خاڵ

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫خا ل‬ ‫گۆڤارێکى هزريى ڕۆشنبیرییە‬

‫خاوەنى ئیمتیاز و سەرنووسەر‬ ‫تۆفیق کەریم‬ ‫‪ 07701412543‬ـ ‪07511412543‬‬ ‫بەڕێوەبەرى نووسین‬ ‫ئیدریس سیوەیلى‬ ‫‪siwayli@yahoo.com‬‬ ‫بەرێوەبەرى هونەریی‬ ‫ڕەوشت محەمەد‬ ‫ڕاوێژکارى یاسایی‬ ‫بەکر حەمەسدیق‬ ‫ڕاوێژکاران‬ ‫د‪ .‬عوسمان عەلى‬

‫ل‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خا‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خاخال‬ ‫خا ل‬

‫د‪ .‬عوسمان هەڵەبجەیی‬ ‫د‪ .‬ئیسماعیل بەرزنجی‬ ‫سەالم ناوخۆش‬

‫تیراژ‪1500 :‬‬ ‫نرخ‪1500 :‬‬ ‫چاپخانە‪ :‬سەردەم‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫د‪ .‬موحسین عەبدولحەمید‬

‫خال‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫خال‬ ‫خا لخال‬ ‫خال‬ ‫ل‬ ‫‪1‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫بۆ باڵوكردنەوەی بابەتەكانتان لە گۆڤاری خاڵ‬ ‫گۆڤاری خاڵ‪ ..‬گۆڤارێكی رۆشبیری گشتییە و گرنگیی دەدات بە بابه‌تی رۆشبیری و‬ ‫توێژینەوە لەبوارە جۆراوجۆرەكانی پەیوەست بە كولتوور و فەرهەنگی كوردیی ئیسالمی‪،‬‬

‫تكا لەو بەڕێزانە دەكەین بابەت دەنێرن بۆ گۆڤاره‌ك ‌ه رەچاوی ئەم خااڵنە بكەن‪:‬‬ ‫‪ -1‬‬

‫وتاری شرۆڤ ‌ه و شیكاری‪ ،‬ئه‌و بابه‌تانه‌ی ئه‌كادیمین و بابه‌تییان ‌ه نووسراون‪،‬‬

‫له‌ بواره‌كانی كولتووری ئیسالمیی و كوردی و رۆشنبیری گشتیی ب ‌ه زمانی دایالۆگ و‬

‫هاوچه‌رخ‪ ،‬ره‌چاوی پاراستنی ئه‌مانه‌تی زانستی كراوه و ئاماژه‌ ب ‌ه سه‌رچاوه‌ی به‌كارهاتوو‬ ‫دراو ‌ه چانسی باڵوكردنه‌وه‌یان زۆرتره‌‪..‬‬

‫‪ -2‬‬

‫‪ -3‬‬

‫نابێت بابه‌تێك ل ‌ه (‪ )2500‬وشه‌ زیاتر بێت‪.‬‬

‫‪ -5‬‬

‫بۆ بابه‌تی وه‌رگێڕدراو‪ ،‬ده‌بێت ده‌ق ‌ه ئه‌سڵیه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ هاوپێچ بكرێت‪.‬‬

‫‪ -7‬‬

‫گۆڤاری خاڵ په‌یڕه‌وی ل ‌ه پێدانی سیستمی پاداشتی نووسه‌ران ده‌كات‪.‬‬

‫‪ -4‬‬ ‫‪ -6‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪2‬‬

‫تکایە ل ‌ه نووسیندا ره‌چاوی رێنووس و خاڵبه‌ندی بکرێت‪.‬‬

‫لیستی سه‌رچاوه‌كان ل ‌ه كۆتایی بابه‌ته‌كه‌دا نووسرابن‪.‬‬ ‫بابه‌ته‌ك ‌ه تایپ كرابێت و ب ‌ه یونیكۆد نووسرابێت‪.‬‬

‫خاڵ لەسەر چى دادەنێین؟‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫؟‬

‫تۆفیق كه‌ریم‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫هه‌روه‌ك چۆن مرۆڤه‌كان ل ‌ه پێكهاته‌ی جه‌سته‌ییاندا ل ‌ه یه‌كدی جیاوازن‪ ،‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ش‬ ‫سروشت و بیركردنه‌و ‌ه و تێڕوانینیان جیاوازه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واریی ئێمه‌ش پارچه‌یه‌كی به‌رجه‌سته‌بووی ئه‌و پێكهاته‌یه‌یه‌‪ ،‬كوردستان‬ ‫جگ ‌ه له‌ كورد‪ ،‬نه‌ته‌وه‌ی دیكه‌یشی له‌خۆگرتووه‌‪ ،‬موسڵمان و ناموسڵمانی تێدا ده‌ژی‪ ،‬له‌ناو‬ ‫موسڵمانیشدا پابه‌ند و ناپابه‌ندیان تێدایه‌‪ ،‬پابه‌نده‌كانیش ئاراسته‌ی جیاوازیان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ناپابه‌نده‌كانیش به‌هه‌مان شێوه‌ن‪ .‬ئه‌م ڕاستیی ‌ه وایكردوو ‌ه تێڕوانینمان بۆ ده‌وروبه‌رمان ل ‌ه‬ ‫یه‌كدی جیاواز بێت‪ ،‬له‌وانه‌ش تێڕوانینمان بۆ تێگەیشتن لە په‌یامی ئیسالمی‪ .‬هه‌رچه‌ند هه‌موو‬ ‫چه‌مكێك یاسا و رێسای خۆی هه‌یه‌ و بۆ تێگه‌یشتن لێی نابێت له‌و یاساو رێسای ‌ه البدرێت‪،‬‬ ‫كه‌چی هێشتا سروشتی مرۆڤ و كولتوور و زاڵبوونی ده‌سه‌اڵتی‪ ،‬رۆڵی گه‌ور ‌ه ده‌بینن ل ‌ه‬ ‫تێڕوانین بۆ چه‌مكه‌كان‪.‬‬ ‫په‌یامی ئیسالم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی په‌یامێكی ساده‌ و روون و بێ گرێوگۆڵه‌‪ ،‬كه‌چی له‌م چه‌رخه‌ی‬ ‫بیست و یه‌كه‌دا زۆرترین ته‌فسیر و خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ی بۆ ده‌كرێت‪ ،‬به‌شێكی زۆری ئه‌و‬ ‫خوێندنه‌وانه‌ش له‌ نه‌شاره‌زایی و ناهۆشیارییه‌وه‌ رێچكه‌ی گرتووه‌‪ ،‬بۆیه‌ كار و كاردانه‌وه‌ی‬ ‫توندیان به‌دوای خۆیاندا هێناو ‌ه و كاریگه‌ریی به‌رچاویشیان له‌سه‌ر لێكترازانی كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫به‌جێهێشتووه‌‪.‬‬ ‫له‌م حاڵه‌ته‌دا ئه‌ركی خه‌ڵكه‌ بژارد ‌ه و رۆشنبیره‌كه‌ی ‌ه ده‌رك به‌م راستیی ‌ه بكه‌ن و له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وانی دیكه‌دا بدوێن و بۆچوونی خۆیان ده‌رببڕن تا پێكه‌وه‌ خاڵه‌ هاوبه‌ش و جیاوازه‌كانی‬ ‫یه‌كدییان ال گه‌اڵڵه‌ ده‌بێت و ب ‌ه تێڕوانینێكی دروستیش بۆ ئاین ده‌ڕوانرێت‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌مانای‬ ‫ده‌ستبه‌رداربوون نییه‌ ل ‌ه قه‌ناعه‌ت و بیروباوه‌ڕ‪ ،‬ئه‌وه‌ندەى‌ مانای دروست نیشاندانی ئیسالم و‬ ‫گوێگرتن ‌ه ل ‌ه بۆچوونی ئه‌وانی دی‪ .‬چونكه‌ ده‌قه‌كانی ئاینیش وه‌ك زۆر چه‌مكی دی به‌درێژایی‬ ‫مێژوو ته‌فسیر و لێكدانه‌وه‌ی جیاوازیان بۆ كراوه‌‪ ،‬ك ‌ه لێكدانه‌وه‌ی سه‌رده‌م و كۆمه‌ڵگه‌ی خۆیانن‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر لێکدانەوە و تێڕوانینه‌كه‌ بۆ ئه‌و كات و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ش گونجاو بووبێت‪ ،‬مه‌رج نیی ‌ه هه‌مووی‬

‫‪3‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪4‬‬

‫بۆ ئه‌مڕۆ بشێت‪ ،‬یان زانا و شاره‌زایانی ئه‌مڕۆ‬ ‫به‌پێی هه‌لومه‌رجه‌كه‌ ره‌نگ ‌ه تێڕوانینێكی دیكه‌یان‬ ‫هه‌بێت ك ‌ه نزیكتر بێت ل ‌ه رۆحی شه‌ریعه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌وه‌ی الی زانا باوه‌ڕپێكراوه‌كان له‌ كۆن و‬ ‫نوێدا سه‌لمێنراو ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ :‬ته‌نها ده‌قه‌كانی قورئان و‬ ‫فه‌رمووده‌ی دروست پیرۆزن و مشتومڕ هه‌ڵناگرن‪،‬‬ ‫بۆ هه‌موو شوێن و سه‌رده‌مێك گونجاون‪ ،‬جگه‌ له‌و‬ ‫دوان ‌ه ب ‌ه بۆچوون و ته‌فسیری مرۆڤ داده‌نرێت‪،‬‬ ‫كاریگه‌ریی كەلتوور و سروشتی كه‌سه‌ك ‌ه و‬ ‫ده‌وروبه‌ر و كات و شوێنه‌كه‌ی له‌سه‌ره‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌ش له‌ناو گه‌لی كورددا ئه‌وه‌نده‌ زانا و‬ ‫شاره‌زای تێدای ‌ه كه‌ بتوانن سه‌رله‌نوێ ل ‌ه هه‌ردوو‬ ‫سه‌رچاو ‌ه ره‌سه‌نه‌كه‌و ‌ه ناساندنێكی خۆماڵییان ‌ه‬ ‫بۆ چه‌مك ‌ه گۆڕاوه‌كانی ئاین بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئاشناتر‬ ‫بێت ل ‌ه گیانی كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌وارییه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫پێش ئه‌وان زانایانی گه‌النی دیك ‌ه وه‌هایانكردووه‌ و‬ ‫حه‌قی خۆشیان بووه‌‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ناوه‌ندی (خاڵ)مان به‌و نیازه‌و ‌ه دامه‌زراند‬ ‫تا ببین ‌ه سه‌كۆیه‌ك بۆ ده‌ربڕینی ڕاستییه‌كان وه‌ك‬ ‫خۆی و ده‌رخه‌ری ئه‌و هه‌ڵ ‌ه و په‌اڵنه‌ی ئیسالمی‬ ‫پێ له‌كه‌دار ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ رێگه‌ی بیری تیژ‬ ‫و شاره‌زایی فراوان و قه‌ڵه‌می ب ‌ه بڕشتی ئه‌و‬ ‫رۆشنبیر و شاره‌زایانه‌وه‌ دروشمی (ره‌سه‌نایه‌تی‪،‬‬ ‫خۆماڵی‪ ،‬نوێگه‌ریی)یمان به‌رزكردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫بۆ تێگه‌یشتنێكی دروست و نیشاندانی ئیسالمی‬ ‫راسته‌قینه‌ ده‌بێت ئه‌و سێ بنه‌مایه‌ ره‌چاو بكرێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رنا الدان و السه‌نگی سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ده‌شمانه‌وێت بوار بده‌ین ‌ه ده‌نگ و ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كان تا بیر و تێگه‌یشتنی خۆیان له‌م‬ ‫سه‌كۆیه‌وه‌ له‌ كای ‌ه جیاجیاكاندا بۆ ئه‌وانی دی بخه‌ن ‌ه‬ ‫ڕوو‪ ،‬له‌پێناو گه‌یشتن ب ‌ه حه‌قیقه‌ت و زانینی خاڵ ‌ه‬ ‫هاوبه‌ش و جیاوازه‌كان‪ ،‬چونك ‌ه نه‌خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌وانی دی‪ ،‬په‌رته‌وازه‌یی و پێكدادانی به‌دواو ‌ه‬

‫دێ‪ ،‬ك ‌ه زیان به‌ كۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌گه‌یه‌نێت و هه‌رگیز ل ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی بیروباوه‌ڕی ڕاسته‌قینه‌ش نییه‌‪.‬‬ ‫ئێمه‌ له‌م تێڕوانینه‌و ‌ه ده‌ست پێده‌كه‌ین و ل ‌ه‬ ‫(خاڵ)ێكیشه‌و ‌ه هه‌نگاو ده‌هاوین و ده‌ستده‌به‌ین‬ ‫بۆ گشت چه‌مك و واتا ئاسایی و قه‌ده‌غه‌كانیش‪،‬‬ ‫ده‌شزانین كارێكی وه‌ها سه‌خته‌‪ ،‬به‌اڵم بڕیارمانداو ‌ه‬ ‫به‌ پشتیوانی خوا و پاشان هاوكاریی مامۆستا و‬ ‫نووسه‌ر و رۆشنبیران ده‌ستپێبكه‌ین و به‌رده‌وامبین‪،‬‬ ‫هه‌ر به‌و نیازه‌شه‌وه‌ پرۆژه‌كه‌مان ناوناو ‌ه (خاڵ)‪،‬‬ ‫جگه‌ له‌وه‌ش شێخی خاڵ له‌م بواره‌ی ك ‌ه لێیدواین‬ ‫سه‌ركه‌وتووان ‌ه زیاتر ل ‌ه نیو سه‌ده‌ ئه‌سپی خۆی‬ ‫تێدا تاودا‪ ،‬جیاواز له‌وانی دی‪ ،‬به‌اڵم هه‌موو الیه‌ك‬ ‫رێزیان لێده‌گرت‪ ،‬ئه‌و ل ‌ه الیه‌ك قازی و مه‌ال و‬ ‫وتاربێژبوو له‌ هه‌مانكاتیشدا ل ‌ه دامه‌زرێنه‌رانی كۆڕی‬ ‫زانیاری كورد بوو‪ ،‬ته‌فسیری قورئان و فه‌رهه‌نگی‬ ‫زمان و په‌ندی پێشینانی پێكه‌وه‌ ده‌نووسی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه پڕاوپڕی ئامانجی ناوه‌نده‌كه‌مانه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ناونانی‬ ‫(خاڵ) بۆ زیندووڕاگرتنی ناوی ئه‌و زانا مه‌زنه‌شه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ ئامانجی دامه‌زراندنی ناوه‌ندی خاڵ بوون‬ ‫ك ‌ه ده‌كرێت له‌م چوار خاڵه‌دا كورتیان بكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ خستنه‌ڕووی تێگه‌یشتنێكی ره‌سه‌نی خۆماڵی‬ ‫هاوچه‌رخ بۆ ئیسالم‪.‬‬ ‫‪2‬ـ راستكردنه‌وه‌ی ئه‌و چه‌مك ‌ه ئیسالمیانه‌ی‬ ‫شێوێنراون و ڕاماڵینی ئه‌و تۆمه‌تانه‌ی ئاینی پێ‬ ‫له‌كه‌دار ده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ناوه‌ند ببێته‌ سه‌كۆیه‌ك بۆ دایه‌لۆگو‬ ‫ڕاگۆڕینه‌وه‌ی بیر و قه‌ڵه‌م ‌ه بوێره‌كان ل ‌ه كای ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كاندا و كۆكردنه‌وه‌ی زۆرترین نووسه‌ر و‬ ‫رۆشنبیری بژارده‌‪.‬‬ ‫‪4‬ـ بره‌ودان ب ‌ه خزمه‌تكردنی زمان و كەلتوور و‬ ‫كه‌له‌پووری كورد به‌ دیدێكی ره‌سه‌نی سه‌رده‌میانه‌‪.‬‬ ‫ئیتر دەست لە دەست و قووەت لە خوا‬ ‫دەخوازین‪.‬‬

‫کلیلى کردنەوەى دەستوور‬ ‫مەدەنیبوون و هاواڵتیبوون‬ ‫پوختەیەک دەربارەی واتا و ئەرک و چۆنیەتی و جۆرەکانی ‪..........................‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫تەوەرى ژمارە‬ ‫ئا‪ :‬ڕیدار ئەحمەد‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ د‪ .‬مسته‌فا زه‌ڵمی ‪............................................................................‬‬

‫ئا‪ :‬خاڵ‬

‫ئیسالم و گرێكوێره‌ی ده‌ستوور ‪......................................................................‬‬

‫د‪ .‬هادى عەلى‬

‫نەگۆڕەکانى ئیسالم ل ‌‬ ‫ه پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم ‪........................................‬‬

‫زانا ڕۆستایی‬

‫مێژووى دەستوور لە ئیسالمدا ‪ ...........................................................‬د‪ .‬حسێن محەمەد ساڵح‬ ‫دەربارەى نووسینەوەى دەستوور ‪ ............................................................‬د‪ .‬محەمەد بەرزنجى‬ ‫دەستوورى مەدینە ل ‌‬ ‫ه پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم ‪..................................‬‬

‫دانا دارا حسەین‬

‫ڕۆڵى ئیسالم لە نووسینەوەى دەستوورى هەرێمى کوردستان ‪ ................‬د‪ .‬عوسمان عەلى‬ ‫هاواڵتییبوون ‪.............................................................................................‬‬

‫بەکر حەمەسدیق‬

‫خوێندنەوەیەک بۆ کتێى (شرۆڤەى پرۆژە دەستوورى هەرێمى کوردستان) ‪ .....‬سەرگوڵ قەرەداغى‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪5‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫دەستوور‬

‫پوختەیەک دەربارەی واتا و‬ ‫ئەرک و چۆنیەتی و جۆرەکانی‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬رێدار ئەحمەد‬

‫ئیدی ئەو سەردەمە بەسەرجوو مرۆڤەکان‬ ‫بتوانن بە تەنها یاخود بەشێوەیەکی دابڕاو‬ ‫لەیەک ژیان بەسەر ببەن‪ ،‬بۆ رێکخستتنی‬ ‫ژیان کۆمەڵگاکان و گرەنتی پێکەوەژیان‬ ‫بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬لە سەردەمە جیاوازەکانی‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫رێدار ئەحمەد ساڵى‬ ‫‪ 1974‬لە دایکبووە‪.‬‬ ‫خاوەنى بڕوانامەى‬ ‫بەکالۆریۆسە‬ ‫لە یاسادا‪،‬‬ ‫نۆ کتیبى‬ ‫وەرگێڕاوەتە سەر‬ ‫زمانى کوردى‬

‫‪6‬‬

‫شارستانیەتەکاندا یاساکان بایەخی تایبەتیان‬ ‫هەبووە لەم رێکخستنەدا‪.‬‬ ‫لە سەردەمی ئێستاماندا دەستوور لەم بوارەدا‬ ‫جێگەی گرنگی بایەخی زۆرە‪ ،‬لەم بابەتەدا‬ ‫هەوڵم داوە هەندێک زانیاری سەرەتایی و‬ ‫گشتی لەبارەی دەستوورەو ‌ه بخەمه‌ڕوو‪ ،‬بەو‬ ‫ئومێدەی خوێنەر سوودی لێ وەربگرێت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫سێ پێوەر هەیە بۆ دیاریکردنی‬ ‫مەبەستی یاسای دەستووری‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬پێوەری زمانەوانی‪ :‬دەستوور وشەیەکی‬ ‫فارسيیە بە مانای بنەڕەت و بونیات دێت‪ ،‬دواتر‬ ‫واتاکەی گۆڕا بە جۆرێک کە مەبەست لەم وشەیە‬ ‫یاسای بنەڕەتی (القانون االساسی)ە‪.‬‬ ‫لەرووی زمانەوانیەوە واتە‪ :‬بونیاتی یاسایی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬واتە‪ :‬ئەو بنەما یاساییانە کە بناغەی‬ ‫دەوڵەت رێکدەخات و شێوەی پێکهاتنەکەی‬ ‫دیاریدەکات‪.‬‬ ‫لە زمانی ئینگلیزی و فەڕەنسیدا‪ :‬واتە بناغە‬ ‫یاخود بونیاد‪ ،‬مانای وشەی (‪)Constitution‬‬ ‫واتە‪ :‬رێکخستن و دروستکردن (‪Institution،‬‬ ‫‪.)Establishment، Building & Composition‬‬ ‫دووەم‪ :‬پێوەری مێژوویی‪ :‬یاسای دەستووری‬ ‫بۆ یەکەمجار لە پاش شۆڕشی فەرەنسا لەگەڵ‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫یاسای دەستووری‬ ‫مانای یاسای دەستووری‪ :‬بریتیيە لە کۆمەڵێک‬ ‫بنەمای بنەڕەتی یاسا کە شێوازی دەوڵەت (سادەیە‬ ‫یاخود ناسادە‪ -‬بسيطة أم مركبة ‪ -‬و‪ ،‬سیستەمی‬ ‫حوکمڕانیەکەی (پادشاییە یاخود کۆماری)‪ ،‬شێوەی‬ ‫حوکمڕانیەکەی (سەرۆکایەتیيە یان پەرلەمانی)‪،‬‬ ‫دەستەاڵتە گشتیيەکان لە دەوڵەتدا دیاری دەکات‪،‬‬ ‫جۆری پەیوەندی نێوان ئەو دەسەاڵتانە رێکدەخات‪،‬‬ ‫ماف و ئازادییەکان رووندەکاتەوە‪ .‬دەستوور وەک‬ ‫باوکی یاساکان یاخود سەرچاوەی بااڵی هەموو‬ ‫بنەما و یاسا و سیستەمە کارگێڕییەکان لە هەر‬ ‫دەوڵەتێکدا دادەنرێت‪.‬‬ ‫لە رووی سیاسیيەوە بنەما دەستووریەکان‬ ‫شێوازی راستەقینەی فەلسەفەی سیاسی و‬ ‫ئابووری و کۆمەاڵیەتی ئەو واڵتە دەخاتەروو کە‬ ‫تێدا پەیڕەو دەکرێت‪.‬‬

‫یەکەم په‌یماننامەی دەستووریدا لەو واڵتە دانرا‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬پێوەری رووکار (شکڵی)ی‪ :‬یاسای‬ ‫دەستووری وا پێناسە دەکرێت کە کۆمەڵێک‬ ‫بنەما کە دەستەیەکی تایبەتی دایدەنێت و شێوەی‬ ‫پێکهێنانی بەپێی دەوڵەتەکان جیاوازی هەیە‪،‬‬ ‫رێوشوێنی تایبەت هەیە بۆ دانان و هەموارکردن‬ ‫کە جیاوازە لە دانان و هەمواری یاسای ئاسایی‪.‬‬ ‫زانایانی دەستووریی بۆ پێناسەی سیستەمی‬ ‫دەستووری بەپێویستی دەزانن ئەم مەرجانە بێتە‬ ‫دی‪:‬‬ ‫‪ -1‬پێویستە رێز لە بنەمای مەشروعیەت بگیرێت‪،‬‬ ‫بەوەی هەمووان (حوکمڕان و حوکمکراوان)‬ ‫ملکەچی یاسا ببن‪.‬‬ ‫‪ -2‬پێویستە دەستوور بەشێوەیەکی دروست‬ ‫و بەردەوام جێبەجێ بکرێت‪ ،‬بەجۆرێک کە بەپێی‬ ‫ئەو حوکمانەی لە دەستوردا هاتووە حکومەت‬ ‫پێکبهێنرێت و ئەو ئەرکانەی بۆی دیاریکراوە لە‬ ‫دەستووردا جێبەجێی بکات‪.‬‬ ‫‪ -3‬پێویستی جێبەجێکردنی بنەمای جیاکردنەوەی‬ ‫دەستەاڵتەکان‪ :‬ئەم بنەمایە کە وا ناسراوە مۆنتیسکۆ‬ ‫بۆ یەکەمجار باسی کردووە و رۆڵی هەبووە لە‬ ‫رێکخستنی پەیوەندی نێوان دەستەاڵتە گشتیەکانی‬ ‫دەوڵەتدا‪ ،‬هەروەها بۆ دابەشکردنی دەستەاڵتەکان‬ ‫و نەهێشتنی هەموو دەستەاڵتەکان لە دەستی تاکە‬ ‫کەسێکدا کە هەڕەشەیە بۆ سەر ئازادییەکان‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە حکومەتی رەها (‪)Absolute Government‬‬ ‫کە فەرمانڕەوا هەموو دەستەاڵتەکانی لە دەستی‬ ‫خۆیدا کۆ کردبێتەوە با لەبەر رۆشنایی یاساشدا‬ ‫کار بکات‪ ،‬پێچەوانەی بنەما دەستوورییەکانە‪.‬‬ ‫‪ -4‬پێویستی پاراستنی مافە بنەڕەتیەکانی‬ ‫هاواڵتیان‪ :‬مەرجی سێیەم کە جیاکردنەوەی‬ ‫دەستەاڵتەکان بوو لە هەمان کاتدا گرەنتی مافەکان‬ ‫و ئازادییە گشتیەکانی تاکەکانی کۆمەڵگا دەکات‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪8‬‬

‫‪ -5‬پێویستی هەبوونی دەستەیەکی دادگا کە‬ ‫کار بکات بۆ رێزگرتن لە بنەما دەستووریەکان‬ ‫و رێگەنەدان بە ده‌رچوونی یاساکانی پێچەوانە‬ ‫بە دەستوور‪ ،‬گومانی تێدا نيیە چاودێریکردنی‬ ‫یاساکان کە لەبەر رۆشنایی بنەما دەستووریەکاندا‬ ‫دەربچن هۆکارێکی کارایە بۆ پابەندبوون بە‬ ‫سنوورەکانی دەستوور و بنەماو رێساکانەوە کە‬ ‫دەستوور بڕیاری لەسەر داوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەکانی دەستوور‬ ‫مەبەست لە سەرچاوە یاساییەکان بەشیوەیەکی‬ ‫گشتی‪ :‬ئەو سەرچاوەیەیە کە بنەما یاساییەکەی‬ ‫لێدەردەچێت‪ ،‬واتە ئەو بنەما یاساییە لە کوێوە‬ ‫هاتووە؟‬ ‫ئەم سەرچاوانەش دابەش دەبن بۆ‪:‬‬ ‫ سەرچاوە مێژوويیەکان‪.‬‬‫ سەرچاوە کۆمەاڵیەتيیەکان‪.‬‬‫ سەرچاوە فەرمیيەکان‪.‬‬‫ سەرچاوە راڤەییەکان‪.‬‬‫ئەوەی گرنگە الی ئێمە لە سەرچاوەکانی یاسای‬ ‫دەستووری (‪)Sources of Constitutional Law‬‬ ‫دیاریکردنی سەرچاوە فەرميیەکانە (‪Formal‬‬ ‫‪ )Sources‬کە بنەماکانی یاسای دەستوورری‬ ‫لێوەوەردەگیرێت‪ ،‬سەرچاوکانی دیکەش (مێژوویی‬ ‫و کۆمەاڵیەتيی و راڤەیی) لێدەگەڕێین‪ ،‬خوێنەر‬ ‫دەتوانێت گەر پێویستی کرد لە کتێبەکانی بنەماکانی‬ ‫یاسا و مێژوو و فەلسەفەی دەستووردا زیاتر لەو‬ ‫بارەیەوە ئاگادار بێت‪.‬‬ ‫)‪ (Formal Sources‬سەرچاوە فەرميیەکان‬ ‫بەوە پێناسە دەکرێت كه‌ بنچینەی فەرمی ئەو‬ ‫ بنەمایانەیە کە هێزی یاسایی پێ دەبەخشێت‬‫‪The formal origin of a rule which confers‬‬ ‫‪legal force upon that rule.‬‬

‫دەتوانرێت بوترێت سەرچاوە فەرمیيەکانی‬ ‫یاسای دەستووری خۆیان لە سێ بابەتدا‬ ‫دەبیننەوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬وەسیقەی دەستووری نوسراو‪ :‬بەشێوەیەکی‬ ‫سەرچاوەی سەرەکی دەستوورە‬ ‫گشتی‬ ‫نووسراوەکانە‪.‬‬ ‫‪ -2‬یاسا بنەڕەتیيەکان‪ :‬بریتیە لەو یاسایانەی‬ ‫کە لە الیەن یاسادانەری ئاساییەوە واتە دەستەاڵتی‬ ‫یاسادانانەوە دادەنرێن‪ ،‬چارەسەری کاروبارێک‬ ‫دەکەن کە لە بنەڕەتدا دەستوورییە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫پەیوەندی بە سیستەمی فەرمانڕەوایی و رێکخستنی‬ ‫بەڕێوەچوونی دەستەاڵتە گشتیيەکانەوە هەیە‪،‬‬ ‫ئەمانەش وەک سەرچاوەیەکی تەواوکار بۆ بنەما‬ ‫دەستووریەکان رۆڵی خۆیان هەیە لەو واڵتانەی‬ ‫خاوەن دەستووری نووسراون‪.‬‬ ‫‪ -3‬نەریتی دەستووری (العرف الدستوری)‪:‬‬ ‫بە سەرچاوەی سەرەکی دەستوورە عورفيیەکان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬سەرەڕای رۆڵی لە دروستکردن و‬ ‫هەموار و راڤەی بنەما دەستووریە سەخت (جامد)‬ ‫ە کاندا‪.‬‬ ‫چۆنیەتی دانانی دەستوور‬ ‫هەر دەستوورێک لەدایکبووی ئەو رەوشە‬ ‫سیاسیی و ئابووری و کۆمەاڵیەتیەیە کە تێیدا‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬زانایانی دەستووری رێگاکانی دانانی‬ ‫دەستوور دەکەنە دوو جۆر‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬رێگا نا دیموکراسيیەکان‪ :‬گەل رۆڵی‬ ‫نيیە لە دانانیدا‪ ،‬یان رۆڵەکەی الوەکییەوە ئیرادەی‬ ‫فەرمانڕەوا لە سەرووی ئیرادەی گەلەوەیە‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫دوو جۆری هەیە‪:‬‬ ‫‌آ‪ -‬رێگای بەخشین (طريقة المنحة)‪ :‬لەم رێگایەدا‬ ‫دەستوور بەپێی ئیرادەی فەرمانڕەوا لەدایکدەبێت‬ ‫بێ ئەوەی گەل رۆڵی هەبێت لە دانانیدا‪.‬‬ ‫ب‪ -‬رێگای گرێبەست (طريقة العقد)‪ :‬دانانی‬

‫دەستووریەکان شێوازی‬ ‫راستەقینەی فەلسەفەی‬ ‫سیاسی و ئابووری و‬ ‫کۆمەاڵیەتی ئەو واڵتە‬ ‫دەخاتەروو کە تێدا پەیڕەو‬ ‫دەکرێت‪.‬‬

‫جۆرەکانی دەستوور‬ ‫دەستوور پەپێی نووسران و نەنووسرانی‬ ‫دەکرێتە دووجۆر‪:‬‬ ‫دەستووری نووسراو‪ :‬دەستوور بە‬ ‫‪ -1‬‬ ‫نووسراو دادەنرێت ئەگەر زۆرینەی بنەماکانی‬ ‫بەشێوەی پەیماننامەیەک نوسرابوەوە و لەالیەن‬ ‫یاسادانەری دەستووریەوە دەرکرابوو‪.‬‬ ‫‪ -2‬دەستووری نەنووسراوە‪ :‬ئەو بنەما‬ ‫عورفیانە دەگرێتەوە کە سااڵنێکی زۆر کاریان‬ ‫پێکراوە تا وەک یاسایەکی پابەندی لێهاتووە و‬ ‫هەندێجار بە دەستوورە عورفيیەکان ناو دەبرێت‪،‬‬ ‫چونکە عورف سەرچاوەی سەرەکی بنەماکانیەتی‪،‬‬ ‫دەستووری بەریتانیش نمونەیەکی دەستووری‬ ‫عورفيیە‪ ،‬چونکە زۆرینەی بنەماکانی لە عورفەوە‬ ‫وەردەگرێت‪ ،‬هەندێکیشیان لە دادگاوە‪ ،‬بنەماشی‬ ‫هەیە کە نووسراوە‪ ،‬وەک ئەوەی لەساڵی ‪١٩٥٨‬‬ ‫بڕیاردرا رێگە بە ئافرەت بدریت ببێتە ئەندامی‬ ‫ئەنجومەنی لۆردەکان‪.‬‬ ‫دەستوور لە رووی رێگەکانی‬ ‫هەموارکردنەوە دەبێتە دوو جۆر‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬دەستووری ئاسان (مرن)‪ :‬دەکرێت‬ ‫بەهەمان رێوشوێنەکانی یاسای ئاسایی واتە لە‬ ‫رێگەی پەرلەمانەوە هەموار بکرێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دەستووری نائاسان (جامد)‪:‬‬ ‫هەموارکردنەوەی ئاسان نیيە‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫لە ئوسترالیا هەیە هەموارکردنی پێویستی بە‬ ‫رەزامەندی زۆرینەی هاوواڵتیانی واڵتەکە هەیە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دەستوور لە ڕێگەی لیژنەیەکەوە دەبێت کە لە‬ ‫نوێنەرانی گەل و ئەندامانێکەوە دەبێت کە لەالیەن‬ ‫فەرمانڕەواوە دیاری دەکرێن‪ ،‬پاشان دەخرێتە‬ ‫بەردەم فەرمانڕەوا تا رەزەمەندی لەسەر دەرببڕێت‬ ‫یان رەتیبکاتەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬رێگا دیموکراسيیەکان‪ :‬ئیرادەی گەل‬ ‫لە سەرووی ئیرادەی فەرمانڕەواوەیە‪ ،‬ئه‌مه‌ش دوو‬ ‫جۆرە‪:‬‬ ‫أ‌‪ -‬لە رێگەی هەڵبژاردنی دەستەی دانانی‬ ‫دەستوور‪ :‬ئەندامانی لیژنەی دانای دەستوور‬ ‫لەالیەن خەڵکەوە راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن و ئەم‬ ‫لیژنە هەڵبژێردراوە کە دەستوورەکەیان دانا دەبێتە‬ ‫بەرکارو پێویست بەوە ناکات بخرێتە بەردەم‬ ‫فەرمانڕەوا تابیخوێنێتەوە و دەریبکات‪ ،‬هەر بۆیە کە‬ ‫دەستەی دانانی دەستوور لە دانانەکەی لێبوونەوە‬ ‫دەبێتە بەرکار و پابەند‪ ،‬دەکرێت پەرلەمانیش‬ ‫دەستەاڵتی دانانی دەستووری پێ بدرێت‪ ،‬یاخود‬ ‫دەستەاڵتی پێکهێنانی دەستەی ئامادەکردنی‬ ‫پرۆژەی دەستووری هەبێت‪.‬‬ ‫ب‌‪ -‬رێگای راپرسی دەستووری‪ :‬پرۆژەی‬ ‫دەستوور لەرێگەی دەستەیەکی دامەزراندنەوە دەبێت‬ ‫کە هەڵبژێردراون‪ ،‬پاشان پرۆژە دەستوورەکەی کە‬

‫دایانناوە لە راپرسیەکدا دەخرێتە بەردەم گەل تا‬ ‫رەزامەندی لەسەر بدات‪ ،‬رەزامەندی خەڵک هێزی‬ ‫یاسایی و هێزی پابەندبوون بە دەستوورەکەوە و‬ ‫بەها یاساییەکەی زیاتر دەکات‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫لە رووی سیاسیيەوە بنەما‬

‫‪9‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫دەستوور لە رووی ناوەرۆکیشەوە دەبێتە دووجۆر‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬دەستووری درێژ‪ :‬وەک دەستووری هیندستان کە زۆر‬ ‫بابەتی جۆراوجۆر بە درێژی لەخۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دەستووری کورت یان پوخت‪ :‬ئەو دەستوورانەیە کە‬ ‫تەنها بابەتە گرنگەکان لەخۆ دەگرێت‪ ،‬وەک دەستووری ساڵی‬ ‫‪١٩٦١‬ی کوەیت‪.‬‬ ‫دەستوور لە رووی ماوەی‬ ‫کارپێکردنیشیەوە دەکرێتە دووجۆر‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬دەستووری کاتی‪ :‬بۆ ماوەیەکی دیاریکراو دادەنرێت لە‬ ‫پێناوی رووبەڕوبوونەوەی رەوشێکی نالەبار‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دەستووری هەمیشەیی‪ :‬ئەو دەستوورانەیە کە‬ ‫ماوەیەکی دیاریکراو بۆ کارپێکردنیان دیاری نەکراوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪10‬‬

‫دادگای دەستووری‬ ‫بۆ چارەسەری هەر هەڵە تێگەیشتن یان جیاوازیەک لە‬ ‫تێگەیشتینی دەستوور کە ببێتە مایەی ناکۆکی و جیاوازی کە ئایا‬ ‫ئەو یاسایەی دەرکراوە دەستووریە یان نا‪ ،‬بۆ چارەسەری ئەمە‬ ‫زۆرێک لە واڵتەکان لە دەستوورەکەیاندا دادگای دەستووریان بڕیار‬ ‫لێداوە کە دادگایەکی بااڵیە لە دەستەاڵتی دادوەریدا و تایبەتمەندە‬ ‫بە چارەسەری ئەو گرفتانەی لە بارەی دەستووریبوونی یاسا و‬ ‫بڕیارەکانی دادگاوە دروست دەبن و بڕیارەکانیشی راستەوخۆ‬ ‫پلەی بنبڕ وەردەگرێت و ناتوانرێت تانەی لێ بدرێت‪.‬‬

‫دكتۆر مسته‌فا زه‌لمی‬ ‫له‌ دایكبووی ساڵی ‪1924‬‬ ‫و دوو دكتۆرای هه‌یه‌‌ له‌‬ ‫بواری شه‌ریعه‌ت‌و یاسا‬ ‫یه‌نجا به‌رهه‌می زانستی‬ ‫چاپكراوی هه‌یه‌‬ ‫سه‌رپه‌رشتی ده‌یان‬ ‫نامه‌ی ماسته‌ر و تێزی‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫سێ‌ بڕونامه‌ی ماسته‌ر‬

‫دكتۆرای كردووه‌‬

‫د‪ .‬مسته‌فا زه‌ڵمی‪:‬‬ ‫فیقهی ئیسالمیش وەک یاسا وایە‬ ‫گۆرانکاری و هەمووارکردنی تێدا دەکرێت‬ ‫بەپێی گۆرانکاریەکانی ژیان‪.‬‬

‫جیهانی ئیسالمی لە بوارەی شەریعەت و یاسا‪ ،‬بە نووسینەکانی لە بوارە‬ ‫جیاوازەکاندائاسۆیەکی نوێی لەسەر گەلێک بابەتی هاوچەرخ کردۆتەوە‪.‬‬ ‫دوایین کتێبی چاپکراوی ئەم زانا پایە بەرزە لە بابەتی دەستووردایە‪ ،‬لەم‬ ‫دیمانەیەدا وەاڵمی پرسیارەکانی تایبەت بە پرسی دەستوور دەداتەوە‪ ،‬لە‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دکتۆر مستەفا زەڵمی کەسایەتی ناسراوی کوردو زاناو شارەزای ناسراوی‬

‫روانگەی شەرع و یاساوە رۆشنایی دەخاتەسەر ئەم بابەتە گرنگەی ئێستا‪.‬‬ ‫‪11‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬سەرەتای پرسیارەکانمان لەوەوە دەست‬ ‫پێدەکەین دەستوور چيیە؟ یان بە واتایەکی تر‬ ‫دەپرسین قورئان چيیە و دەستوور چیيە؟‬

‫د‪ .‬مستەفا زەڵمی‪ :‬قورئان ئەو دەستوورە‬ ‫خوداییەیە کە هەمواری هەموو دەستوورە‬ ‫خوداییەکانی پێشتری کردوە کە بەر لە هاتنە‬ ‫خوارەوەی قورئان بۆ پیغەمبەران‪-‬سەالمی خوایان‬ ‫لێبێت‪ -‬رەوانە کراون‪ ،‬بەمەش هەموو ئەو بنەمایانەی‬ ‫کە دەکرێت بەتێپەڕبوونی کات و شوێن و کەس‬ ‫گۆڕانیان بەسەردابێت گۆڕدراون‪ ،‬قورئان ئەمەی‬ ‫بە (شرعە) ناو بردووە ( ِل ُك ّل َج َع ْلنَا ِم ُ‬ ‫نك ْم ِش ْر َع ًة‬ ‫َو ِمن َْهاج ًا)‪ ،‬لە هەمان کاتدا ئەو بنەما بنەڕەتیانەی‬ ‫وەک خۆی هێشتۆتەوە کە ناکرێت لەگەڵ گۆڕانی‬ ‫زەمان و مەکان و گەشەسەندنی شارستانیەت‬ ‫و پێگەیشتنی عەقڵی مرۆڤدا بگۆڕدرێن‪ ،‬قورئان‬ ‫الص ُح ِ‬ ‫ف‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەمە کردووە‪( :‬إ َِّن َهذَ ا َل ِفي ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ف ِإ ْب َر ِ‬ ‫ص ُح ِ‬ ‫يم َو ُموسی)‪ ،‬ئەمەشی‬ ‫ا ْلأو َلی ُ‬ ‫اه َ‬ ‫بە دین ناوبردووە کە لە نیوان هەموو پەیامە‬ ‫ئاسمانیەکاندا هاوبەشە‪ ،‬لەمبارەیەشەوە خوای‬ ‫َ َ َُ‬ ‫ِّ‬ ‫ين َما َو َّصى ِب ِه‬ ‫گەورە دەفەرمووێت‪( :‬ش َرع لكم ِّم َن الد ِ‬

‫ُن ً‬ ‫وحا َو َّال ِذي أَ ْو َح ْي َنا إِ َل ْي َك َو َما َو َّص ْي َنا ِب ِه إِ ْب َر ِاه َ‬ ‫يم َو ُم َ‬ ‫وسى‬ ‫يموا ِّ‬ ‫الد َ‬ ‫يسى أَ ْن أَ ِق ُ‬ ‫َو ِع َ‬ ‫يه)‪.‬‬ ‫ين َو اَل َت َت َف َّر ُقوا ِف ِ‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪12‬‬

‫ئەم دەستوورە خواییە کە قورئانی مەزنە بنەما‬ ‫گشتيیەکان و رێسا بنەڕەتیيەکانی لەخۆ گرتوو‪،‬‬ ‫بواری بەعەقڵی مرۆڤ داوە لەبەر رۆشنایی‬ ‫ئەمانەدا لە رێگەی ئیجتیهادەوە بابەتەکانی‬ ‫دیکە پەیوەست بکاتەوە بەو بنەما گشتیانەوە و‬ ‫حوکمەکانی دەربهێنێت‪ .‬دەبێت ئەوەمان لەیاد‬ ‫نەچێت کە دەاللەتەکانی ئەم دەستوورە کە قورئانە‬ ‫بۆ سەر واتا و حوکمەکانی دوو جۆرە‪:‬‬ ‫یەکەمیان‪ :‬قەتعیە‪ ،‬ئەمەش ئیجتیهاد و هەموار‬ ‫و گۆرانکاری هەڵناگرێت‪ ،‬واتە دەقی ئایەتی‬

‫لەسەرە بە دەاللەتێکی قەتعی‪ ،‬وەک‪َ ( :‬و َل ُك ْم ِن ْص ُف‬

‫اج ُك ْم إن مَّ ْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫ل َي ُكن هَُّل َّن َو َل ٌد َف ِإن َك َان هَُل َّن َو َل ٌد‬ ‫َما ت َرك أز َو ُ ِ‬ ‫وص َ‬ ‫الر ُب ُع مِ َّ‬ ‫َف َل ُك ُم ُّ‬ ‫ني ِب َها أَ ْو َد ْي ٍن‬ ‫ما َت َر ْك َن ِمن َب ْع ِد َو ِص َّي ٍة ُي ِ‬ ‫ما َت َر ْك ُت ْم إن مَّ ْ‬ ‫الر ُب ُع مِ َّ‬ ‫َو هَُل َّن ُّ‬ ‫ل َي ُكن َّل ُك ْم َو َل ٌد َف ِإن َك َان َل ُك ْم‬ ‫ِ‬ ‫َو َل ٌد َف َل ُه َّن ُّ‬ ‫وص َ‬ ‫الث ُم ُن مِ َّ‬ ‫ما َت َر ْك ُتم ِّمن َب ْع ِد َو ِص َّي ٍة ُت ُ‬ ‫ون ِب َها‬ ‫أَ ْو َد ْي ٍن)‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬هەیانە دەاللەتەکەی زەنیە‪ ،‬ئەمەیان‬ ‫ئیجتیهاد هەڵدەگرێت چونکە زیاد لە واتایەک‬

‫هەڵدەگرێت‪ ،‬وەک‪َ ( :‬وأَ ِع ُّد ْ‬ ‫وا هَُلم َّما ْاس َت َط ْع ُتم ِّمن‬ ‫اط خْ َ‬ ‫ال ْي ِل ُت ْر ِه ُب َ‬ ‫الل َو َع ُد َّو ُك ْم)‪،‬‬ ‫ُق َّو ٍة َو ِمن ِّر َب ِ‬ ‫ون ِب ِه َع ْد َّو هّ ِ‬

‫لەم ئایەتەدا هێز واتایەکی فراوانی هەیە‪ ،‬هەموو‬ ‫کەرەستەکانی بەرگری شەرعی دەگرێتەوە لە‬ ‫هەموو سەردەم و شوێنەکاندا‪ ،‬مەبەستیش‬ ‫لە وشەی (ترهبون)ە ئیرهاب نيیە بە واتا‬ ‫هاوچەرخەکەی‪ ،‬بەڵکو ترساندنی دوژمنە‪ ،‬چونکە‬ ‫دوژمن کە زانی هێزەکەت هاوتای هێزیەتی یان‬ ‫لە هێزی ئەو زیاترە لێت دەترسێت و ناوێرێت‬ ‫دەستدرێژیت بکاتە سەر‪.‬‬

‫خاڵ‪ :‬پێش ئەوەی باسی دەستوورمان بۆ بکەیت‪،‬‬ ‫پێمان خۆشە بپرسین رۆڵی پێغەمبەر – درودی‬ ‫خوای لێ بێت‪ -‬لە دەستووردا چيیە؟‬

‫د‪.‬مستەفا زەڵمی‪ :‬لەوەی باسم کرد دەگەینە‬ ‫ئەو ئەنجامەی دەستووری خوایی تەنها قورئانی‬ ‫پیرۆزە‪ ،‬رۆڵی پێغەمبەر –درودی خوای لێ بێت‪-‬‬ ‫لە خودی قورئاندا بەئایەت باس کراوە‪ ،‬ئەویش‪:‬‬

‫‪( -١‬التبین) واتە‪ :‬روونکردنەوە‪َ ( ،‬وأَ َ‬ ‫نز ْل َنا إِ َل ْي َك‬ ‫ِّ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫اس َما ُن ِّز َل إِ َل ْي ِه ْم)‪ ،‬خوێنەری بەرێز‬ ‫الذك َر ِلت َبينِّ َ ِللن ِ‬ ‫بۆ زانینی درێژەی ئەمە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ‬ ‫خوێندنەوەی کتێبەکانم‪.‬‬ ‫‪ ( -٢‬التبلیغ) واتە‪ :‬گەیاندنی‪ ،‬خوای‬

‫گەورە دەفەرموێت‪َ ( :‬و َما َع َلى َّ‬ ‫ول إِ اَّل ْال َب اَل ُغ‬ ‫الر ُس ِ‬ ‫المُْ ِب ُ‬ ‫ني)‪ ،‬بۆیە دەتوانین بڵیین کە قورئان تاکە‬

‫دەستەاڵتی دانانی‬ ‫دەستور بۆ خوای گەورەیە‪،‬‬ ‫دەستەاڵتی یاسادانانیش‬ ‫بۆ مرۆڤەکانە کە ئەوانیش‬ ‫موجتەهیدەکانن‬

‫خاڵ‪ :‬بابێینە‬ ‫دەستووری؟‬

‫سەر‬

‫دەستوور‬

‫یان‬

‫یاسای‬

‫د‪ .‬مستەفا زەڵمی‪ :‬یاسای دەستووری بااڵترین‬ ‫یاسایە لە هەر واڵتێکدا‪ ،‬لەبەر ئەوە نابێت هیچ‬ ‫یاسایەک لەو واڵتەدا دەربچێت کە لەگەڵی دژ بێت‪،‬‬ ‫ئەگەر دەقێکی دەستوور لەگەڵ دەقێکی یاسادا‬

‫خاڵ‪ :‬چ پەیوەندییەک هەیە لە نێوان دەستووری‬ ‫خوایی کە قورئانە و دەستوورە دانراوەکانی مرۆڤ؟‬

‫د‪.‬مستەفا زەڵمی‪ :‬هەردوو دەستوورەکە‬ ‫لەوەدا یەک دەگرنەوە کە مەبەستیان رێکخستنی‬ ‫ژیانی مرۆڤ و بەدیهاتنی بەرژەوەندیەکانیەتی‬ ‫بە باشترین شێوە‪ ،‬خوای گەورە دەفەرموێت‪:‬‬

‫( َو َما أَ ْر َس ْل َن َ‬ ‫ح ًة ِّل ْل َع مَالِ َ‬ ‫اك إِ اَّل َر مْ َ‬ ‫ني)‪ ،‬رەحمەت لێرەدا‬ ‫بەرژەوەندی مرۆڤایەتيیە‪ ،‬ئەم رەحمەتەش یان‬ ‫ئەوەتا ئیجابیە وەک بەدیهێنانی بەرژەوەندییەک‪،‬‬ ‫یان سلبیە وەک دوور خستنەوەی خراپەیەک‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە هەموو دەستوور و یاسا‬ ‫دانراوەکانیش دەیانەوێت خزمەتی مرۆڤ بکەن‪،‬‬ ‫هەریەکەیان ب ‌ه بەشێوازی خۆی‪ ،‬کەوابوو‬ ‫دەستووری خوایی و دەستوورە دانراوەکان لە‬ ‫ئامانجەکەیاندا بەیەک دەگەنەوە‪ ،‬بەاڵم لە چەندین‬ ‫بابەتی بنەڕەتیدا لێک جیاوازن‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪ -1‬لە رووی سەرچاوەوە‪ :‬وەحی سەرچاوەی‬ ‫دەستووری خوایە‪ ،‬لە کاتێکدا سەرچاوەی یاسای‬ ‫دەستووری عەقڵی مرۆڤ و کۆششەکانیەتی‪،‬‬ ‫گومانی تێدا نیيە عەقڵیش هەرچەندە پێگەیشتوو‬ ‫تێگەشتوو بێت دوور نابێت لە کەموکورتی و‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫سەرچاوەی دانانی حوکمی خوای گەورەیە‬ ‫و سوننەتەکانی پێغەمبەریش سەرچاوەی‬ ‫خستنەروو و روونکەرەوەی ئەو حوکمانەی‬ ‫خوایە‪ ،‬ئەو سەرچاوانەی دیکە وەک‪ :‬ئیجماع‪،‬‬ ‫قیاس و سەرچاوەکانی تر هەموویان سەرچاوەی‬ ‫دۆزینەوەی حوکمەکانی خوای گەورەیە‪ ،‬واتە‬ ‫کەشفی حوکمەکە دەکات‪.‬‬ ‫بەمە دەگەینە ئەو راستیە‪ ،‬دەستەاڵتی دانانی‬ ‫دەستور بۆ خوای گەورەیە‪ ،‬دەستەاڵتی یاسا‬ ‫دانانیش بۆ مرۆڤەکانە کە ئەوانیش موجتەهیدەکانن‪.‬‬ ‫فیقهی ئیسالمیش لە هەموو کات و شوێنەکان ئەو‬ ‫حوکمانەی خوای گەورەی لەو دەستوورە کە قورئانە‬ ‫دەرهێناوە بە مەبەستی رێکخستنی ژیان‪ ،‬فیقهی‬ ‫ئیسالمیش وەک یاسا وایە گۆرانکاری و هەمووارکردنی‬ ‫تێدا دەکرێت بەپێی گۆرانکاریەکانی ژیان‪.‬‬

‫دەستوورە دانراوەکان بەوە پێناسە دەکرێن‬ ‫کە کۆمەڵێک بنەمای گشتيی بنەڕەتیە کە لە واقیعی‬ ‫کۆمەڵگاوە سەرچاوەیان گرتووە و ئەرکەکەی‬ ‫دیاریکردنی شێوازی دەوڵەت و دیاریکردنی‬ ‫بنەماکانی حوکمرانيیە تێیدا‪ ،‬هەروەها گرەنتیەکانی‬ ‫مافی تاکەکان لەخۆ دەگرێت و دەستەاڵتەکانی‬ ‫یاسادانان و دادوەری و جێبەجێکردن لێک جیا‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬تایبەتمەندی هەریەکەیان و پەیوەندیان‬ ‫بەیەکەوە دیاری دەکات‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫دژ بەیەک بوون‪ ،‬دەبێت دادوەر دەقە یاساییەکە‬ ‫رەتبکاتەوە چونکە نادەستووریە‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪14‬‬

‫بەئاگابوون لە رابردوو ئێستا و داهاتوو‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەیە دەستوورە دانراوەکان هەمیشە پێویستیان‬ ‫بەهەموار و گۆڕانکاریيە‪.‬‬ ‫‪ -2‬لە رووی گشتێتیەوە‪ :‬دەستوورە‬ ‫دانراوەکان بۆ یەک کۆمەڵگان‪ ،‬بەاڵم دەستووری‬ ‫خوایی پەیامەکەی رووی لە تەواوی‬ ‫مرۆڤایەتيیە و داننانێت بە سنوورە سیاسيی و‬ ‫جوگرافیيەکاندا‪.‬‬ ‫‪ -3‬لە رووی بەردەوامی و جیگرییەوە‪:‬‬ ‫دەستووری خوای گەورە زیندووە و گۆڕان‬ ‫و هەموارکردنەوە و سڕینەوە قبوڵ ناکات‪،‬‬ ‫چونکە بنەما گشتیيەکانی لەخۆ گرتووە و بنەما‬ ‫گشتيیەکانیش پێویستی بە گۆڕانکاری نیيە‪.‬‬ ‫‪ -4‬لە رووی کەموکورتی و هەڵەوە‪ :‬قورئان‬ ‫دوورە لە هەڵە و کەموکورتی‪ ،‬چونکە خوای‬ ‫گەورە داینناوە و خوای گەورەش زاتێکی کاملە‪.‬‬ ‫‪ -5‬دەستووری خوای گەورە کە قورئانە‬ ‫گرنگی و بایەخی زۆری داوە بە رەوشت‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا یاسای دەستووری و یاسا ئاساییەکان‬ ‫ئەو گرنگی و بایەخە زۆرە نادەن بە رەوشت‪.‬‬ ‫‪ -6‬لە روی پاداشت و سزاوە‪ :‬دەستوورە‬ ‫دانراوەکان و یاسا هەمیشە لێپێچینەوەیان‬ ‫تێدایە و سزا لەخۆدەگرن بۆ سەرپێچیکار‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەی دەستووری خوای گەورەوە کە‬ ‫سزای بۆ خراپەکار بڕیار لێداوە‪ ،‬لە هەمان کاتدا‬ ‫پاداشتیشی بۆ چاکەکار بڕیار داوە‪.‬‬ ‫‪ -7‬لە رووی سنووری پاداشت و سزاوە‪:‬‬ ‫سنووری دەستووری خوایی فراوانە و پاداشتی‬ ‫دونیا و قیامەت لەخۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫‪ -8‬لە رووی بواری جێبەجێکردنەوە‪ :‬لە‬ ‫دەستوورو یاسا دانراوەکاندا حوکم بەسەر‬ ‫زاهیردا دەدەن و ناچنە قواڵیی ناخی مرۆڤەوە‬ ‫تا بڕیار لەسەر نیەتە خراپەکانی بدەن‪ ،‬بە‬

‫پێچەوانەی قورئانەوە کە دەیەوێت مرۆڤەکان‬ ‫ناخیان و نیەتیشیان پاک بێت‪.‬‬ ‫چەندین خاڵی دیکەش هەیە کە لێرەدا‬ ‫بابەتەکە درێژ دەبێت لێی بدوێین‪ ،‬دەتوانن‬ ‫بگەڕێنەوە بۆ کتێبە نوێیەکەم لەسەر دەستوور‪.‬‬ ‫خاڵ‪ :‬دەکرێت نمونەی ئەو ئایاتانە کە بنەمای‬ ‫دەستووریان تێدایە بۆمان بخەیتە روو؟‬

‫د‪ .‬مستەفا زەڵمی‪ :‬قورئانی پیرۆز زۆر‬ ‫بنەمای دەستووری بەهێزی تێدایە کە هەموو‬ ‫دەستوورە هاوچەرخەکان لەخۆیان گرتووە‪،‬‬ ‫وەک‪ :‬راوێژ‪ ،‬دادپەروەری و یەکسانی‪ ،‬هەندێ‬ ‫ئایەتی دیکەی قورئان هەیە کە بابەتی گرنگی‬ ‫لەخۆ گرتووە و لە کاتی دانانی دەستوورێکی‬ ‫ئیسالمیدا دەکرێت بگەڕێینەوە و بۆیان‪ ،‬لەوانە‪:‬‬

‫‪َ [ .1‬و َشاو ْر ُه ْم ف َ‬ ‫األ ْم ِر]‪َ [ ،‬وأَ ْم ُر ُه ْم ُشو َرى َب ْي َن ُه ْم]‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫يِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫حَ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫اس أن تك ُموا ِبال َع ْد ِل]‬ ‫‪َ [ .2‬وإِذا َحك ْمتم َبينْ َ الن ِ‬ ‫هَّ ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫اإل ْح َس ِان]‪.‬‬ ‫‪[ .3‬إِ َّن الل َيأ ُم ُر ِبال َعد ِل َو ِ‬ ‫‪[ .4‬إِ مَّ َ‬ ‫نا المُْ ْؤ ِم ُن َ‬ ‫ون إِ ْخ َو ٌة]‪.‬‬

‫‪ .5‬‬

‫له‌و ئایه‌تانه‌ش داوا دەکات پێویستە حوکم‬

‫بەوە بکرێت کە خوای گەورە دایبەزاندووە‪َ [ :‬وأَ ِن‬ ‫نز َل هُّ‬ ‫با أَ َ‬ ‫اح ُكم َب ْي َن ُهم مِ َ‬ ‫ْ‬ ‫الل]‪.‬‬ ‫‪ .6‬نمونەی ئەو ئایەتانەشی کە دادوەریکردن لە‬

‫نێوان خەڵکیدا لەخۆ گرتووە‪َ [ :‬و َال جَ ْ‬ ‫ي ِر َم َّن ُك ْم َش َن ُآن َق ْو ٍم‬ ‫َع َلى أَ َّال َت ْع ِد ُل ْوا ْاع ِد ُل ْ‬ ‫وا ُه َو أَ ْق َر ُب ِل َّلت ْق َوى]‪.‬‬ ‫‪ .7‬بنەمای ئاشتی و جەنگ لە ئیسالمدا‪َ [ :‬وإِن‬ ‫لس ْل ِم َف ْ‬ ‫َج َن ُح ْوا ِل َّ‬ ‫الل]‪ ،‬هەروەها‬ ‫اج َن ْح هَ​َلا َو َت َو َّك ْل َع َلى هّ ِ‬ ‫لەئایەتێکی دیکەدا هاتووە‪َ [ :‬و َقا ِت ُل ْوا المُْ ْش ِر ِك َ‬ ‫ني َك َّآف ًة َك َما‬ ‫ُي َقا ِت ُل َ‬ ‫ون ُك ْم َك َّآف ًة]‪.‬‬

‫زۆر نمونەی دیکەم لەم بابەتەدا باس کردووە‬ ‫لەدواین کتێبمدا هیوادارم بتوانن سوددی‬ ‫لێوەربگرن‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ئیسالم‬ ‫و‬

‫گرێكوێره‌ی ده‌ستوور‬ ‫د‪ .‬هادی عه‌لی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لەدایكبووی ‪1953‬‬ ‫هەڵەبجە‬ ‫دكتۆرا لە فكریی‬ ‫ئیسالمیی‬ ‫وەزیری پێشووتری‬ ‫دادی حكومەتی هەرێم‬ ‫چەندین بەرهەم و وتاری‬ ‫باڵوكراوەی هەیە‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪16‬‬

‫له‌وماوه‌یه‌دا له‌سه‌روبه‌ندی ده‌ستبه‌كاربوونی‬ ‫لیژنه‌ی نووسینه‌وه‌ی پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬مشتومڕ و چه‌له‌حانێیه‌كی زیاد‬ ‫له‌چاوه‌ڕوانكراو له‌باره‌ی پرسی پێگه‌ی ئیسالم ل ‌ه‬ ‫پرۆژه‌ی ده‌ستوردا به‌رپاكرا‪ ،‬تێكڕای كه‌ناڵه‌كانی‬ ‫ڕاگه‌یاندن تیشكی زۆریان خسته‌سه‌ر و پانتاییه‌كی‬ ‫زیادیان ل ‌ه به‌رنامه‌كانیان بۆ ته‌رخانكرد‪ .‬ئیتر ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ست بوبێت یان بێمه‌به‌ست‪ ،‬مشتومڕه‌ك ‌ه‬ ‫به‌ئاراسته‌یه‌كداچوو وه‌ك بڵێی ئه‌م پرس ‌ه‬ ‫گرێكوێره‌ی ده‌ستووره‌ و هۆكاری درێژه‌كێشانی‬ ‫و‬ ‫ده‌ستووریه‌كه‌‬ ‫لیژن ‌ه‬ ‫كۆبوونه‌وه‌كانی‬ ‫ته‌واونه‌كردنی پرۆژه‌ك ‌ه بێت‪ .‬ئه‌و ‌ه له‌كاتێكدا گوێمان‬ ‫ده‌گرت بۆ ڕاوبۆچونی ئه‌ندامانی لیژنه‌كه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫به‌م پرسه‌‪ ،‬وێڕای جیاوازی ئینتیما و ئاراست ‌ه فیكریب ‌ه‬ ‫جیاجیاكانیان‪ ،‬ته‌نانه‌ت بیروڕاگۆڕینه‌وه‌كانیشیان‬ ‫له‌ناو كۆبونه‌وه‌كانی خۆیاندا‪ ،‬وێنایه‌كی ته‌واو‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌و مشتومڕ ‌ه دژواره‌ی ڕاگه‌یاندنه‌كانت‬ ‫ده‌هاته‌ به‌رچاو‪ .‬ئه‌وان پرسه‌كه‌یان زۆر ال ئاسایی‬ ‫و ساده‌بوو‪ ،‬ڕاوبۆچونه‌كان و تێگه‌یشتنه‌كانیشیان‬ ‫له‌وباره‌یه‌وه‌ زۆر لێكه‌و ‌ه نزیك به‌دیار ده‌كه‌وت‪،‬‬ ‫كه‌چی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ڕه‌نگه‌ ل ‌ه ژێر كاریگه‌ری ئه‌و‬ ‫هه‌ڵمه‌تی ڕاگه‌یاندنه‌دابووبێت‪ ،‬یان هه‌ر هۆكارێكی‬ ‫تری پشت په‌رده‌‪ ،‬ڕێكه‌وتن له‌سه‌ر داڕشتنی‬ ‫دواشێوه‌ی ناوه‌رۆك و بڕگه‌كانی مادده‌ی تایبه‌ت‬ ‫به‌پێگه‌ی ئیسالم و ئاینه‌كانی تر زۆر دواكه‌وت‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌ هۆكاره‌كانی ئه‌م مشتومڕ ‌ه دژوار و‬ ‫نائاساییه‌ی ك ‌ه له‌و ماوه‌یه‌دا ده‌بینرا و ده‌بیسترا‪،‬‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك له‌و به‌ڕێزانه‌ی‬ ‫به‌شداریان ده‌كرد له‌و به‌رنامانه‌دا چ له‌ ئاراست ‌ه‬ ‫ئیسالمییه‌كان یان عه‌لمانیه‌كان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫توندڕه‌وه‌كانیان‪ ،‬ترسێكی زیاد له‌پێویستیان له‌یه‌كتر‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬هه‌رچی عه‌لمانی ‌ه توندڕه‌وه‌كانه‌ هه‌ر ك ‌ه باس‬ ‫له‌ ئیسالم و شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی ده‌كرێت ڕاسته‌وخۆ‬

‫هه‌ڵچوون ڕوویان تێده‌كات و ترسێك دایان‬ ‫ێ‬ ‫ده‌گرێت و هاوسه‌نگی له‌ده‌ستده‌ده‌ن‪ .‬دیاره‌ هه‌ند ‌‬ ‫نمونه‌ و ڕیوایه‌ت و فه‌تواو موماره‌سه‌ی نائاسایی‬ ‫و نامۆ هه‌ی ‌ه ل ‌ه كۆن و نوێدا ك ‌ه تاڕاده‌یه‌ك پاساو‬ ‫بێت بۆ ئه‌و ترسه‌‪ ،‬به‌اڵم نه‌ك به‌و شێوه‌یه‌ی ك ‌ه‬ ‫ێ كه‌س هه‌ڵچوون و بۆچوونی نائاسایی و‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫نازانستیانه‌یان لێده‌رده‌كه‌وت‪.‬‬ ‫له‌به‌رامبه‌ریشدا هه‌ندێك له‌ ئیسالمییه‌كان و‬ ‫مامۆستایانی ئایینی هه‌ركاتێك باس ل ‌ه ئازادی‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌مانیش ترسیان لێ‌ ده‌نیشێت و‬ ‫تووڕه‌بوون ڕوویانتێده‌كات و هه‌ڵوێستی توند‬ ‫ده‌نوێنن‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت چه‌ندین نمونه‌ و هه‌ڵوێست و‬ ‫موماره‌سه‌ی نامۆ و نادروستی عه‌لمانیه‌كانی‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه ل ‌ه ئێستا و ڕابوردوودی نزیكدا‪ ،‬پاساوی‬ ‫زه‌قن بۆ هه‌ندێك نیگه‌رانی و كاردانه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ناكات ‌ه ئه‌وه‌ی ك ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی نالۆژیكی و‬ ‫هه‌ڵچوونئامێز هه‌ڵوێست له‌باره‌یه‌وه‌ وه‌ربگیرێت‪.‬‬ ‫دیار ‌ه ئه‌و ‌ه ئه‌رك و به‌رپرسیارێتی میانه‌ڕه‌وه‌كان ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ردووال‪ ،‬ك ‌ه پێویسته‌ پردی به‌یه‌كگه‌یشتن و‬ ‫په‌ڕینه‌وه‌ دروستبكه‌ن بۆگه‌یشتن به‌كه‌ناری ئارام‬ ‫و داڕشتنی چاره‌سه‌ری دروست له‌ومیانه‌دا‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫عه‌لمانیه‌ میانڕه‌وه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ بڕوایان‬ ‫به‌ئازادی هه‌ی ‌ه و شه‌یدای كه‌شوهه‌وای ئازادین‪،‬‬ ‫ڕۆڵ و پێگه‌ی ئاین ب ‌ه گشتیی و ئیسالم ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگ ‌ه موسڵمانه‌كاندا فه‌رامۆش ناكه‌ن و‬ ‫ێ ده‌گرن‪ .‬له‌والشه‌و ‌ه ئیسالمیی ‌ه‬ ‫ڕێزی شیاوی ل ‌‬ ‫میانڕه‌وه‌كان و زانایانی ئاینی ڕۆشنبیر كه‌ بڕوای‬ ‫ته‌واویان به‌ ئیسالم و شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی هه‌ی ‌ه و‬ ‫ئامانجی سه‌ره‌كیان دادپه‌روه‌ریه‌‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه ئازادی‬ ‫ناترسن‪ ،‬به‌ڵكو تێده‌گه‌ن كه‌ ئازادی وه‌ك ئاووهه‌وا‬ ‫پێویستیه‌كی بنه‌ڕه‌تیه‌ بۆ ژیان له‌سه‌ر ئاستی تاك‬ ‫و كۆمه‌ڵگه‌‪ .‬ئازادی و دادپه‌وه‌ری كه‌ خواست و‬ ‫ئامانجی هه‌موانه‌‪ ،‬هه‌ردوو پێكه‌و ‌ه ته‌واوكاری‬

‫ه‬ ‫فیكری و سیاسیی ‌‬ ‫ه‬ ‫جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگ ‌‬ ‫ه به‌ناوی‬ ‫له‌و ‌ه دڵنیابن ك ‌‬ ‫نه‌گۆڕه‌كانی ئایینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئازادییه‌كانیان پێشێل‬ ‫ناكرێت‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫یه‌كترن و هۆكار و ڕێگاخۆشكه‌رن بۆ یه‌كتری‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی تره‌وه‌‪ ،‬گرنگ ‌ه ئیسالمییه‌كان و زانایانی‬ ‫ئاینی و تێكڕای موسڵمانان له‌و ‌ه دڵنیابن كه‌ به‌ناوی‬ ‫ئازادی و دیموكراتیه‌و ‌ه نه‌گۆڕ ‌ه بنه‌ڕه‌تیه‌كانی‬ ‫ئیسالم پێشێل ناكرێت‪ ،‬واته‌ حه‌رامكراوه‌كان نابێت‬ ‫حه‌اڵڵ بكرێن‪ ،‬یان ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌ حه‌اڵڵكراوه‌كان‬ ‫نابێ‌ حه‌رام بكرێن‪ .‬چونكه‌ پرسی به‌حه‌رامكردن و‬ ‫حه‌اڵڵكردن په‌یوه‌ست ‌ه به‌ خودی په‌روه‌ردگاره‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه ڕێگای سروش (ده‌قه‌ قورئانیه‌كانه‌وه‌) ده‌ستنیشان‬ ‫كراون‪ .‬له‌به‌رامبه‌ریشدا جێگای خۆیه‌تی ك ‌ه پێكهات ‌ه‬ ‫و ئاراسته‌ فیكری و سیاسییه‌ جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫له‌و ‌ه دڵنیابن كه‌ به‌ناوی نه‌گۆڕه‌كانی ئایینه‌وه‌‪،‬‬ ‫نابێت ئازادییه‌كانیان پێشێلبكرێت‪ ،‬به‌تایبه‌تی ئازادی ‌ه‬ ‫كه‌سییه‌كان و نابێت فه‌توا و ڕێنمایی ‌ه فیقهیه‌كانیان‬ ‫به‌سه‌ردا بسه‌پێنرێت‪ .‬چونك ‌ه ئه‌وه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی ئازاد‬ ‫و هوشیار خۆیه‌تی كه‌ ئه‌و بوار ‌ه دیاریده‌كات و‬ ‫پابه‌ندبوون به‌ ئاداب ‌ه گشتییه‌كانه‌وه‌ ڕێكده‌خات‪.‬‬ ‫بۆیه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر هه‌ردووال به‌ڵكو هه‌موو‬ ‫الیه‌ك له‌و ‌ه زیاتر خۆیان و دۆخه‌كه‌ ئاڵۆز نه‌كه‌ن‬ ‫و ڕای گشتی و لیژنه‌ك ‌ه به‌م مه‌سه‌له‌یه‌وه‌ سه‌رقاڵ‬ ‫نه‌كه‌ن‪ .‬چونك ‌ه وه‌زیفه‌ی ئه‌ساسی ده‌ستوور وه‌ك‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ه‬ ‫ه و ئاراست ‌‬ ‫ده‌بێت پێكهات ‌‬

‫په‌یمانێكی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی نێوان تێكڕای‬ ‫پێكهاته‌ و ئاراسته‌ جیاوازه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پله‌ی یه‌كه‌م بریتییه‌ ل ‌ه ڕێكه‌وتن له‌سه‌ر شێوازی‬ ‫سیسته‌می حوكمڕانی سه‌ركه‌وتوو ك ‌ه بتوانێت‬ ‫ئاستی پێویست و شایست ‌ه ل ‌ه ئازادی و دادپه‌روه‌ری‬ ‫و خۆشگوزه‌رانی بۆ تێكڕای هاوواڵتیان ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بكات‪ ،‬له‌هه‌مانكاتدا ڕێگری بكات ل ‌ه دیكتاتۆریه‌ت‬ ‫و تاكڕه‌ویی و ئیستبدادی سیاسیی و هه‌موو‬ ‫جۆره‌كانی گه‌نده‌ڵی و ناعه‌داله‌تی و به‌هه‌ده‌ردانی‬ ‫ماڵ و سامانی واڵت‪ ،‬هاوكات نمونه‌یه‌كی حوكمڕانی‬ ‫مه‌ده‌نی و هاوچه‌رخ بۆ گه‌له‌كه‌مان به‌رهه‌م بهێنێت‬ ‫ك ‌ه ساڵه‌های ساڵ ‌ه تا ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت قوربانی‬ ‫گه‌ور ‌ه و بێوێنه‌ی له‌پێناودا ده‌به‌خشێت‪ .‬هاوزه‌مان‬ ‫ڕێوشوێنی پێویست و جیددی جێگیربكرێت‬ ‫بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ماف و ئامانجه‌ نه‌ته‌وه‌یی و‬ ‫نیشتیمانییه‌كان‪ ،‬له‌م قۆناغه‌ مێژووییه‌دا ك ‌ه گه‌لی‬ ‫كورد به‌گشتی و ناوچه‌كه‌ی پێدا تێده‌په‌ڕێت كه‌ ل ‌ه‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌كانی تیرۆر و تائیفیه‌ت و دیكتاتۆریه‌تدا‬ ‫خۆی ده‌نوێنێت‪.‬‬ ‫با هه‌موو الیه‌ك به‌ ئیسالمی و عه‌لمانیه‌و ‌ه ئه‌و‬ ‫ڕاستیه‌مان له‌به‌رچاو ڕۆشن بێت‪ ..‬كێشه‌ی سه‌ره‌كی‬ ‫واڵتانی ناوچه‌ك ‌ه به‌ كوردستانی خۆشمانه‌و ‌ه‬ ‫بریتی نیی ‌ه له‌ فه‌رامۆشكردنی پێگه‌ی شیاو بۆ‬ ‫ئیسالم و شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی ل ‌ه ده‌ستووری واڵتدا‪ ،‬یان‬ ‫ێ له‌ واڵتانی ناوچه‌ك ‌ه‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌تا هه‌ند ‌‬ ‫ك ‌ه خۆیان به‌ پارێزه‌ری ئیسالم و جێبه‌جێكاری‬ ‫شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی داده‌نێن‪ ،‬به‌اڵم به‌داخه‌و ‌ه نمونه‌ی‬ ‫سیسته‌می حوكمڕانی دیكتاتۆری و گه‌نده‌ڵی و‬ ‫ناعه‌داله‌تین‪ ،‬له‌والشه‌و ‌ه چه‌ندین نمونه‌ی تر هه‌ن‬ ‫یان هه‌بوون ك ‌ه ل ‌ه ده‌ستوری واڵتدا به‌ناوی‬ ‫عه‌لمانیه‌ت و مۆدێرنێته‌وه‌ پێگه‌ی ئیسالم و‬ ‫شه‌ریعه‌ته‌كه‌یان فه‌رامۆشكرد‪ ،‬به‌اڵم ده‌ركه‌وت ك ‌ه‬ ‫ناشیرینترین نمونه‌ی حوكمڕانێتی دیكتاتۆری و‬

‫‪17‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪18‬‬

‫گه‌نده‌ڵین له‌سه‌ر ئاستی جیهان‪.‬‬ ‫شۆڕشه‌كانی به‌هاری عه‌ره‌بی كه‌ ل ‌ه سه‌ره‌تای ساڵی (‪)2011‬و ‌ه‬ ‫ده‌ستی پێكرد و تا ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت واڵتانی ناوچه‌كه‌ گیرۆده‌ن‬ ‫به‌ده‌ست ژان و قه‌یرانه‌كانی پیالن و هه‌وڵه‌كانی شكستهێنان به‌و‬ ‫شۆڕشانه‌‪ ،‬ئامانجی سه‌ره‌كی لێیان گه‌یشتن بوو ب ‌ه دامه‌زراندنی‬ ‫سیستمی حوكمڕانی سه‌ركه‌وتوو كه‌ ئاستی شیاو ل ‌ه ئازادی و‬ ‫دادپه‌روه‌ری و خۆشگوزه‌رانی و پێشكه‌وتن بۆ هاوواڵتیانی ئه‌م واڵتان ‌ه‬ ‫ده‌سته‌به‌ر بكات‪.‬‬ ‫لێره‌دا جێگای خۆیه‌تی ئاماژ ‌ه بكه‌ین به‌وه‌ی ك ‌ه خاڵێكی نه‌خوازراو ل ‌ه‬ ‫تێڕوانینی زۆربه‌ی ئیسالمییه‌كاندا له‌باره‌ی چه‌مكی ده‌وڵه‌ت له‌ ڕوانگه‌ی‬ ‫ئیسالمه‌و ‌ه له‌وه‌دایه‌‪ ،‬ك ‌ه بۆچون و تێگه‌یشتنێكی مه‌نهه‌جی هه‌ڵ ‌ه ل ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌یاندا هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌و ده‌ق ‌ه شه‌رعیانه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندیدارن ب ‌ه‬ ‫بواری ده‌وڵه‌ت و سیستمی حوكمڕانییه‌وه‌‪ .‬ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌وله‌ویه‌ت‬ ‫ده‌ده‌ن به‌ ئه‌حكام و جێبه‌جێكردنی سزا شه‌رعیه‌كان و جوزئیاتی ژیانی‬ ‫تاك و كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬له‌بری پێداگریكردن له‌سه‌ر جێگیركردنی بنه‌ماكانی‬ ‫سیستمی حوكمڕانی ل ‌ه ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌وه‌‪ ،‬كه‌ پێویست ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ڕه‌زامه‌ندی میلله‌ت و دادپه‌روه‌ری دابمه‌زرێت و ئامانج ‌ه بااڵكانی ئیسالم‬ ‫و به‌رژه‌وه‌ندی ‌ه بااڵكان بهێنێت ‌ه دی‪ ،‬هه‌رئه‌مه‌ش كێشه‌ی سه‌ره‌كی‬ ‫واڵتانی ئیسالمییه‌‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه به‌ دڵنیاییه‌وه‌ ده‌توانین بڵێین گرێكوێره‌ی قه‌یرانه‌كانی واڵتانی‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه بریتی ‌ه ل ‌ه سیستمی حوكمڕانی دواكه‌وتوو كه‌ هۆكاری‬ ‫ڕیشه‌داكوتانی دیكتاتۆریه‌ت و سته‌مكاری سیاسی و به‌میراتیكردنی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌‪ ،‬له‌ هه‌مانكاتدا سه‌رچاوه‌ی ته‌شه‌نه‌كردنی گه‌نده‌ڵی و‬ ‫ناعه‌داله‌تی و پێشێلكردنی ماف و كه‌رامه‌تی هاواڵتیان و سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫توندڕه‌وی و تیرۆر ‌ه كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی ترسناك ناوچه‌كه‌ی گرتۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ پێویست ‌ه پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان وێڕای‬ ‫چه‌سپاندنی ڕۆڵ و پێگه‌ی شایسته‌ی ئیسالم وه‌ك ئاینی زۆرینه‌ی‬ ‫گه‌له‌كه‌مان‪ ،‬ئه‌م گرێكوێره‌ی ‌ه چاره‌سه‌ر بكات‪ ،‬وات ‌ه بنه‌ماكانی سیستمی‬ ‫حوكمڕانی مه‌ده‌نی و دادپه‌روه‌ر ل ‌ه ده‌ستوردا جێگیربكرێت‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم‬ ‫ه پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم‬ ‫ل‌‬ ‫زانا رۆستایی‬ ‫سه‌ره‌تا‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لەدایكبووی ‪1969‬‬ ‫بەكالۆریۆس لە یاسا‬ ‫ئەندامی خولی‬ ‫پێشووی پەرلەمانی‬ ‫كوردستان‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عێراق‬ ‫چەندین وتارو‬ ‫لێكۆڵینەوی‬ ‫باڵوكردوەتەوە‪.‬‬

‫ه ته‌وه‌ره‌ی په‌یوه‌ندی‬ ‫گفتوگۆكانی سه‌ر پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم ل ‌‬ ‫ه‬ ‫ه ماوه‌ی چه‌ند ساڵی رابوردوودا زۆر ب ‌‬ ‫نێوان ئایین و ده‌ستوور‪ ،‬ل ‌‬ ‫ه عێراقدا‬ ‫گه‌رمی به‌ڕێوه‌چوو ‌ه له‌سه‌ر ئاستی عێراق و كوردستان‪ .‬ل ‌‬ ‫ه كۆتایی ساڵی‬ ‫له‌سه‌روبه‌ندی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری عێراقدا ل ‌‬ ‫ه زۆر گفتوگۆی له‌سه‌ر كرا‪.‬‬ ‫‪ 2004‬تا راپرسیی سه‌ر ده‌ستوور‪ ،‬ئه‌م باس ‌‬ ‫ه خولی دووه‌می په‌رله‌مانی كوردستان‬ ‫ه هه‌رێمی كوردستانیش ل ‌‬ ‫ل‌‬ ‫ساڵی ‪ 2005‬كاتێك لیژنه‌ی پێداچوونه‌وه‌ی پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی‬ ‫ه‬ ‫كوردستان پێكهێنرا و تا دوا ساته‌كانی په‌سه‌ندكردنی پرۆژه‌ك ‌‬ ‫ه هه‌رجێی باسوخواسی ناوه‌ند ‌ه‬ ‫ه په‌رله‌مان ساڵی ‪ ،2008‬ئه‌و بابه‌ت ‌‬ ‫ل‌‬ ‫سیاسی و میدیاكان بووه‌‪ .‬ئێستاش له‌سه‌روبه‌ندی گفتوگۆكانی‬ ‫ه‬ ‫ه ‪ 21‬كه‌سیه‌كه‌‪ ،‬ك ‌‬ ‫ئاماده‌كردنی پرۆژه‌ی ده‌ستوور بۆ راپرسی و لیژن ‌‬ ‫ه ماوه‌ی مانگی ‪ 2015/6‬ده‌ستبه‌كاربوون و تا نووسینی ئه‌م بابه‌ته‌ش‬ ‫ل‌‬ ‫به‌رده‌وامن‪ ،‬ته‌وه‌ری په‌یوه‌ندی نێوان دین و ده‌ستوور زۆرترین‬ ‫باسوخواسی له‌سه‌ر كراوه‌‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪20‬‬

‫جێی رێكه‌وتن و جێی ناكۆكی‬ ‫ل ‌ه بابه‌تی په‌یوه‌ندی نێوان ده‌ستوور و ئایین‪،‬‬ ‫هه‌ندی پره‌نسیپ و تێگه‌یشتنی هاوبه‌ش هه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌موو الیه‌ك له‌سه‌ری كۆكن‪ ،‬به‌و ئه‌ندازه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندی ب ‌ه پێكه‌وه‌ژیان و دابینكردنی ئازادیی ‌ه‬ ‫ئایینیه‌كان و داننان ب ‌ه مافی بوونیان ل ‌ه ده‌ستووردا‪.‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه هه‌موو له‌سه‌ر ئه‌و ‌ه رێكن ك ‌ه (ئه‌م‬ ‫ده‌ستوور ‌ه دان ده‌نێت به‌ ناسنامه‌ی زۆرینه‌ی گه‌لی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان و رێزی لێده‌گرێ و دان ب ‌ه‬ ‫ته‌واوی ماف ‌ه ئایینیه‌كانی مه‌سیحی و ئێزیدیه‌كان‬ ‫و ئه‌وانی دیك ‌ه داده‌نێت و سه‌ربه‌ستی بیروباوه‌ر‬ ‫و به‌ڕێوه‌بردنی رێوڕه‌سم و دابونه‌ریتی ئایینی ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمدا بۆ هه‌موو كه‌سێك دابین ده‌كات‪)...‬‬ ‫ه جیی ناكۆكی بوو ‌ه‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی ك ‌‬ ‫چه‌ند شتێكن‪:‬‬ ‫(ئاینی ره‌سمی كوردستان ئیسالمه‌)‪،‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫به‌رای به‌شێك له‌ نووسه‌ر و ئه‌كادیمی و میدیاكار‬ ‫پێویست ناكات ئه‌م بڕگه‌ی ‌ه بنووسرێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ت دینی نییه‌‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌وه‌ی ل ‌ه ده‌ستووری‬ ‫واڵتان نووسراوه‌ هه‌ڵه‌یه‌ كه‌ دین بۆ ده‌وڵه‌ت بڕیار‬ ‫ده‌دات‪ ،‬چونكه‌ ده‌وڵه‌ت كه‌سایه‌تییه‌كی مه‌عنه‌وی ‌ه‬ ‫و ئایدیۆلۆجیا و دینی نییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌ڵێن ئه‌م ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ پره‌نسیپی جیاكردنه‌وه‌ی دین ل ‌ه ده‌وڵه‌ت‬ ‫ناگونجێت ك ‌ه عه‌لمانیه‌كان كاری بۆ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫به‌اڵم رایه‌كه‌ی تر پێیوایه‌ هاوشێوه‌ی زۆربه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ مسوڵماننشینه‌كان پێویست ‌ه به‌ راشكاوی‬ ‫دیاربێت كه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان ئیسالم ئایینی‬ ‫ره‌سمییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش هیچ ل ‌ه مافی ئایینه‌كانی تر كه‌م‬ ‫ناكاته‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه ده‌ستووری به‌شێك ل ‌ه واڵت ‌ه‬ ‫مه‌سیحیه‌كانییش به‌ شێوازی جۆراوجۆر باس ل ‌ه‬ ‫ئایینی ده‌وڵه‌ت و ئایینی پادشا كراوه‌‪.‬‬

‫‪ -2‬بنه‌ماكانی شه‌ریعه‌تی ئیسالم سه‌رچاوه‌ی‬ ‫یاسادانان بێت‪ ،‬نه‌یارانی ئه‌م بڕگه‌یه‌ش پێیانوای ‌ه‬ ‫نابێت بنووسرێت و ناكرێت ئیسالم و شه‌ریعه‌تی‬ ‫ئیسالم سه‌رچاوه‌ی یاسادانان بێت له‌به‌ر را‬ ‫جیایی نێوان مه‌زهه‌به‌كان و ناروونی شه‌ریعه‌ت و‬ ‫نه‌گونجانی له‌گه‌ڵ سه‌رده‌می نوێ‌‪ ،‬نیگه‌رانیه‌كانییش‬ ‫زیاتر ده‌بن كاتێك باس له‌وه‌ ده‌كرێت ئیسالم‬ ‫سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی یاسادانان بێت كه‌ ب ‌ه‬ ‫ڕای ئه‌وان ئه‌م ‌ه گه‌رانه‌وه‌ی ‌ه بۆ دواو ‌ه و كێش ‌ه‬ ‫بۆ پێكهاته‌كان و مافه‌كانیان دروست ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌و بابه‌ته‌ش چه‌ند جۆره‌ داڕشتنێك هه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ و شوێنه‌وار ‌ه یاساییه‌كانی جیاوازن‪،‬‬ ‫وه‌ك (تاكه‌ سه‌رچاوه‌ی یاسا دانان‪ -‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌كی یاسادانان – سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی‬ ‫یاسادانان – سه‌رچاوه‌یه‌ك ‌ه له‌ سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫یاسادانان) بێگومان الوازترینیان سه‌رچاوه‌یه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی یاسادانان‪.‬‬ ‫‪ -3‬نابێت‪:‬‬ ‫أ‌‪ -‬یاسایه‌ك دابنرێت ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ حوكم ‌ه‬ ‫نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم‪.‬‬ ‫ب‌‪ -‬یاسایه‌ك دابنرێت ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫بنه‌ماكانی دیموكراسی‪.‬‬ ‫ت‌‪ -‬یاسایه‌ك دابنرێت ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫ماف و ئازادیی ‌ه بنه‌ڕه‌تیانه‌ی له‌م ده‌ستووره‌دا‬ ‫هاتوون‪.‬‬ ‫ئه‌م بڕگه‌ی ‌ه جه‌وهه‌ری راجیاییه‌كانه‌ و زۆرترین‬ ‫كێشمه‌كێشمی له‌سه‌ره‌‪ ،‬چونكه‌ به‌الی الیه‌نگرانی‬ ‫بڕگه‌ك ‌ه ئه‌و ‌ه خه‌تی سووره‌ و تاك ‌ه گره‌نتیه‌ بۆ‬ ‫پاراستنی یاساكان ل ‌ه دژایه‌تیكردنی شه‌ریعه‌تی‬ ‫نه‌یارانیشیه‌و ‌ه ئه‌م بڕگه‌ی ‌ه‬ ‫ئیسالم‪ ،‬به‌الی‬ ‫مه‌ترسیدارترین بڕگه‌یه‌ چونك ‌ه ده‌بێته‌ فلته‌رێك‬ ‫ێ جاریش ده‌ڵێن ئه‌و‬ ‫بۆ هه‌موو یاساكان و هه‌ند ‌‬ ‫بڕگه‌ی ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی ده‌ركردنی كۆمه‌ڵێك یاسای‬

‫بنه‌ماكانی دیموكراسی و‬ ‫ه زۆربه‌ی‬ ‫مافه‌كانی مرۆڤ ل ‌‬ ‫شته‌كان گونجاون له‌گه‌ڵ‬ ‫ه چه‌ند‬ ‫یه‌ك‪ ،‬ته‌نها ل ‌‬ ‫شتیكی كه‌مدا ناكۆكیان‬

‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫شه‌رعی ك ‌ه كێشه‌ی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ مافی مرۆڤ و‬ ‫دیموكراسی‪.‬‬ ‫هاوشێوه‌ی ده‌ستووری عێراق ئه‌و برگه‌ی ‌ه دوو‬ ‫بڕگه‌ی تریشی به‌دوادا هاتووه‌ ك ‌ه په‌یوه‌ندیان ب ‌ه‬ ‫مافی مرۆڤ و دیموكراسیه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬به‌جۆرێك‬ ‫ك ‌ه نابێت یاسایه‌ك ده‌رچێت ك ‌ه ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫مافه‌كانی مرۆڤ و بنه‌ماكانی دیموكراسی‪.‬‬ ‫ێ له‌ یاساناسان ئه‌و سێ‌ بڕگه‌ی ‌ه‬ ‫به‌ ڕای هه‌ند ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كتری تێكده‌گیرێن و هه‌ڵه‌یه‌كی یاساییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ راستیدا وانییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و سێ‌ بڕگه‌ی ‌ه‬ ‫ته‌واوكه‌ری یه‌كن و باشترین هاوسه‌نگی دروست‬ ‫ده‌كه‌ن ل ‌ه یاساكاندا و ده‌گه‌ڕێت به‌دوای خاڵی‬ ‫هاوبه‌شدا و له‌و پانتایه‌ هاوبه‌شه‌دا یاساكان‬ ‫ێ بڕگه‌ك ‌ه‬ ‫داده‌نێت‪ ،‬ئه‌وانه‌ی پێیان وایه‌ هه‌ر س ‌‬ ‫ناكۆكن له‌و بڕوایه‌دان ك ‌ه بنه‌ماكانی ئیسالم‬ ‫و بنه‌ماكانی دیموكراسی و مافه‌كانی مرۆڤ‬ ‫دژیه‌كن‪ ،‬كه‌ له‌راستیدا وانیی ‌ه به‌ڵكو هه‌رسێكیان ل ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی شته‌كان گونجاون له‌گه‌ڵ یه‌ك‪ ،‬ته‌نها ل ‌ه‬ ‫چه‌ند شتیكی كه‌مدا ناكۆكیان هه‌یه‌‪ .‬كه‌وات ‌ه پانتایی‬

