خا ل
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
گۆڤارێکى هزریى ڕۆشنبیرییە دوومانگ جارێک دەردەچێت ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
خاوەنى ئیمتیاز و سەرنووسەر تۆفیق کەریم 07701412543ـ 07511412543 tofeqkarem@yahoo.com بەڕێوەبەرى نووسین عادل سدیق بەرێوەبەرى هونەریی ڕەوشت محەمەد ڕاوێژکارى یاسایی بەکر حەمەسدیق ڕاوێژکاران
سایتى گۆڤارى خاڵ: www.xalkurd.com تیراژ1500 : نرخ 1500 :دینار چاپخانە :سەردەم
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ل ا ل خال خا ل خا خال ل خا ل ل ل خال خاخال خا ل
پ .د .موحسین عەبدولحەمید پ.ى .د .عوسمان عەلى پ.ى .د .عوسمان هەڵەبجەیی پ.ى .د .ئیسماعیل بەرزنجی پ.ى .سەالم ناوخۆش ئیدریس سیوەیلى
خال خال ل خال خا لخال خال ل 1
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
لەم ژمارەیەدا سەروتار ........................................................................................................................................
(تۆفیق کەریم) 3
تەوەر
دهوڵهت له‌ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌وه ل ه نێوان ئایینی و مه‌ده‌نیدا ( .....................................................د .هادى عەلى) 6 ده‌وڵه‌تی ئیسالمی فۆڕمێكی تری به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عه‌لمانی شكستخواردوی ناوچه‌كه (ئەبوبەکر کاروانى) 16 به‌ركۆڵێك بۆ په‌رتوكی (ئیسالمیه‌كان و ده‌وڵه‌تی مۆدێرن) ( ..........................بوخاری عه‌بدواڵی قه‌سرێ) 34 سه‌ركرده‌ی كاریزما و پێگه‌ی له فیكر و مێژووی ئیسالمیدا ( ..................................................نازم عەبدوڵاڵ) 42 ده‌وڵه‌تداری ل ه هزری ناصری سوبحانی خوێندنه‌وه‌یه‌كی ( .....................................................زانا ڕۆستايى) 50 دادگه‌ریی وه‌ك به‌هایه‌كی قورئانی ( ...........................................................................................فاتح سه‌نگاوی) 57 جيهاد لە نێوان نیگای خودایی و کەلەپووری کۆمەاڵیەتیدا ( ................................و :کامەران جمال محمد) 64 ئارام قادر :ئیسالم دژی حكومه‌تی ئاينييه ( .........................................................................................ديمانه) 71 بنەماكانی دەوڵەتی مەدەنی لە فیكری ئیسالمیدا ( ................................................................محەمەد ڕەوف) 76 ڕۆڵی میانڕه‌ویی له سه‌قامگیریی كۆمه‌ڵگادا ( ..............................................................شيروان شەمێرانى) 85 سستمى سياسى ئيسالمى له‌الى بونياگه‌راكان و سه‌له‌فييه‌كان ( .............................................ئیمداد تەها) 94
بابەتى گشتى
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
2
ن و ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ر(د.خ)دا ( ...........د .عومەر عەبدولعەزیز) ئاماژ ه ب ه كورد و كوردستان ل ه قورئا جینۆساید و جينۆسايدى كورد له عێراقدا ( .............................................................................عادل سدیق) مەالی گەورەى كۆيه و هه‌وڵه ڕيفۆرمخوازييه‌كانى ( .........................................................زامدار ئەحمەد) هۆشیاری سیاسی لە سەردەمی جیهانگیریدا ( ..................................................................ئیدریس کاریتانى) به‌كه‌لتوركردنی ده‌وڵه‌تداریی ( ....................................................................................................سەرنووسەر)
107 126 134 139 152
خه‌رمان به‌ره‌كه‌ت
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سەروتار
خا ل
تۆفیق كه‌ریم
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
سوپاس بۆ په‌روه‌ردگار له ماوه‌ی ساڵێكدا به‌ڕێكوپێكی شه‌ش ژماره‌مان له گۆڤاری خاڵ ب ه چاپ گه‌یاند ،به‌م گشت قه‌یرانه‌وه ك ه ناوچه‌ك ه و به‌تایبه‌ت كوردستانی پێدا تێده‌په‌ڕێت ،ده‌رچوونی ئه‌و شه‌ش ژماره‌یه له واده‌ی خۆیدا به‌بێ‌دواكه‌وتن بۆ ئێم ه جێگه‌ی شانازى بوو ،ههروهها به‌شداربوونی ده‌یان ێ به خۆبه‌خشان ه ل ه ده‌وڵه‌مه‌ندكردن و نوسه‌ری به ئه‌زمون و قه‌ڵه‌می نو فره‌ڕه‌نگی بۆ گۆڤاره‌كه شانازییه‌كی دیكه‌مانه ،ك ه ئه‌م دوو خاڵه هانده‌رێكی باشبوون بۆ پێشوازی خوێنه‌ران له‌گۆڤاره‌ك ه و ،دروستبونی جێگه‌وپێگه‌یه‌ك بۆی له‌ناوه‌ندی ڕۆشنبیران و كاروانی ڕۆشنبیریدا ل ه كوردستان .ئه‌مانه‌ی سه‌ره‌وه ئامانج و ستراتیجیه‌تی ساڵی ڕابردوومان بوو ك ه به‌ئه‌ندازه‌یه‌كی باش پێیان گه‌یشتین و جێبه‌جێمانكردن. ل ه ساڵی ئاینده‌دا خوا یاربێت ده‌مانه‌وێت «خاڵ» ل ه گۆڤارێكه‌و ه بكه‌ین ب ه ناوه‌ندێك و ل ه پاڵ ده‌رچوونی ژماره‌كانیدا زنجیره‌یه‌ك كتێب و نامیلكه‌ی هه‌مه‌ڕه‌نگیش ب ه چاپ بگه‌یه‌نین ،ههروهها كۆڕ و سیمینار و كۆنفڕانسی ڕۆشنبیری و فكری سازبكه‌ین ،له‌چوارچێوه‌ی ئامانجه‌كانماندا كه كرانه‌و ه ی و ڕه‌سه‌نایه‌تین. و نوێگه‌ری بۆی ه له‌ده‌ستپێكی ساڵی نوێوه ب ه چاپ گه‌یاندنی دوو كتێب و سازكردنی كۆنفڕانسێكی زانستی ده‌ستمان پێكرد ،كتێبه‌كانی (كاریگه‌ری ئیسالم له‌سه‌ر كه‌لتووری كورد -ئه‌ده‌بی گاڵته‌وگه‌پ) و (پێكه‌و ه ژیان ،به‌ره‌و به‌خۆداچونه‌و ه و گۆڕانكاری) ،ههروهها كۆنفڕانسێكی سه‌ركه‌وتووی فكری له‌گه‌ڵ
3
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
4
په‌یمانگای زانست ه ئیسالمییه‌كانی سلێمانی به‌ناوی (رووبه‌ڕوبونه‌وه‌ى بيرى ته‌كفیر و بونیاتنانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئارام) ،ئه‌مانه دوو به‌ركوڵی جێبهجێكردنی ستراجیه‌تی ساڵی ئاینده‌مانن ،هیوادارین ڕۆشنبیر و نوسه‌رانیش هاوكار و پشتیوانمانبن. ئێم ه له‌به‌رنام ه و ستراتیجیه‌تی خۆمان به‌رده‌وامین و المان نه‌داوه ،به‌اڵم ل ه په‌یكه‌ری گۆڤاره‌كه‌دا ڕوویدابێت ،ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی گۆڕانكاریيه‌ك ئاره‌زوومه‌ندانه‌ی م.ئیدریس سیوه‌یلی به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین بوو ك ه له ساڵی ڕابردوودا ڕۆڵی به‌رچاوی ل ه ئیداره‌دان و پێشخستن و مشورخورادنی گۆڤاره‌كه‌دا بینی ،ههروهها ده‌ستبه‌كاربوونی (م .عادل سدیق) له جێگای ئه‌و سوپاسی گه‌رمی مامۆستا ئیدریس ده‌كه‌م و هیوای سه‌ركه‌وتن بۆ مامۆستا عادل ده‌خوازم. هه‌ر ل ه ساڵی نوێی ده‌ستبه‌كاربونیشماندا له ته‌الری ئازادی «مۆڵ»ی شاری سلێمانی باره‌گایه‌كی خنجیالنه‌مان بۆ «خاڵ» دابینكردووه ،ئه‌مه‌شیان ئاسانكاری و هه‌نگاوێكی دیكه‌یه به‌ره‌و پێشه‌وه ،به‌م كه‌م بودجه‌یی و دۆخه قه‌یراناويیه‌وه ،ئه‌وه‌ند ه چاالكی و به‌رنام ه داڕشتن ،جێگه‌ی دڵخۆشیمانه .سوپاسی هه‌موو هاوكارانمان ده‌كه‌ین ك ه به‌پشتیوانی ماددی و به‌نووسین و ڕاوێژكاری ڕۆڵی گه‌وره‌یان بینی لهم كاروانه‌دا.
سەروتار
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوەرى ژمارە دەوڵەتداری ئیسالمیی: مەدەنیبوون یان ئایینیبوون؟ كامه‌یه ئه‌و ده‌وڵه‌تدارییه‌ی كه ئیسالم بانگه‌شه‌ی بۆده‌كات؟ ئایا له‌هه‌رشوێنێك په‌رچه‌مێكی (الاله االالله) یان (الله اكبر) به‌رزكرایه‌وه و حدودی شه‌رعی بینرا و دادگای ئایینی دامه‌زرا ،ئه‌و ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمه؟ ده‌قه شه‌رعییه‌كان كۆتاییان هاتووه ،به‌اڵم پێویستییه‌كانی كۆمه‌ڵگا به‌رده‌وامن ،كه‌واته چۆن به‌و ده‌قه جێكیران ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مرۆڤایه‌تی بهڕێوه ده‌برێت؟ ئه‌م چه‌مكه نوێیانه‌ی ده‌وڵه‌تداریی وه‌ك ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی ئیسالم چۆن لێیان ده‌ڕوانێت؟ ئه‌م پرسیارانه و زۆر پرسیاری دیكه ،له‌ته‌وه‌ری ئه‌م جاره‌ی «خاڵ» الی كۆمه‌ڵێك توێژه‌ر و نوسه‌ر و رۆشنبیری خۆمان وروژاندومانن ،ئه‌وانیش هەر‌یه‌که‌یان بە بابه‌تێكی زانستی به‌شداری ئه‌م ته‌وه‌ره‌ی «خاڵ»یان كرد ،به‌هیواین خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست وه‌اڵمی ئه‌م پرسیارانه‌و زۆر پرسیاری دیكه‌شیان لهم ته‌وه‌ره‌دا ده‌ستبكه‌وێت. گۆڤاری خاڵ
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
هه‌ریه‌كه له سۆنگه‌ی شاره‌زایی خۆیه‌وه تیشكیان خسته سه‌ریان،
5
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
دهوڵهت له‌ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌وه له نێوان ئایینی و مه‌ده‌نیدا د.هادی عه‌لی
لەدایكبووی 1953هەڵەبجە ،دكتۆرا لە فكریی
6
ئیسالمیی ،وەزیری پێشووتری دادی حكومەتی هەرێم چەندین بەرهەم و وتاری باڵوكراوەی هەیە.
خا ل
ئه‌زمونی ڕاشیدین
ئه‌زمونی خه‌لیفه‌كانی ڕاشیدین به‌ته‌واوی ئه‌زمونێكی ئینسانی و ئيجتيهادی و مه‌ده‌نی بوو ه ( ،)1چونكه یه‌كه‌م خه‌لیفه‌ی ڕاشدین له وتاری دوای هه‌ڵبژاردنی ئه‌م ڕاستیيانه‌ی خواره‌وه‌ی سه‌لماند ،كه: * دهوڵهت و ده‌سه‌اڵتی سیاسی له ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌و ه له‌سه‌ر بنه‌مای ڕه‌زامه‌ندی ئوممه‌ت و به‌رپرسیارێتی ده‌سه‌اڵتدار به‌رامبه‌ر به ئوممه‌ت داده‌مه‌زرێت. * سه‌رۆكی واڵت وه‌كیلی خودا نی ه و نوێنه‌رایه‌تی خودا ناكات ،به‌ڵكو وه‌كیلی خه‌ڵكه‌و نوێنه‌رایه‌تی خه‌ڵك ده‌كات و له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌و ه ڕاده‌سپێردرێت و خه‌ڵك مافی چاودێریكردن و لێپرسینه‌و ه و البردنیشی هه‌یه. خه‌لیف ه ئه‌بوبه‌كر له‌وتاره‌كه‌یدا ك ه ده‌ڵێت ( :لقد وليت عليكم ولست بخيركم ،فان احسنت فأعينونى وان أسأت فقومونى ،أطيعونى مااطعت الله فيكم ،فان أسأت فال طاعة لمخلوق في معصية الخالق )......له ده‌قه‌كانی ئه‌م وتار ه گرنگه‌دا ڕاشكاوانه دانيناوه ب ه بنه‌ما سه‌ره‌كيیه‌كانی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا ،كه بریتین لهم بنه‌مایانه‌ی خواره‌و ه (:)2 یه‌كه‌م :بنه‌مای دیاریكردنی سه‌رۆكی واڵت له‌الیه‌ن گه‌ل یان نوێنه‌ره‌كانیيه‌وه. دووه‌م :بنه‌مای چاودێریكردنی ده‌سه‌اڵت له‌الیه‌ن گه‌له‌وه. سێیه‌م :بنه‌مای مه‌شروعیه‌ت یان سه‌روه‌ری
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
به‌تێڕامان له مێژووی سیاسی ئیسالم و چۆنێتی موماره‌سه‌كردنی ئه‌زموونی ده‌سه‌اڵتی سیاسی له‌الیه‌ن خودی پێغه‌مبه‌ر (د.خ)-و پاشان خه‌لیفه‌كانی ڕاشدین له دوای خۆی ،ئه‌م چه‌ند ڕاستیيه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت: * پێغه‌مبه‌ر( -د.خ)-هاوته‌ریب به‌كاری پێغه‌مبه‌رێتی و گه‌یاندنی ڕاستیيه‌كانی و وه‌حی، وه‌ك ڕابه‌رێكی سیاسی سه‌رپه‌رشتی كاروباری گشتی مسوڵمانان و دانیشتوانی شاری مه‌دینه‌و به‌گشت ڕه‌هه‌نده‌كانی ده‌وروبه‌ری كردوو ه حوكمڕانييه‌وه له‌و ڕۆژگاره‌دا. * پێغه‌مبه‌ر و خه‌لیفه‌كانی ڕاشیدین ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك كاریان نه‌كردوو ه بۆ دامه‌زراندنی دام و ده‌زگایه‌ك بۆ ده‌سه‌اڵتێكی ئاینی هاوشێوه‌ی ئه‌و ده‌زگا ئاینیانه‌ی كه پیاوانی هه‌ردوو ئاینی جووله‌ك ه و مه‌سیحیه‌ت موماره‌سه‌یان كردووه. * پێغه‌مبه‌ر له دوای خۆی پێگه ئاینی و سیاسيیه‌كه‌ی خۆی نه‌سپاردوو ه به هیچ كه‌سێك و به میراتی به‌جێی نه‌هێشتوو ه بۆ هیچ كه‌س و دامه‌زراوه‌یه‌ك. * هه‌روه‌ك شێوه‌و شێوازێكی دیاریكراویشی له‌باره‌ی چۆنێتی موماره‌سه‌كردنی ده‌سه‌اڵتی سیاسی دیاری نه‌كردووه. * به‌اڵم له‌و ه گرنگتر ئه‌وه‌ی ه كه‌پێغه‌مبه‌ر چه‌ندین بنه‌مای ئه‌ساسی و به‌های بااڵی ل ه چوارچێوه‌ی ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌تی صه‌حیحدا له‌باره‌ی چۆنێتی موماره‌سه‌كردنی ده‌سه‌اڵتی سیاسيیه‌و ه جێگیر كردووه ،وه‌ك بنه‌ماكانی شورا و دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی و دژایه‌تی كردنی سته‌م و گه‌نده‌ڵی ،فه‌رماندان ب ه چاك ه و نه‌هیكردن له خراپه، ڕێزگرتن له كه‌رامه‌تی مرۆڤ له‌هه‌ر ڕه‌گه‌ز و ئاین
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێشه‌كی
و نه‌ته‌وه‌یه‌ك بێت ،له‌به‌رچاوگرتنی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و ڕێزگرتن له‌خواست و ئیراده‌ی ئوممه‌ت، چاودێریكردنی ده‌سه‌اڵتداران و لێپرسینه‌وه‌یان، ههروهها چه‌ندین بههاو بنه‌مای تر بۆ ته‌واوكردن و به ئه‌نجام گه‌یاندنی ئه‌و بههاو بنه‌ما سه‌ره‌كیانه.
7
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
8
یاسا له چوارچێوه‌ی مه‌رجه‌عیه‌تی ده‌ستوریدا ،كه دیار ه مه‌رجه‌عیه‌ت و سه‌رچاوه‌ی بااڵی یاسادانان بۆ مسوڵمانان ئیسالم و شه‌ریعه‌ته‌كه‌یه‌تی. به‌وشێوه‌ی ه ده‌توانین بڵێین ئه‌زمونی خه‌لیفه‌كانی ڕاشدین له حوكمڕانیدا ،تێكڕای تیۆره‌كانی دامه‌زراندنی ده‌سه‌اڵتی سیاسی نامه‌ده‌نی هه‌ڵوه‌شاندوه‌ته‌و ه وه‌ك: •تیۆری به‌كارهێنانی هێز بۆ زاڵبوون و ده‌ستبه‌سه‌راگرتن. •تیۆری مافی خوایه‌تی و پێ سپاردن له‌الیه‌ن خواوه. •تیۆری به میراتی و بۆماوه ل ه بنه‌ماڵه‌یه‌كی خاوه‌ن پێگه و ڕه‌گه‌زێكی به حساب بااڵ كه تا ێ ێ نه‌ته‌وه‌و ناوچ ه كاری پ ئێستاش له‌الی هه‌ند ده‌كرێت (.)3 بۆیه ده‌توانین بڵێین دهوڵهت له ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌وه ده‌كرێ مه‌ده‌نی بێت ،به‌ڵكو پێویست ه مه‌ده‌نیبێت ،چونك ه ئه‌رك و وه‌زیف ه سه‌ره‌كیه‌كانی دهوڵهت له‌كۆن و نوێدا ،ئه‌رك و وه‌زیفه‌ی مه‌ده‌نی و ئینسانی ه و پێويستی ژیانی تاك و كۆمه‌ڵگ ه و سه‌المه‌تی واڵت ده‌یخوازێت. ئیسالمیش داوای هه‌موو ئه‌و ئه‌رك و وه‌زیفان ه ده‌كات ،به‌بێ ئه‌وه‌ی شێوه‌و شێواز و میكانیزمێكی تایبه‌تی بۆ دیاری كردبێت ،له‌و سۆنگه‌یه‌و ه ده‌توانین بڵێن كه: *جیاوازی زۆر ه له نێوان ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و ده‌وڵه‌تی ئايينى به تێگه‌يشتنه ڕۆژئاواییه‌كه‌ی و ده‌توانین بڵێین ك ه ده‌وڵه‌تی ئايينى ب ه تێگه‌يشتن ه ڕۆژئاواییه‌كه‌ی له‌ئیسالمدا بوونی نیه. * ئه‌گه‌رچی نكوڵی له‌و ڕاستیه‌ش ناكرێت ك ه ده‌وڵه‌تی خه‌الفه‌ت له مێژووی ئیسالمیدا وه‌ك پێویست نه‌یتوانیو ه مه‌ده‌نی بێت ،چونك ه ل ه دوای خه‌لیفه‌كانی ڕاشدین بنه‌ماكانی شورا و
دهوڵهت له‌ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌وه پێویسته مه‌ده‌نیبێت ،چونكه ئه‌رك و وه‌زیفه سه‌ره‌كیه‌كانی دهوڵهت له‌كۆن و نوێدا ،ئه‌رك و وه‌زیفه‌ی مه‌ده‌نی و ئینسانیه.
ێ نه‌كراوه‌و هه‌وڵیش ڕه‌زامه‌ندی ئوممه‌ت كاری پ نه‌دراو ه كارپێكردنیان بخرێته چوارچێوه‌ی دامه‌زراوه‌ییه‌وه .له‌الیه‌كی ديكه‌و ه هه‌موو ده‌سه‌اڵت ه ئاینی و زه‌مه‌نیه‌كان له‌كۆتاییدا له‌ده‌ستی شه‌خسی ێ جاریش خه‌لیف ه و خه‌لیفه‌دا كۆده‌بوویه‌وه ،هه‌ند ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی كاریانكردووه بۆئه‌وه‌ی شێوه‌یه‌ك له‌پیرۆزی ئاینی بده‌ن به‌بڕیار و هه‌ڵسوكه‌وته‌كانیان. * ئه‌وشێواز ه مێژوویی ه ل ه دهوڵهت تا ئێستاشی له‌گه‌ڵدابێت داواكاری زۆرێك له‌ڕه‌وت ه ئیسالمیه‌كان و زانایانی سه‌ر به مه‌زهه‌ب ه جیاوازه‌كانی ئیسالمه، بۆ نمون ه ئه‌زمونی (ویالیه‌تی فه‌قیهـ) له كۆماری ئیسالمی ئێران ،ئه‌گه‌رچی پشت به‌ستوو ه به هه‌ڵبژاردنی گه‌ل یان نوێنه‌رانی گه‌ل ،به‌اڵم ل ه هه‌موو حاڵه‌تێكدا شێوازێكه له ده‌وڵه‌تی ئايینی و تێكه‌ڵكردنه له‌نێوان ئايینی و مه‌ده‌نیدا. * ئه‌ڵبه‌ت كاتێك ده‌ڵێین له ئیسالمدا دهوڵهت پێویست ه مه‌ده‌نی بێت ،به‌ومانای ه نیه كه هیچ په‌یوه‌ندیه‌ك نه‌بێ له نێوان ئیسالم و ده‌وڵه‌تدا، چونك ه له‌واڵتانی ئیسالمیدا دهوڵهت پێویسته پشت به‌ستوو بێت ب ه مه‌رجه‌عیه‌تی ئیسالمی ،مه‌ده‌نيبوونی دهوڵهت ڕێگه له‌وه ناگرێت په‌یوه‌ندیه‌كی ئیجابی ێ له‌گه‌ڵ ئاینی ئیسالمدا ،ئیسالم و دهوڵهت هه‌ب ده‌توانن پێكه‌و ه هه‌ڵبكه‌ن و جۆرێك له‌په‌یوه‌ندی ل ه
خا ل
نێوانیاندا هه‌بێ ،به‌اڵم ده‌وڵه‌تی ئايینی و ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی پێكه‌و ه كۆناكرێنه‌و ه (.)4 ل ه ده‌وڵه‌تی ئايینیدا ده‌سه‌اڵتدار خۆی به نوێنه‌ری خوا ده‌زانێت و بڕیاره‌كانی ڕه‌تناكرێنه‌و ه و به‌رگێكی پیرۆز ده‌به‌خشێت به‌بڕیاره‌كانی ،به‌اڵم له‌ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا ته‌واو پێچه‌وانه‌یه ،له‌ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا كاروباری ئايینی تایبه‌ت ه به تاك و كۆمه‌ڵگه‌وه ،به‌اڵم ده‌وڵه‌تی ئايینی ده‌ستوه‌رده‌دات ه هه‌موو كاروبارێك و سروشتێكی تاكڕه‌وانه‌ی هه‌یه .ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی له ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌و ه ڕێگاچاره‌یه‌كی مامناوه‌ند ه له نێوان ده‌وڵه‌تی عه‌لمانی و ده‌وڵه‌تی ئاینیدا (.)5
ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی و پرسی ێ به‌جێكردنی شه‌ریعه‌ت ج
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
مه‌سه‌له‌یه‌كی گرنگ هه‌ی ه لهم بواره‌دا ،بووه‌ته (تحدی)یه‌ك له به‌رده‌م داننانی ته‌واو ب ه پێويستى و ئاسایی بوونی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی ل ه ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌وه ،ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه هه‌ركاتێك باس ل ه مه‌رجه‌عیه‌تی ئیسالم و هاتنه سه‌ر ده‌سه‌اڵتی ڕه‌وته‌ئیسالمیه‌كان ده‌كرێت ،ڕاسته‌وخۆ مه‌سه‌له‌ی حوكمكردن به شه‌ریعه‌ت و جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت ،ده‌بێت ه جێگای مشتومڕو تێڕوانینی دژبه‌یه‌ك له‌نێوان پێكهاته فیكريی و ڕۆشنبیریيه‌كانی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بەداخەوە چه‌مكی(جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت) كورتكراوه‌ته‌وه له جێبهجێكردنی یاسای سزاكان و پۆشاكی ئافره‌ت و هه‌ندێ دیارده‌ی تری ڕواڵه‌تی.
كۆمه‌ڵگه موسڵمانه‌كاندا به‌گشتی و له‌الی نوخب ه عه‌لمانیه‌كان به‌تایبه‌تی. ڕاست ه له ڕووی تیۆريیه‌وه كۆڵه‌كه‌ی یه‌كه‌می دهوڵهت له ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌وه بریتیي ه له داننان به‌مه‌رجه‌عیه‌تی ئیسالم و شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی له‌بواری یاساداناندا وه‌ك بنه‌مایه‌كی ده‌ستووری ،به‌اڵم له ڕووی پراكتیكیه‌و ه تێگه‌یشتن و بۆچوونی نادروست هه‌یه ،ته‌نانه‌ت الی زۆرێك له ئاڕاسته‌كانی ڕه‌وتی ئیسالمی خۆیشیان ،هه‌رئه‌وه‌ش ه بووه‌ت ه هۆی دروستبوونی كێشه‌ی فیكری دژ به‌یه‌ك له نێوان ڕه‌وت ه ئیسالمی و عه‌لمانیه‌كاندا. هۆكاری ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ تێكه‌ڵكردنێكی نادروست ل ه نێوان هه‌ردوو چه‌مكی (شه‌ریعه‌ت) و چه‌مكی ( جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت)دا (.)6 له ڕوانگه‌ی ئه‌و تێگه‌یشتنه نادروسته‌و ه به‌داخه‌وه چه‌مكی (جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت) كورتكراوه‌ته‌وه له جێبهجێكردنی یاسای سزاكان ێ دیارده‌ی تری و پۆشاكی ئافره‌ت و هه‌ند ڕواڵه‌تی له‌سه‌ر ئاستی تاك و كۆمه‌ڵگه ،له‌سه‌ر حسابی ئامانجه گه‌وره‌كانی تری شه‌ریعه‌تی ئیسالم كه په‌یوه‌ستن به پاراستنی ماف و كه‌رامه‌تی مرۆڤ و ده‌سته‌به‌ركردنی یه‌كسانی و دادپه‌روه‌ری و به‌گژاچوونه‌وه‌ی سته‌م و گه‌نده‌ڵی و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی واڵت و دابینكردنی خۆشگوزه‌رانی بۆ هاواڵتیان و پێشكه‌شكردنی نمونه‌ی شارستانیانه‌و پێشكه‌وتوو له هه‌موو ڕوویه‌كی ژیانه‌و ه به‌تایبه‌تی له بواری حوكمڕانی كردن و به‌دیهێنانی دادپه‌روه‌ریدا. لهم دیدگا به‌رته‌سكه‌وه ،ئه‌گه‌ر له واڵتێكی موسڵماندا ده‌سه‌اڵتی سیاسی هه‌ندێ له سزا شه‌رعیه‌كانی جێبه‌جێكرد ،یان به‌اليه‌نى كه‌مه‌و ه به‌شێك له یاساكانی واڵت به‌سه‌ر كه‌سانێكی كه‌م ده‌سه‌اڵت و بێچاره‌دا جێ به‌جێی كردن ،یان
9
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
10
ئافره‌تانی ناچاركرد ب ه پۆشینی جۆرێكی دیاریكراو ێ ل ه پۆشاك ،یان فشار و ڕێگری كرد ل ه هه‌ند هه‌ڵسوكه‌وت و دیارد ه له‌سه‌ر ئاستی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه ،ئیتر ئه‌و ده‌وڵه‌ته یان ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه سیاسيی ه ئیسالميیه و جێبه‌جێكاری شه‌ریعه‌ته. به‌اڵم هه‌ر له‌و ده‌وڵه‌ته‌دا-به‌داخه‌وه-ڕه‌نگه زۆرجار ده‌سه‌اڵتێكی سته‌مكار و گه‌نده‌ڵ و نادادپه‌روه‌ر له‌سه‌ر حوكم بێت ،بنه‌ماڵه‌ی حوكمڕان و ده‌سته‌و دائیره‌كه‌ی له‌سه‌رو یاساوه بن و له لوتكه‌ی گه‌نده‌ڵیدابن ،له سایه‌ی ئه‌و سسته‌مه به‌ناو جێبه‌جێكاری شه‌ریعه‌تدا حسابێكی ئه‌وتۆ نه‌كرێت بۆ دابینكردنی ماف و ئازادیيه‌كان و پاراستنی سه‌روماڵ و كه‌رامه‌تی هاواڵتیان ،ڕه‌نگه له زۆر بواری ژیاندا دواكه‌وتووبێت و له‌ڕیزی ده‌وڵه‌ته زۆر گه‌نده‌ڵ و دواكه‌وتووه‌كانی جیهانیشدا تۆمار بكرێت. له‌الیه‌كی تره‌وه ئه‌گه‌ر له واڵتێكی تری موسڵماندا ده‌سه‌اڵتی سیاسی بتوانێت دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی و ماف و ئازاديیه‌كان و خۆشگوزه‌رانی ێ بۆ سه‌رجه‌م هاواڵتیانی ده‌سته‌به‌ربكات ،به‌ب هیچ جیاوازيیه‌كی ئايینی و ڕه‌گه‌زی یان تائیفی و سیاسی .له‌هه‌مانكاتدا یاسا سه‌روه‌ر بێت و ل ه سه‌روو هه‌موانه‌وه‌بێت ،تایبه‌تمه‌نديیه‌كانی ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگه پارێزراو و ڕێزلێگیراو بێت ،ده‌سه‌اڵت ه سیاسیيه‌كه له‌الیه‌ن میلله‌ته‌و ه هه‌ڵبژێردرابێت، له سایه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا هه‌موو به‌رپرس و كاربه‌ده‌ستێك مل كه‌چ بێت بۆ لێپرسینه‌وه‌و یاسا، واڵت ئاوه‌دان و پێشكه‌وتوو بێت ،ئاین و ئاینداری ئازادو ڕێزلێگیراوبێت بۆ هه‌مووان ،ئاستێكی باش له ماف و كه‌رامه‌ت و خۆشگوزه‌رانی بۆ تێكڕای هاواڵتیان ده‌سته‌به‌ركرابێت. به‌اڵم له سایه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا یاسای ێ نه‌كرێت ،ئافره‌ت ێ به‌ج سزاكانی ئیسالمی ج ناچار نه‌كرێت به پۆشینی شیوازێكی دیاريكراو
ل ه پۆشاك ،دهوڵهت و ده‌زگاكانی حكومه‌ت ده‌ستوه‌ردانی نه‌بێت له هه‌ڵسوكه‌وت و كاروباری تایبه‌ت و ڕۆژانه‌ی هاواڵتیاندا ،ئه‌و ده‌وڵه‌ته یان ئه‌و سسته‌م ه سیاسیيه-به‌داخه‌وه-له‌دیدی زۆرێك ل ه ڕه‌وت ه‌ئیسالمیه‌كانه‌وه ،ب ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و جێبه‌جێكاری شه‌ریعه‌ت له قه‌ڵه‌م نادرێت ،به‌ڵكو زۆر واده‌بێت ك ه ب ه ده‌وڵه‌تێكی عه‌لمانی و دوور له ئاین له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت.
چه‌مكی شه‌ریعه‌ت و چه‌مكی جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت
هۆكاری سه‌ره‌كی ئه‌م دید ه نادروست و تێگه‌یشتن ه ناڕاسته‌ی سه‌ره‌و ه ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ ئه‌و تێكه‌ڵكردنه نادروسته‌ی نێوان چه‌مكی (شه‌ریعه‌ت) و چه‌مكی (جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت). چه‌مكی شه‌ریعه‌ت له‌ڕاستیدا به ته‌نها ئه‌حكام ه شه‌رعیه‌كان و ته‌كالیف ه عه‌مه‌لیه‌كان ناگرێته‌وه، به‌ڵكو هه‌موو ئیسالم ده‌گرێته‌وه به (عه‌قائید و عیباده‌ت و موعامه‌الت) و تێكڕای ڕینمایی ه شه‌رعی و ئاینیه‌كانه‌وه. له‌ڕاستیدا چه‌مكی شه‌ریعه‌ت مه‌ودایه‌كی زۆر فراوانی هه‌یه ب ه ئه‌ندازه‌ی هه‌موو ئیسالم به‌قورئان و سوننه‌ت و دروشم ه ئاینیه‌كانه‌وه ،پێویست ه له‌سه‌ر موسڵمانان ئیمان و بڕوای ته‌واویان به هه‌مووی ێ و هه‌وڵ بده‌ن له ژیانی تاك و كۆدا به‌پێی هه‌ب توانا جێبه‌جێیان بكه‌ن .چونكه چه‌مكی شه‌ریعه‌ت زۆر له‌وه فراوانتر و گشتگیر تر ه تا كارپێكردن و كارپێنه‌كردنی په‌یوه‌ست بكرێت به ده‌زگاكانی دهوڵهت و ده‌سه‌اڵتی سیاسیيه‌و ه (.)7 • ئه‌گه‌ر لهم ڕوانگه‌یه‌وه سه‌رنج بده‌ین، جیاوازیيه‌كی ئاشكرا ده‌بینین له نێوان چه‌مكی (شه‌ریعه‌ت) و چه‌مكی (جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت)دا، چونكه شه‌ریعه‌ت بریتیيه له خودی ئاین و له‌الیه‌ن
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێگه‌ی ئاین و دامهزراوه ئاینیه‌كان ل ه ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا
لێرهدا مه‌سه‌له‌ی دامهزراوه ئاینیيه‌كان و پێگ ه و ئه‌رك و وه‌زیفه‌یان دێت ه ئاراوه ،كه‌ئایا ل ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمی هاوچه‌رخدا چۆن موماره‌سه‌ی وه‌زیفه‌ی خۆیان ده‌كه‌ن و به چ شێوازێك په‌یوه‌نديیان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت و دامه‌زراوه‌ی ده‌وڵه‌تدا ڕێكده‌خه‌ن. له‌ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا پێگه‌ی سروشتی و شیاوی ئاین و دامهزراوه ئاینیيه‌كان ئه‌وه‌ی ه كه به‌شێكی زیندووبێت له حه‌ره‌كه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌هلی و دامه‌زراوه‌كانی ،نه‌ك به‌شێك بێت ل ه بیرۆكراتیه‌تی دهوڵهت ( ،)11به‌وشێوه‌ی ك ه له زۆربه‌ی واڵتانی ئیسالمیدا وه‌زاره‌تێك ته‌رخانكراو ه بۆ ئه‌و بوار ه به‌ناوی وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و كاروباری ئاینیيه‌وه، چونك ه دهوڵهت ب ه سروشتی خۆی به‌تایبه‌تی ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخ كۆنترۆڵی هه‌موو شتێك ده‌كات له‌پێناو مانه‌وه‌و به‌هێزكردنی پێگه‌ی خۆیداو توانای ئه‌وه‌ی هه‌ی ه ده‌ست وه‌ربدات له هه‌موو ورد و درشتێكی ژیانی تاك و كۆمه‌ڵگه. بۆی ه ده‌سه‌اڵت ناتوانێت پاسه‌وانێكی ئه‌مینی ئاین بێت و ناڕه‌وای ه ئه‌و ئه‌رك و به‌رپرسیارێتییه‌ی پێ بسپێردرێت .نمونه‌ی خه‌لیفه‌كانی ڕاشدین نمونه‌یه‌كی زۆر ناواز ه و ده‌گمه‌نه ،ده‌كرێ وه‌ك نمونه‌یه‌كی بااڵ سه‌یر بكرێت ،به‌اڵم مه‌رج نی ه دووباره ببێته‌وه.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
خوداوه هاتووه بۆ پێغه‌مبه‌ر و (معصوم و مقدس) ه و ملكه‌چ نابێت بۆ كۆت و پێوه‌نده‌كانی كات و شوێن، به‌اڵم چه‌مكی (جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت) ئيجتيهاد و كرداری مرۆڤه‌كانه و له‌ژێر كاریگه‌ری هه‌لومه‌رجی كات و شوێندایه و به هیچ شێوه‌یه‌ك (معصوم و مقدس)نیه و هاوتانیه به خودی شه‌ریعه‌ت كه ئايینی خودایه ( .)8بۆیه جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت یه‌كسان نیه به شه‌ریعه‌ت ،قبوڵكردن یان ڕه‌تكردنه‌وه‌ی جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت یه‌كسان نیه به‌قبوڵ كردن یان ڕه‌تكردنه‌وه‌ی خودی شه‌ریعه‌ت. لێرهدا گرنگ ه ئه‌و ڕاستیه‌ش له‌به‌رچاو بگرین كه خواستی كۆمه‌ڵگ ه موسڵمانه‌كان و داواكاريیان بۆ جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت ،بریتی نی ه ل ه سه‌پاندنی هه‌ندێ كۆت و پێوه‌ندی فیقهی و مێژوویی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا ،به‌ڵكو موسڵمانان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ل ه كۆن و نوێدا كاتێك باس له جێبهجێكردنی شه‌ریعه‌ت ده‌كه‌ن ،مه‌به‌ستیان دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی و ڕێزگرتنی ته‌واو ه له سه‌رجه‌م تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه و خاكی بوونی ده‌سه‌اڵتداران و كه‌مكردنه‌وه‌ی جیاوازیيه ڕه‌هاكانه له نێوان نوخبه‌ی ده‌سه‌اڵت و تێكڕای هاواڵتیاندا ،چونكه له هه‌ست و نه‌ستی كۆمه‌ڵگ ه موسڵمانه‌كاندا ئه‌و وێنا جوانه له‌باره‌ی ژیانی پێغه‌مبه‌ر و هاوه‌ڵه‌كانی و خه‌لیفه‌كانی ڕاشدینه‌وه چه‌سپیو ه (.)9 له‌ڕاستیدا ئه‌مه مه‌سه‌له‌یه‌كی ئاڵۆزه و (تحدیه) یه‌كی گه‌وره‌شه له به‌رده‌م ڕه‌وتی ئیسالمیدا و یه‌كێكه له‌گرێكوێره‌كانی نێوان عه‌لمانیه‌كان و ڕه‌وته ئیسالمیه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ،چونكه هه‌ردووال دوو تێروانینی زۆر ناكۆك و دژ به‌یه‌كیان هه‌یه: ێ عه‌لمانیه‌كان پێیانوایه شه‌ریعه‌ت ناگونج له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی هاوچه‌رخ و ئازاددا ،له‌والشه‌و ه ڕه‌وته ئیسالمیه‌كان به‌تایبه‌تی سه‌له‌فیه‌كان ێ له‌گه‌ڵ تێڕوانینیان وایه كۆمه‌ڵگه‌ی ئازاد ناگونج
ڕێنماییه‌كانی شه‌ریعه‌تدا .عه‌لمانیه‌كان ئیسالم وه‌ك دیارده‌یه‌كی مێژوویی داده‌نێن كه ل ه ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌و ه به هیچ شێوه‌یه‌ك جێگای قبوڵ نیه، هه‌روه‌ك سه‌له‌فیه‌كان مێژووی سیاسی و فیقهی ئیسالم وه‌ك به‌شێك ل ه ئیسالم داده‌نێن و داوای دووباره‌كردنه‌وه‌و جێبهجێكردنی ده‌كه‌ن ك ه ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك مومكین نی ه (.)10
11
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
12
له مێژووی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا و له سه‌رده‌می ئه‌مه‌ويیه‌كان به‌دواوه ورده‌ورده لێك دووركه‌وتنه‌وه له‌نێوان نوخبه‌ی ده‌سه‌اڵت و زانایاندا ده‌ستيپێكرد، نه‌ك به ئاڕاسته‌یه‌كی عه‌لمانی ،به‌ڵكو لێك جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌رك و وه‌زیفه‌و پسپۆڕێتی. ئه‌وه‌بوو له مێژووی ئیسالمدا دوو توێژی سه‌ره‌كی هه‌بوون كه خاوه‌نی پێگه‌و ده‌سه‌اڵت بوون له‌سه‌ر تێكڕای ئوممه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمی ،یه‌كه‌میان، كاربه‌ده‌ستانی دهوڵهت (االمراء) ،كه‌بریتی بوون له خه‌لیفه و وه‌زیره‌كان و والیه‌كان و فه‌رمانده‌كانی سوپا و كه‌سه نزیكه‌كانی بنه‌ماڵه‌ی خه‌لیفه، دووه‌میان ،زانایان (العلماء) ،كه بریتی بوون له فه‌قیهه‌كان و قازيیه‌كان و ڕێبه‌رانی مه‌زاهیبی فیقهی و فیكری و ته‌ریقه‌ت. •هه‌ر زوو زانایان و پێشه‌وایانی ئاینی ده‌ركیان به‌و ڕاستيیه كرد كه گۆڕانكاری ڕیشه‌یی به‌سه‌ر ژیانی موسڵمانان و سسته‌می حوكمڕانیدا هاتوو ه و پیاوانی دهوڵهت جگه‌ل ه ئه‌ركی ده‌وڵه‌تداری و سیاسه‌ت زیاتریان پێناكرێت ،بۆی ه كاریان به‌و ئاراسته‌یه كرد ك ه مافی ڕێبه‌رایه‌تیكردنی ئوممه‌ت و ڕاڤه‌كردنی قورئان و سوننه‌ت و ئيجتيهاد و فتوا ،ئه‌رك و وه‌زیفه‌ی زانایان و پێشه‌وایانی ئاینیي ه و پیاوانی ده‌سه‌اڵت پێویسته خۆیان له‌و بواره ب ه دوور بگرن .ئه‌گه‌رچی ده‌سه‌اڵتی سیاسی و فه‌رمانڕه‌وایان به‌شێوازی جیاجیا هه‌میش ه هه‌وڵیانداو ه پشتیوانی و الیه‌نگیری بۆ هه‌ڵسوكه‌وت و سیاسه‌ته‌كانی خۆیان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن له‌ژێر چه‌تری سیاسه‌تی شه‌رعیدا. •به‌اڵم ئاڕاسته‌ی سه‌ره‌كی پێشه‌وایانی گه‌وره‌ی ئیسالم له‌به‌رامبه‌ر خهلیفهكان و ده‌زگای حوكمڕانیدا دوای ملمالنێ و قوربانیدانێكی زۆر، هاته‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ه هاوكێشه‌ی نێوان ئه‌و دووبه‌ره‌یه له‌سه‌ر ئه‌و حاڵه‌ته سه‌قامگیر ببێت ك ه
ده‌سه‌اڵت ناتوانێت پاسه‌وانێكی ئه‌مینی ئاین بێت و ناڕه‌وایه ئه‌و ئه‌رك و به‌رپرسیارێتییه‌ی پێ بسپێردرێت. ئیسالم مه‌رجه‌عیه‌تی بااڵی دهوڵهت و ئوممه‌ت بێت، ێ ئه‌وه‌ی دهوڵهت شێواز و ڕیبازێكی عه‌قائیدی به‌ب یان فیقهی دیاريكراو به‌سه‌ر ئوممه‌تدا بسه‌پێنێت.
دوو هه‌ڵوێستی نمونه‌یی
لهم ڕوه‌وه له‌مێژووی دوڵه‌تی ئیسالمیدا دوو نموونه‌ی به‌رچاوو به‌ناوبانگمان له‌به‌رده‌ستدایه: یه‌كه‌میان :هه‌ڵوێستی ئیمامی مالیكی كوڕی ئه‌نه‌س له‌گه‌ڵ ئه‌بو جه‌عفه‌رى مه‌نسور خه‌لیفه‌ی عه‌باسی، كاتێك داوای لێكرد كتێبه‌كه‌ی (الموطأ) دابه‌ش بكرێت به‌سه‌ر ویالیه‌ته‌كانی ده‌وڵه‌تدا به‌مه‌به‌ستی یه‌كخستنی ڕاوبۆچوونه فیقهیه‌كان ،به‌اڵم ئیمامی مالیك قبوڵی نه‌كرد و داواكه‌ی ڕه‌تكرده‌و ه و پێی گووت ( :ان اصحاب الرسول-صلى الله عله وسلم- تفرقوا فى البالد ،فأفتى كل في بلده بما رأى وان الهل (مكة)قوال ،والهل (المدينة)قوال ،وألهل (العراق) قوال ،قد تعدوا فيه طورهم وهم اليرضون علمنا، واختالف الفقهاء رحمة من الله بهذه االمة) (.)12 لهم هه‌ڵوێسته مێژووییه‌ی ئیمامی مالیك ئه‌و ڕاستیي ه ده‌رده‌كه‌وێت كه‌به‌اليه‌نى كه‌مه‌وه به‌شێك ل ه زانایان له‌و ڕۆژگاره‌دا هه‌وڵیانداوه ڕێگانه‌ده‌ن ب ه دهوڵهت ئيجتيهادێكی فیقهی یان به واتایه‌كی تر مه‌زهه‌بێكی فیقهی دیاریكراو به‌سه‌ر خه‌ڵك دا بسه‌پێنێت ،چونكه كاروباری ئاینی و فیقهی
پێویست ه سه‌ربه‌خۆ بێت له هه‌یمه‌نه‌ی دهوڵهت و پیاوانی دهوڵهت و نابێت له چوارچێوه‌ی مه‌زهه‌بێك یان ئيجتيهادێكدا كورت بكرێته‌وه. دووه‌میان :هه‌ڵوێستی ئیمامی ئه‌حمه‌د كوڕی حه‌نبه‌ل له مه‌سه‌له‌ی (خلق القرآن) به‌رامبه‌ر خه‌لیفه‌ی عه‌بباسی (المأمون) به‌هه‌مانشێو ه ئاماژه‌ی ه ێ سه‌ربه‌خۆبێت بۆئه‌وه‌ی كاری ئاینی و فیقهی ده‌ب ل ه كاری سیاسی ،نابێ دهوڵهت ئه‌و ماف و ێ ڕێبازێكی عه‌قائیدی دیاريكراو ده‌سه‌اڵته‌ی هه‌ب به‌سه‌ر ئوممه‌تدا بسه‌پێنێت ،هه‌روه‌ك زانایان و ێ مه‌زهه‌ب و ئيجتيهادێكی پێشه‌وایانی ئاینیش ناب دینی و فیقهی دیاریكراو به‌ناوی ئاینه‌وه به‌سه‌ر دهوڵهت و كاری سیاسیدا بسه‌پێنن (.)13
ده‌وڵه‌تی ئیسالمی هاوچه‌رخ
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
له واڵت ه ئیسالمیه‌كاندا پێویست ه دهوڵهت به‌پێی ده‌ستور پابه‌ندبێت ب ه به‌رگریكردن ل ه مه‌رجه‌عیه‌تی ئیسالمی و پاراستنی كولتوور و دابونه‌ریتی گشتی كۆمه‌ڵگه ،به‌اڵم به‌ناوی عه‌لمانیه‌ته‌وه بێت یان به‌ناوی ئیسالمیه‌ته‌وه ،نابێ ڕێگا به دهوڵهت و ده‌سه‌اڵتی سیاسی بدرێت ده‌ستوه‌ربداته كاروبارو هه‌ڵسوكه‌وت و شێوازی ژیانی هاواڵتیان ،به‌تایبه‌تی لهم سه‌رده‌مه‌دا كه دهوڵهت هه‌موو ئامرازێكی له‌به‌رده‌سته بۆ كۆنترۆڵكردن و سه‌ركوتكردن
به‌شێوه‌یه‌كی زۆر ترسناك.. •ئه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته به ده‌زگا و دامهزراوه ئاینیه‌كانه‌وه له واڵتانی ئیسالمیدا له ڕابردوو و ئێستاشدا ،هه‌رگیز كێشه‌كه له‌وه‌دا نه‌بووه كه ده‌زگای ئايینی كۆنترۆڵی دهوڵهت بكات ،به‌وشێوه‌یه‌ی كه له ئه‌وروپای ڕۆژئاوا له سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا كڵێسا و پاپا به‌ته‌واوی كۆنترۆڵی دهوڵهت و كۆمه‌ڵگه‌یان كردبوو ،تا به‌ناچاری گه‌النی ئه‌و واڵتانه ڕاپه‌ڕین و كۆمه‌ڵگه و ژیانی فیكريی و ڕۆشنبیريی و زانستيی و سیاسیان له‌چنگی كلێسا و پیاوانی كڵێسا ده‌رباز كرد .به‌پێچه‌وانه‌وه له واڵتانی ئیسالمیدا كێشه‌كه له‌وه‌دایه كه دهوڵهت ئیسالمی بێت یان عه‌لمانی، به‌ته‌واوی كۆنترۆڵی هه‌موو شتێكی كردووه به ده‌زگا ئاینیه‌كانیشه‌وه و له خزمه‌ت خۆیدا به‌كاریان ده‌هێنێت. ل ه‌كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمی ڕاسته‌قینه‌دا موسڵمانان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی هوشیارانه و شارستانیان ه ب ه خواست و ئاره‌زووی خۆیان پابه‌ند ده‌بن به‌ڕه‌وشت ێ و ڕێنماییه‌كانی ئیسالمه‌و ه و دروشمه‌كانی ج ێ ده‌كه‌ن له‌ڕێگای پڕۆسه‌ی ئامۆژگاریكردن و به‌ج ێ ڕێنمایییكردن له‌الیه‌ن زانایان و بانگخوازانه‌وه ،به‌ب هیچ جۆره فشار و سه‌پاندنێك له‌الیه‌ن دهوڵهت و ده‌زگاكانی حكومه‌ته‌وه ،چونك ه هه‌ركاتێك دهوڵهت پابه‌ندكردنی به ڕینمایی ه ئاینیه‌كانه‌وه گرته‌ده‌ست و كردی به‌وه‌زیفه‌ی خۆی ،ئه‌وكات ه ئاین ده‌گۆڕێت بۆ ئایدۆلۆژیایه‌كی بێزراو ،دیارده‌ی دووڕوويى ئاینی و دوڕوویی له‌هه‌ڵسوكه‌وت و چۆنێتی پابه‌ندبوون ب ه ڕێنمایی ه ئاینیه‌كانه‌وه ،ده‌بێت ه پیشه‌ی به‌شێكی زۆر له‌هاواڵتیان. ل ه سایه‌ی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا یان ده‌وڵه‌تی ئیسالمی هاوچه‌رخدا پێویسته ئه‌و بابه‌تان ه چاره‌سه‌ر بكرێن ،واته پێویست ه ئه‌رك و وه‌زیفه‌ی دهوڵهت و چۆنێتی حوكمڕانیكردن له ئه‌رك و
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كاری ئاینی و فیقهی ده‌ب ێ سه‌ربه‌خۆبێت له كاری سیاسی، نابێ دهوڵهت ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی هه‌بێ ڕێبازێكی عه‌قائیدی دیاريكراو به‌سه‌ر ئوممه‌تدا بسه‌پێنێت
خا ل
13
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
14
وه‌زیفه‌ی كۆمه‌ڵگه‌و دامه‌زراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و ئه‌هلی جیابكرێته‌وه. •ڕه‌وته ئیسالمیه‌كانیش پێویست ه له‌و بواره‌دا ڕۆڵی كاریگه‌ریان هه‌بێ و گۆڕانكاری له فیكرو بیروبۆچونیان لهم بواره‌دا ئه‌نجام بده‌ن و به‌شێوه‌یه‌كی پراكتیكی و دامه‌زراوه‌یی الیه‌نی بانگه‌وازو ئه‌مر به‌چاكه و نه‌هی له خراپه و بانگه‌شه‌كردن بۆ پابه‌ندبوون به دروشم و ڕێنمایی ه ئیسالمیه‌كانه‌و ه نه‌كه‌ن ه به‌شێك له‌به‌رنامه‌ی كاری حیزبی و ملمالنێی سیاسی ،به‌ڵكو كاری دروست ئه‌وه‌ی ه ك ه له ڕێگای ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن و دامه‌زراوه‌ی تایبه‌ت و سه‌ربه‌خۆو ه كاروچاالكی بانگه‌وازو په‌روه‌رد ه ئه‌نجام بده‌ن. مه‌سه‌له‌ی چاكسازی سیاسی ڕاسته‌قین ه ل ه واڵتانی ئیسالمیدا ئه‌وه ده‌خوازێت كه مه‌سه‌له‌ی ئاین و بانگه‌شه‌كردن بۆ ئاین پارێزراوبێت له كێشهو ملمالنێی نێوان ڕه‌وت ه ئیسالمی و عه‌لمانیه‌كان له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت ،پێویست ه هه‌ردووال خۆیان یه‌كاليى بكه‌نه‌وه بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشهو گرفت ه سیاسی و ئابووريی و كۆمه‌اڵیه‌تیيه‌كان. ده‌توانین بڵێین ئاینه‌كان به‌گشتی و ئاینی ئیسالم به‌تایبه‌تی په‌یوه‌ندی به‌هێزیان هه‌ی ه به‌شێوه‌ی دهوڵهت و شێوازی سسته‌می سیاسيیه‌وه ،به‌اڵم له هه‌موو حاڵه‌تێكدا ئاینه‌كان هه‌رچه‌ند جیاوازبن و كۆمه‌ڵگه‌كان هه‌رچۆنێك بن ،ئه‌وا په‌یوه‌ندی نێوان ێ شێو ه سه‌ره‌كيیه‌ی ئاین و دهوڵهت یه‌كێك لهم س خواره‌وه‌ی ده‌بێت (:)14 یه‌كه‌م /ده‌وڵه‌تی دینی :ب ه تێگه‌يشتن ه باوه‌كه‌ی ك ه نمونه‌ی ده‌وڵه‌تی تیۆكراتی و ئيستيبدادیه ،له‌سه‌ر بنه‌مای تێكه‌ڵكردنی ته‌واوی نێوان ئاین و دهوڵهت داده‌مه‌زرێت و تیایدا هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌كان :ئاینی و مه‌ده‌نی ،ته‌شریعی و ته‌نفیزی ،هه‌ر هه‌مووی له لوتكه‌دا له‌الی تاك ه كه‌سێك یان ده‌زگایه‌ك
كۆده‌بێته‌و ه ك ه له‌سه‌رو هه‌موو ده‌زگا ده‌ستووری و سیاسیه‌كانه‌وه‌ی ه به‌نوێنه‌رایه‌تی خودا شه‌رعیه‌ت ده‌به‌خشێت به بڕیار و ڕێنماییه‌كانی. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته به‌ئیسالمه‌وه ،ڕاو بۆچوونی جیاجیا له‌مباره‌یه‌وه هه‌یه ،به‌اڵم به گشتی مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌دا له ڕوانگه‌ی ئایه‌ته‌كانی قورئان و سوننه‌ت و مێژووی ده‌وڵه‌تی خه‌الفه‌تی ئیسالمیه‌وه ده‌كه‌ن ،ئه‌گه‌رچی تێڕوانینی میانڕه‌وانه‌و توندڕه‌وانه‌ش له‌نێوانیاندا هه‌یه. ڕاسته ده‌وڵه‌تی خه‌الفه‌ت له مێژوودا ئاينييه (تیۆكراتی) هاوشێوه‌ی ئه‌و دهوڵهت ه ه نه‌بوو ه كه ل ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا له‌الیه‌ن كلێسا و پاپای مه‌سیحیه‌كانه‌وه سه‌پێنرابوو به‌سه‌ر گه‌النی ئه‌وروپادا ،به‌اڵم له‌هه‌مانكاتدا به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان نمونه‌یه‌ك بوو ه ل ه ده‌وڵه‌تی ئايينى و هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌كان (ئايينى و دنیایی) له‌كۆتاییدا ێ گه‌ڕاوه‌ته‌و ه بۆ خودى خه‌لیفه یان سوڵتان ،به‌ب ئه‌وه‌ی به‌رپرسیاربێت به‌رامبه‌ر هیچ دامه‌زراوه‌یه‌كی ده‌ستووری كه‌نوێنه‌رایه‌تی ئوممه‌ت بكات. ئێستاش له تێڕوانینی ئه‌هلی سوننه‌تدا ده‌وڵه‌تی ئیسالمی هه‌ر هه‌مان شێوازه مێژووییه‌كه‌ی هه‌یه ،هه‌روه‌ك مه‌زهه‌بی شیعه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای ئیمامه‌ت دامه‌زراوه‌و هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌كان پێویسته بگه‌ڕێته‌وه بۆ الی خودى ئیمام ،ئه‌ویش به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان نوێنه‌رایه‌تی خودا ده‌كات له‌سه‌ر زه‌وى. تیۆری ویالیه‌تی فه‌قیهیش كه له‌بری تیۆری ئیمامه‌ت دانراوه‌و ئێستا كۆماری ئیسالمی ئێرانی له‌سه‌ر دامهزراوه ،ئه‌گه‌رچی پشت به‌ستوو ه به هه‌ڵبژاردن له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نێكه‌و ه كه‌گه‌ل هه‌ڵیان ده‌بژێرێت ،به‌اڵم ل ه هه‌موو حاڵه‌تێكدا شێوه‌یه‌كه ل ه ده‌سه‌اڵتی ئايينى. ل ه هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا خودى خه‌لیف ه یان ئیمام یان وه‌لی فه‌قیهـ وه‌ك ڕابه‌رێكی ئاینی بااڵ سه‌یر
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
( )1د.عبدالفتاح ماضى :تطوير نظام ديمقراطي بمرجعية اسالمية ،اعمال المؤتمر العربي التركي االول للعلوم االجتماعية. ( )2د.حاكم المطيرى :تحرير االنسان وتجريد الطغيان ،دراسة في اصول الخطاب السياسى القرآنى والنبوي والراشدي ،الجزء الثانى. ( )3المصدر نفسه ،الجزء االول. ( )4ابراهيم الخطيب :االسالمييون عقب الثورات- التحديات والمخاوف بين الدولة الدينية والمدنية ،مؤتمر لمركز الجزيرة لدراسات ،سيبتمبر www. :2012 alzaituna.net ( )5المصدر نفسه. ( )6عبدالله المالكي :سيادة االمة قبل تطبيق الشريعة، الشبكة العربية لالبحاث والنشر ،ط ،1بيروت ،2012 ،الفصل الثانى( :مفهوم تطبيق الشريعة). ( )7المصدر نفسه. ( )8المصدر نفسه. ( )9د.هادی علی :ڕه‌وتی ئیسالمی و پرسی چاكسازی له سایه‌ی شۆڕشه‌كانی گه‌النی ناوچه‌كه‌دا ،سه‌نته‌ری زه‌هاوی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی فیكری ،چاپی یه‌كه‌م ،سلێمانی.2013 ، ( )10ابراهيم الخطيب ،المصدر السابق. ( )11د.رفيق عبدالسالم :اراء جديدة في العلمانية والدين والديمقراطية ،مؤسسة االنتشار العربي ،بيروت-لبنان.2011 ، ( )12د.عبدالرحمن عباد :الخالفات بين المذاهب االسالمية، من االنترنت)www.passia.org( : ( )13عبدالجواد ياسين :السلطة في االسالم-الكتاب االول ،العقل الفقهي السلفي بين النص والتأريخ ،المركز الثقافي العربي ،دارالبيضاء ،المغرب.1998 ، ( )14هادی عه‌لی :ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی له دیدێكی ئیسالمیه‌وه -دیدێكی نوێ بۆ شێوه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان ئاین و دهوڵهت له كۆمه‌ڵگه موسڵمانه هاوچه‌رخه‌كاندا ،چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌اڵت ،هه‌ولێر.2014 ،
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ده‌كرێت و جۆرێك له (عیصمه‌ت و قودسیه‌ت) به بڕیار و ڕاسپارده‌كانی ده‌درێت كه‌ده‌یخاته سهرو یاساو ه به‌بێ هیچ لێپرسینه‌وه و لێپێچینه‌وه‌یه‌ك. دووه‌م :ده‌وڵه‌تی عه‌لمانی :كه له سه‌ر بنه‌مای جیاكردنه‌وه‌ی ته‌واوی ئاین له دهوڵهت داده‌مه‌زرێت، وه‌ك ئه‌و مۆدیله‌ی كه له زۆربه‌ی واڵتانی ڕۆژئاوادا به‌شێوازی جیاجیا هه‌یه .ده‌وڵه‌تی عه‌لمانیش به‌شێوازی جیاجیا موماره‌سه ده‌كرێت له نێوان شێوازی توندڕه‌وانه‌ی وه‌ك مۆدێلی فه‌ره‌نسا و توركیای كه‌مالیزم ،یان شێوازی میانه‌ڕه‌وانه‌ی وه‌ك به‌ریتانیا. سێيیه‌م :ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی :له‌سه‌ر بنه‌مای به‌شداربوونێكی ئیجابی له نێوان ئاین و ده‌وڵه‌تدا داده‌مه‌زرێت ،به‌شێوه‌یه‌ك كه سسته‌می سیاسی شه‌رعیه‌ت ل ه ده‌ستوره‌و ه وه‌رده‌گرێت و ده‌ستوریش له كۆده‌نگی میلله‌ته‌وه. ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی ده‌وڵه‌تی ياسا و دامه‌زراوه‌يه و له سایه‌یدا جیاوازی ئاین ناكرێته كێشه له نێوان هاواڵتیاندا ،له‌ده‌ستوری هه‌میشه‌یی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا له‌واڵتانی ئیسالمیدا كه ئیسالم ئاینی زۆرینه‌یه ئیسالم ده‌بێته ئاینی ڕه‌سمی دهوڵهت و له‌هه‌مانكاتیشدا ڕێز له تایبه‌تمه‌ندێتی ئاینه‌كانی تر ده‌گیرێت. هه‌روه‌ك جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ش ده‌كرێته‌و ه كه ل ه پڕۆسه‌ی یاساداناندا پێویسته ڕه‌چاوی بنه‌ماكانی ئاینی ئیسالم وه‌ك ئاینی زۆرین ه بكرێت، به‌اڵم ل ه بواری یاسای كه‌سێتیدا یاسای تایبه‌ت به خاوه‌ن ئاینه‌كانی تر ڕێگای پێده‌درێت. ئه‌م مۆدێله ل ه دهوڵهت له ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌و ه گونجاو ه بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه بۆ واڵتانی ئیسالمی و ڕێگاچاره‌یه‌كی مامناوه‌ندیش ه له نێوان ده‌وڵه‌تی ئايينى و ده‌وڵه‌تی عه‌لمانیداو ،پێویست ه ڕه‌وت ه ئیسالمیه‌كان پشتیوانی لهم مۆدێله له‌ده‌وڵه‌ت بكه‌ن و ده‌وڵه‌تی ئیسالمی هاوچه‌رخ پێویسته شێوه‌یه‌ك بێت له‌ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی.
په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كان
15
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ده‌وڵه‌تی ئیسالمی فۆڕمێكی تری به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عه‌لمانی شكستخواردوی ناوچه‌كه خوێندنه‌وه‌یه‌ك له ئه‌ده‌بیاتی برایانی موسڵمان‌و دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌یدا
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ئه‌بوبه‌كر عه‌لی 16
لەدایكبووی .1965بەكالۆریۆس لە یاسا پانزە بەرهەمی چاپكراوی هەیە چەندین وتار و لێكۆڵینەوەی باڵوكردوەتەوە.
