڵكان‪ ،‬هاوكات دهقهكانی قورئان‬ ‫و سوننهت به شێوازێكی شیاوو گونجاو میتۆدی‬ ‫مامهڵهكردنیان لهگهل واقعی فرهیی و جیاوازیهكاندا‬ ‫داڕشتووه‪.‬‬ ‫مێژوویش شایهتی ئهوه دهدات كه جیهانی‬ ‫ئیسالمیی به درێژایی كات و زهمینه فراوانهكهی‬ ‫تیكهڵهیهك بووه له زمان‪ ،‬رهگهز‪ ،‬ئایین‪ ،‬مهزههب‬ ‫و بیرووبۆچوونی جۆراوجۆر‪ ،‬سهرجهمیان‬ ‫بهشداربوون له دروستكردنی شارستانیهتی‬ ‫ئیسالمیی و برهوپێدانی زانست‪ ،‬هونهر‪ ،‬سیستم و‬ ‫دهزگا بهڕێوهبهریهكاندا‪.‬‬ ‫زۆربهی كارو پلهوپایه و لێپرسراویهتهكان‬ ‫له دهوڵهتی ئیسالمیدا دهدرایه كهسی شیاوو‬ ‫لێهاتوو‪ ،‬بێگوێدان به بیروبۆچوون و رێبازی‪،‬‬ ‫مێژوو ناوی زۆرێك لهو مهسیحیو جوولهكهو‬ ‫سابیئانهی تۆماركردووه‪ ،‬به پلهی وهزیر‪،‬‬ ‫راوێژكار‪ ،‬كۆكهرهوهی باج‪ ،‬بهڕێوهبهری دیوان‪،‬‬ ‫پزیشك‪ ،‬وهرگێڕو نووسهر له سهردهمی ئومهویو‬ ‫عهباسیو فاتیمی و عوسمانیهكاندا (‪.(19‬‬ ‫رۆژههاڵتناسی سویسری ئادهم مهتز دهڵێت‪:‬‬ ‫له تهشریعی ئیسالمیدا دهرگای كاروبارهكان‬ ‫بهرووی ئههلی زیممهدا دانهخراوه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫پێیان چهسپیو بووه له زۆربهی ئهو هونهرو‬ ‫پیشهسازیانهی كه قازانجو داهاتی زۆری‬ ‫لێدهكهوتهوه‪ ،‬ئهوان زهڕنگهرو بازرگانی گهورهو‬ ‫خاوهن زهویوزارو پزیشكبوون‪ ،‬بهجۆرێك‬ ‫خۆیان سازكردبوو‪ ،‬زۆرینهی زهڕنگهرهكانی‬

‫‪97‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪98‬‬

‫واڵتی شام جوولهكه بوون‪ ،‬زۆربهی پزیشكو‬ ‫نووسهری دیوانهكان مهسیحی بوون‪ ،‬گهورهی‬ ‫مهسیحیهكان له بهغداد پزیشكی خهلیفه بوو‪،‬‬ ‫چهندین گهوره پیاوی جوولهكهی لهبهردهستدا‬ ‫بوو(‪.(20‬‬ ‫له شوێنێكی تردا دهڵێت‪ :‬حكومهتی ئیسالمیی‬ ‫خۆی ههڵنهدهقورتاند لهبۆنهویاده ئایینیهكانی‬ ‫ئههلی زیممهدا‪ ،‬بهڵكو ههندێك له خهلیفهكان‬ ‫بهشداری بۆنه ئایینیهكانیان دهكردو فهرمانیاندهكرد‬ ‫به پارێزگاریكردنیان‪ ،‬لهحاڵهتی بارانبڕانیشدا‬ ‫حكومهت فهرمانیدهكرد شانبهشانی موسڵمانان‪،‬‬ ‫مهسیحیهكانیش كهژاوهی خۆیان ههبێت و‬ ‫ئوسقوف له پێشیانهوهبێت‪ ،‬جوولهكهكانیش‬ ‫له گهڵ بوقبهدهستهكانیان له ریزی تایبهت‬ ‫بهخۆیاندابن(‪.(21‬‬ ‫به ههمانشێوه خهلیفه مهئمونی عهبباسی‬ ‫چهندین كۆڕو ئهڵقهی زانستی ههبوو‪ ،‬زۆربهی‬ ‫پسپۆڕو شارهزا له ئایین‪ ،‬مهزههب و فهلسفه‬ ‫جیاوازهكاندا بهشداردهبوون تێیدا‪ ،‬مهئمون‬ ‫پێیدهگوتن‪ :‬به ئارهزووی خۆتان گفتوگۆی زانستی‬ ‫بكهنو خۆتان بهدوور بگرن له ورووژاندنی‬ ‫گرفتی تائیفیو برینداركردنی ههستی ئایینیی‬ ‫یهكتر(‪.(22‬‬ ‫له كۆتایی ئهم وێستهگهیهدا دهڵێم‪ :‬موسڵمانان‬ ‫له ئهمڕۆدا زۆر پێویستیان به زیندووراگرتن‬ ‫و تازهكردنهوهی ئهو كهلتووره پڕ له ئازادیی‪،‬‬ ‫خۆشهویستیی‪ ،‬برایهتییو مرۆڤدۆستیهیه‪ ،‬زهروره‬ ‫له واقعدا بهرجهستهی بكهن‪ ،‬تا بیسهلمێنن كه‬ ‫ئیسالم ئایینی خۆشهویستیی‪ ،‬ئاشتیی‪ ،‬لێبووردن‪،‬‬ ‫پێكهوهژیانو قبوڵكردنی جیاوازیهكانه‪ ،‬پێغهمبهر‬ ‫موحهمهد(دروودی خوای لێبێت)نێردراوه به‬ ‫رهحمهت بۆ گرۆی مرۆڤایهتی‪ ،‬نهك رهحمهت بێت‬ ‫بۆ موسڵمانان به تهنها‪.‬‬

‫تێڕوانینی ئی م بۆ‬ ‫رهههندی تیۆریی پ ورالیزمی ئایینیی‬

‫زۆرینهی ئایینهكانی جیهان به ئاسمانیو‬ ‫زهمینیهوه‪ ،‬ههركامیان بگریت له الی خۆیهوه‬ ‫پێیوایه خۆی لهسهر ههقهو به تهنها شوێنكهوتوانی‬ ‫دهگهن به پاداشتو سهرفرازیو رزگاربوون‪،‬‬ ‫هاوكات بهرامبهرهكانی ناڕاستو الدهرو ئایینی‬ ‫شێواون‪.‬‬ ‫ئهم بۆچوونه رهها و حهتمیه‪ ،‬لهالیهنی دنیاییهوه‬ ‫لهوانهیه لهزۆر كۆمهڵگهو ژینگه جیاوازهكاندا‬ ‫رۆڵێكی ئهرێیی بگێڕێت له رێكخستنی خودیو‬ ‫دواتریش جێگیركردنی سیستمی كۆمهاڵیهتیدا‪ ،‬بهاڵم‬ ‫له ههمان كاتدا باوهڕبوون به رهوایهتیی رههاو‬ ‫بهرتهسككردنهوهی سهرفرازیو رزگاربوون‬ ‫له ئایینێكی دیاریكراوداو داخستنی سهرجهم‬ ‫دهرگاگانی حهقیقهت‪ ،‬سهرفرازیو وهرگرتنی‬ ‫پاداشت بهڕووی ئهوانی تردا‪ ،‬گومانی تێدانییه‬ ‫سهردهكێشێت بۆ شهڕو توندوتیژی و پێكدادان له‬ ‫نێوان الیهنه جیاوازهكاندا‪ ،‬به تایبهتی لهو ژینگهو‬ ‫كۆمهڵگهیانهی فره ئایینی تیایاندا بااڵدهسته‪.‬‬ ‫فهیلهسوفی الهووتیی ئینگلیزی (جۆن هیك)‬ ‫پێیوایه لهسهدا نهوهدونۆی حاڵهتهكانی باوهڕو‬ ‫ئایینداری ئاماژه بهوه دهدهن كه پهیوهستبوونی‬ ‫مرۆڤ بهو ئایینهی كه بهتاكه رێگهی حهقیقهتو‬ ‫سهرفرازی دهزانێت‪ ،‬ههڵقواڵوی كاتوشوێنی‬ ‫لهدایكبوونو پێگهیشتنیهتی‪ ،‬ئهمهش ئهو پرسیاره‬ ‫دهورووژێنێت كه چۆن دهبێت رزگاربوونو‬ ‫پاداشتی خوایی گرێدراو بێت به رێكهوتی‬ ‫لهدایكبوونی كاتیوشوێنی؟ چۆن دهبێت ئهو‬ ‫رزگاربوونه پهیوهست بێت به كۆمهڵه فاكتهرێكهوه‬ ‫كه مرۆڤ دهسهاڵتی نییه له هێنانهكایهیاندا؟ ئایا‬ ‫ئهمه لهگهڵ دادی خواییدا دهگونجێت؟(‪.(23‬‬ ‫لێرهدا (جۆن هیك) بۆچوونی خۆی سهبارهت‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫به پلورالیزمی ئایینیی دهخاتهڕوو‪ ،‬داوادهكات‬ ‫به گۆڕینی ئاڕاستهی سهنتهربوونی ئایین بۆ‬ ‫سهنتهربوونی خودا‪ ،‬ئهو پێیوایه‪ :‬رهوایهتیو‬ ‫رزگاربوونو گهیشتن به پاداشتی خوایی له ئاینێكدا‬ ‫بهرتهسكنهكراوهتهوه‪ ،‬بهڵكو سهرجهم ئایینهكان‬ ‫هاوبهشن تێیدا‪ ،‬یاخود به دهربڕینێكی ترحهقیقهت‬ ‫له كۆمهڵێك بهش پێكدێت‪ ،‬ههربهشێك لهو بهشانه‬ ‫له ئاینێكدا خۆیدهبینێتهوه‪ ،‬ئایینهكان ههموویان‬ ‫رووكهشی جیاوازی یهك حهقیقهتن(‪.(24‬‬ ‫ئهم بیرۆكهی (جۆن هیك) خستوویهتیه‬ ‫روو‪ ،‬رهگوریشهی دهگهڕێتهوه بۆ ههندێك له‬ ‫پهیامهكانی (إخوان الصفا)و دهربڕینی ههندێك له‬ ‫سۆفیو عارفه موسڵمانهكانی وهك ئیبن عهرهبی‪،‬‬ ‫جهاللهدینی رۆمی‪ ،‬ئیبن فاریزو چهندانی تر‪،‬‬ ‫هاوكات بیریاری ئێرانی عهبدولكهریم سروشیش‪،‬‬ ‫بیرۆكهی ناوبراوی الپهسهندهو ههوڵیداوه له‬ ‫كتێبهكهی (الصراطات المستقيمة)دا بیچهسپێنێت‪.‬‬ ‫جۆن هیكو الیهنگرانی پێیانوایه رهنگدانهوهی‬ ‫بیرۆكهو بۆچوونهكهیان لهواقعدا دهبێته تاكه‬ ‫رێگهیهك بۆ بههێزكردنو گهشهكردنی ئایینو‬ ‫هزری ئایینی‪ ،‬لهبهرامبهر تهوژمه بێدینیهكاندا‬ ‫لهالیهكو بااڵدهستی كهلتووری لێبووردهیی‪،‬‬ ‫خۆشهویستییو نههێشتنی ملمالنێی توندی نێوان‬ ‫ئایینهكان لهالیهكی ترهوه‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫وهفدی مهسی یهكانی نه را‬ ‫دێنه مهدینه‪ ،‬پێ همبهر درودی‬ ‫خوای لێبێ رێزی ز ریا‬ ‫لێدهنێ و دهر ای مز هوتیا‬ ‫بۆ وااڵدهكا تا نوێ ی هژنی‬ ‫فهس ی تیا ئهن امبده‬

‫بهاڵم سروشتی ئایینهكان لهالیهك‪ ،‬واقعی‬ ‫مرۆڤایهتی لهالیهكی ترهوه پێچهوانهی ئهو ئهنجامه‬ ‫دهسهلمێنێت‪ ،‬چونكه بیرۆكهی ناوبراو دهبێته هۆی‬ ‫ههڵوهشاندنهوهی زۆرێك لهو بنهما جێگیرانهی‬ ‫ئایینه جیاوازهكانی لهسهر بنیاتنراوه و الیهنگرانیان‬ ‫بهتوندی دهستیان پێوهگرتووه‪.‬‬ ‫پلۆرالیزمی ئایینیی بهو شێوهی جۆن هیك‬ ‫خستوویهتیهڕوو له كۆتاییدا هیچیهتی حهقو‬ ‫حهقیقهت دهدات بهدهستهوه‪ ،‬ئهمهش سهردهكێشێت‬ ‫بۆ الوازبوونی ههستی ئایینییو بێهێزكردنی‬ ‫جێگیری دهروونی الی ئاینداران‪ ،‬دواتریش‬ ‫خوڵقاندنی ژینگهیهكی پڕ له راڕایی‪ ،‬قهلهق‪،‬‬ ‫بێئومێدیو گومان‪ ،‬كه دوور نییه كاردانهوهی‬ ‫خراپو نهرێیی لێبكهوێتهوه لهسهر ئاستی تاكو‬ ‫كۆمهڵ(‪.(25‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهی ئایینی ئیسالم كۆتا ئایینی‬ ‫ئاسمانییهو موحهممهدیش كۆتا پهیامبهری خوایه‬ ‫نێردراوه بۆ گرۆی مرۆڤایهتی‪ ،‬دهبینین له دیدی‬ ‫ئهم ئایینه بۆ پلورالیزم بهگشتییو پلورالیزمی‬ ‫ئایینیی به تایبهتی‪ ،‬زۆرتر جهخت له ناوهندێتییو‬ ‫سهنتهربوونی مرۆڤ كراوهتهوه وهك له رهوایهتیی‪،‬‬ ‫ئهو ئایهتوفهرموودانهی پێشتر ئاماژهمان پێدان‬ ‫دهرخهری ئهم راستییهن‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییه ئایینی ئیسالم وهك ئایینێكی‬ ‫خواییو راستو رهوا بانگهشهی مرۆڤهكان‬ ‫دهكات بۆ هاتنه ناویو باوهڕهێنان به بنهماكانی‪،‬‬ ‫بهاڵم له ههمانكاتدا كاردهكات بۆ بههێزكردنی‬ ‫بنهماكانی خۆشهویستیی‪ ،‬لێبووردهیی‪ ،‬برایهتیی‬ ‫مرۆڤایهتییو دروستكردنی ژینگهی لهبارو گونجاو‬ ‫بۆ پێكهوهژیانی الیهنه جیاوازهكانو پاراستنی‬ ‫تایبهتمهندیه ئایینییهكانیان‪.‬‬ ‫ههربۆیه لهزۆر جێگهدا قورئانی پیرۆز كه دێته‬ ‫سهر باسی پاداشتو سزاو ئهنجامی كاروكردهوهو‬

‫‪99‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بۆچوونهكان‪ ،‬بڕیاری یهكالكهرهوه ههڵدهگرێت بۆ‬ ‫رۆژی دوایی‪ ،‬خوای گهوره دهفهرموێت‪َ ( :‬و َق َال ِت‬ ‫الن َصا َرى َع َلى َش ْي ٍء َو َق َال ِت َّ‬ ‫ْال َي ُهو ُد َل ْي َس ِت َّ‬ ‫الن َصا َرى َل ْي َس ِت ْال َي ُهو ُد‬ ‫ين َال َي ْع َل ُم َ‬ ‫اب َك َذ ِل َك َق َال َّال ِذ َ‬ ‫َع َلى َش ْي ٍء َو ُه ْم َي ْت ُل َ‬ ‫ون ْال ِك َت َ‬ ‫ون‬ ‫ِم ْث َل َق ْوهل ْم َف َُّ‬ ‫الل َ ْ‬ ‫ي ُك ُم َب ْي َن ُه ْم َي ْو َم ْال ِق َي َام ِة ِف َ‬ ‫يه‬ ‫يما َك ُانوا ِف ِ‬ ‫ِ​ِ‬ ‫ون) البقرة (‪ِ (.)113‬ل ُك هّل َج َع ْل َنا ِم ُ‬ ‫َْ‬ ‫ي َت ِل ُف َ‬ ‫نك ْم ِش ْر َع ًة َو ِم ْن َه ً‬ ‫اجا‬ ‫ٍ‬ ‫الل َ َ‬ ‫َو َل ْو َشا َء َُّ‬ ‫اح َد ًة َو َل ِكن ِّل َي ْب ُل َو ُك ْم ِيف َما َآت ُاك ْم‬ ‫ل َع َل ُك ْم أُ َّم ًة َو ِ‬ ‫َف ْاس َتب ُقوا ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫با ُك ُ‬ ‫مجي ًعا َف ُي َن ِّب ُئ ُكم ِ َ‬ ‫نت ْم‬ ‫اخل ْ َري ِ‬ ‫ات إِ َىل َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الل َم ْر ِج ُعك ْم َ ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫يه تت ِلفون) المائدة (‪.)48‬واته‪ :‬دهمهقاڵهی زۆر‬ ‫ِف ِ‬

‫مهكهن لهسهر جیاوازی له شهریعهتهكاندا‪ ،‬بهڵكو‬ ‫ههوڵبدهن ئهو فرهییو جۆرایهتیه له شهریعهتهكاندا‬ ‫بكهنه سهرچاوهی هاریكاری یهكترو پێكهوهژیانو‬ ‫كێبڕكێ لهسهر چاكه‪ ،‬چونكه ههمووتان دهگهڕێنهوه‬ ‫بۆالی خودا‪ ،‬ههر ئهویش حهقیقهتو ئهنجامی‬ ‫جیاوازیهكانتان پێڕادهگهیهنێت (‪.(26‬‬ ‫لهچهندین ئایهتی تردا ئهم واتایه بهدیدهكرێت‪،‬‬ ‫ين َآم ُنوا َو َّال ِذ َ‬ ‫بۆ نموونه‪( :‬إِ َّن َّال ِذ َ‬ ‫الص ِاب ِئ َ‬ ‫ين َها ُدوا َو َّ‬ ‫ي‬ ‫الن َصا َرى َو ْ َ ُ‬ ‫ين أَ ْش َر ُكوا إ َّن ََّ‬ ‫َو َّ‬ ‫وس َو َّال ِذ َ‬ ‫ال َ‬ ‫الل َي ْف ِص ُل َب ْي َن ُه ْم َي ْو َم‬ ‫ِ‬ ‫يد) احلج (‪َ (.)17‬وإن َجا َد ُل َ‬ ‫ْال ِق َي َام ِة إ َّن ََّ‬ ‫الل َع َلى ُك ِّل َش ْي ٍء َش ِه ٌ‬ ‫وك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ون‪َُّ ،‬‬ ‫َف ُقل َُّ‬ ‫با َت ْع َم ُل َ‬ ‫الل َ ْ‬ ‫الل أَ ْع َل ُم ِ َ‬ ‫ي ُك ُم َب ْي َن ُك ْم َي ْو َم ْال ِق َي َام ِة ِف َ‬ ‫يما‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُك ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫يه تت ِلفون) الحج (‪.(69 – 68‬‬ ‫نتم ِف ِ‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪100‬‬

‫لهالیهكی ترهوه قورئانی پیرۆز قبوڵنهكردنی‬ ‫حهقو رهتكردنهوهی بهچهندین شێوازو لهسهر‬ ‫چهندین ئاست باسكردووه‪ ،‬ههیه حهق دهناسێت‪،‬‬ ‫بهاڵم بههۆی بهرژهوهندیهكی دنیاییهوه ئینكاری‬ ‫دهكات‪ ،‬ههیه بههۆی سهرسهختیوكهللهڕهقیو‬ ‫خۆبهزلزانینهوه رهتیدهكاتهوه‪ ،‬ههیه بههۆی‬ ‫نهزانینیهوه‪ ،‬ههیشه بههۆی چاولێكهری دهوروبهرو‬ ‫كۆمهڵگهكهیهوه‪ ،‬یاخود پهیوهستبوونی تهواوی به‬ ‫ئایینو هزرێكی ترهوه ناتوانێت بگهڕێت به شوێن‬ ‫حهقیقهتدا‪.‬‬ ‫ههربۆیه ههندێك له زانایان پێیانوایه ئهو كافرو‬ ‫بێباوهڕهی كه شایانی تۆڵهی خوایی و سزای‬

‫قورئانی پیر ز به ئاشكرا‬ ‫بان هشهی فرهیی‪ ،‬پێكهوهژیا‬ ‫و رێز رتنی بیروبۆچوونه‬ ‫وبۆچوونه‬ ‫یاوازهكا دهكا ‪.‬‬ ‫ههتا ههتاییه ئهوكهسهیه كه به شێوازێكی راستو‬ ‫دروستو بێ هیچ گرێو قۆرتێك بانگی حهقی‬ ‫پێگهیشتبێت‪ ،‬بنهماكانی ئیسالمیی بۆ روونكرابێتهوه‪،‬‬ ‫ئهویش لهبهرامبهردا بهمهبهستو به هۆی عینادیو‬ ‫وهرینهگرێتو‬ ‫خۆبهزلزانینهوه‬ ‫سهرسهختیو‬ ‫رهتیبكاتهوه‪ ،‬بهاڵم ئهوكهسهی بانگی ئیسالمیی‬ ‫پێنهگهیشتبێت‪ ،‬یاخود به ناتهواوی پێیگهیشتبێت‪،‬‬ ‫یان ئهو كهسهی پێیوابێت ئهو بیرو رێبازو هزرهی‬ ‫لهسهریهتی ئهوه تاكه رێگهی حهقه‪ ،‬بههۆی چاولێكهری‬ ‫دهوروبهرو كۆمهڵگهكهیهوه‪ ،‬یان ئهو كهسهی ههردهم‬ ‫له لێكۆڵینهوهو كۆششدایه بۆ گهیشتن بهحهقو ئایینی‬ ‫حهق‪ ،‬بهاڵم پێیناگاتو لهكاتی ههوڵدانهكهیدا دهمرێت‪،‬‬ ‫ههموو ئهمانهو هاوشێوهكانیان بیانوویان ههیهو‬ ‫شایانی سزای خوایی نین‪.‬‬ ‫له گرنگترینی ئهو زانایانهی خاوهنی ئهم‬ ‫بۆچوونهن‪ ،‬له پێشینهكان‪ :‬عوبهیدواڵی كوڕی‬ ‫حهسهنی عهنبهری‪ ،‬جاحیز‪ ،‬سومامهی كوڕی‬ ‫ئهشرهس له موعتهزیله‪ ،‬سهدرهدینی شیرازیو‬ ‫ئیمامی غهزالی‪ ،‬هاوكات ئهم بۆچوونه دراوهته‬ ‫پاڵ داودی زاهیری پێشهوای مهزههبی زاهیری‪ ،‬له‬ ‫زانایانی سهردهمیش ههركام له مهحمود شهلتوت‬ ‫(شێخی پێشووتری ئهزههر)‪ ،‬شێخ عهبدولموتهعال‬ ‫سهعیدی‪ ،‬شێخ موحهممهدی غهزالی‪ ،‬زۆربهی‬ ‫زانایانی شیعهی وهك تهباتهبائی‪ ،‬خومهینی و‬ ‫چهندانی تر بۆچوونی ناوبراویان پهسهند كردووه‬ ‫)‪ .)27‬شێخ شهلتوت دهڵێت‪ :‬ههركهسێك باوهڕی‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫نهبێت به بوونی خوداو تاكو تهنهاییو بێگهردیی‬ ‫له لێكچوونو هاوشێوهییو ئاوێتهبوونو ئهو‬ ‫شتانهی له ئاییندا به زهرورهت ناسراون‪ ،‬ئهو كهسه‬ ‫موسڵمان نییهو حوكمی موسڵمانانی بهسهردا‬ ‫ناسهپێنرێت‪،‬ئهمه واتای ئهوه نییه ههركهسێك‬ ‫باوهڕی بهم شتانه نهبوو الی خواش كافرو‬ ‫بێباوهڕهو بهههتایی له دۆزهخدا دهمێنێتهوه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫واتای ئهوهیه ئهو كهسه له دنیادا ئهحكامه دینیهكانی‬ ‫ئیسالمیی بهسهردا ناچهسپێنرێت‪ ،‬سهبارهت به‬ ‫كافربوونیشی الی خوا‪ ،‬ئهمه بهنده بهوهوه كه‬ ‫دهبێت ئینكاریو بێباوهڕیهكهی له دوای ئهوه بێت‪،‬‬ ‫كه بهشێوازێكی دروست ئایینی پێگهیشتبێتو له‬ ‫ناخی خۆیدا ههست به راستێتی بكات‪ ،‬بهاڵم بههۆی‬ ‫عینادیو خۆبهزلزانینهوه رهتیدهكاتهوه‪ ،‬یان بههۆی‬ ‫تهماعی گهیشتن به سامانێك‪ ،‬یان پلهیهكی دنیایی‪،‬‬ ‫یان ترسان لهلۆمهكردن‪ ،‬بهاڵم ئهگهر بیروباوهڕی‬ ‫ئیسالمیی پێنهگهیشتبێت‪ ،‬یان پێیگهیشتبێت به‬ ‫شێوازێكی شێواوو نادروست‪ ،‬ئهویش كهسێكی‬ ‫بهتواناو خاوهن بیركردنهوهو تێڕوانین نهبێت‪،‬‬ ‫یاخود خاوهن بیركردنهوهو تێڕوانین بێت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫نهگهیشتبێته قهناعهتو بهردهوام لهههوڵی گهیشتن‬ ‫به دینی حهقدا بێتو لهكاتی ههوڵدانهكهیدا بمرێت‪،‬‬ ‫ئهمانه الی خوا كافرو بێباوهڕ نین‪ ،‬بهجۆرێك كه‬ ‫شایانی سزای ههتا ههتایی بن (‪.(28‬‬ ‫به ههمانشێوه شێخ محهممهد غهزالی پێیوایه‬ ‫كهسی بێباوهڕ كه شیاوی سزای خوایی بێت ئهو‬ ‫كهسهیه كه حهقیقهتی ئیسالمی وهك خۆی خرابێته‬ ‫بهردهمو له ناخیدا ههست به راستێتی بكات‪ ،‬بهاڵم‬ ‫لهبری باوهڕهێنان‪ ،‬ئهو دێت به ویستی خۆی‬ ‫رهتیدهكاتهوهو باوهڕی پێناهێنێت‪ ،‬لهگهڵ ئهوهی‬ ‫توانای قبوڵكردنی ههیه‪ ،‬بهاڵم ئهوانهی حهقیقهتی‬ ‫ئیسالمیان پێنهگهیشتووه به دروستیو راستو‬ ‫رهوانی‪ ،‬بهڵكو بهپێی شوێنو دابونهریتی بۆماوهیی‬

‫خۆیان ئایینو رێبازو میتۆدێكیان ههیه لهسهری‬ ‫دهڕۆن‪ ،‬ئهمانه بێباوهڕ نینو له حوكمی نهزاندان‬ ‫)‪.(29‬‬ ‫له كۆتایی ئهم وێستگهیهشدا دهگهینه ئهو‬ ‫راستیهی كه زۆرینهی شوێنكهوتوانی ئایینهكانی‬ ‫وهك مهسیحی‪ ،‬بوزی‪ ،‬هندۆسی‪ ،‬تاویو ئهوانی تر‬ ‫به یهقینی باوهڕیان به راستیو دروستی ئایینهكهی‬ ‫خۆیان ههیهوپهیوهستن به بنهماكانیهوه‪ ،‬ئهمهش‬ ‫بههۆی چاولێكهری دهوروبهرو دابونهریتی‬ ‫بۆماوهییانهوه‪ ،‬زۆرینهی ئهمانه یان هیچ له‬ ‫ئیسالم نازانن‪ ،‬یان ئهگهر لهمالوال‪ ،‬یان له رێگهی‬ ‫كهناڵهكانی راگهیاندنهوه شتێكیان لهسهر ئیسالم‬ ‫بهرگوێ كهوتبێت‪ ،‬هیچ بۆیان گرنگ نهبووه‬ ‫بهدواداچوونی بۆبكهنو لێی بكۆڵنهوه‪ ،‬بههۆی ئهو‬ ‫یهقینهی الیان دروستبووه‪ ،‬یان لهوانهیه ئیسالمو‬ ‫موسڵمانیان وهك هێزێكی مهترسیدارو تۆقێنهر‬ ‫خرابێته بهرچاوو‪ ،‬نموونهی بهرزی ئیسالمیان‬ ‫له بن الدن‪ ،‬بهغدادی‪ ،‬قاعیدهو داعشدا بینیبێتهوه‪،‬‬ ‫لهمهشدا تاوانو لێپرسراویهتی دهكهوێته ئهستۆی‬ ‫موسڵمانان بههۆی كهمتهرخهمییانو دابهشبوونیان‬ ‫بۆ چهندین گروپو دووچاربوونیان به چهندین‬ ‫گرفتی ناوخۆییهوه‪.‬‬ ‫لهبهر ئهوه زۆربهی ئهو ناموسڵمانانه به هۆی ئهو‬ ‫بیانوانهی ئاماژهیان پێدرا لهالیهكو به پشتبهستن‬ ‫به دادی خواییو بهزهیی فراوانی لهالیهكی ترهوه‪،‬‬ ‫دهكهونه بهر لێبوردنی خواییو دووچاری سزای‬ ‫ههتایی نابن‪ ،‬ئهو دهقه شهرعیانهشی ههڕهشه‬ ‫لهكافرو بێباوهڕان دهكهن به سزای ههتاییو‬ ‫مانهوهیان له دۆزهخدا‪ ،‬تایبهتن بهوكهسانهی كه‬ ‫حهقیقهتی ئیسالمیان پێگهیشتووه وهك خۆیو‬ ‫بهڵگهیان لهسهر ساغبۆتهوه‪ ،‬بهاڵم بههۆی عینادیو‬ ‫سهرسهختیان‪ ،‬یان بههۆی بهرژهوهندیهكی‬ ‫دنیاییهوه رهتیدهكهنهوهو باوهڕناهێنن‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪102‬‬

‫س رچاو و پ ڕاوێز‬ ‫‪ -1‬بڕوانە‪ :‬البعلبكي‪ ،‬منري و رمزي منري‪ :‬الورد احلديث‪،‬‬ ‫قاموس إنكليزي‪ -‬عربي‪ ،‬دار العلم للماليي‪ ،‬بريوت‪ ،‬د‪.‬ط‪،‬‬ ‫‪ ،2008‬ص ‪.884‬‬ ‫‪ -2‬بڕوانە‪ :‬اليوسف‪ ،‬عبدالل أمحد‪ :‬شرعية االختالف‪،‬‬ ‫دراسة تأصيلية منهجية للرأي االخر يف الفكر اإلسالمي‪ ،‬دار‬ ‫اهلادي‪ ،‬بريوت‪ ،‬ط‪ ،2004 ،2‬ص ‪.138‬‬ ‫‪ -3‬بڕوانە‪ :‬قانصو‪ ،‬وجيه‪ :‬التعددية الدينية يف فلسفة‬ ‫جون هيك‪ ،‬الرتكزات العرفية والالهوتية‪ ،‬الدار العربية‬ ‫للعلوم‪-‬ناشرون‪ ،‬بريوت‪ ،‬ط‪ ،2007 ،1‬ص‪.12‬‬ ‫‪ -4‬بڕوانە‪ :‬عمارة‪ ،‬حممد‪ :‬اإلسالم والتعددية‪ ،‬االختالف‬ ‫والتنوع يف إطار الوحدة‪ ،‬سلسلة ‪:‬هذا هو اإلسالم (‪، ،)10‬‬ ‫القاهرة‪ ،‬مكتبة الشروق الدولية‪ ،‬ط‪ ،2008 ،1‬ص ‪ .26‬البنا‪،‬‬ ‫مجال‪ :‬التعددية يف جمتمع إسالمي‪ ،‬دار الفكر اإلسالمي‪،‬‬ ‫القاهرة‪ ،‬د‪.‬ط‪ ،‬د‪ .‬ت‪ ،‬ص ‪.12‬‬ ‫‪ -5‬بڕوانە‪ :‬القرطيب‪ :‬الامع الحكام القران‪ ،‬تقيق‪ :‬عبد‬ ‫الل بن عبد احملسن الرتكي واخرون‪ ،‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بريوت‪،‬‬ ‫ط‪.114/10 ،2006 ،1‬‬ ‫‪ -6‬بڕوانە‪ :‬العمري‪ ،‬أكرم ضياء‪ :‬السرية النبوية الصحيحة‪،‬‬ ‫مكتبة العلوم واحلكم‪ ،‬الدينة النورة‪ ،‬ط‪ ،1994 ،6‬ص ‪.282‬‬ ‫محيد الل‪ ،‬حممد‪ :‬جمموعة الوثائق السياسية للعهد النبوي‬ ‫واخلالفة الراشدة‪ ،‬دار النفائس‪ ،‬بريوت‪ ،‬ط‪ ،1985 ،5‬ص‪.59‬‬ ‫‪ -7‬بڕوانە‪ :‬محيد الل‪ ،‬حممد‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.175‬‬ ‫عمارة‪ ،‬حممد‪ :‬احرتام القدسات‪ ،‬سلسلة‪ :‬هذا هو اإلسالم(‪،)3‬‬ ‫مكتبة الشروق الدولية‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ط‪ ،2005 ،1‬ص ‪.11‬‬ ‫‪ -8‬بڕوانە‪ :‬محيد الل‪ ،‬حممد‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪..332 -66‬‬ ‫الطعين‪ ،‬عبد العظيم إبراهيم‪ :‬مباديو التعايش السلمي يف‬ ‫اإلسالم‪ ،‬منهجا وسرية‪ ،‬دار الفتح لإلعالم العربي‪ ،‬القاهرة‪،‬‬ ‫ط‪ ،1996 ،1‬ص‪.46‬‬ ‫‪ -9‬أخرجه البخاري يف صحيحه (‪ )2068‬ومسلم يف صحيحه (‪.)1603‬‬ ‫‪ -10‬أخرجه الرتمذي يف سننه (‪ )1214‬وابن ماجه يف سننه‬ ‫(‪ )2439‬والنسائي يف الكربي(‪ )6247‬وقال الرتمذي‪ :‬هذا حديث‬ ‫حسن صحيح‪.‬‬ ‫‪ -11‬أخرجه أبو داود يف سننه (‪ )3052‬والبيهقي يف السنن‬ ‫الكربي(‪ )18731‬وأورده االلباني يف سلسلة االحاديث الصحيحة‬ ‫(‪.)445‬‬ ‫‪ -12‬أخرجه البخاري يف صحيحه (‪.)1312‬‬ ‫‪ -13‬أخرجه البيهقي يف السنن الكربي (‪ ).13080‬وحنوه أمحد‬

‫يف السند(‪ )1676 ،1655‬وقال حمقق السند شعيب االرنؤوط‪:‬‬ ‫إسناده صحيح‪.‬‬ ‫‪ -14‬هەندێک لە توێژەران ئەم وتەیان داوەتە پاڵ‬ ‫زاناى شیعە ئیبن تاوس‪ ،‬بڕوانە‪ :‬حممد‪ ،‬ييي‪ :‬فهم الدين‬ ‫والواقع‪ ،‬نسخة ألكرتونية بصيغة ‪ PDF‬ص‪.100‬‬ ‫‪ -15‬ابن تيمية‪ :‬جمموعة الفتاوي‪ ،‬اعتين بها وخرج‬ ‫أحاديثها‪ :‬عامر الزار وأنور الباز‪ ،‬دار الوفاو‪ ،‬النصورة‪ ،‬ط‪،3‬‬ ‫‪.84/28 ،2005‬‬ ‫‪ -16‬الطربي‪ :‬تأريخ الرسل واللوك‪ ،‬تقيق‪ :‬حممد أبو‬ ‫الفضل إبراهيم‪ ،‬دار العارف‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ط‪ ،2‬د‪.‬ت‪.609/3 ،‬محيد‬ ‫الل‪ ،‬حممد‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.488‬‬ ‫‪ -17‬بڕوانە‪ :‬السباعي‪ ،‬مصطفي‪ :‬من روائع حضارتنا‪ ،‬دار‬ ‫السالم‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ط‪ ،1998 ،1‬ص ‪ .65‬عمارة‪ ،‬حممد‪ :‬احرتام‬ ‫القدسات‪ ،‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.12‬‬ ‫‪ -18‬بڕوانە‪ :‬السباعي‪ ،‬مصطفي‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.66‬‬ ‫‪ -19‬بڕوانە‪ :‬السباعي‪ ،‬مصطفي‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.67‬‬ ‫‪ -20‬متز‪ ،‬ادم‪ :‬احلضارة اإلسالمية يف القرن الرابع اهلجري‪،‬‬ ‫ترمجة‪ :‬حممد عبد اهلادي أبو ريده‪ ،‬دار الكتاب العربي‪،‬‬ ‫بريوت‪ ،‬ط‪ ،5‬د‪.‬ت‪.86/1 ،‬‬ ‫‪ -21‬هەمان سەرچاوەى پێشوو ‪.87/1‬‬ ‫‪ -22‬بڕوانە‪ :‬السباعي‪ ،‬مصطفي‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.69‬‬ ‫‪ -23‬بڕوانە‪ :‬قانصو‪ ،‬وجيه‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.49‬‬ ‫‪ -24‬هەمان سەرچاوەى پێشوو‪ ،‬ل‪.12‬‬ ‫‪ -25‬بڕوانە‪ :‬حب الل‪ ،‬حيدر‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.48‬‬ ‫‪ -26‬بڕوانە‪ :‬رضا‪ ،‬حممد رشيد‪ :‬تفسري القران احلكيم‪ ،‬دار‬ ‫النار‪ ،‬مصر‪ ،‬ط‪.420/6 ،1367 ،2‬‬ ‫‪ -27‬بڕوانە‪ :‬الغزالي‪ ،‬أبو حامد‪ :‬فيصل التفرقة بي‬ ‫اإلسالم والزندقة‪ ،‬تقيق‪ :‬حكة مصطفي‪ ،‬دار النشر الغربية‪،‬‬ ‫الدار البيضاو‪ ،1983 ،‬ص ‪ .38‬عياض‪ ،‬القاضي أبو الفضل‪ :‬الشفا‬ ‫بتعريف حقوق الصطفي‪ ،‬تقيق‪ :‬عبد السالم حممد أمي‪،‬‬ ‫دار الكتب العلمية‪ ،‬بريوت‪ ،‬ط‪ .169/2 ،2006 ،3‬شلتوت‪ ،‬حممود‪:‬‬ ‫اإلسالم عقيدة وشريعة‪ ،‬دار الشروق‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ط‪ ،2001 ،18‬ص‬ ‫‪ .19‬الغزالي‪ ،‬حممد‪ :‬مع الل‪ ،‬دراسات يف الدعوة والدعاة‪ ،‬شركة‬ ‫نهضة مصر‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ط‪ ،2005 ،6‬ص ‪.56‬البنا‪ ،‬مجال‪ :‬الصدر‬ ‫السابق‪ ،‬ص ‪ .30‬صليل‪ ،‬مهدي‪ :‬التعددية الدينية‪ ،‬قراوة‬ ‫يف العين‪ ،‬حماضرات الشيخ حسن الصفار‪ ،‬القطيف‪ ،‬الملكة‬ ‫العربية السعودية‪ ،‬ط‪ ،2015 ،1‬ص ‪.30‬‬ ‫‪ -28‬شلتوت‪ ،‬حممود‪ :‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.19‬‬ ‫‪ -29‬بڕوانە‪ :‬الغزالي‪ ،‬حممد‪ :‬مع الل‪ ،‬دراسات يف الدعوة‬ ‫والدعاة‪ ،‬الصدر السابق‪ ،‬ص ‪.56‬‬