‫گفتوگۆیه‌كی یاسایی له‌سه‌ر‬ ‫ه نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم‪:‬‬ ‫حوكم ‌‬ ‫هاتنی ئه‌و بڕگه‌ی ‌ه ل ‌ه ده‌ستووری عێراق و‬ ‫داكۆكیلێكردنیشی له‌ پرۆژ ‌ه ده‌ستووری هه‌رێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه مه‌ترسیه‌ك بڕه‌وێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و مه‌ترسیه‌ش راسته‌قینه‌ی ‌ه و ئه‌گه‌رێكی دوور‬ ‫نییه‌‪ ،‬كه‌ بریتی ‌ه ل ‌ه مه‌ترسی ده‌ركردنی هه‌ندێك یاسا‬ ‫ك ‌ه ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم له‌الیه‌ن‬ ‫نوخبه‌ی توندڕه‌وی عه‌لمانی كه‌ له‌ نێو په‌رله‌مان‬ ‫بوونیان ده‌بێت‪.‬‬ ‫ده‌ستوور بۆ ره‌واندنه‌وه‌ی مه‌ترسیه‌كانه‌ له‌سه‌ر‬ ‫پێكهات ‌ه ئایینی و نه‌ته‌وه‌یی و جۆراوجۆره‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی هه‌مووان هه‌ست ب ‌ه دڵنیایی‬ ‫و ئارامی و سه‌قامگیری بكه‌ن‪ ،‬هه‌موو پێكهات ‌ه‬ ‫و خاوه‌ن بیر و نه‌ته‌وه‌یه‌ك مافی خۆیانه‌ داوای‬ ‫گره‌نتی و زه‌مانه‌ت بكه‌ن بۆ هه‌ستكردن ب ‌ه ئارامی‬ ‫و ره‌واندنه‌وه‌ی مه‌ترسیه‌كانیان‪ ،‬به‌اڵم هیچ كامێك‬ ‫له‌وانه‌ بۆیان نیی ‌ه داوا بكه‌ن داخوازی الیه‌نێك یان‬ ‫ێ‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی كۆمه‌ڵگا نه‌نووسرێت و ئاماژه‌ی پ ‌‬ ‫نه‌كرێت‪ ،‬با وه‌ك ئه‌و دوو كه‌سه‌مان لێ‌ نه‌یه‌ت‬ ‫كه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌ دوو كه‌س به‌ر ل ‌ه جێبه‌جێكردنی‬ ‫حوكمی ل ‌ه سێداره‌دان له‌سه‌ریان‪ ،‬داوایان لێكرا‬ ‫دوو داخوازی خۆیان بڵێن‪ ،‬یه‌كێكیان وتی ده‌مه‌وێت‬ ‫دایكم ببینم‪ ،‬ل ‌ه ئه‌وی تریان پرسی تۆ چیت ده‌وێت؟‬ ‫ێ ئه‌و كابرای ‌ه دایكی خۆی نه‌بینێت!‬ ‫وتی‪ :‬ده‌مه‌و ‌‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫بنه‌ماكانی ئیسالم و‬

‫ێ بنه‌مای (ئیسالم و دیموكراسی‬ ‫هاوبه‌شی هه‌ر س ‌‬ ‫ێ‬ ‫و مافی مرۆڤ) ئێجگار زۆر ‌ه له‌و پانتایی ‌ه ده‌كر ‌‬ ‫یاسادانه‌ر سه‌دان یاسا دابنێت به‌اڵم له‌و بوار ‌ه‬ ‫ێ بكرێت ‌ه‬ ‫كه‌مانه‌ی كه‌ جێی ناكۆكیی یه‌كێكیان ‌ه ناب ‌‬ ‫یاساـ ئه‌مه‌ش بۆ هاوسه‌نگی و ئارامی كۆمه‌ڵگای ‌ه و‬ ‫چاره‌سه‌رێكی زیره‌كانه‌ی ‌ه بۆ واقیعی كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫وه‌كو ئێمه‌‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪22‬‬

‫ئه‌و بڕگه‌ی ‌ه بڕگه‌یه‌كی به‌رگریكاریی نێگه‌تیڤ ‌ه‬ ‫ته‌نها بۆ خۆپاراستنی كۆمه‌ڵگای مسوڵمان ‌ه له‌و‬ ‫یاسایانه‌ی كه‌ زیان به‌و كۆمه‌ڵگایه‌ ده‌گه‌یه‌نن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌گه‌ر ره‌وتێكی ناو په‌رله‌مان ویستی‬ ‫پرۆژ ‌ه یاسایه‌ك ده‌ربكات ك ‌ه ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫حوكم ‌ه نه‌گۆڕانه‌ی ئیسالم ك ‌ه هه‌موو مه‌زهه‌به‌كانی‬ ‫ێ ته‌ئویلی‬ ‫ئیسالم له‌سه‌ری یه‌ك ده‌نگن‪ ،‬ده‌قی ب ‌‬ ‫راشكاوانه‌ی قورئان و سوننه‌تی له‌سه‌ر بوو ك ‌ه‬ ‫‪ 1400‬ساڵ زیاتر ‌ه مسوڵمانان له‌سه‌ری راهاتوون‬ ‫و په‌یڕه‌ویان كردوو ‌ه و چه‌سپیو ‌ه ل ‌ه ویژدان و‬ ‫نه‌ریتی كۆمه‌ڵگادا‪.‬‬ ‫ئه‌و بڕگه‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ نیی ‌ه كه‌ سبه‌ی رۆژێ‬ ‫كوتله‌یه‌كی په‌رله‌مانی ب ‌ه پشتیوانی ئه‌م بڕگه‌ی ‌ه‬ ‫پرۆژ ‌ه یاسایه‌ك پێشكه‌ش بكات بۆ جێبه‌جێكردنی‬ ‫حوكمێكی شه‌رعی‪ ،‬وه‌كو سزای زیناكار و دز و‬ ‫شتی له‌م بابه‌ته‌‪ ،‬نه‌خێر به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئه‌و‬ ‫بڕگه‌ی ‌ه نابێته‌ هۆیه‌ك بۆ ده‌ركردنی ئه‌و جۆر ‌ه‬ ‫یاسایه‌نه‌ی كه‌ جێی ره‌خنه‌ی عه‌لمانی و لیبڕاڵه‌كانن‬ ‫و هه‌ندێكجار وای پیشانی خه‌ڵك ده‌ده‌ن ك ‌ه به‌ هۆی‬ ‫ئه‌و بڕگه‌یه‌وه‌ ده‌ستووره‌ك ‌ه ده‌بێته‌ ده‌ستوورێكی‬ ‫ئیسالمی و یاساكانی ئیسالم ده‌رده‌كرێن و مافی‬ ‫پێكهاته‌كان پێشێل ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌و پرۆژه‌ ده‌ستووره‌ به‌و بڕگه‌ی ‌ه‬ ‫نابێته‌ ده‌ستورێكی ئیسالمی‪ ،‬به‌ نه‌بوونیشی نابێت ‌ه‬ ‫ده‌ستورێكی عه‌لمانی‪ ،‬به‌اڵم ده‌توانین بڵێین ده‌بێت ‌ه‬ ‫ده‌ستورێكی مه‌ده‌نی گونجاو له‌گه‌ڵ ئیسالم‪.‬‬ ‫ه نه‌گۆڕه‌كان یان بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كان؟‬ ‫حوكم ‌‬ ‫ل ‌ه پرۆژ ‌ه ده‌ستووری هه‌رێمدا وه‌كو حوكم ‌ه‬ ‫نه‌گۆڕه‌كان هاتووه‌‪ ،‬به‌اڵم پێشنیاری ئه‌وه‌ هه‌ی ‌ه‬ ‫بكرێت ‌ه بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم‪ ،‬دیار ‌ه جیاوازیه‌كی‬ ‫ته‌واویش هه‌ی ‌ه له‌ نێوان حوكم و بنه‌ما‪ ،‬حوكم فیقه ‌ه‬ ‫و له‌هه‌ر بابه‌تێك ده‌یان را و رای جیاواز هه‌یه‌‪،‬‬

‫ه پرۆژ ‌ه ده‌ستووری‬ ‫ل‌‬ ‫ه‬ ‫هه‌رێمدا وه‌كو حوكم ‌‬ ‫نه‌گۆڕه‌كان هاتووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم پێشنیاری ئه‌و ‌ه‬ ‫ه بنه‌ما‬ ‫ه بكرێت ‌‬ ‫هه‌ی ‌‬ ‫نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم‬

‫چونك ‌ه فبقه نه‌گۆڕی كه‌مه‌ و زۆربه‌ی ده‌گۆڕێت‬ ‫به‌ گۆڕانی كات و شوێن و كه‌سه‌كان‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫بنه‌مایه‌كی ئوسوڵی فیقه ‌ه كه‌ ده‌ڵێت (تتغییر االحكام‬ ‫بتغییر الزمان والمكان) واته‌ حوكمه‌كان گۆڕانیان‬ ‫به‌سه‌ردادێت به‌ پێی سه‌رده‌م و شوێن‪ ،‬بۆ نمون ‌ه‬ ‫جاری وا هه‌ی ‌ه یه‌ك بابه‌ت هه‌ر پێنج حوكمه‌كانی‬ ‫ێ ده‌بێت‪ ،‬پێنج حوكمه‌كان بریتین ل ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر جێبه‌ج ‌‬ ‫(الحرام – المكرو ‌ه –المباح – المستحب – الواجب )‬ ‫ێ‬ ‫ێ حاڵه‌ت حه‌رامه‌‪ ،‬بۆ هه‌ند ‌‬ ‫هه‌مان بابه‌ت بۆ هه‌ند ‌‬ ‫ێ حاڵه‌ت موباحه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫حاڵه‌ت مه‌كروهه‌‪ ،‬بۆ هه‌ند ‌‬ ‫رێپێدراوه‌ به‌اڵم بۆ هه‌ندێك حاڵه‌تی تر موسته‌حه‌ب ‌ه‬ ‫و بۆ حاڵه‌تی تر واجب ده‌بێت‪ .‬هه‌روه‌ها ل ‌ه مه‌زهه‌ب ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانییش له‌سه‌ر هه‌مان بابه‌ت چه‌ندین‬ ‫بیروڕای جیا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم بنه‌ماكان (المبادی‌ء) وات ‌ه سه‌ره‌تاكانی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬یان پره‌نسیپه‌كان ‪ principles‬یان‬ ‫بنچینه‌كان‪ ،‬یان ئه‌و شتانه‌ی ك ‌ه جێی را جیایی‬ ‫نییه‌ و هه‌موو مسوڵمانان له‌ كۆن و نوێ‌ له‌سه‌ری‬ ‫رێكن‪ ،‬ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ی ‌ه وردتر ‌ه بۆ به‌كارهێنان و‬ ‫مه‌به‌سته‌كه‌ش باشتر ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه واتایه‌كی زانستیتر‪ ،‬بنه‌ماكانی ئیسالم ئه‌و‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫شتانه‌ن كه‌ (القطعي الداللة والقطعي الثبوت من الشریع ‌ة‬ ‫أی المتفق علیه من الشریعة‌) ئه‌و شتانه‌ی ك ‌ه به‌ڵگه‌كانی‬ ‫مانابه‌خشیه‌كه‌ی بنبڕه‌ و ته‌ئویل هه‌ڵناگرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫گومان نییه‌ له‌ راستی ده‌قه‌ك ‌ه ك ‌ه ل ‌ه قورئانه‌ و ل ‌ه سوننه‌ته‌‪،‬‬ ‫كه‌واته‌ ئه‌و شتانه‌ن ك ‌ه رێكه‌وتنی له‌سه‌ره‌ ل ‌ه شه‌ریعه‌تی‬ ‫ئیسالمدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه میسر كاتی گفتوگۆكردن له‌سه‌ر ده‌ستوور‬ ‫سه‌له‌فیه‌كان پشتگیریان له‌ (احكام الشریعة‌) ده‌كرد به‌اڵم‬ ‫زانایانی ئه‌زهه‌ر و ئیخوانه‌كان پشتیوانیان له‌ (مبادی‌ء‬ ‫االسالم) كردوه‌‪ ،‬دادگای ده‌ستووری بااڵی میسریش چه‌ند‬ ‫ساڵێك به‌ر ل ‌ه ئێستا واتایه‌كی چه‌سپاند بۆ بنه‌ماكانی‬ ‫ئیسالم (االحكام القطعی ‌ة الداللة‌ والقطعی ‌ة الثبوت) واته‌ ئه‌و‬ ‫حوكمانه‌ی ك ‌ه یه‌ك مانا هه‌ڵده‌گرن و گومان ل ‌ه راستیاندا‬ ‫نییه‌‪ ،‬نمونه‌ی بنه‌ماكان (دادپه‌روه‌ری – یه‌كسانی – ئازادی‬ ‫– راوێژ)‪.‬‬ ‫نووسه‌ری میسری (دكتور محمد الشحات الجندی)‬ ‫ئه‌ندامی (مجمع البحوث اإلسالمیة‌) ده‌ڵێت جیاوازی نێوان‬ ‫بنه‌ماكان و حوكمه‌كانی شه‌ریعه‌ت ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه بنه‌ماكانی‬ ‫شه‌ریعه‌ت بریتین ل ‌ه مه‌به‌سته‌كان(مقاصد) كه‌ بریتین ل ‌ه‬ ‫پاراستنی (النفس والمال والعرض والدین والنسل) و ئه‌و‬ ‫بنچینانه‌ی ك ‌ه شیاون بۆ هه‌موو سه‌رده‌م و شوێنێك‪،‬‬ ‫وه‌كو راوێژ و یه‌كسانی و دادپه‌روه‌ری و یه‌كریزی) ئه‌و‬ ‫بنه‌مایانه‌ش ده‌قی ته‌واو دروست و راشكاویان له‌سه‌ر هه‌یه‌‪.‬‬ ‫بنه‌ماكان جیی كۆده‌نگین و حوكمه‌كان بابه‌تی راجیایین ل ‌ه‬ ‫نێوان زانایاندا‪.‬‬ ‫به‌مجۆر ‌ه بۆمان روون ده‌بێته‌و ‌ه ك ‌ه برگه‌ی (نابێ‬ ‫یاسایه‌ك ده‌ربچێت ك ‌ه ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ نه‌گۆڕه‌كانی‬ ‫بنه‌ماكانی ئیسالم) به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك جێی مه‌ترسی نییه‌ بۆ‬ ‫هیچ كه‌س و الیه‌نێك‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه كۆتاییدا دادگای ده‌ستووری ‌ه‬ ‫ك ‌ه بڕیار ده‌دات مه‌به‌ست له‌ نه‌گۆڕه‌كانی بنه‌ماكانی ئیسالم‬ ‫چییه‌ و به‌ تێگه‌یشتنی زانایانی فیكری ئیسالمی بنه‌ماكانی‬ ‫ئیسالم له‌گه‌ڵ ته‌واوی مرۆڤایه‌تی ده‌گونجێت و هه‌موو‬ ‫ئاینه‌كانییش له‌سه‌ری رێكن‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫مێژووی دەستوور‬ ‫لە ئیسالمدا‬ ‫د‪ .‬حسێن محەمەد ساڵح‬

‫پێش ئەوەی باسی مێژووی دەستوور بکەین‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئەوە بزانین کە دەستوور بۆ هەر دەوڵەتێک لێکدانەوەى‬ ‫هزر (فکر)ی ئەو دەوڵەتەیە‪ ،‬هەروەها ڕوانگەى ئاینی و‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکەیشی دەردەخات و ڕونی دەکاتەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫دهستوور یاسایەکی زاڵە بەسەر هەموو یاساکاندا و ئاراستەى‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لەدایکبووى‬

‫سلیمانی ‪١٩٦٦‬‬

‫بڕوانامەى دکتورا لە‬ ‫مێژووی ئیسالم‬

‫مامۆستا لە زانکۆی‬ ‫هەڵەبجە‬

‫یاساکان و سیستمی حوکمڕانی دەکات‪ .‬بۆیە پێویستە‬ ‫سەرەتا پێناسەى دهستوور بە گشتيی بکەین و دواتریش‬ ‫پێناسەى دهستوور لە ئیسالمدا بکەین‪.‬‬ ‫حوکمە دەستوورییەکان لە ئیسالمدا دوو بەشن‪ ،‬بەشێکی‬ ‫نەگۆڕ و بەشێکی گۆڕاو‪ ،‬لە هەموو سەردەمێکدا زانایان لە‬ ‫قورئان و سوننەت و کۆڕای زانایان حوکمیان وەرگرتووە و‬ ‫دەوڵەتیش پابەند بووە پێوەى‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دووەم‪ :‬دەستوور لە ئیسالمدا‬ ‫دوو جۆر پێناسەى هەیە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ پێناسەی گشتی‪ :‬بریتییە لە کۆمەڵێک بنەما‬ ‫و یاسای گشتی نەگۆڕ کە لە قورئان و سوننەتی‬ ‫پێغەمبەری خوا (د‪.‬خ) هاتووە‪ ،‬بنەما گشتییەکانی‬ ‫حوکمڕانی لە ئیسالمدا ڕێکدەخات‪ .‬جا دەستوور‬ ‫بەم پێناسە گشتییە نەگۆڕە بە درێژایی مێژوو‬ ‫و ناشکرێت گۆڕانکاری تیادا بکرێت و هەمواریش‬ ‫ناکرێتەوە‪ ،‬بەهیچ جۆرێکیش ڕەت ناکرێتەوە چونک‬ ‫سروشە و لەالیەن خوای تاک و تەنهاوە هاتووە‬ ‫بۆ پێغەمبەر‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ پێناسەی تایبەتی‪ :‬بریتییە لە کۆمەڵە بنەمایەکی‬ ‫یاسا لە دەوڵەتی ئیسالمیدا کە جۆری حوکمڕانی‬ ‫دەردەخات و شێوازی دەوڵەت نیشاندەدات‪،‬‬ ‫دەسەاڵتەکان دەستنیشان و دیاریدەکات و ئەو‬ ‫کەسانەش کە ئەو دەەسەاڵتانە پیادە دەکەن‬ ‫دیاریدەکات‪ ،‬پەیوەندی دەسەاڵتەکان لەگەڵ‬ ‫یەکدا ڕێکدەخات و مافی تاکەکان و ئەرکەکانیان‬ ‫دەستنیشان دەکات و هەموو ئەمانە پاڵپشت بە‬ ‫بنەمای ئیسالم و کاروبارە دەستوورییەکانی‪.‬‬ ‫ئەم پێناسەیە ئەوە دەردەخات کە دەستوور‬ ‫بەپێى سەردەم و کات گۆڕانکاری بەسەردا دێت‪،‬‬ ‫بۆیە زانا مسوڵمانەکان لە هەموو سەردم و‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫یەکەم‪ :‬پێناسەى دەستوور لە ڕووی‬ ‫زمانەوانییەوە‬ ‫وشەیەکی فارسییە بە مانای دەفتەر (پەراو)‬ ‫دێت کە داتا و زانیاری تیادا تۆمار دەکرێت‪ .‬لە‬ ‫ڕووی زامانەوانی یاساناساندا بە مانای کۆمەڵە‬ ‫حوکمێک دێت کە شێوازی دەوڵەت و حوکمڕانی‬ ‫دەردەخات و دەسەاڵتەکان دیاری دەکات و‬ ‫تایبەتمەندی هەر دەسەاڵتێک دەستنیشان دەکات‬ ‫ماف و ئەرکی هاوواڵتیانیش دیاری دەکات و‬ ‫دەیپارێزێت‪)1(.‬‬

‫کاتێکدا ئيجتهادی جیاوازیان کردووە و کاروباری‬ ‫مسوڵمانانیان بۆ ئەو سەردمەى خۆیان ڕێکخستووە‬ ‫و دەوڵەتیش جێبەجێى کردووە‪.‬‬ ‫کەواتە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە حوکمە‬ ‫دەستوورییەکان لە ئیسالمدا دوو بەشن‪ ،‬بەشێکی‬ ‫نەگۆڕ و بەشێکی گۆڕاو‪ ،‬بەشە نەگۆڕەکەى‬ ‫بەهیچ جۆڕێک و لە هیچ سەردەم و کاتێکدا‬ ‫گۆڕانکاری بەسەردا نایەت‪ ،‬جا نووسراو بێت یان‬ ‫نەنووسراو‪ ،‬ئەوەى کە ساغبووەتەوە ئەم جۆرەیان‬ ‫نەنوسراوەتەوە و پێویستیش بە نووسینەوە ناکات‪،‬‬ ‫مادام لە قورئان و سوننەتی پێغەمبەر و کۆڕای‬ ‫زانایاندا هەبێت‪.‬‬ ‫جا قسەکردن لەم نووسینەدا لەسەر مێژووی‬ ‫نووسنەوەى دەستووری دەوڵەتی ئیسالمییە ئەو‬ ‫جۆرەى کە نەگۆڕ نییە و بەپێی سەردەم و کات و‬ ‫دەوڵەتێک بۆ دەوڵەتێکی تر دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫بۆ یەکەم جار لە مێژووی ئیسالمدا کاتێک‬ ‫پێغەمبەری خۆشەویست (د‪.‬خ) کۆچی کرد بۆ‬ ‫مەدینە و بەگەیشتنی بەو شارە دەستوورێکی‬ ‫مەدەنی نووسییەوە بۆ ڕێکخستنی کاروباری‬ ‫خەڵکی شاری مەدینە بە هەموو پێکهاتەکانییەوه‪ ،‬لەو‬ ‫کاتەدا بە (الصحيفة يان الوثيقة) ناوبراوە هەروەک‬ ‫لە سەرچاوە کۆنەکاندا هاتووە‪ ،‬ئەو دەستوورە لە‬ ‫نزیکەى پەنجا خاڵ پێکهاتووە کە دەکرێت لە پازدە‬ ‫ماددەدا کۆبکرێتەوە بەم شێوەیەی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪ .1‬چەمکی ئومەتی ئیسالمی لەسەر و‬ ‫تیرەگەرییەوەیە‪.‬‬ ‫‪ .2‬بەدیهێنانی دەستەبەری کۆمەاڵیەتی لەناو‬ ‫گروپەکانی گەلدا‪.‬‬ ‫‪ .3‬ڕێگريکردن لە خیانەتکردن و پەیمان شکاندن‪.‬‬ ‫‪ .4‬ڕێزگرتن لە ئەمن ئاسایشی مسوڵمانان‪.‬‬ ‫‪ .5‬پارێزگاریکردن لە ئەهلی زیمە و ئەو‬ ‫کەمەنەتەوانەى کە مسوڵمان نین‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪26‬‬

‫‪ .6‬بەدیهێنانی ئاسایشی کۆمەاڵیەتی و پارێزگاری لە خوێن‪.‬‬ ‫‪ .7‬دەستنیشانکردنی سەرچاوەى حوکم لە دەوڵەتدا بە ئاینی ئیسالم‪.‬‬ ‫‪ .8‬ئازادی بیروباوەڕ و ئەنجامدانی سروشە ئاینییەکان مافی هەموو تاکێکە‪.‬‬ ‫‪ .9‬بەخشینی ماڵ بۆ پارێزگاریکردن لە دەوڵەت ئەرکی هەموو کەسێکە‪.‬‬ ‫‪ .10‬سەربەخۆیی دارایی بۆ هەموو گروپێکە‪.‬‬ ‫‪ .11‬پێویستە لەسەر هەموان دوژمنی واڵت بەرپەرچ بدەنەوە‪.‬‬ ‫‪ .12‬ئامۆژگاری و چاکەکردن لە نێوان موسوڵمانان و ئەهلی کتابدا‪.‬‬ ‫‪ .13‬هەرکەسێک ئازادە هاوپەیمانی ببەستێت بەمەرجێک زیان بە دەوڵەت‬ ‫نەگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪ .14‬پێویستە یارمەتی ستەملێکراو بدرێت و سەربخرێت‪.‬‬ ‫‪ .15‬ئاسایش مافی هەموو تاکێکه‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە پێغەمبەر (د‪.‬خ) ئەم دەستوورەى نووسییەوە کە بە یەکێک لە‬ ‫مەشخەڵ و شانازییەکانی شارستانی ئیسالمی دادەنرێت‪ ،‬ئەوش دەردەخات کە‬ ‫ئاینی ئیسالم پێشی هەموو ڕژێمەکانی تری داوەتەوە لە نووسینەوە و دیاریکردنی‬ ‫مافی تاکە کەسەکاندا‪.‬‬ ‫بەاڵم لەدوای ئەم نووسینەوەى دەستوورەوە بە درێژایی مێژووی ئیسالم‬ ‫کار بە جۆرە نەگۆڕەکەى دەستوور کراوە‪ ،‬واتە لە هەموو سەردەمێکدا زانایان‬ ‫لە قورئان و سوننەتی پێغەمبەر (د‪.‬خ) و کۆڕای زانایان حوکمیان وەرگرتووە‬ ‫و دەوڵەتیش پابەند بووە پێوەى‪ ،‬بێ ئەوەى کە بنووسرێتەوە هەتا جموجوڵی‬ ‫نووسینەوەى دەستوور لە واڵتە ئیسالمییەکاندا دەستی پێکرد‪ ،‬بە نووسینەوەى‬ ‫دەستووری تونسی ساڵی ‪١٢٧٦‬ک بەرامبەر ‪١٨٦١‬ز پاشان نوسینەوەى‬ ‫دەستووری عوسمانی ساڵی ‪١٢٩٣‬ک بەرامبەر ‪١٨٧٦‬ز (‪ )2‬کە دەکرێت دابنرێن‬ ‫بە یەکەم دەستووری نوسراو لە دوای دەستوورەکەى پێغەمبەر (د‪.‬خ) لە مەدینە‪.‬‬

‫سەرچاوە و پەراوێز‬ ‫د‪ .‬عبدالعزيز النعيم‪ ،‬أصول األحكام الشرعية ومبادئ علم األنظمة‪ ،‬ص‪.182‬‬ ‫توفيق بن عبدالعزيز السديري ‪ ،‬اإلسالم والدستور‪ ،‬ص‪.75‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫دەربارەى‬

‫نووسينەوەى دەستوور‬ ‫د‪ .‬موحەمەد بەرزنجی‬

‫بەڵگەنامەى مەدینە بە يەكەم دەستوور بۆ پێكەوەژيانى‬ ‫ئاشتيخوازانە دادەنرێت لە كۆمەڵگەى چەندين نەژاد و ئاييندا‪،‬‬ ‫ئەوەش پێش هەزار و چوارسەد و سی و شەش ساڵ‪ ،‬واتە لە‬ ‫له‌دایكبوی ‪1960‬‬ ‫له‌پزیشكی گشتيی‬ ‫خاوه‌نی بڕوانامه‌ی‬ ‫دكتورا‌ له‌ پزیشكی‬ ‫خێزانی و نه‌خوشی‬ ‫پێستدا‪ ،‬خاوه‌نی‬ ‫كتێبی (صحیح‬ ‫وضعیف تاریخ‬

‫دادپەروەر و بەویژدانەكانی ڕۆژهەاڵتناسانیش ئەوانەیان كە بە‬ ‫شێوازى ئاشكرا و ڕۆشن و بێ ئاڵۆزى نووسیویانە‪ ،‬بەڕێزەوە لە‬ ‫پێش ئەم دەسپێشكەريیە شارستانییە گەورەیە دەوەستن‪.‬‬ ‫لەم وتارەدا بواری قسەكردنم لەسەر كۆی بڕگەكانی ئەو‬ ‫دەستوورە نییە‪ ،‬بەاڵم بەخێرایی ئاماژە بە هەندێك واتا و دەقە‬ ‫گرنگەكانی دەكەم‪:‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫به‌كالوریس‬

‫ساڵى ‪ ٦٢٣‬زايينى ڕێكەوت لەگەڵ ساڵى يەكەمى كۆچى‪ ،‬كەسە‬

‫الطبري) یه‌‬

‫‪27‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪28‬‬

‫دامەزراندنی دەوڵەتی دادپەروەرى‬ ‫‪ -1‬‬ ‫و پێكەوەژيانى ئاشتيخوازانە‪ ،‬كە پێكهاتەكەی‬ ‫بریتیبوو لە كۆچەر و پشتيوانان لە موسڵمانان‪،‬‬ ‫هەروەها هەموو ئەوانەش كە بە ئارەزوومەندانە‬ ‫چوونە پاڵ ئەو ڕێككەوتننامەیە لە جوولەكە و‬ ‫مەسيحيیەكان‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئازاديى بيروباوەڕ و فيكر و ئازاديى‬ ‫پەرستشەكان و ڕێوڕەسمی تايبەت بە هەموو‬ ‫پێكهاتەكانى كۆمەڵگەى مەدەنى‪ ،‬هەروەك لە‬ ‫دەقی بەڵگەنامەكەدا هاتووە‪( :‬وإن اليهود أمة‬ ‫مع المؤمنين‪ ،‬لليەود دينەم‪ ،‬وللمسلمين دينەم)‪،‬‬ ‫جوولەكە نەتەوەیەكن لەگەڵ بڕواداران‪ ،‬جوولەكە‬ ‫ئايينی خۆیان هەیە‪ ،‬موسڵمانانیش ئايينی خۆیان‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئاسايشى كۆمەاڵيەتى‪ :‬لە دەقی‬ ‫بەڵگەنامەكەدا هاتووە‪( :‬من خرج آمن ومن قعد‬ ‫آمن بالمدينة‪ ،‬إال من ظلم)‪ ،‬ئەوەی لە مەدینە‬ ‫دەردەچێت سەالمەت دەبێت و ئەوەشی لە‬ ‫مەدینە نیشتەجێ دەبێت سەالمەت دەبێت‪ ،‬مەگەر‬ ‫زۆرداری و ستەمێك بكات‪.‬‬ ‫‪ -4‬هەموو چینەكانی كۆمەڵگە وەك یەك‬ ‫سەربەخۆييى خاوەنداری يان ئەوەى كە ناسراوە‬ ‫بە سەربەخۆييى دارايى خۆیان هەیە‪( :‬وإن على‬ ‫اليهود نفقتهم‪ ،‬وعلى المسلمين نفقتەم)‪ ،‬جوولەكە‬ ‫خاوەنداری و دارایی خۆیان هەیە‪ ،‬موسڵمانانیش‬ ‫خەرجيى و دارایی خۆیان‪.‬‬ ‫‪ -5‬پەيوەنديى چاكە و دادپەروەری‪،‬‬ ‫چین و جۆرەكانی كۆمەڵگەى مەدەنى‬ ‫بەیەكەوەدەبەستێتەوە‪( :‬وإن بينهم النصح‬ ‫والنصيحة والبر دون اإلثم)‪ ،‬لە نێوانیان‬ ‫ئامۆژگاريكردن و چاكە هەیە‪ ،‬بێ ستەم و‬ ‫خراپەكردن‪.‬‬ ‫‪ -6‬بەرگريى هاوبەش لە دەوڵەت كە‬ ‫پايتەختەكەی مەدینەیە‪ ،‬جوولەكە و مەسيحيەكان‬

‫زانایان و فەقیەەكانی‬ ‫موسڵمانان میللەتی‬ ‫ئیسالمیان ناچارنەكردووە‬ ‫بە شێوازێكی‬ ‫دياريكراو بۆ حوكم و‬ ‫سياسەت‬ ‫بەشداردەبن لەگەڵ موسڵمانان لە خەرجى بەرگريى‬ ‫هاوبەشدا‪ ،‬ئەوەتا لە نێو دەقەكانى بەڵێننامەكەدا‬ ‫هاتووە‪( :‬وإن بينهم النصر على من حارب أهل‬ ‫هذە الصحيفة‏) نێوانیان لەسەركردنەوەیە لە دژی‬ ‫ئەوەی جەنگ لەگەڵ ئەهلی ئەم بەڵێننامەیە دەكات‪،‬‬ ‫هەروەها لە دەقێكی تردا هاتووە‪( :‬وإن بينهم‬ ‫النصر على من دهم يثرب على كل أناس حصتهم‬ ‫من جانبهم الذي قبلهم)‪ ،‬نێوانیان لەسەركردنەوەیە‬ ‫لەسەر ئەوەی پەالماری شاری يەسريب دەدات‬ ‫هەر كەسێك بن‪ ،‬لە بڕگەیەكی تردا بەم شێوەيە‬ ‫هاتووە‪( :‬وإن اليهود ينفقون مع المؤمنين ماداموا‬ ‫محاربين)‪ ،‬جوولەكە خەرجی بەرگریی دەكەن‬ ‫لەگەڵ بڕواداران هەتا جەنگیان لەدژ بكرێت و‬ ‫لەجەنگی بەرگریدا بن‪.‬‬ ‫‪ -7‬حوكمى دادپەروەرانە لە نێوانیاندا دەبێت‪،‬‬ ‫بێ جیاوازی ڕەنگ‪ ،‬یان ڕەگەز‪ ،‬يان نەژادى ئەو‬ ‫كەسە‪( :‬وإنە ال يحول هذا الكتاب دون ظالم أو‬ ‫آثم) مەگەر زۆرداری يان تاوانباری بكات‪.‬‬ ‫بۆ ڕوونكردنەوەی زياتر دەربارەى بڕگەكانی‬ ‫ئەم بەڵگەنامەیە تكايە سەیری ئەم كتێبانەبكرێت‪:‬‬ ‫(السيرة النبوية الصحيحة)ی مامۆستا (ئەكرەم‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لە كۆتاييدا دەمەوێت باسی مەسەلەيەك بكەم‬ ‫كە زۆر جێی بايەخە‪ ،‬بڵێم سەرەڕای بوونی ئەم‬ ‫بەڵگەنامە پايەبەرزە و هاتنی دەیان دەقی قورئانی‬ ‫و فەرموودە دەربارەى حوكمى دادپەروەرانە لە‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستيدا زانایان و فەقیهەكانی‬ ‫موسڵمانان میللەتی ئیسالمیان ناچارنەكردووە‬ ‫بە شێوازێكی دياريكراو بۆ حوكم و سياسەت‪،‬‬ ‫بەڵكو بنەما گشتییەكان و مەقاسيد و‬ ‫ڕێنماييەكانی حوكمى دادپەروەرانە و سياسەتى‬ ‫شەرعییان ڕوونكردۆتەوە‪ ،‬لەوانە دادپەروەرى‬ ‫و ئازاديى بيروباوەڕ و مسۆگەركردنى مافى‬ ‫تاكەكان و دابەشكردنى سامان دادپەروەرانە لە‬ ‫نێوان هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە‪ ،‬دروستكردنى‬ ‫دامەزراوەى سەربازيى بەهێز كە بەرگری بكات‬ ‫لە شەرەف و گیان و سامان و بتوانێت لە ڕووى‬ ‫داگيركەراندا ڕابوەستێت‪ .‬هەروەها ئاوەدانكردنی‬ ‫واڵت و ڕێزگرتنى مرۆڤ‪ ،‬چونكە خودای گەورە‬ ‫ڕێزی لێ گرتوون و نابێت ڕیسوا و سەرشۆڕ‬ ‫بكرێن‪ ،‬خودای گەورە ڕاستی فەرمووە‪( :‬ولقد‬ ‫كرمنا بني آدم)‪ ،‬بەڕاستی ئێمە ڕێزمان لە نەوەی‬ ‫ئادەم گرتووە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ضياء العمري) و‪( ،‬صحيح السيرة النبوية)‬ ‫ی مامۆستا (ئيبراەيم العلي) و (السيرة النبوية)‬ ‫ی (صالبي) و بەشی سیرەی (صحيح تأريخ‬ ‫الطبري) بەرزنجی‪.‬‬ ‫خوازیاربووم ئەو ڕۆشنبيرانەى لە كەناڵە‬ ‫ئاسمانییەكاندا لەسەر نووسينەوەی دەستوور‬ ‫قسە دەكەن باسی ئەم بنەما گرنگانەیان بۆ خەڵك‬ ‫بكردایە كە پەيامبەر (دروودی خوای لەسەر بێت)‬ ‫ئاشتی مەدەنى و پێكەوەژيانى ئاشتيخوازانە و‬ ‫ئاسايشى كۆمەڵگەى لە دەوڵەتە نموونەییەكەیدا‬ ‫دامەزراند‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ده‌ستووری مه‌دینه‌‬ ‫یه‌كه‌مین به‌ڵگه‌نامه‌ی‬ ‫ه مێژوودا‬ ‫ده‌ستووری بااڵ ل ‌‬ ‫دانا دارا حسین‬

‫ه الیه‌ن پێغه‌مبه‌ری‬ ‫ه ل‌‬ ‫ه یاخود ده‌ستووری مه‌دین ‌‬ ‫به‌ڵگه‌نام ‌‬ ‫ه وسلم) دوای كۆچی بۆ شاری‬ ‫ئیسالم محمد (صلی الله علی ‌‬ ‫ه یه‌كه‌مین ده‌ستووری‬ ‫ه داده‌ندرێت ب ‌‬ ‫ه نووسراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك ‌‬ ‫مه‌دین ‌‬ ‫ه لێكۆڵینه‌و ‌ه وخوێندنه‌وه‌ی زۆری بۆ‬ ‫ه مێژوودا‪ ،‬ك ‌‬ ‫مه‌ده‌نی ل ‌‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪30‬‬

‫لەدایكبووی ‪1978‬‬ ‫سلێمانی‬ ‫بەكالۆریۆس لە یاسا‬ ‫راوێژكاری یاسایی‬ ‫سەرۆكایەتی‬ ‫پەرلەمان و ئەندامی‬ ‫لیژنەی نووسینەوەی‬ ‫دەستوور‪.‬‬

‫كراو ‌ه و مێژوونوسان و شاره‌زایان و ته‌نانه‌ت رۆژهه‌اڵتناسانیش‬ ‫ه شانازییه‌كانی شارستانیه‌تی ئیسالمییان داناو ‌ه‬ ‫ه یه‌كێك ل ‌‬ ‫ب‌‬ ‫ه گه‌وره‌كانی مێژووی سیاسی و‬ ‫ه سه‌روه‌ریی ‌‬ ‫ه یه‌كێك ل ‌‬ ‫و ب‌‬ ‫مرۆڤایه‌تیان هه‌ژمار كردووه‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫ه یه‌ك بازنه‌ی دانانی یاساڕێژیدا بوو ‌ه ل ‌‬ ‫ه ل‌‬ ‫ده‌ستووری مه‌دین ‌‬ ‫ه‬ ‫سه‌رده‌می زێڕینی پێغه‌مبه‌ری ئیسالمدا‪ ،‬ده‌توانین بڵیین ل ‌‬ ‫رووی مێژووییه‌و ‌ه یه‌كه‌مین به‌ڵگه‌نامه‌ی ده‌ستووری نووسراو ‌ه‬ ‫ه تا ئێستا مابێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ك‌‬

‫‪ -1‬پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (صلی الله علی ‌ه وسلم)‬ ‫له‌گه‌ڵ بوونی سه‌رچاوه‌یه‌كی گه‌وره‌ی وه‌حی‬ ‫كه‌ بریتیه‌ له‌ قورئانی پیرۆز‪ ،‬ل ‌ه هه‌مانكاتدا ك ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تێك بینا ده‌كات په‌نا بۆ دانانی ده‌ستوورێك‬ ‫ده‌بات‪ ،‬ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه قورئان ل ‌ه رووی‬ ‫پله‌وپایه‌و ‌ه زۆر له‌ ده‌ستوور گه‌وره‌تره‌‪ .‬واتا‬ ‫گونجاو ‌ه بۆ رێكخستنی ژیانی سیاسی‪ ،‬یاسایی‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ه زانیاری خێرا‬ ‫كورت ‌‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ئه‌م ده‌ستوور ‌ه ل ‌ه بنچینه‌دا ئامانجی ئه‌و ‌ه‬ ‫بوو ‌ه ك ‌ه په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان سه‌رجه‌م پێكهات ‌ه‬ ‫و گروپه‌كانی ناو شاری مه‌دینه‌ رێكبخات‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌رووی هه‌موویانه‌و ‌ه (كۆچكه‌ران) و (پشتیوانان)‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها (جوله‌كه‌كان و ئه‌وانی دیكه‌)‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫ئه‌م ده‌ستووره‌ ئه‌رك و مافه‌كانی دابه‌شكردوه‌‪،‬‬ ‫وێڕای چه‌سپاندنی برایه‌تی ل ‌ه نێوان هه‌ردوو‬ ‫گروپه‌ گه‌وره‌كه‌ی شاری مه‌دینه‌‪ ،‬له‌ هه‌مانكاتدا‬ ‫ئه‌و بنه‌مایه‌شی چه‌سپاند ك ‌ه پێویست ‌ه موسڵمانان‬ ‫و جوله‌كه‌كان پێكه‌و ‌ه به‌رگری له‌ ده‌وڵه‌ته‌ تاز ‌ه‬ ‫دروست بووه‌ك ‌ه بكه‌ن له‌ دژی هه‌ر ده‌ستدرێژی و‬ ‫مه‌ترسیه‌كی ده‌ره‌كی‪.‬‬ ‫ب ‌ه ئیمزاكردنی ئه‌م ده‌ستووره‌ و دانپێداهێنانی‬ ‫له‌ الیه‌ن سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی ناو شاری مه‌دینه‌‪،‬‬ ‫ئه‌نجامه‌كه‌ی بریتی بوو ل ‌ه پێكهاتنی ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫دامه‌زراوه‌یی ك ‌ه تیایدا به‌ په‌یوه‌ندیه‌كان رێكخران‬ ‫و سه‌رۆكی ئه‌م ده‌وڵه‌ت ‌ه كه‌سایه‌تی پێغه‌مبه‌ری‬ ‫ئیسالم بوو‪ ،‬به‌ هه‌موو شێوه‌یه‌ك مه‌رجه‌عیه‌تی‬ ‫بااڵ بۆ شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ده‌گه‌رایه‌وه‌‪ ،‬سه‌رجه‌م‬ ‫مافه‌كانی مرۆڤ دابینكران‪ ،‬وه‌ك مافی ئازادی‬ ‫بیروباوه‌ڕ و ئازادی به‌ڕێوه‌بردنی رێوره‌سم ‌ه‬ ‫ئاینیه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌ردوو پره‌نسیبی یه‌كسانبوون‬ ‫ل ‌ه به‌رده‌م یاسادا و هه‌روه‌ها دادگه‌ری له‌ ئه‌رك‬ ‫ومافدا‪.‬‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی خۆیان موسڵمانان خاوه‌نی ده‌ستووری‬ ‫نووسراو بن ك ‌ه تیایدا ڕه‌نگدانه‌وه‌ی بارودۆخی‬ ‫خۆیان بێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئه‌م به‌ڵگه‌ نامه‌ی ‌ه له‌ الیه‌ن مێژوونوسانی‬ ‫ئیسالم و شاره‌زایانی بواری نووسینه‌وه‌ی سیر ‌ه‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زۆر قوڵی له‌سه‌ر نه‌كراوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫نیشانه‌ بێت بۆ شتێك نیشانه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫شاره‌زایی یاسایی و ده‌ستووری ل ‌ه الی خودی ئه‌م‬ ‫مێژوونوسانه‌ زۆر الواز بووه‌‪ ،‬له‌ بری بایه‌خدان‬ ‫به‌م پرسه‌ گرنگانه‌ی نێو نووسینه‌وه‌ی سیره‌‪،‬‬ ‫هاتوون ته‌نها توێژینه‌وه‌یان له‌سه‌ر جه‌نگه‌كان و‬ ‫له‌دایكبون و باری كۆمه‌اڵیه‌تی كردووه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئه‌م ده‌ستوور ‌ه كه‌ له‌ كتێبه‌كانی سیر ‌ه دا‬ ‫ب ‌ه هه‌ریه‌ك ل ‌ه ده‌سته‌واژه‌كانی (الوثیقة‌) یاخود‬ ‫(الصحیفة‌) یان (المعاهدة‌) هاتووه‌‪ ،‬وات ‌ه وشه‌ی‬ ‫ده‌ستوور ل ‌ه كاتی خۆیدا بۆ ئه‌م به‌ڵگه‌نامه‌ی ‌ه‬ ‫به‌كانه‌هاتووه‌‪ ،‬چونك ‌ه له‌ كاتی خۆیدا وشه‌ی‬ ‫ده‌ستوور وه‌ك چه‌مكێكی باو به‌كارنه‌هاتووه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئه‌گه‌ر به‌ چاوی به‌راوردكارانه‌ ته‌ماشای‬ ‫ئه‌م ده‌قانه‌ بكه‌ین‪ ،‬ئه‌وا كۆمه‌ڵێك مانای گرنگ و‬ ‫بایه‌خدار كه‌ زیاتر له‌ هه‌زار و چوارسه‌د ساڵ‬ ‫له‌مه‌وبه‌ر بۆ رێكخستنی په‌یوه‌ندی له‌ نێوان گروپ ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كان دانراوه‌‪ ،‬تێبنی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ین ك ‌ه چه‌ند ‌ه‬ ‫عه‌قڵیه‌تی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم فراوان بوو ‌ه بۆ‬ ‫دروستكردنی كه‌شێكی ل ‌ه بار بۆ پێكه‌وه‌ژیان و‬ ‫دانانی بنه‌ما گشتییه‌كانی ده‌ستوور بۆ حوكومڕانی‬ ‫ل ‌ه ده‌وڵه‌ته‌ تازه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫‪ -5‬له‌ رووی سه‌نه‌ده‌وه‌ ئه‌نجامدانی‬ ‫پڕۆسه‌ی (تخریج) بۆ كۆی سه‌نه‌ده‌كان كه‌ ده‌قی‬ ‫ده‌ستووره‌كه‌یان گێراوه‌ته‌وه‌ وه‌كو شاره‌زایانی‬ ‫ئه‌و بواره‌ لێكۆڵینه‌وه‌یان كردوه‌‪ ،‬گه‌یشتونه‌ته‌ ئه‌و‬ ‫راستیه‌ی كه‌ فه‌رمووده‌كان پله‌ی (صحیح) یان‬ ‫وه‌رگرتووه‌ و ئه‌م به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ ته‌واو درووسته‌‬

‫‪31‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪32‬‬

‫و هیچ ئه‌گه‌رێكی ده‌ستكاریكردنی ناوه‌ڕۆكی‬ ‫تیادا نییه‌‪.‬‬ ‫‪ -6‬ئه‌م ده‌ستووره‌ له‌ ساڵی یه‌كه‌می كۆچكردنی‬ ‫پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (صلی الله علیه‌ وسلم)‬ ‫نووسراوه‌‪ ،‬واته‌ ساڵی ‪ 623‬زاینی‪ ،‬كه‌ ژماره‌ی‬ ‫كۆی مادده‌كانی ئه‌م ده‌ستوور ‌ه (‪ )47‬مادده‌یه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ژماره‌یه‌ك مادده‌یان تایبه‌ته‌ به‌ موسڵمانان‬ ‫خۆیان و ژماره‌یه‌كی دیكه‌ له‌ به‌نده‌كانی تایبه‌ته‌‬ ‫به‌ په‌یوه‌ندی نێوان موسڵمانان و خاوه‌ن‬ ‫ئاینه‌كانی دیكه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت جوله‌كه‌كان هه‌روه‌ها‬ ‫بتپه‌رسته‌كان‪.‬‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌ك ده‌قه‌كانی نوسراوه‌ته‌وه‌ كه‌‬ ‫رێگه‌ ده‌دات خاوه‌ن ئاینه‌كانی دیكه‌ كه‌ كه‌مینه‌ی‬ ‫دانیشتوان له‌ ده‌وڵه‌ته‌ تازه‌كه‌ی مه‌دینه‌ پێكدێنن‬ ‫بژین له‌گه‌اڵ موسڵمانان به‌ ئازادی‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی هیچ‬ ‫كه‌سێك ئازاریان بدات‪.‬‬ ‫له‌هه‌مانكاتدا ئه‌م به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێنێ‌‬ ‫كه‌ ده‌قه‌كانی ڕه‌سه‌نن و به‌ چه‌ند ده‌سته‌واژه‌یه‌ك‬ ‫گوزارشتی لێكراوه‌ كه‌ له‌ ڕۆژگاری پێغه‌مبه‌ری‬ ‫ئیسالمدا (صلی الله علیه‌ وسلم) به‌كارهاتوه‌ و‬ ‫له‌ پاشاندا ده‌سته‌واژه‌كان به‌كارهێنانیان كه‌م‬ ‫بوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌قه‌كانی ئه‌م ده‌ستووره‌ پیاهه‌ڵدان‬ ‫یان شكاندنی كه‌سێك یاخود گروپێكی تێدا نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كه‌ ده‌توانین بڵێین ئه‌م به‌ڵگه‌نامه‌یه‌‬ ‫ڕه‌سه‌نه‌ و ساخته‌كراو نییه‌ و ڕێك به‌ شێوازی‬ ‫نووسینه‌وه‌ی نامه‌كانی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (صلی‬ ‫الله علیه‌ وسلم) ده‌چێت‪.‬‬ ‫‪ -7‬به‌شیكاری به‌ڵگه‌نامه‌كه‌ بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت‬ ‫كه‌ چه‌ندین ڕووی له‌ خۆگرتووه‌‪ ،‬وه‌كو الیه‌نی‬ ‫فیقهی و هه‌روه‌ها الیه‌نی سیاسیی‪ ،‬دیارترین‬ ‫الیه‌نیش الیه‌نی یاسایی به‌ڵگه‌نامه‌كه‌یه‌‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫رووی یاساییه‌وه‌ به‌ڵگه‌نامه‌كه‌ ژماره‌یه‌ك رێسای‬ ‫جینائی‪ ،‬ده‌ستووری‪ ،‬كارگێری له‌ خۆی گرتووه‌‪.‬‬

‫ئه‌م به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ به‌ ئه‌ندازه‌ی گه‌وره‌یی ده‌قه‌كانی‬ ‫ده‌توانین بڵێین گه‌وره‌تر بوو‪ ،‬چونكه‌ له‌ سه‌ر زه‌وی‬ ‫واقیعدا پیاده‌كرا‪ ،‬نه‌ك وه‌ك ئه‌و ده‌ستوورانه‌ی كه‌‬ ‫به‌درێژایی مێژوو نووسراونه‌ته‌وه‌ ته‌نها ده‌قێكی‬ ‫مردوو بوون و له‌ واقیعدا جێبه‌جێنه‌كراون‪.‬‬ ‫‪ -8‬هه‌ندێك له‌ لێكۆڵه‌ره‌وان پێیان وایه‌‬ ‫پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (صلی الله علیه‌ وسلم)‬ ‫دوو جۆر ده‌ستووری نووسیوه‌‪ ،‬یه‌كێكیان بۆ‬ ‫رێكخستنی په‌یوه‌ندی له‌ نێوان موسڵماناندا و‬ ‫به‌هێزكردنی گیانی برایه‌تی له‌ نێوانیان له‌كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫تازه‌ دروستبووه‌كه‌دا‪ ،‬دووه‌میان بۆ رێكخستنی‬ ‫په‌یوه‌ندی له‌ نێوان موسڵمانان و خاوه‌ن ئاینه‌كانی‬ ‫دیكه‌ كه‌ باوه‌ڕیان وابوو ده‌توانن له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫به‌یه‌كه‌وه‌ژیان له‌گه‌ڵ زۆرینه‌ی موسڵماندا‬ ‫هاوپه‌یمانیه‌تی بكه‌ن‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه‌ش به‌ ئامانجی‬ ‫سه‌المه‌تی ژیان و ئاسایشی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌‬ ‫مه‌دینه‌دا بوو‪.‬‬ ‫‪ -9‬ئه‌م ده‌ستووره‌ رێكخستنێكی نوێی به‌‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كان به‌خشی له‌ شاری مه‌دینه‌ كه‌ وه‌ك‬ ‫یاسای بنه‌ڕه‌تی ده‌وڵه‌ته‌ تازه‌كه‌ وابوو‪ ،‬چۆنیه‌تی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردنی كۆمه‌ڵگه‌ و ده‌وڵه‌ت له‌ نێو موسڵمانان‬ ‫خۆیاندا و هه‌روه‌ها موسڵمانان له‌گه‌اڵ ئه‌وانی دیكه‌‬ ‫دا دیاری كرا‪.‬‬ ‫له‌م نووسیه‌نماندا وه‌ك هه‌وڵێكی كورت‬ ‫هه‌وڵ ده‌ده‌ین له‌ سه‌ر دیارترینی ئه‌و ناونیشانانه‌‬ ‫بوه‌ستین كه‌ له‌ ده‌ستووری مه‌دینه‌دا ده‌قنوس‬ ‫كراون و نزیك ده‌بێته‌وه‌ له‌ پرۆسه‌ی ئه‌ندازه‌ی‬ ‫نووسینه‌وه‌ی بنه‌ما ده‌ستوورییه‌كان كه‌ له‌ كاتی‬ ‫ئێستادا هه‌رێمی كوردستان و زۆرێك له‌ واڵتانی‬ ‫ئیسالمی هاوچه‌رخ پێویستیان به‌ ده‌ستوورێكی‬ ‫وه‌هایه‌ كه‌ جۆری سیستمی فه‌رمانڕه‌وایی و‬ ‫پارێزراویه‌كی (حمایه‌) زۆر بۆ ماف و ئازادییه‌كان‬ ‫دابین بكات‪.‬‬

‫ه‬ ‫ئیمانداران جێگه‌ی پابه‌ندی ‌‬ ‫ه‬ ‫و هه‌ڵگرانی ئاینی دیك ‌‬ ‫ه‬ ‫یان بێئایینه‌كان ئازادن ل ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئاینی خۆیان و‬ ‫جۆری پابه‌ندییان‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دیارترین ته‌وه‌ره‌كانی ده‌ستووره‌ك ‌‬ ‫ه‬ ‫یه‌ك‪ :‬چه‌سپاندنی چه‌مكی نه‌ته‌و ‌ه نه‌ك خێل‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ب ‌ه زاراوه‌ی ئێستا وات ‌ه مه‌ده‌نیه‌تی سیستمی‬ ‫ژیان هه‌روه‌ك له‌م ده‌قه‌دا هاتوو ‌ه (إنهم أمه‌ واحد ‌ة‬ ‫من دون الناس) ب ‌ه پێی ئه‌م ده‌ق ‌ه موسڵمانان بێ هیچ‬ ‫جیاوازیه‌كی خێڵه‌كی و ڕه‌چه‌ڵه‌كیان‪ ،‬یه‌كیان گرتو و‬ ‫توانه‌وه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ئیسالمدا‪ ،‬ده‌قه‌كه‌ پێناسه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئیسالمی كرد كه‌ تیایدا ئینتیمای بۆ ئایینی‬ ‫ئیسالم كرد ‌ه سه‌رچاوه‌ی سه‌رجه‌م پاڵپشتیه‌كانی‬ ‫دیك ‌ه وه‌ك بنه‌ماڵ ‌ه و خێزانێكی دیاریكراو‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ل ‌ه مادد ‌ه دووی ده‌ستووره‌كه‌ چه‌سپێندرا‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا مانایه‌كی دیكه‌ی جوانتری‬ ‫تێدایه‌ ك ‌ه پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (صلی الله علی ‌ه‬ ‫وسلم) عه‌ره‌بی گواسته‌و ‌ه ل ‌ه ژیانی خێله‌كیه‌و ‌ه بۆ‬ ‫قۆناغێكی بااڵ كه‌ بریتی ‌ه له‌ چه‌مكی ئوممه‌ت بوون‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬دیاریكردنی مه‌رجه‌عیه‌تی بااڵی موسڵمانان‬ ‫ل ‌ه مادد ‌ه ‪ 23‬ده‌ستووره‌كه‌دا هاتووه‌ (وإن ‌ه مهما‬ ‫اختلفتم فیه من شی‌ء فإن مرد ‌ه الی الله و الی محمد)‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ئاینی ئیسالم ته‌نها بۆ‬

‫به‌م پێی ‌ه ل ‌ه كاتی روودانی ناكۆكی دا قورئان و‬ ‫سوننه‌ت كراوه‌ت ‌ه سه‌رچاوه‌ی یه‌كالكه‌ره‌‪ ،‬به‌ڕونی‬ ‫ئه‌و ‌ه هاتووه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر ناكۆكی ڕووبدات له‌ هه‌ر‬ ‫نووسراو یا كردارێك نابێت پێچه‌وانه‌ی ده‌قه‌كانی‬ ‫قورئان و سوننه‌ت بێت و ڕای یه‌كالكه‌ره‌وه‌ ته‌نها‬ ‫له‌م دوو سه‌رچاوه‌وه‌ وه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫سێ‌‪ :‬چه‌سپاندنی هاوكاری كۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه‬ ‫نێوان سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه روونی ل ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ده‌ستووره‌كه‌دا هه‌ست به‌م ئه‌رك و‬ ‫مافانه‌ ده‌كه‌یت كه‌ پێكه‌و ‌ه هه‌مووان نیشتیمانێك‬ ‫كۆیان ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هه‌موویان به‌رامبه‌ری به‌رپرسیارن‬ ‫له‌ هه‌مانكاتدا سیسته‌مێكی نوێی هێنایه‌كایه‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫بریتیه‌ ل ‌ه سیستمی هاوپه‌یمانیكردن (تحالف)‪.‬‬ ‫چوار‪ :‬ئاسایشی ژیان و پاراستنی سیستمی‬ ‫گشتی‬ ‫هه‌روه‌ك ل ‌ه مادده‌ی (‪ )39‬داهاتوو ‌ه (وإن یثرب‬ ‫حرام جوفها الهل هذه الصحیفة‌) ب ‌ه مانای تێكدانی‬ ‫باری ئاسایشی شاری یه‌سریب بۆ واژۆكارانی ئه‌م‬ ‫ده‌ستووره‌ حه‌رام و قه‌ده‌غه‌ كراوه‌‪ ،‬رێگه‌نادرێت ب ‌ه‬ ‫هیچ پاساوێك سیستمی گشتی كۆمه‌ڵگای ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫تازه‌كه‌ تێكبدرێت‪.‬‬ ‫پێنج‪ :‬پاراستنی مافی ئه‌وانی دیك ‌ه ل ‌ه‬ ‫كه‌مایه‌تییه‌كان‬ ‫مادده‌ی (‪ )25‬ل ‌ه ده‌ستووره‌ك ‌ه دا هاتووه‌ (للیهود‬ ‫دینهم و للمسلمین دینهم موالهم و أنفسهم)‪.‬‬ ‫شه‌ش‪ :‬چه‌سپاندنی بنه‌مای كه‌سیبوونی تاوان‬ ‫و وه‌رگرتنی سزای تاوان‪ ،‬وه‌كو ل ‌ه مادد ‌ه ‪45‬‬ ‫داهاتوو ‌ه (ال یكسب كاسب إال علی نفسه‌)‪.‬‬ ‫حه‌وت‪ :‬قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌موو جۆرێك ل ‌ه‬ ‫سته‌م و نادادگه‌ريی‪ ،‬هه‌روه‌ك ل ‌ه مادده‌ی ‪38‬‬ ‫داهاتووه‌ (وإن النصر للمظلوم) واته‌ ده‌بێت كه‌سی‬ ‫سته‌ملێكراو یارمه‌تی بدرێت و كۆتایی ب ‌ه دۆخی‬ ‫سته‌مه‌كه‌ی بێت‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪34‬‬

‫هه‌شت‪ :‬چه‌سپاندنی پابه‌ندبوونی هه‌مووالیه‌ك‬ ‫به‌ پاراستنی ئاسایشی كۆمه‌ڵكه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك ل ‌ه‬ ‫مادده‌ی ‪ 37‬داهاتووه‌ (‪ ...‬وإن بینهم النصر علی من‬ ‫حارب أهل هذه الصحیفة‌)‪.‬‬ ‫نۆ‪ :‬چه‌سپاندنی پره‌نسیپی (المشاركة‌)‬ ‫ئه‌مه‌ش وه‌ك بنه‌مایه‌كی گرنگ ل ‌ه مه‌ده‌نیه‌تی‬ ‫سیستمی حوكمڕانی ل ‌ه مه‌دینه‌دا‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی دیكاتۆریه‌تدا هیچ جۆر ‌ه ڕه‌نگ و‬ ‫فره‌ییه‌ك قه‌بول ناكرێت‪ ،‬ئه‌م بنه‌مایه‌ش له‌ مادده‌ی‬ ‫‪ 20‬له‌ بڕگه‌ی (ب)دا ده‌قنووسكراوه‌‪.‬‬ ‫ده‌‪ :‬ده‌سه‌اڵتداری یه‌كه‌م له‌ ده‌وڵه‌تدا كێیه‌؟‬ ‫مادد ‌ه ‪ 23‬ل ‌ه ده‌ستووره‌كه‌دا ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه‬ ‫ده‌دات ك ‌ه پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی الله علیه‌ وسلم)‬ ‫ده‌سه‌اڵتداری ره‌هاو یه‌كه‌مه‌ ل ‌ه ده‌وڵه‌ته‌كه‌دا‪ ،‬بۆ‬ ‫كاروباری دونیایی موسڵمانان كار ب ‌ه ڕاوێژ ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌م مادده‌ی ‌ه ئه‌و راستییه‌ی چه‌سپاند ك ‌ه ئاینی‬ ‫ئیسالم ته‌نها بۆ ئیمانداران جێگه‌ی پابه‌ندی ‌ه و‬ ‫هه‌ڵگرانی ئاینی دیك ‌ه یان بێئایینه‌كان ئازادن ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئاینی خۆیان و جۆری پابه‌ندییان‪.‬‬ ‫یانزه‌‪ :‬چه‌سپاندنی بنه‌مای هاوواڵتیبوون‬ ‫ده‌ستووری مه‌دین ‌ه دیارترین بنه‌ما ك ‌ه جێگیری‬ ‫كردو ‌ه بنه‌مایی هاوواڵتیبونه‌‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك جوله‌ك ‌ه‬ ‫كه‌ ل ‌ه ڕووی ئاینه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئاینی زۆرین ‌ه جیاواز‬ ‫بوون وه‌كێشه‌ی سیاسیان له‌گه‌ڵ موسڵماناندا زۆر‬ ‫بوو‪ ،‬كراون ب ‌ه به‌شێك ل ‌ه هاوواڵتیانی ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫ئیسالمیه‌كه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه مادده‌ی ‪ 16‬هاتوو ‌ه (وإنه‬ ‫من تبعنا من الیهود فإنه له النصر واالسوه‌‪ ،‬غیر‬ ‫مظلومین وال متناصر علیهم)‪.‬‬ ‫دوازده‌‪ :‬به‌ڵگه‌نامه‌كه‌ ئه‌و راستییه‌ ده‌رده‌خات‬ ‫ك ‌ه پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (صلی الله علیه‌ وسلم) چه‌ند‬ ‫شاره‌زایانه‌ ده‌قه‌كانی رێكخستووه‌‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‬ ‫ته‌واوی په‌یوه‌ندیه‌كانی ئه‌و كاته‌ی له‌ شاری‬ ‫مه‌دینه‌دا له‌ نێوان دانیشتوانه‌كه‌ی دا ب ‌ه جوانترین‬

‫ه‬ ‫ده‌ستووری مه‌دین ‌‬ ‫دیارترین بنه‌ما‬ ‫ه جێگیری كردو ‌ه‬ ‫ك‌‬ ‫بنه‌مایی هاوواڵتیبونه‌‬

‫شێوه‌ رێكخست‪ ،‬ك ‌ه ده‌توانێت دادگه‌ری ره‌ها و‬ ‫یه‌كسانی ته‌واو له‌ نێو مرۆڤه‌كاندا بچه‌سپێنێت‪.‬‬ ‫ده‌قه‌كانی ده‌ستووره‌كه‌ پشت ئه‌ستوره‌ ب ‌ه‬ ‫ده‌ق ‌ه پیرۆزه‌كانی نێو قورئان ك ‌ه تا ئێستاش وه‌ك‬ ‫كۆمه‌ڵێك به‌های مرۆیی پیرۆز ئاماده‌ییان هه‌یه‌ و‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ر ڕه‌وتی یاسادانانی نزیك به‌ (‪)50‬‬ ‫واڵتی جیهان داده‌نێت‪.‬‬ ‫سیانزه‌‪ :‬چه‌سپاندنی سزای خوێنبایی (دییه‌) ل ‌ه‬ ‫بڕی تۆڵ ‌ه‬ ‫بۆ حاڵه‌تی تاوانی كوشتن ل ‌ه نێوان هۆزه‌كاندا‬ ‫ب ‌ه ڕوونی ده‌ستووره‌ك ‌ه یاسای خوێنبایی (دیه‌)ی‬ ‫چه‌سپاند‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه ئامانجی پاراستنی ئاسایشی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌سته‌به‌كردنی قه‌ره‌بووی گونجاو‬ ‫بۆ كه‌سوكاری كوژاوه‌كه‌‪.‬‬ ‫به‌م مادده‌یه‌ ئه‌و نه‌ریته‌ كۆنه‌ی كولتووری‬ ‫جاهیلی كۆتایپێهات ك ‌ه بریتی بوو له‌ تۆڵه‌كردنه‌و ‌ه‬ ‫به‌ده‌ست ل ‌ه الیه‌ن هۆزێكی دیاریكراوه‌وه‌‪.‬‬ ‫چوارده‌‪ :‬سه‌ربه‌خۆیی دارایی بۆ هه‌ر پێكهاته‌یه‌ك‬ ‫ده‌ستووری مه‌دین ‌ه وه‌ك پره‌نسیپێكی بااڵ‬ ‫سیستمی ئابوری هه‌ریه‌ك له‌ پێكهاته‌كانی ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫تازه‌كه‌ی دیاریكرد‪ ،‬وه‌ك تیایدا هاتوو ‌ه ك ‌ه (وإن‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫له‌ كۆتایدا ماوه‌ته‌وه‌ بڵێین كه‌ عه‌قڵیه‌تی‬ ‫نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووریی له‌ ده‌ستووری مه‌دینه‌دا به‌‬ ‫روونی دیاره‌‪ ،‬ئێم ‌ه ده‌توانین بۆ هه‌ر ده‌ستوورێكی‬ ‫نوێ‌ سوود له‌م ئه‌زموونه‌ دره‌وشاوه‌یه‌ وه‌ربگرین‪.‬‬

‫ السیر ‌ه النبویه‌‪ .‬د‪ .‬علی محمد الصالبی ج‪1‬‬‫– ل‪.564‬‬ ‫ پوخته‌ی ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ‪ -‬علی‬‫باپیر‪ -‬ل ‪.412‬‬ ‫ الرحیق المختوم‪ -‬صفی الرحمن المباركفوری‪،‬‬‫ص ‪.190‬‬ ‫ السیره‌ النبوی ‌ه الصحیح ‌ه ‪ -‬د‪ .‬أكرم چیا‌و‬‫العمری‪.‬‬ ‫ سبل الهدی والرشاد فی سیر ‌ه الخیر العباد‬‫تالیف لالمام محمد بن یوسف الصالحی الشامی‬ ‫ج‪3‬‬ ‫ یه‌كه‌مین ده‌ستووری نوسراو ل ‌ه جیهاندا‬‫وه‌رگێرانی شوان هه‌ورامی‪.‬‬ ‫ وپیق ‌ه المدین ‌ه المنوره‌‪ ،‬الدستور إالنسانی‬‫االول‪ ،‬اعداد د‪.‬سید عمر‬ ‫ النظام السیاسی فی االسالم‪ ،‬تألیف د‪.‬محمد‬‫عبدالقادر ابو فارس ص ‪.66‬‬ ‫ مقاله‌ بعنوان ‪ /‬دستور المدنیه‌‪ ...‬مفخر ‌ه‬‫الحچار ‌ه االسالمیه‌ تألیف محمد مسعد یاقوت‪ ،‬موقع‬ ‫صید الفوائد‪.‬‬ ‫ مقاله‌ بعنوان ‪ /‬وپیقه‌ المدینه‌‪ ،‬دراسات فی‬‫التأصیل الدستوری فی االسالم‪.‬‬ ‫‪ -‬الموسوع ‌ه الحره‌ ویكبیدیا‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫علی الیهود نفقتهم و علی المسلمین نفقتهم)‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌مانكاتدا فه‌رمانی هاوكاریكردنی دارایی نێوان‬ ‫سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان ده‌رده‌كات دژ ب ‌ه هه‌ر‬ ‫مه‌ترسیه‌كی ده‌ره‌كی‪.‬‬ ‫پازده‌‪ :‬دڵسۆزی نێوان هه‌ڵگرانی دوو ئاینه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌ستووره‌كه‌ی مه‌دین ‌ه پره‌نسیپی دڵسۆزی‬ ‫و هاكاری له‌سه‌ر چاكه‌ نه‌ك الیه‌نێكی دیاریكراو‬ ‫ل ‌ه نێوان هه‌ڵگرانی ئاین ‌ه ئاسمانیه‌كاندا له‌ شاری‬ ‫مه‌دینه‌دا چه‌سپاند‪ ،‬ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه چاك ‌ه‬ ‫و كه‌ڵك و سوود هه‌مووان كۆده‌كاته‌و ‌ه و ده‌بێت‬ ‫هه‌ڵگرانی ئاینه‌ ئاسمانیه‌كان ب ‌ه جیاوازیه‌كانیانه‌و ‌ه‬ ‫دڵسۆز و په‌رۆشی یه‌كدی بن‪ ،‬وه‌ك تێیدا هاتوو ‌ه‬ ‫(وإن بینهم النصح و النصیح ‌ه والرد من اإلثم)‪.‬‬ ‫شازده‌‪ :‬حوكم ‌ه كۆتاییه‌كان‬ ‫ل ‌ه مادد ‌ه ‪ 20‬دا به‌ هه‌مان شێو ‌ه كۆمه‌ڵێك ده‌ق‬ ‫له‌خۆده‌گرێت ك ‌ه تایبه‌ت ‌ه به‌ حوكم ‌ه كۆتاییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ته‌رخان كراو ‌ه بۆ ئه‌ركی بتپه‌رستانی عه‌ره‌ب ب ‌ه‬ ‫هه‌مان شێوه‌ی مادده‌ی ‪ 43‬تیایدا هاتوو ‌ه ك ‌ه ئامانج‬ ‫له‌م ئه‌رك ‌ه قه‌ده‌غكردنی بتپه‌رستانی مه‌دینه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ر هاوكاریه‌كی سیاسی یان سه‌ربازی له‌گه‌ڵ‬ ‫بتپه‌رسته‌كانی شاری مه‌ككه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪35‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫رۆڵی ئیسالم‬

‫ه ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان‬ ‫ل‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك له‌باره‌ی مادده‌ی شه‌ش‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪36‬‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬عوسمان عه‌لی‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ئیسماعیل ته‌ها‬ ‫د‪ .‬عوسمان عه‌لی‬

‫لەدایكبوی ‪ ،1955‬دكتۆرا لە دراساتی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست و ئیسالمیی‬ ‫چەندین كتێب و توێژینەوەی بە هەردو زمانی‬ ‫عەرەبی و ئینگلیزی باڵوكردوەتەوە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫گرنگیدان ب ‌ه ده‌ستوور له‌الیه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان و هه‌وڵه‌كانی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوورێكی‬ ‫گونجاو له‌گه‌اڵ واقیع و خواستی خه‌ڵكی كوردستان‪،‬‬ ‫پرسێكه‌ شایه‌نی گرنگیدان و پاڵپشتییه‌ له‌الیه‌ن ئێمه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم پێویسته‌ پرسی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوور نه‌كرێت ‌ه‬ ‫ئامرازێك بۆ به‌ده‌ستهێنانی ویسته‌ سیاسییه‌ كاتیه‌كانی‬ ‫چه‌ند كه‌سێك‪ ،‬یان چه‌ند حزبێك‪ .‬هه‌روه‌ها نابێت‬ ‫ئه‌و پرسه‌ بكرێت ‌ه بۆنه‌یه‌ك بۆ ل ‌ه ریشه‌هه‌ڵكێشانی‬ ‫ئایدۆلۆجیایه‌ك‪ ،‬یاخود الیه‌نێك‪ ،‬یا شه‌ریحه‌یه‌كی‬ ‫فكری‪ ،‬یاخود ئاینی‪ ،‬یا كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫پێویست ‌ه پرسی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوور‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سۆنگه‌ی دیموكراسیه‌وه‌ بێت‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی بیگۆڕین‬ ‫بۆ دیكتاتۆریه‌تی زۆرینه‌‪ ،‬یان یاخیبونی كه‌مینه‌یه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر حیسابی زۆرینه‌‪ ،‬ده‌بێت ده‌ستوورێكی مه‌ده‌نی‬ ‫بێت‪ ،‬له‌ واقیعی كوردستان سه‌رچاوه‌ی گرتبێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك پێویسته‌ ئه‌و ده‌ستووره‌ی هه‌رێم كۆپی‬ ‫خه‌ڵكانی تر و ده‌ستووره‌كانیان نه‌بێت‪ ،‬له‌و نووسین ‌ه‬ ‫هه‌وڵدده‌ین ئاماژ ‌ه بۆ تاكه‌ الیه‌نێكی گرنگ بكه‌ین‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ره‌هه‌ندی ئاینیه‌ له‌ نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری‬ ‫هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬هه‌روه‌ك لێره‌و ‌ه هه‌نگاو ده‌نێین‬ ‫بۆ سودوه‌رگرتن له‌ ئه‌زمونه‌كانی گه‌النی ئه‌وروپی و‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست و مسوڵمان له‌و بواره‌دا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ته‌نها سودوه‌رگرتن له‌ ئه‌زمونه‌كه‌یان نه‌وه‌ك خواستن‪.‬‬ ‫ئه‌و گفتوگۆیه‌ی له‌ باره‌ی رۆڵی ئاین له‌ كوردستان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌ باره‌ی رۆڵی ئاین له‌ ده‌ستوور‪ ،‬جه‌ده‌لێك ‌ه‬ ‫هه‌ڵگری چه‌ند ره‌هه‌ندێكه‌‪ ،‬به‌ر له‌ هه‌موو شتێك‬ ‫ره‌هه‌ندێكی ناوچه‌یی هه‌یه‌‪ ،‬له‌م رووه‌وه‌ی زۆر ل ‌ه‬ ‫واڵتان و گه‌النی ناوچه‌كه‌‪ ،‬ئه‌م ناكۆكیه‌یان دیووه‌ ل ‌ه‬ ‫باره‌ی ناسنامه‌یان و ملمالنێی گه‌رمیان ئه‌نجام داو ‌ه‬ ‫له‌ نێوان علمانیه‌تی هاورده‌ له‌الیه‌ن نوخبه‌ی فكری‬ ‫و سیاسی له‌ رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راست له‌گه‌ڵ ئیسالم‬ ‫كه‌ ده‌یه‌وێت بااڵده‌ستی عه‌لمانیه‌ت كه‌م بكاته‌وه‌ و‬ ‫ێ جارێكی تر ببێته‌وه‌ به‌ ناسنامه‌ی سه‌ره‌كی‬ ‫سه‌رله‌نو ‌‬

‫گه‌النی ناوچه‌كه‌‪.‬‬ ‫نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوور و هه‌ڵبژرادن و توندوتیژی‬ ‫سیاسی هه‌مویان چه‌ند بوار و مه‌یدانێكن ك ‌ه تیایاندا‬ ‫ناكۆكی و ملمالنێ به‌رجه‌ست ‌ه ده‌بێت له‌ نێوان ئیسالم‬ ‫و عه‌لمانیه‌ت‪ ،‬یاخود (ئیسالمی سیاسی و عه‌لمانیه‌ت)‪.‬‬ ‫ره‌هه‌نده‌كه‌ی تری په‌یوه‌سته‌ به‌ سوربونی كه‌مایه‌تیی ‌ه‬ ‫ئاینیه‌كان و رووبه‌رووبوونه‌وه‌یان له‌گه‌ل جۆرێك‬ ‫له‌ ترس‪ ،‬ك ‌ه بریتیی ‌ه له‌ ترسی په‌راوێزخستن و‬ ‫له‌ ریشه‌هه‌ڵكێشان و بێبه‌شكردنیان له‌ مافه‌كان‪،‬‬ ‫له‌كاتی داننان به‌ ئیسالم وه‌ك سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی‬ ‫یاسادانان‪.‬‬ ‫ئه‌و سوربونه‌ ره‌وا و لۆجیكیه‌‪ ،‬كه‌ كه‌مایه‌تیه‌كان‬ ‫بترسن له‌ چه‌وسانه‌وه‌ و جیاوازی‪ ،‬چونكه‌ كۆمه‌ڵگاكانی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راست‪( ،‬له‌ناویشیاندا كوردستان)‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كن ده‌ستگای ده‌ستووریان نییه‌‪ ،‬تا زامنی‬ ‫مافه‌كان بكات‪.‬‬ ‫ئه‌و جه‌ده‌له‌ی له‌ تونس و میسر روویدا دوای‬ ‫به‌هاری عه‌ره‌بی له‌ كاتی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری‬ ‫ئه‌و دوو والته‌‪ ،‬ملمالنێیه‌كی زیندووی به‌رجه‌سته‌ی ‌ه‬ ‫له‌ نێوان ئیسالم و عه‌لمانیه‌ت و قه‌یرانی ناسنامه‌‪،‬‬ ‫ده‌كرێت ئێمه‌ سود له‌و رێگایه‌ی ئه‌وان وه‌ربگرین بۆ‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی ناسنامه‌ی ده‌ستوور به‌ تایبه‌تمه‌ندێتی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫پێویسته‌ دان به‌وه‌دابنێین ئه‌و ملمالنێیه‌ دیارده‌یه‌كی‬ ‫سروشتی شارستانییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی داواكاریه‌ له‌ هه‌موو‬ ‫الیه‌نه‌كان به‌رێوه‌بردنی ئه‌و جیاوازیه‌یه‌ ب ‌ه رۆحێكی‬ ‫دوور له‌ دۆگمایی و ئایدۆلۆجی ته‌سك‪ ،‬دوور ل ‌ه‬ ‫پالنگێری و ته‌خوینی یه‌كتر‪ ،‬ب ‌ه ڕه‌چاوكردنی دۆخی‬ ‫كوردستان كه‌ له‌ قۆناغێكی مێژوویی ناخۆش و‬ ‫چاره‌نوسازداین‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه هه‌مووكات زیاتر پێویستی ب ‌ه‬ ‫سازانی نیشتیمانییه‌‪.‬‬ ‫قورئان دانی به‌جیاوازی ناوه‌ و كردوویه‌تی ب ‌ه‬ ‫سوننه‌تێكی خوایی له‌ نێوان مرۆڤه‌كان‪ ،‬خوای گه‌ور ‌ه‬

‫‪37‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ده‌فه‌رموێت‪[ :‬لو شا‌و ربك لجعل منكم ام ‌ه واحده‌]‪،‬‬ ‫هه‌روها له‌ بابه‌تی گفتوگۆ فێرمان ده‌كات ب ‌ه شێوه‌كی‬ ‫شارستانی گفتوگۆ بكه‌ین [وجادلهم بالتی هی احسن]‪،‬‬ ‫له‌گه‌اڵ ئه‌وه‌ش قورئانی پیرۆز هۆشداریمان ده‌دات ل ‌ه‬ ‫جیاوازی ناشارستانی‪ ،‬ئه‌و جیاوازیه‌ی كه‌ بگۆرێت بۆ‬ ‫دروستكردنی كینه‌ و جه‌نگی خوێناوی [وال تتنازعوا‬ ‫فتفشلوا وتژهب ریحكم»‪( .‬االنفال ‪.].)46‬‬ ‫بۆچونی نه‌یارانی رۆڵی ئیسالم وه‌ك‬ ‫سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی ده‌ستوور‬

‫هه‌ندێك له‌ عه‌لمانیه‌كان پێیانوایه‌ مادده‌ی شه‌ش‬ ‫ل ‌ه ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬كه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫په‌رله‌مانه‌وه‌ له‌ساڵی ‪ 2006‬نووسرایه‌وه‌ و له‌ ساڵی‬ ‫‪ 2009‬هه‌مواركرایه‌وه‌‪ ،‬ماده‌یه‌كه‌ پێویست نییه‌ جارێكی‬ ‫تر بیخه‌ینه‌و ‌ه ده‌ستوور‪ ،‬چونكه‌ رێگاخۆشكه‌ر ده‌بێت‬ ‫بۆ ده‌وڵه‌تی دینی و رۆڵگێرانی سه‌ره‌كی ده‌دات ب ‌ه‬ ‫ئیسالم له‌ چاودێریكردنی یاساكان‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫رازیبوونی پارتی یموكراتی كوردستان و یه‌كێتی‬ ‫نشتیمانی كوردستان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و ماددان ‌ه‬ ‫بخرێنه‌و ‌ه ده‌ستوور له‌ ژێر پاڵه‌په‌ستۆی حزب ‌ه‬ ‫ئیسالمیه‌كانی كوردستان بووه‌‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪38‬‬

‫مادده‌ی ‪ 6‬به‌م شێوه‌یه‌یه‌‪:‬‬ ‫ئه‌م ده‌ستووره‌ دان ب ‌ه ناسنامه‌ی ئیسالمیدا ده‌نێت‬ ‫كه‌ ناسنامه‌ی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی كوردستانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك‬ ‫دان به‌ هه‌موو مافه‌ ئاینیه‌كانی مه‌سیحی و ئێزیدی و‬ ‫ئاین و ئاینزاكانی تری كوردستان ده‌نێت و رێزیان‬ ‫ده‌گرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌سته‌به‌ری ئازادی بیروباوه‌ڕ و‬ ‫په‌یڕه‌وكردنی سروته‌ ئاینیه‌كان ‌ه ده‌كات‪ ،‬بنه‌ماكانی‬ ‫شه‌ریعه‌تی ئیسالمی سه‌رچاوه‌ی بنچینه‌ی یاسادانانن‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك نابێت‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬یاسایه‌ك ده‌رچێت پێچه‌وانه‌ی بنه‌ما‬ ‫نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم بێت‪.‬‬

‫دووه‌م‪ :‬یاسایه‌ك ده‌رچێت پێچه‌وانه‌ی بنه‌ماكانی‬ ‫دیموكراسی بێت‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬یاسایه‌ك ده‌رچێت پێچه‌وان ‌ه بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫ماف و ئازادی ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی له‌و ده‌ستووره‌ هاتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌نده‌ پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی عه‌لمانیی ‌ه‬ ‫نه‌وه‌ییه‌كان و ماركسییه‌كان و هه‌ندێك بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫فیمێنستییه‌‪ ،‬هه‌ندێك له‌ عه‌لمانییه‌كانی ناو‬ ‫حزبه‌كوردیه‌كان (پارتی و یه‌كێتی) داوای الدانی‬ ‫ئه‌و ماده‌یه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬داوا ده‌كه‌ن ده‌ستوور ئاماژ ‌ه‬ ‫به‌هیچ ئاینێك نه‌كات‪ ،‬چونكه‌ ده‌ستووری كوردستان‬ ‫ده‌ستوورێكی مه‌ده‌نی ‌ه وه‌ك ده‌ستووری ئه‌مریكی و‬ ‫فه‌ره‌نسی‪ ،‬كه‌ هیچ ئاماژه‌یه‌كی تێدا نییه‌ بۆ رۆڵی ئاین‪،‬‬ ‫یان خود ره‌تكردنه‌وی ئاین‪.‬‬ ‫ئه‌و عه‌لمانیانه‌ ب ‌ه پاڵپشتی هه‌ندێك كه‌سایه‌تی‬ ‫ناوه‌ندێكیان دامه‌زراندووه‌‪ ،‬به‌ناوی (ناوه‌ندی سیكۆالر‬ ‫له‌ كوردستان) له‌م دوایه‌ بۆچونی خۆیان ده‌ربڕیو ‌ه‬ ‫له‌ باره‌ی ئیسالم و ده‌ستوور‪ ،‬له‌ به‌یاننامه‌یه‌ك ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه سایتی ئاوێنه‌ باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه تێیدا هاتووه‌‪،‬‬ ‫الدانی مادده‌ی‪ 6‬له‌ ده‌ستوور پێویسته‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌و ‌ه پێچه‌وانه‌ی رۆڵی حكومه‌تی هه‌رێم و هێز ‌ه‬ ‫عه‌لمانیه‌كانه‌‪ ،‬بۆ دروستكردنی حكومه‌تێكی مه‌ده‌نی‬ ‫كه‌ مافه‌كانی په‌یماننامه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بپارێزێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ناكۆك ‌ه له‌ گه‌ڵ بنه‌مای جیاكردنه‌وه‌ی ئاین‬ ‫له‌ ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ‌ه ده‌كه‌نه‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫گه‌شه‌كردنی كۆمه‌ڵگای كوردی وابه‌سته‌یه‌ ب ‌ه‬ ‫وه‌رگرتنی پێشكه‌وتنه‌ زانستییه‌ تازه‌كان‪ ،‬له‌پاڵ‬ ‫رێخۆشكردن و رۆڵپێدان ب ‌ه هه‌موو توێژه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگای كوردی له‌ بیناكردن و پێشوه‌چوندا‬ ‫كه‌ ئیسالم كۆسپ و به‌ربه‌سته‌ له‌به‌رده‌م ئه‌م‬ ‫پێشكه‌وتنه‌‪ ،‬پابه‌ندی ب ‌ه بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم‬ ‫واته‌ په‌یوه‌ستكردنی كورد ب ‌ه قبوڵكردنی ئیجتیهادی‬ ‫زانایانی ئیسالم‪ ،‬ك ‌ه زیاتر ل ‌ه ‪ 1400‬ساڵه‌ ئه‌نجامیان‬

‫ئه‌ڵمانیا و كه‌نه‌دا‬ ‫ده‌ستوور حكومه‌ت پابه‌ند‬ ‫ه ره‌چاوی فێكردنی‬ ‫ده‌كات ك ‌‬ ‫ه‬ ‫ه قوتابخان ‌‬ ‫ئاین بكرێت ل ‌‬ ‫تایبه‌تییه‌كان‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫داوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش پێچه‌وانه‌یه‌ له‌گه‌ڵ رۆحی سه‌رده‌م و‬ ‫پێشكه‌وتندا‪ ،‬هه‌روه‌ك زۆرێك له‌و فه‌توایان ‌ه پێچه‌وانه‌ن‬ ‫ل ‌ه گه‌ڵ مافه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی مرۆڤ‪)1(.‬‬ ‫ل ‌ه نێو عه‌لمانییه‌كان‪ ،‬كه‌سانێك هه‌ی ‌ه ده‌یانه‌وێت‬ ‫ته‌نها ئاماژه‌ به‌ ئاینی ئیسالم بكرێت وه‌ك ئاینی‬ ‫ره‌سمی‪ ،‬كۆی ئاینه‌كانی تر له‌ هه‌رێمی كوردستان‬ ‫(كاكه‌یی‪ ،‬مه‌سیحی‪ ،‬یه‌زیدی) ئه‌مانه‌ دژی هه‌ربونێكی‬ ‫رۆڵن بۆ ئیسالم‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت له‌و بابه‌تانه‌ی ك ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ستن ب ‌ه یاسادانان‪ ،‬یه‌كێك له‌وانه‌ مناقشه‌ی‬ ‫ئه‌و بابه‌ت ‌ه ده‌كات و ده‌ڵێت‪ :‬بابه‌تی هه‌ژماركردنی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی شه‌ریعه‌تی ئیسالم به‌ سه‌رچاوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌كی یاسادانان و پێشگیریكردن له‌ داڕشتنی‬ ‫هه‌ر یاسایه‌ك ك ‌ه تێكبگیرێت له‌گه‌ل حوكمه‌كانی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬مناقشه‌ی زۆر هه‌ڵده‌گرێت‪ ،‬هه‌روه‌ك قابیلی‬ ‫ته‌ئویلكردنی له‌الیه‌ن پێكهاته‌كانی ره‌وتی ئیسالمیدا ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ زۆر كێش ‌ه ده‌روژێنێت له‌ داهاتوو‪ ،‬به‌ تایبه‌ت‬ ‫له‌ كاتی قسه‌كردن له‌ سه‌ر ده‌ستووریبوونی یاساكان‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی دڵه‌ڕاوكێ له‌و داڕشتنه‌دا خۆی‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌ له‌ فره‌بۆچونی له‌ ته‌ئویلكردندا‪ ،‬ئه‌مه‌ خاڵی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌روه‌ها دیاریكردنی ئه‌و الیه‌نه‌ی ك ‌ه مافی‬ ‫بڕیاردانی هه‌یه‌ له‌سه‌ر ده‌ستووریبوونی یاساكان‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ه هۆڵه‌ندا و نه‌مسا و‬ ‫ل‌‬

‫به‌و سیفه‌ته‌ی كه‌ پێچه‌وانه‌ی شه‌ریعه‌تی ئیسالمه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش خاڵی دووه‌م‪ ،‬ئاشكرایه‌ كه‌ ئه‌م ‌ه ده‌گوزه‌رێت‬ ‫له‌ ژێر سێبه‌ری چه‌ند دۆخێكی مێژوویی كه‌ ده‌ستگا‬ ‫ئاینییه‌كان به‌ها بۆ ته‌ئویلكردنی ده‌سته‌واژ ‌ه ئاینییه‌كان‬ ‫و ده‌ستاوده‌ستكردنیان داده‌نێن‪ ،‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫ناكۆكی هه‌ی ‌ه له‌نێوان مه‌زهه‌به‌ ئیسالمییه‌كان له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی ئیسالم‪ ،‬به‌ تایبه‌ت سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫بابه‌تی حوكم‪)2(.‬‬ ‫كاو ‌ه مه‌حمود ك ‌ه پێشتر وه‌زیری رۆشنبیری‬ ‫هه‌رێم بوو‪ ،‬پێیوای ‌ه هیچ نه‌گۆڕێك له‌ ئیسالم نییه‌‪،‬‬ ‫هیچ مه‌رجه‌عیه‌تێك نییه‌ بۆ دیاریكردنی ئه‌و نه‌گۆڕانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه هه‌مان ئه‌و گفتوگۆیه‌یه‌ ك ‌ه له‌ كاتی ئاماده‌كردنی‬ ‫ده‌ستووری عێراقی روویدا‪ ،‬یاسادانه‌رانی عێراق و‬ ‫ئه‌مریكا كۆكبوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ چه‌ند بنه‌مای‬ ‫نه‌گۆڕ بوونیان هه‌یه‌ كه‌ ئه‌و نه‌گۆڕانه‌ له‌ چوارچێو ‌ه‬ ‫گشتییه‌كه‌یاندا ناكۆك نین له‌گه‌ڵ به‌ها دیموكراسیه‌كان‪،‬‬ ‫بۆیه‌ وه‌ك به‌ندێك خرایه‌ ده‌ستووری عێراقی ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 2005‬دواتر ئاماژه‌ی پێكرا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك بزوتنه‌وه‌ی فیمێنزم زۆر به‌هێز و‬ ‫رێكخراون ل ‌ه هه‌رێم‪ ،‬ئه‌وانیش به‌ پاڵپشتی هه‌ندێك‬ ‫كه‌سایه‌تیی عه‌لمانی كوردستان‪ ،‬رووبه‌ڕووی ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بنه‌و ‌ه كه‌ نابێت ئیسالم هیچ رۆڵێكی هه‌بێت ل ‌ه‬ ‫یاسادانان‪ ،‬له‌ تێڕوانینی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئیسالم‬ ‫ئاینی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاسته‌ و بانگه‌شه‌یه‌ بۆ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پیاوساالری له‌سه‌ر حیسابی مافه‌كانی ژنان‪ ،‬ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌و رێكخراوه‌ هه‌ڵده‌ستن به‌ ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌ت و‬ ‫دروستكردنی گروپی فشار به‌ ئامانجی كاریگه‌ردانان‬ ‫له‌سه‌ر بریاڕه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫حكومه‌ت تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن كه‌ به‌ ئه‌ندازه‌یه‌كی‬ ‫دڵگیر مه‌ده‌نی نین‪ ،‬به‌ڵكو كه‌وتۆته‌ ژێر كاریگه‌ری‬ ‫پیاوساالری و دڵرازیكردنی پارته‌ ئیسالمییه‌كان(‪.)3‬‬ ‫گۆنا سه‌عید چاالكوانی بزووتنه‌وه‌ی ئافره‌تان‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ست به‌ شه‌رمه‌زاری ده‌كه‌م ل ‌ه ئاست‬