خا ل
پێشهاته‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی
دوای هه‌ره‌سهێنانی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی، یه‌كێك له گه‌وره‌ترین قه‌یرانه‌كانی ناسنامه له ناوچه‌ی عه‌ره‌بی و ئیسالميدا ته‌قيیه‌وه ،كه تاكو ئێستاش درێژه‌ی هه‌یه و به ته‌واوه‌تی نه‌بڕاوه‌ته‌وه ،ئه‌ویش له دیاریكردنی سروشتی ئه‌و قه‌واره سیاسیانه‌دا به‌رجه‌سته‌بوو ،كه له دوای ڕوخانی ئیمپراتۆریه‌ت هاتنه كایه‌وه ،مه‌سه‌له‌ی په‌یوه‌ندی نێوان ناسنامه‌ی (قطري) یاخود قه‌واره نوێكان له‌گه‌ڵ ناسنامه‌ی ئیسالمیشدا پرسێ بوو له ڕیزبه‌ندی پێشه‌وه‌ی قه‌یرانه فكريی‌و سیاسيیه‌كه‌دا جێگه‌ی گرتبوو. نوێی قه‌واره‌ی كۆمه‌ڵێك سه‌رهه‌ڵدانی نه‌ته‌وه‌یی (مصر ،عراق ،توركیا...هتد)و سڕينه‌وه‌ی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی له بووندا ،كێشه‌ی هۆگری (انتماء) و فۆڕمه‌كانی یه‌كبوونی كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕێكخستنی سیاسی له ئارادابووی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێنا.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ك له‌و چه‌مكانه‌ی ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ،یه‌كێ له چله‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردووه‌وه ب ه شێوه‌یه‌كی خه‌ست بوو به به‌شێك له ته‌وه‌ره‌ی قسه‌كردنی ئایدۆلۆژیای ئیسالمی نوێ .ئه‌م دهوڵهت ه هه‌ڵگری ڕه‌هه‌ندێكی یۆتۆپیایی قوڵ بوو ،بیرۆكه و ب ه خه‌ونكردنی و دواتر ب ه ئامانج كردنی ،پاڵنه‌رێكی گه‌وره‌ی پشت شه‌پۆلێكی گهور ه له ئیسالمخوازانی جیهانی ئیسالمی بوو .دهوڵهت ل ه فكری نوێدا وه‌ك چوارچێوه‌یه‌كی مێژوویی‌و ئه‌خالقی ده‌گمه‌ن‌و فه‌زایه‌كی بێ هاوتا بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی ناسنامه و نه‌بوونی دادپه‌روه‌ری‌و ژێرده‌سته‌یی خراوه‌ته ڕوو. بابه‌تێكی زۆری له‌سه‌ر نوسراوه و وتراوه و ئێستاش قسه‌كردن له‌سه‌ری به ئاڕاسته‌ی جیاوازدا به‌رده‌وامه .دامه‌زرێنه‌ری برایانی موسڵمان‌و كۆمه‌ڵه‌كه‌شی ب ه هه‌ڵگرانی یه‌كه‌م و مێژوویی ئه‌م گوتار ه له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێن .بۆی ه قسه‌كردن ل ه دیدی برایان بۆ پرسی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی قسه‌كردن ه له‌سه‌ر پانتایی بنه‌ڕه‌تی بیرۆكه‌كه، چونك ه ئه‌وه‌ی ل ه دوای ئه‌وانه‌و ه قسه‌ی كردوو ه كاری ئه‌وانی ته‌واوكردووه ،قسه‌كردنی ئێمه‌ش لێرهدا قسه‌كردنێكی شیكاری ڕه‌خنه‌یی‌و دووبار ه هه‌ڵسه‌نگاندنه‌وه‌ی چه‌مكه‌كه‌یه له ڕوانگه‌ی بنه‌ما تیۆرییه‌كانی‌و هه‌ندێكواقیعی كرده‌ییش كه له‌سه‌ر بناغه‌ی ئه‌و دروستبوون ،پێویستیش ه بوترێت ڕه‌خنه‌گرتنه‌كانمان ل ه دوور و نزیكه‌و ه قسه‌كردن نی ه له‌سه‌ر نیاز‌و پاڵنه‌ری هه‌ڵگرانی گوتار‌و تێزی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی هه‌ر ل ه (به‌ننا)وه تا ئه‌وانی تر، چونك ه به‌ش به حاڵی خۆم گومانم ل ه نیازچاكی ئه‌وان‌و پاڵنه‌ری ئیجابی‌و ڕوحی خزمه‌تكردنیان نيیه ،به‌ڵكو ئه‌وه‌ی ل ه سه‌ری ده‌وه‌ستم ئه‌وه‌یه،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێشه‌كی
كه ل ه هه‌ڵبژاردنی ئامڕاز‌و میكانیزمدا بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانجه‌كانیان‌و خێرو خۆشی میلله‌ته‌كانیان ب ه هه‌ڵه‌دا چوون .تێگه‌یشتنیان بۆ دهوڵهت ،له‌سه‌ر ناسینێكی قوڵ‌و فره ڕه‌هه‌ندی لۆژیكی سه‌رده‌مه‌كه و سروشتی ده‌وڵه‌تی نوێ و میكانیزم ه ترسناكه‌كانی بۆ پیاده‌كردنی ده‌سته‌اڵت و كۆنترۆڵكردنی كۆمه‌ڵگه، دانه‌مه‌زراوه .بۆی ه تێزه‌كه نه‌بوو ه چوارچێوه‌یه‌ك بۆ چاكسازی‌و ڕاپه‌ڕینی شارستانی نوێی گه‌النی موسڵمان‌و له هه‌ندێك كات‌و شوێنیشدا به‌ره‌نجامی پێچه‌وانه‌ی به‌ده‌ستهێناوه و بۆت ه چوارچێوه‌یه‌ك بۆ دووبار ه به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌وی هه‌ندێك ل ه فۆڕمه‌كانی سته‌مكاری و بێ به‌شكردن .ئه‌وه‌ی لێره‌شدا ده‌ینوسین هه‌موو ئه‌و ه نی ه كه ئێمه ده‌مانه‌وێت ت و پێویسته بوترێت ،به‌اڵم پوخته‌یه‌كه ده‌توانێ وێنایه‌كی ڕوون‌و چوارچێوه‌دار به خوێنه‌ر بدات.
17
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
18
له‌ژێر كاریگه‌ری ئه‌م دۆخه‌دا هه‌ر له بیسته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردووه‌و ه گۆڕانكاری گه‌لێك له‌سه‌ر ئاستی هۆشیاری به‌رپرسی ده‌وڵه‌ت‌و ده‌سه‌اڵت ل ه فكری ئیسالمی نوێدا سه‌ریانهه‌ڵدا .ئه‌م گۆڕانكاریيان ه وایان كرد ،مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌تی نیشتمانی نوێ ،ك ه بابه‌ت و كێشه‌یه‌كی گرنگی فكری ڕیفۆڕمخوازی ئیسالمی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م بوو ،ل ه بازنه‌ی فكری ئیسالمی بچێت ه ده‌ره‌وه و لیبڕالیسته‌كان ببن ب ه هه‌ڵگری گوتاره‌كه‌ی .النيكه‌م له په‌یوه‌ندی ب ه به‌شێك له ڕۆژهه‌اڵتی دنیای عه‌ره‌بی ،وه‌ك یه‌كێك له ڕواڵه‌ته‌كانی پاشه‌كشه‌ی بیری ڕیفۆڕمخوازی ئیسالمی له‌سه‌ر ئاستی هێما‌و بابه‌ت. هه‌ر لهم چوارچێوه‌دا جارێكی تر بیرۆكه‌ی خیالفه‌ت وه‌ك ئاماژه بۆ فۆڕمێكی دیاریكراوی ڕێكخستنی سیاسی موسڵمانان له مێژوودا ،ك ه ماوه‌یه‌كی زۆر بوو بێدهنگی لێكرابوو ،ته‌وه‌ره‌ی مشتومڕی فكريی و فيقهی و كه‌المیمان بوو، ێ سه‌ری هه‌ڵدایه‌وه و زیندو بۆوه ،به‌مه‌ش سه‌رله‌نو پرسی سیاسی پێی نای ه ناو قه‌یرانێكی نوێوه. ئه‌م گواستنه‌و ه ل ه بابه‌تی ده‌وڵه‌تی نیشتمانی نوێو ه ك ه وه‌ك وتمان ته‌وه‌ری بیری ڕیفۆڕمخوازی ئیسالمی سه‌ده‌ی نۆزده و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م بوو ،بۆ خه‌الفه‌ت له بیری ئیسالمی نوێدا، كوده‌تایه‌كی تیۆری و كێشه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی بۆ ت ئه‌م فیكر ه پێشهێنا .به‌جۆرێك ك ه پرسی ده‌وڵه و سیاسه‌تی له‌سه‌ر بناغه‌یه‌كی جیاواز له‌وه‌ی بیری ڕیفۆڕمخوازی ئیسالمی له‌سه‌ری داڕشتبوو، داڕشته‌وه .كێشه‌كه‌ش له‌وه‌دا به‌رجه‌سته ده‌بوو ،ك ه ئه‌و كوده‌تایه به‌سه‌ر بیری ڕیفۆرمخوازی ئیسالمیدا كرا ،ل ه مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌ت‌و سیاسه‌تدا ،كه جارێكی دی (خیالفه‌ت)ی ،وه‌ك شێوازێكی مێژوویی بۆ به‌رجه‌سته‌كردنی مۆدێلی حوكمڕانی ل ه جیهانی ئیسالمیدا ،كرده‌و ه به ئیشكالیه‌تێكی فكری.
كتێبه‌كه‌ی (شيخ محمد رشيد رضا)ش ب ه ناوی (خیالفه‌ت و پێشه‌وایه‌تی مه‌زن) ب ه ڕه‌مز‌و مه‌رجه‌عیه‌تی ئه‌م هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه و ئیشكالیه‌ت ه ك له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت .له‌كاتێكدا (رضا) خۆی یه‌كێ ك له ڕه‌مز ه ڕیفۆڕمخوازه‌كان بوو ،به‌اڵم ل ه به‌شێ ل ه بنه‌ماكانی ئه‌و فكره ل ه په‌یوه‌ندی نێوان ئاین و سیاسه‌ت ،كۆمه‌ڵسازی مه‌ده‌نی و پێویستیيه‌كانی په‌ره‌پێدانی و بابه‌تی ده‌وڵه‌تی نیشتمانی په‌شیمان بۆوه ،جارێكی تر له‌گه‌ڵ مه‌نزومه‌ی ته‌قلیدی فكری ئیسالمی مێژوویی له‌مه‌ڕ پرسی خه‌الفه‌ت به‌تایبه‌تیش الی ماوه‌ردى و ئيبن ته‌يميي ه ئاشت بۆوه. ڕه‌شید ڕه‌زا دانانی خه‌لیفه‌ی ب ه ئه‌ركێكی شه‌رعی موسڵمانانی جیهان ناساند؟! به‌اڵم ێ ده‌بێت بوترێت ك ه بانگه‌شه‌ی ئه‌و بۆ سه‌رله‌نو بۆژاندنه‌وه و زیندوكردنه‌وه‌ی پێگه‌ی خه‌الفه‌ت و پێشه‌وایه‌تی مه‌زن له‌نێو موسڵماناندا ،ل ه بارودۆخ ه بابه‌تيیه‌كه‌ی سه‌رده‌می ئه‌و دابڕانه بوو ،به‌ڵكو ل ه هه‌ندێك ڕوه‌و ه ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ هه‌ندێك هۆكاری تایبه‌ت به‌و بارودۆخه .نه‌بوونی سه‌رگه‌وره‌یی یاخود مه‌رجه‌عیه‌تێكی یه‌كگرتووی ئایینی و سیاسیش بۆ موسڵمانان ،له ڕیزی پێشه‌وه‌ی ئه‌و هۆكارانه‌و ه بوو ،ڕه‌شید ڕه‌زا خۆی دان به‌وه‌دا ن و، ده‌نێت كه فشاری بارودۆخی سیاسییه نوێكا دابڕانی (خه‌الفه‌ت) ل ه (سه‌ڵته‌نه‌ت) وات ه ده‌سه‌اڵتی بڕیاردان و جێبهجێكردن ،ك ه هه‌نگاوی یه‌كه‌می كه‌مالیه‌كان بوو ،به‌مه‌به‌ستی زه‌مین ه سازكردن بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی و ،دواتر هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یه‌كجاره‌كی. دوای دامه‌زراندنی كۆماری نوێى توركیا، ده‌موه‌ردانه باس‌و خواسی تایبه‌ت ب ه چه‌مكی خه‌الفه‌ت‌و پێگه‌كه‌ی به‌ڕاست‌و ناڕاست‌و هه‌ق و ناهه‌ق له‌الیه‌ن زۆر كه‌س‌و الیه‌نه‌وه ،ئه‌م دۆخ ه
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
وای ل ه ڕه‌شید ڕه‌زا كرد كه له ڕوانگه‌ی خۆیه‌و ه بكه‌وێت ه بیری خستنه‌ڕووی دیدگای دروستی شه‌رعیی بۆ پرسی خه‌الفه‌ت .دوای ئه‌وه‌ی ب ه ێ كرابوو. دانپێدانانی خۆی بابه‌تێك بوو بێدهنگی ل به‌اڵم كوده‌تا له توركیا و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌ڵته‌نه‌تی عوسمانی كه له به‌رگی خه‌الفه‌تدا خۆی نمایش ده‌كرد ،سه‌رله‌نوێ كردی ه بابه‌تێكی گه‌رمی قسه له سه‌ركردن‌و فكریی. به‌اڵم ئه‌وه‌ی ل ه په‌یوه‌ندی به دووبار ه زیندوكردنه‌وه‌ی پرسی خه‌الفه‌ته‌و ه له‌الیه‌ن ڕه‌شید ڕه‌زاو ه پێویسته سه‌رنج بدرێت ،چه‌ند خاڵێكه، له‌وانه‌ش: (أ) مه‌به‌ستی لهم پرس ه به‌رگری نه‌بوو ل ه كۆتا خه‌لیفه‌ی بێ‌ده‌سه‌اڵتی عوسمانی‌و مۆدێل ه توركيی ه زۆرداره‌ك ه ل ه خه‌الفه‌تدا ،به‌ڵكو بانگه‌شه‌ی بۆ زیندوكردنه‌وه‌ی خه‌الفه‌ت ده‌كرد له‌سه‌ر بناغه‌ی شوراو به‌رگه ڕاشیدینییه‌كه‌ى. (ب) ڕازی بوو ب ه جیاكردنه‌و ه ل ه نێوان یه‌كێتی پێشه‌وا(خه‌لیفه)و ئوممه‌تدا ،به‌و واتایه‌ی ك ه هه‌موو موسڵمانان ل ه سایه‌ی ده‌سه‌اڵتێكی سیاسی یه‌كگرتووی شێو ه ئیمپراتۆریه‌تدا ،یه‌ك خه‌لیفه‌یان هه‌بێت .ئه‌مه‌ش له‌به‌ر چه‌ندین هۆكار ،له‌وانه‌ش: .1له‌به‌ریه‌ك ترازانی گه‌النی موسڵمان ل ه یه‌كتر ،له سۆنگه‌ی چه‌ندین هۆكاری مه‌زهه‌بی‌و نه‌ته‌وایه‌تيیه‌وه. .2داگیركردنی چه‌ندین واڵتی ئیسالمی له‌وكاته‌دا له‌الیه‌ن كۆلۆنیالیزمی ڕۆژئاواوه ،ك ه ڕێگر بوو ل ه به‌رده‌م یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌ی ئیسالميدا .ههروهها ڕێگری ل ه دامه‌زراندنی ئه‌نجومه‌نی شورا و (أهل ی و نه‌بوونی ئازادی الحل و العقد) ،چونك ه داگیركار ڕێگرن له دروستكردنی ئه‌نجومه‌نێكی له‌وشێوه ،ك ه پێویستيیه‌كی دووباره زیندووكردنه‌وه‌ی خه‌الفه‌تی شورایی‌و كامڵن.
له‌به‌رئه‌و ه ڕه‌شید ڕه‌زا بانگه‌شه‌كه‌ی به‌وجۆر ه بوو ،ك ه گه‌النی موسڵمانان سه‌ربه‌خۆیان ه هه‌ریه‌كه‌یان كاروباری خۆی ل ه واڵتی خۆیدا به‌ڕێو ه ببات ،له پاڵ بوونی خه‌لیفه‌یه‌كی هه‌ڵبژێردراو له‌الیه‌ن ئه‌هلی حه‌ل‌و عه‌قده‌وه ،كه ل ه نوێنه‌ری هه‌ڵبژێردراوی گه‌له موسڵمان ه جۆراوجۆركان پێكدێت. (ج) نائومێدبوو له‌وه‌ی بارودۆخی دوای ڕوخانی ئیمپراتۆریه‌ت و سه‌ڵته‌نه‌تی عوسمانی ڕێگا ب ه دووباره گێڕانه‌وه‌ی خێرای خه‌لیفه و خه‌الفه‌ت بدات .له‌به‌رئه‌وه پرسه‌كه‌ی ب ه دواڕۆژێكی نادیار سپارد ،بۆ ئه‌وه‌ی موسڵمانان هه‌ركاتێك هاتنه‌و ه سه‌رخۆ‌و په‌رژایان‌و توانیان ،به‌و شێوازه‌ی ك ه دۆخه نوێكان و پێویستیيه‌كانی خۆیان ده‌یخوازێت، ن بیر لهم پرسه بكه‌نه‌وه و هه‌وڵی به‌دیهێنانی بده و له خه‌ونه‌وه بیكه‌ن به ئامانج ،كه ئه‌وه‌ی ل ه بیركردنه‌وه‌ی برایانی موسڵماندا ده‌بینرێت دووبار ه له‌به‌رگرتنه‌وه‌ی هه‌مان بۆچوونه. له‌به‌رئه‌و ه هه‌وڵه‌كانی ڕه‌شید ڕه‌زا له‌مه‌ڕ خه‌الفه‌تی شورایی ڕاست و دروست ،دوای نائومێدی ته‌واوه‌تی ل ه كه‌مال ئه‌تاتورك له‌وه‌ی جارێكی تر ب ه بیرۆكه‌ك ه قایل بێته‌وه و سه‌پاندنی عه‌لمانیه‌ت‌و پارچه‌پارچه‌بوونی جیهانی ئیسالم و واقیعی دواكه‌وتوویی موسڵمانان و داگیركاری خۆرئاوا ،مه‌به‌ست تیایاندا دووبار ه به‌رپاكردنه‌وه‌ی له چوارچێوه‌ی پڕۆژه‌یه‌كی سیاسی دیاریكراو ل ه سه‌رده‌می خۆیدا نه‌بوو .به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ناواقیعی بوونی بیرۆكه‌ی دووبار ه گێڕانه‌وه‌ی خه‌الفه‌ت له چوارچێوه‌ی دۆخی موسڵمانان و سستمی حوكمڕانی نێوده‌وڵه‌تی ،بوو به‌هۆی خوێندنه‌وه‌ی چه‌مك ه سیاسيیه شه‌رعيیه‌كان له ده‌ره‌وه‌ی مه‌رجه‌عیه‌تی فكری ڕیفۆرمخوازی ئیسالمی نوێ و گێڕانه‌وه‌ی دهوڵهت و بواری سیاسی بۆ
19
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
چوارچێوه‌ى تیۆری خه‌الفه‌ت و ،ڕێگا خۆشكردن ێ بۆ سه‌رهه‌ڵدانی هۆشیاری و بیرۆكه‌یه‌كی نو ل ه فكری سیاسی ئیسالمیدا ،ك ه ئه‌ویش بیرۆكه‌ی (ده‌وڵه‌تی ئیسالمی) بوو .كه دواتر له‌سه‌ر ده‌ستی دامه‌زرێنه‌ری ئيخوان و تیۆريسته‌كانی ئه‌م بزاڤه و ئه‌بو ئه‌عالی مه‌ودودی و چه‌ندین نوسه‌ری ئیسالمی ،داڕێژرا. ل ه دوای ئه‌م ساته وه‌خته‌شه‌وه قسه‌كردن ل ه بواری ده‌وڵه‌تدا ل ه فكری ئیسالمی نوێدا ب ه تایبه‌تیش ل ه ڕۆژهه‌اڵتی عه‌ره‌بی‌و دواتر له زۆربه‌ی جیهانی ئیسالمیدا ،له به ته‌وه‌ره‌كردنی پرسی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی‌و ڕه‌نگدانه‌وه و پێویستییه‌كانی به‌دیهێنانیدا چڕبۆوه .هه‌ر لێره‌شه‌و ه (خیالفه‌ت) وه‌ك ئامانجێكی سیاسی دواخرا بۆ دواڕۆژێكی نادیا ر و ده‌وڵه‌تی ئیسالمی شوێنی ئه‌وی گرته‌وه.
چه‌مكی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
20
هه‌روه‌ك له پێشه‌كیه‌كه‌دا ده‌ركه‌وت بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی جێگره‌وه‌ی بیرۆكه‌ی (خه‌الفه‌ت) ك له ئه‌ركه سه‌ره‌كيیه‌كانیشی ل ه ه .هه‌ربۆی ه یه‌كێ زه‌مینه‌سازكردن بۆ دووبار ه گێڕانه‌وه‌ی سستمی خه‌الفه‌تدا خۆی شاردۆته‌وه ،خوالێخۆشبوو (حسن به‌ننا)ی دامه‌زرێنه‌ری (اخوان)یش به مژده‌ده‌ری ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ده‌ناسرێت ،دوای ئه‌وه‌ی ب ه بیروڕاكانی شێخ ڕه‌شید ڕه‌زا كاریگه‌ر ببوو و كۆمه‌ڵه‌ی برایانی موسڵمانی ل ه بیسته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوو دامه‌زراند. به‌اڵم ئه‌وه‌ی به‌ننای سهرقاڵ كردبوو مه‌سه‌له‌ی (خه‌الفه‌ت)نه‌بوو ،به‌وچه‌شنه‌ی ڕه‌شید ڕه‌زای ب ه خۆو ه سهرقاڵ كردبوو ،چونكه هه‌ڵگرتنی دروشمی گێڕانه‌وه‌ی خه‌الفه‌ت ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و دۆخه‌دا به جۆرێك بوو له خه‌یاڵپاڵوی ناواقیعی بوون. هه‌ربۆیه ئه‌و ل ه دامه‌زراندنی حكوم هت‌و ده‌وڵه‌تی
ڕه‌شید ڕه‌زا بانگه‌شه‌كه‌ی بهوجۆره بوو ،ك ه گه‌النی موسڵمانان سه‌ربه‌خۆیان ه هه‌ریه‌كه‌یان كاروباری خۆی ل ه واڵتی خۆیدا بهڕێوه ببات. ئیسالمی وه‌ك ئامانجێكی سیاسی كرد ب ه دروش م و ئامانجی كارو تێكۆشانی خۆی و كۆمه‌ڵه‌كه‌ی، واته (اخوان) .ل ه ڕووی تیۆریشه‌و ه ده‌ستبه‌رداری بیرۆكه‌ی دووبار ه گێڕانه‌وه‌ی خه‌الفه‌ت نه‌بوو، به‌ڵكو كردی ب ه ئامانجێكی دوور مه‌ودای دوای بڕینی چه‌ندین قۆناغی پڕۆژ ه ئیسالميی ه نوێيه‌كه‌ی. به‌اڵم گواستنه‌وه‌ی ل ه دروشمی (خه‌الفه‌ت) ه‌وه بۆ (ده‌وڵه‌تی ئیسالمی) ل ه ڕووی جه‌وهه‌ره‌و ه یه‌كسان نه‌بوو ب ه ده‌رچوون له لۆژیك و سنور ه ئاماژه‌ییه‌كانی خه‌الفه‌ت ،به‌ڵكو هه‌موو ئه‌وه‌ی هه‌بوو ده‌ستكاریكردنێكی ناوه‌ڕۆك ه یۆتۆپیاكه‌ی بوو .به‌مانایه‌كی تر ده‌وڵه‌تی ئیسالمی خه‌الفه‌ت ه ل ه به‌رگێكی بچوكتردا ،بچوككراوه‌ی بیرۆكه‌ی ئه‌و ه و به‌هه‌مان ڕۆحیه‌ت و عه‌قڵیه‌تیش به‌ڕێوه‌ده‌برێت، له‌گه‌ڵ هه‌ندێكجیاوازیدا ،ك ه دۆخ ه نوێكان‌و جه‌بری ێ و سستمه نێوده‌وڵه‌تيیه‌كه و توانای ده‌وڵه‌تی نو ده‌وڵه‌تدارانی ده‌وڵه‌ته ئیسالميیه‌كه ،سه‌پاندویه‌تی. هه‌ربۆی ه ئه‌گه‌ر دانانی (خه‌لیفه) الی الیه‌نگرانی بیرۆكه‌ی خه‌الفه‌ت ئه‌ركێكی ئاینی‌و شه‌رعی بێت، هه‌مان شت سه‌باره‌ت به الیه‌نگرانی بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیش ڕاسته. به‌ننا سه‌باره‌ت به حوكمڕانی ده‌ڵێت :ل ه كتێب ه فيقهيیه‌كاندا ب ه به‌شێك ل ه مه‌سه‌ل ه عه‌قیده‌یی و بنچینه‌ییه‌كان(اصول) له‌قه‌ڵه‌مدراوه ،نه‌ك مه‌سه‌ل ه
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
فيقهی و هه‌نده‌كی(جزئی)یه‌كان .ههروهها ده‌ڵێت: هێزی ڕاپه‌ڕاندنیش (حكومه‌ت) به‌شێك ه له ئیسالم، ده‌چێته چوارچێوه‌ی و له‌ژێر ئه‌حكامه‌كانیدا ڕیز ده‌گرێت‌و پایه‌یه‌كه ل ه پایه‌كانی. ی ت و حوكمڕانی ئیسالم به‌ننا مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵ ه و بانگه‌شه‌ی برایان ل ه ئايینی بووندا ده‌گه‌یه‌نێت ه ئاستێك ك ه به‌ته‌واوه‌تی له‌گه‌ڵ خودی ئیسالمدا ت و ،كه‌متر مه‌ودایه‌ك ل ه نێوانیاندا ته‌مامی ده‌كا ده‌هێڵێته‌وه ،هه‌ر لێره‌شه‌و ه تێگه‌یشتنی خۆی بۆ هه‌مه‌الیه‌نه‌بوون (شمولية)ی ئیسالم و (اخوان) و (ده‌وڵه‌تی ئیسالمی)یش ده‌خاته ڕوو. الی ئه‌و ئیسالم سستم و پێشه‌وایه ،دین و ده‌وڵه‌ته ،یاسادانان‌و جێ‌به‌جێ‌كردنه ،ئه‌وه‌ی ڕوویداو ه و قابیلی ملپێدان نی ه و ده‌بێت كار بۆ گێڕانه‌وه‌ی بكرێت ئه‌وه‌ی ه كه :سستم ماوه و پێشه‌وا نه‌ماوه ،ئاین ماوه و دهوڵهت تیاچووه، یاسادانان(تشریع) گه‌شه‌ی كردوو ه و پیاده‌كردنی و جێبهجێكردنی وه‌النراوه .ئه‌گه‌ر ب ه وردی لهم په‌ره‌گراف ه وردببینه‌وه (دهوڵهت) چی تر بۆ مانه‌وه‌ی ئاین پێویست نی ه و ،به‌و جۆره‌ی تیۆری كالسیكی خه‌الفه‌ت بۆی چووه ،ئیسالم پێویستی ب ه پاسه‌وان نيیه ،پێویستی دهوڵهت ل ه سۆنگه‌ی هۆكاری تره‌و ه سه‌رچاوه ده‌گرێت. الی به‌ننا كۆمه‌ڵه‌ی برایان (اخوان) وه‌ك
ن و بانگه‌وازێكی ئیسالمی ل ه س هر‌و ناونیشا ڕێكخستن ه ل ه ئارادابووه‌كاندا جێ ده‌گرێت .ن ه حیزب‌و كۆمه‌ڵ ه‌و ن ه تیپ(فرقة) توانای له‌خۆگرتنی ئه‌ویان نيیه ،به‌ڵكو ئه‌و واته بانگه‌شه‌ی (اخوان) فكر و عه‌قیده‌یه ،سستم‌و به‌رنامه‌یه ،شوێن‌و سنوری بۆ دانانێ و ڕه‌گه‌ز نایبه‌ستێته‌و ه و كۆتی ناكات، هیچ به‌ربه‌ستێكی جوگرافی له‌به‌رده‌میدا ناوه‌ستێت، به هیچ فه‌رمانێكیش ڕاناوه‌ستێنرێت تا ده‌بێت ه میراتگری سه‌راپای زه‌وی و دانیشتوانه‌كه‌ی، چونكه سستمی په‌روه‌ردگاری جیهان‌و ڕێبازی پێغه‌مبه‌ری ده‌ستپاك ه (د.خ). به‌مشێوه‌ی ه بانگه‌وازی ئیسالم له به‌رگی (اخوان) دا له‌وه ده‌رده‌چێت ،ڕه‌نگدانه‌وه‌ی تێگه‌یشتنێكی دیاریكراو‌و له چوارچێوه‌ی هه‌ل‌و مه‌رج و ژینگه و سه‌رده‌م و شوێن و كاتێكی دیاریكراودا بێت، وه‌ك هه‌ر تێگه‌یشتنێكی مرۆیی‌و كارێكی عه‌قاڵنى ده‌یخوازێت .به‌ڵكو سه‌رده‌كێشێ بۆ الفلێدانی یه‌كبوون له‌گه‌ڵ خودی ئیسالم و په‌یامه‌كه‌ى، ك له ڕه‌هاگه‌رایی به‌دوای ك ه ئه‌وه‌ش جۆرێ خۆیدا ده‌هێنێت و هه‌نگاوه‌كانی هه‌ڵسه‌نگاندن و نوێكردنه‌وه‌ی فكره‌ك ه له داهاتوودا سه‌ختتر‌و قورستر ده‌كات. به‌م جۆر ه تێگه‌یشتنه‌ی (به‌ننا)ش بۆ ناوه‌ڕۆكی چه‌مكی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی( ،اخوان) بازنه‌ی ئیساڵحگه‌رایی ئیسالمی به‌وجۆره‌ی فكری ڕیفۆرمخوازی ئیسالمی نوێ ل ه سه‌ده‌ی نۆزده‌دا ێ ده‌هێڵێت و خه‌ماڵندبووی ،ل ه زۆر ڕوه‌و ه به‌ج ده‌چێته چوارچێوه‌ی مۆدێلێكی تر ل ه فكر‌و كاری ئیسالمی ك ه به‌شی ل ه تێزمه‌ندان‌و نوسه‌ران ب ه بوژێنه‌ره‌وه‌گه‌رایی ئیسالمی (األحيائية األسالمية) ناودێریان كردووه. ئه‌مه‌ش ئه‌و ه ده‌گه‌یه‌نێت بوونی (اخوان) پڕۆسه‌ی بوژاندنه‌وه‌ی زانستی و كرداری
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئه‌گه‌ر دانانی (خه‌لیفه) الی الیه‌نگرانی بیرۆكه‌ی خه‌الفه‌ت ئه‌ركێكی ئاینی‌بێت ،هه‌مان شت سه‌باره‌ت به الیه‌نگرانی بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیش ڕاسته.
خا ل
21
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئیسالم و درێژه‌پێدانیان و زه‌روره‌تی ناڕازی بوون‌و چاودێری بۆ ئیسالم‌و له‌پێناو ئیسالم و هێنانه‌دی ئامانجه‌كانی ئیسالم ده‌یخوازێت. له‌سه‌ر ئه‌م بناغه‌ش جواڵنه‌وه‌ی برایانی موسڵمان ئامانجی ڕێكخستنه نێوده‌وڵه‌تيیه‌كه‌ی له سه‌ره‌تای چله‌كانه‌و ه به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه دیاريكردووه: .1پێگه‌یاندنی نه‌وه‌یه‌كی ئیسالمی. .2باڵوكردنه‌وه‌ی بانگه‌وازی ئیسالمی. .3به‌رهه‌ڵستیكردنی بانگه‌شه و بنه‌ما و جواڵنه‌وه ڕوخێنه‌ره‌كان. .4به‌شداریكردن له بزوتنه‌وه‌كانی ڕزگاری نیشتمانی ل ه واڵتانی عه‌ره‌بی‌و ئیسالمی. .5دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی باش ك ه حوكمه‌كانی ئیسالم پیاد ه بكات و پارێزگاریان لێ بكات و ل ه سه‌راپای جیهانی ئیسالمیدا باڵویان بكاته‌وه.
مه‌به‌ست ل ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و ئامانجه‌كانی دامه‌زراندنی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
22
به‌سه‌رنجدان له ئه‌ده‌بیاتی (اخوان)و له‌و نێوه‌نده‌شدا په‌یامه‌كانی دامه‌زرێنه‌ری كۆمه‌ڵه‌كه، زوو له‌وه تێده‌گه‌ین ك ه مه‌به‌ست له دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و به‌رپاكردنی ل ه پاڵ ئه‌رك ه ت و ل ه په‌یوه‌ندی به ڕوو ه ئاساییه‌كانی ده‌وڵ ه ئیسالميیه‌كه‌یه‌و ه له كۆمه‌ڵێك خاڵدا كورت ى الی خواره‌وه: ده‌بێته‌وه ،به‌مشێوه‌یه .1جێبهجێكردنی ئه‌حكامه‌كانی شه‌ریعه‌ت و بانگه‌شه‌كردن بۆ ئیسال م و باڵوكردنه‌وه‌ی ب ه لێكردنی‌و پارێزگاری په‌یامه‌كه‌ی‌و موسڵمانكردنه‌وه‌ی بوار ه جۆراوجۆره‌كانی ژیان‌و كۆمه‌ڵگه .ئه‌م بۆچوونه‌ش له‌و بنه‌ما فكريیه‌و ه سه‌رچاو ه ده‌گرێت كه پێی وایه به‌شێك له ڕێنوێنی و خواست و حوكم ه ئیسالميیه‌كان ،ك ه ڕه‌هه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تيیان هه‌یه ،به‌ده‌ر ل ه بوونی ده‌سته‌اڵتێك
جێ‌به‌جێی كات ،پیاد ه ناكرێن ،ئه‌و الیه‌نه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی فه‌رمان به چاكه و به‌رگری له پیاده و پیاده‌كردنی هه‌یه ده‌وڵه‌ته. ێ كتێبه‌كانی فيقهی ئیسالمی كۆن و نو پڕن ل ه ئه‌حكامی دادوه‌ريی و شایه‌تی دان و داوانامه و كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه و (حدود)و ی (تعزیرات) ،چونك ه ئیسالم هه‌ڵگری حوكمه ڕۆح و كرده‌ییه‌كانه ،پاراستن و جێبهجێكردنی الیه‌ن ه یاساییه‌كه‌ی ،ده‌سه‌اڵتی جێبهجێكردن و داوه‌ری ده‌خوازێت. .2یه‌كخستنه‌وه‌ی نێوماڵی موسڵمانانی جیهان، ڕزگاركردنی خاكه ئیسالميیه داگیركراوه‌كان، گێڕانه‌وه‌ی شكۆی ئیمپراتۆریه‌تی ئیسالمی له‌ده‌ستچوو و به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی سه‌رجه‌م ئه‌و سه‌رزه‌مین‌و واڵتانه‌ی ڕۆژگارێك له‌ژێر ده‌ستی موسڵماناندا بوون ،ل ه وێنه‌ی ئیسپانیا و سقلی ه و...هتد .گێڕانه‌وه‌ی خه‌الفه‌تی ئیسالمی ،هه‌ڵگرتنی ئااڵی بانگه‌واز و جیهاد به‌مه‌به‌ستی ڕزگاركردنی سه‌راپای زه‌وی‌و گه‌النی دنیا‌و به‌خته‌وه‌ركردنیان ب ه ئیسالم له‌و سۆنگه‌وه ك ه به‌ننا قه‌ناعه‌تی وابوو مرۆڤایه‌تی دوای ئه‌زموونێكی دوورودرێژ و قوربانیدانێكی گهور ه له‌پێناو شارستانێتی نوێدا، ئێستا هه‌ست به تااڵوی شكست و نائومێدی و ئازاری بێ‌به‌شی ده‌كات ،جیهان په‌رێشان و سه‌رگه‌ردانه و هه‌موو سستمه‌كانی ده‌سه‌وسانن ل ه چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی ،بۆیه جگه له ئیسالم هیچ چاره‌یه‌كی تر بۆ مرۆڤایه‌تی نه‌ماوه‌ته‌وه، هه‌موو دنیاش چاوه‌ڕێی ڕزگاركارێكه. ب ه سه‌رنجدان لهم په‌ره‌گرافان ه جگ ه ل ه هه‌ستكردن ب ه قه‌ناعه‌تی قوڵی خاوه‌نه‌كه‌ی ب ه په‌یامه‌كه‌ی بۆ ئاستی ناواقیعی بوون ،ب ه ته‌واوه‌تی ئاسه‌وار ه وێرانكاريیه‌كانی جه‌نگی دووه‌مى جیهانی و ئه‌و ته‌وژمه له ڕه‌شبینی‌و نائومێدی كه ل ه خودی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ڕۆژئاوادا كه ب ه دوای خۆیدا هێنا ،پێوه دیاره. لێره‌شه‌وه پڕۆژهی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ل ه سه‌رده‌می (اخوان)دا ،ڕه‌هه‌ندێكی خودایی پیرۆز وه‌رده‌گرێت‌و له كارێكی سیاسی مرۆڤانه‌ی ڕووت‌و دنیایی ده‌رده‌چێت ،ئه‌وه خودا خۆیه‌تی برایانی سه‌ربه‌رز كردووه به‌وه‌ی پاڵی داون ه الی خۆی‌و له‌سه‌ر ئاینه‌كه‌ی په‌روه‌رده‌ی كردوون‌و به‌وه‌ش پێگه‌ی پێشه‌نگی دنیا و پێشه‌وایه‌تی جیهانیان و كه‌رامه‌تی مامۆستایی (استاذ)ه‌تی پێ به‌خشیوون ،هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م برایان و الوانی برایان ده‌بێت خۆیان ب ه سه‌روه‌ری جیهان بزانن؟! ،چونك ه ئامانجی كۆتایی بانگه‌وازی (اخوان) مامۆستاێتی كردنی جیهان ه له ڕێی باڵوكردنه‌وه‌ی بانگه‌وازی ئیسالم و سه‌روه‌ركردنی له جیهاندا و ڕاماڵینی به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌می‌و بااڵده‌ستكردنی ن و بیروباوه‌ڕه‌كاندا .ئه‌ركێكی به‌سه‌ر كۆی ئايی مه‌زن‌و جیهانی لهم جۆره‌ش ل ه ڕێی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی (بنكه) یاخود ناوك (النواة)ه‌و ه نه‌بێت، ئه‌نجام نادرێت .ده‌وڵه‌تێك توانای ڕێبه‌رایه‌تی جیهانی ئیسالمی و ئااڵی بانگه‌وا ز و په‌یام ه جیهانيیه‌كه‌ی ئیسالمی هه‌بێت. ل ه ڕوانگه‌ی ئه‌وه‌ی له پێشه‌وه وتمان ده‌بێت بڵێین ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ل ه بیری دامه‌زرێنه‌ری(اخوان)و كۆمه‌ڵه‌كه‌یدا ،ل ه سۆنگه‌ی ئه‌رك ه جۆراوجۆر‌و گه‌وره‌كانی له‌سه‌ر ئاستی جیهانی ئیسالمی و قه‌ڵه‌مڕه‌وی ئیمپراتۆریه‌تی ئیسالمی مێژوویی ن و مرۆڤایه‌تی ،تایبه‌تمه‌ندی و سه‌راپای جیها خۆی هه‌یه و ،قه‌تیسدانی ده‌سه‌اڵت و په‌یامی ئه‌م دهوڵهت ه نیه له چوارچێوه‌ی یه‌كێ له‌و دهوڵهت و قه‌وارانه‌ی ل ه جیهانی ئیسالمی و عه‌ره‌بی دا له دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانيیه‌وه دروست بوون ،به‌ڵكو ل ه دهوڵهت و واڵتێكدا ده‌ستپێده‌كات ،دواتر ئه‌مه ده‌بێت ه بنكه
و ده‌ستپێك و لێره‌وه په‌لده‌هاوێت بۆ سه‌راپای جیهانی ئیسالمی به‌مه‌به‌ستی كۆنترۆڵكردنی و یه‌كخستنه‌وه‌ی‌و پێكهێنانه‌وه‌ی ئوممه‌ت‌و ده‌وڵه‌تی یه‌كگرتووی ئیسالمی جیهانی‌و نه‌خشه‌دانان بۆئه‌وه‌ی سه‌راپای زه‌وی‌و گه‌النی دنیا بخات ه ژێر ڕكێف و ده‌سه‌اڵتی خۆیه‌وه .واڵتی پاڵێوراو بۆ بینینی ئه‌م ڕۆڵ ه ته‌وه‌رییه‌ش (میسر) ه ل ه سۆنگه‌ی ی و ژماره‌ی هه‌ڵكه‌وته‌ی جوگرافی و توانسته‌كان دانیشتوانی‌و هۆكارگه‌لێكی تر. به‌اڵم پرسیار لێرهدا ئه‌وه‌ی ه ئه‌م دهوڵهت ه ل ه حاڵی به‌رپابوون و دامه‌زراندنیدا ب ه چ شێوازێك ڕێبه‌رایه‌تی ده‌وڵه‌تانی ئیسالمی ده‌كات؟ ئایا ن مه‌سه‌له‌كه په‌یوه‌سته ب ه ئازادی گه‌النی موسڵما و خواستيیان بۆ یه‌كگرتنه‌وه یاخود ده‌وڵه‌تی ناوبراو له سۆنگه‌ی ڕه‌وایه‌تيی ه ئیسالميیه‌كه‌ی و ئامانجه‌كانيیه‌و ه ده‌توانێت له ڕێی به‌كارهێنانی ت و پڕۆسه‌ی هێزه‌وه ئه‌م كار ه ئه‌نجام بدا یه‌كگرتنه‌وه‌ی جیهانی ئیسالمی و ئوممه‌ت ب ه ئه‌نجام بگه‌یه‌نێت؟ یاخود مه‌سه‌له‌ك ه پێویستی به‌وه‌ی ه هاوكات یاخود به‌گوێره‌ی چه‌ند قۆناغێك له هه‌ر واڵتێكی ئیسالمیدا ئه‌م دهوڵهت ه دابمه‌زرێت و دواتر ب ه سه‌ركردایه‌تی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی (بنكه) یاخود (ناوك) یه‌كبگرن؟ (سه‌عید حه‌وا) وه‌ك نوسه‌رێكی (اخوان) ی وه‌اڵمی ئه‌م پرسیارانه ده‌داته‌وه له‌كاتێكدا له واڵتێكدا (دار العدل)و ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ته‌واو به‌رپا ببێت ،كه ئیسالم به ته‌واوی به‌رجه‌سته بكات ،مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه (عدل) به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و واڵتانه‌دا بسه‌پێنێ له ئیسالم الیانداوه و به‌وه‌ش به (دارالفسوق) با به جه‌نگیش بێت! به‌ڵكو بۆ (دار العدل)و ده‌وڵه‌تی ئیسالمی هه‌یه گه‌ر توانای هه‌بوو هه‌رچی له ده‌ره‌وه‌ی قه‌ڵه‌مڕه‌وی ده‌سه‌اڵتی خۆیه‌تی ده‌ستی به‌سه‌ردا بگرێت .ئه‌م بۆچوونه‌ش درێژه‌دانه
23
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
24
به بۆچونه ته‌قلیدییه ئیسالمییه‌كه و لۆژیكی دابه‌شكردنی دنیا به‌سه‌ر (دار األسالم) و (دار الكفر أو الحرب)دا له فيقهی كالسیكی ئیسالميدا. به‌اڵم هه‌مان نوسه‌ر و ل ه نوسینێكی تردا ب ه هه‌ڵسه‌نگاندنی واقیعی نوێی جیهان و سستمی په‌یوه‌نديی ه به‌سه‌ر حوكمڕان بااڵده‌ستی نێوده‌وڵه‌تيیه‌كاندا ،كارێكی له‌و جۆر ه لهم سه‌رده‌مه‌دا‌و ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و واقیعه‌دا ب ه سه‌خت‌و گران ده‌زانێت ،له‌بری ئه‌و ه پێی وای ه ده‌بێت ل ه هه‌موو واڵتانی ئیسالمیدا هه‌وڵی به‌رپاكردنی حكومه‌تی ئیسالمی بدرێت و ئه‌وه‌ش به ئه‌ركی شه‌رعی سه‌رشانی موسڵمانانی هه‌ر ت و كه‌مته‌رخه‌می تیاكردنی به تاوانی واڵتێك ده‌زانێ شه‌رعی له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات ،چونكه ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی كه مه‌به‌ستی ده‌وڵه‌تی ناوك یاخود (دار العدل)ه ،له ڕووی نێوده‌وڵه‌تيیه‌وه قبوڵ ناكرێت ێ نادات، و ،سستمی نوێی نێوده‌وڵه‌تى ڕێگای پ په‌نابردنه به‌ر شتێكی له‌و جۆره ده‌ره‌نجام و ده‌رهاویشته‌ی خراپ و نه‌خوازراوی سه‌باره‌ت ب ه ده‌وڵه‌تی ده‌ستێوه‌رده‌ر به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت، له‌به‌رئه‌و ه تێكۆشانی ئیسالمی موسڵمانانی هه‌ر واڵتێك بۆ به‌رهه‌مهێنانی حكومه‌تی ئیسالمی له واڵته‌كه‌یاندا ،له حاڵه‌تی نه‌بوونیدا ،بۆت ه تاكه ڕێگای دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی .له‌به‌رئه‌و ه حه‌وا دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی له هه‌ر واڵتێكی ێ ل ه ئامانجه سه‌ره‌كيیه‌كانی (حزب ئیسالمیدا به یه‌ك ێ الله) داده‌نێت ،وه‌ك پێشه‌كيیه‌ك بۆ به‌دیهێنانی ،س ئامانجی تر ديارى ده‌كات ك ه ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن: (أ) یه‌كخستنی نه‌ته‌وه‌ی ئیسالمی. (ب) زیندوكردنه‌وه‌ی پێگه‌ی خه‌الفه‌ت. (ج)دامه‌زراندنی ده‌ه‌وڵه‌تی ئیسالمی جیهانی. حه‌وا پێيوایه به‌دیهێنانی ئه‌م خواسته له ڕێی ڕێكه‌وتننامه‌ی نێوان ده‌وڵه‌ته ئیسالميیه
الی به‌ننا كۆمه‌ڵه‌ی برایان (اخوان) وه‌ك بانگه‌وازێكی ئیسالمی ل ه سهرو ناونیشا ن و ڕێكخستن ه ل ه ئارادابووه‌كاندا جێ ده‌گرێت. دامه‌زراوه‌كان و به‌وجۆره‌ی پێچه‌وانه‌ی بنه‌ماكانی یاسای گشتی نێوده‌وڵه‌تی نه‌بێت ،دێته دی .هه‌ر له سۆنگه‌ی ڕێگريیه‌كانی دۆخ و واقیعی نوێی نێوده‌وڵه‌تیشه‌وه ،مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی (ناوك) یاخود (بنكه) ،ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی ڕێبه‌رایه‌تی گێڕانه‌وه‌ی یه‌كێتی خاك‌و ئوممه‌تی ئیسالمی ده‌گرێته ئه‌ستۆ ،گێڕانه‌وه‌ی قه‌واره‌ی نێوده‌وڵه‌تی ئیسالم، وه‌ك ئامانجێك دواده‌خرێت و به كرده‌وه هه‌وڵدان بۆ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ئه‌و ئاسته له بیركردنه‌وه به‌جێ ده‌هێڵێت و ده‌بێته كاركردن بۆ ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تدا له چوارچێوه‌ی قه‌واره نه‌ته‌وه‌یی و (قطر)يیه نوێكان و جه‌بره‌كانیدا.
هه‌نگاو و میكانیزمه‌كانى دامه‌زاندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی
یه‌كێك له كێش ه سه‌ره‌كيیه‌كانی هه‌ڵگرانی بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ،ڕوون نه‌بوونی ئه‌و میكانیزم و هه‌نگاوانه‌ن كه بۆ گه‌یشتن به‌م ئامانج ه پێویستن .لهم ڕوه‌و ه هه‌ست به ته‌مومژ‌و نا ڕوونییه‌كی زۆر ده‌كرێت .پێشموای ه ئه‌مه‌ش هۆكارێكی گرنگی له‌ده‌ستدانی چه‌ندین ده‌رفه‌ت بووه ،بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانجی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ته‌ك ه له‌الیه‌ن برایانی موسڵمانه‌وه. به‌ننا ب ه گشتی ئاماژ ه ب ه چه‌ند شێواز‌و میكانیز م
به‌ننا تا ساڵی 1941یش هه‌ر به ئومێدی ئه‌وه‌بوو ئاین ب ه فه‌رمانڕه‌واكان پشت ئه‌ستور بكات و یارمه‌تی بدات .وات ه له ڕێی قه‌ناعه‌ت پێكردنی حوكمڕانانی ئه‌و كاته‌ی میسره‌و ه هه‌وڵی جێبهجێكردنی پڕۆژه‌‌كه‌ی‌و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و پیاده‌كردنی حوكم ه شه‌رعیه‌كانى ده‌دا، بۆئه‌وه‌ی له‌ناو گه‌لی موسڵماندا حكومه‌تێكی موسڵمان به‌رپا ببێت‌و گه‌ل ه موسڵمانه‌ك ه پشتیوانی ێ بكات و له ڕێی ئه‌وه‌وه ژیانی خۆی له‌سه‌ر ل بناغه‌ی شه‌ریعه‌تی ئیسالم ڕێك بخات‌و دابڕێژێت. هه‌ر لهم پێناوه‌شدا پڕۆژه‌یه‌كی چاكسازی نێوخۆيی‌و به‌رنامه‌یه‌كی بۆ ب ه ئیسالمی كردنه‌وه‌ی دهوڵهت و ده‌سه‌اڵت و ژیان و بوار ه جۆراوجۆره‌كانی پێشكه‌ش ب ه ده‌سه‌اڵتدار و فه‌رمانڕه‌واكانی ئه‌وكاته‌ی میسر كرد ،بۆئه‌وه‌ی تێیان بگه‌یه‌نێت ئه‌ركیان چییه و ئه‌وه‌ی ئه‌و و ێ ده‌كات‌و خواستی ده‌وڵه‌تی كۆمه‌ڵه‌كه‌ی داوایان ل ئیسالمی و پیاده‌كردنی شه‌ریعه‌ت چۆن به‌دی دێت .كه ل ه هه‌مان كاتدا له ڕێی سه‌رنجدان لهم به‌رنامه و پڕۆژه‌یه ل ه ڕواڵه‌ته گشتییه‌كانی ژیان ن و جێگه‌ی ی و شوێ له سایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالم ئازادییه‌كانی تاكو په‌یوه‌ندی ئه‌خالق‌و شه‌ریعه‌ت و ،كێشه‌كانی ئه‌م مۆدێله‌ش له حوكمڕانی له دنیای نوێدا تێده‌گه‌ین. ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌ش پوخته و كورتكراوه‌ی به‌رنامه‌كه‌ی به‌ننایه بۆ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی له ڕێگه‌ی قه‌ناعه‌تپێكردنی خودی حوكمڕانانی ئه‌وكاته‌ی میسره‌وه: یه‌كه‌م /له ڕووی سیاسی‌و داوه‌ريی‌و كارگێڕيیه‌وه: .1زاڵبوون به‌سه‌ر ژیانی حیزبایه‌تی‌و
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
و هه‌نگاو و قۆناغێك له پڕۆژه‌‌كه‌یدا ده‌كات ل ه وێنه‌ی :باوه‌ڕی قوڵ ،پێگه‌یاندنی وردو تۆكمه ،كاری بێ وچان ،له‌گه‌ڵ بانگه‌واز ،پڕۆسه‌كه‌شی به‌سه‌ر ێ قۆناغدا به‌م جۆره‌ی خواره‌وه دابه‌شكردووه: س .1قۆناغی ناساندنی بانگه‌واز. .2قۆناغی پێگه‌یاندن‌و بنیاتنان. .3قۆناغی كارو سه‌ركه‌وتن‌و ده‌سه‌اڵت په‌یداكردن. ئامانجه‌كانیشی به‌م جۆره‌ی خواره‌و ه ڕیزبه‌ندی كردووه: .1تاكی موسڵمان. .2خێزانی موسڵمان. .3گه‌لی موسڵمان. .4حكومه‌تی موسڵمان. .5ڕزگاركردنی خاك ه ئیسالميیه داگیركراوه‌كان. .6گێڕانه‌وه‌ی خه‌الفه‌ت‌و قه‌واره‌ی نێوده‌وڵه‌تی ئیسالم. .7مامۆستایه‌تی‌و ڕێنوێنی كردنی جیهان. ل ه ڕوویه‌كی تره‌و ه ئاماژ ه به پێویستيیه‌كانی پێگه‌یاندنی نێوخۆیی بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌كان ده‌كات ك ه ل ه يه‌كێتى‌و هاودڵی‌و پته‌وی ڕیزه‌كاندا خۆی دهبینێتهوه ،ك ه له‌سه‌ر بناغه‌ی ئیمانی و فكره و عه‌قیده و په‌روه‌رده‌ی ڕۆحی و جه‌سته‌یی وه‌ستابێت‌و به‌وه‌ش سه‌رچاوه‌كانی هێزی پێویست ده‌سته‌به‌ر كرابن.
شێوازی ڕیفۆرمخوازان ه بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانجی ده‌وڵه‌وت‌و حكومه‌تی ئیسالمی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌ننا شۆڕش وه‌ك فۆڕمێكی به‌كارهێنانی هێز بۆ گه‌یشتن به ئامانجه‌كانی ڕه‌تده‌كاته‌وه و یه‌كسانی ده‌كات به چه‌مكی (فتنة)
خا ل
25
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
26
قه‌ده‌غه‌كردنی فره‌حیزبی‌و ئاڕاسته‌كردنی هێزو تواناكانی نه‌ته‌و ه به‌ره‌و یه‌ك ئاڕاسته. .2چاكسازی كردن ل ه یاسادا تاكو له‌سه‌رجه‌م لقه‌كانیدا له‌گه‌ڵ یاسای ئیسالمیدا كۆك و ساز ده‌بێت. .3به‌هێزكردنی سوپا و پێكهێنانی تیمه‌كانی ن و جۆشدانیان له‌سه‌ر بناغه‌ی جیهادی الوا ئیسالمی. .4باڵوكردنه‌وه‌ی گیانی ئیسالمی له فه‌رمانگ ه حكومیه‌كاندا به‌جۆرێك سه‌رجه‌م فه‌رمانبه‌ران هه‌ست بكه‌ن داوالێكراون و پابه‌ندی ئه‌رك و ڕێنوێنییه ئیسالمییه‌كان بن. ن .5چاودێری ڕه‌فتاری تاكه‌كه‌سی فه‌رمانبه‌را و جیانه‌كردنه‌وه‌ی بواری تاكه‌كه‌سی و كاری تایبه‌ت به پیشه و فه‌رمانگه‌كان. .6پێشخستنی كاتی ده‌وامی فه‌رمانگه‌كان ل ه هاوین و زستاندا ،به‌جۆرێك له‌گه‌ڵ ئه‌نجامدانی ن و ،نه‌هێشتنی شه‌وبێداریدا ئه‌رك ه ئیسالمییه‌كا گونجاو بێت. .7نه‌هێشتنی به‌رتیل و خزم خزمێنه و به‌ته‌نها پشتبه‌ستن ب ه لێهاتوویی‌و مه‌رجه یاسایییه‌كان. ن و هه‌ڵسه‌نگاندنی سه‌رجه‌م .8پێوانه‌كرد كاروباره‌كانی حكومه‌ت به ئه‌حكا م و پێوه‌ر ه ئیسالمییه‌كان. .9به‌كارهێنانی ده‌رچووانی ئه‌زهه‌ر له وه‌زیف ه سه‌ربازیی و كارگێڕییه‌كاندا. .10به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندی نێوان واڵتانی ئیسالمی و به‌تایبه‌تیش عه‌ره‌بی ،وه‌ك ڕێخۆشكردنێك بۆ بیركردنه‌وه‌ی جددی‌و كرده‌یی له‌مه‌ڕ پرسی خه‌الفه‌تی له‌ده‌ستچوو‌و گێڕانه‌وه‌ی. دووه‌م /له‌ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و زانستيیه‌وه : .1پابه‌ندكردنی گه‌ل به ئادابی گشتییه‌وه له ڕێی یاسا و قورسكردنی سزاكانه‌وه!.
.2چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی ئافره‌ت و به‌رهه‌ڵستیكردنی بێ حیجابی و سه‌ختگیری لهم ڕوه‌و ه له‌هه‌مبه‌ر مامۆستا‌و قوتابیانی ئافره‌ته‌وه، له‌گه‌ڵ چاوخشاندنه‌و ه ب ه به‌رنامه‌ی خوێندنی كچان چ و كوڕ. و قه‌ده‌غه‌كردنی تێكه‌اڵوبوونی قوتابیانی ك .3له‌ناوبردنی له‌شفرۆشی و قوماركردن و دژایه‌تی مه‌ینۆشی‌و مادده هۆشبه‌ره‌كان. .4داخستنی یانه و سه‌ماخانه‌كان و قه‌ده‌غه‌كردنی سه‌ما. ن و فلیم ه .5چاودێریكردنی یانه‌كانی نواند سینه‌ماییه‌كان‌و ده‌ستداگرتن له‌مه‌ڕ هه‌ڵبژاردنی جۆری بابه‌ت‌و كاسێته‌كاندا. گۆرانییه‌كان‌و پاكژكردن(تهذيب)ی .6 چاودێریكردن‌و سه‌ختگیری نواندن لهم ڕوه‌وه. .7ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ڕۆمان ه وروژێنه‌ره‌كان و ئه‌و كتێبانه‌ی گومان باڵوده‌كه‌نه‌وه و هه‌موو ئه‌و ڕۆژنامانه‌ی خه‌ریكی باڵوكردنه‌وه‌ی خراپه‌كاری‌و داوێن پیسی‌و بابه‌تی وروژێنه‌ری حه‌زی سێكسین. ن و نه‌هێشتنی .8ڕێكخستنی هاوینه‌هه‌واره‌كا فه‌وزا‌و بێ به‌ند‌وباوی و به‌ڕه‌اڵیی تیایاندا. .9دیاریكردنی واده‌ی كردنه‌و ه و داخستنی چایخانه گشتییه‌كان. .10گرتنه‌پێشی (حسبة)و لێپێچینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌ی سه‌رپێچی ڕێنوێنیی ه ئیسالمییه‌كانیان به‌سه‌ردا ساغ ده‌بێته‌وه. .11هه‌وڵدان بۆ یه‌كخستنی جلوبه‌رگ و هاوپۆشی پله به پله له‌نێو تێكڕای ئوممه‌تدا!!. .12فێركردنی ئايینی مادده‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی سه‌رجه‌م قۆناغه‌كانی په‌روه‌رده و فێركردن بێت. له‌و ه زیاتر درێژه ب ه هێنانی به‌ش و بڕگه‌كانی ئه‌م پڕۆژ ه ناده‌ین و مه‌سه‌له‌ك ه ب ه گشتی ڕوون ن و ژیان بۆوه و خوێنه‌ر ده‌زانێت باسی چی ده‌كه‌ی له سایه‌ی ده‌سه‌اڵتێكی له‌و جۆره‌دا چۆنه و چ
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ڕه‌نگ‌و بۆیه‌ك ده‌گرێت. به‌اڵم زۆری پێنه‌چوو به‌ننا نائومێد بوو له‌وه‌ی حوكمڕانانی ئه‌و كاته‌ی میسر بڕوایان ب ه ی پڕۆژه‌یه‌كی لهم جۆر ه هه‌بێت و له ڕووی فكر و ڕۆحی و ئه‌خالقییه‌وه له ئاستی ئه‌ودا بن. له‌به‌رئه‌و ه ئامانجی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی كرده ئه‌ركێكی (اخوان)و به‌تایبه‌تی نه‌وه‌ی نوێی گۆشكرا به فكر و ڕێنوێنییه‌كانی .هه‌رله‌وێشه‌و ه ڕایگه‌یاند برایان دان ب ه هیچ كام له‌و پارتانه‌ی هه‌ن و شێوازه‌كانی حوكمڕانى كردنی ئه‌هلی كوفردا نانێن و به‌ڵێنيدا سستمی حوكمڕانی ئیسالمی زیندو بكه‌نه‌وه و حكومه‌تێكیش له‌سه‌ر بناغه‌ی ئه‌و دابمه‌زرێنن. به‌اڵم دوای نائومێدبوون له‌وه‌ی به ڕێگای ڕیفۆرمیستانه و له ڕێی قه‌ناعه‌تپێكردنی ده‌سته‌بژێری حوكمڕانه‌وه ،ده‌وڵه‌تی ئیسالمی دابمه‌زرێت .داخۆ (به‌ننا)و (برایان) ڕێگا ب ه به‌كارهێنانی هێز ده‌ده‌ن له‌پێناو به‌دیهێنانی ئه‌م ئامانجه‌دا؟. به‌ننا وه‌اڵمی ئه‌م پرسیار ه ده‌داته‌وه ،به‌وه‌ی ئه‌گه‌ر ب ه شێوازی ئاشتیخوازان ه نه‌هێڵرا بگه‌ن ب ه ئامانجه‌كانیان و ناچاركران و هیچ ڕێگایه‌ك له‌به‌رده‌میاندا نه‌ما ئه‌وا به‌كارهێنانی هێز ب ه مافی خۆیان ده‌زانن و ده‌توانن په‌نای بۆ به‌رن‌و (هێز) یش دروشمێكی ئیسالميیه و داوای ده‌كات. له هه‌ندێك شوێنی تری په‌یامه‌كانیشیدا ئاماژ ه ب ه مه‌سه‌له‌ی جیهاد ده‌كات و پێی وایه (هیچ ێ جیهاد نابێت و ،هیچ جیهادێكیش بانگه‌وازێك ب بێ ڕه‌نج‌و چه‌وسانده‌و ه نابێت) .له وه‌اڵمی هه‌ندێك ل ه ئه‌ندامانی گرووپه‌كه‌شیدا باس له‌و ه ده‌كات ئه‌گه‌ر ()300كه‌تیبه‌ی په‌روه‌رده‌كراو ئاماده‌كراویان ێ ده‌ستپێده‌كات هه‌بێت ئه‌وا قۆناغی (تمكین)یان پ و به‌گژ سته‌مكارانی زۆر وێژ‌و دوژمنان‌و ڕێگراندا
ده‌چێته‌وه. كه‌چی ل ه هه‌مان كاتدا به‌ننا شۆڕش وه‌ك فۆڕمێكی به‌كارهێنانی هێز بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانجه‌كانی ڕه‌تده‌كاته‌وه و یه‌كسانی ده‌كات ب ه چه‌مكی (فتنة) ل ه (فقه)و كه‌له‌پووری ئیسالمی مێژوویدا و ده‌رهاویشته‌كانی ب ه خراپ و كاره‌ساتباراوی وه‌سف ده‌كات. سه‌باره‌ت به كوده‌تای سه‌ربازیش وه‌ك ك و شێوازێكی توندوتیژ بۆ ئه‌نجامدانی ڕێكارێ گۆڕانكاری و دامه‌زراندنی دهوڵهت و حوكمڕانی ئیسالمی( ،برایان) له‌سه‌ر زاری یه‌كێ له ڕه‌مز‌و نوسه‌ر ه دیاره‌كانی خۆیه‌وه ،كه (د.یوسف قهرزاوی) یه ،ل ه سۆنگه‌ی چه‌ندین هۆكار‌و ناشایسته‌بوونی ڕه‌تيده‌كاته‌وه. ئه‌مه‌ش به‌شێ له دیدگالێڵی به‌ننا و برایانیشمان له‌مه‌ڕ میكانیزمه‌كانی گه‌یشتن به ده‌وڵه‌تی ئیسالمی بۆ ڕوون ده‌كاته‌وه ،كه هه‌روه‌ك وتمان كاریگه‌ری زۆری به‌سه‌ر ئاڕاسته‌كردنی سیاسیانه‌ی ئه‌م هێزه و نه‌گه‌یشتن ب ه ئامانجه‌كانی هه‌بووه. له‌ڕاستیشدا گه‌ر سه‌یری تایبه‌تمه‌ندی و ن و جۆری سرووشتی ده‌سه‌اڵت و ده‌سه‌اڵتدارا ن و ،په‌یوه‌ندی نێوان ڕێكخستنی په‌یوه‌ندییه‌كا دین‌و دهوڵهت و پێویستییه‌كانی به‌ئیسالميكردنی كۆی ڕواڵه‌ته‌كانی ژیان و كۆمه‌ڵگه ،له ڕێی ن و ل ه دامهزراوه و تواناكانی ده‌وڵه‌ته‌وه بكه‌ی سستم ه سیاسییه‌كه‌ی ڕامێنین‌و ئامانج ه نێوخۆيی و ده‌ره‌كییه‌كان‌و سرووشتی ئایدۆلۆژیانه‌ی ئه‌م مۆدێل ه ل ه دهوڵهت بخه‌ینه ڕوو ،به ئاسانی له‌و ه تێده‌گه‌ین ،كه ده‌وڵه‌تی ئیسالمی به‌و جۆره‌ی ل ه ئه‌ده‌بیاتی ئیسالمی نوێ و ب ه تایبه‌تیش ئه‌ده‌بیاتی (اخوان)دا هاتووه كه له ڕووی مێژووییه‌و ه هه‌ڵگری ئه‌م گوتار ه له‌مه‌ڕ دهوڵهت بوون ،دامه‌زراندنى دهوڵهت و سستمێكی لهم جۆره ،له ڕێی به‌كارهێنانی
خا ل
27
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
28
هێزو ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تدا نه‌بێت ،ك ه ئه‌ویش ل ه سه‌رده‌می نوێدا ل ه فۆڕمی (شۆڕش)و (كوده‌تا)دا به‌رجه‌ست ه ده‌بێت ،قابیلی به‌دیهاتن نیه. واته به‌دیهێنانی وه‌ها خواستێك ب ه ئاشتی ،جگ ه له ڕێگه‌ی قه‌ناعه‌تپێكردنی فه‌رمانڕه‌وایه‌ك یاخود ده‌سته‌بژێرێكی فه‌رمانڕه‌واییه‌و ه ببنه هه‌ڵگری گوتاره‌كه‌ی ،قابیلی به‌دیهاتن نيیه. خواستێكی له‌و جۆره‌ش یاخود به‌دیهێنانی قورسه ،چونكه سرووشتی ئایدۆلۆژی بوونی ده‌وڵه‌ته‌كه و ده‌ستوره‌كه‌ی ،پێوه‌ری قورس ل ه فه‌رمانڕه‌واكان ده‌خوازێت ،هه‌رجۆره سازش‌و ده‌ست شلكردنێكیش لهم ڕوه‌وه ،به‌وجۆره‌ی ل ه سه‌رده‌می (نومه‌یری)و تا ڕاده‌یه‌كیش جه‌نه‌ڕاڵ (ضياء الحق) ل ه پاكستان بینرا ،به كاره‌سات به‌سه‌ر پڕۆژهی ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌دا ده‌شكێته‌وه و ب ه ناوی پیاده‌كردنی شه‌ریعه‌ته‌وه ،كه جه‌وهه‌ری په‌یامی ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌یه ..ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی ده‌شێوێنرێ و تێكه‌ڵ ب ه گه‌نده‌ڵی‌و سته‌مكاری و ناعه‌داله‌تی ده‌كرێت. بۆ ڕاستی ئه‌و لێكدانه‌وه‌ی پێشه‌وه‌شمان ئه‌وه‌ند ه به‌سه وه‌بیری ئه‌و ه بێنینه‌وه كه تێزی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ته‌نها ل ه دوو واڵتدا سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا ك ه ئه‌وانیش (ئێران) و (سودان) بوو، ك ه یه‌كه‌میان له‌ڕێگه‌ی شۆڕش‌و دووه‌میان له‌ڕێی كوده‌تای سه‌ربازی به شۆڕش ناوزه‌ند كراوه‌و ه بوو .هه‌ردووكیشیان ل ه ناو جه‌بره‌كانی مۆدێلی ده‌وڵه‌تی پاش كۆلۆنیالیومی ناوچه‌ك ه نغرۆبوون و نه‌یانتوانی هیچ گوتارێكی ڕه‌خنه‌یی جددی به‌رامبه‌ر فۆڕمی ده‌وڵه‌تی نوێ ،به‌تایبه‌تیش ل ه فۆڕم ه نادیموكراسيیه‌كه‌یدا پێشكه‌ش بكه‌ن. كه‌چی (اخوان) له سه‌رده‌می شۆڕشدا پڕۆژهی شۆڕشی ڕه‌تكردۆته‌وه ،له سایه‌ی سستم ه نادیموكراسیه‌كانیشدا هیچ جێگره‌وه‌یه‌كی كرده‌یی نه‌بوو ه بۆ گه‌یشتن به ئامانجی ده‌وڵه‌تی
ئیسالمی ،ل ه هه‌مان كاتدا ده‌سته‌به‌رداری ئه‌م گوتاره‌ش نه‌بووه ،كه سه‌رچاوه‌ی ترس بوو بۆ ده‌سته‌بژێر ه فه‌رمانڕه‌واكان‌و پاساوی ده‌ستیشیان بوو ،بۆ درێژه‌دان به ده‌سته‌اڵته‌كانیان‌و ترساندنی خۆرئاوا‌و به‌ده‌ستهێنانی پشتیوانیان.
