گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
خا ل گۆڤارێکى هزرى ڕۆشنبیرییە دوومانگ جارێک دەردەچێت ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
خاوەنى ئیمتیاز و سەرنووسەر تۆفیق کەریم 07701412543ـ 07511412543 tofeqkarem@yahoo.com بەڕێوەبەرى نووسین ئیدریس سیوەیلى 07701975030 siwayli@yahoo.com بەرێوەبەرى هونەریی ڕەوشت محەمەد ڕاوێژکارى یاسایی بەکر حەمەسدیق ڕاوێژکاران
وێنەى بەرگ :گۆران محەمەد سایتى گۆڤارى خاڵ: www.xalkurd.com تیراژ1500 : نرخ 1500 :دینار چاپخانە :سەردەم
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ل ا ل خال خا ل خا خال ل خا ل ل ل خال خاخال خا ل
د .موحسین عەبدولحەمید د .عوسمان عەلى د .عوسمان هەڵەبجەیی د .ئیسماعیل بەرزنجی سەالم ناوخۆش
خال خال ل خال خا لخال خال ل 1
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لەم ژمارەیەدا دانه‌بڕان .......................................................................................................................سەرنووسەر 3 ................. تەوەرى ژمارە (ئایینەكان لە كوردستان ،پێكەوەژیان یان پێكدادان)؟ 5 ...............................................................................
پێكەوەژیانی ئایینی لە كوردستان ......................................................................هێمن عومەر خۆشناو 6 ................. ئایا ئایینی زەردەشتی ئایینێکی کوردیيە؟ .......................................................سۆران حەمەڕەشید 22 ............... كاكه‌ییه‌كان ،مێژوو ،بیروباوه‌ڕیان ................................................................د .نەریمان هەڵەبجەیی 28 ............... پانۆرامای باڵوبوونەوەی ئیسالم لە كوردستان .......................................یاسین تەها 34 ............................. گفتوگۆ لەگەڵ مامۆستا عەلى باپیر .................................................................ئا :شاخەوان عەلى 42 .................. گوزەرێک بە مێژوو و بیروباوەڕی ئایینی کاکەیی (یارسان)دا ...............جوتیار نەریمان52 ....................... جولەكەكانی كوردستان و پەیوەندییان لەگەڵ خەڵكی كوردستاندا ..........عادل سدیق 62 .............................. بزووتنەوەی هەقە و كاڵبوونەوەی بنەما ئایینییەكان .............................کامەران بابانزادە 72 ..................... رۆڵی بزووتنه‌وه ته‌بشیرییه‌کان ل ه پێکهوهژیانی ئاینی و ................... ...جەعفەر گوانى 81 ......................... پەیوەندییە دۆستانەکانی نێوان گەل و نەتەوەکان لە قورئانی ....................د.مستەفا زەڵمى 89 ......................... بابەتى گشتى
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
2
ئەی رەقیب ،سروودی نەتەوەیی و تەبا بە شەریعەت ............................د .ئیسماعیل بەرزنجى 98 .................. ئایین وەك وزەی خێر یان شەڕ؟! ..........................................................عومەر عەلى غەفور 104 ..................... مرۆڤ و زانستدۆستی له‌نێوان هیۆمانیزم و فه‌لسه‌فه‌ی .........................بوخارى عەبدوڵاڵى قەسری 112 ....... گۆڤاری (خاڵ) و پڕۆژه‌ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی شێخ محه‌ممه‌دی خاڵ .......نەبەز هەورامیی 120 ........................ گێڕانەوەى هاوسەنگى بۆ جیهانى شتەكان و كەسەكان و .......خالید محەمەد غەریب 128 ............ ئیسالمی كوردی و ڕیفۆرمی ئایینی تاوێك له‌گه‌ڵ ...................................حەسەن مەحموود حەمەکەریم 136 ... دیوەكەی تری جەاللەدینی ڕوومی ....................................................قانیع خورشید 142 .......................... دواخاڵ .......................................................................................................عەبدولکەریک فەتاح 150 .........................
دانه‌بڕان
ره‌سه‌نایه‌تیی ،هاوچه‌رخیی ،خۆماڵیی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سه‌روتار
سه‌روتاری یه‌كه‌م ژماره نووسیمان :خاڵ له‌سه‌ر چی داده‌نێین؟ تیایدا راشكاوانه ئامانجی
گۆڤاره‌كه و هێڵه‌گشتیه‌كانمان خسته‌ڕوو ،ب ه پوختی وتمان« :ئامانجمان خستنه‌ڕووی
تێگه‌شتنێكی ره‌سه‌نیی خۆماڵیی هاوچه‌رخه بۆ ئیسالم و راماڵینی ئه‌و تۆمه‌ت و شێواندنانه‌ی ه كه‌ڕووبه‌ڕووی ده‌كرێته‌وه ،به‌رێگای دایه‌لۆگ و راگۆڕینه‌وه‌ی بیرو قه‌ڵه‌م ه شاره‌زاو بوێره‌كان، به‌زمانێكی زانستیی و پاراو ،پشت ئه‌ستور ب ه كه‌لتووری ده‌وڵه‌مه‌ندی گەلەکەمان».
پاش ئه‌وه له‌دوودیداری مه‌یدانی له هه‌ردوو شاری هه‌ولێر و سلێمانی ،له‌گه‌ڵ ده‌یان
رۆشنبیرو نووسه‌ری كارامه ،ئه‌و ئامانجانه‌مان روونتر كرده‌وه و پێكه‌و ه وتوێژی بایه‌خدارمان
لەسەریانكرد ،له‌تێبینی و پێشنیازه‌كانیان به‌هره‌مه‌ند بووین.به‌هه‌موو ئه‌وانه‌شه‌و ه هێشتا
پرسیار له‌سه‌ر (خاڵ) و ئامانجه‌كانی هه‌رده‌كرێت ،بۆ وه‌اڵمێكی هه‌میشه‌یی ئه‌و پرسیارانه ،ئه‌م
ێ ده‌سته‌واژه (ره‌سه‌نایه‌تیی ،هاوچه‌رخیی ،خۆماڵیی) دەکەینە دروشمى (خاڵ) ،له‌ناوه‌رۆكی س
گۆڤاره‌كەشدا هەوڵدەدەین هێند ه به‌رجه‌ست ه ببن تاده‌بن ه نه‌خشی (خاڵ) و پێیان ده‌ناسرێته‌وه.
ره‌نگ ه بابه‌ته‌كانی «خاڵ» به دڵی هه‌مو الیه‌ك نه‌بن ،به‌ڵكو هه‌ندێكیش نیگه‌ران و
به‌خۆمان ناده‌ین ناوزڕاندن یان به‌كه‌مگرتن و ده‌ستبردن بۆ پیرۆزیی ه جێگیره‌كان ل ه (خاڵ) دا باڵوببێته‌وه ،له هه‌مان حاڵه‌تیشدا ناكرێت تێگه‌یشتن و بۆچوونی لۆژیكی په‌راوێز بخرێت،
له‌سنووری بابه‌تییبون و توێژینه‌وه‌ی زانستیدا ده‌گونجێت هه‌موو تێگه‌یشتن و بیروبۆچوون
و دابونه‌ریته‌كان شه‌نوكه‌و بكرێن و له‌بێژنگ بدرێن ،راو رای جیاوازیان له‌سه‌ر باڵوبكرێته‌وه.
به‌مشێوه‌ی ه له چه‌قبه‌ستویی قوتارده‌بین و هۆشیاری باڵوده‌بێته‌وه‌و هه‌نگاوی زانستی و
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
زویركه‌ن ،ئه‌مه‌ش سروشتی راوبۆچونی جیاوازه ،به‌اڵم به‌دڵنیاییه‌و ه به‌هیچ پاساوێك رێگ ه
شارستانی ده‌نێین.
3
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
خوایاربێت ئه‌م ه به‌رنامه‌ی (خاڵ)ه ،داوا له قه‌ڵه‌م ه به‌بڕشت و ره‌سه‌نه‌كان و شاره‌زاو
پسپۆڕان ده‌كه‌ین ،به‌بیری نوێ ،مه‌عریفه‌ی نوێ ،هه‌نگاوی نوێ ،هاوكار و پشتیوانی ئه‌م
پرۆژه‌یه‌بن.تابه‌هه‌موومانه‌وه له خولگه‌ی فراوانی نیشتمانی و به‌دیدێكه‌و ه ده‌رفه‌ت بۆ
هاونیشتمانی دیكه‌ی راجیاواز بمێنێته‌و ه گوزارشت ل ه بۆچون ه ناته‌باكه‌ی بدات و پێكه‌و ه به‌شداری خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵگ ه و خاك و هاونیشتمانانمان بكه‌ین.
لهم سۆنگه‌یه‌و ه ته‌وه‌ری ژمار ه دووی (خاڵ) ته‌رخانكراوه بۆ باسی ئایینه‌كان ل ه كوردستاندا
به‌زۆرینه‌و كه‌مینه‌یانه‌وه ،چونك ه ل ه په‌یدابوونی یه‌كه‌م مرۆڤه‌و ه تا ئه‌مڕۆو تاكۆتایی ژیانیش،
ئایین هه‌ربووه‌و هه‌رده‌شمێنێته‌وه ،ئه‌گه‌ر له‌قۆناغێكدا مرۆڤه‌كان ده‌ستبه‌رداری بوون ،ئه‌وا
هه‌رخۆیان ئایینێكی دی یان جێگره‌وه‌یه‌كی بۆ ده‌تاشن ،بۆیه باسكردنی ئایین باسێكی زیندوو
كاریگه‌ره له‌سه‌ر هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كان ،ب ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانیشه‌وه.
جگه له ته‌وه‌ر ،گۆڤاره‌ك ه كۆمه‌ڵێك بابه‌تی نوێ و زیندو له‌خۆده‌گرێت ،به‌و ئومێده‌ی
مه‌ڵۆیه‌كبن بۆ سه‌ر خه‌رمانی هزر و رۆشنبیری هاوزمانانمان.
له‌نێوان ئه‌م دوو ژمایه‌یه‌دا به‌و هه‌موو جه‌نجاڵی و قه‌یران ه جیاوازانه‌وه ،هێشتا پێشوازی
و به‌ده‌مه‌وه‌هاتنی گه‌رمی رۆشنبیر و نووسه‌ر و خوێنه‌ران بۆ گۆڤاره‌كه وز ه و هاندانێكی
دڵخۆشكه‌ربوون بۆمان له‌سه‌ر به‌رده‌وامبوونمان.ده‌خوازیین لێره‌ش به‌دواوه‌هه‌ر به‌و لوتفه‌و ه ل ه په‌یوه‌ندیدابین بۆ زیاتر خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵگه‌و هۆشیاری تاكه‌كان.
سه‌رنووسه‌ر ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
4
ئایینەكان لە كوردستان پێكەوەژیان یان پێكدادان؟
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بەدرێژایی مێژوو ،لە كوردستاندا كۆمەڵێك ئایین و ئاینزای جیاواز پێكەوە هەبوون ،قسەكردن لەسەریان و شارەزابوون لێیان بابەتێكی هەستیار و زیندووە ،بە تایبەت لەم سەردەمەدا كە ناوەندە نێودەوڵەتی و ئەكادیمی و دبلۆماسیەكانی جیهان راستەوخۆ لەم باسەدا لەسەر خەتن و بەوردی چاودێری چۆنیەتی ئەم پێكەوەژیان و مامەڵە كردنەیان لەگەڵ یەكتری دەكەن. سەبارەت بە ریشە و ناوەرۆكی ئەو ئاینانە و شێوەی مامەڵەكردنی ئیسالم وەك ئایینی زۆرینەی دانیشتوانی كوردستانی لەگەڵیاندا ،ئێمە ئەم تەوەرەمان دیاریكرد و كۆمەڵێك نووسەری شارەزا و ئەكادیمی بەشداریانكرد لە دەوڵەمەندكردنی تەوەرەكەدا ،لەگەڵ ئەوەی لەم بوارەدا بابەتی زیاترمان پێگەیشت ،بەاڵم لەبەر هێشتنەوەی تەوەرەكە لە ئاستی زانستی و بابەتیبوندا هەرئەوەندەمان لێهەڵبژاردن، ئەگەرچی كەلێنیش هەبوو ،دەبوو بابەتەكانی زیاتر بن ،بەاڵم لەو پێناوەدا هەر ئەوەندەمان لێ باڵو كردنەوە. ئەركی (خاڵ) تەنها خستنەڕووی بابەتەكانە كە لەالیەن شارەزا و پسپۆڕانەوە نووسراون ،ئەوی دیكەی دەگێڕینەوە بۆ خوێنەر كە تاچەند پێیان قایل دەبێت ،ئەوەندە هەیە ئەم ئایینانە ئەمڕۆ لە كوردستاندا هەن و ئەمری واقیعن ،ئەی دەبێت چۆن مامەڵە لەگەڵ یەكتری بكەن؟ دەكرێت وەك مێژووی هەزاران ساڵەمان بیانكەین بەهۆی زیاتر لەیەكتێگەیشتن و فرەیی و جیاوازی قبوڵكردن ،كە ئەمە نەریتی لە مێژینەی كوردەواری بووە و ئەمڕۆش واڵت و گەلە پێشكەوتوو شارستانیەكان پیادەی دەكەن ،دەشگونجێت ئەم فرە ئایینییە ببێتە مایەی پێكدادانی كۆمەڵگە و كوشتوبڕ و دوژمنكاری وەك سەدە ناوەڕاستەكانی ئەورویا و ئێستای كۆمەڵێك واڵتی موسڵمانان. ئەم ئایینانە دەكرێت ببنە پەیژەی بەختەوەری و پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە ،دەشگونجێت پێچەوانەوە بێت ،لە هەردوو حاڵەتەكەشدا تێگەیشتن و لێكدانەوەی مرۆڤەكان لێیان بەرپرسن ،نەك خودی ئاینەكان .بژاردەی یەكەمیش ئامانجی تەوەرەكە و گۆڤاری (خاڵ)ە.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوەرى ژمارە
5
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
6
پێكەوەژیانی ئایینی لە كوردستان د .هێمن عومەر خۆشناو له‌داكیبووی ،1983دكتۆرا له ئه‌ده‌بی كوردی چه‌ند به‌رهه‌می ل ه بواری زمان و ئه‌ده‌بی كوردی چاپكردووه .چه‌ند وتاری باڵوكراوه‌ی هه‌یه.
پێكەوەژیان لە دیدی گەڕیدە و رۆژهەاڵتناسەكانەوە
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بێگومان بەشێكی زۆری مێژووی كورد بە دەستی كەسانی غەیرە كورد نووسراوەتەوە، ئەمە وایكردووە راستیی واقیعەكە وەك خۆی تۆمار نەكرێت و بە گوێرەی ئامانج و مەبەستی مێژوونووسەكان بنووسرێتەوە .زۆربەی ئەو گەڕیدە و رۆژهەاڵتناسانەی هاتونەتە كوردستان، گەواهی ئەم پێكەوەژیانەیان داوە و باسیان لە هاوژیانی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان كردووە، لەوانە گەشتی دكتۆر (لیونهارت راوولف)ی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هەڵكەوتەی كوردستان چ لە رووی ئایینی، یا نەتەوەییەوە ،خاوەنی تایبەتمەندیی خۆیەتی، بەوەی فرەنەتەوەیی ،فرەئایینی و ئاینزایی تێدا بەرجەستەبووە ،لە رووی مێژووییشەوە بەشێك لە پێغەمبەران لەم سەرزەمینەدا نیشتەجێبوون و هەر ئەمەش یەكێك لە هۆكارەكانی مانەوەی نهێنیی ئەم ئایینانە بووە لە هەر چوار پارچەی كوردستان. بە درێژایی مێژووی ئەم خاكە ،لەناو ئەم نەتەوە و ئایین و ئاینزایانە ژیان بەردەوامبووە ،رەنگە لەناو دوو تیرەی یەك نەتەوەی دیاریكراو و یەك ئایین لە سەردەمانێكدا ناكۆكی هەبوبێت و ژیانی سەخت كردبێت( ، )1بەاڵم لەنێو دوو ئایین و دوو نەتەوەدا نەگەیشتۆتە ئەو رادەیە كە پێكەوەژیانەكە بنبڕ بكات و یەكێك ئەوی تر بتوێنێتەوە .لەم روانگەوە گرنگی ئەم باسە لەوەدایە كە تایبەتمەندیی خۆی هەیە لە نموونەی جوانترین و رێكترین سیمای پێكەوەژیان ،كە دەكرێت ئەزموون و سیماكانی بۆ شوێنانی تر بگوازرێتەوە ،بەتایبەتی لەم سەردەمەدا كە لە رۆژهەاڵت بەگشتیی و عێراق بەتایبەتی پێكەوەژیانی ئایینی و نەتەوەیی لە قەیرانێكی گەورەدایە.
هۆڵەندی كە لە نیوەی دووەمی سەدەی شانزەمی زایینییەوە بە مەبەستی زانیاری پەیداكردن لەسەر گیادەرمانییەكان هاتۆتە ئەم ناوچەیە ،باس لە پێكەوەژیانی ئایین و نەتەوە جیاوازەكان لە دەشتی هەولێر ،نەینەوا و كوردستانی باكوور دەكات (.)2 هەروەها كارستن نیبۆرCarsten Niebuhr (1733؟)ی زانای ئەڵمانی لە ساڵی 1761ز لەگەڵستافێك لە شارەزا و زانایان بەرەو رۆژهەاڵت دێن ،بەتایبەتی ناوچە جیاوازەكانی عێراق بەسەردەكەنەوە ،ژیانی كەركوك ،موسڵ ،شنگال، كۆیە ،هەولێر و ورمێ باس دەكەن .باس لە ژیانی ئاشووری و مسوڵمان ،مسوڵمان و ئێزیدی و هەروەها تورك و كورد دەكەن(.)3 لە سەدەی نۆزدەشدا و لەساڵی ( 1820ریچ) گەشتەكەی خۆی بۆ كوردستان دەست پێدەكات و زۆر بە روونی دیمەنەكانی واقیعی ژیانی نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان تۆمارەكات ( .)4لە ساڵی 1873نیكۆال سیوفی (1901-1829ز لە گەشتەكەی خۆیدا بۆ دیاربەكرو حەلەب و زاخۆو ناوچەی شێخان و موسڵ باس لە چۆنیەتی ژیانی ئاینزاو نەتەوە جیاوازەكان دەكات )5(.دوای پێنج ساڵ لەم مێژووە ژاك ریتۆری (1921-1841ز) ی مسیۆنێرو مزگێنیدەری فڕەنسی گەشتێك بۆ ناوچەكانی كەركوك‌و سلێمانی دەكات‌و مەسیحییەكانی سلێمانی‌و عێنكاوەو هەرمۆتەو كۆیەو شەقاڵوە بەسەر دەكاتەوەو باس لە ژیانی ئایینی ئەم ناوچانە دەكات(.)6 هەروەها لە سەدەی بیستەمیشدا كاپتنی ئینگلیز (دەبلیو ئار های) ،لە كتێبەكەی خۆیدا (دوو ساڵ لە كوردستان) ،زۆر بە روونی باس لە كوردستان بەگشتیی و شەقاڵوە و كۆیەش بە تایبەتی دەكات ،ئەمانەو دەیان نموونەی تر ،كە مێژووی پێكەوەژیانیان نووسیوەتەوە ،بەاڵم بۆ مامەڵەكردن
7
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
8
لەگەڵ ئەم دەقە مێژوویانە پێویستە رەچاوی ئەم خااڵنە بكەین: 1ـ بۆ پرسی پێكەوەژیان‌و نیشاندانی واقیعەكە وەك خۆی ،هەموو گەڕیدە و رۆژهەاڵتناسەكان وەك یەك تەماشای واقیعەكەیان نەكردووە ،چونكە هەریەكەیان بە ئامانجێكی دیاریكراو هاتوون ،زانینی ئامانجەكە رێگاخۆشكەرە بۆ زانینی ئەندازەی راستیی واقیعەكە ،هەموو ئەوانەی وەك لێكۆڵەر هاتوون بێالیەنانە واقیعەكەیان خستۆتەڕوو، ئەوانەشی وەك پیاوی ئایینی ،یان وەك نێردراوی وەزارەتی دەرەوە و بنكە هەواڵگرییەكان( ، )7بە شێوازێك نووسیویانە كە لە بەرژەوەندی خۆیان ێ وەك بەڵگە و پێوانەی بێت ،بۆیە هەموو جار راست و دروست مامەڵەیان لەگەڵ دا ناكرێت. 2ـ نهێنی مانەوەی ئەم پێكەوەژیانە تا ئێستا، بەرهەمی پێكەوەژیانێكی ئاشتیانەیە لە رابردوودا، بۆیە رووی راستەقینەی واقیعەكە ئێستا دەردەكەوێت. 3ـ بە پێی هەڵكەوتەی جوگرافیی و سروشتی خەڵكەكە ،رادەی ئاشتەوایی و پێكەوەژیان لە كوردستان لە شوێنێك بۆ شوێنێك گۆڕانی بەسەردا دێت ،بەو واتایەی هەندێك شوێن بارودۆخە كۆمەاڵیەتییەكە هێندە پتەوە ,بواری هیچ ناكۆكییەكی نەهێشتۆتەوە.
سیماكانی پێكەوەژیان لە چەند شار و شارۆچكەیەكی كوردستاندا 1ـ هەرمۆتە و كۆیە: هەرمۆتە گوندێكی دیانەكانە و نزیكی كۆیەیە، مسوڵمانەكانیشی تێدا دەژین و هەر لە كۆنەوە تا ئێستاش سیمای بەیەكەوەژیان تێیدا رەنگیداوەتەوە، بە جۆرێك ئاسان نییە لە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكاندا
جیاوازی لەنێوان ئەم دوو پەیڕەوانە ببینرێتەوە. ئەمەش كاریگەری زانا و پێشەوایانی كۆن بووە كە نەیانهێشتووە سیماكە تەڵخ بكرێت .بۆ نموونە: مستەفای كوڕی مەالی گەورەی كۆیە دەڵێت “باوكم زۆر ڕێزی لە برا مەسیحییەكان و جوولەكەكانیش دەگرت ،كاتێك كە دەهاتە مەجلیس لە سەری مەجلیس دایدەنان ،كە دەڕۆیشتنیش هەتا بەر قاپی بەڕێی دەكردن ،سەردەمێكیش هەندێ كەس كە مانای دین نازانن هێرش دەكەنە سەر ماڵی قەرەجە جوو ،باوكم خێرا پێڕاگەیی و جوابی بۆ كاكە زیاد و مەال حەوێز نارد ،كە دیفاعیان لێ بكەن ،باوكم دیفاعی لێدەكردن ڕێزی لێدەنان و بە چاوێكی بەڕێزەوە سەیری دەكردن ،دەشیگوت هیچ فەرق نییە ئەوانە هەمووی دینی سەماوین ،پێغەمبەری خۆیان هەیە و خوا دەناسن ،زۆریش لەگەڵ قەشە دادەنیشتن و لە هەموو بۆنە و چێژنەكانیش دەهاتنە المان و بەسەریان دەكردینەوە” .كاتی خۆی مەالی گەورە دەچێتە الی (الین) كە بەرپرسێكی ئینگلیز بوو ،تەماشا دەكا بازرگانێكی كۆیی لەوێیە ،رۆژێك پیاوێكی مەسیحی سەردانی باوكم دەكات ،باوكیشم زۆر ڕێزی لێدەنێت و لەسەری مەجلیسی دادەنێت، كابرای تاجیر دێتە الی باوكم پێی ئەستەم دەبێت لە خوارەوە دابنیشێ ،پیاوە مەسیحییەكەش لەسەرەوە بێت ،دەچێ لە شوێنی كەسە مەسیحییەكە دادەنیشێ و پیاوە مەسیحییەكەش رەوانەی الی خوارێ دەكات، مەالی گەورە زۆر تووڕەدەبێت و بازرگانەكە دەردەكا و پێی دەڵێت “هەتا دوێنێ وەك حەقیڕان راوەستابوی لەالی (الین) ،ئەدی ئەویش وەكو وان مەسیحی نەبوو ،كەچی چاوەڕوانت دەكرد بیبینی و دەست بە سینگەوە بگری و كڕنوشی بۆ ببەی ،ئەدی بۆچی پێت زوڵمە ئەو برا مەسیحییە لەسەرەوە دابنیشێ؟” دەری دەكا و پێی دەڵێت جارێكی تر روونەكەیتە ماڵەكەم .لە رووی هونەرییەوە چەندین
كەسایەتی هونەری لەم شارە (كۆیە) هەڵكەوتوون گۆرانیان چڕیوە ،لەوانە :مەڕبێن ،هەروەها (پۆتێ) كە مامی سێوە بووە ،سێوەی هونەرمەند كە مەقامە خۆشەكانی بە ناوەڕۆكێكی جوان هەستەكانی دەربڕیوە و ئاوێتەبوون بە كەلتووری ئیسالمی لە گوتەی (جومعەیە لەگەڵ فەقێیان دەخوێنین)( ،حەزرەتی ئیسرافیل) و (كێوی توور) و ..هتد ،توانیویەتی سوود لە ئاوازەكانی كڵێساش وەربگرێت و ئاوێتەی بكات بە مەقامەكانی .سێوە شەماسی كلێسا بووە ،پەیوەست بووە بە كلێسا و مەسیحییەت ،كەچی لە دیوەخاناندا لەگەڵ (مەال ئەسعەد) پێكەوە دانیشتوون و گۆرانی و مەقامیان وتوە و زۆر ڕێزی یەكتریشیان گرتووە و زۆر تەبابوون (.)8
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
-2سلێمانی: ژاك ریتۆری لە گەشتەكەی خۆیدا لە ساڵی 1878دەچێتە سلێمانی و دەڵێت “مەسیحییەكانی سلێمانی تەنها بریتیبوون لە بیست ماڵ .سەرجەمی دانیشتوانی شارەكە نزیكەی پانزە هەزار كەسە، كە لەم ژمارەیە جولەكەكان بریتین لە دووسەد و پەنجا بنەماڵە .مسوڵمانەكان زۆرینەی شارەكە پێكدەهێنن” ( . )9جەمال بابانیش لە كتێبی (سلێمانی شارە گەشاوەكەم) باس لە پێكەوەژیانی ئایینی لە
-3كەركوك: (ژاك ریتۆرێ) كە لە ساڵی 1878هاتۆتە كەركوك ،لەبارەی پێكەوەژیانی كەركوكەوە دەنووسێت «ئێمە شادمانین كە دەبینین وێڕای هەمەچشنەیی ئایینەكان ،خەڵكەكە لە هارمۆنییەكی باش پێكەوەدەژین .موسوڵمانەكان هەر وەكو مەسیحییەكان بە قەشە دەڵێن وەستا ،واتە سەردار، پیرە مەتران بەگشتی ڕێزلێگیراوە .من ئەوە تەواو سەراسیمەی كردم كە بینیم هاوسێ مسوڵمانەكان وەك باوكێك مامەڵەی لەگەڵ دەكەن و بە هەموو بڕوایەكیانەوە جیاوازییەكانیان خستۆتە خزمەتی بڕیاری ئەو(«)11
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هەندێك مەال و شێخی كورد بە شێخی نەسڕانی ناودەبەن ،لەبەر ئەو نەرمی نواندنەی كە لە هەمبەر دیانەكان هەیانبووە
سلێمانی دەكات و دەنووسێت «مەسیحییەكانی سلێمانی (كاتی خۆی لە دێی ئەرمۆتە سەر بە كۆیە و لە عینكاوەی سەر بە هەولێر و لە كەركوكەوە هاتوونەتە شاری سلێمانی .ئەوانیش وەك دانیشتوانی شارەكە ،هەریەكە بە ئیشێكەوە خەریك بوون ،لە (بازرگانی و ئیشی ناوبازاڕ) و مووچەخۆری و میری و مامۆستا (رستن و چنین و خومچییەتی و جاو دروستكردن...هتد)، ماشاڵاڵ ئەمڕۆ پیاوی پیاوانەیان (وەك جاران) تێدا هەڵكەوتووە ،هەموو كاتێك لەگەڵ خەڵكی شارەكەدا وەك برا بوون ،هیچ فەرق و گۆڕانی ئایین لەو برایەتییەی نەكردوون ،لە هەر شوێنێك بووبن و لە شار دووركەوتبنەوە ،هەر خۆیان بە خەڵكی سلێمانی زانیوە و دڵسۆزی شارەكە بوون. پیاوی گەورە و بەڕێزیان تێدا هەڵكەوتووە.... سەرقافڵەكەیان كەریمی عەلەكە بوو (وەزیری دارایی حكومەتەكەی مەلیك مەحمود) ...چەندەها هەژاری برسی لە گرانییەكەی سەفەربەردا لە مردن رزگار كردووە و گەلێك شتی تری پیاوانەی لەم جۆرەی پێشكێش كردووە »(.)01
9
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
10
-4هاودیان: ئەگەرچی زۆر لەمێژ نییە و سەد ساڵ نابێت مەسیحییەكان لە هاودیان ،دەڤەری سۆران نیشتەجێ بوون ،بەاڵم وا تێكەڵی یەكتر بوون ،ئاسان نییە لێكیان هاوێر بكەین ،چونكە كە ساڵی 1928 ێ توانیان گەڕەكێك بۆ خۆیان دابین هاتنە هاودیان بكەن زۆر بە ڕێكوپێكی ،ئەوەی زۆر گرنگە توانیان خۆیان لەگەڵ مسوڵمانەكان بگونجێنن وەك دوو برا لە یەك گوند لە جلوبەرگ و كەلتوور و دابونەریتیش لەم گوندە مزگەوت هەیە و كەنیسەش هەیە ،واتە هاودیانن ،هەرچی پڕۆژە هەیە بە هاوبەشییە ،لە هەموو خۆشی و ناخۆشیدا بەشداری یەكترن ،لە زووەوە هەر مەسیحییەك و مسوڵمانێك بەیەكەوە دەچوونە هەرەوەزی و كەوی بواری و چیا ،لە مانگە زستانەكان لە ماڵەكان كۆدەبوونەوە بۆ دروستكردنی دەرمانی (ساچمە) تواندنەوەی مس و باروت بۆ فیشەكی ساچمە ،مەسیحییەكان راوچی باشیان هەبوو گرنگی زۆریشیان بە باغداری دەدا، ئێستاشی لەگەڵ دابێت نزیكەی ( )30ماڵ دەبێت كە ئێستا نیشتەجێی گوندن .هاتنی مەسیحییەكان لە شاوراوە بۆ هاودیان لەسەر دەستی (سەید رەسول) بوو كە مرۆڤێكی خواناس و لەخواترس بووە ،سەخی و سەخاوەت بووە ،هەمیشە بەرگری ێ جیاوازی كردووە، لە هەرچی دانیشتوانی گوند ب بۆ نموونە لە ساڵەكانی بیستەكان شەڕی لەگەڵ (سەید تەها نەهری) كردووە لەسەر پاراستنی زەویوزاری گوند و بەرگرییەكی تەواویشی لە ()21 مەسیحییەكان دەكرد لە هەر كاردانەوەیەكدا. ئەم دەڤەرە لە نێوان رواندزەوە تا شەقاڵوە ،بە گوێرەی دانپێدانانی (هامڵتۆن) كە رێگای ئۆتۆمبێلی لە سەرەتای سەدەی بیستەم كردەوە ،باس لە پێكەوەژیانی ئایینەكان لەم ناوچانە دەكات بەگشتی و سیمای تەبایی و برایەتی ئەو كرێكارانە باس
مامۆستایانی ئایینی وەك نەریتێكی ئیسالمی و كوردەواری بەشداری پرسەی دیانەكان لە هۆڵی پرسە دەبن و قەشەش لە پرسەی موسڵمانەكاندا لە مزگەوت بەشدار دەبێت دەكات كە لەسەر ئایینی جودا بوون بەاڵم وەك برا وابوون .دەڵێت «وابزانم هیچ ئایینێك نەبوو، كە لەسەر ڕێگاكەی رەواندوزدا نموونەیان نەبێت، تەنانەت هیندییەكانیش .چاودێركەرەكەم سیخ بوو، راماڵكەرەكەم هیندۆسی بوو ،شۆفێری رۆڵەكەم مەالیەكی مسوڵمان بوو .هەروەها بەم شێوەیە ئەوانی تریش .جەرجیسی خزمەتكارم ئایینێكی بۆ خۆی لواندبوو ،كە لە هەمووی ئاسانتر بوو. ئەو دەیگوت بە مەسیحی لە دایك بووم ،بەاڵم ێ سوودە ئەگەر لە جەژنەكانیاندا هاوبەشی ب ئەوانیكە نەكەم .لە كاتی جەژنی مەسیحییەكاندا ئەو جەرجیس بوو ،لەكاتی جەژنی مسوڵمانەكاندا عەبدوڵاڵ ئیسماعیل بوو ،لە كاتی جەژنی جولەكاندا شائول ئیلیشوو بوو»( . )31هەروەها باس لە مەسیحییەكانی دیاناش دەكات كە ترساون لەوەی مەلیك فەیسەڵ لەو شوێنە الیان بەرێ ،ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە لەگەڵ خەڵكەكە وا بە باشی ژیاون، پێیان ناخۆش بووە بڕیاری البردنیان بدرێت. -5شێخان: شێخان كە ناوەكەی بۆ شێخ عادی كوڕی موسافیری هەكاری و شێخ حەسەن كوڕی عەدێی دووەمی هەكاری دەگەڕێتەوە ،لە ساڵی 1924ەوە بۆتە قەزا ،هەریەكە لە (ئێزدی ،دیان و
دیانەكان وەك موسڵمانەكان نوێنەریان لە دیوانی سەرۆك هۆزەكان هەبووە
رۆژئاواییەكان ستایشی رابەرە ئایینییەكانی كوردستان دەكەن
كورد هەر لە كۆنەوە لەگەڵ كەمایەتییە ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبییەكاندا باش بوون، رۆژئاواییەكان ئەم برایەتی و پێكەوەژیانە ئایینییە لە چاوی رابەرە ئایینییەكانی كورد تەماشا دەكەن كە شێخ و مەالكان بوون ،تەنانەت هەندێك مەال و شێخی كورد بە شێخی نەسڕانی ناودەبەن لەبەر ئەو نەرمی نواندنەی كە لە هەمبەر دیانەكان هەیانبووە .بۆ نموونە لە راپۆرتێكی (ئیان سمیس) بۆ وەزارەتی دەرەوەی بەریتانی لە 16ی مایسی 1914بەڵگەنامە- (Ref: FO.195 )24دەڵێت :ناوی شێخ عەبدوسەالم بارزانی بە (شێخ النصرانی) دەهات ،لەبەرئەوەی ئەوەندە باش بووە بۆ مەسیحییەكان ،كاهینێكی گەڕیدە هاتبووە كوردستان و سەردانی ناوچەی بارزان و كوردستانی كردبوو ،سەرسامبوو بەو تەباییەی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
لە كۆنەوە لە رووی بەڕێوەبردنەوە ،هەموو شارو شارۆچكەكان میر و دەمڕاستی خۆیان هەبووە ،ئەمەش پێكەوەژیانی پتەوتركردووە. هەر بۆ نموونە شوێنێكی وەك شەقاڵوە (میر)ی خۆی هەبووەكە سەرپەرشتی شارەكە و زۆربەی هۆزی خۆشناویشی كردووە ،بۆیە بنەماڵەی میرەكان دەسەاڵتی بەڕێوەبردنیان هەبووە و لەو میانەشدا دیانەكانیش نوێنەری خۆیان لە دیوانی میردا هەبووە ،لە دیانەكانی شوێنی تر جیابوون لە رووی پەیوەندی لەگەڵ مسوڵمانەكان ،حاكمی ئینگلیز لە سەردەمی خۆیدا گەواهی ئەم راستییە دەدات و دەنوسێت «گاورەكانی( )51شەقاڵوە لەناو ناوچەیەكی عەشایەری دەژین ،ئەوان هەمیشە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ێ نیشتەجێن ،تا ئێستا نموونەیەكی مسوڵمان)ی ل پێكەوەژیان بوون لە كوردستان .سەرەڕای گرفت و كێشە سیاسی و مەزهەبییەكانی عێراق و ناوچەكە ،زانایانی ئایینی هەر سێ ئایین ڕۆڵیان لە ڕاگرتنی بەاڵنسی پێكەوەژیان هەبووە( .مەال خەلیل مشەختی) (؟ )2007-ز ،كە زانایەكی ئیسالمی و شاعیر و نووسەریش بووە ،ڕۆڵی بەرچاوی لە پتەوكردنی پێكەوەژیان هەبووە ،لەبەر ئەو ڕۆڵەی، دوای كۆچی دوایی لە ناوەڕاستی قەزای شێخان لەالیەن پەیڕەوانی هەر سێ ئایین پەیكەرێكی بۆ دروست كراوە .لە كارەساتی ئەرمەنەكانیش، ئێزدیەكان هاوشێوەی مسوڵمانەكان لە شەقاڵوە، لە (چەند گوندێكی خۆیان باوەشیان بۆ چەند بنەماڵەیەكی مەسیحی كردۆتەوە و تەنانەت حاكمی شنگال (حەمۆ شرۆ) سەدان خانەوادەی ئەرمەنی لە شاخی شنگال حەواندۆتەوە ،بەو هۆیەوە ئەوكات لەالیەن پاپای ڤاتیكانەوە سوپاس كراوە(.)41
هەڵسوكەوتێكی باشیان لە تەكدا دەكرێت ،ئەوان سەرۆك هۆز لە ناوچەكە بە گەورەی خۆیان ێ دەزانن ،رێگەشیان دراوە كە موڵك و ماڵیان هەب لە بارێكی پڕ ئاسایش و ئارامی دان و كەسیش ()61 دەست لە كاروباریان وەرنادا«. دانیشتوانەكانی بە كشتوكاڵییەوە خەریكن، بەتایبەتی رەز و باغی ئاوی و دێمی زۆر و بەروبومەكەی بۆ ناوچەكانی تر دەنێرن ،گاورەكان لە شەقاڵوە و كۆیە كاری چنین دەكەن ،ئەوانەی شەقاڵوە باخی میوەی فراوانیان هەیە ،بە پلەی یەكەم ئەوان ئەو قوماشە خۆماڵییە دەكەن كە كوردەكانی شوێنە روتەنەكان و گردۆلكە و بەرزەكان دەیكەنە جلوبەرگ -مەبەست ئەو جۆرە قوماشەیە كە لە مەرەزی بزن دروست دەكرێت و پێیدەڵێن كر (.)71
11
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
نێوان كوردستانییەكان لە ئایینە جیاجیاكان ،كتێبێكی نووسیبوو بە ناوی (مهد البشریة -الحیاة في شرق كوردستان) شێخ عەبدوسەالم بە (برایان بۆرۆ)ی ئیرلەندی شوبهاندبوو ،كە لە كوردستانیش لەژێر سایەی ئەخالقی ئایینی وەقە زێڕێك لە دەرەوە بەجێبهێڵە كەس دەستی بۆ نابا و ماڵی مەسیحی زیاتر پارێزراو بووە (.)81
دیمەنەكانی پێكەوەژیان لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
12
هەتا لە رووی دابەشبوونی دانیشتووانەوە، سنوور لەنێوانیان نەبێت ،ئەمە پێكەوەژیانی قووڵتر كردۆتەوە .بۆ نموونە پێكەوەژیان ێ گوندی ناوچەی لە قەزای شێخان و هەند بەرواری ،كۆیە و شەقاڵوە ،تایبەتمەندی خۆی هەیە ،وەك شوێنەكانی تر نییە ،چونكە لە رووی جوگرافییەوە هیچ سنوورێك پەیڕەوانی دوو ئایینە لەیەكتر جیاناكاتەوە ،بە پێچەوانەی عەنكاوە، لەبەرئەوەی لە عەنكاوەدا زۆرینەی هەرە زۆر بگرە هەمووی لە كۆندا كریستیان بوون ،بۆیە بواری تێكەاڵوی و دروستكردنی پەیوەندیی كۆمەاڵیەتی لەگەڵ مسوڵمانان بە شێوەیەكی بەتین لەبار نەبووە ،هەتا ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئەم كاریگەرییە هەر بەجێماوە ،هەرچی شێخان ،كۆیە و شەقاڵوەن زۆرترین پەیوەندی پێكەوەژیانیان تێدا بەرجەستەبووە .شەقاڵوەش لە چلەكانی سەدەی رابردوو ناحیەیەك بووە سەر بە قەزای كۆیە ،بۆیە لە زۆر رووەوە لەگەڵ یەكتر هاوبەشن ،وێڕای ئەوەی لە كۆیە گوندێكی تایبەت بە دیانەكان بەناوی (هەرمۆتە) هەیە و مسوڵمانیشی لێن ،بەاڵم لەناو ناوەندی ێ شارەكەشدا وەك شەقاڵوە بنەماڵەی هەر س ئایین هەبوون .لە ساڵی 1878دا (ژاك ریتۆری)
نووسیویەتی كە “ژمارەی دانیشتوانی نزیكەی دە هەزار كەسە ،لەو ژمارەیەدا جولەكەكان سی بنەماڵە ،مەسیحییەكانیش بەقەد ئەوان دەبن و ئەوەی دیكە مسوڵمانن» ( ، )91لە ساڵی 1920یشدا حاكمی ئینگلیز دەبلیو ئاڕ های ،لە كتێبەكەی خۆیدا دەڵێت« :شەقاڵوە كە ژمارەی دانیشتوانەكانی نزیكەی ( )3000كەس دەبێت و نیوەیان گاورن ،دەكەوێتە سنووری باكووری چیای سەفین ،كە باكگراوندێكی بەردینی بەرزی ()02 لێژ دەداتە شارۆچكەكە«. پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان میر و خەڵك هەبووە ،بەتایبەتی میری فەرمانڕەوا لە ناوچەكە بایەخێكی زیاتری بە كاروباری دیانەكان داوە ،ئەوانیش گوێڕایەڵی خۆیان بۆ میر دووپاتكردۆتەوە .بۆ نموونە لە كۆیەشدا لە سەردەمی (حەماغا)دا هێندە پێكەوەژیان پەرەیپێدراوە ،تەنانەت كۆرەدیان هەتا مرد لە ماڵی حەماغاو كاكەزیاد بە مەحرەم دەناسرا، سێوەی گۆرانیبێژی مەشوور لە هەموو پێویستێكدا گۆرانیی لە دیوەخانی كاكەزیاد و مەال حەوێزاغادا دەوت ،لە دەمی پیریی سێوەدا كاكە زیاد هێنایە بەغدا و ئەو چەند گۆرانییەی لە ئیزاعە پێ پڕ كردەوە ،سێوە خۆی خەڵكی هەرمۆتە بوو ،واش بزانم ناوەكەی لە سڵێوەوە بۆتە سێوە ...كەمایەتیی ئایینی دیان و جووی كۆیێ لە كۆنی كۆنەوە بە تەبایی لەگەڵ مسڵمانی كۆیەو ئەو ناوە هاتوونەتە خوارێ .نەبیستراوە بە جۆرێكی ئەوتۆ گەلەكۆییی پێوە بێ لەالیەن موسڵمانانەوە دەستدرێژییان لێ كرا بێت ،رەنگە بەهۆی جیاوازی دینەوە بێگاریان كەمتر پێكرابێت لە موسڵمانان هەروەك لە عەسكەری و خزمەتی ئااڵدا ئەركەكە كەوتۆتە سەر شانی موسڵمانان ،لە دەمی ئاژاوەدا كە بە عادەت تێكەڵ پێكەڵی دەبێت
و سنوور دەبەزێنن ،ئەو كەمایەتییە ئاینینیانە لەالیەن دەسەاڵتدارانەوە پارێزراون (.)12
چەند مەزارێك دیان و مسوڵمانەكان بەیەكەوە كۆدەكەنەوە
بۆنە ئایینییەكان و پێكەوەژیان
بۆنە ئایینییەكان یەكێكە لەو هۆكارانەی كە تێیدا زیاتر درەختی پێكەوەژیان ئاو دەدرێت و گەشەدەكات ،بەتایبەتی لەو نێوانەدا ئەگەر پێشتر باری كۆمەاڵیەتیی بە گشتیی پەرەی پێدرابێت، ئەوا بۆنە ئایینیەكانیش كە زۆر جاران شێوەیەك لە بۆنەی كۆمەاڵیەتی تەماشا دەكرێن ،هەمان پەیوەندی دروست دەكەنەوە ،دەتوانین لەم چەند رووانەوە بۆنەی ئایینی پۆلێن بكەین: -1جەژن :لە شەقاڵوە و كۆیەدا ،دیانەكان لە هەردوو جەژنی مسوڵمانان (قوربان و رەمەزان) ،هەر لە بەیانیی یەكەم رۆژی جەژن، سەردانی ماڵە مسوڵمانەكان دەكەن و پیرۆزبایی جەژنیان لێدەكەن ،مسوڵمانەكانیش بە هەمان شێوە لە جەژنی لەدایكبوونی حەزرەتی عیسا (س) ،پیرۆزبایی لەدایكبوونی ئەو پێغەمبەرەیان لێدەكەن ،ئەمە لە كۆنیشدا هەر هەبووە ،ئەوەتا مەسعود محەمەد دەنوسێت «پیاو ماقووڵ و
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
كوردستان بەگشتیی و بەتایبەتیش شەقاڵوە و كۆیە ،هەر تەنیا بارودۆخە كۆمەاڵیەتیی و بازرگانییەكانی ،پەیوەندییەكانی پەیڕەوانی ئەم دوو ئایینەی پتەو نەكردووە ،بەڵكو لە هەندێك لەو شوێنەوار و مەزارە دێرینانەش ،بە ئاشتەوایی هەردووال بە پیرۆزی دەزانن و هیچ كامێكیكیش ئەوەی تر رەتناكاتەوە و زۆرجارانیش رێكەوت وایە هەردووال لەیەككاتدا لەو شوێنەدا كۆدەبنەوە. بۆ نموونە چەند مەزارێك لە سنووری شەقاڵوە و كۆیە هەن گەواهی ئەم پێكەوەژیانە دەدەن ،لێرەدا دوو نموونە دەخەینە روو: -1ئەشكەوتی شێخ وسو رەحمان یان رەبەن بۆیا: نزرگەیەكە كەوتۆتە دۆڵێكی ناو چیای سەفین، لە بەشی باشووری شەقاڵوەیە و شوێنێكی سەختی هەیە ،ئەشكەوتێكە و بە الی هەردوو پەیڕەوانەوە پیرۆزە ،مسوڵمانەكان پێیدەڵێن مەزاری شێخ وسو رەحمان ،دیانەكانیش بە (رەبەن بویا) ناوی دێنن ،ئەم دیاردەیە بۆتە جێی سەرنجی گەڕیدە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بێگومان بەشێكی زۆری مێژووی كورد بە دەستی كەسانی غەیرە كورد نووسراوەتەوە ،ئەمە وایكردووە راستیی واقیعەكە وەك خۆی تۆمار نەكرێت و بە گوێرەی ئامانج و مەبەستی مێژوونووسەكان بنووسرێتەوە.
و رۆژهەاڵتناسەكانیش ،هەر بۆیە حاكمی ئینگلیز لە بیستەكانی سەدەی رابردوو ئەمەی ال سەیر بووە و نووسیویەتی «ئەوەی سەیرە كە تۆ دوو ێ مەزار لەو پارێزگایەدا بدۆزییەوە كە دەڵێن س هی هاوەڵەكانی عیسان (س) ،موحەممەدییەكانیش هەموو بە پیرۆزی دەزانن» ( ، )22لەسەر دوو الی تاوەرە شاخەكانی ئەم ئەشكەوت و نزرگەیەدا لە یەك كاتدا لەالیەك (الله اكبر) نووسراوە و لەالكەی تریش خاچێكی رەمزی دیانەكان كێشراوە ،كەسیش نایسڕێتەوە و هەردووكیان بونەتە رەمزێكی پێكەوەژیان لەم شارەدا. 2ـ مەڕبێنە قەدیشە ،لە كۆیە ،كە لەنێو مسوڵمانەكان بە (شێخ محەممەد) ناسراوە، ()32 هەردووال سەردانی دەكەن و باوەڕیان پێیەتی.
13
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
14
قەشەو مالمەكانیشیان( )42لە هاتوباتی رەسمییات‌و جەژنەدا بارتەقای ماقووڵەكانی مسڵمانان بەخێر ێ دەندرا ،من بە چاوی خۆم دەهێنران و رێزیان ل ()52 دەمدیت لە دیوەخانی باوكم هەمیشە قەشەو مالم لە باری هەرە سەرەوە جێگەیان رەچاو دەكرا»(،)62 هەروەها (هامڵتن) دەڵێت «موسڵمانەكانیش هاوبەشی پیرۆزبایی كریسمسیان دەكرد ،وەك ()72 هەستێك نەك باوەڕێك« -2ئاهەنگی یادی لەدایكبوونی پێغەمبەر (مەولود) (درودی خوای لەسەر بێت) :هەتا ئێستاشی لەگەڵ بێت ،دیانەكان بەشداری ئاهەنگی مەولود دەكەن و دڵخۆشی خۆیان بەم رۆژە دەردەبڕن و لەگەڵ موسڵمانەكان شیرینی دەخۆن و دەخۆنەوە، تەنانەت خودی قەشەی شەقاڵوەش سااڵنە لەم ئاهەنگەدا بەشدار دەبێت. -3لەكاتی هاتنەوەی موسڵمانان لە سەفەری حەج و عومرەدا ،دیانەكان هاوشێوەی موسڵمانەكان دەچنە بەخێرهاتنەوەیان و هیوای قبوڵبونی پەرستشەكانیان بۆ دەكەن. -4پرسە و ناشتنی مردوو: دیانەكان و مسوڵمانەكان لە ناشتنی مردووی یەكتر و پرسەكەشی بەشدار دەبن ،بە جۆرێك ئەمە هەر خەڵكی ئاسایی نەگرتۆتەوە ،بەڵكو كەسانی ئایینیش لە پێشەوەیانن و مامۆستایانی ئایینی وەك نەریتێكی ئیسالمی و كوردەواری بەشداری پرسەی دیانەكان لە هۆڵی پرسە دەبن و قەشەش لە پرسەی مسوڵمانەكاندا لە مزگەوت بەشدار دەبێت ،هەر یەكەشیان بە پێی سرووت و دابی ئایینی خۆی نزا دەخوێنێت و كەسیش بۆی نییە تانە ببەخشێتەوە ،بە پێچەوانەوە لەالیەن هەردوو الوە بە گەرمی بەخێرهاتن دەكرێن. 5مامۆستایانی ئایینی و پیاوانی ئایینیدیانەكان (قەشە) هەماهەنگییان هەیە ،بەتایبەتی لە
كورد هەر لە كۆنەوە لەگەڵ كەمایەتییە ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبییەكاندا باش بوون، رۆژئاواییەكان ئەم برایەتی و پێكەوەژیانە ئایینییە لە چاوی رابەرە ئایینییەكانی كورد تەماشا دەكەن كە شێخ و مەالكان بوون هەندێك پرسی چارەنوسسازدا ،بۆ نموونە لە ساڵی 2013لەكاتی كۆمەككردنی كوردانی خۆرئاوا، بە كۆكردنەوەی پارە لە رێگای مزگەوتەكان و كڵێسادا ،هەماهەنگی لەنێوان هەردووالدا كرا و نوێنەری قەشەو نوێنەری مامۆستایانی ئایینی ()82 كۆمەكەكەیان گەیاندە كەمپی دۆمیز لە دهۆك. لە زۆر باری دیكەشدا مامۆستایانی ئایینی رۆڵی چارەسەركردنی كێشەكانیان هەیە ،ئەگەر كێشەكە لەناو خانەوادەی دیانەكانیش بێت ،بەو پێیەی مامۆستایان لەالی ئەوانیشەوە رێزلێگیراون (.)92
چەند بۆنە و دابێكی كۆمەاڵیەتیی دیكە
گەڕانەوە بۆ ئاغای هۆز لەكاتی كێشە و گرفتەكان
سەرۆك هۆزەكانیش دەتوانن كێشە ئاڵۆز و سەختەكانی ناو مسوڵمانان و دیانەكانیش چارەسەر بكەن .ئاسوورییەكانی باشووری كوردستان پابەندی دەسەاڵتی ئاغایەكانی ئەو نێوچانەی كە لێی نیشتەجێن .هەروەها هاوبەشی لە هەندێك دابونەریتی عەشیرەتی كوردی دەوروبەریان دەكەن( ،)03هەر بۆ نموونە رەزا زبێر مەحموود ئاغا ،كە ئاغای عەشیرەتی
ئاهەنگی ژن و ژنخوازی
لەكاتی گواستنەوەی ژن و بووكهێنان ،نان خواردن و زیافەتكردن هەموو الیەك تێیدا بەشداردەبن و بۆ دیاریهێنانیش بۆ ماڵی تازەی بووك و زاوا ،هەردووال پیرۆزبایی بۆ یەكتر دەنێرن و دیاری دەنێرن و مرۆ ئەگەر لە دانیشتنەكە بەشدار بێت ،ناتوانێ لێكیان جیابكاتەوە ،چونكە نەریتەكە تەواو ئاوێتەی یەكتری بووە و وەك دابێكی رەسەنی كۆمەاڵیەتیی خۆی بەرجەستە دەكات. دیانەكان هاوشێوەی موسڵمانەكان جلی كوردی دەپۆشن ،هیچ كاتێك لە رووی جلوبەرگەوە خۆیان لە كورد دوور نەگرتووە، پیاوەكانیان وەك كوردەكان رانكوچۆغە‌و پشتێن و كاڵو و جەمەدانی كوردییان پۆشیوە ،ژنەكانیش هەتا ئێستاشی لەگەڵ بێت ژنە بەتەمەنەكان وەك ژنانی كورد كراس و پۆشاكی كوردی دەپۆشن، بە هیچ شێوەیەك ناتوانرێت جیاوازیان لێ
یەك ئاقاری هاوبەشی زەویوزار:
لە زۆر لە گوندەكانی كوردستان ئاقاری گوندێك لەگەڵ گوندێكی تر جودایە ،بەمەش زۆر جاران چوونە نێو ئاقاری ئەوی تر ،كێشەی بۆ هەردوو گوند دروستكردووە ،ئەگەرچی سنووریش جیایان بكاتەوە .بەاڵم لە ناوچەی بەرواری ،دوو گوندی ئاسوورییەكان و دوو گوندی كوردان ئاقاریان تێكەڵی یەكترییە و كێشەش دروست نەبووە ،ئاقاری وێڵە و بێروومانی (دوو گوندی ئاسوورین) و هێتوت و شیڤێ (دوو گوندی كوردین) تێكەڵە و كەس دەست بۆ زەوی تەنیشتی یان زەوییەكی بەتاڵ درێژ ناكات .گندی باشێ (ئاسووری) و سەرنی (كوری) چیای هاوبەشیان هەیە (.)63
هەرەوەزی لە كاركردن
لەناو كورددا زبارە و هەرەوەزی رەگەزێكی گرنگی مانەوەی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانە، لەو سۆنگەیەوە بەهۆی هەڵكەوتەی شەقاڵوە لە رووی باغدارییەوە ،لە زۆر كاردا پێویستیان بە
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
یەك پۆشاكی لەنێوان هەردووالدا
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
زێبارییە ،لە گوندی (شەرمن) نیشتەجێیە، تیارییەكان (مەسیحییەكان) وەكو زێبارییەكان بۆ چارەسەركردنی هەندێ گرفتی كۆمەاڵیەتیی ئاڵۆز ،سەردانی دەكەن (.)13 نیوەتۆوی و بەكرێدانی زەوی كشتوكاڵی دیانەكان و مسوڵمانەكان ،زۆر جار باغ و زەوییە كشتوكاڵییەكانیان بە كرێ و نیوەكاری و سێیەك دەدەنە یەكتر ،ئەم مامەڵەش لە كۆنەوە لەناو خەڵكیدا هەبووە ،جیاوازی ئایین و نەتەوە كاری نەكردۆتە سەر مامەڵەكانیان. بۆ نموونە (تیارییەكان ،بەشێك یان هەموو زەوییەكانیان ،لەبەر نەكردنی كشتوكاڵ ،یان لە شار نیشتەجێبوون ،یان كاركردن لە فەرمانگەی ()23 دەوڵەت ،بە سێیەك بە فەالحی زێباری داوە.
بەرهەم بهێنرێت )33(.هەروەها دیانەكانی هەرمۆتە و كۆیەش بە هەمانشێوە جلی كوردی دەپۆشن، جلوبەرگێكی تایبەتی خۆیان نییە ،بەڵكو پیاوەكان رانكوچۆغەیان لەبەركردووە ،ژنەكانیش جلی كوردییان پۆشیوە )43(.هەروەها لە شوێنی تریش هەمان پۆشاك دەپۆشن ،بۆ نموونە جلوبەرگی پیاوانی گوندی بێدیاڵ (گوندێكی ئاسوورینشینە و كەوتۆتە ناوچەی شێروان مەزن نزیك بارزا) هەمان ئەوانەن كە بارزانییەكان لەبەری دەكەن، بریتییە لە شەل (واتە شەروال یان رانك) و شەپك (واتە كورتەك یان چۆغە) و هێڵەگ و پشتێن و ()53 كاڵو و جەمەدانی سور.
15
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
16
بنەمای هەرەوەزی دەبێت ،لەو بارەوە خەڵكەكە بە پێی پەیوەندی دۆستایەتییان جیاوازی ناكەن لە نێوان موسڵمان و دیانێك ،هەردووالیان لە توو داوەشاندن ،مشتاغی ترێ ،گوێزلێكردنەوە، بالروككردن ،بەڕووكردن و هەنار ڕنین، هەروەها لە بەفرماڵین لە زستاناندا هەرەوەزی یەكتر دەكەن ،بە بەسەربردنی شەوانی درێژ بە هاموشۆكردنی ماڵی یەكتر ،هەروەك لەكۆندا كاروانی بازرگانییان بەیەكەوە بووە و بەیەكەوە میوەجات و بەرهەمی خۆماڵیان بردۆتە شار و دێهاتەكانی كوردستان‌و بە گەنم و جۆ و شەكرو چایان گۆڕیوەتەوە )73(.وێڕای ئەوەی لەناو فەرمانگە حكومیی و كارگێرییەكانی كوردستاندا پەیڕەوانی هەموو ئایینەكان بەیەكەوە كارەكان بەڕێوەدەبەن ،لە زۆر لە بەڕێوەبەرایەتی و فەرمانگە و قوتابخانە و دامەزراوەكانی حكومیدا بەرپرس بەڕێوەبەرەكان دیانن بە پێچەوانەوەیش موسڵمانیش هەن ،واتە بێ جیاوازی بیركردنەوە لەوەی كە ئایینی بابای بەرپرس و بەڕێوەبەر چییە )83(،بەو پێیەی مێژوویەكی دوورودرێژ لە بەیەكەوەكاركردن و بەیەكەوەژیان هەیە ،بۆیە رەنگە ئەمە تایبەتمەندییەكی دیكەی پێكەوە ژیانی كوردستان بێت ،كە رۆڵی لە هێشتنەوەی ئەم پەیوەندییە هەبووە.
پێكەوە مردن و دواچارەنووس لە دیمەنێكی سەرنجڕاكێش دا
ئەوەی كە سیمای پێكەوەژیانی كوردستان لە شوێنانی تر جیادەكاتەوە‌و بۆتە تایبەتمەندییەكی سەرنجڕاكێش ،ئەوەیە موسڵمان و كریستانەكان هەر تەنیا لە ژیاندا ئاوێتەی یەكتر نەبوون ،بەڵكو لە مردنیشدا لە یەك روودا و لە یەك شوێندا ئەسپەردەی خاك كراون .بۆ نموونە:
1لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا لەئەنجامی راپەرینی خەڵكی شەقاڵوە دژی رژێمی بەعس ،رژێمی ئەوسا كەوتە گرتنی خەڵك و بێ جیاوازی خەڵكی دەستگیركرد‌و ( )23كەسی ئەم شارەی بە دیان‌و موسڵمانەوە لەسێدارەدا ،دوای راپەرینیش تەرمی ئەم شەهیدانە لە مەراسیمێكی شكۆداردا هێنرایەوە شەقاڵوە و لە گۆرستانی گردی زەیتون هەموویان لە یەك شوێندا نێژران، تێیدا گۆڕی دوو دیانی شەقاڵوەش كە لەگەڵ مسوڵمانەكان لە سێدارەدرابوون ،تێكەڵی گۆڕی موسڵمانەكان بوونە و بەم جۆرە لە مردنیشدا پێكەوە لەسێدارەدران و پێكەوەش لە یەك گۆرستاندا چوونەوە بن خاك. 2هەر لە ڕووی سیاسییەوە ،ئەو كاتەیگوندەكانی كوردستان لەالیەن رژێمی بەعسەوە ڕاگوێزران و لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان وەردەرنران ،ئەم ڕاگواستنە دیانەكانیشی لەگەڵ موسڵمانەكان پێكەوە گرتەوە .هەر بۆ نموونە گوندی (كەشكاوا)ی سەر بە ناحیەی دینارتەی قەزای ئاكرێ ،كە دانیشتوانەكەی ئاسوورین ،لە نێوان دە تاكو پازدەی مایسی ساڵی 1987دا، لەگەڵ زەوی تەختكراوە ،خەڵكەكەیان بە زیل بۆ ئاكرێ گواستەوە .لە شوێنێك بە تەنیشت بینایەی قایمقامی ئاكرێ هەڵڕشت ،نزیكەی نۆ ڕۆژ بە بێ هیچ شتێك لەو ناوە دەخوالنەوە .ئاسوورییەكان دوای راگواستنیان ،بەسەر چەند كۆمەڵگا ،بە نموونە المنصوریە (مسێریك -باختمە) ،قادسیە ()93 (ئازادی) ،بیرسڤێ ،دابەشكران
پێكەوەژیان لە رووی رۆشنبیرییەوە
ئەوەی بۆتە تایبەتمەندییەكی دیكە لە سیمای پێكەوەژیانی كوردستاندا ،جیاواز لە شوێنەكانی تر ئەوەیە ،دیانەكانی كوردستان خۆیان لە كورد
لە دوای كارەساتی ئەرمەنییەكان لە توركیا،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
موسڵمانەكان دەبنە خانەخوێی ئەرمەنییەكان و دوو گەڕەكیان بەناوەوە دەكەن
ئەنجام:
لەم كورتە لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتینە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە: زۆربەی سیمای پێكەوەژیان لەكوردستان ،تا رادەیەك تایبەتمەندییەكی ناوازەی هەیە ،بەهۆی ئەوەی بە زۆری هیچ سنوورێكی جوگرافی یان دەستكرد لەنێوان موسڵمان و دیانەكان نییە ،ئەمەش بەهۆی سروشتی جوگرافیای ناوچەكە و پتەویی پەیوەندی كۆمەاڵیەتیانەوەیە. دیانەكان لە رووی رۆشنبیرییەوەخۆیان لە كوردەكان جیانەكردۆتەوە ،هاوشانی موسڵمانەكان رۆڵیان لە كاروانی هونەری و رۆشنبیری بەگشتی‌و شیعری كوردی بەتایبەتی هەبووە. لە زۆر لەو ناوچانەی دیان و موسڵمانهەن ،هەر تەنیا پێكەوەژیان سیماكەی نییە ،بەڵكو
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
جیاناكەنەوە ،لە رووی سیاسییەوە تێیاندا هەبووە بۆتە پێشمەرگە و لە شۆرشەكان بەشداربووە و بە دڵسۆزی خەباتی بۆ كوردستان كردووە ،هەر ئەمە وایكردوە لە رووی رۆشنبیرییەوە خۆیان جیانەكەنەوە و لە پرۆژە و كاروانی رۆشنبیری شارەكانیشدا بەشداربن ،بەتایبەتی لە پەروەردە و فێركردن بە زمانی كوردی خوێندویانە و هەتا دوای راپەرینیش قوتابخانەی تایبەت بە خۆیان نەبووە ،خۆیان جیانەكردۆتەوە لە خوێندن لەگەڵ موسڵمانەكان ،هەر ئەم بایەخدانە بە زمانی كوردی‌و رۆششنبیری كوردی وایكردووە كە: 1شاعیری بەتوانایان تێدا هەڵبكەوێت و رۆڵیلە بەرەوپێشبردنی شیعری كوردی هەبێت ،بۆ ()04 نموونە شاعیری كۆچكردوو ،خەلیل خۆرانی (؟1999 -ز) كە خاوەنی دیوانێكی شیعرییە بە زمانی كوردی ،هەروەها شاكر عۆدیش ()-1939 و چەندانی تر (.)14 2بەشداربوونی كارای دیانەكانی كوردستانلە كۆمەڵە و سەنتەرە رۆشنبیری و هونەرییەكان، هەر لە دامەزراندنی سەنتەری رۆشنبیری شەقاڵوە بگرە تا تیپی مۆسیقایی و هونەرییەكانی شارەكە. 3باڵوكردنەوەی دوو گۆڤار بەناوەكانیشەقاڵوە و دیانا ،لە شەقاڵوە و دیانا و هەروەها لە كۆیە و چەند شوێنی تریش ،كە تێیدا لەپاڵ ئەوەی بە زمانی كوردی بابەتی تێدا باڵودەكرایەوە، بابەتی بە زمانی سریانیش تێدا نووسراوە ،وەك گۆڤارێكی هاوبەشی هەردوو پەیڕەوانی ئایین.
چەند خانەوادەیەكی ئەرمەنی پەراگەندەی كوردستان دەبن ،هەندێكیان دێنە شەقاڵوە، لە شەقاڵوە خەڵك كۆمەكییان دەكەن و دوو كەسیان وەكو رەمزێكی ئەم شارە لە یادگەی خەڵكی موسڵمان و مەسیحییەكان ماونەتەوە، یەكێكیان ناوی كریكۆر بوو ماوەیەكی زۆر لە شەقاڵوە ژیا و جێگای رێز و لەالیەن دانیشتوان خۆشەویست بوو ،ئەم پیاوە یەكەمین گازینۆی لە شەقاڵوە كردەوە ،خانوو باخچەیەكی زۆر جوانی دامەزراند ،ئێستاش گەڕەكێك لە شەقاڵوە بەناوی ئەو پیاوە ناسراوە “گەڕەكی كریكۆر” ،پیاوی دووەمیان ناوی سیمۆن بوو ،ئەویش ئوتێلی دامەزراند لەسااڵنی چلەكان بەناوی ئوتێلی (الشمال الجدید) ئێستاش كەالوەی ئەم ئوتێلە هەر ماوە و گەڕەكەكە بەناوی گەڕەكی سیمۆن ناسراوە (.)24
17
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
18
لە چارەنوس و پێكەوە مردن و پێكەوە ئەسپەردەی خاك كردنیش دا دیان و موسڵمان پێكەوەن، ئەمەش سیمایەكی جیاكەرەوەی پێكەوەژیانە ،كە لە هیچ شوێنێك بەم جۆرە رووینەداوە. لە پرسە چارەنوسسازەكان دا نەك هەرتەنیا لەنێوان خەڵكی ئاساییی هەردوال ،بەڵكو لەنێوان كڵێسەو مزگەوت و مامۆستا (مەال) و قەشەشدا هەماهەنگی هەیە. پێكەوەژیان هێندە لە كوردستانقوڵبۆتەوە و رەگیداكوتاوە ،لە هەریەكە لە جلوبەرگ و هەرەوەزی و بازرگانی و بۆنە وكۆمەاڵیەتییەكانیشدا نیشتمانیی ئایینی‌و هاوبەشن ،لەم روەوە نموونەی زیندوو خۆیان بەرجەستە دەكەن. سیمایەكی زۆر تایبەتمەندی پێكەوەژیانئەوەیە هەر لە زیندووەكان چڕنابێـتەوە ،بەڵكو مەزارەكانیش بونەتە پردی كۆكەرەوەی هەردووال لەیەك كاتدا ،بێ ئەوەی هیچ گرفتێك بێتەكایەوە. ئەوەندەی سیاسەتی هەندێ لەفەرمانڕەواكان لە كۆنەوە تا ئێستا بەهۆی كەموكوڕی لە بەڕێوەبردنی كارەكانیان پەڵەیان خستۆتە سەر سیمای پێكەوەژیانەكە ،ئەوەندە سروشتی خەڵك و دینداری و رۆشنبیرییەكەیان گرفت نەبوونە لەبەردەم پێكەوەژیانەكە. پەیوەندییە بەتین و پێكەوەژیانەكەیكوردستان ،هەر لە دیان و موسڵمانەكان تەنیا قەتیس نەبووە ،بەڵكو لە سەرەتای سەدەی رابردوودا پێشوازی لە ئەرمەنەكانیش دەكەن و لە ئەنجامی بەهێزی پەیوەندییەكە ،ئێستاش دوو گەڕەكی شەقاڵوە بەناوی دوو كەسی ئەرمەنی كراون و لە خەیاڵی خەڵكی ماونەتەوەو بونەتە كەلتوورێكی تایبەتی شارەكە.
سەرچاوە و پەراوێز:
1
بۆ نموونە (كلودیوس جەیمس ریچ) لە
كتێبەكەی خۆیدا كە بە (گەشتنامەی ریچ بۆ كوردستان)
ناسراوە لە ساڵی 1820دا باس لە ناكۆكی ناوخۆیی
هۆزە كوردەكان دەكات و لە باسی خۆشناوەتی دا
دەڵێ“ :خۆشناوەتی و رەواندزی یەكجار كێوی و
نەزانن‌و هیچ شتێكیش لە كوشتن و بڕین نایانگێرێتەوە... چەند ساڵێك دوژمنایەتییەكی خوێناویی لە نێوان دوو
ناوچەدا ،لەسەر سەگێك روویدا بوو ،كە نزیكەی حەفتا كەسیان لەیەكتر كوشتبوو ،لەمانە سی كەسیان لە مزگەوتێكدا كوژرابوون ،كە هەردوو دەستەكە پێكەوە نوێژیان كردبوو ،ئەمانە تا ئێستایش جار نا جارێك
لەسەر ئەم جۆرە شتە هیچ و پووچانە ،یەكتر دەكوژن..
ێ دوایی نایەت”. شەڕەكانیشیان بە یەكتر كوشتن نەب بڕوانە :كلۆدیۆس جەیمس ریچ ،گەشتنامەی ریچ بۆ
كوردستان ،1820وەرگێڕانی :محمد حەمە باقی ،چاپی سێیەم ،موكریان ،هەولێر ،2012 ،ل.154 2
بڕوانە كتێبی (رحلة الهولندي الدكتور
ليونهارت راوولف الي طرابلس -دمشق -حلب -الرقة-
ديرالزور -بغداد-عانه -الفلوجة -هيت -كركوك -اربيل،
في النصف الثاني من القرن السادس عشر الميالدي، ترجمة :د.سليم احمد خالد ،الدار العربية للموسوعات،
بيروت2008 ،م. 3
رحلة نيبور الي العراق في القرن الثامن
عشر ،ترجمة عن االلمانية ،د.محمود حسين االمين ،الدار
العربية للموسوعات ،بيروت2006 ،م. 4
بڕوانە گەشتنامەی ریچ بۆ كوردستان،
سەرچاوەی پێشوو.
دیبلۆماسی وەرگرتوە ،بڕوانە :رحلە نیقوال سیوفی
باڵیۆز بۆ گەشەپێدانی مرۆیی و رێكخراوی سەروەری
5
سوریایەو لە سەردەمی خۆیدا كۆمەڵێك پۆستی
،1873اعتنی بنشرها :تیسیر خلف ،دار التكوین ،دمشق، 2009 6
یاسا ،هەولێر2013 ،ص.113
موسڵمانەكانی شەقاڵوە وشەی گاور
15
گەشتنامەی مسیۆنێرێك ،ژاك ریتۆرێ ،لە
بەكارناهێنن و بەڵكو بۆ كریستیانەكان تەنیا وشەی
بۆ نموونە ئەو دوو ژنە ئینگلیزەی كە
لە ناوچەی بادینانیش وشەی (فەلە) بۆ كریستانەكان
فرانسیەوە :نەجاتی عەبدوڵاڵ ،بنكەی ژین ،سلێمانی.2008 7
(پێكەوەژیان لە كوردستان) ئامادەكردنی :رێكخراوی
وەزارەتی دەرەوە لە ساڵی 1908بۆ زانیاری وەرگرتن
(دیان) بەكار دەهێنن ،لە سلێمانی وشەی (گاورو) و بەكاردێت .ئێمەیش لەو توێژینەوەیەدا ،پێمان زانستی
لەسەر ژیانی خەڵكی بن دەسەاڵتی عوسمانی هاتونەتە
ترە وشەی دیان بەكاربێنین ،لە جیاتی هەریەك لە
ئاینەكانیان كردوە ،بۆ زانیاری زیاتر بروانەBy:
شێوەیەك لەم ناوچانەی كوردستان بەكارنەهێنراون.
(Mrs. Roland Wilkins),London; T. FISHER
عەرەبییە ،چونكە ئەگەر بگوترێت مەسیحی ،دەبێ بە
كوردستان ،بە چاوێكی سووك سەیری هەموو نەتەوەو
Desert Ways to Baghdad, By Lousia jebb
UNWIN,1908 8
مێژووی هەرمۆتە ،د.هاوژین سڵیوە،
9
گەشتنامەی مسیۆنێرێك بۆ ناوچەكانی
چاپخانەی زانا ،سلێمانی ،2013 ،ل.179-177
كەركوك و سلێمانی ساڵی ،1878ژاك ریتۆری، سەرچاوەی پێشوو ،ال40 10
سلێمانی شارە گەشاوەكەم ،جەمال بابان،
11
گەشتنامەی مسیۆنێرێك بۆ ناوچەكانی
بەرگی چوارەم ،ئاراس ،2012 ،ل318-317
كەركوك و سلێمانی ساڵی ،1878ژاك ریتۆری، 12
هاودیان (چەند لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانی
لەسەر كولتورو مێژووو كۆمەاڵیەتی گوندی هاودیان)،
فازڵ هاودیانی ،چاپخانەی رۆشنبیری ،هەولێر ،2012
ل43-42 13
رێگایەك بە كوردستاندا ،أ.م .هامڵتن،
وەرگێڕانی :د.عەلی عەبدولرەحمان عەسكەری ،دەزگای
موكریانی2013 ،ل .173 14
التعايش السلمي بين االديان في كردستان-
وشەكانی مەسیحی و كریستیان و نەصارا ،كە بە هیچ پێمان وایە وشەی مەسیحی گونجاو نییە و وشەیەكی موسڵمانەكانیش بگوترێت موحەممەدی ،ئەمەیش تەنیا رۆژئاواییەكان بەكاری دەهێنن. 16
دوو ساڵ لە كوردستان (گەشتیكی نهێنی بۆ
میزۆپۆتامیا) ،دبلیۆ ئار هەی ،وەرگێڕانی لوقمان باپیر، دەزگای چاپ و باڵوكردنەوەی رۆژهەاڵت ،هەولێر،
،2010ل91 17
18
سەرچاوەی پێشوو ،ل.91
كەمایەتی لە كوردستان بە پێی بەڵگەنامەی
نێودەوڵەتی ،مەسعود عبدالخالق ،گۆڤاری جودی
(گۆڤاری وەزارەتی ئەوقاف) ،ژمارە ،10هەولێر ،ال.23
گەشتنامەی مسیۆنێرێك بۆ ناوچەكانی
19
كەركوك و سلێمانی ساڵی ،1878ژاك ریتۆری،
سەرچاوەی پێشوو ،ال.47 20 21
دوو ساڵ لە كوردستان ،2010ال149
حەماغای گەورە،مەسعوود محەمەد ،چاپی
دووەم ،دەزگای ئاراس ،2010 ،ل.69 22
پێشوو ،ل.93 23
دوو ساڵ لە كوردستان ،سەرچاوەی مێژووی هەرمۆتە ،د.هاوژین سڵیوە،
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
سەرچاوەی پێشوو ،ال.32
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
زاناو لێكۆڵەرێكی رۆژهەاڵتییەو خەڵكی
والشيخان نموذجا ،داود مراد ختاري ،مقال في كتاب
19
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
چاپخانەی زانا ،سلێمانی ،2013 ،ل110 24
مەبەستی هی دیانەكان و جولەكانن.
26
حەماغای گەورە ،سەرچاوەی پێشوو ،ل69
25
27
مەبەست مەالی گەورەی كۆیەیە.
رێگایەك بە كوردستاندا ،أ.م .هامڵتن،
وەرگێڕانی :د.عەلی عەبدولرەحمان عەسكەری ،دەزگای
موكریانی2013 ،ل 179
35
(لێكۆڵینەوەیەكی جوگرافی-ئەتنۆگرافی) ،سەرچاوەی پێشوو ل 81 36 37
سەرچاوەی پێشوو ،ل 154
لەم رووەوە سەیری كتێبی كەلەپووری
مەسیحییەكانی شەقاڵوە بكە ،دەیان نموونەی نوكتەو بەسەرهات و قسەی خۆشی خەڵكی شەقاڵوەی تێدایە
28
چاوپێكەوتن لەگەڵ (مەال تحسین خۆشناو)
بە مەسیحی و موسڵمانەوە لە كاتی كاروانكردن
29
بۆ نموونە بەهۆی پەیوەندی كۆمەاڵیەتیی
مەسیحییەكانی شەقاڵوە ،جالل جرجیس شێر ،چاپی
بەرپرسی لقی شەقاڵوەی یەكێتی زانایان2013-10-13 ، بەتین لەنێوان خانەوادەی دیان و موسڵمان ،زۆر جاران
پەنا بۆ مامۆستای ئایینی هێنراوە بۆ چارەسەركردنی
گرفت و كێشەكان ،بۆ نموونە م.مال عمر احمد پێشنوێژو وتارخوێنی مزگەوتی كاوانیانی شەقاڵوە گێڕایەوە
بەهۆی دۆستایەتی كۆنمان لەگەڵ چەند خانەوادەیەكی دیان ،جاری وا هەبووە ناكۆكی لەنێوان دوو خانەوادەیان هەبووە ،ئێمە رۆڵمان بینیوە لە ئاشتەوایی نێوانیان ،بۆ
نموونە لە ساڵی 1995دوو كەس كە برای یەكتر بوون، لەسەر چەند پرسێكی كۆمەاڵیەتی ناكۆكیان كەوتبوە نێوانیان ،پەنایان بۆ ئێمە هێنا كە هەردووكیان دۆستی
لەمێژینە بوون و كیشەكەمان چارەسەركردن. 30
ئاسوورییەكانی باشووری كوردستان
(لێكۆڵینەوەیەكی جوگرافی-ئەتنۆگرافی) ،د .عەبدوڵاڵ غەفور ،باڵكراوەكانی ئەكادیمیای كوردی ،هەولێر
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
،2010ل .132 31
32 33
سەرچاوەی پێشوو ،ل 153
سەرچاوەی پێشوو ،ل 153
وەچەی ئێستای مەسیحییەكانی شەقاڵوەیش
هاوشێوەی وەچەی ئێستای مسوڵمانەكان جلی
ێ داوەو جلی سەردەم دەپۆشن، كەلەپووری خۆیان فڕ
ێ بەدی ناكرێ. لەوەشدا وەك یەكن و جیاوازییان ل 34
20
ئاسوورییەكانی باشووری كوردستان
ل110
مێژووی هەرمۆتە ،سەرچاوەی پێشوو،
و بەیەكەوە كاركردنیان( ،چمكێك لە كەلەپووری یەكەم ،هەولێر2007 ،ز). 38
تەنانەت نموونەی وا هەیە مامۆستای مەسیحی
لەكاتی مۆڵەتی مامۆستای پەروەردەی ئیسالمیدا ،بە
ئارەزووی خۆی بە شێوەیەكی كاتی وانەی پەروەردەی ئیسالمی بە قوتابیەكان وتۆتەوە ،كەسی وایان هەیە
هێندە لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە تێكەڵی مسوڵمانەكان
بووە ،خۆی دانی بەوەداناوە كە بەیانیان لە ماڵ نایەتە ێ لە دەنگی قورئانخوێنی دەرەوە تا چەند ساتێك گو ناسراو (عبدالباسگ عبدالصمد) نەگرێ .خودی باس كردنەكە لە زمانی خۆیانەوە نیشانەی قوڵبونەی رەگی
پێكەوە ژیانەكەیە ،بەتایبەتیش لە هاوكاری و كاركردن ئەگەر سنووری خودی سرووتە ئایینییەكەیش ببڕێ.
ئاسوورییەكانی باشووری كوردستان
39
(لێكۆڵینەوەیەكی جوگرافی-ئەتنۆگرافی) ،سەرچاوەی پێشوو ،ل 76 40
راپۆرتێك لەسەر چەند دیاردەیەكی
فۆلكلۆری لە شارۆچكەی شەقاڵوەدا ،ئا :زرار سەرتاش،
گۆڤاری ئاسۆی فۆلكلۆر ،ژمارە2004 ،،6ل174 41
چاوپێكەوتن لەگەڵ م.مەال عومەر ئەحمەد،
42
چاوپێكەوتن لەگەڵ م.ڤینار یعقوب سۆال،
پێشنوێژو وتارخوێنی مزگەوتی كاوانیان -شەقاڵوە. سەرپەرشتیاری
دانیشتوی شەقالوە.
پەروەردەیی
وانەی
بیركاری،
گۆڤاری خاڵ ،بابه‌تی (كه‌له‌پوور (التراث)ی ئیسالمیی ،خوێندنه‌و ه و هه‌ڵسه‌نگاندن) ده‌كات ه
ناونیشانی ته‌وه‌ری ژماره‌ی داهاتووی گۆڤاره‌كه ،له‌و چوارچێوه‌شدا ده‌خوازێت لێكؤڵینه‌و ه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ته‌وه‌ری ئاینده گۆڤارى خاڵ لهم بوارانه‌دا بكرێت:
-1ناساندنی سه‌رچاوه‌كانی پێداچوونه‌وه‌ی كه‌له‌پووری ئیسالمیی. -2چۆنێتی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كه‌له‌پووری ئیسالمیی. -3ده‌وڵه‌مه‌ندی كه‌له‌پووری ئیسالمیی.
-4به‌شداری زانایانی كورد ل ه بنیادنانی كه‌له‌پووری ئیسالمیی.
-5جێكه‌وته‌كانی كه‌له‌پووری ئیسالمیی له‌سه‌ر واقیعی ئایینداری كوردستان.
-6مامه‌ڵه‌ی ئیسالمخوازانی كوردستان له‌گه‌ڵ كه‌له‌پووری زانایانی كورد.
-7هه‌ژموونی كه‌له‌پووری عه‌ره‌ب له‌سه‌ر كه‌له‌پووری ئیسالمیی و ره‌نگدانه‌وه‌ی له كوردستان. -8ره‌وتی سه‌له‌فی و مامه‌ڵه‌كردنی له‌گه‌ڵ كه‌له‌پووری ئیسالمیی.
داواكارین له نووسه‌رانی به‌ڕێز ،لێكؤڵینه‌وه‌كانیان له‌و بوارانه‌ی ئاماژه‌یان پێدراوه تا ( )2016/1/10بنێرن بۆ گۆڤاره‌كه.