‫مهس ود م هم هد‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ماری هتناسیی كوردانهی‬

‫خا ل‬

‫له پهڕتوكی بۆ ئهمیری هسهن ور لهههر كوێیه بێ‬ ‫بوخاری عهبدواڵی قهسر‬

‫لهدایكبووی ‪ 1990‬شاری ههولێر‬ ‫قوتابی ماستهره له ئهدهبی ئینگلیزی‪.‬‬ ‫خاوهنی دوو پهرتوكی وهرگێڕدراوه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪103‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪104‬‬

‫له هاوینی ساڵی ‪ 1977‬مامۆستا مهسعود‬ ‫محهممهد نامهیهكی پێدهگات لهالیهن فێرخوازێكی‬ ‫گهنجی كورد بهناوی (ئهمیر)‪ ،‬كه ئهوسا‬ ‫له ئهمهریكا دهخوێنێت‪ .‬لهو نامهیهدا‪،‬ئهمیر‬ ‫ههندێ سهرنج و ڕهخنهی خۆی لهمهڕ هێندێك‬ ‫بیروسهرنجی مهسعود محهممهد دهردهبڕێت‬ ‫كه كاتی خۆی له بهرگی سێیهمی (حاجی قادری‬ ‫كۆیی) باڵویكردونهتهوه‪ .‬گلهیی و ڕهخنهكانیئهمیر‬ ‫لهدوتوێی بیری ماركسیزم و چینایهتی و تیۆریزهی‬ ‫دهرهبهگایهتی دهخولێنهوه‪ .‬مهسعود محهممهد‬ ‫دوای ئهوهی نامهكه دهخوێنێتهوه‪ ،‬به درێژیی‪،‬‬ ‫وهاڵمێكی پڕ له شهن و كهویی بۆ دهنوسێت و له‬ ‫ڕۆژنامهی (ئهلعێراق) باڵوی دهكاتهوه‪ ،‬تا بهدهستی‬ ‫ئهمیر بگات و خوێنهرانی ئهو ڕۆژنامهیهش لێی‬ ‫بههرهمهند ببن‪ ،‬ئیدی ئهوه دهبێته كتێبێك و‬ ‫دواتریش باڵودهبێـتهوه‪.‬‬ ‫من لهم نووسینه كورتهدا لهبارهی ناواخنی كتێبهكه‬ ‫نادوێم‪ ،‬وهك ئهوهی كه له بنهچهوه باسی چی دهكات‪،‬‬ ‫بهڵكو دێم سهرنج له گۆشهیهكی تێكستهكهی مامۆستا‬ ‫دهدهم‪ ،‬ئهویش مهسهلهی دنیابینی و ماریفهتناسییهكهی‬ ‫(ئیپستمۆلۆژیا) كهبهالمهوه سهرنجڕاكێش و ناوازهیه‪.‬‬ ‫بهوپێیهی كه مهسعود محهممهد مرۆڤێكی‬ ‫دنیاگهڕاوی خاوهنئهزموون بووه‪ ،‬له چهندین‬ ‫زمانیش شارهزا بووه‪ ،‬به بیری فرهو ههمهچهشن‬ ‫هزرمهند بووه‪ .‬له نووسینهكانیدا ههمیشه میتۆدێكی‬ ‫زانیارستانیی و (مهوسوعیی) بهكارهێناوه‪ .‬لهنێو‬ ‫یهك تێكست و یهك باسدا خۆی له قهرهی چهندین‬ ‫باسوخواسی لێكجیا داوه‪ .‬ئهم پهڕتوكه بریتییه له‬ ‫خوێندنهوهیهكی هزریی قوڵئامێز بۆ تێكهڵهیهك‬ ‫لهسیاسهت‪ ،‬مێژوو‪ ،‬هونهر‪ ،‬ئهدهب‪ ،‬ئابووریی‬ ‫و ئایین‪ ،‬تێكڕای ئهم الیهنانهی له بۆتهیهكدا‬ ‫تواندۆتهوه و شیكردونهتهوهو ڕاڤهی كردوون‪،‬‬ ‫بهبێ ئهوهی مۆركی هیچكام لهم الیهنانهی‬

‫نووسهر پێیوایه نا ون ێ‬ ‫ئهزموونی وتیارێكی ئهڵ ا‬ ‫بهسهر تراكتۆرهكهیهوه بهسهر‬ ‫پا وبێ و دهستاڕی وتیارێكی‬ ‫كورد دا ب هپێنرێ ‪.‬‬ ‫به تهنها بهسهردا زاڵ بێت‪ .‬ئهوهی كه بۆمن به‬ ‫بایهخه‪ ،‬ئهوهیه كه میتۆدی نووسینی ئهم تێكسته‬ ‫میتۆدێكی تهواو جیاوازه لهوهی كه نووسهر و‬ ‫توێژهرانی كورد خوویان پێوهگرتووه‪ ،‬تهنانهت‬ ‫تا ئهمڕۆیش‪ ،‬چونكه ئهم تێكسته لهسهر میتۆدی‬ ‫فره پسپۆڕیی (‪ )interdiscipnarliy‬نووسراوه‪،‬‬ ‫ئهم میتۆده ئێستا له دنیای ئهكادیمی مۆدێرن زۆر‬ ‫بهكاردێت و یهكێكه له نوێترین ڕێگاكانی توێژینهوه‬ ‫و بهدواداچوون‪.‬‬ ‫میتۆدی فره پسپۆڕیی بهوه دهناسرێتهوه‬ ‫كه قسه لهسهر كێشهیهك دهكات بهبێ ئهوهی‬ ‫مهیدانێكی ئهكادیمی دیاریكراو بكات به مۆركی‬ ‫شیكردنهوهی‪ .‬بۆنموونه كاتێك باسی دیاردهی‬ ‫(خۆكوژی) دهكات‪ ،‬نایهت تهنها لهالیهنی‬ ‫دهروونناسی‪ ،‬یان كۆمهڵناسی لهبارهیهوه بدوێت‪.‬‬ ‫بهڵكو تێكهڵهیهك له شیكردنهوهی دهروونیانه و‬ ‫كۆمهڵناسییانه و كولتورییانه‪ ،‬ئایینیی‪ ،‬سیاسیی‪،‬‬ ‫ئابووریی و مێژویی و تهنانهت ئهدهبییش بۆ ئهم‬ ‫دیاردهیه دهكات‪ ،‬ماهیهتی كێشهكه له گۆشهنیگای‬ ‫ههموو ئهم كایه ئهكادیمییانه نماینده دهكات‪ ،‬بهبێ‬ ‫ئهوهی مۆركی بوارێكی دیاریكراوی ئهكادیمی‬ ‫پێوه بنهخشێنێت‪ .‬ئهم میتۆده هاوچهرخه‪ ،‬سنوره‬ ‫نهریتگهراكانی پێشووتر له دنیای ئهكادیمیدا‬ ‫دهپچڕێنێت‪ ،‬دهرگایهكی زۆر فراوان لهبهردهم‬ ‫توێژهردا ئاوهاڵ دهكات‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بهم ئاوهاڵیی هزر و پێنوسهوه‪ ،‬مهسعود‬ ‫محهممهد ئهم نامهیه بۆ ئهمیر دهنوسێت‪ .‬تێیدا‬ ‫ڕهخنه له تیۆره زانستییه ڕۆژئاواییهكان دهگرێت‪.‬‬ ‫دهیههوێت پێمان بڵێت كه «زانستییبوون»ی ئهم‬ ‫تیۆرانه ههمیشه جێگهی مشتومڕو گومانه و‬ ‫دهبێت بخرێته ژێر هێمای پرسیارهوه! ڕهخنه له‬ ‫رۆشنهزرو بیریار و نووسهرانی كورد دهگرێت‬ ‫كه ئاوا به سێنایی خۆیان و خوێنهرانیان تهسلیم‬ ‫بهو تیۆره «زانستییانه« دهكهن‪ .‬به درێژایی‬ ‫نووسینهكهی پهنجه دهخاته سهر ئهو كهمهێنیی‬ ‫و كورتهێنییانهی كه تیۆره ڕۆژئاواییهكان ههیانه‬ ‫دهرههق به كێشه خۆماڵییهكانی ئێمهی كۆمهڵگهی‬ ‫كورد‪ ،‬بهتایبهت لهڕووی ئابووریی و سیاسییهوه‪.‬‬ ‫دهیهوێت خوێنهری كورد هێنده كاڵفام نهبێت كه‬ ‫ههر زوو تهسلیم ببێت بهو قالب و هێڵه كێشراوانهی‬ ‫كه رۆشنبیرانی بیانی له تێزهكانیاندا دایانڕشتوه‪،‬‬ ‫ئهكادیمیستهكانی ئێرهش الساییان دهكهنهوه‪ ،‬بۆیه‬ ‫دهڵێت‪« :‬میللهتی زهلیلی وهك كوردیش هیچی‬ ‫بهبهرهوه نییه الیهق بێت بخرێته بهر حوكمی ئهو‬ ‫نهزهرییه و بۆچوونانهی له میللهتی بههێز و پێز‬ ‫ههڵدێنجرێن» (ال ‪.(13‬‬ ‫بهالی نووسهرهوه‪ ،‬تیۆرهكانی واڵتانی تر‬ ‫بۆیه بۆ كورد پڕاوپێست نین و ڕهنگه كێشهدار‬ ‫بن‪ ،‬چونكه ساكارانه بڵێین هی كورد نین و بۆ‬ ‫كورد هاوردهكراون‪ ،‬هی خهڵك و خاك و خوێی‬ ‫ترن‪ ،‬ژینگه و بارودۆخ و هۆكاری دروستبوون‬ ‫و گهاڵڵهبوونیان جیاوازه‪ .‬خۆی دهڵێت‪« :‬ئهم‬ ‫بۆچوونه تهنها لهحاڵێكدا ڕاستی دهكرد كه ههموو‬ ‫جیهان بریتی بوایه له یهك دهوڵهت و یهك میللهت‪.‬‬ ‫ههر جیهان بكه به دوو دهوڵهت بۆچوونهكه دهبێته‬ ‫خهیاڵی»(ال ‪.(14‬‬ ‫تێڕوانینی ماریفهتناسانهی مهسعود محهممهد‬ ‫لهو ڕوانگهیهوه دێت كه مرۆڤهكان لێكجیاوازن‪،‬‬

‫وهك مادده سروشتییهكان نین كه لهههر شوێنێكی‬ ‫دنیا بن ههمان ڕهگهز و پێكهاتهو بوون بن‪.‬‬ ‫بۆنموونه‪ ،‬وهك خۆی له الپهڕه (‪)23‬دا باسی لێوه‬ ‫دهكات‪ ،‬ئاو له ههر كوێیهكی دنیا بێت‪ ،‬له ژاپۆن‬ ‫یان نهرویج یان عێراق‪ ،‬ههر له ‪ H2O‬پێكهاتووهو‬ ‫ناگۆڕێت‪ .‬بهاڵم مرۆڤی كورد لهگهڵ ئهمهریكییهك‬ ‫یان كۆرییهك یان هیندێك‪..‬هتد‪ ،‬تهواو جیاوازن‬ ‫لهڕووی كهلتوور‪ ،‬زمان‪ ،‬بیر‪ ،‬ئایین‪،‬نهریت‪ ،‬مێژوو‬ ‫و شێوهی بیركردنهوه و ژیانیان‪ .‬بۆیه ناگونجێت‬ ‫تیۆرێكی فهڕهنسی یان ئهڵمانی له كوردستاندا وهك‬ ‫ئهوهی كه دهگونجێت پیاده و پێڕهویی بكرێت‪ ،‬یان‬ ‫ئهسڵهن شیاندن بكرێت‪ ،‬چونكه ههمو تیۆرهیهك‬ ‫له ئهنجامی بارودۆخ و ملمالنێی واقیعیانهی‬ ‫ژینگهیهكی دیاریكراوهوه دروست بووه‪ ،‬تۆ ئهگهر‬ ‫ئهنجامی كۆتایی ئهو تیۆره كۆپی بكهیت و بتهوێ‬ ‫له واڵتێكی دیكه پهیستی بكهیتهوه‪ ،‬كارێكی ناقۆاڵ‬ ‫دهبێت‪ ،‬چونكه هۆكار و زهمینهڕهخساندن و‬ ‫ژێرخانه فیكریی و كۆمهاڵیهتیی و كهلتووری و‬ ‫سیاسییهكانی ئهو واڵته وهك ئهویتریان نییه‪.‬‬ ‫بۆیهش زۆر جهخت لهسهر ئهوه دهكاتهوه‬ ‫كه تیۆره ئهوروپاییهكان لهبارهی (فیۆداڵیزم) و‬ ‫(ملمالنێی چینایهتی) ناشێت وهك ئهوهی كه ههن‬ ‫و ڕاڤه دهكرێن له كوردستاندا جێبهجێ بكرێن‪،‬‬ ‫یان ڕاڤهی دیاردهیهكی كۆمهڵگهی كوردییان پێ‬ ‫بكرێت‪ .‬بهالی ئهوهوه‪ ،‬ڕۆشنبیری كورد چهندین‬ ‫ساڵه ئهو ههڵهیه دوباره دهكهنهوه كه دهیانههوێت‬ ‫ئاریشهی ئهدهبی ڕۆژئاوایی‪ ،‬یان كێشه و‬ ‫ئاریشهی ئابووری واڵتێكی رۆژئاوایی‪ ،‬یان‬ ‫تێزێكی سیاسیی رۆژئاوایی له كۆمهڵگهی كوردیدا‬ ‫بكهن به پێوهر بۆ تێگهیشتنه ئهدهبیی‪ ،‬ئابووریی‬ ‫و سیاسییهكانی كورد‪ .‬نموونه بهوه دێنێتهوه كه‬ ‫ژیانی جوتیارێكی كورد لهگهڵ جوتیارێكی فهڕهنگ‬ ‫یان ئهڵمان یان هیند لێكجیاوازه‪ ،‬بیركردنهوهیان‪،‬‬

‫‪105‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪106‬‬

‫ههڵسوكهوت و سیستهمی ئایینی و كهلتووری‬ ‫و ژێرخانی كۆمهاڵیهتییان لێكجیاوازه‪ ،‬تهنانهت‬ ‫مێژووی گهشهسهندنی كۆمهڵگهكانیان جیایه‪ ،‬بۆیه‬ ‫ناگونجێت ئهزموونی جوتیارێكی ئهڵمان بهسهر‬ ‫تراكتۆرهكهیهوه بهسهر پاچ وبێڵ و دهستاڕی‬ ‫جوتیارێكی كورد دا بسهپێنرێت (ال ‪ 51‬و ‪ 69‬و‪62‬‬ ‫و زیاتریش)‪ .‬پێمان دهڵێت گهرچی بهپێی تیۆری‬ ‫(ملمالنێی چینهكان) و (فیوداڵیزم)ی نووسهرانی‬ ‫رۆژئاوا بێت جوتیارێكی شاری (مۆنیخ) دهبێت‬ ‫ههمان دهرد و دهرمانی ههبێت به بهراورد به‬ ‫جوتیارێكی دهشتی (ههریر)ی كوردستان‪ ،‬بهاڵم به‬ ‫سهرنجدان لێیان‪ ،‬له ههموو شتێكیاندا‪ :‬له بارودۆخ‪،‬‬ ‫دهرامهت‪ ،‬مێژووی كێشهیان‪ ،‬ئایین‪ ،‬نان و ئاو‪،‬‬ ‫ئهدهب وهونهر و دانس و شاییان لێك جیاوازن‪.‬‬ ‫وهك دهڵێت‪ ،‬ڕهنگه جوتیاری ئهڵمان ههر بێزیشی‬ ‫نهیهت لهگهڵ ئاغای كوردیدا تۆقه بكات (ال ‪.(20‬‬ ‫الی ئهو دهبێت دووباره به چاویلكهیهكی‬ ‫كوردانهوه سهیری كێشهو ئاریشهكانی كۆمهڵگهی‬ ‫كوردی وهك خۆی بكرێـتهوه و لهههناوی‬ ‫كۆمهڵگهوه تیۆریزهی ئاریشهكان بكرێت‪ ،‬نهك‬ ‫بیر و تیۆری زانستی دهرهوه هاورده بكرێنه‬ ‫ناوهوه‪ ،‬چونكه الی مهسعود محهممهد ئهو تیۆره‬ ‫زانستییانه كه «بهعادهت هانایان دهبرێته بهر‬ ‫ئیفالسیان كردوه تا ئهوڕادهیهی ناتوانن به هیچ‬ ‫جۆرێك نه ژوورخان نه ژێرخانی كوردهواری‬ ‫ڕوون بكهنهوه« (ال ‪ .)17‬پێیوایه كه واقیع دهبێته‬ ‫هۆی داڕشتن و نووسین و بهرههمهێنانی پهڕتوك‬ ‫و قسهی بیرمهندان‪ ،‬بۆیه نابێت بۆ گۆڕینی واقیع‬ ‫قسهی ئهو بیرمهند و نووسهرانه بكهینهوه به‬ ‫پارسهنگ‪ ،‬چونكه لهكۆتاییدا ههر واقیع و جوڵهی‬ ‫بهردهوامی واقیع لهخودی خۆیدا دهبێتهوه‬ ‫پارسهنگ و ڕینومایمان دهكات چی بكهین و‬ ‫چلۆن ڕاڤهی شتهكان بكهین‪ ،‬واقیع دهگۆرێت و‬

‫قسهی كتێبان ناگۆڕێن‪ ،‬بهاڵم وهك (بێرناردشۆ)ش‬ ‫وتویهتی و ئهو قسهكهی نهقڵكردوه‪»:‬خهڵق بهوه‬ ‫ڕاهاتووه له كتێبانهوه سهیری ئهو شتانه بكات كه‬ ‫لهبهر دهست و دهمیدان» (ال ‪ .)17‬بۆیه مهسعود‬ ‫محهممهد ناچێتهوه بۆ نێو تیۆری كتێبهكان تا بزانێ‬ ‫مامهڵهی نێوان ههژار و دهوڵهمهند چۆنه و ئهو‬ ‫پهیوهندییه ئایینی و كهلتوورییهی كه لهنێوانیاندا‬ ‫ههیه چۆن داڕێژراوه‪.‬‬ ‫ئهوهی سهرنجیشم دابێت له كتێبهكهی دا‪،‬‬ ‫ئهوهیه كه ههمیشه نموونه به جێپهنجهی ئاشكرای‬ ‫سیستمی ئابووریی و كۆمهاڵیهتیی ئیسالم دهكات‬ ‫لهنێو بزاڤی مێژوویی كۆمهڵگهی كوردیدا‪ ،‬ههوڵیش‬ ‫دهدات ههبوونی ئایین لهگهڵ زانست و تیۆره‬ ‫مهعریفیهكان پێكهوه گرێبدات‪ ،‬بۆیه ئهو ههمیشه‬ ‫بهدووری دهزانێت كه ئهو تهفسیره دوور له‬ ‫ئایین‪ ،‬یان دژه ئایینیانهی‪ ،‬كه ئهكادیمیستهكانی‬ ‫كورد لهدهرهوه هاوردهی دهكهن بگونجێن لهگهڵ‬ ‫ژێرخان و ژوورخانی كۆمهڵگهی كوردیدا‪ ،‬چونكه‬ ‫وهك ئهویش باسیكردوه كۆمهڵگهی كوردی‬ ‫كۆمهڵگهیهكی ئاینداره‪ ،‬ژوورخان و ژێرخانی ئایین‬ ‫لهنێو ڕێسا و دیارده و بیرو هزره كۆمهاڵیهتیی‬ ‫و كهلتووریهكانی كورددا حاشاههڵنهگره (بۆ ئهو‬ ‫مهبهسته بڕوانه الپهڕهكانی ‪ 30‬و ‪ 31‬و ‪ 52‬و ‪55‬‬ ‫و و ‪ 56‬و ‪.(99‬‬ ‫له الپهڕه (‪ )23‬دا پتر پێههاڵدهچێت له شیكردنهوهی‬ ‫گۆشهنیگای ماریفهتناسیهكهی خۆیدا‪ ،‬پێیوایه‬ ‫كه دهبێت بۆ چارهسهركردنی ههر ئاریشهیهكی‬ ‫مرۆیی دهبێت جهخت لهسهر (مرۆڤبوون)ی مرۆڤ‬ ‫بكهینهوه‪ ،‬دووباره ئهوه بیری خۆمان بهێنینهوه كه‬ ‫ئێمه قسه لهسهر مرۆڤ دهكهین نهك ئاژهڵ‪ ،‬یان‬ ‫شت‪ ،‬یان ههر ههبوویهكی دی‪ .‬مرۆڤیش ههمیشه‬ ‫خاوهنی (هۆش)ه‪ ،‬تهنانهت ئهو ڕاڤهی مێژوو و‬ ‫دیاردهی كۆمهاڵیهتیش ههر بۆ (هۆش و خود)‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫دهكات‪ ،‬بۆیه نابێت و نالوێت بهچاویلكهی (شت)‬ ‫هوه له (مرۆڤ) بڕوانین و قسهی لهسهر بكهین‪.‬‬ ‫هۆشی مرۆڤیش بهردهوام پهیوهسته به مێژووی‬ ‫سیاسیی و كهلتووریی و كۆمهاڵیهتییهوه‪ ،‬كهواته‬ ‫هۆشی نهتهوهیهك بۆ نهتهوهیهكی دیكه تهواو‬ ‫جیاوازه‪ ،‬لهبهرئهوه هاوردهكردنی ههر تیۆرێكی‬ ‫زانستیی دهرهكییش الی ئهو كێشهداره‪ ،‬چونكه به‬ ‫چاویلكهی (شت)بینییهوه له مرۆڤ دهنواڕێت و‪،‬‬ ‫حیساب بۆ ئاڵۆزیی پێكهاتهی مێژوویی (هۆش)ی‬ ‫مرۆڤ ناكات (ال‪ .)23‬تهنانهت دواتر كه دێته سهر‬ ‫ئهدهبیش ههمان بۆچوونی ههیه‪ ،‬پێیوایه كه ئهدهبی‬ ‫نهتهوهیهك ڕهنگدانهوهی ڕێژهی هۆشمهندیی‬ ‫و گهشهی شارستانی ئهو نهتهوهیهیه‪ ،‬بۆیه‬ ‫ناگونجێت تێكستێكی دیاریكراوی نهتهوهیهكی دیكه‬ ‫بههیچ كلۆجێك ببێته ڕاڤهی تیۆرهیی و ماریفی بۆ‬ ‫كێشهی نهتهوهیهكی دیكه‪ ،‬بهجۆرێكی دیكه بڵێم‪،‬‬ ‫الی ئهو ناگونجێت تێكستێكی ئهدهبیی ئینگلیزی‬ ‫یان هۆڵهندی كه باسی زوڵمی كرێكاران دهكات‬ ‫ببێته دهنگی كرێكارانی كورد‪ .‬ههڵبهت تهنها مهسهله‬ ‫كرێكار و جوتیاریش نییه‪ ،‬ههر چین و بهشێكی‬ ‫دیكهی كۆمهڵگهو ههر ئاریشهیهكی دیكهش ههمان‬ ‫ڕاڤه دهگرێتهوه (ال‪ 54‬و ‪.(55‬‬ ‫مهسعود محهممهد مهلهیهكی دژه ڕهوت دهكات‬ ‫له ههمبهر گهشهی تهكنهلۆژیی و ئامێرسازییدا‪ .‬به‬ ‫پێچهوانهی زۆرێك له ڕۆشنبیران و نووسهرانی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫مهس ود م هم هد ههوڵدهدا‬ ‫ههبوونی ئایین له ه زان‬ ‫و تیۆره مهعری یهكا پێكهوه‬ ‫رێبدا ‪.‬‬

‫دنیای مۆدێرن‪ ،‬ئهو پێیوایه كه گهشهی تهكنهلۆژیا‬ ‫له داهێنهرایهتی و وهستایی دهستی مرۆڤ‬ ‫كهمدهكاتهوه‪ ،‬مرۆڤی خووگرتو به دهست و‬ ‫سروشت و سادهئامێریی زیاتر له كارجوانییهوه‬ ‫نزێكه‪ ،‬بۆنموونه له الپهڕه (‪ 60‬و ‪ )61‬دا دهنوسێت‪:‬‬ ‫«ههر بۆیهشه فهالح و سهپان و جوتیاری تهقلیدی‬ ‫له بهرههمهێنانی كشتوكاڵدا پتر بهرههمهێنی‬ ‫ڕاستهوخۆن لهو فهالح و جوتیار و سهپانهی‬ ‫مهكینه بهكاردههێنن‪ ،‬كرێكارێكیش كه بههێزی‬ ‫ماسولكهكانی قوڕ خۆش دهكات‪ ،‬سهدجاران‬ ‫خاڵقتره لهو كرێكارهی كه به شهو نۆبهت له‬ ‫فابریقهی كهرپووچی فهننی دهكێشێت»‪ .‬بێگومان‬ ‫ئهم دنیابینییه سروشتویستی و سروشتدۆستییهی‬ ‫مامۆستا مهسعود محهممهدو سووربونی له دیتنی‬ ‫(داهێنان) له دهستی مرۆڤدا نهك لهو ئامێرهی كه‬ ‫مرۆڤ بهرههمیهێناوه‪ ،‬ڕهههندێكی فهلسهفییانهی‬ ‫ههیه‪ ،‬بهوهی كه مرۆڤ به گهڕانهوه بۆ هۆش و‬ ‫بازوو و لهشی خۆی باشتر دهتوانێت مرۆڤبوونی‬ ‫خۆی نماینده بكات و بسهلمێنێت‪ ،‬به نزێك بوونی‬ ‫له سروشت باشتر دهتوانێ ببێته ئهو مرۆڤهی كه‬ ‫دهبێت ببێت‪ ،‬تا مرۆڤ له سروشت و پێكهاتهكانی‬ ‫سروشتی (دایك) دوور بكهوێتهوه‪ ،‬زیاتر له مرۆڤێتی‬ ‫خۆی دوور دهكهوێتهوه‪ .‬گهلێك بیرمهندی جیهانیی‬ ‫وهك (نیچه) و (ئهرستۆ) و (عومهری خهییام) و‬ ‫(واڵت ویتمان) ئهم باسهیان زووتر توێژیوهتهوه‪.‬‬ ‫مهسعود محهممهد جگه لهوهی كه بهزمانێكی‬ ‫ئهدهبییانهی بهرز و كوردییهكی پاراوهوه ئارایشتی‬ ‫بیرۆكهكانی خۆی لهم پهرتوكهدا كردوه‪ ،‬كه خۆم‬ ‫زۆر وشهی كوردی لێوه فێر بووم‪ ،‬له ههمانكاتدا‬ ‫بهشێكی باشی پهرتوكهكهشی تهرخانكردوه بۆ‬ ‫پێناسهی خودی (ئهدهب و هونهر) و‪ ،‬ڕاڤهكردنی‬ ‫ئهوهی كه ئهدهب و هونهر چی به نهتهوه‬ ‫دهبهخشن‪ .‬الی ئهو ئهدهب و هونهر زۆر بهبایهخن‪،‬‬

‫‪107‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪108‬‬

‫كاكڵهی مرۆڤبونن‪ ،‬چونكه له جهوههری دهروون و‬ ‫ههست و خولیاكانی خودی مرۆڤهوه ههڵدهقوڵێن‪.‬‬ ‫بۆیهش وهك له الپهڕه ‪ 87‬و ‪ 88‬دا باسی لێوی‬ ‫دهكات ئهدهب و هونهر ئاوێنهیهكی ڕاستهقینهی‬ ‫مێژوو و فهرههنگ و كهلتوور و كۆمهاڵیهتیی‬ ‫مرۆڤهكانه‪ ،‬دهرخهری مهعنهوییاتی مرۆڤه‪ .‬بۆیهش‬ ‫الی ئهو ئهگهرچی دیوی ماددی مرۆڤ دهتوانرێت‬ ‫خهفه و پهچه بكرێت‪ ،‬بهاڵم ههرگیز مهعنهوییاتی‬ ‫مرۆڤ و ههسته ئهدهبییهكانی لهبهین نابردرێن‪،‬‬ ‫چونكه له ناخ و دهروونییهوه دێنهدهر‪ .‬شێعرێكی‬ ‫باوكیشی ‪-‬مهالی گهوره‪ -‬لهنێو كتێبهكهدا به‬ ‫نموونه دههێنێتهوه كه كاتی خۆی وهك سۆزێك بۆ‬ ‫كوردستان گوتویهتی‪:‬‬ ‫بستێكی له خاك و عهردی كوردی‬ ‫نایدهم به مهرقهدی سوهرهوهردی‬

‫لهكۆتاییدا و پوختهی مهبهس‬ ‫مهسعود محهممهد سێ خاڵی گهوههریی به‬ ‫ههڵهی ههر تیۆرێك دادهنێت لهوهی كه له شوێنێكهوه‬ ‫بگوازرێتهوه بۆ شوێنێكی دیكه بهبێ ڕاڤهی دوور‬ ‫مهودا و قوڵئامێز‪ ،‬لهو سێ خاڵهوه ماریفهتناسیی ههر‬ ‫تیۆرێك دهخاته ژێر پرسیارهوه‪ :‬یهكهم‪ ،‬كاتێك ئهو‬ ‫تیۆره هێنده قوڵ و بهرین نهبێت كه ههموو واقیعهكه‬ ‫بگرێته خۆی‪ .‬دووهم‪ :‬دهگونجێت ههر تیۆرێك‬ ‫ههڵهی تێدا ههبێت و بارگاوی كرابێت به مهبهستێكی‬ ‫دیاریكراوی ئایدۆلۆژی‪ .‬سێیهم‪ :‬دهگونجێت له ورده‬ ‫بابهت و خاڵهچكۆلهكاندا ئهو تیۆره ههموو شتهكان‬ ‫پێكهوه نهلكێنێت و نا هاوسهنگیی و بۆشایی تێدا‬ ‫ههبێت‪ ،‬بۆیه ڕهنگه لهبری ئهوهی كۆمهڵگه گهشه پێ‬ ‫بدات «ههناسهی كۆمهڵ ببڕێت» (ال‪.(51‬‬

‫سهرچاوه‬

‫‪ -1‬محهممهد‪ ،‬مهسعود‪ .‬بۆ ئهمیری حهسەن پور له ههر كوێیهك بێت‪.‬‬ ‫دهزگای چاپ و باڵوكردنهوهی ئاراس‪ ،‬چاپی دووهم ‪.2010‬‬ ‫‪Wikipedia\ interdisciplinary -2‬‬

‫عهقیده له فیكر‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئازادكردنی‬

‫خا ل‬

‫فاز قهرهدا ی‬

‫لهدایكبووی ‪ ،1962‬بهكالۆریۆس له ئهندازیاری شارستانیی‬ ‫)‪ )15‬كتێب و چهند نامیلكهی چاپكراوی ههیه له بوارهكانی‬ ‫مێژووی دێرینی كوردستان‪ ،‬فیكر‪ ،‬رهخنه و ئهدهب‪.‬‬ ‫دەیان وتار و لێکۆڵینەوەى باڵوکراوەى هەیە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪109‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دهتوانین ئهمه ناو بنێین (پرۆژهیهكی فیكری)‪،‬‬ ‫پرۆژهیهك بۆ ناسینی بواری ههر یهكێك له (عهقیده)‬ ‫و (فیكر) بۆ ئهوهی سیفهتی عهقیده و باوهڕ و‬ ‫دین له فیكر و ئیجتهادی بهشهری بسهنینهوه‪ ،‬ئهو‬ ‫فیكر و ئیجتهاده كه دهمامكی (عهقیده)ی لهخۆی‬ ‫نابوو و خۆی وهكو ئایین و ئیمان پیشان دابوو‪،‬‬ ‫ببووه هۆیهكی سهرهكی (تا ئێستاش هۆیهكه) بۆ‬ ‫ناكۆكییهكی گهورهی نێوان موسڵمانان‪ ،‬ناكۆكییهك‬ ‫گهیشته ڕادهی تهبدیعكردن و تهكفیركردن و شهڕی‬ ‫مهزههبی‪ .‬ئهم بابهته كورتهیهكی ئهو پرۆژهیهیه‬ ‫كه بێگومان ئهو كهسانهی لهسهر بهعهقیدهكردنی‬ ‫فیكر پهروهرده بوو جێگهی قبووڵیان نییه‪.‬‬

‫راستكردنهوهی ههوڵێكی پێ هوانهكراو‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪110‬‬

‫ئهوهی تا ئێستا باوه و زۆرتر باسدهكرێت‬ ‫ئازادكردنی فیكره له باوهڕ‪ ،‬یان له ئایین به گشتیی‪،‬‬ ‫ئهو كهسانه بانگهشهی بۆ دهكهن كه حهزیان به‬ ‫ڕزگاربوونه له ههیمهنهتی ئایین بهسهر فیكر‪.‬‬ ‫بهاڵم ئهوهی دهیخهنه ڕوو جۆرێكی پێچهوانهی‬ ‫ڕزگاركردنه‪ :‬ڕزگاركردنی باوهڕه له ههیمهنهتی‬ ‫فیكر كه خۆی وهكو فیكر پیشان نادات‪ ،‬بهڵكو‬ ‫وهكو ئایین‪ ،‬بهشێوهیهكی ڕوونتریش‪ :‬ڕزگاركردنی‬ ‫ئایین و عهقیده و باوهڕ له بۆچوونه بهشهرییهكان‪،‬‬ ‫یاخود فیكر‪ ،‬كه تێكهڵیان بوون‪ .‬تهرحێكی لهم‬ ‫جۆره ئهگهر لهناومان باڵوبێتهوه ڕێگهیهكی گرنگ‬ ‫دهبێت بۆ كهم تا زۆر ڕزگاربوون له دهمارگیری‬ ‫و ناكۆكیی مهزههبی و داخستنی دهرگای زۆری‬ ‫تهبدیع و تهكفیر كه لهكۆتاییهكانی سهردهمی‬ ‫خیالفهی ڕاشیدهوه ئوممهت پێی گیرۆده بووه‪.‬‬

‫ئهو كاتهی فیكر تێكه به باوهڕ بوو‬

‫باوهڕ و عهقیده چارهنووسی مرۆڤ له‬ ‫ئاخیرهت دهستنیشان دهكهن‪ ،‬مهسهلهیهكی گرنگی‬ ‫واش بهشێوهیهكی نامهسئووالنه مامهڵهی لهگهڵ‬

‫كراوه‪ .‬ئهو مامهڵهیه بریتی بووه له پڕكردنی‬ ‫باوهڕ و عهقیده به چهند باوهڕێك كه بهشێك‬ ‫نین لێیان و زانینی ئهو باوهڕه زیادكراوانه به‬ ‫بهشێك لهو باوهڕه و لهو عهقیدهیه لهكاتێك ئهوانه‬ ‫تهفسیركردنن و فیكری مرۆڤن كه سیفهتی (ئیلزام)‬ ‫یان نییه‪ ،‬واته مرۆڤ ناچار نییه باوهڕیان پێبهێنێت‬ ‫بۆ ئهوهی موسڵمان یان باوهڕدار بێت‪.‬‬ ‫زاراوهی عهقیده زاراوهیهكی نوێیه و له قورئان‬ ‫نییه‪ .‬قورئان باسی ئیمان دهكات‪ ،‬ئهو ئیمانهش‬ ‫بهو شێوهیهی له قورئان ڕوون كراوهتهوه و‬ ‫جێگهی ناكۆكی نییه بریتییه له باوهڕهێنانی به‬ ‫خودا‪ ،‬مهالئیكهت‪ ،‬پێغهمبهران‪ ،‬كتێبهكان و رۆژی‬ ‫دوایی‪ .‬لهوهش بهدواوه ههر باوهڕێك یان كردارێك‬ ‫پهیوهست كرابێت به باوهڕهوه جێگهی ناكۆكییه‬ ‫لهڕووی تهفسیركردنییهوه‪.‬‬ ‫كارهساتهكهش ئهو كاته ڕووی دا كه‬ ‫وردهكاریی تر بۆ باوهڕ زیادكرا‪ ،‬ئهو وردهكارییهش‬ ‫تێگهیشتنی بهشهری بوو‪ ،‬بۆ نموونه تهفسیرێكی‬ ‫دیاریكراو بۆ ئایهتێك‪ ،‬تهصحیح و تهزعیفكردنی‬ ‫فهرموودهیهك‪ ،‬وهرگرتنی فهرموودهیهك و‬ ‫وهالنانی فهرموودهیهكی تر‪ ،‬یان ههوڵدان بۆ‬ ‫رێكخستنی لهنێوان فهرمووده ناكۆكهكان ‪ ...‬تاد‪.‬‬ ‫ئهم تێگهیشتنه بهشهرییهش كرایه عهقیدهیهك له‬ ‫ڕێگهیهوه كهسی موخالیف بهالی كهمهوه تهبدیع‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئهگهر بیدعهكهی به سووك یان قورس‬ ‫بزانرێت‪ ،‬بهالی زۆریشهوه تهكفیر بكرێت تا دهگاته‬ ‫حهاڵڵكردنی خوێن و ماڵی ئهو كهسه‪.‬‬ ‫ئهمهی بهسهر ئیسالم هات‪ ،‬پێشتر بهسهر ئاینی‬ ‫مهسیحی هاتبوو‪ ،‬واته پڕكردنی ئیمانی مهسیحیی‬ ‫ساده به وردهكاریی زۆر و بیروبۆچوونی‬ ‫الهووتیی ئاڵۆز و تهكفیر و تهبدیعی تاقمهكان بۆ‬ ‫یهكتر‪ .‬سهرهتا تایبهتمهندییهكی بههێزی ئیسالم‬ ‫ئهوه بوو ئایینێكی ساده بوو لهڕووی ئیمانهوه‪،‬‬

