Xal2

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزرى ڕۆشنبیرییە‬ ‫دوومانگ جارێک دەردەچێت‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى‬ ‫‪2015‬‬

‫خاوەنى ئیمتیاز و سەرنووسەر‬ ‫تۆفیق کەریم‬ ‫‪ 07701412543‬ـ ‪07511412543‬‬ ‫‪tofeqkarem@yahoo.com‬‬ ‫بەڕێوەبەرى نووسین‬ ‫ئیدریس سیوەیلى‬ ‫‪07701975030‬‬ ‫‪siwayli@yahoo.com‬‬ ‫بەرێوەبەرى هونەریی‬ ‫ڕەوشت محەمەد‬ ‫ڕاوێژکارى یاسایی‬ ‫بەکر حەمەسدیق‬ ‫ڕاوێژکاران‬

‫وێنەى بەرگ‪ :‬گۆران محەمەد‬ ‫سایتى گۆڤارى خاڵ‪:‬‬ ‫‪www.xalkurd.com‬‬ ‫تیراژ‪1500 :‬‬ ‫نرخ‪ 1500 :‬دینار‬ ‫چاپخانە‪ :‬سەردەم‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ل‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خا‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خاخال‬ ‫خا ل‬

‫د‪ .‬موحسین عەبدولحەمید‬ ‫د‪ .‬عوسمان عەلى‬ ‫د‪ .‬عوسمان هەڵەبجەیی‬ ‫د‪ .‬ئیسماعیل بەرزنجی‬ ‫سەالم ناوخۆش‬

‫خال‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خا لخال‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫‪1‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫لەم ژمارەیەدا‬ ‫دانه‌بڕان ‪ .......................................................................................................................‬سەرنووسەر ‪3 .................‬‬ ‫تەوەرى ژمارە (ئایینەكان لە كوردستان‪ ،‬پێكەوەژیان یان پێكدادان)؟ ‪5 ...............................................................................‬‬

‫پێكەوەژیانی ئایینی لە كوردستان ‪ ......................................................................‬هێمن عومەر خۆشناو ‪6 .................‬‬ ‫ئایا ئایینی زەردەشتی ئایینێکی کوردیيە؟ ‪ .......................................................‬سۆران حەمەڕەشید ‪22 ...............‬‬ ‫كاكه‌ییه‌كان‪ ،‬مێژوو‪ ،‬بیروباوه‌ڕیان ‪ ................................................................‬د‪ .‬نەریمان هەڵەبجەیی ‪28 ...............‬‬ ‫پانۆرامای باڵوبوونەوەی ئیسالم لە كوردستان ‪ .......................................‬یاسین تەها ‪34 .............................‬‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ مامۆستا عەلى باپیر ‪ .................................................................‬ئا‪ :‬شاخەوان عەلى ‪42 ..................‬‬ ‫گوزەرێک بە مێژوو و بیروباوەڕی ئایینی کاکەیی (یارسان)دا ‪ ...............‬جوتیار نەریمان‪52 .......................‬‬ ‫جولەكەكانی كوردستان و پەیوەندییان لەگەڵ خەڵكی كوردستاندا ‪ ..........‬عادل سدیق ‪62 ..............................‬‬ ‫بزووتنەوەی هەقە و كاڵبوونەوەی بنەما ئایینییەكان ‪ .............................‬کامەران بابانزادە ‪72 .....................‬‬ ‫رۆڵی بزووتنه‌وه ته‌بشیرییه‌کان ل ‌ه پێکه‌وه‌ژیانی ئاینی و‪ ................... ...‬جەعفەر گوانى ‪81 .........................‬‬ ‫پەیوەندییە دۆستانەکانی نێوان گەل و نەتەوەکان لە قورئانی ‪ ....................‬د‪.‬مستەفا زەڵمى ‪89 .........................‬‬ ‫بابەتى گشتى‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەی رەقیب‪ ،‬سروودی نەتەوەیی و تەبا بە شەریعەت ‪ ............................‬د‪ .‬ئیسماعیل بەرزنجى ‪98 ..................‬‬ ‫ئایین وەك وزەی خێر یان شەڕ؟! ‪ ..........................................................‬عومەر عەلى غەفور ‪104 .....................‬‬ ‫مرۆڤ و زانستدۆستی له‌نێوان هیۆمانیزم و فه‌لسه‌فه‌ی ‪ .........................‬بوخارى عەبدوڵاڵى قەسری ‪112 .......‬‬ ‫گۆڤاری (خاڵ) و پڕۆژه‌ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی شێخ محه‌ممه‌دی خاڵ ‪ .......‬نەبەز هەورامیی ‪120 ........................‬‬ ‫گێڕانەوەى هاوسەنگى بۆ جیهانى شتەكان و كەسەكان و ‪ .......‬خالید محەمەد غەریب ‪128 ............‬‬ ‫ئیسالمی كوردی و ڕیفۆرمی ئایینی تاوێك له‌گه‌ڵ ‪ ...................................‬حەسەن مەحموود حەمەکەریم ‪136 ...‬‬ ‫دیوەكەی تری جەاللەدینی ڕوومی ‪ ....................................................‬قانیع خورشید ‪142 ..........................‬‬ ‫دواخاڵ ‪ .......................................................................................................‬عەبدولکەریک فەتاح ‪150 .........................‬‬

‫دانه‌بڕان‬

‫ره‌سه‌نایه‌تیی‪ ،‬هاوچه‌رخیی‪ ،‬خۆماڵیی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سه‌روتار‬

‫سه‌روتاری یه‌كه‌م ژماره‌ نووسیمان‪ :‬خاڵ له‌سه‌ر چی داده‌نێین؟ تیایدا راشكاوانه‌ ئامانجی‬

‫گۆڤاره‌كه ‌و هێڵه‌گشتیه‌كانمان خسته‌ڕوو‪ ،‬ب ‌ه پوختی وتمان‪« :‬ئامانجمان خستنه‌ڕووی‬

‫تێگه‌شتنێكی ره‌سه‌نیی خۆماڵیی هاوچه‌رخه‌ بۆ ئیسالم و راماڵینی ئه‌و تۆمه‌ت و شێواندنانه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ڕووبه‌ڕووی ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬به‌رێگای دایه‌لۆگ و راگۆڕینه‌وه‌ی بیرو قه‌ڵه‌م ‌ه شاره‌زاو بوێره‌كان‪،‬‬ ‫به‌زمانێكی زانستیی و پاراو‪ ،‬پشت ئه‌ستور ب ‌ه كه‌لتووری ده‌وڵه‌مه‌ندی گەلەکەمان»‪.‬‬

‫پاش ئه‌وه‌ له‌دوودیداری مه‌یدانی له‌ هه‌ردوو شاری هه‌ولێر و سلێمانی‪ ،‬له‌گه‌ڵ ده‌یان‬

‫رۆشنبیرو نووسه‌ری كارامه‌‪ ،‬ئه‌و ئامانجانه‌مان روونتر كرده‌وه‌ و پێكه‌و ‌ه وتوێژی بایه‌خدارمان‬

‫لەسەریانكرد‪ ،‬له‌تێبینی و پێشنیازه‌كانیان به‌هره‌مه‌ند بووین‪.‬به‌هه‌موو ئه‌وانه‌شه‌و ‌ه هێشتا‬

‫پرسیار له‌سه‌ر (خاڵ) و ئامانجه‌كانی هه‌رده‌كرێت‪ ،‬بۆ وه‌اڵمێكی هه‌میشه‌یی ئه‌و پرسیارانه‌‪ ،‬ئه‌م‬

‫ێ ده‌سته‌واژه‌ (ره‌سه‌نایه‌تیی‪ ،‬هاوچه‌رخیی‪ ،‬خۆماڵیی) دەکەینە دروشمى (خاڵ)‪ ،‬له‌ناوه‌رۆكی‬ ‫س‌‬

‫گۆڤاره‌كەشدا هەوڵدەدەین هێند ‌ه به‌رجه‌ست ‌ه ببن تاده‌بن ‌ه نه‌خشی (خاڵ) و پێیان ده‌ناسرێته‌وه‌‪.‬‬

‫ره‌نگ ‌ه بابه‌ته‌كانی «خاڵ» به‌ دڵی هه‌مو الیه‌ك نه‌بن‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ندێكیش نیگه‌ران و‬

‫به‌خۆمان ناده‌ین ناوزڕاندن یان به‌كه‌مگرتن و ده‌ستبردن بۆ پیرۆزیی ‌ه جێگیره‌كان ل ‌ه (خاڵ)‬ ‫دا باڵوببێته‌وه‌‪ ،‬له ‌هه‌مان حاڵه‌تیشدا ناكرێت تێگه‌یشتن و بۆچوونی لۆژیكی په‌راوێز بخرێت‪،‬‬

‫له‌سنووری بابه‌تییبون و توێژینه‌وه‌ی زانستیدا ده‌گونجێت هه‌موو تێگه‌یشتن و بیروبۆچوون‬

‫و دابونه‌ریته‌كان شه‌نوكه‌و بكرێن و له‌بێژنگ بدرێن‪ ،‬راو رای جیاوازیان له‌سه‌ر باڵوبكرێته‌وه‌‪.‬‬

‫به‌مشێوه‌ی ‌ه له‌ چه‌قبه‌ستویی قوتارده‌بین و هۆشیاری باڵوده‌بێته‌وه‌و هه‌نگاوی زانستی و‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫زویركه‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش سروشتی راوبۆچونی جیاوازه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌دڵنیاییه‌و ‌ه به‌هیچ پاساوێك رێگ ‌ه‬

‫شارستانی ده‌نێین‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫خوایاربێت ئه‌م ‌ه به‌رنامه‌ی (خاڵ)ه‌‪ ،‬داوا له ‌قه‌ڵه‌م ‌ه به‌بڕشت و ره‌سه‌نه‌كان و شاره‌زاو‬

‫پسپۆڕان ده‌كه‌ین‪ ،‬به‌بیری نوێ‌‪ ،‬مه‌عریفه‌ی نوێ‌‪ ،‬هه‌نگاوی نوێ‌‪ ،‬هاوكار و پشتیوانی ئه‌م‬

‫پرۆژه‌یه‌بن‪.‬تابه‌هه‌موومانه‌وه‌ له‌ خولگه‌ی فراوانی نیشتمانی و به‌دیدێكه‌و ‌ه ده‌رفه‌ت بۆ‬

‫هاونیشتمانی دیكه‌ی راجیاواز بمێنێته‌و ‌ه گوزارشت ل ‌ه بۆچون ‌ه ناته‌باكه‌ی بدات و پێكه‌و ‌ه‬ ‫به‌شداری خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵگ ‌ه و خاك و هاونیشتمانانمان بكه‌ین‪.‬‬

‫له‌م سۆنگه‌یه‌و ‌ه ته‌وه‌ری ژمار ‌ه دووی (خاڵ) ته‌رخانكراوه‌ بۆ باسی ئایینه‌كان ل ‌ه كوردستاندا‬

‫به‌زۆرینه‌و كه‌مینه‌یانه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه په‌یدابوونی یه‌كه‌م مرۆڤه‌و ‌ه تا ئه‌مڕۆو تاكۆتایی ژیانیش‪،‬‬

‫ئایین هه‌ربووه‌و هه‌رده‌شمێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌قۆناغێكدا مرۆڤه‌كان ده‌ستبه‌رداری بوون‪ ،‬ئه‌وا‬

‫هه‌رخۆیان ئایینێكی دی یان جێگره‌وه‌یه‌كی بۆ ده‌تاشن‪ ،‬بۆیه‌ باسكردنی ئایین باسێكی زیندوو‬

‫كاریگه‌ره‌ له‌سه‌ر هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كان‪ ،‬ب ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانیشه‌وه‌‪.‬‬

‫جگه ‌له‌ ته‌وه‌ر‪ ،‬گۆڤاره‌ك ‌ه كۆمه‌ڵێك بابه‌تی نوێ‌ و زیندو له‌خۆده‌گرێت‪ ،‬به‌و ئومێده‌ی‬

‫مه‌ڵۆیه‌كبن بۆ سه‌ر خه‌رمانی هزر و رۆشنبیری هاوزمانانمان‪.‬‬

‫له‌نێوان ئه‌م دوو ژمایه‌یه‌دا به‌و هه‌موو جه‌نجاڵی و قه‌یران ‌ه جیاوازانه‌وه‌‪ ،‬هێشتا پێشوازی‬

‫و به‌ده‌مه‌وه‌هاتنی گه‌رمی رۆشنبیر و نووسه‌ر و خوێنه‌ران بۆ گۆڤاره‌كه ‌وز ‌ه و هاندانێكی‬

‫دڵخۆشكه‌ربوون بۆمان له‌سه‌ر به‌رده‌وامبوونمان‪.‬ده‌خوازیین لێره‌ش به‌دواوه‌هه‌ر به‌و لوتفه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه په‌یوه‌ندیدابین بۆ زیاتر خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵگه‌و هۆشیاری تاكه‌كان‪.‬‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪4‬‬

‫ئایینەكان لە كوردستان‬ ‫پێكەوەژیان یان پێكدادان؟‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬لە كوردستاندا كۆمەڵێك ئایین و ئاینزای جیاواز پێكەوە هەبوون‪ ،‬قسەكردن لەسەریان‬ ‫و شارەزابوون لێیان بابەتێكی هەستیار و زیندووە‪ ،‬بە تایبەت لەم سەردەمەدا كە ناوەندە نێودەوڵەتی و‬ ‫ئەكادیمی و دبلۆماسیەكانی جیهان راستەوخۆ لەم باسەدا لەسەر خەتن و بەوردی چاودێری چۆنیەتی ئەم‬ ‫پێكەوەژیان و مامەڵە كردنەیان لەگەڵ یەكتری دەكەن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ریشە و ناوەرۆكی ئەو ئاینانە و شێوەی مامەڵەكردنی ئیسالم وەك ئایینی زۆرینەی‬ ‫دانیشتوانی كوردستانی لەگەڵیاندا‪ ،‬ئێمە ئەم تەوەرەمان دیاریكرد و كۆمەڵێك نووسەری شارەزا و‬ ‫ئەكادیمی بەشداریانكرد لە دەوڵەمەندكردنی تەوەرەكەدا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی لەم بوارەدا بابەتی زیاترمان‬ ‫پێگەیشت‪ ،‬بەاڵم لەبەر هێشتنەوەی تەوەرەكە لە ئاستی زانستی و بابەتیبوندا هەرئەوەندەمان لێهەڵبژاردن‪،‬‬ ‫ئەگەرچی كەلێنیش هەبوو‪ ،‬دەبوو بابەتەكانی زیاتر بن‪ ،‬بەاڵم لەو پێناوەدا هەر ئەوەندەمان لێ باڵو كردنەوە‪.‬‬ ‫ئەركی (خاڵ) تەنها خستنەڕووی بابەتەكانە كە لەالیەن شارەزا و پسپۆڕانەوە نووسراون‪ ،‬ئەوی دیكەی‬ ‫دەگێڕینەوە بۆ خوێنەر كە تاچەند پێیان قایل دەبێت‪ ،‬ئەوەندە هەیە ئەم ئایینانە ئەمڕۆ لە كوردستاندا‬ ‫هەن و ئەمری واقیعن‪ ،‬ئەی دەبێت چۆن مامەڵە لەگەڵ یەكتری بكەن؟ دەكرێت وەك مێژووی هەزاران‬ ‫ساڵەمان بیانكەین بەهۆی زیاتر لەیەكتێگەیشتن و فرەیی و جیاوازی قبوڵكردن‪ ،‬كە ئەمە نەریتی لە مێژینەی‬ ‫كوردەواری بووە و ئەمڕۆش واڵت و گەلە پێشكەوتوو شارستانیەكان پیادەی دەكەن‪ ،‬دەشگونجێت ئەم‬ ‫فرە ئایینییە ببێتە مایەی پێكدادانی كۆمەڵگە و كوشتوبڕ و دوژمنكاری وەك سەدە ناوەڕاستەكانی ئەورویا‬ ‫و ئێستای كۆمەڵێك واڵتی موسڵمانان‪.‬‬ ‫ئەم ئایینانە دەكرێت ببنە پەیژەی بەختەوەری و پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە‪ ،‬دەشگونجێت‬ ‫پێچەوانەوە بێت‪ ،‬لە هەردوو حاڵەتەكەشدا تێگەیشتن و لێكدانەوەی مرۆڤەكان لێیان بەرپرسن‪ ،‬نەك خودی‬ ‫ئاینەكان‪ .‬بژاردەی یەكەمیش ئامانجی تەوەرەكە و گۆڤاری (خاڵ)ە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تەوەرى ژمارە‬

‫‪5‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪6‬‬

‫پێكەوەژیانی ئایینی‬ ‫لە كوردستان‬ ‫د‪ .‬هێمن عومەر خۆشناو‬ ‫له‌داكیبووی ‪ ،1983‬دكتۆرا له‌ ئه‌ده‌بی كوردی‬ ‫چه‌ند به‌رهه‌می ل ‌ه بواری زمان و ئه‌ده‌بی كوردی‬ ‫چاپكردووه‌‪ .‬چه‌ند وتاری باڵوكراوه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬

‫پێكەوەژیان لە دیدی گەڕیدە و‬ ‫رۆژهەاڵتناسەكانەوە‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بێگومان بەشێكی زۆری مێژووی كورد بە‬ ‫دەستی كەسانی غەیرە كورد نووسراوەتەوە‪،‬‬ ‫ئەمە وایكردووە راستیی واقیعەكە وەك خۆی‬ ‫تۆمار نەكرێت و بە گوێرەی ئامانج و مەبەستی‬ ‫مێژوونووسەكان بنووسرێتەوە‪ .‬زۆربەی ئەو‬ ‫گەڕیدە و رۆژهەاڵتناسانەی هاتونەتە كوردستان‪،‬‬ ‫گەواهی ئەم پێكەوەژیانەیان داوە و باسیان لە‬ ‫هاوژیانی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان كردووە‪،‬‬ ‫لەوانە گەشتی دكتۆر (لیونهارت راوولف)ی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هەڵكەوتەی كوردستان چ لە رووی ئایینی‪،‬‬ ‫یا نەتەوەییەوە‪ ،‬خاوەنی تایبەتمەندیی خۆیەتی‪،‬‬ ‫بەوەی فرەنەتەوەیی‪ ،‬فرەئایینی ‌و ئاینزایی تێدا‬ ‫بەرجەستەبووە‪ ،‬لە رووی مێژووییشەوە بەشێك‬ ‫لە پێغەمبەران لەم سەرزەمینەدا نیشتەجێبوون و‬ ‫هەر ئەمەش یەكێك لە هۆكارەكانی مانەوەی نهێنیی‬ ‫ئەم ئایینانە بووە لە هەر چوار پارچەی كوردستان‪.‬‬ ‫بە درێژایی مێژووی ئەم خاكە‪ ،‬لەناو ئەم نەتەوە و‬ ‫ئایین و ئاینزایانە ژیان بەردەوامبووە‪ ،‬رەنگە لەناو‬ ‫دوو تیرەی یەك نەتەوەی دیاریكراو و یەك ئایین‬ ‫لە سەردەمانێكدا ناكۆكی هەبوبێت و ژیانی سەخت‬ ‫كردبێت(‪ ، )1‬بەاڵم لەنێو دوو ئایین و دوو نەتەوەدا‬ ‫نەگەیشتۆتە ئەو رادەیە كە پێكەوەژیانەكە بنبڕ‬ ‫بكات و یەكێك ئەوی تر بتوێنێتەوە‪ .‬لەم روانگەوە‬ ‫گرنگی ئەم باسە لەوەدایە كە تایبەتمەندیی خۆی‬ ‫هەیە لە نموونەی جوانترین و رێكترین سیمای‬ ‫پێكەوەژیان‪ ،‬كە دەكرێت ئەزموون و سیماكانی‬ ‫بۆ شوێنانی تر بگوازرێتەوە‪ ،‬بەتایبەتی لەم‬ ‫سەردەمەدا كە لە رۆژهەاڵت بەگشتیی و عێراق‬ ‫بەتایبەتی پێكەوەژیانی ئایینی و نەتەوەیی لە‬ ‫قەیرانێكی گەورەدایە‪.‬‬

‫هۆڵەندی كە لە نیوەی دووەمی سەدەی شانزەمی‬ ‫زایینییەوە بە مەبەستی زانیاری پەیداكردن لەسەر‬ ‫گیادەرمانییەكان هاتۆتە ئەم ناوچەیە‪ ،‬باس لە‬ ‫پێكەوەژیانی ئایین و نەتەوە جیاوازەكان لە دەشتی‬ ‫هەولێر‪ ،‬نەینەوا و كوردستانی باكوور دەكات (‪.)2‬‬ ‫هەروەها كارستن نیبۆر‪Carsten Niebuhr‬‬ ‫‪(1733‬؟)ی زانای ئەڵمانی لە ساڵی ‪1761‬ز لەگەڵ‬‫ستافێك لە شارەزا و زانایان بەرەو رۆژهەاڵت‬ ‫دێن‪ ،‬بەتایبەتی ناوچە جیاوازەكانی عێراق‬ ‫بەسەردەكەنەوە‪ ،‬ژیانی كەركوك‪ ،‬موسڵ‪ ،‬شنگال‪،‬‬ ‫كۆیە‪ ،‬هەولێر و ورمێ‌ باس دەكەن‪ .‬باس لە ژیانی‬ ‫ئاشووری و مسوڵمان‪ ،‬مسوڵمان و ئێزیدی و‬ ‫هەروەها تورك و كورد دەكەن(‪.)3‬‬ ‫لە سەدەی نۆزدەشدا و لەساڵی ‪( 1820‬ریچ)‬ ‫گەشتەكەی خۆی بۆ كوردستان دەست پێدەكات‬ ‫و زۆر بە روونی دیمەنەكانی واقیعی ژیانی‬ ‫نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان تۆمارەكات (‪ .)4‬لە ساڵی‬ ‫‪1873‬نیكۆال سیوفی (‪1901-1829‬ز لە گەشتەكەی‬ ‫خۆیدا بۆ دیاربەكرو حەلەب و زاخۆو ناوچەی‬ ‫شێخان و موسڵ باس لە چۆنیەتی ژیانی ئاینزاو‬ ‫نەتەوە جیاوازەكان دەكات‪ )5(.‬دوای پێنج ساڵ لەم‬ ‫مێژووە ژاك ریتۆری (‪1921-1841‬ز) ی مسیۆنێرو‬ ‫مزگێنیدەری فڕەنسی گەشتێك بۆ ناوچەكانی‬ ‫كەركوك‌و سلێمانی دەكات‌و مەسیحییەكانی‬ ‫سلێمانی‌و عێنكاوەو هەرمۆتەو كۆیەو شەقاڵوە‬ ‫بەسەر دەكاتەوەو باس لە ژیانی ئایینی ئەم‬ ‫ناوچانە دەكات(‪.)6‬‬ ‫هەروەها لە سەدەی بیستەمیشدا كاپتنی ئینگلیز‬ ‫(دەبلیو ئار های)‪ ،‬لە كتێبەكەی خۆیدا (دوو ساڵ‬ ‫لە كوردستان)‪ ،‬زۆر بە روونی باس لە كوردستان‬ ‫بەگشتیی و شەقاڵوە و كۆیەش بە تایبەتی‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەمانەو دەیان نموونەی تر‪ ،‬كە مێژووی‬ ‫پێكەوەژیانیان نووسیوەتەوە‪ ،‬بەاڵم بۆ مامەڵەكردن‬

‫‪7‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪8‬‬

‫لەگەڵ ئەم دەقە مێژوویانە پێویستە رەچاوی ئەم‬ ‫خااڵنە بكەین‪:‬‬ ‫‪1‬ـ بۆ پرسی پێكەوەژیان‌و نیشاندانی واقیعەكە‬ ‫وەك خۆی‪ ،‬هەموو گەڕیدە و رۆژهەاڵتناسەكان‬ ‫وەك یەك تەماشای واقیعەكەیان نەكردووە‪ ،‬چونكە‬ ‫هەریەكەیان بە ئامانجێكی دیاریكراو هاتوون‪ ،‬زانینی‬ ‫ئامانجەكە رێگاخۆشكەرە بۆ زانینی ئەندازەی‬ ‫راستیی واقیعەكە‪ ،‬هەموو ئەوانەی وەك لێكۆڵەر‬ ‫هاتوون بێالیەنانە واقیعەكەیان خستۆتەڕوو‪،‬‬ ‫ئەوانەشی وەك پیاوی ئایینی‪ ،‬یان وەك نێردراوی‬ ‫وەزارەتی دەرەوە و بنكە هەواڵگرییەكان(‪ ، )7‬بە‬ ‫شێوازێك نووسیویانە كە لە بەرژەوەندی خۆیان‬ ‫ێ وەك بەڵگە و پێوانەی‬ ‫بێت‪ ،‬بۆیە هەموو جار ‌‬ ‫راست و دروست مامەڵەیان لەگەڵ دا ناكرێت‪.‬‬ ‫‪2‬ـ نهێنی مانەوەی ئەم پێكەوەژیانە تا ئێستا‪،‬‬ ‫بەرهەمی پێكەوەژیانێكی ئاشتیانەیە لە رابردوودا‪،‬‬ ‫بۆیە رووی راستەقینەی واقیعەكە ئێستا‬ ‫دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بە پێی هەڵكەوتەی جوگرافیی و سروشتی‬ ‫خەڵكەكە‪ ،‬رادەی ئاشتەوایی و پێكەوەژیان لە‬ ‫كوردستان لە شوێنێك بۆ شوێنێك گۆڕانی‬ ‫بەسەردا دێت‪ ،‬بەو واتایەی هەندێك شوێن‬ ‫بارودۆخە كۆمەاڵیەتییەكە هێندە پتەوە‪ ,‬بواری هیچ‬ ‫ناكۆكییەكی نەهێشتۆتەوە‪.‬‬

‫سیماكانی پێكەوەژیان لە چەند شار و‬ ‫شارۆچكەیەكی كوردستاندا‬ ‫‪1‬ـ هەرمۆتە و كۆیە‪:‬‬ ‫هەرمۆتە گوندێكی دیانەكانە و نزیكی كۆیەیە‪،‬‬ ‫مسوڵمانەكانیشی تێدا دەژین و هەر لە كۆنەوە تا‬ ‫ئێستاش سیمای بەیەكەوەژیان تێیدا رەنگیداوەتەوە‪،‬‬ ‫بە جۆرێك ئاسان نییە لە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬

‫جیاوازی لەنێوان ئەم دوو پەیڕەوانە ببینرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش كاریگەری زانا و پێشەوایانی كۆن بووە‬ ‫كە نەیانهێشتووە سیماكە تەڵخ بكرێت‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫مستەفای كوڕی مەالی گەورەی كۆیە دەڵێت “باوكم‬ ‫زۆر ڕێزی لە برا مەسیحییەكان و جوولەكەكانیش‬ ‫دەگرت‪ ،‬كاتێك كە دەهاتە مەجلیس لە سەری‬ ‫مەجلیس دایدەنان‪ ،‬كە دەڕۆیشتنیش هەتا بەر قاپی‬ ‫بەڕێی دەكردن‪ ،‬سەردەمێكیش هەندێ‌ كەس كە‬ ‫مانای دین نازانن هێرش دەكەنە سەر ماڵی قەرەجە‬ ‫جوو‪ ،‬باوكم خێرا پێڕاگەیی و جوابی بۆ كاكە زیاد‬ ‫و مەال حەوێز نارد‪ ،‬كە دیفاعیان لێ‌ بكەن‪ ،‬باوكم‬ ‫دیفاعی لێدەكردن ڕێزی لێدەنان و بە چاوێكی‬ ‫بەڕێزەوە سەیری دەكردن‪ ،‬دەشیگوت هیچ فەرق‬ ‫نییە ئەوانە هەمووی دینی سەماوین‪ ،‬پێغەمبەری‬ ‫خۆیان هەیە و خوا دەناسن‪ ،‬زۆریش لەگەڵ قەشە‬ ‫دادەنیشتن و لە هەموو بۆنە و چێژنەكانیش دەهاتنە‬ ‫المان و بەسەریان دەكردینەوە”‪ .‬كاتی خۆی مەالی‬ ‫گەورە دەچێتە الی (الین) كە بەرپرسێكی ئینگلیز‬ ‫بوو‪ ،‬تەماشا دەكا بازرگانێكی كۆیی لەوێیە‪ ،‬رۆژێك‬ ‫پیاوێكی مەسیحی سەردانی باوكم دەكات‪ ،‬باوكیشم‬ ‫زۆر ڕێزی لێدەنێت و لەسەری مەجلیسی دادەنێت‪،‬‬ ‫كابرای تاجیر دێتە الی باوكم پێی ئەستەم دەبێت لە‬ ‫خوارەوە دابنیشێ‌‪ ،‬پیاوە مەسیحییەكەش لەسەرەوە‬ ‫بێت‪ ،‬دەچێ‌ لە شوێنی كەسە مەسیحییەكە دادەنیشێ‌‬ ‫و پیاوە مەسیحییەكەش رەوانەی الی خوارێ دەكات‪،‬‬ ‫مەالی گەورە زۆر تووڕەدەبێت و بازرگانەكە‬ ‫دەردەكا و پێی دەڵێت “هەتا دوێنێ‌ وەك حەقیڕان‬ ‫راوەستابوی لەالی (الین)‪ ،‬ئەدی ئەویش وەكو وان‬ ‫مەسیحی نەبوو‪ ،‬كەچی چاوەڕوانت دەكرد بیبینی و‬ ‫دەست بە سینگەوە بگری و كڕنوشی بۆ ببەی‪ ،‬ئەدی‬ ‫بۆچی پێت زوڵمە ئەو برا مەسیحییە لەسەرەوە‬ ‫دابنیشێ‌؟” دەری دەكا و پێی دەڵێت جارێكی تر‬ ‫روونەكەیتە ماڵەكەم‪ .‬لە رووی هونەرییەوە چەندین‬

‫‌‬ ‫كەسایەتی هونەری لەم شارە (كۆیە) هەڵكەوتوون‬ ‫گۆرانیان چڕیوە‪ ،‬لەوانە‪ :‬مەڕبێن‪ ،‬هەروەها‬ ‫(پۆتێ‌) كە مامی سێوە بووە‪ ،‬سێوەی هونەرمەند‬ ‫كە مەقامە خۆشەكانی بە ناوەڕۆكێكی جوان‬ ‫هەستەكانی دەربڕیوە و ئاوێتەبوون بە كەلتووری‬ ‫ئیسالمی لە گوتەی (جومعەیە لەگەڵ فەقێیان‬ ‫دەخوێنین)‪( ،‬حەزرەتی ئیسرافیل) و (كێوی توور)‬ ‫و ‪..‬هتد‪ ،‬توانیویەتی سوود لە ئاوازەكانی كڵێساش‬ ‫وەربگرێت و ئاوێتەی بكات بە مەقامەكانی‪ .‬سێوە‬ ‫شەماسی كلێسا بووە‪ ،‬پەیوەست بووە بە كلێسا‬ ‫و مەسیحییەت‪ ،‬كەچی لە دیوەخاناندا لەگەڵ (مەال‬ ‫ئەسعەد) پێكەوە دانیشتوون و گۆرانی و مەقامیان‬ ‫وتوە و زۆر ڕێزی یەكتریشیان گرتووە و زۆر‬ ‫تەبابوون (‪.)8‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪-2‬سلێمانی‪:‬‬ ‫ژاك ریتۆری لە گەشتەكەی خۆیدا لە ساڵی‬ ‫‪ 1878‬دەچێتە سلێمانی و دەڵێت “مەسیحییەكانی‬ ‫سلێمانی تەنها بریتیبوون لە بیست ماڵ‪ .‬سەرجەمی‬ ‫دانیشتوانی شارەكە نزیكەی پانزە هەزار كەسە‪،‬‬ ‫كە لەم ژمارەیە جولەكەكان بریتین لە دووسەد‬ ‫و پەنجا بنەماڵە‪ .‬مسوڵمانەكان زۆرینەی شارەكە‬ ‫پێكدەهێنن” (‪ . )9‬جەمال بابانیش لە كتێبی (سلێمانی‬ ‫شارە گەشاوەكەم) باس لە پێكەوەژیانی ئایینی لە‬

‫‪-3‬كەركوك‪:‬‬ ‫(ژاك ریتۆرێ‌) كە لە ساڵی ‪ 1878‬هاتۆتە‬ ‫كەركوك‪ ،‬لەبارەی پێكەوەژیانی كەركوكەوە‬ ‫دەنووسێت «ئێمە شادمانین كە دەبینین وێڕای‬ ‫هەمەچشنەیی ئایینەكان‪ ،‬خەڵكەكە لە هارمۆنییەكی‬ ‫باش پێكەوەدەژین‪ .‬موسوڵمانەكان هەر وەكو‬ ‫مەسیحییەكان بە قەشە دەڵێن وەستا‪ ،‬واتە سەردار‪،‬‬ ‫پیرە مەتران بەگشتی ڕێزلێگیراوە‪ .‬من ئەوە تەواو‬ ‫سەراسیمەی كردم كە بینیم هاوسێ‌ مسوڵمانەكان‬ ‫وەك باوكێك مامەڵەی لەگەڵ دەكەن و بە هەموو‬ ‫بڕوایەكیانەوە جیاوازییەكانیان خستۆتە خزمەتی‬ ‫بڕیاری ئەو(‪«)11‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هەندێك مەال و شێخی كورد بە‬ ‫شێخی نەسڕانی ناودەبەن‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەو نەرمی نواندنەی كە لە‬ ‫هەمبەر دیانەكان هەیانبووە‬

‫سلێمانی دەكات و دەنووسێت «مەسیحییەكانی‬ ‫سلێمانی (كاتی خۆی لە دێی ئەرمۆتە سەر‬ ‫بە كۆیە و لە عینكاوەی سەر بە هەولێر و لە‬ ‫كەركوكەوە هاتوونەتە شاری سلێمانی‪ .‬ئەوانیش‬ ‫وەك دانیشتوانی شارەكە‪ ،‬هەریەكە بە ئیشێكەوە‬ ‫خەریك بوون‪ ،‬لە (بازرگانی و ئیشی ناوبازاڕ)‬ ‫و مووچەخۆری و میری و مامۆستا (رستن و‬ ‫چنین و خومچییەتی و جاو دروستكردن‪...‬هتد)‪،‬‬ ‫ماشاڵاڵ ئەمڕۆ پیاوی پیاوانەیان (وەك جاران)‬ ‫تێدا هەڵكەوتووە‪ ،‬هەموو كاتێك لەگەڵ خەڵكی‬ ‫شارەكەدا وەك برا بوون‪ ،‬هیچ فەرق و گۆڕانی‬ ‫ئایین لەو برایەتییەی نەكردوون‪ ،‬لە هەر شوێنێك‬ ‫بووبن و لە شار دووركەوتبنەوە‪ ،‬هەر خۆیان بە‬ ‫خەڵكی سلێمانی زانیوە و دڵسۆزی شارەكە بوون‪.‬‬ ‫پیاوی گەورە و بەڕێزیان تێدا هەڵكەوتووە‪....‬‬ ‫سەرقافڵەكەیان كەریمی عەلەكە بوو (وەزیری‬ ‫دارایی حكومەتەكەی مەلیك مەحمود) ‪ ...‬چەندەها‬ ‫هەژاری برسی لە گرانییەكەی سەفەربەردا لە‬ ‫مردن رزگار كردووە و گەلێك شتی تری پیاوانەی‬ ‫لەم جۆرەی پێشكێش كردووە »(‪.)01‬‬

‫‪9‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪10‬‬

‫‪-4‬هاودیان‪:‬‬ ‫ئەگەرچی زۆر لەمێژ نییە و سەد ساڵ نابێت‬ ‫مەسیحییەكان لە هاودیان‪ ،‬دەڤەری سۆران‬ ‫نیشتەجێ‌ بوون‪ ،‬بەاڵم وا تێكەڵی یەكتر بوون‪ ،‬ئاسان‬ ‫نییە لێكیان هاوێر بكەین‪ ،‬چونكە كە ساڵی ‪1928‬‬ ‫ێ توانیان گەڕەكێك بۆ خۆیان دابین‬ ‫هاتنە هاودیان ‌‬ ‫بكەن زۆر بە ڕێكوپێكی‪ ،‬ئەوەی زۆر گرنگە توانیان‬ ‫خۆیان لەگەڵ مسوڵمانەكان بگونجێنن وەك دوو برا‬ ‫لە یەك گوند لە جلوبەرگ و كەلتوور و دابونەریتیش‬ ‫لەم گوندە مزگەوت هەیە و كەنیسەش هەیە‪ ،‬واتە‬ ‫هاودیانن‪ ،‬هەرچی پڕۆژە هەیە بە هاوبەشییە‪ ،‬لە‬ ‫هەموو خۆشی و ناخۆشیدا بەشداری یەكترن‪ ،‬لە‬ ‫زووەوە هەر مەسیحییەك و مسوڵمانێك بەیەكەوە‬ ‫دەچوونە هەرەوەزی و كەوی بواری و چیا‪ ،‬لە‬ ‫مانگە زستانەكان لە ماڵەكان كۆدەبوونەوە بۆ‬ ‫دروستكردنی دەرمانی (ساچمە) تواندنەوەی مس و‬ ‫باروت بۆ فیشەكی ساچمە‪ ،‬مەسیحییەكان راوچی‬ ‫باشیان هەبوو گرنگی زۆریشیان بە باغداری دەدا‪،‬‬ ‫ئێستاشی لەگەڵ دابێت نزیكەی (‪ )30‬ماڵ دەبێت‬ ‫كە ئێستا نیشتەجێی گوندن‪ .‬هاتنی مەسیحییەكان‬ ‫لە شاوراوە بۆ هاودیان لەسەر دەستی (سەید‬ ‫رەسول) بوو كە مرۆڤێكی خواناس و لەخواترس‬ ‫بووە‪ ،‬سەخی و سەخاوەت بووە‪ ،‬هەمیشە بەرگری‬ ‫ێ جیاوازی كردووە‪،‬‬ ‫لە هەرچی دانیشتوانی گوند ب ‌‬ ‫بۆ نموونە لە ساڵەكانی بیستەكان شەڕی لەگەڵ‬ ‫(سەید تەها نەهری) كردووە لەسەر پاراستنی‬ ‫زەویوزاری گوند و بەرگرییەكی تەواویشی لە‬ ‫(‪)21‬‬ ‫مەسیحییەكان دەكرد لە هەر كاردانەوەیەكدا‪.‬‬ ‫ئەم دەڤەرە لە نێوان رواندزەوە تا شەقاڵوە‪ ،‬بە‬ ‫گوێرەی دانپێدانانی (هامڵتۆن) كە رێگای ئۆتۆمبێلی‬ ‫لە سەرەتای سەدەی بیستەم كردەوە‪ ،‬باس لە‬ ‫پێكەوەژیانی ئایینەكان لەم ناوچانە دەكات بەگشتی‬ ‫و سیمای تەبایی و برایەتی ئەو كرێكارانە باس‬

‫مامۆستایانی ئایینی وەك‬ ‫نەریتێكی ئیسالمی و كوردەواری‬ ‫بەشداری پرسەی دیانەكان لە‬ ‫هۆڵی پرسە دەبن و قەشەش‬ ‫لە پرسەی موسڵمانەكاندا لە‬ ‫مزگەوت بەشدار دەبێت‬ ‫دەكات كە لەسەر ئایینی جودا بوون بەاڵم وەك‬ ‫برا وابوون‪ .‬دەڵێت «وابزانم هیچ ئایینێك نەبوو‪،‬‬ ‫كە لەسەر ڕێگاكەی رەواندوزدا نموونەیان نەبێت‪،‬‬ ‫تەنانەت هیندییەكانیش‪ .‬چاودێركەرەكەم سیخ بوو‪،‬‬ ‫راماڵكەرەكەم هیندۆسی بوو‪ ،‬شۆفێری رۆڵەكەم‬ ‫مەالیەكی مسوڵمان بوو‪ .‬هەروەها بەم شێوەیە‬ ‫ئەوانی تریش‪ .‬جەرجیسی خزمەتكارم ئایینێكی‬ ‫بۆ خۆی لواندبوو‪ ،‬كە لە هەمووی ئاسانتر بوو‪.‬‬ ‫ئەو دەیگوت بە مەسیحی لە دایك بووم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ێ سوودە ئەگەر لە جەژنەكانیاندا هاوبەشی‬ ‫ب‌‬ ‫ئەوانیكە نەكەم‪ .‬لە كاتی جەژنی مەسیحییەكاندا‬ ‫ئەو جەرجیس بوو‪ ،‬لەكاتی جەژنی مسوڵمانەكاندا‬ ‫عەبدوڵاڵ ئیسماعیل بوو‪ ،‬لە كاتی جەژنی جولەكاندا‬ ‫شائول ئیلیشوو بوو»(‪ . )31‬هەروەها باس لە‬ ‫مەسیحییەكانی دیاناش دەكات كە ترساون لەوەی‬ ‫مەلیك فەیسەڵ لەو شوێنە الیان بەرێ‌‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەڵگەی ئەوەیە لەگەڵ خەڵكەكە وا بە باشی ژیاون‪،‬‬ ‫پێیان ناخۆش بووە بڕیاری البردنیان بدرێت‪.‬‬ ‫‪-5‬شێخان‪:‬‬ ‫شێخان كە ناوەكەی بۆ شێخ عادی كوڕی‬ ‫موسافیری هەكاری و شێخ حەسەن كوڕی‬ ‫عەدێی دووەمی هەكاری دەگەڕێتەوە‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪1924‬ەوە بۆتە قەزا‪ ،‬هەریەكە لە (ئێزدی‪ ،‬دیان و‬

‫دیانەكان وەك موسڵمانەكان نوێنەریان‬ ‫لە دیوانی سەرۆك هۆزەكان هەبووە‬

‫رۆژئاواییەكان ستایشی رابەرە‬ ‫ئایینییەكانی كوردستان دەكەن‬

‫كورد هەر لە كۆنەوە لەگەڵ كەمایەتییە‬ ‫ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبییەكاندا باش بوون‪،‬‬ ‫رۆژئاواییەكان ئەم برایەتی و پێكەوەژیانە ئایینییە‬ ‫لە چاوی رابەرە ئایینییەكانی كورد تەماشا دەكەن‬ ‫كە شێخ و مەالكان بوون‪ ،‬تەنانەت هەندێك مەال‬ ‫و شێخی كورد بە شێخی نەسڕانی ناودەبەن‬ ‫لەبەر ئەو نەرمی نواندنەی كە لە هەمبەر‬ ‫دیانەكان هەیانبووە‪ .‬بۆ نموونە لە راپۆرتێكی‬ ‫(ئیان سمیس) بۆ وەزارەتی دەرەوەی بەریتانی‬ ‫لە ‪16‬ی مایسی ‪ 1914‬بەڵگەنامە‪- (Ref: FO.195‬‬ ‫)‪24‬دەڵێت‪ :‬ناوی شێخ عەبدوسەالم بارزانی بە‬ ‫(شێخ النصرانی) دەهات‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەوەندە‬ ‫باش بووە بۆ مەسیحییەكان‪ ،‬كاهینێكی گەڕیدە‬ ‫هاتبووە كوردستان و سەردانی ناوچەی بارزان‬ ‫و كوردستانی كردبوو‪ ،‬سەرسامبوو بەو تەباییەی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لە كۆنەوە لە رووی بەڕێوەبردنەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫شارو شارۆچكەكان میر و دەمڕاستی خۆیان‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئەمەش پێكەوەژیانی پتەوتركردووە‪.‬‬ ‫هەر بۆ نموونە شوێنێكی وەك شەقاڵوە (میر)ی‬ ‫خۆی هەبووەكە سەرپەرشتی شارەكە و زۆربەی‬ ‫هۆزی خۆشناویشی كردووە‪ ،‬بۆیە بنەماڵەی‬ ‫میرەكان دەسەاڵتی بەڕێوەبردنیان هەبووە و لەو‬ ‫میانەشدا دیانەكانیش نوێنەری خۆیان لە دیوانی‬ ‫میردا هەبووە‪ ،‬لە دیانەكانی شوێنی تر جیابوون‬ ‫لە رووی پەیوەندی لەگەڵ مسوڵمانەكان‪ ،‬حاكمی‬ ‫ئینگلیز لە سەردەمی خۆیدا گەواهی ئەم راستییە‬ ‫دەدات و دەنوسێت «گاورەكانی(‪ )51‬شەقاڵوە لەناو‬ ‫ناوچەیەكی عەشایەری دەژین‪ ،‬ئەوان هەمیشە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ێ نیشتەجێن‪ ،‬تا ئێستا نموونەیەكی‬ ‫مسوڵمان)ی ل ‌‬ ‫پێكەوەژیان بوون لە كوردستان‪ .‬سەرەڕای گرفت‬ ‫و كێشە سیاسی و مەزهەبییەكانی عێراق و‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬زانایانی ئایینی هەر سێ‌ ئایین ڕۆڵیان لە‬ ‫ڕاگرتنی بەاڵنسی پێكەوەژیان هەبووە‪( .‬مەال خەلیل‬ ‫مشەختی) (؟ ‪)2007-‬ز‪ ،‬كە زانایەكی ئیسالمی و‬ ‫شاعیر و نووسەریش بووە‪ ،‬ڕۆڵی بەرچاوی لە‬ ‫پتەوكردنی پێكەوەژیان هەبووە‪ ،‬لەبەر ئەو ڕۆڵەی‪،‬‬ ‫دوای كۆچی دوایی لە ناوەڕاستی قەزای شێخان‬ ‫لەالیەن پەیڕەوانی هەر سێ‌ ئایین پەیكەرێكی‬ ‫بۆ دروست كراوە‪ .‬لە كارەساتی ئەرمەنەكانیش‪،‬‬ ‫ئێزدیەكان هاوشێوەی مسوڵمانەكان لە شەقاڵوە‪،‬‬ ‫لە (چەند گوندێكی خۆیان باوەشیان بۆ چەند‬ ‫بنەماڵەیەكی مەسیحی كردۆتەوە و تەنانەت حاكمی‬ ‫شنگال (حەمۆ شرۆ) سەدان خانەوادەی ئەرمەنی لە‬ ‫شاخی شنگال حەواندۆتەوە‪ ،‬بەو هۆیەوە ئەوكات‬ ‫لەالیەن پاپای ڤاتیكانەوە سوپاس كراوە(‪.)41‬‬

‫هەڵسوكەوتێكی باشیان لە تەكدا دەكرێت‪ ،‬ئەوان‬ ‫سەرۆك هۆز لە ناوچەكە بە گەورەی خۆیان‬ ‫ێ‬ ‫دەزانن‪ ،‬رێگەشیان دراوە كە موڵك و ماڵیان هەب ‌‬ ‫لە بارێكی پڕ ئاسایش و ئارامی دان و كەسیش‬ ‫(‪)61‬‬ ‫دەست لە كاروباریان وەرنادا‪«.‬‬ ‫دانیشتوانەكانی بە كشتوكاڵییەوە خەریكن‪،‬‬ ‫بەتایبەتی رەز و باغی ئاوی و دێمی زۆر و‬ ‫بەروبومەكەی بۆ ناوچەكانی تر دەنێرن‪ ،‬گاورەكان‬ ‫لە شەقاڵوە و كۆیە كاری چنین دەكەن‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫شەقاڵوە باخی میوەی فراوانیان هەیە‪ ،‬بە پلەی‬ ‫یەكەم ئەوان ئەو قوماشە خۆماڵییە دەكەن كە‬ ‫كوردەكانی شوێنە روتەنەكان و گردۆلكە و‬ ‫بەرزەكان دەیكەنە جلوبەرگ‪ -‬مەبەست ئەو جۆرە‬ ‫قوماشەیە كە لە مەرەزی بزن دروست دەكرێت و‬ ‫پێیدەڵێن كر (‪.)71‬‬

‫‪11‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫نێوان كوردستانییەكان لە ئایینە جیاجیاكان‪ ،‬كتێبێكی‬ ‫نووسیبوو بە ناوی (مهد البشریة‪ -‬الحیاة في شرق‬ ‫كوردستان) شێخ عەبدوسەالم بە (برایان بۆرۆ)ی‬ ‫ئیرلەندی شوبهاندبوو‪ ،‬كە لە كوردستانیش لەژێر‬ ‫سایەی ئەخالقی ئایینی وەقە زێڕێك لە دەرەوە‬ ‫بەجێبهێڵە كەس دەستی بۆ نابا و ماڵی مەسیحی‬ ‫زیاتر پارێزراو بووە (‪.)81‬‬

‫دیمەنەكانی پێكەوەژیان‬ ‫لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪12‬‬

‫هەتا لە رووی دابەشبوونی دانیشتووانەوە‪،‬‬ ‫سنوور لەنێوانیان نەبێت‪ ،‬ئەمە پێكەوەژیانی‬ ‫قووڵتر كردۆتەوە‪ .‬بۆ نموونە پێكەوەژیان‬ ‫ێ گوندی ناوچەی‬ ‫لە قەزای شێخان و هەند ‌‬ ‫بەرواری‪ ،‬كۆیە و شەقاڵوە‪ ،‬تایبەتمەندی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬وەك شوێنەكانی تر نییە‪ ،‬چونكە لە رووی‬ ‫جوگرافییەوە هیچ سنوورێك پەیڕەوانی دوو ئایینە‬ ‫لەیەكتر جیاناكاتەوە‪ ،‬بە پێچەوانەی عەنكاوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی لە عەنكاوەدا زۆرینەی هەرە زۆر‬ ‫بگرە هەمووی لە كۆندا كریستیان بوون‪ ،‬بۆیە‬ ‫بواری تێكەاڵوی و دروستكردنی پەیوەندیی‬ ‫كۆمەاڵیەتی لەگەڵ مسوڵمانان بە شێوەیەكی‬ ‫بەتین لەبار نەبووە‪ ،‬هەتا ئێستاشی لەگەڵدا‬ ‫بێت ئەم كاریگەرییە هەر بەجێماوە‪ ،‬هەرچی‬ ‫شێخان‪ ،‬كۆیە و شەقاڵوەن زۆرترین پەیوەندی‬ ‫پێكەوەژیانیان تێدا بەرجەستەبووە‪ .‬شەقاڵوەش‬ ‫لە چلەكانی سەدەی رابردوو ناحیەیەك بووە‬ ‫سەر بە قەزای كۆیە‪ ،‬بۆیە لە زۆر رووەوە‬ ‫لەگەڵ یەكتر هاوبەشن‪ ،‬وێڕای ئەوەی لە كۆیە‬ ‫گوندێكی تایبەت بە دیانەكان بەناوی (هەرمۆتە)‬ ‫هەیە و مسوڵمانیشی لێن‪ ،‬بەاڵم لەناو ناوەندی‬ ‫ێ‬ ‫شارەكەشدا وەك شەقاڵوە بنەماڵەی هەر س ‌‬ ‫ئایین هەبوون‪ .‬لە ساڵی ‪ 1878‬دا (ژاك ریتۆری)‬

‫نووسیویەتی كە “ژمارەی دانیشتوانی نزیكەی‬ ‫دە هەزار كەسە‪ ،‬لەو ژمارەیەدا جولەكەكان‬ ‫سی بنەماڵە‪ ،‬مەسیحییەكانیش بەقەد ئەوان‬ ‫دەبن و ئەوەی دیكە مسوڵمانن» (‪ ، )91‬لە ساڵی‬ ‫‪1920‬یشدا حاكمی ئینگلیز دەبلیو ئاڕ های‪ ،‬لە‬ ‫كتێبەكەی خۆیدا دەڵێت‪« :‬شەقاڵوە كە ژمارەی‬ ‫دانیشتوانەكانی نزیكەی (‪ )3000‬كەس دەبێت و‬ ‫نیوەیان گاورن‪ ،‬دەكەوێتە سنووری باكووری‬ ‫چیای سەفین‪ ،‬كە باكگراوندێكی بەردینی بەرزی‬ ‫(‪)02‬‬ ‫لێژ دەداتە شارۆچكەكە‪«.‬‬ ‫پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان میر و خەڵك‬ ‫هەبووە‪ ،‬بەتایبەتی میری فەرمانڕەوا لە‬ ‫ناوچەكە بایەخێكی زیاتری بە كاروباری‬ ‫دیانەكان داوە‪ ،‬ئەوانیش گوێڕایەڵی خۆیان بۆ‬ ‫میر دووپاتكردۆتەوە‪ .‬بۆ نموونە لە كۆیەشدا‬ ‫لە سەردەمی (حەماغا)دا هێندە پێكەوەژیان‬ ‫پەرەیپێدراوە‪ ،‬تەنانەت كۆرەدیان هەتا مرد لە‬ ‫ماڵی حەماغاو كاكەزیاد بە مەحرەم دەناسرا‪،‬‬ ‫سێوەی گۆرانیبێژی مەشوور لە هەموو‬ ‫پێویستێكدا گۆرانیی لە دیوەخانی كاكەزیاد و‬ ‫مەال حەوێزاغادا دەوت‪ ،‬لە دەمی پیریی سێوەدا‬ ‫كاكە زیاد هێنایە بەغدا و ئەو چەند گۆرانییەی‬ ‫لە ئیزاعە پێ‌ پڕ كردەوە‪ ،‬سێوە خۆی خەڵكی‬ ‫هەرمۆتە بوو‪ ،‬واش بزانم ناوەكەی لە سڵێوەوە‬ ‫بۆتە سێوە‪ ...‬كەمایەتیی ئایینی دیان و جووی‬ ‫كۆیێ‌ لە كۆنی كۆنەوە بە تەبایی لەگەڵ مسڵمانی‬ ‫كۆیەو ئەو ناوە هاتوونەتە خوارێ‌‪ .‬نەبیستراوە‬ ‫بە جۆرێكی ئەوتۆ گەلەكۆییی پێوە بێ‌ لەالیەن‬ ‫موسڵمانانەوە دەستدرێژییان لێ‌ كرا بێت‪ ،‬رەنگە‬ ‫بەهۆی جیاوازی دینەوە بێگاریان كەمتر پێكرابێت‬ ‫لە موسڵمانان هەروەك لە عەسكەری و خزمەتی‬ ‫ئااڵدا ئەركەكە كەوتۆتە سەر شانی موسڵمانان‪ ،‬لە‬ ‫دەمی ئاژاوەدا كە بە عادەت تێكەڵ پێكەڵی دەبێت‬

‫‌و سنوور دەبەزێنن‪ ،‬ئەو كەمایەتییە ئاینینیانە‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتدارانەوە پارێزراون (‪.)12‬‬

‫چەند مەزارێك دیان و مسوڵمانەكان‬ ‫بەیەكەوە كۆدەكەنەوە‬

‫بۆنە ئایینییەكان و پێكەوەژیان‬

‫بۆنە ئایینییەكان یەكێكە لەو هۆكارانەی كە‬ ‫تێیدا زیاتر درەختی پێكەوەژیان ئاو دەدرێت ‌و‬ ‫گەشەدەكات‪ ،‬بەتایبەتی لەو نێوانەدا ئەگەر پێشتر‬ ‫باری كۆمەاڵیەتیی بە گشتیی پەرەی پێدرابێت‪،‬‬ ‫ئەوا بۆنە ئایینیەكانیش كە زۆر جاران شێوەیەك‬ ‫لە بۆنەی كۆمەاڵیەتی تەماشا دەكرێن‪ ،‬هەمان‬ ‫پەیوەندی دروست دەكەنەوە‪ ،‬دەتوانین لەم چەند‬ ‫رووانەوە بۆنەی ئایینی پۆلێن بكەین‪:‬‬ ‫‪-1‬جەژن‪ :‬لە شەقاڵوە و كۆیەدا‪ ،‬دیانەكان‬ ‫لە هەردوو جەژنی مسوڵمانان (قوربان و‬ ‫رەمەزان)‪ ،‬هەر لە بەیانیی یەكەم رۆژی جەژن‪،‬‬ ‫سەردانی ماڵە مسوڵمانەكان دەكەن ‌و پیرۆزبایی‬ ‫جەژنیان لێدەكەن‪ ،‬مسوڵمانەكانیش بە هەمان‬ ‫شێوە لە جەژنی لەدایكبوونی حەزرەتی عیسا‬ ‫(س)‪ ،‬پیرۆزبایی لەدایكبوونی ئەو پێغەمبەرەیان‬ ‫لێدەكەن‪ ،‬ئەمە لە كۆنیشدا هەر هەبووە‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫مەسعود محەمەد دەنوسێت «پیاو ماقووڵ و‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫كوردستان بەگشتیی و بەتایبەتیش شەقاڵوە‬ ‫و كۆیە‪ ،‬هەر تەنیا بارودۆخە كۆمەاڵیەتیی و‬ ‫بازرگانییەكانی‪ ،‬پەیوەندییەكانی پەیڕەوانی ئەم‬ ‫دوو ئایینەی پتەو نەكردووە‪ ،‬بەڵكو لە هەندێك‬ ‫لەو شوێنەوار و مەزارە دێرینانەش‪ ،‬بە ئاشتەوایی‬ ‫هەردووال بە پیرۆزی دەزانن و هیچ كامێكیكیش‬ ‫ئەوەی تر رەتناكاتەوە ‌و زۆرجارانیش رێكەوت‬ ‫وایە هەردووال لەیەككاتدا لەو شوێنەدا كۆدەبنەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە چەند مەزارێك لە سنووری شەقاڵوە و‬ ‫كۆیە هەن گەواهی ئەم پێكەوەژیانە دەدەن‪ ،‬لێرەدا‬ ‫دوو نموونە دەخەینە روو‪:‬‬ ‫‪-1‬ئەشكەوتی شێخ وسو رەحمان یان رەبەن بۆیا‪:‬‬ ‫نزرگەیەكە كەوتۆتە دۆڵێكی ناو چیای سەفین‪،‬‬ ‫لە بەشی باشووری شەقاڵوەیە و شوێنێكی سەختی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەشكەوتێكە و بە الی هەردوو پەیڕەوانەوە‬ ‫پیرۆزە‪ ،‬مسوڵمانەكان پێیدەڵێن مەزاری شێخ‬ ‫وسو رەحمان‪ ،‬دیانەكانیش بە (رەبەن بویا) ناوی‬ ‫دێنن‪ ،‬ئەم دیاردەیە بۆتە جێی سەرنجی گەڕیدە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بێگومان بەشێكی زۆری مێژووی‬ ‫كورد بە دەستی كەسانی غەیرە‬ ‫كورد نووسراوەتەوە‪ ،‬ئەمە وایكردووە‬ ‫راستیی واقیعەكە وەك خۆی‬ ‫تۆمار نەكرێت و بە گوێرەی ئامانج‬ ‫و مەبەستی مێژوونووسەكان‬ ‫بنووسرێتەوە‪.‬‬

‫و رۆژهەاڵتناسەكانیش‪ ،‬هەر بۆیە حاكمی ئینگلیز‬ ‫لە بیستەكانی سەدەی رابردوو ئەمەی ال سەیر‬ ‫بووە و نووسیویەتی «ئەوەی سەیرە كە تۆ دوو‬ ‫ێ مەزار لەو پارێزگایەدا بدۆزییەوە كە دەڵێن‬ ‫س‌‬ ‫هی هاوەڵەكانی عیسان (س)‪ ،‬موحەممەدییەكانیش‬ ‫هەموو بە پیرۆزی دەزانن» (‪ ، )22‬لەسەر دوو الی‬ ‫تاوەرە شاخەكانی ئەم ئەشكەوت و نزرگەیەدا لە‬ ‫یەك كاتدا لەالیەك (الله اكبر) نووسراوە و لەالكەی‬ ‫تریش خاچێكی رەمزی دیانەكان كێشراوە‪ ،‬كەسیش‬ ‫نایسڕێتەوە و هەردووكیان بونەتە رەمزێكی‬ ‫پێكەوەژیان لەم شارەدا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ مەڕبێنە قەدیشە‪ ،‬لە كۆیە‪ ،‬كە لەنێو‬ ‫مسوڵمانەكان بە (شێخ محەممەد) ناسراوە‪،‬‬ ‫(‪)32‬‬ ‫هەردووال سەردانی دەكەن و باوەڕیان پێیەتی‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪14‬‬

‫قەشەو مالمەكانیشیان(‪ )42‬لە هاتوباتی رەسمییات‌و‬ ‫جەژنەدا بارتەقای ماقووڵەكانی مسڵمانان بەخێر‬ ‫ێ دەندرا‪ ،‬من بە چاوی خۆم‬ ‫دەهێنران و رێزیان ل ‌‬ ‫(‪)52‬‬ ‫دەمدیت لە دیوەخانی باوكم هەمیشە قەشەو مالم‬ ‫لە باری هەرە سەرەوە جێگەیان رەچاو دەكرا»(‪،)62‬‬ ‫هەروەها (هامڵتن) دەڵێت «موسڵمانەكانیش‬ ‫هاوبەشی پیرۆزبایی كریسمسیان دەكرد‪ ،‬وەك‬ ‫(‪)72‬‬ ‫هەستێك نەك باوەڕێك«‬ ‫‪-2‬ئاهەنگی یادی لەدایكبوونی پێغەمبەر (مەولود)‬ ‫(درودی خوای لەسەر بێت)‪ :‬هەتا ئێستاشی لەگەڵ‬ ‫بێت‪ ،‬دیانەكان بەشداری ئاهەنگی مەولود دەكەن‬ ‫و دڵخۆشی خۆیان بەم رۆژە دەردەبڕن و لەگەڵ‬ ‫موسڵمانەكان شیرینی دەخۆن و دەخۆنەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت خودی قەشەی شەقاڵوەش سااڵنە لەم‬ ‫ئاهەنگەدا بەشدار دەبێت‪.‬‬ ‫‪-3‬لەكاتی هاتنەوەی موسڵمانان لە سەفەری حەج‬ ‫و عومرەدا‪ ،‬دیانەكان هاوشێوەی موسڵمانەكان‬ ‫دەچنە بەخێرهاتنەوەیان ‌و هیوای قبوڵبونی‬ ‫پەرستشەكانیان بۆ دەكەن‪.‬‬ ‫‪-4‬پرسە و ناشتنی مردوو‪:‬‬ ‫دیانەكان و مسوڵمانەكان لە ناشتنی مردووی‬ ‫یەكتر و پرسەكەشی بەشدار دەبن‪ ،‬بە جۆرێك ئەمە‬ ‫هەر خەڵكی ئاسایی نەگرتۆتەوە‪ ،‬بەڵكو كەسانی‬ ‫ئایینیش لە پێشەوەیانن و مامۆستایانی ئایینی‬ ‫وەك نەریتێكی ئیسالمی و كوردەواری بەشداری‬ ‫پرسەی دیانەكان لە هۆڵی پرسە دەبن و قەشەش‬ ‫لە پرسەی مسوڵمانەكاندا لە مزگەوت بەشدار‬ ‫دەبێت‪ ،‬هەر یەكەشیان بە پێی سرووت و دابی‬ ‫ئایینی خۆی نزا دەخوێنێت و كەسیش بۆی نییە‬ ‫تانە ببەخشێتەوە‪ ،‬بە پێچەوانەوە لەالیەن هەردوو‬ ‫الوە بە گەرمی بەخێرهاتن دەكرێن‪.‬‬ ‫‪5‬مامۆستایانی ئایینی و پیاوانی ئایینی‬‫دیانەكان (قەشە) هەماهەنگییان هەیە‪ ،‬بەتایبەتی لە‬

‫كورد هەر لە كۆنەوە لەگەڵ‬ ‫كەمایەتییە ئایینی و نەتەوەیی‬ ‫و مەزهەبییەكاندا باش بوون‪،‬‬ ‫رۆژئاواییەكان ئەم برایەتی و‬ ‫پێكەوەژیانە ئایینییە لە چاوی رابەرە‬ ‫ئایینییەكانی كورد تەماشا دەكەن كە‬ ‫شێخ و مەالكان بوون‬ ‫هەندێك پرسی چارەنوسسازدا‪ ،‬بۆ نموونە لە ساڵی‬ ‫‪ 2013‬لەكاتی كۆمەككردنی كوردانی خۆرئاوا‪،‬‬ ‫بە كۆكردنەوەی پارە لە رێگای مزگەوتەكان و‬ ‫كڵێسادا‪ ،‬هەماهەنگی لەنێوان هەردووالدا كرا و‬ ‫نوێنەری قەشەو نوێنەری مامۆستایانی ئایینی‬ ‫(‪)82‬‬ ‫كۆمەكەكەیان گەیاندە كەمپی دۆمیز لە دهۆك‪.‬‬ ‫لە زۆر باری دیكەشدا مامۆستایانی ئایینی رۆڵی‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكانیان هەیە‪ ،‬ئەگەر كێشەكە‬ ‫لەناو خانەوادەی دیانەكانیش بێت‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫مامۆستایان لەالی ئەوانیشەوە رێزلێگیراون (‪.)92‬‬

‫چەند بۆنە و دابێكی كۆمەاڵیەتیی دیكە‬

‫گەڕانەوە بۆ ئاغای هۆز لەكاتی كێشە و‬ ‫گرفتەكان‬

‫سەرۆك هۆزەكانیش دەتوانن كێشە ئاڵۆز‬ ‫و سەختەكانی ناو مسوڵمانان و دیانەكانیش‬ ‫چارەسەر بكەن‪ .‬ئاسوورییەكانی باشووری‬ ‫كوردستان پابەندی دەسەاڵتی ئاغایەكانی‬ ‫ئەو نێوچانەی كە لێی نیشتەجێن‪ .‬هەروەها‬ ‫هاوبەشی لە هەندێك دابونەریتی عەشیرەتی‬ ‫كوردی دەوروبەریان دەكەن(‪ ،)03‬هەر بۆ نموونە‬ ‫رەزا زبێر مەحموود ئاغا‪ ،‬كە ئاغای عەشیرەتی‬

‫ئاهەنگی ژن و ژنخوازی‬

‫لەكاتی گواستنەوەی ژن و بووكهێنان‪ ،‬نان‬ ‫خواردن و زیافەتكردن هەموو الیەك تێیدا‬ ‫بەشداردەبن و بۆ دیاریهێنانیش بۆ ماڵی تازەی‬ ‫بووك و زاوا‪ ،‬هەردووال پیرۆزبایی بۆ یەكتر‬ ‫دەنێرن و دیاری دەنێرن و مرۆ ئەگەر لە دانیشتنەكە‬ ‫بەشدار بێت‪ ،‬ناتوانێ‌ لێكیان جیابكاتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫نەریتەكە تەواو ئاوێتەی یەكتری بووە و وەك‬ ‫دابێكی رەسەنی كۆمەاڵیەتیی خۆی بەرجەستە‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫دیانەكان هاوشێوەی موسڵمانەكان جلی‬ ‫كوردی دەپۆشن‪ ،‬هیچ كاتێك لە رووی‬ ‫جلوبەرگەوە خۆیان لە كورد دوور نەگرتووە‪،‬‬ ‫پیاوەكانیان وەك كوردەكان رانكوچۆغە‌و پشتێن‬ ‫و كاڵو و جەمەدانی كوردییان پۆشیوە‪ ،‬ژنەكانیش‬ ‫هەتا ئێستاشی لەگەڵ بێت ژنە بەتەمەنەكان وەك‬ ‫ژنانی كورد كراس و پۆشاكی كوردی دەپۆشن‪،‬‬ ‫بە هیچ شێوەیەك ناتوانرێت جیاوازیان لێ‌‬

‫یەك ئاقاری هاوبەشی زەویوزار‪:‬‬

‫لە زۆر لە گوندەكانی كوردستان ئاقاری‬ ‫گوندێك لەگەڵ گوندێكی تر جودایە‪ ،‬بەمەش‬ ‫زۆر جاران چوونە نێو ئاقاری ئەوی تر‪ ،‬كێشەی‬ ‫بۆ هەردوو گوند دروستكردووە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫سنووریش جیایان بكاتەوە‪ .‬بەاڵم لە ناوچەی‬ ‫بەرواری‪ ،‬دوو گوندی ئاسوورییەكان و دوو‬ ‫گوندی كوردان ئاقاریان تێكەڵی یەكترییە و‬ ‫كێشەش دروست نەبووە‪ ،‬ئاقاری وێڵە و‬ ‫بێروومانی (دوو گوندی ئاسوورین) و هێتوت‬ ‫و شیڤێ‌ (دوو گوندی كوردین) تێكەڵە و كەس‬ ‫دەست بۆ زەوی تەنیشتی یان زەوییەكی بەتاڵ‬ ‫درێژ ناكات‪ .‬گندی باشێ‌ (ئاسووری) و سەرنی‬ ‫(كوری) چیای هاوبەشیان هەیە (‪.)63‬‬

‫هەرەوەزی لە كاركردن‬

‫لەناو كورددا زبارە و هەرەوەزی رەگەزێكی‬ ‫گرنگی مانەوەی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانە‪،‬‬ ‫لەو سۆنگەیەوە بەهۆی هەڵكەوتەی شەقاڵوە لە‬ ‫رووی باغدارییەوە‪ ،‬لە زۆر كاردا پێویستیان بە‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫یەك پۆشاكی لەنێوان هەردووالدا‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زێبارییە‪ ،‬لە گوندی (شەرمن) نیشتەجێیە‪،‬‬ ‫تیارییەكان (مەسیحییەكان) وەكو زێبارییەكان‬ ‫بۆ چارەسەركردنی هەندێ‌ گرفتی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫ئاڵۆز‪ ،‬سەردانی دەكەن (‪.)13‬‬ ‫نیوەتۆوی و بەكرێدانی زەوی كشتوكاڵی‬ ‫دیانەكان و مسوڵمانەكان‪ ،‬زۆر جار باغ و‬ ‫زەوییە كشتوكاڵییەكانیان بە كرێ‌ و نیوەكاری‬ ‫و سێیەك دەدەنە یەكتر‪ ،‬ئەم مامەڵەش لە‬ ‫كۆنەوە لەناو خەڵكیدا هەبووە‪ ،‬جیاوازی ئایین‬ ‫و نەتەوە كاری نەكردۆتە سەر مامەڵەكانیان‪.‬‬ ‫بۆ نموونە (تیارییەكان‪ ،‬بەشێك یان هەموو‬ ‫زەوییەكانیان‪ ،‬لەبەر نەكردنی كشتوكاڵ‪ ،‬یان لە‬ ‫شار نیشتەجێبوون‪ ،‬یان كاركردن لە فەرمانگەی‬ ‫(‪)23‬‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬بە سێیەك بە فەالحی زێباری داوە‪.‬‬

‫بەرهەم بهێنرێت‪ )33(.‬هەروەها دیانەكانی هەرمۆتە‬ ‫و كۆیەش بە هەمانشێوە جلی كوردی دەپۆشن‪،‬‬ ‫جلوبەرگێكی تایبەتی خۆیان نییە‪ ،‬بەڵكو پیاوەكان‬ ‫رانكوچۆغەیان لەبەركردووە‪ ،‬ژنەكانیش جلی‬ ‫كوردییان پۆشیوە‪ )43(.‬هەروەها لە شوێنی تریش‬ ‫هەمان پۆشاك دەپۆشن‪ ،‬بۆ نموونە جلوبەرگی‬ ‫پیاوانی گوندی بێدیاڵ (گوندێكی ئاسوورینشینە‬ ‫و كەوتۆتە ناوچەی شێروان مەزن نزیك بارزا)‬ ‫هەمان ئەوانەن كە بارزانییەكان لەبەری دەكەن‪،‬‬ ‫بریتییە لە شەل (واتە شەروال یان رانك) و شەپك‬ ‫(واتە كورتەك یان چۆغە) و هێڵەگ و پشتێن و‬ ‫(‪)53‬‬ ‫كاڵو و جەمەدانی سور‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪16‬‬

‫بنەمای هەرەوەزی دەبێت‪ ،‬لەو بارەوە خەڵكەكە‬ ‫بە پێی پەیوەندی دۆستایەتییان جیاوازی ناكەن‬ ‫لە نێوان موسڵمان و دیانێك‪ ،‬هەردووالیان لە‬ ‫توو داوەشاندن‪ ،‬مشتاغی ترێ‌‪ ،‬گوێزلێكردنەوە‪،‬‬ ‫بالروككردن‪ ،‬بەڕووكردن و هەنار ڕنین‪،‬‬ ‫هەروەها لە بەفرماڵین لە زستاناندا هەرەوەزی‬ ‫یەكتر دەكەن‪ ،‬بە بەسەربردنی شەوانی درێژ بە‬ ‫هاموشۆكردنی ماڵی یەكتر‪ ،‬هەروەك لەكۆندا‬ ‫كاروانی بازرگانییان بەیەكەوە بووە و بەیەكەوە‬ ‫میوەجات و بەرهەمی خۆماڵیان بردۆتە شار و‬ ‫دێهاتەكانی كوردستان‌و بە گەنم و جۆ و شەكرو‬ ‫چایان گۆڕیوەتەوە‪ )73(.‬وێڕای ئەوەی لەناو‬ ‫فەرمانگە حكومیی ‌و كارگێرییەكانی كوردستاندا‬ ‫پەیڕەوانی هەموو ئایینەكان بەیەكەوە كارەكان‬ ‫بەڕێوەدەبەن‪ ،‬لە زۆر لە بەڕێوەبەرایەتی ‌و‬ ‫فەرمانگە و قوتابخانە و دامەزراوەكانی حكومیدا‬ ‫بەرپرس بەڕێوەبەرەكان دیانن بە پێچەوانەوەیش‬ ‫موسڵمانیش هەن‪ ،‬واتە بێ‌ جیاوازی بیركردنەوە‬ ‫لەوەی كە ئایینی بابای بەرپرس و بەڕێوەبەر‬ ‫چییە‪ )83(،‬بەو پێیەی مێژوویەكی دوورودرێژ لە‬ ‫بەیەكەوەكاركردن ‌و بەیەكەوەژیان هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫رەنگە ئەمە تایبەتمەندییەكی دیكەی پێكەوە ژیانی‬ ‫كوردستان بێت‪ ،‬كە رۆڵی لە هێشتنەوەی ئەم‬ ‫پەیوەندییە هەبووە‪.‬‬

‫پێكەوە مردن و دواچارەنووس لە‬ ‫دیمەنێكی سەرنجڕاكێش دا‬

‫ئەوەی كە سیمای پێكەوەژیانی كوردستان لە‬ ‫شوێنانی تر جیادەكاتەوە‌و بۆتە تایبەتمەندییەكی‬ ‫سەرنجڕاكێش‪ ،‬ئەوەیە موسڵمان ‌و كریستانەكان‬ ‫هەر تەنیا لە ژیاندا ئاوێتەی یەكتر نەبوون‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە مردنیشدا لە یەك روودا و لە یەك شوێندا‬ ‫ئەسپەردەی خاك كراون‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬

‫‪ 1‬لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا لە‬‫ئەنجامی راپەرینی خەڵكی شەقاڵوە دژی رژێمی‬ ‫بەعس‪ ،‬رژێمی ئەوسا كەوتە گرتنی خەڵك ‌و بێ‌‬ ‫جیاوازی خەڵكی دەستگیركرد‌و (‪ )23‬كەسی ئەم‬ ‫شارەی بە دیان‌و موسڵمانەوە لەسێدارەدا‪ ،‬دوای‬ ‫راپەرینیش تەرمی ئەم شەهیدانە لە مەراسیمێكی‬ ‫شكۆداردا هێنرایەوە شەقاڵوە و لە گۆرستانی‬ ‫گردی زەیتون هەموویان لە یەك شوێندا نێژران‪،‬‬ ‫تێیدا گۆڕی دوو دیانی شەقاڵوەش كە لەگەڵ‬ ‫مسوڵمانەكان لە سێدارەدرابوون‪ ،‬تێكەڵی گۆڕی‬ ‫موسڵمانەكان بوونە و بەم جۆرە لە مردنیشدا‬ ‫پێكەوە لەسێدارەدران و پێكەوەش لە یەك‬ ‫گۆرستاندا چوونەوە بن خاك‪.‬‬ ‫‪ 2‬هەر لە ڕووی سیاسییەوە‪ ،‬ئەو كاتەی‬‫گوندەكانی كوردستان لەالیەن رژێمی بەعسەوە‬ ‫ڕاگوێزران و لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان‬ ‫وەردەرنران‪ ،‬ئەم ڕاگواستنە دیانەكانیشی لەگەڵ‬ ‫موسڵمانەكان پێكەوە گرتەوە‪ .‬هەر بۆ نموونە‬ ‫گوندی (كەشكاوا)ی سەر بە ناحیەی دینارتەی‬ ‫قەزای ئاكرێ‌‪ ،‬كە دانیشتوانەكەی ئاسوورین‪ ،‬لە‬ ‫نێوان دە تاكو پازدەی مایسی ساڵی ‪1987‬دا‪،‬‬ ‫لەگەڵ زەوی تەختكراوە‪ ،‬خەڵكەكەیان بە زیل بۆ‬ ‫ئاكرێ‌ گواستەوە‪ .‬لە شوێنێك بە تەنیشت بینایەی‬ ‫قایمقامی ئاكرێ‌ هەڵڕشت‪ ،‬نزیكەی نۆ ڕۆژ بە بێ‌‬ ‫هیچ شتێك لەو ناوە دەخوالنەوە‪ .‬ئاسوورییەكان‬ ‫دوای راگواستنیان‪ ،‬بەسەر چەند كۆمەڵگا‪ ،‬بە‬ ‫نموونە المنصوریە (مسێریك‪ -‬باختمە)‪ ،‬قادسیە‬ ‫(‪)93‬‬ ‫(ئازادی)‪ ،‬بیرسڤێ‌‪ ،‬دابەشكران‬

‫پێكەوەژیان لە رووی رۆشنبیرییەوە‬

‫ئەوەی بۆتە تایبەتمەندییەكی دیكە لە سیمای‬ ‫پێكەوەژیانی كوردستاندا‪ ،‬جیاواز لە شوێنەكانی‬ ‫تر ئەوەیە‪ ،‬دیانەكانی كوردستان خۆیان لە كورد‬

‫لە دوای كارەساتی ئەرمەنییەكان لە توركیا‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫موسڵمانەكان دەبنە خانەخوێی‬ ‫ئەرمەنییەكان و دوو گەڕەكیان بەناوەوە‬ ‫دەكەن‬

‫ئەنجام‪:‬‬

‫لەم كورتە لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتینە ئەم‬ ‫ئەنجامانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫ زۆربەی سیمای پێكەوەژیان لە‬‫كوردستان‪ ،‬تا رادەیەك تایبەتمەندییەكی ناوازەی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی بە زۆری هیچ سنوورێكی‬ ‫جوگرافی یان دەستكرد لەنێوان موسڵمان‬ ‫‌و دیانەكان نییە‪ ،‬ئەمەش بەهۆی سروشتی‬ ‫جوگرافیای ناوچەكە و پتەویی پەیوەندی‬ ‫كۆمەاڵیەتیانەوەیە‪.‬‬ ‫ دیانەكان لە رووی رۆشنبیرییەوە‬‫خۆیان لە كوردەكان جیانەكردۆتەوە‪ ،‬هاوشانی‬ ‫موسڵمانەكان رۆڵیان لە كاروانی هونەری ‌و‬ ‫رۆشنبیری بەگشتی‌و شیعری كوردی بەتایبەتی‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫ لە زۆر لەو ناوچانەی دیان و موسڵمان‬‫هەن‪ ،‬هەر تەنیا پێكەوەژیان سیماكەی نییە‪ ،‬بەڵكو‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫جیاناكەنەوە‪ ،‬لە رووی سیاسییەوە تێیاندا هەبووە‬ ‫بۆتە پێشمەرگە و لە شۆرشەكان بەشداربووە و‬ ‫بە دڵسۆزی خەباتی بۆ كوردستان كردووە‪ ،‬هەر‬ ‫ئەمە وایكردوە لە رووی رۆشنبیرییەوە خۆیان‬ ‫جیانەكەنەوە و لە پرۆژە و كاروانی رۆشنبیری‬ ‫شارەكانیشدا بەشداربن‪ ،‬بەتایبەتی لە پەروەردە‬ ‫و فێركردن بە زمانی كوردی خوێندویانە و هەتا‬ ‫دوای راپەرینیش قوتابخانەی تایبەت بە خۆیان‬ ‫نەبووە‪ ،‬خۆیان جیانەكردۆتەوە لە خوێندن لەگەڵ‬ ‫موسڵمانەكان‪ ،‬هەر ئەم بایەخدانە بە زمانی‬ ‫كوردی‌و رۆششنبیری كوردی وایكردووە كە‪:‬‬ ‫‪1‬شاعیری بەتوانایان تێدا هەڵبكەوێت و رۆڵی‬‫لە بەرەوپێشبردنی شیعری كوردی هەبێت‪ ،‬بۆ‬ ‫(‪)04‬‬ ‫نموونە شاعیری كۆچكردوو‪ ،‬خەلیل خۆرانی‬ ‫(؟‪1999 -‬ز) كە خاوەنی دیوانێكی شیعرییە بە‬ ‫زمانی كوردی‪ ،‬هەروەها شاكر عۆدیش (‪)-1939‬‬ ‫و چەندانی تر (‪.)14‬‬ ‫‪2‬بەشداربوونی كارای دیانەكانی كوردستان‬‫لە كۆمەڵە و سەنتەرە رۆشنبیری و هونەرییەكان‪،‬‬ ‫هەر لە دامەزراندنی سەنتەری رۆشنبیری‬ ‫شەقاڵوە بگرە تا تیپی مۆسیقایی و هونەرییەكانی‬ ‫شارەكە‪.‬‬ ‫‪3‬باڵوكردنەوەی دوو گۆڤار بەناوەكانی‬‫شەقاڵوە و دیانا‪ ،‬لە شەقاڵوە و دیانا و هەروەها لە‬ ‫كۆیە و چەند شوێنی تریش‪ ،‬كە تێیدا لەپاڵ ئەوەی‬ ‫بە زمانی كوردی بابەتی تێدا باڵودەكرایەوە‪،‬‬ ‫بابەتی بە زمانی سریانیش تێدا نووسراوە‪ ،‬وەك‬ ‫گۆڤارێكی هاوبەشی هەردوو پەیڕەوانی ئایین‪.‬‬

‫چەند خانەوادەیەكی ئەرمەنی پەراگەندەی‬ ‫كوردستان دەبن‪ ،‬هەندێكیان دێنە شەقاڵوە‪،‬‬ ‫لە شەقاڵوە خەڵك كۆمەكییان دەكەن ‌و دوو‬ ‫كەسیان وەكو رەمزێكی ئەم شارە لە یادگەی‬ ‫خەڵكی موسڵمان و مەسیحییەكان ماونەتەوە‪،‬‬ ‫یەكێكیان ناوی كریكۆر بوو ماوەیەكی زۆر لە‬ ‫شەقاڵوە ژیا و جێگای رێز و لەالیەن دانیشتوان‬ ‫خۆشەویست بوو‪ ،‬ئەم پیاوە یەكەمین گازینۆی لە‬ ‫شەقاڵوە كردەوە‪ ،‬خانوو باخچەیەكی زۆر جوانی‬ ‫دامەزراند‪ ،‬ئێستاش گەڕەكێك لە شەقاڵوە بەناوی‬ ‫ئەو پیاوە ناسراوە “گەڕەكی كریكۆر”‪ ،‬پیاوی‬ ‫دووەمیان ناوی سیمۆن بوو‪ ،‬ئەویش ئوتێلی‬ ‫دامەزراند لەسااڵنی چلەكان بەناوی ئوتێلی‬ ‫(الشمال الجدید) ئێستاش كەالوەی ئەم ئوتێلە‬ ‫هەر ماوە و گەڕەكەكە بەناوی گەڕەكی سیمۆن‬ ‫ناسراوە (‪.)24‬‬

‫‪17‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪18‬‬

‫لە چارەنوس و پێكەوە مردن و پێكەوە ئەسپەردەی‬ ‫خاك كردنیش دا دیان ‌و موسڵمان پێكەوەن‪،‬‬ ‫ئەمەش سیمایەكی جیاكەرەوەی پێكەوەژیانە‪ ،‬كە‬ ‫لە هیچ شوێنێك بەم جۆرە رووینەداوە‪.‬‬ ‫ لە پرسە چارەنوسسازەكان دا نەك هەر‬‫تەنیا لەنێوان خەڵكی ئاساییی هەردوال‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەنێوان كڵێسەو مزگەوت و مامۆستا (مەال) و‬ ‫قەشەشدا هەماهەنگی هەیە‪.‬‬ ‫ پێكەوەژیان هێندە لە كوردستان‬‫قوڵبۆتەوە و رەگیداكوتاوە‪ ،‬لە هەریەكە لە‬ ‫جلوبەرگ ‌و هەرەوەزی و بازرگانی ‌و بۆنە‬ ‫وكۆمەاڵیەتییەكانیشدا‬ ‫نیشتمانیی‬ ‫ئایینی‌و‬ ‫هاوبەشن‪ ،‬لەم روەوە نموونەی زیندوو خۆیان‬ ‫بەرجەستە دەكەن‪.‬‬ ‫ سیمایەكی زۆر تایبەتمەندی پێكەوەژیان‬‫ئەوەیە هەر لە زیندووەكان چڕنابێـتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەزارەكانیش بونەتە پردی كۆكەرەوەی هەردووال‬ ‫لەیەك كاتدا‪ ،‬بێ‌ ئەوەی هیچ گرفتێك بێتەكایەوە‪.‬‬ ‫ ئەوەندەی سیاسەتی هەندێ‌ لە‬‫فەرمانڕەواكان لە كۆنەوە تا ئێستا بەهۆی‬ ‫كەموكوڕی لە بەڕێوەبردنی كارەكانیان پەڵەیان‬ ‫خستۆتە سەر سیمای پێكەوەژیانەكە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫سروشتی خەڵك ‌و دینداری ‌و رۆشنبیرییەكەیان‬ ‫گرفت نەبوونە لەبەردەم پێكەوەژیانەكە‪.‬‬ ‫ پەیوەندییە بەتین و پێكەوەژیانەكەی‬‫كوردستان‪ ،‬هەر لە دیان و موسڵمانەكان تەنیا‬ ‫قەتیس نەبووە‪ ،‬بەڵكو لە سەرەتای سەدەی‬ ‫رابردوودا پێشوازی لە ئەرمەنەكانیش دەكەن و‬ ‫لە ئەنجامی بەهێزی پەیوەندییەكە‪ ،‬ئێستاش دوو‬ ‫گەڕەكی شەقاڵوە بەناوی دوو كەسی ئەرمەنی‬ ‫كراون و لە خەیاڵی خەڵكی ماونەتەوەو بونەتە‬ ‫كەلتوورێكی تایبەتی شارەكە‪.‬‬

‫سەرچاوە و پەراوێز‪:‬‬

‫‪ 1‬‬

‫بۆ نموونە (كلودیوس جەیمس ریچ) لە‬

‫كتێبەكەی خۆیدا كە بە (گەشتنامەی ریچ بۆ كوردستان)‬

‫ناسراوە لە ساڵی ‪ 1820‬دا باس لە ناكۆكی ناوخۆیی‬

‫هۆزە كوردەكان دەكات و لە باسی خۆشناوەتی دا‬

‫دەڵێ‌‪“ :‬خۆشناوەتی و رەواندزی یەكجار كێوی و‬

‫نەزانن‌و هیچ شتێكیش لە كوشتن و بڕین نایانگێرێتەوە‪...‬‬ ‫چەند ساڵێك دوژمنایەتییەكی خوێناویی لە نێوان دوو‬

‫ناوچەدا‪ ،‬لەسەر سەگێك روویدا بوو‪ ،‬كە نزیكەی حەفتا‬ ‫كەسیان لەیەكتر كوشتبوو‪ ،‬لەمانە سی كەسیان لە‬ ‫مزگەوتێكدا كوژرابوون‪ ،‬كە هەردوو دەستەكە پێكەوە‬ ‫نوێژیان كردبوو‪ ،‬ئەمانە تا ئێستایش جار نا جارێك‬

‫لەسەر ئەم جۆرە شتە هیچ و پووچانە‪ ،‬یەكتر دەكوژن‪..‬‬

‫ێ دوایی نایەت”‪.‬‬ ‫شەڕەكانیشیان بە یەكتر كوشتن نەب ‌‬ ‫بڕوانە‪ :‬كلۆدیۆس جەیمس ریچ‪ ،‬گەشتنامەی ریچ بۆ‬

‫كوردستان ‪ ،1820‬وەرگێڕانی‪ :‬محمد حەمە باقی‪ ،‬چاپی‬ ‫سێیەم‪ ،‬موكریان‪ ،‬هەولێر‪ ،2012 ،‬ل‪.154‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫بڕوانە كتێبی (رحلة الهولندي الدكتور‬

‫ليونهارت راوولف الي طرابلس‪ -‬دمشق‪ -‬حلب‪ -‬الرقة‪-‬‬

‫ديرالزور‪ -‬بغداد‪-‬عانه‪ -‬الفلوجة‪ -‬هيت‪ -‬كركوك‪ -‬اربيل‪،‬‬

‫في النصف الثاني من القرن السادس عشر الميالدي‪،‬‬ ‫ترجمة‪ :‬د‪.‬سليم احمد خالد‪ ،‬الدار العربية للموسوعات‪،‬‬

‫بيروت‪2008 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ 3‬‬

‫رحلة نيبور الي العراق في القرن الثامن‬

‫عشر‪ ،‬ترجمة عن االلمانية‪ ،‬د‪.‬محمود حسين االمين‪ ،‬الدار‬

‫العربية للموسوعات‪ ،‬بيروت‪2006 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ 4‬‬

‫بڕوانە گەشتنامەی ریچ بۆ كوردستان‪،‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬

‫دیبلۆماسی وەرگرتوە‪ ،‬بڕوانە‪ :‬رحلە نیقوال سیوفی‬

‫باڵیۆز بۆ گەشەپێدانی مرۆیی و رێكخراوی سەروەری‬

‫‪ 5‬‬

‫سوریایەو لە سەردەمی خۆیدا كۆمەڵێك پۆستی‬

‫‪ ،1873‬اعتنی بنشرها‪ :‬تیسیر خلف‪ ،‬دار التكوین‪ ،‬دمشق‪،‬‬ ‫‪2009‬‬ ‫‪ 6‬‬

‫یاسا‪ ،‬هەولێر‪2013 ،‬ص‪.113‬‬

‫موسڵمانەكانی شەقاڵوە وشەی گاور‬

‫‪ 15‬‬

‫گەشتنامەی مسیۆنێرێك‪ ،‬ژاك ریتۆرێ‌‪ ،‬لە‬

‫بەكارناهێنن و بەڵكو بۆ كریستیانەكان تەنیا وشەی‬

‫بۆ نموونە ئەو دوو ژنە ئینگلیزەی كە‬

‫لە ناوچەی بادینانیش وشەی (فەلە) بۆ كریستانەكان‬

‫فرانسیەوە‪ :‬نەجاتی عەبدوڵاڵ‪ ،‬بنكەی ژین‪ ،‬سلێمانی‪.2008‬‬ ‫‪ 7‬‬

‫(پێكەوەژیان لە كوردستان) ئامادەكردنی‪ :‬رێكخراوی‬

‫وەزارەتی دەرەوە لە ساڵی ‪ 1908‬بۆ زانیاری وەرگرتن‬

‫(دیان) بەكار دەهێنن‪ ،‬لە سلێمانی وشەی (گاورو) و‬ ‫بەكاردێت‪ .‬ئێمەیش لەو توێژینەوەیەدا‪ ،‬پێمان زانستی‬

‫لەسەر ژیانی خەڵكی بن دەسەاڵتی عوسمانی هاتونەتە‬

‫ترە وشەی دیان بەكاربێنین‪ ،‬لە جیاتی هەریەك لە‬

‫ئاینەكانیان كردوە‪ ،‬بۆ زانیاری زیاتر بروانە‪By:‬‬

‫شێوەیەك لەم ناوچانەی كوردستان بەكارنەهێنراون‪.‬‬

‫‪(Mrs. Roland Wilkins),London; T. FISHER‬‬

‫عەرەبییە‪ ،‬چونكە ئەگەر بگوترێت مەسیحی‪ ،‬دەبێ‌ بە‬

‫كوردستان‪ ،‬بە چاوێكی سووك سەیری هەموو نەتەوەو‬

‫‪Desert Ways to Baghdad, By Lousia jebb‬‬

‫‪UNWIN,1908‬‬ ‫‪ 8‬‬

‫مێژووی هەرمۆتە‪ ،‬د‪.‬هاوژین سڵیوە‪،‬‬

‫‪ 9‬‬

‫گەشتنامەی مسیۆنێرێك بۆ ناوچەكانی‬

‫چاپخانەی زانا‪ ،‬سلێمانی‪ ،2013 ،‬ل‪.179-177‬‬

‫كەركوك و سلێمانی ساڵی ‪ ،1878‬ژاك ریتۆری‪،‬‬ ‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪40‬‬ ‫‪ 10‬‬

‫سلێمانی شارە گەشاوەكەم‪ ،‬جەمال بابان‪،‬‬

‫‪ 11‬‬

‫گەشتنامەی مسیۆنێرێك بۆ ناوچەكانی‬

‫بەرگی چوارەم‪ ،‬ئاراس‪ ،2012 ،‬ل‪318-317‬‬

‫كەركوك و سلێمانی ساڵی ‪ ،1878‬ژاك ریتۆری‪،‬‬ ‫‪ 12‬‬

‫هاودیان (چەند لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانی‬

‫لەسەر كولتورو مێژووو كۆمەاڵیەتی گوندی هاودیان)‪،‬‬

‫فازڵ هاودیانی‪ ،‬چاپخانەی رۆشنبیری‪ ،‬هەولێر ‪،2012‬‬

‫ل‪43-42‬‬ ‫‪ 13‬‬

‫رێگایەك بە كوردستاندا‪ ،‬أ‪.‬م‪ .‬هامڵتن‪،‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬د‪.‬عەلی عەبدولرەحمان عەسكەری‪ ،‬دەزگای‬

‫موكریانی‪2013 ،‬ل ‪.173‬‬ ‫‪ 14‬‬

‫التعايش السلمي بين االديان في كردستان‪-‬‬

‫وشەكانی مەسیحی و كریستیان و نەصارا‪ ،‬كە بە هیچ‬ ‫پێمان وایە وشەی مەسیحی گونجاو نییە و وشەیەكی‬ ‫موسڵمانەكانیش بگوترێت موحەممەدی‪ ،‬ئەمەیش تەنیا‬ ‫رۆژئاواییەكان بەكاری دەهێنن‪.‬‬ ‫‪ 16‬‬

‫دوو ساڵ لە كوردستان (گەشتیكی نهێنی بۆ‬

‫میزۆپۆتامیا)‪ ،‬دبلیۆ ئار هەی‪ ،‬وەرگێڕانی لوقمان باپیر‪،‬‬ ‫دەزگای چاپ و باڵوكردنەوەی رۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‪،‬‬

‫‪ ،2010‬ل‪91‬‬ ‫‪ 17‬‬

‫‪ 18‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.91‬‬

‫كەمایەتی لە كوردستان بە پێی بەڵگەنامەی‬

‫نێودەوڵەتی‪ ،‬مەسعود عبدالخالق‪ ،‬گۆڤاری جودی‬

‫(گۆڤاری وەزارەتی ئەوقاف)‪ ،‬ژمارە ‪ ،10‬هەولێر‪ ،‬ال‪.23‬‬

‫گەشتنامەی مسیۆنێرێك بۆ ناوچەكانی‬

‫‪ 19‬‬

‫كەركوك و سلێمانی ساڵی ‪ ،1878‬ژاك ریتۆری‪،‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪.47‬‬ ‫‪ 20‬‬ ‫‪ 21‬‬

‫دوو ساڵ لە كوردستان ‪ ،2010‬ال‪149‬‬

‫حەماغای گەورە‪،‬مەسعوود محەمەد‪ ،‬چاپی‬

‫دووەم‪ ،‬دەزگای ئاراس‪ ،2010 ،‬ل‪.69‬‬ ‫‪ 22‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.93‬‬ ‫‪ 23‬‬

‫دوو ساڵ لە كوردستان‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫مێژووی هەرمۆتە‪ ،‬د‪.‬هاوژین سڵیوە‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪.32‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زاناو لێكۆڵەرێكی رۆژهەاڵتییەو خەڵكی‬

‫والشيخان نموذجا‪ ،‬داود مراد ختاري‪ ،‬مقال في كتاب‬

‫‪19‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫چاپخانەی زانا‪ ،‬سلێمانی‪ ،2013 ،‬ل‪110‬‬ ‫‪ 24‬‬

‫مەبەستی هی دیانەكان و جولەكانن‪.‬‬

‫‪ 26‬‬

‫حەماغای گەورە‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪69‬‬

‫‪ 25‬‬

‫‪ 27‬‬

‫مەبەست مەالی گەورەی كۆیەیە‪.‬‬

‫رێگایەك بە كوردستاندا‪ ،‬أ‪.‬م‪ .‬هامڵتن‪،‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬د‪.‬عەلی عەبدولرەحمان عەسكەری‪ ،‬دەزگای‬

‫موكریانی‪2013 ،‬ل ‪179‬‬

‫‪ 35‬‬

‫(لێكۆڵینەوەیەكی جوگرافی‪-‬ئەتنۆگرافی)‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫پێشوو ل ‪81‬‬ ‫‪ 36‬‬ ‫‪ 37‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪154‬‬

‫لەم رووەوە سەیری كتێبی كەلەپووری‬

‫مەسیحییەكانی شەقاڵوە بكە‪ ،‬دەیان نموونەی نوكتەو‬ ‫بەسەرهات و قسەی خۆشی خەڵكی شەقاڵوەی تێدایە‬

‫‪ 28‬‬

‫چاوپێكەوتن لەگەڵ (مەال تحسین خۆشناو)‬

‫بە مەسیحی و موسڵمانەوە لە كاتی كاروانكردن‬

‫‪ 29‬‬

‫بۆ نموونە بەهۆی پەیوەندی كۆمەاڵیەتیی‬

‫مەسیحییەكانی شەقاڵوە‪ ،‬جالل جرجیس شێر‪ ،‬چاپی‬

‫بەرپرسی لقی شەقاڵوەی یەكێتی زانایان‪2013-10-13 ،‬‬ ‫بەتین لەنێوان خانەوادەی دیان و موسڵمان‪ ،‬زۆر جاران‬

‫پەنا بۆ مامۆستای ئایینی هێنراوە بۆ چارەسەركردنی‬

‫گرفت و كێشەكان‪ ،‬بۆ نموونە م‪.‬مال عمر احمد پێشنوێژو‬ ‫وتارخوێنی مزگەوتی كاوانیانی شەقاڵوە گێڕایەوە‬

‫بەهۆی دۆستایەتی كۆنمان لەگەڵ چەند خانەوادەیەكی‬ ‫دیان‪ ،‬جاری وا هەبووە ناكۆكی لەنێوان دوو خانەوادەیان‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئێمە رۆڵمان بینیوە لە ئاشتەوایی نێوانیان‪ ،‬بۆ‬

‫نموونە لە ساڵی ‪ 1995‬دوو كەس كە برای یەكتر بوون‪،‬‬ ‫لەسەر چەند پرسێكی كۆمەاڵیەتی ناكۆكیان كەوتبوە‬ ‫نێوانیان‪ ،‬پەنایان بۆ ئێمە هێنا كە هەردووكیان دۆستی‬

‫لەمێژینە بوون و كیشەكەمان چارەسەركردن‪.‬‬ ‫‪ 30‬‬

‫ئاسوورییەكانی باشووری كوردستان‬

‫(لێكۆڵینەوەیەكی جوگرافی‪-‬ئەتنۆگرافی)‪ ،‬د‪ .‬عەبدوڵاڵ‬ ‫غەفور‪ ،‬باڵكراوەكانی ئەكادیمیای كوردی‪ ،‬هەولێر‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪ ،2010‬ل ‪.132‬‬ ‫‪ 31‬‬

‫‪ 32‬‬ ‫‪ 33‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪153‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪153‬‬

‫وەچەی ئێستای مەسیحییەكانی شەقاڵوەیش‬

‫هاوشێوەی وەچەی ئێستای مسوڵمانەكان جلی‬

‫ێ داوەو جلی سەردەم دەپۆشن‪،‬‬ ‫كەلەپووری خۆیان فڕ ‌‬

‫ێ بەدی ناكرێ‌‪.‬‬ ‫لەوەشدا وەك یەكن و جیاوازییان ل ‌‬ ‫‪ 34‬‬

‫‪20‬‬

‫ئاسوورییەكانی باشووری كوردستان‬

‫ل‪110‬‬

‫مێژووی هەرمۆتە‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬‬

‫و بەیەكەوە كاركردنیان‪( ،‬چمكێك لە كەلەپووری‬ ‫یەكەم‪ ،‬هەولێر‪2007 ،‬ز)‪.‬‬ ‫‪ 38‬‬

‫تەنانەت نموونەی وا هەیە مامۆستای مەسیحی‬

‫لەكاتی مۆڵەتی مامۆستای پەروەردەی ئیسالمیدا‪ ،‬بە‬

‫ئارەزووی خۆی بە شێوەیەكی كاتی وانەی پەروەردەی‬ ‫ئیسالمی بە قوتابیەكان وتۆتەوە‪ ،‬كەسی وایان هەیە‬

‫هێندە لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە تێكەڵی مسوڵمانەكان‬

‫بووە‪ ،‬خۆی دانی بەوەداناوە كە بەیانیان لە ماڵ نایەتە‬ ‫ێ لە دەنگی قورئانخوێنی‬ ‫دەرەوە تا چەند ساتێك گو ‌‬ ‫ناسراو (عبدالباسگ عبدالصمد) نەگرێ‌‪ .‬خودی باس‬ ‫كردنەكە لە زمانی خۆیانەوە نیشانەی قوڵبونەی رەگی‬

‫پێكەوە ژیانەكەیە‪ ،‬بەتایبەتیش لە هاوكاری و كاركردن‬ ‫ئەگەر سنووری خودی سرووتە ئایینییەكەیش ببڕێ‌‪.‬‬

‫ئاسوورییەكانی باشووری كوردستان‬

‫‪ 39‬‬

‫(لێكۆڵینەوەیەكی جوگرافی‪-‬ئەتنۆگرافی)‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪76‬‬ ‫‪ 40‬‬

‫راپۆرتێك لەسەر چەند دیاردەیەكی‬

‫فۆلكلۆری لە شارۆچكەی شەقاڵوەدا‪ ،‬ئا‪ :‬زرار سەرتاش‪،‬‬

‫گۆڤاری ئاسۆی فۆلكلۆر‪ ،‬ژمارە‪2004 ،،6‬ل‪174‬‬ ‫‪ 41‬‬

‫چاوپێكەوتن لەگەڵ م‪.‬مەال عومەر ئەحمەد‪،‬‬

‫‪ 42‬‬

‫چاوپێكەوتن لەگەڵ م‪.‬ڤینار یعقوب سۆال‪،‬‬

‫پێشنوێژو وتارخوێنی مزگەوتی كاوانیان‪ -‬شەقاڵوە‪.‬‬ ‫سەرپەرشتیاری‬

‫دانیشتوی شەقالوە‪.‬‬

‫پەروەردەیی‬

‫وانەی‬

‫بیركاری‪،‬‬

‫گۆڤاری خاڵ‪ ،‬بابه‌تی (كه‌له‌پوور (التراث)ی ئیسالمیی‪ ،‬خوێندنه‌و ‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندن) ده‌كات ‌ه‬

‫ناونیشانی ته‌وه‌ری ژماره‌ی داهاتووی گۆڤاره‌كه‌‪ ،‬له‌و چوارچێوه‌شدا ده‌خوازێت لێكؤڵینه‌و ‌ه‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ته‌وه‌ری ئایند‌ه گۆڤارى خاڵ‬ ‫له‌م بوارانه‌دا بكرێت‪:‬‬

‫‪ -1‬ناساندنی سه‌رچاوه‌كانی پێداچوونه‌وه‌ی كه‌له‌پووری ئیسالمیی‪.‬‬ ‫‪ -2‬چۆنێتی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كه‌له‌پووری ئیسالمیی‪.‬‬ ‫‪ -3‬ده‌وڵه‌مه‌ندی كه‌له‌پووری ئیسالمیی‪.‬‬

‫‪ -4‬به‌شداری زانایانی كورد ل ‌ه بنیادنانی كه‌له‌پووری ئیسالمیی‪.‬‬

‫‪ -5‬جێكه‌وته‌كانی كه‌له‌پووری ئیسالمیی له‌سه‌ر واقیعی ئایینداری كوردستان‪.‬‬

‫‪ -6‬مامه‌ڵه‌ی ئیسالمخوازانی كوردستان له‌گه‌ڵ كه‌له‌پووری زانایانی كورد‪.‬‬

‫‪ -7‬هه‌ژموونی كه‌له‌پووری عه‌ره‌ب له‌سه‌ر كه‌له‌پووری ئیسالمیی و ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌ كوردستان‪.‬‬ ‫‪ -8‬ره‌وتی سه‌له‌فی و مامه‌ڵه‌كردنی له‌گه‌ڵ كه‌له‌پووری ئیسالمیی‪.‬‬

‫داواكارین له‌ نووسه‌رانی به‌ڕێز‪ ،‬لێكؤڵینه‌وه‌كانیان له‌و بوارانه‌ی ئاماژه‌یان پێدراوه‌ تا‬ ‫(‪ )2016/1/10‬بنێرن بۆ گۆڤاره‌كه‌‪.‬‬

‫گۆڤاری خاڵ‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪21‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئایا ئایینی زەردەشتی‬ ‫ئایینێکی کوردیيە؟‬ ‫سۆران حه‌مه‌ڕه‌ش‬

‫ـ ماستەر لە بواری بەڕێوەبردن و گەشەسەندنی کۆمەڵگەدا‪ .‬ـ‬ ‫مامۆستای زانکۆ‪ ،‬نووسەری کتێبی «کورد کێیە؟» و خاوەنی‬ ‫چەندین لێکۆڵینەوەیە لەسەر مێژووی کورد و ئایینەکەی‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪22‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ناوی زەردەشت لە زمانی یۆنانیدا بە‬ ‫(زۆراسترێس (‪ )Zorastres‬هاتووە‪ ،‬کە ئەوە هەر‬ ‫هەمان ئەو ناوەیە کە چووەتە زمانی ئینگلیزی‬ ‫و بووەتە (زۆرۆاستەر ‪ ،)Zoroaster‬لە زمانی‬ ‫یۆنانیدا ناوەکە بە مانا جیاوازەکانی (پیاوی ئاینی‬ ‫ئەستێرە‪ ،‬ئەستێرەپەرست‪ ،‬ئەستێرەزێڕین‪ ،‬ڕۆحانی‬ ‫ئەستێرەیی) لەیەکدراوەتەوە کە تەواو جیاوازە لە‬ ‫ناوی (زەرەتوشترا)کە بە مانای (وشتری زێرێن)‬ ‫و چەندین مانای تری پەیوەست بە وشترەوە‬ ‫لێکدراوەتەوە‪ .‬بەپێی ئەوەی کە هەردوو وشەکانی‬ ‫«زێڕ» و «ئەستێرە» دوو وشەی دێرینن؛ «زێڕ»‬ ‫لە زمانی میدیدا بەکارهاتووە و «ئەستێرە» ش‬ ‫الی هیتیەکان بە شێوەی (هەستێر) هەبووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێدەچێت ناوەکە لە بنەچەدا هەر (زەر‪/‬زێڕئەستێرە)‬ ‫بووبێت بە مانای (ئەستێرەی زێڕین‪/‬ئەستێرە‬ ‫زێڕ)‪ ،‬یان مانایەکی تر لە چوارچێوەی ئەو دوو‬ ‫وشەیەدا‪ .‬ئەوەی کە بۆچوونە یۆنانیەکە بەهێزتر‬ ‫دەکات ئەوەیە کە لێکدانەوەی ئەوان دێرینترە لە‬