گۆڤاری خاڵ ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
21
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئایا ئایینی زەردەشتی ئایینێکی کوردیيە؟ سۆران حه‌مه‌ڕه‌ش
ـ ماستەر لە بواری بەڕێوەبردن و گەشەسەندنی کۆمەڵگەدا .ـ مامۆستای زانکۆ ،نووسەری کتێبی «کورد کێیە؟» و خاوەنی چەندین لێکۆڵینەوەیە لەسەر مێژووی کورد و ئایینەکەی.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
22
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ناوی زەردەشت لە زمانی یۆنانیدا بە (زۆراسترێس ( )Zorastresهاتووە ،کە ئەوە هەر هەمان ئەو ناوەیە کە چووەتە زمانی ئینگلیزی و بووەتە (زۆرۆاستەر ،)Zoroasterلە زمانی یۆنانیدا ناوەکە بە مانا جیاوازەکانی (پیاوی ئاینی ئەستێرە ،ئەستێرەپەرست ،ئەستێرەزێڕین ،ڕۆحانی ئەستێرەیی) لەیەکدراوەتەوە کە تەواو جیاوازە لە ناوی (زەرەتوشترا)کە بە مانای (وشتری زێرێن) و چەندین مانای تری پەیوەست بە وشترەوە لێکدراوەتەوە .بەپێی ئەوەی کە هەردوو وشەکانی «زێڕ» و «ئەستێرە» دوو وشەی دێرینن؛ «زێڕ» لە زمانی میدیدا بەکارهاتووە و «ئەستێرە» ش الی هیتیەکان بە شێوەی (هەستێر) هەبووە ،بۆیە پێدەچێت ناوەکە لە بنەچەدا هەر (زەر/زێڕئەستێرە) بووبێت بە مانای (ئەستێرەی زێڕین/ئەستێرە زێڕ) ،یان مانایەکی تر لە چوارچێوەی ئەو دوو وشەیەدا .ئەوەی کە بۆچوونە یۆنانیەکە بەهێزتر دەکات ئەوەیە کە لێکدانەوەی ئەوان دێرینترە لە
سەرچاوەکانی تر و زیاتر نزیکترە لە ڕاستیەوە، لە کاتێکدا کە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە زەردەشت کەسایەتییەکی ئەستێرەناس بووە و لەو سەردەمەشدا ئەستێرەناسی بەشێک بووە لە ئایین، مرۆڤ پێیوابووە کە زۆر الیەنی ژیانی مرۆڤ و چارەنووسی بە ئەستێرەکانەوە بەستراوە. ئەو لێکدانەوەیەی سەرەوە لەگەڵ زانیاریەکانی کتێبەکەی فەیلەسوفی کورد شەمسەدینی شارەزووری زیاتر یەکدەگرێتەوە .شارەزووری نزیکی هەشت سەد ساڵ لەمەوبەر ئاماژە بەوە دەکات کە زەردەشت خەڵکی ئازەربایجان (ئاتەرپاسیان) بووە و لە منداڵیدا لەگەڵ باوکی ڕوویکردۆتە شاری حەران و لەوێ الی فۆریسی حەکیم فێری زانستی ئەستێرەناسی بووە. بەپێی شارەزووری ،زەردەشتیش لەسەر هەمان بۆچوونی مامۆستاکەی بووە.زەردەشت کاتێک کە الی مامۆستاکەی گەڕاوەتەوە و لە واڵتی خۆی کە ئازەربایجان بووە شوێنی پێ لێژکراوە،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
زۆر دەمێکە دەمەوێت لەسەر ئەم بابەتە بنووسم و لە کتێبەکەشمدا بە کورتی لەسەریم نووسیبوو .ئەوەی کە پاڵی پێوەنام کە بیربکەمەوە لە جارێکی تر نووسینی ئەم بابەتە، چەند ئامانجێک بوو ،یەکەم الی خۆمەوە لە هەوڵدام لەسەر بناغەی زانست و بەڵگە مێژووی کورد بخەمە ڕوو ،نەک هەست و سۆز و ئایدۆلۆژیای شەخسی .ئەم هەوڵەش بۆ مەبەستی زیاتر تێگەیشتنە لە فەرهەنگی کوردی و ڕزگارکردنی مێژووەکەیەتی لە دەیان ساڵ کاریگەری ئایدیۆلۆجیای سیاسی .دووەم ماوەیەکە بابەتی ئایینی زەردەشتی زۆر هاتۆتە گۆڕێ و کۆمەڵێک بەڕێز لە هەوڵی ئەوەدان کە بگەڕێنەوە سەر ئاینی باوباپیرانیان و ئەوەش لە ئاینی زەردەشتیدا دەبینن .سێیەم زۆر جار پەیوەندیم پێوە دەکرێت و پرسیارم لەسەر ئەم بابەتە لێدەکرێت ،بۆیە سەرەڕای ئەوەی کە ئەم بابەتەم دانابوو بۆ داهاتوو لە ناوکتێبێکی تایبەتدا لەسەر ئایینی کوردی و بە دڵنیایی لە داهاتووشدا زیاتر لەسەری دەنووسم ،بەاڵم لەبەر ئەو هۆکارە گرنگانەی سەرەوە لێرەدا هەوڵ دەدەم بە متمانە بە بەڵگەنامە مێژووییەکان و بە شێوەیەکی تاڕادەیەک کورت ،بۆچوونی خۆم لەسەر ئەم بابەتە گرنگە بخەمەڕوو
23
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
24
ڕووی کردۆتە ڕۆژهەاڵت و لەگەڵ خۆی ئامێرێکی ئەستێرەناسی پێبووە کە لە فۆریسی حەکیم وەریگرتووە. پێش شارەزووری ،نزیکی هەزار و دوو سەد ساڵ لەمەوبەر زانای گەورەی کورد ئەبوحەنیفەی دینەوەری ،کە خاوەنی کۆنترین کتێبە لەسەر کورد ،باسی زەردەشت دەکات ،بەپێی ڕووداوەکان کە ئاماژەیان پێدەکات ،سەردەمی زەردەشت دەگەڕێنێتەوە بۆ سەدەی شەشەمی پێش زایین، واتە دوو هەزار و شەش سەد ساڵ لەمەوبەر. ناوچەی باڵوبوونەوەی ئایینەکەشی دەگەڕێنێتەوە بۆ ناوچەکانی وەک سەجستان (سیستان) و خوراسان .بەڵگەی دێرینتریش هەیە کە لە ناو کورد دا ناوی زەردەشت بەکارهاتووە .لە سەدەی یەکەمی زاینیدا لە کۆڕی پاشای هەولێردا کەسێک ناوی «زەردەشت» بووە. دیارە لێرەدا ناتوانرێت هەموو بۆچوونە جیاوازەکان سەبارەت بە ژیانی زەردەشت بخرێنە ڕوو و الیەنی ساڵی ژیانی ئەو پێغەمبەرە بۆچوونی جیاوازی لەسەرە ،بەاڵم ئەوەی کە بە نزیکی زۆرینە لەسەری ڕێکن و ئەو دوو زانا کوردەش تاڕادەیەک ئاماژەیان پێکردووە ،کات و شوێنی باڵوبوونەوەی ئایینەکە دەستنیشان دەکرێت بە نزیکی سەدەی شەشەمی پێش زایین و شوێنەکەشی نزیک ئەفغانستان و خوراسان و سیستان و کرمانە ،هەروەها ڕوون دەبێتەوە کە زەردەشت خەڵکی ئازەربایجانە. ئایینی زەردەشتی لە ڕۆژهەاڵتی ئێراندا سەری هەڵداوە و ئەو ناوچەیەش ناوچەی ئەشکانیەکان بووە .ئەشکانیەکان کە خەڵکانێکی دێرینی ڕۆژهەاڵتی ئێران بوون ،لە نزیک خۆراسان و سنووری ئەفغانستاندا بوون و سەرچاوە ئەوروپیەکان بە (پارث )Parthناویان دەهێنن و
تەواو لە فارس جودا بوون ،هەتاوەکو سەردەمی ئیسالمیش هەر بە جودا لە فارس مامەڵەیان لەگەڵ کردوون .ئەوان دوای کزبوونی دەسەاڵتی یۆنانی، وردە وردە بوونە زلهێزی دووەمی ناوچەکە ،بەاڵم پێشتریش وەک دەسەاڵتی ناوخۆیی لەو ناوچەیەدا هەر هەبوون .دەسەاڵتی ئەشکانی لە سەدەی سێیەمی پێش زایینەوە دەستیپێکردووە ،لەوێوە و لەگەڵ هەڵکشانی دەسەاڵتی دەوڵەتە زلهێزەکەیاندا ئەوان بوونە تاقە هێزی مەزن بەرامبەر یۆنان و دوایی ڕۆمەکان و لەئەنجامدا ئایینەکەیان بەبەرگی فەرهەنگی ئەشکانیەوە بە هەموو ناوچەکاندا باڵوبووەتەوە .هەموو ناوچەکانی ناو ئاوێستا و بەڵگە مێژووییەکان پشتگیری لەوە دەکەن کە ئایینەکە لە ڕۆژهەاڵتی ئێراندا دەستیپێکردووە. دوایی لە سەردەمی ساسانیەکاندا کە کاریگەری پێج سەد ساڵ فەرهەنگی ئەشکانیان لەسەر بووە، ئایینەکە بایەخی پێدراوە و پەرەی سەندووە ،بەاڵم لە بنەچەدا ئایینی ئەو ناوچەیە نەبووە .ئایینی زەردەشتی ئایینێکە کە لە ناوچەی ئەشکانیەکاندا داڕێژراوە و لەوێ باڵوبووەتەوە و بەهۆی مانەوەی دەسەاڵتی ئەشکانیەوە بۆ نزیکی پێنج سەد ساڵ ئایینەکە بەهێز بووە. زۆرێک لە بۆچوونەکان سەبارەت بە زەردەشت و ئایینەکەی دەڵێت :لە ژێر سایەی ئەفسانەی ئاریەکاندا دروست بووە و زۆر ڕووی زانستی لەدەستداوە، بۆیە ناڕوونیەکی زۆر لە ئایینی زەردەشتیدا هەیە لە ڕووی دەستنیشانکردنی سەردەمی نووسینی تێکستەکانەوە .کێشەکە لەوەدایە کە بەڵگەیەکی ماددی نییە بیسەلمێنێت ئەو تێکستانە زۆر دێرینن و ڕووداوەکانی ناو ئاوێستاش لەو ڕووەوە هاوکاری ناکەن .لەبەر ئەوەی کە مادەی کۆنترین تێکستی ئاڤێستایی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆیەمی زاینی .هەر ئەوەش نییە ،لە ڕاستیدا یەک بەڵگە نییە
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
نیشانی بدات تێکستەکانی زەردەشت لە کاتی خۆیدا نووسراون ،ئەو تێکستانە بە دڵنیایی دوای خۆی نووسراون .مانی پێغەمبەر بە ئاشکرا دەڵێت کە زەردەشت هیچ کتێبێکی نەنووسیوە و کتێبەکان لە دوای خۆی نووسراون بێ ئەوەی کە دەستنیشانی سەردەمەکەی بکات .ئەوە دیسان دەیسەلمێنێت کە مانی پێغەمبەر ،نزیکی هەزار و حەوت سەد ساڵ لەمەوبەر پێی وابووە تێکستی ئایینی زەردەشتی لە کاتی ژیانی زەردەشتدا نەنووسراوە و گۆڕانکاریان بەسەردا هاتووە. زۆر ڕووی ئەم ئایینەش ،بە هەڵە لێکدراونەتەوە. بۆ نموونە فەروهەر کە سیمبوڵی ئایینی زەردەشتیە لە بنەچەدا سیمبوڵێکی بنەچە زەردەشتی نییە و بە سەدان ساڵ پێشتر بە هەمان شێوە الی ئاشورییەکان دەرکەوتووە .ئەو سیمبوڵە لە بنەچەدا خودای (ئاشور) ە کە لە شێوەی پیاوێکی ڕیشندا بووە ،لە ناو خۆر و دووباڵ جێگیر کراوە و لە سەدا سەد سیمبوڵێکی ئاشورییە و ئەخمینییە فارسەکان وەک خۆی لە ئاشورییەکانیان وەرگرتووە .شێوە دێرینی ئەو سیمبوڵە سەدان ساڵ پێش ئاشورییەکان و نزیکی چوار هەزار ساڵ لەمەوبەر ،الی هوریەکان شێوەیەکی ڕەسەنتری هەبووە و ئاشورییەکان لە هوریەکانیان وەرگرتووە و گۆڕیویانە .زیاتر
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئەمڕۆ هەر ئاسەواری ئاگردانێک لە کوردستاندا بدۆزرێتەوە ،بە پەلە دەکرێتە زەردەشتی بێ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بین کە ئاگردان لە پەرستگەدا زۆر پێش ئایینی زەردەشتیە
لە هەزار ساڵ پێش ئاشورییەکان ،الی هوریەکان شێوە ڕەسەنە زاگرۆسیەکەی هەبووە .لە ڕاستیدا فەروهەری زەردەشتیەکان ،دەستی سێیەمە و سیمبوڵێکی ئاشورییە کە لە شێوەیەکی تێکدراوی سیمبوڵێکی هوری و ڕەسەنی زاگرۆسەوە وەرگیراوە .هەندێک بۆچوون هەیە کە لە بنەچەدا ڕۆژ و دوو باڵەکە میسری بێت ،بەاڵم چەندین لێکۆڵینەوەی تر پێچەوانەی ئەوەیان سەلماندووە. ئەوەی کە ڕوونە ئەمڕۆ زۆر کەس ئاگاداری ئەوە نین کە ئەو سیمبوڵە بە ناو زەردەشتییە ،خودایەکی ئاشورییە کە ئەوان بە زەردەشتی لە قەڵەم دەدەن. گەر باس لە پەیوەندی کورد و ئایینیی زەردەشتی بکرێت ،ئەوا بە دڵنیایی ئایینی زەردەشتی لە سەردەمی ئەشکانیەکان و لە سەدەی سێیەمی پێش زایینەوە وردە وردە کوردی پێ ئاشنا بووە ،کاریگەری ئەو ئایینەش زۆرجار لە سەر سەنتەرەکانی دەسەاڵت و شارە گەورەکاندا دەرکەوتووە .واتە بەدڵنیای ئەو ئایینە کاریگەری لەسەر کورد هەبووە وهەندێک کوردیش بوونەتە زەردەشتی ،بەاڵم کورد پەیڕەوی هەمان ئەو ئایینە زەردەشتیەی نەکردووە کە لە ڕۆژهەاڵتی ئێراندا دەرکەتووە و هەندێک گۆڕانکاریشی لەو ئایینەدا کردووە ،بە جۆرێک کە هەندێک جار ئایینەکە لە کوردستاندا جگە لە ناوی زەردەشت بە تەواوی گۆڕانکاری تێدا کراوە ،لەبەر ئەوەی کە ئایینی هەڵقواڵوی کوردستان نەبووە و ئایینێکی نامۆ بووە بە کوردستان .دیارە وەک پێشتر ئاژەی پێکرا ،سەرچاوە کوردیەکان ئاماژەیان بە زەردەشت کردووە و تەنانەت لە هەندێک لە شیعرە یارسانیەکانیشدا ئاماژە بە زەردەشت کراوە ،بەاڵم ئەوانە ئایینەکە ناکەنە ئاینێکی کوردی ،لەبەر ئەوەی کە شیعرە یارسانیەکان باسی داود و ئیبراهیم و چەندین کەسایەتی و پێغەمبەری ئایینی تری ترێدا کراوە. ئەی باشە ئەم ئایینە چۆن کرایە ئایینی کوردان؟
25
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
26
مێژووی کورد لەسەر بناغەی زانست و لێکۆڵینەوە دانەڕێژراوە ،ئەو مێژووە بەشێکی زۆری لە ژێر سێبەری کاردانەوە و لە توڕەییدا نووسراوە .لە سەدەی ڕابردوودا کە زۆر لە واڵتەکانی ئەمڕۆ بە مانا نوێکەیان دامەزران، هەر نەتەوە و لە هەوڵدا بوو لە هەموو ڕوویەکی مێژووییی ،ئایینی ،زمانەوانی-ەوە نەتەوە و واڵت دابمەزرێنێت و مانای هەمەالیەنە بۆ ئەو بابەتە پێکبهێنێت .کوردیش ئەو کاتە سەرقاڵی ڕەتکردنەوەی دابەشبوون و بەرهەڵستیکردنی نکۆڵیکردن لە ناسنامەکەی بوو ،بۆیە زۆر جار هەوڵی داوە کاردانەوەی هەبێت بەرامبەر بەو نکۆڵیکردنە و لە ئەنجامدا بێ هیچ پرسیارێک گورج ئەو ئایینەی کردۆتە ئاینی خۆی .ئەگەر مرۆڤ بگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی ئەو هەواڵنە بۆی دەردەکەوێت کە هیچ لێکۆڵینەوەیەکی زانستی نەکراوە بۆ ئەوەی کە بسەلمێنرێت ئاینی زەردەشتی ئاینی کورد بووە .ئەوەی کراوە هەوڵ و بڕیار بووە بەو ئاڕاستەیە و ئەنجامەکەشی بۆ ئەو کاتەی کورد مایەی دڵخۆشی بووە.بۆیە زۆرتر ئەو کوردانەی کە لەو بوارەدا هەوڵیان داوە ،نەهاتوون پرسیار لە ڕاستی و دروستی ئەو بابەتە بکەن ،بەڵکو هەوڵەکە بۆ ئەوە بووە کە هەر شتێک ببینن بە پەلە پەیوەندی بۆ بدۆزنەوە لەگەڵ ئایینی زەردەشتیدا .بۆیە ئەمڕۆ هەر ئاسەواری ئاگردانێک لە کوردستاندا بدۆزرێتەوە ،بە پەلە دەکرێتە زەردەشتی بێ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بین کە ئاگردان لە پەرستگەدا زۆر پێش ئایینی زەردەشتیە .تەنانەت فەیلەسوف و پیاوی ئایینی یارسانی کورد ،پیر شالیار ،کراوەتە زەردەشتی بێ ئەوەی کە یەک بەڵگە هەبێت کە ئەوە پشتڕاست بکاتەوە جگە لە بەزۆر کردنی بە کەسایەتییەکی زەردەشتی .بەو جۆرە ئەم ئایینە بەزۆر کراوەتە
ئایینی کوردی و ئایینی هەڵقواڵوی کوردستان نییە و ئەو هەواڵنەش کە دەدرێن بە زۆر بۆ کردنی بە ئاینێکی کوردی ،زیاتر زیان بە فەرهەنگ و مێژووی کورد دەگەیەنن وەک لە قازانج. لە ڕاستیدا زۆر گران نابێت کە بتوانرێت بزانرێت باوباپیرانمان زەردەشتی نەبوون و پەیڕەوی ئەو ئایینەیان نەکردووە .گەر سەرنجی زۆرینەی گۆڕە دێرینەکانی کوردستان بدەین ،ئەوا بە ڕوونی بۆمان دەردەکەوێت کە باوباپیرانمان بە ڕێوڕەسمی زەردەشتی نەنێژراون و ئەو گۆڕە کوپە گڵێنیانەی کوردسان ،کە لەهەموو شوێنێک دەدۆزرێنەوە ،دەری دەخەن کە باوباپیرانمان بە ڕێوڕەسمێکی مێژوویی کوردی دوور لە ئایینی زەردەشتی نێژراون .هەندێک جار ڕێوڕەسمی تریش لە سەرچاوەکاندا دەردەکەوێت کە دیسان پێچەوانەی ئایینی زەردەشتیە .لە نزیکی سەدەی یەکەمی زاینیدا پاشای کوردی ناوچەی کوردیان (کوردستان) کە ناوچەی جەزیرە و بۆتان دەکات، تەرمەکەی ئاگری تێپەردراوە و سووتێنراوە ،کە ئەو دابوونەریتە و ناشتن لە کوپەدا ،بە تەواوی پێچەوانەی ڕێوڕەسمی ئایینی زەردەشتین.جگە لەوە چەندین خەڵکی یۆنانی هاتونەتە ناوچەکە و باس لەوە ناکەن کە خەڵکەکە هەمووی زەردەشتی بووبێتن .واتە بە وردی ڕوونە کە کورد لە سەدەی ڕابردووەوە بڕیاری داوە ڕابردووی خۆی بە ئایینی زەردەشتیەوە گرێ بدات ،کە بڕیاریش درا ،ئەوا زۆر ئاسان دەبێت کە لە هەموو شتێکدا لەیەکچوون لەگەڵ ئەو ئایینەدا دروست بکرێت و بەو جۆرە ئەو ئایینەمان بە بڕیار کردۆتە ئایینی خۆمان. جگە لەو خااڵنەش ،ئەمڕۆ یەک زەردەشتی دێرین لە کوردستاندا نییە ،زۆرینەی ئەو زەردەشتیانەی کە لە واڵتی ئێراندا ماون لە واڵتی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تێبینی :ئه‌م بابه‌ت ه ل ه فه‌یسبوكی نووسه‌ر و له‌سه‌ر ره‌زامه‌ندی خۆی وه‌رگیراوه و له گۆڤاری (خاڵ) باڵوكراوه‌ته‌وه.
سەرچاوەکان:
حەمەڕەش ،سۆران ( )٢٠١٣کورد کێیە؟ ،لەندەن. .1 الدینوري ،ابو حنیفة احمد بن داود ()١٨٨٨االخبار .2 الطوال ،مطبعة بریل ،مدینة لیدن. الشهروزوري ،شمس الدین محمد بن محمود .3 ( )٢٠١٠نزهة االرواح و روضة االفراح في تاریخ الحکماء والفالسفة ،دائرة المعارف العثمانیة ،هند. Krupp, E. C.(2012) Echoes of the .4 Ancient Skies: The Astronomy of Lost .Civilizations, Harper and Row, New York Nigosian, S. A. (2003) The Zoroastrian .5 Faith: Tradition and Modern Research, McGill.Queen’s University Press, Qubec Voorst, R. V. (2014) RELG: World, .6 .Cengage Learning, USA Boyce, M., Grenet, F. (1991), .7 Handbuch der Orientalistik: Der Nahe und der .MittlereOsten, Brill Potter, D. S. (2014) The Roman Empire .8 .at Bay, AD 180–395, Routleg, New York D›Adamo, A. (2015) Science Without .9 Bounds: A Synthesis of Science, Religion and Mysticism, CreateSpace Independent .Publishing Platform Bromiley, G. W. (1988) The International .10 Standard Bible Encyclopedia, Volume 4, B. .Eerdmans Publishing Co. Chicago
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ڕەسەنی زەردەشتیەکان کە ناوچەکانی یەزد و کرمانە ،ماون .ئەو ناوچانە ناوچەی بنەچەیی ئەو ئایینەن و بە هیچ جۆرێک یەک زەردەشتی لە رابردووی نزیکدا لە کوردستاندا نەبووە .ئایینی زەردەشتی ئایینی کورد نەبووە و ئایینێکە کە هاتۆتە ناو کوردەوە و لە کاتێکدا کە هەندێک کورد بوون بە زەردەشتی ،بەاڵم زۆرینەی کورد لەسەر ئایینەکانی باوباپیرەی خۆیان ماوەنەتەوە ،کە ئەمڕۆ تەواوکەری ئەو ئایینانە ،ئاینەکانی یارسانی (کاکەیی) ،ئەلەوی ،ئێزدی ،شەبەک و دروزیە. بە دڵنیایی من دژی ئەوە نیم لە کوردستاندا پەرستگەی زەردەشتی ،بودی (بودی) ،جویی، کریستیانی یان هەر ئاینێکی تر هەبێت و بکرێتەوە ،ئەوانیش وەک ئاینی ئیسالم ئاینن و وەک چۆن مافی دروستکردنی مزگەوت هەیە، بە بۆچوونی من دەبێت هەمان ماف بدرێت بە دروستکردنی پەرستگەی هەموو ئاینێکی تر و بە هیچ شێوەیەک ناکرێت ئەو مافە تەنها بۆ یەک ئایین ڕەوا بێت ،بەاڵم بە تەواوی دژی تێکدانی فەرهەنگی کوردیم و بە هەموو شێوەیەک دژی ئەوەم کە مێژوومان لەسەر بناغەی هەست و سۆز و بیر و بۆچوونی شەخسی بنووسینەوە و ناکرێت کاردانەوەی توڕەییانە لە ڕەتکردنەوەی ناسنامەی کورد وامان لێبکات کە مێژووی کورد و ناسنامەکەی تێکبدەین .ئەو کەسانەی دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ ئایینی باوباپیرەیان، هەڵبژاردەیان زۆرە ،لەبەر ئەوەی کە ئایینی زیندووی ڕەسەنی کوردیمان ماون و هەر یەک لە ئایینەکانی یارسانی (کاکەیی) ،ئەلەوی ،ئێزدی، شەبەک و دروزی ئایینی کوردی هەڵقواڵوی فەرهەنگی کوردین .تەنانەت ئایینی مانی زۆر زیاتر پەیوەندی بە کوردەوە هەیە وەک لە ئایینی زەردەشتی .بۆیە ناکرێت ئەم ئایینە بەزۆر بکەینە
ئایینی خۆمان .دەبا ڕێز لە ئایینە کوردیەکان بگرین و هەوڵی پاراستنی پەیڕەوانی بدەین و کۆمەڵگەکەمان پێیان ئاشنا بکەین نەک ئایینێک کە کوردی نییە بە زۆر بکەینە کوردی.
27
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كاكه‌ییه‌كان مێژوو ،بیروباوه‌ڕیان د .نه‌ریمان عه‌بدواڵ هه‌ڵه‌بجه‌یی له‌دایكبووی 1977هه‌ڵه‌بجه ،دكتۆرا له مێژووی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست چه‌ند لێكؤڵینه‌وه‌ی زانستی ل ه ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم باڵوكردوه‌ته‌وه
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
28
شوێنی نیشته‌جێبوونیان
وه‌ك باسكرا كاكه‌ییه‌كان به‌چه‌ند ناوێكی جیاواز ناسراون ،ئه‌م ناوانه‌ش ره‌هه‌ندی ئایینی جوگرافی هه‌یه ،ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیه‌ش جۆرێك له‌جیاوازی وئاڵۆزی داوه‌ت ه ئایینی كاكه‌ییه‌كان ،به‌جۆرێك هه‌رناوچه‌یه‌ك جۆریك له‌تایبه‌تمه‌ندی داوه‌تێ ك ه جیاواز ه له‌ناوچه‌یه‌كی تر .به‌گشتیی كاكه‌ییه‌كان به‌م ناوان ه ناسراون: -1یارسان :بۆچونی جیاواز له‌باره‌ی شیكردنه‌وه‌ی ناوی یارسان له‌نێو سه‌رچاوه‌كاندا هاتووه ،هه‌ندێك ده‌ڵێن یارسان له‌دوو وشه‌ی لێكدراوی (یار ،سان) پێكهاتووه، یار به‌واتای هاوه‌ڵ ،دۆست ،هاوبیردێت ،سانیش له ناوی سوڵتان (ئیسحاق ،سه‌هاك) سه‌رچاوه‌ی گرتوو ه كه رابه‌رێكی ریفۆرمخوازی بیروباوه‌ڕی كاكه‌یییه‌كانه ،لێره‌و ه یارسان به‌واتای هاوه‌اڵنی سوڵتان ئیسحاق دێت .یاخود ده‌ڵێن وشه‌ی (سان) به‌واتای حاكم یاخود فه‌رمانڕه‌وای ناوچه‌ك ه هاتووه، یان ل ه وشه‌ی (الشیخ)ی عه‌ره‌بی ،یا له (شاه)ی فارسیه‌و ه هاتووه .بۆچونێك هه‌یه ده‌ڵێت دوای ئه‌وه‌ی (سان سه‌هاك) له‌زێدی خۆی چووه‌ت ه هه‌ورامان له (په‌ردیوه‌ر) خانوو و په‌رستگا (جه‌مخانه)ی دروستكردووه‌و حوكمڕانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی كردووه‌و بایه‌خی ب ه په‌رستش ه ئایینیه‌كانیش داوه، لێره‌وه پێیوتراو ه (سان) .ئیتر ناوی یارسان لێره‌وه هاتووه. -2كاكه‌یی :ئه‌م ناو ه زیاتر له‌كوردستانی باشور ێ له‌سه‌رچاوه‌كان ده‌ڵێن ناوی كاكه‌یی له (كاكه) باڵوه ،هه‌ند وه هاتووه ،بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌م مانایه‌ش چه‌ندین به‌ڵگه‌و چیرۆك وته‌نانه‌ت ئه‌فسانه‌ش ده‌گێڕته‌وه ،باڵوترین چیرۆكیان ده‌به‌نه‌وه سه‌ر (شێخ عیساو شێخ موسا)ی كوڕی (باب ه عه‌لی هه‌مه‌دان) دوای ئه‌وه‌ی له زێدی خۆیان كۆچ ده‌كه‌ن روده‌كه‌نه به‌رزنجه ،له‌كاتی نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی مزگه‌وتی به‌رزنج ه (شێخ ئیسحاق -سه‌هاك كوڕی شێخ عیسا) وه‌ك گه‌نجێك له‌به‌رده‌ستیاندا كاریكردووه ،له‌كاتی داره‌ڕاكردنی یه‌كێك له رایه‌ڵه‌كان كورت بووه‌و نه‌گه‌شتوه‌ته‌وه ،له‌مكاته‌دا ئیسحاق به‌برا گه‌وره‌كه‌ی ده‌ڵێت (كاكه) رایكێش ه ئیتر وه‌ك
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
نیشتمانی سه‌ره‌كی ئه‌م گروپ ه سنوره‌كانی نێوان كوردستانی باشورو رۆژهه‌اڵته ،له ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی كوردستانیش به‌شێوه‌ی گروپی بچوك باڵوبونه‌ته‌وه .به شێوه‌یه‌كی گشتیی لهم ناوچانه‌ی كوردستاندا نیشته‌جێن: كوردستانی رۆژهه‌اڵت :له‌شاره‌كانی كرماشان ،لورستان، كه‌ره‌ند ،پردێوه‌ر ،زه‌هاو ،له‌واڵتی ئێران له‌شاره‌كانی شیراز، هه‌مه‌دان ،قه‌زوین ،ئازه‌ربیجان ،ده‌ژین. كوردستانی باشور :له -پارێزگای هه‌ڵه‌بج ه له‌ناوچه‌كانی هه‌ورامان ،چیای شنروێ ،هاوار ،چااڵن ،ده‌ره‌تفێ ،ژاوه‌ڕۆ، له‌ده‌وروبه‌ری كه‌ركوكیش ل ه گونده‌كانی مه‌تیق ،تۆپزاوه، علی سه‌را ،جنگالوه ،لهێب ،زه‌نقڕ .له‌موسڵ مه‌تراد ،سیفه‌ید، توێڵه‌به‌ن ،هۆرده‌ك ،كه‌ڵه‌بۆر ،كه‌ڵه‌ك ،كه‌زه‌كان .له‌قه‌زای خانه‌قین ل ه گونده‌كانی مێخاس ،شێخ ره‌حیم ،پویكه، چه‌مچه‌قه‌ل ده‌ژین .هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێكی زۆریان له‌شاری مه‌نده‌لی ده‌ژین ،له‌شارۆچكه‌ی گوێری سه‌رب ه پارێزگای
لێكدانه‌وه‌ی ئه‌وناوانه‌ی لێیانراوه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كاكه‌ییه‌كان ئه‌و خه‌ڵكانه‌ن ك ه هه‌ڵگری بیروباوه‌ڕێكی تایبه‌تی ئایینین ،له كوردستان و چه‌ند ناوچه‌یه‌كی تر هه‌ن، خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك سروتی ئایینی و مۆرك و نه‌ریتی تایبه‌ت به‌خۆیانن ،بنه‌مای سه‌ره‌كی ئایینه‌كه‌یان له‌سه‌ر پاراستنی نهێنیه‌كانی نێو ئایینه‌كه‌یان و باسنه‌كردنی الی خه‌ڵكانی غه‌یر ه كاكه‌یی دامه‌زراوه ،ئه‌م بابه‌ته‌ش وه‌ك به‌شێك ل ه پیرۆزیه‌كانی نێو بیروباوه‌ڕه‌كه‌یان ته‌ماشاده‌كه‌ن ،بۆی ه نووسین و توێژینه‌وه سه‌باره‌ت به‌م گروپه ئایینی ه كارێكی ئاسان و سه‌رپێی نییه ،ئه‌م فاكته‌ره‌ش وایكردو ه تاوه‌كو ئێستاش به‌شێك ل ه بیروباوه‌ڕو تایبه‌تمه‌ندیی ه ئایینیه‌كانی ئه‌م گروپه به‌نادیاری بمێنێته‌وه. به‌گشتیی كاكه‌ییه‌كان له‌ناوچه جیاوازه‌كانی كوردستاندا به چه‌ند ناوێكی جودا ناسراون ،هه‌ریه‌ك ه لهم ناوانه‌ش ك ه لێیانراوه گوزارشت ل ه مانایه‌كی تایبه‌ت ده‌كه‌ن ،له‌رۆژهه‌اڵتی كوردستان پێیان ده‌ڵێن یارسانی وعه‌لی ئیالهی وئه‌هلی حه‌ق ،له باكورو رۆژئاوا به عه‌له‌وی ناسراون ،له‌باشور پێیان ده‌ڵێن كاكه‌یی ،هاواری وئه‌هلی حه‌ق ،ل ه نێوان موسڵ وهه‌ولێر پێیان ده‌ڵێن ساره‌لوو ،به‌اڵم یارسان باڵوترین ناوێك ه ك ه ئه‌م گروپه‌ی پێده‌ناسرێت ،هه‌ره‌وه‌ها له الیه‌ن پسپۆرو لێكۆڵه‌ره‌وانیش به‌شێوه‌یه‌كی زیاتر ب ه عه‌لی ئیالهی ناوزه‌ندكراون.
هه‌ولێر بوونیان هه‌یه. ته‌نانه‌ت هه‌ندێ له‌توێژه‌ران باس له‌و ه ده‌كه‌ن كه‌هه‌ندێك ل ه ئه‌هلی حه‌ق له توركیاو قه‌فقاس و هیندستان ده‌ژین. لێره‌و ه ده‌رده‌كه‌وێت كه ئه‌م ئایین ه ته‌نها تایبه‌ت نیی ه به‌كورد، به‌ڵكو میلله‌تانی تری غه‌یره كورد هه‌ڵگری ئه‌م بیروباوه‌ڕه‌ن.
29
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
30
خۆیان باسی ده‌كه‌ن داره‌كه درێژبووه‌و گه‌شتوه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش وه‌ك موعجیزه‌یه‌ك ناوده‌به‌ن ،لێره‌وه ناوی كاكه‌یی نراوه ل ه شوێنكه‌وتوانی. ئه‌گه‌ر به‌وردی سه‌رنج بده‌ینه ئه‌م ئه‌فسانه‌ی ه به‌گشتیی ره‌هه‌ندی ئایینی وبه‌پیرۆزدانانی كه‌سایه‌تیه‌كی دیاری كاكه‌ییمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت ،ئه‌مه‌ش له‌پێناو قه‌ناعه‌تپێكردنی شوێنكه‌وتوانی وبه‌رجه‌سته‌بوونی خه‌سڵه‌تی پیرۆزبوون لهم ئایینه‌دا .له‌الیه‌كی تره‌وه هه‌ردوو ناوی (یار) و (كاكه) هه‌ردووك هاومانان ،به‌ومانایه‌ی شوێنكه‌وتوانی ئه‌م ئایین ه وه‌ك چۆن خۆیان به یاری سوڵتان سه‌هاك داده‌نێن ،ئاواش له‌نێوخۆیاندا خۆیان به‌براو یاری یه‌كتر داده‌نێن ،چونك ه برایه‌تی و(كاك) بنه‌ڕه‌تێكی سه‌ره‌كی باوه‌ڕی كاكه‌ییه‌كانه، هه‌موو پێڕه‌وانی ئه‌م ئایینه خۆیان به‌براو (كاكه‌ی) یه‌كتر داده‌نێن ،لێره‌و ه ناوی (كاكه‌یی)یان بۆ ماوه‌ته‌وه. هه‌ندێكی تر وشه‌ی كاكه‌یی ده‌به‌ستنه‌و ه به ناوی چه‌ند خێڵێكی كوردییه‌وه ،یاخود گروپێكی ئایینی به‌ناوی (االخوه) كه‌له‌سه‌رده‌می عه‌باسیه‌كاندا سه‌ریهه‌ڵداوه. -3ئه‌هلی حه‌ق :كاكه‌ییه‌كان خۆیان حه‌زده‌كه‌ن به‌م ناوه‌وه ناوزه‌ند بكرێن ،چونكه له‌پشتی ئه‌م ناوه‌وه ئه‌و بۆچونه هه‌ی ه كه هه‌موو ئایینه‌كانی تر ناحه‌قن ،ته‌نها ئه‌مان ئه‌هلی حه‌قن،یاخود باوه‌ڕیان وای ه ك ه هه‌موو ئایینه‌كانی تر له‌نێو ده‌چن وكۆتاییان پێدێت ،ته‌نها ئه‌مان ده‌مێننه‌وه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مان ئه‌هلی حه‌قن بۆ هه‌تا هه‌تایی ده‌مێننه‌وه. له‌راستیدا ئه‌م ناوه‌ش جێگای تێبینی وسه‌رنجه ،چونك ه شوێنكه‌وتوانی هه‌ر ئایینێك خۆیان به راست وحه‌ق ده‌زانن له‌وی تر ،بابه‌تی مانه‌وه‌ی هه‌ر ئایینێك تاوه‌كو كۆتایی مژارێكی زیندووه‌و له‌نێو سه‌رجه‌می ئایینه‌كاندا بوونی هه‌یه، واته ته‌نها تایبه‌ت نییه به‌مان ك ه ئه‌هلی حه‌قن. -4عه‌لی ئیالهی :ناوی عه‌لی ئیالهی له‌وه‌و ه هاتوو ه كه ئیمامی (عه‌لی كوری ئه‌بی تالیب) ته‌جسیدێكی خوا بوو ه له‌سه‌ر زه‌مین ،ته‌نانه‌ت بڕوایان وایه كه (علی) نه‌مردووه، به‌ڵكو رۆحه‌كه‌ی به‌رزبوه‌ته‌و ه بۆ ئاسمان وچوه‌ت ه ناو خۆر، خۆریش هه‌موو فه‌رمانه‌كانی له‌مه‌و ه وه‌رده‌گرێت. هه‌روه‌ها هه‌ریه‌كێك له (حه‌زره‌تی مه‌سیح ،سه‌لمانی فارسی ،حسێنی كوری عه‌لی ،بالولی مایی ،باوا سه‌رهه‌نگی ده‌ودانی ،باوا ناوسی سه‌رگه‌تی ،سان سه‌هاك ،شاوه‌یسقولی قرمزی ،شاخۆشین) و‌چه‌ند كه‌سایه‌تیه‌كی تر رۆحی خواوه‌ندیان تیا جێگیر بووه .الی كاكه‌ییه‌كان هه‌رچه‌ند ه
كاكه‌ییه‌كان بڕوایان وای ه ك ه خوا چه‌ندین جار به‌شێوه‌ی ئاده‌میزاد ده‌ركه‌وتووه‌و له‌ناویاندا ژیاوه، كرده‌وه‌ی ئاسابه‌ده‌ری ئه‌نجامداوه‌و رێگه‌ی راستی نیشانداون ته‌جسیدی (عه‌لی) یه‌كه‌مینه ،به‌اڵم ته‌جسیدی سه‌ره‌كی وهه‌ره‌گه‌وره‌یی خودایی نییه ،به‌ڵكو به‌الی ئه‌مانه‌و ه ێ گه‌وره‌ی هه‌یه. شاخۆشین وسه‌ڵتان سه‌هاك پایه‌ی گه‌ل مێژووی ده‌ركه‌وتنی كه‌كه‌ییه‌كان له‌باره‌ی مێژووی ده‌ركه‌وتنی كاكه‌ییه‌كان بیروبۆچونی جیاواز له‌نێو سه‌رچاوه‌كاندا ده‌بینرێت ،هه‌ندێك ده‌یانگێڕنه‌و ه بۆ سه‌رده‌می پێش ئیسالم به‌هۆی بوونی كۆمه‌ڵیك بیروباوه‌ڕی ئایینی ك ه نزیك بوو ه له بیروباوه‌ڕی كاكه‌ییه‌كانه‌وه ،له‌كاتی فه‌تحكردنی ناوچه‌كوردییه‌كان له‌الیه‌ن مسوڵمانه‌كانه‌وه ،ئیتر لهم كاته‌دا یارساییه‌كان سه‌ریانهه‌ڵداوه‌و داوای زیندووكردنه‌وه‌ی ئایینی خۆیان ده‌كه‌نه‌وه ،بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش دێڕێك هۆنراو ه به‌به‌ڵگ ه دێننه‌وه كه‌له‌الیه‌ن یه‌كێك ل ه رابه‌ره‌كانیان به‌ناوی (بالولی مایی) نوسراوه: ئەو واتەی یاران ئەو واتەی یاران ئێمە دێوانەین ئەو واتەی یاران هەنێ مەگێلێن یەک یەک شاران تا زیندە کەریم ئایین ئێران واتا یاران دەڵێن کە ئێمە دێوانەین و ئەوە دەربرینی یارانە دەرهەق بە ئێمە ،مەبەستی یاران لە خەلکی ئەو سەردەمەیە، بەاڵم ئێمە شار بە شار دەگەرێین تا زیندوویکەینەوە ئایینی رەسەنی ئێران ،لێرەدا ئێران بە واتای گەالنی ئاریایی دێ نەک دەوڵەتی ئێران ،ئه‌م بۆچونه له‌رووی زانستییه‌وه له‌نگی تێدایه ،ئه‌گه‌ر ئه‌و دێڕ ه هۆنراوه‌یه‌ش له‌و سه‌رده‌مه‌دا هاتبێت بۆ ئه‌و ساته‌وه‌خت ه نووسرابێت ،ئه‌وا زیاتر مه‌به‌ستی ئایینی زه‌رده‌شتیه ،نه‌ك یارسان ،چونك ه ئایینی زه‌رده‌شتی پێش
بیروباوه‌ڕیان
بیروباوه‌ڕی كاكه‌یی تێكه‌اڵوییه‌ك ه له بیروباوه‌ڕو ئایینه كۆن و جۆراوجۆره‌كانی هاوسه‌رده‌می خۆی، وه‌ك زه‌رده‌شتی ،یه‌زیدی ،ئیسالم ،مانه‌وی ،مه‌زده‌ك و هه‌ندێ ئایینزای تر ،بڕوایان به‌دوو بنه‌مای سه‌ره‌كی ئایینی هه‌ی ه كه له ته‌سه‌وفی ئه‌وپڕگره‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه ،كه ئه‌وانیش بریتین له یه‌كێتی بوون (وحد ه الوجود) له‌گه‌ڵ ته‌جسیدی ئیالهی (الحلول) ،مه‌به‌ستیان له یه‌كێتی بوون ئه‌وه‌یه ك ه خواوه‌ند له دوو الیه‌نه‌و ه ته‌ماشا ده‌كرێت ،الیه‌نێكی نهێنی شاراوه‌یی كه‌نه‌هه‌ستی پێده‌كرێت ،نه‌ده‌ناسرێت ونه‌دیاریده‌كرێت ،ئه‌م الیه‌نه‌ش به‌هیچ جۆرێك رێگای به چه‌ندبوونی خوا نادات، هه‌روه‌ها الیه‌نێكی دیارو به‌رچاو ك ه خوا له‌ناو چه‌ند شێوه‌یه‌كی وچه‌ندیه‌تی شتاندا ده‌نوێنێت ،له‌و شتانه‌ی كه بۆخۆی خه‌لقی كردوون ،لێره‌وه بڕوایان وای ه هه‌موو شتێكی سه‌ر رووی زه‌مین له‌نوری خواوه‌یه، دونیاش مه‌نزڵگای پاك وراستانه ،بڕوایان وایه نوری خودا ته‌نانه‌ت له ئاژه‌ڵیشدا هه‌یه ،بۆیه ئازاردانی ئاژه‌ڵ خوا توڕه ده‌كات. بنه‌مای دووه‌می بیرئاوباوه‌ڕیان ته‌جسیدی خوایه، كاكه‌ییه‌كان بڕوایان وای ه كه خوا چه‌ندین جار به‌شێوه‌ی ئاده‌میزاد ده‌ركه‌وتووه و ل ه ناویاندا ژیاوه ،كرده‌وه‌ی ئاسابه‌ده‌ری ئه‌نجامداوه‌و رێگه‌ی راستی نیشانداون،بڕوایان وای ه خوا حه‌وت جار دابه‌زیوه ،لێره‌و ه مێژووی ئایینه‌كه‌یان به‌سه‌ر حه‌وت چه‌رخدا دابه‌ش ده‌كه‌ن وه‌ك لهم خشته‌یه‌دا دیاره:
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ئیسالم له‌ناوچه‌كوردیه‌كان وواڵتی فارس (ئێران) باڵوبوو. له‌به‌ر ئه‌و ه ئه‌م بۆچون ه الوازو نازانستییه. هه‌ندێكی تر ده‌یانگێرنه‌و ه بۆ كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی دووه‌می كۆچی ،به‌ده‌ركه‌وتنی یه‌كێك ل ه رابه‌ره‌كانیان به‌ناوی (بالولی ماهی) ( ؟319-ك) ،ئه‌م رابه‌ره‌ی كاكه‌یی كۆمه‌ڵێك بیروڕای تایبه‌تی خۆی باڵوكرده‌وه ك ه له ئایینه كۆنه‌كانی ئێرانی ومیلله‌تانی كۆنی رۆژهه‌اڵت وه‌ریگرتووه ،دواتر ئه‌م بیروبۆچونان ه له‌الیه‌ن (سان سه‌هاك)هو ه له‌سه‌ده‌ی حه‌وته‌می كۆچی زیندوكراوه‌ته‌وه‌و دواتر باڵوبوه‌ته‌وه. لێره‌دا پێویسته ئاماژه به‌وه بده‌ین كه‌له‌روی لۆژیكیه‌و ه چۆن ده‌كرێت پاش پێنج سه‌ده ئه‌م ده‌قانه‌ی كه ئاماژه‌ی پێدرا وه‌ك خۆیان مابنه‌وه‌و نه‌فه‌وتابن یاخود ده‌ستكاری نه‌كرابن ،پاشان زه‌روره‌تی زیندوكرنه‌وه‌ی ئه‌م ده‌قان ه بۆچی ده‌گه‌ڕێته‌وه له‌كاتێكدا له‌دوو قۆناغی جیاوازی مێژوویدا بن، ب ه هه‌رحاڵ ئه‌م بۆچونه‌ش بۆچونێكی گوماناوییه‌و ناكرێت له رووی زانستییه‌وه به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. هه‌ندێكی تر له‌سه‌رچاوه‌كان ده‌یانگێڕنه‌وه بۆ گروپێكی ئایینی كه‌له‌سه‌ده‌ی حه‌وته‌می كۆچی ده‌ركه‌وتوون به‌ناوی (االخیة -الفتوة) ،چه‌ند سه‌ركرده‌یه‌كیان هه‌بوو ه به‌ناوی (مبارزالدین كك ،حسام الدین كك) و‌ده‌ڵێن كاكه‌ییه‌كان لهم گروپه‌وه سه‌رچاوه‌یان گرتووه. ئه‌وه‌ی زیاتر له راستییه‌وه نزیكه گه‌ڕانه‌وه‌ی مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی كاكه‌ییه‌كانه بۆ سه‌رده‌می (سان سه‌هاك) كه‌له‌سه‌رده‌می حه‌وته‌می كۆچی /سیانزه‌یه‌می زایینی ژیاوه ،چونكه ئه‌م سه‌رده‌م ه له‌رووی سیاسیی وكۆمه‌اڵیه‌تی وئایینیه‌وه تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه ،به‌شێك له‌و تایبه‌تمه‌ندیه‌ش بریتییه له سه‌رهه‌ڵدانی ره‌وشێكی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هه‌ندێك ل ه ئه‌هلی حه‌ق ل ه توركیا و قه‌فقاس و هیندستان ده‌ژین .لێره‌وه ده‌رده‌كه‌وێت ك ه ئه‌م ئایین ه ته‌نها تایبه‌ت نیی ه به كورد
ئاڵۆزی فیكری ئایینی ،ئه‌مه‌ش وایكردووه لهم قۆناغه‌دا چه‌ندین بیروڕاو ئایینزاو بۆچونی تایبه‌ت سه‌رهه‌ڵبدات، كه‌هه‌ریه‌كه‌یان پاشخانێكی ئایینی هزری ئاڵۆزیان هه‌بوو، هه‌ندێكیان تێكه‌اڵوێك بوون له‌هه‌ندێك بیروبۆچوونی ئایینی ئیسالم ومه‌سیحی وئایینه‌كۆنه‌كانی پێش ئیسالم، ته‌نانه‌ت هه‌ندێ دابونه‌ریتی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و سه‌رده‌مه، لێره‌و ه ئه‌گه‌ر ته‌ماشای ئایینی كاكه‌یی بكه‌ین به‌ڕوونی هه‌مان ئه‌و خه‌سڵته‌ی تێدا ده‌بینین كه‌باسمانكرد ،بۆی ه پێده‌چێت ده‌ركه‌وتنی كاكه‌ییه‌كان لهم سه‌رده‌مه‌دا له‌رووی زانستییه‌وه دروستتر بێت.
31
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
32
بنه‌مایه‌كی تری ئایینی كاكه‌ییه‌كان بریتییه له مه‌بده‌ئی دۆنادۆن (تناسخ االرواح) ،ك ه مه‌به‌ست لێی زیندوبوونه‌وه‌ی گیانی مرۆڤ ه له‌دوای مردنی ،به‌ومانایه‌ی یه‌كێك كه‌ده‌مرێت گیانی ده‌چێت ه له‌شی مرۆڤێكی تره‌و ه كه‌له‌دایكده‌بێت ،ئه‌م بنه‌مایه‌ش نزیك ه له بنه‌مای ته‌جسیدبوونه‌وه‌و هه‌ردووكیان له‌یه‌ك ل ه بنهڕهتدا یه‌ك بنه‌مای هزریان هه‌یه .بڕوایان وای ه ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌دونیادا مرۆڤێكی چاك بووبێت ئه‌وا رۆحه‌كه‌ی ده‌چێت ه گیانی مرۆڤێكی تره‌وه ،یاخود به‌شێوه‌ی مرۆڤێكی تر له‌دایك ده‌بێته‌وه ،خۆ ئه‌گه‌ر مرۆڤێكی خراپ بوو ،ئه‌وا رۆحی له‌الشه‌ی دڕنده‌یه‌كدا ده‌رده‌كه‌وێت ،كاكه‌ییه‌كان بڕوایان وای ه مرۆڤ وه‌كو بنه‌ما‌ڵه‌ی مرواری وایه ،له‌الیه‌كه‌وه ده‌چێت ه ژێر ئاو ،له‌الكه‌ی تره‌وه سه‌رئاو ده‌كه‌وێت ،بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ه وشه‌ی دۆن به‌كارده‌هێنن كه له‌بنه‌ڕه‌تدا وشه‌یه‌كی توركیه‌و به‌مانای كراس گۆڕین دێت ،به‌پێی ئه‌م بنه‌مایه هه‌ر مرۆڤێك ده‌بێت ()1001جار رۆحی بگۆڕێت ،وات ه هه‌زارو یه‌ك جار بمرێ وزیندوو بێته‌وه ،هه‌ر ژیانێكیش لهم ( )1001جاره پێی ده‌وترێت دۆن ،واته كراس گۆرین ،ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنج ه دۆنادۆن خواوه‌ندیش ده‌گرێته‌وه ،ئه‌ویش ( )1001جار ل ه رۆحی مرۆڤدا ته‌جسید ده‌كات. ل ه رێڕه‌وی ئه‌م دۆنادۆنه‌دا مرۆڤ پاداشت وسزا ده‌درێت ،به‌جۆرێك مرۆڤی چاك ل ه دۆنی تازه‌یدا ده‌بێته‌و ه به مرۆڤ ،مرۆڤی خراپیش سزا ده‌درێت به‌وه‌ی ده‌بیت ه ئاژه‌ڵ ودڕنده ،تا سه‌ره‌نجام ل ه كۆتا ژیانیدا وات ه ل ه ()1001 كه‌مین جاردا گیانی ئه‌و كه‌س ه پاك ده‌بێته‌وه‌و ده‌چێت ه له‌شی چاوكراوه‌یه‌ك وحه‌قیقه‌تی بۆ ئاشكرا ده‌بێت و ده‌گاته پله‌ی فریشته ،به‌م شێوه‌یه دوا قۆناغی ژیانی مرۆڤایه‌تی ل ه ئایینی كاكه‌یدا قۆناغی فریشته‌ییه‌و هه‌موو كه‌س ده‌بێت پێی بگات،
له‌و ساته‌وه‌خته‌دا شاخۆشین كه یه‌كێك ه له‌رێبه‌ره‌كانیان وته‌جسیدی خواوه‌ندی تێدایه ،كوڕی خاتوو جه‌الله‌یه ،الی كاكه‌ییه‌كان شێوازی له‌دایكبونه‌كه‌ی وه‌ك له‌دایكبوونی عیسا وه‌هایه ،له‌رێی تاڵێك له‌خۆره‌وه خاتوو جه‌الل ه دوگیان بوو ه ب ه شاخۆشینه‌وه ،پێیانوایه له‌سه‌ر زه‌مین نه‌ماوه‌و له‌دوا رۆژدا له‌ناوچه‌ی شاره‌زور كه ئه‌وان پێی ده‌ڵێن (شازهور) ده‌رده‌كه‌وێت ،ئیدی ژیان كۆتایی دێت ،ئه‌وسا به‌هه‌شت ودۆزه‌خ ولێپرسینه‌و ه نابێت ،چونك ه هه‌موو مرۆڤه‌كان ل ه ()1001ی ژیانیاندا به‌پاداشتی خۆیان گه‌یشتون ،ئیدی ده‌بن به فریشته‌و له‌ئاسماندا ده‌ژین. ل ه بیروباوه‌ڕی كاكه‌ییه‌كاندا له‌نێو ناخی هه‌موو مرۆڤێكدا ملمالنێ هه‌ی ه له‌نێوان عه‌قڵ (هۆش) وهه‌ست (نفس)دا، بڕوایان وایه ك ه عه‌قڵ سه‌رچاوه‌ی هه‌موو شتێكی چاكه‌و هه‌ستیش پێچه‌وانه‌كه‌یه‌تی سه‌رچاوه‌ی كاری خراپه ،ئیدی مرۆڤ ئازاده له‌وه‌ی كامیان هه‌ڵده‌بژێرێت ودوای كامیان ده‌كه‌وێت ،لێره‌وه مرۆڤ خۆی به‌رپرسیاره نه‌وه‌ك شه‌یتان كاریگه‌ری له‌سه‌ری هه‌بێت ،كاكه‌ییه‌كان خۆیان له‌ناوی شه‌یتان ده‌پارێزن ودورده‌كه‌ونه‌وه لێی ،به‌ڵكو هه‌ندێك له‌نووسه‌رانی ئه‌م بوار ه وه‌ك (مارتن فان برۆنسه‌ن) بۆچونی وایه كه كاكه‌ییه‌كان رێز له شه‌یتان ده‌گرن ،لهم روه‌و ه هه‌مان بیروباوه‌ڕی یه‌زیدیه‌كانیان هه‌یه.
هه‌روه‌ها كاكه‌ییه‌كان بڕوایان ب ه نوێژو رۆژوو هه‌ندێ په‌رستشی تر هه‌یه ،كه‌لێره‌دا ئاماژه‌یان پێده‌ده‌ین:
رۆژوو :كاكه‌ییه‌كان ته‌نها سێ رۆژ به‌رۆژوو ده‌بن، كه‌له‌سه‌ره‌تای مانگی كانونی یه‌كه‌مه‌و ه ده‌ستپێده‌كات بۆ ماوه‌ی سێ رۆژو له ئێواره‌ی چواره‌مدا چه‌ژن ده‌كه‌ن ،لهم
كتێبی پیرۆزی كاكه‌ییه‌كان
سه‌رچاوه‌كان:
ادمونز :كورد تورك عرب ،دار اراس للطباعة والنشر،اربيل2012 ،ز. ارثركريستنسن :العراق في عهد الساسانيين ،القاهرة.2004 ،كه‌ریم زه‌ند :ئایین وباوه‌ڕ له‌كوردستاندا ،سلێمانی.1971 ، المسعودي :مروج الذهب ومعادن الجوهر ،بيروت.1986 ،ره‌شاد میران :ره‌وشی ئایینی ونه‌ته‌وه‌یی له كوردستان،هه‌ولێر.2000 ، سدیق بۆره‌كه‌یی :كاكه‌ییه‌كان و رێ‌وڕه‌چه‌ڵه‌كیان،چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری2001 ،ز. كۆساری :هاوارو هاوارییه‌كان باسێكی مێژویی،چاپخانه‌ی رامان2005 ،ز. محمد عباسالعزاوي :الكاكائية في التاريخ ،شركة التجارةوالطباعة محدودة ،بغداد.1949 ، محمد ئه‌مین زه‌كی به‌گ :مێژووی كوردو كوردستان،چاپخانه‌ی دارالسالم ،بغداد.1931 ، محمد ئه‌مین هه‌ورامانی :كاكه‌یی ،چاپخانه‌ی الحوادث،بغداد. محمد ئه‌مین هه‌ورامانی :میژووی هه‌ورامان ،انتشاراتبلخ.1380 ، میهرداد ئیزه‌دی :ئایین وتاییفه ئایینیه‌كان له‌كوردستان،سلێمانی.2002 ، ئه‌یوب رۆسته‌م :یارسان لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مێژووییدیینیه سه‌باره‌ت ب ه كاكه‌یی ،سلێمانی2006 ، مينورسكي :االكرد مالحظات وانطباعات ،بغداد.1968 ،-مينورسكي :دائرة المعارف االسالمية ،اهل الحق.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
كاكه‌ییه‌كان خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك تێكستی ئایینین ك ه به‌شێوازێكی ئه‌ده‌بی وهۆنراو ه ب ه زمانه‌كانی كوردی (گۆرانی) وفارسی وئازه‌ری نوسراون ،لهم چوارچێوه‌یه‌دا یه‌كێك له كتێب ه پیرۆزه‌كانیان كه‌كاكه‌ییه‌كان پشتی پێده‌به‌ستن وبه‌رده‌وام بۆی ده‌گه‌ڕێنه‌وه ،پێی ده‌ڵێن (سه‌ره‌نجام) ،ك ه به‌شێوازی په‌خشان ه شیعر به‌زمانی فارسی نوسراوه‌و هه‌ندێ هۆنراوه‌شی تیادایه به‌دیالێكتی گۆرانی ،له‌الیه‌ن رۆژهه‌اڵتناسی روسی (ڤـ .مینۆرسكی) له‌ساڵی 1842ز كۆكراوه‌ته‌وه‌و وه‌ریگێڕاوه‌ته سه‌ر زمانی روسی وله‌ساڵی 1911ز به‌چاپی گه‌یاندوه ،مینۆرسكی ئاماژه به‌و ه ده‌دات ك ه سه‌ره‌نجام مانای چیرۆكی رۆژگاری جیاوازی یه‌كله‌دوایه‌كی ئه‌هلی حه‌ق ه (كاكه‌ییه‌كان) بدات ،پێده‌چێت ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی له‌ده‌ستنوسێكه‌و ه بۆ ده‌ستنوسێكی تر جیاواز بێت ،لێره‌و ه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
چه‌ژنه‌دا كه‌ڵه‌شێر سه‌رده‌بڕن ،به‌پێی ژماره‌ی خێزانه‌كه‌یان، زۆر كات چه‌ژن له‌ماڵی (باوه-سه‌ید) ئه‌نجامده‌ده‌ن وهه‌مویان له‌وێ كۆده‌بنه‌وه‌و به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان خواردنیان به‌سه‌ردا دابه‌شده‌كرێت ،ئه‌م كۆبونه‌وه‌و چه‌ژنه تایبه‌ت ه به‌كاكه‌ییه‌كان خۆیان وخاوه‌ن ئایینه‌كانی تر ناتوانن به‌شداربن تیایدا. نوێژ :كاكه‌ییه‌كان نوێژ ناكه‌ن به‌ڵكو زیاتر بڕوایان به پاڕانه‌وه هه‌یه‌و خۆیان وانیشانده‌ده‌ن كه ئه‌مان ئه‌هلی پاڕانه‌و ه بن ،بۆ دوعاو پارانه‌وه‌كانیشیان قوربانی ده‌ده‌ن، له‌كاتی پێویستبوونی كاكه‌ییه‌ك به پێویستیه‌كی ماددی یان مه‌عنه‌وی ،ئه‌وا قوربانی له‌گه‌ڵ خۆی ده‌بات بۆ ماڵی سه‌یدو یان باوه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی په‌رستگایان نییه په‌رستش ه دینیه‌كانیان له‌ماڵی باو ه ئه‌نجامده‌ده‌ن ،دواتر ژماره‌یه‌ك له ئیمانداره‌كانیان كۆده‌بنه‌وه‌و ویردو سروتی دیینی خۆیان ده‌خوێننه‌وه، ئافره‌تان بۆیان هه‌ی ه بچنه ئه‌م كۆبونه‌وانه به‌اڵم بۆیان نیی ه خۆیان ده‌ربخه‌ن به‌ڵكو له‌پشتی په‌رده‌و ه گوێ ده‌گرن. هه‌روه‌ها كاكه‌ییه‌كان كۆمه‌ڵێك دابونه‌ریتی دیكه‌ی ئایینیان هه‌یه‌و تێكه‌ڵ بووه ب ه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیان ،له‌وانه سمێڵ هێشتنه‌وه ،كاكه‌ییه‌كان سمێڵ ده‌هێڵنه‌وه ،نووسه‌ر (جه‌میل رۆژبه‌یانی) بڕوای وای ه ك ه ئه‌م خوه‌یان له قزڵباشه‌كانه‌و ه ێ مووی عه‌لی وه‌رگرتبێت ،له‌و بڕوایه‌دان كه گوێزان نه‌توان كوڕی ئه‌بی تالیب ببڕێ .مه‌ی خواردنه‌وه له‌الیان كارێكی ناپه‌سه‌نده ،كاتێك ب ه ره‌وای ده‌زانن كه له‌به‌رژه‌وه‌ندی كاكه‌ییه‌كان كه‌سێك مه‌ی بخواته‌وه.
ده‌رده‌كه‌وێت كه سه‌ره‌نجام كتێبی یه‌ك جۆرو یه‌ك شێواز نییه ،به‌ڵكو چه‌ند جۆرێكی جیاوازن. هه‌روه‌ها كتێبی (شانامه‌ی حه‌قیقه‌ت) كه‌هۆنراوه‌ی فارسیه،له‌ساڵی 1900ز له‌الیه‌ن حاجی نیعمه‌تواڵ جه‌یحون نووسراوه ،بایه‌خێكی گه‌وره‌ی الی كاكه‌ییه‌كان هه‌یه ،هه‌ندێ شیعری هۆنه‌رانی به‌ناوبانگی كورد ،وه‌ك (صلوات نامه‌ی خانای قوبادی ،عقیده نامه‌ی مه‌وله‌وی) به‌به‌شێك له‌كتێب ه گرنگه‌كانی كاكه‌ییه‌كان داده‌نرێن.
33
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پانۆرامای باڵوبوونەوەی ئیسالم لە كوردستان بەردەوام شێواز و چۆنییەتی باڵوبونەوەی ئیسالم لەناو گەلی كورددا جێگەی مشتومڕ و دەمەقاڵەیە ،هۆكاری ئەم حاڵەتەش لەبوونی دوو دیدەوە سەرچاوە دەگرێت، كە هەردوكیان پاڵنەری ئایدۆلۆژیی و بڕیاری پێشوەختیان هەیە ،یەكەمیان پێیوایە ئیسالم بەزەبری شمشێر لەناو كورددا باڵوبوەتەوە ،دووەمیشیان پێداگرە لەسەر ئەوەی بە ئاشتی و گفتوگۆ گەلی كورد ئیسالمی قبوڵ كردووە ،هەریەك لەم دوو دیدگایەش بڕێك پاساو و شیكاری مێژووییان لەبەردەستە .لەم توێژینەوەیەدا بە پشتبەستن بە بەڵگە و راستیی ه مێژوییەكان دەگەرێینەوە بۆ ماجەراكانی پەیوەندی كورد و ئیسالم و پانۆرامای باڵوبونەوەی ئەم ئاینە لەناوچە كوردنیشنەكان ،كە نیشتیمانێك بووە بۆ پەیڕەوانی ئاینەكانی زەردەشتی و جولەكە و مەسیحی. یاسین تەها
توێژەرو رۆژنامەنووسە .بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی لەبارەی بابەتە كلتوریی و هەنوكەییەكان دەنوسێت ،هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لەئاین و ئاینزاكانی كوردستان.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
34
زۆرێك لە مێژوونوسان و توێژەران ،سوورن لەسەر ئەوەی مێژووی موسوڵمانبوونی كورد پەیوەست بكەن بە پرۆسەی فتوحاتی ئیسالمییەوە لە ناوچە كوردنشینەكان ،كە لە ساڵی (16ك637 /ز) و لە سەردەمی حوكمڕانیی خەلیفەی دووەمی ئیسالم عومەری كوڕی خەتاب دەستیپێكردووە و لە ساڵی (20ك640 /ز) ئۆپەراسیۆنە سەرەكییەكانی كۆتاییهاتووە( .)4لەپاش كۆتاییهاتنی ئەم پرۆسە سەربازییانەش كوردەكان وردە وردە چونەتە سەر ئاینی ئیسالم( )5و لە نێوان سااڵنی (30_25ك/ 651_ 646ز) بەشی زۆریان بوونەتە موسوڵمان(،)6 ئەم رایەش كە موسوڵمانبوونی كورد دەبەستێتەوە بەفتوحاتەوە لەناو گێڕانەوە مێژووییەكاندا پاڵپشت و پشتیوانی هەیە ،لەوانەش نامەیەكی عومەری كوڕی خەتاب بۆ خەڵكی جەلەوال و بۆ فەرماندەی سوپاكەی لەوێ (سەعدی كوڕی ئەبی وەقاس) لەبارەی چۆنییەتی رۆژووگرتن و بەربانگ كردنەوەوە( ،)7كە ئاماژەی ئەوەی تیایە پەرستشەكانی ئیسالم شانبەشانی پرۆسەی فتوحات لە ناوچە كوردییەكان باڵو بوونەتەوە.
سەرنەكەوتنی فتوحات لە موسوڵمانكردنی سەرجەم كورد
بەاڵم جیاواز لەم ڕا باوە ،هەندێ لە رۆژهەاڵتناسە رووس و رۆژئاواییەكان پێیانوایە باڵوبوونەوەی تەواوەتی ئیسالم لەناو كورددا دەسودەم و شانبەشانی فتوحات بەرێوەنەچووە بەڵكە دواكەوتووە بۆ دوو سەدە لە پاش فتوحاتی ئیسالمی و بەشێوەیەكی كردەیی لە سەدەی سێیەمی كۆچی /نۆیەمی زاینی دەستیپێكردووە و لە سەدەكانی چوارەم و پێنجەمی كۆچی /دەیەم
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
زۆرێك لەمێژوونوسان پێیانوایە یەكەم پەیوەندیی كورد و ئیسالم دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی پێغەمبەری ئیسالم (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) ،بەو پێیەی یەكێك لە هاوەڵەكانی بەناوی (كابان _ جابان) لە نەتەوەی كورد بووە(،)1 هەرچەندە لەناو سەرچاوەكاندا زانیاریی ئەوتۆ لەبارەی ئەم سەحابییە كوردەوە لەبەردەستدا نییە ،وەك شوێنی لەدایكبوون و پێگەشتن و تەنانەت لەسەر رێنوسی ناوەكەشی ناكۆكیی هەیە ،بەاڵم هیچیان ناكۆكییان نییە لەسەر ئەوەی یەكێكە لەوانەی كە فەرموودەی گێڕاوەتەوە (راوی)( ،)2بەجۆرێك كە مەیمونی كوڕی كابان فەرمودەیەكی لێ گێڕاوەتەوە لەبارەی قەرز و مارەییەوە كە زیاتر لە جارێك لە پێغەمبەری (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) بیستووە تا دەگاتە 10جار”( )3كە ئەمەش هێمایە بۆ درێژیی ماوەی هاوەڵیكردنی پێغەمبەر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت). راستە دەكرێت بوونی ئەم هاوەڵە (صحابی) كوردە بە بەڵگەی بوونی جۆرێك لەپەیوەندیی لەنێوان كورد و ئیسالم لێكبدرێتەوە لە قۆناغەكانی سەرەتای دەركەوتنیدا ،بەاڵم هیچ دووریش نییە حاڵەتی (كابانی كوردی) و هاوەڵیكردنی لەگەڵ پێغەمبەری ئیسالم حاڵەتێكی تاكەكەسی بێت وەك چۆن سەلمانی فارسی و بیاللی حەبەشی موسوڵمان و هاوەڵی پێغەمبەربوون ،كەچی گەلەكانیان لە حەبەشە و واڵتی فارس ئەوكات هێشتا موسوڵمان نەبوون ،بۆیە ناكرێت مێژووی باڵوبونەوەی ئیسالم لە كوردستاندا ببەسرێتەوە بەم هاوەڵە كوردەوە.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
یەكەم پەیوەندیی كورد و ئیسالم
پرۆسەكانی فتوحات وەك دەستپێكێكی گشتگیر
35
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
و یازدەیەمی زاینی ئیسالم مۆركێكی میللی لەناو كورددا وەرگرتووە( ،)8ئەم بووچونەش بە هەمان شێوەی بۆچوونی پێشوو پاڵپشت و بەڵگەی مێژوویی خۆی هەیە كە پشتڕاستی بكاتەوە، لەوانەش دواكەوتنی باڵوبونەوەی ئیسالم لە هەندێ شارەدێی كوردیدا لە چەشنی دووژانە (دزدان) و شارەدێی (بیر) لە هەورامان كە سەرەتا بەرەنگاری عەرەبە موسوڵمانەكان بوونەتەوە، پاش كۆتاییهاتنی فتوحات و بێهیوابوون لە موسوڵمانبوونیان ،خۆیان بەخواستی خۆیان ئاینی ئیسالمیان قبووڵیان كردووە ،وەك هەندێ لەگەڕیدەی هاوچەرخی ئەم رووداوانە لە یاداشتەكانی خۆیاندا روونیانكردۆتەوە(،)9 بەاڵم بەشێوەیەكی گشتیی دەكرێت بوترێت ئەم دواكەوتنەی باڵوبونەوەی ئیسالم لەناوچە شاخاوییە سەختەكانی كوردستاندا بووە و باڵوبونەوەی ئیسالم لە شارە گەورەكانی كوردستاندا بەمجۆرەی ئەمان دوا نەكەوتووە تا بگاتە دوو سەدە لەپاش فتوحات.
سوڵح و شەڕەكانی فتوحات
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
36
ئەگەر بگەرێینەوە بۆ پرۆسەی فتوحاتی ئیسالمییش كە وێستگەی سەرەكیی باڵوبونەوەی ئیسالمە لە كوردستاندا و گوزەرێك بە ماجەراو رووداوەكانیدا بكەین ،ئەوە دەردەكەوێت ئەم پرۆسەیە لەدوو میحوەرەوە بووە ،كە میحوەری ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی ساسانی و میحوەری ناوچەی نفوزی بێزەنتییە ،ئەم پرۆسەیە دوو رێگاچارەی سەرەكیشی گرتۆتە بەر ،كە یەكەمیان ئاشتەوایی و سوڵحكردنە ،دووەمیشیان جەنگ و بەرەنگاربوونەوەیە بۆ ئەوانەی بەسوڵحكردن قایل نەبوون ،ئەم راستییە مێژوویەش قابیلی نكوڵییكردن نییە و بەشێكە لەدابودەستوری باوی
ئەو سەردەمە ،وەك چەند جارێكیتریش روون كراوەتەوە باڵوبوونەوەی ئیسالم بەسوڵح بووبێت یان بەشەڕ هیچ لەو راستییە ناگۆرێت كە پاش ڕەوینەوەی مەترسییە سەربازییەكانیش گەلی كورد هەر لەسەر پابەندیی خۆیان بە ئیسالم بەردەوام بوون ،بەئەوپەڕی نیازپاكییەوە خزمەتی ئەم ئاینەیان كردوە و زۆرجاریش باجی قورسیان لەسەری داوە ،مێژوی چواردە سەدەش بەر لە ئێستاش بەپێودانگ و پێوەرە هاوچەرخەكانی ئێستا ناپێورێت و هەڵناسەنگێنرێت ،لەسەر قسەی ئیبن خەلدونیش هەموو رووداوە مێژووییەكان بەرەنجام و زادەی هۆكار و واقیعی باو و باڵوی سەردەمی خۆیانن.
میحوەرەكانی فتوحات
وەك ئاماژەمان پێكرد ،عەرەبە موسوڵمانەكان پالنێك بەپێی كوردنشینەكانیان ناوچە كۆنترۆڵكردوە كە لەدوو قۆڵ و دوو میحوەرەوە بووە ،میحوەری یەكەم ،ناوچەكانی بندەستی حوكمڕانیی ساسانییە كە ناوچەكانی نەهاوەند، هەمەدان ،دەینەوەر ،ماسبذان ،حەلوان ،شارەزوور، ئازەربایجان و چەند ناوچەیەكیتری دەگرتەوە(،)01 میحوەری دووەمیش ناوچەكانی بندەستی رۆمە بێزەنتییەكانە كە زیاتر ناوچە كوردنشینەكانی باكور و رۆژئاوای كوردستان دەگرێتەوە ،وەك جەزیرە ،روها و دەوروبەری حەڕان(.)11
میحوەری رۆژهەاڵت (ساسانی)
لە میحوەرە فارسییەكە سەرەتای پێكدادانی عەرەبە موسوڵمانەكان لە واڵتی كورددا لە شارۆچكەی جەلەوال بووە ،كە بوەتە گۆڕەپانی جەنگێكی خوێناوی گەورە لە ساڵی (16ك637 /ز) ( )21لە نێوانموسوڵمانەكان و ئەو عەجەمانەی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
دوای شكستی قادسیە لەوێ لەنگەریان گرتبوو وەكو هێڵی دووەمی بەرگریی ،لەم شەڕەدا عەجەمەكان شكان و هەڵهاتن ،موسوڵمانەكانیش بەدەم كوشتارەوە دوایانكەوتن( ،)31بەجۆرێك كە زەوی لەدوورەوە رەشی دەنواند لە كەڵەكەبوونی تەرمی ئەوان( ،)41ژمارەیەكی زۆر كەمیان لێ قوتاربوو( ،)51لەپاش ئەم سەركەوتنە سەربازییە گەورەیەش عەرەبە موسوڵمانەكان بەردەوام بوون لە پێشڕەوی بە ئاراستەی رۆژهەاڵتی روباری دیجلە ،كاتێك گەشتنە دەروازەكانی شارۆچكەی مەندەلی (بندنیجین) خەڵكەكەی داوای ئەمانیان كرد بەرانبەر بەوەی كە جزیە و خەراج بدەن( ،)61دواتریش شاری حەلوان كە تێكەڵەیەك لە كوردی شازنجان و گۆران و هەندێ هۆزی فارسی تێدا نیشتەجێ بوو( )71بە شەڕ فەتح كرا( ،)81چونكە خەڵكەكەی ئیسالمیان قبوڵ نەكرد( ،)91پاش شەڕوپێكدادان خەڵكی حەلوان لەگەڵ موسوڵمانەكان رێككەوتن ،ئەوانیش جزیە و خەراج بدەن بەرانبەر بەدابینكردنی ئاسایش و ئازادیی هاتوچۆكردن بۆیان( ،)02ئەم سوڵحەی ()12 حەلوانیش كە پاش كوشتن و بڕینی زۆر هات
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
قبوڵكردنی جزیە ئاماژەیەكی روونە كە زۆرینەی كورد لە رێی فتوحاتەوە نەچوونەتە سەر ئاینی ئیسالم، بەڵكە رازییبوون وەكو ئەهلی كیتاب مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت نەك موسوڵمان
بوو بەپێشینەیەك بۆ فەتحكردنی شارەكانی كرمانشاه و ناوچەكانی شارەزوور و چەندین شارەدێ و ناوچەی تری كوردنشین( ،)22خەڵكی ئەم ناوچانە كە رازیی بوون جزیە و خەراج بدەن، ئەوەیان كردە مەرج لەسەر موسوڵمانەكان كە “نەكوژرێن ،تااڵن نەكرێن ،رێگەی هاتوچۆیان لێ نەگیرێت بۆ هەركوێ خۆیان پێیان خۆشە”(.)32 دەكرێت فەتحی حەلوان بە سەرەتا و دەسپێكی پەیوەندیی كورد و سوپای ئیسالم دابنرێت چونكە ئەم شارە خاڵی جیاكەرەوەی عێراقی عەرەبی و عێراقی عەجەمییە (هەرێمی چیا) ( ،)42كاتێكیش عەرەبە موسوڵمانەكان حەلوانیان تیپەڕاند و روویانكردە ناوچە كوردنشینەكانی تری هەرێمی چیا( )52رووبەڕووی بەرەنگارییەكی توند بوونەوە ،بە تایبەت لە شاری نەهاوەند كە تێكەڵەیەك لە كورد و عەرەبی تێدا دەژیا( ،)62ئەم شارە بوو بە گۆڕەپانی پێكدادانێكی گەورە لە نێوان سوپای موسوڵمانەكان و سوپای عەجەم لە ساڵی (21ك642/ز)( ،)72سەرەنجام فاتیحەكان سەركەوتن و لەبەر گرنگیی ئەم جەنگەش بەفەتحی نەهاوەند وتراوە «فتح الفتوح»( ،)82خەڵكەكەی ناچاربوون بەرانبەر دابینكردنی پاراستنی گیانیان سوڵح بكەن(.)92 لەپاش كەوتنی نەهاوەندیش شاری دەینەوەر نەیتوانی لەیەك رۆژ زیاتر بەرەنگاری سوپای ئەبو موسای ئەشعەری ببێتەوە ( 21ك642/ز)( ،)03دواتر رێككەوتن لەسەر ئەوەی لەسەر ئاینی خۆیان بمێننەوە و ئاسایشیان بۆ دابین بكرێت لەپای قبوڵكردنی پێشكەشكردنی جزیە و خەراج( ،)13هەر ئەمەش وایكرد فه‌رمانڕەوا فارسەكەی ناوچەی ئازەربایجان مل بۆ سوپای حوزەیفەی كوڕی یەمانى كەچ بكات (22ك643/ز)( )23و رێككەوتن هەشت هەزار درهەم كۆ بكەنەوە بۆ عەرەبە
37
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
موسوڵمانەكان لەپای دابینكردنی ئاسایش و هێشتنەوەی پەرستگا زەردەشتییەكەی هەرێمەكە و پاراستنی گیانی كوردەكانی ئازەربایجان(.)33 هەر نزیك لە هەرێمی چیا هەندێ لە كوردەكانی نیشتەجێی واڵتی فارس قبوڵیان نەكرد موسوڵمان بن ،قبوڵیان نەكرد جزیە و خەراجیش بدەن بۆیە كەوتنە بەر هێرشی فاتیحەكان( ،)43ئەم حاڵەتەش بەزەقی لەناو كوردەكانی ئەهوازدا (خوزستان) روویدا كە سوڵحیان قبوڵ نەكرد و سەرەنجام كوژران و بەدیل گیران( ،)53هەروەها هەندێ لە كوردەكانی نیشتەجێی واڵتی فارس رێگەیان لە سوپای ساریەی كوڕی زەنیم گرت (23ك644/ز) و سەرەنجامی بەرەنگارییەكەش بە سەركەوتنی سوپاكەی ساریە و شكانی كوردەكان كۆتاییهات، لەسەرچاوە مێژووییەكانیشدا بەسەرهاتێكی بەناوبانگی خەلیفە عومەر لەبارەی ئەم بەرەنگارییەی كورد و سوپای ئیسالم هەیە كە بە “یا ساریة الجبل الجبل ”...ناسراوە(.)63
میحوەری باكوور (بێزەنتی)
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
38
لە میحوەری دووەمی فتوحاتیش كە ناوچەكانی نفوزی بێزەنتییە ،پرۆسەی فتوحات ساڵێك يان دووان پاش میحوەری ناوچەی نفوزی ساسانی و لە ساڵی (17ك638/ز) يان لە ساڵی (18كـ639/ز) ( )73دەستیپێكردووە( ،)83رەوشەكە جیاوازیی هەیە و كوردەكانی ئەم میحوەرە (جەزیرە) سوڵحیان لەگەڵ فەرماندەی سوپای عەرەبە موسوڵمانەكاندا قبوڵكردووە ،كە عەیازی كوڕی غەنەم سەركردایەتی دەكردن ،بەرانبەر پێدانی جزیە و خەراج( ،)93هەر لەسەر ئەم دابو دەستورەش لە ساڵی (20ك641/ز) شاری ئامەد (دیاربەكر) بەبێ شەڕ فەتحكرا ( ،)04لە هەمان ساڵیشدا شاری هەولێر فەتحكرا( ،)14بەدوای
بڕی ئەو جزیەی موسڵمانەكان لەسەر ئەهلی كیتاب و زەردەشتییەكان دایانناوە كەمتر بووە لەبڕی ئەو باج و سەرانەیەی رۆمە بێزەنتی و فارسەكان لێیان وەردەگرتن شاری هەولێریشدا سەرجەم مۆڵگە كوردنشینەكانی تر()24ی سەر بە هەولێر و پارێزگای دهۆكی ئێستا چوونە ژێر سایەی حوكمڕانی موسوڵمانەكان(.)34 لەسەر بنەمای رێككەوتنەكەی خەڵكی جەزیرە لەگەڵ فاتیحەكان ،بڕیاردرا ئەوانەشی ئامادەنین جزیە بدەن و ئەیانەوێت كۆچ بكەن بۆ جێگەی تر رێگەیان پێبدرێت واڵت بەجێبهێڵن و ئازادن لە سایەی حوكمی ئیسالمدا نەژین(.)44
قبوڵكردنی جزیە و خەراج لەبری ئیسالم لەگێڕانەوەی ئەم باسە مێژووییانەشەوە دەردەكەوێت كە خەڵكی زۆرینەی ناوچە كوردنشینەكان ،بە تایبەت ئەوانەی سەر بە نفوزی دەوڵەتی هیالك و داخوراوی ساسانی بوون كە لە چوار ساڵی كۆتایی تەمەنیدا 10پادشای گۆڕیبوو، لەبەرەنگاربوونەوەى شكستهێنانیان پاش سەربازیانەی عەرەبە موسوڵمانەكان بەپێی رێككەوتن و قبوڵكردنی جزیە و خەراج خۆیان رادەستی سوپای موسوڵمانەكان كردووە ،جگە لە پەیڕەوانی ئاینی زەردەشتی ئەو كوردانەشی لەسەر ئاینی مەسیحی و جوولەكە بوون،
هەمان رێگەی زەردەشتییەكانیان هەڵبژارد بە قبوڵكردنی رادەستكردنی جزیە و خەراج بە موسوڵمانەكان( ،)54جزیە تایبەتە بە پیاوانی ناموسوڵمان و ژنان و منااڵن ناگرێتەوە، بڕەكەشی بەپێی توانای دارایی كەسەكان دەگۆڕێت( )64خەراجیش باجی زەوی كشتوكاڵییە ()74 و موسوڵمان و ناموسوڵمان هاوبەشن تێیدا وبەپێی توێژینە وەی رۆژهەاڵتناسەكانیش بڕی ئەو جزیەی موسڵمانەكان لەسەر ئەهلی كیتاب و زەردەشتییەكان دایانناوە كەمتر بووە لەبڕی ئەو باج و سەرانەیەی رۆمە بێزەنتی و فارسەكان لێیان وەردەگرتن( ،)84هەرچۆنێك بێت قبوڵكردنی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
جزیە ئاماژەیەكی روونە كە زۆرینەی كورد لە رێی فتوحاتەوە نەچوونەتە سەر ئاینی ئیسالم، بەڵكە رازییبوون وەكو ئەهلی كیتاب مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت نەك موسوڵمان( ،)94ئەمەش كەڵك وەرگرتن بووە لە بڕیاری خەلیفەی دووەمی ئیسالم عومەری كوڕی خەتاب لە بارەی مامەڵەكردن لەگەڵ هاوواڵتییە زەردەشتییەكانی سەر بە دەوڵەتی ساسانی وەكو ئەهلی كیتاب، پاش ئەوەی فەرماندەی میحوەری رۆژهەاڵتی
ئەوەی تێبینی دەكرێت بەرەنگاریی سەختی كوردەكان زیاتر لەناوچەكانی بندەستی دەوڵەتی ساسانیدایە كە دوژمنایەتی دێرینیان هەیە لەگەڵ عەرەبەكان ،باسیلی نیكیتین كە رۆژهەاڵتناسێكی فەرەنسییە پێیوایە ئەم بەرەنگارییە باكگراوەندی ئاینی و كۆمەاڵیەتیشی هەیە ،كوردەكان بەگیانی پارێزگارییكردن لە پوش و پاوان و لەوەڕگاكانیان بەرەنگاریی عەرەب فاتیحەكان بوونەتەوە(،)25 بەاڵم محەمەد ئەمین زەكی رایەكی تری هەیە و پێیوایە هۆكارەكەی زیاتر نامۆیی كورد بووە بە دابودەستورەكانی ئیسالم لەگەڵ هاندانی پیاوە ئاینییەكانی زەردەشتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم ئاینە نوێیە و( )35و پاش ئەوەی كورد شارەزاییان لەم ئاینە پەیداكردوە بە خواستی خۆسان بوونەتە یەكێك لەمیللەتە هەرە دلسۆز و قوربانیدەرەكانی ئیسالم(.)45
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
باڵوبوونەوەی ئیسالم بەسوڵح بووبێت یان بەشەڕ هیچ لەو راستییە ناگۆرێت كە پاش ڕەوینەوەی مەترسییە سەربازییەكانیش گەلی كورد هەر لەسەر پابەندیی خۆیان بەئیسالم بەردەوام بوون.
فتوحات (ساسانی) سەعدی كوڕی ئەبی وەقاس لەمبارەیەوە پرسیارێكی ناردووە بۆ خەلیفە لەبارەی چۆنییەتی مامەڵەكردن لەگەڵ پەیڕەوانی ئاینی زەردەشتی ،لەگەڵ رونكردنەوەی پێویست لەبارەی بنەماكانی ئاینەكەیان و شێوازی سەرچاوە بەپێی پەرستشەكانیانەوە(.)05 مەسیحییەكان خەلیفە عومەر نەك هەر كورد و زەردەشتییەكان و رۆمەكان بەڵكە عەرەبە مەسیحییەكانی ناو نیوەدورگەی عەرەبیشی ناچار بەموسوڵمانبوون نەكردووە ،كاتێك عەرەبەكانی نەجران قبوڵكردنی ئیسالمیان رەتكردەوە رازیی بوو بگوازرێنەوە بۆ عێراق و لەوێ زەوی و زاری پێدان وەكو قەرەبووی راگواستنیان لە نیشتمانی خۆیان (نجران)( ،)15كە بەشێكە لە سعودیەی ئێستا و مەترسیی دروستدەكرد لەسەر ئاسایشی خەالفەتی موسوڵمانەكان.