‫‪39‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪40‬‬

‫یاساكانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫یاساكانی پێشه‌كه‌وتوو نین به‌ ئه‌ندازه‌ی پێویست‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها شانازی ده‌كات ب ‌ه ده‌ستووری كانتۆنی‬ ‫جه‌زیره‌ كه‌ پارتی یه‌كێتی دیموكراتی (لقی رۆژئاوای‬ ‫په‌كه‌كه‌) هه‌ڵسا به‌ ئاماده‌كردنی‪ ،‬كه‌ له‌و كانتۆنه‌دا‬ ‫ئیداره‌ی كوردی یه‌كسانی ته‌واوی له‌ نێوان پیاو و ژن‬ ‫راگه‌یاند‪ ،‬هه‌روه‌ك كاركردنی به‌ سه‌رجه‌م یاساكانی‬ ‫شه‌ریعه‌ ل ‌ه كانتۆنی جه‌زیره‌ هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌(‪.)4‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك له‌ عه‌لمانیه‌كانی كورد دژی مادده‌ی‬ ‫‪ 6‬ده‌ستوورن‪ ،‬بۆچونیان وایه‌‪ ،‬كه‌ مافی كه‌مایه‌تییه‌‬ ‫ئاینیه‌كان په‌راوێزخراوه‌‪ ،‬پێیانوایه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگای كوردی‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی فره‌ڕه‌نگه‌‪ ،‬چه‌ندین ئاینی تری تێدایه‌‪،‬‬ ‫دانانی ئیسالم به‌ سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی ده‌ستوور‬ ‫و یاسا‪ ،‬زیان به‌ مافه‌كانی ئه‌وان ده‌گه‌یه‌نێت له‌و‬ ‫یاسایانه‌ی كه‌ له‌ هه‌رێم ده‌رده‌چن‪ ،‬هه‌روه‌ها دانانی‬ ‫مادده‌ی ‪ 6‬داواكاری سه‌رجه‌م مسوڵمانان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫به‌ته‌نها داواكاری پارته‌ ئیسالمییه‌كانه‌‪ .‬گه‌شه‌ ئابوری‬ ‫و سیاسی و ئه‌منیه‌كانی كه‌ هه‌رێم به‌خۆوه‌ی دیوه‌‪،‬‬ ‫ده‌خوازێت كاربكرێت بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی مافی‬ ‫سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان‪ ،‬به‌ تایبه‌ت (ئێزدی‪ ،‬مه‌سیحی‪،‬‬ ‫كاكه‌یی‪ ،‬شه‌به‌ك‪ ،‬توركمان‪ ،‬سائبه‌ی مه‌ندائی‪،‬‬ ‫به‌هائیه‌كان‪ ،‬زه‌رده‌شتی)‪ ،‬له‌پێناو به‌هێزكردنی پێگه‌ی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان له‌ ناوخۆ و ده‌ره‌ و ناوچه‌كه‌‬ ‫به‌و پێیه‌ی ناوچه‌یه‌كه‌ كه‌ زۆرترین پێكهاته‌ی‬ ‫جیاواز له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫زه‌مانه‌تی زیاتری سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان به‌ یه‌كسانی‬ ‫به‌ گوێره‌ی ده‌ستوور‪ ،‬بۆیه‌ پێویسته‌ له‌ دیباجه‌ یا‬ ‫پێشه‌كی ده‌ستوور له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ئاماژه‌ به‌ سه‌رجه‌م‬ ‫پێكهاته‌كان بكرێت‪ ،‬تا ئه‌و ئاماده‌ییه‌ هه‌ماهه‌نگ بێت‬ ‫بۆ هه‌مووان‪.‬‬ ‫نووسه‌رێكی تر له‌ كه‌مایه‌تی یه‌زیدی‪ ،‬پێشنیار‬ ‫ده‌كات له‌ به‌نده‌كانی ده‌ستوور ئاماژه‌ به‌ سه‌رجه‌م‬ ‫ئاینه‌ جۆراوجۆره‌كانی هه‌رێمی كوردستان بكرێت‪،‬‬

‫ئه‌مه‌ش به‌شێكه‌ له‌ پارێزگاركردنی له‌و پێكهات ‌ه‬ ‫جۆراوجۆرانه‌ ل ‌ه هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬بۆیه‌ پێویست ‌ه‬ ‫هه‌ڵوێست ‌ه بكه‌ین له‌ چه‌ند وێستگه‌یه‌كی داهاتوو‬ ‫تایبه‌ت به‌ ئاماده‌گی و زه‌مانه‌تی مافی پێكهاته‌كان‬ ‫ده‌ستپێكی گه‌شه‌پێكردنیان له‌ ده‌ستپێكی ده‌ستووری‬ ‫هه‌رێم به‌ گوێره‌ی ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ پێدانی ناسنامه‌ به‌ هه‌رێم‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئه‌و ناسنامه‌ مه‌ده‌نیه‌ی بۆ جێبهێڵین‪ ،‬ك ‌ه هیچ ئینتیما‬ ‫و یاسایه‌ك ل ‌ه سه‌رووی نه‌بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش وا ده‌كات‪،‬‬ ‫ك ‌ه بنه‌ما نه‌گۆڕ ‌ه ئاینییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ شه‌ریعه‌تی‬ ‫ئیسالمی فه‌رز نه‌كرێت‪ ،‬به‌ تایبه‌ت هه‌ندێك هه‌وڵی‬ ‫پێشوو هه‌یه‌ له‌ ئاماده‌كردنی ده‌ستوور بۆ هه‌رێمی‬ ‫كوردستان به‌ر له‌ ساڵی ‪ 2000‬به‌گوێره‌ی قسه‌ی‬ ‫«عیدۆبابا شێخ»‪ ،‬كه‌ ره‌شنوسی ده‌ستووری ئه‌وكات‬ ‫زۆر مه‌ده‌نیانه‌تر بوو ل ‌ه ره‌شنوسی ‪ 2009‬ك ‌ه ئێستا‬ ‫له‌ په‌رله‌مان بۆت ‌ه جێگای گفتوگۆ ل ‌ه الیه‌ن په‌رله‌مان‬ ‫و ده‌ستگا و الیه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان(‪.)5‬‬ ‫هه‌روها نووسه‌رێكی تری یه‌زیدی ده‌ڵێت‪ :‬مادده‌ی‬ ‫‪ 6‬رێگاخۆشكه‌ر ‌ه بۆ بابه‌تی ناسنامه‌ و ئامانجه‌كانی‬ ‫پشتی ك ‌ه له‌ بااڵده‌ستكردنی ژماره‌یه‌ك‪ ،‬یاخود‬ ‫په‌رده‌یه‌كی بااڵی یاسایی خۆیده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬دووریش‬ ‫بكه‌وێته‌و ‌ه له‌ مافی خه‌ڵكانی تر و كه‌شی دیموكراسی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها كورد له‌ مسوڵمان كورتبكاته‌وه‌‪ ،‬بێ‌ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئاینی یه‌زیدی و مه‌سیحی وه‌ك كورد حیساب بكرێن‪،‬‬ ‫پێویسته‌ جیاوازی بكرێت له‌نێوان مافی ئاینی و‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه رووی تێكه‌ڵنه‌كردن و نه‌تواندنه‌وه‌ی‬ ‫ماف ‌ه ئاینیه‌كانی كه‌مایه‌تیه‌كانی تر ل ‌ه ژێر په‌رده‌ی‬ ‫ناسنامه‌ی ئاینی زۆرینه‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها پێشنیار ده‌كات‪،‬‬ ‫مادده‌ی ‪ 6‬البدرێت‪ ،‬ل ‌ه شوێنی ئه‌و ‌ه بنوسرێت‬ ‫(داننراوه‌ ب ‌ه ناسنامه‌ی هه‌موو ئاینه‌ جیاوازه‌كان و‬ ‫رێزیان ده‌گیرێت ل ‌ه هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬كه‌ زۆرینه‌ش‬ ‫مسوڵمانه‌) ئه‌م نووسه‌ر ‌ه وای داناوه‌‪ ،‬كه‌ به‌مه‌ ناسنام ‌ه‬

‫توندڕه‌وه‌كان‪ ،‬مافی‬ ‫ه ئاینیه‌كان‬ ‫كه‌مایه‌تیی ‌‬ ‫و دروشمی ئازادی و‬ ‫پێكه‌وه‌ژیان به‌كارده‌هێنن‬ ‫ه‬ ‫بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی بۆچون ‌‬ ‫تونده‌كانیان دژی پێگه‌ی‬ ‫ئاینی ئیسالم‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ده‌درێت به‌ سه‌رجه‌م كه‌مایه‌تییه‌كان و زۆرینه‌ش بۆ‬ ‫ێ وه‌رگرتنی سیفه‌تی زۆرینه‌‪ ،‬یاخود‬ ‫ئیسالم ده‌بێت‪ ،‬ب ‌‬ ‫به‌ژداریكردن و نه‌كردنی به‌ڕێوبردنی شار‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫كورتكردنه‌وه‌ی ناسنامه‌ له‌ مادده‌ی ‪ 6‬وێرانكردنی‬ ‫لێهاتویی تاكه‌ له‌ رووی زانستی و ئیداریه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌داخه‌وه‌ نووسه‌ره‌ عه‌لمانیه‌ توندڕه‌وه‌كان‪،‬‬ ‫مافی كه‌مایه‌تییه‌ ئاینیه‌كان و دروشمی دیموكراسی‬ ‫ئازادی و عه‌لمانیه‌ت و پێكه‌وه‌ژیان به‌كارده‌هێنن‬ ‫بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی بۆچونه‌ تونده‌كانیان دژی‬ ‫پێگه‌ی ئاینی ئیسالم له‌ كۆمه‌ڵگای كوردی‪ ،‬وه‌ك‬ ‫دكتۆر فاروق ره‌فیق به‌شێوه‌یه‌كی زۆر گشتگیرانه‌‬ ‫و نازانستیانه‌ رای خۆی ده‌ربڕی دژی پێدانی‬ ‫پێگه‌یه‌كی گونجاو به‌ ئیسالم‪ ،‬ئه‌م بۆچونه‌ی دكتۆر‬ ‫فاروق بۆچونێكی ئایدۆلۆژی الئیكی ته‌سكه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ زۆربه‌ی ده‌ستووری واڵته‌ پێشكه‌وتوو و‬ ‫دیموكراته‌كان مۆركی ئاینی پێدراوه‌‪ ،‬وه‌ك له‌ دوایی‬ ‫باسی ده‌كه‌ین‪ ،‬ئه‌م قسانه‌ی نه‌ك ته‌عبیر نییه‌ له‌‬ ‫هه‌موو عه‌لمانیه‌كانی كوردستان‪ ،‬به‌ڵكو دژی‬ ‫بیروبۆچونی خودی خۆشیه‌تی‪ ،‬بۆ نمونه‌ چه‌ند‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ه‬ ‫نووسه‌ر ‌ه عه‌لمانی ‌‬

‫ساڵێك پێش ئێستا ده‌نووسێت‪ :‬سۆفستایه‌كانی‬ ‫كورد (واته‌ رۆشنبیرانی كورد) ئیسالم و قسه‌كردن‬ ‫له‌سه‌ر ئیسالم به‌ نێچێرێكی سانا له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌و نێچیره‌ی كه‌ هه‌رچی له‌سه‌ر بڵێی دروسته‌ و‬ ‫پێویست به‌ خۆئاماده‌كردن و چوون بۆ زانكۆ و‬ ‫خوێنده‌وه‌ی كتیبه‌كان ناكا‪ ،‬پێویستی به‌ بڕوانامه‌‬ ‫نییه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی كه‌ توانیت شعرێك بنووسی‪،‬‬ ‫ده‌توانی قسه‌ له‌سه‌ر ئیسالم بكه‌یت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫جورئه‌تمان كردبا و بمانتوانیبا له‌سه‌ر ئیسالم‬ ‫قسه‌ بكه‌ین‪ ،‬ده‌مانتوانی كۆمه‌ڵێك فه‌یلسوفی‬ ‫ئیسالمی له‌وانه‌ فارابی بخه‌ینه‌ ژیر ووردبوونه‌وه‌‬ ‫له‌و شوێنه‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ سته‌مكارییه‌وه‌ هه‌یه‌‬ ‫(فاروق ره‌فیق‪ :‬سته‌مكاری‪ ،‬چابخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م ‪ 2003‬الپه‌ره‌ ‪22‬ــ‪.)23‬‬ ‫به‌اڵم به‌شێكی تر ل ‌ه عه‌لمانیی ‌ه میانڕه‌وه‌كانی‬ ‫كوردستان بۆچونێكی واقیعیانه‌تریان هه‌ی ‌ه ده‌رباره‌ی‬ ‫پێگه‌ی ئاینی ئیسالم له‌ گۆمه‌ڵگا‪ ،‬وه‌ك به‌رێز د‪.‬مه‌ریوان‬ ‫وریا قانع له‌ دوا نووسینی خۆی ده‌ڵێت‪ :‬كێشه‌ی من‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و شێواز ‌ه ل ‌ه گفتوگۆ و ڕاگۆڕكێ ده‌رباره‌ی‬ ‫عه‌لمانیه‌ت و دین ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هێشتا ب ‌ه لۆژیكی‬ ‫سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م بیرده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬گفتوگۆكان پڕن ل ‌ه‬ ‫ڕیتۆرێكی بێله‌زه‌ت‪ ،‬پڕن له‌ كڵێشه‌ی فیكریی كۆن‬ ‫و به‌سه‌رچوو‪ .‬هێشتا باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن نابێت دین‬ ‫ڕۆڵی سیاسیی هه‌بێت‪ ،‬ئه‌و بۆچونه‌ی دكتۆر مه‌ریوان‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی زانستیانه‌یه‌ و بۆچونی به‌شێكی ل ‌ه‬ ‫عه‌لمانییه‌ توندڕه‌وه‌كان هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫گرفتی فكری عه‌لمانیی ‌ه توندڕه‌وه‌كانمان ئه‌و‬ ‫بۆچونانه‌ی هودا شه‌عراویمان بیرده‌خاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫داوای فڕێدانی حیجابی ده‌كرد‪ ،‬وه‌ك ره‌مزی ئازادی‬ ‫بۆ ئافره‌تانی میسر له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م‪،‬‬ ‫وه‌ك ل ‌ه چه‌ند رۆژی رابردوو د‪.‬فاروق الی وابوو ك ‌ه‬ ‫مرۆڤ ئازاد ‌ه له‌ سفوری‪ ،‬به‌اڵم نابێت حیجاب ئازاد‬ ‫بێت چونكه‌ ئایدۆلۆژیای له‌پشته‌‪ ،‬لێر ‌ه پرسیارێك‬

‫‪41‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪42‬‬

‫دروست ده‌بێت بۆچی مرۆڤ ئازاده‌ سفور بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئازاد نییه‌ حیجاب بێت؟ ئه‌و ‌ه پیشه‌ی رژێم ‌ه‬ ‫دیكتاتۆره‌كان بوو ك ‌ه به‌زۆر حیجابیان له‌ ئافره‌ت‬ ‫قه‌ده‌غ ‌ه ده‌كرد‪ ،‬ته‌نها له‌ ساڵی ‪ 1999‬رێكخراوی‬ ‫مافی مرۆڤ (هێڵ سینكی واج) له‌ ئه‌وروپا ناڕه‌زایی‬ ‫ده‌ربڕی له‌ بێبه‌شكردنی ئافره‌ته‌ بااڵبۆشه‌كانی توركیا‬ ‫بچن بۆ حه‌ره‌می زانكۆ‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌وه‌ش كه‌ ئاین په‌یوه‌ندیه‌كی‬ ‫كه‌سییه‌‪ ،‬ئه‌م تێزه‌ كۆتایی هاتووه‌‪ ،‬وه‌ك د‪ .‬مه‌ریوان‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه سااڵنی حه‌فتای سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌و ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری كۆمه‌ڵناسانی دین وازیان له‌م‬ ‫چاوه‌ڕوانیانه‌ و له‌م شێوازه‌ له‌ ڕوانین بۆ عه‌لمانییه‌ت‬ ‫هێناوه‌‪ .‬خۆ كه‌سێكیش ئه‌و ئه‌ده‌بیاته‌ی نه‌خوێندبێته‌و ‌ه‬ ‫هه‌ر به‌ ته‌ماشاكردنێكی ساده‌ی دونیا خۆی‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫خودی ئه‌وروپا و ئه‌مریكاشه‌وه‌‪ ،‬بۆی ده‌رده‌كه‌وێت‬ ‫دین له‌ هیچ شوێنێكدا ته‌نها په‌یوه‌ندییه‌كی شه‌خسیی‬ ‫نییه‌ له‌نێوان خودا و كه‌سی ئیمانداردا‪.‬‬ ‫یه‌كسانكردنی هه‌موو ئیسالمییه‌كان به‌ داعش‪،‬‬ ‫وێناكردنی په‌رله‌مانی كوردستان وه‌ك په‌رله‌مانێكی‬ ‫پڕ داعش‪ ،‬وێناكردنی ڕه‌شنووسی ده‌ستووری هه‌رێم‬ ‫وه‌ك ده‌ستووری داعش‪ ،‬له‌سه‌رێكه‌و ‌ه دروستكردنی‬ ‫جه‌وهه‌رێكی گریمانكراو بۆ ئیسالم وه‌ك جه‌وهه‌رێكی‬ ‫داعشییانه‌‪ ،‬هه‌ڵه‌یه‌كی فیكریی و میتۆدیی و تیورییه‌‪،‬‬ ‫به‌ر له‌وه‌ی هه‌ڵه‌یه‌كی سیاسیی و به‌ تایبه‌تی ئه‌خالقیی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ئایه‌ ئه‌مانه‌ی داوای عه‌لمانییه‌ت ده‌كه‌ن عه‌لمانیبوون‬ ‫مانای باشبوون و هیومانیستبوون و شۆڕشگێڕبوون‬ ‫و دیموكراسبوون و ڕۆشنگه‌ربوون ناگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی پێیوای ‌ه یه‌كێتی و پارتی و گۆڕان عه‌لمانی نین‬ ‫و كوردستان و ناوچه‌كه‌ هێزی عه‌لمانی تێدا نییه‌‪،‬‬ ‫یان سه‌دام حوسه‌ین و شای ئێران و عه‌بدولناسر‬ ‫عه‌لمانیی نه‌بوون‪ ،‬له‌ دۆخی به‌دحاڵیبوونێكی ته‌واودا‬ ‫ده‌ژی و ده‌الله‌ت له‌و ‌ه ده‌كات نازانێت باسی چ‬

‫مه‌سه‌له‌یه‌ك و كام دیارده‌ ده‌كات‪ .‬فاشیزم و نازیزم‬ ‫هه‌ردووكیان دوو ئه‌زموونی عه‌لمانی بوون‪ ،‬هێزی‬ ‫عه‌لمانی ده‌توانێت وێرانكه‌ر بێت وه‌ك پۆڵ پۆت و‬ ‫ماو تسی تونگ وێرانكه‌ربوون‪ .‬به‌اڵم هێزی عه‌لمانی‬ ‫ده‌شتوانێت هێزێكی دیموكراس و كراو ‌ه بێت و له‌و ‌ه‬ ‫تێبگات بۆ ئه‌وه‌ی ببیت ب ‌ه هێزێكی دیموكراس‪ ،‬ته‌نها‬ ‫عه‌لمانیبوون به‌س نییه‌‪.‬‬ ‫ئێمه‌ كه‌ نه‌توانین نازیزم فاشیزم‪ ،‬ك ‌ه دوو ته‌جربه‌ی‬ ‫عه‌لمانین بیخه‌ینه‌ ملی عه‌لمانیه‌ت به‌شێوه‌یه‌كی گشتی‪،‬‬ ‫به‌هان شێوه‌ ناتوانین ئه‌زمونی داعش به‌سه‌ر هه‌موو‬ ‫شارستانیه‌تیی ئیسالمی بچه‌سپێنین‪.‬‬ ‫بۆچونی الیه‌نگرانی رۆڵگێرانی ئیسالم‬ ‫ه هه‌رێمی‬ ‫وه‌ك سه‌رچاوه‌ی یاسادانان ل ‌‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫هه‌ندێك پارت و كۆمه‌ڵه‌ و كه‌سایه‌تیی ئه‌كادیمی‬ ‫كوردی ده‌ڵێن‪ :‬پێویسته‌ رۆڵی یاسادانان بدرێت ب ‌ه‬ ‫ئیسالم ل ‌ه ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬بۆچونی‬ ‫ئه‌وان ‌ه پشتی به‌ستوه‌ به‌وه‌ی كه‌ ئیسالم ئاینی‬ ‫زۆرینه‌ی هه‌ره‌ زۆری خه‌ڵكی كوردستانه‌‪.‬‬ ‫فه‌قیه ‌ه ده‌ستووریناسه‌كان جه‌خت له‌سه‌ر هه‌ندێك‬ ‫بنه‌مای گشتیی ده‌كه‌نه‌وه‌ ل ‌ه نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوور‪،‬‬ ‫گرنگترین بنه‌ما ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌ستوور بریتی بێت ل ‌ه‬ ‫ویستی گه‌ل و بۆچون بێت ل ‌ه یه‌كده‌نگی نیشتمانی‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه پێویست ‌ه قانونی ده‌ستووری ب ‌ه بایه‌خه‌و ‌ه‬ ‫ره‌چاوی گشتگیری و واقعیبوون و ره‌هه‌ندی‬ ‫ئایند ‌ه له‌ داڕشتنی ده‌ستوور له‌به‌رچاو بگیرێت‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك به‌رجه‌سته‌یی رابردووی نه‌وه‌ته‌و ‌ه و‬ ‫ئه‌زموونی مێژووی بكات‪ ،‬رۆحی ئێستای تێدابێت‪،‬‬ ‫له‌ پێكهاته‌كانی داهاتوی ره‌نگبداته‌وه‌(‪ ،)6‬چۆن ئه‌م‬ ‫ده‌ستووره‌ ده‌ربڕی واقعی كوردستانی ده‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫داڕشتنه‌كه‌ی له‌ژێر كاریگه‌ری كۆمه‌ڵێكی ئاینی‪ ،‬یا‬ ‫عه‌لمانی توندڕه‌و‪ ،‬یا الیه‌نێكی حكومی ك ‌ه بیه‌وێت‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئامانجه‌ سیاسییه‌ كاتیه‌كانیان به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬یاخود‬ ‫كه‌مایه‌تییه‌كی ئاینی رازی بكات له‌سه‌ر حسابی‬ ‫سڕینه‌وه‌ی ناسنامه‌ی زۆرینه‌؟‬ ‫ئاشكرایه‌ زۆربه‌ی موسڵمانان و الیه‌نه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫له‌ حكومه‌تی هه‌رێم سوربوون له‌سه‌ر هه‌بوونی‬ ‫بڕگه‌یه‌ك له‌ ده‌ستووری عێراق و ده‌ستووری هه‌رێم‬ ‫بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی مافی كه‌مایه‌تییه‌كان‪ ،‬مادده‌ی‬ ‫‪ 2‬له‌ ده‌ستووری عێراقی بڕگه‌ی (ب) به‌م جۆره‌ی ‌ه‬ ‫«نابێت یاسایه‌ك ده‌رچێت پێچه‌وانه‌ی بنه‌ماكانی‬ ‫دیموكراسی بێت»‪ .‬ئه‌م برگه‌یه‌ له‌بنچینه‌دا بۆ پاراستنی‬ ‫مافی هه‌مووان دانراوه‌‪ ،‬كه‌ ئایندارنین له‌ عه‌لمانی و‬ ‫كه‌مایه‌تییه‌ ئاینییه‌كانی تر‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ هه‌مان مادد ‌ه‬ ‫ل ‌ه ‌بڕگه‌ی (ج) هاتووه‌ «نابێت یاسایه‌ك ده‌رچێت ك ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ماف و ئازادیه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان بێت كه‌ له‌م‬ ‫ده‌ستووره‌ هاتوون»‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ مادده‌ی ‪ 2‬له‌ ده‌ستووری عێراقی‬ ‫هاتوو ‌ه «ئه‌م ده‌ستووره‌ بریتییه‌ ل ‌ه ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫پاراستنی ناسنامه‌ی ئیسالمی كه‌ زۆرینه‌ی گه‌النی‬ ‫عێراقی پێكدێنێت‪ ،‬هه‌روه‌ك ده‌سته‌به‌ری سه‌رجه‌م‬ ‫مافه‌ ئاینیه‌كانی هه‌موو تاكێك ده‌كات‪ ،‬له‌ ئازادی‬ ‫بیروباوه‌ڕ و په‌یڕه‌وكردنی ئاینی وه‌ك مه‌سیحییه‌كان‪،‬‬ ‫ئێزدیه‌كان و سائیبه‌ی مه‌ندائی»‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ به‌روونی له‌ مادده‌ی ‪ 6‬ده‌ستووری هه‌رێم‬ ‫ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه‌ «ئه‌م ده‌ستووره‌ دان ده‌نێت ب ‌ه‬ ‫ناسنامه‌ی ئیسالمی زۆرینه‌ی خه‌ڵكی كوردستانی‬ ‫عێراق و رێزی ده‌گرێت‪ ،‬هه‌ر وه‌ك دانده‌نێت ب ‌ه‬ ‫سه‌رجه‌م مافه‌ ئاینییه‌كانی ئێزیدی و مه‌سیحیه‌كان و‬ ‫خه‌ڵكانی تر و رێزیان ده‌گرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌سته‌به‌ری‬ ‫ده‌كات له‌ هه‌رێمی كوردستان بۆ هه‌موو تاكێك‬ ‫ئازادی ئاینی و جێبه‌جێكردنی دروشم و په‌یڕه‌وكردنی‬ ‫سروته‌ ئاینییه‌كان»‪.‬‬ ‫له‌وكاته‌ی كه‌ وه‌فدێكی بااڵی لیژنه‌ی نووسینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستوور له‌ هه‌رێمی كوردستان سه‌‌ردانی زانا و‬

‫یاساناسی گه‌وره‌ كه‌سایه‌تیی دیاری سه‌ربه‌خۆ د‪.‬‬ ‫مسته‌فا زه‌ڵمیان كرد‪ ،‬له‌و باره‌یه‌وه‌ پرسیاری چۆنیه‌تی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ل ملمالنێی مادده‌ی ‪ 6‬ده‌ستووریان‬ ‫لێكرد‪ ،‬ل ‌ه وه‌اڵمدا گوتی‪ :‬پێویسته‌ به‌م جۆره‌ چاره‌سه‌ر‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ماده‌ی دووه‌‌م‪ :‬ئیسالم ئاینی ره‌سمی هه‌رێمی‬ ‫كوردستانی عێراقه‌‪ ،‬شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ب ‌ه سیسته‌می‬ ‫گشتیی هه‌ژمار ده‌كرێت‪ ،‬رێنادات هیچ یاسایه‌ك‬ ‫ده‌ربچێت كه‌ پێچه‌وانه‌ی بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی بێت‪.‬‬ ‫‪ 2‬ــ ده‌ستووری هه‌‌رێمی كوردستان دان ده‌نێت‬ ‫ب ‌ه ناسنامه‌ی ئاینی سه‌رجه‌م پێكهاته‌یه‌كی تری‬ ‫نامسوڵمان‪ ،‬مه‌سیحیه‌كان‪ ،‬یه‌زیدیه‌كان‪ ،‬كاكه‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك پارزێگاری ده‌كات ل ‌ه په‌یڕه‌وكردنی سروت ‌ه‬ ‫ئاینییه‌كانیان مادام پێچه‌وانه‌ی سیسته‌می گشتیی‬ ‫نییه‌(‪.)7‬‬ ‫نوێنه‌ری یه‌زیدیه‌كان له‌ لیژنه‌ی ده‌ستوور دژی ئه‌م‬ ‫ده‌سته‌واژه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت «هه‌روه‌ك پارزێگاری ده‌كات‬ ‫له‌ په‌یڕه‌وكردنی سروته‌ ئاینییه‌كانیان مادام پێچه‌وانه‌ی‬ ‫سیسته‌می گشتیی نییه‌«‪ .‬كه‌ ل ‌ه پێشنیاره‌كه‌ی د‪ .‬زه‌ڵمی‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬ره‌نگ ‌ه هه‌ندێك له‌ په‌یڕه‌وكردن و‬ ‫سروته‌ ئاینییه‌كان پێچه‌وانه‌ی سیسته‌می گشتیی بێت‬ ‫به‌ گوێره‌ی تێگه‌یشتنی مسوڵمانان‪ ،‬له‌كاتی روودانی‬ ‫ناكۆكی له‌و جۆره‌ دۆسییه‌كه‌ ئاڕاسته‌ی الیه‌نی‬ ‫په‌یوه‌ندیدار ده‌كرێت له‌ دادگای فیدڕاڵی به‌غدا‪ ،‬یاخود‬ ‫دادگای بااڵی ده‌ستووری بۆ پێكدێت له‌ كوردستان بۆ‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كێش ‌ه ناكۆكانه‌‪.‬‬ ‫زانراویش ‌ه كه‌ كۆمه‌ڵگای ئه‌وروپی و ئه‌مریكی‬ ‫هه‌ڵساون ب ‌ه دانانی سنوور بۆ په‌یڕه‌وكردنی ئازادیه‌كان‬ ‫و ده‌ربڕینی ره‌ئی‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك كارنه‌كاته‌ سه‌ر‬ ‫سیسته‌می گشتیی‪ ،‬بۆ نموون ‌ه مۆڵه‌تی خۆپیشاندان‬ ‫پێویسته‌ نه‌بێته‌ هۆی گرتنی رێگا گشتییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ هه‌موو واڵتانی ئه‌وروپی و ئه‌مریكای باكور رێگا‬ ‫ناده‌ن ده‌نگی مایكره‌فۆنی مزگه‌وته‌كان بچێته‌ ده‌ره‌وه‌‪،‬‬

‫‪43‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪44‬‬

‫له‌گه‌اڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م قه‌ده‌غه‌كردن ‌ه زه‌نگی كه‌نیسه‌كان‬ ‫ناگرێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‌ رۆژانی یه‌كشه‌ممه‌ و بۆنه‌ گشتییه‌كان‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬مافی مسوڵمانان نییه‌ ره‌خنه‌ بگرن‪،‬‬ ‫چونك ‌ه پێوه‌ره‌ گشتییه‌كان له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی حاكم‬ ‫دیاریده‌كرێت‪ ،‬كه‌ زۆرینه‌یان مه‌سیحین‪ ،‬دیموكراسی‬ ‫نییه‌ ك ‌ه رێژه‌ی ‪ %2‬ناموسڵمانه‌ كورده‌كان هه‌ڵبستن‬ ‫به‌ دیاریكردنی پێوه‌ره‌كانی سیسته‌می گشتیی ل ‌ه‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ بانگه‌شه‌ی الدانی مادده‌ی ‪6‬‬ ‫ده‌كه‌ن ل ‌ه ده‌ستووری هه‌رێم‪ ،‬بێئاگان له‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫كوردستان كیانێكی سه‌ربه‌خۆی نییه‌ له‌ رووی یاسایی‬ ‫به‌ گوێره‌ی یاسای نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬به‌ڵكو پێویسته‌ بڕگ ‌ه‬ ‫و به‌نده‌ قانونیه‌كانی ده‌رهاویشته‌ی ده‌ستووری‬ ‫فیدڕاڵی بێت‪ ،‬مافی هه‌ر تاك و الیه‌نێكه‌ ل ‌ه عێراق‪،‬‬ ‫یان له‌ هه‌رێم له‌ داهاتوو تانه‌ له‌ هه‌ر بڕیارێكی هه‌رێم‬ ‫بدات‪ ،‬ك ‌ه پێچه‌وانه‌ی ده‌ستووری فیدراڵی بێت‪.‬‬ ‫به‌كرده‌یی هه‌ندێك الیه‌ن هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان كرد‬ ‫كه‌ په‌نا بۆ دادگای فیدراڵی ده‌به‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر مادده‌ی ‪6‬‬ ‫البرێت كه‌ له‌الیه‌ن په‌رله‌مان له‌ساڵی ‪ 2006‬داڕێژراوه‌‪،‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 2009‬هه‌مواركراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش شتێكی ئاشنایه‌ له‌ هه‌موو ده‌ستوور ‌ه‬ ‫فیدراڵیه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ك ل ‌ه ده‌ستووری ئه‌وروپی‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬رێگا نادرێت به‌هیچ حكومه‌تێكی ئه‌ندام‬ ‫له‌ یه‌كێتی ئه‌وروپا یاسایه‌ك دانێت پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ده‌ستووری یه‌كێتی ئه‌وروپا بێت‪ ،‬به‌ هه‌مان شێو ‌ه ئه‌م‬ ‫ده‌قه‌ له‌ ده‌ستووره‌كانی تایبه‌ت به‌ یه‌كێتی ئه‌وروپا‬ ‫و ئه‌ڵمانیا هه‌یه‌‪ ،‬له‌راستیدا ده‌ستووری عێراقی ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 2005‬له‌ الیه‌ن باشترین ده‌ستوورناسانی‬ ‫ئه‌مریكی وه‌ك تۆماس فریدمان و زانایانی عێراقی‬ ‫به‌ ئاراسته‌جیاوازه‌كان نووسرایه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك‬ ‫كوردیش رۆڵی به‌رچاوی هه‌بوو له‌ نووسینه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫ده‌ستووره‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌ نووسه‌رانی كورد پێیانوایه‌ ئاماژ ‌ه‬

‫ده‌ستووری تازه‌ی تونسی‬ ‫ه دوای شۆرشی‬ ‫ك‌‬ ‫دیموكراسی دانراوه‌‪ ،‬جه‌خت‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی‬ ‫ئیسالم وه‌ك سه‌رچاوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌كی یاسادانان ده‌كات‬ ‫ه تونس‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ل‌‬ ‫ره‌چاوی ئازادیه‌كان كراوه‌‪.‬‬

‫نه‌كردن ب ‌ه ئیسالم له‌ ده‌ستووردا‪ ،‬تاك ‌ه زه‌مان ‌ه بۆ‬ ‫نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوورێكی مه‌ده‌نی‪ ،‬چونكه‌ ده‌بێت ‌ه‬ ‫هۆكاری جیاكردنه‌وه‌ی دین له‌ ده‌وڵه‌ت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه‬ ‫تێڕوانینێكی ئایدۆلۆجی و روكه‌شانه‌یه‌‪ ،‬یارمه‌تیشمان‬ ‫نادان له‌سه‌ر تێگه‌یشتن له‌ واقع‪ ،‬ئه‌و بۆچون ‌ه هیچ‬ ‫شتێك پاڵپشتی ناكات‪ ،‬ته‌نانه‌ت واقیعی زۆربه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگا دیموكراسییه‌كانی رۆژئاواش‪.‬‬ ‫زۆرێك له‌ تیۆرستانی عه‌لمانی جگه‌ ل ‌ه كورد‪،‬‬ ‫هه‌وڵده‌ده‌ن هاوسه‌نگی دروست بكه‌ن ل ‌ه نێوان فكری‬ ‫علمانی و بااڵده‌ستی فكری ئاینی له‌ كۆمه‌ڵگاكانیان‪،‬‬ ‫یاخود ب ‌ه بۆچونێكی تر بڵیین خستنه‌رووی (عه‌لمانیه‌تی‬ ‫پاژه‌یی‪ -‬جوزئی) ك ‌ه بریتیه‌ ل ‌ه جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫ژیانی حزبی ل ‌ه بنه‌ما ئاینییه‌كان كه‌ له‌ هه‌مان كات‬ ‫سوودیان له‌و ینه‌ما ئاینییانه‌ وه‌رگرتوو ‌ه و كردویانن‬ ‫به‌ په‌رژینێكی گشتیی بۆ كۆمه‌ڵگاكانیان له‌ هه‌ردوو‬ ‫رووی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئه‌خالقی‪.‬‬ ‫به‌هێزترین دیموكراسی له‌ جیهان رێگرنه‌بووه‌ ل ‌ه‬ ‫هیچ ئاراسته‌یه‌ك كه‌ حزبی له‌سه‌ر دامه‌زرابێت ل ‌ه‬ ‫بنه‌ماكانی دیموكراسی‪ ،‬ده‌كرێت كۆمه‌ڵێكی زۆر ل ‌ه‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫خه‌ڵكی دیندار ل ‌ه ده‌وری فكره‌ی عه‌لمانیه‌تی جوزئی‬ ‫كۆببنه‌وه‌‪ ،‬به‌گوێره‌ی قسه‌ی بیرمه‌ندی گه‌ور ‌ه د‪.‬‬ ‫عه‌بدولوه‌هاب ئه‌لمه‌سیری عه‌لمانیه‌تی جوزئی ك ‌ه‬ ‫سیسته‌مێكی مه‌ده‌نییه‌ نزیكترین عه‌لمانیه‌ته‌ له‌ په‌یڕه‌وی‬ ‫ئیسالمی له‌ مێژوودا‪ .‬سه‌باره‌ت به‌ عه‌لمانیه‌تی گشتگیر‬ ‫كه‌ بانگه‌ش ‌ه بۆ بزوووتنه‌وه‌ی السیزمی فه‌ره‌نسی و‬ ‫عه‌لمانیه‌تی ماركیسی و بزوتنه‌وه‌ی كه‌مالی توركی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬رێك به‌رهه‌ڵستی ئاین ده‌كات و به‌هه‌مه‌الیه‌نی‬ ‫خۆی بانگه‌شه‌ی ئاینێكی نوێ ده‌كات‪.‬‬ ‫خواڵێخۆشبوو مه‌ال مسته‌فا بارزانی یه‌كێك بوو‬ ‫له‌و كه‌سانه‌ی كه‌ بڕوای به‌ عه‌لمانیه‌تی جوزئی هه‌بوو‬ ‫له‌میانه‌ی دامه‌زراندنی پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫وه‌ك پارتێكی عه‌لمانی‪ ،‬له‌ هه‌مان كات رۆڵێكی‬ ‫به‌رچاوی دابوو ‌ه ئیسالم و زانایانی ئاینی بۆ كاركردن‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌ی بزووتنه‌وه‌ی كوردایه‌تی و كۆمه‌ڵگای‬ ‫كوردی‪ ،‬هه‌میشه‌ ئامۆژگاری كادیرانی حزبه‌كه‌ی‬ ‫ده‌كرد له‌ به‌رێوه‌بردنی ناوچه‌ ئازادكراوه‌كان ل ‌ه‬ ‫‪1961‬تا ‪ 1975‬ل ‌ه شۆڕشی ئه‌یلول كه‌ پابه‌ند بن ب ‌ه‬ ‫ئیسالمه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ وایكرد كه‌ له‌سه‌رده‌می بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫كوردایه‌تی به‌ رێبه‌رایه‌تی بارزانی ئه‌حزابی ئیسالمی‬ ‫ده‌رنه‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫بانگه‌واز بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای كوردی مۆركی‬ ‫ئیسالمی دابڕنێت و ڕایبگه‌یه‌نێت كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫بێدینه‌‪ ،‬یاخود كه‌مایه‌تییه‌كی ئاینی یا فكری و سیاسی‬ ‫بیه‌وێت كۆمه‌ڵگای كوردی مۆركێكی تری پێبدات ل ‌ه‬ ‫بری مۆركی ئیسالمی گشتیی‪ ،‬بانگه‌وازێكی هه‌ڵه‌یه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌م بانگه‌وازه‌ له‌ كۆمه‌ڵگا مسوڵمانه‌كانی‬ ‫دراوسێی كوردستان به‌رهه‌می نه‌بوو ‌ه و شكستی‬ ‫هێناوه‌‪ ،‬ئه‌زموونی كه‌مالی ل ‌ه توركیا و به‌هله‌وی ل ‌ه‬ ‫ئێران‪ ،‬بورگێبه‌ ل ‌ه تونس نموونه‌ی زیندون‪ ،‬كه‌ پڕ ب ‌ه‬ ‫گه‌روویان پاڵپشتی له‌و بۆچونه‌ ده‌كه‌ن(‪.)8‬‬ ‫ئه‌و هه‌واڵنه‌ كۆمه‌ڵگای كوردی رووبه‌ڕووی‬ ‫جه‌مسه‌رگیری توند ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ك رق و كین ‌ه‬

‫دروست ده‌كات له‌ نێوان زۆرینه‌ و كه‌مینه‌ی كۆمه‌ڵگا‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ئه‌زموونی رۆژئاوا فێری پێكه‌وه‌ژیانی‬ ‫ئاشتیان ‌ه بین له‌ نێوان ئاین و عه‌لمانیه‌ت‪( ،‬ئه‌لفرید‬ ‫ئیستیفان) نووسه‌ری ئه‌مریكی و پسپۆری عه‌لمانیه‌ت‬ ‫تیۆرێكی تایبه‌ت ل ‌ه رۆڵی سیاسه‌تی ئاینی ده‌خات ‌ه‬ ‫روو بۆ به‌هێزكردنی دیموركراسی‪ ،‬ناوی ناو ‌ه تیۆری‬ ‫(لێبورده‌ی ئاڵوگۆڕ)‪ ،‬له‌سه‌ر بنه‌ماكانی ئه‌م تیۆر ‌ه‬ ‫پێویست ناكات ده‌زگا ئاینییه‌كان هیچ ده‌سه‌اڵتێكیان‬ ‫هه‌بێت بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و یاسایانه‌ی ك ‌ه‬ ‫ده‌زگا دیموكراتی ‌ه هه‌ڵبژێردراوه‌كان دایده‌رێژن‪ ،‬به‌و‬ ‫مه‌رجه‌ی كه‌ پێچه‌وانه‌ی بنه‌ما نه‌گۆڕ ‌ه نیشتیمانیه‌كان‬ ‫و ده‌ستوور نه‌بن‪.‬‬ ‫ئه‌و تیۆره‌ رێگا به‌ ده‌زگا ئاینییه‌كان ده‌دات‬ ‫هێزێك دروست بكه‌ن وه‌ك پاڵه‌په‌ستۆ له‌سه‌ر‬ ‫ده‌زگا سه‌ربه‌خۆكان‪ ،‬كه‌ پارێزگاری له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ‌ه‬ ‫ئاینییه‌كانی كۆمه‌ڵگا بكه‌ن‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌ی زۆر ل ‌ه‬ ‫ئه‌كادیمیه‌كانی رۆژئاوا‪ ،‬كه‌ پێیانوای ‌ه دیموكراسی‬ ‫له‌ غه‌یری ئه‌وروپا نه‌چه‌سپاوه‌‪ ،‬ئه‌وكاته‌ نه‌بێت‬ ‫كه‌ جیاوازی ته‌واو له‌نێوان كه‌نیسه‌ و ده‌وڵه‌ت‬ ‫كراوه‌‪ ،‬ئه‌لفری ئیستیفان پێیوایه‌ ئه‌م تیۆره‌ خاوه‌نی‬ ‫نه‌زعه‌یه‌كی ئه‌وروپی نابابه‌تیانه‌یه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ راستیه‌كانی‬ ‫واقیع تێكده‌گیرێت‪ ،‬هه‌روه‌ك بڕوای وایه‌ ك ‌ه بابه‌تی‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی ئاین ل ‌ه ده‌وڵه‌ت سه‌رناگرێت مه‌گه‌ر‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی پاژه‌ی‪-‬جزئی نه‌بێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌ زۆرێك‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگاكانی دیموكراتی‪ ،‬وه‌ك یه‌كێتی ئه‌وروپا‪.‬‬ ‫ئه‌م نووسه‌ره‌ ده‌ڵێت «زۆرێك له‌ واڵتانی ئه‌وروپا‬ ‫كه‌نیسه‌یان هه‌یه‌ كه‌ ده‌ست له‌ كرۆكی پرۆسه‌ی‬ ‫سیاسی و دیموكراتی وه‌رده‌دات»‪.‬‬ ‫ئیستیفان هه‌ندێك به‌ندی ده‌ستووره‌كانی یه‌كێتی‬ ‫ئه‌وروپا وه‌ك نموونه‌ ده‌خاته‌ ڕوو‪ ،‬هه‌موو واڵتانی‬ ‫ئه‌سكه‌نده‌نافی ئه‌ندام له‌ یه‌كێتی ئه‌وروپا كه‌نیسه‌ی‬ ‫لۆسه‌ریان هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و كه‌نیسانه‌ كاریگه‌ری روونیان‬ ‫هه‌یه‌ له‌ حكومه‌ت و خاوه‌نبڕیارن له‌ سه‌ر هه‌ردوو‬

‫‪45‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪46‬‬

‫ئاساتی یاسادان و جێبه‌جێكردن‪ ،‬بۆ نموونه‌ ل ‌ه‬ ‫مادده‌ی ‪ 2‬له‌ ده‌ستووری نه‌رویج هاتووه‌ كه‌ تاك ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ ئه‌ندام نیبه‌ له‌ یه‌كێتی ئه‌وروپا «ئاینی‬ ‫ئینجیلی لۆسه‌ری ئاینی ره‌سمی واڵته‌‪ ،‬پێویست ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر هاونشتیمانیانی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ مندااڵنیان له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای ئه‌م بیروباوه‌ڕه‌ په‌روه‌ده‌ بكه‌ن»‪ .‬له‌ مادده‌ی‬ ‫چوار هاتووه‌ «پێویسته‌ پاشا له‌ په‌یڕه‌وانی كه‌نیسه‌ی‬ ‫ئینجیلی لۆسه‌ری بێت»‪.‬‬ ‫له‌ ده‌ستووری دانیماركی هاتووه‌ «كه‌نیسه‌ی‬ ‫ئینجیلی لۆسه‌ری كه‌نیسه‌ی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫له‌ دانیمارك‪ ،‬به‌م جۆره‌ش یارمه‌تی له‌ ده‌وڵه‌ت‬ ‫وه‌رده‌گرێت»‪ .‬ده‌ستوور ده‌وڵه‌ت قه‌ده‌غ ‌ه ناكات‬ ‫یارمه‌تی ئاینه‌كانی تریش بدات‪ ،‬به‌اڵم ته‌نها كه‌نیسه‌ی‬ ‫ئینجلیی لۆسه‌ری بۆچون ده‌كات ل ‌ه ئاینی فه‌رمی‬ ‫واڵت‪ ،‬ك ‌ه ده‌ستوور دیاریكردووه‌ ك ‌ه ده‌بێت سه‌رۆك‬ ‫یان پاشا له‌ په‌یره‌وكارانی كه‌نیسه‌ی ئینجیلی لۆسه‌ری‬ ‫بن‪ ،‬هه‌روه‌ها مادده‌یه‌ك له‌ ده‌ستوور هه‌یه‌ كه‌ جه‌خت‬ ‫له‌سه‌ر ده‌سته‌به‌ركردنی ئازادی ئاینیش ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ده‌ستووری ئایسله‌ندی هاتووه‌ «كه‌نیسه‌ی‬ ‫ئینجیلی لۆسه‌ری كه‌نیسه‌ی ره‌سمی ده‌وڵه‌ته‌ ل ‌ه‬ ‫ئایسله‌ندا»‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌و پارێزگاریه‌ ده‌كرێت‬ ‫ب ‌ه یاسا ره‌تبكرێنه‌وه‌ (به‌بێ‌ گۆنكاری له‌ده‌ستوور)‬ ‫هه‌روه‌ها پارێزگاری له‌ ئازادی ئاین ده‌كات‪ ،‬چه‌ند‬ ‫قانونێك هه‌یه‌ كه‌ له‌الیه‌ن حكومه‌تی به‌ریتانی و‬ ‫ئه‌نجومه‌نی گشتیی ده‌رچووه‌ جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ده‌بێت پادشا شوێنكه‌وته‌ی كه‌نیسه‌ی‬ ‫ئینجیلی به‌ریتانی بێت‪ .‬بڕیاڕێكی راشكاوانه‌ هه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ په‌یڕه‌وانی كه‌نیسه‌ی كاسۆلیكی ناتوانن كورسی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایی به‌ریتانی وه‌ربگرن‪ ،‬له‌ راستیدا پادشا‬ ‫به‌ سه‌رۆكی كه‌نیسه‌ی ئینجیلی به‌ریتانیا داده‌نرێت‪،‬‬ ‫له‌ مادده‌ی ‪3‬ی ده‌ستووری یۆنانی هاتووه‌‪ ،‬ك ‌ه ئاینی‬ ‫ئه‌رسۆدكسی رۆژهه‌اڵتی‪ ،‬ئاینی ره‌سمی ده‌وڵه‌ته‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك له‌و مادده‌یه‌ جه‌ختكراوه‌ته‌وه‌ له‌سه‌ر‬

‫قه‌ده‌غه‌كردنی سوكایه‌تیكردن به‌ ئاینی ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك هه‌ر الیه‌نێك سه‌رپێچی ئه‌و مادده‌ی ‌ه‬ ‫بكات رووبه‌ڕووی لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی ده‌بێت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫مادده‌ی ‪ 16‬له‌ ده‌ستووری ئیسپانیا هاتوو ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫الیه‌نه‌كانی حكومه‌ت و سه‌رجه‌م ده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ره‌چاوی كه‌نیسه‌ی كاسۆلیكی و ئاینی ره‌سمی واڵت‬ ‫و ئاینه‌كانی تر بكه‌ن ل ‌ه واڵتدا(‪.)9‬‬ ‫هه‌وه‌ك له‌ هۆڵه‌ندا و نه‌مسا و ئه‌ڵمانیا و كه‌نه‌دا‬ ‫ده‌ستوور حكومه‌ت پابه‌ند ده‌كات كه‌ ره‌چاوی فێكردنی‬ ‫ئاین بكرێت له‌ قوتابخانه‌ تایبه‌تییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ك واڵت ‌ه‬ ‫ئه‌وروپیه‌كانی وه‌ك ئه‌ڵمانیا و نه‌مسا و ئیتاڵیا و‬ ‫به‌لچیكا و هۆڵه‌ندا راهاتوون له‌سه‌ر فه‌رمانڕه‌وایه‌تی‬ ‫پارته‌ مه‌سیحیه‌كان‪ .‬تاكه‌ ده‌وڵه‌تی ئه‌وروپی كه‌ ب ‌ه‬ ‫راشكاوی رێگای گرتبێت له‌ دامه‌زراندنی پارتی ئاینی‬ ‫پرتوگاله‌(‪ .)10‬ئه‌م دیارده‌ی ‌ه ته‌نها په‌یوه‌ست نییه‌ ب ‌ه‬ ‫واڵتانی رۆژئاوا‪ ،‬به‌ڵكو دیارده‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تییه‌‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی واڵتانی ئاسیاشی گرتۆته‌وه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ ل ‌ه‬ ‫مادده‌ی ‪ 7‬ل ‌ه ده‌ستووری ئیماراتی عه‌ره‌بی ده‌ڵێت‬ ‫«ئیسالم ئاینی ره‌سمی واڵته‌«‪ ،‬شه‌ریعه‌تی ئیسالمیشی‬ ‫دیاریكردووه‌ وه‌ك سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی یاسادان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك له‌ مادده‌ی (‪ )1‬ل ‌ه ده‌ستووری مالیزیا هاتوو ‌ه‬ ‫«ئاینی ئیسالم ئاینی ره‌سمی ده‌وڵه‌ته‌‪ ،‬به‌اڵم ئاینه‌كانی‬ ‫تر بۆیان هه‌یه‌ ك ‌ه په‌یڕه‌وی له‌ سروته‌كانی خۆیان‬ ‫بكه‌ن به‌ ئاشتی له‌ هه‌ر شوێنێكی واڵت بێت»‪ .‬ئازادی‬ ‫ئاینی پارێزراوه‌ به‌پێی مادده‌ی یانزه‌‪.‬‬ ‫له‌ به‌شی ‪ 9‬ده‌ستووری ‪2007‬ی تایله‌ند هاتوو‬ ‫«پادشا ده‌بێت بوزی بێت‪ ،‬هاوكار بێت بۆ ئاینه‌كان»‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش له‌ماده‌ی ‪ 37‬هاتوو ‌ه ك ‌ه «هه‌موو‬ ‫كه‌سێك بۆی هه‌یه‌ به‌ ئازادیه‌كی ته‌واو ئاینی خۆی‬ ‫دیاری بكات»‪ ،‬له‌ دیباجه‌ی ده‌ستوی ئه‌نده‌نوسیا‬ ‫هاتووه‌ «ده‌وڵه‌ت خاوه‌ن سه‌ره‌وه‌ریه‌ له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌ماكانی بڕوابون به‌ یه‌ك خوا»‪ .‬له‌ مادده‌ی ‪28‬‬ ‫زامنی ئازادی ئاینی كراوه‌‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی (جۆناسان فۆكس)ی لێكۆڵه‌ری‬ ‫به‌توانای ئه‌مریكی هه‌ڵساوه‌ به‌ ئاماده‌كردنی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مه‌یدانی‪ ،‬كه‌ به‌راوردی كردووه‌ ل ‌ه‬ ‫نێوان واڵتانی ئه‌وروپا له‌گه‌ڵ ‪ 153‬واڵتی تر له‌باره‌ی‬ ‫پرسی جیاكردنه‌وه‌ی ئاین له‌ ده‌سه‌اڵت له‌ نێوان ساڵی‬ ‫‪ 1990‬تا ‪ .2000‬لێكۆڵه‌ر پشتی به‌و لێكۆڵینه‌وان ‌ه‬ ‫به‌ستوه‌ كه‌ ئاماره‌كانی كه‌نیس ‌ه و ده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ئه‌نجامیان داوه‌‪ ،‬ده‌ره‌نجام گه‌یشتووه‌ به‌و راستیه‌ی‬ ‫كه‌ نه‌زعه‌یه‌كی روون هه‌یه‌ له‌ تێكرای ئه‌و واڵتانه‌ی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر كردوون‪ ،‬كه‌ به‌رزبونه‌وه‌ی‬ ‫كاریگه‌ری تاكه‌كان و ده‌زگا فه‌رمیه‌ حكومیه‌كان‬ ‫ب ‌ه ده‌زگا ئاینیه‌كان نیشان ده‌دات‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫ئه‌و كاریگه‌ربوونه‌ له‌ ساڵی ‪ 2000‬زیاتره‌ له‌ ساڵی‬ ‫‪ ،1990‬ئه‌مه‌ش رێك پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی زۆربه‌ی‬ ‫نووسه‌ره‌كانه‌(‪.)11‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی رۆناڵد ریگان و جۆرج بۆشی باوك‬ ‫و جۆرج بۆشی كوڕ بۆ پۆستی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا‬ ‫به‌ پاڵپشتی بزووتنه‌وی توندڕه‌وی ئینجیلی ئسولی‬ ‫ناسراو به‌ (زۆینه‌ی ئه‌خالقی) بوو‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش جه‌خت‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و بۆچونه‌ی جۆنان فۆكس ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌ نووسه‌رانی كورد ئاماژه‌ به‌و ‌ه ده‌كه‌ن‬ ‫ك ‌ه ده‌ستووری ئه‌مریكی نموونه‌ی ده‌ستووری‬ ‫عه‌لمانی و مه‌ده‌نییه‌ و پێویسته‌ بیكه‌ین ‌ه پێشه‌نگ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خوێنده‌وه‌یه‌كی قوڵ بۆ ئه‌و ده‌ستووره‌ پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئه‌و تێڕوانینه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێكی تر پێیان وایه‌ ده‌ستووری ئه‌مریكی‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی ئیلحادییه‌‪ ،‬له‌وه‌ی كه‌ ئاماژه‌ی ب ‌ه ئاین‬ ‫نه‌كردووه‌‪ ،‬یاخود ئاماژه‌ به‌ خوای گه‌وره‌ نه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ راستیدا ئه‌وه‌ی نادیاره‌ باوكانی دامه‌زرێنه‌ری‬ ‫ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی دینداربوون‪ ،‬به‌اڵم به‌ ئه‌نقه‌ست‬ ‫ئاماژه‌یان به‌ ئاین نه‌كردووه‌ به‌ ئاشكرا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫توشی كێشه‌ی مه‌زهه‌بی نه‌بن‪ ،‬چونكه‌ كۆمه‌ڵگای‬ ‫ئه‌مریكی له‌رووی مه‌زهه‌بیه‌وه‌ یه‌كگرتوو نییه‌‪.‬‬

‫پرسێكی تری گرنگ هه‌یه‌ كه‌ پێویست ‌ه به‌ هه‌ند‬ ‫وه‌ربگیرێت ئه‌ویش وشه‌ی (الله) له‌ دیباجه‌ی‬ ‫ده‌ستووری ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‬ ‫نه‌نوسراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئاماژه‌ی بۆ كراوه‌ ل ‌ه تێكرای‬ ‫ده‌ستووری ویالیه‌ته‌كانی‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك له‌ ده‌ستووری‬ ‫‪ 50‬والیه‌تی ئه‌مریكی ئاماژه‌ به‌وشه‌ی (الله) كراوه‌(‪.)12‬‬ ‫پرۆفیسۆر (لیوس ئه‌كیۆن) شاره‌زا ل ‌ه قانونی‬ ‫ده‌ستووری و جێگری نوێنه‌ری تایبه‌تی (بان كی‬ ‫مۆن) سكرتێری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ل ‌ه لیبریا‬ ‫و رواندا و كۆسۆڤۆ‪ ،‬له‌ باره‌ی نووسینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستووری كۆمه‌ڵگا فره‌ئاینه‌كان ده‌ڵێت «هه‌ڵه‌یه‌كی‬ ‫كوشنده‌ی ‌ه نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوور بدرێت ب ‌ه گروپێكی‬ ‫دیاركراوی داڕنراو له‌ واقیعی گه‌له‌كه‌یان»‪ ،‬ئه‌كیۆن‬ ‫ده‌شڵێت « ویستێك هه‌ی ‌ه له‌ ئه‌زموونی ئه‌و گه‌الن ‌ه‬ ‫ئادابی گه‌ل و به‌ها مه‌عریفی و ئاینیه‌كانیان پشتگوێ‬ ‫بخه‌ن‪ ،‬سه‌رنجام زۆربه‌ی كات ده‌ستووره‌كانیان‬ ‫ده‌بن ‌ه هه‌ڵگری كۆمه‌ڵێك قه‌یران ك ‌ه تووشی پێكدادان‬ ‫ده‌بێت له‌گه‌ل كیانی گه‌ل(‪.)13‬‬ ‫بۆیه‌ كارێكی مه‌ترسیدار ‌ه لیژنه‌ی بااڵی‬ ‫نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری له‌ هه‌رێم بكه‌وێت ‌ه ژێر‬ ‫كاریگه‌ری نوخبه‌یه‌كی عه‌لمانی‪ ،‬كه‌ ده‌یه‌وێت ل ‌ه‬ ‫میانه‌ی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوور جه‌نگی داڕنینی‬ ‫ئیسالم بكات‪ ،‬ب ‌ه به‌رزكردنه‌وه‌ی دروشمگه‌لێكی‬ ‫وه‌ك مه‌ده‌نی و مافی كه‌مایه‌تیه‌كان‪ .‬ئاشكرایه‌ ك ‌ه‬ ‫كه‌مایه‌تییه‌كانی كوردستان به‌ درێژای سه‌دان ساڵ‬ ‫ل ‌ه نێوان كورده‌كان له‌ كوردستان ژیاون‪ ،‬هه‌روه‌ك‬ ‫مێژووی كورد هیچ هه‌وڵێكی به‌خۆیه‌وه‌ نه‌بینیوو ‌ه بۆ‬ ‫تواندنه‌وه‌ی ناسنامه‌ی ئاینیان‪ ،‬هه‌روه‌ك پێكهاته‌ی‬ ‫ئه‌مڕۆی ئاینی كوردستان باشترین به‌ڵگه‌ی شارستانی‬ ‫و مێژووییه‌ كه‌ سه‌لمێنه‌ری سروشتی لێبورده‌یی‬ ‫زۆرینه‌ی مسوڵمانانه‌‪ .‬ل ‌ه رابردوو هیچ ده‌ستوورێكی‬ ‫عه‌لمانی بوونی نه‌بووه‌ له‌ كۆمه‌ڵگای كوردستانی بۆ‬ ‫پارێزگاریكردن له‌و كه‌مایه‌تیانه‌‪ .‬لێبورده‌یی زۆرینه‌ی‬

‫‪47‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪48‬‬

‫مسوڵمانان باشترین تاكه‌ پارێزگاریی بوو بۆ ئازادی ‌ه‬ ‫ئاینیه‌كیان‪ ،‬له‌ داهاتووش هه‌روه‌ها ده‌بێت‪.‬‬ ‫ده‌كرێت سود وه‌ربگرین له‌ تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫گه‌النی تازه‌ ئاشنا به‌ دیموكراسی له‌ نووسینه‌وه‌یی‬ ‫ده‌ستووری هه‌رێم‪ .‬لێره‌دا هه‌ر بۆ نموون ‌ه ئاماژ ‌ه‬ ‫به‌ ئه‌زموونی تونس و میسر ده‌كه‌ین‪ ،‬كه‌ چه‌ند‬ ‫نموونه‌یه‌كن له‌ ژینگه‌ ژیاریه‌ هاوشێوه‌كانی ژینگه‌ی‬ ‫ئێمه‌یه‌‪.‬‬ ‫ده‌ستووری تازه‌ی تونسی كه‌ دوای شۆرشی‬ ‫دیموكراسی دانراوه‌‪ ،‬جه‌خت له‌سه‌ر بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی‬ ‫ئیسالم وه‌ك سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی یاسادانان ده‌كات‬ ‫له‌ تونس‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ره‌چاوی ئازادیه‌كان كراوه‌‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ په‌یماننامه‌ نوێوده‌وڵه‌تیه‌كان هاتووه‌‪ ،‬به‌ر ل ‌ه‬ ‫هه‌مو شتێك ده‌ستوورێكی مه‌ده‌نی ته‌وافوقی بوو‬ ‫وه‌ك له‌ خواره‌وه‌ روونكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ناوی خوای په‌خشند ‌ه و میهره‌بان‪:‬‬ ‫رێخۆشكردن‬ ‫ئیمه‌ی ئه‌ندامانی گه‌لی تونسی‪ ،‬ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی هه‌ڵبژێردراو‪ ،‬له‌ ژێر‬ ‫مافی شۆرشی رێز و ئازادی و دادپه‌روه‌ری‪.‬‬ ‫شانازی به‌ به‌رخودانی گه‌له‌كه‌مان ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫وه‌ك وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌ك بۆ ئامانجه‌كانی شۆڕش‪،‬‬ ‫كه‌ بووه‌ داستانی ئازادی له‌ داگیركاری و‬ ‫سته‌مكاری‪ ،‬هه‌روه‌ك بووه‌ هۆی ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫سه‌ركه‌وتنی ئیراده‌یی ئازادی‪ ،‬وه‌ك وه‌فایه‌ك‬ ‫بۆ شه‌هیدان و قوربانیدانی نه‌وه‌ یه‌ك له‌ دوای‬ ‫یه‌كه‌كان‪ ،‬له‌ پێناو كۆتایهێنان به‌ سته‌م و گه‌نده‌ڵی‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر بنچینه‌ی بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی شه‌ریعه‌ت‬ ‫و ئامانجه‌ به‌رزه‌كانی كرانه‌وه‌ و دادپه‌روه‌ری‬ ‫و به‌ها به‌رزه‌كانی مرۆڤایه‌تی‪ ،‬به‌هه‌ڵێنجان له‌و‬ ‫شارستانیه‌ته‌ی گه‌لی تونسی و قۆناغه‌كانی مێژوو‬ ‫له‌ بزووتنه‌وه‌ی چاكسازی به‌ پاڵپشت بۆ ناسنامه‌ی‬

‫كارێكی مه‌ترسیدار ‌ه‬ ‫لیژنه‌ی بااڵی نووسینه‌وه‌ی‬ ‫ه هه‌رێم‬ ‫ده‌ستووری ل ‌‬ ‫ه ژێر كاریگه‌ری‬ ‫بكه‌وێت ‌‬ ‫نوخبه‌یه‌كی عه‌لمانی‬

‫عه‌ره‌بی ئیسالمی‪ ،‬ده‌ستكه‌وته‌كانی شارستانیه‌تی‬ ‫مرۆڤایه‌تی گشتی ده‌ستگرتن به‌ به‌ده‌ستهاتوه‌‬ ‫نیشتیمانیه‌كان‪ .‬له‌پێناو دروستكردنی سیسته‌مێكی‬ ‫كۆماری دیموكراسی هاوبه‌ش‪ ،‬كه‌ تیایدا ده‌وڵه‌تی‬ ‫مه‌ده‌نی بیناكرابێت له‌سه‌ر بنه‌مای دامه‌زراوه‌یی‪،‬‬ ‫كه‌ تیایدا ده‌سته‌به‌ری ده‌سه‌اڵت بكرێت بۆ گه‌ل‬ ‫له‌ سه‌ر بنه‌مای ده‌ستاوده‌ستكردنی ئاشتیانه‌ و‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان به‌شێوه‌یه‌كی هاوسه‌نگ‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای رێكخستنی وه‌ستاو له‌سه‌ر فره‌یی و‬ ‫بێالیه‌نی له‌ به‌رێوبردن و حكومه‌تێكی رێنیشانده‌ر‬ ‫و هه‌ڵبژاردنی ئازاد‪ ،‬كه‌ ده‌بێته‌ بناغه‌ی پاڵنه‌ری‬ ‫سیاسی‪ ،‬كه‌ له‌ رێیه‌وه‌ فه‌رمانه‌روایی له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫رێزگرتن له‌ ئیراده‌ی مافه‌كانی مرۆڤ و سه‌روه‌ری‬ ‫یاسا و سه‌ربه‌خۆیی دادگا و دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی‬ ‫له‌ ئه‌رك و مافدا له‌نێوان سه‌رجه‌م هاوواڵتی و‬ ‫الیه‌نه‌كان‪.‬‬ ‫ئا لێره‌دا به‌ناوی گه‌ل بنه‌ما له‌سه‌ر به‌ره‌كه‌تی‬ ‫خوا هه‌نگاو ده‌نێین و ده‌ستده‌كه‌ین به‌ نووسینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستوور‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بنه‌ما گشتیه‌كان‪:‬‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‪ :‬تونس واڵتێكی ئازاده‌‪ ،‬سه‌ربه‌خۆیه‌‪،‬‬ ‫خاوه‌ن سه‌روه‌رییه‌‪ ،‬ئیسالم ئاینیه‌تی‪ ،‬عه‌ره‌بی‬

‫ده‌ستووری میسر‪2014 :‬‬ ‫رێگا خۆشكردن‬ ‫ئه‌وكاته‌ی كه‌ پێغه‌مبه‌ری كۆتا سه‌الت و سه‌المی‬ ‫خوای گه‌وره‌ی لێبێت‪ ،‬بۆ سه‌رجه‌م خه‌ڵك له‌پێناو‬ ‫ته‌واوكردنی ره‌وشته‌ به‌رزه‌كان ره‌وانه‌كرا‪ ،‬دڵ‬ ‫و هۆشمان بۆ نوری ئیسالم بویه‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه بووین‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ه باره‌ی سروشتی ته‌وافقی ئه‌م‬ ‫ل‌‬ ‫ه چه‌ند شایه‌تیه‌ك‬ ‫ده‌ستوور ‌ه ئاماژ ‌ه ب ‌‬ ‫ده‌ده‌ین‪:‬‬ ‫شێخ راشید غه‌نوشی سه‌رۆكی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫راپه‌رینی تونسی وتی «سه‌رفرازی بۆ ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن و گه‌لی تونسی‪ ،‬كه‌ به‌م ده‌ستوور ‌ه‬ ‫بنه‌ماكانی مافی مرۆڤیان چه‌سپاند‪ ،‬ب ‌ه یاسا چاودێریی‬ ‫كاره‌كانیان حكومه‌ت ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌م ده‌ستوور ‌ه‬ ‫(ده‌ستوورێكی مێژوویی ته‌وافوقیه‌‪ ،‬كه‌ جیهان شایه‌تی‬ ‫بۆ ده‌دات)‪ ،‬ئه‌زموونی گه‌لی تونس له‌ دیموكراسی‪،‬‬ ‫ده‌بێت ‌ه ئه‌زموونێكی كه‌م وێنه‌ ل ‌ه جیهانی عه‌ره‌بی»‪.‬‬ ‫نیدائو تونس‪ ،‬نته‌یب به‌كوش ئه‌مینداری گشتی‬ ‫حزب وت «ئه‌م ده‌ستووره‌ ده‌ستوورێكی ته‌وافوقی ‌ه‬ ‫سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كانی تونس له‌سه‌ری رێكه‌وتون‪،‬‬ ‫جیهان شایه‌تی بۆ ده‌دات»‪.‬‬ ‫ته‌كه‌تولی دیموكراسی له‌پێناو كار و ئازادیه‌كان‪:‬‬ ‫محه‌مه‌د نور وته‌بێژی ره‌سمی حزب رایگه‌یاند‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫زمانیه‌تی‪ ،‬كۆماریی سیسته‌میه‌تی‪.‬‬ ‫به‌شی دووه‌م‪ :‬ئااڵی ده‌وڵه‌ت سوره‌‪ ،‬بازنه‌یه‌كی‬ ‫سپی له‌ ناوه‌راستیدا هه‌ڵكه‌وتووه‌‪ ،‬كه‌ مانگێكی سور و‬ ‫ده‌وره‌دراو به‌ ئه‌ستێره‌یه‌كی پێنجیه‌كی سور‪ ،‬ب ‌ه یاسا‬ ‫سرودی ره‌سمی نیشتمانی رێكده‌خرێت به‌ناوی (حما ‌ه‬ ‫الحمی) به‌یاسا دروشمی نیشتمانی رێكده‌خرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بریتییه‌ له‌‪ :‬ئازادی‪ ،‬رێزگرتن‪ ،‬دادپه‌روه‌ری‪ ،‬سیسته‌م‪.‬‬ ‫به‌شی سێیه‌م‪ :‬گه‌ل سه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كانه‌‪،‬‬ ‫له‌ رێگای نوێنه‌ره‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كانی به‌ ئازادانه‌ ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی راپرسی په‌یڕه‌وی ده‌سه‌اڵته‌كانی ده‌كات‪.‬‬ ‫به‌شی چواره‌م‪ :‬ده‌وڵه‌ت پارێزگاری له‌ ئاین‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ده‌سته‌به‌ری ئازادی بیروباوه‌ڕ و په‌یڕه‌وی ل ‌ه‬ ‫دروشمه‌ ئاینیه‌كان ده‌كات‪ ،‬پارێزه‌ری له‌ پیرۆزیه‌كان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬شوێنه‌كانی په‌رستن دووربن له‌ بانگه‌شه‌ی‬ ‫حزبی‪.‬‬

‫ئه‌و ده‌ستووره‌ سه‌رجه‌م تونسیه‌كان كۆده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌وره‌ك جه‌ختی كرده‌و ‌ه له‌سه‌ر ته‌وافوقێكی گه‌ور ‌ه‬ ‫له‌ ده‌وری ئه‌م ده‌ستووره‌‪ ،‬له‌ داهاتوودا ئه‌م ده‌ستوور ‌ه‬ ‫ده‌بێته‌ سه‌رچاوه‌ی شانازی بۆ هه‌موو تونسیه‌ك(‪.)15‬‬ ‫گه‌لی تونسی ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه گه‌له‌ مه‌ده‌نیه‌كانی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست داده‌نرێت‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتكردنی له‌گه‌اڵ ئیسالم له‌م ده‌ستووره‌دا‬ ‫مامه‌ڵه‌یه‌كی واقعیان ‌ه بوو‪ ،‬نه‌یانویست پشتگوێی‬ ‫بخه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ك ل ‌ه پێشه‌كیه‌ك ‌ه دیاره‌‪ ،‬ئه‌م ده‌ستوور ‌ه‬ ‫هه‌ژمارده‌كرێت به‌ پارێزگاریكردن ل ‌ه بنه‌ما‬ ‫نه‌گۆره‌كانی ئیسالم ‪ ،‬هه‌روه‌ك مه‌به‌سته‌كانی شه‌رعی‬ ‫وه‌ك ده‌ستپێك و بنه‌مای داڕشتنی به‌نده‌كانی داناوه‌‪.‬‬ ‫بنه‌مای ته‌وافق ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه سه‌رجه‌م الیه‌ن ‌ه ئیسالمی‬ ‫و عه‌لمانیه‌كانی كوردستان پشتی پێ ببه‌ستن‪،‬‬ ‫سه‌رجه‌میان واز له‌ تاكالیه‌نی و ره‌تكردنه‌وه‌ی‬ ‫به‌رامبه‌ر و په‌راوێزخستن بێنن ل ‌ه نووسینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستووری هه‌رێم‪ ،‬به‌رۆحێكی دیموكراسی كراو ‌ه‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وت بكه‌ن‪.‬‬ ‫تێڕوانینێك بۆ ده‌ستووری میسری‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫نووسراوه‌ته‌وه‌ له‌الیه‌ن لێژنه‌یه‌كی به‌نجا كه‌سی دیاری‬ ‫كراو له‌الیه‌ن بزووتنه‌وه‌ی كوده‌تاچی و بانگه‌شه‌كارانی‬ ‫عه‌لمانیه‌ میسرییه‌كان‪ ،‬بۆمان روونده‌بێته‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫عه‌لمانییه‌ میسرییه‌كان له‌ هێزی ئیسالم ده‌گه‌ن ل ‌ه‬ ‫واقیعی میسری‪ ،‬بۆیه‌ هه‌وڵی پشتگوێخستنیان نه‌دا‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زیاد ل ‌ه ‪ %20‬میسرییه‌كان مه‌سیحیی ‌ه‬ ‫قیبتییه‌كانن‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪50‬‬

‫به‌ باشترین سه‌ربازانی جه‌نگاوه‌ر له‌سه‌ر زه‌وی‬ ‫كه‌ له‌پێناو خوا تێكۆشانمان كردووه‌‪ ،‬په‌یامی‬ ‫حه‌قمان باڵوكرده‌وه‌‪ ،‬زانسته‌كانی ئاینمان له‌ جیهان‬ ‫باڵوكرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه میسر ‌ه نیشتمانێكه‌ له‌ناوی ده‌ژین‬ ‫و له‌ناومان ده‌ژێت‪.)16(.‬‬ ‫مادده‌ی (‪ :)1‬كۆماری میسری عه‌ره‌بی‬ ‫واڵتێكی خاوه‌ن سه‌روه‌رییه‌‪ ،‬یه‌كگرتوو ‌ه و قبوڵی‬ ‫دابه‌شبوون ناكات‪ ،‬ل ‌ه هیچ یه‌ك له‌و چه‌مكان ‌ه‬ ‫دانابه‌زێت‪ ،‬سیسته‌مه‌كه‌ی كۆماری دیموكراسیه‌‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای هاونیشتمانی و سه‌روه‌ری یاسا‬ ‫دامه‌زاروه‌‪.‬‬ ‫گه‌لی میسری به‌شێكه‌ ل ‌ه پێكهاته‌ی عه‌ره‌بیـ‬ ‫كارده‌كات بۆ یه‌كگرتوویی ئومه‌ی عه‌ره‌بی‪،‬‬ ‫میسر به‌شێك ‌ه ل ‌ه جیهانی ئیسالمی‪ ،‬ئینتیمای بۆ‬ ‫كیشوه‌ری ئه‌فریقیا هه‌یه‌‪ ،‬شانازی ب ‌ه درێژكراوه‌ی‬ ‫ئاسیایی ده‌كات‪ ،‬رۆڵ ده‌گێرێت ل ‌ه دروستكردنی‬ ‫شارستانیه‌تی مرۆڤایه‌تی‪.‬‬ ‫مادده‌ی (‪ )2‬ئیسالم ئاینی ده‌وڵه‌ته‌‪ ،‬زمانی‬ ‫عه‌ره‌بی زمانی ره‌سمییه‌‪ ،‬بنه‌ماكانی شه‌ریعه‌تی‬ ‫ئیسالمی سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی یاسادانانن‪.‬‬ ‫ماده‌ی (‪ )3‬بنه‌ماكانی شه‌ریعه‌ته‌كانی مه‌سیحی‬ ‫و جوله‌كه‌ سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كین ل ‌ه یاسای‬ ‫تایبه‌ت به‌باری كه‌سێتیان و كاروباری ئاینیان و‬ ‫هه‌ڵبژرادرنی پێشه‌وا رۆحیه‌كانیان‪.‬‬ ‫تێبنی بكه‌ن لێر ‌ه له‌گه‌اڵ ئه‌وه‌ی رێژه‌ی‬ ‫كه‌مایه‌تییه‌كانی میسر زیاتر له‌ سه‌دا بیسته‌‪.‬‬ ‫نووسه‌رانی ده‌ستوور‪ ،‬نه‌یانتوانیوه‌‪ ،‬رۆڵی ئیسالم‬ ‫پشتگوێ بخه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو كردویانه‌ته‌ سه‌رچاوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌كی یاسادانان‪ ،‬له‌كاتێكدا هه‌ندێك له‌وانه‌ی‬ ‫كوردستان پاساو دێننه‌و ‌ه به‌ بونی كه‌مایه‌تییه‌كان‬ ‫ك ‌ه له‌باشترین حاڵه‌ت رێژه‌یان ل ‌ه ‪ %3‬زیاتر نابێت‪،‬‬ ‫ده‌یانه‌وێت رۆڵی ئیسالم وه‌النێنن له‌ ده‌ستووری‬ ‫هه‌رێمی كوردستان‪.‬‬

‫پوخته‌ی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌‪:‬‬ ‫ئه‌و گفتوگۆیه‌ی كه‌ له‌ كوردستان له‌سه‌ر‬ ‫مادده‌ی ‪6‬ی ده‌ستوور هه‌یه‌ له‌نێوان الیه‌نگران‬ ‫و نه‌یارانی پرسێكی ئاسایی و سروشتیه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫خوێنده‌وه‌ی جۆراوجۆر سه‌ری گرتوو ‌ه له‌باره‌ی‬ ‫ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ره‌هه‌ندی ئاینی‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌بڕینی دڵه‌راوكێیه‌كه‌ له‌الیه‌ن كه‌مایه‌تیی ‌ه‬ ‫ئاینییه‌كانی كوردستان له‌وكاته‌ی كه‌ ئیسالم ببێت‬ ‫به‌ سه‌رچاوه‌ی یاسادانان‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی هه‌ڵه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌ندێك‬ ‫پرسی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوور بكه‌ بۆنه‌یه‌ك بۆ‬ ‫له‌ریشه‌هه‌ڵكێشانی ئه‌وانه‌ی تر‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها بۆمان روون ده‌بێته‌و ‌ه ئه‌و گفتوگۆیه‌ی‬ ‫له‌باره‌ی مادده‌ی ‪ 6‬هه‌یه‌ له‌الیه‌ن هه‌ندێك عه‌لمانی‬ ‫توندڕه‌و‪ ،‬نه‌ك هه‌موو عه‌لمانییه‌كان بۆ چه‌سپاندنی‬ ‫بۆچونیان ‌ه له‌سه‌ر ده‌ستوور‪ ،‬هه‌وڵێك بۆ‬ ‫شاردنه‌وه‌ی ناسنامه‌ی زۆرینه‌ی مسوڵمانان له‌ ژێر‬ ‫په‌رد ‌ه و دروشمی (مه‌ده‌نی و مافی كه‌مایه‌تیه‌كان)‬ ‫بۆ خاوه‌نی ئه‌م چه‌ند دێر ‌ه ئه‌وه‌ روون بۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ عه‌لمانی توندڕه‌و بانگه‌وازی دوورخستنه‌وه‌ی‬ ‫ئاین ده‌كات ل ‌ه كۆمه‌ڵگا به‌ته‌واوه‌تی‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫نه‌چه‌سپاو ‌ه ته‌نانه‌ت ل ‌ه زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگا مه‌ده‌نی و‬ ‫دیموكراسیه‌كان‪ ،‬ئه‌زموونی گه‌النی دراوسێمان له‌و‬ ‫بوار ‌ه نه‌زۆكی هه‌وڵی داڕنینی ناسنامه‌ی ئیسالمی‬ ‫ره‌گداكوتاوی ل ‌ه واقعیی كوردستان ده‌رخستووه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ پێویست ‌ه به‌دوای رێگای گفتوگۆدا بگه‌ڕێین‪،‬‬ ‫دوور ل ‌ه گۆڕینی دیكتاتۆریه‌تی زۆرینه‌‪ ،‬یان‬ ‫سه‌ركه‌شی كه‌مینه‌‪ ،‬جا كه‌مینه‌یه‌كی ئاینی‪ ،‬یا فكری‪،‬‬ ‫یاخود كۆمه‌اڵیه‌تی بێت‪ ،‬بۆی ‌ه پێشنیار ده‌كه‌ین‬ ‫به‌هێشتنه‌وه‌ی مادده‌ی ‪ 6‬ده‌ستووری هه‌رێم ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 2006‬پێشنیاركرا‪ ،‬یاخود پشت ببه‌سترێت‬ ‫به‌و داڕشته‌وه‌یه‌ی ك ‌ه د‪ .‬مسته‌فا زه‌ڵمی پێشنیازی‬ ‫كردووه‌‪.‬‬

.‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‬

:‫پەراوێز‬

2015 ‫) تشرینى یەکەمى‬1( ‫ژمارە‬

UEZaDMFlSOk 9 ‫ ــ‬Alfred Stephan, Argueing Comparative politics, ( new York: Oxford University press , 2001) , p.126 10 ‫ ــ‬Nader Hashemi Islam, Secularism and Liberal Democracy: Toward a Democratic Theory for Muslim Societies (Oxford University Press, forthcoming).2009.p.126 11 ‫ــ‬Jonathan Fox world separation of religion and state into the twenty-Fisrt century , Comparative political studies ,(June 2006)39 ,P.561 12‫ـ‬ «Referencesto»God»inStateConstitutio ns», http://undergod.procon.org/view.resource. php?resourceID=000081 13‫ـ‬ Ronan McCrea «The Recognition of Religion within the Constitutional and Political Order of the European Union « http://www.lse.ac.uk/ europeanInstitute/LEQS/LEQSPaper10.pdf ; On Constitution Writing: The Case of Kosovo Interview with Professor Louis Aucoin ; http://fletcher.tufts. edu/Praxis/Archives/~/media/EFB50A4BC05A4829 94D6E3D246D57309.pdf

51

‫ هو دستور‬2014 ‫ـ دستور الجمهورية التونسية‬14 26 ‫صادق عليه المجلس الوطني التأسيسي التونسي في‬ ‫ بعد‬2011 ‫ أكتوبر‬23 ‫ والذي تم إنتخابه في‬2014 ‫يناير‬ 27 ‫ وتم ختمه في‬،‫سنتين ونصف من العمل المتواصل‬ http://jblo9. ‫ المصدر‬:‫ في جلسة من قبل‬2014 ‫يناير‬ blogspot.com/2012/08/blog-post_8.html ‫ ردود الفعل حول المصادقة على‬:‫) تونس‬ar ‫ـ‬15 2012 ‫ يناير‬27 ،‫ تونيفيزيون‬،‫الدستور‬

16‫ـ‬ http://egelections-2011.appspot.com/ Dostour/Dostour_update2013.pdf (MD5 : ec821dd34f17139b89ac6db34ad05a9a

‫ دانانی‬:‌‫ـ «ناوه‌ندی سێكوالر له‌باره‌ی ده‌ستوروه‬1 ‫شه‌ریعه‌تی ئیسالم به‌سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی یاسادانان‬ »‌‫دژ به‌ماف ‌ه جیهانیه‌كانی مرۆڤه‬

http://www.awene.com/article/2015/06 /14/41682

2‫ـ كاوە محمود «عالقة الدين بالدولة في مشروع‬ ‫ »دستور إقليم كردستان‬،http://www.ssrcaw.org/ar/

show.art.asp?aid=364891#sthash.oYQ5eWG4.dpuf ، 19-6-2013 3‫ـ‬ http://www.socialismnow.org/html/ khayal300808.htm

‫گۆنا سه‌عید « گرنگه‌ سه‌رتاپای ڕه‌شنوسی‬ ‫ـ‬4 ‫»ده‌ستوری هه‌رێم الببرێت‬ http://www. kurdistansecular.com/ku/?p=377 ‫دوو‬ 2015 ‫ حوزةيران‬22 ,‫شهممه‬ ‫ـ خضر دوملي «حقوق وحريات االيزيدية وبقية‬5 ‫ »المكونات في مسودة دستور اقليم كوردستان‬http://

tfpb.org/?p=144 ‘ 25-5-2015 6‫ـ‬ R. T. E. Latham, The Law and the Commonwealth ,(Oxford: Oxford University Press, 1949) pp. 522-25;R. F. V. Heuston, Essays in Constitutional Law, 2nd ed. Sir Ivor Jennings, The Law and the Constitutio, 4th ed. (London: University oPress, 1952) pp.146-49: 7‫ ـ‬https://www.facebook.com/ 254466321260331/ photos/a.276082305765399.67512.25446632126033 1/988924574481165/?type=1&fref=nf

‫ حزيران‬06 ‫ الجمعة‬،‫ ــ أوهام العلمانية الزرقاوي‬8 ‫ موقع والتيمة‬،2008 http://www.welateme.info/erebi/ modules.php?name= News&file= article&sid=3936 #.UEZaDMFlSOktp://www.welateme.info/erebi/ modules.php?name=News&file=article&sid=3936#.