‫سەرچاوەکانی تر و زیاتر نزیکترە لە ڕاستیەوە‪،‬‬ ‫لە کاتێکدا کە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە‬ ‫زەردەشت کەسایەتییەکی ئەستێرەناس بووە و لەو‬ ‫سەردەمەشدا ئەستێرەناسی بەشێک بووە لە ئایین‪،‬‬ ‫مرۆڤ پێیوابووە کە زۆر الیەنی ژیانی مرۆڤ و‬ ‫چارەنووسی بە ئەستێرەکانەوە بەستراوە‪.‬‬ ‫ئەو لێکدانەوەیەی سەرەوە لەگەڵ زانیاریەکانی‬ ‫کتێبەکەی فەیلەسوفی کورد شەمسەدینی‬ ‫شارەزووری زیاتر یەکدەگرێتەوە‪ .‬شارەزووری‬ ‫نزیکی هەشت سەد ساڵ لەمەوبەر ئاماژە بەوە‬ ‫دەکات کە زەردەشت خەڵکی ئازەربایجان‬ ‫(ئاتەرپاسیان) بووە و لە منداڵیدا لەگەڵ باوکی‬ ‫ڕوویکردۆتە شاری حەران و لەوێ الی فۆریسی‬ ‫حەکیم فێری زانستی ئەستێرەناسی بووە‪.‬‬ ‫بەپێی شارەزووری‪ ،‬زەردەشتیش لەسەر هەمان‬ ‫بۆچوونی مامۆستاکەی بووە‪.‬زەردەشت کاتێک‬ ‫کە الی مامۆستاکەی گەڕاوەتەوە و لە واڵتی‬ ‫خۆی کە ئازەربایجان بووە شوێنی پێ لێژکراوە‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زۆر دەمێکە دەمەوێت لەسەر ئەم بابەتە بنووسم و لە کتێبەکەشمدا بە کورتی لەسەریم‬ ‫نووسیبوو‪ .‬ئەوەی کە پاڵی پێوەنام کە بیربکەمەوە لە جارێکی تر نووسینی ئەم بابەتە‪،‬‬ ‫چەند ئامانجێک بوو‪ ،‬یەکەم الی خۆمەوە لە هەوڵدام لەسەر بناغەی زانست و بەڵگە‬ ‫مێژووی کورد بخەمە ڕوو‪ ،‬نەک هەست و سۆز و ئایدۆلۆژیای شەخسی‪ .‬ئەم هەوڵەش بۆ‬ ‫مەبەستی زیاتر تێگەیشتنە لە فەرهەنگی کوردی و ڕزگارکردنی مێژووەکەیەتی لە دەیان‬ ‫ساڵ کاریگەری ئایدیۆلۆجیای سیاسی‪ .‬دووەم ماوەیەکە بابەتی ئایینی زەردەشتی زۆر‬ ‫هاتۆتە گۆڕێ و کۆمەڵێک بەڕێز لە هەوڵی ئەوەدان کە بگەڕێنەوە سەر ئاینی باوباپیرانیان و‬ ‫ئەوەش لە ئاینی زەردەشتیدا دەبینن‪ .‬سێیەم زۆر جار پەیوەندیم پێوە دەکرێت و پرسیارم‬ ‫لەسەر ئەم بابەتە لێدەکرێت‪ ،‬بۆیە سەرەڕای ئەوەی کە ئەم بابەتەم دانابوو بۆ داهاتوو لە‬ ‫ناوکتێبێکی تایبەتدا لەسەر ئایینی کوردی و بە دڵنیایی لە داهاتووشدا زیاتر لەسەری‬ ‫دەنووسم‪ ،‬بەاڵم لەبەر ئەو هۆکارە گرنگانەی سەرەوە لێرەدا هەوڵ دەدەم بە متمانە بە‬ ‫بەڵگەنامە مێژووییەکان و بە شێوەیەکی تاڕادەیەک کورت‪ ،‬بۆچوونی خۆم لەسەر ئەم‬ ‫بابەتە گرنگە بخەمەڕوو‬

‫‪23‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪24‬‬

‫ڕووی کردۆتە ڕۆژهەاڵت و لەگەڵ خۆی ئامێرێکی‬ ‫ئەستێرەناسی پێبووە کە لە فۆریسی حەکیم‬ ‫وەریگرتووە‪.‬‬ ‫پێش شارەزووری‪ ،‬نزیکی هەزار و دوو سەد‬ ‫ساڵ لەمەوبەر زانای گەورەی کورد ئەبوحەنیفەی‬ ‫دینەوەری‪ ،‬کە خاوەنی کۆنترین کتێبە لەسەر‬ ‫کورد‪ ،‬باسی زەردەشت دەکات‪ ،‬بەپێی ڕووداوەکان‬ ‫کە ئاماژەیان پێدەکات‪ ،‬سەردەمی زەردەشت‬ ‫دەگەڕێنێتەوە بۆ سەدەی شەشەمی پێش زایین‪،‬‬ ‫واتە دوو هەزار و شەش سەد ساڵ لەمەوبەر‪.‬‬ ‫ناوچەی باڵوبوونەوەی ئایینەکەشی دەگەڕێنێتەوە‬ ‫بۆ ناوچەکانی وەک سەجستان (سیستان) و‬ ‫خوراسان‪ .‬بەڵگەی دێرینتریش هەیە کە لە ناو‬ ‫کورد دا ناوی زەردەشت بەکارهاتووە‪ .‬لە سەدەی‬ ‫یەکەمی زاینیدا لە کۆڕی پاشای هەولێردا کەسێک‬ ‫ناوی «زەردەشت» بووە‪.‬‬ ‫دیارە لێرەدا ناتوانرێت هەموو بۆچوونە‬ ‫جیاوازەکان سەبارەت بە ژیانی زەردەشت‬ ‫بخرێنە ڕوو و الیەنی ساڵی ژیانی ئەو پێغەمبەرە‬ ‫بۆچوونی جیاوازی لەسەرە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی کە بە‬ ‫نزیکی زۆرینە لەسەری ڕێکن و ئەو دوو زانا‬ ‫کوردەش تاڕادەیەک ئاماژەیان پێکردووە‪ ،‬کات‬ ‫و شوێنی باڵوبوونەوەی ئایینەکە دەستنیشان‬ ‫دەکرێت بە نزیکی سەدەی شەشەمی پێش زایین‬ ‫و شوێنەکەشی نزیک ئەفغانستان و خوراسان و‬ ‫سیستان و کرمانە‪ ،‬هەروەها ڕوون دەبێتەوە کە‬ ‫زەردەشت خەڵکی ئازەربایجانە‪.‬‬ ‫ئایینی زەردەشتی لە ڕۆژهەاڵتی ئێراندا سەری‬ ‫هەڵداوە و ئەو ناوچەیەش ناوچەی ئەشکانیەکان‬ ‫بووە‪ .‬ئەشکانیەکان کە خەڵکانێکی دێرینی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ئێران بوون‪ ،‬لە نزیک خۆراسان‬ ‫و سنووری ئەفغانستاندا بوون و سەرچاوە‬ ‫ئەوروپیەکان بە (پارث‪ )Parth‬ناویان دەهێنن و‬

‫تەواو لە فارس جودا بوون‪ ،‬هەتاوەکو سەردەمی‬ ‫ئیسالمیش هەر بە جودا لە فارس مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫کردوون‪ .‬ئەوان دوای کزبوونی دەسەاڵتی یۆنانی‪،‬‬ ‫وردە وردە بوونە زلهێزی دووەمی ناوچەکە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێشتریش وەک دەسەاڵتی ناوخۆیی لەو ناوچەیەدا‬ ‫هەر هەبوون‪ .‬دەسەاڵتی ئەشکانی لە سەدەی‬ ‫سێیەمی پێش زایینەوە دەستیپێکردووە‪ ،‬لەوێوە و‬ ‫لەگەڵ هەڵکشانی دەسەاڵتی دەوڵەتە زلهێزەکەیاندا‬ ‫ئەوان بوونە تاقە هێزی مەزن بەرامبەر یۆنان و‬ ‫دوایی ڕۆمەکان و لەئەنجامدا ئایینەکەیان بەبەرگی‬ ‫فەرهەنگی ئەشکانیەوە بە هەموو ناوچەکاندا‬ ‫باڵوبووەتەوە‪ .‬هەموو ناوچەکانی ناو ئاوێستا‬ ‫و بەڵگە مێژووییەکان پشتگیری لەوە دەکەن کە‬ ‫ئایینەکە لە ڕۆژهەاڵتی ئێراندا دەستیپێکردووە‪.‬‬ ‫دوایی لە سەردەمی ساسانیەکاندا کە کاریگەری‬ ‫پێج سەد ساڵ فەرهەنگی ئەشکانیان لەسەر بووە‪،‬‬ ‫ئایینەکە بایەخی پێدراوە و پەرەی سەندووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە بنەچەدا ئایینی ئەو ناوچەیە نەبووە‪ .‬ئایینی‬ ‫زەردەشتی ئایینێکە کە لە ناوچەی ئەشکانیەکاندا‬ ‫داڕێژراوە و لەوێ باڵوبووەتەوە و بەهۆی‬ ‫مانەوەی دەسەاڵتی ئەشکانیەوە بۆ نزیکی پێنج‬ ‫سەد ساڵ ئایینەکە بەهێز بووە‪.‬‬ ‫زۆرێک لە بۆچوونەکان سەبارەت بە زەردەشت و‬ ‫ئایینەکەی دەڵێت‪ :‬لە ژێر سایەی ئەفسانەی ئاریەکاندا‬ ‫دروست بووە و زۆر ڕووی زانستی لەدەستداوە‪،‬‬ ‫بۆیە ناڕوونیەکی زۆر لە ئایینی زەردەشتیدا هەیە‬ ‫لە ڕووی دەستنیشانکردنی سەردەمی نووسینی‬ ‫تێکستەکانەوە‪ .‬کێشەکە لەوەدایە کە بەڵگەیەکی‬ ‫ماددی نییە بیسەلمێنێت ئەو تێکستانە زۆر دێرینن‬ ‫و ڕووداوەکانی ناو ئاوێستاش لەو ڕووەوە‬ ‫هاوکاری ناکەن‪ .‬لەبەر ئەوەی کە مادەی کۆنترین‬ ‫تێکستی ئاڤێستایی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆیەمی‬ ‫زاینی‪ .‬هەر ئەوەش نییە‪ ،‬لە ڕاستیدا یەک بەڵگە نییە‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫نیشانی بدات تێکستەکانی زەردەشت لە کاتی خۆیدا‬ ‫نووسراون‪ ،‬ئەو تێکستانە بە دڵنیایی دوای خۆی‬ ‫نووسراون‪ .‬مانی پێغەمبەر بە ئاشکرا دەڵێت کە‬ ‫زەردەشت هیچ کتێبێکی نەنووسیوە و کتێبەکان لە‬ ‫دوای خۆی نووسراون بێ ئەوەی کە دەستنیشانی‬ ‫سەردەمەکەی بکات‪ .‬ئەوە دیسان دەیسەلمێنێت کە‬ ‫مانی پێغەمبەر‪ ،‬نزیکی هەزار و حەوت سەد ساڵ‬ ‫لەمەوبەر پێی وابووە تێکستی ئایینی زەردەشتی لە‬ ‫کاتی ژیانی زەردەشتدا نەنووسراوە و گۆڕانکاریان‬ ‫بەسەردا هاتووە‪.‬‬ ‫زۆر ڕووی ئەم ئایینەش‪ ،‬بە هەڵە لێکدراونەتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە فەروهەر کە سیمبوڵی ئایینی زەردەشتیە‬ ‫لە بنەچەدا سیمبوڵێکی بنەچە زەردەشتی نییە و بە‬ ‫سەدان ساڵ پێشتر بە هەمان شێوە الی ئاشورییەکان‬ ‫دەرکەوتووە‪ .‬ئەو سیمبوڵە لە بنەچەدا خودای‬ ‫(ئاشور) ە کە لە شێوەی پیاوێکی ڕیشندا بووە‪ ،‬لە‬ ‫ناو خۆر و دووباڵ جێگیر کراوە و لە سەدا سەد‬ ‫سیمبوڵێکی ئاشورییە و ئەخمینییە فارسەکان وەک‬ ‫خۆی لە ئاشورییەکانیان وەرگرتووە‪ .‬شێوە دێرینی‬ ‫ئەو سیمبوڵە سەدان ساڵ پێش ئاشورییەکان و‬ ‫نزیکی چوار هەزار ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬الی هوریەکان‬ ‫شێوەیەکی ڕەسەنتری هەبووە و ئاشورییەکان‬ ‫لە هوریەکانیان وەرگرتووە و گۆڕیویانە‪ .‬زیاتر‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئەمڕۆ هەر ئاسەواری ئاگردانێک لە‬ ‫کوردستاندا بدۆزرێتەوە‪ ،‬بە پەلە‬ ‫دەکرێتە زەردەشتی بێ ئەوەی‬ ‫ئاگاداری ئەوە بین کە ئاگردان‬ ‫لە پەرستگەدا زۆر پێش ئایینی‬ ‫زەردەشتیە‬

‫لە هەزار ساڵ پێش ئاشورییەکان‪ ،‬الی هوریەکان‬ ‫شێوە ڕەسەنە زاگرۆسیەکەی هەبووە‪ .‬لە ڕاستیدا‬ ‫فەروهەری زەردەشتیەکان‪ ،‬دەستی سێیەمە و‬ ‫سیمبوڵێکی ئاشورییە کە لە شێوەیەکی تێکدراوی‬ ‫سیمبوڵێکی هوری و ڕەسەنی زاگرۆسەوە‬ ‫وەرگیراوە‪ .‬هەندێک بۆچوون هەیە کە لە بنەچەدا‬ ‫ڕۆژ و دوو باڵەکە میسری بێت‪ ،‬بەاڵم چەندین‬ ‫لێکۆڵینەوەی تر پێچەوانەی ئەوەیان سەلماندووە‪.‬‬ ‫ئەوەی کە ڕوونە ئەمڕۆ زۆر کەس ئاگاداری ئەوە‬ ‫نین کە ئەو سیمبوڵە بە ناو زەردەشتییە‪ ،‬خودایەکی‬ ‫ئاشورییە کە ئەوان بە زەردەشتی لە قەڵەم دەدەن‪.‬‬ ‫گەر باس لە پەیوەندی کورد و ئایینیی زەردەشتی‬ ‫بکرێت‪ ،‬ئەوا بە دڵنیایی ئایینی زەردەشتی لە سەردەمی‬ ‫ئەشکانیەکان و لە سەدەی سێیەمی پێش زایینەوە‬ ‫وردە وردە کوردی پێ ئاشنا بووە‪ ،‬کاریگەری ئەو‬ ‫ئایینەش زۆرجار لە سەر سەنتەرەکانی دەسەاڵت‬ ‫و شارە گەورەکاندا دەرکەوتووە‪ .‬واتە بەدڵنیای ئەو‬ ‫ئایینە کاریگەری لەسەر کورد هەبووە وهەندێک‬ ‫کوردیش بوونەتە زەردەشتی‪ ،‬بەاڵم کورد پەیڕەوی‬ ‫هەمان ئەو ئایینە زەردەشتیەی نەکردووە کە لە‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ئێراندا دەرکەتووە و هەندێک گۆڕانکاریشی‬ ‫لەو ئایینەدا کردووە‪ ،‬بە جۆرێک کە هەندێک جار‬ ‫ئایینەکە لە کوردستاندا جگە لە ناوی زەردەشت بە‬ ‫تەواوی گۆڕانکاری تێدا کراوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی کە ئایینی‬ ‫هەڵقواڵوی کوردستان نەبووە و ئایینێکی نامۆ بووە بە‬ ‫کوردستان‪ .‬دیارە وەک پێشتر ئاژەی پێکرا‪ ،‬سەرچاوە‬ ‫کوردیەکان ئاماژەیان بە زەردەشت کردووە و تەنانەت‬ ‫لە هەندێک لە شیعرە یارسانیەکانیشدا ئاماژە بە‬ ‫زەردەشت کراوە‪ ،‬بەاڵم ئەوانە ئایینەکە ناکەنە ئاینێکی‬ ‫کوردی‪ ،‬لەبەر ئەوەی کە شیعرە یارسانیەکان باسی‬ ‫داود و ئیبراهیم و چەندین کەسایەتی و پێغەمبەری‬ ‫ئایینی تری ترێدا کراوە‪.‬‬ ‫ئەی باشە ئەم ئایینە چۆن کرایە ئایینی کوردان؟‬

‫‪25‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪26‬‬

‫مێژووی کورد لەسەر بناغەی زانست و‬ ‫لێکۆڵینەوە دانەڕێژراوە‪ ،‬ئەو مێژووە بەشێکی‬ ‫زۆری لە ژێر سێبەری کاردانەوە و لە توڕەییدا‬ ‫نووسراوە‪ .‬لە سەدەی ڕابردوودا کە زۆر لە‬ ‫واڵتەکانی ئەمڕۆ بە مانا نوێکەیان دامەزران‪،‬‬ ‫هەر نەتەوە و لە هەوڵدا بوو لە هەموو ڕوویەکی‬ ‫مێژووییی‪ ،‬ئایینی‪ ،‬زمانەوانی‪-‬ەوە نەتەوە و‬ ‫واڵت دابمەزرێنێت و مانای هەمەالیەنە بۆ ئەو‬ ‫بابەتە پێکبهێنێت‪ .‬کوردیش ئەو کاتە سەرقاڵی‬ ‫ڕەتکردنەوەی دابەشبوون و بەرهەڵستیکردنی‬ ‫نکۆڵیکردن لە ناسنامەکەی بوو‪ ،‬بۆیە زۆر جار‬ ‫هەوڵی داوە کاردانەوەی هەبێت بەرامبەر بەو‬ ‫نکۆڵیکردنە و لە ئەنجامدا بێ هیچ پرسیارێک‬ ‫گورج ئەو ئایینەی کردۆتە ئاینی خۆی‪ .‬ئەگەر‬ ‫مرۆڤ بگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی ئەو هەواڵنە‬ ‫بۆی دەردەکەوێت کە هیچ لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫زانستی نەکراوە بۆ ئەوەی کە بسەلمێنرێت ئاینی‬ ‫زەردەشتی ئاینی کورد بووە‪ .‬ئەوەی کراوە هەوڵ‬ ‫و بڕیار بووە بەو ئاڕاستەیە و ئەنجامەکەشی‬ ‫بۆ ئەو کاتەی کورد مایەی دڵخۆشی بووە‪.‬بۆیە‬ ‫زۆرتر ئەو کوردانەی کە لەو بوارەدا هەوڵیان‬ ‫داوە‪ ،‬نەهاتوون پرسیار لە ڕاستی و دروستی ئەو‬ ‫بابەتە بکەن‪ ،‬بەڵکو هەوڵەکە بۆ ئەوە بووە کە هەر‬ ‫شتێک ببینن بە پەلە پەیوەندی بۆ بدۆزنەوە لەگەڵ‬ ‫ئایینی زەردەشتیدا‪ .‬بۆیە ئەمڕۆ هەر ئاسەواری‬ ‫ئاگردانێک لە کوردستاندا بدۆزرێتەوە‪ ،‬بە پەلە‬ ‫دەکرێتە زەردەشتی بێ ئەوەی ئاگاداری ئەوە‬ ‫بین کە ئاگردان لە پەرستگەدا زۆر پێش ئایینی‬ ‫زەردەشتیە‪ .‬تەنانەت فەیلەسوف و پیاوی ئایینی‬ ‫یارسانی کورد‪ ،‬پیر شالیار‪ ،‬کراوەتە زەردەشتی‬ ‫بێ ئەوەی کە یەک بەڵگە هەبێت کە ئەوە پشتڕاست‬ ‫بکاتەوە جگە لە بەزۆر کردنی بە کەسایەتییەکی‬ ‫زەردەشتی‪ .‬بەو جۆرە ئەم ئایینە بەزۆر کراوەتە‬

‫ئایینی کوردی و ئایینی هەڵقواڵوی کوردستان نییە‬ ‫و ئەو هەواڵنەش کە دەدرێن بە زۆر بۆ کردنی‬ ‫بە ئاینێکی کوردی‪ ،‬زیاتر زیان بە فەرهەنگ و‬ ‫مێژووی کورد دەگەیەنن وەک لە قازانج‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا زۆر گران نابێت کە بتوانرێت‬ ‫بزانرێت باوباپیرانمان زەردەشتی نەبوون و‬ ‫پەیڕەوی ئەو ئایینەیان نەکردووە‪ .‬گەر سەرنجی‬ ‫زۆرینەی گۆڕە دێرینەکانی کوردستان بدەین‪ ،‬ئەوا‬ ‫بە ڕوونی بۆمان دەردەکەوێت کە باوباپیرانمان‬ ‫بە ڕێوڕەسمی زەردەشتی نەنێژراون و ئەو گۆڕە‬ ‫کوپە گڵێنیانەی کوردسان‪ ،‬کە لەهەموو شوێنێک‬ ‫دەدۆزرێنەوە‪ ،‬دەری دەخەن کە باوباپیرانمان بە‬ ‫ڕێوڕەسمێکی مێژوویی کوردی دوور لە ئایینی‬ ‫زەردەشتی نێژراون‪ .‬هەندێک جار ڕێوڕەسمی‬ ‫تریش لە سەرچاوەکاندا دەردەکەوێت کە دیسان‬ ‫پێچەوانەی ئایینی زەردەشتیە‪ .‬لە نزیکی سەدەی‬ ‫یەکەمی زاینیدا پاشای کوردی ناوچەی کوردیان‬ ‫(کوردستان) کە ناوچەی جەزیرە و بۆتان دەکات‪،‬‬ ‫تەرمەکەی ئاگری تێپەردراوە و سووتێنراوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەو دابوونەریتە و ناشتن لە کوپەدا‪ ،‬بە تەواوی‬ ‫پێچەوانەی ڕێوڕەسمی ئایینی زەردەشتین‪.‬جگە‬ ‫لەوە چەندین خەڵکی یۆنانی هاتونەتە ناوچەکە و‬ ‫باس لەوە ناکەن کە خەڵکەکە هەمووی زەردەشتی‬ ‫بووبێتن‪ .‬واتە بە وردی ڕوونە کە کورد لە سەدەی‬ ‫ڕابردووەوە بڕیاری داوە ڕابردووی خۆی بە‬ ‫ئایینی زەردەشتیەوە گرێ بدات‪ ،‬کە بڕیاریش‬ ‫درا‪ ،‬ئەوا زۆر ئاسان دەبێت کە لە هەموو شتێکدا‬ ‫لەیەکچوون لەگەڵ ئەو ئایینەدا دروست بکرێت و‬ ‫بەو جۆرە ئەو ئایینەمان بە بڕیار کردۆتە ئایینی‬ ‫خۆمان‪.‬‬ ‫جگە لەو خااڵنەش‪ ،‬ئەمڕۆ یەک زەردەشتی‬ ‫دێرین لە کوردستاندا نییە‪ ،‬زۆرینەی ئەو‬ ‫زەردەشتیانەی کە لە واڵتی ئێراندا ماون لە واڵتی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تێبینی‪ :‬ئه‌م بابه‌ت ‌ه ل ‌ه فه‌یسبوكی نووسه‌ر و‬ ‫له‌سه‌ر ره‌زامه‌ندی خۆی وه‌رگیراوه‌ و له‌ گۆڤاری‬ ‫(خاڵ) باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫حەمەڕەش‪ ،‬سۆران (‪ )٢٠١٣‬کورد کێیە؟‪ ،‬لەندەن‪.‬‬ ‫‪ .1‬‬ ‫الدینوري‪ ،‬ابو حنیفة احمد بن داود (‪)١٨٨٨‬االخبار‬ ‫‪ .2‬‬ ‫الطوال‪ ،‬مطبعة بریل‪ ،‬مدینة لیدن‪.‬‬ ‫الشهروزوري‪ ،‬شمس الدین محمد بن محمود‬ ‫‪ .3‬‬ ‫(‪ )٢٠١٠‬نزهة االرواح و روضة االفراح في تاریخ الحکماء‬ ‫والفالسفة‪ ،‬دائرة المعارف العثمانیة‪ ،‬هند‪.‬‬ ‫‪Krupp, E. C.(2012) Echoes of the‬‬ ‫‪ .4‬‬ ‫‪Ancient Skies: The Astronomy of Lost‬‬ ‫‪.Civilizations, Harper and Row, New York‬‬ ‫‪Nigosian, S. A. (2003) The Zoroastrian‬‬ ‫‪ .5‬‬ ‫‪Faith: Tradition and Modern Research, McGill‬‬‫‪.Queen’s University Press, Qubec‬‬ ‫‪Voorst, R. V. (2014) RELG: World,‬‬ ‫‪ .6‬‬ ‫‪.Cengage Learning, USA‬‬ ‫‪Boyce, M., Grenet, F. (1991),‬‬ ‫‪ .7‬‬ ‫‪Handbuch der Orientalistik: Der Nahe und der‬‬ ‫‪.MittlereOsten, Brill‬‬ ‫‪Potter, D. S. (2014) The Roman Empire‬‬ ‫‪ .8‬‬ ‫‪.at Bay, AD 180–395, Routleg, New York‬‬ ‫‪D›Adamo, A. (2015) Science Without .9‬‬ ‫‪Bounds: A Synthesis of Science, Religion‬‬ ‫‪and Mysticism, CreateSpace Independent‬‬ ‫‪.Publishing Platform‬‬ ‫‪Bromiley, G. W. (1988) The International .10‬‬ ‫‪Standard Bible Encyclopedia, Volume 4, B.‬‬ ‫‪.Eerdmans Publishing Co. Chicago‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ڕەسەنی زەردەشتیەکان کە ناوچەکانی یەزد‬ ‫و کرمانە‪ ،‬ماون‪ .‬ئەو ناوچانە ناوچەی بنەچەیی‬ ‫ئەو ئایینەن و بە هیچ جۆرێک یەک زەردەشتی‬ ‫لە رابردووی نزیکدا لە کوردستاندا نەبووە‪ .‬ئایینی‬ ‫زەردەشتی ئایینی کورد نەبووە و ئایینێکە کە‬ ‫هاتۆتە ناو کوردەوە و لە کاتێکدا کە هەندێک کورد‬ ‫بوون بە زەردەشتی‪ ،‬بەاڵم زۆرینەی کورد لەسەر‬ ‫ئایینەکانی باوباپیرەی خۆیان ماوەنەتەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەمڕۆ تەواوکەری ئەو ئایینانە‪ ،‬ئاینەکانی یارسانی‬ ‫(کاکەیی)‪ ،‬ئەلەوی‪ ،‬ئێزدی‪ ،‬شەبەک و دروزیە‪.‬‬ ‫بە دڵنیایی من دژی ئەوە نیم لە کوردستاندا‬ ‫پەرستگەی زەردەشتی‪ ،‬بودی (بودی) ‪ ،‬جویی‪،‬‬ ‫کریستیانی یان هەر ئاینێکی تر هەبێت و‬ ‫بکرێتەوە‪ ،‬ئەوانیش وەک ئاینی ئیسالم ئاینن و‬ ‫وەک چۆن مافی دروستکردنی مزگەوت هەیە‪،‬‬ ‫بە بۆچوونی من دەبێت هەمان ماف بدرێت بە‬ ‫دروستکردنی پەرستگەی هەموو ئاینێکی تر و‬ ‫بە هیچ شێوەیەک ناکرێت ئەو مافە تەنها بۆ یەک‬ ‫ئایین ڕەوا بێت‪ ،‬بەاڵم بە تەواوی دژی تێکدانی‬ ‫فەرهەنگی کوردیم و بە هەموو شێوەیەک دژی‬ ‫ئەوەم کە مێژوومان لەسەر بناغەی هەست و‬ ‫سۆز و بیر و بۆچوونی شەخسی بنووسینەوە و‬ ‫ناکرێت کاردانەوەی توڕەییانە لە ڕەتکردنەوەی‬ ‫ناسنامەی کورد وامان لێبکات کە مێژووی‬ ‫کورد و ناسنامەکەی تێکبدەین‪ .‬ئەو کەسانەی‬ ‫دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ ئایینی باوباپیرەیان‪،‬‬ ‫هەڵبژاردەیان زۆرە‪ ،‬لەبەر ئەوەی کە ئایینی‬ ‫زیندووی ڕەسەنی کوردیمان ماون و هەر یەک‬ ‫لە ئایینەکانی یارسانی (کاکەیی)‪ ،‬ئەلەوی‪ ،‬ئێزدی‪،‬‬ ‫شەبەک و دروزی ئایینی کوردی هەڵقواڵوی‬ ‫فەرهەنگی کوردین‪ .‬تەنانەت ئایینی مانی زۆر‬ ‫زیاتر پەیوەندی بە کوردەوە هەیە وەک لە ئایینی‬ ‫زەردەشتی‪ .‬بۆیە ناکرێت ئەم ئایینە بەزۆر بکەینە‬

‫ئایینی خۆمان‪ .‬دەبا ڕێز لە ئایینە کوردیەکان‬ ‫بگرین و هەوڵی پاراستنی پەیڕەوانی بدەین و‬ ‫کۆمەڵگەکەمان پێیان ئاشنا بکەین نەک ئایینێک‬ ‫کە کوردی نییە بە زۆر بکەینە کوردی‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كاكه‌ییه‌كان‬ ‫مێژوو‪ ،‬بیروباوه‌ڕیان‬ ‫د‪ .‬نه‌ریمان عه‌بدواڵ هه‌ڵه‌بجه‌یی‬ ‫له‌دایكبووی ‪ 1977‬هه‌ڵه‌بجه‌‪ ،‬دكتۆرا‬ ‫له‌ مێژووی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست‬ ‫چه‌ند لێكؤڵینه‌وه‌ی زانستی ل ‌ه ناوخۆ و‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم باڵوكردوه‌ته‌وه‌‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪28‬‬

‫شوێنی نیشته‌جێبوونیان‬

‫وه‌ك باسكرا كاكه‌ییه‌كان به‌چه‌ند ناوێكی جیاواز‬ ‫ناسراون‪ ،‬ئه‌م ناوانه‌ش ره‌هه‌ندی ئایینی جوگرافی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیه‌ش جۆرێك له‌جیاوازی وئاڵۆزی داوه‌ت ‌ه ئایینی‬ ‫كاكه‌ییه‌كان‪ ،‬به‌جۆرێك هه‌رناوچه‌یه‌ك جۆریك له‌تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫داوه‌تێ ك ‌ه جیاواز ‌ه له‌ناوچه‌یه‌كی تر‪ .‬به‌گشتیی كاكه‌ییه‌كان‬ ‫به‌م ناوان ‌ه ناسراون‪:‬‬ ‫‪ -1‬یارسان‪ :‬بۆچونی جیاواز له‌باره‌ی شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ناوی یارسان له‌نێو سه‌رچاوه‌كاندا هاتووه‌‪ ،‬هه‌ندێك ده‌ڵێن‬ ‫یارسان له‌دوو وشه‌ی لێكدراوی (یار‪ ،‬سان) پێكهاتووه‌‪،‬‬ ‫یار به‌واتای هاوه‌ڵ‪ ،‬دۆست‪ ،‬هاوبیردێت‪ ،‬سانیش له‌ ناوی‬ ‫سوڵتان (ئیسحاق‪ ،‬سه‌هاك) سه‌رچاوه‌ی گرتوو ‌ه كه‌ رابه‌رێكی‬ ‫ریفۆرمخوازی بیروباوه‌ڕی كاكه‌یییه‌كانه‌‪ ،‬لێره‌و ‌ه یارسان‬ ‫به‌واتای هاوه‌اڵنی سوڵتان ئیسحاق دێت‪ .‬یاخود ده‌ڵێن وشه‌ی‬ ‫(سان) به‌واتای حاكم یاخود فه‌رمانڕه‌وای ناوچه‌ك ‌ه هاتووه‌‪،‬‬ ‫یان ل ‌ه وشه‌ی (الشیخ)ی عه‌ره‌بی‪ ،‬یا له‌ (شاه‌)ی فارسیه‌و ‌ه‬ ‫هاتووه‌‪ .‬بۆچونێك هه‌یه‌ ده‌ڵێت دوای ئه‌وه‌ی (سان سه‌هاك)‬ ‫له‌زێدی خۆی چووه‌ت ‌ه هه‌ورامان له‌ (په‌ردیوه‌ر) خانوو و‬ ‫په‌رستگا (جه‌مخانه‌)ی دروستكردووه‌و حوكمڕانی ئه‌و‬ ‫ناوچه‌یه‌ی كردووه‌و بایه‌خی ب ‌ه په‌رستش ‌ه ئایینیه‌كانیش داوه‌‪،‬‬ ‫لێره‌وه‌ پێیوتراو ‌ه (سان)‪ .‬ئیتر ناوی یارسان لێره‌وه‌ هاتووه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬كاكه‌یی‪ :‬ئه‌م ناو ‌ه زیاتر له‌كوردستانی باشور‬ ‫ێ له‌سه‌رچاوه‌كان ده‌ڵێن ناوی كاكه‌یی له‌ (كاكه‌)‬ ‫باڵوه‌‪ ،‬هه‌ند ‌‬ ‫وه‌ هاتووه‌‪ ،‬بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌م مانایه‌ش چه‌ندین‬ ‫به‌ڵگه‌و چیرۆك وته‌نانه‌ت ئه‌فسانه‌ش ده‌گێڕته‌وه‌‪ ،‬باڵوترین‬ ‫چیرۆكیان ده‌به‌نه‌وه‌ سه‌ر (شێخ عیساو شێخ موسا)ی كوڕی‬ ‫(باب ‌ه عه‌لی هه‌مه‌دان) دوای ئه‌وه‌ی له‌ زێدی خۆیان كۆچ‬ ‫ده‌كه‌ن روده‌كه‌نه‌ به‌رزنجه‌‪ ،‬له‌كاتی نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی مزگه‌وتی‬ ‫به‌رزنج ‌ه (شێخ ئیسحاق‪ -‬سه‌هاك كوڕی شێخ عیسا) وه‌ك‬ ‫گه‌نجێك له‌به‌رده‌ستیاندا كاریكردووه‌‪ ،‬له‌كاتی داره‌ڕاكردنی‬ ‫یه‌كێك له‌ رایه‌ڵه‌كان كورت بووه‌و نه‌گه‌شتوه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌مكاته‌دا‬ ‫ئیسحاق به‌برا گه‌وره‌كه‌ی ده‌ڵێت (كاكه‌) رایكێش ‌ه ئیتر وه‌ك‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫نیشتمانی سه‌ره‌كی ئه‌م گروپ ‌ه سنوره‌كانی نێوان‬ ‫كوردستانی باشورو رۆژهه‌اڵته‌‪ ،‬له‌ ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫كوردستانیش به‌شێوه‌ی گروپی بچوك باڵوبونه‌ته‌وه‌‪ .‬به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی گشتیی له‌م ناوچانه‌ی كوردستاندا نیشته‌جێن‪:‬‬ ‫كوردستانی رۆژهه‌اڵت‪ :‬له‌شاره‌كانی كرماشان‪ ،‬لورستان‪،‬‬ ‫كه‌ره‌ند‪ ،‬پردێوه‌ر‪ ،‬زه‌هاو‪ ،‬له‌واڵتی ئێران له‌شاره‌كانی شیراز‪،‬‬ ‫هه‌مه‌دان‪ ،‬قه‌زوین‪ ،‬ئازه‌ربیجان‪ ،‬ده‌ژین‪.‬‬ ‫كوردستانی باشور‪ :‬له ‪‌-‬پارێزگای هه‌ڵه‌بج ‌ه له‌ناوچه‌كانی‬ ‫هه‌ورامان‪ ،‬چیای شنروێ‌‪ ،‬هاوار‪ ،‬چااڵن‪ ،‬ده‌ره‌تفێ‌‪ ،‬ژاوه‌ڕۆ‪،‬‬ ‫له‌ده‌وروبه‌ری كه‌ركوكیش ل ‌ه گونده‌كانی مه‌تیق‪ ،‬تۆپزاوه‌‪،‬‬ ‫علی سه‌را‪ ،‬جنگالوه‌‪ ،‬لهێب‪ ،‬زه‌نقڕ‪ .‬له‌موسڵ مه‌تراد‪ ،‬سیفه‌ید‪،‬‬ ‫توێڵه‌به‌ن‪ ،‬هۆرده‌ك‪ ،‬كه‌ڵه‌بۆر‪ ،‬كه‌ڵه‌ك‪ ،‬كه‌زه‌كان‪ .‬له‌قه‌زای‬ ‫خانه‌قین ل ‌ه گونده‌كانی مێخاس‪ ،‬شێخ ره‌حیم‪ ،‬پویكه‌‪،‬‬ ‫چه‌مچه‌قه‌ل ده‌ژین‪ .‬هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێكی زۆریان له‌شاری‬ ‫مه‌نده‌لی ده‌ژین‪‌ ،‬له‌شارۆچكه‌ی گوێری سه‌رب ‌ه پارێزگای‬

‫لێكدانه‌وه‌ی ئه‌وناوانه‌ی لێیانراوه‌‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كاكه‌ییه‌كان ئه‌و خه‌ڵكانه‌ن ك ‌ه هه‌ڵگری بیروباوه‌ڕێكی‬ ‫تایبه‌تی ئایینین‪ ،‬له‌ كوردستان و چه‌ند ناوچه‌یه‌كی تر هه‌ن‪،‬‬ ‫خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك سروتی ئایینی و مۆرك و نه‌ریتی تایبه‌ت‬ ‫به‌خۆیانن‪ ،‬بنه‌مای سه‌ره‌كی ئایینه‌كه‌یان له‌سه‌ر پاراستنی‬ ‫نهێنیه‌كانی نێو ئایینه‌كه‌یان و باسنه‌كردنی الی خه‌ڵكانی‬ ‫غه‌یر ‌ه كاكه‌یی دامه‌زراوه‌‪ ،‬ئه‌م بابه‌ته‌ش وه‌ك به‌شێك ل ‌ه‬ ‫پیرۆزیه‌كانی نێو بیروباوه‌ڕه‌كه‌یان ته‌ماشاده‌كه‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫نووسین و توێژینه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌م گروپه‌ ئایینی ‌ه كارێكی‬ ‫ئاسان و سه‌رپێی نییه‌‪ ،‬ئه‌م فاكته‌ره‌ش وایكردو ‌ه تاوه‌كو‬ ‫ئێستاش به‌شێك ل ‌ه بیروباوه‌ڕو تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه ئایینیه‌كانی ئه‌م‬ ‫گروپه‌ به‌نادیاری بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌گشتیی كاكه‌ییه‌كان له‌ناوچه‌ جیاوازه‌كانی كوردستاندا‬ ‫به ‌چه‌ند ناوێكی جودا ناسراون‪ ،‬هه‌ریه‌ك ‌ه له‌م ناوانه‌ش ك ‌ه‬ ‫لێیانراوه‌ گوزارشت ل ‌ه مانایه‌كی تایبه‌ت ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌رۆژهه‌اڵتی‬ ‫كوردستان پێیان ده‌ڵێن یارسانی وعه‌لی ئیالهی وئه‌هلی‬ ‫حه‌ق‪ ،‬له ‌باكورو رۆژئاوا به‌ عه‌له‌وی ناسراون‪ ،‬له‌باشور‬ ‫پێیان ده‌ڵێن كاكه‌یی‪ ،‬هاواری وئه‌هلی حه‌ق‪ ،‬ل ‌ه نێوان موسڵ‬ ‫وهه‌ولێر پێیان ده‌ڵێن ساره‌لوو‪ ،‬به‌اڵم یارسان باڵوترین‬ ‫ناوێك ‌ه ك ‌ه ئه‌م گروپه‌ی پێده‌ناسرێت‪ ،‬هه‌ره‌وه‌ها له ‌الیه‌ن‬ ‫پسپۆرو لێكۆڵه‌ره‌وانیش به‌شێوه‌یه‌كی زیاتر ب ‌ه عه‌لی ئیالهی‬ ‫ناوزه‌ندكراون‪.‬‬

‫هه‌ولێر بوونیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت هه‌ندێ له‌توێژه‌ران باس له‌و ‌ه ده‌كه‌ن كه‌هه‌ندێك‬ ‫ل ‌ه ئه‌هلی حه‌ق له‌ توركیاو قه‌فقاس و هیندستان ده‌ژین‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ئه‌م ئایین ‌ه ته‌نها تایبه‌ت نیی ‌ه به‌كورد‪،‬‬ ‫به‌ڵكو میلله‌تانی تری غه‌یره‌ كورد هه‌ڵگری ئه‌م بیروباوه‌ڕه‌ن‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪30‬‬

‫خۆیان باسی ده‌كه‌ن داره‌كه‌ درێژبووه‌و گه‌شتوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وه‌ك موعجیزه‌یه‌ك ناوده‌به‌ن‪ ،‬لێره‌وه‌ ناوی كاكه‌یی‬ ‫نراوه‌ ل ‌ه شوێنكه‌وتوانی‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌وردی سه‌رنج بده‌ینه‌ ئه‌م ئه‌فسانه‌ی ‌ه به‌گشتیی‬ ‫ره‌هه‌ندی ئایینی وبه‌پیرۆزدانانی كه‌سایه‌تیه‌كی دیاری‬ ‫كاكه‌ییمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌پێناو قه‌ناعه‌تپێكردنی‬ ‫شوێنكه‌وتوانی وبه‌رجه‌سته‌بوونی خه‌سڵه‌تی پیرۆزبوون‬ ‫له‌م ئایینه‌دا‪ .‬له‌الیه‌كی تره‌وه‌ هه‌ردوو ناوی (یار) و (كاكه‌)‬ ‫هه‌ردووك هاومانان‪ ،‬به‌ومانایه‌ی شوێنكه‌وتوانی ئه‌م ئایین ‌ه‬ ‫وه‌ك چۆن خۆیان به‌ یاری سوڵتان سه‌هاك داده‌نێن‪ ،‬ئاواش‬ ‫له‌نێوخۆیاندا خۆیان به‌براو یاری یه‌كتر داده‌نێن‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫برایه‌تی و(كاك) بنه‌ڕه‌تێكی سه‌ره‌كی باوه‌ڕی كاكه‌ییه‌كانه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو پێڕه‌وانی ئه‌م ئایینه‌ خۆیان به‌براو (كاكه‌ی) یه‌كتر‬ ‫داده‌نێن‪ ،‬لێره‌و ‌ه ناوی (كاكه‌یی)یان بۆ ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێكی تر وشه‌ی كاكه‌یی ده‌به‌ستنه‌و ‌ه به‌ ناوی چه‌ند‬ ‫خێڵێكی كوردییه‌وه‌‪ ،‬یاخود گروپێكی ئایینی به‌ناوی (االخوه‌)‬ ‫كه‌له‌سه‌رده‌می عه‌باسیه‌كاندا سه‌ریهه‌ڵداوه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئه‌هلی حه‌ق‪ :‬كاكه‌ییه‌كان خۆیان حه‌زده‌كه‌ن به‌م‬ ‫ناوه‌وه‌ ناوزه‌ند بكرێن‪ ،‬چونكه‌ له‌پشتی ئه‌م ناوه‌وه‌ ئه‌و‬ ‫بۆچونه‌ هه‌ی ‌ه كه‌ هه‌موو ئایینه‌كانی تر ناحه‌قن‪ ،‬ته‌نها ئه‌مان‬ ‫ئه‌هلی حه‌قن‪،‬یاخود باوه‌ڕیان وای ‌ه ك ‌ه هه‌موو ئایینه‌كانی تر‬ ‫له‌نێو ده‌چن وكۆتاییان پێدێت‪ ،‬ته‌نها ئه‌مان ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌مان ئه‌هلی حه‌قن بۆ هه‌تا هه‌تایی ده‌مێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌راستیدا ئه‌م ناوه‌ش جێگای تێبینی وسه‌رنجه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫شوێنكه‌وتوانی هه‌ر ئایینێك خۆیان به‌ راست وحه‌ق ده‌زانن‬ ‫له‌وی تر‪ ،‬بابه‌تی مانه‌وه‌ی هه‌ر ئایینێك تاوه‌كو كۆتایی‬ ‫مژارێكی زیندووه‌و له‌نێو سه‌رجه‌می ئایینه‌كاندا بوونی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫واته‌ ته‌نها تایبه‌ت نییه‌ به‌مان ك ‌ه ئه‌هلی حه‌قن‪.‬‬ ‫‪ -4‬عه‌لی ئیالهی‪ :‬ناوی عه‌لی ئیالهی له‌وه‌و ‌ه هاتوو ‌ه‬ ‫كه‌ ئیمامی (عه‌لی كوری ئه‌بی تالیب) ته‌جسیدێكی خوا بوو ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر زه‌مین‪ ،‬ته‌نانه‌ت بڕوایان وایه‌ كه‌ (علی) نه‌مردووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو رۆحه‌كه‌ی به‌رزبوه‌ته‌و ‌ه بۆ ئاسمان وچوه‌ت ‌ه ناو خۆر‪،‬‬ ‫خۆریش هه‌موو فه‌رمانه‌كانی له‌مه‌و ‌ه وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌ریه‌كێك له‌ (حه‌زره‌تی مه‌سیح‪ ،‬سه‌لمانی‬ ‫فارسی‪ ،‬حسێنی كوری عه‌لی‪ ،‬بالولی مایی‪ ،‬باوا سه‌رهه‌نگی‬ ‫ده‌ودانی‪ ،‬باوا ناوسی سه‌رگه‌تی‪ ،‬سان سه‌هاك‪ ،‬شاوه‌یسقولی‬ ‫قرمزی‪ ،‬شاخۆشین) و‌چه‌ند كه‌سایه‌تیه‌كی تر رۆحی‬ ‫خواوه‌ندیان تیا جێگیر بووه‌‪ .‬الی كاكه‌ییه‌كان هه‌رچه‌ند ‌ه‬

‫كاكه‌ییه‌كان بڕوایان وای ‌ه ك ‌ه خوا‬ ‫چه‌ندین جار به‌شێوه‌ی ئاده‌میزاد‬ ‫ده‌ركه‌وتووه‌و له‌ناویاندا ژیاوه‌‪،‬‬ ‫كرده‌وه‌ی ئاسابه‌ده‌ری ئه‌نجامداوه‌و‬ ‫رێگه‌ی راستی نیشانداون‬ ‫ته‌جسیدی (عه‌لی) یه‌كه‌مینه‌‪ ،‬به‌اڵم ته‌جسیدی سه‌ره‌كی‬ ‫وهه‌ره‌گه‌وره‌یی خودایی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌الی ئه‌مانه‌و ‌ه‬ ‫ێ گه‌وره‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫شاخۆشین وسه‌ڵتان سه‌هاك پایه‌ی گه‌ل ‌‬ ‫مێژووی ده‌ركه‌وتنی كه‌كه‌ییه‌كان‬ ‫له‌باره‌ی مێژووی ده‌ركه‌وتنی كاكه‌ییه‌كان بیروبۆچونی‬ ‫جیاواز له‌نێو سه‌رچاوه‌كاندا ده‌بینرێت‪ ،‬هه‌ندێك ده‌یانگێڕنه‌و ‌ه‬ ‫بۆ سه‌رده‌می پێش ئیسالم به‌هۆی بوونی كۆمه‌ڵیك‬ ‫بیروباوه‌ڕی ئایینی ك ‌ه نزیك بوو ‌ه له‌ بیروباوه‌ڕی‬ ‫كاكه‌ییه‌كانه‌وه‌‪‌ ،‬له‌كاتی فه‌تحكردنی ناوچه‌كوردییه‌كان‬ ‫له‌الیه‌ن مسوڵمانه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئیتر له‌م كاته‌دا یارساییه‌كان‬ ‫سه‌ریانهه‌ڵداوه‌و داوای زیندووكردنه‌وه‌ی ئایینی خۆیان‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش دێڕێك هۆنراو ‌ه به‌به‌ڵگ ‌ه‬ ‫دێننه‌وه‌ كه‌له‌الیه‌ن یه‌كێك ل ‌ه رابه‌ره‌كانیان به‌ناوی (بالولی‬ ‫مایی) نوسراوه‌‪:‬‬ ‫ئەو واتەی یاران ئەو واتەی یاران‬ ‫ئێمە دێوانەین ئەو واتەی یاران‬ ‫هەنێ مەگێلێن یەک یەک شاران‬ ‫تا زیندە کەریم ئایین ئێران‬ ‫واتا یاران دەڵێن کە ئێمە دێوانەین و ئەوە دەربرینی یارانە‬ ‫دەرهەق بە ئێمە‪ ،‬مەبەستی یاران لە خەلکی ئەو سەردەمەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمە شار بە شار دەگەرێین تا زیندوویکەینەوە ئایینی‬ ‫رەسەنی ئێران‪ ،‬لێرەدا ئێران بە واتای گەالنی ئاریایی دێ‬ ‫نەک دەوڵەتی ئێران‪ ،‬ئه‌م بۆچونه‌ له‌رووی زانستییه‌وه‌ له‌نگی‬ ‫تێدایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و دێڕ ‌ه هۆنراوه‌یه‌ش له‌و سه‌رده‌مه‌دا هاتبێت‬ ‫بۆ ئه‌و ساته‌وه‌خت ‌ه نووسرابێت‪ ،‬ئه‌وا زیاتر مه‌به‌ستی ئایینی‬ ‫زه‌رده‌شتیه‪ ‌،‬نه‌ك یارسان‪ ،‬چونك ‌ه ئایینی زه‌رده‌شتی پێش‬

‫بیروباوه‌ڕیان‬

‫بیروباوه‌ڕی كاكه‌یی تێكه‌اڵوییه‌ك ‌ه له‌ بیروباوه‌ڕو‬ ‫ئایینه‌ كۆن و جۆراوجۆره‌كانی هاوسه‌رده‌می خۆی‪،‬‬ ‫وه‌ك زه‌رده‌شتی‪ ،‬یه‌زیدی‪ ،‬ئیسالم‪ ،‬مانه‌وی‪ ،‬مه‌زده‌ك‬ ‫و هه‌ندێ ئایینزای تر‪ ،‬بڕوایان به‌دوو بنه‌مای سه‌ره‌كی‬ ‫ئایینی هه‌ی ‌ه كه ‌له‌ ته‌سه‌وفی ئه‌وپڕگره‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی‬ ‫گرتووه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌وانیش بریتین له‌ یه‌كێتی بوون (وحد ‌ه‬ ‫الوجود) له‌گه‌ڵ ته‌جسیدی ئیالهی (الحلول)‪ ،‬مه‌به‌ستیان‬ ‫له ‌یه‌كێتی بوون ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه خواوه‌ند له‌ دوو الیه‌نه‌و ‌ه‬ ‫ته‌ماشا ده‌كرێت‪ ،‬الیه‌نێكی نهێنی شاراوه‌یی كه‌نه‌هه‌ستی‬ ‫پێده‌كرێت‪ ،‬نه‌ده‌ناسرێت ونه‌دیاریده‌كرێت‪ ،‬ئه‌م الیه‌نه‌ش‬ ‫به‌هیچ جۆرێك رێگای به‌ چه‌ندبوونی خوا نادات‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها الیه‌نێكی دیارو به‌رچاو ك ‌ه خوا له‌ناو چه‌ند‬ ‫شێوه‌یه‌كی وچه‌ندیه‌تی شتاندا ده‌نوێنێت‪ ،‬له‌و شتانه‌ی‬ ‫كه ‌بۆخۆی خه‌لقی كردوون‪ ،‬لێره‌وه‌ بڕوایان وای ‌ه‬ ‫هه‌موو شتێكی سه‌ر رووی زه‌مین له‌نوری خواوه‌یه‌‪،‬‬ ‫دونیاش مه‌نزڵگای پاك وراستانه‌‪‌ ،‬بڕوایان وایه‌ نوری‬ ‫خودا ته‌نانه‌ت له‌ ئاژه‌ڵیشدا هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌ ئازاردانی ئاژه‌ڵ‬ ‫خوا توڕه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫بنه‌مای دووه‌می بیرئاوباوه‌ڕیان ته‌جسیدی خوایه‌‪،‬‬ ‫كاكه‌ییه‌كان بڕوایان وای ‌ه كه‌ خوا چه‌ندین جار به‌شێوه‌ی‬ ‫ئاده‌میزاد ده‌ركه‌وتووه ‌و ل ‌ه ناویاندا ژیاوه‌‪ ،‬كرده‌وه‌ی‬ ‫ئاسابه‌ده‌ری ئه‌نجامداوه‌و رێگه‌ی راستی نیشانداون‪‌،‬بڕوایان‬ ‫وای ‌ه خوا حه‌وت جار دابه‌زیوه‌‪ ،‬لێره‌و ‌ه مێژووی ئایینه‌كه‌یان‬ ‫به‌سه‌ر حه‌وت چه‌رخدا دابه‌ش ده‌كه‌ن وه‌ك له‌م خشته‌یه‌دا‬ ‫دیاره‌‪:‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئیسالم له‌ناوچه‌كوردیه‌كان وواڵتی فارس (ئێران) باڵوبوو‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ئه‌م بۆچون ‌ه الوازو نازانستییه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێكی تر ده‌یانگێرنه‌و ‌ه بۆ كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی‬ ‫دووه‌می كۆچی‪ ،‬به‌ده‌ركه‌وتنی یه‌كێك ل ‌ه رابه‌ره‌كانیان به‌ناوی‬ ‫(بالولی ماهی) ( ؟‪319-‬ك)‪ ،‬ئه‌م رابه‌ره‌ی كاكه‌یی كۆمه‌ڵێك‬ ‫بیروڕای تایبه‌تی خۆی باڵوكرده‌وه‌ ك ‌ه له‌ ئایینه‌ كۆنه‌كانی‬ ‫ئێرانی ومیلله‌تانی كۆنی رۆژهه‌اڵت وه‌ریگرتووه‌‪ ،‬دواتر ئه‌م‬ ‫بیروبۆچونان ‌ه له‌الیه‌ن (سان سه‌هاك)ه‌و ‌ه له‌سه‌ده‌ی حه‌وته‌می‬ ‫كۆچی زیندوكراوه‌ته‌وه‌و دواتر باڵوبوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا پێویسته‌ ئاماژه‌ به‌وه‌ بده‌ین كه‌له‌روی لۆژیكیه‌و ‌ه‬ ‫چۆن ده‌كرێت پاش پێنج سه‌ده‌ ئه‌م ده‌قانه‌ی كه‌ ئاماژه‌ی‬ ‫پێدرا وه‌ك خۆیان مابنه‌وه‌و نه‌فه‌وتابن یاخود ده‌ستكاری‬ ‫نه‌كرابن‪ ،‬پاشان زه‌روره‌تی زیندوكرنه‌وه‌ی ئه‌م ده‌قان ‌ه بۆچی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ له‌كاتێكدا له‌دوو قۆناغی جیاوازی مێژوویدا بن‪،‬‬ ‫ب ‌ه هه‌رحاڵ ئه‌م بۆچونه‌ش بۆچونێكی گوماناوییه‌و ناكرێت له‬ ‫‌رووی زانستییه‌وه‌ به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێكی تر له‌سه‌رچاوه‌كان ده‌یانگێڕنه‌وه‌ بۆ گروپێكی‬ ‫ئایینی كه‌له‌سه‌ده‌ی حه‌وته‌می كۆچی ده‌ركه‌وتوون به‌ناوی‬ ‫(االخیة ‌‪ -‬الفتوة‌)‪ ،‬چه‌ند سه‌ركرده‌یه‌كیان هه‌بوو ‌ه به‌ناوی‬ ‫(مبارزالدین كك‪ ،‬حسام الدین كك) و‌ده‌ڵێن كاكه‌ییه‌كان له‌م‬ ‫گروپه‌وه‌ سه‌رچاوه‌یان گرتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی زیاتر له‌ راستییه‌وه‌ نزیكه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی كاكه‌ییه‌كانه‌ بۆ سه‌رده‌می (سان‬ ‫سه‌هاك) كه‌له‌سه‌رده‌می حه‌وته‌می كۆچی‪ /‬سیانزه‌یه‌می‬ ‫زایینی ژیاوه‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌م سه‌رده‌م ‌ه له‌رووی سیاسیی‬ ‫وكۆمه‌اڵیه‌تی وئایینیه‌وه‌ تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬به‌شێك‬ ‫له‌و تایبه‌تمه‌ندیه‌ش بریتییه‌ له‌ سه‌رهه‌ڵدانی ره‌وشێكی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫‌هه‌ندێك ل ‌ه ئه‌هلی حه‌ق ل ‌ه‬ ‫توركیا و قه‌فقاس و هیندستان‬ ‫ده‌ژین‪ .‬لێره‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت ك ‌ه‬ ‫ئه‌م ئایین ‌ه ته‌نها تایبه‌ت نیی ‌ه به‬ ‫‌كورد‬

‫ئاڵۆزی فیكری ئایینی‪ ،‬ئه‌مه‌ش وایكردووه‌ له‌م قۆناغه‌دا‬ ‫چه‌ندین بیروڕاو ئایینزاو بۆچونی تایبه‌ت سه‌رهه‌ڵبدات‪،‬‬ ‫كه‌هه‌ریه‌كه‌یان پاشخانێكی ئایینی هزری ئاڵۆزیان هه‌بوو‪،‬‬ ‫هه‌ندێكیان تێكه‌اڵوێك بوون له‌هه‌ندێك بیروبۆچوونی‬ ‫ئایینی ئیسالم ومه‌سیحی وئایینه‌كۆنه‌كانی پێش ئیسالم‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت هه‌ندێ دابونه‌ریتی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و سه‌رده‌مه‌‪،‬‬ ‫لێره‌و ‌ه ئه‌گه‌ر ته‌ماشای ئایینی كاكه‌یی بكه‌ین به‌ڕوونی‬ ‫هه‌مان ئه‌و خه‌سڵته‌ی تێدا ده‌بینین كه‌باسمانكرد‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫پێده‌چێت ده‌ركه‌وتنی كاكه‌ییه‌كان له‌م سه‌رده‌مه‌دا له‌رووی‬ ‫زانستییه‌وه‌ دروستتر بێت‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪32‬‬

‫بنه‌مایه‌كی تری ئایینی كاكه‌ییه‌كان بریتییه‌ له‌ مه‌بده‌ئی‬ ‫دۆنادۆن (تناسخ االرواح)‪ ،‬ك ‌ه مه‌به‌ست لێی زیندوبوونه‌وه‌ی‬ ‫گیانی مرۆڤ ‌ه له‌دوای مردنی‪ ،‬به‌ومانایه‌ی یه‌كێك كه‌ده‌مرێت‬ ‫گیانی ده‌چێت ‌ه له‌شی مرۆڤێكی تره‌و ‌ه كه‌له‌دایكده‌بێت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫بنه‌مایه‌ش نزیك ‌ه له‌ بنه‌مای ته‌جسیدبوونه‌وه‌و هه‌ردووكیان‬ ‫له‌یه‌ك ل ‌ه بنه‌ڕ‌ه‌تدا یه‌ك بنه‌مای هزریان هه‌یه‌‪ .‬بڕوایان وای ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌دونیادا مرۆڤێكی چاك بووبێت ئه‌وا رۆحه‌كه‌ی‬ ‫ده‌چێت ‌ه گیانی مرۆڤێكی تره‌وه‌‪ ،‬یاخود به‌شێوه‌ی مرۆڤێكی تر‬ ‫له‌دایك ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر مرۆڤێكی خراپ بوو‪ ،‬ئه‌وا رۆحی‬ ‫له‌الشه‌ی دڕنده‌یه‌كدا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬كاكه‌ییه‌كان بڕوایان وای ‌ه‬ ‫مرۆڤ وه‌كو بنه‌ما‌ڵه‌ی مرواری وایه‌‪ ،‬له‌الیه‌كه‌وه‌ ده‌چێت ‌ه‬ ‫ژێر ئاو‪ ،‬له‌الكه‌ی تره‌وه‌ سه‌رئاو ده‌كه‌وێت‪ ،‬بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه‬ ‫وشه‌ی دۆن به‌كارده‌هێنن كه‌ له‌بنه‌ڕه‌تدا وشه‌یه‌كی توركیه‌و‬ ‫به‌مانای كراس گۆڕین دێت‪ ،‬به‌پێی ئه‌م بنه‌مایه‌ هه‌ر مرۆڤێك‬ ‫ده‌بێت (‪)1001‬جار رۆحی بگۆڕێت‪ ،‬وات ‌ه هه‌زارو یه‌ك جار‬ ‫بمرێ وزیندوو بێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر ژیانێكیش له‌م (‪ )1001‬جاره‌ پێی‬ ‫ده‌وترێت دۆن‪ ،‬واته‌ كراس گۆرین‪ ،‬ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنج ‌ه‬ ‫دۆنادۆن خواوه‌ندیش ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش (‪ )1001‬جار ل ‌ه‬ ‫رۆحی مرۆڤدا ته‌جسید ده‌كات‪.‬‬ ‫ل ‌ه رێڕه‌وی ئه‌م دۆنادۆنه‌دا مرۆڤ پاداشت وسزا‬ ‫ده‌درێت‪ ،‬به‌جۆرێك مرۆڤی چاك ل ‌ه دۆنی تازه‌یدا ده‌بێته‌و ‌ه‬ ‫به‌ مرۆڤ‪ ،‬مرۆڤی خراپیش سزا ده‌درێت به‌وه‌ی ده‌بیت ‌ه‬ ‫ئاژه‌ڵ ودڕنده‌‪ ،‬تا سه‌ره‌نجام ل ‌ه كۆتا ژیانیدا وات ‌ه ل ‌ه (‪)1001‬‬ ‫كه‌مین جاردا گیانی ئه‌و كه‌س ‌ه پاك ده‌بێته‌وه‌و ده‌چێت ‌ه له‌شی‬ ‫چاوكراوه‌یه‌ك وحه‌قیقه‌تی بۆ ئاشكرا ده‌بێت و ده‌گاته‌ پله‌ی‬ ‫فریشته‌‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌ دوا قۆناغی ژیانی مرۆڤایه‌تی ل ‌ه ئایینی‬ ‫كاكه‌یدا قۆناغی فریشته‌ییه‌و هه‌موو كه‌س ده‌بێت پێی بگات‪،‬‬

‫له‌و ساته‌وه‌خته‌دا شاخۆشین كه‌ یه‌كێك ‌ه له‌رێبه‌ره‌كانیان‬ ‫وته‌جسیدی خواوه‌ندی تێدایه‌‪ ،‬كوڕی خاتوو جه‌الله‌یه‌‪ ،‬الی‬ ‫كاكه‌ییه‌كان شێوازی له‌دایكبونه‌كه‌ی وه‌ك له‌دایكبوونی عیسا‬ ‫وه‌هایه‌‪ ،‬له‌رێی تاڵێك له‌خۆره‌وه‌ خاتوو جه‌الل ‌ه دوگیان بوو ‌ه‬ ‫ب ‌ه شاخۆشینه‌وه‌‪ ،‬پێیانوایه‌ له‌سه‌ر زه‌مین نه‌ماوه‌و له‌دوا‬ ‫رۆژدا له‌ناوچه‌ی شاره‌زور كه‌ ئه‌وان پێی ده‌ڵێن (شازهور)‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ئیدی ژیان كۆتایی دێت‪ ،‬ئه‌وسا به‌هه‌شت‬ ‫ودۆزه‌خ ولێپرسینه‌و ‌ه نابێت‪ ،‬چونك ‌ه هه‌موو مرۆڤه‌كان ل ‌ه‬ ‫(‪)1001‬ی ژیانیاندا به‌پاداشتی خۆیان گه‌یشتون‪ ،‬ئیدی ده‌بن‬ ‫به‌ فریشته‌و له‌ئاسماندا ده‌ژین‪.‬‬ ‫ل ‌ه بیروباوه‌ڕی كاكه‌ییه‌كاندا له‌نێو ناخی هه‌موو مرۆڤێكدا‬ ‫ملمالنێ هه‌ی ‌ه له‌نێوان عه‌قڵ (هۆش) وهه‌ست (نفس)دا‪،‬‬ ‫بڕوایان وایه‌ ك ‌ه عه‌قڵ سه‌رچاوه‌ی هه‌موو شتێكی چاكه‌و‬ ‫هه‌ستیش پێچه‌وانه‌كه‌یه‌تی سه‌رچاوه‌ی كاری خراپه‌‪ ،‬ئیدی‬ ‫مرۆڤ ئازاده‌ له‌وه‌ی كامیان هه‌ڵده‌بژێرێت ودوای كامیان‬ ‫ده‌كه‌وێت‪ ،‬لێره‌وه‌ مرۆڤ خۆی به‌رپرسیاره‌ نه‌وه‌ك شه‌یتان‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ری هه‌بێت‪ ،‬كاكه‌ییه‌كان خۆیان له‌ناوی‬ ‫شه‌یتان ده‌پارێزن ودورده‌كه‌ونه‌وه‌ لێی‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ندێك‬ ‫له‌نووسه‌رانی ئه‌م بوار ‌ه وه‌ك (مارتن فان برۆنسه‌ن) بۆچونی‬ ‫وایه‌ كه‌ كاكه‌ییه‌كان رێز له‌ شه‌یتان ده‌گرن‪ ،‬له‌م روه‌و ‌ه‬ ‫هه‌مان بیروباوه‌ڕی یه‌زیدیه‌كانیان هه‌یه‪.‬‬

‫هه‌روه‌ها كاكه‌ییه‌كان بڕوایان ب ‌ه نوێژو رۆژوو هه‌ندێ‬ ‫په‌رستشی تر هه‌یه‌‪ ،‬كه‌لێره‌دا ئاماژه‌یان پێده‌ده‌ین‪:‬‬

‫رۆژوو‪ :‬كاكه‌ییه‌كان ته‌نها سێ رۆژ به‌رۆژوو ده‌بن‪،‬‬ ‫كه‌له‌سه‌ره‌تای مانگی كانونی یه‌كه‌مه‌و ‌ه ده‌ستپێده‌كات بۆ‬ ‫ماوه‌ی سێ رۆژو له‌ ئێواره‌ی چواره‌مدا چه‌ژن ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌م‬

‫كتێبی پیرۆزی كاكه‌ییه‌كان‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫ادمونز‪ :‬كورد تورك عرب‪ ،‬دار اراس للطباعة والنشر‪،‬‬‫اربيل‪2012 ،‬ز‪.‬‬ ‫ارثركريستنسن‪ :‬العراق في عهد الساسانيين‪ ،‬القاهرة‪.2004 ،‬‬‫كه‌ریم زه‌ند‪ :‬ئایین وباوه‌ڕ له‌كوردستاندا‪ ،‬سلێمانی‪.1971 ،‬‬‫ المسعودي‪ :‬مروج الذهب ومعادن الجوهر‪ ،‬بيروت‪.1986 ،‬‬‫ره‌شاد میران‪ :‬ره‌وشی ئایینی ونه‌ته‌وه‌یی له‌ كوردستان‪،‬‬‫هه‌ولێر‪.2000 ،‬‬ ‫سدیق بۆره‌كه‌یی‪ :‬كاكه‌ییه‌كان و رێ‌وڕه‌چه‌ڵه‌كیان‪،‬‬‫چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری‪2001 ،‬ز‪.‬‬ ‫كۆساری‪ :‬هاوارو هاوارییه‌كان باسێكی مێژویی‪،‬‬‫چاپخانه‌ی رامان‪2005 ،‬ز‪.‬‬ ‫محمد عباسالعزاوي‪ :‬الكاكائية في التاريخ‪ ،‬شركة التجارة‬‫والطباعة محدودة‪ ،‬بغداد‪.1949 ،‬‬ ‫محمد ئه‌مین زه‌كی به‌گ‪ :‬مێژووی كوردو كوردستان‪،‬‬‫چاپخانه‌ی دارالسالم‪ ،‬بغداد‪.1931 ،‬‬ ‫محمد ئه‌مین هه‌ورامانی‪ :‬كاكه‌یی‪ ،‬چاپخانه‌ی الحوادث‪،‬‬‫بغداد‪.‬‬ ‫محمد ئه‌مین هه‌ورامانی‪ :‬میژووی هه‌ورامان‪ ،‬انتشارات‬‫بلخ‪.1380 ،‬‬ ‫میهرداد ئیزه‌دی‪ :‬ئایین وتاییفه‌ ئایینیه‌كان له‌كوردستان‪،‬‬‫سلێمانی‪.2002 ،‬‬ ‫ئه‌یوب رۆسته‌م‪ :‬یارسان لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مێژوویی‬‫دیینیه‌ سه‌باره‌ت ب ‌ه كاكه‌یی‪ ،‬سلێمانی‪2006 ،‬‬ ‫مينورسكي‪ :‬االكرد مالحظات وانطباعات‪ ،‬بغداد‪.1968 ،‬‬‫‪-‬مينورسكي‪ :‬دائرة المعارف االسالمية‪ ،‬اهل الحق‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫كاكه‌ییه‌كان خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك تێكستی ئایینین ك ‌ه‬ ‫به‌شێوازێكی ئه‌ده‌بی وهۆنراو ‌ه ب ‌ه زمانه‌كانی كوردی‬ ‫(گۆرانی) وفارسی وئازه‌ری نوسراون‪ ،‬له‌م چوارچێوه‌یه‌دا‬ ‫یه‌كێك له‌ كتێب ‌ه پیرۆزه‌كانیان كه‌كاكه‌ییه‌كان پشتی پێده‌به‌ستن‬ ‫وبه‌رده‌وام بۆی ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌‪ ،‬پێی ده‌ڵێن (سه‌ره‌نجام)‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌شێوازی په‌خشان ‌ه شیعر به‌زمانی فارسی نوسراوه‌و‬ ‫هه‌ندێ هۆنراوه‌شی تیادایه‌ به‌دیالێكتی گۆرانی‪ ،‬له‌الیه‌ن‬ ‫رۆژهه‌اڵتناسی روسی (ڤـ‪ .‬مینۆرسكی) له‌ساڵی ‪1842‬ز‬ ‫كۆكراوه‌ته‌وه‌و وه‌ریگێڕاوه‌ته‌ سه‌ر زمانی روسی وله‌ساڵی‬ ‫‪1911‬ز به‌چاپی گه‌یاندوه‌‪ ،‬مینۆرسكی ئاماژه‌ به‌و ‌ه ده‌دات ك ‌ه‬ ‫سه‌ره‌نجام مانای چیرۆكی رۆژگاری جیاوازی یه‌كله‌دوایه‌كی‬ ‫ئه‌هلی حه‌ق ‌ه (كاكه‌ییه‌كان) بدات‪ ،‬پێده‌چێت ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی‬ ‫له‌ده‌ستنوسێكه‌و ‌ه بۆ ده‌ستنوسێكی تر جیاواز بێت‪ ،‬لێره‌و ‌ه‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫چه‌ژنه‌دا كه‌ڵه‌شێر سه‌رده‌بڕن‪ ،‬به‌پێی ژماره‌ی خێزانه‌كه‌یان‪،‬‬ ‫زۆر كات چه‌ژن له‌ماڵی (باوه‌‪-‬سه‌ید) ئه‌نجامده‌ده‌ن وهه‌مویان‬ ‫له‌وێ كۆده‌بنه‌وه‌و به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان خواردنیان به‌سه‌ردا‬ ‫دابه‌شده‌كرێت‪ ،‬ئه‌م كۆبونه‌وه‌و چه‌ژنه‌ تایبه‌ت ‌ه به‌كاكه‌ییه‌كان‬ ‫خۆیان وخاوه‌ن ئایینه‌كانی تر ناتوانن به‌شداربن تیایدا‪.‬‬ ‫نوێژ‪ :‬كاكه‌ییه‌كان نوێژ ناكه‌ن به‌ڵكو زیاتر بڕوایان‬ ‫به‌ پاڕانه‌وه‌ هه‌یه‌و خۆیان وانیشانده‌ده‌ن كه‌ ئه‌مان ئه‌هلی‬ ‫پاڕانه‌و ‌ه بن‪ ،‬بۆ دوعاو پارانه‌وه‌كانیشیان قوربانی ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫له‌كاتی پێویستبوونی كاكه‌ییه‌ك به‌ پێویستیه‌كی ماددی یان‬ ‫مه‌عنه‌وی‪ ،‬ئه‌وا قوربانی له‌گه‌ڵ خۆی ده‌بات بۆ ماڵی سه‌یدو‬ ‫یان باوه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی په‌رستگایان نییه‌ په‌رستش ‌ه دینیه‌كانیان‬ ‫له‌ماڵی باو ‌ه ئه‌نجامده‌ده‌ن‪ ،‬دواتر ژماره‌یه‌ك له‌ ئیمانداره‌كانیان‬ ‫كۆده‌بنه‌وه‌و ویردو سروتی دیینی خۆیان ده‌خوێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئافره‌تان بۆیان هه‌ی ‌ه بچنه‌ ئه‌م كۆبونه‌وانه‌ به‌اڵم بۆیان نیی ‌ه‬ ‫خۆیان ده‌ربخه‌ن به‌ڵكو له‌پشتی په‌رده‌و ‌ه گوێ ده‌گرن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها كاكه‌ییه‌كان كۆمه‌ڵێك دابونه‌ریتی دیكه‌ی ئایینیان‬ ‫هه‌یه‌و تێكه‌ڵ بووه‌ ب ‌ه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیان‪ ،‬له‌وانه‌ سمێڵ‬ ‫هێشتنه‌وه‌‪ ،‬كاكه‌ییه‌كان سمێڵ ده‌هێڵنه‌وه‌‪ ،‬نووسه‌ر (جه‌میل‬ ‫رۆژبه‌یانی) بڕوای وای ‌ه ك ‌ه ئه‌م خوه‌یان له‌ قزڵباشه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ێ مووی عه‌لی‬ ‫وه‌رگرتبێت‪‌ ،‬له‌و بڕوایه‌دان كه‌ گوێزان نه‌توان ‌‬ ‫كوڕی ئه‌بی تالیب ببڕێ‪ .‬مه‌ی خواردنه‌وه‌ له‌الیان كارێكی‬ ‫ناپه‌سه‌نده‌‪ ،‬كاتێك ب ‌ه ره‌وای ده‌زانن كه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫كاكه‌ییه‌كان كه‌سێك مه‌ی بخواته‌وه‌‪.‬‬

‫ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ سه‌ره‌نجام كتێبی یه‌ك جۆرو یه‌ك شێواز‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو چه‌ند جۆرێكی جیاوازن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها كتێبی (شانامه‌ی حه‌قیقه‌ت) كه‌هۆنراوه‌ی‬ ‫فارسیه‌‪،‬له‌ساڵی ‪1900‬ز له‌الیه‌ن حاجی نیعمه‌تواڵ جه‌یحون‬ ‫نووسراوه‌‪ ،‬بایه‌خێكی گه‌وره‌ی الی كاكه‌ییه‌كان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ندێ‬ ‫شیعری هۆنه‌رانی به‌ناوبانگی كورد‪ ،‬وه‌ك (صلوات نامه‌ی‬ ‫خانای قوبادی‪ ،‬عقیده‌ نامه‌ی مه‌وله‌وی) به‌به‌شێك له‌كتێب ‌ه‬ ‫گرنگه‌كانی كاكه‌ییه‌كان داده‌نرێن‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پانۆرامای‬ ‫باڵوبوونەوەی ئیسالم لە كوردستان‬ ‫بەردەوام شێواز و چۆنییەتی باڵوبونەوەی ئیسالم لەناو گەلی كورددا جێگەی‬ ‫مشتومڕ و دەمەقاڵەیە‪ ،‬هۆكاری ئەم حاڵەتەش لەبوونی دوو دیدەوە سەرچاوە دەگرێت‪،‬‬ ‫كە هەردوكیان پاڵنەری ئایدۆلۆژیی و بڕیاری پێشوەختیان هەیە‪ ،‬یەكەمیان پێیوایە‬ ‫ئیسالم بەزەبری شمشێر لەناو كورددا باڵوبوەتەوە‪ ،‬دووەمیشیان پێداگرە لەسەر ئەوەی بە‬ ‫ئاشتی و گفتوگۆ گەلی كورد ئیسالمی قبوڵ كردووە‪ ،‬هەریەك لەم دوو دیدگایەش بڕێك‬ ‫پاساو و شیكاری مێژووییان لەبەردەستە‪ .‬لەم توێژینەوەیەدا بە پشتبەستن بە بەڵگە و‬ ‫راستیی ‌ه مێژوییەكان دەگەرێینەوە بۆ ماجەراكانی پەیوەندی كورد و ئیسالم و پانۆرامای‬ ‫باڵوبونەوەی ئەم ئاینە لەناوچە كوردنیشنەكان‪ ،‬كە نیشتیمانێك بووە بۆ پەیڕەوانی‬ ‫ئاینەكانی زەردەشتی و جولەكە و مەسیحی‪.‬‬ ‫یاسین تەها‬

‫توێژەرو رۆژنامەنووسە‪ .‬بە هەردوو زمانی كوردی‬ ‫و عەرەبی لەبارەی بابەتە كلتوریی و هەنوكەییەكان‬ ‫دەنوسێت‪ ،‬هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لەئاین و‬ ‫ئاینزاكانی كوردستان‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪34‬‬

‫زۆرێك لە مێژوونوسان و توێژەران‪ ،‬سوورن‬ ‫لەسەر ئەوەی مێژووی موسوڵمانبوونی كورد‬ ‫پەیوەست بكەن بە پرۆسەی فتوحاتی ئیسالمییەوە‬ ‫لە ناوچە كوردنشینەكان‪ ،‬كە لە ساڵی (‪16‬ك‪637 /‬ز)‬ ‫و لە سەردەمی حوكمڕانیی خەلیفەی دووەمی‬ ‫ئیسالم عومەری كوڕی خەتاب دەستیپێكردووە و‬ ‫لە ساڵی (‪20‬ك‪640 /‬ز) ئۆپەراسیۆنە سەرەكییەكانی‬ ‫كۆتاییهاتووە(‪ .)4‬لەپاش كۆتاییهاتنی ئەم پرۆسە‬ ‫سەربازییانەش كوردەكان وردە وردە چونەتە‬ ‫سەر ئاینی ئیسالم(‪ )5‬و لە نێوان سااڵنی (‪30_25‬ك‪/‬‬ ‫‪651_ 646‬ز) بەشی زۆریان بوونەتە موسوڵمان(‪،)6‬‬ ‫ئەم رایەش كە موسوڵمانبوونی كورد دەبەستێتەوە‬ ‫بەفتوحاتەوە لەناو گێڕانەوە مێژووییەكاندا‬ ‫پاڵپشت و پشتیوانی هەیە‪ ،‬لەوانەش نامەیەكی‬ ‫عومەری كوڕی خەتاب بۆ خەڵكی جەلەوال و‬ ‫بۆ فەرماندەی سوپاكەی لەوێ (سەعدی كوڕی‬ ‫ئەبی وەقاس) لەبارەی چۆنییەتی رۆژووگرتن و‬ ‫بەربانگ كردنەوەوە(‪ ،)7‬كە ئاماژەی ئەوەی تیایە‬ ‫پەرستشەكانی ئیسالم شانبەشانی پرۆسەی‬ ‫فتوحات لە ناوچە كوردییەكان باڵو بوونەتەوە‪.‬‬

‫سەرنەكەوتنی فتوحات‬ ‫لە موسوڵمانكردنی سەرجەم كورد‬

‫بەاڵم جیاواز لەم ڕا باوە‪ ،‬هەندێ لە‬ ‫رۆژهەاڵتناسە رووس و رۆژئاواییەكان پێیانوایە‬ ‫باڵوبوونەوەی تەواوەتی ئیسالم لەناو كورددا‬ ‫دەسودەم و شانبەشانی فتوحات بەرێوەنەچووە‬ ‫بەڵكە دواكەوتووە بۆ دوو سەدە لە پاش فتوحاتی‬ ‫ئیسالمی و بەشێوەیەكی كردەیی لە سەدەی‬ ‫سێیەمی كۆچی‪ /‬نۆیەمی زاینی دەستیپێكردووە و‬ ‫لە سەدەكانی چوارەم و پێنجەمی كۆچی‪ /‬دەیەم‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫زۆرێك لەمێژوونوسان پێیانوایە یەكەم‬ ‫پەیوەندیی كورد و ئیسالم دەگەرێتەوە بۆ‬ ‫سەردەمی پێغەمبەری ئیسالم (دروودی خوای‬ ‫له‌سه‌ر بێت)‪ ،‬بەو پێیەی یەكێك لە هاوەڵەكانی‬ ‫بەناوی (كابان _ جابان) لە نەتەوەی كورد بووە(‪،)1‬‬ ‫هەرچەندە لەناو سەرچاوەكاندا زانیاریی ئەوتۆ‬ ‫لەبارەی ئەم سەحابییە كوردەوە لەبەردەستدا‬ ‫نییە‪ ،‬وەك شوێنی لەدایكبوون و پێگەشتن و‬ ‫تەنانەت لەسەر رێنوسی ناوەكەشی ناكۆكیی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم هیچیان ناكۆكییان نییە لەسەر ئەوەی‬ ‫یەكێكە لەوانەی كە فەرموودەی گێڕاوەتەوە‬ ‫(راوی)(‪ ،)2‬بەجۆرێك كە مەیمونی كوڕی كابان‬ ‫فەرمودەیەكی لێ گێڕاوەتەوە لەبارەی قەرز و‬ ‫مارەییەوە كە زیاتر لە جارێك لە پێغەمبەری‬ ‫(دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) بیستووە تا دەگاتە‬ ‫‪ 10‬جار”(‪ )3‬كە ئەمەش هێمایە بۆ درێژیی ماوەی‬ ‫هاوەڵیكردنی پێغەمبەر (دروودی خوای له‌سه‌ر‬ ‫بێت)‪.‬‬ ‫راستە دەكرێت بوونی ئەم هاوەڵە (صحابی)‬ ‫كوردە بە بەڵگەی بوونی جۆرێك لەپەیوەندیی‬ ‫لەنێوان كورد و ئیسالم لێكبدرێتەوە لە قۆناغەكانی‬ ‫سەرەتای دەركەوتنیدا‪ ،‬بەاڵم هیچ دووریش نییە‬ ‫حاڵەتی (كابانی كوردی) و هاوەڵیكردنی لەگەڵ‬ ‫پێغەمبەری ئیسالم حاڵەتێكی تاكەكەسی بێت‬ ‫وەك چۆن سەلمانی فارسی و بیاللی حەبەشی‬ ‫موسوڵمان و هاوەڵی پێغەمبەربوون‪ ،‬كەچی‬ ‫گەلەكانیان لە حەبەشە و واڵتی فارس ئەوكات‬ ‫هێشتا موسوڵمان نەبوون‪ ،‬بۆیە ناكرێت مێژووی‬ ‫باڵوبونەوەی ئیسالم لە كوردستاندا ببەسرێتەوە‬ ‫بەم هاوەڵە كوردەوە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫یەكەم پەیوەندیی كورد و ئیسالم‬

‫پرۆسەكانی فتوحات‬ ‫وەك دەستپێكێكی گشتگیر‬

‫‪35‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫و یازدەیەمی زاینی ئیسالم مۆركێكی میللی لەناو‬ ‫كورددا وەرگرتووە(‪ ،)8‬ئەم بووچونەش بە هەمان‬ ‫شێوەی بۆچوونی پێشوو پاڵپشت و بەڵگەی‬ ‫مێژوویی خۆی هەیە كە پشتڕاستی بكاتەوە‪،‬‬ ‫لەوانەش دواكەوتنی باڵوبونەوەی ئیسالم لە‬ ‫هەندێ شارەدێی كوردیدا لە چەشنی دووژانە‬ ‫(دزدان) و شارەدێی (بیر) لە هەورامان كە سەرەتا‬ ‫بەرەنگاری عەرەبە موسوڵمانەكان بوونەتەوە‪،‬‬ ‫پاش كۆتاییهاتنی فتوحات و بێهیوابوون لە‬ ‫موسوڵمانبوونیان‪ ،‬خۆیان بەخواستی خۆیان‬ ‫ئاینی ئیسالمیان قبووڵیان كردووە‪ ،‬وەك‬ ‫هەندێ لەگەڕیدەی هاوچەرخی ئەم رووداوانە‬ ‫لە یاداشتەكانی خۆیاندا روونیانكردۆتەوە(‪،)9‬‬ ‫بەاڵم بەشێوەیەكی گشتیی دەكرێت بوترێت‬ ‫ئەم دواكەوتنەی باڵوبونەوەی ئیسالم لەناوچە‬ ‫شاخاوییە سەختەكانی كوردستاندا بووە و‬ ‫باڵوبونەوەی ئیسالم لە شارە گەورەكانی‬ ‫كوردستاندا بەمجۆرەی ئەمان دوا نەكەوتووە تا‬ ‫بگاتە دوو سەدە لەپاش فتوحات‪.‬‬

‫سوڵح و شەڕەكانی فتوحات‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪36‬‬

‫ئەگەر بگەرێینەوە بۆ پرۆسەی فتوحاتی‬ ‫ئیسالمییش كە وێستگەی سەرەكیی باڵوبونەوەی‬ ‫ئیسالمە لە كوردستاندا و گوزەرێك بە ماجەراو‬ ‫رووداوەكانیدا بكەین‪ ،‬ئەوە دەردەكەوێت ئەم‬ ‫پرۆسەیە لەدوو میحوەرەوە بووە‪ ،‬كە میحوەری‬ ‫ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی ساسانی و میحوەری‬ ‫ناوچەی نفوزی بێزەنتییە‪ ،‬ئەم پرۆسەیە دوو‬ ‫رێگاچارەی سەرەكیشی گرتۆتە بەر‪ ،‬كە یەكەمیان‬ ‫ئاشتەوایی و سوڵحكردنە‪ ،‬دووەمیشیان جەنگ‬ ‫و بەرەنگاربوونەوەیە بۆ ئەوانەی بەسوڵحكردن‬ ‫قایل نەبوون‪ ،‬ئەم راستییە مێژوویەش قابیلی‬ ‫نكوڵییكردن نییە و بەشێكە لەدابودەستوری باوی‬

‫ئەو سەردەمە‪ ،‬وەك چەند جارێكیتریش روون‬ ‫كراوەتەوە باڵوبوونەوەی ئیسالم بەسوڵح بووبێت‬ ‫یان بەشەڕ هیچ لەو راستییە ناگۆرێت كە پاش‬ ‫ڕەوینەوەی مەترسییە سەربازییەكانیش گەلی‬ ‫كورد هەر لەسەر پابەندیی خۆیان بە ئیسالم‬ ‫بەردەوام بوون‪ ،‬بەئەوپەڕی نیازپاكییەوە خزمەتی‬ ‫ئەم ئاینەیان كردوە و زۆرجاریش باجی قورسیان‬ ‫لەسەری داوە‪ ،‬مێژوی چواردە سەدەش بەر لە‬ ‫ئێستاش بەپێودانگ و پێوەرە هاوچەرخەكانی‬ ‫ئێستا ناپێورێت و هەڵناسەنگێنرێت‪ ،‬لەسەر قسەی‬ ‫ئیبن خەلدونیش هەموو رووداوە مێژووییەكان‬ ‫بەرەنجام و زادەی هۆكار و واقیعی باو و باڵوی‬ ‫سەردەمی خۆیانن‪.‬‬

‫میحوەرەكانی فتوحات‬

‫وەك ئاماژەمان پێكرد‪ ،‬عەرەبە موسوڵمانەكان‬ ‫پالنێك‬ ‫بەپێی‬ ‫كوردنشینەكانیان‬ ‫ناوچە‬ ‫كۆنترۆڵكردوە كە لەدوو قۆڵ و دوو میحوەرەوە‬ ‫بووە‪ ،‬میحوەری یەكەم‪ ،‬ناوچەكانی بندەستی‬ ‫حوكمڕانیی ساسانییە كە ناوچەكانی نەهاوەند‪،‬‬ ‫هەمەدان‪ ،‬دەینەوەر‪ ،‬ماسبذان‪ ،‬حەلوان‪ ،‬شارەزوور‪،‬‬ ‫ئازەربایجان و چەند ناوچەیەكیتری دەگرتەوە(‪،)01‬‬ ‫میحوەری دووەمیش ناوچەكانی بندەستی رۆمە‬ ‫بێزەنتییەكانە كە زیاتر ناوچە كوردنشینەكانی‬ ‫باكور و رۆژئاوای كوردستان دەگرێتەوە‪ ،‬وەك‬ ‫جەزیرە‪ ،‬روها و دەوروبەری حەڕان(‪.)11‬‬

‫میحوەری رۆژهەاڵت (ساسانی)‬

‫لە میحوەرە فارسییەكە سەرەتای پێكدادانی‬ ‫عەرەبە موسوڵمانەكان لە واڵتی كورددا لە‬ ‫شارۆچكەی جەلەوال بووە‪ ،‬كە بوەتە گۆڕەپانی‬ ‫جەنگێكی خوێناوی گەورە لە ساڵی (‪16‬ك‪637 /‬ز)‬ ‫(‪ )21‬لە نێوانموسوڵمانەكان و ئەو عەجەمانەی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دوای شكستی قادسیە لەوێ لەنگەریان گرتبوو‬ ‫وەكو هێڵی دووەمی بەرگریی‪ ،‬لەم شەڕەدا‬ ‫عەجەمەكان شكان و هەڵهاتن‪ ،‬موسوڵمانەكانیش‬ ‫بەدەم كوشتارەوە دوایانكەوتن(‪ ،)31‬بەجۆرێك كە‬ ‫زەوی لەدوورەوە رەشی دەنواند لە كەڵەكەبوونی‬ ‫تەرمی ئەوان(‪ ،)41‬ژمارەیەكی زۆر كەمیان لێ‬ ‫قوتاربوو(‪ ،)51‬لەپاش ئەم سەركەوتنە سەربازییە‬ ‫گەورەیەش عەرەبە موسوڵمانەكان بەردەوام‬ ‫بوون لە پێشڕەوی بە ئاراستەی رۆژهەاڵتی‬ ‫روباری دیجلە‪ ،‬كاتێك گەشتنە دەروازەكانی‬ ‫شارۆچكەی مەندەلی (بندنیجین) خەڵكەكەی داوای‬ ‫ئەمانیان كرد بەرانبەر بەوەی كە جزیە و خەراج‬ ‫بدەن(‪ ،)61‬دواتریش شاری حەلوان كە تێكەڵەیەك‬ ‫لە كوردی شازنجان و گۆران و هەندێ هۆزی‬ ‫فارسی تێدا نیشتەجێ بوو(‪ )71‬بە شەڕ فەتح‬ ‫كرا(‪ ،)81‬چونكە خەڵكەكەی ئیسالمیان قبوڵ‬ ‫نەكرد(‪ ،)91‬پاش شەڕوپێكدادان خەڵكی حەلوان‬ ‫لەگەڵ موسوڵمانەكان رێككەوتن‪ ،‬ئەوانیش جزیە‬ ‫و خەراج بدەن بەرانبەر بەدابینكردنی ئاسایش‬ ‫و ئازادیی هاتوچۆكردن بۆیان(‪ ،)02‬ئەم سوڵحەی‬ ‫(‪)12‬‬ ‫حەلوانیش كە پاش كوشتن و بڕینی زۆر هات‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫قبوڵكردنی جزیە‬ ‫ئاماژەیەكی روونە كە‬ ‫زۆرینەی كورد لە رێی فتوحاتەوە‬ ‫نەچوونەتە سەر ئاینی ئیسالم‪،‬‬ ‫بەڵكە رازییبوون وەكو‬ ‫ئەهلی كیتاب مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵدا بكرێت‬ ‫نەك موسوڵمان‬

‫بوو بەپێشینەیەك بۆ فەتحكردنی شارەكانی‬ ‫كرمانشاه و ناوچەكانی شارەزوور و چەندین‬ ‫شارەدێ و ناوچەی تری كوردنشین(‪ ،)22‬خەڵكی‬ ‫ئەم ناوچانە كە رازیی بوون جزیە و خەراج بدەن‪،‬‬ ‫ئەوەیان كردە مەرج لەسەر موسوڵمانەكان كە‬ ‫“نەكوژرێن‪ ،‬تااڵن نەكرێن‪ ،‬رێگەی هاتوچۆیان لێ‬ ‫نەگیرێت بۆ هەركوێ خۆیان پێیان خۆشە”(‪.)32‬‬ ‫دەكرێت فەتحی حەلوان بە سەرەتا و دەسپێكی‬ ‫پەیوەندیی كورد و سوپای ئیسالم دابنرێت‬ ‫چونكە ئەم شارە خاڵی جیاكەرەوەی عێراقی‬ ‫عەرەبی و عێراقی عەجەمییە (هەرێمی چیا)‬ ‫(‪ ،)42‬كاتێكیش عەرەبە موسوڵمانەكان حەلوانیان‬ ‫تیپەڕاند و روویانكردە ناوچە كوردنشینەكانی‬ ‫تری هەرێمی چیا(‪ )52‬رووبەڕووی بەرەنگارییەكی‬ ‫توند بوونەوە‪ ،‬بە تایبەت لە شاری نەهاوەند كە‬ ‫تێكەڵەیەك لە كورد و عەرەبی تێدا دەژیا(‪ ،)62‬ئەم‬ ‫شارە بوو بە گۆڕەپانی پێكدادانێكی گەورە لە نێوان‬ ‫سوپای موسوڵمانەكان و سوپای عەجەم لە ساڵی‬ ‫(‪21‬ك‪642/‬ز)(‪ ،)72‬سەرەنجام فاتیحەكان سەركەوتن‬ ‫و لەبەر گرنگیی ئەم جەنگەش بەفەتحی نەهاوەند‬ ‫وتراوە «فتح الفتوح»(‪ ،)82‬خەڵكەكەی ناچاربوون‬ ‫بەرانبەر دابینكردنی پاراستنی گیانیان سوڵح‬ ‫بكەن(‪.)92‬‬ ‫لەپاش كەوتنی نەهاوەندیش شاری دەینەوەر‬ ‫نەیتوانی لەیەك رۆژ زیاتر بەرەنگاری سوپای ئەبو‬ ‫موسای ئەشعەری ببێتەوە (‪ 21‬ك‪642/‬ز)(‪ ،)03‬دواتر‬ ‫رێككەوتن لەسەر ئەوەی لەسەر ئاینی خۆیان‬ ‫بمێننەوە و ئاسایشیان بۆ دابین بكرێت لەپای‬ ‫قبوڵكردنی پێشكەشكردنی جزیە و خەراج(‪ ،)13‬هەر‬ ‫ئەمەش وایكرد فه‌رمانڕەوا فارسەكەی ناوچەی‬ ‫ئازەربایجان مل بۆ سوپای حوزەیفەی كوڕی‬ ‫یەمانى كەچ بكات (‪22‬ك‪643/‬ز)(‪ )23‬و رێككەوتن‬ ‫هەشت هەزار درهەم كۆ بكەنەوە بۆ عەرەبە‬

‫‪37‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫موسوڵمانەكان لەپای دابینكردنی ئاسایش و‬ ‫هێشتنەوەی پەرستگا زەردەشتییەكەی هەرێمەكە‬ ‫و پاراستنی گیانی كوردەكانی ئازەربایجان(‪.)33‬‬ ‫هەر نزیك لە هەرێمی چیا هەندێ لە‬ ‫كوردەكانی نیشتەجێی واڵتی فارس قبوڵیان‬ ‫نەكرد موسوڵمان بن‪ ،‬قبوڵیان نەكرد جزیە‬ ‫و خەراجیش بدەن بۆیە كەوتنە بەر هێرشی‬ ‫فاتیحەكان(‪ ،)43‬ئەم حاڵەتەش بەزەقی لەناو‬ ‫كوردەكانی ئەهوازدا (خوزستان) روویدا كە‬ ‫سوڵحیان قبوڵ نەكرد و سەرەنجام كوژران و‬ ‫بەدیل گیران(‪ ،)53‬هەروەها هەندێ لە كوردەكانی‬ ‫نیشتەجێی واڵتی فارس رێگەیان لە سوپای‬ ‫ساریەی كوڕی زەنیم گرت (‪23‬ك‪644/‬ز) و‬ ‫سەرەنجامی بەرەنگارییەكەش بە سەركەوتنی‬ ‫سوپاكەی ساریە و شكانی كوردەكان كۆتاییهات‪،‬‬ ‫لەسەرچاوە مێژووییەكانیشدا بەسەرهاتێكی‬ ‫بەناوبانگی خەلیفە عومەر لەبارەی ئەم‬ ‫بەرەنگارییەی كورد و سوپای ئیسالم هەیە كە‬ ‫بە “یا ساریة الجبل الجبل‪ ”...‬ناسراوە(‪.)63‬‬

‫میحوەری باكوور (بێزەنتی)‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪38‬‬

‫لە میحوەری دووەمی فتوحاتیش كە ناوچەكانی‬ ‫نفوزی بێزەنتییە‪ ،‬پرۆسەی فتوحات ساڵێك يان‬ ‫دووان پاش میحوەری ناوچەی نفوزی ساسانی و‬ ‫لە ساڵی (‪17‬ك‪638/‬ز) يان لە ساڵی (‪18‬كـ‪639/‬ز)‬ ‫(‪ )73‬دەستیپێكردووە(‪ ،)83‬رەوشەكە جیاوازیی هەیە‬ ‫و كوردەكانی ئەم میحوەرە (جەزیرە) سوڵحیان‬ ‫لەگەڵ فەرماندەی سوپای عەرەبە موسوڵمانەكاندا‬ ‫قبوڵكردووە‪ ،‬كە عەیازی كوڕی غەنەم سەركردایەتی‬ ‫دەكردن‪ ،‬بەرانبەر پێدانی جزیە و خەراج(‪ ،)93‬هەر‬ ‫لەسەر ئەم دابو دەستورەش لە ساڵی (‪20‬ك‪641/‬ز)‬ ‫شاری ئامەد (دیاربەكر) بەبێ شەڕ فەتحكرا (‪ ،)04‬لە‬ ‫هەمان ساڵیشدا شاری هەولێر فەتحكرا(‪ ،)14‬بەدوای‬

‫بڕی ئەو جزیەی موسڵمانەكان‬ ‫لەسەر ئەهلی كیتاب و‬ ‫زەردەشتییەكان دایانناوە كەمتر‬ ‫بووە لەبڕی ئەو باج و سەرانەیەی‬ ‫رۆمە بێزەنتی و فارسەكان لێیان‬ ‫وەردەگرتن‬ ‫شاری هەولێریشدا سەرجەم مۆڵگە كوردنشینەكانی‬ ‫تر(‪)24‬ی سەر بە هەولێر و پارێزگای دهۆكی ئێستا‬ ‫چوونە ژێر سایەی حوكمڕانی موسوڵمانەكان(‪.)34‬‬ ‫لەسەر بنەمای رێككەوتنەكەی خەڵكی جەزیرە‬ ‫لەگەڵ فاتیحەكان‪ ،‬بڕیاردرا ئەوانەشی ئامادەنین‬ ‫جزیە بدەن و ئەیانەوێت كۆچ بكەن بۆ جێگەی‬ ‫تر رێگەیان پێبدرێت واڵت بەجێبهێڵن و ئازادن لە‬ ‫سایەی حوكمی ئیسالمدا نەژین(‪.)44‬‬

‫قبوڵكردنی جزیە و خەراج لەبری ئیسالم‬ ‫لەگێڕانەوەی ئەم باسە مێژووییانەشەوە‬ ‫دەردەكەوێت كە خەڵكی زۆرینەی ناوچە‬ ‫كوردنشینەكان‪ ،‬بە تایبەت ئەوانەی سەر بە نفوزی‬ ‫دەوڵەتی هیالك و داخوراوی ساسانی بوون كە لە‬ ‫چوار ساڵی كۆتایی تەمەنیدا ‪ 10‬پادشای گۆڕیبوو‪،‬‬ ‫لەبەرەنگاربوونەوەى‬ ‫شكستهێنانیان‬ ‫پاش‬ ‫سەربازیانەی عەرەبە موسوڵمانەكان بەپێی‬ ‫رێككەوتن و قبوڵكردنی جزیە و خەراج خۆیان‬ ‫رادەستی سوپای موسوڵمانەكان كردووە‪ ،‬جگە‬ ‫لە پەیڕەوانی ئاینی زەردەشتی ئەو كوردانەشی‬ ‫لەسەر ئاینی مەسیحی و جوولەكە بوون‪،‬‬

‫هەمان رێگەی زەردەشتییەكانیان هەڵبژارد‬ ‫بە قبوڵكردنی رادەستكردنی جزیە و خەراج‬ ‫بە موسوڵمانەكان(‪ ،)54‬جزیە تایبەتە بە پیاوانی‬ ‫ناموسوڵمان و ژنان و منااڵن ناگرێتەوە‪،‬‬ ‫بڕەكەشی بەپێی توانای دارایی كەسەكان‬ ‫دەگۆڕێت(‪ )64‬خەراجیش باجی زەوی كشتوكاڵییە‬ ‫(‪)74‬‬ ‫و موسوڵمان و ناموسوڵمان هاوبەشن تێیدا‬ ‫وبەپێی توێژینە وەی رۆژهەاڵتناسەكانیش بڕی‬ ‫ئەو جزیەی موسڵمانەكان لەسەر ئەهلی كیتاب و‬ ‫زەردەشتییەكان دایانناوە كەمتر بووە لەبڕی ئەو‬ ‫باج و سەرانەیەی رۆمە بێزەنتی و فارسەكان‬ ‫لێیان وەردەگرتن(‪ ،)84‬هەرچۆنێك بێت قبوڵكردنی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫جزیە ئاماژەیەكی روونە كە زۆرینەی كورد لە‬ ‫رێی فتوحاتەوە نەچوونەتە سەر ئاینی ئیسالم‪،‬‬ ‫بەڵكە رازییبوون وەكو ئەهلی كیتاب مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵدا بكرێت نەك موسوڵمان(‪ ،)94‬ئەمەش كەڵك‬ ‫وەرگرتن بووە لە بڕیاری خەلیفەی دووەمی‬ ‫ئیسالم عومەری كوڕی خەتاب لە بارەی‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ هاوواڵتییە زەردەشتییەكانی‬ ‫سەر بە دەوڵەتی ساسانی وەكو ئەهلی كیتاب‪،‬‬ ‫پاش ئەوەی فەرماندەی میحوەری رۆژهەاڵتی‬

‫ئەوەی تێبینی دەكرێت بەرەنگاریی سەختی‬ ‫كوردەكان زیاتر لەناوچەكانی بندەستی دەوڵەتی‬ ‫ساسانیدایە كە دوژمنایەتی دێرینیان هەیە لەگەڵ‬ ‫عەرەبەكان‪ ،‬باسیلی نیكیتین كە رۆژهەاڵتناسێكی‬ ‫فەرەنسییە پێیوایە ئەم بەرەنگارییە باكگراوەندی‬ ‫ئاینی و كۆمەاڵیەتیشی هەیە‪ ،‬كوردەكان بەگیانی‬ ‫پارێزگارییكردن لە پوش و پاوان و لەوەڕگاكانیان‬ ‫بەرەنگاریی عەرەب فاتیحەكان بوونەتەوە(‪،)25‬‬ ‫بەاڵم محەمەد ئەمین زەكی رایەكی تری هەیە و‬ ‫پێیوایە هۆكارەكەی زیاتر نامۆیی كورد بووە بە‬ ‫دابودەستورەكانی ئیسالم لەگەڵ هاندانی پیاوە‬ ‫ئاینییەكانی زەردەشتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم‬ ‫ئاینە نوێیە و(‪ )35‬و پاش ئەوەی كورد شارەزاییان‬ ‫لەم ئاینە پەیداكردوە بە خواستی خۆسان بوونەتە‬ ‫یەكێك لەمیللەتە هەرە دلسۆز و قوربانیدەرەكانی‬ ‫ئیسالم(‪.)45‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫باڵوبوونەوەی ئیسالم بەسوڵح‬ ‫بووبێت یان بەشەڕ هیچ‬ ‫لەو راستییە ناگۆرێت كە‬ ‫پاش ڕەوینەوەی مەترسییە‬ ‫سەربازییەكانیش گەلی كورد هەر‬ ‫لەسەر پابەندیی خۆیان بەئیسالم‬ ‫بەردەوام بوون‪.‬‬

‫فتوحات (ساسانی) سەعدی كوڕی ئەبی وەقاس‬ ‫لەمبارەیەوە پرسیارێكی ناردووە بۆ خەلیفە‬ ‫لەبارەی چۆنییەتی مامەڵەكردن لەگەڵ پەیڕەوانی‬ ‫ئاینی زەردەشتی‪ ،‬لەگەڵ رونكردنەوەی پێویست‬ ‫لەبارەی بنەماكانی ئاینەكەیان و شێوازی‬ ‫سەرچاوە‬ ‫بەپێی‬ ‫پەرستشەكانیانەوە(‪.)05‬‬ ‫مەسیحییەكان خەلیفە عومەر نەك هەر كورد‬ ‫و زەردەشتییەكان و رۆمەكان بەڵكە عەرەبە‬ ‫مەسیحییەكانی ناو نیوەدورگەی عەرەبیشی ناچار‬ ‫بەموسوڵمانبوون نەكردووە‪ ،‬كاتێك عەرەبەكانی‬ ‫نەجران قبوڵكردنی ئیسالمیان رەتكردەوە رازیی‬ ‫بوو بگوازرێنەوە بۆ عێراق و لەوێ زەوی و‬ ‫زاری پێدان وەكو قەرەبووی راگواستنیان لە‬ ‫نیشتمانی خۆیان (نجران)(‪ ،)15‬كە بەشێكە لە‬ ‫سعودیەی ئێستا و مەترسیی دروستدەكرد‬ ‫لەسەر ئاسایشی خەالفەتی موسوڵمانەكان‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪40‬‬

‫سه‌رچاو‌ه و په‌راوێز‪:‬‬

‫أرشاك بوالديان‪ :‬األكراد من القرن السابع إلى‬ ‫‪ 1‬‬ ‫القرن العاشر الميالدي‪ ،‬ترجمة مجموعة من المترجمين‪،‬‬ ‫دار الفارابي‪ ،‬بيروت‪2013 ،‬م‪ ،‬ص ص ‪.121_120‬‬ ‫الذهبي‪ :‬ميزان االعتدال في نقد الرجال‪ ،‬تحقيق‬ ‫‪ 2‬‬ ‫محمد البجاوي‪ ،‬دار المعرفة‪ ،‬بيروت‪1963 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‬ ‫‪.263‬‬ ‫ابن األثير‪ :‬أسد الغابة في معرفة الصحابة‪،‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫تحقيق علي محمد معوض و عادل أحمد عبد الموجود‪،‬‬ ‫دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت‪1994 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪345‬؛ ابن‬ ‫حجر العسقالني‪ :‬اإلصابة في تمييز الصحابة‪ ،‬تحقيق‬ ‫خيري سعيد‪ ،‬المكتبة التوفيقية‪ ،‬القاهرة‪ ،‬د ت‪ ،‬ج‪،1‬‬ ‫ص‪376‬؛ اآللوسي‪ :‬روح المعاني‪ ،‬ج‪ ،26‬ص ‪.103‬‬ ‫البالذري‪ :‬فتوح البلدان‪ ،‬تحقيق عبد الله أنيس‬ ‫‪ 4‬‬ ‫وعمر أنيس الطباع‪ ،‬مؤسسة المعارف‪ ،‬بيروت‪1987 ،‬م‪،‬‬ ‫ص ص ‪433 _ 423‬؛ ابن خلدون‪ :‬العبر‪ ،‬بيت أفكار‬ ‫الدولية‪ ،‬األردن والسعودية‪ ،‬د‪.‬ت‪ ،‬ص ص ‪،548 ،547‬‬ ‫‪.561 ،558 ،557 ،553 ،556‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫فرست مرعي‪ :‬الفتح اإلسالمي لكردستان‪ ،‬دار‬ ‫الزمان‪ ،‬دمشق‪2011،‬م‪ ،‬ص‪111‬؛ تهامي العبدولي‪ :‬إسالم‬ ‫األكراد‪ ،‬ص ‪.62‬‬ ‫‪ 6‬‬ ‫فرست مرعي‪ :‬الفتح اإلسالمي لكردستان‪ ،‬ص‬ ‫‪171‬؛ راغب السرجاني‪ :‬بين التاريخ والواقع‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‬ ‫‪.118‬‬ ‫أبي يعلى‪ :‬طبقات الحنابلة‪ ،‬تحقيق عبد الرحمن‬ ‫‪ 7‬‬ ‫بن عثمان العثيمين‪ ،‬الرياض‪1999،‬م‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.168‬‬ ‫أرشاك بوالديان‪ :‬األكراد من القرن السابع إلى‬ ‫‪ 8‬‬ ‫العاشر الميالدي‪ ،‬ص ‪128‬؛ تومابوا‪ :‬مع األكراد‪ ،‬ترجمة‬