39
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
40
سهرچاوه و په‌راوێز:
أرشاك بوالديان :األكراد من القرن السابع إلى 1 القرن العاشر الميالدي ،ترجمة مجموعة من المترجمين، دار الفارابي ،بيروت2013 ،م ،ص ص .121_120 الذهبي :ميزان االعتدال في نقد الرجال ،تحقيق 2 محمد البجاوي ،دار المعرفة ،بيروت1963 ،م ،ج ،4ص .263 ابن األثير :أسد الغابة في معرفة الصحابة، 3 تحقيق علي محمد معوض و عادل أحمد عبد الموجود، دار الكتب العلمية ،بيروت1994 ،م ،ج ،6ص345؛ ابن حجر العسقالني :اإلصابة في تمييز الصحابة ،تحقيق خيري سعيد ،المكتبة التوفيقية ،القاهرة ،د ت ،ج،1 ص376؛ اآللوسي :روح المعاني ،ج ،26ص .103 البالذري :فتوح البلدان ،تحقيق عبد الله أنيس 4 وعمر أنيس الطباع ،مؤسسة المعارف ،بيروت1987 ،م، ص ص 433 _ 423؛ ابن خلدون :العبر ،بيت أفكار الدولية ،األردن والسعودية ،د.ت ،ص ص ،548 ،547 .561 ،558 ،557 ،553 ،556 5 فرست مرعي :الفتح اإلسالمي لكردستان ،دار الزمان ،دمشق2011،م ،ص111؛ تهامي العبدولي :إسالم األكراد ،ص .62 6 فرست مرعي :الفتح اإلسالمي لكردستان ،ص 171؛ راغب السرجاني :بين التاريخ والواقع ،ج ،1ص .118 أبي يعلى :طبقات الحنابلة ،تحقيق عبد الرحمن 7 بن عثمان العثيمين ،الرياض1999،م ،ج ،3ص .168 أرشاك بوالديان :األكراد من القرن السابع إلى 8 العاشر الميالدي ،ص 128؛ تومابوا :مع األكراد ،ترجمة
آواز زنكنة ،دار الجاحظ ،بغداد1975 ،م ،ص .105 أبي دلف مسعر بن مهلهل الخزرجي :الرسالة 9 الثانية ،تحقيق بطرس بولغاكوف ،ترجمة محمد منير مرسي ،مؤسسة ذين ،السليمانية2012 ،م ،ص ص .127 _126 10اليعقوبي :تاريخ اليعقوبي ،دار صادر ،بيروت، ج ،1ص .176 11اليعقوبي :تاريخ اليعقوبي ،ج ،1ص .176 12 الطبري :تاريخ الرسل والملوك ،ج ،4ص 24؛ ابن األثير :الكامل في التاريخ ،تحقيق أبي الفداء عبدالله القاضي ،دار الكتب العلمية ،بيروت1987 ،م ،ج ،2ص .364 13 البالذري :فتوح البلدان ،ص 369؛ ابن األثير: الكامل في التاريخ ،ج ،2ص .365 14 ابن األثير :الكامل في التاريخ ،ج ،2ص 335؛ ابن كثير :البداية والنهاية ،ج ،7ص .177 ابن خلدون :العبر ،ص .548 15 البالذري :فتوح البلدان ،ص .369 16 17اليعقوبي :البلدان ،ص 46؛ المسعودي :مروج الذهب ،ج ،2ص 97؛ أبو الفدا :تقويم البلدان ،ص 307؛ قادر محمد حسن :اإلمارات الكردية،ص .38 18خليفة بن الخياط :تاريخ خليفة بن الخياط ،ص ص .92 ،77 19ابن كثير :البداية والنهاية ،ج،7ص .179 الحموي :معجم البلدان ،ج ،2ص .292 20 ابن األثير :الكامل في التاريخ ،ج ،2ص 437؛ 21 ابن خلدون :العبر ،ص .558
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
22البالذري :فتوح البلدان ،ص .423 البالذري :فتوح البلدان ،ص ص .467 _ 466 23 24األزدي :تاريخ الموصل ،تحقيق أحمد عبدالله محمود ،دار الكتب العلمية ،بيروت2006 ،م،ج ،1ص 46؛ تومابوا :مع األكراد ،ص 104؛ محمد أمين زكي :خالصة تاريخ الكرد،ص .123 القلقشندي :صبح األعشى ،ص .373 25 26اليعقوبي :البلدان ،ص 48؛ ابن األثير :الكامل في التاريخ ،ج ،8ص 83؛ القزويني :نزهة القلوب ،ص .74 27 خليفة بن خياط :تاريخ خليفة بن خياط ،ص 83؛ األزدي :تاريخ الموصل ،مج ،1ص 51؛ الطبري: تاريخ الرسل والملوك ،ج ،4ص 114؛ ابن األثير :الكامل في التاريخ ،ج ،8ص .349 28 مسكويه :تجارب األمم ،ج ،1ص 243؛ ابن كثير :البداية والنهاية ،ج ،7ص .209 29 الدينوري :األخبار الطوال ،تحقيق عبدالمنعم عامر ،وزارة الثقافة واإلرشاد القومي ،مصر ،د.تص .137 30الذهبي :سير أعالم النبالء ،ج ،1ص .355 31البالذري :فتوح البلدان ،ص .430 32خليفة بن خياط :تاريخ خليفة بن خياط ،ص .84 33خليفة بن خياط :تاريخ خليفة بن خياط ،ص .459 ابن خلدون :العبر ،ص .561 34 35الطبري :تاريخ الرسل والملوك،ج ،4ص 478؛ ابن كثير :البداية والنهاية ،ج ،7ص 233؛ ابن خلدون: العبر ،ص .561 36الطبري :تاريخ الرسل والملوك ،ج ،4ص 478؛ ابن األثير :الكامل في التاريخ ،ج ،2ص 442؛ ابن كثير: البداية والنهاية ،ج ،8ص .231 37ياقوت الحموي :معجم البلدان ،ج ،2ص 134 38األزدي :تاريخ الموصل :مج ،1ص .48 39ياقوت الحموي :معجم البلدان ،ج ،2ص .134 أحمد الخليل :تاريخ الكرد في العهود االسالمية، 40 ص .152
سامي الصقار :إمارة أربل في العصر العباسي 41 ومؤرخها ابن المستوفي ،دار الشواف ،الرياض1992 ،م، ص .31 42البالذري :فتوح البلدان ،ص 464؛ الذهبي :سير أعالم النبالء ،ج ،1ص .351 فرست مرعي :الفتح اإلسالمي لكردستان ،ص 43 ص .143 _141 44البالذري :فتوح البلدان ،ص 464؛ ابن كثير: البداية والنهاية ،ج ،8ص .183 45المسعودي :مروج الذهب ،ج ،2ص 97؛ابن خلدون :العبر ،ص 561؛صموئيل أتينجر :اليهود في البلدان اإلسالمية 1950 _ 1850م ،ترجمة جمال أحمد الرفاعي ،عالم المعرفة ،الكويت ،مايو 1995م ،ص 15؛تومابوا :مع األكراد ،ص 102؛ محمد أمين زكي: خالصة تاريخ الكرد،ص .161 46النووي :المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج ،تحقيق خليل مأمون شيخا ،دار المعرفة ،بيروت، ط2012 ،19م ،ج ،11ص ص .267_ 266 47أبي يوسف :كتاب الخراج ،دار المعرفة ،بيروت، 1979م ،ص 122؛ النووي :المنهاج ،ج ،11ص .266 48األب ألبیر أبونا :تاریخ الكنیسة السریانیة المسیحیة ،دار المشرق بیروت2002 ،م ،ط ،2ص .51 49أنور المايي :األكراد في بهدينان ،مطبعة خبات، دهوك ،ط1999 ،2م ،ص .65 50أبي يوسف :الخراج ،ص 130؛ أنور المايي: األكراد في بهدينان ،ص 65؛ أحمد أمين :فجر اإلسالم، دار الكتاب العربي ،بيروت1969 ،م ،ص 101؛ محفوظ العباسي :إمارة بهدينان العباسية ،ص .25 51األب ألبیر أبونا :تاریخ الكنیسة السریانیة المسیحیة ،ص .53 52باسيلي نيكيتين :الكرد ،ص .299 53محمد أمين زكي :خالصة تاريخ الكررد،ص .188 54مال علي كردي :كردستان واألكراد ،ص ص .75 _ 74
41
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
م .عەلى باپیر :مورتەد و مونافیق بۆیان هەیە لە سایەى دەوڵەتى ئیسالمیدا بژین له‌بری قوڵبونه‌و ه به جیاوازی بۆچون و مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ ناموسڵمانه‌كان ،مامۆستا عه‌لی باپیرمان هه‌ڵبژارد كه له‌سه‌ر هه‌موو جومگه‌كانی تێگه‌یشتنی خۆی و هه‌ڵبژارده‌ی بۆچوونی زانایانمان پێ بڵێت .مامۆستا ب ه ته‌نیشت كاری سیاسییه‌وه ،زیاتر له چل ساڵ ه ده‌خوێنێته‌وه و لێكۆڵینه‌وه‌ده‌كات و ده‌یان كتێبی له‌سه‌ر تێڕوانینی ئایینی باڵوكردوه‌ته‌وه .به‌رێزیان ل ه سۆنگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی وردیان ل ه قورئان و سونه‌ت و كه‌لتووری ئیسالمی ،ئێستا قسه‌ی تایبه‌تی خۆی هه‌ی ه له‌سه‌ر كایه جیاوازه‌كان له هه‌ڤپه‌ڤینێكی (خاڵ)دا له‌و بوارانه‌دا كۆمه‌ڵێك پرسیارمان ئاڕاسته‌كرد ،ئه‌ویش ده‌موده‌ست ئه‌م وه‌اڵمانه‌ی داینه‌وه.
گفتوگۆ :شاخەوان عەلى
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
42
خاڵ :كه‌واته ئیسالم به‌زۆر شوێنكه‌وتی ئایینه‌كانی تر ناچار ناكات شوێنی بكه‌ون ؟
م .عه‌لی باپیر :ویستم ئه‌م ه باسبكه‌م، ئیسالم هه‌ر له بنهڕهتدا به‌و جۆره وا ته‌ماشای خۆی ده‌كات ك ه به‌رنامه‌یه‌ك نیی ه ل ه به‌رامبه‌ر به‌رنامه‌كانی تردا ،به‌ڵكو به‌رنامه‌یه‌كه له ریزی ئه‌واندا ،قورئان چۆن پێناسه‌كراو ه خوای گه‌ور ه له سوره‌تی مائیده‌دا باسی كردووه ،كتێبمان بۆ تۆ ناردوه دوای ئه‌وه باسی ته‌ورات و ئینجیل ده‌كات كه بۆ یه‌هود و نه‌سرانیه‌كان هاتووه ،ده‌فه‌رموێت (وأنزلنا إلیك الكتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من الكتاب ومهیمنا علیه) واته ئه‌گه‌ر كه‌موكوڕی و الدانێك تێیاندا روویدابێت راستی ده‌كاته‌وه ،ئێمه‌ی موسڵمان ئاوا سه‌یری كتێبی خۆمان ده‌كه‌ین ك ه دوا كتێبی خوای ه بۆ مرۆڤایه‌تی نه‌ك تاك ه كتێب بێت ،به‌و جۆره سه‌یری پێغه‌مبه‌ری خۆمان ده‌كه‌ین ك ه دوا پێغه‌مبه‌ری خوای ه بۆ مرۆڤایه‌تی ،نه‌ك تاك ه پێغه‌مبه‌ربێت ،وه‌ك پێغه‌مبه‌ر( دوردی خوای له‌سه‌ر بێت) فه‌رمانی پێكردوین ده‌فه‌رموێت (ال تفضلوا بين االنبيا‌ء) هه‌ڵبژاردن مه‌كه‌ن له‌ناو پێغه‌مبه‌راندا، خوای په‌روه‌ردگار ئومه‌تی فێركردووه له‌كۆتایی الر ُس ُ ول ب ِ َما سوره‌تی (البقرة) ده‌فه‌موێت (ا َم َن َّ
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
م .عه‌لی باپیر :پێش هه‌مووشتێك من ده‌ستخۆشیتان لێده‌كه‌م ب ه ده‌ركردنی گۆڤاری خاڵ ،هیوادارم سه‌ركه‌وتوبن و ئه‌و ئامانجانه‌ی بۆ گۆڤاره‌كه‌تان تۆماركردوو ه به باشترین شێو ه بیانهێننه‌دی. ئه‌و بابه‌ت ه بابه‌تێكی زۆر گرنگ ه و ل ه رۆژگاری ئه‌مڕۆشدا نه‌ك هه‌ر موسڵمانان ،هه‌موو مرۆڤایه‌تی ب ه گشتی پێویستی پێیه‌تی ك ه به‌رچاویان تێیدا روونبێت ،ئیسالم دیاره ئه‌ڵقه‌یه‌ك ه له‌و زنجیره‌یه‌ی كه ل ه ئاده‌مه‌وه ده‌ستی پێكردووه (سه‌المی خوای له‌سه‌ر بێت) ك ه ئه‌ویش بریتیی ه له ناردنی هیدایه‌تی خوا بۆ به‌شه‌ر ،خوای په‌روه‌ردگار له‌و رۆژه‌وه‌ی ئاده‌می له‌سه‌ر زه‌وی داناو ه په‌یتا په‌یتا ب ه پێغه‌مبه‌رانی خۆیدا (سه‌المی خوایان له‌سه‌ر بێت) به‌رنامه‌ی بۆ ناردوون بۆ مرۆڤ به‌پێی بارودۆخ و ئه‌و ژینگانه‌ی تێیداژیاون تاكو هه‌م ژیانی تاكی و هه‌م ژیانی خێزانیی و كۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسیی خۆیانی پێ رێكبخه‌ن ،كه‌وات ه ئیسالم وه‌كو خوای گه‌وره ل ه سوره‌تی (االحقاف)دا بە ێ (قل ما كنت بدعا پێغه‌مبه‌ری خاته‌م ده‌فه‌رمو من الرسل) ،من داهێنراوێك نیم له‌ناو پێغەمبەراندا منیش یه‌كێكم وه‌كو ئه‌وان ،پێغه‌مبه‌ر (سه‌الت و سه‌المی خوای له‌سه‌ر بێت) ك ه بوخاری و موسلیم گێڕاویانه‌ته‌و ه زۆرجوان ئه‌وه‌مان بۆ وێناده‌كات ك ه كاری پێغه‌مبه‌ری خاته‌م بریتیبوو ه له‌كاری ته‌واوكاری له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌رانی دیكه ،ده‌فه‌رموێت «وێنه‌ی من و وێنه‌ی ئه‌وانه‌ی پێش من وه‌كو ئه‌و ه وای ه كه‌سێك كۆشكێكی دروستكردووه ،زۆر جوان رێكیخستووه ،جگ ه له گۆشه‌یه‌ك له گۆشه‌كانی به‌ردێك ماو ه دابنرێت ،هه‌موو ئه‌وانه‌ی به‌ده‌وری
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
خاڵ :كاتێك ك ه ئایینی ئیسالم هات ،چه‌ند ئایینێكی تر هه‌بوون ك ه ئیسالم هات مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵیان چۆن کرد؟
ئه‌و كۆشكه‌دا هاتن و ده‌چوون ده‌یان وت كۆشێكێكی زۆر جوان ه خۆزگ ه ئه‌و به‌رده‌ش دابنرابایه ،من ئه‌و به‌ردی كۆشه‌یه‌م و من كۆتایی پێغه‌مبه‌رانم» .ئه‌و ه به‌راستی زۆر گرنگه ئێمه‌ی موسڵمان ئاوا ل ه ده‌می پێغه‌مبه‌ری خۆمانه‌وه (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ده‌بیستین ك ه پێغه‌مبه‌ری خاته‌م وا سه‌یری خۆی و به‌رنامه‌كه‌ی خۆی كردو ه ك ه كاری پێغه‌مبه‌رانی پێش خۆی ته‌واو ده‌كات ،به‌رنامه‌كه‌شی بریتیی ه ل ه ئه‌ڵقه‌یه‌ك دوا ئه‌ڵقه‌ی ئه‌و زنجیر ه كتێب و به‌رنامه‌یه‌ی ه كه‌خوای په‌روه‌ردگار ب ه پێغه‌مبه‌راندا ناردوونی بۆ رێكخستنی ژیانی مرۆڤایه‌تی.
43
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
44
ُون ۚ ُك ٌّل اَ َم َن ب َِهّ ِالل ُأنز َِل إِلَ ْيهِ مِن َّر ّب ِهِ ؤالْ ُم ْؤمِن َ ؤر ُسلِهِ لاَ ُن َف ّ ِرقُ َب ْي َن أَ َحدٍ ّمِن ؤ َم اَلئ ِ َكتِهِ ؤ ُك ُتبِهِ ُ ُّر ُسلِهِ) جیاوازی ناخه‌ین ه نێو هیچ كام ل ه پێغه‌مبه‌ران
(سه‌المی خوایان له‌سه‌ر بێت) ،ئێستا دێم ه سه‌ر وه‌اڵمی پرسیاره‌كه‌ی ئێوه‌ش ،ئه‌و كرانه‌وه و ئه‌و ته‌بایی و ئه‌و هاوكاریی و سه‌ماحه‌ته‌ی ل ه ئیسالمدا هه‌یه ،هه‌موو پێغه‌مبه‌ران هه‌روابوون (سه‌المی خوایان له‌سه‌ر بێت) ،به‌اڵم هی ئه‌وان گۆڕدراوه، هه‌موو كتێبه‌كان هه‌روابوون ،به‌اڵم ده‌ستكاری كراون (يحرفون الكلم عن مواضعه ونسوا حظ ًا ما ذكروا به) ئه‌وه‌ی ك ه له‌بیریانچوو ه و ئه‌وه‌ی ده‌ستكاریان كردووه ئه‌وه‌ی ه ك ه كتێبه‌كانی تێكداوه، ئه‌گینا كتێبه‌كانی خوا هه‌موو فه‌رمایشتی خوان، پێغه‌مبه‌رانی خوا ( سه‌المی خوایان له‌سه‌ر بێت) له‌و ڕووه‌و ه كه پێغه‌مبه‌ری خوان و په‌یامی خوایان بۆ دێت ،هه‌موو له‌یه‌ك ئاستدان ،به‌اڵم دیاره هه‌ر پێغه‌مبه‌ره له به‌رنامه‌كه‌یدا ئه‌و هه‌لومه‌رج و بارودۆخ ه تایبه‌ته‌ی ره‌چاوكراوه ،بۆیه زانایان وتویان ه (الدین واحد والشرائع متعددة) ،دین یه‌كە به‌اڵم به‌رنامه‌كان جۆراوجۆرن ،ئه‌و به‌رنام ه حه‌قه‌ی كه خوا به پێغه‌مبه‌ری خاته‌مدا ناردویه‌تی نه‌هاتوو ه ئه‌وانه‌ی پێشخۆی هه‌ڵبوه‌شینێته‌وه ،به‌ڵكو هاتوو ه یه‌كه‌م به‌راستیان ده‌زانێت وه‌كو ئه‌سڵه‌كه‌یان، ئه‌گه‌ر گۆڕانكاریان تێداكرابێت چاكیان ده‌كات و به‌سه‌ریانه‌وه چاودێره ،به‌شێكیش له‌وه‌ی كه خوای په‌روه‌رگار به پێویستی نه‌زانیو ه لێی گه‌ڕاوه ،ك ه ده‌ڵێت بۆ قیامه‌ت هه‌ر ئه‌م به‌رنامه‌یه وه‌رده‌گیرێت
ؤهؤ (ؤ َمن َي ْب َت ِغ َغ ْي َر اإل ِ ْس اَل ِم دِينًا َفلَن ُي ْق َب َل مِ ْن ُه ُ خ َرةِ مِ َن الْ َخ ِ فِي الاَ ِ ِين) زۆرێك ل ه مه‌الیه‌كان اسر َ
ئه‌م ئایه‌ت ه ده‌خوێننه‌و ه له غه‌یری شوێنی خۆیدا به‌كاری ده‌هێنن ،هه‌ركه‌سێك جگ ه ل ه ئیسالم هه‌ر به‌رنامه‌یه‌كی تر بخوازێت لێی وه‌رناگیرێت (وهو فی االخر ه من الخاسرین) له‌راستیدا ئه‌وو بۆ
قیامه‌ته ،به‌اڵم ل ه دونیادا (لكم دینكم ولی دین) جا خۆ ئه‌كه‌ر وانه‌بێت ئه‌ی چۆن (ال إكراه فی الدین) جێبه‌جێ ده‌بێت ،زۆركردن نییه ل ه دیندا ،ئه‌سڵه‌ن مرۆڤ لهم سه‌رزه‌ویه‌دا دانراو ه تاقییبكرێته‌وه، ێ ئازادی هیچ كه‌سێك ناتوانێت تاقیبكرێته‌و ه به‌ب ده‌بێت مرۆڤ ئازادبێت ،چۆن وه‌اڵم ده‌داته‌وه، كه‌ی وه‌اڵم ده‌داته‌وه ،به‌ده‌ستخۆیه‌تی .ئه‌گه‌ر ئازاد نه‌بێت به‌كه‌ڵكی تاقیكردنه‌و ه هه‌رنایه ،بۆی ه ئیسالم نه‌هاتوو ه ته‌نیا خێر و به‌ره‌كه‌تی بۆ موسڵمانان بێت ،ئه‌وه زۆر جێی سه‌رنج ه ن ه قورئان ته‌نیا بۆ ئه‌وه هاتووه ،نه پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ته‌نیا بۆ ئه‌وه هاتووه ،خوا پێغه‌مبه‌ری بۆ ئه‌وه‌ناردووە ،ده‌فه‌رموێ( :وما أرسلناك إال رحم ة للعالمین) نه‌یفه‌رموو ه (رحمه للمسلمین) ،قورئان (ان هو اال ذكر للعالمین) نه‌یفه‌رموو ه (ذكر للمسلمین). كه‌واته قورئان و پێغه‌مبه‌ر هه‌موو مرۆڤایه‌تی ده‌توانن لێیان به‌هره‌مه‌ند ببن ،ئه‌وه‌ی ئیمانی پێدێنێت ئه‌وه بۆ دنیا و قیامه‌ت لێی به‌هره‌مه‌نده، ئه‌وه‌ی ئیمانی پێناهێنێت له‌دنیا لێی به‌هره‌مه‌ند ده‌بێت ،ده‌توانێت و زۆری لێناكرێت ،له‌به‌ر چی زۆری لێناكرێت من ل ه كتێبی چواره‌می ئیسالم و ده‌وڵه‌تداریدا له به‌رگی چواره‌میدا هه‌روه‌ها ،ل ه به‌رگی هه‌شته‌می كتێبی (اإلسالم كما یتجلی فی كتاب الله عزوجل) نزیكه‌ی 500الپه‌ڕه‌یه هه‌موو بەرگەکەم ته‌رخانكردو ه بۆ ئه‌وه‌ی ئیسالم چۆن سه‌یری خه‌ڵك ده‌كات و چۆن مامه‌ڵه‌یه‌ان له‌گه‌ڵ ده‌كات ،ئه‌و قه‌زیه ،قه‌زیه‌یه‌كی زۆر هه‌ستیار و گرنگه و به‌هه‌ڵه‌داچونیشی زۆر تێدایه ،تێپه‌ڕاندن و به‌زایه‌دانی زۆری تێدایه ،هه‌ندێك الی تێپه‌ڕاندن ده‌گرن ،كه‌ڵكه‌ڵه‌ی ئه‌وه‌یان ل ه كه‌لله‌دای ه هه‌چی دین ه له ئیسالمدا بیتوێننه‌وه ،هه‌رچی ئومه‌ت ه له ئومه‌تی ئیسالمیدا بیتوێننه‌و ه ك ه خوای په‌روه‌ردگار وای دانه‌ناو ه خوای په‌روره‌دگار ده‌فه‌رموێت (ولو شا‌ء
ربك لاَ من من في الاَ رض كلهم جميعا أفأنت تكره الناس حتي يكونوا مؤمنين) ،ل ه شوێنێكی تر ده‌فه‌رموێت (ولو شا‌ء ربك لاَ من من في الاَ رض كلهم جميعا أفأنت تكره الناس حتي يكونوا مؤمنين).
خاڵ :هه‌ندێك له‌و گروپ ه توندڕه‌وانه‌ی ك ه ئه‌و بۆچونه‌یان گرتووه‌ته‌به‌ر وه‌كو داعش، ئه‌مانه گوای ه پشت ب ه فه‌توای هه‌ندێك زانا ده‌به‌ستن ل ه نموونه‌ی ئیبن ته‌یمییه؟
خاڵ :ل ه ده‌ستووری مه‌دینه‌دا هاتووه (الیهود ام ة من دون الناس) ئه‌مه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ه ل ه ئیسالمدا كه‌مایه‌تی نییه ،كه‌مین ه بێت یان كه‌مین ه نه‌بێت هه‌مووی حه‌قی خۆی هه‌یه؟
م .عه‌لی باپیر :خۆی كه‌مینه ئه‌گه‌ر سه‌یری قه‌باره و حه‌جم بكه‌ین كه ئه‌ویان له‌و كه‌متر ه ئه‌وه‌جیایه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر بێت ه سه‌ر ماف و واجبات ك ه ئێم ه سه‌یری وه‌سیق ه ده‌كه‌ین ،محه‌ممه‌د حه‌میدواڵ ل ه كتێبه‌كه‌ی خۆیدا (الوثائق السياسية للعهد النبوي والخالفة الراشدة) ده‌ڵێت كۆنترین به‌ڵگه‌نامه‌ی ده‌ستووریی ه ل ه دنیادا كه نووسراوه‌بێت ،ئێم ه له‌وێدا سه‌یرده‌كه‌ین وه‌كو یه‌ك (للیهود دینهم وللمسلمین دینهم) ،ئه‌ی ره‌بتیان ب ه یەکە‌وه چییه ،ئه‌وانه (إن اهل هذه الوثیق ة یدون علی من دهم یثرب) واڵتی هه‌مووان ه هه‌ر كه‌سه به‌دینی خۆی ئه‌وه‌ی ئێستا
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
م .عه‌لی باپیر :ئیمامی مالیك رۆژێك الی گۆڕی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) راوه‌ستابوو، فه‌رموی هه‌موو كه‌سێك قسه‌ی لێوه‌رده‌گیرێت و به‌سه‌ریشیا ده‌درێته‌وه جگه ل ه خاوه‌نی ئه‌م گۆڕ ه ك ه پێغه‌مبه‌ر ه ( درودی خوای له‌سه‌ربێت) ،زانایان بنه‌مایه‌كیان داناوه ،ده‌ڵێن قسه‌ی زانایان به‌ڵگه‌ی له‌سه‌ر ده‌هێندرێته‌وه ،ب ه به‌ڵگ ه ناهێنرێته‌وه ،وات ه نابێت بڵێت ئه‌وشته حه‌اڵڵه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئیبن ته‌یمیی ه وای وتوه ،به‌ڵكو ده‌بێت بڵێت ئیبن ته‌یمیی ه به‌ڵگه‌ی چی ه له‌سه‌ر ئه‌وه ،ئه‌مجا ئایا ئه‌و قسان ه راستن ك ه ئه‌وان ب ه به‌ڵگه ده‌یهێننه‌وه ،پێش قسه‌ی زانایان و ئیبن ته‌یمییه هه‌ر ئایه‌ت و فه‌رموده‌كانیش ته‌حریف ده‌كه‌ن ،جارێكیان مه‌ترانی مه‌سیحییه‌كان هاتن بۆالم وتی من سه‌رۆكی مه‌سیحییه‌كانی موسڵ،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هه‌ندێك موسڵمان كه‌ڵكه‌ڵه‌ی ئه‌وه‌ی ل ه كه‌لله‌دای ه هه‌رچی ئومه‌ت ه ل ه ئومه‌تی ئیسالمیدا بیتوێننه‌وه
دهۆك ،كه‌ركوك ،هه‌ولێر و هه‌مویم ،هه‌ندێك قسه‌م له‌گه‌ڵداكردن ،وتم ئه‌وه‌ی كه داعش به د ه رۆژ كردیان ل ه موسڵ و ده‌وروبه‌ری ئه‌گه‌ر ئیسالم ل ه ماوه‌ی 13سه‌ده‌دا كردبای تاكه یه‌هودیه‌ك یان مه‌سیحییه‌ك ،بوزاییه‌ك ،یه‌زیدیه‌ك و غه‌یری موسڵمانت له واڵتی ئیسالمیدا نه‌ده‌بینی ،ئه‌وان ب ه د ه رۆژ هه‌موویان پاكتاو چێوماڵكرد ،له‌راستیدا ئه‌وه‌ی داعش و غه‌یری داعش ده‌یكه‌ن ك ه وجودی غه‌یری خۆیان ره‌فزده‌كه‌ن پێچه‌وانه‌ی ئیسالمه، یه‌كه‌مین كۆمه‌ڵگا ك ه پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) دروستیكردو ه كۆمه‌ڵگای موته‌عه‌دید بوو ،كۆچكه‌ران بۆخۆیان چه‌ند عه‌شیره‌تێك بوون ،عه‌شیره‌ته‌كانی ئه‌وكاته وه‌كو حزبه‌كانی ئێستابوون ،پشتیوانان چه‌ند عه‌شیره‌تێك بوون، دوو سه‌ره‌كی ئه‌وس و خه‌زره‌ج ،جوله‌كانیش سێ تیره‌بوون ،هه‌ندێك ل ه موشریكه‌كانی دیكه‌ش بوون، هه‌ندێك نه‌سرانیشی تێدابوون ،وات ه كۆمه‌ڵگایه‌ك به‌مانای وش ه فره‌یی تێدابوو.
45
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێی ده‌ڵێن كۆنفیدراڵیش بووه ،چونكه جوله‌كه ل ه رووی ئابووریه‌وه ،له رووی سیاسیی ،له رووی ئیداری ،ل ه رووی سه‌ربازیشه‌و ه شتی خۆیانیان بووه ،به‌اڵم به‌رگری پێكه‌وه‌یشیان هه‌بووه ل ه واڵتدا ،ئه‌گه‌ر نا جوله‌كه ل ه رووی ئابووریه‌و ه خۆیان سه‌ربه‌خۆبوون ،ل ه رووی ئیدارییه‌و ه بازاڕی خۆیان و كاروباری ئیداری خۆیان هه‌بووه، ل ه به‌ڵگه‌نامه‌كاندا هاتوو ه ك ه پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ده‌فه‌رموێت نابێت هیچ زانایه‌ك بگۆڕدرێت ،ده‌ستكاری هیچ شتێكیان بكرێت ،نابێت ێ مۆڵه‌تی خۆیان، هیچ كه‌س بچێت ه بازاڕیانه‌و ه به‌ب كه‌وات ه به‌مانای وش ه ئیسالم وه‌كو یه‌ك سه‌یری خه‌ڵكه‌كه‌ی كردووه ،نه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌مان ه دینیان چییه.
خاڵ :له كوردستاندا ئایينی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی كوردستان ئیسالمه ،به‌اڵم له‌والشه‌و‌ه كۆمه‌ڵێ ئایبنی تر هه‌یه ،ئه‌م ه ده‌بێت گفتوگۆی نێوانیان هه‌بێت یان نه‌بێت ؟ ئه‌گه‌ر هه‌بێت چۆنبێت؟
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
46
م .عه‌لی باپیر :پێغه‌مبه‌ران (درودی خوایان له‌سه‌ر بێت) دایالۆگیان كردووه له‌گه‌ڵ به‌رامبه‌ره‌كانی خۆیاندا ،نه‌ك هه‌ر ئه‌وه ،به‌ڵكو هیچ پێغه‌مبه‌رێك نه‌هاتوو ه مه‌گه‌ر به‌ڵگه‌یه‌كی ده‌سته‌وستانكه‌ری هه‌بوبێت بۆ به‌رامبه‌ره‌كه‌ی بۆ ئه‌وه‌ی بۆی بسه‌لمێنێت ك ه ئه‌و پیغه‌مبه‌ری خوایه، هه‌ر له‌خۆوه ناڵێت من پێغه‌مبه‌رم ،پاشان ئه‌كه‌ر سه‌یری پێغه‌مبه‌ری خاته‌م بكه‌ین محه‌ممه‌د (درودی خوای له‌س ه ربێت) له‌گه‌ڵ موشریكه‌كان وتووێژی هه‌بووه ،له‌گه‌ڵ جوله‌كه‌كان وتووێژی هه‌بووه ،له‌گه‌ڵ مونافیقه‌كان بوویه‌تی ،ئه‌گه‌ر ئێمه شوێنكه‌وتووی پێغه‌مبه‌ری خاته‌مبین (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) له‌راستیدا ده‌بێت هه‌میش ه ده‌ستپێشخه‌ربین ،چونك ه ئه‌كه‌ر كۆمه‌ڵه خه‌ڵكێك بیانه‌وێت ل ه واڵتێكدا بژین ده‌بێت چی بكه‌ن ،هه‌رده‌بێت پێكه‌وه وتووێژ بكه‌ن،
هه‌رده‌بێت لێكتێبگه‌ن ،ئه‌سڵه‌ن كۆمه‌ڵ ه خه‌ڵكێك ل ه واڵتێكدا پێكه‌وه‌بژین ،ده‌بێت پێكه‌و ه هاوكاربن، ئه‌گه‌ر له‌یه‌ك تێنه‌گه‌ن ،ئه‌گه‌ر له‌یه‌ك حاڵی نه‌بن، ێ بۆ یه‌كتر ئه‌گه‌ر یه‌كدی نه‌خوێننه‌وه ،ئه‌گه‌ر گو نه‌گرن ،چاری تر چییه؟
خاڵ :ئه‌و كاته‌ی ئێوه ل ه هه‌ڵه‌بجه و هه‌ورامان بوون ،په‌یوه‌ندیتان له‌گه‌ڵ هاواریه‌كان چۆن بوو؟
م .عه‌لی باپیر :ده‌توانن ل ه خه‌ڵكه‌ك ه خۆیان له‌گه‌ڵیان په‌یوه‌ندیمان ئێستاش ببرسن، نه‌پچڕاندووه ،ئێستاش هه‌ندێكیان لێده‌ناسم، له‌گه‌ڵیان په‌یوه‌ندیم ماوه ،هاموشۆمان ده‌كردن، هاموشۆیان ده‌كردین ،ده‌بێت موسڵمان ده‌ستی ل ه هی هه‌مووكه‌س درێژتربێت بۆ هاوكاری ،چۆن موسڵمانێك له واڵتێك كه‌مینه‌ی ه ل ه واڵتانی رۆژئاوا و رۆژ هه‌اڵت چاوی له‌وه‌نییه ك ه به‌چاوێكی وا سه‌یری بكه‌ن ك ه ئه‌و خه‌ڵك ه ئاگای لێیبێت و مافه‌كانی بپارێزێت ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌مینه‌ی ه و ئه‌وان زۆرترن ،موسڵمان ده‌بێت له‌پێش هه‌موو كه‌سێكه‌و ه ئه‌و چاوه‌ڕوانییه‌ی لێبكرێت و ئاگای ل ه خه‌ڵكی دیكه‌بێت ،ئه‌وكاته‌ی له‌وێبووم (جه‌ماعه‌تی ئه‌نسار و جوندولئیسالم) عه‌زیه‌تیان ده‌دان ،ده‌هاتن بۆ الی ئێمه سكااڵیان ده‌كرد قسه‌م له‌گه‌ڵداده‌كردن، ده‌موت كاكه‌گیان ئه‌وان ه عه‌زیه‌ت مه‌ده‌ن ،زوڵمیان لێمه‌كه‌ن ،موڵك و ماڵیان داگیرمه‌كه‌ن ،به‌شێوه‌یه‌كی ناڕێك مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ مه‌كه‌ن ،خۆ ل ه ئیسالمدا ێ ئه‌وه لهم سه‌رده‌مه‌دا به‌وان ه ده‌وترێت چی؟ ،جار ئه‌وانه پێیان ده‌وترێت هاوواڵتی ،به‌اڵم كاتی خۆی پێیان وتراو ه (ذمی) ،یانی په‌یمانیان له ئه‌ستۆی موسڵماناندا هه‌یه ده‌بێت سه‌ر و ماڵ و نه‌فس و ناموسیان بپارێزرێت ،وه‌كو هی خۆیان ،هه‌ندێك له زانایان واده‌زانن ئه‌و ه هه‌ر قسه‌ی زانایانه ،ئه‌و وشه‌ی ه له‌فزی پێغه‌مبه‌ر ه (درودی خوای له‌سه‌ر
بێت) ك ه ده‌فه‌رموێت (لهم مالنا وعلیهم ما علینا)، ئه‌و ه ده‌قی فه‌رموده‌ی پێغه‌مبه‌ر ه (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) بۆ نه‌سرانییه‌كانی نووسیوه هه‌مان ماف ك ه ئێم ه هه‌مان ه ئه‌وانیش هه‌یانه ،ئه‌رك ك ه ئێم ه له‌سه‌رشانمانه واته ئه‌ركی نیشتیمانی نه‌ك ئه‌ركی دینی ،ئه‌وانیش له‌سه‌ر شانیانه.
خاڵ :كه ئه‌و ده‌قانه هه‌یه ،بۆچی ئێستا په‌یوه‌ندیه‌كی سارد هه‌رچۆنێك هه‌بێت له نێوان ئه‌وانه‌ی پێیان ده‌وترێت ئیسالمی و ل ه نێوان ئایینه‌كانی تردا هه‌یه؟
خاڵ :جه‌نابت ده‌ڵێیت له ئیسالمدا ئازادی ته‌واو هه‌یه ،ئه‌ی چی ده‌ڵێیت له‌باره‌ی ئه‌و فه‌رموده‌ی (من بدل دین ه فاقتلوه)؟
وض و َنلْ َع ُب ُق ْل أَب ِهّ ور ُسولِهِ إ ِ َّن َما ُك َّنا ن َُخ ُ ِالل َ ؤي َياتِهِ َ ون ،لاَ َت ْع َتذِ ُرواْ َق ْد َك َف ْرتُم َب ْع َد ُكنت ُْم ت َْس َت ْهز ُِو َ إ ِي َمان ِ ُك ْم) ده‌فه‌رموێت ئه‌گه‌ر لێیان بپرسیت دووڕووه‌كان ده‌ڵێن ئه‌وه‌گاڵته‌مان ده‌كرد و قسه‌ی ێ ئایا گاڵت ه ب ه خوا و ئایه‌ته‌كانی رێمان ده‌كرد ،بڵ خوا و به پێغه‌مبه‌ر ده‌كه‌ن ،عوزر مه‌هێننه‌و ه له‌دوای ئه‌وه‌ی ئیمانتان هێنا كافر بوون ،پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت ) كوشتونی؟ نه‌خێر، ئه‌گه‌ر بڵێن ئه‌وه ئیمانه‌كه‌یان هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌و ه ل ه دڵدا ،به‌اڵم هه‌ر له ستوره‌تی ته‌وبه‌دا (یحلفون بالله
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
م .عه‌لی باپیر :ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندی سارد هه‌بێت خه‌تای موسڵمانانه ،وه‌كو وتم موسڵمانان ده‌بێت ده‌ستپێشخه‌ربن ،من خۆم هه‌وڵمداوه ،ده‌ڵێم دیار ه موسڵمانان ناحاڵین ل ه دینه‌كه‌یان ،جاری واش ده‌بێت ره‌نگه له ته‌ره‌فی به‌رامبه‌ریشه‌و ه كه‌مته‌رخه‌می هه‌بێت مه‌رج نیی ه كه‌مته‌رخه‌میه‌ك ه هه‌ر هی موسڵمانان بێت هه‌رچه‌ند ه موسڵمان لێی چاوه‌ڕوان ده‌كرێت ده‌ستپێشخه‌ربێت بۆ چاكه‌كاری.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ده‌گونجێت پێغه‌مبه‌ر ب ه خه‌ڵكی بفه‌رموێت هه‌ركه‌سێك دینه‌كه‌ی خۆی گۆڕی بیكوژن ،به‌اڵم له‌به‌رچاوی خۆی خه‌ڵك دینی خۆی گۆڕی نه‌یانكوژێت؟
م .عه‌لی باپیر :من له‌و باره‌یه‌و ه له به‌رگی دووه‌می ئیسالم و ده‌وڵه‌تداریدا روونمكردووه‌ته‌وه ،ئه‌وه‌ی ك ه پێغه‌مبه‌ری خوا وای فه‌رموو ه ل ه جه‌وێكدای ه تۆده‌بێت بهێنیت سیاقه‌كه‌ی سه‌یر بكه‌یت ،ئه‌وكات ه هه‌ركه‌سێك وازی ل ه ئیسالم هێناوه یه‌كسه‌ر په‌یوه‌ندی كردوو ه ب ه ئه‌هلی كوفره‌و ه سه‌نگه‌ری ل ه ئیسالم گرتوو ه (من بدل دین ه فاقتلوه) ،وات ه هه‌ركه‌سێك وازی ل ه ئیسالم هێنا و په‌یوه‌ست بوو ه ب ه ئه‌هلی كوفره‌و ه چوو ه سه‌نگه‌ری ئه‌وانه‌وه، بۆیه زانایان وتویانه (یقتل بسبب خروجه علی االسالم ولیس بسبب خروجه من االسالم) بۆی ه ێ نه‌ك ل ه ده‌كوژرێت ك ه دژی ئیسالم چوه‌ته‌ده‌ر ئیسالم چوه‌ته‌ده‌رێ ،یانی له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌نگه‌ر ل ه ئیسالم ده‌گرێت خوێنی حه‌الڵ ده‌بێت ،نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ل ه ئیسالم چوه‌ته‌ده‌ر. من پێم وای ه ئه‌وه‌ی باو ه ل ه نێو موسڵماناندا له‌ناو زۆر له‌زانایاندا حه‌قیقه‌ت هه‌ڵه‌یه‌ك ه روویداوه، ده‌گونجێت پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) بۆ خۆی بفه‌رموێت هه‌ركه‌سێك دینه‌كه‌ی خۆی گۆڕی بیكوژن ،كه‌چی خۆشی جێبه‌جێی نه‌كات و به‌قسه‌كه‌ی خۆی ره‌فتار نه‌كات؟ ناگونجێت ،من له‌و نامیلكه‌یه‌دا باسمكردووه ،خوای په‌روه‌ردگار به‌ده‌قی ئایه‌ت ده‌فه‌رموێت (ولَئِن َس َألْ َت ُه ْم لَ َي ُقو ُلنَّ
47
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
48
ما قالوا ولقد قالوا كلم ة الكفر وكفروا بعد إسالمهم). ئه‌گه‌ر ئیمان نهێنی بێت ،خۆ ئیسالم ئاشكرایه، ده‌فه‌رموێت سوێند ده‌خۆن وایان نه‌وتوو ه وشه‌ی كوفریان وتووه له‌دوای ئه‌وه‌ی كه موسڵمان بوون كوفریان كردووه ،پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) كه‌سی كوشتووه؟ نه‌خێر ،باشه ده‌گونجێت ب ه خه‌ڵكی بفه‌رموێت هه‌ركه‌سێك دینه‌كه‌ی خۆی گۆڕی بیكوژن ،به‌اڵم له‌به‌رچاوی خۆی خه‌ڵك دینی خۆی گۆڕی نه‌یانكوژێت؟ كه‌وات ه یان پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ئه‌وه‌ی نه‌فه‌رمووه یان ئه‌وه‌تا ئه‌وه‌ی فه‌رموو ه ئه‌و ه موجمه‌له ،ته‌فسیله‌كه‌ی تری ل ه فه‌رموده‌یه‌كی تردایه ،ك ه هه‌ركه‌س واز ل ه دینه‌كه‌ی دێنێت و ل ه كۆمه‌ڵی موسڵمانان جیابێـه‌وه، له‌سه‌ر وازلێهێنانی دینه‌كه‌ی ناكوژرێت ،له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ده‌كوژرێت ده‌چێته سه‌نگه‌ری دوژمنانه‌وه، ێ سه‌نگه‌ر ل ه ئیسالم ده‌گرێت ،زانایان ده‌ڵێن له‌و ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر كوفره‌كه‌ی بكوژرێت ئه‌ی ئه‌و ه نیی ه ئیسالم بڕیارده‌دات ئه‌هلی كیتاب سه‌ران ه بده‌ن و له‌سه‌ر دینه‌كه‌یان بمێنه‌وه ،مورته‌د و مونافیق بۆیان هه‌یه ل ه سایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا بژین چ سه‌ران ه بدات چ نه‌دات ،به‌پێی ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی له‌گه‌ڵی رێكده‌كه‌وێت مادام موسالیم بێت،بۆچی؟ چونك ه یان ده‌بێت بڵێت خه‌ڵك بۆی هه‌ی ه بژی ل ه سایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا ،یان ده‌بێت بڵێت زۆری لێده‌كرێت ،ك ه زۆری لێده‌كرێت كافرێك به‌زۆر نابێت ه موسڵمان ،ده‌بێته مونافیق، ين فِي ال َّد ْر ِ ك خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێت (إ َِّن الْ ُمنَافِق ِ َ أْ َ ج َد لَ ُه ْم ن ِ ال ْس َف ِل مِ َن ال َنّا ِر ؤلَ ْن َت ِ يرا) خۆ ئه‌گه‌ر َص ً ئیسالم هه‌ر ناچار بگرێت ته‌حه‌مولی مونافیقان ێ ئه‌هوه‌نتره، بكات یان هی كافران ،كافره‌كه‌ی پ چونك ه ل ه قورئاندا خوای گه‌ور ه به دووڕوه‌كان ده‌فه‌رموێت له‌پله‌ی خواره‌وه‌ی ئاگردان ،چونك ه ئه‌وان زۆر به‌زه‌رتربوون ،كه‌وات ه ئیسالم ناچێت
مورته‌د و مونافیق بۆیان هه‌ی ه ل ه سایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا بژین چ سه‌ران ه بدات چ نه‌دات خه‌ڵك ناچار بكات بیكات ه مونافیق ،یانی موسته‌حیل ه شتی وا ،جوله‌كه‌یه‌ك هاته خزمه‌تی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) وتی ئه‌ی موحه‌ممه‌د ئه‌و دینه‌ی ك ه من وه‌رمگرتوو ه ل ه تۆ ،بۆ من هه‌ر به‌اڵیه ،فه‌رموی بۆ؟ وتی :له‌وه‌ته‌ی ئه‌و دینهم وه‌رگرتووه نه‌خۆشده‌بم و ماڵ و منداڵم واو وا. فه‌رموی ئارامی له‌سه‌ر بگره ،وتی ده‌تده‌مه‌وه، وتی ئارامی له‌سه‌ر بگریت چاكتره .وتی نه‌وه‌ڵاڵ ده‌تده‌مه‌وه ،نه‌یفه‌رموو وه‌رن بیكوژن فه‌رموده‌ی سه‌حیحه ،فه‌رموی باش .دوایی فه‌رمووی (إن المدینة تنفی خبثها كما ینفي الكیر خبثها) وه‌كو چۆن موشه‌ده‌م ه ژه‌نگو و ژاڵه له ئاسن ده‌كاته‌و ه مه‌دین ه ئاوا پیسی خۆی ده‌رده‌هاوێت ،فه‌رموی بڕۆ ئاره‌زوی خۆته.
خاڵ :ئه‌ی چۆن وه‌اڵمی ئه‌وان ه ده‌ده‌یته‌و‌ه ده‌ڵێن مورته‌د ده‌كوژرێت؟
م .عه‌لی باپیر :ئه‌و ه له‌حاڵێكدایه كه‌ده‌بێت جه‌ریمه‌یه‌كیان كردبێت به‌خیانەت‌ی گه‌ور ه ل ه قه‌ڵه‌م بدرێت ،موسته‌حه‌قی كوشتن بن به‌هۆی ئه‌و جه‌ریمه‌یه‌وه ،ئیمامه‌كان ،سوفیانی سه‌وری ئه‌وزاعی كۆمه‌ڵێك ل ه زانایان ده‌ڵێن مورته‌د ناكوژرێت مه‌گه‌ر (محاریب بێت) پاشان له‌ناو زانایاندا خیالف هه‌یه حوكمی كوشتنی مورته‌د حه‌د ه یان ته‌عزیره ،پاشان ده‌ڵێن ئافره‌ت نابێت
خاڵ :ئه‌مڕۆ ئه‌وه‌ی له كوردستاندا ئه‌مری واقیع ه موسڵمان هه‌یه ،ئه‌هلی ئاینه‌كانی دیكه‌ش هه‌ن ئایا پێكه‌وه چیبكه‌ن باشه؟
حلَّ ْت لَ ُكم َبهِي َم ُة أْ َ ب ِالْ ُع ُقودِ ُأ ِ ال ْن َعا ِم إ َاِّل َما ُي ْتلَي ْ الص ْيدِ وأَ ْنت ُْم ُح ُر ٌم إ َِّن ََهّ َعلَ ْي ُك ْم َغ ْي َر ُم ِ الل َي ْح ُك ُم حلّ ِي َّ حلُّواْ َش َعا‌ئ ِ َر ِهّ ين اَ َمنُواْ لاَ ُت ِ الل َما ُيرِي ُدَ /يا أَ ُّي َها الَّذِ َ ولاَ َّ ين ام ؤلاَ الْ َه ْد َي ولاَ الْ َق اَلئ ِ َد وال اَ ِّم َ الش ْه َر الْ َح َر َ ض ً ال ِّمن َّر ِّبه ِْم ور ْ ُون َف ْ ِضؤان ًا ام َي ْب َتغ َ الْ َب ْي َت الْ َح َر َ ن اص َطا ُدواْ ؤلاَ َي ْج ِر َم َّن ُك ْم َشن ََي ُ وإ ِ َذا َحلَلْت ُْم َف ْ َ جدِ الْ َح َرا ِم أن َت ْع َت ُدواْ ص ُّدو ُك ْم َع ِن الْ َم ْس ِ َق ْو ٍم أَن َ بر ؤال َّت ْقؤي ولاَ َت َعاؤنُواْ َعلَي و َت َعاؤنُواْ َعلَي الْ ِّ اإل ِ ْث ِم والْ ُع ْدؤان) ،موشریكه‌كان كه دێن بۆ به‌یتی حه‌رام رێگریان لێمه‌كه‌ن ب ه هۆی رق هه‌ستانتان ل ه كۆمه‌ڵێك كه كاتی خۆی ئه‌وان ئێوه‌یان ل ه مزگه‌وتی حه‌رام ده‌گێڕایه‌وه ،وات ه ئه‌وان (موشریكه‌كان كاتێك مزگه‌وتی حه‌رام له‌ژێر ركێفی ئه‌واندا بوو ئێوه‌یان ده‌گێرایه‌و ه بچن بۆ حه‌ج و عه‌مره، با رقهه‌ڵسانتان لێیان ل ه كاردانه‌وه‌دا ئێوه‌ش رێ له‌وان مه‌گرن ،بابێن هاوكاریشان له‌گه‌ڵدا بكه‌ن له‌سه‌ر هه‌رچی كارێك چاكه‌كار و پارێزكارییه، به‌اڵم ل ه گوناح و ده‌ستدرێژی هاوكاری مه‌كه‌ن، من پێموای ه ده‌بێت له واقیعی ئه‌مڕۆی هه‌رێمی كوردستاندا هه‌موو ئه‌وانه‌ی خۆیان ب ه خاوه‌ن
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
م .عه‌لی باپیر :له سوره‌تی (ال عمران) خوای په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت (یا أهل الكتاب تعالوا إلی كلم ة سوا‌و بیننا وبینكم أال نعبد إال الله وال نشرك به شیئا وال یتخذ بعچنا بعضا أربابا من دون الله فإن تولوا فقولوا اشهدوا بأنا مسلمون) ده‌فه‌رموێت بڵێن ئه‌ی خاوه‌ن كتێبه‌كان وه‌رن بۆ شتێك ك ه خاڵی هاوبه‌شه ،جگ ه ل ه خوا نه‌په‌رستین ،هیچ شتێك نه‌كه‌ین ه هاوبه‌شی ،هه‌ندێكمان ،هه‌ندێكمان له‌جیاتی خوا نه‌كه‌ینه په‌روه‌ردگار ،ئه‌گه‌ر پشتیان هه‌ڵكرد بڵێن ئێوه شاهیدبن ئێمه موسڵمانین .بۆ خاڵ ه هاوبه‌شه‌كان من پێموای ه لهم هه‌رێمی كوردستانه‌دا پێویست ه ئه‌وانه‌ی ئه‌هلی دینن موسڵمان له‌گه‌ڵ ئه‌وانی دیك ه موسڵمانان ده‌ستپێشخه‌ری بكه‌ن ،بۆ یه‌زیدیه‌كان ،بۆ نه‌سرانیه‌كان ،بۆ سابیئ ه ئه‌گه‌ر لێی بێت ،هاوارییه‌كان( ،هه‌ندێك ل ه هاواريی و كاكه‌یی خۆیان به موسڵمان ده‌زانن) ،هه‌ندێكیان هاتوون بۆالی من ،خۆیان ب ه موسڵمان ده‌زانن ،من پێموای ه ده‌بێت موسڵمان ده‌ستیان بۆ درێژبكات ،بڵێن كاك ه وه‌رن با دیالۆگ بكه‌ین ،ئێمه خاڵی هاوبه‌شمان زۆرن ،هه‌مومان بڕوامان به‌وه هه‌یه ك ه ئه‌م كه‌ون و كائیناته خاوه‌نێكی هه‌ی ه كه خوایه ،هه‌موومان بڕوامان به‌و ه هه‌ی ه كه خوا پێغه‌مبه‌رانی ناردوون، هه‌مومان بڕوامان ب ه زیندووبونه‌و ه و سزا و پاداشت هه‌یه ،هه‌موومان بڕوامان به حه‌اڵڵ و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بكوژرێت ،خیالفی له‌سه‌ره ،كه‌واته پیاوه‌ك ه ده‌كوژرێت له‌سه‌ر كوفره‌كه‌ی ناكوژرێت ،ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له‌ی عه‌قیده‌یه پیاو و ئافره‌تی الوه‌كو یه‌كن، پیاوه‌ك ه بۆی ه ده‌كوژرێت ،چونك ه موحاریب ه به‌اڵم ئافره‌ته‌ك ه ئه‌هلی حه‌رب نییه.
حه‌رام هه‌یه ،هه‌موومان بڕوامان به‌وه هه‌ی ه ك ه مرۆڤ و كۆمه‌ڵگ ه ئه‌خالقی تێدابێت ،هه‌موومان بڕوامان به‌و ه هه‌ی ه كه كۆمه‌ڵێك محه‌ره‌مات هه‌ی ه ك ه نابێت بكرێت ،قه‌تڵ و دزی و شتی پیس و ێ هاوبه‌ش بۆ خراپ ،وه‌رن با ئه‌وان ه بكه‌ین ه خاڵ هاوكاری نێوانمان ،ئێمه‌ی موسڵمان خوا له‌سه‌ری پێویست كردووین وابكه‌ین ( وتعاونوا علی البر والتقوا) بۆ زانیاریت ئه‌م رسته‌ی ه یانی هاوكاری یه‌كتر بكه‌ن له‌سه‌ر چاكه‌كاری و پارێزكاری، ده‌زانی ئه‌م رسته‌یه ل ه چ سیاقێكدا هاتووه، ئایه‌تی ژماره دووی سوره‌تی (المائدة) ك ه باسی هه‌ڵسوكه‌وت و مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ موشریكه‌كان ين اَ َمنُوا أَ ْو ُفوا ده‌كات ده‌فه‌رموێت ( َيا أَ ُّي َها الَّذِ َ
49
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
50
دین و كتێبێكی ئاسمانی ده‌زانن یان خاوه‌ن ئه‌و بهها به‌رزانه‌ن كه پێغه‌مبه‌ران هێناویانه ،بێن بۆ خاڵ ه هاوبه‌شكاكانیان بگه‌ڕێن ،خاڵه‌كانیان زۆرن، هه‌ركه‌سه‌ش تایبه‌تمه‌ندیكانی خۆی ده‌بێت ئیحترامی لێبگیرێت و تایه‌بتمه‌ندیه‌كانی خۆی بپاریزێت .
خاڵ :ل ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا چۆن مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ناموسڵماندا ده‌كرێت؟
م .عه‌لی باپیر :له شوێنی دیكه‌دا ب ه تێروته‌سه‌لی ئه‌و بابه‌ته‌م روونكردووه‌ته‌وه ،لێره‌دا به‌كورتی ئه‌م چه‌ند خاڵ ه ده‌ڵێم: -1دادگه‌ریی :په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت (وامرت ان اعدل بینكم) كه‌وات ه فه‌رمان ب ه پێغه‌مبه‌ری خوا كراو ه كه دادگه‌ر بێت له‌گه‌ڵ هه‌موواندا، له‌گه‌ڵ ناموسڵمانه‌كاندا و ل ه نێوان موسڵمان و موسڵمانانیشدا. -2چاكه‌كردن و هاوكاریكردنیان (ال ینهاكم الله عن الذین لم یقاتلوكم فی الدین ولم یخرجوكم من دیاركم أن تبروهم وتقسطوا إلیهم). -3یه‌كسانی ره‌ها له‌نێوان ئه‌وان و موسڵماناندا ل ه بواری قه‌زادا ،ل ه چه‌ند شوێندا من به‌سه‌رهاتی (طعمه بن ابیرق)ی مونافیق و كابرای جوله‌كه‌م گێڕاوه‌ته‌و ه ك ه ب ه ناحه‌ق بوختانی دزیكردنی دابو ه پاڵی ،كه‌چی خوای گه‌وره ( )11ئایه‌تی ل ه سوره‌تی (النساء) نارد ه خواره‌وه بۆ به‌رگریكردن له جوله‌كه‌كه ،ئه‌ویش ئایه‌ته‌كانی ()115- 105یه. -4هه‌موو گروپێكی ناموسڵمان ئازادی ته‌واویان هه‌ی ه بواری ئاینداری خۆیان و جێبه‌جێكردنی په‌رستشه‌كانیاندا به‌و شێوه‌یه‌ی دینه‌كه‌ی خۆی لێی ده‌وێت. -5به‌هیچ شێوه‌یه‌ك سته‌م و ده‌ستدرێژی
ناكرێت ه سه‌ریان ،پێغه‌مبه‌ری خوا ده‌فه‌رموێت (من
اَ‌ذي ذمي ًا فأنا خصمه ومن كنت خصمه خصمته يوم القيامة).
-6بۆ كه‌س نییه سوكایه‌تیان پێبكات ب ه تایبه‌تی به ئاین و پیرۆزیه‌كانیان (وال تسبوا الذین یدعون من دون الله فیسبوا الله عدوا بغیر علم). -7هیچ كه‌سێكیان ناچار واڵت و شار به‌جێهشتن ناكرێت ،هه‌روه‌ها نابێت ده‌ستوه‌ردان بكرێت ه سه‌ر تایبه‌تمه‌ندی ه نه‌ته‌وه‌یه‌كانیان ،به‌تایبه‌ت تایبه‌تتمه‌ندی كه‌مایه‌تییه‌كان (یاایها الناس انا خلقناكم من ذكر وانثی وجعلناكم شعوبا وقبائل لتعرفوا). -8هه‌موو هاوواڵتیه‌كی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی مافی خۆیه‌تی به‌رێزه‌و ه بژی و هه‌ر جۆره پیشه‌یه‌ك هه‌ڵبژێرێت ،به‌و مه‌رجه‌ی زه‌ره‌ری ئه‌وانی دی تیانه‌بێت ،ئه‌وه‌شی توانای خۆژیاندنی نه‌بوو ،ئه‌ركی ئه‌ركی كۆمه‌ڵگ ه و ده‌وڵه‌ت ه هاوكاری ژیاندنی بێت، ئه‌مه بۆ هه‌موو موسڵمان و ناموسڵمانێكه. -9له بواری مامه‌ڵه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیشدا ئه‌وا له‌سه‌ر موسڵمانان پێویسته زیاد ل ه موسڵمان رێز له ناموسڵماناان بگرن ،یان ه ه نه‌بێت وه‌ك ئه‌وان رێزیان لێبگرن.
خاڵ :دوو پرسیار له‌سه‌ر ئه‌م خاڵ ه دروست ده‌بێت ،یه‌كه‌م ئه‌و فه‌توای ه چی لێده‌كه‌یت ك ه ده‌ڵێت :نابێت له پێشه‌و‌ه سه‌المیان لێبكه‌یت؟
م .عه‌لی باپیر :ئه‌و فه‌توایه زیاتر كاردانه‌وه‌ی ئه‌و واقیع ه سیاسیی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ی ئه‌و كاته‌ی فه‌تواك ه بووه ،ئه‌و ه قسه‌ی زانایانه نه‌ك فه‌رموده‌ی خوا و پێغه‌مبه‌ری خوا ،ئه‌ویش له‌به‌ر واقیعێكدا ك ه خۆیان تیایدا ژیاون ،كه جوله‌ك ه و نه‌سرانی دژایه‌تی موسڵمانیان كردوه‌و جه‌نگه‌كانی خاچپه‌رستانیان دژی موسڵمانان بەر‌پا كردووه .ئه‌گه‌ر نا ئه‌سڵ ه شه‌رعیه‌كه وانییه ،چونك ه ئایه‌ته‌ك ه ده‌فه‌رموێت
خاڵ :ئه‌ی فه‌توای ئه‌و زانایانه‌ی ك ه ده‌ڵێن هه‌موو ئه‌و ئایه‌تانه‌ی باس ل ه پێكه‌وه‌ژیان ده‌كه‌ن ب ه ئایه‌تی (فاقتلوا المشركین حیث وجدتموهم وخذوهم واحصروهم واقعدوا لهم كل مرصد) كه‌پێی ده‌وترێت ئایه‌تی (السیف) حوكمه‌كه‌یان سڕاونه‌ته‌وه؟
م .عه‌لی باپیر :له‌گه‌ڵ رێزم بۆ هه‌موو ئه‌و زانایانه ،وابینم به‌هه‌ڵه‌دا چوون له‌و ئایه‌ته‌ی ك ه كردوویانه‌ته به‌ڵگ ه كه خراپ تێگه‌شتنیانه له‌و ئایه‌تانه‌ی ك ه ده‌ڵێن سڕاونه‌ته‌وه! ئه‌گه‌ر بڵێن سڕینه‌و ه هه‌یه ،چونك ه ب ه بۆچوونی من نه‌سخ به‌م مانا زاراوه‌ییه‌ی ئێستا هه‌ر نییه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا چه‌ندین ئایه‌ت هه‌ن سڕینه‌وه‌یان بۆ نیی ه بۆ نمون ه
(ولو شا‌ء ربك المن من في االرض كلهم جميعا أفأنت تكره الناس حتي يكونوا مؤمنين) دیار ه ویستی په‌روه‌ردگاریش ره‌های ه و نابه‌سترێته‌و ه به‌هیچ شتێكه‌وه ،به‌اڵم نه‌یویستووه هه‌مویان باوه‌ڕبهێنن ،كه‌واته چۆن كه‌سی تر ئه‌و ویسته‌ی ده‌بێت؟ جگه‌له‌وه‌ش یه‌كێك نه‌یه‌وێت موسڵمان ببێت و تۆ زۆری لێبكه‌یت ،ئه‌وكات ه ده‌بێت ه مونافیق ،ك ه
خاڵ :ئایا دروست ه به ناموسڵمانێك بوترێت برا؟
م .عه‌لی باپیر :جاری واهه‌یه خه‌ڵكه ئیسالمییه‌كه‌ی ئێمه ئه‌گه‌ر وتت :برایانی عه‌لمانی ،برایانی شیوعی، برایانی مه‌سیحی ،برایانی جوله‌كه ،واده‌زانێت له دین ده‌رچوی! بێگومان ئه‌وه وانییه ،ئه‌مه به‌گوێره‌ی عورف و باو زۆر جار وایه ،به‌وان ده‌ڵێین براده‌ر، به‌اڵم له‌راستیدا ئه‌گه‌ر بشڵێین برا هیچ ئیشكالی شه‌رعی نییه ،چونكه برایه‌تی دینی هه‌یه و برایه‌تی دنیایش هه‌یه ،برایه‌تی دینی و عه‌قیده‌یی هه‌یه و برایه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و نه‌ژادیش هه‌یه ،باته‌ماشای ئه‌م ئایه‌تانه بكه‌ین( :وإلی عاد أخاهم هودا قال یاقوم اعبدوا الله) مانای وایه خوایان نه‌په‌رستوه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خودا ده‌فه‌رموێت :بۆ گه‌لی عاد هودی برایانمان نارد ،بۆچی برایان بووه؟ چونكه له نه‌ژاد و ره‌چه‌ڵه‌كدا بریان بووه هه‌روه‌ها له سوره‌تی (اعراف)دا باسی :نوح ،هود ،ساڵح ،لوت ،ده‌كات و بۆ هه‌موویان ده‌فه‌رموێت برایان. جا هه‌ندێك خه‌ڵكی خۆشمان واحاڵی بووه، ێ ب ه خه‌ڵكی دیكه بڵێین برا ،كه‌واش نیی ه واده‌زان له‌راستیدا برایه ،هه‌رنه‌بێت له مرۆڤایه‌تیدا.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ب ه بۆچوونی من نه‌سخ به‌م مانا زاراوه‌ییه‌ی ئێستا هه‌ر نییه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
(واذا حییتم بتحیه فردوا باحسن منها او ردوها) یان (وقولوا لناس حسنا).
له كافر خراپترن (ان المنافقین فی الدرك االسفل من النار) جاچۆن ده‌بێت كه‌سێك ل ه خراپه‌و ه بۆ خراپتری ببه‌یت؟
51
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گوزەرێک بە مێژوو و بیروباوەڕی ئایینی کاکەیی (یارسان)دا جووتیار نەریمان
لەدایکبووی ١٩٨٣سلێمانی. بەکالۆریۆس لە فەلسەفە و تەسەوفی ئیسالمیدا، ماستەر لە زمان و ئەدەبی فارسیدا. چه‌ند وتارو لێكۆڵینه‌وه‌ی باڵوكراوه‌ی هه‌یه
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
52
بمێنێ یا نەمێنێ چیی لەدەس دێ بەتەنها شێخ ڕەزاکەی هەرزە گوفتار ئەگەر مشتە و مشاریش بێ زمانی 1 عیالج دەکرێ بە مشتێ پڕ لە دینار ئەوەی لەم وتارەدا کاری لەسەر کراوە ،بریتییە لە هەوڵی خوێندنەوەی مێژوو و ڕەچەڵەکی بیروباوەڕی کاکەیی (یارسان) بە شێوەیەکی بێالیەنانە و دوور لە هەموو حوکمێکی پێش وەختە ،بەو هیوایەی ببێتە سەرەتایەک بۆ هەوڵی جدیتر لە پێناو ناسین و ناساندنی تەواوەتیی ئەو ڕێبازە و بە چاپ گەیشتنی سەرجەم نووسینەکانی ئەو ئایینە.
مێژووی سەرهەڵدان
دیاریکردنی مێژووی سەرهەڵدانی ئایینی کاکەیی ئاسان نییە ،چونکە وەک دەردەکەوێت ،ئەم ئایینە بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕیوە و پاشان پەرەی سەندووە و شێوەی ئێستای وەرگرتووە؛ بە گشتی هەریەک لە قۆناغەکانیش تایبەتمەندێتیی تایبەت بە
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
کاکەیی ناوێکە کە بەزۆری لە باشووری کوردستان بۆ گرووپێکی ئایینی بەکار دێت کە لە ڕۆژهەاڵت بە یارسان ناودەبرێن .جگە لە کاکەیی و یارسان ،ناوەکانی ئەهلی حەق ،عەلەوی و عەلی ئیالهیشیان بۆ بەکاردەبرێت ،هەروەها لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان هەندێک جار لەسەر زاری خەڵکانی ڕەشۆکی بە قەڵخانی ناودەبرێن .ئەم گرووپە ئایینییە کە لە کوردستاندا سەریان هەڵداوە و گەشەیان سەندووە ،بەشێکن لە پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینیی کوردستان و لە زۆر ناوچەی کوردستان بە شێوەی پەرشوباڵو نیشتەجێن. کەالم و هۆنراوەکانیان لە مێژووی وێژەی کوردیدا گرنگیی تایبەتیی هەیە .خودی پێڕەوانی ئەم گرووپە ئایینییەش لە مێژووی کورددا کاریگەریی گرنگیان هەبووە ،لە خەباتی ڕزگاریخوازیی کورد و شۆڕشە کوردییەکانیشدا بەشدار بوون. ئەم گرووپە ئایینییە ،بەهۆی تایبەتمەندیی ئایینەکەیان و دەوروبەریانەوە بەشێکی زۆری بیروباوەڕ و مەراسیمەکانیان بە شێوەیەکی شاراوە و نهێنی ماوەتەوە ،غەیری خۆیان ،خەڵکانی دی زۆر ئاگاداری ناوەڕۆکی بیروباوەڕیان نەبوون .هێشتا سەرجەم نووسین و کەالمەکانیان بە تەواوی چاپ نەکراوە و بە شێوەی دەستنووس الی هەندێک لە توێژەران و خەمخۆرانی زمان و ئەدەبی کوردی پارێزراون و هێشتا زۆریان ساغ نەکراونەتەوە. لەم دوو سەدەیەی دواییدا بەشێک لە نووسین و بیروباوەڕ و مەراسیمەکانیان لەالیەن هەندێک لە ڕۆژهەاڵتناسان و توێژەرانەوە خرانە بەردەستی توێژەران و نووسەران. خودی پێڕەوانی ئایینەکەش بە نووسینی کتێب و پێشکەشکردنی توێژینەوە پەردەیان لەسەر
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێشەکی
هەندێک الیەنی تاریکی مێژوو و بیروباوەڕی ئەم ئایینە الدا .بەر لەوە ،ئەوەی دەربارەی ئەم ئایینە گوترابێت دوور بووە لە وردبینیی زانستییەوە و هەندێک جاریش کینەی ئایینیی لە پشتەوە بووە. هەجووە بەناوبانگەکەی شێخ ڕەزای تاڵەبانی بۆ کاکەییەکان یەکێکە لە دەرکەوتەکانی تێڕوانینی غەیرە کاکەیییەکان بۆ ئایینەکەیان ،کە بەداخەوە پڕە لە هەڵە و چەواشەکاری و سنووربەزاندن؛ لە ڕووی زانستییشەوە هیچ بەهایەکی نییە جگە لە الیەنی هونەری و ڕەوانبێژی .ئەوەی جێگای داخە ئەوەیە کە وەک خودی شێخ لە هەجووەکەدا دەری بڕیوە ،مەبەستی لەم هەجووە تەنها بەدەستهێنانی پارە بووە .ئەمەش لەو بەیتانەدا ڕوون دەبێتەوە کە لەسەر زاری واعیزی کاکەییەکان دەڵێت:
53
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
54
خۆیان هەیە و بە ڕوونی ناتوانرێت خاڵ لەسەر بڕگەیەکی مێژوویی دابنرێت و بە یەقینەوە وەک سەرەتای مێژووی کاکەیی بناسێنرێت. یەکێک لە نووسەرانی پێڕەوی ئەم ئایینە بە ناوی (نوورعەلی ئیالهی) سەرەتای مێژووی یارسان بۆ پەیمانی ئەلەستدەگێڕێتەوە 2.بە گوێرەی قورئانی پیرۆز پەیمانی ئەلەست بریتییە لە پەیمانێک کە بەر لە هاتنەدونیای تۆرەمەی ئادەم، خودا لەگەڵیاندا بەستوویەتی و خۆیانی کردووە بە شاهید بەسەر بەڵێنەکەی خۆیانەوە کە بریتیبووە لەوەی دانیان بە ڕبووبییەتی خودادا ناوە .وشەی ئەلەست کە الی ئەهلی تەسەووف شێوەی ناوی وەرگرتووە ،لە بنەڕەتدا نیوە ڕستەیەکی پرسیارییە 3 و بە شێوەی (ألست بربکم؟)ە. یەکێکی دی لە کتێبەکانی یارسان بە ناوی (تذکرة االعلی) کە نووسەرەکەی دیار نییە ،لە گێڕانەوەی چیرۆکی سەرەتای بەدیهاتنی بوونەوەردا باس لەوە دەکات کە بەدیهێنەر سەرەتا دوڕێکی ئافراندووە، پاشان بە پێنج شێوە وێنەی خۆیی تێدا نواندووە، پاشان قوربانی و ئاوی ئامادە کردووە .یەکێک لەو پێنج وێنەیە پاش وتنی نزای پیرۆزی «ئەوەڵ و ئاخر یار ،یا حەق» قوربانییەکەی سەربڕیوە، لە درێژەی ڕێورەسمەکەدا نوسخەی «ڕازی مەوێژە» 4ئامادە دەکرێت 5.ئەم ڕێوڕەسمانە کە تەواو تایبەتن بە پێڕەوانی یارسان ،بە جۆرێک لە میتۆلۆژیای ئایینییاندا قووڵبووەتەوە کە گەیاندوویانەتە سەرەتای بوون .بێگومان ئەم جۆرە دەقانە بە شێوەی ناڕاستەوخۆ پەیڕەوانی ئایینەکە دەگەیەنێتە ئەو باوەڕەی کە مێژووی ئەم ئایینە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای بەدیهاتنی بوونەوەر. گومان لەوەدا نییە کە ئەم بۆچوونانە تەنها الی باوەڕدارانی ئایینەکە بەهەند وەردەگیرێن و الی توێژەران بەهای مێژووییان نییە.
سدیق بۆرەکەیی (صفی‌زاده) پێیوایە لە سەدەی دووەمی کۆچییەوە تا سەدەی حەوتەم و هەشتەم بیروباوەڕی یارسان لە سینەی باڵووڵی ماهی و یارانیدا بە نهێنی هەبووە و پارێزراوە ،تا لە کۆتاییدا سان سەهاکی بەرزنجی (سلطان اسحاق) قانوون و بنەماکانی ئایینەکەی بە شێوەیەکی پوختە و 6 دامەزراو بە پێڕەوانی ئایینەکە ڕاگەیاند. گێڕانەوەی مێژووی کاکەیی بۆ سەدەی دووی کۆچی بە ئاسانی ناسەلمێنرێت ،چونکە بەڵگەی مێژووییی تەواو لەبەردەستدا نییە .ئەو گوزارشانەی لەبارەی باڵووڵی ماهییەوە لە کەاڵمی کاکەییەکاندا هاتووە ،هەروەها ئەو هۆنراوانەی کە دراونەتە پاڵی نابنە بەڵگەی یەکالکەرەوە بۆ دیاریکردنی سەرەتای مێژووی ئەم ئایینە ،چونکە جگە لە سەرچاوە کاکەییەکان کە بەزۆری زارەکین ،هیچ بەڵگەیەکی دی نییە ئەوە بسەلمێنێت کە ئەو کەسە هەڵگری بیروباوەڕی یارسانی بووە .مێژووی ئەو هۆنراوانەش کە دراونەتە پاڵی ڕوون نین و بەهۆی ئەوەی مێژووی نووسینی کوردی زۆر درێژ نییە ،ناتوانرێت بەهۆی زانینی گۆڕانکارییە زمانەوانییەکانیشەوە بە وردی مێژووی ئەو هۆنراوانە دیاری بکرێت. وا دەردەکەوێت مێژووی ئەم ئایینە دەکەوێتە پاش سەدەی حەوتەمی کۆچییەوە و پێدەچێت پلە بە پلە پەرەی سەندبێت .هیچ گومان لەوەدا نییە کە سان سەهاکی بەرزنجی ( ٦١٢ک .م) ڕۆڵی گەورەی هەبووە لە پێکهاتنی ئەم ئایینەدا، بەاڵم کامڵبوونی تەسەوفی ئیسالمی و گەیشتنە لووتکەی مشتومڕە کەالمییەکانی ڕێچکە شیعەکان و ئاوێتەبوونی تەشەیوع و تەسەوف لە هەندێک ڕێبازی وەک بەکتاشی ،حرووفیدا ،بەستێنێکی باش بوون بۆ سەرهەڵدان و پەرەسەندنی ئەم ڕێبازە. ئەگەر خودی سان سەهاکیش ڕاستەوخۆ لەژێر
ئەو کاریگەرییانەدا نەبووبێت ،بێگومان پێڕەوانی ئەو کەوتوونەتە ژێر کاریگەریی ئەو بارودۆخە فیکرییەوە .بە دووریش نازانرێت پێڕەوانی یارسانیش کاریگەریی تایبەتی خۆیان لەسەر ئەو باروودۆخە هەبووبێت.
ڕامان لە بنەچەی ئایینی کاکەیی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
لەبارەی بنەچەی ئایینی کاکەییەوە بیروڕای جۆراوجۆر هەیە ،هەندێک الیان وایە ئەم ئایینە پاشماوەی بیروباوەڕی کۆنی کوردان، یان ئێرانییەکانە ،هێندێکیش ڕەگی بەشێک لە بیروبۆچوونەکانیان دەگێڕنەوە بۆ ئایینی مەسیحی و یەهوودی ،تەنانەت بوودایی و هندۆکی. سدیق بۆرەکەیی لە کتێبی (دوره هفتوانه)دا هەوڵ دەدات هەندێک لێکچوون لە نێوان ئایینی یارسان و زەردەشتیدا بدۆزێتەوە و زاراوەی هەفتەن (حەوت تەن) لەگەڵ حەوت ئەمشاسپەندانی دینی زەردەشتدا بەراورد دەکات7.خاوەنی کتێبی (العلویون) پێیوایە الی هێندێک لە زانایانی موسوڵمان ڕێچکەکانی وەک بەکتاشی ،نوسەیری، عەلەوی ،کاکەیی ،سەفەوی و ...باکگراوندی فارسییان هەیە و بە مەبەستی زیندووکردنەوەی کەلەپووری کۆنی ئێرانی و گەیشتنە دەستەاڵت دامەزراون 8.نووسەری ئێرانی دکتۆر زەڕینکووب
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هەندێک لە پەیڕەوانی کاکەیی نەک هەر دان بەوەدا دەنێن کە موسوڵمانن ،بەڵکو بەرگری لە موسوڵمانیی خۆیان دەکەن
کە توێژەر و شارەزای بواری تەسەوفی ئیسالمییە، پێیوایە وێڕای بوونی ڕەگەزی بیروباوەڕی غوالتی شیعە ،نوسەیری و دەرۆزیلە ڕێبازی ئەهلی حەقدا، ڕەگەزی دینی جوولەکە ،مەسیحی ،مەجووسی و 9 مانەوی و ...لەم ئایینەدا دەبینرێت. ئەوەی کە ڕوونە لەم ئایینەدا کاریگەریی شیعەگەری و سۆفیگەری بەتەواوی دەردەکەوێت. لە ڕێچکە شیعەکاندا کاریگەریی شیعەی ئیسماعیلی لە زۆر شوێندا خۆی دەردەخات ،بەاڵم ڕێچکەی دوانزە ئیمامی ،بەتایبەت ڕێبازی نوسەیری کە لە بنەڕەتدا دوانزە ئیمامین و تایبەتمەندیی خۆیان هەیە ،ڕەنگی تۆخترە .ناساندنی ئەم ئایینە وەک لقێکی جودابووەوە لە شیعەی دوانزە ئیمامی کارێکی هێند قورس نییە و دەکرێت بەڵگەی بەهێز بۆ ئەم مەبەستە بخرێتە ڕوو ،بەاڵم سروشتی توێژینەوەی ئایینی بە جۆرێکە کە تەنها خستنەڕووی بەڵگە مێژووییەکان و ڕامان لە دۆگما ئایینییەکان بەس نین بۆ ئەوەی پێوەندیی نێوان دوو ئایین ،یان دوو ئایینزا دیاری بکرێت .هەندێک ئایین بۆ نموونە ئیسالم ،هەموو الدانێک لە ئەسڵی بیروباوەڕی بنەڕەتی ،هەندێک جاریش الدانی فیقهی بە دەرچوون لە ئایینی ڕاستەقینە دادەنێت ،بۆیە ڕێچکەیەک کە لە دامێنی ئەم جۆرە ئایینەشدا لەدایک بووبێت و گەشەی کردبێت ،بەاڵم لە چوارچێوە بنەڕەتییەکانی ئایینەکە دەرچووبێت ئیدی تەبەڕای لێدەکرێت و وەک ئایینێکی دەرەکی تێی دەڕوانرێت .بۆ نموونە پەیڕەوانی میرزا غواڵم ئەحمەدی قادیانی کە ناوی «کۆمەڵەی ئیسالمیی ئەحمەدی» بۆخۆیان بەکاردێنن ،وێڕای باوەڕبوونیان بە قورئان و بنەما نەگۆڕەکانی ئیسالم و ڕەفتارکردن بە گوێرەی قورئان و سوننەت و مەزهەبی ئەهلی سوننە (بەتایبەت حەنەفی) ،بەاڵم بەهۆی ڕاڤەی جیاوازیانەوە بۆ بابەتی خەتمی پێغەمبەرایەتی
55
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
56
و بڕوابوونیان بە پێغەمبەرایەتیی میرزا غواڵم ئەحمەد ،وەک تاقمێکی الدەر لە ئیسالم سەیر دەکرێن .لە الیەکی دیکەشەوە ،پێڕەوانی هەندێک ئایینزا خۆیان ڕازی نابن ئایینزاکەیان بدرێتە پاڵ ئەسڵەکەی خۆی و حاشا لە ئەسڵی ئایینەکەی خۆیان دەکەن ،وەک ئایینی بەهائی کە لقێکی بابییە و شیعەی دوانزە ئیمامییە و ئێستا وەک دینێکی سەربەخۆ لە شیعە جیابووەتەوە ،هەروەها لقی بوهرە لە شیعەی ئیسماعیلی ،کە زۆرجار حاشا لە موسوڵمانبوونی خۆیان دەکەن .ئەم هۆکارانە وا دەکەن ،توێژەری ئایینی بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ پۆلێنی ئایینەکاندا بکات. هەندێک لە پەیڕەوانی کاکەیی نەک هەر دان بەوەدا دەنێن کە موسوڵمانن ،بەڵکو بەرگری لە موسوڵمانیی خۆیان دەکەن و بەرپەرچی ئەوانە دەدەنەوە کە وەک الدەر و بیدعەتکار تێیان دەڕوانن .نووسەرێکی وەک د .محەمەد عەلی سوڵتانی ،بە جەختکردنەوەوە داکۆکی لەوە دەکات کە بیروباوەڕی یارسان لە ئیسالمی عەلەوییەوە سەرچاوە دەگرێت 01.هەندێکی تریشیان بە توندی ئەوە ڕەتدەکەنەوە کە بە موسوڵمان هەژمار بکرێن. لە هەندێک بڕگەی دەقە پیرۆزەکانی یارساندا ئەوە بەرچاو دەکەوێت کە ئایینەکەیان بریتییە لە ئایینی ئیسالم ،بەاڵم ئایینی خەڵکی ڕەشۆکی نییە، بەڵکو هی ئیماندارانی هەرەتایبەتە (خاص الخاص). لە هەندێک بڕگەشدا جیاوازی دەخرێتە نێوان موسوڵمانان و ئەهلی حەقەوە. پێڕەوانی ئەم ئایینە بە گشتی باوەڕیان بە پێغەمبەرایەتیی حەزرەتی موحەممەد (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) و خاتەمییەتی هەیە ،بڕوایان بە ئیمامەتی دوانزە ئیمام هەیە کە یەکەمیان ئیمامی عەلی و دواهەمینیان مەهدییە کە کوڕی ئیمام حەسەنی عەسکەرییە .بڕوایان وایە ئەم ئیمامە
هاوبەشییەکی یەکجار زۆر لە نێوان میتۆلۆژیای کاکەیی و تەسەوفی ئیسالمیدا هەیە ئێستا غائیبە و لە ئاخیر زەماندا دەردەکەوێت و دونیا پڕ دەکات لە دادپەروەری .پێیانوایە ئیسالم چوار ڕوکنی هەیە :شەریعەت ،تەریقەت، مەعریفەت و حەقیقەت .هەرکەسێک ئەو چوارەی هەبێت بە موسوڵمان هەژمار دەکرێت و لەسەر دینی ڕاستەقینەیە کە دینی ئیسالمە و لە ئادەمەوە تا خاتەم تاکە دینی حەقە و هەرگیز نەسخ نابێتەوە. ئەوان پێیانوایە ئیسالم وەک بادامێک وایە کە 11 شەریعەت توێکڵەکەیەتی و حەقیقەت کاکڵەکەی. بە گوێرەی کتێبی (حق الحقائق) قورئان لە بنەڕەتدا کە نازڵ بووە سی و دوو جزم بووە، سی جزمی قورئان بریتییە لە شەریعەت (توێکڵ)ی ئیسالم و دوو جزمەکەی تر بریتییە لە حەقیقەت (کاکڵ)ی ئیسالم .ئەو دوو جزمەی تر پێێ دەگوترێت «ڕازی مەوێژە» یاخود فورقان و بە نهێنی لە نێوان دوانزە ئیمامەکەدا دەستاودەستی کردووە تا گەیشتووە بە دەستی ئیمام مەهدی ،ئیمامی مەهدی کاتێک کە دەرکەوت ئەو دوو جزمەی قورئان بە 21 زمانی کوردی بۆ مرۆڤایەتی بەیان دەکات. پێوەندیی ئەم ڕێبازە و بزووتنەوەی شیعە شتێک نییە حاشای لێ بکرێت ،بەڵگەی سەلماندنی پێوەندیی شیعە و ئەم ڕێبازە هێندە زۆرن کە دەتوانرێت بەهۆیەوە شیعەبوونی ئەم گرووپە بسەلمێنرێت .لە نووسراوەکانی یارساندا گەورە
بەو پێیەی الی هەندێک لە خەڵکی ،بەتایبەت لە ئێران ،پێڕەوانی ئەم ئایینە بە عەلی ئیالهی ناو دەنرێن ،لە نووسراوەکانی خۆیشیاندا ئەوە بەرچاو دەکەوێت کە پلەی ئولووهییەت دەدەنە ئیمامی عەلی ،جێی خۆیەتی توێژینەوە لەسەر تەوحید و شیرک لەم دینەدا بکرێت. بابەتی بەخودازانینی ئیمامی عەلی و سان سەهاک
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوحید لە بیروباوەڕی کاکەییدا
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
پیاوانی ئەسحابە وەک ئەبووبەکری سدیق، عومەری کوڕی خەتاب ،عوسمانی کوڕی عەفان ،بە شێوەیەکی خراپ باس دەکرێن ،لە هەندێک شوێندا بە ئاشکرا باسی داگیرکردنی خەالفەت دەکەن لەالیەن ئەوانەوە ،ئەمەش ڕوویەکی شیعەگەریی ئەم ڕێبازە دەردەخات. لەوەدا کە بڕوایان بە هەمان دوانزە ئیمام هەیە، کە شیعەی دوانزە ئیمامی باوەڕیان پێیانە پێوەندیی نێوان ئەم ڕێبازە و شیعەی دوانزە ئیمامی زۆر ڕوونە ،بەاڵم هەندێک بابەت ئەم ڕێبازە و شیعەی دوانزە ئیمامی لێکجیادەکاتەوە وەک :پابەندنەبوون بە ڕواڵەتی شەریعەتەوە ،دۆنادۆن ،باوەڕبوون بە ئولووهییەتی حەزرەتی عەلی ،باوەڕبوون بە شاخوشێن و سان سەهاک و ...وەک تەجەللیی دووبارەی حەزرەتی عەلی یاخود خودا و زۆر بابەتی تری لەم شێوەیە. لە هەندێک خاڵدا هاوشێوەی شیعەی ئیسماعیلین. بۆ نموونە بڕوایان بە حەوت چاخ هەیە کە تێیدا خودا بە حەوت شێوەی جیاواز خۆی دەرخستووە و سەرەتای هەر چاخێک بە تەجەلالیەکی خودا دەستپێدەکات .الی ئیسماعیلییەکان دونیا حەوت چاخی هەیە و سەرەتای هەر چاخێک بە هاتنی ناتق (رسول)ێک دەستپێدەکات ،کە شەریعەتێک دەهێنێت و شەریعەتی پێش خۆی نەسخ دەکاتەوە .بە هاتنی ناتقی حەوتەم شەریعەتەکانی پێشوو هەمووی بەتاڵ دەبێتەوە و ناوەڕۆکی شەریعەت ئاشکرا دەکرێت ،تا هێدی هێدی ناتقی حەوتەم قیامەت بەرپادەکات .هەروەها جەختکردنەوەی زیاد لەسەر ڕازی شەریعەت کە الی ئیسماعیلییەکان دەبێ لەالیەن ئیمامی مەعسوومەوە تەئویل بکرێت و الی کاکەییەکان ڕازێکە کە نابێت بگوترێت ،یەکێکە لەو خااڵنەی کە ئەو دوو ڕێبازە تێیدا وێک دەچن. شوێنپێی تەسەووف بە ڕوونی لە ئایینی
کاکەییدا دیارە ،زۆربەی ئەو خااڵنەی کە ئەو ڕێبازە لە ئایینزا ئیسالمییەکان جیا دەکاتەوە ،بە هۆی بیروباوەڕی عیرفانییەوە قابیلی تەئویلن و دەکرێت داکۆکییان لێ بکرێت .هاوبەشییەکی یەکجار زۆر لە نێوان میتۆلۆژیای کاکەیی و تەسەوفی ئیسالمیدا هەیە .ئەو چیرۆکە ئەفسانەییانەی کە لە نووسراوەکانی ئەهلی حەقدا سەبارەت بە سەرەتای بەدیهاتنی بوونەوەر بەرچاو دەکەون، هاوشێوەیان ،یاخود خودی ئەو چیرۆکانە لە کەلەپووری نووسواوی ئەهلی تەسەوفدا یەکجار زۆرن .دەستپێکردنی چیرۆکی سەرەتای بەدیهاتن لە کتێبی (تذکرة االعلی) دا وەبیرخەرەوەی هەمان چیرۆکە کە لە کتێبی سۆفییانەی (مرصاد العباد) ی نەجمەدینی ڕازیدا هاتووە .بوونی ناوی گەورە پیاوانی تەسەوف وەک جونەیدی بەغدادی، حەسەنی بەسری ،ئیبراهیمی ئەدهەم ،ئەبولحەسەنی خەرەقانی ،عەبدولقادری گەیالنی و ...و ڕێزگرتن لێیان لە کتێبی یارسانەکاندا ،پێوەندیی ئەم ڕێبازە بە تەسەوفەوە ئاشکرا دەکات .لەکاتێکدا ئەو گەورە پیاوانەی تەسەوف ،لەسەر مەزهەبی سوننین. بوونی چەندین زاراوەی سۆفییانە لەالی ئەهلی حەق و هاوشێوەییی زۆربەی ئاداب و سرووتەکانیان لەگەڵ ڕێچکەکانی تەسەوفدا نیشانەیەکی تری پێوەندیی ئەم ڕێبازە و تەسەوفە.