‫خا ل‬

‫ناوهند یری له نێوا خودا و مر‬

‫ن وونهیه لهسهر فیكری تێكه‬ ‫به عهقیده‬

‫بهپاڵ نموونهكهی سهرهوه لهسهر ئهو شتانهی‬ ‫بۆ عهقیده زیادكراون و كراونهته بهشێك لێی‪،‬‬ ‫نموونهی قهدهر دوورودرێژتر لهوه وهردهگرین‪.‬‬ ‫قورئان باسی باوهڕهێنان به قهدهر وهك پایهیهكی‬ ‫باوهڕ ناكات‪ ،‬بهاڵم فهرمووده باسی دهكات‪،‬‬ ‫ئهویش فهرموودهیهكه به صهحیح ناوبراوه و به‬ ‫فهرموودهی جبریل ناسراوه‪ ،‬بهاڵم ههمان ئهو‬ ‫فهرموودهیه و ههمان ئهو بهسهرهاته كه پهیوهسته‬ ‫به فهرموودهكه (هاتنی جبریل بهشێوهی مرۆڤێك‬ ‫بۆ الی پێغهمبهر لهو كاتهی لهناو خهڵكهكه‬ ‫دانیشتبوو‪ ،‬پرسیاركردنی دهربارهی ئیمان و‬ ‫ئیسالم بۆ ئهوهی خهڵك فێری دینهكهیان بكات)‬ ‫به دوو شێوهی سهرهكی هاتووه كه یهكێكیان‬ ‫باوهڕهێنان به قهدهر وهك پایهیهكی ئیمان باس‬ ‫دهكات‪ ،‬شێوهكهی تر باسی ناكات‪ .‬ئهوهی جێگهی‬ ‫سهرنجه ئهو باسهی قهدهر‪ ،‬ئیتر قهدهرێكی باش‬ ‫بێت یان خراپ‪ ،‬الی بوخاری نییه‪ ،‬كه مهنههجهكهی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫عهلمانییهكان لهمیانهی ڕهخنه له رێكخراوه‬ ‫ئیسالمییهكان و زانایانی ئایینی‪ ،‬ڕهخنهی ئهوه‬ ‫دهگرن كه ئهمانه خۆیان دهكهنه ناوهندگیر‬ ‫(وهسیت) له نێوان خودا و مرۆڤ‪ .‬ڕهخنهكه‬ ‫بۆ خۆی دروسته‪ ،‬بهاڵم ئهوهی نادروسته‬ ‫گشتگیركردنی ئهو وهسفهیه به جۆرێك ههر كار‬ ‫و چاالكییهك و تهنانهت ئامۆژگاریش كراوهته‬ ‫ناوهندگیری‪ .‬ههروهها و لهبهر ئهوهی مهبهستی‬ ‫زۆرێك لهو عهلمانییانه تهنها ملمالنهی سیاسی و‬ ‫فیكرییه ناتوانن له مهسهلهی ناوهندگیری تێگهیشتنه‬ ‫دروستهكه بپێكن‪.‬‬ ‫شیكردنهوهی خۆمان بۆ ئهو ناوهندگیرییه‬ ‫(ههڵبهت تهنها له بواری عهقیده) ئهوهیه كه‬ ‫ئهوانهی باس له عهقیده دهكهن بهزۆری كهسانێكن‬ ‫به عهقڵی خۆیان له دهقهكان تێدهگهن‪ ،‬بهاڵم ئهو‬ ‫تێگهیشتنه به عهقیدهی دروست وهسف دهكهن‪.‬‬ ‫بیركردنهوهیهكیش لهو جۆره دهیانكاته ناوهندگیر‬ ‫له نێوان خودا و مرۆڤ بهو پێیهی تێگهیشتنی‬ ‫ئهوان له دهقهكان‪ ،‬یان تهصحیح و تهزعیفی ئهوان‬ ‫بۆ فهرموودهكان‪ ،‬باوهڕی تهواو به خودا دیاری‬ ‫دهكات‪ ،‬ئهو باوهڕهی پێویسته موسڵمان پابهندی‬ ‫بێت‪ .‬نموونهیهك لهسهر ئهوه مهسهلهی (علو)‬ ‫و (استواء)‪ ،‬واته خودا له سهرووی ئاسمانهكانه‬ ‫و له سهرووی دروستكراوهكانی خۆی ههیه‬ ‫و لهسهر عهرشی خۆیهتی‪ ،‬كه ئهمه عهقیدهی‬ ‫سهلهفییهكانه بهاڵم نهیارهكانیان‪ ،‬وهك بۆ نموونه‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئایینێكی دوور بوو له ئاڵۆزی و سهفسهته‪ ،‬ئهمهش‬ ‫وایكرد زیاتر جێگهی قبووڵ بێت لهچاو ئاینی‬ ‫مهسیحیی ئاڵۆزكراو‪ ،‬بهاڵم الهووتی ئیسالم یان‬ ‫عیلمی كهالم و پڕكردنی ئیمانه سادهكه به ئاڵۆزیی‬ ‫فیكر و بۆچوون ئهو تایبهتمهندییهی ئیسالمی الواز‬ ‫كرد‪.‬‬

‫موعتهزیله‪ ،‬ئهمه دهكهنه بهڵگه كه سهلهفییهكان‬ ‫تهشبیهی خودا به دروستكراوهكانی خۆی دهكهن‪.‬‬ ‫كتێبهكانی عهقیدهش پڕن لهم جۆره فیكره كه‬ ‫ناوی نراوه عهقیده‪ ،‬پڕن له هێرشی تاقمهكان‬ ‫لهسهر یهكتر بههۆی ئهو عهقیدهیهوه لهكاتێك‬ ‫ئهمه تێگهیشتنی مرۆڤهكانه له دهقهكان‪ ،‬ئهو‬ ‫تێگهیشتنه (لهبهر ئهوهی تێگهیشتنه نهك دهقی‬ ‫خوداییه) مرۆڤ ناگهیهنێته ئهو پلهیهی ببێته ئهو‬ ‫ناوهندگیره‪ .‬هیچ فیكر و ئیجتهادێكیش ناتوانێت ئهو‬ ‫ناوهندگیرییه بكات‪ ،‬تهنانهت (به بۆچوونی خۆمان)‬ ‫خودی پێغهمبهریش ‪-‬صلی الله علیه وسلم‪ -‬ئهو‬ ‫ناوهندگیره نهبووه‪ ،‬بهڵكو ئهو تهنها گهیهنهری‬ ‫پهیامهكه بوو و نهیدهتوانی بۆ خۆی شتێك لهبارهی‬ ‫ئهم مهسهالنهوه بڵێت بێئهوهی خودا پێی وتبێت‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪112‬‬

‫له وهرگرتنی سهنهد توندتره‪ ،‬بهڵكو الی موسلم‬ ‫ههیه ههرچهنده وهك وتمان بهسهرهاتهكه یهك‬ ‫بهسهرهاته (لهگهڵ كهمێك جیاوازی)‪ .‬ئهو بهشهی‬ ‫فهرموودهكه الی بوخاری بهم جۆرهیه‪:‬‬ ‫فأتاه جربيل ‪ ،‬فقال‪ :‬ما اإلميان؟ قال‪ :‬اإلميان أن تؤمن بالل‬ ‫ومالئكته وبلقائه ورسله وتؤمن بالبعث (صحيح البخاري‪،‬‬ ‫كتاب االميان‪ ،‬ح ‪ )50‬له ڕوایهتێكی تریش‪ :‬أن تؤمن بالل‬ ‫ومالئكته وكتبه ورسله ولقائه وتؤمن بالبعث اآلخر (صحيح‬ ‫البخاري‪ ،‬كتاب تفسري القران‪ ،‬سورة لقمان‪ ،‬ح ‪.)4777‬‬ ‫الی موسلم‪ ،‬له كۆی دوو گێڕانهوه دوانیان‬ ‫زیادهی قهدهریان ههیه‪:‬‬ ‫وتؤمن بالقدر خريه هّ‬ ‫وشره (صحيح مسلم‪ ،‬كتاب االميان‪،‬‬ ‫‪ ) 8‬ئهم روایهتهش لهگهڵ چیرۆكی پرسیاركردنی‬ ‫دوو كهس له عهبدوڵاڵ كوڕی عومهر سهبارهت‬ ‫َ‬ ‫وتؤمن بالقدر كله (كتاب‬ ‫بهوانهی دهڵێن قهدهر نییه‪.‬‬ ‫االميان‪ )10 ،‬فهرموودهیهكی تریش (كتاب االميان‪)9 ،‬‬ ‫باسی قهدهری نهكردووه‪.‬‬ ‫سهرباری ئهو گومانهش كه ئهو زیادهیه‬ ‫دروستی دهكات‪ ,‬كۆمهڵێك فهرمووده دێن‪ ،‬كه‬ ‫ههموویان جێگهی گومانن‪ ،‬بۆ تهئكیدكردن لهسهر‬ ‫قهدهر و باوهڕهێنان پێی و بهكۆی ئهوان قهدهر‪،‬‬ ‫كه جێگهی ناكۆكی بووه له نێوان موسڵمانان‪ ،‬بۆ‬ ‫عهقیده زیاد دهكرێت‪.‬‬ ‫ئهو دهقانهش كه گوایه فهرموودهن‪ ,‬ئاشكرا‬ ‫دیارن له بارودۆخێكی تایبهت ههڵبهستراون‪ ،‬ئهویش‬ ‫بارودۆخی ناكۆكیی فیكریی موسڵمانان‪ ،‬یهك لهوانه‬ ‫ناكۆكیی نێوان ئهوانهی باوهڕیان به قهدهر ههبوو‬ ‫و ئهوانهی باوهڕیان پێی نهبوو‪ .‬ئهوهی جێگهی‬ ‫تێبینییه ئهوهندهی فهرمووده له دژی قهدهرییهكان‬ ‫(ئهوانهی بڕوایان به قهدهر نییه) ههڵبهستراون‬ ‫ئهوهنده له دژی جهبرییهكان (ئهوانهی باوهڕیان‬ ‫وایه مرۆڤ هیچ ههڵبژاردهیهكی نییه) دانهنراون‪،‬‬ ‫بهڵكو ئهوهنده بزانم هیچ فهرموودهیهك لهدژیان‬

‫ههڵنهبهستراوه ههرچهنده ئهوانهی ڕهخنهیان له‬ ‫قهدهرییهت گرتووه ڕهخنهیان له جهبرییهتیش‬ ‫گرتووه‪.‬‬ ‫له ئهنجامی ئهو ملمالنه فیكرییه‪ ،‬كه بهشێكی‬ ‫دهگهڕێتهوه بۆ هۆكاری سیاسيی‪ ،‬سهیر نییه ئهگهر‬ ‫فهرموودهی دژ به مێژوو و واقع و عهقڵ و مهنتق‬ ‫ههڵبهسترێن وهك ئهو دهقهی گوایه فهرموودهیه‬ ‫كه قهدهرییهكان به مهجووسی ئوممهتی ئیسالم‬ ‫ناو دهبات ((القدرية جموس هذه األمة إن مرضوا فال‬ ‫تعودوهم وإن ماتوا فال تشهدوهم))‪.1‬‬ ‫ئهگهرچیش كهسانێك الوازیان كردووه‪ ،2‬بهاڵم‬ ‫ههیشه‪ ،‬وهك ئهلبانی ئهو فهرموودهیه بههۆی‬ ‫رێگهكانی ترییهوه به (حهسهن)ی داناوه‪ ،‬واته پلهیهك‬ ‫خوار صهحیح و پلهیهك سهروو الواز‪ .3‬بهاڵم دهق‬ ‫(مهتن)ی فهرموودهكه ئاشكرایه كه نهك تهنها الوازه‬ ‫بهڵكو ههڵبهستراویشه‪ ,‬چونكه زاراوهی قهدهری یان‬ ‫قهدهرییهكان له سهردهمهكانی دواتر پهیدا بوو‪ ,‬كهچی‬ ‫دهبینین فهرموودهكه ئهو زاراوهیه بهكاردههێنێت كه‬ ‫كهس له سهردهمی خۆی بهكاری نههێناوه‪ ,‬بهڵكو‬ ‫داتاشینی سهردهمهكانی دواتر ههر وهكو زاراوهكانی‬ ‫تر‪( :‬الربية)‪( ،‬السبئية)‪( ،‬الرجئة)‪...‬تاد‪.‬‬ ‫ههر لهم ڕووهشهوه دهقی تر ههیه گوایه‬ ‫فهرموودهیه ناوی مورجهئهشی هێناوه‪(( :‬ما بعث الل‬ ‫تعاىل نبيا قط إال يف أمته قدرية ومرجية ان الل لعن القدرية‬ ‫والرجية على لسان سبعي نبيا‪ -‬تهبهڕانی و غهیری‬ ‫ئهو گێڕاویانهتهوه و ئهلبانی دهڵێت سهنهدهكهی‬ ‫الوازه‪.4‬‬ ‫ئێمهش بۆمان ههیه بپرسین‪ :‬ئهگهر ئهو‬ ‫فهرموودانه تاقمهكان (كه دواتر پهیدا بوون) بهناوی‬ ‫خۆیان ناو دهبهن‪ ,‬ئهی بۆچی فهرمووده ناوی‬ ‫تاقمهكان و بۆچوونهكانی تری نهكردووه كه له‬ ‫سهردهمه نوێكان هاتوون وهك العلمانية)‪( ,‬اللربالية)‬ ‫و (االشرتاكية) یان تایفهكانی جیهانی ئیسالمی‬

‫(االمساعيلية)‪( ,‬البهائية) و (القاديانية) تا كۆتایی‬ ‫جۆرهكان و سهردهمهكانیان؟ بێگومان ناوی ئهوانه‬ ‫نههاتووه‪ ,‬چونكه سهردهمی ههڵبهستنی فهرمووده‬ ‫تێپهڕیوه و لهو سهردهمه ئهو تایفانه نهبوون بۆیه‬ ‫بۆ نموونه كهس ناتوانێت فهرموودهی (القاديانية‬ ‫يان اللربالية شرار هذه االمة ) ههڵبهستێت‪.‬‬ ‫كۆی ئهو فهرمووده الوازانهش كه دژ به‬ ‫قهدهرییهته بۆمان ئاشكرا دهكات كه ئهو دهقانه‬ ‫له میانهی ملمالنهی تاقمهكان ههڵبهستراون‪.‬‬ ‫بهڵگهیهكی ئهوهی كه ملمالنهی فیكريی و مهزههبيی‬ ‫و سیاسيی هۆكاری یهكهمی ههڵبهستنی ئهو جۆره‬ ‫فهرموودانهیه‪ ,‬ئهوهیه كه سزای ئاخیرهت بۆ تاقمه‬ ‫نهیارهكان دانراوه وهك ئهو فهرموودهیهی دهڵێت‪:‬‬ ‫كه رۆژی قیامهت هاتهپێش كهسێك هاوار دهكات‪:‬‬ ‫با نهیارهكانی خودا (یاخود دوژمنانی خودا)‬ ‫ههڵسن ئهوانیش قهدهرییهكانن (له ‪ -‬كتاب السنة‪-‬ي‬ ‫ابو بكر عمرو ابن أبي عاصم هاتووه‪ ،‬ئهلبانیش دهڵێت‬ ‫سهنهدهكهی الوازه)‪.5‬‬

‫لهبهر ئهوه ئاسایی بوو كهسانێك فهرمووده‬ ‫ههڵبهستن و دوایی هی تریش ههڵبهستن بۆ‬ ‫حهاڵڵكردنی خوێنهكهیان‪ ،‬وهك چۆن گێڕانهوهیهك‬ ‫ههیه كه گوایه عومهر كوڕی عهبدولعهزیز سهبارهت‬ ‫به قهدهرییهكان وتوویهتی كه تهوبهیان پێ بكرێت‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫عهقیده وه رێ هیهكی كورتی‬ ‫زاڵبوو بهسهر نهیارا‬

‫و ئهگهر تهوبهیان نهكرد بكوژرێن‪ ،‬كه ئهمه ههمان‬ ‫قسهی ئیمام مالكه‪ .‬ئهلبانیش دهڵێت سهنهدهكهی‬ ‫صهحیحه بهاڵم (مقطوع)ـه‪ ،6‬واته گێڕانهوهكه‬ ‫فهرمووده نییه‪ ،‬بهڵكو قسهی عومهر و مالكه‪.‬‬ ‫ئهوهش بهمهرجێك غهیالنی دیمهشقی قهدهری‬ ‫بوو و فهرمانبهرێكی عومهر كوڕی عهبدولعهزیز‬ ‫بوو و فرۆشتنی موڵكهكانی بهنو ئوممهیهی پێ‬ ‫سپێراردبوو‪ .‬ئهو باوهڕهی غهیالنیش به قهدهریهت‪،‬‬ ‫كرایه بیانوو بۆ كوشتنی غهیالنیش لهدوای مردنی‬ ‫عومهر‪ ،‬بهاڵم وهك باسكراوه هۆكارهكهی سیاسیی‬ ‫بوو‪ ،‬ئهویش بههۆی ئهو كارهی كردبووی و لهبهر‬ ‫ئهوهی كاتی فرۆشتنی ئهو كهلوپهالنه هاواری‬ ‫دهكرد‪ :‬وهرن بۆ كهلوپهلی ستهمكاران‪ .‬دیاره ئهم‬ ‫ناڕێكییه (واته عومهر كه خهلیفهیهكی خواناس‬ ‫بوو كاروبار بداته دهستی كهسێكی قهدهری)‪ ،‬وای‬ ‫كردووه بوترێت گوایه غهیالن كاتی عومهر تهوبهی‬ ‫كردبوو و دوای مردنی گهڕایهوه بۆ قهدهرییهت‪.‬‬ ‫ئهم نموونهیهی قهدهرمان وهرگرت نهك بۆ‬ ‫ئهوهی بڕیار بدهین قهدهر ههیه یان نییه‪ ،‬چونكه‬ ‫ئهمه مهبهستی ئهم بابهتهمان نییه‪ ،‬بهڵكو بۆ‬ ‫سهلماندنی ئهوهی چۆن ناكۆكیی فیكریی نێوان‬ ‫موسڵمانان خۆی خنیبووه ناو باوهڕ و عهقیدهوه‪،‬‬ ‫ئهویش لهبهر ئهوهی ئاسانترین و كورتترین رێگه‬ ‫بۆ بردنهوهی جهنگێكی فیكری ئهوهیه تێكهڵ‬ ‫بكرێت به باوهڕ‪ .‬مهسهلهی قهدهر كێشهیهكی‬ ‫زۆر گهورهی دروست كردبوو‪ ،‬بهشێكی گهورهی‬ ‫هۆكاری ورووژاندنی باسهكهش سیاسیی بووه‪،‬‬ ‫ئهویش بههۆی ستهمكاریی بهنو ئومهییه لهالیهك‬ ‫و ئاژاوه خوێناوییهكانی ناو موسڵمانان كه به‬ ‫كوشتنی عوسمان كوڕی عهففان دهستی پێكرد‬ ‫لهالكهی تر‪ .‬ههر لهمیانهی ههوڵی بردنهوهی‬ ‫جهنگ دژی باوهڕی قهدهرییهت پهنا بۆ ههڵبهستنی‬ ‫فهرموودهی دژ بهو فیكرهیه برا‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫رن ه عهقیده و ئی ا له‬ ‫چهند بابهتێكی كهم سنووردار‬ ‫بكهین‪ ،‬بهمه رێ ه ده رین‬ ‫لهبهردهم بهكارهێنانی عهقیده‬ ‫بۆ مهبهستی سیاسیی‪.‬‬

‫خا ل‬

‫‪113‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪114‬‬

‫قورئا بڕیاردهره لهسهر ئهوهی ك له‬ ‫قیامه ڕز اری دهبێ‬

‫ههر لهم ڕوانگهیهوه ئهو فهرموودانهی باسی‬ ‫كۆمهاڵنێكی ئوممهت دهكهن به خراپه و ئاكامهكه‬ ‫تیاچوونی ئاخیرهتی بێت‪ ،‬جێگهی گومانن‪ ،‬چونكه‬ ‫بڕیاری گرنگی لهم جۆره پێویسته قورئان ڕوونی‬ ‫بكاتهوه‪ ،‬وهك چۆن بۆی ڕوونكردبووینهوه كه ئهو‬ ‫بهشانهی ئههلی كتاب كه له ئایینی ڕهسهنی خۆیان‬ ‫الیان دابوو كافرن و بڕیارێكی وا بۆ فهرمووده‬ ‫جێنههێڵراوه‪ .‬ههموو ئهوهش چونكه كارێكی‬ ‫زهحمهته بڕیاری تیاچوونی ئاخیرهت بدهین بۆ‬ ‫كهسانێك بهپێی فهرموودهكان كه الی زۆربهی‬ ‫ههره زۆری زانایان فهرمووده (ظين الثبوت)ـه‪ ،‬واته‬ ‫ئهگهرچی سهنهدی صهحیح بێت و هیچ (علة) و‬ ‫(شذوذ)ی نهبێت‪ ،‬بهاڵم هێشتا ناتوانین بڵێین سهد‬ ‫له سهد پێغهمبهر بهڕاستی وتوویهتی‪ .‬پێویسته‬ ‫بڕیاری لهو جۆره له قورئان وهربگرین كه قورئان‬ ‫)قطعي الثبوت)ـه واته سهد له سهد باوهڕمان‬ ‫بهوه ههیه له خواوه هاتووه و بهههمان دهق و‬ ‫بێ دهستكاری‪ .‬ئهوهندهش بهس نییه بڕیاری‬ ‫لهو جۆرهش (واته ئاكامی ئاخیرهت بۆ كهسێك‬ ‫یان تاقمێكی دیاریكراو) له قورئان هاتبێت‪ ،‬بهڵكو‬ ‫پێویسته سهد له سهد له تهفسیری ئهو ئایهتانه‬ ‫دڵنیا بین كه تهنها یهك تهفسیر ههڵدهگرن واته‬ ‫(قطعي الداللة) بن‪.‬‬ ‫ههر سهبارهت به نموونهكهی خۆشمان‪ ،‬واته‬ ‫قهدهر‪ ،‬هیچ شتێكمان نییه له قورئان (قطعي الداللة)‬ ‫بێت كه قهدهر ههیه یان نییه‪ ،‬بۆیه ئهوانهی باوهڕیان‬ ‫به قهدهر ههیه و ئهوانهی باوهڕیان پێی نییه‪،‬‬ ‫لهسهر یهك زهوی دهوهستن كه زهویی بۆچوونه‬ ‫نهك باوهڕ‪ .‬بهم جۆرهش باوهڕی ههردوو الیهنه‬ ‫ناكۆكهكه باوهڕ نییه‪ ،‬بهڵكو بۆچوون و ئیجتهادی‬ ‫مرۆڤه‪.‬‬

‫له ئهن امی ئهو م نه‬ ‫فیكرییه‪ ،‬كه بهشێكی‬ ‫ده هڕێتهوه بۆ هۆكاری سیاس ی‪،‬‬ ‫سهیر نییه ئه هر فهرموودهی‬ ‫دژ به مێ وو و واق و عهق و‬ ‫مهنت ههڵبهسترێن‪.‬‬ ‫یهكێكیش له پێداویستییهكانی ڕزگاركردنی‬ ‫عهقیده ئهوهیه فهرموودهی ئاحاد‪ 7‬له بواری‬ ‫عهقیده قبووڵ نهكرێن‪ ،‬ئهویش بهپێی ئهو ڕاستییه‬ ‫سادهیهی كه نه دین و نه عهقڵ قبووڵی ئهوه ناكات‬ ‫فهرموودهیهكی ئاحادی تایبهت به مهسهلهیهكی‬ ‫ئیمان چارهنووسی مرۆڤمان بۆ دهستنیشان بكات‬ ‫كه بۆ بهههشت بچێت یان بۆ دۆزهخ‪ .‬بهكورتی‪:‬‬ ‫بهپاڵ مهترسیی ئهوهی فهرمووده ههڵبهسترێن بۆ‬ ‫بڕیاردان لهو مهسهالنهی موسڵمان لهبارهیانهوه‬ ‫بهتوندی ناكۆك بوون‪ ،‬جێگهی مهترسییه فهرمووده‬ ‫خۆی وهك دهقێكی (ظين الثبوت) بڕیاردهر بێت‬ ‫لهو مهسهالنه‪ ،‬تهنانهت ئهگهر به فهرموودهیهكی‬ ‫صهحیحیش ناوبرابێت‪.‬‬

‫فراوانكردنی عهقیده و‬ ‫بهرتهسككردنی ڕز اربووا‬

‫لێكۆڵینهوه و موناقهشهی سهده یهكهمهكانی‬ ‫مێژووی ئیسالم لهبارهی عهقیدهوه‪ ،‬دوو ئهنجامی‬ ‫دژ بهیهكیان لێ دروست بوون‪ ،‬ئهوانیش فراوانكرن‬ ‫و بهرتهسككردن‪ .‬مهبهستم له فراوانكردن‬ ‫ئهوهیه بواری عهقیده شتی زۆری بۆ زیادكرا‪،‬‬ ‫ئهنجامی ئهو فراوانكردنهش بهرتهسككردن بوو‬ ‫واته قۆرخكردنی باوهڕی دروست بۆ تاقمێكی‬ ‫دیاریكراوی ئوممهت‪ .‬بهواتایهكی تر ئهو تاقمانهی‬

‫خا ل‬

‫واستنهوهی ناكۆكیی تاق هكا‬ ‫بۆ ناكۆكیی له عهقیده‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫هۆكارێكی گرنگی ئهو زاڵبوونهی فیكر و‬ ‫بۆچوونی بهشهری كه دهمامكی لهخۆی نا و خوی‬ ‫وهكو عهقیده پیشان دا ئهوهیه كه پێشتر باسمان‬ ‫كرد‪ ،‬ئهویش ناكۆكیی فیكریی نێوان موسڵمان‪ ،‬واته‬ ‫ناكۆكیی فیكری بهڕێگه دروستهكهی نهڕۆشت كه‬ ‫وهكو جیاوازیی بۆچوون بمێنێتهوه‪ ،‬بهڵكو زۆر‬ ‫تهئكید لهسهر ئهو فیكره كرا بهجۆرێك كرایه‬ ‫عهقیده‪.‬‬ ‫ئهوانه زۆرن كه تهنگهتاو دهبن به ههبوونی‬ ‫كهسێكی موخالیفی فیكری خۆیان‪ .‬مرۆڤیش بۆی‬ ‫ههیه پهنا بۆ ئاسانترین چارهسهر بهرێت‪ ،‬ئهویش‬ ‫ناكۆكیی لهگهڵ نهیارهكان بكرێته ناكۆكی لهگهڵ‬ ‫خودی ئیسالم‪ ،‬بهم شێوهیه دهركردنی ناكۆكییهكه‬ ‫له بواری فیكری شهخسییهوه بۆ بواری ئیمانی‬ ‫ههموو موسڵمانان‪.‬‬ ‫ناكۆكییه شهخسییهكان و ئهو ناكۆكییهی‬ ‫نێوان تاقمهكان له ههندێك حاڵهت و الی ههندێك‬ ‫كهس بارهكه دهگهیهننه قۆناغی تهكفیر‪ ،‬بهاڵم‬ ‫لهبهر ئهوهی تهكفیری موخالیف بهپێی بۆچوونی‬ ‫مرۆڤهكان ناكرێت‪ ،‬پێویست دهكات مهسهلهكه‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كه زیادكردنی پایه و مهرجهكان ئیمانیان پیادهكرد‬ ‫(فراوانكردن) وایان كرد تاقمی زۆری تری‬ ‫نهیارانیان له بازنهی ئیمان (یان ئیمانی دروست)‬ ‫دهربهێنرێن و تهنها تاقمهكهی خۆیان بمێننهوه‬ ‫(بهرتهسككردن)‪ .‬ئهم چاالكییهی فراوانكردنهش به‬ ‫یهك جار و لهپڕ ئهنجام نهدرا‪ ،‬بهڵكو وردهورده و‬ ‫لهمیانهی ناكۆكیی نێوان تاقمهكان‪ .‬بهرتهسككردن‬ ‫گهیشته ئهو حاڵهتهی تهنها یهك تاقم به ڕزگاربوو‬ ‫بزانرێت (الفرقة الناجية) و ئهمه لوتكهی ناكۆكیی‬ ‫مهزههبی بوو كه تهنها یهك لوتكه لهو بهرزتر‬ ‫ههبوو‪ ،‬ئهویش شهڕی مهزههبی‪.‬‬

‫بخرێته قاڵبی باوهڕ‪ ،‬نهك بۆچوون و ئیجتهاد‪ .‬زۆر‬ ‫جار ناكۆكییهكه دهگاته سنووری ئێسقان شكاندن‬ ‫و جاری واشه قسه و بهڵگهی سهیر و سهمهره‬ ‫دهكرێن‪.‬‬ ‫تێخنینی ئیمان لهناو مهسهلهكانی ناكۆكی‪،‬‬ ‫تهنانهت دهگاته بابهتی فیقهی‪ ،‬وهك چۆن تهححاوی‬ ‫(الطحاوي) كه ئیمامێكی دیاره‪ ،‬نامیلكهیهكی لهبارهی‬ ‫عهقیدهوه ههیه كه به عهقیدهی تهحاویه ناسراوه‪،‬‬ ‫ههرچهنده شتی دروستی لهخۆ گرتووه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫گیانی ناكۆكی وای كردووه مهسهلهیهكی فیقهیی‬ ‫وهك (المسح علی الخفین) بكاته بهشێك لهو‬ ‫عهقیدهیه‪.8‬‬ ‫مرۆڤیش الی سهیر دهبێت‪ ،‬چۆن مهسهلهیهكی‬ ‫فیقهی جێگهی خۆی لهناو نامیلهكهیهكی بچووك‬ ‫دهكاتهوه و لهناو سهدان مهسهلهی فیقهی جێگهی‬ ‫خۆی لهناو عهقیده دهكاتهوه‪ .‬سهرسوڕمانهكهش‬ ‫ئهو كاته الدهچێت كه دهزانین خهوارج و شیعه‬ ‫باوهڕیان به دروستیی مهسح لهسهر پێاڵو نهبوو‪. 9‬‬ ‫بهواتایهكی تر ناكۆكیی مهزههبیی و سیاسیی هۆی‬ ‫ئهوه بووه مهسهلهیهكی فیقهیی بچووك ببێته‬ ‫بابهتێكی عهقیدهیی‪ ،01‬ههر بۆیه و بۆ تهئكیدكردنی‬ ‫ئهو جیابوونهوهیهی تاقمهكان‪ ،‬مهسح الی ههندێك‬ ‫تهنانهت باشتره له شتنی پێ‪ ،‬وهك (ابن النذر) كه‬ ‫دهڵێت‪ :‬خیالفێكی نێوان زانایان ههبووه كه ئایا‬ ‫كامیان باشتره (كاتێك مرۆڤ خوففی لهپێ بێت)‬ ‫مهسحیان لهسهر بكات‪ ،‬یان دایانكهنێت و پێی‬ ‫بشوات‪ .‬ئهویش دهڵێت‪ :‬الی من باشتره مهسحیان‬ ‫لهسهر بكات‪ ،‬ئهویش لهبهر ئههلی بیدعه له خهوارج‬ ‫و ڕهوافز كه تانهیان له مهسح دابوو‪ .11‬دیاره ههر‬ ‫لهبهر ئهوهشه ئیبنو تهیمیه‪ ،‬ههر وهكو تهححاوی‪،‬‬ ‫دهیخاته ناو مهسهلهكانی عهقیده‪ .21‬ههروهها له‬ ‫ناو شێخه سهلهفییهكانی ئهم سهردهمه ئهوه رهت‬ ‫نهكراوهتهوه‪ ،‬بۆ نموونه شێخ بن باز له تهعلیقه‬

‫‪115‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كورتهكانی لهسهر عهقیدهی تهححاوی قبووڵی‬ ‫كردووه و هیچی لهبارهوه نهوتووه‪ .31‬صالح‬ ‫ئهلفوزانیش له تهعلیقهكانی خۆی پاساوی ئهوه‬ ‫دههێنێتهوه كه موبتهدیعهكان ئینكاریان كردووه و‬ ‫ئههلی سوننهت جێگێریان كردووه‪.41‬‬

‫ئهس ی كێ ه مهزههبییهكا سیاسییه‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪116‬‬

‫بهاڵم ئهگهر مهسهلهیهكی فیقهیی بچووك‬ ‫لهبهر ئهوهی جێگهی ناكۆكیی نێوان تاقمهكان‬ ‫بووه بخنرێته ناو بابهتهكانی عهقیده و ئهوه‬ ‫نهبێته كێشهیهكی گهوره‪ ،‬ئهوا بابهتی تر ههن كه‬ ‫كێشهیهكی زۆر گهوره و بهردهوامیان بهدواوه‬ ‫بوو‪ ،‬وهك ئهوهی پێشتر باسمان كرد‪ ،‬سهبارهت‬ ‫به ناكۆكیی سیاسیی‪ .‬نموونهیهكی تریش مهسهلهی‬ ‫ئیمامهتی عهلی كوڕی ئهبو تاڵیبه كه شیعه‬ ‫باوهڕهێنان به وهسیهت (واته وهسیهتی پێغهمبهر‬ ‫بۆ عهلی كه ببێته خهلیفهی دوای خۆی) و وهالیهتی‬ ‫عهلی دهكهنه بهشێك له ئیمان و ئیسالم‪ .‬نموونه‬ ‫لهو بارهیهوه زۆره‪ ،‬تهنها دوو گێڕانهوه له كتێبی‬ ‫(الكلینی) كه به بوخاریی شیعه ناسراوه دههێنینهوه‪.‬‬ ‫له گێڕانهوهیهك كهسێك له جهعفهر ئهلصادق‬ ‫له بارهی ئیمانهوه دهپرسێت‪ ،‬ئهویش گوایه چهند‬ ‫شتێكی بۆ دهژمێرێت وهك شایهتمان ‪ ،‬نوێژ‪،‬‬ ‫ُ‬ ‫زهكات‪ ،‬رۆژوو و حهج‪ ،‬ئینجا (و َو ُ‬ ‫وعداوة‬ ‫الية ولينا‬ ‫َ‬ ‫عدونا والدخول مع‬ ‫الصادقي)‪ .51‬له گێڕانهوهیهكی‬ ‫تر گوایه ئهلصادق دهڵێت ئیسالم لهسهر پێنج‬ ‫شت بینات نراوه‪ :‬نوێژ‪ ،‬زهكات‪ ،‬رۆژوو‪ ،‬حهج و‬ ‫وهالیهت‪ .61‬شتی زۆری تریش ههن بۆ بهستنهوهی‬ ‫ئیمان و ئیسالم به وهالیهتی عهلی و نهوهكانی‪ .‬ئهو‬ ‫وهالیهته سهرهتا سیاسیی بووه و دژایهتیكردنی‬ ‫ئومهوییهكان بوو (وهك چۆن خهڵكی زۆری‬ ‫سوننهش ههبوون دژایهتیی ئومهوییهكانیان‬ ‫دهكرد لهبهر ئهوهی ستهمكار بوون)‪ ،‬بهاڵم دواتر‬