‫آواز زنكنة‪ ،‬دار الجاحظ‪ ،‬بغداد‪1975 ،‬م‪ ،‬ص ‪.105‬‬ ‫أبي دلف مسعر بن مهلهل الخزرجي‪ :‬الرسالة‬ ‫‪ 9‬‬ ‫الثانية‪ ،‬تحقيق بطرس بولغاكوف‪ ،‬ترجمة محمد منير‬ ‫مرسي‪ ،‬مؤسسة ذين‪ ،‬السليمانية‪2012 ،‬م‪ ،‬ص ص‬ ‫‪.127 _126‬‬ ‫‪ 10‬اليعقوبي‪ :‬تاريخ اليعقوبي‪ ،‬دار صادر‪ ،‬بيروت‪،‬‬ ‫ج‪ ،1‬ص ‪.176‬‬ ‫‪ 11‬اليعقوبي‪ :‬تاريخ اليعقوبي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.176‬‬ ‫‪ 12‬‬ ‫الطبري‪ :‬تاريخ الرسل والملوك‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪24‬؛‬ ‫ابن األثير‪ :‬الكامل في التاريخ‪ ،‬تحقيق أبي الفداء عبدالله‬ ‫القاضي‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت‪1987 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‬ ‫‪.364‬‬ ‫‪ 13‬‬ ‫البالذري‪ :‬فتوح البلدان‪ ،‬ص ‪369‬؛ ابن األثير‪:‬‬ ‫الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.365‬‬ ‫‪ 14‬‬ ‫ابن األثير‪ :‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪335‬؛‬ ‫ابن كثير‪ :‬البداية والنهاية‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪.177‬‬ ‫ابن خلدون‪ :‬العبر‪ ،‬ص ‪.548‬‬ ‫‪ 15‬‬ ‫البالذري‪ :‬فتوح البلدان‪ ،‬ص ‪.369‬‬ ‫‪ 16‬‬ ‫‪ 17‬اليعقوبي‪ :‬البلدان‪ ،‬ص ‪46‬؛ المسعودي‪ :‬مروج‬ ‫الذهب‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪97‬؛ أبو الفدا‪ :‬تقويم البلدان‪ ،‬ص ‪307‬؛‬ ‫قادر محمد حسن‪ :‬اإلمارات الكردية‪،‬ص ‪.38‬‬ ‫‪ 18‬خليفة بن الخياط‪ :‬تاريخ خليفة بن الخياط‪ ،‬ص‬ ‫ص ‪.92 ،77‬‬ ‫‪ 19‬ابن كثير‪ :‬البداية والنهاية‪ ،‬ج‪،7‬ص ‪.179‬‬ ‫الحموي‪ :‬معجم البلدان‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.292‬‬ ‫‪ 20‬‬ ‫ابن األثير‪ :‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪437‬؛‬ ‫‪ 21‬‬ ‫ابن خلدون‪ :‬العبر‪ ،‬ص ‪.558‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪ 22‬البالذري‪ :‬فتوح البلدان‪ ،‬ص ‪.423‬‬ ‫البالذري‪ :‬فتوح البلدان‪ ،‬ص ص ‪.467 _ 466‬‬ ‫‪ 23‬‬ ‫‪ 24‬األزدي‪ :‬تاريخ الموصل‪ ،‬تحقيق أحمد عبدالله‬ ‫محمود‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت‪2006 ،‬م‪،‬ج‪ ،1‬ص ‪46‬؛‬ ‫تومابوا‪ :‬مع األكراد‪ ،‬ص ‪104‬؛ محمد أمين زكي‪ :‬خالصة‬ ‫تاريخ الكرد‪،‬ص ‪.123‬‬ ‫القلقشندي‪ :‬صبح األعشى‪ ،‬ص ‪.373‬‬ ‫‪ 25‬‬ ‫‪ 26‬اليعقوبي‪ :‬البلدان‪ ،‬ص ‪48‬؛ ابن األثير‪ :‬الكامل‬ ‫في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪83‬؛ القزويني‪ :‬نزهة القلوب‪ ،‬ص ‪.74‬‬ ‫‪ 27‬‬ ‫خليفة بن خياط‪ :‬تاريخ خليفة بن خياط‪ ،‬ص‬ ‫‪83‬؛ األزدي‪ :‬تاريخ الموصل‪ ،‬مج‪ ،1‬ص ‪51‬؛ الطبري‪:‬‬ ‫تاريخ الرسل والملوك‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪114‬؛ ابن األثير‪ :‬الكامل‬ ‫في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪.349‬‬ ‫‪ 28‬‬ ‫مسكويه‪ :‬تجارب األمم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪243‬؛ ابن‬ ‫كثير‪ :‬البداية والنهاية‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪.209‬‬ ‫‪ 29‬‬ ‫الدينوري‪ :‬األخبار الطوال‪ ،‬تحقيق عبدالمنعم‬ ‫عامر‪ ،‬وزارة الثقافة واإلرشاد القومي‪ ،‬مصر‪ ،‬د‪.‬تص‬ ‫‪.137‬‬ ‫‪ 30‬الذهبي‪ :‬سير أعالم النبالء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.355‬‬ ‫‪ 31‬البالذري‪ :‬فتوح البلدان‪ ،‬ص ‪.430‬‬ ‫‪ 32‬خليفة بن خياط‪ :‬تاريخ خليفة بن خياط‪ ،‬ص‬ ‫‪.84‬‬ ‫‪ 33‬خليفة بن خياط‪ :‬تاريخ خليفة بن خياط‪ ،‬ص ‪.459‬‬ ‫ابن خلدون‪ :‬العبر‪ ،‬ص ‪.561‬‬ ‫‪ 34‬‬ ‫‪ 35‬الطبري‪ :‬تاريخ الرسل والملوك‪،‬ج‪ ،4‬ص ‪478‬؛‬ ‫ابن كثير‪ :‬البداية والنهاية‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪233‬؛ ابن خلدون‪:‬‬ ‫العبر‪ ،‬ص ‪.561‬‬ ‫‪ 36‬الطبري‪ :‬تاريخ الرسل والملوك‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪478‬؛‬ ‫ابن األثير‪ :‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪442‬؛ ابن كثير‪:‬‬ ‫البداية والنهاية‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪.231‬‬ ‫‪ 37‬ياقوت الحموي‪ :‬معجم البلدان‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪134‬‬ ‫‪ 38‬األزدي‪ :‬تاريخ الموصل‪ :‬مج‪ ،1‬ص ‪.48‬‬ ‫‪ 39‬ياقوت الحموي‪ :‬معجم البلدان‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.134‬‬ ‫أحمد الخليل‪ :‬تاريخ الكرد في العهود االسالمية‪،‬‬ ‫‪ 40‬‬ ‫ص ‪.152‬‬

‫سامي الصقار‪ :‬إمارة أربل في العصر العباسي‬ ‫‪ 41‬‬ ‫ومؤرخها ابن المستوفي‪ ،‬دار الشواف‪ ،‬الرياض‪1992 ،‬م‪،‬‬ ‫ص ‪.31‬‬ ‫‪ 42‬البالذري‪ :‬فتوح البلدان‪ ،‬ص ‪464‬؛ الذهبي‪ :‬سير‬ ‫أعالم النبالء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.351‬‬ ‫فرست مرعي‪ :‬الفتح اإلسالمي لكردستان‪ ،‬ص‬ ‫‪ 43‬‬ ‫ص ‪.143 _141‬‬ ‫‪ 44‬البالذري‪ :‬فتوح البلدان‪ ،‬ص ‪464‬؛ ابن كثير‪:‬‬ ‫البداية والنهاية‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪.183‬‬ ‫‪ 45‬المسعودي‪ :‬مروج الذهب‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪97‬؛ابن‬ ‫خلدون‪ :‬العبر‪ ،‬ص ‪561‬؛صموئيل أتينجر‪ :‬اليهود في‬ ‫البلدان اإلسالمية ‪1950 _ 1850‬م‪ ،‬ترجمة جمال أحمد‬ ‫الرفاعي‪ ،‬عالم المعرفة‪ ،‬الكويت‪ ،‬مايو ‪1995‬م‪ ،‬ص‬ ‫‪15‬؛تومابوا‪ :‬مع األكراد‪ ،‬ص ‪102‬؛ محمد أمين زكي‪:‬‬ ‫خالصة تاريخ الكرد‪،‬ص ‪.161‬‬ ‫‪ 46‬النووي‪ :‬المنهاج شرح صحيح مسلم بن‬ ‫الحجاج‪ ،‬تحقيق خليل مأمون شيخا‪ ،‬دار المعرفة‪ ،‬بيروت‪،‬‬ ‫ط‪2012 ،19‬م ‪،‬ج‪ ،11‬ص ص ‪.267_ 266‬‬ ‫‪ 47‬أبي يوسف‪ :‬كتاب الخراج‪ ،‬دار المعرفة‪ ،‬بيروت‪،‬‬ ‫‪1979‬م‪ ،‬ص ‪122‬؛ النووي‪ :‬المنهاج‪ ،‬ج‪ ،11‬ص ‪.266‬‬ ‫‪ 48‬األب ألبیر أبونا‪ :‬تاریخ الكنیسة السریانیة‬ ‫المسیحیة‪ ،‬دار المشرق بیروت‪2002 ،‬م‪ ،‬ط‪ ،2‬ص ‪.51‬‬ ‫‪ 49‬أنور المايي‪ :‬األكراد في بهدينان‪ ،‬مطبعة خبات‪،‬‬ ‫دهوك‪ ،‬ط‪1999 ،2‬م‪ ،‬ص ‪.65‬‬ ‫‪ 50‬أبي يوسف‪ :‬الخراج‪ ،‬ص ‪130‬؛ أنور المايي‪:‬‬ ‫األكراد في بهدينان‪ ،‬ص ‪65‬؛ أحمد أمين‪ :‬فجر اإلسالم‪،‬‬ ‫دار الكتاب العربي‪ ،‬بيروت‪1969 ،‬م‪ ،‬ص ‪101‬؛ محفوظ‬ ‫العباسي‪ :‬إمارة بهدينان العباسية‪ ،‬ص ‪.25‬‬ ‫‪ 51‬األب ألبیر أبونا‪ :‬تاریخ الكنیسة السریانیة‬ ‫المسیحیة‪ ،‬ص ‪.53‬‬ ‫‪ 52‬باسيلي نيكيتين‪ :‬الكرد‪ ،‬ص ‪.299‬‬ ‫‪ 53‬محمد أمين زكي‪ :‬خالصة تاريخ الكررد‪،‬ص‬ ‫‪.188‬‬ ‫‪ 54‬مال علي كردي‪ :‬كردستان واألكراد‪ ،‬ص ص‬ ‫‪.75 _ 74‬‬

‫‪41‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫م‪ .‬عەلى باپیر‪ :‬مورتەد و مونافیق بۆیان هەیە‬ ‫لە سایەى دەوڵەتى ئیسالمیدا بژین‬ ‫له‌بری قوڵبونه‌و ‌ه به‌ جیاوازی بۆچون و مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ ناموسڵمانه‌كان‪ ،‬مامۆستا عه‌لی باپیرمان‬ ‫هه‌ڵبژارد كه‌ له‌سه‌ر هه‌موو جومگه‌كانی تێگه‌یشتنی خۆی و هه‌ڵبژارده‌ی بۆچوونی زانایانمان پێ‌ بڵێت‪ .‬مامۆستا‬ ‫ب ‌ه ته‌نیشت كاری سیاسییه‌وه‌‪ ،‬زیاتر له‌ چل ساڵ ‌ه ده‌خوێنێته‌وه‌ و لێكۆڵینه‌وه‌ده‌كات و ده‌یان كتێبی له‌سه‌ر‬ ‫تێڕوانینی ئایینی باڵوكردوه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌رێزیان ل ‌ه سۆنگه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی وردیان ل ‌ه قورئان و سونه‌ت و كه‌لتووری‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬ئێستا قسه‌ی تایبه‌تی خۆی هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر كایه‌ جیاوازه‌كان له‌ هه‌ڤپه‌ڤینێكی (خاڵ)دا له‌و بوارانه‌دا‬ ‫كۆمه‌ڵێك پرسیارمان ئاڕاسته‌كرد‪ ،‬ئه‌ویش ده‌موده‌ست ئه‌م وه‌اڵمانه‌ی داینه‌وه‌‪.‬‬

‫گفتوگۆ‪ :‬شاخەوان عەلى‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪42‬‬

‫خاڵ‪ :‬كه‌واته‌ ئیسالم به‌زۆر شوێنكه‌وتی‬ ‫ئایینه‌كانی تر ناچار ناكات شوێنی بكه‌ون ؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬ویستم ئه‌م ‌ه باسبكه‌م‪،‬‬ ‫ئیسالم هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌تدا به‌و جۆره‌ وا ته‌ماشای‬ ‫خۆی ده‌كات ك ‌ه به‌رنامه‌یه‌ك نیی ‌ه ل ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌رنامه‌كانی تردا‪ ،‬به‌ڵكو به‌رنامه‌یه‌كه‌ له‌ ریزی‬ ‫ئه‌واندا‪ ،‬قورئان چۆن پێناسه‌كراو ‌ه خوای گه‌ور ‌ه‬ ‫له‌ سوره‌تی مائیده‌دا باسی كردووه‌‪ ،‬كتێبمان بۆ تۆ‬ ‫ناردوه‌ دوای ئه‌وه‌ باسی ته‌ورات و ئینجیل ده‌كات‬ ‫كه‌ بۆ یه‌هود و نه‌سرانیه‌كان هاتووه‌‪ ،‬ده‌فه‌رموێت‬ ‫(وأنزلنا إلیك الكتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه‬ ‫من الكتاب ومهیمنا علیه) واته‌ ئه‌گه‌ر كه‌موكوڕی و‬ ‫الدانێك تێیاندا روویدابێت راستی ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئێمه‌ی‬ ‫موسڵمان ئاوا سه‌یری كتێبی خۆمان ده‌كه‌ین ك ‌ه‬ ‫دوا كتێبی خوای ‌ه بۆ مرۆڤایه‌تی نه‌ك تاك ‌ه كتێب‬ ‫بێت‪ ،‬به‌و جۆره‌ سه‌یری پێغه‌مبه‌ری خۆمان ده‌كه‌ین‬ ‫ك ‌ه دوا پێغه‌مبه‌ری خوای ‌ه بۆ مرۆڤایه‌تی‪ ،‬نه‌ك تاك ‌ه‬ ‫پێغه‌مبه‌ربێت‪ ،‬وه‌ك پێغه‌مبه‌ر( دوردی خوای له‌سه‌ر‬ ‫بێت) فه‌رمانی پێكردوین ده‌فه‌رموێت (ال تفضلوا‬ ‫بين االنبيا‌ء) هه‌ڵبژاردن مه‌كه‌ن له‌ناو پێغه‌مبه‌راندا‪،‬‬ ‫خوای په‌روه‌ردگار ئومه‌تی فێركردووه‌ له‌كۆتایی‬ ‫الر ُس ُ‬ ‫ول ب ِ َما‬ ‫سوره‌تی (البقرة‌) ده‌فه‌موێت (ا َم َن َّ‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬پێش هه‌مووشتێك من‬ ‫ده‌ستخۆشیتان لێده‌كه‌م ب ‌ه ده‌ركردنی گۆڤاری‬ ‫خاڵ‪ ،‬هیوادارم سه‌ركه‌وتوبن و ئه‌و ئامانجانه‌ی‬ ‫بۆ گۆڤاره‌كه‌تان تۆماركردوو ‌ه به‌ باشترین شێو ‌ه‬ ‫بیانهێننه‌دی‪.‬‬ ‫ئه‌و بابه‌ت ‌ه بابه‌تێكی زۆر گرنگ ‌ه و ل ‌ه رۆژگاری‬ ‫ئه‌مڕۆشدا نه‌ك هه‌ر موسڵمانان‪ ،‬هه‌موو مرۆڤایه‌تی‬ ‫ب ‌ه گشتی پێویستی پێیه‌تی ك ‌ه به‌رچاویان تێیدا‬ ‫روونبێت‪ ،‬ئیسالم دیاره‌ ئه‌ڵقه‌یه‌ك ‌ه له‌و زنجیره‌یه‌ی‬ ‫كه‌ ل ‌ه ئاده‌مه‌وه‌ ده‌ستی پێكردووه‌ (سه‌المی‬ ‫خوای له‌سه‌ر بێت) ك ‌ه ئه‌ویش بریتیی ‌ه له‌ ناردنی‬ ‫هیدایه‌تی خوا بۆ به‌شه‌ر‪ ،‬خوای په‌روه‌ردگار له‌و‬ ‫رۆژه‌وه‌ی ئاده‌می له‌سه‌ر زه‌وی داناو ‌ه په‌یتا په‌یتا‬ ‫ب ‌ه پێغه‌مبه‌رانی خۆیدا (سه‌المی خوایان له‌سه‌ر‬ ‫بێت) به‌رنامه‌ی بۆ ناردوون بۆ مرۆڤ به‌پێی‬ ‫بارودۆخ و ئه‌و ژینگانه‌ی تێیداژیاون تاكو هه‌م‬ ‫ژیانی تاكی و هه‌م ژیانی خێزانیی و كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫و سیاسیی خۆیانی پێ رێكبخه‌ن‪ ،‬كه‌وات ‌ه ئیسالم‬ ‫وه‌كو خوای گه‌وره‌ ل ‌ه سوره‌تی (االحقاف)دا بە‬ ‫ێ (قل ما كنت بدعا‬ ‫پێغه‌مبه‌ری خاته‌م ده‌فه‌رمو ‌‬ ‫من الرسل)‪ ،‬من داهێنراوێك نیم له‌ناو پێغەمبەراندا‬ ‫منیش یه‌كێكم وه‌كو ئه‌وان‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر (سه‌الت و‬ ‫سه‌المی خوای له‌سه‌ر بێت) ك ‌ه بوخاری و موسلیم‬ ‫گێڕاویانه‌ته‌و ‌ه زۆرجوان ئه‌وه‌مان بۆ وێناده‌كات‬ ‫ك ‌ه كاری پێغه‌مبه‌ری خاته‌م بریتیبوو ‌ه له‌كاری‬ ‫ته‌واوكاری له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌رانی دیكه‌‪ ،‬ده‌فه‌رموێت‬ ‫«وێنه‌ی من و وێنه‌ی ئه‌وانه‌ی پێش من وه‌كو ئه‌و ‌ه‬ ‫وای ‌ه كه‌سێك كۆشكێكی دروستكردووه‌‪ ،‬زۆر جوان‬ ‫رێكیخستووه‪ ‌،‬جگ ‌ه له‌ گۆشه‌یه‌ك له‌ گۆشه‌كانی‬ ‫به‌ردێك ماو ‌ه دابنرێت‪ ،‬هه‌موو ئه‌وانه‌ی به‌ده‌وری‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬كاتێك ك ‌ه ئایینی ئیسالم هات‪ ،‬چه‌ند‬ ‫ئایینێكی تر هه‌بوون ك ‌ه ئیسالم هات مامه‌ڵه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵیان چۆن کرد؟‬

‫ئه‌و كۆشكه‌دا هاتن و ده‌چوون ده‌یان وت كۆشێكێكی‬ ‫زۆر جوان ‌ه خۆزگ ‌ه ئه‌و به‌رده‌ش دابنرابایه‌‪ ،‬من ئه‌و‬ ‫به‌ردی كۆشه‌یه‌م و من كۆتایی پێغه‌مبه‌رانم»‪ .‬ئه‌و ‌ه‬ ‫به‌راستی زۆر گرنگه‌ ئێمه‌ی موسڵمان ئاوا ل ‌ه ده‌می‬ ‫پێغه‌مبه‌ری خۆمانه‌وه‌ (درودی خوای له‌سه‌ر بێت)‬ ‫ده‌بیستین ك ‌ه پێغه‌مبه‌ری خاته‌م وا سه‌یری خۆی‬ ‫و به‌رنامه‌كه‌ی خۆی كردو ‌ه ك ‌ه كاری پێغه‌مبه‌رانی‬ ‫پێش خۆی ته‌واو ده‌كات‪ ،‬به‌رنامه‌كه‌شی بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌ڵقه‌یه‌ك دوا ئه‌ڵقه‌ی ئه‌و زنجیر ‌ه كتێب و‬ ‫به‌رنامه‌یه‌ی ‌ه كه‌خوای په‌روه‌ردگار ب ‌ه پێغه‌مبه‌راندا‬ ‫ناردوونی بۆ رێكخستنی ژیانی مرۆڤایه‌تی‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪44‬‬

‫ُون ۚ ُك ٌّل ‌اَ َم َن ب َِهّ‬ ‫ِالل‬ ‫ُأنز َِل إِلَ ْيهِ مِن َّر ّب ِهِ ؤالْ ُم ْؤمِن َ‬ ‫ؤر ُسلِهِ لاَ ُن َف ّ ِرقُ َب ْي َن أَ َحدٍ ّمِن‬ ‫ؤ َم اَلئ ِ َكتِهِ ؤ ُك ُتبِهِ ُ‬ ‫ُّر ُسلِهِ) جیاوازی ناخه‌ین ‌ه نێو هیچ كام ل ‌ه پێغه‌مبه‌ران‬

‫(سه‌المی خوایان له‌سه‌ر بێت)‪ ،‬ئێستا دێم ‌ه سه‌ر‬ ‫وه‌اڵمی پرسیاره‌كه‌ی ئێوه‌ش‪ ،‬ئه‌و كرانه‌وه‌ و ئه‌و‬ ‫ته‌بایی و ئه‌و هاوكاریی و سه‌ماحه‌ته‌ی ل ‌ه ئیسالمدا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌موو پێغه‌مبه‌ران هه‌روابوون (سه‌المی‬ ‫خوایان له‌سه‌ر بێت)‪ ،‬به‌اڵم هی ئه‌وان گۆڕدراوه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو كتێبه‌كان هه‌روابوون‪ ،‬به‌اڵم ده‌ستكاری‬ ‫كراون (يحرفون الكلم عن مواضعه ونسوا حظ ًا‬ ‫ما ذكروا به) ئه‌وه‌ی ك ‌ه له‌بیریانچوو ‌ه و ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستكاریان كردووه‌ ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه كتێبه‌كانی تێكداوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گینا كتێبه‌كانی خوا هه‌موو فه‌رمایشتی خوان‪،‬‬ ‫پێغه‌مبه‌رانی خوا ( سه‌المی خوایان له‌سه‌ر بێت)‬ ‫له‌و ڕووه‌و ‌ه كه‌ پێغه‌مبه‌ری خوان و په‌یامی خوایان‬ ‫بۆ دێت‪ ،‬هه‌موو له‌یه‌ك ئاستدان‪ ،‬به‌اڵم دیاره‌ هه‌ر‬ ‫پێغه‌مبه‌ره‌ له‌ به‌رنامه‌كه‌یدا ئه‌و هه‌لومه‌رج و‬ ‫بارودۆخ ‌ه تایبه‌ته‌ی ره‌چاوكراوه‌‪ ،‬بۆیه‌ زانایان‬ ‫وتویان ‌ه (الدین واحد والشرائع متعددة‌)‪ ،‬دین یه‌كە‬ ‫به‌اڵم به‌رنامه‌كان جۆراوجۆرن‪ ،‬ئه‌و به‌رنام ‌ه حه‌قه‌ی‬ ‫كه‌ خوا به‌ پێغه‌مبه‌ری خاته‌مدا ناردویه‌تی نه‌هاتوو ‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌ی پێشخۆی هه‌ڵبوه‌شینێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو هاتوو ‌ه‬ ‫یه‌كه‌م به‌راستیان ده‌زانێت وه‌كو ئه‌سڵه‌كه‌یان‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر گۆڕانكاریان تێداكرابێت چاكیان ده‌كات و‬ ‫به‌سه‌ریانه‌وه‌ چاودێره‌‪ ،‬به‌شێكیش له‌وه‌ی كه‌ خوای‬ ‫په‌روه‌رگار به‌ پێویستی نه‌زانیو ‌ه لێی گه‌ڕاوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت بۆ قیامه‌ت هه‌ر ئه‌م به‌رنامه‌یه‌ وه‌رده‌گیرێت‬

‫ؤهؤ‬ ‫(ؤ َمن َي ْب َت ِغ َغ ْي َر اإل ِ ْس اَل ِم دِينًا َفلَن ُي ْق َب َل مِ ْن ُه ُ‬ ‫خ َرةِ مِ َن الْ َخ ِ‬ ‫فِي الاَ ِ‬ ‫ِين) زۆرێك ل ‌ه مه‌الیه‌كان‬ ‫اسر َ‬

‫ئه‌م ئایه‌ت ‌ه ده‌خوێننه‌و ‌ه له‌ غه‌یری شوێنی خۆیدا‬ ‫به‌كاری ده‌هێنن‪ ،‬هه‌ركه‌سێك جگ ‌ه ل ‌ه ئیسالم هه‌ر‬ ‫به‌رنامه‌یه‌كی تر بخوازێت لێی وه‌رناگیرێت (وهو‬ ‫فی االخر ‌ه من الخاسرین) له‌راستیدا ئه‌وو بۆ‬

‫قیامه‌ته‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه دونیادا (لكم دینكم ولی دین) جا‬ ‫خۆ ئه‌كه‌ر وانه‌بێت ئه‌ی چۆن (ال إكراه فی الدین)‬ ‫جێبه‌جێ ده‌بێت‪ ،‬زۆركردن نییه‌ ل ‌ه دیندا‪ ،‬ئه‌سڵه‌ن‬ ‫مرۆڤ له‌م سه‌رزه‌ویه‌دا دانراو ‌ه تاقییبكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ێ ئازادی هیچ كه‌سێك ناتوانێت تاقیبكرێته‌و ‌ه‬ ‫به‌ب ‌‬ ‫ده‌بێت مرۆڤ ئازادبێت‪ ،‬چۆن وه‌اڵم ده‌داته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ی وه‌اڵم ده‌داته‌وه‌‪ ،‬به‌ده‌ستخۆیه‌تی‪ .‬ئه‌گه‌ر ئازاد‬ ‫نه‌بێت به‌كه‌ڵكی تاقیكردنه‌و ‌ه هه‌رنایه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئیسالم‬ ‫نه‌هاتوو ‌ه ته‌نیا خێر و به‌ره‌كه‌تی بۆ موسڵمانان‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وه‌ زۆر جێی سه‌رنج ‌ه ن ‌ه قورئان ته‌نیا بۆ‬ ‫ئه‌وه هاتووه‌‪ ،‬نه‌ پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر‬ ‫بێت) ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌ هاتووه‌‪ ،‬خوا پێغه‌مبه‌ری بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ناردووە‌‪ ،‬ده‌فه‌رموێ‌‪( :‬وما أرسلناك إال رحم ‌ة‬ ‫للعالمین) نه‌یفه‌رموو ‌ه (رحمه‌ للمسلمین)‪ ،‬قورئان (ان‬ ‫هو اال ذكر للعالمین) نه‌یفه‌رموو ‌ه (ذكر للمسلمین)‪.‬‬ ‫كه‌واته‌ قورئان و پێغه‌مبه‌ر هه‌موو مرۆڤایه‌تی‬ ‫ده‌توانن لێیان به‌هره‌مه‌ند ببن‪ ،‬ئه‌وه‌ی ئیمانی‬ ‫پێدێنێت ئه‌وه‌ بۆ دنیا و قیامه‌ت لێی به‌هره‌مه‌نده‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ئیمانی پێناهێنێت له‌دنیا لێی به‌هره‌مه‌ند‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ده‌توانێت و زۆری لێناكرێت‪ ،‬له‌به‌ر چی‬ ‫زۆری لێناكرێت من ل ‌ه كتێبی چواره‌می ئیسالم‬ ‫و ده‌وڵه‌تداریدا له‌ به‌رگی چواره‌میدا هه‌روه‌ها‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫به‌رگی هه‌شته‌می كتێبی (اإلسالم كما یتجلی فی‬ ‫كتاب الله عزوجل) نزیكه‌ی ‪ 500‬الپه‌ڕه‌یه‌ هه‌موو‬ ‫بەرگەکەم ته‌رخانكردو ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ئیسالم چۆن‬ ‫سه‌یری خه‌ڵك ده‌كات و چۆن مامه‌ڵه‌یه‌ان له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌و قه‌زیه‌‪ ،‬قه‌زیه‌یه‌كی زۆر هه‌ستیار و‬ ‫گرنگه‌ و به‌هه‌ڵه‌داچونیشی زۆر تێدایه‌‪ ،‬تێپه‌ڕاندن‬ ‫و به‌زایه‌دانی زۆری تێدایه‌‪ ،‬هه‌ندێك الی تێپه‌ڕاندن‬ ‫ده‌گرن‪ ،‬كه‌ڵكه‌ڵه‌ی ئه‌وه‌یان ل ‌ه كه‌لله‌دای ‌ه هه‌چی دین ‌ه‬ ‫له‌ ئیسالمدا بیتوێننه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچی ئومه‌ت ‌ه له‌ ئومه‌تی‬ ‫ئیسالمیدا بیتوێننه‌و ‌ه ك ‌ه خوای په‌روه‌ردگار وای‬ ‫دانه‌ناو ‌ه خوای په‌روره‌دگار ده‌فه‌رموێت (ولو شا‌ء‬

‫ربك لاَ من من في الاَ رض كلهم جميعا أفأنت‬ ‫تكره الناس حتي يكونوا مؤمنين)‪ ،‬ل ‌ه شوێنێكی تر‬ ‫ده‌فه‌رموێت (ولو شا‌ء ربك لاَ من من في الاَ رض‬ ‫كلهم جميعا أفأنت تكره الناس حتي يكونوا‬ ‫مؤمنين)‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬هه‌ندێك له‌و گروپ ‌ه توندڕه‌وانه‌ی‬ ‫ك ‌ه ئه‌و بۆچونه‌یان گرتووه‌ته‌به‌ر وه‌كو داعش‪،‬‬ ‫ئه‌مانه‌ گوای ‌ه پشت ب ‌ه فه‌توای هه‌ندێك زانا‬ ‫ده‌به‌ستن ل ‌ه نموونه‌ی ئیبن ته‌یمییه‌؟‬

‫خاڵ‪ :‬ل ‌ه ده‌ستووری مه‌دینه‌دا هاتوو‌ه (الیهود‬ ‫ام ‌ة من دون الناس) ئه‌مه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ئیسالمدا كه‌مایه‌تی نییه‌‪ ،‬كه‌مین ‌ه بێت‬ ‫یان كه‌مین ‌ه نه‌بێت هه‌مووی حه‌قی خۆی هه‌یه‌؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬خۆی كه‌مینه‌ ئه‌گه‌ر سه‌یری‬ ‫قه‌باره‌ و حه‌جم بكه‌ین كه‌ ئه‌ویان له‌و كه‌متر ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌جیایه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر بێت ‌ه سه‌ر ماف و واجبات ك ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه سه‌یری وه‌سیق ‌ه ده‌كه‌ین‪ ،‬محه‌ممه‌د حه‌میدواڵ‬ ‫ل ‌ه كتێبه‌كه‌ی خۆیدا (الوثائق السياسية للعهد النبوي‬ ‫والخالفة الراشدة) ده‌ڵێت كۆنترین به‌ڵگه‌نامه‌ی‬ ‫ده‌ستووریی ‌ه ل ‌ه دنیادا كه‌ نووسراوه‌بێت‪ ،‬ئێم ‌ه له‌وێدا‬ ‫سه‌یرده‌كه‌ین وه‌كو یه‌ك (للیهود دینهم وللمسلمین‬ ‫دینهم)‪ ،‬ئه‌ی ره‌بتیان ب ‌ه یەکە‌وه‌ چییه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ (إن‬ ‫اهل هذه الوثیق ‌ة یدون علی من دهم یثرب) واڵتی‬ ‫هه‌مووان ‌ه هه‌ر كه‌سه‌ به‌دینی خۆی ئه‌وه‌ی ئێستا‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬ئیمامی مالیك رۆژێك الی گۆڕی‬ ‫پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) راوه‌ستابوو‪،‬‬ ‫فه‌رموی هه‌موو كه‌سێك قسه‌ی لێوه‌رده‌گیرێت و‬ ‫به‌سه‌ریشیا ده‌درێته‌وه‌ جگه‌ ل ‌ه خاوه‌نی ئه‌م گۆڕ ‌ه‬ ‫ك ‌ه پێغه‌مبه‌ر ‌ه ( درودی خوای له‌سه‌ربێت)‪ ،‬زانایان‬ ‫بنه‌مایه‌كیان داناوه‌‪ ،‬ده‌ڵێن قسه‌ی زانایان به‌ڵگه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر ده‌هێندرێته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه به‌ڵگ ‌ه ناهێنرێته‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫نابێت بڵێت ئه‌وشته‌ حه‌اڵڵه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئیبن ته‌یمیی ‌ه‬ ‫وای وتوه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێت بڵێت ئیبن ته‌یمیی ‌ه به‌ڵگه‌ی‬ ‫چی ‌ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مجا ئایا ئه‌و قسان ‌ه راستن ك ‌ه‬ ‫ئه‌وان ب ‌ه به‌ڵگه‌ ده‌یهێننه‌وه‌‪ ،‬پێش قسه‌ی زانایان و‬ ‫ئیبن ته‌یمییه‌ هه‌ر ئایه‌ت و فه‌رموده‌كانیش ته‌حریف‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬جارێكیان مه‌ترانی مه‌سیحییه‌كان هاتن‬ ‫بۆالم وتی من سه‌رۆكی مه‌سیحییه‌كانی موسڵ‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هه‌ندێك موسڵمان كه‌ڵكه‌ڵه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه كه‌لله‌دای ‌ه‬ ‫هه‌رچی ئومه‌ت ‌ه ل ‌ه ئومه‌تی‬ ‫ئیسالمیدا بیتوێننه‌وه‌‬

‫دهۆك‪ ،‬كه‌ركوك‪ ،‬هه‌ولێر و هه‌مویم‪ ،‬هه‌ندێك قسه‌م‬ ‫له‌گه‌ڵداكردن‪ ،‬وتم ئه‌وه‌ی كه‌ داعش به‌ د ‌ه رۆژ‬ ‫كردیان ل ‌ه موسڵ و ده‌وروبه‌ری ئه‌گه‌ر ئیسالم ل ‌ه‬ ‫ماوه‌ی ‪ 13‬سه‌ده‌دا كردبای تاكه‌ یه‌هودیه‌ك یان‬ ‫مه‌سیحییه‌ك‪ ،‬بوزاییه‌ك‪ ،‬یه‌زیدیه‌ك و غه‌یری‬ ‫موسڵمانت له‌ واڵتی ئیسالمیدا نه‌ده‌بینی‪ ،‬ئه‌وان ب ‌ه‬ ‫د ‌ه رۆژ هه‌موویان پاكتاو چێوماڵكرد‪ ،‬له‌راستیدا‬ ‫ئه‌وه‌ی داعش و غه‌یری داعش ده‌یكه‌ن ك ‌ه وجودی‬ ‫غه‌یری خۆیان ره‌فزده‌كه‌ن پێچه‌وانه‌ی ئیسالمه‌‪،‬‬ ‫یه‌كه‌مین كۆمه‌ڵگا ك ‌ه پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای‬ ‫له‌سه‌ر بێت) دروستیكردو ‌ه كۆمه‌ڵگای موته‌عه‌دید‬ ‫بوو‪ ،‬كۆچكه‌ران بۆخۆیان چه‌ند عه‌شیره‌تێك‬ ‫بوون‪ ،‬عه‌شیره‌ته‌كانی ئه‌وكاته‌ وه‌كو حزبه‌كانی‬ ‫ئێستابوون‪ ،‬پشتیوانان چه‌ند عه‌شیره‌تێك بوون‪،‬‬ ‫دوو سه‌ره‌كی ئه‌وس و خه‌زره‌ج‪ ،‬جوله‌كانیش سێ‬ ‫تیره‌بوون‪ ،‬هه‌ندێك ل ‌ه موشریكه‌كانی دیكه‌ش بوون‪،‬‬ ‫هه‌ندێك نه‌سرانیشی تێدابوون‪ ،‬وات ‌ه كۆمه‌ڵگایه‌ك‬ ‫به‌مانای وش ‌ه فره‌یی تێدابوو‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێی ده‌ڵێن كۆنفیدراڵیش بووه‌‪ ،‬چونكه‌ جوله‌كه‌ ل ‌ه‬ ‫رووی ئابووریه‌وه‌‪ ،‬له‌ رووی سیاسیی‪ ،‬له‌ رووی‬ ‫ئیداری‪ ،‬ل ‌ه رووی سه‌ربازیشه‌و ‌ه شتی خۆیانیان‬ ‫بووه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌رگری پێكه‌وه‌یشیان هه‌بووه‌ ل ‌ه‬ ‫واڵتدا‪ ،‬ئه‌گه‌ر نا جوله‌كه‌ ل ‌ه رووی ئابووریه‌و ‌ه‬ ‫خۆیان سه‌ربه‌خۆبوون‪ ،‬ل ‌ه رووی ئیدارییه‌و ‌ه‬ ‫بازاڕی خۆیان و كاروباری ئیداری خۆیان هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه به‌ڵگه‌نامه‌كاندا هاتوو ‌ه ك ‌ه پێغه‌مبه‌ر (درودی‬ ‫خوای له‌سه‌ر بێت) ده‌فه‌رموێت نابێت هیچ زانایه‌ك‬ ‫بگۆڕدرێت‪ ،‬ده‌ستكاری هیچ شتێكیان بكرێت‪ ،‬نابێت‬ ‫ێ مۆڵه‌تی خۆیان‪،‬‬ ‫هیچ كه‌س بچێت ‌ه بازاڕیانه‌و ‌ه به‌ب ‌‬ ‫كه‌وات ‌ه به‌مانای وش ‌ه ئیسالم وه‌كو یه‌ك سه‌یری‬ ‫خه‌ڵكه‌كه‌ی كردووه‌‪ ،‬نه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌مان ‌ه دینیان‬ ‫چییه‌‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬له‌ كوردستاندا ئایينی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی‬ ‫كوردستان ئیسالمه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌والشه‌و‌ه كۆمه‌ڵێ‬ ‫ئایبنی تر هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه ده‌بێت گفتوگۆی نێوانیان‬ ‫هه‌بێت یان نه‌بێت ؟ ئه‌گه‌ر هه‌بێت چۆنبێت؟‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪46‬‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬پێغه‌مبه‌ران (درودی‬ ‫خوایان له‌سه‌ر بێت) دایالۆگیان كردووه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌رامبه‌ره‌كانی خۆیاندا‪ ،‬نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هیچ پێغه‌مبه‌رێك نه‌هاتوو ‌ه مه‌گه‌ر به‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫ده‌سته‌وستانكه‌ری هه‌بوبێت بۆ به‌رامبه‌ره‌كه‌ی بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی بۆی بسه‌لمێنێت ك ‌ه ئه‌و پیغه‌مبه‌ری خوایه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌خۆوه‌ ناڵێت من پێغه‌مبه‌رم ‪ ،‬پاشان ئه‌كه‌ر‬ ‫سه‌یری پێغه‌مبه‌ری خاته‌م بكه‌ین محه‌ممه‌د (درودی‬ ‫خوای له‌س ‌ه ربێت) له‌گه‌ڵ موشریكه‌كان وتووێژی‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ جوله‌كه‌كان وتووێژی هه‌بووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫مونافیقه‌كان بوویه‌تی‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێمه‌ شوێنكه‌وتووی‬ ‫پێغه‌مبه‌ری خاته‌مبین (درودی خوای له‌سه‌ر بێت)‬ ‫له‌راستیدا ده‌بێت هه‌میش ‌ه ده‌ستپێشخه‌ربین‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌كه‌ر كۆمه‌ڵه‌ خه‌ڵكێك بیانه‌وێت ل ‌ه واڵتێكدا بژین‬ ‫ده‌بێت چی بكه‌ن‪ ،‬هه‌رده‌بێت پێكه‌وه‌ وتووێژ بكه‌ن‪،‬‬

‫هه‌رده‌بێت لێكتێبگه‌ن‪ ،‬ئه‌سڵه‌ن كۆمه‌ڵ ‌ه خه‌ڵكێك ل ‌ه‬ ‫واڵتێكدا پێكه‌وه‌بژین‪ ،‬ده‌بێت پێكه‌و ‌ه هاوكاربن‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌یه‌ك تێنه‌گه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌یه‌ك حاڵی نه‌بن‪،‬‬ ‫ێ بۆ یه‌كتر‬ ‫ئه‌گه‌ر یه‌كدی نه‌خوێننه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر گو ‌‬ ‫نه‌گرن‪ ،‬چاری تر چییه‌؟‬

‫خاڵ‪ :‬ئه‌و كاته‌ی ئێو‌ه ل ‌ه هه‌ڵه‌بجه‌ و‬ ‫هه‌ورامان بوون‪ ،‬په‌یوه‌ندیتان له‌گه‌ڵ هاواریه‌كان‬ ‫چۆن بوو؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬ده‌توانن ل ‌ه خه‌ڵكه‌ك ‌ه خۆیان‬ ‫له‌گه‌ڵیان‬ ‫په‌یوه‌ندیمان‬ ‫ئێستاش‬ ‫ببرسن‪،‬‬ ‫نه‌پچڕاندووه‌‪ ،‬ئێستاش هه‌ندێكیان لێده‌ناسم‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵیان په‌یوه‌ندیم ماوه‌‪ ،‬هاموشۆمان ده‌كردن‪،‬‬ ‫هاموشۆیان ده‌كردین‪ ،‬ده‌بێت موسڵمان ده‌ستی‬ ‫ل ‌ه هی هه‌مووكه‌س درێژتربێت بۆ هاوكاری‪ ،‬چۆن‬ ‫موسڵمانێك له‌ واڵتێك كه‌مینه‌ی ‌ه ل ‌ه واڵتانی رۆژئاوا‬ ‫و رۆژ هه‌اڵت چاوی له‌وه‌نییه‌ ك ‌ه به‌چاوێكی وا‬ ‫سه‌یری بكه‌ن ك ‌ه ئه‌و خه‌ڵك ‌ه ئاگای لێیبێت و‬ ‫مافه‌كانی بپارێزێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌مینه‌ی ‌ه و‬ ‫ئه‌وان زۆرترن‪ ،‬موسڵمان ده‌بێت له‌پێش هه‌موو‬ ‫كه‌سێكه‌و ‌ه ئه‌و چاوه‌ڕوانییه‌ی لێبكرێت و ئاگای ل ‌ه‬ ‫خه‌ڵكی دیكه‌بێت‪ ،‬ئه‌وكاته‌ی له‌وێبووم (جه‌ماعه‌تی‬ ‫ئه‌نسار و جوندولئیسالم) عه‌زیه‌تیان ده‌دان‪ ،‬ده‌هاتن‬ ‫بۆ الی ئێمه‌ سكااڵیان ده‌كرد قسه‌م له‌گه‌ڵداده‌كردن‪،‬‬ ‫ده‌موت كاكه‌گیان ئه‌وان ‌ه عه‌زیه‌ت مه‌ده‌ن‪ ،‬زوڵمیان‬ ‫لێمه‌كه‌ن‪ ،‬موڵك و ماڵیان داگیرمه‌كه‌ن‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ناڕێك مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ مه‌كه‌ن‪ ،‬خۆ ل ‌ه ئیسالمدا‬ ‫ێ ئه‌وه‌ له‌م سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫به‌وان ‌ه ده‌وترێت چی؟‪ ،‬جار ‌‬ ‫ئه‌وانه‌ پێیان ده‌وترێت هاوواڵتی‪ ،‬به‌اڵم كاتی خۆی‬ ‫پێیان وتراو ‌ه (ذمی)‪ ،‬یانی په‌یمانیان له‌ ئه‌ستۆی‬ ‫موسڵماناندا هه‌یه‌ ده‌بێت سه‌ر و ماڵ و نه‌فس و‬ ‫ناموسیان بپارێزرێت‪ ،‬وه‌كو هی خۆیان‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫له‌ زانایان واده‌زانن ئه‌و ‌ه هه‌ر قسه‌ی زانایانه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫وشه‌ی ‌ه له‌فزی پێغه‌مبه‌ر ‌ه (درودی خوای له‌سه‌ر‬

‫بێت) ك ‌ه ده‌فه‌رموێت (لهم مالنا وعلیهم ما علینا)‪،‬‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌قی فه‌رموده‌ی پێغه‌مبه‌ر ‌ه (درودی خوای‬ ‫له‌سه‌ر بێت) بۆ نه‌سرانییه‌كانی نووسیوه‌ هه‌مان‬ ‫ماف ك ‌ه ئێم ‌ه هه‌مان ‌ه ئه‌وانیش هه‌یانه‌‪ ،‬ئه‌رك ك ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه له‌سه‌رشانمانه‌ واته‌ ئه‌ركی نیشتیمانی نه‌ك‬ ‫ئه‌ركی دینی‪ ،‬ئه‌وانیش له‌سه‌ر شانیانه‌‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬كه‌ ئه‌و ده‌قانه‌ هه‌یه‌‪ ،‬بۆچی ئێستا‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كی سارد هه‌رچۆنێك هه‌بێت له‌ نێوان‬ ‫ئه‌وانه‌ی پێیان ده‌وترێت ئیسالمی و ل ‌ه نێوان‬ ‫ئایینه‌كانی تردا هه‌یه‌؟‬

‫خاڵ‪ :‬جه‌نابت ده‌ڵێیت له‌ ئیسالمدا ئازادی‬ ‫ته‌واو هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ی چی ده‌ڵێیت له‌باره‌ی ئه‌و‬ ‫فه‌رموده‌ی (من بدل دین ‌ه فاقتلوه‌)؟‬

‫وض و َنلْ َع ُب ُق ْل أَب ِهّ‬ ‫ور ُسولِهِ‬ ‫إ ِ َّن َما ُك َّنا ن َُخ ُ‬ ‫ِالل َ‌‬ ‫ؤي َياتِهِ َ‬ ‫ون ‪ ،‬لاَ َت ْع َتذِ ُرواْ َق ْد َك َف ْرتُم َب ْع َد‬ ‫ُكنت ُْم ت َْس َت ْهز ُِو َ‬ ‫إ ِي َمان ِ ُك ْم) ده‌فه‌رموێت ئه‌گه‌ر لێیان بپرسیت‬ ‫دووڕووه‌كان ده‌ڵێن ئه‌وه‌گاڵته‌مان ده‌كرد و قسه‌ی‬ ‫ێ ئایا گاڵت ‌ه ب ‌ه خوا و ئایه‌ته‌كانی‬ ‫رێمان ده‌كرد‪ ،‬بڵ ‌‬ ‫خوا و به‌ پێغه‌مبه‌ر ده‌كه‌ن‪ ،‬عوزر مه‌هێننه‌و ‌ه‬ ‫له‌دوای ئه‌وه‌ی ئیمانتان هێنا كافر بوون‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر‬ ‫(درودی خوای له‌سه‌ر بێت ) كوشتونی؟ نه‌خێر‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بڵێن ئه‌وه‌ ئیمانه‌كه‌یان هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫دڵدا‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر له‌ ستوره‌تی ته‌وبه‌دا (یحلفون بالله‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندی سارد هه‌بێت‬ ‫خه‌تای موسڵمانانه‌‪ ،‬وه‌كو وتم موسڵمانان ده‌بێت‬ ‫ده‌ستپێشخه‌ربن‪ ،‬من خۆم هه‌وڵمداوه‌‪ ،‬ده‌ڵێم‬ ‫دیار ‌ه موسڵمانان ناحاڵین ل ‌ه دینه‌كه‌یان‪ ،‬جاری‬ ‫واش ده‌بێت ره‌نگه‌ له‌ ته‌ره‌فی به‌رامبه‌ریشه‌و ‌ه‬ ‫كه‌مته‌رخه‌می هه‌بێت مه‌رج نیی ‌ه كه‌مته‌رخه‌میه‌ك ‌ه‬ ‫هه‌ر هی موسڵمانان بێت هه‌رچه‌ند ‌ه موسڵمان‬ ‫لێی چاوه‌ڕوان ده‌كرێت ده‌ستپێشخه‌ربێت بۆ‬ ‫چاكه‌كاری‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ده‌گونجێت پێغه‌مبه‌ر ب ‌ه خه‌ڵكی‬ ‫بفه‌رموێت هه‌ركه‌سێك دینه‌كه‌ی‬ ‫خۆی گۆڕی بیكوژن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌به‌رچاوی خۆی خه‌ڵك دینی‬ ‫خۆی گۆڕی نه‌یانكوژێت؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬من له‌و باره‌یه‌و ‌ه له‌ به‌رگی دووه‌می‬ ‫ئیسالم و ده‌وڵه‌تداریدا روونمكردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه پێغه‌مبه‌ری خوا وای فه‌رموو ‌ه ل ‌ه جه‌وێكدای ‌ه‬ ‫تۆده‌بێت بهێنیت سیاقه‌كه‌ی سه‌یر بكه‌یت‪ ،‬ئه‌وكات ‌ه‬ ‫هه‌ركه‌سێك وازی ل ‌ه ئیسالم هێناوه‌ یه‌كسه‌ر‬ ‫په‌یوه‌ندی كردوو ‌ه ب ‌ه ئه‌هلی كوفره‌و ‌ه سه‌نگه‌ری‬ ‫ل ‌ه ئیسالم گرتوو ‌ه (من بدل دین ‌ه فاقتلوه‌)‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫هه‌ركه‌سێك وازی ل ‌ه ئیسالم هێنا و په‌یوه‌ست‬ ‫بوو ‌ه ب ‌ه ئه‌هلی كوفره‌و ‌ه چوو ‌ه سه‌نگه‌ری ئه‌وانه‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ زانایان وتویانه‌ (یقتل بسبب خروجه علی‬ ‫االسالم ولیس بسبب خروجه من االسالم) بۆی ‌ه‬ ‫ێ نه‌ك ل ‌ه‬ ‫ده‌كوژرێت ك ‌ه دژی ئیسالم چوه‌ته‌ده‌ر ‌‬ ‫ئیسالم چوه‌ته‌ده‌رێ‌‪ ،‬یانی له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌نگه‌ر ل ‌ه‬ ‫ئیسالم ده‌گرێت خوێنی حه‌الڵ ده‌بێت‪ ،‬نه‌ك له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه ئیسالم چوه‌ته‌ده‌ر‪.‬‬ ‫من پێم وای ‌ه ئه‌وه‌ی باو ‌ه ل ‌ه نێو موسڵماناندا‬ ‫له‌ناو زۆر له‌زانایاندا حه‌قیقه‌ت هه‌ڵه‌یه‌ك ‌ه روویداوه‌‪،‬‬ ‫ده‌گونجێت پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر بێت)‬ ‫بۆ خۆی بفه‌رموێت هه‌ركه‌سێك دینه‌كه‌ی خۆی‬ ‫گۆڕی بیكوژن‪ ،‬كه‌چی خۆشی جێبه‌جێی نه‌كات و‬ ‫به‌قسه‌كه‌ی خۆی ره‌فتار نه‌كات؟ ناگونجێت‪ ،‬من‬ ‫له‌و نامیلكه‌یه‌دا باسمكردووه‌‪ ،‬خوای په‌روه‌ردگار‬ ‫به‌ده‌قی ئایه‌ت ده‌فه‌رموێت (ولَئِن َس َألْ َت ُه ْم لَ َي ُقو ُلنَّ‬

‫‪47‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪48‬‬

‫ما قالوا ولقد قالوا كلم ‌ة الكفر وكفروا بعد إسالمهم)‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئیمان نهێنی بێت‪ ،‬خۆ ئیسالم ئاشكرایه‌‪،‬‬ ‫ده‌فه‌رموێت سوێند ده‌خۆن وایان نه‌وتوو ‌ه وشه‌ی‬ ‫كوفریان وتووه‌ له‌دوای ئه‌وه‌ی كه‌ موسڵمان بوون‬ ‫كوفریان كردووه‌‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر‬ ‫بێت) كه‌سی كوشتووه‌؟ نه‌خێر‪ ،‬باشه‌ ده‌گونجێت‬ ‫ب ‌ه خه‌ڵكی بفه‌رموێت هه‌ركه‌سێك دینه‌كه‌ی خۆی‬ ‫گۆڕی بیكوژن‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌رچاوی خۆی خه‌ڵك دینی‬ ‫خۆی گۆڕی نه‌یانكوژێت؟ كه‌وات ‌ه یان پێغه‌مبه‌ر‬ ‫(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ئه‌وه‌ی نه‌فه‌رمووه‌ یان‬ ‫ئه‌وه‌تا ئه‌وه‌ی فه‌رموو ‌ه ئه‌و ‌ه موجمه‌له‌‪ ،‬ته‌فسیله‌كه‌ی‬ ‫تری ل ‌ه فه‌رموده‌یه‌كی تردایه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ركه‌س واز ل ‌ه‬ ‫دینه‌كه‌ی دێنێت و ل ‌ه كۆمه‌ڵی موسڵمانان جیابێـه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر وازلێهێنانی دینه‌كه‌ی ناكوژرێت‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌كوژرێت ده‌چێته‌ سه‌نگه‌ری دوژمنانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ێ سه‌نگه‌ر ل ‌ه ئیسالم ده‌گرێت‪ ،‬زانایان ده‌ڵێن‬ ‫له‌و ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر كوفره‌كه‌ی بكوژرێت ئه‌ی ئه‌و ‌ه نیی ‌ه‬ ‫ئیسالم بڕیارده‌دات ئه‌هلی كیتاب سه‌ران ‌ه بده‌ن‬ ‫و له‌سه‌ر دینه‌كه‌یان بمێنه‌وه‌‪ ،‬مورته‌د و مونافیق‬ ‫بۆیان هه‌یه‌ ل ‌ه سایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا بژین‬ ‫چ سه‌ران ‌ه بدات چ نه‌دات‪ ،‬به‌پێی ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئیسالمی له‌گه‌ڵی رێكده‌كه‌وێت مادام موسالیم‬ ‫بێت‪،‬بۆچی؟ چونك ‌ه یان ده‌بێت بڵێت خه‌ڵك بۆی‬ ‫هه‌ی ‌ه بژی ل ‌ه سایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا‪ ،‬یان‬ ‫ده‌بێت بڵێت زۆری لێده‌كرێت‪ ،‬ك ‌ه زۆری لێده‌كرێت‬ ‫كافرێك به‌زۆر نابێت ‌ه موسڵمان‪ ،‬ده‌بێته‌ مونافیق‪،‬‬ ‫ين فِي ال َّد ْر ِ‬ ‫ك‬ ‫خوای گه‌ور ‌ه ده‌فه‌رموێت (إ َِّن الْ ُمنَافِق ِ َ‬ ‫أْ َ‬ ‫ج َد لَ ُه ْم ن ِ‬ ‫ال ْس َف ِل مِ َن ال َنّا ِر ؤلَ ْن َت ِ‬ ‫يرا) خۆ ئه‌گه‌ر‬ ‫َص ً‬ ‫ئیسالم هه‌ر ناچار بگرێت ته‌حه‌مولی مونافیقان‬ ‫ێ ئه‌هوه‌نتره‌‪،‬‬ ‫بكات یان هی كافران‪ ،‬كافره‌كه‌ی پ ‌‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه قورئاندا خوای گه‌ور ‌ه به‌ دووڕوه‌كان‬ ‫ده‌فه‌رموێت له‌پله‌ی خواره‌وه‌ی ئاگردان‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌وان زۆر به‌زه‌رتربوون‪ ،‬كه‌وات ‌ه ئیسالم ناچێت‬

‫مورته‌د و مونافیق بۆیان هه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه سایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا‬ ‫بژین چ سه‌ران ‌ه بدات چ نه‌دات‬ ‫خه‌ڵك ناچار بكات بیكات ‌ه مونافیق‪ ،‬یانی موسته‌حیل ‌ه‬ ‫شتی وا‪ ،‬جوله‌كه‌یه‌ك هاته‌ خزمه‌تی پێغه‌مبه‌ر‬ ‫(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) وتی ئه‌ی موحه‌ممه‌د‬ ‫ئه‌و دینه‌ی ك ‌ه من وه‌رمگرتوو ‌ه ل ‌ه تۆ‪ ،‬بۆ من هه‌ر‬ ‫به‌اڵیه‌‪ ،‬فه‌رموی بۆ؟ وتی‪ :‬له‌وه‌ته‌ی ئه‌و دینه‌م‬ ‫وه‌رگرتووه‌ نه‌خۆشده‌بم و ماڵ و منداڵم واو وا‪.‬‬ ‫فه‌رموی ئارامی له‌سه‌ر بگره‌‪ ،‬وتی ده‌تده‌مه‌وه‌‪،‬‬ ‫وتی ئارامی له‌سه‌ر بگریت چاكتره‌‪ .‬وتی نه‌وه‌ڵاڵ‬ ‫ده‌تده‌مه‌وه‌‪ ،‬نه‌یفه‌رموو وه‌رن بیكوژن فه‌رموده‌ی‬ ‫سه‌حیحه‌‪ ،‬فه‌رموی باش‪ .‬دوایی فه‌رمووی (إن‬ ‫المدینة‌ تنفی خبثها كما ینفي الكیر خبثها) وه‌كو‬ ‫چۆن موشه‌ده‌م ‌ه ژه‌نگو و ژاڵه‌ له‌ ئاسن ده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫مه‌دین ‌ه ئاوا پیسی خۆی ده‌رده‌هاوێت‪ ،‬فه‌رموی بڕۆ‬ ‫ئاره‌زوی خۆته‌‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬ئه‌ی چۆن وه‌اڵمی ئه‌وان ‌ه ده‌ده‌یته‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵێن مورته‌د ده‌كوژرێت؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬ئه‌و ‌ه له‌حاڵێكدایه‌ كه‌ده‌بێت‬ ‫جه‌ریمه‌یه‌كیان كردبێت به‌خیانەت‌ی گه‌ور ‌ه ل ‌ه‬ ‫قه‌ڵه‌م بدرێت‪ ،‬موسته‌حه‌قی كوشتن بن به‌هۆی‬ ‫ئه‌و جه‌ریمه‌یه‌وه‌‪ ،‬ئیمامه‌كان‪ ،‬سوفیانی سه‌وری‬ ‫ئه‌وزاعی كۆمه‌ڵێك ل ‌ه زانایان ده‌ڵێن مورته‌د‬ ‫ناكوژرێت مه‌گه‌ر (محاریب بێت) پاشان له‌ناو‬ ‫زانایاندا خیالف هه‌یه‌ حوكمی كوشتنی مورته‌د‬ ‫حه‌د ‌ه یان ته‌عزیره‌‪ ،‬پاشان ده‌ڵێن ئافره‌ت نابێت‬

‫خاڵ‪ :‬ئه‌مڕۆ ئه‌وه‌ی له‌ كوردستاندا ئه‌مری‬ ‫واقیع ‌ه موسڵمان هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌هلی ئاینه‌كانی‬ ‫دیكه‌ش هه‌ن ئایا پێكه‌وه‌ چیبكه‌ن باشه‌؟‬

‫حلَّ ْت لَ ُكم َبهِي َم ُة أْ َ‬ ‫ب ِالْ ُع ُقودِ ُأ ِ‬ ‫ال ْن َعا ِم إ َاِّل َما ُي ْتلَي‬ ‫ْ‬ ‫الص ْيدِ وأَ ْنت ُْم ُح ُر ٌم إ َِّن َ​َهّ‬ ‫َعلَ ْي ُك ْم َغ ْي َر ُم ِ‬ ‫الل َي ْح ُك ُم‬ ‫حلّ ِي َّ‬ ‫حلُّواْ َش َعا‌ئ ِ َر ِهّ‬ ‫ين ‌اَ َمنُواْ لاَ ُت ِ‬ ‫الل‬ ‫َما ُيرِي ُد‪َ /‬يا أَ ُّي َها الَّذِ َ‬ ‫ولاَ َّ‬ ‫ين‬ ‫ام ؤلاَ الْ َه ْد َي ولاَ الْ َق اَلئ ِ َد وال ‌اَ ِّم َ‬ ‫الش ْه َر الْ َح َر َ‬ ‫ض ً‬ ‫ال ِّمن َّر ِّبه ِْم ور ْ‬ ‫ُون َف ْ‬ ‫ِضؤان ًا‬ ‫ام َي ْب َتغ َ‬ ‫الْ َب ْي َت الْ َح َر َ‬ ‫‌ن‬ ‫اص َطا ُدواْ ؤلاَ َي ْج ِر َم َّن ُك ْم َشن َ​َي ُ‬ ‫وإ ِ َذا َحلَلْت ُْم َف ْ‬ ‫َ‬ ‫جدِ الْ َح َرا ِم أن َت ْع َت ُدواْ‬ ‫ص ُّدو ُك ْم َع ِن الْ َم ْس ِ‬ ‫َق ْو ٍم أَن َ‬ ‫بر ؤال َّت ْقؤي ولاَ َت َعاؤنُواْ َعلَي‬ ‫و َت َعاؤنُواْ َعلَي الْ ِّ‬ ‫اإل ِ ْث ِم والْ ُع ْدؤان)‪ ،‬موشریكه‌كان كه‌ دێن بۆ به‌یتی‬ ‫حه‌رام رێگریان لێمه‌كه‌ن ب ‌ه هۆی رق هه‌ستانتان ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك كه‌ كاتی خۆی ئه‌وان ئێوه‌یان ل ‌ه مزگه‌وتی‬ ‫حه‌رام ده‌گێڕایه‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه ئه‌وان (موشریكه‌كان‬ ‫كاتێك مزگه‌وتی حه‌رام له‌ژێر ركێفی ئه‌واندا‬ ‫بوو ئێوه‌یان ده‌گێرایه‌و ‌ه بچن بۆ حه‌ج و عه‌مره‌‪،‬‬ ‫با رقهه‌ڵسانتان لێیان ل ‌ه كاردانه‌وه‌دا ئێوه‌ش رێ‬ ‫له‌وان مه‌گرن‪ ،‬بابێن هاوكاریشان له‌گه‌ڵدا بكه‌ن‬ ‫له‌سه‌ر هه‌رچی كارێك چاكه‌كار و پارێزكارییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه گوناح و ده‌ستدرێژی هاوكاری مه‌كه‌ن‪،‬‬ ‫من پێموای ‌ه ده‌بێت له‌ واقیعی ئه‌مڕۆی هه‌رێمی‬ ‫كوردستاندا هه‌موو ئه‌وانه‌ی خۆیان ب ‌ه خاوه‌ن‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬له‌ سوره‌تی (ال عمران) خوای‬ ‫په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت (یا أهل الكتاب تعالوا إلی‬ ‫كلم ‌ة سوا‌و بیننا وبینكم أال نعبد إال الله وال نشرك‬ ‫به شیئا وال یتخذ بعچنا بعضا أربابا من دون الله‬ ‫فإن تولوا فقولوا اشهدوا بأنا مسلمون) ده‌فه‌رموێت‬ ‫بڵێن ئه‌ی خاوه‌ن كتێبه‌كان وه‌رن بۆ شتێك ك ‌ه خاڵی‬ ‫هاوبه‌شه‌‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه خوا نه‌په‌رستین‪ ،‬هیچ شتێك‬ ‫نه‌كه‌ین ‌ه هاوبه‌شی‪ ،‬هه‌ندێكمان‪ ،‬هه‌ندێكمان له‌جیاتی‬ ‫خوا نه‌كه‌ینه‌ په‌روه‌ردگار‪ ،‬ئه‌گه‌ر پشتیان هه‌ڵكرد‬ ‫بڵێن ئێوه‌ شاهیدبن ئێمه‌ موسڵمانین‪ .‬بۆ خاڵ ‌ه‬ ‫هاوبه‌شه‌كان من پێموای ‌ه له‌م هه‌رێمی كوردستانه‌دا‬ ‫پێویست ‌ه ئه‌وانه‌ی ئه‌هلی دینن موسڵمان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وانی دیك ‌ه موسڵمانان ده‌ستپێشخه‌ری بكه‌ن‪ ،‬بۆ‬ ‫یه‌زیدیه‌كان‪ ،‬بۆ نه‌سرانیه‌كان‪ ،‬بۆ سابیئ ‌ه ئه‌گه‌ر لێی‬ ‫بێت‪ ،‬هاوارییه‌كان‪( ،‬هه‌ندێك ل ‌ه هاواريی و كاكه‌یی‬ ‫خۆیان به‌ موسڵمان ده‌زانن)‪ ،‬هه‌ندێكیان هاتوون‬ ‫بۆالی من‪ ،‬خۆیان ب ‌ه موسڵمان ده‌زانن‪ ،‬من پێموای ‌ه‬ ‫ده‌بێت موسڵمان ده‌ستیان بۆ درێژبكات‪ ،‬بڵێن كاك ‌ه‬ ‫وه‌رن با دیالۆگ بكه‌ین‪ ،‬ئێمه‌ خاڵی هاوبه‌شمان‬ ‫زۆرن‪ ،‬هه‌مومان بڕوامان به‌وه‌ هه‌یه‌ ك ‌ه ئه‌م كه‌ون‬ ‫و كائیناته‌ خاوه‌نێكی هه‌ی ‌ه كه‌ خوایه‌‪ ،‬هه‌موومان‬ ‫بڕوامان به‌و ‌ه هه‌ی ‌ه كه‌ خوا پێغه‌مبه‌رانی ناردوون‪،‬‬ ‫هه‌مومان بڕوامان ب ‌ه زیندووبونه‌و ‌ه و سزا و‬ ‫پاداشت هه‌یه‌‪ ،‬هه‌موومان بڕوامان به‌ حه‌اڵڵ و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بكوژرێت‪ ،‬خیالفی له‌سه‌ره‌‪ ،‬كه‌واته‌ پیاوه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌كوژرێت له‌سه‌ر كوفره‌كه‌ی ناكوژرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫مه‌سه‌له‌ی عه‌قیده‌یه‌ پیاو و ئافره‌تی الوه‌كو یه‌كن‪،‬‬ ‫پیاوه‌ك ‌ه بۆی ‌ه ده‌كوژرێت‪ ،‬چونك ‌ه موحاریب ‌ه به‌اڵم‬ ‫ئافره‌ته‌ك ‌ه ئه‌هلی حه‌رب نییه‌‪.‬‬

‫حه‌رام هه‌یه‌‪ ،‬هه‌موومان بڕوامان به‌وه‌ هه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫مرۆڤ و كۆمه‌ڵگ ‌ه ئه‌خالقی تێدابێت‪ ،‬هه‌موومان‬ ‫بڕوامان به‌و ‌ه هه‌ی ‌ه كه‌ كۆمه‌ڵێك محه‌ره‌مات هه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه نابێت بكرێت‪ ،‬قه‌تڵ و دزی و شتی پیس و‬ ‫ێ هاوبه‌ش بۆ‬ ‫خراپ‪ ،‬وه‌رن با ئه‌وان ‌ه بكه‌ین ‌ه خاڵ ‌‬ ‫هاوكاری نێوانمان‪ ،‬ئێمه‌ی موسڵمان خوا له‌سه‌ری‬ ‫پێویست كردووین وابكه‌ین ( وتعاونوا علی البر‬ ‫والتقوا) بۆ زانیاریت ئه‌م رسته‌ی ‌ه یانی هاوكاری‬ ‫یه‌كتر بكه‌ن له‌سه‌ر چاكه‌كاری و پارێزكاری‪،‬‬ ‫ده‌زانی ئه‌م رسته‌یه‌ ل ‌ه چ سیاقێكدا هاتووه‌‪،‬‬ ‫ئایه‌تی ژماره‌ دووی سوره‌تی (المائدة‌) ك ‌ه باسی‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وت و مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ موشریكه‌كان‬ ‫ين ‌اَ َمنُوا أَ ْو ُفوا‬ ‫ده‌كات ده‌فه‌رموێت ( َيا أَ ُّي َها الَّذِ َ‬

‫‪49‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪50‬‬

‫دین و كتێبێكی ئاسمانی ده‌زانن یان خاوه‌ن ئه‌و‬ ‫به‌ها به‌رزانه‌ن كه‌ پێغه‌مبه‌ران هێناویانه‌‪ ،‬بێن بۆ‬ ‫خاڵ ‌ه هاوبه‌شكاكانیان بگه‌ڕێن‪ ،‬خاڵه‌كانیان زۆرن‪،‬‬ ‫هه‌ركه‌سه‌ش تایبه‌تمه‌ندیكانی خۆی ده‌بێت ئیحترامی‬ ‫لێبگیرێت و تایه‌بتمه‌ندیه‌كانی خۆی بپاریزێت ‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬ل ‌ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا چۆن مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ناموسڵماندا ده‌كرێت؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬له‌ شوێنی دیكه‌دا ب ‌ه تێروته‌سه‌لی‬ ‫ئه‌و بابه‌ته‌م روونكردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬لێره‌دا به‌كورتی ئه‌م‬ ‫چه‌ند خاڵ ‌ه ده‌ڵێم‪:‬‬ ‫‪ -1‬دادگه‌ریی‪ :‬په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت (وامرت‬ ‫ان اعدل بینكم) كه‌وات ‌ه فه‌رمان ب ‌ه پێغه‌مبه‌ری‬ ‫خوا كراو ‌ه كه‌ دادگه‌ر بێت له‌گه‌ڵ هه‌موواندا‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ناموسڵمانه‌كاندا و ل ‌ه نێوان موسڵمان و‬ ‫موسڵمانانیشدا‪.‬‬ ‫‪ -2‬چاكه‌كردن و هاوكاریكردنیان (ال ینهاكم الله‬ ‫عن الذین لم یقاتلوكم فی الدین ولم یخرجوكم من‬ ‫دیاركم أن تبروهم وتقسطوا إلیهم)‪.‬‬ ‫‪ -3‬یه‌كسانی ره‌ها له‌نێوان ئه‌وان و موسڵماناندا‬ ‫ل ‌ه بواری قه‌زادا‪ ،‬ل ‌ه چه‌ند شوێندا من به‌سه‌رهاتی‬ ‫(طعمه‌ بن ابیرق)ی مونافیق و كابرای جوله‌كه‌م‬ ‫گێڕاوه‌ته‌و ‌ه ك ‌ه ب ‌ه ناحه‌ق بوختانی دزیكردنی‬ ‫دابو ‌ه پاڵی‪ ،‬كه‌چی خوای گه‌وره‌ (‪ )11‬ئایه‌تی ل ‌ه‬ ‫سوره‌تی (النسا‌ء) نارد ‌ه خواره‌وه‌ بۆ به‌رگریكردن‬ ‫له‌ جوله‌كه‌كه‌‪ ،‬ئه‌ویش ئایه‌ته‌كانی (‪)115- 105‬یه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬هه‌موو گروپێكی ناموسڵمان ئازادی ته‌واویان‬ ‫هه‌ی ‌ه بواری ئاینداری خۆیان و جێبه‌جێكردنی‬ ‫په‌رستشه‌كانیاندا به‌و شێوه‌یه‌ی دینه‌كه‌ی خۆی‬ ‫لێی ده‌وێت‪.‬‬ ‫‪ -5‬به‌هیچ شێوه‌یه‌ك سته‌م و ده‌ستدرێژی‬

‫ناكرێت ‌ه سه‌ریان‪ ،‬پێغه‌مبه‌ری خوا ده‌فه‌رموێت (من‬

‫اَ‌ذي ذمي ًا فأنا خصمه ومن كنت خصمه خصمته‬ ‫يوم القيامة)‪.‬‬

‫‪ -6‬بۆ كه‌س نییه‌ سوكایه‌تیان پێبكات ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫به‌ ئاین و پیرۆزیه‌كانیان (وال تسبوا الذین یدعون‬ ‫من دون الله فیسبوا الله عدوا بغیر علم)‪.‬‬ ‫‪ -7‬هیچ كه‌سێكیان ناچار واڵت و شار‬ ‫به‌جێهشتن ناكرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها نابێت ده‌ستوه‌ردان‬ ‫بكرێت ‌ه سه‌ر تایبه‌تمه‌ندی ‌ه نه‌ته‌وه‌یه‌كانیان‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫تایبه‌تتمه‌ندی كه‌مایه‌تییه‌كان (یاایها الناس انا‬ ‫خلقناكم من ذكر وانثی وجعلناكم شعوبا وقبائل‬ ‫لتعرفوا)‪.‬‬ ‫‪ -8‬هه‌موو هاوواڵتیه‌كی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی مافی‬ ‫خۆیه‌تی به‌رێزه‌و ‌ه بژی و هه‌ر جۆره‌ پیشه‌یه‌ك‬ ‫هه‌ڵبژێرێت‪ ،‬به‌و مه‌رجه‌ی زه‌ره‌ری ئه‌وانی دی‬ ‫تیانه‌بێت‪ ،‬ئه‌وه‌شی توانای خۆژیاندنی نه‌بوو‪ ،‬ئه‌ركی‬ ‫ئه‌ركی كۆمه‌ڵگ ‌ه و ده‌وڵه‌ت ‌ه هاوكاری ژیاندنی بێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ بۆ هه‌موو موسڵمان و ناموسڵمانێكه‌‪.‬‬ ‫‪ -9‬له‌ بواری مامه‌ڵه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیشدا ئه‌وا‬ ‫له‌سه‌ر موسڵمانان پێویسته‌ زیاد ل ‌ه موسڵمان رێز‬ ‫له‌ ناموسڵماناان بگرن‪ ،‬یان ه ‌ه نه‌بێت وه‌ك ئه‌وان‬ ‫رێزیان لێبگرن‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬دوو پرسیار له‌سه‌ر ئه‌م خاڵ ‌ه دروست‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬یه‌كه‌م ئه‌و فه‌توای ‌ه چی لێده‌كه‌یت ك ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬نابێت له‌ پێشه‌و‌ه سه‌المیان لێبكه‌یت؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬ئه‌و فه‌توایه‌ زیاتر كاردانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و واقیع ‌ه سیاسیی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ی ئه‌و كاته‌ی‬ ‫فه‌تواك ‌ه بووه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه قسه‌ی زانایانه‌ نه‌ك فه‌رموده‌ی‬ ‫خوا و پێغه‌مبه‌ری خوا‪ ،‬ئه‌ویش له‌به‌ر واقیعێكدا ك ‌ه‬ ‫خۆیان تیایدا ژیاون‪ ،‬كه‌ جوله‌ك ‌ه و نه‌سرانی دژایه‌تی‬ ‫موسڵمانیان كردوه‌و جه‌نگه‌كانی خاچپه‌رستانیان‬ ‫دژی موسڵمانان بەر‌پا كردووه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر نا ئه‌سڵ ‌ه‬ ‫شه‌رعیه‌كه‌ وانییه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئایه‌ته‌ك ‌ه ده‌فه‌رموێت‬

‫خاڵ‪ :‬ئه‌ی فه‌توای ئه‌و زانایانه‌ی ك ‌ه ده‌ڵێن‬ ‫هه‌موو ئه‌و ئایه‌تانه‌ی باس ل ‌ه پێكه‌وه‌ژیان‬ ‫ده‌كه‌ن ب ‌ه ئایه‌تی (فاقتلوا المشركین حیث‬ ‫وجدتموهم وخذوهم واحصروهم واقعدوا لهم‬ ‫كل مرصد) كه‌پێی ده‌وترێت ئایه‌تی (السیف)‬ ‫حوكمه‌كه‌یان سڕاونه‌ته‌وه‌؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬له‌گه‌ڵ رێزم بۆ هه‌موو ئه‌و‬ ‫زانایانه‌‪ ،‬وابینم به‌هه‌ڵه‌دا چوون له‌و ئایه‌ته‌ی ك ‌ه‬ ‫كردوویانه‌ته‌ به‌ڵگ ‌ه كه‌ خراپ تێگه‌شتنیانه‌ له‌و‬ ‫ئایه‌تانه‌ی ك ‌ه ده‌ڵێن سڕاونه‌ته‌وه‌! ئه‌گه‌ر بڵێن‬ ‫سڕینه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه ب ‌ه بۆچوونی من نه‌سخ به‌م‬ ‫مانا زاراوه‌ییه‌ی ئێستا هه‌ر نییه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫چه‌ندین ئایه‌ت هه‌ن سڕینه‌وه‌یان بۆ نیی ‌ه بۆ نمون ‌ه‬

‫(ولو شا‌ء ربك المن من في االرض كلهم جميعا‬ ‫أفأنت تكره الناس حتي يكونوا مؤمنين) دیار ‌ه‬ ‫ویستی په‌روه‌ردگاریش ره‌های ‌ه و نابه‌سترێته‌و ‌ه‬ ‫به‌هیچ شتێكه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم نه‌یویستووه‌ هه‌مویان‬ ‫باوه‌ڕبهێنن‪ ،‬كه‌واته‌ چۆن كه‌سی تر ئه‌و ویسته‌ی‬ ‫ده‌بێت؟‬ ‫جگه‌له‌وه‌ش یه‌كێك نه‌یه‌وێت موسڵمان ببێت‬ ‫و تۆ زۆری لێبكه‌یت‪ ،‬ئه‌وكات ‌ه ده‌بێت ‌ه مونافیق‪ ،‬ك ‌ه‬

‫خاڵ‪ :‬ئایا دروست ‌ه به‌ ناموسڵمانێك بوترێت برا؟‬

‫م‪ .‬عه‌لی باپیر‪ :‬جاری واهه‌یه‌ خه‌ڵكه‌ ئیسالمییه‌كه‌ی‬ ‫ئێمه‌ ئه‌گه‌ر وتت‪ :‬برایانی عه‌لمانی‪ ،‬برایانی شیوعی‪،‬‬ ‫برایانی مه‌سیحی‪ ،‬برایانی جوله‌كه‌‪ ،‬واده‌زانێت له‌‬ ‫دین ده‌رچوی! بێگومان ئه‌وه‌ وانییه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ به‌گوێره‌ی‬ ‫عورف و باو زۆر جار وایه‌‪ ،‬به‌وان ده‌ڵێین براده‌ر‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌راستیدا ئه‌گه‌ر بشڵێین برا هیچ ئیشكالی‬ ‫شه‌رعی نییه‌‪ ،‬چونكه‌ برایه‌تی دینی هه‌یه‌ و برایه‌تی‬ ‫دنیایش هه‌یه‌‪ ،‬برایه‌تی دینی و عه‌قیده‌یی هه‌یه‌ و‬ ‫برایه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و نه‌ژادیش هه‌یه‌‪ ،‬باته‌ماشای ئه‌م‬ ‫ئایه‌تانه‌ بكه‌ین‪( :‬وإلی عاد أخاهم هودا قال یاقوم‬ ‫اعبدوا الله) مانای وایه‌ خوایان نه‌په‌رستوه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا خودا ده‌فه‌رموێت‪ :‬بۆ گه‌لی عاد هودی‬ ‫برایانمان نارد‪ ،‬بۆچی برایان بووه‌؟ چونكه‌ له‌ نه‌ژاد‬ ‫و ره‌چه‌ڵه‌كدا بریان بووه‌ هه‌روه‌ها له‌ سوره‌تی‬ ‫(اعراف)دا باسی‪ :‬نوح‪ ،‬هود‪ ،‬ساڵح‪ ،‬لوت‪ ،‬ده‌كات و‬ ‫بۆ هه‌موویان ده‌فه‌رموێت برایان‪.‬‬ ‫جا هه‌ندێك خه‌ڵكی خۆشمان واحاڵی بووه‌‪،‬‬ ‫ێ ب ‌ه خه‌ڵكی دیكه‌ بڵێین برا‪ ،‬كه‌واش نیی ‌ه‬ ‫واده‌زان ‌‬ ‫له‌راستیدا برایه‌‪ ،‬هه‌رنه‌بێت له‌ مرۆڤایه‌تیدا‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ب ‌ه بۆچوونی من نه‌سخ‬ ‫به‌م مانا زاراوه‌ییه‌ی ئێستا هه‌ر نییه‌‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫(واذا حییتم بتحیه‌ فردوا باحسن منها او ردوها)‬ ‫یان (وقولوا لناس حسنا)‪.‬‬

‫له‌ كافر خراپترن (ان المنافقین فی الدرك االسفل‬ ‫من النار) جاچۆن ده‌بێت كه‌سێك ل ‌ه خراپه‌و ‌ه بۆ‬ ‫خراپتری ببه‌یت؟‬

‫‪51‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫گوزەرێک بە مێژوو و بیروباوەڕی‬ ‫ئایینی کاکەیی (یارسان)دا‬ ‫جووتیار نەریمان‬

‫لەدایکبووی ‪ ١٩٨٣‬سلێمانی‪.‬‬ ‫بەکالۆریۆس لە فەلسەفە و تەسەوفی ئیسالمیدا‪،‬‬ ‫ماستەر لە زمان و ئەدەبی فارسیدا‪.‬‬ ‫چه‌ند وتارو لێكۆڵینه‌وه‌ی باڵوكراوه‌ی هه‌یه‌‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪52‬‬

‫بمێنێ یا نەمێنێ چیی لەدەس دێ‬ ‫بەتەنها شێخ ڕەزاکەی هەرزە گوفتار‬ ‫ئەگەر مشتە و مشاریش بێ زمانی‬ ‫‪1‬‬ ‫عیالج دەکرێ بە مشتێ پڕ لە دینار‬ ‫ئەوەی لەم وتارەدا کاری لەسەر کراوە‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە هەوڵی خوێندنەوەی مێژوو و ڕەچەڵەکی‬ ‫بیروباوەڕی کاکەیی (یارسان) بە شێوەیەکی‬ ‫بێالیەنانە و دوور لە هەموو حوکمێکی پێش‬ ‫وەختە‪ ،‬بەو هیوایەی ببێتە سەرەتایەک بۆ هەوڵی‬ ‫جدیتر لە پێناو ناسین و ناساندنی تەواوەتیی ئەو‬ ‫ڕێبازە و بە چاپ گەیشتنی سەرجەم نووسینەکانی‬ ‫ئەو ئایینە‪.‬‬

‫مێژووی سەرهەڵدان‬

‫دیاریکردنی مێژووی سەرهەڵدانی ئایینی‬ ‫کاکەیی ئاسان نییە‪ ،‬چونکە وەک دەردەکەوێت‪ ،‬ئەم‬ ‫ئایینە بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕیوە و پاشان پەرەی‬ ‫سەندووە و شێوەی ئێستای وەرگرتووە؛ بە گشتی‬ ‫هەریەک لە قۆناغەکانیش تایبەتمەندێتیی تایبەت بە‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫کاکەیی ناوێکە کە بەزۆری لە باشووری‬ ‫کوردستان بۆ گرووپێکی ئایینی بەکار دێت کە لە‬ ‫ڕۆژهەاڵت بە یارسان ناودەبرێن‪ .‬جگە لە کاکەیی‬ ‫و یارسان‪ ،‬ناوەکانی ئەهلی حەق‪ ،‬عەلەوی و‬ ‫عەلی ئیالهیشیان بۆ بەکاردەبرێت‪ ،‬هەروەها لە‬ ‫ڕۆژهەاڵتی کوردستان هەندێک جار لەسەر زاری‬ ‫خەڵکانی ڕەشۆکی بە قەڵخانی ناودەبرێن‪ .‬ئەم‬ ‫گرووپە ئایینییە کە لە کوردستاندا سەریان هەڵداوە‬ ‫و گەشەیان سەندووە‪ ،‬بەشێکن لە پێکهاتەی‬ ‫نەتەوەیی و ئایینیی کوردستان و لە زۆر ناوچەی‬ ‫کوردستان بە شێوەی پەرشوباڵو نیشتەجێن‪.‬‬ ‫کەالم و هۆنراوەکانیان لە مێژووی وێژەی کوردیدا‬ ‫گرنگیی تایبەتیی هەیە‪ .‬خودی پێڕەوانی ئەم‬ ‫گرووپە ئایینییەش لە مێژووی کورددا کاریگەریی‬ ‫گرنگیان هەبووە‪ ،‬لە خەباتی ڕزگاریخوازیی کورد‬ ‫و شۆڕشە کوردییەکانیشدا بەشدار بوون‪.‬‬ ‫ئەم گرووپە ئایینییە‪ ،‬بەهۆی تایبەتمەندیی‬ ‫ئایینەکەیان و دەوروبەریانەوە بەشێکی زۆری‬ ‫بیروباوەڕ و مەراسیمەکانیان بە شێوەیەکی شاراوە‬ ‫و نهێنی ماوەتەوە‪ ،‬غەیری خۆیان‪ ،‬خەڵکانی دی زۆر‬ ‫ئاگاداری ناوەڕۆکی بیروباوەڕیان نەبوون‪ .‬هێشتا‬ ‫سەرجەم نووسین و کەالمەکانیان بە تەواوی چاپ‬ ‫نەکراوە و بە شێوەی دەستنووس الی هەندێک لە‬ ‫توێژەران و خەمخۆرانی زمان و ئەدەبی کوردی‬ ‫پارێزراون و هێشتا زۆریان ساغ نەکراونەتەوە‪.‬‬ ‫لەم دوو سەدەیەی دواییدا بەشێک لە‬ ‫نووسین و بیروباوەڕ و مەراسیمەکانیان لەالیەن‬ ‫هەندێک لە ڕۆژهەاڵتناسان و توێژەرانەوە‬ ‫خرانە بەردەستی توێژەران و نووسەران‪.‬‬ ‫خودی پێڕەوانی ئایینەکەش بە نووسینی کتێب‬ ‫و پێشکەشکردنی توێژینەوە پەردەیان لەسەر‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێشەکی‬

‫هەندێک الیەنی تاریکی مێژوو و بیروباوەڕی ئەم‬ ‫ئایینە الدا‪ .‬بەر لەوە‪ ،‬ئەوەی دەربارەی ئەم ئایینە‬ ‫گوترابێت دوور بووە لە وردبینیی زانستییەوە و‬ ‫هەندێک جاریش کینەی ئایینیی لە پشتەوە بووە‪.‬‬ ‫هەجووە بەناوبانگەکەی شێخ ڕەزای تاڵەبانی بۆ‬ ‫کاکەییەکان یەکێکە لە دەرکەوتەکانی تێڕوانینی‬ ‫غەیرە کاکەیییەکان بۆ ئایینەکەیان‪ ،‬کە بەداخەوە‬ ‫پڕە لە هەڵە و چەواشەکاری و سنووربەزاندن؛ لە‬ ‫ڕووی زانستییشەوە هیچ بەهایەکی نییە جگە لە‬ ‫الیەنی هونەری و ڕەوانبێژی‪ .‬ئەوەی جێگای داخە‬ ‫ئەوەیە کە وەک خودی شێخ لە هەجووەکەدا دەری‬ ‫بڕیوە‪ ،‬مەبەستی لەم هەجووە تەنها بەدەستهێنانی‬ ‫پارە بووە‪ .‬ئەمەش لەو بەیتانەدا ڕوون دەبێتەوە کە‬ ‫لەسەر زاری واعیزی کاکەییەکان دەڵێت‪:‬‬

‫‪53‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪54‬‬

‫خۆیان هەیە و بە ڕوونی ناتوانرێت خاڵ لەسەر‬ ‫بڕگەیەکی مێژوویی دابنرێت و بە یەقینەوە وەک‬ ‫سەرەتای مێژووی کاکەیی بناسێنرێت‪.‬‬ ‫یەکێک لە نووسەرانی پێڕەوی ئەم ئایینە بە‬ ‫ناوی (نوورعەلی ئیالهی) سەرەتای مێژووی‬ ‫یارسان بۆ پەیمانی ئەلەستدەگێڕێتەوە‪ 2.‬بە‬ ‫گوێرەی قورئانی پیرۆز پەیمانی ئەلەست بریتییە لە‬ ‫پەیمانێک کە بەر لە هاتنەدونیای تۆرەمەی ئادەم‪،‬‬ ‫خودا لەگەڵیاندا بەستوویەتی و خۆیانی کردووە بە‬ ‫شاهید بەسەر بەڵێنەکەی خۆیانەوە کە بریتیبووە‬ ‫لەوەی دانیان بە ڕبووبییەتی خودادا ناوە‪ .‬وشەی‬ ‫ئەلەست کە الی ئەهلی تەسەووف شێوەی ناوی‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬لە بنەڕەتدا نیوە ڕستەیەکی پرسیارییە‬ ‫‪3‬‬ ‫و بە شێوەی (ألست بربکم؟)ە‪.‬‬ ‫یەکێکی دی لە کتێبەکانی یارسان بە ناوی (تذکرة‬ ‫االعلی) کە نووسەرەکەی دیار نییە‪ ،‬لە گێڕانەوەی‬ ‫چیرۆکی سەرەتای بەدیهاتنی بوونەوەردا باس لەوە‬ ‫دەکات کە بەدیهێنەر سەرەتا دوڕێکی ئافراندووە‪،‬‬ ‫پاشان بە پێنج شێوە وێنەی خۆیی تێدا نواندووە‪،‬‬ ‫پاشان قوربانی و ئاوی ئامادە کردووە‪ .‬یەکێک‬ ‫لەو پێنج وێنەیە پاش وتنی نزای پیرۆزی «ئەوەڵ‬ ‫و ئاخر یار‪ ،‬یا حەق» قوربانییەکەی سەربڕیوە‪،‬‬ ‫لە درێژەی ڕێورەسمەکەدا نوسخەی «ڕازی‬ ‫مەوێژە»‪ 4‬ئامادە دەکرێت‪ 5.‬ئەم ڕێوڕەسمانە کە‬ ‫تەواو تایبەتن بە پێڕەوانی یارسان‪ ،‬بە جۆرێک‬ ‫لە میتۆلۆژیای ئایینییاندا قووڵبووەتەوە کە‬ ‫گەیاندوویانەتە سەرەتای بوون‪ .‬بێگومان ئەم جۆرە‬ ‫دەقانە بە شێوەی ناڕاستەوخۆ پەیڕەوانی ئایینەکە‬ ‫دەگەیەنێتە ئەو باوەڕەی کە مێژووی ئەم ئایینە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای بەدیهاتنی بوونەوەر‪.‬‬ ‫گومان لەوەدا نییە کە ئەم بۆچوونانە تەنها الی‬ ‫باوەڕدارانی ئایینەکە بەهەند وەردەگیرێن و الی‬ ‫توێژەران بەهای مێژووییان نییە‪.‬‬

‫سدیق بۆرەکەیی (صفی‌زاده) پێیوایە لە سەدەی‬ ‫دووەمی کۆچییەوە تا سەدەی حەوتەم و هەشتەم‬ ‫بیروباوەڕی یارسان لە سینەی باڵووڵی ماهی و‬ ‫یارانیدا بە نهێنی هەبووە و پارێزراوە‪ ،‬تا لە کۆتاییدا‬ ‫سان سەهاکی بەرزنجی (سلطان اسحاق) قانوون‬ ‫و بنەماکانی ئایینەکەی بە شێوەیەکی پوختە و‬ ‫‪6‬‬ ‫دامەزراو بە پێڕەوانی ئایینەکە ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫گێڕانەوەی مێژووی کاکەیی بۆ سەدەی دووی‬ ‫کۆچی بە ئاسانی ناسەلمێنرێت‪ ،‬چونکە بەڵگەی‬ ‫مێژووییی تەواو لەبەردەستدا نییە‪ .‬ئەو گوزارشانەی‬ ‫لەبارەی باڵووڵی ماهییەوە لە کەاڵمی کاکەییەکاندا‬ ‫هاتووە‪ ،‬هەروەها ئەو هۆنراوانەی کە دراونەتە‬ ‫پاڵی نابنە بەڵگەی یەکالکەرەوە بۆ دیاریکردنی‬ ‫سەرەتای مێژووی ئەم ئایینە‪ ،‬چونکە جگە لە‬ ‫سەرچاوە کاکەییەکان کە بەزۆری زارەکین‪ ،‬هیچ‬ ‫بەڵگەیەکی دی نییە ئەوە بسەلمێنێت کە ئەو کەسە‬ ‫هەڵگری بیروباوەڕی یارسانی بووە‪ .‬مێژووی‬ ‫ئەو هۆنراوانەش کە دراونەتە پاڵی ڕوون نین و‬ ‫بەهۆی ئەوەی مێژووی نووسینی کوردی زۆر‬ ‫درێژ نییە‪ ،‬ناتوانرێت بەهۆی زانینی گۆڕانکارییە‬ ‫زمانەوانییەکانیشەوە بە وردی مێژووی ئەو‬ ‫هۆنراوانە دیاری بکرێت‪.‬‬ ‫وا دەردەکەوێت مێژووی ئەم ئایینە دەکەوێتە‬ ‫پاش سەدەی حەوتەمی کۆچییەوە و پێدەچێت‬ ‫پلە بە پلە پەرەی سەندبێت‪ .‬هیچ گومان لەوەدا‬ ‫نییە کە سان سەهاکی بەرزنجی (‪ ٦١٢‬ک‪ .‬م)‬ ‫ڕۆڵی گەورەی هەبووە لە پێکهاتنی ئەم ئایینەدا‪،‬‬ ‫بەاڵم کامڵبوونی تەسەوفی ئیسالمی و گەیشتنە‬ ‫لووتکەی مشتومڕە کەالمییەکانی ڕێچکە شیعەکان‬ ‫و ئاوێتەبوونی تەشەیوع و تەسەوف لە هەندێک‬ ‫ڕێبازی وەک بەکتاشی‪ ،‬حرووفیدا‪ ،‬بەستێنێکی باش‬ ‫بوون بۆ سەرهەڵدان و پەرەسەندنی ئەم ڕێبازە‪.‬‬ ‫ئەگەر خودی سان سەهاکیش ڕاستەوخۆ لەژێر‬

‫ئەو کاریگەرییانەدا نەبووبێت‪ ،‬بێگومان پێڕەوانی‬ ‫ئەو کەوتوونەتە ژێر کاریگەریی ئەو بارودۆخە‬ ‫فیکرییەوە‪ .‬بە دووریش نازانرێت پێڕەوانی‬ ‫یارسانیش کاریگەریی تایبەتی خۆیان لەسەر ئەو‬ ‫باروودۆخە هەبووبێت‪.‬‬

‫ڕامان لە بنەچەی ئایینی کاکەیی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لەبارەی بنەچەی ئایینی کاکەییەوە بیروڕای‬ ‫جۆراوجۆر هەیە‪ ،‬هەندێک الیان وایە ئەم‬ ‫ئایینە پاشماوەی بیروباوەڕی کۆنی کوردان‪،‬‬ ‫یان ئێرانییەکانە‪ ،‬هێندێکیش ڕەگی بەشێک لە‬ ‫بیروبۆچوونەکانیان دەگێڕنەوە بۆ ئایینی مەسیحی‬ ‫و یەهوودی‪ ،‬تەنانەت بوودایی و هندۆکی‪.‬‬ ‫سدیق بۆرەکەیی لە کتێبی (دوره هفتوانه)دا‬ ‫هەوڵ دەدات هەندێک لێکچوون لە نێوان ئایینی‬ ‫یارسان و زەردەشتیدا بدۆزێتەوە و زاراوەی‬ ‫هەفتەن (حەوت تەن) لەگەڵ حەوت ئەمشاسپەندانی‬ ‫دینی زەردەشتدا بەراورد دەکات‪7.‬خاوەنی‬ ‫کتێبی (العلویون) پێیوایە الی هێندێک لە زانایانی‬ ‫موسوڵمان ڕێچکەکانی وەک بەکتاشی‪ ،‬نوسەیری‪،‬‬ ‫عەلەوی‪ ،‬کاکەیی‪ ،‬سەفەوی و ‪ ...‬باکگراوندی‬ ‫فارسییان هەیە و بە مەبەستی زیندووکردنەوەی‬ ‫کەلەپووری کۆنی ئێرانی و گەیشتنە دەستەاڵت‬ ‫دامەزراون‪ 8.‬نووسەری ئێرانی دکتۆر زەڕینکووب‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هەندێک لە پەیڕەوانی کاکەیی‬ ‫نەک هەر دان بەوەدا دەنێن کە‬ ‫موسوڵمانن‪ ،‬بەڵکو بەرگری لە‬ ‫موسوڵمانیی خۆیان دەکەن‬

‫کە توێژەر و شارەزای بواری تەسەوفی ئیسالمییە‪،‬‬ ‫پێیوایە وێڕای بوونی ڕەگەزی بیروباوەڕی غوالتی‬ ‫شیعە‪ ،‬نوسەیری و دەرۆزیلە ڕێبازی ئەهلی حەقدا‪،‬‬ ‫ڕەگەزی دینی جوولەکە‪ ،‬مەسیحی‪ ،‬مەجووسی و‬ ‫‪9‬‬ ‫مانەوی و‪ ...‬لەم ئایینەدا دەبینرێت‪.‬‬ ‫ئەوەی کە ڕوونە لەم ئایینەدا کاریگەریی‬ ‫شیعەگەری و سۆفیگەری بەتەواوی دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫لە ڕێچکە شیعەکاندا کاریگەریی شیعەی ئیسماعیلی‬ ‫لە زۆر شوێندا خۆی دەردەخات‪ ،‬بەاڵم ڕێچکەی‬ ‫دوانزە ئیمامی‪ ،‬بەتایبەت ڕێبازی نوسەیری کە لە‬ ‫بنەڕەتدا دوانزە ئیمامین و تایبەتمەندیی خۆیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ڕەنگی تۆخترە‪ .‬ناساندنی ئەم ئایینە وەک‬ ‫لقێکی جودابووەوە لە شیعەی دوانزە ئیمامی کارێکی‬ ‫هێند قورس نییە و دەکرێت بەڵگەی بەهێز بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە بخرێتە ڕوو‪ ،‬بەاڵم سروشتی توێژینەوەی‬ ‫ئایینی بە جۆرێکە کە تەنها خستنەڕووی بەڵگە‬ ‫مێژووییەکان و ڕامان لە دۆگما ئایینییەکان بەس‬ ‫نین بۆ ئەوەی پێوەندیی نێوان دوو ئایین‪ ،‬یان دوو‬ ‫ئایینزا دیاری بکرێت‪ .‬هەندێک ئایین بۆ نموونە‬ ‫ئیسالم‪ ،‬هەموو الدانێک لە ئەسڵی بیروباوەڕی‬ ‫بنەڕەتی‪ ،‬هەندێک جاریش الدانی فیقهی بە دەرچوون‬ ‫لە ئایینی ڕاستەقینە دادەنێت‪ ،‬بۆیە ڕێچکەیەک کە‬ ‫لە دامێنی ئەم جۆرە ئایینەشدا لەدایک بووبێت و‬ ‫گەشەی کردبێت‪ ،‬بەاڵم لە چوارچێوە بنەڕەتییەکانی‬ ‫ئایینەکە دەرچووبێت ئیدی تەبەڕای لێدەکرێت و‬ ‫وەک ئایینێکی دەرەکی تێی دەڕوانرێت‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫پەیڕەوانی میرزا غواڵم ئەحمەدی قادیانی کە‬ ‫ناوی «کۆمەڵەی ئیسالمیی ئەحمەدی» بۆخۆیان‬ ‫بەکاردێنن‪ ،‬وێڕای باوەڕبوونیان بە قورئان و‬ ‫بنەما نەگۆڕەکانی ئیسالم و ڕەفتارکردن بە‬ ‫گوێرەی قورئان و سوننەت و مەزهەبی ئەهلی‬ ‫سوننە (بەتایبەت حەنەفی)‪ ،‬بەاڵم بەهۆی ڕاڤەی‬ ‫جیاوازیانەوە بۆ بابەتی خەتمی پێغەمبەرایەتی‬

‫‪55‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪56‬‬

‫و بڕوابوونیان بە پێغەمبەرایەتیی میرزا غواڵم‬ ‫ئەحمەد‪ ،‬وەک تاقمێکی الدەر لە ئیسالم سەیر‬ ‫دەکرێن‪ .‬لە الیەکی دیکەشەوە‪ ،‬پێڕەوانی هەندێک‬ ‫ئایینزا خۆیان ڕازی نابن ئایینزاکەیان بدرێتە پاڵ‬ ‫ئەسڵەکەی خۆی و حاشا لە ئەسڵی ئایینەکەی‬ ‫خۆیان دەکەن‪ ،‬وەک ئایینی بەهائی کە لقێکی بابییە‬ ‫و شیعەی دوانزە ئیمامییە و ئێستا وەک دینێکی‬ ‫سەربەخۆ لە شیعە جیابووەتەوە‪ ،‬هەروەها لقی‬ ‫بوهرە لە شیعەی ئیسماعیلی‪ ،‬کە زۆرجار حاشا‬ ‫لە موسوڵمانبوونی خۆیان دەکەن‪ .‬ئەم هۆکارانە وا‬ ‫دەکەن‪ ،‬توێژەری ئایینی بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ‬ ‫پۆلێنی ئایینەکاندا بکات‪.‬‬ ‫هەندێک لە پەیڕەوانی کاکەیی نەک هەر دان‬ ‫بەوەدا دەنێن کە موسوڵمانن‪ ،‬بەڵکو بەرگری لە‬ ‫موسوڵمانیی خۆیان دەکەن و بەرپەرچی ئەوانە‬ ‫دەدەنەوە کە وەک الدەر و بیدعەتکار تێیان‬ ‫دەڕوانن‪ .‬نووسەرێکی وەک د‪ .‬محەمەد عەلی‬ ‫سوڵتانی‪ ،‬بە جەختکردنەوەوە داکۆکی لەوە دەکات‬ ‫کە بیروباوەڕی یارسان لە ئیسالمی عەلەوییەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‪ 01.‬هەندێکی تریشیان بە توندی‬ ‫ئەوە ڕەتدەکەنەوە کە بە موسوڵمان هەژمار بکرێن‪.‬‬ ‫لە هەندێک بڕگەی دەقە پیرۆزەکانی یارساندا‬ ‫ئەوە بەرچاو دەکەوێت کە ئایینەکەیان بریتییە لە‬ ‫ئایینی ئیسالم‪ ،‬بەاڵم ئایینی خەڵکی ڕەشۆکی نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو هی ئیماندارانی هەرەتایبەتە (خاص الخاص)‪.‬‬ ‫لە هەندێک بڕگەشدا جیاوازی دەخرێتە نێوان‬ ‫موسوڵمانان و ئەهلی حەقەوە‪.‬‬ ‫پێڕەوانی ئەم ئایینە بە گشتی باوەڕیان بە‬ ‫پێغەمبەرایەتیی حەزرەتی موحەممەد (درودی‬ ‫خوای له‌سه‌ر بێت) و خاتەمییەتی هەیە‪ ،‬بڕوایان بە‬ ‫ئیمامەتی دوانزە ئیمام هەیە کە یەکەمیان ئیمامی‬ ‫عەلی و دواهەمینیان مەهدییە کە کوڕی ئیمام‬ ‫حەسەنی عەسکەرییە‪ .‬بڕوایان وایە ئەم ئیمامە‬

‫هاوبەشییەکی یەکجار زۆر لە‬ ‫نێوان میتۆلۆژیای کاکەیی و‬ ‫تەسەوفی ئیسالمیدا هەیە‬ ‫ئێستا غائیبە و لە ئاخیر زەماندا دەردەکەوێت‬ ‫و دونیا پڕ دەکات لە دادپەروەری‪ .‬پێیانوایە‬ ‫ئیسالم چوار ڕوکنی هەیە‪ :‬شەریعەت‪ ،‬تەریقەت‪،‬‬ ‫مەعریفەت و حەقیقەت‪ .‬هەرکەسێک ئەو چوارەی‬ ‫هەبێت بە موسوڵمان هەژمار دەکرێت و لەسەر‬ ‫دینی ڕاستەقینەیە کە دینی ئیسالمە و لە ئادەمەوە‬ ‫تا خاتەم تاکە دینی حەقە و هەرگیز نەسخ نابێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوان پێیانوایە ئیسالم وەک بادامێک وایە کە‬ ‫‪11‬‬ ‫شەریعەت توێکڵەکەیەتی و حەقیقەت کاکڵەکەی‪.‬‬ ‫بە گوێرەی کتێبی (حق الحقائق) قورئان لە‬ ‫بنەڕەتدا کە نازڵ بووە سی و دوو جزم بووە‪،‬‬ ‫سی جزمی قورئان بریتییە لە شەریعەت (توێکڵ)ی‬ ‫ئیسالم و دوو جزمەکەی تر بریتییە لە حەقیقەت‬ ‫(کاکڵ)ی ئیسالم‪ .‬ئەو دوو جزمەی تر پێێ دەگوترێت‬ ‫«ڕازی مەوێژە» یاخود فورقان و بە نهێنی لە‬ ‫نێوان دوانزە ئیمامەکەدا دەستاودەستی کردووە تا‬ ‫گەیشتووە بە دەستی ئیمام مەهدی‪ ،‬ئیمامی مەهدی‬ ‫کاتێک کە دەرکەوت ئەو دوو جزمەی قورئان بە‬ ‫‪21‬‬ ‫زمانی کوردی بۆ مرۆڤایەتی بەیان دەکات‪.‬‬ ‫پێوەندیی ئەم ڕێبازە و بزووتنەوەی شیعە‬ ‫شتێک نییە حاشای لێ بکرێت‪ ،‬بەڵگەی سەلماندنی‬ ‫پێوەندیی شیعە و ئەم ڕێبازە هێندە زۆرن کە‬ ‫دەتوانرێت بەهۆیەوە شیعەبوونی ئەم گرووپە‬ ‫بسەلمێنرێت‪ .‬لە نووسراوەکانی یارساندا گەورە‬

‫بەو پێیەی الی هەندێک لە خەڵکی‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لە ئێران‪ ،‬پێڕەوانی ئەم ئایینە بە عەلی ئیالهی ناو‬ ‫دەنرێن‪ ،‬لە نووسراوەکانی خۆیشیاندا ئەوە بەرچاو‬ ‫دەکەوێت کە پلەی ئولووهییەت دەدەنە ئیمامی‬ ‫عەلی‪ ،‬جێی خۆیەتی توێژینەوە لەسەر تەوحید و‬ ‫شیرک لەم دینەدا بکرێت‪.‬‬ ‫بابەتی بەخودازانینی ئیمامی عەلی و سان سەهاک‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تەوحید لە بیروباوەڕی کاکەییدا‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫پیاوانی ئەسحابە وەک ئەبووبەکری سدیق‪،‬‬ ‫عومەری کوڕی خەتاب‪ ،‬عوسمانی کوڕی عەفان‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەکی خراپ باس دەکرێن‪ ،‬لە هەندێک شوێندا‬ ‫بە ئاشکرا باسی داگیرکردنی خەالفەت دەکەن‬ ‫لەالیەن ئەوانەوە‪ ،‬ئەمەش ڕوویەکی شیعەگەریی‬ ‫ئەم ڕێبازە دەردەخات‪.‬‬ ‫لەوەدا کە بڕوایان بە هەمان دوانزە ئیمام هەیە‪،‬‬ ‫کە شیعەی دوانزە ئیمامی باوەڕیان پێیانە پێوەندیی‬ ‫نێوان ئەم ڕێبازە و شیعەی دوانزە ئیمامی زۆر‬ ‫ڕوونە‪ ،‬بەاڵم هەندێک بابەت ئەم ڕێبازە و شیعەی‬ ‫دوانزە ئیمامی لێکجیادەکاتەوە وەک‪ :‬پابەندنەبوون‬ ‫بە ڕواڵەتی شەریعەتەوە‪ ،‬دۆنادۆن‪ ،‬باوەڕبوون‬ ‫بە ئولووهییەتی حەزرەتی عەلی‪ ،‬باوەڕبوون بە‬ ‫شاخوشێن و سان سەهاک و ‪ ...‬وەک تەجەللیی‬ ‫دووبارەی حەزرەتی عەلی یاخود خودا و زۆر‬ ‫بابەتی تری لەم شێوەیە‪.‬‬ ‫لە هەندێک خاڵدا هاوشێوەی شیعەی ئیسماعیلین‪.‬‬ ‫بۆ نموونە بڕوایان بە حەوت چاخ هەیە کە تێیدا‬ ‫خودا بە حەوت شێوەی جیاواز خۆی دەرخستووە‬ ‫و سەرەتای هەر چاخێک بە تەجەلالیەکی خودا‬ ‫دەستپێدەکات‪ .‬الی ئیسماعیلییەکان دونیا حەوت‬ ‫چاخی هەیە و سەرەتای هەر چاخێک بە هاتنی ناتق‬ ‫(رسول)ێک دەستپێدەکات‪ ،‬کە شەریعەتێک دەهێنێت‬ ‫و شەریعەتی پێش خۆی نەسخ دەکاتەوە‪ .‬بە هاتنی‬ ‫ناتقی حەوتەم شەریعەتەکانی پێشوو هەمووی‬ ‫بەتاڵ دەبێتەوە و ناوەڕۆکی شەریعەت ئاشکرا‬ ‫دەکرێت‪ ،‬تا هێدی هێدی ناتقی حەوتەم قیامەت‬ ‫بەرپادەکات‪ .‬هەروەها جەختکردنەوەی زیاد لەسەر‬ ‫ڕازی شەریعەت کە الی ئیسماعیلییەکان دەبێ‬ ‫لەالیەن ئیمامی مەعسوومەوە تەئویل بکرێت و الی‬ ‫کاکەییەکان ڕازێکە کە نابێت بگوترێت‪ ،‬یەکێکە لەو‬ ‫خااڵنەی کە ئەو دوو ڕێبازە تێیدا وێک دەچن‪.‬‬ ‫شوێنپێی تەسەووف بە ڕوونی لە ئایینی‬