57
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لە نێو پەیڕەوانی ئەم ڕێبازە و نووسراوەکانیاندا بە ڕوونی دەردەکەوێت .هەندێک جار بە شێوەی کینایی و هەندێک جاریش بە ڕاشکاوی دان بە ئەم بابەتەدا دەنێن .لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک لە نووسەران و توێژەرانی پێڕەوی یارسان لە هەوڵی ئەوەدان کە پێڕەوانی ئەم ئایینە لەژێر چەتری تەوحیددا کۆ بکەنەوە و بابەتی بەخودازانینی ئیمامی عەلی وەک تۆمەتێک سەیر دەکەن کە بۆ پێڕەوانی ئەم ئایینە هەڵبەستراوە 31.د .محەمەد عەلی سوڵتانی بۆ سەلماندنی ئەوەی کە پێڕەوانی ئەم ئایینە ئیمامی عەلی بە خودا نازانن ،کەالمێکی سان سەهاکی بەرزنجی سەبارەت بە ئیمامی عەلی دەکات بە بەڵگە کە ڕوو لە عابدین گوتوویەتی: عابدین! لە دایە و بابێ الیالیەی بۆ کرابێ لە بێشکەی نرابێ 41 ئەو خودا چلۆن خودا بێ؟
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
58
وێڕای ئەوەش ،هەوڵی ئەوە دەدات کە بەرگی تەئویلی سۆفییانە بکات بە بەری بابەتەکەدا، بەوەی خودا لە حەزرەتی عەلیدا تەجەللیی کردووە. بەاڵم کەالم و دەفتەرەکانی یارسان بە جۆرێک لەم بابەتە دواون کە بە ئاسانی ئەو تەئویالنە لە هەموو شوێنێکدا ڕاست دەرنەچن. زاراوەی شیرک و تەوحید ،هەروەها موشریک و مووەحید دوو زاراوەی باو نین لە پەرتووکەکانی ئەم ئایینەدا .هەندێک جار وشەی شیرک و 51 موشریک وەک بێدینی و بێدین بەکار هاتوون. وێڕای ئەمانە لە زۆر شوێندا جەخت لە یەکتاییی خودا دەکرێتەوە و زاتی خودا بە تاک و تەنها دادەنێن ،هەروەها لە زۆر شوێندا خودا بەم ناوانە ناو دەبەن :ئەحەد ،خودای واحید ،خودای تاک، زاتی ئەحەد ،پادشای واحید ،زاتی یەکتا ،الشەریک
و تاد ...هەروەها بەهۆی باوەڕبوونیان بەوەی خودا لە بوونەوەردا تەجەللی دەکات ،پێیانوایە زۆر جار خودا لە بوونەوەردا تەجەللیی خۆی دەرخستووە و پاش غایببوونی ئەو تەجەللییانە ،خودا خۆی بە 61 تاک و تەنهایی لە جیهانی باتیندا ماوەتەوە. لە نووسراوەکانیاندا زۆر شت سەبارەت بە تەجەللی ،یان حلوولی زاتی خودا لە ئیمامی عەلیدا نووسراوە .پەرتووکی (تذکرة االعلی) لە باسی سەرەتای بەدیهاتندا ،بە شێوەیەکی تەمومژاوی باسی زاتێک دەکات کە لە قەڵەمڕەوی ناشوێن (المکان)دا بەرماڵی لەسەر ئاو گەڕاوە ،پاش ئەوەی جوبرەئیل لێی دەپرسێت تۆ کێیت ،بە تووڕەییەوە تێی دەڕوانێت و بەو تێڕوانینە پەڕوباڵی دەسووتێنێت ،پاش هەزاران ساڵ لێی خۆش دەبێت و پێی دەڵێت :ئەگەر خودا لێی پرسییت تۆ کێیت و من کێم ،بڵێ :تۆ خودای جەلیلیت و منیش بەندەت جوبرەئیلم ،پاشان جوبرەئیل لێی دەپرسێ تۆ کێیت؟ ئەویش دەڵێ جگە لە خودا کەسی دی هیچ لەبارەی زاتی منەوە نازانێت 71.لە درێژەی باسی بوونەوەردا دێتە سەر باسی میعراجی پێغەمبەری ئیسالم (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) .بە گوێرەی کتێبەکە ،پێغەمبەر لە ئاسمانەکان گوێی لە دەنگی ئیمامی عەلی دەبێت و هەزاران کەس دەبینێت کە بە ڕیز وەستاون و هەموویان شێوەی ئیمامی عەلییان هەیە ،تا لە دوایین قۆناغدا کە لەگەڵ خودادا گفتوگۆ دەکات ،ئەو دەنگەی لەگەڵی دەدوێت دەنگی عەلییە. پاش گەڕانەوەی پێغەمبەر (د .خ ).بە ئیمامی عەلیی وت :من هەرچیم بینی هەر تۆ بوویت ،ئیمامی عەلی هەرچی لە سەفەری میعراجدا ڕوویدابوو بۆ پێغەمبەری گێڕایەوە و پاشان پێی ڕاگەیاند کە ئەمە دەبێت ڕازی نەگوتراو بێت و «ڕازی مەوێژە» لەالیەن پێغەمبەر و ئیمامەوە تایبەت کرا بە ئەهلی 81 حەق و حەقیقەت.
ئەم بابەتانە بە ڕوونی بۆنی حلوولیان لێ دێت ،هەروەها الی موسوڵمانانی سوننی مەزهەب بە شیرک هەژمار دەکرێن و لەگەڵ ڕواڵەتی قورئانیشدا یەک ناگرنەوە ،بەاڵم پێڕەوانی ئایینەکە خۆیان و ئایینەکەیان لە شیرک بەدوور دەزانن.
دۆنادۆن
شیاوێتیی ئەوە وەردەگرێت کە ناوە جوانەکانی خودا دەرک بکات و بگەڕێتەوە بۆ ئەسڵی خۆی. وادیارە ئەو گەشتە پەنجا هەزار ساڵییە پێویستی بە گۆڕینی هەزاران جەستە هەیە تا تەواو دەبێت. بە ڕوونبوونەوەی ئەم بیروباوەڕە دەتوانین باشتر لە بابەتی بە خودازانینی ئیمامی عەلی و سان سەهاک و ...تێ بگەین .لە بیروباوەڕی یارساندا خودا لە حەوت دەورەدا و بە حەوت شێوە خۆی دەرخستووە و بەرجەستە بووە .بە جۆرێک دەڕواننە بەرجەستەبوونی خودا لە شێوەیەکەوە بۆ شێوەیەکی دی ،وەک گۆڕینی جلک و داکەندنی پۆشاکێک و لەبەرکردنی بەرگێکی تر .پێیان وایە خودا سەرەتا لەناو دوڕێکدا بووە ،پاشان جاری یەکەم بە شێوەی خاوەندگار دەرکەوتووە ،دووەم جار لە ئیمامی عەلیدا دەرکەوتووە ،بەم شێوەیە بەردەوام بووە تا حەوتەم جار لە خان ئاتەشدا 32 بەرجەستە بووە. لە مێژووی تەسەوفی ئیسالمیدا هەندێک بیروبۆچوون هەیە کە تەجەللیی خودا لە بوونەوەردا پشتڕاست دەکاتەوە .گەورە سۆفیی موسوڵمان ئیبن عەرەبی هەموو بوونەوەر بە تەجەللیی خودا دەزانێت و ڕواڵەتی بوونەوەر بە باتینی حەق و باتینی بوونەوەر بە ڕواڵەتی حەق دەزانێت و دەڵێت: «بەهۆی نەفەسی [ڕەحمان]ەوە هەموو بوونەوەر هاتووەتە بوون و نەفەسی [ڕەحمان] بوونەوەری ئاشکرا کردووە کە [ئەو بوونەوەرە] باتینی حەق و ڕواڵەتی خەلقە ،بۆیە باتینی حەق رواڵەتی خەلقە و
22
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بۆ تێگەیشتن لە بابەتی حلوول ،یان تەجەللیی خودا لە بەشەردا پێویستە ئاگاداری عەقیدەی دۆنادۆن بین کە الی هەندێک لە توێژەران بە تەناسوخ ناوبراوە و پێڕەوانی ئایینەکەش ئەوە ڕەتدەکەنەوە کە بڕوایان بە تەناسوخ هەبێت. دۆنادۆن وەک دەردەکەوێت لە وشەی (دۆن) ی تورکییەوە وەرگیراوە ،بە گوێرەی وتەی نوورعەلی ئیالهی ئەو وشەیە بە واتەی جلک و بەرگ دێت91.د .محەمەد عەلی سوڵتانی پێیوایە وشەکە بە واتای خولخواردن دێت 02.بە گوێرەی ئەم بیروباوەڕە ،ڕووح لە بەرگێکەوە دەچێتە بەرگێکی ترەوە ،بەرگ بریتییە لە جەستەی ماددی. ئەم بۆچوونە لە ئایینە ڕۆژهەاڵتییەکاندا هەیە و بە تەناسوخ ناودەبرێت .پێڕەوانی یارسان وای دەبینن کە دۆنادۆن جیاوازە لە تەناسوخ ،چونکە دۆنادۆن بریتییە لە خوالنەوەی ڕووح لە مەنزڵێکەوە ،یان بەرگێکی بە ئەمانەت وەرگیراوەوە بۆ مەنزڵ یان بەرگێکی تر .ئەم جووڵەیە سەرەتا و کۆتاییی هەیە،
مْ َ وح ِإ َل ْي ِه يِف َي ْو ٍم َكانَ ِم ْقدَا ُر ُه مَ ْ خ ِسني َ َألْ َف َس َن ٍة} الر ُ ال اَل ِئ َكة ُ َو ُّ [املعارج )4 :ڕووح لە گەشتێکی پەنجا هەزار ساڵیدا
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێڕەوانی ئایینی کاکەیی بڕوایان بە پێغەمبەرایەتی هەیە و دان بە پێغەمبەرایەتیی حەزرەتی محەممەددا دەنێن.
بەاڵم تەناسوخ بریتییە لە جووڵەی ڕووح لەسەر هێڵێکی ڕاست ،کە هیچ بەرزبوونەوەیەکی تێدا نییە 12 بەرەو سەرچاوەی ئەزەلی. بە گوێرەی ڕاڤەی سان سەهاک بۆ ئایەتی ( َت ْع ُر ُج
59
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
60
باتینی حەق ڕواڵەتی حەقە و بە کۆی هەردووکیان بوونەوەر دێتە بوون و بە چاوپۆشین لە یەکێکیان [جیاوازیی نێوانیان دەردەکەوێت و پێیان] دەگوترێت حەق و خەلق 42».بە سەرنجدان لە باوەڕی تەجەللیی ئیالهی ڕەنگە بتوانین ڕیشەیەک بۆ دۆنادۆنی کاکەییەکان بدۆزینەوە لە کەلەپووری فیکری ئیسالمیدا بەبێ ئەوەی پێویست بکات ناچار ببین ئەو بیروبۆچوونەی کاکەییەکان بدەینە پاڵ ئایینە ڕۆژهەاڵتییەکان ،بەڵکو لە دامێنی کەلەپووری فیکریی ئیسالمیدا شتی هاوشێوەمان هەیە و گریمانەی وەرگرتنی ئەو بۆچوونانە لە تەسەوفی ئیسالمی عەقاڵنیتر و واقعیترە .بێگومان دەبێت ئەوەش بڵێین کە هیچکام لە ڕێچکەکانی تەسەوفی ئیسالمی بە ڕادەی کاکەییەکان بە ڕاشکاوی باسی جێگۆڕکێ و جلگۆڕکێی ڕووحیان نەکردووە. دەکرێت دۆنادۆنی کاکەییەکان بە شێوەی پەرەسەندووی بیروبۆچوونی تەجەللیی خودا لە بوونەوەردا لێک بدرێتەوە کە سەرەتا بە شێوەی حەوت تەجەللیی ئیالهی لە بیروباوەڕیاندا جێگیر بووبێت ،پاشان بەهۆی ئەوەی زاتی موتەجەللی لە هەر حەوت حاڵەتەکەدا یەکێکە ،بەاڵم حەوت ڕواڵەت یان دۆنی جیاوازی گۆڕیوە ،بیرۆکەکە پەرەی سەندبێت بۆ دۆنادۆن ،پاشان دۆنادۆن وەک قانوونێکی گشتگیر بەسەر هەموو تاکێکدا ڕەوا بینرابێت.
پێغەمبەرایەتی
پێڕەوانی ئایینی کاکەیی بڕوایان بە پێغەمبەرایەتی هەیە و دان بە پێغەمبەرایەتیی حەزرەتی محەممەددا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) دەنێن .چیرۆکی پێغەمبەران و ناوی پێغەمبەران هەمان ئەو ناو و بەسەرهاتانەیە کە لە دینە ئیبراهیمییەکاندا هاتووە و باس کراوە .داستانی ئادەم و حەوا ،نووح و ئیبراهیم ،عیسا و مووسا
و پێغەمبەرانی دی ،بە شێوەیەکی هاوشێوەی دینە ئیبراهیمییەکان باس کراوە .هەندێک جیاوازی کە لە وردەکاریی ئەو داستانانەدا دێنە بەرچاو، شتێکی نامۆ نین ،چونکە الی ئەهلی تەسەوفیش ئەو جیاوازییانە لە داستانی پێغەمبەراندا بەرچاو دەکەون .لە کتێبی (برهان الحق)دا نوورعەلی ئیالهی بنەماکانی دینی یارسان بە پێنج بنەما دەناسێنێت کە هەمان بنەماکانی شیعەی دوازدە ئیمامین ،ئەوانیش بریتین لە :تەوحید ،دادپەروەری، 52 پێغەمبەرایەتی ،ئیمامەت و زیندووبوونەوە.
ئەنجام
لە کۆتاییدا و پاش تێڕامان لە مێژوو و بیروباوەڕی ئایینی کاکەیی (یارسان)،دەکرێت ئەم خااڵنە لەسەر ئەو ئایینە بگوترێت: .١ئایینی کاکەیی ڕێچکەیەکی تەسەوف بوون کە بە شیعەی دوانزە ئیمامی کاریگەر بوون و چوونەتە سەر ڕێبازی دوانزە ئیمامی ،بەهێزترین ئەگەر ئەوەیە کە سەرەتا لەگەڵ نوسەیرییەکاندا یەک ڕێباز بووبن. .٢جێبوونەوەی ئەو ئایینە لە ئیسالمدا یان جیابوونەوەی لە ئیسالم پێوەندیی بە خودی باوەڕدارانی ئایینەکەوە هەیە و غەیری خۆیان کەس ناتوانێت ناسنامەی ئایینییان دیاری بکات، بەاڵم توێژەری ئایینی ئازادە لەوەی بە گوێرەی ئەنجامەکانی توێژینەوەکەی مێژوو و ڕەچەڵەکی ئایینەکەیان دیاری بکات ،هەرچەند لەگەڵ بۆچوونی باوەڕدارانی ئایینەکەشدا یەک نەگرێتەوە. .٣ئەو لێکچوونانەی کە لە نێوان ئەم ئایینە و ئایینە ڕۆژهەاڵتییەکاندا هەیە نابنە بەڵگەی کۆنێتیی ئەم ئایینە ،بەڵکو وەک باس کرا ،دەگونجێت لە هەناوی کەلەپووری فیکریی ئیسالمیدا ڕەگ و ڕیشەی ئەو بۆچوونانە بدۆزرێنەوە.
.1موکەڕڕەم تاڵەبانی ،شێخ رەزای تاڵەبانی (
ژیانی ،پەروەردەی ،بیروباوەڕی و شیعری)،٢٠٠١ ، ئاراس ،هەولێر.ال ١١٨
.2نورعلی الهی،برهان الحق ،١٣٧٣ ،چاپ هشتم،
انتشارات جیحون ،تهران.ص .١٧
.3ئایەتەکە دەفەرموێت( :وإذ أخذ ربك من بين آدم من ظهورهم ذريتهم وأشهدهم على أنفسهم ألست بربكم قالوا بلى شهدنا أن تقولوا يوم القيامة إنا كنا عن هذا غافلني) األعراف172 : .4ڕازی مەوێژە (سر مگو) زاراوەیەکی تایبەت بە
ئاینی یارسانە .پێڕەوانی ئەم ئاینە پێیان وایە خودای گەورە قورئانی بە سی و دوو جزم بۆ پێغەمبەر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) نازڵ کردووە ،سی
جزمیان بریتییە لە شەریعەت ،ئەم سی جزمە ئەوەیە
،١٣٨٢چاپ یازدهم ،انتشارات امیر کبیر ،تهران.ص .٩٧ .10محەمەد عەلی سوڵتانی ،بنەوای باوەڕی
یارسان ،٢٠١٠ ،ئاراس ،هەولێر.ال ١٤
.11حاج نعمت الله جیحون آبادی ،حق الحقائق
(شاهنامه حقیقت)١٩٨٢ ،م ،انتشارات کتابخانه طهوری، تهران.ص ٢٠
.12هەمان سەرچاوە ،ال ،٢٠٢ -٢٠١بەیتەکانی
٣٨٣٤تا ٣٨٤١
.13بڕوانە :نورعلی الهی ،برهان الحق ،ص ١٧٧ .14محەمەد عەلی سوڵتانی ،بنەوای باوەڕی
یارسان ،ال ٣١
.15بڕوانە :حق الحقائق ،بەیتەکانی ٨٦١٧ ،٧٦٨٨ ،٧٥٥١
.16بڕوانە :تذکرة االعلی ،ص ٦ -٥ .17هەمان سەرچاوە ،ال ١٠
کە ئێستا لەبەر دەستدایە ،دوو جزمەکەی تر بە نهێنی
.18هەمان سەرچاوە ،ال ٢١ -١٦
کوردییە .ئەم دوو جزمە ناوی فورقان یان ڕازی
.20بنەوای باوەڕی یارسان ،ال ٤٥
الی دوانزە ئیمام دەستاودەست دەکات و بە زمانی
.19برهان الحق ،ص ١٧٣
مەوێژەیە و دەبێت بە نهێنی بمێنێتەوە تا ئەو کاتەی
.21هەمان الپەڕە
دەکات .کاکەییەکان پێیان وایە ئەم دوو ه حەقیقەتی
.23حسن خمینی ،فرهنگ جامع فرق اسالمی،١٣٩٠ ،
.5؟ ،تذکرة االعلی ،باصالح و .ایوانف١٩٦٠ ،م،
.24محی الدین ابن عربی ،الفتوحات المکیة( ،المکتبة
ئیمامی مەهدی بە زمانی کوردی بۆ خەڵکی بەیان دینە و شەریعەت توێکڵیەتی.
.22هەمان سەرچاوە ،ال٤٦ -٤٥ ،
چاپ دوم ،انتشارات اطالعات ،تهران.ج ١ص ٢١٢
الشاملة) ،ج ،٤ص .٩٣دەقەکەی ئیبن عەرەبی دەڵێت:
.6صدیق صفی زادە ،دوره هفتوانه١٩٨٢ ،م،
(فبالنفس كان العالم كلهم تنفس اًو النفس أظهره
.7صدیق صفی زادە ،دوره هفتوانه ،ص ٢٣
وباطن الخلق ظاهرالحق وبالمجموع تحقق الكون وبترك
انتشارات کتابخانه طهوری ،تهران.ص ٢٥
.8ابراهیم الداقوقی ،العلویون٢٠١٠ ،م ،دار آراس
للطباعة والنشر ،اربیل ،ص ٢٧٠
.9عبدالحسین زرینکوب ،ارزش میراث صوفیه،
وهوللحق باطن وللخلق ظاهر فباطن الحق ظاهرالخلق
المجموع قيل حق وخلق)
.25برهان الحق ،ص ٢٠
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
انتشارات انجمن اسماعیلی ،تهران .ص ،٥
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سەرچاوە و په‌راوێز:
61
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
و
جولەكەكانی كوردستان ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
62
پەیوەندییان لەگەڵ خەڵكی كوردستاندا عادل سدیق علی
لەدایکبووی 1984هەڵەبجە ،ماسته‌ر له مێژووی هاوچه‌رخ .سێ به‌رهه‌می چاپكراوی هه‌یه. چه‌ند وتاری له رۆژنام ه و گۆڤاره‌كان باڵووبوه‌ته‌وه
پەیوەندی نێوان جولەكەكان‌و خەڵكی كوردستان
لەپاڵ ئەو هۆكارانەی كە لە پێشەوە باسمانكردن، گەلێك هۆكاری دیكە پاڵی بە جولەكەكانەوە ناوە هەتا لە ناوچەكانی كوردستاندا بگیرسێنەوە ،ڕەنگە میواندۆستی و مامەڵەی شیاوی كورد لەگەڵ تەواوی پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكانی تری كوردستاندا لە گرنگترینی ئەو هۆكارانەبن كە هانی جولەكەكانی داوە لە كوردستاندا بمێننەوە‌و تیایدا نیشتەجێ ببن. جولەكەكانی كوردستان بە زۆری لە سەنتەری شارەكاندا نیشتەجێ دەبوون ،بوونی ئاسایش و جۆری ئەو پیشە و كارانەی كە ئەوان دەیانكرد هۆكار بوون بۆ ئەوەی كە ئەوان زیاتر لە شارەكاندا ێ ببن .جولەكەكان بە ژمارە‌و بڕی جیاواز نیشتەج لە شار و شارۆچكە و گوندەكانی كوردستاندا باڵوببوونەوە ،بەشێوەیەك لە زۆربەی شارەكانی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
هاتنی جوولەكە بۆ كوردستان و باڵوبونەوەی لە كوردستاندا ،لە هەمان كاتی ئایینەكەی پەیدابوونیان بوو لە میسۆپۆتامیا ،ئێران‌و ئاسایی بچووكدا ،ئەوەش لە ئەنجامی سێ شەپۆلی كۆچوڕەوی جوولەكەكانەوە بۆ ئەم ناوچەیە ڕوویداوە ،كە لە ئەنجامدا كۆمەڵە و گرووپە ئایینییە دوورەپەرێزەكانی خۆیان لە سەرانسەری ()1 ئەم هەرێمە بەرفراوانە دامەزراند . یەكەم پەیوەندی گەلی كورد بە ئایینی سەردەمی بۆ دەگەڕێتەوە جوولەكەوە، ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ،ئاشوورییەكان لە سەردەمی شەلمەنەسەری پێنجەم (722-727پ.ز) دا دەستیانگرتووە بەسەر شانشینی ئیسرائیلدا و ژمارەیەكی زۆر لە جوولەكەكانیان بەدیلگرتووە و هێناونیان بۆ ناوچە شاخاوییەكانی كوردستان )2( .لەمبارەیەوە یارۆسالڤ كراچی دەڵێت «لەو هێرشەی ئاشوورییەكاندا خاكی بەنی ئیسرائیل داگیركراو بوونی ئەو دەوڵەتە وەك پاشایەتییەكی سەربەخۆ كۆتایی پێهات ،نزیكەی لە سەدا حەوتی دانیشتوانەكەی دەركران و بە دیلكراوی لە باكووری ڕۆژئاوای ئێران ،كە ئەوكات مادەكان ()3 ێ كران» . لەوێبوون نیشتەج دووەم شەپۆلی هاتنی جوولەكەكان بۆ كوردستان ،دوای هێرشەكەی نەبوخزنەسەری پاشای كلدانیەكان بوو ،لە ساڵی (587پ.ز) بۆ سەر هەردوو مەملەكەتی جوولەكەكان (ئیسرائیل و یەهودا) و بەدیلگرتنی ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتوانەكانیان‌و هێنانیان بە كۆیلەیی بۆ شاری بابل .پاش ڕووخاندنی دەسەاڵتدارێتی كلدانییەكان بە دەستی ئەخمینیەكان ( ،)4جوولەكەكان لە بەندی بابلییەكان ئازادكران و بۆ واڵتی خۆیان گەڕاونەتەوە ( ،)5چونكە ئەخمینیەكان ڕێگەیان بە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مێژووی هاتنی جولەكە بۆ كوردستان
جوولەكە دوورخراوەكانی شاری بابلدا ،كە بۆ واڵتی خۆیان بگەڕێنەوە ،جوولەكەكان تاڕادەیەك بێ حەزكردنی خۆیان و تەنیا ژمارەیەكی كەمیان گەڕانەوە بۆ واڵتی خۆیان ( .)6لەكاتی گەڕانەوەی جوولەكەكاندا بۆ واڵتی خۆیان ،وەك خۆیان و زۆركەسی دیكەش گێڕاویانەتەوە چەند تاقمێكیان ڕێگەیان هەڵەكردووە و هاتونەتە كوردستان و ()7 لەوێ ماونەتەوە و نیشتەجێبوون . سێیەمین شەپۆلی باڵوبونەوە و دەربەدەری جوولەكەكان لە ئەنجامی لە شكركێشیەكەی (تیتۆ)ی ڕۆمانیدا بوو ،كە لە ساڵی ()70ی زاینیدا فەلەستینی داگیركرد ،لێرەدا شتێكی ئاساییە ،كە بەشێكی ئەمانەی دوایی ،كە بەشی زۆریان ڕوویانكردە سەرزەمینی ئێرانی كۆن ،لەگەڵ ئەوانەی پێشوتردا لە ناوچە جیاوازەكانی ئەو واڵتەدا جێگیربووبێتن ()8 و یەكیان گرتبێتەوە .
63
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
64
كوردستاندا گەڕەكی تایبەت بەخۆیان هەبوو، گەڕەكەكانیشیان وەكو تایبەتمەندی جوولەكەكانی ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا داخراو و كۆاڵنەكانیان زۆر تەسك‌و دیواری خانووەكانیشیان زۆر بەرز بووە، بێگومان ئەوەش هۆكاری تایبەتی خۆی هەبووە. جولەكەكان لە زۆرێك لە شار و ناوچەكانی كوردستاندا هەروەك چۆن لە ڕووی نەتەوەوە دووەم بوون ،لە ڕووی ئایینیشەوە لە دوای مسوڵمانەكان دووەم ئایین بوون ،ئەم حاڵەتە هەریەكە لە :كلۆدیۆس جیمس ڕیچ (،)9( )1820 مونشی بەغدادی ( ، )01()1820مستەر هارت ()1820 ( ، )11ژاك ڕیتۆرێ ( ، )21()1878مێجەرسۆن ()1909 ( ، )31ئەدمۆنز ( ... )41()1919هتد ،باسیان لێوە كردووە. بە نموونە (ڕیچ) كاتێك باس لە ژمارەی ماڵەكانی سلێمانی دەكات دەڵێت «( )2000خانووی مسوڵمان و ( )130خانووی جولەكە و ( )9خانووی دیان و كلدانی تێدایە» .مێجەرسۆنیش ( )1909لەبارەی هەڵەبجەوە ،دەڵێت « لەناو بازاڕی هەڵەبجەدا دوو نەتەوە بەرچاودەكەوتن ،كە ئەوانیش (كورد و جوولەكە) بوون ،هەردوو نەتەوەكە پێشوازییان لە خەڵكی نامۆ و غەریبە دەكرد و بەخێرهاتنیان لێدەكردن ،لەم پێشوازیكردنەشدا هەردوو نەتەوەكە وەك یەك بوون»( . )51سۆن ئەوەشی وتووە ،كە: كەركوك ،سلێمانی ،هەڵەبجە ،ئاڵتون كۆپری ،بانە، پێنجوێن و ناوچەكانی قەرەداغ ڕێژەیەكی زۆر لە جولەكەیان تێدایە و لە كوردستانی ئێرانیشدا ژمارەیان زۆرە )61(.وەنەبێت جولەكەكان هەر لەو شار و ناوچانەی كە ئاماژەمان پێكردن هەبووبن، بەڵكو هەر لە :خانەقین ،مەندەلی ،جەلەوال، دووزخورماتوو‌و كفری هەتا دەگاتە كۆیە ،ڕانیە، ڕەواندوز ،هەولێر ،موسڵ ،دهۆك ،زاخۆ ،زێبار، ێ و ئامێدی ...هتد هەبوون ،ژمارەشیان لە ئاكر ()71 شارێكەوە بۆ شارێكی دیكە جیاواز بوو .
زۆرجار نەیارانی كورد هەوڵیانداوە وانیشان بدەن كە كورد میللەتێكی وشك و ڕەق و دەمارگیرە ،مێجەرسۆن یەكێكە لەو كەسانەی كە هەوڵێكی زۆریداوە وا لە خەڵكی بگەیەنێت كە كوردەكان بە زۆر جولەكە و گاورەكانیان ناچاركردووە ،كە مسوڵمان ببن و جلوبەرگی كوردی بپۆشن‌و واز لە جلوبەرگی ڕەسەنی خۆیان بهێنن ،كەچی نەیتوانیوە ناوی تاقە گاورێك یاخود ێ جولەكەیەك بهێنێت كە كورد ناچاری كردبێت بب بە مسوڵمان( ، )81بەپێچەوانەوە بە دەیان نموونەی مێژوویی نووسەرانی كوردو ئەوروپی‌و جولەكە لەبەردەستدان كە ئاماژە بە پەیوەندی دۆستانەی نێوان كورد و جولەكە و گاورەكانی نیشتەجێی كوردستان دەكەن .ئێمە هەوڵدەدەین بەكورتی ئاماژە بە چەند نموونەیەكیان بكەین: جارێك كۆبوونەوە‌و نیشتەجێبوونی ئەو ژمارە زۆرەی جولەكەكان لە كوردستاندا بەڵگەیەكی ڕوونە بۆئەوەی ئەو ڕاستییە بسەلمێنێت كە ئەگەر كورد مامەڵەی نەشیاوی لەگەڵ جولەكەكاندا بكردایە ئەوا ئەوان هەرزوو كوردستانیان بەجێدەهێشت و ڕوویان لە واڵتێكی دیكە دەكرد، لە شارێكی وەك سلێمانیدا كاك ئەحمەدی شێخ ()91 هەتا دوا ئەندازە ڕێزی لە جولەكەكان گرتووە ،لە هەڵەبجەش عادیلەخانم زۆر بەتەنگ پاراستنی جولەكەكانی شارەكەوە بووە و هەرگیز بواری بە كەس نەداوە كە دەستدرێژییان بكاتەسەر (،)02 (ژاك ڕیتۆرێ)ی قەشە و مسیۆنێر كە لە ساڵی ()1878دا چووەتە شاری كەركوك ،دەڵێت «ئێمە شادمانین كە دەبینین وێڕای هەمە چەشنەیی ئایینەكان ،خەڵكەكە لە هاڕمۆنییەكی باشدا پێكەوە دەژین» ،ئەوە لەكاتێكدا ژمارەی دانیشتوانی ئەو شارە بە قسەی ڕیتۆرێ نزیكەی ( )30هەزار كەس بووە ،لەو ڕێژەیە ( )200ماڵیان جولەكە و ()50
دەستگرتن بە ئایین‌و د ابوونەریتەكانیانەوە
ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە ئەوەیە ،كە جولەكەكان بەدرێژایی ( )2500ساڵ ئاوارەیی و ژێردەستەیی هەر وازیان لە ئایین و نەتەوەی خۆیان نەهێناوە ،لەكاتێكدا زۆر نەتەوە (بە نموونە
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
شیان مەسیحی بوون ،ئەوانی دیكەیان مسوڵمان ()12 بوون . (شاكیر فەتاح)یش كە لە ئابی ساڵی ()1933دا سەردانی هەڵەبجەی كردووە ،لەبارەی جولەكەكانی ئەو شارەوە دەڵێت “جوولەكەكانی هەڵەبجە ،لە هی ێ جێگای سلێمانی ،ئافرەتیشی دیسانەوە لە هی گەل تر سەربەسترن”( . )22ڕەنگە ئەو سەربەستی و ئازادیە زیادەیەش ،كە شاكیر فەتاح‌و رەسوڵ هاوار باسی دەكەن لە هەرشتێك زیاتر بۆ ئەو تێكەاڵوی و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییە بگەڕێتەوە كە لە نێوان جولەكەكانی ئەو شارە‌و پاشا‌و بەگزادەكانی جاف و خەڵكی شارەكەدا هەبووە ،بەجۆرێك ژمارەیەك لە بەگزادەكانی جاف‌و زۆر خەڵكی تری مسوڵمان ژنیان لە جولەكەكانی شارەكە خواستووە و ()32 كردونیان بە هاوسەری خۆیان . لەوانەش زیاتر ،ساڵێك جوولەكەكانی شاری هەڵەبجە دەیانەوێت پەرستگاكەیان نۆژەن بكەنەوە، بۆ ئەم مەبەستە دەچنە الی شێخ حوسامەدینی نەقشبەندی لە خورمااڵ‌و داویلێدەكەن ،كە هەندێك ێ داریان لە باخەكەی خۆی بداتێ ،ئەویش بەب ێ بەوە بدات كە ئەوانە جولەكەن ()40 ئەوەی گو ()42 داری سوورەچناریان پێدەبەخشێت . بەبڕوای ئێمە گەواهیدانەكەی (ساسۆن حسقێل) بۆ پەیوەندی مێژینە و دۆستانەی نێوان كوردو جولەكەكانی كوردستان لە هەموو ئەو نموونانەی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لە ئیسرائیلدا تەوراتی كوردە جولەكەكان كە بە زمانی ئاشووری نووسراوە یەكێكە لە تەوراتە باشەكان‌و جێگای باوەڕە
سەرەوە سەنگینترە ،ساسۆن لەبارەی هەڵوێستی كورد بەرامبەر بە ئەوان دەڵێت “ لەگەڵ ئەوەی لە زۆربەی واڵتانی دونیادا جوولەكەكان ئازار و ئەشكەنجە دەدران و ڕەشەكوژ دەكران ،بەاڵم بەپێی مێژوو و قسەی پیرە پیاوانی جوولەكەی كوردستان ،نەتەوەی كورد زیاتر لە هەموو نەتەوەكانی تر ڕێزی جوولەكەكانیان گرتووە، وەك هاوواڵتی كورد سەیریان كردوون و پاراستوونیان ،هیچ كات بە چاوی سووك‌و بێگانە سەیری كوردە جوولەكەكانیان نەكردووە ،وەنەبێت كوردەكان هەر لەگەڵ جوولەكەكاندا وابووبن، بەڵكو كوردەكان لەگەڵ هەموو كەمە نەتەوە و ئاینییەكانی دیكەدا هەروابوون .كوردەكان گیانی بەزەیی ،ویژدان ،پیاوەتی ،دڵسۆزیی و دڵسافی لەگەڵ خوێنیان تێكەاڵوە .هەركەسێك و هەر نەتەوەیەك پەنای بۆ كورد هێنابیت ،زۆرجار ئەگەر پێویستیشی كردبێت ،كوردەكان خوێنیشیان لە پێناودا ڕشتووە ،كە پەنایان بۆ بردوون .كوردەكان ئەوەندە دڵساف و خۆشباوەڕ و مرۆڤدۆستن، زۆرجار ئەو دڵپاكییەیان بووەتە هۆی زەرەر و زیان لە خۆیان .هەرگیزیش نەبیستراوە ،كە كەسێك لە كوردستاندا لەبەر جولەكەبوونی كوژرابێت، ئەوە لەكاتێكدا لە سەدەی بیستدا و لە ئەڵمانیای باوەشی شارستانیەتی ئەوروپادا نزیكەی شەش ملیۆن جولەكە لە كارەساتی هۆلۆكۆست بە دەستی ()52 نازیەكان كۆمەڵكوژكراون “.
65
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
66
ئاشووری و كلدانیەكان) ناویان لەنێو الپەڕەكانی مێژوودا سڕاوەتەوە و نەماوە ( .)62دەبێت بڵێین جوولەكەكان لە تاراوگەكانییان زیاتر خەریكی پاراستن و قایمكردنی كۆمەڵەكانی خۆیان بوون، نەك باڵوكردنەوەی ئایین و دوگماكانیان لە ناو میللەتانی تردا ( .)72بە پێچەوانەی گاورەكانەوە، ئایینی جوولەكە لەنێو میللەتی كورددا نەبووە، ئەو جوولەكانەشی ،كە لە كوردستاندا ژیاون ،نە ()82 خۆیان و نە كەسی تریش بە كوردی دانەناون ،باڵونەبوونەوەی ئایینەكەشیان ڕەنگە لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی بێت: یەكەم :ئایینەكەیان نەتەوەیی بووە و تاكی جوولەكە دەبوایە لە دایك‌و باوكەوە جوولەكە بێت. دووەم :جوولەكەكان لەوبارەدا نەبوون ،نە لەالیەنی ژمارە‌و هێزیانەوە‌و (ڕەنگە) نە لە ڕووی دوگما و لۆژیكی ئایینیانەوە ،كە ملمالنێ لەگەاڵ كۆمەڵە ئایینییەكانی وەك (زەردەشتی‌و مەسیحی) و دواتریش ئیسالمدا بكەن ،جا بۆیە ئامانجی سەرەكی ئەوان پاراستنی ئایین و ڕەگەزەكەیان ()92 بووە . لەگەڵ ئەوەی جوولەكەكان لە تاراوگەكانیان تاڕادەیەك لە هەندێ شوێندا نەریت و ڕەوشتی ناوچەكەیان وەرگرتووە ،لەگەاڵ ئەوەشدا هەوڵەكانیان بۆ پارێزگاریكردن لە شوناسیان بەشی هەرە گەورەی توانای ئەوان بەخۆیەوە خەریككردبوو ( .)03لێرەدا بەسەرنجدان لە شوناسی جوولەكە پارادۆكسێكی گرنگ پەیدادەبێت ،لە كاتێكدا كە جوولەكەكان لە واڵتی خۆیاندا هەتا سەدەی پێنجەمی پێش زایین پارێزگارییان لە زمان و دابونەریتی خۆیان كردووە ،لە هەمان كاتدا حەزیان لە قبوڵكردنی ئایینی و بیرۆكەگەلی بێگانەش بوو ،لە دوای ئاوارەبوونیان و لە دەرەوەی نیشتمانی خۆیاندا ،بارودۆخەكەیان
هیچ كات كوردەكان ستەم‌و زۆردارییان لە جوولەكەكانی كوردستان نەكردووە بەتەواوەتی پێچەوانە بوویەوە ،جوولەكەكان لە دەرەوەی نیشتمانی خۆیان هەوڵیان دەدا پاكێتی و ڕەسەنایەتی ئایینیی خۆیان بپارێزن ،لە هەمان كاتدا زمان و نەریتی گەالنی دیكە قبواڵ بكەن و بەكاریبهێنن .لە نیشتمانی جوولەكە میللەتگەرایی بااڵدەست بوو ،لە دەرەوەش ئایین پلەی یەكەمی هەبوو( . )13بێگومان هەموو ئەوەی دەربارەی ڕەوشتی جوولەكەكان لە ئاسیای بچووك‌و ئێران و نێوان دوو زێ دەوترێت ،ئەمانەی كوردستانیش دەگرێتەوە ،بەوپێیەی كوردستان هەمیشە لە ()23 چوارچێوەی ئەو واڵتانەدا بووە . جوولەكەكان لە شارەكانی كوردستاندا شوێنی خواپەرستی تایبەت بە خۆیان هەبوو ،ئەوان بە پیاوانی ئایینی خۆیان دەگوت (مالوم) ،كە واتای (مامۆستا) دەگەیەنێت ،مالومەكان خوێندنی ئایینیان بە مندااڵنی جوولەكە دەوتەوە ،ئەوە جگە لەوەی ژمارەیەك لە منداڵەكانیان شانبەشانی مندااڵنی تری كوردستان سەرگەرمی خوێَندنی خۆیان بوون لەنێو قوتابخانە حكومییەكاندا( . )33لەوەش زیاتر وەك ساسۆن حسقێل( )43باسی دەكات ،لە ئیسرائیلدا تەوراتی كوردە جولەكەكان كە بە زمانی ئاشووری نووسراوە یەكێكە لە تەوراتە باشەكان ()53 و جێگای باوەڕە . جوولەكەكان لە هەموو ئەو ناوچانەی ،كە تیایدا ژیاون گۆڕستانی تایبەت بە خۆیان هەبووە،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
زمانیان
جوولەكەكان لە هەر واڵتێك ژیابن ،فێری زمانی ئەو نەتەوەیە بوون( ، )44لە كوردستانیشدا سەرەڕای ئەوەی كە فێری زمانی كوردی ببوون و لەگەڵ خەڵكی كوردستاندا زۆر بەباشی پێی دەدوان ،بەاڵم لەنێو خۆیاندا بۆ نوێژ و دوعا و بەڕێوەبردنی سەریمۆنیا (سرووتی) ئایینیان زمانی (ئارامی)یان بەكاردەهێنا )54(.سۆن دەڵێت «ئارامی تاڕادەیەك هاوشێوەیە لەگەڵ كلدانی ئەم بەشە ،بەاڵم جولەكەی هەموو ناوچەكان بەكاریدەهێنن ،لە هەندێك ناوچە ئارەزووی ئەوە دەكرێت كە نووسینی كوردی لە ڕەمزی عیبریدا بەكاربهێنرێت( . )64تەنانەت جوولەكەكان دوای گەڕانەوەشیان ،كە لە واڵتی خۆیاندا دەژیان ،لە سەردەمەكانی دوای دوورخستنەوەیان زمانی ئارامیان كردە جێگرەوەی زمانی عیبری ،چونكە زمانی ئارامی ڕۆڵی زمانێكی هاوبەشی لە پەیوەندیدارێتی خەڵكی ناوچەكانی ڕۆژهەاڵتی دەریای سپی ناوەڕاستی ئەو سەردەمەدا دەگێڕا ( .)74هەروەك لەكاتی ئاخاوتنیشیاندا جوولەكەكان هەمیشە (ز)یان دەكرد بە (ذ) و (س)یان دەكرد بە (ث) ،هەورامیەكانیش لە كاتی قسەكردن و گفتوگۆدا زۆرجار ئەو دوو پیتە بەهەمان شێوەی جوولەكەكان گۆ دەكەن و ()84 دەردەبڕن .
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
لە گۆڕستانی موسڵماناندا مردووی خۆیان نەناشتووە( ، )63لەكاتی ناشتنی مردووەكانیشیاندا دوعای ئابینیی تایبەتی خۆیانیان بەسەریاندا دەخوێندەوە ،گۆڕەكەشیان بۆ مردووەكانیان هەڵدەبەست بۆئەوەی الشەی مردووەكانی خۆیان لە لە ناوچوون بپارێزن ،سەرنیگای مردووەكانیشیان بەپێچەوانەی مردووی موسڵمانەكانەوە لەنێو گۆڕەكانیاندا دادەنا ،لەسەر تەنیشتی ڕاستی درێژیان ()73 دەكرد‌و ڕووشیان لە ڕۆژهەاڵت دەكرد . جوولەكەكان گەلێك دابونەریتی تایبەت بە خۆیان هەبووە ،كە لە كەلتوور و دابونەریتی خەڵكی كوردستان جیاواز بووە ،یەكێك لەو دابونەریتانەیان بریتیبوو لە یادكردنەوەی جەژنەكانیان ،جەژنەكانیشیان ئەمانە بوون: یەكەم :جەژنی كەپرەشینە ،جولەكەكان سااڵنە لە كۆتاییەكانی مانگی ئەیلوولدا ئەم جەژنەیان سازدەكرد ،بۆ یادكردنەوە و بەرزڕاگرتنی ئەم جەژنە ئاهەنگێكی خۆشیان سازدەكرد( ،)83ئەوەیان، كە دەسەاڵتی هەبووایە لەسەر سەكۆیەك یان لەژێر كەپری ناو حەوشەكەیدا ساباتێكی سازدەكرد و بە گەاڵ و شتی تری ڕەنگاوڕەنگ دەیان ڕازاندەوە ،لەژێریدا مێزێكی درێژی نزمیان دادەنا و بە چواردەوریدا لەسەر دۆشەك دادەنیشتن، هەموو جۆرە خواردن‌و خواردنەوەیەكیان لەسەر مێزەكە دادەنا و دەستیان بە گۆرانیوتن دەكرد، جوولەكەكان تەنها گۆرانییە ئایینییەكەیان بە زمانی عیبری دەوت ،ئەوانی دیكەیان كوردی بوون ،بەاڵم ()93 زۆر جوولەكەئامێزانە دەیانوت . دووەم ،جەژنی كفتە ،ئەم جەژنە دەكەوتە ڕۆژی شەممەی جوولەكەكانەوە ،بە درێژایی شەو و ڕۆژی هەینی خۆیان بۆ ئامادە دەكرد و ئاگریان نەدەكردەوە( ، )04نەریتیان وابوو لەو ڕۆژەدا دوكانەكانیان نەدەكردەوە و بە ڕۆژی پشووی
خۆیان دەزانی . سێیەم :جەژنی كاوڕ ،هەموو ساڵێك لە (22ی ئازار)دا ئاهەنگی بۆ سازدەدرا ،ڕێوڕەسمەكەشی لە شەودا بەڕێوەدەچوو و گۆشتی (كاوڕ)ی تیادا ()24 دەخورا . ()34 چوارەم :جەژنی چەقالە . ()14
67
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
68
ڕەوشی ئابوورییان
خەڵكێكی كوردستان جوولەكەكانی كاسبكاربوون ،لە ماڵ و سامان پەیداكردندا زۆر زەحمەتكێش و بە دەستوبردبوون ،هیچكات ئاوارەیی نائومێدی نەكردوون‌و چۆكیان دانەداوە، دەستی یارمەتیان بۆ یەكتر درێژكردووە و نەیانهێشتووە كەسیان ئاتاجی سواڵكردن ببێت، شانازییان بەیەكترەوە كردووە و ئیرەیی و حەسوودیان بەیەكتری نەبردووە .هیچ كات بۆ ماڵی دونیا خۆیان نەفرۆشتووە ،نهێنی دڵی خۆیان لە الی بێگانە نەدركاندووە و باوەڕیان بە بێگانە ()94 نەكردووە . سەبارەت بە ڕۆڵی جوولەكەكان لەنێو بازاڕ و ێ لە كایەی بازرگانیدا ،بوونی كەمایەتییەك لە هەند شار و شارۆچكەكانی كوردستاندا خۆی لە خۆیدا بەڵگەیەكی گرنگە بۆ كاریگەری فاكتەری بازرگانی لەسەر گەشەسەندنی ئابووری ئەو ناوچانە ،بوونی كەمایەتی جوولەكە وەك پێوەرێك بۆ چاالكی بازرگانی ناوەوە و دەرەوەی شارەكانی كوردستان (بە نموونە سلێمانی و هەڵەبجە) لەو ڕاستییەوە سەرچاوە دەگرێت( ، )05كە جوولەكە وەكو نەریتی خۆیان چ لە ڕۆژهەاڵت و چ لە ڕۆژئاواشدا زیاتر سەرگەرمی كاری بازرگانی و كڕین و فرۆشتن و كاری سەڕافی (پارەگۆڕینەوە) و زەڕەنگەری دەبوون( ، )15ڕیچ لە باسی جوولەكەكانی پێنجوێندا دەڵێت «جوولەكەكانی ئەم ناوچەیە خەریكی بازرگانی پێستە و مازو و شتی ترن ،هەر لەم ناوچەیەوە پێستەیەكی زۆر ڕەوانەی شاری هەمەدان دەكرێت ،جگەلەوەش جوولەكەكان لە ()25 كوردستاندا كاری زەڕەنگەری دەكەن» . جگە لەو پیشانە كاری (چەرچی)شیانكردووە، ژمارەیەكی زۆر لەو كۆڵگێڕانە بە شارو گوندەكانی كوردستاندا قوماشیان دەگێڕا و دەیانفرۆشت
( .)35سۆن ئاماژەی بەم حاڵەتەكردووە و دەڵێت «جولەكەكان فرۆشیاری گەڕۆك و بازرگانی بچووك بوون ،هەموو جۆرێكی بازرگانی تاكفرۆشی لە كەركوك ،سلێمانی ،هەڵەبجە و پێنجوێن لەژێر دەستی جولەكەكاندایە .لە تەمموز ،ئاب و ئەیلولدا كە تاهیربەگی جاف دەچێت بۆ پێنجوێن ئەو جولەكانەی كە خەریكی كاری چەرچی‌و بازرگانی بچووكن زیاتر ڕوو لەو ناوچەیە دەكەن»( . )45سۆن باسی ئەوەشی كردووە كە لە كۆی ( )52دووكانی قەیسەریەكەی ماڵی عادیلەخانم لە هەڵەبجە، بیستیان كاریان فرۆشتنی قوماشی كەتان و بازرگانی كوتاڵ بووە ،زۆربەشیان لە جوولەكەكانی ()55 شارەكە پێكهاتبوون . سەجادیش ئاماژەی بەم حاڵەتە كردووە ،باسی ئەوە دەكات كە هەتا كاتی گەڕانەوەی جولەكەكان ێ ئیشوكار لە كوردستاندا تایبەت بوون هەند بەوانەوە وەك :خومخانەگەری ،زەڕەنگەری، موسوڵمانەكان ئەم جۆرە كارانەیان نەدەكرد، چونكە بەالیانەوە زۆر نەنگی و شوورەیی بوو. تەنانەت لەو ناوچانەدا ،كە پێشتر بەشێك بوون لە ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی ئەردەاڵنییەكان بازرگانی و پارەگۆڕینەوە هەر جوولەكەكان دەیانكرد ،كاری دكتۆری و حەكیمی بۆ موسوڵمانەكان شوورەیی بوو .بۆ ئاغەوات و بەگزادەی دەرەوەی شارەكان ئەگەر بیانكردایە ئابڕویان لەنێو خەڵكدا نەدەما .لە هەندێ لە گوندەكاندا ماڵە جوولەكە هەبوو ،ئەم جوولەكانە ئیشی گرانی گوندەكانیان نەدەكرد ،چەند پریاسكەیەكی داوودەرمان‌و دەرزی‌و دەزوو خەنە و وسمە سەرمایەی ژیانیان بوو ،كەچی لە ئاغاو مسكێنی گوندەكە باشتر و ڕێكوپێكتر دەژیان (.)65 هەربۆیە شتێكی سرووشتی بوو ،كە جوولەكەكانی كوردستان لە ڕووی داهات‌و ئاستی ئابوورییانەوە ()75 لە دەوڵەندترین خەڵكانی كوردستان بن .
گەڕانەوەی جولەكەكان بۆ ئیسرائیل
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
جولەكەكانی كوردستان وەك تەواوی جولەكەكانی عێراق لە ساڵی ( )1950لەالیەن ئینگلیزەكان و حكومەتی عێراقەوە ئاگاداركرانەوە كە خۆیان ئامادەبكەن بۆ گەڕانەوە ،ئینگلیزەكان داوایان لە ئاغاكانی كوردستان كرد كە ئاگاداری جولەكەكانی ناوچەكانی خۆیان بكەنەوە بەوەی كە هەتا ساتی گەڕانەوەیان دەست لە هەموو كار‌وپیشەكانیان هەڵگرن( ، )85دواتریش پەرلەمانی عێراق لە ڕێكەوتی ( )1951/3/3بە یاسا بڕیاری لێ سەندنەوەی ڕەگەزنامەی عێراقی لە جولەكەكان دەركرد ،هاوكات ڕێگەشی پێدان كە كۆچ بكەن بۆ ئیسرائيل .دەرچوونی یاساكەش هاوكات بوو لەگەڵ باڵوكردنەوەی كۆمەڵێك هەڕەشە و گوڕەشە بەدرێژایی سااڵنی ( 1948ـ )1953بۆ ترس خستنە نێو دڵی جوولەكەكانی عێراق و بە تایبەتی شاری بەغداد ،بۆئەوەی ناچاریان بكەن، كە دەستبەرداری ڕەگەزنامەی عێراقیان ببن و ()95 بگەڕێنەوە بۆ ئیسرائیل .
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
(ساسۆن حسقێل) دەڵێت “هەرگیز نەبیستراوە ،كە كەسێك لە كوردستاندا لەبەر جولەكەبوونی كوژرابێت ،ئەوە لەكاتێكدا لە سەدەی بیستدا‌و لە ئەڵمانیا نزیكەی شەش ملیۆن جولەكە بە دەستی نازیەكان كۆمەڵكوژكراون”
بە زۆر ناچاركردنیان بە گەڕانەوە و هاوكات پەیوەندی مێژوویی بەهێزیان لەگەڵ خەڵكی كوردستاندا وایكرد لەكاتی گەڕانەوەیاندا خەڵكی فرمێسكیان بۆ بڕێژن و زۆر دڵگران بن بە گەڕانەوەیان( . )06لەمبارەیەوە ساسۆن دەڵێت «خەڵكی كوردستان لە شار و شارۆچكەكانی خۆیاندا زۆربەی زۆریان دوكان‌و بازاڕیان داخست و دەستیان لە كارەكانیان هەڵگرت ،لە شار و گوندەكانەوە خەڵك هاتبوون بۆ ماڵئاوایی لێكردنی دواجاریان .ئاپۆڕەی خەڵكی بەشێوازێك بوو دەرزیت هەڵبدایە نەدەكەوتە سەر زەوی ،تەواوی خەڵكی كوردستان بۆمان بە پەرۆش بوون ،خەڵكی كوردستان ئەوەندە بۆمان چاوبەگریان بوون دەتگوت خۆشەویستێكیان مردووە». جولەكەكان تەواوی ماڵ و سامانی خۆیان كردبوو بە پارە و ئاڵتون بەو نیازەی كە لەگەڵ خۆیاندا بیبەنەوە بۆ ئیسرائیل ،بەاڵم هەر لە شارەكانی خۆیاندا و بەرلەوەی بەو ئۆتۆمبیالنەی كە بۆیان ئامادەكرابوو بكەونەڕێ ،لەالیەن هێزە ئەمنییەكانەوە جگە لە دوو دەست جلوبەرگ و سەعاتێك‌و بیست دیناری عێراقی ،تەواوی پارە‌و ئاڵتونەكانی دیكەیان لێوەرگرتن ،بەبیانووی ئەوەی كە ئەو ماڵ و سامانەی ئەوان ماڵی دەوڵەتە و نابێت لەگەڵ خۆیاندا بیبەنە دەرەوە .لە بەغدادیش بەرلەوەی سواری فڕۆكە بكرێن دیسان پشكنینیان بۆ كردن و ئەوەی كە پێیانمابوو لێیان وەرگرتن، بەوشێوەیە جولەكەكان بێ هیچ پارە و سامانێك گەڕانەوە بۆ ئیسرائیل ،ئەوەش بوو بە بارگرانییەكی گەورە بە سەر شانی ئەوانەوە ،بارگرانییەك كە ()16 بۆماوەی چەندین دەیە باجەكەیاندا . لە ئەمڕۆدا لەنێو كوردە جوولەكەكانی هەر چوار پارچەكەی كوردستان ،كە گەڕاونەتەوە بۆ ئیسرائیل زیاتر كوردە جوولەكەكانی باشووری كوردستان
69
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ناو‌و ناوبانگیان هەیە ،زیاتر بە كورد دەناسرێن، لەنێو ئەمانیشدا زیاتر كوردە جوولەكەكانی ناوچەی بادینان ناو بەدەرەوەترن و زیاتر گیانی كوردبوونیان تێدایە( . )26تا ئەمڕۆش جوولەكەكانی ێ كوردستان لە جوولەكەكانی تەواوی دونیا ب فڕ‌وفێڵترن و زیاتر لە جوولەكەكانی تری واڵتان نەتەوایەتی خۆیان پاراستووە ،ئەوەش مرۆڤایەتی ێ بەوەی هیچ كات كوردەكان گەلی كورد دەسەلمێن ستەم و زۆردارییان لە جوولەكەكانی كوردستان نەكردووە( . )36هەرئەوەش وای لە موردەخان زاكین كردووە ،كە بڵێت« :غەریب كەوتنی كوردە جوولەكەكان بۆ كوردستان سەیرێكە سەیرانی ()46 لێبكەوێتەوە» .
سەرچاوە و پەراوێز:
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
70
,1ڕەشاد میران :ڕەوشی ئاینی‌و نەتەوەیی لە كوردستاندا، چ ،1كوردستان ،2000 ،ل.29 2شوان عوسمان :كوردستان‌و پڕۆسەی بە ئیسالمكردنی كورد ،چ ،1سەنسەری چاپ‌و پەخشی نما ،سلێمانی،2002 ، ل.113 .3ڕەشاد میران :س.پ ،ل 29؛ میجرسون :ڕحلە متنكر الی بالد مابین النهرین وكردستان ،ت .فوادجمیل ،ج ،1بغداد، ،1970ص 162؛ ساسۆن :كوردە .4ڕەشاد میران :س.پ ،ل 29؛ میجرسون :ڕحلە متنكر الی بالد مابین النهرین وكردستان ،ت .فوادجمیل ،ج ،1بغداد، ،1970ص 162؛ ساسۆن :كوردە جولەكەكانی كوردستان، گ(مامۆستای كورد) ،ژ( ،)19پایزی ،1993ل.30 .5محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار :بیره‌وه‌ری ،ئاماده‌كردنی سدیق ساڵح ،ب ،1بنكه‌ی ژین ،سلێمانی 7002 ،ل.58 6یارۆسالڤ كراچی :س.پ ،ل.107 7محەمەد ڕەسوڵ هاوار :س.پ ،ل.85 8ڕەشاد میران :س.پ ،ل.29 9كلۆدیۆس جیمس ڕیچ :گەشتنامەی ڕیچ بۆ كوردستان
،1820و.محەمەد حەمەباقی ،چ ،1تەورێز ،1992 ،ل.138 10سەفەرنامەی مونشی بەغدادی لە تەك مستەر ڕیچدا( ،)1820و.ئەحمەد محەمەد ئیسماعیل ،چ ،1چاپخانەی موكریانی ،هەولێر ،2014 ،ل.53 11بەوەرگرتن لە :محەمەد ڕەسوڵ هاوار :شێخ مەحمودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان ،ب ،1لەندەن، ،1990ل.105 12ژاك ڕیتۆرێ :گەشتنامەی میسیۆنەرێك بۆ ناوچەكانی كەركوك‌و سلێمانی ساڵی ،1878و.نەجاتی عەبدوڵاڵ ،چ،1 چاپخانەی شڤان ،بنكەی ژین ،2008 ،ل.26،32،40،47 13مەیجەرسۆن :سلێمانی ناوچەیەك لە كوردستان، و.مینە ،مەڵبەندی كوردۆلۆجی ،سلێمانی ،2007 ،ل 26؛ میجرسون :رحلە متنكر ،ج 1ص.120،158،237 14س.ج .ادموندز :كرد ترك عرب ،ت.جرجیس فتح اللە، گ ،2وگبعە وزارت التربیە ،اربیل ،1999 ،ص.78 15میجرسون :رحلە متنكر ،ج ،1ص 296؛ كوردستان لە چاپكراوە عوسمانییەكاندا ،و.فەیسەڵ دەباغ ،چ ،1دەزگای چاپ‌و باڵوكراوەی ئاراس ،هەولێر ،2004 ،ل.135 16مەیجەرسۆن :سلێمانی ناوچەیەك لە ،ل.25 17ژاك ڕیتۆێ :س.پ ،ل 47-26؛ ساسۆن :س.پ، ل 36،30؛ ڕەسوڵ هاوار :بیرەوەری ،ل 89-88؛ ئەحمەد باوەڕ: ،ل 85-39؛ د.سەعدی عوسمان هەروتی :سنووری باشووری كوردستان لە سەدەی نۆزدەدا ،چ ،1چاپخانەی خانێ(دهۆك)، دەزگای موكریانی ،2007 ،ل.22 18محەمەد ڕەسوڵ هاوار :شێخ مەحمودی قارەمان‌و، ل.80 19ه.س ،ل 127-126؛ ئاكۆ عەبدولكەریم شوانی :شاری سلێمانی ،ل.40 20محەمەد سەعید جاف :ئاوارە ،بەشی دووەم، دارالحریە للطباعة ،بەغداد ،1999 ،ل.274 21ژاك ڕیتۆرێ :س.پ ،ل.32 22گەشتی هەڵەبجەو هەورامان لە ساڵی 1933دا، چاپخانەی كامەرانی ،1974 ،ل 15؛ بیرەوەری ،ل.87 بەكر حەمەصدیق عارف :الپەڕەیەك لە مێژووی 23 هەڵەبجە ( ،)1958-1700چ ،2چاپەمەنی گەنج ،2007 ،ل-26 27؛ عادل صدیق :چەند الپەڕەیەك لە مێژووی هەڵەبجە، چاپخانەی كەمال ،بەڕێوەبەرێتی چاپ‌و باڵوكردنەوەی سلێمانی ،2011 ،ل.59-58 24سەالحی حەمەی زەینەب:س.پ ،ل.44 25ساسۆن :س.پ ،ل.31
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
26ه.س ل.31-30 27ڕەشاد میران :س.پ ،ل.29 28محەمەد ڕەسوڵ هاوار :بیرەوەری ،ل.158 29ڕەشاد میران :س.پ ،ل29ـ.30 30یارۆ سالڤ كراچی :س.پ ،ل96ـ 97؛ محەمەد ڕەسوڵ هاوار :بیرەوەری ،ل.85 31یارۆ سالڤ كراچی :س.پ ،ل.108 32ڕەشاد میران :س.پ ،ل.30 33سەالحی حەمەی زەینەب :هەندێ لە جوولەكەكانی خەڵكی ئەم شارە‌و شاری هەڵەبجە ،گ(سلێمانی) ،ژ(،)73 ،2006ل.44 34ساسۆن حسقێل یەكێكە لەو جوولەكە هەڵەبجەییانەی، كە كاتی خۆی گەڕاوەتەوە بۆ ئیسرائیل ،ماوەیەكیش لە سلێمانیدا ژیاوە ،د.عیزەدین لە بارەی ساسۆنەوە لە یاداشتەكەیدا دەڵێت” بۆ سەیری (زەمان‌و مەكان) دەڵێم: لە قوتابخانە قوتابییەكی جوولەكەی خەڵكی هەڵەبجەمان بە ناوی :حسقێل لەگەڵ بوو ،ساسۆن پێشتر لە هەڵەبجە لەسەر شوعێتی گیرابوو ،كوڕێكی كراوە‌و باش بوو .ئەمڕۆ لە واشنتنم ( ،)2001/8/17پێرێ ( )2001/8/15لە ڕادیۆی دەنگی ئەمریكا بووم ،كاك هۆمەر دزەیی وتی :جوولەكەیەكی سلێمانەیی هەیە ناو بە ناو تەلەفون بۆ بەشی كوردی ڕادیۆی دەنگی ئەمریكا دەكات ،هەواڵی سلێمانی دەپرسێت ،ئێستا لە شاری (ئەنتالیا)ی ئیسرائیل دەژی ،ناوی (حسقێل)ە .وتم :ئەوە هەڵەبجەییە ،یەكسەر هۆمەر تەلەفونی هەڵگرت‌و الم سەیر بوو بڵێ :كاك حسقێل ،تۆ بۆ ناڵێیت هەڵەبجەییم .حسقێل وتی: هەڵەبجەییم. بە سۆزێكی گەرمەوە ،كەوتە باسی هەڵەبجەو هەواڵی سلێمانی پرسین .مژدەیەكی خۆشبوو ،كە زانی من لەوێم بە (عیزەدینی مەال مستەفا) ناسیمییەوە .نیو سەعاتێك قسەمان كرد ،دەتووت نیو سەدە نییە ،هەفتەیەكە واڵتی بەجێهێشتووە .زۆر لە هاوەڵەكانی خوێندنی لە بیر بوو .لە ێ گەڕەكی جوولەكەكانی هەڵەبجەو سلێمانیی دەپرسی .ماڵی ك ماوە؟ كێ نەماوە؟ كوردییەكەی هەر ئەوەی خۆی بوو .سەیر ئەوە بوو دەیووت :لەم شارەی ئێمە كورد زۆرین .ئەمەو یەك جوولەكە خۆی بە كوڕی میللەتێكی تر (واتە كورد) بزانێت .نەمن دەسەاڵت‌و مافی ئەوەم هەبوو بانگی بكەم بۆ كوردستان ،نە ئەو”( .بەشێك لە یاداشتەكانم ،بەرگی یەكەم، چاپی یكەم ،دەزگای حەمدی ،سلێمانی ،2006 ،ل266ـ)267 35ساسۆن :س.پ ،ل.32 36بڕوانە :ئەحمەد باوەڕ :جولەكەكانی كوردستان ،چ،1
چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری ،كوردستان ،2000 ،ل85-41 ؛ شوان عوسمان :س.پ ،ل 115؛ عادل صدیق علی :هەڵەبجە ( ،)1930-1889چ ،1چاپ‌وپەخشی نوسەر ،2008 ،ل.40 37جەمال ئیبراهیم لۆلۆ :مێژووی جوولەكە لە كوردستاندا ،گ(خاك) ،ژ( ،)113ل.18 38ئەحمەد باوەڕ :س.پ ،ل.41 39ڕەسوڵ محەمەد ڕەسوڵ هاوار :س.پ ،ل.86 40بەكر حەمەصدیق عارف :س ،پ ،ل.27 41ئەحمەد باوەڕ :س.پ ،ل 47؛ سەالحی حەمەی زەینەب :س.پ ،ل.44 42جەمال ئیبراهیم لۆلۆ :س.پ ،ل.18 43بەكر حەمەصدیق عارف :س.پ ،ل.27 44ساسۆن :س.پ ،ل.31 45ڕەشاد میران :س.پ ،ل.31 46مەیجەرسۆن :س.پ ،ل 41؛ رحلە متنكر ،ج ،1ص162 ؛ ژاك ڕیتۆرێ :س.پ ،ل.26 47یارۆ سالڤ كراچی :س.پ ،ل.92 48محەمەد ڕەسوڵ هاوار :بیرەوەری ،ل 80؛ میجرسون: رحلە متنكر ،ج ،1ص.238-237 49عادل صدیق :هەڵەبجە ،ل 41؛ ساسۆن :س.پ ،ل.31 50ئاكۆ عەبدولكەریم شوانی :شاری سلێمانی (-1918 ،)1930چ ،1چاپخانەی زانست ،سلێمانی ،2002 ،ل.40 51عادل صدیق :چەند الپەڕەیەك ،ل 69؛ ئاكۆ عەبدولكەریم شوانی :س.پ ،ل.40 52س.پ ،ل.174 53سەالحی حەمەی زەینەب :س.پ ،ل.44 54سلێمانی ناوچەیەك لە ،ل.49،25،61 55میجرسون :ڕحلە متنكر الی ،ج ،2ص 296؛ سلێمانی ناوچەیەك لە ،ل52ـ.53 56عەالدین سەجادی :ڕشتەی مرواری ،ب ،6دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم ،سلێمانی ،2005 ،ل.259 57عادل صدیق :هەڵەبجە ،ل 50؛ ساسۆن :س.پ ،ل.32 58ساسۆن :س.پ ،ل.32 59بەهادین نوری :بیرەوەریەكانی بەهادین نوری، و.سەردار صاڵح ،چاپی یەكەم ،سلێمانی ،1995 ،ل.135-134 60بەكر حەمەصدیق عارف :س.پ ،ل.27 61ساسۆن :ل.33-32 62ه.س ، :ل.36،32 63ه.س ،ل.32 64بەوەرگرتن لە :ئەحمەد باوەڕ :س.پ ،ل.85
71
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بزووتنەوەی هەقە و كاڵبوونەوەی بنەما ئایینییەكان ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
72
هەقە ،بزوتنەوەیەكی «سۆفیگەری» و « كۆمەاڵیەتی» بووە، لە سەرەتای سەدەی رابردووەوە لە خانەقای شەدەڵەوە سەری هەڵداوە ،زۆربەی مورشید و مەنسوبەكانی ئەو خانەقایەی لە دەورە كۆبوونەوە لە ناوچەكانی دۆڵی جافایەتی ،سورداش ،دۆڵی خەلەكان ،دەشتی كۆیە ،ناوشوان‌و شێخ بزێنی.
كامەران بابان زادە
لەدایكبووی 1969كۆیە ،ماستەر لە مێژووی هاوچەرخ، ماستەر لە مێژووی ئیسالم. شەش بەرهەمی چاپكراوی نووسین و وەرگێڕنی هەیە. دەیان وتارو لێكۆڵینەوەی باڵوكردوەتەوە.
شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە و بزوتنەوەی هەقە شێخ عەبدولكەریم لە حەفتاكانی سەدەی نۆزدە لەدایكبووە ،حەوتەمین شێخی خانەقای شەدەڵە بووە ،یەكەم شێخی خانەقا شێخ ئەحمەدی سەردار بووە ،دوا شێخیان شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە بووە ،كە لە ساڵی ( )1942كۆچی دوایی كردووە ،لە نێوان شێخی یەكەم و دوا شێخ، پێنج شێخی تر هەبوون ،ئەوەی زیاتر زەمینەی خۆشكرد بۆ پاشاگەردانی و دوایی پەرتبوونی مورید و مەنسوبەكانی ،راسپاردەی مەوالنا خالید بووە ،بۆ شێخ ئەحمەدی سەردار ،كە زنجیرەی شێخایەتی ئەو خانەقایە لە حەوتەمین كەس تێپەڕ نەكات ،رێك ئەمە لە سەردەمی شێخ عەبدولكەریم كۆتایی دێت. خانەقایەك خاوەنی هەزاران موردید و مەنسوب بووە ،لە پانتایەكی فراوانی باشووری كوردستان پێگەی هەبووە ،لە قۆناغی زیندووییدا، ئەو مافەی نەبێت كەسێك بە فەرمی بە جێگرەوەی شێخ دابنێت ،بەشێك لەئاریشە لێرەوە سەرچاوە دەگرێت.
فاكتەرەكانی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی هەقە
ئایا شێخ عەبدولكەریم دامەزرێنەری بزووتنەوەی هەقە بووە؟ یان مامە ڕەزا ( )1961دامەزرینەری بووە؟ یان بزووتنەوەی هەقە دواساتەكانی تەمەنی شێخی شەدەڵە‌و رانەسپاردنی كەس بە میراتگری شێخایەتی لە دوای خۆی بەدەرفەت زانیوە بۆ
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
قسەكردن لەسەر هەر پێشینەیەك بۆ مێژووی ئەو ئەفكار و بنەما و بیروباوەڕەی زۆربەی تەریقەتەكان هەیانە ،بابەتێكە هەڵوەستەی زۆری دەوێت ،بەاڵم تەریقەت بە هەموو لق‌و بەشەكانیەوە، مۆركی دامەزرێنەر یان نوێكەرەوەیەكیان بەسەردا بڕاوە ،تەواو پەیوەندی نییە بە مێژووی ئیسالمییەوە ،بەاڵم لە ژینگەیەكی ئیسالمیی مۆرك و سیمای ئیسالمیی وەرگرتووە .ئەگینا لە ناوچەكانی هیندستان‌و باشوری رۆژهەاڵتی ئاسیا و لە ناوەڕاستی ئەفریقا ئەوەندەی دیراسەی ئەو پرسەم كردبێت ،لەوێ مۆركی ئایینە باوەكانی ئەو شوێنانەی وەرگرتووە ،بە تایبەت لە هیندستان. تەریقەت لێرە كۆمەڵێك خاڵی ئیجابی وەرگرتووە بۆ كۆمەڵگای كوردەواری ،كە زۆر پێویست بووە بۆ سەدەكانی رابردووی جوتیار و رەشوڕووتی كورد .وەكو تەوبەكردن و تەزكیە و پتەوكردنی گیانی هاوكاری و پاراستنی رایەڵە كۆمەاڵیەتییەكان .لە رووی سیاسییەوە لە شێخ عوبێدوڵاڵی نەهریەوە هەتا بنەماڵەی شێح مەحمود حەفیدزادە ،شێخانی تەریقەت سەركردایەتی بزووتنەوەیەكی میللی بەرفراوانیان كردووە دژی داگیركەرانی كوردستان. تەریقەتی هەردوو بەرباڵوترینیان لە (نەقشبەندی) و (قادری) بووە ،رێبەر‌و نوێكەرەوە و بزوێنەری ئەو دوو تەریقەتە مەوالنا خالیدی نەقشبەندی (1826-1779ز) و شێخ مارفی نۆدێی (1838-1753ز) بوون لە سلێمانی‌و لە ناو گەرمەی رووداوە سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتییەكانی دارولمولكی بابانەكانی سەرەتای سەدەی نۆزدە. ئێمە ئێستا دید‌و چارەنووسی تەریقەتی قادری لێدەگەڕێین و دێینە سەر تەریقەتی نەقشبەندی، لەسەر ئەویش تەنیا لەسەر ئەو بەشە هەڵوەستە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەریقەت لە كوردستان
دەكەین كە پەیوەندی بە (بزووتنەوەی هەقە) ەوە هەیە ،بەو حیسابەی بزووتنەوەی هەقە لە ناو هەناوی یەكێك لە خانەقا زیندووەكانی ئەو تەریقەتە لە دایك بووە.
73
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
74
دروستكردی ئەو بزووتنەوەیە؟ یان تەماعگیری مورید و مەنسوبە دیارەكانی خانەقای شێخی شەدەڵە ئەو بزووتنەوەیان لە ناو ریزەكانی مورید و نەنسوبەكان دامەزراند؟ دەكرێت ئەمانە هەریەكە و بە شوێنی خۆی بەشدار بێت لە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی هەقە. بزووتنەوەی هەقە لە گردبوونەوەی هەقەكان لە ساڵی ( )1944رۆیشتنیان بۆ كەركوك بەتەواوی بەرجەستە بوو ،لێرەوە وەكو بزووتنەوەیەكی ناسراو و تۆكمە بەدیار كەوت ،بەاڵم ئەم شێوە خەباتە درێژەپێدەری گردبوونەوەی یەكەمیانە بۆ هەمان شوێن لە كەركوك لە ساڵی ()1934 بۆ ئازادكردنی شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە، دەمارگیری موریدەكانی خانەقای شەدەڵە لە سەردەمی شێخ عەبدولكەریمەوە ئەو روخسارەی وەرگرت ،كە دواتر لە هەقەكاندا بەرجەستە بوو، دەبینین مەالی گەورەش لە تەفسیرەكەی و لە شیعرەكانی ئەو رەخنانەی هەیبووە ،ئاراستەی شێخ عەبدولكەریمی كردووە ،نەك مامە رەزای كوڕی شێخ مەستەفای عەسكەر ،ئاراستەی خانەقای شەدەڵەی كردووە نەك خانەقای كلكەسماق .لەو توێژینەوە و بەدواداچوونانەش لەسەر هەقەكان كراوە ،شێخ عەبدولكەریم بە دامەزرێنەر دادەنێن. بە راست ئەی ئەوانەی مامە رەزا وەكو دامەزرێنەر نیشان دەدەن ،ئەمەش بەشێكی لەراستی تێدایە ،چونكە دوای مردنی شێخ عەبدولكەریم و دابەشبوونی مورید و مەنسوبەكانی بەسەر چەند ئاراستەیەك ،ئەوە مامە رەزا بوو زۆرینەی لە ژێر رابەرایەتی تازەدا كۆنترۆڵ كرد ،ئەمە مامە رەزا بوو كۆمەڵێك رینمایی و ئاڕاستەی تازەی لە ناو سۆفیەكانی خانەقای شەدەڵە داهێنا ،كە پێشتر نەبووە جەدەلی الدان لە ئایین‌و نوێژنەكردن‌و زەكات نەدان و ...هتد ،لە سەردەمی ئەودا بەدیار كەوت ،كە دواتر
بووە خەسڵەتی ناسینەوەی هەقەكان. شێخ عەبدولكەریم لە دوا ساڵەكانی تەمەنی، هەم ركەبەری لە ناو هەقەكان بۆ پەیدا بووە و هەم ئاراستەی جیاواز ،هەم كێشەی میراتگری .دوای ئەوەی شێخ عەبدولكەریم لەسەر راسپاردەی مەوالنای نەقشبەندی نەیتوانی جێگرەوە راسپێرێ بۆ درێژەدان بە تەریقەتەكەی .لەالیەكی تر تەمەنی شێخ ئاسانكار نەبوو بتوانێت ئەو پەرتەوازەیی و بیروبۆچوونە جیاوازانە كۆنترۆڵ بكات، دەكرێ لێرە هۆكاری دیكەشی بۆ زیاد بكەم، ئەویش شەپۆلە تازە فیكریەكانی سەرەتای سەدەی بیستەم و كاریگەری بەسەر مامە رەزا و كاراكتەرە چاالكەكانی خانەقای شەدەڵە ،دوور نییە بەشێك لەو ئاماژانەی لێرە و لەوێ دەوترێت لەسەر كاریگەری دەرەكی بەسەر رەوتی تازەی ناو هەناوی خانەقای شەدەڵە. بەم دواییە بە وردی هەندێك كتیبم لەسەر «بەهائی»یەكان خوێندەوە و لێرەوە گەڕامەوە بۆ ئەو رەوت و گروپە ئایینیانەی لە سەردەمی عەباسییەكان دروست بوو ،دواتر بارودۆخی سااڵنی نێوان كەوتنی بەغدا بۆ هاتنی سەفەوی و عوسمانیەكان لە سەدەكانی هەشتەم بۆ یازدەهەم. شەپۆلێك رەوتی جۆراوجۆر ئێران و كوردستانی گرتەوە ..بابەتی بانگەشەی «پێغەمبەرایەتی»و «تەناسخولئەرواح» و «هاتنی مەهدی»و جەختكردنەوە لە گۆشەگیری‌و پاككردنەوەی روح و تەزكیە‌و بێبایەخكردنی ژیانی دونیا ...هتد. لە هەموو ئەم حالەتانە كەسێك پەیدا دەبێت بۆ رێبەرایەتی ،الی موریدەكانی ئەو متمانەیە بەدەست دەخا ،تەجاوزی هەندێك هەقیقەت بكات ،كە عەقیدە و بیروباوەڕی ئیسالمی بڕیویەتیەوە. راستیەكی تر هەیە بۆ سەرهەڵدانی هەموو ئەو رەوت و گروپانە لە مێژووی ئەم ناوچەیەدا
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بە قۆناغە جیاجیاكانەوە ،ئەویش ئەو ژینگەیە كە ئەو بزووتنەوانەی تێدا گەشە دەكات ،یەكێك لە خاڵە هەرە سەلبیەكانی دەسەاڵتی عوسمانی لە كوردستان فەرامۆش كردنی قوتابخانە و خوێندن بووە ،ئەگەر لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمید ( )1908-1876لە ریگەی قوتابخانەی روشدیەوە هەندی هەنگاوی نرابێت ،یەكەم زیاتر بۆ مەبەستی سەربازی بووە ،دووەم تەنیا هەندێك لە شارە گەورەكانی گرتبۆوە ،ئەویش تایبەت بووە بە توێژێكی زۆر سنوورداری ئەرەستۆكراتی .رێژەی نەخوێندەواری زۆر بووە ،مەالیەكانی كوردستان زۆر دابڕاوبوون لە هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگا بە ئیسالم و بنەماكانی ،لە جیاتی ئەوە زۆربەی زۆری كۆمەڵگای كوردستان دینی لە رێگەی تەكیە و خانەقاكانی قادری‌و نەقسبەندیەوە وەرگرتووە، سیمای زاڵی بزووتنەوەی دینداری لە سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست ،زاڵبوونی خەسڵەتەكانی سۆفیگەری بووە. لەو هەموو فاكتەرانەی وەكو سەرەدا و بۆ سەرهەڵدانی بزووتنەوەی هەقە خستمانەڕوو، دەبێت ئەو شاهیدیەش بۆ مێژوو بدەین ،ئەوانەی خۆیان بە مورید‌و مەنسوبی خانەقای شەدەڵە زانیوە و خۆیان جیاكردۆتەوە لە خانەقای كەڵكەسماق، پابەندی بەدینداری لە شكڵە سۆفیگەریەكەی زیاتر بووە.
ئەگەر گومان بكەین لەوەی شێخ عەبدولكەریم بزووتنەوەی هەقەی دامەزراندبێت ،ئەوە نكۆڵی لەوە ناكەین ،بزووتنەوەی هەقە لە بیستەكانی سەدەی بیستەم لە سەردەمی ئەو دامەزرابێت ،لە خانەقای ئەو و لە ناو مورید‌و نەنسوبەكانی ئەو. هەوڵەكان بۆ جێگرەوەیەكی زۆر جیاواز لە خەسڵەتەكانی رێبەرایەتی بە گەرمووگوڕی لە ئارادابووە ،دوور نییە لە دوا ساتەكانی تەمەنی ئەو جیاوازیە بووبێتە فاكتەر بۆ تەقەلێكردنی و برینداركردنی و دوایی كۆچی دوایی كردنی شێخ بە برینی ئەو تەقەلێكردنەوە. ئەگینا شێخێكی بە تەمەنی سەالمەت ،كە زیانی بۆ كەس نەبووە ،بە پێی سەرچاوەكان لە ئامۆژگاری و قسەی نەرمونیان بەوالوە هیچی تری نەزانیوە ،لە ناو ژینگەی دەورووربەری خۆی نەبێت ،دەبێت كێ دوژمنی بێت؟! بەهەر حاڵ شێخ لە ساڵی ( )1941كۆچی دوایی كردووە ،لێرەوە بە فەرمی مورید و مەنسوبەكانی دابەشدەبن بەسەر الیەنگرانی لە بنەماڵەكەی بەسەرۆكایەتی «مامە ڕەزا»ی برازای و «حەمەسوور» ناوێك و «حەماغا» ناوێك ،كە یەكەمیان خانەقا دەگوزاێتەوە گوندی كەڵكەسماق، دووەم دەیگوازێتەوە گوندی كاڵوقوت لە ناوشوان، سێیەم دەیگوازێتەوە گوندی كانی تۆ لە بەری مەرگە لە پشدەر. دوا جار پێڕی سێیەم وازیان هێنا یان گەڕانەوە بۆ خانەقای شەدەڵە بە حیسابی خۆیان لەسەر ستایلی جاران ،دەستەی دووەم بەسەرۆكایەتی حەمەسوور گوندی كاڵوقوت دەكەنە مەڵبەندی رەوتەكەیان ،بەاڵم ئەمان بە جوغزێكی بچوك دەمێننەوە ،وەكو رەوتێكی زۆر جیاواز بەدیاركەوتن،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هەقەكان پێیانوایە نوێژ و خواپەرستی بەو شێوەی مسوڵمانان دەیكەن بەشێكە لە وەسوەسە و بەدگومانی لە رەحم و بەزەیی خوای گەورە.