‫بووه بابهتێكی مهزههبی و ئیمانی‪ .‬ههر ئهو‬ ‫ستهمكارییهی ئومهوییهكان‪ ،‬ههروهها ئهو شهڕ‬ ‫و ئاشووبانهی تووشی ئوممهت ببوون هۆكار‬ ‫بوون بۆ ورووژاندنی مهسهلهی قهدهر و ئازادیی‬ ‫ههڵبژاردن‪ ،‬وهك له پێشتر باسمان كرد و ههندێك‬ ‫لێكۆڵهرهوه دركیان پێكردبوو‪.‬‬ ‫ئهم نموونانه و نموونهی تری تاقمه‬ ‫ئیسالمییهكانی ئهو سهردهمانه دهیسهلمێنن كه‬ ‫سهرهتای كێشهكان سیاسیی بوون‪ ،‬نهك عهقیدهیی‬ ‫و فیكری‪ ،‬دواتر ئهو مهسهالنه خنرانه ناو بابهتهكان‬ ‫عهقیده‪ ،‬ههر بۆیه ههڵهیهكی زۆر گهورهیه ئهو‬ ‫تهرحه عهلمانییهی كه دهیهوێت كێشهكان له‬ ‫سنووری سیاسهت بهێڵرێنهوه و له بواری ئایین‬ ‫دهربكرێن‪ ،‬گوایه كێشهی ئایینی مهترسیداتره‬ ‫بهاڵم كێشهی سیاسی ئههوهنتره‪ .‬بهبۆچوونی‬ ‫خۆمان ملمالنهی سیاسیی ئهسڵی گۆڕینی ناكۆكیی‬ ‫ئایینی و مهزههبییه بۆ ناكۆكییهكی توندوتیژ تا‬ ‫دهگاته جهنگی ئایینی و مهزههبی‪ .‬ئهوهش تهنانهت‬ ‫بۆ مهسیحییهت ڕاسته كه جهنگی مهزههبیی‬ ‫ههوڵهكانی كهنیسهی كاسۆلیكیی بۆ هێشتنهوهی‬ ‫دهسهاڵتی خۆی لهپشتهوه بوو‪.‬‬ ‫ستهمكاری‪ ،‬هۆكاری ئهو كێشه سیاسییانهشه‬ ‫كه پهلیان هاویشت بۆ كێشه و ملمالنهی مهزههبی‪،‬‬ ‫چونكه له كهشوههوای ستهمكاری تیۆری سیاسی‬ ‫لهدایك دهبن‪ ،‬وهك چۆن له رۆژئاوا دهیبینین كه‬ ‫تیۆره سیاسییه جۆراوجۆرهكان له سهردهمهكانی‬ ‫ستهمكاری و كێشه سیاسییهكان سهریان ههڵدا‪،‬‬ ‫بهاڵم ئێستا كه ئهو ستهمكارییه بهو جۆرهی ئهوسا‬ ‫نهماوه‪ ،‬رۆژئاوا وهكو نهزۆك وایه سهبارهت به‬ ‫تیۆری سیاسیی‪ ،‬مهگهر ئهو تیۆرانهی كه ملمالنهی‬ ‫رۆژئاوا و رۆژههاڵت دهكهنه بابهتی خۆیان‪.‬‬ ‫لهبهر ئهمهش دیاره كهمكردنهوهی بابهتهكانی‬ ‫عهقیده چهند گرنگه؛ كاتێك عهقیده و ئیمان له چهند‬

‫خا ل‬

‫بابهتێكی كهم سنووردار بكهین‪ ،‬نهك تهنها هۆكاره‬ ‫سیاسییهكانی پشتی ئهو ناكۆكییه عهقیدهییانه له‬ ‫عهقیده دووردهخهینهوه‪ ،‬بهڵكو ههروهها رێگهش‬ ‫دهگرین لهبهردهم بهكارهێنانی عهقیده بۆ مهبهستی‬ ‫سیاسیی‪.‬‬

‫فیكر و لێبوردهیی‬

‫ئهم تهرحه سوودێكی گهورهی ههیه بۆ غهیری‬ ‫موسڵمانان‪ .‬چونكه ئهوانهی حهز به موسڵمان‬ ‫بوون دهكهن چهند بیروباوهڕێك ڕووبهڕوویان‬ ‫دهبێته كه بۆیان ههرس ناكرێت‪ ،‬وهك چۆن‬ ‫ئاڵۆزیی عهقیدهی مهسیحی و ناكۆكیی تاقمه‬ ‫مهسیحییهكانیان پێ ههرس ناكرێت‪ .‬كهسێك‬ ‫حهزی به ئیسالمه‪ ،‬دهبینێت چۆن ههر تاقمێك‬ ‫ئهوانی تر به گومڕا دهزانێت و ناكۆكییهكهی خۆی‬ ‫لهگهڵیان دهخاته خانهی عهقیده‪ ،‬بهاڵم ئهگهر‬ ‫ئیسالمێك به غهیری موسڵمانان پێشكهش بكهین‬ ‫كه ئهو بابهتانه دهخاته خانهی فیكر‪ ،‬ئهو كاته‬ ‫نهك تهنها لهو ناكۆكییه دووریان دهخهینهوه كه‬ ‫دهبێته هۆی ناشیرینكردنی ئیسالم الیان‪ ،‬بهڵكو‬ ‫لهههمان كات شتێكیان پێشكهش دهكهین كه له‬ ‫كهلتووری خۆیان پێی ڕاهاتوون‪ ،‬بهتایبهتیش‬ ‫رۆژئاواییهكان‪ ،‬ئهویش كه زۆر بوار هی فیكر‬ ‫و بۆچوونی جیاوازه‪ ،‬نهك عهقیده‪ .‬یهكێكیش لهو‬ ‫كارهساتانهی بهر ئیسالم له رۆژئاوا كهوتوون‬ ‫ئهوهیه تاقمه ناكۆكهكان كاتێك دهبینن كهسێكی‬ ‫ئهو واڵته بۆته موسڵمان‪ ،‬ههندێكیان دهگهنه الی‬ ‫و دهست دهكهن به وریاكردنهوه له تاقمهكانی تر‬ ‫و له كهسانی تری موسڵمان‪ ،‬پێی دهڵێن ئاگات‬ ‫له فاڵن كهس بێت‪ ،‬چونكه ئهوه باوهڕهكهیهتی‬ ‫و فاڵن تاقم ئهوه باوهڕهكهیان و خۆت بهدوور‬ ‫بگره لێیان‪ ،‬ئهنجامهكهش ئهوهیه ئهو كهسه تازه‬ ‫موسڵمانبووه واز له ئیسالم دههێنێت‪ ،‬چونكه وا‬ ‫بیر دهكاتهوه كه به بهرزی و دروستیی ئیسالم‬ ‫خهڵهتابوو‪ ،‬یان بهالی كهمهوه بۆ ئهوهی خۆی‬ ‫لهو سهرئێشهیه ڕزگار بكات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بهم جۆرهش ههموو مهسهلهكانی عهقیده‬ ‫وهك قهدهر و تهفسیركردنی ئهسمائوسیفات ‪...‬‬ ‫تاد دهبوایه بهشێك بوونایه له فیكر‪ ،‬یان بۆچوون‬ ‫كه خاوهنهكهیان پێیان كافر نابێت‪ ،‬بهم پێیهش كه‬ ‫قسهكان لهبارهی بۆچوونی مرۆڤ بن‪ ،‬مرۆڤهكان‬ ‫زۆرتر لهوه نزیك دهبنهوه كه بۆچوونی جیاواز‬ ‫قبووڵ بكهن و دوورتر بن له فیتنه و ئاژاوه‪.‬‬ ‫ئهم قبووڵنهكردنهی بۆچوونی موخالف بهو‬ ‫پێیه كه ئهوه بۆچوون نییه‪ ،‬بهڵكو دینه له بوارێكی‬ ‫تریش ههبوو‪ ،‬ئهویش بواری فیقهـ كه دهبوایه بواری‬ ‫نموونهییی بووایه بۆ بۆچوونه دژ به یهكهكان بهاڵم‬ ‫لهو بوارهش دهمارگیری بۆ ئیمامهكان ههبوو لهو‬ ‫حاڵهتهی شوێنكهوتهكانیان وهكو دین تهماشای‬ ‫بۆچوونه فیقهییهكانی ئهو ئیمامانهیان دهكرد‪ ،‬ههر‬ ‫كهسێك لێیان ال بدات گوناهبار دهبێت‪ .‬نهك تهنها‬ ‫عهوامی خهڵك وایان بیردهكردهوه‪ ،‬بهاڵم ههروهها‬

‫سوودی ئازادكردنی عهقیده‬ ‫بۆ بان هواز بۆ ئی م‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ته اوی كه ئی امێكی دیاره‪،‬‬ ‫نامی كهیهكی لهبارهی عهقیدهوه‬ ‫ههیه‪ ،‬ههرچهنده شتی دروستی‬ ‫لهخۆ رتووه‪ ،‬بهاڵم یانی ناكۆكی‬ ‫وای كردووه مهسهلهیهكی فی یی‬ ‫ع ی ال ین بكاته‬ ‫وه ال‬ ‫بهشێك لهو عهقیدهیه‪.‬‬

‫زۆرێك له فهقیهه دهمارگیرهكان كه موقهلـلیدی‬ ‫ئیمامهكانی خۆیان بوون‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪118‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێز‬

‫‪ 1‬ابو داود‪ ،‬سليمان بن االشعث السجستاني‪ ،‬سنن ابي داود‪ ،‬كتاب‬ ‫السنة ‪ ،‬تقيق شعيب االرناؤوط‪ ،‬حممد كامل قره بللي‪ ،‬عبداللطيف‬ ‫حرزالل‪ ،‬دار الرسالة العالية‪ ،‬دمشق‪ ،‬ط‪ ،2009-1430 ،1‬باب يف القدر‪ ،‬ح‪،4691‬‬ ‫جملد ‪ ،7‬ص‪.77‬‬ ‫‪ 2‬بۆ نموونه ئیمام ئیبنو حهزمی ئهندهلوسی ئهویش بۆ‬ ‫گێڕانهوهیهكی تر القدرية والرجئة جموس‪ ...‬تا‪ .‬ابن حزم االندلسي‪،‬‬ ‫ابو حممد علي بن حزم‪ ،‬الفصل يف اللل واالهواء والنحل‪ ،‬تقيق د‪ .‬حممد‬ ‫ابراهيم نصر و د‪ .‬عبدالرمحن عمرية‪ ،‬دار اليل‪ ،‬بريوت‪ ،‬ط ‪ ,1996-1416 ،2‬ج‪،3‬‬ ‫ص‪ .292‬له نوێكانیش شوعهیب ئهڕنائووت كه دهڵێت‪ :‬ئیسنادهكهی‬ ‫الوازه‪ :‬سنن ابي داود‪ ،‬كتاب السنة‪ ،‬باب يف القدر‪ ،‬ح‪( 4691‬جملد ‪ ،7‬ص‪.)77‬‬ ‫كێشهكهشی ئهوهیه ابو حازم سلمة بن دینار له عبدالله كوڕی عمر‬ ‫دهیگێڕێتهوه بهاڵم ابو حازم فهرموودهی له ابن عمر نهبیستووه‪.‬‬ ‫‪ 3‬االلباني‪ ،‬حممد ناصرالدين‪ ،‬ظالل النة يف تريج السنة (كتاب السنة‬ ‫للحافظ ابي بكر عمرو بن أبي عاصم الضحاك بن خملد الشيباني التويف يف ‪287‬‬ ‫هـ ومعه ظالل النة يف تريج السنة)‪ ،‬الكتب االسالمي‪ ،‬ط‪ ،1980-1400 ،1‬ج‪،1‬‬ ‫‪ ،338‬ص‪ .150-149‬ئاماژهش بۆ ئهوه دهكات له‪( :‬شرح العقيدة الطحاوية‪،‬‬ ‫ص‪ .)273‬ههروهها االلباني‪ ،‬حممد ناصرالدين‪ ،‬صحيح وضعيف سنن ابي‬ ‫داود‪ ،‬مكتبة العارف‪ ،‬الرياض‪ ،‬ط‪ 1‬للطبعة الديدة‪ ،1998-1419 ،‬جملد‪ ،3‬ص‪.143‬‬ ‫ههروهها صحيح الامع الصغري وزيادته‪ ،‬جملد ‪ ،2‬ح ‪.4442‬‬ ‫االلباني‪ ،‬ظالل النة‪ ،325 ،‬ص‪.143-142‬‬ ‫‪4‬‬ ‫االلباني‪ ،‬ظالل النة‪ ،‬ج‪ ،336 ،1‬ص‪.149-148‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ظالل النة‪ ،‬ج‪ ،199 ،1‬ص‪.88‬‬ ‫‪6‬‬ ‫فهرمووده ئاحاد‪ :‬ئهوه فهرموودهیهیه كه موتهواتر‬ ‫‪7‬‬ ‫نییه‪ .‬موتهواتر ئهو فهرموودهیهیه كه له چینهكانی سهنهدهكه‬ ‫ژمارهیهكی زۆر گێڕاویانهتهوه و رێی تێ ناچێت ههموویان‬ ‫لهسهر ههڵبهستنی فهرموودهكه ڕێككهوتبن‪ .‬ژمارهكهش‬ ‫فهرموودهی (مهشهوور) دیاری دهكات كه ئهمهیان له دوو‬ ‫كهس زیاتر‪ ،‬یان له سێ كهس زیاتر لهههر چینێكی سهنهدهكه‬ ‫گێڕاویانهتهوه‪ ،‬بهاڵم ژمارهكه ناگاته ژمارهی تهواتر له زۆری‪.‬‬ ‫مهشهوور جۆرێكی ئاحاده‪ ،‬دوو جۆری تریشی ههیه‪ :‬عهزیز‬ ‫كه گێڕهرهوهكان لهههر چینێكی سهنهدهكه له دوو كهس‬ ‫كهمتر نهبن‪ ،‬یان سێ كهس بن و نهگهنه ژماری مهشهوور‪،‬‬ ‫سێیهمیشیان غهریبه كه گێڕهڕهوهكان یهك كهسن‪ .‬بهشێكی ئهم‬ ‫جیاكردنهوهیه له السيوطي‪ ،‬جالل الدين‪ ،‬تدريب الراوي يف شرح تقريب‬ ‫النواوي‪ ،‬تقيق ابو قتيبة نظر حممد الفاريابي‪ ،‬بريوت‪ ،‬مكتبة الكوثر‪،‬‬ ‫الرياض‪ ،‬ط‪ ،1415 ،2‬ج‪ ،1‬ل ‪621‬ء ‪ .632‬وهك ئاشكرایه زانایان یهكدهنگ‬

‫نین لهسهر ئهو بهشكردنه‪ ،‬وهك چۆن یهكدهنگ نین لهسهر‬ ‫زۆرێك له مهسهلهكانی سهر به زانستی فهرمووده‪.‬‬ ‫‪ 8‬الطحاوي‪ ،‬أمحد بن حممد‪ ،‬أبو جعفر‪ ،‬منت العقيدة الطحاوية‪ ،‬دار‬ ‫ابن حزم‪ ،‬بريوت‪ ،‬ط‪ ،1995-1416 ،1‬ص‪ .25‬بهپێی چهند فهرموودهیهكی‬ ‫صهحیح (بوخاری و موسلم و غهیری ئهوان)‪ ،‬ئهگهر مرۆڤ‬ ‫به دهستنوێژهوه پێاڵوی لهپێ كرد دهتوانێت لهجیاتی قاچ شتن‬ ‫لهكاتی دهستنوێژ به دهستی تهڕهوه پێاڵوهكهی بسڕێتهوه‪،‬‬ ‫ئهویش شهو و ڕۆژێك بۆ كهسێك لهناو شوێنی خۆی بێت و‬ ‫سێ شهو و سێ رۆژ بۆ كهسێكی موسافر‪.‬‬ ‫‪ 9‬وهكو نموونه لهسهر ئهوه بڕوانه‪ :‬الشوكاني‪ ،‬نيل االوطار‪ ،‬جملد‬ ‫‪ ،1‬ص ‪ .509‬شهوكانی باسی ئهوه دهكات كه گێڕانهوهكانی ههندێك‬ ‫هاوهڵ دژ به مهسح گێرانهوهی دروست نین‪ ،‬ههمان سهرچاوه و‬ ‫الپهڕه‪ .‬لهالیهكی ترهوه السقاف‪ ،‬كه نهیارێكی سهلهفییهته‪ ،‬دهڵێت كه‬ ‫خیالف لهناو هاوهاڵن ههبووه دهربارهی ئهم مهسهلهیه و قسه‬ ‫لهبارهی ئهو گێرانهوانه دهكات؛ السقاف‪ ،‬حسن بن علي‪ ،‬صحيح شرح‬ ‫العقيدة الطحاوية‪ ،‬ط‪ ،4‬دار االمام الرواس‪ ،‬بريوت‪ ،2007-1428 ،‬ص ‪ 643‬بهدواوه‪.‬‬ ‫‪ 10‬نهوهكو واشی بۆ بچین كه مهبهستی تهححاوی له‬ ‫عهقیده جیاوازی بیروبۆچوونه نهك بیروباوهڕ‪ ،‬تهححاوی له‬ ‫سهرهتای نامیلكهكهی دهڵێت‪ :‬ئهمه عهقیدهی ئههلی سوننهت و‬ ‫جهماعهته لهسهر مهزههبی ئهبو حهنیفه (ناوی دوو قوتابیی‬ ‫ئهویش دهنووسێت) و ئهوهی باوهڕیان پێیهتی سهبارهت به‬ ‫ئوسووڵی دین (منت العقيدة الطحاوية‪ ،‬ص‪ .)7‬ئوسووڵی دینیش‬ ‫جیاوازییه فیقهییهكان ناگرێتهوه‪.‬‬ ‫‪ 11‬الشوكاني‪ ،‬حممد بن علي بن حممد‪ ،‬نيل االوطار من اسرار منتقى‬ ‫االخبار‪ ،‬تقيق وتعليق ابو معاذ طارق بن عوض‪ ،‬دار ابن القيم‪ ،‬الريلض‪ ،‬دار‬ ‫ابن عفان‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ط‪ ،2005-1426 ،1‬جملد ‪ ،1‬ص ‪.508‬‬ ‫‪ 12‬ابن تيمية‪ ،‬الفتوى احلموية الكربى‪ ،‬جمموع فتاوى شيخ االسالم‬ ‫امحد بن تيمية‪ ،‬جملد ‪ ،5‬جممع اللك فهد لطباعة الصحف الشريف‪،‬‬ ‫الدينة‪ ،2003-1424 ،‬ص ‪.78‬‬ ‫‪ 13‬بن باز‪ ،‬عبدالعزيز‪ ،‬تعليقات الشيخ ابن باز على منت العقيدة‬ ‫الطحاوية‪ ،‬نسخة الكرتونية‪ ،‬فقرة ‪.76‬‬ ‫‪ 14‬الفوزان‪ ،‬الدكتور صاحل بن فوزان بن عبدالل‪ ،‬التعليقات‬ ‫الختصرة على منت العقيدة الطحاوية‪ ،‬دار العاصمة‪ ،‬د‪.‬ت‪ .‬ص ‪.186‬‬ ‫‪ 15‬الكليين‪ ،‬حممد بن يعقوب‪ ،‬االصول من الكايف‪ ،‬دار الكتب االسالمية‪ ،‬طهران‪،‬‬ ‫‪ 1365‬هجرية مشسية (‪1986‬م)‪ ,‬جملد ‪ ،2‬باب دعائم االسالم‪ ،‬ح‪.2‬‬ ‫الكليين‪ ،‬الكايف‪ ،‬جملد ‪ ،2‬باب دعائم االسالم‪ ،‬ح‪ 1‬و ‪ ،3‬ص‪.18‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪ 17‬صهحیحی بوخاری‪ ،‬صهحیحی موسلم‪ ،‬به چاپی جیاواز‪.‬‬

‫قهت وعامی باپیرانی كورد‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دهركهوتنی ئایینی زهردهش و‬

‫خا ل‬

‫دڵ اد عهزیز زاموا‬

‫ماستهر له شوێنهوار‪ ،‬خوێندكاری دكتۆرا له بهشی‬ ‫شوێنهوار له زانكۆی الیدن له هۆڵهندا‪.‬‬ ‫ژمارهیهك توێژینهوهی باڵوكراوهی به‬ ‫زمانهكانی كوردی‪ ،‬عهرهبی و ئینگلیزی ههیه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪119‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪120‬‬

‫زهردهش ‪ ،‬كهی و له كو لهدایكبووه و‬ ‫له كو ژیاوه‬

‫تا ئێستا هیچ دهقێكی مێژوویی كۆن و هیچ‬ ‫بهڵگهیهكی شوێنهواری لهبهردهستدا نییه كه پێمان‬ ‫بڵێت زهردهشت كهی لهدایكبووه و له كوێ ژیاوه‪.‬‬ ‫ههرچی له ئێستادا دهگوترێت تهنها بۆچوون و‬ ‫خهماڵندن و به هیچ شێوهیهك ناتوانرێت وهك‬ ‫بهڵگهی مێژوویی پشتیان پێ ببهسترێت‪.1‬‬ ‫له سهرهتای سهدهی بیست و گهیشتنی بیری‬ ‫ناسیۆنالیزم به گهالنی رۆژههاڵتی ناوهڕاست‬ ‫له رۆژههاڵتی ئهوروپاوه‪ ،‬قسه و باس زۆر‬ ‫خراوهتهڕوو كه زهردهشت له ئهشكهوتی ههزارمێرد‬ ‫له چیای بهرانان لهدایك بووه‪ ،‬گۆڕی پیرهمهگرون‬ ‫گۆڕی زهردهشت یان یهكێك له هاوهڵهكانییهتی‪ .‬ئهم‬ ‫بۆچوونانه سهرنجراكێشن‪ ،‬بهاڵم بێ بهڵگهن و له‬ ‫رووی مێژوویی و شوێنهوارییهوه هیچ بهڵگهیهك‬ ‫نییه پشتگیری ئهم بۆچوونانه بكات‪.‬‬ ‫دهوترێت زهردهشت له سهدهی شهشهمی پێش‬ ‫مهسیح لهدایكبووه و ژیاوه‪ ،‬بهاڵم كهس نازانێت‬ ‫له كوێ لهدایكبووه‪ .‬یان دوایی رووی كردووهته‬ ‫كوێ؟ له كوێ مردووه؟ بهشێوهیهكی گشتیی‬ ‫دهوترێت زهردهشت له سهدهی شهشهمی پێش‬ ‫مهسیح لهدایكبووه‪ .‬واته زهردهشت پێش روخانی‬ ‫دهوڵهتی میدیا لهدایكبووه بهاڵم كه ئهو هێشتا‬ ‫مندال بووە كە فارسهكان دهوڵهتی میدیان رووخاند‬ ‫و ئیمپراتۆریهتێكی فراوانیان له رۆژههاڵتی ئێرانهوه‬ ‫بۆ میسر و كهناراوهكانی یۆنان بنیادنا‪.2‬‬

‫ئایینی میدییهكا‬

‫بۆباسكردن لهههر الیهنێكی شارستانی و‬ ‫مێژووی كۆن دهبێت پشت ببهسیتن به بهڵگهی‬ ‫شوێنهواری و بهڵگهی دهقهكۆنهكان‪ ،‬وهك دهقه‬ ‫تۆماركراوهكان بهخهتی بزماری‪ ،‬هیرۆگلیفی‪،‬‬

‫ئارامی‪ ،‬پههلهوی‪ ...،‬تاد‪ .‬لهنووسینه مێخییهكانهوه‬ ‫دهردهكهوێت كه گهالنی كۆنی زاگرۆس ههروهك‬ ‫گهالنی كۆنی میسۆپۆتامیا چهندین خواوهندیان‬ ‫دهپهرست‪ :‬خۆر‪ ،‬مانگ‪ ،‬ئاسمان‪ ،‬زهوی‪ ،‬ئهستێره‪،‬‬ ‫رهشهبا‪ ،‬بروسكه‪ ،‬شاخ‪ ،‬روبار‪...‬تاد‪ .‬ئهم خواوهندانه‬ ‫به چهندین شێوه پهیكهر و هێمایان بۆ دهكێشرا‪،‬‬ ‫له شێوهی مرۆڤ‪ ،‬ئاژهڵ‪ ،‬یان له شێوهی مانگ و‬ ‫خۆر و ئهستێره‪...‬تاد‪ ،‬ههر یهكێك لهم خواوهندانه‬ ‫له ههر ناوچهیهك ناوێكی تایبهتی ههبوو به پێی‬ ‫زمانی خهڵكی ناوچهكه‪ .‬تهنها دهقێكی میدی كه‬ ‫جێگهی متمانهبێت‪ ،‬ساختهكراو نهبێت‪ ،‬نووسنی‬ ‫یهكێك له پاشا میدییهكانه كه له كۆتایی سهدهی‬ ‫ههشتهمی پێش زایین ژیاوه و ناوی (شیلیسروخ)‬ ‫بوو‪ .‬ئهم پاشایه له تۆمارێكی بچوكدا لهسهر‬ ‫تابلۆیهكی برۆنزی به خهتی بزماری و به زمانێكی‬ ‫تێكهڵ له ههردوو شێوهزاری ئاشوری‪-‬بابلی‬ ‫باسی ژمارهیهك خواوهند دهكات‪ ،‬شیلیسروخ‬ ‫پاشای شاری ئهبدادانی‪« :‬با خواوهند عهشتار‬ ‫(ئهستێرهی گهالوێژ) خاتوونی شارهكه‪ ،‬شاماش‬ ‫(خواوهندی خۆر)‪،‬خواوهند بێل‪-‬مهتاتی شاهێد بن‪،‬‬ ‫پاشا خهوێكی بینیوه‪...‬خواوهند عهشتار «دوژمنان‬ ‫رابماڵه بهرهوخوار‪ ،‬وهك (الفاوی) روبار‪ ،‬خانوو و‬ ‫تۆویان رابماڵه‪.3»...‬‬ ‫له دهقێكی ئاشوریدا‪ ،‬پاشای ئاشوری باس له‬ ‫داگیركردنی یهكێك له ههرێمه میدییهكان دهكات‬ ‫و دهڵێت‪ :‬ههرێمی (پالیل‪-‬ئاندیل‪-‬مات)م داگیركرد‪.‬‬ ‫پسپۆڕانی بواری زمانه كۆنهكان ئهم ناوهیان بهم‬ ‫شێوهیه وهرگێڕاوه « خواوهند پالیل سێبهری‬ ‫پارێزهری واڵتهكهیه«‪.‬پالیل له الی سۆمهرییهكان‬ ‫پێی دهوترا نێرگال‪ ،‬خواوهندی جیهانی مردووهكان‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ههروهها تیگالت‪-‬پلێسهری پاشای ئاشوری‬ ‫كاتێك ههندێك له ناوچهكانی میدییهكانی داگیركرد‪،‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫دهڵێت‪ :‬لهسهر یهكێك له شاخهكان پهیكهری‬ ‫خواوهند مهردۆخی بابلییهكانی لێبوو منیش‬ ‫قوربانیم بۆ كرد‪ .‬ئاشورییهكان پهیكهری (خواوهند‬ ‫ئاشور)یان له مهیدانی ههندێك شاره میدییهكاندا‬ ‫دادهنا‪ 4.‬بهم شێوهیه روون دهبێتهوه كه میدییهكان‬ ‫چهندین خواوهندیان پهرستووه‪ ،‬لهوانهیه ناوی ئهو‬ ‫خواوهندانه به زمانی میدی جیاوازبووبێت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫هیچ ئاماژهیهكی نووسین و بهڵگهی شوێنهواری‬ ‫بۆ پهرستنی ئاهورامهزدا لهبهردهستدا نییه‪ ،‬نه‬ ‫له پێش دامهزراندنی دهوڵهتی میدیا و نه لهكاتی‬ ‫فهرمانڕهوایی پاشایانی میدیادا‪ .‬مێژوونووسی‬ ‫یۆنانی هیرۆدۆتس دوای دوو سهده باسی له‬ ‫ئایینی فارسهكان كردووه و دهڵێت «نه پهیكهری‬ ‫خواوهندیان ههبوو‪ ،‬نه پهرستگه و نه سهكۆ‪ ،‬بهڵكو‬ ‫بهكارهێنانی ئهمانهیان به نیشانهی شێتی دادهنا‪.5»...‬‬ ‫ههر چهنده ئهم بۆچوونهی هیرۆدۆتس باس له‬ ‫سهردهمێكی درهنگ دهكات‪ ،‬واته نزیكهی یهك‬ ‫سهده له دوای روخانی دهوڵهتی میدیا بهدهستی‬ ‫فارسهكان‪ ،‬بهاڵم پێناچێت بۆچونهكهی راستبێت‪،‬‬ ‫چونكه لهو كاتهدا فارسهكان پهرستگه و ئاگردان‬ ‫و پهیكهریان ههبووه‪ .‬ئهم نووسینهی هیرۆدۆتس‬ ‫زیاتر وهك بهكهم سهیركردنێكی یۆنانییهكان‬ ‫دهبیندرێت‪ ،‬كه له جهنگدابوون لهگهڵ فارسهكان كه‬ ‫یهكهم پێكدادانی «رۆژههاڵت» و «رۆژئاوا»بوو له‬ ‫مێژوودا‪.‬‬ ‫«تهپه‬ ‫میدییهكهی‬ ‫پهرستگه‬ ‫ههروهها‬ ‫نوشیجان» كه ههندێك به پهرستگهی زهردهشتی‬ ‫ناویاندهبرد‪ ،‬بهاڵم له الیهن ههردوو شوێنهوارناسی‬ ‫بهناوبانگ مایكڵ رۆف و دهیڤید سترۆوناك‬ ‫خۆيان ئەو شوێنەوارە گرنگەيان دۆزيوەتەوە له‬ ‫كتێبه نوێیهكهیاندا كه ههمووی دهربارهی ئهم‬ ‫پهرستگهیهیه و له ساڵی ‪ 2007‬باڵوكراوهتهوه‪ .‬باس‬ ‫لهوهدهكهن پهرستگهكه داخراوه و به بهرد و خۆڵ و‬

‫خشتی قوڕین پڕكراوهتهوه‪ .‬لهو پهرستگهیهدا تهنها‬ ‫شتێك كه ئاماژهیهكی ئایینی ههبوو سهكۆیهكو‬ ‫قاپێك بوو كه پاشماوهی سوتانی پێوهدیاربوو‪،‬‬ ‫بهاڵم به بۆچوونی ئهو دوو شوێنهوارناسه ئهو‬ ‫قاپه ناكرێت بهراوردبكرێت به ئاگردانی زهردهشتی‪،‬‬ ‫چونكه تهنكه و بهرگهی ئاگری بهردهوامی‬ ‫نهدهگرد‪ .‬ههروهها شوێنهوارناسان گهیشتونهته‬ ‫ئهو ئهنجامهی كه پهرستگهكهی نوشیجان پێدهچێت‬ ‫بۆ ژنی یهكێك له میره میدییهكان دروستكرابێت كه‬ ‫خهڵكی شوێنێكی تر بووه‪ ،‬ئایینێكی تری ههبووه‪ .‬به‬ ‫مردنی ئهو ژنه پهرستگهكه پڕكراوهتهوه‪.6‬‬ ‫له ئهمڕۆدا لێره و لهوێ دهبیسترێت كه‬ ‫میدییهكان زهردهشتی بوون‪ ،‬پاشایانی میدیا‬ ‫بهتایبهت دیاكۆ و كهیخوسرهو یهكهم زهردهشتی‬ ‫بوون‪ .‬سهرهتا دهبێت ئهوه روون بكهمهوه كه له‬ ‫تۆماره مێژووییهكاندا پاشایهكی میدی نییه ناوی‬ ‫دیاكۆ بێت‪ .‬بهڵكو دیاكۆ میرێكی ناوچهكانی نێوان‬ ‫بۆكان و شنۆ بوو‪ ،‬له (دهوڵهتی ماننا) له ساڵی ‪714‬‬ ‫پ‪.‬ز سارگۆنی پاشای ئاشوریبهدیلیگرتیولهگهڵماڵو‬ ‫‪7‬‬ ‫منداڵهكهیدادوریخستهوهبۆشاری حهما له سوریا‪.‬‬ ‫دوای نزیكهی دووسهد ساڵ (هیرۆدۆتس)ی‬ ‫مێژوونووس دهڵێت‪ :‬هۆزه میدییهكان پاشایهكیان‬ ‫بۆ خۆیان ههڵبژارد ناوی (دایۆكس) بوو‪ .‬بهاڵم‬ ‫ئهم نووسینهی هیرۆدۆتس بناغهیهكی مێژوویی‬ ‫نییه‪ .‬هیرۆدۆتس دهڵێت‪ :‬یهكهم كاری دایۆكس‬ ‫دروستكردنی شاری ههمهدان و كۆشكێك بوو‬ ‫كه حهوت شورای ههبوو‪ ،‬ههریهكه و بهرهنگێك‬ ‫رهنگكرابوو‪8.‬بهاڵم ههروهك وتمان بۆ چوونهكانی‬ ‫هیرۆدۆتس زۆر جێگهی متمانه نین‪ .‬ههروهها له‬ ‫دهقێكی ئاشوریدا باس له چهند بنهماڵهیهكی میدی‬ ‫دهكرێت و له شوێنێكدا كه دهقهكه بهشێكی شكاوه‬ ‫ناوی بنهماڵهیهك نووسراوه كه جاران ههندێك‬ ‫له پسپۆڕانی خهتی بزماری به (بێت‪-‬دیاكۆ)‬

‫‪121‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دهیانخوێندهوه‪ ،‬بهاڵم دوایی پسپۆڕانی خهتی‬ ‫بزماری و زمانی ئاشوری بۆیان دهركهوت كه‬ ‫ئهو ناوه نووسراوه (بێت‪-‬میدیا) نهك (بێت‪-‬دیاكۆ)‪.‬‬ ‫ئهمه له الیهك‪ ،‬له الیهكی دیكهوه كهیخوسرهو له‬ ‫سااڵنی ‪ 614‬پ‪ .‬ز دهركهوت و كهركوكی گرت‪،‬‬ ‫له ساڵی ‪ 612‬پ‪ .‬ز دهوڵهتی ئاشوری رووخاند‬ ‫و دهوڵهتی میدیای دامهزراند‪.9‬كهیخوسرهو له‬ ‫كۆتاییهكانی سااڵنی ‪ 580‬پ‪ .‬ز مردووه‪ ،‬واتا پێش‬ ‫لهدایكبوونی زهردهشت! ههروهها (دیاكۆ)یواڵتی‬ ‫(ماننا)ش یهكسهده پێش كهیخوسره و ژیاوه‪ ،‬ئیتر‬ ‫چۆن بوونه زهردهشتی؟‬

‫یهكهم پاشای زهردهشتی ك بوو‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪122‬‬

‫ههرچهنده دهوترێت كه زهردهشت له سهدهی‬ ‫شهشهمی پێش مهسیح ژیاوه‪ .‬با بزانین بۆ ئهم‬ ‫بۆچوونه چ بهڵگهیهك ههیه‪ .‬له راستیدا هیچ‬ ‫بهڵگهیهكی نووسراو لهبهردهستدا نییه دهربارهی‬ ‫ناوهێنانی زهردهشت له دهقه مێخییهكاندا‪ ،‬نه‬ ‫له زاگرۆس‪ ،‬نه له ئێران و نه له میسۆپۆتامیا‪.‬‬ ‫بهڵكو تهنها ناوی ئاهورامهزدا له دهقه مێخییهكان‬ ‫(نووسینه بزمارییهكاندا) باسكراوه‪ .‬ناوهێنانی‬ ‫ئاهورامهزدا وهك تاكه خواوهندێك بۆ یهكهمجار‬ ‫له مێژوودا لهسهر روی شاخی بێستوون تۆماركرا‬ ‫لهساڵی ‪522‬ی پێش مهسیح‪ ،‬واته ‪ 28‬ساڵ‬ ‫دوای رووخانی دهوڵهتی میدیا بهدهستی فارسه‬ ‫هاخامهنشییهكان‪ .‬ئهم نووسینه له الیهن پاشای‬ ‫هاخامهنشی داریوشی یهكهم (‪ 486-522‬پ‪.‬ز)‬ ‫تۆماركراوه‪ ،‬بابزانین داریوش بۆ چ یادگارییهك ئهم‬ ‫نووسینهی تۆماركرد‪.‬‬

‫راپهڕینهكهی ههمهدا و ههولێر‬

‫ههروهك باسمانكرد كۆرشی فارسی‬ ‫هاخامهنشی له ساڵی ‪ 550‬پ‪ .‬ز دهوڵهتی میدیای‬ ‫رووخاند و دهوڵهتی فارسی دامهزراند‪ .01‬دوای‬

‫‪ 28‬ساڵ له فهرمانڕهوایی فارسه هاخامهنشییهكان‬ ‫بهسهر گهالنی كۆنی ئهم ناوچهیهدا‪ ،‬له (بههاری‪-‬‬ ‫نهورۆزی) ساڵی ‪ 522‬پ‪ .‬ز ههموو گهالن دژی‬ ‫فارسهكان راپهڕین‪ .‬له زاگرۆس نهوهكانی پاشایانی‬ ‫میدیا له ههمهدان و له ههولێر سهرپهرشتی ئهم‬ ‫راپهڕینهیانكرد‪ .‬بهاڵم ئهم راپهڕینانهش الیهن‬ ‫داریوشی یهكهمی فارسی ههموویان سهركوتكران‪.‬‬

‫قهت وعامی نهوهكانی كهی وسرهو له شاری‬ ‫ههمهدا و ئهربێ‬

‫داریوشی فارسی دامركاندنهوهی ئهم راپهڕینانه‬ ‫و سهركهوتنی خۆی لهشاخی بێستون تۆماركرد‪ .‬له‬ ‫دیمهنێكدا كه له شاخی بێستون ههڵكهندراوه‪ ،‬خۆی‬ ‫وهك سهركهوتوو‪ ،‬پاشای واڵتانیش به كۆتكراوی‬ ‫دهردهكهون لهبهردهمیدا‪ .‬داریوش سهركهوتنهكانی‬ ‫بهسهر دوژمنهكانیدا به ههر سێ زمانی فارسی‬ ‫كۆن‪،‬ئیالمی‪ ،‬بابلی و به ههردوو خهتی ئارامی و‬ ‫خهتی مێخی تۆماركردن‪ .‬له نووسینهكاندا داریوش‬ ‫دهڵێت‪ :‬ئهم سهركهوتنانهم به یارمهتی ئاهورامهزدا و‬ ‫به هیممهتی ئهو بهدهستهێناوه‪ ،‬سوپاس و ستایشی‬ ‫بۆ ئاهورامهزدا راگهیاند‪ .‬بهڵی ئهمه كۆنترین‬ ‫ناوهێنانی ئاهورامهزدایه له مێژوودا‪ ،‬داریوشی‬ ‫فارسی‪ ،‬یهكهم كهس بوو كه ناوی ئاهورامهزدای‬ ‫هێناوه‪ ،‬ئهگهر ئاهورامهزدا گهورهترین خواوهند‬ ‫یان رۆحی پیرۆزی زهردهشتی بێت‪ ،‬كهواته به پێی‬ ‫نووسینهكانی شاخی بێستون دهبێت پاشا داریوشی‬ ‫فارسی لەوانەيە یهكهم زهردهشتی بووببێت لهدوای‬ ‫زهردهشت خۆی!‬ ‫بابێینه سهر نووسینهكهی شاخی بێستون و‬ ‫بزانین داریوشی فارسی چی دهڵێت‪« :‬من داریوس‪،‬‬ ‫پاشاكه‪ ،‬كوڕی هایستاسپیس‪ ،‬هاخامهنششیهكم‬ ‫(ئهخمینیهكم)‪ ،‬پاشای پاشاكانم‪ ،‬فارسێكم‪ ،‬پاشای‬ ‫واڵتی فارسم»‪ .‬پاشان باسی ئهوهدهكات كه باوكی‬ ‫و بنهماڵهكهی پیاوماقوڵ و میری فارسهكان بوون‪.‬‬