‫کاکەییدا دیارە‪ ،‬زۆربەی ئەو خااڵنەی کە ئەو ڕێبازە‬ ‫لە ئایینزا ئیسالمییەکان جیا دەکاتەوە‪ ،‬بە هۆی‬ ‫بیروباوەڕی عیرفانییەوە قابیلی تەئویلن و دەکرێت‬ ‫داکۆکییان لێ بکرێت‪ .‬هاوبەشییەکی یەکجار‬ ‫زۆر لە نێوان میتۆلۆژیای کاکەیی و تەسەوفی‬ ‫ئیسالمیدا هەیە‪ .‬ئەو چیرۆکە ئەفسانەییانەی‬ ‫کە لە نووسراوەکانی ئەهلی حەقدا سەبارەت بە‬ ‫سەرەتای بەدیهاتنی بوونەوەر بەرچاو دەکەون‪،‬‬ ‫هاوشێوەیان‪ ،‬یاخود خودی ئەو چیرۆکانە لە‬ ‫کەلەپووری نووسواوی ئەهلی تەسەوفدا یەکجار‬ ‫زۆرن‪ .‬دەستپێکردنی چیرۆکی سەرەتای بەدیهاتن‬ ‫لە کتێبی (تذکرة االعلی) دا وەبیرخەرەوەی هەمان‬ ‫چیرۆکە کە لە کتێبی سۆفییانەی (مرصاد العباد)‬ ‫ی نەجمەدینی ڕازیدا هاتووە‪ .‬بوونی ناوی گەورە‬ ‫پیاوانی تەسەوف وەک جونەیدی بەغدادی‪،‬‬ ‫حەسەنی بەسری‪ ،‬ئیبراهیمی ئەدهەم‪ ،‬ئەبولحەسەنی‬ ‫خەرەقانی‪ ،‬عەبدولقادری گەیالنی و‪ ...‬و ڕێزگرتن‬ ‫لێیان لە کتێبی یارسانەکاندا‪ ،‬پێوەندیی ئەم ڕێبازە‬ ‫بە تەسەوفەوە ئاشکرا دەکات‪ .‬لەکاتێکدا ئەو گەورە‬ ‫پیاوانەی تەسەوف‪ ،‬لەسەر مەزهەبی سوننین‪.‬‬ ‫بوونی چەندین زاراوەی سۆفییانە لەالی ئەهلی حەق‬ ‫و هاوشێوەییی زۆربەی ئاداب و سرووتەکانیان‬ ‫لەگەڵ ڕێچکەکانی تەسەوفدا نیشانەیەکی تری‬ ‫پێوەندیی ئەم ڕێبازە و تەسەوفە‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫لە نێو پەیڕەوانی ئەم ڕێبازە و نووسراوەکانیاندا‬ ‫بە ڕوونی دەردەکەوێت‪ .‬هەندێک جار بە شێوەی‬ ‫کینایی و هەندێک جاریش بە ڕاشکاوی دان بە‬ ‫ئەم بابەتەدا دەنێن‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک لە‬ ‫نووسەران و توێژەرانی پێڕەوی یارسان لە هەوڵی‬ ‫ئەوەدان کە پێڕەوانی ئەم ئایینە لەژێر چەتری‬ ‫تەوحیددا کۆ بکەنەوە و بابەتی بەخودازانینی‬ ‫ئیمامی عەلی وەک تۆمەتێک سەیر دەکەن کە بۆ‬ ‫پێڕەوانی ئەم ئایینە هەڵبەستراوە‪ 31.‬د‪ .‬محەمەد‬ ‫عەلی سوڵتانی بۆ سەلماندنی ئەوەی کە پێڕەوانی‬ ‫ئەم ئایینە ئیمامی عەلی بە خودا نازانن‪ ،‬کەالمێکی‬ ‫سان سەهاکی بەرزنجی سەبارەت بە ئیمامی عەلی‬ ‫دەکات بە بەڵگە کە ڕوو لە عابدین گوتوویەتی‪:‬‬ ‫عابدین! لە دایە و بابێ‬ ‫الیالیەی بۆ کرابێ‬ ‫لە بێشکەی نرابێ‬ ‫‪41‬‬ ‫ئەو خودا چلۆن خودا بێ؟‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪58‬‬

‫وێڕای ئەوەش‪ ،‬هەوڵی ئەوە دەدات کە بەرگی‬ ‫تەئویلی سۆفییانە بکات بە بەری بابەتەکەدا‪،‬‬ ‫بەوەی خودا لە حەزرەتی عەلیدا تەجەللیی کردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم کەالم و دەفتەرەکانی یارسان بە جۆرێک لەم‬ ‫بابەتە دواون کە بە ئاسانی ئەو تەئویالنە لە هەموو‬ ‫شوێنێکدا ڕاست دەرنەچن‪.‬‬ ‫زاراوەی شیرک و تەوحید‪ ،‬هەروەها موشریک‬ ‫و مووەحید دوو زاراوەی باو نین لە پەرتووکەکانی‬ ‫ئەم ئایینەدا‪ .‬هەندێک جار وشەی شیرک و‬ ‫‪51‬‬ ‫موشریک وەک بێدینی و بێدین بەکار هاتوون‪.‬‬ ‫وێڕای ئەمانە لە زۆر شوێندا جەخت لە یەکتاییی‬ ‫خودا دەکرێتەوە و زاتی خودا بە تاک و تەنها‬ ‫دادەنێن‪ ،‬هەروەها لە زۆر شوێندا خودا بەم ناوانە‬ ‫ناو دەبەن‪ :‬ئەحەد‪ ،‬خودای واحید‪ ،‬خودای تاک‪،‬‬ ‫زاتی ئەحەد‪ ،‬پادشای واحید‪ ،‬زاتی یەکتا‪ ،‬الشەریک‬

‫و تاد‪ ...‬هەروەها بەهۆی باوەڕبوونیان بەوەی خودا‬ ‫لە بوونەوەردا تەجەللی دەکات‪ ،‬پێیانوایە زۆر جار‬ ‫خودا لە بوونەوەردا تەجەللیی خۆی دەرخستووە‬ ‫و پاش غایببوونی ئەو تەجەللییانە‪ ،‬خودا خۆی بە‬ ‫‪61‬‬ ‫تاک و تەنهایی لە جیهانی باتیندا ماوەتەوە‪.‬‬ ‫لە نووسراوەکانیاندا زۆر شت سەبارەت بە‬ ‫تەجەللی‪ ،‬یان حلوولی زاتی خودا لە ئیمامی عەلیدا‬ ‫نووسراوە‪ .‬پەرتووکی (تذکرة االعلی) لە باسی‬ ‫سەرەتای بەدیهاتندا‪ ،‬بە شێوەیەکی تەمومژاوی‬ ‫باسی زاتێک دەکات کە لە قەڵەمڕەوی ناشوێن‬ ‫(المکان)دا بەرماڵی لەسەر ئاو گەڕاوە‪ ،‬پاش ئەوەی‬ ‫جوبرەئیل لێی دەپرسێت تۆ کێیت‪ ،‬بە تووڕەییەوە‬ ‫تێی دەڕوانێت و بەو تێڕوانینە پەڕوباڵی‬ ‫دەسووتێنێت‪ ،‬پاش هەزاران ساڵ لێی خۆش دەبێت‬ ‫و پێی دەڵێت‪ :‬ئەگەر خودا لێی پرسییت تۆ کێیت و‬ ‫من کێم‪ ،‬بڵێ‪ :‬تۆ خودای جەلیلیت و منیش بەندەت‬ ‫جوبرەئیلم‪ ،‬پاشان جوبرەئیل لێی دەپرسێ تۆ‬ ‫کێیت؟ ئەویش دەڵێ جگە لە خودا کەسی دی هیچ‬ ‫لەبارەی زاتی منەوە نازانێت‪ 71.‬لە درێژەی باسی‬ ‫بوونەوەردا دێتە سەر باسی میعراجی پێغەمبەری‬ ‫ئیسالم (درودی خوای له‌سه‌ر بێت)‪ .‬بە گوێرەی‬ ‫کتێبەکە‪ ،‬پێغەمبەر لە ئاسمانەکان گوێی لە دەنگی‬ ‫ئیمامی عەلی دەبێت و هەزاران کەس دەبینێت کە بە‬ ‫ڕیز وەستاون و هەموویان شێوەی ئیمامی عەلییان‬ ‫هەیە‪ ،‬تا لە دوایین قۆناغدا کە لەگەڵ خودادا گفتوگۆ‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەو دەنگەی لەگەڵی دەدوێت دەنگی عەلییە‪.‬‬ ‫پاش گەڕانەوەی پێغەمبەر (د‪ .‬خ‪ ).‬بە ئیمامی عەلیی‬ ‫وت‪ :‬من هەرچیم بینی هەر تۆ بوویت‪ ،‬ئیمامی‬ ‫عەلی هەرچی لە سەفەری میعراجدا ڕوویدابوو‬ ‫بۆ پێغەمبەری گێڕایەوە و پاشان پێی ڕاگەیاند کە‬ ‫ئەمە دەبێت ڕازی نەگوتراو بێت و «ڕازی مەوێژە»‬ ‫لەالیەن پێغەمبەر و ئیمامەوە تایبەت کرا بە ئەهلی‬ ‫‪81‬‬ ‫حەق و حەقیقەت‪.‬‬

‫ئەم بابەتانە بە ڕوونی بۆنی حلوولیان لێ‬ ‫دێت‪ ،‬هەروەها الی موسوڵمانانی سوننی مەزهەب‬ ‫بە شیرک هەژمار دەکرێن و لەگەڵ ڕواڵەتی‬ ‫قورئانیشدا یەک ناگرنەوە‪ ،‬بەاڵم پێڕەوانی ئایینەکە‬ ‫خۆیان و ئایینەکەیان لە شیرک بەدوور دەزانن‪.‬‬

‫دۆنادۆن‬

‫شیاوێتیی ئەوە وەردەگرێت کە ناوە جوانەکانی‬ ‫خودا دەرک بکات و بگەڕێتەوە بۆ ئەسڵی خۆی‪.‬‬ ‫وادیارە ئەو گەشتە پەنجا هەزار ساڵییە پێویستی‬ ‫بە گۆڕینی هەزاران جەستە هەیە تا تەواو دەبێت‪.‬‬ ‫بە ڕوونبوونەوەی ئەم بیروباوەڕە دەتوانین‬ ‫باشتر لە بابەتی بە خودازانینی ئیمامی عەلی و‬ ‫سان سەهاک و ‪ ...‬تێ بگەین‪ .‬لە بیروباوەڕی‬ ‫یارساندا خودا لە حەوت دەورەدا و بە حەوت شێوە‬ ‫خۆی دەرخستووە و بەرجەستە بووە‪ .‬بە جۆرێک‬ ‫دەڕواننە بەرجەستەبوونی خودا لە شێوەیەکەوە‬ ‫بۆ شێوەیەکی دی‪ ،‬وەک گۆڕینی جلک و داکەندنی‬ ‫پۆشاکێک و لەبەرکردنی بەرگێکی تر‪ .‬پێیان وایە‬ ‫خودا سەرەتا لەناو دوڕێکدا بووە‪ ،‬پاشان جاری‬ ‫یەکەم بە شێوەی خاوەندگار دەرکەوتووە‪ ،‬دووەم‬ ‫جار لە ئیمامی عەلیدا دەرکەوتووە‪ ،‬بەم شێوەیە‬ ‫بەردەوام بووە تا حەوتەم جار لە خان ئاتەشدا‬ ‫‪32‬‬ ‫بەرجەستە بووە‪.‬‬ ‫لە مێژووی تەسەوفی ئیسالمیدا هەندێک‬ ‫بیروبۆچوون هەیە کە تەجەللیی خودا لە بوونەوەردا‬ ‫پشتڕاست دەکاتەوە‪ .‬گەورە سۆفیی موسوڵمان‬ ‫ئیبن عەرەبی هەموو بوونەوەر بە تەجەللیی خودا‬ ‫دەزانێت و ڕواڵەتی بوونەوەر بە باتینی حەق و‬ ‫باتینی بوونەوەر بە ڕواڵەتی حەق دەزانێت و دەڵێت‪:‬‬ ‫«بەهۆی نەفەسی [ڕەحمان]ەوە هەموو بوونەوەر‬ ‫هاتووەتە بوون و نەفەسی [ڕەحمان] بوونەوەری‬ ‫ئاشکرا کردووە کە [ئەو بوونەوەرە] باتینی حەق و‬ ‫ڕواڵەتی خەلقە‪ ،‬بۆیە باتینی حەق رواڵەتی خەلقە و‬

‫‪22‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بۆ تێگەیشتن لە بابەتی حلوول‪ ،‬یان تەجەللیی‬ ‫خودا لە بەشەردا پێویستە ئاگاداری عەقیدەی‬ ‫دۆنادۆن بین کە الی هەندێک لە توێژەران بە‬ ‫تەناسوخ ناوبراوە و پێڕەوانی ئایینەکەش ئەوە‬ ‫ڕەتدەکەنەوە کە بڕوایان بە تەناسوخ هەبێت‪.‬‬ ‫دۆنادۆن وەک دەردەکەوێت لە وشەی (دۆن)‬ ‫ی تورکییەوە وەرگیراوە‪ ،‬بە گوێرەی وتەی‬ ‫نوورعەلی ئیالهی ئەو وشەیە بە واتەی جلک و‬ ‫بەرگ دێت‪91.‬د‪ .‬محەمەد عەلی سوڵتانی پێیوایە‬ ‫وشەکە بە واتای خولخواردن دێت‪ 02.‬بە گوێرەی‬ ‫ئەم بیروباوەڕە‪ ،‬ڕووح لە بەرگێکەوە دەچێتە‬ ‫بەرگێکی ترەوە‪ ،‬بەرگ بریتییە لە جەستەی ماددی‪.‬‬ ‫ئەم بۆچوونە لە ئایینە ڕۆژهەاڵتییەکاندا هەیە و بە‬ ‫تەناسوخ ناودەبرێت‪ .‬پێڕەوانی یارسان وای دەبینن‬ ‫کە دۆنادۆن جیاوازە لە تەناسوخ‪ ،‬چونکە دۆنادۆن‬ ‫بریتییە لە خوالنەوەی ڕووح لە مەنزڵێکەوە‪ ،‬یان‬ ‫بەرگێکی بە ئەمانەت وەرگیراوەوە بۆ مەنزڵ یان‬ ‫بەرگێکی تر‪ .‬ئەم جووڵەیە سەرەتا و کۆتاییی هەیە‪،‬‬

‫مْ َ‬ ‫وح ِإ َل ْي ِه يِف َي ْو ٍم َكانَ ِم ْقدَا ُر ُه مَ ْ‬ ‫خ ِسني َ َألْ َف َس َن ٍة}‬ ‫الر ُ‬ ‫ال اَل ِئ َكة ُ َو ُّ‬ ‫[املعارج‪ )4 :‬ڕووح لە گەشتێکی پەنجا هەزار ساڵیدا‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پێڕەوانی ئایینی کاکەیی بڕوایان‬ ‫بە پێغەمبەرایەتی هەیە و دان‬ ‫بە پێغەمبەرایەتیی حەزرەتی‬ ‫محەممەددا دەنێن‪.‬‬

‫بەاڵم تەناسوخ بریتییە لە جووڵەی ڕووح لەسەر‬ ‫هێڵێکی ڕاست‪ ،‬کە هیچ بەرزبوونەوەیەکی تێدا نییە‬ ‫‪12‬‬ ‫بەرەو سەرچاوەی ئەزەلی‪.‬‬ ‫بە گوێرەی ڕاڤەی سان سەهاک بۆ ئایەتی ( َت ْع ُر ُج‬

‫‪59‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪60‬‬

‫باتینی حەق ڕواڵەتی حەقە و بە کۆی هەردووکیان‬ ‫بوونەوەر دێتە بوون و بە چاوپۆشین لە یەکێکیان‬ ‫[جیاوازیی نێوانیان دەردەکەوێت و پێیان]‬ ‫دەگوترێت حەق و خەلق‪ 42».‬بە سەرنجدان لە‬ ‫باوەڕی تەجەللیی ئیالهی ڕەنگە بتوانین ڕیشەیەک‬ ‫بۆ دۆنادۆنی کاکەییەکان بدۆزینەوە لە کەلەپووری‬ ‫فیکری ئیسالمیدا بەبێ ئەوەی پێویست بکات ناچار‬ ‫ببین ئەو بیروبۆچوونەی کاکەییەکان بدەینە پاڵ‬ ‫ئایینە ڕۆژهەاڵتییەکان‪ ،‬بەڵکو لە دامێنی کەلەپووری‬ ‫فیکریی ئیسالمیدا شتی هاوشێوەمان هەیە و‬ ‫گریمانەی وەرگرتنی ئەو بۆچوونانە لە تەسەوفی‬ ‫ئیسالمی عەقاڵنیتر و واقعیترە‪ .‬بێگومان دەبێت‬ ‫ئەوەش بڵێین کە هیچکام لە ڕێچکەکانی تەسەوفی‬ ‫ئیسالمی بە ڕادەی کاکەییەکان بە ڕاشکاوی باسی‬ ‫جێگۆڕکێ و جلگۆڕکێی ڕووحیان نەکردووە‪.‬‬ ‫دەکرێت دۆنادۆنی کاکەییەکان بە شێوەی‬ ‫پەرەسەندووی بیروبۆچوونی تەجەللیی خودا لە‬ ‫بوونەوەردا لێک بدرێتەوە کە سەرەتا بە شێوەی‬ ‫حەوت تەجەللیی ئیالهی لە بیروباوەڕیاندا جێگیر‬ ‫بووبێت‪ ،‬پاشان بەهۆی ئەوەی زاتی موتەجەللی‬ ‫لە هەر حەوت حاڵەتەکەدا یەکێکە‪ ،‬بەاڵم حەوت‬ ‫ڕواڵەت یان دۆنی جیاوازی گۆڕیوە‪ ،‬بیرۆکەکە‬ ‫پەرەی سەندبێت بۆ دۆنادۆن‪ ،‬پاشان دۆنادۆن‬ ‫وەک قانوونێکی گشتگیر بەسەر هەموو تاکێکدا‬ ‫ڕەوا بینرابێت‪.‬‬

‫پێغەمبەرایەتی‬

‫پێڕەوانی ئایینی کاکەیی بڕوایان بە‬ ‫پێغەمبەرایەتی هەیە و دان بە پێغەمبەرایەتیی‬ ‫حەزرەتی محەممەددا (درودی خوای له‌سه‌ر بێت)‬ ‫دەنێن‪ .‬چیرۆکی پێغەمبەران و ناوی پێغەمبەران‬ ‫هەمان ئەو ناو و بەسەرهاتانەیە کە لە دینە‬ ‫ئیبراهیمییەکاندا هاتووە و باس کراوە‪ .‬داستانی‬ ‫ئادەم و حەوا‪ ،‬نووح و ئیبراهیم‪ ،‬عیسا و مووسا‬

‫و پێغەمبەرانی دی‪ ،‬بە شێوەیەکی هاوشێوەی‬ ‫دینە ئیبراهیمییەکان باس کراوە‪ .‬هەندێک جیاوازی‬ ‫کە لە وردەکاریی ئەو داستانانەدا دێنە بەرچاو‪،‬‬ ‫شتێکی نامۆ نین‪ ،‬چونکە الی ئەهلی تەسەوفیش‬ ‫ئەو جیاوازییانە لە داستانی پێغەمبەراندا بەرچاو‬ ‫دەکەون‪ .‬لە کتێبی (برهان الحق)دا نوورعەلی‬ ‫ئیالهی بنەماکانی دینی یارسان بە پێنج بنەما‬ ‫دەناسێنێت کە هەمان بنەماکانی شیعەی دوازدە‬ ‫ئیمامین‪ ،‬ئەوانیش بریتین لە‪ :‬تەوحید‪ ،‬دادپەروەری‪،‬‬ ‫‪52‬‬ ‫پێغەمبەرایەتی‪ ،‬ئیمامەت و زیندووبوونەوە‪.‬‬

‫ئەنجام‬

‫لە کۆتاییدا و پاش تێڕامان لە مێژوو و‬ ‫بیروباوەڕی ئایینی کاکەیی (یارسان)‪،‬دەکرێت ئەم‬ ‫خااڵنە لەسەر ئەو ئایینە بگوترێت‪:‬‬ ‫‪ .١‬ئایینی کاکەیی ڕێچکەیەکی تەسەوف بوون‬ ‫کە بە شیعەی دوانزە ئیمامی کاریگەر بوون و‬ ‫چوونەتە سەر ڕێبازی دوانزە ئیمامی‪ ،‬بەهێزترین‬ ‫ئەگەر ئەوەیە کە سەرەتا لەگەڵ نوسەیرییەکاندا‬ ‫یەک ڕێباز بووبن‪.‬‬ ‫‪ .٢‬جێبوونەوەی ئەو ئایینە لە ئیسالمدا یان‬ ‫جیابوونەوەی لە ئیسالم پێوەندیی بە خودی‬ ‫باوەڕدارانی ئایینەکەوە هەیە و غەیری خۆیان‬ ‫کەس ناتوانێت ناسنامەی ئایینییان دیاری بکات‪،‬‬ ‫بەاڵم توێژەری ئایینی ئازادە لەوەی بە گوێرەی‬ ‫ئەنجامەکانی توێژینەوەکەی مێژوو و ڕەچەڵەکی‬ ‫ئایینەکەیان دیاری بکات‪ ،‬هەرچەند لەگەڵ بۆچوونی‬ ‫باوەڕدارانی ئایینەکەشدا یەک نەگرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئەو لێکچوونانەی کە لە نێوان ئەم ئایینە و‬ ‫ئایینە ڕۆژهەاڵتییەکاندا هەیە نابنە بەڵگەی کۆنێتیی‬ ‫ئەم ئایینە‪ ،‬بەڵکو وەک باس کرا‪ ،‬دەگونجێت لە‬ ‫هەناوی کەلەپووری فیکریی ئیسالمیدا ڕەگ و‬ ‫ڕیشەی ئەو بۆچوونانە بدۆزرێنەوە‪.‬‬

‫‪ .1‬موکەڕڕەم تاڵەبانی‪ ،‬شێخ رەزای تاڵەبانی (‬

‫ژیانی‪ ،‬پەروەردەی‪ ،‬بیروباوەڕی و شیعری)‪،٢٠٠١ ،‬‬ ‫ئاراس‪ ،‬هەولێر‪.‬ال ‪١١٨‬‬

‫‪ .2‬نورعلی الهی‪،‬برهان الحق‪ ،١٣٧٣ ،‬چاپ هشتم‪،‬‬

‫انتشارات جیحون‪ ،‬تهران‪.‬ص ‪.١٧‬‬

‫‪ .3‬ئایەتەکە دەفەرموێت‪( :‬وإذ أخذ ربك من بين آدم‬ ‫من ظهورهم ذريتهم وأشهدهم على أنفسهم ألست بربكم‬ ‫قالوا بلى شهدنا أن تقولوا يوم القيامة إنا كنا عن هذا‬ ‫غافلني) األعراف‪172 :‬‬ ‫‪ .4‬ڕازی مەوێژە (سر مگو) زاراوەیەکی تایبەت بە‬

‫ئاینی یارسانە‪ .‬پێڕەوانی ئەم ئاینە پێیان وایە خودای‬ ‫گەورە قورئانی بە سی و دوو جزم بۆ پێغەمبەر‬ ‫(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) نازڵ کردووە‪ ،‬سی‬

‫جزمیان بریتییە لە شەریعەت‪ ،‬ئەم سی جزمە ئەوەیە‬

‫‪ ،١٣٨٢‬چاپ یازدهم‪ ،‬انتشارات امیر کبیر‪ ،‬تهران‪.‬ص ‪.٩٧‬‬ ‫‪ .10‬محەمەد عەلی سوڵتانی‪ ،‬بنەوای باوەڕی‬

‫یارسان‪ ،٢٠١٠ ،‬ئاراس‪ ،‬هەولێر‪.‬ال ‪١٤‬‬

‫‪ .11‬حاج نعمت الله جیحون آبادی‪ ،‬حق الحقائق‬

‫(شاهنامه حقیقت)‪١٩٨٢ ،‬م‪ ،‬انتشارات کتابخانه طهوری‪،‬‬ ‫تهران‪.‬ص ‪٢٠‬‬

‫‪ .12‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ال ‪ ،٢٠٢ -٢٠١‬بەیتەکانی‬

‫‪٣٨٣٤‬تا ‪٣٨٤١‬‬

‫‪ .13‬بڕوانە‪ :‬نورعلی الهی‪ ،‬برهان الحق‪ ،‬ص ‪١٧٧‬‬ ‫‪ .14‬محەمەد عەلی سوڵتانی‪ ،‬بنەوای باوەڕی‬

‫یارسان‪ ،‬ال ‪٣١‬‬

‫‪ .15‬بڕوانە‪ :‬حق الحقائق‪ ،‬بەیتەکانی ‪٨٦١٧ ،٧٦٨٨ ،٧٥٥١‬‬

‫‪ .16‬بڕوانە‪ :‬تذکرة االعلی‪ ،‬ص ‪٦ -٥‬‬ ‫‪ .17‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ال ‪١٠‬‬

‫کە ئێستا لەبەر دەستدایە‪ ،‬دوو جزمەکەی تر بە نهێنی‬

‫‪ .18‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ال ‪٢١ -١٦‬‬

‫کوردییە‪ .‬ئەم دوو جزمە ناوی فورقان یان ڕازی‬

‫‪ .20‬بنەوای باوەڕی یارسان‪ ،‬ال ‪٤٥‬‬

‫الی دوانزە ئیمام دەستاودەست دەکات و بە زمانی‬

‫‪ .19‬برهان الحق‪ ،‬ص ‪١٧٣‬‬

‫مەوێژەیە و دەبێت بە نهێنی بمێنێتەوە تا ئەو کاتەی‬

‫‪ .21‬هەمان الپەڕە‬

‫دەکات‪ .‬کاکەییەکان پێیان وایە ئەم دوو ‌ه حەقیقەتی‬

‫‪ .23‬حسن خمینی‪ ،‬فرهنگ جامع فرق اسالمی‪،١٣٩٠ ،‬‬

‫‪ .5‬؟‪ ،‬تذکرة االعلی‪ ،‬باصالح و‪ .‬ایوانف‪١٩٦٠ ،‬م‪،‬‬

‫‪ .24‬محی الدین ابن عربی‪ ،‬الفتوحات المکیة‪( ،‬المکتبة‬

‫ئیمامی مەهدی بە زمانی کوردی بۆ خەڵکی بەیان‬ ‫دینە و شەریعەت توێکڵیەتی‪.‬‬

‫‪ .22‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ال‪٤٦ -٤٥ ،‬‬

‫چاپ دوم‪ ،‬انتشارات اطالعات‪ ،‬تهران‪.‬ج‪ ١‬ص ‪٢١٢‬‬

‫الشاملة)‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪ .٩٣‬دەقەکەی ئیبن عەرەبی دەڵێت‪:‬‬

‫‪ .6‬صدیق صفی زادە‪ ،‬دوره هفتوانه‪١٩٨٢ ،‬م‪،‬‬

‫(فبالنفس كان العالم كلهم تنفس اًو النفس أظهره‬

‫‪ .7‬صدیق صفی زادە‪ ،‬دوره هفتوانه‪ ،‬ص ‪٢٣‬‬

‫وباطن الخلق ظاهرالحق وبالمجموع تحقق الكون وبترك‬

‫انتشارات کتابخانه طهوری‪ ،‬تهران‪.‬ص ‪٢٥‬‬

‫‪ .8‬ابراهیم الداقوقی‪ ،‬العلویون‪٢٠١٠ ،‬م‪ ،‬دار آراس‬

‫للطباعة والنشر‪ ،‬اربیل‪ ،‬ص ‪٢٧٠‬‬

‫‪ .9‬عبدالحسین زرینکوب‪ ،‬ارزش میراث صوفیه‪،‬‬

‫وهوللحق باطن وللخلق ظاهر فباطن الحق ظاهرالخلق‬

‫المجموع قيل حق وخلق)‬

‫‪ .25‬برهان الحق‪ ،‬ص ‪٢٠‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫انتشارات انجمن اسماعیلی‪ ،‬تهران‪ .‬ص ‪،٥‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سەرچاوە و په‌راوێز‪:‬‬

‫‪61‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫‌و‬

‫جولەكەكانی كوردستان‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪62‬‬

‫پەیوەندییان لەگەڵ‬ ‫خەڵكی كوردستاندا‬ ‫عادل سدیق علی‬

‫لەدایکبووی ‪ 1984‬هەڵەبجە ‪ ،‬ماسته‌ر له‌ مێژووی‬ ‫هاوچه‌رخ‪ .‬سێ به‌رهه‌می چاپكراوی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫چه‌ند وتاری له‌ رۆژنام ‌ه و گۆڤاره‌كان باڵووبوه‌ته‌وه‌‬

‫پەیوەندی نێوان جولەكەكان‌و‬ ‫خەڵكی كوردستان‬

‫لەپاڵ ئەو هۆكارانەی كە لە پێشەوە باسمانكردن‪،‬‬ ‫گەلێك هۆكاری دیكە پاڵی بە جولەكەكانەوە ناوە‬ ‫هەتا لە ناوچەكانی كوردستاندا بگیرسێنەوە‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫میواندۆستی ‌و مامەڵەی شیاوی كورد لەگەڵ‬ ‫تەواوی پێكهاتە ئایینی ‌و نەتەوەییەكانی تری‬ ‫كوردستاندا لە گرنگترینی ئەو هۆكارانەبن كە هانی‬ ‫جولەكەكانی داوە لە كوردستاندا بمێننەوە‌و تیایدا‬ ‫نیشتەجێ‌ ببن‪.‬‬ ‫جولەكەكانی كوردستان بە زۆری لە سەنتەری‬ ‫شارەكاندا نیشتەجێ‌ دەبوون‪ ،‬بوونی ئاسایش ‌و‬ ‫جۆری ئەو پیشە ‌و كارانەی كە ئەوان دەیانكرد‬ ‫هۆكار بوون بۆ ئەوەی كە ئەوان زیاتر لە شارەكاندا‬ ‫ێ ببن‪ .‬جولەكەكان بە ژمارە‌و بڕی جیاواز‬ ‫نیشتەج ‌‬ ‫لە شار ‌و شارۆچكە ‌و گوندەكانی كوردستاندا‬ ‫باڵوببوونەوە‪ ،‬بەشێوەیەك لە زۆربەی شارەكانی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫هاتنی جوولەكە بۆ كوردستان ‌و باڵوبونەوەی‬ ‫لە كوردستاندا‪ ،‬لە هەمان كاتی‬ ‫ئایینەكەی‬ ‫پەیدابوونیان بوو لە میسۆپۆتامیا‪ ،‬ئێران‌و ئاسایی‬ ‫بچووكدا‪ ،‬ئەوەش لە ئەنجامی سێ‌ شەپۆلی‬ ‫كۆچوڕەوی جوولەكەكانەوە بۆ ئەم ناوچەیە‬ ‫ڕوویداوە‪ ،‬كە لە ئەنجامدا كۆمەڵە و گرووپە‬ ‫ئایینییە دوورەپەرێزەكانی خۆیان لە سەرانسەری‬ ‫(‪)1‬‬ ‫ئەم هەرێمە بەرفراوانە دامەزراند ‪.‬‬ ‫یەكەم پەیوەندی گەلی كورد بە ئایینی‬ ‫سەردەمی‬ ‫بۆ‬ ‫دەگەڕێتەوە‬ ‫جوولەكەوە‪،‬‬ ‫ئیمپراتۆریەتی ئاشووری‪ ،‬ئاشوورییەكان لە‬ ‫سەردەمی شەلمەنەسەری پێنجەم (‪722-727‬پ‪.‬ز)‬ ‫دا دەستیانگرتووە بەسەر شانشینی ئیسرائیلدا ‌و‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لە جوولەكەكانیان بەدیلگرتووە‬ ‫و هێناونیان بۆ ناوچە شاخاوییەكانی كوردستان‬ ‫‪ )2( .‬لەمبارەیەوە یارۆسالڤ كراچی دەڵێت «لەو‬ ‫هێرشەی ئاشوورییەكاندا خاكی بەنی ئیسرائیل‬ ‫داگیركراو بوونی ئەو دەوڵەتە وەك پاشایەتییەكی‬ ‫سەربەخۆ كۆتایی پێهات‪ ،‬نزیكەی لە سەدا حەوتی‬ ‫دانیشتوانەكەی دەركران ‌و بە دیلكراوی لە‬ ‫باكووری ڕۆژئاوای ئێران‪ ،‬كە ئەوكات مادەكان‬ ‫(‪)3‬‬ ‫ێ كران» ‪.‬‬ ‫لەوێبوون نیشتەج ‌‬ ‫دووەم شەپۆلی هاتنی جوولەكەكان بۆ‬ ‫كوردستان‪ ،‬دوای هێرشەكەی نەبوخزنەسەری‬ ‫پاشای كلدانیەكان بوو‪ ،‬لە ساڵی (‪587‬پ‪.‬ز) بۆ‬ ‫سەر هەردوو مەملەكەتی جوولەكەكان (ئیسرائیل‬ ‫‌و یەهودا) ‌و بەدیلگرتنی ژمارەیەكی زۆر لە‬ ‫دانیشتوانەكانیان‌و هێنانیان بە كۆیلەیی بۆ شاری‬ ‫بابل‪ .‬پاش ڕووخاندنی دەسەاڵتدارێتی كلدانییەكان‬ ‫بە دەستی ئەخمینیەكان (‪ ،)4‬جوولەكەكان لە‬ ‫بەندی بابلییەكان ئازادكران ‌و بۆ واڵتی خۆیان‬ ‫گەڕاونەتەوە (‪ ،)5‬چونكە ئەخمینیەكان ڕێگەیان بە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫مێژووی هاتنی جولەكە بۆ كوردستان‬

‫جوولەكە دوورخراوەكانی شاری بابلدا‪ ،‬كە بۆ‬ ‫واڵتی خۆیان بگەڕێنەوە‪ ،‬جوولەكەكان تاڕادەیەك‬ ‫بێ‌ حەزكردنی خۆیان ‌و تەنیا ژمارەیەكی كەمیان‬ ‫گەڕانەوە بۆ واڵتی خۆیان (‪ .)6‬لەكاتی گەڕانەوەی‬ ‫جوولەكەكاندا بۆ واڵتی خۆیان‪ ،‬وەك خۆیان ‌و‬ ‫زۆركەسی دیكەش گێڕاویانەتەوە چەند تاقمێكیان‬ ‫ڕێگەیان هەڵەكردووە و هاتونەتە كوردستان ‌و‬ ‫(‪)7‬‬ ‫لەوێ‌ ماونەتەوە و نیشتەجێبوون ‪.‬‬ ‫سێیەمین شەپۆلی باڵوبونەوە و دەربەدەری‬ ‫جوولەكەكان لە ئەنجامی لە شكركێشیەكەی (تیتۆ)ی‬ ‫ڕۆمانیدا بوو‪ ،‬كە لە ساڵی (‪)70‬ی زاینیدا فەلەستینی‬ ‫داگیركرد‪ ،‬لێرەدا شتێكی ئاساییە‪ ،‬كە بەشێكی‬ ‫ئەمانەی دوایی‪ ،‬كە بەشی زۆریان ڕوویانكردە‬ ‫سەرزەمینی ئێرانی كۆن‪ ،‬لەگەڵ ئەوانەی پێشوتردا‬ ‫لە ناوچە جیاوازەكانی ئەو واڵتەدا جێگیربووبێتن‬ ‫(‪)8‬‬ ‫‌و یەكیان گرتبێتەوە ‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪64‬‬

‫كوردستاندا گەڕەكی تایبەت بەخۆیان هەبوو‪،‬‬ ‫گەڕەكەكانیشیان وەكو تایبەتمەندی جوولەكەكانی‬ ‫ڕۆژهەاڵت ‌و ڕۆژئاوا داخراو ‌و كۆاڵنەكانیان زۆر‬ ‫تەسك‌و دیواری خانووەكانیشیان زۆر بەرز بووە‪،‬‬ ‫بێگومان ئەوەش هۆكاری تایبەتی خۆی هەبووە‪.‬‬ ‫جولەكەكان لە زۆرێك لە شار ‌و ناوچەكانی‬ ‫كوردستاندا هەروەك چۆن لە ڕووی نەتەوەوە‬ ‫دووەم بوون‪ ،‬لە ڕووی ئایینیشەوە لە دوای‬ ‫مسوڵمانەكان دووەم ئایین بوون‪ ،‬ئەم حاڵەتە‬ ‫هەریەكە لە‪ :‬كلۆدیۆس جیمس ڕیچ (‪،)9( )1820‬‬ ‫مونشی بەغدادی (‪ ، )01()1820‬مستەر هارت (‪)1820‬‬ ‫(‪ ، )11‬ژاك ڕیتۆرێ‌ (‪ ، )21()1878‬مێجەرسۆن (‪)1909‬‬ ‫(‪ ، )31‬ئەدمۆنز (‪ ... )41()1919‬هتد‪ ،‬باسیان لێوە كردووە‪.‬‬ ‫بە نموونە (ڕیچ) كاتێك باس لە ژمارەی ماڵەكانی‬ ‫سلێمانی دەكات دەڵێت «(‪ )2000‬خانووی مسوڵمان‬ ‫‌و (‪ )130‬خانووی جولەكە ‌و (‪ )9‬خانووی دیان‬ ‫‌و كلدانی تێدایە»‪ .‬مێجەرسۆنیش (‪ )1909‬لەبارەی‬ ‫هەڵەبجەوە‪ ،‬دەڵێت « لەناو بازاڕی هەڵەبجەدا دوو‬ ‫نەتەوە بەرچاودەكەوتن‪ ،‬كە ئەوانیش (كورد ‌و‬ ‫جوولەكە) بوون‪ ،‬هەردوو نەتەوەكە پێشوازییان‬ ‫لە خەڵكی نامۆ ‌و غەریبە دەكرد ‌و بەخێرهاتنیان‬ ‫لێدەكردن‪ ،‬لەم پێشوازیكردنەشدا هەردوو نەتەوەكە‬ ‫وەك یەك بوون»(‪ . )51‬سۆن ئەوەشی وتووە‪ ،‬كە‪:‬‬ ‫كەركوك‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬هەڵەبجە‪ ،‬ئاڵتون كۆپری‪ ،‬بانە‪،‬‬ ‫پێنجوێن ‌و ناوچەكانی قەرەداغ ڕێژەیەكی زۆر‬ ‫لە جولەكەیان تێدایە ‌و لە كوردستانی ئێرانیشدا‬ ‫ژمارەیان زۆرە ‪ )61(.‬وەنەبێت جولەكەكان هەر لەو‬ ‫شار ‌و ناوچانەی كە ئاماژەمان پێكردن هەبووبن‪،‬‬ ‫بەڵكو هەر لە‪ :‬خانەقین‪ ،‬مەندەلی‪ ،‬جەلەوال‪،‬‬ ‫دووزخورماتوو‌و كفری هەتا دەگاتە كۆیە‪ ،‬ڕانیە‪،‬‬ ‫ڕەواندوز‪ ،‬هەولێر‪ ،‬موسڵ‪ ،‬دهۆك‪ ،‬زاخۆ‪ ،‬زێبار‪،‬‬ ‫ێ ‌و ئامێدی ‪ ...‬هتد هەبوون‪ ،‬ژمارەشیان لە‬ ‫ئاكر ‌‬ ‫(‪)71‬‬ ‫شارێكەوە بۆ شارێكی دیكە جیاواز بوو ‪.‬‬

‫زۆرجار نەیارانی كورد هەوڵیانداوە وانیشان‬ ‫بدەن كە كورد میللەتێكی وشك ‌و ڕەق ‌و‬ ‫دەمارگیرە‪ ،‬مێجەرسۆن یەكێكە لەو كەسانەی‬ ‫كە هەوڵێكی زۆریداوە وا لە خەڵكی بگەیەنێت‬ ‫كە كوردەكان بە زۆر جولەكە ‌و گاورەكانیان‬ ‫ناچاركردووە‪ ،‬كە مسوڵمان ببن ‌و جلوبەرگی‬ ‫كوردی بپۆشن‌و واز لە جلوبەرگی ڕەسەنی خۆیان‬ ‫بهێنن‪ ،‬كەچی نەیتوانیوە ناوی تاقە گاورێك یاخود‬ ‫ێ‬ ‫جولەكەیەك بهێنێت كە كورد ناچاری كردبێت بب ‌‬ ‫بە مسوڵمان(‪ ، )81‬بەپێچەوانەوە بە دەیان نموونەی‬ ‫مێژوویی نووسەرانی كورد‌و ئەوروپی‌و جولەكە‬ ‫لەبەردەستدان كە ئاماژە بە پەیوەندی دۆستانەی‬ ‫نێوان كورد ‌و جولەكە ‌و گاورەكانی نیشتەجێی‬ ‫كوردستان دەكەن‪ .‬ئێمە هەوڵدەدەین بەكورتی‬ ‫ئاماژە بە چەند نموونەیەكیان بكەین‪:‬‬ ‫جارێك كۆبوونەوە‌و نیشتەجێبوونی ئەو ژمارە‬ ‫زۆرەی جولەكەكان لە كوردستاندا بەڵگەیەكی‬ ‫ڕوونە بۆئەوەی ئەو ڕاستییە بسەلمێنێت كە ئەگەر‬ ‫كورد مامەڵەی نەشیاوی لەگەڵ جولەكەكاندا‬ ‫بكردایە ئەوا ئەوان هەرزوو كوردستانیان‬ ‫بەجێدەهێشت ‌و ڕوویان لە واڵتێكی دیكە دەكرد‪،‬‬ ‫لە شارێكی وەك سلێمانیدا كاك ئەحمەدی شێخ‬ ‫(‪)91‬‬ ‫هەتا دوا ئەندازە ڕێزی لە جولەكەكان گرتووە‬ ‫‪ ،‬لە هەڵەبجەش عادیلەخانم زۆر بەتەنگ پاراستنی‬ ‫جولەكەكانی شارەكەوە بووە ‌و هەرگیز بواری‬ ‫بە كەس نەداوە كە دەستدرێژییان بكاتەسەر (‪،)02‬‬ ‫(ژاك ڕیتۆرێ‌)ی قەشە ‌و مسیۆنێر كە لە ساڵی‬ ‫(‪)1878‬دا چووەتە شاری كەركوك‪ ،‬دەڵێت «ئێمە‬ ‫شادمانین كە دەبینین وێڕای هەمە چەشنەیی‬ ‫ئایینەكان‪ ،‬خەڵكەكە لە هاڕمۆنییەكی باشدا پێكەوە‬ ‫دەژین»‪ ،‬ئەوە لەكاتێكدا ژمارەی دانیشتوانی ئەو‬ ‫شارە بە قسەی ڕیتۆرێ‌ نزیكەی (‪ )30‬هەزار كەس‬ ‫بووە‪ ،‬لەو ڕێژەیە (‪ )200‬ماڵیان جولەكە ‌و (‪)50‬‬

‫دەستگرتن بە ئایین‌و د‬ ‫ابوونەریتەكانیانەوە‬

‫ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە ئەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫جولەكەكان بەدرێژایی (‪ )2500‬ساڵ ئاوارەیی‬ ‫‌و ژێردەستەیی هەر وازیان لە ئایین ‌و نەتەوەی‬ ‫خۆیان نەهێناوە‪ ،‬لەكاتێكدا زۆر نەتەوە (بە نموونە‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫شیان مەسیحی بوون‪ ،‬ئەوانی دیكەیان مسوڵمان‬ ‫(‪)12‬‬ ‫بوون ‪.‬‬ ‫(شاكیر فەتاح)یش كە لە ئابی ساڵی (‪)1933‬دا‬ ‫سەردانی هەڵەبجەی كردووە‪ ،‬لەبارەی جولەكەكانی‬ ‫ئەو شارەوە دەڵێت “جوولەكەكانی هەڵەبجە‪ ،‬لە هی‬ ‫ێ جێگای‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ئافرەتیشی دیسانەوە لە هی گەل ‌‬ ‫تر سەربەسترن”(‪ . )22‬ڕەنگە ئەو سەربەستی ‌و‬ ‫ئازادیە زیادەیەش‪ ،‬كە شاكیر فەتاح‌و رەسوڵ هاوار‬ ‫باسی دەكەن لە هەرشتێك زیاتر بۆ ئەو تێكەاڵوی‬ ‫‌و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییە بگەڕێتەوە كە لە نێوان‬ ‫جولەكەكانی ئەو شارە‌و پاشا‌و بەگزادەكانی جاف‬ ‫‌و خەڵكی شارەكەدا هەبووە‪ ،‬بەجۆرێك ژمارەیەك‬ ‫لە بەگزادەكانی جاف‌و زۆر خەڵكی تری مسوڵمان‬ ‫ژنیان لە جولەكەكانی شارەكە خواستووە ‌و‬ ‫(‪)32‬‬ ‫كردونیان بە هاوسەری خۆیان ‪.‬‬ ‫لەوانەش زیاتر‪ ،‬ساڵێك جوولەكەكانی شاری‬ ‫هەڵەبجە دەیانەوێت پەرستگاكەیان نۆژەن بكەنەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە دەچنە الی شێخ حوسامەدینی‬ ‫نەقشبەندی لە خورمااڵ‌و داویلێدەكەن‪ ،‬كە هەندێك‬ ‫ێ‬ ‫داریان لە باخەكەی خۆی بداتێ‪ ،‬ئەویش بەب ‌‬ ‫ێ بەوە بدات كە ئەوانە جولەكەن (‪)40‬‬ ‫ئەوەی گو ‌‬ ‫(‪)42‬‬ ‫داری سوورەچناریان پێدەبەخشێت ‪.‬‬ ‫بەبڕوای ئێمە گەواهیدانەكەی (ساسۆن حسقێل)‬ ‫بۆ پەیوەندی مێژینە ‌و دۆستانەی نێوان كورد‌و‬ ‫جولەكەكانی كوردستان لە هەموو ئەو نموونانەی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫لە ئیسرائیلدا تەوراتی كوردە‬ ‫جولەكەكان كە بە زمانی‬ ‫ئاشووری نووسراوە یەكێكە لە‬ ‫تەوراتە باشەكان‌و جێگای‬ ‫باوەڕە‬

‫سەرەوە سەنگینترە‪ ،‬ساسۆن لەبارەی هەڵوێستی‬ ‫كورد بەرامبەر بە ئەوان دەڵێت “ لەگەڵ ئەوەی‬ ‫لە زۆربەی واڵتانی دونیادا جوولەكەكان ئازار ‌و‬ ‫ئەشكەنجە دەدران ‌و ڕەشەكوژ دەكران‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەپێی مێژوو ‌و قسەی پیرە پیاوانی جوولەكەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬نەتەوەی كورد زیاتر لە هەموو‬ ‫نەتەوەكانی تر ڕێزی جوولەكەكانیان گرتووە‪،‬‬ ‫وەك هاوواڵتی كورد سەیریان كردوون ‌و‬ ‫پاراستوونیان‪ ،‬هیچ كات بە چاوی سووك‌و بێگانە‬ ‫سەیری كوردە جوولەكەكانیان نەكردووە‪ ،‬وەنەبێت‬ ‫كوردەكان هەر لەگەڵ جوولەكەكاندا وابووبن‪،‬‬ ‫بەڵكو كوردەكان لەگەڵ هەموو كەمە نەتەوە ‌و‬ ‫ئاینییەكانی دیكەدا هەروابوون‪ .‬كوردەكان گیانی‬ ‫بەزەیی‪ ،‬ویژدان‪ ،‬پیاوەتی‪ ،‬دڵسۆزیی ‌و دڵسافی‬ ‫لەگەڵ خوێنیان تێكەاڵوە‪ .‬هەركەسێك ‌و هەر‬ ‫نەتەوەیەك پەنای بۆ كورد هێنابیت‪ ،‬زۆرجار ئەگەر‬ ‫پێویستیشی كردبێت‪ ،‬كوردەكان خوێنیشیان لە‬ ‫پێناودا ڕشتووە‪ ،‬كە پەنایان بۆ بردوون‪ .‬كوردەكان‬ ‫ئەوەندە دڵساف ‌و خۆشباوەڕ ‌و مرۆڤدۆستن‪،‬‬ ‫زۆرجار ئەو دڵپاكییەیان بووەتە هۆی زەرەر ‌و‬ ‫زیان لە خۆیان‪ .‬هەرگیزیش نەبیستراوە‪ ،‬كە كەسێك‬ ‫لە كوردستاندا لەبەر جولەكەبوونی كوژرابێت‪،‬‬ ‫ئەوە لەكاتێكدا لە سەدەی بیستدا ‌و لە ئەڵمانیای‬ ‫باوەشی شارستانیەتی ئەوروپادا نزیكەی شەش‬ ‫ملیۆن جولەكە لە كارەساتی هۆلۆكۆست بە دەستی‬ ‫(‪)52‬‬ ‫نازیەكان كۆمەڵكوژكراون “‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪66‬‬

‫ئاشووری ‌و كلدانیەكان) ناویان لەنێو الپەڕەكانی‬ ‫مێژوودا سڕاوەتەوە ‌و نەماوە (‪ .)62‬دەبێت بڵێین‬ ‫جوولەكەكان لە تاراوگەكانییان زیاتر خەریكی‬ ‫پاراستن ‌و قایمكردنی كۆمەڵەكانی خۆیان بوون‪،‬‬ ‫نەك باڵوكردنەوەی ئایین ‌و دوگماكانیان لە ناو‬ ‫میللەتانی تردا (‪ .)72‬بە پێچەوانەی گاورەكانەوە‪،‬‬ ‫ئایینی جوولەكە لەنێو میللەتی كورددا نەبووە‪،‬‬ ‫ئەو جوولەكانەشی‪ ،‬كە لە كوردستاندا ژیاون‪ ،‬نە‬ ‫(‪)82‬‬ ‫خۆیان ‌و نە كەسی تریش بە كوردی دانەناون‬ ‫‪ ،‬باڵونەبوونەوەی ئایینەكەشیان ڕەنگە لەبەر دوو‬ ‫هۆكاری سەرەكی بێت‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئایینەكەیان نەتەوەیی بووە ‌و تاكی‬ ‫جوولەكە دەبوایە لە دایك‌و باوكەوە جوولەكە بێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬جوولەكەكان لەوبارەدا نەبوون‪ ،‬نە‬ ‫لەالیەنی ژمارە‌و هێزیانەوە‌و (ڕەنگە) نە لە ڕووی‬ ‫دوگما ‌و لۆژیكی ئایینیانەوە‪ ،‬كە ملمالنێ لەگەاڵ‬ ‫كۆمەڵە ئایینییەكانی وەك (زەردەشتی‌و مەسیحی)‬ ‫‌و دواتریش ئیسالمدا بكەن‪ ،‬جا بۆیە ئامانجی‬ ‫سەرەكی ئەوان پاراستنی ئایین ‌و ڕەگەزەكەیان‬ ‫(‪)92‬‬ ‫بووە ‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی جوولەكەكان لە تاراوگەكانیان‬ ‫تاڕادەیەك لە هەندێ شوێندا نەریت ‌و ڕەوشتی‬ ‫ناوچەكەیان وەرگرتووە‪ ،‬لەگەاڵ ئەوەشدا‬ ‫هەوڵەكانیان بۆ پارێزگاریكردن لە شوناسیان‬ ‫بەشی هەرە گەورەی توانای ئەوان بەخۆیەوە‬ ‫خەریككردبوو (‪ .)03‬لێرەدا بەسەرنجدان لە شوناسی‬ ‫جوولەكە پارادۆكسێكی گرنگ پەیدادەبێت‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا كە جوولەكەكان لە واڵتی خۆیاندا هەتا‬ ‫سەدەی پێنجەمی پێش زایین پارێزگارییان لە‬ ‫زمان ‌و دابونەریتی خۆیان كردووە‪ ،‬لە هەمان‬ ‫كاتدا حەزیان لە قبوڵكردنی ئایینی ‌و بیرۆكەگەلی‬ ‫بێگانەش بوو‪ ،‬لە دوای ئاوارەبوونیان ‌و لە‬ ‫دەرەوەی نیشتمانی خۆیاندا‪ ،‬بارودۆخەكەیان‬

‫هیچ كات كوردەكان ستەم‌و‬ ‫زۆردارییان لە جوولەكەكانی‬ ‫كوردستان نەكردووە‬ ‫بەتەواوەتی پێچەوانە بوویەوە‪ ،‬جوولەكەكان لە‬ ‫دەرەوەی نیشتمانی خۆیان هەوڵیان دەدا پاكێتی‬ ‫‌و ڕەسەنایەتی ئایینیی خۆیان بپارێزن‪ ،‬لە هەمان‬ ‫كاتدا زمان ‌و نەریتی گەالنی دیكە قبواڵ بكەن ‌و‬ ‫بەكاریبهێنن‪ .‬لە نیشتمانی جوولەكە میللەتگەرایی‬ ‫بااڵدەست بوو‪ ،‬لە دەرەوەش ئایین پلەی یەكەمی‬ ‫هەبوو(‪ . )13‬بێگومان هەموو ئەوەی دەربارەی‬ ‫ڕەوشتی جوولەكەكان لە ئاسیای بچووك‌و ئێران‬ ‫‌و نێوان دوو زێ دەوترێت‪ ،‬ئەمانەی كوردستانیش‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬بەوپێیەی كوردستان هەمیشە لە‬ ‫(‪)23‬‬ ‫چوارچێوەی ئەو واڵتانەدا بووە ‪.‬‬ ‫جوولەكەكان لە شارەكانی كوردستاندا شوێنی‬ ‫خواپەرستی تایبەت بە خۆیان هەبوو‪ ،‬ئەوان بە‬ ‫پیاوانی ئایینی خۆیان دەگوت (مالوم)‪ ،‬كە واتای‬ ‫(مامۆستا) دەگەیەنێت‪ ،‬مالومەكان خوێندنی ئایینیان‬ ‫بە مندااڵنی جوولەكە دەوتەوە‪ ،‬ئەوە جگە لەوەی‬ ‫ژمارەیەك لە منداڵەكانیان شانبەشانی مندااڵنی‬ ‫تری كوردستان سەرگەرمی خوێَندنی خۆیان‬ ‫بوون لەنێو قوتابخانە حكومییەكاندا(‪ . )33‬لەوەش‬ ‫زیاتر وەك ساسۆن حسقێل(‪ )43‬باسی دەكات‪ ،‬لە‬ ‫ئیسرائیلدا تەوراتی كوردە جولەكەكان كە بە زمانی‬ ‫ئاشووری نووسراوە یەكێكە لە تەوراتە باشەكان‬ ‫(‪)53‬‬ ‫‌و جێگای باوەڕە ‪.‬‬ ‫جوولەكەكان لە هەموو ئەو ناوچانەی‪ ،‬كە‬ ‫تیایدا ژیاون گۆڕستانی تایبەت بە خۆیان هەبووە‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫زمانیان‬

‫جوولەكەكان لە هەر واڵتێك ژیابن‪ ،‬فێری‬ ‫زمانی ئەو نەتەوەیە بوون(‪ ، )44‬لە كوردستانیشدا‬ ‫سەرەڕای ئەوەی كە فێری زمانی كوردی ببوون‬ ‫‌و لەگەڵ خەڵكی كوردستاندا زۆر بەباشی پێی‬ ‫دەدوان‪ ،‬بەاڵم لەنێو خۆیاندا بۆ نوێژ ‌و دوعا‬ ‫‌و بەڕێوەبردنی سەریمۆنیا (سرووتی) ئایینیان‬ ‫زمانی (ئارامی)یان بەكاردەهێنا ‪ )54(.‬سۆن دەڵێت‬ ‫«ئارامی تاڕادەیەك هاوشێوەیە لەگەڵ كلدانی‬ ‫ئەم بەشە‪ ،‬بەاڵم جولەكەی هەموو ناوچەكان‬ ‫بەكاریدەهێنن‪ ،‬لە هەندێك ناوچە ئارەزووی ئەوە‬ ‫دەكرێت كە نووسینی كوردی لە ڕەمزی عیبریدا‬ ‫بەكاربهێنرێت(‪ . )64‬تەنانەت جوولەكەكان دوای‬ ‫گەڕانەوەشیان‪ ،‬كە لە واڵتی خۆیاندا دەژیان‪ ،‬لە‬ ‫سەردەمەكانی دوای دوورخستنەوەیان زمانی‬ ‫ئارامیان كردە جێگرەوەی زمانی عیبری‪ ،‬چونكە‬ ‫زمانی ئارامی ڕۆڵی زمانێكی هاوبەشی لە‬ ‫پەیوەندیدارێتی خەڵكی ناوچەكانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫دەریای سپی ناوەڕاستی ئەو سەردەمەدا‬ ‫دەگێڕا (‪ .)74‬هەروەك لەكاتی ئاخاوتنیشیاندا‬ ‫جوولەكەكان هەمیشە (ز)یان دەكرد بە (ذ) ‌و‬ ‫(س)یان دەكرد بە (ث)‪ ،‬هەورامیەكانیش لە كاتی‬ ‫قسەكردن ‌و گفتوگۆدا زۆرجار ئەو دوو پیتە‬ ‫بەهەمان شێوەی جوولەكەكان گۆ دەكەن ‌و‬ ‫(‪)84‬‬ ‫دەردەبڕن ‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لە گۆڕستانی موسڵماناندا مردووی خۆیان‬ ‫نەناشتووە(‪ ، )63‬لەكاتی ناشتنی مردووەكانیشیاندا‬ ‫دوعای ئابینیی تایبەتی خۆیانیان بەسەریاندا‬ ‫دەخوێندەوە‪ ،‬گۆڕەكەشیان بۆ مردووەكانیان‬ ‫هەڵدەبەست بۆئەوەی الشەی مردووەكانی خۆیان لە‬ ‫لە ناوچوون بپارێزن‪ ،‬سەرنیگای مردووەكانیشیان‬ ‫بەپێچەوانەی مردووی موسڵمانەكانەوە لەنێو‬ ‫گۆڕەكانیاندا دادەنا‪ ،‬لەسەر تەنیشتی ڕاستی درێژیان‬ ‫(‪)73‬‬ ‫دەكرد‌و ڕووشیان لە ڕۆژهەاڵت دەكرد ‪.‬‬ ‫جوولەكەكان گەلێك دابونەریتی تایبەت بە‬ ‫خۆیان هەبووە‪ ،‬كە لە كەلتوور و دابونەریتی‬ ‫خەڵكی كوردستان جیاواز بووە‪ ،‬یەكێك لەو‬ ‫دابونەریتانەیان بریتیبوو لە یادكردنەوەی‬ ‫جەژنەكانیان‪ ،‬جەژنەكانیشیان ئەمانە بوون‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬جەژنی كەپرەشینە‪ ،‬جولەكەكان سااڵنە‬ ‫لە كۆتاییەكانی مانگی ئەیلوولدا ئەم جەژنەیان‬ ‫سازدەكرد ‪ ،‬بۆ یادكردنەوە و بەرزڕاگرتنی ئەم‬ ‫جەژنە ئاهەنگێكی خۆشیان سازدەكرد(‪ ،)83‬ئەوەیان‪،‬‬ ‫كە دەسەاڵتی هەبووایە لەسەر سەكۆیەك یان‬ ‫لەژێر كەپری ناو حەوشەكەیدا ساباتێكی سازدەكرد‬ ‫و بە گەاڵ ‌و شتی تری ڕەنگاوڕەنگ دەیان‬ ‫ڕازاندەوە‪ ،‬لەژێریدا مێزێكی درێژی نزمیان دادەنا‬ ‫و بە چواردەوریدا لەسەر دۆشەك دادەنیشتن‪،‬‬ ‫هەموو جۆرە خواردن‌و خواردنەوەیەكیان لەسەر‬ ‫مێزەكە دادەنا و دەستیان بە گۆرانیوتن دەكرد‪،‬‬ ‫جوولەكەكان تەنها گۆرانییە ئایینییەكەیان بە زمانی‬ ‫عیبری دەوت‪ ،‬ئەوانی دیكەیان كوردی بوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫(‪)93‬‬ ‫زۆر جوولەكەئامێزانە دەیانوت ‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬جەژنی كفتە‪ ،‬ئەم جەژنە دەكەوتە‬ ‫ڕۆژی شەممەی جوولەكەكانەوە‪ ،‬بە درێژایی شەو‬ ‫و ڕۆژی هەینی خۆیان بۆ ئامادە دەكرد و ئاگریان‬ ‫نەدەكردەوە(‪ ، )04‬نەریتیان وابوو لەو ڕۆژەدا‬ ‫دوكانەكانیان نەدەكردەوە و بە ڕۆژی پشووی‬

‫خۆیان دەزانی ‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬جەژنی كاوڕ‪ ،‬هەموو ساڵێك لە (‪22‬ی‬ ‫ئازار)دا ئاهەنگی بۆ سازدەدرا‪ ،‬ڕێوڕەسمەكەشی‬ ‫لە شەودا بەڕێوەدەچوو ‌و گۆشتی (كاوڕ)ی تیادا‬ ‫(‪)24‬‬ ‫دەخورا ‪.‬‬ ‫(‪)34‬‬ ‫چوارەم‪ :‬جەژنی چەقالە ‪.‬‬ ‫(‪)14‬‬

‫‪67‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪68‬‬

‫ڕەوشی ئابوورییان‬

‫خەڵكێكی‬ ‫كوردستان‬ ‫جوولەكەكانی‬ ‫كاسبكاربوون‪ ،‬لە ماڵ ‌و سامان پەیداكردندا زۆر‬ ‫زەحمەتكێش ‌و بە دەستوبردبوون‪ ،‬هیچكات‬ ‫ئاوارەیی نائومێدی نەكردوون‌و چۆكیان دانەداوە‪،‬‬ ‫دەستی یارمەتیان بۆ یەكتر درێژكردووە ‌و‬ ‫نەیانهێشتووە كەسیان ئاتاجی سواڵكردن ببێت‪،‬‬ ‫شانازییان بەیەكترەوە كردووە ‌و ئیرەیی ‌و‬ ‫حەسوودیان بەیەكتری نەبردووە‪ .‬هیچ كات بۆ‬ ‫ماڵی دونیا خۆیان نەفرۆشتووە‪ ،‬نهێنی دڵی خۆیان‬ ‫لە الی بێگانە نەدركاندووە ‌و باوەڕیان بە بێگانە‬ ‫(‪)94‬‬ ‫نەكردووە ‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ڕۆڵی جوولەكەكان لەنێو بازاڕ و‬ ‫ێ لە‬ ‫كایەی بازرگانیدا‪ ،‬بوونی كەمایەتییەك لە هەند ‌‬ ‫شار ‌و شارۆچكەكانی كوردستاندا خۆی لە خۆیدا‬ ‫بەڵگەیەكی گرنگە بۆ كاریگەری فاكتەری بازرگانی‬ ‫لەسەر گەشەسەندنی ئابووری ئەو ناوچانە‪ ،‬بوونی‬ ‫كەمایەتی جوولەكە وەك پێوەرێك بۆ چاالكی‬ ‫بازرگانی ناوەوە و دەرەوەی شارەكانی كوردستان‬ ‫(بە نموونە سلێمانی ‌و هەڵەبجە) لەو ڕاستییەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت(‪ ، )05‬كە جوولەكە وەكو نەریتی‬ ‫خۆیان چ لە ڕۆژهەاڵت ‌و چ لە ڕۆژئاواشدا زیاتر‬ ‫سەرگەرمی كاری بازرگانی ‌و كڕین ‌و فرۆشتن‬ ‫‌و كاری سەڕافی (پارەگۆڕینەوە) ‌و زەڕەنگەری‬ ‫دەبوون(‪ ، )15‬ڕیچ لە باسی جوولەكەكانی پێنجوێندا‬ ‫دەڵێت «جوولەكەكانی ئەم ناوچەیە خەریكی‬ ‫بازرگانی پێستە ‌و مازو و شتی ترن‪ ،‬هەر لەم‬ ‫ناوچەیەوە پێستەیەكی زۆر ڕەوانەی شاری‬ ‫هەمەدان دەكرێت‪ ،‬جگەلەوەش جوولەكەكان لە‬ ‫(‪)25‬‬ ‫كوردستاندا كاری زەڕەنگەری دەكەن» ‪.‬‬ ‫جگە لەو پیشانە كاری (چەرچی)شیانكردووە‪،‬‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لەو كۆڵگێڕانە بە شار‌و گوندەكانی‬ ‫كوردستاندا قوماشیان دەگێڕا و دەیانفرۆشت‬

‫(‪ .)35‬سۆن ئاماژەی بەم حاڵەتەكردووە ‌و دەڵێت‬ ‫«جولەكەكان فرۆشیاری گەڕۆك ‌و بازرگانی‬ ‫بچووك بوون‪ ،‬هەموو جۆرێكی بازرگانی تاكفرۆشی‬ ‫لە كەركوك‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬هەڵەبجە ‌و پێنجوێن لەژێر‬ ‫دەستی جولەكەكاندایە‪ .‬لە تەمموز‪ ،‬ئاب ‌و ئەیلولدا‬ ‫كە تاهیربەگی جاف دەچێت بۆ پێنجوێن ئەو‬ ‫جولەكانەی كە خەریكی كاری چەرچی‌و بازرگانی‬ ‫بچووكن زیاتر ڕوو لەو ناوچەیە دەكەن»(‪ . )45‬سۆن‬ ‫باسی ئەوەشی كردووە كە لە كۆی (‪ )52‬دووكانی‬ ‫قەیسەریەكەی ماڵی عادیلەخانم لە هەڵەبجە‪،‬‬ ‫بیستیان كاریان فرۆشتنی قوماشی كەتان ‌و‬ ‫بازرگانی كوتاڵ بووە‪ ،‬زۆربەشیان لە جوولەكەكانی‬ ‫(‪)55‬‬ ‫شارەكە پێكهاتبوون ‪.‬‬ ‫سەجادیش ئاماژەی بەم حاڵەتە كردووە‪ ،‬باسی‬ ‫ئەوە دەكات كە هەتا كاتی گەڕانەوەی جولەكەكان‬ ‫ێ ئیشوكار لە كوردستاندا تایبەت بوون‬ ‫هەند ‌‬ ‫بەوانەوە وەك‪ :‬خومخانەگەری‪ ،‬زەڕەنگەری‪،‬‬ ‫موسوڵمانەكان ئەم جۆرە كارانەیان نەدەكرد‪،‬‬ ‫چونكە بەالیانەوە زۆر نەنگی ‌و شوورەیی بوو‪.‬‬ ‫تەنانەت لەو ناوچانەدا‪ ،‬كە پێشتر بەشێك بوون لە‬ ‫ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی ئەردەاڵنییەكان بازرگانی‬ ‫‌و پارەگۆڕینەوە هەر جوولەكەكان دەیانكرد‪ ،‬كاری‬ ‫دكتۆری ‌و حەكیمی بۆ موسوڵمانەكان شوورەیی‬ ‫بوو‪ .‬بۆ ئاغەوات ‌و بەگزادەی دەرەوەی شارەكان‬ ‫ئەگەر بیانكردایە ئابڕویان لەنێو خەڵكدا نەدەما‪ .‬لە‬ ‫هەندێ‌ لە گوندەكاندا ماڵە جوولەكە هەبوو‪ ،‬ئەم‬ ‫جوولەكانە ئیشی گرانی گوندەكانیان نەدەكرد‪ ،‬چەند‬ ‫پریاسكەیەكی داوودەرمان‌و دەرزی‌و دەزوو خەنە‬ ‫و وسمە سەرمایەی ژیانیان بوو‪ ،‬كەچی لە ئاغاو‬ ‫مسكێنی گوندەكە باشتر و ڕێكوپێكتر دەژیان (‪.)65‬‬ ‫هەربۆیە شتێكی سرووشتی بوو‪ ،‬كە جوولەكەكانی‬ ‫كوردستان لە ڕووی داهات‌و ئاستی ئابوورییانەوە‬ ‫(‪)75‬‬ ‫لە دەوڵەندترین خەڵكانی كوردستان بن ‪.‬‬

‫گەڕانەوەی جولەكەكان بۆ ئیسرائیل‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫جولەكەكانی كوردستان وەك تەواوی‬ ‫جولەكەكانی عێراق لە ساڵی (‪ )1950‬لەالیەن‬ ‫ئینگلیزەكان ‌و حكومەتی عێراقەوە ئاگاداركرانەوە‬ ‫كە خۆیان ئامادەبكەن بۆ گەڕانەوە‪ ،‬ئینگلیزەكان‬ ‫داوایان لە ئاغاكانی كوردستان كرد كە ئاگاداری‬ ‫جولەكەكانی ناوچەكانی خۆیان بكەنەوە بەوەی‬ ‫كە هەتا ساتی گەڕانەوەیان دەست لە هەموو‬ ‫كار‌وپیشەكانیان هەڵگرن(‪ ، )85‬دواتریش پەرلەمانی‬ ‫عێراق لە ڕێكەوتی (‪ )1951/3/3‬بە یاسا بڕیاری لێ‌‬ ‫سەندنەوەی ڕەگەزنامەی عێراقی لە جولەكەكان‬ ‫دەركرد‪ ،‬هاوكات ڕێگەشی پێدان كە كۆچ بكەن‬ ‫بۆ ئیسرائيل‪ .‬دەرچوونی یاساكەش هاوكات‬ ‫بوو لەگەڵ باڵوكردنەوەی كۆمەڵێك هەڕەشە ‌و‬ ‫گوڕەشە بەدرێژایی سااڵنی (‪ 1948‬ـ ‪ )1953‬بۆ‬ ‫ترس خستنە نێو دڵی جوولەكەكانی عێراق ‌و بە‬ ‫تایبەتی شاری بەغداد‪ ،‬بۆئەوەی ناچاریان بكەن‪،‬‬ ‫كە دەستبەرداری ڕەگەزنامەی عێراقیان ببن ‌و‬ ‫(‪)95‬‬ ‫بگەڕێنەوە بۆ ئیسرائیل ‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫(ساسۆن حسقێل) دەڵێت‬ ‫“هەرگیز نەبیستراوە‪ ،‬كە‬ ‫كەسێك لە كوردستاندا لەبەر‬ ‫جولەكەبوونی كوژرابێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەكاتێكدا لە سەدەی بیستدا‌و‬ ‫لە ئەڵمانیا نزیكەی شەش ملیۆن‬ ‫جولەكە بە دەستی نازیەكان‬ ‫كۆمەڵكوژكراون”‬

‫بە زۆر ناچاركردنیان بە گەڕانەوە ‌و هاوكات‬ ‫پەیوەندی مێژوویی بەهێزیان لەگەڵ خەڵكی‬ ‫كوردستاندا وایكرد لەكاتی گەڕانەوەیاندا خەڵكی‬ ‫فرمێسكیان بۆ بڕێژن ‌و زۆر دڵگران بن بە‬ ‫گەڕانەوەیان(‪ . )06‬لەمبارەیەوە ساسۆن دەڵێت‬ ‫«خەڵكی كوردستان لە شار ‌و شارۆچكەكانی‬ ‫خۆیاندا زۆربەی زۆریان دوكان‌و بازاڕیان داخست‬ ‫‌و دەستیان لە كارەكانیان هەڵگرت‪ ،‬لە شار ‌و‬ ‫گوندەكانەوە خەڵك هاتبوون بۆ ماڵئاوایی لێكردنی‬ ‫دواجاریان‪ .‬ئاپۆڕەی خەڵكی بەشێوازێك بوو‬ ‫دەرزیت هەڵبدایە نەدەكەوتە سەر زەوی‪ ،‬تەواوی‬ ‫خەڵكی كوردستان بۆمان بە پەرۆش بوون‪ ،‬خەڵكی‬ ‫كوردستان ئەوەندە بۆمان چاوبەگریان بوون‬ ‫دەتگوت خۆشەویستێكیان مردووە»‪.‬‬ ‫جولەكەكان تەواوی ماڵ ‌و سامانی خۆیان‬ ‫كردبوو بە پارە ‌و ئاڵتون بەو نیازەی كە لەگەڵ‬ ‫خۆیاندا بیبەنەوە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬بەاڵم هەر لە‬ ‫شارەكانی خۆیاندا ‌و بەرلەوەی بەو ئۆتۆمبیالنەی‬ ‫كە بۆیان ئامادەكرابوو بكەونەڕێ‌‪ ،‬لەالیەن هێزە‬ ‫ئەمنییەكانەوە جگە لە دوو دەست جلوبەرگ ‌و‬ ‫سەعاتێك‌و بیست دیناری عێراقی‪ ،‬تەواوی پارە‌و‬ ‫ئاڵتونەكانی دیكەیان لێوەرگرتن‪ ،‬بەبیانووی ئەوەی‬ ‫كە ئەو ماڵ ‌و سامانەی ئەوان ماڵی دەوڵەتە ‌و‬ ‫نابێت لەگەڵ خۆیاندا بیبەنە دەرەوە‪ .‬لە بەغدادیش‬ ‫بەرلەوەی سواری فڕۆكە بكرێن دیسان پشكنینیان‬ ‫بۆ كردن ‌و ئەوەی كە پێیانمابوو لێیان وەرگرتن‪،‬‬ ‫بەوشێوەیە جولەكەكان بێ‌ هیچ پارە ‌و سامانێك‬ ‫گەڕانەوە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬ئەوەش بوو بە بارگرانییەكی‬ ‫گەورە بە سەر شانی ئەوانەوە‪ ،‬بارگرانییەك كە‬ ‫(‪)16‬‬ ‫بۆماوەی چەندین دەیە باجەكەیاندا ‪.‬‬ ‫لە ئەمڕۆدا لەنێو كوردە جوولەكەكانی هەر چوار‬ ‫پارچەكەی كوردستان‪ ،‬كە گەڕاونەتەوە بۆ ئیسرائیل‬ ‫زیاتر كوردە جوولەكەكانی باشووری كوردستان‬

‫‪69‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ناو‌و ناوبانگیان هەیە‪ ،‬زیاتر بە كورد دەناسرێن‪،‬‬ ‫لەنێو ئەمانیشدا زیاتر كوردە جوولەكەكانی‬ ‫ناوچەی بادینان ناو بەدەرەوەترن ‌و زیاتر گیانی‬ ‫كوردبوونیان تێدایە(‪ . )26‬تا ئەمڕۆش جوولەكەكانی‬ ‫ێ‬ ‫كوردستان لە جوولەكەكانی تەواوی دونیا ب ‌‬ ‫فڕ‌وفێڵترن ‌و زیاتر لە جوولەكەكانی تری واڵتان‬ ‫نەتەوایەتی خۆیان پاراستووە‪ ،‬ئەوەش مرۆڤایەتی‬ ‫ێ بەوەی هیچ كات كوردەكان‬ ‫گەلی كورد دەسەلمێن ‌‬ ‫ستەم ‌و زۆردارییان لە جوولەكەكانی كوردستان‬ ‫نەكردووە(‪ . )36‬هەرئەوەش وای لە موردەخان‬ ‫زاكین كردووە‪ ،‬كە بڵێت‪« :‬غەریب كەوتنی كوردە‬ ‫جوولەكەكان بۆ كوردستان سەیرێكە سەیرانی‬ ‫(‪)46‬‬ ‫لێبكەوێتەوە» ‪.‬‬

‫سەرچاوە و پەراوێز‪:‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪70‬‬

‫‪ ,1‬ڕەشاد میران‪ :‬ڕەوشی ئاینی‌و نەتەوەیی لە كوردستاندا‪،‬‬ ‫چ‪ ،1‬كوردستان‪ ،2000 ،‬ل‪.29‬‬ ‫‪ 2‬شوان عوسمان‪ :‬كوردستان‌و پڕۆسەی بە ئیسالمكردنی‬ ‫كورد‪ ،‬چ‪ ،1‬سەنسەری چاپ‌و پەخشی نما‪ ،‬سلێمانی‪،2002 ،‬‬ ‫ل‪.113‬‬ ‫‪ .3‬ڕەشاد میران‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪ 29‬؛ میجرسون‪ :‬ڕحلە متنكر‬ ‫الی بالد مابین النهرین وكردستان‪ ،‬ت‪ .‬فوادجمیل‪ ،‬ج‪ ،1‬بغداد‪،‬‬ ‫‪ ،1970‬ص‪ 162‬؛ ساسۆن‪ :‬كوردە‬ ‫‪ .4‬ڕەشاد میران‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪ 29‬؛ میجرسون‪ :‬ڕحلە متنكر‬ ‫الی بالد مابین النهرین وكردستان‪ ،‬ت‪ .‬فوادجمیل‪ ،‬ج‪ ،1‬بغداد‪،‬‬ ‫‪ ،1970‬ص‪ 162‬؛ ساسۆن‪ :‬كوردە جولەكەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫گ(مامۆستای كورد)‪ ،‬ژ(‪ ،)19‬پایزی‪ ،1993‬ل‪.30‬‬ ‫‪ .5‬محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار‪ :‬بیره‌وه‌ری‪ ،‬ئاماده‌كردنی سدیق‬ ‫ساڵح‪ ،‬ب‪ ،1‬بنكه‌ی ژین‪ ،‬سلێمانی‪ 7002 ،‬ل‪.58‬‬ ‫‪ 6‬یارۆسالڤ كراچی‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.107‬‬ ‫‪ 7‬محەمەد ڕەسوڵ هاوار‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.85‬‬ ‫‪ 8‬ڕەشاد میران‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.29‬‬ ‫‪ 9‬كلۆدیۆس جیمس ڕیچ‪ :‬گەشتنامەی ڕیچ بۆ كوردستان‬

‫‪ ،1820‬و‪.‬محەمەد حەمەباقی‪ ،‬چ‪ ،1‬تەورێز‪ ،1992 ،‬ل‪.138‬‬ ‫‪ 10‬سەفەرنامەی مونشی بەغدادی لە تەك مستەر‬ ‫ڕیچدا(‪ ،)1820‬و‪.‬ئەحمەد محەمەد ئیسماعیل‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانەی‬ ‫موكریانی‪ ،‬هەولێر‪ ،2014 ،‬ل‪.53‬‬ ‫‪ 11‬بەوەرگرتن لە‪ :‬محەمەد ڕەسوڵ هاوار‪ :‬شێخ مەحمودی‬ ‫قارەمان‌و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان‪ ،‬ب‪ ،1‬لەندەن‪،‬‬ ‫‪ ،1990‬ل‪.105‬‬ ‫‪ 12‬ژاك ڕیتۆرێ‌‪ :‬گەشتنامەی میسیۆنەرێك بۆ ناوچەكانی‬ ‫كەركوك‌و سلێمانی ساڵی ‪ ،1878‬و‪.‬نەجاتی عەبدوڵاڵ‪ ،‬چ‪،1‬‬ ‫چاپخانەی شڤان‪ ،‬بنكەی ژین‪ ،2008 ،‬ل‪.26،32،40،47‬‬ ‫‪ 13‬مەیجەرسۆن‪ :‬سلێمانی ناوچەیەك لە كوردستان‪،‬‬ ‫و‪.‬مینە‪ ،‬مەڵبەندی كوردۆلۆجی‪ ،‬سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل‪ 26‬؛‬ ‫میجرسون‪ :‬رحلە متنكر‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪.120،158،237‬‬ ‫‪ 14‬س‪.‬ج‪ .‬ادموندز‪ :‬كرد ترك عرب‪ ،‬ت‪.‬جرجیس فتح اللە‪،‬‬ ‫گ‪ ،2‬وگبعە وزارت التربیە‪ ،‬اربیل‪ ،1999 ،‬ص‪.78‬‬ ‫‪ 15‬میجرسون‪ :‬رحلە متنكر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 296‬؛ كوردستان‬ ‫لە چاپكراوە عوسمانییەكاندا‪ ،‬و‪.‬فەیسەڵ دەباغ‪ ،‬چ‪ ،1‬دەزگای‬ ‫چاپ‌و باڵوكراوەی ئاراس‪ ،‬هەولێر‪ ،2004 ،‬ل‪.135‬‬ ‫‪ 16‬مەیجەرسۆن‪ :‬سلێمانی ناوچەیەك لە‪ ،‬ل‪.25‬‬ ‫‪17‬ژاك ڕیتۆێ‌‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪ 47-26‬؛ ساسۆن‪ :‬س‪.‬پ‪،‬‬ ‫ل‪ 36،30‬؛ ڕەسوڵ هاوار‪ :‬بیرەوەری‪ ،‬ل‪ 89-88‬؛ ئەحمەد باوەڕ‪:‬‬ ‫‪ ،‬ل‪ 85-39‬؛ د‪.‬سەعدی عوسمان هەروتی‪ :‬سنووری باشووری‬ ‫كوردستان لە سەدەی نۆزدەدا‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانەی خانێ‌(دهۆك)‪،‬‬ ‫دەزگای موكریانی‪ ،2007 ،‬ل‪.22‬‬ ‫‪ 18‬محەمەد ڕەسوڵ هاوار‪ :‬شێخ مەحمودی قارەمان‌و‪،‬‬ ‫ل‪.80‬‬ ‫‪ 19‬ه‪.‬س‪ ،‬ل‪ 127-126‬؛ ئاكۆ عەبدولكەریم شوانی‪ :‬شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ل‪.40‬‬ ‫‪ 20‬محەمەد سەعید جاف‪ :‬ئاوارە‪ ،‬بەشی دووەم‪،‬‬ ‫دارالحریە للطباعة‪ ،‬بەغداد‪ ،1999 ،‬ل‪.274‬‬ ‫‪ 21‬ژاك ڕیتۆرێ‌‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.32‬‬ ‫‪ 22‬گەشتی هەڵەبجە‌و هەورامان لە ساڵی ‪1933‬دا‪،‬‬ ‫چاپخانەی كامەرانی‪ ،1974 ،‬ل‪ 15‬؛ بیرەوەری‪ ،‬ل‪.87‬‬ ‫بەكر حەمەصدیق عارف‪ :‬الپەڕەیەك لە مێژووی‬ ‫‪ 23‬‬ ‫هەڵەبجە (‪ ،)1958-1700‬چ‪ ،2‬چاپەمەنی گەنج‪ ،2007 ،‬ل‪-26‬‬ ‫‪ 27‬؛ عادل صدیق‪ :‬چەند الپەڕەیەك لە مێژووی هەڵەبجە‪،‬‬ ‫چاپخانەی كەمال‪ ،‬بەڕێوەبەرێتی چاپ‌و باڵوكردنەوەی‬ ‫سلێمانی‪ ،2011 ،‬ل‪.59-58‬‬ ‫‪ 24‬سەالحی حەمەی زەینەب‪:‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.44‬‬ ‫‪ 25‬ساسۆن‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.31‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪ 26‬ه‪.‬س ل‪.31-30‬‬ ‫‪ 27‬ڕەشاد میران‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.29‬‬ ‫‪ 28‬محەمەد ڕەسوڵ هاوار‪ :‬بیرەوەری‪ ،‬ل‪.158‬‬ ‫‪ 29‬ڕەشاد میران‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪29‬ـ‪.30‬‬ ‫‪ 30‬یارۆ سالڤ كراچی‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪96‬ـ‪ 97‬؛ محەمەد ڕەسوڵ‬ ‫هاوار‪ :‬بیرەوەری‪ ،‬ل‪.85‬‬ ‫‪ 31‬یارۆ سالڤ كراچی‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.108‬‬ ‫‪ 32‬ڕەشاد میران‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.30‬‬ ‫‪ 33‬سەالحی حەمەی زەینەب‪ :‬هەندێ‌ لە جوولەكەكانی‬ ‫خەڵكی ئەم شارە‌و شاری هەڵەبجە‪ ،‬گ(سلێمانی)‪ ،‬ژ(‪،)73‬‬ ‫‪ ،2006‬ل‪.44‬‬ ‫‪ 34‬ساسۆن حسقێل یەكێكە لەو جوولەكە هەڵەبجەییانەی‪،‬‬ ‫كە كاتی خۆی گەڕاوەتەوە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬ماوەیەكیش‬ ‫لە سلێمانیدا ژیاوە‪ ،‬د‪.‬عیزەدین لە بارەی ساسۆنەوە لە‬ ‫یاداشتەكەیدا دەڵێت” بۆ سەیری (زەمان‌و مەكان) دەڵێم‪:‬‬ ‫لە قوتابخانە قوتابییەكی جوولەكەی خەڵكی هەڵەبجەمان‬ ‫بە ناوی‪ :‬حسقێل لەگەڵ بوو‪ ،‬ساسۆن پێشتر لە هەڵەبجە‬ ‫لەسەر شوعێتی گیرابوو‪ ،‬كوڕێكی كراوە‌و باش بوو‪ .‬ئەمڕۆ‬ ‫لە واشنتنم (‪ ،)2001/8/17‬پێرێ‌ (‪ )2001/8/15‬لە ڕادیۆی‬ ‫دەنگی ئەمریكا بووم‪ ،‬كاك هۆمەر دزەیی وتی‪ :‬جوولەكەیەكی‬ ‫سلێمانەیی هەیە ناو بە ناو تەلەفون بۆ بەشی كوردی ڕادیۆی‬ ‫دەنگی ئەمریكا دەكات‪ ،‬هەواڵی سلێمانی دەپرسێت‪ ،‬ئێستا لە‬ ‫شاری (ئەنتالیا)ی ئیسرائیل دەژی‪ ،‬ناوی (حسقێل)ە‪ .‬وتم‪ :‬ئەوە‬ ‫هەڵەبجەییە‪ ،‬یەكسەر هۆمەر تەلەفونی هەڵگرت‌و الم سەیر‬ ‫بوو بڵێ‌‪ :‬كاك حسقێل‪ ،‬تۆ بۆ ناڵێیت هەڵەبجەییم‪ .‬حسقێل وتی‪:‬‬ ‫هەڵەبجەییم‪.‬‬ ‫بە سۆزێكی گەرمەوە‪ ،‬كەوتە باسی هەڵەبجە‌و هەواڵی‬ ‫سلێمانی پرسین‪ .‬مژدەیەكی خۆشبوو‪ ،‬كە زانی من لەوێم‬ ‫بە (عیزەدینی مەال مستەفا) ناسیمییەوە‪ .‬نیو سەعاتێك‬ ‫قسەمان كرد‪ ،‬دەتووت نیو سەدە نییە‪ ،‬هەفتەیەكە واڵتی‬ ‫بەجێهێشتووە‪ .‬زۆر لە هاوەڵەكانی خوێندنی لە بیر بوو‪ .‬لە‬ ‫ێ‬ ‫گەڕەكی جوولەكەكانی هەڵەبجە‌و سلێمانیی دەپرسی‪ .‬ماڵی ك ‌‬ ‫ماوە؟ كێ‌ نەماوە؟ كوردییەكەی هەر ئەوەی خۆی بوو‪ .‬سەیر‬ ‫ئەوە بوو دەیووت‪ :‬لەم شارەی ئێمە كورد زۆرین‪ .‬ئەمە‌و‬ ‫یەك جوولەكە خۆی بە كوڕی میللەتێكی تر (واتە كورد)‬ ‫بزانێت‪ .‬نەمن دەسەاڵت‌و مافی ئەوەم هەبوو بانگی بكەم بۆ‬ ‫كوردستان‪ ،‬نە ئەو”‪( .‬بەشێك لە یاداشتەكانم‪ ،‬بەرگی یەكەم‪،‬‬ ‫چاپی یكەم‪ ،‬دەزگای حەمدی‪ ،‬سلێمانی‪ ،2006 ،‬ل‪266‬ـ‪)267‬‬ ‫‪ 35‬ساسۆن‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.32‬‬ ‫‪ 36‬بڕوانە‪ :‬ئەحمەد باوەڕ‪ :‬جولەكەكانی كوردستان‪ ،‬چ‪،1‬‬

‫چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری‪ ،‬كوردستان‪ ،2000 ،‬ل‪85-41‬‬ ‫؛ شوان عوسمان‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪ 115‬؛ عادل صدیق علی‪ :‬هەڵەبجە‬ ‫(‪ ،)1930-1889‬چ‪ ،1‬چاپ‌وپەخشی نوسەر‪ ،2008 ،‬ل‪.40‬‬ ‫‪ 37‬جەمال ئیبراهیم لۆلۆ‪ :‬مێژووی جوولەكە لە‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬گ(خاك)‪ ،‬ژ(‪ ،)113‬ل‪.18‬‬ ‫‪ 38‬ئەحمەد باوەڕ‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.41‬‬ ‫‪ 39‬ڕەسوڵ محەمەد ڕەسوڵ هاوار‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.86‬‬ ‫‪ 40‬بەكر حەمەصدیق عارف‪ :‬س‪ ،‬پ‪ ،‬ل‪.27‬‬ ‫‪ 41‬ئەحمەد باوەڕ‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪ 47‬؛ سەالحی حەمەی‬ ‫زەینەب‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.44‬‬ ‫‪ 42‬جەمال ئیبراهیم لۆلۆ‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.18‬‬ ‫‪ 43‬بەكر حەمەصدیق عارف‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.27‬‬ ‫‪ 44‬ساسۆن‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.31‬‬ ‫‪ 45‬ڕەشاد میران‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.31‬‬ ‫‪ 46‬مەیجەرسۆن‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪ 41‬؛ رحلە متنكر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪162‬‬ ‫؛ ژاك ڕیتۆرێ‌‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.26‬‬ ‫‪ 47‬یارۆ سالڤ كراچی‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.92‬‬ ‫‪48‬محەمەد ڕەسوڵ هاوار‪ :‬بیرەوەری‪ ،‬ل‪ 80‬؛ میجرسون‪:‬‬ ‫رحلە متنكر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.238-237‬‬ ‫‪ 49‬عادل صدیق‪ :‬هەڵەبجە ‪ ،‬ل‪ 41‬؛ ساسۆن‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.31‬‬ ‫‪ 50‬ئاكۆ عەبدولكەریم شوانی‪ :‬شاری سلێمانی (‪-1918‬‬ ‫‪ ،)1930‬چ‪ ،1‬چاپخانەی زانست‪ ،‬سلێمانی‪ ،2002 ،‬ل‪.40‬‬ ‫‪ 51‬عادل صدیق‪ :‬چەند الپەڕەیەك‪ ،‬ل‪ 69‬؛ ئاكۆ‬ ‫عەبدولكەریم شوانی‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.40‬‬ ‫‪ 52‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.174‬‬ ‫‪ 53‬سەالحی حەمەی زەینەب‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.44‬‬ ‫‪ 54‬سلێمانی ناوچەیەك لە‪ ،‬ل‪.49،25،61‬‬ ‫‪ 55‬میجرسون‪ :‬ڕحلە متنكر الی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 296‬؛ سلێمانی‬ ‫ناوچەیەك لە‪ ،‬ل‪52‬ـ‪.53‬‬ ‫‪ 56‬عەالدین سەجادی‪ :‬ڕشتەی مرواری‪ ،‬ب‪ ،6‬دەزگای‬ ‫چاپ‌و پەخشی سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2005 ،‬ل‪.259‬‬ ‫‪ 57‬عادل صدیق‪ :‬هەڵەبجە‪ ،‬ل‪ 50‬؛ ساسۆن‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.32‬‬ ‫‪ 58‬ساسۆن‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.32‬‬ ‫‪ 59‬بەهادین نوری‪ :‬بیرەوەریەكانی بەهادین نوری‪،‬‬ ‫و‪.‬سەردار صاڵح‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،1995 ،‬ل‪.135-134‬‬ ‫‪ 60‬بەكر حەمەصدیق عارف‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.27‬‬ ‫‪ 61‬ساسۆن‪ :‬ل‪.33-32‬‬ ‫‪ 62‬ه‪.‬س‪ ، :‬ل‪.36،32‬‬ ‫‪ 63‬ه‪.‬س‪ ،‬ل‪.32‬‬ ‫‪ 64‬بەوەرگرتن لە‪ :‬ئەحمەد باوەڕ‪ :‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.85‬‬

‫‪71‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بزووتنەوەی هەقە و‬ ‫كاڵبوونەوەی بنەما ئایینییەكان‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪72‬‬

‫هەقە‪ ،‬بزوتنەوەیەكی «سۆفیگەری» و « كۆمەاڵیەتی» بووە‪،‬‬ ‫لە سەرەتای سەدەی رابردووەوە لە خانەقای شەدەڵەوە سەری‬ ‫هەڵداوە‪ ،‬زۆربەی مورشید ‌و مەنسوبەكانی ئەو خانەقایەی لە‬ ‫دەورە كۆبوونەوە لە ناوچەكانی دۆڵی جافایەتی‪ ،‬سورداش‪ ،‬دۆڵی‬ ‫خەلەكان‪ ،‬دەشتی كۆیە‪ ،‬ناوشوان‌و شێخ بزێنی‪.‬‬

‫كامەران بابان زادە‬

‫لەدایكبووی ‪ 1969‬كۆیە‪ ،‬ماستەر لە مێژووی هاوچەرخ‪،‬‬ ‫ماستەر لە مێژووی ئیسالم‪.‬‬ ‫شەش بەرهەمی چاپكراوی نووسین و وەرگێڕنی هەیە‪.‬‬ ‫دەیان وتارو لێكۆڵینەوەی باڵوكردوەتەوە‪.‬‬

‫شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە و‬ ‫بزوتنەوەی هەقە‬ ‫شێخ عەبدولكەریم لە حەفتاكانی سەدەی‬ ‫نۆزدە لەدایكبووە‪ ،‬حەوتەمین شێخی خانەقای‬ ‫شەدەڵە بووە‪ ،‬یەكەم شێخی خانەقا شێخ ئەحمەدی‬ ‫سەردار بووە‪ ،‬دوا شێخیان شێخ عەبدولكەریمی‬ ‫شەدەڵە بووە‪ ،‬كە لە ساڵی (‪ )1942‬كۆچی دوایی‬ ‫كردووە‪ ،‬لە نێوان شێخی یەكەم ‌و دوا شێخ‪،‬‬ ‫پێنج شێخی تر هەبوون‪ ،‬ئەوەی زیاتر زەمینەی‬ ‫خۆشكرد بۆ پاشاگەردانی ‌و دوایی پەرتبوونی‬ ‫مورید ‌و مەنسوبەكانی‪ ،‬راسپاردەی مەوالنا خالید‬ ‫بووە‪ ،‬بۆ شێخ ئەحمەدی سەردار‪ ،‬كە زنجیرەی‬ ‫شێخایەتی ئەو خانەقایە لە حەوتەمین كەس تێپەڕ‬ ‫نەكات‪ ،‬رێك ئەمە لە سەردەمی شێخ عەبدولكەریم‬ ‫كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫خانەقایەك خاوەنی هەزاران موردید و‬ ‫مەنسوب بووە‪ ،‬لە پانتایەكی فراوانی باشووری‬ ‫كوردستان پێگەی هەبووە‪ ،‬لە قۆناغی زیندووییدا‪،‬‬ ‫ئەو مافەی نەبێت كەسێك بە فەرمی بە جێگرەوەی‬ ‫شێخ دابنێت‪ ،‬بەشێك لەئاریشە لێرەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪.‬‬

‫فاكتەرەكانی سەرهەڵدانی‬ ‫بزووتنەوەی هەقە‬

‫ئایا شێخ عەبدولكەریم دامەزرێنەری بزووتنەوەی‬ ‫هەقە بووە؟ یان مامە ڕەزا (‪ )1961‬دامەزرینەری‬ ‫بووە؟ یان بزووتنەوەی هەقە دواساتەكانی تەمەنی‬ ‫شێخی شەدەڵە‌و رانەسپاردنی كەس بە میراتگری‬ ‫شێخایەتی لە دوای خۆی بەدەرفەت زانیوە بۆ‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫قسەكردن لەسەر هەر پێشینەیەك بۆ مێژووی‬ ‫ئەو ئەفكار و بنەما و بیروباوەڕەی زۆربەی‬ ‫تەریقەتەكان هەیانە‪ ،‬بابەتێكە هەڵوەستەی زۆری‬ ‫دەوێت‪ ،‬بەاڵم تەریقەت بە هەموو لق‌و بەشەكانیەوە‪،‬‬ ‫مۆركی دامەزرێنەر یان نوێكەرەوەیەكیان‬ ‫بەسەردا بڕاوە‪ ،‬تەواو پەیوەندی نییە بە مێژووی‬ ‫ئیسالمییەوە‪ ،‬بەاڵم لە ژینگەیەكی ئیسالمیی‬ ‫مۆرك ‌و سیمای ئیسالمیی وەرگرتووە‪ .‬ئەگینا لە‬ ‫ناوچەكانی هیندستان‌و باشوری رۆژهەاڵتی ئاسیا‬ ‫‌و لە ناوەڕاستی ئەفریقا ئەوەندەی دیراسەی ئەو‬ ‫پرسەم كردبێت‪ ،‬لەوێ مۆركی ئایینە باوەكانی ئەو‬ ‫شوێنانەی وەرگرتووە‪ ،‬بە تایبەت لە هیندستان‪.‬‬ ‫تەریقەت لێرە كۆمەڵێك خاڵی ئیجابی‬ ‫وەرگرتووە بۆ كۆمەڵگای كوردەواری‪ ،‬كە زۆر‬ ‫پێویست بووە بۆ سەدەكانی رابردووی جوتیار‬ ‫‌و رەشوڕووتی كورد‪ .‬وەكو تەوبەكردن ‌و تەزكیە‬ ‫و پتەوكردنی گیانی هاوكاری ‌و پاراستنی رایەڵە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ .‬لە رووی سیاسییەوە لە شێخ‬ ‫عوبێدوڵاڵی نەهریەوە هەتا بنەماڵەی شێح مەحمود‬ ‫حەفیدزادە‪ ،‬شێخانی تەریقەت سەركردایەتی‬ ‫بزووتنەوەیەكی میللی بەرفراوانیان كردووە دژی‬ ‫داگیركەرانی كوردستان‪.‬‬ ‫تەریقەتی‬ ‫هەردوو‬ ‫بەرباڵوترینیان‬ ‫لە‬ ‫(نەقشبەندی) و (قادری) بووە‪ ،‬رێبەر‌و نوێكەرەوە‬ ‫و بزوێنەری ئەو دوو تەریقەتە مەوالنا خالیدی‬ ‫نەقشبەندی (‪1826-1779‬ز) و شێخ مارفی نۆدێی‬ ‫(‪1838-1753‬ز) بوون لە سلێمانی‌و لە ناو گەرمەی‬ ‫رووداوە سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتییەكانی دارولمولكی‬ ‫بابانەكانی سەرەتای سەدەی نۆزدە‪.‬‬ ‫ئێمە ئێستا دید‌و چارەنووسی تەریقەتی قادری‬ ‫لێدەگەڕێین ‌و دێینە سەر تەریقەتی نەقشبەندی‪،‬‬ ‫لەسەر ئەویش تەنیا لەسەر ئەو بەشە هەڵوەستە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تەریقەت لە كوردستان‬

‫دەكەین كە پەیوەندی بە (بزووتنەوەی هەقە)‬ ‫ەوە هەیە‪ ،‬بەو حیسابەی بزووتنەوەی هەقە لە‬ ‫ناو هەناوی یەكێك لە خانەقا زیندووەكانی ئەو‬ ‫تەریقەتە لە دایك بووە‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪74‬‬

‫دروستكردی ئەو بزووتنەوەیە؟ یان تەماعگیری‬ ‫مورید ‌و مەنسوبە دیارەكانی خانەقای شێخی‬ ‫شەدەڵە ئەو بزووتنەوەیان لە ناو ریزەكانی مورید‬ ‫‌و نەنسوبەكان دامەزراند؟ دەكرێت ئەمانە هەریەكە‬ ‫و بە شوێنی خۆی بەشدار بێت لە سەرهەڵدانی‬ ‫بزووتنەوەی هەقە‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی هەقە لە گردبوونەوەی هەقەكان‬ ‫لە ساڵی (‪ )1944‬رۆیشتنیان بۆ كەركوك بەتەواوی‬ ‫بەرجەستە بوو‪ ،‬لێرەوە وەكو بزووتنەوەیەكی‬ ‫ناسراو و تۆكمە بەدیار كەوت‪ ،‬بەاڵم ئەم شێوە‬ ‫خەباتە درێژەپێدەری گردبوونەوەی یەكەمیانە‬ ‫بۆ هەمان شوێن لە كەركوك لە ساڵی (‪)1934‬‬ ‫بۆ ئازادكردنی شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە‪،‬‬ ‫دەمارگیری موریدەكانی خانەقای شەدەڵە لە‬ ‫سەردەمی شێخ عەبدولكەریمەوە ئەو روخسارەی‬ ‫وەرگرت‪ ،‬كە دواتر لە هەقەكاندا بەرجەستە بوو‪،‬‬ ‫دەبینین مەالی گەورەش لە تەفسیرەكەی ‌و لە‬ ‫شیعرەكانی ئەو رەخنانەی هەیبووە‪ ،‬ئاراستەی شێخ‬ ‫عەبدولكەریمی كردووە‪ ،‬نەك مامە رەزای كوڕی‬ ‫شێخ مەستەفای عەسكەر‪ ،‬ئاراستەی خانەقای‬ ‫شەدەڵەی كردووە نەك خانەقای كلكەسماق‪ .‬لەو‬ ‫توێژینەوە و بەدواداچوونانەش لەسەر هەقەكان‬ ‫كراوە‪ ،‬شێخ عەبدولكەریم بە دامەزرێنەر دادەنێن‪.‬‬ ‫بە راست ئەی ئەوانەی مامە رەزا وەكو‬ ‫دامەزرێنەر نیشان دەدەن‪ ،‬ئەمەش بەشێكی لەراستی‬ ‫تێدایە‪ ،‬چونكە دوای مردنی شێخ عەبدولكەریم ‌و‬ ‫دابەشبوونی مورید و مەنسوبەكانی بەسەر چەند‬ ‫ئاراستەیەك‪ ،‬ئەوە مامە رەزا بوو زۆرینەی لە ژێر‬ ‫رابەرایەتی تازەدا كۆنترۆڵ كرد‪ ،‬ئەمە مامە رەزا‬ ‫بوو كۆمەڵێك رینمایی ‌و ئاڕاستەی تازەی لە ناو‬ ‫سۆفیەكانی خانەقای شەدەڵە داهێنا‪ ،‬كە پێشتر نەبووە‬ ‫جەدەلی الدان لە ئایین‌و نوێژنەكردن‌و زەكات نەدان‬ ‫‌و ‪ ...‬هتد‪ ،‬لە سەردەمی ئەودا بەدیار كەوت‪ ،‬كە دواتر‬

‫بووە خەسڵەتی ناسینەوەی هەقەكان‪.‬‬ ‫شێخ عەبدولكەریم لە دوا ساڵەكانی تەمەنی‪،‬‬ ‫هەم ركەبەری لە ناو هەقەكان بۆ پەیدا بووە و هەم‬ ‫ئاراستەی جیاواز‪ ،‬هەم كێشەی میراتگری‪ .‬دوای‬ ‫ئەوەی شێخ عەبدولكەریم لەسەر راسپاردەی‬ ‫مەوالنای نەقشبەندی نەیتوانی جێگرەوە راسپێرێ‬ ‫بۆ درێژەدان بە تەریقەتەكەی‪ .‬لەالیەكی تر تەمەنی‬ ‫شێخ ئاسانكار نەبوو بتوانێت ئەو پەرتەوازەیی‬ ‫‌و بیروبۆچوونە جیاوازانە كۆنترۆڵ بكات‪،‬‬ ‫دەكرێ لێرە هۆكاری دیكەشی بۆ زیاد بكەم‪،‬‬ ‫ئەویش شەپۆلە تازە فیكریەكانی سەرەتای‬ ‫سەدەی بیستەم ‌و كاریگەری بەسەر مامە رەزا‬ ‫‌و كاراكتەرە چاالكەكانی خانەقای شەدەڵە‪ ،‬دوور‬ ‫نییە بەشێك لەو ئاماژانەی لێرە و لەوێ دەوترێت‬ ‫لەسەر كاریگەری دەرەكی بەسەر رەوتی تازەی‬ ‫ناو هەناوی خانەقای شەدەڵە‪.‬‬ ‫بەم دواییە بە وردی هەندێك كتیبم لەسەر‬ ‫«بەهائی»یەكان خوێندەوە و لێرەوە گەڕامەوە‬ ‫بۆ ئەو رەوت ‌و گروپە ئایینیانەی لە سەردەمی‬ ‫عەباسییەكان دروست بوو‪ ،‬دواتر بارودۆخی‬ ‫سااڵنی نێوان كەوتنی بەغدا بۆ هاتنی سەفەوی ‌و‬ ‫عوسمانیەكان لە سەدەكانی هەشتەم بۆ یازدەهەم‪.‬‬ ‫شەپۆلێك رەوتی جۆراوجۆر ئێران ‌و كوردستانی‬ ‫گرتەوە‪ ..‬بابەتی بانگەشەی «پێغەمبەرایەتی»و‬ ‫«تەناسخولئەرواح» و «هاتنی مەهدی»‌و‬ ‫جەختكردنەوە لە گۆشەگیری‌و پاككردنەوەی روح‬ ‫و تەزكیە‌و بێبایەخكردنی ژیانی دونیا ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫لە هەموو ئەم حالەتانە كەسێك پەیدا دەبێت بۆ‬ ‫رێبەرایەتی‪ ،‬الی موریدەكانی ئەو متمانەیە بەدەست‬ ‫دەخا‪ ،‬تەجاوزی هەندێك هەقیقەت بكات‪ ،‬كە عەقیدە‬ ‫و بیروباوەڕی ئیسالمی بڕیویەتیەوە‪.‬‬ ‫راستیەكی تر هەیە بۆ سەرهەڵدانی هەموو‬ ‫ئەو رەوت ‌و گروپانە لە مێژووی ئەم ناوچەیەدا‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بە قۆناغە جیاجیاكانەوە‪ ،‬ئەویش ئەو ژینگەیە كە‬ ‫ئەو بزووتنەوانەی تێدا گەشە دەكات‪ ،‬یەكێك لە‬ ‫خاڵە هەرە سەلبیەكانی دەسەاڵتی عوسمانی لە‬ ‫كوردستان فەرامۆش كردنی قوتابخانە و خوێندن‬ ‫بووە‪ ،‬ئەگەر لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمید‬ ‫(‪ )1908-1876‬لە ریگەی قوتابخانەی روشدیەوە‬ ‫هەندی هەنگاوی نرابێت‪ ،‬یەكەم زیاتر بۆ مەبەستی‬ ‫سەربازی بووە‪ ،‬دووەم تەنیا هەندێك لە شارە‬ ‫گەورەكانی گرتبۆوە‪ ،‬ئەویش تایبەت بووە بە‬ ‫توێژێكی زۆر سنوورداری ئەرەستۆكراتی‪ .‬رێژەی‬ ‫نەخوێندەواری زۆر بووە‪ ،‬مەالیەكانی كوردستان‬ ‫زۆر دابڕاوبوون لە هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگا‬ ‫بە ئیسالم ‌و بنەماكانی‪ ،‬لە جیاتی ئەوە زۆربەی‬ ‫زۆری كۆمەڵگای كوردستان دینی لە رێگەی تەكیە‬ ‫و خانەقاكانی قادری‌و نەقسبەندیەوە وەرگرتووە‪،‬‬ ‫سیمای زاڵی بزووتنەوەی دینداری لە سەدەی‬ ‫نۆزدە ‌و سەرەتای سەدەی بیست‪ ،‬زاڵبوونی‬ ‫خەسڵەتەكانی سۆفیگەری بووە‪.‬‬ ‫لەو هەموو فاكتەرانەی وەكو سەرەدا و بۆ‬ ‫سەرهەڵدانی بزووتنەوەی هەقە خستمانەڕوو‪،‬‬ ‫دەبێت ئەو شاهیدیەش بۆ مێژوو بدەین‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫خۆیان بە مورید‌و مەنسوبی خانەقای شەدەڵە زانیوە‬ ‫‌و خۆیان جیاكردۆتەوە لە خانەقای كەڵكەسماق‪،‬‬ ‫پابەندی بەدینداری لە شكڵە سۆفیگەریەكەی زیاتر‬ ‫بووە‪.‬‬