لە شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەوە بۆ شێخ هاوڕێ
75
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
76
هەتا دواجار خۆیی و موریدەكانی بڕیار دەدەن رێگە نەدەن هێچ نەوەیان لێ بكەوێتەوە« .ئەمەش باسێكی ترە». زۆرترین میراتی خانەقای شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە دەكەوێتە دەستی خزمەكانی بە تایبەت مامە رەزا ،لێرەوە دوای كۆچی دوایی شێخ عەبدولكەریم ناونیشانی تازە بە ناوی بزووتنەوەی هەقە دەبێتە ناونیشان‌و بەرگ‌و ناوەڕۆكی تازە و دەمارگیری تازەی بۆ دروستدەبێت. مێژوونووسان ،لە بابەت مێژووی شیعەوە دەڵێن رووداوی كەربەال‌و شەهیدكردنی حوسینی كوڕی عەلی بووە هەوێنی یەكخستن‌و كۆبوونەوەی شیعەكان ،دیارە ئەوەی لە ( )1944روویدا ،سەعید قەزار لە دوكان بانگی مامەرەزای كردووە و یەكسەر دووری خستۆتەوە بۆ كەركوك ،بۆچی حكومەت ئەمەی كردووە؟ هەتا ئیستاش پاساوی ئەو دەستگیركردنە رۆشن نییە ،بەاڵم رووداوی دوورخستنەوەی مامە ڕەزا بۆ كەركوك و ئەو گردبوونەوە هەشت هەزار كەسیەی هەقەكانی لێكەوتەوە ،كە زۆربەیان بە ژن و منداڵەوە لە ناوچەكانی سنووری خۆیانەوە بە پێ رۆیشتن بۆ كەركوك ،لە ساڵی ( )1944و مانەوەیان بۆ ماوەی سێ مانگ ،كە ئەوكات «كاپتن الین» وەكو نوێنەری حكومەتی بەریتانی دەیانبینێت. دووبارە ئەوەی جێی پرسیارە ،ئەوكات بەریتانیەكان لە عێراق بە پێی رێكەوتنامەی ()1930 دانیان بە سەربەخۆیی حكومەتی عێراقیدا نابوو، چواردە ساڵ بەسەر ئەو رێكەوتنامەیە تێپەڕی بوو ،بۆچی كابتن الین دێتەوە سەر خەت ،ئەمەش هەتا ئێستا هەڵقەیەكی بەتاڵە لەو مەسەلەیەدا. حكومەت مامە ڕەزای ئازاد كرد ،بەاڵم رێگەی نەدا بگەڕێتەوە بۆ كەلكەسماق ،بەڵكو دووری خستەوە بۆ هەڵەبجەو لەوێ پێنج ساڵ هێشتیەوە.
هەقەكان درێژەپێدەری رێبازی نەقشبەندین ،بەاڵم بە دەستكاریەكی زۆرەوە لە ساڵی ( )1949لە ناو جۆشوخرۆشی هەوادارنیدا ،مامە ڕەزا گەڕایەوە كەڵكەسماق، دوایی سەردانی هەموو ئەو شوێنانەی كرد ،كە پەیڕەوكارانی بزووتنەوەكەی لێبوو .دوای دوو ساڵ مامە رەزا نەخۆش كەوت ،بەو نەخۆشەوە مایەوە هەتا لە ساڵی ( )1961كۆچی دوایی كرد. دوای مامەرەزا كوڕەكەی بەناوی «كاكەحەمەی مامە ڕەزا» جێی گرتەوە ،وەكو هەقەكان باسی دەكەن ،كاكە حەمە پیاوێكی كۆمەاڵیەتی و خەمخۆری پەیڕەوكارانی هەقە بووە ،زۆر لێبڕاوانە خزمەتی بزووتنەوەی كردووە ،پیاوێكی بە هەڵویست بووە ،كاكە حەمەی مامە رەزا لە ساڵی ( )1996كۆچی دوایی كردووە .دوای خۆی شێخ هاوڕێی كوڕی جێگای گرتۆتەوە. ئەو بنەمایانەی هەقەكان كاریان لەسەر دەكرد دەبێت ئەوە بزانین هەقەكان درێژەپێدەری رێبازی نەقشبەندین ،بەاڵم بە دەستكاریەكی زۆرەوە ،ئەوانیش بە ناوەندی سەرەكی گردبووبوونەوەكانیان دەڵێن «خانەقا»و بە موریدەكانیان دەڵێن «سۆفی»و هەر زیكر و وێردێك بخوێنن بە بێدەنگی دەیخوێنن .هەروەها وەكو نەقشبەندییەكان زیاتر لە ناو رەشوڕووت‌و چینە هەژار و كاسبەكانی كۆمەڵگای كوردەواری باڵببونەتەوە ،رێزلێگرتنی زیاد لە پێویستی شێخ‌و
بایەخە كۆمەاڵیەتییەكانی هەقەكان
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ئەوەی من لە مێژووی هەقەكان لێی حاڵی بووم ،چەند بنەمایەكی كۆمەاڵیەتیی پێكەوەی بەستوونەتەوە ،زیاتر لە دید و بۆچوونی ئایینیەوە نزیكە ،لەو قوناغەی ناكۆكیەكانی دەرەبەگ و جوتیار و جیاوازی هۆزایەتی كۆمەڵگای كوردی ماندوو كردووە ،ئەوانە جەختیان لەسەر چەند بنەمایەكی كۆمەاڵیەتیی كردۆتەوە و بەكردەوەش لە نێوان خۆیاندا پیادەیان كردووە وەكو: برایەتی :گوزارشتی برای دینی و بەتەنگەوەچوونی برای دینی لە كاتی تەنگانەدا، هاریكاری یەكتری‌و خۆشەویستی بۆ یەكتر لە ناو هەقەكان زۆر بڕەوی پێدراوە. باربو و هاوكاری :هەقەكان لە رێگەی میكیانیزمێكەوە كە «برا سەیار»یان پێدەوت، بەسەر هەقەكانەوە دەگەڕان ،هاوكاریان كۆدەكردەوە بۆ خانەقا ،لەوێشەوە خزمەتی هەژار و پیر و پەككەوتەی هەقەكانی پێدەكرا ،هەقەكان زەكاتیان نەدەدا بەاڵم لە جیاتی زەكات لە شێوەی كۆمەك‌و دیاری هاوكاری خانەقایان دەكرد.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سەردان‌و دیاری بردن بۆ خانەقا. بەاڵم ئەوەی جیاوازە هەقەكان بایەخ بە زێكر و نوێژو رۆژوو نادەن ،پێیانوایە نوێژ و خواپەرستی بەو شێوەی مسوڵمانان دەیكەن بەشێكە لە وەسوەسە و بەدگومانی لە رەحم بەزەیی خوای گەورە. هەتا ئیستا ئەوە ساخ نەبۆتەوە هەقەكان وەكو دەقی نووسرا و پشتیان بە چی بەستووە ،چونكە هەموو ئەو بنەمایانەی هەقەكان لەسەری دەڕۆن وەكو رینمایی زارەكی لە ناویاندا باڵوبۆتەوە ،ئێمە زیاتر لە رێگەی گفتوگۆ و هەڵسوكەوتیانەوە لە هەندێكی تێدەگەین.
بەشداری ژن لە كاروباری كۆمەاڵیەتیی و ئایینی :لە ناو هەقەكان ژن بەشداریەكی كارایان هەبووە لە ئەركە كۆمەاڵیەتیی و ئایینییەكاندا، ژن بەشداربووە لە مەجلیسی پیاوان و سەردانی خانەقا و كۆكردنەوەی كۆمەك‌و مەجلیسی راوێژ و قسەكردن .هەر لێرەوە هەقەكان كەوتوونەتە بەر تانە‌وتەشەری غەیری خۆیان خانەقای كەڵكەسماق و كاری هەرەوەزی: خانەقا هێندەی مەڵبەندی هاریكاری‌و كۆڕبەستنی كۆمەاڵیەتی بووە ،هێندە ناوەندی زیكر و تەسبیحاتی هەقەكان نەبووە ،لەوێدا هەقەكانی ناوچە جیاجیاكان یەكتریان دەناسی ،هەندێ لە پیاوە بەتەمەنەكان دوای تەمەنی ( )60ساڵی دەچوون لە خانەقا دەمانەوە ،رۆژانە هەندێك ئەركی وەكو هێنانی بارێك دار بۆ سوتاندن ،یان هەندێ ئەركی كشتوكاڵیان رادەپەڕاند و ئەوێ دەبووە جێگەی خواردن‌و خەوتنیان ،لێرەوە باسی باشی و خزمەتگوزاری كاكە حەمەی مامە رەزا دەكرێت لە بەتەنگەوەچوونی میوانەكانی خانەقا بەتایبەت پیر و پەكەوتەكان. ئەو ئیشكالیەتانەی لەسەر هەقەكان باس دەكرا كۆمەڵێك پرسیار هەتا ئێستاش لە بزاڤی هەقەكان وەكو ئیشكالیەت ماوەتەوە ،لەوانە: وازهێنان لە دروشمە عیبادیەكانی وەكو نوێژكردن‌و رۆژوگرتن‌و دروشمە عیبادیەكانی تر ،راستە لەسەر زاری مامە ڕەزاو هەقەكان دەوترێت كە ئەوان پشتیان بە ئایەتی (فاعبد لربك حتی یأتیك الیقین) یان (فاسجد لربك حتی یأتیك الیقین) .گوزارشتی «البردنی نوێژ لەسەر هەقەكان لەالیەن شێخەكەیانەوە» لەو سەردەمە باوو بووە ،ئەمە واڵمی تەواوی ئەو پرسیارە نییە ،چونكە لەو سەردەمە نە هەقەكان ئەوەندە لە ئیسالم شارەزا بوون
77
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
78
ئەو قەناعەتە بەناوی شەرعی لە دڵی خەڵك جێگیر بكەن ،نە كوردستان بێ مەال و شارەزا بووە ،وەاڵمدانەوەی ئەو ئیشكالیەتەی لەو دوو ئایەتەوە وەریانگرتووە زۆر روونە .ئیستا ئەو قەناعەتەیان لە كوێ هێنا و چۆن توانیان مورید‌و مەنسوبەكانی خۆیان قەناعە پێ بكەن، هەم بەرگەی ئەو هەموو توانج و هێرشانەی سەردەمی خۆیان بگرن ،بۆ زانین رۆژگاریك بووە لە ژیانی هەقەكان زۆربەی مەالیەكان رازی نەبوون ژنیان لێ مارە بكەن و تەلقینی مردوویان بدەن .لە بەرانبەردا هەندێ مەالی ناوچەكە هەبوون بە فەرمی بوونە ،كاراكتەرە دیارەكانی بزووتنەوەی هەقە. پەیوەندییە سیاسی و دینیەكانی بزووتنەوەی هەقە ،لە پەیوەندییە دینیەكانی ئەو بزووتنەوەیە، پەیوەندی ئەوانە بە «بەهائیەكان» ،سەرچاوەی دیدگای ئەوان بۆ (تناسخولئەرواح) كە دووبارەبووەوەی چەندان گروپ و بزاڤی ئایینی دیكەیە ،لە سەردەمی عەباسیەكانەوە هەتا سەدەكانی حەڤدە و نۆزە ،هەروەها (هاتنی مەسیح) و (هاتنی مەهدی) وەكو رزگاركەری مرۆڤایەتی لە زوڵم‌و زۆرداری. لە الیەكی ترەوە پەیوەندییە سیاسییەكانی ئەوان بە ئینگلیز و رووس ،زۆر چیرۆك و سەرەداو دەوترێت ،بەاڵم وەاڵمی دڵنیایی لەو بارەیەوە نییە، ئایا ئەو پەیوەندییە رووكەشەیە كە لە واقیعدا هەبووە ،یان پەیوەندی دیكەی شاراوە هەبووە. لەالیەكی ترەوە ،هەقەكان بە تایبەت لە پەنجاكانی سەدەی رابردوو پەیوەندی زۆر پتەویان لەگەڵ حیزبی شیوعی عێراقیدا هەبوو ،ئەم پەیوەندیانە راستە رەهەندێكی كۆمەاڵیەتیی هەبووە بەوەی هەقەكان لە ناكۆكی نێوان جوتیار و دەربەگەكان زیاتر بەالی جوتیار و كاسبكاردابوون بەرانبەر
ئاغاكان ،بەاڵم پەیوەندی مامە ڕەزا و متمانەی بە حیزبی شیوعی‌و دانانی مكانیزم بۆ باڵوبوونەوەی شانە حیزبیەكانی حیزبی شیوعی ،بێجگە لە رەهەندە كۆمەاڵیەتیی و سیاسییەكەی رەهەندی فیكری لێدەخوێندرێتەوە بۆ ئەو سەردەمە. پرسی ژن الی هەقەكان یەكێكی تر بووە لەو ئیشكالیەتانەی هەقەكان لەو سەردەمە بۆخۆیان دروستكردبوو ،ئەوەی هەقەكان كردیان لە تێكەاڵوی ئەو دوو رەگەزە و بەشداری ژن لە پرسە كۆمەاڵیەتییەكان پێموانییە پارتە سیاسییە چەپەكان لە كۆتایی سەدەی بیستەم بۆیان كرابێت، هەندێك جار بێ رەچاوكردنی دوور و نزیكی لەیەكترەوە هەقەكان لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە تێكەاڵو دەبوون ،زۆر جار ژن و پیاو پێكەوە لە گوندەكان دەگەڕان بەناوی «برا سەیار»ەوە بۆ كۆكردنەوەی هاوكاری بۆ خانەقا یان یان گەیاندنی رێنمایی ،خۆیان دەیانوت «خوشك و برای دینی» .ئەمە بۆ پەنجاكان و شەستەكان و حەفتاكانی سەدەی رابردوو موجازەفەیەكی گەورە بووە ،ئیشكالیەت لێرەدایە ،ئەو قەناعەت و فاكتەرانە چیبوون لەو موجافە گەورەیەی هەقەكان لە بەگەڕخستنی ژن لە كاروباری بزووتنەوەكەیان؟
كاڵبوونەوە لە بنەماكانی بزووتنەوەی هەقە
زۆر لە بزووتنەوە ئایینەكان ئەوەی لە كتێبە مێژوویەكان بەهەندێكیان وتراوە «فیرەق» ماوەی زیاتر بەردەوامیان هەبووە بە بەراورد لە مانەوەی بزووتنەوە هەقە ،پەیڕەوكارانی نەوە دوای نەوە شێوازی پشتاوپشتی وەرگرتووە ،لە شوێن و لەناو خەڵكانێكی دیاریكرا و بە چەند خەسڵەتێكی هاوبەشەوە خۆیان لە ئەوانی دیكە جیاكردۆتەوە،
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
دوای چەند نەوە وردە وردە جیاوازیەكانیان لەگەڵ غەیری خۆیان كەمبۆتەوە ،هەتا جارێكی تر كۆمەڵگا بە سیفەتە هاوبەشەكانی ئەو سەردەمە وەریگرتوونەتەوە. بزووتنەوەی هەقەش لە بیستەكانی سەدەی رابردوو ،وەكو رەوتێكی جیاواز لە ناو خانەقای نەقشبەندی شەدەڵە بە دیاركەوت‌و لە سییەكان و چلەكان بیروبۆچوونەكانی خۆی بەتەواوی بەرجەستەكرد ،لە پەنجاكان و شەستەكان گەیشتە لوتكە ،لە حەفتاكان و دوایی لە هەشتاكان وردە وردە بەرەو خاوبوونەوە چوو، لە دوای راپەڕین‌و لە دەروازەی سەدەی تازە، بزاڤی هەقەكان و خانەقای كەڵكەسماق زیاتر وەكو رایەڵەی كۆمەاڵیەتی دەركەوتووە ،ئەو ئەركە كۆمەاڵیەتییەی هەندێك لە خانەدانەكانی ناوچەكە دەیگێڕن لە سەردانی نەخۆش‌و پرسە و بەتەنگەوەچوونی گرفتەكانی هاوواڵتیان، رێبەرایەتی بزووتنەوەی هەقە و پیاوە دیارەكانی ئەو بزووتنەوە زیاتر ئەو رۆڵە دەبیین. دوای راپەڕین ئەوانیش لە ژێركاریگەری بزاڤی دینداری و رەوتی ئیسالمەتی كوردستان و زیاتر ئاوەدانبوونەوەی مزگەوت و جومعە و جەماعەت، نەوەی تازەی هەقەكان نوێژ دەكەن و رۆژوو دەگرن.
رێبەرانی تێكەڵبوونی -1لەسەرەتاوە بزووتنەوەكە بە ژیان‌و خەبانی سیاسی ،لە كۆتایی هەشتاكان هەقەكان تیپێكی تایبەتیان لە ناو یەكیتیی نیشتیمانی كوردستان هەبوو ،كە شێخ هاوڕی سەر تیپی بوو ،شیخ عومەری برای بەرپرسی ناوچە و كادری یەكیتی بوو .پێشتر بنەماڵەی ئەوان لە دێی «عەسكەر» پیاوی دیاری ناو شۆڕشی ئەیلول و شۆڕشی نوێی وەكو «عەلی عەسكەری» لێ هەڵكەوتبوو .بە دڵنیایی بەشداری لە ژیانی سیاسی لەسەر حیسابی كاڵكردنەوەی جیاوازیەكان بووە لەگەاڵ غەیری هەقەكان. -2بزووتنەوەی هەقە لە رۆژگارێك سەریهەڵدابوو ،كۆمەڵگای كوردەواری لە گرفت و ئاریشەی گەورەی كۆمەاڵیەتیدا دەژیا، بۆ ئەو سەردەمە ئەو رینمایی و هەنگاوە بەرجەستەكراوانەی هەقەكان تازە بوو ،بەاڵم بۆ ئەم شەست ساڵ ،بە پێشڤەچوونی كۆمەڵگای كوردی لەرووی جیاوازەكانەوە بە تازەیی نەمایەوە ،نەوەی تازەی هەقەكان بە رێبەرایەتی تازەیشانەوە تێكەاڵ بە ژیانی تازەی كۆمەڵگا بوون. -3هەقەكان خاوەنی بنەمای نووسراو و جێگری نەبوون بۆ مورید و مەنسوبەكانیان، دەرهاویشتە عەقیدەیی‌و دروشمی دینداری هێندە جیاوازی لە خۆ بگرێت ،وا بە ئاسانی نەتوێتەوە. ئەوجا هەقەكان بە بەراورد لەگەڵ كاكەیی و هاواری و بەهائی و یەزیدیەكانی كوردستان زۆر جیاواز نەبوون لە دەرووبەریان ،ژنوژنخوازیان لەگەڵ دەرەوەی خۆیان دەكرد ،نەوەی تازەیان لەگەڵ منداڵ‌و گەنجی غەیری خۆیان تێكەڵبوون. -4شوێنی جوگرافی هەقەكان فاكتەرێكی یەكەم، هەقەكانە، خاوبوونەوەی دیكەی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سیمای زاڵی بزووتنەوەی دینداری لە سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست، زاڵبوونی خەسڵەتەكانی سۆفیگەری بووە.
دەكرێت هۆكارەكانی ئەم كاڵبوونەوەیە بۆ ئەم چەند خاڵە كورت بكەینەوە:
79
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هەقەكان دابەش ببوون بەسەر دەیان گوند، شار ،شارۆچكەی پارێزگای سلێمانی ،هەولێر و كەركوك ،بۆ نمونە وەكو شوێنی «هاوار»یەكان چەند گوندێكی رۆژهەاڵتی هەڵەبجە نەبوو .دووەم هەقەكان بە خۆیان‌و شوێنەكانیانەوە لەناوجەرگەی رووداوە سیاسیی و پێشڤەچوونە كۆمەاڵیەتیی و فەرهەنگیەكانی كوردستان بوون ،نەدەكرا هەقەكان وا بەئاسانی تێكەڵ بە واقیعی تازە نەبن لەگەڵ دراوسێیەكانیان.
سەرچاوەكان: -1ئیدمۆندز :كورد ،تورك ،عەرەب.
-2ریچ :گەشتنامەی ریچ بۆ كوردستان
-3محمد امین زكی :تاریخ السلیمانیە و احائها.
-4موحەمەد رەئوف زودی :بۆ ە هەقە كەوتنە تەقە.
-5موحەمەد عەلی سوڵتانی :عەلەویەكانی عەلەویەكانی
زاگرۆس. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
80
-6مستەفا عەسكەری :ئاوڕدانەوەیەك لە بزووتنەوەی
هەقە.
-7قارەمان نادر شیخ بزێنی :بزووتنەوەی هەقە
«نامەی ماستەر چاپكراوە»
-8زانیاری مەیدانی نووسەر لە ناو كەلتووری
هەقەكان ...كە بەشێكی خزم و كەسی نووسەر لە
پەێرەوكارانی هەقەكان بوون.
له پێکهوهژیانی ئایینی و کاردانه‌وه‌ی به‌سه‌ر ناوبانگی کورده‌وه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
رۆڵی بزووتنه‌وه ته‌بشیرییه‌کان
جه‌عفه‌ر گوانی
ل ه دایکبووی ساڵی ( )1980ده‌ڤه‌ری سۆران. هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی دکتۆرایه ل ه زانسته ئیسالمییه‌كان. ئه‌ندامی مه‌کته‌بی ته‌نفیزی یه‌کێتی زانایانی ئیسالمییه. نۆ به‌رهه‌می نووسین و وه‌رگێڕانی چاپ بووه.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
81
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
82
زۆرێك له‌وانه‌ی زانیاریان ده‌رباره‌ی مه‌سیحیه‌ت و کاره‌کانی گرووپه ته‌بشیرییه‌کان نییه ،ره‌خنه‌ی ئه‌وه ده‌گرن که بۆچی له‌مپه‌ر له به‌رده‌م چاالکییهکانیان دروست ده‌کرێت ،چونکه به قه‌ولی خۆیان ئه‌م بزاوتانه له‌وانه‌یه له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی که‌ڵکییان بۆ نێوبانگی کورد هه‌بێت ،به‌ڵگه‌یه‌کیشه له‌سه‌ر به‌رده‌وامی پێکه‌وه‌ژیان له کوردستان ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر به وردی خوێندنده‌وه بۆ مێژووی چاالکییهکانیان بکرێت هه‌ر زوو ئه‌و ئومێدانه ده‌پووکێنه‌وه که وابه‌سته‌ی ئه‌و گروپانه کراون ،ده‌ره‌که‌وێت ئه‌مانه زیاتر قسه‌ی هه‌رزه‌گۆیانه‌ن. جارێ ل ه بنهڕهتدا ره‌خنه‌ی ئه‌وه لهم ره‌وتان ه ده‌گیرێت ،که هه‌میشه هاوڕێ له‌گه‌ڵ هێڕش و په‌الماری داگیرکاری واڵته‌کانی رۆژئاوا ده‌چن ه ناو واڵته داگیرکراوه‌کان ،ئه‌م ه ب ه روونی ل ه هێرشه‌که‌ی ئه‌مه‌ریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی بۆ سه‌ر ئه‌فغانستان و عێراق دیاره ،کاتێك یه‌که‌م بالیستی پڕ بارووت سنووری ئه‌فغانستانی به‌ڕووی هه‌زاران موژده‌به‌ر‌دا کرده‌وه ،له عێراقیش هاوزه‌مان زڕه‌ی زنجیری ده‌بابه‌ی عه‌سکه‌ر و قاقای موژده‌به‌ران ل ه ناو شاره‌کانی عێراق ته‌راتێنیان ده‌کرد. ل ه بیرمان نه‌چێت ئه‌م شتان ه ب ه مێژووی موژده‌دانه‌و ه سه‌یر و نامۆ نین ،ته‌نها مێژوویه‌ک ه خۆی دووباره ده‌کاته‌وه ،ئه‌وه‌تا ل ه سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م سامۆئیلی ئینگلیز ل ه هاتنی ب ۆ رۆژهه‌اڵتی ناوین ،که‌شتیگه‌لی سه‌ربازی و هێز ه چه‌کدارییه‌کانی به‌ریتانیا یاوه‌ری بوون ،له‌و باره‌و ه (بارکه‌ر – )barkarبریکاری به‌ریتانی له شام ل ه سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ده‌ڵێت «ئاسانکردنی هاتوچ ۆ و په‌یوه‌ندیکردن له نێوان رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا ل ه رێگه‌ی شامه‌وه و دانانی ئه‌م په‌یوه‌ندییان ه ل ه ناو له‌پی ئه‌وروپییه‌کان به ئامانجی ئاسانکردنی باڵوکردنه‌وه‌ی مه‌سیحیه‌ت ل ه رۆژهه‌اڵتی
ناوه‌ڕاست و سه‌روو جێگه‌ی پێداگیرییه» . ئه‌م ره‌نگه له جواڵنه‌وه‌ی گرووپگه‌لی ته‌بشیری، سه‌لمێنه‌ری ئه‌و راسته‌قینه‌یه که ته‌بشیرییه‌کان به‌ر له‌وه‌ی جواڵنه‌وه‌یه‌کی ئاینی بن ،الباڵێکی فیکری داگیرکاری ئیستیعمارین ،بۆیه له هه‌ر واڵتێك پێیان چه‌قاندبێت بوونه‌ته مایه‌ی ئاریشه و تێکچوونی شیرازه و نانه‌وه‌ی پشێوی ،بۆ ئه‌وه‌ی نه ته‌نها خاك به‌ڵکو بیرو ئه‌ندێشه‌شیان داگیر بکه‌ن ،له‌وه‌شدا دژی هه‌موو ئه‌وانه وه‌ستاونه‌ته‌وه که ئاماده نین ببنه پاشکۆی فیکری رۆژئاوایی ،ئه‌وه‌تا کێشه‌یان بۆ مه‌سیحییه نه‌ستووریه‌کان دروست کردووه و مه‌زه‌بیان گۆڕیون ،چونکه فیکری شه‌رقیان له مێشکدا بووه ،هه‌روه‌ها سادق شه‌مۆی ئێزدی کرایه قه‌شه‌و کاهینی کلێسای هه‌ولێری ئینجیلی ،ئه‌لیاس حه‌مۆش بووه قه‌شه‌ی که‌رکوك ،هه‌روه‌ك مه‌زه‌بی دانیشتوانی ده‌شتی نه‌ینه‌وایان گۆڕی ،له حاڵی ئێستاشدا به گوێره‌ی قسه‌کانی «ڤیان ده‌خیل» په‌رله‌مانتاری ئێزدی له په‌رله‌مانی عێراق ،ده‌زگا ته‌بشیرییه‌کان دۆخی ئاواره‌یی و په‌ڕاگه‌نده‌بوونی ئێزدییه‌کانیان قۆستۆته‌وه و مه‌به‌ستی دین گۆڕینیان زۆر زیاتره له هاریکاری مرۆیی .به دڵنیاییه‌وه موسڵمانان که‌مترین پێکهاته‌ی کوردستان بوونه که که‌وتبنه ژێر کاریگه‌ری بانگه‌وازی ته‌بشیری، ئه‌مه‌ش بۆ رۆشنی و ساناتێگه‌یشتنی باوه‌ڕ و ئاقیده‌ی ئیسالم ده‌گه‌ڕێته‌وه. ئه‌گه‌ر سه‌رێك ل ه مێژوو بده‌ین ،ده‌بینین موسڵمان و فه‌له‌کانی کوردستان پێکه‌وه‌ژیاون، ئه‌وپه‌ڕی ئاشتی و ته‌باییان هه‌بووه ،تا ئه‌و کاته‌ی موژده‌به‌ران هاتوون ،له‌گه‌ڵ هاتنیان ،درزی گه‌وره‌یان خست ه نێوان ئه‌م پێکه‌وه‌ژیانه .دواجار شه‌ڕو کوشتاریان نایه‌وه .بوون ه مایه‌ی هه‌ڵمه‌تێکی گه‌وره‌ی راگه‌یاندن دژی کورد و کوردستان ،ک ه پتر له سه‌ده‌یه‌ک ه کورد باجه‌که‌ی ده‌دات.
دروستکردنی درز ل ه نێوان موسڵمان و مه‌سیحی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
مێژووێکی درێژ ه موسڵمانان و فه‌له‌کانی ی ده‌ژین ،تا هه‌ردووال کوردستان به نێوانخۆش سنووری خۆیان نه‌به‌زاندبیت گرفتیان نه‌بووه، به‌اڵم هه‌رک ه یه‌کێك چووبێت ه ناو تخوبی ئه‌وه‌ی تر ،ئه‌وا ئاشووب هاتۆت ه ئاراوه ،له‌وه‌دا ده‌زگا ته‌بشیرییه‌کان و موژده‌به‌ران پشکی شێریان به‌رکه‌وتووه ،تا ئه‌وان نه‌هاتبوون موسڵمان و فه‌له‌كان جیاوازییان نه‌بوو ،مه‌گه‌ر ل ه رێگه‌ی مزگه‌وت و کلێسا بووبێت ،به‌اڵم هه‌ر ک ه ده‌زگا ته‌بشیرییه‌کان هاتوونه‌ت ه ناو گۆڕه‌پانه‌که ،ئیدی هێدی هێدی ئه‌و پێکه‌وه‌ژیان ه کاڵبۆته‌وه ،ملمالنێ و گرژی بووه‌ته جێگره‌وه‌ی ،ئه‌وه‌ش نه ته‌نها ل ه به‌ینی هه‌ڵگرانی دوو دینی جودا ،به‌ڵکو له نێوان شوێنکه‌وتووانی حه‌زره‌تی مه‌سیحیش. تا موژده‌به‌ران نه‌هاتبوون مه‌سیحییه‌کانی کوردستان و عێراق به‌ناوی کلێسای رۆژهه‌اڵت و مه‌زه‌بی نه‌ستووری وه‌ك هێزێکی کارا له گۆڕه‌پانه‌ک ه هه‌بوون ،به‌اڵم ئه‌م یه‌کێتییه‌ی مه‌سیحییه‌کان درزی که‌وته ناو و کلێساکه‌یان دابه‌شبوو ،ب ه هۆی هه‌نارده ته‌بشیریی ه کاسۆلیکه‌کان ،ک ه پاپاکانی رۆما ل ه سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م ده‌یان ناردن ،ل ه ئه‌نجامدا زۆربه‌ی نه‌ستوورییه‌کانی ده‌شتی موسڵ
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
فه‌له‌کانی رۆژهه‌اڵت ئه‌گه‌ر ب ه دره‌نگیشه‌و‌ه بووبێت ئه‌و هه‌قیقه‌تانه‌یان نه‌شاردۆته‌و‌ه ک ه موژده‌به‌ران چ زیانێکیان ل ه مه‌سیحییه‌کانی رۆژهه‌اڵت داوه
و سه‌ر ده‌شتایی ده‌وروبه‌ره‌که‌ی وه‌ك (تلکێف، کاراملیس ،باتنای ،باقوفه ،قه‌ره‌قۆش و قۆش) چوونه پاڵ کلێسای کاسۆلیکی .هه‌روه‌ها که‌سێك به ناوی «پترۆس جیسی» گوای ه دایك و باوکی موسڵمان بوون و ساڵی ( )1641ده‌چێت ه رۆما و بووه‌ت ه مه‌سیحی ،کاتێك رێوڕه‌سمه‌کانی قه‌شه‌یه‌‌تی ته‌واو ده‌کات و ده‌گه‌ڕێته‌و ه شاری (ئامه‌د)ی زێدی خۆی ،ناتوانێت بحه‌سێته‌وه ،چونک ه رۆما وه‌کو موژده‌ده‌رێکی کاسۆلیك په‌روه‌رده‌ی کرد، دژی کلێسای نه‌ستووری پف درا ،بۆیه کێشه‌ی دروستکرد ،ئه‌وانیش دژی وه‌ستانه‌وه ،ناچار ئه‌وێی به‌جێ هێشت به‌ره‌و شاره‌دێی قۆش .هه‌روه‌ها ساڵی ( )1829موژده‌به‌رانی پرۆستانته‌کانی به‌ریتانی ک ه هاتن ه عێراق و کوردستان چۆکیان دا ل ه به‌رامبه‌ر هێزی موژده‌به‌ره کاسۆلیکه‌کانی فه‌ره‌نسا ،بۆ ئه‌مه په‌نایان برده به‌ر موژده‌به‌ره‌کانی ئه‌مریکا تا (نه‌ستووری)و (سریانی) و (ئه‌رسۆزۆکس) و (کاسۆلیک)ه‌کان بکه‌نه پرۆستانت ،سه‌رباری ب ه کریستیانکردنی موسڵمانه‌کان ،واته جارێکیان موژده‌به‌ر ه کاسۆلیکه‌کان ده‌شتی نه‌ینه‌وایان له نه‌ستووریه‌کان ستاند و کردنیانه کاسۆلیك، ئه‌مجاره‌ش تاقمێکی دیکه هاتوون تا بیانکه‌ن ه پرۆستانت .چه‌ندان نموونه‌ی تریش ئه‌م راستیی ه ده‌سه‌لمێنن ک ه موژده‌به‌ران ناو ماڵی فه‌له‌کانی کوردستان و عێراقیان وه‌ها شێواند ،که‌س پێی قایم ناکرێته‌وه. قوربانی یه‌که‌می ئه‌م هه‌واڵنه‌شیان فه‌له‌کانی کوردستان خۆیان بوون ،چونک ه کردنیان ه کیانێکی بچووکی په‌ڕپوت و په‌رته‌وازه‌ی فره‌گرووپی ،له هه‌نگێوه سیاسه‌تمه‌دارانی مه‌سیحی بێ هوود ه قڵشه گه‌وره‌ی ه نه‌هێڵن ،یان هیچ نه‌بێت خه‌ریکن ئه‌م به‌رته‌سكی بکه‌نه‌وه. ئه‌م درزه‌ی موژده‌به‌ران ته‌نها ل ه ناو ئاینزاکانی
83
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
84
مه‌سیحی نه‌بوو ،به‌ڵکو نێوانی موسڵمان و فه‌له‌‌کانیشی گرتۆته‌وه ،ئه‌گه‌ر دیقه‌ت بده‌ین یه‌کێك له شه‌ڕه گه‌وره‌کانی نێوان کورده موسڵمان و فه‌له‌کان ل ه سه‌رده‌می میر به‌درخان ،ل ه رێگه‌ی موژده‌به‌رانه‌و ه درووستبووه ،چونک ه به‌ر ل ه هاتنی ئه‌وان هه‌ردووال ئاشتیان ه مل ب ه ملی یه‌کتر ده‌یانگوزه‌راند ،که‌چی ب ه هاتنیان ،که‌مایه‌تییه‌کانیان قۆستنه‌و ه به بیانووی مافخوراوی ،پاشان ته‌ماحیان خست ه بناگوێیان ،ئه‌وانیش پێیانوابوو تازه پشتیان قایمه و ده‌کارن به‌ره‌نگاری هه‌موو کوردان ببنه‌وه ،ئه‌نجا م هه‌رایه‌کی گه‌وره‌یان نایه‌وه و ملیان بۆ ئاشتی نه‌دا ،هه‌رچه‌نده دواتر مه‌سیحییه‌کانیش ئه‌م حه‌قیقه‌تانه‌یان بۆ ده‌رکه‌وت، به‌اڵم دره‌نگ که‌وتبوون ،چونکه تاز ه خه‌ڵکێکی زۆر ببوو ه قوربانی و خوێنێکی زۆر رژا بوو، له‌و باره‌و ه په‌تریك «مار شه‌معون ئه‌وراهم» ل ه نامه‌یه‌کیدا بۆ سه‌رۆکی ئه‌سقه‌فه‌کانی کانتربری ل ه مانگی ئابی ساڵی ( )1849ده‌ڵێت «ئێمه پێش ی ئه‌مه‌ریکا ئاشتیان ه ده‌ژیاین، هاتنی موژده‌به‌ره‌کان ئێستاش پێویسته لێیان وریا بین» .هه‌روه‌ها توێژه‌ری لوبنانی «جۆرج کرم» دانده‌نێت به‌وه‌ی سیاسه‌تی موژده‌به‌ران دوژمنداری ل ه نێوان ئیسالم و مه‌سیحییه‌ت دروست کرد .بگر ه زۆربه‌ی ئه‌و نامانه‌ی موژده‌به‌ران بۆ باڵیۆز و کونسوڵخانه‌کانی رۆژئاوا ده‌یانناردن ،به‌خسوس نامه‌کانی موژده‌به‌ری به‌ریتانی جۆرج بادگه‌ر که ساڵی ( )1824سه‌ردانی هۆزه‌کانی ئاشووری کرد ،هه‌ماهه‌نگی باشی له‌گه‌ڵ باڵیۆزی به‌ریتانیا ل ه ئیستانبۆڵ هه‌بووه و راپۆرتی بۆ ده‌نارد ،به‌اڵم راپۆرته‌کان زیاتر سیاسی بوون نه‌وه‌ك ئایینی، دیار ه تێکه‌ڵکردنی کار ه ئایینییه‌کانی موژده‌به‌ران ب ه کار ه سیاسییه‌کانی باڵیۆز و دیپلۆماته‌کان ره‌وشێکی خراپیان هێنا ئاراوه ،بوونه مایه‌ی
کوردستان هه‌میش ه النکی پێکه‌وه‌ژیان بووه ،هیچ گرژی و ناخۆشییه‌کیش ل ه ناوبه‌ینی کورد و فه‌له‌کان نه‌بووه ،ته‌نها ئه‌و کاتان ه نه‌بێت ک ه موژده‌به‌ران درووستیان کردووه نانه‌وه‌ی کێشه و ئاریشه‌ی دوژمنداری له نێوان موسڵمان و مه‌سیحییه‌کان. فه‌له‌کانی رۆژهه‌اڵت ئه‌گه‌ر به دره‌نگیشه‌و ه بووبێت ئه‌و هه‌قیقه‌تانه‌یان نه‌شاردۆته‌و ه ک ه موژده‌به‌ران چ زیانێکیان له مه‌سیحییه‌کانی رۆژهه‌اڵت داوه ،ئه‌مه‌ش ب ه روونی ل ه نامه‌که‌ی په‌تریك مار شه‌معون ئه‌وراهم دیاره ،ک ه ل ه 14ی کانوونی دووه‌می ساڵی ( )1844بۆ (کانیك) باڵیۆزی به‌ریتانیا ل ه ئیسانبۆڵی عوسمانی ناردووه ،تێیدا وێڕای داوای پشتیوانی ،گله‌ییش ل ه موژده‌به‌ران ده‌کات و ده‌ڵێت «دوژمنه‌کانمان ئه‌وانه‌ی ناویان ل ه خۆیان ناوه مه‌سیحی ،له راستیدا ئه‌وانه نێردراوی جامباز و ده‌جالن ،ئه‌وان زۆر خۆشحاڵن به‌و به‌اڵ و کاره‌ساتانه‌ی به‌سه‌رماندا هاتن ،وا تێده‌گه‌ن له‌و کاته ناخۆش و دژواره‌دا ده‌توانن به‌سه‌رماندا سه‌رکه‌ون ،ئه‌وان هه‌وڵی گورجوگۆڵ ده‌ده‌ن تا بریکاره‌کانیان ره‌وانه‌ی ناو رۆڵه‌کانی گه‌لی په‌ڕاگه‌نده‌مان بکه‌ن ،هه‌ڵده‌ستن به پێدانی به‌رتیل ل ه جلوبه‌رگ و پاره‌و پول ،تا له کڵێساکه‌یان دابڕێنن». ئه‌م ه ل ه حاڵی هه‌نووکه‌ش دووبار ه ده‌بێته‌وه، ئه‌گه‌ر ته‌ماشای کوردستان بکه‌ین ،موسڵمان و فه‌ل ه پێکه‌و ه به‌وپه‌ڕی ئاشتی و ته‌بایی ده‌ژیان، نه‌خوازه‌اڵ له‌و شوێنانه‌ی مه‌سیحی هه‌ن ،خۆشی و ناخۆشیان پێکه‌وه‌یه ،ل ه هه‌ندێك شوێن ب ه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
جلوبه‌رگیش لێكجوداناکرێنه‌وه ،ژنان و پیاوانیان هه‌مان جلکی کوردی ده‌پۆشن ،هه‌مان کورته‌ك و شه‌رواڵ و رانك و به‌رگوزی پیاوانه ،هه‌مان چارۆك و چه‌فیه‌ی ژنانه ده‌به‌ره‌که‌ن .به‌اڵم له‌و کاته‌وه‌ی رێکخراو ه ته‌بشیرییه‌کان دوای دابڕانێکی زۆر دووبار ه پێیان ناوه‌ته‌و ه کوردستان ،ئیدی خه‌ریک ه ئه‌و پێکه‌وه‌ژیانه کاڵ ده‌بێته‌وه ،ک ه ئه‌گه‌ر هه‌وڵ و هیممه‌تی مرۆڤ ه حه‌کیم و لێزانه‌کانی هه‌ردووال نه‌بێت ،له‌وانه‌بوو به‌ره‌و ئاقارێکی خراپ بڕوات. هه‌ر ئه‌مه‌شه وای له مه‌سیحییه‌کانی کوردستان کردووه له کاتی هه‌ستکردنیان به‌و مه‌ترسیی ه روونکردنه‌وه‌ی هاوبه‌ش دژی ئه‌م رێکخراوان ه باڵو بکه‌نه‌وه ،وه‌ك له به‌یاننامه هاوبه‌شه‌که‌ی نێوان بزووتنه‌وه‌ی دیموکراتی ئاشووری و یه‌کگرتووی ئیسالمی کوردستان هاتوو ه «له چه‌ند ساڵی که‌می رابردوودا بزووتنه‌وه‌یه‌کی گوماناوی ده‌ستیپێکرد و له ده‌ره‌وه‌ی واڵته‌وه هاتوون ،کار ده‌کات دژی بنه‌ما و ره‌وشت و به‌هاکانی هه‌موو الیه‌ك ،ئامانجی شێواندنی ره‌وشی ته‌بایی و برایه‌تی ئایینییه ل ه کوردستان» .دواتر ب ه تووندی ئیدانه‌ی ده‌که‌ن و داوا ده‌که‌ن رێ لهم گرووپ ه گێره‌شێوێنانه بگرن. هه‌روه‌ها له (« ،)1995/12/5حه‌نا مه‌رخۆ» کلدانی، هه‌ولێری ئه‌سقه‌فییه‌ی سه‌رۆکی وێڕای باڵوکرده‌وه، روونکردنه‌وه‌یه‌کی ستایشکردنی مێژووی پێکهوهژیانی ئاشتیانه‌ی نێوان موسڵمان و فه‌له‌کانی کوردستان ،ئینجا ده‌نووسێت «بۆ برا موسڵمانه‌کانمان دووپات ده‌که‌ینه‌وه ،که که‌نیسه‌ی مه‌حه‌لی هیچ په‌یوه‌ندی نیی ه به دابه‌شکردنی باڵوکراو ه ئایینیه‌کان له‌سه‌ر شه‌قام و دوکان و فه‌رمانگه ره‌سمیه‌کان، چونک ه ئێمه ن ه به‌م کاران ه هه‌ڵستاوین ن ه پێشیان هه‌ڵده‌ستین ،ده‌مانه‌وێت ب ه برا موسڵمانه‌کانیشمان رابگه‌یه‌نین ،که ئێمه ل ه کۆبوونه‌وه‌کانی که‌نیسه‌دا،
هه‌میشه داوای گفتوگۆی برایانه ده‌که‌ین له نێوان نه‌سڕانی و موسڵمانه‌کان ،داوای هه‌ماهه‌نگی ده‌که‌ین بۆ کارکردن دژی بێدینی و ته‌فره‌قه‌ی ئایینی». ئه‌م روونکردنه‌وه‌ی ئه‌سقه‌فییه‌ی هه‌ولێر وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌کی تووندی به‌ڕێوه‌به‌ری رێکخراوی چاودێری و فریاکه‌وتنی کوردانی ب ه دواو ه هات، که رێکخراوێکی ته‌بشیری مه‌سیحییه ل ه ئه‌مه‌ریکا، له کاتی گرانییه‌که‌ی نه‌وه‌ده‌کان هه‌ڕه‌شه‌ی تووند ل ه ئه‌سقه‌فییه‌ی هه‌ولێر ده‌کات ،ئه‌گه‌ر واز نه‌هێنن ،له‌الی پاپای ڤاتیکان و بیل کلنتۆنی سه‌رۆکی ئه‌مه‌ریکا و ئاڵگۆڕی جێگری و وارن کریستۆڤه‌ری وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریکا و خاتوو مادلین ئۆلبڕایتی باڵیۆزی ئه‌مه‌ریکا ل ه نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کان سکااڵیان لێ ده‌کات تا نان و هاوکارییه‌کانیان ببڕن. ب ه کورتییه‌که‌ی ،ئه‌وان جگه ل ه ئامانجی خۆیان گوێ به هیچ شتێکی تر ناده‌ن ،ئه‌گه‌ر موسڵمان و مه‌سیحی ل ه لوتکه‌ی پێکه‌وه‌ژیانیشدا بن فلسێکی قه‌ڵپ و سووتاویشی پێ ناده‌ن ،ئه‌وه‌تا سوڵتان سولێمانی قانوونی ته‌واوی مافه‌کانی دابوو ه مه‌سیحیه‌کانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی ،به‌بێ ئاریش ه ده‌ژیان ،تا ئاماده‌بوو ئه‌م پێکه‌وه‌ژیان ه وه‌کو به‌ڵێننام ه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی رۆژئاوا مۆر بکات ،ک ه خۆیان ب ه پارێزه‌ری مه‌سیحییه‌کان ده‌زانی ،که‌چی هه‌رک ه ده‌وڵه‌تی عوسمانی له‌گه‌ڵ رووسه‌کان که‌وت ه شه‌ڕ، دواتریش که رووخێندرا و میراتی پیاو ه نه‌خۆشه‌ک ه دابه‌ش کرا ،موژده‌به‌ران مه‌سیحییه‌کانیان سیخدا، ویستیان وه‌ك کۆره‌مار به ده‌وڵه‌تی عوسمانییه‌و ه بده‌ن ،له پشتڕا خه‌نجه‌ری ژاراوی لێ بوه‌شێنن. ئه‌م کاره‌ی موژده‌به‌ران راسته‌وخۆ نه‌بوو، به‌ڵکو پێشه‌کییه‌کی باشیان بۆ دانا ،به‌ناوی قوتابخانه‌ی نموونه‌یی و ئه‌هلی ،نه‌وه‌یه‌کی مه‌سیحی
85
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
86
تووندئاژۆیان پێگه‌یاند ،ئێستاش له‌و قوتابخان ه رۆژئاواییانه‌ی ناراسته‌وخۆ له بن نیری وانن، مندااڵنی موسڵمانان به هه‌ستێکی دژ ب ه دابونه‌ریتی رۆژهه‌اڵتی و موسڵمانی په‌روه‌رده ده‌که‌ن.
تخووببه‌زاندن و لێدانی ئیسالم
ئه‌م موژده‌به‌رانه وێڕای ئه‌وه‌ی ئه‌م قڵیش ه گه‌ورانه‌یان خست ناو ماڵی مه‌سیحییه‌کان ،بوون ه سه‌ری فیتن ه ل ه نێوان موسڵمان و فه‌له‌کانی کوردستان ،لێ وه‌نه‌بێت ئه‌و کاران ه ته‌نها ب ه راگه‌یاندنی په‌یامه به‌رته‌سکه‌که‌ی خۆیان بێت ،به‌ڵکو ده‌ستدرێژی ده‌که‌ن ه سه‌ر موسڵمانانیش ،ئه‌مه‌ش وای کردووه موسڵمانان وه‌ده‌نگ بێن ،هه‌ر بۆی ه مه‌الی کورد قه‌ت قسه‌ی ده‌رباره‌ی مه‌سیحییه‌ت و کتێبی پیرۆز نه‌ده‌کرد ،خه‌ڵکی موسڵمانیش وا تێده‌گه‌یشتن ،ئه‌و ئینجیله‌ی ئێستای مه‌سیحییه‌کان هه‌مان ئه‌و ئینجیله‌ی ه که قورئان باسی ده‌کات و وه‌کو وه‌حی بۆ حه‌زره‌تی عیسا دابه‌زیوه ،به‌اڵم که موژده‌به‌ران دوای راپه‌ڕینی گه‌لی کورد دووبار ه هاتنه‌و ه کوردستان ،ملیان دایێ هه‌رچی بۆیان لوا ده‌رهه‌قی په‌یامی ئیسالم کردییان، له‌و ه هه‌ر مه‌پرسه ،که له‌و کاته‌ی هیچ رێکخراوو که‌سایه‌تییه‌کی موسڵمان ئاماد ه نیی ه بچێت ه ناو گه‌ره‌ک ه کریستیاننشینه‌کان تا قورئان و حه‌دیسی تێدا باڵوبکاته‌وه ،که‌چی ئه‌وان به‌هار و نه‌ورۆز و سه‌ری‌ساڵیان کردۆت ه ده‌لیڤه تا کتێبه‌کانی خۆیان ل ه هه‌موو گوند و گه‌ڕه‌ك و کونو که‌له‌به‌ره‌کانی ناو موسڵمانان باڵوبکه‌نه‌وه ،له‌وه‌ش زێتر هێرش ده‌که‌نه سه‌ر ئیسالم ،ئه‌مه‌ش موسڵمانانی ناچارکرد بۆ دیفاعکردن ل ه خۆیان و پاراستنی په‌یامه‌که‌یان ل ه وتاره‌کانی هه‌ینی باسیان بکه‌ن ،کتێب و باڵوکراو ه له‌سه‌ر په‌یامی مه‌سیحییه‌کان بنووسن. له‌و کاته‌ی ساڵی ( )1992کڵێسای نه‌عمه‌ی
ره‌سوولی ئینجیلی له دهۆك کراوه‌ته‌وه ،پاشان هاته شاره‌کانی تریش ،ده‌ستییان کردوو ه ب ه هێنانی کتێبی ته‌نسیری ،سه‌رباری ئه‌وه‌ی باسی مه‌سیحییه‌ت ده‌که‌ن ،هێرشیش ده‌که‌نه سه‌ر ئیسالم و موسڵمانان ،ئه‌وان ل ه واڵتانی ئه‌وڕوپایی وه‌ك ئه‌ڵمانیا ،سویسرا ،لۆکسمبۆرگ و تورکیا کتێبیان ده‌هێنان ،ب ه مه‌به‌ستی گومان خستن ه ناو عه‌قیده و شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ل ه عه‌قڵی الوی کورددا ،هه‌روه‌ك هه‌ڵده‌ستان چه‌ند کتێبێکیان باڵوده‌کردنه‌و ه به حسێبی خۆیان دژایه‌تی ل ه نێوان ئایه‌ته‌کانی قورئانی پیرۆز هه‌ی ه ل ه رووی ئیعرابی و زمانه‌وانییه‌وه .هه‌روه‌ك قس ه له‌و ه ده‌که‌ن ،ک ه قورئان ده‌ستکاری کراوه ،شتانێكیش ل ه قوتابخانه‌کان به مندااڵنی موسڵمانان ده‌خوێنن، ک ه له‌گه‌ڵ عه‌قید ه و باوه‌ڕی موسڵمانان نایێته‌وه، هه‌روه‌ك ده‌یانه‌وێت سۆزی کوردان به‌و ه رابکێشن گوایه ئیسالم بۆت ه هۆکاری پاشکه‌فتنی کورد و نه‌بوونی به ده‌وڵه‌ت ،دیسان کۆمه‌ڵێك ئه‌فسان هو حه‌قایه‌تی ناڕاست دێننه‌و ه ده‌رباره‌ی شه‌ڕ و کوشتاری کورد و ئه‌سحابه‌کان.
رۆڵی موژده‌به‌ران ل ه شێواندنی ناوبانگی کورد
به‌ده‌ر له‌وه‌ی موژده‌به‌ران النه‌ی فه‌له‌کانی عێراق و کوردستانیان تێكوپێكدا ،به‌ده‌ر له‌وه‌ی بوون ه سه‌رچاوه‌ی فیتن ه له‌سه‌ر پێکهوهژیانی ئاشتیانه‌ی موسڵمان و مه‌سیحی ،له هه‌مان کاتیشدا رۆڵێکی گه‌وره ده‌گێڕن له زڕاندنی ناوبانگی کورد، هه‌روه‌ك دوای رووخانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی، ده‌ورێکی بااڵیان دیتوو ه بۆ دانانی کورد ل ه په‌راوێزی گه‌النو بێبه‌شکردنی له مافه‌کانی. ئه‌گه‌ر بۆ مێژوو بگه‌ڕێینه‌وه ده‌بینین گه‌وره‌ترین شۆڕشی کوردان له سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا میرنشینی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بۆتان و ده‌سه‌اڵتی میر به‌درخان بوو ،موژده‌به‌ران هاتنه ناو گوند و شاره فه‌له‌نشینه‌کان ،ئه‌وانیان دژی میر قیت ده‌کردنه‌وه ،به ته‌ماح چاویان تاریك ده‌کردن ،ئه‌و برایه‌تی و ته‌باییه‌یان له بیر ده‌بردنه‌وه که له سایه‌ی میرنشینی بۆتان چنگیان که‌وتبوو، نه‌خاسمه موژده‌به‌ری ئه‌مریکی «گرانت» پێده‌چێت زاری «مار شه‌معوون»ی چه‌ور کردبێت ،تا دواجار فیتنه‌یه‌کی گه‌وره‌یان نایه‌وه ،خه‌ڵکێکی زۆر له کوردان و نه‌ستوورییه‌کان بوونه قوربانی ،کاتێکیش ئاژاوه‌که‌یان به به‌رژه‌وه‌ندی میرنشینی بۆتان ته‌واو بوو ،ئه‌م موژده‌به‌ره چڵێسانه که‌وتن ه ناوزڕاندن، ئه‌وه‌ی بۆیان لوا ده‌ستیان لێ نه‌گێڕاوه ،هیچ باڵیۆزخانه‌یه‌کی واڵتانی رۆژئاوا نه‌ما له ده‌رگای نه‌ده‌ن ،راپۆرتی الیه‌نگیریان بۆ به‌رزده‌کردنه‌وه ،تا دواجار واڵتانی دونیا ده‌ستیان خسته ناو کوردستان و ناوچه‌که به‌بیانووی دیفاعکردن له کریستیانه‌کان رێگه‌یان بۆ ئیستیعمار خۆشکرد ،فه‌ره‌نسا به‌ناوی کاسۆلیکه‌کان ،به‌ریتانیاش بۆ پرۆستانته‌کان ،له دوو ماهێکدا له ساڵی ( )1847میرنشینی بۆتان رووخا، به‌تایبه‌تی دوو موژده‌به‌ر به‌ناوه‌کانی «گرانت و بادگر» رۆڵی سه‌ره‌کیان دیت له دژایه‌تیکردنی میر به‌درخان ،له‌والوه‌ش خه‌ریك بوو به‌رهه‌می
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تا موژده‌به‌ران نه‌هاتبوون مه‌سیحییه‌کانی کوردستان و عێراق به‌ناوی کلێسای رۆژهه‌اڵت و ئاینزاى نه‌ستووری وه‌ك هێزێکی کارا له گۆڕه‌پانه‌که هه‌بوون ،به‌اڵم ئه‌م یه‌کێتییه‌ی مه‌سیحییه‌کان درزی که‌وته ناو و کلێساکه‌یان دابه‌شبوو
شۆڕشه‌که‌ی شێخ عوبێدواڵی نه‌هری بدوورێته‌وه، دیسانه‌وه موژده‌به‌ران به‌تایبه‌تی موژده‌به‌ری ئه‌مه‌ریکی «کۆشران» پوکاندیانه‌وه ،ئه‌م خه‌ونه‌ی کوردیان له بار برد ،کاتێك کۆمه‌ڵگا مه‌سیحییه‌کانی ورمێ له‌گه‌ڵ شێخی نه‌هری تێكگیران و بوونه دڕی له پێیدا ،چونکه ببوونه کلکی قاجارییه‌کانی نه‌یاری شێخ و ده‌ستیان له‌گه‌ڵیان تێکه‌ڵ کردبوو بۆ له‌ناوبردنی، شێخیش هه‌ڕه‌شه‌ی لێکردن و هۆشداری دانێ واز بێنن ،وادیاره فه‌له‌کانی ورمێ سوورن له پشتیوانی قاجارییه‌کان و دژایه‌تیکردنی شۆڕشی نه‌هری ،بۆ البردنی ئه‌و هه‌ڕه‌شه به‌رده‌وامه شێخ ده‌ستیکرد به کۆکردنه‌وه و ئاماده‌کردنی هێزێك ،به‌اڵم دکتۆر «کۆشران» سه‌رۆکی هه‌نارده‌ی ته‌بشیری ئه‌مه‌ریکی به‌ته‌واوی جێی خۆی له‌الی شێخ کردبووه‌وه ،چونکه وه‌کو پزیشك چاره‌سه‌ری هاوژینه‌که‌ی شێخیان ده‌کرد ،شێخیش زۆر رێزی ده‌گرتن ،به‌اڵم ئه‌وان بێنمه‌ك بوون به‌رامبه‌ر شێخ و پاشقۆلیان لێدا، کۆشران چاك ئاگاداری هێزی قاجارییه‌کان بوو، ده‌یزانی به‌ڕێوه‌ن بۆ شه‌ڕکردن له‌گه‌ڵ شێخ ،دواجار هه‌نارده ته‌بشیرییه‌که هه‌رچۆنێکی بێت شێخیان رازی کرد چه‌ند رۆژێك بردنه پێشه‌وه‌ی هێزه‌که‌ی رابگرێت ،لهم که‌ین و به‌ینه‌دا هێزه فارسه‌که گه‌یشت ،دواجار به‌سه‌ر کوردانیان دادا ،کاتێکیش شوێنکه‌وتووانی شێخ به‌ره‌و تورکیا هه‌اڵتن ،خۆشی تووشی داڕووخان هات و بۆ شاری مه‌ککه دوور خرایه‌وه و له‌وێ کۆچی دوایی کرد ،به‌مه‌ش موژده‌به‌ران شۆڕشه‌که‌ی شێخ عوبێدواڵی نه‌هریان به‌ته‌واوه‌تی له ناو برد. ده‌ره‌نجامی هه‌وڵه‌کانی موژده‌به‌ران ل ه نێوان موسڵمان و مه‌سیحییه‌کان رژانی خوێن بوو ،به‌اڵم ئه‌نجام ه خراپتره‌که‌ی ئه‌وه بوو ،ک ه موژده‌به‌ران ل ه رۆژئاوا و واڵت ه زلهێز و خاوه‌ن بڕیاره‌کان ب ه نووسین و سمینار ناوبانگی کوردیان به‌د کرد،
87
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
88
مه‌سیحیی ه خۆجێیه‌کانیش وێڕای ئه‌وه‌ی ده‌یانزانی ئه‌وه موژده‌به‌رانن ئه‌م فیتنه‌یان ناوه‌ته‌وه ،به‌اڵم تاز ه که شه‌ڕ دروست بوو ،ئه‌وانیش بوون ه به‌شێك ل ه هه‌ڵمه‌تی به‌نێوده‌وڵه‌تیکردنی ناشیرینکردنی کورد ،بۆ نموون ه باسی هێڕشی کوردانیان ده‌کرد، باسی ئه‌وه‌شیان نه‌ده‌کرد ،که کێ بوون فیتنه‌یان هه‌ڵگیرساند ،یان ئه‌گه‌ر کورد سه‌رنه‌که‌وتبان خۆ له‌شکری مه‌سیحیه‌کانیش خراپتریان به‌سه‌ر کورد ده‌هێنا ،میناك ساڵی ( )1895قه‌شه ئیسحاق ئه‌رمه‌له‌ی سریانی ،کوردی ب ه دڕند ه وه‌سف ده‌کرد و ده‌یگووت «کورد وه‌ك که‌رو جاشك خه‌ریکی تۆڵه‌ستاندن بوون ،به‌اڵم ئه‌مان له که‌ریش دڕنده‌تر بوون ،ب ه که‌رێکیان گووت :ده‌مانه‌وێ بتکه‌ینه کورد ،که‌ره‌که سێ رۆژان خه‌م دایگرتب و ئالیکه‌که‌شی نه‌ده‌خوارد» .دواتر کوردیان به ئاوار ه ده‌ژمارد و ده‌یانگووت «کوردستان له بنهڕهتدا کلدانستان-بووه». سه‌باره‌ت ب ه که‌سایه‌تییه‌کانیش موژده‌به‌ران و کلکه‌کانیان هه‌موو هه‌وڵێکیان دا بۆ ناشیرینکردنی ناوی رێبه‌رانی کورد به‌تایبه‌تی «محه‌ممه‌د پاشای رواندز ،به‌درخانی میری بۆتان ،شێخ عوبێدواڵی نه‌هری ،شێخ مه‌حمودی حه‌فید ،سمکۆی شکاك، شێخ ئه‌حمه‌دی بارزانی» ،چونک ه ده‌یانزانی یه‌که‌مین ده‌رگای لێدانی کورد له کرێتکردنی ناو و ناوبانگی سه‌رکرده‌کانییه‌تی ،هه‌ر کاتێك تواندرا سه‌رکرده‌کان ناشیرین بکرێن ،ده‌ره‌نجام ب ه سانایی ده‌توانن شۆڕشه‌کان له‌به‌ریه‌ك ببه‌ن. ئه‌وانه‌ش چه‌ند نموونه‌یه‌ك له‌سه‌ر زیانه‌کانی موژده‌به‌ران بۆ سه‌ر کورد و ناوبانگه‌که‌ی، زستانی (« )1843جۆرج بادگه‌ر»ی موژده‌به‌ری ئینگلیزی هاته سه‌ردانی په‌تریك مار شه‌معون، دواتر په‌تریك له‌گه‌ڵ سه‌د پیاوی ئاینی خۆی کۆبوویه‌وه بڕیاریدا هیچ په‌یمانێك له‌گه‌ڵ کورد
نه‌به‌ستێت ،به‌ڵکو به‌رئه‌مری پاشای موسڵی عوسمانی بن .دواتر که شه‌ری له‌گه‌ڵ نورواڵ به‌گ ده‌ستپێکرد ،دوو کورد به نوێنه‌رایه‌تی نورواڵ بۆ ئاشتی هاتنه الی مار شه‌معون ،به‌اڵم ئه‌و ره‌تی کرده‌وه ،براکه‌ی وتی «واڵتی ئێمه موڵکی ئه‌م پیاوه‌یه (بادگه‌ر)». دوای شه‌ڕی میر به‌درخان هه‌ڵمه‌تی شێواندنی ناوبانگی کورد ده‌ستیپێکرد ،نه‌خاسم ه ل ه رۆژئاوا، ب ه تایبه‌تی له‌الیه‌ن گرانت موژده‌به‌ری ئه‌مریکی، بادگه‌ر موژده‌به‌ری به‌ریتانی ،هێنری الیارد گه‌ڕید ه و سیخوڕی ئینگلیز و پاشکۆکانیان ،تا ئێستاش دوو گۆڤاری کریستیانه‌کان له‌سه‌ر پاشماوه‌ی بیرۆکه‌ی موژده‌به‌ران ل ه سوێد ده‌رده‌چن ب ه ناوه‌کانی (حویودو) و (دربو) هه‌مان ده‌رد ب ه کورد و ناوبانگی ده‌که‌ن .له‌گه‌ڵ چه‌ندان نووسه‌ری ش ناحه‌قییه‌کی زۆر گه‌ور ه ل ه کورد تریش .به‌مه ده‌که‌ن ،وه‌ك «ماتفییف بارمتی» نووسه‌ری رووسی ب ه ره‌گه‌ز لوبنانی تاوانه‌ک ه ده‌خات ه ملی موژده‌به‌ران ،ده‌ڵێت «توێژه‌ران تێبینییان کردووه، له‌و کاته‌ی موژده‌به‌ران چوونه‌ت ه ناو ده‌ڤه‌ره‌کانی ئاشوورینشینه‌وه ،ئیدی تێکچڕان و جۆره‌ها پێکدادان له نێوان ئاشووری و کورده‌کان زۆر زیادی کردووه«. ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌ی موژده‌به‌ران سرووشتی نییه، چونک ه کاریگه‌ری خراپی به‌سه‌ر کورده‌وه هه‌بووه‌و، هۆکارێکی سه‌ره‌کی بووه بۆ شێواندنی ناوبانگی کورد و په‌راوێزخستنیان ل ه کردنه ده‌وڵه‌ت. ب ه کورتی ،کوردستان هه‌میش ه النکی پێکه‌وه‌ژیان بووه ،هیچ گرژی و ناخۆشییه‌کیش ل ه ناوبه‌ینی کورد و فه‌له‌کان نه‌بووه ،ته‌نها ئه‌و کاتانه نه‌بێت که موژده‌به‌ران درووستیان کردووه ،بۆیه ده‌بێت هه‌ردووال ده‌ست به‌و پێکه‌وه‌ژیانه بگرن ،نه‌هێڵن به‌کرۆکه‌کان به‌ره‌و رووی یه‌کتریان بکه‌نه‌وه.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پەیوەندییە دۆستانەکانی نێوان گەل و نەتەوەکان لە قورئانی پیرۆزدا ن :د .مستەفا زەڵمی و :رێدار ئەحمەد
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
89
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بنچینەی پەیوەندیە دۆستانەکانى نێوان گەالن لە قورئانی پیرۆزدا ،کە دەستووری هەموارکراوی تێکڕای دەستوورەکانی پێشترە کە خوای گەورە ناردوونی ،ئەو بنچینانە لەژمارە نایەن و ناتوانرێت هەموویان باس بکرێت ،لەبەر ئەوە تەنها هێندەی کە لە تواناماندا بێت لێیان دەدوێین: بنچینەی یەکەم: یەکێتی رەچەڵەک (وحدة النسب): تێکڕای ئەندامانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە رابوردو و ئێستا و ئایندەشدا ،خوشک و بران، چونکە هەموویان لەیەک باوکن (ئادەم) لەیەک دایکیش (حەوا) ،لەبەر ئەوە هیچ بااڵزانی پێڕ و خۆبەرزگرتنی جۆر لەنێوانیاندا نییە ،فەلسەفەی دابەشکردنیشیان بۆ گەل و هۆزەکان بەمەبەستی یەکدی ناسینە نەک لێکجیایی ،هاریکارییە نەک یەکشکاندن ،بەرزیباشی تەنها بە تەقوا و کردەوەی چاکەیە کە باشێتیەکەی بۆ هەمووی گرۆی ئادەمیزاد دەگەڕێتەوە .لەمبارەیەشەوە َ اس إ ِ َّنا خوای گەورە دەفەرموێتَ ( :يا أ ُّي َها ال َّن ُ
َخلَ ْقنَا ُكم ِّمن َذ َك ٍر َو ُأن َثى َو َج َعلْنَا ُك ْم ُش ُعوب ًا َو َق َبائ ِ َل الل ِ أَ ْت َقا ُك ْم إ ِنَّ هَّ ار ُفوا إ ِنَّ أَ ْك َر َم ُك ْم ِعن َد هَّ يم اللَ َعل ِ ٌ ل ِ َت َع َ ()1 ِير) ،وشەی (اتقاکم) واتە نزیکترینتان کە َخب ٌ ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
90
پەیوەندی هەبێت بە خوای گەورەوە سەبارەت بە ژیانی قیامەت بەسودترینتان بۆ مرۆڤایەتی لەژیانی دونیادا ،هەروەک پێغەمبەریش –درودی ِ هم (خير خوای لێبێت -دەفەرمووێت: الناس ُ أنفع ْ ُ ِ للناس) (.)2 بنچینەی دووەم: یەکێتی پێکهاتە (وحدة المعدن): بیروباوەڕی ئیسالمی بەدەقە یەکالکەرەوەکانی جەختی لەوە کردۆتەوە کە مرۆڤایەتی لە بنچیەنیدا بۆ یەک پێکهاتە (نفس) دەگەڕێتەوە کە هەموو
مرۆڤایەتی لێ پەیدا بووە ،پێکهێنەری یەکەمیان یەکە ،ئەویش خاکە ،کۆتایەکەشیان هەر یەکە و ئەویش گەڕانەوەیانە بۆ الی خوای گەورە تا هەر یەکەیان پاداشتی کردەوەکانیان وەربگرن ،خوای (ومِنْ آ َياتِهِ أَنْ َخلَ َق ُكم ِّمن ت َُرابٍ گەورە دەفەرمووێتَ : ()3 ُث َّم إ ِ َذا أَنتُم َب َش ٌر تَنت ِ ون) . َش ُر َ
پێغەمبەریش (درودی خوای لێبێ) لە حەجی ماڵئاواییدا جەختی لەسەر ئەم دوو بنچینەیە کردۆتەوە و دەفەرمووێت( :يا أيها الناس ،أال إن ربكم واحد ،أال وأن أباكم واحد ،أال ال فضل لعربي على عجمي ،أال ال فضل ألسود على أحمر إال بالتقوى) (.)4 بنچینەی سێیەم: یەکێتی بەدیهێنەریان (وحدة الصانع (الخالق): بەدیهێنەری هەموو مرۆڤایەتی تەنها خودایە، مرۆڤ وەک کااڵ نییە لە رووی باشە و پێکهاتەوە بەگوێرەی ئەو کۆمپانیایەی دروستی کردووە جیاوازیان هەبێت ،هەموو مرۆڤێک لە ڕابوردو و ئێستا و ئایندەشدا تەنیا یەک بەدیهێنەری هەیە کە ئەویش (اللە)یە ،خوای گەورە دەفەرمووێتَ ( :يا
َ ين مِن اع ُب ُدواْ َر َّب ُك ُم الَّذِي َخلَ َق ُك ْم َوالَّذِ َ اس ْ أ ُّي َها ال َّن ُ ون) (.)5 َق ْبل ِ ُك ْم لَ َعلَّ ُك ْم َت َّت ُق َ بنچینەی چوارەم: یەکێتی باوەڕبوون بەخوداو ئەو شتە پەنهانانەی دیکەی کەلێی دەبێتەوە (وحدة اإليمان بالله وبما يتفرع عنه من سائر المغيبات): ئەوەی پەیڕەوکارانی تێکڕای ئایینە ئاسمانییەکان کۆدەکاتەوە ،باوەڕبوونە بە یەک پەروەردگار کە بەدیهێنەری بونەوەر و ئەوەی تێیدایە ،دیاریکاری چارەنووسی مرۆڤە لەرووی بەدیهێنان و ئەرکەوە (قضاء وتكليفا) ،کە ئەویش فەرمانکردنە بە چاکە و رێگریکردن لە خراپە.
بنچینەی پێنجەم: یەکێتی رێزلێگیران (وحدة التكريم): خوای گەورە رێزی لە مرۆڤ ناوە بەوەی بەجوانترین شێوە دروستیکردوون ،هەروەها بە بێ جیاوازی نیعمەتی پێ بەخشیون ،خوای گەورە َاه ْم فِي (ولَ َق ْد َك َّر ْمنَا َبنِي آ َد َم َو َح َملْن ُ دەفەرمووێتَ : َاهم ِّم َن َّ الط ِّي َب ِ ات َو َف َّ َاه ْم َعلَى ضلْن ُ الْ َب ِّر َوالْ َب ْح ِر َو َرزَ ْقن ُ ضي ً َكثِي ٍر ِّم َّمنْ َخلَ ْقنَا َت ْف ِ ال) (.)6
بنچینەی هەشتەم: یەکێتی چارەنووس (وحدة المصير): مرۆڤەکان هەموویان یەکسانن لە چارەنووسدا کە ئەویش مردنە و دابڕانە لە دونیا ،ئیدی مردنەکە لە کوخێکدا بێت یان لە کاولەیەکدا ،یان لە کۆشکێکی رازاوەدا ،خوای گەورە دەفەرمووێت( :أَ ْي َن َما َت ُكونُواْ ُي ْدرِك ُّك ُم الْ َم ْو ُت َولَ ْو ُكنت ُْم فِي ُب ُرو ٍج ُّم َش َّي َدةٍ) (.)9 بنچیەنەی نۆیەم: یەکێتی بەرپرسیارێتی (وحدة المسؤولية): هەموو تاکێک بەرپرسە لە جێکەوتەی کارەکانی، ئەگەر چاکە بوو ئەوا پاداشتەکەی چاک دەبێت، ئەگەر خراپیش بوو ئەو پاداشتەکەی خراپ دەبێت، ال َذ َّرةٍ خوای گەورە دەفەرمووێتَ ( :ف َمن َي ْع َم ْل مِ ْث َق َ َخ ْيراً َي َر ُهَ ،و َمن َي ْع َم ْل مِ ْث َق َ ال َذ َّرةٍ َش ّراً َي َر ُه) ( ،)01لەسەر ئەم بنەمایە هیچ کەس حەسانەی نییە لە ئیسالمدا ئیدی پلەوپایەی هەرچیەک بێت. بنچینەی دەیەم: یەکێتی پەرستراو (وحدة المعبود): ئەو ئەندامانەی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی کە بڕوایان بە بوونی یەک خودا هەیە هاوبەشن
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بنچینەی شەشەم: یەکێتی ئایین (وحدة الدين): ئیسالم بڕیاری یەک ئایینی داوە ،هەموو پێغەمبەرانیش لە الیەن خوای گەورەوە پێیان راگەیەنراوە ،کتێبە ئاسمانییەکانیش هەمووی وەحی ئەون ،بڕوادارانیش هەموویان لە هەر نەتەوەیەک بن بەندە راستگۆکانی خوای گەورەن کە لە دونیا و قیامەتدا براوەن ،جیاکاری لە ئاییندا و دژایەتی بەناوی ئەوەوە خراپەیەکە دژە لەگەڵ بنچینە و بنەماکانیدا ،یەکیش ناگرێتەوە لەگەڵ مەبەست و ویستیدا. قورئانی پیرۆز جیاوازی کردووە لە نێوان ئایین و شەریعەتدا ،خوای گەورە دەفەرمووێتَ : (ش َر َع ُوحا َوالَّذِي أَ ْو َح ْينَا إِلَ ْي َك لَ ُك ْم مِنْ ال ِّدي ِن َما َو َّ صى بِهِ ن ً
بنچینەی حەوتەم: یەکێتی بەرژەوەندی و خاوەندارێتی خێروبێری سەر زەوی (وحدة المصلحة وملكية خيرات األرض): (ه َو الَّذِي َخلَقَ خوای گەورە دەفەرمووێتُ : لَ ُكم َّما فِي َ األ ْر ِ ض َجمِيع ًا ،)8( )...بۆیە لە ئیسالمدا هیچ سنوورێک نییە لە نێوان هەرێم و واڵتەکاندا، خاوەندارێتیان تەنها بۆ خودای گەورەیە.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئەوەی پەیڕەوکارانی تێکڕای ئایینە ئاسمانییەکان کۆدەکاتەوە، باوەڕبوونە بە یەک پەروەردگار کە بەدیهێنەری بونەوەر و ئەوەی تێیدایە
يسى أَنْ أَقِي ُموا َو َما َو َّ ص ْينَا بِهِ إ ِ ْب َرا ِه َ وسى َو ِع َ يم َو ُم َ ِ ِ 7 ين َو َ ال َت َت َف َّر ُقوا فيه) ، ال ِّد َ
91
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لەوەی پەرستش بۆ ئەو خودایە دەكەن و کڕنوشی بۆ دەبەن ،هەر الیە بەپێی پەرستشی تایبەتی خۆی لەبەر رۆشنایی ئەو پێڕەوانەی لە ئایینەکەیدا هەیەو لە هەموو ئایینەکاندا دوو پەرستراو نییە. بنچینەی یازدەیەم: یەکێتی سەرچاوە (وحدة المرجع): سەرچاوەی هەموو بوونەوەرە زیندووەکان لە مرۆڤ و ئەوانی دیکەس بۆ بەجێهێنانی پێداویستییەکانیان تەنها خودای گەورەیە. بنچینەی دوازدەیەم: یەکێتی ملمالنێی نێوان هەستی چاکە و هەستی خراپە لە مرۆڤدا (وحدة الصراع بين نزعة الخير ونزعة الشر في اإلنسان): لە سەرەتای دروستبوونەوە جیهانی مرۆڤایەتی بۆ دوو سەربازگە دابەش بووە ،سەربازگەی چاکە و سەربازگەی خراپە ،ئەم سوننەتەی ژیانیش ئەوە دەخوازێت کە لە هەموو سەردەمێکدا دەستێکی دانا هەبێت و لە کۆتایی گەشتەکەدا کەشتی ژیان بەرەو کەناری چاکە و چاکسازی ببات.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
92
بنچینەی سیازدەیەم: یەکێتی بنەمای شەرعیەت ،هیچ تاوانکاری و سزایەک نییە مەگەر دەقی لەسەر بێت (وحدة مبدأ الشرعية ،ال جريمة وال عقوبة إال بنص): (هیچ تاوانکاری و سزایەک نابێت تا دەقی لەسەر نەبێت) واتە دروست نییە سزادان لەسەر ئەو کارانە نەبێت کە بەپیی یاسا بەتاوان دادەنرێن لەکاتی ئەنجامدانیدا ،دروست نییە جیبەجێکردنی سزایەکی توندتر لەو سازایەی بەرکارە لە کاتی ئەنجامدانی تاوانەکەدا.
ئەو ئەندامانەی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی کە بڕوایان بە بوونی یەک خودا هەیە هاوبەشن لەوەی پەرستش بۆ ئەو خودایە دەكەن
بنچینەی چواردەیەم: یەکێتی بنەمای نەبوونی کاریگەری پێشخۆیی یاسا (وحدة مبدأ عدم رجعية القانون): بنەمای نەبوونی کاریگەری پێشخۆیی یاساکان لەو بنەما سەرەکیانەیە کە رێسای یاسای لەسەر دادەمەزرێت ،لەبەر ئەوەی یاسا راستەوخۆ و دەستبەجێ کاریگەرییەکانی لەسەر کارەکان دەردەکەوێت کە لەالیەن کەسەکانەوە ئەنجام دەدرێت لە مێژووی دەرچوون و بەرکابوونیەوە، ناتوانرێت بەسەر ئەو رووداوانەدا جێبەجێ بکرێت بە کاریگەری پێشخۆیی کەپێش دەرچوون و بەرکاربوونی یاساکە ئەنجام دراون. بنچینەی پازدەیەم: بنەمای تۆمەتبار بێتاوانە تا ئەوکاتەی تۆمەتەکە لەسەر ساغ دەبێتەوە (مبدأ المتهم بريء حتى تثبت ادانته): ئەم بنەمایە لەسەر بنەمایەکی دیکە دامەزراوە کە ئەویش بریتییە لەوه‌ی کە لە بنەچەدا مرۆڤ ئەستۆی پاکە. بنچینەی شازدەیەم: یەکێتی بنەمای کەسێتی سزا ،هیچ کەس سزای کەسێکی تر لە ئەستۆ ناگرێت (وحدة مبدأ شخصية العقوبة ،وال تزر وازرة وزر أخرى):
بنچینەی نۆزدەیەم: هاریکاری مرۆیی (التعاون اإلنساني): هاریکاری بنەمایەکی گشتیی هەموو کۆمەڵگانە
بنچینەی بیستەم: مەردایەتی لێبووردەیی (شيمة التسامح): ئیسالم داوای لێبووردەییەک دەکات کە سەرشۆڕی تێدا نەبێت ،کە پەیوەندیە مرۆییەکان لەسەر لێبووردەیی دوور لە خۆبەدەستەوەدان بۆ خراپە ،یاخود پشتگیری خراپەکاری بونیات بنێت ،ئیدی لە نێوان تاکەکاندا بێت یان لە نێوان کۆمەڵەکاندا ،خوای گەورە باسی لە پێویستی رەتکردنەوەی دژایەتی کردووە بە باشترین شێوە ،هەروەک خوای گەورە دەفرمووێت: (ا ْد َف ْع ب ِالَّتِي ِه َي أَ ْح َسنُ َفإ ِ َذا الَّذِي َب ْين َ َك ؤ َب ْي َن ُه َع َداؤ ٌة يم) ( ،)61ئەم رەتکردنەوە جوانە َك َأ َّن ُه ؤل ِ ٌّي َحمِ ٌ دەبێتە هۆی هێنانەئارای خۆسەویستی ئەگەر بوارێکی هەبێت ،فەرمانده‌كات بە پێغەمبەری دەستپاک بەلێخۆشبوون بەشێوەیەکی جوان لەگەڵ ئەوانەی دژایەتی دەکەن ،هەر وەک
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بنچینەی حەڤدەیەم: یەکێتی هۆکاری لەئەستۆگیری (عەقڵ) (وحدة مناط التكليف (العقل)): ئەو مرۆڤەی عەقڵی نەبێت لە رووی تاوانکاریەوە لێپرسینەوەی لەگەڵ ناکرێت ،ئیدی لەبەر منداڵی ،یاخود شێتی ،یان خەوتن ،یان لەهۆشچوون (غەیبوبە) ،یان خواردنی مادەی هۆشبەر ،یان جگە لەوانە( ...)11بنچینەی ئەمەش فەرموودەی پێغەمبەرە (درودی خوای لێبێت) دەفەرمووێت( :رفع القلم عن ثالثة :عن الصبي حتي يبلغ ،وعن النائم حتى يستيقظ ،وعن المجنون حتى يفيق( )21واتە :قەڵەم لەسەر ئەم سیانە هەڵگیراوە: منداڵ تا باڵغ دەبێت ،خەوتوو تاخەبەری دەبێتەوە، شێت تا چاک دەبێتەوە. هەموو ئەوانەی هۆش لەدەستدەدەن لەسەر ئەو سیانە دەپێورێن ،ئەمەش وەک کارکردن بە بیرۆکەی پێوانەکردن لە تاوانکاریەکاندا الی زانایانی شەریعەت( ،)31بە پێچەوانەی زانایانی یاساوە. بنچینەی هەژدەیەم: یەکێتی گەشە لە قۆناغەکانی شیاوێتیدا (وحدة التطور في مراحل األهلية):
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لەو بنەما چەسپاوانەی لە شەریعەتی ئیسالم و شەریعەتەکانی دیکەدا بڕیاری لێدراوە :هیچ کەس لەبارەی تاوانی کەسێکی ترەوە پرسیاری لێناکرێت و کەس بەهۆی تاوانی کەسێکی ترەوە سزا نادرێت، سزاکان لە هەموو ئایینەکاندا کارێکی کەسییە و پەیوەستە بە تاوانبارەکەوە و کەسی دیکە جگە لە خۆی بەرپرسیارێتیەکەی لە ئەستۆ ناگرێت.
لە ئیسالمدا هەروەک قورئان بڕیاری لەسەر داوە، لە سورتی (المائدة)دا هاندان لەسەر هاریکاری رەها لەچاکەدا هاتووە ،رێگری دەکات لە هاریکاری لە خراپە و دوژمنکاریدا ،خوای گەورە دەفەرمووێت: بر َوال َّت ْق َوى َو َ اونُواْ َعلَى اونُواْ َعلَى الْ ِّ ال َت َع َ ( َو َت َع َ ()41 اإل ِ ْث ِم َوالْ ُع ْد َوانِ) ،هاریکاری دەکرێت لە نێوان هەرێمەکاندا بێت لە چوارچێوەی مرۆڤایەتیدا بێت. پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) بە کردار و گوفتار داوای هاریکاری دەکات لە پەیوەندی نێوان واڵتەکاندا لەگەڵ یەک ،لە دەقی قورئاندا َ اس إ ِ َّنا َخلَ ْقنَا ُكم ِّمن َذ َك ٍر َو ُأن َثى هاتووەَ ( :يا أ ُّي َها ال َّن ُ ار ُفوا إ ِنَّ أَ ْك َر َم ُك ْم ِعن َد هَّ الل ِ َو َج َعلْنَا ُك ْم ُش ُعوب ًا َو َق َبائ ِ َل ل ِ َت َع َ أَ ْت َقا ُك ْم إ ِنَّ هَّ ِير) ( ،)51ئەو واتایە دەگەیەنێت اللَ َعل ِ ٌ يم َخب ٌ کە جیاوازی هۆزەکان و جۆرەکان بۆ یەکتر ناسینە ،لەپشت ئەو یەکترناسینەشەوە هاریکاری لەسەر کاری چاکە لەنێوانیاندا هەیە.