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫بەکر حەمەسدیق‬

‫هاوواڵتیبوون‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪52‬‬

‫لەدایكبووی ‪1962‬‬ ‫هەڵەبجە‬ ‫بەكالۆریۆس لە یاسا‬

‫ئەندامی خولی پێشووی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق‬

‫دە بەرهەمی‬ ‫چاپكراوی نووسین‬ ‫و وەرگێڕدراوی بە‬ ‫هەردوو زمانی كوردی‬ ‫و عەرەبی هەیە‪.‬‬

‫وشه‌ی هاوواڵتی‪ ،‬هاونیشتمانی‪ ،‬وشه‌یه‌كی زۆر كۆن نییه‌‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫سه‌ره‌تاكانی ‪ 1776‬و راگه‌یاندنی سه‌ربه‌ستی له‌ الیه‌ن گه‌النی ئه‌مریكاوه‌‪ ،‬پاشان‬ ‫ڕاگه‌یاندنی جاڕی فه‌ره‌نسی بۆ ماف و هاوواڵتیبوون له‌ ساڵی ‪ ،1789‬پاشان سه‌ری‬ ‫كێشایه‌ ناو ده‌ستووری فه‌ره‌نسا له‌ ساڵی ‪ 1848‬و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌ نێو ده‌ستووری‬ ‫واڵتانی ئه‌وروپا و ناوچه‌كه‌دا دروست كرد‪ .‬ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌‬ ‫مه‌سه‌له‌ی مافه‌كانی هاوواڵتی له‌ هزری مرۆڤایه‌تیدا نه‌بووبێت‪ ،‬نه‌خێر‪ ،‬ئه‌و تیۆره‌‬ ‫حقوقیانه‌ی له‌ زۆر كۆنه‌وه‌ باسی مافی سروشت و گرێبه‌ستی كۆمه‌اڵیه‌تی ‌و‬ ‫سه‌رده‌می رۆشنگه‌ریی و رێنیسانس و هتد‪ ..‬بنه‌ما فه‌لسه‌فه‌ مافیه‌كانی خۆیان له‌سه‌ر‬ ‫مافه‌كانی تاك داناوه‌‪ .‬بنه‌ماكانی ماف له‌ سه‌رده‌مه‌كانی ده‌سه‌اڵتی پادشایه‌تی و‬ ‫ده‌ره‌به‌گدا له‌سه‌ر رێنوێیی دابه‌شكردنی هه‌ره‌می چینایه‌تی بووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت مرۆڤه‌كان‬ ‫له‌ رۆژی له‌دایكبوونه‌وه‌ چینی خۆیان پێداوه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ چینی پادشایان‪ ،‬ماقوڵه‌كان‪،‬‬ ‫خه‌ڵكی گشتی‪ ،‬كۆیله‌كان‪ ،‬یان فه‌یله‌سوفی گه‌وره‌ی گریگه‌كان تیۆریزەیان كردووه‌ بۆ‬ ‫ئه‌م جۆره‌ دابه‌شكردنه‌ و به‌ قه‌ده‌رێكی خوداییان داناوه‌‪.‬‬ ‫له‌ قۆناغی هۆشیاری دابه‌زینی ئاینه‌كاندا‪ ،‬باوه‌ڕ كرا به‌ بنه‌ما بۆ دابه‌شكردنی‬ ‫مافه‌كان‪ ،‬پاشان له‌ قۆناغی ده‌وڵه‌تی ئاینیدا به‌ تایبه‌تی سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی جوله‌كه‌‬ ‫و كلێسادا مه‌سه‌له‌ی كۆیالیه‌تی كرا به‌ ته‌شریعی ئاینی و بووه‌ به‌شێك له‌ سیستمی‬ ‫گشتی واڵت‪ ،‬هه‌ركه‌سێ الیبدایه‌ لێى تۆمه‌تی بێباوه‌ڕیش ده‌درایه‌ پاڵی‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫به‌ هاتنی ئیسالم بنج و بناغه‌ی مافی هاوواڵتی‬ ‫گۆڕانی به‌سه‌ردا هات‪ ،‬له‌ راگه‌یه‌نراوه‌كه‌ی مه‌دینه‌دا‬ ‫كه‌ به‌ (صحیفه‌ المدینه‌) ناسراوه‌ موسڵمان و جوله‌كه‌‬ ‫و فه‌له‌ خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت بوون و بۆیان هه‌بووه‌ وه‌كو‬ ‫هاوواڵنی ئاسایی له‌ناو ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر دا‬ ‫(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) به‌ ئازادی بژین و كاری‬ ‫خۆیان بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌و كێشانه‌ش كه‌ له‌ قۆناغه‌كانی دواییدا‬ ‫روویانداوه‌ په‌یوه‌ندی نه‌بووه‌ به‌ مه‌سه‌له‌ی‬ ‫یان‬ ‫(مه‌سیحبیوون)‬ ‫یان‬ ‫(جوله‌كه‌بوون)‬ ‫(موسڵمانبوون)ه‌وه‌‪ ،‬به‌ ئه‌ندازه‌ی ئه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سته‌‬ ‫و تاقمانه‌ چه‌نده‌ خوازیاری ژیانێكی ئاسایی بوون‬ ‫له‌ ده‌وڵه‌تی مه‌دینه‌دا‪ ،‬بۆیه‌ مافه‌كانی له‌ ئیسالمدا‬ ‫وه‌كو ماف چه‌سپێنران و هه‌موو خاوه‌ن باوه‌ڕ و‬ ‫ئاینزاو بێباوه‌ڕێكیش له‌ مه‌ودای هه‌زار و سێ سه‌د‬ ‫ساڵی ده‌وڵه‌وتی ئیسالمیدا به‌ قۆناغه‌ خراپه‌كانیشه‌وه‌‬ ‫ژیان و كێشه‌یان بۆ دروست نه‌كراوه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌وان‬

‫خۆیان كێشه‌یان دروست نه‌كردبێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر سه‌یری‬ ‫ئه‌ده‌بیاتی سه‌رده‌می ئومه‌وی و عه‌باسییه‌كان بكه‌یت‬ ‫(كه‌ جێگه‌ی سه‌رنجن) سه‌رت سوڕده‌مێنێ‌ له‌و‬ ‫هه‌موو ئازادییه‌ فیكری و سیاسییه‌ سه‌یره‌ی خه‌ڵك‬ ‫هه‌یبووه‌ له‌و كاته‌دا‪.‬‬ ‫له‌ قۆناغی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری واڵتان و‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانیدا چه‌مكی‬ ‫هاوواڵتی وه‌ك تاكێكی خاوه‌ن ماف جێگه‌ی خۆی‬ ‫گرت و مافه‌كانی ئازادی و یه‌كسانی و كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫و سیاسی و هتد‪ ...‬بوونه‌ خاڵ و جه‌مسه‌ره‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی وشه‌ی هاوواڵتی وه‌كو سه‌نگی‬ ‫مه‌حه‌ك پێوانه‌ی ئاستی پاراستنی مافه‌كانی مرۆڤیان‬ ‫پێ ده‌پێورێت‪ ،‬بۆیه‌ وشه‌ی هاوواڵتی تاقانه‌ وشه‌ی‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخه‌ و پێشتر ئه‌م‬ ‫زاراوه‌یه‌ وه‌كو ناونیشان نه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم وه‌كو مانا و‬ ‫ماف به‌ به‌رده‌وامی ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی مافه‌كانی تاك‬ ‫بووه‌ له‌ به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌ت و داموده‌زگاكانیدا‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی‬ ‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫(شرۆڤەی‬ ‫پڕۆژە دەستووری هەرێمی‬ ‫كوردستان)‬ ‫خوێندنەوەی‪ :‬سەرگوڵ قەرەداغی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪54‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫نووسەر لە دووتوێی ئەم كتێبەدا بەشێوەیەكی‬ ‫ئەكادیمی شرۆڤەی پڕۆژەی دەستووری‬ ‫هەرێمی كوردستانی كردووە‪ ،‬ئەو پڕۆژەیەی‬ ‫كە لە (‪ )2005‬ەوە لەالیەن لیژنەی نووسینەوەی‬ ‫دەستوورەوە داڕێژرا‪ ،‬ئەو بە وردی و بە‬ ‫چاكی وەك ڕەخنەگرێكی بنیاتنەرانە بابەتەكەی‬ ‫شرۆڤە كردووە‪ ،‬ماددە بە ماددە دەستی بردووە‬ ‫بۆ كەموكورتییەكانی پڕۆژەكە كە زۆربەیان‬ ‫كەموكوڕی یاسایین‪ ،‬دواتر لە بەشی دووەمی‬ ‫كتێبەكەدا پڕۆژەیەكی پێشنیازكراوی خۆی‬ ‫خستۆتەڕوو كە زۆر بۆچونی یاسایی و واقعی‬ ‫تێدایە كە ئەگەر لیژنەی نووسینەوەی دەستوور‬ ‫كە ئێستا لە (‪ )2015‬سەرقاڵی داڕشتنی پڕۆژەی‬ ‫دەستوورن‪ ،‬وەك سەرچاوەیەك بەكاریبێنن‬ ‫دڵنیام هاوكار دەبێت بۆ گەیشتن بە پڕۆژەی‬ ‫دەستوورێكی مەدەنی و قبوڵكراو‪.‬‬ ‫نووسەر لە پێشەكییەكەیدا ئاماژە بە چەند‬ ‫خاڵێك دەكات‪:‬‬ ‫بێگومان دەستوور بەرزترین هەڕەمی یاسایە‬ ‫كە یاساكانی تر لە دەستوورەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرن‪ ،‬بۆیە پێویستە لە هەموو ڕەهەندەكانەوە‬ ‫دەستوور تێروتەسەل بێت‪.‬‬ ‫دەستوور چوارچێوەی حوكم و شێوازەكانی‬ ‫دیاری دەكات‪ ،‬فەلسەفەی سیاسی و ئابووری‬ ‫و پەروەردەیی و كۆمەاڵیەتی دادەڕێژێت‪،‬‬ ‫بەجۆرێك زۆر بۆچوون هەیە باس لەوە دەكات‬ ‫كە دەستوور یاسای ڕێكخستنی دەسەاڵتەكانە‪،‬‬ ‫هەرچەندە كورد نەتەوەیەكی زیاد لە (‪ )40‬ملیۆن‬ ‫كەسە‪ ،‬بەاڵم لەبەر نەبوونی كیانی سەربەخۆ تا‬ ‫ئێستا نەبووە بە دەوڵەت و نەبووە بە خاوەنی‬ ‫دەستوور‪ ,‬بەاڵم لە هەرێمی كوردستان لە دوای‬ ‫ڕاپەڕینی (‪ )1991‬دورفەتێكی گونجاو دروستبوو‬

‫بۆ ئەم بەشەی كوردستان كە ببێتە خاوەنی‬ ‫دەستوور ‪ ،‬چونكە دوای‬ ‫ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردن هەرێم بووبە‬ ‫خاوەنی پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران و‬ ‫دەسەاڵتی ئیداری و سیاسی گەڕایەوە بۆ خەڵكی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەاڵم بە داخەوە دوای هەڵكیرساندنی‬ ‫شەڕی ناوخۆ و سەرقاڵبوونی الیەنەكان بەشەڕی‬ ‫بەرژەوەندی خۆیان‪ ،‬ئەو الیەنە فەرامۆش كرا‪،‬‬ ‫تا ئێستاش نەمانتوانیوە دەستورێك بۆ هەرێم‬ ‫دابڕێژین‪ ،‬كە ئەمە كفرێكی یاساییە و مێژوو‬ ‫وەك كەمتەرخەمییەكی گەورە تۆماری دەكات‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەو كاتە لەبەر شەڕی ناوخۆو‬ ‫نەپەرژاندنی الیەنەكان بۆ ئاوڕدانەوە لەم پرسە‬ ‫گرنگە هۆكار بوبێت ‪ ،‬بەاڵم دوای پڕۆسەی‬ ‫ئازادی عێراق لە (‪ )2003‬و پاش پەسەندكردنی‬ ‫دەستووری عێراق لە (‪ )2005‬هیچ پاساوێك نییە‬ ‫بۆ نەبوونی دەستوور لە هەرێم‪ ،‬چونكە بە پێی‬ ‫ماددەی (‪)120‬ی دەستووری عێراقی فیدراڵ‪،‬‬ ‫مافی بە هەرێمەكان داوە خاوەنی دەستووری‬ ‫خۆیان بن‪ ،‬لە دوای ئەو مێژووە ئەوا دە ساڵ‬ ‫تێپەڕ دەبێت بەسەر پەسەندكردنی دەستووری‬ ‫عێراقدا‪ ،‬نەبووینە خاوەن خاوەن دەستوورێك‬ ‫كە سەروەری یاسا و گرەنتی دابەشكردنی‬ ‫دەسەاڵتەكان و لێكجیاكردنەوەیان بێت‪.‬‬ ‫هەرچەندە هەوڵدراوە لە ڕووی یاساییەوە‬ ‫ڕەشنووسێك ئاماددەیە‪ ،‬بەاڵم هەتا نەخرێتە‬ ‫ڕیفراندۆمەوە و گەل دەنگی لەسەر نەدات‪ ،‬بەهای‬ ‫یاسایی نییە‪ ،‬ئیرادەی سیاسییەكان زاڵە‪ ،‬نایانەوێت‬ ‫ببین بە خاوەنی دەستوور‪ ،‬چونكە دەستوور‬ ‫كۆتوبەندی دەسەاڵتەكان دەكات و ئەوانیش بە‬ ‫ئاسانی دەستبەرداری دەسەاڵتەكانیان نابن‪.‬‬ ‫دەبێت ئیرادەی خەڵكی كوردستان فشار بێت‬

‫‪55‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪56‬‬

‫بۆ ئەم بابەتە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە ئیرادەی خەڵك‬ ‫ئەوەندە هێزی بەسەر دەسەاڵتدارانەوە نییە بۆ‬ ‫ئەوەی ناچارییان بكات دەستوور دابڕێژن و‬ ‫دەسەاڵتەكانیان كۆتوبەند بكرێت‪ ،‬ئەوەی هەیە‬ ‫تەنها فشار و نووسینی نوخبەیەك لە ڕۆشنبیران‬ ‫و ڕۆژنامەنوسان هەیە كە هەندێك سیاسی‬ ‫ناچار كردووە كە لێدوان بدەن سەبارەت بە‬ ‫بوونی دەستوور و گەڕانەوەی بۆ پەرلەمان و‬ ‫پەسەندكردنی‪ ،‬كە بێگومان نەبوونی دەستوور‬ ‫و یاسایی بە‬ ‫بۆشایی گەورەی سیاسیی‬ ‫كوردستان دروستكردووە‪.‬‬ ‫دواتر نووسەر لە دوای پێشەكی دەستدەكات‬ ‫بە شرۆڤەی پڕۆژەكە‪.‬‬ ‫سەرەتا لە دیباجەوە دەستپێدەكات‪ ،‬كە بەڕای‬ ‫ئەو دیباجەكە زۆر دوور و درێژە و بەشێوەیەكی‬ ‫هونەری و هەست بزواندن نووسراوە‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫خاڵی الوازی دیباجەكەیە‪ ،‬دەكرێت كورت و‬ ‫پوخت بێت وەك دەروازەیەك بۆ ناساندنی كورد‬ ‫و هەرێمی كوردستان و پێكهاتەی دانیشتوانی‪،‬‬ ‫دواتر نووسەر دێتە دەروازەی یەكەم كە سەرەتایە‬ ‫و بنەما سەرەكییەكان دەستپێدەكات و ماددەی‬ ‫یەكەمی پڕۆژەكە باس لە هەرێمی كوردستان و‬ ‫شوێن و پێگەكەی دەكات لەناو عێراقدا‪ ،‬لەمەشدا‬ ‫نووسەر ئاماژە بە هەڵەی یاسایی دەكات كە‬ ‫ئاماژەیە بە نایاساییبوونی دەستەواژەی عێراقی‬ ‫فیدراڵ ‪ ،‬چونكە بەڕای نووسەر دەوڵەتی فیدراڵ‬ ‫پێكدێت لەچەند هەرێمێك ‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا لە‬ ‫عێراقدا تەنها یەك هەرێم هەیە‪ ،‬ئەویش هەرێمی‬ ‫كوردستانە‪.‬‬ ‫هەر هەمان ماددە ئاماژەی بەوە داوە كە‬ ‫(دەسەاڵت لە ڕێگەی هەڵبژاردنی گشتی و‬ ‫ڕاستەوخۆ و نهێنی و دەورییەوە دەبێت)‪.‬‬

‫لێرەدا ڕەخنەكە ئەوەیە‪ ،‬كە دەڵێت دەسەاڵت‬ ‫ئەگەر سیستمی سیاسی و پەرلەمانی بێت‬ ‫و سەرۆكی هەرێم لە پەرلەمان هەڵبژێردرا‬ ‫ئەوا دەبێت وشەی ڕاستەوخۆ الببرێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫پێچەوانەی دەستووری عێراق نەبێت بەپێی‬ ‫ماددەی (‪ )120‬كە نابێت دەستووری هەرێمەكان‬ ‫ناكۆك بێت لەگەڵ دەستووری عێراق ‪ ،‬چونكە‬ ‫لەوێ سەرۆك لەالیەن پەرلەمانەوە دەنگی بۆ‬ ‫دەدرێت‪.‬‬ ‫دواتر نووسەر ڕەخنە لە بڕگەی (‪)2‬ی‬ ‫ماددەكە دەگرێت كە سنووری كوردستانی‬ ‫دیاریكردووە‪ ،‬دەڵێت دەبێت دیاریكردنەكە بەپێی‬ ‫خشتەی كارگێڕی ئێستا بێت‪ ،‬دواتر ئاماژە كراوە‬ ‫بە ماددەی (‪ )140‬كە ماددەیەكی گوستراوەیە‬ ‫بەجێبەجێبوون كۆتایی دێت‪ ،‬چەندین كۆسپ‬ ‫هەیە لەبەردەمی كە چۆن دەبێت لە دەستووری‬ ‫خۆمان ئاماژە بە ماددەیەكی دەستووری فیدراڵ‬ ‫بدەین كە لێرەدا لە بنەما سەرەكییەكانە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ناچار بین باسی بكەین بخرێتە چوارچێوەی‬ ‫ماددە گواستراوەكانی بڕگەی (‪ )3‬ی ماددەكە‬ ‫دەڵێت (نابێت هەرێمێكی نوێ لەنێو سنووری‬ ‫هەرێمی كوردستان دروست بكرێت)‪.‬‬ ‫ئێمە دەبێت واقیعبین بین‪ ،‬بیری داهاتوو‬ ‫بكەینەوە هەموو كاتێك دروستبوونی هەرێمێكی‬ ‫تر لە كوردستان زیانی نییە ‪ ،‬چونكە لە داهاتوودا‬ ‫ئەگەر فیدراڵی بەتەوەوەتی جێبەجێكرا‪ ،‬چەند‬ ‫هەرێمی سوننە و شیعە دروست ببێت‪ ،‬بە تەنها‬ ‫یەك هەرێم ناتوانێت لە ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫هیچ یاسایەك دەربكەین كە لەبەرژەوەندی گەلی‬ ‫كوردستان بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانین هاوسەنگی‬ ‫ڕابگرین لە ڕێژەی دەنگ‪ ،‬چونكە فلتەری‬ ‫ڕێگریكردن لەو یاسایانەی دژمان دەردەچێت‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫(ئەنجومەنی ئیتحادییە) لە ئەنجومەندا بۆ ڕاگرتنی‬ ‫هاوسەنگی لە نێوان هەرێمەكان بە گەورە و‬ ‫بچووكەوە لەو ئەنجوومەنە بە شێوەی یەكسان‬ ‫هەرێمەكان ئەندامیان دەبێت‪.‬‬ ‫دواتر نووسەر ڕەخنە لە ماددەی (‪)5‬‬ ‫دەگرێت كە لە سەرەتادا هەستاوە بە ژماردنی‬ ‫پێكهاتەكان لە كورد‪ ،‬توركمان ‪ ،‬عەرەب‪ ،‬كلدان‪،‬‬ ‫ئاشووری‪ ،‬سریان و ئەرمەن‪ ،‬لە كۆتایشدا دەڵێت‬ ‫هاوواڵتییانی دیكەی هەرێمی كوردستان‪ .‬دەڵێت‬ ‫پێویستە بنەمای هاوواڵتیبوون بكەین بە پێوەری‬ ‫گەل‪ ،‬بێ ناو هێنانی نەتەوە و ئایین‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )6‬ی پڕۆژەكە باس لە ناسنامەی‬ ‫ئیسالمی گەلی هەرێم دەكات‪ ،‬دان دەنێت بە‬ ‫هەموو مافە تایبەتییەكانی مەسیحی و یەزیدی‬ ‫و ئەوانی دیكە‪.‬‬ ‫تا ئێرە ماددەكە باشە‪ ،‬دان دەنێت بە ئاینەكانی‬ ‫تردا‪ ،‬بەاڵم دواتر دەڵێت بنەماكانی شەریعەتی‬ ‫ئیسالم سەرچاوەی سەرەكی یاسادانانە‪ ،‬ئەمە‬ ‫كۆپیكراوی ماددەی (‪ )2‬دەستووری عێراقە‪،‬‬ ‫بەاڵم نووسەر ڕای وایە ئەم ماددەیە بەم شێوەیە‬ ‫بێت باشە‪( :‬ئەم دەستوورە دان دەنێت بە ئازادی‬ ‫ئایینی و بیروڕاكان و زامنی بەڕێوەبردنی‬ ‫ڕێوڕەسمی دابونەریتە ئایینیەكان دەكات)‪.‬‬ ‫نووسەر ڕەخنەی زۆری لە ماددەی (‪ )7‬هەیە‬ ‫كە (بڕیاردان لە مافی چارەی خۆنووسینی گەلی‬ ‫كوردستانی بەستۆتەوە بەوەی گەلی كوردستان‬ ‫بە ویستی ئازادنەی خۆی ئەوەی هەڵبژاردووە‬ ‫كە كوردستان هەرێمێكی فیدراڵی بێت لە‬ ‫چوارچێوەی عێراق)‪.‬‬ ‫ئەمە لە ڕووی یاساییەوە هەڵەیە بڵێن‬ ‫كوردستان هەرێمێكی فیدراڵی بێت لە چوارچێوەی‬ ‫عێراق ‪ ،‬چونكە عێراق دەبێت دەوڵەتێكی فیدراڵی‬

‫بێت نەوەك كوردستان هەرێمێكی فیدراڵی بێت‪،‬‬ ‫ئەم ماددەیە مافی چارەنووسی بەستۆتەوە‬ ‫بە مانەوەمان لەگەڵ عێراق‪ ،‬بەڕای نووسەر‬ ‫ماددەكە دەبوو بەم شێوەیە بێت (كورد مافی‬ ‫بڕیاردانی چارەنوسی خۆی هەیە لە هەر كاتێك‬ ‫بەپێی ڕاپرسییەكی گشتی)‪ ،‬نەك تەئكید لەسەر‬ ‫مانەوەی لەگەڵ عێراق‪ .‬نابێت شەرمنانە دوای‬ ‫مافێكی سروشتی خۆمان بكەین‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫لەناو دەقێكی دەستووریدا‪ ،‬چونكە دەستوور بۆ‬ ‫نەوەكانی ئێستا و داهاتووە‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )8‬ی پڕۆژەكە بەڕای نووسەر تەواو‬ ‫پێچەوانەی دەستووری عێراقە‪ ،‬بە تایبەت ماددەی‬ ‫(‪ )110‬كە باس لە دەسەاڵتەكانی حكومەتی‬ ‫فیدراڵ دەكات‪ ،‬چونكە ماددەی (‪ )8‬دەڵێت‪ :‬ئەو‬ ‫ڕێكەوتنامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییانەی كە‬ ‫ناوەند ئیمزای دەكات و ئەوانەی پەیوەندییان بە‬ ‫هەرێمی كوردستانەوە هەیە كاریان پێدەكرێت‪،‬‬ ‫ئەگەر پەرلەمانی كوردستان بە زۆرینەی ڕەها‬ ‫ڕەزامەندییان لەسەر دا‪.‬‬ ‫نووسەر ماددەی (‪ )9‬دەستوور بە زیادە‬ ‫وەسف دەكات‪ ،‬چونكە ئەو مافانەی كە لەم‬ ‫ماددەیەدا باسكراون لە دەقی ماددەكانی (‪105‬‬ ‫– ‪ )112 – 106‬دەستووری فیدراڵی داهاتوون‬ ‫هیچ پێویست ناكات دووبارە بكرێتەوە‪ ،‬بە‬ ‫دووبارەبوونەوەی لە دەستووری هەرێمدا‬ ‫هیچ پابەندبوون بۆ حكومەتی فیدراڵی زیاد‬ ‫ناكات‪ ،‬بەڵكو ڕێگای راستی ئەوەیە ئەو مافانەی‬ ‫لە دەستووری فیدراڵی هاتوون لە ڕێگای‬ ‫نوێنەرەكانمانەوە بە دەستی بهێنین‪..‬‬ ‫دواتر ماددەی (‪ )11‬دەخاتە ژێر وردبینی‬ ‫كە باس لە ئااڵ و سرودی نیشتمان دەكات‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێت پێویستە بەم شێوەیە بێت‪ :‬لە هەرێمی‬

‫‪57‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪58‬‬

‫كوردستان و عێراق ئااڵیەكی تایبەت هەیە كە‬ ‫بە یاسایەك ڕێكدەخرێت لە تەك ئااڵی فیدراڵی‬ ‫عێراق هەڵدەدرێت‪.‬‬ ‫هیچ پێویست ناكات ڕەنگ و قەبارە و‬ ‫شێوەكەی لە دەستووردا باس بكرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو وردەكاریانە نابێت لە دەستووردا بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە بڕگەی یاساكەدا جێی بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )12‬دەبێت بەم شێوەیە بێت (هەرێمی‬ ‫كوردستان هێزێكی پێشمەرگەی بەرگریكاری‬ ‫هەیە بۆ پاسەوانی هەرێم‪ ،‬لە چوارچێوەی‬ ‫وەزارەتی پێشمەرگە پێكهاتە و ئەركەكانی‬ ‫بەیاسایەك ڕێكدەخرێت)‪ .‬دەقی پڕۆژەكە باسی‬ ‫وەزارەتی پێشمەرگە ناكات‪ ،‬ئەمەش هەڵەیە كە‬ ‫دەبێت ئاماژەی پێبكرێت‪.‬‬ ‫بڕگەیەكی تری ئەم ماددەیە دەڵێت (نابێت‬ ‫میلیشیای چەكداری لە دەرەوەی چوارچێوەی‬ ‫یاسا پێكبهێنرێت)‪ ،‬ئەمە پێویستە الببرێت لەبری‬ ‫ئەوە بوترێت (نابێت هیچ پارت و گروپ و‬ ‫الیەنێكی سیاسیی میلیشیای چەكداری هەبێت‬ ‫لە دەرەوەی چوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگە) ‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )14‬نووسەر بە ماددەیەكی باش‬ ‫ناوی دەبات كە دانی ناوە بە زمانەكاندا و مافی‬ ‫داوە بە هەموو كەسێك بە زمانی خۆی بخوێنێت‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )15‬پێویستە بە ڕوونی ئاماژە بە‬ ‫ئازادی لە بواری ئابووریدا بكات‪ ،‬كە تەنها دەڵێت‬ ‫هەرێمی كوردستان پشت بە ئابووری دەبەستێت‬ ‫دەبێت ئازادی بۆ زیاد بكرێت‪.‬‬ ‫لە كۆتایی بڕگەدا دەڵێت قۆرخكردن بە یاسا‬ ‫نەبێت ڕێگەی پێنادرێت ‪ ،‬كە ئەمە هەڵەیەكی‬ ‫یاساییە‪ ،‬چونكە قۆرخكردنی یاسایی بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو دەبێت بوترێت (قۆرخكردن بە هیچ‬ ‫شێوەیەك ڕێگەی پێنادرێت)‪.‬‬

‫لە ماددەی (‪ )16‬ئەركی پاراستنی ژینگەی بە‬ ‫تەنها بۆ دەسەاڵتەكانی هەرێم داناوە‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫هەڵەیە‪ ،‬دەبێت ئاماژە بە ئەركی تاكیش بكرێت لە‬ ‫پاراستنی ژینگە‪.‬‬ ‫لە دەروازەی دووەم‪ ،‬نووسەر ڕەخنەیەكی‬ ‫زۆر لە شێوازی داڕشتنی دەقەكان دەگرێت‪،‬‬ ‫پێیوایە زیاتر لە داڕشتنی هونەری دەچێت و‬ ‫درێژدادڕی پێوە دیارە ‪ ،‬چونكە دەستوور دەبێت‬ ‫پوخت و واتادار بێت‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )18‬بە ڕای نووسەر زیادەیە كە‬ ‫باس لە پابەندبوون و جێبەجێكردن دەكات‪،‬‬ ‫چونكە دەستوور و دەقەكانی بۆ ئەوەن لەالیەن‬ ‫دەسەاڵتەكانی ترەوە جێبەجێ بكرێت‪ ،‬یەكێك‬ ‫لە بنەماكانی دەستوور (علویە)‪ ،‬واتە بەرزی‬ ‫دەستوورە‪ ،‬ناكرێت پاش ئەوەی ماددەكانی‬ ‫دەستوور دادەڕێژین دیسان بە ماددەیەكی‬ ‫تر پابەندی بۆ سەر دەسەاڵتی یاسادانان و‬ ‫جێبەجێكردن و دادوەری دروستبكاتەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫ماددەیە زیادەیە‪ ،‬بوونی ماددەی لەم شێوەیە لە‬ ‫گرنگی دەستوور كەمدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )19‬باس لە كەرامەت و ژیان و‬ ‫ئازادی دەكات‪ ،‬بەاڵم بە سێ بڕگە بەڕای نووسەر‬ ‫پێویست بەو هەموو بڕگەیە ناكات‪ ،‬بكرێت بە‬ ‫یەك بڕگە بەم شێوەیە (كەرامەتی ئادەمیزاد‬ ‫پارێزراوە‪ ،‬ڕێزگرتن و پاراستنی ئەركی هەموو‬ ‫هاوواڵتی و دەسەاڵتەكانی هەرێمە‪ ،‬هەركەسێك‬ ‫مافی ژیان و ئازادی هەبێت‪ ،‬نابیێت ئازار بدرێت‪،‬‬ ‫چی دەروونی یا جەستەیی‪ ،‬نابێت تاقیكردنەوەی‬ ‫پزیشكی و زانستی دیكەی لەسەر ئەنجام بدرێت‬ ‫بەبێ ڕەزامەندی خۆی) ‪.‬‬ ‫بڕگەی (‪ )7‬ئەم ماددەیە نا واقعییە كە دەڵێت‬ ‫(پشكنینی هەموو كەس و شتومەكەكانی بێ‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫هۆیەكی یاسایی قەدەغەیە)‪ ،‬چونكە ڕۆژانە‬ ‫ئێمە كە دەچینە دەزگا فەرمییەكان چەندین جار‬ ‫دەپشكنرێین‪ ،‬تەنانەت لە شوێنە تایبەتیەكانیش‪،‬‬ ‫و یاریگاكان هەیە‪،‬‬ ‫وەك سینەماو مۆڵ‬ ‫كەواتە بوونی ئەم بڕگەیە گرنگی نییە‪ ،‬جگە لە‬ ‫كەمكردنەوەی پیرۆزی دەستوور‪.‬‬ ‫بڕگەی (‪ )8‬زۆر زیادەیە كە باس لە مافی‬ ‫هاوسەرگیری دەكات كە مرۆڤایەتی لە دوای‬ ‫دروستبوونی ئادەمەوە ئەو مافەی بۆ فەراهەم‬ ‫هاتووە‪ ،‬ئێستا نییە هاتووین دەقنووسی دەكەین ‪.‬‬ ‫باس لە هاوسەرگیری بەزۆر دەكات كە هیچ‬ ‫پێویست ناكات‪ ،‬دەبێت ئەوە بە یاسا ڕێكبخرێت‪.‬‬ ‫بڕگەی (‪ )9‬هەر زیادە كە باس لە ئازادی‬ ‫ئایین و پەیڕەوی ڕەسمی ئایینەكان دەكات‪ ،‬كە‬ ‫ماددەی (‪ )6‬بە تەواوەتی باسی كردووە پێویست‬ ‫بە دووبارە كردنەوە ناكات‪.‬‬ ‫بڕگەی (‪ 13‬و ‪ )14‬زیادەیە لە دەقی دەستووری‬ ‫ناچێت‪ ،‬چونكە لە كارنامەی حكومەت دەچێت‪.‬‬ ‫نووسەر جەخت دەكاتەوە لەوەی كە نابێت‬ ‫دەقی دەستووری ڕاڤەی جیاواز و مانای الستیكی‬ ‫هەڵبگرێت‪ ،‬نموونە بە بڕگەی (‪ )17‬ماددەی (‪)19‬‬ ‫كە باس لە پێكهێنانی پارتی سیاسیی و كۆمەڵە‬ ‫و سەندیكا دەكات‪ ،‬كە دەستوور زامنی دەكات‪،‬‬ ‫هەروەها باس لە خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەكات‬ ‫كە مافێكی دەستوورین‪.‬‬ ‫سەبارەت بە بڕگەی (‪ )18‬كە باس لە‬ ‫وردەكاری چۆنێتی پێكهێنانی پارتی سیاسیی‬ ‫و حیزبەكان دەكات‪ ،‬بەڕای نووسەر زیادەیە‪،‬‬ ‫چونكە ئەو وردەكاریە پێویستە لە یاسای‬ ‫حیزبەكان بنووسرێت‪ ،‬نەوەك لە دەستوور‪،‬‬ ‫چونكە وەزیفەی دەستوور دیاریكردنی هێڵە‬ ‫گشتییەكانە و زامنكردنی ماف و ئازادیەكانە‪.‬‬

‫بڕگەی (‪ )19‬دەڵێت (دەركردن بە كۆمەڵ‬ ‫قەدەغەیە) ئەم دەقە زۆر ناڕوونە قابیلی ڕاڤەی‬ ‫جیاوازە‪ ،‬چونكە ئەگەر بە پێچەوانەوە وەریبگرین‬ ‫كەواتە دەركردنی تاك ڕێگەپێدراوە‪ ،‬چونكە لێرە‬ ‫دەڵێت بە كۆمەڵ قەدەغەیە‪.‬‬ ‫بڕگەی (‪ )20‬باس لە مافی خاوەندارێتی دەكات‬ ‫(هەموو كەس بەپێی یاسا مافی خاوەندارێتی‬ ‫هەیە)‪ ،‬كە دەڵێت هەموو كەس واتە (هاوواڵتی و‬ ‫بیانی) ‪ ،‬مافی خاوەندارێتی دوو جۆرەیە‪ :‬ئەگەر‬ ‫مەبەست هەردووكیان بێت ئەوا زۆر ترسناكە‪،‬‬ ‫كە ڕێگە بە كەسانی بیانی بدرێت ببنە خاوەنی‬ ‫موڵكی نەگوێزراوە‪ ،‬ئەمە پێچەوانەی بڕگەی (‪)3‬‬ ‫ماددەی‬ ‫(‪ )23‬فیدراڵە كە ڕێگەی بە بیانی نەداوە ببێتە‬ ‫خاوەنی موڵكی نەگوێزراوە‪ ،‬ئەمە خاڵێكە كە‬ ‫پێویستە چاك بكرێت لە كۆتایی بڕگەكەدا ئاماژە‬ ‫بە (میرات و وەسیەت) دەكات كە پێویست بەوە‬ ‫ناكات لە دەستووردا ئاماژەی پێبدرێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبێت لە یاسادا ئاماژەی پێبكرێت‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )20‬باس لە یەكسانی دەكات‪،‬‬ ‫بڕگەی یەكەمی دەقێكی باشە كە جەختدەكات لە‬ ‫یەكسانی هەموو كەس لە بەرامبەر یاسادا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بڕگەی دووەم قەدەغەكردنی جیاكاری ڕیزبەند‬ ‫كردووە لەسەر چەند بنەمایەك كە قەدەغەیە‪،‬‬ ‫لەوانە (نەژاد و ڕەنگ و ڕەگەز و زمان) نووسەر‬ ‫پێی باشە وشەی (مەزهەبی) زیاد بكرێت و ببێت‬ ‫بە یەكێك لە قەدەغەكراوەكان‪.‬‬ ‫بڕگەی (‪ )3‬هەمان ماددە باس لە (یەكسانی‬ ‫ژن و پیاو) دەكات‪ ،‬ئەم بڕگەیە بە ڕای نووسەر‬ ‫زیادەیە‪ ،‬چونكە لە بڕگەی پێشتر باس لە ڕەگەز‬ ‫دەكات بە مانی پیاو و ژن‪ ،‬چ پێویست دەكات‬ ‫دووبارە بكرێتەوە‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪60‬‬

‫ماددەی (‪ )21‬بڕگەی یەكەم تەمەنی‬ ‫(‪ )18‬ساڵی دیاریكردووە بۆ هەر دەنگدان‬ ‫و ڕاپرسییەك‪ ،‬بەاڵم باسی خۆپااڵوتن یان‬ ‫(كاندیدی) نەكردووە‪ ،‬دەبو ئەم دەستوورە‬ ‫تەمەنی (پێگەیشتن) واتە (سنی رشد) ی‬ ‫دیاری بكردایە‪ ،‬دەكرێت كەسێك (‪ )18‬ساڵی‬ ‫پێگەیشتوو نەبێت‪.‬‬ ‫تەواو كردبێت بەاڵم‬ ‫خاڵێكی مەترسیدار لە بڕگەی دووەمی ئەم‬ ‫ماددەیەدایە كە دەڵێت (هەر هاواڵتییەك‬ ‫(‪ )18‬ساڵی تەواو كردبێت بۆی هەیە پۆستە‬ ‫گشتییەكان وەربگرێت)‪ ،‬ئەم بڕگەیە هەموو‬ ‫پۆستەكان دەگرێتەوە‪ ،‬ئایا ئەمە ڕەوایە كەسێك‬ ‫(‪ )18‬ساڵ بێت و پۆستی سەرۆكی هەرێم و‬ ‫سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمان و‬ ‫دەستە سەربەخۆكان وەربگرێت؟ ئەم دەقە‬ ‫زیادەڕۆیی زۆری تێدایە‪ ،‬بۆیە النیكەم دەبێت‬ ‫لە كۆتایی ئەم بڕگەیە ئەمە زیادبكرێت (تەنها‬ ‫ئەوانە نەبێت كە بە یاسا ئیستیسنا كراون)‪.‬‬ ‫دادگایكردنی‬ ‫مافی‬ ‫(‪)22‬‬ ‫ماددەی‬ ‫دادپەروەرانەیە كە لە چەند بڕگەیەك پێكدێت‪،‬‬ ‫بە گشتیی ئەم ماددەیە ئاماژە بە ڕێكارەكانی‬ ‫دادگایكردن و گرتن و لێكۆڵینەوە دەكات كە‬ ‫پێویستە بە شێوەیەكی دەستووری دەقنووس‬ ‫بكرێت‪ ،‬نەوەك وردەكاری زۆری تێدا بێت وەك‬ ‫یاسای ئاسایی‪.‬‬ ‫بەشی دووەم كە باس لە (مافە كۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئابوورییەكان) دەكات لە دوو بڕگە پێكدێت‬ ‫لە دەقی دەستووری ناچێت‪ ،‬بڕگەی یەكەم بەم‬ ‫شێوەیە بێت باشترە (حكومەتی هەرێم موچەیەكی‬ ‫شیاو بۆ خانەوادەی شەهیدان و ئەنفالكراوان‬ ‫و كیمیاباران دەستەبەردەكات ئەویش بە یاسا‬ ‫ڕێكدەخرێت)‪.‬‬

‫دەروازەی سێیەم‬ ‫(دەسەاڵتەكانی هەرێمی كوردستان)‬ ‫ماددەی (‪ )41‬بڕگەی (‪ )3‬جێگای سەرنجە‬ ‫كە دەڵێت (ئەندامانی پەرلەمان نوێنەری گەلی‬ ‫كوردستانی عێراق بە هەموو پێكهاتكانییەوە‪ ،‬بێ‬ ‫لەبەرچاوگرتنی پەیوەندی سیاسی و نەتەوەیی‬ ‫و ئاینیی یان ناوچەی هەڵبژاردنیانەوە)‪ ،‬ئەم‬ ‫بڕگەیە پێچەوانەی بڕگەی دووەمە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر ئەندامانی پەرلەمان نوێنەری هەموو گەلی‬ ‫كوردستان بن‪ ،‬چ پێویست دەكات لە بڕگەی‬ ‫دووەم بڵێیت نوێنەرایەتی دادپەروەرانە بۆ‬ ‫پێكهاتەكان دیاری بكەین‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )47‬لەالیەن نووسەرەوە‬ ‫ڕەخنەی توندی لێدەگیرێت كە باس لەوە‬ ‫دەكات (سەرۆكی هەرێمی كوردستان‪ ،‬یان‬ ‫سەرۆكی پەرلەمان‪ ،‬یان سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران‪ ،‬یان ‪ 25‬ئەندامانی پەرلەمان) دەتوانن‬ ‫داوای درێژكردنەوەی ویالیەتی پەرلەمانی‬ ‫كوردستان بكەن‪ ،‬ئەم ماددەیە دژایەتی هەیە‬ ‫لەگەڵ ماددەی (‪ )39‬كە باس لە جیاكردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتەكان دەكات‪ ،‬لەسەر چ بنەمایەك‬ ‫سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران بۆیان هەبێت داوای درێژكردنەوەی‬ ‫ویالیەتی پەرلەمان بكەن‪.‬‬ ‫باشتروایە بەمشێوەیە بێت (لەسەر داوای‬ ‫سەرۆكایەتی پەرلەمان‪ ،‬یان زۆرینەی سەرۆك‬ ‫فراكسیۆنەكان‪ ،‬یان ‪ 25‬ئەندامی پەرلەمان)‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )53‬دەڵێت (پەرلەمان بێجگە لەو‬ ‫ئەركانەی بەپێی یاسا كارپێكراوەكانی هەرێم‬ ‫پێی دەسپێرێت ئەم سێ ئەركەشی لەسەر‬ ‫شانە)‪ ،‬ئەمە دەقێكی زۆر نا دەستوورییە‪،‬‬

‫‪ )47‬باسی دەسەاڵت و ئەركەكانی پەرلەمان‬ ‫دەكات‪ ،‬بۆیە واباشترە ئەم چوار ماددەیەی‬ ‫سەرەوە لەگەڵ ماددەكانی (‪ 53‬و ‪56‬‬ ‫و ‪ 57‬و ‪ )58‬بكرێتە یەك بەش‪ ،‬بە ناوی‬ ‫(دەسەاڵتەكانی پەرلەمان)‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ماددەی (‪ )58‬ئەم ماددەیە یەكێكە لە‬ ‫هەرە ماددە ترسناكەكانی دەستوور كە‬ ‫بتوانێت پێشێلی دیموكراسی و ڕای هاوواڵتی‬ ‫بكەیت‪ ،‬چونكە ئەم ماددەیە ڕێگەدەدات بە‬ ‫درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان بۆ كاتێكی‬ ‫نادیار‪ ،‬ئەگەر (هەلومەرج لەبار نەبێت دژوار‬ ‫بێت)‪ ،‬دەستەواژەیەكی الستكییە‪ ،‬لەهەر‬ ‫بارودۆخێك دەتوانرێت بە هەلومەرجی دژوار‬ ‫دابنرێت‪ ،‬هەر الیەنێك یان گروپێك ئەگەر لە‬ ‫بەرژەوەندی نەبوو هەڵبژاردن بكرێت‪ ،‬دەڵێت‬ ‫هەلومەرج دژوارە‪ ،‬ئێمەی كورد ئەزموونێكی‬ ‫مەترسیدارمان هەیە لەگەڵ درێژكردنەوەی‬ ‫ماوەی پەرلەمان و دەزگای هەڵبژاردنەكاندا‪ ،‬تا‬ ‫ئێستا هیچ هەڵبژاردنێك لە كاتی خۆیدا نەكراوە‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنی یەكەم خول زیاد لە (‪ )13‬ساڵ‬ ‫بەسەریدا تێپەڕی ئەوجا خولی دووەم كرا‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنی شارەوانییەكان لە ‪ 2001‬ئەنجامدرا‬ ‫تا ئێستا دووبارەنەكراوەتەوە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫چونكە دەبێت ئەرك بە پێی دەستوور بە‬ ‫پەرلەمان بسپێردرێت‪ ،‬پەرلەمان خۆی یاسا‬ ‫دەردەكات بەڵكو ئەرك بە دەقی دەستووری‬ ‫بە پەرلەمان دەسپێردرێت‪ ،‬نەك بە یاسای‬ ‫عادی‪ ،‬ئەم ماددەیە باسی ئەركەكانی‬ ‫پەرلەمان دەكات‪ ،‬كەچی ماددەكانی (‪ 40‬و‬

‫بەشی دووەم‬ ‫(دەسەاڵتی جێبەجێكردن)‬ ‫نووسەر لەم بەشەدا بەم جۆرە ڕەخنە دەگرێت و‬ ‫پێشنیاری چارەسەریش دەكات ‪:‬‬ ‫لە ماددەی (‪ )59‬باس لە دەسەاڵتی جێبەجێكردن‬ ‫دەكات پێكدێت لە (سەرۆكایەتی هەرێم و سەرۆكایەتی‬ ‫ئەنجوومەنی وەزیران)‬ ‫لە سەرتادا كۆمەڵێك پرسیار دەووروژێنێت ؟‬ ‫ئایا لە هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی هەرێم‬ ‫پێویستە؟ ئەگەر هەموو دەسەاڵتەكان بدرێتە‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران كاریگەرە سلبییەكانی چین؟ ئایا‬ ‫كە باس لە سەرۆكایەتی هەرێم دەكەین مەبەستمان‬ ‫سیستمی سیاسی سەرۆكایەتییە؟ ئەگەر سیستم‬ ‫سەرۆكایەتییە هاو دژی لەگەڵ سیستمی سیاسی ناوەند‬ ‫دروست ناكات؟ چەندین پرسیاری تر دەوروژێنێت؟‬ ‫لە ڕووی یاساییەوە كام سیستم بۆ ئێستای هەرێم‬ ‫گونجاوە؟ ئەوەی لە سیستمی ناوەند هەیە پەرلەمانییە‬ ‫و ئەوەی لە واقعی هەرێمی كوردستانە سەرۆكایەتییە‬ ‫هاودژیەك دروست دەكات‪.‬‬ ‫لەگەڵ دەستووری عێراق بەپێی ماددەی (‪)13‬‬ ‫بڕگەی دووەم هەر دەقێك لە دەستووری‬ ‫هەرێمەكان هاودژ بێت لەگەڵ دەستووری فیدراڵی‬ ‫بە (باگل) دادەنرێت‪.‬‬ ‫لەبەر بوونی ئەم ڕاستیانە‪ ،‬واباشترە سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم لە نێو پەرلەمان هەڵبژێردرێت و سیستم‬ ‫پەرلەمانی بێت‪ ،‬بە پێی ستانداردە جیهانییەكان‪.‬‬ ‫دواتر نووسەر ڕەخنە لە ماددەی (‪ )60‬دەگرێت كە‬ ‫باس لەوە دەكات (جێگری سەرۆكی هەرێم دەبێت لە‬ ‫پەرلەمان بە زۆرینەی ڕەها هەڵبژێردرێت)‪ ،‬سەرۆك‬ ‫لەناو خەڵك هەڵدەبژێرین‪ ،‬بەاڵم ناتوانێت خۆی جێگر‬ ‫دابنێت‪ ،‬دەبێت لە پەرلەمان شەرعیەت بە جیگر بدرێت‪،‬‬

‫‪61‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪62‬‬

‫بەشی سێیەم‬ ‫(دەسەاڵتی دادوەری)‬ ‫لە بڕگەی یەكەم بنەما گشتییەكان‪ ،‬سەرەتا ڕەخنە لە‬ ‫ماددەی (‪ )81‬دەگرێت كە دەقەكەی دەڵێت (ئەنجومەنی‬ ‫دادوەری تا ئەو كاتەی لە پۆستەكانیاندا ماون نابێت‬ ‫پاداشتەكانیان كەمبكرێتەوە)‪ ،‬ئەم دەقە دەستووریە‬ ‫ڕێگرە لە كەمكردنەوەی پاداشتی دادوەران لە هەر‬ ‫كات و بارودۆخێكدا بێت‪ ،‬كە لەوانەیە بارودۆخێك‬ ‫دروستبێت توشی قەیرانی ئابووری ببین‪ ،‬پێویستمان‬ ‫بە كەمكردنەوەی پاداشتی سەرجەم چین و توێژەكان‬ ‫بێت‪ ،‬بۆیە باشترە ئەم دەقە الببرێت‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )92‬تایبەتە بە پااڵوتنی ئەندامانی دادگای‬ ‫دەستووری كە سەرۆكی هەرێم بە ڕاوێژ لەگەڵ‬ ‫ئەنجومەنی دادوەری بۆی هەیە ئەندامانی ئەو دادگایە‬ ‫بپاڵێون‪ ،‬بۆ ئەوەی سەربەخۆی دەسەاڵتی دادوەری‬ ‫بچەسپێت و یاسا سەروەر بێت‪ .‬بۆ ئەوەی تەداخول لە‬ ‫نێوان دەسەاڵتەكاندا نەبێت پێویستە پااڵوتنی ئەندامانی‬ ‫ئەو دادگایە تەنها لە دەسەاڵتی ئەنجومەنی دادوەری‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ماددەی (‪ )100‬پڕۆژەكە باس لە (ئەنجومەنی‬ ‫شورا) دەكات‬ ‫بەڕای نووسەر ئەم ئەنجومەنە زیادەیە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫پەرلەمان هەیە یاسا دەردەكات‪ ،‬ئەنجومەنی دادوەری‬ ‫هەیە بۆ دەسەاڵتی دادوەری و یەكە كارگێڕییەكان‬ ‫ئەنجومەنی خۆجێییان هەیە‪ ،‬ئایا كاری ئەنجومەنی‬ ‫شورا چییە؟ دەبێتە هۆی دروستبوونی (ازدواجیەت)‬ ‫لە دەسەاڵت‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا نووسەر ئاماژە بە گرنگی بوونی‬ ‫دەستوور دەكات‪ ،‬بانگەواز ئاڕاستەی سەرۆك هەرێم‬ ‫و الیەنە سیاسییەكان و سەركردەكانیان دەكات‬ ‫كە پێویستە پرسی دەستوور لە ئەولەویەت بێت و‬ ‫كوردستان بێتە خاوەن دەستوور‪.‬‬

‫ئەم ژمارەیە‬ ‫كوردستان بە ئاشتی یان بە شەڕ كەوتۆتە دەست سوپای‬ ‫فاتیحە مسوڵمانەكان؟ ‪ .....................................................‬کامەران بابانزادە‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫دادوەرە شەهیدەکە ئیبنوگەچى دەینەوەرى ‪ ........................‬یاسین تەها‬

‫ده‌ستكه‌وته‌ زانستییه‌كانی دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمی ‪ ...‬د‪ .‬موحسین عەبدولحەمید‬ ‫شێخ محه‌ممه‌دی خاڵ ڕیفۆرمخوازێكی سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆی ‪ ..‬د‪ .‬ئاراس محەمەد‬ ‫هونەر نابێت فەرامۆش بكرێت ‪ .............................................‬قانیع خورشید‬ ‫لە دووبارە خۆپێناسەكردنەوەی كورد بە هۆی ئیسالمەوە ‪ .........‬ئەبووبەکر عەلى‬ ‫ئیسماعیلی كورد و جه‌نگی كورد و توركه‌ ئۆزبه‌گی ‪ ...............‬حەسەن مەحموود‬

‫ه رووبه‌ری گشتیدا ‪ .............................................‬پەیوەند عومەر‬ ‫ڕۆشنبیر ل ‌‬ ‫ژن له‌ ته‌فسیری مه‌الی گه‌وره‌دا ‪ ............................................‬حەیدەر عەبدوڵاڵ‬ ‫چاكسازیی پێویستییه‌كی به‌رده‌وام بۆ تاك و كۆمه‌ڵ ‪ ..........‬ئەحمەد وەرتێ‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪63‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫دادوەرە شەهیدەكە؛‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪64‬‬

‫ئیبنوگەچی دەینەوەری‬ ‫یاسین تەها‬ ‫لەدایكبووی ‪ ،1980‬ماستەر لە ئاین و ئاینزاكانی‬ ‫كوردستان لە چاخەكانی ناوەڕاست‪ .‬چەندین وتاری‬ ‫باڵوكراوەی هەیە‪ ،‬بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی‬ ‫بۆ میدیاكان دەنووسێت‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئیبنوگەچ كێیە؟‬ ‫ناوی یوسفی كوڕی ئەحمەدە‪ ،‬بەاڵم لە هەموو‬ ‫سەرچاوەكانی شەرعزانی و مێژوودا بە ئیبنو گەچی‬ ‫دەینەوەری ناوبانگی دەركردووە‪ ،‬كە گرنگترین‬ ‫شاری كوردیی هەرێمی چیایە‪ .‬نازناوی گەچ كە‬ ‫هی ئەم دادوەرە بەناوبانگەیە‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەوەی كە باپیری وەستایەكی كارامە و لێهاتووی‬ ‫گەچكاریی بووە‪ ،‬لەبەر ئەوەشی هەمیشە داوای‬ ‫گەچی لەبەردەست و شاگردەكانی كردوە و فریای‬ ‫نەكەوتوون ناویان ناوە گەچ‪ ،‬ئەمەش بەڵگەیەكی‬ ‫روون و حاشاهەڵنەگری كوردبوونی ئەم دادوەر‬ ‫و شەرعزانەیە كە بەشی زۆری ژیانی مناڵی و‬ ‫گەنجی لە بەغدا بەسەربردووە‪.‬‬

‫ئیبنوگەچ كە لە نیوەی دووەمی سەدەی‬ ‫چوارەەمی كۆچی‪ /‬دەیەمی زایينی ژیاوە‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەی باوك و باپیرییەوە كە ناویان لە كۆڕی‬ ‫خوێندن و لە ریزی زانایاندا نییە‪ ،‬لە شاری بەغدای‬ ‫پایتەختی خەالفەت لەبەردەستی سەرۆكی شافیعی‬ ‫مەزهەبەكانی بەغدا ئەبو ئیسحاقی مروزی و‬ ‫جێگرەوەكەی عەبدولعەزیزی دارەكی خوێندنی‬ ‫تەواو كردوە و پێگەشتووە‪ ،‬یەكێكە لە بەرهەمەكانی‬ ‫كۆڕەكانی خوێندنی فیقهی شافیعی لە سەدەی‬ ‫چوارەمی كۆچی كە بەشێوەیەكی بەرباڵو لە‬ ‫(‪)3‬‬ ‫عێراق و رۆژهەاڵتی ئیسالمیدا باوو باڵوبووە و‬ ‫لە زۆرێك لە سەرچاوە مێژوییەكاندا بە سەدەی‬ ‫فتوحاتی شافیعی بەناوبانگە(‪.)4‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫یاقوتی حەمەوی كە لە سەدەی حەوتەمی كۆچیدا ژیاوە‪ ،‬لە ئینسكلۆپیدیا‬ ‫بەناوبانگەكەی خۆیدا (معجم البلدان) ئاماژە بەوە دەكات لەناو گەالنی‬ ‫ئیسالمیدا‪ ،‬رۆڵەكانی هیچ نەتەوەیەك هێندەی كوردەكانی شارەزوور‬ ‫(هەولێر تا هەمەدان) پۆستی قەزاییان وەرنەگرتووە و لە سلكی دادوەریدا‬ ‫كاریان نەكردوە(‪ ،)1‬بەاڵم زۆر كەم لەم كۆمەڵە دادوەرە كوردە زۆرەی‬ ‫كە گەڕیدە و جوگرافیناس یاقوتی حەمەوی ئاماژەی پێكردووە هێندەی‬ ‫قازی ئیبنوگەچی دەینەوەری پێگە و كاریگەرییان لەسەر چواردەوری‬ ‫خۆیان هەبووە‪ .‬كەمیان وەكو ئیبنوگەچ ناوبانگیان رۆشتوە‪ ،‬چ لە بواری‬ ‫كاری دادوەری‪ ،‬چ لە بواری ئیجتیهاد و شەرعزانی و پێشكەشكردنی‬ ‫راوێژ بەناودارترین میری كوردی لە هەرێمی چیاو شارەزوور؛ بەدی كوڕی‬ ‫حەسنەوی (‪405‬ك‪1114 /‬ز كوژراوە)‪.‬‬ ‫ئەم چەند زانیارییەی لێرەدا دەخرێتەڕوو‪ ،‬هەوڵێكە بۆ ناسینی الیەنەكانی‬ ‫ژیانی ئەم یاساناس و شەرعزانە گومناوەی كورد‪ ،‬كە هەندێ میدیای عەرەبی‬ ‫گرنگییان بە ساڵیادی تیرۆركردنی داوە وەكو یەكێك لە پایەكانی دادوەریی‬ ‫لە سەدە ناوەڕاستەكانی ئیسالم(‪ )2‬بەاڵم تا ئێستا بە زمانی كوردیی هیچ‬ ‫توێژینەوەیەك لەبارەی ژیان و كارنامەیەوە بەردەست نییە‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪66‬‬

‫پایەی زانستی ئیبنوگەچ‬ ‫هەرچەندە ئیبنو گەچ زیاتر وەكو دادوەرێكی بوێر‬ ‫و لێهاتوو ناسراوە‪ ،‬بەاڵم رۆڵی ئەو تەنها لە بواری‬ ‫دادوەریدا قەتیس نابێت‪ ،‬بەڵكو لە بواری شەرعزانی و‬ ‫فەتوا و ئیجتیهادیشدا تاقانەی سەردەمی خۆی بووە‪،‬‬ ‫یەكێكە لە پایە سەرەكییەكانی ئاینزای شافیعی‪ ،‬نەك‬ ‫هەر لەسەر ئاستی ناوچە كوردنشینەكانی ئێران‪،‬‬ ‫بەڵكو لەسەر ئاستی تەواوی رۆژهەاڵتی ئیسالمی(‪.)5‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬یەكێكە لە نووسەر و خاوەن دانراوەكانی‬ ‫ئەم ئاینزایە‪ ،‬لە هەمان كاتدا یەكێكیشە له‌ موجتەهید‬ ‫و شەرعزانە گەورەكانی(‪ )6‬بەجۆرێك كە لە شار و‬ ‫دەڤەرەكەی خۆیدا كە دەینەوەر و هەرێمی چیایە‪،‬‬ ‫پایەی سەرۆكایەتیكردنی پەیڕەوكەرانی ئاینزای‬ ‫شافیعی وەرگرتووە(‪ ،)7‬نەك هەر ئەوە بەڵكە‬ ‫بوەتە پێشەوای پەیڕەوكەرانی شافیعی لە تەواوی‬ ‫رۆژهەاڵتی ئیسالمی(‪ )8‬كە پانتاییەكی زۆر فراوانتر لە‬ ‫دەینەوەر و هەرێمی چیا دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫رەنگە هەر كاری دادوەریی و قاڵبوونی لە‬ ‫پیشەكەیدا یارمەتیدەری ئیبنوگەچ بووبێت لە‬ ‫بەدەستهێنانی ئەم پایە شەرعزانییە بەرزە‪ ،‬چونكە‬ ‫دادوەرەكان كە بەردەوام بەریەككەوتنیان لەگەڵ‬ ‫كێشەی خەڵك و واقیعی ژیان هەبووە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫زۆر باشتر لەو شەرعزانانە ئیجتیهادیان كردوە‬ ‫كە زیاتر پشتیان بە گریمانە و تیۆریزەكردن‬ ‫دەبەست و رۆڵی قەزاوەتكردن لە دەوڵەمەندكردنی‬ ‫كولتووری فیقهی و پەرەپێدانی ئاینزا فیقهییەكاندا‬ ‫شتێكی روون و حاشا هەڵنەگرە‪.‬‬ ‫هەندێك لە پەیڕەوانی ئاینزای شافیعی هەمیشە‬ ‫نمونە بە ئیبنوگەچ دەهێننەوە لە پارێزگاریكردن و‬ ‫پەرەپێدانی ئاینزایەكه‌یان كە قوتابخانەیەكی نێوانگر‬ ‫و كۆكەرەوەیە لە نێوان قوتابخانەكانی فەرموود ‌ه‬ ‫(ئیمام مالیك و ئیمام ئەحمەد) و قوتابخانەی‬ ‫راوبۆچوون (ئیمام ئەبو حەنیفە)‪ ،‬تەنانەت لە‬

‫زۆرێك لە سەرچاوە رەسەنە مێژوییەكاندا‬ ‫باس لەوەكراوە كە پێگەی زانستی ئیبنوگەچی‬ ‫دەینەوەری لە هی پێشەوای شافیعییەكانی بەغدای‬ ‫هاوكاتی خۆی ئەبوحامیدی ئەسفەرایینی (‪417‬ك‪/‬‬ ‫‪1026‬ز مردووە) پتر و بااڵتربووە‪ ،‬لەكاتێكدا كە‬ ‫لە كۆڕ و وانەكانی ئەبوحامیددا دەوروبەری ‪300‬‬ ‫شەرعزان بەشدار دەبوون (‪.)9‬‬ ‫لەناو سەرچاوەكاندا بەسەرهاتێك زؤر باڵوە‬ ‫كە پێگەی ئیبنوگەچ دەسەلمێنێت‪ ،‬دەگێڕنەوە كە‬ ‫جارێكیان یەكێك لە خوێندكارەكانی ئەبوحامیدی‬ ‫ئەسفەرانیی سەرۆكی شافیعییەكانی بەغدا رێگەی‬ ‫دەكەوێتە دەینەوەر و بەشداریی وانەی ئیبنوگەچ‬ ‫دەكات و دواتر پێی دەڵێت‪ :‬مامۆستا ناوبانگ الی ئەبو‬ ‫حامیدە و زانست الی بەڕێزتان؟ ئەویش لە وەاڵمدا‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەو بەغدا بەرز و بڵندی كردووە و منیش‬ ‫دەینەوەر سەركزی كردووم(‪ ،)01‬وەكو ئاماژەیەك بۆ‬ ‫دوورەدەستی شاری دەینەوەر و نزمی پێگەی ئەم‬ ‫شارە لەچاو بەغدا‪ ،‬كە كاروانسەرا و قیبلەنومای‬

‫هۆكاری تیرۆركردنی‬ ‫ئیبنوگەچ سڵنەكردنەوەی‬ ‫بووە لە مەترسییەكان و‬ ‫جەربەزەیی بووە‬ ‫لە حوكمدان‬

‫شەرعزانی و فەتوا و‬ ‫ئیجتیهادا تاقانەی سەردەمی‬ ‫خۆی بووە‪ ،‬یەكێكە لە پایە‬ ‫سەرەكییەكانی ئاینزای‬ ‫شافیعی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫فێرخوازان و زانستخوازانی سەرانسەری جیهانی‬ ‫ئیسالمی و جێگەی كۆبوونەوەی گەورە پێشەواكانی‬ ‫شەرعزانی و فەرموودە بووە‪.‬‬ ‫بەپێی سەرچاوە مێژوییەكانیش خوێندكار و‬ ‫زانستخوازان لە هەموو جێگایەكی رۆژهەاڵتی‬ ‫ئیسالمییەوە كۆچیان دەكرد بۆ الی ئیبنوگەچ‪،‬‬ ‫تا زانست و ئەزموونی لێوەرگرن (‪ ،)11‬تەنانەت‬ ‫شەرعزانی بەناوبانگی عێراق و خوراسان دادوەر‬ ‫ئیبنو ئەبی عەمری عێراقی توسی یەكێك بووە لە‬ ‫خوێندكار و گوێگرەكانی ئەم زانا كوردە (‪. )12‬‬ ‫بە قسەی مێژوونوسان ئیبنوگەچ دانراو‬ ‫و بەرهەمی زۆری هەبووە لە بواری فەتوا و‬ ‫شەرعزانیدا(‪ )13‬بەاڵم بەداخەوە وادیارە بەشی‬ ‫زۆریان فەوتاون و نەماون‪ ،‬لەوانەش بەرهەمێكی‬ ‫زۆر ناوی هەیە بەناوی “التجرید” كە موحەڕیڕی‬ ‫ئاینزای شافیعی پێشەوا رافیعی هەڵوێستەی لەسەر‬ ‫كردوەو كەڵكی لە شیكار و فەتواكانی وەرگرتووە‬ ‫و لە میانەی داڕشتنەوەی فیقهی شافیعیدا ئاماژەی‬ ‫پێكردووە‪ ،‬جگە لەویش زۆری تر لە زانایان كەڵكیان‬ ‫لە شیكارەكانی بۆ فەرمودە و لە فەتوا شەرعییەكانی‬ ‫وەرگرتوە و هەندێ فەرمودەشی ریوایەت كردووە(‪.)14‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ئیبنوگه‌چ لە بواری‬

‫رۆڵی ئیبنوگەچ لە كایەی دادوەریدا‬ ‫هاوكات لەگەڵ ئەوەی كە رەنگە ئیبنوگەچ‬ ‫كۆنترین و بەناوبانگترین شەرعزانی شافیعی بێت‬ ‫لەناو كورد بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬لە كاری ئیداری‬ ‫و دادوەریشدا هیچی لە پێشەنگییە شەرعییەكەی‬ ‫كەمتر نییە و كاری دادەوەریی لە شاری دەینەوەر‬ ‫و هەرێمی چیا لەئەستۆ گرتووە لە سەردەمی‬ ‫حوكمڕانی میر بەدری كوڕی حەسنەویدا(‪،)15‬‬ ‫كە بەناوبانگترین و دەسەاڵتدارترین میری ئەم‬ ‫میرنشینە كوردیەی هەرێمی چیا و شارەزوورە‪.‬‬ ‫دەینەوەر كە پایتەخی حەسنەوییەكان‬ ‫ ‬ ‫و شوێنی كاركردنی ئیبنوگەچی دەینەوەرییە‪،‬‬ ‫چیرۆك و بەسەرهاتی سەیری هەیە لە‬ ‫مێژووی كورددا و هەمیشە بە شاری عارف‬ ‫و زانا و سۆفی و ئەدیبان ناسراوە(‪ ،)16‬بەر‬ ‫لە هاتنی ئیسالمیش پەیوەستەگی زۆری‬ ‫لەگەڵ ئایندا هەبوە (زەردەشتی) و تەنانەت‬ ‫باوەڕ وەهایە بنەڕەتی ناوەكەی “دەینەوەر” لە‬ ‫دیناوەران و خۆشەویستانی ئاینەوە سەرچاوەی‬ ‫گرتبێت (‪ ،)71‬یەكێكی تر لە تایبەتمەندییەكانی ئەم‬ ‫شارە بوونی فرەکەلتووریی و فرە ئاینزاییە(‪،)81‬‬ ‫بەاڵم لە كۆتاییەكانی ژیانی ئیبنوگەچ و میرە‬ ‫بەناوبانگەکەیدا بەدری كوڕی حەسنەوی‬ ‫(‪398‬ك‪1008/‬ز)‪ ،‬دووچاری بوومەلەرزەیەكی‬ ‫گەورە بووەتەوە كە دەورەبەری ‪ 6‬هەزار‬ ‫كەسی تێدا بووەتە قوربانی‪ ،‬بەم هۆیەشەوە‬ ‫زیانی زۆری پێگەشتووە و كاریگەری و‬ ‫پێشەنگییەكەی جارانی لەدەستداوە(‪ .)91‬لەگەڵ‬ ‫هاتنی شااڵوەكانی مەغۆلیشدا (‪656‬ك‪1258/‬ز)‬ ‫بەتەواوی ئەم شارە لە سەردەستی مەغۆلەكان‬ ‫خاپوور كراوە(‪ ،)20‬لە ئێستاشدا جگە لە كۆمەڵێك‬ ‫شوێنه‌وار (ناحیەی سەحنە) هيچی تری وەها‬ ‫لەم شارە بەجێنەماوە‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪68‬‬

‫میر بەدر كە كاروباری دادوەریی پایتەختی‬ ‫میرنشینەكەی سپاردبوو بە ئیبنوگەچ‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لە حەوت كوڕەكەی میری گەورە حەسنەوەی‬ ‫بەرزیكانی و لە ساڵی (‪369‬ك‪979/‬ز) حوكمڕانی‬ ‫میرنشینی حەسنەویهی وەرگرتووە و بووەتە‬ ‫سەرۆكی عەشیرەتی بەرزیكان‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا‬ ‫بەهێزترین میری كورد لە سەردەمی خۆیدا و‬ ‫سنوری قەڵەمڕەوییەكەی هەمەدان و دەینەوەر و‬ ‫نەهاوەند و شابورخواست و شارەزوورو چەند‬ ‫ناوچەیەكی تری دەگرتەوە‪ ،‬لە دیوانی خەالفەتی‬ ‫بەغداشەوە نازناوی «ناصر الدین والدولة»‬ ‫ی پێبەخشرابوو‪ ،‬لەبەر ئازایەتی و پرۆژە‬ ‫خێرخوازییەكانی نفوزی تا سنوری مەككەی‬ ‫پیرۆز رۆشتووە(‪ ،)21‬یەكێك بووە لە پشتیوانەكانی‬ ‫ئیبنوگەچ و رۆڵی گەورەی لە میرنشینەكەی خۆیدا‬ ‫پێداوە‪.‬‬ ‫تیرۆركردنی ئیبنوگەچ‬ ‫ئیبنو گەچ الی زانایانی ئاینزای شافیعی بە‬ ‫«دادوەرە شەهیدەكە» ناسراوە(‪ ،)22‬چونكە لە‬ ‫ساڵی (‪405‬ك‪1141 /‬ز) لەسەردەستی كۆمەڵێك‬ ‫جەردە و رێگر هەر لە شارەكەی خۆی دەینەوەر‬ ‫تیرۆركراوە(‪ ،)23‬بەوتەی سەرچاوەكانیش هۆكاری‬ ‫تیرۆركردنی ئیبنوگەچ سڵنەكردنەوەی بووە لە‬ ‫مەترسییەكان و جەربەزەیی بووە لە حوكمدان‪،‬‬ ‫ئەوانەشی تیرۆریان كردوە ترسیان لەم‬ ‫جەسورییەی هەبووە(‪ ،)24‬ئەوەشی جێگای سەیرە‬ ‫هەریەك لە ئیبنوگەچ و میر بەدر لەیەك ساڵدا‬ ‫و هەردووكیان بە كوشتن ماڵئاواییان لە ژیان‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم ئیبنوگەچ لە زێدی خۆی بەخاك‬ ‫سپێردراوە‪ ،‬كەچی تەرمی میر بەدر رەوانەی‬ ‫مەشهەدی ئیمام عەلی كراوە لە نەجەف كە‬ ‫ئەمەشیان جێگەی مشتومڕ و لێكدانەوەی زۆرە و‬ ‫لێرەدا دەرفەتی باسكردنی نییە‪.‬‬

‫پەراوێزەکان‬

‫‪ . 1‬الحموي‪ :‬معحم البلدان‪ ،‬معجم البلدان‪ ،‬دار صادر‪،‬‬

‫بيروت _ ‪1997‬م‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.376‬‬

‫‪ . 2‬بڕوانە ژمارەی رۆژی ‪ 17‬سێبتەمەبەری ‪2009‬‬

‫رۆژنامەی قەبەسی كوێتی (‪.)www.alqabas.com‬‬

‫‪ . 3‬بۆ زیاتر لەسەر ژیان و پێگەشتنی ئیبنو گەچ‬

‫سەیری ئەم سەرچاوانە بكە‪ :‬ابن النديم‪ :‬الفهرست‪ ،‬تحقيق‬ ‫محمد احمد احمد‪ ،‬المكتبة التوفيقية‪ ،‬القاهرة‪ ،‬د‪.‬ت‪317 ،‬؛‬

‫الشيرازي‪ :‬طبقات الفقهاء‪ ،‬تحقيق احسان عباس‪ ،‬دار الرائد‬

‫العربي‪ ،‬بيروت‪1970 ،‬م‪ ،‬ص ‪118‬؛ ابن األثير‪ :‬اللباب في‬ ‫تهذيب األنساب‪ ،‬تحقيق إحسان عباس‪ ،‬دار صادر‪ ،‬بيروت‪،‬‬

‫د‪.‬ت‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪85‬؛ الكامل في التاريخ‪ ،‬تحقيق أبي الفداء‬ ‫عبدالله القاضي‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت‪1987 ،‬م‪،‬ج‪،8‬‬

‫ص ص ‪85_84‬؛ ابن الصالح‪ :‬طبقات فقهاء الشافعية‪،‬‬

‫تحقيق‪ ‬محيي الدين علي نجيب‪ ،‬دار البشائر اإلسالمية‪،‬‬ ‫بيروت‪1992 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪690‬؛ األسنوي‪ :‬طبقات الشافعية‪،‬‬

‫ج‪ ،2‬ص ‪176‬؛ الذهبي‪ :‬سير أعالم النبالء‪ ،‬تحقيق حسان‬

‫‪2004‬م ج‪ ،3‬ص ‪4258‬؛ ابن شهبة‪ :‬طبقات الشافعية‪ ،‬دائرة‬ ‫المعارف العثمانية بحيدر آباد الدكن‪ ،‬الهند‪1978 ،‬م‪ ،‬ج‪،1‬‬

‫ص ‪197‬؛ ابن العماد‪ :‬شذرات الذهب في انباء من ذهب‪،‬‬ ‫تحقيق عبدالقادر األرناؤوط ومحمود األرناؤوط‪ ،‬دار ابن‬

‫كثير‪ ،‬بيروت‪1986 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪36‬؛ محمد أمين زكي‪:‬‬ ‫مشاهير الكرد وكردستان‪ ،‬دار الزمان للنشر والطباعة‬

‫والتوزيع‪ ،‬دمشق‪2011 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.467‬‬

‫‪ . 4‬آدم متز‪ :‬الحضارة اإلسالمية في القرن الرابع‬

‫الهجري‪ ،‬ترجمة محمد عبدالهادي أبو ريده‪ ،‬بيروت‪ ،‬ط‪،5‬‬

‫د‪.‬ت‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.391‬‬

‫‪ .5‬الشيرازي الشافعي‪ :‬طبقات الفقهاء‪ ،‬ص ‪119‬؛‬

‫السبكي‪ :‬طبقات الشافعية الكبرى‪ ،‬تحقيق محمود محمد‬

‫الطناحي وعبدالفتاح محمد الحلو‪ ،‬دار إحياء الكتب العربية‪،‬‬

‫القاهرة‪ ،‬د‪.‬ت‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪.359‬‬

‫محيي الدين علي نجيب‪ ،‬دار البشائر اإلسالمية‪ ،‬بيروت‪،‬‬

‫‪1992‬م‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.101‬‬

‫‪ .13‬ابن كثير‪ :‬طبقات الشافعية‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪348‬؛ الذهبي‪:‬‬

‫سير أعالم النبالء‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.4258‬‬

‫‪ .14‬ابن الصالح‪ :‬طبقات فقهاء الشافعية‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.690‬‬ ‫‪ .15‬ابن الجوزي‪ :‬المنتظم في تاريخ األمم والملوك‪،‬‬

‫تحقيق محمد و مصطفى عبد القادر عطا‪ ،‬دار الكتب‬

‫العلمية‪ ،‬بيروت‪1992 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،15‬ص ‪110‬؛ ابن األثير‪:‬‬

‫الكامل في التاريخ‪.1356 ،‬‬

‫‪ . 16‬الحموي‪ :‬معجم البلدان‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪545‬؛ حيدر‬

‫لشكري‪ :‬لە شەریعەتەوە بۆ حەقیقەت‪ ،‬ال ‪.91_ 90‬‬ ‫‪.17‬محەمەد‬

‫جەمیل‬

‫حەسنەویهی و عەیاری‪ ،‬ال ‪.13‬‬

‫رۆژبەیانی‪:‬‬

‫مێژووی‬

‫‪ .18‬المقدسي‪ :‬أحسن التقاسيم‪ ،‬دار صادر‪ ،‬بیروت‪،‬‬

‫‪ .6‬ابن شهبة‪ :‬طبقات الشافعية‪ ،‬تحقيق الحافظ‬

‫ص ‪395‬؛ ابن األثير‪ :‬اللباب في تهذيب األنساب‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‬

‫الدكن‪ ،‬الهند‪1978 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪197 _196‬؛ ابن كثير‪:‬‬

‫‪. 19‬سبط ابن الجوزي‪ :‬مرآة الزمان‪ ،‬تحقيق جنان‬

‫عبدالعليم خان‪ ،‬دائرة المعارف العثمانية بحيدر آباد‬ ‫طبقات الشافعية‪ ،‬تحقيق‪ :‬عبدالحفيظ منصور‪ ،‬دار المدار‬

‫اإلسالمي‪ ،‬بيروت ـ لبنان‪2004 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.348‬‬

‫‪ .7‬ابن خلكان‪ :‬وفيات األعيان‪ ،‬تحقيق احسان عباس‪،‬‬

‫دار صادر‪1968،‬م‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪65‬؛ ابن األثير‪ :‬الكامل في‬

‫التاريخ‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص‪85‬؛ الذهبي‪ :‬سير أعالم النبالء‪ ،‬ج‪،3‬‬ ‫ص‪481‬؛ السبكي‪ :‬طبقات الشافعية الكبرى‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪359‬؛‬

‫اآلفاق الجديدة‪ ،‬بيروت‪ ،‬ط‪1983 ،2‬م‪ ،‬ص ‪.126‬‬

‫‪ . 8‬ابن األثير‪ :‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪. 84‬‬

‫‪ . 9‬الذهبي‪ :‬سير أعالم النبالء‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪4258‬؛ ابن‬

‫شهبة‪ :‬طبقات الشافعية‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.161‬‬

‫‪ .10‬السبكي‪ :‬طبقات الشافعية الكبرى‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪359‬؛‬

‫ابن كثير‪ :‬طبقات الشافعية‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.348‬‬

‫‪ .11‬الشيرازي‪ :‬طبقات الفقهاء‪ ،‬ص ‪119‬؛ السبكي‪:‬‬

‫طبقات الشافعية الكبرى‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪.359‬‬

‫‪.121‬‬

‫جليل محمد الهموندي‪ ،‬دار الوطنية‪ ،‬بغداد‪1990 ،‬م‪ ،‬ص‬

‫‪274‬؛ ابن األثير‪ :‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪.50‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪.‬محەمەد‬

‫جەمیل‬

‫حەسنەویهی و عەیاری‪ ،‬ال ‪.15‬‬

‫رۆژبەیانی‪:‬‬

‫مێژووی‬

‫‪ . 21‬انظر‪ :‬مسكويه‪ :‬تجارب األمم‪ ،،‬تحقيق سيد‬

‫كسروي حسن‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت‪2003 ،‬مج‪،5‬‬

‫ص ‪453‬؛ سبط ابن الجوزي‪ :‬مرآة الزمان‪ ،‬ص ‪296‬؛ ابن‬

‫كثير‪ :‬البداية والنهاية‪ ،‬ج‪ ،12‬ص ‪57‬؛ النقشبندي‪ :‬الكرد في‬

‫لرستان وشهرزور‪ ،‬ص ‪.296‬‬

‫‪ . 22‬الشيرازي‪ :‬طبقات الفقهاء‪ ،‬ص ‪.118‬‬

‫‪ . 23‬الذهبي‪ :‬سيرة أعالم النبالء‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪4258‬؛ ابن‬

‫العماد‪ :‬شذرات الذهب‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪ .36‬األسنوي‪ :‬طبقات‬

‫الشافعية‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪176‬؛ أبن شهبة‪ :‬طبقات الشافعية‪ ،‬ج‪،1‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫الحسيني‪ :‬طبقات الشافعية‪ ،‬تحقيق عادل نويهض‪ ،‬دار‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫عبد المنان‪ ،‬بيت األفكار الدولية‪ ،‬األردن _السعودية‪.‬‬

‫‪ .12‬ابن الصالح‪ :‬طبقات فقهاء الشافعية‪ ،،‬تحقيق‬

‫ص ‪.197‬‬

‫‪ . 24‬ابن األثير‪ :‬الكامل في التاريخ‪ ،‬ص ‪.1306‬‬

‫‪69‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫كوردستان‬ ‫بە ئاشتی یان بە شەڕ‬ ‫كەوتۆتە دەست سوپای فاتیحە مسوڵمانەكان؟‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪70‬‬

‫كامەران بابان زادە‬ ‫لەدایكبووی ‪ 1969‬كۆیە‪ ،‬ماستەر لە مێژووی‬ ‫هاوچەرخ‪ ،‬ماستەر لە مێژووی ئیسالم‬ ‫شەش بەرهەمی چاپكراوی نووسین و وەرگێڕنی هەیە‪.‬‬ ‫دەیان وتارو لێكۆڵینەوەی باڵوكردوەتەوە‪.‬‬

‫سەدەی رابردوو‪ ،‬وا بزانم توێژنەوەكەی كاك «نەریمان عەبدوڵاڵ» كە‬ ‫ئێستا هەڵگری بڕوانامەی دكتۆارایە و مامۆستایە لە زانكۆی هەڵەبجە‪،‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫بایەخی ئەو بابەتە الی من دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی نەوەدەكانی‬

‫سەرەتایەكی بایەخی ئەكادیمیانەی من بوو بەم بابەتە‪ .‬دوایی چەند‬ ‫خوێندكارێكی ترم هاندا لەسەر ئەو بابەتە بنوسن‪ ،‬دەستم گەیشت بە‬ ‫ژمارەیەك سەرچاوەی بنەڕەتی وەكو (فتوح البلدان)ی (البالذري) و (الكامل‬ ‫في التاریخ)ی (ابن االثیر) و (البدایة و النهایة)ی (ابن كثیر) و (تاریخ الطبري)‬ ‫و كتێبەكەی (ابن خلدون) و چەندانی تر‪ ،‬لەسەرچاوە تازەكانیش كتیبەكانی‬ ‫(خوالصەی ئەمین زەكی بەگ)‌و كتیبەكانی حوسین حوزنی‌و ئەوانی تر‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم خولیایە‪ ،‬دەگەڕایەوە بۆ ساڵی ‪1988‬و وەرزە شوومەكەی‬ ‫مەرگەساتی ئەنفالی كوردستان‪ ،‬ئەو پرسیارانەی لە بەیەكەوە بەستنەوەی‬ ‫(ئەنفالی كورد) لەگەاڵ (فتوحاتی ئیسالمی كوردستان) دەهاتنە بەر باس‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لە بەهاری ‪ 1996‬لە شەقاڵوە و لە ڤیستیڤاڵی‬ ‫تایبەت بە یادی ئەنفال كە وەزارەتی رۆشنبیری‬ ‫ئەو كاتەی سەر بە ئیدارەی سنووری زەرد‬ ‫ئامادەی كردبوو‪ ،‬بە سمیناریك بەشداریم كرد‪،‬‬ ‫هەر بە سادەیی «ئەنفال لە ئیسالمدا» ناونیشانی‬ ‫سیمینارە پڕ لە جەماوەرەكەی من بوو‪ ،‬لەوێدا بە‬ ‫راشكاوی‌و پشتئەستوور بە بەڵگە و دۆكۆمێنت‬ ‫‌و سەرچاوە قسەی خۆم كرد‪ ،‬جەدەلێكی زۆری‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬بەس بە زمانی خۆم نەڵێم من زۆر‬ ‫بەسەر بابەتەكەمدا بااڵدەست بووم‪ ،‬دوای دوو‬ ‫هەزارەكان ماستەرنامەكەی (شوان عوسمان)‬ ‫بەناوی (پرۆسەی بە ئیسالمكردنی كورد) و‬ ‫واڵمەكەی (فازیل قەرەداغی) ‌و دوایی كتێبی‬ ‫(كوردستان لەبەردەم فتوحاتی ئیسالمی) مامۆستا‬

‫(حەسەن مەحمود حەمەكەریم) و كۆمەڵێك وتار‌و‬ ‫لێدوانی ئەوكاتە ئێمەی گەرموگوڕتر كردەوە‪ ،‬هەتا‬ ‫زیاتر بایەخ بەم بابەتە بدەم‪.‬‬ ‫مێژوو بە فاكتەری ئایدلۆژی ‌و سیاسی‬ ‫نانوسرێتەوە و ناخوێندرێتەوە‪ ،‬بۆیە لەوكاتە‬ ‫هەوڵمداوە‪ ،‬بابەتی ‌و دوور لەو تەقسیمبەندیە ‌و‬ ‫پشتئەستوور بە سەرچاوە و سروشتی ئەو جەدەلە‬ ‫رای خۆم هەبێت‪ ،‬كە لێرەدا پوختەی رای خۆم لە‬ ‫چەند خاڵێك دەخەمەوە روو‪ ،‬ئەوەی لێرەش پێش‬ ‫دەستپێكردن بە پێویستی دەزانم ئاماژەی پێ بكەم‪،‬‬ ‫ئەو دەرئەنجامەی پێیگەیشتووم دەكرێت لە كاتی‬ ‫خۆی وەكو توێژینەوەیەكی ئەكادیمی ‌و ئاماژە‬ ‫بە سەرچاوە و بەش ‌و الپەڕە بێت‪ ،‬بەاڵم لێرەدا‬ ‫پوختەكەی بە خوێنەران رادەگەیەنم‪:‬‬

‫‪71‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪72‬‬

‫یەكەم‪ :‬ئایا كوردستان بە زەبری شمشێر‬ ‫ئیسالمی گەیشتۆتێ ‌و بەناچاری قبوڵی كردووە‪،‬‬ ‫یان بە ئاشتی‌و ئارەزوو پێشوازی لە فاتیحە‬ ‫مسوڵمانەكان كردووە؟ زۆر جار سیاسییەكان‬ ‫یان رۆشنبیران بە فاكتەری ئایدۆلۆژی لە جیاتی‬ ‫مێژوو واڵمی ئەو پرسیارە دەدەنەوە‪ ،‬واڵمی ئەو‬ ‫پرسیارە زیاتر رەهەندی دەمارگیری سیاسیی و‬ ‫كەلتووری دروستكردووە‪ ،‬ئەوەی خۆی بە دیندار‬ ‫و ئیسالمیی بزانێت‪ ،‬دەبێت بڵێت بە ئاشتی ئیسالم‬ ‫گەیشتۆتە كوردستان‪ ،‬ئەوەی پاشخان عەلمانییە‬ ‫دەبێت بڵێت بە زەبری شمشێر ئیسالم گەیشتۆتە‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەم تەقسیبەندیە ئایدۆلۆژیە بۆ؟ چەند‬ ‫لە واقیعی قۆناغە مێژووییەكان جێگەی دەبێتەوە؟‬ ‫فاتیحە مسوڵمانەكان لە مەدینەوە دەستیان‬ ‫پێكردووە‪ ،‬لە رۆژهەاڵت هەتا دۆڵی «سیند =‬ ‫پاكستانی ئیستا»‪ ،‬لە رۆژاوا گەیشتوونەتە ئەو‬ ‫پەڕی رۆژاوای باكوری ئەفریقیا و نیوە دورگەی‬ ‫ئیبریا = ئەندەلوس‪ .‬پاشان لەم سنوورە بەرفراوانە‪،‬‬ ‫بەشێكی جیهانی كۆنی لە كیشوەرەكانی ئاسیا ‌و‬ ‫ئەفریقیا و بەشێكی ئەوروپای گرتۆتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەڵێم سەدان‪ ،‬ئەوە دەیان نەتەوەی غەیری عەرەب‬ ‫واڵتەكەیان رووبەڕووی هەمان شااڵوی فاتیحە‬ ‫مسوڵمانەكان بۆتەوە لە سااڵنی ‪ 16‬كۆچییەوە بۆ‬ ‫كۆتایی ئەو سەدەیە‪.‬‬ ‫پرسیارەكە ئەوەیە‪ :‬ئایا لە ئەدەبیاتی گەڕانەوە‬ ‫بۆ مێژوو ‌و قسەكردن لەسەر پرسی نەتەوە و‬ ‫ناسیونالیزم هەمان جەدەل ‌و دابەشبوون لە ناو‬ ‫ئەوانیشدا هەیە؟ یان بە تەنیا نوخبەی سیاسیی‬ ‫‌و رۆشنبیری كورد لەو دابەشبووون ‌و جەدەلەدا‬ ‫دەژی؟ ئەم واڵمە لێدەگەڕێم‪ ،‬بۆ خوێنەران‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫لە دونیای فراوانی میدیا و چاپەمەنی وا دەزانم‬ ‫زوو ئەو وەاڵمەیان دەستدەكەوێت‪ ،‬كە كورد تاكە‬ ‫نەتەوەیە نوخبە سیاسییەكەی خۆی سەرقاڵی ئەو‬

‫جەدەلە كردووە‪ .‬بۆیە ئەمە سروشتی ناسیونالیستی‬ ‫كوردییە‪ ،‬كە چەند خەسڵەتێكی نێگەتیڤی تێدایە‬ ‫بە تایبەت ئەوەی چۆن مامەڵە لەگەڵ رابردوودا‬ ‫بكات‪ ،‬ئەمەش دەرهاویشتەی ئەو خەسڵەتانەیە‪،‬‬ ‫ئێرە جێگای درێژەدان بەو باسە نییە‪ ،‬تەنیا ئێمە لە‬ ‫روانگەی چەند پرسیار و روونكردنەوەیەكی ترەوە‬ ‫درێژە بە باسەکە دەدەین‪.‬‬ ‫دەپرسین باشە ئەگەر ئیسالم بە ئاشتی هاتبێت‬ ‫ئەمە بۆ ئەمڕۆ چ مانایەك دەگەیەنێت؟ یان ئەگەر‬ ‫بە زەبری شمشێر بێت‪ ،‬چ مانایەكی پێچەوانە‬ ‫دەگەیەنێت؟ ئەگەر بەرگری و وەستانەوەى ئەوکاتە‬ ‫دژی باڵوبوونەوەی ئیسالم بۆ ئێستای كورد و‬ ‫مسوڵمانبوونی عەیبە بێت‪ ،‬ئەی بۆ دانیشتوانی‬ ‫ئێستای شاری (مەكە)‌و هۆزی قوڕەیش رۆژانە‬ ‫ئارەقەی شەرمەزاریی هەڵناڕێژن؟ ئەی بۆ ئەو‬ ‫باسە لە ناو ئەواندا نییە‪ .‬بۆیە ئەوە بابەتێكی‬ ‫مێژووییە و لە چوارچێوەی فیترەتی مرۆڤ و‬ ‫قەناعەتی قبوڵ‌و بەرگریدا هاتووە‪ .‬بۆ ئیستا هیچ‬ ‫مانایەك نابەخشێت‪ .‬لەگەاڵ ئەوەدا من هەرگیز‬ ‫نەمویستووە بكەومە ناو ئەو جەدەلەی كەمترین‬ ‫كەس لە شارەزایانی مێژوو بەشداریان تێدا‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم لێرەدا بە وردبوونەوە لە سەرچاوە‬ ‫مێژووییە بنەڕەتیەكان ئەو بابەتە روون دەكەمەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬چەند بەسەرهاتێك هەیە لەسەر‬ ‫پەیوەندی كورد ‌و ئیسالم لە سەردەمی پێغەمبەر‬ ‫(درودی خوای لێ بێت)‪ ،‬وەكو ئەوەی (واقیدی)‬ ‫باسی كردووە لەسەر كەسایەتییەكی مەرگە‪ ،‬كە‬ ‫پێش هاتنی ئیسالم هەواڵی پێغەمبەر و ئاینی تازەی‬ ‫هەبووە‪ .‬یان بەسەر هاتی (بغدوزی كوردی) كە‬ ‫گوایە بە ناوی نوێنەری پاشای توركستان سەردانی‬ ‫مەدینەی كردووە‪ ،‬كە (خواجە سەعدەدین) لە كتێبی‬ ‫(تاج التواریخ) باسی كردووە ‌و لە شەرەفنامەدا‬ ‫هاتووە‪ ،‬یان چوونی چەند بارزگانێكی دەڤەری‬

‫هاتبێت ئەمە بۆ ئەمڕۆ چ‬ ‫مانایەك دەگەیەنێت؟ یان‬ ‫ئەگەر بە زەبری شمشێر‬ ‫بێت‪ ،‬چ مانایەكی پێچەوانە‬ ‫دەگەیەنێت؟‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بۆتان بۆ مەدینە لە سەردەمی پێغەمبەر (دروودی‬ ‫خوای لێ بێت)‪ .‬ئەو بەسەرهاتانە هەموویان‬ ‫لەسەر بەیەكگەشتنی ئیسالم ‌و كورد بنەڕەتێكی‬ ‫مێژووییان نییە‌و ئەفسانەن‪.‬‬ ‫ئەوەی دەمێنێتەوە (جابانی كوردی = گابانی‬ ‫كوردی = ئەبو بەصیر)ە‪ ،‬كە لە سەرچاوە‬ ‫بنەڕەتییەكاندا ناوی خۆی ‌و (مەیمون)ی كوڕی‬ ‫هاتووە‪ ،‬هەریەك لە (االصابة ج‪‌)2‬و (تأریخ الطبري)‬ ‫‌و سەرچاوەی دیكە باسیان كردووە‪ ،‬كە پەیوەندی‬ ‫بە پێغەمبەر (درودی خوای لێ بێت) كردووە ‌و‬ ‫وەكو سەحابە ژمارەیەك فەرموودە لەسەر زاری‬ ‫ئەوەوە دەربارەی نیكاح گێڕدراوەتەوە‪ .‬لە مێژووی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست هۆزی بەناوبانگی (گاوان)‬ ‫هەبووە‪ ،‬كە بە عەرەبی بە (جاوان) هاتووە‪ ،‬لە‬ ‫دەرووبەری رووباری سیروان نیشتەجێ بوون‪،‬‬ ‫دەگونجێ (جابان) لەو هۆزە بووبێت‪ ،‬لە عەرەبیدا‬ ‫پیتی (گ) نیە و گاوان بۆتە (جابان)‪.‬‬ ‫لە سەردەمی خەلیفە ئەبوبەكر فتوحاتی‬ ‫ئیسالمی فراوان نەبوو‪ ،‬ئەمەش بەهۆی سەرقاڵی‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ئەگەر ئیسالم بە ئاشتی‬

‫بە شەڕی (الردە) ‌و تەمەنی كورتی ئەبوبەكر لە‬ ‫خەالفەتدا‪ ،‬لەگەاڵ ئەوەشدا فتوحاتی ئیسالمی لە‬ ‫سەردەمی ئەبوبەكر لە عێراق نزیك بۆوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە سەرەتای خەالفەتی عومەری كوری خەتاب‬ ‫فتوحات بەرەو خاكی عێراق دەستی پێكرد‪ ،‬كە لە‬ ‫ژێر دەسەاڵتی ساسانیەكاندا بووە‪.‬‬ ‫پایتەختی دەوڵەتی ساسانی شاری (مەدائین)‬ ‫بووە‪ .‬كە دەكەوێتە خوارووی شاری بەغدا‌و نزیك‬ ‫بە شاری (كوت)ی ئێستا‪ ،‬بۆ ئەوكات نزیك لە‬ ‫كورد و بەشێكبوون لەو دەوڵەتی ساسانی‪ .‬هەتا‬ ‫ئاماژە هەیە كە پاشاكانی ساسانی كورد بووبن‪.‬‬ ‫عومەری كوڕی خەتاب لە ساڵی ‪15‬ك سوپایەكی‬ ‫بە سەرۆكایەتی (سەعدی كوڕی ئەبی وەقاس)‬ ‫نارد‪ ،‬ئەم سوپایە هەر لەو ساڵە لە شەڕێكی گەورە‬ ‫بە ناوی (قادسیە) سوپای ساسانی شكاند‪.‬‬ ‫(یەزدەگورد) پاشای ساسانی لە دوای شەڕی‬ ‫قادسیە‪ ،‬پاشەكشەی كرد‪ ،‬جارێكی تر هێزی‬ ‫بەرگری لە (جەلەوال) دامەزراند‪ ،‬شەڕی جەولەوال‬ ‫لە ‪16‬ك دابووە‪ ،‬یەكەم بەیەكگەشتنی مسوڵمانەكان‬ ‫بووە بە خاكی كوردستان‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی ئەوكات وشەی (كوردستان)‬ ‫لەالیەن مێژوونوس‌و بولدانیەكانەوە بەكارنەهاتووە‪،‬‬ ‫زیاتر ناوچە كوردیەكان دەناسرێنەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بۆ بەرچاوڕوونی خوێنەر هەرێمە كوردیەكانی‬ ‫ئەوكات دەسنیشان دەكەین وەكو‪:‬‬ ‫ناوچەی چیا (االقلیم الجبال)‪ :‬ناوچەكانی ئیستای‬ ‫كرماشان ‌و هەمەدان ‌و لورستان ‌و دینەوەر ‌و‬ ‫نهاوەندو حەلوان دەگریتەوە‪ .‬كە بەزۆری ناوچەی‬ ‫شاخاویین‪ .‬هەریمی شارەزوورر‪ :‬یاقوتی حەمەوی‬ ‫دەڵی لە نیوان هەولێر ‌و هەمەدان هەڵكەوتووە‪،‬‬ ‫ئەو شارانەی میژوونوس ‌و بولدانیەكان باسیان‬ ‫كردووە‪ ،‬ئیستا نەماون‪ ،‬بەپێی دیاریكردنی‬ ‫سنوورەكەی لە سنەی ئێستاوە هەتا كەركوك‬

‫‪73‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪74‬‬

‫بووە‪ ،‬كە دەكاتە پاریزگای سلیمانی ‌و كەركوك‬ ‫و ئوستانی سنەی كوردستانی ئێران‪ .‬هەریمی‬ ‫جەزیرە و موسڵ‪ :‬ناوچە ‌و شارەكانی (ئامەد‪،‬‬ ‫میاڤارقین‪ ،‬حصن كیف‪ ،‬جەزیرە‪ ،‬سەعرەت‪،‬‬ ‫موسڵ‪ ،‬ژەنگار ‪ ...‬هتد) دەگریتەوە‪ ،‬كە دەكاتە بە‬ ‫شێك لە كوردستانی توركیای ئیستا و بەشێك‬ ‫لە كوردستانی عێراق‪ .‬هەریمی ئاران‪ :‬ناوچەكانی‬ ‫ئەوپەڕی باكوری رۆژهەاڵتی توركیای ئیستا و‬ ‫بەشیك لە ئەرمەنستانی سۆڤیەتی دەگرێتەوە‪ ،‬وەكو‬ ‫شارەكانی (دوین‪ ،‬ئیریڤان‪ ،‬دەربەند‪ ،‬كەرەباغ ‪ ...‬هتد)‪.‬‬ ‫هەرێمی ئارەزەربایجان‪ :‬پاریزگای ئارەزەربایجانی‬ ‫رۆژئاوای ئێستا دەگرێتەوە وەكو شارەكانی‬ ‫(ورمێ‪ ،‬شنۆ‪ ،‬ئەردەبیل‪ ،‬سەلماس‪ ،‬خوی ‪ ...‬هتد)‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬پیش فتوحاتی ئیسالمی بە زۆری‬ ‫هەرێمەكانی جەزیرە و ئاران لە ژێر هەیمەنەی‬ ‫سیاسی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی بوون‪ ،‬هەرێمەكانی‬ ‫ئازەربایجان‌و چیا و شارەزوور لە ژێر هەیمەنەی‬ ‫سیاسی ساسانی بوون‪ .‬لە رووی ئاینییەوە‪:‬‬ ‫ئاینی زەرادەشتی لە هەرێمەكانی ئازەربایجان‬ ‫‌و شارەزوور ‌و چیا باڵوببوە‪ ،‬ئاینی مەسیحی‬ ‫لە هەرێمەكانی ئاران ‌و جەزیرە‪ ،‬ئەمە سەرەڕای‬ ‫ئاینی جولەكە كە بەشیوەی پەرت‌وباڵو لە ناوچە‬ ‫جیاجیاكانی كوردستان هەبوون‪ .‬ئەمانە ئەوكات‬ ‫ئاینی سەرەكی بوون لە كوردستان‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫چەند ئاین‌و رێڕەوێكی دیكە‪.‬‬ ‫ئایا كوردستان بە زەبری خوێن فەتح كراوە‪ ،‬یان‬ ‫بە ئارەزوومەندانە؟ واڵمی ئەو پرسیارە لە ئێستادا‬ ‫هەندێجار رەهەندێكی سیاسی‌و فیكری وەرگرتووە‪،‬‬ ‫كە لە واقیعدا بە هەردوو شێواز بە زۆر ‌و بە‬ ‫زەبر (العنوة)‪ ،‬یان بە ریكەوتن ‌و ئاشتی (صلحا)‬ ‫لە سەرچاوەكان لە بەرانبەر شارە دیارەكانی ئەو‬ ‫سەردەمەی ناوچە كوردیەكان هاتووە‪ ،‬زاراوەی‬ ‫(عنوە) لەگەاڵ (صلحا) هیچ مانا و رەهەندێكی‬