‫خا ل‬

‫له برگهی پێنجهمدا پاشا داریوس دهڵێت‪»:‬له ژێر‬ ‫پارێزگاری ئاهورامهزدادا من پاشام‪ .‬ئاهورامهزدا‬ ‫پاشایهتی پێداوم»‪.11‬‬

‫بههاره خوێناوییهكهی ههمهدا‬

‫برگهی ‪ 26‬له نووسینهكهی شاخی بێستون‪:‬‬ ‫«شیترانتهخما‪( ،‬له هۆزی) سهگارتییهكان‪،‬‬ ‫راپهڕی و به خهڵكی دهوت‪ :‬من پاشام‪ ،‬نهوهی‬ ‫كهیئهخسار(كهیخوسرهو)م‪ .‬پاشان سوپایهكم‬ ‫له میدی و فارسهكان بۆ نارد‪ .‬تهخماسپهده‪،‬‬ ‫خزمهتكارم‪ ،‬كه میدییهك بوو‪ ،‬كردم به سهركردهی‬ ‫ئهو سوپایه‪ .‬فهرمانم پێكردن و وتم‪ :‬بڕۆن‪ ،‬بڕۆن و‬ ‫راپهڕیوهكان ببهزێنن ئهوانهی كه گوێڕایهڵم نین»‪.‬‬ ‫تهخماسپهده به سوپاوه بهڕێكهوتن‪ .‬له جهنگێكدا‬ ‫كه ئاهورامهزدا پشتگیرم بوو‪ .‬له ژێر پارێزگاری‬ ‫ئاهورامهزدادا سوپاكهم‪ ،‬راپهڕیوهكانیان بهزاند‪.‬‬ ‫له رۆژی ‪5‬ی تشریتو (تشرین) جهنگهكهیان كرد‪.‬‬ ‫شیترانتهخمایان بهدیگرت و بۆ منیان هێنا‪ .‬لوتیم‬ ‫بڕی‪ ،‬ههردوو گوێچكهكانی‪ ،‬زمانی‪ ،‬یهك چاویم‬ ‫كوێركرد‪ .‬به دهروازهكهمدا ههڵمواسی‪ .‬ههموو‬ ‫خهڵك دهیانتوانی بیبینن‪ .‬پاشان له شاری ئهربێال‬ ‫تێاڵتڕێنم كرد‪ .‬راپهڕیوه (یاخیبوو)هكان‪ ،‬كوژراو و‬ ‫رزگاربووهكانیان چوارسهد و چل و حهوت كهس‬ ‫بوون»‪.31‬‬ ‫ههروهك داریوش بۆمان دهگێڕێتهوه‪ ،‬ههردوو‬ ‫شازاده میدییهكهی نهوهی كهیخوسرهو دوای لوت‬ ‫و گوێ و زمان بڕین و (چاو)ێك كوێركردنیان‬ ‫ههڵواسراون‪ ،‬پاشان تێاڵتڕێن كراون‪ .‬ئهو زهمانه‬ ‫سێداره و لهخاچدان نهبوو‪ ،‬بهڵكو «تێاڵتڕێن»‬ ‫ههبوو‪ ،‬كه ئاشورییهكان دایانهێنابوو‪ .‬داریوش‬ ‫ئهم كردهوهیهی له ئاشورییهكانهوه وهرگرتبوو‪.‬‬ ‫دیلهكان رووت دهكرانهوه‪ ،‬كۆڵهكهیهك كه سهرێكی‬ ‫باریك و تیژی ههبوو‪ ،‬له (كۆم)ی ههر دیلێك‬ ‫دهچهقێندرا و یان له سكی دهچهقێندرا‪ ،‬پاشان‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫له بڕگهی ‪ 25‬دا داریوش دهڵێت‪” :‬بهرهو میدیا‬ ‫بهڕێكهوتم‪ .‬كه گهیشتمه میدیا‪ ،‬له شاری كوندور‪،‬‬ ‫فهراڤهرتیش وتی‪:‬من خهشاتریتتی (پاشا)م‪ ،‬نهوهی‬ ‫كهیئهخساریس(كهیخوسرهو)م‪ ،‬پاشاكهی میدیا‪،‬‬ ‫لهگهڵ من شهڕی كرد‪ ،‬له جهنگێكدا به یارمهتی‬ ‫ئاهورامهزدا كه پشت و پهنام بوو‪ .‬له ژێر چاودێری‬ ‫ئاهورامهزدادا‪ ،‬سوپاكهی فهراڤهرتیشم بهزاند‪ .‬له‬ ‫‪25‬ی نیسانی ساڵی ‪ 522‬پ‪ .‬ز ئهو شهڕهمان كرد‪.‬‬ ‫سی و چوارههزار و چوارسهد و بیست و پێنج‬ ‫(میدی)م لێكوشتن‪ ،‬ههروهها دیلهكانیان له ژماره‬ ‫نهدههاتن‪ .‬پاشان فهراڤهرتیش لهگهڵ ژمارهیهكی‬ ‫كهم له سهربازهكانیدا به سواری ئهسپێك ههڵهات‪،‬‬ ‫چوو بۆ شاری رهگا له میدیا‪ .‬سوپام بۆ ناردن‪.‬‬ ‫لهگهڵ سهربازهكانی‪ ،‬فهراڤهرتیشان گرت و هێنایانن‬ ‫بۆم‪ .‬لوتیم بڕی‪،‬ههروهها ههردوو گوێچكهكانی‪،‬‬ ‫زمانی‪ ،‬یهك چاویم كوێركرد‪ .‬ههڵمواسی به‬ ‫دهروازهكهمهوه‪ .‬بۆ ئهوهی ههموو خهڵك بیبینێت‪.‬‬ ‫پاشان تێاڵتڕێنم كرد(كۆڵهكهم تێبڕی) له شاری‬ ‫ئێكباتانا (ههمهدان)‪ .‬چل و حهوت پیاوماقوڵی شاری‬

‫دامركاندنهوهی راپهڕینهكهی شاری ئهربێ و‬ ‫كوشتنی نهوهكانی كهی وسرهو‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هی ئاماژهیهكی نووسین و‬ ‫بهڵ هی شوێنهواری بۆ پهرستنی‬ ‫ئاهورامهزدا لهبهردهستدا نییه‪،‬‬ ‫نه له پێ دامهزراندنی دهوڵهتی‬ ‫میدیا و نه لهكاتی فهرمانڕهوایی‬ ‫پاشایانی میدیادا‪.‬‬

‫ئێكباتانام سهربڕی‪ ،‬سهرهكانیانم به قولهكانی‬ ‫شورای شارهوه ههڵواسی»‪.21‬‬

‫‪123‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كۆڵهكهكه لهبهردهم دهروازهی شار له زهویدا‬ ‫دادهچهقهنێندرا‪ ،‬بۆ ماوهی رۆژێك یان زیاتر بهو‬ ‫ئازاراوه دیلهكان خوێنیان لێ دهچۆڕا ههتا دهمردن‪.‬‬ ‫داریوشی فارس‪ ،‬بهم شێوهیه كۆتایی به‬ ‫بنهماڵهی میدیا و كهیخوسرهو هێناوه و قهتڵوعامی‬ ‫كردوون‪ ،‬داریوش له نووسینهكانی شاخی بێستون‬ ‫دهڵێت‪« :‬ئهم سهركهوتنانهم به ناو و یارمهتی‬ ‫ئاهورامهزدا ئهنجامداوه‪ ،‬ئاهورامهزدا ههڵیبژاردوم‬ ‫بۆ پاشایهتی»‪ .‬بهم شێوهیه بۆ خوێنهری‬ ‫بهرێز رووندهبێتهوه كه میدییهكان نهك ههر‬ ‫ئاهورامهزداپهرست نهبوون‪ ،‬بهڵكو بوونه قوربانی‬ ‫یهكهم دهركهوتنی ئاهورامهزدا‪ .‬میدییهكان لهژێر‬ ‫ناوی ئاهورامهزدادا قهتڵوعام كراون‪ ،‬دهسهاڵت و‬ ‫دهوڵهتیان تیاچوو‪ ،‬نهوهكانی میدیا و كهیخوسرهو‬ ‫به قێزهونترین شێوه كوژران‪ ،‬تهنها ئهو میدیانه له‬ ‫دهرباری كۆشكی فارس و دین و دهوڵهتدا مانهوه‬ ‫كه ملكهچی فارسیان قبوڵكرد‪.‬‬

‫دزینی ئایینی زهردهشتی و پیری مو هكا‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪124‬‬

‫ههندێك كهس كه وهك نووسهری تۆڕه‬ ‫كۆمهاڵیهتییهكان دهردهكهون و بهرههمی‬ ‫نووسراویان نییه‪ ،‬به خوێنهرانیان دهێژن كهوا‬ ‫داریوشی فارس زهردهشتی له میدییهكان دزیوه‪،‬‬ ‫بهتایبهت له پیری موغان؟! ئهم باسه كه بۆ یهكهم‬ ‫جار دێته بهرگوێیان‪ ،‬ههر وهك باسی شیعه و عهلی‬ ‫و قورئان دزینهكه وایه كه شیعه دهڵێن قورئان بۆ‬ ‫عهلی هاتبوو‪ .‬بهاڵم با بزانین موغ كێ بوون؟ ئایا‬ ‫عهشیرهت بوون یان پیاوی ئایینی؟ ئایا میدی بوون‬ ‫یان فارسی؟‬ ‫دهگوترێت (پیری موغان) میدی بوو‪ ،‬داریوش‬ ‫كوشتی‪ .‬بهاڵم به گهڕانهوه بۆ نووسینهكهی شاخی‬ ‫بێستون دهبینین داریوش دهڵێت (بارزییا) كوڕی‬ ‫كۆرشی فارس بووه‪ .‬ههروهك لهسهرهوه ئاماژهمان‬ ‫پێدا‪ ،‬كۆرشیهكهم پاشای فارس و دامهزرێنهری‬

‫كهی وسرهو پێ لهدایكبوونی‬ ‫زهردهش مردووه‪ ،‬ئیتر چۆ‬ ‫كهی وسره بووه به زهردهشتی‬ ‫دهوڵهتی فارسی هاخهمهنشی و رووخێنهری‬ ‫دهوڵهتی میدیابوو‪ .‬داریوش دهڵێت بارزیا لهالیهن‬ ‫برا گهورهكهیهوه كوژرا‪ ،‬برا گهورهكهی پاشا‬ ‫قهمبیز (كامبیس)یپاشای فارس بوو‪ .‬داریوش‬ ‫دهڵێت پاش ئهوه یهكێكی دیكه له بنهماڵهی‬ ‫میدییهكان وتی من بارزیام و نهمردووم‪ .‬داریوش‬ ‫بهم كهسه دهڵێت درۆزن‪ ،‬دهڵێت ئهو بارزیا نهبوو‬ ‫بهڵكو ناوی (گاوماتا) بووه له بنهماڵهی ماگوش‬ ‫بووه‪ .‬داریوش ئهم كهسه دهكوژێت‪ .‬ههرچهنده‬ ‫هیچ سهرچاوهی دیكه لهبهردهستتدا نییه كه بزانین‬ ‫داخۆ ئهم كهسه ههمان شازادهی فارس بارزیای‬ ‫كوڕی كۆرش بووه‪ ،‬یان ناوی (گاوماتا) بووه و له‬ ‫بنهماڵهی عهشیرهتی ماگوش بووه‪ .‬ههروهها هیچ‬ ‫ئاماژهیهكی مێژوویی نییه دهربارهی ئهم بنهماڵهیه‬ ‫كه بنهماڵهیهكی ئایینی بووبن‪ .‬ناشزاندرێت كه چ‬ ‫پهیوهندییهكی به پلهی موغی زهردهشتییهوه ههیه‬ ‫كه له دواتردا دهردهكهوێت‪ .41‬ئیتر ئهو قسه و‬ ‫باس و حهكایهت گێڕانهوهیهی كه دهربارهی پیری‬ ‫موغان و راپهڕین دهكرێت بناغهیهكی راستی‬ ‫نییه‪ ،‬میدییهكان دوو شازادهی ناوداری خۆیان‬ ‫ههبوو كه سهرپهرشتی ئهو راپهڕینهیان كرد‪،‬‬ ‫فراڤهرتیس له ههمهدان و شتیرانتهخما له ئهربێال‬ ‫(ههولێر)‪،‬هةردووكيان داريوشي فارس كوشتني‪.‬‬ ‫بهم شێوهیه دهردهكهوێت كه باردیا ههر فارس‬ ‫بووه و له بنهماڵهی موغهكان بووه‪ .‬موغهكان‬ ‫عهشیرهت بوون‪ ،‬نهك پیاوی ئایینی‪ .‬جا تهنها شتێك‬ ‫لێرهدا جێی ئاماژهیه ئهوهیه باردیا هانای بردبوو بۆ‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫وێنهی دوو جێ مۆری ئاشوری كه له شاری نهمرود دۆزراونهتهوه و‬ ‫له وێنهی یهكهمدا دوو كهسی ئاشوری ساڵو له هێمای خواوهند ئاشور یان‬ ‫خواوهند شاماش دهكهن‪ .‬لهوێنهی دووهمدا كهسێك لهبهردهم ئاگردانێكدا‬ ‫خواوهند عهشتاری ئهربێال دهپهرستێت‪ .‬ههردوو مۆرهكه بۆ سهدهی حهوتهمی‬ ‫پێش مهسیح دهگهڕێنهوه كه سهردهمی ئیمپراتۆرییهتی ئاشوری بوو‪.51‬‬

‫شوێنهوار و پاش اوه زهردهشتییهكا له‬ ‫كوردستا‬

‫فهرهوهههر كه به هێمای ئاهورامهزدا‬ ‫دهناسێندرێت‪ ،‬له بنهڕهتدا هێمای خواوهندی خۆری‬ ‫میسرییه و پاشان میتانییهكان ئهم هێمایهیان‬ ‫بهكارهێنا وهك هێمای خواوهندی خۆر‪ .‬له الی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫میدییهكان له ههمهدان‪ .‬بهم شێوهیه روون دهبێتهوه‬ ‫كه موغهكان عهشیرهت بوون نهك پیاوی ئایینی‪.‬‬ ‫ئهگهر لهدواتردا پیاوانی ئهم بنهماڵهیه بووبێتنه‬ ‫پیاوی ئایینی ئهوه شتێكی ئاسایی بووه‪ ،‬بهو‬ ‫شێوهیه بنهماڵهی داریوشی فارس دهسهاڵتیان بۆ‬ ‫خۆیان قۆرخكردووه و رێورهسمه ئایینییهكانیشیان‬ ‫داوهته ئهم بنهماڵهیه‪ .‬ئهمه له بارێكدا ئهگهر‬ ‫قبوڵمانكرد كه موغی زهردهشتی پهیوهندی به‬ ‫ناوی ئهم عهشیرهتهوه ههبوبێت‪.‬بهاڵم له ههموو‬ ‫بارهكاندا (بارزیا) كه سهر به بنهماڵهی موغی‬ ‫بووه‪ ،‬میدی نهبووه‪ .‬بهڵكو فارس بووه‪ .‬باردیا‬ ‫كوڕه بچوكی كۆرشی فارسی بوو‪ .‬ئهو كۆرشهی‬ ‫دهوڵهتی میدیای روخاند‪.‬ئیتر چۆن بوو به میدی!‬

‫میسری و میتانییهكان هێماكه تهنها كهوانهیهك بوو‬ ‫دوو باڵی پێوهبوو‪ ،‬بهاڵم دواتر كه ئاشورییهكان ئهم‬ ‫هێمایهیان له میتانییهكان وهرگرت‪ ،‬ئیتر له نێو دوو‬ ‫باڵ و بازنهكه مایهوه‪ ،‬بهاڵم له نێو بازنهكهدا هێمای‬ ‫خواوهندێكی شێوه مرۆڤ دهردهكهوت كه دهستی‬ ‫بهرزكردووهتهوه بۆ ساڵو‪ .‬ئهم هێمایه كتومت‬ ‫له الیهن داریوشی فارسهوه له ئاشورییهكانهوه‬ ‫وهرگیراو له شاخی بێستون ههڵكهندراوه‪ .‬ئهم‬ ‫هێمایهی كه ئێستا زهردهشتییهكان كردویانهته هێما‬ ‫و وهك خاچی مهسیحیان له مل دهكرێت‪ ،‬هێمای‬ ‫خواوهندی خۆر و خواوهند ئاشوری ئاشورییهكانه‪.‬‬ ‫فارسهكان به چهندین شێوه وێنهی ئهم هێمایهیان‬ ‫كێشاوه‪ ،‬بهاڵم له زۆربهی وێنهكاندا ههر ههمان‬ ‫دیمهنی هێما ئاشورییهكهیه دووبارهدهبێتهوه‪ .‬ئهو‬ ‫ساڵوكردنهش له راستیدا خواوهنده ساڵودهكات‬ ‫نهك ئهوانهی دهیپهرستن‪ ،‬پاشا داریوش كه دهستی‬ ‫بهرزكردووهتهوه بهرهو رووی ئهم هێمایه له شاخی‬ ‫بێستون به هیچ شێوهیهك ئاماژهی ساڵونییه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫ئهو دوو پهنجهی بهرزكردووهتهوه وهك هێمایهك‬

‫‪125‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بۆ سهركهوتن‪ ،‬ئهو دوو پهنجه بهرزكردنهوهیهش‬ ‫كۆنترین هێمای سهركهوتنه له مێژوودا‪ ،‬بهاڵم چ‬ ‫سهركهوتنێك‪ ،‬سهركهوتن به خوێنی زیاتر له ‪30‬‬ ‫ههزار میدی راپهڕیو دژی دهسهاڵتی فارس‪.‬‬

‫ئا رپهرستی پێ‬

‫زهردهشتی‬

‫زهردهشتییهكان به ئاگرپهرست ناودهبرێن‪،‬‬ ‫ههرچهنده لهوانهیه به وردبوونهوه و چونه قواڵیی‬ ‫دین و دهقهكانهوه ئهم ناونانه زیاتر ناتۆرهبێت‪.‬‬ ‫بهاڵم ئاگرپهرستی له میسۆپۆتامیای كۆن ههبووه‬ ‫و خواوهند )گڕو( خواوهندی ئاگربووه‪ ،‬پێدهچێت‬ ‫وشهی كوردی )گڕ( ههر لهوهوه سهرچاوهی‬ ‫گرتبێت‪ .‬بهكارهێنانی ئاگر له رێوڕهسمه ئایینیهكانی‬ ‫میسۆپۆتامیا و زاگرۆسدا پێش زهردهشتی‬ ‫مێژووییهكی دورودرێژی ههیه و له ئێستادا ناكرێت‬ ‫باسی بكهین و توێژینهوهیهكی تایبهتم به ئینگلیزی‬ ‫لهو بارهوه ئامادهكردووه‪.61‬‬

‫ۆڕهكهی قزقاپا هی كێیه‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪126‬‬

‫زیاتر له سهدهیهكه توێژینهوه له گۆڕی‬ ‫قزقاپان دهكرێت‪ ،‬ههر له ئهدمۆنزی ئینگلیزهوه‬ ‫بۆ شوێنهوارناسه ئهڵمانی‪ ،‬فارس و كوردهكان‪.‬‬ ‫بۆچوونی جیاواز ههیه دهربارهی ئهم گۆڕه و‬ ‫سهردهمهكهی‪ .‬ههندێك به میدی‪ ،‬یان سهردهمی‬ ‫هاخامهنشی فارسی‪ ،‬تهنانهت ههندێك به هی‬ ‫سهردهمی یۆنانی‪-‬هلینستی‪ ،‬یان ئهشكانی دادهنێن‪.‬‬ ‫ههر یهكه و بهڵگهی بۆ دههێنێتهوه‪ .‬بهاڵم لهبهر‬ ‫نهبوونی نووسین‪ ،‬یان فهوتانی نووسینهكه‪ ،‬به‬ ‫هیچ شێوهیهك ناتوانرێت بزانرێت ئهوانه گۆڕی‬ ‫كێ بوون‪ .‬راسته سێ ژوور ههیه‪ ،‬ههریهكهیان‬ ‫گۆڕێكی تێدا ههڵكهندراوه‪ ،‬بهاڵم ئهمه واتای‬ ‫ئهوه نییه كه ئهوانه پاشاكانی میدیا بوون‪ .‬به‬ ‫شێوهیهكی گشتیی دهتوانرێت تهمهنی قزقاپان‬

‫به كۆتایی سهدهی شهشهم یان سهرهتای‬ ‫سهدهی پێنجهمی پێش مهسیح دیاریبكرێت‪ ،‬ئهو‬ ‫سهردهمهش سهردهمی فهرمانڕهوایی فارسهكان‬ ‫بووه‪ ،‬بهتایبهت سهردهمی داریوشی یهكهم‪ ،‬ئهو‬ ‫پاشا فارسهی كه له ساڵی ‪ 522‬پێش مهسیح‬ ‫ئهوكاته ههرێمهكانی دابهشكردبوو‪ ،‬ههرێمی میدیا‬ ‫ساترابێكی ههبوو‪ .‬له شوێنی دهریاچهی دوكان‬ ‫شوێنهواری گرده دێم ههبوو‪ ،‬كه له سااڵنی‬ ‫پهنجاكانی سهدهی رابردوو پشكنینی تێداكرا‪ .71‬لهم‬ ‫گرده كۆشكێكی سهردهمی دهسهاڵتی هاخامهنشی‬ ‫دۆزرایهوه‪،‬پێدهچێت ئهو میره نێژراوانهی ئهم‬ ‫گۆڕهی قزقاپان میری ئهو كۆشكه بووبن‪ ،‬بهاڵم‬ ‫نازانرێت كه ئایا خهڵكی ناوچهكهبوون یان نا‪.‬‬ ‫له دوای روخانی دهوڵهتی هاخامهنشی‬ ‫فارسی‪ ،‬لهگهڵ هاتنی (ئهسكهندهری مهكدۆنی)‬ ‫یش له ساڵی ‪ 331‬پێش مهسیح‪ ،‬بۆ زیاتر له دوو‬ ‫سهده زهردهشتی تروسكایی لێبڕابوو‪ .‬زۆربهمان‬ ‫له قوتابخانه‪ ،‬مامۆستای كوردی چیرۆكی یهكهم‬ ‫ئاوێستای بۆگێڕاوینهتهوه‪ ،‬كه (لهسهر پێستی ‪12‬‬ ‫ههزار گامێش و به ئاوی زێڕ نووسراوبووهوه‪،‬‬ ‫ئهسكهندهری مهكدۆنی له ساڵی ‪ 331‬پێش مهسیح‬ ‫سوتاندوویهتی و لهناوی بردووه)‪ .‬ههرچهنده‬ ‫ئهمهش ههر چیرۆك بوو‪ ،‬راستهییهكه ئهوهبوو‬ ‫كه یۆنانییهكان هاتن ئایین و جلوبهرگ و زمانی‬ ‫خۆیان باڵوكردهوه و سهركهوتووبوون‪ .‬بهو‬ ‫شێوهیه لهم سهردهمدا زهردهشتی تروسكایی‬ ‫لێبڕابوو‪ .‬تا ههندێك له پاشایانی ئهشكانی‪ ،‬لهدوای‬ ‫وهدهرنانی یۆنانییهكان‪ ،‬ههوڵیاندا وهك كهلهپوورێك‬ ‫زهردهشتی زیندوبكهنهوه‪ ،‬مهبهستهكهش زیاتر‬ ‫ئهوهبوو كه له جهنگدابوون لهگهڵ یۆنانی‪ ،‬پاشان‬ ‫لهگهڵ رۆمهكان‪ ،‬ئهو دوو شارستانییهتهش‬ ‫بهخۆیان و دابونهریت و شارستانییهتییانهوه ههموو‬ ‫رۆژههاڵتیان داپۆشیبوو‪ ،‬تهنانهت جلوبهرگ و ناوی‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫كهسهكانیش ههمووی كرابوونه یۆنانی‪ .‬لهگهڵ‬ ‫ئهم زیندووكردنهوهیهدا‪ ،‬میترا و ئاهینتاپهرستیش‬ ‫تێكهڵی ئاهورامهزداپهرستی كرا‪ .‬شوێنهوارناس و‬ ‫ئێرانناسی بهناوبانگ (ئێرنست هێرزفیلد) له كێبێكی‬ ‫دوو بهرگیدا بهناوی وشهكانی زهردهشت زۆر‬ ‫بهوردی باس له سهرهتای سهرههڵدانی ئهم ئایینه‬ ‫دهكات‪ .‬ههروهها باس لهو خواوهندانه دهكات كه‬ ‫له پێش زهردهشتیدا ههبوون‪ ،‬بهاڵم دواتر له الیهن‬ ‫زهردهشتییهكانهوه تێكهڵ به ئاهورامهزداپهرستی‬ ‫كراون‪ .‬بۆ نموونه دهڵێت میترا خواوههندێكی پێش‬ ‫زهردهشتییه‪ ،‬خواوهندی فهرمانه كۆمهاڵیهتییهكان‬ ‫بوو‪ ،‬زهردهشت بناغهی رێساكانی لهسهر یهشتی‬ ‫میترا داڕشتووه و بناغهی ئاهورامهزداپهرستی له‬ ‫میتراپهرستییهوه وهرگرتووه‪ .81‬ئاناهیتا خواوهندێكی‬ ‫ژن بوو «خاتوونی ئاژهڵهكان» به ئاوی ئاسمانی‬ ‫و فهڕ و به پیتی دادهندرا‪.‬له الیهن زهردهشتهوه‬ ‫پهرستنی ئهم خواوهنده رهتكرایهوه‪ ،‬بهاڵم كوڕهكهی‬ ‫داریوشی فارس كه بووه پاشا‪ ،‬ئاناهیتاپهرستی‬ ‫تێكهڵ به زهردهشتی كرد‪ .‬رێزگرتن له ئاژهاڵن‬ ‫له نێو زهردهشتیدا بهتایبهت سهگ پهیوهندی‬ ‫بهم ئاناهیتایهوه ههیه‪ .91‬هۆما خواوهندێكی پێش‬ ‫زهردهشتی بوو وهك خواوهندی دایۆنیسی یۆنانی‬ ‫كه خواوهندی شهراب بوو‪.02‬‬ ‫تێكهڵكردنی میتراپهرستی به ئاهورامهزداپهرستی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئهم هێ ایهی كه ئێ تا‬ ‫زهردهشتییهكا كردویانهته هێ ا‬ ‫و وه خاچی مهسی یا له م‬ ‫دهكرێ ‪ ،‬هێ ای خواوهندی خۆر و‬ ‫خواوهند ئاشوری ئاشورییهكانه‪.‬‬

‫له شێوه ساسانییهكهیدا لهژێر كاریگهری رۆمهكان‬ ‫بووه‪ .‬چونكه لهم سهردهمهدا له ناو رۆمهكاندا‬ ‫و بهتایبهت له ناو سوپای رۆمدا میتراپهرستی‬ ‫تهشهنهی كردبوو‪ .‬چهندین پهرستگهی میترایی له‬ ‫ژێر زهوی له ناو شاره رۆمانییهكان دروستكران‪،‬‬ ‫تهنانهت باشترین نموونهكانی پهرستگهی میترایی‬ ‫پهرستگهكانی میتران له شاری رۆما‪ .‬ههروهها‬ ‫میترایی كاریگهری لهسهر نووسینهوهی چیرۆكی‬ ‫لهدایكبوونی مهسیح ههبووه‪ ،‬بهتایبهت كه له‬ ‫ههندێك له مهزههبه مهسیحییهكاندا كۆتایی مانگی‬ ‫دیسهمبهر وهك لهدایكبوونی مهسیح دادهندرێت له‬ ‫الیهن ههندێك له مێژوونووسانهوه بهراوركراوه به‬ ‫سهرههڵدانهوهی میترا له كۆتایی دیسهمبهردا‪.‬‬ ‫كێشمهكێشمی ئهشكانی و یۆنانی‪ ،‬پاشان‬ ‫ئهشكانی و رۆمانی و دواتریش ساسانی و بێزهنتی‪،‬‬ ‫كاولكارییهكی زۆری بهدوای خۆیداهێنا له ناوچهكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بهتایبهت كوردستانی باشوور‪ .‬چونكه‬ ‫شوێنی بهریهككهوتنی ئهو دوو ئیمپراتۆرییهتهبوون‪،‬‬ ‫پاشان ههردوو ئیمپراتۆرییهتی بێزهنتی و ساسانی‬ ‫كهوتنه كوشت و بڕی شوێنهكهوتووهكانی ئایینی‬ ‫ئیمپراتۆرییهتهكانیان‪ ،‬لهمهشدا كوردانی ژێردهستی‬ ‫ئیمپراتۆریهتی بێزهنتی كه زۆرینهی كوردستانی‬ ‫دهگرتهوه بهشێكی زۆری كوردستانی باشوور‪،‬‬ ‫ههموو كوردستانی باكور و رۆژئاوا كه زۆرینه‬ ‫مهسیحی بوون ههر كاتێك ساسانیییهكان هێرشیان‬ ‫بهێنایه ئهوان یهكهم قوربانی بوون‪ .‬یهههمان شێوه‬ ‫زهردهشتییهكانیش له ههندێك بهشی كوردستانی‬ ‫باشوور و رۆژههاڵتی كوردستان دهكهوتنه‬ ‫بهرچهوساندنهوهی بێزهنتییه مهسیحییهكان‪.‬‬ ‫لهوانهیه باشترین نموونهی ئهم جهنگ و كێشمه‬ ‫كێشمه له شوێنهوارهكهی دهربهندی بازیاندا‬ ‫بهڕوونی ببینین‪ .‬ئهم شوێنهوارهی دهربهندی‬ ‫بازیان كه له كۆتایی سااڵنی ههشتاكانی سهدهی‬

‫‪127‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪128‬‬

‫رابڕدوو له الیهن چهند شوێنهوارناسێكی كوردهوه‬ ‫لهگهڵ بێزهنتییهكان و جهنگی ساڵی ‪ 628‬زاینی تێیدا‬ ‫ههڵكۆڵینی شوێنهواری تێدا ئهنجامدرا‪ ،‬چهندین‬ ‫ساسانییهكان خراپ تێكشكان و رۆمه بێزهنتییهكان‬ ‫رهگهزی بیناسازی گرنگی دهرخست‪ .‬قهاڵیهكی‬ ‫گهیشتنه دهشتی شارهزور‪ ،‬جا لهوانهیه ئهم خاچانه‬ ‫تۆكمه كه دیوارهكانی دهرهوهی زۆر ئهستورن‪.‬‬ ‫هی سهربازه رۆمه مهسیحییهكان بێت و لهكاتی‬ ‫چهندین قوللهی بههێزی ههیه‪ .‬به بهرد و قسڵ‬ ‫دهستبهسهراگرتنی ئهم قهاڵ و ئاتهشگهدهیهدا لهگهڵ‬ ‫دروستكراوه (كه یهكێكه له كهرهسته سهرهكییهكانی‬ ‫خۆیان هێنابێت بۆ ئهو شوێنه‪ .‬شایهنی باسه دواتر‬ ‫بیناسازی له كوردستاندا له سهردهمی‬ ‫ئهم شوێنهواره وهك قهاڵیهك بۆ چاودێری رێگهی‬ ‫ساسانییهكاندا)‪ .‬له ناوهڕاستی ئهم قهاڵ بههێزهدا‬ ‫بازرگانی نێوان كهركوك و ناوچه شاخاوییهكان‬ ‫چوارتاقێك بهرچاو دهكهوێت كه پاشماوهی كۆڵهكه‬ ‫بهكارهێنراوه‪ ،‬له سهردهمی عهباسییهكاندا چهند‬ ‫بازنییهی ئهستورهكانی ماوهتهوه و له ناوهڕاستیدا‬ ‫جارێك نۆژهنكراوهتهوه‪.‬‬ ‫سهكۆیهك دهبیندرێت‪ .‬له كاتی دۆزینهوهی ئهم‬ ‫پهرستگهی چوارستین له نزیك دهۆك‪،‬‬ ‫سهكۆیهدا‪ ،‬وێنهی ئهم پاشماوه بیناسازییانه‬ ‫یهكێكه له پهرستگه زهردهشتییهكان و له ناو‬ ‫گیراون و له ئهرشیفی‬ ‫ههڵكهندراوه‪.‬‬ ‫شاخهكهدا‬ ‫بهڕێوهبهرایهتی شوێنهواری‬ ‫شوێنهوارهكهی‬ ‫بهاڵم‬ ‫پارێزراون‪.‬‬ ‫سلێمانی‬ ‫دهربهندیخان خانێكی كۆنه‬ ‫جێگهی‬ ‫ئهوهی‬ ‫بهاڵم‬ ‫و پهرستگهی زهردهشتی‬ ‫سهرسوڕمانه‪ ،‬ئهم چوارتاقه‬ ‫نهبووه‪ ،‬له ساڵی ‪ 2009‬ئهو‬ ‫لهدواییدا دهستكاری كراوه‬ ‫تیمهی ئهو شوێنهوارهیان‬ ‫به شێوهیهك بۆ ئهوهی له‬ ‫نۆژهندهكردهوه كارهكانیان‬ ‫كهنیسهی بازلیكی بچێت‪ ،‬كه‬ ‫پێ راگیرا له الیهن لیژنهیهكی‬ ‫جۆرێك له كهنیسهی كۆنه‬ ‫پسپۆڕ له بهرێوهبهرێتی‬ ‫قهاڵی بازیان و پهرستگه زهردهشتییهكه‬ ‫و له سهردهمی ساسانییهكان‬ ‫گشتیی شوێنهوار‪ ،‬چونكه‬ ‫(فۆتۆی نووسهر ‪.(2005‬‬ ‫له ناوچهكانی میسۆپۆتامیا‬ ‫خانه كۆنهكهیان به چیمهنتۆ‬ ‫ههبوون‪ .‬ئهم ساختهكردنه به مهبهستبووه‪،‬‬ ‫نۆژهنكردبووهوه‪ ،‬ههروهها به پشتبهستن به‬ ‫قسهوباس زۆرن كه لێرهدا جێگهی باسكردنی‬ ‫شێوازی شوێنهوارێكی ئێرانی لهخۆڕا گومهز و‬ ‫‪12‬‬ ‫نییه‪ .‬بهاڵم ئهوهی كه حاشا ههڵنهگره ئهوهیه‬ ‫بهشی بۆ زیادكرابوو ‪.‬‬ ‫ئهم شوێنهوارانه پاشماوهیهكی شارستانی كۆنی‬ ‫كه لهم شوێنهوارهدا چهندین پاشماوهی خاچ‬ ‫كوردستانن‪ ،‬موڵكی ههموو مرۆڤایهتین و بهتهنیا‬ ‫دۆزراونهتهوه‪ ،‬خاچهكان له گهچ دروستكراون و‬ ‫هیچ گروپ و الیهنێك ناكرێت خۆی بكات به خاوهنی‪.‬‬ ‫به رهنگی سور و رهش رهنگكراون‪ .‬ئهوانهی كه‬ ‫به بهراورد بهو ماوه زۆرهی دهسهاڵتی ئهشكانی‬ ‫پێیان وایه كهنیسهیه‪ ،‬ئهم خاچانه دهكهنه بهڵگه‪،‬‬ ‫و ساسانی له زۆرێك له ناوچهكانی رۆژههاڵت و‬ ‫بهاڵم له راستیدا ئهگهر بگهڕێینهوه بۆ رووداوه‬ ‫باشوری كوردستاندا‪ ،‬پاشماوهی زهردهشتییهكان‬ ‫مێژووییهكان دهبینین كه له كۆتاییهكانی دهوڵهتی‬ ‫ساسانیدا‪ ،‬ساسانییهكان له جهنگێكی سهختدابوون‬ ‫كهمن‪ .‬ئهم كهمییهش هیچ پهیوهندی به تێكدان و‬