93
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
94
الص ْف َح الْ َجمِ َ يل) (،)71 ح اص َف ِ َّ دەفەرمووێتَ ( :ف ْ لێخۆشبوونی جوان بریتییە لە لێبوردەیی لە کاتی دەستەاڵتدا و دوور لە خۆبەدەستەوەدان بۆ خراپە و پشتیوانی خراپەکاران. بنچینەی بیست ویەک: باشێتی (الفضيلة): بەپێی بنەماکانی ئاکاری پەسەند ،باشێتی مافی هەموو مرۆڤێکە کە بەپێی مرۆڤبوونەکەی پێویستی پێیەتی و بریتییە لە ناساندنێکی هاوبەشی نێوان هەموو نەوەکانی ئادەم ،لە بنەما ئیسالمییەکاندا بڕیار لە جێبەجێکردنی ئەمە بەسەر هەموو خەڵکی سەرزەویدا دراوە، توندترین داوای قورئانیش بۆ باشێتی ئەوەیانە کە بەجیهادەوە دەبەسترێتەوە ،لەترسی ئەوەی لەکاتی جەنگدا خەڵک پەنا بۆ ئەو کارانە ببات کەپێجەوانەی ئەو بنەما گشتیەیە ،بۆ نمونە لە دەقی قورئاندا دەبینین فەرمان بە مامەڵەی هاوشیوە دەکات لەکاتی دوژمنکاریدا ،هەر کەس دەستدرێژی کرد رەتی کارە خراپەکەی دەکرێتەوە ،هەرکەس جەنگا ،جەنگی لە دژ دەکرێت ،بەاڵم ئەمەی بەستۆتەوە بە پێویستی دەستگرتن بە تەقواوە ،تەقواش لە ده‌ستگرتن بە باشێتیەوە دەبێت ،هەروەک خوای گەورە اع َت ُدواْ َعلَ ْيهِ دەفەرمووێتَ ( :ف َم ِ اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم َف ْ ن ْ َ اعلَ ُمواْ أنَّ َهّ اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم َوا َّت ُقواْ َهّ الل َم َع الل َو ْ بِمِ ْث ِل َما ْ ين) (.)81 الْ ُم َّتق ِ َ کاتێك کە قورئان بڕیار لە وەاڵمدانەوەی ده‌ستدرێژی بە دەستدرێژی دەداتەوە ،ئەگەر دوژمن سنوورەکانی باشێتی بەزاند ،ئەوا لە بەرانبەریدا نابەزێندرێت ،ئەگەر جەنگ بوو ئەوا جەنگی پێغەمبەرێکی بەسۆزی دادپەروەرە لە دژی
ئیسالم داوای لێبووردەییەک دەکات کە سەرشۆڕی تێدا نەبێت، ئیدی لە نێوان تاکەکاندا بێت یان لە نێوان کۆمەڵەکاندا ستەمکار و دەستدرێژیکاران و جەنگی باشێتیە لە دژی خراپەکاری ،باشێتی بااڵی بۆ زیاد دەکرێت، بەباشێتی کۆتایی دێت و سەرکەوتنەکە دەبێتە بەرز و باش. دەرئەنجامی ئەو بنچینانەی باسکران ئەو بنچینانەی بۆ مافەکانی مرۆڤ و پابەندییەکانی لە ئایینەکاندا باسکرا ئەم دەرئه‌نجامانە دێنێتە ئارا: یەکەم :بنەمای بنەڕەتی لە پەیوەندییەکانی نێوان گەل و نەتەوەکان لە ئایینەکاندا ئاشتیە، جەنگ جیاچارە (استثنناء)یە: لە قورئانی پیرۆزە ئەمە باسکراوە ،خوای ين َآ َمنُوا ا ْد ُخ ُلوا گەورە دەفەرمووێتَ ( :يا أَ ُّي َها الَّذِ َ السلْ ِم َكا َّف ًة َولاَ َت َّتب ُِعوا ُخ ُط َو ِ َّ الش ْي َطا ِ ن ات فِي ِّ إ ِ َّن ُه لَ ُك ْم َع ُد ٌّو ُمبِينٌ ) البقرة ،208 :لە ئایەتێکی اجن َْح (وإ ِنْ َجن َُحوا ل ِ َّ لسلْ ِم َف ْ دیکەدا دەفەرمووێتَ : لَ َها َوت ََو َّك ْل َعلَى هَّ اللِ) االنفال ،61ئەمەو دەیان ئایەتی دیکە کە فەرمان بە شوێنکەوتنی رێگای ئاشتیانە دەکات ،پەنابردن بۆ بەکارهێنانی هێز لە چارەسەرکردنی ناکۆکیەکاندا شوێنکەوتنی هەنگاوەکانی شەیتانە ،کە ئەویش دوژمنی مرۆڤە ،سەرەڕای ئەوە ئەوەی بەلگەیە لەسەر
بنەمای بنەڕەتی لە پەیوەندییەکانی نێوان گەل و نەتەوەکان لە ئایینەکاندا ئاشتیە، جەنگ جیاچارە (استثنناء)یە
ب لە راسپاردەکانی خەلیفەی دووەم - عومەری کوڕی خەتتاب (خوا لێی رازی بێت):
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ئاشتی لە ئیسالمدا بنچینەیە وشەی (السالم) و هاوچەشنەکانی ( )١٣٣جار لە قورئاندا دوبارەبۆتەوە ،وەک ئەوانەی باسمان کرد ،لە (و هَّ اللُ َي ْد ُعو إِلَى َدا ِر ئایەتێکی دیکەشدا هاتووەَ : الس اَل ِم) یونس .25 َّ پاشان ئیسالم فەرمانی کردووە بە ساڵوکردن لە نێوان تاکەکاندا بەیانیان و ئێواران بوترێت (السالم علیکم) و (علیکم السالم) ،لەسەر نوێژخوێن پێویستە لە نوێژەکەیدا بڵێت( :السالم عليكم ورحمة الله وبركاته ..السالم علينا وعلى عباد الله الصالحين) ،وشەی ئیسالمیش لە وشەی سەالمەوە وەرگیراوە. دووەم :جەنگە رەواکان: تەنها لە دوو حاڵەتدا جەنگ لە ئیسالمدا رەوایە: حاڵەتی یەکەم :بریتییە لە حاڵەتی بەرگریرەوا (الدفاع المشروع) ،خوای گەورە دەفەرمووێت: اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم اع َت ُدوا َعلَ ْيهِ بِمِ ْث ِل َما ْ اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم َف ْ ( َف َم ِن ْ َ اعلَ ُموا أنَّ هَّ َوا َّت ُقوا هَّ ين) البقر ه .194 اللَ َم َع الْ ُم َّتق ِ َ اللَ َو ْ حاڵەتی دووەم :بۆ بەرەنگاربوونەوەو نەهێشتنی ئاشوب (فیتنە) ،خوای گەورە ون ون ف ِ ْت َن ٌة َو َي ُك َ وه ْم َح َّتى لاَ َت ُك َ (و َقات ِ ُل ُ دەفەرمووێتَ : الدِّينُ للِهَّ ِ) البقرة .193
ئەگەر لە ئیسالمدا جەنگ جیاچارە بێت ،ئەوا بە رەهایەتی ئەم حاڵەتە جیاچارەیە بەجێنەهێڵراوە، بەڵکو کۆتکراوە بە هەندێك راسپاردە و بنەما، لەوانە: لە راسپاردەکانی قورئان :پێویستە بەرگری بەرادەی دەستدرێژیەکە بێت ،ئەگەر لەوە زیاتر بوو ئەوا لەبەرگریەوە دەگۆڕێت بۆ دستدرێژی، لە قورئاندا بەمشێوەیە باسکراوەَ ( :ف َم ِ اع َت َدى ن ْ اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم) اع َت ُدوا َعلَ ْيهِ بِمِ ْث ِل َما ْ َعلَ ْي ُك ْم َف ْ البقرة .194چونکە جەنگ بۆ کاتی پێویستە و پێویستیەکانیش بەرادەی پێویستبوونیان دەپێورێن. لە راسپاردەکانی پێغەمبەر (درودی خوای لێبێت)( :ال تغدروا ،وال تغلوا ،وال تقتلوا وليداً، وستجدون رجا ً ال في صوامع معتزلين للناس فال تعرضوا لهم ،وال تقتلوا امرأة ،وال صغيراً ،وال كبيراً فاني ًا ،وال تحرقن نخ ً ال ,)19وال تقلعن شجرا، وال تهدمن بيت ًا)( .)02واتە ( :ستەم لە کەس مەکەن، زیدەڕەوی مەکەن ،مناڵ مەکوژن ،کەسانێک دەبینن خۆیان پەناداوە هێرشیان مەکەنە سەر، ئافرەتان مەکوژن ،نەمناڵ ،نەگەورە ،دارخورما مەسوتێنن ،دار مەبڕن ،ماڵ وێران مەکەن. ألە راسپاردەکانی خەلیفەی یەکەم - ئەبوبەکری سدیق (خوا لێی رازی بێت) :خیانەت مەکەن ،ستەم مەکەن ،مناڵی بچوک ،پیاوی بە تەمەن ،ئافرەت مەکوژن ،دارخورما مەبڕنەوە و مەیسوتێنن ،داری بەردار مەبەڕنەوە ،مەڕ و مانگا و گوێرەکە سەرمەبڕن(.)12
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بنەما و راسپاردەکانی جەنگە رەواکان:
95
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
96
کاتێ روو لە جەنگاوەرانی جەنگی رەوا دەکات: من فەرمانت پێدەکەم و بەوانەشی کە لەگەڵ تۆدان لە سەربازەکان کە لە هه‌موو حاڵەتێکدا تەقوای خواتان هەبێت ،چونکە تەقوای خوا باشترین ئامادەسازییە بۆ چونە سەر دوژمن ،بەهێزترین پالنە لە جەنگدا ،فەرمانت دەکەم بە تۆ و ئەوانەی لەگەڵتاندان زیاتر خۆتان لە گوناه بپارێزن ،لە خۆتان و لە دوژمنەکەتان ،چونکە گوناهی سوپایەک مەترسیدارترە بۆیان لە دوژمنەکەیان ،خوای گەورە سوپا بە هۆی سەرپێچی بەرانبەرەکەیانەوە بۆ فەرمانی خوا سەردەخات ،ئەگەر وا نەبوایە ئەوا ئێمە هێزی ئەوانمان نەبوو ،چونکە ژمارەمان وەک ژمارەی ئەوان نییە ،چەک و تفاقمان بە رادەی ئەوان نییە ،ئەگەر لە گوناهکردندا وەک یەکمان لێبێت، ئەوا ئەوان بەسەرماندا زاڵ دەبوون لە هێزدا ،ئێمە بەهۆی باشەمانەوە بەسەریاندا سەردەکەوین ،نەک بەهۆی هێزمانەوە(.)22 ج لە راسپاردەکانی خەلیفەی چوارەم - عەلی کوڕی ئەبوتاڵب (خوا لێی رازی بێت): خۆت دوور بگرە لە خوێن و خوێنڕێژی بە رەوا نەبێت ،چونکە هیچ شتێک نییە لەوە کەمتر بێت تووشی قینت بکات و لەوەش گەورەتر بێت کە بە هۆی ئەوەوە تووشت دەبێت و شایستەترە کە ببێتە هۆی نەمانی نیعمەت و کورتکردنەوەی ماوە بە هۆی خوێنڕێژی بە ناڕەوا ،خوای گەورە لە رۆژی قیامەتدا حوکمی خۆی لە نیوان بەندەکانیدا بەو خوینڕێژیەی کردوویانە دەستپیدەکات ،دەستەاڵدارێتی خۆت
بەخوێنڕێژی ناڕەوا بەهێز مەکە(.)32 سێیەم :ئەو کانزایانەی لە قواڵیی زەوی و سەر زەویدا هەن(فلزی و نافلزی) خوای گەورە بۆ نەوە یەک لەدوای یەک هاتووەکان دروستی کردووە: دروست نییە بۆ هیچ نەوەیەک بە رادەی پێویستی خۆی نەبێت ،هەموو زیادەڕەوییەک لە دەرهێنان و بەکارهێنانیدا دەستدرێژیە بۆسەر مافی نەوەکانی ئایندە ،پێجەوانەی ئەو گوتارەیە کە خوای گەورە لە قورئاندا ئاراستەی هەموو (ه َو الَّذي َخلَقَ لَ ُك ْم ما في نەوەکانی کردووەُ : َ األ ِ رض َجميع ًا). چوارەم :زیادەی هەر گەلێک پێویستە بۆ گەلێکی دیکەی هەژار خەرج بکرێت: وەک بەجێهێنانی فەرمانی خوای گەورە: اونُوا َعلَى الإْ ِ ْث ِم اونُوا َعلَى الْب ِِّر َوال َّت ْق َوى َولاَ َت َع َ (و َت َع َ َ ()42 ْ َوال ُع ْد َوانِ) ،هەربۆیە کڕینی چەک و تەقەمەنی لەالیەن مرۆڤەوە بۆ دژایەتی برای مرۆڤی هاریکاریە لەسەر تاوان و دەستدرێژی. پاشان خوای گەورە کردوینەتە گه‌ل و هۆزی جیا تا یەکتر بناسین و هاریکاری و دەستبارگرتن و بەدەمی یەکەوەچوون لەنێوانماندا هەبێت، َ اس إ ِ َّنا َخلَ ْقن ُ َاك ْم هەروەک دەفەرمووێتَ ( :يا أ ُّي َها ال َّن ُ مِنْ َذ َك ٍر َو ُأ ْن َثى َو َج َعلْن ُ ار ُفوا) َاك ْم ُش ُعو ًبا َو َق َبائ ِ َل ل ِ َت َع َ ( ،)52یەکترناسینیش بریتییە لە هاریکاری لەسەر چاکە و تەقوا. ئەمە دڵۆپێک بوو لە دەریای برایەتی مرۆڤایەتی لە قورئانی پیرۆزدا.
تێبینی :ئه‌م بابه‌ته ل ه بنهڕهتدا دوا كتێبی چاپكراوی دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمییه ،له‌به‌ر گونجانی له‌گه‌ڵ ته‌وه‌ری گۆڤاره‌ك ه ب ه باشمانزانی په‌خته‌كه‌ی لێره‌دا باڵوبكه‌ینه‌وه.
عقوبة إال بنص). 14المائدة 2 : 15الحجرات 13 : 16فصلت 34 : 17الحجر 85 : 18البقرة 194 : 19والمراد بالنخل كل شجرة نافعة بثمرها وظلها. تاريخ بغداد ,للخطيب البغدادي،296/4 : 20 وتاريخ الطبري ،246/2:والبداية والنهاية ,للحافظ ابن كثير.220/5 : تاريخ بغداد ,للخطيب البغدادي،67/13 : 21 والبداية والنهاية ,للحافظ ابن كثير.220/5 : تاريخ بغداد ,للخطيب البغدادي,67/13 : 22 والبداية والنهاية ,للحافظ ابن كثير.220/5 : 23نهج البالغة.53 : 24المائدة.2 : 25الحجرات.13 :
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
الحجرات 13 : 1 رواه جابر بن عبدالله ،أخرجه السيوطي 2 في الجامع الصغير ،الرقم ،4044خالصة حكم المحدث :حسن الروم 20 : 3 المحدث :ابن تيمية ،في اقتضاء الصراط 4 المستقيم ،الرقم ،412/1خالصة حكم المحدث: إسناده صحيح. البقرة 21 : 5 اإلسراء 70 : 6 سورة الشورى 13/ 7 البقرة 29 : 8 النساء 78 : 9 10الزلزلة 8 : 11يقول ابن حزم الظاهري (المحلى :)344/10 ال قود على مجنون فيما أصاب في جنونه ،وال على سكران فيما أصاب في سكره المخرج له من عقله، وال على من لم يبلغ ،وال على أحد من هؤالء دية وال ضمان. رواه احمد وابو داود والحاكم عن عمر 12 وعلي. اي في غير جرائم الحدود والقصاص، 13 حيث اتفق فقهاء المسلمين على عدم جواز القياس
فيها ،وانما يجوز في جرائم التعزير فقط .والى جانب ذلك فإنه ال داعي الى القياس في هذا المقام ،ألنه ال يلجأ إليه إال عند عدم وجود النص ،وهنالك نص عام في القرآن الكريم يشمل المقيس والمقيس عليه، ف ُهّ الل َن ْفس ًا إ ِ َّ وهو قوله تعالىَ [ : ال ُي َكلِّ ُ ال ُو ْس َع َها]البقرة .286 : ثم إن القياس في الجرائم والعقوبات ليس مصدرا تشريعيا ،وإنما هو مصدر تفسيري يساعد على تعيين األفعال واألقوال التي تدخل في ماصدقات النص ،أخذا بعمومية مبدأ الشرعية (ال جريمة وال
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سهرچاوه و په‌راوێز:
97
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئەی رەقیب
سروودی نەتەوەیی و تەبا بە شەریعەت د.ئیسماعیل بەرزنجی
ئیسماعیل ئیبراهیم بەرزنجی ،لەدایكبووی 1978 بڕوانامەی دكتۆرای هەیە لە ئەدەبی عەرەبی چوار بەرهەمی چاپكراوی هەیە. چەندین توێژینەوە و وتاری باڵوكراوەی هەیە
ئەندامی دەستەی كارگێڕی سەنتەری زەهاوی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
98
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
لەبەر ئەو گرنگیەی كە ئەم تێكستە پێیدراوە ،بەهۆی ئەو ڕەهەندە نیشتمانییەوە كە وەریگرتووەو ئەو كاردانەوانەی بەدوای خۆیدا هێناویەتی لە دژایەتی و الیەنگریی ،پێمباشبوو كەوا هەندێك لەو بەدحاڵیبوونە ڕاست بكەمەوە كە سەبارەت بەم تێكستە ناوەناوە دێتە ئاراوە، هۆكاری سەرەكی ئەو لێكتێنەگەیشتن و كێشمەكێشمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە كەسانی پسپۆڕی بواری ئەدەب قسەی جدییان لەسەر نەكردووە ،یان باشتر بڵێم ڕایان وەرنەگیراوە و پرسیاریان لێ نەكراوە ،بەڵكو وەكو زۆرێك لە باسوخواسەكانیتر بووە بە قۆچی سیاسەتەوەو ملكەچی لێكدانەوەی پێوەری بواری تر كراوە. ئامانجی سەرەكی ئەم نووسینە ،ڕاڤەكردنێكی بابەتیانەی تێكستی (ئەی ڕەقیب)ە ،بە پشت بەستن بە بنەمای ڕەخنەی ئەدەبی هاوچەرخ، پیاهەڵدان یان بێ حوكمی پێشوەختە و كەمكردنەوەی ئاستی ،وەكو ئەوەی كەسانێك زیاد لە پێویست ئاستی هونەری بەرزدەكەنەوە و كەسانێكی تریش بە بیانووی دژایەتی ئایین لەكەداری دەكەن. پێش هەموو شتێك دەبێت ئەوە بزانین (ئەی ڕەقیب) پێش ئەوەی سرودی نیشتمانی بێت
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئەم نیوە دێڕەش (دینمان، ئایینمانە نیشتمان) نەك هیچ سوكایەتیەكی تێدا نییە بە دین ،بەڵكو بەرزنرخاندن و بە پیرۆزدانانی دینی تێدایە
تێكستێكی شیعرییە ،وەكو هەموو تێكستەكانی تر شیكردنەوەی بۆ دەكرێت و بە پێی بنەماكانی ڕەخنەی ئەدەبی دەپێورێت ،هەر ئەمەش دەبێتە بنەمای وەاڵمێك بۆ هەموو ئەو هەڵاڵیەی لەدەوری نراوەتەوە ،چونكە ئەگەر دەقی شیعری نەبوایە ئەوا دەكرا بە لۆجیكێكی تر مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت ،بەاڵم مادام شیعرە –جا ئاستی هونەری هەرچەندێك بێت -ئەوا هەموو لێكدانەوەیەك لە دەرەوەی دنیای ئەدەب نایپێكێت و كەموكورت دەبێت. من لێرەدا وەكو پسپۆڕێكی بواری ئەدەب لەهەمانكاتدا پەیوەست بە فیكری ئیسالمییەوە دەمەوێت ڕاوسەرنجی خۆم بخەمەڕوو، ئەگەرچی زۆرجاری ترو لەشوێنی تردا ڕای خۆمم ڕاگەیاندووە ،بەاڵم هیوادارم ئەم شیكردنەوەیە وەكو بەڵگە و دۆكیومێنت لێرە بچەسپێت ،بۆئەوەی لەهەر كات و ساتێكی تردا سوودی هەبێت. من دەمەوێ ڕوون و ڕاشكاوانە ئەو ئەنجامە بڵێم كە پێی گەیشتووم لەم بابەتەدا ،ئەویش ئەوەیە :ئەی ڕەقیب وەكو تێكستێكی شیعری هیچ كێشە و تێكگیرانێكی لەگەڵ بیروباوەڕ و پڕەنسیپەكانی ئایینی ئیسالمدا نییە و بە ئاستی جیاواز زۆرێك لە بنەما و كۆڵەكەكانی شیعربوونی تێدایە ،ئەگەرچی لە ڕووی هونەریەوە لە ئاستێكی بااڵدا نییە و شیعربوون تیایدا مامناوەندە ،ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەلومەرجەی كە تێیدا بەرهەمهاتووە ،بەاڵم ئەمە سیفەتی شیعربوونی لێ ناسەنێتەوە.بۆ سەلماندنی ئەم ڕایە چەند خاڵێك بە كورتی ڕووندەكەمەوە:
یەكەم :ئاستی هونەریی
وەكو پێشتر وتم لەڕووی هونەری و ئاستی
99
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
100
شیعربوونەوە ئەم تێكستە ئاستێكی بەرزی نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە دەچێتە خانەی (ئەدەبی بەرگریی)یەوە،كە بێگومان ئەدەبێكی (وابەستە – ملتزم)یە ،وابەستەییەش واتە بەرهەمهێنەری دەق هونەرەكەی بكاتە ئامراز و ڕێگایەك بۆ خزمەتی بیرێكی دیاریكراو ،نەك تەنها مەبەست لە هونەرەكەی جوانی و چێژبەخشین بێت(،)1 واتە لە پااڵ وەزیفەی جوانی و چێژبەخشین ئەركێكی تریش جێبەجێ بكات كە بەرگریكردن و هاندان و خەباتە بە وشە ،لەپااڵ خەباتی چەكداری و سیاسیدا ،لەمبارەیەوە (سارتەر) وایدەبینێت كە ئەدەب ئەركی تێگەیشتنی واقیعە و دەبێت لە هەوڵی گۆڕینیدا بێت و كار لە خەڵكی بكات بۆ چوون بەرەو ئازادی و ئاسایش و پێشكەوتن( ،)2بە مانایەكی تر پەیامێك بگەیەنێت جگە لە پەیامی هونەری. كاتێك شیعر لەپاڵ ئەركە هونەریەكەیدا ئەركێكی تری ناهونەری جێبەجێ دەكات ،بێگومان بەشێك لە شیعربوون و جوانی لەدەستدەدات، زمانی شیعری سادەتر و وێنەكان ساناتر و مانا و دەاللەتەكان ڕوونتر دەبن ،بۆیە تێكستی (ئەی ڕەقیب) هەم لە زمانی شیعریدا و هەم لە مانا و وێنە و وشەدا ڕوون و سادەیە ،بەاڵم ئەمە بە واتای ئەوە نییە لە خانەی شیعر بێتەدەرەوە و بە پێودانگی واقیع و نووسینی ئاسایی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت ،چونكە هەر لە فەزای شیعردایە و وێنەی هونەری و ئامرازەكانی ڕەوانبێژی و ڕیتمی شیعریی بەرجەستەكردوە. ئەم چەشنە لە ئەدەب لە ناوەڕاستی سەدەی ڕابردوو الی گەالنی ئەم ناوچەیە پەیڕەوكراوە كە سەردەمی خەباتی نەتەوەیی و بەرەنگاریی بووە ،بۆ نموونە الی عەرەب (مەحمود دەروێش و سەمیح قاسم) بەشێكی زۆری بەرهەمیان
ئەی ڕەقیب وەكو تێكستێكی شیعری هیچ كێشە و تێكگیرانێكی لەگەڵ بیروباوەڕ و پڕەنسیپەكانی ئایینی ئیسالمدا نییە بۆ تەرخانكردووە ،لە ئەدەبی كوردیدا ماوەكە درێژدەبێتەوە تا ڕاپەڕینی بەهاری ()1991 و هەموو شاعیرانی ئەو ماوەیە كەم و زۆر شیعریی بەرەنگاریان نووسیووە.
دووەم( :ڕەقیب) خودا نییە
ئەگەرچی پێویست نییە ڕوونكردنەوە لەسەر ئەوە بنووسم كە وشەی (ڕەقیب) مەبەست لێی خوای گەورە نییە ،چونكە ئەوەی كەمێك شارەزای ئەدەبی كوردی بێت ،ئەوەی لەال ڕوونە كە ڕەقیب بە كەسی (بەدكار) و ناحەز دەوترێت و لە چەندین دێڕی شیعریدا هاتووە ،بەاڵم چونكە ئەم بابەتە بە نەزانی لێكدراوەتەوە تا ئێستاش زۆرێك وا دەزانن لێرەدا ڕەقیب خوای كەورەیە و شاعیر وەكو تەحەدایەك مانەوەی كورد بەرامبەر دەسەاڵتی ئەو باسدەكات ،بۆ ئەوانە و خوێنەرانیش دەڵێم: ئەگەر بە گریمانەش وای دابنێین كە خوا بێت، ئەوا لەگەڵ سیاقی گشتی شیعرەكە و ماناكەیدا ناگونجێت ،نمونەی ئەوەش كە ڕەقیب لە شیعری زۆرێك لە شاعیراندا هاتووە سالم دەڵێت: تیمـاری چاكی سینـەم ڕاجیع بە چـاوی مەستـە بەختیـش موافیقـی عەشق ،بۆمن خـەراپی هێنـا یارم لە دەردەرون( )3هات ،دەستی ڕەقیب
لە خوێندنەوەی ئەم نیوە دێڕەدا گوێگر توشی بەدحاڵی بوون بووەو وادەزانێت (دانەری تۆپی زەمان)ە ،واتە (دانەیی) بووە بە (دانەری) ئەمەش لەوەوە بووە كە خەڵكی دەقەكەیان لەبەردەستدا نەبووە بە نووسراوی ،بەڵكو دەماودەم وتراوەتەوە تا بەو شێوە هەڵەیە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سێیەم( :نایڕمێنێ دانەیی تۆپی زەمان)
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
لەدەستا غەمنـاك و شادمانـم ،ڕەحمـەت عەزابی هێنـا()4 دەكرێت بپرسین :ئایا گونجاوە كەوا مەبەست لە ڕەقیب خوا بێت لێرەدا كەوا یاری شاعیر دەستی خستبێتە ناو دەستی و یار ڕەحمەت بێت و ڕەقیبیش عەزاب بێت؟ نەك هەر ئەوە بەڵكو زۆرێك لە شاعیران لە شیعرەكانیاندا زیاد لە ڕەقیبێكیش هەیە و بەشێوەی (كۆ) وشەكە هاتووە ،ئەگەر تەفسیری ئەوانە دروست بێت بۆ وشەی ڕەقیب ،دەبێ كێ بن ئەو ڕەقیبانەی تر لەگەڵ خوادا؟ بۆ نمونە مەحوی دەڵێت: دەم لە دەم نانی ڕەقیبـانی چ بێ مروەتییە تێكەڵـی ئاوی دەباخانە دەكا ئاوی حەیات()5 لە شەرحی ئەم بەیتەدا (مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس) دەڵێت« :كە یار قسە لەگەڵ بەدكارەكانی دەكا كە بۆ ئەوە ناشێن دەم بنێتە دەمیان ،وەك ئەوە وایە ئاوی حەیات كە تفی دەمی ئەوە لەگەڵ ئاوی پیسی دەباغ خانە كە تفی دەمی بەدكارانە تێكەڵ بكات ،ئەمەش كارێكی ئیجگار بێ مروەتانەیە»(.)6 هەربۆیە مانای یەكەم بەیتی قەسیدەكەی دڵدار (ئەی ڕەقیب) بۆ تەحەدای ناحەز و دوژمنانی كوردە ،كە پێیان دەڵێت سەرەڕای دوژمنایەتی و پیالنگێڕانی ئێوە بەاڵم قەومی كورد هەرماوە و لەناو نەچووە.
جێگیر بووە ،لەمەشەوە دەڵێن كات و زەمەن هی خوایە و ئەو دانەری ئەرز و ڕاگری ئاسمانە و زەمان هی ئەوە ،بۆیە ئەمە بەوە لێكدەدەنەوە كە خودا ناتوانێت كورد لەناوبەرێت.بەاڵم لە ڕاستیدا مەبەستی جۆرە چەكێكە لەو سەردەمەدا چەكی قورسی شەڕكردن بووە و پێی وتراوە (تۆپی زەمان) ،ئەو دەڵێت كەوا (دانە)ی ئەو تۆپەش تەنانەت ناتوانێت كورد بشكێنێت ،ئەمەش هیچ پەیوەندیەكی بە خواوە نییە. مەسەلەی زەمانیش نەمزانیوە لە شیعری كوردیدا بە تۆپ یان (گۆ) چوێنرابێت ،بەڵكو بە تەشی و چەرخ و ئەو شتە خوالوانەی كە چەقێكی جێگیریان هەیە و بەدەوری خۆیاندا دەسوڕێنەوە چوێنراوە ،وەك ئاماژەیەك بۆ سوڕانەوەی زەوی بەدەوری خۆیدا كە شەو و ڕۆژ و زەمانی لێ دروست دەبێت ،بۆ نمونە نالی دەڵێت: مەسەل دنیا ژن و ،چەرخیش خەڕەك، دەم دەم بە دوخی غەم ڕەگـی تـاری وجـودت بـادەدا، هێــشتـاكو هـەر خــاوی زەمانە چەرخ و ،چەرخی ئاسمانـیشـی، فەلـەك فیلكە سەری ڕشتەی وجودی چەندە بـاداوی یو هەر مـاوی()7 سەرەڕای ئەمەش ئەوەی ئەم لێكدانەوەیە زیاتر پشتڕاست دەكاتەوە ئەوەیە كە لە دەقە ئەسڵیەكەی دڵداردا وشەی (نایشكێنێ)ی تێدا نییە ،بەڵكو (نایڕمێنێ)یە ئەمەش زیاتر لەگەڵ تۆپ و چەك و وێرانكاریدا دەگونجێت ،بۆیە ئەم كرداری ڕماندنە وێرانكردنی زیاتر و بەهێزتری تێدایە و شاعیر وردبووە لە بەكارهێنانی كردارە زمانییەكاندا ،بەاڵم ئەوكەسەی ئەمەی گۆڕیوە
101
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
102
بۆ (نایشكێنێ) شارەزای مانای ئەدەبی و وردەكاری جیاوازی نێوانیان نەبووە.
چوارەم( :دینمان ،ئایینمانە نیشتمان)
ئەوەی ئیشكالی گەورەی دروستكردووە ئەم نیوە دێڕەیە ،ئەویش بە هەڵە (هەر)ێك خراوەتە بەردەم نیشتمان ،بەمەش ماناكەی دەگۆڕێت و مانای كورتهەڵهێنان (حصر) دەدات ،واتە دین و ئایینمان هیچ شتێكیتر نییە تەنها نیشتمان نەبێت، بەاڵم لە ڕاستیدا ئەم (هەر)ەی تێدا نییە ،بەڵكو بەوشێوەیەی سەرەوەیە ،چونكە ئەگەر وشەی (هەر) دابنێیین ئەوا ڕیتم و وەزنەكەی تێكدەچێت كە لە بنەڕەتدا قەسیدەكە لەسەر كێشی (بەحری ڕەمەل)ە و تەفعیلەكانی بەم شێوەیەن: فــاعـالتـن فــاعـالتـن فــاعلــن نیشتمان دینمانـئا یینـمـانـە سەبارەت بەوەی كە ئەگەر ئەو (هەر)ە ش نەبێت ئەوا ڕاشكاوانە شاعیر دەڵێت كەوا دینی نیشتمانە ،بەاڵم بۆ ئەمەش دەمەوێت بە خوێنەر بڵێم كەوا بەهیچ جۆرێك ئەم نیوە دێڕە بەو شێوەیە تەفسیر ناكرێت ،چونكە ئەم دەربڕینە (پێچواندن – تشیبە)ە نەك تەحقیق و بەڕاستگێڕان. (پێچواندن – تشیبە) لە ڕەوانبێژیدا واتا باسكردنی لەیەكچون لەنێوان دوو شتدا كە لەسیفەتێك یان شێوەیەك یان زیاتر لەیەكدەچن، نەك لەهەموو ڕوویەكەوە ،چونكە ئەگەر لە هەموو ڕووەكانەوە لەیەكچون ،ئەوا هەر یەك شتن نەك دوو شتی جیا( ،)8بۆیە كاتێك دەتەوێت باسی شتێك بكەیت یان الیەنێكی ڕوون بكەیتەوە – جا وەكو خۆی یان زیادەڕۆیی تێدا بكەیت – ئەوا پەنا دەبەیتە بەر شتێكیتر كە ئەو سیفەت و الیەنەی تۆ دەتەوێت تێیدا زاڵتر و
زیاترە ،لەنێوانیاندا هاوشێوەیی و لەیەكچون گرێ دەدەیت ،بەوە دەگوترێت (لێكچواندن) ( ،)9بۆ نمونە دەتەوێت ئازایەتی كەسێك ڕوون بكەیتەوە یان سەرسامیت پێی و زیادەڕۆیی دەكەیت لە باسكردنی ئازایەتیەكەیدا ئەوا دەڵێیت (فاڵن كەس وەك شێر وایە) یان (فاڵن كەس شێرە) ،لێرەدا ڕوونە كە شێر ئازاترە لەو مرۆڤە بۆیە دەتەوێت ئازایەتیەكەی بگەیەنیتە ئاستی ئازایەتی شێر ،بەاڵم لەڕاستیدا شێر نییە و تەنها لە ئازایەتیدا لەو دەچێت. لەم دێڕە شیعرەشدا هەمان تەكنیك هەیە بەلەبەر چاوگرتنی پاش و پێش خستنی وشەكان لەبەر كێش و سەروا ،شاعیر دەڵێت (دینمانە نیشتمان) ،لێرەدا دەیەوێت نیشتمان بچوێنێت بە دین لەڕوی پیرۆزی و گرنگی پێدان و خۆشەویستییەوە ،واتە لەبنەڕەتدا ڕستەكە بەم شێوەیەیە (نیشتمان دینمانە) بەاڵم دوایی هەندێك وشەی تێدا البراوە: نیشتمان وەك دینمانە لە ڕووی پیرۆزیەوە بەمەش نیشتمان (پێچو – مشبە)ە و دین (لەوچوو – مشبەبە)ە ،هەروەها (وەك) ئامرازی لێكچواندنە و (پیرۆزی) سیفەتی هاوبەشی نێوانیانە ،ئەمانە پایەكانی لێكچواندنن، بەاڵم شاعیر ئامرازی لێكچواندن و سیفەتە هاوبەشەكەی نێوانیانی البردوە و تەنها (پێچو – نیشتمان) و (لەوچو – دین)ی هێشتوەتەوە، ئەمجۆرە لە لێكچواندن لە ڕەوانبێژیدا پێی دەوترێت (لێكچواندنی ڕەوان – التشبیە البلیغ) ( ،)10بەمشێوەیەش تەواو وەكو ئەوە وایە بڵێیت (ئازاد شێرە) ،چونكە لە ڕوی ستراكچەرەوە یەكێكن: ئــازاد +شێر +ە نیشتمان +دین +ە
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
. 1بڕوانە :معجم مصطلحات ااڵدب ،مجدی وهبە (دار القلم ،بیروت ،)1974 ،الپەڕە.79 .2بڕوانە :االدب الملتزم ،جان بول سارتر، ترجمة :جورج طرابیشی (دار االداب ،بیروت، ،)1967الپەڕە.45-44 .3نازانم ئەمە هەڵەی چاپە یان نا؟ بەاڵم من بە (ئەندەرون) بیستومە كە ناوچەیەك بووە لە شام و لەشیعری شاعیرانی عەرەبیشدا هاتووە ،بەاڵم لێرەدا بەوشێوەیە هاتووە ،منیش وەك ئەمانەتی زانستی نوسیومەتەوە. .4بڕوانە :بەشێك لە دیوانی سالم ،ساغكردنەوەی كاروان عوسمان خەیات ،پێداچوونەوەی د.عەبدوڵاڵ ئاگرین (لەباڵوكراوەكانی مەڵبەندی ڕۆشنبیری هەورامان ،)2012 ،الپەڕە.51 .5بڕوانە :دیوانی مەحوی ،لێكۆڵینەوە لێكدانەوەی :مەال عەبدولكەریمی مودەڕڕیس و موجەممەدی مەال كەریم (انتشارات كردستان، سنە ،)1387،الپەڕە.99 .6هەمان سەرچاوە و هەمان الپەڕە. .7دیوانی نالی ،لێكۆڵینەوە و لێكدانەوەی: مەال عبدالكریمی مدرس و فاتح عبدالكریم (انتشارات كردستان ،سنندج ،چاپی چوارەم،)1385، الپەڕە.681-680 .8بڕوانە :علم البیان ،د.عبدالعزیز عتیق (دار النهضة العربیە ،بیروت ،)1974 ،الپەڕەكانی.64-61 9بڕوانە :جواهر البالغە فی المعانی و البیان و البدیع ،السید أحمد الهاشمی (دار الفكر ،بیروت، طبعە مجددە ،)1994،الپەڕە.214 .10هەمان سەرچاوە ل.235
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بەاڵم ئەوەی گرنگە لێرەدا هیچكاتێك (پێچو) و (لەوچو) نابن بەیەك بەهۆی لێكچواندنەوە، بەڵكو تەنها لە ڕوویەك یان چەند ڕوویەكەوە لەیەكدەچن ،هەروەها هیچكات پێچو ناگاتە ئاستی لەوچو ،چونكە سیفەتە هاوبەشەكەی نێوانیان لە دوەمیاندا زاڵتر و زیاتر و ناسراوترە ،بۆیە پەنا دەبرێتەبەر ئەوەی كە یەكەم بچوێندرێ بە دووەم. كەواتە لەمەوە دەڵێین بەهیچ شێوەیەك نیشتمان نابێت بە دین ،بەڵكو پیرۆزە وەك دین، چۆن بەرگری لە دین دەكەین و دەیپارێزین بەو شیوەیەش بەرگری لە نیشتمان دەكەین و دەیپارێزین ،هەمیشە پیرۆزی دین زیاتر و ئاشكراترە ،چونكە شاعیر ویستویەتی نیشتمان بەو بچوێنێت ،هەوەكو ئەوەی كە دەڵێین (ئازاد شێرە) ،خۆ بەو لێكچواندنە ئازاد لە جنسی مرۆڤەوە ناگۆڕێت بۆ ئاژەڵ و ببێت بە شێر، بەڵكو ئازایەتیەكە مەبەستە و هەر ئازایەتی شێریش زیاترە بۆیە ئازادمان بەو چواندوە. بۆیە ئەم نیوە دێڕەش (دینمان ،ئایینمانە نیشتمان) نەك هیچ سوكایەتیەكی تێدا نییە بە دین ،بەڵكو بەرزنرخاندن و بەپیرۆز دانانی دینی تێدایە ،چونكە شاعیر دەیەوێت نیشتمانەكەی بە پێودانگ و پێوانەی پیرۆزی و گەورەیی دین بپێوێت ،هەروەها پەنادەبات بۆ بەپیرۆزكردنی نیشتمان ،چونكە لە زەین و بیری خەڵكیدا دین پیرۆزیەكەی چەسپاو و دیارە ،ئەگەرنا سیفەتێك كەالی خەڵكی نەناسراو بێت چۆن شتێكیتری نەناسراو بەهۆیەوە دەناسێنێت ،ئەم مانایەشی لە ڕێگای تەكنیكی (التشبیە البلیغ – لێكچواندنی ڕەوان)ەوە دەربڕیوە.
سەرچاوە و پەراوێز:
103
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
104
ئایین وەك وزەی خێر یان شەڕ؟!
عومەر عەلی غەفوور
بەكالۆریۆس لە زمانی ئینگلیزی. نۆزدە بەرهەم (نووسین و وەرگێڕان)ی چاپكراوی هەیە.. ژمارەیەك وتاری لە رۆژنامە و گۆڤارەكان باڵوبووەتەوە.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
-مژدەبەخش:
ُق ْل َيا ِع َبا ِد َي الَّ ِذينَ َأ ْس َر ُفوا َع َلي َأن ُف ِس ِه ْم اَلالل إ َِّن هَّ َ الل َي ْغ ِف ُر ُّ حة هَّ ِ جي ًعا ِإنَّ ُه هُؤ وب مَ ِ الذنُ َ َت ْق َن ُطوا ِمن َّر مْ َ الر ِحي ُم {الزمر}53/ الْ َغ ُفو ُر َّ ح يِت ِ و َف َس َأ ْك ُت ُب َها لِلَّ ِذينَ ..ؤ َر مْ َؤس َع ْت ُك َّل َش ْي ٍ َّ ْ َ َي َّت ُقونَ ؤيُ ْؤ ُتونَ َّ ِي َيا ِت َنا يُؤ ِم ُنونَ الزكاة ؤال ِذينَ هُم ب َ اَ {العراف}156/ -ترسێنەر:
..ؤت ْت َك ِل َمة َربِّ َك اَ َل ْم اَل َّن َج َه َّن َم ِمنَ جْال َِّنة َّ مََّوالن ِ اس ج ِع َ ني {هود}119/ َأ مْ َ ..اَول َت ْأ ُخ ْذ ُكم ِب ِه َما َر ْأ َفة يِف ِدينِ هَّ ِالل إِن ُكن ُت ْم ِالل ؤالْ َي ْو ِم الْ َي ِ ُت ْؤ ِم ُنونَ ب هَّ ِ خ ِر ؤلْ َي ْش َه ْد َع َذا َب ُه َما َطا ِئ َفة ِّمنَ مُْ ال ْؤ ِم ِن َ ني {النور}2/ باسی ئاشتی و ناتوندوتیژی و پێكەوەژیانی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ئایین یەكێكە لەو هێزە رۆحیانەی گەورەترین كاریگەریی لەسەر هەست و سلوكی شوێنكەوتوانی و جۆشدانیان بۆ راپەڕاندنی ئەركەكانی و بەدیهێنانی ئامانجەكانی و تەختكردنی لەمپەر و بەربەستەكانی بەردەمی هەیە ،هەر لەبەرئەوەیە ئایین ،هەر ئایینێك ،چ بەچاك چ بە خراپ رۆڵی گەورەی لە كۆمەڵگە و مێژوودا هەیە. كاتێ هێزی ئایین بۆ چاكە و خێر و خۆشەویستی و بەخشندەیی و لێبوردەیی بخرێتە گەڕ ،ئیتر پێویست بە یاسا و پۆلیس و رەنگە دەوڵەتیش نەبێت ،چونكە هەموو ئەو كارانەی ئەم دەزگا و ئامرازانە دەیانكەن هەستە ئایینیەكە خۆبەخۆ و بەبێ زۆرلێكردن و چاودێریی دەرەكی بۆ كۆمەڵگەیان فەراهەم دێنێت ،هەربۆیە پەیوەندیەكی توندوتۆڵ و مێژوویی لە نێوان ئایین و ئەخالق و بەها ئەخالقیەكاندا هەیە .مرۆڤی دیندار لە ڕووی كۆمەاڵیەتیەوە بە دەستپاك و دڵسۆز و خێرخواز و خزمەتگوزار و خەمخۆر ناسراوە ،یانی بەكورتی رەحمەتە بۆ خۆی و كۆمەڵگە و دەوڵەتەكەی. بەاڵم رێك هاوشێوەی وزەی ئەتۆمی كە وەك چۆن لە بارێكدا هەستێكی ئینسانی لەپشتەوە بێ دەكرێ بكرێتە سەرچاوەیەكی بێوێنەی بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا و واڵتێكی گەورە رووناك و ئاوەدان بكاتەوە ،بەهەمان شێوە ئەگەر هەستێكی شەڕخوازانەی لەپشتەوە بێ بكرێتە هێزێكی بێئەندازە وێرانكەر و بۆمبێكی لێ دروست بكرێت كە لە چركە ساتێكدا دەیان هەزار مرۆڤ بكوژێت ،ئایینیش بەهەمان شێوەیە. ئەگەر هاتوو هێزی ئایین بۆ خراپە و رق و كینە و زەبر و زەنگ و شەڕی پیرۆز دژی ئەوانی تر بەكارهات ،دەبێتە هێزێكی وێرانكەری گەورە كە رەنگە هیچی لە مەترسیی بۆمبی ئەتۆمی كەمتر نەبێت .لێرەوەیە مێژوو پڕیەتی لەو شەڕانەی ئەو
هەستە ئایینییە دزێوە و ئەو بەكارهێنانە خراپەی ئایین لەنێوان شوێنكەوتوانی ئایینە جیاوازەكان و بگرە زۆر جار لەنێوان الیەنگرانی مەزەبە جیاوازەكانی سەر بە هەمان ئاییندا بەرپایان كردوون ،سەدان هەزار و هەندێ جار ملیۆنان كەسیان تێدا بوونەتە قوربانی ،بەشێوەیەك كۆمەڵگە جیاوازەكان بیر لەوە بكەنەوە ئایین و دەسەاڵتی ئایینی و كاریگەریی ئایین لەسەر ژیانی گشتی دوور بخەنەوە تا ئارامی و سەقامگیریی سیاسیی و كۆمەاڵیەتیی واڵتانیان مسۆگەر بكەن. دیارە هەر ئایینێك لەو رووەوە چیرۆكی خۆی هەیە ،لەوانە ئایینی ئیسالم كە ئایینی بەشی هەرەزۆری كوردستان و عێراق و واڵتانی موسڵمانە. ئایینی ئیسالم وەك هەر ئایینێكی تر چیرۆكی دڵخۆشكەر و چیرۆكی تۆقێنەری تێدایە .دەقی نەرم و مژدەبەخش و دەقی رەق و ترسێنەریشی تێدایە، چ بۆ ئەم دنیا و چ بۆ ئەو دنیا:
105
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تێدایە ،هاوكات باسی شەڕ و توندوتیژی و لەناوبردنی دوژمنیشی تێدایە ،باسی لێبوردن هەروەها باسی تۆڵەكردنەوەیشی تێدایە:
-ئاشتی و ناتوندوتیژی و پێكەوەژیان:
اج َن ْح هَ َلا ؤ َت َّ ؤك ْل َع َلي هّ ِ الل ِإنَّ ُه لس ْل ِم َف ْ ؤإِن َج َن ُحواْ لِ َّالس ِمي ُع الْ َع ِلي ُم اَ {النفال}61/ هُو َّ ُق ْل َيا َأه َْل الْ ِك َتابِ َت َعا َل ْواْ ِإ َلي َك َل َمة َسؤا‌ء َب ْي َن َنا و َب ْي َن ُك ْم َأالَّ َن ْع ُب َد ِإالَّ هّ َ الل اَول نُ ْشر َِك ِب ِه َش ْي ًئا اَ ؤل َي َّت ِخ َذ الل َف ِإن َتؤلَّ ْواْ َف ُقولُواْ َب ْع ُض َنا َب ْعض ًا َأ ْر َبابًا ِّمن دُونِ هّ ِ ْ اش َهدُواْ ب َِأنَّا ُم ْس ِل ُمونَ {ال عمران}64/ طت ِإ َل َّي َيد ََك لِ َت ْق ُت َلنيِ َما َأ َن ْا ِب َب ِ اس ٍط َي ِد َي َل ِئن َب َس َاف هّ َ ِإ َل ْي َك لأَ َ ْق ُت َل َك ِإنِّي َأ َخ ُ ال َ الل َر َّب الْ َع مَ ِ ني {املائدة}28/ -توندوتیژی و شەڕ:
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
106
ِالل اَ َقا ِتلُواْ الَّ ِذينَ اَل يُ ْؤ ِم ُنونَ ب هّ ِؤل بِالْ َي ْو ِم اَال ِخ ِر ي ِّر ُمونَ َما َح َّر َم اللهُّ ؤ َر ُسولُ ُه اَ اَ ؤل َي ِدي ُنونَ ِدينَ حْ َ ال ِّق ؤل حُ َ ُ ال ْز َية َعن َي ٍد ؤ ُه ْم اب َح يَّت يُ ْع ُطواْ جْ ِ ِمنَ الَّ ِذينَ أو ُتواْ الْ ِك َت َ َصا ِغ ُرونَ {التوبة}29/ ُ ُ حْ مُْ ْ َ اَ انس َل َخ ال ْش ُه ُر ال ُر ُم َفا ْق ُتلوا ال ْش ِر ِك َ ني َف ِإ َذا َدتو ُه ْم ُ ؤج مُُّ ؤاح ُص ُرو ُه ْم وا ْق ُعدُواْ هَُل ْم ُك َّل وخ ُذو ُه ْم ْ َح ْي ُث َ َم ْر َص ٍد{..التوبة}5/ م َّم ٌد َّر ُسو ُل هَّ ِ الل ؤالَّ ِذينَ َم َع ُه َأ ِش َّدا‌و َع َلي الْ ُك َّفا ِر حُّ َحاو َب ْي َن ُه ْم { ..الفتح}29/ ُر مَ َ َ هُو الَّ ِذي أ ْر َس َل َر ُسو َل ُه ب هُِْالدَي ؤ ِدينِ حْ َ ال ِّق لِ ُي ْظ ِه َر ُه َع َلي الدِّينِ ُكلِّ ِه ؤ َل ْو َكر َِه مُْ ال ْش ِر ُكونَ {الصف}9/
باسی وەاڵمدانەوەی تۆڵەكردنەوە و مامەڵەی هاوشێوەی رەق بە رەق و هەق بە هەقی كردوە، هاوكات باسی لێبوردەیی و بەخشینیشی كردوە:
-تۆڵەی هەق بە هەق:
َ ..ف َمنِ ا ْع َتدَي َع َل ْي ُك ْم َفا ْع َتدُواْ َع َل ْي ِه مِ ِب ْثلِ َماا ْع َتدَي َع َل ْي ُك ْم{ ..البقرة}194/ ..ؤ َقا ِتلُواْ مُْال ْش ِر ِك َ ني َك َا َّ‌فة َك َما يُ َقا ِتلُو َن ُك ْم َكا َّ‌فة...
ئەگەر هاتوو هێزی ئایین بۆ خراپە و رق و كینە و زەبر و زەنگ و شەڕی پیرۆز دژی ئەوانی تر بەكارهات ،دەبێتە هێزێكی وێرانكەری گەورە {التوبة}36/ ُ حْ ُ مْ ُ اََ َ ؤل ُت َقا ِتلو ُه ْم ِعن َد ال ْسجِ ِد ال َرا ِم َح يَّت يُ َقا ِتلوك ْم ِفي ِه َف ِإن َقا َتلُو ُك ْم َفا ْق ُتلُو ُه ْم{ .َ .البقرة}191/ -بەخشین و لێبوردەیی:
الس ِّي َئة حَن ُ ْن َأ ْع َل ُم مِ َبا ا ْد َف ْع بِالَّ يِت ِه َي َأ ْح َس ُن ََّي ِص ُفونَ {املؤمنون}96/ َنس ُواْ الْ َف ْض َل َب ْي َن ُك ْم وأن َت ْع ُفواْ َأ ْق َر ُب لِ َّلت ْقؤي اَول َت َ إ َِّن هّ َ ري {البقرة}237/ الل مِ َبا َت ْع َملُونَ َب ِص ٌ ئیدی ئەوە كە ئەم دەقانە چۆن چۆنی تەفسیر كراون ،بە چ ریزبەندی و رێكخستنی ئەولەیاتێك دابەزێنراون ،پاشخان و ئاستی هۆشیاری و كەلتووری جیاوازی كۆمەڵگەكان چ كاریگەریەكی لە تێگەیشتن و دابەزاندنی ئەو دەقانەدا هەبووە، سەرەنجام چ مێژوویەك بەرهەم هاتووە و ئەو مێژووە چەندە گوزارشت لە رۆح و پەیام و ئامانجی ئەو دەقانە و سەدان و هەزاران دەقی تر لە سەرچاوە تەئسیسیەكانی ئایینەكەدا دەكات ،ئەوەیان بابەتێكە مشتومڕ هەڵدەگرێت. پێداگریكردنی رەوتێكی دیاریكراویش لەسەر ئەوەی ئەو واقیعە مێژووییە گوزارشت لە دەقەكان و ئایینە راستەقینەكە ناكا ،تەنیا پاكانەیەكی ئەخالقییە بۆ ئایینەكە و یەكالكردنەوەیشی مەحاڵە،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بەاڵم ئەوە روونە كە ئەوەی لە واقیعدا دەگوزەرێت خودی دەقەكان نین ،چونكە دەقەكان لە هەردوو جۆرەكەیان تێدایە ،بەڵكو ئەو وێنە جیاوازانەیە كە موسڵمانانی شوێنكەوتووی ئایینەكە لە مێژوودا لە خوێندنەوەی تایبەتی خۆیان بۆ ئەو دەقانە گەاڵڵەیان كردوە ،هەربۆیە دەبینین خوێندنەوەی جیاواز و لەوێیشەوە مەزەب و قوتابخانەی فیكری و فیقهی و سیاسیی جیاواز بەرهەم هاتووە ،كە هەندێك جار جیاوازیەكەیان تا رادەی نامۆكردنیان بەیەكتر لێك دوور بووە و كار گەیشتۆتە ئەوەی لەسەر جیاوازیی تێگەیشتنی ئایینییان دژ بەیەكتر بوەستنەوە و یەكتر بچەوسێننەوە. سیستمی بیركردنەوەی ئایینیی باو لە سەدان ساڵەوە تا ئەمڕۆ هێندەی بەشی دووەم ،واتە دیوە تۆقێنەر و ترسێنەر و توندوتیژ و رەقەكە زەق دەكاتەوە و گەورە و بچوكی ئێمەی پێ گۆش دەكا و بەوەیش توندوتیژی دەكاتە بنچینە لە هەست و هۆشی مرۆڤی ئیمانداردا ،نیو هێندە دیوە نەرم و ئومێدبەخش و ناتوندوتیژییەكە پیشان نادات و كاری بۆ ناكا .ئەم پەروەردە ئایینییە ریشەداكوتاوە وای كردوە ئیمانی تاكی موسڵمان هێندەی ئیمانێك بێت زادەی ترس لە رق و خەشم و تۆڵەی خوا، گۆڕەوشار ،عەزابی قەبر ،ئەشكەنجە و جەزرەبەی جەهەننەم ،هێندە زادەی خۆشەویستیی خوا و پەیوەندیەكی دۆستانەی نێوان خالق و مەخلوق و حەزی نەمری دنیایەكی ئەبەدی و بگرە تەنانەت خۆشی و ناز و نیعمەتەكانی بەهەشتیش نەبێت، بەشێوەیەك رەنگە زیادەڕەوی نەبێت ئەگەر بڵێین خەڵك ئەوەندەی ترسی چوونە دۆزەخیانە ئەوەندە خەمی چوونە بەهەشتیان نییە. ئەم ترسە گەورە و السەنگە لەسەر حسابی لەدەستدانی هەستی خۆشەویستی و متمانە بە خۆشەویست ،وای كردوە مرۆڤی موسڵمان
تەنانەت كاتێكیش بەئەوپەڕی دڵسۆزی و لێبڕان و وردی عیبادەت و ئەركەكانی جێبەجێ دەكات، هەر بترسێ و بەگومان بێت خوا لێی وەرنەگرێت و سزای بدات ،لەكاتێكدا باوەڕیشی وایە خوا ئەرحەمو راحیمینە و دادپەوەریی رەهای هەیە و رەنجی بەندەكانی بەزایە نادات ،وەك ئەوەی خوای گەورە بەبیانوو بێت لەوەی شوبهەیەك لە تاعەت و عیبادەتی بەندەكانیدا بدۆزێتەوە تا سزایان بدا، وەك ئەوەی الی خوا سزادان لەپێش لێخۆشبوون بێت ،لەكاتێكدا خوا فەرمویەتی (رەحمەتی من هەموو شتی گرتۆتەوە) ( )1بەاڵم نەیفەرموە (سزا یاخود خەشمی من هەموو شتێكی گرتۆتەوە). ئەم زهنیەتە ئایینییە بااڵدەستە كە بەرهەمی سیستمێكی سەقەتی تێگەیشتن و پەروەردەی ئایینییە ،دەكرێت ناوی بنێین (زهنیەتی بێمتمانەیی بە خوا) ،وای كردوە زانا و موفتی و فەقیهی موسڵمان لە فتوا و رێنمایەكانیاندا زیاتر بەالی توندگیریدا بچن نەك نەرمگیری یاخود ئاسانگیری، زیاتر بەالی حوكمدان بە حەرامی و كەراهەدا بچن تا حەاڵڵی یاخود موستەحەب یان موباح ،گوایە بۆ زیادە ئیحتیاتە ،بەشێوەیەك وەك – هەڵە نەبم- شێخ یوسف قەرزاوی دەڵێت ،ئایین بووەتە كۆمەڵێ ئەحوەتیات! ئەمە لەكاتێكدایە ریوایەتمان هەیە كە پێغەمبەر (د.خ) هەركات لەنێوان دوو ئەركدا سەرپشك كرابێت ،ئاسانەكەیانی هەڵدەبژارد بەو مەرجەی گوناهی تێدا نەبووبێ (.)2 ئەم پەروەدەیە وای كردوە موسڵمانی ئاسایی هەمیشە دوودڵ و راڕا بێت و وركەی ئەوەی هەبێت ئەو كارەی دەیكا شەرعی نەبێت و سزا بدرێت ،هەربۆیە زۆرجار خۆ دەبوێرن لە سوود بینین لەو روخسەتانەی وەك ئاسانكاری لە هەندێك دۆخی تایبەتدا بۆ مرۆڤی موسڵمان
107
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
108
دانراون ،وەك كورتكردنەوەی نوێژ لە سەفەر، یان رۆژوونەگرتن لە سەفەر و كاتی نەخۆشیدا، زۆر كەسم دیوە لە سەفەری دوور و درێژیشدا نوێژ كورت -كۆ (قەسر و جەمع) ناكا ،چونكە بەو شێوەیە دڵی ئاو ناخواتەوە و هەست دەكا تاوانبارە! ئەمە لەكاتێكدا حەدیس هەیە كە پێغەمبەر (درودی (إن هَّ َ خوای لەسەر بێت) فەرمویەتیَّ : الل حُي ُِّب َأ ْن ِب َأ ْن ُت ْؤ َتي َع َزا ِئ ُمهُ)( )3واتە: ُت ْؤ َتي ُر َخ ُص ُه َك َما حُي ُّ خوا وەك چۆن پێی خۆشە سوود لە عەزایمەكانی (واتە ئەركە قورسەكان) وەربگیرێت ،بەهەمان شێوە پێیشی خۆشە سوود لە روخسەتەكانی (واتە ئاسانكاریەكانی) وەربگیرێت. لە هەمووی ترسناكتر لەم دیاردەیەدا ئەوەیە لە سایەی ئەو پەروەردە و كەلتوورەدا گرووپە توندڕەو و دڕەكان بەئاسانی سەرهەڵدەدەن و گەشە دەكەن .هەر كە زار دەكەنەوە دەبینیت گەروویان پڕپڕە لە دەقەكانی ئایین كە پاڵپشتی لە نەهجەكەیان دەكەن ،بەشێك لە نهێنیی سیحر و جازبیەتی ئەو رەوتانەش بەالی توێژی گەنجانی تازەپێگەیشتوو و خوێنگەرمی دینداردا ئەو زمانپڕی و متمانەبەخۆبوونە دەقییەی ئەو جۆرە گرووپانەیە ،كە زۆرترین دەق و كەمترین وەگەڕخستنی عەقاڵنیەت و ئینسانیەت و واقیعیەت لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو دەقانە بەخەرج دەدەن.
رۆڵی فاكتەری بەشەری لە توندوتیژیی ئایینیدا
ئەز وای بۆ دەچم ئایین قسەی یەكالكەرەوەی لە جەدەلیەتی توندوتیژی /ناتوندوتیژیدا نەكردوە ،بەڵكو دەقی بۆ پاڵپشتیی هەردووكیان هەیە و سەركەوتنی هەریەكەیانی بە عەفەویەتی سروشتی مرۆڤ و رەوتی مێژوو سپاردوە. جا لە بارێكیشدا پەنابردن بۆ توندوتیژی یەكەم
بژارەیە كە مرۆڤ بەعەفەویی خۆی لە یەكەم كاردانەوەیدا بۆ زەبرێك كە پێی دەكەوێت پەنای بۆ دەبا ،ئەوا دەنگی توندوتیژی دلێرتر و نەڕەی نێرتر بووە. ئەم عەفەویەت و یەكەمبوونەی كاردانەوەی توندوتیژانە نهێنیی پشت ئەو بەرباڵوی و بااڵدەستیەیەتی لە مێژوودا ،بەشێوەیەك ئایینیشی – بەو هەموو بانگەشە مرۆڤدۆستانەوە -لەگەڵ خۆی راماڵیوە .سەرەنجام مرۆڤ سروشتی خۆی بەسەر هەموو شتەكاندا دەسەپێنێت. ئەو دەتوانێت لە شیرین تاڵ و لە تاڵ شیرین ساز بكات .بڕوانە حەزرەتی مەسیح دەفەرموێ «ئەگەر زللەیەكیان لە الی راستت دا الی چەپیشتی بۆ حازر بكە» ،هەروەها دەڵێت «دوژمنەكانتان خۆش بوێت و پیرۆزبایی لەوانە بكەن كە نەفرەتتان لێدەكەن» ،كەچی مێژووی ئەو ئایینە یەكێك لە خوێناویترین مێژووەكانە، نەك تەنیا لەنێوان ئەو ئایینە و نەیارەكانیدا، بگرە لەنێوان ئایینزاكانی هەمان ئایینیشدا. توانیویانە خۆرئاواییەكان خۆشبەختانە ئەزموون لەو رووداوە تااڵنەی مێژووی دوور و نزیكیان وەربگرن و سەرەتای قۆناغێكی نوێ دەست پێبكەن كە هەموو شتەكان لە خزمەتی ناتوندوتیژیدا بن ،النیكەم لەسەر ئاستی ناوخۆ ،ئەم جارەیان ئایینەكەش هاوڕێك لەگەڵ پەیامەكەی حەزرەتی مەسیح و بەپێچەوانەی ئەزموونە مێژووییە توندوتیژەكە ،لە خزمەت ئەم رەوتە نوێیەدا تەوزیف دەكرێتەوە .ئێستا مەسیحیەت و رەمزە مەسیحیەكان بوونەتە هێمای ئاشتی و پێكەوەژیان نەك شەڕ و شۆڕ. ئەم گۆڕانەی بەسەر رۆڵی ئایین لە ئەوروپا هاتووە پێمان دەڵێت ،ئەگەرچی ئایین خۆی یەكێكە لە پێكهێنەرەكانی كەلتوور و دنیابینیی
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
مرۆڤ و كۆمەڵگەكان ،بەاڵم پانتاییەكی فراوانی بیركردنەوە و ژیانیش هێز و هەلومەرج و پێداویستیەكانی دەرەوەی ئایین دایدەڕێژن و سەرەنجامی ئەو پرۆسەیەیش جارێكی تر كاریگەری لە شێوەی تێڕوانین و تێگەیشتنمان لە ئایین دەبێت ،واتە عەقڵێكی كراوە و مرۆڤدۆست دەتوانێت ئایینەكەشی -بەچاوپۆشین لە سروشتی دەقەكان و مێژووی ئەو ئایینەش- بكاتە ئایینێكی مرۆڤدۆست ،ئەنجا هێزە مەعنەویەكەی ئایینیش بخاتە خزمەتی ئەو عەقڵ و هەستە مرۆڤدۆستانەوە ،بەپێچەوانەوە عەقڵ و هەستێكی داخراو و عاشق بەشەڕ دەتوانێت ئایینەكەی – ئەگەر دەقی زۆر مرۆڤدۆستانەشی تێدا بن -لە هەر رۆحیەتێكی مرۆڤدۆستانە خاڵی بكاتەوە و بیكاتە هێزێكی بەهەرمهێنی توندوتیژی و كاولكاری. شوێنكەوتوانی هەندێ لە ئایینەكان ،لەوانە ئایینی مەسیحی ،دوای ئەزمونی تەڵخی دەسەاڵتداریی پیاوانی كەنیسە لە سەدەكانی ناوەڕاست لە ئەوروپا و تراژیدیای دادگاكانی پشكنین ،بەم ئاقارەدا كاریان كردوە ،بەشێوەیەك ئیتر ئەو ئایینە خەریكە لە مێژووە تەڵخەكەی دادەبڕێت و لە زەینی گشتیدا وەك پەیامی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سیستمی بیركردنەوەی ئایینیی باو لە سەدان ساڵەوە تا ئەمڕۆ دیوە تۆقێنەر و ترسێنەر و توندوتیژ و رەقەكەی ئایین زەق دەكاتەوە
ئاشتی و خۆشەویستی وێنا دەكرێت و پاپای كاسۆلیكەكانی دنیا لە قودداسەكانیدا نزا بۆ ئاشتیی جیهانی دەكا. بەاڵم موسڵمانان تا ئێستا دیلی تین و تاوی نمونە مێژووییەكانی فتوحات و شەڕە شیر و جەدەلیەتی دارولحەرب و دارولسلم و زاڵبوون لەڕێی زەبر و زەنگەوەن ،بەشێوەیەك گەنجێكی 18-17ساڵ وای لێبێت عاشقی شەڕ و خۆتەقاندنەوە و مرۆڤكوشتن بێت ،ئەوەش تەنیا لەسەر ئاستی شەڕی دەرەكی نییە ،بەڵكو لەسەر ئاستی ملمالنێی هێز و گرووپە سیاسی و مەزەبیەكانیش لەوپەڕی هێز و دڵڕەقیدایە (سەیری تەقینەوە خۆكوژیەكان و شەڕی بێئامانی شیعە و سوننە بكە). لەڕێی ناتوندوتیژی لەبارێكدا بەاڵم پەروەردەیەكی پشوودرێژەوە بەرهەم دێت، هەرگیز ناتوانین هێزی پەروەردەی ئایین لەو پرۆسەیەدا نادیدە بگرین ،بەتایبەت لە بارێكدا ئەو توندوتیژیەی ئەمڕۆ بەرۆكی ئەم ناوچەیەی ئێمەی بەپلەی یەكەم گرتووە توندوتیژیەكە فیكر و ئایدیۆلۆژیایەكی دینی لەپشتەوەیە ،ئەوانەی بێڕەحمانە خۆیان و خەڵك دەكوژن ئەوە بەناوی جێبەجێكردنی ویست و فەرمانی خوا و پاراستنی سنوورەكانی خوا و بەرگریكردن لە مەملەكەت و دەسەاڵتی خوا و بۆ بەدەستهێنانی رەزامەندی و بەهەشتی نەبڕاوی خوا دەكەن ،چونكە ئەگەر نەتوانین ئایینەكە بكەینە بزوێنەر و دایەنی ئەو هەستە ناتوندوتیژانەیە ،ئەوا بەدڵنیاییەوە دەبێتە دایەنی فەلسەفەی توندوتیژی ،بۆیە دەبێ وابكەین النیكەم خزمەت بە توندوتیژیەكە نەكا. با وا نەزانرێت لەبەردەم توغیانی عەقڵیەتی توندوتیژیی ئایینیدا كە بەرهەمی قۆناغێكی مێژوویی دیاریكراوە ،ناتوانرێت و مەحاڵە
109
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
جێپێیەكی بەهێز لەنێو دەقە تەئسیسیەكان بۆ ناتوندوتیژی بدۆزرێتەوە ،بەپێچەوانەوە وەك پێشتریش باسمان كرد ،دەیان دەق لە قورئاندا هەن رێك دەڵێیت بۆ ئەوە دانراون ئەمڕۆ بەلۆكی دەربهێنرێن و بۆ گەاڵڵەكردنی عەقڵیەتێكی ئایینیی ئاشتیخوازانە و ناتوندوتیژ و مرۆڤدۆست و لێبوردە و كراوە تەوزیف بكرێن ،كە رەنگە ئایەتەكانی اَ(ل ِإ ْك َر َاه يِف الدِّينِ )..
(( )4هُو الَّ ِذي َخ َل َق ُك ْم َف ِمن ُك ْم َكا ِف ٌر و ِمن ُكم ُّم ْؤ ِم ٌن).. (( )5و ُقلِ حْ َ ال ُّق ِمن َّربِّ ُك ْم َف َمن َشا‌و َف ْل ُي ْؤ ِمن و َمن َشا‌و َف ْل َي ْك ُف ْر)(( )6و َل ْو َشا‌و َربُّ َك جَ َ ل َع َل َّ اس ُأ َّم ًة الن َ واحدَ ًة اَ ؤل َي َزالُونَ خُ ْ م َت ِل ِف َ ِ نيِ .إالَّ َمن َّر ِح َم َربُّ َك ولِ َذلِ َك َخ َل َق ُه ْم.)7()..
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
110
ئەم دەقانە و دەیانی تری لەو شێوەیە كە هەڵگری ئەو مانا و بەهایانەی سەرەوەن، لەالیەن عەقڵی بااڵدەستی ئایینییەوە سڕ كراون ،لەبەرئەوەی لەگەڵ سروشتی عەقڵیەتە مێژووییەكەدا تێك گیراون كە لۆژیكی هێز نەك هێزی لۆژیك بەسەریدا زاڵ بووە ،لە دنیای شەڕ و شۆڕ و فتوحات و هێرش و بەرەنگاربوونەوەی دوژمنانیدا ژیاوە و بەو هەناسە جەنگاوەرانەش مامەڵەی لەگەڵ دەقەكان كردوە. ئەگەر بارودۆخە مێژووییەكە زەمینەیەكی بەپیت و لەبار و پاڵپشت بووە بۆ زاڵبوونی كەلتوورێكی توندوتیژی ئایینی كە تا ئەمڕۆیش رووبەرێكی گەورەی لە هزر و هەستی ئایینی داگیركردوە و خۆی وەك وێنەی بەڵگەنەویست و شەرعیی ئایینەكە نمایش دەكات ،ئەوا هەلومەجی ئەم قۆناغە مێژووییە ئیتر تەواو لەو قۆناغە دێرینانە جیاوازە ،قۆناغ قۆناغی ئاشتیی جیهانی و ئیقلیمی ،لێبوردەیی و پێكەوەژیان، ئازادی و دیموكراسی ،خەبات و ملمالنێی مەدەنی و ناتوندوتیژانەیە ،ئەو گەالنەی تا
عەقڵێكی كراوە و مرۆڤدۆست دەتوانێت ئایینەكەشی - بەچاوپۆشین لە سروشتی دەقەكان و مێژووی ئەو ئایینەش -بكاتە ئایینێكی مرۆڤدۆست دوێنێیش لە شەڕ و خوێن و زەبر و زەنگ گەوزابوون وا هەموو پشت لەو رابردووەیان دەكەن و دێنە نێو جیهانی نوێ ،بەو بەهایانەوە باسكران ،ئیدی هیچ مانای نییە عەقڵی موسڵمان هەر دیلی وێنە و تێز و ئەزموونە مێژووییەكەی هەزار و ئەوەندە ساڵ لەمەوپێش بێت و لەباتیی ئەزموون وەرگرتن لە دیمەنە تەڵخ و تاڵ و جەرگبڕەكانی كە بەر لە هەر شت بەهاكانی ئایینەكەیان تێدا ژێرپێ خراوە ،هێشتا خەمی گەورەی بەرجەستەكردنەوەی كەلتوور و كەلەپووری ئەو مێژووە لە توندوتیژی بێت و بەرنامە بۆ زیندووكردنەوەی ئەزموونەكە بە وردەكاریەكانیەوە لە سەردەمی نوێدا بدا .زۆر سەیرە كە پاش نزیكەی 1400ساڵ لە رووداوی كەربەال و شەهیدكردنی ئیمامی حوسێن لەالیەن دەسەاڵتی ئیسالمیی ئەو كاتەوە ،هێشتا موسڵمانی سوننە و شیعە لەسەر ئەو رووداوە یەكتر دەكوژن. ئیتر كاتی ئەوەیە عەقڵی ئایینی ئەو مێژووە سوورە تێبپەڕێنێت و پێ بنێتە ناو مێژوویەكی سپی ،كە لەباتیی رق و زەبر و زەنگ و تاكڕەوی، خۆشەویستی و لێبوردەیی و ناتوندوتیژی و فرەیی بەسەریدا زاڵ بێت.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سەرچاوە و پەراوێز:
و اَ ح يِت ِ {العراف}156/ 1ئایەتی :و َر مْ َ ؤس َع ْت ُك َّل َش ْي ٍ
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
2حدثنا عبد الله بن مسلمة عن مالك عن ابن شهاب عن عروة بن الزبير عن عائشة رضي الله عنها أنها قالت :ما خير رسول الله صلي الله عليه وسلم في أمرين إال اختار أيسرهما ما لم يكن إثما فإن كان إثما كان أبعد الناس منه وما انتقم رسول الله صلي الله عليه وسلم لنفسه إال أن تنتهك حرمة الله تعالي فينتقم لله بها . قال المنذري :وأخرجه البخاري ومسلم والترمذي . 3رواه اإلمام أحمد وابن حبان ،والبیهقی { 4البقرە .}256/واتە :زۆرلێكردن لە ئایندا نیە. { 5التغابن }2/واتە :ئەو خەلقی كردون جا هەندێكتان بێباوەڕن و هەندێكتان باوەڕدار. { 6الكهف }29/واتە :بڵێ راستی لەالیەن پەروەردگارتانەوە ،جا كێ ویستی باوەڕ بێنێ با باوەڕ بێنێ و كێیش ویستی باوەڕ نەهێنێ با باوەڕ نەهێنێ. 7هود ،120-119/واتە :ئەگەر خوا بیویستایە خەڵكی هەموو دەكرد بە یەك ئوممەت ،بەالم ئەوان هێشتا جیاوازن ،مەگەر ئەوەی خوا رەحمی پێ بكا، هەر بۆ ئەوەیش دروستی كردوون.
111
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مرۆڤ و زانستدۆستی له‌نێوان هیۆمانیزم و فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا بوخاری عه‌بدواڵی قه‌سرێ له‌دایكبووی 1990شاری هه‌ولێر قوتابی ماسته‌ره ل ه ئه‌ده‌بی ئینگلیزی. خاوه‌نی دوو په‌رتوكی وه‌رگێڕدراوه.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
112
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
(هیومانیزم)Humanism مرۆڤگه‌رایی ل ه ئه‌وروپای سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا وه‌ك كاردانه‌وه‌یه‌ك بۆ هزریی ئوسوڵیی مه‌سیحی هاته‌ئاراوه ،زیاتر دیوێكی ئه‌ده‌بییانه‌شی وه‌رگرت و ل ه تێكسته ئه‌ده‌بییه‌كاندا به‌رجه‌ست ه بوو .ل ه ئامۆژه‌كانی كڵێسادا مرۆڤ وه‌النرابوو ،ئه‌رزش وبه‌های مرۆڤ جگ ه له‌و ه كه مرۆڤ ئامرازێك ه بۆ په‌رستشی خودا و جێبه‌جێكردنی فه‌رمان ه ئایینیه‌كان زێتر هیچی تر نه‌بوو .مافی مرۆڤ و فه‌لسه‌فه‌ی مرۆڤبوون ل ه ئامۆژه‌كانی كڵێسادا غیابێكی ڕاسته‌قینه‌یان هه‌بوو .هه‌رهێند ه ناوی مرۆڤ ده‌هێنرا تا گوێڕایه‌ڵێكی ڕاسته‌قینه و گوێله‌مستی پیاوانی كڵێسا بێت و فێری بكه‌ن خودا و بوون و ژیان و گه‌ردوون چین .مرۆڤ ناتوانێت ببێته ئه‌و كائینه‌ی ك ه خۆی به عه‌قڵ و ئاوه‌ز و بیركردنه‌وه‌كانی ژیانی خۆی هه‌ڵسوڕێنێت ،هه‌رگا مرۆڤ ئاوه‌زی خست ه كار ئیدی گورزێكی كوشنده‌ی داو ه ل ه ڕازیردنی خودا ،مرۆڤ بونه‌وه‌رێكی به‌كاربراو (مسیر)ی نائازاده ،له‌بری ئه‌وه‌ی خۆی
بیربكاته‌و ه كتێبی پیرۆز و قه‌شه بیرده‌كه‌نه‌و ه و پێی ده‌ڵێن كامه شتێ باش و ئه‌رێنیی ه و كامانه‌ش خراپ و ناحه‌ز .كلێسا هێنده‌ی ناوی خودای ده‌هێنا وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ لێترسان ،هێند ه باسی میهر و مرۆڤدۆستی و لوتفشیرینی خوای نه‌ده‌كرد. بوونی ئافره‌ت شه‌رمێكی په‌نهانیی بوو ،تاوانی ئه‌و دووهێند ه هه‌ژمار ده‌كرا ،چون دای ه حه‌وا زووتر تاوانێكی به مرۆڤایه‌تی ئه‌نجامدابوو له‌و باخچه‌ی (ئه‌ده‌ن) كه خوا بۆ مرۆڤی فه‌راهه‌مهێنابوو! پیاوانی كڵێسا سڵیان له‌و ه نه‌ده‌كرده‌و ه ك ه هه‌میشه ئه‌و ه دووباره‌بكه‌نه‌و ه ك ه مرۆڤ بونه‌وه‌رێكی شه‌رمن و خه‌جاڵه‌تبار ه له ئاستی خودا ،چونكه هه‌میش ه ڕووی ب ه تاوانی یه‌كه‌م ( )the origin sinره‌ش و نزمه .الی كڵێسای سه‌ده‌كانی ناوه‌راست ،زانست هێنده‌ی هه‌وڵێك ه بۆ یاخییبوون ل ه كتێبی پیرۆز و ترسان له‌خودا ،هێنده ئامڕازێكی به‌خته‌وه‌ری نیی ه بۆ مرۆڤ .پێده‌چێت ئه‌فسانه‌ی یۆنانی (ئاگره‌كه‌ی پرۆمیسیۆس) باشتر ئه‌و ترسه‌ی كلێسا ل ه زانست بۆ ئێم ه ڕاڤه بكات.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سه‌نته‌ربوونی مرۆڤ و ڕه‌هه‌ند و ئاریشه‌كانی مرۆڤبوون یه‌كێكه له‌و ئاریش ه گرنگ و به‌هه‌ندوه‌رگیراوانه‌ی كه ته‌واوی ئایدۆلۆژیاكان و نێوه‌نده ئه‌كادێمی و ئایینی و هزرییه‌كانی به‌خۆیه‌و‌ه سه‌رقاڵكردوه ،ئه‌و باس ه خۆی له‌و پرسیارانه‌دا ده‌بینێته‌وه كه: ئایا مرۆڤ نێوه‌ند و چه‌قی ئه‌م گه‌ردونه‌ی ه یاخود خودا؟ ئایا ژیانی مرۆڤ له‌خزمه‌تی مرۆڤدای ه یان خودا؟ ئایا ئایین له‌خزمه‌تی مرۆڤدایه یان مرۆڤ له خزمه‌تی ئاییندایه؟ په‌یوه‌ندی نێوان خودا و مرۆڤ چییه؟ ئه‌م پرسیارانه ته‌نها پرسیارگه‌لێك نین و وه‌اڵمه‌كانیشیان وه‌اڵمگه‌لێكی كالسیكی و سێنا نین كه به‌چه‌ند دێڕێك به‌كۆتا بگه‌ن و به سێنایی خاڵیان بۆ دابنرێن! به‌ڵكو هه‌ركام لهم پرسیاران ه له‌ڕاستیدا پرسێك ده‌وروژێنن و ده‌روازه‌ی فه‌لسه‌فیی فره‌ڕه‌هه‌ند ئاوه‌اڵ ده‌كه‌ن بۆ گفتوگۆ و لێڕامان.
113
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
114
یۆنانی ه كۆنه‌كان ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێن ك ه گوای ه كاتی خۆی خودای خواكان (زیۆس)،دوای ئه‌وه‌ی بونه‌وه‌ره خراپه‌كانی تری له‌ناو بردن،دوو بونه‌وه‌ری له‌سه‌ر زه‌وی جێگیركرد ،ئه‌و دوو بونه‌وه‌ره‌ش -به‌گوته‌ی هێندێك-دوو مرۆڤ بوون، یه‌كێكیان ناوی (پڕۆمیسیۆس) بوو ،ئه‌وی تر ناوی (ئیپمیسیۆس) ،هێندێك ده‌ڵێن گوای ه ئیپمیسیۆس ئاماژه بووه بۆ به‌نی ئاده‌م ،وه‌لێ پرۆمیسیۆس ئاماژ ه بوو ه بۆ شه‌یتان ،ب ه هه‌ر حاڵ ،ئه‌م دوو بونه‌وه‌ر ه ته‌واو پشتگوێ خرابوونله‌الیه‌ن (زیۆس) ه‌وه ،توانای بیركردنه‌وه‌ی ئازادانه‌یان نه‌بوو، نه‌یانده‌توانی كشتوكاڵ بكه‌ن ،كوخه‌ڵیت و وارێكی گه‌رم بۆ خۆیان بینا بكه‌ن ،نه‌یانده‌زانی چلۆن جلوبه‌رگ ساز بكه‌ن ،ئاسن ده‌ربهێنن و چه‌قۆ و ئامرازه‌كانی چێشتخانه‌ی پێ ساز بكه‌ن .ب ه كورتیه‌كه‌ی له نه‌زانین و پشتگوێخرانێكی ته‌واودا ده‌ژیان ،چونكه (زیۆس) وه‌های پێ په‌سه‌ند بوو، تا هه‌میشه ئه‌وان حه‌وجێی خودا بن و لێی بترسن و فه‌رمانبه‌رداری بن!به‌اڵم ڕۆژێكیان پرۆمیسیۆس بیری له‌و ه كرده‌و ه ك ه له‌و تاریكییه ڕاسته‌قینه‌ی ه ڕزگاریان بێت ،ئیدی بیرۆكه‌ی ئه‌وه‌ی هات ه ئاوه‌ز ك ه بچێ ل ه شاری خواكان (ئۆله‌مپیۆس)دا ئاگری پیرۆز بدرێت .ئه‌و ئاگره هه‌م زانسته ،هه‌م ماریفه‌ته ،هه‌میش ڕووناكی و گه‌رمی .ئیدی توانی چڵێك قرچه‌ی ئه‌و ئاگر ه بهێنێته‌و ه سه‌ر ڕووی زه‌وی ،له‌وێو ه فێری چێشتلێنان و ماڵداری بوون، ماڵیان ساز كرد ،ئاسنیان ده‌رهێنا و گاسنیان پێ دروستكرد تا كشتیاریی پێبكه‌ن ،فێری چێكردنی گوند بوون و شارستانیه‌ت ده‌ستی پێكرد .له‌وه‌ش زێتر ،ئه‌و ئاگر ه ڕووناكی ماریفه‌ت و زانستی پێبه‌خشین و ئیدی چیتر هێند ه له (زیۆس) نه‌ده‌ترسان ،چون ده‌یانتوانی خۆیان خۆبژێنن و مه‌داری خۆڕاپه‌ڕاندنیان به شێوه‌یه‌كی ئاقڵمه‌ندان ه
هزری ئیسالمی زۆر مرۆڤگه‌رانه‌ی ه و مرۆڤ ل ه مه‌نزومه‌ی هزریی ئیسالمیدا چه‌قی گرنگیپێدانی شه‌ریعه‌ته
ساز بده‌ن .له‌مه‌و ه توانستی مرۆڤ زیادی كرد، توانستی زیۆس –وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ خودا -كه‌می كرد .به‌و ئه‌فسانه‌ی ه بێت ،ئیدی له‌وساو ه زیۆس ڕقی ئه‌وه‌ی ل ه مرۆڤ هه‌ڵگرتو ه ك ه مرۆڤ خاوه‌نی ئاگری پیرۆزه ،چونك ه شه‌یتان مرۆڤی بۆ ئه‌و دزین ه هه‌ڵخه‌ڵه‌تاند ،خودا ڕقی ئه‌وه‌ی ل ه مرۆڤ گرتو ه ك ه مرۆڤ پشتی ب ه عه‌قڵ و هۆشی به‌ست و ئیدی بوو ب ه خاوه‌نی زانست .له‌وساكه‌و ه گوای ه هه‌رچمكێك له زانست پێش بكه‌وێت چمكێك ل ه توانستی مرۆڤ به‌رز ده‌بێته‌وه ،له مشورگێڕییه‌تی خودا كه‌مده‌بێته‌وه .به‌و ئه‌فسانه‌یه‌بێت ژیریی مرۆڤ هه‌میشه له‌ملمالنێدایه له‌گه‌ڵ ماریفه‌تی خودا ،بۆی ه تا مرۆڤ وه‌دوای قسه‌كانی ژیریی بكه‌وێت زێده‌تر له خودا دورده‌كه‌وێته‌وه .ئا ئه‌مه‌یه ئه‌فسانه‌ی (ئاگری پیرۆز و پرۆمیسیۆس) .ده‌توانین بڵێین كه ئامۆژه‌كانی كڵێسا و پیاوانی ئاینی مه‌سیحی به‌رجه‌سته‌یه‌كی كرداریی ئه‌م ئه‌فسانه‌ی ه بوون، چونك ه الی ئه‌وان فێربوونی ماریفه‌ت و زانین وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی ئاقڵمه‌ندان ه له‌ده‌ره‌وه‌ی كڵێسا ،ب ه پشت به‌ستن ب ه ئه‌زموون و زانست و فه‌لسه‌ف ه جۆرێك بوو له به‌ره‌نگاریی (تحدی)ی خودا و په‌رتوكه‌كه‌ی ،بۆی ه دژایه‌تییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و زاناو بیرمه‌ندانه‌یان ده‌كرد ك ه له‌ده‌ره‌وه‌ی ئایین به‌دوای هه‌قیقه‌تدا ده‌گه‌ڕان ،یان ژیریی خۆیان
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ده‌خسته‌گه‌ڕ بۆ فێربوون .ب ه هه‌مانشێوه‌ش، بیرمه‌ند و فه‌لسه‌فه‌كارانی ئه‌وساش پێیان وابوو هه‌ر لێكدانه‌وه‌یه‌كی الهوتیی بۆ سێكوچكه‌ی (بوون، ژیان و مرۆڤ) جۆرێكه ل ه گه‌مژه‌یی و دواكه‌وتویی ژیری. له‌ڕاستیدا ئه‌فسانه‌ی (ئاگری پیرۆز) ته‌نها ئه‌فسانه‌و چیرۆكێكی خه‌یاڵیی به‌رئاگردان نییه و به‌س ،به‌ڵكو به‌جۆرێك له جۆره‌كاندیوی پشته‌وه‌ی عه‌قڵیه‌تی (هیۆمانیزم)ه .فه‌یله‌سوفی فه‌ڕه‌نسی (ژان پۆل سارته‌ر)یش ك ه هیومانیستێكی مۆدێرن ه په‌رتوكێكی هه‌ی ه به‌ناوی (بوونگه‌رایی ڕه‌وتێكی مرۆڤگه‌ریی ه )Existentialism Is Humanism ل ه وتارێكدا ده‌ڵێت به‌ناوی (مرۆڤ خۆی خۆی دروست ده‌كات).هیۆمانیزم له‌دژی سته‌می كڵێسا ل ه مرۆڤی ئه‌وروپی هاته‌كایه‌وه ،مرۆڤی كرد ه چه‌قی گه‌ردوون و گرنگیپێدانه‌كانی ،بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش گه‌ڕایه‌وه بۆ كه‌له‌پوری فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانی كالسیك. له‌وێدا تام و بۆی ئه‌وه‌یان دۆزیه‌وه ك ه مرۆڤ شكۆی ئه‌وه‌ی هه‌ی ه به‌به‌كارهێنانی ئاوه‌ز و ژیرییه‌كه‌ی ببێت ه سه‌رداری زه‌مین و ده‌توانێت خاوه‌نی شارستانیه‌ت بێت و له‌و تاریكییه‌ش بێت ه ده‌ره‌وه ك ه به‌ناوی تاوانی یه‌كه‌مه‌و ه بۆی سازكراوه .بۆی ه له‌بری ئه‌وه‌ی مرۆڤ خزمه‌تكاری گه‌ردوون بێت ،ئیدی كاتی ئه‌وه‌بوو بڵێن گه‌ردوون خزمه‌تی مرۆڤ ده‌كات .له‌بری ئه‌وه‌ی زانست مایه‌ی توڕه‌بوونی خوا (یان خواكان) بێت ل ه مرۆڤ ،ئیدی زانست مایه‌ی ڕزگاریی مرۆڤ ه ل ه تاریكی و نه‌هامه‌تیه‌كان .لێره‌دا نامه‌وێت ئه‌و ه بڵێم ك ه سه‌رجه‌می فه‌یله‌سوف و زاناكان به‌گژ كڵێسادا چوونه‌وه ،به‌ڵكو ده‌مه‌وێت ئه‌و ه بڵێم ك ه دۆزینه‌و ه زانستیه‌كان شه‌ڕێك بوون له‌الیه‌ن ده‌زگا زانستیه‌كانه‌وه له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌ی كڵێسا ده‌كران، هه‌روه‌ك ل ه چیرۆكی (پرۆمیسیۆس)یشدا وه‌هایه.