‫سیاسی نییە‪ ،‬بە رای من هەردووكیان دوور لە‬ ‫واقیعی مێژووی باسی فەتحی كوردستان دەكەن‪،‬‬ ‫هەر لەو بارەشەوە دوو سەرچاوەی هاوچەرخ‬ ‫زۆر زەق دەكرێنەوە‪ ،‬ئەوانیش (كوردستان‬ ‫لەبەردەم فتوحاتی ئیسالمی) م‪ .‬حەسەن حەمە‬ ‫كەریم و (پرۆسەی بە ئیسالم كردنی كورد)ی د‪.‬‬ ‫شوان عوسمان‪ ،‬كە هەردووكیان لەو بارەیەوە بە‬ ‫هاوسەنگی لەو بابەتە نەدواوون چونكە‪:‬‬ ‫‪ -1‬دانیشتوانی كوردستان ئاینی (ئیسالم)‬ ‫یان نەناسیوە‪ ،‬لەو حاڵەتەدا لە نیوان دانیشتوان ‌و‬ ‫هێزی نەناسراو هەر پێكدادانێك هەبێت‪ ،‬ئاساییە و‬ ‫هیچ مانا و مەبەستێكى ديكه ناگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬كورد پێشتر خاوەنی (ئایین) و (قەناعەتی‬ ‫خواناسی) خۆی بووە‪ ،‬ناكرێت بێ ناسینی ئاینی‬ ‫تازە دەستبەرداری ئاینی خۆی بووبێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬بابەتی گەیشتنی فاتحە مسوڵمانەكان‬ ‫تەنیا كوردستانی نەگرتۆتەوە‪ ،‬زۆر هەریمی دیكە‬ ‫هەبووە لە رێگەی هێزەوە (عنوە) یان لە رێگەی‬ ‫ئاشتیەوە (صلحا) دەسەاڵتی فاتیحە مسوڵمانەكانی‬ ‫گەیشتۆتێ‪ ،‬ئەمەش بە رێژەی جیاواز‪ ،‬ناوچە‬ ‫كوردییەكان لەو زەمانە شاز نەبووە‪ ،‬لە هەموویان‬ ‫شار و ئاوەدانیەكانیان بە (شەڕ) یان (ئاشتی)‬ ‫بووبێت‪ ،‬بەاڵم كوردستان بە تەنیا یان هەموو شەڕ‬ ‫بووبێت‪ ،‬یان هەمووی بە ئاشتی بووبێت‪ ،‬وەكو‬ ‫دوو ئاراستەی جیاواز بەو شێوەی وێنا دەكەن‪.‬‬ ‫لەگەاڵ ئەوەدا بە بەراورد لەگەاڵ شوێنەكانی دیكە‬ ‫كەمتر بە زەبری هێز بووە‪.‬‬ ‫‪ -4‬كوردستان ئەوكات لە رێگەی دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵەتی ساسانی‌و بیزەنتیەكانەوە فەرمانڕەوایەتی‬ ‫كراوە‪ ،‬بۆیە بەشێك لە بەرپرسیاریەتی شێوازی‬ ‫مامەڵەی كوردەكان لە بەرانبەر مسوڵمانە‬ ‫فاتیحەكان ناكەوێتە ئەستۆی كوردەكان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوە ناگەیەنێت كە هەموو كوردەكان لە پێشوازی‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫فاتیحە عەرەبەكاندا بووبن‌و ساسانی و رۆمەكان‬ ‫بە تەنیا بەرگریان كردبێت‪.‬‬ ‫‪ -5‬لە دوای ئەو پشێوەیەی دوای شەهیدكردنی‬ ‫خەلیفەی سێیەم (عوسمانی كوری عەفان)‬ ‫روویدا لە ساڵی (‪34‬ك‪ /‬بۆ ‪41‬ك) دامودەزگای‬ ‫خەالفەت ‌و سوپای یەكگرتوو شیرازەی تێكچوو‪،‬‬ ‫كە لەو ماوەیەدا دەرفەتی رەخساو هەبووە بۆ‬ ‫هەڵگەڕانەوەی دانشتیوانی كوردستان‪ ،‬ئەوەش‬ ‫ئەوە دەگەیەنێت‪ ،‬كە ئەگەر هەندێ لە هەرێمە‬ ‫كوردیەكان بە زەبری هیز (عنوە)یش دەستی‬ ‫فاتیحە مسوڵمانەكانی گەیشتبێتێ‪ ،‬ئەوە دوایی بە‬ ‫ئارەزوو وەریانگرت ‌و لە دەرفەتی رەخساو لێی‬ ‫هەڵنەگەڕانەوە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬لەبەر فراوانی بابەتی فەتحی‬ ‫ئیسالمی بۆ هەرێمە كوردیەكان‪ ،‬لە رێگەی‬ ‫خشتەیەكەوە چۆنیەتی بەشێك لە فەتحی ئیسالمی‬ ‫رووندەكەینەوە‪ .‬لەگەاڵ ئەم سەرنجانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫أ ‪ -‬لە ناو سەرچاوەكان‪ ،‬لەسەر سەركردەكانی‬ ‫فەتحی ئیسالمی بۆ هەریەك لە شارە كوردیەكان‬ ‫‌و چۆنیەتی فەتحكردن‪ ،‬جیاوازی زۆر هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەوەی ئێمە پێیگەیشتووین‪ ،‬زیاتر پشتبەستنە بەو‬ ‫سەرچاوانەی پێشتر باسمانكردن‪..‬‬ ‫ب ‪ -‬چۆنیەتی فەتحی شار و هەرێمەكان لە‬ ‫نێوان چەند حاڵەتێكدا بووە وەكو‪:‬‬ ‫‪ -1‬بە ئاشتی ‌و رێككەوتن (الصلح)‬ ‫پیاوماقواڵنی شار لەگەاڵ فاتیحە مسوڵمانەكان‬ ‫رێككەوتوون لەسەر ئەو ئەرك‌و مافانەی دەكەوێتە‬ ‫سەرشانیان‪ ،‬لە هەموو حاڵەتەكاندا وەكو ئەوەی‬ ‫مسوڵمان بن یان لەسەر ئاینی خۆیان بمێننەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬شەڕ ‌و بەرەنگاری (العنوة)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەربازانی ساسانی یان بیزەنتی لەو شارە‪،‬‬ ‫شەڕیان هەڵبژاردووە‪ ،‬كە لە زۆربەی حاڵەتەكاندا‬ ‫دیار نییە كوردەكان چەندە بەشداری ئەو‬

‫بەرگریەیان كردووە‪.‬‬ ‫‪ -3‬شەڕیان هەڵبژاردووە بەاڵم دوای یەكەم‬ ‫جەولەی شەڕ‪ ،‬رازیبوون بە ئاگربەست ‌و دوایی‬ ‫ریككەوتن‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئاشتیان هەڵبژاردووە‪ ،‬بەاڵم دوایی بە‬ ‫ماوەیەكی كەم كە سوپای فاتیحە مسوڵمانەكان‬ ‫شاریان بەجێهێشتووە‪ ،‬پەشیمان بوونەتەوە‪،‬‬ ‫جارێكی دیكە شەڕ دروست بووە ‌و دووبارە‬ ‫ریككەوتوونەتەوە‪ .‬هەر چوار جۆرەكەش لەو‬ ‫خشتەیەی خوارەوە دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫بە پێی سەرچاوەكان ئاماژە بە‬ ‫ج ‪-‬‬ ‫گردبوونەوەی سوپای ساسانی یان بیزەنتی دەكرێت‬ ‫بۆ شەڕ لە هەرێم ‌و شارە كوردییەكان‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەوە دەگەیەنێت كە تۆڕی بەرگری سەربازی لەو‬ ‫شوێنانە بە سەركردایەتی ئەوان بووە‪ ،‬نەك خەڵكی‬ ‫هەرێمە كوردییەكان‪ ،‬لە هەندێك لەو شارانەی‬ ‫كە سەركردەكانی ساسانی یان بیزەنتی لێنەماوە‬ ‫بەرگری نەكراوە‪ .‬بەاڵم ئەوەی دەمێنێتەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫بەشداری كورد لە سوپای ساسانی یان بیزەنتی‬ ‫چەندە بووە لە شەڕ بەرانبەر فاتیحە مسوڵمانەكان‪،‬‬ ‫ئەمە بەزەحمەت دیاری دەكرێت چونكە‪:‬‬ ‫‪ -1‬مێژوونووسەكان لەسەر پێكهاتەی نەتەوە‬ ‫باسی دانیشتوانی ئەو هەرێمانەیان بۆ نەكردووین‪.‬‬ ‫‪ -2‬لەو سەرچاوانەی باسی دەوڵەتی‬ ‫ساسانی یان بیزەنتی دەكەن‪ ،‬دووبارە لە سەر‬ ‫بنەڕەتی پێكهاتەی نەتەوەیی باسیان لە سوپاكانیان‬ ‫نەكردووە‪.‬‬ ‫‪ -3‬كوردستان ئەوكات خاوەنی قەوارەی‬ ‫نەتەوەیی خۆی نەبووە‪ ،‬بەسەر دوو دەسەاڵتی‬ ‫ساسانی ‌و بیزەنتی دابەشكراوە‪ ،‬كەواتە پێكهاتەی‬ ‫بەرگری تایبەت بە خۆی نەبووە‪ .‬كوردەكان‬ ‫بەشێك لە پێكهاتەی كارگێڕی‌و سەربازی‌و ئاینی‬ ‫ئەو دوو دەوڵەتە بوون‪.‬‬

‫‪75‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪76‬‬

‫‪ -4‬بە هۆی سەختی هەرێمە كوردیەكان ‌و‬ ‫بوونی قەاڵی بەرگری‪ ،‬دوای شەڕی جەلەوال‪،‬‬ ‫هەرێمە كوردیەكان بوونەتە شوێنی كۆبوونەوەی‬ ‫سوپا پەرتەوازەكەی ساسانی‪ ،‬هەمیشە شوێنی‬ ‫سەخت ‌و قەاڵ گیانی بەرەنگاری ‌و ملنەدان بۆ‬

‫ئاشتی دەخاتە دەروونەوە‪ ،‬بۆیە چاوەڕوانكراوە‬ ‫لەو ناوچە سەختانە پاشماوەی سوپای ساسانی‬ ‫‌و بیزەنتی ‌و دانیشتوانی هەرێمەكان لە هەندێ‬ ‫حاڵەت بەرگریان هەڵبژاردووە‪ .‬بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫سەیری ئەم خشتەیە بك‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بە كورتی‌و پۆختی‪:‬‬ ‫‪ -1‬پرسی چۆنیەتی فەتحی ناوچە كوردیەكان‬ ‫بە سەرچاوە بنەڕەتیەكان نەبێت‪ .‬لە رێگەی‬ ‫سەرچاوە تازەكان ‌و رۆژهەاڵتناسانەوە یەكالیی‬ ‫ناكرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬لەو سەرچاوانەی ئێستا بە دیدی‬ ‫ئیدۆلۆژی ‌و كار و كاردنەوە نووسراون‪،‬‬ ‫دابەشبوونێكی نا واقیعی دەبینین لەسەر پرسی‬ ‫هاتنی فاتیحە مسوڵمانەكان بۆ هەرێمە كوردیەكان‪،‬‬ ‫بەرەیەك دەیەوێت بیسەلمێنێت بە ئاشتی بووە و‬ ‫لەو بارەوەیە هەموو دیكۆمینتەكان لەو بارەیەوە‬ ‫دەخاتەڕوو‪ ،‬بەرەی بەرانبەر بە پێچەوانەوە خۆی‬ ‫لەو هەموو بەڵگە و دیكۆمینتانە نادیدە دەگرێت‬ ‫‌و دەیەوێت بیسەلمێنێت هەموو بە زەبر‌و شەڕ ‌و‬

‫شمشێر بووە‪.‬‬ ‫‪ -3‬زۆر بەكەمی ئەكادیمیست ‌و ناوەندەكانی‬ ‫دیراساتی مێژوویی بە پشتبەستن بە سەرچاوەی‬ ‫بنەڕەتی بەشداری ئەو دیبەتانە بوون‪ ،‬ئەوەی‬ ‫هەیە زۆربەی لێدوان ‌و نووسینن بە فاكتەری‬ ‫كاروكاردانەوە و ئایدیدۆلۆژی نووسراون‪..‬‬ ‫‪ -4‬لەو بڕوایەداین ئەو جەدەلە لە سەرەتاوە‬ ‫بێمانا و بێگوزارشتە‪ ،‬بۆیە دابەشبوونەكەش هیچ‬ ‫مانایەك ناگەیەنێت‪ .‬هیچكام لە جۆرەكانی فەتحی‬ ‫كوردستان نە سەربەرزیە بۆ الیەنی عەلمانی‌و نە‬ ‫بە پێچەوانەوە‪ ،‬نە سەربەرزیە بۆ الیەنی ئیسالمی‬ ‫‌و نە بە پێچەوانەوە‪ ،‬گرنگە بزاوتی مێژوويی‬ ‫لە شوێن ‌و كاتی خۆی‌و وەكو مێژووی مرۆڤ‬ ‫هەژمار بكرێ‪.‬‬

‫‪77‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ه زانستییه‌كانی‬ ‫ده‌ستكه‌وت ‌‬ ‫دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمی و‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندنی توێژینه‌و ‌ه و كتێبه‌كانی‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪78‬‬

‫موحسین عه‌بدولحه‌مید‬

‫له‌دایكبووی ‪ 1937‬كه‌ركوك‬ ‫دكتۆرا له‌ ته‌فسیری قورئان‬ ‫زیاتر ل ‌ه ‪ 30‬به‌رهه‌می چاپكراوی هه‌یه‌‬ ‫سه‌رپه‌رشتی ده‌یان نامه‌ی ماسته‌ر و تێزی‬ ‫دكتۆرای كردووه‌‬

‫د‪ .‬موحسین عه‌بدولحه‌مید‬ ‫ه سدیق‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬جومع ‌‬

‫موته‌مه‌رس)‪ ،‬خزمه‌تی زانكۆیی زیاتر له‌ چاره‌كه‌ سه‌ده‌یه‌كی هه‌یه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫ه نێوان كۆلێژه‌كانی یاسا له‌ زانكۆكانی عێراق جێگۆڕكێی كردووه‌‪،‬‬ ‫ماوه‌یه‌دا ل ‌‬ ‫ه‬ ‫ه وه‌زاره‌تی به‌رگری خزمه‌تێكی زۆری كردووه‌‪ ،‬مۆڵه‌تی زانستی ل ‌‬ ‫به‌ر له‌وه‌ ل ‌‬ ‫ه ئایینیه‌كان وه‌رگرتووه‌‪ ،‬پاشان خوێندنه‌كه‌ی له‌ زانكۆكانی به‌غداد‬ ‫قوتابخان ‌‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫دكتۆر مسته‌فا ئیبراهیم ئه‌مین زه‌ڵمی‪ ،‬مامۆستای شاره‌زا (ئوستاز‬

‫ه شه‌ریعه‌ و یاسا‬ ‫و قاهیره‌و ئه‌زهه‌ر ته‌واوكردوه‌‪ ،‬چه‌ندین بڕوانامه‌ی بااڵی ل ‌‬ ‫ه‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬له‌ ماوه‌ی خزمه‌تی زانكۆییشیدا جێگای رێزی ئه‌و زانكۆیان ‌‬ ‫ه كاری تێداكردووه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای رێزلێنانی له‌الیه‌ن ناوه‌ند‌و دامه‌زراوه‌ی‬ ‫بووه‌ ك ‌‬ ‫ه ناوخۆ‌و ده‌ره‌وه‌ی عێراق‪.‬‬ ‫زانستی‌و مه‌ده‌نی ل ‌‬

‫ه زانستییه‌كانی‬ ‫كۆشش ‌‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی دكتۆر زه‌ڵمی زۆر به‌رفراوانه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئاماده‌كردنیان پێویستی به‌ سااڵنێكی دوورودرێژ‬ ‫و كۆششی چڕ و پڕ هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه له‌ وردیی‬ ‫توێژینه‌وه‌كه‌ی و گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ سه‌دان سه‌رچاوه‌ی‬ ‫ره‌سه‌نی كۆن و نوێ به‌دیده‌كرێت‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی ب ‌ه‬ ‫زۆر گواستنه‌وه‌ی ده‌قه‌كان بێزارت بكات‪ ،‬به‌ڵكو‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ه زانستییه‌كانی‬ ‫چاالكیی ‌‬ ‫گه‌یشتۆت ‌ه‬ ‫دكتۆر‬ ‫زانستیی‬ ‫چاالكی‬ ‫و‬ ‫زانستییه‌كان‬ ‫نامه‌‬ ‫سه‌رپه‌رشتیكردنی‬ ‫به‌شداریكردنی به‌رده‌وام ل ‌ه گفتوگۆی ئه‌و نامانه‌‪،‬‬ ‫له‌ بواری یاسا و شه‌ریعه‌ت و مێژوودا‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌شداریكردن له‌ كۆنگر ‌ه زانستییه‌كان و هه‌ندێك‬ ‫كۆنگره‌ی ده‌ره‌وه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای ئه‌و لێژنانه‌ی‬ ‫پێكده‌هێنران بۆ گفتوگۆی یاساكان و كێشه‌كانی‬ ‫شه‌ریعه‌ت ل ‌ه وه‌زاره‌تی داد و خوێندنی بااڵ‪.‬‬ ‫دكتۆر زه‌ڵمی‪ ،‬له‌ رێگای توێژینه‌وه‌ ره‌سه‌نه‌كانیه‌و ‌ه‬ ‫به‌رزبۆته‌وه‌ بۆ پله‌ی (پرۆفیسۆر)‪ ،‬من یه‌كێك بووم ل ‌ه‬ ‫بڕیارده‌رانی به‌رزكردنه‌وه‌كه‌ی‪ ،‬ئه‌وسا به‌ ره‌سه‌نایه‌تی‬ ‫توێژینه‌وه‌كانی سه‌رسام بووم‪.‬‬

‫داڕشتنی خۆی به‌سه‌ریاندا زاڵه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫زانسته‌كانی زمانی عه‌ره‌بی و زانست ‌ه عه‌قڵییه‌كان‬ ‫ل ‌ه مه‌نتیق و زانستی گفتوگۆ(منازه‌ره‌) و زانست ‌ه‬ ‫شه‌رعییه‌كان و زانست ‌ه یاساییه‌كاندا‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫زانستیی بااڵ كاریان له‌سه‌ر بكات‪ .‬ده‌توانین‬ ‫به‌رهه‌مه‌ زانستییه‌كانی ل ‌ه سێ گروپدا كۆبكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬گروپی یه‌كه‌م‪ :‬كتێب ‌ه مه‌نهه‌جیه‌كانی ك ‌ه‬ ‫بۆ قوتابیانی كۆلێژه‌كانی یاسا ل ‌ه زانكۆكانی‬ ‫عێراق دایناوه‌‪ .‬ئه‌وانه‌ش چه‌ند كتێبێكی تایبه‌تن ب ‌ه‬ ‫به‌رپرسیارێتی جینائی و حوكمه‌كانی میراتگری‬ ‫و وه‌سیه‌ت و فه‌لسه‌فه‌ی شه‌ریعه‌ت و رێگاكانی‬ ‫هه‌ڵێنجانی حوكمه‌كان و ده‌روازه‌یه‌ك بۆ خوێندنی‬ ‫شه‌ریعه‌ت‪ ،‬هه‌موو ئه‌وانه‌ به‌هاوتاكردن و‬ ‫به‌راوردكردنی له‌گه‌ڵ یاسا دانراوه‌كان ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫عێراقیه‌كان‪ ،‬ئه‌و كتێبان ‌ه له‌ ژێر رۆشنایی بنه‌چ ‌ه‬ ‫زانستییه‌كانی دانانی كتێب دانراوه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬گروپی دووه‌م‪ :‬ئه‌و كتێبانه‌ن كه‌ له‌باره‌ی‬ ‫الیه‌نه‌ هه‌مه‌چه‌شنه‌كانی شه‌ریعه‌ت دانراون‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هاوتاكردن و به‌راوردكردنی ب ‌ه یاساكان‪،‬‬ ‫ئه‌وانه‌ش تایبه‌تن ب ‌ه كێشه‌كانی ته‌اڵق‪ ،‬هۆكاره‌كانی‬ ‫جیاوازیی فه‌قیهه‌كان‪ ،‬بابه‌تی نه‌سخ ل ‌ه قورئان‪،‬‬

‫‪79‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪80‬‬

‫په‌یوه‌ندی نێوان زانستی مه‌نتیق و یاسا و حیكمه‌تی‬ ‫حوكمه‌كانی قورئان و پابه‌ندییه‌كان و رێگرییه‌كانی‬ ‫به‌رپرسیارێتی له‌ شه‌ریعه‌ت و یاسا‪ ،‬كێشه‌كانی‬ ‫تاوان‪ ،‬رێكخستنی كۆمه‌ڵ‪ ،‬مافه‌كانی مرۆڤ و‬ ‫بابه‌تی دیكه‌ی گرنگ‪.‬‬ ‫‪ -3‬گروپی سێیه‌م‪ :‬ئه‌و توێژینه‌و ‌ه شه‌رعی و‬ ‫یاساییانه‌ی ل ‌ه گۆڤاره‌ زانستییه‌كاندا باڵویكردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫یان له‌ كۆنگره‌ هه‌مه‌جۆره‌كاندا پێشكه‌شی كردووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی په‌یڕه‌وه‌كه‌ی و ئاراسته‌ی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی دانانه‌كانی ئه‌گه‌ر كتێبه‌كانی دانه‌ر‬ ‫له‌الیه‌ك دابنێین و به‌پێی مێژووی دانانه‌كه‌ی رێكیان‬ ‫بخه‌ین‪ ،‬ده‌بینین هه‌رده‌م به‌ره‌و باشتر په‌ره‌ی‬ ‫سه‌ندووه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر به‌دواداچوونی‬ ‫زانستیی به‌رده‌وام و خۆشه‌ویستیی بۆ بابه‌ته‌كه‌ی‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌شه‌ هۆی داهێنانه‌كانی‪ ،‬سه‌ره‌ڕای بنه‌ما‬ ‫زانستییه‌ پته‌وه‌كه‌ی له‌ زانسته‌كانی زمان‪ ،‬مه‌نتیق‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ و شه‌ریعه‌ت‪ ،‬كه‌ زۆر یارمه‌تیی داو ‌ه ل ‌ه‬ ‫تێگه‌یشتنی ده‌ق ‌ه یاساییه‌ چڕكراوه‌ پوخته‌كان و‬ ‫كێشه‌كانیان و لێكدانه‌وه‌كانیان‪.‬‬ ‫دكتۆر زه‌ڵمی‪ ،‬ب ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه به‌رفراوان ‌ه‬ ‫ورده‌كانی سودێكی گه‌وره‌ی به‌ یاساناسان‬ ‫گه‌یاندووه‌‪ ،‬چونكه‌ زۆربه‌ی یاساناسان‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی زمان‪ ،‬مه‌نتیق‪ ،‬زانستی گفتوگۆ‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌‪،‬‬ ‫فیقه و ئوسوڵیان نه‌خوێندووه‌‪ ،‬نه‌یانتوانیو ‌ه بگه‌ن ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ مامۆستای دانه‌ر پێیگه‌یشتووه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫به‌راورد ‌ه وردانه‌ی كردوویه‌تی ل ‌ه نێوان شه‌ریعه‌ت‬ ‫و یاسا‪ ،‬یان لێكۆڵینه‌وه‌ی یاسا له‌به‌ر رۆشنایی‬ ‫مه‌نتیق و زانستی گفتوگۆ(منازه‌ره‌)‪ .‬بێگومان‬ ‫وانه‌وتنه‌وه‌ی به‌رده‌وام و به‌بێ پچڕانی مامۆستا‬ ‫زه‌ڵمی له‌ چه‌ند كۆلێژێكی یاسا هاوكاری بوو ‌ه‬ ‫بۆ رۆشنكردنه‌وه‌ی مێشكی قوتابیانی به‌و چه‌مك ‌ه‬ ‫دروستانه‌ی‪ ،‬یان ئاراسته‌كردنی قوتابیه‌كانی ل ‌ه‬ ‫خوێندنی بااڵ‪ ،‬یان ل ‌ه گفتوگۆی نامه‌كاندا‪ ،‬خۆم‬

‫له‌گه‌ڵیدا به‌شداربووم ل ‌ه گفتوگۆی هه‌ندێك له‌و‬ ‫نامانه‌‪ ،‬وه‌ك شاره‌زا‪ ،‬یان گوێگر ئاماده‌ی بووم‪،‬‬ ‫راسته‌وخۆ هه‌موو ئه‌وانه‌م بۆ ده‌ركه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫دكتۆر زه‌ڵمی‪ ،‬له‌ سه‌رجه‌م نووسین و دانراوه‌كانیدا‬ ‫سه‌رقاڵی كێشه‌یه‌كی گرنگه‌‪ ،‬ئه‌ویش گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان شه‌ریعه‌ت و یاسایه‌‪ ،‬ك ‌ه ته‌نها له‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌ تازه‌یه‌دا لێك دابڕاون‪ ،‬كاتێك شه‌رعناسان‬ ‫ده‌ستبه‌رداری لێكۆڵینه‌وه‌ی یاسا بوون و یاساناسان‬ ‫ده‌ستبه‌رداری لێكۆڵینه‌وه‌ی شه‌ریعه‌ت بوون‪ .‬ئه‌م‬ ‫حاڵه‌ته‌ش دابڕانێكی لێكه‌وته‌وه‌ به‌ زیانی ئوممه‌ت ل ‌ه‬ ‫بواری یاسادانان كۆتایهات‪ .‬بۆیه‌ كتێبه‌كانی دكتۆر‬ ‫زه‌ڵمی ئه‌گه‌ر ل ‌ه واڵته‌ عه‌ره‌بی و ئیسالمیه‌كان‬ ‫باڵوبێته‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆی شۆڕشێكی تازه‌ی یاسادانان‬ ‫به‌ سودوه‌رگرتن له‌ شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ل ‌ه‬ ‫نووسینه‌وه‌ی یاسادا ل ‌ه هه‌موو روویه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫دكتۆر زه‌ڵمی‪ ،‬له‌ كتێبه‌كانیدا ته‌نها رای فه‌قیهه‌كان‬ ‫ناهێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌ڵگه‌كانیشیان ده‌خاته‌ ڕوو و‬ ‫به‌راوردی ده‌كات‪ ،‬ئه‌وه‌ی سه‌رنج له‌ كتێبه‌كانی بدات‬ ‫ده‌بینێت كه‌ ده‌مارگیریی بۆ رایه‌ك یان مه‌زهه‌بێك‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو شوێن ئه‌وه‌ ده‌كه‌وێت كه‌ له‌ میانه‌ی‬ ‫به‌ڵگه‌كان و به‌هێزییان بۆی ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ هه‌قه‌‪.‬‬ ‫عه‌قڵیه‌تی زه‌ڵمی‪ ،‬عه‌قڵیه‌تێكی سه‌رده‌مانه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫هه‌وڵده‌دات سوود له‌و رای ‌ه نه‌رمانه‌ی فه‌قیهه‌كان‬ ‫ببینێت ك ‌ه به‌ڵگه‌ی به‌هێز پشتیوانیی ده‌كه‌ن‪ ،‬بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری ره‌وان بۆ گرفته‌كانی ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌ و هه‌ڵگرتنی زه‌حمه‌تی له‌سه‌ر مسوڵمانان‪،‬‬ ‫له‌مه‌شدا شوێن بنه‌ماكانی ئاسانكاریی كه‌وتوو ‌ه ك ‌ه‬ ‫شه‌ریعه‌تی ئیسالمیی پێوه‌ ناسراوه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می هاوه‌ڵه‌ به‌ڕێزه‌كان‪.‬‬ ‫پاشان دكتۆر زه‌ڵمی ل ‌ه سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆیدا‬ ‫ده‌ژی‪ ،‬به‌و مانایه‌ی ل ‌ه فتوا و به‌راستتردانان‬ ‫(ترجیح)ه‌ فیقهیه‌كانیدا داهێنانه‌ زانستیی ‌ه تازه‌كان‬ ‫به‌كارده‌هێنێت‪.‬‬

‫نووسین و دانراوه‌كانیدا‬ ‫سه‌رقاڵی كێشه‌یه‌كی‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬ئه‌ویش گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان‬ ‫شه‌ریعه‌ت و یاسایه‌‪.‬‬ ‫دكتۆر له‌میانه‌ی به‌راوردكارییه‌كانی له‌ نێوان‬ ‫شه‌ریعه‌ت و یاسا‪ ،‬ده‌گات به‌وه‌ی كه‌ هیچی‬ ‫ده‌ستنه‌كه‌وتووه‌ بیسه‌لمێنێت كه‌ شه‌ریعه‌تی ئیسالمی‬ ‫له‌گه‌ڵ زانست و فیتره‌تی ئاده‌میزاد و واقیعدا دژیه‌ك‬ ‫بن‪ ،‬هه‌روه‌ها هیچ رایه‌كی دروستی له‌ یاسادا‬ ‫نه‌بینیوه‌‪ ،‬پێشتر فه‌قیهه‌كان پێی نه‌گه‌یشتبن‪.‬‬ ‫له‌كاتی به‌راوردكردنی نێوان رایه‌كاندا‪ ،‬دكتۆر‬ ‫پابه‌ندی چوار مه‌زهه‌به‌ك ‌ه نابێت‪ ،‬به‌ڵكو تێده‌په‌ڕێت بۆ‬ ‫مه‌زهه‌به‌كانی شیعه‌ی دوانزه‌ ئیمامی‪ ،‬زه‌یدی‪ ،‬ئه‌بازی‪،‬‬ ‫زاهری و فه‌رمووده‌ناسان‪ .‬ئه‌و رێبازه‌ به‌هایه‌كی به‌رز‬ ‫ده‌دات به‌ نووسین و توێژینه‌وه‌كانی و به‌ لێزانییه‌و ‌ه‬ ‫به‌ره‌و ئیجتیهادی هاوسه‌رده‌مانه‌ی ده‌بات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ه سه‌رجه‌م كتێبه‌كانیدا‬ ‫دكتۆر ل ‌‬ ‫داهێنانی كردووه‌‬ ‫كتێب و توێژینه‌وه‌كانی دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمی‬ ‫هه‌رهه‌مووی به‌سوودن‪ ،‬لێره‌وله‌وێ داهێنانی زۆر‬ ‫و رای تاز ‌ه و دروستی تێدایه‌‪ ،‬به‌اڵم من وای‬ ‫ده‌بینم ك ‌ه داهێنانه‌كه‌ی له‌م كتێبانه‌یدا زیاتر له‌وانی‬ ‫دیكه‌ ده‌ركه‌وتووه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫‪ )1‬موانع المسؤلی ‌ة الجنائی ‌ة في الشریع ‌ة‬ ‫اإلسالمیة والتشریعات الجزائیة‌ العربیة‌‪:‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ه سه‌رجه‌م‬ ‫دكتۆر زه‌ڵمی‪ ،‬ل ‌‬

‫كتێبێكی زۆر گرنگه‌‪ ،‬تێیدا موفره‌داتی وردی‬ ‫به‌رپرسیارێتی جینائی روونكردۆته‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫شه‌ریعه‌تی ئیسالمی به‌راوردی كردووه‌‪ ،‬توێژه‌ر‬ ‫له‌وه‌دا پشتی ب ‌ه سه‌رچاوه‌ ره‌سه‌نه‌كان به‌ستووه‌‪،‬‬ ‫كۆن و تازه‌‪ ،‬له‌ژێر رۆشنایی چوار مه‌زهه‌به‌ك ‌ه‬ ‫و ئه‌وانی دیكه‌ش‪ ،‬جا نووسه‌ر ئه‌نجامی گرنگی‬ ‫به‌ده‌ست ده‌كه‌وێت‪ ،‬كه‌لێن ل ‌ه یاسای جینائیی‬ ‫واڵت ‌ه عه‌ره‌بیه‌كان ده‌دۆزێته‌وه‌‪ ،‬ده‌ریده‌خات ك ‌ه‬ ‫فه‌قیهه‌كانی مه‌زهه‌ب ‌ه ئیسالمییه‌كان چاره‌سه‌ریان‬ ‫كردوو ‌ه و رای خۆیان له‌باره‌و ‌ه ده‌ربڕیوه‌‪ .‬ده‌كرێت‬ ‫به‌و ‌ه سود ب ‌ه یاسا ده‌ستكرده‌كان بگه‌یه‌نرێت‪.‬‬ ‫توێژه‌ر بابه‌ته‌كه‌ی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك بنه‌ما‬ ‫بیناكردووه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌راوردكردندا پشتی پێ به‌ستووه‌‪،‬‬ ‫تا یاساكان دژ نه‌بن ب ‌ه بنه‌ما شه‌رعیی ‌ه قه‌تعیه‌كان‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای زۆریی را و ئیجتیهاد ‌ه فیقهیه‌كان ل ‌ه‬ ‫فه‌رهه‌نگ ‌ه دورودرێژه‌كانیدا‪ ،‬پێویستی ب ‌ه دووبار ‌ه‬ ‫نووسینه‌و ‌ه و داڕشتنه‌و ‌ه هه‌یه‌ به‌ شێوازی تازه‌ی‬ ‫نووسینه‌وه‌ی یاسا‪.‬‬ ‫دانه‌ر كتێبه‌كه‌ی ب ‌ه چه‌ند وه‌اڵمێكی گرنگی چه‌ند‬ ‫پرسیارێكی جینائی پزیشكی كۆتایپێده‌هێنێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌ندیكای پزیشكان له‌ موسڵ ئاراسته‌یان كردوو ‌ه‬ ‫ل ‌ه بواری كار ‌ه پزیشكییه‌كان و نه‌شته‌رگه‌ریی‪،‬‬ ‫دانه‌ریش وه‌ك نه‌ریتی خۆی‪ ،‬ل ‌ه رێگای زانست ‌ه‬ ‫ورده‌كه‌ی ل ‌ه بنه‌چه‌كانی شه‌ریعه‌ت و یاسا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بابه‌تانه‌ی چاره‌سه‌ر كردووه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬التبیان لرفع غموض النسخ في القرا‌ن‪:‬‬ ‫ئه‌م كتێب ‌ه له‌ بابه‌ته‌كه‌یدا ب ‌ه گشتی تاز ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه كۆمه‌ڵێك له‌ زانایان ل ‌ه سه‌ده‌كانی رابردووو‬ ‫و ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا نكوڵییان له‌ نه‌سخ ل ‌ه قورئانی‬ ‫پیرۆزدا كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم تازه‌یی ئه‌م كتێبه‌ له‌وه‌دایه‌‪،‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی بۆ چه‌ندین ئایه‌ت كردووه‌ كه‌ زۆر‬ ‫ل ‌ه لێكده‌ره‌وان وتویان ‌ه نه‌سخ كراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌رێگای‬ ‫زانستی زمان و مه‌نتیق و ئوسوڵ و ته‌فسیر و‬

‫‪81‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪82‬‬

‫فیقه‪ ،‬سه‌لماندویه‌تی كه‌ نه‌سخ ل ‌ه قورئاندا نییه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئایه‌تێك له‌ چوارچێوه‌ی خۆی به‌كاردێت‪ ،‬لێره‌وه‌ و‬ ‫له‌م رووه‌و ‌ه ئه‌م كتێب ‌ه داهێنانێكی تێدایه‌‪ ،‬ئاماژه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌و سامانه‌ زانستییه‌ی دانه‌ر ‌ه به‌ڕێزه‌كه‌ی‬ ‫هه‌یه‌تی‪ ،‬به‌بێ ئه‌و ‌ه نه‌یده‌توانی بچێت ‌ه نێو ئه‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ ورده‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬اصول الفقه في نسیجه الجدید‪:‬‬ ‫كتێبێك ‌ه ل ‌ه دوو به‌شدا‪ ،‬دانه‌ر تیایدا لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫بۆ زانستی ئوسوڵی فیقه به‌ هه‌موو بابه‌ته‌كانیه‌و ‌ه‬ ‫كردووه‌‪ ،‬مه‌زهه‌بێكی به‌ ته‌نها باس نه‌كردووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو به‌راوردی نێوان زۆر مه‌زهه‌بی كردووه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫به‌ڕاستدانان و هه‌ڵبژاردندا ته‌نها شوێن ئه‌و به‌ڵگه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌وتووه‌ كه‌ قه‌ناعه‌تی پێی هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵكو تێپه‌ڕیو ‌ه‬ ‫به‌ره‌و ره‌خنه‌گرتنی خودیی ل ‌ه هه‌ندێك داڕشتنی‬ ‫ئه‌و زانسته‌‪ ،‬زۆر له‌ نموون ‌ه كۆنه‌كانی ب ‌ه نموونه‌ی‬ ‫تاز ‌ه و وه‌رگیراو و روون گۆڕیوه‌‪.‬‬ ‫كارێكی داهێنانه‌رانه‌ی دیكه‌شی كردووه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫پیاده‌كردنی زانستی ئوسوڵی فیقهی ئیسالمی له‌سه‌ر‬ ‫یاسا ده‌ستكرده‌كان‪ ،‬له‌و پیاده‌كردنه‌ سودێكی‬ ‫گه‌وره‌ به‌ یاساناسان گه‌یشت‪ ،‬له‌وه‌ی یارمه‌تییان‬ ‫ده‌دات ل ‌ه ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی زانستی بنه‌ماكانی یاسا‬ ‫ب ‌ه بنه‌مای ورد ل ‌ه زانستی ئوسولی فیقه‪.‬‬ ‫‪ -4‬اإللتزامات في الشریعة اإلسالمیة‬ ‫‌ والتشریعات المدنیة‌ العربیة‌‪:‬‬ ‫ئه‌و كتێبه‌ ل ‌ه پایه‌دارترینی كتێبه‌كانه‌‪،‬‬ ‫مادده‌یه‌كی زانستی تێدایه‌‪ ،‬دانه‌ر تیایدا به‌راورد‬ ‫ده‌كات له‌ نێوان پابه‌ندییه‌كان له‌ شه‌ریعه‌ت و‬ ‫یاسادا‪ ،‬ده‌گات به‌وه‌ی كه‌ پابه‌ندییه‌كان ل ‌ه‬ ‫شه‌ریعه‌تی ئیسالمیدا گشتگیره‌ بۆ سه‌رجه‌م‬ ‫چینه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تی‪ .‬كه‌چی ل ‌ه‬ ‫یاسادا ته‌نها پابه‌ندیی دارایی ‌ه و به‌س‪ .‬دانه‌ر‬ ‫بۆی ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ زاراوه‌ی پابه‌ندی (التزام)‬ ‫ل ‌ه كتێب ‌ه فیقهی ‌ه ئیسالمیه‌كاندا له‌ژێر زاراوه‌ی‬

‫(التكلیف والمكلف) چاره‌سه‌ر كراوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه گه‌وره‌ یاساناسانی هاوتای دكتۆر‬ ‫عبدالرزاق السنهوری و هی دیكه‌ تێبینییان‬ ‫نه‌كردووه‌‪ .‬ئه‌و لێكۆڵینه‌و ‌ه قووڵ و ورده‌‪ ،‬قووڵی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی دانه‌ر ده‌سه‌لمێنێت له‌ شه‌ریعه‌ت و‬ ‫یاسا پێكه‌وه‌‪ .‬ئه‌و كتێب ‌ه بۆشاییه‌كی ل ‌ه كتێبخانه‌ی‬ ‫یاسایی پڕكردۆته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه به‌پێی زانیاری من‬ ‫هیچ كتێبێك نیی ‌ه به‌و ئاسته‌ بابه‌ته‌كانی گشتگیر‬ ‫بێت‪ ،‬دانه‌ره‌كه‌ی ئه‌و بابه‌ته‌ی چاره‌سه‌ر كردبێت‪،‬‬ ‫بۆچوونی یاساناسانی راستكردۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫له‌به‌ر نه‌شاره‌زاییان له‌ ورده‌كاریی وردی‬ ‫شه‌ریعه‌ت‪ ،‬وا گومانیان برد كه‌ یاسا له‌و بابه‌ته‌دا‬ ‫گشتگیرتره‌ ل ‌ه شه‌ریعه‌ت‪ ،‬له‌كاتێكدا دكتۆر زه‌ڵمی‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌و بۆچوونه‌ی سه‌لماندووه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ردوو كتێبی (المنطق القانوني‪ -‬قسم‬ ‫التصورات) و (الصل ‌ة بین المنطق والقانون) دوو‬ ‫كتێبی داهێنانن‪ ،‬چونك ‌ه یه‌كه‌مجار ‌ه زانستی مه‌نتیق‬ ‫له‌سه‌ر ده‌قه‌ یاساییه‌كان پیاد ‌ه ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌وه‌ش ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی زانستی یاسادا رووی نه‌داوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫یارمه‌تی دانه‌ری داو ‌ه بۆ ئه‌و پیاده‌كردن ‌ه زانستیی ‌ه‬ ‫مه‌زنه‌‪ ،‬شاره‌زاییه‌ قوڵه‌كه‌یه‌تی ل ‌ه زانستی مه‌نتیق‪،‬‬ ‫كه‌ كتێب ‌ه ناسراوه‌كانی مه‌نتیقی الی گه‌ور ‌ه زانایان‬ ‫ل ‌ه قوتابخانه‌ ئایینیه‌كاندا خوێندووه‌‪.‬‬ ‫پوخته‌ی قسان‪ ،‬دكتۆر مسته‌فا ئیبراهیم‬ ‫زه‌ڵمی‪ ،‬زانایاكی پایه‌داره‌‪ ،‬به‌رهه‌م ‌ه زانستییه‌كانی‬ ‫زۆر زۆره‌‪ ،‬ل ‌ه شه‌ریعه‌ت و یاسادا پێكه‌و ‌ه قووڵ‬ ‫بۆته‌وه‌‪ ،‬لێكۆڵینه‌و ‌ه و به‌راورده‌كانی پایه‌یه‌كی‬ ‫گه‌وره‌ی ده‌بێت له‌ نێوه‌نده‌ یاساییه‌كاندا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بابه‌تانه‌ی چاره‌سه‌ری كردوون په‌یوه‌ندیی زۆری‬ ‫هه‌ی ‌ه ب ‌ه په‌ره‌سه‌ندنی رۆشنبیریی كۆمه‌ڵگاو ‌ه‬ ‫و راستكردنه‌وه‌ی ئاراست ‌ه هه‌ڵه‌كان ل ‌ه دانان ‌ه‬ ‫یاساییه‌كاندا‪ ،‬به‌و بنه‌ما و بیردۆزانه‌ی شه‌ریعه‌تی‬ ‫ئیسالمی به‌پێز‪.‬‬

‫ڕیفۆرمخوازێكی‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫شێخ محه‌ممه‌دی خاڵ‬ ‫سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆی‬ ‫‪1989 -1904‬‬

‫د‪ .‬ئاراس محه‌ممه‌د ساڵح‬ ‫ه درێژایی مێژووی پڕناسۆر و هه‌ڵدێر و‬ ‫زۆرن ئه‌و زانا كوردانه‌ی ب ‌‬ ‫نشێوه‌كانی واڵته‌كه‌یان هه‌موو كات به‌گژ نه‌هامه‌تیه‌كاندا چوونه‌ته‌وه‌‪،‬‬

‫ئاراس محەمەد ساڵح‬ ‫لەدایكبووی ‪1970‬‬ ‫دكتۆرا لە شەریعە‬ ‫مامۆستا لە زانكۆی‬ ‫سلێمانی‬

‫دروست كردووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ نه‌بوونی هیچ دامه‌زاوه‌یه‌كی زانستی‬ ‫ه واڵته‌كه‌یاندا چه‌ندین شاكار و داهێنانی گه‌وره‌یان‬ ‫و ئه‌كادیمی ل ‌‬ ‫ه لێبڕان و ماندوبوونی‬ ‫ه گه‌ل و نیشتمانه‌كه‌یان كردوه‌‪ ،‬ب ‌‬ ‫پێشكه‌ش ب ‌‬ ‫ه‬ ‫خۆیان چرای زانست و پێشڤه‌چوونیان بۆ هه‌ڵكردون نه‌یانهێشتو ‌ه ل ‌‬

‫چەند كتێب و وتاری‬

‫ه هه‌مان كاتدا زۆركاری سه‌ختیان بۆ‬ ‫كاروانی شارستانی دوابكه‌ون‪ ،‬ل ‌‬

‫باڵوكراوەی هەیە‪.‬‬

‫نه‌وه‌كانی دوای خۆیان ئاسانكردوو ‌ه و هه‌موو الیه‌نه‌كانی ئه‌ده‌ب و‬ ‫مێژوو و ئاینیان بۆ ڕوناككردوه‌ته‌و ‌ه وه‌ك ئاسۆی به‌ربه‌یان‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ه هه‌موو تاریكیه‌كه‌دا چرایه‌كیان هه‌ڵكردوو ‌ه و له‌نه‌بوون بوونیان‬ ‫ل‌‬

‫‪83‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪84‬‬

‫یه‌كێك له‌و زانا به‌هره‌مه‌ند ‌ه هه‌ڵكه‌وتوان ‌ه شێخ‬ ‫محه‌ممه‌دی خاڵه‌ (‪ )1989-1904‬كه‌ ب ‌ه درێژایی‬ ‫ته‌مه‌نی خام ‌ه به‌ پێزه‌كه‌ی ل ‌ه خزمه‌تی ئه‌ده‌ب و‬ ‫ئایین و مێژوو و زمانی شیرنی كوردیدا بووه‌ و‬ ‫چه‌ندین شاكاری ناوازه‌ی پێشكه‌ش ب ‌ه كتێبخانه‌ی‬ ‫كوردی كردووه‌‪ ،‬شێخی خاڵ ل ‌ه سه‌رده‌مێكدا چاوی‬ ‫كردووه‌ته‌و ‌ه كه‌ كوردستان له‌به‌رده‌م شه‌ڕی‬ ‫یه‌كه‌می جیهانیدا بووه‌‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1914‬ك ‌ه شێخی‬ ‫خاڵ ته‌مه‌نی ‪10‬سااڵن بووه‌ شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی‬ ‫هه‌ڵده‌گیرسێت و ئه‌و جه‌نگه‌ كاریگه‌ری كارای‬ ‫به‌سه‌ر ته‌واوی كوردستاندا هه‌بووه‌‪ ،‬زۆرێك ل ‌ه‬ ‫كێشه‌كان له‌سه‌ر خاكی كوردان یه‌كالكراونه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر ئه‌و جه‌نگ ‌ه كاولكه‌ره‌ چه‌ندین نه‌هامه‌تی‬ ‫تووشی خه‌ڵكی كوردستان ده‌كات‪ ،‬هه‌ر له‌ گرانی‬ ‫و نه‌بوونی و قاتوقڕی سه‌فه‌ربه‌رله‌ك و تااڵنكردنی‬ ‫داهاتی واڵت و وێرانكردنی ژێرخانی ژیان و هاتنی‬ ‫گرانی گه‌وره‌ و چه‌ندین نه‌خۆشی و ناخۆشی ب ‌ه‬ ‫هۆی جه‌نگه‌و ‌ه تووشی خه‌ڵكی كوردستان هاتووه‌‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا شێخ ل ‌ه ته‌مه‌نی الوی و گه‌شه‌كردندا‬ ‫بووه‌ ئه‌و ‌ه حاڵی واڵت و ناوچه‌كه‌یه‌تی كه‌ هیچ له‌و‬ ‫فاكته‌رانه‌ هاوكار و یارمه‌تیده‌ر نه‌بوون كه‌ خوێندن‬ ‫و زانست به‌ره‌و پێش بچێت‪ ،‬مرۆڤ بتوانێت ڕاژه‌ی‬ ‫فكری و ڕۆشنبیری خۆی بكات‪ ،‬به‌ڵكو هه‌موویان‬ ‫ڕێگر و كۆسپی سه‌ختی به‌رده‌م خوێندن و گه‌شه‌ی‬ ‫زانستی بوون له‌ واڵتدا‪ ،‬مرۆڤ هێنده‌ی هه‌وڵی‬ ‫ئه‌وه‌ی بووه‌ له‌ت ‌ه نانێكی ده‌ستكه‌وێت و له‌ برسانا‬ ‫نه‌مرێت‪ ،‬به‌هیچ جۆرێك بیری ل ‌ه خوێندن و خواست ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیریه‌كانی نه‌كردوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم هه‌موو ئه‌م كۆسپ و ڕێگر ‌ه سه‌ختان ‌ه‬ ‫نه‌یانتوانیو ‌ه بیری ڕۆشنگه‌رێكی ڕیفۆرمخوازی‬ ‫وه‌ك شێخی خاڵ تاریك بكه‌ن و نه‌توانێت‬ ‫درێژ ‌ه به‌ خوێندن و زانست بدات‪ ،‬له‌ هه‌مان‬ ‫كاتدا ساردنه‌بوه‌ته‌وه‌ له‌ هه‌وڵی په‌یداكردن و‬

‫كۆكردنه‌وه‌ی سه‌دان و هه‌زاران ده‌ستنووسی‬ ‫به‌نرخ و كتێب و گۆڤار‪ ،‬له‌و ڕێگه‌یه‌و ‌ه زیاتر بیری‬ ‫ڕوناكی خۆی ڕوناكتر كردوه‌ته‌وه‌‪ ،‬زۆر ئازایان ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتوو بووه‌ ل ‌ه هه‌وڵه‌كانی په‌یداكردنی بژێوی‬ ‫ژیانی له‌ كاتێكدا ك ‌ه نان له‌ قوڕگی شێردا بووه‌ و‬ ‫ژیان زۆرسه‌خت و دژوار بووه‌ له‌و ڕۆژگاره‌دا‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوای كۆتاییهاتنی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی‪،‬‬ ‫ل ‌ه بیسته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوو به‌دواوه‌و ئه‌و‬ ‫گۆڕانكارییه‌ سیاسیانه‌ی ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا هاتنه‌ گۆڕێ‌‪،‬‬ ‫وه‌ك سه‌ره‌تای داگیركاری كوردستان له‌الیه‌ن‬ ‫به‌ریتانیاوه‌‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدانی بزاڤی ڕزگاریخوازی‬ ‫كوردستان به‌ ڕابه‌رایه‌تی شێخ مه‌حمودی‬ ‫حه‌فید ل ‌ه ناوچه‌ی سلێمانی‪ ،‬ڕاگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بزاڤی ڕۆشنبیری ده‌سه‌اڵته‌ كوردیه‌كه‌‪،‬‬ ‫هه‌اڵیسانی شه‌ڕی ده‌ربه‌ندی بازیان و ئاوباریك‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1919‬دژی به‌ریتانیا و داواكردنی مافی‬ ‫چاره‌ی خۆنووسی كورد له‌الیه‌ن شێخ مه‌حمود و‬ ‫شۆڕشه‌كه‌یه‌وه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها كۆتایی‬ ‫هاتنی ده‌سه‌اڵتی عوسمانیه‌كان و دروستبوونی‬ ‫ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه‬ ‫ده‌وری گه‌وره‌یان هه‌بوو ‌ه له‌سه‌ر شێخی خاڵ ك ‌ه‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای ژیانی الویدا بووه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه ل ‌ه‬ ‫جۆش و خۆرشدانی بیری ڕۆشنگه‌ری الی بیر‬ ‫ڕوناكێكی وه‌ك شێخی خــاڵ كاریگه‌ر بوون‪.‬‬ ‫هاتنی ئینگلیز بۆ سلێمانی و هێنانی چاپخان ‌ه‬ ‫و ده‌ركردنی (تێگه‌یشتنی ڕاستی) و ل ‌ه به‌غدا و‬ ‫(پێشكه‌وتن) ل ‌ه سلێمانی‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدانی بزاڤی‬ ‫ڕۆژنامه‌نووسی و كردنه‌وه‌ی قوتابخانه‌ی كوردی‬ ‫فاكته‌ری باش بوون ك ‌ه شێخی خاڵ خولیای‬ ‫نووسین و هه‌وڵی ڕۆژنامه‌نووسی الی گه‌ش ‌ه بكات‬ ‫و بكه‌وێته‌ دنیایی نووسین و ڕۆشنبیریه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌وێو ‌ه بیری ڕۆشنگه‌ری الی خاڵ سه‌رهه‌ڵده‌دات‬ ‫و ڕۆژبه‌ڕۆژ بیری ڕوناكتر و فراوانتر ده‌بێت‪،‬‬

‫سه‌د ‌ه پێش سه‌رده‌می‬ ‫خۆی كه‌وتوو ‌ه و بانگه‌وازی‬ ‫ه میتۆدی‬ ‫تازه‌گه‌ری كردوو ‌ه ل ‌‬ ‫فكری ئیسالمیی‪.‬‬

‫شێخی خاڵ و قوتابخانه‌ی‬ ‫ڕیفۆرمی ئیسالمبی‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ هه‌تا ئێستا كاتێك باس ل ‌ه قوتابخانه‌ی‬ ‫ڕیفۆرمی ئیسالمبی جه‌ماله‌دینی ئه‌فغانی و شێخ‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ده‌بێت ‌ه موریدێكی دڵسۆزی بواری ڕۆشنبیری و‬ ‫ئه‌ده‌ب و خوێندنه‌و ‌ه و ده‌كه‌وێت ‌ه هه‌وڵی په‌یداكردنی‬ ‫هه‌موو نووسین و كتێب گۆڤارێكی ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫و ئاگادارێكی بزاڤی ڕۆشنبیری سه‌رده‌مه‌كه‌ی‬ ‫خۆی بووه‌‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه ڕێگه‌ی خوێندنه‌وه‌ و هه‌وڵی‬ ‫په‌یداكردنی باڵوكراوه‌كانی ڕۆژگاری خۆیه‌و ‌ه‬ ‫ئاگاداری قوتابخانه‌ی ڕیفۆرمی ئیسالمی (مدرس ‌ه‬ ‫اإلصالح اإلسالمی) جه‌ماله‌دینی ئه‌فغانی و شێخ‬ ‫محه‌ممه‌د عه‌بده‌ و محه‌ممه‌د ڕه‌شید ڕه‌زا ده‌بێت‪،‬‬ ‫له‌ژێر كاریگه‌ری ئه‌ده‌بیات و تێزه‌كانی ئه‌و‬ ‫قوتابخانه‌دا گۆڕانێكی ڕیشه‌یی ل ‌ه هزر و فكری‬ ‫و تێگه‌یشتنی بۆ مه‌سه‌ل ‌ه ئاینییه‌كاندا ڕووده‌دات‬ ‫و به‌ته‌وای هۆگری ئاراسته‌ فكریه‌كانی ئه‌و‬ ‫قوتابخانه‌ی ‌ه ده‌بێت‪ ،‬له‌دوای ئه‌و ‌ه هێڵ ‌ه فكریه‌كانی‬ ‫ئه‌و قوتابخانه‌ زۆر به‌ڕوونی له‌ نووسینه‌كانیدا‬ ‫ڕه‌نگده‌داته‌وه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌تی ل ‌ه ته‌فسیره‌كه‌یدا‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ه نیو‬ ‫شێخی خاڵ زیاتر ل ‌‬

‫محه‌ممه‌د عه‌بده‌ و قوتابیه‌كانیان ده‌كرێت‪ ،‬باس‬ ‫ل ‌ه زانایه‌كی وه‌ك شێخی خاڵ ناكرێت كه‌ هه‌مان‬ ‫ڕێچكه‌ی ئه‌وانی گرتووه‌ و هیچی له‌وان كه‌متر‬ ‫نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش فاكته‌ر و هۆكاری خۆی هه‌یه‌ و‬ ‫به‌و هیوایه‌ی له‌مه‌ودوا توێژه‌ران گرنگی پێبده‌ن و‬ ‫زانایه‌كی گه‌وره‌ی وه‌ك شێخی خاڵ هه‌قی خۆی‬ ‫بدرێتێ‌‪.‬‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی بێین ‌ه سه‌ربیری ڕیفۆرمخوازی‬ ‫شێخی خاڵ‪ ،‬پێویست ‌ه ئاماژ ‌ه بكه‌ین ب ‌ه سیما و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه دیاره‌كانی قوتابخانه‌ی ڕیفۆرمی‬ ‫فكری ئیسالمی‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬یه‌كێك ل ‌ه سیما هه‌ر ‌ه دیاره‌كانی‬ ‫قوتابخانه‌ی ش َبخ محه‌ممه‌د عه‌بده‌ به‌گژاچوونه‌وه‌ی‬ ‫ته‌قلید و بیری چه‌قبه‌ستووی ئاینی بوو ‌ه ك ‌ه‬ ‫چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك بوو هه‌موو ده‌رگاكانی ئیجتیهاد‬ ‫و نوێبوونه‌وه‌ داخرابوون و زانایان هه‌ر قسه‌ی‬ ‫زاناكانی پێش خۆیان دووبار ‌ه ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫گه‌وره‌ترین ته‌نگژه‌ی فكری و خوێندنه‌وه‌ی نوێ‌ بۆ‬ ‫ئایین و هه‌ڵكردن له‌گه‌ڵ گۆڕانكاریه‌كانی سه‌رده‌مدا‬ ‫بۆ جیهانی ئیسالمی دروستكردبوو‪ ،‬به‌ جۆرێكی‬ ‫وه‌ها هه‌ندێك وه‌ها بیریان ده‌كرده‌وه‌ ك ‌ه ئایینی‬ ‫ئیسالم ناتوانێت ڕووبه‌ڕووی گۆڕانكارییه‌كانی‬ ‫سه‌رده‌م بێته‌و ‌ه و چه‌رخی زێڕینی به‌سه‌رچووه‌‪،‬‬ ‫هه‌رئه‌مه‌ش وایكرد ك ‌ه زانایانی ڕیفۆرمخواز‬ ‫ده‌ربكه‌ون‪ ،‬هه‌ریه‌ك ل ‌ه عەبدوڕەحمان كه‌واكبی‪،‬‬ ‫جه‌ماله‌دین‪ ،‬شیخ محه‌ممه‌د عه‌بده‌‪ ،‬محه‌ممه‌د‬ ‫ڕه‌شید ڕه‌زا‪ ،‬شێخ محه‌ممه‌د مسته‌فا مه‌راغی‬ ‫مەالى گەورەى کۆیە و شێخ محه‌ممه‌دی خاڵ‬ ‫كه‌وتن ‌ه هه‌وڵی شكاندنی دیواری ته‌قلید‪ ،‬توانیان‬ ‫تازه‌ بوونه‌وه‌ و گۆڕانكاری له‌ بیری چه‌قبه‌ستووی‬ ‫سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆیاندا بكه‌ن و به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫سه‌رده‌میانه‌ ته‌فسیری ده‌قه‌ ئاینیه‌كان بكه‌ن‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬یه‌كێكی تر له‌ سیما و تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م‬

‫‪85‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪86‬‬

‫قوتابخان ‌ه گرنگیدانیان بوو به‌ الیه‌نی ئه‌ده‌بی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ك ‌ه به‌ (مدرسة‌ اللون االدبي واالجتماعي)‬ ‫ناسراون‪ ،‬گرنگیه‌كی زۆر ده‌ده‌ن به‌ بواره‌كانی‬ ‫ئه‌ده‌ب و ڕیفۆرمی كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕزگاركردنی‬ ‫كۆمه‌ڵگا ل ‌ه كولتووری كۆن و به‌سه‌رچوو‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬زانایانی ئه‌م قوتابخانه‌ فكرییه‌ پابه‌ند‬ ‫نین به‌ هیچ ڕیبازێكی فیقهی (المذهب الفقهي)‬ ‫دیاریكراو و زۆر گرنگی به‌و الیه‌ن ‌ه ناده‌ن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫زیاتر گرنگی ب ‌ه كرانه‌و ‌ه و بیری ئازادی ئایینی‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬نه‌ك خۆقه‌تیسكردن به‌ ڕێبازێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫هه‌رئه‌مه‌ش یه‌كێك ‌ه ل ‌ه خاڵه‌كانی سه‌ركه‌وتنیان و‬ ‫ل ‌ه سه‌رتاسه‌ری جیهانی ئیسالمیدا خوێندنه‌وه‌ بۆ‬ ‫ئه‌ده‌بیاتیان ده‌كرێت‪ ،‬كه‌س سڵ ناكاته‌و ‌ه لێیان ب ‌ه‬ ‫هۆی جیاوازی مه‌زهه‌بیه‌وه‌‪ ،‬هه‌رئه‌مه‌ش زیاتر‬ ‫به‌ره‌و كرانه‌و ‌ه و ڕزگاربوون له‌ ته‌قلید ده‌یانبات‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬زانایانی ئه‌م قوتابخانه‌یه‌ زۆر‬ ‫دژی ئیسرائیلیات و بیری خوراف ‌ه و فه‌رموده‌ی‬ ‫زه‌عیف و هه‌ڵبه‌ستراون‪ ،‬زۆر دژایه‌تی ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫هه‌وڵی پاكردنه‌وه‌ی ئه‌ده‌بیاتی ئیسالمی ده‌ده‌ن‬ ‫له‌و شت ‌ه خراپانه‌ی كه‌ كاریگه‌ری خراپیان به‌سه‌ر‬ ‫موسڵمانانه‌وه‌ به‌جێهێشتووه‌‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬عه‌قاڵنیه‌ت و ئازادی عه‌قڵ له‌ هه‌ره‌ سیما‬ ‫دیاره‌كانی ئه‌م قوتابخانه‌یه‌یه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا بانگه‌وازی‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌كرا ك ‌ه ده‌بێت عه‌قڵی موسڵمان دابخرێت و‬ ‫مرۆڤ ده‌بێت كوێران ‌ه شوێنی ده‌قه‌كان و فیقهی‬ ‫زانایانی پێشوو بكه‌وێت‪ ،‬ئه‌مان بانگه‌وازی ئه‌وه‌یان‬ ‫كرد ك ‌ه خوای گه‌ور ‌ه ڕێزی زۆری عه‌قڵی مرۆڤی‬ ‫گرتووه‌ و نابێت مرۆڤ كوێران ‌ه ته‌قلید بكات و هیچ‬ ‫گرنگی به‌ ژیری فكری خۆی نه‌دات‪ ،‬به‌ڵكو پێویست ‌ه‬ ‫جارێكی ترعه‌قڵی مرۆڤ شوێنی شایسته‌ی خۆی‬ ‫وه‌ربگرێت و له‌سه‌ر به‌رچاووڕوونی (البصیره‌)‬ ‫شوێن شته‌كان بكه‌وێت‪.‬‬ ‫شه‌شه‌م‪ :‬هه‌وڵدان بۆ پێكه‌وه‌گرێدانی زانست‬

‫كاتێك مامۆستا خاڵ‬ ‫ه زمانی‬ ‫ته‌فسیری قورئان ب ‌‬ ‫ه‬ ‫كوردی ده‌نووسێت‪ ،‬ئه‌و بۆچوون ‌‬ ‫ه پێیوابوو‬ ‫هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌و ‌ه ك ‌‬ ‫زمانی كوردی بۆ ئه‌و ‌ه ناشێت‬ ‫ته‌فسیری پێ بنووسرێت‪.‬‬

‫و بیردۆز ‌ه زانستییه‌كانی سه‌رده‌م له‌گه‌ڵ‬ ‫گیانی ئیسالمدا و هه‌وڵی سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ئاینی ئیسالم دژی زانست نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئیسالم‬ ‫و زانست ته‌واكه‌ری یه‌كترن و هه‌ردوكیان‬ ‫ژیانێكی پڕخۆشی بۆ مرۆڤ ده‌سته‌به‌ر ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫بێ‌ زانست مرۆڤ ناتوانێت سه‌رزه‌وی ئاوه‌دان‬ ‫بكاته‌وه‌ كه‌ ئه‌رك و كاری مرۆڤه‌‪ ،‬هه‌ر بۆ ئه‌و‬ ‫مه‌به‌سته‌ش مرۆڤ دروستكراوه‌ و له‌م بواره‌دا‬ ‫هێند ‌ه زیاده‌ڕه‌ویانكردوه‌‪ ،‬هه‌ندێك له‌ بیردۆزه‌كان‬ ‫كه‌ ئه‌مڕۆ نازانستیان ده‌ركه‌وتوو ‌ه ئه‌وان هه‌واڵیان‬ ‫داوه‌ و به‌ڵگه‌ی قورئانیان بۆ هێناوه‌ته‌و ‌ه ك ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫زانست ‌ه و قورئان پشتگیری ده‌كات(‪.)1‬‬ ‫حه‌وته‌م‪ :‬گرنگیدان ب ‌ه گۆڕانكاریه‌كانی سه‌رده‌م‬ ‫هه‌ریه‌ك ل ‌ه سیاسیی‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تیی‪ ،‬زانستی‪،‬‬ ‫كێشه‌ی ژنان و الوان ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتیان ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ته‌واوی هه‌ی ‌ه و جێگه‌ی گرنگیپێدانیان بووه‌(‪.)2‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی خێرا بۆ ته‌فسیری خاڵ‬ ‫شێخی خاڵ بۆ یه‌كه‌م جار ل ‌ه ساڵی ‪1935‬ز‬ ‫ته‌فسیری سوره‌تی (الفاتحة‌) ده‌كات و به‌م‬ ‫هه‌وڵه‌شی ده‌بێته‌ پێشڕه‌وانی نووسینی ته‌فسیری‬

‫ته‌فسیر بكات‪ ،‬ئیتر مه‌رگ ڕێگه‌ی نه‌داو ‌ه و ب ‌ه نیو ‌ه‬ ‫ناچڵی ته‌فسیری خاڵ به‌جێده‌هێڵێت بۆ هه‌تاهه‌تایی‬ ‫ماڵئاوایی ل ‌ه ته‌فسیری خاڵ و كاروانی پیرۆزی‬ ‫نووسین و ڕۆشنگه‌ری ده‌كات‪ ،‬سه‌رجه‌م هیواو‬ ‫پرۆژ ‌ه پڕخێره‌كانی به‌جێده‌هێڵێت ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫الی په‌روه‌ردگار‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ه گشتی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی ته‌فسیری خاڵ ب ‌‬ ‫شێخی خاڵ ل ‌ه ته‌فسیری هه‌موو جزمه‌كانی‬ ‫ته‌فسیره‌كه‌یدا پشتی ب ‌ه زانایانی ته‌فسیری‬ ‫قوتابخانه‌ی ڕیفۆرمی ئیسالمیی به‌ستوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫گشتیی و ب ‌ه تایبه‌ت دیاره‌كانیان‪ ،‬هه‌ر ئه‌مه‌ش وای‬ ‫كردوه‌ بیری ئه‌و قوتابخانه‌ی ‌ه ب ‌ه ته‌واوه‌تی ل ‌ه ناو‬ ‫ته‌فسیره‌كه‌یدا ڕه‌نگبداته‌و ‌ه له‌الپه‌ڕه (‪ )300‬جزمی‬ ‫بیست و نۆیه‌مدا به‌م شێوه‌ی ‌ه سه‌رچاوه‌كانی ڕیز‬ ‫ده‌كات‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬ته‌فسیری (المنار) دانراوی سه‌ید‬ ‫محه‌ممه‌د ڕه‌شید ڕه‌زا‪ ،‬قوتابی محه‌ممه‌د عه‌بده‌ و‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه دیارترین ڕابه‌رانی قوتابخانه‌ی ئیسالحی‬ ‫شێخ محه‌ممه‌د عه‌بده‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ته‌فسیری شێخ محه‌ممه‌د عه‌بده‌ ڕابه‌ری‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫قورئانی پیرۆز ب ‌ه زمانی كوردی‪.‬‬ ‫پاشان له‌ شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا‬ ‫ده‌ست ب ‌ه نووسینی ته‌فسیری قورئانی پیرۆز‬ ‫ده‌كات‪ ،‬هه‌ر له‌ جزمی یه‌كه‌مه‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات‬ ‫به‌و هیوایه‌ی هه‌موو قورئان ته‌فسیر بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ێ جزمی یه‌كه‌می قورئان ته‌واو‬ ‫پاش ئه‌وه‌ی س ‌‬ ‫ده‌كات‪ ،‬وه‌ك خۆی ده‌ڵێت له‌به‌رئه‌وه‌ی جزمه‌كانی‬ ‫كۆتایی قورئان زیاتر جێگه‌ی خوێندنی قوتابیان‬ ‫و سوخت ‌ه و فه‌قێكان بووه‌‪ ،‬بیرۆكه‌ی ئه‌وه‌ی ال‬ ‫گه‌اڵڵ ‌ه بووه‌ كه‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌بدات ئه‌م جزمانه‌ی‬ ‫كۆتایی قورئان ته‌فسیر بكات و ده‌توانێت هه‌ریه‌ك‬ ‫ل ‌ه جزمی َّ‬ ‫(عم و تبارك و قد مسع اهلل و والذاریات)‬

‫دووه‌می قوتابخانه‌ی ڕیفۆرمی ئیسالمی دوای‬ ‫مامۆستاكه‌ی جه‌ماله‌دینی ئه‌فغانی‪.‬‬ ‫سێهه‌م‪ :‬ته‌فسیری (فی ظالل القرا‌ن) سه‌ید قوتب‬ ‫دێژكراو ‌ه و درێژه‌پێده‌ری قوتابخانه‌ی ئیسالحی‬ ‫محه‌ممه‌د عه‌بده‌ ل ‌ه واڵتی میسردا‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬ته‌فسیری شێخ محەمەدى مه‌راغی‬ ‫یه‌كێكی تر ل ‌ه زانایانی قوتابخانه‌ی ئیسالح‪.‬‬ ‫پاش ئه‌مان ‌ه هه‌ریه‌ك له‌ ته‌فسیری ئه‌لقاسمی‪،‬‬ ‫محه‌ممه‌د عزت ده‌روزه‌‪ ،‬عبدولقادری مه‌غریبی‪،‬‬ ‫مه‌حمود محه‌ممه‌د حه‌مزه‌‪ ،‬ئه‌حمه‌د مه‌زه ‌ه‬ ‫عه‌زم ‌ه و گۆڤاری (نور اإلسالم) ك ‌ه له‌الیه‌ن زانا‬ ‫بیر ڕوناكه‌كانی زانكۆی ئه‌زهه‌ره‌و ‌ه ده‌رده‌چوو‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ته‌فسیری خاڵن(‪.)3‬‬ ‫جگه‌ له‌ ته‌فسیره‌كه‌ی‪ ،‬ئه‌و كتێب و گۆڤار و‬ ‫باڵوكراوانه‌ی ل ‌ه سه‌رده‌می خاڵدا له‌ میسر و زانكۆی‬ ‫ئه‌زهه‌ر و دامه‌زراوه‌ و ده‌زگا ڕۆشنبیریه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رچوون شێخی خاڵ په‌یدایكردوون و‬ ‫خوێندونیه‌ته‌و ‌ه و زاخاوی بیر و هۆشی خۆی‬ ‫پێكردوون‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاگاداری جموجوڵ ‌ه سیاسیی و‬ ‫ڕۆشنبیریی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانیی جیهانی ئیسالمیی‬ ‫بوو ‌ه و هه‌موو ئه‌و نووسین و باڵوكراوانه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌ی بیرو ئه‌ندێش ‌ه و نووسینه‌كانی خاڵ‬ ‫بوو ‌ه ب ‌ه گشتیی‪.‬‬ ‫كاتێك خاڵ ئه‌م ته‌فسیران ‌ه ده‌كات ‌ه سه‌چاوه‌ی‬ ‫نووسینه‌كه‌ی و ئاماژ ‌ه ب ‌ه ته‌فسیر ‌ه پێشووه‌كان‬ ‫نادات‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌كی ڕوونه‌ كه‌ ئه‌میش هه‌مان ڕێبازی‬ ‫ئه‌وانی گرتووه‌‪ ،‬زۆر به‌الیه‌و ‌ه په‌سه‌ند بووه‌ و‬ ‫ویستویه‌تی شێوازی كۆنی پێشوو تێپه‌ڕێنێت و‬ ‫هه‌وڵی نوێبوونه‌و ‌ه بدات له‌ناو فه‌زای دینداری‬ ‫كوردستاندا ك ‌ه هیچ ڕووناكییه‌كیی نوێبوونه‌و ‌ه‬ ‫هه‌تاوه‌كو ڕۆژگاری ئه‌مڕۆش ل ‌ه بیری زانایانی‬ ‫ناوچه‌كه‌دا نییه‌‪ ،‬ته‌واو تووشی ئیفلیجی بوون‬ ‫به‌هۆی نه‌بوونی هیچ نوێبوونه‌و ‌ه و گۆڕانكاریه‌ك ل ‌ه‬

‫‪87‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪88‬‬

‫دید و بۆچوونه‌كانیاندا‪ ،‬ئیتر هۆكاره‌كانی هه‌رچیه‌ك‬ ‫بێت‪ ،‬به‌اڵم زانای بیرڕووناك مامۆستا خاڵ هه‌ر ل ‌ه‬ ‫ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی ڕابردوه‌و ‌ه چرای نوێبونه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵكردوه‌ و زه‌مه‌نی خۆی تێپه‌ڕاندووه‌‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫بڵێن زیاتر ل ‌ه نیو سه‌د ‌ه پێش سه‌رده‌می خۆی‬ ‫كه‌وتوو ‌ه و بانگه‌وازی تازه‌گه‌ری كردوو ‌ه ل ‌ه‬ ‫میتۆدی فكری ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫پێكه‌وه‌گرێدانی قورئان و زانستی نو ‌‬ ‫ێ‬ ‫یه‌كێكی تر له‌ تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ته‌فسیری خاڵ‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه مامۆستای خاڵ وه‌ك زانایه‌كی بیركراو ‌ه‬ ‫و ڕۆشنگه‌ر هه‌وڵیداو ‌ه ته‌فسیری قورئان و زانست‬ ‫پێكه‌و ‌ه گرێبدات‪ ،‬ك ‌ه به‌داخه‌وه‌ له‌الیه‌ن هه‌ندێك‬ ‫له‌ زانایانی ئاینه‌وه‌ دژایه‌تی زانست و ڕۆشنبیری‬ ‫كراوه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا ك ‌ه شێخی تێدا ژیاوه‌‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه هه‌تا كاتی ئێستا هه‌ندێك له‌و بیركردنه‌و ‌ه‬ ‫دۆگما و تاریكبیرانه‌ هه‌بن‪ ،‬به‌اڵم مامۆستای خاڵ‬ ‫زۆر بوێران ‌ه به‌گژ ئه‌و جۆره‌ بیركردنه‌وانه‌دا‬ ‫چووه‌‪ ،‬خوێندنه‌وه‌یه‌كی وردی بۆ داهێنراو و‬ ‫بیردۆزه‌ زانستییه‌كانی ڕۆژگاری خۆی بووه‌‪ ،‬چه‌ند‬ ‫بۆیكرابێت هه‌وڵیداو ‌ه له‌گه‌ڵ ته‌فسیره‌كه‌یدا پێكه‌و ‌ه‬ ‫جۆشیداون‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌ ته‌فسیری ئایه‌تی (الذي‬ ‫خلق سبع سموات طباقا‪ )..‬ده‌فه‌رموێت مه‌به‌ست له‌م‬ ‫حه‌وت ئاسمانه‌‪ ،‬حه‌وت ئه‌ستێره‌ن له‌و ئه‌ستێر ‌ه‬ ‫گه‌ڕۆكانه‌ی ك ‌ه به‌ده‌وری ڕۆژا ده‌سوڕێنه‌وه‌ و‬ ‫ئاسمانن بۆ زه‌وی(‪.)4‬‬ ‫دوای ئه‌و ‌ه به‌درێژی باس له‌و حه‌وت ئه‌ستێر ‌ه‬ ‫و ناوی هه‌ریه‌كیان و سوڕانه‌وه‌یان به‌ده‌وری‬ ‫زه‌وی و ل ‌ه چه‌مه‌ره‌ی خۆیانا ده‌كات‪ ،‬ئه‌م بوێریه‌ی‬ ‫مامۆستای خاڵ له‌و كات و سه‌رده‌مه‌دا زۆر گه‌ور ‌ه‬ ‫گرنگ بووه‌ و ده‌یه‌وێت به‌گژ چه‌قبه‌ستووبی بیری‬ ‫دۆگمای نه‌گۆڕدا بچێته‌وه‌‪ ،‬بانگه‌وازی گۆڕنكاری‬ ‫داوه‌‪ .‬هه‌وه‌ها جارێكی تریش ل ‌ه ته‌فسیری ئایه‌تی‬

‫(‪ )15‬سوره‌تی نوح دا ك ‌ه ده‌فه‌رموێت‪( :‬أَ مَ ْ‬ ‫ل َت َر ْوا‬ ‫َك ْي َف َخ َل َق هَُّ‬ ‫ؤات ِط َب ًاقا)(‪ )5‬ئاماژەى بەم باسە‬ ‫الل َس ْب َع سمَ َ ٍ‬ ‫داوە‌(‪.)6‬‬

‫هه‌روه‌ها ل ‌ه ته‌فسیری ئایه‌تی‪( :‬ؤأَ َّنا لمَ​َ ْس َنا َّ‬ ‫الس َما‌ء‬ ‫يدا ُ‬ ‫ؤج ْد َن َاها ُم ِل َئ ْت َح َر ًسا َش ِد ً‬ ‫َف َ‬ ‫ؤش ُه ًبا)(‪ )7‬ل ‌ه ته‌فسیری‬ ‫(وشهبا)دا‪ ،‬شێخی خاڵ ل ‌ه ته‌فسیر ‌ه ئاینیه‌كان‬ ‫الده‌دات و ده‌یه‌وێت به‌ شێوه‌یه‌كی زانستی ماددی‬ ‫ته‌فسیری بكات‪ ،‬ده‌ڵێت به‌واوی عاتیفه‌ ل ‌ه (حرسا‬ ‫شیدا) جیاكراوه‌ته‌و ‌ه و ده‌بێت دوو شتی جیاواز‬ ‫بن‪ .‬باس له‌وه‌ ده‌كات له‌ ساڵی ‪ 1955‬لیژنه‌ی‬ ‫گه‌ردیل ‌ه باڵوی كرده‌وه‌ ك ‌ه دكتۆر (ئیرنست‬ ‫لورنس) ئه‌تۆمێكی یاخی دۆزیه‌وه‌ ل ‌ه كارگه‌ی‬ ‫گه‌ردیل ‌ه له‌ زانستگای كالیفۆڕنیا ك ‌ه بیست و پێنج‬ ‫ساڵ ‌ه زانایانی گه‌ردیل ‌ه لێی ده‌ترسن‪.‬‬ ‫باس له‌و ‌ه ده‌كات ك ‌ه ئه‌م پاسه‌وانه‌ هه‌ر پارچ ‌ه‬ ‫ئه‌ستێره‌یه‌ك به‌ره‌و زه‌وی بێت پیاهه‌ڵده‌ته‌قێت‬ ‫و نامێنێت‪ ،‬به‌م شێوه‌ی ‌ه خوای گه‌ور ‌ه زه‌وی‬ ‫گیانه‌وه‌رانی سه‌رزه‌وی پاراستووه‌ له‌و پارچ ‌ه‬ ‫ئه‌ستێرانه‌(‪.)8‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ مامۆستای خاڵ كاریگه‌ر بووه‌ ب ‌ه‬ ‫زانست و ڕۆشبیری سه‌رده‌م‪ ،‬به‌اڵم مه‌رج نیی ‌ه‬ ‫هه‌ر بیردۆزه‌یه‌ك مامۆستا له‌ ته‌فسیره‌كه‌یدا باسی‬ ‫كردوو ‌ه هه‌مووی ڕاست بێت‪ ،‬چونك ‌ه شتی زانستی‬ ‫سه‌لمێنراو ناگۆڕێت و بیرۆدۆزه‌كان زۆریان‬ ‫گریمانه‌ن و هه‌ندێكیان به‌ پێشكه‌وتنی زانست‬ ‫نازانستیان ڕوونده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫عه‌قاڵنییه‌ت الی مامۆستا خاڵ‬ ‫مامۆستا هه‌روه‌ك زانایانی ئیسالحی پێش‬ ‫خۆی ده‌سه‌اڵتی ڕه‌ها ده‌دات ‌ه ده‌ست عه‌قڵ و ژیری‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬زۆرێك له‌و ئایه‌تانه‌ی باس له‌ غه‌یب و‬ ‫شت ‌ه نادیاره‌كان ده‌كه‌ن هه‌وڵده‌دات ته‌فسیری‬ ‫عه‌قاڵنی و ماددیان بۆ بكات‪ ،‬هه‌تا بتوانێت‬

‫ێ‬ ‫(االستنباط الفقهیة‌) نو ‌‬ ‫وه‌ك ئیجتیهادێكی‬ ‫ه یه‌كێكی تر ‌ه‬ ‫سه‌رده‌مان ‌‬ ‫ه ناوازه‌كانی‬ ‫ه جورئه‌ت ‌‬ ‫ل‌‬ ‫مامۆستا خاڵ‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ بزاڤی ڕۆشبیری و فكری سه‌رده‌مه‌كه‌ی‬ ‫خۆیدا بیگونجێنێت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫ئه‌ودا بیری ماددیه‌ت هه‌ژموونی هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌میش‬ ‫وه‌ك به‌رگریكارێك له‌ سه‌نگه‌ری به‌رگریدا بیر و‬ ‫داهێنانی خۆی داڕشتوو ‌ه كه‌ زۆرجار له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫وه‌ك په‌رچه‌كردار كاری كردبێت‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫ته‌فسیری ئایه‌تی‪( :‬ؤالمَْ َل ُك َع َلي أَ ْر َجا ِئ َها حَ ْ‬ ‫ؤي ِم ُل َع ْر َش َر ِّب َك‬ ‫َف ْو َق ُه ْم َي ْو َم ِئ ٍذ مَ َ‬ ‫ثا ِن َي ٌة)(‪ ، )9‬شێخی خاڵ ده‌ڵێت‪ :‬مه‌به‌ست‬

‫ڕیفۆرمی كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫ه ته‌فسیری خاڵدا‬ ‫ل‌‬ ‫له‌ ڕۆژگاری مامۆستا خاڵدا كوردستان و‬ ‫كۆمه‌ڵی كورده‌واری ته‌واو گیرۆده‌ی ده‌ردی‬ ‫نه‌زانی و نه‌خوێنده‌واری بووبوو‪ ،‬ڕێژه‌ی‬ ‫نه‌خوێنده‌واری زۆر به‌رزبووه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ ل ‌ه‬ ‫هه‌موو ڕووه‌كانی ژیانه‌و ‌ه ته‌واو دواكه‌وتوو‬ ‫بوو‪،‬ه‌ بۆیه‌ شێخی خاڵ هه‌مووكات ویستوویه‌تی‬ ‫ل ‌ه ڕێگه‌ی خامه‌كه‌یه‌و ‌ه گه‌له‌كه‌ی هۆشیاربكاته‌و ‌ه‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫له‌ عه‌رش گه‌وره‌یی و ده‌سه‌اڵت و ده‌ستڕۆینه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ئایه‌ت ‌ه نموونه‌هێنان (تمثیل)ه‌ بۆ باسی گه‌وره‌یی و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خوا له‌ڕۆژی دوایدا(‪.)10‬‬ ‫لێره‌دا شیخ هێند ‌ه ده‌سه‌اڵتی عه‌قڵی ڕه‌هاكردو ‌ه‬ ‫هه‌وڵیداوه‌ مانای ئایه‌ته‌كه‌ ل ‌ه (ضاهر) زاهیری خۆی‬ ‫البدات و ته‌ئویلێكی دووری بۆ بكات‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫الی زانایانی ته‌فسیر قبوڵ نییه‌ و به‌ته‌حریف ناوی‬ ‫ده‌به‌ن‪ ،‬باش ‌ه ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست ل ‌ه عه‌رش ده‌سه‌اڵت‬ ‫بێت‪ ،‬ده‌سه‌اڵتیش شتێكی مه‌عنه‌ویه‌ و به‌رجه‌ست ‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬بۆچی خوای گه‌ور ‌ه باس له‌ هه‌ڵگرتنی ده‌كات‬ ‫(ویحمل عرش ربك)‪ ،‬بێگومان لێره‌دا عه‌قڵ ڕێگه‌ی‬ ‫تێڕامانی نامێنێت و یه‌كێك ‌ه له‌و مه‌سه‌ل ‌ه ئاینیانیانه‌ی‬ ‫ده‌گێڕدرێته‌و ‌ه بۆ الی خوا‪ ،‬چۆنیه‌تیه‌كه‌ی ب ‌ه اَ‬ ‫(المر‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫هه‌ڵگۆزینی فیقهی‬

‫التفويضي) زانایان ناوزه‌دی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ل ‌ه سه‌ره‌تای سوره‌تی (الجن)‬ ‫دا شێخی خاڵ دێت له‌ ڕێگه‌ی عه‌قڵه‌وه‌ ب ‌ه‬ ‫شێوازێكی لۆژیكی مرۆڤ ده‌دوێنێت و باس‬ ‫له‌و ‌ه ده‌كات به‌ شێوه‌یه‌كی عه‌قاڵنی قه‌ناعه‌ت ب ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ره‌كه‌ی بكات ك ‌ه جیهانی جنۆكه‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫عه‌قڵی مرۆڤ وه‌ریده‌گرێت جیهانێكی گیاندار‬ ‫هه‌بێت خوا له‌ ئاگر دروستیكردبێت‪ ،‬ئێمه‌ به‌چاو‬ ‫نه‌یبینین و ‌ده‌ڵێت‪ :‬خوا گه‌لێ‌ جۆر ‌ه گیانداری‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ندێكیان ب ‌ه هه‌وا ده‌ژین‪ ،‬له‌گه‌ڵ له‌ئاوا‬ ‫نقومبوون ئه‌خنكێن‪ ،‬هێندێكیان له‌ ئاوا ده‌ژین‬ ‫له‌گه‌ڵ ل ‌ه ئاو هاتن ‌ه ده‌ره‌وه‌ ئه‌مرن‪ ،‬ئنجا هه‌روه‌ك‬ ‫ئه‌مانه‌ هه‌ی ‌ه با جۆر ‌ه گیاندارێكیش ببێ‌ ل ‌ه ئاگر‬ ‫دروستكرابێت‪ ،‬ئێم ‌ه نه‌یبینین و هه‌رچیش ئێم ‌ه‬ ‫نه‌یبینین مانای وانیی ‌ه ك ‌ه نییه‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌و گیانه‌ی‬ ‫كه‌ ل ‌ه به‌رمانایه‌‪ ،‬له‌ هه‌موو شت نزیكتر ‌ه لێمان‪،‬‬ ‫نه‌به‌چاو ده‌یبینین‪ ،‬ن ‌ه ب ‌ه لووت بۆنی ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ێ ده‌یبیستین‪ ،‬نه‌ به‌ده‌ست ده‌ستمان‬ ‫نه‌ به‌ گو ‌‬ ‫به‌ری ده‌كه‌وێت‪ ،‬نه‌ ب ‌ه ده‌م تامی ده‌كه‌ین‪ ،‬كه‌چی‬ ‫بێگومانیشین كه‌ هه‌یه‌‪ ،‬كه‌وابوو با فریشته‌ و‬ ‫جنۆكه‌ش شتێك بن وا(‪ .)11‬نموونه‌ی تر زۆره‌ ل ‌ه‬ ‫ته‌فسیره‌كه‌یدا و لێردا جێگه‌ی نابێته‌وه‌ هه‌مووی‬ ‫باس بكرێت‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪90‬‬

‫و به‌رده‌وام به‌ نووسین بانگی كردوون بۆ‬ ‫خوێندن و خوێنده‌واری و چه‌ندین گوتاری له‌م‬ ‫بواره‌دا نووسیوه‌ و به‌رده‌وام ل ‌ه ته‌فسیره‌كه‌شیدا‬ ‫هه‌ر ئایه‌تێك باسی ڕیفۆرمی كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫كردبێت‪ ،‬نووسه‌ر ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی قۆسته‌وه‌ته‌و ‌ه‬ ‫و به‌ زمانێكی شیرین و گرێدراو ب ‌ه قورئانه‌و ‌ه‬ ‫بانگی گه‌له‌كه‌ی ده‌كات‪ ،‬داوای گۆڕان ئیسالحی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییان لێده‌كات‪ ،‬بۆ نموونه‌ ل ‌ه ته‌فسیری‬ ‫ض َذ ُل اً‬ ‫(هؤ َّال ِذي َج َع َل َل ُك ُم اَال ْر َ‬ ‫ئایه‌تی‪ُ :‬‬ ‫ول َف ْام ُشوا يِف‬ ‫َم َن ِاكب َها ُ‬ ‫ؤك ُلوا ِم ْن ر ْز ِق ِه ؤإ َل ْي ِه ُّ‬ ‫الن ُشو ُر)(‪ )12‬ده‌فه‌رموێت‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫به‌ڕاستی ئه‌م زه‌وی و زار و ئه‌رزوئاوه‌ی ك ‌ه‬ ‫خوا پێیداوین‪ ،‬هه‌ر گه‌لی زیندووی خوا پێدا و‬ ‫ێ به‌هره‌ی لێوه‌رگرێت‪ ،‬بچۆ به‌خاكیانا‬ ‫ده‌زان ‌‬ ‫بگه‌ڕێت هه‌مووی باخ و باخات و دارودره‌خت‬ ‫و ده‌غڵودان و ڕه‌زه‌ و سه‌بزه‌ و جه‌نگه‌ڵستان‬ ‫و له‌وه‌ڕه‌‪ ،‬له‌ هه‌موو الیه‌كه‌و ‌ه ڕێگاو شه‌قام‬ ‫و ئوتۆمبێل و شه‌مه‌مه‌نده‌فه‌ر و ئه‌له‌لكتریك و‬ ‫چراخانه‌‪ ،‬هه‌رشاخه‌و كونكراوه‌‪ ،‬هه‌ر ماهی زه‌رد ‌ه‬ ‫و قه‌دبڕكراوه‌‪ ،‬هه‌رته‌پ ‌ه و گرد ‌ه و ته‌ختكراوه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچاڵ و چۆڵ ‌ه و پڕكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه پاشا چوون ‌ه‬ ‫ژێر ده‌ریا و هه‌مووی بینرا‪ ،‬ئنجا كه‌وتنه‌ حه‌وا و‬ ‫هه‌مووی پێورا‪ ،‬هه‌موو سه‌ر زه‌وی وه‌ك تانوپۆ‬ ‫به‌خه‌تی ئاسن ته‌نرا‪ ،‬هه‌ر شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌ و وه‌ك‬ ‫ڕه‌شمار ب ‌ه شاخا هه‌ڵده‌گه‌ڕێ‌‪ ،‬یا به‌ناو جه‌رگیا‬ ‫هاتووچۆ ده‌كات و داده‌گه‌ڕێت‪ ،‬هه‌ر فڕۆكه‌یه‌ و‬ ‫ب ‌ه ئاسمانا ویزه‌ی دێت‪ ،‬هه‌ر كه‌شتی ‌ه و به‌سه‌ر‬ ‫ده‌ریادا هاژه‌ی دێت‪ .‬نهێنی سروشتیان دۆزیه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌ستوور و باوی مادده‌یان كۆڵیه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچی‬ ‫گژوگیا هه‌یه‌ هه‌مووی له‌یه‌ك جیاكرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی گیانله‌به‌ران ڕام و كه‌وی كران‪ ،‬هه‌رچی‬ ‫كان هه‌یه‌ هه‌مووی توێنرایه‌وه‌ و داڕێژرا‪ ،‬ئه‌ی‬ ‫موسڵمانی نوستوو تاكه‌ی خه‌به‌رت نابێته‌وه‌‪،‬‬