‫خا ل‬

‫كۆنترین یهكتاپهرستی له كوردستا‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئایینی زهردهشتی پێدهچێت لهسهرهتادا‬ ‫یهكتاپهرستییهكی پوخت بووبێت‪ ،‬بهاڵم دواتر كهم‬ ‫تازۆر دوانهیی (‪ )Dualism‬خێر و شهڕ كهمێك‬ ‫گۆڕانكاری بهسهردا هێناوه‪ .22‬دیمهنی نهخشه‬ ‫ههڵكهندراوهكانی پاشایانی ساسانی لهتاق وهسان‬ ‫له بهردهم پهیكهری خواوهندانی ئاهورامهزدا‪ ،‬میرا و‬ ‫ئاناهیتادا ئهوهمان پێدهڵێت كه له سهردهمی ساسانیدا‬ ‫زهردهشتییهت لهبهرگه راستهقینهكهی خۆیدا‬ ‫نهماوه‪ ،‬بهڵكو له دوانهییش تێپهڕیوه‪ .‬ئاهورامهزدا‪،‬‬ ‫میترا و ئاناهیتا وهك مرۆڤ وێنهكێشراون و‬ ‫وهك پاشایانی ساسانی یان بهسواری ئهسپن‬ ‫یان رووبهڕوو بهیهكتر دهگهن‪ .‬ئهم دیمهنانه‬ ‫هێنانهخوارهوهی شكۆی خواوهندهكان بۆ شكۆی‬ ‫پاشای ساسانی و بهرزكردنهوهی شكۆی پاشا بۆ‬ ‫شكۆی خواوهندهكانمان نیشان دهدهن‪ .‬میترا یهكێك‬ ‫بووه له خواوهنده كۆنهكانی ئارییهكان‪ ،‬نزیكهی‬ ‫ههزارساڵ پێش زهردهشتی دهركهوتووه‪ .‬بهاڵم‬ ‫ئهو میتراپهرستییهی ساسانییهكان له رۆمهكانهوه‬ ‫وهریانگرتبوو دوای ئهوهی میتراپهرستی ناو‬ ‫رۆمهكان به خێرایی تهشهنهی كرد‪.‬‬ ‫كۆنترین یهكتاپهرستی له مێژووی كۆنی‬ ‫كوردستاندا پێدهچێت پێغهمبهر ئیبراهیم بووبێت‪.‬‬ ‫ئهو ههرچهنده بابلی یان سۆمهری بووه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫به كوردستاندا كۆچی كردووه بۆ فهلهستین و‬ ‫میسر و حیجاز‪ .‬دهگوترێت له حهڕان لهدایك بووه‬ ‫و لهشاری ئورفه چهند ئهشكهوت و شوێنهوار‬ ‫بهناوی شوێنی لهدایكبوونی ئیبراهیم و شوێنی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫فهوتانهوه نییه‪ .‬چونكه ئهگهر تێكیشدرابن ئهوه‬ ‫پاشماوهكانیان ههر دهمایهوه‪ .‬ئهوهتا شوێنهواری‬ ‫پهیكوڵی پاشاى ساسانى نهرسه له گهرمیان ههموو‬ ‫بهرده نووسراوهكانیشی ماون و لهدوای راپهڕین‬ ‫هێندرانه مۆزهخانهی سلێمانی‪.‬‬

‫مهنجهنیق و چهندین چیرۆك بۆ ئهو شوێنهوارانه‬ ‫دروستكراونكهجێگهیمتمانهنین‪،‬بهاڵموهك دهق تهنها‬ ‫ئاماژهیهكی تهلمودی جولهكهكان ههیه كه ئیبراهیم‬ ‫حهوت ساڵ له كوردستان ژیابێت‪ .32‬ههندێك له‬ ‫مێژوونووسهكانی كوردستانیش لهسهدهی رابردوو‬ ‫دهیانوت حهزرهتی ئیبراهیم زهردهشتی یهكهمه‪،‬‬ ‫زهردهشت زهردهشتی دووهمه‪ .‬جا ئهوان لهوانهیه‬ ‫ههر مهبهستیان له یهكتاپهرستییهكه بووبێت‪.‬‬ ‫بهاڵم پێش لهدایكبوونی زهردهشت و‬ ‫باڵوبوونهوهی ئایینهكهی له كوردستان‪ ،‬بهتایبهت‬ ‫له واڵتی میدیا‪ ،‬جولهكهكانی دهوڵهتی ئیسرائیل‬ ‫بهتایبهت جولهكهی شاری سامره (سامری)‬ ‫لهالیهنئاشورییهكانهوهراگوێزران بۆ واڵتی ماد له‬ ‫ساڵی ‪ 715‬پ‪.‬ز واته زیاتر له یهك سهده و نیو پێش‬ ‫دهركهوتنی زهردهشت‪ .‬ئایینی جولهكه له نێو گهالنی‬ ‫زاگرۆسدا باڵوبووهوه و باشترین نموونه بنهماڵهی‬ ‫فهرمانڕهوای ئهدیابین بوو‪ .‬شانشینی ئهدیابین كه‬ ‫ناوچهیهكی بهرفراوانی باشووری كوردستانی‬ ‫لهبندهستدابوو‪ ،‬له روباری دیجلهوه بۆ زێی خواروو‬ ‫و ههندێك كات فراوانتریش بوو‪ ،‬له سهردهمی شاژنه‬ ‫هێلینا و ئازاتی كوڕیدا ههردووك لە هەولێر بوونه جو‪،‬‬ ‫ههرچهنده خهڵكهكه قبوڵیان نهكردن و ئهوانیش شاری‬ ‫ئهربێال (ههولێر)ی پایتهختی ئهدیابینیان بهجێهێشت‬ ‫و رویان له ئورشهلیم كرد‪ .42‬له دوای باڵوبوونهوهی‬ ‫ئایینی مهسیحی و دهسهاڵتی بێزهنتییهكان‪ ،‬زۆربهی‬ ‫ناوچهكان له كهركوكهوه بۆ كورستانی باكور و‬ ‫رۆئاوای كوردستان بوونه مهسیحی‪ ،‬ههروهك ئێستا‬ ‫دهیبنین كه كورده مهسیحییهكان له زۆرێك له شار و‬ ‫شارۆچكهكانی كوردستان بهردهوامییان به باوهڕی‬ ‫خۆیان داوه‪ .‬جولهكهكانیش بهههمان شێوه ههتا له‬ ‫ساڵی ‪ 1948‬بهكۆمهڵ كۆچیان كرد بۆ فهلهستین‪.‬‬ ‫بهشێكی بهرچاوی خهڵكی كوردستان له‬ ‫سهردهمی ساسانییهكاندا مهسیحی بوون‪ ،‬دوای‬

‫‪129‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هاتنی ئیسالمیش بهشێكیان ههتا ئێستا پێڕهوی‬ ‫ئایینی خۆیان دهكهن و ههر مهسیحین‪ .‬له ئهدهبیاتی‬ ‫مهسیحییهكانی كوردستاندا مار بههنام (بهنام) و‬ ‫مار شیرین ئهو خوشك و برایهی كه دهگوترێت‬ ‫شازادهی ساسانی بوون و نهوهی شاپور بوون‪،‬‬ ‫دوای ئهوهی بوونهته مهسیحی لهالیهن ساسانییه‬ ‫زهردهشتییهكانهوه كوژراون‪ .‬مار قهرهداغ كه ئهوی‬ ‫خهڵكی ئهم قهرهداغه بووه و پلهوپایهی سهربازی و‬ ‫ئیداری ههبووه له ناو دهوڵهتی ساسانیدا‪ ،‬له رێگهی‬ ‫مهسیحییهكانی كوردستانهوه بووهته مهسیحی‬ ‫و پاشان كوژراوه‪ .‬ههرچهنده ئهم دهقه ئهدهبییه‬ ‫مهسیحیانه زۆر وردهكاری مێژوویی تێدانییه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ئاماژهیهكه بۆ ئهوهی كه مهسیحییهكانی كوردستان‬ ‫توشی چهوساندنهوه بوون له ژێر دهسهاڵتی ههندێك‬ ‫له پاشایانی ساسانیدا‪ ،‬بهتایبهت شاپور‪ .‬بهههمان‬ ‫شێوهش زهردهشتییهكانی ژێردهسهاڵتی رۆمه‬ ‫بێزهنتییهكان‪.52‬‬

‫دهرئهن ام‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪130‬‬

‫دهرئهنجام له كۆتاییدا دهگهینه ئهو ئهنجامهی‬ ‫كه بهڵگهی مێژوویی و شوێنهواری لهبهردهستدا‬ ‫نییه دهربارهی ژیان و شوێنی لهدایكبوونی‬ ‫زهردهشت‪ .‬ههروهها هیچ بهڵگهیهك لهبهردهستدا‬ ‫نییه كه بیسهلمێنێت پاشایانی میدی زهردهشتی‬ ‫بوون‪ .‬بهڵكو لهدوای رووخانی دهوڵهتی میدیا‬ ‫بهدهستی فارسهكان‪ ،‬پاشا داریوشی فارس یهكهم‬ ‫ئاهورامهزداپهرست بووه له مێژوودا و ههر ئهویش‬ ‫شازاده میدییهكان و نهوهی كهیخوسرهوی میدیا‬ ‫و زیاتر له ‪ 30‬ههزار میدی له ههولێر و ههمهدان‬ ‫قهتڵوعام كرد‪ .‬ئایینی زهردهشتی ههر لهدوای داریوش‬ ‫و لهسهردهمی كوڕهكهیدا له یهكتاپهرستییهوه‬ ‫بهرهو دووانهیی (دوالیزم) و فرهخواوهندی رۆیشت‪.‬‬ ‫هاتنی ئهسكهندهری مهكدۆنی زیانێكی گهورهی بهم‬

‫ئایینه گهیاند‪ ،‬دوای سێ سهده له فهرمانڕهوایی‬ ‫یۆنانییهكان ئایینهكه بهتهواوی بهرهو شێوان‬ ‫چوو‪ .‬ههوڵی پاشایانی ئهشكانی و ساسانی بۆ‬ ‫زیندوكردنهوهی زهردهشتی و كۆكردنهوهی ئاڤێستا‬ ‫ههرچهنده سهركهوتوو بوو‪ ،‬بهاڵم زیاتر شێواندی‪،‬‬ ‫به تایبهت لهسهردهمی ساسانییهكاندا‪ .‬ههروهها‬ ‫دهركهوتنی مهزدهكی و مانی بهههمان شێوه بوونه‬ ‫هۆی كزی ئایینهكه‪ .‬هاتنی ئاینی ئیسالم كۆتایی به‬ ‫دهسهاڵتی سیاسیی و سهربازیی ساسانییهكان هێنا‪،‬‬ ‫لهگهڵ باڵوبوونهوهی ئیسالم ئهم ئایینه رووی له‬ ‫كزی كرد‪ ،‬تا له كۆتایی عهبباسییهكاندا بهتهواوی له‬ ‫كوردستان نهما‪ .‬ئهوهی جێگهی ئاماژهیه كه ههندێك‬ ‫له ئایینهكانی ئهمرۆی كوردستان وهك ئایینی یهزیدی‬ ‫و كاكهیی كهم تا زۆر پهیوهندییان به زهردهشتییهوه‬ ‫نییه‪ .‬ئهگهر لێكچوونێك ههبێت له ههندێك رێورهسم‬ ‫و زاراوهدا‪ ،‬ئهوه واتای ئهوه نییه كه ئهو ئایینانه‬ ‫فۆرمێكی زهردهشتی دوای ئیسالم بن‪ ،‬بهڵكو بۆ‬ ‫نموونه له ئایینی یهزیدیدا چهندین رهگ و ریشهی‬ ‫ئایینه كۆنهكانی میسۆپۆتامیا و ئایینی ئاسمانییهكان‬ ‫دهبیندرێت‪ .‬لهبهر ئهوه یهزیدی ئایینێكه و كاكهییش‬ ‫ئایینێكی دیكه و زهردهشتیش ئایینێكی دیكه‪ .‬ئهگهر‬ ‫شوێنكهوتووانی ئایینی كاكهیی و ئایینی یهزیدی‬ ‫به تایبهت گهنجهكانیان ببنه شوێنهكهوتهی ئهو‬ ‫گروپهی كه خۆیان ناو ناوه زهردهشتییه تازهكان‪،‬‬ ‫ئهوه دهكهونه ههڵهیهكهوه و بهناوی شوێنهكهوتنی‬ ‫رهسهنایهتییهوه لهوانهیه له داهاتوودا دوو ئایینی‬ ‫كۆنی كوردستان بفهوتێن ئهوانیش ئایینی كاكهیی و‬ ‫ئایینی یهزیدین‪ .‬ئهمهش كتومت ههمان هاوشێوهی‬ ‫ئهو ترسهیه كه له داهاتوودا فۆرمه سهلهفییهكهی‬ ‫سعودیه خهریكه فۆرمه كوردییه جوان و كراوهكهی‬ ‫ئیسالم بهناوی گهڕانهوه بۆ رهسهنایهتی و سهلهفی‬ ‫ساڵحهوه دهبهنهوه سهر رێبازێك كه فۆرمێكی‬ ‫خێڵهكی و سیاسیی بیابانی دورگهی عهرهبییه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫بۆ نوێترین بۆچوون دهربارهی زهردهشت‬ ‫‪1‬‬ ‫و باڵوبوونهوهی ئایینی زهردهشتی بڕوانه ئهم بهرنامه‬ ‫دۆكیومێنتارییهی كهنالی بی بی سی فارسی كه پسپۆڕانی‬ ‫ئهو بواره له چهندین زانكۆی بهناوبانگی ئهمریكی‪ ،‬بهریتانی‬ ‫و هۆڵهندی بۆچوونی خۆیان دهربارهی دهركهوتن و ژیانی‬ ‫زهردهشت دهخهنهڕوو له یوتوب بهرنامهكه بهم ناونیشانه‬ ‫ههیه‪BBC Persian - Great Iranians - Zoroaster».‬‬ ‫زرتشت ‪“.March 20, 2012 -‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Malandra, W.W., “Ancient Iranian Religion,” En‬‬‫‪cyclopedia Britanicahttp://www.britannica.com/topic/ancient‬‬‫‪Iranian-religion.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Radner 2003: 121.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪RINAP I 16: 11-12.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Herodotus, Histories, Book 1.131; Freye, R.N.,‬‬ ‫‪1984 The History of Ancient Iran, Harvard University Press:‬‬ ‫‪p.81.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Roaf, M., and Stronach, D., 2007.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Luckenbill 1926, ARAB II 56.‬‬ ‫‪Herodotus BookI.98, 1975, pp.128-131.‬‬

‫‪8‬‬

‫‪pre-Zoastrian practices.‬‬

‫عبدالقادر حسن التكريتي‪ ”1960 ،‬حفريات تال لديم ‪17‬‬ ‫في حوض دوكان‪ ”،‬مجلة سومر‪ ،‬العدد ‪،16‬جزء ‪،1-2‬ص ‪93-‬‬ ‫‪110.‬‬

‫‪18‬‬ ‫‪Herzfeld , E., 1947, Zoaster and his words,. Princ‬‬‫‪eton University Press, Brinceton. Vol i-ii: 433-494.‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪Herzfeld , E., 1947, Zoaster and his words,. Princ‬‬‫‪eton University Press, Brinceton. Vol i-ii: 516-542.‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪Herzfeld , E., 1947, Zoaster and his words,. Princ‬‬‫‪eton University Press, Brinceton. Vol i-ii: p. 543.‬‬

‫‪21‬‬ ‫‪.(.57-59‬‬

‫بڕوانه گۆڤاری سوبارتو ژماره ‪ ،2‬ساڵی ‪ ،2008‬ال‬

‫‪22‬‬ ‫‪Jackson, A.V. Williams, 1965 Zoastrian Studies, the‬‬ ‫‪Iranian Relisgion and Various Monographs, AMS Press INC.‬‬ ‫‪New York, p. 27.‬‬

‫‪ 23‬بڕوانهفؤاد حمة خورشيد (درایڤهر) الكورد في‬ ‫المصادر القديمة‪.‬‬ ‫‪ 24‬رێزان قادر غهفوری‪” ،‬شاژنه هێلینا سهتێرهی‬ ‫درهوشاوهی مێژووی ئهربێال و ئهدیابین‪ ”،‬گۆڤاری سوبارتو‬ ‫ژماره ‪.32-38 ،8‬‬ ‫‪ 25‬ئهمه وتاری پیاوێكی ئایینی مهسیحییه و چیرۆكێك‬ ‫دهگێڕێتهوه دهربارهی مار قهرهداغ‪ ،‬بێگومان وهك حهكایهت‬ ‫وایه و تهنها بۆ ئهوه لێرهدا ئاماژهی پێدهكهم تا خوێنهر بزانێت‬ ‫كه ئهم كهسایهتییه كوردانه (مار شیرین‪ ،‬مار بههنام‪ ،‬مار‬ ‫قهرهداغ) له ئهدهبیاتی مهسیحییهكانی كوردستان و عێراقدا‪،‬‬ ‫وهك قهشهیهكی شههید و موبارهك سهیردهكرێن‪.‬‬ ‫الشماس‪ :‬نوری ایشوع مندو‪ ،‬تذكارمار قرداغ الشهید‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫جێگهی خۆیهتی ئاماژه بهوه بكهین كه نیو سهده‬ ‫‪9‬‬ ‫لهمهوبهر ههندێك له رۆشنبیرانی كورد ئهم ساڵی ‪612‬‬ ‫پ‪.‬م یان وهك یهكهم ساڵی كوردی دهنووسی‪ .‬بهاڵم دوایی‬ ‫ههندێك له مهسیحییهكان كه خۆیان به ئاشوری دهزانن گلهیی‬ ‫ئهوهیان كرد كه چۆن دهبێت یادی روخانی ئیمپراتۆریهتی‬ ‫ئاشوری ئێمه‪ ،‬بكرێته یهكهم ساڵی كوردی! ئیدی لهوه بهدواوه‬ ‫ساڵی ‪ 700‬پ‪.‬م كرا به یهكهم ساڵی كوردی كه هیچ بناغه‬ ‫و بهسهرهاتێكی مێژوویی پشتگیری ناكات بهڵكو لهو ساڵهدا‬ ‫و ‪ 40‬ساڵیش دوای ئهوهش میدییهكان ههر ژێردهستهی‬ ‫ئاشورییهكان بوون و خۆبهخۆ و جاسوسی و هاوپهیمانیان‬ ‫بۆ ئاشورییهكان دهكرد‪ .‬لهبهر ئهوهی ئهو ساڵنامهیهی كوردی‬ ‫له رووی مێژووییهوه بناغهیهكی نییه و ئهگهر بهكاریش‬ ‫بهێندرێت ئهوه ساڵی ‪ 612‬پ‪.‬ز واتادارتر دهبێت‪ .‬ئهمه له‬ ‫الیهك‪ ،‬له الیهكی دیكه ئهگهر بڕیاره میدییهكان باپیرانی كورد‬ ‫بن‪ ،‬ئهوه دهیان گهلی دیكهی كۆنتر لهوان له كوردستان ژیاون‬ ‫و ههریهك لهوانه خاوهن ژیان و شارستانییهتی خۆیان بوون‪،‬‬ ‫ههموو پێكهوه باپیرانی كورد و كهمه نهتهوایهتییهكانی دیكهی‬ ‫كوردستان نهك به تهنها میدییهكان‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێز‬

‫‪10‬‬ ‫‪Herodotus Book I .127.‬‬ ‫‪11 Von Voigtlander, E.N., The Babylonian versions of‬‬ ‫‪the Achaemenian inscriptions, vol.2, London, 1978: 54.‬‬ ‫‪12 Von Voigtlander, E.N., The Babylonian versions of‬‬ ‫‪the Achaemenian inscriptions, vol.2, London, 1978: 57-58.‬‬ ‫‪13 Von Voigtlander, E.N., The Babylonian versions of the‬‬ ‫‪Achaemenian inscriptions, vol.2, London, 1978: section 26.‬‬ ‫‪14 Von Voigtlander, E.N., The Babylonian versions of‬‬ ‫‪the Achaemenian inscriptions, vol.2, London, 1978: pp.54‬‬‫‪55.‬‬ ‫‪15 Mallowan, M.E.L. 1996: Nimrud and Its remains,‬‬ ‫‪pl.134, fig.2, 20.‬‬ ‫‪16 Worshipping fire in Meseopotamia and the Zagros,‬‬

‫‪http://www.kaldaya.net‬‬

‫‪131‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پوچهڵكردنهوهی بان هشهی‬

‫كاری هربوون فی ی ئی‬ ‫به رێ اكانی ر ژئاوا‬ ‫نووسینی د‪ .‬م تهفا زهڵ ی‬ ‫وهر ێڕانی رێدار ئه هد‬ ‫دكتۆر م تهفا زهل ی‬ ‫له دایكبووی ساڵی ‪ ،1924‬سێ بڕونامهی ماستهر و‬ ‫دوو دكتۆرای ههیه له بواری شهریعهت و یاسا‬ ‫پهنجا بهرههمی زانستی چاپكراوی ههیه‪ ،‬سهرپهرشتی‬ ‫دهیان نامهی ماستهر و تێزی دكتۆرای كردووه‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪132‬‬

‫میی‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫رۆژههاڵتناسان‪ 1‬و ههندێ له یاساناسانی‬ ‫جیهانی عهرهبیی و ئیسالمیی‪ ،‬بانگهشهی ئهوهیان‬ ‫دهكرد كه فیقهی ئیسالمیی كاریگهریی فیقهی‬ ‫رۆژئاوای لهسهر بووه‪ ،‬به تایبهتی یاسای رۆمانی‪،‬‬ ‫لهوهوه زۆر بیروڕای وهرگرتوه‪ ،‬به تایبهت‬ ‫رێسا فیقهییهكان‪ ،‬كه بهپێی بانگهشهی ئهوان له‬ ‫تۆماركراو(مدونه)ی (گۆستنیان)‪ 2‬وهرگیراوه‪،‬‬ ‫ئهو تۆمهتهش هیچ بنچینهیهكی نییه‪ ،‬بهڵكو له‬ ‫ههڵبهستراوی بانگهشهی رووخاوی ئهو كهسانه‬ ‫خۆیانه بهپێی ئهم بهڵگانه‪:3‬‬ ‫یهكهم‪ :‬فهقیهه موسڵمانهكان كاتێ ههستان به‬ ‫دانان و نووسینی مهزههبهكانیان‪ ،‬هیچ كامیان‬ ‫زمانی فهڕهنسی‪ ،‬یان ئهڵمانی‪ ،‬یاخود ئینگلیزی‪،‬‬ ‫یان رۆمانی نهزانیوه‪ ،‬تا بكهوێته ژێر كاریگهری‬ ‫بیروڕای فهقیههكانی یاسای رۆژئاوا‪ ،‬بهڵكو‬ ‫فهقیههكانی شهریعهتی ئیسالم دابڕاو بوون له‬ ‫جیهانی دهرهوه‪ ،‬بگره بۆ واڵتهكهی خۆشیان‪،‬‬ ‫ههریهكهیان مهدرهسهیهكی تایبهت بهخۆی ههبوو‬ ‫وانهی تێدا دهگوتهوه و ئیجتیهادی تێدا دهكرد‪،‬‬ ‫بیری تێدا دهكردهوه‪ ،‬ههڵدهستا به شیكردنهوه‪،‬‬ ‫لێكدانهوه‪ ،‬شرۆڤه و وهبهرهێنانی فیقهیی‪ ،‬بهجۆرێك‬ ‫كه له جیهانی دهرهوه و ناوهوه دابڕابوو‪ ،‬فیقه‬ ‫و ڕاوبۆچوونهكانیشی له قورئانی پیرۆز و‬ ‫سوننهتهكانی پێغهمبهر و هاوهاڵن و شوێنكهوتوان‪،‬‬ ‫رهزای خوایان لێ بێت‪ ،‬وهردهگرت‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬به پێچهوانهی ئهو تۆمهتانهی پێشهوه‪،‬‬

‫بوارێكی فراوان ههبوو بۆ ئهوهی فیقهی رۆژئاوا‬ ‫بكهوێته ژێر كاریگهری فیقهی ئیسالمیی‪ ،‬ئهو‬ ‫بوارهش خۆی لهو نووسراوانهی فیقهی ئیسالمیی‬ ‫پاش جێگیربوونی و گهیشتنی به رۆژئاوادا‬ ‫دهبینیهوه‪ ،‬ئهمهش له دوو رێگهوه‪:‬‬ ‫رێگهی یهكهم‪ :‬رزگاركردنی ئهندهلوس لهالیهن‬ ‫موسڵمانانهوه‬ ‫ئایینی ئیسالم پاش گهیشتنی به باكوری‬ ‫ئهفریقا ساڵی (‪711‬ز) بهرامبهر به ساڵی (‪93‬ك)‬ ‫گهیشته ئهندهلوس (ئیسپانیای ئێستا)‪ ،‬پاشان‬ ‫گهیشته باشووری فهڕهنسا و چووه واڵتی لیۆن‪،‬‬ ‫نور‪ ،‬بواتیا‪( ،‬فینیون)‪ ،‬تا كاتی رووخانی غهرناته له‬ ‫ساڵی (‪1492‬ز) فهرمانڕهوایی ئیسالمیی بهردهوام‬ ‫بوو‪ ،‬بهو هۆیهشهوه شهریعهتی ئیسالم زیاتر له‬ ‫)‪ )700‬ساڵ له ئهوروپا كاریپێكرا‪.4‬‬ ‫فیقهی پهڕهوكراویش له ئهندهلوس‪ ،‬فیقهی‬ ‫پێشهوا ئهوزاعی بوو‪ ،‬پاشان لهرێی زیادی كوڕی‬ ‫عهبدوڕهحمان و له سهردهمی هیشامی كوڕی‬ ‫عهبدوڕهحمان ساڵی (‪171‬ك) فیقهی مالیكی جێگهی‬ ‫فیقهی ئهوزاعی گرتهوه‪ ،‬ئهم مهزههبه لهوێ‬ ‫باڵوبوویهوه و به درێژایی ماوهی فهرمانڕهوایی‬ ‫ئیسالمیی له ئهندهلوس كاریپێكرا‪.‬‬ ‫توێژهرهوان له بهراوردی نێوان یاسای مهدهنی‬ ‫فهڕهنسی ناسراو به یاسای (كودناپلیۆن) كه له‬ ‫ساڵی (‪1804‬ز) دهرچووه‪ ،‬به بهڵگهی واقیعی و‬ ‫بهراورد بۆیان دهركهوتووه كه یاسای مهدهنی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ل خستن ڕووی ئ م باب ت دا‪ ،‬ه وڵد د م ئ و بانگ شان‬ ‫پوچ بك م و ك پێیانوای فی ی ئیسالمیی و بن ماكانی‬ ‫ك وتوون ت ێر كاریگ ری فی ی رۆ ئاوا و بن ماكانی‪ ،‬ب‬ ‫تای تی یاسای رۆمانی‬

‫‪133‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫فهڕهنسی بهرێژهی (‪ )%40‬كهوتۆته ژێر كاریگهری‬ ‫فیقهی پێشهوا مالیك‪.5‬‬ ‫رێگهی دووهم‪ :‬دروستبوونی پهیوهندی و‬ ‫نزیكی له نێوان دهوڵهتی ئیسالمیی عوسمانی و‬ ‫ههندێ له واڵتانی ئهوروپا‬ ‫ئهو پهیوهندییانه پاش دامهزراندنی دهوڵهتی‬ ‫عوسمانی و گهیشتنی سوڵتان محهممهد فاتیح‬ ‫به ئهستانه ساڵی (‪1453‬ز) دروستبووه‪ ،‬پاش‬ ‫ئهوهی فتوحاتی ئهو دهوڵهته زۆر فراوان و‬ ‫بااڵدهست بوو بهسهر واڵتانی زۆری ئاسیا و‬ ‫باكوری ئهفریقا و ئهوروپا‪ ،‬ئیدی یاسا التینیهكان‬ ‫و جێرمهنیهكان كهوتنه ژێر كاریگهری فیقهی‬ ‫ئهبوحهنیفه (رهحمهتی خوای لێ بێت) كه مهزههبی‬ ‫فهڕمی دهوڵهتی عوسمانی بوو‪ .6‬لهو الیهنانهی كه‬ ‫یاساكانی رۆژئاوا كهوتۆته ژێر كاریگهری فیقهی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬ئهمانه دهخهینه روو‪:‬‬

‫یهكهم كهوتنه ژێر كاری هری یاسای‬ ‫فهڕهن ی به فی ی مالیكی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪134‬‬

‫أ‪ -‬گرێبهستی رازیمهندانه (العقد الرضائي) و‬ ‫بنهماكانی‪:‬‬ ‫بریتییه لهو گرێبهستانهی كه تهنها به‬ ‫ڕهزامهندی ههردووالیهنی گرێبهستهكه‪ ،‬كه‬ ‫مهرجهكانی كهسی گرێبهستكهریان تێدابێت‪ ،‬به‬ ‫بێ پێویستی شێوهیهكی دیاریكراو كه له یاسای‬ ‫رۆمانیدا ههبووه‪ ،‬یاسای فهڕهنسی كهوتبوه ژێر‬ ‫كاریگهریی‪ ،‬پاش ئهویش یاسای واڵته عهرهبیهكان‬ ‫كه كهوتبووه ژێر كاریگهری یاسای فهڕهنسی‪،‬‬ ‫لهوهوه وهریانگرت‪ ،‬بۆ نموونه مادهكانی (‪-1108‬‬ ‫‪)1122‬ی یاسای مهدهنی فهڕهنسی‪ ،‬بهشی چوارهم‪،‬‬ ‫لهژێر ناونیشانی (مهرجهكانی دروستی گرێبهست‬ ‫و حوكمهكانی گرێبهستی رازیمهندانه)‪ ،‬ئهوهی لهو‬ ‫یاسادا هاتووه ههمان شتی فیقهی مالیكییه‪.‬‬ ‫ب‪( -‬أحكام العارية)‪ :‬كه یاسای فهڕهنسی له‬

‫مادهكانی (‪ )1894 -1875‬لهژێر كاریگهری فیقهی‬ ‫مالیكیدا چارهسهری كردووه‪.‬‬ ‫ج‪ -‬كهوتنه ژێر كاریگهری یاسای فهڕهنسی به‬ ‫‪7‬‬ ‫فیقهی مالیكی له زۆرێك له ئهحكامهكانی فرۆشتن‬ ‫و بابهتهكانی پهیوهست پێوهی كه یاسای مهدهنی‬ ‫فهڕهنسی له ماددهكانی (‪ )1707 -1582‬لهخۆی‬ ‫گرتووه‪.‬‬ ‫د‪ -‬فرۆشتنی (الوفاء)‪ :‬ئهمهش بریتییه لهو‬ ‫فرۆشتنهی مهرجی ئهوهی تێدایه كه فرۆشیار‬ ‫ههركاتێك نرخهكهی دایهوه كڕیار‪ ،‬فرۆشراوهكهی‬ ‫بۆ بگێڕێتهوه‪ ،8‬ئهویش له حوكمی فرۆشتنی‬ ‫رێپێدراو و جێبهجێكراوی نا پێویستدایه لهرووی‬ ‫سودوهرگرتنی كڕیار لێی‪ ،‬ههروهها له حوكمی‬ ‫فرۆشتنی (فاسد) لهو رووهوه كه ههریهكه له‬ ‫گرێبهستكاران توانای پوچهڵكردنهوهیان ههیه‪،‬‬ ‫ههروهها له حوكمی بارمتهدایه بهوهی كه كڕیار‬ ‫ناتوانێت بیفرۆشێت به كهسی دیكه‪ .‬پوختهی قسه‬ ‫ئهوهیه كه دهكرێت گرێبهستی فرۆشتنی (الوفاء)‬ ‫بهو گرێبهستانه بگونجێندرێت‪.‬‬ ‫بهڵگهنهویسته كه ئهم فرۆشتنه له داهێنانی‬ ‫فهقیههكانی حهنهفی نیشتهجێی ئهوبهری رووباره‪،‬‬ ‫بهر لهوهی یاسای فهڕهنسا جێبهجێكراوی‬ ‫ههمواركراو لهخۆی بگرێت‪ ،‬چونكه ئهو یاسایه‬ ‫ساڵی (‪1804‬ز) دانراوه‪ ،‬ئهو یاسایه و ئهوهی‬ ‫پاشتری له بهشی یهكهم‪ ،‬دهروازهی سێیهم‪،‬‬ ‫لهژێر ناونیشانی (ههڵوهشاندنهوهی فرۆشتن و‬ ‫پوچهڵكردنهوهی) لهخۆگرتووه‪ ،‬ئهو یاسایه له‬ ‫ماددهكانی (‪ )1673 -1659‬باسی كردووه‪.‬‬ ‫ه‪ -‬مافهكانی هاوڕێیهتی (حق اإلرتفاق) یان‬ ‫مافه ناچاریهكان (الحقوق القسریه)‪ :‬ئهویش‬ ‫‪01‬‬ ‫بریتییه له مافی هاتووچۆ‪ ،9‬مافی ئاوخواردنهوه‬ ‫و مافی ئاوڕۆیشتن (المسیل)‪ 11‬و مافهكانی دیكهی‬ ‫هاوڕێیهتی‪.‬‬

‫خا ل‬

‫دووهم كاری هری فی ی ئی‬ ‫لهسهر یاسای ئهڵ انی‬

‫میی‬

‫له نموونهكانی كاریگهری فیقهی ئیسالمیی‬ ‫لهسهر یاسای ئهڵمانی له رێی خیالفهتی‬ ‫عوسمانیهوه‪ ،‬گۆڕانی ئهو گرێبهستهیه كه یاسای‬ ‫مهدهنی ئهڵمانی له مادده (‪)144‬دا چارهسهری‬ ‫كردووه‪.‬‬ ‫رووكاری ئهو گۆڕانهی گرێبهستهكه بریتییه‬ ‫لهوهی كه ئهگهر گرێبهستهكه پوچهڵ بوو‪ ،‬له ههمان‬ ‫كاتدا بنهماكان و رهگهزهكانی گرێبهستێكی دیكهی‬ ‫تێدابوو‪ ،‬یان هی كارێكی تر‪ ،‬ئهوا دهگواسترێتهوه‬ ‫بۆ ئهوهی دیكه بهپێی بۆگۆڕاوهكه ههڵسوكهوتی‬ ‫لهگهڵ دهكرێت‪ ،‬ههروهك له مادده (‪)140‬ی یاسای‬ ‫مهدهنی كارپێكراوی میسریدا هاتووه و دهڵێت‪:‬‬ ‫ئهگهر گرێبهست پووچهڵ بوو‪ ،‬یان ئهگهری‬ ‫پوچهڵكرانی ههبوو‪ ،‬له ههمان كاتدا بنهماكانی‬ ‫گرێبهستێكی دیكهی تێدابوو‪ ،‬ئهوا گرێبهستهكه‬ ‫به راست دادهنرێت‪ ،‬بهوپێیهی كه گرێبهستهكه‬ ‫بنهماكانی تێدایه‪ ،‬گهر روون بوویهوه كه نیهتی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫یاسای مهدهنی فهڕهنسی ئهو مافانهی له فیقهی‬ ‫ئیسالمیی وهرگرتوه و چارهسهری كردووه لهژێر‬ ‫ناونیشانی (مافه ناتهواوه زهمینیهكان) له كتێبی‬ ‫چوارهم‪ ،‬ماددهكانی (‪ ،)710 -627‬له ماددهی (‪(627‬‬ ‫ی یاسای مهدهنی فهڕهنسیدا هاتووه كه مافی‬ ‫(ناچاری) بریتییه له ههبوونی مافی زهویهك له‬ ‫زهویهكی دیكهدا بهبێ ئهوهی ئهو خاوهنهی كه‬ ‫سودمهند دهبێت له زهویهكهی دیكه یهك كهس بێت‪.‬‬ ‫له (المقارنات التشريعية)‪ 21‬دا هاتووه‪ :‬جێبهجێكردنی‬ ‫یاسای مهدهنی و كهتن (جنائی) بهپێی مهزههبی‬ ‫پێشهوا مالیك‪ ،‬مافه ناچاریهكانی زهوی بریتییه‬ ‫له پهیدابوونی مافی زهوییهك لهسهر یهكێكی‬ ‫دیكه بهبێ ئهوهی خاوهنهكهی یهك كهس بێت بۆ‬ ‫سودمهند بوون له زهویه باسكراوهكهی دیكهی‪،‬‬ ‫بنچینهی شایستهبوونی ئهم مافه ناچارییانهیان‬ ‫بههۆی شوێنی سروشتی و پێویستی سروشتی‬ ‫زهوییهكهیه بۆ ئهو مافه‪ ،‬یاخود بهپێی رێكخستنی‬ ‫یاساكان بۆ ئهو مافه‪ ،‬یان بهرێكهوتنی نێوان خاوهن‬ ‫موڵكهكان لهنێوان خۆیاندا بهدیهاتووه‪ ،‬زهوی نزم‬ ‫ملكهچ دهكرێت به رازیبوون به بهركارهێنانی ئاوی‬ ‫زهویه بهرزهكان كه خۆی دهڕوا‪ ،‬بهبێ ئهوهی‬ ‫دهستی كهسی تێدابێت‪ ،‬له هیچ بارێكدا رێگه به‬ ‫خاوهن زهویه نزمهكان نادرێت كه بهنداو‪ ،‬یان‬ ‫پرد دروست بكهن رێبگرێت له چوونی ئهو ئاوه‬ ‫به زهویهكهیدا‪ ،‬ههروهك رێگه نادرێت به خاوهنی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫توێ هرا به بهراورد بۆیا‬ ‫دهركهوتووه كه یاسای مهدهنی‬ ‫فهڕهن ی به رێ هی‬ ‫كهوتۆته ژێر كاری هری فی ی‬ ‫پێ هوا مالیك‪.‬‬

‫زهویه بهرزهكان كارێك بكات زیانی ههبێت بۆ‬ ‫زهویه نزمهكان‪.31‬‬ ‫شایانی باسه كه ئهو ژمارانهی باسمان كرد‬ ‫سهبارهت به یاسای فهڕهنسی لهكاتی ئێستادا‬ ‫گۆڕانی بهسهردا هاتووه‪ ،‬پاش ئهو ههمواركردنانهی‬ ‫بهسهر ئهو یاسایهدا هاتووه‪ ،‬بهاڵم بههۆی ئهوهی‬ ‫نهمانتوانی ژماره ههمواركراوهكانمان دهست‬ ‫بكهوێت‪ ،‬بۆیه تهنها ژماره كۆنهكانمان بهكارهێنا‪،‬‬ ‫چونكهی ئهوهی لێرهدا بهالی ئێمهوه گرنگه‬ ‫خستنهڕووی كاریگهری فیقهی ئیسالمییه لهسهر‬ ‫یاسای فهڕهنسی‪ ،‬شته رووكاریهكان سهرهڕای‬ ‫گرنگیان‪ ،‬هیچ كاریگهریی نییه لێرهدا لهبارهی ئهو‬ ‫كاریگهرییهی باسمان كرد‪.‬‬