هیۆمانیزم–وه‌ك ڕاڕه‌وێكی ئایدۆلۆژی و الی هێندێك كه‌سیش وه‌ك ئایینێك -بڕوای به‌وه هه‌ی ه ك ه مرۆڤ حه‌وجێی ئه‌وه نیی ه ك ه بۆ ژیانێكی دیكه‌ی دوارۆژ بژیت ،به‌ڵكو به‌و زانسته‌ی ك ه هه‌یه‌تی ئه‌وه‌ی لێ چاوه‌ڕوانده‌كرێت ك ه ئه‌و زه‌ویه‌ی ئێره‌ی ئاوه‌دان و ڕۆشنا بكات و تێیدا بحه‌سێته‌وه ،تا به‌و جۆره‌ی ده‌یهه‌وێت ڕابوێرێت .بڕوای به مه‌بده‌ئی كارپیدیۆم ( )carpediemهه‌یه ،ك ه به‌مانای ئه‌و ه دێت (تا پێت ده‌كرێت ئه‌مرۆ به‌خۆشی بژی و بیر ل ه سبه‌ی مه‌كه‌ره‌وه)( ،كارپیدیۆم) له ئه‌ده‌بی ئینگلیزیدا به ئاشكرایی هه‌یه ،به‌تایبه‌ت ل ه شیعری رۆمانتیكی .الی هیومانیسته‌كان مرۆڤ پیرۆزییه‌كی گومانهه‌ڵنه‌گری هه‌یه ،بۆیه‌ش هه‌مو ئایدۆلۆژیاكان ده‌بێت له‌خزمه‌تی ئه‌و پیرۆزیی ه بێسنوره‌ی مرۆڤدابن و خۆشڕابوێریه‌كه‌ی مرۆڤ فه‌راهه‌م بێنن .هیومانیزم ئازادیه ڕه‌هاكانی مرۆڤ ده‌كات ه چه‌قی مه‌به‌ست ه بااڵكان ،ماف و ئازادی مرۆڤ و خۆشڕابوێری مرۆڤ به نمره‌ی یه‌كه‌م ده‌زانێت، جا ئه‌وجار شتانی دیكه‌ی وه‌ك ئایین و ئه‌خالق و ...هتد ،ته‌نانه‌ت مرۆڤ هێند ه به‌پیرۆز ده‌زانێت تا ئه‌و ڕێژه‌یه‌ی هێندێك له هیومانیسته‌كان مرۆڤ «به‌خواوه‌ند» ده‌كه‌ن.فه‌یله‌سوف و زانای به‌ریتانی (یولیان هاكسلی) پێی وای ه كه ئیدی مرۆڤ حه‌وجێی ئه‌و ه نیی ه زانست ل ه خوداوه‌نده‌وه فێرببێت ،چونك ه مرۆڤ ئێستا خاوه‌نی پێشكه‌وتوترین زانست ه و به‌و زانسته‌ی ده‌زانێت نهێنی هه‌وره‌تریشقه و بروسك ه وباران چییه ،خۆی ده‌بێته خواوه‌ند له‌جێگه‌ی خودا.گرنگترین شتیش ئه‌وه‌ی ه كه ماریفه‌ت و زانست و فێربوون له هزری هیۆمانیستیدا یه‌كڕا و هاوته‌با نییه له‌گه‌ڵ ئایین و فێركار ه ئایینیه‌كاندا. الی هیۆمانیسته‌كان (زانست) چونكه په‌یوه‌سته ب ه مرۆڤه‌و ه و كه‌سبی ده‌ستی مرۆڤه ،بۆی ه جێگه‌ی به‌پیرۆز زانینه ،گۆشه‌یه‌ك ه كه تێدا به‌ره‌نگای مرۆڤ
115
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
116
دژ ب ه ئایین ده‌بینرێت. له سیسته‌می هزریی ئیسالمیدا ،ئه‌م تێڕوانین ه هیۆمانسیتی ه جێگه‌ی مشتومڕێكی قوڵ و ئاڵۆزه. پێویسته ئه‌و ه بڵێم كه هیومانیزم له هه‌ناوی مه‌سیحیه‌تدا دروست بوو ،بۆی ه به‌راوردكردنی له‌گه‌ڵ ئیسالمدا شتێكی به‌رهه‌مدار و به‌پیت نییه‌و ته‌نانه‌ت زۆریش سه‌خته .ده‌گونجێت ڕه‌وتی هیومانیزم وه‌ك ئایدۆلۆژیا له‌گه‌ڵ ئیسالمدا به‌راورد بكه‌ین به‌اڵم هیومانیزم وه‌ك چه‌ند ڕێبیرێك ك ه نرخ بۆ ئازادی مرۆڤ داده‌نێت ناگونجێت له‌گه‌ڵ ئیسالمدا وه‌ك شتێكی دژه‌وانه‌و لێكنه‌چوو به‌راورد بكرێن .بازنه و بارگه‌ی ئیسالم له‌گه‌ڵ هیومانیزم نه سالیبه و نه موجه‌ب ،به‌ڵكو زۆر له‌و ه ئاڵۆزتره. ل ه زۆرشتدا پێكده‌گه‌نه‌وه و یه‌كتر بینا ده‌كه‌ن، به‌اڵم له‌زۆر شتی دیكه‌شدا ب ه ئاشكرا پێچه‌وان ه ڕاده‌وه‌ستن .ڕوونتر بڵێم ،هزری ئیسالمی زۆر مرۆڤگه‌رانه‌یه‌و مرۆڤ ل ه مه‌نزومه‌ی هزریی ئیسالمیدا چه‌قی گرنگیپێدانی شه‌ریعه‌ته ،ئاخر ئیسالم ن ه ئه‌و ته‌سكبینیه‌ی كڵێسای ه بۆ په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤ و خودا ،نه ئه‌و بوغرابوون و له‌خۆباییبوونه‌ی مرۆڤ ه به‌رامبه‌ر به خودا ك ه خۆی بخات ه شوێنی ئه‌و .مرۆڤ ل ه ئیسالمدا بونه‌وه‌رێكی دوجه‌مسه‌ره‌یه ،دیوێكی پڕ ل ه فه‌زیڵه‌تی هه‌ی ه چونك ه په‌یوه‌ست ه به ئاسمانه‌وه ،ئه‌ویش ل ه سۆنگه‌ی ئه‌وه‌ی كه رۆحی پیرۆزی خودای تێدا ده‌دره‌وشێته‌وه ،له‌هه‌مانكاتیشدا دیوێكی زه‌میینی ئاژه‌ڵیانه‌ی هه‌یه كه به غه‌ریزه‌كانی تێراو و پڕ كراوه .بۆی ه بوونی مرۆڤ ن ه هێنده نزمده‌روون ه ك ه هه‌میش ه پێویستی ب ه سه‌ركۆنه‌ی ده‌روون بێت وه‌ك ئامۆژ ه كڵێساییه‌كان وای ب ه په‌سه‌ندی ده‌زانن ،نه هێنده‌ش به‌رزشكۆ و پیرۆزپایه ی ه وه‌ك هیۆمانسیته‌كان لێی ده‌نۆڕن و ده‌یكه‌ن ب ه جێداری خودا .باشترین پێناسه‌ی مرۆڤ ئه‌وه‌ی ه ك ه
به‌ڕێزترین دروستكراوی خوای ه و كه‌ره‌م و ڕێز و به‌هه‌ندزانینی تایبه‌تی خوایی هه‌یه (و َل َق ْد َك َّر ْم َنا َبنيِ اَ َد َم) اإلسرا .70 خاڵ ه جه‌وهه‌رییه‌كانی ئیسالم و فه‌لسه‌فه‌ی مرۆڤگه‌رایی له‌وه‌دا به پرد ده‌بن و پێكده‌گه‌ن ك ه هه‌ردوال گرنگی به شكۆ و ڕێز و ڕۆحی بااڵی مرۆڤ ده‌ده‌ن .پێیانوایه كه مرۆڤ سه‌رداری ئه‌م ژیانه‌یه و ژیان بۆ ئه‌و بینا و سازكراو ه تا تێیدا بحه‌سێته‌وه و ئۆخشژن و ئاسوده‌یی بچێژێت. ئاخر هه‌م ئیسالم ل ه چوارچێو ه مێژوییه‌كه‌ی سه‌رهه‌ڵدانیدا و هه‌میش هیومانیزم هه‌وڵێكی ڕادیكااڵنه‌یان دا بۆ ده‌رهێنانی مرۆڤ له دۆزه‌خی كۆیالیه‌تی و نه‌ریتگه‌رای كۆمه‌ڵگه‌ی خێڵه‌كی و دواكه‌وتوو .ئیسالم له‌سه‌رده‌مێكدا هات ك ه جاهیلییه‌تی عه‌ره‌ب ته‌نگی ب ه ئازادیه‌كان و كه‌رامه‌تی مرۆڤ هه‌ڵچنیبوو ،ڕه‌وتی مرۆڤگه‌راییش وه‌ك كاردانه‌و ه له‌سه‌رده‌مێكدا قوتبوویه‌و ه ك ه كڵێسا گرنگی به (نامۆكردن)ی مرۆڤ ده‌دا ،گرنگی به‌و ه ده‌دات ك ه مرۆڤ جه‌سته‌ی پێشێل بكات بۆ تێركردنی رۆحانیه‌تی .هه‌ردوال ئیسالم و هیومانیزمی نائایدۆلۆژی پێیانوای ه كه مرۆڤ ئیدی ئۆباڵی (تاوانی یه‌كه‌م)ی باو ه ئاده‌م و دایه حه‌وای له‌سه‌ر نییه ،مرۆڤ كه له‌دایك ده‌بێت بێتاوان ه و په‌ڕه‌یه‌كی سپیی بێ په‌ڵه‌یه (مامن مولود اال یولد علی الفگره) و اَ (ول َت ِز ُر وا ِز َر ٌة ِو ْز َر ُأ ْخ َري) الزمر (.)7 هه‌روه‌ها خاڵێكی دیكه‌ی هاوبه‌ش له‌نێوانیاندائه‌وه‌ی ه ك ه مرۆڤ ئه‌ركی ئاوه‌دانكاری و جێنیشینی و سه‌رداری ئه‌م گه‌ردون و ژیانه‌ی له‌سه‌ر شانه، زه‌مین بۆ مرۆڤ خراوه‌ت ه سه‌ر پشت تا مرۆڤ ئه‌ركی ئاوه‌دانكاریی و ژیانسازیی ڕابپه‌ڕێنێت. خوا ل ه قورئاندا ئه‌فه‌رموێت ( ِإنَّا َع َر ْض َنا اَال َما َن َة َع َلي
ي ِم ْل َن َها َ اؤات اَ الس َم ِ ؤال ْر ِ ؤأ ْش َف ْقنَ ض جْ ِ ؤال َبالِ َف َأ َبينْ َ َأ ْن حَ ْ َّ إْ َ ْ الن َس ُ ان) االحزاب ( .)71بۆیه‌ش هه‌ڵ ه ؤحل َها ِ ِم ْن َها مَ َ
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
نییه ئه‌گه‌ر بڵێم هه‌روه‌ك چۆن له هیومانیزمدا مرۆڤ سه‌نته‌ری گرنگیپێدانی گه‌ردوونه ،ل ه ئیسالمیشدا مرۆڤ سه‌رداری خه‌اڵتكراوی ئه‌م گه‌ردونه‌یه ،به‌اڵم خاڵی جیاوازی نێوان ئه‌م دوو سه‌نته‌ر بوون ه ئه‌وه‌ی ه كه ل ه هیومانیزمدا مرۆڤ خۆی به شان و باڵ و ده‌سته‌اڵتپێدانی خۆی و ب ه ئازادی و جه‌سووریی خۆی خۆی كردو ه ب ه سه‌رداری گه‌ردون ،به‌اڵم ل ه ئیسالمدا مرۆڤ ئه‌و سه‌ردارییه‌ی له‌الیه‌ن خوای مشورگێڕه‌و ه وه‌ك خه‌اڵت و ڕێزلێنانه‌و ه پێبه‌خشراوه .مرۆڤ ل ه ئیسالمدا به‌ره‌نگاری خوا ناكات بۆ ئه‌وه‌ی ببێت ه سه‌رده‌ست و قسه‌ڕۆیشتووی سه‌ر زه‌مین ،وه‌ك ل ه چیرۆكی (پرۆمیسیۆس) دا ده‌رده‌كه‌وێت ،به‌ڵكو خوا ب ه ویستی خۆی و ب ه قسه‌ی خۆی مرۆڤی كردوه به جێنیشینی خۆی له‌سه‌ر زه‌وی ( ِإنِّي َجا ِع ٌل يِف اَال ِ رض ) البقر ه (.)30 جه‌وهه‌ریترین خاڵی جیاواز و ده‌به‌رێكڕاچونی نێوان هیومانیزم و سیسته‌می هزریی ئیسالمی لهم دوو حاڵه‌ته‌ی خواره‌وه‌دای ه كه: -1هیومانیسته‌كان وای ده‌بینن ك ه به‌و پێیه‌ی كه مرۆڤ پیرۆزترین بوونی ئه‌م گه‌ردونه‌یه ،كه‌وای ه دانانی هه‌ر سنورێك بۆ ئازادیه‌كه‌ی جۆرێك ه ل ه پێشێلكاریی به‌رامبه‌ر به ئازادیه‌كانی .مرۆڤ كاتێك
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هیومانیزم وه‌ك چه‌ند ڕێبیرێك ك ه نرخ بۆ ئازادی مرۆڤ داده‌نێت ناگونجێت له‌گه‌ڵ ئیسالمدا وه‌ك شتێكی دژه‌وان ه و لێكنه‌چوو به‌راورد بكرێن
ده‌توانێت پیرۆزیی خۆی به‌رجه‌ست ه بكات ك ه هیچ سنورێك بۆ ئازادی ه ڕه‌هاكانی بونی نه‌بێت. ل ه فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا مرۆڤ بونه‌وه‌رێكه ب ه ئازادی له‌دایك ده‌بێت ،ب ه ئازادی ئاین و سیاسه‌ت و بیروڕا ئایدۆلۆژیه‌كانی موماره‌سه‌ده‌كات ،ب ه ئازادیش ده‌مرێت ،به‌اڵم هیچكات ئه‌م ئازادیه‌ی بێسنور و بێمه‌ودا نییه ،چونك ه تێڕوانینی ئیسالم بۆ ئازادی وه‌هایه ك ه ئازادی هه‌میش ه ڕووبه‌ردار ه و ب ه كۆمه‌ڵێك دیسپلین و مه‌بده‌ئی تر ڕه‌نگڕێژ ده‌كرێت ،فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی بۆ ئازادی وه‌های ه ك ه ئازادی سوڕێكی هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنه‌ری هه‌یه ،هه‌ركاتێك مرۆڤ به‌ڕه‌هایی ئازاد بوو ئه‌وا ده‌بێته‌و ه ب ه كۆیله ،ده‌بێته‌و ه به كۆیله‌ی ده‌روون و ئاره‌زوو ه ئاژه‌ڵیه‌كانی .ئه‌م ه جگه له‌وه‌ی ئازادی كه‌سێك ب ه پایان ده‌گات له‌و خاڵه‌ی كه ئازادی كه‌سێكی دیك ه ده‌ستپێده‌كات .مرۆڤ له‌ئیسالمدا ئه‌وكات ه به‌مانا ته‌واو و به‌رفره‌وانه‌كه‌ی ئازاد ه ك ه به‌نده‌ی خوا بێت ،هه‌میش ه مرۆڤ له‌نێوان دوو هێڵدایه ،هێڵێك ك ه به‌سه‌ره‌وه‌ی خۆی -كه به‌دیهێنه‌ره‌كه‌یه‌تی- ده‌به‌ستێته‌وه ،هێڵێكیش ك ه به‌شێوه‌یه‌كی ئاسۆیی ب ه زه‌مین ده‌یبه‌ستێته‌وه .له ئیسالمدا مرۆڤ له(هیچ) ه‌وه نه‌هاتۆته‌دی تا ته‌نها بۆ ئاره‌زو ه تایبه‌ته‌یه‌كانی بژیت ،وه‌ك یاریه‌كی شه‌هوه‌تبازانه‌ی كاتیی سه‌یری ژیان بكات ،به‌ڵكو ئامانجێكی بااڵ مرۆڤی هێناوه‌ته بوون ،ئه‌ویش ئاوه‌دانكاری ئه‌م زه‌وی ه و دروستكردنی شارستانیه‌تێكی ئه‌خالقییه .ل ه فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا كاتێك مرۆڤ به‌م ئه‌ركه‌ی هه‌ڵبسێت و ئه‌م ئامانج ه بێنێته‌دی ئه‌وا هه‌م بۆ خۆی ده‌ژی و هه‌میش بۆ خودا .خودا و مرۆڤ ن ه دژ به‌یه‌ك ڕاده‌وه‌ستن ن ه یه‌كتری فه‌رامۆش ده‌كه‌ن، بۆی ه ده‌توانین بڵێین كه ئیسالم وه‌ك ئاینیێكی مرۆڤگه‌را (ئه‌گه‌ر ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه دروست بێت) مرۆڤ له دۆزه‌خی كۆیالیه‌تی مرۆڤه‌كان
117
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
118
ڕزگارده‌كات ،ڕێز و شكۆی بۆ ده‌گێڕێته‌وه، به‌اڵم ب ه ته‌نیا نایهیڵێته‌و ه و به‌رهه‌ڵدای ناكات، به‌ڵكو ئه‌ركێكی پیرۆزیشی ده‌خات ه سه‌ر كه هه‌ر له‌خزمه‌تی خودی مرۆڤایه‌تیدایه. هێندێك -2هیومانیزمی ئایدۆلۆژیی جار پێیوایه كه زانست ده‌ستكه‌وتی تاقانه و به‌رهه‌ڵستیكارانه‌ی مرۆڤه ،جۆرێكه له به‌ره‌نگاری دژ به ئایین .هه‌روه‌ك له چیرۆكی (ئاگری پیرۆز)دا ده‌رده‌كه‌وێت ،مرۆڤ هه‌تا به ڕه‌نجی خۆی ئاگری له خواوه‌ندی گریك (زیۆس) نه‌دزی نه‌یتوانی ببێته خاوه‌ن زانست و شارستانیه‌ت .خواوه‌ندیش به‌وه ڕه‌نجا و توڕه‌بوو ،بۆیه له‌وساكه‌وه ملمالنێیان هه‌یه! هێندێك له هیومانسیته سه‌ختبینه‌كان پێیان وایه كه زانست جۆرێكه له پیرۆزیی مرۆڤ، بۆیه دانانی نیشانه‌ی پرس له‌سه‌ر زانست و پێدراوه‌كانی زانست و پرسیاركردن له‌وه كه «ئایا زانست به‌ته‌نیا ده‌توانێت مرۆڤ به‌خته‌وه‌ر بكات؟» جۆرێكه له بێڕێزی به‌رامبه‌ر مرۆڤێتی مرۆڤ .بۆیه هێندێك جار ئایدۆلۆژیای هیومانیزم به‌ره‌و زانستپیرۆزی (پۆزه‌تیڤیزم) هه‌نگاو ده‌نێت .له فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا زانست پێدراو و خه‌اڵتێكی نایابی خواییه بۆ مرۆڤ، خوا به میهر و لوتفشیرینی خۆی مرۆڤی كرده يد ََم بونه‌وه‌رێكی چاووگوێكراوه و زانا (ؤ َعلَّ َم َ سا َو ُكلَّ َها ) البقره ( .)31خوا خۆی نایه‌وێت اَال مْ َ مرۆڤ نه‌زان و بێهه‌واس و تاریكبین بێت، زانستدۆستی كردوه به ئه‌رك له‌سه‌ر مرۆڤ. بۆیه‌ش له ئیسالمدا یه‌كه‌مین په‌یامێك بۆ مرۆڤ له‌الیه‌ن خواوه هاتبێت بریتیه له «بخوێنه« (إقرا) .ڕوون و ئاشكرایشه كه له ئه‌ده‌بیاتی ئیسالمیدا زانستدۆستی–جا هه‌ر جۆرێك بێت له زانست كه له‌خزمه‌تی مرۆڤایه‌تیدا بێت-
ئیسالم و هیومانیزمی نائایدۆلۆژی پێیانوایه كه مرۆڤ ئیدی ئۆباڵی (تاوانی یه‌كه‌م)ی باوه ئاده‌م و دایه حه‌وای له‌سه‌ر نییه ،مرۆڤ كه له‌دایك ده‌بێت بێتاوانه و په‌ڕه‌یه‌كی سپیی بێ په‌ڵه‌یه جۆرێكه له جێبه‌جێكردنی په‌رستش بۆ خودای به‌رز و زانا .لێره‌وه به‌كورتی ده‌توانین بڵێین كه فه‌لسه‌فه‌ی هیومانیستی و فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالم له‌ڕوانینیان بۆ زانست له‌وه‌دافره‌ڕه‌نگ و ئاڕاسته‌جیاوازن كه ئیسالم وه‌ها له‌زانست ده‌ڕوانێت كه په‌یوه‌ندیه‌كی ئاشتیانه‌ی پیرۆز و خه‌اڵتبه‌خشیانه‌یه له‌نێوان مرۆڤ و خوا ،به‌اڵم به‌شێك له هیومانیسته ئایدۆلۆژیسته‌كان وای ده‌بینن كه زانست چه‌كێكه له‌ده‌ست مرۆڤ بۆ به‌رهه‌ڵستكاریی و به‌ره‌نگاری خودایی. نابێت نكوڵی له‌وه بكه‌ین ك ه مرۆڤگه‌رایی (هیومانیزم) ،وه‌ك ڕه‌وتێكی فه‌لسه‌فیی ،هه‌وڵیكی به‌بایه‌خ بوو ه بۆ به‌ئازادڕوانینی مرۆڤ و به‌شكۆمه‌ندزانینی بوون و مه‌به‌سته‌كانی مرۆڤ له‌ژیاندا ،هیومانیزم وه‌ك له‌ناوه‌كه‌یدا ده‌رده‌كه‌وێت هه‌وڵێك بوو ه بۆ گێڕانه‌وه‌ی پیرۆزی مرۆڤ .به‌اڵم كاتێك سه‌یری تێز و تیۆری هیومانیزم ده‌كه‌یت به‌گشتی ،جۆرێك ل ه زۆررۆیشتن و زێده‌ڕه‌ویكردنی ستایشگوزارانه‌ی تێدا ده‌خوێنیته‌وه به‌رامبه‌ر به مرۆڤ ،هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌وه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه بوو ه كه كاردانه‌وه بووه ل ه به‌رامبه‌ر سته‌می كڵیسا له‌سه‌ر مرۆڤی ئه‌وروپی،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هه‌موو كاردانه‌وه‌یه‌كی هزرییش جۆرێك له زیاده‌ڕه‌وی وه‌رده‌گرێت ،جۆرێك ل ه ڕه‌هایی و بوغرایی ده‌دات ب ه بوونی مرۆڤ ،مرۆڤ یاخی ده‌كات ،هیومانیزم هه‌ندێجار مرۆڤێكی خۆبه‌پیرۆززان و سه‌ركه‌ش به‌رهه‌مده‌هێنێت، ئه‌و مرۆڤ ه یاخییه‌ش دوور نیبه دووبار ه ببێته‌وه سته‌مكار له‌سه‌ر مرۆڤه‌كانی تر .فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی به‌و ڕه‌هه‌ند ه مرۆڤگه‌راییه‌ی كه له‌خودی خۆیدا هه‌ڵیگرتوه تێڕوانینێكی هاوسه‌نگتری تێدا به‌رجه‌سته‌یه بۆ پیرۆزیی مرۆڤ ،به‌اڵم به‌داخه‌وه له توراس و ئه‌ده‌بیات و فیقهی ئیسالمیدا ئه‌و مرۆڤدۆستییه‌ی ئیسالم هێندێكجاران ب ه كه‌مبایه‌خه‌و ه سه‌یر كراوه ،یاخود زۆرجاریش پێشێل كراوه و ڕووی ڕاسته‌قینه‌ی مرۆڤگه‌رایی ئیسالم به‌جوانی نمایش نه‌كراوه.
سهرچاوه:
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
- Literary Movements for Students. David Galens. - Oedipus the King. Sophocles, Translated by: E. F. Storr - Favorite Greek Myth, lilian Stoughton - “Man Makes Himself” by Jean-Paul Sartre - Wikipedia: Julian Sorell Huxley. - Existentialism Is Humanism. Jean-Paul Sartre فلنخرج من الظلمات التية ،محمد قطب - WHAT IS HUMANISM, Fred Edwords. published in Americanhumanist.com
119
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گۆڤاری (خاڵ) و پڕۆژه ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی شێخ محه‌ممه‌دی خاڵ نەبەز هەورامی
لەدایكبووی ،1967شاعیر و نووسەر چوار كتێبی چاپكراوە و دوو كتێبی ئامادەی چاپن كۆمەڵێك وتار و لێكۆڵینەوەی ئایینی و ئەدەبیی و فیكری و سیاسیی لە گۆڤار و ڕۆژنامەكاندا باڵوبۆتەوە.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
120
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئه‌گه‌ر له سه‌ده‌ی ڕابردوودا ،چه‌ند زانا و ڕۆشنبیرێكی كورد خاوه‌نی پڕۆژه‌ی ڕۆشنبیریی، خاوه‌نی نه‌خشه‌یه‌ك بووبن بۆ هۆشیاركردنه‌وه‌ی گه‌ل و نه‌ته‌وه؛ به‌دڵنیاییه‌وه‌خاڵ یه‌كێك بووه له‌وانه« .»5به‌اڵم جیاوازی پڕۆژه‌كه‌ی له‌وه‌دا بوو ،كه ئه‌ویش ــ وه‌ك چه‌ند زانایه‌كی دیكه‌ی هه‌ڵكه‌وتوو ــ ئایینی به وزه‌یه‌كی گه‌وره‌ی چاكسازیی و گۆڕانكاریی و ڕزگاریی ده‌زانی. شێخ زوو هه‌ستی به‌وه‌كردووه كه ئه‌ركێكی گه‌وره‌ی ئایینیی و نیشتیمانیی له ئه‌ستۆدایه، له كاتێكدا كه هێندێك له قه‌ڵه‌مبه‌ده‌ستان، تازه ده‌كه‌وتنه به‌ر كاریگه‌ریی بیروبۆچوونی جیاكردنه‌وه‌ی ئایین له كاروباری ژیان و به داگیركه‌رزانینی كه‌لتووری ئیسالمیی ،یان ئه‌گه‌ر وه‌زیفه‌یه‌كیشیان به ئایین ڕه‌وا دیتبێ ،وه‌زیفه‌یه‌كی به‌رته‌سك بووه ،ئه‌وه‌تا به‌سه‌رسوڕمانه‌وه پرسیاری ئه‌وه‌ی لێده‌كرێت »:چۆنه زانایه‌كی ئایینیی ده‌چێته‌مه‌یدانی فه‌رهه‌نگ و زمانی نه‌ته‌وه‌وه؟! «»6 شێخ به‌ڕوونیی ئه‌وه‌ی له‌به‌رچاو بووه؛ پایه‌كانی ئه‌ده‌ب و زمان و ڕۆشنبیریی كوردی، ڕێبه‌رانی شۆڕشه‌كانی كوردستان ،كه‌سانی ئایینیی بوون ،بۆیه‌ــ به‌باوه‌ڕێكی پته‌وه‌وه‌ــ له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بووه ئه‌و دوو ئه‌ركه لێكجودا نه‌كرێنه‌وه ،خزمه‌تكردنی ئایینی له‌وه‌دا بینیووه؛ ڕێز و شكۆمه‌ندیی و ماف بۆ مرۆڤ و گه‌ل و نه‌ته‌وه بگێڕدرێته‌وه« .»7له سه‌رده‌مێكدا كه هێندێك له‌مامۆستایانی ئایینییش ــ له وانه‌یان كه‌جووڵه‌ی ڕۆشنبیریی و سیاسییان هه‌بووه‌ــ به بیری چه‌پ و ڕه‌نگ و ڕواڵه‌تی تازه ده‌ركه‌وتووی عه‌لمانیه‌ت بارگاویی ده‌بوون.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
هه‌ر كه ژماره()1ی گۆڤاری (خاڵ)م بینی، گوتم بێگومان ناولێنانه‌كه‌ی پێوه‌ندیی به زانای گه‌وره(شێخی خاڵ)ه‌وه هه‌یه .كه وتاری سه‌ره‌تام خوێنده‌وه؛ تێیدا ئاماژه به‌وه‌ش كرابوو «تێگه‌یشتنی ڕه‌سه‌ن و سه‌رده‌میانه‌و كوردانه بۆ ئیسالم، خزمه‌تكردن به‌زمان و فه‌رهه‌نگ ،خوێندنه‌وه‌ی ده‌نگ ڕه‌نگی جیاواز»...؛ پڕۆژه‌ی ئه‌و زانا گه‌وره‌یه‌بووه، ئه‌مه‌ش هۆیه‌كی ناونانی گۆڤاره‌كه‌بووه‌به(خاڵ). با من ئه‌وه‌شی بخه‌مه‌سه‌ر؛ كه باڵوكردنه‌وه‌ی بیر و بۆچوونیش ــ به تایبه‌ت بیر و بۆچوونی ئایینیی ــ له گۆڤار و ڕۆژنامه‌دا ــ الی خاڵ ــ هه‌نگاوێكی نوێی ئامانجدار بووه ،ل ه وتارێكیشیدا ــ له 20خاڵدا ــ بایه‌خی گۆڤار و ڕۆژنامه‌ده‌رده‌خات، ێ له كۆتاییه‌كه‌شیدا ده‌ڵێت« :هیچ گه‌لێك به‌ب گۆڤار و ڕۆژنامه‌ی باش ،به ئامانج و مه‌به‌ستی خۆی ناگات» .ب ه بۆنه‌ی ده‌رچوونی یه‌كه‌م ژماره‌ی گۆڤاری (ڕۆژی نوێ)شه‌وه له ()1960 دا ،ستایشێكی زۆری ڕۆژنامه‌وانیی ده‌كات و ب ه ده‌سه‌اڵتی چواره‌م ،به زمان و به قوتابخانه‌ی كۆمه‌ڵ ناوی ده‌بات ! «.»1 ده‌رچوونی ئه‌م گۆڤار ه به ده‌رفه‌ت ده‌زانم ــ منیش الی خۆمه‌وه‌ــ تیشكێك بخه‌مه‌سه‌ر پڕۆژه‌ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی ئه‌و زانایه. سه‌ره‌تا با ئه‌وه‌بڵێم؛ كه ئایینداریی خاڵ ،له‌مێژه جێگه‌ی سه‌رنج و جۆرێك له‌سه‌رسامییم بووه ،بۆیه له‌ژماره()8ی گۆڤاری (ڕابه‌ر)1992/9/8/دا ،وتارێكم له‌باره‌ی (ژیان و به‌رهه‌م و بیر و هه‌ڵوێسته‌كانی)یه‌وه باڵوكرده‌وه« .»2چونكه به پێویستم ده‌زانی ،نه‌وه‌ی نوێی ئیسالمخواز ،به‌زانا ئایینیه‌كانی نه‌ته‌وه‌كه‌شی ــ به تایبه‌ت ئه‌وانه‌یان كه خاوه‌نی خه‌ونی گه‌وره‌بوون ــ ئاشنا ببێت « ،»3دوایی ــ هه‌ر له‌و گۆڤاره‌دا ــ له‌باره‌ی (مه‌الی گه‌وره‌و شێخ عومه‌ری ئیبنولقه‌ره‌داخیی) شه‌وه‌وتارم نووسی «.»4
پڕۆژه‌ی ڕۆشنبیریی:
121
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
122
سه‌رچاوه‌ی ڕۆشنبیری خاڵ
بزافه‌كه‌ی (جه‌مالوددینی ئه‌فغانیی و موحه‌ممه‌د عه‌بده‌و هاوڕێكانیان) ــ ك ه بزافی نوێكردنه‌وه و ڕیفۆرمی ئایینیی بووه‌ــ بۆ خاڵ ده‌بێت به ڕۆشنكه‌ره‌وه‌ی بیر و ڕێگه‌یه‌كی نوێ ل ه ئاییندارییدا .له ساڵی 1932دا ــ پاش خوێندنه‌وه‌ی هه‌شت ژماره‌كه‌ی گۆڤاری (العروة الوثقى) ــ ك ه ئه‌فغانیی و عه‌بده ل ه پاریس ده‌ریانده‌كرد ــ ئاماژ ه به‌گۆڕانكاریه‌كی گه‌وره له‌بیر و بۆچوونیدا ده‌كات« ،هۆی بنه‌ڕه‌تی كاریگه‌ر له‌جیهانی ڕۆشنبیری مندا ،نووسینه‌كانی ئه‌فعانی بوو «،»8 ئیدی بایه‌خی به هه‌موو ئه‌و كه‌نااڵنه‌دا كه‌ئه‌و گرتبوونیه‌به‌ر بۆ گه‌یاندنی په‌یام و پڕۆژه‌كه‌ی؛ وه‌ك :ڕۆژنامه‌وانیی ،زمان ،ئه‌ده‌ب ،ڕه‌وانبێژیی، وتاردان« .ل ه وته‌جه‌مالیه‌كاندا بۆم ده‌ركه‌وت كه زمان گیانی میلله‌ته ،كه زمان هه‌بوو گه‌ل هه‌یه ،ئه‌و دوو ڕسته‌یه ڕایانچه‌ڵه‌كاندم « ،»9به‌اڵم ئه‌ڵبه‌ت خاڵ ئه‌زموونه‌كه‌ی ئه‌فغانیی ل ه هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه كورداندووه ،نه‌ك وه‌ك خۆی گواستبێتیه‌وه. شێخ له ده‌ركه‌وتنی بزافی (برایانی موسڵمان) یش ــ كه‌پاش بزافه‌كه‌ی ئه‌فغانیی و هاوڕێكانی ده‌ركه‌وت و كاریگه‌ریی ئه‌ویشی به‌سه‌ره‌وه‌بووه‌ــ ئاگاداربووه ،سوودیشی له‌ب ۆچوونه‌كانی (شێخ حه‌سه‌ن به‌ننا و سه‌ید قوتب) وه‌رگرتووه و به دوو كه‌سایه‌تیی گه‌وره‌ی زانیون « .»10شێخ سه‌ووافیش ــ وه‌ك كه‌سی یه‌كه‌می ئه‌و ڕێكخراوه ل ه عێراقدا ــ كه ساڵی 1952هاتۆته كوردستان ــ بۆ ناساندنی ئه‌و بزافه‌ــ (خاڵ)ی بینیووه ،له‌گه‌ڵ كه‌سه‌دیاره‌كانی ئه‌و كاره‌شدا له‌كوردستان ــ وه‌ك مامۆستایان عوسمان عه‌بدولعه‌زیز ،عه‌بدولعه‌زیز پاڕه‌زانیی ،مامۆستا عه‌لی موحه‌ممه‌د به‌هادین ــ پێوه‌ندی شه‌خسیی هه‌بووه ،به‌اڵم نه‌چووه‌ته نێو ئه‌و كاره‌وه« .»11پێده‌چێت به گونجاوی
شێخی خاڵ خزمه‌تكردنی ئایینی له‌وه‌دا بینیووه؛ ڕێز و شكۆمه‌ندیی و ماف بۆ مرۆڤ و گه‌ل و نه‌ته‌وه بگێڕدرێته‌وه
نه‌زانیبێت بچێته نێو كارێكه‌وه كه شێوه حیزبیی و نهێنیی بووه ،نه‌ك بزاڤێكی فیكریی و زانستیی و كۆمه‌اڵیه‌تیی به‌رفره‌وان ،كه‌له‌گه‌ڵ سروشتی كاری ڕیفۆرمخوازییدا بگونجێت.
نوێكردنه‌وه‌ی گوتار (خطاب)ی ئایینیی
شێخ كه ئایینیی به‌وزه‌ی گۆڕانكاریی و پێشكه‌وتن و ڕزگاریی ده‌زانی ،ئه‌وه‌یشی ده‌بینی كه ئایییندارییه‌ك ه له‌خۆیدا خورافه‌ت گه‌مارۆی داوه ،بۆیه نوێكردنه‌وه‌ی گوتاری ئایینیی و به‌ره‌نگاریی كردنی دۆگمایی و زۆر الیه‌نی دواكه‌وتووانه‌ی ئایینداریی باوی كرد ب ه یه‌كه‌مین ئه‌ركی خۆی .بێگومان ئه‌مه‌ش كارێكی پڕ له‌مپه‌ر بووه ،به‌اڵم ده‌شێت ئه‌و ڕاستیه‌ی له‌ال ڕوون بووبێت؛ كه‌چاكسازیی ئایینیی؛ بنه‌مای چاكسازیی كایه‌كانی دیكه‌ی ژیانه ،هه‌رگیز ناشكرێت له هیچ سه‌رده‌مێكدا ژیان به‌گشتیی له‌ئایینداریی داماڵدرێت، ڕاستكردنه‌وه‌ی ئاییندارییه‌كی نادروستیش ،به ئایینداریه‌كی دروست ده‌بێت ،ده‌نا هیچ شتێكی دی جێگه‌ی ئایین له ژیاندا پڕ ناكاته‌وه( .له وتاری فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌دیان ئاماژه‌ی به‌مه‌كردووه). به‌داخه‌وه‌تا ئێستاش ،به‌شێك ل ه ڕۆشنبیرانی ئێمه، وا ده‌زانن ده‌كرێت شتێكی دی (بۆ نمونه :زانست،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
فه‌لسه‌فه ،فیكر ،هونه‌ر ،شێوازێك له حوكمڕانیی)... ببێت به‌ئه‌لته‌رناتیفی ئایین بۆ كۆمه‌ڵ به‌گشتیی. هه‌وڵه‌كانی نوێكردنه‌و ه و چاكسازیی ئایینیی له ته‌فسیری قورئانه‌وه‌ده‌ستیپێكرد ،ته‌فسیرێك كه قورئان وه‌ك سه‌رچاوه‌ی شۆڕشێكی فیكریی و زانستیی و دادپه‌روه‌ریی بناسێنێت ــ له وتارێكیدا (بیگۆڕن تا خواش بیگۆڕێ) له‌و باره‌وه دواوه‌ــ ئه‌مه‌ل ه كاتێكیشدا كه‌ده‌ستبردن بۆ ته‌فسیركردنی قورئان به كوردی ،الی هێندێ كه‌س به جۆرێك له حه‌رام لێی ڕوانراوه »12« ،به‌اڵم خاڵ «ئه‌وه‌ی به‌نه‌نگیی زانیوه‌گه‌لێكی وه‌ك كورد ــ به‌و هه‌موو خزمه‌ته‌یه‌وه ك ه به‌كایه‌ی ئایینداریی كردووه‌ــ به زمانه‌كه‌ی خۆی خاوه‌نی ته‌فسیر نه‌بێت».»13 له‌گه‌ڵ بایه‌خدانی به قورئان و ئیمان ،به پێویستیشی ده‌بینی بایه‌خێكی باشیش ب ه ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) بدات ،سه‌ره‌تا (مه‌ولودنامه‌ی نه‌وئه‌سه‌ر)1932/ی نووسی ،كه تێیدا پوخته‌یه‌كی ڕاستی ژیانی حه‌زره‌تی (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) خستۆته‌ڕوو بۆ بێڕه‌واجكردنی مه‌ولوودنامه خورافییه‌كان ،ئاخر هه‌تا ئه‌م دواییانه‌ش ،پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) ــ الی ڕه‌شایی خه‌ڵك ــ زێتر له‌و مه‌ولوودنامانه‌و ه ده‌ناسرا .پاشان له چه‌ند نووسینێكی دیكه‌دا ،به‌زمانی جیاواز بۆ ئاستێكی بااڵ له‌سه‌ر په‌یامی پێغه‌مبه‌ری (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) نووسیووه. له وتاری (ڕۆژی له دایكبوونی پێغه‌مبه‌ر/ دروودی خوای له‌سه‌ر بێت)دا ،باس له جیهانێتیی ئیسالم ،یه‌كسانیی ،مافی ئایینه‌كانی دیكه‌و باوه‌ڕ پێبوونیان ده‌كات ،ته‌نانه‌ت باوه‌ڕ به‌و پێغه‌مبه‌رانه‌ش (سه‌المی خوایان لێبێت) كه له‌قورئاندا ناویان نه‌هاتووه ،پاشان باس له تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه ده‌كات ك ه په‌یامه‌كه‌ی بونیاتی نا،
كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی فره‌ڕه‌نگ و بێ‌چینایه‌تیی ،كه دین و دونیای پێكه‌وه‌به‌ستووه ،هه‌روه‌ها پێی وابووه ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه بۆ جاڕنامه‌ی گه‌ردوونیی مافه‌كانی مرۆڤ و دیموكراتیه‌ت ،بناخه‌بووه ،له‌كۆتایی وتاره‌كه‌شدا نووسیوویه‌تی؛ «ئه‌گونجێ هێندێ كه‌س ئه‌مڕۆ لهم قسه‌یه‌م سه‌ر با بدات» بۆیه ئه‌م ئایه‌ته به‌گوێیاندا ده‌دات« :ولتعلمن نبأه بعد حین» .له وتارێكی دیكه‌دا ،باسی له‌وه كردووه ك ه موحه‌ممه‌د (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت)، سه‌ركرده‌ی كایه‌ی (كۆمه‌اڵیه‌تیی و په‌روه‌رده‌یی و سیاسیی)ش بووه. پاشان بۆ زێتر تیشك خستنه‌سه‌ر (مرۆڤ سه‌نته‌ریی) له ئیسالمدا؛ له وتارێكدا (ماف و سنوور) ،باسی له ئازادیی تاك كردووه‌تا ئه‌و شوێنه‌ی مافی ئه‌وانی دی پێشێل نه‌كات. له وتاری (ژنهێنان و ته‌اڵقدان)دا ،ماف ه مرۆییه‌كانی ئافره‌ت ،له وتارێكیشدا ،ڕۆڵی وه‌زیفه‌ی دایكایه‌تی له پاراستنی خێزاندا ده‌خستووه ،ك ه دواجار كۆمه‌ڵیش له‌و ڕێگه‌یه‌و ه ده‌پارێزرێت. له ڕێگه‌ی خوێندنی كچانیشدا له قوتابخانه‌ــ به‌ده‌رخستنی به‌ڵگه‌ی شه‌رعیی ــ به‌ربه‌ستشكێن بووه«.»14 له‌و سۆنگه‌یه‌وه كه وتاری مینبه‌ره‌كان، كاریگه‌ریكی قووڵ و فراوانی له‌سه‌ر خه‌ڵك هه‌یه، ڕه‌خنه‌ی وتاری باوی مینبه‌ره‌كانی كردووه ،پێی وابووه‌چۆن جه‌سته‌به‌خۆراكی پاك له‌نه‌خۆشیی به‌دوور ده‌بێت و ده‌ژی ،ڕۆحیش پێویستی ب ه خۆراكی ئایینداریی و په‌رستشێكی پاكه ،نه‌ك ئه‌و ئاییندارییه پۆخڵه‌ی ك ه له‌سه‌ر زۆر له‌مینبه‌ره‌كانه‌و ه ده‌رخواردی گیانی مرۆڤ ده‌درێت ،ته‌نانه‌ت ئه‌و جۆر ه وتارانه‌ی به ژاری نێو خۆراكی ڕۆح ناو بردووه! (وتاری خۆراكی جه‌سته‌و گیان). شێخ نه‌ك چاكسازیی و نوێكردنه‌وه ،باوه‌ڕی ب ه
123
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
124
گۆڕانكارییش هه‌بووه ،ل ه ڕوانگه‌ی ئایه‌تی «ان الله ال يغير ما بقوم حت ييغيروا ما بانفسهم»و ئایه‌تی «وان ليس لالنسان اال ماسعی»وه؛ مرۆڤی به سه‌نته‌ری ئه‌و گۆڕانكاریه‌زانیوه ،ل ه وتاری (هیوا، بیگۆڕن تا خواش بیگۆڕێ ،پێغه‌مبه‌ری ئیسالم)دا، ئه‌و باسه‌ی كردووه. ئه‌گه‌ر ته‌نیا سه‌یری ناوی وتاره‌كانی بكه‌ین؛ ده‌رده‌كه‌وێ مه‌به‌ستێكی ئینسانیی زۆر گه‌وره له‌الی ئه‌و ئاماده‌یی هه‌بووه ،ئه‌مه ناوی چه‌ند وتارێكی دیكه‌یه‌تی( :دادی كۆمه‌اڵیه‌تی ،فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌دیان، فه‌لسه‌فه‌ی یه‌كێتی كۆمه‌ڵ و زمان ،هه‌ستی ناته‌واوی)، له دوو وتاریشدا ،باسی له‌ڕۆڵی زانكۆ و مامۆستای زانكۆ و زانین كردووه .له‌چه‌ند وتارێكی دیكه‌دا، تیشكی خستۆته‌سه‌ر كێشه و نه‌ریته كۆمه‌اڵیه‌تییه هه‌ڵه‌كان و ڕوانگه‌ی دروستی ئایینیی و زانستیی بۆیان .له وتارێكیشدا( ،ده ئامۆژگاریی) كه‌سێكی ئامریكایی پێشچاو خستووه ،كه له ئه‌مڕۆدا ئه‌و باسانه‌ده‌چن ه نێو بواری (گه‌شه‌پێدانی مرۆیی)ه‌وه. له باره‌ی ته‌سه‌وف و ته‌ریقه‌تیشه‌وه‌ــ ئه‌گه‌رچی باب و باپیری موریدی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی و خۆیشی ماوه‌یه‌ك پێڕه‌وكاری بووه‌و جاروباریش ــ به‌هه‌ستی سۆفیانه‌وه‌ــ هه‌وڵی شیعرنووسینی هه‌بووه‌ــ به‌گشتیی ڕووبه‌ڕووی گۆشه‌گیریی و ئه‌و شته نادروستانه بۆته‌وه ك ه به‌ناوی ته‌ریقه‌ته‌وه تێكه‌ڵی ڕۆحی ئایینداریی كراون ،به‌اڵم ڕێزی تایبه‌تی له ڕه‌مزه‌كانی ته‌ریقه‌ت و ڕێوڕه‌سمه‌كانی ته‌سه‌وف گرتووه ،ته‌سه‌وفی ڕاسته‌قینه‌شی به‌چرای ڕۆشنكه‌ره‌وه‌ی دڵ زانیوه( .وتاری هیچێكی تازه له‌ژێر تیشكی خۆرا نیه‌ــ له باره‌ی مه‌وله‌ویه‌وه)».»15 وێڕای نوێكردنه‌وه‌ی گوتاری ئایینیی و پێوه‌ستكردنی ب ه كایه‌كانی ژیانه‌وه ،پاراستن و نوێكردنه‌وه‌ی مه‌عالیمی ئیسالمیی ،پێشخستنی
خوێندنی حوجره ،نوێكردنه‌وه‌ی پڕۆگرامی وانه‌ی ئایین له قوتابخانه‌كاندا ،دامه‌زراندنی خوێندنگه‌ی نوێی ئایینیشی به‌پێویست زانیوه ،بۆیه‌ڕۆڵی گه‌وره‌ی له‌كردنه‌وه‌ی ئاماده‌یی و په‌یمانگه‌ی خوێندنی زانسته‌ئیسالمیه‌كاندا هه‌بووه ،ئه‌م ه وێڕای به‌شدارییشی له‌دامه‌زراندنی (زانكۆی سوله‌یمانی) دا. هه‌روه‌ها هه‌وڵیداوه‌مزگه‌وته‌دیاره‌كان ،خاوه‌نی خه‌تیبی لێوه‌شاوه‌بن» .»16چونكه بۆچوونی وه‌ها بووه »:پێویسته‌دوانده‌ری سه‌ر دوانگه‌كان و واعیزه‌كان ،خوێندنی زانستگه‌یه‌كی وه‌ك ئه‌زهه‌ریان ببێت و بڕوانامه‌ی بڵندیان به‌ده‌سته‌وه‌بێت» (وتاری خۆراكی جه‌سته‌و گیان).
یه‌كخستنی خه‌می ئایینیی و نه‌ته‌وه‌یی
له‌و قۆناغه‌دا و له‌الی خۆیه‌وه ،ئه‌و كه‌لێنه‌دروستكراوه‌ی نێوان ئایین و فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌یی ،نێوان دین و دونیا و كۆمه‌ڵگه‌ی سڕیه‌وه .كوردایه‌تیی و نیشتیمانپه‌روه‌ریشی به به‌شێك له په‌رستش زانیوه .له ڕوانگه‌ی ئایینه‌وه ،باسی ل ه ڕه‌وایه‌تیی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی سته‌مكاران و داگیركه‌ران كردووه ،ئه‌مه‌وێڕای ستایشی پێشمه‌رگه‌و جه‌نگاوه‌رانی كوردستان، له‌وتارێكیشدا باس له‌ئه‌ركی ئه‌ده‌ب ده‌كات له‌كاتی شۆڕشدا؛ بۆ نموونه بڕوانه( :كوردستانی جوانی زه‌رد و زه‌بوون ،یانزه‌ی ئازار ،داد ،چ ڕۆژێكی ڕه‌ش بوو ،وێژه‌مان و ئه‌م جه‌نگه له گه‌ڵمان، ئاده‌میی ناله‌بار « .»17كه لهم وتارانه‌دا ،به‌دڵێكی بریندار و پڕ حه‌سره‌ته‌وه ،الپه‌ڕ ه ڕه‌شه‌كانی سته‌مكاریی به‌رابه‌ر به نه‌ته‌وه‌یه‌كی موسڵمانی وه‌ك كورد تۆمار كردووه. هه‌میشه‌ش ته‌بایی و یه‌كڕیزیی به‌هه‌وێنی سه‌ركه‌وتن زانیوه ،له‌وتاری ڕۆژێكی هه‌ینیدا ــ به بۆنه‌ی ساڵی تازه‌وه‌ــ به‌رانبه‌ر به دووبه‌ره‌كیی و
بازنه‌یه‌كی فراوانی پێوه‌ندی
پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی زانا و ڕۆشنبیران و نووسه‌ران و شاعیره دیاره‌كانی كورددا ــ به جیاوازی بیرو ڕا و به‌چه‌پ و ڕاستیانه‌وه‌ــ هه‌بووه، هه‌ر به پایه‌ی زانایه‌تی و به‌پۆشاكی مه‌الیه‌تیشه‌وه، ماوه‌یه‌ك سه‌رۆكی لقی سلێمانی یه‌كێتی نووسه‌ران بووه ،ماڵ و حوجره‌كه‌شی زۆربه‌ی كات جمه‌ی هاتووه‌له‌ڕۆشنبیران. واده‌زانم بوونی ئه‌م پێوه‌ندیه فراوانه‌شی بۆ دوو هۆكار ده‌گه‌ڕێته‌وه: 1ـ به‌رزیی ئاستی زانستیی ئه‌و له‌ئایین و زمان و ئه‌ده‌ب و ڕۆشنبیریی گشتییدا( .واته ده‌توانین بڵێین مه‌رجه‌عێكی ڕۆشنبیریی بووه). 2ـ هاوخه‌میی له‌گه‌ڵ ئه‌وانی دی له بواری خزمه‌تكردن به فه‌رهه‌نگ (كه‌لتوور)ی نه‌ته‌وه‌ییدا. بوونی یه‌كێتی ئه‌دیبانیشی به‌پێویست زانیوه، نیگه‌رانیی له‌دابڕان ــ كه‌ده‌بێته‌هۆی نه‌بوونی كاری هاوبه‌ش ــ ده‌ربڕیوه ،ئاماژه‌شی به كاریگه‌ریی سیاسه‌ت له‌سه‌ر ئه‌مه‌كردووه( .وتاری یه‌كێتیی وێژه‌ران).
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
خوێنڕشتنی یه‌كدی له دڵه‌وه هاواری لێهه‌ڵساوه، هه‌مووانی ڕووبه‌ڕووی خوا كردۆته‌وه ،پاشان له‌ده‌ست فێڵكردن و بێبه‌ڵێنیی كاربه‌ده‌ستان، بێزاریی ده‌ربڕیووه .هه‌ر له‌به‌رابه‌ر خۆفرۆشیی و خۆخۆریی نێوخۆیی ،وتاری (پاك و پیس ،به‌هاری چی..؟!!) نووسیووه. یه‌كێك له كاره گه‌وره‌كانی ،له پێناو پاراستنی زمانی نه‌ته‌وه‌ییدا ــ كه‌ئه‌و باوه‌ڕی وه‌ها بووه‌زمان نه‌بوو گه‌لیش نیه‌ــ نووسینی (فه‌رهه‌نگی خاڵ)بووه له‌سێ‌به‌رگدا ،كه‌چه‌ند زانا و نووسه‌رێكی كورد و بێگانه‌نرخاندویانه ،دواییش بۆ فه‌رهه‌نگه‌كانی دی بووه‌به‌بناخه. هه‌ر له‌بواری پاراستن و گه‌شه‌پێدانی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وایه‌تیی و به‌مه‌به‌ستی ده‌رخستنی به‌رزیی ئاستی زانستیی زانایانی كورد بۆ گه‌النی دی، به زمانی عه‌ره‌بی كتێبی له باره‌ی (شێخ مارفی نۆدێیی ،بێتووشیی و شێخ ئه‌حمه‌دی فائیزی به‌رزنجه‌ییه‌وه) نووسیووه. وێڕای خزمه‌تی زانستیی و فه‌رهه‌نگیی ،كوردی به پارێزه‌رێكی گه‌وره‌ی خاك و قه‌واره‌ی سیاسی موسڵمانانیش زانیوه ،بۆ ئه‌مه‌ش سه‌الحه‌دینی ئه‌یوبیی وه‌ك نموونه‌یه‌كی گه‌وره‌ناوبردووه. یه‌كێكی دی ل ه كاره‌فه‌رهه‌نگییه‌كانی ،پاراستن و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ڕاستكردنه‌وه‌ی ئاییندارییه‌كی نادروستیش ،ب ه ئایینداریه‌كی دروست ده‌بێت ،ده‌نا هیچ شتێكی دی جێگه‌ی ئایین له‌ژیاندا پڕ ناكاته‌وه
ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی كتێبخانه‌یه‌كی ده‌ستنووس بووه‌ــ نیزیكه‌ی 636ده‌ستنووسی تێدا بووه‌ــ ك ه به‌شێكی زۆریان له‌بنه‌ماڵه‌كه‌یه‌وه‌بۆی به‌جێماون».»18 له1980دا لیژنه‌یه‌ك له به‌غداو ه هاتوو ه بۆ الی كه ده‌ستنووسه‌كانی ــ به كتێبخانه‌ی سه‌دام ــ بفرۆشێت ،پاره‌یه‌كی زۆر و پاشان چه‌كی كراوه‌ی وه‌به‌ر نراوه ،دوا قسه‌ی ئه‌وه‌بووه «به‌رانبه‌ر به‌و چه‌كه‌ش الپه‌ڕه‌یه‌ك نادات «.»19 وه‌ك بینیمان ،شێخ له‌زۆر بواردا قه‌ڵه‌می تاو داوه‌و به زۆرباردا كۆشاوه ،ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر به‌ڵگه‌بێت له‌سه‌ر شتێك ،به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر گه‌وره‌یی خه‌م و خه‌ونی ئه‌و «.»20
125
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
126
هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی گۆڤار و ڕۆژنامه‌كاندا، پێوه‌ندی هه‌بووه« ،له هه‌موو ژماره‌یه‌كی (گه‌الوێژ) دا ــ كه مامۆستایان ئیبراهیم ئه‌حمه‌د و سه‌جادی ده‌ریانكردووه‌ــ ته‌فسیری ئایه‌تێكی قورئانی باڵوكردۆته‌وه« ،»21له كاتێكدا ئه‌و گۆڤار و ڕۆژنامانه ئامانجێكی ئایینیان نه‌بووه .له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌سیاسیه‌دیاره‌كانی كوردستانیشدا( :شێخی حه‌فید ،بارزانی ،تاڵه‌بانی ،قاسملۆ) نێوانی هه‌بووه. كه‌سه‌یری پێوه‌ندی شێخ به‌نووسه‌ر و نێوه‌نده ڕۆشنبییریه‌كانه‌وه ده‌كه‌ین ،ده‌توانین بڵێین له به‌شێكی زۆر له ڕۆشنبیرانی ئیسالمیی ئه‌م سه‌رد ه مه‌كراوه‌تر بووه ،ئه‌وانی دیكه‌ش له زۆر له ڕۆشنبیرانی خۆ به‌عه‌لمانیزانی سااڵنێكی پاش ڕاپه‌رین كراوه‌تر بوون ،گۆڤار و ڕۆژنامه‌كانیشیان له زۆر گۆڤار و ڕۆژنامه‌ی ئه‌مڕۆ (ئه‌هلیی)تر و (لیبراڵ)تر بوون .ئاخر تا ئێستاش ،پێوه‌ندی نێوان نووسه‌ران و ڕۆشنبیرانی ئایینیی و ئه‌وانی دی ــ به‌گشتیی ــ پێوه‌ندیی دیالۆگ و خه‌می پڕۆژه‌ی هاوبه‌شی فه‌رهه‌نگیی نییه .ئه‌مه‌له‌كاتێكدا كه‌ده‌توانین بڵێین دیالۆگی فیكریی و ڕۆشنبیریی، سه‌ره‌تای ه بۆ مامه‌ڵه‌كردنی دروست له‌گه‌ڵ جیاوازی و فره‌یی و دیالۆگ له كایه‌كانی دیكه‌دا .پێوه‌ندی ناردنی به‌رهه‌م و نامه‌شی له‌گه‌ڵ هێندێك له‌زانا و نووسه‌ره گه‌وره‌كانی میسردا هه‌بووه ،ئه‌مه‌ش بۆ ناساندنی ئایینداریی و فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌كه‌ی بووه. له‌كۆتاییدا :له‌كاتێكدا له‌الیه‌ن چه‌ند ڕۆشنبیرێكی ناسراوه‌وه ،به زانا و به (متبحر) ناوبراوه‌و ستایشی هه‌ڵوێست و ڕه‌فتاری كراوه ،به‌اڵم خاڵ هه‌رگیز خۆی له سه‌رووی ڕه‌خنه‌وه‌نه‌بینیووه، له‌پێشه‌كی (ناڵه‌ی ده‌روون)دا ــ به به‌یته‌شیعرێكی حاجی قادری كۆیی ــ ئه‌وه‌ی ده‌ربڕیوه: ئه‌مانه زاده‌یی ئه‌فكار و خۆشه‌ویســـتی منن ئه‌گه‌ر قه‌بیح و كه‌ریهن ،ئــــه‌گه‌ر شه‌ل و ئه‌عیمما
سه‌رچاوه‌و په‌راوێز:
1ــ ناوی هه‌ر وتارێكمان برد ،له(ناڵه‌ی ده‌روون)دا ــ كۆكراوه‌ی سێ‌به‌رگی وتاره‌كانی ــ باڵو كراوه‌ته‌وه ،كه ده‌زگای ئاراس له‌یه‌ك به‌رگدا ساڵی 2007چاپیكردووه. 2ـــ ئه‌و وتارانه‌ــ پاش ڕاپه‌ڕین ــ یه‌كه‌مین نووسین بوون له‌باره‌ی ئه‌و زاتانه‌وه ،پاشانیش له هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هید و سوله‌یمانی ،له دوو كۆڕی تایبه‌تدا ،قسه‌مان ل ه باره‌ی شێخه‌وه كرد .دواتر نووسین له‌باره‌یانه‌وه، به ئاستی توێژینه‌و ه و ماسته‌رنام ه گه‌یشت( ،ده‌رفه‌ت نیه ناوی ئه‌و توێژینه‌وانه‌به‌رین) ،هه‌روه‌ها (د .ئاراس محه‌ممه‌د ساڵح) كتێبێكی چاپكردووه به‌ناوی (شێخ موحه‌ممه‌دی خاڵ له كۆمه‌ڵه‌دیدارێكی ڕۆژنامه‌نووسییدا)، هێندێ لهم بۆچوونانه‌و ڕاوبۆچوونی دیكه‌مان له‌باره‌ی خاڵه‌وه لهم كتێبه‌دا ده‌رخستووه. 3ــ به‌داخه‌و ه ئه‌م نه‌وه‌یه به‌گشتیی ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ی نێو كارێكی په‌روه‌رده‌یی ــ حه‌ره‌كیی ــ سه‌ر به(ڕێكخراوی برایان) بووه ،له‌ڕووی په‌روه‌رده‌ییه‌وه‌ــ نه‌ك سیاسیی ــ زێتر له‌ژێر كاریگه‌ریی ئه‌ده‌بیاتی ئه‌و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بزافه و ڕه‌مزه‌كانیدا بووه ،تا ئه‌م دواییانه‌ش وه‌ك پێویست ئاگای له ڕه‌مزه‌ئایینیه‌گه‌وره‌كانی گه‌له‌كه‌ی نه‌بووه( ،له وتاری دیكه‌دا لهم باره‌یه‌وه شتێكمان گوتووه( .ئیدی با باسی نه‌وه‌ی به‌ناو سه‌له‌فیی نه‌كه‌ین كه‌پێڕه‌وی له ئاییندارییه‌كی كۆپیكراوی عه‌ره‌بستانی سعودی ده‌كات). 4ـ هۆیه‌كی دیكه‌ی نووسینی ئه‌و وتارانه ئه‌وه‌بوو، له‌هێندێ نووسیندا ،وه‌ك پێویست الیه‌نی ئایینداریی و سه‌رچاوه‌ی بیری ئه‌وان ده‌رنه‌ده‌خرا ،یا ده‌كرا به‌ژێر ڕه‌نگی ئایدۆلۆژیاوه. 5ــ مه‌رج نییه‌هه‌موو ڕۆشنبیر و نووسه‌رێك خاوه‌نی پڕۆژه‌ی ڕۆشنبیریی بێ ،بۆ نموونه د.فه‌رهاد شاكه‌لی ،عه‌الدین سه‌جادی و ڕه‌فیق حیلمیی به‌خاوه‌نی پڕۆژه‌ی ڕۆشنبیریی ده‌زانێ (بڕوانه :شاكه‌لی /كه بازن ه و الكێشه‌كان هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه/ل/131ئاراس/2010/ هه‌روه‌ها :سه‌جادی/هه‌میشه‌به‌هار/پێشه‌كی شاكه‌لی/چ2 ئاراس.)2012/ 6ــ چاوپێكه‌وتن/محمد ساڵح مه‌ال حه‌سه‌ن/ڕۆژنامه‌ی االعراق /1985/1/14/پوخته‌كه‌ی له ژ99ی پاشگۆی كوردی ڕۆژنامه‌كه‌دا له 1989/8/23باڵوكراوه‌ته‌وه. 7ــ له نێوه‌نده ئیسالمیه‌كه‌ی ئێستاشدا ،كه‌م نین ئه‌و جۆر ه كه‌سانه‌ی كه‌ئه‌وه‌یان له‌ال ڕوون نیی ه خزمه‌تكردنی ئایین هه‌ر خزمه‌تكردنه به مرۆڤ ،ئاخر په‌یام و په‌یامبه‌رانی خودایی له‌پێناو مرۆڤدا هاتوون، ته‌نانه‌ت فریشته‌كانیش له خزمه‌تی ژیانی ئه‌ودان (لهم باره‌وه‌شتی دیكه‌مان نووسیوه). 8ــ په‌راوێزی ژ(.)6 9ــ په‌راوێزی پێشوو. 10ــ دیداری نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه له‌گه‌ڵ شێخ
خالیدی كوڕی خاڵ 5ــ8ـــ.1992 11ــ نامه‌یه‌كی به‌ڕێز مامۆستا عوسمان عه‌بدولعه‌زیز، له وه‌اڵمی نامه‌یه‌كماندا .1991/10/8 /كه‌سانی دیكه‌ش له‌و پێوه‌ندیه‌ئاگادارن. 12ــ د .ئاراس محه‌ممه‌د ساڵح ل ه ژماره()1ی ئه‌م گۆڤاره‌دا له‌باره‌ی ته‌فسیره‌كه‌یه‌وه‌بابه‌تێكی نووسیووه. 13ــ په‌راوێزی()6 14ــ شێخ نوری شێخ ساڵحی شاعیر ،به‌بۆچوون و به‌ڵگه‌یه‌كی شه‌رعیی خاڵ ،مامۆستایه‌كی ئافره‌ت ڕازیی ده‌كات كه‌له‌قوتابخانه‌ی كچاندا وانه‌بڵێته‌وه. 15ــ شێخ هێنده له‌گه‌ڵ نوێكردنه‌وه‌دا بووه ،له ێ هه‌میشه‌ل ه شیعریشدا به‌پێویستی زانیوه« ،شیعر ده‌ب گۆڕان و تازه‌بوونه‌وه‌دا بێ ،به‌پێی ڕۆژ كااڵ له‌به‌ربكات، شاعیری ئه‌مڕۆ ئازا و سه‌ربه‌ستن ،له‌كه‌س ناترسن، شیعری ئه‌مڕۆ دیلی وه‌زنی خه‌لیل و عه‌رووزی ئه‌و نیه» ( وتاری شیعرو شاعیر) ،كه‌تا ئێستاش الی هێندێ‌كه‌س ،هه‌ر شیعری عه‌رووزیی به‌شیعر ده‌زانرێ. 16ــ بڕوانه په‌راوێزی ( ،)10هه‌روه‌ها :نه‌به‌ز هه‌ورامی /زانای گه‌وره شێخ موحه‌ممه‌دی خاڵ/ گۆڤاری ڕابه‌ر/ژ /8ئه‌یلول.1992/ 17ــ بۆ زۆر هه‌ڵوێستی دیكه‌ی ،بڕوانه :ڕۆڤار/ ژ 24/29ــ /2004/4ژماره‌ی تایبه‌ت به خاڵ/ده‌زگای سه‌رده‌م ،هه‌روه‌ها په‌راوێزی(.)16 18ــ په‌راوێزی ( ،)16هه‌روه‌ها دیداری نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه له‌گه‌ڵ شێخ خالیدی كوڕی خاڵ له5ـ8ـ1992دا. 19ــ هه‌ردوو په‌راوێزی پێشوو. 20ــ بۆ ژیان و ببلیۆگرافیای به‌رهه‌م و نووسینه‌كانی بڕوانه :په‌راوێزی ( )17هه‌روه‌ها :په‌راوێزی( )1ل.332/ 21ــ بڕوانه‌په‌راوێزی (/)17ڕۆڤار /ل.70
127
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گێڕانەوەى هاوسەنگى بۆ جیهانى شتەكان و كەسەكان و ئایدیاكان
الى مالیكى كوڕى نەبی خالد محەممەد غەریب لەدایكبووی ،1969هەڵەبجە ،ماستەر لەبواری شەریعەت .چەندین وتار و بەرهەم و توێژینەوەی باڵوكراوەی هەیە
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
128
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كاتێك كۆمەڵگە لە حاڵەتى هەستانەوەدا بێت ،پێویستە هاوسەنگى نێوان هەرسێ جیهانى شتەكان و كەسەكان و ئایدیاكان بە باشی تێدا بێتەدى ،بەاڵم كۆمەڵگەى ئیسالميى ئەمڕۆ بە ەۆی لەدەستدانى ئەو جۆرە هاوسەنگیەوە دەناڵێنێت و هەر ئەمەشە گرفتى سەرەكى كۆمەڵگەى ئیسالميى. لەم جیهانەدا چەندایەتى زاڵ و بااڵدەستە و كۆمەڵگەى ئیسالمی بەرەو ساتمە بردنێكى گەورە و مەترسیدار راپێچ كردووە ،شت بووە بە سەنتەر و كەسەكان و ئایدیاكان بە دەوریدا دەسوڕێنەوە، كاتێك جیهانى رۆشنبیرى بە دەورى تەوەرى شتەكاندا دەسوڕێتەوە ،شتەكان لە پەیژەى بههادا لوتكە دەگرن ،فەرمانە جۆرییەكان دەگۆڕێن بۆ فەرمانى چەندێتى و كاروبارەكان بەپێی پەیژەى شتەكان هەڵدەسەنگێنرێن. كارمەند لە ریزبەندى ئیداریدا و لە دیاریكردنى پۆستەكەیدا پشت بە ژمارەى ئامێرەكان دەبەستێت بەكاریان بەێنێت یان نا .هەروهها كاتێك دەزگایەكى فەرمى بیەوێت خۆی نەوژەن بكاتەوە داواى ژمارەیەكى خەیاڵى كەلوپەل و كەرەستە دەكات. ئەم لە سنوردەرچوونەى جیهانى شتەكان لە هەموو بوارەكاندا بەجوانى دیارە ،مالیك چەندین نمونە بۆ بوارى دەروونيى ،ئاكاريی ،مەعریفيی، كۆمەاڵیەتيى و سیاسيی دێنێتەوە .بۆ نمونە لە بوارى مەعریفیدا پرسیار لە نوسەر ناكرێت چ گرفتێكى چارەسەر كردووەو و چی نووسیوە و لەچی دەكۆڵێتەوە ،بەڵكو پرسیارى ژمارەى كتێب و بەرهەمەكانى و ژمارەى الپەڕەكانى لێدەكرێت. هەندێكجار نوسەرانیش توشى هەمان پەتا دەبن و خۆشیان باس لە ژمارەى بەرهەمەكانیان دەكەن. لە بوارى ئەدەبى سیاسيیدا ،لە وتەى
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
بیرمەندى جەزائیرى ،مالیكى كوڕى نەبی لە ساڵى( 1905ز) لە دایكبووە و لە خێزانێكى هەژار و ئاینپەروەردا گەورە بووە ،لە شاری (تەبسە) كە شارێكى دووردەست دەبێت لە دەسەاڵتى فەرەنسییەكان ،گەورە دەبێت و بەیانیان زوو قورئانى پیرۆز و زمانى عەرەبی دەخوێنێت و كاتژمێرى هەشتی بەیانیانیش دەچێتە قوتابخانەى فەرمى .ساڵی ( )1930بۆ درێژەدان بە خوێندن دەڕوات بۆ پاریس و زانستى كارەبا و میكانیك دەخوێنێت ،ساڵى ( )1935كۆلیجى ئەندازیارى تەواو دەكات .دەگەرێتەوە بۆ جەزائیر ،بەاڵم نە لە جەزائیر و نە لە واڵتە عەرەبیەكاندا كارى پێ نادرێت .ناچار دەگەڕێتەوە بۆ فەرەنسا و هەتا ساڵى ( )1956لەوێ دەمێنێتەوە و لەو ماوەدا ئەم بەرهەمانە باڵو دەكاتەوە: الظاهرة القرآنیة ،شروط النەضة ،وجهە العالم اإلسالمي ،فكرة اإلفریقیة اآلسیویة. ساڵى ( )1956سەردانى میسر دەكات و هەتا ساڵى ( )1963دەمێنێتەوە ،لە قاەیرە ئەم بەرهەمانە باڵو دەكاتەوە: حدیث في البناء الجدید ،مشكلة الثقافة ،في مەب المعركة ،تأمالت في المجتمع العربي. ساڵى ( )1963دەگەڕێتەوە بۆ جەزائیر و وەك بەڕێوەبەرى گشتى خوێندنى بااڵ دادەمەزرێت .ساڵى ( )1967لە پۆستەكەى دەستلەكاردەكێشێتەوە و خۆی تەرخان دەكات بۆ كارى فیكرى ،ئەم بەرهەمانە باڵودەكاتەوە: آفاق جزائریە ،مشكلة األفكار في العالم اإلسالمي ،المسلم في عالم اإلقتصاد. ئەم بیریارە جەزائیرییە لە ( 31ئۆكتۆبەر )1973لە جەزائیر كۆچی دوایی كردووە(.)1
جیهانى شتەكان و كەسەكان و ئایدیاكان 1ـ جیهانى شتەكان
129
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پشتگیريكردن لە یەكێك لە واڵتەكاندا ئەم دەستەواژە هاتووە (حكومەت و گەلەكەى) .بە راستى پەیوەندى خاوەندارێتى ئاوەژوو كراوەتەوە، لەبرى ئەوەى گەل حكومەتى هەبێت ،واى لێ هاتووە حكومەت گەلى هەیە ،خاوەندار بووە بە موڵك و سامان ،هەرچۆنێك بێت ئەم ساتمە یەكێكە لەنیشانەكانى ئاوەژووبوونەوەى پەیژەى بههاكان ( .)2لە كەشوهەوایەكى ئاوا بیماردا كەڵەكەكردنى شت بە شارستانییەت دادەنرێت ،كۆمەڵگەى پاش شارستانى پڕە لە شت بەاڵم ژیانى لێ نیيە (.)3
2ـ جیهانى كەسەكان:
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
130
كاتێك خەڵكى -زیاتر لەئایدیا و راستی -ەۆگرى كەسایەتيیەكان دەبن ،هەمیشە چاوەڕێی قارەمان و كەسایەتيیەكى كاریزمایی دەكەن سەرهەڵبدات و رزگاریان بكات .وتاربێژ و بانگخوازەكان زۆرجار لە وتارەكانیاندا هاوار دەكەن :وامعتصماە! صەالحەدین دهەەستەوە! ئەمەنەخۆشییەكى بەرباڵوى ناو كۆمەڵگەى ئیسالمیيە. مالیك دەڵێت :جارى واهەیە لە بەرانبەر پیاوى قەدەر و پاڵەواندا پیاوى كڵۆڵ و نەگبەتیش هەیە(،)4 پیاوى كڵۆڵ ئەو كەسەیە كە سەرلەبەرى شكست و نسكۆكان دەخرێنە گەردن و ئەستۆى و بە ەۆكارى هەموو نههامەتیەكان دادەنرێت .لەبری ئەوەى لە رووداوەكان بكۆڵينەوە و ەۆكارەكان بدۆزینەوە، یا چاوەڕێی پیاوى قەدەر و پاڵەوانێكى ئاسمانین، یان كەسێك كڵۆڵ و بەدبەخت دەكەینە ەۆكارى سەرجەم نسكۆكانمان ( .)5لەئێستای هەرێمی كوردستانی خۆشماندا سەرۆكی هەرێم لەالیەن پارتەكەیەوەكراوەبەپیاوی قەدەر و بەتاقەئومێدی ئایندەلەقەڵەم دەدرێت! بەاڵم لەالیەن پارتەكانی ترەوەكراوەبەپیاوی كڵۆڵ و بەسەرچاوەی سەرجەم نههامەتیەكان دادەنرێت!
هەندێكجار ئایدیاكانمان لە كەسایەتیيەكدا بەرجەستە دەكەین ،كە كەسایەتيیەكە دەمرێت ئایدیاكانیش لەگەڵ خۆیدا دەنێژێت .جارى واش هەیە ئەو كەسە شایان و شایستە نيیە و دواجار هەڵەكانى بەسەر كۆمەڵگەى ئیسالمیدا دەشكێتەوە. )1 1جیهانى ئایدیاكان پێشتر باسی گرفتی كۆمەڵگەى ئیسالمیمان كرد لە هەردوو جیهانى شتەكان و كەسەكاندا، گرفتەكانى ئەو دوو جیهانە بەشێكن لە گرفتی جیهانى ئایدیا. بۆ روونكردنەوەى گرفتەكانى كۆمەڵگەى ئیسالمى لە جیهانى هزر و ئایدیادا سەرەتا پێویستە ئەم دوو چەمكە روون بكەینەوە: یەكەم :ئایدیای رەسەن: بریتیە لە ئایدیای راست و دروست ،رەسەنایەتى سیفەتێكى زاتى ئایدیای راست و دروستە ،كە ئایدیایەك راست و دروست بوو پارێزگارى لە رەسەنایەتى خۆی دەكات. دوووەم :ئایدیاى كارا: بریتیە لەو ئایدیایەى كە لە دڵ و دەروون و ەۆش و زەین و هەست و نەستى تاكدا ئەكتیڤ و كارایە و دەیهەژێنێت و دەیبزوێنێت و بەرەو ئامانجێكى دیاریكراو ئاراستەى دەكات.