‫شێخ محه‌ممه‌دی خاڵ‬ ‫ویستویه‌تی هه‌وڵی‬ ‫نوێبوونه‌و ‌ه بدات له‌ناو‬ ‫فه‌زایی دینداری‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫تاكه‌ی ب ‌ه ته‌مه‌ڵی و ته‌وه‌زه‌لی ده‌مێنیته‌وه‌‪ ،‬تاكه‌ی‬ ‫سواڵكه‌ری‪ ،‬تاكه‌ی ڕووتی و ڕه‌جاڵی‪ ،‬تاكه‌ی‬ ‫نه‌خۆشی و برسێتی‪ ،‬تاكه‌ی نه‌خوێنده‌واری و‬ ‫نادانی‪ ،‬تاكه‌ی پیسی و پۆخڵی‪ ،‬تاكه‌ی چڵكنی‬ ‫و كۆڵنی‪ ،‬تاكه‌ی پڕوپوچپه‌رستی‪ ،‬ئیتر به‌سه‌‪،‬‬ ‫ئاوڕێك له‌ قورئانه‌كه‌ت بده‌ره‌و ‌ه و نه‌ختێك‬ ‫لێیوردبه‌ره‌وه‌‪ ،‬بزان ‌ه چی ده‌فه‌رموێت‪ ،‬به‌ قسه‌ی‬ ‫بكه‌ و ل ‌ه فه‌رمووده‌ی ده‌رمه‌چۆ‪ ،‬سا به‌ڵكو خوا‬ ‫ئاوڕێكت لێبداته‌وه‌(‪.)13‬‬ ‫مامۆستا خاڵ لێره‌دا ك ‌ه سه‌یری باری ژیان‬ ‫و ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تیی موسڵمانان ده‌كات‪،‬‬ ‫به‌م شێوه‌ دواكه‌وتوو ‌ه له‌ هه‌موو ڕووه‌كانی‬ ‫ژیانه‌وه‌‪ ،‬سه‌یری هاندانه‌ قورئانیه‌ك ‌ه ده‌كات بۆ‬ ‫ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی ژیان و سه‌رزه‌وی‪ ،‬له‌ ڕووی‬ ‫پرسیار و بێزاریه‌و ‌ه ڕوو ل ‌ه گه‌له‌كه‌ی ده‌كات‬ ‫و ئه‌م هه‌موو پرسیاره‌یان ئاراسته‌ ده‌كات هه‌تا‬ ‫بێداریان بكاته‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێكجار ئه‌م دواكه‌وتوویی ‌ه‬ ‫به‌رگی ئاینی ل ‌ه به‌ركراوه‌‪ ،‬بۆیه‌ داوا ده‌كات‬ ‫موسڵمان له‌ قورئانه‌كه‌ی ورد بێته‌وه‌ لێیڕامێنێت‬ ‫و بزانێت قورئان كه‌سی ناهۆشیار و بێئاگای‬ ‫ناوێت‪ ،‬به‌ڵكو قورئان بانگه‌واز بۆ گه‌لێك ده‌كات‬

‫مْ‬ ‫يم (‪ )17‬اَ‬ ‫اض َ َ َ‬ ‫ؤل حَ َ‬ ‫ت ُّ‬ ‫َبل اَل ُت ْك ِر ُم َ‬ ‫ون ْال َي ِت َ‬ ‫ني)‬ ‫ون َعلي ط َع ِام الِ ْس ِك ِ‬ ‫(‪ .)17‬ئایه‌تی سوره‌ی(الماعون) كه‌ ده‌فه‌رمویت‪:‬‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ِّ‬ ‫ين (‪َ )1‬ف َذ ِل َك َّال ِذي َي ُد ُّع ْال َي ِت َ‬ ‫يم)‬ ‫(أ َرأ ْيت ال ِذي ُيكذ ُب ِبالد ِ‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫هه‌روه‌ها له‌ ته‌فسیری ئایه‌تی‪( :‬ن ْ‬ ‫ؤال َق َل ِم َ‬ ‫ؤما‬ ‫َي ْس ُط ُر َ‬ ‫ون)(‪ )14‬ده‌فه‌رموێت‪ :‬هه‌روه‌خت بته‌وێت‬ ‫له‌ گه‌وره‌یی و به‌رزی گه‌لێك بگه‌یت‪ ،‬وه‌ر ‌ه‬ ‫ته‌ماشای نووسین و نووسراوی ئه‌و گه‌ل ‌ه بكه‌‪،‬‬ ‫تا ئه‌مانه‌ی زۆربێت‪ ،‬ئه‌و ‌ه نیشانه‌ی به‌رزییه‌تی‪،‬‬ ‫تا ئه‌مانه‌ی كه‌متربێت‪ ،‬ئه‌و ‌ه نیشانه‌ی په‌ستی‬ ‫و نزمیه‌تی‪ ،‬چونكه‌ به‌ ڕاستی هه‌ر نووسین و‬ ‫نووسراوه‌‪ ،‬ترازووی قورسی و سوكی به‌رزی‬ ‫نزمی گه‌الن‪ ،‬هه‌ر نووسین نووسراوه‌ ك ‌ه پایه‌ی‬ ‫گه‌الن به‌رزده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر نووسین و نووسراو ‌ه‬ ‫گه‌الن ده‌بات ‌ه ڕیزی پێشه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ گه‌النی‬ ‫زیندووی خواپێداوا‪ ،‬ڕاستیان ده‌كاته‌وه‌(‪.)15‬‬ ‫لێره‌دا شێخی خاڵ وه‌ك پسپۆڕێكی كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫ده‌یه‌وێت گه‌له‌كه‌ی له‌نادانی هۆشیاربكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌رگای زانست و خوێنده‌واریان بۆ وااڵ بكات‬ ‫و له‌وێو ‌ه له‌ ده‌ردی نه‌زانیی و دواكه‌وتوویی‬ ‫ڕزگاریان بكات‪.‬‬ ‫هه‌ڵگۆزینی فیقهی (االستنباط الفقهیة‌) نوێ‌‬ ‫وه‌ك ئیجتیهادێكی سه‌رده‌مانه‌ یه‌كێكی تره‌ له‌‬ ‫جورئه‌ته‌ ناوازه‌كانی مامۆستا خاڵ‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫مْ‬ ‫له‌ ته‌فسیری ئایه‌تی‪ :‬اَ‬ ‫(ؤل حَ ُ ُّ َ َ‬ ‫ني)‬ ‫يض َعلي ط َع ِام الِ ْس ِك ِ‬ ‫(‪ .)16‬ده‌ڵێت‪ :‬خوا به‌م ئایه‌ته‌ و گه‌لێك ئایه‌تی تر‬ ‫پێویستی كردووه‌ له‌ سه‌ر موسڵمانان كه‌ به‌ هه‌موو‬ ‫هێز و توانای خۆیانه‌وه‌ یارمه‌تی هه‌ژاران بده‌ن‪،‬‬ ‫هاناهانای مه‌ردوم بده‌ن له‌سه‌ر ده‌ستگرتن و‬ ‫یارمه‌تیدانیان‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش شێوه‌ی كۆمه‌اڵنی چاكه‌‬ ‫(جمعیاتی خیری)ن‪ ،‬كه‌ وابوو قورئان به‌م ئایه‌ته‌‬ ‫و به‌ئایه‌تی سوره‌ی (الفجر) كه‌ ده‌فه‌رموێ‌‪َ :‬‬ ‫(ك اَّل‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫كه‌ بتوانێت سه‌رزه‌وی ئاوه‌دانبكاته‌وه‌‪.‬‬

‫(‪ .)18‬پێویستی كردووه‌ له‌سه‌ر موسڵمانان ك ‌ه‬ ‫له‌ هه‌موو شارێك كۆمه‌اڵنی چاك ڕێك بخه‌ن‪،‬‬ ‫هه‌وڵ بده‌ن بۆ یارمه‌تیی و ده‌ستگرتنی هه‌ژاران‪،‬‬ ‫بۆ ڕزگاركردنی خۆیان و ماڵ و مناڵیان له‌ده‌ست‬ ‫هه‌ژاری و نه‌خۆشی و نه‌خوێنده‌واری(‪.)19‬‬ ‫شێخی خاڵ كاتێك ئه‌م فیقهه‌ جوانه‌ی‬ ‫داڕشتوه‌‪ ،‬بانگه‌وازی ڕێكخراوی كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬كه‌ ل ‌ه سه‌رجه‌م واڵته‌كه‌ی ته‌نها یه‌ك‬ ‫ڕێكخراوی مه‌ده‌نی تیا نه‌بووه‌ و هه‌موو ده‌نگێكی‬ ‫مه‌ده‌نی و ڕیفۆرمخواز تیرۆركراوه‌ به‌هۆی ئه‌و‬ ‫ڕژێمه‌ دواكه‌وتوو تۆتالیتارانه‌ی كه‌ حوكمڕان‬ ‫بوون‪ ،‬به‌اڵم ڕۆشنگه‌رێكی وه‌ك مامۆستا خاڵ‬ ‫ده‌یه‌وێت به‌گژ هه‌موو ئه‌و كۆسپ ته‌گه‌رانه‌دا‬ ‫بچێته‌وه‌ و بانگی چاكسازی خۆیی داوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م نموونان ‌ه و سه‌دان نموونه‌ی تر‬ ‫ل ‌ه ته‌فسیری خاڵدا ك ‌ه مامۆستا خاڵ وه‌ك‬ ‫زانایه‌كی بیرڕووناك و ڕۆشنگه‌ر له‌خه‌م و‬ ‫په‌ژاره‌ی گه‌له‌كه‌یدای ‌ه و ده‌یه‌وێت بانگایان‬ ‫بكات بۆ ڕیفۆرم و گۆڕانی ئه‌و بارودۆخ ‌ه‬ ‫چه‌قبه‌ستوو ‌ه دواكه‌وتووه‌ی ك ‌ه تێدا تالوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانین بڵێن شێخی خاڵ هیچی كه‌متر نیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه زانا ڕیفۆرمخوازه‌كانی واڵتانی پێشكه‌وتوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم مه‌خابن هه‌تا ئێستا ئه‌م الیه‌نه‌ی ژیانی‬ ‫فه‌رامۆشكراوه‌ و لێكۆلێنه‌وه‌ی زانستی له‌سه‌ر‬ ‫نه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكی تر ل ‌ه الیه‌نه‌ ناوازه‌كانی ته‌فسیری خاڵ‬ ‫الیه‌نی زمانه‌وانی و خۆشڕه‌وانی و سه‌لیقه‌ی‬ ‫زمانناسی مامۆستا خاڵه‌‪ ،‬كه‌ ته‌فسیره‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫زمانێكی كوردی ڕه‌وانی هێند ‌ه به‌رز نووسراو ‌ه‬ ‫كاتێك خوێنه‌ر ده‌چێته‌ ناو الپه‌ڕه‌كانی و له‌گه‌ڵ‬ ‫وشه‌كانیدا تێكه‌ڵ ده‌بێت‪ ،‬ته‌واو خوشنوود ده‌بێت‬ ‫له‌گه‌ڵ په‌یڤ و ده‌سته‌واژ ‌ه و ڕسته‌كانی خه‌ند ‌ه‬ ‫ده‌یگرێت و ناتوانێت به‌ده‌میانه‌و ‌ه پێنه‌كه‌نێت و‬

‫‪91‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪92‬‬

‫شاگه‌شك ‌ه نه‌بێت‪ ،‬وا له‌مرۆڤ ده‌كات ك ‌ه شانازی‬ ‫ب ‌ه زمانه‌كه‌یه‌وه‌ بكات و دڵخۆش بێت كه‌ فه‌رهه‌نگی‬ ‫زمانی گه‌له‌كه‌ی هێند ‌ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫سه‌یری ئه‌م وشانه‌ بكه‌ن‪( :‬ئه‌تریسكێته‌وه‌‪ ،‬به‌یه‌كا‬ ‫هه‌ڵته‌قێن‪ ،‬بۆڕی بده‌یت‪ ،‬له‌ڕووی سه‌ركۆنه‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ڵكی نییه‌‪ ،‬چڵ و چێو‪ ،‬ڕام وكه‌وی‪ ،‬مه‌ردوم‪،‬‬ ‫زانستگا‪ ،‬بێ‌ نمود‪ ،‬كه‌لله‌شه‌ق‪ ،‬سه‌هه‌نده‌‪،‬‬ ‫چه‌شمه‌نداز ‪ ...‬و چه‌ندانی تر‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێك شوێندا‪ ،‬ب ‌ه زمانێكی شیعری‬ ‫زۆربه‌رز ده‌دوێت ك ‌ه مرۆڤ سه‌راسیمه‌ ده‌كات‪،‬‬ ‫با پێكه‌وه‌ سه‌یری ئه‌م ته‌فسیری ئه‌م ئایه‌تان ‌ه‬ ‫بكه‌ین‪َ :‬‬ ‫(ك اَّل ْ‬ ‫ؤال َق َمر (‪َّ )32‬‬ ‫ؤالل ْي ِل إِ ْذ أَ ْد َب َر (‪ُّ )33‬‬ ‫ؤالص ْب ِح إِ َذا‬ ‫ِ‬ ‫أَ ْس َف َر)(‪ .)20‬چه‌شمه‌ندازی مانگ و چه‌شمه‌ندازی‬ ‫دوایی شه‌و و چه‌شمه‌ندازی ده‌می به‌یان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫تاریكی شه‌وی به‌ره‌به‌ر ‌ه تیا ڕووناك ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئنجا جیهان سپی ده‌بێت و سوور هه‌ڵده‌گه‌ڕێت‬ ‫و گزنگ ده‌دات و تیشكی ڕۆژ باڵوده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌مان ‌ه سێ‌ چه‌شمه‌ندازی زۆر دڵگه‌ش و‬ ‫گرنگن‪ ،‬كه‌ هه‌ر یه‌كێكیان چه‌ند چه‌شمه‌ندازێكی‬ ‫جوان و دڵڕفێنی له‌ناوایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر قورئان بیرمان‬ ‫نه‌خاته‌وه‌‪ ،‬به‌درێژایی ساڵ بیرمان ناكه‌وێته‌وه‌‪،‬و ‌ه‬ ‫لێی ورد نابینه‌وه‌(‪.)21‬‬ ‫ئه‌م زمانپاراوی و توانا به‌رزه‌ی مامۆستا‬ ‫خاڵ ئه‌و ڕاستیه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كات ك ‌ه زمانی‬ ‫كوردی زمانێكی فراوان و ده‌وڵه‌مه‌نده‌‪ ،‬توانای‬ ‫كێبه‌ركێی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ زمانه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی‬ ‫جیهاندا‪ ،‬كاتێك هه‌ندێك ده‌یانوت ناتوانرێت ب ‌ه‬ ‫زمانی كوردی ته‌فسیری قورئان بكرێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫قورئان به‌ زمانێكی ده‌وڵه‌مه‌ندی وه‌ك زمانی‬ ‫عه‌ره‌بی دابه‌زیوه‌‪ ،‬زمانی كوردی زمانێكی‬ ‫ده‌ستكورت و كه‌مده‌رامه‌ته‌‪ ،‬ئا له‌و كاته‌دا‬ ‫مامۆستا خاڵ به‌ قه‌ڵه‌م ‌ه پیرۆزه‌كه‌ی ته‌فسیری‬

‫قورئان ب ‌ه زمانی كوردی ده‌نووسێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بۆچوونه‌ ئاوه‌ه‌ژو ده‌كاته‌وه‌ و گه‌وره‌ترین‬ ‫خزمه‌ت به‌ قورئان و ئیسالم و كورد و زمانی‬ ‫كوردی له‌یه‌ك كاتدا ده‌كات‪.‬‬ ‫سه‌رچاو ‌ه و په‌راوێز‪:‬‬ ‫(‪ )1‬بۆ نمون ‌ه سه‌یری ته‌فسیری ئایه‌تی‪ :‬أَ مَ ْ‬ ‫ل َت َر ْوا َك ْي َف‬ ‫اؤات ِط َب ً‬ ‫َخ َل َق هَُّ‬ ‫اقا ئایه‌تی‪ 15‬سوره‌تی نوح‪ .‬بكه‌‪،‬‬ ‫الل َس ْب َع سمَ َ ٍ‬ ‫ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی‪ 29‬ل ‪ 148‬به‌دواو ‌ه و ل ‌ه زۆر‬ ‫جیگای تردا‪.‬‬ ‫(‪ )2‬بۆ زیاتر سه‌یری‪ :‬الدكتور محمد حسین الژهبـی‪،‬‬ ‫التفسیر والمفسرون‪ ،‬م‪2‬ص ‪ 548‬به‌دواوه‌ بكه‌‪.‬‬ ‫(‪ )3‬بڕوانه‌ ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی بیست نۆهه‌م‪ ،‬ل ‪.300‬‬ ‫(‪ )4‬سه‌یری‪ :‬ته‌فسیری خاڵ جزمی بیست ونۆل‪7-6‬بكه‌‪.‬‬ ‫‪ )5‬سور ‌ه نوح‪ ،‬ااڵیه‌‪.15 :‬‬ ‫(‪ )6‬ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی ‪ ،29‬ل‪.148‬‬ ‫(‪ )7‬سور ‌ه الجن‪ ،‬اآلیة‌‪.8 :‬‬ ‫(‪ )8‬ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی ‪ ،29‬ل‪.174-173‬‬ ‫(‪ )9‬سوره‌ الحاقة‌‪ ،‬اآلیة‌‪.17:‬‬ ‫(‪ )10‬ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی ‪ ،29‬ل‪ .93-92‬خاڵ لێره‌دا‬ ‫ئاماژ ‌ه به‌ ته‌فسیری ئه‌لقاسمی ده‌كات و ئه‌م باسه‌ی له‌و‬ ‫وه‌رگرتوو ‌ه و هه‌مان ڕێچكه‌ی ئه‌وی گرتووه‌ ك ‌ه یه‌كێك ‌ه‬ ‫ل ‌ه زانایانی قوتابخانه‌ی ئیسالح‪.‬‬ ‫(‪ )11‬ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی ‪ ،29‬ل‪.163‬‬ ‫(‪ )12‬سور ‌ه الملك‪ ،‬اآلیه‌‪.15 :‬‬ ‫(‪ )13‬ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی ‪ ،29‬ل‪.20-19‬‬ ‫(‪ )14‬سور ‌ه القلم‪ ،‬ااڵیه‌‪.1 :‬‬ ‫(‪ )15‬ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی ‪ ،29‬ل‪.45‬‬ ‫(‪ )16‬سوره‌ الحاقه‌‪ ،‬ااڵیه‌‪.34 :‬‬ ‫(‪ )17‬سور ‌ه الفجر‪ ،‬ااڵیتان‪.18-17 :‬‬ ‫(‪ )18‬سور ‌ه الماعون‪ ،‬ااڵیتان‪.2-1 :‬‬ ‫(‪ )19‬ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی ‪ ،29‬ل‪.102-101‬‬ ‫(‪ )20‬سور ‌ه المدپر‪ ،‬ااڵیات‪.34-33-32 :‬‬ ‫(‪ )21‬ته‌فسیری خاڵ‪ ،‬جزمی ‪ ،29‬ل‪.233‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫هونەر نابێت‬ ‫فەرامۆش بكرێت‬ ‫ڕەوا نییە بە تیغی حەاڵڵ و حەرام سەری لێ بكەینەوە‬ ‫قانع خورشید‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫له‌دایكبووی ساڵی‬ ‫‪ ،1982‬خوێندکارى‬ ‫ماسته‌ر له‌ به‌شی‬ ‫ئه‌دیان و عیرفان ل ‌ه‬ ‫كۆلیژی ئیالهییاتی‬ ‫زانكۆی تاران‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی‬ ‫ناوه‌ندی بیری میانڕه‌و‬ ‫تا ئێستا‬ ‫‪ 19‬كتێبى چاپ بووه‌‬

‫ئەم قسانەی ئێرە‪ ،‬قسەی هزرن‬ ‫دەربارەی هونەر‪ ،‬لێدوانی فیكرن‬ ‫دەرحەق بە جوانی و خەیاڵ‪.‬‬ ‫وەختێك ئاوەز لە جوانی دەدوێت‪،‬‬ ‫تەڕ و ناسك و عەتراوی دەبێت‪،‬‬ ‫دڵنیا بن لەوەی ئەم نووسینە‬ ‫هزر بەرهەمی هێناوە‪ ،‬وەلێ لە‬ ‫ڕەقیی كەرەستەی قسەكەر‬ ‫مەترسن‪ ،‬چون ئاخاوتنەكە كەمتر‬ ‫بۆنی ژێدەرەكەی لێدێت‪ ،‬زیاتر‬ ‫ڕەنگی بابەتی قسەلێكراوی‬ ‫گرتووە و تەرچكی و زواڵڵیی‬ ‫وەرگرتووە‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪94‬‬

‫هونەر‪ ،‬كایەیەكە زۆربەی حەقیقەتەكانی لە‬ ‫واقیع جوانتر تێدا دەدرەوشێنەوە‪ ،‬ئاخر لە فەزای‬ ‫هونەردا تەنیا ڕواڵەتی ڕووداوەكان دەرناكەون‪،‬‬ ‫بەڵكو ڕووحیشیان خۆی دەنوێنێت‪ .‬هیچ كات‬ ‫گێڕانەوەی زارەكی و دەماودەم‪ ،‬یا نووسراو‬ ‫و بە كتێب گوێزراوە ناتوانێت جێگەی نواندن‬ ‫و بەرجەستەكردن بگرێتەوە‪ ،‬ناكرێت چارەكێك‬ ‫كاریگەریی وێنە لەسەر ناخ و هەست جێبەێڵێت‪،‬‬ ‫ئەمە ئەو ڕاستییەیە كە زۆر لەمەال و شارەزایانی‬ ‫ئێمە دەركیان نەكردووە‪ ،‬بەمزووانەیش دەركی‬ ‫ناكەن‪ ،‬هەر بۆیە زووزوو فەتوای حەرامكردنی‬ ‫ئەم كار و ئەو ئیشی هونەری و درامایی دەدەن‪،‬‬ ‫ئاگایان لە بێئاگاییی خۆیان و شوێنەواری نەرێنیی‬ ‫فەتواكانیان لە دواخستنی گەل و بێبەشكردنی‬ ‫خەڵك لە دنیایەك جوانی نییە‪.‬‬ ‫دەیان كتێب ناتوانن ئەوەندەی یەك فیلم‬ ‫كەسێتییەك جوان یان ناشیرین بكەن‪ ،‬سەدان بابەت‬ ‫و وتار لە خۆشە‌ویستكردن یا لەبەرچاوخستنی‬ ‫مرۆڤێك یا بیرێكدا كاری سەعاتێكی درامایەكیان‬ ‫پێ ناكرێت‪ ،‬ئەوەی زاتێك بەزیندوویی دەهێڵێتەوە‬ ‫لەم سەردەمەدا نووسین و قسە نییە‪ ،‬نواندن و‬ ‫بەرجەستەكردنە‪ .‬هیچ كتێبێك نەیتوانیوە پێشەوا‬ ‫حەمزە وەك فیلمی ڕیسالە بخاتە نێو دڵی‬ ‫باوەڕدارانەوە‪ ،‬لەوەتەی خەڵكی زنجیرەدرامای‬ ‫(ئەفسانەی جومونگ)یان دیوە چیدی ڕۆستەمی‬ ‫زاڵ پاڵەوانی سەر زاریان نییە‪ ،‬بەڵكو هەموو‬ ‫نموونەهێنانەوەكانیان بۆ ئازایەتی‪ ،‬جومونگە!‬ ‫ئەمەلەسەر زەمینی فارسیشدا ماوەی چەندین‬ ‫ساڵە وایلێهاتووە و هەندێ شاعیر و نوكتەبازیش‬ ‫لەم بارەیەوە گەلێك شتیان نووسیوە‪ .‬خۆ ئەگەر‬ ‫كەسایەتیی نێو دراماكە خۆماڵی بێت و پێشتر‬ ‫لە كتێباندا باسوخواسی هەبێت؛ ئەوە هەر‬ ‫مەپرسەچەندە یادی لە یادگەی خەڵكدا دەچەسپێت‪.‬‬

‫بۆ ئەمەیش نموونەی یوسف پێغەمبەر و دراماكەی‬ ‫یوسف بەسە‪ ،‬دوای پە‌خشی ئەو درامایە ناونانی‬ ‫منداڵ بە ناوی ئەو پێغەمبەرە ڕوخسار شیرین‬ ‫و ڕەوتار هەنگوینەوە چەند قات بوویەوە‪ .‬سەیر‬ ‫ئەوەیە سەرباری هەموو ئەم ڕاستییانە ەێشتا‬ ‫هەندێك ڕابوردووپەرستی لە تازەتۆقیو‪ ،‬هەر‬ ‫بەگژی هونەردا دە‌چنەوە و زیڕەیان كردووە كە‬ ‫پێغەمبەرێك یا هاوەڵێك لە درامایەكدا تیشكی‬ ‫بخرێتەسەر!‬ ‫گەورەترین حەنجەتی وانیش لە كرۆكدا یەك‬ ‫شتە و لە زاهیردا دوو شت‪ ،‬هۆكاری ڕاستەقینەی‬ ‫ترسەكەیان دە‌قگرتنە بە نەریت و باوەوە و تۆقینە‬ ‫لە هەر تازەیەكی بێوێنە‪ ،‬لە هەموو ئەو پێشهاتانە‬ ‫دەترسێن كە پێشتر نەبوون و فەتوای حازریان بۆ‬ ‫نییە‪ ،‬ئیتر ناچار چەكی دەستی كەسی كەمجورئەت‬ ‫هەر ئەوەیە بڵێت نابێت و توخنی مەكەون! سوفیانی‬ ‫سەوری گوتەنی «گەر فیقهـ ئەمەبێت هەموو كەسێك‬ ‫دەیزانێت و پێی دەوێرێت»‪ .‬وەلێ هۆی ڕوواڵەتیی‬ ‫فەتوای حەرامییەكەیان ئەم دووەیە‪ .‬یەكەم‪ :‬ئەو‬ ‫ئەكتەرانەی ڕۆڵی ئەو زاتانە دەگێڕن دوور نییە‬ ‫كەسی خراپ بن‪ ،‬یا لە فیلمی تردا ڕۆڵی خراپ ببینن‪،‬‬ ‫بەمەش ئەو زاتانەمان لەبەرچاو دەكەوێت‪ .‬دووەم‪:‬‬ ‫ئەو فیلم و درامایانە شتی ناڕاستیان زۆر تێدایە‬ ‫و تێیاندا پشت بە ڕیوایەتی الواز دەبەسترێت‪ ،‬یان‬ ‫شتی خەیاڵی و نیوچەئەفسانەییان تێدەئاخنرێت‪.‬‬ ‫هەر دوو ئەم بیانووانە وەك داوی جاڵجاڵۆكە‬ ‫الواز و پەڕپووتن‪ .‬بۆ وەاڵمی یەكەمیان دەشێت بە‬ ‫ئاسانی بڵێین‪ :‬بینا لەسەر ئەوەدەبێت ناونان بەناوی‬ ‫ئەو زاتانەشەوە لە هەمووان حەرام بكرێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫كەسێك ناوی ئیبراهیم‪ ،‬یوسف‪ ،‬مووسا‪ ،‬محەممەد‪،‬‬ ‫عومەر‪ ،‬عەلی یا حەمزە بێت و كارێكی خراپ‬ ‫و شەرماوی بكات‪ ،‬ئێمە كەسایەتی ئەوانەمان‬ ‫لە‌بە‌رچاو دەكەوێت كە بەناویانەوە ناونراوە!‬

‫لە خۆشە‌ویستكردن یا‬ ‫لەبەرچاوخستنی مرۆڤێك یا‬ ‫بیرێكدا كاری سەعاتێكی‬ ‫درامایەكیان پێ ناكرێت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫بڕواناكەم شتێكی ئاوەها ساویلكانە بەخەیاڵی‬ ‫كەسدا گوزەر بكات‪ ،‬ئەمە وەك ئەوە دێتە پێش‬ ‫چاوم‪ ،‬سااڵنێكی پێش ئێستا خزمێكمان كە چووەتە‬ ‫بەر ڕەحمەتی خوا‪ ،‬نەوەیەكی كچی هاتەدنیا‪ ،‬دایك‬ ‫و باوكیان بڕیاریان دا ناوی بنێن (دنیا)‪ ،‬ئەم پیاوە‬ ‫سادەیە پێی كردبووە یەك پێاڵوەوە و دەیگوت‬ ‫«ناهێڵم ناوی دنیای لێ بنێن‪ ».‬بۆچی ناەێڵیت؟‬ ‫لەڕاەی خوا! «واللە حەرامە‪ ».‬ئاخر بۆ؟! دەیگوت‪:‬‬ ‫«لەبەر ئەوەی خۆشویستنی دنیا حە‌رامە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەم كچە ناو بنێن دنیا و سبەی خۆشیان بوێت‪،‬‬ ‫وەك ئەوەیە دنیایان خۆشبوێت و بەمەیش لەخوا‬ ‫دوور دەكەونەوە»! ئەمە لەحاڵێكدا بوو ئەو پیاوە‪،‬‬ ‫وەك هەموومان‪ ،‬زۆری كەیف بە دنیا دەهات و‬ ‫لەسەریشی دەجەنگا‪ ،‬ئیتر نازانم لەم ناونانەدا‬ ‫بۆچی گوڵی ئیمانی وا پشكوا بوو و بەچ هۆیەكەوە‬ ‫وا دژایەتیی ناوی دنیای دەكرد؟!‬ ‫ئەگەر سەر بۆ ئەوەش نەوی بكەین كە‬ ‫ڕاستە هەندێ جار كەسایەتییەكی نێو فیلمێك‬ ‫خۆشەویستیمان بۆ كەسێكی نموونەیی تێكدەدات‪،‬‬ ‫دیسان ئەمە ناكاتە ئەوەی ئەو فیلمە حەرامە‪ ،‬دەبێت‬ ‫یاسایەكی قورئانیشمان بیر بێت‪« ،‬بەراوردی چاكە‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫سەدان بابەت و وتار‬

‫و خراپەدا سوود و زیانی هەر شتێك كەدێتەڕێمان‬ ‫دە‌ردە‌كە‌وێت»‪ ،‬هەرچیمان دیت و بیست‪ ،‬كە بەڵگەی‬ ‫بڕاوەی لەبارەوە نەبوو‪ ،‬دەبێت چاكە و خراپەی‬ ‫بەراورد بكەین ئەوجا حوكمی لەسەر بدەین‪ .‬دراما‬ ‫و كاری هونەریی‪ ،‬لەبەر خودی هونەربوون و‬ ‫درامابوونیان‪ ،‬هیچ زیانێكیان نییە‪ ،‬ئەگەر دیمەنی‬ ‫خراپی تێ نەخرێت و بۆ الدان بەكارنهەێنرێت‪،‬‬ ‫پڕ پڕە لە سوود‪ .‬بریا هەموو مێژووی خاوێنمان‬ ‫بگۆڕیبایە بۆ كاری هونەری و النی كەم ئەگەر‬ ‫توانای بەرهەمەێنانی فیلم و زنجیرە درامای‬ ‫نایابمان نییە‪ ،‬بەشێوەی ڕۆمان دووبارە نووسیمان‬ ‫بۆ بكردنایە‪.‬‬ ‫هەرچی خاڵی دووەمیشە ئەوە ئەگەر‬ ‫كاریپێبكەین‪ ،‬دەبێت هەموو كتێبەكانی مێژووی‬ ‫فەرهەنگی ئیسالمی‪ ،‬لە خودی كتێبە مێژووییەكانەوە‬ ‫بیگرە تا دەگاتە فیقهـ و تەفسیر و حەدیس‪ ،‬گشتیان‬ ‫لەناو ببردرێن و ڕێگە بە چاپكردن و وە‌شاندنیان‬ ‫نەدرێت‪ ،‬چونكە‌ جگە لە قورئان‪ ،‬ئەوانی دی هەموو‬ ‫ئەگەری ئەوەیان بۆ هەیە شتی ناڕاستیان تێدا‬ ‫بێت‪ ،‬زۆربەیان هەر بە ئاشكرا شتی ناڕەوا و‬ ‫نەچەسپاویان تێدایە‪ .‬بۆچی ئەگەر زنجیرە درامای‬ ‫پێغەمبەر یوسف سەالمی خوای لەسەر بێت چەند‬ ‫گرتەیەكی نەسەلماوی تێدا بێت‪ ،‬یا هەندێ شت‬ ‫و ڕووداوی وەك ناوی زوڵێخا و عیشقەكەی‬ ‫و دووبارە گەنجبوونەوەكەی بە بەڵگەی بڕاوە‬ ‫ساغ نەبووبێتەوە‪ ،‬دەبێت فەتوای بەحەرامبوونی‬ ‫بدرێت‪ ،‬كەچی ئەو كتێبە تەفسیرانەی باس‬ ‫لەوەدەكەن «یوسف دوخێنیشی بۆ داوێنپیسی‬ ‫لەگەڵ ژنی عەزیزی میسردا كردووەتەوە و لەجێی‬ ‫جووتبوونیشدا لەنێو هەردوو القیدا دانیشتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی بینینی یەعقووبەوە‪ ،‬كە لە ژێر عەرشی‬ ‫خواوە چاوی لێ زەق كردووەتەوە و پەنجەی خۆی‬ ‫گەستووە‪ ،‬پەشیمان بووەتەوە» ناسووتێندرێن‬

‫‪95‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪96‬‬

‫و خوێندنەوەیان بەكاری خێر دە‌زانرێت و گوتە‬ ‫چەوتەكانی ناویان بە بیانووی ئەوەی گێڕانەوەی‬ ‫سەلەفە‪ ،‬پیرۆز دەكرێن؟! بۆچی ئەو كتێبانە بە‬ ‫حە‌رام و خراپ و پووچ دانانرێن؟ ئەگەر دەڵێن‬ ‫ئاخر ئەو كتێبانە شتی جوانیان لەو كەمە خراپانە‬ ‫زۆرترە و هەموو كارێك هەر هەڵە و خەوشی تێدا‬ ‫دەبێت؛ ئەی بۆچی بۆ دراما و هونەرەكەش هەر وا‬ ‫ناڵێن؟ بەڕاستی كێشان بەدوو قە‌پان و دوو هەوا و‬ ‫یەك بان‪ ،‬سیفەت و ئاكاری مرۆڤی باوەڕدار نییە‪.‬‬ ‫بۆ مەسەلەی بوونی ڕووداوگەلی خەیاڵی و‬ ‫ئەفسانەییش‪ ،‬دەبێت بزانین هەروەك چۆن گوتراوە‬ ‫و دەگوترێت‪« :‬ئە‌وە‌ی بۆ خەڵكی تر ڕەوا نییە بۆ‬ ‫شاعیران ڕەوایە»‪ ،‬هەر بەو چەشنەی ئەو هەموو‬ ‫زیادەڕۆیی و چوواندنە ناواقیعانە‌ی نێو شیعر‬ ‫قەبووڵ دەكرێن‪ ،‬جگە لە كەسانی تەنگبین و كورتبین‪،‬‬ ‫كەس بە پێوەری ڕاست و درۆ ڕەتیان ناكاتەوە‪،‬‬ ‫هەر ئاوەها دەبێت ڕوخسەتی سینەماكاران بدرێت‬ ‫تا دیمەنی خەیاڵی و شتی ناواقیعی بئاخێننە نێو‬ ‫كارەكانیانەوە و لە سێبەری ڕووداوە حەقیقییەكاندا‬ ‫دەرگەی خەیاڵی داەێنانكارانەیان بۆ وااڵ بكرێت‪،‬‬ ‫تا وردەڕووداو و بە‌سەرهات بخولقێنن و داستان‬ ‫و چیرۆكەكە پڕ لە تام و بۆنی خۆش و جۆشان‬ ‫و شڵەژانی نەفەسگر بكەن‪ .‬ئاخر درۆ كاتێك‬ ‫خراپە‪ ،‬چاوی خەڵكی لە ئاست ڕاستی ببەستێت و‬ ‫بەالڕێیاندا ببات‪ ،‬حەقیقەتیان لێبگۆڕێت و سەریان‬ ‫لێبشێوێنێت‪ ،‬نەك چاویان بۆ دیتنی ڕاستی زەقتر‬ ‫بكاتەوە و سەختتر حەقیان لە دڵدا بچەسپێنێت! دەی‬ ‫خۆ ناكرێت وەسفی (درۆ) بۆ هەموو ئەو قسە و‬ ‫دەربڕینانە بەكاربێنین كە لە واقیعدا ڕوویان نەداوە‬ ‫و بوونیان نییە‪ ،‬یانی درۆ بە قسە و بەسەرهاتی‬ ‫ناواقیعی ناگوترێت‪ ،‬بەڵكو بە دژی ڕاستی دەگوترێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬وەختێك شاعیر برۆی یاری بە كەوان‬ ‫و مانگی یە‌كشەوە دەشوبەێنێت‪ ،‬قسەكەی زۆر لە‬

‫ە ژیاننامەی‬ ‫فیلمی ریسال ‌‬ ‫پێغەمبەر و خۆشە‌ویستیی‬ ‫هاوەڵەكانی خستە نێو دڵ‬ ‫و خەیاڵی زۆربەی هەرەزۆری‬ ‫موسڵمانان و‬ ‫بەشێكی زۆری دنیاوە‪.‬‬ ‫واقیعەوە دوورە‪ ،‬ئاخر دەڵەدێویش برۆی بە قەدەر‬ ‫كەوانێك نابێت و برۆی وا ئەستوور و زلە‪ ،‬پیاو‬ ‫دەتۆقێنێت‪ .‬ئەم وەسفە‪ ،‬فرە ناواقیعییە‪ ،‬بەاڵم درۆ‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو زیادەڕۆییەكی ئەدەبی و ناسكوێژییەكی‬ ‫شاعیرانەیە و بڕایەوە‪ .‬زێدەڕۆیی شاعیرانە و‬ ‫خەیاڵپاڵویی شاعیران لە شێوازی ئاخاوتنی قورئاندا‬ ‫نییە‪ ،‬وەلێ قورئان لە مەجاز و نموونهەێنانەوەی لە‬ ‫واقیعدا نەبوو و سیمبوڵیزم خاڵی نییە‪ ،‬نكووڵیكردنی‬ ‫مەجاز و لێكچوواندنی فەنتازی‪ ،‬گوتە و گێڕانەوە و‬ ‫ئاخاوتن وەك كەستەك و بەرد وشك و بێڕووح‬ ‫دەكات‪ .‬دەڵێم و دەشزانم زۆر كەس لەسەر ئەم‬ ‫قسەیە شیری تەكفیر لە گەرووی بابەتەكەم و خۆشم‬ ‫توند دەكەن و تیری جنێو و تۆمەتیشم بەرەوڕوو‬ ‫ئاڕاستە دەكەن‪ ،‬یا النی كەم بە «ئەستەغفیرواڵ»‬ ‫و «تۆبە خوایە» ڕووبەڕووم دەبنەوە‪ ،‬بەاڵم هەر‬ ‫دەڵێم و باكیشم لە ڕەخنە و هاتوهاواری ئەو خەڵكە‬ ‫بەدەقەوەدەقگرتووە نییە‪:‬‬ ‫دەبێت بزانین كە قورئانیش دەیان نموونەی وای‬ ‫تێدایە كە دیوە زاهیرییەكەی مەبەست نییە و لە‬ ‫واقیعدا ڕووی نە‌داوە و ڕووش نادات‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫لە مێژووی فەرهەنگی ئێمەی موسڵماناندا زۆربەی‬

‫كە هەر لە‌ سە‌رە‌تاوە خوا وای قەرار داوە بیكاتە‬ ‫جێنشین لە زەویندا و پەیامی خۆی بۆ بنێرێت‬ ‫و ئیرادەی خێر و شەڕی پێداوە‪ ،‬چ مانایەك بۆ‬ ‫ئەوە دەمێنێتەوە بگوترێت پێشتر باری ئەمانەتمان‬ ‫خستەسەر ئاسمانەكان و زەوی و كێوەكان‬ ‫و هە‌ڵیاننە‌گرت‪ ،‬ئیتر مرۆڤ شانی دایەژێری‬ ‫و هەڵیگرت؟! باسكردنی كێو لە پاڵ زەویدا چ‬ ‫دەگەینێت؟ ئەدی شاخەكانیش هەر بەشێك لە زەوی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫گوتراوە نەبێتەوە‪ ،‬جا زانایان خوا عەفوویان بكات‬ ‫یەك خەروار ڕیوایەتیشیان بۆ پشتڕاستكردنەوەی‬ ‫تێگەیشتنە ڕووكەشییەكەی خۆیان ەێناوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫دەكرێت هەر بەخودی قورئان مانایەكی بێغەل و‬ ‫غەشی بۆ لێكبدەینەوە‪ .‬ئەڵبەت ئەگەر بەشێوەی‬ ‫زاهیرەكەی تێیبگەین‪ ،‬شتێكی عە‌نتیكە‌ی لێدەردێت‬ ‫و دەچێتە نێو بابەتی ئەو چیرۆكانەی لە منداڵیدا‬ ‫بۆ خەواندن‪ ،‬دایك و دادامان بۆیان دەگێڕاینەوە‪.‬‬ ‫دەگوترێت گوایە خواوەند لە پشتی ئادەمەوە‬ ‫هەموو مرۆڤایەتی بە وردیلەیی هێناوەتەدەر و وادە‬ ‫و پەیمانی لێوە‌رگرتوون كە ئەو پەروەرێنیانە و‬ ‫ئەوانیش واژۆیان لەسەر پەیماننامەكە كردووە‪،‬‬ ‫ئیتر بۆیان نییە لە قیامەتدا بێئاگاییی خۆیان لەم‬ ‫وادەیە دەرببڕن! بەاڵم ئایا بە حەقیقەت ئەم ئایەتە‬ ‫ماناكەی وەهایە؟‬ ‫پێش هەموو شت دەبێ دیقەتی خودی ئایەتەكە‬ ‫بدەین‪ ،‬ڕوون دەبینین ئایەتەكە نافەرموێت (وإذ أخذ‬ ‫ربك من آدم من ظهرە ذریتە)‪ ،‬تا بڵێین خواوەند لە‬ ‫پشتی ئادەمەوە هەرچی وەچەی هەیە دەریەێناوە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەفەرموێت لە پشتی ئادەمیزادەكانەوە‪،‬‬ ‫پەروەردگارت نەوەكانیانی ڕاكێشا‪ ،‬یان گرتیانی‪.‬‬ ‫ئەمەیش ڕێك مانای ئایەتی َ‬ ‫(ك َما أَ ْن َش َأ ُك ْم ِم ْن ُذ ِّر َّي ِة َق ْو ٍم‬ ‫َ‬ ‫آخ ِر َ‬ ‫ين) (األنعام‪ )133 :‬دەدات‪ ،‬كەواتە (أخذ) بەمانای‬ ‫(أنشأ) دێت‪ ،‬چۆن شەربەت لە میوە وەردەگیرێت‪،‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ڕاڤیاران ئەم حەقیقەتەیان لێتێكداوین و ئەو‬ ‫ئایەتانەی قورئانیان بە دیوە ڕووكەشییەكەیدا‬ ‫بردووە‪ ،‬زۆر كرچوكاڵ لێكدانەوەیان بۆ كردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم شوكر بۆ خوا هەمیشە كەسانی وردبین‬ ‫هەبوون تا لە قووڵیی مەسەلەكە ئاگادارمان‬ ‫بكەنەوە‪ .‬دەربارەی ئایەتی (وإذ َأخ َذ َر ُّب َك ِم ْن َب يِن‬ ‫ُ‬ ‫ور ِه ْم ُذ ِّر َّي َت ُه ْم َوأَ ْش َه َد ُه ْم َع َلى أَ ْن ُف ِس ِه ْم أَ َل ْس ُت‬ ‫آ َد َم ِم ْن ظ ُه ِ‬ ‫ب َر ِّب ُك ْم َق ُالوا َب َلى َشه ْد َنا أَ ْن َت ُق ُ‬ ‫ولوا َي ْو َم ْال ِق َي َام ِة إِ َّنا ُك َّنا َع ْن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هذا غا ِف ِلني) (األعراف‪ )1()172 :‬ئەوەندە شتی سەیر‬

‫یان ئاوی میوە دەگیرێت و دەبێتە شەربەت و‬ ‫گیراوە‪ ،‬هەر ئاوەها نەوە لەپشتەباب وەردەگیرێت‪،‬‬ ‫یا دەگیرێت‪ .‬ئیبن تەیمییە و ئیبن قەییم زۆر بە‬ ‫توندی داكۆكییان لەوەكردووە كە دەبێت ئەم ئایەتە‬ ‫وەك تەمسیلێك وەربگرین و بەدیوە ڕووكە‌شە‌كەیدا‬ ‫نەیبەین‪ ،‬ئەوان دەڵێن مانای ئەم ئایەتە بەڕوونی‬ ‫لەو فەرموودەیەی خۆشەویستدا دەدرەوشێتەوە كە‬ ‫دەفەرمووێت‪« :‬كل مولود یولد علی الفطرة‪ :‬هەموو‬ ‫لەدایكبوویەك لەسەر فیترەتپاكی و باوەڕداری‬ ‫لەدایكدەبێت»‪ .‬یانی لەناخیدا شایەتیی ئەوە نێژراوە‬ ‫كە خالقێكی هەیە و دڵی بۆی لێدەدات‪ .‬ئیبن قەییم‬ ‫یەكجار ڕاست و ڕوون دەڵێت‪ :‬ئاخر من هەر ئێستا‬ ‫و لەم دنیادا هیچ وادە و پەیمانێكی وام لەیاد نییە و‬ ‫بیرم نەماوە‪ ،‬چ بگات بە ڕۆژی قیامەت!‬ ‫درێژی نەكەمەوە‪ ،‬مەبەستم ئەوەبوو قورئانیش‬ ‫لەو ڕووەوە كە كەالمی خوایە و لە عەینی كاتدا‬ ‫دەقێكی ئەدەبییانە‌ی پڕ لەڕەوانبێژی و ناسكوێژییە‪،‬‬ ‫لە دیوە ڕواڵەتییەكەیدا لە باسگەلی ناواقیعی خاڵی‬ ‫نییە‪ ،‬مرۆڤ دەبێت خۆی مانایەكی قووڵی واقیعی‬ ‫لێهەڵكۆڵێت و بۆ ناواخنی قسەكە شۆڕببێتەوە و‬ ‫تەسلیمی دیوی دەرەوەی نەبێت‪.‬‬ ‫نموونەی تریش هەن‪ ،‬دەكرێت كەسێك كە‬ ‫ئایەتی ‪72‬ی سوورەتی ئەلئەحزاب (إِ َّنا َع َر ْض َنا الأَْ َم َان َة‬ ‫لأَْ‬ ‫جْ‬ ‫ال َب ِال َف َأبَينْ َ أَ ْن حَ ْ‬ ‫َع َلي َّ‬ ‫ي ِم ْل َن َةا َوأَ ْش َف ْق َن ِم ْن َةا‬ ‫ض َو ِ‬ ‫الس َما َو ِات َوا ْر ِ‬ ‫َو مَ َ‬ ‫ح َل َةا الإْ ِ ْن َس ُان) دەخوێنێتەوە‪ ،‬بپرسێت‪ :‬ئاخر مرۆڤێك‬

‫‪97‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪98‬‬

‫نین؟ بۆچی بەجیا باسكراون و عەتف كراونەتە سەر‬ ‫زەوین؟ ئەم ئایەتە گەر بە مانا ڕووكەشییەزەقەكەی‬ ‫فام بكرێت شتێكی زۆر سەیری لێدەردەچێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫الیەنی فەنتازی و ڕەمزییانەی قورئان و زوبانە‬ ‫بەرز و ناسكەكەی لەبەرچاو نەگیرێت‪ ،‬خەڵكی‬ ‫بەرەو كوفر زیاتر دەبرێت تا ئیمان‪ ،‬من دەزانم ئەو‬ ‫موبالەغە درۆیینانەی لەشیعردا هەیە‪ ،‬لە قورئاندا‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬دەزانم قورئان پەیامێكی سەنگینی پێیە‬ ‫و مرۆڤ بەرەو ئامانج دەبات و سە‌روكاری لە تەك‬ ‫چاوبەستكردن و خەونی ڕەنگاوڕەنگدا نییە‪ ،‬وەلێ‬ ‫دەشزانم قورئان بۆ كەسانێك دابەزیوە عەقڵیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەیەوێت زیاتر ئاوەزیان بخەنەكار‪ ،‬ئەمە‬ ‫قسەی موعتەزیلییان نییە‪ ،‬بەڵكو ئاخاوتنی خودی‬ ‫قورئانە‪ ،‬دەتوانن بڕواننە دەیان شوێنی قورئان و‬ ‫چەندین نموونە بۆ بەڵگەی ئەم گوتەیە بدۆزنەوە(‪.)2‬‬ ‫ئیتر بۆیە هەندێ جار جۆرە قسە‌یە‌ك دەكات لە‬ ‫ڕووكەشدا ناواقیعییە‪ ،‬بەاڵم بۆ ژیران دیارە ڕووە‬ ‫دەرەكییەكەی مەبەست نییە‪ ،‬ئەم جۆرە دە‌ربڕینانە‬ ‫وا دەكات پەیامە قورس و مەنتقی و حەقیقییەكەی‬ ‫قورئان‪ ،‬شیرین و تەڕ و ئاسان لە دڵ و مێشكدا‬ ‫جێبگرێت‪ ،‬بەمەش دەتوانین بڵێین قورئان نەكتێبێكی‬ ‫فەلسەفەییە و نە دیوانێكی شیعری‪ ،‬قورئان قورئانە‬ ‫و بەس!‬ ‫دەزانم زۆر لە كرۆكی بابەتەكە دووركەوتمەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەمەوێت ئەوەبێژم‪ ،‬وەختێك قورئان‪،‬‬ ‫كە ئەوەندەش لە شیعر و خەیاڵی شاعیرانەوە‬ ‫دوورە‪ ،‬هێشتا شتگەلێكی وای تێدایە‪ ،‬ئیتر بۆچی‬ ‫ڕێگە بە هونەرمەندان و سینەماكاران نەدەین‬ ‫هەندێ جار خەیاڵی خۆیان بەرەاڵ بكەن و گرتەی‬ ‫ئەفسووناویمان بۆ تێكەڵ بە مێژوو بكەن؟ ئەدی‬ ‫نابێت ئەوە بزانین كە هەموو دینێك لە پاڵ واقیعە‬ ‫مێژووییەكەیەوە دنیایەك ئوستوورەیشی هەن؟‬ ‫چما دین كاتێك توخمی ئوستوورەی لێدەربكەیت‪،‬‬

‫بەدینێتی دەمێنێتەوە؟ بڕۆن و نووسین و‬ ‫توێژینەوەی هەموو دینناسە دیندار و بێدینەكانیش‬ ‫بخوێننەوە‪ ،‬بزانە گشتیان لەسەر ئەوە كۆك نین‬ ‫كە دین بێ ئوستوورە (أسطورة) نابێت و نەبووە!‬ ‫سینەما دەتوانێت ئوستوورەی دینمان بۆ بەرجەستە‬ ‫بكات و لە مێشكی خەڵكیدا حەقیقەتەكانی ئەو‬ ‫دیو ئەو ئەستوورانەمان بهەۆی بەوێنەدەرەێنانی‬ ‫ئوستوورەكانەوە‪ ،‬بۆ بچەسپێنێت‪ .‬ئێمە تا ئەو كاتەی‬ ‫پشت دەكەینە ئەم هەموو ڕاستییە بە توێژینەوە‬ ‫سەلماوانە‪ ،‬تا ئەو دەمەی بە فەتوای ڕەق و وشك‬ ‫ڕێگە لە هەموو جوانكاری و ناسكی و داەێنانێكی‬ ‫هونەری دەگرین‪ ،‬هەر دەبێت لەدواوەی دنیاوەبین و‬ ‫ڕێك بەو چەشنەی بۆ چاپی كتێب‪ ،‬چەند سەدەیەك‬ ‫لە دنیا جێماین و ستەممان لە قورئان و فەرمودەو‬ ‫كتێبی زانایانیشمان كرد‪ ،‬چون كۆمەڵێك زانای‬ ‫شارەزا لە شەرعی خوادا دەیانگوت چاپ و چاپخانە‬ ‫حەرامە‪ ،‬هەر لەبەر فەتوای ئەو زانایانەش دەبێت‬ ‫چەندین سەدە ناوەڕۆكی چیرۆكەكانی قورئان و‬ ‫سیرە و مێژووی ئیسالمیمان خەسار و زیانبار‬ ‫بكەین‪ ،‬نهەێڵین بۆ هونەرێكی بەرچاو بگۆڕێن‪،‬‬ ‫ئەو هەموو خەڵكە غەیرەموسڵمانەش بهەرەیەكی‬ ‫لێببەن و شتێك لەو جوانییانە بەو چە‌شنەی چاو و‬ ‫سەلیقەیانی لێڕاهاتووە‪ ،‬ببینن! بریا هەمیشە لەدواوە‬ ‫نەباین و ئەگەر بۆ یەكجاریش بووە پێش كارە‌سات‬ ‫و لێقەومان بەئاگا بهاتباینەوە‪.‬‬ ‫لە چەندین ساڵی ڕابوردوودا ناوەندە‬ ‫سینەمایی و هونەرییەكانی جیهان كە دیارترینیان‬ ‫هۆلیوودە‪ ،‬دەستیان داوەتەسازاندن و دەرهێنانی‬ ‫فیلمی پاشخان دینی و تۆماركردنی بەسەرهاتی‬ ‫پێغەمبەران و شێواندنی كەسێتییان و گۆڕین و‬ ‫تێكدانی مێژووی ژیانیان‪ ،‬دەبینین تا باوەڕدارانی‬ ‫الی خۆمان بە زمانێكی لۆكاڵی دوو كتێب دەربارەی‬ ‫گەورەیی و سە‌روەری ئەو زاتانە دەنووسن‪،‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫پەراوێز‬ ‫‪1‬ـ مانای زاەیریی ئایەتەكە ئەمەیە‪ :‬كاتێكیش‬ ‫پەروەردگارت لە پشتی ئادەمیزادەكانەوە نەوەكانی‬ ‫دەرەێنان و بەسەر خۆیانەوە كردنی بە شاەێد‪،‬‬ ‫ئەرێ من پەروەردگارتان نیم؟ گوتیان‪ :‬بەڵێ‪ .‬ئیدی‬ ‫ڕۆژیی دوایی نەڵێن ئێمە لەم پەیمانە بێئاگا بووین!‬ ‫‪2‬ـ بۆ نموونە بڕواننە‪ :‬البقرة‪ 164 :‬و ‪،242‬‬ ‫األنعام‪ ،151 :‬یوسف‪ ،2 :‬النحل‪ 12 :‬و ‪ ،67‬العنكبوت‪:‬‬ ‫‪ ،35‬الروم‪ 24 :‬و ‪ ،28‬الجاثیة‪،5 :‬النور‪ ،61 :‬غافر‪،67 :‬‬ ‫الزخرف‪ ،3 :‬الحدید‪.17 :‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئەوان دووسەد فیلم و زنجیرەدراما و ئەنیمەیشن‬ ‫بۆ سوككردن و ناوزڕاندنیان دە‌خە‌نە بازاڕەوە‬ ‫و لەپەنایدا چەندین ملیار دۆالر قازانج دەست‬ ‫دەخەن! وا دەزانم هیچ كەسێكی ژیریش نكووڵی‬ ‫لەوەناكات كتێب بۆ بژاردە دەنووسرێت‪ ،‬فیلم و‬ ‫هونەر بۆ عام و خاس بەرهەمدهەێنرێن‪ ،‬ئیتر وەك‬ ‫پێشتریش گوتم كاریگە‌ریی ئەمیان دهەێندەی ئەوی‬ ‫یەكەمە‪ ،‬تەنیا دەربارەی مووسا سەالمی خوای‬ ‫لێ بێت نزیكەی ‪ 100‬بەرهەمی هونەری دروست‬ ‫كراوە‪ ،‬دەربارەی مەسیحیش چە‌ند فیلم دەرەێنراوە‪،‬‬ ‫تەنانەت دەربارەی ژیانی كەسێكی وەك بوودا ‪44‬‬ ‫فیلم بەرهەمەێنراوە‪ ،‬كەچی –بە گوتەی دەرەێنەری‬ ‫ئێرانی‪ ،‬مەجید مەجیدی‪ -‬تا ئێستا جگە لە فیلمەكەی‬ ‫ڕیسالەی مستەفا عەققاد هیچێكی شایستە لەبارەی‬ ‫ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەدەوە سەالم و ڕەحمەتی‬ ‫خوای لێ بێت بەرهەم نەهێنراوە! وای بۆ دەچم‬ ‫عەققادی ڕەحمەتی زۆر زیاتر لە ئیبن ەیشام و‬ ‫بەیهەقی و موبارەكفووری و عەبدولعەزیز پاڕەزانی‬ ‫و سەدان سیرەنووسی تر خێری لە ناساندنی‬ ‫پێغەمبەردا گەیشتبێتێ‪ ،‬ئاخر ئەو ژیاننامەی‬ ‫پێغەمبەر و خۆشە‌ویستیی هاوەڵەكانی خستە نێو‬ ‫دڵ و خەیاڵی زۆربەی هەرەزۆری موسڵمانان‬ ‫و بەشێكی زۆری دنیاوە‪ .‬توانی بە‌و ئیمكانییاتە‬ ‫كەمەی بەردەستی‪ ،‬بۆنوبەرامەی ژیاننامەی ئەو‬ ‫خۆشەویستە موبارەكەمان لە چواردەسەدەوە بۆ‬ ‫بگوازێتەوە و هەستەكانمان بەیادی وی‪ ،‬گواڵوی‬ ‫و بۆنخۆش بكات‪ .‬دەی چارەكێكی ئەمەمان لە‬ ‫هیچ نووسینێكدا دە‌ست ناكەوێت‪ .‬ئەم قسەیە‬ ‫مانای بێنرخیی نووسین و كتێبەكانی ژیاننامەی‬ ‫خۆشەویست نادات‪ ،‬كەمكردنەوە نییە لە گەورەیی‬ ‫نووسین‪ ،‬بەڵكو بەرزكردنەوەی هونەر و سینەمایە‬ ‫و بەس‪ ،‬خۆ ئاشكرایە هەر فیلمێكیش لەسەر بنەمای‬ ‫نووسینێك بەرهەم دێت‪ ،‬بەاڵم كاریگەریی فیلمەكە‬

‫زۆر لەو نووسینە زیاترە كە لێیەوە هەڵگۆزراوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەئەركە هەنووكەییەكانی بیرمەندان‬ ‫و مژوواڵنی بوواری كەالمی ئیسالمی ئەوەیە‬ ‫تەنزیری ئەم مەسەلەیەبكەن و لەمەزیاتر گۆڕەپان‬ ‫بۆ فەتوادەران چۆڵ نەكەن‪ ،‬واجبی سەر شانی‬ ‫ئەهلی فیكرەكە و ریایی بەئەهلی فیقهـ بدەن و وایان‬ ‫لێ بكەن بەڕاستەوە هەڵگری ناوی گەورەی خۆیان‬ ‫بن‪ ،‬فەقیھ یانی ورد و شارەزا و تەواوتێگەیشتوو‪،‬‬ ‫دەی كەسێك ئاگای لەواقیعی دنیا و حەقیقەتەكانی‬ ‫دەرەوەی بوارەتەسكەكەی خۆی نەبێت‪ ،‬كەی‬ ‫شارەزایەو تێگەیشتنی چۆن تەواوە؟!‬

‫‪99‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫لە پێناو مۆدێلێكی کوردانەى‬ ‫پیادەکردنى ئیسالمییبووندا‬ ‫ئەبوبەكر عەلی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئەبوبەكر عەلی‬

‫لەدایكبووی ‪1965‬‬

‫بەكالۆریۆس لە یاسا‬ ‫پانزە بەرهەمی‬

‫چاپكراوی هەیە‪،‬‬ ‫چەندین وتار‬

‫و لێكۆڵینەوەی‬

‫باڵوكردوەتەوە‬ ‫‪100‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫كاتێك ئیسالم لە هەڵكشانە خێرا و پڕوزەكەی‬ ‫سەرەتای خۆیدا‪ ،‬لە ڕێی موسڵمانانەوە چووە‬ ‫نێو چەندین قەڵەمڕەوی ئاینی و فەرهەنگی و‬ ‫شارستانیەوە‪ ،‬دۆخێكی نوێ و جیاواز بۆ دووبارە‬ ‫خۆپێناسەكردنەوەی چەندین ناسنامە هاتە پێشەوە‪،‬‬ ‫هەندێ‌ چوارچێوە و ناسنامە و پێوەریش كە بە‬ ‫پلەی یەكەم چارەنوسیان بە بنەماڵە دەسەاڵتدارەكان‬ ‫و سیستمە حوكمڕانەكانەوە بەسترابوونەوە‪ ،‬بە‬ ‫تەواوی لەناوچوون‪ ،‬یاخود سست و الواز بوون و‬ ‫كاریگەریان لە ڕاستەوخۆوە بوبە ناڕاستەوخۆ‪ .‬ئەگەر‬ ‫سەركەوتنەكانی ئیسالم بەسەر دەسەاڵتە ئیمپراتۆریە‬ ‫مێژووییەكاندا بۆ هەندێك فەرهەنگ و نەژاد و لە‬ ‫سەردەمی نوێشدا نەتەوە و بزووتنەوەی نەتەوەیی‪ ،‬بە‬ ‫شكاندنی شكۆ و داگیركردن و ڕووخاندنی دەسەاڵت‬ ‫لەقەڵەمدرابێت‪ ،‬ئەوا بۆ ئێمەی كورد كە لەسەروبەندی‬ ‫سەرهەڵدانی ئیسالم و دواتر پەلبۆهاویشتنی خاوەنی‬ ‫هیچ دەسەاڵنێك نەبووین‪ ،‬تەواو جیاواز بوو‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئێمە بچینە ژێر هەندێك لێكدانەوەی مێژوویی و‬ ‫بەرەنجامگیری ناسیۆنالیستانەی كوردیشەوە و (ماد)‬ ‫بە ئیمپراتۆریەتێكی كوردی لە مێژوودا لەقەڵەمبدەین‪،‬‬ ‫ئەوا نێوانی ڕووخانی (ماد) و سەرهەڵدانی ئیسالم‬ ‫هەزار ساڵی ڕەبەقە‪ ،‬واتە ماوەی هەزار ساڵی‬ ‫تەواو‪ ،‬كورد لە مێژوودا بە نیمچەنادیاری ماوەتەوە‪،‬‬ ‫نەیتوانیوە سەرپێبكەوێتەوە‪ .‬بۆیە الفاوی لەشكرە‬ ‫ئیسالمییەكان و هەڵتەكاندنی بنەمای ئیمپراتۆریە‬ ‫تەقلیدیەكانی وەكو ساسانی‪ ،‬بۆ كورد زەمینەی‬ ‫دووبارە سەرهەڵدانەوە و هاتنەوە سەر شانۆ و‬ ‫دەركەوتنەوەی لە مێژوودا بۆ ڕەخساند‪ .‬دوای ئەو‬ ‫مێژووە‪ ،‬ڕوخسارەكانی كورد بە ڕوونی بە مێژووەوە‬ ‫دەردەكەونەوە‪ ،‬لەو تەمومژ و نادیاریەی پێش ئەو‬ ‫قۆناغە ڕزگاری دەبێت‪ .‬ئەمەش ڕێك پێچەوانەی‬ ‫ئەو بۆچوونە ناسیونالیستییە سەرپێیانەیە‪ ،‬كە‬ ‫هانتی ئیسالم بۆ ناوچەكە بە زەبردان لە روح و‬

‫ناسنامەی كورد دەزانن چونكە نەك هیچ بنەماڵە و‬ ‫ئیمپراتۆریەتێكی كوردنەژاد لەسەروبەندی هاتنی‬ ‫ئیسالمدا نەبووە تا بڕۆێت‪ ،‬لەوالوە بە ڕووخانی‬ ‫ئەو چوارچێوانەی هەبوون‪ ،‬بوار بۆ دووبارە‬ ‫خۆپێناسەكردنەوە و ئامادەبوونەوە و گوزارشت لە‬ ‫خۆدانەوەی ناسنامەی كوردی ڕەخساوەتەوە‪ .‬چونكە‬ ‫ئیسالم وەك پەیام ئاڕاستەی زمان و فەرهەنگ و‬ ‫كولتووری نەتەوەیی نەدەكرا‪ .‬هێندەی ئاڕاستەی‬ ‫بیروباوەڕی ئاینی دەكرا‪ ،‬ئازادی ئاینیش بۆ ئەوانەی‬ ‫لەسەر ئاینەكەیان دەمانەوە دەستبەركرابوو‪ .‬بۆیە‬ ‫زۆرلێكردن هێندەی ئاڕاستەی سەرچاوەكانی‬ ‫خودی زۆرلێكردن‪ ،‬واتە لەشكری ئیمپراتۆریەكان و‬ ‫ئامڕازەكانی بنەماڵە و حوكمڕانەكان دەكرا‪ ،‬ئاڕاستەی‬ ‫مرۆڤە ئاساییەكان نەدەكرا‪ .‬دوای سەقامگیری‬ ‫ئیسالمیش لەناو میللەتانی ناوچەكە و گەشەسەندنی‬ ‫شارستانێكی ئیسالمی و شكڵگرتنی مێژووی‬ ‫هاوبەشی میللەتان لەژێر كاریگەری بااڵدەستی‬ ‫ئیسالم و بنەماڵە حوكمڕانە موسڵمانەكان‪ ،‬كورد‬ ‫بەشداریەكی كاریگەری لە بنیاتنانی ئەو شارستانێتی‬ ‫و داڕشتنی مێژووی ئیسالمی دا كرد‪ .‬لە ڕێی‬ ‫پێشكەشكردنی ژمارەیەكی زۆر لە عەقڵی زانستی‬ ‫و قەڵەمی دیار و سەركردەی ناودار و خوێنی‬ ‫شەهید و‪...‬هتد‪ .‬واتە لەگەڵ گەشانەوەی شارستانێتی‬ ‫ئیسالمی و تێپەڕینی ڕۆژگار ئامادەبوونی كورد تەنها‬ ‫بۆ گوزارشتدانەوە لە ڕوخسارێكی جیاوازی زمان و‬ ‫فەرهەنگی نەبوو‪ ،‬بۆ ئاماژەكردن بەمان و نەتوانەوە‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەڵكو سەریكێشا بۆ بەشداری لە بنیاتنانی‬ ‫شارستانی و داڕشتن و ئاڕاستەكردنی مێژوو‬ ‫ێ لە ڕووداو و وێستگە گرنگ و‬ ‫خولقاندنی بەش ‌‬ ‫گەورەكانی‪ .‬سەركردە مەزنەكانی وەكو (صالح‬ ‫الدین)یش لە سۆنگەی ناسكی و مەترسیداری ئەو‬ ‫ڕۆڵەی لە مێژوودا گێڕایان‪ ،‬بوون بە ناسنامەی‬ ‫میللەتی كورد‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪102‬‬

‫ئیسالم و دووبارە خۆپێناسەكردنەوەی‬ ‫نەتەوایانەی كورد لە سەردەمی‬ ‫سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمدا‬ ‫لە ژێر كاریگەری ئاڵوگۆڕ و كەوتنە ژێر‬ ‫لەوانەش‬ ‫نوێكان‪،‬‬ ‫بیرباوەڕە‬ ‫كارتێكردنی‬ ‫نەتەوایەتی (ناسیۆنالیزم) لە نیوەی دووەمی‬ ‫سەدەی نۆزدەهەمەوە‪ ،‬سەرەتاكانی دۆخێكی نوێ‌‬ ‫لە ناوچەكە و چوارچێوەی قەوارە فشەڵەكەی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی عوسمانی چەكەرەی كرد‪ .‬سیاسەتی‬ ‫نوێكردنەوەی دامودەزگاكانی دەوڵەت و بە‬ ‫ناوەندكردنی بووە هۆی كۆتاییهێنان بە دیاردەی‬ ‫میرنشینی كوردی كە بۆ سەدان ساڵ ئاماژە بوو‬ ‫بە جۆرێك لە خۆبەڕێوەبردنی خۆجێیی كورد‬ ‫لە ناوچەكانی خۆیاندا‪ .‬بە لە ناوچوونی ئەم‬ ‫چوارچێوانە و دووركەوتنەوەی ڕۆژ بە ڕۆژی‬ ‫ئیمپراتۆریەت لە پێوەرەكانی و نوێكردنەوەی‬ ‫دامودەزگاكانی لەژێر فشاری خۆرئاواییەكاندا‪،‬‬ ‫بۆشاییەكی ڕاستەقینە لە كوردەواریدا سەریهەڵدا‪.‬‬ ‫بێ‌ درێژكردنەوەی بابەتەكەش ئەم بۆشاییە بە‬ ‫پلەی یەكەم لە الیەن تەریقەتە ئاینییەكان و ڕابەرە‬ ‫میللیە ئاینییەكان و هەندێ‌ لە شێخەكانی تەریقەت‬ ‫پڕكرایەوە‪ .‬بە وتەی (د‪.‬مەریوان وریا) ئیسالمی‬ ‫كوردی و تۆڕە خۆماڵیەكانی خۆڕێكخستنی لە‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬كە لە تەریقەتەكاندا بەرجەستە‬ ‫دەبوو‪ ،‬چوارچێوە سەرەتایەكانی گەشەكردنی بە‬ ‫نەتەوایەتی كوردی بەخشی‪ ،‬هەر لە شۆڕشەكەی‬ ‫شێخ عوبەیدولاڵی نەهری لە سەرەتای هەشتاكانی‬ ‫تا ڕاپەرینەكانی شێخ‬ ‫سەدەی نۆزدەوە‪،‬‬ ‫عەبدولسەالم بارزانی و شێخ مەحمود و شێخ‬ ‫سەعیدی پیران ئەو ڕاستییە دەردەبڕن‪ .‬ئەم دۆخە‬ ‫عەفەویەی پەیوەندی نێوان ئیسالم و ناسیۆنالیزمی‬ ‫كوردیش كە لە یەكترتەواوكردنێكی بێ‌ پێناسەكردن‬ ‫و تیۆریزەكردندا بوون‪ ،‬تا چلەكانی سەدەی‬

‫ڕابردوو لە ئاستێكدا درێژەی كێشا‪ .‬بەاڵم لە دوای‬ ‫ئەو مێژووەوە گەرچی هەناسەیەكی ئەم قۆناغە لە‬ ‫شۆڕشی ئەیلولیشدا النیكەم لەسەر ئاستی بنكەی‬ ‫شۆڕش هەستیپێدەكرا‪ ،‬دووچاری جۆرێك لە پچڕان‬ ‫هات‪ .‬سەرەتا چەپ وەك ئایدۆلۆژیایەكی نانەتەوەیی‬ ‫و دژە دینی‪ ،‬ڕۆڵی هەبوو لە دروستكردنی جۆرێك‬ ‫لە یەكدابڕان و دواتر كێشە دروستكردن‪ .‬خودی‬ ‫چەپ و هەندێ‌ هۆكاری تریش كاریگەر بوون‬ ‫لەسەرهەڵدانی سەرەتاكانی بزاڤی ئیسالمیی نوێ‌‬ ‫سەرهەڵدانی بزاڤی ئیسالمیی نو ‌‬ ‫ێ‬ ‫لە كۆتایی چلەكان و سەرەتای پەنجاكاندا ئوسرە‬ ‫سەرەتاییەكانی (ئیخوان) وەك ڕەمزی ئایدۆلۆژیای‬ ‫نوێی ئیسالمیی لە كوردستاندا سەرهەڵدەدەن‪ .‬ئەم‬ ‫ڕەوتە لە پەراوێزی كۆمەڵگای كوردیدا درێژە بە‬ ‫ژیانی خۆی دەدات‪ .‬بەاڵم لەبەر ئەوەی دید و‬ ‫ێ‬ ‫بۆچوونە (ئیخوان)ییەكەی تا ڕاددەیەكی زۆر ب ‌‬ ‫پرسیاركردن دەگوێزرایەوە بۆ ناو كوردەواری‬ ‫و خەڵكی پێگۆشدەكرا‪ ،‬یەكێك لە خەسڵەتەكانی‬ ‫(ئیخوان)یش نانەتەوەییبوون و باسكردن بوو‬ ‫لە پێویستی بوونی بزاڤێكی ئیسالمیی جیهانی و‬ ‫ملمالنێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەاڵت‪ ،‬هیچ دیدێكی‬ ‫چوارچێوەدار و ڕوونی لەمەڕ پرسی نەتەوەكان‬ ‫و چارەسەركردنی كێشەی نەتەوەیی نەبوو‪.‬‬ ‫ئەم فكرە گەرچی ئیسالمیی بوو‪ ،‬بەاڵم لە ڕووە‬ ‫حەرەكی و فكریەكەیدا بە كۆمەڵی كوردەواری‬ ‫نامۆ بوو‪ .‬هەر ئەوەش وای كرد بۆ ماوەیەكی زۆر‬ ‫نەتوانێت كاریگەریەكی بەرچاو بەسەر كۆمەڵگاوە‬ ‫بەجێبێڵێت‪ .‬گەرچی واقیعی كوردەواری و میللی‬ ‫بوونی شۆڕشی ئەیلول بە جۆرێك بوو‪ ،‬كە‬ ‫هەندێ‌ لە ڕەمزە (ئیخوان)یەكان لە چوارچێوەی‬ ‫یەكیەتی زانایانی نزیك لە شۆڕش ڕۆڵ ببینین‪.‬‬ ‫بەاڵم بە گشتی ئەم (فكر)ە لەو سۆنگەوە كە لە‬

‫ڕۆشنبیری حوكمڕانپەرستی‬ ‫دەدەن و پاساوی دینی بۆ‬ ‫زوڵم و خراپەكاری دێننەوە‬

‫سەلەفیەت تەوژمێكی‬ ‫دژە كولتووری لە كۆمەڵگەدا‬ ‫لەگەڵ ئەوەی هێشتا پاشماوەی مۆدیلە فكری و‬ ‫ئیسالمییە ناسازگارەكە بە روحی كوردەواری‪ ،‬بە‬ ‫ئاستی جیاواز لە نێو ئیسالمییەكاندا هەستی پێدەكرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو تەوژمەی لەم ڕۆژگارەدا مەترسی بۆ‬ ‫سەر مۆدێلی تێگەیشتن و پیادەكردنی كوردەواریانە‬ ‫و خۆماڵیانەی ئیسالم دروست دەكات سەلەفیەتە‪.‬‬ ‫سەلەفیەت بە حوكمی نانەتەوەییبوون‪ ،‬جیهانییبوون‪،‬‬ ‫دەقگەرایی و بەسەنتەركردنی تێگەیشتنی هەندێ‌ نەوە‬ ‫و زانا و ڕەمز‪ ،‬كە هیچیان كورد نین و زۆربەشیان‬ ‫عەرەبن‪ ،‬هەروەها بەهۆی تێكەڵبوونی تەواوی بە‬ ‫كولتووری عەرەبی و دەستگرتنێكی ناعەقاڵنی بە‬ ‫دەقی فەرموودە با الوزایش بێت‪ ،‬ڕەتكردنەوەی‬ ‫خوێندنەوەی سەردەمیانە بۆ دەق و ڕابردوو و‬ ‫شوێنکەوتنى دەمارگیرانەى سەلەف‪ ،‬مەترسیەكی‬ ‫ڕاستەقینە لەسەر كولتووری ئاینی و كۆمەاڵیەتی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ڕووی فكریەوە كێشەی لەگەڵ نەتەوەیەتیدا هەبوو‪،‬‬ ‫لە ڕووی تایپ و جۆری دینداریەوە بە جۆرێك‬ ‫لە جۆرەكان كاریگەری سەلەفی پێوە دیار بوو‪،‬‬ ‫لە ژێر كارتێكردنی بیروڕاكانی (سید قتب) و‬ ‫(مەودودی) بوو‪ ،‬نەیدەتوانی كارلێكی زیندوو لەگەڵ‬ ‫مرۆڤی كورد و واقیعی كوردستان بكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە ئاستێكی تر و دیوێكی تردا بە هەمان شێوەی‬ ‫ئایدۆلۆژیا چەپ و عەلمانیە بااڵدەستەكە‪ ،‬جۆرێك‬ ‫لە دابڕانی لە نێوان بیركردنەوەی شوێنكەوتووانی‬ ‫و مێژوو كەلەپوری شۆڕشگێڕانەی كوردی لە‬ ‫مێژووی نوێدا دروستكردبوو‪.‬‬ ‫ئەمەش وایكرد جۆرێك لە پێكدادان لە نێوان‬ ‫ێ تایپی تەقلیدیی و دینداری لە‬ ‫ئەمان و هەند ‌‬ ‫كوردستاندا دروستبێت‪ .‬دوای سەرهەڵدانی ڕەوتی‬ ‫ئیسالمیی چەكدار و تێكەاڵوبوون و كاریگەر‬ ‫بوونی بەشێك لە ڕۆڵەكانی بە بیروڕای سەلەفیەتی‬ ‫جیهادی ‪ ،‬نامۆبوونەكە هێندەی تر پەرەی سەند‪ ،‬كار‬ ‫گەیشتە الساییكردنەوەی جلوبەرگ و لەبەركردنی‬ ‫جلی موجاهیدە ئەفغانیەكان‪ ،‬بە جۆرێك كە لە دوای‬ ‫ڕاپەڕینەوە تەوژمە ناچەكدارەكە توانی خێراتر‬ ‫خۆی لەگەڵ واقیعە كوردەواریەكە و واقیعی دوای‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫سەلەفیەكان پەرە بە‬

‫ڕاپەڕیندا بگونجێت و دەستكاری بەشێك لە دیدگا‬ ‫و بیروڕاكانی بكات‪ .‬بەاڵم لە ئێستادا خۆشبەختانە‬ ‫پرۆسەی بە كوردیكردنی فكری تەوژمی ئیسالمی‬ ‫لە كوردستاندا قۆناغی باشی بڕیوە و لە ڕووە‬ ‫نەتەوەییەكەوە گەیشتووە بە هەڵبڕینی دروشمی‬ ‫سەربەخۆیی‪ .‬كە ئەمە خۆی لە خۆیدا ئاستێكی‬ ‫دڵخۆشكەری خۆگونجاندنی سیاسییە‪ ،‬گەڕانەوەشە‬ ‫بۆ مێژوو كەلەپوری ئەو قۆناغە لە مێژووی‬ ‫كوردەواری‪ ،‬كە ڕەمزی ئاینییە میللیەكانی كۆمەاڵ‬ ‫ڕێبەرایەتی شۆڕشیان دەكرد‪ ،‬بەشێكیان داوای‬ ‫سەربەخۆییان بۆ كوردستان دەكرد‪ .‬گەرچی‬ ‫هێشتا ناوەوەی هێزە ئیسالمیەكان چاوەڕێی‬ ‫هەندێ‌ گۆڕانكاری ترە‪ ،‬بۆ ئەوەی لەسەر ئاستە‬ ‫پەروەردەیی و دەروونی و كۆمەاڵیەتییەكەشدا‬ ‫پرۆسەكە بە تەواوی سەركەوتوو بێت ‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪104‬‬

‫كوردەواری پێكدەهێنن و دەستكاریەكی خراپی‬ ‫ویژدان و سەلیقە و تێگەیشتنی بەشێك لە خەڵكی‬ ‫ئاسایی دەكات ‪ .‬ئەمە جگە لەو مەترسیە سیاسی و‬ ‫ئەمنیەی لە دواڕۆژدا سەلەفیەكان دروستی دەكەن‪،‬‬ ‫بە حوكمی ئەوەی زەمینەی فكری و دەروونی بۆ‬ ‫توندوتیژی و تیرۆری ئیسالمی گەشەپێدەدەن‪ ،‬لە‬ ‫الیەكی ترەوە پەرە بە ڕۆشنبیری حوكمڕانپەرستی‬ ‫دەدەن و پاساوی دینی بۆ زوڵم و خراپەكاری‬ ‫دێننەوە ! كە ئەمەی دواییان جیاكەرەوەیەكی‬ ‫قێزەونی سەلەفی مەدخەلیە‪ .‬ئەم ڕەوتە لە ئێستادا بە‬ ‫ئاشكرا بانگەشە بۆ مۆدیلێكی تێگەیشتنی مێژوویانە‬ ‫و عەرەبیانەی دەقی ئاینی لە ئیسالمدا دەكات‪ ،‬ئەو‬ ‫مۆدیلە دینداریەی ئەوان بە تەواوی بە روح و واقیع‬ ‫و مێژووی كوردەواری نامۆیە‪ .‬ئەمەش وا دەكات‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەی ببێتە ئەركی هەموو ئەوانەی‬ ‫بەرگری لە ئیسالمی میانڕە و روحی كوردەواریانەی‬ ‫پیادەكردن ئیسالم و پرۆژەی نەتەوایەتی كوردی و‬ ‫دیموكراسی و ئازادی دەكەن‪.‬‬ ‫بەرەو برەودان بە كوردەواریەكی‬ ‫ئیسالمی میللیی و بەتەواوی خۆماڵیكردنی‬ ‫ێ‬ ‫فكری ئیسالمیی نو ‌‬ ‫بۆ ئەوەی تەوژمی ئیسالمیی وەاڵم بە‬ ‫داخوازیەكانی واقیع و مرۆڤ و كۆمەڵی كوردستان‬ ‫بداتەوە‪ ،‬گرنگە بەخۆداچوونەوەی قوڵتر بكات‪،‬‬ ‫پەرە بە تایپێكی لێبوردەتر و كراوەتر و خۆماڵیتری‬ ‫دینداری بدات‪ ،‬لە ژێر كاریگەری پاشماوەی‬ ‫تێگەیشتنی عەرەبیانە و دابونەریتە بەسەرچووەكان‬ ‫دەربچێت‪ .‬ئەمەش دووبارە خۆبیناكردنەوەی فكریی‬ ‫و ڕێكخراوەیی و سیاسیی دەخوازێت‪.‬‬ ‫چونكە چوارچێوە و فۆرم و شێوازە كۆنەكان‪،‬‬ ‫توانای لەخۆگرتنی گۆڕانكاری و بەخۆداچوونەوە‬ ‫گەورەكانیان نییە‪ .‬هەڵبەت كە ئەم قسانە دەكەین‬

‫ئیخوان هیچ دیدێكی‬ ‫چوارچێوەدار و ڕوونی‬ ‫لەمەڕ پرسی نەتەوەكان و‬ ‫چارەسەركردنی كێشەی‬ ‫نەتەوەیی نەبوو‬

‫مەبەستمان ئەوە نییە پشت بكەینە فكری ئیسالمیی‬ ‫عەرەبیی و غەیری عەرەبیی‪ .‬چونكە فكر سنوور‬ ‫ناناسێت و دەبێت شێواز و مۆدێلە فكرییەكانیش لەگەڵ‬ ‫یەكدا بكەونە گفتوگۆوە ‪ .‬ئەوەی لەم ڕوەوە مەبەستمە‬ ‫ئەوەیە كە ئێمە پەرستشیانە مامەڵە لەگەڵ فكردا‬ ‫نەكەین و وەك ڕابردوو نەبینە دەروێش و گویڕایەڵ‬ ‫و شوێنكەوتەی بێ‌ ئەمال و ئەوالی هیچ نوسەر و‬ ‫بیرمەند و قوتابخانە و تەوژمێكی فكری و حەرەكی‬ ‫و ئیسالمیی‪ ،‬هەمووان وەك ئەزمونێكی تایبەت بە‬ ‫واڵتەكانی خۆیان سەیر بكەین ‪ ،‬لە دیدێكی ئیسالمیی‬ ‫و كوردانەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بكەین و بەو ئەندازەی‬ ‫هەر یەك لەوان دەتوانێت خزمەت بە روحی مرۆڤی‬ ‫ئێمە و بەرەوپێشبردنی واقیعە كۆمەاڵیەتیی و ئاینیی‬ ‫سیاسییەكەمان دەكات‪ ،‬هەوڵی وەرگێڕانی بۆ سەر‬ ‫بەرنامە و پرۆگرامی ئیشكردن بدەین و بانگەشەی بۆ‬ ‫بكەین‪ .‬دەبێت بیرمەندی ئیسالمی خۆشمان بەسوود‬ ‫وەرگرتن لە فكری ئیسالمی بە گشتی بە ڕەنگ و مۆدێل‬ ‫و ئەزموونە جیاوازەكانی‪ ،‬بە گشتی فكری مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫خوێندنەوەی ئیسالمیی خۆی بۆ ڕووداو و دیاریدەكات‬ ‫‪ ،‬چۆنیەتی دابەزاندنی دەق و ڕووداوەكانی هەبێت‪ .‬لە‬ ‫پێناو خەماڵندنی ئەزمونێكی سەربەخۆی كوردستانیی‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫لە چوارچێوەی تەوژمی ئیسالمییدا ‪.‬‬ ‫دەبێت ئەو سەردەمە بڕوات ئێمە ببین بە‬ ‫ئەسیری هەندێ‌ نووسەر و شەرعزان و ناو و ڕەمز‬ ‫و بە سامەوە لێكدانەوە و ڕاڤەكانیان وەربگرین و‬ ‫ێ بكەین ‪.‬‬ ‫ێ هەڵسەنگاندن باوەڕیان پ ‌‬ ‫ب‌‬ ‫كاتی ئەوە هاتووە روحە عارفانەكەی مەولەوی‬ ‫و مەحوی و جزیری و مەوالنا خالد و شێخ‬ ‫عوبەیدولاڵ و قازی و دەیان و سەدانی تر تێكەڵ‬ ‫بە خوێندنەوەی ئیسالمییەكانی خۆمان بكەینەوە‪.‬‬ ‫بەوەش لە كاتێكدا دژی خورافەی دینی و دینی نادین‬ ‫دەوەستینەوە‪ ،‬خوازیاری نوێكردنەوەی تێگەیشتنی‬ ‫كۆمەڵگا بۆ ئیسالم و پەیامە عەدالەتخوازەكەی‬ ‫دەبین‪ ،‬لە چوارچێوەی هەمان كەشوهەوا‬ ‫كوردیەكەدا ئەمە بكەین و پێمان وانەبێت سەلەفیەت‬ ‫دەرمانی لە ڕێالدان و ناتەواوی بەشێ‌ لە ئەهلی‬ ‫تەریقەتە‪ .‬چونكە تەریقەت و ئەهلی تەریقەت بە‬ ‫هەموو ناتەواویەكانیەوە‪ ،‬بەشێكی جیانەكرانەوەی‬ ‫مێژوو و كولتووری ئاینیی و ئەدەب و واقیعی ئێمە‬ ‫بوون و هەن‪ .‬لە كاتێكدا سەلەفیەت هەر لە سیمای‬ ‫شوێنكەوتویانەوە بگرە تا ڕەفتار نواندنیان و ئەو‬ ‫تایپە لە زمان و ئەخالقی دینی كە هەڵگرینی‪ ،‬لە دوور و‬ ‫نزیكەوە پەیوەندیان بە مێژوو و واقیعی ئێمەوە نییە‪.‬‬ ‫كێشەكە لەوەدایە‪ .‬وەكو ئیسالمییەكان گەر تێكەاڵ‬ ‫بە كاری سیاسی نەبن‪ ،‬گۆڕانیشیان قورس دەبێت‬ ‫و دەبن بە سەرچاوەیەكی نیگەرانی ویژدانی ئاینی‬ ‫و شێواندنی كولتوور و تایپی دینداری تایبەت بە‬ ‫كوردەواری‪ .‬تایپی كوردەواری دینداری روحەكەی‬ ‫پاك و سادە و عەفەوی و كراوەیە‪ .‬كێشەى لەگەڵ‬ ‫هونەر و پشودانی دەروونی نەبووە‪ ،‬لە بەرامبەر‬ ‫بەرامبەری ئاینی لێبوردە بووە‪ .‬ڕاستە كێشەی‬ ‫هەبووە و هەیە‪ ،‬بەاڵم كێشەكە هێندەی پەیوەندی‬ ‫بە نزمی ئاستی هوشیاری و دواكەوتوویی ئاستی‬ ‫مەعریفی و شارستانی كۆمەڵگاوە هەبووە‪ ،‬بەو‬

‫ئەندازە پەیوەندی بە رۆحی مۆدیلەكەوە نەبووە‪.‬‬ ‫یەكێ‌ لە خاڵە گەشەكانی ئەم مۆدیلە ئیسالمییە‬ ‫مێژوویە كوردیەش بەرهەمنەهێنانی سەلەفیەتە لە‬ ‫مێژووی خۆیدا‪ .‬باوەشكردنیەتی بۆ عیرفان و توانای‬ ‫پارێزگاریكردنی بووە لە مۆركی كوردەواریانەی‬ ‫خۆگونجاندنی‬ ‫توانای‬ ‫هەروەها‬ ‫كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫بووە لەگەڵ پێویستییەكانی سەرهەڵدان و‬ ‫گەشەكردنی نەتەوایەتیی كوردی‪ ،‬هەروەها توانای‬ ‫بەرگریكردنی بووە بۆ گەشەنەكردنێكی گەورەی‬ ‫توندوتیژی ئیسالمیی و پاڵپێوەنان و ناچاركردنی‬ ‫ئیسالمییەكانیش بۆ دووبارە خۆبیناكردنەوە و‬ ‫ئاشتبوونەوە لەگەڵ واقیع و مۆدیلە كوردەواریەكەی‬ ‫تێگەیشتن لە ئیسالم و پیادەكردنی‪ .‬ئێستا كاتی ئەوە‬ ‫هاتووە ئەم مۆدیلە زیاتر گەشبكرێتەوە و متوربە‬ ‫بكرێت بە توخمی نوێی هوشیاری و ئاگابوون لە‬ ‫ڕەهەند مێژوویە بەسەرچووەكەی و خستنەڕووی‬ ‫سەكۆ و پێگە و واقیعی نوێ‌ بۆ گوزارشت لە‬ ‫خۆدانەوە و گەشانەوە و دووبارە شكڵگرتنەوە و‬ ‫گونجاندن لەگەڵ پێویستییەكانی سەردەمدا‪ .‬هەر‬ ‫لەم شوێنەشدا دەبێت سەرنج ڕابكێشین بۆ بایەخی‬ ‫نوێكردنەوەی ڕێبارەكانی وتنەوەی (فقهـ) و جۆری‬ ‫پێگەیاندنی مامۆستایان و فتواكان‪ .‬چونكە بە حوكمی‬ ‫ئەوەی (فقهـ) بەشێكی زۆری ڕەنگدانەوەی عورف و‬ ‫بەرژەوەندی و ئەو سەردەمانەیە تیایدا تۆماركراوە‪،‬‬ ‫بەشێكی بە واقیعی ئێمە نامۆیە‪ ،‬هەر ئەوەشە هەندێ‌‬ ‫جار پەشێوی و دڵەڕاوكێ‌ و ناسازگاری دەنێتەوە‪.‬‬ ‫لە پاڵ ئەمەدا كاتی ئەوە هاتووە بە متمانەیەكی‬ ‫زۆرترەوە لە بەرهەمی بیرمەند و قەڵەمە‬ ‫ئیسالمییەكانی خۆمان‪ ،‬بەتایبەتیش ئەوانەی‬ ‫هەوڵی سەرلەنوێ‌ بیناكردنەوەی فكری ئیسالمیی‬ ‫كوردی لەبەر ڕۆشنایی ڕۆحیەتی مرۆڤی كورد و‬ ‫فەرهەنگەكەی دەدەن‪ ،‬ڕابمێنن و قسەیان لەسەر‬ ‫بكەین و هانیانبدەین و ڕەخنەیان لێبگرین‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ئیسماعیلی كورد و‬

‫ه ئۆزبه‌گی‬ ‫جه‌نگی كورد و تورك ‌‬ ‫ه خۆراسان‬ ‫ه ناوچه‌ی كه‌اڵت ل ‌‬ ‫ل‌‬ ‫ساڵی ‪ 1163‬هه‌تاوی ‪1198‬ی كۆچی‬ ‫هه‌تا هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م ‪1914‬ز‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪106‬‬