ده‌رباره‌ی سستمی سیاسی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی
له سایه‌ی دواخستنی پڕۆژهی گێڕانه‌وه‌ی خه‌الفه‌ت وه‌ك فۆڕمی مێژوویی حوكمڕانی ئیسالمی دانپيانراو و ،نه‌بوونی هیچ سستمێكی سیاسی ئیسالمی دیاریكراو و ،تێڕوانینی ئامێریان ه بۆ ده‌وڵ هت‌و وه‌رگرتنی فۆڕمی ده‌وڵه‌تی نوێ، ێ میكانیزم بۆ وه‌ك میكانیزمێك یاخود كۆمه‌ڵ پیاده‌كردنی ده‌سه‌اڵت و نوێبوونی چه‌مكی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی له فكری ئیسالمیدا ،مه‌سه‌له‌ی جۆری ی و مۆدێله‌كانی و حوكمڕانی و سستمی سیاس جیاوازی داموده‌زگاكانی حوكمڕانی ل ه سیاسی و یاسایی ،بایه‌خێكی ئه‌وتۆی نامێنێت .ب ه پاساوی ئه‌وه‌ی سستمه‌كانی حوكمڕانیی ب ه جیاوازی داموده‌زگاكان ناناسرێنه‌وه ،به‌ڵكو ئه‌وه‌ی پێی ل ه یه‌كتر جیاده‌كرێنه‌و ه بیروڕا‌و بیروباو هڕ‌و بههاو ڕێسا‌و په‌یوه‌ندییه گشتییه‌كانی دامه‌زرێنه‌ره‌كانی سستمه‌كان و تێڕوانینیان بۆ ئه‌وه‌ی چی هه‌قه و چی هه‌ق نیه و چی دادپه‌روه‌ريی ه و چی نادادپه‌روه‌رییه، چی سته‌م‌و ناهه‌قییه ،دیاری ده‌كرێت. ئه‌وه‌ی ل ه په‌یوه‌ندی ب ه سستمی حوكمڕانی ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا به گرنگ دانراوه ،پابه‌ندی حوكمڕانه‌كان ه ب ه ئیسالمه‌وه ،ههروهها ئه‌وه‌یه ك ه گه‌اڵڵه‌نامه و یاسا و ده‌ستور و ڕێنوێنییه‌كان لهم ده‌وڵه‌ته‌دا ئیسالمی بێت ،به به‌دیهاتنی ئه‌م ئامانج ه شێواز‌و فۆڕمه‌كانی حوكمڕانی بایه‌خی خۆیان له‌ده‌ست ده‌د هن‌و نابنه بابه‌تی مشتومڕی فكری.
خا ل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
زیاد له هۆكارێكی تری سه‌رده‌میانه ،هه‌ڵگرانی بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ب ه كرده‌وه ،به‌الی فۆڕمی سستمی سه‌رۆكایه‌تیدا شكاندویانه‌ته‌وه، ههروهها له نمونه‌ی كۆماری ئیسالمی ئێران و سوداندا ده‌یبینین .له‌گه‌ڵ هه‌ندێك جیاوازی و بوونی تایبه‌تمه‌ندی ل ه سستمی كۆماری ش ئیسالمیدا ،ك ه بوونی پێگه‌ی ڕابه‌ری شۆڕ و ده‌سه‌اڵته به‌رفراوانه‌كه‌ی دروستیكردووه، سستمی سیاسی له ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا ئه‌گه‌رچی له ڕووى مێژووییه‌وه ،وا وێنا ده‌كرێت ك ه شورا و دادپه‌روه‌ری دوو پایه‌ی ئه‌و پێكده‌هێنن ،به‌اڵم له ڕووی تیۆريی و كرداریشه‌و ه كێشه‌ی له‌گه‌ڵ دیموكراسی شێوازێكی نوێ بۆ به‌رجه‌سته‌كردنی دادپه‌روه‌ری سیاسی هه‌یه ،خۆ ئه‌گه‌ر الی (به‌ننا) نیزامی ده‌ستوری په‌رله‌مانی‌و لیبراڵی ب ه نزیكترین سستم ل ه سستمی ئیسالمی له‌قه‌ڵه‌م درابێت و ،وا باسی پایه‌كانی سستمی حوكمڕانی ده‌ستوری و په‌رله‌مانی نوێی كردبێت ك ه هیچ دژایه‌تيیه‌كیان له‌گه‌ڵ ئیسالمدا نيیه ،ئه‌وا هه‌ر خۆی دژی ى سیاسی بووه و وێنای ژیانی حیزبی و فرهي
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هه‌ربۆی ه گه‌ر بگه‌ڕێینه‌و ه بۆ ئه‌ده‌بیاتی (اخوان)و ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وانیش لهم ڕوه‌وه ،ده‌بینین ئاماژه به‌و ه كراو ه ك ه ده‌كرێت سستمی سیاسی ل ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمی نوێدا ،پادشایه‌تی ،كۆماری، یاخود هه‌ر جۆرێكی تر بێت ،زۆر به ده‌گمه‌ن ده‌توانین گفتوگ ۆ و قسه‌كردنێكی فكری له‌نێو تیۆرسێنه‌كانی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ،له‌مه‌ڕ جۆره‌كانی سستمی حوكمڕانی ل ه فكری سیاسی نوێدا ل ه وێنه‌ی ..كۆماری ،په‌رله‌مانی ،كۆمه‌ڵه ورده‌كاریان ێ بكه‌ین. بدۆزینه‌و ه‌و هه‌ستی پ ئه‌گه‌رچی ب ه حوكمی پێگه‌ی خه‌لیفه ل ه كه‌له‌پوور و فيقهی مێژوویی ئیسالمی زۆری ده‌سه‌اڵته‌كانی
ێ حیزبی سیاسی كردووه ،یاخود كۆمه‌ڵگایه‌كی ب كۆمه‌ڵگایه‌ك ته‌نها یه‌ك ده‌سته‌ی سیاسی یه‌كگرتوو تیایدا بااڵده‌ست بێت‌و به‌ڕێوه‌ی ببات. خۆ دوای به‌ننا بیرمه‌ندانی وه‌ك (سيد قطب)و (محمد قطب) پاشه‌كشه‌يه‌كی ترسناك ل ه په‌یوه‌ندی ب ه دیموكراسيیه‌وه ڕووده‌دات و ب ه فۆڕمێكی نه‌فامی له حوكمڕانی سیاسيدا له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت .ب ه كورتی و له‌به‌ر زیاتر درێژنه‌كردنه‌وه‌ی وتاره‌كه لهم ڕوه‌و ه ماوه بڵێین :ب ه سه‌رنجدان ل ه ئه‌ده‌بیاتی نوسراو و ،ئه‌زموونی كرداری كۆماری ئیسالمی ئێران و سودان ،هه‌ڵگرانی گوتاری ده‌وڵه‌تی ئیسالمی، شێواز ه نوێكانی وه‌ك هه‌ڵبژاردن و دروستكردنی په‌رله‌مان و هاوشێوه‌كانی وه‌رده‌گرن ،به‌اڵم ته‌نها له‌گه‌ڵ فۆڕمێ ل ه دیموكراسیدا هه‌ڵده‌كه‌ن و په‌نجه نه‌رم ده‌كه‌ن كه له‌چوارچێوه‌ی هێڵ و تێز ه گشتییه‌كانی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ده‌رنه‌چێت ،به‌وه‌ش ێ وه‌ك له سایه‌ی قبوڵكردنی فۆڕمی ده‌وڵه‌تی نو چوارچێوه‌یه‌كی سیاسی و یاسایی و یه‌كه‌یه‌كی یاسای گشتی نێوده‌وڵه‌تیدا و ،بوونی كێش ه له‌گه‌ڵ دیموكراسی و فره‌یی و داننان به جیاوازیدا وه‌ك ی و سیاسی‌و قانونی‌و ئه‌خالقی ل ه مافێكی خودای ئاسته جۆراوجۆره‌كاندا ،پرسی ده‌ه‌وڵه‌تی ئیسالمی ده‌بێت ه دووباره به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی فۆڕمێكی شكستخواردو و قه‌یراناوی ده‌وڵه‌تی نوێ ل ه ناوچه‌كه‌دا ،له به‌رگێكی ئاینیدا ،كه ب ه ده‌وڵه‌تی پاش ی و كۆلۆنیالیزم ناسراوه و چه‌ندین تایبه‌تمه‌ند كێشه و قه‌یرانی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه. لهم چوارچێوه‌شدا به‌ها مه‌زنه‌كانی وه‌ك شورا، ی دادپه‌روه‌ری ،ئیساڵح ،سته‌م دژی ،كه‌رامه‌تپارێز و مافی جیاوازبوون ،ك ه ئیسالم دانی پێدا ناون‌و ل ه هه‌مان كاتدا به‌های گه‌ردوونین ،ده‌بن به قوربانی گوتاری ناسنامه‌ی ئیسالمی و ڕواڵه‌تگه‌رایی فيقهی‌و گوتارێكی تێكه‌ڵه‌ی ناهۆرمۆنی .به‌م
29
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
30
جۆره‌ش گوتاری ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و مۆدێل ه حوكمڕانيیه‌كه‌ی به كرده‌وه ،نه‌ك هه‌ر ناتوانێت هیچ زياده‌يه‌ك بخات ه سه‌ر دووباره داڕشتنه‌وه‌ی پایه‌كانی ده‌وڵه‌تی نیشتمانی نوێ ل ه ناوچه‌كه‌دا و ،كۆتكردنی ڕوو ه وێرانكه‌ره‌كه‌ی ل ه ڕێی میكانیزمه‌كانی دیمكراسيیه‌وه ،به‌ڵكو ڕه‌هه‌ندێكی ئايینی‌و تایه‌فه‌گه‌ریش ده‌خاته سه‌ر كێشه‌كانی. ل ه كۆتایشدا ئیسالمی بوونی دهوڵهت جگه ل ه پیاده‌كردنێكی نادادپه‌روه‌رانه‌ی (فقهـ) و هه‌ندێك ێ نامێنێته‌وه .ل ه دروشم و ڕواڵه‌ت ،هیچی وای ل جه‌وهه‌ریشدا نزیكی و هاوشێوه‌یه‌كی زۆریش له نێوان گوتاری ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و گوتاری ماركسیزم له‌مه‌ڕ دهوڵهت به‌دی ده‌كرێت ،ك ه ده‌كرێت لێرهدا و لهم ڕوه‌وه ئاماژه به‌چه‌ند خاڵێك بكه‌ین: ێ .1هه‌ردوو گوتاره‌كه نێو نه‌ته‌وه‌ین‌و پ له‌سه‌ر نا نه‌ته‌وه‌یی بوونی ده‌وڵه‌ته‌كه داده‌گرن و ته‌نها ڕه‌چاوی ئه‌م ڕووه ده‌كه‌ن و پێیان وای ه ده‌بێت دهوڵهت له‌سه‌ر بناغه‌ی فكر و ئایدۆلۆژیا دابمه‌زرێت نه‌ك ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی. .2هه‌ردوو گوتاره‌ك ه له ڕووی مێژووییه‌و ه پێشبینی هه‌ره‌سهێنانی سه‌رمایه‌داریان كردوو ه (هه‌ڵبه‌ت گوتاری ئیسالمیش و هه‌م كۆمۆنیزمیش) خۆیان ب ه تاك ه چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی جیهان زانیوه و ڕاستیان له خۆیاندا كۆكردۆته‌وه. .3هه‌ردوو گوتاره‌ك ه كێشه‌یان له‌گه‌ڵ ی و فره‌حیزبی و مافی جیاوازبووندا ب ه دیموكراس ت و ڕووكاری جۆراوجۆر هه‌یه. ئاس .4سستمی سیاسی هه‌ردووالیان به ئاستی جیاواز(چونك ه له كۆمۆنیزمدا بۆ ئاستێكی ترسناك سه‌ركوت و پاكتاو و خوێنڕێژی به‌رباڵوه) هه‌مه‌الیه‌نه‌یه و ئایدۆلۆژیا ل ه ڕێگه‌ی ده‌وڵه‌ته‌و ه
(اخوان) ل ه سه‌رده‌می شۆڕشدا پڕۆژهی شۆڕشی ڕه‌تكردۆته‌وه ،ل ه سایه‌ی سستمه نادیموكراسیه‌كانیشدا هیچ جێگره‌وه‌یه‌كی كرده‌یی نه‌بووه بۆ گه‌یشتن به ده‌وڵه‌تی ئیسالمی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا ده‌سه‌پێنرێت و سه‌رجه‌م كایه و چاالكی و دامه‌زراوه‌كان ب ه ڕه‌نگی خۆی ڕه‌نگ ده‌كات. ێ به بوونێكی .5هه‌ردوو گوتاره‌ك ه ده‌وڵه‌تی نو كاتی و ناچاری و قۆناغێكی ڕاگوزه‌ری ده‌زانن، الی ماركسیزم بۆ گه‌یشتن ه قۆناغی سۆشیالیز م و دواتر كۆمۆنیزم و دۆخی نه‌مانی دهوڵهت و، الی هه‌ڵگرانی (به‌ننا)و هه‌ڵگرانی گوتاری ده‌وڵه‌تی ئیسالمیش ،تێپه‌ڕاندنێتی به‌مه‌به‌ستی گه‌یشتن ب ه ت و دووباره گێڕانه‌وه‌ی فۆڕمی سستمی خه‌الف ه ئیمپراتۆریه‌تی ئیسالمی. خۆ ئه‌گه‌ر ب ه وردی سه‌رنج له په‌یامه‌كانی دامه‌زرێنه‌ری (اخوان) و نوسینی نوسه‌رانی سه‌ر به‌م ڕه‌وت و قوتابخان ه ده‌عه‌وی و ئایدۆلۆژيیه و كه‌سانی وه‌ك (ئه‌بو ئه‌عالی مه‌ودودی) بده‌ین ،ب ه ڕوونی هه‌ست به كاریگه‌ريي ه ئایدۆلۆژیی ه شمولیی ه گه‌وره‌كانی ئه‌و سه‌رده‌م ه ل ه كۆمۆنیزم ،فاشیزم‌و نازیزم به‌سه‌ر داڕشتن و ناسنامه‌دان ب ه گوتاری ده‌وڵه‌تی ئیسالميیه‌و ه ده‌كه‌ین .هه‌ربۆیه ده‌بینین به‌ننا ده‌پرسێت بۆچی ده‌بێت فاشیز م و نازیزم و كۆمۆنیزم و خه‌ڵكانێك ئه‌و ماف ه به‌خۆیان بده‌ن ب ه ناویانه‌و ه بانگه‌ش ه بكه‌ن و قه‌واره‌ی سیاسی
پوخته و به‌ره‌نجام
له‌به‌ر ڕووناكی ئه‌وه‌ی ل ه ڕابردوودا خستمان ه ڕوو ده‌توانین به‌ره‌نجامه‌كان ل ه چه‌ند خاڵێكدا چڕ‌و پوخت بكه‌ینه‌وه ،به‌م جۆره‌ی خواره‌وه: ( )1چه‌مكی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی داهێنراوێكی ی و فكری ئیسالمی نوێ و نوێی ئایدۆلۆژ هاوچه‌رخی ئیسالميی ه و ڕیشه‌ی له كه‌له‌پوور و مێژووی ئیسالميدا ،ل ه سۆنگه‌ی جیاوازی فۆڕمی ده‌وڵه‌تی نوێدا ،به‌و جۆره‌ی هه‌یه ،نيیه. ( )2برایانی موسڵمان و دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی به ئااڵهه‌ڵگرانی یه‌كه‌می ئه‌م تێزه و هه‌وڵی ب ه ێ داده‌نرێن و ڕه‌شید ئیسالميكردنی ده‌وڵه‌تی نو ڕه‌زاش لهم ڕووه‌وه ڕێخۆشكه‌ر بوو ه و كه‌ره‌س ه سه‌ره‌تاییه‌كانی گه‌اڵڵه‌كردنی بیرۆكه‌كه‌ی خستۆت ه
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
دروست بكه‌ن كه‌چی ئه‌و ماف ه ب ه ئیسالم و ێ ل ه موسڵمانان نه‌درێت ،ههروهها الی به‌ش نوسه‌رانی ئیسالمی بۆ ڕه‌وایه‌تيدان ب ه ئایدۆلۆژی بوونی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و دامه‌زراندنی له‌سه‌ر بناغه‌ی فكره‌یه‌كی دیاریكراو په‌راوێزخستنی ڕه‌وت و فك ر و ته‌وژمه‌كانی تری كۆمه‌ڵگ ه دیسان نمون ه ت و مۆدێلی كۆمۆنیسته‌كان ده‌هێنرێته‌وه! ب ه سۆڤیه كه ب ه بڕوای ئێم ه نمون ه هێنانه‌و ه به‌و جۆر ه سستمانه بۆ پاساودانی هه‌ندێك تایبه‌تمه‌ندی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و سه‌رچاوه‌كانی ڕه‌وایه‌تی ل ه نێویدا ،ب ه كاره‌ساتێكی مه‌نهه‌جی و ئاماژه ب ه قه‌یرانێكی قوڵی فكری و پوكانه‌وه‌ی هه‌ستی عه‌داله‌تخوازی ئیسالمی له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت. ت لێره‌و ه كه قسه‌ی زۆرماو ه لهم ڕووه بكرێ و ئێره جێگای ئه‌وه نیه ،ده‌ڵێم :گوتاری ده‌وڵه‌تی ئیسالمی به ڕواڵه‌تێكی قه‌یرانی فكری ئیسالمی ێ الدان (انحراف) له‌و نوێ و سیمایه‌كی له ڕ فكره‌دا ده‌زانم و بووه سه‌رچاوه‌یه‌كی به‌فیڕۆدانی وزه و تواناكان و شێوانی پڕۆژه‌‌كانی هه‌ڵسانه‌وه و ڕیفۆڕم ل ه بازنه‌ی ئیسالمی و ته‌نانه‌ت ئاستی گه‌النی موسڵمانیشدا ،بۆی ه پێویست ه ل ه كۆنه‌ستی ئیسالمییه‌كان بكرێت ه ده‌ره‌و ه ــ هه‌روه‌ك چۆن ئێستا هێز ه پاشخان ئیسالمییه‌كان له تونس و مه‌غریب
و ته‌نانه‌ت خودی میسریش له دوای شۆڕش و ل ه نوسینه‌وه‌ی ده‌ستوردا ــ ئه‌وه‌یان كرد ،ههروهها ێ بنێت ه قۆناغێكه‌وه ك ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ناوچه‌كه پ و عه‌لمانی به‌و فۆڕمه‌ی ل ه سه‌ده‌ی بیسته‌م و ب ه تایبه‌تیش ل ه نیوه‌ی دووه‌می ئه‌و سه‌ده‌دا بینیمان، تێپه‌ڕێنێت .گه‌الن له‌سه‌ر ده‌ستورێكی نوێی سازان له‌سه‌ر كراو له نێوان ئیسالمی‌و عه‌لمانی‌و سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌و ه ڕێكبكه‌ون و ،هه‌مووان ل ه ی و دیموكراسی چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تی نیشتمان نوێدا ،ك ه تیایدا ڕێز ل ه ناسنامه‌ی ئیسالمی كۆمه‌ڵگه و ماف و ئازاديیه تایبه‌تی و گشتییه‌كان بگیرێت، له خه‌می دووباره خۆبیناكردنه‌وه‌ی به‌دیهێنانی ئه‌ركی گه‌شه‌كردنی هه‌مه‌الیه‌نه‌دابن و ،ل ه هه‌موو ت ئه‌مه‌شدا (مرۆڤ) ئامانجی سیاسه‌تكردن بێ و( ،دادپه‌روه‌ری)و مافی به شایسته‌یی ژیان پێوه‌ری هه‌ڵسه‌نگاندنی سیاسه‌ت‌و سیاسییه‌كان و فۆڕمه‌كانی حوكمڕانی بن.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئیسالمی بوونی دهوڵهت جگه له پیاده‌كردنێكی نادادپه‌روه‌رانه‌ی (فقهـ)و هه‌ندێك دروشم‌و ڕواڵه‌ت، هیچی وای لێ نامێنێته‌وه.
خا ل
31
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
32
به‌رده‌میان. ( )3خستنه‌ڕووی تێزی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی به‌ره‌نجامی كاردانه‌وه بووه به‌رامبه‌ر ڕووخانی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی و ئه‌و قه‌یرانه‌ی له‌و سۆنگه‌وه دووچاری فكر‌و واقیعی موسڵمانان بووه و ،تووشی قه‌یرانی ناسنامه‌ی كردوون .له بنه‌ڕه‌تیشدا به‌رهه‌می گوتاری فكری ئیسالمی بوژانه‌وه‌گه‌را‌و ناسنامه‌ی گه‌النی موسڵمان خراوه‌ته ڕوو. ( )4ده‌وڵه‌تی ئیسالمی بچوككراو ه و له‌به‌رگیراوه‌ی سستمی خه‌الفه‌ته له چوارچێوه‌ی واقیعی نێوده‌وڵه‌تی‌و جه‌بره‌كانيدا .مه‌به‌ست تیایدا زه‌مینه‌سازكردن بوو ه بۆ دووبار ه گێڕانه‌وه‌ی خه‌الفه‌ت‌و يه‌كێتى جیهانی ئیسالمی. ( )5ئه‌م شێواز ه له دهوڵهت كاریگه‌ری ئایدۆلۆژیا زاڵ و باوه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ل ه كۆمۆنیزم و نازیز م و ناسیونالیزمی به‌سه‌ره‌وه‌یه. ( )6تێزی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی به‌تایبه‌تیش له‌ناو عه‌ره‌به‌كاندا كارێكی كرد ،بیرو بزاڤی ئیسالمی نوێ نه‌توانێ پڕۆژه‌‌ى ده‌وڵه‌تی نیشتمانی نوێ، به‌و جۆره‌ی هه‌یه و ،بیری ڕیفۆڕمخوازی ئیسالمی مژده‌ی پێدابوو خستبویه چوارچێوه‌وه قه‌بوڵ بكه‌ن هه‌ربۆیه به كرده‌وه له ده‌ره‌وه‌ی پڕۆژهی ده‌وڵه‌تی نوێوه بیریانكردۆته‌وه ،چونكه ده‌وڵه‌تی نیشتمانی نوێیان وه‌ك به‌رده‌باز‌و قۆناغێكی كاتی‌و ڕاگوزه‌ر به‌ره‌و دووباره بوژاندنه‌وه‌ی كولتووری خه‌الفه‌ت و ئیمپراتۆریی مێژوویی ئیسالمیان سه‌یركردووه و بینیوه.
( )7تیۆریزه‌كردنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و میكانیزمه‌كانی گه‌یشتن پێی و هه‌ندێك ل ه ڕه‌هه‌نده‌كانی ،به‌ده‌ست ناڕۆشنی و ناته‌واوی مه‌نهه‌جی‌و كه‌موكورتيیه‌وه ده‌ناڵێنێ. ( )8ده‌وڵه‌تی ئیسالمی ل ه هه‌ندێك ڕوویدا ب ه
مودیلێكی نادیموكراس و هه‌مه‌الیه‌نه‌ی دهوڵهت داده‌نرێت ،له‌و سۆنگه‌وه ك ه بڕوای ب ه سه‌پاندنی شێو ه ژیان‌و ئه‌خالقی ئیسالم و فيقهی ئیسالمی ل ه ڕێی داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ته‌وه هه‌یه و فره‌حیزبی تێدا نيی ه و هه‌موو ئه‌وه‌ی لهم ڕووه‌شه‌و ه له‌ژێر فشاری واقیعدا له كۆتایی هه‌شتاكان و سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كاندا زیادكراوه ،ل ه دیموكراسيیه‌كی سنوردار‌و مه‌رجدار تێناپه‌ڕێت. ( )9هه‌ڵگرتنی گوتاری دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسالمی بووه هۆی جۆرێك له نامۆكردنی بزاڤی ئیسالمی نوێ به لۆژیكی سه‌رده‌م‌و پێویستیيه‌كانی ێ بۆ خواستی خه‌ڵك ملكه‌چكردنی ده‌وڵه‌تی نو و په‌ی بردن به ئه‌ركه ژیاريی و سه‌رده‌ميیه‌كان و خوالنه‌وه ل ه بازنه‌یه‌كی داخراوی فكريی و ئایدۆلۆژی و كاریگه‌ربوون ب ه سرووشتی ڕژێم ه دواكه‌وتووه‌كان و ،نوێكردنه‌وه‌ی شێوازه‌كانی كاركردن ،به‌تایبه‌تیش ل ه بازنه‌ی فكر‌و كاری برایانی موسڵماندا .هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ی ئێستا الی هه‌ندێك ل ه هێز ه پاشخان(اخوان)ییه‌كان ل ه ئارادای ه ئاماژه‌ی ه ی و ب ه قۆناغی پاش ده‌وڵه‌تی ئیسالمی و سیاس مه‌سه‌له‌یه‌كی تره و ناچێت ه ئه‌م چوارچێوه‌وه. ( )10پێویسته فكر‌و ته‌وژمی ئیسالمی هاوچه‌رخ دیدێكی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی بۆ چه‌مكه‌كه هه‌بێت‌و تێيپه‌ڕێنێت ،چونك ه ب ه كرده‌و ه نه‌بوو ه سه‌رچاوه‌ی به‌رهه‌مهێنانی گوتارێكی ڕه‌خنه‌یی ل ه ده‌سه‌اڵت و ب ه كرده‌وه به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی خه‌ونی پێو ه ده‌بینرا ل ه هێنانه‌دی هێز و شكۆ‌و دادپه‌روه‌ری‌و ئازادی ،ئه‌ویش بوو ه به چوارچێوه‌یه‌ك بۆ دووبار ه به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی فۆڕم ه عه‌لمانيی ه دواكه‌وتوو ه شكست خواردووه‌كه‌ی دهوڵهت ل ه ناوچه‌كه‌دا ل ه به‌رگێكی نوێدا.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سه‌رچاوه‌كان
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
( )1مجموعة رسائل األمام الشهيد حسن البنا ،الطبعة األولى ،ضاث نهضت ،تهران 1375 ،ه .ش .دووبةش. ( )2األمام الشهيد حسن البنا ،مذكرات الدعوة و الداعية ،الطبعة األولى ،مكتبة آفاق.2012 ، ( )3سعيد حوى ،في آفاق التعاليم ،دار عمان، بيروت.1988 ، ( )4سعيد حوى :جندالله ثقافة و أخالقا ،دار العمان ،بيروت – عمان .1988 ، ( )5د.عبد اإلله بلعزيز :الدولة في الفكر األسالمي المعاصر ،الطبعة الثانية ،مركز دراسات الوحدة العربية ،بيروت.2004 ، ( )6د .عبداإلله بلعزيز :األسالم و السياسة دور الحركات األسالمية في صوغ المجال السياسي ، الطبعة األولى ،مركز الثقافة العربي ،بيروت .2001 ، ( )7د .وجيه كوثرانى :الدولة و الخالفة في الخطاب العربي ابان الثورة الكمالية في تركيا، الطبعة األولى ،دار الطليعة ،بيروت،1996 ، ( )8مجموعة من الباحثين :الحركات األسالمية في الوطن العربي ،مجلدين ،الطبعة األولى ،مركز دراسات الوحدة العربية ،بيروت .2013 ، ( )9د.فهد بركات الشوابكة :محمد رشيد رضا
و دوره في الحياة الفكرية و السياسية ،الطبعة األولى ،دار عمان .1989 ، ( )10مجموعة من الباحثين ،محمد رشيد رضا جهوده األصالحية و منهجه العلمي ،المعهد العالمي للفكر األسالمي.2007 , ( )11محمد عفان :الوهابية و األخوان الصراع حول مفهوم الدولة و شرعية السلطة ،الطبعة األولى، الجسور للترجمة و النشر ،بيروت.2016 ، ( )12د.يوسف القرضاوي :الحل األسالمي فريضة و ضرورة ،الطبعة السادسة ،مكتبة الوهبة، القاهرة.2001 ، ( )13راشد الغنوشي :الحقوق و الحريات العامة في الدولة السالمية. ( )14سيد قطب :معالم في الطريق ،الطبعة العاشرة ،دار الكتاب األسالمي ،قم ،طهران.1983 ، ( )15بورهان غليون :المحنة العربية الدولة ضد األمة ،الطبعة اللثالثة ،مركز دراسات الوحدة العربية ،بيروت .2003 ، ()16مجموعة من الباحثين ،القومية مرض العصر أم خالصه ،الطبعة األولى ،دار الساقي، بيروت .1995 ،
33
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌ركۆڵێك بۆ کتێبى (ئیسالمیه‌كان و ده‌وڵه‌تی مۆدێرن) ی ئیسماعیل شه‌تتی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
بوخاری عه‌بدوڵاڵی قه‌سرێ 34
له‌دایكبووی 1990شاری هه‌ولێر قوتابی ماسته‌ره ل ه ئه‌ده‌بی ئینگلیزی. خاوه‌نی دوو په‌رتوكی وه‌رگێڕدراوه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
توێژینه‌و ه و نوسینی بابه‌تیی له‌باره‌ی ئاڕاست ه و ئامانجی پارت ه ئیسالمیه‌كان ،ل ه دنیای ئه‌كاديمی و فیكریی واڵتانی مسوڵماننشیندا تاڕادده‌یه‌كی زۆر پشتگوێ خراوه ،ته‌نانه‌ت له‌الیه‌ن خودی ئیسالمیه‌كانیشه‌وه ئه‌و باس ه كه‌متر خراوه‌ته ژێر پرسیار و لێكۆڵینه‌وه‌ی جدییه‌وه .ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تا بۆ لێنه‌زانیی و ساده‌یی فیكریی پارته ئیسالمیه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه كه هه‌ڵوه‌دای توێژینه‌وه‌ی زانستی نین و تاڕاده‌یه‌كی زۆریش پێی ئاشنا نین ،پاشان، به‌هۆكاری ئه‌وه‌ی كه نوسینی نوسه‌رانی نا ئیسالمیش له‌وباره‌یه‌وه زياتر له شێوه‌ی داڕشتن بووه ،چ ب ه الیه‌نگیریكردن یانیش به‌الی دژه‌باویدا، ههروهها ناوه‌ندی فیكریی و سه‌نته‌ری توێژینه‌وه‌ی تایبه‌تیش له‌و بواره‌دا -النی كه‌م له كوردستاندا- دانه‌مه‌زرێنراوه. ئه‌م كتێبه‌ی (د.ئیسماعیل شه‌تتی) یه‌كێك ه له‌و كارانه‌ی ك ه ده‌شێ به نوسینێكی ئه‌كاديمی هه‌ژماربكرێت ك ه له‌و دۆسیه‌دا نوسراوه .كتێبه‌ك ه ب ه وه‌رگێڕان ه كوردییه‌كه‌ی پڕۆژهی (كرانه‌وه)ه‌و ه ( )216الپه‌ڕه‌یه ،پێویسته ئه‌وه بڵێم كه وه‌رگێڕ (سۆران مه‌حمود) توانست و هونه‌ركاریی و لێزانییه‌كی زۆر نایابی پێشكه‌شكردو ه ل ه ب ه كوردى كردنی نامه‌كه‌دا ،ناواخن و زمان و شكڵی زانستییانه‌ی كتێبه‌كه‌ی زۆر ب ه باشی گواستۆته‌وه. خودی د.ئیسماعیل شه‌تتی ،نوسه‌ر و بیریارێكی كوێتیی ناودار ه و ماوه‌یه‌كیش له‌نێو ڕه‌وتی (ئیخوان) دا ل ه كوێت كاری كردووه ،تێڕوانین و جیهانبینی هاوچه‌رخییانه و كراوه‌ی ناوبراو یارمه‌تیده‌ره بۆ ئه‌وه‌ی كه ب ه چاوێكی ڕه‌خنه‌گران ه و بابه‌تیی و نوێو ه ته‌ماشای پارت ه ئیسالمیه‌كان بكات ،ئه‌وه‌ش ل ه كتێبه‌كه‌دا تاڕاده‌یه‌كی زۆر ڕه‌نگيداوه‌ته‌وه.
بیرۆكه‌كانی كتێبه‌كه كه لێرهدا تۆمارم كردوون ڕاو بۆچونی نوسه‌ر خۆیه‌تی ،ئێم ه وه‌ك گوێزه‌ره‌و ه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ین ،هه‌ڵبه‌ت دوباره خوێندنه‌و ه و داڕشتنه‌و ه و شیكاركردنمان بۆی كردوه‌و، هه‌ندێ بیرۆكه‌ی دیكه‌شمان خستۆت ه سه‌ری ،ڕه‌نگ ه له هه‌ندێ شوێن ڕه‌خنه‌شمان له‌سه‌ری هه‌بێت. ئامانجی هه‌ره بااڵی كتێبه‌ك ه دوو خاڵی سه‌ره‌كییه :یه‌كه‌م ،ئیسالمیيه‌كان ل ه چه‌مكه‌كانی فیقهی سیاسیی كالسیك وه‌ربچه‌رخێنێت بۆ واقیعی ئه‌مڕۆ ك ه جیهانی مۆدێرنیزم و سه‌رمایه‌داری و ڕێكخراوه نێونه‌ته‌وه‌یی و سسته‌می نێوده‌وڵه‌تیی و نهتهوه یه‌كگرتوه‌كانه .پێیان بڵێ ك ه دنیای ئێستا پێویستی به تێگه‌یشتن و شكڵ و شێوه و چه‌مك و ئه‌قڵیه‌ت و به‌رنامه‌ی تازه هه‌ی ه بۆ سیاسه‌ت كه بۆ واقیعی ئێستا بشێ ،شه‌تتی ده‌یهه‌وێ پێیان بڵێ ك ه (گوتار) و ئامانجی كار و پڕۆژهی سیاسیی ئیسالميیه‌كان ده‌بێ بۆ بیناكردنی ئه‌مڕۆ و داهاتوو بێت نه‌ك دوباره‌كردنه‌وه‌ی ڕابردوو (ك ه به‌ڕای ئه‌و مه‌حاڵه) .دووه‌م ئامانجی كتێبه‌كه‌ش ك ه پانتایی كتێبه‌كه‌ی داگیركردووه ،بریتیيه له پێكه‌و ه گرێدان و پێكه‌و ه موتوربه‌كردنی هه‌ردوو چه‌مكی (ده‌وڵه‌تی مۆدێرن) و (پارتی ئیسالمی) ئه‌مه‌ش ب ه جه‌ختكردنه‌وه له‌سه‌ر چه‌مكی (دیموكراسی). به‌الی شه‌تتی ،ئیسالميیه‌كان زياتر له‌نێو جیهانی دروشمدا ده‌ژین ،به‌رنام ه و پرۆژه‌یان نیه، بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ه ده‌نوسێت »:گرفت له ئیسالمیه‌كان خۆیانه ،چونك ه تائێستا نه‌یانتوانیوه پڕۆژه‌یه‌كی زانستی ...به‌رهه‌م بهێنن» (ل .)63به بۆچونى ئه‌و ،ئیسالمیه‌كان نه‌یانتوانیو ه له ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی دروشمه‌كانه‌وه بیربكه‌نه‌وه ،هه‌میش ه گوتاره‌كانیان پڕیه‌تی ل ه دروشمی ئینشائی ،ده‌ڵێ
35
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
36
هه‌ر له‌گه‌ڵ گواستنه‌وه‌ی سه‌نته‌ری كاره‌كانیان ل ه دروشمه گه‌وره‌كانه‌و ه بۆ پڕۆژه ،ئیدی ناكۆكیه‌كان ده‌ستپێده‌كه‌ن له‌وه‌ی ك ه ب ه چ میكانیزم و ئامێر و ئالییه‌تێك ئه‌و دروشمانه بهێنرێن ه سه‌ر ئه‌رزی واقیع ،یان ب ه چ شكڵێك موماره‌سه‌یان بكرێ ،سازان له‌نێویاندا نییه له‌وه‌ی كه خودی (شه‌ریعه‌ت) چییه؟ دادگه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی چۆن به‌رقه‌رار بێت؟ ،گۆڕاو و نه‌گۆڕ ل ه ئاییندا چییه؟ شه‌تتی پێی وایه كه بانگخواز و هزرمه‌ند ه ئیسالمیه‌كان له‌سه‌ر شكڵ و ئامڕازی په‌یوه‌ندی نێوان ئاین و سیاسه‌ت زۆر ناكۆكن ،له‌سه‌ر هزری سیاسه‌ت دره‌نگ هاوڕا ده‌بن ،چونك ه ل ه خیالفاتی مێژوودا ده‌ژین و جیهانبینیشیان زۆر جیاوازه، هێندێك به‌ره‌و ڕۆشنگه‌ری ده‌ڕۆن ،هه‌ندێكی تر به‌ره‌و سه‌له‌فییه‌ت ده‌گه‌ڕێنه‌وه .ئه‌مه جگه‌له‌وه‌ی ك ه هیچ تێزێك یان توێژینه‌وه‌یه‌ك یان تێڕوانینێكی واقیعییان له‌وباره‌یه‌و ه له‌به‌رده‌ستدا نیه ،ڕوونتر بڵێین شه‌تتی وای ده‌بینێ ك ه ئیسالمیيه‌كان ل ه سیاسه‌تدا پراگماتی نین(ل.)63 به‌شێكی كتێبه‌ك ه سه‌ربورده‌ی مێژووی ئیسالم ه له دیوی مامه‌ڵه‌ی سیاسيیه‌وه‌و له بواری ده‌وڵه‌تدارییه‌وه .ئامانجی نوسه‌ر له‌وه‌دا ئه‌وه‌ی ه ك ه پێمان بڵێ شێوازی سیاسه‌تداری و ده‌وڵه‌تداری ل ه مێژووی ئیسالمدا دوو جه‌مسه‌ره‌یه :جه‌مسه‌رێكیان په‌یوه‌سته ب ه ده‌قه‌وه ،ك ه هێڵ ه گشتیيه‌كانی سیاسه‌تن ،جه‌مسه‌رێكیشان په‌یوه‌سته به ئه‌زمونی مرۆڤكرده‌وه كه وردو درشتی ڕۆژانه‌ی سیاسه‌ته. له‌و توێژینه‌وه‌یه‌ی ئه‌و ده‌رده‌كه‌وێ ك ه به‌شی هه‌ر ه زۆری مامه‌ڵ ه سیاسی و ئیداريیه‌كان له مێژووی ئیسالمیدا پشت ئه‌ستووره به زیره‌كایه‌تی ئه‌قاڵنی و ئیجتیهادی تایبه‌تیی سیاسه‌تمه‌داره مسوڵمانه‌كان
و ،تێگه‌یشتنی واقیعبینانه‌ی ئه‌وان بۆ دین و ژین. له‌ڕاستیدا ئه‌و پێی وایه ك ه مێژووی ده‌وڵه‌تداری مسوڵمانان ل ه سه‌رده‌می ڕاشیدین و ئه‌مه‌وی و عه‌باسی و عوسمانی ،تا ئه‌و ڕاده‌ی ه گرنگه كه ئیسالمیه‌كان ب ه چاوێكی په‌ندئامێزان ه و سودلێوه‌رگرتن و ڕه‌خنه‌گرتن (ڕه‌خنه ب ه واتای شیكاركردن و لێكۆڵینه‌وه و خه‌ماڵندن و ده‌ستنیشانكردنی خاڵی به‌هێز و الواز) ته‌ماشای بكه‌ن ،نه‌وه‌ك به چاوی قودسییه‌ت و ئاوات خواستن بۆ دوباره كۆپیكردنه‌وه‌ی ،چونك ه جگه‌له‌وه‌ی ك ه ڕۆژگار گۆڕاوه ،شێواز و ئاڕاسته‌ی سیاسه‌تداری و ده‌وڵه‌تداریش له دنیای ئێستادا ته‌واو گۆڕاوه .به‌شێكی زۆری كار ه كارگێڕیی و سیاسيیه‌كانی مسوڵمانانی ئه‌وسا ده‌رئه‌نجامی بیرو ئیجتیهادی ئه‌وسای ئه‌قڵی خۆیان بووه ل ه تێگه‌یشتن ل ه واقیع ،نه‌ك ده‌قی پابه‌ندكه‌ر ،وه‌ك نوسه‌ر ده‌ڵێ »:ئه‌زمون ه ئیداريیه‌كان به‌شێك نین ل ه ئایین ،به‌ڵكو له چوارچێوه‌ی كه‌له‌پوردا ده‌مێننه‌و ه ك ه پێویست ه نه‌وه‌كان بیخوێننه‌و ه و سودی لێ وه‌ربگرن» (ل.)23 نیوه‌ی دووه‌می كتێبه‌كه قسه‌كردن ه له‌سه‌ر مۆدێل و چوارچێو ه و شكڵی پێشنیاركراوی ده‌وڵه‌تداری بۆ ئیسالمیه‌كان ل ه سه‌رده‌می مۆدێرن دا .هه‌ڵبه‌ت ه باشتروای ه چه‌مكی سیاسه‌توانه «ئایینپه‌روه‌ره‌كان» به‌كاربهێنرێت له‌بری «ئیسالمیه‌كان» ،ئه‌وه‌ش ل ه كتێبه‌كه‌دا به‌جۆرێك ل ه جۆره‌كان ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش له‌به‌رئه‌وه‌ی ك ه چه‌مكی «ئیسالمی» بۆ به‌شێكی دیاریكراوی كۆمه‌ڵگه‌ی مسوڵمان ك ه خه‌ڵكه‌كه‌ی بڕوای به ئیسالم هه‌ی ه تاڕاده‌یه‌كی زۆر كێشه‌داره! ،به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌و چه‌مك ه به‌شێوه‌یه‌كی بهرفراوان به‌كارهاتووه ،ئێمه‌ش لێر ه
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
وه‌ك خۆی به‌كاری ده‌هێنینه‌وه. شه‌تتی ده‌نوسێت ك ه سه‌رده‌می مۆدێرن سه‌رده‌مێكی زۆر ئاڵۆز و تێكپڕژێنراوه ،وێنه‌ی ژیان وه‌ك جاران ساد ه و سێنا نیه .ژیانی مۆدێرن پڕیه‌تی ل ه جه‌نجاڵی ته‌كنه‌لۆژیا و په‌یوه‌نديیه‌كان و سستمی سه‌رمایه‌داریی هه‌ژموندار و میدیا و سیاسه‌ت و ده‌سته‌واژه‌ی فره‌ی زانستی و فیكری و تێگه‌یشتنی كولتووری فره و جۆراوجۆر...هتد. لهم جیهان ه جه‌نجاڵه‌دا بێگومان ده‌سته‌اڵتداری و ده‌وڵه‌تداریش دژوارتر و ئاڵۆزتر ده‌بێت ،بۆی ه پێویست ه خوێندنه‌وه‌یه‌كی تر بۆ حوكمڕانی بكرێت. شه‌تتی وه‌های ده‌بینێت كه ناكرێت جارێكی تر ئه‌و شكڵ و چوارچێوه‌یه‌ی جاران بینابكرێته‌و ه ك ه پانتاییه‌كی زۆری كتێب ه فیقهیه‌كانی كالسیكی داگرتووه ،چونك ه داخوازیيه‌كانی دنیای ئێستا و ئه‌زمون ه پێشكه‌وتووه‌كانی ده‌وڵه‌تداری و سسته‌می نێوده‌وڵه‌تی جیهان ڕێگرن له به‌رده‌م ئه‌وه‌دا، به‌تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی ك ه به‌هۆی هه‌ره‌سهێنانی (خه‌الفه‌ت) له ساڵی 1923چه‌مكی دهوڵهت ل ه جیهانی ئیسالمیدا لكاو ه ب ه چه‌مكی (نهتهوه) و ه و ،هه‌ر پارچه‌یه‌ك له خاكی مسوڵمانان له‌الیه‌ن نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیاریكراوه‌وه ،یان كۆمه‌ڵێك تائیف ه و نه‌ته‌وه‌ی سازاو له‌گه‌ڵ یه‌كتر به‌ڕێوه‌ده‌برێت(ل .)190-180 به‌ڕای شه‌تتی ،ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له جیهاندا، ئه‌گه‌رچی ئایین تێیدا بونێكی كاریگه‌ری هه‌یه ،به‌اڵم ل ه ڕه‌هه‌ندی (ئیسالمیبوون) یان (مه‌سیحيبوون) یان (بودایی بوون) دابڕێنراو ه و ته‌ركیز له‌سه‌ر دانیشتوانه‌كه‌ی ده‌كات ،بۆیه چه‌مكی (هاونیشتیمانی) و (هاوزمان) و (هاوڕه‌گه‌ز) و (هاواڵتی) ،ك ه ئینتیمایه‌كی ئاسۆیی ه زۆر گرنگه له ده‌وڵه‌تی
مۆدێرن دا .ئێستا خه‌ڵك و نهتهوه ب ه قه‌واره‌ی سیاسییه‌و ه ده‌لكێنرێت ،به‌پێچه‌وانه‌ی جاران ك ه ئینتیمایه‌كی ستونی بوو و ئاینێكی دیاریكراو ب ه قه‌واره‌ی سیاسیه‌وه ده‌لكێنرا و ناوی قه‌واره‌كه‌ش ناوی ئه‌و ئایین ه ده‌بوو ك ه له‌سه‌ری داده‌مه‌زرا. ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ده‌وڵه‌تی فره‌ییه ،ل ه كولتوور، ئاین ،مه‌زهه‌ب ،یان ئایدۆلۆژیا .بۆیه كتێبه‌ك ه ده‌ڵێت ك ه ئیسالمیه‌كان ئه‌گه‌ر بیانه‌وێ ببنه خاوه‌نی پێگ ه له ده‌وڵه‌تی مۆدێرن دا ده‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌و فره‌یی و جیاوازییه ئاینی و ئایدۆلۆژيیه‌دا بسازێن ك ه له ده‌وڵه‌تی مۆدێرن دا هه‌یه و ،ته‌نانه‌ت په‌ره‌شی پێ بده‌ن (ل196ـ ،)197شه‌تتی ده‌ڵێت ك ه نابێ مۆدێلی فه‌رمانڕه‌وایی ئیسالمییه‌كان ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن یاخی ببێت و نابێت هه‌وڵی گۆڕینی جۆری هاواڵتیبوونیش بده‌ن (ل.)196 نوسه‌ر زياتر به‌و باسه‌دا هه‌ڵده‌چێ ،پێی وای ه ك ه كۆمه‌ڵێك شه‌نگست و ڕێككاری سه‌ره‌كیی هه‌ن ده‌بێ ئیسالمیه‌كان له وه‌رگرتنی حكومه‌تدا ڕه‌چاوی بكه‌ن ،بۆئه‌وه‌ی باش له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی (مۆدێرن)دا ئاوێزان و تێكه‌ڵ ببن و بتوانن كاریگه‌ران ه ڕۆڵی خۆیان ل ه خزمه‌تی كۆمه‌ڵگه‌كانیاندا بگێڕن ،ئه‌مانه‌ی خواره‌وه پوخته‌یه‌كن: یه‌كه‌م :ده‌بێ پاڵپشتی بكه‌ن ل ه سه‌رخستنی پڕۆسه‌ی دیموكراسی و هه‌ڵبژاردن و مه‌ده‌نییه‌ت له واڵتدا .وه‌ك خۆی ده‌ڵێت« :نابێت ئیسالمییه‌كان هیچ جۆره گه‌یشتن ه ده‌سته‌اڵتێك په‌سه‌ند بكه‌ن ته‌نیا ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردن نه‌بێت ،نابێت هیچ مۆدێلێكی تر به شه‌رعی و ڕه‌وا بزانن» (ل .)197ته‌واوی كتێبه‌ك ه جه‌ختكردنه‌وه‌ی ه له‌سه‌ر ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ی كه ئاینداره‌كان له هه‌بوونی دیموكراسیدا ل ه هه‌موو كه‌سێ زیاتر بانگه‌وازه‌كه‌یان ته‌شه‌ن ه
37
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
38
ده‌كات و باشتر ده‌توانن دروشم ه دیندارییه‌كانیان ب ه ئازادی موماره‌سه بكه‌ن ،بۆی ه ده‌بێت پاڵپشتی ل ه پره‌نسیپه‌كانی ڕای ئازاد و هه‌ڵبژاردن و دیموكراسی بكه‌ن. دووه‌م :ده‌بێ ئیسالمیه‌كان ددان ب ه سه‌روه‌ری به‌ڵێننامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا بنێن ،به‌تایبه‌تی جاڕی گه‌ردوونی مافی مرۆڤ ،به‌تایبه‌ت كه زۆرینه‌ی ئه‌و به‌ندانه‌ی ك ه له‌نێو په‌یماننام ه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كاندا هه‌ن له‌گه‌ڵ ئیسالمدا ته‌ریب و كۆكن .ئه‌وان نابێت سنور ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ببه‌زێنن ،یان په‌یمان و به‌ند ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بترازێنن (ل60ـ.) 61 سێیه‌م :ده‌بێت ئیسالمیه‌كان ڕێز ل ه ماف و ئازادی ئافره‌ت بگرن ،هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ جه‌ختكردنه‌وه ل ه كه‌رامه‌تی ئافره‌ت و شكۆ و به‌ها ئه‌خالقیه‌كانی ڕه‌گه‌زی (مێ) له هه‌ڵسوكه‌وت و جموجۆڵه‌كانیدا. به‌پێی نوسه‌ر داخوازیيه‌كانی دنیای مۆدێرن ،ل ه شێوه‌ی ژیان و بژێوی ،پاڵیان ب ه ئافره‌ته‌و ه ناو ه ك ه بچێته ده‌ره‌وه و پیشه‌یه‌كی ئۆفیسی موماره‌س ه بكات ئه‌م ه جگه ل ه دایكایه‌تی و منداڵ خستنه‌وه‌و ماڵ و مێرد ،بۆیه پارت ه ئیسالميیه‌كان ده‌بێ ل ه پڕۆژ ه و به‌رنامه‌كانیاندا ئه‌و ئازادیی ه ب ه ئافره‌ت بده‌ن كه شان به‌شانی پیاو له كار و پیشه‌دا بوونی هه‌بێت و موچ ه و ده‌ستهه‌قی خۆیشی هه‌بێت، به‌تایبه‌ت كاتێك ك ه خودی ئایینیش ڕێگر نیی ه ل ه كاركردنی ئافره‌ت (ل88ـ.)89 چواره‌م :ده‌بێ ئیسالمیيه‌كان ڕێز ل ه كه‌مین ه ئاینیه‌كان و كه‌مینه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی بگرن. ده‌بێ بوار بده‌ن هه‌ر ئاین و ئاینزایه‌ك موماره‌سه‌ی ئازادانه‌ی ئاینی خۆی ل ه واڵتدا بكات ،چونك ه خودی ئیسالم وه‌ك ئایینێك ئه‌و ئازادیه‌ی ب ه ڕه‌وا زانیو ه بۆ هه‌موو مرۆڤێك .له مه‌نزومه‌ی فیكری
ئامانجی كار و پڕۆژهی سیاسیی ئیسالميیه‌كان ده‌بێ بۆ بیناكردنی ئه‌مڕۆ و داهاتوو بێت نه‌ك دوباره‌كردنه‌وه‌ی ڕابردوو ئیسالمیدا مرۆڤ ئازاد ه ل ه ئایدۆلۆژیا و هزر و تێگه‌یشتنیدا .شه‌تتی جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كاته‌و ه كه نابێت ئیسالميیه‌كان ته‌نها یه‌ك ئایدۆلۆژیای زاڵ به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا فه‌رز بكه‌ن به‌بیانوی «هه‌قیقه‌تی موتڵه‌ق» ،ده‌بێت ڕێز له ڕاجیایی و فره‌بۆچونی پێكهاته‌كانی تری كۆمه‌ڵگه‌ش بگرن .له‌وباره‌و ه ده‌ڵێت« :مادام ئه‌و ئامانجه‌ی ئیسالمیيه‌كان هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌ن هه‌مان ئه‌و ئامانجه‌یه ك ه هه‌موو هاواڵتییه‌ك هه‌وڵی بۆ ده‌دات ،ك ه بریتیي ه ل ه گه‌شه‌پێدانی ئابووری و حوكمی دانا (الحكم الرشید) و دیموكراسیه‌ت ،كه‌واته ئیتر پێویست ب ه ترس و دڵه‌ڕاوكێ ناكات ل ه به‌شداریپێكردنی ئه‌وانیتر» (ل .)197هه‌ڵبه‌ته مه‌به‌ست ل ه ئه‌وانیتر له‌الی شه‌تتی ،بریتيی ه له سیكۆالر و بێدین و ئاین و ئاینزاكانی تر ،ل ه وه‌رگرتنی پۆست ه ئیدارییه‌كان و شه‌راكه‌تی سیاسیدا. پێنجه‌م :پارته ئیسالمیه‌كان ده‌بێ پێشین ه (ئه‌وله‌وییات)ی ئیشه‌كانیان جه‌خت بكاته‌وه له‌سه‌ر پالنی ئابووری .ده‌بێ پڕۆژهی جدییان هه‌بێت ل ه به‌ره‌وپێشبردنی كه‌رت ه سه‌ره‌كیيه‌كانی ئابووری به (پیشه‌سازی و كشتوكاڵ و گه‌شتوگوزار و بازرگانی) .به‌بڕوای شه‌تتی ،گه‌شه‌ی ئابووری ئه‌و
خا ل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ده‌رواز ه زێڕینه‌ی ه ك ه له‌وێو ه كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمی ده‌بوژێته‌و ه و خودی چه‌مكی (شه‌ریعه‌ت)یش ك ه ئیسالمیيه‌كان هه‌میشه باسی لێوه ده‌كه‌ن دێته‌دی، چونك ه هه‌تا هه‌ژاری بنبڕ نه‌كرێت و دواكه‌وتنی ته‌كنه‌لۆژی و نه‌بوونی خزمه‌تگوزاریيه‌كان قه‌اڵچۆ نه‌كرێت ،ئه‌وا دادگه‌ری گه‌شه ناكات ،خودی ش په‌روه‌رده‌ی شه‌ریعه‌تیش دادگه‌رییه .جگه‌له‌وه ئیسالمی به هه‌ژاری گه‌شه ناكات و هزری مسوڵمانانه‌ش له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌دا بنیات نانرێت، چونك ه له‌حاڵی هه‌ژاری و نه‌داریدا هاواڵتی گرنگی یه‌كه‌م ب ه په‌یداكردنی ڕۆزی و نان ده‌دات نه‌ك په‌رستش و ئامۆژگارییه ئایینیه‌كان (ل.)192 بۆ ئه‌و مه‌به‌سته نمون ه ب ه واڵتی (سه‌نگافور) ده‌هێنێته‌وه ،پێی وایه كه ئه‌گه‌رچی ڕووبه‌ڕی واڵتی سه‌نگافور ه بچوكه ،به‌اڵم به‌هۆی حوكمێكی دانایانه‌ی سه‌ركرده‌كانیه‌وه توانراو ه كه‌رتی پیشه‌سازی و ته‌كنه‌لۆژیا ببوژێته‌وه و ئابوورییه‌كی به‌هێز له‌و خاكه‌دا بینا بكرێت (ل.)193 هه‌ڵبه‌ت ڕه‌نگ ه له‌پاڵ ئه‌زمونی سه‌نگافوره ،ئه‌زمونی واڵتی (مالیزیا)ش نمونه‌یه‌كی زۆر شیاو بێت ك ه بهێنرێته‌وه له‌وباره‌و ه دوای ئه‌وه‌ی سه‌ركرده‌ی مسوڵمان (مه‌هاتیر محه‌مه‌د) توانی ب ه پڕۆژهی
ئایینی ده‌بێت له چوارچێوه‌ی په‌روه‌رده و میدیای هۆشیاركه‌ره‌و ه و ڕێكخراوه مه‌ده‌نیيه‌كان و كۆڕ ه ئه‌خالقيیه‌كان بهێڵرێنه‌وه ،بۆئه‌وه‌ی تاك ب ه ئازادان ه بڕیار له‌سه‌ر پابه‌ند بوون ب ه ئایینه‌كه‌ی بدات نه‌ك ب ه زۆرلێكردن .چونكه ئه‌گه‌ر وه‌عز و ئیرشاد بوو به (یاسا) ئه‌وا ئازادییه تاكه‌كه‌سییه‌كانی هاواڵتیان به‌رته‌سك ده‌بێته‌وه .شه‌تتی پێی وای ه ك ه پێویست ه ئیسالميیه‌كان ڕێگ ه خۆش بكه‌ن بۆ هه‌بوونی وه‌عز و ڕێنمایی و ده‌رس و وانه‌ی ئایینی و په‌روه‌رده‌یی ،تا كۆمه‌ڵگه‌ی مسوڵمان ل ه الدانی ڕه‌وشت پارێزراوبێـت و تاك پابه‌ندبێت ب ه ئایینه‌وه، به‌اڵم له‌هه‌مانكاتدا ده‌بێ پانتاییه‌ك بۆ ئازادییه‌كان بهێڵنه‌و ه ك ه هه‌ر هاواڵتییه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای (ویست) ى خۆیه‌وه پابه‌ندیی ب ه ئایین هه‌ڵبژێرێت به‌سه‌ر پابه‌ندنه‌بونیدا نه‌وه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای زۆره‌ملێی (یاسا)! .هه‌ڵبژاردنی چاكه به‌سه‌ر خراپه ل ه مه‌سه‌ل ه تایبه‌تییه‌كانی (جلپۆشین بۆ نمونه) ئه‌گه‌ر له‌ژێر چه‌پۆكی (یاسا) بێت ئه‌وا دوور ده‌بێت ل ه ڕێنمایی ه میهره‌بانییه‌كانی ئیسالم كه خودی ئیسالم ئایینی ئازادییه(فمن شاء فاليؤمن ومن شاء فاليكفر). پابه‌ندبوون ب ه ئاین پێویستی ب ه یاسا نیه ،به‌ڵكو په‌یوه‌ندیداره ب ه هۆشیاری تاكه‌كه‌سییه‌و ه و له‌سه‌ر په‌روه‌رده‌ی خێزانیی تاك ڕاده‌وه‌ستێت .هه‌ندێ ن ك ه ل ه ئیسالمیيه‌كان له‌و خاڵه‌دا به‌هه‌ڵه‌دا چوو
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئیسالمیه‌كان ئه‌گه‌ر بیانه‌وێ ببنه خاوه‌نی پێگه له ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ده‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌و فره‌یی و جیاوازییه ئاینی و ئایدۆلۆژيیه‌دا بسازێن.