‫ئەگەر گومان بكەین لەوەی شێخ عەبدولكەریم‬ ‫بزووتنەوەی هەقەی دامەزراندبێت‪ ،‬ئەوە نكۆڵی‬ ‫لەوە ناكەین‪ ،‬بزووتنەوەی هەقە لە بیستەكانی‬ ‫سەدەی بیستەم لە سەردەمی ئەو دامەزرابێت‪ ،‬لە‬ ‫خانەقای ئەو و لە ناو مورید‌و نەنسوبەكانی ئەو‪.‬‬ ‫هەوڵەكان بۆ جێگرەوەیەكی زۆر جیاواز لە‬ ‫خەسڵەتەكانی رێبەرایەتی بە گەرمووگوڕی لە‬ ‫ئارادابووە‪ ،‬دوور نییە لە دوا ساتەكانی تەمەنی‬ ‫ئەو جیاوازیە بووبێتە فاكتەر بۆ تەقەلێكردنی ‌و‬ ‫برینداركردنی و دوایی كۆچی دوایی كردنی شێخ‬ ‫بە برینی ئەو تەقەلێكردنەوە‪.‬‬ ‫ئەگینا شێخێكی بە تەمەنی سەالمەت‪ ،‬كە‬ ‫زیانی بۆ كەس نەبووە‪ ،‬بە پێی سەرچاوەكان لە‬ ‫ئامۆژگاری ‌و قسەی نەرمونیان بەوالوە هیچی‬ ‫تری نەزانیوە‪ ،‬لە ناو ژینگەی دەورووربەری خۆی‬ ‫نەبێت‪ ،‬دەبێت كێ دوژمنی بێت؟!‬ ‫بەهەر حاڵ شێخ لە ساڵی (‪ )1941‬كۆچی‬ ‫دوایی كردووە‪ ،‬لێرەوە بە فەرمی مورید ‌و‬ ‫مەنسوبەكانی دابەشدەبن بەسەر الیەنگرانی لە‬ ‫بنەماڵەكەی بەسەرۆكایەتی «مامە ڕەزا»ی برازای‬ ‫‌و «حەمەسوور» ناوێك ‌و «حەماغا» ناوێك‪ ،‬كە‬ ‫یەكەمیان خانەقا دەگوزاێتەوە گوندی كەڵكەسماق‪،‬‬ ‫دووەم دەیگوازێتەوە گوندی كاڵوقوت لە ناوشوان‪،‬‬ ‫سێیەم دەیگوازێتەوە گوندی كانی تۆ لە بەری‬ ‫مەرگە لە پشدەر‪.‬‬ ‫دوا جار پێڕی سێیەم وازیان هێنا یان گەڕانەوە‬ ‫بۆ خانەقای شەدەڵە بە حیسابی خۆیان لەسەر‬ ‫ستایلی جاران‪ ،‬دەستەی دووەم بەسەرۆكایەتی‬ ‫حەمەسوور گوندی كاڵوقوت دەكەنە مەڵبەندی‬ ‫رەوتەكەیان‪ ،‬بەاڵم ئەمان بە جوغزێكی بچوك‬ ‫دەمێننەوە‪ ،‬وەكو رەوتێكی زۆر جیاواز بەدیاركەوتن‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هەقەكان پێیانوایە نوێژ و‬ ‫خواپەرستی بەو شێوەی‬ ‫مسوڵمانان دەیكەن بەشێكە‬ ‫لە وەسوەسە و بەدگومانی لە‬ ‫رەحم و بەزەیی خوای گەورە‪.‬‬

‫لە شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەوە‬ ‫بۆ شێخ هاوڕێ‬

‫‪75‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪76‬‬

‫هەتا دواجار خۆیی ‌و موریدەكانی بڕیار دەدەن‬ ‫رێگە نەدەن هێچ نەوەیان لێ بكەوێتەوە‪« .‬ئەمەش‬ ‫باسێكی ترە»‪.‬‬ ‫زۆرترین میراتی خانەقای شێخ عەبدولكەریمی‬ ‫شەدەڵە دەكەوێتە دەستی خزمەكانی بە تایبەت‬ ‫مامە رەزا‪ ،‬لێرەوە دوای كۆچی دوایی شێخ‬ ‫عەبدولكەریم ناونیشانی تازە بە ناوی بزووتنەوەی‬ ‫هەقە دەبێتە ناونیشان‌و بەرگ‌و ناوەڕۆكی تازە و‬ ‫دەمارگیری تازەی بۆ دروستدەبێت‪.‬‬ ‫مێژوونووسان‪ ،‬لە بابەت مێژووی شیعەوە‬ ‫دەڵێن رووداوی كەربەال‌و شەهیدكردنی حوسینی‬ ‫كوڕی عەلی بووە هەوێنی یەكخستن‌و كۆبوونەوەی‬ ‫شیعەكان‪ ،‬دیارە ئەوەی لە (‪ )1944‬روویدا‪ ،‬سەعید‬ ‫قەزار لە دوكان بانگی مامەرەزای كردووە و‬ ‫یەكسەر دووری خستۆتەوە بۆ كەركوك‪ ،‬بۆچی‬ ‫حكومەت ئەمەی كردووە؟ هەتا ئیستاش پاساوی‬ ‫ئەو دەستگیركردنە رۆشن نییە‪ ،‬بەاڵم رووداوی‬ ‫دوورخستنەوەی مامە ڕەزا بۆ كەركوك ‌و ئەو‬ ‫گردبوونەوە هەشت هەزار كەسیەی هەقەكانی‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬كە زۆربەیان بە ژن ‌و منداڵەوە لە‬ ‫ناوچەكانی سنووری خۆیانەوە بە پێ رۆیشتن‬ ‫بۆ كەركوك‪ ،‬لە ساڵی (‪ )1944‬و مانەوەیان بۆ‬ ‫ماوەی سێ مانگ‪ ،‬كە ئەوكات «كاپتن الین» وەكو‬ ‫نوێنەری حكومەتی بەریتانی دەیانبینێت‪.‬‬ ‫دووبارە ئەوەی جێی پرسیارە‪ ،‬ئەوكات‬ ‫بەریتانیەكان لە عێراق بە پێی رێكەوتنامەی (‪)1930‬‬ ‫دانیان بە سەربەخۆیی حكومەتی عێراقیدا نابوو‪،‬‬ ‫چواردە ساڵ بەسەر ئەو رێكەوتنامەیە تێپەڕی‬ ‫بوو‪ ،‬بۆچی كابتن الین دێتەوە سەر خەت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫هەتا ئێستا هەڵقەیەكی بەتاڵە لەو مەسەلەیەدا‪.‬‬ ‫حكومەت مامە ڕەزای ئازاد كرد‪ ،‬بەاڵم رێگەی نەدا‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ كەلكەسماق‪ ،‬بەڵكو دووری خستەوە‬ ‫بۆ هەڵەبجەو لەوێ پێنج ساڵ هێشتیەوە‪.‬‬

‫هەقەكان درێژەپێدەری‬ ‫رێبازی نەقشبەندین‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫دەستكاریەكی زۆرەوە‬ ‫لە ساڵی (‪ )1949‬لە ناو جۆشوخرۆشی‬ ‫هەوادارنیدا‪ ،‬مامە ڕەزا گەڕایەوە كەڵكەسماق‪،‬‬ ‫دوایی سەردانی هەموو ئەو شوێنانەی كرد‪ ،‬كە‬ ‫پەیڕەوكارانی بزووتنەوەكەی لێبوو‪ .‬دوای دوو‬ ‫ساڵ مامە رەزا نەخۆش كەوت‪ ،‬بەو نەخۆشەوە‬ ‫مایەوە هەتا لە ساڵی (‪ )1961‬كۆچی دوایی كرد‪.‬‬ ‫دوای مامەرەزا كوڕەكەی بەناوی «كاكەحەمەی‬ ‫مامە ڕەزا» جێی گرتەوە‪ ،‬وەكو هەقەكان باسی‬ ‫دەكەن‪ ،‬كاكە حەمە پیاوێكی كۆمەاڵیەتی ‌و‬ ‫خەمخۆری پەیڕەوكارانی هەقە بووە‪ ،‬زۆر لێبڕاوانە‬ ‫خزمەتی بزووتنەوەی كردووە‪ ،‬پیاوێكی بە‬ ‫هەڵویست بووە‪ ،‬كاكە حەمەی مامە رەزا لە ساڵی‬ ‫(‪ )1996‬كۆچی دوایی كردووە‪ .‬دوای خۆی شێخ‬ ‫هاوڕێی كوڕی جێگای گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەو بنەمایانەی هەقەكان كاریان لەسەر دەكرد‬ ‫دەبێت ئەوە بزانین هەقەكان درێژەپێدەری‬ ‫رێبازی نەقشبەندین‪ ،‬بەاڵم بە دەستكاریەكی‬ ‫زۆرەوە‪ ،‬ئەوانیش بە ناوەندی سەرەكی‬ ‫گردبووبوونەوەكانیان دەڵێن «خانەقا»‌و بە‬ ‫موریدەكانیان دەڵێن «سۆفی»‌و هەر زیكر ‌و‬ ‫وێردێك بخوێنن بە بێدەنگی دەیخوێنن‪ .‬هەروەها‬ ‫وەكو نەقشبەندییەكان زیاتر لە ناو رەشوڕووت‌و‬ ‫چینە هەژار و كاسبەكانی كۆمەڵگای كوردەواری‬ ‫باڵببونەتەوە‪ ،‬رێزلێگرتنی زیاد لە پێویستی شێخ‌و‬

‫بایەخە كۆمەاڵیەتییەكانی هەقەكان‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئەوەی من لە مێژووی هەقەكان لێی حاڵی‬ ‫بووم‪ ،‬چەند بنەمایەكی كۆمەاڵیەتیی پێكەوەی‬ ‫بەستوونەتەوە‪ ،‬زیاتر لە دید و بۆچوونی ئایینیەوە‬ ‫نزیكە‪ ،‬لەو قوناغەی ناكۆكیەكانی دەرەبەگ ‌و‬ ‫جوتیار ‌و جیاوازی هۆزایەتی كۆمەڵگای كوردی‬ ‫ماندوو كردووە‪ ،‬ئەوانە جەختیان لەسەر چەند‬ ‫بنەمایەكی كۆمەاڵیەتیی كردۆتەوە و بەكردەوەش‬ ‫لە نێوان خۆیاندا پیادەیان كردووە وەكو‪:‬‬ ‫برایەتی‪ :‬گوزارشتی برای دینی ‌و‬ ‫بەتەنگەوەچوونی برای دینی لە كاتی تەنگانەدا‪،‬‬ ‫هاریكاری یەكتری‌و خۆشەویستی بۆ یەكتر لە ناو‬ ‫هەقەكان زۆر بڕەوی پێدراوە‪.‬‬ ‫باربو و هاوكاری‪ :‬هەقەكان لە رێگەی‬ ‫میكیانیزمێكەوە كە «برا سەیار»یان پێدەوت‪،‬‬ ‫بەسەر هەقەكانەوە دەگەڕان‪ ،‬هاوكاریان‬ ‫كۆدەكردەوە بۆ خانەقا‪ ،‬لەوێشەوە خزمەتی هەژار‬ ‫و پیر و پەككەوتەی هەقەكانی پێدەكرا‪ ،‬هەقەكان‬ ‫زەكاتیان نەدەدا بەاڵم لە جیاتی زەكات لە شێوەی‬ ‫كۆمەك‌و دیاری هاوكاری خانەقایان دەكرد‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سەردان‌و دیاری بردن بۆ خانەقا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی جیاوازە هەقەكان بایەخ بە زێكر و‬ ‫نوێژو رۆژوو نادەن‪ ،‬پێیانوایە نوێژ و خواپەرستی‬ ‫بەو شێوەی مسوڵمانان دەیكەن بەشێكە لە‬ ‫وەسوەسە و بەدگومانی لە رەحم بەزەیی خوای‬ ‫گەورە‪.‬‬ ‫هەتا ئیستا ئەوە ساخ نەبۆتەوە هەقەكان وەكو‬ ‫دەقی نووسرا و پشتیان بە چی بەستووە‪ ،‬چونكە‬ ‫هەموو ئەو بنەمایانەی هەقەكان لەسەری دەڕۆن‬ ‫وەكو رینمایی زارەكی لە ناویاندا باڵوبۆتەوە‪ ،‬ئێمە‬ ‫زیاتر لە رێگەی گفتوگۆ و هەڵسوكەوتیانەوە لە‬ ‫هەندێكی تێدەگەین‪.‬‬

‫بەشداری ژن لە كاروباری كۆمەاڵیەتیی ‌و‬ ‫ئایینی‪ :‬لە ناو هەقەكان ژن بەشداریەكی كارایان‬ ‫هەبووە لە ئەركە كۆمەاڵیەتیی ‌و ئایینییەكاندا‪،‬‬ ‫ژن بەشداربووە لە مەجلیسی پیاوان ‌و سەردانی‬ ‫خانەقا و كۆكردنەوەی كۆمەك‌و مەجلیسی راوێژ‬ ‫‌و قسەكردن‪ .‬هەر لێرەوە هەقەكان كەوتوونەتە بەر‬ ‫تانە‌وتەشەری غەیری خۆیان‬ ‫خانەقای كەڵكەسماق ‌و كاری هەرەوەزی‪:‬‬ ‫خانەقا هێندەی مەڵبەندی هاریكاری‌و كۆڕبەستنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بووە‪ ،‬هێندە ناوەندی زیكر و‬ ‫تەسبیحاتی هەقەكان نەبووە‪ ،‬لەوێدا هەقەكانی‬ ‫ناوچە جیاجیاكان یەكتریان دەناسی‪ ،‬هەندێ‬ ‫لە پیاوە بەتەمەنەكان دوای تەمەنی (‪ )60‬ساڵی‬ ‫دەچوون لە خانەقا دەمانەوە‪ ،‬رۆژانە هەندێك‬ ‫ئەركی وەكو هێنانی بارێك دار بۆ سوتاندن‪ ،‬یان‬ ‫هەندێ ئەركی كشتوكاڵیان رادەپەڕاند ‌و ئەوێ‬ ‫دەبووە جێگەی خواردن‌و خەوتنیان‪ ،‬لێرەوە باسی‬ ‫باشی ‌و خزمەتگوزاری كاكە حەمەی مامە رەزا‬ ‫دەكرێت لە بەتەنگەوەچوونی میوانەكانی خانەقا‬ ‫بەتایبەت پیر و پەكەوتەكان‪.‬‬ ‫ئەو ئیشكالیەتانەی لەسەر هەقەكان باس دەكرا‬ ‫كۆمەڵێك پرسیار هەتا ئێستاش لە بزاڤی‬ ‫هەقەكان وەكو ئیشكالیەت ماوەتەوە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫وازهێنان لە دروشمە عیبادیەكانی وەكو‬ ‫نوێژكردن‌و رۆژوگرتن‌و دروشمە عیبادیەكانی‬ ‫تر‪ ،‬راستە لەسەر زاری مامە ڕەزاو هەقەكان‬ ‫دەوترێت كە ئەوان پشتیان بە ئایەتی (فاعبد‬ ‫لربك حتی یأتیك الیقین) یان (فاسجد لربك‬ ‫حتی یأتیك الیقین)‪ .‬گوزارشتی «البردنی نوێژ‬ ‫لەسەر هەقەكان لەالیەن شێخەكەیانەوە» لەو‬ ‫سەردەمە باوو بووە‪ ،‬ئەمە واڵمی تەواوی‬ ‫ئەو پرسیارە نییە‪ ،‬چونكە لەو سەردەمە نە‬ ‫هەقەكان ئەوەندە لە ئیسالم شارەزا بوون‬

‫‪77‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪78‬‬

‫ئەو قەناعەتە بەناوی شەرعی لە دڵی خەڵك‬ ‫جێگیر بكەن‪ ،‬نە كوردستان بێ مەال و شارەزا‬ ‫بووە‪ ،‬وەاڵمدانەوەی ئەو ئیشكالیەتەی لەو‬ ‫دوو ئایەتەوە وەریانگرتووە زۆر روونە‪ .‬ئیستا‬ ‫ئەو قەناعەتەیان لە كوێ هێنا و چۆن توانیان‬ ‫مورید‌و مەنسوبەكانی خۆیان قەناعە پێ بكەن‪،‬‬ ‫هەم بەرگەی ئەو هەموو توانج ‌و هێرشانەی‬ ‫سەردەمی خۆیان بگرن‪ ،‬بۆ زانین رۆژگاریك‬ ‫بووە لە ژیانی هەقەكان زۆربەی مەالیەكان‬ ‫رازی نەبوون ژنیان لێ مارە بكەن ‌و تەلقینی‬ ‫مردوویان بدەن‪ .‬لە بەرانبەردا هەندێ مەالی‬ ‫ناوچەكە هەبوون بە فەرمی بوونە‪ ،‬كاراكتەرە‬ ‫دیارەكانی بزووتنەوەی هەقە‪.‬‬ ‫پەیوەندییە سیاسی ‌و دینیەكانی بزووتنەوەی‬ ‫هەقە‪ ،‬لە پەیوەندییە دینیەكانی ئەو بزووتنەوەیە‪،‬‬ ‫پەیوەندی ئەوانە بە «بەهائیەكان»‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫دیدگای ئەوان بۆ (تناسخولئەرواح) كە‬ ‫دووبارەبووەوەی چەندان گروپ ‌و بزاڤی ئایینی‬ ‫دیكەیە‪ ،‬لە سەردەمی عەباسیەكانەوە هەتا‬ ‫سەدەكانی حەڤدە و نۆزە‪ ،‬هەروەها (هاتنی مەسیح)‬ ‫و (هاتنی مەهدی) وەكو رزگاركەری مرۆڤایەتی لە‬ ‫زوڵم‌و زۆرداری‪.‬‬ ‫لە الیەكی ترەوە پەیوەندییە سیاسییەكانی ئەوان‬ ‫بە ئینگلیز ‌و رووس‪ ،‬زۆر چیرۆك ‌و سەرەداو‬ ‫دەوترێت‪ ،‬بەاڵم وەاڵمی دڵنیایی لەو بارەیەوە نییە‪،‬‬ ‫ئایا ئەو پەیوەندییە رووكەشەیە كە لە واقیعدا‬ ‫هەبووە‪ ،‬یان پەیوەندی دیكەی شاراوە هەبووە‪.‬‬ ‫لەالیەكی ترەوە‪ ،‬هەقەكان بە تایبەت لە پەنجاكانی‬ ‫سەدەی رابردوو پەیوەندی زۆر پتەویان لەگەڵ‬ ‫حیزبی شیوعی عێراقیدا هەبوو‪ ،‬ئەم پەیوەندیانە‬ ‫راستە رەهەندێكی كۆمەاڵیەتیی هەبووە بەوەی‬ ‫هەقەكان لە ناكۆكی نێوان جوتیار و دەربەگەكان‬ ‫زیاتر بەالی جوتیار و كاسبكاردابوون بەرانبەر‬

‫ئاغاكان‪ ،‬بەاڵم پەیوەندی مامە ڕەزا ‌و متمانەی بە‬ ‫حیزبی شیوعی‌و دانانی مكانیزم بۆ باڵوبوونەوەی‬ ‫شانە حیزبیەكانی حیزبی شیوعی‪ ،‬بێجگە لە‬ ‫رەهەندە كۆمەاڵیەتیی ‌و سیاسییەكەی رەهەندی‬ ‫فیكری لێدەخوێندرێتەوە بۆ ئەو سەردەمە‪.‬‬ ‫پرسی ژن الی هەقەكان یەكێكی تر بووە لەو‬ ‫ئیشكالیەتانەی هەقەكان لەو سەردەمە بۆخۆیان‬ ‫دروستكردبوو‪ ،‬ئەوەی هەقەكان كردیان لە‬ ‫تێكەاڵوی ئەو دوو رەگەزە و بەشداری ژن لە‬ ‫پرسە كۆمەاڵیەتییەكان پێموانییە پارتە سیاسییە‬ ‫چەپەكان لە كۆتایی سەدەی بیستەم بۆیان كرابێت‪،‬‬ ‫هەندێك جار بێ رەچاوكردنی دوور و نزیكی‬ ‫لەیەكترەوە هەقەكان لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫تێكەاڵو دەبوون‪ ،‬زۆر جار ژن ‌و پیاو پێكەوە‬ ‫لە گوندەكان دەگەڕان بەناوی «برا سەیار»ەوە‬ ‫بۆ كۆكردنەوەی هاوكاری بۆ خانەقا یان یان‬ ‫گەیاندنی رێنمایی‪ ،‬خۆیان دەیانوت «خوشك ‌و‬ ‫برای دینی»‪ .‬ئەمە بۆ پەنجاكان ‌و شەستەكان‬ ‫‌و حەفتاكانی سەدەی رابردوو موجازەفەیەكی‬ ‫گەورە بووە‪ ،‬ئیشكالیەت لێرەدایە‪ ،‬ئەو قەناعەت‬ ‫‌و فاكتەرانە چیبوون لەو موجافە گەورەیەی‬ ‫هەقەكان لە بەگەڕخستنی ژن لە كاروباری‬ ‫بزووتنەوەكەیان؟‬

‫كاڵبوونەوە لە بنەماكانی‬ ‫بزووتنەوەی هەقە‬

‫زۆر لە بزووتنەوە ئایینەكان ئەوەی لە كتێبە‬ ‫مێژوویەكان بەهەندێكیان وتراوە «فیرەق» ماوەی‬ ‫زیاتر بەردەوامیان هەبووە بە بەراورد لە مانەوەی‬ ‫بزووتنەوە هەقە‪ ،‬پەیڕەوكارانی نەوە دوای نەوە‬ ‫شێوازی پشتاوپشتی وەرگرتووە‪ ،‬لە شوێن ‌و‬ ‫لەناو خەڵكانێكی دیاریكرا و بە چەند خەسڵەتێكی‬ ‫هاوبەشەوە خۆیان لە ئەوانی دیكە جیاكردۆتەوە‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دوای چەند نەوە وردە وردە جیاوازیەكانیان‬ ‫لەگەڵ غەیری خۆیان كەمبۆتەوە‪ ،‬هەتا جارێكی تر‬ ‫كۆمەڵگا بە سیفەتە هاوبەشەكانی ئەو سەردەمە‬ ‫وەریگرتوونەتەوە‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی هەقەش لە بیستەكانی سەدەی‬ ‫رابردوو‪ ،‬وەكو رەوتێكی جیاواز لە ناو خانەقای‬ ‫نەقشبەندی شەدەڵە بە دیاركەوت‌و لە سییەكان‬ ‫‌و چلەكان بیروبۆچوونەكانی خۆی بەتەواوی‬ ‫بەرجەستەكرد‪ ،‬لە پەنجاكان ‌و شەستەكان‬ ‫گەیشتە لوتكە‪ ،‬لە حەفتاكان ‌و دوایی لە‬ ‫هەشتاكان وردە وردە بەرەو خاوبوونەوە چوو‪،‬‬ ‫لە دوای راپەڕین‌و لە دەروازەی سەدەی تازە‪،‬‬ ‫بزاڤی هەقەكان ‌و خانەقای كەڵكەسماق زیاتر‬ ‫وەكو رایەڵەی كۆمەاڵیەتی دەركەوتووە‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەركە كۆمەاڵیەتییەی هەندێك لە خانەدانەكانی‬ ‫ناوچەكە دەیگێڕن لە سەردانی نەخۆش‌و پرسە‬ ‫و بەتەنگەوەچوونی گرفتەكانی هاوواڵتیان‪،‬‬ ‫رێبەرایەتی بزووتنەوەی هەقە و پیاوە دیارەكانی‬ ‫ئەو بزووتنەوە زیاتر ئەو رۆڵە دەبیین‪.‬‬ ‫دوای راپەڕین ئەوانیش لە ژێركاریگەری بزاڤی‬ ‫دینداری ‌و رەوتی ئیسالمەتی كوردستان ‌و زیاتر‬ ‫ئاوەدانبوونەوەی مزگەوت ‌و جومعە و جەماعەت‪،‬‬ ‫نەوەی تازەی هەقەكان نوێژ دەكەن ‌و رۆژوو‬ ‫دەگرن‪.‬‬

‫رێبەرانی‬ ‫تێكەڵبوونی‬ ‫‪ -1‬لەسەرەتاوە‬ ‫بزووتنەوەكە بە ژیان‌و خەبانی سیاسی‪ ،‬لە كۆتایی‬ ‫هەشتاكان هەقەكان تیپێكی تایبەتیان لە ناو یەكیتیی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان هەبوو‪ ،‬كە شێخ هاوڕی سەر‬ ‫تیپی بوو‪ ،‬شیخ عومەری برای بەرپرسی ناوچە و‬ ‫كادری یەكیتی بوو‪ .‬پێشتر بنەماڵەی ئەوان لە دێی‬ ‫«عەسكەر» پیاوی دیاری ناو شۆڕشی ئەیلول‬ ‫‌و شۆڕشی نوێی وەكو «عەلی عەسكەری» لێ‬ ‫هەڵكەوتبوو‪ .‬بە دڵنیایی بەشداری لە ژیانی سیاسی‬ ‫لەسەر حیسابی كاڵكردنەوەی جیاوازیەكان بووە‬ ‫لەگەاڵ غەیری هەقەكان‪.‬‬ ‫‪ -2‬بزووتنەوەی هەقە لە رۆژگارێك‬ ‫سەریهەڵدابوو‪ ،‬كۆمەڵگای كوردەواری لە‬ ‫گرفت ‌و ئاریشەی گەورەی كۆمەاڵیەتیدا دەژیا‪،‬‬ ‫بۆ ئەو سەردەمە ئەو رینمایی ‌و هەنگاوە‬ ‫بەرجەستەكراوانەی هەقەكان تازە بوو‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫ئەم شەست ساڵ‪ ،‬بە پێشڤەچوونی كۆمەڵگای‬ ‫كوردی لەرووی جیاوازەكانەوە بە تازەیی‬ ‫نەمایەوە‪ ،‬نەوەی تازەی هەقەكان بە رێبەرایەتی‬ ‫تازەیشانەوە تێكەاڵ بە ژیانی تازەی كۆمەڵگا بوون‪.‬‬ ‫‪ -3‬هەقەكان خاوەنی بنەمای نووسراو و‬ ‫جێگری نەبوون بۆ مورید ‌و مەنسوبەكانیان‪،‬‬ ‫دەرهاویشتە عەقیدەیی‌و دروشمی دینداری هێندە‬ ‫جیاوازی لە خۆ بگرێت‪ ،‬وا بە ئاسانی نەتوێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوجا هەقەكان بە بەراورد لەگەڵ كاكەیی ‌و‬ ‫هاواری ‌و بەهائی ‌و یەزیدیەكانی كوردستان زۆر‬ ‫جیاواز نەبوون لە دەرووبەریان‪ ،‬ژنوژنخوازیان‬ ‫لەگەڵ دەرەوەی خۆیان دەكرد‪ ،‬نەوەی تازەیان‬ ‫لەگەڵ منداڵ‌و گەنجی غەیری خۆیان تێكەڵبوون‪.‬‬ ‫‪ -4‬شوێنی جوگرافی هەقەكان فاكتەرێكی‬ ‫یەكەم‪،‬‬ ‫هەقەكانە‪،‬‬ ‫خاوبوونەوەی‬ ‫دیكەی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سیمای زاڵی بزووتنەوەی‬ ‫دینداری لە سەدەی نۆزدە‬ ‫‌و سەرەتای سەدەی بیست‪،‬‬ ‫زاڵبوونی خەسڵەتەكانی‬ ‫سۆفیگەری بووە‪.‬‬

‫دەكرێت هۆكارەكانی ئەم كاڵبوونەوەیە بۆ‬ ‫ئەم چەند خاڵە كورت بكەینەوە‪:‬‬

‫‪79‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هەقەكان دابەش ببوون بەسەر دەیان گوند‪،‬‬ ‫شار‪ ،‬شارۆچكەی پارێزگای سلێمانی‪ ،‬هەولێر و‬ ‫كەركوك‪ ،‬بۆ نمونە وەكو شوێنی «هاوار»یەكان‬ ‫چەند گوندێكی رۆژهەاڵتی هەڵەبجە نەبوو‪ .‬دووەم‬ ‫هەقەكان بە خۆیان‌و شوێنەكانیانەوە لەناوجەرگەی‬ ‫رووداوە سیاسیی ‌و پێشڤەچوونە كۆمەاڵیەتیی ‌و‬ ‫فەرهەنگیەكانی كوردستان بوون‪ ،‬نەدەكرا هەقەكان‬ ‫وا بەئاسانی تێكەڵ بە واقیعی تازە نەبن لەگەڵ‬ ‫دراوسێیەكانیان‪.‬‬

‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئیدمۆندز‪ :‬كورد‪ ،‬تورك‪ ،‬عەرەب‪.‬‬

‫‪ -2‬ریچ‪ :‬گەشتنامەی ریچ بۆ كوردستان‬

‫‪ -3‬محمد امین زكی‪ :‬تاریخ السلیمانیە و احائها‪.‬‬

‫‪ -4‬موحەمەد رەئوف زودی‪ :‬بۆ ە هەقە كەوتنە تەقە‪.‬‬

‫‪ -5‬موحەمەد عەلی سوڵتانی‪ :‬عەلەویەكانی عەلەویەكانی‬

‫زاگرۆس‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪80‬‬

‫‪ -6‬مستەفا عەسكەری‪ :‬ئاوڕدانەوەیەك لە بزووتنەوەی‬

‫هەقە‪.‬‬

‫‪ -7‬قارەمان نادر شیخ بزێنی‪ :‬بزووتنەوەی هەقە‬

‫«نامەی ماستەر چاپكراوە»‬

‫‪ -8‬زانیاری مەیدانی نووسەر لە ناو كەلتووری‬

‫هەقەكان‪ ...‬كە بەشێكی خزم ‌و كەسی نووسەر لە‬

‫پەێرەوكارانی هەقەكان بوون‪.‬‬

‫له‌ پێکه‌وه‌ژیانی ئایینی و کاردانه‌وه‌ی‬ ‫به‌سه‌ر ناوبانگی کورده‌وه‌‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫رۆڵی بزووتنه‌وه ته‌بشیرییه‌کان‬

‫جه‌عفه‌ر گوانی‬

‫ل ‌ه دایکبووی ساڵی (‪ )1980‬ده‌ڤه‌ری سۆران‪.‬‬ ‫هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی دکتۆرایه‌ ل ‌ه زانسته‌ ئیسالمییه‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌ندامی مه‌کته‌بی ته‌نفیزی یه‌کێتی زانایا‌نی ئیسالمییه‌‪.‬‬ ‫نۆ به‌رهه‌می نووسین و وه‌رگێڕانی چاپ بووه‌‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪81‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪82‬‬

‫زۆرێك له‌وانه‌ی زانیاریان ده‌رباره‌ی مه‌سیحیه‌ت‬ ‫و کاره‌کانی گرووپه‌ ته‌بشیرییه‌کان نییه‌‪ ،‬ره‌خنه‌ی ئه‌وه‌‬ ‫ده‌گرن که‌ بۆچی له‌مپه‌ر له‌ به‌رده‌م چاالکییه‌‌کانیان‬ ‫دروست ده‌کرێت‪ ،‬چونکه‌ به‌ قه‌ولی خۆیان ئه‌م‬ ‫بزاوتانه‌ له‌وانه‌یه‌ له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی که‌ڵکییان‬ ‫بۆ نێوبانگی کورد هه‌بێت‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌کیشه‌ له‌سه‌ر‬ ‫به‌رده‌وامی پێکه‌وه‌ژیان له‌ کوردستان‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر به‌‬ ‫وردی خوێندنده‌وه‌ بۆ مێژووی چاالکییه‌کانیان بکرێت‬ ‫هه‌ر زوو ئه‌و ئومێدانه‌ ده‌پووکێنه‌وه‌ که‌ وابه‌سته‌ی‬ ‫ئه‌و گروپانه‌ کراون‪ ،‬ده‌ره‌که‌وێت ئه‌مانه‌ زیاتر قسه‌ی‬ ‫هه‌رزه‌گۆیانه‌ن‪.‬‬ ‫جارێ ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ره‌خنه‌ی ئه‌وه‌ له‌م ره‌وتان ‌ه‬ ‫ده‌گیرێت‪ ،‬که‌ هه‌میشه‌ هاوڕێ له‌گه‌ڵ هێڕش و‬ ‫په‌الماری داگیرکاری واڵته‌کانی رۆژئاوا ده‌چن ‌ه‬ ‫ناو واڵته‌ داگیرکراوه‌کان‪ ،‬ئه‌م ‌ه ب ‌ه روونی ل ‌ه‬ ‫هێرشه‌که‌ی ئه‌مه‌ریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی بۆ سه‌ر‬ ‫ئه‌فغانستان و عێراق دیاره‪ ،‬کاتێك یه‌که‌م بالیستی‬ ‫پڕ بارووت سنووری ئه‌فغانستانی به‌ڕووی هه‌زاران‬ ‫موژده‌به‌ر‌دا کرده‌وه‌‪ ،‬له‌ عێراقیش هاوزه‌مان زڕه‌ی‬ ‫زنجیری ده‌بابه‌ی عه‌سکه‌ر و قاقای موژده‌به‌ران ل ‌ه‬ ‫ناو شاره‌کانی عێراق ته‌راتێنیان ده‌کرد‪.‬‬ ‫ل ‌ه بیرمان نه‌چێت ئه‌م شتان ‌ه ب ‌ه مێژووی‬ ‫موژده‌دانه‌و ‌ه سه‌یر و نامۆ نین‪ ،‬ته‌نها مێژوویه‌ک ‌ه‬ ‫خۆی دووباره‌ ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌تا ل ‌ه سه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌هه‌م سامۆئیلی ئینگلیز ل ‌ه هاتنی ب ‌ۆ‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوین‪ ،‬که‌شتیگه‌لی سه‌ربازی و هێز ‌ه‬ ‫چه‌کدارییه‌کانی به‌ریتانیا یاوه‌ری بوون‪ ،‬له‌و باره‌و ‌ه‬ ‫(بارکه‌ر – ‪ )barkar‬بریکاری به‌ریتانی له‌ شام‬ ‫ل ‌ه سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ده‌ڵێت «ئاسانکردنی هاتوچ ‌ۆ‬ ‫و په‌یوه‌ندیکردن له‌ نێوان رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی شامه‌وه‌ و دانانی ئه‌م په‌یوه‌ندییان ‌ه ل ‌ه‬ ‫ناو له‌پی ئه‌وروپییه‌کان به‌ ئامانجی ئاسانکردنی‬ ‫باڵوکردنه‌وه‌ی مه‌سیحیه‌ت ل ‌ه رۆژهه‌اڵتی‬

‫ناوه‌ڕاست و سه‌روو جێگه‌ی پێداگیرییه‌» ‪.‬‬ ‫ئه‌م ره‌نگه‌ له‌ جواڵنه‌وه‌ی گرووپگه‌لی ته‌بشیری‪،‬‬ ‫سه‌لمێنه‌ری ئه‌و راسته‌قینه‌یه‌ که‌ ته‌بشیرییه‌کان به‌ر‬ ‫له‌وه‌ی جواڵنه‌وه‌یه‌کی ئاینی بن‪ ،‬الباڵێکی فیکری‬ ‫داگیرکاری ئیستیعمارین‪ ،‬بۆیه‌ له‌ هه‌ر واڵتێك پێیان‬ ‫چه‌قاندبێت بوونه‌ته‌ مایه‌ی ئاریشه ‌و تێکچوونی‬ ‫شیرازه‌ و نانه‌وه‌ی پشێوی‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ ته‌نها خاك‬ ‫به‌ڵکو بیرو ئه‌ندێشه‌شیان داگیر بکه‌ن‪ ،‬له‌وه‌شدا‬ ‫دژی هه‌موو ئه‌وانه‌ وه‌ستاونه‌ته‌وه‌ که‌ ئاماده‌ نین‬ ‫ببنه‌ پاشکۆی فیکری رۆژئاوایی‪ ،‬ئه‌وه‌تا کێشه‌یان‬ ‫بۆ مه‌سیحییه‌ نه‌ستووریه‌کان دروست کردووه‌‬ ‫و مه‌زه‌بیان گۆڕیون‪ ،‬چونکه‌‌ فیکری شه‌رقیان له‬ ‫مێشکدا بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سادق شه‌مۆی ئێزدی کرایه‌‬ ‫قه‌شه‌و کاهینی کلێسای هه‌ولێری ئینجیلی‪ ،‬ئه‌لیاس‬ ‫حه‌مۆش بووه‌ قه‌شه‌ی که‌رکوك‪ ،‬هه‌روه‌ك مه‌زه‌بی‬ ‫دانیشتوانی ده‌شتی نه‌ینه‌وایان گۆڕی‪ ،‬له‌ حاڵی‬ ‫ئێستاشدا به‌ گوێره‌ی قسه‌کانی «ڤیان ده‌خیل»‬ ‫په‌رله‌مانتاری ئێزدی له‌ په‌رله‌مانی عێراق‪ ،‬ده‌زگا‬ ‫ته‌بشیرییه‌کان دۆخی ئاواره‌یی و په‌ڕاگه‌نده‌بوونی‬ ‫ئێزدییه‌کانیان قۆستۆته‌وه‌ و مه‌به‌ستی دین گۆڕینیان‬ ‫زۆر زیاتره‌ له‌ هاریکاری مرۆیی‪ .‬به‌ دڵنیاییه‌وه‌‬ ‫موسڵمانان که‌مترین پێکهاته‌ی کوردستان بوونه‌‬ ‫که‌ که‌وتبنه‌ ژێر کاریگه‌ری بانگه‌وازی ته‌بشیری‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش بۆ رۆشنی و ساناتێگه‌یشتنی باوه‌ڕ و‬ ‫ئاقیده‌ی ئیسالم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌رێك ل ‌ه مێژوو بده‌ین‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫موسڵمان و فه‌له‌کانی کوردستان پێکه‌وه‌ژیاون‪،‬‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی ئاشتی و ته‌باییان هه‌بووه‌‪ ،‬تا ئه‌و کاته‌ی‬ ‫موژده‌به‌ران هاتوون‪ ،‬له‌گه‌ڵ هاتنیان‪ ،‬درزی‬ ‫گه‌وره‌یان خست ‌ه نێوان ئه‌م پێکه‌وه‌ژیانه‌‪ .‬دواجار‬ ‫شه‌ڕو کوشتاریان نایه‌وه‌‪ .‬بوون ‌ه مایه‌ی هه‌ڵمه‌تێکی‬ ‫گه‌وره‌ی راگه‌یاندن دژی کورد و کوردستان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پتر له‌ سه‌ده‌یه‌ک ‌ه کورد باجه‌که‌ی ده‌دات‪.‬‬

‫دروستکردنی درز ل ‌ه نێوان‬ ‫موسڵمان و مه‌سیحی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫مێژووێکی درێژ ‌ه موسڵمانان و فه‌له‌کانی‬ ‫ی ده‌ژین‪ ،‬تا هه‌ردووال‬ ‫کوردستان به‌ نێوانخۆش ‌‬ ‫سنووری خۆیان نه‌به‌زاندبیت گرفتیان نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌رک ‌ه یه‌کێك چووبێت ‌ه ناو تخوبی ئه‌وه‌ی‬ ‫تر‪ ،‬ئه‌وا ئاشووب هاتۆت ‌ه ئاراوه‌‪ ،‬له‌وه‌دا ده‌زگا‬ ‫ته‌بشیرییه‌کان و موژده‌به‌ران پشکی شێریان‬ ‫به‌رکه‌وتووه‌‪ ،‬تا ئه‌وان نه‌هاتبوون موسڵمان و‬ ‫فه‌له‌كان جیاوازییان نه‌بوو‪ ،‬مه‌گه‌ر ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫مزگه‌وت و کلێسا بووبێت‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر ک ‌ه ده‌زگا‬ ‫ته‌بشیرییه‌کان هاتوونه‌ت ‌ه ناو گۆڕه‌پانه‌که‌‪ ،‬ئیدی‬ ‫هێدی هێدی ئه‌و پێکه‌وه‌ژیان ‌ه کاڵبۆته‌وه‪ ،‬ملمالنێ‬ ‫و گرژی بووه‌ته‌ جێگره‌وه‌ی‪ ،‬ئه‌وه‌ش نه‌ ته‌نها ل ‌ه‬ ‫به‌ینی هه‌ڵگرانی دوو دینی جودا‪ ،‬به‌ڵکو له‌ نێوان‬ ‫شوێنکه‌وتووانی حه‌زره‌تی مه‌سیحیش‪.‬‬ ‫تا موژده‌به‌ران نه‌هاتبوون مه‌سیحییه‌کانی‬ ‫کوردستان و عێراق به‌ناوی کلێسای رۆژهه‌اڵت و‬ ‫مه‌زه‌بی نه‌ستووری وه‌ك هێزێکی کارا له‌ گۆڕه‌پانه‌ک ‌ه‬ ‫هه‌بوون‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م یه‌کێتییه‌ی مه‌سیحییه‌کان درزی‬ ‫که‌وته‌ ناو و کلێساکه‌یان دابه‌شبوو‪ ،‬ب ‌ه هۆی‬ ‫هه‌نارده‌ ته‌بشیریی ‌ه کاسۆلیکه‌کان‪ ،‬ک ‌ه پاپاکانی‬ ‫رۆما ل ‌ه سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م ده‌یان ناردن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدا زۆربه‌ی نه‌ستوورییه‌کانی ده‌شتی موسڵ‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫فه‌له‌کانی رۆژهه‌اڵت ئه‌گه‌ر‬ ‫ب ‌ه دره‌نگیشه‌و‌ه بووبێت ئه‌و‬ ‫هه‌قیقه‌تانه‌یان نه‌شاردۆته‌و‌ه‬ ‫ک ‌ه موژده‌به‌ران چ زیانێکیان ل ‌ه‬ ‫مه‌سیحییه‌کانی رۆژهه‌اڵت داوه‌‬

‫و سه‌ر ده‌شتایی ده‌وروبه‌ره‌که‌ی وه‌ك (تلکێف‪،‬‬ ‫کاراملیس‪ ،‬باتنای‪ ،‬باقوفه‌‪ ،‬قه‌ره‌قۆش و قۆش)‬ ‫چوونه‌ پاڵ کلێسای کاسۆلیکی‪ .‬هه‌روه‌ها که‌سێك‬ ‫به‌ ناوی «پترۆس جیسی» گوای ‌ه دایك و باوکی‬ ‫موسڵمان بوون ‌و ساڵی (‪ )1641‬ده‌چێت ‌ه رۆما و‬ ‫بووه‌ت ‌ه مه‌سیحی‪ ،‬کاتێك رێوڕه‌سمه‌کانی قه‌شه‌یه‌‌تی‬ ‫ته‌واو ده‌کات و ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه شاری (ئامه‌د)ی‬ ‫زێدی خۆی‪ ،‬ناتوانێت بحه‌سێته‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه رۆما‬ ‫وه‌کو موژده‌ده‌رێکی کاسۆلیك په‌روه‌رده‌ی کرد‪،‬‬ ‫دژی کلێسای نه‌ستووری پف درا‪ ،‬بۆیه‌ کێشه‌ی‬ ‫دروستکرد‪ ،‬ئه‌وانیش دژی وه‌ستانه‌وه‌‪ ،‬ناچار ئه‌وێی‬ ‫به‌جێ هێشت به‌ره‌و شاره‌دێی قۆش‪ .‬هه‌روه‌ها ساڵی‬ ‫(‪ )1829‬موژده‌به‌رانی پرۆستانته‌کانی به‌ریتانی ک ‌ه‬ ‫هاتن ‌ه عێراق و کوردستان چۆکیان دا ل ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫هێزی موژده‌به‌ره‌ کاسۆلیکه‌کانی فه‌ره‌نسا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌مه‌ په‌نایان برده‌ به‌ر موژده‌به‌ره‌کانی ئه‌مریکا‬ ‫تا (نه‌ستووری)و (سریانی) و (ئه‌رسۆزۆکس) و‬ ‫(کاسۆلیک)ه‌کان بکه‌نه‌ پرۆستانت‪ ،‬سه‌رباری ب ‌ه‬ ‫کریستیانکردنی موسڵمانه‌کان‪ ،‬واته‌ جارێکیان‬ ‫موژده‌به‌ر ‌ه کاسۆلیکه‌کان ده‌شتی نه‌ینه‌وایان‬ ‫له‌ نه‌ستووریه‌کان ستاند و کردنیانه‌ کاسۆلیك‪،‬‬ ‫ئه‌مجاره‌ش تاقمێکی دیکه‌‌ هاتوون تا بیانکه‌ن ‌ه‬ ‫پرۆستانت‪ .‬چه‌ندان نموونه‌ی تریش ئه‌م راستیی ‌ه‬ ‫ده‌سه‌لمێنن ک ‌ه موژده‌به‌ران ناو ماڵی فه‌له‌کانی‬ ‫کوردستان و عێراقیان وه‌ها شێواند‪ ،‬که‌س پێی‬ ‫قایم ناکرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫قوربانی یه‌که‌می ئه‌م هه‌واڵنه‌شیان فه‌له‌کانی‬ ‫کوردستان خۆیان بوون‪ ،‬چونک ‌ه کردنیان ‌ه کیانێکی‬ ‫بچووکی په‌ڕپوت و په‌رته‌وازه‌ی فره‌گرووپی‪ ،‬له‬ ‫هه‌نگێوه سیاسه‌تمه‌دارانی مه‌سیحی بێ هوود ‌ه‬ ‫‌قڵشه گه‌وره‌ی ‌ه نه‌هێڵن‪ ،‬یان هیچ نه‌بێت‬ ‫‌‌‬ ‫خه‌ریکن ئه‌م‬ ‫به‌رته‌سكی بکه‌نه‌وه‪.‬‬ ‫ئه‌م درزه‌ی موژده‌به‌ران ته‌نها ل ‌ه ناو ئاینزاکانی‬

‫‪83‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪84‬‬

‫مه‌سیحی‌ نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵکو نێوانی موسڵمان و‬ ‫فه‌له‌‌کانیشی گرتۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر دیقه‌ت بده‌ین یه‌کێك‬ ‫له‌ شه‌ڕه‌ گه‌وره‌کانی نێوان کورده‌ موسڵمان و‬ ‫فه‌له‌کان ل ‌ه سه‌رده‌می میر به‌درخان‪ ،‬ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫موژده‌به‌رانه‌و ‌ه درووستبووه‌‪ ،‬چونک ‌ه به‌ر ل ‌ه‬ ‫هاتنی ئه‌وان هه‌ردووال ئاشتیان ‌ه مل ب ‌ه ملی یه‌کتر‬ ‫ده‌یانگوزه‌راند‪ ،‬که‌چی ب ‌ه هاتنیان‪ ،‬که‌مایه‌تییه‌کانیان‬ ‫قۆستنه‌و ‌ه به‌ بیانووی مافخوراوی‪ ،‬پاشان‬ ‫ته‌ماحیان خست ‌ه بناگوێیان‪ ،‬ئه‌وانیش پێیانوابوو‬ ‫تازه‌ پشتیان قایمه ‌و ده‌کارن به‌ره‌نگاری هه‌موو‬ ‫کوردان ببنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجا ‌م هه‌رایه‌کی گه‌وره‌یان‬ ‫نایه‌وه ‌و ملیان بۆ ئاشتی نه‌دا‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ دواتر‬ ‫مه‌سیحییه‌کانیش ئه‌م حه‌قیقه‌تانه‌یان بۆ ده‌رکه‌وت‪،‬‬ ‫به‌اڵم دره‌نگ که‌وتبوون‪ ،‬چونکه‌ تاز ‌ه خه‌ڵکێکی‬ ‫زۆر ببوو ‌ه قوربانی و خوێنێکی زۆر رژا بوو‪،‬‬ ‫له‌و باره‌و ‌ه په‌تریك «مار شه‌معون ئه‌وراهم» ل ‌ه‬ ‫نامه‌یه‌کیدا بۆ سه‌رۆکی ئه‌سقه‌فه‌کانی کانتربری‬ ‫ل ‌ه مانگی ئابی ساڵی (‪ )1849‬ده‌ڵێت «ئێمه‌ پێش‬ ‫ی ئه‌مه‌ریکا ئاشتیان ‌ه ده‌ژیاین‪،‬‬ ‫هاتنی موژده‌به‌ره‌کان ‌‬ ‫ئێستاش پێویسته‌ لێیان وریا بین»‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫توێژه‌ری لوبنانی «جۆرج کرم» دانده‌نێت‬ ‫به‌وه‌ی سیاسه‌تی موژده‌به‌ران دوژمنداری ل ‌ه‬ ‫نێوان ئیسالم و مه‌سیحییه‌ت دروست کرد‪ .‬بگر ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی ئه‌و نامانه‌ی موژده‌به‌ران بۆ باڵیۆز و‬ ‫کونسوڵخانه‌کانی رۆژئاوا ده‌یانناردن‪ ،‬به‌خسوس‬ ‫نامه‌کانی موژده‌به‌ری به‌ریتانی جۆرج بادگه‌ر‬ ‫که‌ ساڵی (‪ )1824‬سه‌ردانی هۆزه‌کانی ئاشووری‬ ‫کرد‪ ،‬هه‌ماهه‌نگی باشی له‌گه‌ڵ باڵیۆزی به‌ریتانیا‬ ‫ل ‌ه ئیستانبۆڵ هه‌بووه‌ و راپۆرتی بۆ ده‌نارد‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫راپۆرته‌کان زیاتر سیاسی بوون نه‌وه‌ك ئایینی‪،‬‬ ‫دیار ‌ه تێکه‌ڵکردنی کار ‌ه ئایینییه‌کانی موژده‌به‌ران‬ ‫ب ‌ه کار ‌ه سیاسییه‌کانی باڵیۆز و دیپلۆماته‌کان‬ ‫ره‌وشێکی خراپیان هێنا ئاراوه‌‪ ،‬بوونه‌ مایه‌ی‬

‫کوردستان هه‌میش ‌ه النکی‬ ‫پێکه‌وه‌ژیان بووه‌‪ ،‬هیچ گرژی و‬ ‫ناخۆشییه‌کیش ل ‌ه ناوبه‌ینی کورد‬ ‫و فه‌له‌کان نه‌بووه‌‪ ،‬ته‌نها ئه‌و‬ ‫کاتان ‌ه نه‌بێت ک ‌ه موژده‌به‌ران‬ ‫درووستیان کردووه‌‬ ‫نانه‌وه‌ی کێشه ‌و ئاریشه‌ی دوژمنداری له‌ نێوان‬ ‫موسڵمان و مه‌سیحییه‌کان‪‌.‬‬ ‫فه‌له‌کانی رۆژهه‌اڵت ئه‌گه‌ر به‌ دره‌نگیشه‌و ‌ه‬ ‫بووبێت ئه‌و هه‌قیقه‌تانه‌یان نه‌شاردۆته‌و ‌ه ک ‌ه‬ ‫موژده‌به‌ران چ زیانێکیان له‌ مه‌سیحییه‌کانی‬ ‫رۆژهه‌اڵت داوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه روونی ل ‌ه نامه‌که‌ی‬ ‫په‌تریك مار شه‌معون ئه‌وراهم دیاره‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ‪14‬ی‬ ‫کانوونی دووه‌می ساڵی (‪ )1844‬بۆ (کانیك) باڵیۆزی‬ ‫به‌ریتانیا ل ‌ه ئیسانبۆڵی عوسمانی ناردووه‌‪ ،‬تێیدا‬ ‫وێڕای داوای پشتیوانی‪ ،‬گله‌ییش ل ‌ه موژده‌به‌ران‬ ‫ده‌کات و ده‌ڵێت «دوژمنه‌کانمان ئه‌وانه‌ی ناویان ل ‌ه‬ ‫خۆیان ناوه‌ مه‌سیحی‪ ،‬له‌ راستیدا ئه‌وانه‌ نێردراوی‬ ‫جامباز و ده‌جالن‪ ،‬ئه‌وان زۆر خۆشحاڵن به‌و به‌اڵ‬ ‫و کاره‌ساتانه‌ی به‌سه‌رماندا هاتن‪ ،‬وا تێده‌گه‌ن‬ ‫له‌و کاته‌ ناخۆش و دژواره‌دا ده‌توانن به‌سه‌رماندا‬ ‫سه‌رکه‌ون‪ ،‬ئه‌وان هه‌وڵی گورجوگۆڵ ده‌ده‌ن‬ ‫تا بریکاره‌کانیان ره‌وانه‌ی ناو رۆڵه‌کانی گه‌لی‬ ‫په‌ڕاگه‌نده‌مان بکه‌ن‪ ،‬هه‌ڵده‌ستن به‌ پێدانی به‌رتیل ل ‌ه‬ ‫جلوبه‌رگ و پاره‌و پول‪ ،‬تا له‌ کڵێساکه‌یان دابڕێنن»‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ل ‌ه حاڵی هه‌نووکه‌ش دووبار ‌ه ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ته‌ماشای کوردستان بکه‌ین‪ ،‬موسڵمان و‬ ‫فه‌ل ‌ه پێکه‌و ‌ه به‌وپه‌ڕی ئاشتی و ته‌بایی ده‌ژیان‪،‬‬ ‫نه‌خوازه‌اڵ له‌و شوێنانه‌ی مه‌سیحی هه‌ن‪ ،‬خۆشی‬ ‫و ناخۆشیان پێکه‌وه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌ندێك شوێن ب ‌ه‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫جلوبه‌رگیش لێكجوداناکرێنه‌وه‌‪ ،‬ژنان و پیاوانیان‬ ‫هه‌مان جلکی کوردی ده‌پۆشن‪ ،‬هه‌مان کورته‌ك و‬ ‫شه‌رواڵ و رانك و به‌رگوزی پیاوانه‌‪ ،‬هه‌مان چارۆك‬ ‫و چه‌فیه‌ی ژنانه‌ ده‌به‌ره‌که‌ن‪ .‬به‌اڵم له‌و کاته‌وه‌ی‬ ‫رێکخراو ‌ه ته‌بشیرییه‌کان دوای دابڕانێکی زۆر‬ ‫دووبار ‌ه پێیان ناوه‌ته‌و ‌ه کوردستان‪ ،‬ئیدی خه‌ریک ‌ه‬ ‫ئه‌و پێکه‌وه‌ژیانه‌ کاڵ ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌گه‌ر هه‌وڵ‬ ‫و هیممه‌تی مرۆڤ ‌ه حه‌کیم و لێزانه‌کانی هه‌ردووال‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬له‌وانه‌بوو به‌ره‌و ئاقارێکی خراپ بڕوات‪.‬‬ ‫هه‌ر ئه‌مه‌شه‌ وای له‌ مه‌سیحییه‌کانی کوردستان‬ ‫کردووه‌ له‌ کاتی هه‌ستکردنیان به‌و مه‌ترسیی ‌ه‬ ‫روونکردنه‌وه‌ی هاوبه‌ش دژی ئه‌م رێکخراوان ‌ه باڵو‬ ‫بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك له‌‌ به‌یاننامه هاوبه‌شه‌که‌ی نێوان‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی دیموکراتی ئاشووری و یه‌کگرتووی‬ ‫ئیسالمی کوردستان هاتوو ‌ه «له‌ چه‌ند ساڵی که‌می‬ ‫رابردوودا بزووتنه‌وه‌یه‌کی گوماناوی ده‌ستیپێکرد‬ ‫و له‌ ده‌ره‌وه‌ی واڵته‌وه‌ هاتوون‪ ،‬کار ده‌کات دژی‬ ‫بنه‌ما و ره‌وشت و به‌هاکانی هه‌موو الیه‌ك‪ ،‬ئامانجی‬ ‫شێواندنی ره‌وشی ته‌بایی و برایه‌تی ئایینییه‌ ل ‌ه‬ ‫کوردستان»‪ .‬دواتر ب ‌ه تووندی ئیدانه‌ی ده‌که‌ن و‬ ‫داوا ده‌که‌ن رێ له‌م گرووپ ‌ه گێره‌شێوێنانه‌‌ بگرن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ (‪« ،)1995/12/5‬حه‌نا مه‌رخۆ»‬ ‫کلدانی‪،‬‬ ‫هه‌ولێری‬ ‫ئه‌سقه‌فییه‌ی‬ ‫سه‌رۆکی‬ ‫وێڕای‬ ‫باڵوکرده‌وه‪،‬‬ ‫روونکردنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫ستایشکردنی مێژووی پێکه‌وه‌ژیانی ئاشتیانه‌ی‬ ‫نێوان موسڵمان و فه‌له‌کانی کوردستان‪ ،‬ئینجا‬ ‫ده‌نووسێت «بۆ برا موسڵمانه‌کانمان دووپات‬ ‫ده‌که‌ینه‌وه‌‪ ،‬که‌ که‌نیسه‌ی مه‌حه‌لی هیچ په‌یوه‌ندی‬ ‫نیی ‌ه به‌ دابه‌شکردنی باڵوکراو ‌ه ئایینیه‌کان‬ ‫له‌سه‌ر شه‌قام و دوکان و فه‌رمانگه‌ ره‌سمیه‌کان‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ئێمه‌ ن ‌ه به‌م کاران ‌ه هه‌ڵستاوین ن ‌ه پێشیان‬ ‫هه‌ڵده‌ستین‪ ،‬ده‌مانه‌وێت ب ‌ه برا موسڵمانه‌کانیشمان‬ ‫رابگه‌یه‌نین‪ ،‬که‌ ئێمه‌ ل ‌ه کۆبوونه‌وه‌کانی که‌نیسه‌دا‪،‬‬

‫هه‌میشه‌ داوای گفتوگۆی برایانه‌ ده‌که‌ین له‌ نێوان‬ ‫نه‌سڕانی و موسڵمانه‌کان‪ ،‬داوای هه‌ماهه‌نگی‬ ‫ده‌که‌ین بۆ کارکردن دژی بێدینی و ته‌فره‌قه‌ی‬ ‫ئایینی»‪.‬‬ ‫ئه‌م روونکردنه‌وه‌ی ئه‌سقه‌فییه‌ی هه‌ولێر‬ ‫وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌کی تووندی به‌ڕێوه‌به‌ری رێکخراوی‬ ‫چاودێری و فریاکه‌وتنی کوردانی ب ‌ه دواو ‌ه هات‪،‬‬ ‫که‌ رێکخراوێکی ته‌بشیری مه‌سیحییه‌ ل ‌ه ئه‌مه‌ریکا‪،‬‬ ‫له‌ کاتی گرانییه‌که‌ی نه‌وه‌ده‌کان هه‌ڕه‌شه‌ی‬ ‫تووند ل ‌ه ئه‌سقه‌فییه‌ی هه‌ولێر ده‌کات‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫واز نه‌هێنن‪ ،‬له‌الی پاپای ڤاتیکان و بیل کلنتۆنی‬ ‫سه‌رۆکی ئه‌مه‌ریکا و ئاڵگۆڕی جێگری و وارن‬ ‫کریستۆڤه‌ری وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریکا و‬ ‫خاتوو مادلین ئۆلبڕایتی باڵیۆزی ئه‌مه‌ریکا ل ‌ه‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه یه‌کگرتووه‌کان سکااڵیان لێ ده‌کات تا نان‬ ‫و هاوکارییه‌کانیان ببڕن‪.‬‬ ‫ب ‌ه کورتییه‌که‌ی‪ ،‬ئه‌وان جگه‌ ل ‌ه ئامانجی خۆیان‬ ‫گوێ به‌ هیچ شتێکی تر ناده‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر موسڵمان و‬ ‫مه‌سیحی ل ‌ه لوتکه‌ی پێکه‌وه‌ژیانیشدا بن فلسێکی‬ ‫قه‌ڵپ و سووتاویشی پێ ناده‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌تا سوڵتان‬ ‫سولێمانی قانوونی ته‌واوی مافه‌کانی دابوو ‌ه‬ ‫مه‌سیحیه‌کانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی‪ ،‬به‌بێ ئاریش ‌ه‬ ‫ده‌ژیان‪ ،‬تا ئاماده‌بوو ئه‌م پێکه‌وه‌ژیان ‌ه وه‌کو به‌ڵێننام ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی رۆژئاوا مۆر بکات‪ ،‬ک ‌ه خۆیان‬ ‫ب ‌ه پارێزه‌ری مه‌سیحییه‌کان ده‌زانی‪ ،‬که‌چی هه‌رک ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی له‌گه‌ڵ رووسه‌کان که‌وت ‌ه شه‌ڕ‪،‬‬ ‫دواتریش که‌ رووخێندرا و میراتی پیاو ‌ه نه‌خۆشه‌ک ‌ه‬ ‫دابه‌ش کرا‪ ،‬موژده‌به‌ران مه‌سیحییه‌کانیان سیخدا‪،‬‬ ‫ویستیان وه‌ك کۆره‌مار به‌ ده‌وڵه‌تی عوسمانییه‌و ‌ه‬ ‫بده‌ن‪ ،‬له‌ پشتڕا خه‌نجه‌ری ژاراوی لێ بوه‌شێنن‪.‬‬ ‫ئه‌م کاره‌ی موژده‌به‌ران راسته‌وخۆ نه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌ڵکو پێشه‌کییه‌کی باشیان بۆ دانا‪ ،‬به‌ناوی‬ ‫قوتابخانه‌ی نموونه‌یی و ئه‌هلی‪ ،‬نه‌وه‌یه‌کی مه‌سیحی‬

‫‪85‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪86‬‬

‫تووندئاژۆیان پێگه‌یاند‪ ،‬ئێستاش له‌و قوتابخان ‌ه‬ ‫رۆژئاواییانه‌ی ناراسته‌وخۆ له‌ بن نیری وانن‪،‬‬ ‫مندااڵنی موسڵمانان به‌ هه‌ستێکی دژ ب ‌ه دابونه‌ریتی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی و موسڵمانی په‌روه‌رده‌ ده‌که‌ن‪.‬‬

‫تخووببه‌زاندن و لێدانی ئیسالم‬

‫ئه‌م موژده‌به‌رانه‌ وێڕای ئه‌وه‌ی ئه‌م قڵیش ‌ه‬ ‫گه‌ورانه‌یان خست ناو ماڵی مه‌سیحییه‌کان‪ ،‬بوون ‌ه‬ ‫سه‌ری فیتن ‌ه ل ‌ه نێوان موسڵمان و فه‌له‌کانی‬ ‫کوردستان‪ ،‬لێ وه‌نه‌بێت ئه‌و کاران ‌ه ته‌نها ب ‌ه‬ ‫راگه‌یاندنی په‌یامه‌ به‌رته‌سکه‌که‌ی خۆیان بێت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ده‌ستدرێژی ده‌که‌ن ‌ه سه‌ر موسڵمانانیش‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وای کردووه‌ موسڵمانان وه‌ده‌نگ بێن‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫مه‌الی کورد قه‌ت قسه‌ی ده‌رباره‌ی مه‌سیحییه‌ت‬ ‫و کتێبی پیرۆز نه‌ده‌کرد‪ ،‬خه‌ڵکی موسڵمانیش وا‬ ‫تێده‌گه‌یشتن‪ ،‬ئه‌و ئینجیله‌ی ئێستای مه‌سیحییه‌کان‬ ‫هه‌مان ئه‌و ئینجیله‌ی ‌ه که‌ قورئان باسی ده‌کات و‬ ‫وه‌کو وه‌حی بۆ حه‌زره‌تی عیسا دابه‌زیوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫که‌ موژده‌به‌ران دوای راپه‌ڕینی گه‌لی کورد‬ ‫دووبار ‌ه هاتنه‌و ‌ه کوردستان‪ ،‬ملیان دایێ هه‌رچی‬ ‫بۆیان لوا ده‌رهه‌قی په‌یامی ئیسالم کردییان‪،‬‬ ‫له‌و ‌ه هه‌ر مه‌پرسه‌‪ ،‬که‌ له‌و کاته‌ی هیچ رێکخراوو‬ ‫که‌سایه‌تییه‌کی موسڵمان ئاماد ‌ه نیی ‌ه بچێت ‌ه ناو‬ ‫گه‌ره‌ک ‌ه کریستیاننشینه‌کان تا قورئان و حه‌دیسی‬ ‫تێدا باڵوبکاته‌وه‌‪ ،‬که‌چی ئه‌وان به‌هار و نه‌ورۆز و‬ ‫سه‌ری‌ساڵیان کردۆت ‌ه ده‌لیڤه‌ تا کتێبه‌کانی خۆیان‬ ‫ل ‌ه هه‌موو گوند و گه‌ڕه‌ك و کونو که‌له‌به‌ره‌کانی‬ ‫ناو موسڵمانان باڵوبکه‌نه‌وه‌‪ ،‬له‌وه‌ش زێتر هێرش‬ ‫ده‌که‌نه‌ سه‌ر ئیسالم‪ ،‬ئه‌مه‌ش موسڵمانانی ناچارکرد‬ ‫بۆ دیفاعکردن ل ‌ه خۆیان و پاراستنی په‌یامه‌که‌یان ل ‌ه‬ ‫وتاره‌کانی هه‌ینی باسیان بکه‌ن‪ ،‬کتێب و باڵوکراو ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر په‌یامی مه‌سیحییه‌کان بنووسن‪.‬‬ ‫له‌و کاته‌ی ساڵی (‪ )1992‬کڵێسای نه‌عمه‌ی‬

‫ره‌سوولی ئینجیلی له‌ دهۆك کراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬پاشان‬ ‫هاته‌ شاره‌کانی تریش‪ ،‬ده‌ستییان کردوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫هێنانی کتێبی ته‌نسیری‪ ،‬سه‌رباری ئه‌وه‌ی باسی‬ ‫مه‌سیحییه‌ت ده‌که‌ن‪ ،‬هێرشیش ده‌که‌نه‌ سه‌ر‬ ‫ئیسالم و موسڵمانان‪ ،‬ئه‌وان ل ‌ه واڵتانی ئه‌وڕوپایی‬ ‫وه‌ك ئه‌ڵمانیا‪ ،‬سویسرا‪ ،‬لۆکسمبۆرگ و تورکیا‬ ‫کتێبیان ده‌هێنان‪ ،‬ب ‌ه مه‌به‌ستی گومان خستن ‌ه‬ ‫ناو عه‌قیده ‌و شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ل ‌ه عه‌قڵی الوی‬ ‫کورددا‪ ،‬هه‌روه‌ك هه‌ڵده‌ستان چه‌ند کتێبێکیان‬ ‫باڵوده‌کردنه‌و ‌ه به‌ حسێبی خۆیان دژایه‌تی ل ‌ه‬ ‫نێوان ئایه‌ته‌کانی قورئانی پیرۆز هه‌ی ‌ه ل ‌ه رووی‬ ‫ئیعرابی و زمانه‌وانییه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ك قس ‌ه له‌و ‌ه‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬ک ‌ه قورئان ده‌ستکاری کراوه‌‪ ،‬شتانێكیش‬ ‫ل ‌ه قوتابخانه‌کان به‌ مندااڵنی موسڵمانان ده‌خوێنن‪،‬‬ ‫ک ‌ه له‌گه‌ڵ عه‌قید ‌ه و باوه‌ڕی موسڵمانان نایێته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك ده‌یانه‌وێت سۆزی کوردان به‌و ‌ه رابکێشن‬ ‫گوایه‌ ئیسالم بۆت ‌ه هۆکاری پاشکه‌فتنی کورد و‬ ‫نه‌بوونی به‌ ده‌وڵه‌ت‪ ،‬دیسان کۆمه‌ڵێك ئه‌فسان‬ ‫ه‌و حه‌قایه‌تی ناڕاست دێننه‌و ‌ه ده‌رباره‌ی شه‌ڕ و‬ ‫کوشتاری کورد و ئه‌سحابه‌کان‪.‬‬

‫رۆڵی موژده‌به‌ران ل ‌ه شێواندنی‬ ‫ناوبانگی کورد‬

‫به‌ده‌ر له‌وه‌ی موژده‌به‌ران النه‌ی فه‌له‌کانی‬ ‫عێراق و کوردستانیان تێكوپێكدا‪ ،‬به‌ده‌ر له‌وه‌ی‬ ‫بوون ‌ه سه‌رچاوه‌ی فیتن ‌ه له‌سه‌ر پێکه‌وه‌‌ژیانی‬ ‫ئاشتیانه‌ی موسڵمان و مه‌سیحی‪ ،‬له‌ هه‌مان کاتیشدا‬ ‫رۆڵێکی گه‌وره‌ ده‌گێڕن له‌ زڕاندنی ناوبانگی کورد‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك دوای رووخانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی‪،‬‬ ‫ده‌ورێکی بااڵیان دیتوو ‌ه بۆ دانانی کورد ل ‌ه‬ ‫په‌راوێزی گه‌النو بێبه‌شکردنی له‌ مافه‌کانی‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بۆ مێژوو بگه‌ڕێینه‌وه‌ ده‌بینین گه‌وره‌ترین‬ ‫شۆڕشی کوردان له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا میرنشینی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بۆتان و ده‌سه‌اڵتی میر به‌درخان بوو‪ ،‬موژده‌به‌ران‬ ‫هاتنه‌ ناو گوند و شاره‌ فه‌له‌نشینه‌کان‪ ،‬ئه‌وانیان‬ ‫دژی میر قیت ده‌کردنه‌وه‌‪ ،‬به‌ ته‌ماح چاویان تاریك‬ ‫ده‌کردن‪ ،‬ئه‌و برایه‌تی و ته‌باییه‌یان له‌ بیر ده‌بردنه‌وه‌‬ ‫که‌ له‌ سایه‌ی میرنشینی بۆتان چنگیان که‌وتبوو‪،‬‬ ‫نه‌خاسمه‌ موژده‌به‌ری ئه‌مریکی «گرانت» پێده‌چێت‬ ‫زاری «مار شه‌معوون»ی چه‌ور کردبێت‪ ،‬تا دواجار‬ ‫فیتنه‌یه‌کی گه‌وره‌یان نایه‌وه‌‪ ،‬خه‌ڵکێکی زۆر له‌‬ ‫کوردان و نه‌ستوورییه‌کان بوونه‌ قوربانی‪ ،‬کاتێکیش‬ ‫ئاژاوه‌که‌یان‌ به‌ به‌رژه‌وه‌ندی میرنشینی بۆتان ته‌واو‬ ‫بوو‪ ،‬ئه‌م موژده‌به‌ره‌ چڵێسانه‌ که‌وتن ‌ه ناوزڕاندن‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی بۆیان لوا ده‌ستیان لێ نه‌گێڕاوه‌‪ ،‬هیچ‬ ‫باڵیۆزخانه‌یه‌کی واڵتانی رۆژئاوا نه‌ما له‌ ده‌رگای‬ ‫نه‌ده‌ن‪ ،‬راپۆرتی الیه‌نگیریان بۆ به‌رزده‌کردنه‌وه‌‪ ،‬تا‬ ‫دواجار واڵتانی دونیا ده‌ستیان خسته‌ ناو کوردستان‬ ‫و ناوچه‌که‌ به‌بیانووی دیفاعکردن له‌ کریستیانه‌کان‬ ‫رێگه‌یان بۆ ئیستیعمار خۆشکرد‪ ،‬فه‌ره‌نسا به‌ناوی‬ ‫کاسۆلیکه‌کان‪ ،‬به‌ریتانیاش بۆ پرۆستانته‌کان‪ ،‬له‌ دوو‬ ‫ماهێکدا له‌ ساڵی (‪ )1847‬میرنشینی بۆتان رووخا‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی دوو موژده‌به‌ر به‌ناوه‌کانی «گرانت و‬ ‫بادگر» رۆڵی سه‌ره‌کیان دیت له‌ دژایه‌تیکردنی‬ ‫میر به‌درخان‪ ،‬له‌والوه‌ش خه‌ریك بوو به‌رهه‌می‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تا موژده‌به‌ران نه‌هاتبوون‬ ‫مه‌سیحییه‌کانی کوردستان و عێراق‬ ‫به‌ناوی کلێسای رۆژهه‌اڵت و ئاینزاى‬ ‫نه‌ستووری وه‌ك هێزێکی کارا له‌‬ ‫گۆڕه‌پانه‌که‌ هه‌بوون‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫یه‌کێتییه‌ی مه‌سیحییه‌کان درزی که‌وته‌‬ ‫ناو و کلێساکه‌یان دابه‌شبوو‬

‫شۆڕشه‌که‌ی شێخ عوبێدواڵی نه‌هری بدوورێته‌وه‌‪،‬‬ ‫دیسانه‌وه‌ موژده‌به‌ران به‌تایبه‌تی موژده‌به‌ری‬ ‫ئه‌مه‌ریکی «کۆشران» پوکاندیانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م خه‌ونه‌ی‬ ‫کوردیان له‌ بار برد‪ ،‬کاتێك کۆمه‌ڵگا مه‌سیحییه‌کانی‬ ‫ورمێ له‌گه‌ڵ شێخی نه‌هری تێكگیران و بوونه‌ دڕی له‌‬ ‫پێیدا‪ ،‬چونکه‌ ببوونه‌ کلکی قاجارییه‌کانی نه‌یاری شێخ‬ ‫و ده‌ستیان له‌گه‌ڵیان تێکه‌ڵ کردبوو بۆ له‌ناوبردنی‪،‬‬ ‫شێخیش هه‌ڕه‌شه‌ی لێکردن و هۆشداری دانێ واز‬ ‫بێنن‪ ،‬وادیاره‌ فه‌له‌کانی ورمێ سوورن له‌ پشتیوانی‬ ‫قاجارییه‌کان و دژایه‌تیکردنی شۆڕشی نه‌هری‪ ،‬بۆ‬ ‫البردنی ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌ به‌رده‌وامه‌ شێخ ده‌ستیکرد‬ ‫به‌ کۆکردنه‌وه‌ و ئاماده‌کردنی هێزێك‪ ،‬به‌اڵم دکتۆر‬ ‫«کۆشران» سه‌رۆکی هه‌نارده‌ی ته‌بشیری ئه‌مه‌ریکی‬ ‫به‌ته‌واوی جێی خۆی له‌الی شێخ کردبووه‌وه‌‪ ،‬چونکه‌‬ ‫وه‌کو پزیشك چاره‌سه‌ری هاوژینه‌که‌ی شێخیان‬ ‫ده‌کرد‪ ،‬شێخیش زۆر رێزی ده‌گرتن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وان‬ ‫بێنمه‌ك بوون به‌رامبه‌ر شێخ و پاشقۆلیان لێدا‪،‬‬ ‫کۆشران چاك ئاگاداری هێزی قاجارییه‌کان بوو‪،‬‬ ‫ده‌یزانی به‌ڕێوه‌ن بۆ شه‌ڕکردن له‌گه‌ڵ شێخ‪ ،‬دواجار‬ ‫هه‌نارده‌ ته‌بشیرییه‌که‌ هه‌رچۆنێکی بێت شێخیان‬ ‫رازی کرد چه‌ند رۆژێك بردنه‌ پێشه‌وه‌ی هێزه‌که‌ی‬ ‫رابگرێت‪ ،‬له‌م که‌ین و به‌ینه‌دا هێزه‌ فارسه‌که‌‬ ‫گه‌یشت‪ ،‬دواجار به‌سه‌ر کوردانیان دادا‪ ،‬کاتێکیش‬ ‫شوێنکه‌وتووانی شێخ به‌ره‌و تورکیا هه‌اڵتن‪ ،‬خۆشی‬ ‫تووشی داڕووخان هات و بۆ شاری مه‌ککه‌ دوور‬ ‫خرایه‌وه‌ و له‌وێ کۆچی دوایی کرد‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫موژده‌به‌ران شۆڕشه‌که‌ی شێخ عوبێدواڵی نه‌هریان‬ ‫به‌ته‌واوه‌تی له‌ ناو برد‪.‬‬ ‫ده‌ره‌نجامی هه‌وڵه‌کانی موژده‌به‌ران ل ‌ه نێوان‬ ‫موسڵمان و مه‌سیحییه‌کان رژانی خوێن بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌نجام ‌ه خراپتره‌که‌ی ئه‌وه‌ بوو‪ ،‬ک ‌ه موژده‌به‌ران‬ ‫ل ‌ه رۆژئاوا و واڵت ‌ه زلهێز و خاوه‌ن بڕیاره‌کان ب ‌ه‬ ‫نووسین و سمینار ناوبانگی کوردیان به‌د کرد‪،‬‬

‫‪87‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪88‬‬

‫مه‌سیحیی ‌ه خۆجێیه‌کانیش وێڕای ئه‌وه‌ی ده‌یانزانی‬ ‫ئه‌وه‌ موژده‌به‌رانن ئه‌م فیتنه‌یان ناوه‌ته‌وه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫تاز ‌ه که‌ شه‌ڕ دروست بوو‪ ،‬ئه‌وانیش بوون ‌ه به‌شێك‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵمه‌تی به‌نێوده‌وڵه‌تیکردنی ناشیرینکردنی‬ ‫کورد‪ ،‬بۆ نموون ‌ه باسی هێڕشی کوردانیان ده‌کرد‪،‬‬ ‫باسی ئه‌وه‌شیان نه‌ده‌کرد‪ ،‬که‌ کێ بوون فیتنه‌یان‬ ‫هه‌ڵگیرساند‪ ،‬یان ئه‌گه‌ر کورد سه‌رنه‌که‌وتبان‬ ‫خۆ له‌شکری مه‌سیحیه‌کانیش خراپتریان به‌سه‌ر‬ ‫کورد ده‌هێنا‪ ،‬میناك‌ ساڵی (‪ )1895‬قه‌شه‌ ئیسحاق‬ ‫ئه‌رمه‌له‌ی سریانی‪ ،‬کوردی ب ‌ه دڕند ‌ه وه‌سف‬ ‫ده‌کرد و ده‌یگووت «کورد وه‌ك که‌رو جاشك‬ ‫خه‌ریکی تۆڵه‌ستاندن بوون‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مان له‌ که‌ریش‬ ‫دڕنده‌تر بوون‪ ،‬ب ‌ه که‌رێکیان گووت‪ :‬ده‌مانه‌وێ‬ ‫بتکه‌ینه‌ کورد‪ ،‬که‌ره‌که‌ سێ رۆژان خه‌م دایگرتب و‬ ‫ئالیکه‌که‌شی نه‌ده‌خوارد»‪ .‬دواتر کوردیان به‌ ئاوار ‌ه‬ ‫ده‌ژمارد و ده‌یانگووت «کوردستان له‌ بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫کلدانستان‪-‬بووه‌»‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه که‌سایه‌تییه‌کانیش موژده‌به‌ران و‬ ‫کلکه‌کانیان هه‌موو هه‌وڵێکیان دا بۆ ناشیرینکردنی‬ ‫ناوی رێبه‌رانی کورد به‌تایبه‌تی «محه‌ممه‌د پاشای‬ ‫رواندز‪ ،‬به‌درخانی میری بۆتان‪ ،‬شێخ عوبێدواڵی‬ ‫نه‌هری‪ ،‬شێخ مه‌حمودی حه‌فید‪ ،‬سمکۆی شکاك‪،‬‬ ‫شێخ ئه‌حمه‌دی بارزانی»‪ ،‬چونک ‌ه ده‌یانزانی‬ ‫یه‌که‌مین ده‌رگای لێدانی کورد له‌ کرێتکردنی ناو‬ ‫و ناوبانگی سه‌رکرده‌کانییه‌تی‪ ،‬هه‌ر کاتێك تواندرا‬ ‫سه‌رکرده‌کان ناشیرین بکرێن‪ ،‬ده‌ره‌نجام ب ‌ه سانایی‬ ‫ده‌توانن شۆڕشه‌کان له‌به‌ریه‌ك ببه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ش چه‌ند نموونه‌یه‌ك له‌سه‌ر زیانه‌کانی‬ ‫موژده‌به‌ران بۆ سه‌ر کورد و ناوبانگه‌که‌ی‪،‬‬ ‫زستانی (‪« )1843‬جۆرج بادگه‌ر»ی موژده‌به‌ری‬ ‫ئینگلیزی هاته‌ سه‌ردانی په‌تریك مار شه‌معون‪،‬‬ ‫دواتر په‌تریك له‌گه‌ڵ سه‌د پیاوی ئاینی خۆی‬ ‫کۆبوویه‌وه‌ بڕیاریدا هیچ په‌یمانێك له‌گه‌ڵ کورد‬

‫نه‌به‌ستێت‪ ،‬به‌ڵکو به‌رئه‌مری پاشای موسڵی‬ ‫عوسمانی بن‪ .‬دواتر که‌ شه‌ری له‌گه‌ڵ نورواڵ به‌گ‬ ‫ده‌ستپێکرد‪ ،‬دوو کورد به‌ نوێنه‌رایه‌تی نورواڵ بۆ‬ ‫ئاشتی هاتنه‌ الی مار شه‌معون‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ره‌تی‬ ‫کرده‌وه‌‪ ،‬براکه‌ی وتی «واڵتی ئێمه‌ موڵکی ئه‌م‬ ‫پیاوه‌یه‌ (بادگه‌ر)»‪.‬‬ ‫دوای شه‌ڕی میر به‌درخان هه‌ڵمه‌تی شێواندنی‬ ‫ناوبانگی کورد ده‌ستیپێکرد‪ ،‬نه‌خاسم ‌ه ل ‌ه رۆژئاوا‪،‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی له‌الیه‌ن گرانت موژده‌به‌ری ئه‌مریکی‪،‬‬ ‫بادگه‌ر موژده‌به‌ری به‌ریتانی‪ ،‬هێنری الیارد گه‌ڕید ‌ه‬ ‫و سیخوڕی ئینگلیز و پاشکۆکانیان‪ ،‬تا ئێستاش‬ ‫دوو گۆڤاری کریستیانه‌کان له‌سه‌ر پاشماوه‌ی‬ ‫بیرۆکه‌ی موژده‌به‌ران ل ‌ه سوێد ده‌رده‌چن ب ‌ه‬ ‫ناوه‌کانی (حویودو) و (دربو) هه‌مان ده‌رد ب ‌ه‬ ‫کورد و ناوبانگی ده‌که‌ن‪ .‬له‌گه‌ڵ چه‌ندان نووسه‌ری‬ ‫ش ناحه‌قییه‌کی زۆر گه‌ور ‌ه ل ‌ه کورد‬ ‫تریش‪ .‬به‌مه‌ ‌‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬وه‌ك «ماتفییف بارمتی» نووسه‌ری‬ ‫رووسی ب ‌ه ره‌گه‌ز لوبنانی تاوانه‌ک ‌ه ده‌خات ‌ه ملی‬ ‫موژده‌به‌ران‪ ،‬ده‌ڵێت «توێژه‌ران تێبینییان کردووه‌‪،‬‬ ‫له‌و کاته‌ی موژده‌به‌ران چوونه‌ت ‌ه ناو ده‌ڤه‌ره‌کانی‬ ‫ئاشوورینشینه‌وه‌‪ ،‬ئیدی تێکچڕان و جۆره‌ها‬ ‫پێکدادان له‌ نێوان ئاشووری و کورده‌کان زۆر‬ ‫زیادی کردووه‌«‪‌.‬‬ ‫ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌ی موژده‌به‌ران سرووشتی نییه‌‪،‬‬ ‫چونک ‌ه کاریگه‌ری خراپی به‌سه‌ر کورده‌وه‌ هه‌بووه‌و‌‪،‬‬ ‫هۆکارێکی سه‌ره‌کی بووه‌ بۆ شێواندنی ناوبانگی‬ ‫کورد و په‌راوێزخستنیان ل ‌ه کردنه‌ ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫ب ‌ه کورتی‪ ،‬کوردستان هه‌میش ‌ه النکی پێکه‌وه‌ژیان‬ ‫بووه‌‪ ،‬هیچ گرژی و ناخۆشییه‌کیش ل ‌ه ناوبه‌ینی‬ ‫کورد و فه‌له‌کان نه‌بووه‌‪ ،‬ته‌نها ئه‌و کاتانه‌ نه‌بێت‬ ‫که‌ موژده‌به‌ران درووستیان کردووه‌‪ ،‬بۆیه‌ ده‌بێت‬ ‫هه‌ردووال ده‌ست به‌و پێکه‌وه‌ژیانه‌ بگرن‪ ،‬نه‌هێڵن‬ ‫به‌کرۆکه‌کان به‌ره‌و رووی یه‌کتریان بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پەیوەندییە دۆستانەکانی‬ ‫نێوان گەل و نەتەوەکان‬ ‫لە قورئانی پیرۆزدا‬ ‫ن‪ :‬د‪ .‬مستەفا زەڵمی‬ ‫و‪ :‬رێدار ئەحمەد‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪89‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بنچینەی پەیوەندیە دۆستانەکانى نێوان‬ ‫گەالن لە قورئانی پیرۆزدا‪ ،‬کە دەستووری‬ ‫هەموارکراوی تێکڕای دەستوورەکانی پێشترە‬ ‫کە خوای گەورە ناردوونی‪ ،‬ئەو بنچینانە‬ ‫لەژمارە نایەن و ناتوانرێت هەموویان باس‬ ‫بکرێت‪ ،‬لەبەر ئەوە تەنها هێندەی کە لە تواناماندا‬ ‫بێت لێیان دەدوێین‪:‬‬ ‫بنچینەی یەکەم‪:‬‬ ‫یەکێتی رەچەڵەک (وحدة النسب)‪:‬‬ ‫تێکڕای ئەندامانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە‬ ‫رابوردو و ئێستا و ئایندەشدا‪ ،‬خوشک و بران‪،‬‬ ‫چونکە هەموویان لەیەک باوکن (ئادەم) لەیەک‬ ‫دایکیش (حەوا)‪ ،‬لەبەر ئەوە هیچ بااڵزانی پێڕ و‬ ‫خۆبەرزگرتنی جۆر لەنێوانیاندا نییە‪ ،‬فەلسەفەی‬ ‫دابەشکردنیشیان بۆ گەل و هۆزەکان بەمەبەستی‬ ‫یەکدی ناسینە نەک لێکجیایی‪ ،‬هاریکارییە‬ ‫نەک یەکشکاندن‪ ،‬بەرزیباشی تەنها بە تەقوا و‬ ‫کردەوەی چاکەیە کە باشێتیەکەی بۆ هەمووی‬ ‫گرۆی ئادەمیزاد دەگەڕێتەوە‪ .‬لەمبارەیەشەوە‬ ‫َ‬ ‫اس إ ِ َّنا‬ ‫خوای گەورە دەفەرموێت‪َ ( :‬يا أ ُّي َها ال َّن ُ‬

‫َخلَ ْقنَا ُكم ِّمن َذ َك ٍر َو ُأن َثى َو َج َعلْنَا ُك ْم ُش ُعوب ًا َو َق َبائ ِ َل‬ ‫الل ِ أَ ْت َقا ُك ْم إ ِنَّ هَّ‬ ‫ار ُفوا إ ِنَّ أَ ْك َر َم ُك ْم ِعن َد هَّ‬ ‫يم‬ ‫اللَ َعل ِ ٌ‬ ‫ل ِ َت َع َ‬ ‫(‪)1‬‬ ‫ِير) ‪ ،‬وشەی (اتقاکم) واتە نزیکترینتان کە‬ ‫َخب ٌ‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪90‬‬

‫پەیوەندی هەبێت بە خوای گەورەوە سەبارەت‬ ‫بە ژیانی قیامەت بەسودترینتان بۆ مرۆڤایەتی‬ ‫لەژیانی دونیادا‪ ،‬هەروەک پێغەمبەریش –درودی‬ ‫ِ‬ ‫هم‬ ‫(خير‬ ‫خوای لێبێت‪ -‬دەفەرمووێت‪:‬‬ ‫الناس ُ‬ ‫أنفع ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫للناس) (‪.)2‬‬ ‫بنچینەی دووەم‪:‬‬ ‫یەکێتی پێکهاتە (وحدة المعدن)‪:‬‬ ‫بیروباوەڕی ئیسالمی بەدەقە یەکالکەرەوەکانی‬ ‫جەختی لەوە کردۆتەوە کە مرۆڤایەتی لە بنچیەنیدا‬ ‫بۆ یەک پێکهاتە (نفس) دەگەڕێتەوە کە هەموو‬

‫مرۆڤایەتی لێ پەیدا بووە‪ ،‬پێکهێنەری یەکەمیان‬ ‫یەکە‪ ،‬ئەویش خاکە‪ ،‬کۆتایەکەشیان هەر یەکە و‬ ‫ئەویش گەڕانەوەیانە بۆ الی خوای گەورە تا هەر‬ ‫یەکەیان پاداشتی کردەوەکانیان وەربگرن‪ ،‬خوای‬ ‫(ومِنْ آ َياتِهِ أَنْ َخلَ َق ُكم ِّمن ت َُرابٍ‬ ‫گەورە دەفەرمووێت‪َ :‬‬ ‫(‪)3‬‬ ‫ُث َّم إ ِ َذا أَنتُم َب َش ٌر تَنت ِ‬ ‫ون) ‪.‬‬ ‫َش ُر َ‬

‫پێغەمبەریش (درودی خوای لێبێ) لە حەجی‬ ‫ماڵئاواییدا جەختی لەسەر ئەم دوو بنچینەیە‬ ‫کردۆتەوە و دەفەرمووێت‪( :‬يا أيها الناس‪ ،‬أال‬ ‫إن ربكم واحد‪ ،‬أال وأن أباكم واحد‪ ،‬أال ال فضل‬ ‫لعربي على عجمي‪ ،‬أال ال فضل ألسود على أحمر‬ ‫إال بالتقوى) (‪.)4‬‬ ‫بنچینەی سێیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی بەدیهێنەریان (وحدة الصانع (الخالق)‪:‬‬ ‫بەدیهێنەری هەموو مرۆڤایەتی تەنها خودایە‪،‬‬ ‫مرۆڤ وەک کااڵ نییە لە رووی باشە و پێکهاتەوە‬ ‫بەگوێرەی ئەو کۆمپانیایەی دروستی کردووە‬ ‫جیاوازیان هەبێت‪ ،‬هەموو مرۆڤێک لە ڕابوردو و‬ ‫ئێستا و ئایندەشدا تەنیا یەک بەدیهێنەری هەیە کە‬ ‫ئەویش (اللە)یە‪ ،‬خوای گەورە دەفەرمووێت‪َ ( :‬يا‬

‫َ‬ ‫ين مِن‬ ‫اع ُب ُدواْ َر َّب ُك ُم الَّذِي َخلَ َق ُك ْم َوالَّذِ َ‬ ‫اس ْ‬ ‫أ ُّي َها ال َّن ُ‬ ‫ون) (‪.)5‬‬ ‫َق ْبل ِ ُك ْم لَ َعلَّ ُك ْم َت َّت ُق َ‬ ‫بنچینەی چوارەم‪:‬‬ ‫یەکێتی باوەڕبوون بەخوداو ئەو شتە پەنهانانەی‬ ‫دیکەی کەلێی دەبێتەوە (وحدة اإليمان بالله وبما‬ ‫يتفرع عنه من سائر المغيبات)‪:‬‬ ‫ئەوەی پەیڕەوکارانی تێکڕای ئایینە ئاسمانییەکان‬ ‫کۆدەکاتەوە‪ ،‬باوەڕبوونە بە یەک پەروەردگار کە‬ ‫بەدیهێنەری بونەوەر و ئەوەی تێیدایە‪ ،‬دیاریکاری‬ ‫چارەنووسی مرۆڤە لەرووی بەدیهێنان و ئەرکەوە‬ ‫(قضاء وتكليفا)‪ ،‬کە ئەویش فەرمانکردنە بە چاکە و‬ ‫رێگریکردن لە خراپە‪.‬‬

‫بنچینەی پێنجەم‪:‬‬ ‫یەکێتی رێزلێگیران (وحدة التكريم)‪:‬‬ ‫خوای گەورە رێزی لە مرۆڤ ناوە بەوەی‬ ‫بەجوانترین شێوە دروستیکردوون‪ ،‬هەروەها بە‬ ‫بێ جیاوازی نیعمەتی پێ بەخشیون‪ ،‬خوای گەورە‬ ‫َاه ْم فِي‬ ‫(ولَ َق ْد َك َّر ْمنَا َبنِي آ َد َم َو َح َملْن ُ‬ ‫دەفەرمووێت‪َ :‬‬ ‫َاهم ِّم َن َّ‬ ‫الط ِّي َب ِ‬ ‫ات َو َف َّ‬ ‫َاه ْم َعلَى‬ ‫ضلْن ُ‬ ‫الْ َب ِّر َوالْ َب ْح ِر َو َرزَ ْقن ُ‬ ‫ضي ً‬ ‫َكثِي ٍر ِّم َّمنْ َخلَ ْقنَا َت ْف ِ‬ ‫ال) (‪.)6‬‬

‫بنچینەی هەشتەم‪:‬‬ ‫یەکێتی چارەنووس (وحدة المصير)‪:‬‬ ‫مرۆڤەکان هەموویان یەکسانن لە چارەنووسدا‬ ‫کە ئەویش مردنە و دابڕانە لە دونیا‪ ،‬ئیدی مردنەکە‬ ‫لە کوخێکدا بێت یان لە کاولەیەکدا‪ ،‬یان لە کۆشکێکی‬ ‫رازاوەدا‪ ،‬خوای گەورە دەفەرمووێت‪( :‬أَ ْي َن َما َت ُكونُواْ‬ ‫ُي ْدرِك ُّك ُم الْ َم ْو ُت َولَ ْو ُكنت ُْم فِي ُب ُرو ٍج ُّم َش َّي َدةٍ) (‪.)9‬‬ ‫بنچیەنەی نۆیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی بەرپرسیارێتی (وحدة المسؤولية)‪:‬‬ ‫هەموو تاکێک بەرپرسە لە جێکەوتەی کارەکانی‪،‬‬ ‫ئەگەر چاکە بوو ئەوا پاداشتەکەی چاک دەبێت‪،‬‬ ‫ئەگەر خراپیش بوو ئەو پاداشتەکەی خراپ دەبێت‪،‬‬ ‫ال َذ َّرةٍ‬ ‫خوای گەورە دەفەرمووێت‪َ ( :‬ف َمن َي ْع َم ْل مِ ْث َق َ‬ ‫َخ ْيراً َي َر ُه‪َ ،‬و َمن َي ْع َم ْل مِ ْث َق َ‬ ‫ال َذ َّرةٍ َش ّراً َي َر ُه) (‪ ،)01‬لەسەر‬ ‫ئەم بنەمایە هیچ کەس حەسانەی نییە لە ئیسالمدا‬ ‫ئیدی پلەوپایەی هەرچیەک بێت‪.‬‬ ‫بنچینەی دەیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی پەرستراو (وحدة المعبود)‪:‬‬ ‫ئەو ئەندامانەی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی کە‬ ‫بڕوایان بە بوونی یەک خودا هەیە هاوبەشن‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بنچینەی شەشەم‪:‬‬ ‫یەکێتی ئایین (وحدة الدين)‪:‬‬ ‫ئیسالم بڕیاری یەک ئایینی داوە‪ ،‬هەموو‬ ‫پێغەمبەرانیش لە الیەن خوای گەورەوە پێیان‬ ‫راگەیەنراوە‪ ،‬کتێبە ئاسمانییەکانیش هەمووی وەحی‬ ‫ئەون‪ ،‬بڕوادارانیش هەموویان لە هەر نەتەوەیەک‬ ‫بن بەندە راستگۆکانی خوای گەورەن کە لە دونیا‬ ‫و قیامەتدا براوەن‪ ،‬جیاکاری لە ئاییندا و دژایەتی‬ ‫بەناوی ئەوەوە خراپەیەکە دژە لەگەڵ بنچینە و‬ ‫بنەماکانیدا‪ ،‬یەکیش ناگرێتەوە لەگەڵ مەبەست و‬ ‫ویستیدا‪.‬‬ ‫قورئانی پیرۆز جیاوازی کردووە لە نێوان ئایین‬ ‫و شەریعەتدا‪ ،‬خوای گەورە دەفەرمووێت‪َ :‬‬ ‫(ش َر َع‬ ‫ُوحا َوالَّذِي أَ ْو َح ْينَا إِلَ ْي َك‬ ‫لَ ُك ْم مِنْ ال ِّدي ِن َما َو َّ‬ ‫صى بِهِ ن ً‬

‫بنچینەی حەوتەم‪:‬‬ ‫یەکێتی بەرژەوەندی و خاوەندارێتی خێروبێری سەر‬ ‫زەوی (وحدة المصلحة وملكية خيرات األرض)‪:‬‬ ‫(ه َو الَّذِي َخلَقَ‬ ‫خوای گەورە دەفەرمووێت‪ُ :‬‬ ‫لَ ُكم َّما فِي َ‬ ‫األ ْر ِ‬ ‫ض َجمِيع ًا ‪ ،)8( )...‬بۆیە لە ئیسالمدا‬ ‫هیچ سنوورێک نییە لە نێوان هەرێم و واڵتەکاندا‪،‬‬ ‫خاوەندارێتیان تەنها بۆ خودای گەورەیە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئەوەی پەیڕەوکارانی تێکڕای‬ ‫ئایینە ئاسمانییەکان کۆدەکاتەوە‪،‬‬ ‫باوەڕبوونە بە یەک پەروەردگار‬ ‫کە بەدیهێنەری بونەوەر و ئەوەی‬ ‫تێیدایە‬

‫يسى أَنْ أَقِي ُموا‬ ‫َو َما َو َّ‬ ‫ص ْينَا بِهِ إ ِ ْب َرا ِه َ‬ ‫وسى َو ِع َ‬ ‫يم َو ُم َ‬ ‫ِ ِ ‪7‬‬ ‫ين َو َ‬ ‫ال َت َت َف َّر ُقوا فيه) ‪،‬‬ ‫ال ِّد َ‬

‫‪91‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫لەوەی پەرستش بۆ ئەو خودایە دەكەن و‬ ‫کڕنوشی بۆ دەبەن‪ ،‬هەر الیە بەپێی پەرستشی‬ ‫تایبەتی خۆی لەبەر رۆشنایی ئەو پێڕەوانەی‬ ‫لە ئایینەکەیدا هەیەو لە هەموو ئایینەکاندا دوو‬ ‫پەرستراو نییە‪.‬‬ ‫بنچینەی یازدەیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی سەرچاوە (وحدة المرجع)‪:‬‬ ‫سەرچاوەی هەموو بوونەوەرە زیندووەکان‬ ‫لە مرۆڤ و ئەوانی دیکەس بۆ بەجێهێنانی‬ ‫پێداویستییەکانیان تەنها خودای گەورەیە‪.‬‬ ‫بنچینەی دوازدەیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی ملمالنێی نێوان هەستی چاکە و هەستی‬ ‫خراپە لە مرۆڤدا (وحدة الصراع بين نزعة الخير‬ ‫ونزعة الشر في اإلنسان)‪:‬‬ ‫لە سەرەتای دروستبوونەوە جیهانی مرۆڤایەتی‬ ‫بۆ دوو سەربازگە دابەش بووە‪ ،‬سەربازگەی چاکە‬ ‫و سەربازگەی خراپە‪ ،‬ئەم سوننەتەی ژیانیش ئەوە‬ ‫دەخوازێت کە لە هەموو سەردەمێکدا دەستێکی دانا‬ ‫هەبێت و لە کۆتایی گەشتەکەدا کەشتی ژیان بەرەو‬ ‫کەناری چاکە و چاکسازی ببات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪92‬‬

‫بنچینەی سیازدەیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی بنەمای شەرعیەت‪ ،‬هیچ تاوانکاری و‬ ‫سزایەک نییە مەگەر دەقی لەسەر بێت (وحدة مبدأ‬ ‫الشرعية‪ ،‬ال جريمة وال عقوبة إال بنص)‪:‬‬ ‫(هیچ تاوانکاری و سزایەک نابێت تا دەقی‬ ‫لەسەر نەبێت) واتە دروست نییە سزادان لەسەر‬ ‫ئەو کارانە نەبێت کە بەپیی یاسا بەتاوان دادەنرێن‬ ‫لەکاتی ئەنجامدانیدا‪ ،‬دروست نییە جیبەجێکردنی‬ ‫سزایەکی توندتر لەو سازایەی بەرکارە لە کاتی‬ ‫ئەنجامدانی تاوانەکەدا‪.‬‬

‫ئەو ئەندامانەی کۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتی کە بڕوایان بە بوونی‬ ‫یەک خودا هەیە هاوبەشن لەوەی‬ ‫پەرستش بۆ ئەو خودایە دەكەن‬

‫بنچینەی چواردەیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی بنەمای نەبوونی کاریگەری پێشخۆیی یاسا‬ ‫(وحدة مبدأ عدم رجعية القانون)‪:‬‬ ‫بنەمای نەبوونی کاریگەری پێشخۆیی یاساکان‬ ‫لەو بنەما سەرەکیانەیە کە رێسای یاسای لەسەر‬ ‫دادەمەزرێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی یاسا راستەوخۆ و‬ ‫دەستبەجێ کاریگەرییەکانی لەسەر کارەکان‬ ‫دەردەکەوێت کە لەالیەن کەسەکانەوە ئەنجام‬ ‫دەدرێت لە مێژووی دەرچوون و بەرکابوونیەوە‪،‬‬ ‫ناتوانرێت بەسەر ئەو رووداوانەدا جێبەجێ بکرێت‬ ‫بە کاریگەری پێشخۆیی کەپێش دەرچوون و‬ ‫بەرکاربوونی یاساکە ئەنجام دراون‪.‬‬ ‫بنچینەی پازدەیەم‪:‬‬ ‫بنەمای تۆمەتبار بێتاوانە تا ئەوکاتەی تۆمەتەکە‬ ‫لەسەر ساغ دەبێتەوە (مبدأ المتهم بريء حتى تثبت‬ ‫ادانته)‪:‬‬ ‫ئەم بنەمایە لەسەر بنەمایەکی دیکە دامەزراوە‬ ‫کە ئەویش بریتییە لەوه‌ی کە لە بنەچەدا مرۆڤ‬ ‫ئەستۆی پاکە‪.‬‬ ‫بنچینەی شازدەیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی بنەمای کەسێتی سزا‪ ،‬هیچ کەس سزای‬ ‫کەسێکی تر لە ئەستۆ ناگرێت (وحدة مبدأ شخصية‬ ‫العقوبة‪ ،‬وال تزر وازرة وزر أخرى)‪:‬‬

‫بنچینەی نۆزدەیەم‪:‬‬ ‫هاریکاری مرۆیی (التعاون اإلنساني)‪:‬‬ ‫هاریکاری بنەمایەکی گشتیی هەموو کۆمەڵگانە‬

‫بنچینەی بیستەم‪:‬‬ ‫مەردایەتی لێبووردەیی (شيمة التسامح)‪:‬‬ ‫ئیسالم داوای لێبووردەییەک دەکات کە‬ ‫سەرشۆڕی تێدا نەبێت‪ ،‬کە پەیوەندیە مرۆییەکان‬ ‫لەسەر لێبووردەیی دوور لە خۆبەدەستەوەدان‬ ‫بۆ خراپە‪ ،‬یاخود پشتگیری خراپەکاری بونیات‬ ‫بنێت‪ ،‬ئیدی لە نێوان تاکەکاندا بێت یان لە نێوان‬ ‫کۆمەڵەکاندا‪ ،‬خوای گەورە باسی لە پێویستی‬ ‫رەتکردنەوەی دژایەتی کردووە بە باشترین‬ ‫شێوە‪ ،‬هەروەک خوای گەورە دەفرمووێت‪:‬‬ ‫(ا ْد َف ْع ب ِالَّتِي ِه َي أَ ْح َسنُ َفإ ِ َذا الَّذِي َب ْين َ‬ ‫َك ؤ َب ْي َن ُه َع َداؤ ٌة‬ ‫يم) (‪ ،)61‬ئەم رەتکردنەوە جوانە‬ ‫َك َأ َّن ُه ؤل ِ ٌّي َحمِ ٌ‬ ‫دەبێتە هۆی هێنانەئارای خۆسەویستی ئەگەر‬ ‫بوارێکی هەبێت‪ ،‬فەرمانده‌كات بە پێغەمبەری‬ ‫دەستپاک بەلێخۆشبوون بەشێوەیەکی جوان‬ ‫لەگەڵ ئەوانەی دژایەتی دەکەن‪ ،‬هەر وەک‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بنچینەی حەڤدەیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی هۆکاری لەئەستۆگیری (عەقڵ)‬ ‫(وحدة مناط التكليف (العقل))‪:‬‬ ‫ئەو مرۆڤەی عەقڵی نەبێت لە رووی‬ ‫تاوانکاریەوە لێپرسینەوەی لەگەڵ ناکرێت‪ ،‬ئیدی‬ ‫لەبەر منداڵی‪ ،‬یاخود شێتی‪ ،‬یان خەوتن‪ ،‬یان‬ ‫لەهۆشچوون (غەیبوبە)‪ ،‬یان خواردنی مادەی‬ ‫هۆشبەر‪ ،‬یان جگە لەوانە(‪ ...)11‬بنچینەی ئەمەش‬ ‫فەرموودەی پێغەمبەرە (درودی خوای لێبێت)‬ ‫دەفەرمووێت‪( :‬رفع القلم عن ثالثة‪ :‬عن الصبي حتي‬ ‫يبلغ‪ ،‬وعن النائم حتى يستيقظ‪ ،‬وعن المجنون حتى‬ ‫يفيق(‪ )21‬واتە‪ :‬قەڵەم لەسەر ئەم سیانە هەڵگیراوە‪:‬‬ ‫منداڵ تا باڵغ دەبێت‪ ،‬خەوتوو تاخەبەری دەبێتەوە‪،‬‬ ‫شێت تا چاک دەبێتەوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەوانەی هۆش لەدەستدەدەن لەسەر‬ ‫ئەو سیانە دەپێورێن‪ ،‬ئەمەش وەک کارکردن‬ ‫بە بیرۆکەی پێوانەکردن لە تاوانکاریەکاندا الی‬ ‫زانایانی شەریعەت(‪ ،)31‬بە پێچەوانەی زانایانی‬ ‫یاساوە‪.‬‬ ‫بنچینەی هەژدەیەم‪:‬‬ ‫یەکێتی گەشە لە قۆناغەکانی شیاوێتیدا (وحدة‬ ‫التطور في مراحل األهلية)‪:‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫لەو بنەما چەسپاوانەی لە شەریعەتی ئیسالم و‬ ‫شەریعەتەکانی دیکەدا بڕیاری لێدراوە‪ :‬هیچ کەس‬ ‫لەبارەی تاوانی کەسێکی ترەوە پرسیاری لێناکرێت‬ ‫و کەس بەهۆی تاوانی کەسێکی ترەوە سزا نادرێت‪،‬‬ ‫سزاکان لە هەموو ئایینەکاندا کارێکی کەسییە و‬ ‫پەیوەستە بە تاوانبارەکەوە و کەسی دیکە جگە لە‬ ‫خۆی بەرپرسیارێتیەکەی لە ئەستۆ ناگرێت‪.‬‬