‫‪135‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ههردوو گرێبهستكار بریتیبووه له بهستنی ئهو‬ ‫گرێبهسته‪ ،‬ئهم دهقهش له دهربڕینی گشتیدا‬ ‫بڕیاری گۆڕِانی گرێبهستهكهیه‪ .‬خوالێخۆشبوو‬ ‫زانای ناسراو سهنهوری‪ 41‬دهڵێت‪ :‬بیردۆزی‬ ‫گۆڕانی گرێبهست‪ ،‬بیردۆزێكی ئهڵمانیه و فهقیهه‬ ‫ئهڵمانیهكان دایانڕشتوه له دهقێكی رووندا‪ ،‬كه‬ ‫ئهویش ماددهی (‪ )144‬و لهسهر ئهم بنهمایه‬ ‫یاسای مهدهنی ئهڵمانیش یاسای نوێی میسری‬ ‫داناوه‪ ،‬دهرئهنجامهكه لهوهدا چڕدهبێتهوه كه‬ ‫ههڵسوكهوتهكه پووچهڵه‪ ،‬كه سهڕهڕای پوچهڵیهكهی‬ ‫رهگهزهكانی ههڵسوكهوتێكی دیكهی تێدایه‪ ،‬بۆیه‬ ‫ههڵسوكهوتهكه بۆ ئهوهی كه مهبهست بووه‬ ‫الی ههردوو گرێبهستكار‪ ،‬كه ئهویش بریتییه له‬ ‫ههڵسوكهوته پوچهڵهكه بۆ ههڵسوكهوتهكهی دیكه‪،‬‬ ‫بهمهش ههڵسوكهوته پوچهڵكراوهكه شوێنهوارێكی‬ ‫یاسایی هێناوهته ئارا‪ ،‬نهك وهك واقیعێكی ماددی‬ ‫بهڵكو وهك ههڵسوكهوتێكی یاسایی‪ ،‬بهاڵم شتێكی‬ ‫البهالی بهرههمهێناوه‪.‬‬

‫مهر هكانی ۆڕا‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪136‬‬

‫گۆڕینی ههڵسوكهوتی پوچهڵ بۆ ههڵسوكهوتێكی‬ ‫دیكه پێویست دهكات ئهم سێ مهرجهی تێدا بهدی‬ ‫بێت‪:‬‬ ‫یهكێكیان پوچهڵی ههڵسوكهوته سهرهكیهكهیه‪،‬‬ ‫پێویست دهكات ههڵسوكهوتی بنچینهیی یان‬ ‫ههڵسوكهوتێكی پوچهڵ بێت‪ ،‬یان ههڵسوكهوتێك‬ ‫بێت بكرێت پوچهڵ بكرێت و پوچهڵیش كرابێت‪،‬‬ ‫رێگه نادرێت كه ههڵسوكهوتهكه راست و دروست‬ ‫بێت‪ ،‬یان بهشێكی ههڵسوكهوته پوچهڵ بێت‪،‬‬ ‫بهشهكهی دیكهی راست و دروست‪.‬‬ ‫دووهمیش ههڵسوكهوته بنچینهییه پوچهڵهكه‬ ‫رهگهزهكانی ههڵسوكهوتێكی دیكهی تێدابێت‬ ‫كه بۆی دهگوازرێتهوه‪ ،‬بهو مانایهی پێویسته‬ ‫ههڵسوكهوتێكی دیكه بوونی ههبێت كه ههڵسوكهوته‬

‫پهیوهندی بهتین ههیه لهنێوا‬ ‫ی د خه‬ ‫زهروره و بیرد زی‬ ‫ناكاوهكا ‪ ،‬كه شهری هتی‬ ‫ئی میی چارسهری كردوه و‬ ‫یاسا ر ژئاوایی و عهرهبیهكا‬ ‫پێی كاری هر بوو‬ ‫بنچینهییهكهی بۆ دهگوازرێتهوه‪.‬‬ ‫بۆ نموونه كه قهرزار كۆمپیالهیهكی دا به خاوهن‬ ‫قهرز كه شێوهی پێویستی یاسایی لهخۆ گرتبوو‪،‬‬ ‫ئهوا پوچهڵ دهبێت و دهگوازرێتهوه بۆ چهكی‬ ‫(سهنهد)ی قهرزی راستی ئاسایی‪ ،‬ههروهك مادده‬ ‫)‪)108‬ی یاسای بازرگانی میسری باسی كردووه‪،‬‬ ‫بهاڵم ئهگهر قهرزر بهر لهو كۆمپالهیه سهنهدێكی‬ ‫ئاسایی دابوو به خاوهن قهرز‪ ،‬ئهوا ناگوازرێتهوه‬ ‫بۆی‪.‬‬ ‫ههروهها كاریگهربوونی فیقهی رۆژئاوا به‬ ‫تایبهت یاسای مهدهنی ئهڵمانی به فیقهی حهنهفی‪،‬‬ ‫له گوێزرانهوهی شوێنهواری ههڵسوكهوتهكه له‬ ‫ماف و پابهندییهكان بۆ بریكار ئهگهر بریكارهكهی‬ ‫ههڵسوكهوتهكهی دایه پاڵ خۆی‪ ،‬بۆ كهسهكهی‬ ‫دیكهش كه بریكارهكه ههڵسوكهوتهكهی لهگهڵ‬ ‫كراوه بگهڕێتهوه بۆ الی كهسه بنچینهییهكه‪،‬‬ ‫سهرهڕای بێ ئاگابوونی بهوهی كه بریكارهكهی كه‬ ‫بهناوی كهسه بنهڕهتیهكهوه ههڵسوكهوتی كردووه‬ ‫نهك ناوی خۆی‪.51‬‬ ‫فیقهی رۆژئاوا بۆ ئهوه چووه كه شوێنهواری‬ ‫گرێبهستهكه و بهشێوهیهكی تایبهتی حوكمهكهی‬ ‫(پابهندییهكانی) بۆ ناگوازرێتهوه‪ ،‬ئهگهر بریكارهكه‬ ‫ههڵسوكهوتی بریكاركراوی تێدا بهناوی خۆیهوه‬ ‫كردبوو‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سێیهم كاری هربوونی یاسای ئین یزی‬ ‫به فی ی ئی میی‬

‫ئهو یاسایه به فیقهی ئیسالمیی كاریگهربووه‬ ‫له بابهتی بیردۆزی دۆخه ناكاوهكان‪ ،‬كه یاسا‬ ‫رۆژئاوایی و عهرهبیهكان تهنها لهرێی فیقهی‬ ‫ئیسالمییهوه پێناسهیان كردوه‪.‬‬ ‫جێی ئاماژهیه كه پهیوهندی بهتین ههیه لهنێوان‬ ‫زهرورهت و بیردۆزی دۆخه ناكاوهكان‪ ،‬كه‬ ‫شهریعهتی ئیسالمیی چارسهری كردوه و یاسا‬ ‫رۆژئاوایی و عهرهبیهكان پێی كاریگهر بوون‪ ،‬تهنها‬ ‫ئهوهی ئهو یاسایانه به مهرجیان گرتوه كه دۆخه‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫تێبینی ئهوه دهكرێت ئهوهی زانای ناودار‬ ‫سهنهوری گومانی پێ بردووه‪ ،‬كه بیرۆكهی‬ ‫گوێزرانهوهی گرێبهست له داهێنانی فهقیههكانی‬ ‫ئهڵمانیایه‪ ،‬ئهو بیرۆكهیه له مادده (‪)144‬ی یاسای‬ ‫مهدهنی ئهڵمانی بهشێوهیهكی یهكنهگرتو لهگهڵ‬ ‫واقیع تۆماركراوه‪ ،‬ئهمهش لهبهر ئهوهی ئهو‬ ‫بیرۆكهیه له داهێنانی فهقیهه موسڵمانهكانه و‬ ‫گوێزراوهتهوه بۆ فیقهی ئهڵمانی و یاساكهی‪ ،‬له‬ ‫رێگهی بهریهككهوتنی نێوان دهوڵهتی عوسمانی و‬ ‫دهوڵهتی ئهڵمانی‪.‬‬ ‫له فیقهی ئیسالمیشدا جێبهجێكردنی زۆر‬ ‫دهبینرێت له بابهتی گوێزرانهوهی ئهو گرێبهستهی‬ ‫كه ههبووه‪ ،‬به سهدان ساڵ بهر له یاسای ئهڵمانی‬ ‫و لهو جێبهجێكراوانهش ئهمانه‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئهو كهسهی وهسیهت بكات بۆ كهسێك‬ ‫كه لهنێوان ئهو و كهسهكهدا پهیوهندی خزمایهتی‬ ‫یان هاوسهرگیری نهبێت كه ئهو دوانه هۆكاری‬ ‫میرات گرتنن‪ ،‬بهوهی وهك میراتگرێكی شهرعی‬ ‫ببێته میراتگری شهرعی‪ ،‬ئهو وهسیهته پوچهڵ‬ ‫دهكرێتهوه و دهبێته وهسیهتێكی رهها‪ ،‬ئهو كهسهی‬ ‫وهسیهتهكهی بۆ كراوه وهك ئهو كهسهی دهدرێتێ‬ ‫له میراتگرهكان كه كهمترین بهشی ههیه‪ .‬وهك‬ ‫وهسیهت‪ ،‬نهك وهك میرات‪ .‬بۆ نموونه ئهوهی‬ ‫مرد‪ ،‬دایك و كوڕ و وهسیهتبۆكراوێكی بهجێهێشت‪،‬‬ ‫ئهوا دایكهكه شهش یهك‪ ،‬وهسیهتبۆكراوهكه شهش‬ ‫یهك‪ ،‬كوڕهكهش ئهوانی دیكه دهبات‪.‬‬ ‫‪ -2‬گرتنهئهستۆ‪ ،‬كه بریتییه له دانهپاڵی ئهستۆی‬ ‫یهكێك بۆ ئهستۆی كهسێكی دیكه له داواكردنی‬ ‫شتێكدا‪ ،‬واته یهكێك ئهستۆی خۆی بداته پاڵ‬ ‫ئهستۆی یهكێكی دیكه و پابهند بێت بهو مافهی‬ ‫لهوهدا پێویست دهبێت‪ .‬ئهگهر تیایدا به مهرجی دانا‬ ‫كه لهئهستۆگرهكه‪ ،‬قهرزاره راستهقینهكه بگرێته‬ ‫ئهستۆ‪ ،‬سهرهڕای ئهوهی قهرزارهكه توانای ههبێت‬

‫و ئامادهی دانهوهی بێت‪ ،‬پوچهڵ دهبێتهوه‪ ،‬بهو‬ ‫پێیهی له ئهستۆگرتنهكه بوو به (حوالة)‪.‬‬ ‫‪( -3‬حوالة) ئهگهر تیایدا به مهرج گیرا كه‬ ‫ئهستۆی (حهواڵهدهرهكه) له قهرزهكه پاك نهبێتهوه‪،‬‬ ‫بهوهی كه (احالة)كراوهكه بۆی ههبێت بگهڕێتهوه‬ ‫سهر قهرزارهكه (احالة)دهرهكهو (احالة) بۆدراوهكه‬ ‫له ههمان كاتدا‪ ،‬ئهگهر (احالة) بۆدراوهكه دانهوهی‬ ‫قهرزهكهی بهجێنهگهیاند‪ ،‬یان نهیتوانی‪( ،‬حوالة)‬ ‫بهتاڵ دهبێتهوه و دهبێته ئهستۆگرتن‪.‬‬ ‫‪ -4‬نوێنهرایهتی دوای مردن سهرپهرشتیه‪،‬‬ ‫سهرپهرشتی لهژیاندا نوێنهرایهتییه‪ ،‬ئهگهر كهسێك‬ ‫به یهكێكی دیكهی گوت وهسیهتت بۆ دهكهم ئیمڕۆ‬ ‫ئۆتۆمبیلهكهم بۆ بفرۆشیت بهوهنده‪ ،‬ئهوه نوێنهره‪،‬‬ ‫ئهگهریش پێی بڵێت تۆ دوای مردنم نوێنهری منیت‪،‬‬ ‫ئهوه سهرپهرشتیاره‪.‬‬ ‫‪ -5‬فرۆشتن به رهتكردنهوهی بههاكهی‬ ‫بهخشینه‪ ،‬بهكرێدان به رهتكردنهوهی كرێ لهالدانانه‬ ‫(عارية)‪ ،‬لهالدانان به مهرجی كرێ بهكرێدانه‪.‬‬ ‫بهو شێوهیه سهدان جێبهدێكردن ههیه له فیقهی‬ ‫ئیسالمیدا‪ ،‬بهر له یاسای ئهڵمانی به سهدان ساڵ‬ ‫جێبهجێكراوه‪.‬‬

‫‪137‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ناكاوهكه گشتیی بێت‪ ،‬وهك جهنگ و كارهساته‬ ‫سروشتییهكان‪ ،‬بهاڵم فیقهی ئیسالمیی ئهوه به‬ ‫مهرج ناگرێت‪ ،‬بهڵكو دهشێت بیردۆزهكه جێبهجێ‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئهگهریش دۆخه ناكاوهكه تایبهت بێت به‬ ‫یهك الیهنهوه‪ ،‬دۆخی ناكاوی تایبهت به قهرزار له‬ ‫یاسادا بیانوو نییه بۆ ههڵوهشاندنهوهی گرێبهست‪،‬‬ ‫یان دهستكاریكردنی پابهندیه ماندوكهرهكه (مرهق)‪.‬‬ ‫مانای بیردۆزی دۆخه ناكاوهكان ئهو رووداوه‬ ‫مادییه پێشبینی نهكراوانهیه كه ناكرێت بهر له‬ ‫روودانی رێگریی لێ بكرێت‪ .‬بهجۆرێك وادهكات‬ ‫بهجێگهیاندنی پابهندییهكانی قهرزارهكه له ئهنجامی‬ ‫گرێبهستێك كه جێبهجێكردنهكهی بهردهوامه‪،‬‬ ‫قورس بكات‪ ،‬ئهمهش بیانو به قازی دهدات‪ ،‬كه‬ ‫دوای داواكاری قهرزارهكه‪ ،‬دهستی تێوهربدات‬ ‫و پابهندیه جێبهجێكردنه قورسهكه رێكبخات تا‬ ‫ئاستێكی گونجاو‪ ،‬كه قورسی البهرێت‪ ،‬یان به‬ ‫كهمكردنهوهی بابهتی پابهندیهكه لهرووی بڕهوه‪،‬‬ ‫یان له رووی چۆنێتیهوه‪ ،‬یان به زیادكردنی‬ ‫خهرجیی تێچوونی بابهتی پابهندیهكه‪.‬‬

‫ره هزهكانی بیرد زی د خه ناكاوهكا‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪138‬‬

‫رهگهزی ههموو شتێك ئهوهیه كه بوونی‬ ‫لهسهری وهستاوه‪ ،‬ئهگهر بهشێكی بوو دهبێته‬ ‫پایه‪ ،‬ئهگهرنا دهبێته مهرج‪ ،‬رهگهزهكانی وهك له‬ ‫پێناسهكهی دهردهكهوێت ئهمانهیه‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬هۆكاری پابهندیهكه گرێبهستێك‬ ‫بێت‪ ،‬ههموو گرێبهستێك دوای دروستیهكهی و‬ ‫جێبهجێبوون و پێویستبوونهكهی‪ ،‬بۆ هیچ یهك له‬ ‫دوو الیهنهكه نییه ههڵیوهشێنێتهوه‪ ،‬به پێچهوانهی‬ ‫(فاسد) یان وهستێنراو (جێبهجێنهكراو) یان‬ ‫ناپێویست‪ ،‬یان ئهگهری پوچهڵكردنهوهی ههبێت‬ ‫(كه زاراوهیهكی فیقهی رۆژئاواییه و ههرسێ‬ ‫باسكراوهكهی فیقهی ئیسالمیی دهگرێتهوه)‪( ،‬فاسد)‬

‫قازی دهتوانێت پوچهڵی بكاتهوه‪ ،‬وهستێنراویش‬ ‫ئهوهی مافی رێپێدانی ههیه بۆی ههیه رهتیبكاتهوه‪،‬‬ ‫ناپێویست (غیر الزم)یش بۆ ههردووال‪ ،‬وهك‬ ‫گرێبهستی نوێنهرایهتی بۆ ههرالیهك ههیه پوچهڵی‬ ‫بكاتهوه‪ ،‬ئهگهر مافی هی دیكهی پێوه بهند نهبوو‪.‬‬ ‫ناپێویست بۆ یهكێك لهالیهنهكان‪ ،‬وهك گرێبهستی‬ ‫(رههن) بۆ قهرزدهری (رههن)دانهر ههیه پوچهڵی‬ ‫بكاتهوه‪ ،‬به پێچهوانهی قهرزاری رههنوهرگرهكه‪،‬‬ ‫چونكه بۆ ئهو پێویسته‪ ،‬وهك گرێبهستی (كهفالهت)‪،‬‬ ‫كهفالهتبۆكراو بۆی ههیه پوچهڵی بكاتهوه نهك‬ ‫كهفیلهكه‪ ،‬وهك پوچهڵكردنهوهی گرێبهست له‬ ‫گرێبهستێك كه بواری پوچهڵكردنهوهی ههیه بۆ‬ ‫ئهوهی كه بڕیاره بواری پوچهڵكردنهوهكه بۆ‬ ‫بهرژهوهندی ئهو بێت‪ ،‬ههروهك قازی بۆی ههیه‬ ‫گرێبهستی گوێڕایهڵی رێك بخات ئهگهر مهرجهكان‬ ‫لهسهروی ئاساییهوه بن‪ ،‬ههروهها بۆی ههیه‬ ‫مهرجی سزایی ههڵوهشێنێتهوه‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬جێبهجێكردنی گرێبهستهكه بهردهوام‬ ‫بێت‪ ،‬بهوهی كات رهگهزێكی جهوههری بێت‬ ‫له پێكهاتنیدا‪ ،‬وهك گرێبهستی ههناردهكردن و‬ ‫بهكرێدان و بهڵێندهرایهتی و هاوشێوهكانیان‪،‬‬ ‫بهپێچهوانهی ئهو گرێبستانهی یهكسهر جێبهجێ‬ ‫دهكرێن‪ ،‬وهك فرۆشتن‪ ،‬ئهگهریش جێبهجێكردنی‬ ‫دوابخرێت‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬دۆخهكه چاوهڕوانكراو نهبێت‪،‬‬ ‫وهك دۆخی جهنگ و رووداوه سروشتیهكانی‬ ‫زهمین لهرزه‪ ،‬الفاو‪ ،‬گڕكان و ئاگركهوتنهوه و‬ ‫هاوشێوهكانیان‪ ،‬جا ئهگهر چاوهڕوانكراو بێت‬ ‫جێگهی جێبهجێكردنی نابێت‪.‬‬ ‫چوارهم‪ :‬دۆخهكه گشتیی بێت‪ ،‬ئهگهر تایبهت‬ ‫بێت وهك ئیفالسكردنی قهرزار و نهتوانینی‬ ‫جێبهجێكردنی پابهندیهكانی‪ ،‬دهبێته بواری‬ ‫جێبهجێكردنی بیردۆزهكه له فیقهی ئیسالمیدا‪،‬‬

‫خا ل‬

‫فهل هفهی بیرد زهكه‬

‫ئاشكرایه كه فهلسهفهی ههموو شتێك بریتییه‬ ‫له ئامانج و مهبهستهكانی‪ ،‬فهلسهفهی بیردۆزهی‬ ‫دۆخه ناكاوهكان بریتییه له بهدیهێنانی دادپهروهری‪،‬‬ ‫دادگای ئینگلیزی بنهمای دادپهروهریی گرتوهته‬ ‫خۆی‪ ،‬له چهندین حاڵهت پیادهی كردوه كه نزیك‬ ‫بووه لهو حاڵهتانهی بیردۆزی دۆخه ناكاوهكانی‬ ‫تێدا پیاده دهكرێت‪ ،‬وهك‪:‬‬ ‫أ‪ -‬ئهگهر ئهو شتهی گرێبهستی لهسهر كراوه‬ ‫دوای بهستنی گرێبهستهكه لهكاركهوت‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ئهگهر چهسپا كه ههردووالیهن به مهبهستی‬ ‫پاراستنی شتێك گرێبهستیان كردوه‪ ،‬وهك له كاتی‬ ‫بهستنی گرێبهستهكه بۆیان دهركهوتوه ‪ ،‬پاشان‬ ‫ئهو حاڵهته نهماوه‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ئهگهر جێبهجێكردنهكه دواكهوت بههۆیهكی‬ ‫چاوهڕوان نهكراو لهكاتی بهستنی گرێبهستهكهدا‪،‬‬ ‫یان دواخستنهكه درێژهی كێشا بهجۆرێك بووه هۆی‬ ‫گۆڕانێكی تهواو له سروشتی جێبهجێكردنهكه‪.61‬‬ ‫لهو یاسایانهی به دهقی تایبهت رێكخستنی‬ ‫حوكمی بیردۆزیی لهخۆگرتوه‪ ،‬یاسای پۆلۆنی‬ ‫(م‪ ،)269‬ئیتاڵی (م‪ ،)467‬یۆنانی (م‪ ،)388‬میسری‬ ‫(م‪ ،)347‬سوری (م‪ ،)348‬عێراقی (م‪ ،)146‬لیبی‬ ‫(م‪ ،)147‬كوێتی (م‪ ،)146‬ئهردهنی (م‪ )205‬و یهمهنی‬ ‫(م‪.(214‬‬ ‫شهریعهتی ئیسالمیی‪ ،‬رهفتارهكانی ئادهمیزادی‬ ‫له حاڵهته زهروریهكان‪ ،‬لهسهر كۆمهڵێك بنهما و‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫بهپێچهوانهی یاسا و فیقهی رۆژئاوایی‪ ،‬كه دۆخهكه‬ ‫مهرجه گشتیی بێت وهك دۆخی جهنگ‪.‬‬ ‫پێنجهم‪ :‬دۆخهكه وانهكات كه جێبهجێكردنی‬ ‫پابهندیهكه مهحاڵ بێت وهك هێزێكی زاڵ‪،‬‬ ‫ئهگهرنا گرێبهستهكه راستهوخۆ به حوكمی یاسا‬ ‫ههڵدهوهشێتهوه‪ ،‬وهك له حاڵهتی لهناوچوونی‬ ‫گرێبهست لهسهركراوهكه بهر له جێبهجێكردنی به‬ ‫هۆی هێزێكی زاڵهوه‪.‬‬ ‫كاریگهریی بیردۆزهكه رێكخستنی پابهندیی‬ ‫قهرزاره كه باری قورس بووه‪ ،‬یان به كهمكردنهوهی‬ ‫بابهتهكهی له چهندێتی و چۆنیهتی‪ ،‬یان زیادكردنی‬ ‫بڕی تێچوون‪.‬‬ ‫بناغهی بیردۆزهكه زهرورهته‪ ،‬كه حاڵهتێكی‬ ‫تایبهتمهنده‪ ،‬ناچارهكه هان دهدات بۆ ئهنجامدانی‬ ‫قهدهغهكراو بۆ البردنی مهترسیهكهی‪.‬‬ ‫یاسا لهگهڵ شهریعهتی ئیسالمییدا ناكۆك‬ ‫نییه لهوهی كه پهیوهندیی بههێز ههیه له نێوان‬ ‫زهرورهت و بیردۆزی دۆخی ناكاو‪ ،‬تهنها ئهوهنده‬ ‫نهبێت وهك پێشتر باسمان كرد‪ ،‬لهوهدا جیاوازن‬ ‫كه بهمهرجی دادهنێت دۆخه ناكاوهكه گشتیی بێت‪،‬‬ ‫دۆخی ناكاوی تایبهت به قهرزارهكه بیانو نییه بۆ‬ ‫ههڵوهشاندنهوهی گرێبهست یان رێكخستنهوهی‬ ‫پابهندیی قورس‪ .‬ئاشكرایه كه گشتیهتی رووداوی‬ ‫تایبهتمهند (استثنائي) پێچهوانهی بنهمای‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫فی ی ئی میی بهب پابهند‬ ‫بوو به مهزههبێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫دهبێته سهرچاوهیهكی بهپی ‪،‬‬ ‫نه ههر بۆ یاسا عهرهبیهكا‬ ‫به تهن ا‪ ،‬بهڵكو بۆ سهر هم‬ ‫یاساكانی واڵتانی ی ا ‪.‬‬

‫دادپهروهرییه كه بیردۆزهكهی لهسهری بنیاتنراوه‪،‬‬ ‫ههروهك یاسا دهستكردهكان جیاڕان له كاریگهریی‬ ‫بیردۆزهكه له ههڵوهشاندنهوهی گرێبهست‪ ،‬یان‬ ‫رێكخستنهوهی پابهندی له ئهنجامی گرێبهستهكه‪.‬‬ ‫یاسای ئینگلیزی لهرێگای پهیوهندی نێوان‬ ‫دهوڵهتی عوسمانی و دهوڵهته ئهوروپیهكانهوه بهو‬ ‫بیردۆزهیه كاریگهر بوو‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪140‬‬

‫پێگه بنیاتناوه‪ ،‬كه له دهقهكانی قورئان و سوننهتی‬ ‫پێغهمبهردا چهسپاوه‪ ،‬ئهوهش به گۆڕانی كهسهكان‬ ‫ناگۆڕێت و به كات و شوێن ناگۆڕێت‪ ،‬لهو بنهمایانه‪:‬‬ ‫‪( -1‬ال ضرر وال ضرار) واته ناشێت هیچ‬ ‫زیانێكی ماددی‪ ،‬یان مهعنهوی‪ ،‬یان ماڵی‪ ،‬یان‬ ‫جهستهیی به كهسانی دیكه بگهیهنرێت بهبێ حهق‪،‬‬ ‫(وال ضرار) واته ناشێت له بابهته مهدهنیهكاندا زیان‬ ‫به زیان وهاڵم بدرێتهوه‪ ،‬بهپێچهوانهی تاوانهكانی‬ ‫تۆڵه‪ ،‬ئهوانه دهشێت هاوشێوهی بهرامبهر بكرێت‪،‬‬ ‫وهك له قورئاندا هاتووه ( َو َك َت ْب َنا َع َل ْيه ْم ِفي َها أَ َّن َّ‬ ‫الن ْف َس‬ ‫ِ‬ ‫األ ُذ َن ب ُ‬ ‫األنف َو ُ‬ ‫األ َ َ‬ ‫ي ب ْال َع ْي َو َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫األ ُذ ِن َو ِّ‬ ‫الس َّن‬ ‫نف ِب ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِبالنف ِس َوال َع ْ َ ِ ِ‬ ‫الس ِّن َو ْ ُ‬ ‫ال ُر َ‬ ‫وح ِق َص ٌ‬ ‫ِب ِّ‬ ‫اص) سورة الائدة ‪.45-‬‬ ‫‪( -2‬الضرر يزال)‪ .‬واته زیان الدهبرێت‪.‬‬ ‫‪( -3‬الضرورات تجيز المحظورات)‪ .‬واته‬ ‫زهرورهت بوار به رێپێنهدراوهكان دهدات‪.‬‬ ‫‪( -4‬اإلضطرار ال يبطل حق الغير)‪ .‬واته ناچاری‬ ‫مافی كهسانی دیكه پوچهڵ ناكاتهوه‪.‬‬ ‫‪( -5‬الضرر يدفع بقدر اإلمكان)‪ .‬واته زیان بهپێی‬ ‫توانا الدهبرێت‪.‬‬ ‫‪( -6‬الضرورات تقدر بقدرها)‪ .‬واته پێویستیهكان‬ ‫بهپێی خۆیان دهپێورێت‪.‬‬ ‫‪( -7‬الضرر األشد يزال بالضرر األخف)‪ .‬واته‬ ‫زیانی توندتر به زیانی سوكتر الدهبرێت‪.‬‬ ‫‪( -8‬إذا تعارضت مفسدتان روعي أعظمهما‬ ‫ضررا إلرتكاب أخفها)‪ .‬واته ئهگهر دوو خراپ‬ ‫كهوتنه بهرامبهر یهكدی‪ ،‬رهچاوی ئهوهیان دهكرێت‬ ‫كه زیانی گهورهتره بهوهی سوكترهكهیان ئهنجام‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ئاشكرایه كه هۆكاری پابهندیهكه ئهگهر نهما‪،‬‬ ‫پابهندیهكه خۆشی نامێنێت‪ ،‬ئهوسا بواری هێنانی‬ ‫بیردۆزی دۆخه ناكاوهكان نامێنێت‪.‬‬ ‫له كۆتاییدا داواكارم له مامۆستایانی شهریعه و‬ ‫یاسا‪ ،‬كه بهراوردی نێوان فیقهی ئیسالمیی و یاسا‬

‫رۆژئاوایی و عهرهبیهكان بكهن‪ ،‬وهك خزمهتێك‬ ‫بهم شهریعهته و یاسای ئیسالمیی له روویهكهوه‪،‬‬ ‫بهدهرخستنی پێگهی شهریعهتی ئیسالمیی له‬ ‫روویهكی دیكهوه‪ ،‬چونكه فهقیههكانی ئیسالم و‬ ‫موجتههیدهكان له شهریعهتی ئیسالمیی‪ ،‬سامانێكی‬ ‫فیقهی مهزنیان بۆ بهجێهێشتوین‪ ،‬ئهگهر به ژیرییهكی‬ ‫پێگهیشتوو بهرههمبهێنرێن‪ ،‬بهبێ دهمارگیری بۆ‬ ‫مهزههبێكی دیاریكراو و پابهند نهبوون به ههندێك‬ ‫نموونهی پوچ‪ ،‬وهك رهفتار به سیستهمی كۆیله و‬ ‫جاریه‪ ،‬ئهوا فیقهی ئیسالمیی بهبێ پابهند بوون‬ ‫به مهزههبێكی دیاریكراو‪ ،‬دهبێته سهرچاوهیهكی‬ ‫بهپیت‪ ،‬نهك ههر بۆ یاسا عهرهبیهكان به تهنها‪،‬‬ ‫بهڵكو بۆ سهرجهم یاساكانی واڵتانی جیهان‪.‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێز‬ ‫‪ .1‬لهوانه گۆڵد ‪1921 -1850‬ز‪ ،‬كه رۆژههاڵتناسێكی‬ ‫مهجهرییه و له بودابست‪ ،‬بهرلین و لیزج خوێندویهتی‬ ‫و چووه بۆ سوریا ساڵی ‪1873‬ز‪ ،‬پاشان بۆ فهلهستین‬ ‫ومیسر و گهڵێك له زانایانی ئهزههری بینیوه‪ ،‬دانراوی‬ ‫به چهندین زمانی جیاواز ههیه دهربارهی فیقهی‬ ‫ئیسالمیی‪( ،‬الزركلی‪ ،‬االعالم ‪ ،)80/1‬بۆ چهسپاندنی ئهو‬ ‫بانگهشهی‪ ،‬هاتووه الیهنه هاوشێوهكانی نێوان فیقهی‬ ‫ئیسالمیی و یاسای رۆمانی خستووهته ڕوو‪ ،‬بێئاگایه‬ ‫لهوه‪ ،‬یان خۆی لێ بێئاگا دهگات‪ ،‬كه ئهو هاوشێوهییه‬ ‫بهرههمی هاوشێوهیی عهقڵهكانه لهرووی بهرههمهێنانی‬ ‫زانستهوه‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪ .2‬ئیمپراتۆر (گۆستنیان)ی یهكهم (فالفیۆس پترۆس‬ ‫ساباتیۆس وستیانۆس) ‪ ،565 -483‬ئیمپراتۆرێكی‬ ‫رۆمانی رۆژههاڵتی (بێزهنتی) بووه‪ ،‬له مانگی‬ ‫ئۆگۆستی ساڵی ‪ 527‬ههتا مردنی له نۆڤهمبهری ‪565‬‬ ‫فهرمانڕهوایهتی كردووه‪ ،‬به چاكسازی له هێمای یاسایی‬ ‫ناونراو به یاسای گۆستنیان لهرێگهی لیژنهی تریبۆنیان‪،‬‬ ‫فراوانبوونی سهربازی خاكی ئیمپراتۆریهتهكهی له‬ ‫ماوهی فهرمانڕهواییهكهی‪ ،‬هێنان و هاوسهرگیری‬ ‫لهگهڵ ئیمپراتۆر (سیدۆرا) بهناوبانگ بووه و ناسراوه‪،‬‬ ‫ههروهها به ناوی (دوایین ئیمپراتۆری رۆمانی)یش‬ ‫دهناسرێت‪ ،‬قهدیسی له كڵێسای ئهرسهدۆكسی داناوه‪،‬‬ ‫له چواردهی نۆڤهمبهردا یادی دهكرێتهوه‪ ،‬پاش مردنی‬ ‫ئیمبراتۆر (گۆستن) جڵهوی فهرمانڕهوایهتی گرتۆته‬ ‫دهست‪.‬‬ ‫یاسای گۆستنیانی یهكهم‪ ،‬بریتییه لهو كۆمهڵه‬ ‫یاسایهی كه چهندین نهتهوهی جیاواز پهیڕهویان‬ ‫لێدهكرد‪ ،‬ئیمپراتۆری بێزهنتی گۆستنیانی یهكهم (‪-527‬‬ ‫‪ )565‬فهرمانی به پیاوانی ئایینی مهسیحی كرد و له‬ ‫مهملهكهتهكهیدا به وهرگرتنی كۆمهڵێك له یاسای‬ ‫رۆمانی‪ ،‬ئهم كۆمهڵه یاسایهش بهناوی (كوریس جوریس‬ ‫سیفلدا) ناسرا‪ ،‬كه به واتای كۆمهڵه یاسای مهدهنی دێت‪،‬‬ ‫ههروهك ناوی یاسای گۆستنیانیشی لێنراوه‪.‬‬ ‫سهرچاوه‪ -‬مدونة جستنيان‪ -‬ويكيبيديا‪ -‬الموسوعة‬ ‫الحرة‪ ،‬انترنت‪.‬‬ ‫‪ .3‬بۆ زیاتر ئاگاداربوون لهم بابهته بگهڕێوه بۆ‬ ‫كتێبی (اصالة الفقه اإلسالمي‪ -‬دراسة في العالقة بين‬ ‫الفقه اإلسالمي والقوانين القديمة وأصالة المبادئ والنظم‬ ‫في الفقه اإلسالمي) دانراوی پرۆفیسۆر دكتۆر عصمت‬ ‫عبدالحمید بكر‪ .‬له چاپكراوهكانی‪ :‬دار الكتب العلمية‪،‬‬ ‫الپهڕه ‪ 127‬و الپهڕهكانی دواتری‪.‬‬ ‫‪ .4‬سهیری (المقارنات التشريعية بين القوانين‬ ‫الوضعية المدنية ومذهب اإلمام مالك)ی مامۆستا‬ ‫(عبدالله علی حسین) بكه‪ 29/1 ،‬و الپهڕهكانی دیكه‪.‬‬ ‫‪ .5‬خاوهنی (المقارنات التشريعية) ‪ 38/1‬دهڵێت‬ ‫یاسای مهدهنی فهڕهنسی ههمووی له مهزههبی پێشهوا‬

‫مالیك وهرگیراوه‪.‬‬ ‫‪ .6‬بڕوانه‪( :‬االوضاع التشريعية في الدول العربية‬ ‫ماضيها وحاضرها ومستقبلها)ی پرۆفیسۆر دكتۆر‬ ‫(صبحی المحمصانی) الپهڕه ‪ 185‬و الپهڕهكانی دواتر‪.‬‬ ‫‪ .7‬ئهحكامی زۆری دیكه ههیه كه تێیدا یاسای‬ ‫فهڕهنسی كهوتۆته ژێر كاریگهری فیقهی ئیسالمیی‪ ،‬كه‬ ‫بوار نییه لێرهدا باسی بكهین‪.‬‬ ‫‪ .8‬مجلة االحكام العدلية‪ ،‬م‪ ،3/118‬له مادده ‪ 561‬له‬ ‫كتێبی (مرشد الحیران) هاتووه كه‪( :‬فرۆشتنی به بهرانبهر‬ ‫(وفاء) بریتییه لهوهی شتێك بفرۆشێت به ئهوهنده‪ ،‬یان‬ ‫به قهرزێك لهسهری بهو مهرجهی فرۆشیار ههركاتێك‬ ‫ویستی پارهكهی بۆ بگێڕێتهوه و فرۆشراوهكهی‬ ‫وهربگرێتهوه له كڕیار‪ ،‬یان كه قهرزهكهی دایهوه‬ ‫كه لهسهریهتی وهك وهفا شته فرۆشراوهكهی بۆ‬ ‫بگێڕێتهوه‪.‬‬ ‫‪ .9‬بریتییه له مافی رۆیشت بهناو موڵكی كهسی‬ ‫دیكهدا (م‪ )142‬مجلة االحكام العدلية‪.‬‬ ‫‪ .10‬بریتییه له بهشێكی زانراو له روبار (م‪(143‬‬ ‫سهرچاوهی پێشوو‪.‬‬ ‫‪ .11‬بریتییه له مافی رۆشتنی ئاو و جۆگهله له‬ ‫ماڵێكه بۆ دهرهوه (م‪ )144‬سهرچاوهی پێشوو‪.‬‬ ‫‪ .12‬له نووسینی (مخلوف محمد البدوی) ‪.181/1‬‬ ‫‪ .13‬سهیری (مخلوف محمد البدوی)‪( :‬تعریب القانون‬ ‫الفرنساوی المدنی) ‪ 142/1‬و دواتر بكه‪.‬‬ ‫‪ .14‬القانون المدني المصري‪ ،‬مجموعة أعمال‬ ‫التحضيرية‪ ،‬چاپخانهی (دار الكتاب العرب) ‪-20/1‬‬ ‫مصادر الحق ‪.100/4‬‬ ‫‪ .15‬بڕوانه‪( :‬بین الحقائل وشرح كنز الرقائق) له‬ ‫نوسینی (فخرالدين عثمان علي الزيلعي)‪ ،‬چاپخانهی‬ ‫(االميرية) له بوالق‪1325 ،‬ك‪ (... /256/4 ،‬النبابة في‬ ‫التصرف القانوني) نامهی دكتۆرا له یاسا‪ ،‬نوسینی‬ ‫(دكتۆر جاسم لفته العبودی) كه خۆم سهرپهرشتیم‬ ‫كردوه لهساڵی ‪ ،1990‬الپهڕه ‪ 37‬و دواتر‪.‬‬ ‫‪ .16‬الدكتور عبدالسالم ترمانيني‪ ،‬نظرية الظروف‬ ‫الطارئة‪ ،‬ص‪.45‬‬