(ئیسالمی شارستانی) ئه‌و واڵته ل ه واڵتێكی دواكه‌وتووی كشتوكاڵییه‌وه وه‌ربچه‌رخێنێت بۆ واڵتێكی پیشه‌سازی-كشتوكاڵی به‌هێز. شه‌شه‌م :نابێ ئیسالمیه‌كان دروشمی (فه‌رمان به چاك ه و ڕێگری ل ه خراپه) له وه‌عز و ئیرشاده‌وه بگۆڕن بۆ یاسا .ئامۆژگاری و ڕێنماییه‌كانی بانگخواز و بیرمه‌ند و مامۆستایانی
39
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
40
واده‌زانن ده‌بێ دیارده‌ی (بااڵپۆشی) و پابه‌ندبوونی كوڕ و كچ ب ه ئه‌خالقیاتی ئیسالمی بكرێن ب ه (یاسا) و بخرێنه ژێر ده‌ستتێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ته‌وه .بێئاگان له‌وه‌ی كه پۆشینی جلوبه‌رگ په‌یوه‌ست ه ب ه شێوازی تێگه‌یشتنی تاكه‌كه‌سی و په‌روه‌رده‌ی خێزانی و كه‌م و زۆریی بانگه‌وازی ئایینیه‌وه ،بۆی ه ناتوانرێ كۆت و به‌ند بكرێ .نوسه‌ر له‌وباره‌وه ده‌ڵێت « :ئه‌و دیارده‌ى حیجابه‌ی ئه‌مڕۆ ل ه دنیادا ده‌یبینین به‌هۆی ده‌سته‌اڵتی یاساوه نیه ،به‌ڵكو له ڕێگه‌ی بانگه‌واز و قه‌ناعه‌ته‌وه بووه ،ك ه وایكردوو ه زۆرینه‌ی ئافره‌تان خۆیان دابپۆشن وه‌ك نزیكبوونه‌و ه له خودا» (ل.)65 نوسه‌ر پاڵپشتی قسه‌كه‌ی به قسه‌یه‌كی (د.یوسف قهرزاوی) ده‌هێنێته‌وه ،به‌وه‌ی ك ه «نه‌ته‌و ه ته‌نیا ب ه یاسا بنیات نانرێت ،به‌ڵكو ئوممه‌ت و نه‌ته‌و ه ب ه په‌روه‌رده‌كردن و ڕۆشنبیركردن دێته‌دی» (ل.)66 بۆی ه هه‌م (شه‌تتی) و هه‌میش ته‌واوی بیرمه‌ندانی دیكه‌ی هزری ئیسالمی پێیان وای ه ده‌بێت ئیسالميیه‌كان كار له‌سه‌ر په‌روه‌رده‌ی تاك بكه‌ن له كۆمه‌ڵگه‌دا له‌سه‌ر بنه‌مای (ئازادی هه‌ڵبژاردن) و (ویست) و (هۆشمه‌ندی) نه‌وه‌ك سه‌پاندن .شه‌تتی له‌وباریه‌و ه ده‌زگاكانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و سه‌نته‌ر و ڕێكخراوه‌كانی په‌روه‌رد ه ب ه باش ده‌زانێت كه بخرێن ه گه‌ڕ (ل .)198وه‌ك نوسه‌ریش وای ده‌بینێ ،مادام ئیسالميیه‌كان پێیان وای ه ك ه ئیسالم هۆكاری به‌خته‌وه‌ری تاكه‌كان ه له ڕووی كو‌لتووريی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه ،كه‌وای ه زۆرلێكردن بۆ جێبهجێكردنی ئه‌و ڕێنماییان ه كارێكی زۆر هه‌ڵه‌یه و دووریشه ل ه كڕۆكی ئایین، چونكه قه‌ناعه‌تی پابه‌ندبوون ب ه ئایین ل ه ڕێگه‌ی دیالۆگ و ئارگیومێنتكاری و مشتومڕی هێمنانه‌و ه
بۆ مرۆڤ په‌یدا ده‌بن. حه‌وته‌م :شه‌تتی ده‌نوسێ كه پارت ه ئیسالمیيه‌كان نابێ ئازاديیه‌كانی الوان فه‌رامۆش بكه‌ن .پێش هه‌موو شتێك ده‌بێ ئاسوده‌یی و خۆش ژیانی ئه‌وان دابین بكه‌ن .ئه‌م باسه‌ش په‌یوه‌ندیدار ه ب ه خزمه‌تگوزاريیه‌كانی خوێندن و ئاو و كاره‌با و په‌یوه‌نديیه‌كان و ته‌كنه‌لۆژیا و ئه‌نته‌رنێت و گواستنه‌وه و خان و ماڵ و ئه‌ساسیات و خێزان و هاوسه‌رگیری...هتد ،ئه‌مه له‌پاڵ مافی ڕاده‌ربڕین ده‌بێ بۆ هه‌موو هاواڵتییه‌ك ده‌بێ دابین بكرێ. دواتر ،نوسه‌ر پێی وایه ك ه گه‌شت و هونه‌ر و شيعر و شانۆ و ڕۆمان و سینه‌ما و ته‌مسيل و شێوه‌كاری و مۆسیقاو وێنه‌گرتنیش پێكهاته‌یه‌كی دانه‌بڕاوی ژیانی مۆدێرنن ،بۆی ه نابێ الوان لێیان بێبه‌ش بكرێن .هه‌ڵبه‌ته ئه‌م باسانه په‌یوه‌ندیدارن به فیقهی تازه‌ی ئیسالمییه‌و ه و ده‌كرێ سود له بیرمه‌ندانی ئیسالمی هاوچه‌رخ ببینرێت بۆ ئه‌و مه‌به‌سته .الوان نابێ بێبه‌ش بكرێن ل ه مافی چێژوه‌رگرتن له گه‌شتوگوزار و یارییه‌كانی تۆپی پێ و سه‌فر ه و مه‌له‌وانی و فێستیڤاڵ و چاالكیی ه ته‌رفیهییه‌كان...هتد ،ئه‌مانه‌ش ل ه چوارچێوه‌ی عورفی ڕێگه‌پێدراوی كۆمه‌ڵگه و ئه‌خالقیاتدا. الوان ده‌بێ ژیانێكیان بۆ فه‌راهه‌م بهێنرێت ك ه خۆش و فراوان بێت نه‌ك به‌رته‌سك و ڕه‌شبین بێ ،له‌پاڵ ئه‌وه‌شدا فه‌راهه‌مكردنی ئازادی الوان ده‌بێ دووربێت ل ه الدانی ئه‌خالقی و هه‌ژمون ه سێكچواڵی و وروژێنه‌ره‌كان و كات به‌فیڕۆدان .بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش ده‌گونجێ الوان له‌گه‌ڵ په‌روه‌رد ه و وه‌عزی ئایینی و ڕێنمایی رۆشنبیریی تێكه‌ڵ بكرێن ،تا هاوسه‌نگ بن (ل86ـ.)87 گه‌شتوگوزار یه‌كێكه له باس ه گرنگه‌كانی
خا ل
د.اسماعيل الشطي :ئیسالمییه‌كان و ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ،و.سۆران محمود ،پرۆژه‌ی كرانه‌وه ،چ،1 .2016
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سه‌رچاوه:
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ده‌وڵه‌تی مۆدێرن .بۆی ه شه‌تتی پێی وای ه كه ،ل ه چوارچێوه‌ی ئازادی گه‌شتوگوزار ،ده‌بێ پارت ه ئیسالميیه‌كان ڕه‌واج ب ه گه‌شتوگوزاری خێزانی بده‌ن و كارئاسانی بۆ بكه‌ن (ل .) 198ئه‌مه‌ش به‌وپێی ه ك ه گه‌شتوگوزاری خێزانیی له‌سه‌ر ئه‌خالق و نه‌ریتی خێزانی و عورفی ڕه‌سه‌ن ڕاوه‌ستاوه‌و پێچه‌وانه‌ش نیی ه له‌گه‌ڵ شه‌رع .گه‌شتوگوزاری خێزانی هه‌م چێژبه‌خش ه بۆ خێزان و هه‌میش ڕه‌سه‌ن و ڕه‌وشتداریشه .به‌مشێوه‌یه ده‌توانن هه‌ژمونی هه‌رجۆره گه‌شتوگوزارییه‌ك كه‌م بكه‌نه‌وه ك ه پێچه‌وانه‌ی ه له‌گه‌ڵ ئه‌خالقیاتی كۆمه‌ڵگ ه و نه‌ریتی كۆمه‌اڵیه‌تیی. ههروهها ،نوسه‌ر جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌كاته‌و ه ك ه هونه‌ر و جوانی (ئیستاتیك) نابێت كۆتوبه‌ند بكرێت و بخنكێنرێت ،به‌ڵكو ده‌بێت جۆرێك ل ه ئازادی تێدا هه‌بێت ،ڕێگری له هونه‌رێك ده‌كرێت ك ه ئاسایشی كۆمه‌اڵیه‌تی كۆمه‌ڵگ ه بشێوێنێت ،یان دوور ل ه نه‌ریت و ڕه‌وشته‌كان بێت و الوان به‌ره‌و هه‌ڵدێر ببات ،ئه‌و ده‌ڵێت ئیسالمیيه‌كان پێویست ه ل ه بری ئه‌و جۆر ه هونه‌ر ه تێكده‌ره ،به‌رهه‌می هونه‌ری به ڕه‌هه‌ندی ئه‌خالقییه‌و ه پێشكه‌ش بكه‌ن (ل.)198 هه‌شته‌م :به‌هۆی ئه‌وه‌ی ك ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له‌سه‌ر پایه‌ی (توێژینه‌وه‌ی زانستی) و گه‌شه‌ی زانستگا و زانكۆو ،سه‌نته‌ره‌كانی توێژینه‌وه‌ی ئه‌كاديمی ڕاوه‌ستاوه ،ئیسالمییه‌كان ده‌بێت ئاگاداری پێشكه‌وتنی مه‌عریفی بن ،به هه‌ردو جۆره‌كانی زانستی (سروشتی) و (مرۆڤایه‌تی). نوسه‌ر جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌كاته‌وه كه زانكۆ و په‌روه‌رد ه و خوێندن دانه‌بڕێنرێن ل ه پێشكه‌وتن ه ئه‌كاديمیه‌كانی واڵتانی سه‌رمایه‌داری ،به‌وپێیه‌ی ك ه ئه‌مڕۆ له دنیادا واڵته سه‌رمایه‌داره‌كان یه‌كه‌مینن ل ه
په‌روه‌رد ه و فێركردندا و ،پێشكه‌وتنی زانكۆكان ل ه جیهانی ئه‌واندایه .بۆی ه نابێ ئیسالمیيه‌كان خۆیان دابڕنن له‌و سسته‌م ه مه‌عریفی ه سه‌رمایه‌دارییه‌ی كه به‌رهه‌مهێنراوه ،به‌اڵم نابێ تێشیدا بتوێنه‌و ه و كتومت وه‌ریبگرن ،ده‌بێت خۆیشیان خوێندنه‌وه‌ی خۆیان هه‌بێت بۆ ئه‌و ماریفه‌ته‌ی كه به‌رهه‌مهێنراوه، ب ه ڕه‌خنه‌گرتن ،زیاد و كه‌مكردن ،لێ هه‌ڵگۆزین و ده‌رئه‌نجامی نوێ .پێویست ه مه‌عریفه‌ی الوانی مسوڵمان تێكه‌ڵه‌یه‌ك بێت ل ه مه‌عریفه‌ی ئیسالمی (ئه‌ده‌بیاتی ئیسالمی) له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنی زانستی و ئه‌كاديمی دنیای مۆدێرن ،تاوه‌كو نه‌وه‌یه‌كی چاوكراوه و خوێنه‌وار بێت ه به‌رهه‌م ك ه بۆ دنیای ئه‌مڕۆ گوتار و تێگه‌یشتنی هاوچه‌رخی خۆی هه‌بێت (ل69ـ.)72 پوخته‌ی مه‌به‌ست ئه‌وه‌ی ه ك ه به‌گشتی كتێبه‌ك ه ده‌روازه‌یه‌كی گرنگ ده‌كاته‌وه بۆ گۆڕینی زۆرێك ل ه بیروبۆچون و تێگه‌یشتنه هه‌ڵه‌كانی پارت ه ئیسالميیه‌كان له‌باره‌ی ده‌وڵه‌تدارییه‌وه، تێڕوانینێكی نوێ ده‌خاته به‌رده‌ستی ئیسالميیه‌كان بۆ حوكمدارێتی و ده‌وڵه‌تداری و سیاسه‌تداری. وه‌ك نوسه‌ریش بڕوای وایه ،پێویست ه بۆ ئه‌م باس ه كۆنگر ه و كۆنفڕانس و توێژینه‌وه‌ی زۆرتر ئه‌نجام بدرێت تا تێگه‌یشتنی ده‌وڵه‌مه‌نتر بێته به‌رهه‌م (ل207ـ.)214
41
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
42
سه‌ركرده‌ی كاریزما و
پێگه‌ی له فیكر و مێژووی ئیسالمیدا نازم عەبدواڵ
لەدایكبووی .1963 ماستەر لە فیكری ئیسالمیی. چەند بەرهەم و توێژینەوەی باڵوكراوەی هەیە.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
سه‌ركرده‌ی كاریزمایی سه‌نگێكی گه‌وره‌ی هه‌بوو ه ل ه مێژووی دێرینی مرۆڤایه‌تیدا ،ل ه هه‌ندێك قۆناغی گه‌الندا كه‌سانی كاریزمای وه‌ك پێغه‌مبه‌ران(س) سه‌ركردایه‌تی گه‌النیان كردووه، یان كه‌سانێك كه به‌ڕاستی جێ پێی ئه‌وانیان هه‌ڵگرتووه ،جگه له‌وانیش به درێژایی مێژوو سه‌ركرده‌ی خۆنه‌ویست ل ه ناو گه‌النی دونیادا په‌یدابوون كه خۆنه‌ویستان ه هه‌موو قوربانیه‌كیان داوه بۆ هۆشیاركردنه‌وه و ئازادی و حه‌سانه‌وه و ئاسوده‌كردنی گه‌له‌كانیان. مشێوه ل ه سه‌رچاوه‌كانی زانستی سیاسیدا به پێناسه‌ی كاریزما كراوه :كاریزما وشه‌یه‌كی یۆنانیه، له سه‌رەتای سه‌رهه‌ڵدانی ئایینی مه‌سیحیيه‌ته‌‌و ه په‌یدابووه( )1كه به چه‌ند واتایه‌كی وه‌ك: به‌خشنده‌يی خودا ،یان كه‌سانی خوداپێداو ،یان مولهه‌م دێت ،ئه‌وان كه‌سانێكی الساییكه‌ره‌وه نین، متمانه‌یان به‌خۆیان هه‌یه،له قسه‌كردندا ورده‌كاری ده‌كه‌ن ،توانای بڕوا پێهێنانیانی به‌رانبه‌ریان به‌هێزه ،له‌سه‌رخۆ و خۆگرن ،خۆشه‌ویستی بۆ ده‌وروبه‌ریان ده‌رده‌بڕن ،به ئاسانی ڕه‌خنه قبوڵ ده‌كه‌ن ،له‌ناو هه‌موو كه‌س ه خاوه‌ن بۆچوون ه جیاوازه‌كاندا جێگه‌ی خۆیان ده‌كه‌نه‌وه ،ب ه هۆی خۆنه‌ویستیانه‌و ه كه‌سایه‌تیان باڵ ده‌كێشێت به‌سه‌‌رده‌وروبه‌ریاندا و ده‌یانخه‌نه ژێر كاریگه‌ری خۆیانه‌وه ،ل ه هه‌ست و هۆشیاندا ده‌مێننه‌وه(،)2 كه‌سایه‌تی كاریزمایی به‌شێكی ده‌سكرده و ب ه هەوڵ و كۆشش و خۆماندوكردن و بینینی خول و به دواداچوونی ئه‌زمونی كه‌س ه سه‌ركه‌وتووه‌كان به‌ده‌ست ده‌هێنرێت ،به‌شێكیشی خواكرده و ده‌بێت وه‌ك خاڵێكی به‌هێزی خۆی ب ه دوایدا بگه‌ڕێت و بیدۆزێته‌وه و ب ه هێزی بكات.
ی كۆمه‌ڵێك له‌به‌رئه‌وه‌ی سه‌ركرده‌ی كاریزمای مه‌ترسی گهور ه ده‌وریداون ،هه‌ندێك كات ئه‌گه‌ر خۆشیان گۆڕانكاریان به‌سه‌ردا نه‌هاتبێت ،له‌الیه‌ن ده‌وروبه‌ره‌كانیانه‌وه ،پێگهكانیان قۆرخكراوه ،خه‌بات و كه‌سایه‌تیان خراوه‌ته ژێر پرسیاره‌وه ،بوون ب ه نه‌گبه‌تی و سه‌رئێش ه بۆ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانیان، ش وایكردووه گه‌النی دونیا زۆر ئه‌م مه‌ترسیه به هه‌ستیاری و وشیاريیه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و چه‌مكه‌دا بكه‌ن ،ڕێگا نه‌ده‌ن كه‌س ل ه سه‌رووی یاساو ه بێت ،ئه‌وانیش له چوارچێوه‌ی كارنامه و یاسا و ده‌ستوور‌ه‌كاندا ئه‌رك و مافه‌كانیان بۆ دیاری بكرێت ،ڕێگ ه نه‌درێت ده‌وروبه‌رو كه‌سانی به‌رژه‌وه‌ندخواز كه‌سایه‌تیان بشكێنێت ،له‌هه‌مان كاتدا سوود ل ه الیه‌ن ه پۆزه‌تیفه‌كانیان ببینرێت، ب ه كۆمه‌ڵێك دیسپلینی سه‌رده‌میانه‌ى خۆیان و گه‌له‌كانیان له الیه‌ن ه نیگه‌تیفه‌كانیان بپارێزرێت. ئامانجیش لهم بابه‌ته ئه‌وه‌یه چیتر گه‌ل و پارت و ڕێكخراوه‌كان نه‌بنه قوربانی هه‌ندێك ئامانجی ده‌وروبه‌ری كه‌س ه كاریزماییه‌كان ،چیتر ئه‌وانیش هێڵی سوور نه‌بن كه‌س نه‌توانێت ده‌ستیان بۆ به‌رێت ،ئێمه‌ش وه‌ك گه‌النی دنیا چیتر چاره‌نووسی خۆمان نه‌سپێرین به‌و متمانه‌یه‌ی هه‌ی ه به سه‌ركرد ه كاریزماكان ،به‌ڵكو ئاكار و كه‌سایه‌تی و خوڕه‌وشتی به‌رزی ئه‌وان پشتیوانێك بێت بۆ زیاتر جێبهجێكردنی ،كارنامه‌و یاسا و ده‌ستووره‌كان. جیاوازی نێوان سه‌ركرده‌ی كاریزما و سه‌ركرده‌ی كاریزمای خۆسه‌پێن ئه‌وه‌یه: سه‌ركرد ه كاریزماكان هه‌موو كات به‌رژه‌وندی گشتی ده‌خه‌ن ه پێش به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان(خزم و كه‌س ،پارته‌كانیان و ده‌وروبه‌ریان) ،خۆیان ده‌كه‌ن به قوربانی له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندی گشتیدا ،زۆرجار
43
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
44
سه‌ركرد ه كاریزماییه‌كان ب ه چاك و خراپیانه‌وه، خۆیان له سه‌رووی یاساو ه ده‌بینن ،ئه‌وانه‌ی‌چاكن، پێش ئه‌وه‌ی خه‌ڵك پێیان بڵێن واز له كورسی ده‌سه‌اڵت بێنن خۆیان وازی لێ ده‌هێنن ،به هیچ شێوه‌یه‌ك موڵك و ماڵی گشتیان به‌الو ه نیی ه تا خه‌ڵك پێیان بڵێن بیگێڕنه‌وه ،ڕێگه‌ناده‌ن كوڕ و كچ و نه‌وه‌كانیان ده‌م بژه‌ننه موڵك و ماڵ و ده‌سه‌اڵت و ب ه خراپی سوود له‌پێگه‌ی كه‌سانی هه‌ڵكه‌وتووی بنه‌ماڵه‌كه‌یان وه‌ربگرن ،ئه‌وان ل ه جیاتی پارتێك یان بنه‌ماڵه‌یه‌ك به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موو خه‌ڵكی ڕه‌چاو ئه‌كه‌ن. به‌اڵم سه‌ركرده خۆسه‌پێنه‌كان له هه‌موو هه‌نگاوێكدا به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان و ده‌وروبه‌رو پارته‌كانیان ده‌خوێننه‌وه،ته‌نها بایه‌خ به پێداویستی ده‌وروبه‌ریان ده‌ده‌ن،هه‌ندێك جار بۆئه‌وه‌ی الواز ده‌رنه‌كه‌ون ،ڕاو پێشنیازی خه‌ڵكانی تر ده‌خه‌ن ه الوه ،له‌به‌رئه‌وه‌ی كه‌س له ئاستی خۆیاندا نابینن قه‌ناعه‌تیان وایه كه‌س ناتوانێ ئامۆژگاری ،یان ڕێنماییان بكات ،ئه‌مه‌ش وا ده‌كات هه‌ندێك جار دڵه‌ڕاوكێ له نێوان ده‌وروبه‌ریاندا دروست بكه‌ن و كه‌سانی الواز و بێده‌نگ ل ه ده‌وروبه‌ری خۆیان كۆبكه‌نه‌وه ،ئه‌گه‌ر كه‌سانی كاریزما هه‌وڵ بده‌ن بۆ پێگه‌یاندنی كه‌سانی تر ك ه جێگه‌یان بگرنه‌وه، به‌اڵم كاریزمای خۆسه‌پێن واپیشانی ده‌ده‌ن ده‌وروبه‌ریان الوازن و كه‌سیان ناتوانن جێگه‌یان بگرنه‌وه ،كه‌سانی كاریزمای خۆسه‌پێن به‌جۆرێك یاساكان داده‌ڕێژن ،خۆیان و ده‌وروبه‌ریان نه‌گرێته‌وه ،ئه‌وان موڵكی بنه‌ماڵه‌یه‌ك یان پارتێكن. ل ه واڵتی ئێمه‌ش ئه‌گه‌ر نه‌خرانایه‌ته جوغزێكی سیاسی و هه‌ندێك ناونیشانی ته‌سكه‌وه ،كه‌سانی كاریزما و هه‌ڵكه‌وتوو هه‌بوون ك ه جێگه‌ی شانازی
له حوكم و سیاسه‌تدا (الفرقة الناجيه) ئه‌وانه‌ن كه‌وا له سیاسه‌ت و حوكمڕانیدا چاو له پێغه‌مبه‌ر و جێنیشینه سه‌رڕاسته‌كانی ده‌كه‌ن هه‌موو پێكهاته‌‌ی خه‌ڵك و گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كه‌یان ببوونایه. ئاساییه ئێم ه سوود ل ه ئه‌زموون و ڕاوبۆچونی ی مێژوو وه‌ربگرین ،سوود كه‌س ه هه‌ڵكه‌وتووه‌كان له چۆنیه‌تی هه‌ڵسو‌كه‌وتیان له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ریان وه‌ربگرین ،به‌اڵم هه‌ڵه‌یه‌كی كوشنده‌یه كه‌وا گه‌ل ن هه‌وڵ بده‌ن ده‌قاوده‌ق ئەز‌مون و و نه‌ته‌وه‌كا تێڕوانینه‌كانی ئه‌وان بگوازنه‌و ه بۆ سه‌رده‌می خۆیان ،چونكه له ڕووی سیاسيی ،ئابوريی، كۆمه‌اڵیه‌تيی و حوكمڕانیه‌و ه جیاوازی هه‌یه له نێوان سه‌رده‌مه‌كاندا ،ئه‌وه‌ی ل ه سه‌رده‌می ئه‌واندا ئه‌زموونێكی سه‌ركه‌وتوو بووه ،له‌وانه‌ی ه بۆ سه‌رده‌مه‌كانی تر سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست نه‌هێنێت، مه‌رج نییه ئه‌وه‌ی له قۆناغێكدا كاریزما بووبێت به درێژایی هه‌موو مێژووی هه‌ر به كاریزمایی مابێته‌وه ،له‌وانه‌ی ه ئه‌و كه‌سانه‌ی ل ه قۆناغێكدا توانیویان ه ب ه جوانی ئیداره‌ی ملمالنێكان بده‌ن و گه‌ل و واڵت به‌خته‌وه‌ر بكه‌ن ،نەیانتوانی بێت ل ه هه‌موو قۆناغه‌كاندا ب ه هه‌مان ڕیتم بڕۆن بهڕێوه، بۆی ه دور نیی ه هه‌ر ئه‌و كه‌سه‌ی ل ه قۆناغێكدا كه‌سێكی كاریزمایی بووه و خه‌ڵكی خۆشیان
خا ل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ویستووه ،له‌وانه‌ی ه ل ه قۆناغێكی تردا له‌به‌ر الوازی ئه‌دای هه‌ر ئه‌و خه‌ڵك ه ب ه ل ه ناوبردنی خۆیان ل ه ده‌ستی ڕزگار كردبێت. هۆكاری ئه‌وه‌ی ئێستا كۆڕای گه‌النی دنیا هاتۆت ه سه‌ر ئه‌وه‌ی واڵتان به ده‌ستور و یاسا نه‌گۆڕه‌كان ببرێت بهڕێوه ،مانای ئه‌وه‌نیی ه كه‌سانی كاریزمای سه‌ركه‌وتوو له‌ناو گه‌النی دونیادا نه‌ماوه، یان وا وێنا بكرێت مرۆڤایه‌تی قۆناغی سه‌ركرده‌ی كاریزماییان بڕیو ه و گه‌یشتوون ب ه قۆناغی كارپێكه‌وه‌كردن له چوارچێوه‌ی یاساو ده‌ستوردا، به‌ڵكو ئه‌بێ مكوڕبوونی گه‌الن ل ه سه‌ر دیسپلینی یاسایی به‌وشێوه‌یه وێنا بكه‌ین كه‌وا مرۆڤایه‌تی ب ه ئه‌زموونی دوورودرێژ و فهلسهفهی حوكمڕانی گه‌یشتوو ه به‌و ئاسته‌ی بۆئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی گه‌ل و نه‌تەوه و ئایین و ئاینزاكان دوور بێت له سته‌م و پێشێلكردنی مافی یه‌كتر ،له‌گه‌ڵ بوونی سه‌ركرد ه كاریزماییه‌كانیشدا پێویست ه یاسا و ده‌ستور هه‌بێت ،تاوه‌كو به‌رژه‌وه‌ندی گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كان ده‌سپێردرێت به ویژدانی كه‌سانی تر ،له‌به‌رئه‌وه‌ی تا كه‌سێكی ویژدان زیندو هه‌ڵده‌كه‌وێت ،ته‌نها به‌رژه‌وه‌ندی گه‌ل و واڵتی مه‌به‌ست بێت ،چه‌ندین
نابه‌خشێت به گه‌ل و نه‌ته‌و ه و پێكهات ه جیاوازه‌كان، وایانكردووه خه‌ڵكی ل ه وشه‌ی كاریزما بسڵه‌منه‌وه، چونك ه ب ه ئه‌زمون ده‌ركه‌وتوو ه كه‌سانی كاریزما گره‌نتی چۆنێتی جێبهجێكردنی یاسا و ده‌ستوره‌كانن ،به‌اڵم هه‌رگیز نابن ب ه ئه‌ڵته‌رناتیفی یاسا و ده‌ستور ،دور نیی ه ل ه سایه و سێبه‌ر و ناونیشانی ئه‌واندا چه‌ندین به‌رژه‌وه‌ندخواز په‌یدا نه‌بێت ك ه به‌شێوه‌ی نه‌شیاو سوود له‌پێگه‌ی كه‌س ه ى نزیكه هه‌ڵكه‌وتووه‌كان وه‌ربگرن ،جگ ه ل ه خهلیفهكان ڕاشیدهين و عومه‌ری كوڕی عەبدولعەزیز (خوا لێیان ڕازی بێت) ،ئه‌گه‌ر ته‌ماشای مێژووی حوكمڕانی مسوڵمانان بكه‌ین ل ه ماوه‌ی زیاتر ل ه هه‌زار ساڵدا جگ ه له‌و چه‌ند كه‌سه ،به‌ده‌گمه‌ن ی خاوەن كه‌سایه‌تی كاریزمایی هه‌ڵكه‌وتوون، كه‌سان ك ه خۆیان پاراستبێت ل ه عه‌یب و عاری ده‌سه‌اڵت، به‌شێوه‌یه‌ك خۆیان یان ده‌وروبه‌ره‌كانیان ب ه خراپی سودیان له پێگهكانیان وه‌رنه‌گرتبێت ،بۆی ه ده‌توانین بڵێین كه‌سانی كاریزما لهم سه‌رده‌مه‌دا ئه‌وانه‌ن ك ه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رسه‌ختان ه بانگه‌ش ه بۆ به دامه‌زراوه‌ییكردنی داموده‌زگاكانی حكومه‌ت ده‌كه‌ن ،كارده‌كه‌ن بۆئه‌وه‌ی واڵت خاوه‌ن ده‌ستور و سه‌روه‌ری یاسا بێت. لێرهدا پێویست ه هه‌ڵوێسته‌یه‌ك له‌سه‌ر ئه‌وه بكه‌ین بزانین بۆچى فیقهی سیاسی ئیسالمی زیات ر كاری
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
له‌كتێبه‌كانی فیقهی سیاسی ئیسالمیدا ته‌نها مه‌رج بۆ (خه‌لیفه) دانراوه ،هه‌موو مه‌رجه‌كانی به‌ڕێوه‌بردنی واڵت له كه‌سی یه‌كه‌مدا كۆكراوه‌ته‌وه،
كه‌سانی ویژدان مردو ل ه په‌نای كه‌سانی ویژدان زیندودا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن و یاری به چاره‌نوس و كه‌رامه‌تی خه‌ڵكانی تر ده‌كه‌ن. له‌به‌رئه‌وه‌ی له دونیای ئه‌مڕۆدا به ته‌نها بوونی كه‌سانی كاریزمایی و به‌رزكردنه‌وه‌ی دروشمی پابه‌ندبوون ب ه ئاكار ه به‌رزه‌كانه‌وه و په‌روه‌رد ه له‌سه‌ر ئاكاره جوان ه نمونه‌ییه‌كان ئارامی و دڵنیایی
45
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
له‌سه‌ر پێگه‌یاندنی سه‌ركرده‌ی كاریزمایی كردووه؟ هه‌موو مه‌رجه‌كانی دهوڵهت و سه‌ركه‌وتوویی حكومه‌ت له كه‌سه‌كاندا كۆكراوه‌ته‌وه ؟ ل ه چه‌ند خاڵێكدا باس له هۆكاره‌كانی ده‌كه‌ین: .1كه‌سایه‌تی پێغه‌مبه‌ر(د.خ) ،ل ه چه‌ندین ئایه‌تی قورئاندا باس له‌و ه ده‌كات هه‌ركه‌سێك ده‌یە‌وێت خوای بااڵده‌ست لێی ڕازی بێت ئه‌و ه پێویست ه شوێن پێغه‌مبه‌ر (د.خ) بكه‌وێت و خۆی به‌كه‌سایه‌تی ََ َ َُ الل أُ ْس َو ٌة َح َس َن ٌة ول هَّ ِ ئه‌و بچوێنێت( :لق ْد ك َان لك ْم يِف َر ُس ِ
الل َو ْال َي ْو َم آَْ ال ِخ َر َو َذ َك َر هََّ مِلَ ْن َك َان َي ْر ُجو هََّ الل َك ِث ًريا)( )3یان دهفهرموێتُ : ون هََّ ت ُّب َ الل َف َّات ِب ُعو ِني حُ ْ ي ِب ْب ُك ُم (ق ْل إِ ْن ُك ْن ُت ْم حُ ِ الل َو َي ْغ ِف ْر َل ُك ْم ُذ ُنو َب ُك ْم َو هَُّ هَُّ الل َغ ُفو ٌر َر ِح ٌ يم)( ،)4ئه‌م
ئایه‌ت ه پیرۆزانه هانی ئیمانداران ده‌ده‌ن ل ه هه‌موو ڕوویه‌كی خواپه‌رستی و ئاكاره‌و ه چاو ل ه پێغه‌مبه‌ر (د.خ) بكه‌ن ،چونكه كه‌سایه‌تی ئه‌و كه‌سایه‌تيیه‌كی پاك و دوور له هه‌ڵه‌یه ،هه‌رچۆنێك شوێنی بكه‌ویت زه‌ره‌ر ناكه‌یت و ناكه‌وێته هه‌ڵه‌وه. .2پێغه‌مبه‌ر(د.خ) له چه‌ند شوێنێكدا ئه‌و ه دووپات ده‌كاته‌وه كه ڕێچكه‌ی خۆی و خه‌لیف ه سه‌رڕاسته‌كان ههڵبگرنَ (:ف َع َل ْي ُك ْم ِب ُس َّن يِت َو ُس َّن ِة
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
46
خْ ُ ين المَْ ْه ِد ِّي َ ُّ َ َّ الر ِاش ِد َ ال َل َفا ِء َّ اج ِذ َوإِيَّ ُاك ْم ني َو َعضوا َعل ْي َها ِبالن َو ِ م َد َث أُْ ور َف ِإ َّن ُك َّل حُ ْ م َد َث ٍة ِب ْد َع ٌة َوإِ َّن ُك َّل ِب ْد َع ٍة َو حُ ْ ِ ات ال ُم ِ وص ُ يك ْم َض اَل َل ٌة) ()5ل ه فه‌رموده‌يه‌كى تردا هاتووه( :أُ ِ الس ْمع َو َّ ِب َت ْق َوى هَّ ِ َ الط َاع ِة َوإِ ْن َك َان َع ْب ًدا َح َب ِش ًّيا َف ِإ َّن ُه الل و َّ ِ َم ْن َي ِع ْش ِم ْن ُك ْم َب ْع ِدي َف َسيرَ َ ى ْ اخ ِت اَل ًفا َك ِث ًريا َف َع َل ْي ُك ْم ب ُس َّنت َو ُس َّن ِة خْ ُ الر ِاش ِد َ ين المَْ ْه ِد ِّي َ ال َل َفا ِء َّ ني َف َت َم َّس ُكوا ِب َها ِ يِ م َد َثات أُْ ُ ال ُمور َفإ َّن ُكلَّ َ َّ ُّ َ َ َ َ يَّ ْ حُ َ ْ ْ اج ِذ وإِ اكم و ِ َو َعضوا عليها ِبالنو ِ ِ ِ حُ ْ م َد َث ٍة ِب ْد َع ٌة َو ُك َّل ِب ْد َع ٍة َض اَل َل ٌة) (.)6
ئه‌م فه‌رمودانه ل ه هه‌موو هه‌نگاوێكدا چاولێكردنی پێغه‌مبه‌ر و هاوه‌ڵ ه به‌ڕێزه‌كانی دوپات ده‌كه‌نه‌وه، ئاماژه به‌و ه ده‌كه‌ن ،ل ه حوكم و سیاسه‌تدا
سه‌ركرده كاریزماكان هه‌موو كات به‌رژه‌وندی گشتی ده‌خه‌نه پێش به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان
ده‌سته‌ی سه‌ركه‌وتوو(الفرقة الناجيه) ئه‌وانه‌ن كه‌وا له سیاسه‌ت و حوكمڕانیدا چاو ل ه پێغه‌مبه‌ر و جێنیشین ه سه‌رڕاسته‌كانی ده‌كه‌ن ،ب ه‌به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر(د.خ) هه‌موو بنه‌ماكانی وه‌ك بیروباوه‌ڕ و خواپه‌رستی و حه‌رام و حه‌اڵڵی ڕوونكردۆته‌وه، شتێكی له ئاییندا به‌ناڕوونی نه‌هێشتۆته‌و ه تاوه‌كو بیسپێرێت ب ه خه‌لیفه سه‌رڕاسته‌كانی تا ئه‌وانیش دوای خۆی بۆ خه‌ڵكی ڕوون بكه‌نه‌وه ،مه‌به‌ستیش له كاری داهێنراو و بیدع ه لهم فه‌رموودانه‌‌دا الدان ه ل ه چۆنیه‌تی سیاسه‌ت و حوكمڕانی خۆی و جێنیشین ه سه‌رڕاسته‌كانی. .3له‌كتێبه‌كانی فیقهی سیاسی ئیسالمیدا ته‌نها مه‌رج بۆ كه‌سی یه‌كه‌م (خه‌لیفه) دانراوه ،هه‌موو مه‌رجه‌كانی به‌ڕێوه‌بردنی واڵت له كه‌سی یه‌كه‌مدا كۆكراوه‌ته‌وه ،ماوه‌ردی له چۆنیه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی واڵتدا ،ده مه‌رجی بۆ كه‌سی یه‌كه‌م داناوه وه‌ك: پارێزگاری له ئایین ،چاره‌سه‌ری كێشه‌ی خه‌ڵك، پاراستنی واڵت ،چه‌سپاندنی سنور ه شه‌رعیيه‌كان، دروستكردنی ئاسایش ،جیهاد له ڕێگه‌ی خوادا، وه‌رگرتنی زه‌كات و ده‌سكه‌وته‌كان ،بڕینه‌وه‌ی مووچه بۆ كه‌سانی شایسته ،سه‌رپه‌رشتی گشتی كاروباری واڵت( ،)7كۆمه‌ڵێك سیفه‌ت و ڕه‌وشتیش
خا ل
زۆریان زۆربه‌ی ئه‌و مه‌رجانه‌یان تێدا نه‌بوو ه كه زانایان و شاره‌زایانی بواری سیاسه‌تی شه‌رعی بۆ كه‌سی یه‌كه‌میان داناوه ،باشتربوو زانایان و ئاگادارانی بواری سیاسه‌تی شه‌رعی ،له‌برى ئه‌وه‌ی خۆیان به‌و بنه‌ما خه‌یاڵیانه‌و ه سهرقاڵ بكه‌ن، ده‌بوو به‌دوای به‌دیلی تردا بگه‌ڕانایه ،له‌جیاتی ڕێگه‌دان ب ه سسته‌می حوكمڕانی بنه‌ماڵه ،حوكمی میراتی ،كوده‌تا و حوكمی زۆره‌ملێ ،هه‌وڵیان بدای ه ده‌سه‌اڵت بگێڕنه‌وه بۆ خاوه‌نی شه‌رعی خۆی ك ه خه‌ڵكه ،ئه‌وان ڕۆڵیان بگێڕای ه ل ه دیاریكردنی خه‌لیف ه و سوڵتانه‌كاندا. ئه‌گه‌ر زانایان له‌بری بایه‌خدان به سسته‌می حوكمڕانی بایه‌خیان دابێت به كه‌سی یه‌كه‌م و ،به‌ڵگه‌یان ئایه‌ت ه پیرۆزه‌كان و فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر(د.خ) بێت ،ئه‌و ه ده‌قی قورئان ل ه وه‌سفی
مسوڵماناندا دهفهرموێتَ ( :وأَ ْم ُر ُه ْم ُشو َرى َب ْي َن ُه ْم)
( .)9كه شورا واته گه‌ڕانه‌و ه بۆ ڕای خه‌ڵك، یان پێغه‌مبه‌ر(د.خ) له ژیانی خۆیدا ده‌ستوری نووسیوه‌ته‌و ه و له‌و چوارچێوه‌یه‌دا واڵتی به‌ڕێوه‌ده‌برد ،بۆی ه لێرهدا ده‌گه‌ین ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی ك ه زانایان و شاره‌زایانی بواری سیاسه‌تی شه‌رعی كه پشتیوانیان ل ه حوكمی تاكه‌كه‌سی و دوور ل ه ڕای خه‌ڵك كردووه ،كاریگه‌ری حوكمی ئه‌مه‌وی و عه‌باسی بووه ،نه‌ك ده‌قی قورئان ،یان
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
وه‌ك مه‌رج دانراون بۆ كه‌سی یه‌كه‌م ،وه‌ك: دادگه‌ری ،له ڕووی زانستیه‌وه پله‌ی موجته‌هیدی هه‌بێت ،ئه‌ندامه‌كانی الشه و هه‌سته‌وه‌ره‌كانی سه‌المه‌ت بن ،شاره‌زابوون له سیاسه‌ت و به‌ڕێوه‌بردنی واڵتدا ،ئازایه‌تی ،خاوه‌ن ڕه‌چڵه‌كی قوڕه‌یشی بێت( ،)8ك ه ده‌بێت ل ه كه‌سی یه‌كه‌مدا هه‌بێت ،به‌اڵم یه‌ك مه‌رجیش بۆ دامه‌زراوه‌ی دهوڵهت دانه‌نراوه ،ك ه ئه‌مه‌ش وایكردوو ه كۆمه‌ڵێك مه‌رجی گران بۆ كه‌سی یه‌كه‌م دابنرێت ،ك ه جگ ه ل ه چه‌ند كه‌سێك ئاماژه‌مان پێدا ،به درێژایی مێژوو خه‌لیفه و سوڵتانه‌كان نه‌یانتوانیو ه ئه‌و مه‌رجان ه بخه‌نه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه. ئێم ه دژ به كه‌سانی هه‌ڵكه‌وتوو كاریزمایی نین ،به‌ڵكو زۆرجار كه‌سانی كاریزماییه ڕێڕه‌وه‌ی ژیان ده‌گۆڕن ،دونیایه‌كی پڕ ل ه خۆشی و ئارامی ئه‌سازێنن ،ب ه شێوه‌یه‌ك گه‌ل و واڵت له سایه‌یاندا بحه‌سێته‌وه ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی جێگه‌ی تێبینی ه و پێویست ه هه‌ڵوێسته‌ی باشی له‌سه‌ر بكرێت ،بایه‌خ پێدانی ل ه ڕاده‌به‌ده‌ری فیكری سیاسی ئیسالميي ه ب ه پێگه‌یاندنی سه‌ركرده‌ی كاریزمایی ،ك ه به‌داخه‌و ه ب ه درێژایی هه‌زار ساڵ ئه‌و مه‌رجانه‌ی نووسراون، مره‌كه‌بی سه‌ركاغه‌ز بوون‌و سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كه‌سانی كاریزما گره‌نتی چۆنێتی جێبهجێكردنی یاسا و ده‌ستوره‌كانن ،به‌اڵم هه‌رگیز نابن به ئه‌ڵته‌رناتیڤی یاسا و ده‌ستور
نه‌هێناوه،ژماره‌یه‌كی زۆر كه‌م نه‌بێت ك ه ل ه خه‌لیف ه سه‌رڕاسته‌كان و یه‌كێكی وه‌ك عومه‌ری كوڕی عەبدولعەزیز (خوا لێیان ڕازی بێت) تێپه‌ڕناكات. به‌بێ ئه‌وه‌ی كه‌س بیر له‌و بنه‌ما و مه‌رجان ه بكاته‌وه ،زانایانی ئیسالمی بۆ كه‌سی یه‌كه‌میان داناوه ،كاتێك خه‌لیف ه مردووه ،كه‌سێكی تری بنه‌ماڵه هاتووه‌ت ه جێگه‌كه‌ی ،ك ه به‌شی هه‌ر ه
47
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
48
فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر(د.خ). .4توێژه‌ران و ڕاڤه‌كارانی فهلسهفهی یۆنانی وه‌ك :فارابی ،ئیبن سینا ،ئیبن ڕوشد و ى كاریگه‌ری فهلسهفهی حوكمڕانی هاوشێوه‌كانیان و مه‌دینه‌ی فازیله‌ی ئه‌فالتونیان له‌سه‌ربووه ،بۆ نموونه مه‌رجانه‌كانی سه‌رۆكی واڵت ،كه له الیه‌ن ئه‌فالتونه‌وه دانراوه ،به‌وه‌ى كه ده‌بێت كه‌سێك بێت كه‌موكورتی له‌الشه‌یدا نه‌بێت ،تێگه‌یشتن و له‌به‌ركردنی باش بێت ،كه‌سێكی زرنگ بێت، گوزارشت جوان ،حه‌زی له زانست بێت ،فێرخواز بێت ،ته‌نها له خه‌می خواردن و خواردنه‌وه و ژنهێناندا نه‌بێت ،ڕاستگۆ بێت و كه‌سانی ڕاستگۆی خۆش بوێت ،نه‌فس به‌رز و كه‌سێكی به شه‌هامه‌ت بێت ،گوێ به دنیا نه‌دات(،)10 فارابیش هه‌مان ئه‌و مه‌رجانه‌ی دوباره‌كردۆته‌وه، له‌گه‌ڵ جیاوازيیه‌كی كه‌مدا ،ماوه‌ردیش هه‌مان ئه‌و دوانزه مه‌رجه‌ی ك ه فارابی له (المدينه الفاضلة ومضاداتها)دا دایناوه بۆ سه‌رۆكی واڵت( ،)11كه ئاماژه‌مان به مه‌رجه‌كانی كرد ،ئه‌گه‌ر به‌راووردی بكه‌یت ،ئه‌ویش دووباره‌ی كردۆته‌وه بۆ كه‌سی یه‌كه‌م. .5شێوازی حوكمڕانی ڕۆم وفارس و هینديیه‌كان و چینيیه‌كان ب ه هه‌مان شێو ه كاریگه‌ریان جێهێشتو ه له‌سه‌ر چۆنیه‌تی حوكمڕانی ل ه جیهانی ئیسالمیدا، بۆیه دوای ئه‌وه‌ی ل ه سه‌رده‌می مه‌عاویه‌ی كوڕی ئه‌بو سوفیاندا سسته‌می حوكمڕانی له خیالف ه و شوراو ه گۆڕا بۆ پاشایه‌تی و میراتی ،هه‌ندێك ل ه هاوه‌اڵنی پێغه‌مبه‌ر (د.خ) ناڕه‌زاییان ده‌ربڕی و ب ه مه‌عاویه‌یان گووت :ئێمه به هیچ شێوه‌یه‌ك ب ه سسته‌می حوكمڕانی ڕۆم وفارس ڕازی نین(،)12 كه ڕۆم و فارسه‌كان تا هاتنى ئايينى مه‌سيحى
پاشاكانیان وه‌ك خودا ته‌ماشا ده‌كرد ،ده‌سه‌اڵتی ڕه‌هایان پێ به‌خشیبون ،دوای هاتنی مه‌سیحیه‌ت به‌شێك له‌و ده‌سه‌اڵته‌یان به‌خشى ب ه پاپا و پیاو ه ئایینییه‌كان ،ل ه ئه‌نجامدا ئه‌م هه‌ڵه كوشنده‌ی ه بوو ب ه هۆی خه‌شم و قینی گه‌النی ڕۆژئاوا و ڕیشه‌كێشكردنی پێگه‌ی ئایینی مه‌سیحی.
ئیسالمیش به حوكمی ئه‌وه‌ی ئایینی یه‌كتاپه‌رستی ڕه‌هایه ،دژ به هه‌موو ئه‌و جۆره ده‌سه‌اڵتانه وه‌ستایه‌وه ،قبوڵی نه‌بوو هیچ سیفه‌ت و ده‌سه‌اڵتێكی خوای تاقانه بدرێت به پاشا و ده‌سه‌اڵتداره‌كان ،بوونی ده‌یان ده‌قی قورئان و فه‌رموده و موماره‌سه‌ی خه‌لیفه‌كانى ڕاشیدين، هه‌ندێك له لوتبه‌رزی سوڵتانه‌كانی مێژووی مسوڵمانانی كه‌مكرده‌وه،ڕازیبوون زانایانی پایه‌به‌رز و خاوه‌ن پێگه‌ی جه‌ماوه‌ری به‌هێز ڕه‌خنه‌یان لێ بگرن و هه‌ڵه‌و كه‌موكورتیه‌كانیان بیربخه‌نه‌وه، به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وەشدا ئه‌و تاكڕه‌ویيه له مێژووی مسوڵماناندا شوێنه‌واری زۆر خراپی به‌جێهێشتوه و تا ئێستاش هه‌رماوه و نه‌توانراوه به كۆڕای زانایان و بیرمه‌ند و شاره‌زایانی ئیسالمی به هه‌ڵه‌یه‌كی مێژوویی گه‌وره له‌قه‌ڵه‌م بدرێت ،به گه‌ڕانه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت بۆ خه‌ڵك و پیاده‌كردنی سسته‌می شورا قه‌ره‌بوو بكرێته‌وه. گۆڕینی سسته‌می حوكمڕانی له شورا و خیالفه‌وه بۆ پاشایه‌تی و ده‌سه‌اڵتی بنه‌ماڵه ته‌نها له ڕووی پراكتیكه‌وه نه‌بووه ،به‌ڵكو كاریگه‌ری له‌سه‌ر تێڕوانین و بیركردنه‌وه و دوونیابینی هه‌بووه ،ئه‌وه بوو له‌ڕووی سیاسيی، ئابووريی ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،دیبلۆماسی و په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه ،شاره‌زایان و فوقه‌ها و بیرمه‌نده مسوڵمانه‌كان واقیع و دوونیابینی و چۆنێتی
خا ل 1عبدالوهاب الكيالى :موسوعة السياسية ،ط،4 ،1999حرف الكاف.36/5 ، 2د.ايهاب فكری :اصحاب الكاريزما ،ط ،3القاهرة، ، 2012ل.21 3االحزاب.21: 4ال عمران.31 : 5موسنةدي ئةحمةد.16521 /9/35 : 6موسنةدى ئةحمةد.16522/ 10/35 : 7االحكام السلطانية ،ل.26 8سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل.5 /1: 9شوری.38 : 10امام عبدالفتاح امام :االخالق والسياسة،2001 ، ل.206 11سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل.206 12ابوالقاسم الجوهرى :السنن الكبری ،للنسائى ، ،459 /6والوافى فى الوافيات .2574/1 ،
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مامه‌ڵه و هه‌ڵسوكه‌وته‌كان له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایان ه داڕشت و كردیان به بنچینه و پێوه‌رێك ،هه‌ر بیركردنه‌وه و بۆچوونێك له‌گه‌ڵ ئه‌و سسته‌مه‌دا یه‌كی بگرتایه وه‌رده‌گیرا ،هه‌ر فیكرو پۆ چوونێكیش پێچه‌وانه بوایه ڕه‌تده‌كرایه‌وه ،كه له ڕووی فیكری سیاسیيه‌وه كتێبه‌كانی ئیبنو ئه‌بی ئەلڕه‌بیع ،بە تایبەت كتێبه‌كه‌ی به‌ناوی( :سلوك المالك فى تدبير الممالك 227هـ) ،فارابی (259ـ 339هـ) كتێبه‌كه‌ی به‌ناوی( :آراء اهل المدينه الفاضلة ومضاداتها) ئیمامی ماوه‌ردی ( 364ـ )450كتێبه‌كه‌ی به‌ناوی: (االحكام السلطانية) ئه‌بوبه‌كری ته‌رتوشی (م 520هـ ) كتێبه‌كه‌ی به‌ناوی (سراج الملوك) ،خۆ ئه‌گه‌ر خوێندنه‌وه‌یه‌كیش بۆ كتێبه فیقهیه‌كان له بابی مامەڵەكان و كوێله (كتاب العتق)دا بكه‌ین به‌هاوشێوه‌ی فیقهی سیاسی ،ئه‌و كاریگه‌ريیه ده‌بینیت ،ئه‌گه‌ر بته‌وێت ئه‌م بابه‌ته وه‌ك پێویست مافی خۆی پێ بدرێت ده‌بێت چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌ی وردی له‌سه‌ر بكرێت.
سه‌رچاوه‌كان
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
49
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ده‌وڵه‌تداری ل ه هزری ناصری سوبحانی ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
50
خوێندنه‌وه‌یه‌كی ڕه‌خنه‌یی بۆ كتێبی (سسته‌می سیاسی ئیسالم) زانا ڕۆستايى لەدایكبووی .1969بەكالۆریۆس لە یاسا ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.
چەندین وتارو لێكۆڵینەوی باڵوكردوەتەوە.
خا ل
پایه‌كانی سسته‌می سیاسی
به‌بڕوای مامۆستا ناصرى سوبحانی پایه‌كانی سسته‌می سیاسی ئیسالمی بریتيیه له :یه‌كتا په‌رستی ـ په‌یام ـ جێنشینی(التوحيد ـ الرسالة ـ الخالفة) ،ئه‌وه‌ی مامۆستا ناصر پێی گه‌یشتوو ه شتێكی لۆژیكی ته‌واوه ئه‌و خودایه‌ی ك ه به‌دیهێنه‌ر و ڕۆزيده‌ر و به‌رنامه‌ڕێژی هه‌موو بونه‌وه‌ره ،هه‌ر ئه‌و خودای ه شایه‌نی په‌رستن و فه‌رمانڕه‌واییه ل ه
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
كتێبی (سسته‌می سیاسی ئیسالم) ل ه نووسینی نوسه‌ری ڕۆژهه‌اڵتى كوردستان خوالێخۆش بوو مامۆستا ناصری سوبحانی خۆی ل ه دوو توێی ( )560الپه‌ڕه‌د‌ا دهبینێتهوه و له‌الیه‌ن ده‌زگای به‌رهه‌م چاپكراوه ،لهم كتێبه‌دا مامۆستا ناصرى سوبحانی تێگه‌یشتنی خۆی بۆ ده‌وڵه‌تداری و حوكمڕانی به شێوازی ئیسالمی و به‌شێوه‌یه‌كی تێروته‌سه‌ل خستۆته‌ڕوو.. كتێبه‌ك ه خۆی له شێوه‌ی ()18دا وانه ڕێكخراوه، كه هه‌ر وانه‌یه‌ك وه‌ك به‌شێك داده‌نرێت و بوارێك ل ه بواره‌كانی ده‌وڵه‌تداری نیشان ده‌دات .له‌سه‌ره‌تای هه‌ر وانه‌یه‌ك لهم ( )18وانه‌یه چه‌ند ئایه‌تێكی قورئانی پیرۆزی هێناو ه ك ه ناوه‌ڕۆكی وانه‌ك ه له‌خۆده‌گرن و ئیتر مامۆستا ناصرى سوبحانی هاتووه وش ه گرنگه‌كانی ئایه‌ته‌كانی له ڕووی زمانه‌وانیه‌وه زۆر به‌جوانی شیكردۆته‌وه و پاشان هاتوو ه ئایه‌ته‌كانی ڕاڤه‌كردوو ه و كۆمه‌ڵێك بنه‌ما و حوكمی هه‌ڵێنجاو ه ب ه پشتبه‌ستن ب ه ڕووداو ه مێژويیه‌كانی سه‌رده‌می زێڕینی حوكمڕانی ئیسالم. منیش له‌به‌رئه‌وه‌ی بابه‌تی سسته‌می سیاسی ئیسالمی گرنگی پێده‌ده‌م و ئه‌مه‌ش یه‌كه‌م كتێبی خوالێخۆشبووه ده‌یخوێنمه‌وه و مه‌به‌ستم بوو له هزر و هه‌ڵێنجانه‌كانی شاره‌زا و به‌هره‌مه‌ندبم بۆیه لهم نوسینه‌دا هه‌ڵسه‌نگاندنێكی ڕه‌خنه‌یی بۆ ئه‌م كتێبه و هزر و تێگه‌یشتنی مامۆستای خوالێخۆش بوو ناصری سوبحانی ئه‌نجام ده‌ده‌م ،له‌خوای گه‌وره داواكارم باشترین پاداشتی مامۆستا بداته‌وه و به‌رچاوڕوونی و هیدایه‌تی ئێمه‌ش بدات بۆ تێگه‌یشتنێكی ڕاست .له فهلسهفهی ده‌وڵه‌تداری و حوكمڕانی له‌ڕوانگه‌ی ئیسالمه‌وه شاره‌زامان بكات و له كه‌م و كوریه‌كانمان ببورێت.
سسته‌می سیاسی بریتیي ه له‌و شێوازه‌ی پیاد ه ده‌كرێت بۆ حوكمڕانی و ده‌وڵه‌تداری ل ه ده‌وڵه‌تێكی دیاریكراودا ل ه ڕووی یاسادانان و جێبهجێكردن و دادوه‌ریدا ،ده‌توانین بڵێین سسته‌می سیاسی یه‌كێك ه ل ه پایه‌كانی دهوڵهت شانبه‌شانی (خاك و خه‌ڵك و ده‌سه‌اڵت) ،لێرهدا پرسیارێك خۆی ده‌سه‌پێنێت، ئایا ئیسالم سسته‌مێكی سیاسی دیاریكراوی هه‌یه؟ به بڕواى من سسته‌می سیاسی وه‌ك شێوازێك بۆ حوكمڕانی له قاڵبێكی دیاریكراودا كه هه‌موو ورده‌كاريیه‌كانی ڕوون بێت له ئیسالمدا بوونی نیه.. بۆیه ده‌سته‌واژه‌ی (سسته‌می سیاسی ئیسالمی) له جێی خۆيدا نیه ،چونك ه ئیسالمێكی موتڵه‌ق و گشتی ناتوانرێت بچووك بكرێته‌وه ل ه قالبێكی نه‌گۆڕی دیاریكراودا ..به‌م بیركردنه‌وه‌یه غه‌در ل ه ئیسالم ده‌كه‌ین كاتێك ده‌یهێنینه ڕیزی ژماره‌یه‌ك سستمی سیاسی تر ،ئه‌وه‌ی ئێمه‌ی موسڵمانان هه‌مانه سسته‌می سیاسی نیه ،به‌ڵكو كۆمه‌ڵێك بنه‌ما و به‌های ئینسانی و به‌رزن وه‌ك :ڕاوێژ و دادپه‌روه‌ری و ئازادی و كه‌رامه‌تی مرۆڤایه‌تی... هتد ،كه ده‌بێت موسڵمانان كاربكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی له سسته‌می سیاسی واڵته‌كانیاندا پیاده‌یان بكه‌ن..
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێشه‌كی
سسته‌می سیاسی
51
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
52
ژیانی مرۆڤدا ،به‌اڵم قس ه و باس له‌سه‌ر الیه‌نی ئیرادی مرۆڤ ه له‌و الیه‌نه‌ی ك ه خودای گهور ه مرۆڤی سه‌رپشك كردوو ه و ڕێنمایی كردووه بۆ ڕێگای ده‌ربازبوون ،ل ه بواری عه‌قیده و ڕه‌وشت و یاسایی ك ه سسته‌می سیاسی ده‌كه‌وێت ه ئه‌و بازنه‌یه ،بازنه‌ی الیه‌نی ئیرادی ك ه تیایدا ته‌نها چه‌ند چوارچێوه‌یه‌كی به‌هایی(القييم) دیاريكردوو ه ك ه پیاده‌كردنی ڕێژه‌یی ه به‌پێی سه‌رده‌م و شوێن و هۆشیاری كۆمه‌ڵگا.. به‌ڕای من یه‌كتاپه‌رستی به‌و لێكدانه‌وه‌یه‌ی مامۆستا ناصرى سوبحانی ده‌توانین ناوی لێ بنێین بنه‌مای فه‌لسه‌فی و عه‌قیده‌یی بۆ تێروانینی دروستی مرۆڤی مسوڵمان ،به‌اڵم ناكرێت وه‌ك بنه‌مای سسته‌می سیاسی ل ه قه‌ڵه‌م بدرێت.. سه‌باره‌ت ب ه (په‌یام) وه‌ك بنه‌مای دووه‌می سستمی سیاسی ئیسالم ك ه پێغه‌مبه‌ران درودی خوایان له‌سه‌ر بێت هێناویانه بۆ مرۆڤ هه‌تا تێیان بگه‌ینن كه ئه‌وه‌ی دروستى كردوون هه‌ر ده‌بێ فه‌رمانیش ل ه ئه‌و وه‌ربگرن.. لهم به‌شه‌دا مامۆستا ناصرى سوبحانی باوه‌ڕی وای ه ك ه ده‌بێ ڕۆژێك بێت هه‌موو مرۆڤایه‌تی بگه‌ڕێته‌و ه سه‌ر (قانونی ئیالهی) و (حكومه‌تی ئیالهی) پێكبێت ،ل ه ئه‌نجامی تاقیكردنه‌وه‌ی هه‌موو به‌رنامه‌كانی تری به‌شه‌ری و ده‌ركه‌وتنی خراپ ه و فه‌سادیان ئیتر ته‌واوی مرۆڤایه‌تی ب ه ئیختیاری خۆی واز له هه‌موو به‌رنامه به‌شه‌ریه‌كان ده‌هێنێت و قانونی ئیالهی جێبه‌جێ ده‌كات. له‌ڕاستیدا ئه‌م ه هاوشێوه‌ی بیردۆز و بیركردنه‌وه‌ی كۆمۆنیسته‌كانه ك ه بڕوایان وای ه چۆن سه‌ره‌تای مرۆڤایه‌تی كۆمۆنی سه‌ره‌تایی بوو ه مرۆڤایه‌تی پاش بڕینی قۆناغه‌كانی كۆياليه‌تى
یه‌كتاپه‌رستی به‌و لێكدانه‌وه‌یه‌ی ناصرى سوبحانی ده‌توانین ناوی لێ بنێین بنه‌مای فه‌لسه‌فی و عه‌قیده‌یی بۆ تێروانینی دروستی مرۆڤی مسوڵمان.
و ده‌ره‌به‌گايه‌تى و سه‌رمایه‌داری هه‌مووی ده‌گات ه سه‌رده‌می سۆسياليستى و دهوڵهت باوی نامێنێت و ئازادی ڕه‌ها پیاد ه ده‌كرێت!!.. لێكچوونێكی زۆر هه‌ی ه له نێوان ئه‌م دوو تێروانینه ،ئاخر چۆن شتی وه‌ها ڕووده‌دات ؟! ی بگاته ئه‌و ئاست ه هۆشیاریه‌ی ته‌واوى مرۆڤایه‌ت ك ه بڕیار بدات هه‌موو سستم ه به‌شه‌ريیه‌كان فڕێ بدات و بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر سستمی (حوكمی ئیالهی)؟! پاشان حوكمی ئیالهی چیه ؟ ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ی ه ناڕۆشن ه و مه‌به‌ست لێی نادیاره ته‌نانه‌ت بۆنی (ثيوكراتى) لێ ده‌كرێت ،هه‌رچه‌ند ه ل ه شوێنی تر مامۆستا ناصری سوبحانی ڕه‌تيده‌كاته‌و ه ك ه سستمی حوكمڕانی ئیسالمی ته‌نها تیۆكراتی بێت، به‌ڵكو ئه‌و پێی وای ه كه تێكه‌ڵه‌یه‌كه له (ثيوكراتى و دیموكراتی و ئینسانی) ،ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر وه‌ستانێكی پێویسته له دواییدا.. به‌بڕوای به‌ند ه مرۆڤایه‌تی به‌ئه‌زموونی سه‌دان ساڵه‌ی خۆی گه‌یشتۆته جۆرێك ل ه سستمی سیاسی و ئه‌و گه‌شه‌سه‌ندنه‌ش به‌رده‌وام ده‌بێت و ڕۆژ له دوای ڕۆژ له‌و به‌هایان ه نزیك ده‌بێته‌وه ك ه ئیسالم وه‌ك چوارچێو ه دایناوه ،هه‌ر له ئێستادا سستمی حوكمڕانی واڵت ه پێشكه‌وتووه‌كان به‌شێكی باشی
ئایا حوكم و ده‌سه‌اڵت مه‌به‌ست ه یان هۆكار (هل الحكومة غاية ام وسيلة)؟
مامۆستا ناصرى سوبحانی له باسی ئامانج له دامه‌زراندنی سستمی سیاسی ،باسێكی زۆر جوان و گرنگ ده‌وروژێنێت ،پرسیار ده‌كات ئایا له ئیسالمدا حكومه‌ت مه‌به‌ستی سه‌ره‌كیيه یان وه‌سیله‌یه بۆ كارێكی تر؟ ئه‌م پرسیاره زۆر زیره‌كانه‌یه ،وه‌اڵمه‌كه‌شی گه‌لێ شت ده‌گۆڕێت، خۆ ئه‌گه‌ر حكومه‌ت مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی (الغاية) بێت ئه‌وه ده‌بێت مسوڵمانان هه‌موو شتێك بكه‌ن و هه‌موو ڕێگایه‌ك بگرنه‌به‌ر بۆ گه‌یشتن پێی ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر حكومه‌ت هۆكار(وسيلة)بێت بۆ گه‌یشتن به شتێكی گرنگتر و پڕ به‌هاتر، ئه‌وا حوكمی هۆكار زۆر جیاوازه له حوكمی مه‌به‌ست ،هۆكار له شته گۆڕاوه‌كانه‌وه ده‌كرێ به‌شێوازی جیاجیا به‌كاربهێنرێت و گۆڕانكاری تێدا بكرێت و بگره جێگره‌وه‌شی هه‌بێت ،چونكه گرنگ ئه‌وه‌یه بگه‌یته مه‌به‌ست ئیتر به‌م هۆكاره نا به هۆكارێكى تر.. مامۆستا ناصر له ڕاڤه‌ی ئایه‌تی ژماره()25 سوره‌تی(الحدید) ده‌گاته ئه‌و بڕوايه‌ى كه مه‌به‌ست له سستمی حوكمڕانی ئیسالمی به‌رپاكردنی (القسط)ه وه‌ك ده‌فه‌رموێت (ليقوم
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
له‌و به‌ها ئینسانیان ه له‌خۆگرتو،و ه ك ه قورئانی پیرۆز داوای كردوون وه‌ك ڕێزی مرۆڤ و دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی و...هتد. په‌یامی پێغه‌مبه‌ران (س) موژده‌دان و هۆشداريیه، ڕێنماییه بۆ فه‌رمانڕه‌وایه‌تييه‌‌كی دادپه‌روه‌رانه (بالقسط) ،به‌اڵم ورده‌كاری و چۆنێتييه‌كه‌ی ده‌مێنێته‌و ه بۆ خودى مرۆڤه‌كان و هه‌لومه‌رجی كۆمه‌ڵگاكان .كه‌وات ه ئه‌وه‌ی له‌سه ر (په‌یام)ی پێغه‌مبه‌ران هاتووه سه‌باره‌ت ب ه سستمی سیاسی ورده‌كاری نیه و ته‌نها ڕێنمایی ه بۆ دادپه‌روه‌ری، كه‌واته ده‌كرا مامۆستا ناصر (دادپه‌روه‌ری) بكات ه بنه‌ما نه‌ك (په‌یام).. سه‌باره‌ت ب ه خیالفه‌تیش بێگومان خیالفه‌ت ئه‌ركی مرۆڤه له‌سه‌ر زه‌وی (اني جاعل في االرض خليفة) ،خودا به فریشته‌كانی فه‌رموو من له زه‌ویدا جێنشینێك داده‌نێم ،ئیتر مه‌به‌ست له جێنشینی مرۆڤ چیه و چۆنه؟ زۆری له‌سه‌ر نووسراو ه لێر ه جێی باسكردن نیه باشترینیان ئه‌و ڕاڤه‌یه‌یه ،كه ده‌ڵێت ئه‌ركی جێنشینی بریتیي ه ل ه ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی زه‌وی و به‌ڕێوه‌بردنی ژیان به‌و شێوه‌یه‌ی كه بگونجێ له‌گه‌ڵ ویستی خودای گهور ه واتا به دادپه‌روه‌ری..