‫لە ئیسالمدا هەروەک قورئان بڕیاری لەسەر داوە‪،‬‬ ‫لە سورتی (المائدة)دا هاندان لەسەر هاریکاری رەها‬ ‫لەچاکەدا هاتووە‪ ،‬رێگری دەکات لە هاریکاری لە‬ ‫خراپە و دوژمنکاریدا‪ ،‬خوای گەورە دەفەرمووێت‪:‬‬ ‫بر َوال َّت ْق َوى َو َ‬ ‫اونُواْ َعلَى‬ ‫اونُواْ َعلَى الْ ِّ‬ ‫ال َت َع َ‬ ‫( َو َت َع َ‬ ‫(‪)41‬‬ ‫اإل ِ ْث ِم َوالْ ُع ْد َوانِ) ‪ ،‬هاریکاری دەکرێت لە نێوان‬ ‫هەرێمەکاندا بێت لە چوارچێوەی مرۆڤایەتیدا بێت‪.‬‬ ‫پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) بە کردار‬ ‫و گوفتار داوای هاریکاری دەکات لە پەیوەندی‬ ‫نێوان واڵتەکاندا لەگەڵ یەک‪ ،‬لە دەقی قورئاندا‬ ‫َ‬ ‫اس إ ِ َّنا َخلَ ْقنَا ُكم ِّمن َذ َك ٍر َو ُأن َثى‬ ‫هاتووە‪َ ( :‬يا أ ُّي َها ال َّن ُ‬ ‫ار ُفوا إ ِنَّ أَ ْك َر َم ُك ْم ِعن َد هَّ‬ ‫الل ِ‬ ‫َو َج َعلْنَا ُك ْم ُش ُعوب ًا َو َق َبائ ِ َل ل ِ َت َع َ‬ ‫أَ ْت َقا ُك ْم إ ِنَّ هَّ‬ ‫ِير) (‪ ،)51‬ئەو واتایە دەگەیەنێت‬ ‫اللَ َعل ِ ٌ‬ ‫يم َخب ٌ‬ ‫کە جیاوازی هۆزەکان و جۆرەکان بۆ یەکتر‬ ‫ناسینە‪ ،‬لەپشت ئەو یەکترناسینەشەوە هاریکاری‬ ‫لەسەر کاری چاکە لەنێوانیاندا هەیە‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪94‬‬

‫الص ْف َح الْ َجمِ َ‬ ‫يل) (‪،)71‬‬ ‫ح‬ ‫اص َف ِ‬ ‫َّ‬ ‫دەفەرمووێت‪َ ( :‬ف ْ‬ ‫لێخۆشبوونی جوان بریتییە لە لێبوردەیی لە‬ ‫کاتی دەستەاڵتدا و دوور لە خۆبەدەستەوەدان‬ ‫بۆ خراپە و پشتیوانی خراپەکاران‪.‬‬ ‫بنچینەی بیست ویەک‪:‬‬ ‫باشێتی (الفضيلة)‪:‬‬ ‫بەپێی بنەماکانی ئاکاری پەسەند‪ ،‬باشێتی‬ ‫مافی هەموو مرۆڤێکە کە بەپێی مرۆڤبوونەکەی‬ ‫پێویستی پێیەتی و بریتییە لە ناساندنێکی‬ ‫هاوبەشی نێوان هەموو نەوەکانی ئادەم‪ ،‬لە‬ ‫بنەما ئیسالمییەکاندا بڕیار لە جێبەجێکردنی‬ ‫ئەمە بەسەر هەموو خەڵکی سەرزەویدا دراوە‪،‬‬ ‫توندترین داوای قورئانیش بۆ باشێتی ئەوەیانە‬ ‫کە بەجیهادەوە دەبەسترێتەوە‪ ،‬لەترسی ئەوەی‬ ‫لەکاتی جەنگدا خەڵک پەنا بۆ ئەو کارانە ببات‬ ‫کەپێجەوانەی ئەو بنەما گشتیەیە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫لە دەقی قورئاندا دەبینین فەرمان بە مامەڵەی‬ ‫هاوشیوە دەکات لەکاتی دوژمنکاریدا‪ ،‬هەر‬ ‫کەس دەستدرێژی کرد رەتی کارە خراپەکەی‬ ‫دەکرێتەوە‪ ،‬هەرکەس جەنگا‪ ،‬جەنگی لە دژ‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بەاڵم ئەمەی بەستۆتەوە بە پێویستی‬ ‫دەستگرتن بە تەقواوە‪ ،‬تەقواش لە ده‌ستگرتن‬ ‫بە باشێتیەوە دەبێت‪ ،‬هەروەک خوای گەورە‬ ‫اع َت ُدواْ َعلَ ْيهِ‬ ‫دەفەرمووێت‪َ ( :‬ف َم ِ‬ ‫اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم َف ْ‬ ‫ن ْ‬ ‫َ‬ ‫اعلَ ُمواْ أنَّ َهّ‬ ‫اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم َوا َّت ُقواْ َهّ‬ ‫الل َم َع‬ ‫الل َو ْ‬ ‫بِمِ ْث ِل َما ْ‬ ‫ين) (‪.)81‬‬ ‫الْ ُم َّتق ِ َ‬ ‫کاتێك کە قورئان بڕیار لە وەاڵمدانەوەی‬ ‫ده‌ستدرێژی بە دەستدرێژی دەداتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دوژمن سنوورەکانی باشێتی بەزاند‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫بەرانبەریدا نابەزێندرێت‪ ،‬ئەگەر جەنگ بوو ئەوا‬ ‫جەنگی پێغەمبەرێکی بەسۆزی دادپەروەرە لە دژی‬

‫ئیسالم داوای لێبووردەییەک‬ ‫دەکات کە سەرشۆڕی تێدا نەبێت‪،‬‬ ‫ئیدی لە نێوان تاکەکاندا بێت یان‬ ‫لە نێوان کۆمەڵەکاندا‬ ‫ستەمکار و دەستدرێژیکاران و جەنگی باشێتیە لە‬ ‫دژی خراپەکاری‪ ،‬باشێتی بااڵی بۆ زیاد دەکرێت‪،‬‬ ‫بەباشێتی کۆتایی دێت و سەرکەوتنەکە دەبێتە‬ ‫بەرز و باش‪.‬‬ ‫دەرئەنجامی ئەو بنچینانەی باسکران‬ ‫ئەو بنچینانەی بۆ مافەکانی مرۆڤ و‬ ‫پابەندییەکانی لە ئایینەکاندا باسکرا ئەم‬ ‫دەرئه‌نجامانە دێنێتە ئارا‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬بنەمای بنەڕەتی لە پەیوەندییەکانی‬ ‫نێوان گەل و نەتەوەکان لە ئایینەکاندا ئاشتیە‪،‬‬ ‫جەنگ جیاچارە (استثنناء)یە‪:‬‬ ‫لە قورئانی پیرۆزە ئەمە باسکراوە‪ ،‬خوای‬ ‫ين َآ َمنُوا ا ْد ُخ ُلوا‬ ‫گەورە دەفەرمووێت‪َ ( :‬يا أَ ُّي َها الَّذِ َ‬ ‫السلْ ِم َكا َّف ًة َولاَ َت َّتب ُِعوا ُخ ُط َو ِ‬ ‫َّ‬ ‫الش ْي َطا ِ‬ ‫ن‬ ‫ات‬ ‫فِي‬ ‫ِّ‬ ‫إ ِ َّن ُه لَ ُك ْم َع ُد ٌّو ُمبِينٌ ) البقرة‪ ،208 :‬لە ئایەتێکی‬ ‫اجن َْح‬ ‫(وإ ِنْ َجن َُحوا ل ِ َّ‬ ‫لسلْ ِم َف ْ‬ ‫دیکەدا دەفەرمووێت‪َ :‬‬ ‫لَ َها َوت َ​َو َّك ْل َعلَى هَّ‬ ‫اللِ) االنفال ‪ ،61‬ئەمەو دەیان‬ ‫ئایەتی دیکە کە فەرمان بە شوێنکەوتنی رێگای‬ ‫ئاشتیانە دەکات‪ ،‬پەنابردن بۆ بەکارهێنانی هێز‬ ‫لە چارەسەرکردنی ناکۆکیەکاندا شوێنکەوتنی‬ ‫هەنگاوەکانی شەیتانە‪ ،‬کە ئەویش دوژمنی‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬سەرەڕای ئەوە ئەوەی بەلگەیە لەسەر‬

‫بنەمای بنەڕەتی لە‬ ‫پەیوەندییەکانی نێوان گەل و‬ ‫نەتەوەکان لە ئایینەکاندا ئاشتیە‪،‬‬ ‫جەنگ جیاچارە (استثنناء)یە‬

‫ب لە راسپاردەکانی خەلیفەی دووەم‬ ‫ ‪-‬‬ ‫عومەری کوڕی خەتتاب (خوا لێی رازی بێت)‪:‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئاشتی لە ئیسالمدا بنچینەیە وشەی (السالم)‬ ‫و هاوچەشنەکانی (‪ )١٣٣‬جار لە قورئاندا‬ ‫دوبارەبۆتەوە‪ ،‬وەک ئەوانەی باسمان کرد‪ ،‬لە‬ ‫(و هَّ‬ ‫اللُ َي ْد ُعو إِلَى َدا ِر‬ ‫ئایەتێکی دیکەشدا هاتووە‪َ :‬‬ ‫الس اَل ِم) یونس ‪.25‬‬ ‫َّ‬ ‫پاشان ئیسالم فەرمانی کردووە بە ساڵوکردن‬ ‫لە نێوان تاکەکاندا بەیانیان و ئێواران بوترێت‬ ‫(السالم علیکم) و (علیکم السالم)‪ ،‬لەسەر نوێژخوێن‬ ‫پێویستە لە نوێژەکەیدا بڵێت‪( :‬السالم عليكم‬ ‫ورحمة الله وبركاته‪ ..‬السالم علينا وعلى عباد الله‬ ‫الصالحين)‪ ،‬وشەی ئیسالمیش لە وشەی سەالمەوە‬ ‫وەرگیراوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬جەنگە رەواکان‪:‬‬ ‫تەنها لە دوو حاڵەتدا جەنگ لە ئیسالمدا رەوایە‪:‬‬ ‫ حاڵەتی یەکەم‪ :‬بریتییە لە حاڵەتی بەرگری‬‫رەوا (الدفاع المشروع)‪ ،‬خوای گەورە دەفەرمووێت‪:‬‬ ‫اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم‬ ‫اع َت ُدوا َعلَ ْيهِ بِمِ ْث ِل َما ْ‬ ‫اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم َف ْ‬ ‫( َف َم ِن ْ‬ ‫َ‬ ‫اعلَ ُموا أنَّ هَّ‬ ‫َوا َّت ُقوا هَّ‬ ‫ين) البقر ‌ه ‪.194‬‬ ‫اللَ َم َع الْ ُم َّتق ِ َ‬ ‫اللَ َو ْ‬ ‫ حاڵەتی دووەم‪ :‬بۆ بەرەنگاربوونەوە‬‫و نەهێشتنی ئاشوب (فیتنە)‪ ،‬خوای گەورە‬ ‫ون‬ ‫ون ف ِ ْت َن ٌة َو َي ُك َ‬ ‫وه ْم َح َّتى لاَ َت ُك َ‬ ‫(و َقات ِ ُل ُ‬ ‫دەفەرمووێت‪َ :‬‬ ‫الدِّينُ للِهَّ ِ) البقرة ‪.193‬‬

‫ئەگەر لە ئیسالمدا جەنگ جیاچارە بێت‪ ،‬ئەوا بە‬ ‫رەهایەتی ئەم حاڵەتە جیاچارەیە بەجێنەهێڵراوە‪،‬‬ ‫بەڵکو کۆتکراوە بە هەندێك راسپاردە و بنەما‪،‬‬ ‫لەوانە‪:‬‬ ‫لە راسپاردەکانی قورئان‪ :‬پێویستە بەرگری‬ ‫بەرادەی دەستدرێژیەکە بێت‪ ،‬ئەگەر لەوە زیاتر‬ ‫بوو ئەوا لەبەرگریەوە دەگۆڕێت بۆ دستدرێژی‪،‬‬ ‫لە قورئاندا بەمشێوەیە باسکراوە‪َ ( :‬ف َم ِ‬ ‫اع َت َدى‬ ‫ن ْ‬ ‫اع َت َدى َعلَ ْي ُك ْم)‬ ‫اع َت ُدوا َعلَ ْيهِ بِمِ ْث ِل َما ْ‬ ‫َعلَ ْي ُك ْم َف ْ‬ ‫البقرة ‪ .194‬چونکە جەنگ بۆ کاتی پێویستە‬ ‫و پێویستیەکانیش بەرادەی پێویستبوونیان‬ ‫دەپێورێن‪.‬‬ ‫لە راسپاردەکانی پێغەمبەر (درودی خوای‬ ‫لێبێت)‪( :‬ال تغدروا‪ ،‬وال تغلوا‪ ،‬وال تقتلوا وليداً‪،‬‬ ‫وستجدون رجا ً‬ ‫ال في صوامع معتزلين للناس فال‬ ‫تعرضوا لهم‪ ،‬وال تقتلوا امرأة‪ ،‬وال صغيراً‪ ،‬وال‬ ‫كبيراً فاني ًا‪ ،‬وال تحرقن نخ ً‬ ‫ال ‪ ,)19‬وال تقلعن شجرا‪،‬‬ ‫وال تهدمن بيت ًا)(‪ .)02‬واتە‪ ( :‬ستەم لە کەس مەکەن‪،‬‬ ‫زیدەڕەوی مەکەن‪ ،‬مناڵ مەکوژن‪ ،‬کەسانێک‬ ‫دەبینن خۆیان پەناداوە هێرشیان مەکەنە سەر‪،‬‬ ‫ئافرەتان مەکوژن‪ ،‬نەمناڵ‪ ،‬نەگەورە‪ ،‬دارخورما‬ ‫مەسوتێنن‪ ،‬دار مەبڕن‪ ،‬ماڵ وێران مەکەن‪.‬‬ ‫ألە راسپاردەکانی خەلیفەی یەکەم‬ ‫ ‪-‬‬ ‫ئەبوبەکری سدیق (خوا لێی رازی بێت)‪ :‬خیانەت‬ ‫مەکەن‪ ،‬ستەم مەکەن‪ ،‬مناڵی بچوک‪ ،‬پیاوی بە‬ ‫تەمەن‪ ،‬ئافرەت مەکوژن‪ ،‬دارخورما مەبڕنەوە‬ ‫و مەیسوتێنن‪ ،‬داری بەردار مەبەڕنەوە‪ ،‬مەڕ و‬ ‫مانگا و گوێرەکە سەرمەبڕن(‪.)12‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫بنەما و راسپاردەکانی جەنگە رەواکان‪:‬‬

‫‪95‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪96‬‬

‫کاتێ روو لە جەنگاوەرانی جەنگی رەوا دەکات‪:‬‬ ‫من فەرمانت پێدەکەم و بەوانەشی کە لەگەڵ تۆدان‬ ‫لە سەربازەکان کە لە هه‌موو حاڵەتێکدا تەقوای‬ ‫خواتان هەبێت‪ ،‬چونکە تەقوای خوا باشترین‬ ‫ئامادەسازییە بۆ چونە سەر دوژمن‪ ،‬بەهێزترین‬ ‫پالنە لە جەنگدا‪ ،‬فەرمانت دەکەم بە تۆ و ئەوانەی‬ ‫لەگەڵتاندان زیاتر خۆتان لە گوناه بپارێزن‪ ،‬لە‬ ‫خۆتان و لە دوژمنەکەتان‪ ،‬چونکە گوناهی سوپایەک‬ ‫مەترسیدارترە بۆیان لە دوژمنەکەیان‪ ،‬خوای‬ ‫گەورە سوپا بە هۆی سەرپێچی بەرانبەرەکەیانەوە‬ ‫بۆ فەرمانی خوا سەردەخات‪ ،‬ئەگەر وا نەبوایە ئەوا‬ ‫ئێمە هێزی ئەوانمان نەبوو‪ ،‬چونکە ژمارەمان وەک‬ ‫ژمارەی ئەوان نییە‪ ،‬چەک و تفاقمان بە رادەی ئەوان‬ ‫نییە‪ ،‬ئەگەر لە گوناهکردندا وەک یەکمان لێبێت‪،‬‬ ‫ئەوا ئەوان بەسەرماندا زاڵ دەبوون لە هێزدا‪ ،‬ئێمە‬ ‫بەهۆی باشەمانەوە بەسەریاندا سەردەکەوین‪ ،‬نەک‬ ‫بەهۆی هێزمانەوە(‪.)22‬‬ ‫ج لە راسپاردەکانی خەلیفەی چوارەم‬ ‫ ‪-‬‬ ‫عەلی کوڕی ئەبوتاڵب (خوا لێی رازی بێت)‪:‬‬ ‫خۆت دوور بگرە لە خوێن و خوێنڕێژی بە‬ ‫رەوا نەبێت‪ ،‬چونکە هیچ شتێک نییە لەوە کەمتر‬ ‫بێت تووشی قینت بکات و لەوەش گەورەتر‬ ‫بێت کە بە هۆی ئەوەوە تووشت دەبێت و‬ ‫شایستەترە کە ببێتە هۆی نەمانی نیعمەت و‬ ‫کورتکردنەوەی ماوە بە هۆی خوێنڕێژی بە‬ ‫ناڕەوا‪ ،‬خوای گەورە لە رۆژی قیامەتدا حوکمی‬ ‫خۆی لە نیوان بەندەکانیدا بەو خوینڕێژیەی‬ ‫کردوویانە دەستپیدەکات‪ ،‬دەستەاڵدارێتی خۆت‬

‫بەخوێنڕێژی ناڕەوا بەهێز مەکە(‪.)32‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەو کانزایانەی لە قواڵیی زەوی و‬ ‫سەر زەویدا هەن(فلزی و نافلزی) خوای گەورە‬ ‫بۆ نەوە یەک لەدوای یەک هاتووەکان دروستی‬ ‫کردووە‪:‬‬ ‫دروست نییە بۆ هیچ نەوەیەک بە رادەی‬ ‫پێویستی خۆی نەبێت‪ ،‬هەموو زیادەڕەوییەک لە‬ ‫دەرهێنان و بەکارهێنانیدا دەستدرێژیە بۆسەر‬ ‫مافی نەوەکانی ئایندە‪ ،‬پێجەوانەی ئەو گوتارەیە‬ ‫کە خوای گەورە لە قورئاندا ئاراستەی هەموو‬ ‫(ه َو الَّذي َخلَقَ لَ ُك ْم ما في‬ ‫نەوەکانی کردووە‪ُ :‬‬ ‫َ‬ ‫األ ِ‬ ‫رض َجميع ًا)‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬زیادەی هەر گەلێک پێویستە بۆ‬ ‫گەلێکی دیکەی هەژار خەرج بکرێت‪:‬‬ ‫وەک بەجێهێنانی فەرمانی خوای گەورە‪:‬‬ ‫اونُوا َعلَى الإْ ِ ْث ِم‬ ‫اونُوا َعلَى الْب ِِّر َوال َّت ْق َوى َولاَ َت َع َ‬ ‫(و َت َع َ‬ ‫َ‬ ‫(‪)42‬‬ ‫ْ‬ ‫َوال ُع ْد َوانِ) ‪ ،‬هەربۆیە کڕینی چەک و تەقەمەنی‬ ‫لەالیەن مرۆڤەوە بۆ دژایەتی برای مرۆڤی‬ ‫هاریکاریە لەسەر تاوان و دەستدرێژی‪.‬‬ ‫پاشان خوای گەورە کردوینەتە گه‌ل و هۆزی‬ ‫جیا تا یەکتر بناسین و هاریکاری و دەستبارگرتن‬ ‫و بەدەمی یەکەوەچوون لەنێوانماندا هەبێت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫اس إ ِ َّنا َخلَ ْقن ُ‬ ‫َاك ْم‬ ‫هەروەک دەفەرمووێت‪َ ( :‬يا أ ُّي َها ال َّن ُ‬ ‫مِنْ َذ َك ٍر َو ُأ ْن َثى َو َج َعلْن ُ‬ ‫ار ُفوا)‬ ‫َاك ْم ُش ُعو ًبا َو َق َبائ ِ َل ل ِ َت َع َ‬ ‫(‪ ،)52‬یەکترناسینیش بریتییە لە هاریکاری لەسەر‬ ‫چاکە و تەقوا‪.‬‬ ‫ئەمە دڵۆپێک بوو لە دەریای برایەتی‬ ‫مرۆڤایەتی لە قورئانی پیرۆزدا‪.‬‬

‫تێبینی‪ :‬ئه‌م بابه‌ته‌ ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا دوا كتێبی‬ ‫چاپكراوی دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمییه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫گونجانی له‌گه‌ڵ ته‌وه‌ری گۆڤاره‌ك ‌ه ب ‌ه باشمانزانی‬ ‫په‌خته‌كه‌ی لێره‌دا باڵوبكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬

‫عقوبة إال بنص)‪.‬‬ ‫‪ 14‬المائدة ‪2 :‬‬ ‫‪ 15‬الحجرات ‪13 :‬‬ ‫‪ 16‬فصلت ‪34 :‬‬ ‫‪ 17‬الحجر ‪85 :‬‬ ‫‪ 18‬البقرة ‪194 :‬‬ ‫‪ 19‬والمراد بالنخل كل شجرة نافعة بثمرها‬ ‫وظلها‪.‬‬ ‫تاريخ بغداد‪ ,‬للخطيب البغدادي‪،296/4 :‬‬ ‫‪ 20‬‬ ‫وتاريخ الطبري‪ ،246/2:‬والبداية والنهاية‪ ,‬للحافظ‬ ‫ابن كثير‪.220/5 :‬‬ ‫تاريخ بغداد‪ ,‬للخطيب البغدادي‪،67/13 :‬‬ ‫‪ 21‬‬ ‫والبداية والنهاية‪ ,‬للحافظ ابن كثير‪.220/5 :‬‬ ‫تاريخ بغداد‪ ,‬للخطيب البغدادي‪,67/13 :‬‬ ‫‪ 22‬‬ ‫والبداية والنهاية‪ ,‬للحافظ ابن كثير‪.220/5 :‬‬ ‫‪ 23‬نهج البالغة‪.53 :‬‬ ‫‪ 24‬المائدة‪.2 :‬‬ ‫‪ 25‬الحجرات‪.13 :‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫الحجرات ‪13 :‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫رواه جابر بن عبدالله‪ ،‬أخرجه السيوطي‬ ‫‪ 2‬‬ ‫في الجامع الصغير‪ ،‬الرقم‪ ،4044‬خالصة حكم‬ ‫المحدث‪ :‬حسن‬ ‫الروم ‪20 :‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫المحدث‪ :‬ابن تيمية‪ ،‬في اقتضاء الصراط‬ ‫‪ 4‬‬ ‫المستقيم‪ ،‬الرقم‪ ،412/1‬خالصة حكم المحدث‪:‬‬ ‫إسناده صحيح‪.‬‬ ‫البقرة ‪21 :‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫اإلسراء ‪70 :‬‬ ‫‪ 6‬‬ ‫سورة الشورى ‪13/‬‬ ‫‪ 7‬‬ ‫البقرة ‪29 :‬‬ ‫‪ 8‬‬ ‫النساء ‪78 :‬‬ ‫‪ 9‬‬ ‫‪ 10‬الزلزلة ‪8 :‬‬ ‫‪ 11‬يقول ابن حزم الظاهري (المحلى ‪:)344/10‬‬ ‫ال قود على مجنون فيما أصاب في جنونه‪ ،‬وال على‬ ‫سكران فيما أصاب في سكره المخرج له من عقله‪،‬‬ ‫وال على من لم يبلغ‪ ،‬وال على أحد من هؤالء دية وال‬ ‫ضمان‪.‬‬ ‫رواه احمد وابو داود والحاكم عن عمر‬ ‫‪ 12‬‬ ‫وعلي‪.‬‬ ‫اي في غير جرائم الحدود والقصاص‪،‬‬ ‫‪ 13‬‬ ‫حيث اتفق فقهاء المسلمين على عدم جواز القياس‬

‫فيها‪ ،‬وانما يجوز في جرائم التعزير فقط‪ .‬والى جانب‬ ‫ذلك فإنه ال داعي الى القياس في هذا المقام‪ ،‬ألنه‬ ‫ال يلجأ إليه إال عند عدم وجود النص‪ ،‬وهنالك نص‬ ‫عام في القرآن الكريم يشمل المقيس والمقيس عليه‪،‬‬ ‫ف ُهّ‬ ‫الل َن ْفس ًا إ ِ َّ‬ ‫وهو قوله تعالى‪َ [ :‬‬ ‫ال ُي َكلِّ ُ‬ ‫ال ُو ْس َع َها]البقرة‬ ‫‪.286 :‬‬ ‫ثم إن القياس في الجرائم والعقوبات ليس مصدرا‬ ‫تشريعيا‪ ،‬وإنما هو مصدر تفسيري يساعد على‬ ‫تعيين األفعال واألقوال التي تدخل في ماصدقات‬ ‫النص‪ ،‬أخذا بعمومية مبدأ الشرعية (ال جريمة وال‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سه‌رچاو‌ه و په‌راوێز‪:‬‬

‫‪97‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئەی رەقیب‬

‫سروودی نەتەوەیی و تەبا بە شەریعەت‬ ‫د‪.‬ئیسماعیل بەرزنجی‬

‫ئیسماعیل ئیبراهیم بەرزنجی‪ ،‬لەدایكبووی ‪1978‬‬ ‫بڕوانامەی دكتۆرای هەیە لە ئەدەبی عەرەبی‬ ‫چوار بەرهەمی چاپكراوی هەیە‪.‬‬ ‫چەندین توێژینەوە و وتاری باڵوكراوەی هەیە‬

‫ئەندامی دەستەی كارگێڕی سەنتەری زەهاوی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪98‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لەبەر ئەو گرنگیەی كە ئەم تێكستە‬ ‫پێیدراوە‪ ،‬بەهۆی ئەو ڕەهەندە نیشتمانییەوە كە‬ ‫وەریگرتووەو ئەو كاردانەوانەی بەدوای خۆیدا‬ ‫هێناویەتی لە دژایەتی و الیەنگریی‪ ،‬پێمباشبوو‬ ‫كەوا هەندێك لەو بەدحاڵیبوونە ڕاست بكەمەوە‬ ‫كە سەبارەت بەم تێكستە ناوەناوە دێتە ئاراوە‪،‬‬ ‫هۆكاری سەرەكی ئەو لێكتێنەگەیشتن و‬ ‫كێشمەكێشمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە كەسانی‬ ‫پسپۆڕی بواری ئەدەب قسەی جدییان لەسەر‬ ‫نەكردووە‪ ،‬یان باشتر بڵێم ڕایان وەرنەگیراوە و‬ ‫پرسیاریان لێ‌ نەكراوە‪ ،‬بەڵكو وەكو زۆرێك لە‬ ‫باسوخواسەكانیتر بووە بە قۆچی سیاسەتەوەو‬ ‫ملكەچی لێكدانەوەی پێوەری بواری تر كراوە‪.‬‬ ‫ئامانجی سەرەكی ئەم نووسینە‪ ،‬ڕاڤەكردنێكی‬ ‫بابەتیانەی تێكستی (ئەی ڕەقیب)ە‪ ،‬بە پشت‬ ‫بەستن بە بنەمای ڕەخنەی ئەدەبی هاوچەرخ‪،‬‬ ‫پیاهەڵدان یان‬ ‫بێ‌ حوكمی پێشوەختە و‬ ‫كەمكردنەوەی ئاستی‪ ،‬وەكو ئەوەی كەسانێك‬ ‫زیاد لە پێویست ئاستی هونەری بەرزدەكەنەوە‬ ‫و كەسانێكی تریش بە بیانووی دژایەتی ئایین‬ ‫لەكەداری دەكەن‪.‬‬ ‫پێش هەموو شتێك دەبێت ئەوە بزانین (ئەی‬ ‫ڕەقیب) پێش ئەوەی سرودی نیشتمانی بێت‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئەم نیوە دێڕەش (دینمان‪،‬‬ ‫ئایینمانە نیشتمان) نەك هیچ‬ ‫سوكایەتیەكی تێدا نییە بە‬ ‫دین‪ ،‬بەڵكو بەرزنرخاندن و بە‬ ‫پیرۆزدانانی دینی تێدایە‬

‫تێكستێكی شیعرییە‪ ،‬وەكو هەموو تێكستەكانی‬ ‫تر شیكردنەوەی بۆ دەكرێت و بە پێی بنەماكانی‬ ‫ڕەخنەی ئەدەبی دەپێورێت‪ ،‬هەر ئەمەش دەبێتە‬ ‫بنەمای وەاڵمێك بۆ هەموو ئەو هەڵاڵیەی‬ ‫لەدەوری نراوەتەوە‪ ،‬چونكە ئەگەر دەقی‬ ‫شیعری نەبوایە ئەوا دەكرا بە لۆجیكێكی تر‬ ‫مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت‪ ،‬بەاڵم مادام شیعرە‬ ‫–جا ئاستی هونەری هەرچەندێك بێت‪ -‬ئەوا‬ ‫هەموو لێكدانەوەیەك لە دەرەوەی دنیای ئەدەب‬ ‫نایپێكێت و كەموكورت دەبێت‪.‬‬ ‫من لێرەدا وەكو پسپۆڕێكی بواری ئەدەب‬ ‫لەهەمانكاتدا پەیوەست بە فیكری ئیسالمییەوە‬ ‫دەمەوێت ڕاوسەرنجی خۆم بخەمەڕوو‪،‬‬ ‫ئەگەرچی زۆرجاری ترو لەشوێنی تردا‬ ‫ڕای خۆمم ڕاگەیاندووە‪ ،‬بەاڵم هیوادارم ئەم‬ ‫شیكردنەوەیە وەكو بەڵگە و دۆكیومێنت لێرە‬ ‫بچەسپێت‪ ،‬بۆئەوەی لەهەر كات و ساتێكی تردا‬ ‫سوودی هەبێت‪.‬‬ ‫من دەمەوێ‌ ڕوون و ڕاشكاوانە ئەو ئەنجامە‬ ‫بڵێم كە پێی گەیشتووم لەم بابەتەدا‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئەوەیە‪ :‬ئەی ڕەقیب وەكو تێكستێكی شیعری‬ ‫هیچ كێشە و تێكگیرانێكی لەگەڵ بیروباوەڕ‬ ‫و پڕەنسیپەكانی ئایینی ئیسالمدا نییە و بە‬ ‫ئاستی جیاواز زۆرێك لە بنەما و كۆڵەكەكانی‬ ‫شیعربوونی تێدایە‪ ،‬ئەگەرچی لە ڕووی‬ ‫هونەریەوە لە ئاستێكی بااڵدا نییە و شیعربوون‬ ‫تیایدا مامناوەندە‪ ،‬ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‬ ‫هەلومەرجەی كە تێیدا بەرهەمهاتووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە سیفەتی شیعربوونی لێ‌ ناسەنێتەوە‪.‬بۆ‬ ‫سەلماندنی ئەم ڕایە چەند خاڵێك بە كورتی‬ ‫ڕووندەكەمەوە‪:‬‬

‫یەكەم‪ :‬ئاستی هونەریی‬

‫وەكو پێشتر وتم لەڕووی هونەری و ئاستی‬

‫‪99‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪100‬‬

‫شیعربوونەوە ئەم تێكستە ئاستێكی بەرزی نییە‪،‬‬ ‫ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە دەچێتە خانەی (ئەدەبی‬ ‫بەرگریی)یەوە‪،‬كە بێگومان ئەدەبێكی (وابەستە‬ ‫– ملتزم)یە‪ ،‬وابەستەییەش واتە بەرهەمهێنەری‬ ‫دەق هونەرەكەی بكاتە ئامراز و ڕێگایەك بۆ‬ ‫خزمەتی بیرێكی دیاریكراو‪ ،‬نەك تەنها مەبەست‬ ‫لە هونەرەكەی جوانی و چێژبەخشین بێت(‪،)1‬‬ ‫واتە لە پااڵ وەزیفەی جوانی و چێژبەخشین‬ ‫ئەركێكی تریش جێبەجێ‌ بكات كە بەرگریكردن‬ ‫و هاندان و خەباتە بە وشە‪ ،‬لەپااڵ خەباتی‬ ‫چەكداری و سیاسیدا‪ ،‬لەمبارەیەوە (سارتەر)‬ ‫وایدەبینێت كە ئەدەب ئەركی تێگەیشتنی واقیعە‬ ‫و دەبێت لە هەوڵی گۆڕینیدا بێت و كار لە خەڵكی‬ ‫بكات بۆ چوون بەرەو ئازادی و ئاسایش و‬ ‫پێشكەوتن(‪ ،)2‬بە مانایەكی تر پەیامێك بگەیەنێت‬ ‫جگە لە پەیامی هونەری‪.‬‬ ‫كاتێك شیعر لەپاڵ ئەركە هونەریەكەیدا‬ ‫ئەركێكی تری ناهونەری جێبەجێ‌ دەكات‪ ،‬بێگومان‬ ‫بەشێك لە شیعربوون و جوانی لەدەستدەدات‪،‬‬ ‫زمانی شیعری سادەتر و وێنەكان ساناتر و مانا‬ ‫و دەاللەتەكان ڕوونتر دەبن‪ ،‬بۆیە تێكستی (ئەی‬ ‫ڕەقیب) هەم لە زمانی شیعریدا و هەم لە مانا و‬ ‫وێنە و وشەدا ڕوون و سادەیە‪ ،‬بەاڵم ئەمە بە‬ ‫واتای ئەوە نییە لە خانەی شیعر بێتەدەرەوە و‬ ‫بە پێودانگی واقیع و نووسینی ئاسایی مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا بكرێت‪ ،‬چونكە هەر لە فەزای شیعردایە‬ ‫و وێنەی هونەری و ئامرازەكانی ڕەوانبێژی و‬ ‫ڕیتمی شیعریی بەرجەستەكردوە‪.‬‬ ‫ئەم چەشنە لە ئەدەب لە ناوەڕاستی سەدەی‬ ‫ڕابردوو الی گەالنی ئەم ناوچەیە پەیڕەوكراوە‬ ‫كە سەردەمی خەباتی نەتەوەیی و بەرەنگاریی‬ ‫بووە‪ ،‬بۆ نموونە الی عەرەب (مەحمود دەروێش‬ ‫و سەمیح قاسم) بەشێكی زۆری بەرهەمیان‬

‫ئەی ڕەقیب‬ ‫وەكو تێكستێكی شیعری هیچ‬ ‫كێشە و تێكگیرانێكی لەگەڵ‬ ‫بیروباوەڕ و پڕەنسیپەكانی‬ ‫ئایینی ئیسالمدا نییە‬ ‫بۆ تەرخانكردووە‪ ،‬لە ئەدەبی كوردیدا ماوەكە‬ ‫درێژدەبێتەوە تا ڕاپەڕینی بەهاری (‪)1991‬‬ ‫و هەموو شاعیرانی ئەو ماوەیە كەم و زۆر‬ ‫شیعریی بەرەنگاریان نووسیووە‪.‬‬

‫دووەم‪( :‬ڕەقیب) خودا نییە‬

‫ئەگەرچی پێویست نییە ڕوونكردنەوە‬ ‫لەسەر ئەوە بنووسم كە وشەی (ڕەقیب)‬ ‫مەبەست لێی خوای گەورە نییە‪ ،‬چونكە ئەوەی‬ ‫كەمێك شارەزای ئەدەبی كوردی بێت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫لەال ڕوونە كە ڕەقیب بە كەسی (بەدكار) و‬ ‫ناحەز دەوترێت و لە چەندین دێڕی شیعریدا‬ ‫هاتووە‪ ،‬بەاڵم چونكە ئەم بابەتە بە نەزانی‬ ‫لێكدراوەتەوە تا ئێستاش زۆرێك وا دەزانن‬ ‫لێرەدا ڕەقیب خوای كەورەیە و شاعیر وەكو‬ ‫تەحەدایەك مانەوەی كورد بەرامبەر دەسەاڵتی‬ ‫ئەو باسدەكات‪ ،‬بۆ ئەوانە و خوێنەرانیش دەڵێم‪:‬‬ ‫ئەگەر بە گریمانەش وای دابنێین كە خوا بێت‪،‬‬ ‫ئەوا لەگەڵ سیاقی گشتی شیعرەكە و ماناكەیدا‬ ‫ناگونجێت‪ ،‬نمونەی ئەوەش كە ڕەقیب لە شیعری‬ ‫زۆرێك لە شاعیراندا هاتووە سالم دەڵێت‪:‬‬ ‫تیمـاری چاكی سینـەم ڕاجیع بە چـاوی مەستـە‬ ‫بەختیـش موافیقـی عەشق‪ ،‬بۆمن خـەراپی هێنـا‬ ‫یارم لە دەردەرون(‪ )3‬هات‪ ،‬دەستی ڕەقیب‬

‫لە خوێندنەوەی ئەم نیوە دێڕەدا گوێگر‬ ‫توشی بەدحاڵی بوون بووەو وادەزانێت (دانەری‬ ‫تۆپی زەمان)ە‪ ،‬واتە (دانەیی) بووە بە (دانەری)‬ ‫ئەمەش لەوەوە بووە كە خەڵكی دەقەكەیان‬ ‫لەبەردەستدا نەبووە بە نووسراوی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەماودەم وتراوەتەوە تا بەو شێوە هەڵەیە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سێیەم‪( :‬نایڕمێنێ‌ دانەیی تۆپی زەمان)‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لەدەستا‬ ‫غەمنـاك و شادمانـم‪ ،‬ڕەحمـەت عەزابی هێنـا(‪)4‬‬ ‫دەكرێت بپرسین‪ :‬ئایا گونجاوە كەوا مەبەست‬ ‫لە ڕەقیب خوا بێت لێرەدا كەوا یاری شاعیر‬ ‫دەستی خستبێتە ناو دەستی و یار ڕەحمەت‬ ‫بێت و ڕەقیبیش عەزاب بێت؟ نەك هەر ئەوە‬ ‫بەڵكو زۆرێك لە شاعیران لە شیعرەكانیاندا زیاد‬ ‫لە ڕەقیبێكیش هەیە و بەشێوەی (كۆ) وشەكە‬ ‫هاتووە‪ ،‬ئەگەر تەفسیری ئەوانە دروست بێت بۆ‬ ‫وشەی ڕەقیب‪ ،‬دەبێ‌ كێ بن ئەو ڕەقیبانەی تر‬ ‫لەگەڵ خوادا؟ بۆ نمونە مەحوی دەڵێت‪:‬‬ ‫دەم لە دەم نانی ڕەقیبـانی چ بێ‌ مروەتییە‬ ‫تێكەڵـی ئاوی دەباخانە دەكا ئاوی حەیات(‪)5‬‬ ‫لە شەرحی ئەم بەیتەدا (مامۆستا‬ ‫عەبدولكەریمی مودەڕیس) دەڵێت‪« :‬كە یار قسە‬ ‫لەگەڵ بەدكارەكانی دەكا كە بۆ ئەوە ناشێن دەم‬ ‫بنێتە دەمیان‪ ،‬وەك ئەوە وایە ئاوی حەیات كە‬ ‫تفی دەمی ئەوە لەگەڵ ئاوی پیسی دەباغ خانە‬ ‫كە تفی دەمی بەدكارانە تێكەڵ بكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫كارێكی ئیجگار بێ‌ مروەتانەیە»(‪.)6‬‬ ‫هەربۆیە مانای یەكەم بەیتی قەسیدەكەی‬ ‫دڵدار (ئەی ڕەقیب) بۆ تەحەدای ناحەز و‬ ‫دوژمنانی كوردە‪ ،‬كە پێیان دەڵێت سەرەڕای‬ ‫دوژمنایەتی و پیالنگێڕانی ئێوە بەاڵم قەومی‬ ‫كورد هەرماوە و لەناو نەچووە‪.‬‬

‫جێگیر بووە‪ ،‬لەمەشەوە دەڵێن كات و زەمەن هی‬ ‫خوایە و ئەو دانەری ئەرز و ڕاگری ئاسمانە و‬ ‫زەمان هی ئەوە‪ ،‬بۆیە ئەمە بەوە لێكدەدەنەوە كە‬ ‫خودا ناتوانێت كورد لەناوبەرێت‪.‬بەاڵم لە ڕاستیدا‬ ‫مەبەستی جۆرە چەكێكە لەو سەردەمەدا چەكی‬ ‫قورسی شەڕكردن بووە و پێی وتراوە (تۆپی‬ ‫زەمان)‪ ،‬ئەو دەڵێت كەوا (دانە)ی ئەو تۆپەش‬ ‫تەنانەت ناتوانێت كورد بشكێنێت‪ ،‬ئەمەش هیچ‬ ‫پەیوەندیەكی بە خواوە نییە‪.‬‬ ‫مەسەلەی زەمانیش نەمزانیوە لە شیعری‬ ‫كوردیدا بە تۆپ یان (گۆ) چوێنرابێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە تەشی و چەرخ و ئەو شتە خوالوانەی كە‬ ‫چەقێكی جێگیریان هەیە و بەدەوری خۆیاندا‬ ‫دەسوڕێنەوە چوێنراوە‪ ،‬وەك ئاماژەیەك بۆ‬ ‫سوڕانەوەی زەوی بەدەوری خۆیدا كە شەو و‬ ‫ڕۆژ و زەمانی لێ‌ دروست دەبێت‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫نالی دەڵێت‪:‬‬ ‫مەسەل دنیا ژن و‪ ،‬چەرخیش خەڕەك‪،‬‬ ‫دەم دەم بە دوخی غەم‬ ‫ڕەگـی تـاری وجـودت بـادەدا‪،‬‬ ‫هێــشتـاكو هـەر خــاوی‬ ‫زەمانە چەرخ و‪ ،‬چەرخی ئاسمانـیشـی‪،‬‬ ‫فەلـەك فیلكە‬ ‫سەری ڕشتەی وجودی چەندە‬ ‫بـاداوی یو هەر مـاوی(‪)7‬‬ ‫سەرەڕای ئەمەش ئەوەی ئەم لێكدانەوەیە‬ ‫زیاتر پشتڕاست دەكاتەوە ئەوەیە كە لە دەقە‬ ‫ئەسڵیەكەی دڵداردا وشەی (نایشكێنێ‌)ی تێدا‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو (نایڕمێنێ‌)یە ئەمەش زیاتر لەگەڵ‬ ‫تۆپ و چەك و وێرانكاریدا دەگونجێت‪ ،‬بۆیە ئەم‬ ‫كرداری ڕماندنە وێرانكردنی زیاتر و بەهێزتری‬ ‫تێدایە و شاعیر وردبووە لە بەكارهێنانی كردارە‬ ‫زمانییەكاندا‪ ،‬بەاڵم ئەوكەسەی ئەمەی گۆڕیوە‬

‫‪101‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪102‬‬

‫بۆ (نایشكێنێ‌) شارەزای مانای ئەدەبی و‬ ‫وردەكاری جیاوازی نێوانیان نەبووە‪.‬‬

‫چوارەم‪( :‬دینمان‪ ،‬ئایینمانە نیشتمان)‬

‫ئەوەی ئیشكالی گەورەی دروستكردووە ئەم‬ ‫نیوە دێڕەیە‪ ،‬ئەویش بە هەڵە (هەر)ێك خراوەتە‬ ‫بەردەم نیشتمان‪ ،‬بەمەش ماناكەی دەگۆڕێت و‬ ‫مانای كورتهەڵهێنان (حصر) دەدات‪ ،‬واتە دین و‬ ‫ئایینمان هیچ شتێكیتر نییە تەنها نیشتمان نەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ڕاستیدا ئەم (هەر)ەی تێدا نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەوشێوەیەی سەرەوەیە‪ ،‬چونكە ئەگەر وشەی‬ ‫(هەر) دابنێیین ئەوا ڕیتم و وەزنەكەی تێكدەچێت‬ ‫كە لە بنەڕەتدا قەسیدەكە لەسەر كێشی (بەحری‬ ‫ڕەمەل)ە و تەفعیلەكانی بەم شێوەیەن‪:‬‬ ‫فــاعـالتـن فــاعـالتـن فــاعلــن‬ ‫نیشتمان‬ ‫دینمانـئا یینـمـانـە‬ ‫سەبارەت بەوەی كە ئەگەر ئەو (هەر)ە‬ ‫ش نەبێت ئەوا ڕاشكاوانە شاعیر دەڵێت كەوا‬ ‫دینی نیشتمانە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەمەش دەمەوێت بە‬ ‫خوێنەر بڵێم كەوا بەهیچ جۆرێك ئەم نیوە‬ ‫دێڕە بەو شێوەیە تەفسیر ناكرێت‪ ،‬چونكە ئەم‬ ‫دەربڕینە (پێچواندن – تشیبە)ە نەك تەحقیق و‬ ‫بەڕاستگێڕان‪.‬‬ ‫(پێچواندن – تشیبە) لە ڕەوانبێژیدا واتا‬ ‫باسكردنی لەیەكچون لەنێوان دوو شتدا كە‬ ‫لەسیفەتێك یان شێوەیەك یان زیاتر لەیەكدەچن‪،‬‬ ‫نەك لەهەموو ڕوویەكەوە‪ ،‬چونكە ئەگەر لە‬ ‫هەموو ڕووەكانەوە لەیەكچون‪ ،‬ئەوا هەر‬ ‫یەك شتن نەك دوو شتی جیا(‪ ،)8‬بۆیە كاتێك‬ ‫دەتەوێت باسی شتێك بكەیت یان الیەنێكی ڕوون‬ ‫بكەیتەوە – جا وەكو خۆی یان زیادەڕۆیی تێدا‬ ‫بكەیت – ئەوا پەنا دەبەیتە بەر شتێكیتر كە ئەو‬ ‫سیفەت و الیەنەی تۆ دەتەوێت تێیدا زاڵتر و‬

‫زیاترە‪ ،‬لەنێوانیاندا هاوشێوەیی و لەیەكچون‬ ‫گرێ‌ دەدەیت‪ ،‬بەوە دەگوترێت (لێكچواندن)‬ ‫(‪ ،)9‬بۆ نمونە دەتەوێت ئازایەتی كەسێك ڕوون‬ ‫بكەیتەوە یان سەرسامیت پێی و زیادەڕۆیی‬ ‫دەكەیت لە باسكردنی ئازایەتیەكەیدا ئەوا دەڵێیت‬ ‫(فاڵن كەس وەك شێر وایە) یان (فاڵن كەس‬ ‫شێرە)‪ ،‬لێرەدا ڕوونە كە شێر ئازاترە لەو مرۆڤە‬ ‫بۆیە دەتەوێت ئازایەتیەكەی بگەیەنیتە ئاستی‬ ‫ئازایەتی شێر‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا شێر نییە و تەنها‬ ‫لە ئازایەتیدا لەو دەچێت‪.‬‬ ‫لەم دێڕە شیعرەشدا هەمان تەكنیك هەیە‬ ‫بەلەبەر چاوگرتنی پاش و پێش خستنی‬ ‫وشەكان لەبەر كێش و سەروا‪ ،‬شاعیر دەڵێت‬ ‫(دینمانە نیشتمان)‪ ،‬لێرەدا دەیەوێت نیشتمان‬ ‫بچوێنێت بە دین لەڕوی پیرۆزی و گرنگی پێدان‬ ‫و خۆشەویستییەوە‪ ،‬واتە لەبنەڕەتدا ڕستەكە‬ ‫بەم شێوەیەیە (نیشتمان دینمانە) بەاڵم دوایی‬ ‫هەندێك وشەی تێدا البراوە‪:‬‬ ‫نیشتمان وەك دینمانە لە ڕووی پیرۆزیەوە‬ ‫بەمەش نیشتمان (پێچو – مشبە)ە و دین‬ ‫(لەوچوو – مشبەبە)ە‪ ،‬هەروەها (وەك)‬ ‫ئامرازی لێكچواندنە و (پیرۆزی) سیفەتی‬ ‫هاوبەشی نێوانیانە‪ ،‬ئەمانە پایەكانی لێكچواندنن‪،‬‬ ‫بەاڵم شاعیر ئامرازی لێكچواندن و سیفەتە‬ ‫هاوبەشەكەی نێوانیانی البردوە و تەنها (پێچو‬ ‫– نیشتمان) و (لەوچو – دین)ی هێشتوەتەوە‪،‬‬ ‫ئەمجۆرە لە لێكچواندن لە ڕەوانبێژیدا پێی‬ ‫دەوترێت (لێكچواندنی ڕەوان – التشبیە البلیغ)‬ ‫(‪ ،)10‬بەمشێوەیەش تەواو وەكو ئەوە وایە بڵێیت‬ ‫(ئازاد شێرە)‪ ،‬چونكە لە ڕوی ستراكچەرەوە‬ ‫یەكێكن‪:‬‬ ‫ئــازاد ‪ +‬شێر ‪ +‬ە‬ ‫نیشتمان ‪ +‬دین ‪+‬ە‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫‪ . 1‬بڕوانە‪ :‬معجم مصطلحات ااڵدب‪ ،‬مجدی‬ ‫وهبە (دار القلم‪ ،‬بیروت‪ ،)1974 ،‬الپەڕە‪.79‬‬ ‫‪ .2‬بڕوانە‪ :‬االدب الملتزم‪ ،‬جان بول سارتر‪،‬‬ ‫ترجمة‪ :‬جورج طرابیشی (دار االداب‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫‪ ،)1967‬الپەڕە‪.45-44‬‬ ‫‪ .3‬نازانم ئەمە هەڵەی چاپە یان نا؟ بەاڵم من بە‬ ‫(ئەندەرون) بیستومە كە ناوچەیەك بووە لە شام‬ ‫و لەشیعری شاعیرانی عەرەبیشدا هاتووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لێرەدا بەوشێوەیە هاتووە ‪ ،‬منیش وەك ئەمانەتی‬ ‫زانستی نوسیومەتەوە‪.‬‬ ‫‪ .4‬بڕوانە‪ :‬بەشێك لە دیوانی سالم‪ ،‬ساغكردنەوەی‬ ‫كاروان عوسمان خەیات‪ ،‬پێداچوونەوەی د‪.‬عەبدوڵاڵ‬ ‫ئاگرین (لەباڵوكراوەكانی مەڵبەندی ڕۆشنبیری‬ ‫هەورامان‪ ،)2012 ،‬الپەڕە‪.51‬‬ ‫‪ .5‬بڕوانە‪ :‬دیوانی مەحوی‪ ،‬لێكۆڵینەوە‬ ‫لێكدانەوەی‪ :‬مەال عەبدولكەریمی مودەڕڕیس و‬ ‫موجەممەدی مەال كەریم (انتشارات كردستان‪،‬‬ ‫سنە‪ ،)1387،‬الپەڕە‪.99‬‬ ‫‪ .6‬هەمان سەرچاوە و هەمان الپەڕە‪.‬‬ ‫‪ .7‬دیوانی نالی‪ ،‬لێكۆڵینەوە و لێكدانەوەی‪:‬‬ ‫مەال عبدالكریمی مدرس و فاتح عبدالكریم‬ ‫(انتشارات كردستان‪ ،‬سنندج‪ ،‬چاپی چوارەم‪،)1385،‬‬ ‫الپەڕە‪.681-680‬‬ ‫‪ .8‬بڕوانە‪ :‬علم البیان‪ ،‬د‪.‬عبدالعزیز عتیق (دار‬ ‫النهضة العربیە‪ ،‬بیروت‪ ،)1974 ،‬الپەڕەكانی‪.64-61‬‬ ‫‪ 9‬بڕوانە‪ :‬جواهر البالغە فی المعانی و البیان‬ ‫و البدیع‪ ،‬السید أحمد الهاشمی (دار الفكر‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫طبعە مجددە‪ ،)1994،‬الپەڕە‪.214‬‬ ‫‪ .10‬هەمان سەرچاوە ل‪.235‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بەاڵم ئەوەی گرنگە لێرەدا هیچكاتێك (پێچو)‬ ‫و (لەوچو) نابن بەیەك بەهۆی لێكچواندنەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو تەنها لە ڕوویەك یان چەند ڕوویەكەوە‬ ‫لەیەكدەچن‪ ،‬هەروەها هیچكات پێچو ناگاتە ئاستی‬ ‫لەوچو‪ ،‬چونكە سیفەتە هاوبەشەكەی نێوانیان‬ ‫لە دوەمیاندا زاڵتر و زیاتر و ناسراوترە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پەنا دەبرێتەبەر ئەوەی كە یەكەم بچوێندرێ‌ بە‬ ‫دووەم‪.‬‬ ‫كەواتە لەمەوە دەڵێین بەهیچ شێوەیەك‬ ‫نیشتمان نابێت بە دین‪ ،‬بەڵكو پیرۆزە وەك دین‪،‬‬ ‫چۆن بەرگری لە دین دەكەین و دەیپارێزین‬ ‫بەو شیوەیەش بەرگری لە نیشتمان دەكەین‬ ‫و دەیپارێزین‪ ،‬هەمیشە پیرۆزی دین زیاتر و‬ ‫ئاشكراترە‪ ،‬چونكە شاعیر ویستویەتی نیشتمان‬ ‫بەو بچوێنێت‪ ،‬هەوەكو ئەوەی كە دەڵێین (ئازاد‬ ‫شێرە)‪ ،‬خۆ بەو لێكچواندنە ئازاد لە جنسی‬ ‫مرۆڤەوە ناگۆڕێت بۆ ئاژەڵ و ببێت بە شێر‪،‬‬ ‫بەڵكو ئازایەتیەكە مەبەستە و هەر ئازایەتی‬ ‫شێریش زیاترە بۆیە ئازادمان بەو چواندوە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەم نیوە دێڕەش (دینمان‪ ،‬ئایینمانە‬ ‫نیشتمان) نەك هیچ سوكایەتیەكی تێدا نییە بە‬ ‫دین‪ ،‬بەڵكو بەرزنرخاندن و بەپیرۆز دانانی دینی‬ ‫تێدایە‪ ،‬چونكە شاعیر دەیەوێت نیشتمانەكەی بە‬ ‫پێودانگ و پێوانەی پیرۆزی و گەورەیی دین‬ ‫بپێوێت‪ ،‬هەروەها پەنادەبات بۆ بەپیرۆزكردنی‬ ‫نیشتمان‪ ،‬چونكە لە زەین و بیری خەڵكیدا دین‬ ‫پیرۆزیەكەی چەسپاو و دیارە‪ ،‬ئەگەرنا سیفەتێك‬ ‫كەالی خەڵكی نەناسراو بێت چۆن شتێكیتری‬ ‫نەناسراو بەهۆیەوە دەناسێنێت‪ ،‬ئەم مانایەشی‬ ‫لە ڕێگای تەكنیكی (التشبیە البلیغ – لێكچواندنی‬ ‫ڕەوان)ەوە دەربڕیوە‪.‬‬

‫سەرچاوە و پەراوێز‪:‬‬

‫‪103‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪104‬‬

‫ئایین وەك وزەی خێر یان شەڕ؟!‬

‫عومەر عەلی غەفوور‬

‫بەكالۆریۆس لە زمانی ئینگلیزی‪.‬‬ ‫نۆزدە بەرهەم (نووسین و وەرگێڕان)ی چاپكراوی هەیە‪..‬‬ ‫ژمارەیەك وتاری لە رۆژنامە و گۆڤارەكان باڵوبووەتەوە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫‪ -‬مژدەبەخش‪:‬‬

‫ ُق ْل َيا ِع َبا ِد َي الَّ ِذينَ َأ ْس َر ُفوا َع َلي َأن ُف ِس ِه ْم اَل‬‫الل إ َِّن هَّ َ‬ ‫الل َي ْغ ِف ُر ُّ‬ ‫حة هَّ ِ‬ ‫جي ًعا ِإنَّ ُه هُؤ‬ ‫وب مَ ِ‬ ‫الذنُ َ‬ ‫َت ْق َن ُطوا ِمن َّر مْ َ‬ ‫الر ِحي ُم {الزمر‪}53/‬‬ ‫الْ َغ ُفو ُر َّ‬ ‫ح يِت ِ‬ ‫‌و َف َس َأ ْك ُت ُب َها لِلَّ ِذينَ‬ ‫‪ ..‬ؤ َر مْ َ‬‫ؤس َع ْت ُك َّل َش ْي ٍ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َي َّت ُقونَ ؤيُ ْؤ ُتونَ َّ‬ ‫ِي َيا ِت َنا يُؤ ِم ُنونَ‬ ‫الزكاة ؤال ِذينَ هُم ب َ‌‬ ‫اَ‬ ‫{العراف‪}156/‬‬ ‫‪ -‬ترسێنەر‪:‬‬

‫‪..‬ؤت ْت َك ِل َمة َربِّ َك اَ َل ْم اَل َّن َج َه َّن َم ِمنَ جْال َِّنة َّ‬ ‫ مَ​َّ‬‫والن ِ‬ ‫اس‬ ‫ج ِع َ‬ ‫ني {هود‪}119/‬‬ ‫َأ مْ َ‬ ‫‪ ..‬اَول َت ْأ ُخ ْذ ُكم ِب ِه َما َر ْأ َفة يِف ِدينِ هَّ ِ‬‫الل إِن ُكن ُت ْم‬ ‫ِالل ؤالْ َي ْو ِم الْ َي ِ‬ ‫ُت ْؤ ِم ُنونَ ب هَّ ِ‬ ‫‌خ ِر ؤلْ َي ْش َه ْد َع َذا َب ُه َما َطا ِئ َفة ِّمنَ‬ ‫مُْ‬ ‫ال ْؤ ِم ِن َ‬ ‫ني {النور‪}2/‬‬ ‫باسی ئاشتی و ناتوندوتیژی و پێكەوەژیانی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئایین یەكێكە لەو هێزە رۆحیانەی گەورەترین‬ ‫كاریگەریی لەسەر هەست و سلوكی شوێنكەوتوانی‬ ‫و جۆشدانیان بۆ راپەڕاندنی ئەركەكانی و‬ ‫بەدیهێنانی ئامانجەكانی و تەختكردنی لەمپەر و‬ ‫بەربەستەكانی بەردەمی هەیە‪ ،‬هەر لەبەرئەوەیە‬ ‫ئایین‪ ،‬هەر ئایینێك‪ ،‬چ بەچاك چ بە خراپ رۆڵی‬ ‫گەورەی لە كۆمەڵگە و مێژوودا هەیە‪.‬‬ ‫كاتێ هێزی ئایین بۆ چاكە و خێر و خۆشەویستی‬ ‫و بەخشندەیی و لێبوردەیی بخرێتە گەڕ‪ ،‬ئیتر‬ ‫پێویست بە یاسا و پۆلیس و رەنگە دەوڵەتیش‬ ‫نەبێت‪ ،‬چونكە هەموو ئەو كارانەی ئەم دەزگا و‬ ‫ئامرازانە دەیانكەن هەستە ئایینیەكە خۆبەخۆ‬ ‫و بەبێ زۆرلێكردن و چاودێریی دەرەكی بۆ‬ ‫كۆمەڵگەیان فەراهەم دێنێت‪ ،‬هەربۆیە پەیوەندیەكی‬ ‫توندوتۆڵ و مێژوویی لە نێوان ئایین و ئەخالق و‬ ‫بەها ئەخالقیەكاندا هەیە‪ .‬مرۆڤی دیندار لە ڕووی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەوە بە دەستپاك و دڵسۆز و خێرخواز‬ ‫و خزمەتگوزار و خەمخۆر ناسراوە‪ ،‬یانی بەكورتی‬ ‫رەحمەتە بۆ خۆی و كۆمەڵگە و دەوڵەتەكەی‪.‬‬ ‫بەاڵم رێك هاوشێوەی وزەی ئەتۆمی كە وەك‬ ‫چۆن لە بارێكدا هەستێكی ئینسانی لەپشتەوە‬ ‫بێ دەكرێ بكرێتە سەرچاوەیەكی بێوێنەی‬ ‫بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا و واڵتێكی گەورە‬ ‫رووناك و ئاوەدان بكاتەوە‪ ،‬بەهەمان شێوە ئەگەر‬ ‫هەستێكی شەڕخوازانەی لەپشتەوە بێ بكرێتە‬ ‫هێزێكی بێئەندازە وێرانكەر و بۆمبێكی لێ دروست‬ ‫بكرێت كە لە چركە ساتێكدا دەیان هەزار مرۆڤ‬ ‫بكوژێت‪ ،‬ئایینیش بەهەمان شێوەیە‪.‬‬ ‫ئەگەر هاتوو هێزی ئایین بۆ خراپە و رق و‬ ‫كینە و زەبر و زەنگ و شەڕی پیرۆز دژی ئەوانی‬ ‫تر بەكارهات‪ ،‬دەبێتە هێزێكی وێرانكەری گەورە كە‬ ‫رەنگە هیچی لە مەترسیی بۆمبی ئەتۆمی كەمتر‬ ‫نەبێت‪ .‬لێرەوەیە مێژوو پڕیەتی لەو شەڕانەی ئەو‬

‫هەستە ئایینییە دزێوە و ئەو بەكارهێنانە خراپەی‬ ‫ئایین لەنێوان شوێنكەوتوانی ئایینە جیاوازەكان‬ ‫و بگرە زۆر جار لەنێوان الیەنگرانی مەزەبە‬ ‫جیاوازەكانی سەر بە هەمان ئاییندا بەرپایان‬ ‫كردوون‪ ،‬سەدان هەزار و هەندێ جار ملیۆنان‬ ‫كەسیان تێدا بوونەتە قوربانی‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫كۆمەڵگە جیاوازەكان بیر لەوە بكەنەوە ئایین و‬ ‫دەسەاڵتی ئایینی و كاریگەریی ئایین لەسەر ژیانی‬ ‫گشتی دوور بخەنەوە تا ئارامی و سەقامگیریی‬ ‫سیاسیی و كۆمەاڵیەتیی واڵتانیان مسۆگەر بكەن‪.‬‬ ‫دیارە هەر ئایینێك لەو رووەوە چیرۆكی‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬لەوانە ئایینی ئیسالم كە ئایینی‬ ‫بەشی هەرەزۆری كوردستان و عێراق و واڵتانی‬ ‫موسڵمانە‪.‬‬ ‫ئایینی ئیسالم وەك هەر ئایینێكی تر چیرۆكی‬ ‫دڵخۆشكەر و چیرۆكی تۆقێنەری تێدایە‪ .‬دەقی نەرم‬ ‫و مژدەبەخش و دەقی رەق و ترسێنەریشی تێدایە‪،‬‬ ‫چ بۆ ئەم دنیا و چ بۆ ئەو دنیا‪:‬‬

‫‪105‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تێدایە‪ ،‬هاوكات باسی شەڕ و توندوتیژی و‬ ‫لەناوبردنی دوژمنیشی تێدایە‪ ،‬باسی لێبوردن‬ ‫هەروەها باسی تۆڵەكردنەوەیشی تێدایە‪:‬‬

‫‪ -‬ئاشتی و ناتوندوتیژی و پێكەوەژیان‪:‬‬

‫اج َن ْح هَ َلا ؤ َت َّ‬ ‫ؤك ْل َع َلي هّ ِ‬ ‫الل ِإنَّ ُه‬ ‫لس ْل ِم َف ْ‬ ‫ ؤإِن َج َن ُحواْ لِ َّ‬‫الس ِمي ُع الْ َع ِلي ُم اَ‬ ‫{النفال‪}61/‬‬ ‫هُو َّ‬ ‫ ُق ْل َيا َأه َ‬‫ْل الْ ِك َتابِ َت َعا َل ْواْ ِإ َلي َك َل َمة َسؤا‌ء َب ْي َن َنا‬ ‫و َب ْي َن ُك ْم َأالَّ َن ْع ُب َد ِإالَّ هّ َ‬ ‫الل اَول نُ ْشر َِك ِب ِه َش ْي ًئا اَ‬ ‫ؤل َي َّت ِخ َذ‬ ‫الل َف ِإن َتؤلَّ ْواْ َف ُقولُواْ‬ ‫َب ْع ُض َنا َب ْعض ًا َأ ْر َبابًا ِّمن دُونِ هّ ِ‬ ‫ْ‬ ‫اش َهدُواْ ب َِأنَّا ُم ْس ِل ُمونَ {ا‌ل عمران‪}64/‬‬ ‫طت ِإ َل َّي َيد َ​َك لِ َت ْق ُت َلنيِ َما َأ َن ْا ِب َب ِ‬ ‫اس ٍط َي ِد َي‬ ‫ َل ِئن َب َس َ‬‫اف هّ َ‬ ‫ِإ َل ْي َك لأَ َ ْق ُت َل َك ِإنِّي َأ َخ ُ‬ ‫ال َ‬ ‫الل َر َّب الْ َع مَ ِ‬ ‫ني {املائدة‪}28/‬‬ ‫‪ -‬توندوتیژی و شەڕ‪:‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪106‬‬

‫ِالل اَ‬ ‫ َقا ِتلُواْ الَّ ِذينَ اَل يُ ْؤ ِم ُنونَ ب هّ ِ‬‫ؤل بِالْ َي ْو ِم اَال ِخ ِر‬ ‫ي ِّر ُمونَ َما َح َّر َم اللهُّ ؤ َر ُسولُ ُه اَ‬ ‫اَ‬ ‫ؤل َي ِدي ُنونَ ِدينَ حْ َ‬ ‫ال ِّق‬ ‫ؤل حُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ال ْز َية َعن َي ٍد ؤ ُه ْم‬ ‫اب َح يَّت يُ ْع ُطواْ جْ ِ‬ ‫ِمنَ الَّ ِذينَ أو ُتواْ الْ ِك َت َ‬ ‫َصا ِغ ُرونَ {التوبة‪}29/‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫حْ‬ ‫مُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫اَ‬ ‫انس َل َخ ال ْش ُه ُر ال ُر ُم َفا ْق ُتلوا ال ْش ِر ِك َ‬ ‫ني‬ ‫ َف ِإ َذا َ‬‫دتو ُه ْم ُ‬ ‫ؤج مُُّ‬ ‫ؤاح ُص ُرو ُه ْم وا ْق ُعدُواْ هَُل ْم ُك َّل‬ ‫وخ ُذو ُه ْم ْ‬ ‫َح ْي ُث َ‬ ‫َم ْر َص ٍد‪{..‬التوبة‪}5/‬‬ ‫م َّم ٌد َّر ُسو ُل هَّ ِ‬ ‫الل ؤالَّ ِذينَ َم َع ُه َأ ِش َّدا‌و َع َلي الْ ُك َّفا ِر‬ ‫ حُّ َ‬‫حا‌و َب ْي َن ُه ْم ‪{ ..‬الفتح‪}29/‬‬ ‫ُر مَ َ‬ ‫َ‬ ‫ هُو الَّ ِذي أ ْر َس َل َر ُسو َل ُه ب هُْ‬‫ِالدَي ؤ ِدينِ حْ َ‬ ‫ال ِّق‬ ‫لِ ُي ْظ ِه َر ُه َع َلي الدِّينِ ُكلِّ ِه ؤ َل ْو َكر َِه مُْ‬ ‫ال ْش ِر ُكونَ {الصف‪}9/‬‬

‫باسی وەاڵمدانەوەی تۆڵەكردنەوە و مامەڵەی‬ ‫هاوشێوەی رەق بە رەق و هەق بە هەقی كردوە‪،‬‬ ‫هاوكات باسی لێبوردەیی و بەخشینیشی كردوە‪:‬‬

‫‪ -‬تۆڵەی هەق بە هەق‪:‬‬

‫ ‪َ ..‬ف َمنِ ا ْع َتدَي َع َل ْي ُك ْم َفا ْع َتدُواْ َع َل ْي ِه مِ ِب ْثلِ َما‬‫ا ْع َتدَي َع َل ْي ُك ْم‪{ ..‬البقرة‪}194/‬‬ ‫ ‪ ..‬ؤ َقا ِتلُواْ مُْ‬‫ال ْش ِر ِك َ‬ ‫ني َك َا َّ‌فة َك َما يُ َقا ِتلُو َن ُك ْم َكا َّ‌فة‪...‬‬

‫ئەگەر هاتوو هێزی ئایین بۆ‬ ‫خراپە و رق و كینە و زەبر‬ ‫و زەنگ و شەڕی پیرۆز دژی‬ ‫ئەوانی تر بەكارهات‪ ،‬دەبێتە‬ ‫هێزێكی وێرانكەری گەورە‬ ‫{التوبة‪}36/‬‬ ‫ُ‬ ‫حْ‬ ‫ُ‬ ‫مْ‬ ‫ُ‬ ‫ اَ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ؤل ُت َقا ِتلو ُه ْم ِعن َد ال ْسجِ ِد ال َرا ِم َح يَّت يُ َقا ِتلوك ْم‬ ‫ِفي ِه َف ِإن َقا َتلُو ُك ْم َفا ْق ُتلُو ُه ْم‪{ .َ .‬البقرة‪}191/‬‬ ‫‪ -‬بەخشین و لێبوردەیی‪:‬‬

‫الس ِّي َئة حَن ُ‬ ‫ْن َأ ْع َل ُم مِ َبا‬ ‫ ا ْد َف ْع بِالَّ يِت ِه َي َأ ْح َس ُن َّ‬‫َي ِص ُفونَ {املؤمنون‪}96/‬‬ ‫ َ‬‫نس ُواْ الْ َف ْض َل َب ْي َن ُك ْم‬ ‫وأن َت ْع ُفواْ َأ ْق َر ُب لِ َّلت ْقؤي اَول َت َ‬ ‫إ َِّن هّ َ‬ ‫ري {البقرة‪}237/‬‬ ‫الل مِ َبا َت ْع َملُونَ َب ِص ٌ‬ ‫ئیدی ئەوە كە ئەم دەقانە چۆن چۆنی تەفسیر‬ ‫كراون‪ ،‬بە چ ریزبەندی و رێكخستنی ئەولەیاتێك‬ ‫دابەزێنراون‪ ،‬پاشخان و ئاستی هۆشیاری و‬ ‫كەلتووری جیاوازی كۆمەڵگەكان چ كاریگەریەكی‬ ‫لە تێگەیشتن و دابەزاندنی ئەو دەقانەدا هەبووە‪،‬‬ ‫سەرەنجام چ مێژوویەك بەرهەم هاتووە و ئەو‬ ‫مێژووە چەندە گوزارشت لە رۆح و پەیام و‬ ‫ئامانجی ئەو دەقانە و سەدان و هەزاران دەقی‬ ‫تر لە سەرچاوە تەئسیسیەكانی ئایینەكەدا‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەوەیان بابەتێكە مشتومڕ هەڵدەگرێت‪.‬‬ ‫پێداگریكردنی رەوتێكی دیاریكراویش لەسەر‬ ‫ئەوەی ئەو واقیعە مێژووییە گوزارشت لە دەقەكان‬ ‫و ئایینە راستەقینەكە ناكا‪ ،‬تەنیا پاكانەیەكی‬ ‫ئەخالقییە بۆ ئایینەكە و یەكالكردنەوەیشی مەحاڵە‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بەاڵم ئەوە روونە كە ئەوەی لە واقیعدا دەگوزەرێت‬ ‫خودی دەقەكان نین‪ ،‬چونكە دەقەكان لە هەردوو‬ ‫جۆرەكەیان تێدایە‪ ،‬بەڵكو ئەو وێنە جیاوازانەیە كە‬ ‫موسڵمانانی شوێنكەوتووی ئایینەكە لە مێژوودا‬ ‫لە خوێندنەوەی تایبەتی خۆیان بۆ ئەو دەقانە‬ ‫گەاڵڵەیان كردوە‪ ،‬هەربۆیە دەبینین خوێندنەوەی‬ ‫جیاواز و لەوێیشەوە مەزەب و قوتابخانەی فیكری‬ ‫و فیقهی و سیاسیی جیاواز بەرهەم هاتووە‪ ،‬كە‬ ‫هەندێك جار جیاوازیەكەیان تا رادەی نامۆكردنیان‬ ‫بەیەكتر لێك دوور بووە و كار گەیشتۆتە ئەوەی‬ ‫لەسەر جیاوازیی تێگەیشتنی ئایینییان دژ بەیەكتر‬ ‫بوەستنەوە و یەكتر بچەوسێننەوە‪.‬‬ ‫سیستمی بیركردنەوەی ئایینیی باو لە سەدان‬ ‫ساڵەوە تا ئەمڕۆ هێندەی بەشی دووەم‪ ،‬واتە دیوە‬ ‫تۆقێنەر و ترسێنەر و توندوتیژ و رەقەكە زەق‬ ‫دەكاتەوە و گەورە و بچوكی ئێمەی پێ گۆش دەكا‬ ‫و بەوەیش توندوتیژی دەكاتە بنچینە لە هەست‬ ‫و هۆشی مرۆڤی ئیمانداردا‪ ،‬نیو هێندە دیوە نەرم‬ ‫و ئومێدبەخش و ناتوندوتیژییەكە پیشان نادات و‬ ‫كاری بۆ ناكا‪ .‬ئەم پەروەردە ئایینییە ریشەداكوتاوە‬ ‫وای كردوە ئیمانی تاكی موسڵمان هێندەی ئیمانێك‬ ‫بێت زادەی ترس لە رق و خەشم و تۆڵەی خوا‪،‬‬ ‫گۆڕەوشار‪ ،‬عەزابی قەبر‪ ،‬ئەشكەنجە و جەزرەبەی‬ ‫جەهەننەم‪ ،‬هێندە زادەی خۆشەویستیی خوا و‬ ‫پەیوەندیەكی دۆستانەی نێوان خالق و مەخلوق و‬ ‫حەزی نەمری دنیایەكی ئەبەدی و بگرە تەنانەت‬ ‫خۆشی و ناز و نیعمەتەكانی بەهەشتیش نەبێت‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك رەنگە زیادەڕەوی نەبێت ئەگەر بڵێین‬ ‫خەڵك ئەوەندەی ترسی چوونە دۆزەخیانە ئەوەندە‬ ‫خەمی چوونە بەهەشتیان نییە‪.‬‬ ‫ئەم ترسە گەورە و السەنگە لەسەر حسابی‬ ‫لەدەستدانی هەستی خۆشەویستی و متمانە‬ ‫بە خۆشەویست‪ ،‬وای كردوە مرۆڤی موسڵمان‬

‫تەنانەت كاتێكیش بەئەوپەڕی دڵسۆزی و لێبڕان‬ ‫و وردی عیبادەت و ئەركەكانی جێبەجێ دەكات‪،‬‬ ‫هەر بترسێ و بەگومان بێت خوا لێی وەرنەگرێت‬ ‫و سزای بدات‪ ،‬لەكاتێكدا باوەڕیشی وایە خوا‬ ‫ئەرحەمو راحیمینە و دادپەوەریی رەهای هەیە و‬ ‫رەنجی بەندەكانی بەزایە نادات‪ ،‬وەك ئەوەی خوای‬ ‫گەورە بەبیانوو بێت لەوەی شوبهەیەك لە تاعەت‬ ‫و عیبادەتی بەندەكانیدا بدۆزێتەوە تا سزایان بدا‪،‬‬ ‫وەك ئەوەی الی خوا سزادان لەپێش لێخۆشبوون‬ ‫بێت‪ ،‬لەكاتێكدا خوا فەرمویەتی (رەحمەتی من‬ ‫هەموو شتی گرتۆتەوە) (‪ )1‬بەاڵم نەیفەرموە (سزا‬ ‫یاخود خەشمی من هەموو شتێكی گرتۆتەوە)‪.‬‬ ‫ئەم زهنیەتە ئایینییە بااڵدەستە كە بەرهەمی‬ ‫سیستمێكی سەقەتی تێگەیشتن و پەروەردەی‬ ‫ئایینییە‪ ،‬دەكرێت ناوی بنێین (زهنیەتی بێمتمانەیی‬ ‫بە خوا)‪ ،‬وای كردوە زانا و موفتی و فەقیهی‬ ‫موسڵمان لە فتوا و رێنمایەكانیاندا زیاتر بەالی‬ ‫توندگیریدا بچن نەك نەرمگیری یاخود ئاسانگیری‪،‬‬ ‫زیاتر بەالی حوكمدان بە حەرامی و كەراهەدا بچن‬ ‫تا حەاڵڵی یاخود موستەحەب یان موباح‪ ،‬گوایە بۆ‬ ‫زیادە ئیحتیاتە‪ ،‬بەشێوەیەك وەك – هەڵە نەبم‪-‬‬ ‫شێخ یوسف قەرزاوی دەڵێت‪ ،‬ئایین بووەتە كۆمەڵێ‬ ‫ئەحوەتیات!‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە ریوایەتمان هەیە كە پێغەمبەر‬ ‫(د‪.‬خ) هەركات لەنێوان دوو ئەركدا سەرپشك‬ ‫كرابێت‪ ،‬ئاسانەكەیانی هەڵدەبژارد بەو مەرجەی‬ ‫گوناهی تێدا نەبووبێ (‪.)2‬‬ ‫ئەم پەروەدەیە وای كردوە موسڵمانی ئاسایی‬ ‫هەمیشە دوودڵ و راڕا بێت و وركەی ئەوەی‬ ‫هەبێت ئەو كارەی دەیكا شەرعی نەبێت و سزا‬ ‫بدرێت‪ ،‬هەربۆیە زۆرجار خۆ دەبوێرن لە سوود‬ ‫بینین لەو روخسەتانەی وەك ئاسانكاری لە‬ ‫هەندێك دۆخی تایبەتدا بۆ مرۆڤی موسڵمان‬

‫‪107‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪108‬‬

‫دانراون‪ ،‬وەك كورتكردنەوەی نوێژ لە سەفەر‪،‬‬ ‫یان رۆژوونەگرتن لە سەفەر و كاتی نەخۆشیدا‪،‬‬ ‫زۆر كەسم دیوە لە سەفەری دوور و درێژیشدا‬ ‫نوێژ كورت ‪ -‬كۆ (قەسر و جەمع) ناكا‪ ،‬چونكە بەو‬ ‫شێوەیە دڵی ئاو ناخواتەوە و هەست دەكا تاوانبارە!‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا حەدیس هەیە كە پێغەمبەر (درودی‬ ‫(إن هَّ َ‬ ‫خوای لەسەر بێت) فەرمویەتی‪َّ :‬‬ ‫الل حُي ُِّب َأ ْن‬ ‫ِب َأ ْن ُت ْؤ َتي َع َزا ِئ ُمهُ)(‪ )3‬واتە‪:‬‬ ‫ُت ْؤ َتي ُر َخ ُص ُه َك َما حُي ُّ‬ ‫خوا وەك چۆن پێی خۆشە سوود لە عەزایمەكانی‬ ‫(واتە ئەركە قورسەكان) وەربگیرێت‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە پێیشی خۆشە سوود لە روخسەتەكانی (واتە‬ ‫ئاسانكاریەكانی) وەربگیرێت‪.‬‬ ‫لە هەمووی ترسناكتر لەم دیاردەیەدا ئەوەیە‬ ‫لە سایەی ئەو پەروەردە و كەلتوورەدا گرووپە‬ ‫توندڕەو و دڕەكان بەئاسانی سەرهەڵدەدەن‬ ‫و گەشە دەكەن‪ .‬هەر كە زار دەكەنەوە دەبینیت‬ ‫گەروویان پڕپڕە لە دەقەكانی ئایین كە پاڵپشتی‬ ‫لە نەهجەكەیان دەكەن‪ ،‬بەشێك لە نهێنیی سیحر‬ ‫و جازبیەتی ئەو رەوتانەش بەالی توێژی‬ ‫گەنجانی تازەپێگەیشتوو و خوێنگەرمی دینداردا‬ ‫ئەو زمانپڕی و متمانەبەخۆبوونە دەقییەی ئەو‬ ‫جۆرە گرووپانەیە‪ ،‬كە زۆرترین دەق و كەمترین‬ ‫وەگەڕخستنی عەقاڵنیەت و ئینسانیەت و واقیعیەت‬ ‫لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو دەقانە بەخەرج دەدەن‪.‬‬

‫رۆڵی فاكتەری بەشەری‬ ‫لە توندوتیژیی ئایینیدا‬

‫ئەز وای بۆ دەچم ئایین قسەی یەكالكەرەوەی‬ ‫لە جەدەلیەتی توندوتیژی‪ /‬ناتوندوتیژیدا‬ ‫نەكردوە‪ ،‬بەڵكو دەقی بۆ پاڵپشتیی هەردووكیان‬ ‫هەیە و سەركەوتنی هەریەكەیانی بە عەفەویەتی‬ ‫سروشتی مرۆڤ و رەوتی مێژوو سپاردوە‪.‬‬ ‫جا لە بارێكیشدا پەنابردن بۆ توندوتیژی یەكەم‬

‫بژارەیە كە مرۆڤ بەعەفەویی خۆی لە یەكەم‬ ‫كاردانەوەیدا بۆ زەبرێك كە پێی دەكەوێت پەنای‬ ‫بۆ دەبا‪ ،‬ئەوا دەنگی توندوتیژی دلێرتر و نەڕەی‬ ‫نێرتر بووە‪.‬‬ ‫ئەم عەفەویەت و یەكەمبوونەی كاردانەوەی‬ ‫توندوتیژانە نهێنیی پشت ئەو بەرباڵوی و‬ ‫بااڵدەستیەیەتی لە مێژوودا‪ ،‬بەشێوەیەك ئایینیشی‬ ‫– بەو هەموو بانگەشە مرۆڤدۆستانەوە‪ -‬لەگەڵ‬ ‫خۆی راماڵیوە‪ .‬سەرەنجام مرۆڤ سروشتی‬ ‫خۆی بەسەر هەموو شتەكاندا دەسەپێنێت‪.‬‬ ‫ئەو دەتوانێت لە شیرین تاڵ و لە تاڵ شیرین‬ ‫ساز بكات‪ .‬بڕوانە حەزرەتی مەسیح دەفەرموێ‬ ‫«ئەگەر زللەیەكیان لە الی راستت دا الی‬ ‫چەپیشتی بۆ حازر بكە»‪ ،‬هەروەها دەڵێت‬ ‫«دوژمنەكانتان خۆش بوێت و پیرۆزبایی لەوانە‬ ‫بكەن كە نەفرەتتان لێدەكەن»‪ ،‬كەچی مێژووی‬ ‫ئەو ئایینە یەكێك لە خوێناویترین مێژووەكانە‪،‬‬ ‫نەك تەنیا لەنێوان ئەو ئایینە و نەیارەكانیدا‪،‬‬ ‫بگرە لەنێوان ئایینزاكانی هەمان ئایینیشدا‪.‬‬ ‫توانیویانە‬ ‫خۆرئاواییەكان‬ ‫خۆشبەختانە‬ ‫ئەزموون لەو رووداوە تااڵنەی مێژووی دوور‬ ‫و نزیكیان وەربگرن و سەرەتای قۆناغێكی‬ ‫نوێ دەست پێبكەن كە هەموو شتەكان لە‬ ‫خزمەتی ناتوندوتیژیدا بن‪ ،‬النیكەم لەسەر ئاستی‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬ئەم جارەیان ئایینەكەش هاوڕێك لەگەڵ‬ ‫پەیامەكەی حەزرەتی مەسیح و بەپێچەوانەی‬ ‫ئەزموونە مێژووییە توندوتیژەكە‪ ،‬لە خزمەت‬ ‫ئەم رەوتە نوێیەدا تەوزیف دەكرێتەوە‪ .‬ئێستا‬ ‫مەسیحیەت و رەمزە مەسیحیەكان بوونەتە‬ ‫هێمای ئاشتی و پێكەوەژیان نەك شەڕ و شۆڕ‪.‬‬ ‫ئەم گۆڕانەی بەسەر رۆڵی ئایین لە ئەوروپا‬ ‫هاتووە پێمان دەڵێت‪ ،‬ئەگەرچی ئایین خۆی‬ ‫یەكێكە لە پێكهێنەرەكانی كەلتوور و دنیابینیی‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫مرۆڤ و كۆمەڵگەكان‪ ،‬بەاڵم پانتاییەكی فراوانی‬ ‫بیركردنەوە و ژیانیش هێز و هەلومەرج و‬ ‫پێداویستیەكانی دەرەوەی ئایین دایدەڕێژن‬ ‫و سەرەنجامی ئەو پرۆسەیەیش جارێكی تر‬ ‫كاریگەری لە شێوەی تێڕوانین و تێگەیشتنمان لە‬ ‫ئایین دەبێت‪ ،‬واتە عەقڵێكی كراوە و مرۆڤدۆست‬ ‫دەتوانێت ئایینەكەشی ‪ -‬بەچاوپۆشین لە‬ ‫سروشتی دەقەكان و مێژووی ئەو ئایینەش‪-‬‬ ‫بكاتە ئایینێكی مرۆڤدۆست‪ ،‬ئەنجا هێزە‬ ‫مەعنەویەكەی ئایینیش بخاتە خزمەتی ئەو عەقڵ‬ ‫و هەستە مرۆڤدۆستانەوە‪ ،‬بەپێچەوانەوە عەقڵ‬ ‫و هەستێكی داخراو و عاشق بەشەڕ دەتوانێت‬ ‫ئایینەكەی – ئەگەر دەقی زۆر مرۆڤدۆستانەشی‬ ‫تێدا بن‪ -‬لە هەر رۆحیەتێكی مرۆڤدۆستانە خاڵی‬ ‫بكاتەوە و بیكاتە هێزێكی بەهەرمهێنی توندوتیژی‬ ‫و كاولكاری‪.‬‬ ‫شوێنكەوتوانی هەندێ لە ئایینەكان‪ ،‬لەوانە‬ ‫ئایینی مەسیحی‪ ،‬دوای ئەزمونی تەڵخی‬ ‫دەسەاڵتداریی پیاوانی كەنیسە لە سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست لە ئەوروپا و تراژیدیای دادگاكانی‬ ‫پشكنین‪ ،‬بەم ئاقارەدا كاریان كردوە‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫ئیتر ئەو ئایینە خەریكە لە مێژووە تەڵخەكەی‬ ‫دادەبڕێت و لە زەینی گشتیدا وەك پەیامی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سیستمی بیركردنەوەی ئایینیی‬ ‫باو لە سەدان ساڵەوە تا ئەمڕۆ‬ ‫دیوە تۆقێنەر و ترسێنەر و‬ ‫توندوتیژ و رەقەكەی ئایین زەق‬ ‫دەكاتەوە‬

‫ئاشتی و خۆشەویستی وێنا دەكرێت و پاپای‬ ‫كاسۆلیكەكانی دنیا لە قودداسەكانیدا نزا بۆ‬ ‫ئاشتیی جیهانی دەكا‪.‬‬ ‫بەاڵم موسڵمانان تا ئێستا دیلی تین و‬ ‫تاوی نمونە مێژووییەكانی فتوحات و شەڕە‬ ‫شیر و جەدەلیەتی دارولحەرب و دارولسلم و‬ ‫زاڵبوون لەڕێی زەبر و زەنگەوەن‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫گەنجێكی ‪ 18-17‬ساڵ وای لێبێت عاشقی شەڕ‬ ‫و خۆتەقاندنەوە و مرۆڤكوشتن بێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫تەنیا لەسەر ئاستی شەڕی دەرەكی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەسەر ئاستی ملمالنێی هێز و گرووپە سیاسی‬ ‫و مەزەبیەكانیش لەوپەڕی هێز و دڵڕەقیدایە‬ ‫(سەیری تەقینەوە خۆكوژیەكان و شەڕی‬ ‫بێئامانی شیعە و سوننە بكە)‪.‬‬ ‫لەڕێی‬ ‫ناتوندوتیژی‬ ‫لەبارێكدا‬ ‫بەاڵم‬ ‫پەروەردەیەكی پشوودرێژەوە بەرهەم دێت‪،‬‬ ‫هەرگیز ناتوانین هێزی پەروەردەی ئایین لەو‬ ‫پرۆسەیەدا نادیدە بگرین‪ ،‬بەتایبەت لە بارێكدا‬ ‫ئەو توندوتیژیەی ئەمڕۆ بەرۆكی ئەم ناوچەیەی‬ ‫ئێمەی بەپلەی یەكەم گرتووە توندوتیژیەكە فیكر‬ ‫و ئایدیۆلۆژیایەكی دینی لەپشتەوەیە‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫بێڕەحمانە خۆیان و خەڵك دەكوژن ئەوە بەناوی‬ ‫جێبەجێكردنی ویست و فەرمانی خوا و پاراستنی‬ ‫سنوورەكانی خوا و بەرگریكردن لە مەملەكەت‬ ‫و دەسەاڵتی خوا و بۆ بەدەستهێنانی رەزامەندی‬ ‫و بەهەشتی نەبڕاوی خوا دەكەن‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫نەتوانین ئایینەكە بكەینە بزوێنەر و دایەنی‬ ‫ئەو هەستە ناتوندوتیژانەیە‪ ،‬ئەوا بەدڵنیاییەوە‬ ‫دەبێتە دایەنی فەلسەفەی توندوتیژی‪ ،‬بۆیە دەبێ‬ ‫وابكەین النیكەم خزمەت بە توندوتیژیەكە نەكا‪.‬‬ ‫با وا نەزانرێت لەبەردەم توغیانی عەقڵیەتی‬ ‫توندوتیژیی ئایینیدا كە بەرهەمی قۆناغێكی‬ ‫مێژوویی دیاریكراوە‪ ،‬ناتوانرێت و مەحاڵە‬

‫‪109‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫جێپێیەكی بەهێز لەنێو دەقە تەئسیسیەكان‬ ‫بۆ ناتوندوتیژی بدۆزرێتەوە‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫وەك پێشتریش باسمان كرد‪ ،‬دەیان دەق لە‬ ‫قورئاندا هەن رێك دەڵێیت بۆ ئەوە دانراون‬ ‫ئەمڕۆ بەلۆكی دەربهێنرێن و بۆ گەاڵڵەكردنی‬ ‫عەقڵیەتێكی ئایینیی ئاشتیخوازانە و ناتوندوتیژ‬ ‫و مرۆڤدۆست و لێبوردە و كراوە تەوزیف‬ ‫بكرێن‪ ،‬كە رەنگە ئایەتەكانی اَ(ل ِإ ْك َر َاه يِف الدِّينِ ‪)..‬‬

‫(‪( )4‬هُو الَّ ِذي َخ َل َق ُك ْم َف ِمن ُك ْم َكا ِف ٌر و ِمن ُكم ُّم ْؤ ِم ٌن‪)..‬‬ ‫(‪( )5‬و ُقلِ حْ َ‬ ‫ال ُّق ِمن َّربِّ ُك ْم َف َمن َشا‌و َف ْل ُي ْؤ ِمن و َمن‬ ‫َشا‌و َف ْل َي ْك ُف ْر)(‪( )6‬و َل ْو َشا‌و َربُّ َك جَ َ‬ ‫ل َع َل َّ‬ ‫اس ُأ َّم ًة‬ ‫الن َ‬ ‫واحدَ ًة اَ‬ ‫ؤل َي َزالُونَ خُ ْ‬ ‫م َت ِل ِف َ‬ ‫ِ‬ ‫ني‪ِ .‬إالَّ َمن َّر ِح َم َربُّ َك ولِ َذلِ َك‬ ‫َخ َل َق ُه ْم‪.)7()..‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪110‬‬

‫ئەم دەقانە و دەیانی تری لەو شێوەیە كە‬ ‫هەڵگری ئەو مانا و بەهایانەی سەرەوەن‪،‬‬ ‫لەالیەن عەقڵی بااڵدەستی ئایینییەوە سڕ‬ ‫كراون‪ ،‬لەبەرئەوەی لەگەڵ سروشتی عەقڵیەتە‬ ‫مێژووییەكەدا تێك گیراون كە لۆژیكی هێز نەك‬ ‫هێزی لۆژیك بەسەریدا زاڵ بووە‪ ،‬لە دنیای شەڕ‬ ‫و شۆڕ و فتوحات و هێرش و بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫دوژمنانیدا ژیاوە و بەو هەناسە جەنگاوەرانەش‬ ‫مامەڵەی لەگەڵ دەقەكان كردوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بارودۆخە مێژووییەكە زەمینەیەكی‬ ‫بەپیت و لەبار و پاڵپشت بووە بۆ زاڵبوونی‬ ‫كەلتوورێكی توندوتیژی ئایینی كە تا ئەمڕۆیش‬ ‫رووبەرێكی گەورەی لە هزر و هەستی ئایینی‬ ‫داگیركردوە و خۆی وەك وێنەی بەڵگەنەویست‬ ‫و شەرعیی ئایینەكە نمایش دەكات‪ ،‬ئەوا‬ ‫هەلومەجی ئەم قۆناغە مێژووییە ئیتر تەواو لەو‬ ‫قۆناغە دێرینانە جیاوازە‪ ،‬قۆناغ قۆناغی ئاشتیی‬ ‫جیهانی و ئیقلیمی‪ ،‬لێبوردەیی و پێكەوەژیان‪،‬‬ ‫ئازادی و دیموكراسی‪ ،‬خەبات و ملمالنێی‬ ‫مەدەنی و ناتوندوتیژانەیە‪ ،‬ئەو گەالنەی تا‬

‫عەقڵێكی كراوە و مرۆڤدۆست‬ ‫دەتوانێت ئایینەكەشی ‪-‬‬ ‫بەچاوپۆشین لە سروشتی‬ ‫دەقەكان و مێژووی ئەو‬ ‫ئایینەش‪ -‬بكاتە ئایینێكی‬ ‫مرۆڤدۆست‬ ‫دوێنێیش لە شەڕ و خوێن و زەبر و زەنگ‬ ‫گەوزابوون وا هەموو پشت لەو رابردووەیان‬ ‫دەكەن و دێنە نێو جیهانی نوێ‪ ،‬بەو بەهایانەوە‬ ‫باسكران‪ ،‬ئیدی هیچ مانای نییە عەقڵی موسڵمان‬ ‫هەر دیلی وێنە و تێز و ئەزموونە مێژووییەكەی‬ ‫هەزار و ئەوەندە ساڵ لەمەوپێش بێت و لەباتیی‬ ‫ئەزموون وەرگرتن لە دیمەنە تەڵخ و تاڵ و‬ ‫جەرگبڕەكانی كە بەر لە هەر شت بەهاكانی‬ ‫ئایینەكەیان تێدا ژێرپێ خراوە‪ ،‬هێشتا خەمی‬ ‫گەورەی بەرجەستەكردنەوەی كەلتوور و‬ ‫كەلەپووری ئەو مێژووە لە توندوتیژی بێت و‬ ‫بەرنامە بۆ زیندووكردنەوەی ئەزموونەكە بە‬ ‫وردەكاریەكانیەوە لە سەردەمی نوێدا بدا‪ .‬زۆر‬ ‫سەیرە كە پاش نزیكەی ‪ 1400‬ساڵ لە رووداوی‬ ‫كەربەال و شەهیدكردنی ئیمامی حوسێن‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتی ئیسالمیی ئەو كاتەوە‪ ،‬هێشتا‬ ‫موسڵمانی سوننە و شیعە لەسەر ئەو رووداوە‬ ‫یەكتر دەكوژن‪.‬‬ ‫ئیتر كاتی ئەوەیە عەقڵی ئایینی ئەو مێژووە‬ ‫سوورە تێبپەڕێنێت و پێ بنێتە ناو مێژوویەكی‬ ‫سپی‪ ،‬كە لەباتیی رق و زەبر و زەنگ و تاكڕەوی‪،‬‬ ‫خۆشەویستی و لێبوردەیی و ناتوندوتیژی و‬ ‫فرەیی بەسەریدا زاڵ بێت‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سەرچاوە و پەراوێز‪:‬‬

‫‌و اَ‬ ‫ح يِت ِ‬ ‫{العراف‪}156/‬‬ ‫‪ 1‬ئایەتی‪ :‬و َر مْ َ‬ ‫ؤس َع ْت ُك َّل َش ْي ٍ‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪ 2‬حدثنا عبد الله بن مسلمة عن مالك عن ابن‬ ‫شهاب عن عروة بن الزبير عن عائشة رضي الله‬ ‫عنها أنها قالت‪ :‬ما خير رسول الله صلي الله عليه‬ ‫وسلم في أمرين إال اختار أيسرهما ما لم يكن إثما‬ ‫فإن كان إثما كان أبعد الناس منه وما انتقم رسول‬ ‫الله صلي الله عليه وسلم لنفسه إال أن تنتهك حرمة‬ ‫الله تعالي فينتقم لله بها ‪.‬‬ ‫قال المنذري‪ :‬وأخرجه البخاري ومسلم‬ ‫والترمذي ‪.‬‬ ‫‪ 3‬رواه اإلمام أحمد وابن حبان‪ ،‬والبیهقی‬ ‫‪{ 4‬البقرە‪ .}256/‬واتە‪ :‬زۆرلێكردن لە ئایندا نیە‪.‬‬ ‫‪{ 5‬التغابن‪ }2/‬واتە‪ :‬ئەو خەلقی كردون جا‬ ‫هەندێكتان بێباوەڕن و هەندێكتان باوەڕدار‪.‬‬ ‫‪{ 6‬الكهف‪ }29/‬واتە‪ :‬بڵێ راستی لەالیەن‬ ‫پەروەردگارتانەوە‪ ،‬جا كێ ویستی باوەڕ بێنێ با‬ ‫باوەڕ بێنێ و كێیش ویستی باوەڕ نەهێنێ با باوەڕ‬ ‫نەهێنێ‪.‬‬ ‫‪ 7‬هود‪ ،120-119/‬واتە‪ :‬ئەگەر خوا بیویستایە‬ ‫خەڵكی هەموو دەكرد بە یەك ئوممەت‪ ،‬بەالم ئەوان‬ ‫هێشتا جیاوازن‪ ،‬مەگەر ئەوەی خوا رەحمی پێ بكا‪،‬‬ ‫هەر بۆ ئەوەیش دروستی كردوون‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫مرۆڤ و زانستدۆستی له‌نێوان‬ ‫هیۆمانیزم و فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا‬ ‫بوخاری عه‌بدواڵی قه‌سرێ‬ ‫له‌دایكبووی ‪ 1990‬شاری هه‌ولێر‬ ‫قوتابی ماسته‌ره‌ ل ‌ه ئه‌ده‌بی ئینگلیزی‪.‬‬ ‫خاوه‌نی دوو په‌رتوكی وه‌رگێڕدراوه‌‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪112‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫(هیومانیزم‪)Humanism‬‬ ‫مرۆڤگه‌رایی‬ ‫ل ‌ه ئه‌وروپای سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا وه‌ك‬ ‫كاردانه‌وه‌یه‌ك بۆ هزریی ئوسوڵیی مه‌سیحی‬ ‫هاته‌ئاراوه‌‪ ،‬زیاتر دیوێكی ئه‌ده‌بییانه‌شی وه‌رگرت‬ ‫و ل ‌ه تێكسته‌ ئه‌ده‌بییه‌كاندا به‌رجه‌ست ‌ه بوو‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئامۆژه‌كانی كڵێسادا مرۆڤ وه‌النرابوو‪ ،‬ئه‌رزش‬ ‫وبه‌های مرۆڤ جگ ‌ه له‌و ‌ه كه‌ مرۆڤ ئامرازێك ‌ه‬ ‫بۆ په‌رستشی خودا و جێبه‌جێكردنی فه‌رمان ‌ه‬ ‫ئایینیه‌كان زێتر هیچی تر نه‌بوو‪ .‬مافی مرۆڤ و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی مرۆڤبوون ل ‌ه ئامۆژه‌كانی كڵێسادا‬ ‫غیابێكی ڕاسته‌قینه‌یان هه‌بوو‪ .‬هه‌رهێند ‌ه ناوی‬ ‫مرۆڤ ده‌هێنرا تا گوێڕایه‌ڵێكی ڕاسته‌قینه‌ و‬ ‫گوێله‌مستی پیاوانی كڵێسا بێت و فێری بكه‌ن خودا‬ ‫و بوون و ژیان و گه‌ردوون چین‪ .‬مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫ببێته‌ ئه‌و كائینه‌ی ك ‌ه خۆی به‌ عه‌قڵ و ئاوه‌ز و‬ ‫بیركردنه‌وه‌كانی ژیانی خۆی هه‌ڵسوڕێنێت‪ ،‬هه‌رگا‬ ‫مرۆڤ ئاوه‌زی خست ‌ه كار ئیدی گورزێكی كوشنده‌ی‬ ‫داو ‌ه ل ‌ه ڕازیردنی خودا‪ ،‬مرۆڤ بونه‌وه‌رێكی‬ ‫به‌كاربراو (مسیر)ی نائازاده‌‪ ،‬له‌بری ئه‌وه‌ی خۆی‬

‫بیربكاته‌و ‌ه كتێبی پیرۆز و قه‌شه‌ بیرده‌كه‌نه‌و ‌ه و‬ ‫پێی ده‌ڵێن كامه‌ شتێ باش و ئه‌رێنیی ‌ه و كامانه‌ش‬ ‫خراپ و ناحه‌ز‪ .‬كلێسا هێنده‌ی ناوی خودای ده‌هێنا‬ ‫وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ لێترسان‪ ،‬هێند ‌ه باسی میهر‬ ‫و مرۆڤدۆستی و لوتفشیرینی خوای نه‌ده‌كرد‪.‬‬ ‫بوونی ئافره‌ت شه‌رمێكی په‌نهانیی بوو‪ ،‬تاوانی ئه‌و‬ ‫دووهێند ‌ه هه‌ژمار ده‌كرا‪ ،‬چون دای ‌ه حه‌وا زووتر‬ ‫تاوانێكی به‌ مرۆڤایه‌تی ئه‌نجامدابوو له‌و باخچه‌ی‬ ‫(ئه‌ده‌ن) كه‌ خوا بۆ مرۆڤی فه‌راهه‌مهێنابوو! پیاوانی‬ ‫كڵێسا سڵیان له‌و ‌ه نه‌ده‌كرده‌و ‌ه ك ‌ه هه‌میشه‌ ئه‌و ‌ه‬ ‫دووباره‌بكه‌نه‌و ‌ه ك ‌ه مرۆڤ بونه‌وه‌رێكی شه‌رمن‬ ‫و خه‌جاڵه‌تبار ‌ه له‌ ئاستی خودا‪ ،‬چونكه‌ هه‌میش ‌ه‬ ‫ڕووی ب ‌ه تاوانی یه‌كه‌م (‪ )the origin sin‬ره‌ش‬ ‫و نزمه‌‪ .‬الی كڵێسای سه‌ده‌كانی ناوه‌راست‪ ،‬زانست‬ ‫هێنده‌ی هه‌وڵێك ‌ه بۆ یاخییبوون ل ‌ه كتێبی پیرۆز و‬ ‫ترسان له‌خودا‪ ،‬هێنده‌ ئامڕازێكی به‌خته‌وه‌ری نیی ‌ه‬ ‫بۆ مرۆڤ‪ .‬پێده‌چێت ئه‌فسانه‌ی یۆنانی (ئاگره‌كه‌ی‬ ‫پرۆمیسیۆس) باشتر ئه‌و ترسه‌ی كلێسا ل ‌ه زانست‬ ‫بۆ ئێم ‌ه ڕاڤه‌ بكات‪.‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سه‌نته‌ربوونی مرۆڤ و ڕه‌هه‌ند و ئاریشه‌كانی مرۆڤبوون یه‌كێكه‌ له‌و ئاریش ‌ه‬ ‫گرنگ و به‌هه‌ندوه‌رگیراوانه‌ی كه‌ ته‌واوی ئایدۆلۆژیاكان و نێوه‌نده‌ ئه‌كادێمی و ئایینی‬ ‫و هزرییه‌كانی به‌خۆیه‌و‌ه سه‌رقاڵكردوه‌‪ ،‬ئه‌و باس ‌ه خۆی له‌و پرسیارانه‌دا ده‌بینێته‌وه‌ كه‌‪:‬‬ ‫ئایا مرۆڤ نێوه‌ند و چه‌قی ئه‌م گه‌ردونه‌ی ‌ه یاخود خودا؟ ئایا ژیانی مرۆڤ له‌خزمه‌تی‬ ‫مرۆڤدای ‌ه یان خودا؟ ئایا ئایین له‌خزمه‌تی مرۆڤدایه‌ یان مرۆڤ له‌ خزمه‌تی ئاییندایه‌؟‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان خودا و مرۆڤ چییه‌؟ ئه‌م پرسیارانه‌ ته‌نها پرسیارگه‌لێك نین و‬ ‫وه‌اڵمه‌كانیشیان وه‌اڵمگه‌لێكی كالسیكی و سێنا نین كه‌ به‌چه‌ند دێڕێك به‌كۆتا بگه‌ن‬ ‫و به‌ سێنایی خاڵیان بۆ دابنرێن! به‌ڵكو هه‌ركام له‌م پرسیاران ‌ه له‌ڕاستیدا پرسێك‬ ‫ده‌وروژێنن و ده‌روازه‌ی فه‌لسه‌فیی فره‌ڕه‌هه‌ند ئاوه‌اڵ ده‌كه‌ن بۆ گفتوگۆ و لێڕامان‪.‬‬

‫‪113‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪114‬‬

‫یۆنانی ‌ه كۆنه‌كان ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێن ك ‌ه گوای ‌ه‬ ‫كاتی خۆی خودای خواكان (زیۆس)‪،‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫بونه‌وه‌ره‌ خراپه‌كانی تری له‌ناو بردن‪،‬دوو‬ ‫بونه‌وه‌ری له‌سه‌ر زه‌وی جێگیركرد‪ ،‬ئه‌و دوو‬ ‫بونه‌وه‌ره‌ش ‪-‬به‌گوته‌ی هێندێك‪-‬دوو مرۆڤ بوون‪،‬‬ ‫یه‌كێكیان ناوی (پڕۆمیسیۆس) بوو‪ ،‬ئه‌وی تر ناوی‬ ‫(ئیپمیسیۆس)‪ ،‬هێندێك ده‌ڵێن گوای ‌ه ئیپمیسیۆس‬ ‫ئاماژه‌ بووه‌ بۆ به‌نی ئاده‌م‪ ،‬وه‌لێ پرۆمیسیۆس‬ ‫ئاماژ ‌ه بوو ‌ه بۆ شه‌یتان‪ ،‬ب ‌ه هه‌ر حاڵ‪ ،‬ئه‌م دوو‬ ‫بونه‌وه‌ر ‌ه ته‌واو پشتگوێ خرابوونله‌الیه‌ن (زیۆس)‬ ‫ه‌وه‌‪ ،‬توانای بیركردنه‌وه‌ی ئازادانه‌یان نه‌بوو‪،‬‬ ‫نه‌یانده‌توانی كشتوكاڵ بكه‌ن‪ ،‬كوخه‌ڵیت و وارێكی‬ ‫گه‌رم بۆ خۆیان بینا بكه‌ن‪ ،‬نه‌یانده‌زانی چلۆن‬ ‫جلوبه‌رگ ساز بكه‌ن‪ ،‬ئاسن ده‌ربهێنن و چه‌قۆ‬ ‫و ئامرازه‌كانی چێشتخانه‌ی پێ ساز بكه‌ن‪ .‬ب ‌ه‬ ‫كورتیه‌كه‌ی له‌ نه‌زانین و پشتگوێخرانێكی ته‌واودا‬ ‫ده‌ژیان‪ ،‬چونكه‌ (زیۆس) وه‌های پێ په‌سه‌ند بوو‪،‬‬ ‫تا هه‌میشه‌ ئه‌وان حه‌وجێی خودا بن و لێی بترسن‬ ‫و فه‌رمانبه‌رداری بن!به‌اڵم ڕۆژێكیان پرۆمیسیۆس‬ ‫بیری له‌و ‌ه كرده‌و ‌ه ك ‌ه له‌و تاریكییه‌ ڕاسته‌قینه‌ی ‌ه‬ ‫ڕزگاریان بێت‪ ،‬ئیدی بیرۆكه‌ی ئه‌وه‌ی هات ‌ه‬ ‫ئاوه‌ز ك ‌ه بچێ ل ‌ه شاری خواكان (ئۆله‌مپیۆس)دا‬ ‫ئاگری پیرۆز بدرێت‪ .‬ئه‌و ئاگره‌ هه‌م زانسته‌‪ ،‬هه‌م‬ ‫ماریفه‌ته‌‪ ،‬هه‌میش ڕووناكی و گه‌رمی‪ .‬ئیدی توانی‬ ‫چڵێك قرچه‌ی ئه‌و ئاگر ‌ه بهێنێته‌و ‌ه سه‌ر ڕووی‬ ‫زه‌وی‪ ،‬له‌وێو ‌ه فێری چێشتلێنان و ماڵداری بوون‪،‬‬ ‫ماڵیان ساز كرد‪ ،‬ئاسنیان ده‌رهێنا و گاسنیان پێ‬ ‫دروستكرد تا كشتیاریی پێبكه‌ن‪ ،‬فێری چێكردنی‬ ‫گوند بوون و شارستانیه‌ت ده‌ستی پێكرد‪ .‬له‌وه‌ش‬ ‫زێتر‪ ،‬ئه‌و ئاگر ‌ه ڕووناكی ماریفه‌ت و زانستی‬ ‫پێبه‌خشین و ئیدی چیتر هێند ‌ه له‌ (زیۆس)‬ ‫نه‌ده‌ترسان‪ ،‬چون ده‌یانتوانی خۆیان خۆبژێنن و‬ ‫مه‌داری خۆڕاپه‌ڕاندنیان به‌ شێوه‌یه‌كی ئاقڵمه‌ندان ‌ه‬