‫حه‌سه‌ن مه‌حمود حەمەکەریم‬

‫لەدایكبووی ‪1955‬‬ ‫بەكالۆریۆس لە مێژوو‬ ‫زیاتر لە پانزە بەرهەمی‬ ‫چاپكراوی هەیە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫له‌ مێژوودا هه‌واڵی زۆری هێرشه‌ دڕندانه‌كانی‬ ‫گه‌النی مه‌غۆل و چینی و ئۆزبه‌گی و خێڵ ‌ه‬ ‫توركه‌كانی ئاسیای ناوه‌ڕاستمان بیستوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌سواره‌كانیانه‌و ‌ه په‌الماری گه‌النی ڕۆژئاوایان‬ ‫داوه‌‪ ،‬شارستانی و ده‌وڵه‌تی وه‌ك عه‌باسیه‌كانیش‬ ‫نه‌یتوانیوه‌ خۆیان له‌به‌ریاندا بگرێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫په‌المارانانه‌ به‌ مه‌به‌ستی تااڵنی و ڕاوڕوت‬ ‫بووه‌‪ ،‬نه‌ك به‌وه‌ی ك ‌ه شارستانیه‌تیان بووبێت و‬ ‫بیانه‌وێت بیگه‌یه‌نن و پایه‌دارتری بكه‌ن‪ ،‬هه‌موو‬ ‫مرۆڤی نه‌خوێنده‌وار و شڕه‌خۆر و خوێنڕێژبون‪،‬‬ ‫به‌سه‌ر هه‌ر واڵتێكدا ڕۆشتبن‪ ،‬كاولیان كردو ‌ه‬ ‫و گه‌له‌كه‌یان قه‌تڵ و عام كردوه‌‪ ،‬هه‌رچیان‬ ‫هه‌بوبێت به‌تااڵن بردوویانه‌‪ ،‬جه‌نگیزخان و‬ ‫ته‌یموری له‌نگ و هۆالكۆ و ده‌یانی تر له‌پێش‬ ‫و پاشی ئه‌وان‪ ،‬نموونه‌ی ئه‌و قه‌سابخانانه‌ن ك ‌ه‬ ‫تورك ‌ه مه‌غۆله‌كان دروستیانكردبوو بۆ گه‌النی‬ ‫ناوچه‌كه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ به‌دوای له‌وه‌ڕ و په‌یداكردنی‬ ‫دانه‌وێڵه‌دا به‌ چه‌ته‌یی و ڕێگری و تااڵنی‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫ڕزق و ڕۆزی و سه‌روماڵ و سامانی گه‌الن‬ ‫و خه‌ڵكی سنووری دێهاتیه‌كانی نێزیكیانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ژیان‪ ،‬گوێیان لێنه‌بوو چه‌ند كوشتار و زه‌ره‌رو‬ ‫زیان له‌خۆیان و خه‌ڵكی بده‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت جاری‬ ‫وابووه‌ هه‌زاران و ده‌یان هه‌زار كوژراو له‌خۆیان‬ ‫جێماوه‌‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆر كورد له‌ ناوچه‌ی خۆراسان‬ ‫دوور له‌ خاكی كوردوستان له‌ ڕۆژهه‌اڵت و‬ ‫باكوری ئه‌و هه‌رێمه‌دا ده‌ژی‪ ،‬نازانرێت ئه‌و‬ ‫كوردانه‌ بۆچی كه‌وتونه‌ته‌ ناوچه‌ی خۆراسان‬ ‫و سنووره‌كانی خوارزم و باشوری ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ده‌ریای قه‌زوێن‪ ،‬له‌كه‌یه‌وه‌ له‌و ناوچانه‌دا ده‌ژین‪،‬‬ ‫هه‌ندێك ڕاوبۆچون له‌سه‌ریان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم جێی‬ ‫متمان ‌ه نییه‌‪ .‬له‌ ناوچ ‌ه سنووریه‌كانی گه‌الت درگز‬ ‫ل ‌ه باكور و ڕۆژهه‌اڵتی خۆراسان‪ ،‬دوای كوژرانی‬

‫نادرشای هه‌وشار هه‌ندێ‌ ڕووداو ڕوویداوه‌‪،‬‬ ‫له‌و په‌المارانه‌دا چه‌ندین جار دێهاتی كوردنشین‬ ‫به‌ ئاگری توركه‌ ئۆزبه‌كیه‌كان سوتاوه‌ و ماڵیان‬ ‫تااڵنكراوه‌‪ ،‬ژن و منداڵیان به‌ كۆیل ‌ه براوه‌ و‬ ‫فرۆشراون‪ ،‬دوو تیره‌ی كوردی شیخوانلۆ و‬ ‫سوفیانلو ل ‌ه ناوچه‌ی كه‌الت و داوێنی چیای‬ ‫هه‌زار مه‌سجید كه‌وتونه‌ت ‌ه به‌ر ئه‌و شااڵوه‌‪،‬‬ ‫تیر ‌ه ڕه‌وه‌نده‌كانی ئۆزبه‌گستان هه‌مویان ڕێگر‬ ‫و تااڵنكه‌ربون‪ ،‬ژیانیان ب ‌ه به‌خێوكردنی مه‌ڕ‬ ‫و ئه‌سپ و وشتره‌و ‌ه خه‌ریكده‌كرد‪ ،‬گشتیاری‬ ‫و چاندنی گه‌نم و دانه‌وێل ‌ه الیان باونه‌بوو‪،‬‬ ‫نه‌یانده‌توانی سااڵنه‌ نانی خۆیان به‌ده‌ستبهێنن‪،‬‬ ‫ژیانیان له‌سه‌ر تااڵن و كوشت و كوشتاری‬ ‫دێهاته‌كانی دراوسێیان بوو‪ ،‬ئه‌سپی چاك و‬ ‫تیژڕه‌ویان هه‌بوو‪ ،‬په‌الماری كتوپڕیان ده‌دا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها وشكه‌ساڵی و نه‌هاتی مه‌غۆل و‬ ‫توركه‌كانی ناچار ده‌كرد كه‌ بۆ نانپه‌یداكردن و‬ ‫بژێویان‪ ،‬له‌كاتی حاسالت و به‌روبوم و دروێنه‌دا‬ ‫په‌الماری دراوسێكانیان بده‌ن‪ ،‬له‌وكاره‌دا سڵیان‬ ‫له‌ كوشتن و خوێنڕشتن نه‌ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬به‌سواری‬ ‫و چه‌كی ته‌واوه‌و ‌ه ل ‌ه سنوور ده‌په‌ڕینه‌وه‌ و دێهاته‌‬ ‫كورده‌كانی كه‌التیان تااڵن ده‌كرد و به‌ده‌ستكه‌وت‬ ‫و تااڵنیه‌و ‌ه ده‌گه‌ڕانه‌وه‌‪ ،‬یه‌ك دووساڵ پێی ده‌ژیان‬ ‫و كه‌لێیان ده‌بڕا دووبار ‌ه ده‌ستیان پێده‌كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م په‌المارانه‌ ل ‌ه سه‌رخه‌سه‌وه‌ تا نزیكی ده‌ریای‬ ‫خه‌زه‌ر و ده‌شتی گورگان ڕوی ده‌دا‪ ،‬كه‌ ناوچه‌ی‬ ‫كه‌الت له‌م هه‌رێمه‌دایه‌‪ .‬وشكه‌ساڵی و نه‌هاتی‬ ‫ده‌شتی توركستان دانیشتوانی ناچار ده‌كرد ك ‌ه‬ ‫بۆ نانپه‌یداكردن كاری ناشایست ‌ه بكه‌ن‪ ،‬هه‌میش ‌ه‬ ‫له‌ دووسه‌د سوار تا هه‌شت سه‌د سواریان‬ ‫بۆخۆیان‬ ‫سه‌رده‌سته‌یه‌كیان‬ ‫كۆده‌كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫دیاریده‌كرد‪ .‬جلوبه‌رگی جیاوازی له‌به‌رده‌كرد‬ ‫و ئازاترینیان بوو‪ ،‬گه‌ر زیانێكی لێبكه‌وتایه‌ ئیتر‬

‫‪107‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪108‬‬

‫زنجیره‌ی كاریان هه‌ڵده‌وه‌شایه‌وه‌‪ ،‬الشه‌كه‌یان‬ ‫ده‌برد و هه‌ڵده‌هاتن‪ ،‬كورده‌كانیش كوڕی‬ ‫ئازایان زۆربوو‪ .‬له‌كاتی به‌روبوم كۆكردنه‌وه‌دا‬ ‫چه‌كه‌كانیان له‌پاڵ خۆیان داده‌نا و دیده‌وان‬ ‫و پاسه‌وانیان دیاریده‌كرد تا ئاگاداری هاتنی‬ ‫تااڵنچیه‌كان بن‪ ،‬چه‌كی دوژمن تیر و شیر و‬ ‫خه‌نجه‌ر و تفه‌نگ و ساچمه‌زه‌ن بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫چه‌كی كورده‌كان تفه‌نگی نێزه‌داری دوڵقان بوو‪،‬‬ ‫داستانی ته‌ختی كوشتار‪:‬‬ ‫له‌ هاوینی ساڵی ‪1163‬ی هه‌تاوی ‪1198‬ی‬ ‫كۆچی ‪ 350‬سواره‌ی توركمانی ئۆزبه‌گی ل ‌ه‬ ‫قوچانه‌وه‌ كه‌دێیه‌ك ‌ه ل ‌ه توركمنستانی باشوور‪،‬‬ ‫به‌نیازی تااڵنكردنی دێكانی (الئین و خاكسته‌ر)‬ ‫پێشڕه‌ویانكرد‪ ،‬چه‌ند سوارێكیان بۆ دیده‌وانی‬ ‫ل ‌ه پێش خۆیانه‌و ‌ه ده‌نارد‪ ،‬شوانه‌ كورده‌كان ل ‌ه‬ ‫دوره‌وه‌ چاویان كردن‪ ،‬خه‌ڵكیان ئاگاداركرد و‬ ‫زووهاتنه‌ ده‌ست و بۆسه‌یان له‌سه‌ر ڕێیان بۆ‬ ‫نانه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر ك ‌ه نێزیكبونه‌و ‌ه ده‌ستڕێژیان لێكردن‬ ‫ێ كوژراو و ‪ 45‬برینداریان لێخستن و‬ ‫و هه‌ند ‌‬ ‫تا توتنیان هه‌ڵهاتن‪ ،‬كورده‌كانی دێی خاكسته‌ر‬ ‫دوایان كه‌وتن و به‌دوایاندا زۆر دووركه‌وتنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه توركه‌كان زانیان واز ناهێنن‪ ،‬له‌ چه‌ند الیه‌كه‌و ‌ه‬ ‫بۆیان گه‌ڕانه‌وه‌ و گه‌مارۆیاندان و گرتنیان‪،‬‬ ‫له‌ده‌شتێك كه‌ ئه‌مڕۆ پێیده‌ڵێن ته‌ختی كوشتار‬ ‫كۆیانكردنه‌وه‌‪ ،‬دوای داركاری و تێهه‌ڵدان ‪41‬‬ ‫الوی كوردیان كوشت و دوایی پارچه‌پارچه‌یان‬ ‫كردن‪ ،‬كه‌ هه‌ندێكیان تازه‌زازوا و هه‌ندێكی تریان‬ ‫ده‌ستگیراندار بوون‪ ،‬ئاماده‌بوون دوای به‌رهه‌م‬ ‫كۆكردنه‌و ‌ه بوكه‌كه‌یان بگوازنه‌وه‌‪ ،‬پاشان خه‌ڵكی‬ ‫الئین و خاكسته‌ر كه‌ به‌وه‌یان زانی‪ ،‬له‌ناو شین‬ ‫و شه‌پۆڕی گریان و ڕۆڕۆو له‌خۆداندا‪ ،‬الشه‌كان‬ ‫و پارچه‌كانیان كۆكرده‌و ‌ه و ئه‌سپه‌رده‌یان كردن‪،‬‬

‫ئه‌مڕۆ زیاد ل ‌ه دووسه‌د ساڵ به‌سه‌ر ئه‌و ڕوداو ‌ه‬ ‫ئه‌سه‌فباره‌دا گوزه‌ریكردوه‌‪ ،‬به‌اڵم كورده‌كانی ئه‌و‬ ‫ناوچه‌ی ‌ه هه‌تا ئه‌مڕۆكه‌ش هه‌ر یادی ده‌كه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫سرودێكیان بۆ ئه‌و یاد ‌ه به‌ زمانی كوردی هه‌ی ‌ه‬ ‫و هه‌موو ساڵێك ده‌یڵێنه‌وه‌ و فرمیسك ده‌ڕێژن‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ به‌شێك ‌ه له‌و سروده‌‪:‬‬ ‫(ئه‌ی الوانی به‌ئاوات نه‌گه‌یشتوو‪ ،‬ئێو ‌ه‬ ‫خونچه‌ی تازه‌ پشكوتوی ئێمه‌ بوون‪ ،‬خونچه‌ی‬ ‫جوانترین گواڵڵه‌ بوون‪ ،‬چ گوڵێكی نایاب‬ ‫و گرانبه‌ها بوون‪ ،‬بۆچی له‌ باخچه‌كه‌مان‬ ‫دووركه‌وتنه‌وه‌؟ مه‌گه‌ر له‌ ئێمه‌ زیز بووبوون؟‬ ‫مه‌گه‌ر ئێم ‌ه ئێوه‌مان له‌داوێنی خۆشه‌ویستیماندا‬ ‫به‌خێو نه‌كردبوو؟ ئاه چه‌ند زوو خه‌زانی ژیانی‬ ‫شیرینی ئێو ‌ه گه‌یشت ‌ه پێشه‌وه‌‪ ،‬ئێوه‌ی شكۆفه‌ی‬ ‫تازه‌ پێگه‌یشتوو سیس و پێ‌ كوتكرد‪ ،‬ئێم ‌ه‬ ‫گیانفیداییه‌كانی ئێوه‌مان هه‌رگیز له‌بیرناچێت‪،‬‬ ‫به‌گریانه‌وه‌ ل ‌ه ئێو ‌ه و ئارامگای هه‌میشه‌ییتان‬ ‫دوور ده‌كه‌وینه‌وه‌‪ ،‬به‌ده‌ستی خۆمان ئێوه‌ لێره‌دا‬ ‫به‌خاك ده‌سپێرین‪ ،‬به‌ده‌ستی خۆمان ئه‌و ڕێگران ‌ه‬ ‫ب ‌ه پاداشتی سه‌ختی خۆیان ده‌گه‌یه‌نین)‪ .‬ئه‌و‬ ‫ده‌شته‌یان ناونا (ته‌ختی كوشتار) و سوێندیان‬ ‫خوارد ك ‌ه هه‌ركه‌سێك توركمانێكی ئۆزبه‌گی‬ ‫بینی‪ ،‬یان بیكوژێ‌ یان خۆی بۆبدات ب ‌ه كوشت‪،‬‬ ‫دووساڵ دوای ئه‌و ڕووداوه‌ی ته‌ختی كوشتار‪،‬‬ ‫له‌ساڵی ‪1200‬ی كۆچیدا ‪ 500‬سواری توركی‬ ‫ب ‌ه سه‌ركردایه‌تی نیازباتر (بهادر) كه‌ كه‌سێكی‬ ‫دڵڕه‌قی ناوچه‌ی (تژن) بوو‪ ،‬به‌نیازی تااڵنكردنی‬ ‫دێهاتی (الئین) له‌ ده‌ربه‌ندی سه‌نگ دیواره‌و ‌ه‬ ‫په‌ڕینه‌وه‌‪ ،‬له‌كاتی دره‌وی گه‌نمدا په‌الماری‬ ‫ناوچه‌كه‌یاندا‪ ،‬له‌ناو دره‌وانه‌كانی الئیندا الوێكی‬ ‫ئازا و دلێر هه‌بوو‪ ،‬پێیان ده‌گوت (كورت‬ ‫ئیسماعیل یان كورد ئیسماعیل)‪ ،‬له‌شوالرێكی‬ ‫كه‌ڵه‌گه‌تی هه‌بوو‪ ،‬هه‌میش ‌ه خۆزگه‌ی ده‌خواست‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫تۆڵه‌ی له‌خوێنداگه‌وزانی ته‌ختی كوشتار بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕۆژێك خه‌ریكی دره‌وی گه‌نمبوو‪ ،‬له‌ناكاو‬ ‫شوانێك به‌هه‌ڵه‌داوان و هاوار هات‪ ،‬ئیسماعیل‬ ‫ڕایكرده‌ به‌رده‌می و وتی‪ :‬ئه‌وه‌ چیی ڕوی داوه‌؟‬ ‫شوان هاواری كرد توركمان هات‪ ،‬توركمان‬ ‫هات‪ ،‬ئیسماعیل ده‌ستبه‌جێ‌ تفه‌نگه‌كه‌ی ك ‌ه‬ ‫هه‌میش ‌ه له‌الیه‌وه‌ بوو‪ ،‬كردی ‌ه شانی و چوه‌ سه‌ر‬ ‫ڕێیان‪ ،‬خۆی له‌پاڵ گابه‌ردێكدا دابه‌زه‌ویداو خۆی‬ ‫حه‌شاردا و چاوی تێبڕین‪ ،‬هه‌تا سه‌ركرده‌كه‌یانی‬ ‫ناسیه‌و ‌ه و ده‌ستنیشانی كرد‪ ،‬بینی نیازباتری‬ ‫سه‌ركرده‌یان له‌سه‌ر ئه‌سپێكی سپی و ده‌ست ‌ه‬ ‫جلێكی تایبه‌ت و ته‌پله‌یه‌ك له‌سه‌ریه‌تی‪ ،‬ئیسماعیل‬ ‫خۆی ئاماده‌كرد و وتی‪ :‬هه‌ر ئێسته‌ سه‌ری پڕ‬ ‫له‌خۆبایی ده‌خه‌مه‌ سه‌ر زینه‌كه‌ و كسپه‌ له‌ جه‌رگی‬ ‫دایكی هه‌ڵده‌سێنم‪ ،‬له‌پشتی گابه‌رده‌كه‌و ‌ه ڕاكشا‬ ‫و قه‌ره‌وڵ و نیشانی لێگرت‪ ،‬گولله‌ قوڕقوشمێكی‬ ‫شینكه‌ی ل ‌ه ورگی نیازباتر چه‌قاند و هه‌ڵیدڕی‬ ‫و به‌ره‌و زه‌وی شۆڕیكرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌سپه‌كه‌ی ل ‌ه‬ ‫هه‌وادا چه‌رخه‌یه‌كی كرد و الشه‌ی بوو ب ‌ه ژێر‬ ‫ئه‌سپه‌كه‌وه‌‪ ،‬چه‌ته‌كان كه‌ ئه‌وه‌یان دی به‌ره‌ودوا‬ ‫كشانه‌وه‌‪ ،‬چه‌ند كه‌سێك وێرایان خیرا بێن و‬ ‫الشه‌ك ‌ه باركه‌ن و به‌ره‌و دوا هه‌ڵبێن و هه‌تا تژن‬ ‫نه‌وه‌ستان‪ ،‬ئیتر له‌وێوه‌ ناوبانگی ئیسماعیل كورد‬ ‫ب ‌ه ناوچه‌ی خوارزم و توركستاندا باڵوه‌یكرد‪،‬‬ ‫توركه‌كان (كورت ئیسماعیل)یان پێده‌وت‪ ،‬گیانی‬ ‫تااڵنكه‌رانی خسته‌ له‌رزه‌ و هه‌تا ماوه‌یه‌كی‬ ‫دوور سه‌ره‌ڕۆییان بۆ ناوچ ‌ه كورده‌كان نه‌كرد‪،‬‬ ‫خوا ده‌زانێ‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و ڕۆژ ‌ه ئه‌و گولله‌یه‌ی‬ ‫ئیسماعیل سه‌ره‌و خواری بكردایه‌ و ل ‌ه نیشانی‬ ‫نه‌دایه‌‪ ،‬چ كوشتار و تااڵنیه‌ك له‌و ناوچه‌یه‌دا‬ ‫ڕوویده‌دا؟ كوژرانی نیازباتر كه‌ به‌ناوبانگترین‬ ‫و خوێنڕێژترین سه‌ركرده‌ی توركمان بوو‪ ،‬ناوی‬ ‫ئیسماعیلی خسته‌سه‌رزاران‪ ،‬به‌اڵم ئیسماعیل‬

‫به‌و ‌ه وازی نه‌هێنا و بڕیاریدا بوو خوێنی ته‌ختی‬ ‫كوشتار چه‌ند قات بكاته‌وه‌‪ ،‬زۆربه‌ی شه‌وان ب ‌ه‬ ‫ته‌نها ده‌چوه‌ خاكی توركمه‌نستان و هه‌ركه‌سێكی‬ ‫ده‌ستكه‌وتای ‌ه له‌كۆڵ ژیانی ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬به‌یانی‬ ‫به‌كۆڵێك سه‌ری بڕاوه‌و ‌ه ده‌هاته‌و ‌ه بۆ الئین‪،‬‬ ‫كچان و ژنان هه‌مووجار ده‌هاتن ‌ه ڕێگه‌ی و وایان‬ ‫ده‌زانی ئیسماعیل خشڵ و زێڕی ژن ‌ه توركه‌كانی‬ ‫به‌دیاریهێناوه‌‪ ،‬به‌اڵم كه‌ توره‌كه‌كه‌ی هه‌ڵده‌ڕشت‪،‬‬ ‫كچان و ژنان ب ‌ه قیژوقاو ڕایانده‌كرد‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ده‌یوت ئه‌ی ناتانه‌وێت سه‌ری ئه‌وانه‌تان بۆبهێنم‬ ‫كه‌ كوڕ و برا و مێردی ئێوه‌یان كوشتو ‌ه و‬ ‫به‌رله‌قه‌یان داون‪ ،‬ئنجا سه‌ره‌كانی ده‌نارد ‌ه‬ ‫مه‌شهه‌د‪ ،‬والی خۆراسان سه‌ری ب ‌ه ‪ 30‬كیلۆگه‌نم‬ ‫ده‌كڕی‪ ،‬ئه‌مه‌یه‌ تۆڵه‌ و كاسبی‪ ،‬ترس و بیمی‬ ‫ناوی ئیسماعیل تا ئاستێك گه‌یشتبوو‪ ،‬زۆر‬ ‫له‌ هۆبه‌ و خیڵ ‌ه توركمانه‌كانی ئه‌و سنووران ‌ه‬ ‫كۆچیان بۆ شوێنی دوورتر ده‌كرد‪ ،‬ژنه‌كانیان‬ ‫به‌ منداڵه‌كانیان ده‌وت مه‌گری و بخه‌و ‌ه كورت‬ ‫ئیسماعیل هات!‬ ‫شه‌وێكی هاوین كورت ئیسماعیل چوو بۆ‬ ‫توركستان‪ ،‬پێنج سه‌ری ئۆزبه‌كی هێنا و دوو‬ ‫ئه‌سپی كه‌حێله‌ی كوه‌یتی زۆر چاك و گران‬ ‫به‌های توركه‌كانی هێنا‪ ،‬دوورۆژ دوای ئه‌و ‌ه‬ ‫توركه‌كان دووسواریان نارد كه‌ ئه‌سپه‌كانیان بۆ‬ ‫بهێننه‌وه‌‪ ،‬كه‌ گه‌یشتنه‌ الئین شه‌وبوو‪ ،‬ئیسماعیل‬ ‫كورد چووبوو بۆ ڕاو بۆ كێوان‪ ،‬میرزابه‌گی‬ ‫كوڕی كه‌ ده‌سااڵن ده‌بوو‪ ،‬نوێنه‌ره‌كان بیریان‬ ‫كرده‌وه‌‪ :‬ئێمه‌ تاكه‌ی دانیشین‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌م كوڕ ‌ه‬ ‫بدزن ئیسماعیل ناچار ده‌بێت بێت به‌شوێنیداو‬ ‫شته‌كانیشمان بۆ بێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گینا جه‌رگی پار ‌ه‬ ‫پار ‌ه ده‌كه‌ین‪ ،‬مناڵه‌كه‌یان هه‌ڵگرت و له‌ ماڵی‬ ‫ئیسماعیله‌وه‌ بۆی ده‌رچون‪ ،‬كه‌ ئیسماعیل‬ ‫سه‌رله‌به‌یانی گه‌ڕایه‌و ‌ه و هه‌واڵه‌كه‌ی زانی‪،‬‬

‫‪109‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪110‬‬

‫جه‌رگی هه‌ڵقرچا و سواری ئه‌سپه‌كه‌ی بوو‪،‬‬ ‫به‌الڕێدا قه‌وبڕ كه‌ خۆی ده‌یزانی و شاره‌زا بوو‬ ‫دایه‌ غار‪ ،‬له‌وبه‌ر ڕووباری الئینه‌و ‌ه جێپێی‬ ‫هه‌ڵگرتن و گه‌شت ‌ه دێی (خێوئاباد) و دۆزینیه‌و ‌ه‬ ‫كه‌ له‌ چ ماڵێك الیان داو ‌ه بحه‌وێنه‌وه‌‪ ،‬به‌ یارمه‌تی‬ ‫خاوه‌ن ماڵه‌كه‌ كه‌ ل ‌ه ترسی گیانی خۆی‬ ‫ئیسماعیلی دی و ناسی‪ ،‬له‌رزدایگرت و جێگه‌كه‌ی‬ ‫نیشاندان‪ ،‬ماوه‌یه‌ك گوێی لیگرتن ك ‌ه خه‌ریك ‌ه‬ ‫خۆیان كۆده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ده‌یانوت باخێراكه‌ین به‌خوا‬ ‫ئیسته‌ به‌فرته‌یه‌ك ئیسماعیل ده‌گاته‌ سه‌رمان و‬ ‫سه‌ره‌كانمان به‌كه‌سوكارمان ده‌فرۆشێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئیسماعیل له‌قه‌یه‌كی ل ‌ه ده‌رگاكه‌داو وتی‪:‬‬ ‫ێ بده‌ن‪ ،‬بێقس ‌ه یه‌كێكیانی سارد‬ ‫تفه‌نگه‌كانتان فڕ ‌‬ ‫كرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌وی تر خه‌ریكبوو په‌الماربدات‪،‬‬ ‫ئیسماعیل به‌شیر سه‌ری په‌ڕاند‪ ،‬سه‌ره‌كان و‬ ‫ئه‌سپه‌كانیانی هێنا و گه‌ڕایه‌وه‌ ئاوایی‪ ،‬ده‌بینێت‬ ‫خه‌ڵكی دێكه‌یان له‌به‌رده‌م ماڵی ئیسماعیلدا ل ‌ه‬ ‫گریان و شین و شه‌پۆڕدان‪ ،‬باس و خواس و‬ ‫نیگه‌رانی میرزابه‌گ بوون‪ ،‬كه‌ ئیسماعیل و‬ ‫میرزابه‌گ و ئه‌سپه‌كان و توره‌كه‌كه‌یان بینی‪،‬‬ ‫ئیتر نوقمی ده‌ریای ماچیان كردن‪ ،‬ده‌ڵێن‬ ‫ئیسماعیل به‌و شێوه‌ی ‌ه ‪ 370‬ئۆزبه‌كی له‌ تۆڵه‌ی‬ ‫قوربانیانی ته‌ختی كوشتاردا كوشتوه‌‪ ،‬ل ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫‪ 60‬ساڵیدا ئیسماعیل وه‌فاتی كرد‪ ،‬هه‌تا ئه‌و‬ ‫له‌ژیاندا مابوو‪ ،‬توركه‌كان نه‌یانده‌وێرا ڕوو له‌و‬ ‫ناوچان ‌ه بكه‌ن و له‌ئاوایی الئین و كه‌الت نێزیك‬ ‫ببنه‌وه‌‪ ،‬كه‌ هه‌واڵی كۆچی دوایی ئیسماعیل‬ ‫گه‌شته‌ توركستان‪ ،‬توركه‌كان ب ‌ه ‪ 400‬سواره‌و ‌ه‬ ‫په‌الماری الئینیاندا هه‌تا تۆڵه‌ ل ‌ه بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫ئیسماعیل كورت بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه خه‌ڵكی ئاوایی‬ ‫الئین و خاكسته‌ر به‌وه‌یان زانی‪ ،‬میرزابه‌گیان‬ ‫كرد ‌ه سه‌ركرده‌یان‪ ،‬ئه‌وكات ‌ه بیست و پێنج سااڵن‬ ‫ده‌بوو‪ ،‬ده‌ستیاندای ‌ه تفه‌نگ و به‌ره‌نگاریان‬

‫بوونه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌رچه‌ند كورده‌كان زۆریش‬ ‫بوون‪ ،‬له‌به‌رده‌م ئۆزبه‌كیه‌كاندا شكستیان خوارد‪،‬‬ ‫میرزابه‌گ به‌ برینداری گیرا و دایانه‌ به‌رشه‌ق و‬ ‫له‌قه‌‪ ،‬وتیان له‌گه‌ڵ خۆمان ده‌یبه‌ین‪ ،‬مه‌رج بێت‬ ‫الشه‌ی بكه‌ین ‌ه كه‌باب و ده‌رخواردی توركه‌كانی‬ ‫بده‌ین‪ ،‬برینه‌كه‌یان پێچا و ب ‌ه دوو سواردا له‌پێش‬ ‫خۆیانه‌وه‌ ناردیان ك ‌ه له‌ دێی قه‌هقه‌هه‌ ڕاوه‌ستن‬ ‫به‌ دیاریانه‌و ‌ه تا ئه‌مانیش ده‌گه‌ن‪ ،‬پاشان‬ ‫ژماره‌یه‌ك سواره‌ و پیاده‌ له‌ دێهاته‌كانی‬ ‫خاكسته‌ر و ناوچه‌كه‌ هاتن بۆ یارمه‌تی خه‌ڵكی‬ ‫الئین‪ ،‬دوای جه‌نگێكی خه‌ست‪ ،‬هه‌شتا ل ‌ه‬ ‫توركمانه‌كانیان كوشت و زیاد له‌وه‌ش ل ‌ه‬ ‫كورده‌كان كوژرا‪ ،‬ورده‌ ورده‌ یارمه‌تی‬ ‫هه‌رده‌هات‪ ،‬ك ‌ه توركه‌كان زانیان چاریان نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ده‌ستی به‌تاڵ بێتااڵنی هه‌ڵهاتن و ناوچه‌كه‌یان‬ ‫جێهێشت‪ ،‬دوو سواره‌كه‌ دوای ڕێیه‌كی دور‬ ‫گه‌شتبون ‌ه دێی قه‌هقه‌هه‌ و له‌ ماڵێك الیاندابوو‪،‬‬ ‫سواره‌كان ماندو شه‌كه‌ت بوون‪ ،‬میرزابه‌گیان‬ ‫شه‌ته‌ك دابوو خه‌وتبوون‪ ،‬میرزابه‌گ خوێنێكی‬ ‫زۆری لێڕۆشتبوو‪ ،‬خه‌وی لێنه‌ده‌كه‌وت له‌تاو‬ ‫برینه‌كه‌ی‪ ،‬ب ‌ه كۆشش و هه‌وڵدان توانی ده‌ستی‬ ‫چه‌پی بكاته‌و ‌ه و ب ‌ه سنگه‌خشكه‌ خۆی بگه‌یه‌نێت ‌ه‬ ‫چه‌كداریكیان‪ ،‬خه‌نجه‌ره‌كه‌ی ده‌ركردبوو ل ‌ه‬ ‫شیرین خه‌ودا سنگی شه‌ق كردبوو‪ ،‬له‌قه‌یه‌كی‬ ‫توندی له‌ناوده‌می چه‌كداری دووه‌مدابوو‬ ‫شپرزیكرد بوو‪ ،‬ب ‌ه خه‌نجه‌ر ژیانی ئه‌ویشی‬ ‫بڕاندبوه‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجا به‌ بێهێزی خۆی گه‌یاندبو ‌ه‬ ‫ئه‌سپێكیان كه‌ڕاكشابوو‪ ،‬سواری پشتی بووه‌و‬ ‫پیش ئه‌وه‌ی سواره‌توركه‌كان بگه‌ن‪ ،‬له‌ڕێیه‌كی‬ ‫تره‌و ‌ه ك ‌ه نه‌یده‌زانی بۆ كوێ‌ ده‌چێت ئه‌سپه‌كه‌ی‬ ‫دایه‌غار‪ ،‬كورده‌كانیش له‌گرتنی میرزابه‌گ‬ ‫بڕیاریاندا بوو كۆچ بكه‌ن بۆ ده‌شتی مه‌شهه‌د و‬ ‫ل ‌ه هێرشی توركمانه‌كان خۆیان دورخه‌نه‌وه‌‪،‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫كۆچكردنی كورده‌كان و گه‌ڕانه‌وه‌ی میرزابه‌گ‬ ‫هاوكات بوو‪ ،‬له‌پڕ سوارێكیان بینی ل ‌ه گوێچه‌مه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬وایان زانیبوو دیده‌وانی‬ ‫توركه‌كانه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌سپه‌ك ‌ه سپی و توركی‬ ‫دیاربوو‪ ،‬میرزابه‌گ شوانێكی بینی‪ ،‬بانگی كرد‬ ‫(مه‌ردان) من میرزابه‌گم فریام كه‌وه‌و كه‌میك‬ ‫ئاوم بۆ بینه‌‪ ،‬ل ‌ه كاڵو ‌ه نه‌وگینه‌كه‌یا ئاوی ل ‌ه‬ ‫ڕوباره‌ك ‌ه بۆ بردو كردی به‌ده‌میه‌وه‌و میرزابه‌گ‬ ‫له‌هۆش خۆیچوو‪ ،‬شوانه‌ هه‌ڵهات و خه‌ڵكی‬ ‫ئاوایی بانگكرد و وتی‪ :‬چیله‌ به‌چك ‌ه پڵنگ هاته‌وه‌‪.‬‬ ‫خه‌ڵكی به‌ده‌م ئه‌م مژد ‌ه خۆشه‌وه‌ به‌هه‌ڵه‌داوان‬ ‫ێ‬ ‫هاتن هێنایانه‌وه‌ بۆ ئاوایی و سه‌رله‌نو ‌‬ ‫ده‌واره‌كانیان هه‌ڵدایه‌وه‌‪ ،‬مانگێك دوای ئه‌م‬ ‫ڕووداوه‌ میرزابه‌گ ل ‌ه الیه‌ن والی خۆراسانه‌و ‌ه‬ ‫بوو به‌ فه‌رمانده‌ی هێزه‌كانی سنووری كه‌الت و‬ ‫ساڵی بیست تمه‌ن موچه‌ی له‌گه‌ڵ چه‌ند‬ ‫خه‌روارگه‌نمی به‌ناوی موچه‌وه‌ پێدرا‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ده‌ستیكرد ب ‌ه به‌هێزكردنی هێزه‌ چه‌كداره‌كانی‬ ‫سه‌ر سنوور‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی ك ‌ه میرزابه‌گ ب ‌ه‬ ‫فه‌رمی بووه‌ فه‌رماند ‌ه و جێگه‌داری باوكی‪،‬‬ ‫ساڵێكی به‌سه‌ردا تێپه‌ڕی جاریكی تر ‪500‬‬ ‫سواره‌ی تورك بۆ تااڵنكردن و تۆڵه‌ له‌ میزابه‌گ‬ ‫و گرتنی‪ ،‬له‌ ڕێگای سه‌نگدیواره‌وه‌ په‌الماری‬ ‫خاكسته‌ریاندا‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ خیرا و له‌پڕ هاتن‪ ،‬خه‌ڵك‬ ‫ئاگادار نه‌بوون‪ ،‬میرزابه‌گیش ل ‌ه سه‌ردانی‬ ‫ئاواییه‌كانی ڕۆژئاوای كه‌الت بوو‪ ،‬هه‌تا خه‌ڵكی‬ ‫خاكسته‌ر هاتنه‌ده‌ست‪ ،‬توركه‌كان ده‌ستیانكرد ‌ه‬ ‫تااڵنی و كوشتار‪ ،‬ك ‌ه میزابه‌گ به‌ئاگاهات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫‪ 300‬سواری ئاواییه‌كانی ئه‌و ناوه‌وه‌ هات ‌ه جه‌نگی‬ ‫دوژمن‪ ،‬ك ‌ه گه‌یشتن توركمانه‌كان ده‌ستیان ل ‌ه‬ ‫كوشتار و تااڵن كێشابویه‌وه‌‪ ،‬به‌نیازبون به‌ره‌و‬ ‫توركستان بڕۆنه‌وه‌‪ ،‬خه‌ریكبون ل ‌ه ده‌ربه‌ندی‬ ‫ده‌رواز ‌ه تێده‌په‌ڕین‪ ،‬له‌الیه‌ن سواره‌كانی‬

‫میرزابه‌گه‌و ‌ه گه‌مارۆدران‪ ،‬جه‌نگ ده‌ستیپێكرد‪،‬‬ ‫میرزابه‌گ سواره‌كانی ب ‌ه سێده‌ست ‌ه دابه‌شكردبوو‪،‬‬ ‫خۆیشی ل ‌ه ده‌ربه‌نده‌كه‌وه‌ پێشی لێگرتبون و‬ ‫په‌الماری ده‌دان‪ ،‬میرزابه‌گ هه‌ندێك الوی بۆ‬ ‫پڕكردنه‌وی تفه‌نگ ته‌رخانكردبوو‪ ،‬توركه‌كان‬ ‫پاشه‌كشه‌یان كرد بۆ به‌رده‌می به‌ستاوی ئاوه‌ك ‌ه‬ ‫و ڕۆدخانه‌كه‌‪ ،‬شه‌ڕی ته‌مام عه‌یار ل ‌ه هه‌مووالو ‌ه‬ ‫ده‌ستیپێكرد‪ ،‬كه‌ دوژمن گه‌یشته‌ ناوه‌ڕاستی‬ ‫ده‌ربه‌نده‌كه‌‪ ،‬تاوێرێكی گه‌وره‌ ل ‌ه زرمه‌ و گرمه‌ی‬ ‫تفه‌نگ به‌سه‌ر توركمانه‌كاندا خلۆربویه‌وه‌ و‬ ‫سه‌دان به‌ردی تری له‌گه‌ڵ خۆیدا ڕاماڵی و‬ ‫به‌سه‌ریاندا باراندی‪ ،‬توركه‌كان ته‌واو شپرزبون‪،‬‬ ‫ئنجا ئاوی به‌نداوه‌كه‌یان به‌سه‌ردا به‌ردانه‌وه‌‪،‬‬ ‫سوپای تورك بوون به‌ژێر تاوێر ‌ه به‌رد و الفاو‬ ‫و قوڕ و لیتاوه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئاو هێور و كشومات‬ ‫بوویه‌وه‌‪ ،‬هیچ كه‌سیان له‌و پێنج سه‌د سواره‌ی‬ ‫تورك به‌زیندویی نه‌دی‪ ،‬كه‌ هه‌واڵێك بۆ‬ ‫كه‌سوكاری تااڵنچیان به‌رێته‌وه‌‪ ،‬هه‌موو خه‌ڵكی‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه و ژن و منداڵ هاتبوون بۆ سه‌یری ئه‌و‬ ‫داستانه‌ مه‌زنه‌‪ .‬سوپاسی خوایان كرد‪ ،‬ئنجا‬ ‫گه‌ڕان الشه‌ی توركه‌كانیان ده‌رهێنا و‬ ‫سه‌ره‌كانیان لیكردنه‌وه‌و به‌ر ‌ه و مه‌شهه‌د‬ ‫ڕه‌وانه‌یانكردن بۆ فرۆشتن‪ ،‬میرزابه‌گ كۆچی‬ ‫دوایی كرد‪ ،‬منداڵێكی بچوكی له‌دوا به‌جێما ك ‌ه‬ ‫ناوی ئاغا گلی به‌گ بوو‪ ،‬كورده‌كان بێسه‌ركرد ‌ه‬ ‫مانه‌وه‌‪ ،‬مه‌هزه‌مان(حه‌مه‌ زه‌مان) ناوێك له‌تیره‌ی‬ ‫زه‌یدانلۆی كورد ك ‌ه له‌گه‌ڵ كورده‌كانی الئین‬ ‫ناكۆكیان هه‌بوو‪ ،‬بۆ تۆڵ ‌ه سه‌ندنه‌و ‌ه چوو بۆ‬ ‫توركستان و داوای له‌ تااڵنچیان كرد ك ‌ه‬ ‫چاوساغیان ده‌كات ئه‌گه‌ر په‌الماری كه‌الت بده‌ن‪،‬‬ ‫توركمانه‌كان به‌چوارسه‌د سواره‌وه‌ ب ‌ه ڕێنمایی‬ ‫حه‌مه‌زه‌مان له‌ ڕێگای گرناو ‌ه په‌الماری‬ ‫خاكسته‌ریاندا‪ ،‬هه‌مزه‌مان له‌ناو ده‌ربه‌ند و كوێر ‌ه‬

‫‪111‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪112‬‬

‫ڕێگاكانه‌و ‌ه پێشیان كه‌وتبوو چاوساغی ده‌كردن‪،‬‬ ‫كورده‌كان ئاگادار نه‌بوون هه‌تا توركه‌كان چون ‌ه‬ ‫ناو دێی خاكسته‌ره‌وه‌‪ ،‬كورده‌كان سه‌ركرده‌یان‬ ‫نه‌بوو كۆیانكاته‌وه‌‪ ،‬زۆریان لێكوژرا‪ ،‬هه‌ر الو و‬ ‫گه‌نج و ژن و منداڵ بوو به‌ره‌و كێوه‌كان‬ ‫هه‌ڵده‌هاتن‪ ،‬هه‌رچیان به‌رده‌ستده‌كه‌وت له‌ ژن و‬ ‫منداڵ و مااڵت ب ‌ه تااڵن ده‌یان برد‪ ،‬له‌ناو‬ ‫كورده‌كاندا الوێك هه‌بووبه‌ ناوی (ئه‌ڵاڵقولی) ك ‌ه‬ ‫له‌ كۆاڵن و كۆڕ و كۆبونه‌وه‌دا هاش و هوشی‬ ‫ده‌كرد ك ‌ه ئه‌گه‌ر ڕۆژێكم بۆ هه‌ڵكه‌وێت كاریك‬ ‫به‌تورك ده‌كه‌م كه‌س نه‌یكردبێ‌‪ ،‬به‌اڵم كه‌ تورك‬ ‫هات ژن و منداڵ و كچۆڵه‌ی كوردیان ده‌گرت‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به‌ره‌و كێوه‌كان وه‌ك ژن ‌ه بێچه‌كه‌كان‬ ‫هه‌ڵده‌هات‪ ،‬ئه‌و له‌پێش خه‌ڵكه‌كه‌و ‌ه به‌ كۆاڵنه‌كاندا‬ ‫به‌پسك ‌ه پسك ده‌یویست خۆی ده‌رباز بكات‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌سه‌ری دوا كۆاڵندا (شیرین) ناوێك كچ ‌ه‬ ‫كوردێكی خاكسته‌ری جوان‪ ،‬ده‌بینێت وا ئه‌والو ‌ه‬ ‫هاشوهوشكه‌ره‌ ڕاده‌كات‪ ،‬ئه‌و پێشتر وتبووی‬ ‫ئه‌گه‌ر دوژمن بیت واده‌كا و خۆی به‌ ڕۆسته‌م‬ ‫نه‌ده‌گۆڕییه‌وه‌‪ ،‬كه‌چی واده‌بینێت به‌ده‌م‬ ‫ڕاكردنه‌وه‌ هه‌ر ده‌كه‌وێت و هه‌ڵده‌سێته‌وه‌ و‬ ‫شپرزبووه‌‪ ،‬كه‌ شیرین به‌و حاڵه‌ته‌وه‌ ئه‌ڵاڵقولی‬ ‫بینی‪ ،‬خۆی گه‌یاندێ‌ و به‌هه‌موو هێزی چه‌پۆكێكی‬ ‫دا به‌سه‌ریاو وتی‪( :‬ئه‌ی نامه‌رد‪ ،‬تۆش ڕاده‌كه‌یت؟‬ ‫ئه‌ی تۆ نه‌بویت الف و گه‌زافی پاڵه‌وانان و‬ ‫ڕۆسته‌مت لێده‌دا؟ تف له‌سه‌رو چاو و غیره‌تت‪،‬‬ ‫ك ‌ه ناموسی خۆت و تیره‌كه‌ت له‌به‌رده‌ست‬ ‫دوژمندا جێده‌هێڵیت و ڕاده‌كه‌یت!) ئه‌ڵاڵقولی به‌و‬ ‫ته‌شه‌رانه‌ شه‌رمه‌زار بوو‪ ،‬دۆش داما و وره‌ی‬ ‫هاته‌وه‌ به‌به‌رداو‪ ،‬بێئه‌وه‌ی وه‌اڵمی شیرین‬ ‫بداته‌وه‌‪ ،‬گه‌ڕایه‌و ‌ه و شیره‌كه‌ی هه‌ڵكێشا و ڕێگای‬ ‫له‌ الوه‌ گه‌نجه‌ هه‌اڵتوه‌كانی تر گرت و وتی‪:‬‬ ‫(بگه‌ڕێنه‌و ‌ه تا تفی شیرین سه‌روچاوتانی‬

‫ته‌ڕنه‌كردوه‌‪ ،‬الوه‌كان كه‌ بیستیان‪ ،‬پێكه‌و ‌ه‬ ‫گه‌ڕانه‌و ‌ه و ب ‌ه داروبه‌د و تفه‌نگ و بێڵ و ته‌ور و‬ ‫ته‌ورداس به‌ره‌و دوژمن هێرشیان برد و‬ ‫جه‌نگێكی خه‌ست و ته‌ن ب ‌ه ته‌ن ڕوویدا‪ ،‬سوارێكی‬ ‫تیژڕه‌وی كورد به‌ره‌و الئین ڕۆشت و داوای‬ ‫یارمه‌تیكرد‪ ،‬سواره‌كانی الئین هاتن و ڕێگه‌یان ل ‌ه‬ ‫توركمانه‌كان گرت‪ ،‬ئه‌ڵاڵقولی هاواری ده‌كرد‪:‬‬ ‫(بیان گرن‪ ،‬بیان كوژن‪ ،‬تااڵنچیان ڕاوكه‌ن ئه‌ی‬ ‫براده‌ران و كوڕانی ئیسماعیل كورد‪ ،‬ئه‌مڕۆ‬ ‫ڕۆژی شه‌رمه‌زاری و شوره‌ییه‌) مه‌هزه‌مان‬ ‫(حه‌مه‌ زه‌مان)ی خائین كه‌ ئه‌و هاوارانه‌ی بیست‬ ‫غیره‌تی جواڵو خوێنی تیره‌گه‌ری هاته‌جۆش و‬ ‫هه‌ڵگه‌ڕایه‌وه‌‪ ،‬شۆڕ و هه‌یه‌جانی دانیشتوانی‬ ‫خاكسته‌ر دێوێكی ترسێنه‌ر و مه‌رگهێنه‌ری‬ ‫له‌به‌رچاو تااڵنچیان به‌رجه‌سته‌ كردبوو‪ ،‬مه‌رگی‬ ‫خۆیان ب ‌ه چاو ده‌دی‪ ،‬مه‌هزه‌مان بۆ خۆپاكردنه‌و ‌ه‬ ‫دڕی به‌ تورك دا و سه‌ركرده‌كه‌یانی ده‌ناسی‬ ‫خۆی گه‌یاندێ‌ و كوشتی‪ ،‬به‌اڵم له‌پشته‌وه‌ لێیدرا‬ ‫و كوژرا‪ ،‬ل ‌ه هه‌مووالو ‌ه گه‌مارۆیان له‌سه‌ر‬ ‫توركه‌كان توند كرده‌وه‌‪ ،‬یه‌ك له‌دوای یه‌ك‬ ‫هه‌مویان كوشتن‪ ،‬پاشان سه‌ره‌كانیان ناردن بۆ‬ ‫مه‌شهه‌د بۆ فرۆشتن‪ ،‬كه‌ چوار سه‌د سه‌ر ده‌بوو‪.‬‬ ‫زۆر ستایشی شیرنی كچه‌ كوردیان كرد‪.‬‬ ‫جارێكی تر له‌ ڕۆژێكی به‌هاردا ك ‌ه ژنانی‬ ‫خاكسته‌ر و الئین به‌ دۆشینی حه‌وت ڕان‬ ‫مه‌ڕومااڵتیانه‌و ‌ه خه‌ریك بوون‪ 250 ،‬سواره‌ی‬ ‫تورك له‌ ڕێگه‌ی سه‌نگدیواره‌و ‌ه غافڵگیران ‌ه‬ ‫په‌الماری خاكسته‌ریان دا‪ ،‬به‌ هێزێكه‌و ‌ه‬ ‫مه‌ڕه‌كانیان له‌ پیش خۆیانه‌وه‌ نارد‪ ،‬ئاغاقولی‬ ‫به‌گ به‌په‌له‌ خۆی گه‌یانده‌ ئه‌لهیارخانی ده‌رگه‌ز‬ ‫و داوایان كرد بێن به‌ده‌میانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌ه ‪200‬‬ ‫سواره‌وه‌‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌‪ ،‬له‌ هه‌مووالو ‌ه‬ ‫گه‌مارۆیان دان و ‪ 170‬سواره‌یان لێكوشتن‪،‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دیله‌كان و ڕانه‌ مه‌ڕه‌كانیان لێسه‌ندنه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوو ساڵ دوای ئه‌و شه‌ڕه‌‪ 260 ،‬سواره‌ی‬ ‫تورك‪ ،‬هه‌شت هه‌زار سه‌رمه‌ڕی كوردیان به‌تااڵن‬ ‫برد‪ ،‬له‌ فێڵێكدا ئاغاقولی به‌گیان گرت و له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆیان بردیان‪ ،‬زۆر له‌ كورده‌كانیان كوشت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ساڵی دوایی كورده‌كان پاره‌یان كۆكرده‌و ‌ه‬ ‫و ئاغاقولی به‌گیان كڕیه‌وه‌‪ ،‬دوای ئه‌و ‌ه تورك‬ ‫تااڵوی زۆریان چه‌شت به‌ده‌ست قولیخان و بۆ‬ ‫ێ ساڵ هه‌رچی هێرشیان هه‌بوو بۆ‬ ‫ماوه‌ی س ‌‬ ‫ناوچه‌ی كوردان‪ ،‬خراپ شكستی ده‌خوارد‪.‬‬ ‫ساڵێكی تر وشكه‌ ساڵیه‌كی قڕ داكه‌وت و‬ ‫ناوچه‌ی توركمانه‌كانی گرته‌وه‌‪ ،‬توركه‌كان ب ‌ه‬ ‫‪ 230‬چه‌كداره‌وه‌ هێرشیان هێنا‪ ،‬به‌ره‌و ئاوایی‬ ‫بورده‌ ملیان نا‪ ،‬له‌به‌ر سه‌ختی شوێنه‌كه‌ی ئه‌م ‌ه‬ ‫یه‌كه‌م جاربووه‌ ڕوو له‌و دێی ‌ه ده‌وڵه‌مه‌ند ‌ه‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬ئاواییه‌كه‌ له‌ به‌رزایی كێودا بوو‪ ،‬ته‌نها‬ ‫تول ‌ه ڕێیه‌كی سه‌خت خه‌ڵكه‌كه‌ی ده‌گه‌یانده‌ ئه‌و‬ ‫دێیه‌‪ ،‬ده‌بوو ب ‌ه زنجیره‌ چیاكاندا بۆی سه‌ركه‌ون‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر یه‌كێك ل ‌ه سه‌ره‌و ‌ه بۆ خواره‌وه‌ ته‌ماشای‬ ‫ئه‌و سواره‌ چه‌كدار ‌ه ڕیزبوانه‌ی تول ‌ه ڕێگه‌كه‌ی‬ ‫بكردایه‌‪ ،‬وای ده‌زانی هه‌موو سواری پشتی‬ ‫یه‌كتربون‪ ،‬ل ‌ه خوار تول ‌ه ڕێگه‌كه‌وه‌ له‌ دۆڵ ‌ه‬ ‫هه‌زار به‌هه‌زاره‌كاندا‪ ،‬ئێسك و پرۆسكی واڵخ‬ ‫و نه‌فه‌رت ده‌دی كه‌ دوور دیاربون‪ ،‬سارد و‬ ‫سه‌رما و ڕه‌شه‌بای ئه‌وكێوانه‌ هه‌ر باس ناكرێت‪،‬‬ ‫خه‌ڵكی دێ‌ ل ‌ه ئاگری ئه‌وانه‌ به‌خه‌به‌ر هاتن‪،‬‬ ‫به‌په‌ل ‌ه فریاكه‌وتن‪ ،‬ده‌یان بینی وا هێزی توركان‬ ‫ب ‌ه زه‌حمه‌ت به‌ره‌وپیش دێن‪ ،‬كورده‌كان تفه‌نگی‬ ‫خۆیان قه‌ره‌وڵدا و‪ ،‬هه‌موو له‌ ئاماده‌باشیدا‬ ‫نتقیان له‌خۆیان بڕیبوو‪ ،‬كوردێك به‌یه‌ك فیشه‌ك‬ ‫سنگی سه‌ركرده‌كه‌یانی هه‌ڵگرت‪ ،‬پاشان ته‌قه‌یان‬ ‫له‌ ناوچاوی ئه‌سپه‌كه‌شی هه‌ڵساند و به‌ره‌و‬ ‫دۆڵه‌كه‌ خلۆریان كرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجا به‌ربون ‌ه سوپا‬

‫بێسه‌ركرده‌ك ‌ه كه‌ نه‌یانده‌توانی به‌ره‌و دواش‬ ‫بگه‌ڕێنه‌وه‌ له‌ تاو ته‌سكی توله‌ ڕێگه‌كه‌‪ ،‬به‌جۆریك‬ ‫شڵه‌ژان هه‌ر ئه‌سپ و سواربوو به‌ ته‌پاوتل‬ ‫خلۆر ده‌بویه‌وه‌‪ ،‬خه‌ڵكی دێ‌ ب ‌ه ژن و منداڵه‌و ‌ه‬ ‫هاتبوون له‌و دیمه‌ن ‌ه سه‌یر ‌ه حه‌په‌سابون‪ ،‬دوای‬ ‫ته‌قه‌ وه‌ستان‪ ،‬یه‌ك خشپه‌ چیی ‌ه له‌ توركه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫نه‌هات‪ ،‬یه‌ك سواریان لێده‌رنه‌چوو‪.‬‬ ‫كورده‌كان بیریان كرده‌و ‌ه تاكه‌ی ئه‌مان‬ ‫هه‌ر چاوه‌نواڕی هێرشی دوژمن ببن‪ ،‬ببینن ماڵ‬ ‫و سامان و ژن و منداڵیان به‌تااڵنی ده‌برێت‪.‬‬ ‫بڕیاریاندا هێرشێكی دژئامێز بۆ ناوچه‌ توركه‌كان‬ ‫ئه‌نجام بده‌ن‪ ،‬كاتێكی باشیان هه‌ڵبژارد‪ ،‬هه‌واڵ‬ ‫هات بۆ خه‌ڵكی كه‌الت كه‌ توركمانێكی زۆر بۆ‬ ‫فرۆشتنی داهاتیان ڕویان له‌ شاری عه‌شقئاباد‬ ‫كردوه‌‪ ،‬هێزێكی كوردی كه‌الت كه‌ پێكهاتبون‬ ‫ل ‌ه ‪ 120‬سوار‪ ،‬ل ‌ه بیابانی مه‌رۆوه‌ چون و ‪50‬‬ ‫ئافره‌ت و كچۆڵه‌ و منداڵ‪ ،‬ماڵ و سامانێكی‬ ‫زۆر له‌ ئه‌سپ و حوشتر به‌ تااڵن گرت و به‌ره‌و‬ ‫كه‌الت هێنایانه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه توركمانه‌كان له‌ عه‌شقئاباد‬ ‫گه‌ڕانه‌و ‌ه و ئه‌و هه‌واڵ ‌ه جه‌رگبڕه‌یان بیست‪،‬‬ ‫چیان له‌و كاروانه‌ بازرگانیه‌دا ده‌ستكه‌وتبوو‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی تر قه‌رزوقۆڵه‌یان كرد و هاتن بۆ‬ ‫كه‌الت‪ ،‬ژن و منداڵه‌كانیان پێكڕیه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر له‌وێدا‬ ‫ڕێكه‌وتنێكیان مۆركرد ك ‌ه ئیتر كه‌س نه‌چێته‌ سه‌ر‬ ‫كه‌س و تاوانباریش دادگایی بكه‌ن‪ ،‬توركه‌كان‬ ‫له‌و ساوه‌ خۆیان ب ‌ه به‌خێوكردنی مه‌ڕومااڵت و‬ ‫كشتوكاڵه‌و ‌ه خه‌ریك ده‌كرد‪ ،‬وازیان له‌و جۆر ‌ه‬ ‫جه‌نگ ‌ه هێنا‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی بارودۆخی جیهانیش‬ ‫گۆڕابوو یارمه‌تیده‌ربوو بۆ سنوورداركردنی‬ ‫ئه‌وجۆر ‌ه كارانه‌‪ ،‬پاشان جه‌نگی یه‌كه‌می جیهان‬ ‫هه‌ڵگیرسا و سنووره‌كان گۆڕاو ڕوسیا ئه‌و‬ ‫ناوچانه‌ی داگیر كرد‪ ،‬هه‌تا ئاستیكی باش ئه‌و‬ ‫سنووران ‌ه دامه‌زران‪.‬‬

‫‪113‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ڕۆشنبیر‬

‫ه رووبه‌ری گشتیدا‬ ‫ل‌‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪114‬‬

‫په‌یوه‌ند عومه‌ر‬

‫لەدایکبووى ‪ 1969‬شارباژێر‬ ‫بەکالۆریۆس لە ڕاگەیاندن‬ ‫نووسەر لە بوارەکانى ئەدەب‪،‬‬ ‫ڕاگەیاندن‪ ،‬فیکر‪ ،‬سیاسەت‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ێ له‌سه‌ره‌تاو ‌ه خۆمان له‌و ئیشكالیه‌ت ‌ه‬ ‫ده‌ش ‌‬ ‫مه‌عریفی و زمانه‌وانییه‌ دوربگرین‪ ،‬ك ‌ه باس‬ ‫ل ‌ه چییه‌تی ڕۆشنبیر ده‌كات‪ .‬ڕۆشنبیر كێیه‌ و‬ ‫ێ ده‌گوترێت ڕۆشنبیر؟ ئه‌مه‌ ئه‌و پرسیاره‌ی ‌ه‬ ‫به‌ك ‌‬ ‫توشی گه‌ڕانێكی زۆرمان ده‌كات بێئه‌وه‌ی شتێكی‬ ‫بابه‌تیمان ده‌ستبكه‌وێت‪.‬له‌دۆخێكی وا ئیشكاالویدا‬ ‫گومانده‌كه‌م بتوانین له‌سه‌ر شوناسێكی كۆنكرێتی‬ ‫و یه‌ك دیوو بۆ ڕۆشنبیر بوه‌ستینه‌وه‌‪ ،‬واته‌ هێزی‬ ‫ئه‌وه‌مان هه‌بێت ناسنامه‌یه‌كی بۆ دیاریبكه‌ین‬ ‫ك ‌ه به‌ره‌نجامی كرده‌ی ڕۆشنبیر خۆی بێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه خودی خه‌سڵه‌تی ڕۆشنبیربوون بابه‌تێكی‬ ‫ئه‌بستراكت نییه‌‪ ،‬ڕۆشنبیر وه‌ك دوالیزمه‌یه‌ك‬ ‫هه‌م وه‌كو (ناو) هه‌م وه‌كو پیشه‌(كرده‌)جواڵو‬ ‫و میكانیكییه‌‪ ،‬به‌رده‌وام لەگەڵ دوركه‌وتنه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی و هاتنی دۆخی تازه‌دا گۆڕان‬ ‫به‌سه‌ر شوناس و كاره‌كانیدا دێت‪.‬‬ ‫له‌ زانستی زمانناسی نوێدا پێداگری له‌وه‌ده‌كرێت‪،‬‬ ‫چه‌مك‪ ،‬یاخود ناو‪ ،‬سیفه‌تێكی ئیسفنجی یاخود‬ ‫موگناتیسی هه‌یه‌ و به‌رده‌وام لەگەڵ جوڵه‌دا شتی‬ ‫نوێ‌ له‌خۆی كۆده‌كاته‌وه‌‪.‬بۆی ‌ه ئه‌وه‌ی به‌رچاوه‌ و‬ ‫ده‌بینرێت ڕاسته‌ پارچ ‌ه مه‌عده‌نێكی دیاریكراوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم سیمای به‌وشتان ‌ه گۆڕاو ‌ه ك ‌ه له‌خۆی پێچاوه‌‪.‬‬ ‫پرسیارێكی ساده‌ به‌اڵم ئه‌ندازه‌یه‌ك بێوه‌اڵم‪ ،‬ئای ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌نووسێت ڕۆشنبیره‌؟ یان ئه‌وه‌ی ده‌توانێت‬ ‫قس ‌ه بكات و مه‌به‌ستی خۆی بگه‌یه‌نێت ڕۆشنبیره‌؟‬ ‫یان ئه‌و هونه‌رمه‌نده‌ی چی خه‌یاڵی خۆی هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫تابلۆیه‌كدا به‌رجه‌سته‌ی ده‌كات دیسان ڕۆشنبیره‌؟‬ ‫ێ بگوترێ‌ ئه‌مانه‌ ڕۆشنبیر نین‪،‬‬ ‫له‌یه‌ككاتدا ده‌ش ‌‬ ‫چونكه‌ له‌یه‌ك گۆشه‌ی زۆر به‌رته‌سك و ته‌نگه‌به‌ردا‬ ‫كارده‌كه‌ن‪ ،‬ڕۆشنبیریش توانای بینین و كاركردنی‬ ‫فراونتره‌‪ ،‬به‌اڵم له‌الیه‌كی تره‌وه‌ ئه‌گه‌ر هونه‌رمه‌ند‬ ‫ێ‬ ‫و نووسه‌ر و شاعیره‌كان ڕۆشنبیر نه‌بن‪ ،‬ل ‌ه كو ‌‬ ‫بگه‌ڕێین بۆ ڕۆحله‌به‌رێكی هاوشێوه‌‪ ،‬یاخود ئه‌گه‌ر‬

‫هونه‌ر و ئه‌ده‌ب ڕێگه‌یه‌ك نه‌بن بۆ چون ‌ه ناو دونیای‬ ‫ڕۆشنبیران‪ ،‬ئه‌ی چ ڕێگه‌یه‌كی دیك ‌ه هه‌یه‌؟! ئه‌م ‌ه‬ ‫ئه‌و خیالفه‌ به‌رده‌وامه‌ی ‌ه كه‌ مێژوی رابردووی زۆر‬ ‫سه‌رقاڵی خۆی كردووه‌‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه باشتر بێت ئه‌وه‌نده‌ی ده‌گه‌ڕێین به‌ شوێن‬ ‫ساغكردنه‌وه‌ی (ناو)ی ڕۆشنبیردا‪ ،‬یان دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ڕۆشنبیر له‌ناو دونیا نادیاره‌كه‌ی خۆیدا‪ .‬ئه‌وه‌نده‌ ب ‌ه‬ ‫شوێن ئه‌رك و شوێنه‌واره‌كانیدا بگه‌ڕێین‪ ،‬ڕۆشنبیر‬ ‫چونك ‌ه (ڕووبه‌ری گشتی) شوێنی سه‌رهه‌ڵدان و‬ ‫ێ له‌و رووبه‌ره‌دا به‌شوێنیدا‬ ‫كاركردنیه‌تی ده‌ش ‌‬ ‫بگه‌ڕێین و به‌ره‌نجامی شوێنه‌واره‌كانیشی‬ ‫بدۆزینه‌وه‌‪ .‬واته‌ شوێنی سه‌رهه‌ڵدان و كاركردنی‬ ‫ڕۆشنبیر دیاره‌ و بۆ دۆزینه‌وه‌ی پێویست ب ‌ه‬ ‫فاڵگرتنه‌و ‌ه و ئه‌ستێره‌ناسی ناكات‪ ،‬فه‌زای گشتی‬ ‫و سێبه‌ره‌كانی له‌وفه‌زایه‌دا دیار و به‌رجه‌سته‌یه‌‪.‬‬ ‫بۆ گرنگه‌ له‌ رووبه‌ری گشتیدا ب ‌ه شوێن‬ ‫ڕۆشنبیردا بگه‌ڕێین؟ چونكه‌ النیكه‌م ل ‌ه گه‌ڕانماندا‬ ‫سه‌رده‌كه‌ین به‌ ماڵی ده‌یان تێزی جیاجیادا‪ ،‬یاخود‬ ‫شوێنه‌واری ده‌یان بیرمه‌ند و ڕۆشنبیر ده‌بینین ك ‌ه‬ ‫تێزه‌كانیان كاریگه‌ری گه‌وره‌ی له‌ كۆمه‌ڵگاكانیاندا‬ ‫دروستكردوه‌‪ ،‬وات ‌ه له‌ گه‌ڕاندا ئێم ‌ه به‌ر دیوار‬ ‫و پانتاییه‌كانی مه‌عریفی ده‌كه‌وین‪ ،‬ده‌یان شتی‬ ‫جیاواز ده‌بینین ك ‌ه هه‌ریه‌كه‌یان ب ‌ه شێوه‌یه‌ك وێنای‬ ‫هه‌قیقه‌تی ژیانی و پێدراوه‌كانی ناوی كردووه‌‪.‬‬ ‫زۆرێك له‌و بۆچونانه‌ی ك ‌ه ویستویان ‌ه ڕۆشنبیر‬ ‫وه‌ك كیانێك بناسێنن ئه‌ندازه‌یه‌ك له‌و ڕایه‌و ‌ه نزیكن‬ ‫كه‌ ده‌ڵێت (ڕۆشنبیران كه‌سێك یاخود كه‌سانێكی‬ ‫ده‌سته‌بژێرن) و به‌ئه‌ركی نوخبه‌وی خۆیان‬ ‫هه‌ڵده‌ستن‪ ،‬واته‌ ئه‌گه‌رچی له‌ناو ئه‌و رووبه‌ر ‌ه‬ ‫گشتی و عامه‌دا ده‌ژین‪ ،‬به‌اڵم كۆمه‌ڵێك ڕۆحی‬ ‫جیابۆ وه‌ن‪ ،‬كاره‌كانیان ناچێته‌و ‌ه سه‌ر ئه‌و شه‌پۆل ‌ه‬ ‫زۆر گشتی و عامه‌ی ك ‌ه سروشتی ده‌ڕوات‪.‬‬ ‫جارێكی تر دێمه‌و ‌ه سه‌رئه‌وه‌ی له‌ دونیای‬

‫‪115‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪116‬‬

‫نووسیندا ئه‌وه‌نده‌ی پێداگری له‌سه‌ر ئه‌ركی‬ ‫ڕۆشنبیر و وه‌زیف ‌ه بابه‌تیه‌كه‌ی كراوه‌‪ ،‬هێند ‌ه خودی‬ ‫شوناسه‌كه‌ی گرنگ نه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی خیالفاتێكی‬ ‫زۆر له‌سه‌ر خودی ئه‌رك و وه‌زیفه‌كه‌شی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌خوازم به‌هۆی درێژ بوونه‌وه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌و ‌ه ئه‌و‬ ‫هه‌قیقه‌ت ‌ه ڕوون بكه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌ الی گرامشی (ڕۆشنبیران بریتین‬ ‫له‌چینێكی شێوه‌ ڕقی خاوه‌ن په‌یام)‪ .‬به‌اڵم ماركس‬ ‫(ڕۆشنبیران به‌ یه‌كێك ل ‌ه گروپ ‌ه سه‌رمایه‌داره‌كان‬ ‫حساب ده‌كات)‪ .‬الی ماركس (ڕۆشنبیران هیچ‬ ‫نین جگ ‌ه له‌و كه‌سانه‌ی هۆشیاری درۆزن ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنن و ئه‌ركی سه‌ره‌كیان شاردنه‌وه‌ی‬ ‫ڕاستیه‌كانه‌)‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی ماركسه‌وه‌‪ ،‬جۆلیان بندا‬ ‫پێیوایه‌ (به‌هۆی تێكه‌ڵبونی ڕۆشنبیران ب ‌ه ده‌زگا‬ ‫حكومیه‌كان‪ ،‬خیانه‌تیان ل ‌ه ئه‌ركی سه‌ره‌كی‬ ‫خۆیان كردووه‌‪ ،‬ئه‌ركی ڕۆشنبیران به‌رگری ‌ه ل ‌ه‬ ‫دادپه‌روه‌ری و هه‌قیقه‌ت و ئازادی‪ ،‬نه‌ك تێكه‌ڵبون‬ ‫ب ‌ه سیستمی حوكمڕانی)‪.‬‬ ‫ئیدوار سه‌عید ڕای خۆی له‌سه‌ر ڕۆشنبیران‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه ده‌نوسێت (هیچ شۆڕشێكی مه‌زن ل ‌ه‬ ‫ێ ئاماده‌بوونی ڕۆشنبیران‬ ‫مێژووی هاوچه‌رخدا ب ‌‬ ‫ڕووینه‌داوه‌‪ ،‬هه‌روه‌كو چۆن هیچ بزووتنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ێ ئاماده‌بوونی ڕۆشنبیران‬ ‫دژ ‌ه شۆڕشیش ب ‌‬ ‫ێ نه‌كه‌وتووه‌)‪.‬‬ ‫سه‌رپ ‌‬ ‫هه‌ر ئیدوار سه‌عید ده‌نوسێت (ڕۆشنبیر الی من‬ ‫پیشه‌یه‌ك ‌ه په‌یوه‌ندی ب ‌ه هونه‌ری به‌رجه‌سته‌كردنه‌و ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬جا ئه‌م هونه‌ره‌ قسه‌كردن بێت‪ ،‬یان نوسین‪،‬‬ ‫یان وانه‌وتنه‌و ‌ه یان ده‌ركه‌وتن له‌سه‌ر شاشه‌ی‬ ‫ته‌له‌فزیۆن)‬ ‫كارل منهایم ده‌لێت (ڕۆشنبیران سه‌ر ب ‌ه هیچ‬ ‫چینێكی كۆمه‌ڵگا نین و شتێك له‌سه‌ربه‌خۆییان‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ چینه‌كان هه‌یه‌)‪.‬‬

‫ڕۆشنبیربوون نه‌پله‌یه‌كی ئه‌كادیمییه‌ و‬ ‫نه‌شوێنگه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه و نه‌سه‌رمایه‌یه‌كی‬ ‫ئه‌خالقی‪ ،‬ك ‌ه له‌الیه‌ن كه‌سێك‪ ،‬حیزبێك گروپێكی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی یان ده‌زگایه‌كی ئه‌كادیمییه‌و ‌ه به‌كه‌س‬ ‫بدرێت‪ ،‬به‌ڵكو ئاماده‌بونێكی به‌رپرسیارانه‌یه‌ ل ‌ه‬ ‫ڕێگای هێزی حوكمه‌و ‌ه له‌ رووبه‌ری گشتیدا‪.‬‬ ‫الی فۆكۆش (باس ل ‌ه كۆتایی وه‌زیفه‌كانی‬ ‫ڕۆشنبیری گه‌ردونی و سه‌رهه‌ڵدانی چه‌مكی‬ ‫ڕۆشنبیری تایبه‌تمه‌ند و جه‌نگاوه‌ری لۆكاڵی‬ ‫ده‌كرێت)‬ ‫تا ساته‌وه‌ختی ئێستامان‪ ،‬تێزه‌كه‌ی سارته‌ر ل ‌ه‬ ‫تێكڕای ئه‌و تێزانه‌ی دیكه‌ به‌ركارتر ‌ه ك ‌ه ڕۆشنبیر‬ ‫به‌و كه‌س ‌ه ده‌ناسێنێت كه‌ (خۆی له‌و شتانه‌ هه‌ڵد ‌ه‬ ‫قورتێنێت كه‌ كاری ئه‌و نییه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌ت)‪.‬‬ ‫ئاراس فه‌تاح له‌پێشه‌كی وتارێكدا ده‌نووسێت‬ ‫(ئێمه‌ له‌سه‌رده‌مێكدا ده‌ژین وایلێهاتوو ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیران هه‌رچیه‌ك بكه‌ن هه‌ڵه‌یه‌‪ ،‬هه‌رچیش‬ ‫نه‌كه‌ن هه‌ر هه‌ڵه‌یه‌‪ .‬هه‌ڵه‌یه‌ خۆیان به‌ سیاسه‌ت‬ ‫تێكه‌ڵ بكه‌ن‪ ،‬هه‌ڵه‌ی ‌ه خۆیان له‌ سیاسه‌ت‬ ‫به‌دوربگرن‪ .‬هه‌ڵه‌یه‌ بێده‌نگ بن‪ ،‬هه‌ڵه‌یه‌ له‌سه‌ر‬ ‫هه‌مووشتێك قس ‌ه بكه‌ن‪ ،‬هه‌ڵه‌ش ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ڕوداوه‌كان قسه‌یان نه‌بێت‪ .‬هه‌ڵه‌ی ‌ه دوره‌په‌رێز‬ ‫بگرن‪ ،‬هه‌ڵه‌شه‌ خۆیان له‌و شتانه‌ هه‌ڵبقورتێنن‬ ‫ك ‌ه كاری ئه‌وان نییه‌‪ .‬زۆرینه‌ی ڕۆشنبیران یان‬ ‫بێده‌نگن له‌و شتانه‌ی كه‌ نابێت لێی بێده‌نگ بن‪،‬‬ ‫یاخود قس ‌ه له‌سه‌ر ئه‌وشتان ‌ه ده‌كه‌ن كه‌ بواری‬ ‫ئه‌وان نییه‌‪.‬نه‌حیزبه‌كان له‌ ڕۆڵی ڕۆشنبیران‬ ‫ڕازین‪ ،‬نه‌ڕۆشنبیرانیش له‌ڕۆڵی ئه‌وان‪ .‬به‌شێك ل ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیران بوون به‌ شێری بێددانی ناو ده‌سه‌اڵت‪،‬‬ ‫الیه‌كه‌ی تریش به‌له‌ده‌ستدانی بێالیه‌نی و بوون‬ ‫به‌ئۆپۆزیسۆن تاوانبار ده‌كرێن‪ .‬هه‌ندێكیان ڕۆڵی‬ ‫ڕۆشنبیر نه‌فره‌ت ده‌كه‌ن و هه‌ندێكیش پایه‌داری‬

‫ه‬ ‫سیاسه‌ت یه‌كسان نیی ‌‬ ‫ه به‌رامبه‌ر‬ ‫ه بێالیه‌نی ل ‌‬ ‫ب‌‬ ‫ه‬ ‫ئه‌و ڕووداو ‌ه گرنگانه‌ی ك ‌‬ ‫سیاسه‌ت دروستیان ده‌كات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌وه‌ی له‌م نێوه‌نده‌دا كه‌م تا زۆر مه‌حاڵه‌‪،‬‬ ‫بوونی ئه‌و بوونه‌وه‌ره‌ مه‌عریفییه‌یه‌ ك ‌ه بتوانێت‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م كای ‌ه بارگاویكراوانه‌دا كاربكات‬ ‫و بژێوی خۆی په‌یدا بكات و سه‌ربه‌خۆیی خۆی‬ ‫بپارێزێت)‪.‬‬ ‫مه‌ریوان وریا ڕای وایه‌ (له‌ هیچ شونێكی‬ ‫دونیادا ڕه‌چه‌ته‌یه‌كی فیكری و تیۆری و مه‌عریفیی‬ ‫له‌ئارادا نییه‌ به‌ ڕۆشنبیران بڵێت پێویسته‌ چی‬ ‫بكه‌ن و واز له‌چ شتێكیش بهێنن‪ ،‬كه‌سێكیش نییه‌‬ ‫ڕاسته‌یه‌كی هه‌ڵگرتبێت و به‌ ڕۆشنبیران بڵێت‬ ‫ده‌بێت ئه‌مه‌ بكه‌ن و ئه‌وه‌نه‌كه‌ن‪ ،‬لێره‌دا قسه‌ بكه‌ن و‬ ‫له‌وێدا ده‌متان داخه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ڕۆشنبیربوون‬ ‫نه‌كه‌ون‪ .‬هه‌ركه‌سێك ئه‌و ڕۆڵه‌ی به‌خۆی به‌خشی‪،‬‬ ‫خۆی كرد به‌ موختاری ڕۆشنبیران و پێیوتن‬ ‫له‌چ كایه‌یه‌كی فیكریدا ئیشبكه‌ن‪ ،‬هه‌ڵوێستان‬ ‫له‌م یان له‌و هێزی سیاسی ده‌بێت چۆن بێت‪،‬‬ ‫له‌ناو ڕۆژنامه‌دا بنووسن و له‌سه‌ر ته‌له‌فزیۆن‬ ‫قسه‌ نه‌كه‌ن ‪ ...‬هتد‪.‬له‌ هه‌موو ئه‌و دۆخانه‌دا ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ له‌وه‌كه‌وتووه‌ ڕۆڵی ڕۆشنبیر ببینێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ڕۆڵه‌كه‌ی ده‌گۆڕێت بۆ ڕۆڵی پۆلیسێكی فیكری و‬ ‫سیاسی)‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ه‬ ‫بێالیه‌نی رۆشنبیران ل ‌‬

‫ڕێبین هه‌ردی له‌م باره‌یه‌وه‌ ده‌نوسێت (ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیران یه‌كێك له‌و هێز ‌ه سه‌ره‌كیانه‌ بن ‪-‬‬ ‫ئه‌گه‌ر تاك ‌ه هێزنه‌بن‪ -‬ك ‌ه ده‌ستیان له‌ دروستكردنی‬ ‫ئه‌و فه‌زا كولتووری و زیهنییه‌دا هه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫سیاسیه‌كان له‌ناویدا حوكمڕانی ده‌كه‌ن و شێوازی‬ ‫حوكمڕانیشیان له‌سه‌ر هه‌مان فه‌زا و كولتوور‬ ‫داده‌مه‌زرێنن‪ ،‬ڕۆشنبیران ناتوانن ل ‌ه سیاسه‌ت‬ ‫دوربن و دوربكه‌ونه‌وه‌)‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ تێده‌گه‌ین نه‌ك له‌سه‌ر ناوی‬ ‫ڕۆشنبیر ناتوانین سازانێكی په‌تی بدۆزینه‌وه‌‬ ‫له‌ناو خودی ڕۆشنبیراندا‪ ،‬به‌ڵكو ناتوانین له‌سه‌ر‬ ‫وه‌زیفه‌یه‌كی دیاریكراویش بۆ ئه‌و بونه‌وه‌ره‌‬ ‫یه‌كالبینه‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌و دیده‌ ڕاسته‌ كه‌ وه‌زیفه‌ی‬ ‫ڕۆشنبیر ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌و داكه‌وته‌ سیاسی‬ ‫و كولتووری و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ی كه‌تێیدا ده‌ژی‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت شێوازی به‌رخورد و وابه‌سته‌یشی ئه‌و‬ ‫هه‌قیقه‌تانه‌ دیاری ده‌كه‌ن كه‌ له‌و كۆمه‌ڵگایه‌دا‬ ‫سه‌رباره‌‪ .‬ڕۆشنبیر ناتوانێت بێده‌نگی هه‌ڵبژێرێت‬ ‫و كۆمه‌ڵگا وه‌ك گۆڕستان سه‌یربكات‪ ،‬بۆیه‌ یا‬ ‫ده‌نوسێت یا قسه‌ ده‌كات‪.‬نانوسێت به‌ مه‌رامێكی‬ ‫دیاریكراوی ئایدۆلۆژی یان كه‌سی‪ ،‬قسه‌ ناكات‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا توشی شڵه‌ژان بكات‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌ ساته‌وه‌ختی گرنگ و هه‌ستیاردا قسه‌ی‬ ‫خۆی ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی ڕای ئه‌ویش‬ ‫بزانن‪ .‬نانوسێت بۆ ئه‌وه‌ی سوریالیه‌ت به‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت ببه‌خشێ‌‪ ،‬تا پێی بگوترێت ڕۆشنبیری‬ ‫به‌رپرسیار‪ ،‬هه‌روه‌كو قسه‌ش ناكات بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫فه‌وزا بخاته‌ ناو كۆمه‌ڵگاوه‌‪ ،‬ڕۆشنبیر ڕاسته‌‬ ‫به‌رپرسیاره‌‪ ،‬به‌اڵم به‌رپرسیاره‌ له‌ دونیا و‬ ‫تێڕوانینی خۆی‪ ،‬ڕاسته‌ ئه‌ركی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌ركی ئه‌و ناچێته‌وه‌ ناو ئه‌و دونیا سیاسیه‌ی كه‌‬ ‫ده‌یه‌وێت كۆی شته‌كانی كۆمه‌ڵگا بخاته‌ گیرفانی‬ ‫هێزێكی سیاسیه‌وه‌‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪118‬‬

‫ڕۆشنبیر و قه‌فه‌زی ته‌نیایی‬ ‫هه‌ندێك جار ڕۆشنبیر ناچارده‌كرێت باز بدات ‌ه ناو‬ ‫ئه‌و رووبه‌رانه‌وه‌ كه‌ هی خۆی نین‪ ،‬یان قسه‌ له‌سه‌ر‬ ‫شتێك بكات ك ‌ه بابه‌تی تایبه‌ت به‌خۆی نییه‌‪ .‬ڕۆشنبیر‬ ‫ناچار ده‌بێت خۆی هه‌ڵداته‌ ناو ئه‌و پانتاییانه‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫النیكه‌م وه‌كو بابه‌تێكی ئه‌خالقی مامه‌ڵه‌یان له‌ته‌كدا‬ ‫ده‌كات‪ .‬وات ‌ه ڕۆشنبیر له‌وه‌ها كاتێكدا كه‌ ده‌خوازێت‬ ‫ڕۆشنبیر بوونی هه‌بێت‪ ،‬ڕوداوه‌كان زه‌روری ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫پێویستی به‌ كه‌س نییه‌ فه‌رمووی لێبكات ‪ ،‬ڕۆڵی‬ ‫بۆ دیاریبكات‪ ،‬خۆی ڕۆڵ به‌خۆی ده‌به‌خشێت‪..‬‬ ‫به‌مانایه‌كی تر‪ ،‬نائۆرگانبوونی ڕۆشنبیران و نه‌بوونی‬ ‫ده‌زگایه‌كی دیاریكراو بۆیان‪ ،‬به‌و مانایه‌ نایه‌ت كه‌ ل ‌ه‬ ‫كایه‌كاندا سڕبكرێن و له‌ ڕوداوه‌كاندا ڕایان نه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌ناوی ئه‌وه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندی تایبه‌تی به‌ دونیای‬ ‫مه‌عریفه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬یان بۆ به‌رده‌وامبوونی بێالیه‌نی‬ ‫خۆی دوره‌په‌رێزی بگرێت‪ ،‬ڕۆشنبیر ب ‌ه مانا‬ ‫(سارته‌ر)یه‌كه‌ی نه‌ك بێالیه‌ن نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو خۆی له‌و‬ ‫ێ ك ‌ه ئیشی ئه‌ونییه‌‪.‬‬ ‫شتانه‌ هه‌ڵده‌قورتێن ‌‬ ‫الی (بۆردیۆ)ش ڕۆشنبیر ڕۆحێكی هه‌مه‌چه‌شنه‌ی‬ ‫شێوه‌ (جۆكه‌ر)ی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌توانێت كایه‌ی خۆی به‌جێبهێڵێت‬ ‫و له‌سه‌ر بابه‌تاكانی دیكه‌ بێته‌ ده‌نگ‪ ،‬ئه‌و بابه‌تانه‌ی‬ ‫كه‌ هی خۆی نین‪ ،‬به‌اڵم دێنه‌ ناو رووبه‌ری گشتییه‌وه‌‬ ‫و په‌یوه‌ندیان به‌ زیاد له‌ گروپ و ئاڕاسته‌یه‌كه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م ڕۆحیه‌ته‌ (سۆپه‌رمان)یه‌ی ڕۆشنبیر و‬ ‫ئاماده‌یی له‌كاتی پێویستدا و زیاد له‌ شوێنێك و زیاد‬ ‫له‌ رووبه‌رێك‪ ،‬به‌ومانایه‌ نییه‌ كه‌ ناوه‌نده‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ی‬ ‫خۆی به‌جێده‌هێڵێت و بۆ ئه‌به‌د ناگه‌ڕێته‌وه‌ ناوی‪ ،‬یان‬ ‫له‌ ڕێگای بازدانه‌وه‌ بۆ رووبه‌ر و ناوه‌نده‌كانی دیكه‌وه‌‬ ‫شتێكی ده‌ستبكه‌وێت‪ ،‬ئه‌م پارادۆكسه‌ی ڕۆشنبیر له‌پێناو‬ ‫به‌خشینی مانا و ته‌فسیری زیاتره‌ به‌ رووبه‌ری گشتی‪،‬‬ ‫ئه‌و سه‌رمایه‌ ڕه‌مزی و مه‌عریفیه‌ی ڕۆشنبیر نه‌ك به‌شی‬ ‫ئه‌وه‌ده‌كات ئاماده‌بێت له‌زۆر جێگادا‪ ،‬به‌ڵكو ده‌شێ‌ ببێت‬ ‫به‌ كاره‌كته‌رێكی سۆپه‌رمانی خزمه‌تگوزار‪.‬‬

‫ڕۆشنبیران ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫نا ده‌زگایی تاكگه‌رای‬ ‫فیكرین بۆ چاودێریكردنی‬ ‫ڕه‌خنه‌گرانه‌ی كۆی ده‌سه‌اڵت‬ ‫و سیسته‌می سیاسی و‬ ‫فیكری و به‌هاكانی‬ ‫ه سیاسته‌و ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیر په‌یوه‌ست ب ‌‬ ‫زۆرجار گرنگی كاری ڕۆشنبیر له‌وه‌دا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و سنوور ‌ه جیاوازان ‌ه‬ ‫بدۆزێته‌وه‌ و گه‌وره‌یان بكات كه‌ ده‌كه‌ون ‌ه نێوان‬ ‫هێزه‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬تاكو فره‌چه‌شنی هێزه‌كان‬ ‫ده‌ربكه‌وێت‪ ،‬یان هه‌رهێز ‌ه و جوگرافیا و سنووری‬ ‫خۆی به‌جێنه‌هێڵێت و ڕێز ل ‌ه سنوره‌كانی تر بگرێت‬ ‫و شكۆی خۆی و ئه‌وانی تریش پارێزراوبێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫به‌ومانای ‌ه نیی ‌ه ك ‌ه ڕۆشنبیر ئه‌ندام یان الیه‌نگری‬ ‫هێزێكی دیاری كراوی سیاسییه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌م ‌ه ڕوویدا ‪ ،‬ئیشی ڕۆشنبیر ئه‌و ‌ه نیی ‌ه له‌ناو‬ ‫هێزێكی سیاسیدا وه‌كو مۆم بتوێته‌وه‌‪ ،‬یان ببێت‬ ‫به‌ مرۆڤێكی كه‌ڕوالڵ‪ ،‬یان وه‌كو مرۆڤێكی عه‌وام‬ ‫ده‌ربكه‌وێت‪.‬به‌ڵكو ئیشی ئه‌وه‌یه‌ ببێت ب ‌ه چاودێر‬ ‫به‌سه‌ر كاره‌كته‌ره‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬به‌رده‌وام ئه‌و‬ ‫پنت و خاڵه‌ الوازان ‌ه بدۆزێته‌و ‌ه ك ‌ه كاریگه‌ریی‬ ‫خراپ به‌جێده‌هێڵن‪.‬‬ ‫به‌مانایه‌كی دیكه‌‪ ،‬ئیشی ڕۆشنبیر ته‌اڵقدانێكی‬ ‫موتڵه‌قی سیاسه‌ت نییه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی دواتر وه‌ك‬ ‫شوێنێكی گاڵو یان نه‌فرینلێكراو وێنای بكات‪.‬‬ ‫سیاسه‌ت ئه‌شكه‌وتێكی تاریك نیی ‌ه بۆ ونكردنی‬ ‫ڕۆشنبیر‪ ،‬ڕۆشنبیر ن ‌ه سۆفی و عابیدێكه‌ ته‌ركی‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ڕۆشنبیر و هه‌ڵوێست‬ ‫ڕۆشنبیر نه‌ ل ‌ه قه‌برستانه‌وه‌ هاتۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫تاكو ده‌نگ و سه‌دای نه‌بێت‪ ،‬ن ‌ه ڕۆبۆتی‬ ‫ناو كارگه‌یه‌ك ‌ه ك ‌ه هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت هه‌ندێك داواكاری هه‌یه‌ ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی دونیای ڕۆشنبیرخۆی‪ ،‬كه‌ وه‌زیفه‌ی‬ ‫دیاریده‌كات به‌وه‌ی ده‌بێت له‌و پرسانه‌دا‬ ‫بێده‌نگبێت كه‌ هی خۆی نین‪ ،‬یان بێالیه‌نبێت‬ ‫له‌و ڕووداوانه‌ی سه‌ر به‌ دونیای خۆی نین‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫دونیای سیاسه‌ت بكات‪ ،‬هه‌روه‌كو چۆن ئه‌و‬ ‫بونه‌وه‌ره‌ش نیی ‌ه هه‌موو خه‌یاڵی الی ڕۆمانسیه‌تی‬ ‫سیاسه‌ت بێت و بیه‌وێت ببێت به‌ كاره‌كته‌رێكی‬ ‫سیاسیی گه‌مه‌ی سیاسیی بكات‪.‬‬ ‫ئیشی ڕۆشنیر ئه‌وه‌ی ‌ه نه‌هێڵێت هێزێكی‬ ‫ده‌ستڕۆیشتووی سیاسی كۆمه‌ڵگا خه‌ولێبخات‪،‬‬ ‫به‌و ئامانجه‌ی ملمالنێ‌ سیاسیه‌كانی بكوژێت‪.‬به‌ڵكو‬ ‫كاربكات بۆ ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام ده‌ستی سیاسییه‌كان‬ ‫كه‌شف بێت‪ ،‬به‌رده‌وام له‌سه‌ر وه‌ته‌ری ئاگایی‬ ‫كۆمه‌ڵگا بێت تاكو پشته‌وه‌ی مانۆڕ ‌ه سیاسییه‌كان‬ ‫ببینێت‪ .‬كاری ڕۆشنبیر ئه‌وه‌ی ‌ه ملمالنێكان ب ‌ه‬ ‫شه‌فافی نیشان بدات‪ ،‬به‌ ئاستی گونجاو ده‌ربكه‌ون‪،‬‬ ‫هێزێكی دیاریكراو نه‌توانێت كۆمه‌ڵگا بێده‌نگ بكات‬ ‫و خۆی ببێت ب ‌ه سوڵتانی تێكڕای خه‌ونه‌كان‪.‬‬ ‫له‌و ساته‌دا كه‌ خه‌ریك ‌ه هێزه‌كان ڕه‌نگیان بگۆڕێت‪،‬‬ ‫ێ چی‬ ‫نزیكه‌ له‌بیریان بچێت به‌چیه‌و ‌ه سه‌رقاڵن و ده‌ب ‌‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬خه‌ریكه‌ گۆڕستانێك دروستده‌بێت ك ‌ه ته‌نها‬ ‫هێزێك توانای جموجوڵی هه‌بێت‪ .‬كاره‌ گرنگه‌كه‌ی‬ ‫ڕۆشنبیران ده‌ستپێده‌كات‪ ،‬ئه‌ویش ده‌رخستنه‌وه‌ی‬ ‫ێ‬ ‫ملمالنێكان ‌ه له‌سه‌ر خوانی سیاسه‌تدا‪ .‬ملمالن ‌‬ ‫له‌سه‌ر جیاوازیه‌كانی بیركردنه‌وه‌ و جیاوازیه‌كانی‬ ‫خزمه‌تكردنی رووبه‌ری گشتی كۆمه‌ڵگا‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگای ئێم ‌ه سااڵنێكی زۆری تێپه‌ڕاند له‌ناو‬ ‫ملمالنێیه‌كی نا سیاسی خوێناوی بێده‌ربه‌ستدا‪،‬‬ ‫له‌ناو سنووره‌ ڕه‌مزی و مه‌عنه‌ویه‌كانی سیاسه‌تدا‪،‬‬ ‫له‌ناو جۆرێك بێحورمه‌تی ب ‌ه ئینسانی كورد‪،‬‬ ‫به‌ناشیرنكردنی كاره‌كته‌ری سیاسی‪ .‬ئه‌و نه‌فره‌ت ‌ه‬ ‫ساد ‌ه و بێقواڵییه‌ی له‌به‌رامبه‌ر دونیای سیاسه‌تی‬ ‫كوردیدا دروستبوو‪ ،‬سیاسه‌ت ده‌كات به‌ڕستێك‬ ‫درۆ و چاوبه‌ست و فێڵكردن‪ ،‬ئه‌م نه‌ریت و ڕوانین ‌ه‬ ‫بۆ سیاسه‌ت دونیایه‌كی هێند ناشیرین و خراپی‬ ‫له‌داكه‌وته‌ی ئێمه‌دا دروستكردوه‌‪ ،‬مێژوویه‌ك ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیران وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ زبڵخانه‌یه‌كدا كاربكه‌ن‪،‬‬