كه‌واته بنه‌مای دادپه‌روه‌ری ك ه به‌هایه‌كی به‌رز ه و هه‌موو مرۆڤه ده‌روون ساغه‌كان داوای ده‌كه‌ن و پیشوازی لێ ده‌كه‌ن و حه‌زیان لێی ه ناوه‌ڕۆكی جێنشینه‌كه‌یه ،ئیتر پێویست نه‌بوو مامۆستا ناصری سوبحانی خودی جێنشینی بكاته بنه‌مای سستمی سیاسی ،به‌ڵكو ناوه‌ڕۆكی جێنشینی ك ه دادپه‌روه‌ريیه دروستتره..
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ناوەڕۆکى شەریعەتى خوا دادگەرییە ،کەوایە با ئیسالمییەکان ئەمە بکەنە ئامانجى خۆیان و چیدى بەناوى خواوە قسە نەکەن.
خا ل
53
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
54
الناس بالقسط) ،واتا وه‌ك خه‌ڵك به بڕوادار و بێباوه‌ره‌وه(الناس) به دادگه‌ری به‌ڕێوه‌بچن و پیاده‌ی بكه‌ن ،كه‌واته مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی (القسط) دادگه‌ريیه و حكومه‌ت و سستمی سیاسی ته‌نها هۆكارن بۆ گه‌یشتن به‌م مه‌به‌سته پیرۆزه... ههروهها له ئایه‌تی ژماره( )41سوره‌تی(الحج) ئه‌م ڕاستیيه زیاتریش ده‌رده‌كه‌وێت كه حوكمڕانی به چ مه‌به‌ستێكه (الذين إن مكناهم في األرض أقاموا الصالة وآتوا الزكاة وأمروا بالمعروف ونهوا عن المنكر) واته ئه‌وانه‌ی ئه‌گه‌ر حوكمڕانیان كه‌وته‌ده‌ست له‌سه‌ر زه‌وی له ژیانی تایبه‌تیاندا په‌یوه‌نديیان له‌گه‌ڵ خوای خۆیان به‌هێز ده‌كه‌ن به‌هۆی كردنی نوێژه‌كانیان و له ڕووی خزمه‌تگوزاری گشتی خۆیان بۆ خزمه‌ت ته‌رخان ده‌كه‌ن (وآتوا الزكاة) و فه‌رمان ده‌كه‌ن به چاكه و ئه‌وه‌ی له خزمه‌تی مرۆڤایه‌تی بێت (وأمروا بالمعروف) و هه‌رچی شتی به‌د و ناپه‌سه‌نده و دژی سرووستی مرۆڤه الیده‌به‌ن (ونهوا عن المنكر) ،كه‌واته ئامانج له ده‌سه‌اڵت گرتنه ده‌ستی موسڵمانان و حوكمڕانی پیاده‌كردنی ئه‌و شتانه‌یه. به‌ڕاستی مامۆستا ناصری سوبحانی باشی بۆ چووه ،حوكم و ده‌سه‌اڵت ئه‌گه‌ر ئه‌و مه‌به‌ستانه‌ی نه‌هێنایه‌دی خۆی له‌خۆیدا هیچ نیه‌و له سه‌ريشى قه‌رزار ده‌بین ،له‌نێو واڵتانى ئيسالميدا هه‌ندێك نمونه‌ی خراپ به‌كارهێنانی ده‌سه‌اڵتی ئیسالمی و حكومه‌تی ئیسالمی و ده‌وڵه‌تی ئیسالمی له‌به‌رچاوی هه‌موومان هه‌یه ،كه خۆزگه ده‌خوازین هه‌ر نه‌بوونایه و له‌خوا ده‌پاڕێینه‌وه له‌ناویان به‌رێت..
(كارده‌كه‌ین له‌پێناو به‌رقه‌راركردنی شه‌ریعه‌ت و به‌رنامه‌ی خوا) یان «تێده‌كۆشین بۆ پیاده‌كردنی دادگه‌ری»
ده‌یان ساڵ ه ئیسالمیيه‌كانی جیهان ئه‌م دروشمه‌یان به‌رزكردۆته‌و ه و خۆیان و كه‌موكورتیه‌كانی خۆیانیان ل ه پشت شاردۆته‌وه، له‌و شوێنانه‌ى ك ه ده‌سه‌اڵتیان به‌شێوه‌یه‌كی كاتی هه‌بووه یان له‌نێو گرووپه‌كانی خۆیاندا ل ه پیاده‌كردنی ئه‌و دروشمه‌یان سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون، بگره زۆرجار بونه‌ته مایه‌ی شه‌رمه‌زاری بۆ موسڵمانان و هاندانى نه‌یارانی ئیسالم و بیانویان داوه‌ت ه ده‌ست بۆ په‌الماردانی و سوكایه‌تی پێكردنی. بۆیه كاتی ئه‌وه هاتووه چاو بگێڕینه‌و ه به‌م دروشمانه‌د‌ا و چیتر خه‌ڵكی پێ نه‌خه‌ڵه‌تێنین و هه‌ندێكیشی پێ نه‌ترسێنین و كه‌موكوڕی و بێ به‌رنامه‌یی خۆمانی پێ په‌رده‌پۆش نه‌كه‌ین، ئێستاش كه باسی پیاده‌كردنی شه‌ریعه‌ت ده‌كرێت ئه‌و وێنه‌یه‌ی ك ه ل ه زه‌ینی خه‌ڵكدایه بریتیيه ل ه فراوانكردنی سنوری قه‌ده‌غه‌كان و سزادان و هه‌ڵواسین و ده‌ستبڕین ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ل ه مێژووی نزیك و دوور جگه ل ه سه‌رده‌می زێرینی ئیسالم ئه‌م وێنان ه باوبوون و گواستراونه‌ته‌وه و له زه‌ین و بیری خه‌ڵكدا چه‌سپیون.. ناوه‌ڕۆكی حوكمی خودا و شه‌ریعه‌تی خودا، په‌یامی پێغه‌مبه‌ران درودی خوایان له‌سه‌ر بێت پیاده‌كردنی دادگه‌ريیه ،خوا ده‌فه‌رموێت (واذا حكمتم بين الناس ان تحكموا بالعدل) و (ليقوم الناس بالقسط) ،كه‌واته بۆ دادگه‌ری ناكه‌ن ه دروشم ؟ بۆ ناڵێن «تێده‌كۆشین بۆ پیاده‌كردنی دادگه‌ری «؟ خۆئه‌مه مه‌به‌سته سه‌ره‌كیه‌كه‌یه له ده‌سه‌اڵتی ئیسالمی و ئه‌وه ناوه‌ڕۆكی شه‌ریعه‌تی خودایه،
خا ل
ئه‌نجومه‌نی (اولي االمر)
ئه‌م لێكدانه‌وه سه‌له‌فی و مێژووییه‌ی مامۆستا ناصری سوبحانی بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه ناشێت ،ڕه‌نگه واقيعی ژینگه‌ی ئێرانی كاریگه‌ری له‌سه‌ر مامۆستا
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
مامۆستا ناصرى سوبحانی پێيوایه ك ه مرۆڤه‌كان تاك تاكیان و به‌گشتی جێنشينى خودان و ئه‌ركیان له‌سه‌ره ،به‌اڵم خۆ ناكرێت هه‌ركه‌س الی خۆی كاربكات به‌بێ سستم و برا گه‌وره، بۆی ه ده‌بێت موسڵمانان و ته‌نها موسڵمانان!! له‌نێو خۆیان ژماره‌یه‌ك كه‌س هه‌ڵبژێرن به‌پێی پێویست كه پێیان ده‌وترێت (أولي االمر) ،ب ه كۆمه‌ڵێك مه‌رجی گرانه‌وه ك ه نه نا موسڵمان ده‌گرێته‌وه و نه ئافره‌تان ،ئه‌و مه‌رجانه‌ی كه مامۆستا باسیان ده‌كات مه‌رجی (موجته‌هید)ن كه‌وات ه كه‌سانی ساد ه و ئاست نزم ناگرێته‌وه(ل.)235 ههروهها مامۆستا ناصرى سوبحانی پێيوای ه خۆكاندیدكردن و به‌رنامه‌ی هه‌ڵبژاردنیش ناشه‌رعیه ،به‌بۆچونى ئه‌و ده‌بێت ئه‌و كاندیدان ه به‌هۆی په‌رێزی باشیان له‌نێو خه‌ڵكدا ده‌ركه‌وتووبن و جه‌ماوه‌ری موسڵمانان كاندیده‌كانی(أولي االمر) دیاری بكه‌ن و به‌رنام ه و به‌ڵێنی هه‌ڵبژاردنه‌كانیش پێویست نیه ،چونك ه به بۆچونی مامۆستا جگه ل ه درۆو چه‌واشه‌كردن ه و هیچی تر نيه(ل.)231
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئه‌وه ئه‌و دروشمه‌یه كه فیتره‌تی پاكی مرۆڤه‌كان ب ه بڕوادار و بێباوه‌ره‌وه تامه‌زرۆیين ،له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م مه‌به‌سته هه‌موو دادپه‌روه‌رخوازان كۆده‌بنه‌وه و پشتیوانی لێ ده‌كه‌ن و نابێته جێی مه‌ترسی ته‌نها بۆ سته‌مكاران و گه‌نده‌ڵكاران نه‌بێت ،كه‌واته با ئیسالمیه‌كان ئه‌مه بكه‌نه دروشم و ئامانجی خۆیان و چیتر به‌ناوی خوداوه قسه نه‌كه‌ن و له په‌نای دروشمه پیرۆزه‌كاندا كه‌موكوڕيیه‌كان حه‌شار نه‌ده‌ن..
هه‌بووبێت كه ئه‌م بڕوايه‌ى بۆ دروست كردبێت، چونكه سستمی حوكمڕانی له چۆنیه‌تیه‌كه‌یدا ئیسالم لێی گه‌ڕاوه بۆ كات و شوێن و كۆمه‌ڵگاكان ،به‌اڵم چوارچێوه‌كه‌ی دیاریكردووه ،بۆ نمونه لهم بابه‌ته‌دا ئیسالم دژی حوكمڕانی خۆسه‌پێنه‌و له‌گه‌ڵ سستمی نوێنه‌رایه‌تی دایه ،كه خه‌ڵك به هه‌ڵبژاردن فه‌رمانڕه‌واو كاربه‌ده‌سته‌كان دیاری بكات ،به‌اڵم له چۆنیه‌تیه‌كه‌ی مسوڵمانان ئازادن هه‌ڵبژاردن چۆن بێت و ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نه‌كه چه‌ند بێت و پسپۆڕيیه‌كه‌یان چی بێت و ته‌مه‌نیان چه‌ند بێت ....هتد. ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی فر ه ئایین و پلوڕاڵدا كه چه‌ندین نه‌ته‌و ه و ئایین و ئاینزا له‌خۆبگرێت موسڵمانان ك ه زۆرینه‌بن ناكرێت ڕێگا به نوێنه‌ری پێكهاته‌كانی تر نه‌ده‌ین بێن ه په‌له‌مان ،ناكرێت بڵێی ئافره‌ت ئه‌ركی ل ه ماڵه‌وه‌ی ه و بۆی نی ه بێت ه په‌رله‌مان ،ناكرێت بڵێی هه‌ڵبژاردنه و نابێت كه‌سیش خۆی كاندید بكات، ناكرێت ڕكابه‌ری هه‌بێت له‌ناو كاندیده‌كان و بۆیان نه‌بێت به‌رنامه‌ی هه‌ڵبژاردنیان بخه‌نه‌ڕوو ،ناكرێت به‌پێی پێوه‌رێك ژماره‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان(أولي االمر) دیاریكراو نه‌بن. ههروهها مامۆستا ناصری سوبحانی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نی ه ئه‌ندامانی(أولي االمر) كه مه‌به‌ستی په‌رله‌مان ه ماوه‌یه‌كی دیاریكراویان هه‌بێت وه‌ك ( )4ساڵ جارێك ،به‌ڵكو به‌بڕوای مامۆستا ده‌بێ به‌رده‌وام بن تا شایسته‌ییان هه‌یه ،ههروهها خه‌لیف ه و كه‌سی یه‌كه‌می دهوڵهت به‌هه‌مان شێوه ،ئه‌و ه له‌كاتێكدا هیچ ڕێگریيه‌كی قورئان و سووننه‌ت بوونی نی ه كه ده‌سه‌اڵت ده‌وران بكات ( )4ساڵ جارێك یان زیاتر یان كه‌متر به‌ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن ،به‌تایبه‌تی لهم سه‌رده‌مه‌دا كه به‌رده‌وام مه‌ترسی الدان و سته‌مكاری و گه‌نده‌ڵكاری ل ه
55
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌رپرسه‌كان ده‌كرێت.. كه‌واته قورئانی پیرۆ ز ته‌نها بنه‌ما گشتیيه‌كانی دیاریكردووه ،ئه‌م ورده‌كاريیه‌ش مامۆستا ناصرى سوبحانی چۆته ناوی و كردوویه‌تی به شتێكی حاشاهه‌ڵنه‌گر و نه‌گۆڕ ،خوێندنه‌وه‌یه‌كی فیقهی سه‌له‌فیه و ناتوانێت وه‌اڵمی پێداویستیيه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌بێت.
ل ه كۆتاییدا..
ئه‌م كتێبه‌ی مامۆستا ناصری سوبحانی (سسته‌می سیاسی ئیسالم) هه‌وڵێكی گرنگی ژیاوه زانایه‌كی موسڵمانی كورد ه ك ه له واڵتێكدا ئه‌هلی سوننه‌ت تیادا ب ه قه‌ده‌ر كه‌مینه‌یه‌كی نا موسڵمان مافى پێ ڕه‌وا نه‌بينراوه ،كه‌چی به‌ناوی ئیسالمیشه‌و ه حوكمڕانی ده‌كات ،ئه‌م ه كاریگه‌ری هه‌بووه له‌سه‌ر بیرو بۆچوونه‌كانی مامۆستا ،ئه‌م خوێندنه‌وه‌ی ئێمه‌ش بۆ ئه‌و شاكاره‌ی مامۆستا ناصری سوبحانی ،گوزه‌رێكی خێراي ه به‌سه‌ر
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
56
كتێبه‌كه‌یدا و لهم كورته نوسينه‌د‌ا هه‌رئه‌وه‌ند ه جێی ده‌بێته‌و ه ئه‌گه‌رنا زۆر بابه‌تى ديكه‌ى وه‌ك :جیهاد جزیه و زۆر چه‌مكی تر و ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری و هه‌بووه مامۆستا باسی كردوون و په‌یوه‌ستن به پڕۆسه‌ی ده‌وڵه‌تدارييه‌وه ئه‌وانیش قس ه و باس هه‌ڵده‌گرن. به كورتی مامۆستا له‌هه‌ر بابه‌تێك پشتی ب ه قورئانی پیرۆز به‌ستبێت گه‌یشتۆته هه‌ڵێنجانی جوان و نایاب ،به‌اڵم كاتێ دووركه‌وتۆته‌وه ل ه قورئان و كاریگه‌ری فیقهی سیاسی كۆنی تێكراو ه شتێكی هاوچه‌رخی واقیعی و نوێی نه‌هێناو ه و ته‌نها قسه‌ی زانایانی پێش خۆی دوباره‌كردۆته‌و ه و نه‌یتوانیوه ئیشكالیه‌ت ه فیكریيه‌كان له‌و باره‌یه‌و ه چاره‌سه‌ر بكات. خوای گهور ه پاداشتی مامۆستا ناصری سوبحانی بداته‌وه و لێى خۆشبێت و خوا ل ه و كه‌موكوڕیانه‌ی ئێمه‌ش ببورێت ئه‌گه‌ر ڕاستیمان نه‌پێكابێت..
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دادگه‌ریی فاتح سه‌نگاوی ـ 1976
ماسته‌ر و دكتۆرا ل ه واتاسازی و فیكری ئیسالمیدا .توێژه‌ر ل ه بواری فیكری ئیسالمی توێژه‌ر له بواری پڕۆسه‌كانی ئه‌نفالدا
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
وه‌ك به‌هایه‌كی قورئانی
57
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
كاتێك خوێندنه‌وه‌يه‌كی خێرای قورئان و سوننه‌ی سه‌حیح ده‌كه‌ی زۆر به ڕوونی ده‌گه‌ی به‌وه‌ی یه‌كێك له مه‌به‌سته سه‌ره‌كییه‌كانی هاتنی ئیسالم به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خه‌ڵكه، به هه‌ردوو باری نه‌هێاڵنی خراپه‌كارییه‌كان و به‌ده‌ستهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی تایبه‌ت به ژیانی مرۆڤ ،لهم ڕوانگه‌یه‌وه‌یه زانایه‌كی (و َّ وه‌ك (عز بن عبدالسالم) دهڵێتَ : الش ِري َع ُة ُك ُّل َها َم َص ُ ت ِل ُب َم َص َ اس َد أَ ْو جَ ْ ال) ،شه‌ریعه‌ت ال َّإما َت ْد َرأُ َم َف ِ حِ حِ هه‌مووی له‌پێناوی به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤه‌كاندایه، چ به البردن و نه‌هێشتنی خراپه‌كارییه‌كان بێت یاخود به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان بێت ،الی (ابن تيمية)ش ،ئامانج له ناردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان په‌یامبه‌ران:به‌ده‌ستهێنانی و ته‌واوكردنیانه و په‌كخستنی خراپه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌یانه ،هه‌رشتێكیش فه‌رمانی خوایی له‌سه‌ر هاتبێ زۆرترین به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤه‌كانی َ (فإ َّن هََّ الل َب َع َث ُّ الر ُس َل تێدایه ،هه‌روه‌ك دهڵێتِ :
ب َت ْح ِص مَْ َْ َ اس ِد َو َت ْق ِلي ِل َها، يل المَْ َف ِ الَ ،وتك ِمي ِل َهاَ ،وت ْع ِط ِ ِ ِ يل ال َص حِ ِ الل ب ِه َو َر ُس ُ َف ُك ُّل َما أَ َم َر هَُّ ول ُه َف َم ْص َل َح ُت ُ َ اج َح ٌة َع َلى ر ه ِ ِ َم ْف َس َد ِت ِه).
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
58
له وته‌یه‌كی دورو درێژیشدا ئیبنوقه‌ییمی جه‌وزی له‌ژێر ناونیشانی( :بناء الشريعة على مصالح العباد في المعاش والمعاد) باس لهم بابه‌ته ده‌كات و ڕوونی ده‌كاته‌وه كه ئیسالم بۆ به‌رژه‌وه‌ندی دین و ژینی مرۆڤه‌كان هاتووه و پڕاوپڕه له دادگه‌ریی و به‌زه‌یی و دانایی، هه‌رشتێكیش ئه‌م به‌هانه‌ی تێدا پشتگوێ خرا ئه‌وه شه‌ریعه‌تی تێپه‌ڕاندووه ،له‌مباره‌یه‌وه له‌به‌شێكی قسه‌كانیدا ده‌ڵێت( :فإن الشريعة مبناها وأساسها على الحكم ومصالح العباد
ئه‌و دادگه‌رییه‌ی ئیسالم داوای ده‌كات ،ده‌بێت حه‌ز و ئارهزووه كه‌سییه‌كانی مرۆڤ نه‌بێت ه ڕێگری.
في المعاش والمعاد ،وهي عدل كلها ،ورحمة كلها ،ومصالح كلها ،وحكمة كلها ،فكل مسألة خرجت عن العدل إلى الجور وعن الرحمة إلى ضدها وعن المصلحة إلى المفسدة وعن الحكمة إلى العبث فليست من الشريعة وإن أدخلت فيها بالتأويل ،فالشريعة عدل الله بين عباده ورحمته بين خلقه ،وظله في أرضه ،وحكمته الدالة عليه، وعلى صدق رسوله (ص) أتم داللة وأصدقها)، (شاطبي)ش وه‌ها ده‌ڕوانێته شه‌ریعه‌ت كه ته‌نها بۆ به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤه‌كان دانراوه( :أَ َّن المَْ ْع ُلو َم
من الشريعة أنها ُشر َع ْت مِلَ َصال ْال ِع َبا ِدَ ،ف َّ الت ْك ِل ُ يف ُك ُّل ُه ِ حِ ِ َ هَُ َ َ ْ إِ َّما ِل َد ْر ِء َم ْف َس َد ٍةَ ،وإِ َّما جِلل ِب َم ْصل َح ٍة ،أ ْو ل َما َم ًعا).
ئه‌م بۆچونانه ده‌ربڕی مه‌به‌ست و ناوه‌ڕۆكی شه‌ریعه‌ته و سازه له‌گه‌ڵ فهرمایشتیَ : (و َما أَ ْر َس ْل َن َ ح ًة ِل ْل َع مَالِ َ اك إِ اَّل َر مْ َ ني) ،به‌هایه‌كی گه‌وره‌ی كرۆكی ده‌قه‌كان :بابه‌تی دادگه‌ری و دژایه‌تی سته‌مكارییه ،ئه‌گه‌رچی له مێژووی مسوڵماناندا ڕه‌نگدانه‌وه‌ی پێویستی نه‌بووه و نه‌توانراوه به پێی پێویست و چاوه‌ڕوانكراو له به‌هاوه بگوازرێته‌وه بۆ واقع ،له‌كاتێكدا زۆرترین پاساوی ئه‌م گواستنه‌وه‌یه له‌ئارادا بووه. ئه‌وه‌ی ئێمه لێی ده‌دوێین ته‌نها باری
خا ل ين َآم ُنوا ُك ُ ویستویه‌تی و ده‌یه‌وێ ( َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ ونوا ي ِر َم َّن ُك ْم َش َن ُ َق َّو ِام َ ني للِ هَّ ِ ُش َه َدا َء ِب ْال ِق ْس ِط َوال جَ ْ آن َق ْو ٍم َع َلى أَ اَّل َت ْع ِد ُلوا ْاع ِد ُلوا ُه َو أَ ْق َر ُب ِل َّلت ْق َوى َو َّات ُقوا هََّ الل إِ َّن هََّ با َت ْع َم ُل َ ري مِ َ الل َخ ِب ٌ ون ) (املائدة .)8 :
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئامانجی سه‌ره‌كی ناردنی پێغه‌مبه‌ران جێبه‌جێ بوونی دادگه‌ریی ه له‌نێوان خه‌ڵكی و نه‌هێشتنى سته‌م و زۆردارییه.
به‌ڵكو پێویسته له‌گه‌ڵ ناحه‌زه‌كانیشیدا دادگه‌ران ه ڕه‌فتار بكات ،ئه‌مه‌ش داوایه‌كه خوای گه‌وره
نابێ دادگه‌ری له‌ژێر كاریگه‌ری خزمایه‌تی و په‌یوه‌ندییه خزمایه‌تییه‌كاندا پشتگوێ بخرێت و ون َ ين َآم ُنوا ُك ُ پێشێل بكرێتَ ( :يا أَ ُّي َها َّال ِذ َ واق َّو ِام َ ني
به‌هاییه‌كه و بوونی ده‌قی ڕوون و ئاشكرای ه له‌وباره‌یه‌وه ،پیاده نه‌بوونی به‌پێی خواست و پێویست له مێژوودا و نه‌بوونی به بنه‌ما و سسته‌م بۆ فه‌رمانڕه‌وایی وه‌ك پێویست ئه‌وه بابه‌تێكی تره و بۆ ده‌رفه‌تێكی تر جێی ده‌هێڵین... دادپه‌روه‌ربوون له ڕه‌فتار و گوفتاردا فه‌رمانێكی خواییه ،ئه‌ركێكه ده‌بێ موسڵمان پێی هه‌ستێت و بنه‌مایه‌كی ڕه‌وشتی وه‌هایه كه ناكرێ ده‌ستبه‌رداری بین ،خوای گه‌وره زۆر به ڕوون و ئاشكرایی فه‌رمانمان پێ ده‌كا هََّ ْ أْ ْ ال ْح َسان َو إ َ يتا ِء دادگه‌ر بین( :إِ َّن الل َيأ ُم ُر ِبال َع ْد ِل َو ِ ِ ِ
ِذي ْال ُق ْر َبى َو َي ْن َهى َع ِن ْال َف ْح َشا ِء َو المُْ ْن َك ِر َو ْال َب ْغ ِي َي ِع ُظ ُك ْم َل َع َّل ُك ْم َت َذ َّك ُر َ ون ) (النحل ،)90:خوای گه‌وره
فه‌رمان به دادوه‌ری بۆ سه‌رجه‌م خه‌ڵكیی ه به‌بێ جیاوازی له نێوانیاندا ،ئه‌مه‌ش له‌و ئایه‌ته‌دا ده‌رده‌كه‌وێت كه سه‌باره‌ت به فه‌رمانڕه‌وایان دابه‌زیوه ،هه‌روه‌ك خوای زانا و دانا ده‌فه‌رموێت:
ون َ ين َآم ُنوا ُك ُ ( َياأَ ُّي َها َّال ِذ َ واق َّو ِام َ ني ِب ْال ِق ْس ِط ُش َه َدا َء للِ هَّ ِ َو َل ْو َع َلى أَ ْن ُفس ُك ْم أَو ْال َوال َد ْين َو أَْ ال ْق َر ِب َ ني إِ ْن َي ُك ْن َغ ِن ّي ًا ِ ِ ِ ِ َ َ ُ َ هْ ىَ َ أَ ْو َف ِقرياً َف هَُّ ْ َ َّ َ الل أ ْول ِب ِه َما فال تت ِب ُعوا ال َوى أنت ْع ِدلوا َو إ ْن َت ْل ُووا أَ ْو ُت ْعر ُضوا َفإ َّن هََّ با َت ْع َم ُل َ الل َك َ ان مِ َ ون َخ ِبرياً ) ِ ِ ِ (النساء .)135:
ئامانجی سه‌ره‌كی ناردنی پێغه‌مبه‌ران و دابه‌زاندنی په‌ڕاوه‌كانیان جێبه‌جێ بوونی دادگه‌رییه له نێوان خه‌ڵكی و نه‌هێشتنى سته‌م َ ات َو و زۆردارییه: (ل َق ْد أَ ْر َس ْل َنا ُر ُس َل َنا ِب ْال َب ِّي َن ِ
اب َو مْالِ َ يز َان ِل َي ُقو َم َّ أَ ْن َز ْل َنا َم َع ُه ُم ْال ِك َت َ الن ُ اس ِب ْال ِق ْس ِط) (احلديد.)25:
خوای گه‌وره‌ش دادخوازانی خۆش ده‌وێ: هََّ ي ُّب المُْ ْق ِس ِط َ ني) (احلجرات ،9 :خۆشی له (إِ َّن الل حُ ِ الل ال حُي ُّب َّ (و هَُّ الظالمِِ َ سته‌مكاران نایهتَ : ني) (آل ِ
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
فه‌رمان ده‌دات به‌دادپه‌روه‌ريی و چاكه‌كاری و یارمه‌تیدان و به‌خشنده‌یی به‌خزمان و قه‌ده‌غه‌ی گوناهـ و تاوان و ده‌ستدرێژی ده‌كات بۆ سه‌ر (ماڵ و نه‌فس و ناموس)و ئامۆژگاریمان ده‌كات بۆئه‌وه‌ی ئه‌و ڕاستیانه‌مان له بیردا بێ. ئه‌و دادگه‌رییه‌ی ئیسالم داوای ده‌كات، ده‌بێت حه‌ز و ئارهزووه كه‌سییه‌كانی مرۆڤ نه‌بێته ڕێگری و به‌پێی ئه‌و حه‌زانه له به‌رامبه‌ر كه‌سه‌كاندا یاری به چه‌مكی دادگه‌ری نه‌كات،
ِب ْال ِق ْس ِط ُش َه َدا َء للِ هَّ ِ َو َل ْو َع َلى أَ ْن ُف ِس ُك ْم أَ ِو ْال َوا ِل َد ْي ِن أَْ ْ ني إ ْن َي ُك ْن َغ ِن ّي ًا أَ ْو َف ِقرياً َف هَُّ الل أَ ْو ىَل ِب ِه َما َفال َوالق َر ِب َ ِ َت َّتب ُعوا هْ َ ال َوى أَ ْن َت ْع ِد ُلوا َو إ ْن َت ْل ُووا أَ ْو ُت ْعر ُضوا َفإ َّن هََّ الل ِ ِ ِ ِ ُ َ ً َ َ َك َ َ ْ َ ان مِبا تعملون خ ِبريا ) (النساء . )135 :
59
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
عمران .)57:
دادپه‌روه‌ری له سیاسه‌ت كردن و قه‌زاوه‌ت كردندا فه‌رمانی خواییه( :إ َّن هََّ الل َي ْأ ُم ُر ِب ْال َع ْدل) ِ
الناس أَ ْن حَ ْ (وإ َذا َح َك ْم ُت ْم َبينْ َ َّ ت ُك ُموا (النحلِ َ ،)90: ِ ِب ْال َع ْد ِل) (النساء ،)58:هه‌مان داواش له په‌یامبه‌ر َ كراوه: (وأُ ِم ْر ُت أِ َل ْع ِد َل َب ْي َن ُك ُم ) (الشورى ،)15: ْ ُ (ق ْل أَ َم َر َر ِّبي ِبال ِق ْس ِط ) (األعراف ،)29:دادگه‌ری له وتار و گوفتاریشدا ئه‌ركێكی ئاینیهَ : (وإِ َذا ُق ْل ُت ْم َف ْ اع ِد ُلوا) (األنعام .)152:له چه‌ندین جێگه و
باری جۆراوجۆری تردا دادپه‌روه‌ری بنه‌ما و ڕوانگه‌یه‌كی قورئانییه. لهم ڕوانگه‌یه‌وه‌یه كاتێك ئافره‌تێكی مه‌خزومی دزی ده‌كات پێغه‌مبه‌ر (د.خ) ئاماده نیه لێخۆشبوونی بۆ ده‌ركات و لێی ببورێ، هه‌رچه‌نده تكایان بۆی كرد و هه‌وڵی زۆریان بۆی دا ..پێغه‌مبه‌ر (د.خ) فه‌رمانڕه‌وایان ده‌ترسێنێت له‌وه‌ی ناپاكی له موسڵمانان بكه‌ن و هه‌ڕه‌شه‌ی چونه دۆزه‌خیان لێ ده‌كات (عن
أبي معلى معقل بن يسار (ر.ض ) عنه قال :مسعت رسول اهلل (ص) يقول( :مامن عبد يسرتعيه اهلل ً رعية ،ميوت يوم ميوت وهو ٌّ ّ إالحرم اهلل غاش لرعيته عليه اجلنة) متفق عليه ،كه‌واته ناپاكی كردن له ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
60
ده‌ست و په‌یوه‌ند و خه‌ڵك و جه‌ماوه‌ر هۆكاری چوونه دۆزه‌خه. یه‌كێك له‌و حه‌وت كۆمه‌ڵه‌ى كه له‌ژێر سایه‌ی سێبه‌ری خوای گه‌وره‌دا جێى ده‌بێته‌وه پێشه‌وایه‌كی دادگه‌ر (إمام عادل)ه ،هه‌روه‌ك له فه‌رموده‌یه‌كی (مسلم )دا هاتووه( :أهل اجلنة
ٌ ٌ رحيم رقيق ورجل مقسط موفق، ذوسلطان ثالث ٍ ٍ القلب لكل ذي قربى ،ومسلم عفيف ذو عيال) رواه مسلم .لێرهدا ده‌سه‌اڵتداری دادگه‌ر یه‌كێكه
ناپاكی كردن له ده‌ست و په‌یوه‌ند و خه‌ڵك و جه‌ماوه‌ر هۆكاری چوون ه دۆزه‌خه.
له‌وانه‌ی كه موژده‌ی به‌هه‌شتی پێدراوه. دادگه‌ری بنه‌مای مانه‌وه و سه‌قامگیری ژیان و كۆمه‌ڵگه‌كانه و سته‌میش پێچه‌وانه‌كه‌یه‌تی، كاروباری دونیا ڕێك و ڕاست ده‌ڕوات بهڕێوه ئه‌گه‌ر دادگه‌ری به‌رپابوو با هه‌ندێ تاوان و گوناهیشی تێكه‌وێت هه‌روه‌ك له واقعی ئه‌مڕۆی هاوچه‌رخدا ده‌یبینین ،به‌اڵم ژیان و گوزه‌رانی خه‌ڵك به‌ته‌واوی تێكده‌چێت و شیرازه‌ی ده‌پچڕێت ئه‌گه‌ر سته‌مكاری بااڵده‌ست بوو با سته‌مكاریش خۆی به موسڵمان بزانێت ،خوای گه‌وره ده‌وڵه‌تی دادگه‌ر پایه‌دار ده‌كات با كافریش بێت و ده‌وڵه‌تی سته‌مكاریش شكست پێ دێنێ با مسوڵمانیش بێت ،ئه‌مه كرۆكی وته‌ی زانایه‌كی وه‌ك (ابن تیمیه)یه به هه‌ڵێنجان له قورئان و سوننه‌ته‌وه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌ندێ له‌و سته‌مانه‌ی له ئه‌مڕۆدا ئه‌نجام ده‌درێت ده‌درێته
پاڵ ئه‌م زانایه ،ئه‌و له‌مباره‌یه‌وه دهڵێتَ : (وأُ ُمو ُر ْ ْ َّ يه اِال ْش َ ُ ُّ ْ َّ اس َت ْس َت ِق ُ اك يم يِف الدن َيا َم َع ال َعد ِل ال ِذي ِف ِ ترِ الن ِ إْ ُّ ْ َْ لحْ ُ ُ ال ْث ِم :أَ ْك َث ُر مَِّ ما َت ْس َت ِق ُ وق يم َم َع الظل ِم يِف ا ق ِ يِف أن َو ِاع ِ َوإ ْن مَ ْ ل َت ْشترَ ْك ف ْإثم؛ َو َل َذا ِق َ يلَّ :إن هََّ يم َّ الل ُي ِق ُ الد ْو َل َة ِ ِ يِ ٍ هِ يم َّ ْال َعا ِد َل َة َوإِ ْن َك َان ْت َكا ِف َر ًة؛ َو اَل ُي ِق ُ الظ مِالَ َة َوإِ ْن َك َان ْت ُم ْس ِل َم ًةَ .و ُي َق ُ الُّ : الد ْن َيا َت ُدو ُم َم َع ْال َع ْد ِل َو ْال ُك ْف ِر َو اَل
ُّ ْ إْ َُ ال ْس اَل ِم). تدو ُم َم َع الظل ِم َو ِ
َّ ِّ اَ ٌ َ َ اَ َ َ َ َ َ ال الش ِري َع ِةَ ،واطلع َعلى ك َمال ِتها َوتض ُّم ِنها ِلغا َي ِة َم َص حِ ِ مَْ مَْ ْ مي ِئ َها ِب َغا َي ِة ْال َع ْد ِلَّ ،ال ِذي اش َوال َعا ِدَ ،و جَ ِ ال ِع َبا ِد يِف ال َع ِ
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
به‌م پێیه‌و لهم ڕوانگه‌یه‌وه (ابن القيم) گوته‌نی: هه‌ركه‌س له شه‌ریعه‌ت تێگه‌یشتبێ و ئاشنای كه‌مااڵته‌كانی بێ و ئه‌وه‌ی زانیبێ به‌رژه‌وه‌ندی دین و ژینی خه‌ڵكی له‌خۆده‌گرێ و ئه‌وپه‌ڕی دادگه‌ری تێدایه و هه‌مووانیش ده‌گرێته‌وه و هیچ دادگه‌رییه‌ك له سه‌رووی ئه‌وه‌وه نییه و له هیچ شوێنێك به‌و شێوه‌یه به‌رژه‌وه‌ندی ڕه‌چاو نه‌كراوه ،بۆی ڕوون ده‌بێته‌وه كه: سیاسه‌تی دادگه‌رانه ،به‌شێكه له به‌شه‌كانی شه‌ریعه‌ت و چڵێكه له چڵه‌كانی ،هه‌ركه‌سیش شاره‌زای مه‌به‌ست و كرۆكه‌كانی بێ و باش لێی تێگه‌یشتبێ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك پێویستی به سیاسه‌تێكی تر نییه .سیاسه‌تیش له‌دیدی ئه‌ودا دوو جۆره :سیاسه‌تی سته‌مكارانه كه شه‌ریعه‌ت حه‌رامی كردووه ،سیاسه‌تێكی دادگه‌رانه كه ماف له سته‌مكار ده‌سێنێت و مافی مافداران به‌ده‌ست دێنێت ،ئه‌م ه به‌شێكه له شه‌ریعه‌ت ئیتر كێ ده‌یزانێت یا نایزانێت ئه‌وه شتێكی تره، ئه‌مه‌ش تێكسته‌كه‌ی ئیبنوقهییمهَ : (و َم ْن َل ُه َذ ْو ٌق يِف
كاتێك‌باس له دادگه‌ری ده‌كرێت له‌به‌رامبه‌ردا سته‌م و زۆرداری باس و خواسی هه‌یه ،جا ئه‌گه‌ر دادگه‌ری بریتی بێت له دانانی شته‌كان له جێگه و ڕێگه‌ی شه‌رعی و شایسته‌ی خۆیدا و پێدانی ماف و پایه‌كان بێ به خاوه‌نه‌كانیان، ئه‌وا ده‌توانرێت بوترێ :سته‌م دانانی هه‌رشتێكه له شوێنی ناشایسته‌دا جا به كه‌مكردنه‌وه بێت یان زیادكردن ،یان الدانی هه‌ر شتێكه له كات و شوێنی خۆی ،یاخود به‌وه پێناسه‌ی بكه‌ی كه (ظلم) دژ و پێچه‌وانه‌ی (عدل)ه (.)3 باس و خواسی سته‌م واز لێ دێنین له پێناو پابه‌ندبوون به درێژنه‌بونه‌وه‌ی بابه‌ته‌كه و چه‌ند سه‌رنجێكی كورت له‌باره‌ی دادگه‌رییه‌وه تۆمار ده‌كه‌ین: .1ئیسالم داخوازی دادگه‌رییه و سته‌م و زۆرداری حه‌رام ده‌كات ،جا ئیتر ئه‌مه له‌ژیانی تاك دابێ یان كۆمه‌ڵ یاخود له كاروباریی فه‌رمانڕه‌واییدا ،ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی ده‌سه‌اڵتی به‌رجه‌سته بوو له ئیمامدا به زه‌رور نازانن (ئه‌گه‌ر به‌بێ ئیمام بتوانرێت دادگه‌ری به‌رپا بكرێت و ده‌نگێكی وه‌ها له مێژوودا هه‌یه) ،به‌اڵم به‌رپاكردنی دادگه‌ری به پێویست ده‌زانن ،كه‌واته دادگه‌ری له دیدی ئیسالمدا ئه‌و چه‌مكه‌یه كه به
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
فیكری دادگه‌ری له‌ئیسالمدا فراوان ه و ده‌چێت ه نێو بوارەکانى تاك و خێزان و كۆمه‌ڵگ ه و كای ه جۆربه‌جۆره‌كانی ژیانه‌وه.
َي َس ُع خْ َ ال اَل ِئ َقَ ،وأَ َّن ُه اَل َع ْد َل َف ْو َق َع ْد هِ َلاَ ،و اَل َم ْص َل َح َة َ َ َ ْ ُ ْ مَْ َ َ الَ :ت َبينَّ َ َل ُه أَ َّن ِّ الس َي َ اس َة ف ْوق َما تض َّمنته ِمن ال َص حِ ِ وع َهاَ ،وأَ َّن َم ْن ْال َعا ِد َل َة ُج ْز ٌء ِم ْن أَ ْج َزا ِئ َهاَ ،و َف ْر ٌع ِم ْن ُف ُر ِ اص ِد َها َو َو ْض ِع َها َو َح ُس َن َف ْه ُم ُه ِفي َها :مَ ْ َل ُه َم ْع ِر َف ٌة مِ َ ل ب َق ِ الس َي َ َ َ حَ ْ اس ِة َغيرْ ِ َها أَ ْل َب َّت َةَ .ف ِإ َّن ِّ ي َت ْج َم َع َها ىَإل ِس َي َ ان: اسة ن ْو َع ِ اس ٌة َعا ِد َل ٌة خُ ْ ِس َي َ ٌ َ َ ٌ َ َّ الشري َع ُة حُ َ ت ِّر ُم َهاَ ،و ِس َي َ ت ِر ُج اسة ظ مِالة ف ِ الحْ َ َّق ِم ْن َّ الظال ْال َفاجرَ ،فه َي ِم ْن َّ الش ِري َع ِةَ ،ع ِل َم َها َم ْن ِِ ِ مِ ِ َع ِل َم َهاَ ،و َج ِه َل َها َم ْن َج ِه َل َها).
خا ل
61
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
62
ێ بكرێت و له هیچ شێوه‌یه‌ك ناكرێت ته‌نازولی ل هیچ بارێكدا نابێت پشتگوێ بخرێت. .2سه‌رجه‌م ئه‌و هه‌واڵنه‌ی كه ده‌درێن بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی ڕێز و مافه‌كانی مرۆڤ و ئازادی و ئازادی ڕاده‌ربڕین ،پێویسته پشتگیری لێ بكرێت و بنرخێنرێت ،چونكه هه‌ر هه‌نگاوێك له‌و ڕووه‌وه هه‌نگاوێكه به‌ره‌و دادی خوایی و ده‌سته‌به‌ركردنی كه‌رامه‌تی مرۆڤایه‌تی مرۆڤ، ئه‌مه‌ش یه‌كێكه له ئامانجی په‌یامی پێغه‌مبه‌ران و ڕێگه خۆشكردنێكيشه بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان به قه‌ناعه‌تی ته‌واو و ڕاستگۆیانه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕ و بیروبۆچونه جۆراوجۆره‌كاندا بكه‌ن. .3فیكری دادگه‌ری له ئیسالمدا فراوانه و ده‌چێته نێو بوار و ڕایه‌ڵه‌كانی تاك و خێزان و كۆمه‌ڵگه و سه‌رجه‌م كایه جۆربه‌جۆره‌كانی ژیانه‌وه ،تایبه‌ت نییه به بواری سیاسه‌ت و فه‌رمانڕه‌واییه‌وه... .4جیاوازی هه‌یه له نێوان مێژووی موسڵمانان و مێژوویه‌ك كه ئیسالم پێی ڕازییه، ئیسالم دان به مێژوویه‌كدا نانێت كه به‌پێی بنه‌ما و مه‌به‌سته‌كانی ئیسالم پیاده نه‌كرابن و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی حه‌قیقه‌ته‌كانی ئه‌و نه‌بن ،با موسڵمانانیش پێی هه‌ستابن ،ئیسالم دانده‌نێ به الپه‌ڕه پرشنگداره‌كانی مێژووی موسڵماناندا و ئه‌وی تر به سه‌رپێچی و الدان داده‌نێت ،ئیتر هه‌ركه‌س پێی هه‌ستابێ .مرۆڤه‌كانیش له دیدی ئیسالمدا فریشته نین و توانای ئه‌نجامدانی كاری باش و خراپیان هه‌یه و به‌رپرسن له ئاست هه‌ڵسوكه‌وته‌كانیان. الدان له بیروباوه‌ڕ و بنه‌ماكانی ئیسالم،
شاهێدییه‌ك نییه دژ به‌ئیسالم به‌كاربهێنرێت ،جا ئه‌گه‌ر ئیسالم سازێنه‌ر و دروستكاری سته‌م و زۆرداری نه‌بێت ،به‌ڵكو شۆڕشێك بێ دژ به‌سته‌م و زۆرداری و موژده به‌خشی ئازادی و دادگه‌ری بێت ،ئه‌وا ئه‌وه‌ی له هه‌ندێ سه‌رده‌م و كاتدا ڕوویانداوه و سته‌م و زۆرداری ئه‌نجامدراوه و له دادگه‌ری ترازاون ئیسالم وه‌ك ئایین لێی به‌رپرس نییه ،ڕه‌وا نییه بدرێته پاڵ ئیسالم و له‌سه‌ر ئیسالم ئه‌ژمار بكرێت هه‌رچه‌نده مسوڵمانان لێی به‌رپرسن ،مێژووی ڕاسته‌قینه‌ی ئیسالم چه‌رده‌یه‌كه له هه‌ڵوێست و ڕه‌فتار كه موسڵمانان به‌پێی ئیسالم و له‌و ڕوانگه‌یه‌وه پێی هه‌ستاون ...ئه‌ویتر له‌سه‌ر مێژووی نه‌فامی و هۆزایه‌تی و پیاده‌كردنی هه‌ڵه كه‌ڵه‌كه ده‌كرێ نه‌ك خودی ئیسالم وه‌ك ئاین و بیروباوه‌ڕ. .5ناتوانرێت ئه‌وه بسه‌لمێنرێت كه ئیسالم وه‌كو ئایین سته‌م و زۆرداری به‌یاسا كردووه و شه‌رعیه‌تی پێداوه ،به‌وپێیه‌ی سه‌رجه‌م ڕێنماییه‌كانی بانگه‌شه‌یه بۆ دادگه‌ری و كوده‌تایه به‌سه‌ر سته‌م و سته‌مكاریدا ،ئاماژه‌شمان به هه‌ندێك وته‌ی ئه‌و زانایانه‌دا كه ده‌ڵێن له هه‌ر كوێ دادگه‌ری هه‌بێ شه‌رعی خوا له‌وێیه. .6ناتوانرێت بسه‌لمێنرێ سته‌م و زۆرداری له‌ناو ئوممه‌تی ئیسالمیدا بووه به‌بیروباوه‌ڕێكی دروستی ڕه‌وا (عقيدة مشروعة) ،هه‌روه‌ك له سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستی ئه‌وروپادا هه‌بووه ،به‌وه‌ی فه‌لسه‌فه‌یه‌كی سیاسی جۆرێك له ئولوهیه‌ت ئیمتیازاتی ده‌به‌خشیه پاشا و پاپاكانی كه‌نیسه كه دواجار ئه‌وان مافی ئه‌وه‌یان هه‌بوو له سه‌رووی یاساوه دابنرێن ،به‌اڵم له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمیدا شۆڕش دژی سته‌م و زۆرداری به‌رده‌وام بووه،
خا ل
بریتی بووه له‌وه‌ی نه‌یانتوانیوه ئه‌م به‌ها
گه‌وره‌یه و هاوشێوه‌كانی بگۆڕن بۆ بارێكی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
.9گرفتی گه‌وره‌ی مێژووی مسوڵمانان
فه‌لسه‌فی پێگه‌یشتوو ،تا دواتر وه‌ك بنه‌ما و سسته‌مێكی نه‌گۆڕ هه‌ڵسوكه‌وتی له‌گه‌ڵدا بكرێت ،به‌ڵكو به‌جێهێڵراوه بۆ خواستی تاكه‌كان
و ویژدانی فه‌رمانڕه‌واكان ،له مێژووی فیكری
سیاسی ئیسالمیدا ئه‌م نه‌گۆڕین ه كاره‌ساتی
به‌رهه‌مهێناوه
به‌شێوه‌يه‌ك
هه‌تا
ئێستاش
كاریگه‌رییه سه‌لبییه‌كانی به‌رده‌وامه ،به درێژایی
مێژوو فه‌رمانڕه‌وا و كاربه‌ده‌سته‌كان به‌شێوازی جۆراوجۆر توانیویانه خۆیان له لێپرسینه‌وه و
كاره سته‌مكارییه‌كانیان قوتار بكه‌ن و پاساوی
زۆریان بینیوه‌ته‌وه بۆ درێژه‌دانیان به ملهوڕی و نادادییه‌كانیان و له‌وپێناوه‌شدا هه‌ندێك
جار په‌نایان بۆ ده‌ق و ته‌ئویلی هه‌ندێ ده‌قی
شه‌رعی بردووه له ڕێگه‌ی زانای ده‌رباره‌وه،
هه‌ندێك جاریش به‌شێك له زاناكان له‌ژێر
په‌ستانی واقع و زه‌بری ڕۆژگاردا په‌نایان بۆ هه‌ندێك چاره‌سه‌ری واقیعی بردووه و دواجار ته‌ئویلی شه‌رعی بوونی له هه‌ناوی ده‌قدا بۆ
كراوه له‌كاتێكدا ئیسالم و په‌یامی پێغه‌مبه‌ران بۆ ئازادی و دادگه‌ریی و به‌زه‌یی و كه‌رامه‌تی
مرۆڤ بووه.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
هۆكاری ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ به‌رده‌وامێتی به‌ها ئیسالمیيه‌كانی هاووێنه‌ی دادگه‌ری له دڵ و ده‌روونی زۆربه‌ی موسڵماناندا به ڕاده‌یه‌ك تیاچوونی نه‌فس و سامان و داراییان له‌پێناوی گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و به‌ها و ُ (م ُثل)ه ونبووانه به‌كه‌م نرخ زانیوه ... .7سته‌م و زۆرداری تاپۆ نیه له‌سه‌ر مێژووی موسڵمانان ،ئه‌و بابه‌ته مێژووییه‌كی قوڵ و تراژيدى له هه‌ناوی مرۆڤایه‌تیدا هه‌یه، به‌پێچه‌وانه‌وه له‌و ڕووه‌وه ئیسالم ڕۆڵی هه‌ره گرنگ و ئیجابی بینیوه ،له‌نێو موسڵمانانیشدا كه‌سی وا هه‌ڵنه‌كه‌وتووه بانگه‌شه‌ی ئلوهیه‌ت بكات ،یاخود به ناوی خواوه قسه بكات ،یا گومڕایی و سه‌رلێشێواوییه‌كه‌ی له به‌رامبه‌ر خه‌ڵك و جه‌ماوه‌ری خۆیاندا بگاته ئه‌و ئاسته‌ی له بازاڕه‌كاندا ((چه‌كی لێخۆشبوون و به‌هه‌شت)) بفرۆشرێت ،یاخود زه‌وی به موڵكی فه‌رمانڕه‌وا دابنرێت ،ئه‌گه‌ر هه‌ندێك ده‌ربڕینی له‌و شێوه‌یه‌ش هه‌بووبێ بووه‌ته خاڵی ڕه‌ش و شه‌رمه‌زاری... .8ئه‌گه‌رچی زۆرداری و خۆسه‌پاندن له كۆمه‌ڵگه مسوڵمان نشینه‌كاندا سیمایه‌كی دیاری ژیانی ده‌سه‌اڵتدارێتی بووه ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مێژووی مسوڵمانان زنجیره‌یه‌كی یه‌ك له‌دوای یه‌كی سستمی زۆرداری نه‌بووه، هیچ سه‌رده‌مێكی خاڵی نه‌بووه له هه‌ژموون و جۆرێك له‌ئاوێزان بوون (تفاعل) له‌گه‌ڵ ئیسالم
و به‌هاكانیدا ،ئه‌مه‌ش له ئاستی كۆمه‌اڵیه‌تیدا ڕۆڵی گه‌وره و گرنگی بينيوه.
63
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
جیهاد
ی خودایی و لە نێوان نیگا کۆمەاڵیەتیدا کەلەپووری
سعيد قدية نوسینی: جمال محمد ی :کامەران وەرگێڕان
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
64
خا ل
باسی یەکەم بنچینەی زمانەوانی زاراوەی جیهاد:
جیهاد لە زمانەوانیدا بە مانای یەکێک لەم وشانە هاتووه :ئەزیەت و ناڕەحەتی ،بەگەڕخستنی هەموو تواناو هێزت ،یان ئەو هیالکیەی کەوا توشت ئەبێت لە دوای بەگەڕخستنی تواناکانت .لە کتێبی (تاج و العروس)دا هاتووە کەوا (جهد) بە
باسی دووەم
مەبەست لە زاراوەی جیهاد لە قورئانی پیرۆزدا:
ئەگەر بە وردی سەرنج لە قورئانی پیرۆز بدەین دەبینین کەوا وشەی جیهاد یان ئەو وشانەی کەوا لە ئەوەوە هەڵهێنجراون ()٣٤جار باس کراون ،ئەمەش ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە هەروەک هەندێ لە زانایان ئاماژەیان بۆ کردووە کەوا جیهاد وشەیەکە بۆ یەکەمجار قورئانی پیرۆز باسی لێوەکردووە ،چونکە بەهیچ جۆرێ پێشتر نە عەرەبە جاهلیەکان نە خەڵکی تر ئەم وشەیەیان بەکارنەهێناوە. کاتێکيش کە دێین سەرنجی قورئان دەدەین دەبینین جیهاد چەند مانایەکی جیاوازی هەیە، واتە بەگوێرەی شوێن و مەبەستی ئایەتەکان مانای جیهادیش گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە،
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
شاراوە نیە الی هیچ توێژەرێکی زانستە ئیسالمييه‌كان ڕێژەی ئەو دەستکاری کردن و گۆڕانکارییەی کەوا تووشی تێگەیشتنی کۆمەڵێ لە موسڵمانان هاتووە بۆ هەندێ لە زاراوە ئیسالمييه‌كان ،بەشێوەیەک بەگوێرەی تێپەڕبوونی کات گۆڕانکاری بەسەر ئەم تێگەیشتنانەدا هاتووە ،لە تێگەیشتنێکی شەرعی خاوەن مانا و مەبەستێکی تایبەتی بۆ تێگەیشتنێکی کەلەپووری خاوەن مانا و مەبەستێکی فکری و هەندێ جاریش سیاسی ،جا یەکێك لەو زاراوانەی کەوا گۆڕانکاری زۆری بەسەر دا هاتووە برییتیە لە تێگەیشتنی کۆمەڵگای موسڵمانان بۆ زاراوەی جیهاد ،بەشێوەیەک زۆرێک لەو نوسینانەی کەوا لەبارەی جیهادەوە نوسراوە وەک کارێکی مەزن کە بە چڵەپۆپەی ئیسالم هەژمار دەکرێت بەڕێژەیەکی بەرچاو گۆڕانکاری و دەستکاری کردنی تێدا کراوە. ئەم توێژینەوەی ئێمە هەوڵ دەدات ماناو مەبەستی جیهاد باس بکات لە ڕوانگەی شەریعەتی ئیسالمەوە ،هەروەها دەیەوێ ئەو ڕێژە زۆرەی گۆڕانکاری و دەستکاری کردنەی کەوا بەسەر زاراوەی جیهاددا هاتووە بخاتە بەر دیدی خوێنەران.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێشەکی
فەتحەی جیمەکە بە مانای مەشەقەو ئەزیەت دێت. ئيبنو ئەسیریش دەڵێت :وشەکە لە فه‌رمووده‌دا بە (جهد بة جهد) هاتووە ،واتە بە فەتحەی جیم و بەزه‌ممه‌ي جیم ،لە پاشان دەڵێت :ئەگەر بە فەتحەی جیم بوو ئەوە بەمانای ئەزیەت و ناڕەحەتی دێت ،خۆ ئەگەر بە زه‌ممه‌ي جیم بوو ئەوە بەمانای تواناو هێز دێت ،خوای گەورەش لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێ( :واقسموا بالله جهد ايمانيهم) ،واتە هەر داوای لە خوای گەورە کرد هەتا گەيشت بەمەبەست و توشی ناڕەحتی و ئەزیەت بوو .ڕاغیبی ئەسفەهانیش لە کتێبی (المفردات في غريب القرآن)دا دەڵێت( :الجهاد والمجاهدة) واتە :بەکارهێنانی هەموو توانا و هێزی خۆت لە بەرپه‌رچدانەوەی دوژمندا. لە باسکردنی ئەوەی کە تێپەڕی گەيشتینە ئەو ئەنجامەی کەوا جیهاد بەمانای :بەگەڕخستنی هەموو هێزو وزەو توانا دێت.
65
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بەاڵم دەتوانین هەموو ئەم مانایانە لە سێ بواری سەرەکیدا کورت بکەینەوە: یەکەم( :الجیهاد بالقول) جیهاد بە وشە، سەبارەت بەم بەشەیان خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێتَ :فال ُت ِطع ْال َكا ِف ِر َ ين َو َج ِاه ْد ُهم ِ ِب ِه ِج َهاداً َك ِبرياً (الفرقان .)52تەبەری ده‌ڵێت :واتە جیهادیان لەگەڵ بکە بە ڕوونکردنەوەی ئەم قورئانە و تێگەیاندنیان هەتا وایان لێدەکەیت کە ملکەچی قورئان دەبن و شوێنی ئەکەون ،ئەم جۆرە لە جیهاد پێی دەوترێت جیهاد بە بەڵگەو لۆجیک ،کە لە پێشترە لە جیهاد بە ڕم و شمشێر. دووەم :جیهاد بەهێزو بازو :سەبارەت بەم بەشەشیان خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت :اَل َي ْس َت ِوي ْال َق ِاع ُد َ ون ِم ْن المُْ ْؤ ِم ِن َ ني َغيرْ ُ أُ ْو ِلي
ون ف َسب هَّ الل ب َأ ْم َوال ْم َوأَ ُ َّ مْجُ َ ُ نف ِس ِه ْم َف َّض َل يل ِ ِ هِِ الض َر ِر َوال ِاهد َ يِ ِ ِ هَُّ مْجُ َ ين ب َأ ْم َوال ْم َوأَ ُ نف ِس ِه ْم َع َلى ْال َق ِاع ِد َ ين َد َر َج ًة الل ال ِاه ِد َ ِ هِِ الل مْجُ َ الل الحْ ُ ْس َنى َو َف َّض َل هَُّ َو ُك اّ ًل َو َع َد هَُّ ين َع َلى ْال َق ِاع ِد َ ال ِاه ِد َ ين أَ ْجراً َع ِظ ً يما (النساء ،)95:مەبەست لە وشەی جیهاد
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
66
لەم ئایەتە و هاوشێوه‌کانیدا بەرەنگاربوونەوەی بیباوەڕانە لە مه‌يدانی شەڕدا ،به‌م جۆرەش لە جیهاد دەڵێن جیهاد بە ئامێرە جەنگييه‌كان. سێيەم :جیهاد بەکردەوەی جوان و چاک: سەبارەت بەم بەشەشیان خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێتَ :و َمن َج َاه َد َفإ مَّ َ نا جُ َ ي ِاه ُد ِل َن ْف ِس ِه ِ إ َّن هََّ الل َل َغ ٌّ ن َع ِن ْال َع مَالِ َ ني (العنكبوت ،)6:ئيبن كه‌سير ِ يِ دەفەرموێت :مانای ئەمەش هەروەک مانای ئایەتی( :من عمل صالحا فلنفسه) (فصلت)46:ە، واتە هەرکەس کردارێکی باش بکات ،ئەوە سودی کارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ خۆی ،چونکە خوای گەورە هیچ پێویستيیەکی بەکاری بەنده‌کانی نیە. به‌كورتى ئەگەر سەیری زۆربەی هەرە زۆری ئایتەکانی قورئان بکەین دەبینین مانای جیهاد لە یەکێك لەم سیانە بەدەر نیە :جیهاد بە وشە،
جیهاد بەهێزو بازو ،جیهاد بە کردەوەی چاک. باسی سێيەم /مانا و مەبەستی جیهاد لە ڕوانگەی فەرمودەکانی پێغەمبەر(د.خ): باس و خواسی جیهاد جێگەو شوێنێکی ئێجگار گرنگی لە فەرمودەکانی پێغەمبەر (د.خ) دا داگیرکردووە ،هۆکاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆئەوەی کەوا ئەو کتێب و فەرهەنگانەی فەرمودەکانی پێغه‌مبه‌ر(د.خ) لەخۆگرتووە زۆر زۆر زیاترو فراوانترن لە دەقەکانی قورئانی پیرۆز ،چونکە ئایەتەکانی قورئانی پیرۆز چەند ئایەتێکی دیاريکراون .بۆیە د.مه‌حمود محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د لە کتێبى (تطور مفهوم الجهاد) هەستاوه بە دابەشکردنی ئەو فەرمودانەی کەوا باسی جیهاد دەکەن بەسەر سێ به‌شى سەرەکیدا، ئەوانیش: الیەنی یەکەم :ئەو فه‌رمودانەن کە باسی زاراوەی جیهادیان کردووە بەشێوەیەکی ڕەها، وەک ئەو فەرمودەیەی کە لە ئەبو سەعیدی خودرییەوە دەگێڕنەوە کەوا پیاوێك پرسیارى لە الناس أَ ْف َض ُل َيا َر ُس َ َ ُّ َّ الل ول هَّ ِ پێغەمبەر(د.خ)كرد ( ( :أي ِ
َق َالُ :م ْؤ ِم ٌن جُ َ ُ َ ْ الل َق َال ُث َّم يل هَّ ِ ي ِاهد ِبنف ِس ِه َو َما ِل ِه يِف َس ِب ِ ٌ َ ٌ َ َ ُ ِّ اب َي ْع ُب ُد َر َّب ُه َم ْن قال ث َّم َر ُجل ُم ْعت ِزل يِف ِش ْع ٍب ِم َن الش َع ِ َو َي َد ُع َّ الن َ اس ِم ْن َش ِّر ِه )) ،واتە کێ لە هەموو کەس باشترە ئەی پێغەمبەری خوا (د.خ) ،فەرمووی موسوڵمانێك کەوا بە نەفس و ماڵی خۆی جیهاد بکات لەپێناوی خوادا ،وتی :ئەی دوای ئەو کێ باشترە؟ فەرمووی پیاوێك کەوا لە شیوێ لە شیوەکاندا پەرستشی خوا بکات و خەڵکی لە خراپەی پارێزراو بن. الیەنی دووەم :ئەو فه‌رمودانەن کەوا جیهادیان باسکردووە بە مانای چاکەکاری نەک ڕوبەڕووبونەوەو کوشتار ،نمونەی ئەمەش:
دایکی ئیمانداران عائیشەوە ئەگێڕنەوە (ڕەزاو ڕەحمەتی خوای لێبێت) کە فەرموی بە پێغەمبەر (د.خ) ئەی پێغەمبەری خوا ئێمە ئەبینین کەوا چاکترین کارێك کە مرۆڤ بیکات بریتییە لە جیهاد ،ئایا ڕێگە نادەیت ئێمەی ئافرەتانیش جیهاد بکەین لەگەڵت؟ فەرموی نەخێر ،بەاڵم چاکترین جیهادێك کەوا ئێوە بیکەن بریتیيە لە حەجێکی وەرگیراو).
(وعن َع ْب ِد هَّ ِ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ٌ ىَ َّ الن ِّ ب- الل ب ِن ْعم ٍرو قال :جاء رجَل إِل يِ الل َع َل ْي ِه َو َس َّل َمَ -ي ْس َتأ ِذ ُن ُه ف جْال َها ِد َف َق َال أ َح ٌّي َوا ِل َد َ َص َّلى هَُّ اك يِ ِ َ َ َ َ َ َ اه ْد) ،لە عه‌بدوڵاڵی کوڕی يه َما َف َج ِ قال :ن َع ْم قال :ف ِف ِ عەمرەوە ئەگێڕنەوە کەوا فەرمویەتی :پیاوێک هاتە خزمەت پێغەمبەری خوا (د.خ) بۆئەوەی مۆڵەتی لێوەربگرێت بۆ جیهاد ،پێغەمبەری خوا لێی پرسی :ئایا دایک و باوکت زیندون؟ وتی بەڵێ ،فەرمووی دەبڕۆ جیهادی تۆ بریتيیە لە خزمەتکردنی ئەوان).