‫هزری ئیسالمی زۆر‬ ‫مرۆڤگه‌رانه‌ی ‌ه و مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫مه‌نزومه‌ی هزریی ئیسالمیدا‬ ‫چه‌قی گرنگیپێدانی شه‌ریعه‌ته‌‬

‫ساز بده‌ن‪ .‬له‌مه‌و ‌ه توانستی مرۆڤ زیادی كرد‪،‬‬ ‫توانستی زیۆس –وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ خودا‪ -‬كه‌می‬ ‫كرد‪ .‬به‌و ئه‌فسانه‌ی ‌ه بێت‪ ،‬ئیدی له‌وساو ‌ه زیۆس‬ ‫ڕقی ئه‌وه‌ی ل ‌ه مرۆڤ هه‌ڵگرتو ‌ه ك ‌ه مرۆڤ خاوه‌نی‬ ‫ئاگری پیرۆزه‌‪ ،‬چونك ‌ه شه‌یتان مرۆڤی بۆ ئه‌و دزین ‌ه‬ ‫هه‌ڵخه‌ڵه‌تاند‪ ،‬خودا ڕقی ئه‌وه‌ی ل ‌ه مرۆڤ گرتو ‌ه ك ‌ه‬ ‫مرۆڤ پشتی ب ‌ه عه‌قڵ و هۆشی به‌ست و ئیدی بوو‬ ‫ب ‌ه خاوه‌نی زانست‪ .‬له‌وساكه‌و ‌ه گوای ‌ه هه‌رچمكێك‬ ‫له‌ زانست پێش بكه‌وێت چمكێك ل ‌ه توانستی‬ ‫مرۆڤ به‌رز ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌ مشورگێڕییه‌تی خودا‬ ‫كه‌مده‌بێته‌وه‌‪ .‬به‌و ئه‌فسانه‌یه‌بێت ژیریی مرۆڤ‬ ‫هه‌میشه‌ له‌ملمالنێدایه‌ له‌گه‌ڵ ماریفه‌تی خودا‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫تا مرۆڤ وه‌دوای قسه‌كانی ژیریی بكه‌وێت زێده‌تر‬ ‫له‌ خودا دورده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬ئا ئه‌مه‌یه‌ ئه‌فسانه‌ی‬ ‫(ئاگری پیرۆز و پرۆمیسیۆس)‪ .‬ده‌توانین بڵێین‬ ‫كه‌ ئامۆژه‌كانی كڵێسا و پیاوانی ئاینی مه‌سیحی‬ ‫به‌رجه‌سته‌یه‌كی كرداریی ئه‌م ئه‌فسانه‌ی ‌ه بوون‪،‬‬ ‫چونك ‌ه الی ئه‌وان فێربوونی ماریفه‌ت و زانین‬ ‫وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی ئاقڵمه‌ندان ‌ه له‌ده‌ره‌وه‌ی كڵێسا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پشت به‌ستن ب ‌ه ئه‌زموون و زانست و فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫جۆرێك بوو له‌ به‌ره‌نگاریی (تحدی)ی خودا و‬ ‫په‌رتوكه‌كه‌ی‪ ،‬بۆی ‌ه دژایه‌تییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و‬ ‫زاناو بیرمه‌ندانه‌یان ده‌كرد ك ‌ه له‌ده‌ره‌وه‌ی ئایین‬ ‫به‌دوای هه‌قیقه‌تدا ده‌گه‌ڕان‪ ،‬یان ژیریی خۆیان‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ده‌خسته‌گه‌ڕ بۆ فێربوون‪ .‬ب ‌ه هه‌مانشێوه‌ش‪،‬‬ ‫بیرمه‌ند و فه‌لسه‌فه‌كارانی ئه‌وساش پێیان وابوو‬ ‫هه‌ر لێكدانه‌وه‌یه‌كی الهوتیی بۆ سێكوچكه‌ی (بوون‪،‬‬ ‫ژیان و مرۆڤ) جۆرێكه‌ ل ‌ه گه‌مژه‌یی و دواكه‌وتویی‬ ‫ژیری‪.‬‬ ‫له‌ڕاستیدا ئه‌فسانه‌ی (ئاگری پیرۆز) ته‌نها‬ ‫ئه‌فسانه‌و چیرۆكێكی خه‌یاڵیی به‌رئاگردان نییه‌ و‬ ‫به‌س‪ ،‬به‌ڵكو به‌جۆرێك له‌ جۆره‌كاندیوی پشته‌وه‌ی‬ ‫عه‌قڵیه‌تی (هیۆمانیزم)ه‌‪ .‬فه‌یله‌سوفی فه‌ڕه‌نسی‬ ‫(ژان پۆل سارته‌ر)یش ك ‌ه هیومانیستێكی مۆدێرن ‌ه‬ ‫په‌رتوكێكی هه‌ی ‌ه به‌ناوی (بوونگه‌رایی ڕه‌وتێكی‬ ‫مرۆڤگه‌ریی ‌ه ‪)Existentialism Is Humanism‬‬ ‫ل ‌ه وتارێكدا ده‌ڵێت به‌ناوی (مرۆڤ خۆی خۆی‬ ‫دروست ده‌كات)‪.‬هیۆمانیزم له‌دژی سته‌می كڵێسا‬ ‫ل ‌ه مرۆڤی ئه‌وروپی هاته‌كایه‌وه‌‪ ،‬مرۆڤی كرد ‌ه چه‌قی‬ ‫گه‌ردوون و گرنگیپێدانه‌كانی‪ ،‬بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش‬ ‫گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ كه‌له‌پوری فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانی كالسیك‪.‬‬ ‫له‌وێدا تام و بۆی ئه‌وه‌یان دۆزیه‌وه‌ ك ‌ه مرۆڤ‬ ‫شكۆی ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه به‌به‌كارهێنانی ئاوه‌ز و‬ ‫ژیرییه‌كه‌ی ببێت ‌ه سه‌رداری زه‌مین و ده‌توانێت‬ ‫خاوه‌نی شارستانیه‌ت بێت و له‌و تاریكییه‌ش‬ ‫بێت ‌ه ده‌ره‌وه‌ ك ‌ه به‌ناوی تاوانی یه‌كه‌مه‌و ‌ه بۆی‬ ‫سازكراوه‌‪ .‬بۆی ‌ه له‌بری ئه‌وه‌ی مرۆڤ خزمه‌تكاری‬ ‫گه‌ردوون بێت‪ ،‬ئیدی كاتی ئه‌وه‌بوو بڵێن گه‌ردوون‬ ‫خزمه‌تی مرۆڤ ده‌كات‪ .‬له‌بری ئه‌وه‌ی زانست‬ ‫مایه‌ی توڕه‌بوونی خوا (یان خواكان) بێت ل ‌ه‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬ئیدی زانست مایه‌ی ڕزگاریی مرۆڤ ‌ه ل ‌ه‬ ‫تاریكی و نه‌هامه‌تیه‌كان‪ .‬لێره‌دا نامه‌وێت ئه‌و ‌ه‬ ‫بڵێم ك ‌ه سه‌رجه‌می فه‌یله‌سوف و زاناكان به‌گژ‬ ‫كڵێسادا چوونه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌مه‌وێت ئه‌و ‌ه بڵێم ك ‌ه‬ ‫دۆزینه‌و ‌ه زانستیه‌كان شه‌ڕێك بوون له‌الیه‌ن ده‌زگا‬ ‫زانستیه‌كانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌ی كڵێسا ده‌كران‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك ل ‌ه چیرۆكی (پرۆمیسیۆس)یشدا وه‌هایه‌‪.‬‬

‫هیۆمانیزم–وه‌ك ڕاڕه‌وێكی ئایدۆلۆژی و الی‬ ‫هێندێك كه‌سیش وه‌ك ئایینێك‪ -‬بڕوای به‌وه‌ هه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه مرۆڤ حه‌وجێی ئه‌وه‌ نیی ‌ه ك ‌ه بۆ ژیانێكی دیكه‌ی‬ ‫دوارۆژ بژیت‪ ،‬به‌ڵكو به‌و زانسته‌ی ك ‌ه هه‌یه‌تی‬ ‫ئه‌وه‌ی لێ چاوه‌ڕوانده‌كرێت ك ‌ه ئه‌و زه‌ویه‌ی ئێره‌ی‬ ‫ئاوه‌دان و ڕۆشنا بكات و تێیدا بحه‌سێته‌وه‌‪ ،‬تا به‌و‬ ‫جۆره‌ی ده‌یهه‌وێت ڕابوێرێت‪ .‬بڕوای به‌ مه‌بده‌ئی‬ ‫كارپیدیۆم (‪ )carpediem‬هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌مانای ئه‌و ‌ه‬ ‫دێت (تا پێت ده‌كرێت ئه‌مرۆ به‌خۆشی بژی و‬ ‫بیر ل ‌ه سبه‌ی مه‌كه‌ره‌وه‌)‪( ،‬كارپیدیۆم) له‌ ئه‌ده‌بی‬ ‫ئینگلیزیدا به‌ ئاشكرایی هه‌یه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت ل ‌ه شیعری‬ ‫رۆمانتیكی‪ .‬الی هیومانیسته‌كان مرۆڤ پیرۆزییه‌كی‬ ‫گومانهه‌ڵنه‌گری هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌ش هه‌مو ئایدۆلۆژیاكان‬ ‫ده‌بێت له‌خزمه‌تی ئه‌و پیرۆزیی ‌ه بێسنوره‌ی‬ ‫مرۆڤدابن و خۆشڕابوێریه‌كه‌ی مرۆڤ فه‌راهه‌م‬ ‫بێنن‪ .‬هیومانیزم ئازادیه‌ ڕه‌هاكانی مرۆڤ ده‌كات ‌ه‬ ‫چه‌قی مه‌به‌ست ‌ه بااڵكان‪ ،‬ماف و ئازادی مرۆڤ و‬ ‫خۆشڕابوێری مرۆڤ به‌ نمره‌ی یه‌كه‌م ده‌زانێت‪،‬‬ ‫جا ئه‌وجار شتانی دیكه‌ی وه‌ك ئایین و ئه‌خالق‬ ‫و ‪...‬هتد‪ ،‬ته‌نانه‌ت مرۆڤ هێند ‌ه به‌پیرۆز ده‌زانێت‬ ‫تا ئه‌و ڕێژه‌یه‌ی هێندێك له‌ هیومانیسته‌كان مرۆڤ‬ ‫«به‌خواوه‌ند» ده‌كه‌ن‪.‬فه‌یله‌سوف و زانای به‌ریتانی‬ ‫(یولیان هاكسلی) پێی وای ‌ه كه‌ ئیدی مرۆڤ حه‌وجێی‬ ‫ئه‌و ‌ه نیی ‌ه زانست ل ‌ه خوداوه‌نده‌وه‌ فێرببێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫مرۆڤ ئێستا خاوه‌نی پێشكه‌وتوترین زانست ‌ه و به‌و‬ ‫زانسته‌ی ده‌زانێت نهێنی هه‌وره‌تریشقه‌ و بروسك ‌ه‬ ‫وباران چییه‌‪ ،‬خۆی ده‌بێته‌ خواوه‌ند له‌جێگه‌ی‬ ‫خودا‪.‬گرنگترین شتیش ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ ماریفه‌ت و‬ ‫زانست و فێربوون له‌ هزری هیۆمانیستیدا یه‌كڕا‬ ‫و هاوته‌با نییه‌ له‌گه‌ڵ ئایین و فێركار ‌ه ئایینیه‌كاندا‪.‬‬ ‫الی هیۆمانیسته‌كان (زانست) چونكه‌ په‌یوه‌سته‌ ب ‌ه‬ ‫مرۆڤه‌و ‌ه و كه‌سبی ده‌ستی مرۆڤه‌‪ ،‬بۆی ‌ه جێگه‌ی‬ ‫به‌پیرۆز زانینه‌‪ ،‬گۆشه‌یه‌ك ‌ه كه‌ تێدا به‌ره‌نگای مرۆڤ‬

‫‪115‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪116‬‬

‫دژ ب ‌ه ئایین ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫له‌ سیسته‌می هزریی ئیسالمیدا‪ ،‬ئه‌م تێڕوانین ‌ه‬ ‫هیۆمانسیتی ‌ه جێگه‌ی مشتومڕێكی قوڵ و ئاڵۆزه‌‪.‬‬ ‫پێویسته‌ ئه‌و ‌ه بڵێم كه‌ هیومانیزم له‌ هه‌ناوی‬ ‫مه‌سیحیه‌تدا دروست بوو‪ ،‬بۆی ‌ه به‌راوردكردنی‬ ‫له‌گه‌ڵ ئیسالمدا شتێكی به‌رهه‌مدار و به‌پیت نییه‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت زۆریش سه‌خته‌‪ .‬ده‌گونجێت ڕه‌وتی‬ ‫هیومانیزم وه‌ك ئایدۆلۆژیا له‌گه‌ڵ ئیسالمدا به‌راورد‬ ‫بكه‌ین به‌اڵم هیومانیزم وه‌ك چه‌ند ڕێبیرێك ك ‌ه‬ ‫نرخ بۆ ئازادی مرۆڤ داده‌نێت ناگونجێت له‌گه‌ڵ‬ ‫ئیسالمدا وه‌ك شتێكی دژه‌وانه‌و لێكنه‌چوو به‌راورد‬ ‫بكرێن‪ .‬بازنه‌ و بارگه‌ی ئیسالم له‌گه‌ڵ هیومانیزم‬ ‫نه‌ سالیبه‌ و نه‌ موجه‌ب‪ ،‬به‌ڵكو زۆر له‌و ‌ه ئاڵۆزتره‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه زۆرشتدا پێكده‌گه‌نه‌وه‌ و یه‌كتر بینا ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌زۆر شتی دیكه‌شدا ب ‌ه ئاشكرا پێچه‌وان ‌ه‬ ‫ڕاده‌وه‌ستن‪ .‬ڕوونتر بڵێم‪ ،‬هزری ئیسالمی زۆر‬ ‫مرۆڤگه‌رانه‌یه‌و مرۆڤ ل ‌ه مه‌نزومه‌ی هزریی‬ ‫ئیسالمیدا چه‌قی گرنگیپێدانی شه‌ریعه‌ته‌‪ ،‬ئاخر‬ ‫ئیسالم ن ‌ه ئه‌و ته‌سكبینیه‌ی كڵێسای ‌ه بۆ په‌یوه‌ندی‬ ‫نێوان مرۆڤ و خودا‪ ،‬نه‌ ئه‌و بوغرابوون و‬ ‫له‌خۆباییبوونه‌ی مرۆڤ ‌ه به‌رامبه‌ر به‌ خودا ك ‌ه خۆی‬ ‫بخات ‌ه شوێنی ئه‌و‪ .‬مرۆڤ ل ‌ه ئیسالمدا بونه‌وه‌رێكی‬ ‫دوجه‌مسه‌ره‌یه‌‪ ،‬دیوێكی پڕ ل ‌ه فه‌زیڵه‌تی هه‌ی ‌ه‬ ‫چونك ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه به‌ ئاسمانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه‬ ‫سۆنگه‌ی ئه‌وه‌ی كه‌ رۆحی پیرۆزی خودای تێدا‬ ‫ده‌دره‌وشێته‌وه‌‪ ،‬له‌هه‌مانكاتیشدا دیوێكی زه‌میینی‬ ‫ئاژه‌ڵیانه‌ی هه‌یه‌ كه‌ به‌ غه‌ریزه‌كانی تێراو و پڕ‬ ‫كراوه‌‪ .‬بۆی ‌ه بوونی مرۆڤ ن ‌ه هێنده‌ نزمده‌روون ‌ه‬ ‫ك ‌ه هه‌میش ‌ه پێویستی ب ‌ه سه‌ركۆنه‌ی ده‌روون‬ ‫بێت وه‌ك ئامۆژ ‌ه كڵێساییه‌كان وای ب ‌ه په‌سه‌ندی‬ ‫ده‌زانن‪ ،‬نه‌ هێنده‌ش به‌رزشكۆ و پیرۆزپایه‌ ی ‌ه‬ ‫وه‌ك هیۆمانسیته‌كان لێی ده‌نۆڕن و ده‌یكه‌ن ب ‌ه‬ ‫جێداری خودا‪ .‬باشترین پێناسه‌ی مرۆڤ ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬

‫به‌ڕێزترین دروستكراوی خوای ‌ه و كه‌ره‌م و ڕێز و‬ ‫به‌هه‌ندزانینی تایبه‌تی خوایی هه‌یه ‌(و َل َق ْد َك َّر ْم َنا َبنيِ‬ ‫‌اَ َد َم) اإلسرا ‪.70‬‬ ‫خاڵ ‌ه جه‌وهه‌رییه‌كانی ئیسالم و فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫مرۆڤگه‌رایی له‌وه‌دا به‌ پرد ده‌بن و پێكده‌گه‌ن ك ‌ه‬ ‫هه‌ردوال گرنگی به‌ شكۆ و ڕێز و ڕۆحی بااڵی‬ ‫مرۆڤ ده‌ده‌ن‪ .‬پێیانوایه‌ كه‌ مرۆڤ سه‌رداری ئه‌م‬ ‫ژیانه‌یه‌ و ژیان بۆ ئه‌و بینا و سازكراو ‌ه تا تێیدا‬ ‫بحه‌سێته‌وه‌ و ئۆخشژن و ئاسوده‌یی بچێژێت‪.‬‬ ‫ئاخر هه‌م ئیسالم ل ‌ه چوارچێو ‌ه مێژوییه‌كه‌ی‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانیدا و هه‌میش هیومانیزم هه‌وڵێكی‬ ‫ڕادیكااڵنه‌یان دا بۆ ده‌رهێنانی مرۆڤ له‌ دۆزه‌خی‬ ‫كۆیالیه‌تی و نه‌ریتگه‌رای كۆمه‌ڵگه‌ی خێڵه‌كی‬ ‫و دواكه‌وتوو‪ .‬ئیسالم له‌سه‌رده‌مێكدا هات ك ‌ه‬ ‫جاهیلییه‌تی عه‌ره‌ب ته‌نگی ب ‌ه ئازادیه‌كان و‬ ‫كه‌رامه‌تی مرۆڤ هه‌ڵچنیبوو‪ ،‬ڕه‌وتی مرۆڤگه‌راییش‬ ‫وه‌ك كاردانه‌و ‌ه له‌سه‌رده‌مێكدا قوتبوویه‌و ‌ه ك ‌ه‬ ‫كڵێسا گرنگی به‌ (نامۆكردن)ی مرۆڤ ده‌دا‪ ،‬گرنگی‬ ‫به‌و ‌ه ده‌دات ك ‌ه مرۆڤ جه‌سته‌ی پێشێل بكات‬ ‫بۆ تێركردنی رۆحانیه‌تی‪ .‬هه‌ردوال ئیسالم و‬ ‫هیومانیزمی نائایدۆلۆژی پێیانوای ‌ه كه‌ مرۆڤ ئیدی‬ ‫ئۆباڵی (تاوانی یه‌كه‌م)ی باو ‌ه ئاده‌م و دایه‌ حه‌وای‬ ‫له‌سه‌ر نییه‌‪ ،‬مرۆڤ كه‌ له‌دایك ده‌بێت بێتاوان ‌ه و‬ ‫په‌ڕه‌یه‌كی سپیی بێ په‌ڵه‌یه ‌(مامن مولود اال یولد‬ ‫علی الفگره‌) و اَ‬ ‫(ول َت ِز ُر وا ِز َر ٌة ِو ْز َر ُأ ْخ َري) الزمر (‪.)7‬‬ ‫هه‌روه‌ها خاڵێكی دیكه‌ی هاوبه‌ش له‌نێوانیاندائه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه مرۆڤ ئه‌ركی ئاوه‌دانكاری و جێنیشینی و‬ ‫سه‌رداری ئه‌م گه‌ردون و ژیانه‌ی له‌سه‌ر شانه‌‪،‬‬ ‫زه‌مین بۆ مرۆڤ خراوه‌ت ‌ه سه‌ر پشت تا مرۆڤ‬ ‫ئه‌ركی ئاوه‌دانكاریی و ژیانسازیی ڕابپه‌ڕێنێت‪.‬‬ ‫خوا ل ‌ه قورئاندا ئه‌فه‌رموێت ( ِإنَّا َع َر ْض َنا اَال َما َن َة َع َلي‬

‫ي ِم ْل َن َها َ‬ ‫اؤات اَ‬ ‫الس َم ِ‬ ‫ؤال ْر ِ‬ ‫ؤأ ْش َف ْقنَ‬ ‫ض جْ ِ‬ ‫ؤال َبالِ َف َأ َبينْ َ َأ ْن حَ ْ‬ ‫َّ‬ ‫إْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫الن َس ُ‬ ‫ان) االحزاب (‪ .)71‬بۆیه‌ش هه‌ڵ ‌ه‬ ‫ؤحل َها ِ‬ ‫ِم ْن َها مَ َ‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫نییه‌ ئه‌گه‌ر بڵێم هه‌روه‌ك چۆن له‌ هیومانیزمدا‬ ‫مرۆڤ سه‌نته‌ری گرنگیپێدانی گه‌ردوونه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئیسالمیشدا مرۆڤ سه‌رداری خه‌اڵتكراوی ئه‌م‬ ‫گه‌ردونه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم خاڵی جیاوازی نێوان ئه‌م دوو‬ ‫سه‌نته‌ر بوون ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ ل ‌ه هیومانیزمدا مرۆڤ‬ ‫خۆی به‌ شان و باڵ و ده‌سته‌اڵتپێدانی خۆی و‬ ‫ب ‌ه ئازادی و جه‌سووریی خۆی خۆی كردو ‌ه ب ‌ه‬ ‫سه‌رداری گه‌ردون‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ئیسالمدا مرۆڤ ئه‌و‬ ‫سه‌ردارییه‌ی له‌الیه‌ن خوای مشورگێڕه‌و ‌ه وه‌ك‬ ‫خه‌اڵت و ڕێزلێنانه‌و ‌ه پێبه‌خشراوه‌‪ .‬مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫ئیسالمدا به‌ره‌نگاری خوا ناكات بۆ ئه‌وه‌ی ببێت ‌ه‬ ‫سه‌رده‌ست و قسه‌ڕۆیشتووی سه‌ر زه‌مین‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ل ‌ه چیرۆكی (پرۆمیسیۆس) دا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫خوا ب ‌ه ویستی خۆی و ب ‌ه قسه‌ی خۆی مرۆڤی‬ ‫كردوه‌ به‌ جێنیشینی خۆی له‌سه‌ر زه‌وی ( ِإنِّي َجا ِع ٌل‬ ‫يِف اَال ِ‬ ‫رض ) البقر ‌ه (‪.)30‬‬ ‫جه‌وهه‌ریترین خاڵی جیاواز و ده‌به‌رێكڕاچونی‬ ‫نێوان هیومانیزم و سیسته‌می هزریی ئیسالمی له‌م‬ ‫دوو حاڵه‌ته‌ی خواره‌وه‌دای ‌ه كه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬هیومانیسته‌كان وای ده‌بینن ك ‌ه به‌و پێیه‌ی‬ ‫كه‌ مرۆڤ پیرۆزترین بوونی ئه‌م گه‌ردونه‌یه‌‪ ،‬كه‌وای ‌ه‬ ‫دانانی هه‌ر سنورێك بۆ ئازادیه‌كه‌ی جۆرێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێشێلكاریی به‌رامبه‌ر به‌ ئازادیه‌كانی‪ .‬مرۆڤ كاتێك‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هیومانیزم وه‌ك چه‌ند ڕێبیرێك‬ ‫ك ‌ه نرخ بۆ ئازادی مرۆڤ‬ ‫داده‌نێت ناگونجێت له‌گه‌ڵ‬ ‫ئیسالمدا وه‌ك شتێكی دژه‌وان ‌ه‬ ‫و لێكنه‌چوو به‌راورد بكرێن‬

‫ده‌توانێت پیرۆزیی خۆی به‌رجه‌ست ‌ه بكات ك ‌ه‬ ‫هیچ سنورێك بۆ ئازادی ‌ه ڕه‌هاكانی بونی نه‌بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا مرۆڤ بونه‌وه‌رێكه‌ ب ‌ه‬ ‫ئازادی له‌دایك ده‌بێت‪ ،‬ب ‌ه ئازادی ئاین و سیاسه‌ت‬ ‫و بیروڕا ئایدۆلۆژیه‌كانی موماره‌سه‌ده‌كات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ئازادیش ده‌مرێت‪ ،‬به‌اڵم هیچكات ئه‌م ئازادیه‌ی‬ ‫بێسنور و بێمه‌ودا نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه تێڕوانینی ئیسالم‬ ‫بۆ ئازادی وه‌هایه‌ ك ‌ه ئازادی هه‌میش ‌ه ڕووبه‌ردار ‌ه‬ ‫و ب ‌ه كۆمه‌ڵێك دیسپلین و مه‌بده‌ئی تر ڕه‌نگڕێژ‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی بۆ ئازادی وه‌های ‌ه ك ‌ه‬ ‫ئازادی سوڕێكی هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنه‌ری هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ركاتێك‬ ‫مرۆڤ به‌ڕه‌هایی ئازاد بوو ئه‌وا ده‌بێته‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫كۆیله‌‪ ،‬ده‌بێته‌و ‌ه به‌ كۆیله‌ی ده‌روون و ئاره‌زوو ‌ه‬ ‫ئاژه‌ڵیه‌كانی‪ .‬ئه‌م ‌ه جگه‌ له‌وه‌ی ئازادی كه‌سێك ب ‌ه‬ ‫پایان ده‌گات له‌و خاڵه‌ی كه‌ ئازادی كه‌سێكی دیك ‌ه‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‪ .‬مرۆڤ له‌ئیسالمدا ئه‌وكات ‌ه به‌مانا‬ ‫ته‌واو و به‌رفره‌وانه‌كه‌ی ئازاد ‌ه ك ‌ه به‌نده‌ی خوا‬ ‫بێت‪ ،‬هه‌میش ‌ه مرۆڤ له‌نێوان دوو هێڵدایه‌‪ ،‬هێڵێك‬ ‫ك ‌ه به‌سه‌ره‌وه‌ی خۆی ‪ -‬كه‌ به‌دیهێنه‌ره‌كه‌یه‌تی‪-‬‬ ‫ده‌به‌ستێته‌وه‌‪ ،‬هێڵێكیش ك ‌ه به‌شێوه‌یه‌كی ئاسۆیی ب ‌ه‬ ‫زه‌مین ده‌یبه‌ستێته‌وه‌‪ .‬له‌ ئیسالمدا مرۆڤ له‌(هیچ)‬ ‫ه‌وه‌ نه‌هاتۆته‌دی تا ته‌نها بۆ ئاره‌زو ‌ه تایبه‌ته‌یه‌كانی‬ ‫بژیت‪ ،‬وه‌ك یاریه‌كی شه‌هوه‌تبازانه‌ی كاتیی‬ ‫سه‌یری ژیان بكات‪ ،‬به‌ڵكو ئامانجێكی بااڵ مرۆڤی‬ ‫هێناوه‌ته‌ بوون‪ ،‬ئه‌ویش ئاوه‌دانكاری ئه‌م زه‌وی ‌ه‬ ‫و دروستكردنی شارستانیه‌تێكی ئه‌خالقییه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا كاتێك مرۆڤ به‌م ئه‌ركه‌ی‬ ‫هه‌ڵبسێت و ئه‌م ئامانج ‌ه بێنێته‌دی ئه‌وا هه‌م بۆ‬ ‫خۆی ده‌ژی و هه‌میش بۆ خودا‪ .‬خودا و مرۆڤ ن ‌ه‬ ‫دژ به‌یه‌ك ڕاده‌وه‌ستن ن ‌ه یه‌كتری فه‌رامۆش ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ده‌توانین بڵێین كه‌ ئیسالم وه‌ك ئاینیێكی‬ ‫مرۆڤگه‌را (ئه‌گه‌ر ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ دروست‬ ‫بێت) مرۆڤ له‌ دۆزه‌خی كۆیالیه‌تی مرۆڤه‌كان‬

‫‪117‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪118‬‬

‫ڕزگارده‌كات‪ ،‬ڕێز و شكۆی بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه ته‌نیا نایهیڵێته‌و ‌ه و به‌رهه‌ڵدای ناكات‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئه‌ركێكی پیرۆزیشی ده‌خات ‌ه سه‌ر كه‌ هه‌ر‬ ‫له‌خزمه‌تی خودی مرۆڤایه‌تیدایه‌‪.‬‬ ‫هێندێك‬ ‫‪ -2‬هیومانیزمی ئایدۆلۆژیی‬ ‫جار پێیوایه‌ كه‌ زانست ده‌ستكه‌وتی تاقانه‌‬ ‫و به‌رهه‌ڵستیكارانه‌ی مرۆڤه‌‪ ،‬جۆرێكه‌ له‌‬ ‫به‌ره‌نگاری دژ به‌ ئایین‪ .‬هه‌روه‌ك له‌ چیرۆكی‬ ‫(ئاگری پیرۆز)دا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬مرۆڤ هه‌تا‬ ‫به‌ ڕه‌نجی خۆی ئاگری له‌ خواوه‌ندی گریك‬ ‫(زیۆس) نه‌دزی نه‌یتوانی ببێته‌ خاوه‌ن زانست‬ ‫و شارستانیه‌ت‪ .‬خواوه‌ندیش به‌وه‌ ڕه‌نجا و‬ ‫توڕه‌بوو‪ ،‬بۆیه‌ له‌وساكه‌وه‌ ملمالنێیان هه‌یه‌!‬ ‫هێندێك له‌ هیومانسیته‌ سه‌ختبینه‌كان پێیان‬ ‫وایه‌ كه‌ زانست جۆرێكه‌ له‌ پیرۆزیی مرۆڤ‪،‬‬ ‫بۆیه‌ دانانی نیشانه‌ی پرس له‌سه‌ر زانست‬ ‫و پێدراوه‌كانی زانست و پرسیاركردن له‌وه‌‬ ‫كه‌ «ئایا زانست به‌ته‌نیا ده‌توانێت مرۆڤ‬ ‫به‌خته‌وه‌ر بكات؟» جۆرێكه‌ له‌ بێڕێزی به‌رامبه‌ر‬ ‫مرۆڤێتی مرۆڤ‪ .‬بۆیه‌ هێندێك جار ئایدۆلۆژیای‬ ‫هیومانیزم به‌ره‌و زانستپیرۆزی (پۆزه‌تیڤیزم)‬ ‫هه‌نگاو ده‌نێت‪ .‬له‌ فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمیدا زانست‬ ‫پێدراو و خه‌اڵتێكی نایابی خواییه‌ بۆ مرۆڤ‪،‬‬ ‫خوا به‌ میهر و لوتفشیرینی خۆی مرۆڤی كرده‌‬ ‫يد َ​َم‬ ‫بونه‌وه‌رێكی چاووگوێكراوه‌ و زانا (ؤ َعلَّ َم َ‌‬ ‫سا‌ َو ُكلَّ َها ) البقره‌ (‪ .)31‬خوا خۆی نایه‌وێت‬ ‫اَال مْ َ‬ ‫مرۆڤ نه‌زان و بێهه‌واس و تاریكبین بێت‪،‬‬ ‫زانستدۆستی كردوه‌ به‌ ئه‌رك له‌سه‌ر مرۆڤ‪.‬‬ ‫بۆیه‌ش له‌ ئیسالمدا یه‌كه‌مین په‌یامێك بۆ مرۆڤ‬ ‫له‌الیه‌ن خواوه‌ هاتبێت بریتیه‌ له‌ «بخوێنه‌«‬ ‫(إقرا)‪ .‬ڕوون و ئاشكرایشه‌ كه‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫ئیسالمیدا زانستدۆستی–جا هه‌ر جۆرێك بێت‬ ‫له‌ زانست كه‌ له‌خزمه‌تی مرۆڤایه‌تیدا بێت‪-‬‬

‫ئیسالم و هیومانیزمی‬ ‫نائایدۆلۆژی پێیانوایه‌ كه‌ مرۆڤ‬ ‫ئیدی ئۆباڵی (تاوانی یه‌كه‌م)ی‬ ‫باوه‌ ئاده‌م و دایه‌ حه‌وای له‌سه‌ر‬ ‫نییه‌‪ ،‬مرۆڤ كه‌ له‌دایك ده‌بێت‬ ‫بێتاوانه‌ و په‌ڕه‌یه‌كی سپیی بێ‬ ‫په‌ڵه‌یه‌‬ ‫جۆرێكه‌ له‌ جێبه‌جێكردنی په‌رستش بۆ خودای‬ ‫به‌رز و زانا‪ .‬لێره‌وه‌ به‌كورتی ده‌توانین بڵێین‬ ‫كه‌ فه‌لسه‌فه‌ی هیومانیستی و فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫ئیسالم له‌ڕوانینیان بۆ زانست له‌وه‌دافره‌ڕه‌نگ‬ ‫و ئاڕاسته‌جیاوازن كه‌ ئیسالم وه‌ها له‌زانست‬ ‫ده‌ڕوانێت كه‌ په‌یوه‌ندیه‌كی ئاشتیانه‌ی پیرۆز و‬ ‫خه‌اڵتبه‌خشیانه‌یه‌ له‌نێوان مرۆڤ و خوا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌شێك له‌ هیومانیسته‌ ئایدۆلۆژیسته‌كان وای‬ ‫ده‌بینن كه‌ زانست چه‌كێكه‌ له‌ده‌ست مرۆڤ بۆ‬ ‫به‌رهه‌ڵستكاریی و به‌ره‌نگاری خودایی‪.‬‬ ‫نابێت نكوڵی له‌وه‌ بكه‌ین ك ‌ه مرۆڤگه‌رایی‬ ‫(هیومانیزم)‪ ،‬وه‌ك ڕه‌وتێكی فه‌لسه‌فیی‪ ،‬هه‌وڵیكی‬ ‫به‌بایه‌خ بوو ‌ه بۆ به‌ئازادڕوانینی مرۆڤ و‬ ‫به‌شكۆمه‌ندزانینی بوون و مه‌به‌سته‌كانی‬ ‫مرۆڤ له‌ژیاندا‪ ،‬هیومانیزم وه‌ك له‌ناوه‌كه‌یدا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت هه‌وڵێك بوو ‌ه بۆ گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫پیرۆزی مرۆڤ‪ .‬به‌اڵم كاتێك سه‌یری تێز و‬ ‫تیۆری هیومانیزم ده‌كه‌یت به‌گشتی‪ ،‬جۆرێك ل ‌ه‬ ‫زۆررۆیشتن و زێده‌ڕه‌ویكردنی ستایشگوزارانه‌ی‬ ‫تێدا ده‌خوێنیته‌وه‌ به‌رامبه‌ر به‌ مرۆڤ‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ بوو ‌ه كه‌ كاردانه‌وه‌ بووه‌ ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر سته‌می كڵیسا له‌سه‌ر مرۆڤی ئه‌وروپی‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫هه‌موو كاردانه‌وه‌یه‌كی هزرییش جۆرێك له‌ زیاده‌ڕه‌وی‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬جۆرێك ل ‌ه ڕه‌هایی و بوغرایی ده‌دات ب ‌ه‬ ‫بوونی مرۆڤ‪ ،‬مرۆڤ یاخی ده‌كات‪ ،‬هیومانیزم هه‌ندێجار‬ ‫مرۆڤێكی خۆبه‌پیرۆززان و سه‌ركه‌ش به‌رهه‌مده‌هێنێت‪،‬‬ ‫ئه‌و مرۆڤ ‌ه یاخییه‌ش دوور نیبه‌ دووبار ‌ه ببێته‌وه‌ سته‌مكار‬ ‫له‌سه‌ر مرۆڤه‌كانی تر‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی به‌و ڕه‌هه‌ند ‌ه‬ ‫مرۆڤگه‌راییه‌ی كه‌ له‌خودی خۆیدا هه‌ڵیگرتوه‌ تێڕوانینێكی‬ ‫هاوسه‌نگتری تێدا به‌رجه‌سته‌یه‌ بۆ پیرۆزیی مرۆڤ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌داخه‌وه‌ له‌ توراس و ئه‌ده‌بیات و فیقهی ئیسالمیدا ئه‌و‬ ‫مرۆڤدۆستییه‌ی ئیسالم هێندێكجاران ب ‌ه كه‌مبایه‌خه‌و ‌ه سه‌یر‬ ‫كراوه‌‪ ،‬یاخود زۆرجاریش پێشێل كراوه‌ و ڕووی ڕاسته‌قینه‌ی‬ ‫مرۆڤگه‌رایی ئیسالم به‌جوانی نمایش نه‌كراوه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪- Literary Movements for Students. David Galens.‬‬ ‫‪- Oedipus the King. Sophocles, Translated by: E. F.‬‬ ‫‪Storr‬‬ ‫‪- Favorite Greek Myth, lilian Stoughton‬‬ ‫‪- “Man Makes Himself” by Jean-Paul Sartre‬‬ ‫‪- Wikipedia: Julian Sorell Huxley.‬‬ ‫‪- Existentialism Is Humanism. Jean-Paul Sartre‬‬ ‫فلنخرج من الظلمات التية‪ ،‬محمد قطب‬ ‫ ‬‫‪- WHAT IS HUMANISM, Fred Edwords. published‬‬ ‫‪in Americanhumanist.com‬‬

‫‪119‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫گۆڤاری (خاڵ) و‬ ‫پڕۆژه‌ ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی‬ ‫شێخ محه‌ممه‌دی خاڵ‬ ‫نەبەز هەورامی‬

‫لەدایكبووی ‪ ،1967‬شاعیر و نووسەر‬ ‫چوار كتێبی چاپكراوە و دوو كتێبی ئامادەی چاپن‬ ‫كۆمەڵێك وتار و لێكۆڵینەوەی ئایینی و ئەدەبیی و‬ ‫فیكری و سیاسیی لە گۆڤار و ڕۆژنامەكاندا باڵوبۆتەوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪120‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر له ‌سه‌ده‌ی ڕابردوودا‪ ،‬چه‌ند زانا و‬ ‫ڕۆشنبیرێكی كورد خاوه‌نی پڕۆژه‌ی ڕۆشنبیریی‪،‬‬ ‫خاوه‌نی نه‌خشه‌یه‌ك بووبن بۆ هۆشیاركردنه‌وه‌ی‬ ‫گه‌ل و نه‌ته‌وه‌؛ به‌دڵنیاییه‌وه‌خاڵ یه‌كێك بووه‬ ‫‌له‌وانه‌«‪ .»5‬به‌اڵم جیاوازی پڕۆژه‌كه‌ی له‌وه‌دا‬ ‫بوو‪ ،‬كه ‌ئه‌ویش ــ وه‌ك چه‌ند زانایه‌كی دیكه‌ی‬ ‫هه‌ڵكه‌وتوو ــ ئایینی به ‌وزه‌یه‌كی گه‌وره‌ی‬ ‫چاكسازیی و گۆڕانكاریی و ڕزگاریی ده‌زانی‪.‬‬ ‫شێخ زوو هه‌ستی به‌وه‌كردووه ‌كه ‌ئه‌ركێكی‬ ‫گه‌وره‌ی ئایینیی و نیشتیمانیی له‌ ئه‌ستۆدایه‌‪،‬‬ ‫له‌ كاتێكدا كه‌ هێندێك له ‌قه‌ڵه‌مبه‌ده‌ستان‪،‬‬ ‫تازه‌ ده‌كه‌وتنه‌ به‌ر كاریگه‌ریی بیروبۆچوونی‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی ئایین له ‌كاروباری ژیان و به‬ ‫‌داگیركه‌رزانینی كه‌لتووری ئیسالمیی‪ ،‬یان ئه‌گه‌ر‬ ‫وه‌زیفه‌یه‌كیشیان به‌ ئایین ڕه‌وا دیتبێ‌‪ ،‬وه‌زیفه‌یه‌كی‬ ‫به‌رته‌سك بووه‌‪ ،‬ئه‌وه‌تا به‌سه‌رسوڕمانه‌وه‌‬ ‫پرسیاری ئه‌وه‌ی لێده‌كرێت‪ »:‬چۆنه‌ زانایه‌كی‬ ‫ئایینیی ده‌چێته‌مه‌یدانی فه‌رهه‌نگ و زمانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌وه‌؟! «‪»6‬‬ ‫شێخ به‌ڕوونیی ئه‌وه‌ی له‌به‌رچاو بووه‌؛‬ ‫پایه‌كانی ئه‌ده‌ب و زمان و ڕۆشنبیریی كوردی‪،‬‬ ‫ڕێبه‌رانی شۆڕشه‌كانی كوردستان‪ ،‬كه‌سانی‬ ‫ئایینیی بوون‪ ،‬بۆیه‌ــ به‌باوه‌ڕێكی پته‌وه‌وه‌ــ له‌‬ ‫هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بووه‌ ئه‌و دوو ئه‌ركه ‌لێكجودا‬ ‫نه‌كرێنه‌وه‌‪ ،‬خزمه‌تكردنی ئایینی له‌وه‌دا بینیووه‌؛‬ ‫ڕێز و شكۆمه‌ندیی و ماف بۆ مرۆڤ و گه‌ل‬ ‫و نه‌ته‌وه ‌بگێڕدرێته‌وه‌«‪ .»7‬له‌ سه‌رده‌مێكدا كه‬ ‫‌هێندێك له‌مامۆستایانی ئایینییش ــ له‌ وانه‌یان‬ ‫كه‌جووڵه‌ی ڕۆشنبیریی و سیاسییان هه‌بووه‌ــ‬ ‫به ‌بیری چه‌پ و ڕه‌نگ و ڕواڵه‌تی تازه‬ ‫‌ده‌ركه‌وتووی عه‌لمانیه‌ت بارگاویی ده‌بوون‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫هه‌ر كه ‌ژماره‌(‪)1‬ی گۆڤاری (خاڵ)م بینی‪،‬‬ ‫گوتم بێگومان ناولێنانه‌كه‌ی پێوه‌ندیی به ‌زانای‬ ‫گه‌وره‌(شێخی خاڵ)ه‌وه ‌هه‌یه‌‪ .‬كه‌ وتاری سه‌ره‌تام‬ ‫خوێنده‌وه‌؛ تێیدا ئاماژه‌ به‌وه‌ش كرابوو «تێگه‌یشتنی‬ ‫ڕه‌سه‌ن و سه‌رده‌میانه‌و كوردانه‌ بۆ ئیسالم‪،‬‬ ‫خزمه‌تكردن به‌زمان و فه‌رهه‌نگ‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ی ده‌نگ‬ ‫ڕه‌نگی جیاواز‪»...‬؛ پڕۆژه‌ی ئه‌و زانا گه‌وره‌یه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش هۆیه‌كی ناونانی گۆڤاره‌كه‌بووه‌به‌(خاڵ)‪.‬‬ ‫با من ئه‌وه‌شی بخه‌مه‌سه‌ر؛ كه ‌باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫بیر و بۆچوونیش ــ به ‌تایبه‌ت بیر و بۆچوونی‬ ‫ئایینیی ــ له‌ گۆڤار و ڕۆژنامه‌دا ــ الی خاڵ ــ‬ ‫هه‌نگاوێكی نوێی ئامانجدار بووه‌‪ ،‬ل ‌ه وتارێكیشیدا ــ‬ ‫له‌‪ 20‬خاڵدا ــ بایه‌خی گۆڤار و ڕۆژنامه‌ده‌رده‌خات‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫له ‌كۆتاییه‌كه‌شیدا ده‌ڵێت‪« :‬هیچ گه‌لێك به‌ب ‌‬ ‫گۆڤار و ڕۆژنامه‌ی باش‪ ،‬به ‌ئامانج و مه‌به‌ستی‬ ‫خۆی ناگات»‪ .‬ب ‌ه بۆنه‌ی ده‌رچوونی یه‌كه‌م‬ ‫ژماره‌ی گۆڤاری (ڕۆژی نوێ‌)شه‌وه ‌له ‌(‪)1960‬‬ ‫دا‪ ،‬ستایشێكی زۆری ڕۆژنامه‌وانیی ده‌كات و ب ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی چواره‌م‪ ،‬به ‌زمان و به ‌قوتابخانه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵ ناوی ده‌بات ! «‪.»1‬‬ ‫ده‌رچوونی ئه‌م گۆڤار ‌ه به‌ ده‌رفه‌ت ده‌زانم‬ ‫ــ منیش الی خۆمه‌وه‌ــ تیشكێك بخه‌مه‌سه‌ر‬ ‫پڕۆژه‌ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی ئه‌و زانایه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا با ئه‌وه‌بڵێم؛ كه ‌ئایینداریی خاڵ‪ ،‬له‌مێژه‬ ‫‌جێگه‌ی سه‌رنج و جۆرێك له‌سه‌رسامییم بووه‌‪ ،‬بۆیه‬ ‫‌له‌ژماره‌(‪)8‬ی گۆڤاری (ڕابه‌ر‪)1992/9/8/‬دا‪ ،‬وتارێكم‬ ‫له‌باره‌ی (ژیان و به‌رهه‌م و بیر و هه‌ڵوێسته‌كانی)یه‌وه‌‬ ‫باڵوكرده‌وه‌«‪ .»2‬چونكه ‌به‌ پێویستم ده‌زانی‪ ،‬نه‌وه‌ی‬ ‫نوێی ئیسالمخواز‪ ،‬به‌زانا ئایینیه‌كانی نه‌ته‌وه‌كه‌شی ــ‬ ‫به‌ تایبه‌ت ئه‌وانه‌یان كه‌ خاوه‌نی خه‌ونی گه‌وره‌بوون ــ‬ ‫ئاشنا ببێت «‪ ،»3‬دوایی ــ هه‌ر له‌و گۆڤاره‌دا ــ له‌باره‌ی‬ ‫(مه‌الی گه‌وره‌و شێخ عومه‌ری ئیبنولقه‌ره‌داخیی)‬ ‫شه‌وه‌وتارم نووسی «‪.»4‬‬

‫پڕۆژه‌ی ڕۆشنبیریی‪:‬‬

‫‪121‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪122‬‬

‫سه‌رچاوه‌ی ڕۆشنبیری خاڵ‬

‫بزافه‌كه‌ی (جه‌مالوددینی ئه‌فغانیی و موحه‌ممه‌د‬ ‫عه‌بده‌و هاوڕێكانیان) ــ ك ‌ه بزافی نوێكردنه‌وه‬ ‫‌و ڕیفۆرمی ئایینیی بووه‌ــ بۆ خاڵ ده‌بێت‬ ‫به ‌ڕۆشنكه‌ره‌وه‌ی بیر و ڕێگه‌یه‌كی نوێ ‌ل ‌ه‬ ‫ئاییندارییدا‪ .‬له‌ ساڵی ‪1932‬دا ــ پاش خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌شت ژماره‌كه‌ی گۆڤاری (العروة الوثقى) ــ‬ ‫ك ‌ه ئه‌فغانیی و عه‌بده‌ ل ‌ه پاریس ده‌ریانده‌كرد ــ‬ ‫ئاماژ ‌ه به‌گۆڕانكاریه‌كی گه‌وره‌ له‌بیر و بۆچوونیدا‬ ‫ده‌كات‪« ،‬هۆی بنه‌ڕه‌تی كاریگه‌ر له‌جیهانی‬ ‫ڕۆشنبیری مندا‪ ،‬نووسینه‌كانی ئه‌فعانی بوو «‪،»8‬‬ ‫ئیدی بایه‌خی به‌ هه‌موو ئه‌و كه‌نااڵنه‌دا كه‌ئه‌و‬ ‫گرتبوونیه‌به‌ر بۆ گه‌یاندنی په‌یام و پڕۆژه‌كه‌ی؛‬ ‫وه‌ك‪ :‬ڕۆژنامه‌وانیی‪ ،‬زمان‪ ،‬ئه‌ده‌ب‪ ،‬ڕه‌وانبێژیی‪،‬‬ ‫وتاردان‪« .‬ل ‌ه وته‌جه‌مالیه‌كاندا بۆم ده‌ركه‌وت كه‬ ‫‌زمان گیانی میلله‌ته‌‪ ،‬كه‌ زمان هه‌بوو گه‌ل هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫دوو ڕسته‌یه ‌ڕایانچه‌ڵه‌كاندم «‪ ،»9‬به‌اڵم ئه‌ڵبه‌ت‬ ‫خاڵ ئه‌زموونه‌كه‌ی ئه‌فغانیی ل ‌ه هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه‬ ‫‌كورداندووه‌‪ ،‬نه‌ك وه‌ك خۆی گواستبێتیه‌وه‌‪.‬‬ ‫شێخ له ‌ده‌ركه‌وتنی بزافی (برایانی موسڵمان)‬ ‫یش ــ كه‌پاش بزافه‌كه‌ی ئه‌فغانیی و هاوڕێكانی‬ ‫ده‌ركه‌وت و كاریگه‌ریی ئه‌ویشی به‌سه‌ره‌وه‌بووه‌ــ‬ ‫ئاگاداربووه‌‪ ،‬سوودیشی له‌ب ۆچوونه‌كانی (شێخ‬ ‫حه‌سه‌ن به‌ننا و سه‌ید قوتب) وه‌رگرتووه ‌و به‬ ‫‌دوو كه‌سایه‌تیی گه‌وره‌ی زانیون «‪ .»10‬شێخ‬ ‫سه‌ووافیش ــ وه‌ك كه‌سی یه‌كه‌می ئه‌و ڕێكخراوه‬ ‫‌ل ‌ه عێراقدا ــ كه ‌ساڵی ‪ 1952‬هاتۆته ‌كوردستان ــ‬ ‫بۆ ناساندنی ئه‌و بزافه‌ــ (خاڵ)ی بینیووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫كه‌سه‌دیاره‌كانی ئه‌و كاره‌شدا له‌كوردستان ــ وه‌ك‬ ‫مامۆستایان عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬عه‌بدولعه‌زیز‬ ‫پاڕه‌زانیی‪ ،‬مامۆستا عه‌لی موحه‌ممه‌د به‌هادین‬ ‫ــ پێوه‌ندی شه‌خسیی هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم نه‌چووه‌ته‬ ‫‌نێو ئه‌و كاره‌وه‌«‪ .»11‬پێده‌چێت به‌ گونجاوی‬

‫شێخی خاڵ خزمه‌تكردنی‬ ‫ئایینی له‌وه‌دا بینیووه‌؛ ڕێز و‬ ‫شكۆمه‌ندیی و ماف بۆ مرۆڤ و‬ ‫گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ بگێڕدرێته‌وه‌‬

‫نه‌زانیبێت بچێته ‌نێو كارێكه‌وه ‌كه ‌شێوه‌ حیزبیی‬ ‫و نهێنیی بووه‌‪ ،‬نه‌ك بزاڤێكی فیكریی و زانستیی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی به‌رفره‌وان‪ ،‬كه‌له‌گه‌ڵ سروشتی كاری‬ ‫ڕیفۆرمخوازییدا بگونجێت‪.‬‬

‫نوێكردنه‌وه‌ی گوتار (خطاب)ی ئایینیی‬

‫شێخ كه ‌ئایینیی به‌وزه‌ی گۆڕانكاریی و‬ ‫پێشكه‌وتن و ڕزگاریی ده‌زانی‪ ،‬ئه‌وه‌یشی ده‌بینی‬ ‫كه ‌ئایییندارییه‌ك ‌ه له‌خۆیدا خورافه‌ت گه‌مارۆی‬ ‫داوه‌‪ ،‬بۆیه ‌نوێكردنه‌وه‌ی گوتاری ئایینیی و‬ ‫به‌ره‌نگاریی كردنی دۆگمایی و زۆر الیه‌نی‬ ‫دواكه‌وتووانه‌ی ئایینداریی باوی كرد ب ‌ه یه‌كه‌مین‬ ‫ئه‌ركی خۆی‪ .‬بێگومان ئه‌مه‌ش كارێكی پڕ له‌مپه‌ر‬ ‫بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌شێت ئه‌و ڕاستیه‌ی له‌ال ڕوون‬ ‫بووبێت؛ كه‌چاكسازیی ئایینیی؛ بنه‌مای چاكسازیی‬ ‫كایه‌كانی دیكه‌ی ژیانه‌‪ ،‬هه‌رگیز ناشكرێت له‌ هیچ‬ ‫سه‌رده‌مێكدا ژیان به‌گشتیی له‌ئایینداریی داماڵدرێت‪،‬‬ ‫ڕاستكردنه‌وه‌ی ئاییندارییه‌كی نادروستیش‪ ،‬به‬ ‫‌ئایینداریه‌كی دروست ده‌بێت‪ ،‬ده‌نا هیچ شتێكی‬ ‫دی جێگه‌ی ئایین له ‌ژیاندا پڕ ناكاته‌وه‌‪( .‬له‬ ‫‌وتاری فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌دیان ئاماژه‌ی به‌مه‌كردووه‌)‪.‬‬ ‫به‌داخه‌وه‌تا ئێستاش‪ ،‬به‌شێك ل ‌ه ڕۆشنبیرانی ئێمه‌‪،‬‬ ‫وا ده‌زانن ده‌كرێت شتێكی دی (بۆ نمونه‌‪ :‬زانست‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬فیكر‪ ،‬هونه‌ر‪ ،‬شێوازێك له حوكمڕانیی‪)...‬‬ ‫ببێت به‌ئه‌لته‌رناتیفی ئایین بۆ كۆمه‌ڵ به‌گشتیی‪.‬‬ ‫هه‌وڵه‌كانی نوێكردنه‌و ‌ه و چاكسازیی ئایینیی‬ ‫له ‌ته‌فسیری قورئانه‌وه‌ده‌ستیپێكرد‪ ،‬ته‌فسیرێك‬ ‫كه‌ قورئان وه‌ك سه‌رچاوه‌ی شۆڕشێكی فیكریی و‬ ‫زانستیی و دادپه‌روه‌ریی بناسێنێت ــ له ‌وتارێكیدا‬ ‫(بیگۆڕن تا خواش بیگۆڕێ‌) له‌و باره‌وه ‌دواوه‌ــ‬ ‫ئه‌مه‌ل ‌ه كاتێكیشدا كه‌ده‌ستبردن بۆ ته‌فسیركردنی‬ ‫قورئان به ‌كوردی‪ ،‬الی هێندێ كه‌س به ‌جۆرێك‬ ‫له‌ حه‌رام لێی ڕوانراوه‌‪ »12« ،‬به‌اڵم خاڵ «ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌نه‌نگیی زانیوه‌گه‌لێكی وه‌ك كورد ــ به‌و هه‌موو‬ ‫خزمه‌ته‌یه‌وه ‌ك ‌ه به‌كایه‌ی ئایینداریی كردووه‌ــ به‬ ‫‌زمانه‌كه‌ی خۆی خاوه‌نی ته‌فسیر نه‌بێت»‪.»13‬‬ ‫له‌گه‌ڵ بایه‌خدانی به ‌قورئان و ئیمان‪ ،‬به‬ ‫‌پێویستیشی ده‌بینی بایه‌خێكی باشیش ب ‌ه‬ ‫ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (دروودی خوای‬ ‫له‌سه‌ر بێت) بدات‪ ،‬سه‌ره‌تا (مه‌ولودنامه‌ی‬ ‫نه‌وئه‌سه‌ر‪)1932/‬ی نووسی‪ ،‬كه ‌تێیدا پوخته‌یه‌كی‬ ‫ڕاستی ژیانی حه‌زره‌تی (دروودی خوای له‌سه‌ر‬ ‫بێت) خستۆته‌ڕوو بۆ بێڕه‌واجكردنی مه‌ولوودنامه‬ ‫‌خورافییه‌كان‪ ،‬ئاخر هه‌تا ئه‌م دواییانه‌ش‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر‬ ‫(دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) ــ الی ڕه‌شایی خه‌ڵك‬ ‫ــ زێتر له‌و مه‌ولوودنامانه‌و ‌ه ده‌ناسرا‪ .‬پاشان له‬ ‫‌چه‌ند نووسینێكی دیكه‌دا‪ ،‬به‌زمانی جیاواز بۆ‬ ‫ئاستێكی بااڵ له‌سه‌ر په‌یامی پێغه‌مبه‌ری (دروودی‬ ‫خوای له‌سه‌ر بێت) نووسیووه‌‪.‬‬ ‫له ‌وتاری (ڕۆژی له‌ دایكبوونی پێغه‌مبه‌ر‪/‬‬ ‫دروودی خوای له‌سه‌ر بێت)دا‪ ،‬باس له ‌جیهانێتیی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬یه‌كسانیی‪ ،‬مافی ئایینه‌كانی دیكه‌و باوه‌ڕ‬ ‫پێبوونیان ده‌كات‪ ،‬ته‌نانه‌ت باوه‌ڕ به‌و پێغه‌مبه‌رانه‌ش‬ ‫(سه‌المی خوایان لێبێت) كه ‌له‌قورئاندا ناویان‬ ‫نه‌هاتووه‌‪ ،‬پاشان باس له ‌تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئه‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ ده‌كات ك ‌ه په‌یامه‌كه‌ی بونیاتی نا‪،‬‬

‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی فره‌ڕه‌نگ و بێ‌چینایه‌تیی‪ ،‬كه دین‬ ‫و دونیای پێكه‌وه‌به‌ستووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پێی وابووه‬ ‫‌ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ بۆ جاڕنامه‌ی گه‌ردوونیی مافه‌كانی‬ ‫مرۆڤ و دیموكراتیه‌ت‪ ،‬بناخه‌بووه‌‪ ،‬له‌كۆتایی‬ ‫وتاره‌كه‌شدا نووسیوویه‌تی؛ «ئه‌گونجێ‌ هێندێ‬ ‫‌كه‌س ئه‌مڕۆ له‌م قسه‌یه‌م سه‌ر با بدات» بۆیه‬ ‫‌ئه‌م ئایه‌ته‌ به‌گوێیاندا ده‌دات‪« :‬ولتعلمن نبأه بعد‬ ‫حین»‪ .‬له ‌وتارێكی دیكه‌دا‪ ،‬باسی له‌وه‌ كردووه‬ ‫‌ك ‌ه موحه‌ممه‌د (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت)‪،‬‬ ‫سه‌ركرده‌ی كایه‌ی (كۆمه‌اڵیه‌تیی و په‌روه‌رده‌یی و‬ ‫سیاسیی)ش بووه‌‪.‬‬ ‫پاشان بۆ زێتر تیشك خستنه‌سه‌ر (مرۆڤ‬ ‫سه‌نته‌ریی) له ‌ئیسالمدا؛ له ‌وتارێكدا (ماف و‬ ‫سنوور)‪ ،‬باسی له ‌ئازادیی تاك كردووه‌تا ئه‌و‬ ‫شوێنه‌ی مافی ئه‌وانی دی پێشێل نه‌كات‪.‬‬ ‫له‌ وتاری (ژنهێنان و ته‌اڵقدان)دا‪ ،‬ماف ‌ه‬ ‫مرۆییه‌كانی ئافره‌ت‪ ،‬له‌ وتارێكیشدا‪ ،‬ڕۆڵی وه‌زیفه‌ی‬ ‫دایكایه‌تی له ‌پاراستنی خێزاندا ده‌خستووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دواجار كۆمه‌ڵیش له‌و ڕێگه‌یه‌و ‌ه ده‌پارێزرێت‪.‬‬ ‫له‌ ڕێگه‌ی خوێندنی كچانیشدا له ‌قوتابخانه‌ــ‬ ‫به‌ده‌رخستنی به‌ڵگه‌ی شه‌رعیی ــ به‌ربه‌ستشكێن‬ ‫بووه‌«‪.»14‬‬ ‫له‌و سۆنگه‌یه‌وه ‌كه ‌وتاری مینبه‌ره‌كان‪،‬‬ ‫كاریگه‌ریكی قووڵ و فراوانی له‌سه‌ر خه‌ڵك هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ڕه‌خنه‌ی وتاری باوی مینبه‌ره‌كانی كردووه‌‪ ،‬پێی‬ ‫وابووه‌چۆن جه‌سته‌به‌خۆراكی پاك له‌نه‌خۆشیی‬ ‫به‌دوور ده‌بێت و ده‌ژی‪ ،‬ڕۆحیش پێویستی ب ‌ه‬ ‫خۆراكی ئایینداریی و په‌رستشێكی پاكه‌‪ ،‬نه‌ك ئه‌و‬ ‫ئاییندارییه‌ پۆخڵه‌ی ك ‌ه له‌سه‌ر زۆر له‌مینبه‌ره‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رخواردی گیانی مرۆڤ ده‌درێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌و‬ ‫جۆر ‌ه وتارانه‌ی به ‌ژاری نێو خۆراكی ڕۆح ناو‬ ‫بردووه‌! (وتاری خۆراكی جه‌سته‌و گیان)‪.‬‬ ‫شێخ نه‌ك چاكسازیی و نوێكردنه‌وه‌‪ ،‬باوه‌ڕی ب ‌ه‬

‫‪123‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪124‬‬

‫گۆڕانكارییش هه‌بووه‌‪ ،‬ل ‌ه ڕوانگه‌ی ئایه‌تی «ان الله‬ ‫ال يغير ما بقوم حت ييغيروا ما بانفسهم»و ئایه‌تی‬ ‫«وان ليس لالنسان اال ماسعی»وه‌؛ مرۆڤی به‬ ‫‌سه‌نته‌ری ئه‌و گۆڕانكاریه‌زانیوه‌‪ ،‬ل ‌ه وتاری (هیوا‪،‬‬ ‫بیگۆڕن تا خواش بیگۆڕێ‌‪ ،‬پێغه‌مبه‌ری ئیسالم)دا‪،‬‬ ‫ئه‌و باسه‌ی كردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ته‌نیا سه‌یری ناوی وتاره‌كانی بكه‌ین؛‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێ‌ مه‌به‌ستێكی ئینسانیی زۆر گه‌وره ‌له‌الی‬ ‫ئه‌و ئاماده‌یی هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌مه ‌ناوی چه‌ند وتارێكی‬ ‫دیكه‌یه‌تی‪( :‬دادی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌دیان‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی یه‌كێتی كۆمه‌ڵ و زمان‪ ،‬هه‌ستی ناته‌واوی)‪،‬‬ ‫له‌ دوو وتاریشدا‪ ،‬باسی له‌ڕۆڵی زانكۆ و مامۆستای‬ ‫زانكۆ و زانین كردووه‌‪ .‬له‌چه‌ند وتارێكی دیكه‌دا‪،‬‬ ‫تیشكی خستۆته‌سه‌ر كێشه ‌و نه‌ریته ‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‬ ‫‌هه‌ڵه‌كان و ڕوانگه‌ی دروستی ئایینیی و زانستیی‬ ‫بۆیان‪ .‬له‌ وتارێكیشدا‪( ،‬ده ‌ئامۆژگاریی) كه‌سێكی‬ ‫ئامریكایی پێشچاو خستووه‌‪ ،‬كه ‌له‌ ئه‌مڕۆدا ئه‌و‬ ‫باسانه‌ده‌چن ‌ه نێو بواری (گه‌شه‌پێدانی مرۆیی)ه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ باره‌ی ته‌سه‌وف و ته‌ریقه‌تیشه‌وه‌ــ ئه‌گه‌رچی‬ ‫باب و باپیری موریدی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی و‬ ‫خۆیشی ماوه‌یه‌ك پێڕه‌وكاری بووه‌و جاروباریش‬ ‫ــ به‌هه‌ستی سۆفیانه‌وه‌ــ هه‌وڵی شیعرنووسینی‬ ‫هه‌بووه‌ــ به‌گشتیی ڕووبه‌ڕووی گۆشه‌گیریی و ئه‌و‬ ‫شته ‌نادروستانه ‌بۆته‌وه‌ ك ‌ه به‌ناوی ته‌ریقه‌ته‌وه‬ ‫‌تێكه‌ڵی ڕۆحی ئایینداریی كراون‪ ،‬به‌اڵم ڕێزی‬ ‫تایبه‌تی له ‌ڕه‌مزه‌كانی ته‌ریقه‌ت و ڕێوڕه‌سمه‌كانی‬ ‫ته‌سه‌وف گرتووه‌‪ ،‬ته‌سه‌وفی ڕاسته‌قینه‌شی‬ ‫به‌چرای ڕۆشنكه‌ره‌وه‌ی دڵ زانیوه‌‪( .‬وتاری‬ ‫هیچێكی تازه ‌له‌ژێر تیشكی خۆرا نیه‌ــ له ‌باره‌ی‬ ‫مه‌وله‌ویه‌وه‌)»‪.»15‬‬ ‫وێڕای نوێكردنه‌وه‌ی گوتاری ئایینیی و‬ ‫پێوه‌ستكردنی ب ‌ه كایه‌كانی ژیانه‌وه‌‪ ،‬پاراستن و‬ ‫نوێكردنه‌وه‌ی مه‌عالیمی ئیسالمیی‪ ،‬پێشخستنی‬

‫خوێندنی حوجره‌‪ ،‬نوێكردنه‌وه‌ی پڕۆگرامی وانه‌ی‬ ‫ئایین له ‌قوتابخانه‌كاندا‪ ،‬دامه‌زراندنی خوێندنگه‌ی‬ ‫نوێی ئایینیشی به‌پێویست زانیوه‌‪ ،‬بۆیه‌ڕۆڵی‬ ‫گه‌وره‌ی له‌كردنه‌وه‌ی ئاماده‌یی و په‌یمانگه‌ی‬ ‫خوێندنی زانسته‌ئیسالمیه‌كاندا هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه وێڕای‬ ‫به‌شدارییشی له‌دامه‌زراندنی (زانكۆی سوله‌یمانی)‬ ‫دا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌وڵیداوه‌مزگه‌وته‌دیاره‌كان‪ ،‬خاوه‌نی‬ ‫خه‌تیبی لێوه‌شاوه‌بن»‪ .»16‬چونكه‌ بۆچوونی وه‌ها‬ ‫بووه‌‪ »:‬پێویسته‌دوانده‌ری سه‌ر دوانگه‌كان و‬ ‫واعیزه‌كان‪ ،‬خوێندنی زانستگه‌یه‌كی وه‌ك ئه‌زهه‌ریان‬ ‫ببێت و بڕوانامه‌ی بڵندیان به‌ده‌سته‌وه‌بێت» (وتاری‬ ‫خۆراكی جه‌سته‌و گیان)‪.‬‬

‫یه‌كخستنی خه‌می ئایینیی و نه‌ته‌وه‌یی‬

‫له‌و قۆناغه‌دا و له‌الی خۆیه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كه‌لێنه‌دروستكراوه‌ی نێوان ئایین و فه‌رهه‌نگی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬نێوان دین و دونیا و كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫سڕیه‌وه‌‪ .‬كوردایه‌تیی و نیشتیمانپه‌روه‌ریشی‬ ‫به ‌به‌شێك له ‌په‌رستش زانیوه‌‪ .‬له ‌ڕوانگه‌ی‬ ‫ئایینه‌وه‌‪ ،‬باسی ل ‌ه ڕه‌وایه‌تیی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‬ ‫سته‌مكاران و داگیركه‌ران كردووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌وێڕای‬ ‫ستایشی پێشمه‌رگه‌و جه‌نگاوه‌رانی كوردستان‪،‬‬ ‫له‌وتارێكیشدا باس له‌ئه‌ركی ئه‌ده‌ب ده‌كات له‌كاتی‬ ‫شۆڕشدا؛ بۆ نموونه ‌بڕوانه‌‪( :‬كوردستانی جوانی‬ ‫زه‌رد و زه‌بوون‪ ،‬یانزه‌ی ئازار‪ ،‬داد‪ ،‬چ ڕۆژێكی‬ ‫ڕه‌ش بوو‪ ،‬وێژه‌مان و ئه‌م جه‌نگه ‌له‌ گه‌ڵمان‪،‬‬ ‫ئاده‌میی ناله‌بار «‪ .»17‬كه‌ له‌م وتارانه‌دا‪ ،‬به‌دڵێكی‬ ‫بریندار و پڕ حه‌سره‌ته‌وه‌‪ ،‬الپه‌ڕ ‌ه ڕه‌شه‌كانی‬ ‫سته‌مكاریی به‌رابه‌ر به ‌نه‌ته‌وه‌یه‌كی موسڵمانی‬ ‫وه‌ك كورد تۆمار كردووه‌‪.‬‬ ‫هه‌میشه‌ش ته‌بایی و یه‌كڕیزیی به‌هه‌وێنی‬ ‫سه‌ركه‌وتن زانیوه‌‪ ،‬له‌وتاری ڕۆژێكی هه‌ینیدا ــ به‬ ‫‌بۆنه‌ی ساڵی تازه‌وه‌ــ به‌رانبه‌ر به ‌دووبه‌ره‌كیی و‬

‫بازنه‌یه‌كی فراوانی پێوه‌ندی‬

‫پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی زانا و ڕۆشنبیران‬ ‫و نووسه‌ران و شاعیره ‌دیاره‌كانی كورددا ــ به‬ ‫‌جیاوازی بیرو ڕا و به‌چه‌پ و ڕاستیانه‌وه‌ــ هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر به‌ پایه‌ی زانایه‌تی و به‌پۆشاكی مه‌الیه‌تیشه‌وه‌‪،‬‬ ‫ماوه‌یه‌ك سه‌رۆكی لقی سلێمانی یه‌كێتی نووسه‌ران‬ ‫بووه‌‪ ،‬ماڵ و حوجره‌كه‌شی زۆربه‌ی كات جمه‌ی‬ ‫هاتووه‌له‌ڕۆشنبیران‪.‬‬ ‫واده‌زانم بوونی ئه‌م پێوه‌ندیه ‌فراوانه‌شی بۆ‬ ‫دوو هۆكار ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ به‌رزیی ئاستی زانستیی ئه‌و له‌ئایین و زمان‬ ‫و ئه‌ده‌ب و ڕۆشنبیریی گشتییدا‪( .‬واته‌ ده‌توانین‬ ‫بڵێین مه‌رجه‌عێكی ڕۆشنبیریی بووه‌)‪.‬‬ ‫‪2‬ـ هاوخه‌میی له‌گه‌ڵ ئه‌وانی دی له ‌بواری‬ ‫خزمه‌تكردن به‌ فه‌رهه‌نگ (كه‌لتوور)ی نه‌ته‌وه‌ییدا‪.‬‬ ‫بوونی یه‌كێتی ئه‌دیبانیشی به‌پێویست زانیوه‌‪،‬‬ ‫نیگه‌رانیی له‌دابڕان ــ كه‌ده‌بێته‌هۆی نه‌بوونی كاری‬ ‫هاوبه‌ش ــ ده‌ربڕیوه‌‪ ،‬ئاماژه‌شی به ‌كاریگه‌ریی‬ ‫سیاسه‌ت له‌سه‌ر ئه‌مه‌كردووه‌‪( .‬وتاری یه‌كێتیی‬ ‫وێژه‌ران)‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫خوێنڕشتنی یه‌كدی له ‌دڵه‌وه ‌هاواری لێهه‌ڵساوه‌‪،‬‬ ‫هه‌مووانی ڕووبه‌ڕووی خوا كردۆته‌وه‌‪ ،‬پاشان‬ ‫له‌ده‌ست فێڵكردن و بێبه‌ڵێنیی كاربه‌ده‌ستان‪،‬‬ ‫بێزاریی ده‌ربڕیووه‌‪ .‬هه‌ر له‌به‌رابه‌ر خۆفرۆشیی و‬ ‫خۆخۆریی نێوخۆیی‪ ،‬وتاری (پاك و پیس‪ ،‬به‌هاری‬ ‫چی‪..‬؟!!) نووسیووه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك له ‌كاره ‌گه‌وره‌كانی‪ ،‬له‌ پێناو پاراستنی‬ ‫زمانی نه‌ته‌وه‌ییدا ــ كه‌ئه‌و باوه‌ڕی وه‌ها بووه‌زمان‬ ‫نه‌بوو گه‌لیش نیه‌ــ نووسینی (فه‌رهه‌نگی خاڵ)بووه‬ ‫‌له‌سێ‌به‌رگدا‪ ،‬كه‌چه‌ند زانا و نووسه‌رێكی كورد و‬ ‫بێگانه‌نرخاندویانه‌‪ ،‬دواییش بۆ فه‌رهه‌نگه‌كانی دی‬ ‫بووه‌به‌بناخه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌بواری پاراستن و گه‌شه‌پێدانی فه‌رهه‌نگی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تیی و به‌مه‌به‌ستی ده‌رخستنی به‌رزیی‬ ‫ئاستی زانستیی زانایانی كورد بۆ گه‌النی دی‪،‬‬ ‫به ‌زمانی عه‌ره‌بی كتێبی له ‌باره‌ی (شێخ مارفی‬ ‫نۆدێیی‪ ،‬بێتووشیی و شێخ ئه‌حمه‌دی فائیزی‬ ‫به‌رزنجه‌ییه‌وه‌) نووسیووه‌‪.‬‬ ‫وێڕای خزمه‌تی زانستیی و فه‌رهه‌نگیی‪ ،‬كوردی‬ ‫به ‌پارێزه‌رێكی گه‌وره‌ی خاك و قه‌واره‌ی سیاسی‬ ‫موسڵمانانیش زانیوه‌‪ ،‬بۆ ئه‌مه‌ش سه‌الحه‌دینی‬ ‫ئه‌یوبیی وه‌ك نموونه‌یه‌كی گه‌وره‌ناوبردووه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكی دی ل ‌ه كاره‌فه‌رهه‌نگییه‌كانی‪ ،‬پاراستن و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ڕاستكردنه‌وه‌ی ئاییندارییه‌كی‬ ‫نادروستیش‪ ،‬ب ‌ه ئایینداریه‌كی‬ ‫دروست ده‌بێت‪ ،‬ده‌نا هیچ‬ ‫شتێكی دی جێگه‌ی ئایین‬ ‫له‌ژیاندا پڕ ناكاته‌وه‌‬

‫ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی كتێبخانه‌یه‌كی ده‌ستنووس بووه‌ــ‬ ‫نیزیكه‌ی ‪ 636‬ده‌ستنووسی تێدا بووه‌ــ ك ‌ه به‌شێكی‬ ‫زۆریان له‌بنه‌ماڵه‌كه‌یه‌وه‌بۆی به‌جێماون»‪.»18‬‬ ‫له‌‪1980‬دا لیژنه‌یه‌ك له ‌به‌غداو ‌ه هاتوو ‌ه بۆ‬ ‫الی كه ‌ده‌ستنووسه‌كانی ــ به‌ كتێبخانه‌ی سه‌دام ــ‬ ‫بفرۆشێت‪ ،‬پاره‌یه‌كی زۆر و پاشان چه‌كی كراوه‌ی‬ ‫وه‌به‌ر نراوه‌‪ ،‬دوا قسه‌ی ئه‌وه‌بووه ‌«به‌رانبه‌ر به‌و‬ ‫چه‌كه‌ش الپه‌ڕه‌یه‌ك نادات «‪.»19‬‬ ‫وه‌ك بینیمان‪ ،‬شێخ له‌زۆر بواردا قه‌ڵه‌می‬ ‫تاو داوه‌و به ‌زۆرباردا كۆشاوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌ڵگه‌بێت له‌سه‌ر شتێك‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر گه‌وره‌یی‬ ‫خه‌م و خه‌ونی ئه‌و «‪.»20‬‬

‫‪125‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪126‬‬

‫هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی گۆڤار و ڕۆژنامه‌كاندا‪،‬‬ ‫پێوه‌ندی هه‌بووه‌‪« ،‬له‌ هه‌موو ژماره‌یه‌كی (گه‌الوێژ)‬ ‫دا ــ كه‌ مامۆستایان ئیبراهیم ئه‌حمه‌د و سه‌جادی‬ ‫ده‌ریانكردووه‌ــ ته‌فسیری ئایه‌تێكی قورئانی‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌«‪ ،»21‬له ‌كاتێكدا ئه‌و گۆڤار و‬ ‫ڕۆژنامانه ‌ئامانجێكی ئایینیان نه‌بووه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫سه‌ركرده‌سیاسیه‌دیاره‌كانی كوردستانیشدا‪( :‬شێخی‬ ‫حه‌فید‪ ،‬بارزانی‪ ،‬تاڵه‌بانی‪ ،‬قاسملۆ) نێوانی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫كه‌سه‌یری پێوه‌ندی شێخ به‌نووسه‌ر و نێوه‌نده‬ ‫‌ڕۆشنبییریه‌كانه‌وه ‌ده‌كه‌ین‪ ،‬ده‌توانین بڵێین له‬ ‫‌به‌شێكی زۆر له‌ ڕۆشنبیرانی ئیسالمیی ئه‌م‬ ‫سه‌رد ‌ه مه‌كراوه‌تر بووه‌‪ ،‬ئه‌وانی دیكه‌ش له ‌زۆر‬ ‫له ‌ڕۆشنبیرانی خۆ به‌عه‌لمانیزانی سااڵنێكی پاش‬ ‫ڕاپه‌رین كراوه‌تر بوون‪ ،‬گۆڤار و ڕۆژنامه‌كانیشیان‬ ‫له ‌زۆر گۆڤار و ڕۆژنامه‌ی ئه‌مڕۆ (ئه‌هلیی)تر‬ ‫و (لیبراڵ)تر بوون‪ .‬ئاخر تا ئێستاش‪ ،‬پێوه‌ندی‬ ‫نێوان نووسه‌ران و ڕۆشنبیرانی ئایینیی و ئه‌وانی‬ ‫دی ــ به‌گشتیی ــ پێوه‌ندیی دیالۆگ و خه‌می‬ ‫پڕۆژه‌ی هاوبه‌شی فه‌رهه‌نگیی نییه‌‪ .‬ئه‌مه‌له‌كاتێكدا‬ ‫كه‌ده‌توانین بڵێین دیالۆگی فیكریی و ڕۆشنبیریی‪،‬‬ ‫سه‌ره‌تای ‌ه بۆ مامه‌ڵه‌كردنی دروست له‌گه‌ڵ جیاوازی‬ ‫و فره‌یی و دیالۆگ له ‌كایه‌كانی دیكه‌دا‪ .‬پێوه‌ندی‬ ‫ناردنی به‌رهه‌م و نامه‌شی له‌گه‌ڵ هێندێك له‌زانا و‬ ‫نووسه‌ره ‌گه‌وره‌كانی میسردا هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش بۆ‬ ‫ناساندنی ئایینداریی و فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌كه‌ی بووه‌‪.‬‬ ‫له‌كۆتاییدا‪ :‬له‌كاتێكدا له‌الیه‌ن چه‌ند ڕۆشنبیرێكی‬ ‫ناسراوه‌وه‌‪ ،‬به ‌زانا و به‌ (متبحر) ناوبراوه‌و‬ ‫ستایشی هه‌ڵوێست و ڕه‌فتاری كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم خاڵ‬ ‫هه‌رگیز خۆی له‌ سه‌رووی ڕه‌خنه‌وه‌نه‌بینیووه‌‪،‬‬ ‫له‌پێشه‌كی (ناڵه‌ی ده‌روون)دا ــ به ‌به‌یته‌شیعرێكی‬ ‫حاجی قادری كۆیی ــ ئه‌وه‌ی ده‌ربڕیوه‌‪:‬‬ ‫ئه‌مانه‌ زاده‌یی ئه‌فكار و خۆشه‌ویســـتی منن‬ ‫ئه‌گه‌ر قه‌بیح و كه‌ریهن‪ ،‬ئــــه‌گه‌ر شه‌ل و ئه‌عیمما‬

‫سه‌رچاوه‌و په‌راوێز‪:‬‬

‫‪1‬ــ ناوی هه‌ر وتارێكمان برد‪ ،‬له‌(ناڵه‌ی ده‌روون)دا ــ‬ ‫كۆكراوه‌ی سێ‌به‌رگی وتاره‌كانی ــ باڵو كراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬كه‬ ‫‌ده‌زگای ئاراس له‌یه‌ك به‌رگدا ساڵی ‪ 2007‬چاپیكردووه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـــ ئه‌و وتارانه‌ــ پاش ڕاپه‌ڕین ــ یه‌كه‌مین نووسین‬ ‫بوون له‌باره‌ی ئه‌و زاتانه‌وه‌‪ ،‬پاشانیش له ‌هه‌ڵه‌بجه‌ی‬ ‫شه‌هید و سوله‌یمانی‪ ،‬له ‌دوو كۆڕی تایبه‌تدا‪ ،‬قسه‌مان‬ ‫ل ‌ه باره‌ی شێخه‌وه ‌كرد‪ .‬دواتر نووسین له‌باره‌یانه‌وه‌‪،‬‬ ‫به ‌ئاستی توێژینه‌و ‌ه و ماسته‌رنام ‌ه گه‌یشت‪( ،‬ده‌رفه‌ت‬ ‫نیه ‌ناوی ئه‌و توێژینه‌وانه‌به‌رین)‪ ،‬هه‌روه‌ها (د‪ .‬ئاراس‬ ‫محه‌ممه‌د ساڵح) كتێبێكی چاپكردووه ‌به‌ناوی (شێخ‬ ‫موحه‌ممه‌دی خاڵ له‌ كۆمه‌ڵه‌دیدارێكی ڕۆژنامه‌نووسییدا)‪،‬‬ ‫هێندێ له‌م بۆچوونانه‌و ڕاوبۆچوونی دیكه‌مان له‌باره‌ی‬ ‫خاڵه‌وه‌ له‌م كتێبه‌دا ده‌رخستووه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ به‌داخه‌و ‌ه ئه‌م نه‌وه‌یه ‌به‌گشتیی‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌وه‌ی نێو كارێكی په‌روه‌رده‌یی ــ حه‌ره‌كیی ــ سه‌ر‬ ‫به‌(ڕێكخراوی برایان) بووه‌‪ ،‬له‌ڕووی په‌روه‌رده‌ییه‌وه‌ــ‬ ‫نه‌ك سیاسیی ــ زێتر له‌ژێر كاریگه‌ریی ئه‌ده‌بیاتی ئه‌و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بزافه ‌و ڕه‌مزه‌كانیدا بووه‌‪ ،‬تا ئه‌م دواییانه‌ش وه‌ك‬ ‫پێویست ئاگای له‌ ڕه‌مزه‌ئایینیه‌گه‌وره‌كانی گه‌له‌كه‌ی‬ ‫نه‌بووه‌‪( ،‬له ‌وتاری دیكه‌دا له‌م باره‌یه‌وه ‌شتێكمان‬ ‫گوتووه‌‪( .‬ئیدی با باسی نه‌وه‌ی به‌ناو سه‌له‌فیی نه‌كه‌ین‬ ‫كه‌پێڕه‌وی له ‌ئاییندارییه‌كی كۆپیكراوی عه‌ره‌بستانی‬ ‫سعودی ده‌كات)‪.‬‬ ‫‪4‬ـ هۆیه‌كی دیكه‌ی نووسینی ئه‌و وتارانه ‌ئه‌وه‌بوو‪،‬‬ ‫له‌هێندێ نووسیندا‪ ،‬وه‌ك پێویست الیه‌نی ئایینداریی و‬ ‫سه‌رچاوه‌ی بیری ئه‌وان ده‌رنه‌ده‌خرا‪ ،‬یا ده‌كرا به‌ژێر‬ ‫ڕه‌نگی ئایدۆلۆژیاوه‌‪.‬‬ ‫‪5‬ــ مه‌رج نییه‌هه‌موو ڕۆشنبیر و نووسه‌رێك‬ ‫خاوه‌نی پڕۆژه‌ی ڕۆشنبیریی بێ‪ ،‬بۆ نموونه ‌د‪.‬فه‌رهاد‬ ‫شاكه‌لی‪ ،‬عه‌الدین سه‌جادی و ڕه‌فیق حیلمیی به‌خاوه‌نی‬ ‫پڕۆژه‌ی ڕۆشنبیریی ده‌زانێ (بڕوانه‌‪ :‬شاكه‌لی‪ /‬كه‌ بازن ‌ه‬ ‫و الكێشه‌كان هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه‌‪/‬ل‪/131‬ئاراس‪/2010/‬‬ ‫هه‌روه‌ها‪ :‬سه‌جادی‪/‬هه‌میشه‌به‌هار‪/‬پێشه‌كی شاكه‌لی‪/‬چ‪2‬‬ ‫ئاراس‪.)2012/‬‬ ‫‪6‬ــ چاوپێكه‌وتن‪/‬محمد ساڵح مه‌ال حه‌سه‌ن‪/‬ڕۆژنامه‌ی‬ ‫االعراق‪ /1985/1/14/‬پوخته‌كه‌ی له ‌ژ‪99‬ی پاشگۆی‬ ‫كوردی ڕۆژنامه‌كه‌دا له‌‪ 1989/8/23‬باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪7‬ــ له ‌نێوه‌نده ‌ئیسالمیه‌كه‌ی ئێستاشدا‪ ،‬كه‌م‬ ‫نین ئه‌و جۆر ‌ه كه‌سانه‌ی كه‌ئه‌وه‌یان له‌ال ڕوون نیی ‌ه‬ ‫خزمه‌تكردنی ئایین هه‌ر خزمه‌تكردنه ‌به ‌مرۆڤ‪ ،‬ئاخر‬ ‫په‌یام و په‌یامبه‌رانی خودایی له‌پێناو مرۆڤدا هاتوون‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت فریشته‌كانیش له ‌خزمه‌تی ژیانی ئه‌ودان (له‌م‬ ‫باره‌وه‌شتی دیكه‌مان نووسیوه‌)‪.‬‬ ‫‪8‬ــ په‌راوێزی ژ(‪.)6‬‬ ‫‪9‬ــ په‌راوێزی پێشوو‪.‬‬ ‫‪10‬ــ دیداری نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه ‌له‌گه‌ڵ شێخ‬

‫خالیدی كوڕی خاڵ ‪5‬ــ‪8‬ـــ‪.1992‬‬ ‫‪11‬ــ نامه‌یه‌كی به‌ڕێز مامۆستا عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‪،‬‬ ‫له ‌وه‌اڵمی نامه‌یه‌كماندا‪ .1991/10/8 /‬كه‌سانی دیكه‌ش‬ ‫له‌و پێوه‌ندیه‌ئاگادارن‪.‬‬ ‫‪12‬ــ د‪ .‬ئاراس محه‌ممه‌د ساڵح ل ‌ه ژماره‌(‪)1‬ی ئه‌م‬ ‫گۆڤاره‌دا له‌باره‌ی ته‌فسیره‌كه‌یه‌وه‌بابه‌تێكی نووسیووه‌‪.‬‬ ‫‪13‬ــ په‌راوێزی(‪)6‬‬ ‫‪14‬ــ شێخ نوری شێخ ساڵحی شاعیر‪ ،‬به‌بۆچوون و‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌كی شه‌رعیی خاڵ‪ ،‬مامۆستایه‌كی ئافره‌ت ڕازیی‬ ‫ده‌كات كه‌له‌قوتابخانه‌ی كچاندا وانه‌بڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪15‬ــ شێخ هێنده ‌له‌گه‌ڵ نوێكردنه‌وه‌دا بووه‌‪ ،‬له‬ ‫ێ هه‌میشه‌ل ‌ه‬ ‫‌شیعریشدا به‌پێویستی زانیوه‌‪« ،‬شیعر ده‌ب ‌‬ ‫گۆڕان و تازه‌بوونه‌وه‌دا بێ‪ ،‬به‌پێی ڕۆژ كااڵ له‌به‌ربكات‪،‬‬ ‫شاعیری ئه‌مڕۆ ئازا و سه‌ربه‌ستن‪ ،‬له‌كه‌س ناترسن‪،‬‬ ‫شیعری ئه‌مڕۆ دیلی وه‌زنی خه‌لیل و عه‌رووزی ئه‌و‬ ‫نیه‌» ( وتاری شیعرو شاعیر)‪ ،‬كه‌تا ئێستاش الی‬ ‫هێندێ‌كه‌س‪ ،‬هه‌ر شیعری عه‌رووزیی به‌شیعر ده‌زانرێ‌‪.‬‬ ‫‪16‬ــ بڕوانه ‌په‌راوێزی (‪ ،)10‬هه‌روه‌ها‪ :‬نه‌به‌ز‬ ‫هه‌ورامی‪ /‬زانای گه‌وره ‌شێخ موحه‌ممه‌دی خاڵ‪/‬‬ ‫گۆڤاری ڕابه‌ر‪/‬ژ‪ /8‬ئه‌یلول‪.1992/‬‬ ‫‪17‬ــ بۆ زۆر هه‌ڵوێستی دیكه‌ی‪ ،‬بڕوانه‌‪ :‬ڕۆڤار‪/‬‬ ‫ژ‪ 24/29‬ــ ‪ /2004/4‬ژماره‌ی تایبه‌ت به ‌خاڵ‪/‬ده‌زگای‬ ‫سه‌رده‌م‪ ،‬هه‌روه‌ها په‌راوێزی(‪.)16‬‬ ‫‪18‬ــ په‌راوێزی (‪ ،)16‬هه‌روه‌ها دیداری نووسه‌ری‬ ‫ئه‌م دێڕانه‌ له‌گه‌ڵ شێخ خالیدی كوڕی خاڵ له‌‪5‬ـ‪8‬ـ‪1992‬دا‪.‬‬ ‫‪19‬ــ هه‌ردوو په‌راوێزی پێشوو‪.‬‬ ‫‪20‬ــ بۆ ژیان و ببلیۆگرافیای به‌رهه‌م و نووسینه‌كانی‬ ‫بڕوانه‌‪ :‬په‌راوێزی (‪ )17‬هه‌روه‌ها‪ :‬په‌راوێزی(‪ )1‬ل‪.332/‬‬ ‫‪21‬ــ بڕوانه‌په‌راوێزی (‪/)17‬ڕۆڤار‪ /‬ل‪.70‬‬

‫‪127‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫گێڕانەوەى هاوسەنگى‬ ‫بۆ جیهانى شتەكان و كەسەكان و ئایدیاكان‬

‫الى مالیكى كوڕى نەبی‬ ‫خالد محەممەد غەریب‬ ‫لەدایكبووی ‪ ،1969‬هەڵەبجە‪ ،‬ماستەر لەبواری‬ ‫شەریعەت‪ .‬چەندین وتار و بەرهەم و‬ ‫توێژینەوەی باڵوكراوەی هەیە‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪128‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كاتێك كۆمەڵگە لە حاڵەتى هەستانەوەدا‬ ‫بێت‪ ،‬پێویستە هاوسەنگى نێوان هەرسێ جیهانى‬ ‫شتەكان و كەسەكان و ئایدیاكان بە باشی تێدا‬ ‫بێتەدى‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵگەى ئیسالميى ئەمڕۆ بە ەۆی‬ ‫لەدەستدانى ئەو جۆرە هاوسەنگیەوە دەناڵێنێت و‬ ‫هەر ئەمەشە گرفتى سەرەكى كۆمەڵگەى ئیسالميى‪.‬‬ ‫لەم جیهانەدا چەندایەتى زاڵ و بااڵدەستە و‬ ‫كۆمەڵگەى ئیسالمی بەرەو ساتمە بردنێكى گەورە‬ ‫و مەترسیدار راپێچ كردووە‪ ،‬شت بووە بە سەنتەر‬ ‫و كەسەكان و ئایدیاكان بە دەوریدا دەسوڕێنەوە‪،‬‬ ‫كاتێك جیهانى رۆشنبیرى بە دەورى تەوەرى‬ ‫شتەكاندا دەسوڕێتەوە‪ ،‬شتەكان لە پەیژەى بههادا‬ ‫لوتكە دەگرن‪ ،‬فەرمانە جۆرییەكان دەگۆڕێن بۆ‬ ‫فەرمانى چەندێتى و كاروبارەكان بەپێی پەیژەى‬ ‫شتەكان هەڵدەسەنگێنرێن‪.‬‬ ‫كارمەند لە ریزبەندى ئیداریدا و لە دیاریكردنى‬ ‫پۆستەكەیدا پشت بە ژمارەى ئامێرەكان دەبەستێت‬ ‫بەكاریان بەێنێت یان نا‪ .‬هەروهها كاتێك دەزگایەكى‬ ‫فەرمى بیەوێت خۆی نەوژەن بكاتەوە داواى‬ ‫ژمارەیەكى خەیاڵى كەلوپەل و كەرەستە دەكات‪.‬‬ ‫ئەم لە سنوردەرچوونەى جیهانى شتەكان لە‬ ‫هەموو بوارەكاندا بەجوانى دیارە‪ ،‬مالیك چەندین‬ ‫نمونە بۆ بوارى دەروونيى‪ ،‬ئاكاريی‪ ،‬مەعریفيی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتيى و سیاسيی دێنێتەوە‪ .‬بۆ نمونە لە‬ ‫بوارى مەعریفیدا پرسیار لە نوسەر ناكرێت چ‬ ‫گرفتێكى چارەسەر كردووەو و چی نووسیوە و‬ ‫لەچی دەكۆڵێتەوە‪ ،‬بەڵكو پرسیارى ژمارەى كتێب‬ ‫و بەرهەمەكانى و ژمارەى الپەڕەكانى لێدەكرێت‪.‬‬ ‫هەندێكجار نوسەرانیش توشى هەمان پەتا دەبن و‬ ‫خۆشیان باس لە ژمارەى بەرهەمەكانیان دەكەن‪.‬‬ ‫لە بوارى ئەدەبى سیاسيیدا‪ ،‬لە وتەى‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بیرمەندى جەزائیرى‪ ،‬مالیكى كوڕى نەبی لە‬ ‫ساڵى(‪ 1905‬ز) لە دایكبووە و لە خێزانێكى هەژار‬ ‫و ئاینپەروەردا گەورە بووە‪ ،‬لە شاری (تەبسە)‬ ‫كە شارێكى دووردەست دەبێت لە دەسەاڵتى‬ ‫فەرەنسییەكان‪ ،‬گەورە دەبێت و بەیانیان زوو‬ ‫قورئانى پیرۆز و زمانى عەرەبی دەخوێنێت و‬ ‫كاتژمێرى هەشتی بەیانیانیش دەچێتە قوتابخانەى‬ ‫فەرمى‪ .‬ساڵی (‪ )1930‬بۆ درێژەدان بە خوێندن‬ ‫دەڕوات بۆ پاریس و زانستى كارەبا و میكانیك‬ ‫دەخوێنێت‪ ،‬ساڵى (‪ )1935‬كۆلیجى ئەندازیارى‬ ‫تەواو دەكات‪ .‬دەگەرێتەوە بۆ جەزائیر‪ ،‬بەاڵم نە‬ ‫لە جەزائیر و نە لە واڵتە عەرەبیەكاندا كارى پێ‬ ‫نادرێت‪ .‬ناچار دەگەڕێتەوە بۆ فەرەنسا و هەتا‬ ‫ساڵى (‪ )1956‬لەوێ دەمێنێتەوە و لەو ماوەدا‬ ‫ئەم بەرهەمانە باڵو دەكاتەوە‪:‬‬ ‫الظاهرة القرآنیة‪ ،‬شروط النەضة‪ ،‬وجهە‬ ‫العالم اإلسالمي‪ ،‬فكرة اإلفریقیة اآلسیویة‪.‬‬ ‫ساڵى (‪ )1956‬سەردانى میسر دەكات و‬ ‫هەتا ساڵى (‪ )1963‬دەمێنێتەوە‪ ،‬لە قاەیرە ئەم‬ ‫بەرهەمانە باڵو دەكاتەوە‪:‬‬ ‫حدیث في البناء الجدید‪ ،‬مشكلة الثقافة‪ ،‬في‬ ‫مەب المعركة‪ ،‬تأمالت في المجتمع العربي‪.‬‬ ‫ساڵى (‪ )1963‬دەگەڕێتەوە بۆ جەزائیر‬ ‫و وەك بەڕێوەبەرى گشتى خوێندنى بااڵ‬ ‫دادەمەزرێت‪ .‬ساڵى (‪ )1967‬لە پۆستەكەى‬ ‫دەستلەكاردەكێشێتەوە و خۆی تەرخان دەكات‬ ‫بۆ كارى فیكرى‪ ،‬ئەم بەرهەمانە باڵودەكاتەوە‪:‬‬ ‫آفاق جزائریە‪ ،‬مشكلة األفكار في العالم‬ ‫اإلسالمي ‪ ،‬المسلم في عالم اإلقتصاد‪.‬‬ ‫ئەم بیریارە جەزائیرییە لە (‪ 31‬ئۆكتۆبەر‬ ‫‪ )1973‬لە جەزائیر كۆچی دوایی كردووە(‪.)1‬‬

‫جیهانى شتەكان و كەسەكان و ئایدیاكان‬ ‫‪1‬ـ جیهانى شتەكان‬

‫‪129‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫پشتگیريكردن لە یەكێك لە واڵتەكاندا ئەم‬ ‫دەستەواژە هاتووە (حكومەت و گەلەكەى)‪ .‬بە‬ ‫راستى پەیوەندى خاوەندارێتى ئاوەژوو كراوەتەوە‪،‬‬ ‫لەبرى ئەوەى گەل حكومەتى هەبێت‪ ،‬واى لێ‬ ‫هاتووە حكومەت گەلى هەیە‪ ،‬خاوەندار بووە بە‬ ‫موڵك و سامان‪ ،‬هەرچۆنێك بێت ئەم ساتمە یەكێكە‬ ‫لەنیشانەكانى ئاوەژووبوونەوەى پەیژەى بههاكان‬ ‫(‪ .)2‬لە كەشوهەوایەكى ئاوا بیماردا كەڵەكەكردنى‬ ‫شت بە شارستانییەت دادەنرێت‪ ،‬كۆمەڵگەى پاش‬ ‫شارستانى پڕە لە شت بەاڵم ژیانى لێ نیيە (‪.)3‬‬

‫‪2‬ـ جیهانى كەسەكان‪:‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪130‬‬

‫كاتێك خەڵكى ‪ -‬زیاتر لەئایدیا و راستی‪ -‬ەۆگرى‬ ‫كەسایەتيیەكان دەبن‪ ،‬هەمیشە چاوەڕێی قارەمان‬ ‫و كەسایەتيیەكى كاریزمایی دەكەن سەرهەڵبدات‬ ‫و رزگاریان بكات‪ .‬وتاربێژ و بانگخوازەكان‬ ‫زۆرجار لە وتارەكانیاندا هاوار دەكەن‪ :‬وامعتصماە!‬ ‫صەالحەدین دهەەستەوە! ئەمەنەخۆشییەكى‬ ‫بەرباڵوى ناو كۆمەڵگەى ئیسالمیيە‪.‬‬ ‫مالیك دەڵێت‪ :‬جارى واهەیە لە بەرانبەر پیاوى‬ ‫قەدەر و پاڵەواندا پیاوى كڵۆڵ و نەگبەتیش هەیە(‪،)4‬‬ ‫پیاوى كڵۆڵ ئەو كەسەیە كە سەرلەبەرى شكست و‬ ‫نسكۆكان دەخرێنە گەردن و ئەستۆى و بە ەۆكارى‬ ‫هەموو نههامەتیەكان دادەنرێت‪ .‬لەبری ئەوەى لە‬ ‫رووداوەكان بكۆڵينەوە و ەۆكارەكان بدۆزینەوە‪،‬‬ ‫یا چاوەڕێی پیاوى قەدەر و پاڵەوانێكى ئاسمانین‪،‬‬ ‫یان كەسێك كڵۆڵ و بەدبەخت دەكەینە ەۆكارى‬ ‫سەرجەم نسكۆكانمان (‪ .)5‬لەئێستای هەرێمی‬ ‫كوردستانی خۆشماندا سەرۆكی هەرێم لەالیەن‬ ‫پارتەكەیەوەكراوەبەپیاوی قەدەر و بەتاقەئومێدی‬ ‫ئایندەلەقەڵەم دەدرێت! بەاڵم لەالیەن پارتەكانی‬ ‫ترەوەكراوەبەپیاوی كڵۆڵ و بەسەرچاوەی‬ ‫سەرجەم نههامەتیەكان دادەنرێت!‬

‫هەندێكجار ئایدیاكانمان لە كەسایەتیيەكدا‬ ‫بەرجەستە دەكەین‪ ،‬كە كەسایەتيیەكە دەمرێت‬ ‫ئایدیاكانیش لەگەڵ خۆیدا دەنێژێت‪ .‬جارى واش‬ ‫هەیە ئەو كەسە شایان و شایستە نيیە و دواجار‬ ‫هەڵەكانى بەسەر كۆمەڵگەى ئیسالمیدا دەشكێتەوە‪.‬‬ ‫)‪1 1‬جیهانى ئایدیاكان‬ ‫پێشتر باسی گرفتی كۆمەڵگەى ئیسالمیمان‬ ‫كرد لە هەردوو جیهانى شتەكان و كەسەكاندا‪،‬‬ ‫گرفتەكانى ئەو دوو جیهانە بەشێكن لە گرفتی‬ ‫جیهانى ئایدیا‪.‬‬ ‫بۆ روونكردنەوەى گرفتەكانى كۆمەڵگەى‬ ‫ئیسالمى لە جیهانى هزر و ئایدیادا سەرەتا پێویستە‬ ‫ئەم دوو چەمكە روون بكەینەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئایدیای رەسەن‪:‬‬ ‫بریتیە لە ئایدیای راست و دروست‪ ،‬رەسەنایەتى‬ ‫سیفەتێكى زاتى ئایدیای راست و دروستە‪ ،‬كە‬ ‫ئایدیایەك راست و دروست بوو پارێزگارى لە‬ ‫رەسەنایەتى خۆی دەكات‪.‬‬ ‫دوووەم‪ :‬ئایدیاى كارا‪:‬‬ ‫بریتیە لەو ئایدیایەى كە لە دڵ و دەروون و‬ ‫ەۆش و زەین و هەست و نەستى تاكدا ئەكتیڤ‬ ‫و كارایە و دەیهەژێنێت و دەیبزوێنێت و بەرەو‬ ‫ئامانجێكى دیاریكراو ئاراستەى دەكات‪.‬‬

‫پەیوەندى ئایدیاى رەسەن و ئایدیای كارا‬

‫مەرج نیيە ئایدیاى رەسەن هەمیشە كارا و‬ ‫كاریگەر بێت‪ ،‬وەك چۆن مەرج نيیە ئایدیای‬ ‫كاریگەریش هەمیشە رەسەن و دروست بێت‪.‬‬ ‫كاریگەرى پەیوەست نيیە بە راستى و دروستى‬ ‫ئایدیاكەوە‪ ،‬كاریگەرى سیفەتێكى كاتى و دەرەكییە‪،‬‬ ‫بەاڵم رەسەنایەتى سیفەتێكى زاتى و هەمیشەییە‪.‬‬ ‫كاریگەريی مێژووى خۆی هەیە‪ ،‬وەك مالیك‬ ‫دەڵێت لەگەڵ ساتى ئەرخەمیدسدا دەستپێدەكات‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئەو ساتەیە كە پاڵەپەستۆ و فشار و هەژموونەكەى‬ ‫هەڵدەكات و تاك و دەوروبەرى دهەەژێنێت(‪.)6‬‬ ‫(‪212-Archamade 278‬‬ ‫ئەرخەمیدس‬ ‫پ‪ .‬ز) زانایەكى گەورەى یۆنانیە‪ ،‬دەگێڕنەوە‬ ‫سیراكۆزى پاشا‪ ،‬ئەركى ئەوەى پێ سپارد دیارى‬ ‫بكات تاجەكەى ئاڵتونى پوختە یان نا‪ ،‬بەتوێژینەوە‬ ‫چەمكى كێشى عەینى دۆزییەوە‪ .‬ئەو دەمەى لە‬ ‫گەرماوێكدا خەریكى خۆشتن بوو‪ ،‬بیرى لە بابەتەكە‬ ‫دەكردەوە لەپڕ ئیلهامى بۆ هات و لەخۆشیدا خۆى‬ ‫لەبیر چوویەوە و لە گەرماوەكە هاتە دەرەوە و‬ ‫هاوارى كرد‪“ :‬ئۆریكا! ئۆریكا! واتە‪ :‬دۆزیمەوە!‬ ‫دۆزیمەوە! “‪.‬‬ ‫ئەمە ساتى كاریگەرى ئایدیایە كە هەست و‬ ‫نەست و ەۆش و فیكر و هەموو گیانى ئەرخەمیدس‬ ‫دەگرێتەوە و جۆش و خرۆشییەكى وههاى‬ ‫پێدەبەخشێت خودى خۆیی بیر بچێتەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەى ئیسالميى لە ئەشكەوتى حیراوە‬ ‫ئایدیا زیندوو و رەسەنەكانى وەردەگرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەشكەوتەى كە وەك نیچە دەڵێ‪ :‬سەمفۆنیایى‬ ‫قارەمانێتی دابە گوێی ئاینى مەرداندا(‪.)7‬‬ ‫ئایدیاى رەسەن لە كات و ساتى خۆیدا‬ ‫كاریگەرە و دڵ و ەۆش و هەست و نەست و‬ ‫ویژدان دهەەژەنێت‪ ،‬فیكر و حەز و ئارەزوو و‬ ‫بهها و ئاراستەكانى تاك دەگۆڕێت و لە رەفتاریدا‬ ‫بەرجەستە دەبێت‪ ،‬دروست وەك ئەو ئایدیا‬ ‫قورئانیانەى كە دەستەى كۆچەران و پشتیوانانى‬ ‫كرد بە باشترین ئوممەت‪( .‬كنتم خير أمة أخرجت‬ ‫للناس تأمرون بالمعروف و تنەون عن المنكر‪)....‬‬ ‫(‪.)8‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە وردە وردە كاریگەرى ئەم‬ ‫ئایدیا رەسەنانە لە دڵ و دەروونى تاكەكانى‬ ‫كۆمەڵگەى ئیسالمیدا دامركایەوە‪ ،‬ئەمەش بە ەۆی‬ ‫السەنگبوونى هەرسێ جیهانى شتەكان‪ ،‬كەسەكان‬

‫و ئایدیاكانەوە بوو‪ .‬پەیوەندى نێوان ئایدیاو شت‬ ‫گۆڕا‪ ،‬شت بوو بە سەنتەر و ئایدیا و كەسەكان بە‬ ‫دەوریدا كەوتنە سوڕانەوە‪.‬‬ ‫كاتێك شت ببێت بە سەنتەر‪ ،‬بیروباوەڕ و‬ ‫كەسەكانیش دەكرێنە قوربانى شتەكان و چیدى‬ ‫ئیتر تاك ناتوانێت باوەڕ یان خۆی ببەخشێت و‬ ‫بەرخۆدان دەپوكێتەوە و چڵێسی و چاوچنۆكى و‬ ‫رژدى و پیسكەیی لە دەروونى تاكەكاندا بااڵدەست‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە پەیوەندى ئایدیاو كەس گۆڕا‬ ‫و هەندێكجار ئەم پەیوەندیيە بووە و دەشبێ بە‬ ‫پەیوەندى ئایدیا و تەوتەم یان ئایدیا و شەیتان‪.‬‬ ‫كەسێك یان گرووپ و پارتێك یان خێڵ و‬ ‫نەتەوە و زمان و رەچەڵەكێك دەكرێت بە بت و‬ ‫تەوتەم و دەپەرسترێت‪ ،‬یان دەكرێتە شەیتان و‬ ‫نەفرەتى لێدەكرێت‪.‬‬ ‫كاتێك پەیوەندى ئایدیا و كەس دەگۆڕێت بۆ‬ ‫پەیوەندى ئایدیا و بت‪ ،‬یان ئایدیا و شت چیدی ئیتر‬ ‫بوارێك نامێنێتەوە بۆ یەكتر قبووڵكردن و گوێگرتن‬ ‫لە یەكتر چ جای پێكەوە ژیان!‬ ‫بە تەوتەمكراوەكە دەبێت بە پێوەرى راست‬ ‫و هەڵە و باش و خراپ و جوانى و ناشیرینی‪.‬‬ ‫بڕیاردان بە پێی جیهانى ئایدیا نابێت‪ ،‬بەڵكو بەپێی‬ ‫جیهانى كەسەكان دەبێت و ەیچ بوارێك بۆ رەخنە‬ ‫نامێنێتەوە و پرۆسەى پیرۆزكردن بە كااڵى تازە و‬ ‫مۆدێلى نوێوە ‪ -‬بەشێوەیەكى مەترسیدار‪ -‬تەشەنە‬ ‫دەكات و دڵ و دەروونى تاكەكان داگیر دەكات‪.‬‬ ‫لەو سۆنگەوە كە هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ‬ ‫تەوتەم ئاسانترە لە هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ‬ ‫ئایدیا‪ ،‬هەمیشە ناحەزان و دوژمنان كار لەسەر‬ ‫ەێشتنەوەى تەوتەم دەكەن‪ ،‬راستە تەوتەمپەرستی‬ ‫لە رۆژى ئازادكردنى مەكەدا لە ساڵى شەشەمى‬ ‫كۆچیدا‪ ،‬مۆدێلەكەى بەسەرچوو‪ ،‬بەاڵم هەمیشە‬