‫سه‌رگه‌رمی خاوێنكردنه‌و ‌ه و به‌خشینی ژیانن ب ‌ه‬ ‫سیاسه‌ت وه‌ك جێگه‌یه‌ك بۆ به‌رهه‌مهێنانی چه‌مكی‬ ‫(پێویسته‌ ب ‌ه ئارامی له‌ ته‌نیشت یه‌كتریه‌وه‌ بژین)‪.‬‬ ‫ئه‌و كاته‌ی هێزه‌ سیاسیه‌كان واز له‌ هه‌موو‬ ‫پێدراوه‌ ژیاندۆستییه‌كانی ناو دونیای سیاسه‌ت‬ ‫ده‌هێنن و غه‌ریزه‌ی شه‌ڕ و حه‌زی یه‌كتر سڕینه‌وه‌‬ ‫سه‌روه‌رترین خواستی سیاسی هێزه‌كانی ئێمه‌یه‌‬ ‫به‌ركه‌ماڵ ده‌بێت‪ ،‬ئه‌و ساته‌وه‌خته‌ی سیاسه‌ت‬ ‫بریتی ده‌بێت له‌ ناشیرنكردنی دونیا و خاپوركردنی‬ ‫جوانیه‌كان و به‌كه‌الوه‌كردنی یه‌كتر قبوڵكردن‪.‬‬ ‫ئه‌وكاته‌ی شوێنده‌ستی خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵگا‬ ‫ده‌گۆڕێت بۆ هێزی یه‌كتر قڕكردن‪ ،‬ئاڕاسته‌ی ملمالنێی‬ ‫مه‌ده‌نی و فیكری و ژیاری ده‌گۆڕێ بۆ وه‌الخستنی‬ ‫ئه‌وانی تر و سه‌روه‌ربونی یه‌ك هێز و یه‌ك ئاست‬ ‫له‌ بینی سیاسی و یه‌ك شێوه‌ له‌ كاردانه‌وی كۆمه‌ڵگا‪،‬‬ ‫بێگومان ده‌بێت هه‌رچی ته‌فسیری ژیاندۆستی و‬ ‫ستاتیكای سیاسیه‌ بگۆڕێت بۆ نه‌فره‌ت له‌‪.‬سیاسه‌ت‬ ‫وه‌كو تۆڕی ڕاوكردن و ته‌ڵه‌ی هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن ته‌فسیر‬ ‫بكرێت‪ .‬ئه‌وكاته‌ی ژیاندۆستی له‌ سیاسه‌ت به‌ناوی‬ ‫جیاجیا و پاساوی ناسیاسیه‌وه‌ ده‌سه‌ندرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫چیدی دونیای سیاسی نابێت به‌شوێنی خه‌وبینین و‬ ‫ئومێد به‌خشین‪ ،‬ئیتر ناتوانێت موژده‌ی ئاینده‌یه‌كی‬ ‫باشتر له‌ئێستا ڕابگه‌یه‌نێت‪.‬‬

‫‪119‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪120‬‬

‫دوای ئه‌و داكۆكیه‌ سیاسیه‌ی (ئیمیل‬ ‫زۆال) له‌ (درایفوس) جۆرێك ل ‌ه ڕۆشنبیر‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌دات به‌ناوی ڕۆشنبیری به‌رپرسیار‪.‬‬ ‫لێر ‌ه به‌دواوه‌ ڕۆشنبیر ته‌نها كاری ئه‌وه‌نیی ‌ه‬ ‫مه‌له‌ بكات له‌ناو حه‌وزی فیكری و هونه‌ری‬ ‫و ئه‌ده‌بیدا‪ ،‬به‌ڵكو له‌ تێكڕای ئه‌و بابه‌ت ‌ه‬ ‫هه‌ستیارانه‌ی ل ‌ه ده‌وروبه‌ریدا ڕووده‌ده‌ن و‬ ‫له‌ تێكڕای ئه‌و ساته‌وه‌خته‌ مه‌ترسیدارانه‌ی‬ ‫كه‌پێویستی به‌هه‌ڵوێسته‌كردنه‌‪ ،‬داكۆكی له‌حه‌ق‬ ‫و له‌ هه‌قیقه‌ت ده‌كات‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه سه‌یر نیی ‌ه له‌وه‌ها كاتێكدا ڕۆشنبیران‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بارگاوی نه‌كرێن به‌ هه‌ندێك‬ ‫بابه‌ت‪ ،‬هه‌ڵوێستی دادگه‌رانه‌یان نه‌بێت‪،‬‬ ‫ڕۆشنبیری به‌رپرسیار ئه‌وه‌نده‌ له‌ ڕۆحی‬ ‫دۆخه‌كاندا ده‌ژی ئاگای ل ‌ه ره‌وتی ڕووداوه‌كان‬ ‫به‌باشی هه‌یه‌‪ .‬بێالیه‌نی ئه‌وان به‌مانای‬ ‫نه‌بوونی هه‌ڵوێست نایه‌ت‪ ،‬به‌ مانایه‌كی تر‪،‬‬ ‫بێالیه‌نی ئه‌وان له‌ سیاسه‌ت یه‌كسان نییه‌ ب ‌ه‬ ‫بێالیه‌نی له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و ڕووداوه‌ گرنگانه‌ی‬ ‫كه‌ سیاسه‌ت دروستیان ده‌كات‪ ،‬ئه‌و ڕووداو ‌ه‬ ‫نه‌مرانه‌ی ده‌كه‌ونه‌ ناو چاره‌نوسی قۆناغێكی‬ ‫گرنگی مێژووییه‌وه‌‪.‬‬ ‫رایه‌ك هه‌ی ‌ه ده‌ڵێت (ڕۆشنبیران ئازادن‬ ‫له‌بیرو بۆچون و هه‌ڵوێست و وێناكردنی‬ ‫فۆڕمی ڕۆشنبیربوونی خۆیاندا‪ ،‬به‌اڵم ئازاد‬ ‫نین له‌وه‌دا كه‌ بێده‌نگبوونی خۆیان وه‌ك‬ ‫مسافه‌وه‌رگرتن له‌ ڕووداوه‌كان بفرۆشنه‌و ‌ه‬ ‫و هه‌ڵوێست وه‌رنه‌گرتنیش به‌دابڕانی فیكری‬ ‫نمایش بكه‌ن‪ ،‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫سیاسی ڕاسته‌قینه‌ ده‌سه‌اڵتێكی ده‌زگایی بێت‬ ‫بۆ چاودێریكردنی سیاسه‌ت و حكومه‌ت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ڕۆشنبیران ده‌سه‌اڵتێكی نا ده‌زگایی تاكگه‌رای‬ ‫فیكرین بۆ چاودێریكردنی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی كۆی‬

‫ده‌سه‌اڵت و سیسته‌می سیاسی و فیكری و‬ ‫به‌هاكانی)‪.‬‬ ‫ئه‌و ‌ه ڕه‌نگ ‌ه ڕاست بێت ك ‌ه ڕۆشنبیران‬ ‫دیلی ناو قه‌فه‌زی هیچ ئایدۆلۆژیا و ئایدیایه‌كی‬ ‫سیاسی نین‪ ،‬ئه‌وان ته‌نها سه‌رگه‌رمی دونیای‬ ‫خۆیان و كاره‌كانیانن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌ش‬ ‫ڕاست ‌ه كه‌ ڕۆشنبیران به‌وه‌ ڕازی نابن هیچ‬ ‫ئایدۆاۆژیا و میتۆدێكی سیاسی پێناسی خۆیان‬ ‫بداتێ‌‪ ،‬به‌اڵم هیچ كام له‌مانه‌ ڕۆشنبیران ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵوێست و به‌رپرسیارێتی ناپارێزێت‪.‬به‌و‬ ‫مانایه‌ی دوریانبخاته‌و ‌ه ل ‌ه ملمالنێكان و وه‌ك‬ ‫ڕۆحله‌به‌رێكی بێخه‌م ل ‌ه دوره‌و ‌ه سه‌یری‬ ‫ڕووداوه‌كان بكه‌ن‪.‬‬ ‫له‌و كات ‌ه گرنگانه‌ی ك ‌ه پێویستی ب ‌ه‬ ‫ده‌نگهه‌ڵبڕینی ڕۆشنبیران هه‌یه‌‪ ،‬ڕۆشنبیران‬ ‫ئه‌گه‌ر بكه‌ون ‌ه مه‌ترسیشه‌و ‌ه بێده‌نگ نابن‪،‬‬ ‫ده‌نگهه‌ڵده‌بڕن و دلێرانه‌ قسه‌ ده‌كه‌ن‪.‬چونك ‌ه‬ ‫له‌وكاتانه‌دا بێده‌نگبوون و نه‌بونی هه‌ڵوێستی‬ ‫ڕۆشن هیچ ته‌فسیرێكی دیكه‌ هه‌ڵناگرێت جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه كڕكه‌وتن له‌سه‌ر دۆخی بێدادی‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ڕۆشنبیر نه‌توانێت له‌و كاتانه‌دا هه‌ڵوێستی‬ ‫ڕاشكاوانه‌ی هه‌بێت ك ‌ه كۆمه‌ڵگا چاوه‌ڕێی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌وا كۆمه‌ڵگا لەگەڵ ته‌نێكی بێگیاندا‬ ‫مامه‌ڵه‌ ده‌كات كه‌ ته‌نها بۆیاخێكی جوانكراوه‌‪،‬‬ ‫لەگەڵ په‌یكه‌رێكدا ك ‌ه جگ ‌ه له‌ جوانیه‌كی‬ ‫ڕووكه‌ش بایه‌خێكی تری نییه‌‪.‬‬ ‫خۆ ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌ خه‌سڵه‌ت ‌ه گرنگه‌كانی‬ ‫ڕۆشنبیر بریتی بێت له‌وه‌ی خاوه‌نی ڕۆحێكی‬ ‫ڕه‌خنه‌گرانه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وا له‌ ساته‌وه‌ختی هه‌ستیار و‬ ‫گرنگدا باشترین ڕه‌خه‌نه‌ هه‌ڵوێست نواندن و‬ ‫ده‌نگ به‌رزكردنه‌وه‌یه‌ له‌ ڕووی ده‌سه‌اڵتداراندا‪.‬‬ ‫باشترین به‌رپرسیارێتی ئه‌وه‌ی ‌ه له‌به‌ره‌ی‬ ‫خه‌ڵكه‌و ‌ه سه‌رگه‌رمی ڕێكخستنی زمان و‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪1‬ـ چه‌ند تێزێك له‌سه‌ر ڕۆشنبیر‪ ،‬وتار‪ ،‬ڕێبین‬ ‫هه‌ردی‬ ‫‪2‬ـ ڕۆشنبیرو گرفتی خودپێناسی‪ ،‬وتار ‪ ،‬ئاراس‬ ‫فه‌تاح‬ ‫‪3‬ـ ڕۆشنبیرو سیاسه‌ت‪ ،‬وتار‪ ،‬مه‌ریوان وریا‬ ‫قانع‪ ،‬ئاراس فه‌تاح‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ڕۆشنبیر وه‌ك تاوه‌نبار‬ ‫تۆمه‌تباركردنی ڕۆشنبیر به‌وه‌ی هه‌میش ‌ه‬ ‫ڕۆحێكی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬یان به‌رده‌وام‬ ‫له‌سه‌ر تێكدان كارده‌كات و هاڕمۆنیای‬ ‫كایه‌كان ناهێڵێت ڕاست نییه‌‪.‬ئه‌م نیگا سیاسیی ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندخوازه‌ی كه‌خۆی له‌سه‌ر دۆخی‬ ‫نه‌گۆڕ كڕكه‌وتو ‌ه و نایه‌وێت هیچ شتێك ل ‌ه‬ ‫دۆخه‌كه‌ بگۆڕێت تاكو نادادیه‌كانی به‌رده‌وام‬ ‫بێت‪ .‬به‌رده‌وام خه‌ریكی داتاشینی تۆمه‌ت و‬ ‫ته‌فسیری نادروسته‌ بۆ ڕۆشنبیر‪ ،‬له‌الیه‌ك‬ ‫وه‌ك تاوانبار سه‌یری ده‌كات و ده‌یناسێنێت‪،‬‬ ‫له‌الكه‌ی تریشه‌و ‌ه وه‌ك فریشته‌یه‌ك جه‌سته‌ی‬ ‫ڕۆشنبیر سه‌یر ده‌كات‪ ،‬فریشته‌بوون به‌و‬ ‫نیازه‌ نا كه‌ كاندیدێكی پاك و بێگه‌رده‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی له‌ هه‌موو داكه‌وته‌ و هه‌قیقه‌تێكی‬ ‫دوربخاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ته‌ماشاكردن ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫نه‌هێڵێت به‌هیچ ناوێكه‌و ‌ه قسه‌ بكات‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫فریشته‌كان وه‌ك جه‌سته‌یه‌كی بێگه‌ردی‬ ‫بێقسه‌و بێڕۆاڵ له‌ژیاندا سه‌یرده‌كات‪ ،‬ده‌یه‌وێت‬ ‫ڕێگه‌ له‌وه‌بگرێت كه‌ ڕۆشنبیران حه‌قی‬ ‫ئه‌وه‌یان هه‌بێت له‌ به‌رامبه‌ریدا بوه‌ستنه‌وه‌ و‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫تێرۆزه‌كردنی هه‌ڵوێسته‌كانی خه‌ڵك بێت‪.‬‬ ‫ڕۆشنبیر الی فۆكۆ نه‌ك ناتوانێت خۆی‬ ‫له‌ هه‌ڵوێست و ڕای ڕشكاو بپارێزێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ڕۆشنبیر له‌ دونیای پۆست مۆدێرنه‌دا‬ ‫له‌ناو كایه‌ جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگادا وه‌كو‬ ‫جه‌نگاوه‌رێكی لۆكاڵی خه‌باتده‌كات و لەگەڵ‬ ‫ده‌سه‌اڵتداران له‌ شه‌ڕدایه‌‪.‬الی لیۆتاردیش‬ ‫ڕۆشنبیر له‌ناو دۆخه‌كاندا به‌رده‌وام ل ‌ه‬ ‫ئه‌به‌ستمۆلۆژیدایه‌‪.‬ڕۆشنبیر‬ ‫دڵه‌ڕوكێیه‌كی‬ ‫ناتوانێت بێهه‌ڵوێست بژی و درێژ ‌ه ب ‌ه ژیانی‬ ‫ڕۆشنبیری خۆی بدات‪.‬‬

‫ڕه‌خنه‌ی لێبگرن‪ .‬یان وه‌ك زاهیدێكی مه‌عریفی‬ ‫ته‌ماشای ده‌كات‪ ،‬زاهیدێك كه‌ ل ‌ه ئه‌شكه‌وتی‬ ‫ته‌نهایی خۆیدا سه‌رگه‌رمی عیباده‌تی خۆیه‌تی‪،‬‬ ‫عیباده‌تی ته‌نهایی و تاكه‌كه‌سی خۆی‪،‬‬ ‫وه‌رگرتنه‌وه‌ی چانسی ئه‌وه‌ی ك ‌ه ڕۆشنبیر‬ ‫قسه‌بكات و كۆمه‌ڵگا له‌سه‌ر ئاوازه‌كانی خۆی‬ ‫كۆك بكات‪ ،‬هیچ نییه‌ له‌و ترسه‌ گه‌وره‌یه‌ی ك ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام ده‌سه‌اڵت و سیسته‌م ل ‌ه ڕۆشنبیران‬ ‫هه‌ی بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌نابێت قسه‌ی ڕۆشنبیر هیچ دڵێك‬ ‫سه‌غڵه‌ت بكات‪ ،‬ناكرێت بۆچونه‌كانی هیچ‬ ‫كایه‌یه‌ك بشڵه‌قێنێت‪ ،‬ئه‌م تێڕوانینه‌ نێگه‌تیڤ ‌ه بۆ‬ ‫ڕۆشنبیر بیدعه‌یه‌كی سیاسیی ‌ه و ئه‌و دایهێناوه‌‪،‬‬ ‫به‌و نیازه‌ی چانسی به‌شداری و كرده‌ی‬ ‫سیاسی لێوه‌ربگرێته‌وه‌ و بیكات ‌ه ڕۆحله‌به‌رێكی‬ ‫بێدنیا و ئاسمانی و زاهیدێك كه‌ ته‌نها ده‌توانێت‬ ‫ل ‌ه ئه‌شكه‌وتی مه‌عریفه‌دا خه‌ڵوه‌ت بكات‪.‬‬

‫‪121‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ژن‬

‫ه ته‌فسیری مه‌الی گه‌وره‌دا‬ ‫ل‌‬ ‫حه‌یده‌ر عه‌بدوڵاڵ‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪122‬‬

‫حه‌یده‌ر عه‌بدوڵاڵ‬ ‫لەدایکبووى ‪١٩٨٣‬‬ ‫بڕوانامه‌‪ :‬بەكالۆریۆس‬ ‫خاوەنى پێنج به‌رهه‌مى چاپکراوە‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫بڵێن بە قەومی كوردان‬ ‫دەستی من و دامێنیان‬ ‫عەیبە بە حەققی یەزدان‬ ‫ژن هێنان و تەاڵقدان‬ ‫ژن زینەتی دنیایە‪،‬‬ ‫ئەمانەتی خودایە‬ ‫حەبیبی موستەفایە‬

‫ژن لە تەفسیری مەالی گەورەدا‬ ‫ژن و میرات‬

‫ما َت َر َك ْالوا ِل َدان اَ​َ‬ ‫ؤال ْق َر ُب َ‬ ‫َ ِلل ِّن َسا‌ء َن ِص ٌ‬ ‫ون مِ َّ‬ ‫يب ِمّ َّ‬ ‫ما َق َّل‬ ‫ِ‬ ‫يبا َّم ْف ُر ً‬ ‫ثر َن ِص ً‬ ‫ِم ْنة أَ ْو َك َ‬ ‫وضا‬

‫مەالی گەورە لە تەفسیری ئەم ئایەتە دەڵێت‬ ‫ێ‬ ‫«بۆ مێیان چ گەورە چ گچكە‪ ،‬چ بە هۆش‪ ،‬چ ب ‌‬ ‫گۆش‪ ،‬بەشی هەیە لە ئەوەی دایك و باوك و‬ ‫خزمانی نزیك (تەرك)یان كردیە‪ ،‬مەڵێن ژن بۆ‬ ‫چییانە؟ (حەوائیج)ی (بەشەری) زۆرە‪ ،‬خۆتان‬ ‫ئەڵێن‪ :‬عومری درێژ شەرم لەكەس ناكا‪ ،‬پیرییە‪،‬‬ ‫كوێرییە‪ ،‬دەردەدارییە‪( ،‬عەوارز) زۆرە‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫لە میرات وەرگرتن (موستەقیل)ن‪».‬‬

‫َ‬ ‫ِ ُ هّ َ ُ‬ ‫ثل َحظ اَُ‬ ‫لذكر ِم ُ‬ ‫النثيينْ ِ »‪.‬‬ ‫ُيوصيك ُم الل يِف أ ْوال ِدك ْم ِل ِ‬ ‫«بۆ نێر بە قەدەر پشكی دوو مێ‪ ،‬مەسەلەن‬ ‫كوڕێك و دوو كچ‪ ،‬لە چوار دووی كوڕەكەیە‪،‬‬ ‫كچان یەكی یەك‪( ،‬شەریعەت)ی (ئیسالمەت)ی‬ ‫وەك فیترەت (تەڕجیح)ی الی نێری بەسەر مێدا‬ ‫دەدا‪ ،‬وە بە (موقابیل)ی ئەوانەی (مەیل)ی مێیەتی‬ ‫(زیاد) دەكەن‪ ،‬وە عەرەبیش لەالیەك (عار)یان بە‬ ‫مێیە‪ ،‬لەالیەك مەالئیكە ئەكەنە (بەناتوڵاڵ)‪ ،‬ئیجاب‬ ‫دەكا (جەنب)ی زكوڕەت (تەڕجیح) بدرێت لەسەر‬ ‫ێ‬ ‫(جەنب)ی مێییەنەیی (مەعە ئەنەهو) ژن لە گەل ‌‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫مەال محەممەدی كۆیی (‪)1943 _1876‬‬ ‫ناسراو بە مەالی گەورە‪ ،‬زانا و دانا و شاعیر‬ ‫و حەكیم و ڕاڤەكاری قورئان و چاكساز‬ ‫و ڕەخنەگری سەردەمی خۆی‪ .‬لە گاهێكدا‬ ‫دواكەوتوویی هەموو كاڵوڕۆژنەكانی داخستبوو‪،‬‬ ‫ئەو وەك هه‌یڤ دەرده‌كەوێت و تریفە ده‌دات‪،‬‬ ‫جەسوورانە دژی هەموو دابونەریتێكی گەنییو‬ ‫و پواو ده‌وەستێته‌وه‌‪ ،‬بوێرانە ڕەخنەی لە عەقڵی‬ ‫پاشكەوتوویی خەڵكی كورد گرتووە‪.‬‬ ‫زۆر لەوانەی سەروكاریان لەگەڵ وێژەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬شیعرەكانی مەالی گەورەیان لە بارەی ژن‬ ‫خوێندووەتەوە‪ ،‬دەزانن لەسەر دۆزی ژن چەندە‬ ‫كەسێكی داكۆكیكار بووە‪ .‬ئەمە بۆ شایەتی‬ ‫بەسە كە یەكەمین كەسبووە نەجیبەخانی كچی‬ ‫خۆی لە شاری كۆیە ناردووەتە قوتابخانە‪ ،‬بەم‬ ‫هەوڵوێستە ئاغا و شێخۆلكە و فەریكە مەال لە‬ ‫مەالی گەورە دڕك ڕادەچن و بە قسە زۆر‬ ‫ئازاری دەدەن‪ ،‬كەچی مەالی گەورە لە وەاڵمدا‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەم كارەی من هیچ لەگەڵ ئایەت و‬ ‫فەرموودەدا تێك ناگیرێت و بگرە پشتگیریشیان‬ ‫دەكات‪ ،‬ئێوە گەر دەتانەوێت خودا لێتان ڕازی‬ ‫بێت‪ ،‬پێویستە كچەكانتان فێری خوێندەواری‬ ‫بكەن‪ ،‬چونكە هەموو گرفتەكانی كۆمەڵگە لە‬ ‫نەزانی و جەهلەوە سەرچاوە دەگرن‪ ،‬بە نموونە‬ ‫لە دیوانە شیعرییەكەی دەفەرمووێت‪:‬‬

‫قەاڵتن لە بۆ مێردان‬ ‫ژنیش وەك موزەكەرە‬ ‫عەینی ئەویش بەشەرە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی باشتر بە تێڕوانینی جەنابی‬ ‫مەال محەممەدی كۆیی ئاشنابین‪ ،‬هاتووین‬ ‫تەفسیرەكەمان پشكنی و لە ژێر تیشكی‬ ‫ئایەتەكانی قورئان ئەوەندەی پێمان كرابێت و‬ ‫بۆمان لوا بێت‪ ،‬بیروبۆچوون و حیكمەت و قسە‬ ‫خۆشكڵەكانی جەنابی مامۆستای گەورەمان‬ ‫دەرهێناون‪.‬‬

‫‪123‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫جیهەت (حیصە) مەندە‪ ،‬كە پیاو لەو (جیهەت)‬ ‫ە‪ ،‬بێ‌ بەشە‪ .‬ماڵی پیاو بۆ كێیە؟ هەر بۆ ژنان‬ ‫نییە؟»‪.‬‬ ‫ژن و هەڵسەوكەوتی باش‬

‫اش ُر َّ‬ ‫« َ‬ ‫وهن‬ ‫وع ِ‬ ‫ةوا َش ْي ً‬ ‫أَن َت ْك َر ْ‬ ‫ئا‬

‫ُ‬ ‫كرهت ُم َّ‬ ‫وهن َف َع َسي‬ ‫وف َف ِإن‬ ‫ِبالمَْ ْع ُر ِ‬ ‫وجي َعل ّ‬ ‫ْ‬ ‫اللة ِفيه َخيرْ اً َكثريا»‪« .‬‬

‫گوزەران لەگەل ژنان بكەن بەخۆشی‪ ،‬لە دنیا‬ ‫لەوە خۆشتر نییە كە ژن و مێرد لەگەڵ یەك ڕێك‬ ‫و پێك بن‪ ،‬یەكتریان خۆش بوێی‪ ،‬یەكتریان ال بە‬ ‫حورمەت بێت‪ ،‬لەكەموكورتی یەك ببوورن‪ ،‬الم‬ ‫وایە‪( ،‬ئینسان) لە دەرەوە هەر غەمێكی هەبێ‪ ،‬كە‬ ‫هاتەوە لەناو چوار دیواری خۆی‪ ،‬لە گەڵ ماڵ و‬ ‫منداڵی بە (صوحبەت) و بە (ئولفەت) ڕایان بوارد‪،‬‬ ‫هیچ (كەدەڕ)ی لە دڵدا نامێنێ‌‪( .‬خوالصە)‪ ،‬خۆشی‬ ‫خۆشی عائیلەیە و ناخۆشی ناخۆشی عائیلەیە‪.‬‬ ‫ئەگەر (صوحبەت) و (موعاشەرە)ی ئەوانتان‬ ‫ال ناخۆش بوو‪ ،‬هەروا بە مەیلی دڵ بێ‌ مەیل‬ ‫ێ‬ ‫بوون‪ ،‬لەگەڵێان (تەحەكووم) لە خۆتان بكەن‪ ،‬پ ‌‬ ‫ێ‬ ‫لە (نەفس)ی خۆتان بنێن و دەری مەخەن‪ .‬گەل ‌‬ ‫شت وایە ئینسان پێی ناخۆشە‪( ،‬مەعە ئەننەهو)‬ ‫كە كردی خێری لێ‌ دەبینی‪ ،‬نزیكە ئەوە وابێ‌‪.‬‬ ‫ێ خێری‬ ‫گەلێكمان دیت لە ژنە نەویستەكەی گەل ‌‬ ‫زیاتر دیت لە ژنە خۆشەویستەكەی‪ ،‬یان ژنێكی‬ ‫ێ دیوە»‬ ‫ێ چاكەی ل ‌‬ ‫(كڕ)هاندووە‪ ،‬دوایی گەل ‌‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪124‬‬

‫ژن و مارەیی‬ ‫لە بەرگی دووەم الپەڕە (‪)93‬ی تەفسیرەكەی‬ ‫دا دەفەرمووێت « ئایا مارەیی گران بێ‌ باشە؟‬ ‫یا سووك؟ من الم وایە بە (ئەتوار) و (ئەحوال)‬ ‫دەگۆڕێت‪ ،‬وەك (سابیقەن عەرزم) كردن‪ ،‬گەلێك‬ ‫كەسم دیتوە لەبەر زۆری مارەیی نەبوایە‬ ‫ژنەكەی تەاڵق دەدا‪ ،‬هەر بۆیە ژنانی كورد‬

‫دەڵێن‪« :‬مارەیی كۆڵەگەی ناوماڵە» ئەگەر ئەم‬ ‫ترسە نەبێت مارەیی تا چاكتر بێت باشترە‪،‬‬ ‫بۆیە حەزرەتی ئیمامی عومەر پاش (تەقەڕور)‬ ‫ی ئیسالم (تەئەدوب)ی عەرەب بە ئادابی دین‬ ‫نەهی (موغاالت)ی (مەهر)ی فەرموو‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫دەڵێن پیرەژنێك (ئیعتیراز)ی لێ گرت‪ ،‬ئەویش‬ ‫(ئیعتیڕافی)ی بە (قصور)ی خۆی كرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەهی عومەر (موافیق)ی حاڵ و وەخت بووە» ‪.‬‬ ‫دۆست گرتن‬

‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ان»‪ .‬مەال گەورە لە تەفسیری‬ ‫«وال ُمت ِخذي أخ َد ٍ‬ ‫ئەم ئایەت دەفەرمووێت « كەی نێر و مێ دەبنە‬ ‫دۆستی ڕاستی بێ‌ مەیلی خیانەت‪ ،‬ئەحواڵی‬ ‫بەشەر لە سایەی غەریبان زۆر گۆڕاوە‪،‬‬ ‫دەبینی ژنێ قۆڵی لە قۆڵی دۆستێ‌ هەڵكێشاوە‪،‬‬ ‫ێ مەسڕوڕ‬ ‫مێردەكەشی بە دوایاندا دەڕوا‪ ،‬گەل ‌‬ ‫و مەمنوونە‪ ،‬شەرقیش گەلێ‌ كەیفیان بەم‬ ‫نەوعە دۆستە دێت‪ ،‬كەسێ‌ تەماشای جەڕائید‬ ‫و موجەالت بكات دەبینی لە رووی دۆستی چ‬ ‫(فەزائیح) دەفەرموێ‌‪ ،‬چۆن ئینسانی غەیور و بە‬ ‫نامووس حەز دەكات ژنی تەنها بۆ خۆی بێت‪،‬‬ ‫وەك كابرای خۆشناو بە ژنی خۆی دەگوت‪:‬‬ ‫فاتێ‌ خۆزیا خۆزیا بە تەنێم ئی خۆ بای!‬ ‫ژنیش حەز دەكات پیاو بەتەنێ‌ ئی خۆی بێ‪،‬‬ ‫هەردووال عەفیف بن‪ ،‬چاو لەدەر نەبن‪ ،‬ئەوسا‬ ‫بە سەالمەتی رائەبوێرن (مەقاسید)ی (ئیزدیواج)‬ ‫ێ دەگەیەنن‪.‬‬ ‫بەج ‌‬ ‫ژن و چاك و پیر‬ ‫مەالی گەورە لەبارەی هاتووچووی ژنان بۆ‬ ‫سەر گۆڕی چاك و پیران دەڵێت‪ :‬بە (عمووم)‬ ‫ی لە واڵتی ئێمە چەند و چاك و پیر هەن‪:‬‬ ‫مامۆستا كەرەم‪،‬‬ ‫(ئۆمەرمەندان‪ ،‬خاڵخااڵن‪،‬‬

‫ه مایه‌ی‬ ‫ه بووه‌ت ‌‬ ‫ئه‌م ‌‬ ‫قه‌ڵسبوونی هاوچه‌رخانی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫چاكی زایەری‪ ،‬مەال مرادی‪ ،‬چنارۆك‪ ،‬حاجی‬ ‫ڕەسوول)‪ .‬ژنان بۆ ئاوس بوون دەچنە سەریان‬ ‫زیارەتیان دەكەن‪ ،‬گیسك و جەرگوناو و درك و‬ ‫سەروپێیان بۆ دەكەنە خێر‪ .‬بۆ (حاجی ڕەسووڵ)‬ ‫ێ‬ ‫ێ دەرپ ‌‬ ‫شەرتە ژنەكە لە دوور دابەزێت‪ ،‬بەب ‌‬ ‫ێ و بڵێ‌‪:‬‬ ‫ڕوو لە (مەڕقەد) بكات و بە غار بچ ‌‬ ‫(حاجی ڕەسووڵ لە گوڕ هاتم‪ ،‬بۆ كوڕ هاتم)‪.‬‬ ‫بەعزێكیان دەبێ‌ ژنەكە حەوتجار بەوال و بەوالی‬ ‫قەبرەكە (صەفا)‪ ،‬بە لینگی رووت بازدا‪ ،‬هەی‬ ‫كاكی خۆم لە ناو قەبرەكە (صەفا) دەكەیت !‬ ‫ئینجا ئەگەر ئاوس بوو كوڕی بوو‪ ،‬دەڵێ‌‪ :‬ئەو‬ ‫زاتە پێی كەرەم كردیمە‪ ،‬ئەگەر زێدە موسڵمان‬ ‫بێ‌ دەڵێ‌‪« :‬خوا بە تكای ئەو زاتە موبارەكە پێی‬ ‫بەخشیوین»‬ ‫(ئیعتیقاد)ی (ئەنام) دەرهەق بە شێخ و‬ ‫ئەولیای مردی و زیندی زۆر بە قووەتە‪( ،‬عەلی‬ ‫ێ‬ ‫ئەفەندی) هەولێری لە (سراج السالكین) دەڵ ‌‬ ‫«شێخ حیسامەدین رۆژێ‌ بە دەروێش حەسەنی‬ ‫وت‪ :‬ژنەكەت ئاوسە‪ ،‬حەملەكەی كچە‪ ،‬ئەوە‬ ‫زەكەرێكمان پێوە چەسپاند‪ ،‬واتا‪ :‬كردمانە كوڕ»‪.‬‬ ‫(سبحان اللە!) ئەوە (فەوقە شیرك)ە! خوا بەكچی‬ ‫(خەلق) كردبوو شێخ كردی بە كوڕ!‬

‫مەكری ژنان‬ ‫لە باسی چیرۆكی خۆشەویستی نێوان یوسف‬ ‫و زولەیخا‪ ،‬حیكایەتێك دەگێرێتەوە‪ ».‬زاتی ئەدیب‬ ‫و لەبیب خەریك دەبێ‌ شار بەشار‪ ،‬دێ بە دێ‬ ‫دەگەڕێ‌‪ ،‬مەكری ژنان دەنووسێتەوە‪ ،‬رۆژێ‌ لە‬ ‫رۆژان ئێوارە‪ ،‬رۆژ لە زەردانە‪ ،‬رێی دەكەوێتە ماڵی‬ ‫كوێخوای‪ ،‬خاوەنی ماڵ لەوێ‌ نابێت‪ ،‬ژنەكە زۆر‬ ‫چاك بەخێری دەهێنی‪ ،‬خواردنی باشی بۆ دروست‬ ‫دەكات‪ ،‬دوای عیشا میرزا كتێبی جەلبەندی دێنێتە‬ ‫دەر‪ ،‬تەماشای دەكات‪ ،‬خانم دەڵێ‪ :‬قوربان ئەمە‬ ‫چییە؟ دەڵێ‌‪ :‬ئەمە كتێبی مەكری ژنانە‪ ،‬عومرێكە‬ ‫خەریكم گەلێك مەكریانم كۆ كردیتەوە‪ ،‬خانم دەڵێ‌‪:‬‬ ‫كاكە لەوە گەڕێ‌‪ ،‬زل لە كادینی هەڵدەبژێردرێ‌؟‬ ‫قەترە لە (بەحر) ناژمێردرێ‌! كابرا دەڵێ‌‪ :‬تازە تا‬ ‫(نیهایەت)ی عومرم دەستی لێ‌ هەڵناگرم‪ ،‬ژنەكە‬ ‫(سكووت) دەكات‪ ،‬دوای چەند دەقیقەیەك خانم‬ ‫دەست دەكات بە (غەنج) و (دەالل) و قسەی‬ ‫بەناز و نوز و ناسك بۆ (كاتب)‪ ،‬نەزەری‬ ‫(جەلب) دەكا‪ ،‬دڵی دەڕفێنێ‌‪ ،‬ئەویش (بیلموقابل)‬ ‫(ئەشعار)ی (غەڕام)ی دەخوێنێتەوە‪ ،‬نیهایەت‬ ‫ئیش لە (كینایەت)دەردەچێ‌ و دەكەوێتە (باب)ی‬ ‫(صەڕاحەت)‪ ،‬خانم ئەفەندی دەهێنێتە سەما‪ ،‬لەو‬ ‫وەختە تەق تەق لە دەرگا دەدرێت‪ ،‬ئەمان ئەوە‬ ‫كێییە؟ (الشەك)ە مێردی ئەو ئافرەتەیە‪ .‬ئەفەندی‬ ‫مشەوەش دەبێ‌‪ ،‬چی بكەم؟ صندووقێك لەوێ‌‬ ‫دەبێت دەیخاتە نێو صندووقەكە‪ ،‬دەرگەی قفڵ‬ ‫دەدا‪ ،‬دەچێ‌ دەرگە لە مێردێ‌ دەكاتەوە‪ ،‬دەس‬ ‫لە مالنی دەبێ‌‪ ،‬ئەمان بۆ وا درەنگ هاتییەوە؟‬ ‫ئاە گەر ئێستا نەهاتبایەوە‪( ،‬عوشرەت)ی خۆشم‬ ‫دەكرد‪ ،‬بە كەیف ئەمشەو ڕامدەبوارد‪ !،‬مێردەكە‬ ‫وتی‪ :‬لەگەڵ كێ؟ وتی ‪ :‬لەگەڵ مێوانێكی (ئەدیب) و‬ ‫(مەحبووب) و (لەبیب) شیرین و ناسك و نازدار‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫مەالی گەورە توانیویەتی‬ ‫لەژێر رۆشنایی ئایەتەكانی‬ ‫قورئانی پیرۆز بۆچوونی‬ ‫خۆی سەبارەت بە ژن بە‬ ‫شێوەیەكی جیاواز دەرببڕێت‪،‬‬

‫‪125‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪126‬‬

‫خەریكی دەست لە مالن بووین‪ ،‬تۆ لە دەرگات‬ ‫دا‪ ،‬ئەمان كو وا دەبێ؟ كابرا ئاگری غەزەبی هاتە‬ ‫جۆش‪ ،‬چی لێهات ئەو میوانە خائینە‪ ،‬بێ‌ ئەمەكە‪،‬‬ ‫بۆ كوێ‌ چوو؟ وتی‪ :‬ئەوە لە نێو صندووق دایە‪،‬‬ ‫صندووقەكەم لەسەر كلیل دایە‪ ،‬كوا كلیل؟ ئەوەتە‪،‬‬ ‫ئا بدە! ها وەربگرە‪ .‬كابرای ئەفەندی نێو صندووق‬ ‫دەلەرزێ‌ و دڵەكوتە دەگرێت‪ ،‬لە ترسان خەریكە‬ ‫بەخۆیدا بمێزێت‪ .‬پیاوەكە كلیل وەردەگرێ‌ و‬ ‫ژنەكە لە هەراو چەپڵە دەدا و دەڵێ‪ :‬دۆڕاندت‪،‬‬ ‫دۆڕاندت‪ ،‬خەی خەی دۆڕاندت‪ ،‬نەتگوت لە بیرمە!‬ ‫پیاوەكە سست بوو‪ ،‬كلیلی بە عارد دادا و وتی‪:‬‬ ‫دەك بەاڵت لەخۆت و مەكرت دا! تومەز لەگرۆیان‬ ‫كردبوو‪( ،‬ئەننەهو)و بەو درۆیە بە نەوعێ‌ ڕقی‬ ‫مێردی هێنایە جۆش ‪ ،‬هۆش و گۆشی نەما‪،‬‬ ‫لەخۆی بێئاگا و خەبەر بوو‪ ،‬كلیلی وەرگرت نەی‬ ‫وت لە بیرمە‪ ،‬ژنەكە بە قاقا پێكەنی و ئەفەندی ناو‬ ‫صندووق كەوتە بەحری (حیرەت)‪ ،‬ئەمە چ (حیلە)‬ ‫ێ بوو؟ ئەمە چ مەكرێ‌ بوو؟ مێردەكە جلی گۆڕی‬ ‫و چوو بۆالی (قەدەمخانە)‪ .‬خانم میرزای هێنایە‬ ‫دەر‪ ،‬وتی‪ :‬ئەی سەییدی سەروەر‪ ،‬ئەو مەكرەش‬ ‫بنووسە لەناو دەفتەر‪ .‬وتی‪ :‬تۆبە حاشا‪ ،‬قەڵەم و‬ ‫ئەدەوات دەشكێنم‪ ،‬كتێبەكەش دەسووتێنم!»‬ ‫ژن و حەیا و حورمەت‬ ‫جەنای مەالی گەورە لە بەرگی (‪)8‬ی‬ ‫تەفیسیری سوڕەتی (أحزاب) لەبارەی ژنانەوە‬ ‫دەڵێت «ئەو نیسبەتەی لە بەینی ژن و مێرد‬ ‫ێ پەردە و (حیجاب)ە لەبەینی كچ‬ ‫دایە‪ ،‬ئەو ب ‌‬ ‫و باب دا نییە‪ ،‬كچ هەرچەند لە (غایەت)ی‬ ‫فەزاڵ و زەكا و شەڕافەت دابێ‌‪ ،‬بۆ بابی نابێتە‬ ‫(مەحەلی ئەسرار)‪ ،‬ژن شووشەی نامووسە‪،‬‬ ‫پاوانی ئینسانی بە غیرەت و مەردە‪ ،‬ئیحتیڕام‬ ‫و (حیفز)ی نامووس و عەرزی ئینسانی لەسەر‬

‫ژن لە (ئەتم) و (ئەهەم)ی واجباتە‪ ،‬وەكەزا سیڕ‬ ‫پۆشینی زۆر (موهیمە)» ‪.‬‬ ‫ئیسالم و ژن و مێرد‬ ‫لەبارەی شەریعەت و ژن و مێرد دەڵێت‬ ‫وایە‪ ،‬ئەوەی شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫« الم‬ ‫دەیەوێت (ئیجرا) كرابایە‪ ،‬ژنی بێ مێرد‪ ،‬مێردی‬ ‫بێ‌ ژن نەدەمایەوە‪ ،‬دەیوسی و قاحپەیی و‬ ‫(مەنكووب)ی نەدەما‪ ،‬ژن بەو (نەوع)ە لە (حەدد)‬ ‫دەرنەدەچوون‪ ،‬ڕەسووڵ (د‪.‬خ) بێوەژنە گەورە‬ ‫گەورەكانی دهەێنان‪ ،‬دەیتوانی ك ‌ه كچی ناسك و‬ ‫نازدارە هینابای‪ .‬جوو و ئەورووپایی (تەعن) لە‬ ‫زۆر ژنی پێغەمبەر دەدەن‪ ،‬بەین بەین ئەو قسانە‬ ‫نوێ‌ دەكەنەوە‪ ،‬ئێمە لەبەر دین نەبێ‌ دەتوانین‬ ‫(تەعن)ی وایان لێ‌ بدەین جەرگیان ببڕین‪،‬‬ ‫(الكین) ڕسوولوڵاڵ خۆی (مانیعە)»‪.‬‬ ‫ژن و دوو فاقەیی‬ ‫مەالی گەورە لەبەرگی (‪)10‬یەمی تەفسیرەكە‬ ‫بەم شێوەیە حیكایەتێكی ژیانی خۆی دەگەڕێتەوە‬ ‫« منداڵ بووم‪ ،‬لە عومەری هەشت نۆ ساڵی ‪،‬‬ ‫زستانەكی كچی شێخ )نەبی قوتبی ماویلی)‪ ،‬لە‬ ‫ماڵی ئێمە بوو‪ ،‬ئەو زستانە نەیان هێشت بچمەوە‬ ‫ناو ماڵ‪ ،‬كچی شێخی دەیفەرموو‪ :‬نەزەری‬ ‫حەڕامە‪ ،‬بەعزە شیوی نەدەخوارد‪ ،‬ئەی وت‪ :‬شكم‬ ‫لە حەاڵڵی ماڵی ئێوە نییە‪( ،‬الكین) دەترسم (بەقال)‬ ‫ەكەی روونی لێ‌ دەكڕن بە زەریفی تەرازووەكەی‬ ‫خاوێن نەكاتەو‪ ،‬رۆنەكە كەم و زێدەیی تیا بێت و‬ ‫حەڕام بێ‪ .‬خوالسە بەو نەوعە (تەكەلوفات)ی زۆر‬ ‫بوو‪ ،‬زۆر (عەزاب)ی عائیلەی دا‪ ،‬لە (ئەواخیر)ی‬ ‫زستان‪ ،‬تەشریفی بەدوای قەتارچییەكی خۆیان‬ ‫كەوت‪ ،‬بە جارێ‌ تەرازووی تێكدا!‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫تەفسیری كوردی لە كەالمی خوداوەندی‪ ،‬مەالی‬ ‫گەورەی كۆیی‪ ،‬بەرگی (‪)10-9-8-7-6-5-4-3-2-1‬‬ ‫ساڵی ‪2009‬ز‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ئەنجام‪:‬‬ ‫لە ئەنجامدا دەكرێت‌ ئەم خااڵنەی خوارەوە بخەینە‬ ‫ڕوو‪:‬‬ ‫‪ -1‬مەالی گەورە توانیویەتی لەژێر رۆشنایی‬ ‫ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز بۆچوونی خۆی سەبارەت‬ ‫بە ژن بە شێوەیەكی جیاواز دەرببڕێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه بووه‌ت ‌ه‬ ‫مایه‌ی قه‌ڵسبوونی هاوچه‌رخانی‪.‬‬ ‫‪ -2‬ژنان هان دەدات واز لە خوڕافە بهێنن و خۆیان‬ ‫دووربگرن لە كاری ناشیاو و هیچ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ژن و مێرد دنە دەدات لەگەڵ یەك باش و تەبابن‪،‬‬ ‫گەر وانەبوون هیچ شتێك سوودی نابێت‪ ،‬ژیان هه‌ر‬ ‫له‌ژێر ساباتی هاوژینیی به‌هره‌ ده‌دات‪.‬‬ ‫‪ -4‬وەك ئاشكرایە مەالی گەورە بۆ تەفسیری قورئان‬ ‫بەسەرهاتی خۆی و خەڵك و نوكتە و ڕووداوەكانی ژیان‬ ‫دەهێنێتەوە‪ ،‬هەروەك لەم چەند پەڕەگرافەی سەرەوە‬ ‫لەبارەی ژنان ئەمە بە جوانی دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫‪ -5‬بە شێوەیەكی كراوە باسی ژن دەكات‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫موفەسیرەكانی دیكەی قورئان بە شەرمەوە لەم باسانە‬ ‫دەدوێن‪.‬‬ ‫ئەم تەفسیرەی مەالی گەورە نەك تەنیا لەبارەی ژن‪،‬‬ ‫ێ لە هەموو بوارەكانی دیكەش سوودی لێ‬ ‫بەڵكوو دەش ‌‬ ‫وەربگیرێت‪.‬‬

‫‪127‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫چاكسازیی‬ ‫پێویستییه‌كی به‌رده‌وام‬ ‫بۆ تاك و كۆمه‌ڵ‬ ‫د‪ .‬ئه‌حمه‌د وه‌رتی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪128‬‬

‫لە دایكبووی ‪ 1966‬وەرتێ‬ ‫دكتۆار لە یاسا و رامیاری‬ ‫ئەندامی خولی پێشووی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان‬ ‫چەند بەرهەمی‬ ‫چاپكراوی هەیە‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫له‌راستیدا چاكسازیی گرنگی و بایه‌خی زۆری‬ ‫هه‌ی ‌ه بۆ هه‌موومان‪ ،‬بۆ تاك و كۆمه‌ڵ‪ ،‬چاكسازیی‬ ‫ب ‌ه چه‌مك ‌ه گشتییه‌كه‌ی ك ‌ه پێچه‌وانه‌ی خراپه‌كاریی‬ ‫یان گه‌نده‌ڵیی ‌ه ب ‌ه هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێت‬ ‫بێژین مانای چاكردن ده‌گه‌یه‌نێت ب ‌ه راستكردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵه‌كان‪ ،‬یاخود ئه‌و كاره‌ی دۆخ و ره‌وشه‌كان‬ ‫چاك ده‌كات‪ ،‬كه‌وابوو مرۆڤ نابێت شه‌رم بكات‬ ‫له‌چاكسازیی‌و گۆڕینی واقیعی خۆی ك ‌ه پێویستی‬ ‫ب ‌ه گۆڕان و به‌خۆداچوونه‌و ‌ه و موڕاجه‌ع ‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫به‌پێی مه‌نتیقی قورئانیش هه‌موو گۆڕانێك له‬ ‫‌خوده‌‌وه ‌ده‌ستپێده‌كات‪ ،‬وات ‌ه تا مرۆڤه‌كان گۆڕان‬ ‫له‌خۆیاندا به‌دی نه‌یه‌نن‪ ،‬گۆڕان ل ‌ه واقیعیاندا‬ ‫به‌دینایه‌ت‪.‬‬ ‫هه‌موو مرۆڤه‌كان بۆ راییكردنی كاروباره‌كانیان‬ ‫و تێپه‌ڕاندنی كێش ‌ه و گرقت و له‌مپه‌ره‌كان‬ ‫و زاڵبوون به ‌سه‌ر قه‌یران و كاره‌سات و‬ ‫رووداوه‌كاندا‪ ،‬به‌رده‌وا‌م پێویستیان ب ‌ه گۆڕانكاریی‬ ‫و چاكسازیی هه‌یه‌‪ ،‬چ له ‌سه‌ر ئاستی تاك‪ ،‬یان‬ ‫كاروچاالكی به كۆمه‌ڵ و دامه‌زراوه‌یی گه‌ره‌ك ‌ه‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ به ‌به‌رنام ‌ه و پالن و ئه‌زموونی‬ ‫رابردوویاندا بكه‌نه له‌پێناو به‌رده‌وامی و مانه‌وه‌و‬ ‫په‌ره‌سه‌ندن و به‌ره‌وپێشچوون‪ .‬هه‌موو قوتابخان ‌ه‬ ‫فیكرییه‌كان بانگه‌شه‌ی چاكسازیی ده‌كه‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫گروپ و ده‌سه‌اڵت ‌ه دیكتاتۆر و سه‌ركوتكاره‌كانیش‬ ‫ئیددیعا ده‌كه‌ن به ‌ته‌نگ ئیساڵح و چاكسازیی و‬ ‫گۆڕانكارییه‌وه‌ن و ده‌یانهه‌وێت گه‌له‌كانیان به‌ره‌و‬ ‫كه‌ناری ئه‌مان و به‌خته‌وه‌ری به‌رن‪ ،‬نه‌خاسم ‌ه‬ ‫له‌م سه‌رده‌مه‌دا مه‌قوالته‌كانی وه‌ك چاكسازیی‬ ‫و گۆڕانكاریی و شۆڕش و خ ‌ه بات ‪ ...‬هند‪ ،‬له‬ ‫‌زۆربه‌ی گوتاره‌ سیاسییه‌كاندا گوێبیست ده‌بین‬ ‫و هه‌ر مه‌د‌ره‌سه‌یه‌كیش ل ‌ه روانگه‌ی خۆی و به‬ ‫‌ئاراسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌اڵت و جیهانبینی‬ ‫خۆی ته‌وزیفیان ده‌كات‪ .‬ل ‌ه راستیدا هه‌ر ‌یه‌ك له‌و‬

‫مه‌قوالتان ‌ه هه‌ڵگری مانا و مه‌دلولی تایبه‌تی خۆی و‬ ‫مه‌نتیقی نێوخۆیی خۆ‌یانن ل ‌ه شێوازی مامه‌ڵه‌كردن‬ ‫له‌گه‌ڵ واقیعی بابه‌تیدا به‌ گشتی‪ ،‬چونك ‌ه ئیساڵح‬ ‫خاوه‌ن مه‌نتیقی خۆیه‌تی له ‌مانای راستكردنه‌و ‌ه‬ ‫و پاكژكردنه‌و ‌ه و گۆڕینی پل ‌ه به‌ پله‌یی‪ ،‬هه‌روه‌ك‬ ‫له‌ زۆربه‌ی فه‌رهه‌نگه‌كاندا پێناسه‌ كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫شۆڕش مانای رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ و تێكهه‌ڵچوون‬ ‫و گۆڕانی گشتیی و ریشه‌یی ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫زاراوه‌ی رۆشنگه‌ری (نهچه‌)ش به‌واتای نوێگه‌ری‬ ‫و هاوته‌ریببوون له‌گه‌ڵ زه‌مه‌ن و گۆڕینی له‬ ‫سه‌رخۆ و هێمنانه ‌دێت‪ ،‬له‌م سه‌رده‌مه‌دا مه‌قوله‌ی‬ ‫چاكسازیی (ئیساڵح) له ‌هه‌موویان زیاتر به‌ر‌باڵو ‌ه‬ ‫له رووی به‌كارهێنانه‌وه‌‪ .‬روانینی هه‌ریه‌ك له‬ ‫‌قوتابخان ‌ه فیكرییه‌كان له ‌رووی تیۆرییه‌وه‌ جیای ‌ه‬ ‫له‌مه‌ڕ چاكسازیی و پێناسه‌كه‌ی و چۆنیه‌تی‬ ‫مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵدا كردنی‪ :‬فیكری لیبڕاڵی خۆرئاوایی‬ ‫وا سه‌یری چاكسازیی و گۆڕانكاریی ده‌كات كه‬ ‫‌بیریار ‌ه خۆرئاواییه‌كانی وه‌ك (فڕانسیس فۆكۆیاما)‬ ‫بۆیچون‪ ،‬وات ‌ه له‌و گۆشه‌نیگایه‌وه‌كه‌ كۆتایی مێژوو‬ ‫له ‌به‌رژه‌وه‌ندی ژیاری خۆرئاوادا ده‌بێت‪ .‬فیكری‬ ‫ماركسیش له ‌تێگه‌یشتنی بۆ پرۆسه‌ی گۆڕانكاریی‬ ‫پشتی به ‌پره‌نسیپی ملمالنێی چینه‌كان به‌ستووه‌ و‬ ‫پێیوای ‌ه خه‌باتی چینایه‌تی بناغه‌ی په‌ره‌سه‌ندن و‬ ‫هێزی بزووێنه‌ریه‌تیی‪ ،‬به‌اڵم ئیسالم به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رفراوانتر و روانینێكی گشتگیرتره‌وه‌ ده‌ڕوانێت ‌ه‬ ‫پرۆسه‌ی چاكسازیی‪ ،‬وه‌ك چاره‌سه‌رێكی‬ ‫هه‌میشه‌یی بۆ كێشه ‌و گرفته‌كانی مرۆڤایه‌تی‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه چاكسازیی مه‌به‌ستی بنه‌ڕه‌تیی ئیسالم ‌ه و‬ ‫هه‌ردوو الیه‌نی رۆحی و الیه‌نی ماددی پێكه‌و ‌ه‬ ‫له‌خۆده‌گرێت‪ ،‬له‌هه‌مانكاتدا دانیش ده‌نێت ب ‌ه‬ ‫بوونی په‌ره‌سه‌ندن و گۆڕانكاریی هه‌میشه‌یی‬ ‫و به‌رده‌وام له ‌ژیانی مرۆڤایه‌تیدا‪ .‬نامانه‌وێت‬ ‫‌روانگه‌ی قوتابخانه‌كان ده‌رباره‌ی ‌چاكسازیی و‬

‫‪129‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪130‬‬

‫گۆڕانكاریی به درێژی باسبكه‌ین‌‪ ،‬به‌اڵم مه‌به‌ستم ‌ه ئاماژه‌یه‌ك به‌و‬ ‫خاڵه‌ گرنگ ‌ه بده‌م ك ‌ه مه‌به‌ستی شه‌ریعه‌ت بریتیی ‌ه له ‌به‌دیهێنانی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی به‌نده‌كان‪ ،‬واته‌ به‌رژه‌وه‌ندی و قازانجی خه‌ڵكی ب ‌ه‬ ‫گشتیی‪ ،‬بۆی ‌ه (ئیبن قه‌ییم) پێناسه‌ی سیاسه‌تی ئیسالمیی به‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ده‌كات‪( :‬ااڵعمال التی یكون الناس معها أقر‌ب إلی الصالح وأبعد عن‬ ‫الفساد)‪ ،‬واته‌‪ :‬بریتیی ‌ه له‌و كارانه‌ی خه‌ڵك له‌ گه‌ڵیاندا ل ‌ه چاك ‌ه و‬ ‫چاكسازیی نزیكتر‪ ،‬له‌خراپه ‌و گه‌نده‌ڵی دوورتر ده‌بن‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی سیاسه‌تی میكاڤیللی كه ‌سیاسه‌ت به ‌هونه‌ری مومكین‬ ‫له‌ واقیع ناوزه‌د ده‌كات به‌ چاوپۆشین له‌و ‌ه ئاخۆ ل ‌ه رووه‌ ئایینی‬ ‫و ئه‌خالقییه‌‌كه‌وه‌ دروست و ره‌وایه‌ یان نا‪ .‬بێگومان گرنگی و‬ ‫به‌های چاكسازیی ل ‌ه به‌رزكردنه‌وه‌ی دروشمه‌كه‌دا نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه‬ ‫روانین و میكانیزمه‌كانی جێبه‌جێكردنیدایه‌‪ ،‬به ‌تایه‌ت ل ‌ه به‌دیهێنانی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و زۆرینه‪ ‌،‬نه‌ك به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی و كه‌مینه‬ ‫و ‌كاتی‪ ،‬یان بۆ به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌اڵت و گروپ و بنه‌ماڵه‌یه‌كی‬ ‫دیاریكراو‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و كاته‌ دروشمه‌كه‌ ئامانجی خۆی ناپێكێ و‬ ‫ته‌نیا بانگه‌شه‌ك ‌ه به‌ رووتی ده‌مێنێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر دروشمی چاكسازیی‬ ‫خۆی له‌خۆیدا دروشمێكی جوان و قبوڵكراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئاكامه‌كه‌ی‬ ‫گرنگ ‌ه بیخه‌ین ‌ه به‌رچاو له ‌سه‌ر زه‌مینی واقیع دا‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه ده‌بینین‬ ‫چاكه‌خوازان و خراپه‌كاران وه‌ك یه‌ك بانگه‌شه‌ بۆ چاكسازیی ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫وه‌لێ ده‌شێت ئاكامه‌كه‌ی تێكدان و وێرانكردن و قه‌سابخان ‌ه بێت‬ ‫وه‌ك له واقیعی‌ئێستای چه‌ندین واڵت و ناوچه‌ی جیهاندا ده‌بینرێت‪،‬‬ ‫بۆیه‌ خاڵی جیاكردنه‌وه‌یان له‌یه‌كتری ل ‌ه كرداردا به‌دی ده‌كرێت كه‬ ‫‌سه‌رچاوه‌ی له‌و فه‌لسه‌فه ‌و رێوشوێنانه‌دای ‌ه كه‌ بۆ جێبه‌جێكردنی‬ ‫پرۆسه‌ی چاكسازیی ته‌به‌ننا ده‌كرێن و ده‌گیرێنه‌ به‌ر‪ ..‬هه‌میش ‌ه‬ ‫چاكسازیی پێویستی به‌وه‌ هه‌ی ‌ه هزرێكی پته‌و و جێگیر ل ‌ه پشتیه‌و ‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬چاكسازیی كۆمه‌ڵێك مه‌رجی هه‌ی ‌ه تا نه‌یه‌نه‌ دی‪ ،‬ناتوانرێت نه‬ ‫‌پرۆسه‌ك ‌ه ب ‌ه چاكسازیی ناوبنرێت و نه‌له‌واقیعیشدا هیچ ئاكامێكی‬ ‫ئیجابی لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌ش نیاز و مه‌به‌ستی چاكسازیی و‬ ‫ره‌چاوكردنی زه‌روور‌ات (گرنگتر ئینجا گرنگ)‪ ،‬له‌هه‌مووشی گرنگتر‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه كه ‌پێویسته‌ ئه‌و كه‌سه‌ی بانگه‌شه‌ی چاكسازیی ده‌كات و‬ ‫ده‌یه‌وێت گۆڕانكاریی بكات‪ ،‬خۆی له‌ ئاستی ئه‌و بانگه‌شه ‌گه‌وره‌ی ‌ه‬ ‫و له‌ئاستی ته‌حه‌ددیاته‌كاندا بێت و له‌سه‌رووی گومانه‌كانه‌وه‌ بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر نا حاڵی وه‌ك حاڵی ئه‌و كه‌س ‌ه ده‌بێت كه‌شاعیر له‌باره‌یه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬وغیر تقی یأمر الناس بالتقی گبیب یداوی الناس وهو علیل!‬

‫خالخاالن‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪131‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ئیسالم‌و دەوڵەتداریی‬

‫نووسینی عەلی باپیر‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪132‬‬

‫ئەم كتێبە چوار بەرگە و نوسینگەی تەفسیر ساڵی ‪ 2014‬بەرگى یەکەمى‬ ‫باڵوكردوەتەوە‪ .‬نووسەر لە بەرگی یەكەمدا توێژینەوەیەكی وردی لە بارەی ئیسال ‌م‬ ‫و دەوڵەتدارییەوە كردوە و بە چوار بەش ئەو بابەتەی شەنوكەو كردووە‪.‬‬ ‫بەرگی دووەمیشی كە هەمان نووسینگە لە ساڵی ‪ 2015‬باڵویكردوەتەوە تایبەتە بە‬ ‫بنەماكانی سیستەمی حوكمڕانی لە ئیسالمدا كە (دە) بنەمای سەرەكیی لەخۆگرتوە‪.‬‬ ‫ێ دەسەاڵتەكە (یاسادانان‪ ،‬جێبەجێكردن‪ ،‬دادوەریی)‬ ‫بەرگی سێهەم‪ :‬باسی هەرس ‌‬ ‫لەخۆگرتووە‪.‬‬ ‫بەرگی چوارەمیش‪ :‬تەرخانكراوە بۆ ناموسڵمان لە كۆمەڵگەی ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫بەرگی سێهەم‌و چوارەمی لەژێر چاپدان‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە بەهەر چواربەرگەكەیەوە كەلێنێكی گەورە لە ناو كتێبخانەی كوردیدا‬ ‫پڕ دەكەنەوەو ئەوە یەكەمجارە بەو تێری‌و تەسەلییە لەسەر ئیسالم و دەوڵەتداریی‬ ‫بنووسرێت‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫توراس و فیكری سیاسی ئیسالمی‬

‫نووسینی‪ :‬عومەر ئیسماعیل ڕەحیم‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ئەم كتێبە ‪ 477‬الپەڕەیە و ساڵی ‪ 2015‬چاپ و باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫كتێبی توراس و فیكری سیاسی ئیسالمی‪ ،‬ناوەكەی ئاماژەیە بۆ ناوەڕۆكەكەی‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە لە سێ بەش پێكهاتووە‪.‬‬ ‫بەشی یەكەم‪ :‬ناساندنی توراس و فیكری سیاسی ئیسالمی‪ .‬كە لە سێ باس پێكهاتووە‪.‬‬ ‫بەشی دووەم‪ :‬شیكردنەوە‪ .‬كە شیكردنەوەی هەندێ چەمك و تیۆری توراسی‬ ‫سیاسیی ئیسالمە‪ .‬ئەم بەشە پانتاییەكی گەورەی كتێبەكەی لەخۆ گرتووە و نووسەر‬ ‫شیكردنەوەیەكی قووڵی بۆ ڕای نووسەرانی دێرینی ئیسالم كردووە و هەروەها بۆ‬ ‫دەوڵەمەندكردنی باسەكەی تاوتوێی ڕای هەندێ نووسەری دەرەوەی ئیسالمیشی‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم‪ :‬توراسی سیاسیی ئیسالم‪ .‬پێگە و بایەخ‪.‬‬ ‫ئەم بەشە خوێندەوەیەكی ورد و چڕ و پڕە بۆ ئەو بوارە و‬ ‫نووسەر شەنوكەوێكی باشی تێدا كردووە‪.‬‬

‫‪133‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫دادوەرییەكی‬ ‫مەحوی شاعیر‬ ‫ئەوەی تا ئێستا مەحوی شاعیری پێ ناسراوە‪ ،‬عیشق‬ ‫و خۆشەویستی و جیهانە پان و بەرینە عیرفانییەكەیەتی‪،‬‬ ‫كە هەموو روویەكی دیكەی شیعرەكانی داپۆشیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواجار ئەویش كوڕی كۆمەڵگەكەی خۆیەتی و هەردەبێت‬ ‫سەرەتاتكێیەكی لەناو كوچە و كۆاڵنەكانی دیكەی ژیاندا‬ ‫كردبێت‪ .‬ئەم چوارینەیە فەتوا دادوەرییەكی دركە (كنایە)ییە‬ ‫دژ بە ستەم و دەسەاڵتی ستەمكارانە‪:‬‬ ‫رەشێ‪ ،‬كوشتنی‪ ،‬یەك رووڕەشی بەدەستەوە بوو‬ ‫بەدزیەوە وتی‪ :‬فتوادە‪ ،‬روخسەتم فەرموو‬ ‫وتم‪ :‬كە دەردەكەوێ زوو كە ئەم غەزاكەرە تۆی‬ ‫بەدەستی سەوز و سپی بوونەوەی جەمال و روو‬ ‫دەڵێت‪ :‬كابرایەك كە بە هۆی هەژاری و ستەمدیدەییەوە‬ ‫روخساری رەشببوەوە‪ ،‬بە دزیەوە داوای فەتوایەكی شەرعی‬ ‫لێكردم‪ ،‬بۆ كوشتنی ستەمكارێكی رووڕەش‪ ،‬منیش روخستەم‬ ‫بەم شێوەیە دا وتم‪ :‬شتی وا نەكەیت چونكە بەو كوشتنە‬ ‫یەكسەر دەستت سەوز دەبێت و رەنگ و روخسارت سپی‬ ‫دەبن و راستەوخۆ دەدۆزرێیتەوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪134‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ن‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫سەنتەری زەهاوی بۆ لێكۆڵینەوەی فیكریی‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫سه‌نته‌رێكی كوردستانی ناحكومی ناسیاسییه‌‪ ،‬گرنگیی ده‌دات ب ‌ه توێژینه‌وه‌ و‬ ‫تاوتوێكردنی پرس ‌ه هزریی ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كان بۆ دووبار ‌ه هێنانه‌گۆی ده‌ق و تێكست ‌ه‬ ‫پیرۆزه‌كان و چۆنیه‌تی دابه‌زاندنی چه‌مك ‌ه مه‌عریفی و به‌بایه‌خه‌كانی ئیسالم ل ‌ه بوار ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانی سه‌رده‌مدا‪ ،‬ل ‌ه سۆنگه‌ی ئه‌وه‌وه‌ كه‌ هزر و بیری ڕه‌سه‌ن و قووڵ‬ ‫بنچینه‌ی تێگه‌یشتنی ڕاست و دروست ‌ه بۆ ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌ت و ده‌سته‌به‌ری‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی گونجاوه‌ بۆیان‪.‬‬ ‫ئه‌م سه‌نته‌ر ‌ه لە مانگی ئابی ‪ 2011‬مۆڵەتی فەرمیی لە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬لە بنەڕەتدا لقی پەیمانگای جیهانیی فیکری ئیسالمییە‪ ،‬کە بارەگای‬ ‫سەرەکیی لە واشنتۆنی پایتەختی ئەمریکایه‌‪ ،‬سەنتەری زەهاوی تا مێژووی‬ ‫وەرگرتنی مۆڵەتی فەرمیی‪ ،‬لە ژێر ناوی لقی کوردستانی پەیمانگا لە ساڵی ‪2007‬ەوە‬ ‫چاالکییەکانی ئەنجام داوە‪ ،‬سەنتەری زەهاوی چەند جۆرێک چاالکیی ڕۆشنبیریی‬ ‫ئەنجام دەدات‪ ،‬ئەوانیش‪ :‬کۆنگرەی زانستیی سااڵنە‪ ،‬چاپ و باڵوکردنەوەی کتێب‪،‬‬ ‫کۆڕ و سیمینار‪ ،‬دیداری کار‪ ،‬خول‪ ،‬پاڵپشتییکردنی هەوڵ و توێژینەوە زانستی و‬ ‫هزرییەکان‪ .‬تا ئێستاش سێ کۆنگرەی زانستی ساز کردووە‪ ،‬زیاتر لە (‪ )35‬کتێبی‬ ‫چاپ و باڵو کردۆتەوە‪ .‬زیاتر لە (‪ )۵٠‬کۆڕ و سیمیناری زانستیی ساز کردووە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ژمارەیەک خول بۆ پەرەپێدانی توانا فیکرییەکانی چین و توێژەکانی وەکو زانایان‪،‬‬ ‫ئافرەتان‪ ،‬خوێندکاران‪ ،‬سیاسی و ئەکادیمییەکان‪.‬‬

‫‪135‬‬

‫فەرهەنگی خاڵ‬ ‫فەرهەنگی خاڵ‬ ‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫فەرهەنگی خاڵ‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪136‬‬

‫ دستور‪ :‬دەستوور‪:‬‬‫بریتیە لەو یاسا و بنەمایانەی کە بەپێی ئەوان‬ ‫واڵت بەڕێوە دەبرێت‪ ،‬دەستەاڵتەکان جیا دەکرێتەوە‪،‬‬ ‫دەستەاڵتیان دیاری دەکرێت و شێوازی حکومەت و‬ ‫ئەرک و دەستەاڵتەکانی دیاری دەکرێت‪ ،‬مافەکانی‬ ‫هاوواڵتیانیش لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫ استفتاء دستوري‪ :‬راپرسی دەستووری‪:‬‬‫گەڕانەوەیە بۆ گەل‪ ،‬تا ئەو کەسانەی مافی‬ ‫دەنگدانیان هەیە بڕیار لەسەر یاسایەکی دەستووری‬ ‫بدەن تا بچێتە بواری جیبەجێکردنەوە‪ ،‬واتە تا‬ ‫هاووآلتیان دەنگی پێ نەدەن نابێتە پابەندکار‪،‬‬ ‫ئەمەش ئەو کاتانە دەگرێتەوە کە لیژنەیەکی دانانی‬ ‫دەستوور دەستوورێکی نوێ دادەنێت‪ ،‬یاخود‬

‫ئەم فەرهەنگە هەوڵێکە بۆ‬ ‫جێگیرکردنی واتای وشەو‬ ‫دەستەواژە عەرەبیەکان بە‬ ‫زمانی کوردی‪ ،‬بەو ئومێدەی‬ ‫خزمەتێک بە بواری فەرهەنگی‬ ‫کوردی بکات‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬رێدار ئەحمەد‬

‫پرۆژەیەک بۆ هەمواری دەستووری بەرکار ئامادە‬ ‫دەکات‪ ،‬بەمەش گەل دەستەاڵتی خۆی بەکاردێنێت‬ ‫لە بڕیاردان لەسەری‪.‬‬ ‫ المحكمة الدستورية‪ :‬دادگای دەستووری‪:‬‬‫دەستەاڵتێکی دادوەری بااڵیە‪ ،‬بۆی هەیە لە‬ ‫یاساکان بکۆڵێتەوە کە ئایا لەگەڵ دەستووردا‬ ‫یەکدەگرنەوە‪ ،‬یان نا‪ ,‬بڕیار لەبارەیانەوە بدات و‬ ‫بڕیارەکانی پابەندن‪.‬‬ ‫ الدستور المؤقت‪ :‬دەستووری کاتی‪:‬‬‫بریتیيە لەو دەستوورەی کە دەوڵەت بۆ‬ ‫ماوەیەکی کاتی و تاقیکردنەوەی کاری پێدەکات‬ ‫لەپێناوی دانانی دەستوورێکی هەمیشەیی‪،‬‬ ‫بەزۆریش دەستوورە کاتیيەکان پاش کودەتای‬ ‫سەربازی دەردەکرێن‪.‬‬

‫ المجلس التشریعی‪:‬‬‫ئەنجومەنی یاسادانان (پەرلەمان)‪:‬‬ ‫بریتیيە لەو ئەنجومەنەی لەالیەن هاوواڵتیانەوە‬ ‫هەڵدەبژێردرێت‪ ،‬یاخود نوێنەرەکانی بەدانان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬یاخود تێکەڵە دەبێت‪ ،‬واتە هەندێکی بە‬ ‫هەڵبژاردن وهەندێکی بە دانان‪ ،‬دەسەاڵتی دانان و‬ ‫هەموار و هەڵوەشاندنەوە و یاساکانی هەیە‪ ،‬پێشی‬

‫ السلطة القضائية‪ :‬دەسەاڵتی دادوەری‪:‬‬‫یەکێکە لە سێ دەسەاڵتەکە کە بەپێی دەستوور‬ ‫دەسەاڵتیان دیاری کراوە‪ ،‬ئەرکیان شرۆڤەی‬ ‫فەرمی ئەو یاسایانەیە کە لە دەسەاڵتی یاسادانان‬ ‫(پەرلەمان)ەوە دەردەچن و دەسەاڵتی جێبەجێکردن‬ ‫هەڵدەستێت بە جێبەجێکردنیان‪.‬‬ ‫النظام الرئاسي‬‫سیستەمی سەرۆکایەتی‪:‬‬ ‫شێوازێکە لە شێوازەکانی حوکمرانی‪ ،‬سەرۆکی‬ ‫واڵت لەالیەن هاوواڵتیانەوە هەڵدەبژێرێت‪ ،‬لەم‬ ‫سیستەمەدا دەسەاڵتی جێبەجێکردن هاوتای‬ ‫دەسەاڵتی پەرلەمانە‪ ،‬سەرۆکی واڵت ئەرکی‬ ‫سەرۆک وەزیرانیش جيبەجێدەکات‪ ،‬خۆی‬ ‫هەڵدەستێت بە دیاریکردنی وەزیرەکان‪ ،‬وەزیرەکان‬ ‫تەنها لەبەردەم سەرۆکدا بەرپرسیارن‪ ،‬نە خۆی‬ ‫نە وەزیرەکانی لەبەردەم پەرلەماندا بەرپرسیار‬ ‫نین‪ ،‬لەم سیستەمەدا سەرۆک ناتوانێت پەرلەمان‬ ‫هەڵبوەشێنێتەوە و داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫ فصل السلطات‪:‬‬‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‪:‬‬ ‫مەبەست ئەوەیە دەسەاڵتەکانی واڵت هەمووی‬ ‫لە دەستی تاکە کەسێکدا یان دامەزرەوەیەکدا‬ ‫کۆنەبێتەوە‪ ،‬مەبەست لە دامەزراوەکان‪ :‬دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانان کە ئەرکی یاسادانان و چاودێرکردن و‬ ‫دانانی بودجەی گشتيیە‪ ،‬دەسەاڵتی جێبەجێکردن کە‬ ‫ئەرکی جێبەجێکردنی یاساکانە‪ ،‬دەسەاڵتی دادوەری‬ ‫کە ئەرکی شرۆڤەی فەرمی یاساکانە‪ ،‬ئامانجی‬ ‫جیاکردنەوەی ئەم دەسەاڵتانە گرەنتی پاراستنی‬ ‫مافەکان و سەروەری یاسا و پاراستنی هاوسەنگی‬ ‫دەسەاڵتەکانە تا خراپ بەکارنەهێنرێن‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ تعدیل الدستور‪ :‬هەمواری دەستوور‪:‬‬‫ئەنجامدانی چاکسازی یاخود گۆڕانکاریە‬ ‫لە ماددەکانی دەستووری واڵتدا‪ ،‬ناکۆک نیيە‬ ‫لەگەڵ بنەمای پیرۆزی دەستووردا‪ ،‬چونکە لە‬ ‫زۆرینە دەستوورە نوسراوەکانی واڵتەکاندا گەل‬ ‫سەرچاوەی دەسەاڵت پێدانە‪ ،‬لە دەستوریشدا‬ ‫چۆنیەتی هەمواری دەستوور دیاریکراوە‪،‬‬ ‫هەمواری دەستوور لیژنەیەکی دامەزرێنەر یاخود‬ ‫دەستەاڵتی یاسادانان پێیهەڵدەستێت بەپێی ئەوەی‬ ‫لە دەستووردا دیاریکراوە‪ ،‬باشتر وایە ئەو هەموارە‬ ‫بخرێتە بەردەم گەل لە راپرسیدا‪ ،‬تا لە رێگەی‬ ‫راپرسی دەستووریەوە دەنگی لەسەر بدات‪.‬‬

‫دەوترێت پەرلەمان یاخود ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫(مجلس النواب)‪ ،‬هەرەها هەڵدەستێت بە چاودێری‬ ‫جێبەجێکرانی یاساکان و بڕیاردان لەسەر یاسای‬ ‫بودجەی گشتيی‪.‬‬ ‫ السلطة التنفيذية‬‫دەسەاڵتی جێبەجێکردن‪:‬‬ ‫برێتیيە لە حکومەت‪ ،‬کە سەرۆک وەزیران و‬ ‫وەزیرەکانی کابینەی حکومەت دەگرێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتیدا سەرۆک کۆماریش‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬بەپێی ئەو دەسەاڵتەی لە دەستووردا‬ ‫بۆی دیاریکراوە هەڵدەستێت بە جێبەجێکردنی‬ ‫یاساکان و دانانی سیاسەتی گشتيی لە بوارە‬ ‫جیاوازەکاندا‪.‬‬

‫‪137‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪138‬‬

‫بکات‪ .‬پەرلەمان ناتوانێت لیپرسینەوەی لەگەڵ‬ ‫سەرۆک بکات‪ ،‬چونکە ئەویش وەک ئەندامانی‬ ‫پەرلەمان لەالیەن خەڵکەوە هەڵبژێردراوە‪.‬‬ ‫ النظام البرلماني‬‫سیستەمی پەرلەمانی‪:‬‬ ‫لەم سیستەمەدا پەرلەمان متمانە دەداتە حکومەت‬ ‫و لە دەسەاڵتیدایە متمانەشی لێوەربگرێتەوە‪،‬‬ ‫حکومەتیش دەسه‌اڵتی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‬ ‫و داواکردنی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختی‬ ‫هەیە‪ ،‬لە سیستەمی پەرلەمانیدا دەسەاڵتەکانی‬ ‫سەرۆک تەشریفاتین‪ ،‬سەرۆکی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران دەسەاڵتی بااڵی جێبەجێکردنی هەیە‪،‬‬ ‫سەرۆک تەنها پیشوازی شاندە فەرمیيەکان دەکات‬ ‫و دەستلەکارکێشانەوەی پەرلەمان قبوڵ دەکات و‬ ‫داوا لە سەرۆکی گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمان‬ ‫دەکات حکومەت پێکبێنێت‪ ،‬لە راستیدا دەسەاڵتەکانی‬ ‫سەرۆک لە سیستەمی پەرلەمانیدا هیچ کاریگەریەکی‬ ‫لەسەر سیاسەتی واڵت نيیە‪.‬‬ ‫ النظام المختلط‪ :‬سیستەمی تێکەڵ‪:‬‬‫ئەم سیستەمە پێشی دەوترێت نیمچە پەرلەمانی‬ ‫(شبە برلمانی)‪ ،‬سیستەمێکی تێکەڵە لە نێوان سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی و پەرلەمانیدا‪ ،‬سەرۆکی واڵت و سەرۆک‬ ‫وەزیران هاوبەشن لە بەڕێوەبردنی کاروباری واڵتدا‪،‬‬ ‫دابەشکردنی دەستەاڵتی نێوانیشیان لە واڵتێکەوە‬ ‫بۆ واڵتێکی دیکە جیاوازە‪ ،‬جیاوازی ئەم سیستەمە‬ ‫لەگەڵ سیستەمی پەرلەمانیدا ئەوەیە لەم سیستەمەدا‬ ‫سەرۆکی واڵت لەالیەن خەڵکەوە هەڵدەبژێردرێت‪،‬‬ ‫جیاوازیسە لەگەڵ سیستەمی سه‌رۆکایەتی بەوەی‬ ‫سەرۆک وەزیران (سەرۆکی حکومەت) لەبەردەم‬ ‫پەرلەماندا بەرپرسیارەو پەرلەمان لەتوانایدایە‬ ‫لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات و متمانەی لێبسەنێتەوە‪.‬‬

‫نظام المجلسين النيابيين‬‫سیستەمی دوو ئەنجومەنی نوێنەران‪:‬‬ ‫لەم سیستەمەدا پەرلەمان لە دوو ئەنجومەن‬ ‫پێکدێت‪ ،‬وەک ئەنجومەنی گشتيی و ئەنجومەنی‬ ‫لۆردەکان لە بەریتانیا‪ ،‬ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫و ئەنجومەنی پیران لە ئەمریکا‪ ،‬بۆ دەرکردنی‬ ‫هەر بڕیارێک پێویستی بە زۆرینەی هەردوو‬ ‫ئەنجومەنەکە هەیە‪.‬‬ ‫ ملكي برلماني‪ :‬پادشایی پەرلەمانی‪:‬‬‫بریتیيە لەو سیستەمەی حوکمرانی کە تێیدا‬ ‫پادشا هێمای یەکڕیزی واڵتە و تەنها هەندێک‬ ‫دەسەاڵتی تەشریفاتی هەیە‪ ،‬دەسەاڵتەکانی دیکە‬ ‫لەدەستی حکومەتدایە کە دەسەاڵتی جێبەجێکردنی‬ ‫هەیە و بەرپرسە لەبەردەم پەرلەماندا‪ ،‬نموونەی‬ ‫وەک سیستەمی حوکمڕانی ئینگلتەرا‪.‬‬ ‫ حصانة برلمانية‪ :‬پارێزراوێتی پەرلەمانی‪:‬‬‫ئەو پارێزراوێتیيە پەرلەمانیەیە کە بەپێی ئەوەی‬ ‫لە دەستووردا هاتووە بە ئەندامەکانی دەبەخشرێت‪ ،‬تا‬ ‫کارەکانیان بە ئازادانە ئەنجام بدەن‪ ،‬ئەم مافە ئەندام‬ ‫پەرلەمان بەدوو خەسڵەت لە هاوواڵتیان جیا دەکاتەوە‪:‬‬ ‫یەکەمیان بەرپرسیارێتی لەسەر نيیە‪ .‬دووەم‪:‬‬ ‫کەسێتی پارێزراوە‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانتار دەیپارێزرێت لە هەموو داوایەکی‬ ‫سزایی کە لە دژی بەرزبکرێتەوە‪ ،‬تەنها پەرلەمانیش‬ ‫دەتوانێت ئەو پاریزراوێتیيەی لێبسەنێتەوە‪.‬‬ ‫ ائتالف أو تحالف‪:‬‬‫هاوبەندی یاخود هاوپەیمانی‪:‬‬ ‫بریتیيە لە رێککەوتن یاخود لێکگەیشتنی نێوان دوو‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬یان دووحزب (یاخود لەدوو زیاتر) لەپێناوی‬ ‫ئەنجامدانی کارێکی هاوبەش‪.‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬

‫ الدولة االتحادية‪ :‬دەوڵەتی فیدڕاڵی‪:‬‬‫ئەو دەوڵەتەیە کە حکومەتێکی ناوەندی و چەند‬ ‫حکومەتێکی هەرێمیی تێدایە‪ ،‬بەپێی دەستوور‬ ‫دەسەاڵتەکانیان دیاریکراوە‪ ،‬دادگایەکی دەستووریشی‬ ‫دەبێت بۆ یەکالکردنەوەی راڤەی جیایان بۆ دەقەکانی‬ ‫دەستوور و بڕیارەکانی پابەندکارە‪.‬‬ ‫ اتحاد الكونفدرالي‬‫یەکیتی کۆنفیدراڵی‪:‬‬ ‫لە ئەنجامی رێککەوتنی نێوان دەوڵەتانی خاوەن‬ ‫سەروەرەی تەواو پێکدێت‪ ،‬کە رێکدەکون لەسەر‬ ‫رێکخستنی رامیاری سەربازی و ئابووری و‬ ‫رۆشنبیری نێوانیان‪ ،‬بەوەش پەیوەندییەکی یەکگرتوو‬ ‫پیکدێت و هەر واڵتەش پارێزگاری لە سەربەخۆیی‬ ‫خۆی دەکات‪.‬‬ ‫ اقلية‪ :‬کەمینە‪:‬‬‫بریتيیە لەو کۆمەڵەی کە نیوەی کۆمەڵەکەی لەخۆی‬ ‫گەورەتر دەبێت‪ ،‬لە دەنگدانیشدا ئەوەی لەسەدا پەنجا‬ ‫کەمتر بێت پێیدەوترێت کەمینە‪ ،‬لە کۆمەڵگاشدا بە‬ ‫پێکهاتەى ئاینی یان نەتەوەیی یان هەرێمی دەوترێت کە‬ ‫ناسنامەیەکی جیاوزیان هەیە‪ ،‬بەپیی یاسا لە هەرێمی‬ ‫کوردستان پێیان دەوترێت پێکهاتە (مکون)‬

‫ئەم دەستەواژەیە ساڵی ‪ ١٩٣٢‬لە ئەمریکا بۆ یەکەمجار‬ ‫بەکارهێنرا‪ ،‬مەبەست لیی حکومەتی پسپۆڕ و هونەریی و‬ ‫شارەزاییەکانە‪ ،‬لە ئەندازیار و ئابووریناس و هاوشێوەکانیان‪،‬‬ ‫ئەم بزافە هەوڵی داڕشتنەوەی کۆمەڵێک بنەمایدا کە‬ ‫ئەندازیاران وهونەرییەکان و ئابووریناسان دایانڕشتبوو‪،‬‬ ‫لە ئێستاشدا بۆ حکومەتێک بەکاردەهێنرێت کە لە پسپۆڕان‬ ‫پێکهاتبێت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪ -‬حکومة تكنوقراطية‪ :‬حكومەتى تەکنۆکرات‪:‬‬

‫‪139‬‬

‫گۆڤارێکى ڕۆشنبیرى هزرییە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )1‬تشرینى یەکەمى ‪2015‬‬

‫‪140‬‬

‫دواخال‬ ‫عه‌بدولكه‌ریم فه‌تاح‬

‫ه كوێو ‌ه ده‌ست پێبكه‌ین؟‬ ‫ل‌‬ ‫دوو هه‌نگاوی گرنگ‬ ‫یه‌كه‌مین كارێك نوخبه‌ی دونیای ئیسالم پرۆژه‌ی بۆ گه‌اڵڵه‌ بكه‌ن بریتیی ‌ه له‌ قوتاركردنی ئه‌قڵی‬ ‫ئیسالمی ل ‌ه مه‌زهه‌بگه‌رایی و فیرقه‌گه‌رایی‪ ،‬مه‌زهه‌ب یه‌كسان نییه‌ به‌ ئیسالم‪ ،‬به‌ڵكو تێگه‌یشتنی ده‌سته‌یه‌ك‬ ‫مرۆڤ ‌ه له‌ ده‌ق و ئاماژه‌كانی قورئان و فه‌رمووده‌‪ ،‬وه‌النانی مه‌زهه‌ب گه‌ڕانه‌وه‌ی ‌ه بۆ ره‌هابوونی ئیسالم و‬ ‫به‌گه‌ردوونیكردنی ئه‌و په‌یامه‌یه‌‪ ،‬وه‌النانی مه‌زهه‌ب وه‌النانی هه‌موو ئه‌و جیاوازیانه‌یه‌ له‌ مێژوودا مه‌زهه‌ب‬ ‫خولقاندوویه‌تی‪ ،‬دووركه‌وتنه‌وه‌ ل ‌ه مه‌زهه‌ب پێدانه‌وه‌ی متمانه‌یه‌ ب ‌ه ئه‌قڵ و به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌یه‌تی‪ ،‬ئێمه‌ی‬ ‫موسڵمان گرفتمان له‌سه‌ر چۆنێتی ده‌ستنوێژگرتن و ئه‌نجامدانی نوێژ و رۆژوگرتن و حه‌جكردن نییه‌‪،‬‬ ‫گرفتی ئێمه‌ ل ‌ه جێگه‌یه‌كی تردایه‌‪ ،‬له‌و شوێنه‌دایه‌ مه‌زهه‌ب ئه‌قڵی په‌كخستوو ‌ه و متمانه‌ی لێوه‌رگرتۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫دووه‌مین كارێك كه‌ پێویسته‌ ئه‌نجام بدرێت وه‌ستانی ئه‌م جۆره‌ مامه‌ڵه‌كردنه‌یه‌ له‌گه‌ڵ قورئان و فه‌رمووده‌‪،‬‬ ‫ئه‌م مه‌نهه‌جه‌ی مامه‌ڵه‌كردن جگ ‌ه له‌ شه‌رعاندنی حه‌ز و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی تاك و ده‌ست ‌ه شتێكی تر نییه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ش سه‌رچاوه‌ی زۆرێك ل ‌ه جیاوازی و سه‌رهه‌ڵدانی ده‌یان ده‌ست ‌ه و گرووی مه‌زهه‌بییه‌ كه‌ تاكولۆ له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كتر ده‌وه‌ستنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م جۆره‌ له‌ مامه‌ڵه‌كردنی قورئان و فه‌رموود ‌ه وه‌همی موسڵمانبوون الی مرۆی موسڵمان‬ ‫ده‌خولقێنێت‪ ،‬ئه‌و پێیوایه‌ هه‌موو كار و ئاراسته‌كانی له‌ناو ئیسالمدایه‌ و به‌پێی ده‌قی پیرۆزی قورئان و فه‌رموود ‌ه‬ ‫ره‌فتار ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم حه‌قیقه‌ت شتێكی تره‌‪ ،‬ئه‌و ته‌نها ئایه‌ت و فه‌رمووده‌ی بۆ حه‌ز و ویست و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‬ ‫دۆزیوه‌ته‌و ‌ه تاكو وه‌همی موسڵمانبوون به‌خۆی ببه‌خشێت‪ ،‬ئه‌گینا مانا و مه‌رامی ئایه‌ت و فه‌رمووده‌ ل ‌ه جێگه‌یه‌كی‬ ‫تر ‌ه و ئه‌و شێوازه‌ له‌ مه‌نهه‌جی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ خودی قورئان و فه‌رمووده‌ پێكنایه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫موسڵمانبوون و باوه‌ڕداربوون به‌رله‌وه‌ی ئاكار و ره‌فتار و گوفتار و سیمای ده‌ره‌وه‌ بێت‪ ،‬ئیمان و‬ ‫یه‌قینێكه‌ ناخی مرۆی باوه‌ڕداری داگیركردووه‌‪ ،‬ئیمانێك خۆشه‌ویستی و پشتبه‌ستن ب ‌ه خودا و شوكری‬ ‫نیعمه‌ته‌كانی و ئارامگرتن له‌سه‌ر ناخۆشی و تاقیكردنه‌وه‌كان و گیانی لێبوردن و ته‌بایی ده‌كات به‌ كااڵی‬ ‫بااڵی ناخ و ده‌روونی كه‌سه‌كه‌‪ ،‬هه‌تا كاره‌كانی ئیمان له‌ ناوه‌و ‌ه تێر و ته‌واو نه‌بن ده‌ره‌وه‌مان راست و‬ ‫دروست هه‌نگاو هه‌ڵناگرێت‪ ،‬به‌رانبه‌ر به‌مه‌ش هه‌تا ده‌ره‌وه‌مان له‌گه‌ڵ ناوه‌و ‌ه هه‌مه‌هه‌نگ نه‌كه‌ین ئیمان ته‌نها‬ ‫تۆوێك ‌ه و نه‌هاتۆت ‌ه ناو زه‌مین ‌ه و زه‌مانه‌و ‌ه و نه‌كه‌وتۆت ‌ه ناو سوڕی ژیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫مه‌نهه‌جی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ قورئان و فه‌رمووده‌دا پێویست ‌ه له‌ خودی قورئان و فه‌رمووده‌و ‌ه‬ ‫وه‌رگیرابێت‪ ،‬وات ‌ه مه‌نهه‌جی مامه‌ڵه‌كردن ته‌نها بیر و زه‌ین نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵكو له‌پاڵ ژیرییه‌كی ته‌ندروستدا به‌ڵگه‌ی‬ ‫قورئان و فه‌رمووده‌ی دروستی له‌سه‌ربێت‪ ،‬قه‌یرانی دونیای ئیسالم قه‌یرانی مه‌نهه‌جی مامه‌ڵه‌كردنه‌‪ ،‬گه‌ر‬ ‫ئه‌م كلیله‌ له‌ناو خودی قورئاندا دۆزرایه‌و ‌ه ئه‌وا زۆرێك له‌ قه‌یرانه‌كان ب ‌ه تێپه‌ڕبوونی كات كاڵده‌بنه‌وه‌ و‬ ‫ده‌سڕێنه‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵده‌ده‌ین له‌ داهاتوودا له‌مه‌ڕ دۆزینه‌وه‌ی كلیلی قوفڵ ‌ه داخراوه‌كان بابه‌تمان هه‌بێت‪.‬‬