لە ئەبو هورەیرەوە(ڕەزای خودای لێبێت) ده‌گێڕنه‌وه ،کە فەرمویەتی :قال رسول الله – صلى الله عليه وسلم«َ :-ت َض َّمن اهلل ملن خرج يف سبيله – ال
ً ً خُ ْ وتصديقا ُ برسلي وإميانا بي، يرجه إال جهاداً يف سبيلي، علي ضامن ْأن ْأد ِخ َل ُه اجلنة ،أو أ ْر ِج َع ُه إىل مسكنه فهو َّ ً الذي خرج منه ،نائال ما نال من أجر أو غنيمة ،والذي نفس حممد بيده ،ما ِم ْن َك ْلم ُي َ ُ كل ُم يف سبيل اهلل ،إال جاء القيامة كهيئ ِته حني كلمُ ، لونه ُ حي ُه ِر ُ ور ُ يح يو َم ِ لون َدمِ ،
واتە پێغەمبەری خوا (د.خ) فەرموی :خوای گەورە لە ئەستۆی خۆی گرتووە کە ئەو کەسەی لەپێناو ئەودا لە ماڵ دەرئەچێت بۆ جیهاد-و دەرچونەکەشی تاکە هۆکار بۆی باوەڕبوونی بێت بە ئەو ،هەروەها لەبەر ڕەزامەندی ئەو بێت و لە بەڕاست زانینی پێغەمبەرەکەیەوە سەرچاوەی گرتبێ ،کەوا بەهەشتی بۆ مسۆگەر بکات ،یان بیگەڕێنێتەوە بۆ ماڵەکەی خۆی بە سەالمەتی لەگەڵ هەموو ئەو خێرو قازانجەی کە بەدەستی هێناوە ،پاشان فەرمووی :بەو کەسەی گیانی محه‌مه‌دی بەدەستە هیچ کەسێک نیە کە لەپێناو خودا بريندار بووبێت ئیال ڕۆژی قیامەت دەهێنریت لەسەر ئەو شێوازەی کەوا بريندار کراوە ،ڕەنگی خوێنەکە هەرهەمان ڕەنگی خوێنە، بەاڵم بۆنەکەی وەک بۆنی میسک وایە ،پاشان فەرمووی بەو کەسەی گیانی محه‌مه‌دی بەدەستە ئەگەر لەبەرئەوە نەبوایە کە لەسەر موسوڵمانان قورس دەبوو ئەوا هیچ کات دوای هاتنەوەی پۆلێک لە موسوڵمانان لە جیهاد دانەدەنیشتم، بەڵکو خێرا لەگەڵ کۆمەڵێکی ديکەدا دەڕۆيشتم، بەاڵم نە من لە ڕووی مادییەوە توانای ئەوەم هەیە نە ئەوانیش لە ڕووی بەدەنییەوە بەرگەی ئەوە دەگرن ،لەگەڵ ئەوەشدا پێیان ناخۆش ئەبێت لە من دوا بکەون ،بەو کەسەی گیانی محه‌مه‌دی بەدەستە پێمخۆشە لەپێناو خودا غەزا بکەم و بکوژرێم دیسان غەزا بکەم و بکوژرێم جارێکی کەش غەزا بکەم و بکوژرێم.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
الیەنی سێيەم: بریتیيە لەو فەرمودانەی کەوا زاراوەی جیهادی بەکارهێناوە بەمانای جەنگ و خۆبەخت کردن لەپێناو خودادا:
ِمسك ،والذي نفس حممد بيده ،لوال أن َي ُش َّق على املسلمني ما َق َع ْد ُت ِخ َ الف َس ِر ّية تغزو يف سبيل اهلل أبداًْ ، ولكن ال ُ أجد َس َعة فأمحلهم ،وال جيدون َس َعة ،و َي ُش ُّق عليهم أن َ يتخ َّلفوا عين ،والذي نفس حممد بيده ،لو ِد ْد ُت أن أغز َو يف سبيل اهللُ ،فأ ْق َتل ،ثم أغزو فأقتل ،ثم ْأغ ُزو فأقتل»
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ني َر ِض َي هَُّ (ع ْن َعا ِئ َش َة أُ ِّم المُْ ْؤ ِم ِن َ َ الل َع ْن َهاَ ،ق َال ْتُ :ق ْل ُتَ :يا اللَ ،ن َرى جْال َها َد أَ ْف َض َل َ َر ُس َ ن ِاه ُد َم َعكَ ول ِهَّ األ ْع َمال ،أَ َفال جُ َ ِ ِ َ َ جْ ََ َ ُ ْ َ َ ٌّ َ َ ٌ ُ رْ الها ِد حج مبور) ،واتە لە ؟ فقال :ال ،ل ِك ْن أفضل ِ
خا ل
67
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
68
باسی چوارەم مانا و مەبەستی جیهاد لە ڕوانگەی فەقیهەکانەوە:
فەقیهەکان بیروبۆچونی جیاوازیان هەیە لە ناوهێنانى باسی جیهاددا ،هەندێکیان لەژێر (کتاب السیر) باسیان کردووە، ناونیشانی هەندێكيشیان بەناونیشانی (کتاب الجهاد) باسيان لێوەکردووە ،هەروەها لە ڕیزبەندییان بۆ بابەتی جیهاد دیسان جیاوازیان هەیە ،هەیانە لە سەرەتای کتیبە فیقهييەیدا هێناویەتی ،هەشیانە خستویەتیە کۆتاییەوە ،هه‌روەها بۆچوونى جیاوازیان هەیە لەسەر ئەوەی کە ئایا جیهاد لە بەشی عيبادات و خواپەرستییە یان لە بەشی موعامەالتە، بەاڵم ئەوەی تێپەڕی بەالی ئێمەوە زۆر گرنگ نیە ،ئەوەی زۆر بەالمانەوە گرنگ بێت ئەوەیە، کە ئايا مانا و مەبەستی جیهاد چی دەگەیەنێت الی فەقیهەکان ،بەکورتی نیمچە یەک دەنگیەک هەیە لەالی فەقیهەکان لەسەر ئەوەی کەوا جیهاد بەمانای (شەڕکردن لەگەڵ بێبڕواکان)دا دێت. لە کتێبی حەنەفييه‌كاندا پێناسەی جیهاد کراوە بەوەی کە بریتیيە لە( :بەکارهێنانی هەموو توانا و هێزت لە شەڕکردن لەپێناو خوادا بە ڕۆح و ماڵ و زمان ،یان بە غەیری ئەمانە) (بدائع الصنائع، .)4299/9یان گووتویانە بریتیيە لە( :بانگ کردن بۆ دینی ڕاست و دروست و ،شەڕکردن لەگەڵ ئەوانەی کەوا قبوڵی ناکەن) (فتح القدیر.)436/٥ ، فه‌قيهه مالیكييه‌کانيش گوتوويانه جيهاد بریتيیە لە( :شەڕکردنی موسوڵمانان لەگەڵ ئەو بێباوه‌ڕانەی کەوا هاوپەیمان نین ،بۆ بەرز ڕاگرتنی وشەیالإله إال الله) (الشرح الصغير على أقرب المسالك للدردير ( .)267 /2شافيعييه‌کان له لە ئیبن حەجەرەوە (ڕەحمەتی خوای لێبێت) گێڕاویانەتەوە کەوا جیهاد بریتیيە لە( :بەکارهێنانی هەموو هێزو توانات لە شەڕکردن لەگەڵ
جیهاد بۆ یەکەمجار قورئانی پیرۆز باسی لێوەکردووە ،بەهیچ جۆرێ پێشتر نە عەرەبە جاهلیەکان نە خەڵکی تر ئەم وشەیەیان بەکارنەهێناوە.
بێبڕواکاندا) (فتح الباری .)٣ /٦ ،حەنبەلييه‌کانيش گوتوويانه جیهاد بریتيیە لە (:شەڕکردن لەگەڵ بێبڕواکاندا)( .مطالب أولي النهى.) 497/2 ، جیهادیان هاتوون فوقەهاکان دواتر دابەشکردووە بۆ دوو بەش ،ئەوانیش بریتین لە: 1ـ جیهادی بەرگری و دورخستنەوە (جیهاد الدفع). 2ـ جیهادی داواکاری و دەستپێشخەری (جیهاد الطلب). مەبەست لە جۆری یەکەم بەرپه‌رچدانەوەی هەموو دوژمنکارییەکە کەوا بکرێتە سەر کۆمەڵگای موسڵمانان ،ئەم جۆرەشیان زانایان بەیەک دەنگی ئەڵێن کەوا فەرزی کفائیە لەسەر موسڵمانان (واتە ئەگەڕ کۆمەڵێک بە کارەکە هەستان لەسەر ئەوانی ديکە ال دەچێت) ،بەاڵم هەندێك جار لە فەرزی کفائیەوە دەگۆڕێت بۆ فەرزی عەینی ،واتە لەسەر تاک بە تاکی موسوڵمانان واجب دەبێت ،ئەمەش کاتێک دەبێت کەوا سەربازانی موسڵمانان بە تەنها خۆیان توانای ڕەتکردنەوەی هێزی دوژمنیان نەبێت، لەوکاتەدا لەسەر تاک بە تاکی موسوڵمانان واجب دەبێت کەوا خاک و هاونیشتمانیانیان لە خیانەتی خیانەتکاران بپارێزن.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سۆفیەکان مانای جیهادیان گۆڕی لە ڕووبەڕووبونەوەی کافر و بێبڕواکانەوە بۆ پاڵفتەکردن و پاککردنەوەی نەفس و دەروون،
بیباوەڕان ،ئەو جیهادەی ،کە خودا فەرمویەتی لەبارەی ئەوانەی کەوا شەهید دەبن تیایدا (ئەوانە زیندوون لەالیەن خودای خۆیان ڕۆزی دەدرێن). لێرهدا ده‌رده‌كه‌وێت ئيبن ئه‌لعه‌ره‌بی جیهادی ده‌روونی پێش جیهادی ڕووبەڕووبونەوەی کافران خستووه.
مەبەست لە جیهاد لە نێوان ئایەتەکانی قورئان و زاراوەی فەقیهەکاندا:
مەبەستیش لە جۆری دووەم ئەوەیە کەوا موسوڵمانان دەستپێشخەری بکەن لە پەالماردانی ئەو واڵتانەی کەوا موسوڵمان نین ،ئه‌ويش پاش ئەوەی کە بانگهێشت دەکرێن بۆ موسوڵمان بوون و ،سەرپشک دەکرێن لە نێوان :موسڵمان بوون یان جزیە دان یان شەڕ کردن.
باسی پێنجەم ماناو مەبەستی جیهاد الی سۆفیيەکان:
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
سۆفیەکان مانای جیهادیان گۆڕی لە ڕووبەڕووبونەوەی کافر و بێبڕواکانەوە بۆ پاڵفتەکردن و پاککردنەوەی نەفس و دەروون ،بۆ بەهێزکردن و پشتگیريکردنی بیروبۆچونەکانيشیان پشتیان بەستووە بە چەندين بەڵگەی قورئانى و سوننەت ،ئه‌وان پێيانوايه جیهادی بااڵ بریتیيە لە جیهادی نەفس و دەروون ،جیهادی کافران الى ئه‌وان بایەخێكى ئه‌وتۆى نیە. بۆیە ئيبن ئه‌لعه‌ره‌بى کە لە سەردەمی هێرشی خاچپەرستەکاندا ژیاوە لە کتێبی (الوصايا )دا دەڵێت( :تۆ پێویستە جیهادی مەزن بکەیت کە بریتیيە لە جیهادی هەواو ئارەزووەکانت ،چونکە تۆ ئەگەر جیهادی نەفست کرد ئەوا جیهادەکەی کەشت بۆ یەکاليی دەبێتەوە کە بریتیيە لە جیهادی
مەبەستی قورئان لە زاراوەی جیهاد لە ئایەتێك لە ئایەتەکاندا ئاماژەی پێکراوە کە خوای گەورە دەفەرموێت (وقاتلوهم حتى ال تكون فتنة ويكون الدين كله لله فإن انتهوا فال عدوان إال على الظالمين) ،لەم ئایەتەوه بۆمان ڕوونده‌بێته‌وه كه مەبەست لە جیهاد لە قورئانی پیرۆزدا بریتیيە لە: 1ـ پەرستش تەنها بۆ خودا بێت. 2ـ بەرز ڕاگرتنی وشەی الإله إال الله. 3ـ باڵوکردنەوەی ئايینی ڕاست و دروست لەنێو کۆمەاڵنی خەڵکدا. بەاڵم الی فوقەهاکان مه‌به‌ست جيهاد بريتييه لە: 1ـ بەرز ڕاگرتنی ئايینی ئیسالم. 2ـ پاراستنی خاکی موسڵمانان. 3ـ پارێزگاری لە کۆمەڵی موسڵمانان. سەید قوتب دەڵێت :يه‌كه‌مجار جیهاد لەپێناو خودادا بكه ،بۆئەوەى ناخۆشی و ناڕەحەتی لەسەر موسوڵمانان نەمێنێت ،ههروهها بۆئەوەی بێخەمبیت لە سەرو ماڵ و ناموس و بیروباوەڕیان، دووه‌مجار جیهاد بکە بۆئەوەی خەڵکی ئازادبن لە بانگەوازکردن بۆ ئەو بیروباوەڕەی کەوا باوەڕیان پێيه‌تى ،سێيەم جار جیهاد بکە بۆئەوەی لەسەر زەوی یاساو دادپەروەری بەرقەرار بێت ،هه‌روەها بۆئەوەی خەڵکی لە ئاژاوه و پاشاگەردانی به‌دوربن.
69
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
70
کورتەی مەبەست لە كۆتاييدا بۆمان دەرکەوت کە جیهاد لە قورئانی پیرۆزدا بریتیيە لە :بەگەڕخستنی هەموو توانا و هێزت ،بەاڵم فەقیهەکان هاتوون زاراوەی جیهادیان کورتکردۆتەوە لە شه‌ڕکردن لەگەڵ بێباوەڕاندا ،عاريفەکانيش هاتوون کورتیانکردۆتەوە لە جیهادکردنی دەروون دا ،بەاڵم جیهاد بە مەبەستە قورئانیەکەی زۆر گشتگیرترە ،بەجۆریک هەموو بەشەکانيکە لەخۆ دەگرێت .بۆیە زانایانی سەردەم مانای جیهادیان بە زاراوە قورئانیەکە ال پەسەندترەو ،هاتوون بە مانا گشتیەكه پێناسەی جیهادیان کردووە. زانای پایەبەرز د.محه‌مه‌د عەمارە دەڵێت( :بەگەڕخستنی هەموو هێزو تواناکانت لە ڕێگەکانی زانست و زانیاریدا جیهادە ،بەکارهێنانی تواناو هێزت لە ئاوەدانکردنەوەی زەویدا جیهادە ،بەڵکو نەرمونیانی و بەزەيی هاتنەوە بەبێ زمانەکاندا هەر جیهادە ،هەروەها چاکەکاری لەگەڵ باوک و دایک و خزم و کەسوکاردا جیهادە ،لەگەڵ ئەوەشدا ترسان لە خواو دورکەوتنەوە لە حەرامەکان و زۆر پاڕانەوە لێی چڵەپۆپەی ئەو جیهادەیە ،کە خوای گەورە لەسەر ئێمەی پێويست کردووە ،هەروەها قسەی ڕاست و دروست جیهادە).
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ديمانه‌ى خاڵ
خا ل
ئارام قادر: ئیسالم دەوڵەتی مەدەنی داهێناوە و دژە بە حکومەتی ئایینی بابه‌تی شێوه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌تدارییه‌ی كه ئیسالم بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كات ،پرسیاری زۆر هه‌ڵده‌گرێت ،گۆڤاری خاڵ به‌شێك له‌و پرسیارانه‌ی ئاڕاسته‌ی نووسه‌رو رۆشنبیر مامۆستا ئارام قادر كرد ،به‌ڕێزیشیان به‌م جۆره وه‌اڵمی پرسیاره‌كانی داینه‌وه:
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ئارام قادر لە دایکبووی ،1965هەڵەبجە. ماستەر لە زانستی سیاسی دا. زیاتر لە ( )20بەرهەمی چاپکراوی هەیە. ژمارەیەکی زۆر وتارو لێکۆڵینەوەی لە ڕۆژنامە و گۆڤارە کوردییەکاندا باڵوکراوەتەوە.
71
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
72
+سه‌ره‌تا له پێناسه‌ی ده‌وڵه‌تی دینی و ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی ده‌ست پێبكه‌ین؟ ده‌وڵه‌تی دینی :بریتییه له‌و دهوڵهتهیحكومهتی دینی (ثيوقراطى) واته حكومه‌تی كاهین و قه‌شه‌كان ،كه ده‌سه‌اڵتیان ڕاسته‌وخۆ له‌الیه‌ن خواوه ڕاده‌ست كراوه ،یان له‌الیه‌ن خواوه ڕێنمايی ده‌كرێن ،یان خۆیان به كوڕی خوا ناساندووه ،یاخود خۆیان به‌خوا ناساندووه یان به‌ناوی خواوه ده‌سه‌اڵت پیاده ده‌كه‌ن ،یان ده‌سه‌اڵتی ڕه‌ها له ده‌ست پیاوه ئاینییه‌كاندایه ،یان به‌ناوی بنه‌ماڵه‌یه‌كی پیرۆزه‌وه حوكمڕانی خه‌ڵك ده‌كه‌ن و بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن هه‌ڵبژێردراوی خوان له‌سه‌ر زه‌وی. حكومه‌تی دینی كۆمه‌ڵێك بنه‌مای هه‌یه و به‌و بنه‌مایانه‌دا ده‌ناسرێته‌وه له‌وانه‌ش :جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كان بوونی نیه ،ده‌سه‌اڵته‌كانى یاسایی و دادوه‌ريی و جێبهجێكردن له ده‌ست یه‌ك كه‌سدا كۆبۆ‌ته‌وه ،جا ئه‌و كه‌سه پاپايه یاخود ئیمپراتۆر یان كه‌سێكی بنه‌ماڵه‌ی پاشایه‌تی ،ده‌سه‌اڵت له حكومه‌تی دینیندا ڕه‌هایه و كه‌س بۆی نیه پێچه‌وانه‌ی بڕیار و ڕینمايیه‌كانی بوه‌ستێته‌وه یان به هه‌ڵه‌یان بزانێت. به‌اڵم ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی :بریتییه له‌و ده‌وڵه‌ته‌ی مافی هه‌موو تاكێك ده‌پارێزیت بێگوێدانه ئینتيمای سیاسی ،ئايينى ،مه‌زهه‌بی ،نه‌ته‌وه‌یی و بیربۆچونه جیاوازه‌كان ،ههروهها به شێوازێكی تریش پێناسه ده‌كرێت ،كه بریتییه له كۆمه‌ڵێك هاواڵتی كه له سنوریكی جگرافی دیاریكراودا بژین و هه‌موو به‌یه‌كسانی ملكه‌چ بن بۆ یاسا و سسته‌مێكى دياريكراو ،ههروهها ده‌زگایه‌كی دادوه‌ری بااڵده‌ست هه‌بێت به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان
یاساكان بچه‌سپێنێت و كار بكات بۆ به‌رپاكردنی دادگه‌ری .ههروهها جگه له پێناسه‌كه‌ى ،ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی كۆمه‌ڵێك بنه‌ما له‌خۆده‌گرێت ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌و بنه‌مایانه بوونی نه‌بوو به ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی ناونابرێت ،له‌وانه :پیشێل نه‌كردنی مافی هیچ كه‌سێك و له‌ژێر هیچ پاساوێكدا، ده‌ستاوده‌ست كردنی ده‌سه‌اڵت ،پاوان نه‌كردنی پله و پۆسته‌كان ،ڕێزگرتنی مافی مرۆڤ ،قۆرخ نه‌كردنی ده‌سه‌اڵت له‌الیه‌ن گرووپ و بنه‌ماڵه و تاكێكه‌وه ،ڕێزگرتنی ڕاوبۆچونه جیاوازه‌كان و بواردان به ده‌ربڕینی ئازاد ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بنه‌مای سه‌ره‌كی ناسینه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی بریتییه له پێوه‌ری مامه‌ڵه‌كردنی ده‌سه‌اڵت له‌گه‌ڵ میلله‌ت له‌سه‌ر بنه‌مای هاواڵتی بوون!! +نمونه‌ی ئه‌م جۆره ده‌وڵه‌تانه بوونیان هه‌بووه له مێژوو ئێستادا؟ نمونه‌ی ده‌وڵه‌تی ئايينى مه‌مله‌كه‌تی شانغله چین ،ئیمپراتۆریه‌تی بیزه‌نتی ،ده‌وڵه‌تانی ئه‌وروپا له پێش شۆڕشی فه‌ره‌نسی ،ههروهها له هه‌ندێك قۆناغ و له هه‌ندێك شوینی جیاوازدا دهوڵهت دروستبووه به ناوی ئاینی ئیسالمه‌وه ،له ئێستاشدا ده‌وڵه‌تی ڤاتیكان و ده‌وڵه‌تی ئیسالمی له عێراق و سوریا كه به داعش ناسراوه .نمونه‌ی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نيش له مێژوودا ده‌وڵه‌تی مه‌دینه كه خوله‌فای ڕاشدین پیاده‌یان كردووه ،له ئێستاشدا سویسرا ،سوید و نه‌رویج..هتد. +ئایا ده‌توانین به ده‌وڵه‌تی ئیسالمی بڵێين ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی؟ زۆر به‌داخه‌وه زۆرێك له نوسه‌ر وبیرمهندانی ئیسالمی كه‌وتونه‌ته ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌وه كه ده‌یانه‌وێت پاساو بهێننه‌وه به‌وه‌ی پێناسه‌كانی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی خولفای
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ڕاشیدیندا بچه‌سپێنن كه ئه‌وه‌ش سته‌مێكه ل ه ئايینی پیرۆزی ئیسالم ده‌كرێت ،له بنه‌ڕه‌تدا ئیسالم ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی داهێناوه ،دژی حكومه‌تی عه‌سكه‌ریی و دیكتاتۆريی و ئايينى بووه، ئیسالم ئاینێكی ئاسمانییه سسته‌مێكی ده‌سه‌اڵتی ده‌ستنیشان كردووه كه ئه‌و بنه‌مایانه‌ی له ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیدا باسی لێوه ده‌كرێت ئه‌و به تیۆریی و كرده‌یی هێنایه بوون و بۆ یه‌كه‌م جار ناساندنی به مرۆڤایه‌تی ،به‌نمونه له‌كاتی ده‌سه‌اڵتی خوله‌فای ڕاشیدیندا دوو ئیمپراتۆریه‌ت حوكمی به‌شێكى جیهانیان ده‌كرد ،له ڕۆژئاوا ده‌سه‌اڵتی بیزه‌نتییه‌كان كه به ناوی خواوه حوكمڕانى ده‌كرد و كه‌س بۆی نه‌بوو له ڕێنمایی كڵێسا و پاپاكان البدات ،به‌ناوی ئايينه‌وه میلله‌تانیان ملكه‌چ ده‌كرد بۆ قه‌یسره‌كان كه له ڕێگه‌ی میراتگرییه‌وه حوكمیان ده‌كرد ،له ڕۆژهه‌اڵتيش له‌نێو ئیمپراتۆریه‌تی فارس دا بنه‌ماڵه‌یه‌كی دیاریكراو خۆیان به خانه‌واده‌یه‌كی پیرۆز داده‌نا و بۆ كه‌س نه‌بوو ڕه‌خنه‌یان لێ بگرێت و خۆیان به خاوه‌نی سه‌ر زه‌وی ده‌زانی .ده‌سه‌اڵتی خولفای ڕاشیدین دژی هه‌ردوو جۆره ده‌سه‌اڵته‌كه وه‌ستایه‌وه و هه‌ره‌سی پێهینان و له‌برى ئه‌وان ده‌سه‌اڵتیكی مه‌ده‌نی پێكهێنا ،كه یه‌كێك له بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی ده‌سه‌اڵتی مه‌ده‌نی جیاكردنه‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندی كار بوو كه پێش هاتنی خوله‌فای ڕاشدین ئه‌و سسته‌مه پیاده‌نه‌كراوه ،به‌ڵكو هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌كان له ده‌ست یه‌ك كه‌سدا كۆكرابوونه‌‌‌وه ،بۆ نمونه كاروباری دادوه‌ری له كاروباری ئیداری جیاكرایه‌وه ،له شاری مه‌دینه كه عومه‌ری كوڕی خه‌تاب خۆی تێدا نێشته‌جی بوو ههروهها پایته‌ختی ده‌وڵه‌تی خوله‌فاش بوو ئه‌بوده‌ردا كاروباری داوه‌ری له
ئه‌ستۆ بوو ،شریح ئه‌لكندی داوه‌ری كوفه بوو ك ه پێشتر له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی فارسه‌كان بوو ،عوسمانی كوڕی عاص دادوه‌ری میسر بوو ،به‌اڵم عه‌مری كوری عاص والی بوو كه پێشتر له‌ژێر كۆنترۆڵی بیزه‌نتییه‌كاندا بووه ،ئه‌بو موسای ئه‌شعه‌ری دادوه‌ری به‌سره بوو كه پێشتر به‌شێك بووه له ئیمپراتۆریه‌تی فارسی. +هه‌ڵوێستی ئیسالم به‌رانبه‌ر به ده‌وڵه‌تی ئايينى چۆنه؟ ئیسالم دژی حكومه‌تی ئاينييه ،ئیسالم وهكئاینێكی ئاسمانی خوای بااڵده‌ست ناردوویه‌تی بۆ مرۆڤایه‌تی له‌پێناو ڕزگاركردنی مرۆڤ له به‌ندایه‌تی به‌نده‌وه بۆ به‌ندایه‌تی خوای تاك و ته‌نها ،واته سروشتی ئیسالم به یه‌كتاپه‌رستی و یه‌ك بوونی خوا ده‌ستپێده‌كات ،ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ تیۆری ده‌وڵه‌تی ئاينيدا دژ ده‌وه‌ستیت ،تیۆری ده‌وڵه‌تی ئايينى سسته‌مێكه له‌گه‌ڵ باوه‌ڕبوونی به تاك ڕاگرتنی خوا دژ ده‌وستێته‌وه ،له هه‌ندێك حاڵه‌تی ده‌وڵه‌تی ئاينييدا ده‌سه‌اڵتداران خۆیان به خوا ده‌زانن یان له ئاستی خوای تاك و ته‌نها خۆیان حساب ده‌كه‌ن ،له هه‌ندێك حاڵه‌تی تردا پاشا به كوڕی خوا ده‌زانن ،یان له‌الیه‌ن خواوه ڕاسپیدراوه حوكمی خه‌ڵك بكات و هه‌ڵه ناكات ،ئه‌م تێروانینانه‌ش له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تاترین چه‌مكی ئیسالم كه یه‌كتاپه‌رستییه دژ وه‌ستاوه ،له سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستى ئه‌وروپادا پاپا حاكمی سه‌ره‌كی بوو، به ناوی خواوه ده‌سه‌اڵتی سه‌پاندووه ،خۆی به وه‌كیلی خوا ناساندووه ،وای له خه‌ڵك گه‌یاندووه له‌الیه‌ن خواوه ڕاسپردراوه بۆ حوكم كردن، بڕیاره‌كانی حه‌اڵل و دروسته ،قه‌ده‌غه‌كراوه‌كانی حه‌رام و نادروسته ،له تیۆری سیاسی ئیسالمدا حاكم مرۆڤیكه وه‌ك مرۆڤه‌كانی تر ،به‌ناوی خۆیه‌وه حوكم ده‌كات.
73
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
74
+ده‌وڵه‌تداری له سه‌رده‌می خوله‌فای ڕاشیدن چۆن بووه كه ئه‌وان به‌رجه‌سته‌ی قورئانیان كردووه له ده‌سه‌اڵتدا؟ ئه‌وان پیاده‌ی حكومه‌تیكی مه‌ده‌نیان كردووه ،ئه‌وان به‌جیهانیان سه‌لماند كه كۆتايی هاتووه به سسته‌مه‌كانی دیكتاتۆريی و عه‌سكه‌ريی و ئايينى ،به كۆمه‌ڵێك بنه‌ما و سسته‌م و هه‌ڵویست و مامه‌ڵه‌ی هه‌ر چوار خه‌لیفه‌كه‌دا ده‌رده‌كه‌ویت، نمونه‌ش له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته یه‌كه‌م وته‌ی خه‌لیفه‌ی یه‌كه‌م ئه‌بوبه‌كر (ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بیت) پاش به‌یعه‌ت پێدانی( :لما بويع أبوبكر بالخالفة بعد بيعة السقيفة تكلم أبوبكر ،فحمد الله وأثنى عليه ثم قال «أما بعد أيهاالناس فإني قد وليت عليكم ولست بخيركم ،فإن أحسنت فأعينوني ،وإن أسأت فقوموني ،الصدق أمانة ،والكذب خيانة ،والضعيف فيكم قوي عندي حتى أريح عليه حقه إن شاء الله ،والقوى فيكم ضعيف حتى آخذ الحق منه إن شاء الله ،اليدع قوم الجهاد في سبيل الله إال ضربهم الله بالذل ،والتشيع الفاحشة في قوم قط إال عمهم الله بالبالء ،أطيعوني ماأطعت الله ورسوله ،فإذا عصيت الله ورسوله فال طاعة لي عليكم) .بڕوانه(بسيوني ،محمود شريف :الوثائق الدولية المعنية بحقوق اإلنسان ،المجلد الثاني ،دار الشروق ،القاهرة)2003 ، لهم ڕوداوه‌دا بۆمان ڕوون ده‌بێته‌وه كه ده‌وڵه‌تی خوله‌فای ڕاشیدین ده‌وڵه‌تیكی مه‌ده‌نیه و بنه‌مای ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نیان چه‌سپاند كه پێشتر ئه‌و بنه‌مایانه نه‌ناسراو بووه و پیاده‌نه‌كراوه، بۆيه وه‌سفی ده‌وڵه‌تی ئايينى به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی خوله‌فاكاندا ناچه‌سپێت ،به‌نمونه ئه‌وان به هه‌ڵبژاردن و ڕه‌زامه‌ندی خه‌ڵك هاتوونه‌ته سه‌ر حوكم ئه‌ویش به‌گرێبه‌ستیك كه به‌یعه‌تدانه له نێوان خه‌لیفه و میلله‌تدا و له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك مه‌رج
و دانانی كۆمه‌ڵێك ئه‌رك به‌سه‌ریه‌وه ،له‌كاتێكدا ل ه حكومه‌تی ئاينييدا مه‌رج و گرێبه‌ست نیه له نێوان حاكم و میلله‌تدا ،سه‌یری ئه‌م ده‌قه بكه(أطيعوني ما أطعت الله ورسوله ،فإذا عصيت الله ورسوله فال طاعة لي عليكم) ،له‌هه‌مان كاتدا وتویه‌تی من بومه‌ته خه‌لیفه‌تان ،به‌اڵم مه‌رج نیه باشترینتان بم سه‌یری ئه‌م ده‌قه بكه(فإني قد وليت عليكم ولست بخيركم) ،ئه‌مه‌ش بنه‌مای حكومه‌تی ئايينى هه‌ڵده‌ته‌كێنێت كه حاكم و ده‌سه‌اڵتدار خۆیان به نوێنه‌ری خوا و نێراوی خوا و وه‌كیلی خوا ده‌زانن و به‌وه وه‌سفی خۆیان ده‌كه‌ن كه پاك و بێگه‌ردن و دوورن له هه‌ڵه و كه‌موكورتی .خه‌لیفه خۆی خه‌ڵكی ئاگاداركردووه كه هه‌ڵه ده‌كات پێش ده‌ستبه‌كاربوون سه‌یری ئه‌م ده‌قه بكه(وإن أسأت فقوموني) ،ههروهها ئه‌ركی خستۆته سه‌ر میلله‌ته‌كه‌ی به‌وه‌ى كه ده‌بێت ڕاستی بكه‌نه‌وه و لێی قبوڵ نه‌كه‌ن و بێده‌نگ نه‌بن. بۆی نیه له حكومه‌تی ئاينييدا میلله‌ت ده‌ستوه‌ربداته كاروباری حاكم ،قسه و وكرداری پاشا هه‌مووی ڕاست و دوورسته و دووره له هه‌ڵه و كه‌موكورتی ،خه‌لیفه‌ی یه‌كه‌م خۆی به به‌نده‌ی خوا وه‌سف ده‌كات و میلله‌ته‌كه‌ی ئاگادار ده‌كاته‌وه هه‌ركات گوێڕایه‌ڵی خوای كرد ئه‌و كات خه‌ڵكیش گوێڕایه‌ڵی ئه‌و بن سه‌یری ئه‌م ده‌قه بكه(أطيعوني ما أطعت الله ورسوله)، هه‌ركات گوێڕایه‌ڵی فه‌رمانه‌كانی خوا نه‌بوو خه‌ڵكیش نابێت ملكه‌چ بێت بۆ ئه‌و ده‌سه‌اڵتداره و ده‌بێت لێى بێده‌نگ نه‌بن ،به‌اڵم له حكومه‌تی ئاينييدا ده‌سه‌اڵتدار خۆی به‌به‌نده نازانێت یان له ئاستی خودا خۆی داده‌نێت یان به‌نێردراو و هه‌ڵبژێردراوی خوا خۆی وه‌سف ده‌كات!! +له هه‌ندێك شوێنی و له هه‌ندێك قۆناغی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
مێژووی مسوڵماناندا هه‌ندێك بنه‌مای حكومه‌تی مه‌ده‌نی پیشێلكراوه و هه‌ندێك بنه‌مای حكومه‌تی ئايینی پیاده‌كراوه؟ مسوڵمان ده‌بێت دان بنێت به هه‌ڵه‌ی خۆیداو نابێت ده‌مارگیری وای لێ بكات ڕاستییه‌كان نه‌ڵێت و له‌هه‌مان كاتدا به‌رگری كردن له هه‌ندێك قۆناغی مێژووی مسوڵمانه‌كان دژ ده‌وستێته‌وه له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی ئايینی پیرۆزی ئیسالم ،كه ده‌بێت باوه‌ڕمان وابێت ده‌سه‌اڵتدار و زانا و بیرمه‌نده‌كان هه‌ڵه و كه‌موكورتیان هه‌یه و مه‌عسوم نین ،مه‌رج نیه هه‌موو ئه‌وه‌ی ده‌یڵێن و ده‌یكه‌ن ڕاست و دروست بیت .ئیسالم وه‌ك ئایين و به‌رنامه دژی حكومه‌تی ئاينييه ،هه‌رچه‌نده له هه‌ندێك قۆناغی مێژوويیدا كۆمه‌ڵێك ده‌سه‌اڵتداری مسوڵمان هه‌مان ڕه‌وتی حوكمڕانی ئاینيیان گرتووه‌ته‌به‌ر ئه‌ویش له‌پێناو پاوانخوازی و قۆرخكاری ده‌سه‌اڵت بۆ خۆیان نه‌ك چه‌سپاندنی ده‌قه‌كانی ئیسالم هه‌رچه‌نده به‌ناوی ئیسالمه‌وه حوكمیان كردووه ،بۆ نمونه له سه‌رده‌می ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌وی دا ده‌سه‌اڵت له هه‌ڵبژاردنه‌وه كرا به پاشایه‌تی، ئه‌مه پێشیلكاريیه به‌رانبه‌ر به بنه‌ماكانی ئیسالم كه بۆ حوكمڕانی دیاریكردووه نه‌ك ئیجتيهاد بێت و هێشتا چاوه‌ڕیش بین پاداشتی له‌سه‌ر وه‌ربگرن. +ئایا حوكمڕانی له ئیسالمدا شێوازیكی دیاریكراوی هه‌یه؟ یان له ده‌قه‌كانی قورئاندا به چ جۆریك وه‌سفى ده‌سه‌اڵت كراوه؟ یه‌كێك له خاڵه به‌هێزه‌كانی ئیسالم ئهوهیهناو و شێوازیكی دیاریكراوی دانه‌ناوه بۆ سسته‌می كۆمه‌ڵێك بنه‌مای حوكمڕانی ،به‌ڵكو ته‌نها دیاریكردووه بۆ سسته‌می ده‌سه‌اڵت و بواری هێشتۆتهوه بۆ مرۆڤه‌كان به ویست و ئیراده‌ی خۆیان و به سوودبینین له عه‌قڵ و ئه‌زمونی خۆیان و ده‌وربه‌ر و چۆنێتی به‌ده‌ستهێنانی
به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان ده‌توانن له قۆناغێكه‌وه بۆ قۆناغێكی تر سسته‌م و شێوازی نوێ دابهێنن و گۆڕانكاری تێدا بكه‌ن و مه‌رج نیه به‌ناو و شێوازێكه‌وه پابه‌ندبن ،گرنگ ئه‌وه‌یه بنه‌ماكانی تێدا بێته‌دی ،له گرنگترین بنه‌ماكانی سسته‌می ده‌سه‌اڵت له ئیسالمدا :دادپه‌روه‌ری ،هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك ،پاش هه‌ڵبژاردنی ده‌بێت سه‌رۆك پابه‌ند بێت به پرس و ڕاو ڕاپرسی ،پاراستنی ئازادی ،پاراستنی مافه‌كانی تاك و كۆمه‌ڵگا، ده‌ستاوده‌ست كردنی ده‌سه‌اڵت ،جیاكردنه‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كان....هتد. +خاڵی الواز له فیقهی سیاسی ئیسالمیدا چیه؟ كۆمه‌ڵێك زانای گه‌وره له مێژووی ئیسالمداڕۆچوون له بواری فیقهی سیاسیدا و بابهتهكانی سسته‌می ده‌سه‌اڵتیان شیته‌ڵكردووه و ڕونیان كردووه‌ته‌وه ،بۆ نمونه پیشه‌وا :غه‌زالی ،ئیبن ته‌یمیه ،جوینی ،ماوردی ،شافعی و ئه‌بوحه‌نیفه..... هتد ،به‌اڵم مه‌رج نیه ئه‌وه‌ی له ئه‌مڕۆدا پێوست بێت له‌و فیقهه‌دا ده‌ستمان بكه‌وێت ،چونكه فیقهی سیاسی ئیسالمی به‌پێی قۆناغ و شوێن ده‌گۆڕێت، بۆیه زۆر بابه‌ت هه‌یه كه ئێستا پێویستی به فه‌توا و ڕای فیقهی تازه هه‌یه ،بۆیه ده‌بێت زانایان و بیرمه‌ندانی كوردستان بیر له داڕشتنی به یاساندنی فیقهی سیاسی ئیسالمی بكه‌نه‌وه به سوودبینین له كولتوور و نوسراوه‌كان له مێژوودا و ئاوێته‌كردنی له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌كانی ڕۆژ و بارودۆخه گۆڕاوه‌كان ،ههروهها فیقهی سیاسی ئیسالمی پێویستی به داڕشتنه‌وه هه‌یه به‌پێی سه‌رده‌م و گۆڕانكارییه‌كانی ئێستا ئه‌مه‌ش به یه‌كێك له خاڵه به‌هێزه‌كانی ئیسالم داده‌نرێت كه سسته‌می ده‌سه‌اڵتی له قاڵب نه‌داوه و بواری فراوان كردووه بۆ گۆڕانكاری به‌پێی به‌رژه‌وه‌ندی تاك و كۆمه‌ڵگا.
75
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
76
بنەماكانی دەوڵەتی مەدەنی لە فیكری ئیسالمیدا محه‌مه‌د ڕه‌ئوف
له‌دایكبووی ،1961هه‌ڵه‌بجه. به‌كالۆریۆس له زاسته ئیسالمییه‌كان. دبلۆمی بااڵ له زانسته سیاسییه‌كان. خاوه‌نی ژماره‌یه‌ك باڵوكراوه‌یه.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
سەرەتاى سەدەى بيستەم ژانى لەدايكبوونى سەدەيەكى بێ خەالفەتى ئيسالمى گرتبووى، سەرەنجام ئەوەى مسوڵمانان لە جيهاندا لێى دەترسان بەهۆى جەنگى يەكەمى جيهانى و ئاڵۆزى و قەيرانى بەردەوامى ناو جەستەى خەالفەت ،دەوڵەتى عوسمانى و خەالفەتەكەى پاش شەش سەدە لە حوكمڕانى و ئيمپراتۆريەتكردن هەرەسى هێنا و ڕووخا. بيرمەندان و زانايانى وەك كه‌واكبى و جه‌ماله‌دينى ئه‌فغانى پەنجا ساڵ پێش ڕووخانى دەسەاڵت و كيانى ئيسالمى و خەالفەت ،هەوڵى زۆرياندا و پڕۆژەى چاكسازى سياسى ،كارگێڕى، فيكرى ،ياسايى و مەعريفى زۆريان پێشكەش كرد لە قۆناغى پياوە نەخۆشەكەى خەالفەتى عوسمانيدا ،بەاڵم بێ ئەنجام بوو. پاش سێ ساڵ لە هەڵوەشاندنەوەى خەالفەت و لە ساڵى ١٩٢٦كۆنگرەيەك بەسترا ،له‌و كۆنگره‌دا نوێنەر و زانا و بيرمەندى ٣٤واڵتانى ئيسالمى ئامادەبوون ،لەكۆتاييدا كۆنگرەكە سەركەوتوو نەبوو ،ڕاگەيەندراوێكيان باڵوكردەوە ،له ڕاگه‌يه‌ندراوه‌كه‌دا هاتووه (:خەالفەتى شەرعى كە هەموو مەرجەكانى خەالفەتى تێدا بێت وەك ئەوەى شەريعەت باسى دەكات كە گرنگترينيان بەرگريكردنە لە نيشتيمانى مسوڵمانان و ئاين و جێبەجێكردنى شەريعەتى پيرۆز ،لە ئێستادا ناكرێت و ئەستەمە بەديبێت بەهۆى ئەو بارودۆخەى موسوڵمانانەوە كە تێيكەوتوون) .بەوشێويە بە فەتواى زانايان مەسەلەى گێڕانەوەى خەالفەت كۆتايى پێهێنرا ،بەبيانووى نالەباريى بارودۆخى جيهانى ئيسالمى. لە دواى ئەو مێژووەوە موسڵمانانى جيهانى
ئيسالمى بە سەركردايەتى زانايان و بيرمەندان و شێخانى تەريقەت هەوڵى زۆرياندا بۆ سەربەخۆيى لەسەر ئاستى واڵته‌كانيان ئه‌ويش پاش پارچە پارچەكردن و دابەشكردنى دەوڵەتى عوسمانى. دواتر شێوازى دەوڵەتى مۆدێرن لە هەموو پارچەكانى دەوڵەت و خەالفەتە پارچەكراوەكەدا جێگير بوو ،كۆمەڵێك چەمكى سياسى ،فيكريى و ئابوورى نوێ سەريان هه‌ڵدا و ياسا نێودەوڵەتييەكان پەرەيان سه‌ند و جێگير بوون، ياساكانى ئەوروپاش وردەوردە خزێنرانه نێو دەستور و ياساكانى واڵتانى ئيسالمى. لەو چەمك و دەستەواژانەى زۆرترين قسەى لەسەر كراوە جەدەل و ديالۆگى دروستكردووە و دواجار سەدان نامەو تێزى زانستى و فيكرى لەسەر نووسراوە ،بابەتى دەوڵەت و جۆرەكانى دەوڵەت بوو ،بابەت و توێژينەوەكانيش يان گەڕان بووە بەدواى چارەسەردا ياخود وەاڵمى پرسياربوون يان وەاڵمى شوبهە و گومانە دروستكراوەكان بوون يان وەاڵمى ئەو (تحدى) و هه‌ڵێنجانە فيكرييانە بوون كە دواى ڕووخانى دەوڵەتى عوسمانى ڕوويانكردە جيهانى ئيسالمى، وەك چۆن سەرهەڵدانى ڕێنيسانس كۆتايى بە دەسەاڵتى كەنيسە و حكومەتى ئاينى ثيوكراتى هێنا ،هه‌ر به‌وچه‌شنه‌ش ويستيان كۆتايى بە ئيسالم و فيكرى ئيسالمى و شەريعەتى ئيسالميش بهێنن. لەم دەسپێكەوە دەڕۆمە نێو كاكڵە و مەبەستى بابەتەكە ،كە بريتييە لە-:دەوڵەت و جۆرەكانى و جياوازى نێوان جۆرەكانى دەوڵەت ،دواتريش باسەكە چڕ دەكەينەوە لە باس و شيكارى دەوڵەتى مەدەنى لە تێڕوانين و هەڵوێستى
77
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
فيكرى ئيسالميدا لەسەر زمان و قەڵەمى زانا و بيرمەندانى سەردەم.
دەوڵەت
پێناسە »:كۆمەڵێك خەڵك (گەلێك) چاالكى و گوزەرانى خۆيان ئەنجام دەدەن لەسەر هەرێمێكى جوگرافى دياريكراو ،پابەندن بە سستمێكى سياسى دياريكراوەوە كە لەسەرى ڕێكەوتوون و دەوڵەتەكەى پێ بەڕێوەده‌به‌ن ،دەوڵەتيش واتە حكومەت كه سەرپەرشتى چاالكييە سياسى و ئابووريى و كۆمەاڵيەتييەكان دەكات ،كە ئامانجيان پێشخستن و گەشەپێدان و باشكردنى ئاستى ژيانى خەڵكەكەيەتى» ،جيهانيش دابەش دەبێت بەسەر كۆمەڵێك دەوڵەتى زۆردا ،بە جياوازى شێوازى دەوڵەتەكان و سستمى سياسيانەوە.
جۆرەكانى دەوڵەت
1ـ دەوڵەتى ئاينى ئيسالمى ،وەك :تاڵيبان له ئه‌فغانستان و داعش لە سوريا و عێراق. 2ـ-دەوڵەتى ئاينى «ثيوكراتى كەنيسەيى» نزيك لە دەوڵەتى ئێران بە هەندێك جياوازييەوە، لەگەڵ ئيسرائيل. 3ـ دەوڵەتى ئيسالمى مەدەنى ،وەك ماليزيا و سودان.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
78
4ـ دەوڵەتى عەلمانى ،وەك فەڕەنسا. 5ـ دەوڵەتى عەلمانى مەدەنى ،وەك توركيا. 6ـ دەوڵەتى مەدەنى ،وەك سويد و دانيمارك.
پێناسەكان
يه‌كه‌م /دەوڵەتى ئاينى ئيسالمى يان دەوڵەتى پێغەمبەران(د.خ): ئەو دەوڵەتانە بوون ،كە حاكم و دەسەاڵتدار تێياندا پێغەمبەران(د.خ) بوون ،دەوڵەتى دادگەرى
و يەكسانى و مافەكان بوون ،ئەم دەوڵەتانە بە مردن و كۆچكردنى پێغەمبەرى ئيسالم(د.خ) كۆتاييان هات .لەبەرئەوەى وەحى كۆتايى هات و پێغەمبەرى ديكەش نايەت و هيچ فەرمانڕەواو سستمێكى حوكمڕانيش ناتوانێت بەناوى خواوە حوكم و فەرمانڕەوايى بكات ،بۆيە هەر فەرمانڕەوا و دەوڵەتێك بەناوى خواو ئايينه‌وه فەرمانڕەوايى بكات و فەرزى دەسەاڵت و ئيرادە بكات ئەوە شەرعيەت وەرناگرێت ،مەگەر بە خۆسەپاندن و ديكتاتۆريەت. دووه‌م /دەوڵەتى ئاينى ثيوكراتى كەنيسەيى-: واتە دەسەاڵتى پياوانى ئاينى (االكليريوس)، ئەو دەوڵەتەيە كە حاكم و دەسەاڵتدار بەناوى خواو بريكار و جێگرى خواوە بەسەر كۆمەڵگادا فەرمانڕەوايى دەكات ،حاكم و ياساكان و پيرۆزى لە پيرۆزيى ڕەهايى بريكارەكانى خواوە وەردەگرن .زانايان و بيرمەندان كۆكن لەسەرئەوەى ،لە سه‌ده‌كانى ناوەڕاستدا لە ئەوروپا ئەم جۆرە دەوڵەتە فەرمانڕەوايى كردووە ،بە هەموو زيادەڕەوييەكەوە ،سه‌رەنجام بيرۆكەى شۆڕش بەسەر دەسەاڵتى الهوت و حوكمە بەناو ئاينييهكان دروستبوون و ڕوخێنران.
سێيه‌م /دەوڵەتى ئيسالمى مەدەنى-: بەپێى هەموو ئەو بابەتە شيكارييه مێژوويى و فيقهيانەى كە ئه‌نجامدراون ،لەاليەن زانايان و بيرمەندانى كۆن و نوێ و ئەوانەش ئێستا لە ژياندان هەموويان كۆكن لەسەر ئەوەى كە»: دەوڵەت و حكومەت و فەرمانڕەوايى پاش كۆچى پێغەمبەر (د.خ) ماوەتەوە بۆ ئيجتيهاد ،واتە بۆ عه‌قڵى موجته‌هيد بەپێى جياوازى كات و شوێن و دابونەريت بەسوودوەرگرتن لە دەقەكان».
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پوختەى دەوڵەتى مەدەنى و هەڵوێستى زانا و بيرمەندانى ئيسالمى
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
بەردى بناغەى مەدەنى بوونى دەوڵەتيش بۆ يەكەم دەستوور (صحيفه -دەستورى مەدينە) دەگەڕێتەوە ،كە لە ( )٥٢مادەدا پەيوەندييەكانى نێوان مسوڵمانان و جولەكە و موشريكەكانى ڕێكخست ،به هەموو مافەكانى مرۆڤ و هاوواڵتيبوون ...هتد. چواره‌م /دەوڵەتى عەلمانى-: بەو دەوڵەتانە دەگوترێت كە تەواوى ئاين لە سياسەت و ژيان جيادەكەنەوە و لە دەستووردا ئاماژە بە هيچ ئاينێك ناكەن ،وەك (د.اسماعيل الشطي) دەڵێت (:زۆر واڵت ئاينى فەرمى واڵتى لە دەستووردا هەڵگرتووە پاشان تۆمارى كردووەتەوە و پاشان جارێكى تر هەڵيگرتووەتەوە). ئەگەر باش هۆكارەكانى ئەو دڵەڕاوكێ و ناجێگيرييە بخوێنيتەوە ،ده‌بينين دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێستى زۆرينە و كەمينە و جەدەلى عەلمانى بوون و مەدەنى بوون و ئاينيبوونى دەوڵەتەكە، بەاڵم لە دەوڵەتى مەدەنى تەواودا ئەو دڵەڕاوكە و ناجێگيرييە هەڵگيراوە و دەوڵەتە مەدەنييەكان ئاينى زۆرينەيان لە دەستووردا جێگيركردووە .لە نێوان سااڵنى( 1970ـ )2000دا ( )٢١دەوڵەت مەزهەبى كاسۆليك و ( )٩دەوڵەت پرۆتستانت و( )٢٢دەوڵەت ئايينى ئيسالميان لە دەستوردا جێگيركردووە. دەوڵەتى عەلمانى تەواو به‌پێچەوانەى دەوڵەتى ثيۆكراتى كڵێسه‌وه بە هيچ شێوەيەك ڕێگا نادات هيچ شەريعەتێكى ئاسمانى ڕۆڵى دەستورى يان ياسايى يان سياسى يان له ڕێكخستنى پەيوەندييەكاندا هەبێت. )٥دەوڵەتى عەلمانى مەدەنى-:
ئەوەى بيرمەندان و زانايان گوتوويانە ،محه‌مه‌د جبار كۆيكردووەتەوە و دەڵێت »:دەوڵەتى عەلمانى- مەدەنى ،ئەو دەوڵەتەيە كە دەسەاڵتەكانى حوكم و فەرمانڕەوايى و بەڕێوەبردن و ياسادانان و فێركردن لە داموده‌زگا ئاينييه‌كانه‌وه دەگوازێتەوە بۆ دەستگاو دەستە مەدەنييەكان ،بۆئەوەى ڕۆڵى ڕێكخستنى كاروبارەكانى كۆمەڵگە ببينين بەپێى شێواز و ڕێبازە زانستييەكان بە جۆرێك كە خۆشگوزەرانى دەستەبەربكات بۆ هەموو كۆمەڵگە لە نيشتيمانێكدا كە هەموو خەڵك وەك هاوواڵتى پێكەوەن بێ جياوازى و جياكارى لە ڕەگەز و بيروباوەڕدا «. )٦دەوڵەتى مەدەنى-: پێناسەو شرۆڤەى زۆرى بۆ كراوە ،بەاڵم له كورتترين پێناسەدا هاتووه (:دەوڵەتى مەدەنى ئەو دەوڵەتەيە چاودێرى هەموو ئەندامانى كۆمەڵگا ده‌كات و دەپارێزێت به‌بێ گوێدانە جۆرى ئينتيماى نەتەوەيى ،ئاينيى و فيكرييان) .هه‌ريه‌كه له د.يوسف قەرزاوى و غازى ئه‌لتوبه دەڵێن(: دەوڵەتى مەدەنى پێچەوانەى دەوڵەتى عەسكەرى و ديكتاتۆريەت و دەوڵەتى ئاينى كەنيسەيه ،بەاڵم بە جياوازييه‌كى بەرچاو لە دەوڵەتى عەلمانى).
پێشەكى و ڕيشەى مێژوويى: « بيرۆكەى (دەوڵەتى) پاش كۆمەڵێك هەوڵى فيكريى و مه‌عريفى فەيلەسوفەكانى سه‌رده‌مى ڕۆشنگەرى دەركەوت ،لە سەردەمى ڕێنيسانسدا كە لە سەدەى چوارده‌وە دەستپێدەكات و تا سەدەى حه‌ڤده دەخايەنێت ،سەرەتاكانى ئه‌م
79
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
قۆناغه‌ش لە كۆتايى سه‌ده‌كانى ناوەڕاستەوە لە ئيتاڵيا دەستپێدەكات و پاشان بە هەموو ئەوروپا باڵوبوويەوە ،ڕيشەى فيكرى ئەم چەمكە دەگەڕێتەوە بۆ ئامانجى دروستكردن و هێنانەكايەى دەوڵەتى مۆدێرن ،كە لەسەر پڕه‌نسيپ و بنه‌ماكانى يەكسانى و ڕەچاوكردنى مافەكان دابمەزرێت و پشت ببەستێت بە بەها ئەخالقييەكان لە حوكمڕانى و سەروەريدا، ئەم بيرۆكەيە دواتر ڕەنگ و ڕوخسارى خۆى وه‌رگرت و گەاڵڵە بوو ،ئه‌ويش پاش ئەوەى دەوڵەمەندكرا بە پشكدارييەكى زۆر لە چەند سەرچاوەى جياواز لە زانستى كۆمەاڵيەتيدا. چەمكى دەوڵەتى مەدەنى ئەو دەوڵەتەيە كە تيايدا پۆست و پله‌وپايه‌كانى واڵت بە كەسانى پسپۆڕو تيێگەشتوو له كاروبارى سياسى و ئابووريى و هەموو بوارەكانى ديكەى ژيان دەستپيێردريێت ،نەك بە زانايانى ئايينى و پياوانى ئاينى ،خۆ ئەگەر پياوێكى ئاينى پله‌وپايه‌ى پێدرا ئەوە لەبەر پێگە ئاينييەكەى نييە ،بەڵكو لەبەر پسپۆرى و توانا و ليێهاتووييەكه‌يه‌تى.
بنەماو كۆڵەكەكانى دەوڵەتى مەدەنى
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
80
د.يوسف قه‌رزاوى ،بەپێى ئەو پيێناسەى كە دەيكات بۆ دەوڵەتى مەدەنى ،بنەماو پايەكانى دەوڵەتەكە ديارى دەكات و دەڵێت (:دەوڵەتى مەدەنى ،واتە دەوڵەتى ياسا ،كەواتە نە دەوڵەتى سەرۆك وەزيرانە و نە سەرۆك كۆمار و نە پاشا ،به‌كورتى سرووشتى دەوڵەتەكە ،لە سەر بنه‌ما و ڕێساى جياكردنەوەى تەواوى هەرسێ دەسەاڵتەكە دادەمەزرێت ،ئەو جياكردنەوەش پێكهێنەرى بنەڕەتييە و سرووشتى پەيكەرەكە و
هەر دەوڵەتێك بەناوى خواوه فەرمانڕەوايى بكات و فەرزى دەسەاڵت و ئيرادە بكات ئەوە شەرعيەت وەرناگرێت ،مەگەر بە خۆسەپاندن و ديكتاتۆريەت. ڕۆشنبيرى كۆمەڵگەييەكەيەتى). كەواتە پايە بنچينەييەكانى دەوڵەتى مەدەنى بريتييە لە: /١مرۆڤبوونى فەرمانڕەواو ،پيرۆز نەبوونى. /٢گەل سەرچاوەى دەسەاڵتەكانە. /٣ئازادى ڕادەربڕين (شورا يان ديموكراتيەت بە پلەكانيەوە) /٤جياكردنەوە و سەربەخۆيى دەسەاڵتەكان. /٥نوێنەرايەتى هەڵبژێردراو بۆ گەل. /٦مافى هاواڵتيبوون.
هەڵوێست و بۆچوونى زانایان له‌سه‌ر(مەدەنیەتی دەوڵەت) لە ئیسالمدا
كۆڕبەندی توێژینەوەی ئیسالمی ئەزهەر لە بەیانێكیدا دووپاتی دەكاتەوە كە »:ئیسالم دەوڵەتی دینی ناناسێت ،ئەو قسانەش ڕاست نین كە جێبەجێكردنی ئیسالم واتە ئەبێت دەوڵەت دینی بێت ،چونكە ئیسالم تەنها دەوڵەتی مەدەنی دەناسێت». هەروەها د.عبدالمعطي بيومى كه ئەندامی ئەو كۆڕبەندەیە دەڵێت (:هەركەسێك بڵێت شەریعەتی ئیسالمی ،پێچەوانەیە لەگەڵ دەوڵەتی مەدەنی، ئەو كەسە دەركی بەوە نەكردووە كە دەوڵەتی ئیسالمی خودی خۆی دەوڵەتی مەدەنییە و فیقهی
خا ل
ئیسالميش لە زۆرێك لە بڕیار و ئەحكامەكانیدا فیقهێكی دانراوە وەك ئیجتیهاد و تێگەیشتنی مرۆڤ ،چونكە فیقهیش وەك یاسا بە پێی حاڵەتە جیاوازەكان گۆڕانی بەسەردا دێت).
هەڵوێستە جیاوازەكان لە دەوڵەتی مەدەنیدا
بۆچوونى زانايان و ڕێكخراوە جیاوازەكان بەرامبەر بەم چەمكە لە سێ هەڵوێستدا كۆدەبێتەوە-: یەكەمیان :ڕەتكردنەوەی ڕەها. دوەمیان :وەرگرتن و دانپیانانی ڕەها. سێیەمیان :هەڵوێستی ڕەخنەیی. ـ ڕەتكردنەوەی ڕەها :ئەوانەی بڕوايان بە ڕەتكردنەوەی ڕەهای دەوڵەتی مەدەنی هەیە، بە هەموو واتا و مەبەست و (دالالت)ەكانەوە ڕەتيدەكەنەوە ،چونكە بە بڕواى ئەوان هەمووی پێچەوانەی ئیسالمە. ـ وەرگرتن و دانپێدانانی ڕەها :ئەوانەن كە باوەڕی تەواویان بە هەموو واتا و مەبەست و نیشانە (دالالت)ی چەمكی دەوڵەتی مەدەنی هەیە. ـ هەڵوێستی ڕەخنەیی :هەڵوێستێكە لە نێوان هەردوو هەڵوێستی ڕەهای ڕەتكردنەوە و وەرگرتن دا ،ئەم هەڵوێستە هەرسێ مانا بەخشینەكە (دالالت) چەمكی دەوڵەتی مەدەنی لەیەك جیادەكەنەوە( ،داللەی گشتی) (داللەی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
لە شیكارێكی بابەتیانەدا و وەك كۆكردنەوەی هەموو ڕاو سەرنج و بیرو بۆچوونەكان لە فیكری سیاسی ئیسالمیدا د.صبرى محمد خليل (مامۆستای فەلسەفەی بەها ئیسالمییەكان لە زانكۆی خەرتوم) بابەتێكی كورت و چڕوپڕی نووسیوە لەژێر ناونیشانی (الدولە الدينيە في الفكر السياسي االسالمي) تيايدا ده‌ڵێت »:مەبەست و واتاكانی دەستەواژەی دەوڵەتی مەدەنی :ئەم دەستەواژەیە مەبەست و واتای فرەیی و چەند ڕەهەندی هەیە ،وەك هەموو دەستەواژەكانی دیكە ،كە یەكەمیان مەبەست و واتای (گشتی – هاوبەشە) بەم واتایە هەموو مەزهەبە سیاسییەكان هاودەنگ و كۆكن لەسەر یەك مانا و مەبەستی چەمكی دەوڵەتی مەدەنی ،ئەویش بریتییە لەوەی كە ئەو دەوڵەتەیە كە دەسەاڵتی سیاسی دەگێڕێتەوە بۆ گەل و بەوپێیە دەسەاڵت دەبێتە بریكار و نوێنەری گەل ،گەلیش مافی
كەواتە بە گوێرەی ئەم پێشەكییەی د.صبری هەموو ڕێبازە سیاسییەكان هاودەنگن لەسەرئەوەی كە لە دەوڵەتی مەدەنیدا گەل سەرچاوەی دەسەاڵتەكانە و ئاڵوگۆڕی دەسەاڵت مەدەنیانەیە و بە پێی هەڵوێست و بڕیاری گەلە ،ئەمەیان تێگەیشتنی هاوبەشە و میكانیزمەكانی دەسەاڵت ڕێكده‌خات.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
حكومەت و فەرمانڕەوايى پاش كۆچى پێغەمبەر (د.خ) ماوەتەوە بۆ ئيجتيهاد ،واتە بۆ عه‌قڵى موجته‌هيد بەپێى جياوازى كات و شوێن.
دامەزراندن و چاودێری و لەكارالبردنی هەیە، ئەمەش پێچەوانەی دەوڵەتی ئاینی ثيوكراتییە ،كە تاك یان دەستەیەك تاكڕەوانە و بە بێ پرس و ڕای گەل دەیبەن بەڕێوە و حوكمڕانی دەكەن.