‫‪141‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دیدێكی نوێ وازی بۆ‬

‫كهلهپوور و وتاری ئایینی‬ ‫ڕانا‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪142‬‬

‫هسه مه‬

‫ود‬

‫هكهری‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئهم كتێبه ڕاستییهكی دروست دهدركێنێت‬ ‫و پێویستی ههموو خوێنهرێكی جدییه‪ ،‬ئهو‬ ‫خااڵنه ڕووندهكاتهوه كه كۆمهڵگهی موسڵمانانی‬ ‫بهم ئاست و ئاقاره خراپهی ئهمڕۆ گهیاندوه‪،‬‬ ‫شیكردنهوهی زانستیی بۆ كردوه‪ ،‬دكتۆر هادی‬ ‫لهم كتێبهدا له دهرگا و باسێكی ههستیاری‬ ‫گرنگی داوه‪ ،‬كه بوهته كێشهی ئهمڕۆ و هۆی‬ ‫نههامهتییهكان‪.‬‬ ‫كتێبهكه‪ ،‬وهك نووسهر ناوزهدی كردووه‬ ‫بهبابهتێكی ڕامیارییه‪ ،‬سهرهتا به پێشهكیهك‬ ‫دهستپێدهكات كه تیایدا دهڵێت «زۆرێك له كێشه و‬ ‫گیروگرفته ئاڵۆزهكانی ئهم كۆمهڵگایه بهشێوهیهك‬ ‫لهشێوهكان ڕهنگدانهوهی چۆنێتی تێڕوانین و‬ ‫تێگهیشتنی موسڵمانانه له بارهی كهلهپوور و‬ ‫مێژووی سهدهكانی ڕابردوی موسوڵمانان»‪.‬‬ ‫پاشان ئهوه شیدهكاتهوه و دهڵێت «گوتاری‬ ‫ئایینی سهردهم پشتبهستوو به كهلهپوور و مێژوو‬ ‫ناتوانێت سهردهمیانه و میانهڕهو بێت‪ ،‬چونكه‬ ‫كهلهپوور زاده و ههڵقواڵوی مهعریفه و تێگهیشتنی‬ ‫ڕابردویهكی دێرینه و نادروستانه كۆپی ڕابردوو‬ ‫دهكاتهوه«‪ .‬پاشان چارهی ئهو گرفتهشمان بۆ‬ ‫دهدۆزێتهوه و دهڵێن «لهبهر ئهوه پێویستمان به‬ ‫پرۆسهیهكی ڕهخنهیی زانستیانه و بابهتیانه ههیه‬

‫بۆ نوێكردنهوهی دید و تێڕوانینمان بۆ تێگهیشتن‬ ‫له ئیسالم و بنهما و ڕێساكانی بهشێوهیهك‬ ‫لهگهڵ ئهم سهردهمهدا بگونجێت‪ ،‬گوتاری ئایینی‬ ‫سهردهم و پشتبهستوو به كهلهپوور و مێژوو‪،‬‬ ‫گوتارێكی ئیجابی و بونیاتنهر نییه‪ ،‬بهڵكو زیاد له‬ ‫پێویست تهقلیدیه و پڕه له عاتیفه و كاردانهوه و‬ ‫قبوڵنهكردنی یهكتر‪ ،‬كارێكی هونهری مردنسازیه‬ ‫له بری ژیانسازی»‪ .‬نووسهر پێشتر ئهم بابهتانهی‬ ‫له چهند كۆڕ‪ ،‬سیمینار‪ ،‬كهناڵ و ڕۆژنامه و به‬ ‫چهند شێوه وتوه‪.‬‬ ‫كتێبهكه دوو بابهتی جیاوازی پهیوهست‬ ‫بهیهكهوهی له خۆگرتوه‪ ،‬من زیاتر بهشی‬ ‫یهكهم نیشاندهدهم كه خوێندنهوهیهكی نوێیه بۆ‬ ‫كهلهپوور و مێژووی ئیسالمیی‪ ،‬لهژێر ناونیشانی‬ ‫«تێڕوانینی نادروست بۆ كهلهپوور و مێژوو»‪،‬‬ ‫لهم بهشهدا سهرهتا باس له دواكهوتنی گهالنی‬ ‫موسڵمان و پێشكهوتنی ناموسڵمان دهكات كه‬ ‫كاری له موسڵمانان كردوه‪ ،‬ڕێبهرانی ئیسالمیی‬ ‫توێژینهوهی زۆریان لهسهر ئهو گرفت و كێشه‬ ‫كردوه و گهیشتونهته ئهو بڕوایهی كه یهكێك‬ ‫له هۆكارهكان تێڕوانینه بۆ مێژووی سهرهتای‬ ‫ئیسالم و مامهڵهیان لهگهڵ كهلهپووری فكریی‬ ‫و فقهیی‪ ،‬پاشان نووسهر دهڵێت «ئاساییه گهالن‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ب‬ ‫‪ ،‬ك پێشك‬ ‫ی كێ ل و ب وكراو نوێیان ی كۆتایی‬ ‫كتێ ان ی كوردی كراو و نرخێكی ب رز و ب خشینێكی جوان د دات‪،‬‬ ‫ئ م كتێ وك ی ‪ ،‬ك ل ق بار دا بچوك و ل مانادا ب رز ‪ ،‬ل نووسینی د‪.‬‬ ‫پ ڕ ی ق بار بچوكدا جێی و ت و ‪ ،‬ب تیرا ی ه زار‬ ‫هادی لی‪ ،‬ل‬ ‫چاپكراو ‪.‬‬ ‫دان ‪ ،‬ل چاپ ان ی ڕۆ ه اڵت ل ه ولێر ساڵی‬

‫‪143‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪144‬‬

‫سود له مێژوویان وهربگرن‪ ،‬چونكه گهنجینهی‬ ‫سهروهری و یادهوهری و ههوێنی دروستبوونی‬ ‫كهسایهتیی و شوناسیانه‪ ،‬كاریگهری دهبێت له‬ ‫ئاستی پێشكهوتن و دواكهوتن‪ ،‬بهاڵم بۆ موسڵمان‬ ‫كاریگهریهكی قوڵتری بووه كه ڕابردو حاكم‬ ‫بووه بهسهر ئێستایاندا‪ ،‬تا ئیستاش مردوهكان‬ ‫و پێشینهكانن ڕێنومایی زیندوهكان دهكهن‪ ،‬به‬ ‫پێچهوانهی گهالنی پێشكهوتوو كه زیندوهكان پهند‬ ‫و وانه له پێشینان وهردهگرن و ڕێبهرایهتی ئێستا‬ ‫و ئایندهیان دهكهن»‪ ،‬پاشان ئهو پاساوهشیان‬ ‫بۆ دینێتهوه و دهڵێت «گومان نییه سهرهتا و‬ ‫پێشینانی ئیسالمیی نمونهی بهرز و بااڵ و شتی‬ ‫جوان و پێشكهوتویان له ههموو ڕوویهكهوه‬ ‫ههیه‪ ،‬كه مایهی سودوهرگرتنه‪ ،‬بهاڵم بهو مانایه‬ ‫نا كه پیرۆز بكرێت و ههتا ههتایه چاوت لێی بێت‬ ‫و كۆپی و دوبارهیانكهیتهوه بۆ ئهمڕۆ‪ ،‬چونكه‬ ‫ئهوانیش مرۆڤبون و كهموكورتی و ههڵهیان‬ ‫بووه و نابنه سهرمهشقی ڕهها»‪ ،‬پاشان له ال ‪10‬‬ ‫دهچێته سهر ڕهوتی مێژوو له دیدی موسڵمانان و‬ ‫دهڵێت (خاڵێكی تری نهخوازراو له تێگهیشتنمان بۆ‬ ‫مێژوو ئهوهیه كه حهرهكهتی مێژوو حهرهكهتێكی‬ ‫تهواوخواز و بهرهوپێشچوو نییه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫حهرهكهتێكی بهرهو خراپبوون و لێژبوونهوهیه«‪.‬‬ ‫ههروهها دهڵێت «چڵه پۆپهكهی بهسهردهمی‬ ‫یهكهمی هاتنی ئایینی ئیسالم و هاوهڵهكانی‬ ‫پێغهمبهر و خهلیفهكانی ڕاشدین دهستپێدهكات‬ ‫و لهو بهدواوه كهم كهم بهرهوخوار و‬ ‫دابهزین دهڕوات‪ ،‬تا دهگاته سهردهمی مههدی‬ ‫چاوهڕوانكراو و دهجال‪ ،‬دوا بهدوای ئهوه ئیتر‬ ‫تێكچونی ئهم دونیایه و هاتنی قیامهت دێت‪ ،‬لهم‬ ‫بارهوه چهندین ڕیوایهت و فهرموده ههیه و بوهته‬ ‫بهشێك له تێگهیشتن و عهقڵیهتی موسڵمانان‪،‬‬ ‫ئهم دیده نادروسته كرچ و كاڵه بۆ حهرهكهتی‬

‫مێژوو كاریگهری بوه و وایان زانیوه تهمهنی‬ ‫دونیا چهند سهدهیهكه و قیامهت ههڵدهسێت و‬ ‫پێویست ناكات گرنگی به ژیان بدهن‪ ،‬چاكوایه‬ ‫خۆیان بۆ دهستخستنی قیامهت یهكال بكهنهوه‪،‬‬ ‫پیرۆزی به سهرهتای ئیسالم دراوه‪ ،‬بوهته‬ ‫ڕاستیهكی چهسپاو و شتێكی جیانهكراوه له ئایین‬ ‫و تا ئێستاش مامهڵهی ههڵهی لهگهڵدا دهكرێت‪،‬‬ ‫وادهزانن سهرهتاكان گهیشتونهته چڵهپۆپه و‬ ‫شتێك نهماوه ئێمه بیری لێبكهینهوه و نهكرابێت و‬ ‫پێویست به خۆماندوكردن ناكات و چارهی گشت‬ ‫گرفتهكان تا قیامهت له كرداری پێشیناندا ههیه‪،‬‬ ‫تهشهنهكردنی ئهم جۆره بیره ههڵهیه گهشهی‬ ‫فكری وهستاند و گهیشته حاڵهتی چهق بهستن‬ ‫و داخستنی دهرگای ئیجتیهاد و خۆنوێكردنهوه‪،‬‬ ‫پاشان تهقلید بووه ڕێبازی گشتیی ژیانی ئایینی‬ ‫كۆمهڵگهی موسڵمانان‪ ،‬ههر بۆیه وتاری ئایینی‬ ‫ئهم سهردهمهش پشتی به ڕابردو بهستووه و‬ ‫دوباره و كۆپی دهكاتهوه«‪.‬‬ ‫پاشان له الپهڕه ‪( 13‬دهرهاویشته خراپهكانی‬ ‫ئهو دیده نادروسته) ڕوندهكاتهوه و دهڵێت «لهو‬ ‫سۆنگهیهوه زۆربهی قهیرانه ئاڵۆزهكانی گهالنی‬ ‫ئیسالمیی دهگهڕێتهوه بۆ ئهم تێڕوانینه نادروسته‬ ‫بۆ مێژوو و مامهڵهكردنی ناواقیعی لهگهڵ‬ ‫كهلهپووری ڕابردوودا»‪ .‬پاشان سێ نموونه‬ ‫دههێنێتهوه و به سێكوچكهی ئهو شهڕ و ئاژاوه‬ ‫ناوی دهبات كه زۆربهی واڵتانی ناوچهكهی‬ ‫تێكهوتوه‪ ،‬یهكهم‪ :‬ستهمكاری سیاسیی‪ ،‬لێرهدا‬ ‫دهڵێت «ئهو كهلتووره ئیستیبدادیه سیاسییه‬ ‫تاكڕهوهی حوكمڕانی له سهردهمی ئهمهوی‬ ‫و عهباسی و عوسمانیدا ههبوو‪ ،‬تا ئهمڕۆش‬ ‫درێژبوهتهوه و به میراتی ماوهتهوه‪ ،‬بهمهرجێك‬ ‫پێغهمبهر دوای خۆی كهسی دانهنا جێی بگرێتهوه‪،‬‬ ‫نه له ڕوی ئایینی و نه له ڕوی سیاسییهوه‪،‬‬

‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ههربۆیه خیالفهت لهڕاستیدا ئهزمونێكی تهواو‬ ‫مرۆڤایهتییه‪ ،‬بهشێك نییه له ئیسالم و ئایین‪،‬‬ ‫خهلیفهكانی ڕاشدین كاریان به شورا و ڕاوێژ‬ ‫كردوه‪ ،‬جوانترین نموونهی خاكیبونیان نیشاندا‪،‬‬ ‫بهاڵم دوای ڕاشدین خیالفهت گۆڕا به پاشایهتی و‬ ‫میراتی و زهبروزهنگ دژی نهیارانیان بهمهبهستی‬ ‫مانهوه‪ ،‬خهلیفهكانی ئهمهوی و عهباسی تاكڕهو‬ ‫و ستهمكاربوون‪ ،‬بوونه هۆكاری پهرتهوازهیی و‬ ‫الوازی و دواكهوتنی موسڵمانان‪ ،‬بهاڵم ڕاشدین‬ ‫هۆكاری یهكڕیزی و هێز و پێشهكهوتن بوون‬ ‫لهو سهردهمانهدا‪ ،‬خهلیفه و ئههلی حهلوعهقد‬ ‫تهنها ناوبوون‪ ،‬دهسهاڵت له دهستی سهركرده‬ ‫سهربازیهكاندا بوو‪ ،‬خهلیفه لهكۆتایی عهباسیهكاندا‬ ‫تهنها كاری نامه و پێشوازی و دوعا و وتاری‬ ‫ههینی و ناوی لهسهر پاره بوو‪ ،‬زانا فیقهیهكانیش‬ ‫شهرعیهتیان داوه بهو دهسهاڵته نادروستانه و‬ ‫سهپاندویانن‪ ،‬كه دهبێت خهڵك گوێڕایهڵیان بێت‬ ‫و به بهرژهوهندی موسڵمانانیان لهقهڵهم داوه‪،‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیان به فیتنه و ئاژاوهگێڕی لهقهڵهمداوه‪،‬‬ ‫نهیانزانیوه تاكڕهوی و ستهمكاری سیاسیی هۆی‬ ‫الوازی گهله‪ ،‬فقهی ئیسالمیی سیاسیی شهرعیهتی‬ ‫بهوشێوه دهسهاڵته داوه«‪.‬‬ ‫پاشان وتهیهكی ئیقبال الهوری دههێنێت‬ ‫كه دهڵێت «بنهما سیاسییه جوانهكانی ئیسالم‬ ‫بهرجهسته نهكران‪ .‬مالیك بن نهبی دهڵێت‪:‬‬ ‫شارستانی ئیسالمیی لهڕوی سیاسیی و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫توندڕهوی ئی میی هاوچهر‬ ‫بوهته ههوێنی هشهكردنی‬ ‫چهندین رو و تاق ی توڕهو و‬ ‫تیر ری ‪.‬‬

‫شارشتانییهوه نهخۆشه‪ ،‬چونكه ئیستیبدادی‬ ‫سیاسیی و تاكڕهوی مۆركی ئهو خیالفهتانه بوو‪،‬‬ ‫خهلیفه گشت دهسهاڵتهكانی ههبوو‪ ،‬بۆیه زوو‬ ‫له گهشهكردن ڕاوهستا و توشی چهقبهستن و‬ ‫داڕوخان بوو له جهنگی جیهانی یهكهمدا»‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬دیاردهی توندڕهوی‪ ،‬ئهو دهڵێت‬ ‫«توندڕهوی ئیسالمیی هاوچهرخ بوهته ههوێنی‬ ‫گهشهكردنی چهندین گروپ و تاقمی توڕهو‬ ‫تیرۆریست‪ ،‬تێكدانی باری ئاسایشی زۆر واڵتی‬ ‫جیهانی له ئهفغانستانهوه تا نایجیریا‪ ،‬زهمینهی‬ ‫سازان بۆ دهستێوهردانی ههرێمیی و نێودهوڵهتیی‬ ‫و ههڵگیرسانی جهنگی ماڵكاولكهر لهو واڵتانه«‪.‬‬ ‫پاشان دهڵێت «ئهوهتا گروپێكی توندڕهوی وهك‬ ‫داعش به عهقڵیهتی نادروستی خۆیان دهستیان‬ ‫گرتوه بهسهر ناوچهیهكی فراوان له سوریا و‬ ‫عێراق‪ ،‬واڵتی خیالفهتیان ڕاگهیاندوه‪ ،‬به خهیاڵی‬ ‫خۆیان ههوڵی دوبارهكردنهوهی ڕابردوو دهدهن‬ ‫و سهردهمی زێڕینی دهوڵهتی خیالفهت زیندو‬ ‫دهكهنهوه‪ ،‬بهاڵم له ڕاستیدا بونهته مایهی‬ ‫گهورهترین مهترسی و ههڕهشه بۆ ئهو واڵتانه‪،‬‬ ‫بهكردهوهكانیان وێنایهكی زۆر ناشرینیان بۆ‬ ‫ئیسالم دروستكردوه‪ ،‬پرۆژهی ئیسالحخوازی‬ ‫بزاڤه ئیسالمییهكانی ئهم سهردهمهشیان‬ ‫ڕووبهڕووی پرسیار و گومان كردوهتهوه‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬تایهفهگهری لهوبارهوه دهڵێت «كێشهی‬ ‫ئاڵۆزی نێوان شیعه و سوننه كه لهم دواییانهدا‬ ‫پێی ناوهته قۆناغێكی ترسناك له عێراق‪ ،‬سوریا و‬ ‫یهمهن‪ ،‬بنهڕهتی دهگهڕێتهوه بۆ سهدهی یهكهمی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬كاتی خۆی ناكۆكی بوه لهسهر دهسهاڵت‬ ‫و پۆست و خیالفهت یان ئیمامهت‪ ،‬بهاڵم بههۆی‬ ‫سیاسهتی نادروست و داپڵۆسێنهری ئهمهوی و‬ ‫عهباسی گۆڕا بۆ دابهشبونی ئومهی ئیسالمیی و‬ ‫سهرههڵدانی چهندین گروپ و تائیفهی دژبهیهك له‬

‫‪145‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪146‬‬

‫جهستهی موسڵماناندا‪ ،‬بهمهرجێك قورئان ئاماژه‬ ‫دهكات كه ناكۆكییه كۆنهكان نهگهیهننه ملمالنێی‬ ‫نادروست ــ تلك امة قد خلت لها ما كسبت ولكم‬ ‫ما كسبتم وال تسئلون عما كانوا يعملون ــ بهاڵم‬ ‫بهداخهوه ڕێنماییهكانی قورئان كاڵبوهتهوه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫شهڕ لهسهر پێشینان بوهته سیما و مۆركی‬ ‫ژیانی كۆمهڵگهی موسڵمانان»‪ .‬پاشان دهڵێت‬ ‫«ستهمكاری سیاسیی و توندڕهوی ئایینیی و‬ ‫تائفیهت كه دیوهكهی تری توندڕهوی ئایینییه‪،‬‬ ‫پێگه و سێكوچكهی ئهو قهیران و ئاڵۆزیانهن كه‬ ‫توشی واڵته موسڵمانهكان بووه و بوهته هۆی‬ ‫دواكهوتن و پهراوێزبونی گهالنی موسڵمانی‬ ‫ئهمڕۆ‪ ،‬ڕیشهی ئهمهش دهگهڕێتهوه بۆ تێڕوانینی‬ ‫نادروست و ههڵه له مێژووی كهلهپووری جێماوی‬ ‫موسڵمانان»‪.‬‬ ‫پاشان كۆتایی به خاڵی سێیهم دههێنێت به‬ ‫باسێك بهناوی (مامهڵهكردنی دروست لهگهڵ‬ ‫كهلهپوورو مێژوودا) و دهڵێت «دهبێت دان بهو‬ ‫ڕاستیه تااڵنهدا بنێین كه هۆكاری سهرهكی‬ ‫دواكهوتنی گهالنی موسڵمان و بهشێكی زۆری‬ ‫قهیرانی ئهم سهردهمه دهگهڕێتهوه بۆ تێڕوانینی‬ ‫نادروست بۆ مێژوو‪ ،‬نهبونی جورئهت و توانای‬ ‫فیكری پێویست بۆ وهرگرتنی ههڵویستی مهنتیقی‪،‬‬ ‫نهبونی ڕهخنهی زانستی له كهلهپوور و مێژوو‬ ‫له ڕوی فیكری و فیقهیی و سیاسییهوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ئهوروپیهكان ههر له سهردهمی ڕێنسانسهوه‬ ‫توانیان به جورئهتهوه تهجاوزی ڕابردوی‬ ‫نهخوازراوی خۆیان بكهن‪ ،‬ههڵهكانیان وهال بنێن‬ ‫و ڕێڕهوی مێژوویی خۆیان ڕاست بكهنهوه‪ ،‬بۆیه‬ ‫پێویسته لهههر پرۆسهیهكی چاكسازی ئیسالمیدا‬ ‫خوێندنهوهی ڕهخنهیی و زانستی بكرێت بۆ‬ ‫مێژوو و فیكری ئیسالمیی‪ ،‬ههروهك دكتۆر‬ ‫ئهحمهد ریسونی مهغریبی پێی وایه پێویسته‬

‫ئهم كتێبهلهڕووی فیكریهوه‬ ‫بههێزه‪ ،‬بهاڵم كهمێك قهڵهم‬ ‫و دهربڕینی ڕستهی ههژاره‪،‬‬ ‫وشهی كۆنی كوردی و عهرهبی‬ ‫و ههڵهی چاپی ههیه‪ ،‬شێوازی‬ ‫نوێی نووسین و خاڵبهندی تێدا‬ ‫ڕهچاونهكراوه‪.‬‬ ‫كهلهپووری ئیسالمیی بكرێت به سێ بهشهوه ‪.1‬‬ ‫بهشێكی بۆ سهردهمی خۆی پێویست بووه‪ ،‬بۆ‬ ‫سهردهمی ئێمهش دهتوانین سودی لێوهربگرین‪.‬‬ ‫‪ .2‬بهشێكی تری بۆ سهردهمی خۆی گونجاو بوه‪،‬‬ ‫بهاڵم بۆ دوای خۆی و ئهم سهردهمه نهشیاوه‪.‬‬ ‫‪ .3‬بهشێكی بۆ سهردهمی خۆی نهشیاو بووه‪،‬‬ ‫چونكه ههڵه و تاوانی نادروستی بكهرهكانی‬ ‫بووه‪ ،‬وهك مرۆڤ‪ ،‬ههربۆیه بیرمهندانی ئیسالمیی‬ ‫كۆكن لهسهر پێویستی ئهنجامی پرۆسهی ڕیفۆرم‬ ‫و نوێكردنهوهی ڕۆڵ و پێگهی شایسته بۆ عهقڵ‬ ‫له بونیاتنانهوهی ئێستا و ئاینده‪ ،‬ئهمهش به‬ ‫دۆزینهوهی ڕێگاچارهی گونجاوی سهردهمیانه‬ ‫دهبێت بۆ قهیرانهكانی ئهمڕۆ‪ ،‬چونكه ههر‬ ‫سهردهمێك قهیران و كێشه و چارهی خۆی‬ ‫ههیه‪ ،‬ئهویش بهگهڕانهوهی دروست بۆ قورئان‬ ‫و ڕاڤهكردن و لێكدانهوهی نوێ و دۆزینهوهی‬ ‫چاره بۆ كهموكورتیهكانی ئهم سهردهمه‪ ،‬نهك‬ ‫تهقلیدی كوێرانهی پێشینان و كۆپی كردنهوهی‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬دهبێت كار بكهین بۆ نوێكردنهوهی فیكر‬ ‫و گوتاری ئیسالمیی هاوچهرخ‪ ،‬لێكدانهوه بۆ‬ ‫دهقه شهرعییهكان‪ ،‬ڕێزگرتن له جیاوازی و یهك‬ ‫قبوڵكردن و خاوێنكردنهوهی كهلهپوور و گوتاری‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫ئیسالمیی‪.‬‬ ‫پاشان نووسهر دهچێته سهر بهشی دووهم‬ ‫به ناوی (میانهڕهوی له گوتاری ئایینیدا و‬ ‫كاریگهری لهسهر تاك و كۆمهڵگه)‪ .‬ئهم بابهته به‬ ‫حهوت خاڵ ڕووندهكاتهوه‪ ،‬پاشان دهچێته سهر‬ ‫(تایبهتمهندیهكانی گوتاری ئایینی له ڕوانگهی‬ ‫قورئان و سوننهتهوه)‪ ،‬ئهمیش به ههشت خاڵ‬ ‫ڕووندهكاتهوه‪ ،‬پاشان دهچێته سهر (له پێناو‬ ‫گوتارێكی ئایینی میانڕهو و هاوچهرخ)‪ ،‬به ههشت‬ ‫خاڵ ڕوونیدهكاتهوه‪ ،‬له كۆتایدا چهند ڕاستیهكی‬ ‫پێویست دهدركێنێت و كۆتایی بهم كتێبه بهنرخه‬ ‫دههێنێت‪.‬‬ ‫ئهم كتێبه له ڕووی فیكریهوه بههێزه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫كهمێك قهڵهم و دهربڕینی ڕستهی ههژاره‪،‬‬ ‫وشهی كۆنی كوردی و عهرهبی و ههڵهی چاپی‬ ‫ههیه‪ ،‬شێوازی نوێی نووسین و خاڵبهندی تێدا‬ ‫ڕهچاونهكراوه‪ ،‬بیرۆكهی جوان‪ ،‬لهنێو ڕسته‬ ‫و وشه و دیزاینی جوان و شایستهدا جوانتر‬ ‫دهبینرێت‪ ،‬ناو و فیكرهی چهند بیریارێكی‬ ‫هێناوه‪ ،‬بهاڵم ناوی كتێبهكانیان و چۆنێتی‬ ‫سوود وهرگرتنی لهوان باسنهكردوه‪ ،‬دهكرا به‬ ‫سهرچاوهكانی ئهوان و چهندین سهرچاوهی تر‬ ‫و ناوهێنانیان له شێوهیهكی ئهكادیمی و زانستیدا‬ ‫بابهتهكهی بههێزتر بكردایه‪ ،‬به فیكرهی كۆمهڵێك‬ ‫بیریاری تر كه ههمان ڕای ئهویان ههیه یان دژن‪،‬‬ ‫لێكۆڵینهوهیهكی بههێزتر و دهوڵهمهندتری بهرههم‬

‫بهێنایه‪ ،‬كهمێك له قسه و فیكری خۆی دورتریشی‬ ‫بخستایهتهوه‪ ،‬ڕای خۆی بهوان بههێزتر بكردایه‪،‬‬ ‫لهوهدا جوانتر و زانستیتر و ئهكادیمیتری دهكرد‪،‬‬ ‫كه ئهوه شێوازی سهردهمه و ئهوه دهخوازێ‪،‬‬ ‫كاریگهری باشتری دهبوو‪.‬‬ ‫ماموستا هادی عهلی قهڵهمێكی بهكار و‬ ‫خوێنهرێكی بهردهوام و چاودێرێكی جوان بینه‪،‬‬ ‫بههێز و به جورئهت و وردهكاره‪ ،‬له پێشهكی‬ ‫تێزی دكتۆراكهیدا به ناوی نوێكردنهوهی فیكری‬ ‫ئیسالمیی و ڕۆڵی له چاكسازی سیاسییدا‪ ،‬جورئهتی‬ ‫به خۆیداوه له دهرگای فیكری ئیسالمییهوه بچێته‬ ‫ناو مهسهلهیهكی ههستیار و ئاڵۆز و پێویستی ئهم‬ ‫قۆناغهی كه موسڵمان پێیدا تێدهپهڕێت‪ ،‬ئهویش‬ ‫زهرورهتی ئهنجامدانی چاكسازی ههمهالیهنهیه‪،‬‬ ‫به تایبهتی چاكسازی سیاسیی و ڕیشهیی و ڕۆڵی‬ ‫فیكری ئیسالمیی لهو حاڵهتهدا‪ ،‬كه سهدهیهكه باڵی‬ ‫كێشاوه بهسهر كۆمهڵگهی ئیسالمیی و چهندین‬ ‫دهرهاویشتهی ترسناكی لێپهیدابووه‪ ،‬مامۆستا‬ ‫پێیوایه له گهرمهی ئهو ههلومهرج و پێشهاتانهی‬ ‫دوای یانزهی سێبتێمبهر ڕویدا‪ ،‬دید و تێڕوانینی‬ ‫جیاجیا و دورلهیهك هاته ئاراوه سهبارهت به‬ ‫چاكسازی و نوێكردنهوهی ئایینی له نێوان زانایان‬ ‫و ڕێبهرانی ڕهوتی ئیسالمیی و نوخبهی عهلمانی‪،‬‬ ‫پێیوایه كه فیكری ئیسالمیی دهبێت بهشێوهیهكی‬ ‫ئیجابی و كاریگهر مامهڵه لهگهڵ ئهو واقیعه‬ ‫نوێیهدا بكات بۆ دۆزینهوهی ڕێگاچاره‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫دواخاڵ‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سهرنووسهر‬

‫ئی‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫‪148‬‬

‫م وازا و كهلهپووری زانایانی كوردستا‬

‫بانگهوازی نوێی ئیسالمیی له ناوهڕاستی پهنجاكانی سهدهی رابردوهوه گهیشته كوردستان‪ ،‬ئهوكاته به‬ ‫ئاڕاستهی ئیخوانیهت دهستیپێكرد‪ ،‬بهاڵم لهدهیهی ههشتا و نهوهدهكاندا ئاڕاستهی جیهادی و سهلهفیهتیشی‬ ‫بۆ زیادبوو‪.‬‬ ‫بهسهرنجێكی خێرای بهرنامهی پهرورهدهیی و رۆشنبیری ههرسێ ئاراستهكه‪ ،‬دهبینین ههریهكهیان‬ ‫پابهندبوون به كهلهپووری ئهو بیروڕهوتهی كه ئاڕاستهكهیان لێوهی سهرچاوهی گرتووه‪.‬‬ ‫بۆ نموونه ئهوانه كهلهپووری زاناو نووسهرانی وهكو حهسهن بهنا‪ ،‬محهمهدی كوڕی عهبدولوههاب‪،‬‬ ‫عهبدولقادر عهبدولعهزیانكرد بهسهرچاوهی خۆپێگهیاندن و پهروهردهكردنی خۆیان و هاومهشرهبهكانیان‪.‬‬ ‫ئهمهش تا ئهندازهیهكی زۆر حاڵهتێكی سروشتییه‪ ،‬چونكه سهرجهم ئاڕاستهو ئایدیا جیاوازهكانی پێش‬ ‫ئهوان و دوای ئهوانیش‪ ،‬لهچهپگهراو ناسیونالیست و ‪ ...‬تاد ههمان شێوازیان گرتوهتهبهر‪.‬‬ ‫تێبینیهكه لهسهر ئاڕاستهی ئیسالمخوازان ئهوهیه‪ ،‬گهلی كوردستان له ماوهی زیاتر له ههزار ساڵی‬ ‫رابردودا ئهوگشت زاناو شارهزا ئایینیانهی لێههڵكهوتوون‪ ،‬به تایبهت له سهد ساڵی رابردوودا‪ ،‬ئایانهدهكرا‬ ‫كهلهپووری ئهو زانایانه زیندووكرابانهوه‪ ،‬ههرنهبێت شانبهشانی ئهوانهی خۆیان ببونایه به بهشێكی‬ ‫بهرنامهی پهروهردهیی و زانستی و رۆشنبیری ئیسالمخوازانو قوتابخانهكانیان؟‬ ‫چونكه ئهوكات ئاڕاستهكهیان زیاتر خۆماڵیانه دهردهچوو‪ ،‬له رۆحی ئێمهشهوه نزیكتر دهبوو‪ ،‬زۆر‬ ‫ناوناتۆرهشیان دهڕهواندهوه‪ ،‬جگهلهوانه ئاڕاستهیهكی خاوهن ریشهو قواڵیی مێژوویی و كهلهپووریی‬ ‫وهردهگرت و بهمهحكهمی و پتهوی دادهمهزران‪.‬‬ ‫با سهرنج بدهین‪ ،‬له كوێ ئهگهر تهفسیرهكهی مهالی گهوره بهرنامهمان بایه لهبری ههرتهفسیرێكی‬ ‫دیكه‪ ،‬ئاخر كه ئهوه دهخوێنیتهوه جگه له مانای قوئانهكه ئهوهنده رووداوو نهزیلهو پهندی كوردی و‬ ‫كهسایهتی كوردستانت بۆ باس دهكات‪ ،‬ئاگات له خۆت نییه شارهزاییهكی باشی كهلتوورو مێژووی‬ ‫كورددهبیت‪ .‬ههمان نموونهش راسته بۆ عهقیدهكهی مهولهوی‪ ،‬بابهته عیرفانیهكانی مهحوی و(ئیقتیران و‬ ‫نهیرهین)ی مهالرهشید بهگی بابان له فهرموودهدا‪ ،‬فیقهه خۆماڵییهكهی مهال كاكه حهمهی سهیفواڵ له كتێبی‬ ‫(بۆ زانیاری دنیاو دین)‪ ،‬یان (شهریعهتی ئیسالمیی) مامۆستا مودهریس و تهفسیری خاڵ‪.‬‬

‫ا‬ ‫اڵ‬ ‫خ‬ ‫ددوو‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫اڵ‬ ‫ڵ‬ ‫ا‬ ‫خ‬ ‫دو‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ددوواخ داڵودو خاڵ‬ ‫ددوواخااڵڵددووااخاڵ‬ ‫اڵاڵ‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫دو‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ددوو خاددوواڵ‬ ‫ڵ‬ ‫اڵ‬ ‫ددوواخادودودوخخا‬ ‫ئی م وازانی كوردستا سودیا له‬ ‫كهلهپووری زانایانی كورد وهرنه ر و نهشیا‬ ‫دو‬ ‫خا ل‬

‫ژمارە (‪ )3‬شوبباتى ‪2016‬‬

‫رهنگه بهشێك له پاساوی سود وهرنهگرتنهكه كهمی ئهو نووسهرو نووسینانه و درهنگ چاپبوونی‬ ‫ههندێك لهو نووسینانهبن‪ ،‬پاساوهكهش بهجێیه‪ .‬بهاڵم خۆبهشێك لهو كتێبانه ههبوون و لهبازاڕ و‬ ‫كتێبخانهكاندا دهستدهكهوتن‪ ،‬ئهی بۆچی سودیان لێ وهرنهگیرا؟! به بۆچونی من دوو هۆی سهرهكی له‬ ‫سوود وهرنهگرتن له كهلهپووری زانایانمان به ڕوونی دیارن‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئهم سێ ئاڕاسته ئیسالمییه سێ جۆگهلهی سهربهرووبارێكی بهرینتربوون كهسهرچاوهی‬ ‫ههڵقوڵینیان لهدهرهوهی سنوری كوردستان بووه‪ ،‬بۆیه ئهم جۆگهالنه ههمان تام و بۆن و رهنگی‬ ‫سهرچاوهكانیان وهرگرت‪ ،‬بهرنامهو نهخشهكانی ئهوێ لێرهش رهنگی دهدایهوه‪ ،‬ئهگینا ههر لهناو ئهم‬ ‫ئاڕاستانهی كوردستاندا خوێندهواری وههایان تێدابوو بهرههمی لهوانی دهرهوهی بهپێزتربنووسێت‪،‬‬ ‫ئهمه لهالیهك‪ ،‬لهالیهكی دیكهوه‪،‬‬ ‫وهنهبێت ئهو كتێب و سهرچاوانهی كه له واڵتانی دهرهوه دههاتن و دهبونه بهرنامهی پهروهردهیی‬ ‫ئیسالمخوازان ههروا به ئاسانی دهستكهوتبن‪ ،‬به تایبهت له پهنجاكانهوه تاساڵی دوو ههزار‪ ،‬بهڵكو‬ ‫ههیانبوو تهنها یهك نوسخهیان چهند نوسخهیهكی كهمی دههاته كوردستان‪ ،‬ئهوان دههاتن بهسهدان‬ ‫دانهیان لهبهرگرتهوه‪ ،‬ههروهها زۆر لهوانه قاچاغ بوون و لهههركوێ دهستی ئهمنی عێراقی بكهوتایه‬ ‫سهرئێشهو زیندانی و ئهشكهنجهی زۆری لهدواوهبوو‪.‬كهواته دهستكهوتنی سهرچاوهكانی دهرهوه‪ ،‬له‬ ‫خۆماڵیهكان ئاسانتر نهبوو‪.‬‬ ‫‪ -2‬نهشارهزایی بهههموو رهههندهكانییهوه‪ ،‬زۆر بهڕێزهوه دهڵێم‪ ،‬زۆربهی ههڵسوڕێنهرانی‬ ‫بانگهوازی ئیسالمیی نوێ‪ ،‬نهیاندهزانی لهناو زانایانی كورددا كێ چی نووسیوه!‬ ‫نهیاندهزانی ئهگهر ئهو نووسینانه بكرێنه بهرنامهی پهروهردهیی و رۆشنبیری چ سودێكی دهبێت!‬ ‫نهیاندهزانی زیندوكردنهوهی كهلهپووری زانایانمان مانای چی دهگهیهنێت! ئهم نهزانینه جۆرێك له‬ ‫بهكهمگرتن و سوك سهیركردنی كتیب و سهرچاوهو زانا خۆماڵیهكانی لهدوای خۆی هێنا‪.‬‬ ‫بۆیه دهبێت دان بهو راستیه تاڵهدا بنێین كه ئیسالمخوازانی كوردستان سودیان لهكهلهپووری‬ ‫زانایانی كورد وهرنهگرتو نهشیان زانیوه مامهڵهیهكی ئیجابیانهیان لهگهڵ بكهن‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زانیوه مامهڵهیهكی ئی ابیانهیا له ه بكه‬

‫‪149‬‬