‫‪131‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪132‬‬

‫شێوە و شێوازى خۆی دەگۆڕێت‪ ،‬یان راستتر بڵێین‬ ‫شێوە و شێوازى دەگۆڕدرێت و مۆدیل و ستایلی‬ ‫نوێی پێدەبەخشرێت‪ .‬مۆدێلی تەوتەمپەرستى لەم‬ ‫سەردەمەدا لە كەسایەتى و سەركردەو پارت و‬ ‫خێڵ و زمان و نەتەوەدا بەرجەستە بووە‪.‬‬ ‫ئەمە ئەو دۆخە نەخوازراوەیە كە موسوڵمانان‬ ‫تێیكەوتون‪ ،‬دەسبەردارى ئایدیا رەسەنەكانیان‬ ‫بوون و پەیوەندیان لەگەڵى نەماوە‪ ،‬یان ەێندە‬ ‫سست و الوازە لە حوكمى نەماندایە و دووچاری‬ ‫نەسازییەكى سەیر بوون‪ ،‬لە مزگەوتدا نوێژى‬ ‫هەینى و نوێژەكانی تر دەكەن‪ ،‬بەاڵم هەركە لە‬ ‫مزگەوت دێنە دەرەوە‪ ،‬لە جیهانێكی دیكەدا نغرۆ‬ ‫دەبن تەواو جیاواز لە جیهانە رۆحییەكەیان‪ .‬كار‬ ‫بە ئاستێك گەشتووە كە خودى بیركردنەوەى‬ ‫تاكەكان بووەتە بەربەست و ئاستەنگ لەبەردەم‬ ‫رزگاربوون و بەرەوپێشچوونیاندا‪.‬‬ ‫كاتێك كۆمەڵگە لە بشێوی و شڵەژاندا بێت‪،‬‬ ‫نە ئەوەیە لە دەستپێكى شارستانییەتدا بێت و نە‬ ‫ئەوەشە بە تەواوى لە دەرەوەى شارستانییەتدا‬ ‫ژیان بەسەر ببات‪ ،‬لەو دۆخەدا ناتوانێت لەگەڵ‬ ‫نێوەندى كۆمەاڵیەتیدا خۆی بگونجێنێت‪ ،‬لەبری‬ ‫ئەوەى قسە لەسەر گرفت و ئازارەكانى خەڵكى‬ ‫بكات و پالن دابنێت بۆ ئایندەیەكى باشتر‪ ،‬باس لە‬ ‫رابوردوو دەكات و بە بااڵى رابوردوودا هەڵدەدات‪.‬‬ ‫رۆژانە چەندین كتێب لە چاپخانەكانەوە‬ ‫دەردەكرێن كە ەیچ پەیوەندیەكیان بە ئێستاو‬ ‫واقیعەوە نيیە‪ ،‬بەڵكو تەنها راكردن و هەاڵتنە لە‬ ‫واقیع‪ .‬لەم كەشوهەوا بیمارو نەسازدا‪ ،‬بوارى‬ ‫تیۆرى زاڵە بەسەر بواری پراكتیكیدا‪ ،‬قاڵەقاڵ و‬ ‫گفتوگۆی وشك و بێگیان‪ ،‬زاڵە بەسەر توێژینەوە‬ ‫و گفتوگۆی زانستیدا و بیركردنەوەى رەخنەگرانە‬ ‫بە خۆسووركردنەوە و سەركوتكردن دادەنرێت‪.‬‬ ‫هەمووان قسە دەكەن و تانە لە یەكتر دەدەن‬

‫و شمشێر لە یەكتر دەسون! لەمەش سەیرتر‬ ‫ئەوەیە كە كەس گوێ لەوى تر ناگرێت‪ ،‬قسە ەیچی‬ ‫تێناچێت و ئاسانە و بە هەموو كەس دەكرێت‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەى توێژینەوە و گفتوگۆی ئەكادیمیەوە‪ ،‬كە‬ ‫بە هەموو كەسێك ناكرێت و پیاوى تایبەتى دەوێت‪.‬‬ ‫قسەوباس و خواستەكانیش ەێندەبێ تام و خوێن‪،‬‬ ‫یان پێاهەڵدانن یان سوكایەتیكردن‪.‬‬ ‫هەندێكجار بوارى تیۆری زاڵ دەبێت تەنانەت‬ ‫بەسەر مامۆستاى زانكۆشدا‪ ،‬مالیك دەڵێت‪:‬‬ ‫لە یەكێك لەوانەكانیدا سەبارەت بە پێكهاتەى‬ ‫دەرمانەكان‪ ،‬مامۆستایەك لە وەسفكردنى یەكێك‬ ‫لە رووەكەكاندا خۆى ماندو دەكات‪ ،‬لەبرى ئەوەى‬ ‫دەست درێژ بكات و لە حەوشەى كۆلێژەكەوە‬ ‫رووەكەكە لێبكاتەوە و پێشكەشى بكات بە‬ ‫فێرخوازەكانى‪ ،‬لەوانەكەیدا لە دوو توێى كتێبەكاندا‬ ‫بەدواى شێوەى رووەكەكەدا دەگەڕا‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫رووەكەكە لەخوار پەنجەرەى هۆڵى وانەوتنەوەكەدا‬ ‫بوو(‪.)9‬‬ ‫هەروەها مالیك نمونەیەكی تر دێنێتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بارودۆخی جەزائیرە لە ساڵى (‪1936‬ز) لەبری‬ ‫ئەوەى ببێت بە وەرشەى كاركردن بۆ هەستانەوە‪،‬‬ ‫بوو بە سەكۆی هەڵبژاردن و میللەتیش بوو بە‬ ‫چەپڵەلێدەر بۆ هەر كاندید و وتاربێژێك كە وەك‬ ‫مێگەل بەرەو بازاڕی هەڵبژاردن راپێچی بكات‬ ‫(‪.)10‬‬ ‫كارەساتى خراپتر لەوەدایە كە نوخبەى‬ ‫كۆمەڵگەى ئیسالميى ویستیان و ئێستاش‬ ‫دەیانەوێت جیهانى رۆشنبیری ‪ -‬كە لێوانلێوە لە‬ ‫ئایدیای مردوو‪ -‬بە ئایدیای كوشندە و مرێنەر‬ ‫زیندوو بكەنەوە!‬ ‫ئایدیاى مرێنەر ئەو ئایدیایەیە كە پاش‬ ‫ونكردنى رەگ و ریشەكانى شوناس و بههاو‬ ‫رۆشنبیرییەكەیشی ونكردووە‪ ،‬بێ رەگ و ریشە‬

‫سەرەتا پێویستە بزانین كە ئەم گرفتانە گرفتى‬ ‫ئوممەتێكى گەورە و بەرباڵوە‪ ،‬كە ئوممەتى‬ ‫ئیسالمە بە درێژایی چەندین سەدە‪ ،‬لەم سۆنگەوە‬ ‫دەستنیشانكردن و چارەسەركردنى گرفت و‬ ‫نەخۆشیەكان بە هەوڵ و كۆششی تاقە بیرمەندێك‬ ‫ئەگەر مەحاڵ نەبێت‪ ،‬كارێكى زۆر ئەستەم و‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫چارەسەر‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫هاوردەكراوە و كۆلۆنیالیست بەرهەم دێنێت‪،‬‬ ‫كاتێك ئایدیا لە جیهانە رۆشنبیريیە سەرەكیەكەى‬ ‫جیادەكرێتەوە‪ ،‬دەبێت بە میكرۆب و دەزگاو‬ ‫رێكخراو و كۆمەڵگە دووچارى نەخۆشی دەكات!‬ ‫گرفتەكە پەیوەست نيیە بە سروشتى‬ ‫شارستانیەتى رۆژئاواوە‪ ،‬بەڵكو پەیوەستە بە‬ ‫سروشتى پەیوەندى تاكەكان بە جیهانى رۆشنبیری‬ ‫رۆژئاواوە‪ .‬تاكەكانى كۆمەڵگەى ئیسالميى كاتێك‬ ‫بۆ خوێندن یان بۆ گەشتكردن یان لەبەر جەور‬ ‫و ستەم بەرەو رۆژئاوا دەچن‪ ،‬روو دەكەنە ئەو‬ ‫شوێنانەى كە شارستانیەتى رۆژئاوا پاشماوەكانى‬ ‫خۆی فڕێدەداتە ناوى و بەرەو سەرچاوەكانى‬ ‫شارستانیەتى رۆژئاوا ناڕۆن‪ ،‬بەڵكو توێكڵ‬ ‫و رووكەشیان دەوێ بە دەستەواژەى هەژار‬ ‫موكریانى لە توێكڵ كڕەكڕیانە و كاكڵ بەسەر‬ ‫ناكەنەوە! پاشماوە و بەشە مردووەكەى‬ ‫شارستانیەت وەردەگرن نەك بەشە زیندووەكەى‪.‬‬ ‫بەم شێوە كۆمەڵگەى ئیسالميى لە الیەك ئایدیاى‬ ‫مردووى لێدەڕژێت و لە الیەكى تر ئایدیاى مرێنەر‬ ‫هەڵدەمژێت‪.‬‬ ‫تاك لەم كەشوهەوا ناسازگارەدا باجى‬ ‫ئاوێتەبوونى كۆمەاڵیەتیەكەى دەدات‪ ،‬چەندە‬ ‫كۆمەڵگە لە گەشەكردن و بەرەوپێشبردنى تاكدا‬ ‫كەموكورتى هەبێت‪ ،‬ەێندەش باجەكەى قورستر و‬ ‫گرانتر دەبێت و رێژەكەشی بەرزتر دەبێتەوە‪.‬‬

‫دژوارە‪ .‬مالیك بەپێی توانای خۆی هەوڵیداوە‬ ‫پشكى تایبەتى خۆی هەبێت لەو كارەدا‪ .‬بەڵگەى‬ ‫ناوێ كە دەستنیشانكردنى گرفت و نەخۆشیەكان‪،‬‬ ‫خاڵى یەكەمى چارەسەركردنە‪ .‬بەكورتى مالیك‬ ‫چارەسەر لەسێ خاڵى سەرەكیدا دەبینێتەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ دەرچوون لەو هەستەى كە بكوژى‬ ‫سەرلەبەری كەسێتى و بڕست و توانا و بهەرە و‬ ‫چاالكی و كارامەیی مرۆڤە‪ ،‬هەستى خۆبەكەمزانین‪.‬‬ ‫‪2‬ـ كاركردن بە پالن و میتۆدى زانستى و‬ ‫دووركەوتنەوە لە عەقڵیەتى گەردیلەگەرایی‪.‬‬ ‫مەبەست لەم چەمكە ئەوەیە هەندێك بە شێوەیەكى‬ ‫پچڕ پچڕ و جیا تەماشاى رووداوەكان دەكەن‪،‬‬ ‫وەك ئەوەى رووداوەكان زنجیرەیەك نەبن لە‬ ‫مێژوو‪ ،‬بەڵكو كۆمایەكى كەڵەكە بوون لە رووداو‪.‬‬ ‫مالیك دەڵێت‪ :‬دووبارەى دەكەینەوە و‬ ‫دووبارەكردنەوەش بێزارمان ناكات‪ ،‬كێشەى ئێمە‬ ‫كێشەى ئایدیا و نەبوونى پرۆگرامە‪ .‬هەروهها‬ ‫دەڵێت‪ :‬واقیعی ئێمە یان بیرۆكەیەكە كە نایەتە‪ ،‬دى‬ ‫یان كارێكە پەیوەست نيیە بە هەوڵ و تێكۆشانێكى‬ ‫فیكریەوە (‪.)11‬‬ ‫هەروەها دەڵێت‪ :‬ئەگەر هەوڵ و تێكۆشانى‬ ‫ریفۆرمیستى ئیسالميى شرۆڤە بكەین‪ ،‬پەى‬ ‫بە مەبەستپاكیەكەى دەبەین‪ ،‬بەاڵم لە هەوڵ و‬ ‫تێكۆشانەكانیدا بۆن و بەرامەى میتۆد و پرۆگرام‪،‬‬ ‫بوونى نیيە(‪.)12‬‬ ‫بەكورتى‪ :‬چارەسەر لەوەدایە تەوژمێكى‬ ‫ئیسالميى تۆكمە بونیات بنرێت كە لەبری ئەوەی‬ ‫ەۆگری شت و كەس بێت‪ ،‬ەۆگرى راستى و ئایدیا‬ ‫بێت و بە شێوازى جڤاتى كار بكات‪ ،‬پەیوەست‬ ‫بێت بە میتۆد و پرۆگرامەوە‪ ،‬نەك بە كەسێكى‬ ‫دیاریكراوەوە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ گێڕانەوەى كاریگەرییە بۆ ئایدیا‬ ‫رەسەنەكانمان‪ ،‬ئەویش بە هاوسەنگكردنەوەى ئەو‬

‫‪133‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪134‬‬

‫سێ جیهانە دەبێت كە باسمانكرد‪ ،‬جیهانى شتەكان‬ ‫و جیهانى كەسەكان و جیهانى ئایدیاكان‪ .‬مالیك‬ ‫دەڵێت‪ :‬كۆمەڵگەى ئیسالمى دەتوانێت كاریگەرى‬ ‫خۆی بەدەست بەێنێتەوە‪ ،‬بەوەى لە بناغەى‬ ‫پالنەكانیدا ئەم دوو خاڵە دابنێت‪:‬‬ ‫‪ 1‬بژێوى بۆ هەموو كەسەكان‬ ‫‪ 2‬كاركردن بۆ هەموو دەستەكان (‪.)13‬‬ ‫دیارە مەبەستى هەموو ئەو دەستانەیە كە تواناى‬ ‫كاركردنیان هەیە‪ ،‬نەك هەموو دەستێك‪ .‬پێویستە‬ ‫هەموو كەسەكان بژێویان بۆ دابین بكرێت و وەك‬ ‫مرۆڤ بژین‪ ،‬هەروهها هەموو دەستانەى كە تواناى‬ ‫كاركردنیان هەیە كار بكەن و دروشمى “ كاركردن‬ ‫خواپەرستیە” بەرزبكەنەوە‪.‬‬ ‫یابانیەكان پاش جەنگى دووەمى جیهانی و پاش‬ ‫ئەو وێرانى و شكستە گەورەیەى كە رووبەڕوویان‬ ‫بوویەوە‪ ،‬بە حكومەت و میللەتەوە‪ ،‬رێككەوتن‬ ‫لەسەر بەرزكردنەوەى ئەم دروشمە “كاركردن‬ ‫خواپەرستیە و ئامانجمان كوالیتیە”‪.‬‬ ‫جێگاى خۆیەتى ئاماژە بەوەش بدەین كە‬ ‫كۆمەڵگەى یابانيى و كۆمەڵگەی ئیسالميى وەك یەك‬ ‫لە دەوروبەرى (‪1860‬ز) بوون بە قوتابی رۆژئاوا‪،‬‬ ‫كۆمەڵگەى ئیسالميى پەناى بۆ ئایدیا مرێنەرەكان‬ ‫برد و كۆمەڵگەى یابانیش بە ئەمەكدارى مایەوە‬ ‫بۆ جیهانى رۆشنبیری و كلتورو داب و نەریت و‬ ‫رۆحە سامۆراییەكەى!‬

‫سەرچاوەو پەراوێزەكان‬ ‫(‪ )1‬چەمكى رۆشنبیری و گرفتەكانى كۆمەڵگەى‬

‫ئیسالمى الى مالیكى كورى نەبی‪ ،‬خالد محمد غریب‪،‬‬

‫گۆڤارى هەژان‪ ،‬ژمارە ‪15-14‬ساڵى ‪2004‬ز‪ ،‬ل‪276‬‬

‫ (‪ )2‬مالیكى كورى نەبی‪ ،‬گرفتى ئایدیاكان لە جیهانى‬

‫ئیسالمیدا‪ ،‬وەرگێڕانى‪ :‬خالد محمد غریب‪ ،‬نوسینگەى‬ ‫تەفسیر‪ ،‬هەولیێر‪ /‬چاپی یەكەم ‪2014‬ز‪ ،‬ل‪ 90‬بەدواوە‪.‬‬

‫ (‪ )3‬بڕوانە‪ :‬مالك بن نبی‪ ،‬شروط النەضة‪ ،‬ترجمة‬

‫عبد الصبور شاەین و عمر كامل مسقاوي‪ ،‬دار الفكر‪،‬‬

‫دمشق‪ ،‬الطبعة األولى ‪1986‬م‪ ،‬ل‪ 40‬بەدواوە‪.‬‬

‫(‪ )4‬مالیكى كورى نەبی‪ ،‬گرفتى ئایدیاكان‪ ،‬ل‪97‬‬

‫ (‪ )5‬سەرچاوەى پیێشوو‬

‫ (‪)6‬سەرچاوەى پیێشوو ل‪70‬‬ ‫ (‪)7‬سەرچاوەى پیێشوو ل‪42‬‬

‫ (‪ )8‬سورەتى(آل عمران‪ ):‬ئایەتى‪١١٠‬‬

‫ (‪)9‬سەرچاوەى پیێشوو ل‪98‬‬

‫ (‪)10‬سەرچاوەى پیێشوو ل‪117‬‬

‫ (‪ )11‬مالك بن نبی‪ ،‬وجهە العالم اإلسالمي‪ ،‬ترجمة‬

‫عبد الصبور شاەین‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬دمشق‪ ،‬إعادە الطبعة‬

‫األولى ‪2002‬م‪ ،‬ص‪83‬‬

‫ (‪ )12‬مالك بن نبي‪ ،‬فكرة األفریقیة اآلسیویة‪ ،‬ترجمة‪:‬‬

‫عبد الصبور شاەین‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬دمشق‪ ،‬الطبعة الثالثة‬

‫‪2001‬م‪ ،‬ص‪83‬‬

‫ (‪ )13‬مالیكى كورى نەبی‪ ،‬گرفتی ئایدیاكان‪ ،‬ل‪139‬‬

‫تاوێك له‌گه‌ڵ ته‌حسین و فكر و‬ ‫یه‌كێك له‌كتێبه‌كانیدا‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫ئیسالمی كوردی و ڕیفۆرمی ئایینی‬

‫رانان‪ :‬حەسەن مەحموود حەمەکەریم‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪135‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪136‬‬

‫ئیسالمی كوردی و ڕیفۆرمی ئایینی‪ ،‬كتێبێكی‬ ‫قه‌بار ‌ه مانناوه‌ندیه‌‪ ،‬له‌ دوو توێی ‪ 150‬الپه‌ڕه‌دایه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نووسینی ته‌حسین حه‌مه‌غه‌ریب‪ ،،‬ژماره‌‪15‬ی زنجیر ‌ه‬ ‫كتێبه‌كانی هه‌ژانی هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬ل ‌ه چاپخانه‌ی سیما له‬ ‫‌سلێمانی ساڵی ‪ 2013‬چاپكراوه‌‪ ،‬ئه‌م كتێبه‌ هه‌ر وه‌ك‬ ‫كتێبه‌كانی تری ماموستا ته‌حسین بابه‌تێكی فیكریه‌‪،‬‬ ‫كاك ته‌حسین هه‌ر له‌و بواره‌داو ل ‌ه زنجیره‌كانی هه‌ژاندا‬ ‫نزیك به‌ چل كتێب و نامیلكه‌ی به‌ قه‌باره‌ی جیاواز‬ ‫باڵوكردوه‌ته‌وه‌‪ ،‬كاریگه‌ری فیكری له‌ناو خوێندكار ‌ه‬ ‫ئیسالمییه‌كاندا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م كتێبه‌ كراوه‌به‌سێ‌ به‌شه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌شییه‌كه‌م به‌ ناوی ئیسالمی كوردی‪ ،‬به‌ پێشه‌كیه‌ك‬ ‫ده‌ست پێده‌كات‪ ،‬باس ل ‌ه ڕیفۆرمی ئایینی ده‌كات و‬ ‫ێ (ڕیفۆرمی ئایینی بریتیه‌ له‌ چه‌مكی عه‌قڵ و‬ ‫ده‌ڵ ‌‬ ‫ئه‌خالق و خه‌یاڵ‪ ،‬خه‌یاڵی له‌جێی‌تردا باسكردوه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫كتێبه‌دا ته‌نها باسی چه‌مكی عه‌قڵ و ئه‌خالق ده‌كات‬ ‫ت لێره‌شه‌وه‌یه‌ وه‌رچه‌رخان به‌ره‌و ئیسالمی‬ ‫و ده‌ڵێ ‌‬ ‫كوردیڕووده‌دات و مه‌به‌سته‌كانی له‌سێ خاڵ دا‬ ‫ڕوونده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬الی وایه‌ دینداری ئێم ‌ه پێچه‌وانه‌ی گه‌النی‬ ‫دراوسێمانه‌‪ ،‬ئه‌وان سودیان له‌ ئایین بینیوه ‌و ئێم ‌ه‬ ‫هیچ‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬مه‌به‌ست له ‌ئایینی كوردی چاكردنی‬ ‫دینداریمانه‌‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬ده‌ڵێ‌ هه‌ركه‌س به‌ڕیفۆرم هه‌ستابێت‌ به‌ر‬ ‫تۆمه‌ت و ئازارو ڕووبه‌ڕووبوونه‌و ‌ه كه‌وتوه‪ ‌،‬وه‌ك‬ ‫چۆن پێغه‌مبه‌ران به‌سه‌ریان هاتووه‌‪ ،‬بۆ ئێستا‌ش‬ ‫نمونه‌ی خۆی له‌ چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ی گۆڤاری لڤیندا‬ ‫ده‌هێنێته‌وه‌ كه‌ هه‌ندێ‌ ناحاڵی چیان پێكردوه‌‪ ،‬پاشان‬ ‫مه‌به‌ستی خۆی له‌سه‌ر عه‌قڵ و ئه‌خالق ڕوونده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫به‌تایبه‌ت ئه‌خالقی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬كه‌ مه‌به‌ستی ئه‌خالقی‬ ‫ئایینی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌خالقی گشتی گه‌ردونی‬ ‫مرۆڤایه‌تییه‌‪ ،‬كه ‌زۆرجار الی مرۆڤی غه‌یر ‌ه ئایینیش‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬پاشان عه‌قڵ ده‌كاته‌دوو به‌شی كرده‌یی و تیۆری‪،‬‬

‫كرده‌یه‌كه‌ش ده‌كاته‌دوو به‌شی كرده‌یی ئه‌خالقی و‬ ‫كرده‌یی ئابووری‪ ،‬مه‌به‌ست چاالكی ئابووریه‌‪ ،‬كه‬ ‫‌ئه‌گه‌ر مافێكی ئاینی دژ هاته‌وه‌له‌گه‌ڵ هه‌ركام له‌مانه‌‪،‬‬ ‫ئیتر لێره‌وه‌یه‌ كه‌ڕیفۆرمی ئایینی خۆی نیشان ده‌دات‬ ‫و چه‌مكی ئیسالمی كوردی تیا ده‌رده‌كه‌وێ‪.‬‬ ‫ێ پێشگریمانه‬ ‫سه‌ره‌تای به‌شی یه‌كه‌م‪ :‬به ‌هه‌ند ‌‬ ‫‌ڕوونده‌كاته‌وه ‌و ده‌ڵێت‪ :‬كاتێك‌ باس له‌ئیسالمی‬ ‫كوردی و ئیسالمی ئاینی ده‌كه‌ین‪ ،‬مه‌به‌ست چاكسازی‬ ‫ئایینیه‌و ئه‌زمونی كوردیانه‌ی ئیسالم نیشان ده‌ده‌ین‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئایین لێكۆڵینه‌و ‌ه له ‌ئایین ناكه‌ین‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫وه‌ك ئاییندارێك ئه‌و كاره‌ده‌كه‌ین‪ ،‬كه‌ئه‌مه‌ش ده‌كه‌م‬ ‫ت‬ ‫باوه‌ڕم به‌ خواو قورئان و پێغه‌مبه‌ره‌‪ ،‬به‌س ده‌مانه‌وێ ‌‬ ‫وه‌حی له ‌مێژوو جیابكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وسا ده‌توانین ئایین‬ ‫وه‌ك خۆی بناسین و ئایین له‌نائایین جوێبكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ی ده‌یڵێم‪ ،‬هه‌ر نوخبه‌یی و مه‌عریفی نییه‌و‬ ‫هه‌ر باس له‌ئایندار ناكات‪ ،‬به‌ڵكو هه‌موو كۆمه‌ڵگاكانی‬ ‫تریش كه‌په‌یوه‌ندیان به‌ئایینه‌وه‌ هه‌یه‌و ئه‌وانه‌ش كه‬ ‫‌له‌گه‌ڵ ئاییندا ده‌رگیرن‪ .‬ئه‌م بابه‌ته‌سێ‌ڕه‌هه‌ندی هه‌یه‪:‬‬ ‫‌أ‪ .‬ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به ‌ئیسالمی كوردی و‬ ‫دیوه‌ كه‌لتووریه‌كه‌ی هه‌یه‌و له ‌ئیسالمی گه‌النی‬ ‫تری جوێده‌كاته‌وه‌‪ ،‬واته‌پێغه‌مبه‌ر چی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫عه‌ره‌ب كرد‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا هه‌ڵكه‌وتای ‌ه‬ ‫چۆنی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ده‌كرد؟‬ ‫ب‪ .‬ئیسالمی كوردی ئیسالمێكی جیاواز نیه‌‪،‬‬ ‫ج‪ .‬ئه‌وانه‌ی له‌ ڕووی مه‌عریفیه‌و ‌ه سه‌یری ئایینیان‬ ‫كردوه‌سێ‌ڕه‌هه‌ندیان هه‌یه‪:‬‬ ‫‪ .1‬ڕه‌هه‌ندی مه‌عریفی ئایین‪.‬‬ ‫‪ .2‬په‌یوه‌ندی كات به‌الیه‌نی مێژووی ئایین‪.‬‬ ‫‪ .3‬ڕه‌هه‌ندی فیقهی ئایین و ئه‌حكام‪ ،‬گریمانه‌ی‬ ‫چواره‌م‪ :‬ئایا هه‌ست ده‌كه‌ین مه‌عریفه‌ی ئایین ل ‌ه‬ ‫قه‌یراندایه‌؟ ئایا ده‌ركی ده‌كه‌ین؟ له‌كوێو ‌ه ده‌ستپێبكه‌ین؟‬ ‫چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئایین بكه‌ین؟ چاوه‌ڕوانیه‌كانی‬ ‫ئایین له‌م سه‌رده‌مه‌دا چییه‌؟ ئایا ئه‌و قه‌یرانانه‌ كاری‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫له‌ شوێنكه‌وتوانی كردوه‌ و هه‌ست به‌ونبون و له‌تبون‬ ‫ده‌كه‌ن؟ چۆن كۆن و نوێ‌ كۆبكه‌ینه‌وه‌؟ لێره‌وه‌یه‬ ‫‌ته‌حسین قسه ‌له‌سه‌ر ئیسالمی كوردی و چاكسازی‬ ‫ئایینی ده‌كات و ده‌ڵێت‌ فكری ئایینی له ‌قه‌یراندایه‌‪،‬‬ ‫حیزبه‌ ئیسالحییه‌ ئیسالمییه‌كان خۆیان بونه‌ته ‌كێش ‌ه‬ ‫نه‌ك چاری كێشه‌ بكه‌ن‪ ،‬پاشان باس له‌دوو جۆر‬ ‫كه‌سایه‌تی نێو سوننه‌مه‌زهه‌به‌كان ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ .1‬كه‌سایه‌تی ئایینی و زاناكانیان‪ ،‬له‌و ڕووه‌و ‌ه‬ ‫سوننه‌له‌شیعه‌ جیاوازن‪ ،‬زانای شیعه‌ ئه‌مڕۆ پیاوی‬ ‫سیاسیشه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ناو سوننه‌كاندا جیاوازه‌‪ ،‬پیاوی‬ ‫ئایینی سونن ‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاسیان نییه‌ كه‌ ئه‌م ‌ه‬ ‫ێ بۆ سوننه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه‬ ‫به‌كارێكی ئیجابی داده‌ن ‌‬ ‫كه‌سایه‌تیی سیاسی سوننه‌خۆی له ‌قه‌یراندا ده‌ژی‬ ‫و توشی جۆرێك له ‌دوو ڕه‌هه‌ندی و كه‌رتبونی‬ ‫ت ئایین و پیاوی ئایینی‬ ‫كه‌سایه‌تیی بووه‌‪ ،‬كه‌ده‌یانه‌وێ ‌‬ ‫به‌كاربهێنن بۆ سیاسه‌ت و به‌كارهێنانی شه‌رعیه‌تی‬ ‫دینیی بۆ شه‌رعیه‌تی سیاسیی‪.‬‬ ‫‪ .2‬كه‌سایه‌تییه‌ سیاسییه‌كان كێشه‌ی فیكریان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ناتوانن له‌گه‌ڵ سه‌رده‌می نوێدا بێنه‌وه‌‪ ،‬كاتێك سیاسیی ‌ه‬ ‫دینییه‌كان ده‌گه‌نه‌ده‌سه‌اڵت به‌و ئه‌زمونه‌كه‌مه‌ی هه‌یان ‌ه‬ ‫وه‌ك سیاسییه‌كان مامه‌ڵ ‌ه ده‌كه‌ن و ده‌كه‌ونه‌كێشه‌ی‬ ‫فیكری‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ئه‌م دوانه‌سێ‌ گرفتیان توش ده‌بێت‌‪:‬‬ ‫گرفتی مه‌عریفی كه ‌سه‌رده‌می نوێ‌ ناناسن‪ ،‬گرفتی‬ ‫سیاسی كه‌هه‌وڵی پێگه‌و جێگه‌ ده‌ده‌ن‪ ،‬گرفتی پیشه‌یی‬ ‫كه‌ده‌بێت‌ زانایه‌تی و مه‌الیه‌تی له‌یه‌كتری جوێبكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫پاشان نووسه‌ر باسێكی درێژ ده‌هێنیت له‌سه‌ر‬ ‫تێگه‌یشتن له ‌گرفت و كێشه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان خواو‬ ‫مرۆڤ و پێغه‌مبه‌ر و وه‌حی و مه‌عریفه‌و عه‌قڵ‪ ،‬كامه‌ی‬ ‫ئاسمانیه ‌و كامه‌ی زه‌مینیه ‌و چۆن دیو ‌ه ئاسمانیه‌ك ‌ه‬ ‫له ‌دیوه‌ زه‌مینیه‌كه‌ جوێده‌كه‌ینه‌وه‌‪ ،‬عه‌قڵ و نه‌قڵ و‬ ‫عه‌قڵ و ئه‌خالق چییه‌و چۆن جوێیان ده‌كه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئایا‬ ‫به‌ته‌نها ده‌قی قورئان به‌سه‌بۆ حوكم و كاری مرۆڤ‬ ‫و ئایینداری‪ ،‬یان بێجگه‌له‌ وه‌حی سه‌رچاوه‌ی تریش‬

‫هه‌ن؟ ئه‌م باسه‌ی كۆتایی ڕێگایه‌كی دور ‌ه و پێشتر‬ ‫زۆری له‌سه‌ر وتراوه‌و كه‌س نه‌گه‌یشتوه‌ته‌ ئه‌وپه‌ڕی‪،‬‬ ‫هه‌ركه‌س باس له ‌سه‌ره‌تای فه‌لسه‌فه ‌بكات‪ ،‬ناچاره‬ ‫‌خۆی لێبدات و كه‌سیشی تێر نه‌كردوه‌و قسه‌ی كۆتایی‬ ‫الی كه‌س نییه‌‪.‬‬ ‫به‌شی دووه‌م‪ :‬به‌ناوی ڕیفۆرمی ئایینی‪ ،‬ده‌ڵێت‬ ‫هه‌رچه‌ند واباو ‌ه كه ‌داهێنان له‌ ئاییندا گومراییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م ئایینه‌ له‌ڕێی داهێنانه‌ نوێیه‌كانیه‌وه‌ درێژ ‌ه‬ ‫به‌خۆی ده‌دا تا ده‌یگه‌یه‌نێته‌ قیامه‌ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌م‬ ‫كاره‌بوه‌ستێت‪ ،‬ناتوانێ‌ مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مه‌كه‌یدا‬ ‫بكات‪ ،‬له‌ڕێگه‌ی هونه‌ری شیعرو ئه‌ده‌بیاته‌و ‌ه‬ ‫ده‌توانرێت‌ ئه‌و گواستنه‌وه‌ بكرێت‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ ڕۆح ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كان هه‌موو هونه‌رمه‌ندبوون‪ ،‬ئایین له‌ڕێگه‌ی‬ ‫داهێنانه‌ هونه‌ریه‌كانه‌و ‌ه به‌رده‌وام ده‌بێ‌ و له‌گه‌ڵ‬ ‫ێ‬ ‫خوادا ته‌جه‌البونی نوێ ده‌بێت و شتانی نو ‌‬ ‫به‌كۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌به‌خشن‪ ،‬ئه‌وه‌ وا ده‌كات په‌یوه‌ندی خوا‬ ‫به‌به‌نده‌كانییه‌وه‌ كۆتایی نه‌یه‌ت و چاالك بن و ئایین‬ ‫له‌گه‌ڵ قۆناغه‌كاندا ڕه‌وت بكات‪ ،‬به‌اڵم به‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئه‌م ڕایه‌‪ ،‬سه‌له‌فیه‌كان ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ پچڕاون و‬ ‫چه‌قبه‌ستوو دابڕاون‪ ،‬چونكه‌بڕوایان به‌ داهێنان نییه‌‪،‬‬ ‫له‌وێوه‌ توندی ئایینی دروست ده‌بێت‪ ،‬له ‌سه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌دا له‌نێو شاعیر ‌ه گه‌وره‌كانی كوردا سه‌رده‌مێكی‬ ‫ڕۆشنگه‌ری و ڕێنسانسێكی سه‌یردروستبوو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بیدا ڕۆژ به‌ڕۆژ داڕمان و داڕوخان‬ ‫دروستده‌بێت‪ ،‬ئه‌وه ‌ئیسالمی كوردی له‌ئیسالمی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی دی جوێده‌كاته‌وه‌‪ ،‬سۆفیه‌كان له‌وه‌دا‬ ‫كه‌وتونه‌ته‌ هه‌ڵه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و داهێنانانه‌ی كه ‌شێخێكی‬ ‫ته‌ریقه‌ت كردویه‌تی الیان بوه‌ته‌ ئایین‪ ،‬ئه‌مه‌وای‬ ‫كردوه‌ كه ‌ئیسالمی كوردی ئیسالمێكی عیرفانی‬ ‫بێت‪ ،‬ئیسالمی عیرفانی ئیسالمێكی داهێنانكاری بێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌زمونی كورده‌له‌گه‌ڵ ئاییندا‪ ،‬كه‌به‌ڕاستی له‬ ‫‌نه‌ته‌وه‌كانی تردا جۆرێكی تره‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه جلوبه‌رگ‬ ‫و هه‌ندێ‌ڕه‌فتارو زمان و جۆری بیركردنه‌وه‌و‬

‫‪137‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪138‬‬

‫پێغه‌مبه‌ر چی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫عه‌ره‌ب كرد‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا هه‌ڵكه‌وتای ‌ه‬ ‫چۆنی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی‬ ‫ده‌كرد؟‬ ‫سلوكی ڕۆژانه‌دا له‌وان جیان‪ ،‬ئه‌مه‌واده‌كات خوا ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا نه‌مردوه‌و خوداناسی زیندو پڕ‬ ‫داهێنانه‌‪ ،‬ئایین الی ئێمه‌ درێژ ‌ه به‌ژیانی زیندوی خۆی‬ ‫ده‌دات‪ ،‬لێره‌شه‌وه‌ی ‌ه ئایین ده‌بێت ‌ه بونه‌وه‌رێكی زیندو‪،‬‬ ‫مامه‌ڵه‌یه‌كی زیندو له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌كات‪ ،‬لێره‌وه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌لتووری دینی دروست ده‌بێت‪ ،‬كه‌نیوه‌ی مێژوویی‬ ‫داهێنراوه‌و نیوه‌كه‌ی تری ئاسمانیه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌ڵبكه‌ین و له‌گه‌ڵ سه‌رده‌می‬ ‫نوێشدا بمێنینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ‌ باوه‌ڕمان به ‌پرنسیپه‌كانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئایین له‌ عه‌قالنیه‌كان و ئه‌خالقیه‌كان هه‌بێت‌‪،‬‬ ‫له‌ خۆمان قوتاربین و هونه‌ر بخولقێنین‪ ،‬له ‌ڕووی‬ ‫ئه‌خالقیشه‌و ‌ه چاكسازی دینی بكه‌ین‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫ئیسالمی كوردی دوو ڕه‌هه‌ندی هه‌یه‌‪،‬ڕه‌هه‌ندێكی‬ ‫كه‌لتووری كوردی و ڕه‌هه‌ندێكی ئاسمانی دینی‪،‬‬ ‫به ‌یه‌كه‌وه‌ ئه‌م كه‌لتووره‌دروست ده‌كه‌ن‪ ،‬ته‌حسین‬ ‫ده‌ڵێت‌‪ :‬ئیتر نابێ‌ ئێمه‌ زووزوو ناوی عه‌ره‌ب‬ ‫بێنین‪ ،‬ئه‌گه‌ر وابوو‪ ،‬كه‌واته ‌له ‌ئایین نه‌گه‌یشتوین‪،‬‬ ‫نه‌خۆشین و چاك نه‌بوینه‌ته‌وه‌‪ ،‬قوتابین و هه‌رگیز‬ ‫نابینه‌ مامۆستا‪ ،‬به‌اڵم ئێمه‌ له‌ڕووی كه‌لتووریه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫عه‌ره‌ب پچڕاوین‪ ،‬ئایین ئه‌ركی خۆی جێبه‌جێكردوه‌و‬ ‫نه‌سه‌پێنراوه‌ به‌سه‌رماندا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ته‌ حیزبه‌كانمان‬ ‫هه‌ر ده‌مانبه‌نه‌وه ‌ناو ئه‌و كه‌لتووره‌ی كه‌ ئێم ‌ه‬ ‫ساڵه‌هایه‌ لێی پچڕاوین‪ ،‬ته‌حسین زۆر جوان و ژیران ‌ه‬

‫ئه‌م باسه‌ده‌هێنێت‌‪ ،‬به‌اڵم له‌پڕ هه‌ر وه‌كو له ‌كۆتایی‬ ‫به‌شی یه‌كه‌مدا بینیمان‪ ،‬له‌م به‌شه‌شدا ماندوده‌بێت و‬ ‫ده‌چێت ‌ه سه‌ر چه‌ند بابه‌تی عه‌قڵی و فقهی بێسوود و‬ ‫تیاڕۆده‌چێت‪ ،‬خوێنه‌ر بیتاقه‌ت ده‌كات‪ ،‬وه‌ك باسه‌كانی‬ ‫حیله‌ی شه‌رعی‪ ،‬ماره‌به‌جاش‪ ،‬ئافره‌ت‪ ،‬ڕیبا‪ ،‬سزادان‪،‬‬ ‫عه‌قڵی تیۆری و كرداری‪ ،‬ئابووری‪ ،‬فقهی كۆن و‬ ‫ێ نووسه‌ر‬ ‫نوێ‌ و حه‌ق و ئیراده‌‪ ،‬بۆچونی هه‌ند ‌‬ ‫وه‌ك سروش و ئه‌بوزه‌ید و ئه‌ره‌كۆن و ته‌نانه‌ت‬ ‫زه‌مه‌خشه‌ری و شیعه‌كان ده‌هێنێت‪ ،‬لێكیانده‌داته‌وه‌ و‬ ‫بابه‌ته‌كه‌ون ده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌كو كۆتایی به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫ت لێیده‌رچێت‪ ،‬خوێنه‌ری ئه‌مڕۆ حه‌وسه‌ڵه‌ی‬ ‫ناتوانێ ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی نییه‌هه‌رچه‌ند پێویستیش بێت‪.‬‬ ‫به‌شی سێیه‌م‪ :‬به‌ناوی هه‌ندێ‌ بابه‌تی كرده‌یی‬ ‫گرنگ‪ ،‬به‌المه‌وه ‌ئه‌مه ‌به‌شێكی زیاده‌یه ‌و تێكه‌ڵ به‌م‬ ‫كتێبه‌ كراوه‌‪ ،‬خۆی ده‌ڵێ‪ ‌:‬به‌شی سێیه‌م‪ ،‬جۆرێك ل ‌ه‬ ‫فتوای ‌ه پشت به‌ عه‌قڵیه‌تی عه‌قڵی و ئه‌خالقی مۆدێڕن ‌ه‬ ‫ده‌به‌ستێت له‌تێگه‌یشتن له‌ شه‌ریعه‌تدا‪ ،‬به‌اڵم من هیچ‬ ‫ێ و شته‌كان جێی لێكدانه‌وه‌ن‬ ‫فتوایه‌كم نه‌دی بدر ‌‬ ‫نه‌ك فتوادان‪ ،‬پاشان هه‌ر له‌و الپه‌ڕه‌دا ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫ئه‌مه ‌به‌نمونه‌كردنی ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌رو فتوادانی‬ ‫نمونه‌ییانه‌ی ‌ه له‌سه‌ر ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ر‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌ڕاستیدا له‌هیچ كوێیه‌ك نمونه‌ ب ‌ه ژیانی پێغه‌مبه‌ر‬ ‫ناهێنێته‌وه‪ ‌،‬جگه‌چه‌ند ناوبردنێك‪ ،‬له‌م به‌شه‌دا یانز ‌ه‬ ‫ێ كه‌خۆی ده‌ڵێت‌‪ :‬زۆر گرنگه‌‪ ،‬یه‌كه‌م‬ ‫چه‌مك ده‌هێن ‌‬ ‫باسێكی كورتی ئیجتیهاد ده‌كات به‌زمانێكی وشكی‬ ‫ڕه‌كیك و قورس و پڕ له‌ حه‌شوه‌‪ ،‬وه‌ك بڵێی كه‌سێكی‬ ‫نه‌شاره‌زا له ‌عه‌ره‌بیه‌وه‌ ته‌رجه‌مه‌ی كردوه‌‪ ،‬تێناگه‌یت‬ ‫ێ چی بڵێت‌‪ ،‬پرسیاری زیاترت ال دروست‬ ‫ده‌یه‌و ‌‬ ‫ده‌كات تا وه‌اڵم‪ ،‬له‌ چه‌مكی دووه‌مدا ده‌چێته‌ سه‌ر‬ ‫ت قسه‌ی دڵی خۆی ته‌واوو‬ ‫جنۆكه‌‪ ،‬له‌میشدا ناتوانێ ‌‬ ‫یه‌كالكه‌ره‌وه‌ بكات‪ ،‬ده‌چێته‌ دونیای خه‌رافات و‬ ‫دور له‌عه‌قیده‌‪ ،‬زیاتر پرسیاری ئاڵۆزو بێوه‌اڵمت ال‬ ‫ێ تا وته‌ی ڕوون‪ ،‬هه‌زار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر چۆن‬ ‫جێده‌هێڵ ‌‬

‫و الپه‌ڕه‌ی به‌نرخ و دیزاینی سه‌رنجڕاكێش بۆ‬ ‫نوسینه‌كانی دیاری بكه‌ن‪ ،‬نازانم ئه‌مه ‌نه‌وار بووه‬ ‫‌نووسراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬یان ده‌ستنووس و ڕه‌شنوس بووه‌و‬ ‫داڕێژراوه‌‪ ،‬ده‌بوو له‌ پێشه‌كیدا ئه‌وه‌بوترایه‌‪ ،‬ته‌حسین‬ ‫له ‌نووسینه ‌فكریه‌كانیدا خۆی له‌بیرناكات‪ ،‬زوو زوو‬ ‫خۆیمان پێده‌ناسێنێته‌وه‌‪ ،‬ده‌یانجارڕسته‌ی (له‌شوێنی‬ ‫تر وتومه‌‪ ،‬له ‌لڤیندا وتم‪ ،‬ڕاموایه‌‪ ،‬بۆچونی من وایه‌‪،‬‬ ‫به‌بۆچونی به‌نده‌)‪ ،‬مه‌والنا له‌و به‌رزیه‌وه‌ ده‌ڵێ‪ ‌:‬ئه‌وه‌ی‬ ‫من كردومه ‌ته‌نها پێچی كۆاڵنێكی ئه‌و شاره‌یه‌كه‌‬ ‫سه‌نائی دروستی كردوه‌‪ ،‬سه‌نائی شارێكی له‌عیشق‬ ‫دروستكرد من هێشتا پێچی كۆاڵنێكم نه‌بڕیوه‌‪،‬‬ ‫له‌دونیای فكردا بڕوابون به‌فكری خود له‌كه‌سێتی‬ ‫خود گرنگتره‌‪ ،‬ئه‌و خۆ ونكردنه‌ بوو به‌رهه‌می‬ ‫ئه‌و پیاوانه‌ی گه‌یانده‌ شاكار‪ ،‬مه‌والنا سه‌دجار‬ ‫له‌مه‌سنه‌ویدا باسی ئه‌و خۆونكردن و خۆدۆزینه‌وه‌یه‌‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئێمه‌ ده‌زانین ئه‌و فكرانه‌ هی ته‌حسین خۆیه‌تی‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر خوازراویش بێت‪ ،‬هه‌موو كه‌س له‌مالوال سوود‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬مادام الی خۆت گه‌یوه ‌و جارێكی تر‬ ‫له‌مه‌تبه‌خی خۆت كواڵندوته‌وه ‌و داتڕشتوه‌ته‌وه ‌و‬ ‫شتی نوێت لێ به‌رهه‌مهێناوه‌ ده‌بێته‌ هی خۆت‪ ،‬ڕه‌خنه‌‬ ‫له‌فكری ته‌حسین ناگرم‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندی شت له‌سیاغی‬ ‫نووسینی ڕون ده‌كه‌مه‌وه‌ و نیشان ده‌ده‌م‪ ،‬فكری‬ ‫ته‌حسینم ال جوانه‌و به ‌پێویستی سه‌رده‌می ده‌زانم‪،‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫سه‌له‌فیه‌كان له‌كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫پچڕاون و چه‌قبه‌ستوو دابڕاون‪،‬‬ ‫چونكه‌بڕوایان ب ‌ه داهێنان‬ ‫نییه‌‪ ،‬له‌وێو‌ه توندی ئایینی‬ ‫دروستده‌بێت‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫باسی جنۆك ‌ه كراوه‌ زیاترت له‌وه‌ناداتێ‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫چه‌مكی سێیه‌م‪ :‬باس ل ‌ه مۆسیقا ده‌كات و ده‌ڵ ‌‬ ‫له‌ ئیسالمدا هونه‌ر به‌شێك نه‌بوه ‌له‌ پێكهاته‌كه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ به‌مه‌رجێ‌ ئێمه‌ له‌ هه‌موو ئایه‌تێكدا جۆریك ل ‌ه‬ ‫داڕشتنی جوان و مۆسیقاو په‌ند و ئیدیۆم و شیعرو‬ ‫چیرۆك و تابلۆی هونه‌ری ده‌بینین‪ ،‬له‌ چه‌مكی‬ ‫چواره‌مدا باس له‌خه‌و ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم هه‌ستم به‌شتێكی‬ ‫نوێ‌ نه‌كرد و زیاده‌یه‌كم نه‌بینی‪ ،‬له‌باسی خه‌وه‌كه‌دا‬ ‫ده‌كه‌وێت ‌ه ناو وته‌یه‌كی زانای ئه‌مریكی مه‌كئه‌نتایرۆ‬ ‫و ڕێی هاتنه‌ده‌ره‌وه ‌ون ده‌كات‪ ،‬پاشان ده‌چێت ‌ه‬ ‫سه‌ر چه‌مكه‌كانی تێگه‌یشتن له‌فیقه و ده‌ركه‌وته‌ی‬ ‫گروپه‌دینیه‌كان‪ ،‬عیشق و خۆشه‌ویستی‪ ،‬مه‌عریفی‬ ‫و فه‌لسه‌فییه‌كان‪ ،‬فیقهو زانسته‌كان‪ ،‬گواستنه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬بێئومێدی و پوچگه‌رایی و كۆتایی به‌ به‌شی‬ ‫سێیه‌م و كتێبه‌ك ‌ه دێنێت‪.‬‬ ‫له‌م به‌شه‌ یانزه‌ بابه‌تی جێكردوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌ڕای‬ ‫من زۆربه‌ی زیاده‌یه‌ و زانیاریه‌كانی كۆنن و پێشی‬ ‫ڕایه‌كانی ئیمامی غه‌زالی نه‌داوه‌ته‌وه‌ كه‌له‌ ئه‌حیاكه‌ی‬ ‫سه‌دان ساڵ له‌مه‌وبه‌ردا زۆرتر و ڕونتر و جوانترم‬ ‫له‌وه‌دیتوه‌‪ ،‬نه‌توانراوه‌بگه‌نه‌ئاستی تێر بوون‪ ،‬ده‌بوو‬ ‫ته‌حسین له‌بۆته‌ی ئیسالمی كوردی و ڕیفۆرمی ئاینی‬ ‫ده‌رنه‌چوایه‌‪ ،‬هه‌ر له‌وبواره‌ فكریه‌دا بمایه‌ته‌وه ‌و‬ ‫خۆی ماند و بكردایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر الپه‌ڕه‌كانی‪113،‬ـ‪،118‬‬ ‫بخوێنیته‌وه‌‪ ،‬ده‌بینی شێوازی قسه‌زاڵه‌ له ‌نووسین‪،‬‬ ‫وه‌ك قسه‌ی نه‌وارێك بێت و نووسرابێته‌وه‌‪ ،‬ڕزگار‬ ‫نه‌كراوه ‌له ‌حه‌شوه ‌و زیاده‌ی بیتاقه‌تكه‌ر‪ ،‬نابێ‌‬ ‫نووسینی ته‌حسین وابێت‪ ،‬ده‌بێ‌ چاكترین خزمه‌ت‬ ‫به‌فكرو بۆچون و قه‌ڵه‌می ئه‌و بكرێت‪ ،‬هونه‌ری‬ ‫داڕشتن و شێوازی نووسینی نوێی تیاڕه‌چاوبكرێت‪،‬‬ ‫ئه‌وانه ‌له ‌ڕه‌وتی فكره‌كه‌كه‌م ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬فكره‌ی‬ ‫جوان له ‌داڕشتنی جواندا به‌رزتر ده‌نوێنێت‌‪ ،‬نابێت‌‬ ‫هاوڕێكانی بهێڵن فكره‌كانی پڕ شه‌خه‌ڵ و هه‌ڵه‌و‬ ‫حه‌شوه‌بێت‪ ،‬ده‌بێت‌ داڕشتنیڕێك و به‌رگی جوان‬

‫‪139‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪140‬‬

‫به‌اڵم هه‌ندێ‌ گله‌یی و بناشت ده‌كه‌م بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بابه‌ته‌كانی ڕێكوپێك ترو سه‌رده‌میانه ‌و داڕشتن و‬ ‫دیزاین و ستایلی جوان و شێوه‌ی ده‌ره‌وه‌ی كتێبه‌كه‌‬ ‫له ‌ئاستی به‌رزی فكری ئه‌ودا بێت‪ ،‬كورد پێویستی‬ ‫به‌زه‌ین و نووسین و قه‌ڵه‌می ته‌حسینه‌‪ ،‬زۆر شتی له‌‬ ‫كاروانی ده‌چێت‪ ،‬به‌اڵم به‌ دوو ڕووی فكری جیاواز‪،‬‬ ‫وه‌ك ئه‌و قسه‌كانی جۆرێك له‌جادویی تێدایه‌‪ ،‬سه‌رنج‬ ‫ڕاده‌كێشێت‪ ،‬وته‌كانیان پڕ ماناو مه‌غزاو زانیاری‬ ‫تازه‌ن‪ ،‬ئه‌و له‌زه‌ته‌ی له ‌قسه‌یان ده‌یبینم كه‌متر له‬ ‫‌قه‌ڵه‌میاندا هه‌یه‌‪ ،‬ته‌حسین مه‌نگه‌‪ ،‬ئاگرێكی كوژاوه‌یه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك بڵێی له‌ نه‌زه‌ریاته‌كانی بوه‌ته‌وه‌ و خه‌ریكه‌‬ ‫بیاننوسێته‌وه‌‪ ،‬ته‌حسین داهێنانێكی نوێیه‌ له ‌دونیای‬ ‫سه‌قافه‌ی كوردیدا‪ ،‬ده‌بێت‌ چاومان له‌سه‌ری بێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫فكرانه‌ سه‌رده‌مێكه‌ له‌ئێمه‌دا غائیبن‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌ قۆناغی‬ ‫پێشودا نالی و مه‌حوی و مه‌وله‌وی و نه‌وره‌سیمان‬ ‫بووه‌‪ ،‬وا ئێسته‌ ته‌حسین هاتوه ‌و له‌تام و بۆنی‬ ‫ئه‌وانه‌‪ ،‬ئه‌م پیاوه ‌ده‌بوو ژیانی بۆ ئه‌مكاره‌ دابین و‬ ‫یه‌كال بوایه ‌ته‌وه‌و به ‌ژیانه‌وه‌ خه‌ریك و سه‌رقاڵ‬ ‫نه‌كرانایه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م و به‌ختیاریش له‌ته‌نیایی و دوری‬ ‫ژیاندا ماونه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌و تاڵیه‌وه‌ به‌ره‌كه‌تی هه‌نگوینی‬ ‫فكری خۆیانمان پێده‌به‌خشن‪ ،‬ئه‌مه ‌قه‌ده‌ری بیریار‬ ‫و داهێنانكارانه‌ له‌ دونیادا‪ ،‬ئه‌مانن ده‌مانخوێننه‌وه‌‬ ‫و خۆمانمان پێده‌ناسێنن‪ ،‬داهێنان به ‌كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫كوردی ده‌به‌خشن‪ ،‬ته‌حسین زیاتر باس له ‌فه‌لسه‌فه‬ ‫‌و ده‌رهێنانی مانا ده‌كات له‌ شته‌كاندا‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ له‬ ‫‌دونیاو عیرفان و عه‌قڵ و ئه‌خالق و دادپه‌روه‌ری‬ ‫ده‌كات‪ ،‬نووسینی شێوازێكی جیاوازتره‌ زۆركه‌م له‬ ‫‌كۆمه‌ڵگاكاندا هه‌ڵده‌كه‌ون‪ ،‬ئه‌وان پشتیڕوداوه‌كان و‬ ‫هۆی شته‌كان و دیوی ناوه‌وه‌مان بۆ ده‌خوێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌وڵه‌كانیان بۆ ئه‌وه‌یه‌ ماندوه‌كان له‌جه‌نجاڵیدا‬ ‫بحه‌وێنه‌وه‌و له ‌لێواری ئارامی ئاییندا بمێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫بچنه‌دونیای شیعرو خه‌یاڵ‪ ،‬داوایان لێده‌كات گوێ‌ له‬ ‫‌ده‌نگی ناخی خۆیان بگرن‪ ،‬دۆستی خۆیان بن‪ ،‬بیرێك‬

‫بۆ خۆیان بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ده‌ڵێن سه‌یرێ‌ بكه‌ن بزانن له‌كوێن‬ ‫و چیتان به‌سه‌ر هاتووه‌‪ ،‬وه‌رن له‌م گه‌رماوه‌ناختان‬ ‫بشۆن‪ ،‬خۆتان له ‌چڵك و چه‌وێڵی گرفتی ژیان‬ ‫ڕزگار بكه‌ن‪ ،‬ئه‌م ده‌رگایه‌ ده‌روی ڕزگاربونته‌‪،‬‬ ‫وه‌رن له‌به‌رده‌م مه‌والنا چۆكداده‌ن ڕامێنن‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫شه‌مسدا شیعر بڵێن‪ ،‬له‌گه‌ڵ تاوگۆزی عه‌شقبازی‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬له‌گه‌ڵ فه‌ره‌یدون بفڕن بۆ لوتكه‌و دۆڵه‌كانی‬ ‫مه‌نتیق‪ ،‬وه‌رنه‌نێو دونیاكه‌ی مه‌حوی و بێخود و‬ ‫نالی و سالم‪ .‬له‌م كتێبه‌دا ته‌حسین ته‌ق ه‌له‌ده‌رگای‬ ‫باسێكی زۆر گرنگ ده‌دا و ئاسان ده‌یكاته‌وه‌و شتی‬ ‫زۆر جوان ده‌بێژێ‌‪ ،‬ته‌حسین قسه‌ی زۆری له‌سه‌ر‬ ‫كایه‌ی فیكری و وته‌ی جوانی بۆ به‌شه‌ڕۆشنبیریه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كه‌ی كوردستان و ڕه‌خنه‌ی به‌نرخی له‬ ‫‌پیاوانی ئایینی و بواره‌پراكتیكیه‌كه‌و ده‌قه‌داڕێژراوه‌‬ ‫كۆنه‌كه‌ی ئایینی ئیسالم هه‌یه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا له‌نێو‬ ‫گه‌نجانی ڕۆشنبیرو خوێندكاران پشتگیری هه‌یه ‌و‬ ‫كتێبه‌كانی ده‌خوێننه‌وه‌و چاوه‌ڕوانی ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌یه‌وێ‌ له‌و هه‌اڵنه‌ ڕزگاریان بكات كه ‌له ‌فیكرو‬ ‫عه‌قیده‌و شێوازی گه‌یاندنیاندا دروستبووه‌‪ ،‬ته‌حسین‬ ‫ڕویه‌كی جیاوازتری فكری ئیسالمییه‌‪ ،‬ده‌یه‌وێت‌ له‬ ‫‌ده‌ق ده‌رچین و ته‌فسیر و ڕانانێكی تر بۆ قورئان‬ ‫و ئیسالم و سیره‌ بكه‌ین‪ ،‬مانای نوێیان لێبه‌رهه‌م‬ ‫بێنین‪ ،‬ده‌ڵێ با ڕای به‌هێزمان له‌سه‌ر ئه‌ده‌ب‪ ،‬هونه‌ر‬ ‫و موسیقا‪ ،‬گۆرانی‪ ،‬كه‌لتوور‪ ،‬كه‌له‌پور‪ ،‬فۆلكلۆرو‬ ‫مێژوو هه‌بێت‪ ،‬ئه‌و جیاواز و بیرتیژ و وردبین و‬ ‫دوربین و ئاینده‌ بینه‌‪ ،‬ته‌حسین ده‌یه‌وێ‌ شێوازێكی تر‬ ‫بێنێته‌ كایه‌وه‌ كه ‌له‌گه‌ڵ پوختی ئیسالم و سه‌رده‌مه‌‬ ‫نوێیه‌كه‌دا بگونجێت‌‪ ،‬دوور بكه‌ونه‌وه‌ له‌و ستایله‌‬ ‫كۆنه‌ی كه‌له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مدا نایه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و بڕوای‬ ‫وایه‌ كه ‌ئیسالم گونجاوی هه‌موو سه‌رده‌مه‌كانه‌‪ ،‬له‌‬ ‫كۆندا خوێندنه‌وه‌یه‌كی پێویستی له‌چوارچێوه‌ی چوار‬ ‫مه‌زهه‌به‌كه‌دا بۆ كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مڕۆكه‌ شێوازێكی تر‬ ‫و خوێندنه‌وه‌یه‌كی نوێی ده‌وێت‪.‬‬

‫جەاللەدینی ڕوومی‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دیوەكەی تری‬

‫جەاللەدین‪ ،‬محەممەدی كوڕی موحەممەد (بەها وەلەد)ی بەڵخی‪،‬‬ ‫ناسراو بەمەوالنا جەاللەدین‪ ،‬یا مەولەوی‪ ،‬یا مەالی ڕوومی (‪672-604‬‬ ‫ك)‪ ،‬یەكێكەلەكەسایەتییەناسراو و بەرچاوەكانی مێژووی ڕۆژهەاڵت و‬ ‫عیرفانی ئیسالمی و فەرهەنگی جیهانی‪ .‬ئەو زاتێكە مەزن و ناودار‪،‬‬ ‫خودان كاریگەرییەكی زۆر و شیعرەیلێكی بێ ئەندازە شیرین‪ ،‬كەپڕن‬ ‫لە» دوڕی ناسوفتە و غونچەی نەشكوفتە»‪.‬‬

‫قانیع خورشید‬

‫له‌ دایكبووی ساڵی ‪ ،1982‬خوێندکارى ماسته‌ر‬ ‫له‌ به‌شی ئه‌دیان و عیرفان له‌ كۆلیژی ئیالهییاتی‬ ‫زانكۆی تاران‪ .‬به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ناوه‌ندی بیری‬ ‫میانڕه‌و‪ .‬نۆزدە كتێبى چاپ بووه‌‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪141‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫مەبەستی بابەتەكەی بەندە شتێكی ترە جیا‬ ‫لە مەدح و سەنای مەوالنا كە زۆرمان لەبارەوە‬ ‫بیستووە‪ .‬هەوڵ دەدەم ئەم بابەتە لەجێی ستایشی‬ ‫زێدەڕۆیانە و فووتێكردنی عاتیفیانە لەالیەك‬ ‫و لەباتیی ڕقلێبوونی نابەجێ و سەنگەرگرتنی‬ ‫دەمارگیرانە‪ ،‬زانستیبوون و بێالیەنیی بەسەردا‬ ‫زاڵ بێت‪ ،‬ئامانج ئەوەیە بزانرێت زۆرێك لەوانەی‬ ‫بێ ئەوەی بڕوایان بەخوا و پێغەمبەرەكەی‬‫مەوالنا بێت و گوێڕایەڵی ئەحكامەكانیان بن‪-‬‬ ‫ئەم سااڵنە خویان بە مەوالناوە بادەدەن‪ ،‬بەالی‬ ‫مەوالناوە كەسانی داماو و خراپ و پەستن‪.‬‬

‫بێ مەعریفەت‪،‬‬ ‫باسكردنی عیرفان نامومكینە‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪142‬‬

‫مەوالنا كەسایەتییەكی دیار و گەورەی‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتییە‪ ،‬لەمەدا گومانێك نییەو‬ ‫وا بزانم هەمووان لەسەری كۆكین‪ ،‬وەلێ‬ ‫ئەوەی ئێستا و لەم سااڵنەی دواییدا دەبینرێت‬ ‫لە ئەندازەی خۆی زیاتر گەورەكردنی ئەو‬ ‫كەسەیە‪ ،‬ئەوەی سەیرە ئەوەیەزۆربەی ئەوانەی‬ ‫بەناوهێنانی مەوالنا حاڵیان لێدێت و لەگشت كۆڕ‬ ‫و كۆبوونەوەیەكدا ستایشی دەكەن و هەر كە‬ ‫گوترا مەسنەوی‪ ،‬دەمیان پڕ لەئاو دەبێت‪ ،‬بۆ‬ ‫جارێكیش سەرێكیان بەنێو مەسنەویدا نەكردووەو‬ ‫دەالپەڕەیان بەسەریەكەوە نەخوێندووەتەوە‪،‬‬ ‫هەموو زانیارییەكانیان دەربارەی ئەم پیاوە‬ ‫لەسەرچاوەی دەستی دوو و سێ وەیە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چووبێتنەخزمەتی خودی مەولەوییش‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەچاوێكی به هۆی عیشقەوە كوێربوو چوونەو‬ ‫پێش گریمانەیان ئەوەبووە ئەم عاریفە سووتاوە‪،‬‬ ‫هەرچی دەڵێت پاك و چاك و تەواوە‪ ،‬بۆیە ڕێیان‬ ‫له هیچ پەڵەو هەڵەیەك نەكەوتووەو لە جوانی‬ ‫زیاتر هیچێكیان نەدیتووە‪.‬‬

‫ئێستا تەوژمێكی عیرفانی ئیلحادی پەیدا‬ ‫بووەو زۆر كەسی سادەش وا دەزانن وشەی‬ ‫عیرفان بەسە بۆ ئەوەی بەسەر هەر شتێكتدا‬ ‫كرد‪ ،‬پاك و چاكی بكات‪ ،‬وەك بڵێیت وشەی‬ ‫عیرفان بێ هیچ ناوەڕۆك و مەدلوولێك‪ ،‬ئیكسیر‬ ‫و كیمیا بێت و دەوای هەموو دەرد بكات و گشت‬ ‫سوورێكیش بەزەرد بكات‪.‬‬

‫مەوالنانەناسی و مەوالناپەرستی‬

‫هەر وەك چۆن لە ئەمریكا گرووپی سەیر‬ ‫و سەمەرە پەیدابوون كەسەرەڕای ئەوەی‬ ‫باوەڕیان بە خواكەی مەوالنا نییە‪ ،‬خودی مەوالنا‬ ‫گەورەدەكەن و نزیكەبڵێم دەیپەرستن‪ ،‬هەر بەو‬ ‫چەشنەش مەوالنا‪ ،‬لەم سااڵنەی دواییدا الی‬ ‫خۆشمان وەختە دەكرێتە جێگرەوەی پێغەمبەر‬ ‫(درودی خوای لەسەر بێت) گەر نەڵێم نزیكە‬ ‫بكرێتەخوا و مەسنەوییەكەیشی‪ ،‬كەبێ قورئان‬ ‫شتێكی وای لێ نامێنێتەوە‪ ،‬لەجێی قورئان‬ ‫ئیستیداللی پێوەدەكرێت‪ ،‬دوور نییەگەنجێكی‬ ‫حاڵگرتووی لەحاڵ نەگەیشتوو پەرچی ئایەتێكی‬ ‫قورئان بە دێڕەشیعرێكی مەوالنا بداتەوە! خۆ‬ ‫دیارەگەر كەسێك مەوالناناس بێت شەكری وا‬ ‫ناشكێنێت و هەڵەی وا دزێو ئەنجام نادات و‬ ‫لەحزووری خودی ڕوومییشدا خۆی شەرمەندە‬ ‫ناكات‪ ،‬ئاخر ئەو خۆی بە ئاشكرا هاوار دەكات و‬ ‫دەڵێت‪« :‬من تا ئەو كاتەی خاوەنی گیانم‪ ،‬غواڵم‬ ‫و بەندەی قورئانم‪ ،‬من خاكی دەرگەو ڕێگەی‬ ‫محەممەدی موختارم‪ ،‬ئەگەر هەركەسێك جگە‬ ‫لەمە لەقسەی من شتی تر بگوازێتەوە‪ ،‬بێزارم‬ ‫لەخۆی و لەم قسەیەشی بێزارم» (دیوان شمس‪،‬‬ ‫رباعیات ‪:)1331‬‬ ‫ئەم نووسینه هەوڵدانێكە بۆ دەرخستنی‬ ‫جەاللەدینی ڕوومی بەڕوخسارەڕاستەقینەكەیەوە‪،‬‬

‫خاڵی سەرەتا ئەوەیە بزانین زۆربەی‬ ‫عاریفەكان –وەك گشت‪ -‬بۆ ئەوە ناشێن بكرێن‬ ‫بەسەرمەشق و چاویان لێبكرێت‪ ،‬مەبەستم لە‬ ‫(وەك گشت) ئەوەیەله هەموو ڕوویەكەوە بۆ‬ ‫پێشەوایەتی دەستنادەن‪ ،‬دەكرێت لە هەندێ‬

‫ڕەهەندەوە ببنە نموونە و چاویان لێبكرێت‪ ،‬وەلێ‬ ‫كۆی ژیانیان پەسەند و تەواو نییەتا السایی‬ ‫بكرێنەوە‪.‬‬ ‫پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) وا‬ ‫ژیاوە و بەجۆرێك هەڵسوكەوتی كردووەكه‬ ‫هەمووان‪ ،‬لە فەیلەسووف و بیرمەندێكەوە‬ ‫بیگرەتا مناڵێكی ژیكەڵەی كۆاڵن‪ ،‬دەتوانن‬ ‫چاوی لێبكەن و هەمووشیان بەو چاولێكردنە‬ ‫بەرەو كەماڵی خوازراو دەچن‪ ،‬لەو ڕێگەیەوە‬ ‫بڵند و شكۆمەند دەبن‪ ،‬بەاڵم عاریف وەها نییە‪،‬‬ ‫كاری پێغەمبەران بۆ دوای خۆیان شەریعەتە‪،‬‬ ‫ئاوخۆرەی هەمووانەو جێی خۆ تێراو و‬ ‫پاراوكردنە‪ ،‬بەاڵم عاریفان و فەیلەسووفان و‬ ‫شەرعزانان و موتەكەللیمان وەها نین‪ ،‬پێغەمبەر‬ ‫لەهەر الیەكەوە سەیری بكەیت كەماڵ دەبینیت‪،‬‬ ‫لەو شتانەیشدا كە نابێت شوێنكەوتووانی چاوی‬ ‫لێبكەن‪ ،‬خۆی ڕوونكردنەوەی داوەو گوتوویە‬ ‫ئێوەوا مەكەن! ئەوانی دی (غەیرە پێغەمبەران)‬ ‫با زۆریش مەزن و خاوەن پایەبن و مەقامات‬ ‫و مەنازلێكی زۆریشیان بڕیبێت‪ ،‬دیسان ناكەنە‬ ‫ئەوەی پێشەنگ و پێشەوای هەمەالیەنەی‬ ‫مەبن‪ ،‬ئەی خودی وانیش وەكو ئێمە تابع و‬ ‫شوێنكەوتەنین؟‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫جەاللەدین پێشەنگ و‬ ‫نموونەی بااڵ نییە‬

‫ئێستا تەوژمێكی عیرفانی‬ ‫ئیلحادی پەیدا بووەو زۆر كەسی‬ ‫سادەش وا دەزانن وشەی عیرفان‬ ‫بەسە بۆ ئەوەی بەسەر هەر‬ ‫شتێكتدا كرد‪ ،‬پاك و چاكی بكات‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئامانج ئەوەیە جەاللەدینی ڕوومی وەك خۆی‬ ‫بناسین‪ ،‬ئەوجا ئەگەر قبووڵمان بێت ئەوا باشەو‬ ‫پەسەندیشمان نەبێت هەر باش‪ ،‬چون مرۆڤ‬ ‫لەچاوساغی هەر بڕیارێك بدات‪ ،‬لەڕووی‬ ‫مەعریفییەوه هەر ئەوەباشە‪ .‬من ئەم مەولەوییەم‬ ‫زۆر زیاتر خۆشدەوێت تا ئەو مەوالنایەی به هەڵە‬ ‫وێنا دەكرێت و كراوەتە یەسووعە درۆیینەكەی‬ ‫مەسیحییەكان‪ ،‬كە لەبناگوێیەكیان دابا‪ ،‬بناگوێكەی‬ ‫تریشی دەبردە پێشەوەتا زللەیەكی تری تێ‬ ‫بسرەوێنن!‬ ‫جەاللەدینی ڕوومی وەك زۆربەی هەرەزۆری‬ ‫موسڵمانان سنووری خۆی و هێڵی سووری‬ ‫تایبەتی هەبووە‪ ،‬وەك ئەوانیش‪ ،‬جار جار كەللەی‬ ‫گەرم بووەو لەڕێ الیداوە و بەناحەق قسەی‬ ‫ناشایستەی گوتووە‪ .‬ئیتر ئەو خەیاڵەی هەر‬ ‫یەكەمان بۆ خۆمانی دەسازێنین‪ ،‬تەنیا تەعبیر‬ ‫لە خەیاڵخاویی خۆمان دەكات‪ ،‬نەلەڕوومی و‬ ‫نەلەگەیالنی و نەلەنوورسی و نەلەغەیرەوانیشدا‬ ‫نەبووەو نابێت‪ .‬زۆر كەس لە مێشكی خۆیاندا‬ ‫مرۆڤێكی نموونەییان خولقاندووەو وای بۆ‬ ‫چوون مەوالنا وا بووە‪ ،‬دواتر شێتی ئەو مەوالنا‬ ‫خەیاڵی و ئەفسانەیی بوون‪ ،‬لەحاڵێكدا جەاللەدین‬ ‫وا نەبووەو خودی ئەو كەسەش بۆ چركەیەكیش‬ ‫ناتوانێت بەو مرۆڤە ئەفسانەییەی نێو خەیاڵدانی‬ ‫بچێت و وا ڕەفتار بنوێنێت!‬

‫‪143‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪144‬‬

‫عاریفان بەزەوق و وەجد كاریان كردووەو‬ ‫دەكەن‪ ،‬زەوقیش یانی چەشە‪ ،‬دەی دیارە چۆن‬ ‫چەشەی من و تۆ لەیەك دی جودایە‪ ،‬هەر بەو‬ ‫چەشنەیش ڕێی تێ دەچێت كارێك ببێتە پلیكانەی‬ ‫بەرزبوونەوەی عاریفێك بۆ الی خوا و بۆ من و‬ ‫تۆ ببێتە داوی لە قوڕچەقێن!‬ ‫چما جەاللەدینێك كە بە بچووكترین هۆوە‬ ‫سەما دەكات و لەنێو بازاڕدا حاڵ دەیگرێت و‬ ‫خۆی بادەدات و جل لەبەر خۆی دادەكەنێت‪ ،‬تا‬ ‫ئەندازەیەك ئەگەر موریدەكانی نەگەنەفریای و‬ ‫نەیپۆشن‪ ،‬عەیب و عەورەتیشی بەدەر دەكەوێت‪،‬‬ ‫بەزرنگەی زەنگ و تەقەی چەكوش حاڵی لێ‬ ‫دێت و دەكەوێتە حەلەكەسەما (هەموو ئەمانە‬ ‫لەژیاننامەی ڕوومیدا هەیە‪ ،‬بەتایبەت لە «مناقب‬ ‫العارفین»ی «ئەحمەدی ئەفالكی» و «نفحات‬ ‫األنس»ی «جامی»دا)‪ ،‬بۆ ئەوە دەشێت گشت‬ ‫خەڵكی چاوی لێبكەن و ئەدای ئەو دەربێنن؟ خودی‬ ‫خۆیشی هەر لەژیانیدا بانگی بەرزكردووەتەوەو‬ ‫گوتوویە «دڵم لەخۆ هەڵكەندووە و فڕێم داوەو‬ ‫بەشتێكی تر دەژیم و زیندووم‪ ،‬عەقڵ و دڵ و‬ ‫فیكرم لەبن و ڕیشەوەسووتاندووە‪ ،‬ئەی خەڵكینە!‬ ‫لەمن نایەت وەك خەڵكی بم‪ ،‬شێتیش بیر لەوە‬ ‫ناكاتەوە كەمن بیری لێ دەكەمەوە»‬ ‫(دیوان شمس‪ ،‬غەزەلی ‪:)1372‬‬ ‫ئەوانەی ستایشی های و هووی جەاللەدین‬ ‫دەكەن و هەله هەلە و هەلەلوویاكانی بە چاوی پڕ‬ ‫ڕۆندكەوە دەخوێننەوە‪ ،‬هەر ئەوانەن كە بەالفی‬ ‫عەقاڵنییەتەوە گاڵتە بە موریدەكانی تەریقەتی‬ ‫قادری دەكەن و سیخ و زەرگە وەشاندنەكانیان‬ ‫بە جەهالەت دەژمێرن‪ ،‬دەی خۆ دەبێت بزانین‬ ‫فەرقی حەی ئەڵاڵ و حای و حووی كەسنەزانی‬ ‫و قادرییەكان لەگەل هەله هەلەكانی جەاللەدیندا‬ ‫چییە؟ ئەگەرنا بەسەیر و سەمەرەزانینی ئەم‬

‫و بەسەرسامییەوەڕوانین لەو‪ ،‬تەرجیحی بیال‬ ‫مورەجیحەو ماقووڵ و قەبووڵ نییە‪.‬‬ ‫پێویستە ئەوە بزانین زۆربەی هەرەزۆری‬ ‫غەزەلەكانی دیوانی شەمس بە دەم چەرخ و‬ ‫سووڕانەوەو لەحینی مێزەر لەسەر كەوتن و‬ ‫قژ باڵوبوونەوەدا گوتراون‪ ،‬بە گوێرەی زۆریی‬ ‫غەزەلەكانیشی (‪ 3229‬غەزەل)‪ ،‬دەردەكەوێت‬ ‫سەماكردنی مەولەوی بێ حەد زۆر بووە‪.‬‬ ‫گەر ڕێك و جوان غەزەلەكانی بخوێنینەوە‬ ‫هەست بەسەماكەی دەكەین‪ ،‬دڵنیام مەوالنا وەك‬ ‫شوێنكەوتووانی تەریقەتەكەی‪ ،‬نەرم و لەسەرخۆ‬ ‫خۆی با نەداوەو شۆر و سەودا و گەرمیی‬ ‫خۆبادانەكەی لە شیعرەكانیدا دەدرەوشێنەوە‬ ‫(دیوان شمس‪ ،‬غەزەلی ‪:)2121‬‬ ‫‌هلە دل مــن هلە جان من‬ ‫هلـە ایـن مــن هلـە آن من‬ ‫هلە خان من هلە مان من‬ ‫هلە گنج مـن هلە کان من‬ ‫هــــذا سـیـدی هذا ســنـدی‬ ‫هذا سـکنــی هــذا مــددی‬ ‫ئەو بۆ ئەوە سەمای نەدەكرد دوایی ببێتە‬ ‫قوتابخانەو شوێنكەوتووانی هەموو ساڵێك‬ ‫ئاهەنگ بگێڕن وتیپی مۆسیقی و گرۆی ڕەقس‬ ‫و نمایش پێكبهێنن‪ .‬ئەوەی ئەو پێی هەڵدەستا‪،‬‬ ‫حاڵێكی تایبەت بەخۆی بوو‪ ،‬وەجدێك بوو تێی‬ ‫دەكەوت‪ ،‬كارم بەباشی و خراپی و دروستی‬ ‫و نادروستییەوە نییە‪ ،‬قسەم لەوە یەئەو‬ ‫گڕگرتوویەكی كڵپەدار بوو‪ ،‬ئەمانەی السایی‬ ‫وی دەكەنەوەوشك و بێحاڵ‪ ،‬خۆ با دەدەن و بە‬ ‫دەوری خۆیاندا دەسووڕێنەوە!‬ ‫ئەو ئەزموونە عیرفانییانە تاكەكەسین‬ ‫و بۆ دووبارەكردنەوە ناشێن‪ ،‬هەڵەیەكی‬

‫جەاللەدین و جنێو‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ڕوومی‪ ،‬لەزۆر شوێندا كە ڕەخنە لەكەسێك‬ ‫دەگرێت جنێوبارانی دەكات‪ ،‬زۆربەی هەرەزۆری‬ ‫جارەكان بەسەگ یا كەری دەشوبەێنێت و‬ ‫هەندێ جار‪ ،‬كە ڕەخنەلێگیراو لەدین و مەزهەب‬ ‫و بۆچووندا دژیەتی‪ ،‬جنێوی نامووسییش دەدات‪،‬‬ ‫لە بەشی داهاتوودا نموونەی ئەمەی دوایی زیاتر‬ ‫دەبینن‪.‬‬ ‫زۆر جاران مەولەوی كە باسی كەسێك‬ ‫دەكات سیفەتێكی خراپی تێدایە‪ ،‬لەڕێگەی‬ ‫نموونه هێنانەوه هەرچی لە دڵیدایە بەسەریدا‬ ‫بەتاڵی دەكاتەوە‪ ،‬زۆر جوانیشی دەسازێنێت و‬ ‫دەڕازێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم دەشیتوانی وەها توند نەبێت‪.‬‬ ‫بۆیە ئەو گومانەی كە مەوالنا زۆر نەرم و نیان و‬ ‫هەمووشتدۆست بووە‪ ،‬بەجێ نییەو بە نموونەی‬ ‫شیعرەكانیدا دەردەكەوێت میزاجێكی توند و‬ ‫تووڕەی هەبووەو خۆلێدانی زەحمەت بووە‪،‬‬ ‫ئەو عارفە پیرەیشی كەعاشقی دەبێت (شەمسی‬ ‫تەبریزی) هەر ئاوەها بووەو بە (مقاالت)ەكەیدا‬ ‫دەردەكەوێت سەری سازشی لەگەڵ كەسدا‬ ‫نەبووە و باسی هەركێی كردووەتێری جنێو پێ‬ ‫داوەو دەسێك شۆردوویەتیەوە‪ ،‬ئەمەدەریدەخات‬ ‫ڕوومییش تەبیعەتێكی وای بووە‪ ،‬كه هەردوك‬ ‫عاشقی یەك دەبن و پەسنی یەك دەدەن!‬ ‫لەجێیەكی مەسنەویدا (دەفتەری شەشەم‪،‬‬ ‫بەیتی ‪ )1236 – 1222‬حیكایەتی پیرەژنێكی نەوەد‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫كوشندەیە بكرێنە ڕێباز و خەڵكانی تریان بۆ‬ ‫دەعوەت بكرێت‪ .‬ئەمە یەكێكە لە جیاوازییە‬ ‫گەوهەرییەكانی ئەزموونی عاریفان و نوبووەتی‬ ‫پێغەمبەران سەالمی خوایان لێبێت‪ ،‬كەبه هۆی‬ ‫تێكەڵكردنیانەوەكەسانی وەك (د‪.‬سرووش)یش‬ ‫بەالڕێدا چوون!‬

‫ساڵە دەگێڕێتەوە كە ڕووی گرژ و ڕەنگی وەك‬ ‫زەعفەران زەرد و دەموچاوی وەك لێواری سفرە‪،‬‬ ‫چرچ و لۆچ بووە‪ ،‬كەچی سەرەڕای ئەمەحەزی‬ ‫بۆ مێرد وەك خۆیەتی و ئاڵۆشی گەرم گەرمە‪.‬‬ ‫دواتر ئەم پیرەتەماحكارانە بەسەگ دەشوبەێنێت‬ ‫و دەڵێت‪ :‬كە سەگ پیر بوو‪ ،‬ددانی دەكەوێت‬ ‫و چیی دی گاز لەخەڵكی ناگرێت‪ ،‬قەپ لەگوو‬ ‫دەدات‪ ،‬كەچی بڕوانە ئەم سەگەشەست سااڵنە‬ ‫(ئادەمیزادە پیرە تەماحكارەكان) هەر دەمەو‬ ‫ددانی سەگانەیان تیژتر دەبێت‪ ،‬سەگی پیر مووی‬ ‫دەوەرێت و پێستی ڕووت دەبێتەوە‪ ،‬كەچی ئەم‬ ‫سەگەپیرانە (بە سااڵچووانی چاوچنۆك) كەوای‬ ‫ئەتڵەس و جلی نایاب دەپۆشن‪،‬‬ ‫جەاللەدین و سینەفراوانیی دینی و مەزهەبی‬ ‫زۆر جار لە بەرانبەر دەمارگیریی ئیسالمییە‬ ‫ئوسووڵییەكان و كەللەڕەقیی سەلەفییەكاندا‪ ،‬باس‬ ‫لە لێبوردەیی عاریفان و دڵگەورەیی جەاللەدین‬ ‫و هاومەشرەبەكانی دەكرێت‪ ،‬وەك بڵێیت ئەمان‬ ‫كەسانی زۆر نەرم و بێوەی بوونو هەرگیز دڵی‬ ‫كەسیان نەڕەنجاندووە‪ .‬ئەگەر لەمانەوەڕوومی‬ ‫بناسرێت‪ ،‬كەسێك دێتەپێش چاو لەگوڵ كاڵتری‬ ‫بەكەس –چ دۆست و چ ناحەزی‪ -‬نەگوتووەو‬ ‫هەمیشە باوەشی میهری بۆ هەمووان وااڵ بووە‪،‬‬ ‫تەنانەت دیعایەی ئەوەدەكەن لەكاتی مردنیدا‬ ‫هەرچی بنیادەم لەشاردا بووە هاتوونەتە بە‬ ‫درەقەی و بەكوڵ بۆی گریاون‪ .‬كە كەسێكی‬ ‫هەرزە وێنەیەكی ناشیرین لە پێغەمبەر دەكێشێت‪،‬‬ ‫یا نووسین و شیعرێكی ناوبەتاڵ دەربارەی خوا‬ ‫و قورئان باڵودەكاتەوەو مەالیان لەمینبەرەوە‬ ‫دەست بە جنێودان و نەفرەتكردن دەكەن‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك شیفتەی وشەی عیرفان و عاشقی‬ ‫عەین و ڕێ و فێ بە مەسخەرەوە دەڵێن‪ :‬ئەمانە‬ ‫چاوساغمانن بۆیە حاڵی ئوممەتی ئیسالمی‬

‫‪145‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪146‬‬

‫ڕوومی‪ ،‬لەزۆر شوێندا كە ڕەخنە‬ ‫لەكەسێك دەگرێت جنێوبارانی‬ ‫دەكات‪ ،‬زۆربەی هەرەزۆری‬ ‫جارەكان بەسەگ یا كەری‬ ‫دەشوبەێنێت‬ ‫وەهایە‪ ،‬خۆزگە مەوالنا زیندوو دەبووەوەو دوو‬ ‫دێڕی لەبارەی عیشقەوە بۆ دەنووسین‪ ،‬ئەوجا‬ ‫نووری هیدایەت و شوعلەی نەجابەتی لە دنیادا‬ ‫پەخش دەبوویەوە!‬ ‫ڕاستییەكەی نە مەوالنا ئەوەندە بێ زەواڵ‬ ‫بووە و نە ئەو حیقایەتانەیشی دەربارەی‬ ‫مەحبووبییەتی دەیانگێڕنەوە حەققانییەتیان هەیە‪.‬‬ ‫ئەوەی ژیانی مەوالنا بخوێنێتەوە باش دەزانێت‪،‬‬ ‫هەر لە زەمانی خۆیدا ناحەزی لە دۆست زیاتر‬ ‫بووە‪ ،‬ئەفالكی لە (مناقب العارفین)دا دەڵێت‪:‬‬ ‫«زانایانی شار كەلەو سەردەمەدا بوون و هەر‬ ‫یەك لە زانستگەلی جیاوازدا ئوستاد و شارەزا‬ ‫بوون‪ ،‬بەیەك دەنگ چوونەالی زانای گەورەی‬ ‫شاری قۆنیە‪ ،‬قازیی سیراجەدین و لە زێدەڕۆیی‬ ‫سەما و مۆسیقای مەولەوی شكاتیان كرد»!‬ ‫ئەو نەك بڕوای بەپلۆرالیزمی دینی نەبووەو‬ ‫شوێنكەوتەی دینەكانی تری قەبووڵ نەبووە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫وەك سەلەفییەكی حەنبەلی بە گاڵتەجاڕییەوە‬ ‫باسی شیعەكان دەكات و بە ڕابواردنەوە داستانی‬ ‫پرسەی عاشوورا و سینەكوتانی شیعەكان لە‬ ‫یادی شەهیدبوونی ئیمام حوسێندا دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫سەرەتا بە درێژی شین و ڕۆڕۆی شیعەكانی‬ ‫حەڵەب وێنا دەكات و دەڵێت‪ :‬شاعیرێكی غەریب‪،‬‬

‫بێئاگا و نەشارەزا‪ ،‬لە عاشوورادا خۆی كرد‬ ‫بەشاردا و واوەیالی وانەی دیت‪.‬‬

‫(مەسنەوی‪ ،‬دەفتەری شەشەم‪ ،‬بەیتی ‪- 777‬‬

‫‪.)781‬‬

‫شاعیرەكە ویستی مردووەكە بناسێت و‬ ‫الوانەوەیەكی بۆ بڵێت‪ ،‬تا لەو ڕێگەیەوەپارەیەكی‬ ‫چنگ بكەوێت‪ ،‬بۆیە به هەڵەداوان یەخەی ئەم‬ ‫و ئەوی دەگرت و دەیپرسی كێیە مردووە؟‬ ‫بۆ مردووە؟ سیفاتی چۆن بوو؟! یەكێك بە‬ ‫تووڕەییەوە وەاڵمی دەداتەوەكە‪ :‬تۆ شێتیت؟ دیارە‬ ‫تۆ شیعە نیت و دوژمنی خاندانی پێغەمبەریت!‬ ‫نازانیت ئەمەڕۆژی عاشوورایە و پرسەی گیانێكە‬ ‫كە لە خەڵكی یەك سەدە (یا لە نەوەیەك) بەڕێزتر‬ ‫و چاكترە؟ (بەیتی ‪ 789‬و ‪ .)790‬ئەوجا لەزمانی‬ ‫شاعیرەكەوە بە شیعە ڕادەبوێرێت و دەڵێت‪:‬‬ ‫بەڵێ دەزانم‪ ،‬وەلێ دەورانی یەزید تەواو بووە‬ ‫و‪ ...‬چما تا ئێستاكەخەوتبوون كە تازە خەبەردار‬ ‫بوونەتەوەو جل لەبەر خۆتان دادەدڕن؟ كەواتە‬ ‫ئەی خەوتووان! پرسە بۆ خۆتان بگێڕن‪ ،‬چون ئەم‬ ‫خەوەگرانەتان خراپ مەرگێكەو پێی فەوتاون‪ ،‬بۆ‬ ‫حاڵی خۆتان بگرین‬ ‫(بەیتی ‪ 795‬و ‪:)796‬‬ ‫لە‬ ‫ڕەخنەگرتن‬ ‫لەبەر‬ ‫جەاللەدین‬ ‫مەسنەوییەكەی تووڕەدەبێت و ڕەخنەگران‬ ‫بە حەسوود و گەمژەدەزانێت و ڕەخنەكانیان‬ ‫بەدووكەڵ و بۆگەنی دەژمێرێت (مەسنەوی‪،‬‬ ‫دەفتەری سێیەم‪ ،‬بەیتی ‪:)4233-4227‬‬ ‫دوای چەن دێڕێك دەڵێت‪ :‬لەپڕ گەمژەیەك لە‬ ‫(تەویلە)یەكەوە وەك تانەدەرێك سەری دەرەێنا‪،‬‬ ‫گوتی‪ -‬كەئەم قسەیە پووچ و پەستە‪ ،‬مەبەستی‬‫مەسنەوی بوو‪ ،‬لەبەر ئەوەی چیرۆكی پێغەمبەر‬ ‫و پەیڕەویكردنیەتی‪:‬‬ ‫لەجێیەكی تردا بە ڕەخنەگر دەڵێت «سەگی‬

‫(مەسنەوی‪ ،‬دەفتەری سێیەم‪ ،‬بەیتی ‪:)4282‬‬

‫هەروەك ڕوو لە پێغەمبەر دەفەرموێت‪ :‬كە‬ ‫مانگی چواردە‪ ،‬شەو لەسەر سینەی فەلەك‬ ‫كەوتەڕێ‪ ،‬لەبەر وەڕەی سەگان لە ڕێ بڕینی‬ ‫خۆی ناوەستێت‪ ،‬تانەدەران بەوێنەی سەگ ڕوو‬ ‫لە مانگی تۆ‪ ،‬بەرەو سینەت هاوار دەكەن و‬ ‫دەحەپن‪ ،‬ئەم سەگانە لە ئاست فەرمانی (گوێ‬ ‫ڕادێرن لە قورئان)دا كەڕن‪ ،‬لە گەمژەییشەوە‬ ‫ڕوو بەمانگی چواردەی تۆ بەحەپەحەپ دەوەڕن‪.‬‬ ‫(مەسنەوی‪ ،‬دەفتەری چوار‪ ،‬بەیتی ‪:)1466-1464‬‬

‫تەنانەت بەگوێرەی گێڕانەوەی ئەفالكی‪،‬‬ ‫مەوالنا لەسوڵتان وەلەدی كوڕی خۆیشی به‬ ‫هۆی مەسەلەیەكی زۆر بچووكەوەتووڕەبووەو‬ ‫تێر جنێوی كردووە‪ ،‬پێی گوتووە «هەی سەگ!‬ ‫هەی كەر! هەی خوشك حیز!» لەحاڵێكدا‬ ‫كوڕەكەی لە دڵسۆزیی باوكی‪ ،‬ڕوونكردنەوەی‬ ‫بۆ ڕەخنەگرێك داوە!‬

‫جەاللەدین و ناموسڵمانان و‬ ‫دژانی پێغەمبەر‬

‫(جەاللەدین) دەپلكێنن و چمكی كەوای وان‬ ‫دەگرن و دڵ بەقسەی تێكەڵ و شاعیرانەیان‬ ‫خۆش دەكەن‪ ،‬لەحاڵێكدا ئەوان هیچ كات بەو‬ ‫چەشنە لە شوێنكەوتەی دینەكان نەیانڕوانیوە‪.‬‬ ‫هەمووان دەزانین ئەسڵی دینەكان یەكن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە ناكاتە ئەوەی دیندارەكانیش یەك بن‪ ،‬یا‬ ‫فێركاریی بەجێماوی دینەكان یەك بن‪.‬‬ ‫جوولەكە‪ ،‬هەروەك چۆن لە قورئاندا سیمایەكی‬ ‫دزێو و چارەیەكی ڕەشیان هەیە‪ ،‬جەاللەدینیش‬ ‫هەر ئاوەها لەمەسنەویدا وێنای كردوون‪ ،‬ئەو‬ ‫جارێك بە جوولەكە دەڵێت‪« :‬سەگ»‬ ‫آن جەود سگ ببین چە رای کرد‬ ‫پەلـــوی آتـش بتــــی بـــر پای کرد‬ ‫(دەفتەری یەكەم‪ ،‬بەیتی ‪:)769‬‬ ‫جارێك بە كەڕ و ناحاڵییان دەزانێت و‬ ‫وەك ئیبن تەیمییە لەگەڵ شیعەدا بە یەكیان‬ ‫دەشوبهێنێت (مەسنەوی‪ ،‬دەفتەری سێیەم‪ ،‬بەیتی‬ ‫‪ 3200‬و ‪ .)3201‬لەمەتنی ‪158‬ی (فیە ما فیە)‬ ‫دا باسی جەڕاحێكی مەسیحی هاتووەو هەندێ‬ ‫قسەی لێوە دەگوازێتەوەو دواتر تێر قسەی پێ‬ ‫دەڵێت!‬ ‫قورئان پێغەمبەری فێر دەكرد بە كافران‬ ‫و دژەدینان بڵێت‪( :‬وإنا أو إياكم لعلى هدى أو‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دوور نییه هەندێ بێباوەڕی خەیاڵخاویش‬ ‫كە دوژمنی سەرسەختی پێغەمبەرن و شەو و‬ ‫ڕۆژ به هۆ و بێهۆ بێڕێزی بەرانبەر دەكەن و‬ ‫جنێوی پێدەدەن‪ ،‬ستایشی جەاللەدین بكەن و‬ ‫لە پێغەمبەر بە لێبوردەتری بزانن‪ ،‬وای دابنێن‬ ‫ئەو ڕێزی لە شوێنكەوتەی ئایینەكانی دی‬ ‫گرتووەو مەسیحییەكی بەالوەوەك موسڵمانێك‬ ‫بووەو فەزڵی دوا پێغەمبەری بەسەر مەسیحدا‬ ‫نەداوە‪ ،‬برادەرانی ترادیشناڵیش كە بانگەشەی‬ ‫میسالییانەی یەكێتیی ئایینەكان ڕەواج پێدەدەن‪،‬‬ ‫خۆیان لەعەبای كەسانی وەك (ئیبن عەرەبی) و‬

‫ڕوومی نەك بڕوای بە پلۆرالیزمی‬ ‫دینی نەبووەو شوێنكەوتەی‬ ‫دینەكانی تری قەبووڵ نەبووە‪،‬‬ ‫بەڵكو وەك سەلەفییەكی‬ ‫حەنبەلی بە گاڵتەجاڕییەوە‬ ‫باسی شیعەكان دەكات‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫تانەدەر» و ڕووی وتاری لێدەكات و ئێژێت‪ ،‬تۆ‬ ‫حەپەحەپ دەكەیت و دەتەوێت لەڕێی تانەلێدانی‬ ‫قورئانەوەبگەیتە ڕزگاری‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫في ضالل مبين) (سبأ‪« )24 :‬بە ڕاستی ئێمەیان‬ ‫ئێوە لەسەر بەرچاوڕوونیین یا لە گومڕاییەكی‬ ‫ئاشكراداین»‪ ،‬كەچی جەاللەدینی ڕوومی‬ ‫وەختێك باسی مولحیدێك دەكات (فیە ما فیە‪،‬‬ ‫متن ‪ )269‬هەرچی خوا پێی ناخۆشەپێی دەڵێت‪،‬‬ ‫تەنیا جنێو بە خۆی نادات‪ ،‬بەڵكو جوێن بەژن‬ ‫و خوشكی ژنیشیدا دەسرەوێنێت! ئەم مولحیدە‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئێوەی باوەڕدار بانگەشەی ئەوەدەكەن‬ ‫جگە لەم تۆپی زەوینە و بێ لەم ئاسمانە شینە‪،‬‬ ‫شتێك هەیە خوا‪ ،-‬الی من شتی وا نییە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هەیە‪ ،‬لەكوێیە؟ دەری بخەن! مەوالنا دەڵێت‪:‬‬ ‫«ئەم (خوشكی ژن قەحبە)یە دەڵێت لە ئاسمان‬ ‫نییە! هەی سەگ! چۆن دەزانیت كەنییە؟ ئەرێ‪،‬‬ ‫ئاسمانت بست بست پشكنی و هەمووی گەڕایت‪،‬‬ ‫كه هەواڵ دەدەیت لەوێ نییە؟! ژنەقەحبەكەی‬ ‫خۆت كە لەماڵتدایە‪ ،‬حاڵی نازانیت‪ ،‬هەواڵی‬ ‫ئاسمان چۆن دەزانیت؟»‬

‫بەكارهێنانی وشەو دەربڕینی‬ ‫ناپەسەند و لەسەر گوێ قورس‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪148‬‬

‫پێش هەموو قسەیەك ئەوە دەزانم كە‬ ‫جەاللەدینی ڕوومی له هەركوێدا حیكایەتێكی‬ ‫گێڕابێتەوە مەبەستی وشەو دەربڕینەكان‬ ‫نەبووە و ویستوویەتی لە پشتی هەموو باس و‬ ‫گوتەیەكەوە با بازاڕی و كرێت و ناشیرینیش‬ ‫بێت‪ -‬مانایەكی نایاب و جوان و شیرینمان پێ‬ ‫بگەیەنێت‪ ،‬ڕوونەئەو وەك ئامراز سوودی لەو‬ ‫تەعبیرانە وەرگرتووەو بەكاری هێناون‪،‬بەاڵم‬ ‫دەیتوانی یان نموونەی شیاوتر بۆ مانا‬ ‫بەرزەكانی بێنێتەوەو خۆی لەو نموونانەدوور‬ ‫بگرێت‪ ،‬یان كینایەبەكاربێنێت و ڕوون ناوی‬ ‫ئەندامی زاوزێی ژن و پیاو نه هێنێت‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫بابەتەكە لەمە درێژتر نەبێتەوە بەدوو سێ‬

‫نموونە دەیبڕمەوە‪:‬‬ ‫چون برون انداخــت شلـوار و نشسـت‬ ‫در میــــــــان پــــــای زن آن زن‌پـرســت‬ ‫چون ذکر سوی مقـر می‌رفـت راســت‬ ‫رستخیـز و غـلـغـل از لشکــر بخــاست‬ ‫بـرجەیــد و کـون‌برەنــە ســوی صـف‬ ‫ذوالفـقـــاری ەم‌چـــو آتش او بــە کــف‬

‫مەسنەوی‪ ،‬دەفتەری پێنجەم‪ ،‬بەیتی ‪-3880‬‬

‫‪ 3891‬دەى دەڵین چى وەختێك ئەو ژنپەرستە‬ ‫شەرواڵی داكەند و لەنێو القی ژنەدا دانیشت‪،‬‬ ‫كاتێك زەكەری ڕاست بەرەو زێی ژنەدەڕۆیشت‪،‬‬ ‫گاڵەگاڵ و هەرا لە لەشكر بەرزبوویەوە‪ ،‬داپەڕی‬ ‫و بە قوونی ڕووت بەرەو ڕیزی سوپا دەرپەڕی‪،‬‬ ‫شمشێرێكی دوو دەمی وەك ئاگریشی لەمشتدا‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫مەسنەوی‪ ،‬دەفتەری پێنجەم‪،‬‬ ‫بەیتی ‪ 3711‬و ‪:3715‬‬ ‫ـ پیاوەتی ئەم پیاوەتییەیە نەك بەڕیش و‬ ‫زەكەر‪ ،‬ئەگەرنا كێری كەر دەبووە شای پیاوان‪،‬‬ ‫ئەو داوێنپیسە كە لە جووڵەی كێردا عەقڵی دەبێتە‬ ‫مشك و شه هوەتیشی دەبێتەشێر!‬ ‫ـ مەسنەوی‪ ،‬دەفتەری شەشەم‪،‬‬ ‫بەیتی ‪ 310‬و ‪315‬‬ ‫روز‪ ،‬رویـــت روی خـــاتونــــان تـــر‬ ‫کیر زشـتت شــب بتـــر از کیـر خــر‬ ‫رفــــت در حمـــام او رنجـــور جــان‬ ‫کــون دریـــدە ەمچــو دلـــق تونیـــان‬ ‫كوڕە لوسكەكە كەدڵ و ڕووحی ڕەنجاو بوو‪،‬‬ ‫چووەحەمامەوە‪ ،‬لەحاڵێكدا قوونی وەك جلوبەرگی‬ ‫كرێكارانی توونی حەمام پارچەپارچەو دڕاو بوو!‬ ‫زاوا بە كوڕە لووسكەكەی وت‪ :‬ڕۆژ ڕوومەتت‬ ‫وەك ڕوخساری خانمانی تەڕە‪ ،‬شەویش كێری‬ ‫دزێوت لەخراپتر لەكێری كەرە!‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫وێنەى تۆمارى یاسایی گۆڤارى‬

‫خل‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪149‬‬

‫گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە‪.‬‬

‫دوا‬ ‫خال‬

‫ژمارە (‪ )2‬کانوونى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪150‬‬

‫عه‌بدولكه‌ریم فه‌تاح‬

‫ملمالنێی شارستانیەتەكان‬ ‫یان چاوچنۆكی كەپیتاڵیزم؟‬

‫لەم سەردەمەدا بەریەككەوتنێكی توند دەبینین لە نێوان ئەو دوو جیهانەی ناوی خۆرئاوا و خۆرهەاڵتیان‬ ‫لێنراوە‪ ،‬ئەو رۆژەی(‪« )1996‬سامویل هنتنغتون» ملمالنێی شارستانیەتەكانی تیوریزمە كرد‪ ،‬تیشكی سەوزی‬ ‫هەڵكرد بۆ بڕیارلەدەستانی خۆرئاوا تاكو –لە دوای رووخانی یەكێتی سۆڤییەت‪ -‬دوژمنێكی تر بۆ خۆرئاوا‬ ‫بدۆزنەوە و بتوانن لە مەودایەكی درێژخایەندا ملمالنێی خۆیانی لەگەڵ بكەن‪ ،‬نابێت ئەوە لەبیر بكەین یەكێتی‬ ‫و یەكبوونی خۆرئاوای مەسیحی كۆن و نوێ لە دۆزینەوەی دوژمنێكدا بووە بتوانن بەرانبەری بجەنگن و‬ ‫ملمالنێی لەگەڵ بكەن‪،‬ئەوەندەی هێرشی خاچپەرستان و جەنگی پیرۆز(‪ )Holy War‬یەكێتی بە ئیمارەتەكانی‬ ‫دونیای مەسیحی كۆن دەدا‪ ،‬ئەوەندە دەسەاڵتی پاپ و مەلیكەكان كۆكەرەوەی ئەوروپای مەسیحی نەبوون‪,‬‬ ‫لە ئەمڕۆدا خۆرئاوا ئاتاجە بە دوژمنێكی ئایدۆلۆژی و سەربازی تا لە یەك كاتدا ناوەوەی خۆی پێ رێكبخات‬ ‫و ناكۆكی و ملمالنێكانی ئاراستەی دەرەوە بكات‪.‬‬ ‫خۆرئاوا دەیەوێت سیستمێك بەسەر مرۆڤایەتیدا بسەپێنێت داهێنانی دەستی خۆیەتی‪ ،‬لەوێشەوە خۆی‬ ‫سەرقافڵەی شارستانییەت بكات‪ ،‬بۆیە لەسەر هەموو ئاستەكان تیوریزمەی مۆدێلێك لە سیستم دەكات‬ ‫هەڵقواڵوی بەها و پێوەری ژیاری خۆرئاوایە‪ ،‬كاتێك(‪« )1992‬فۆكۆیاما» تیوریزمەی سیستمی لیبرالی‬ ‫بۆ هەموو جیهان دەكات‪ ،‬پێمان دەڵێت هیچ شارستانییەتێك داهاتووی نییە و مێژوو كۆتایی پێهاتووە و‬ ‫گەرەكە هەموو مرۆڤایەتی بەرەو لیبرالییەت هەنگاو هەڵبگرن‪ ،‬ئەم بانگەشە لەخۆیدا سڕینەوەی شوناسی‬ ‫شارستانییەتەكانی ترە و دیكتاتۆرییەتی لیبرالیزم دەخولقێنێت‪ ،‬لێرەوە بڕیاربەدەستانی خۆرئاوا دەكەونە‬ ‫پیالنڕێژی بۆ بەدیهێنانی خەونی پێشەنگی لە دووتوێی سیستمێكی لیبراڵدا‪ ،‬هەڵبەت نابێت ئەوە لەیاد بكەین‬ ‫سڕینەوەی سنوورە لۆكاڵییەكان و بە گڵۆباڵكردنی پەیوەندییەكانی تاك و كۆ و بازاڕی هاوبەش و بازرگانی‬ ‫نێونەتەوەیی و مافی دەستێوەردانی سەربازی و سیاسیی بۆ ناو واڵتانی جیهان‪ ،‬زەمینەخۆشكەرن بۆ‬ ‫گشتگیركردنی خەونی پێشەنگ بوون‪ ،‬لێرەوە شۆك و راچڵەكین بۆ گەالنی جیهان و شارستانیەتەكانی‬ ‫تر پەیدا دەبێت و پەرچەكرداری توند بەرانبەر بە خۆرئاوا سەرهەڵدەدات‪ ،‬خۆرئاواش بەرچەكردارەكان‬ ‫ئیدارە دەكات و جارێكی تر لە خزمەتی پرۆژە گڵۆباڵییەكەیدا بەكاری دەهێنێتەوە‪ ،‬ئەو دەزانێت لە نەستی‬ ‫هەموو ئەوانەی بەرچەكرداری توندیان بەرانبەر سەپاندنی ئەو سیستمە ال دروست دەبێت داننان بە بەزین‬ ‫و سەركەوتنی خۆرئاوا بوونی هەیە‪ ،‬ئەمە و بۆ ناساندنی رووی مرۆڤدۆستی سیستمی لیبرال پێویستە‬ ‫روویەكی دڕندە و دزێو بە كۆمەڵگاكانی مرۆڤایەتی نیشان بدرێت‪،‬هەروەها بۆ بەرزكردنەوەی بەهای مرۆیی‬ ‫لە ئایینی مەسیحییەتدا(وەك گرنگترین پێكهێنەرەكانی شارستانییەتی خۆرئاوا) پێویستە لە ئایینەكانی تردا‬ ‫مرۆڤ بێ بەها بكرێت‪.‬‬ ‫شارستانییەتی خۆرئاوا‪-‬وەك هەندێ لە بیرمەندانی ناو ئەو ژیارە قسەی لەسەر دەكەن‪ -‬بۆخۆی لەبەردەم‬ ‫چەندین قەیراندایە‪ ،‬لەوانە خاڵیبوونی ئەو شارستانیەتە لە رۆح و زاڵبوونی ماددە بەسەر هەموو كایەكانی‬ ‫ژیاندا‪ ،‬ئەمە و رووخانی تاكی كۆمەڵگاكانی خۆرئاوا بە نغرۆبوونیان لە «خواردنەوە و سێكس و لەهو» وەك‬ ‫ئیدوارد ئاڵبی لە كتێبەكەیدا(‪)who›s afraid of Virginia woolf‬باس لەو سێ ئاكارە دەكات‪.‬‬