81
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
82
منفرد) (داللەی تایبەت) ،واتە مانا و مەبەستی گشتی و جیاكردنەوەی گۆشەنیگا و تایبەت بە هەر واقیعێك. د.صبری دەڵێت :ئیسالم پێچەوانە نيیە لەگەڵ مانا و مەبەستی گشتی چەمكەكەدا ،كە بەرجەستە دەبێت لەوەی دەسەاڵت و فەرمانڕەوا نوێنەر و بریكاری گەلبن و ،گەل مافی دامەزراندن و الدان و لێپێچینەوە و البردنیانی هەبێت... لێرەدا د.صبری ئاماژە بە قسەیەكی ئیمامی قازی باقالنی دەكات دەربارەی بەیعەت ،كە دوای ئەوەی بەڕێكاری شورا و ئەهلی حەلل و عەقد، ئیمام یان سەرۆكی دەوڵەت دادەنرێت ،ئیتر هەر ئەوانن بە نوێنەراتی گەل لێپرسینەوە و چاودێری دەكەن و دەتوانن لە پۆستەكەی الیدەن .قازی باقالنی دەڵێت (:ئیمام بۆ ئەوه دادەنرێت كە حوكمەكان و حەددەكان و كاروبارێك كە پێغەمبەر(د.خ) لەسەری ڕۆشتووە جێ بەجێ و پیادەی بكات ،ئەوانەش ئوممەت یان نوێنەرانی لێی ئاگادارن دەزانن چین ،ئیمامیش له هەموو كاروبارەكانی وه‌كیل و بریكاری خەڵكە و دەتوانن لە پۆستەكەی الیبەرن و بیگۆڕن بە كەسێكی تر، هەركات كارێكی ئەنجامدا كە گۆڕینی پێویست بكات). د.صبری لە كۆتایی بابەتەكەدا ،ئاماژە بە چارەسەری ئیسالمی دەكات ،لە بەرانبەر پڕۆژەی ثيوكراتى و عەلمانى و دەڵێت :چارەسەری ئیسالمی و تێگەيشتنی فیكری سیاسی ئیسالمی لە ڕێسایەكدا كۆدەبێتەوە كه بریتیيیە لە (-:دينية التشريع و مدينة السلطة) ،ئەمەش بۆ چارەسەری گرفتی پەیوەنديیە لە نێوان ئاین و دەوڵەتدا و بەپێی ئەو ڕێسایە ،پەیوەندی نێوان ئاین و دەسەاڵت
دەبێتە (پەیوەندی وابەستەیی – عالقة ارتباط) نەك پەیوەندی تێكەڵكردن ،وەك لە مەزهەبی ثيوكراتى دا هەیە ،هەروەها دەبێتە (پەیوەندی جیاكاریی/عالقة تميز) نەك پەیوەندی جیاكردنەوە و دوورخستنەوە ،وەك لە عه‌لمانیەتدا هەیە)). لێرەدا پێویستە ئاماژە بە خاڵێكی گرنگ بكەین لە جیاوازی نێوان مەزهەبی ئیسالمی و مەزهەبی لیبڕاڵی لە گۆڕاو نەگۆڕەكاندا :زانایانی ئیسالمی و بیرمەندانی كۆن و نوێ كۆكن لەسەر دەستەواژە نەگۆڕەكان ،بەاڵم بەتەواوی كۆك نین لەسەر نەگۆڕەكان. بەتەواوی چەندن ،ئەوەی كە جێگای مشتومڕ نيیە ،دەوڵەت و دەسەاڵتی ئیسالمی با مەدەنی تەواویش بیێت هەرگیز نایگەیەنێتە بێ سنووریيەكانی لیبڕالیزم ،چونكە لە حكومەت و دەسەاڵتی مەدەنی ئیسالمیدا ڕێگا نادرێت حیزب و ڕێكخراو دروست بكرێت بۆ بانگەشەی بتپەرستی یان ئیلحاد ،ڕێگاش نادرێت بۆ بانگەشەی حەاڵڵكردنی سوو ڕیبا ،هه‌روەها ڕێگا نادرێت ڕێكخراو دروست بكرێت بۆ هاوسەرگیری هاوڕگەزی ،ئەم جۆرە بابەتانە یان لە نەگۆڕی بیروباوڕن یان لە نەگۆڕی مامەڵە و بازاڕن یان لە نەگۆڕی ئه‌خالق و ڕەوشتن ،بەاڵم بە ژمارەى بابەتیش زۆرنین.
لە فكری سیاسی ئیسالمدا ،دەوڵەتی مەدەنی بۆ چيیە؟
زانایان و بیرمەندانی فكری سیاسی ئیسالمی دەوڵەتی مەدەنیان بۆ دوو مەبەست و ستراتیژ دەوێت و پێیان باشە و هەوڵی بۆ دەدەن ،ئه‌وانيش: یەكەم /لە ژینگەی دەوڵەتی مەدەنیدا
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
كەشوهەوای ئازادی ڕادەربڕین دەڕەخسێ و، دوور لە بیری توندڕەوی و تیرۆر دەتوانرێت ئیسالم وەك خۆی بگەیەنرێت بە خەڵك ئەم یەكەمەیان مافی گشتی خەڵكە بەسەر نوخبەی موسڵمانەكانەوە و مانەوەی موسڵمانەكانە لە بازنەی (خەیریەت)دا ،وەك دەفەرمەێت ((:كنتم خير أمة أخرجت للناس ،تأمرون بالمعرف و تنهون عن المنكر))(( أدع الى سبيل ربك باحكمة و الموعظة الحسنة)) ((بلغوا عني ولوأيتى)). دووەم -/ئامانجی دووەم ،دەوڵەتی مەدەنی باشترین ژینگە و میكانیزم و چوارچێوەیە بۆ بەرجەستەكردنی پرینسيپەكانی حوكمی ئیسالمی ڕەشید ،لە زەمینەی دەوڵەتی مەدەنیدا پڕۆژەی حوكمێكی ئیسالمی ڕەشید گەاڵلە دەبێت و بەتەواوی ڕەنگ دەگرێت ،چونكە دەوڵەتی مەدەنی و بەها و پایەكانی لە تەك بەها و پایە و پرینسیپەكانی حوكمی ئیسالمی ڕەشیدا یەكدەگرنەوه. هەر لە ڕوانگەی فكری سیاسی ئیسالمیەوە و وەك پڕۆژەیەك بۆ سەردەم و نەخشە ڕێگایەك بۆ مامەڵەكردنێكی گونجاو و واقیعیانە لەگەڵ هەلومەرج و بارودۆخی هه‌رێمى و نێودەوڵەتی و سستمی نوێی جیهانی و گونجان لەگەڵ دەوڵەتی مۆدێرن ،د.اسماعيل الشطي بیرمەندی گەورەی كوێتی لە بەشێك لە كتێبەكەیدا (االسالميون وحكم الدولة الحديثة) پڕۆژەیەك بۆ ئەمڕۆ دەخاتە ڕوو، كە پوختەكەی بریتييه لە سێ خاڵی سەرەكی و دەڵێت :ئەوەی ئێستا ئیسالم پێویستیى پێيه‌تى سێ شتە: -١ئابووريیەكی بەهێز ،كە بتوانێت پێداویستيیە سەرەكیەكانی ژیانی ڕۆژانە دابین بكات لە واڵتێكی
هاوچەرخ و خاوەن خزمەتگوزاری تەواو. -٢حوكمێكی دانا (الحكم الرشید) ،كە تەنیا مەبەستی دابینكردنی دادپەروەری بێت لە نێوان هاواڵتیاندا و ڕێكخەری پەیوەندیەكانی نێوان سستمی خوێندن و پڕۆژەكانی گەشەپێدان بێت بە شێوەیەكی دروست و واڵت بە پێوەرەكانی ئەستۆپاكی و شەفافیەت و كەمكردنەوەی گەندەڵی بەڕێوەبەرێت. -٣دیموكراسیەتێك ئازاديیە گشتیيەكان بپاریێزێت و ئاسایش بۆ مرۆڤ دابینبكات و زەمانەتی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد بكات و باوەڕی بە ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەاڵت هەبێت. وەك زانا و بیرمەندێكی مسوڵمان و شارەزا و نوسەر لە فیكری سیاسی ئیسالمیدا ،ڕاشید ئه‌لغه‌نوشی دەستپێشخەرییەكی جوان و زانستیانە و پڕ جورئەتی كردو كتێبی (الحريات العامة في الدولة األسالمية)ی لە ساڵی ١٩٩٣دا گەیاندە چاپ و باڵویكردەوە و بوو بە یەكێك لە شاكارە هەرە گەورە و بە نرخەكان لە پاشخانی فیكری سیاسی ئیسالمی و دەرگایەكی گەورەی گفتوگۆی فیكری و مەعریفی لەگەڵ ڕۆژئاوادا كردەوە ،ئەو باس و بابەتە چەقبەستوانەش كە دەیان ساڵ بوو كەس نەیدەوێرا باسی بكات و خۆی لێبدات لەو كتێبەدا زۆر بە ڕوونی و بێ توێكڵ باسی كردون. غه‌نوشی لە پاشكۆی ژمارە()٤ى چواری كتێبەكەیدا ،پوختەی پرینسیپەكانی حوكمی دانا (الحكم الرشید)ی نوسەری گەورە (زيد الوزير) كە لە كتێبی ((تصحيح المسار)نوسیوێتی ،هێناویەتی و دەڵێت: حوكمی ئیسالمی ڕەشید له حەوت پرینسیپ پێكدێت ،ئەم حەوت پرینسیپە لێرە باڵودەكەینەوە،
83
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
84
وەك بەیەك گەشتنێكی هەموو ئەوانەی تینوی حوكمێكی ئیسالمی داناو ڕەشیدن ئەم حەوت پرینسیپ و مەشخەڵەش ئەمانەن: یەكەم -/گەل سەرچاوەی دەسەاڵتەكانە ،بە دەسەاڵتی یاسادانانیشەوە لە شتێكدا نەبێت كە دەقێكی (محكم) هەبێت لە قورئان یان سوننەت یان ئيجماع. دووەم /جیاكردنەوەی دەسەاڵتەكان ،تاوەكو هەندێكیان باڵ نەكێشێت بەسەر هەندێكیاندا. سێیەم :سەرۆكی دەوڵەت ڕاستەوخۆ لەالیەن خەڵكەوە لە هەڵبژاردنێكی ئازاددا هەڵدەبژێردرێت و ماوەی فەرمانڕەواییەكەی دیاریدەكرێت، بۆئەوەی كەس تا مردن بە سەرۆك و فەرمانڕەوا نەمێنێتەوە. چوارەم /ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی بەشێكی گرنگ و زیندووە لە ژیانی پەرلەمانی سیاسی. پێنجەم /فرەالیەنی حیزبی پێویستیيەكی حاشا هەڵنەگرە ،چونكە (مااليتم الواجب اال به فهو واجب)) ،ڕوون و ئاشكرایە كە دادپەروەری و ئازادی لە سایەی سستمی یەك حیزبیدا بەدەست نایەت و جێگیر نابێت. شەشەم /هەڵبژاردنی نوێنەرانی گەل لە پەرلەمانێكی ئازاد و ئازادا. حەوتەم /ئازادی ڕۆژنامەگەری و ئازادی ڕادەربڕین و فیكر و بیروباوەڕ. هەركات هەر هێزێكی ئیسالمی باوەڕی بەم حەوت پرینسیپە هەبوو ،ئەوكاتە دەبێتە یەكەمەكانی ئەوانەی ناویان تۆمار دەكەن لە لیستی ئەوانەی نمونەیەكی كردارى دەبن بۆ حوكمێكی ئیسالمی كە ئاواتمانە.
سه‌رچاوه‌كان -١د.اسماعيل الشطي :االسالميون و حكم الدولە الحديثە. -٢ويكپيديا. -٣ابراهيم خليل عليان :الدولە الدينيە والدولە المدنيە. -٤يوسف القرضاوي :هل هناك مايسمى في االسالم بالدول المدنيە؟ 5مصطفى فهمي عبدة :الدولة الدينية والدولةالمدنية.2011 ، 6محمد جبار :القرق بين الدولة العلمانية والدينية و المدنية.2011 ، 7غازى التوبه :ماهيه الدوله المدنيه؟(الجزيرة نت) 8د.سامي عباس :الدولة المدنية. 9راشد الغنوشي :الحريات العامة في الدولةاالسالمية.1993 ، 10-چەند سايتێكى ئينتەرنێت.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ڕۆڵی
میانڕه‌ویی شیروان شه‌مێرانی
نووسه‌ر و توێژه‌ر بەكالۆریۆس له فكری ئیسالمی.
به‌ڕێوه‌به‌ری كۆربه‌ندی جیهانی میانره‌ویی كوردستان.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ل ه سه‌قامگیریی كۆمه‌ڵگادا خاوه‌نی ٤كنیبی چاپكراو.
85
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئه‌م بابه‌ته له پێشه‌كییه‌ك پێكدێت كه باس له میانڕه‌وی‌و توندڕه‌وی ده‌كات وه‌ك دوو چه‌مك‌و دوو شێوازی ژیانی به‌رامبه‌ر یه‌كرت ،له‌گه‌ڵ سێ بابه‌ت قسه له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌ن كه میانڕه‌ویی چ ڕۆڵێك ده‌بینیت ل ه پاراستنی كۆمه‌ڵگا له ئاژاوه‌گێڕيی‌و به‌رپاكردنی سه‌قامگیريی‌و به‌رجه‌سته‌كردنی گیانی پێكه‌وه ژیانێكی سه‌رده‌میانه ،ئه‌وانیش بابهتهكانی فكریی-،ده‌روونی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی (جیاوازه‌كان)و سیاسی‌و مامه‌ڵه‌كردن ه له‌گه‌ڵ یه‌كدی و كۆتاییه‌ك..
میانڕه‌ویی‌و توندڕه‌ویی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
86
میانڕه‌ویی(وه‌سه‌تییه‌ت ـ ئیعتیدال) ،واتایه‌كی فراوانه هه‌موو چمك‌و چه‌مكه‌كانی ژیان ده‌گرێته‌وه ،چه‌نده‌ها زاراوه‌ی هاوماناش هه‌ن هه‌مان واتا ده‌ده‌ن ،یان ته‌نها ئاماژه به به‌شێكی ده‌كه‌ن ،ئه‌وه‌ی ئێمه مه‌به‌ستمان بێت لێرهدا ئه‌و به‌شه‌یه‌تی كه په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی به باته‌كه‌مانه‌وه هه‌یه ،ئه‌ویش سه‌قامگیری كۆمه‌ڵگایه كه ده‌كرێت به ميانڕه‌ويى(ئیعتیدال) ته‌عبیری لێبكرێت ،بۆیه میانڕه‌ویی الی ئێمه لهم باسه‌دا بریتییه له: (مامه‌ڵه‌كردن‌و گرتنی ڕاستییه فكريی‌و كرده‌ییه‌كان له ژیاندا و پێدانی سه‌نگ‌و ماف‌و نرخی خۆیان بێ زیاد‌و كه‌م ،بێ به‌رز‌و نزمی، له ژیانی تاك یان كۆمه‌ڵگادا) ،واته ئه‌و بۆچونه‌ی وا ده‌زانێت كه میانڕه‌ویی بریتییه له گرتنی هه‌ڵوێستێكی نێوه‌ندگیری ڕووت ،به‌رامبه‌ر ڕود‌او‌و كایه‌كانی ژیان ئه‌وه بۆچونێكی هه‌ڵه‌یه، به‌ڵكو هه‌ڵوێستی ڕاست‌و دروست بریتییه له گرتنی حه‌ق‌و ڕاستییه‌كان له هه‌ردوو الكانه‌وه بێ خۆدان به‌مال‌و الدا ،خوای گه‌وره له قورئاندا ده‌فه‌رموێت (وكذلك جعاناكم امة
وسطا لتكونوا شهداء على الناس ويكون الرسول عليكم شهيدا) واته امة عدال ..بۆیه میانڕه‌ویی كۆكه‌ره‌وه‌ی ڕاستییه‌كانی هه‌ردوو جه‌مسه‌ری هاوكێشه‌كانه ،ـ الوسطية الجامعةـ ،ئیمامی شاتبی له موافقاته‌كه‌یدا ده‌فه‌رموێت (أألاخذ من الطرفين دون الميل الحدهما) واته نابێت به‌هیچ هۆیه‌ك تۆ بێیت و پێوه‌ره‌كان بشوێنیت و مافی الیه‌ك پێشێل بكه‌یت به بیانووی میانڕه‌وه‌یی و ئیعتیدال، بۆ نموونه ئه‌گه‌ر كێشه‌یه‌كت له‌به‌رده‌ستدا بوو واپێویستی ده‌كرد هه‌ڵوێست وه‌ربگریت ،ده‌بێت به‌گوێره‌ی بوونی ح هق‌و ڕاستی له‌هه‌ر الیه‌ك تۆ هه‌ڵوێستی خۆت وه‌ربگریت ،ئه‌گه‌ر له 70%ى ڕاستى له الیه‌ك بوو 30%یش له الكه‌ى تر ئه‌وكاته میانڕه‌ویی ئه‌وه‌یه كه تۆ له 70% له‌الیه‌ك نزیك بیت‌و 70%له الكه‌یتر دوربیت، نه‌ك بێيت‌و له ناوه‌ڕاستدا ڕاوه‌ستیت به‌بیانووی ميانڕه‌وى ،هه‌ندێك ده‌ڵێن ئه‌گه‌ر زانایه‌كت بینی له نێوان سته‌مكار‌و سته‌ملێكراودا داره‌كه‌ی له ناوه‌ڕاسته‌وه گرتبوو به پاساوی میانڕه‌وی ،ئه‌وه داره‌كه‌ی له ده‌ست وه‌رگره و له خۆى بد ه ،چونكه ئه‌وه نه‌خۆشه نه‌زانایه‌‌و نه ميانڕه‌و.. هاوسه‌نگیش هه‌ر به‌و واتایه دێت ،كه
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
پێوه‌ره‌كان وه‌ك خۆیان كار بكه‌ن ،نه‌ك تێكبدرێن، (أألاخذ من الطرفين دون الميل الحدهما) ،ئیتر ئه‌م پێوه‌ره ئایا له جیهانی فكردا بێت ،یان له جیهانی كارو كرده‌وه‌‌و مامه‌ڵه‌كردندا بێت وه‌ك ڕاستییه‌كی بونه‌وه‌ری ،چونكه یه‌كێك له‌و بنه‌مایانه‌ی كه خوای گه‌وره بونه‌وه‌ری له‌سه‌ر دروستكردووه بریتیيه له ئه‌ندازه‌یی(القدرية) ،له چه‌ندين ئایه‌تی قورئاندا باسى لهم ئه‌ندازییه كردووه وه‌ك بنه‌مایه‌ك ڕه‌چاوكراوه له‌كاتی بونیاتنانی بونه‌وه‌ردا(،وكل شيء عنده بمقدار) ،هه‌موو شته‌كان الی خوا به ڕێژه‌‌و ئه‌ندازه‌یه‌كی دیاركراوه... له به‌رامبه‌ردا ـ غلوـ-به ماناى زیاده‌ڕۆیی -یان زیاده‌ڕه‌وی -دێت ،غلویش دوو ئاراسته‌ی هه‌یه، یان زیاده‌ڕه‌وی بۆ سه‌ره‌وه یان زیاده‌ڕه‌وی له ئاسانكاريدا به‌بيانوو‌ی ميانڕه‌وى تا ئاستی ده‌ست لێبه‌ردان (تقصیر) ..زیاده‌ڕه‌وی‌و توندوتیژی حاڵه‌تێكی ده‌روونی عه‌قڵییه له كرده‌وه‌كانی مرۆڤ‌و له‌و دیدو بۆچونانه‌ی هه‌ڵيگرتووه ده‌رده‌كه‌وێت ،ئیتر ئایا تاك بێت یان گرووپێكى ئایینی بێت یان عه‌لمانی‌و الئیكی ..ئه‌ویش بریتيیه له زیادكرنی نابه‌جێ‌و قبوڵنه‌كردنی ڕێژه‌يی شته‌كان ،یان له‌ده‌ستدان‌و ده‌سته‌به‌رداری‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی نابه‌جێ‌و قبوڵنه‌كرادنی ئه‌ندازه‌يی شته‌كان ،به هه‌ردوو دیوه‌كه‌دا توندڕه‌وییه ،له پابه‌ندبوونی زیاد له سنور یان به ده‌ستبه‌ردان، ئه‌ویش هه‌روه‌ك میانڕه‌ویی كۆی كایه‌كانی ژیان ده‌گرێته‌وه ،له ئاستی بیروبۆچوندا یان له ئاست كارو موماره‌سه‌ی ژیاندا ...زیاده‌ڕۆیی (غلو)، یان كه‌مڕه‌وی‌و كه‌مكردنه‌وه(-تقصیر) ،شته‌كان ده‌شێوێنێت و هاوسه‌نگییه‌كه تێكده‌دات ئه‌و كاته ميانڕويى و دروست ڕه‌وییه‌كه تێكده‌چێت و ده‌بێته سه‌ره‌تایيه‌ك بۆ ئاڵۆزی‌و ئاژاوه‌گێڕی، چونكه هیچ شتێك له شوێنی خۆیدا نامێنێت ...بۆ
نمونه-: 1ـ ئه‌و توێژه‌ی ئۆزۆن كه چوارده‌وری گۆی زه‌وی داوه ....خوای گه‌وره به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌ندازه‌كه‌ی دیاريكردووه كه هاوسه‌نگی ژیان بپارێزێت له‌سه‌ر بنه‌مای (وكل شي عنده بمقدار)، كه‌مكردنه‌وه لێی واته شكاندنی چه‌ندێتی ئه‌و دیواره غازییه‌ی كه وه‌ك توێكڵێك وایه بۆ زه‌وی و ئه‌وه‌ش ده‌بێته مایه‌ی زیادبوونی ئه‌و ڕێژه‌ی هی تیشكی خۆر كه ده‌گاته سه‌ر زه‌وی ،ئه‌وه‌ش نه‌خۆشی پێست باڵوده‌كاته‌وه به‌تايبه‌تى نه‌خۆشی شێرپه‌نجه ..خۆ له به‌رامبه‌ردا ئه‌گه‌ر ئه‌و توێژه غازییه‌ی ئۆزۆن ئه‌ستورتر بوو ئه‌وه‌ش ده‌بێته مایه‌ی وشكبوونی زه‌وی‌و زیادكردنی ڕێژه‌ی وشكايی‌و ده‌شتی بێ ئاو‌و له‌ناوچوونى توێكڵی ئاویی.. 2ـ له ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیشدا به‌هه‌مان شێوه‌یه ،له ژیانی هه‌مووماندا ئێستا دیارده‌ی زیاد به‌كارهێنانی ئامێره ئه‌لكترۆنییه‌كان هه‌یه، به‌كارهێنانی ئه‌و ئامێرانه له ته‌له‌فۆن‌و ئایپاد‌و كۆمپیوته‌ر سنوری ئاسایی خۆیی به‌زاندوه‌‌و زۆرجار وه‌ك نه‌خۆشییه‌ك مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت ..ئه‌مه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه هۆكاری په‌یوه‌ندی كردنی به‌ته‌واوی بۆ ئاسان كردوین‌و وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كی زانیاری ده‌ستخستن به‌كارى ده‌هێنين ،له به‌رامبه‌ردا زیاده‌ڕۆیی له به‌كارهێنانیدا ژیانێكی ساردو سڕی پێ به‌خشیوین ،په‌یوه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانى الواز كردووه ،له‌الیه‌كى تریشه‌وه كوشتنی ڕۆڵی مرۆڤ له زۆر كایه‌ی ژیاندا ،ته‌نانه‌ت له زۆر جێگادا بۆ ڕاپه‌ڕاندنی كاره‌كان پێویستمان به مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ مرۆڤدا نییه ،به‌ڵكو بوونی چه‌ند ئامێرێك به‌سه بۆ جێبه‌جێكردنى كاره‌كه‌مان.. ئه‌مانه نمونه‌ن بۆ خراپیه‌كانی توندڕه‌وی‌و
87
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
زیاده‌ڕۆيی‌و شكاندنی هێڵی ڕاستی ته‌ندروستی ژیان ،پاشان تێكدانی كۆی كایه‌كان ،شته‌كان له جێگا‌و پێگه‌ی خۆیاندا نامێنن ،به‌وه‌ش ژیانی ئاسایی كۆمه‌ڵگا تێكده‌چێت و ڕێگای ڕاست‌و دروست ون ده‌بێت.. پاش ئه‌م پێشه‌كییه ،به پێويستى ده‌زانين چه‌ند بوارێكی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسی كۆمه‌ڵگا باس بكه‌ین ،كه ته‌نها به میانڕه‌ویی سه‌قامگیرییان ده‌پارێزرێت....
یه‌كه‌م /میانڕه‌وی‌و سه‌قامگیری عه‌قڵی فكری
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
88
ده‌روونی هاوسه‌نگ‌و ئارام عه‌قڵێكی هاوسه‌نگ دروست ده‌كات ،به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه، میانڕه‌ویی عه‌قڵێكی له‌سه‌رخۆ‌و ئارام ،هێمن‌و هاوسه‌نگ ،دور له گرژی‌و توڕه‌يی‌و هه‌ڵچوون‌و شه‌ڕه‌نگێزی پێكده‌هێنێت ،ههروهها له داخراوی و به‌خۆدا پێچراویی‌و ڕق‌و كینه به‌رامبه‌ر ئه‌وانیتر ده‌یپارێزێت ،هه‌ربۆیه تێگه‌یشتنێكی میانڕه‌وانه‌ی ئیسالم به‌رده‌وام زامنی له‌ناوبردنی عه‌قڵ و فيكره ئاژاوه‌گێڕ‌يى و توندڕه‌وييه‌‌كانه، كاریگه‌رترین فاكته‌رێك بۆ به‌رجه‌سته‌كردنی ئامانجه ده‌روونی و ئه‌خالقییه‌كان هاوسه‌نگی و ميانڕوييه له مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ خێرو شه‌ڕدا، له‌گه‌ڵ چاكه‌‌و خراپه‌دا ،له‌گه‌ڵ دۆست و دوژمندا، له‌گه‌ڵ مسوڵمان‌و نا موسوڵماندا ،له خۆشی‌و ناخۆشیدا ،...هه‌ر هۆیه‌كیش ئه‌نجامه‌كه‌ی تێكدانی باری ده‌روونی ئاده‌میزاد بێت له ئیسالمدا نه‌هی لێكراوه ،ئه‌گه‌ر له‌ژێر په‌رده‌ی به‌ندایه‌تی خواشدا بێت ...چ له‌ئاستی تاك یان له ئاستی كۆمه‌ڵدا. له ڕوانگه تیۆرییه‌كه‌یه‌وه ،دوركه‌وتنه‌وه له حوكمدان‌و قه‌زاوه‌تكردن به‌سه‌ر خه‌ڵكدا، خۆبه‌دورگرتن له به‌شينه‌وه‌ى بڕیاره‌كانی به كافركردن‌و به بیدعه‌چی ناساندن‌و ،جوزئی
كردن به كوللی‌و سوننه‌ت كردن به فه‌رز‌و ،ئه‌و پرسانه‌ی كه له ده‌ره‌وه‌ی عه‌قیده‌ن بخرێنه ناو بنه‌ماكانی عه‌قیده‌وه‌‌و لێپێچینه‌وه‌ی خه‌ڵكیان له‌سه‌ر بكرێت ..ئه‌سڵ له‌مانه‌شدا بریتییه له ئه‌و ئایه‌ت‌و فه‌رمودانه‌ی كه نه‌هی له زياده‌ڕه‌ويى و توندڕه‌وی له فيكر‌و تێگه‌یشتندا ده‌كه‌ن، له وێنه‌ی(التغلوا في دينكم) ،پێغه‌مبه‌ر(د.خ)- ده‌فه‌رموێت(:هلك المتنطعون)و(اياكم والغلو في الدين فلن يشاد الدين احد اال غلبة) ،ههروهها وه‌ك دكتۆرێكی به به‌زه‌يى مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ گوناهباردا بكرێت نه‌ك ناردنی بۆ دۆزه‌خ ،كاری ئیرشاد‌و ئامۆژگاری بگیرێته‌به‌ر ...له‌گه‌ڵ جیاوازه‌كانیشدا دان به بوونیاندا بنرێت ...میتۆدی دۆستایه‌تی‌و هاونیشتمانی‌و ئولفه‌ت له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگادا په‌یڕه‌و بكرێت ،نه‌ك سه‌نگه‌رگرتن لێی.. له ڕوانگه كرده‌ییه‌كه‌یشیه‌وه ،دوو تایبه‌تمه‌ندی فكری ده‌روونی هه‌ن ،په‌یوه‌ندی ڕاسته‌‌وخۆیان به دامه‌زراوه‌یی عه‌قڵ‌و تۆكمه‌یی بڕیاره‌كانییه‌وه هه‌یه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وانیتردا مرۆڤ له سته‌م‌و زياده‌ڕويى و توندڕه‌ویی ده‌پارێزێت ،ئه‌ویش دورييه له مباله‌غه‌‌و ،ئینساف خه‌رجاندنه.. بۆ ئه‌وه‌ی كه عه‌قڵێكه بابه‌تی به ئینساف هه‌بێت ،بڕیار‌و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كان دادپه‌روه‌رانه بێت ،هه‌ركه‌س و هه‌رشتێك مافی خۆیی پێبدرێت، پێویست ده‌كات له‌قسه‌كانتدا ئیسنافت هه‌بێت، ئه‌مه‌ش له خسڵه‌تی هاوسه‌نگییه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت.. موباله‌غه :موباله‌غه دوو ئاڕاسته‌ی هه‌یه، یان زۆر گه‌وره‌كردن و به‌رزكردنه‌وه و مه‌دح كردنی كه‌سێك یان مه‌زهه‌ب‌و فكرێك به شكڵێك له ڕاستى خۆی ده‌ریده‌كات ،شتانێك ده‌داته پاڵی كه له بنه‌ڕتدا نییه‌تی‌و نه‌یبووه ،ئه‌مه‌ش هه‌روه‌ك چۆن له ئایینه‌كاندا به‌تایبه‌ت له شوێنه‌كه‌وتوانی
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دووه‌م /میانڕه‌ویی‌و سه‌قامگیری سیاسی
باوكی پشێوی له كۆمه‌ڵگاكانی ئێمه‌دا سیاسه‌ته ،كه دور له هه‌موو پێوه‌رێكی ئاسایی موماره‌سه ده‌كرێت ،ئه‌وه‌ی كه لێرهدا بمه‌وێت بیڵێم )3( ،خاڵه-: 1ڕژێمه‌كان ..حكومه‌ته‌كان ..ده‌سه‌اڵتداران،بێگومان یه‌كێك له هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی بیری توندڕه‌وی له كۆمه‌ڵگا ئیسالمییه‌كاندا بریتییه له دڕنده‌یی ڕژێمه ده‌سه‌اڵتداره‌كان ،ئه‌وان هۆكارێكی بنه‌ڕه‌تین بۆ دروستبوونی بيرى توندڕه‌ویی به‌هۆی نادیموكراسی بونیان كه له كۆتاییدا سه‌قامگیری سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی به‌ته‌واوی هه‌ڵده‌گرێت. ڕژێمه‌كان جه‌مسه‌ری سه‌ره‌كی‌و دووه‌می هاوكێشه‌كه‌ن بۆ فه‌راهه‌مهێنانی دۆخێكی سیاسی جێگیر له واڵتدا ،به‌كرانه‌وه‌‌و ئیداره‌كردنی ئه‌و قه‌یران‌و ملمالنێیانه‌ی له نێوان كاراكته‌ره‌كاندا ڕوده‌دات ،به‌شێوه‌یه‌ك دوربێت له توندوتیژی، وات ه به په‌یڕه‌وكردنی بنه‌ماكانی مافی مرۆڤ و پاراستنی ڕێز و كه‌رامه‌تی ئاده‌میزاد‌و دادپه‌روه‌ری له به‌رده‌م یاساو داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تدا به‌تایبه‌ت له زیندانه‌كاندا ،كه هه‌رچی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
مه‌زهه‌به فكريی و فیقهییه‌كاندا له مێژوودا زۆر بووه ،به‌هه‌مان شێوه له جیهانی سیاسه‌ت كردنيشدا هه‌یه ،له كۆتاییدا ده‌مارگیری بۆ ئه‌و مه‌زهه‌به دروستده‌بێت و په‌ڕگیری و داخرانێك به‌رامبه‌ر ئه‌وانیتر ،له سیاسه‌ت كردنیشدا مشه‌خۆری‌و گه‌نده‌ڵى به‌رهه‌م ده‌هێنێت.. ئاڕاسته‌ی دووه‌م ،موباله‌غه له خراپ وێناكردندا ،به‌رامبه‌ر نه‌یاره‌كان ،ئه‌میش له هه‌ردوو مه‌یدانی ئایین‌و سیاسه‌تدا هه‌یه، ده‌ره‌نجامی ده‌مارگیريی‌و په‌ڕگیرییه ،ههروهها توندڕه‌وی لێده‌كه‌وێته‌وه له مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ جیاوازه‌كاندا ،به‌ڕه‌ش‌و قێزه‌ون وێنا ده‌كرێن و ماف و به‌های خۆیانیان پێ نادرێت ،له‌كۆتاییدا سته‌م به‌رهه‌م دێت ...له وێنه‌كانی موباله‌غه (گشتاندن)ه له حوكمداندا ،وه‌ك بڵێی فاڵنه كه‌س یان فاڵنه گرووپ و كۆمه‌ڵ سه‌رتاپا خراپن و بۆئه‌وه ناشێت لێیان نزیك ببیته‌وه ،له ئه‌نجامدا ده‌رگا به‌سه‌ر په‌یوه‌ندیكردن له‌گه‌ڵ توێژێكی كۆمه‌ڵگادا داده‌خرێت‌و كه‌لێنه‌كان فراوانتر ده‌بن.. له به‌رامبه‌ر موباله‌غه‌دا ،ئینساف دێت... ئینساف له فره ڕه‌نگی‌و ئاوێته‌یی‌و ئاڵۆزی كه‌سه‌كانه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت ،چونكه ژیان زۆر تێكه‌ڵ‌و ئاڵۆزه ،قورسه به ئاسانی شته‌كان یه‌كالیی بكرێنه‌وه‌‌و بڕیاری شه‌ڕ یان خێر بدرێت، (وه‌ك وێنه‌یه‌كى زه‌یتی وایه نازانی چ كات یه‌كێك له ڕه‌نگه‌كان كۆتایی پێدێت تا ئه‌ویتر شوێنی بگرێته‌وه ،ئینساف له‌و حاڵه‌ته‌دا بریتییه له ده‌رك كردنی جیاوازی نێوان ڕه‌نگه‌كان ،ژیانی مرۆڤیش به‌هه‌مان شێوه ئاڵۆزه ،پێویست به جیاكردنه‌وه‌‌و وردكردنه‌وه ده‌كات تا به‌جوانی تابلۆكه ڕوون بێته‌وه‌‌و ده‌ربكه‌وێت) ،خوای گه‌وره‌ش له قورئاندا نمونه‌ی ئینساف خه‌رجاندنی بۆ باسكردوین، ئه‌وه‌تا له هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌هلی كیتابدا ده‌فه‌رموێت
(ليسوا سواء من اهل الكتاب امة قائمة يتلون كتاب الله آناء الليل وهم يسجدون) .ئال عمران()75 واته :وه‌ك یه‌ك نین ،یه‌ك جۆر‌و چه‌شن نین، له ئایه‌تێكی تردا ،كاتێك باسیان ده‌كات خه‌سڵه‌ته باشه‌كانییان پێش خراپه‌كانییان ده‌خات (ومن اهل الكتاب من ان تامنة بقنطار يؤده اليك ومنهم من ان تامنه بدينار اليؤدة اليك اال مادمت عليه قائما).. ئه‌م هاوسه‌نگییه له هاوسه‌نگی عه‌قڵ‌و ده‌روونه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت ،میتۆدێكی دادپه‌روه‌رانه‌يه له مامه‌ڵه‌كردندا..
89
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
90
هونه‌ری نامرۆیی هه‌یه به‌كارده‌هێنرێت... 2له بنه‌ما نه‌گۆڕه‌كانی كاری سیاسیكۆمهاڵیهتی ،په‌نا نه‌بردنه بۆ توندوتیژی وه‌ك ڕێگایه‌ك بۆ ده‌ستخستنی ئامانجه‌كان له‌الیه‌ن حیزبه سیاسییه‌كانه‌وه ...واته نابێت له‌ژێر هه‌ر پاساوێكدا بێت توندوتیژی به‌هه‌ر ئه‌ندازه‌یه‌ك بێت له‌خه‌باتی سیاسیدا به‌كاربهێنرێـت ،له په‌يڕه‌و و پڕۆگرامى میانڕه‌وه‌كاندا توندتیژی چه‌ك ته‌نها به‌رامبه‌ر دوژمنی ده‌ره‌وه به‌كاردێت ،نه‌ك بۆ یه‌كالكردنه‌وه‌ی كێشهو ملمالنێ نێوخۆييه‌كان، بۆیه هه‌ر حیزبێك په‌نای بۆ توندوتیژی برد له كایه‌ی سیاسیدا ئه‌وه شه‌رعییه‌تی یاسایی له‌ده‌ست ده‌دات ،ده‌بێت هۆكاره مه‌ده‌نییه‌كان‌ته‌نها ڕێگا‌و میكانیزمی هه‌ڵبژێرراو بن بۆ ده‌ستخستنی مه‌رامه‌كان ،له هه‌ڵبژاردن‌و خۆپیشاندان‌و كاری ڕێكخراوه‌يی‌و نوسین ...هتد ،له چوارچێوه‌ی یاسایه‌كی مرۆڤدۆستی ئازادیخوازدا ،هه‌ر لهم سۆنگه‌یه‌شه‌وه بزاڤی ئیسالمی میانڕه‌و به‌یه‌كجاری توندوتیژی له فه‌رهه‌نگی كارو خه‌باتیدا سڕیوه‌ته‌وه... ئه‌گه‌ر ئه‌مه به‌مشێوه‌يه بێت ئه‌و كات ئارامی له كۆمه‌ڵگا نابڕێت‌و هه‌میشه جیاوازه‌كان پێكه‌وه ملمالنێیه‌كی مه‌ده‌نییانه ده‌كه‌ن له گۆڕه‌پاندا‌و جه‌ماوه‌ریش كۆتا بڕیار ده‌دات ..ئه‌م ڕێگایه له نێوان توندوتیژی‌و خوێنڕشتن له‌الیه‌ك‌و ته‌سلیم بوون به واقیع له‌الیه‌كى تره‌وه دێت.. 3دوركه‌وتنه‌وه له گوتاری ئیستيفزازی،به‌داخه‌وه گوتاری سیاسی‌و میدیایی ئێمه له كوردستاندا توندوتيژ و ئاڵۆزه ،هه‌میشه به‌دوای وروژاندنی هه‌سته‌كاندا ده‌گه‌ڕێت، به‌رده‌وام له هه‌وڵی جواڵنی هێزی بازودایه زیاتر له هێزی عه‌قڵ ..له‌كاتی قه‌یرانه‌كانیشدا به‌شێوه‌كی هاوسه‌نگ‌و ميانڕه‌و ئاخاوتن ناكه‌ن..
تێگه‌یشتنێكی میانڕه‌وانه‌ی ئیسالم به‌رده‌وام زامنی له‌ناوبردنی عه‌قڵ‌و فيكره ئاژاوه‌گێڕ‌يى و توندڕه‌وييه‌‌كانه
زۆرجار گوتاری سیاسی به ده‌ستئه‌نقه‌ست، هه‌وڵی ئازاردانی هه‌ستی نه‌یاره‌كانی ده‌دات، به‌تایبه‌ت نه‌یاره ئیسالمییه‌كان ،له كوردوستاندا ئه‌مه ڕوویدا ،چ له كاردانه‌وه‌ی ڕووداوه‌كانی ده‌ره‌وه‌دا وه‌ك كوده‌تا سه‌ربازییه‌كه‌ی میسر ،یان ڕووداوه‌كانی ناوخۆ ،كه هه‌موو ده‌زانین چۆن جه‌ماوه‌ری هه‌ر اليه‌كى دژى الكه‌ى تر هانده‌دا، ئه‌وه‌ش به شه‌ڕى ڕاگه‌یاندن ناوده‌برێت ،چونكه هه‌میشه له هه‌ردوال خه‌ڵكانێكى توندڕه‌و هه‌ن كه ئاماده‌ن وه‌اڵمی ئه‌و گوتاره ئیستيفزازییه به كارێكی چاوه‌ڕواننه‌كراو بده‌نه‌وه ،هه‌روه‌ك چۆن گه‌نجێكی مسوڵمانی توندڕه‌وى وه‌ك محه‌مه‌د بوێری بێ دڵه‌ڕاوكێ(ڤان كوخ)ی ده‌رهێنه‌ری فیلمی سینه‌مایی گاڵته‌كه‌ری به پێغه‌مبه‌ری ئیسالم كوشت..
سێیه‌م /سه‌قامگیری كۆمه‌اڵیه‌تی
له ڕوانگه‌ی فيكری ئیسالمی میانڕه‌وه‌وه، چه‌ند بنه‌مایه‌ك هه‌ن ،ده‌بنه مایه‌ی فه‌راهه‌مهێنانی كۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌قامگیر‌و له ده‌ره‌وه‌ی جیهانی فيكری میانڕه‌ویش ده‌ست ناكه‌ون ،گرنگترینییان ئه‌مانه‌ن-: 1فره‌یی ..ته‌نها خودا یه‌كه ،ئیتر كۆیدروستكراوهكان دوانه‌‌و فره‌ن ،هه‌مه‌چه‌شنه‌‌و
خا ل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
فره جۆرن ،فره‌یی واته بینیی دیدو بیر‌وبۆچون‌و ڕه‌نگه جیاوازه‌كان‌و داننان به بونییان ،ئیقراركردن به بوونی جیاوازه‌كان واته مافی دروستبونی جیاوازی و چه‌ند ڕه‌نگی له كایه‌كانی فيكر و سیاسه‌تدا‌و نه‌مانی به‌یه‌ك چاو بینین‌و عه‌قڵییه‌تی داپڵۆسين ،له‌وكاته‌شدا هه‌موويان به‌یه‌كه‌وه چه‌ند بژارده‌یه‌ك له به‌رده‌م جه‌ماوه‌ردا نمایش ده‌ك هن و به مه‌ده‌نییانه جه‌ماوه‌ر هه‌ڵوێسته ده‌كات به دور له‌وه‌ی كه‌سێك پڕوپاگه‌نده‌ی خاوه‌ندارێتی ڕه‌های ڕاستییه‌كان بكات .توندڕه‌وانه و به‌زه‌بری هێز هه‌وڵی سه‌پاندنی بۆچوونه‌كانی خۆی له ڕێگای دهوڵهت یان هه‌ر پێكهاته‌یه‌كى تره‌وه نادات و مافی جیاوازی له مرۆڤه‌كان وه‌رناگرێته‌وه ،له به‌رامبه‌ردا نه‌بونی فره‌یی‌و جێگیر نه‌بوونی وه‌ك بنه‌مایه‌كی فكری و سیاسيی و كۆمه‌اڵیه‌تی دۆخی كۆمه‌ڵگا به‌ره‌و خنكاندن و ته‌قینه‌وه ده‌بات.. 2ـ دۆستایه‌تی‌و ته‌ئالوف ،گه‌ڕان به دوای هاوبه‌شه‌كاندا ،گوتاری سیاسی كۆمه‌اڵیه‌تی میانڕه‌و گوتارێكی پڕ هیوا و دۆستانه و دڵسۆز و به‌به‌زه‌یيه ،هه‌وڵی یه‌كخستن و گه‌ڕانه به‌دوای خاڵه هاوبه‌شه‌كاندا له‌كاتی ئاخاوتنی كۆمه‌ڵگا به‌گشت پێكهاته‌كانییه‌وه( ،ادعو الى سبيل ربك بالحكمة والموعظة الحسنة وجادلهم باللتي خي
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
یه‌كێك له‌و بنه‌مایانه‌ی ك ه خوای گه‌وره بونه‌وه‌ری له‌سه‌ر دروستكردووه بریتیيه له ئه‌ندازه‌یی(القدرية)
احسن)( ،التستوي الحسنة وال السيئة ادفع باللتي هي احسن فاذا الذي بينك وبينه عداوة كانه ولي حميم) ،ئه‌مه له‌كاتێكدا كه پرسه‌كان له چوارچێوه‌ی ملمالنێیه‌كی مه‌ده‌نییانه‌دا بمێننه‌وه ،به دور له كۆڵنج‌و شه‌ڕفرۆشتن ،به‌اڵم بێ نمایشكردنێكی زه‌لیلیانه‌ی خود.. میانڕه‌ویی‌و خاوه‌ن ئایینه‌كانى تر هه‌ڵوێست له خاوه‌ن ئایینه‌كانى تر هه‌ر له چوارچێوه‌ی ئيقراركردنى مافی جیاوازیی و فره‌ییدا دێت ،ئه‌وه‌ی كه ئێستا ده‌یبینین له‌الیه‌ن گرووپه توندڕه‌وه‌كانه‌وه ده‌رهه‌ق به هه‌ڵگرانی ئایینه‌كانی تر ده‌كرێت له ڕۆح‌و ده‌قه‌كانی نیگای خواییه‌وه دوره... له قورئاندا خوای گه‌وره له ئایه‌تێكدا باس له شوێنی خواپه‌رستى نا مسوڵمانه‌كان ده‌كات و ده‌فه‌رموێت (ولوال دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع وبيع وصلوات ومساجد يذكر فيها اسم الله كثيرا) ،واته ئه‌گه‌ر خوا به‌و ملمالنێ‌و كێبڕكێیه‌ی ناو كۆمه‌ڵگاكان هه‌ندێكی النه‌دایه‌و هه‌ندێكی تری نه‌هێنایه ،ئه‌وه مزگه‌وتانێك كه ناوی خوایان به زۆری تیادا ده‌هێنرێت ده‌ڕوخێنران ...لهم ئایه‌ته‌دا ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه خوا یه‌كێك له حیكمه‌تی ملمالنێی كۆمه‌ڵگا هێشتنه‌وه‌ی په‌رستگاكانی خاوه‌ن ئایینه‌كانی تره ..دووه‌م ،خوا مزگه‌وتی له دوای شوێنگه‌كانی تره‌وه هێناوه وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك به مافی ئه‌وانیش له بوندا‌و ئازادییان له پێش مسوڵماناندا ،سێیه‌م، به هه‌موویانی فه‌رمووه (:يذكر فيها اسم الله كثيرا) ،ناوی خوایان زۆر تیادا ده‌هێنرێت، ههروهها پێغه‌مبه‌ر له مزگه‌وته‌كه‌ی خۆیدا مۆڵه‌تيدا به مه‌سیحییه‌كانی نه‌جران كه ڕوو بكه‌نه قودس و عیباده‌تی مه‌سیحییانه‌ی خۆیان بكه‌ن.. له مێژووشدا نمونه‌ی به‌رجه‌سته‌كراو هه‌ن،
91
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
92
كه به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر سه‌قامگیری كۆمه‌اڵیه‌تی له ڕوانگه‌ی میتۆدێكی میانڕه‌وه‌وه. له‌گه‌ڵ خاوه‌ن فكره مرۆییه‌كاندا هه‌ر له چوارچێوه‌ی فره‌یی‌و مافی بوونی جیاوازييه‌كاندا ،پڕۆگرامى میانڕه‌و مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ فكره به‌شه‌رییه دانراوه‌كاندا ده‌كات ،له‌ناو بازنه‌ی ملمالنێیه‌كی ئاشتییانه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیدا ،له ڕێگای میكانیزمه مه‌ده‌نییه‌كانه‌وه ،نه‌ك داپڵۆسين.. بۆ به‌رجه‌سته‌كردنی ئاشتی فكریی له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا ،له ڕوانگه‌ی سلوكی ئیسالمیيه‌وه، مرۆڤ له حاڵه‌تی جه‌نگدا نییه له‌گه‌ڵ به‌رامبه‌ره‌كانيدا ،جنێو بدات‌و توڕه‌بێت‌و دڵی پڕبێت له‌كینه‌‌و په‌ستان بخاته سه‌ر جیاوازه‌كان، له كۆتاییدا له‌نێو جه‌نگێكی ده‌روونی عه‌قڵی بژی له‌گه‌ڵ خۆیداو هه‌میشه ئاماده‌بێت تا بدات به‌سه‌ر سه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ی دید‌وبۆچونییان له‌گه‌ڵ ئه‌ودا ناگونجێت ،فكری ئیسالمی میانڕه‌و ڕێز له‌فكر‌و ئازادی ئایدییاكانی تر ده‌گرێت ،له‌گه‌ڵیاندا ده‌ژی دور له هه‌ر نه‌فه‌سێكی په‌ستان خستنه‌س هر‌و ناشرینكردن و هه‌وڵی له‌ناوبردن له‌ڕێگای زۆرلێكردنه‌وه(وجادلهم باللتي هي احسن.).. دیالۆگی زانستی له‌سه‌رخۆی هێمن ،به‌مه‌ستی لێكتێگه‌یشتن تاكه هۆكاری په‌یوه‌ندیكردن ده‌بێت له‌گه‌ڵ نه‌ییاره‌كاندا ،دیالۆگیش بنهماو ئادابی خۆیی هه‌یه ،گرنگرینیان گه‌یشتن بێت به ڕاستییه‌كان، دوربێت له ناوزڕاندن و ناشرینكردن ،ئه‌وانه‌ی ته‌نها بۆ قسه و سوككردنی به‌رامبه‌ر گفتوگۆ ده‌كه‌ن ،وه‌ك ئه‌وه‌ى له میدیاكانی كوردستاندا ده‌بینرێت ،ئه‌و شێوازه به‌ته‌واوی دوره له دیالۆگ و وتوێژكردن ،ده‌بێت خۆ دوربگیرێت له‌و جۆره كه‌سانه ،چونكه قسه‌یان ته‌نها بۆ قسه‌یه نه‌ك بۆ ده‌ركه‌وتنی ڕاستییه‌كان..
له‌كۆتاییدا
ـ ئه‌وه‌ی كه وتمان ئه‌گه‌رچی له سۆنگه‌ی میانڕه‌ویی ئیسالمییه‌وه داڕێژراوه ،به‌اڵم میانڕه‌وی ده‌بێت له گشت كاراكته‌ره‌كانی ناو كۆمه‌ڵگادا هه‌بێت ،ئه‌گه‌رنا هه‌رگیز به‌اليه‌‌ك سه‌قامگیری كۆمه‌ڵگا فه‌رهه‌م نایه‌ت.. ـ دهوڵهت ده‌بێت دیموكراتی بێت ،مافی تاك و كۆ بپارێزێت ،نه‌بێته ئامێرێك به‌ده‌ست گرووپ یان حیزبێكه‌وه بۆ خۆسه‌پاندن و پاكتاوكردنى ئه‌وانى تر ،بنه‌ماكانی مافی مرۆڤ و یه‌كسانی له داموده‌زگاكانیدا پارێزراوبێت ،قه‌یرانه‌كان له ڕێگای ملمالنێی مه‌ده‌نییانه‌وه یه‌كالیی بكرێنه‌وه نه‌ك به‌زۆر‌و داپڵۆساندن‌و تۆقاندن.. ـ گرووپ و الیه‌ن و كاراكته‌ره عه‌لمانییه الئیكییه‌كانیش به‌هه‌مان شێوه ،له چوارچێوه‌ی ملمالنێی فكریدا مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ جیاوازه‌كاندا بكه‌ن، وه‌ك شتێكی نامۆ وێنایان نه‌كه‌ن ،هه‌موويان ئه‌ندامی یه‌ك كۆمه‌ڵگان ،ئه‌گه‌ر به داننان به بوونی جیاوازييه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای فره‌یی فيكری سیاسی جوڵه‌ی خۆیان نه‌كه‌ن ،ئه‌وه له‌كۆتایدا كۆمه‌ڵگایه‌كی ناسه‌قامگیر دروست ده‌بێت ،كه پڕه له كێشه و قه‌یران ،پڕه له دودڵی‌و بێ متمانه‌یی، چ له نێوان گرووپه جیاوازه‌كاندا ،یان له نێوان دهوڵهت و حكومه‌ت و گه‌ل دا...
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تەوەرى داهاتوو (تەكفیر ،چەكی قۆرخكردنی ئایین) گۆڤاری خاڵ ،بابه‌تی (تەكفیر ،چەكی قۆرخكردنی ئایین) ده‌كات ه ناونیشانی ته‌وه‌ری ژماره‌ی داهاتووی گۆڤاره‌كه ،له‌و چوارچێوه‌شدا ده‌خوازێت لێكؤڵینه‌و ه لهم بوارانه‌دا بكرێت: -1
چەمكی تەكفیر ،ڕیشەی مێژوویی.
-2
هۆكارەكانی سەرهەڵدان و گەشەكردنی تەكفیر.
-3
پرەنسیپ (ضوابط)ی تەكفیر لە شەریعەتی ئیسالمدا.
-4
ڕۆڵی زانایان و ناوەندە ئیسالمییەكان لە ڕووبەڕووبوونەوەی تەكفیر.
-5
كاریگەری تەكفیر لەسەر تێكدانی ئاشتی كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگەی موسڵمانان.
-6
چۆن ڕووبه‌ڕووى تەكفیر ببینەوە؟
داواكارین له نووسه‌رانی به‌ڕێز ،لێكؤڵینه‌وه‌كانیان له‌و بوارانه‌ی ئاماژه‌یان پێدراو ه تا
گۆڤاری خاڵ
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
( )2016/11/10بنێرن بۆ گۆڤاره‌ك ه و ب ه ڕێنووسی یونیكۆديش بنووسن.
93
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
سستمى سياسى ئيسالمى له‌الى بونياگه‌راكان و سه‌له‌فييه‌كان ئیمداد تەها
له‌دایكبووی 1990 به‌كالۆریۆس له زانسته ئیسالمییه‌كان. چه‌ندین وتاری باڵوكراوه‌ی هه‌یه
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
94
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ئوسوڵيه‌تى مه‌سيحى
تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى خۆي له‌سێ خاڵى سه‌ره‌كيدا ده‌بينێته‌وه ،ئه‌وانيش(الشمولية ،والنصوصية، واالنحياز المطلق). شموليه‌ت :واته هه‌ر ڕووداو و پێشهاتێك ڕوبدات له دونيادا ئه‌وا ياسا و حوكمى تايبه‌ت به‌خۆى هه‌يه له ئايندا .نصوصيه‌ت :واته ده‌ستگرتن به ده‌قه ئاينيه‌كانه‌وه به‌شێوه‌يه‌كى ڕوكه‌شانه‌و به‌بێ لێكدانه‌وه‌و تێگه‌يشتن له ماناو مه‌به‌ستى ناوه‌ڕۆكى ده‌قه‌كان .واالنحياز المطلق :واته قه‌ده‌غه‌كردنى پرسياركردن له بنه‌ما سه‌ره‌كيه‌كان و ڕه‌تكردنى هه‌ر بۆچونێكى به‌رهه‌ڵستكارانه .ئه‌م ڕه‌وته ئاينيه له‌نێو هه‌ندێك له اليه‌نگرانى پارتى كۆمارى ئه‌مريكادا ده‌بينرێن و داكۆكيكارێكى سه‌رسه‌ختى به‌هاكانى خاچپه‌رستين له پياده‌كردنى سياسه‌تدا(.)4
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
لهم توێژینه‌وه‌یه‌دا ده‌مانه‌وێت له چه‌مكی بونیادگه‌رايی بكۆڵینه‌وه‌و هێزو بزوتنه‌وه سیاسيیه باس سه‌رهه‌ڵدانیان هۆكاری و بونیادگ هراكان بكه‌ین ،پاشان باس له په‌یوه‌نديیان ده‌كه‌ین به سه‌له‌فییه‌ته‌وه ،كه ئه‌مڕۆ زۆرێك له بزوتنه‌وه سه‌له‌فیین عه‌قیده‌ی هه‌ڵگری بونیادگ هراكان، و ،بونیادگه‌رایی و سه‌له‌فیه‌ت بونه‌ته دوانه‌یه‌كی لێك جودانه‌بۆ‌وه ،پاشان كه‌مێك له‌باره‌ی هۆكاره سیاسییه‌كان له ده‌ركردنی فه‌توای شه‌رعیدا باس ده‌كه‌ین. زاراوه‌ى بونيادگه‌رايى (األصولية) ،بريتييه له‌و ده‌سته‌واژه‌يه‌ى له ڕۆژگاري ئه‌مڕۆماندا به‌كارده‌هێنرێت بۆ وێناكردني بزوتنه‌وه‌يه‌كي ئاينى سياسى كه هانى شوێنكه‌وتووانى ده‌دات بۆ ده‌ستگرتن و گه‌ڕانه‌وه بۆ بنه‌ما سه‌ركييه‌كاني ئه‌و ئاين و ڕێبازه‌ى كه باوه‌ڕيان پێيه‌تى و خۆيان پێوه پابه‌ند كردووه( .)1مێژووي سه‌رهه‌ڵداني زاراوه‌ى ئوسوڵيه‌ت وه‌ك يه‌كێك له زاراوه‌كاني سه‌رده‌م ،ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕه‌وتى ئاينى پرۆتستانتى مه‌سيحى ،له سه‌ده‌ى نۆزده‌ى زاينى، ئه‌م ڕێبازه ئاينييه كارى بۆ زيندوو ڕاگرتنى ئه‌و بيروباوه‌ڕه‌ى ده‌كرد كه پێيوايه بۆ جاري دووه‌م عيساى مه‌سيح سه‌المى خواى لێبێت ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر زه‌وي .سه‌ره‌تاى به‌كارهێنانى زاراوه‌ى ئوسوڵيه‌ت ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و زنجيره باڵوكراوه و كتێبانه‌ى كه ده‌رده‌كران له‌ژێر ناونيشانى «نشرات األصول وخلفاؤهم المباشرون» ،كه له وياليه‌ته‌يه‌كگرتوه‌كانى ئه‌مريكا له نێوان سااڵنى ()1915– 1910باڵوكرانه‌وه.زاراوه‌ىئوسوڵى تێدا به‌كارهات به‌ماناى بنه‌ما سه‌ره‌كييه‌كانى عه‌قيده له وه‌حى و به‌ڵگه‌كان ،له‌گه‌ڵ ئه‌و
بۆچونه‌ى كه عيسا به‌خودا ده‌زانێت و هه‌موو ئه‌و بيروبۆچونه نه‌گۆڕانه‌ى له‌ئاينى مه‌سيحيه‌تدا هه‌ن( .)2ههروهها ئه‌م بزوتنه‌وه ئاينييه له‌و بارودۆخه قه‌يراناويه‌ى ئه‌مه‌ريكادا سه‌ريهه‌ڵدا هه‌موو بواره‌كاني ئابووريى ،كۆمه‌اڵيه‌تيى و ڕۆشنبيرى گرتبۆ‌وه .ههروهها ئه‌و ترسه زۆره‌ى كه گياني ڕابه‌ران و شوێنكه‌وتوواني كه‌نيسه‌ى پرۆتستانتى داگرتبوو ،كه داهاتوويه‌كى ناديار چاوه‌ڕێى ده‌كردن .ئه‌توانين بڵێين ئه‌م بزوتنه‌وه ئوسوڵيه‌ى وياليه‌ته‌يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا بزوتنه‌وه‌يه‌كى كۆنه‌په‌رستى ترساو بوو له ئازادي مرۆڤايه‌تى و پێشكه‌وتنى سه‌رمايه‌دارى، ههروهها دژايه‌تى بيرۆكه‌ى داروينيزم و هه‌موو ئه‌و لێكدانه‌وانه‌ى ديكه‌ى ده‌كرد كه ده‌رخه‌رى په‌يوه‌ندى مرۆڤ بوون به‌سروشته‌وه(.)3
95
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
96
بونيادگه‌رايى ئيسالمى
بيرمه‌ندان له ناساندنى بونيادگه‌رايى ئيسالميدا وتويانه ،ده‌ستگرتنه به تێكڕاى قورئان و فه‌رمووده‌كانى پێغه‌مبه‌ره‌وه (د.خ) له‌گه‌ڵ چاوپۆشين له‌و ماوه درێژه‌ى له نێوان دابه‌زين و هاتنه نێو دونياى ئايه‌ت و فه‌رموده‌كانه‌وه بۆ دنياى ئيسالم ،به‌بێ گوێدانه ئه‌و گۆڕانكارييانه‌ى له ژيانى خه‌ڵكدا ڕويانداوه .هه‌ندێك له بيرمه‌ندان پێناسه‌ى ئوسوڵيه‌تى ئيسالمييان كردووه به‌وه‌ى كه كار ده‌كات بۆ بونيادنانى سسته‌مێكى سياسى ئيسالمى له‌سه‌ر زه‌ويدا وه‌ك جێگره‌وه‌يه‌ك بۆ سسته‌مى جيهانگيرى ڕۆژئاوايى(.)5 به‌اڵم ئوسوڵيه‌تى ئيسالمى هه‌مووى له يه‌ك ئاستدا نيه و وه‌ك يه‌ك نين ،ئوسوڵيه‌تى شيعه‌كان جياوازه له ئوسوڵيه‌تى سوننه‌كان. ئه‌گه‌ر ئوسوڵيه‌ت له‌الي سوننه‌كان ته‌نها خۆى له پابه‌ندبوون به قورئان و فه‌رموده‌دا ببينێته‌وه ئه‌وا له‌الي شيعه‌كان بريتييه له په‌يوه‌ستبوون به قورئان و فه‌رموده و وته‌و كرداره‌كاني ئيمام عه‌لي و دوازده ئيمامه‌كه‌ى تريش كه به الي شيعه دوازده ئيماميه‌كانه‌وه بێهه‌ڵه‌ن (المعصوم). ئيمامه‌كان به الي شيعه‌كانه‌وه هه‌رچه‌نده ناگه‌نه پله‌ى پێغه‌مبه‌ران له ڕێزو شكۆمه‌نديدا، به‌اڵم چوونيه‌كن له‌گه‌ڵياندا له پارێزراوييان له هه‌ڵه‌كردندا و تێكڕاى موسوڵمانانيش پێويسته له‌سه‌ريان ده‌ست به ڕه‌فتار و گوفتاره‌كانيانه‌وه بگرن ،به به‌شێك له ئايينى بزانن ،به‌اڵم بۆچوونى جياواز و ناكۆكى هه‌يه له نێوان شيعه‌كان ده‌رباره‌ى ڕێبه‌رى گشتى و وياليه‌تى فه‌قيهـ ،كه ئايا هه‌مان حوكمى ئيمامه‌كان وه‌رده‌گرن يان نا ؟ له‌كاتێكدا پێيانوايه فه‌تواو بۆچونه‌كانى ڕابه‌ر قابيلى هه‌ڵه نيه و پێويسته جێ به‌جێ بكرێت، گێڕانه‌وه‌ى نيه مه‌گه‌ر له‌اليه‌ن خۆيه‌وه.