پەیوەندى ئایدیاى رەسەن و ئایدیای كارا
مەرج نیيە ئایدیاى رەسەن هەمیشە كارا و كاریگەر بێت ،وەك چۆن مەرج نيیە ئایدیای كاریگەریش هەمیشە رەسەن و دروست بێت. كاریگەرى پەیوەست نيیە بە راستى و دروستى ئایدیاكەوە ،كاریگەرى سیفەتێكى كاتى و دەرەكییە، بەاڵم رەسەنایەتى سیفەتێكى زاتى و هەمیشەییە. كاریگەريی مێژووى خۆی هەیە ،وەك مالیك دەڵێت لەگەڵ ساتى ئەرخەمیدسدا دەستپێدەكات،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ئەو ساتەیە كە پاڵەپەستۆ و فشار و هەژموونەكەى هەڵدەكات و تاك و دەوروبەرى دهەەژێنێت(.)6 (212-Archamade 278 ئەرخەمیدس پ .ز) زانایەكى گەورەى یۆنانیە ،دەگێڕنەوە سیراكۆزى پاشا ،ئەركى ئەوەى پێ سپارد دیارى بكات تاجەكەى ئاڵتونى پوختە یان نا ،بەتوێژینەوە چەمكى كێشى عەینى دۆزییەوە .ئەو دەمەى لە گەرماوێكدا خەریكى خۆشتن بوو ،بیرى لە بابەتەكە دەكردەوە لەپڕ ئیلهامى بۆ هات و لەخۆشیدا خۆى لەبیر چوویەوە و لە گەرماوەكە هاتە دەرەوە و هاوارى كرد“ :ئۆریكا! ئۆریكا! واتە :دۆزیمەوە! دۆزیمەوە! “. ئەمە ساتى كاریگەرى ئایدیایە كە هەست و نەست و ەۆش و فیكر و هەموو گیانى ئەرخەمیدس دەگرێتەوە و جۆش و خرۆشییەكى وههاى پێدەبەخشێت خودى خۆیی بیر بچێتەوە. كۆمەڵگەى ئیسالميى لە ئەشكەوتى حیراوە ئایدیا زیندوو و رەسەنەكانى وەردەگرێت ،ئەو ئەشكەوتەى كە وەك نیچە دەڵێ :سەمفۆنیایى قارەمانێتی دابە گوێی ئاینى مەرداندا(.)7 ئایدیاى رەسەن لە كات و ساتى خۆیدا كاریگەرە و دڵ و ەۆش و هەست و نەست و ویژدان دهەەژەنێت ،فیكر و حەز و ئارەزوو و بهها و ئاراستەكانى تاك دەگۆڕێت و لە رەفتاریدا بەرجەستە دەبێت ،دروست وەك ئەو ئایدیا قورئانیانەى كە دەستەى كۆچەران و پشتیوانانى كرد بە باشترین ئوممەت( .كنتم خير أمة أخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنەون عن المنكر).... (.)8 بەاڵم بەداخەوە وردە وردە كاریگەرى ئەم ئایدیا رەسەنانە لە دڵ و دەروونى تاكەكانى كۆمەڵگەى ئیسالمیدا دامركایەوە ،ئەمەش بە ەۆی السەنگبوونى هەرسێ جیهانى شتەكان ،كەسەكان
و ئایدیاكانەوە بوو .پەیوەندى نێوان ئایدیاو شت گۆڕا ،شت بوو بە سەنتەر و ئایدیا و كەسەكان بە دەوریدا كەوتنە سوڕانەوە. كاتێك شت ببێت بە سەنتەر ،بیروباوەڕ و كەسەكانیش دەكرێنە قوربانى شتەكان و چیدى ئیتر تاك ناتوانێت باوەڕ یان خۆی ببەخشێت و بەرخۆدان دەپوكێتەوە و چڵێسی و چاوچنۆكى و رژدى و پیسكەیی لە دەروونى تاكەكاندا بااڵدەست دەبێت. بە هەمان شێوە پەیوەندى ئایدیاو كەس گۆڕا و هەندێكجار ئەم پەیوەندیيە بووە و دەشبێ بە پەیوەندى ئایدیا و تەوتەم یان ئایدیا و شەیتان. كەسێك یان گرووپ و پارتێك یان خێڵ و نەتەوە و زمان و رەچەڵەكێك دەكرێت بە بت و تەوتەم و دەپەرسترێت ،یان دەكرێتە شەیتان و نەفرەتى لێدەكرێت. كاتێك پەیوەندى ئایدیا و كەس دەگۆڕێت بۆ پەیوەندى ئایدیا و بت ،یان ئایدیا و شت چیدی ئیتر بوارێك نامێنێتەوە بۆ یەكتر قبووڵكردن و گوێگرتن لە یەكتر چ جای پێكەوە ژیان! بە تەوتەمكراوەكە دەبێت بە پێوەرى راست و هەڵە و باش و خراپ و جوانى و ناشیرینی. بڕیاردان بە پێی جیهانى ئایدیا نابێت ،بەڵكو بەپێی جیهانى كەسەكان دەبێت و ەیچ بوارێك بۆ رەخنە نامێنێتەوە و پرۆسەى پیرۆزكردن بە كااڵى تازە و مۆدێلى نوێوە -بەشێوەیەكى مەترسیدار -تەشەنە دەكات و دڵ و دەروونى تاكەكان داگیر دەكات. لەو سۆنگەوە كە هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ تەوتەم ئاسانترە لە هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ ئایدیا ،هەمیشە ناحەزان و دوژمنان كار لەسەر ەێشتنەوەى تەوتەم دەكەن ،راستە تەوتەمپەرستی لە رۆژى ئازادكردنى مەكەدا لە ساڵى شەشەمى كۆچیدا ،مۆدێلەكەى بەسەرچوو ،بەاڵم هەمیشە
131
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
132
شێوە و شێوازى خۆی دەگۆڕێت ،یان راستتر بڵێین شێوە و شێوازى دەگۆڕدرێت و مۆدیل و ستایلی نوێی پێدەبەخشرێت .مۆدێلی تەوتەمپەرستى لەم سەردەمەدا لە كەسایەتى و سەركردەو پارت و خێڵ و زمان و نەتەوەدا بەرجەستە بووە. ئەمە ئەو دۆخە نەخوازراوەیە كە موسوڵمانان تێیكەوتون ،دەسبەردارى ئایدیا رەسەنەكانیان بوون و پەیوەندیان لەگەڵى نەماوە ،یان ەێندە سست و الوازە لە حوكمى نەماندایە و دووچاری نەسازییەكى سەیر بوون ،لە مزگەوتدا نوێژى هەینى و نوێژەكانی تر دەكەن ،بەاڵم هەركە لە مزگەوت دێنە دەرەوە ،لە جیهانێكی دیكەدا نغرۆ دەبن تەواو جیاواز لە جیهانە رۆحییەكەیان .كار بە ئاستێك گەشتووە كە خودى بیركردنەوەى تاكەكان بووەتە بەربەست و ئاستەنگ لەبەردەم رزگاربوون و بەرەوپێشچوونیاندا. كاتێك كۆمەڵگە لە بشێوی و شڵەژاندا بێت، نە ئەوەیە لە دەستپێكى شارستانییەتدا بێت و نە ئەوەشە بە تەواوى لە دەرەوەى شارستانییەتدا ژیان بەسەر ببات ،لەو دۆخەدا ناتوانێت لەگەڵ نێوەندى كۆمەاڵیەتیدا خۆی بگونجێنێت ،لەبری ئەوەى قسە لەسەر گرفت و ئازارەكانى خەڵكى بكات و پالن دابنێت بۆ ئایندەیەكى باشتر ،باس لە رابوردوو دەكات و بە بااڵى رابوردوودا هەڵدەدات. رۆژانە چەندین كتێب لە چاپخانەكانەوە دەردەكرێن كە ەیچ پەیوەندیەكیان بە ئێستاو واقیعەوە نيیە ،بەڵكو تەنها راكردن و هەاڵتنە لە واقیع .لەم كەشوهەوا بیمارو نەسازدا ،بوارى تیۆرى زاڵە بەسەر بواری پراكتیكیدا ،قاڵەقاڵ و گفتوگۆی وشك و بێگیان ،زاڵە بەسەر توێژینەوە و گفتوگۆی زانستیدا و بیركردنەوەى رەخنەگرانە بە خۆسووركردنەوە و سەركوتكردن دادەنرێت. هەمووان قسە دەكەن و تانە لە یەكتر دەدەن
و شمشێر لە یەكتر دەسون! لەمەش سەیرتر ئەوەیە كە كەس گوێ لەوى تر ناگرێت ،قسە ەیچی تێناچێت و ئاسانە و بە هەموو كەس دەكرێت ،بە پێچەوانەى توێژینەوە و گفتوگۆی ئەكادیمیەوە ،كە بە هەموو كەسێك ناكرێت و پیاوى تایبەتى دەوێت. قسەوباس و خواستەكانیش ەێندەبێ تام و خوێن، یان پێاهەڵدانن یان سوكایەتیكردن. هەندێكجار بوارى تیۆری زاڵ دەبێت تەنانەت بەسەر مامۆستاى زانكۆشدا ،مالیك دەڵێت: لە یەكێك لەوانەكانیدا سەبارەت بە پێكهاتەى دەرمانەكان ،مامۆستایەك لە وەسفكردنى یەكێك لە رووەكەكاندا خۆى ماندو دەكات ،لەبرى ئەوەى دەست درێژ بكات و لە حەوشەى كۆلێژەكەوە رووەكەكە لێبكاتەوە و پێشكەشى بكات بە فێرخوازەكانى ،لەوانەكەیدا لە دوو توێى كتێبەكاندا بەدواى شێوەى رووەكەكەدا دەگەڕا ،لە كاتێكدا رووەكەكە لەخوار پەنجەرەى هۆڵى وانەوتنەوەكەدا بوو(.)9 هەروەها مالیك نمونەیەكی تر دێنێتەوە ،ئەویش بارودۆخی جەزائیرە لە ساڵى (1936ز) لەبری ئەوەى ببێت بە وەرشەى كاركردن بۆ هەستانەوە، بوو بە سەكۆی هەڵبژاردن و میللەتیش بوو بە چەپڵەلێدەر بۆ هەر كاندید و وتاربێژێك كە وەك مێگەل بەرەو بازاڕی هەڵبژاردن راپێچی بكات (.)10 كارەساتى خراپتر لەوەدایە كە نوخبەى كۆمەڵگەى ئیسالميى ویستیان و ئێستاش دەیانەوێت جیهانى رۆشنبیری -كە لێوانلێوە لە ئایدیای مردوو -بە ئایدیای كوشندە و مرێنەر زیندوو بكەنەوە! ئایدیاى مرێنەر ئەو ئایدیایەیە كە پاش ونكردنى رەگ و ریشەكانى شوناس و بههاو رۆشنبیرییەكەیشی ونكردووە ،بێ رەگ و ریشە
سەرەتا پێویستە بزانین كە ئەم گرفتانە گرفتى ئوممەتێكى گەورە و بەرباڵوە ،كە ئوممەتى ئیسالمە بە درێژایی چەندین سەدە ،لەم سۆنگەوە دەستنیشانكردن و چارەسەركردنى گرفت و نەخۆشیەكان بە هەوڵ و كۆششی تاقە بیرمەندێك ئەگەر مەحاڵ نەبێت ،كارێكى زۆر ئەستەم و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
چارەسەر
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
هاوردەكراوە و كۆلۆنیالیست بەرهەم دێنێت، كاتێك ئایدیا لە جیهانە رۆشنبیريیە سەرەكیەكەى جیادەكرێتەوە ،دەبێت بە میكرۆب و دەزگاو رێكخراو و كۆمەڵگە دووچارى نەخۆشی دەكات! گرفتەكە پەیوەست نيیە بە سروشتى شارستانیەتى رۆژئاواوە ،بەڵكو پەیوەستە بە سروشتى پەیوەندى تاكەكان بە جیهانى رۆشنبیری رۆژئاواوە .تاكەكانى كۆمەڵگەى ئیسالميى كاتێك بۆ خوێندن یان بۆ گەشتكردن یان لەبەر جەور و ستەم بەرەو رۆژئاوا دەچن ،روو دەكەنە ئەو شوێنانەى كە شارستانیەتى رۆژئاوا پاشماوەكانى خۆی فڕێدەداتە ناوى و بەرەو سەرچاوەكانى شارستانیەتى رۆژئاوا ناڕۆن ،بەڵكو توێكڵ و رووكەشیان دەوێ بە دەستەواژەى هەژار موكریانى لە توێكڵ كڕەكڕیانە و كاكڵ بەسەر ناكەنەوە! پاشماوە و بەشە مردووەكەى شارستانیەت وەردەگرن نەك بەشە زیندووەكەى. بەم شێوە كۆمەڵگەى ئیسالميى لە الیەك ئایدیاى مردووى لێدەڕژێت و لە الیەكى تر ئایدیاى مرێنەر هەڵدەمژێت. تاك لەم كەشوهەوا ناسازگارەدا باجى ئاوێتەبوونى كۆمەاڵیەتیەكەى دەدات ،چەندە كۆمەڵگە لە گەشەكردن و بەرەوپێشبردنى تاكدا كەموكورتى هەبێت ،ەێندەش باجەكەى قورستر و گرانتر دەبێت و رێژەكەشی بەرزتر دەبێتەوە.
دژوارە .مالیك بەپێی توانای خۆی هەوڵیداوە پشكى تایبەتى خۆی هەبێت لەو كارەدا .بەڵگەى ناوێ كە دەستنیشانكردنى گرفت و نەخۆشیەكان، خاڵى یەكەمى چارەسەركردنە .بەكورتى مالیك چارەسەر لەسێ خاڵى سەرەكیدا دەبینێتەوە: 1ـ دەرچوون لەو هەستەى كە بكوژى سەرلەبەری كەسێتى و بڕست و توانا و بهەرە و چاالكی و كارامەیی مرۆڤە ،هەستى خۆبەكەمزانین. 2ـ كاركردن بە پالن و میتۆدى زانستى و دووركەوتنەوە لە عەقڵیەتى گەردیلەگەرایی. مەبەست لەم چەمكە ئەوەیە هەندێك بە شێوەیەكى پچڕ پچڕ و جیا تەماشاى رووداوەكان دەكەن، وەك ئەوەى رووداوەكان زنجیرەیەك نەبن لە مێژوو ،بەڵكو كۆمایەكى كەڵەكە بوون لە رووداو. مالیك دەڵێت :دووبارەى دەكەینەوە و دووبارەكردنەوەش بێزارمان ناكات ،كێشەى ئێمە كێشەى ئایدیا و نەبوونى پرۆگرامە .هەروهها دەڵێت :واقیعی ئێمە یان بیرۆكەیەكە كە نایەتە ،دى یان كارێكە پەیوەست نيیە بە هەوڵ و تێكۆشانێكى فیكریەوە (.)11 هەروەها دەڵێت :ئەگەر هەوڵ و تێكۆشانى ریفۆرمیستى ئیسالميى شرۆڤە بكەین ،پەى بە مەبەستپاكیەكەى دەبەین ،بەاڵم لە هەوڵ و تێكۆشانەكانیدا بۆن و بەرامەى میتۆد و پرۆگرام، بوونى نیيە(.)12 بەكورتى :چارەسەر لەوەدایە تەوژمێكى ئیسالميى تۆكمە بونیات بنرێت كە لەبری ئەوەی ەۆگری شت و كەس بێت ،ەۆگرى راستى و ئایدیا بێت و بە شێوازى جڤاتى كار بكات ،پەیوەست بێت بە میتۆد و پرۆگرامەوە ،نەك بە كەسێكى دیاریكراوەوە. 3ـ گێڕانەوەى كاریگەرییە بۆ ئایدیا رەسەنەكانمان ،ئەویش بە هاوسەنگكردنەوەى ئەو
133
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
134
سێ جیهانە دەبێت كە باسمانكرد ،جیهانى شتەكان و جیهانى كەسەكان و جیهانى ئایدیاكان .مالیك دەڵێت :كۆمەڵگەى ئیسالمى دەتوانێت كاریگەرى خۆی بەدەست بەێنێتەوە ،بەوەى لە بناغەى پالنەكانیدا ئەم دوو خاڵە دابنێت: 1بژێوى بۆ هەموو كەسەكان 2كاركردن بۆ هەموو دەستەكان (.)13 دیارە مەبەستى هەموو ئەو دەستانەیە كە تواناى كاركردنیان هەیە ،نەك هەموو دەستێك .پێویستە هەموو كەسەكان بژێویان بۆ دابین بكرێت و وەك مرۆڤ بژین ،هەروهها هەموو دەستانەى كە تواناى كاركردنیان هەیە كار بكەن و دروشمى “ كاركردن خواپەرستیە” بەرزبكەنەوە. یابانیەكان پاش جەنگى دووەمى جیهانی و پاش ئەو وێرانى و شكستە گەورەیەى كە رووبەڕوویان بوویەوە ،بە حكومەت و میللەتەوە ،رێككەوتن لەسەر بەرزكردنەوەى ئەم دروشمە “كاركردن خواپەرستیە و ئامانجمان كوالیتیە”. جێگاى خۆیەتى ئاماژە بەوەش بدەین كە كۆمەڵگەى یابانيى و كۆمەڵگەی ئیسالميى وەك یەك لە دەوروبەرى (1860ز) بوون بە قوتابی رۆژئاوا، كۆمەڵگەى ئیسالميى پەناى بۆ ئایدیا مرێنەرەكان برد و كۆمەڵگەى یابانیش بە ئەمەكدارى مایەوە بۆ جیهانى رۆشنبیری و كلتورو داب و نەریت و رۆحە سامۆراییەكەى!
سەرچاوەو پەراوێزەكان ( )1چەمكى رۆشنبیری و گرفتەكانى كۆمەڵگەى
ئیسالمى الى مالیكى كورى نەبی ،خالد محمد غریب،
گۆڤارى هەژان ،ژمارە 15-14ساڵى 2004ز ،ل276
( )2مالیكى كورى نەبی ،گرفتى ئایدیاكان لە جیهانى
ئیسالمیدا ،وەرگێڕانى :خالد محمد غریب ،نوسینگەى تەفسیر ،هەولیێر /چاپی یەكەم 2014ز ،ل 90بەدواوە.
( )3بڕوانە :مالك بن نبی ،شروط النەضة ،ترجمة
عبد الصبور شاەین و عمر كامل مسقاوي ،دار الفكر،
دمشق ،الطبعة األولى 1986م ،ل 40بەدواوە.
( )4مالیكى كورى نەبی ،گرفتى ئایدیاكان ،ل97
( )5سەرچاوەى پیێشوو
()6سەرچاوەى پیێشوو ل70 ()7سەرچاوەى پیێشوو ل42
( )8سورەتى(آل عمران ):ئایەتى١١٠
()9سەرچاوەى پیێشوو ل98
()10سەرچاوەى پیێشوو ل117
( )11مالك بن نبی ،وجهە العالم اإلسالمي ،ترجمة
عبد الصبور شاەین ،دار الفكر ،دمشق ،إعادە الطبعة
األولى 2002م ،ص83
( )12مالك بن نبي ،فكرة األفریقیة اآلسیویة ،ترجمة:
عبد الصبور شاەین ،دار الفكر ،دمشق ،الطبعة الثالثة
2001م ،ص83
( )13مالیكى كورى نەبی ،گرفتی ئایدیاكان ،ل139
تاوێك له‌گه‌ڵ ته‌حسین و فكر و یه‌كێك له‌كتێبه‌كانیدا
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئیسالمی كوردی و ڕیفۆرمی ئایینی
رانان :حەسەن مەحموود حەمەکەریم
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
135
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
136
ئیسالمی كوردی و ڕیفۆرمی ئایینی ،كتێبێكی قه‌بار ه مانناوه‌ندیه ،له دوو توێی 150الپه‌ڕه‌دایه ،ل ه نووسینی ته‌حسین حه‌مه‌غه‌ریب ،،ژماره15ی زنجیر ه كتێبه‌كانی هه‌ژانی هه‌ڵگرتووه ،ل ه چاپخانه‌ی سیما له سلێمانی ساڵی 2013چاپكراوه ،ئه‌م كتێبه هه‌ر وه‌ك كتێبه‌كانی تری ماموستا ته‌حسین بابه‌تێكی فیكریه، كاك ته‌حسین هه‌ر له‌و بواره‌داو ل ه زنجیره‌كانی هه‌ژاندا نزیك به چل كتێب و نامیلكه‌ی به قه‌باره‌ی جیاواز باڵوكردوه‌ته‌وه ،كاریگه‌ری فیكری له‌ناو خوێندكار ه ئیسالمییه‌كاندا هه‌یه ،ئه‌م كتێبه كراوه‌به‌سێ به‌شه‌وه، به‌شییه‌كه‌م به ناوی ئیسالمی كوردی ،به پێشه‌كیه‌ك ده‌ست پێده‌كات ،باس ل ه ڕیفۆرمی ئایینی ده‌كات و ێ (ڕیفۆرمی ئایینی بریتیه له چه‌مكی عه‌قڵ و ده‌ڵ ئه‌خالق و خه‌یاڵ ،خه‌یاڵی له‌جێی‌تردا باسكردوه ،لهم كتێبه‌دا ته‌نها باسی چه‌مكی عه‌قڵ و ئه‌خالق ده‌كات ت لێره‌شه‌وه‌یه وه‌رچه‌رخان به‌ره‌و ئیسالمی و ده‌ڵێ كوردیڕووده‌دات و مه‌به‌سته‌كانی له‌سێ خاڵ دا ڕوونده‌كاته‌وه. یه‌كه‌م :الی وایه دینداری ئێم ه پێچه‌وانه‌ی گه‌النی دراوسێمانه ،ئه‌وان سودیان له ئایین بینیوه و ئێم ه هیچ. دووه‌م :مه‌به‌ست له ئایینی كوردی چاكردنی دینداریمانه. سێیه‌م :ده‌ڵێ هه‌ركه‌س به‌ڕیفۆرم هه‌ستابێت به‌ر تۆمه‌ت و ئازارو ڕووبه‌ڕووبوونه‌و ه كه‌وتوه ،وه‌ك چۆن پێغه‌مبه‌ران به‌سه‌ریان هاتووه ،بۆ ئێستاش نمونه‌ی خۆی له چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ی گۆڤاری لڤیندا ده‌هێنێته‌وه كه هه‌ندێ ناحاڵی چیان پێكردوه ،پاشان مه‌به‌ستی خۆی له‌سه‌ر عه‌قڵ و ئه‌خالق ڕوونده‌كاته‌و ه به‌تایبه‌ت ئه‌خالقی سه‌ربه‌خۆ ،كه مه‌به‌ستی ئه‌خالقی ئایینی نییه ،به‌ڵكو ئه‌خالقی گشتی گه‌ردونی مرۆڤایه‌تییه ،كه زۆرجار الی مرۆڤی غه‌یر ه ئایینیش هه‌یه ،پاشان عه‌قڵ ده‌كاته‌دوو به‌شی كرده‌یی و تیۆری،
كرده‌یه‌كه‌ش ده‌كاته‌دوو به‌شی كرده‌یی ئه‌خالقی و كرده‌یی ئابووری ،مه‌به‌ست چاالكی ئابووریه ،كه ئه‌گه‌ر مافێكی ئاینی دژ هاته‌وه‌له‌گه‌ڵ هه‌ركام له‌مانه، ئیتر لێره‌وه‌یه كه‌ڕیفۆرمی ئایینی خۆی نیشان ده‌دات و چه‌مكی ئیسالمی كوردی تیا ده‌رده‌كه‌وێ. ێ پێشگریمانه سه‌ره‌تای به‌شی یه‌كه‌م :به هه‌ند ڕوونده‌كاته‌وه و ده‌ڵێت :كاتێك باس له‌ئیسالمی كوردی و ئیسالمی ئاینی ده‌كه‌ین ،مه‌به‌ست چاكسازی ئایینیه‌و ئه‌زمونی كوردیانه‌ی ئیسالم نیشان ده‌ده‌ین، ل ه ده‌ره‌وه‌ی ئایین لێكۆڵینه‌و ه له ئایین ناكه‌ین ،به‌ڵكو وه‌ك ئاییندارێك ئه‌و كاره‌ده‌كه‌ین ،كه‌ئه‌مه‌ش ده‌كه‌م ت باوه‌ڕم به خواو قورئان و پێغه‌مبه‌ره ،به‌س ده‌مانه‌وێ وه‌حی له مێژوو جیابكه‌ینه‌وه ،ئه‌وسا ده‌توانین ئایین وه‌ك خۆی بناسین و ئایین له‌نائایین جوێبكه‌ینه‌وه. ئه‌مه‌ی ده‌یڵێم ،هه‌ر نوخبه‌یی و مه‌عریفی نییه‌و هه‌ر باس له‌ئایندار ناكات ،به‌ڵكو هه‌موو كۆمه‌ڵگاكانی تریش كه‌په‌یوه‌ندیان به‌ئایینه‌وه هه‌یه‌و ئه‌وانه‌ش كه له‌گه‌ڵ ئاییندا ده‌رگیرن .ئه‌م بابه‌ته‌سێ‌ڕه‌هه‌ندی هه‌یه: أ .ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به ئیسالمی كوردی و دیوه كه‌لتووریه‌كه‌ی هه‌یه‌و له ئیسالمی گه‌النی تری جوێده‌كاته‌وه ،واته‌پێغه‌مبه‌ر چی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌ب كرد ،ئه‌گه‌ر له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا هه‌ڵكه‌وتای ه چۆنی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ده‌كرد؟ ب .ئیسالمی كوردی ئیسالمێكی جیاواز نیه، ج .ئه‌وانه‌ی له ڕووی مه‌عریفیه‌و ه سه‌یری ئایینیان كردوه‌سێ‌ڕه‌هه‌ندیان هه‌یه: .1ڕه‌هه‌ندی مه‌عریفی ئایین. .2په‌یوه‌ندی كات به‌الیه‌نی مێژووی ئایین. .3ڕه‌هه‌ندی فیقهی ئایین و ئه‌حكام ،گریمانه‌ی چواره‌م :ئایا هه‌ست ده‌كه‌ین مه‌عریفه‌ی ئایین ل ه قه‌یراندایه؟ ئایا ده‌ركی ده‌كه‌ین؟ له‌كوێو ه ده‌ستپێبكه‌ین؟ چۆن مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئایین بكه‌ین؟ چاوه‌ڕوانیه‌كانی ئایین لهم سه‌رده‌مه‌دا چییه؟ ئایا ئه‌و قه‌یرانانه كاری
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
له شوێنكه‌وتوانی كردوه و هه‌ست به‌ونبون و له‌تبون ده‌كه‌ن؟ چۆن كۆن و نوێ كۆبكه‌ینه‌وه؟ لێره‌وه‌یه ته‌حسین قسه له‌سه‌ر ئیسالمی كوردی و چاكسازی ئایینی ده‌كات و ده‌ڵێت فكری ئایینی له قه‌یراندایه، حیزبه ئیسالحییه ئیسالمییه‌كان خۆیان بونه‌ته كێش ه نه‌ك چاری كێشه بكه‌ن ،پاشان باس له‌دوو جۆر كه‌سایه‌تی نێو سوننه‌مه‌زهه‌به‌كان ده‌كات. .1كه‌سایه‌تی ئایینی و زاناكانیان ،له‌و ڕووه‌و ه سوننه‌له‌شیعه جیاوازن ،زانای شیعه ئه‌مڕۆ پیاوی سیاسیشه ،به‌اڵم له‌ناو سوننه‌كاندا جیاوازه ،پیاوی ئایینی سونن ه ده‌سه‌اڵتی سیاسیان نییه كه ئه‌م ه ێ بۆ سوننه ،به‌اڵم ئه‌وه‌یه ك ه به‌كارێكی ئیجابی داده‌ن كه‌سایه‌تیی سیاسی سوننه‌خۆی له قه‌یراندا ده‌ژی و توشی جۆرێك له دوو ڕه‌هه‌ندی و كه‌رتبونی ت ئایین و پیاوی ئایینی كه‌سایه‌تیی بووه ،كه‌ده‌یانه‌وێ به‌كاربهێنن بۆ سیاسه‌ت و به‌كارهێنانی شه‌رعیه‌تی دینیی بۆ شه‌رعیه‌تی سیاسیی. .2كه‌سایه‌تییه سیاسییه‌كان كێشه‌ی فیكریان هه‌یه، ناتوانن له‌گه‌ڵ سه‌رده‌می نوێدا بێنه‌وه ،كاتێك سیاسیی ه دینییه‌كان ده‌گه‌نه‌ده‌سه‌اڵت به‌و ئه‌زمونه‌كه‌مه‌ی هه‌یان ه وه‌ك سیاسییه‌كان مامه‌ڵ ه ده‌كه‌ن و ده‌كه‌ونه‌كێشه‌ی فیكری ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ئه‌م دوانه‌سێ گرفتیان توش ده‌بێت: گرفتی مه‌عریفی كه سه‌رده‌می نوێ ناناسن ،گرفتی سیاسی كه‌هه‌وڵی پێگه‌و جێگه ده‌ده‌ن ،گرفتی پیشه‌یی كه‌ده‌بێت زانایه‌تی و مه‌الیه‌تی له‌یه‌كتری جوێبكه‌نه‌وه. پاشان نووسه‌ر باسێكی درێژ ده‌هێنیت له‌سه‌ر تێگه‌یشتن له گرفت و كێشه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان خواو مرۆڤ و پێغه‌مبه‌ر و وه‌حی و مه‌عریفه‌و عه‌قڵ ،كامه‌ی ئاسمانیه و كامه‌ی زه‌مینیه و چۆن دیو ه ئاسمانیه‌ك ه له دیوه زه‌مینیه‌كه جوێده‌كه‌ینه‌وه ،عه‌قڵ و نه‌قڵ و عه‌قڵ و ئه‌خالق چییه‌و چۆن جوێیان ده‌كه‌ینه‌وه ،ئایا به‌ته‌نها ده‌قی قورئان به‌سه‌بۆ حوكم و كاری مرۆڤ و ئایینداری ،یان بێجگه‌له وه‌حی سه‌رچاوه‌ی تریش
هه‌ن؟ ئه‌م باسه‌ی كۆتایی ڕێگایه‌كی دور ه و پێشتر زۆری له‌سه‌ر وتراوه‌و كه‌س نه‌گه‌یشتوه‌ته ئه‌وپه‌ڕی، هه‌ركه‌س باس له سه‌ره‌تای فه‌لسه‌فه بكات ،ناچاره خۆی لێبدات و كه‌سیشی تێر نه‌كردوه‌و قسه‌ی كۆتایی الی كه‌س نییه. به‌شی دووه‌م :به‌ناوی ڕیفۆرمی ئایینی ،ده‌ڵێت هه‌رچه‌ند واباو ه كه داهێنان له ئاییندا گومراییه، به‌اڵم ئه‌م ئایینه له‌ڕێی داهێنانه نوێیه‌كانیه‌وه درێژ ه به‌خۆی ده‌دا تا ده‌یگه‌یه‌نێته قیامه‌ت ،ئه‌گه‌ر لهم كاره‌بوه‌ستێت ،ناتوانێ مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مه‌كه‌یدا بكات ،له‌ڕێگه‌ی هونه‌ری شیعرو ئه‌ده‌بیاته‌و ه ده‌توانرێت ئه‌و گواستنه‌وه بكرێت ،هه‌ر بۆیه ڕۆح ه گه‌وره‌كان هه‌موو هونه‌رمه‌ندبوون ،ئایین له‌ڕێگه‌ی داهێنانه هونه‌ریه‌كانه‌و ه به‌رده‌وام ده‌بێ و له‌گه‌ڵ ێ خوادا ته‌جه‌البونی نوێ ده‌بێت و شتانی نو به‌كۆمه‌ڵگ ه ده‌به‌خشن ،ئه‌وه وا ده‌كات په‌یوه‌ندی خوا به‌به‌نده‌كانییه‌وه كۆتایی نه‌یه‌ت و چاالك بن و ئایین له‌گه‌ڵ قۆناغه‌كاندا ڕه‌وت بكات ،به‌اڵم به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌م ڕایه ،سه‌له‌فیه‌كان ل ه كۆمه‌ڵگه پچڕاون و چه‌قبه‌ستوو دابڕاون ،چونكه‌بڕوایان به داهێنان نییه، لهوێوه توندی ئایینی دروست ده‌بێت ،له سه‌ده‌ی نۆزده‌دا له‌نێو شاعیر ه گه‌وره‌كانی كوردا سه‌رده‌مێكی ڕۆشنگه‌ری و ڕێنسانسێكی سه‌یردروستبوو ،به‌اڵم ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بیدا ڕۆژ به‌ڕۆژ داڕمان و داڕوخان دروستده‌بێت ،ئه‌وه ئیسالمی كوردی له‌ئیسالمی نه‌ته‌وه‌كانی دی جوێده‌كاته‌وه ،سۆفیه‌كان له‌وه‌دا كه‌وتونه‌ته هه‌ڵه‌وه ،ئه‌و داهێنانانه‌ی كه شێخێكی ته‌ریقه‌ت كردویه‌تی الیان بوه‌ته ئایین ،ئه‌مه‌وای كردوه كه ئیسالمی كوردی ئیسالمێكی عیرفانی بێت ،ئیسالمی عیرفانی ئیسالمێكی داهێنانكاری بێت، ئه‌مه‌ش ئه‌زمونی كورده‌له‌گه‌ڵ ئاییندا ،كه‌به‌ڕاستی له نه‌ته‌وه‌كانی تردا جۆرێكی تره ،ته‌نانه‌ت ل ه جلوبه‌رگ و هه‌ندێ‌ڕه‌فتارو زمان و جۆری بیركردنه‌وه‌و
137
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
138
پێغه‌مبه‌ر چی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌ب كرد ،ئه‌گه‌ر ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا هه‌ڵكه‌وتای ه چۆنی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ده‌كرد؟ سلوكی ڕۆژانه‌دا له‌وان جیان ،ئه‌مه‌واده‌كات خوا ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا نه‌مردوه‌و خوداناسی زیندو پڕ داهێنانه ،ئایین الی ئێمه درێژ ه به‌ژیانی زیندوی خۆی ده‌دات ،لێره‌شه‌وه‌ی ه ئایین ده‌بێت ه بونه‌وه‌رێكی زیندو، مامه‌ڵه‌یه‌كی زیندو له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌كات ،لێره‌وه‌ی ه كه‌لتووری دینی دروست ده‌بێت ،كه‌نیوه‌ی مێژوویی داهێنراوه‌و نیوه‌كه‌ی تری ئاسمانیه ،بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌ڵبكه‌ین و له‌گه‌ڵ سه‌رده‌می نوێشدا بمێنینه‌وه ،ده‌بێ باوه‌ڕمان به پرنسیپه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئایین له عه‌قالنیه‌كان و ئه‌خالقیه‌كان هه‌بێت، له خۆمان قوتاربین و هونه‌ر بخولقێنین ،له ڕووی ئه‌خالقیشه‌و ه چاكسازی دینی بكه‌ین ،هه‌ر بۆی ه ئیسالمی كوردی دوو ڕه‌هه‌ندی هه‌یه،ڕه‌هه‌ندێكی كه‌لتووری كوردی و ڕه‌هه‌ندێكی ئاسمانی دینی، به یه‌كه‌وه ئه‌م كه‌لتووره‌دروست ده‌كه‌ن ،ته‌حسین ده‌ڵێت :ئیتر نابێ ئێمه زووزوو ناوی عه‌ره‌ب بێنین ،ئه‌گه‌ر وابوو ،كه‌واته له ئایین نه‌گه‌یشتوین، نه‌خۆشین و چاك نه‌بوینه‌ته‌وه ،قوتابین و هه‌رگیز نابینه مامۆستا ،به‌اڵم ئێمه له‌ڕووی كه‌لتووریه‌وه ل ه عه‌ره‌ب پچڕاوین ،ئایین ئه‌ركی خۆی جێبه‌جێكردوه‌و نه‌سه‌پێنراوه به‌سه‌رماندا ،به‌اڵم ئه‌وه‌ته حیزبه‌كانمان هه‌ر ده‌مانبه‌نه‌وه ناو ئه‌و كه‌لتووره‌ی كه ئێم ه ساڵه‌هایه لێی پچڕاوین ،ته‌حسین زۆر جوان و ژیران ه
ئه‌م باسه‌ده‌هێنێت ،به‌اڵم له‌پڕ هه‌ر وه‌كو له كۆتایی به‌شی یه‌كه‌مدا بینیمان ،لهم به‌شه‌شدا ماندوده‌بێت و ده‌چێت ه سه‌ر چه‌ند بابه‌تی عه‌قڵی و فقهی بێسوود و تیاڕۆده‌چێت ،خوێنه‌ر بیتاقه‌ت ده‌كات ،وه‌ك باسه‌كانی حیله‌ی شه‌رعی ،ماره‌به‌جاش ،ئافره‌ت ،ڕیبا ،سزادان، عه‌قڵی تیۆری و كرداری ،ئابووری ،فقهی كۆن و ێ نووسه‌ر نوێ و حه‌ق و ئیراده ،بۆچونی هه‌ند وه‌ك سروش و ئه‌بوزه‌ید و ئه‌ره‌كۆن و ته‌نانه‌ت زه‌مه‌خشه‌ری و شیعه‌كان ده‌هێنێت ،لێكیانده‌داته‌وه و بابه‌ته‌كه‌ون ده‌كات ،هه‌روه‌كو كۆتایی به‌شی یه‌كه‌م ت لێیده‌رچێت ،خوێنه‌ری ئه‌مڕۆ حه‌وسه‌ڵه‌ی ناتوانێ ئه‌وه‌ی نییه‌هه‌رچه‌ند پێویستیش بێت. به‌شی سێیه‌م :به‌ناوی هه‌ندێ بابه‌تی كرده‌یی گرنگ ،به‌المه‌وه ئه‌مه به‌شێكی زیاده‌یه و تێكه‌ڵ به‌م كتێبه كراوه ،خۆی ده‌ڵێ :به‌شی سێیه‌م ،جۆرێك ل ه فتوای ه پشت به عه‌قڵیه‌تی عه‌قڵی و ئه‌خالقی مۆدێڕن ه ده‌به‌ستێت له‌تێگه‌یشتن له شه‌ریعه‌تدا ،به‌اڵم من هیچ ێ و شته‌كان جێی لێكدانه‌وه‌ن فتوایه‌كم نه‌دی بدر نه‌ك فتوادان ،پاشان هه‌ر له‌و الپه‌ڕه‌دا ده‌ڵێت: ئه‌مه به‌نمونه‌كردنی ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌رو فتوادانی نمونه‌ییانه‌ی ه له‌سه‌ر ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ر ،به‌اڵم له‌ڕاستیدا له‌هیچ كوێیه‌ك نمونه ب ه ژیانی پێغه‌مبه‌ر ناهێنێته‌وه ،جگه‌چه‌ند ناوبردنێك ،لهم به‌شه‌دا یانز ه ێ كه‌خۆی ده‌ڵێت :زۆر گرنگه ،یه‌كه‌م چه‌مك ده‌هێن باسێكی كورتی ئیجتیهاد ده‌كات به‌زمانێكی وشكی ڕه‌كیك و قورس و پڕ له حه‌شوه ،وه‌ك بڵێی كه‌سێكی نه‌شاره‌زا له عه‌ره‌بیه‌وه ته‌رجه‌مه‌ی كردوه ،تێناگه‌یت ێ چی بڵێت ،پرسیاری زیاترت ال دروست ده‌یه‌و ده‌كات تا وه‌اڵم ،له چه‌مكی دووه‌مدا ده‌چێته سه‌ر ت قسه‌ی دڵی خۆی ته‌واوو جنۆكه ،له‌میشدا ناتوانێ یه‌كالكه‌ره‌وه بكات ،ده‌چێته دونیای خه‌رافات و دور له‌عه‌قیده ،زیاتر پرسیاری ئاڵۆزو بێوه‌اڵمت ال ێ تا وته‌ی ڕوون ،هه‌زار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر چۆن جێده‌هێڵ
و الپه‌ڕه‌ی به‌نرخ و دیزاینی سه‌رنجڕاكێش بۆ نوسینه‌كانی دیاری بكه‌ن ،نازانم ئه‌مه نه‌وار بووه نووسراوه‌ته‌وه ،یان ده‌ستنووس و ڕه‌شنوس بووه‌و داڕێژراوه ،ده‌بوو له پێشه‌كیدا ئه‌وه‌بوترایه ،ته‌حسین له نووسینه فكریه‌كانیدا خۆی له‌بیرناكات ،زوو زوو خۆیمان پێده‌ناسێنێته‌وه ،ده‌یانجارڕسته‌ی (له‌شوێنی تر وتومه ،له لڤیندا وتم ،ڕاموایه ،بۆچونی من وایه، به‌بۆچونی به‌نده) ،مه‌والنا له‌و به‌رزیه‌وه ده‌ڵێ :ئه‌وه‌ی من كردومه ته‌نها پێچی كۆاڵنێكی ئه‌و شاره‌یه‌كه سه‌نائی دروستی كردوه ،سه‌نائی شارێكی له‌عیشق دروستكرد من هێشتا پێچی كۆاڵنێكم نه‌بڕیوه، له‌دونیای فكردا بڕوابون به‌فكری خود له‌كه‌سێتی خود گرنگتره ،ئه‌و خۆ ونكردنه بوو به‌رهه‌می ئه‌و پیاوانه‌ی گه‌یانده شاكار ،مه‌والنا سه‌دجار له‌مه‌سنه‌ویدا باسی ئه‌و خۆونكردن و خۆدۆزینه‌وه‌یه ده‌كات ،ئێمه ده‌زانین ئه‌و فكرانه هی ته‌حسین خۆیه‌تی، ئه‌گه‌ر خوازراویش بێت ،هه‌موو كه‌س له‌مالوال سوود وه‌رده‌گرێت ،مادام الی خۆت گه‌یوه و جارێكی تر له‌مه‌تبه‌خی خۆت كواڵندوته‌وه و داتڕشتوه‌ته‌وه و شتی نوێت لێ به‌رهه‌مهێناوه ده‌بێته هی خۆت ،ڕه‌خنه له‌فكری ته‌حسین ناگرم ،به‌اڵم هه‌ندی شت له‌سیاغی نووسینی ڕون ده‌كه‌مه‌وه و نیشان ده‌ده‌م ،فكری ته‌حسینم ال جوانه‌و به پێویستی سه‌رده‌می ده‌زانم،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سه‌له‌فیه‌كان له‌كۆمه‌ڵگ ه پچڕاون و چه‌قبه‌ستوو دابڕاون، چونكه‌بڕوایان ب ه داهێنان نییه ،لهوێوه توندی ئایینی دروستده‌بێت
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
باسی جنۆك ه كراوه زیاترت له‌وه‌ناداتێ. ێ چه‌مكی سێیه‌م :باس ل ه مۆسیقا ده‌كات و ده‌ڵ له ئیسالمدا هونه‌ر به‌شێك نه‌بوه له پێكهاته‌كه‌ی، كه به‌مه‌رجێ ئێمه له هه‌موو ئایه‌تێكدا جۆریك ل ه داڕشتنی جوان و مۆسیقاو په‌ند و ئیدیۆم و شیعرو چیرۆك و تابلۆی هونه‌ری ده‌بینین ،له چه‌مكی چواره‌مدا باس له‌خه‌و ده‌كات ،به‌اڵم هه‌ستم به‌شتێكی نوێ نه‌كرد و زیاده‌یه‌كم نه‌بینی ،له‌باسی خه‌وه‌كه‌دا ده‌كه‌وێت ه ناو وته‌یه‌كی زانای ئه‌مریكی مه‌كئه‌نتایرۆ و ڕێی هاتنه‌ده‌ره‌وه ون ده‌كات ،پاشان ده‌چێت ه سه‌ر چه‌مكه‌كانی تێگه‌یشتن له‌فیقه و ده‌ركه‌وته‌ی گروپه‌دینیه‌كان ،عیشق و خۆشه‌ویستی ،مه‌عریفی و فه‌لسه‌فییه‌كان ،فیقهو زانسته‌كان ،گواستنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه ،بێئومێدی و پوچگه‌رایی و كۆتایی به به‌شی سێیه‌م و كتێبه‌ك ه دێنێت. لهم به‌شه یانزه بابه‌تی جێكردوه‌ته‌وه ،به‌ڕای من زۆربه‌ی زیاده‌یه و زانیاریه‌كانی كۆنن و پێشی ڕایه‌كانی ئیمامی غه‌زالی نه‌داوه‌ته‌وه كه‌له ئه‌حیاكه‌ی سه‌دان ساڵ له‌مه‌وبه‌ردا زۆرتر و ڕونتر و جوانترم له‌وه‌دیتوه ،نه‌توانراوه‌بگه‌نه‌ئاستی تێر بوون ،ده‌بوو ته‌حسین له‌بۆته‌ی ئیسالمی كوردی و ڕیفۆرمی ئاینی ده‌رنه‌چوایه ،هه‌ر له‌وبواره فكریه‌دا بمایه‌ته‌وه و خۆی ماند و بكردایه ،ئه‌گه‌ر الپه‌ڕه‌كانی113،ـ،118 بخوێنیته‌وه ،ده‌بینی شێوازی قسه‌زاڵه له نووسین، وه‌ك قسه‌ی نه‌وارێك بێت و نووسرابێته‌وه ،ڕزگار نه‌كراوه له حه‌شوه و زیاده‌ی بیتاقه‌تكه‌ر ،نابێ نووسینی ته‌حسین وابێت ،ده‌بێ چاكترین خزمه‌ت به‌فكرو بۆچون و قه‌ڵه‌می ئه‌و بكرێت ،هونه‌ری داڕشتن و شێوازی نووسینی نوێی تیاڕه‌چاوبكرێت، ئه‌وانه له ڕه‌وتی فكره‌كه‌كه‌م ده‌كه‌نه‌وه ،فكره‌ی جوان له داڕشتنی جواندا به‌رزتر ده‌نوێنێت ،نابێت هاوڕێكانی بهێڵن فكره‌كانی پڕ شه‌خه‌ڵ و هه‌ڵه‌و حه‌شوه‌بێت ،ده‌بێت داڕشتنیڕێك و به‌رگی جوان
139
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
140
به‌اڵم هه‌ندێ گله‌یی و بناشت ده‌كه‌م بۆ ئه‌وه‌ی بابه‌ته‌كانی ڕێكوپێك ترو سه‌رده‌میانه و داڕشتن و دیزاین و ستایلی جوان و شێوه‌ی ده‌ره‌وه‌ی كتێبه‌كه له ئاستی به‌رزی فكری ئه‌ودا بێت ،كورد پێویستی به‌زه‌ین و نووسین و قه‌ڵه‌می ته‌حسینه ،زۆر شتی له كاروانی ده‌چێت ،به‌اڵم به دوو ڕووی فكری جیاواز، وه‌ك ئه‌و قسه‌كانی جۆرێك له‌جادویی تێدایه ،سه‌رنج ڕاده‌كێشێت ،وته‌كانیان پڕ ماناو مه‌غزاو زانیاری تازه‌ن ،ئه‌و له‌زه‌ته‌ی له قسه‌یان ده‌یبینم كه‌متر له قه‌ڵه‌میاندا هه‌یه ،ته‌حسین مه‌نگه ،ئاگرێكی كوژاوه‌یه، وه‌ك بڵێی له نه‌زه‌ریاته‌كانی بوه‌ته‌وه و خه‌ریكه بیاننوسێته‌وه ،ته‌حسین داهێنانێكی نوێیه له دونیای سه‌قافه‌ی كوردیدا ،ده‌بێت چاومان له‌سه‌ری بێت ،ئه‌و فكرانه سه‌رده‌مێكه له‌ئێمه‌دا غائیبن ،ئه‌گه‌ر له قۆناغی پێشودا نالی و مه‌حوی و مه‌وله‌وی و نه‌وره‌سیمان بووه ،وا ئێسته ته‌حسین هاتوه و له‌تام و بۆنی ئه‌وانه ،ئه‌م پیاوه ده‌بوو ژیانی بۆ ئه‌مكاره دابین و یه‌كال بوایه ته‌وه‌و به ژیانه‌وه خه‌ریك و سه‌رقاڵ نه‌كرانایه ،به‌اڵم ئه‌م و به‌ختیاریش له‌ته‌نیایی و دوری ژیاندا ماونه‌ته‌وه ،له‌و تاڵیه‌وه به‌ره‌كه‌تی هه‌نگوینی فكری خۆیانمان پێده‌به‌خشن ،ئه‌مه قه‌ده‌ری بیریار و داهێنانكارانه له دونیادا ،ئه‌مانن ده‌مانخوێننه‌وه و خۆمانمان پێده‌ناسێنن ،داهێنان به كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ده‌به‌خشن ،ته‌حسین زیاتر باس له فه‌لسه‌فه و ده‌رهێنانی مانا ده‌كات له شته‌كاندا ،خوێندنه‌وه له دونیاو عیرفان و عه‌قڵ و ئه‌خالق و دادپه‌روه‌ری ده‌كات ،نووسینی شێوازێكی جیاوازتره زۆركه‌م له كۆمه‌ڵگاكاندا هه‌ڵده‌كه‌ون ،ئه‌وان پشتیڕوداوه‌كان و هۆی شته‌كان و دیوی ناوه‌وه‌مان بۆ ده‌خوێننه‌وه، هه‌وڵه‌كانیان بۆ ئه‌وه‌یه ماندوه‌كان له‌جه‌نجاڵیدا بحه‌وێنه‌وه‌و له لێواری ئارامی ئاییندا بمێننه‌وه، بچنه‌دونیای شیعرو خه‌یاڵ ،داوایان لێده‌كات گوێ له ده‌نگی ناخی خۆیان بگرن ،دۆستی خۆیان بن ،بیرێك
بۆ خۆیان بكه‌نه‌وه ،ده‌ڵێن سه‌یرێ بكه‌ن بزانن له‌كوێن و چیتان به‌سه‌ر هاتووه ،وه‌رن لهم گه‌رماوه‌ناختان بشۆن ،خۆتان له چڵك و چه‌وێڵی گرفتی ژیان ڕزگار بكه‌ن ،ئه‌م ده‌رگایه ده‌روی ڕزگاربونته، وه‌رن له‌به‌رده‌م مه‌والنا چۆكداده‌ن ڕامێنن ،له‌گه‌ڵ شه‌مسدا شیعر بڵێن ،له‌گه‌ڵ تاوگۆزی عه‌شقبازی بكه‌ن ،له‌گه‌ڵ فه‌ره‌یدون بفڕن بۆ لوتكه‌و دۆڵه‌كانی مه‌نتیق ،وه‌رنه‌نێو دونیاكه‌ی مه‌حوی و بێخود و نالی و سالم .لهم كتێبه‌دا ته‌حسین ته‌ق ه‌له‌ده‌رگای باسێكی زۆر گرنگ ده‌دا و ئاسان ده‌یكاته‌وه‌و شتی زۆر جوان ده‌بێژێ ،ته‌حسین قسه‌ی زۆری له‌سه‌ر كایه‌ی فیكری و وته‌ی جوانی بۆ به‌شه‌ڕۆشنبیریه ئیسالمییه‌كه‌ی كوردستان و ڕه‌خنه‌ی به‌نرخی له پیاوانی ئایینی و بواره‌پراكتیكیه‌كه‌و ده‌قه‌داڕێژراوه كۆنه‌كه‌ی ئایینی ئیسالم هه‌یه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا له‌نێو گه‌نجانی ڕۆشنبیرو خوێندكاران پشتگیری هه‌یه و كتێبه‌كانی ده‌خوێننه‌وه‌و چاوه‌ڕوانی ده‌كه‌ن ،ئه‌و ده‌یه‌وێ له‌و هه‌اڵنه ڕزگاریان بكات كه له فیكرو عه‌قیده‌و شێوازی گه‌یاندنیاندا دروستبووه ،ته‌حسین ڕویه‌كی جیاوازتری فكری ئیسالمییه ،ده‌یه‌وێت له ده‌ق ده‌رچین و ته‌فسیر و ڕانانێكی تر بۆ قورئان و ئیسالم و سیره بكه‌ین ،مانای نوێیان لێبه‌رهه‌م بێنین ،ده‌ڵێ با ڕای به‌هێزمان له‌سه‌ر ئه‌ده‌ب ،هونه‌ر و موسیقا ،گۆرانی ،كه‌لتوور ،كه‌له‌پور ،فۆلكلۆرو مێژوو هه‌بێت ،ئه‌و جیاواز و بیرتیژ و وردبین و دوربین و ئاینده بینه ،ته‌حسین ده‌یه‌وێ شێوازێكی تر بێنێته كایه‌وه كه له‌گه‌ڵ پوختی ئیسالم و سه‌رده‌مه نوێیه‌كه‌دا بگونجێت ،دوور بكه‌ونه‌وه له‌و ستایله كۆنه‌ی كه‌له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مدا نایه‌ته‌وه ،ئه‌و بڕوای وایه كه ئیسالم گونجاوی هه‌موو سه‌رده‌مه‌كانه ،له كۆندا خوێندنه‌وه‌یه‌كی پێویستی له‌چوارچێوه‌ی چوار مه‌زهه‌به‌كه‌دا بۆ كراوه ،به‌اڵم ئه‌مڕۆكه شێوازێكی تر و خوێندنه‌وه‌یه‌كی نوێی ده‌وێت.
جەاللەدینی ڕوومی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دیوەكەی تری
جەاللەدین ،محەممەدی كوڕی موحەممەد (بەها وەلەد)ی بەڵخی، ناسراو بەمەوالنا جەاللەدین ،یا مەولەوی ،یا مەالی ڕوومی (672-604 ك) ،یەكێكەلەكەسایەتییەناسراو و بەرچاوەكانی مێژووی ڕۆژهەاڵت و عیرفانی ئیسالمی و فەرهەنگی جیهانی .ئەو زاتێكە مەزن و ناودار، خودان كاریگەرییەكی زۆر و شیعرەیلێكی بێ ئەندازە شیرین ،كەپڕن لە» دوڕی ناسوفتە و غونچەی نەشكوفتە».
قانیع خورشید
له دایكبووی ساڵی ،1982خوێندکارى ماسته‌ر له به‌شی ئه‌دیان و عیرفان له كۆلیژی ئیالهییاتی زانكۆی تاران .به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ناوه‌ندی بیری میانڕه‌و .نۆزدە كتێبى چاپ بووه.
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
141
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مەبەستی بابەتەكەی بەندە شتێكی ترە جیا لە مەدح و سەنای مەوالنا كە زۆرمان لەبارەوە بیستووە .هەوڵ دەدەم ئەم بابەتە لەجێی ستایشی زێدەڕۆیانە و فووتێكردنی عاتیفیانە لەالیەك و لەباتیی ڕقلێبوونی نابەجێ و سەنگەرگرتنی دەمارگیرانە ،زانستیبوون و بێالیەنیی بەسەردا زاڵ بێت ،ئامانج ئەوەیە بزانرێت زۆرێك لەوانەی بێ ئەوەی بڕوایان بەخوا و پێغەمبەرەكەیمەوالنا بێت و گوێڕایەڵی ئەحكامەكانیان بن- ئەم سااڵنە خویان بە مەوالناوە بادەدەن ،بەالی مەوالناوە كەسانی داماو و خراپ و پەستن.
بێ مەعریفەت، باسكردنی عیرفان نامومكینە
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
142
مەوالنا كەسایەتییەكی دیار و گەورەی مێژووی مرۆڤایەتییە ،لەمەدا گومانێك نییەو وا بزانم هەمووان لەسەری كۆكین ،وەلێ ئەوەی ئێستا و لەم سااڵنەی دواییدا دەبینرێت لە ئەندازەی خۆی زیاتر گەورەكردنی ئەو كەسەیە ،ئەوەی سەیرە ئەوەیەزۆربەی ئەوانەی بەناوهێنانی مەوالنا حاڵیان لێدێت و لەگشت كۆڕ و كۆبوونەوەیەكدا ستایشی دەكەن و هەر كە گوترا مەسنەوی ،دەمیان پڕ لەئاو دەبێت ،بۆ جارێكیش سەرێكیان بەنێو مەسنەویدا نەكردووەو دەالپەڕەیان بەسەریەكەوە نەخوێندووەتەوە، هەموو زانیارییەكانیان دەربارەی ئەم پیاوە لەسەرچاوەی دەستی دوو و سێ وەیە ،ئەگەر چووبێتنەخزمەتی خودی مەولەوییش ،ئەوا بەچاوێكی به هۆی عیشقەوە كوێربوو چوونەو پێش گریمانەیان ئەوەبووە ئەم عاریفە سووتاوە، هەرچی دەڵێت پاك و چاك و تەواوە ،بۆیە ڕێیان له هیچ پەڵەو هەڵەیەك نەكەوتووەو لە جوانی زیاتر هیچێكیان نەدیتووە.
ئێستا تەوژمێكی عیرفانی ئیلحادی پەیدا بووەو زۆر كەسی سادەش وا دەزانن وشەی عیرفان بەسە بۆ ئەوەی بەسەر هەر شتێكتدا كرد ،پاك و چاكی بكات ،وەك بڵێیت وشەی عیرفان بێ هیچ ناوەڕۆك و مەدلوولێك ،ئیكسیر و كیمیا بێت و دەوای هەموو دەرد بكات و گشت سوورێكیش بەزەرد بكات.
مەوالنانەناسی و مەوالناپەرستی
هەر وەك چۆن لە ئەمریكا گرووپی سەیر و سەمەرە پەیدابوون كەسەرەڕای ئەوەی باوەڕیان بە خواكەی مەوالنا نییە ،خودی مەوالنا گەورەدەكەن و نزیكەبڵێم دەیپەرستن ،هەر بەو چەشنەش مەوالنا ،لەم سااڵنەی دواییدا الی خۆشمان وەختە دەكرێتە جێگرەوەی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) گەر نەڵێم نزیكە بكرێتەخوا و مەسنەوییەكەیشی ،كەبێ قورئان شتێكی وای لێ نامێنێتەوە ،لەجێی قورئان ئیستیداللی پێوەدەكرێت ،دوور نییەگەنجێكی حاڵگرتووی لەحاڵ نەگەیشتوو پەرچی ئایەتێكی قورئان بە دێڕەشیعرێكی مەوالنا بداتەوە! خۆ دیارەگەر كەسێك مەوالناناس بێت شەكری وا ناشكێنێت و هەڵەی وا دزێو ئەنجام نادات و لەحزووری خودی ڕوومییشدا خۆی شەرمەندە ناكات ،ئاخر ئەو خۆی بە ئاشكرا هاوار دەكات و دەڵێت« :من تا ئەو كاتەی خاوەنی گیانم ،غواڵم و بەندەی قورئانم ،من خاكی دەرگەو ڕێگەی محەممەدی موختارم ،ئەگەر هەركەسێك جگە لەمە لەقسەی من شتی تر بگوازێتەوە ،بێزارم لەخۆی و لەم قسەیەشی بێزارم» (دیوان شمس، رباعیات :)1331 ئەم نووسینه هەوڵدانێكە بۆ دەرخستنی جەاللەدینی ڕوومی بەڕوخسارەڕاستەقینەكەیەوە،
خاڵی سەرەتا ئەوەیە بزانین زۆربەی عاریفەكان –وەك گشت -بۆ ئەوە ناشێن بكرێن بەسەرمەشق و چاویان لێبكرێت ،مەبەستم لە (وەك گشت) ئەوەیەله هەموو ڕوویەكەوە بۆ پێشەوایەتی دەستنادەن ،دەكرێت لە هەندێ
ڕەهەندەوە ببنە نموونە و چاویان لێبكرێت ،وەلێ كۆی ژیانیان پەسەند و تەواو نییەتا السایی بكرێنەوە. پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) وا ژیاوە و بەجۆرێك هەڵسوكەوتی كردووەكه هەمووان ،لە فەیلەسووف و بیرمەندێكەوە بیگرەتا مناڵێكی ژیكەڵەی كۆاڵن ،دەتوانن چاوی لێبكەن و هەمووشیان بەو چاولێكردنە بەرەو كەماڵی خوازراو دەچن ،لەو ڕێگەیەوە بڵند و شكۆمەند دەبن ،بەاڵم عاریف وەها نییە، كاری پێغەمبەران بۆ دوای خۆیان شەریعەتە، ئاوخۆرەی هەمووانەو جێی خۆ تێراو و پاراوكردنە ،بەاڵم عاریفان و فەیلەسووفان و شەرعزانان و موتەكەللیمان وەها نین ،پێغەمبەر لەهەر الیەكەوە سەیری بكەیت كەماڵ دەبینیت، لەو شتانەیشدا كە نابێت شوێنكەوتووانی چاوی لێبكەن ،خۆی ڕوونكردنەوەی داوەو گوتوویە ئێوەوا مەكەن! ئەوانی دی (غەیرە پێغەمبەران) با زۆریش مەزن و خاوەن پایەبن و مەقامات و مەنازلێكی زۆریشیان بڕیبێت ،دیسان ناكەنە ئەوەی پێشەنگ و پێشەوای هەمەالیەنەی مەبن ،ئەی خودی وانیش وەكو ئێمە تابع و شوێنكەوتەنین؟
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
جەاللەدین پێشەنگ و نموونەی بااڵ نییە
ئێستا تەوژمێكی عیرفانی ئیلحادی پەیدا بووەو زۆر كەسی سادەش وا دەزانن وشەی عیرفان بەسە بۆ ئەوەی بەسەر هەر شتێكتدا كرد ،پاك و چاكی بكات
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ئامانج ئەوەیە جەاللەدینی ڕوومی وەك خۆی بناسین ،ئەوجا ئەگەر قبووڵمان بێت ئەوا باشەو پەسەندیشمان نەبێت هەر باش ،چون مرۆڤ لەچاوساغی هەر بڕیارێك بدات ،لەڕووی مەعریفییەوه هەر ئەوەباشە .من ئەم مەولەوییەم زۆر زیاتر خۆشدەوێت تا ئەو مەوالنایەی به هەڵە وێنا دەكرێت و كراوەتە یەسووعە درۆیینەكەی مەسیحییەكان ،كە لەبناگوێیەكیان دابا ،بناگوێكەی تریشی دەبردە پێشەوەتا زللەیەكی تری تێ بسرەوێنن! جەاللەدینی ڕوومی وەك زۆربەی هەرەزۆری موسڵمانان سنووری خۆی و هێڵی سووری تایبەتی هەبووە ،وەك ئەوانیش ،جار جار كەللەی گەرم بووەو لەڕێ الیداوە و بەناحەق قسەی ناشایستەی گوتووە .ئیتر ئەو خەیاڵەی هەر یەكەمان بۆ خۆمانی دەسازێنین ،تەنیا تەعبیر لە خەیاڵخاویی خۆمان دەكات ،نەلەڕوومی و نەلەگەیالنی و نەلەنوورسی و نەلەغەیرەوانیشدا نەبووەو نابێت .زۆر كەس لە مێشكی خۆیاندا مرۆڤێكی نموونەییان خولقاندووەو وای بۆ چوون مەوالنا وا بووە ،دواتر شێتی ئەو مەوالنا خەیاڵی و ئەفسانەیی بوون ،لەحاڵێكدا جەاللەدین وا نەبووەو خودی ئەو كەسەش بۆ چركەیەكیش ناتوانێت بەو مرۆڤە ئەفسانەییەی نێو خەیاڵدانی بچێت و وا ڕەفتار بنوێنێت!
143
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
144
عاریفان بەزەوق و وەجد كاریان كردووەو دەكەن ،زەوقیش یانی چەشە ،دەی دیارە چۆن چەشەی من و تۆ لەیەك دی جودایە ،هەر بەو چەشنەیش ڕێی تێ دەچێت كارێك ببێتە پلیكانەی بەرزبوونەوەی عاریفێك بۆ الی خوا و بۆ من و تۆ ببێتە داوی لە قوڕچەقێن! چما جەاللەدینێك كە بە بچووكترین هۆوە سەما دەكات و لەنێو بازاڕدا حاڵ دەیگرێت و خۆی بادەدات و جل لەبەر خۆی دادەكەنێت ،تا ئەندازەیەك ئەگەر موریدەكانی نەگەنەفریای و نەیپۆشن ،عەیب و عەورەتیشی بەدەر دەكەوێت، بەزرنگەی زەنگ و تەقەی چەكوش حاڵی لێ دێت و دەكەوێتە حەلەكەسەما (هەموو ئەمانە لەژیاننامەی ڕوومیدا هەیە ،بەتایبەت لە «مناقب العارفین»ی «ئەحمەدی ئەفالكی» و «نفحات األنس»ی «جامی»دا) ،بۆ ئەوە دەشێت گشت خەڵكی چاوی لێبكەن و ئەدای ئەو دەربێنن؟ خودی خۆیشی هەر لەژیانیدا بانگی بەرزكردووەتەوەو گوتوویە «دڵم لەخۆ هەڵكەندووە و فڕێم داوەو بەشتێكی تر دەژیم و زیندووم ،عەقڵ و دڵ و فیكرم لەبن و ڕیشەوەسووتاندووە ،ئەی خەڵكینە! لەمن نایەت وەك خەڵكی بم ،شێتیش بیر لەوە ناكاتەوە كەمن بیری لێ دەكەمەوە» (دیوان شمس ،غەزەلی :)1372 ئەوانەی ستایشی های و هووی جەاللەدین دەكەن و هەله هەلە و هەلەلوویاكانی بە چاوی پڕ ڕۆندكەوە دەخوێننەوە ،هەر ئەوانەن كە بەالفی عەقاڵنییەتەوە گاڵتە بە موریدەكانی تەریقەتی قادری دەكەن و سیخ و زەرگە وەشاندنەكانیان بە جەهالەت دەژمێرن ،دەی خۆ دەبێت بزانین فەرقی حەی ئەڵاڵ و حای و حووی كەسنەزانی و قادرییەكان لەگەل هەله هەلەكانی جەاللەدیندا چییە؟ ئەگەرنا بەسەیر و سەمەرەزانینی ئەم
و بەسەرسامییەوەڕوانین لەو ،تەرجیحی بیال مورەجیحەو ماقووڵ و قەبووڵ نییە. پێویستە ئەوە بزانین زۆربەی هەرەزۆری غەزەلەكانی دیوانی شەمس بە دەم چەرخ و سووڕانەوەو لەحینی مێزەر لەسەر كەوتن و قژ باڵوبوونەوەدا گوتراون ،بە گوێرەی زۆریی غەزەلەكانیشی ( 3229غەزەل) ،دەردەكەوێت سەماكردنی مەولەوی بێ حەد زۆر بووە. گەر ڕێك و جوان غەزەلەكانی بخوێنینەوە هەست بەسەماكەی دەكەین ،دڵنیام مەوالنا وەك شوێنكەوتووانی تەریقەتەكەی ،نەرم و لەسەرخۆ خۆی با نەداوەو شۆر و سەودا و گەرمیی خۆبادانەكەی لە شیعرەكانیدا دەدرەوشێنەوە (دیوان شمس ،غەزەلی :)2121 هلە دل مــن هلە جان من هلـە ایـن مــن هلـە آن من هلە خان من هلە مان من هلە گنج مـن هلە کان من هــــذا سـیـدی هذا ســنـدی هذا سـکنــی هــذا مــددی ئەو بۆ ئەوە سەمای نەدەكرد دوایی ببێتە قوتابخانەو شوێنكەوتووانی هەموو ساڵێك ئاهەنگ بگێڕن وتیپی مۆسیقی و گرۆی ڕەقس و نمایش پێكبهێنن .ئەوەی ئەو پێی هەڵدەستا، حاڵێكی تایبەت بەخۆی بوو ،وەجدێك بوو تێی دەكەوت ،كارم بەباشی و خراپی و دروستی و نادروستییەوە نییە ،قسەم لەوە یەئەو گڕگرتوویەكی كڵپەدار بوو ،ئەمانەی السایی وی دەكەنەوەوشك و بێحاڵ ،خۆ با دەدەن و بە دەوری خۆیاندا دەسووڕێنەوە! ئەو ئەزموونە عیرفانییانە تاكەكەسین و بۆ دووبارەكردنەوە ناشێن ،هەڵەیەكی
جەاللەدین و جنێو
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
ڕوومی ،لەزۆر شوێندا كە ڕەخنە لەكەسێك دەگرێت جنێوبارانی دەكات ،زۆربەی هەرەزۆری جارەكان بەسەگ یا كەری دەشوبەێنێت و هەندێ جار ،كە ڕەخنەلێگیراو لەدین و مەزهەب و بۆچووندا دژیەتی ،جنێوی نامووسییش دەدات، لە بەشی داهاتوودا نموونەی ئەمەی دوایی زیاتر دەبینن. زۆر جاران مەولەوی كە باسی كەسێك دەكات سیفەتێكی خراپی تێدایە ،لەڕێگەی نموونه هێنانەوه هەرچی لە دڵیدایە بەسەریدا بەتاڵی دەكاتەوە ،زۆر جوانیشی دەسازێنێت و دەڕازێنێتەوە ،بەاڵم دەشیتوانی وەها توند نەبێت. بۆیە ئەو گومانەی كە مەوالنا زۆر نەرم و نیان و هەمووشتدۆست بووە ،بەجێ نییەو بە نموونەی شیعرەكانیدا دەردەكەوێت میزاجێكی توند و تووڕەی هەبووەو خۆلێدانی زەحمەت بووە، ئەو عارفە پیرەیشی كەعاشقی دەبێت (شەمسی تەبریزی) هەر ئاوەها بووەو بە (مقاالت)ەكەیدا دەردەكەوێت سەری سازشی لەگەڵ كەسدا نەبووە و باسی هەركێی كردووەتێری جنێو پێ داوەو دەسێك شۆردوویەتیەوە ،ئەمەدەریدەخات ڕوومییش تەبیعەتێكی وای بووە ،كه هەردوك عاشقی یەك دەبن و پەسنی یەك دەدەن! لەجێیەكی مەسنەویدا (دەفتەری شەشەم، بەیتی )1236 – 1222حیكایەتی پیرەژنێكی نەوەد
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كوشندەیە بكرێنە ڕێباز و خەڵكانی تریان بۆ دەعوەت بكرێت .ئەمە یەكێكە لە جیاوازییە گەوهەرییەكانی ئەزموونی عاریفان و نوبووەتی پێغەمبەران سەالمی خوایان لێبێت ،كەبه هۆی تێكەڵكردنیانەوەكەسانی وەك (د.سرووش)یش بەالڕێدا چوون!
ساڵە دەگێڕێتەوە كە ڕووی گرژ و ڕەنگی وەك زەعفەران زەرد و دەموچاوی وەك لێواری سفرە، چرچ و لۆچ بووە ،كەچی سەرەڕای ئەمەحەزی بۆ مێرد وەك خۆیەتی و ئاڵۆشی گەرم گەرمە. دواتر ئەم پیرەتەماحكارانە بەسەگ دەشوبەێنێت و دەڵێت :كە سەگ پیر بوو ،ددانی دەكەوێت و چیی دی گاز لەخەڵكی ناگرێت ،قەپ لەگوو دەدات ،كەچی بڕوانە ئەم سەگەشەست سااڵنە (ئادەمیزادە پیرە تەماحكارەكان) هەر دەمەو ددانی سەگانەیان تیژتر دەبێت ،سەگی پیر مووی دەوەرێت و پێستی ڕووت دەبێتەوە ،كەچی ئەم سەگەپیرانە (بە سااڵچووانی چاوچنۆك) كەوای ئەتڵەس و جلی نایاب دەپۆشن، جەاللەدین و سینەفراوانیی دینی و مەزهەبی زۆر جار لە بەرانبەر دەمارگیریی ئیسالمییە ئوسووڵییەكان و كەللەڕەقیی سەلەفییەكاندا ،باس لە لێبوردەیی عاریفان و دڵگەورەیی جەاللەدین و هاومەشرەبەكانی دەكرێت ،وەك بڵێیت ئەمان كەسانی زۆر نەرم و بێوەی بوونو هەرگیز دڵی كەسیان نەڕەنجاندووە .ئەگەر لەمانەوەڕوومی بناسرێت ،كەسێك دێتەپێش چاو لەگوڵ كاڵتری بەكەس –چ دۆست و چ ناحەزی -نەگوتووەو هەمیشە باوەشی میهری بۆ هەمووان وااڵ بووە، تەنانەت دیعایەی ئەوەدەكەن لەكاتی مردنیدا هەرچی بنیادەم لەشاردا بووە هاتوونەتە بە درەقەی و بەكوڵ بۆی گریاون .كە كەسێكی هەرزە وێنەیەكی ناشیرین لە پێغەمبەر دەكێشێت، یا نووسین و شیعرێكی ناوبەتاڵ دەربارەی خوا و قورئان باڵودەكاتەوەو مەالیان لەمینبەرەوە دەست بە جنێودان و نەفرەتكردن دەكەن، كۆمەڵێك شیفتەی وشەی عیرفان و عاشقی عەین و ڕێ و فێ بە مەسخەرەوە دەڵێن :ئەمانە چاوساغمانن بۆیە حاڵی ئوممەتی ئیسالمی
145
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
146
ڕوومی ،لەزۆر شوێندا كە ڕەخنە لەكەسێك دەگرێت جنێوبارانی دەكات ،زۆربەی هەرەزۆری جارەكان بەسەگ یا كەری دەشوبەێنێت وەهایە ،خۆزگە مەوالنا زیندوو دەبووەوەو دوو دێڕی لەبارەی عیشقەوە بۆ دەنووسین ،ئەوجا نووری هیدایەت و شوعلەی نەجابەتی لە دنیادا پەخش دەبوویەوە! ڕاستییەكەی نە مەوالنا ئەوەندە بێ زەواڵ بووە و نە ئەو حیقایەتانەیشی دەربارەی مەحبووبییەتی دەیانگێڕنەوە حەققانییەتیان هەیە. ئەوەی ژیانی مەوالنا بخوێنێتەوە باش دەزانێت، هەر لە زەمانی خۆیدا ناحەزی لە دۆست زیاتر بووە ،ئەفالكی لە (مناقب العارفین)دا دەڵێت: «زانایانی شار كەلەو سەردەمەدا بوون و هەر یەك لە زانستگەلی جیاوازدا ئوستاد و شارەزا بوون ،بەیەك دەنگ چوونەالی زانای گەورەی شاری قۆنیە ،قازیی سیراجەدین و لە زێدەڕۆیی سەما و مۆسیقای مەولەوی شكاتیان كرد»! ئەو نەك بڕوای بەپلۆرالیزمی دینی نەبووەو شوێنكەوتەی دینەكانی تری قەبووڵ نەبووە ،بەڵكو وەك سەلەفییەكی حەنبەلی بە گاڵتەجاڕییەوە باسی شیعەكان دەكات و بە ڕابواردنەوە داستانی پرسەی عاشوورا و سینەكوتانی شیعەكان لە یادی شەهیدبوونی ئیمام حوسێندا دەگێڕێتەوە، سەرەتا بە درێژی شین و ڕۆڕۆی شیعەكانی حەڵەب وێنا دەكات و دەڵێت :شاعیرێكی غەریب،
بێئاگا و نەشارەزا ،لە عاشوورادا خۆی كرد بەشاردا و واوەیالی وانەی دیت.
(مەسنەوی ،دەفتەری شەشەم ،بەیتی - 777
.)781
شاعیرەكە ویستی مردووەكە بناسێت و الوانەوەیەكی بۆ بڵێت ،تا لەو ڕێگەیەوەپارەیەكی چنگ بكەوێت ،بۆیە به هەڵەداوان یەخەی ئەم و ئەوی دەگرت و دەیپرسی كێیە مردووە؟ بۆ مردووە؟ سیفاتی چۆن بوو؟! یەكێك بە تووڕەییەوە وەاڵمی دەداتەوەكە :تۆ شێتیت؟ دیارە تۆ شیعە نیت و دوژمنی خاندانی پێغەمبەریت! نازانیت ئەمەڕۆژی عاشوورایە و پرسەی گیانێكە كە لە خەڵكی یەك سەدە (یا لە نەوەیەك) بەڕێزتر و چاكترە؟ (بەیتی 789و .)790ئەوجا لەزمانی شاعیرەكەوە بە شیعە ڕادەبوێرێت و دەڵێت: بەڵێ دەزانم ،وەلێ دەورانی یەزید تەواو بووە و ...چما تا ئێستاكەخەوتبوون كە تازە خەبەردار بوونەتەوەو جل لەبەر خۆتان دادەدڕن؟ كەواتە ئەی خەوتووان! پرسە بۆ خۆتان بگێڕن ،چون ئەم خەوەگرانەتان خراپ مەرگێكەو پێی فەوتاون ،بۆ حاڵی خۆتان بگرین (بەیتی 795و :)796 لە ڕەخنەگرتن لەبەر جەاللەدین مەسنەوییەكەی تووڕەدەبێت و ڕەخنەگران بە حەسوود و گەمژەدەزانێت و ڕەخنەكانیان بەدووكەڵ و بۆگەنی دەژمێرێت (مەسنەوی، دەفتەری سێیەم ،بەیتی :)4233-4227 دوای چەن دێڕێك دەڵێت :لەپڕ گەمژەیەك لە (تەویلە)یەكەوە وەك تانەدەرێك سەری دەرەێنا، گوتی -كەئەم قسەیە پووچ و پەستە ،مەبەستیمەسنەوی بوو ،لەبەر ئەوەی چیرۆكی پێغەمبەر و پەیڕەویكردنیەتی: لەجێیەكی تردا بە ڕەخنەگر دەڵێت «سەگی
(مەسنەوی ،دەفتەری سێیەم ،بەیتی :)4282
هەروەك ڕوو لە پێغەمبەر دەفەرموێت :كە مانگی چواردە ،شەو لەسەر سینەی فەلەك كەوتەڕێ ،لەبەر وەڕەی سەگان لە ڕێ بڕینی خۆی ناوەستێت ،تانەدەران بەوێنەی سەگ ڕوو لە مانگی تۆ ،بەرەو سینەت هاوار دەكەن و دەحەپن ،ئەم سەگانە لە ئاست فەرمانی (گوێ ڕادێرن لە قورئان)دا كەڕن ،لە گەمژەییشەوە ڕوو بەمانگی چواردەی تۆ بەحەپەحەپ دەوەڕن. (مەسنەوی ،دەفتەری چوار ،بەیتی :)1466-1464
تەنانەت بەگوێرەی گێڕانەوەی ئەفالكی، مەوالنا لەسوڵتان وەلەدی كوڕی خۆیشی به هۆی مەسەلەیەكی زۆر بچووكەوەتووڕەبووەو تێر جنێوی كردووە ،پێی گوتووە «هەی سەگ! هەی كەر! هەی خوشك حیز!» لەحاڵێكدا كوڕەكەی لە دڵسۆزیی باوكی ،ڕوونكردنەوەی بۆ ڕەخنەگرێك داوە!
جەاللەدین و ناموسڵمانان و دژانی پێغەمبەر
(جەاللەدین) دەپلكێنن و چمكی كەوای وان دەگرن و دڵ بەقسەی تێكەڵ و شاعیرانەیان خۆش دەكەن ،لەحاڵێكدا ئەوان هیچ كات بەو چەشنە لە شوێنكەوتەی دینەكان نەیانڕوانیوە. هەمووان دەزانین ئەسڵی دینەكان یەكن ،بەاڵم ئەمە ناكاتە ئەوەی دیندارەكانیش یەك بن ،یا فێركاریی بەجێماوی دینەكان یەك بن. جوولەكە ،هەروەك چۆن لە قورئاندا سیمایەكی دزێو و چارەیەكی ڕەشیان هەیە ،جەاللەدینیش هەر ئاوەها لەمەسنەویدا وێنای كردوون ،ئەو جارێك بە جوولەكە دەڵێت« :سەگ» آن جەود سگ ببین چە رای کرد پەلـــوی آتـش بتــــی بـــر پای کرد (دەفتەری یەكەم ،بەیتی :)769 جارێك بە كەڕ و ناحاڵییان دەزانێت و وەك ئیبن تەیمییە لەگەڵ شیعەدا بە یەكیان دەشوبهێنێت (مەسنەوی ،دەفتەری سێیەم ،بەیتی 3200و .)3201لەمەتنی 158ی (فیە ما فیە) دا باسی جەڕاحێكی مەسیحی هاتووەو هەندێ قسەی لێوە دەگوازێتەوەو دواتر تێر قسەی پێ دەڵێت! قورئان پێغەمبەری فێر دەكرد بە كافران و دژەدینان بڵێت( :وإنا أو إياكم لعلى هدى أو
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
دوور نییه هەندێ بێباوەڕی خەیاڵخاویش كە دوژمنی سەرسەختی پێغەمبەرن و شەو و ڕۆژ به هۆ و بێهۆ بێڕێزی بەرانبەر دەكەن و جنێوی پێدەدەن ،ستایشی جەاللەدین بكەن و لە پێغەمبەر بە لێبوردەتری بزانن ،وای دابنێن ئەو ڕێزی لە شوێنكەوتەی ئایینەكانی دی گرتووەو مەسیحییەكی بەالوەوەك موسڵمانێك بووەو فەزڵی دوا پێغەمبەری بەسەر مەسیحدا نەداوە ،برادەرانی ترادیشناڵیش كە بانگەشەی میسالییانەی یەكێتیی ئایینەكان ڕەواج پێدەدەن، خۆیان لەعەبای كەسانی وەك (ئیبن عەرەبی) و
ڕوومی نەك بڕوای بە پلۆرالیزمی دینی نەبووەو شوێنكەوتەی دینەكانی تری قەبووڵ نەبووە، بەڵكو وەك سەلەفییەكی حەنبەلی بە گاڵتەجاڕییەوە باسی شیعەكان دەكات
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تانەدەر» و ڕووی وتاری لێدەكات و ئێژێت ،تۆ حەپەحەپ دەكەیت و دەتەوێت لەڕێی تانەلێدانی قورئانەوەبگەیتە ڕزگاری.
147
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
في ضالل مبين) (سبأ« )24 :بە ڕاستی ئێمەیان ئێوە لەسەر بەرچاوڕوونیین یا لە گومڕاییەكی ئاشكراداین» ،كەچی جەاللەدینی ڕوومی وەختێك باسی مولحیدێك دەكات (فیە ما فیە، متن )269هەرچی خوا پێی ناخۆشەپێی دەڵێت، تەنیا جنێو بە خۆی نادات ،بەڵكو جوێن بەژن و خوشكی ژنیشیدا دەسرەوێنێت! ئەم مولحیدە دەڵێت :ئێوەی باوەڕدار بانگەشەی ئەوەدەكەن جگە لەم تۆپی زەوینە و بێ لەم ئاسمانە شینە، شتێك هەیە خوا ،-الی من شتی وا نییە ،ئەگەر هەیە ،لەكوێیە؟ دەری بخەن! مەوالنا دەڵێت: «ئەم (خوشكی ژن قەحبە)یە دەڵێت لە ئاسمان نییە! هەی سەگ! چۆن دەزانیت كەنییە؟ ئەرێ، ئاسمانت بست بست پشكنی و هەمووی گەڕایت، كه هەواڵ دەدەیت لەوێ نییە؟! ژنەقەحبەكەی خۆت كە لەماڵتدایە ،حاڵی نازانیت ،هەواڵی ئاسمان چۆن دەزانیت؟»
بەكارهێنانی وشەو دەربڕینی ناپەسەند و لەسەر گوێ قورس
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
148
پێش هەموو قسەیەك ئەوە دەزانم كە جەاللەدینی ڕوومی له هەركوێدا حیكایەتێكی گێڕابێتەوە مەبەستی وشەو دەربڕینەكان نەبووە و ویستوویەتی لە پشتی هەموو باس و گوتەیەكەوە با بازاڕی و كرێت و ناشیرینیش بێت -مانایەكی نایاب و جوان و شیرینمان پێ بگەیەنێت ،ڕوونەئەو وەك ئامراز سوودی لەو تەعبیرانە وەرگرتووەو بەكاری هێناون،بەاڵم دەیتوانی یان نموونەی شیاوتر بۆ مانا بەرزەكانی بێنێتەوەو خۆی لەو نموونانەدوور بگرێت ،یان كینایەبەكاربێنێت و ڕوون ناوی ئەندامی زاوزێی ژن و پیاو نه هێنێت .بۆ ئەوەی بابەتەكە لەمە درێژتر نەبێتەوە بەدوو سێ
نموونە دەیبڕمەوە: چون برون انداخــت شلـوار و نشسـت در میــــــــان پــــــای زن آن زن‌پـرســت چون ذکر سوی مقـر می‌رفـت راســت رستخیـز و غـلـغـل از لشکــر بخــاست بـرجەیــد و کـون‌برەنــە ســوی صـف ذوالفـقـــاری ەم‌چـــو آتش او بــە کــف
مەسنەوی ،دەفتەری پێنجەم ،بەیتی -3880
3891دەى دەڵین چى وەختێك ئەو ژنپەرستە شەرواڵی داكەند و لەنێو القی ژنەدا دانیشت، كاتێك زەكەری ڕاست بەرەو زێی ژنەدەڕۆیشت، گاڵەگاڵ و هەرا لە لەشكر بەرزبوویەوە ،داپەڕی و بە قوونی ڕووت بەرەو ڕیزی سوپا دەرپەڕی، شمشێرێكی دوو دەمی وەك ئاگریشی لەمشتدا بوو. مەسنەوی ،دەفتەری پێنجەم، بەیتی 3711و :3715 ـ پیاوەتی ئەم پیاوەتییەیە نەك بەڕیش و زەكەر ،ئەگەرنا كێری كەر دەبووە شای پیاوان، ئەو داوێنپیسە كە لە جووڵەی كێردا عەقڵی دەبێتە مشك و شه هوەتیشی دەبێتەشێر! ـ مەسنەوی ،دەفتەری شەشەم، بەیتی 310و 315 روز ،رویـــت روی خـــاتونــــان تـــر کیر زشـتت شــب بتـــر از کیـر خــر رفــــت در حمـــام او رنجـــور جــان کــون دریـــدە ەمچــو دلـــق تونیـــان كوڕە لوسكەكە كەدڵ و ڕووحی ڕەنجاو بوو، چووەحەمامەوە ،لەحاڵێكدا قوونی وەك جلوبەرگی كرێكارانی توونی حەمام پارچەپارچەو دڕاو بوو! زاوا بە كوڕە لووسكەكەی وت :ڕۆژ ڕوومەتت وەك ڕوخساری خانمانی تەڕە ،شەویش كێری دزێوت لەخراپتر لەكێری كەرە!
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
وێنەى تۆمارى یاسایی گۆڤارى
خل
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
149
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دوا خال
ژمارە ( )2کانوونى یەکەمى 2015
150
عه‌بدولكه‌ریم فه‌تاح
ملمالنێی شارستانیەتەكان یان چاوچنۆكی كەپیتاڵیزم؟
لەم سەردەمەدا بەریەككەوتنێكی توند دەبینین لە نێوان ئەو دوو جیهانەی ناوی خۆرئاوا و خۆرهەاڵتیان لێنراوە ،ئەو رۆژەی(« )1996سامویل هنتنغتون» ملمالنێی شارستانیەتەكانی تیوریزمە كرد ،تیشكی سەوزی هەڵكرد بۆ بڕیارلەدەستانی خۆرئاوا تاكو –لە دوای رووخانی یەكێتی سۆڤییەت -دوژمنێكی تر بۆ خۆرئاوا بدۆزنەوە و بتوانن لە مەودایەكی درێژخایەندا ملمالنێی خۆیانی لەگەڵ بكەن ،نابێت ئەوە لەبیر بكەین یەكێتی و یەكبوونی خۆرئاوای مەسیحی كۆن و نوێ لە دۆزینەوەی دوژمنێكدا بووە بتوانن بەرانبەری بجەنگن و ملمالنێی لەگەڵ بكەن،ئەوەندەی هێرشی خاچپەرستان و جەنگی پیرۆز( )Holy Warیەكێتی بە ئیمارەتەكانی دونیای مەسیحی كۆن دەدا ،ئەوەندە دەسەاڵتی پاپ و مەلیكەكان كۆكەرەوەی ئەوروپای مەسیحی نەبوون, لە ئەمڕۆدا خۆرئاوا ئاتاجە بە دوژمنێكی ئایدۆلۆژی و سەربازی تا لە یەك كاتدا ناوەوەی خۆی پێ رێكبخات و ناكۆكی و ملمالنێكانی ئاراستەی دەرەوە بكات. خۆرئاوا دەیەوێت سیستمێك بەسەر مرۆڤایەتیدا بسەپێنێت داهێنانی دەستی خۆیەتی ،لەوێشەوە خۆی سەرقافڵەی شارستانییەت بكات ،بۆیە لەسەر هەموو ئاستەكان تیوریزمەی مۆدێلێك لە سیستم دەكات هەڵقواڵوی بەها و پێوەری ژیاری خۆرئاوایە ،كاتێك(« )1992فۆكۆیاما» تیوریزمەی سیستمی لیبرالی بۆ هەموو جیهان دەكات ،پێمان دەڵێت هیچ شارستانییەتێك داهاتووی نییە و مێژوو كۆتایی پێهاتووە و گەرەكە هەموو مرۆڤایەتی بەرەو لیبرالییەت هەنگاو هەڵبگرن ،ئەم بانگەشە لەخۆیدا سڕینەوەی شوناسی شارستانییەتەكانی ترە و دیكتاتۆرییەتی لیبرالیزم دەخولقێنێت ،لێرەوە بڕیاربەدەستانی خۆرئاوا دەكەونە پیالنڕێژی بۆ بەدیهێنانی خەونی پێشەنگی لە دووتوێی سیستمێكی لیبراڵدا ،هەڵبەت نابێت ئەوە لەیاد بكەین سڕینەوەی سنوورە لۆكاڵییەكان و بە گڵۆباڵكردنی پەیوەندییەكانی تاك و كۆ و بازاڕی هاوبەش و بازرگانی نێونەتەوەیی و مافی دەستێوەردانی سەربازی و سیاسیی بۆ ناو واڵتانی جیهان ،زەمینەخۆشكەرن بۆ گشتگیركردنی خەونی پێشەنگ بوون ،لێرەوە شۆك و راچڵەكین بۆ گەالنی جیهان و شارستانیەتەكانی تر پەیدا دەبێت و پەرچەكرداری توند بەرانبەر بە خۆرئاوا سەرهەڵدەدات ،خۆرئاواش بەرچەكردارەكان ئیدارە دەكات و جارێكی تر لە خزمەتی پرۆژە گڵۆباڵییەكەیدا بەكاری دەهێنێتەوە ،ئەو دەزانێت لە نەستی هەموو ئەوانەی بەرچەكرداری توندیان بەرانبەر سەپاندنی ئەو سیستمە ال دروست دەبێت داننان بە بەزین و سەركەوتنی خۆرئاوا بوونی هەیە ،ئەمە و بۆ ناساندنی رووی مرۆڤدۆستی سیستمی لیبرال پێویستە روویەكی دڕندە و دزێو بە كۆمەڵگاكانی مرۆڤایەتی نیشان بدرێت،هەروەها بۆ بەرزكردنەوەی بەهای مرۆیی لە ئایینی مەسیحییەتدا(وەك گرنگترین پێكهێنەرەكانی شارستانییەتی خۆرئاوا) پێویستە لە ئایینەكانی تردا مرۆڤ بێ بەها بكرێت. شارستانییەتی خۆرئاوا-وەك هەندێ لە بیرمەندانی ناو ئەو ژیارە قسەی لەسەر دەكەن -بۆخۆی لەبەردەم چەندین قەیراندایە ،لەوانە خاڵیبوونی ئەو شارستانیەتە لە رۆح و زاڵبوونی ماددە بەسەر هەموو كایەكانی ژیاندا ،ئەمە و رووخانی تاكی كۆمەڵگاكانی خۆرئاوا بە نغرۆبوونیان لە «خواردنەوە و سێكس و لەهو» وەك ئیدوارد ئاڵبی لە كتێبەكەیدا()who›s afraid of Virginia woolfباس لەو سێ ئاكارە دەكات.