به‌الى شيعه دوازده ئيماميه‌كانه‌وه وياليه‌تى فه‌قيهـ هه‌مان حوكمى ئيمامه‌كان وه‌رده‌گرێت، به‌اڵم به‌الى شيعه‌كانى تره‌وه به‌و جۆره لێى ناڕوانن و ده‌ست به وياليه‌تى فه‌قيهه‌وه ناگرن كه زۆربه‌ى شيعه‌كانى عێراق له‌وجۆره‌ن. دوو ڕه‌وتى سه‌ره‌كى ئوسوڵگه‌را هه‌ن ،كه يه‌كێكيان ڕه‌وتێكى توندڕه‌وه و باوه‌ڕى وايه هه‌موو ڕێكارێك بگيرێته‌به‌ر بۆ به‌ده‌ستهێنانى ئامانجه‌كان ،به شۆڕشى چه‌كدارى بێت يان له ڕێگه‌ى خۆته‌قاندنه‌وه و توندوتيژى بێت وه‌ك ئه‌وه‌ى له جه‌زائير و عێراق و سوريا بينيمان، بزوتنه‌وه‌كانى ئه‌لقاعيده و داعش و بۆكۆحه‌رام له نمونه‌و به‌رجه‌سته‌ى ئه‌م جۆره بيركردنه‌وه‌ن. ڕه‌وتى دووه‌م ڕه‌وتى ميانڕه‌وه‌كانه ،ئه‌م ڕه‌وته باوه‌ڕيان وايه كه كاركردن به ده‌قه‌كاني قورئان و فه‌رمووده له پاش چوارده سه‌ده پێويستى به‌لێكدانه‌وه و ماناكردني نوێ هه‌يه و پێويسته ڕه‌چاوي ئه‌م بارودۆخه بكه‌ين كه ئێستا تێيدا ده‌ژين ،خۆمان په‌يوه‌ست نه‌كه‌ين به هه‌موو ده‌قه‌كان يان ماناى هه‌موو ده‌قه‌كان و كه‌له‌پورى ئيسالمييه‌وه و تێگه‌يشتني نوێمان هه‌بێت بۆيان. هه‌ندێك له‌بيرمه‌ندانى ئيسالمى ئه‌م ڕه‌وته به ڕه‌وتێكي ئوسوڵي ناناسێنن ،به‌ڵكو به ڕه‌وتێكى عه‌قاڵنى عه‌لمانى يان ده‌ناسێنن( .)6ئه‌مه له‌كاتێكدا پێويسته ئێمه ئه‌وه بزانين كه‌وا هه‌موو هێزه ئوسوڵييه‌كان يه‌ك به‌رنامه‌ى كاركردنيان نيه و ڕوانينيان بۆ بابه‌ته‌كان وه‌ك يه‌ك نيه ،هه‌ريه‌كه‌يان به جۆرێك بيركردنه‌وه‌ى تايبه‌ته‌وه له مه‌يداندا كارده‌كات و هه‌وڵ بۆ به‌ده‌ستهێنانى ئامانجه‌كانى ده‌دات(.)7 به‌كارهێنانى زاراوه‌ى ئوسوڵ له زانسته ئيسالميه‌كاندا ڕيشه‌يه‌كى مێژوويى هه‌يه و بۆ يه‌كه‌مينجار ئيمامى شافيعى زانستى«علم
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
األصول»ى داناوه و نوسينى له‌و زانسته‌دا خستووه‌ته‌ڕوو .له‌چاخ و سه‌رده‌مه جياوازه‌كاندا كۆمه‌ڵێك فه‌قيهـ و زانا هه‌بوون بيرۆكه‌ى سه‌له‌فيه‌ت و ئوسوڵگه‌راييان پياده كردووه، به‌ماناى ده‌ستگرتن به ئاينه‌وه ،ئوسوڵيه‌ت و چه‌مكى ئوسوڵى بوون سه‌ربه‌خۆيى وهرگرتووه و جيابۆته‌وه له زانستى ئوسوڵ ،سه‌له‌فيه‌ت و ئوسوڵگه‌رايى بۆته ڕه‌وتێك له به‌رامبه‌ر ڕه‌وتى سۆفيگه‌ريدا. ئه‌گه‌ر ئێمه به‌وشێوه‌يه له كه‌سى ئوسوڵى بڕوانين ده‌بێت بڵێين باوه‌ڕى به پايه و بنه‌ما سه‌ره‌كيه‌كانى ئيسالم هه‌يه و به شێوه‌يه‌كي ڕه‌ها جێ به‌جێيان ده‌كات ،باوه‌ڕي به‌و بابه‌تانه هه‌يه كه له ئيسالمدا باسكراون ،به‌وپێيه‌ش خه‌ڵكانێك ده‌بينين كه‌وا باوه‌ڕو بيركردنه‌وه‌يان هه‌روه‌ك ئه‌وانه و ئوسوڵين ،به‌اڵم جياوازييه‌كه‌يان ئه‌وه‌يه كه ئه‌مان پێيانوايه پێويسته جياكارى له‌نێوان ئاين و سياسه‌تدا بكرێت و به‌شێوه‌يه‌كي سێكيوالرييانه له‌چه‌مكي سياسه‌ت و ئاين و ده‌سه‌اڵت ده‌ڕوانن. دروشم و بنه‌ما سه‌ره‌كيه‌كانى كاركردن له‌الى بزوتنه‌وه ئوسوڵيه‌كان له سێ خاڵدا كۆبكه‌ينه‌وه، ئيخوان موسليمين به‌وپێيه‌ى يه‌كه‌مين بزوتنه‌وه‌ى سياسى چه‌كدار ئيسالمى بووه به‌باوكى هه‌موو بزوتنه‌وه‌كانى ديكه هه‌ژمار ده‌كرێت ،هه‌موو هێزێكى ئوسوڵى له‌ژێر ناوي ئيخوانيبوندا خۆى ده‌بينێته‌وه ئه‌گه‌رچى ناوێكى ديكه‌شى هه‌بێت و جۆرى كاركردنيشى جياوازى تێدابێت. يه‌كه‌م :الحاكمية لله ،ئه‌م گرووپه ئوسوڵيانه سسته‌م و ياساكانى واڵتانى موسوڵمان نشين ياخود ئه‌و واڵتانه‌ى كه زۆينه‌ى دانيشتوانه‌كه‌يان مسوڵمانن له ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ واڵتانى باكوورى ئه‌فريقا به ناشه‌رعى ده‌زانن، پێيانوايه مرۆڤه‌كان به‌پێى ياسا مه‌ده‌نيه‌كان
دايانناون و له قورئان و فه‌رموده‌وه سه‌رچاوه‌ى نه‌گرتووه ،ئه‌م ده‌وڵه‌تانه به ده‌وڵه‌تى ئيسالمى هه‌ژمار ناكه‌ن ،چونكه حاكميه‌ت تێيدا بۆ خودا نيه. هه‌ندێك له گرووپه چه‌كداره‌‌كان بۆ به‌ديهێنانى ده‌وڵه‌تێكى ئيسالمى كه تێيدا حاكميه‌ت بۆ خودايه په‌ناده‌به‌نه به‌ر شۆڕشى چه‌كدارى و به‌كارهێنانى توندوتيژى ،هه‌تا ئه‌و ده‌وڵه‌ته دروست بكه‌ن كه خه‌ليفه تێيدا له ڕێگه‌ى شوراوه ده‌بێته خه‌ليفه‌ى بڕواداران ،باشترين نمونه‌ى ئه‌م جۆره بزووتنه‌و‌انه ڕێكخراوى داعشه كه‌ئێستا به‌شێكى زۆري سوريا و عێراقى له‌ژێر كۆنترۆڵدايه. دووه‌م :جێبه‌جێكردنى ياساكانى شه‌ريعه‌تى ئيسالمى ،ئه‌مه‌ش يه‌كێكه له ئامانجه‌كانيان و پێيانوايه هه‌موو ئه‌و ده‌ستور و ياسايانه‌ى به‌پێى ياسا مه‌ده‌نييه‌كان دانراون شه‌رعى نين و له‌قورئان و فه‌رموده‌وه سه‌رچاوه‌يان نه‌گرتووه .جێبه‌جێ نه‌كردنى ئه‌و سزايانه‌ى له قورئان و فه‌رمووده‌دا هاتوون ده‌رباره‌ى تاوانباران له :مل په‌ڕاندن، به‌رد‌بارانكردن و ده‌ست بڕين...هتد ،ده‌بێته هۆي نانه‌وه‌ى پشێوى و ئاشووب و خراپه‌كارى له كۆمه‌ڵگه‌دا .به‌كورتى بۆچونيان وايه ئه‌و ده‌ستورو ياسانه‌ى ئه‌مڕۆ له واڵته ئيسالميه‌كاندا كاريان پێده‌كرێت هه‌مان ئه‌و ياسايانه‌ى سه‌رده‌مى نه‌فاميه كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ) هات بۆ بنبڕكردنى ،پێويسته ئێمه‌ش له ئه‌مڕۆدا به‌هه‌مان كار هه‌ستين. سێيه‌م :ئيسالم چاره‌سه‌ره ،يه‌كێكه له دروشمه سه‌ره‌كييه‌كان ،به‌بڕواى هه‌موو ڕه‌وته ئوسوڵييه‌كان به توندڕه‌و و ميانڕه‌وه‌وه. ئوسوڵيه‌كان ده‌ڵێن مادام ئاينى ئيسالم ئاينيێكى ته‌واوه و كه‌موكورتي تێدا نيه چاره‌سه‌رى هه‌موو كێشهو ڕوداوه‌كانى ڕۆژگارى تێدايه، ده‌كرێت بكرێته جێگره‌وه‌ى سسته‌م و ياسا مه‌ده‌نييه‌كان(.)8
97
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
98
هێزه سياسيي ه بونيادگه‌راكان
ئيخوان موسلمين :ئه‌م گرووپه ئيسالميي ه بانگه‌شه‌ى چاكسازي گشتگير ده‌كات ،به گه‌وره‌ترين بزاوتى سياسى ئۆپۆزسيۆن ئه‌ژمار ده‌كرێت له زۆرێك له واڵته عه‌ره‌بييه‌كاندا، ڕێكخراوه‌كه حه‌سه‌ن به‌ننا له ساڵي 1928دا دايمه‌زراندووه. ئيخوانه‌كان پێيانوايه دامه‌زراندنى ئه‌م بزوتنه‌وه‌يه بۆ چاكسازى سياسيى و ئابوريى و كۆمه‌اڵيه‌تييه له كۆمه‌ڵگه ئيسالمييه‌كاندا، ئه‌م بزوتنه‌وه‌يه ڕۆڵێكى به‌رچاوى بينيوه له هاوكاريكردني بزوتنه‌وه جيهادييه‌كاندا كه بۆ سه‌ربه‌خۆى خۆيان يان دژي هێزى داگيركه‌ر جيهاديان كردووه .حه‌سه‌ن به‌ننا له يه‌كێك له كۆبونه‌وه جه‌ماوه‌رييه‌كاندا پڕۆگرامى ئه‌م ڕێكخراوه ده‌خاته‌ڕوو ده‌ڵێت :بانگه‌وازێكى سه‌له‌فييه ،واته بانگه‌شه‌ى گه‌ڕانه‌وه بۆ سه‌رچاوه يه‌كه‌مينه‌كانى ئيسالم ده‌كه‌ين كه له قورئان و فه‌رمووده پێكهاتووه .به ڕێبازى سوننه‌ت، هه‌ڵگرتن و كاركردن به سوننه‌ت له ڕووى بيروباوه‌ڕ و مامه‌ڵه‌كردن و ...هه‌موو اليه‌نه‌كانى ديكه .ناوه‌ڕۆكێكى سۆفيگه‌رانه‌يه ،واته ئيخوانه‌كان باوه‌ڕيان به پاڵفته‌كردنى ده‌روون ،دونيا نه‌ويستى، خۆشه‌ويستى خودا ،به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ر كارى باشه هه‌يه .هه‌روه‌ك گووتى ڕوكارێكى سياسيشمان هه‌يه ،واته داواى چاكسازى ده‌كه‌ين له‌حوكمڕانيدا و خه‌ڵك په‌روه‌رده ده‌كه‌ين له‌سه‌ر هيممه‌ت به‌رزى(.)9
گرووپى ته‌كفير و هيجره
دووه‌مين ڕێكخراوى ئاينى له دواى ئيخوان موسليمين دروست بووبێت گرووپى ته‌كفيرو
ڕۆشنبيرى بزوتنه‌وه‌ى ئه‌لقاعيده له سه‌له‌فيه‌ته‌وه سه‌رچاوه‌ى ده‌گرت و له‌نيوه‌دورگه‌ى عه‌ره‌بييه‌وه بۆ ئه‌فغانستان كۆچى كردبوو هيجره‌يه ،ته‌كفيرو هيجره يان جه‌ماعه‌تى موسليمين ،شكرى ئه‌حمه‌د مسته‌فا له پاش ئه‌وه‌ى له‌ساڵي 1974له زيندان ئازادكرا هه‌ستا به دروستكردنى ئه‌م ڕێكخراوه .ئه‌م ڕێكخراوه گه‌نجه‌كانى ئيخوان موسلمينى له‌خۆى كۆكرده‌وه. ناونانى ئه‌م گروپه به‌ته‌كفير و هيجره ته‌نها كارى ڕاگه‌ياندنكاره‌كانه و له بنه‌ڕه‌تدا ناوى «الجماعة المسلمة»يه ،هۆكارى ناونانه‌كه‌شى ئه‌وه‌بوو كه ئه‌م ڕێكخراوه بۆچونيان وابوو هه‌ركه‌س له‌گه‌ڵيان نه‌بێت بێباوه‌ڕه ،هه‌ر ئه‌ندامێكيش واز لهم گرووپه بهێنێت به هه‌ڵگه‌ڕاوه ئه‌ژمار ده‌كرێت و پێويسته بكوژرێت .مه‌به‌ستيش له هيجره‌ت ئه‌وه‌يه كه پێويسته مسوڵمان ئه‌و شوێنه جێبهێڵێت كه كوفر تێيدا بااڵده‌سته و كۆچ بكات بۆ شوێنێكي ديكه(.)10
ڕێكخراوى ئه‌لقاعيده
يه‌كێكي ديكه له هێزه بونيادگه‌راكان ڕێكخراوى ئه‌لقاعيده‌يه ،ئه‌لقاعيده ئه‌و ڕێكخراوه بونيادگه‌رايه‌يه كه له پاشماوه‌ى ئيخوان موسليمين و هه‌موو ئه‌و سه‌له‌فيه جيهادييانه‌ى ديكه دروست بوون كه له ميسر و جه‌زائير و واڵتانى كه‌نداودا هه‌بوون و ئازاد كران و دواتر ڕه‌وانه‌ى ئه‌فغانستان كران.
خا ل
دروستبوونى ئه‌لقاعيده
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
توێژه‌ران له‌باسكردنى چۆنيه‌تى دروستبوون و گه‌شه‌كردنى ئه‌لقاعيده‌دا ده‌ڵێن ئه‌مه‌ريكا ده‌ستى بااڵى هه‌بووه له گه‌شه‌كردنى ئه‌لقاعيده‌دا له ئه‌فغانستان بۆ به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانى خۆى ،كه ئه‌و كات بزوتنه‌وه چه‌كدارييه جيهادييه‌كان له دژي سۆڤيه‌ت ده‌جه‌نگان و هه‌وڵى وه‌ده‌رنانيان ده‌دا له‌و واڵته .ههروهها ئه‌و فه‌توايانه‌ى كه له‌اليه‌ن شێخه سوننيه سه‌له‌فيه‌كانه‌وه ده‌رده‌كرا و فه‌تواى جيهاد درا ،ئه‌مه‌ش وايكرد زۆرێك له جيهادييه‌كان خۆيان بگه‌يه‌ننه ئه‌فغانستان له‌نێويشياندا عه‌بدوڵاڵ عه‌زامى ئيخوانى ،عه‌زام له ساڵى ( 1984مكتب الخدمات)ى دامه‌زراند و له ڕێگه‌ى ئه‌م مه‌كته‌به‌وه سه‌رپه‌رشتي هاورده‌كردني عه‌ره‌به موجاهيده‌كاني ده‌كرد بۆ ئه‌فغانستان ،چه‌ند جارێكيش سه‌ردانى ئه‌مريكاى كرد بۆ به‌ده‌ستهێنانى هاوكارى .به‌م پێيه‌ش عه‌زام نه‌خشه‌كێشى يه‌كه‌مي شۆڕشێك بوو له دژى يه‌كێتى سۆڤيه‌ت ،ئه‌وكاتيش ئوسامه بن الدن هاوكارى عه‌زام بوو .له ساڵى 1985زۆرێك له جيهادييه‌كان و ئه‌ندام و اليه‌نگرانى ئيخوان موسليمين كه له واڵته عه‌ره‌بيه‌كان و به‌تايبه‌ت له ميسر ده‌ستگير كرابوون به‌ره‌و ئه‌فغانستان ڕه‌وانه‌كران ،ئه‌و واڵتانه ويستيان له‌و ڕێگه‌يه‌وه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هه‌موو هێزه ئوسوڵييه‌كان يه‌ك به‌رنامه‌ى كاركردنيان ني ه و ڕوانينيان بۆ بابه‌ته‌كان وه‌ك يه‌ك نيه
له كۆڵ خۆيانيان بكه‌نه‌وه .له‌نێويشياندا ئه‌يمه‌ن زه‌واهيرى بوو كه هه‌وادارێكى سه‌رسه‌ختى سه‌يد قوتب بوو .ئه‌يمه‌ن زه‌واهيرى سه‌ركرده‌ى جه‌ماعه‌تى ئيسالميش بوو كه له‌و ڕۆژگاره‌دا خۆيان به تاكه خاوه‌نى ڕاسته‌قينه‌ى ئيسالم ده‌زانى ،زه‌واهيرى له‌گه‌ڵ كۆچكردنى بۆ ئه‌فغان ده‌ستى به باڵوكردنه‌وه و بره‌وپێدانيى بيروبۆچونه‌كانى‌كرد .له‌پاش كۆتايى هاتنى جه‌نگ و سه‌ركه‌وتني ئه‌فغانييه‌كان به‌سه‌ر سۆڤيه‌تدا، ئه‌و بۆچوونه له‌الي موجاهيدان دروستبوو هه‌مان جيهاد له‌واڵتانى ديكه‌ى ئيسالمي دوباره بكه‌نه‌وه‌و سه‌ركه‌وتن له‌وێش به‌ده‌ستبهێنن ،لهم سه‌روبه‌نده‌شدا ناكۆكى كه‌وته نێوانيانه‌وه ،بوون به دوو ده‌سته‌وه ،ده‌سته‌ى عه‌بدوڵاڵ عه‌زامى ميانڕه‌و ،ههروهها ده‌سته‌ى زه‌واهيرى توندڕه‌و. زه‌واهيرى له‌اليه‌ك هه‌وڵى كاڵكردنه‌وه‌ى تارمايى عه‌زامى ده‌دا ،له‌اليه‌كى ديكه‌وه به‌و به‌ڵێنه‌ى كه به بن الدنى دابوو كه بيكاته ئه‌ميرى جه‌ماعه‌تى ئيسالمى توانى ماڵ و سامانه‌كه‌ى ئه‌و بۆ خزمه‌تى فيكره‌كه‌ى خۆى به‌كاربهێنێت .تا كار گه‌يشته ئه‌وه‌ى شوێنكه‌وتووانى زه‌واهيرى نه‌ك هه‌ر نوێژيان له پشت عه‌زامه‌وه نه‌ده‌كرد ،به‌ڵكو به هه‌موو شێوه‌يه‌ك پڕوپاگه‌نده‌يان ده‌خسته شوێنى بۆئه‌وه‌ى له به‌رچاوى موجاهيدان ناشرينى بكه‌ن .بن الدنيش هاته نێو گرووپه‌كه‌ى زه‌واهيريه‌وه ،به‌و مه‌رجه‌ى بيكه‌ن به ئه‌مير ،پيالنيان دانا بۆ عه‌زام و به مايكێكى بۆمبڕێژكراو كه بۆيان دانابوو وتارى پێبدات كوشتيان و كۆتاييان به ژيانى هێنا .پاشانيش زه‌واهيرى و بن الدن بيروبۆچونه‌كانى خۆيان له‌نێو پارته ئيسالميه‌كاندا بره‌وپێدا و به‌تايبه‌ت له‌ميسرو جه‌زائير،به‌هۆي بيروبۆچونه‌كان ئه‌وانه‌وه، چه‌ندين ڕووداوى تراژيدى و خوێناوى ڕووياندا ،به هه‌زاران خه‌ڵكى بێتاوان بوونه قوربانى شۆڕش و كوده‌تاكان(.)11
99
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بزوتنه‌وه‌ى تاڵيبان
بزوتنه‌وه‌يه‌كى سياسى بوو له‌اليه‌ن مه‌ال محه‌مه‌د عومه‌ر له وياليه‌تى قه‌نده‌هارى ئه‌فغانستان له ساڵى 1994دروست كرا ،تاڵيبان كۆى وشه‌ى (طالب)ه ،مه‌ال محه‌مه‌د عومه‌ر ئه‌و كاته بوو به سه‌رۆكى ئه‌م بزوتنه‌وه‌يه كه 53 خوێندكارى خوێندنگه ئاينييهكان له قه‌نده‌هار كۆبوونه‌وه و مه‌المحه‌مه‌ديان وه‌ك سه‌ركرده هه‌ڵبژارد و ده‌ستيان دايه چه‌ك ،و توانيان له ماوه‌يه‌كى كورتدا به‌شێكى زۆر له خاكى ئه‌فغانستان كۆنترۆڵ بكه‌ن ،دواتريش مه‌المحه‌مه‌د عومه‌ر بوو به خه‌ليفه‌ى موسوڵمانان(.)12
ئامانجه‌كانى بزوتنه‌وه‌ى تاڵيبان
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
100
مه‌ال عه‌بدولمه‌نان نيازى وته‌بێژى فه‌رمى بزوتنه‌وه‌ى تاڵيبان ،ئامانجه‌كانى بزوتنه‌وه‌كه‌ى ڕاگه‌ياندو گووتى :ئامانجي سه‌ره‌كى ئه‌م بزوتنه‌وه‌يه بريتييه له گێڕانه‌وه‌ى هێمنى و ئاسايش بۆ ئه‌فغانستان .به‌اڵم له پاش ئه‌وه‌ى زۆرێك له وياليه‌ته‌كانى خسته ژێر قه‌ڵه‌مڕه‌وى خۆيه‌وه ،له‌اليه‌ن زۆرێك له عه‌شيره‌ته‌كانه‌وه دانى پێدانرا ،ئامانجى ئه‌م بزوتنه‌وه‌يه گۆڕا بۆ بنيادنانى ده‌وڵه‌تێكى ئيسالمى ،له ڕێكه‌وتى /4/4 1996مه‌المحه‌مه‌د عومه‌ر له به‌رده‌م زانايانى قه‌نده‌هاردا ئه‌مه‌ى ڕاگه‌ياند و ئامانجه‌كانى بزوتنه‌وه‌كه‌ى به‌مشێوه‌يه ڕاگه‌ياند :دروستكردنى ده‌وڵه‌تێكى ئيسالمى له‌سه‌ر ڕێبازي خوله‌فاى ڕاشيدين ،به‌شێوه‌يه‌ك ئيسالم ئاينى خه‌ڵك و دهوڵهت بێت-،ده‌ستنيشانكردنى زانايان و خه‌ڵكانى په‌يوه‌ست به ئاين بۆ پۆسته ئيدارى و حكومييه‌كان ،نه‌هێشتنى هه‌موو ناكۆكيه‌كى نه‌ته‌وايه‌تى له‌و واڵته ،پاراستنى ئه‌هلى زيممه‌و
ئه‌وانه‌ى داواى پارێزگارييان له ده‌وڵه‌تى ئيسالمى كردوه و بڕوادار نين ،له‌گه‌ڵ پاراستنى ماڵ و ناموسيان ،گرێدانى په‌يوه‌ندى له‌گه‌ڵ هه‌موو ده‌وڵه‌ته ئيسالمى و ڕێكخراوه ئيسالمييه‌كان، گرنگيدان به پۆشاكى شه‌رعى ئافره‌تان و پێويستى پۆشينى له‌اليه‌ن ئافره‌تانه‌وه له هه‌موو بواره‌كاندا ،دروستكردنى ده‌زگاى فه‌رمان به‌چاكه و ڕێگرى له خراپه له هه‌موو واڵتدا ،نه‌هێشتنى تاوانه ئه‌خالقييه‌كان و ڕێگرى له باڵوبونه‌وه‌ى فيلم و ێنه‌ى به‌دڕه‌وشتى .دروستكردنى سوپايه‌ك بۆ پارێزگارى له دهوڵهت و دانانى سسته‌مێكى په‌روه‌رده‌يى گونجاو له‌گه‌ڵ شه‌ريعه‌تى ئيسالمى بۆ قۆناغه‌كاني خوێندن.
كێ له‌پشت بزوتنه‌وه‌ى تاڵيبانه‌وه‌بوو؟
ئه‌گه‌رچى مه‌المحه‌مه‌د عومه‌ر ده‌ڵێت :بيرۆكه‌ى دروستكردنى ئه‌م بزوتنه‌وه‌يه خۆم دامڕشتوه له‌وكاته‌ى كه واڵته‌كه‌مم له‌وباره ناهه‌موار و باڵوبونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵيه زۆره‌دا ديوه‌و ئاستى زانستى شه‌رعى خۆمم به‌شياو بينيوه زياتر له 1500زانام كۆكرده‌وه ،بيرۆكه‌ى دامه‌زراندنى ڕێكخراوه‌كه‌م پىض ڕاگه‌ياندوون و ئه‌وانيش به‌يعه‌تيان پێداوم و كراومه ئه‌مير ،به‌اڵم توێژه‌ران ده‌ڵێن مه‌وله‌وى فه‌زڵڕه‌حمان سه‌رۆكى ده‌سته‌ى زانايانى ئيسالمى له پاكستان له‌وكاته‌ى به‌رپرسى ليژنه‌ى په‌ڕله‌مان بووه بۆ كاروبارى ده‌ره‌كى له حكومه‌ته‌كه‌ى بێنه‌زير بۆتۆ، بيرۆكه‌ى داڕشتنى ئه‌م ڕێكخراوه‌ى داڕشتوه‌و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ڕاوێژى به بورهانه‌دين ڕه‌بانى و عه‌بدڕه‌ب ڕه‌سوڵ كردووه ،ئه‌وانيش ڕه‌زامه‌ندييان له‌سه‌ر ده‌ربڕيوه ،چونكه گورزێكى كوشنده‌ى له حكومه‌ته‌كه‌ى حيكمه‌تيار ده‌دا كه دوژمنى ئه‌وان بوو(.)13
خا ل
په‌یوه‌ندی و ڕووه لێكچوه‌كانی سه‌له‌فیه‌ت و بونیادگه‌رايی
ئه‌توانین بڵێین خاڵی سه‌ره‌كی و جه‌وهه‌ری له ڕووه لێكچوه‌كانی نێوان سه‌له‌فیه‌ت و بونیادگه‌رايی بریتيیه له پابه‌ندبوون به ده‌ق(النص) ه‌وه ،به‌شێوه‌یه‌كی بنبڕو بێ هیچ ته‌ئویل كردنێك، به‌شێوه‌یه‌ك لێكدانه‌وه‌و واتاكردنی ده‌قه‌كان به‌پێی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
هه‌رچه‌نده هه‌ردوو بزوتنه‌وه‌كه يه‌ك سه‌رئه‌نجاميان هه‌بوو له ئه‌فغانستان و هه‌ردووكيان كۆتاييان پێهات ،به‌اڵم چه‌ند خاڵێكى جياوازى جه‌وهه‌رى له ئايدۆلۆژياى هه‌ردو ڕێكخراوه‌كه‌دا هه‌يه ،بزوتنه‌وه‌ى ئه‌لقاعيده بزوتنه‌وه‌يه‌كى ئيسالمى جيهانى بوو واته دانى به‌و سنورانه‌دا نه‌ده‌نا كه ئێستا هه‌يه له نێوان واڵتاندا به‌تايبه‌ت واڵته ئيسالمييه‌كان، ده‌يويست هه‌موويان بخاته ژێر ڕكێفى خۆيه‌وه و خه‌الفه‌تى ئيسالمى زيندوو بكاته‌وه ،به‌اڵم تاڵيبان به‌پێچه‌وانه‌وه ،بزوتنه‌وه‌يه‌كى ئيسالمى ئه‌فغانى بوو ڕێزى له سنوره‌كان ده‌گرت و مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ واڵتانى دراوسێى باشتر بوو له ئه‌لقاعيده. جياوازي دووه‌م له ڕووى ڕۆشنبيرى ئاينييه‌وه بوو ،بزوتنه‌وه‌ى تاڵيبان بزوتنه‌وه‌يه‌ك بوو له‌ناو ئيسالمه‌تى باشوورى ئاسياوه سه‌ريهه‌ڵدابوو ،ڕۆشنبيرييه ئاينييه‌كه‌ى لۆكاڵى و ئه‌و ژينگه‌يه‌ى خۆى بوو كه بيرى سه‌له‌فيه‌تى تێدا الوازبوو ،به‌ڵكو بزوتنه‌وه‌ى تاڵيبان پڕى بوو له بيري سۆفيگه‌رى و مه‌زهه‌‌بى حه‌نه‌فى ،به‌اڵم ڕۆشنبيرى بزوتنه‌وه‌ى ئه‌لقاعيده له سه‌له‌فيه‌ته‌وه سه‌رچاوه‌ى ده‌گرت و له‌نيوه‌دورگه‌ى عه‌ره‌بييه‌وه بۆ ئه‌فغانستان كۆچى كردبوو(.)14
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
جياوازييه‌كانى نێوان بزوتنه‌وه‌ى تاڵيبان و ئه‌لقاعيده
گۆڕانكارییه‌كانی ڕۆژگار كارێكی ناپه‌سه‌نده و گۆڕانی سه‌رده‌م هیچ كارێك له واتاكردن و شرۆڤه‌كردنی ده‌قه‌كاندا ناكات ،ئه‌و مانایه‌ی له كاتى هاتنی ئه‌و ده‌قه‌وه بۆ نێو دنیای ئیسالم جا چی فه‌رمووده بێت پێغه‌مبه‌ر(د.خ) فه‌رموبێتی یان ئایه‌تێك بێت و دابه‌زیبێت ،مانا كرابێت و كاری پێكرابێت ،نابێت لێی البدرێت ،ده‌بێت به‌هه‌مان تێگه‌شتن و كارپێكردن مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بكرێت. به‌اڵم لێكچونێكی ئه‌وتۆ له نێوان سه‌له‌فیه‌ت و بونیادگه‌رایيدا نییه ،جیاوازيیه‌كی زۆر هه‌یه له نێوان ئه‌م دوو ڕه‌وت و تێڕوانین ه ئاینیه‌دا ،له گرنگترین ئه‌و جیاوازیانه پێش و پاش كه‌وتنی سه‌له‌فیه‌ت و بونیادگه‌راییه به‌سه‌ر یه‌كتردا، سه‌له‌فیه‌ت زۆر له بونیادگه‌رايی له پێشتره و ڕیشه‌یه‌كی مێژووی هه‌یه ،ئه‌گه‌ر دوورنه‌كه‌وینه‌وه بۆ سه‌له‌فیه‌تی سه‌رده‌می ئه‌حمه‌دى كوڕى حه‌نبه‌ل و ئیبن ته‌یمیه‌و ،باسی ئێستا بكه‌ین ،سه‌له‌فیه‌تی ئه‌م ڕۆژگاره‌و لهم چه‌رخه‌ی خۆمان تێیدان كه له وه‌هابیه‌تدا خۆی دهبینێتهوه ،له‌ژینگه‌یه‌كی بیابانی پڕ له كۆمه‌ڵه دابونه‌ریت و به‌ندایه‌تیه‌كدا ده‌ركه‌وت كه له ڕوانگه‌ی وه‌هابیه‌كانه‌وه به هاوبه‌ش بۆ خودا په‌یداكردن هه‌ژمار ده‌كرا ،كاری سه‌ره‌كی وه‌هابیه‌ت خۆی له دژایه‌تی ئه‌و دیارده ناشه‌رعی و هاوبه‌ش بۆ خودا په‌یداكردنانه‌دا ده‌بينيیه‌وه‌و، له بنه‌ڕه‌تدا به‌‌نیازی دامه‌زراندنی سسته‌مێكی سیاسی نه‌بووه ،به‌ڵكو ئامانجی ژیان گوزه‌راندن بووه له‌ژێر سایه‌ی میرنشینێكدا ،چه‌ندین میرنشین گه‌ڕاوه تاوه‌كو جێگه‌ی بكه‌نه‌وه‌و بتوانێت بانگه‌واز بكات ،به‌اڵم بونیادگه‌رای زۆر له دوای سه‌له‌فیه‌ت ده‌ركه‌وت و یه‌كه‌م ده‌ركه‌وتنی ئیخوان موسلمین بوو ،كه بزوتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی بوو، ئامانجی دروستكردنه‌وه‌ی خیالفه‌تی ئیسالمی یان ده‌وڵه‌تێك و سسته‌مێكی سیاسی بوو.
101
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
102
ههروهها له‌نێو بونیادگه‌راكاندا چه‌ندین كه‌سایه‌تی و بۆچوون هه‌ن به ئاشكرا باوه‌ڕیان به نوێكردنه‌وه و ڕیفۆرمی ئاینی هه‌یه به‌پێی پێشكه‌وتنه‌كانی ڕۆژگارو به‌تایبه‌ت ڕۆژاوا ،به‌اڵم سه‌له‌فیه‌ت به‌پێچه‌وانه‌وه‌یه ،ئه‌و جۆره بیركردنه‌وانه به كوڕی سیكۆالريزم ده‌بینێت و ڕه‌وتێكی كۆن پارێزو موحافیزكاره نه‌ك ڕیفۆرمخواز. له بنه‌ڕه‌تی دروستبونیشیدا سه‌له‌فیه‌ت له نیمچه‌‌دوورگه‌ی عه‌ره‌بیدا له‌به‌ر چه‌ند دیارده‌یه‌ك و دژایه‌تيكردنی ئه‌و دیاردانه سه‌ريهه‌ڵدا و هیچ په‌یوه‌ندی یان كارتێكردنێكی ڕۆژئاوايی به‌سه‌روه نه‌بووه و كه‌ڵكی لێوه‌رنه‌گرتوون، به‌اڵم بونیادگه‌رايی له‌دروستبونیدا و له شێوه‌ی بیركردنه‌وه‌یاندا كاريگه‌ری ڕۆژئاوایان له‌سه‌ره، ئه‌مه له‌كاتێكدا له سه‌له‌فیه‌تدا ڕابه‌ر و پێشه‌واكان پێویسته پسپۆڕییان له شه‌ریعه‌ت و زانسته ئیسالميیه‌كاندا هه‌بێت ،به‌اڵم له بونیادگه‌رایيدا ئه‌مه به مه‌رج نه‌گیراوه و چه‌ندین كه‌سایه‌تی به‌ناوبانگی ئوسوڵيیه‌كان هه‌ن پسپۆڕییان له زانسته‌كانی تری وه‌ك پزیشكی و ئه‌ندازیاری و زانسته‌كانی تردا هه‌یه. بونیادگه‌راكان بانگه‌شه‌ی وااڵكردنی ده‌رگای ئیجتيهاد ده‌كه‌ن ،به‌اڵم سه‌له‌فیه‌كان دژی ئه‌وه‌ن، ههروهها بونیادگه‌راكان پێیان وایه ده‌بێت كاری ئیسالمی و بانگه‌واز بهێنرێته ده‌ره‌وه‌ی مزگه‌وت و گرنگی به كۆڕ و سیمینار و كاری حیزبی و ڕێكخراوه‌يی ده‌ده‌ن ،به‌اڵم سه‌له‌فیه‌كان- كه‌مێكیان نه‌بێت -به‌پێچه‌وانه‌وه ته‌نها گرنگی به مزگه‌وت ده‌ده‌ن ،دژی حیزبایه‌تین و به‌شێك له كاری سه‌ره‌كییان دژایه‌تی حیزبایه‌تییه ،ههروهها بونیادگه‌راكان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ن ئافره‌تان بخوێنن و پۆستی ئیداريیان هه‌بێت ،به‌اڵم سه‌له‌فیه‌كان به‌پێچه‌وانه‌وه كه‌یفیان به‌وه‌نایه‌ت ئافره‌تان زۆر
ئه‌و سه‌له‌فیه‌ته‌ی له‌سعودی ه بااڵده‌ستە (وه‌هابی و مه‌دخه‌لی) دژی كاری حیزبى و هه‌ر جۆره ڕێكارێكی مه‌ده‌نیانه‌و ڕه‌خنه‌گرتنن له‌حكومه‌ت.
بخوێنن و به ڕه‌وای نابینن پۆستی ئیداری وه‌ربگرن(.)15 له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌شدا ئه‌و سه‌له‌فیه‌ته‌ی ئێستا له‌سعودیه بااڵده‌ست و چاالكه به‌هه‌ردوو جۆره‌كه‌یه‌وه(وه‌هابی و مه‌دخه‌لی) دژی كاری حیزبى و هه‌ر جۆره ڕێكارێكی مه‌ده‌نیانه و ڕه‌خنه‌گرتنن له حكوم هت .به ئاشكرا دیاره كه چه‌نده جیاوازی هه‌یه له نێوان سه‌له‌فیه‌ت و ئوسوڵیه‌تدا و دوو ئامانجی جیاوازیان هه‌یه و دوو ستایلی كاركردنی جیاواز و ناكۆك له‌سه‌ر یه‌كه‌م هه‌نگاو و كاری چاكه‌خوازی .ئامانجی سه‌له‌فیه‌كان ته‌نها ژیان گوزه‌راندنه له‌ژێر سایه‌ی حكومه‌تداو دووركه‌وتنه‌وه‌یه له سیاسه‌ت ،به‌ڵكو ئه‌وان ئه‌وه‌نده دژی سیاسه‌تن دوركه‌وتنه‌وه له سیاسه‌ت به سیاسه‌ت ده‌بینن و پێیان وایه ئه‌و سیاسه‌ته‌ی حیزبه ئیسالمیه‌كان هیچ عه‌قڵ و مه‌نتیقێكی تێدانیه ،محه‌مه‌د ناسره‌دین ئه‌لبانی، فه‌رموده‌ناسێكی سه‌رده‌م و زانایه‌كی سه‌له‌فییه ده‌ڵێت :سیاسه‌ت ئه‌وه‌یه خه‌ریكی پاكژكردنه‌وه‌ی بیروباوه‌ڕی خه‌ڵك بیت نه‌ك حیزبایه‌تی كردن، پێویسته له‌كاری بانگخوازی و چاكه‌كاریدا هه‌مان ڕێگه‌ی پێغه‌مبه‌ر(د.خ) بگرینه‌به‌ر ،ئه‌گه‌ر چاو له سیاسه‌تی ئه‌و بكه‌ین ده‌بینین یه‌كه‌مین
خا ل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
كاری بریتی بووه له پاككردنه‌وه‌ی بیروباوه‌ڕی خه‌ڵك له بتپه‌رستی و پاشان ده‌ستی داوه‌ته كاری سیاسی و دروستكردنی دهوڵهت ،بۆیه ئێمه‌ش ده‌بێت به‌وشێوه‌یه بكه‌ین و بارودۆخمان هه‌مان بارودۆخی پێغه‌مبه‌ره له‌شاری مه‌ككه، هێشتا نه‌چوینه‌ته قۆناغی بارودۆخی مه‌دینه‌وه، هه‌ركاتێك بیروباوه‌ڕی خه‌ڵكمان پاككرده‌وه له هاوبه‌ش بۆ خودا دانان ئه‌وجا سیاسه‌ت ده‌كه‌ین(.)16 ئه‌م ئوسوڵیه‌كان له به‌رامبه‌ریشدا دووره‌په‌رێزییه‌ی سه‌له‌فیه‌كان له سیاسه‌ت و ڕێكه‌وتنه‌كه‌ی بوژێنه‌ره‌وه‌ی سه‌له‌فیه‌ت محه‌مه‌د عه‌بدولوه‌هاب له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د سعودی میری درعیه له‌سه‌ر دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵتی ئايينى و سیاسی له نێوانیان ،به‌كارێكی ناشه‌رعی ده‌بینن ،به‌ڵكو زۆرێك له ئوسوڵییه‌كان ئه‌م به‌جێبه‌جێكردنی سه‌له‌فییه‌كان ڕه‌فتاره‌ی داخوازی عه‌لمانییه‌كان ده‌بینن ،ده‌ڵێن ئه‌م ڕووه‌ی سه‌له‌فیه‌ت له‌ڕووی سیكۆالريزم ده‌چێت و هیچ جیاوازییه‌ك نیه له نێوان بیرمه‌ندێكی سیكۆالر له‌گه‌ڵ شێخێكی سه‌له‌فی كه بانگه‌شه‌ی دووره‌په‌رێزی له سیاسه‌ت ده‌كه‌ن به‌ناوی ئایینه‌وه .ههروهها ئه‌و سه‌له‌فیه جیهادیانه‌ش كه‌وا
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بونیادگه‌رایی ئیسالمی تێكه‌ڵه‌ی زۆر بیروباوه‌ڕ و كه‌سانی سه‌له‌فی و سۆفی و حه‌نبه‌لی و عه‌قاڵنی و ڕیفۆرمخواز و كۆنه‌پارێزیان تێدایه
ئه‌مڕۆ خۆیان له‌نێو بونیادگه‌راكاندا ده‌بیننه‌وه و به‌نه‌هجی ئه‌وان كار ده‌كه‌ن ،له بنه‌ڕه‌تدا سه‌له‌فی وه‌هابی بوون و له سعودیه‌وه بۆئه‌فغانستان كۆچیان كردووه و ده‌ستیان به كاری سیاسی كردووه ،بیروباوه‌ڕیان(العقيدة) له وه‌هابیه‌كانه‌وه وهرگرتووه و بیرۆكه‌ی بونیادگه‌رایشیان له ئیخوان و قوتبییه‌كانييه‌وه وهرگرتووه ،بۆ نمونه ئه‌یمه‌ن زه‌واهیری پیاوی دووه‌می ئه‌لقاعیده خۆی به په‌يڕه‌وكه‌رى بیرو سیاسه‌تی سه‌ید قوتب ده‌زانێت(.)17 بونیادگه‌رایی ئیسالمی ڕه‌وتێكه تێكه‌ڵه‌ی زۆر بیروباوه‌ڕ و بۆچونه و كه‌سانی سه‌له‌فی و سۆفی و حه‌نبه‌لی و حه‌نه‌فی و عه‌قاڵنی و ڕیفۆرمخواز و كۆنه‌پارێزیان تێدایه ،هه‌موویان له بابه‌تی ئۆپۆزسیۆن بوون و خروجكردن و به‌رهه‌ڵستی دهوڵهت و هه‌وڵدان بۆ بونیادنانی سسته‌مێكی سیاسی یه‌كده‌گرنه‌وه .به‌اڵم له جه‌نگی ئه‌فغانستانه‌وه سه‌له‌فی جیهادی سهرههڵدهدات و بانگه‌شه‌ی ده‌رچوون له‌ژێر سایه‌ی حوكمی ده‌وڵه‌تدا ده‌كات ،هه‌وڵی گۆڕینیان ده‌دات .ئه‌م جیهادییانه بیروباوه‌ڕ له‌سه‌له‌فیه‌ته‌وه وه‌رده‌گرن و له‌گه‌ڵ باقی سه‌له‌فیه‌كان ناكۆن له بابه‌تی حاكمیه‌ت و جیهاد و خروجكردن و بابه‌تی وه‌الئ و به‌را‌و ..تاد. گه‌شه‌كردنی سه‌له‌فیه‌تی جیهادی به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كجاری ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵی ،1990 كاتێك واڵتی سعودیه هاوكاری له هێزه بیانییه‌كان وه‌رگرت و هێنانیه واڵتی سعودیه بۆ پارێزگاريكردن له خۆی و ،ئازادكردنی واڵتی كوێت ،كه عێراق داگیری كردبوو، له‌وكاته‌دا زانایانی ئاینی سعودیه ناكۆكی كه‌وته نێوانیانه‌وه‌و ده‌سته‌ی گه‌وره زانایانی سعودیه به ڕه‌وایان بینی و ،كۆمه‌ڵێك زاناو بانگخوازی
103
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دیكه به ناڕه‌وایان زانی و ،دژی هێنانی هێزی هاوپه‌یمانان و هاوكاری لێوه‌رگرتنیان بوون ،ئه‌و زاناو بانگخوازانه داوای چاكسازیان له‌حكومه‌ت ده‌كرد و شۆڕشی چه‌كدارییان به چاره‌سه‌ر ده‌بینی بۆ گۆڕینی ده‌سه‌اڵتی پاشكۆی هێزو ده‌وڵه‌ته بیانییه‌كان.
گرنگترین بنه‌ما فیكرییه‌كانی سه‌له‌فیه‌تی جیهادی خۆی دهبینێتهوه له:
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
104
أ -ته‌وحیدی حاكمیه‌ت ،واته :سه‌رچاوه‌ی یه‌كه‌م و سه‌ره‌كی ده‌ستورو یاسا دانراوه‌كان شه‌ریعه‌تی ئیسالمی بێت ،واته ته‌نها خودای گه‌وره مافی یاسادانی بۆ خه‌ڵك هه‌یه. ب( -الوالء والبراء) ،واته :دهوڵهت له‌سه‌ر بنه‌مای ئايينى دابمه‌زرێت نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای نه‌ته‌وایه‌تی و نیشتمانی ،خۆشه‌ویستی و وه‌الئی بۆ ئیسالم و موسوڵمانان هه‌بێت و دژی بێباوه‌ڕان بێت ،له سیاسه‌ت كردنیشدا ئامانجی به‌رزڕاگرتنی ئیسالم و باڵوكردنه‌وه‌ی ئیسالم بێت ،ئه‌گه‌ر ئه‌هلی كیتاب له‌نێو ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا هه‌بوون سه‌رانه‌یان لێوه‌ربگیرێت. ج -تێكۆشان دژی ده‌وڵه‌تانی داگیركه‌ری واڵتی ئیسالمی و ڕوخاندنی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی پاشكۆی داگیركه‌ران و بێباوه‌ڕانه. به‌اڵم له‌مه به‌دواوه ناكۆكی گه‌وره و ئاڵۆز كه‌وته نێوان سه‌له‌فیه‌كان و ئیخوان موسليمین، كاتێك شێخه سه‌له‌فیه‌كانی سعوودیه به هه‌ردوو ڕه‌وته‌كه‌وه -وه‌هابی و مه‌دخه‌لییه‌كان -بۆیان ڕوونبویه‌وه كه‌وا ئیخوانه‌كان و هه‌ندێك له سه‌له‌فیه‌كان كه كاریگه‌رن به بیروبۆچون و تێڕوانینه‌كانی سه‌ید قوتب و مه‌ودودی ـ كه دوو بانگخوازی دیار و هه‌ڵكه‌وتووی ئیخوانن ـ ده‌رباره‌ی خروجكردن له دهوڵهت و به‌تایبه‌ت
به‌رامبه‌ر حكومه‌تی سعودیه دڵیان گه‌ردی گرتووه و به حكومه‌تێكی الڕێ بووی ناوزه‌ند ده‌كه‌ن و هه‌مان تێڕوانینی حكومه‌ته نه‌ته‌وه‌یی و سیكۆالره‌كانی تریان هه‌یه بۆ سعودیه‌ش ،ئه‌وا كه‌وتنه تانه‌دان له ئیخوان موسليمین و سه‌له‌فیه جیهادییه‌كان و به‌گرۆی الڕێ بوو و خه‌واریجی سه‌رده‌میان ناوزه‌ند كردن. ئه‌م فه‌توایانه‌ی شێخه سه‌له‌فیه‌كان له دژی ئیخوان موسليمین و ترسی گواستنه‌وه‌ی شۆڕش بۆ سعودیه‌و البردنی ئالی سعوود له‌سه‌ر ته‌ختی حوكمڕانی وايكرد ،سعودیه به چه‌ندین ملیار دۆالر پشتگیری سیسی بكات بۆ البردنی مورسی له‌سه‌ر حوكم و ئێستاش به‌رده‌وام له‌پێدانی قه‌رز به سیسی به‌رده‌وامه‌و دابه‌زینی نرخی نه‌وت و خه‌رجییه‌كانی شه‌ڕی حوسییه‌كانی یه‌مه‌نیش به ڕیشییه‌وه بووه و ده‌ستی پێهه‌ڵنه‌گرتووه له هاوكاريكردنی سیسی .ههروهها هۆكارێكی دیكه‌ش ئه‌وه‌یه بۆ ڕاكێشانی میسر بۆ ناو ئه‌و هاوپه‌یمانێتیه‌ی دروستيكردووه بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی تیرۆر و خۆ به‌ده‌م سپيكردنی ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی و پێشڕه‌وی كردنیان وه‌ك پیشاندانی هه‌یمه‌نه‌یه‌ك له‌به‌رامبه‌ر ئێراندا. به ئاشكرا هۆكار گه‌لێكی سیاسی ده‌بینین بۆ فه‌توادان و ده‌ركردنی گرووپه‌كان له‌چوارچێوه‌ی ئه‌هلی سوننه‌و جه‌ماعه ،هه‌روه‌ك له ده‌ركردنی ئیخوان و سه‌له‌فییه جیهادییه‌كان بینیمان له‌الیه‌ن شێخه سه‌له‌فییه‌كانه‌وه كاتێك ڕه‌خنه‌یان له حوكمه‌تی سعودیه گرت و بوونه هۆكاری درووستكردنی مه‌ترسی له‌سه‌ری و ویستیان هه‌مان جیهاد كه پێشتر به‌هاوبه‌شی ده‌یانكرد بیگوێزنه‌وه بۆ ئه‌وێش.
خا ل
1د .كاظم حبيب :مفهوم األصولية واألصوليات اإلسالمية/http://www.tasheeh.com ، 2محمد حلمي عبد الوهاب :مقاربات أولية حول مفهوم األصولية/http://archive.aawsat.com ، 3د .كاظم حبيب :مفهوم األصولية واألصوليات اإلسالمية. /http://www.tasheeh.com ، 3هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو. 4األصوليات اإلسالمية في عصرنا الراهن. الكتاب الثالث عشر والرابع عشر -تشرين األول .1993 5هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو. 6األصولية ،أ .األمير ،بروفيسور في العلوم العصبية المعرفيةhttp://www.qiraat.net ، 7عزيز العظمة :األصالة أو سياسة الهروب من الواقع .بحوث اجتماعية -14-ط ،1دار الساقي، بيروت ،1992 ،ص .13 http://www. المسلمون، 8إخوان ikhwanwiki.com
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
په‌راوێزه‌كان
9جماعة التكفير والهجرةhttp://www. ، marefa.org http:// القاعدة، تنظيم نشأة 11 arabobservatory.com 12من هم طالــــبانhttps://forum.sedty. ، com 13حركة طالبان ..النشأة واإلمارةhttp://www. ، aljazeera.net 14الفرق بين الطالبان والقاعدةhttp://www. ، muslm.org 15تهافت االصولية لشاكر النابلسيwww. ، alattaronline.com 16الفتاوى المهمة للعالمة محمد ناصرالدين األلباني ,دار الغد الجديد ,مصر -القاهرة ،ط. 2009 ،1 17تهافت االصولية لشاكر النابلسيwww. ، .alattaronline.com
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
105
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
106
بابەتى گشتیى
خا ل
ن و ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ر(د.خ)دا ل ه قورئا
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئاماژ ه ب ه كورد و كوردستان د .عومەر عەبدولعەزیز
له‌دایكبووی 1958هه‌ڵه‌بجه .دكتۆرا ل ه توێژینه‌وه‌ی ئیسالمیی .سه‌رۆكی رێكخراوی زانست بۆ باس و توێژینه‌وه .چه‌ند كتێبی چاپكراو ،ده‌یان لێكۆڵینه‌و ه و وتاری باڵوكراوه‌ی هه‌یه.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
107
خا ل
ته‌وه‌ره‌ی بابه‌ته‌كان:
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌شی یه‌كه‌م :ئاماژه‌كانی قورئان به باسی كورد و كوردستان: .1نوح و جودی و كوردستان. .2نهتهوه به زه‌بره‌كه (قوم أولی بأس شدید). .3هه‌وڵی سووتاندنی ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر(د.خ). به‌شی دووه‌م :كورد و كوردستان له ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ردا (د.خ): ( .1جابان)ی كوردیی یاوه‌ری پێغه‌مبه‌ر(د.خ). .2مه‌یمونی كوڕی جابانی كوردیی. .3جابان‌و مه‌یمونی كوڕی ،له سه‌رچاوه‌كانی فه‌رموده‌دا. .4مندااڵنی تری جابان. .5پێغه‌مبه‌ر (د.خ)و پۆشینی جلوبه‌رگی كوردیی. .6ئاماژه به نه‌ته‌وه‌ی كورد و كاڵشی كوردیی له فه‌رموده‌دا.
پێشه‌كی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
108
نكۆڵی له‌و ڕاستییه ناكرێت كه قورئانی پیرۆز ڕاسته‌وخۆ وشه‌ی (كورد) وه‌ك نهتهوه و (كوردستان) وه‌ك جوگرافیای تێدا نه‌هاتووه، هه‌رچه‌ند تاكه كێوێك كه له قورئاندا ناوی برابێت ،كێوی (جودی)یه ،كه ده‌كه‌وێته باكووری كوردستانه‌وه ،نزیك شاری جزیره .به‌اڵم به‌پێی هه‌ندێك خوێندنه‌وه‌ی جوگرافیی و وته و بۆچوونی ژماره‌یه‌ك له ڕاڤه‌كار و موفه‌سسیره‌كانی قورئانی پیرۆز ،له چه‌ند سوره‌تێكدا ئاماژه به كورد وه‌ك نهتهوه و كوردستان وه‌ك جوگرافیا و ناوچه‌كه كراوه .ههروهها له ناواخنی باسی به‌سه‌رهاتی چه‌ند پێغه‌مبه‌رێكدا-وه‌ك ئیبراهیم و نوح (س)، له‌گه‌ڵ ئه‌و واڵتانه‌دا كه تێیدا ژیاون ئاماژه به كورد و كوردستان وه‌ك نهتهوه و جوگرافیا كراوه. ههروهها به‌پێی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی كه فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ری ئیسالمیان كۆكردۆته‌وه
(د.خ) ،ده‌قێكی فه‌رموده له‌به‌رده‌ستدا نیه ك ه ڕاسته‌وخۆ له زاری پێغه‌مبه‌ره‌وه(د.خ) وشه‌ی (كورد)ی تێدا هاتبێت ،وه‌لێ چه‌ند فه‌رموده‌یه‌ك له‌به‌رده‌ستدان كه له‌زمانی سه‌حابه‌وه ئاماژه‌یان تێدایه بۆ نه‌ته‌وه‌ی كورد. به‌اڵم ئه‌وه‌ی كه سه‌لمێنراو و زانراوه ئه‌وه‌یه كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ) نه‌ته‌وه‌ی كوردی ناسیوه و له‌نێو ماڵیاندا باسی كورد و كار و به‌رهه‌مه ده‌ستییه‌كانی كورد كراوه ،چونكه عائیشه‌ی هاوسه‌ری ،باسی جۆری پۆشاك و جلوبه‌رگی كوردی كردووه ،هه‌ندێك له یارانیشی له ته‌فسیری هه‌ندێك ئایه‌تدا ئاماژه‌یان به نه‌ته‌وه‌ی كورد كردووه ،ئه‌وه‌ش ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێت كه زانیارییه‌كانیان له پێغه‌مبه‌ره‌وه (د.خ) وهرگرتووه. ئه‌م زانیارییه جێی گومان نیه ،چونكه له سه‌رده‌می نه‌فامیدا و تاكاتی هاتنی په‌یامی ئیسالم ،چه‌ندین كه‌س و بنه‌ماڵه له نهتهوه غهیره عه‌ره‌به‌كان ،له فارس و تورك و كورد و حه‌به‌شییه‌كان ،به‌مه‌به‌ستی بازرگانیی بووبێت،
خا ل
یه‌كه‌م /نوح و جودی كوردستان: .1خوای گه‌وره له ئاقاری باسی تۆفانه گه‌وره‌كه و چاره‌نووسی نوح پێغه‌مبه‌ر و هاوڕێكانیدا (ساڵوی خوایان له‌سه‌ر بێت) ،ڕوو به نوح دهفهرموێَ : [ف ِإ َذا ْاس َت َو ْي َت أَ ْن َت َو َم ْن َم َع َك َع َلى
ض ا ْب َل ِعي َما َء ِك َو َيا سمَ َ ا ُء أَ ْق ِل ِعي َو ِغ َ أَ ْر ُ يض المَْا ُء َو ُق ِض َي أَْ ال ْم ُر َو ْاس َت َو ْت َع َلى جْ ُ يل ُب ْعداً ِل ْل َق ْوم َّ الو ِد ِّي َو ِق َ الظالمِِ َ ني] ِ
هود .44/واته :ئه‌ی زه‌وی! ئاوه‌كه‌ت هه‌ڵلوشه، ئه‌ی ئاسمان! تۆش كۆتایی بێنه به باران .ئاوه‌كه ڕۆچوو و پێچرایه‌وه و نه‌ما ،كار ته‌واو بوو، كه‌شتییه‌كه له‌سه‌ر (جودی) له‌نگه‌ری گرت ،پاشان وترا :نهتهوه سته‌مكاره‌كان له‌وه‌وال تر چن!.. 3ــ جا ،به‌وپێیه كه ناوی هیچ كێوێكی تر له‌ناوچه‌كه و ته‌نانه‌ت له دوورتر له ناوچه‌كه‌ش به‌ناوی (جودی) نهبیستراوه ،دڵنیا ده‌بین كه ئه‌و (جودی)یه‌ی قورئان باسی ده‌كات ،هه‌مان كێوی (جودی)یه كه له باكووری كوردستاندایه و كه‌وتۆته نزیك شاری (جه‌زیره). جێی ئاماژه‌یه كه له كتێبی ته‌ورات و له كۆنترین ده‌قه به‌جێماوه‌كانی سۆمه‌رییه‌كانیشدا، هه‌ر بهوجۆره باسی تۆفانی نوح و ناوچه و شوێنه‌كه و كاته‌كه‌ی كراوه ،كه قورئان باسی ده‌كات ،به كه‌مێك جیاوازییه‌وه. .4له زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌كاندا ئه‌وه دووپات كراوه‌ته‌وه كه كه‌شتی نوح له شوێنێك نیشته‌وه كه له كێوی (جودی)یه به‌ناوی (ثمانين) كه به كوردی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
به‌شی یه‌كه‌م :ئاماژه‌كانی قورئانی پیرۆز ب ه باسی كورد و كوردستان
واته :هه‌ركات تۆ و ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ تۆن ،له سه‌ر كه‌شتییه‌كه جێگیر بوون ،بڵێ :ته‌واوی سوپاسی شایان بۆ ئه‌و خوایه‌ی ڕزگاری كردین له نهتهوه سته‌مكاره‌كان ،ههروهها بڵێ :ئه‌ی په‌روه‌ردگارم! له شوێن و نشینگه‌یه‌كی پیرۆز و به‌فه‌ڕ دامبه‌زێنه، تۆ باشترین كه‌سێكیت كه داده‌به‌زێنی. 2ــ جا به‌پێی ده‌قی خودی قورئانی پیرۆز، ئه‌و كه‌شتییه‌ی كه پاش دامركانه‌وه‌ی تۆفانه‌كه، له‌سه‌ر كێوی (جودی) له‌نگه‌ری گرت ،هه‌مان كه‌شتی نووحه ،ئه‌وه‌تا دهفهرموێَ [ :و ِق َ يل َيا
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
یان به هه‌ر هۆكارێكی تر ،چوونه‌ت ه مه‌ككه و مه‌دینه و شاره‌كانی تری ئه‌وكاته‌ی حیجاز و عه‌ره‌بستان. به‌نیسبه‌ت بوونی كه‌سانێكی كورده‌وه له‌و شارانه‌دا ،ئه‌وه‌ی گومانی تێدا نه‌ماوه ،بوونی كه‌سێكه به‌ناوی (جابان) ،كه له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالمدا مسوڵمان بووه و بۆته یه‌كێك له یارانی نزیكی پێغه‌مبه‌ری خوا (د.خ)و فه‌رموده‌ی لێ گێڕدراوه‌ته‌وه ،به‌هه‌مان شێوه كوڕێكیشی به‌ناوی (مه‌یمون) له جیلی په‌یڕه‌وان(تابعین) و ،وه‌ك (ڕاوی)یه‌كی فه‌رموده و بانگخوازێكی ئیسالمیی، ناوبانگی زۆری هه‌بووه .ئه‌مه ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێت كه ئه‌گه‌ر له سه‌رده‌می نه‌فامیشدا نه‌ته‌وه‌ی كورد الی عه‌ره‌به‌كانی نيمچه‌دورگه زۆر نه‌ناسرابێت، له سه‌رده‌می جێگیربوونی پێغه‌مبه‌ره‌وه له شاری مه‌دینه ،ئاشنایی له‌سه‌ر كورد زیاد بووه. به‌هه‌رحاڵ ،لهم كورته بابه‌ته‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م له‌به‌ر ڕۆشنایی چه‌ند ئایه‌تێكی قورئانی پیرۆز و سه‌رچاوه ته‌فسیره‌كاندا ،ههروهها چه‌ند فه‌رمووده‌ی هك و بۆچوونی ڕاڤه‌كارانی فه‌رمووده‌دا ،له چه‌ند بڕگه‌یه‌كدا ،تیشك بخه‌مه سه‌ر په‌یوه‌ندیی نێوان كورد و ئیسالم و كورد و پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (د.خ) ،به‌هیوای كردنه‌وه‌ی ده‌روازه‌یه‌ك به‌ڕووی توێژه‌راندا.
ن َانا ِم َن ْال َق ْوم َّ نيُ . ْال ُف ْل ِك َف ُقل الحْ َ ْم ُد للِ هَّ ِ َّال ِذي جََّ الظالمِِ َ وق ْل َر ِّب ِ ِ أَ ْن ِز ْلن ُم ْن َزال ُم َبا َر ًكا َوأَ ْن َت َخيرْ ُ المُْ ْن ِز ِل َ ني] املؤمنون،28/ يِ
109
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێی ده‌گوترێ (هیشتدانه)( ،)1یان (هه‌شتیان)(،)2 دواتر مێژوونوسانی عه‌ره‌ب وتیان :شوێنه‌كه ناوی (ثمانين)ه( ،)3به گومانی ئه‌وه‌ی كه ()80 كه‌س له كه‌شتییه‌كه‌دا بوون .دیاره (هه‌شت) و (هه‌شتا) ،واته( :ثمان)و (ثمانين)یان ال تێكه‌ڵ بووه. به‌اڵم ڕاستتر ئه‌وه‌یه كه (هه‌شت)ه نه‌ك (هه‌شتا)، چونكه له ته‌ورات و (كتاب المقدس)دا هاتووه كه نوح و سێ كوڕه‌كه‌ی (سام) و (حام) و (يافث)و سێ ژنه‌كانیان و خێزانی نوح (واته هه‌شت كه‌س بوون) .دواتریش ئه‌و شوێنه به كوردی له به‌ر هه‌مان هۆ ،ناونراوه (هیشتدانه) (هه‌شت دانه) ،كه ئێسته‌ش له بناری چیای (جودی)یه له ئارارات. شایانی باسه ئه‌وه‌ی ئه‌مه ده‌سه‌لمێنێت ئه‌وه‌یه كه سه‌رچاوه ئه‌رمه‌نییه‌كان ئاماژه به‌ناوی (تمنیس) له بناری (كوردوق) ده‌كه‌ن الی (ئارارات) ،كه هه‌مان كێوی جودی لێیه. بۆیه (ئه‌حمه‌د ئيبن رسته)ی جوگرافیناس ده‌ڵێت: «یه‌كه‌مین گوند له‌سه‌ر زه‌وی ،كه پاش تۆفانی نوح دروستكرا ،گوندی (باقه‌ردێ) بوو ،نوح پێغه‌مبه‌ر(علیه السالم) دروستيكرد ،هه‌ركه‌س له‌و بڕوادارانه‌ی له‌گه‌ڵی بوون ،یه‌كی خانوویه‌كی بۆ دروستكردن ،ئه‌و گونده تا ئێسته‌ش پێی ده‌ڵێن:
(سوق الثمانني)»(.)4
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
110
.5به‌پێی ئایه‌تی یه‌كه‌م كه نوح (علیه السالم) تیایدا داوایه‌ك ده‌كات و ده‌ڵێت( :خوایه! له سه‌رزه‌وییه‌كی به‌پیت و به‌فه‌ڕدا دامبه‌زێنه)، خوای گه‌وره‌ش كێوی (جودی) دیاری ده‌كات، كه‌واته ئه‌و كێوه و ئه‌و شوێنه‌ش كه ئه‌و كێوه‌ی تێدایه ،موبار هك و به‌فه‌ڕ و به‌پیته ،چونكه دوعای پێغه‌مبه‌ران به‌تایبه‌تی نوح-كه یه‌كێكه له پێغه‌مبه‌رانی (أولو العزم) گیرایه و ناگونجێت دوعا و پاڕانه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌رێكی كۆڵنه‌ده‌ری وا- كه هه‌زار ساڵ له پێناوی گه‌یاندنی ئاینی خوادا،
نهبیستراوه پێغه‌مبه‌ر (د.خ) قه‌ده‌غه‌ی كه‌سێكی كردبێ له‌و (غهیره عه‌ره‌ب)انه‌ی ك ه چوونه‌ت ه الی ب ه جلی خۆیانه‌وه
ڕه‌نجی كێشا -گیرا نه‌بێت و خوای میهره‌بان ئه‌و داوایه‌ی وه‌رنه‌گرێ و پاداشتی نه‌داته‌وه. بۆیه لهم پێشه‌كییه مه‌نتقییه‌وه دڵنیا ده‌بینه‌وه كه ئه‌و ئایه‌ته‌ی قورئانی پیرۆز ،ئه‌و ته‌فسیره هه‌ڵده‌گرێت ،كه :كێوی(جودی)و ناوچه‌كه، به‌شێكه له‌و شوێنانه‌ی كه خوای گه‌وره فه‌ڕو پیتی تێخستووه ،چونكه شوێنی تریش هه‌ن كه باسكراون به موباره‌ك ،وه‌ك مه‌ككه‌ی پیرۆز و مزگه‌وتی (ئه‌قصا)و دۆڵی ( ُطوى) ،كه پێغه‌مبه‌ران ئیبراهیم و عیسا و یوسف و یه‌عقوب پێیدا تێپه‌ڕیون و موسا و ئیلیاس تێیدا ژیاون. .6سه‌باره‌ت به‌پیت و فه‌ڕداریی كوردستانیش، ئه‌وه‌ی كه‌مێك به‌بێ ده‌مارگیریی له جوگرافیا و واقعی كوردستان وردببێته‌وه ،ده‌بینێت كه خوای میهره‌بان به چه‌ندین به‌هره و نیعمه‌تی خۆی، ئه‌و سه‌رزه‌وییه‌ی موباره‌ك كردووه ،هه‌ر له ئاو و تاڤگه و ده‌ریاچه و شاخ و ده‌شتی به‌پیت و كه‌شوهه‌وای سازگاره‌وه ،تا ده‌گاته چه‌ندین جۆر كان‌و كانزای سروشتیی .بۆ نمونه كوردستان به‌ناوبانگترین سێ ڕووباری خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی تێدایه ،كه بریتین له (دیجله)و (فورات)و (ئاراس) .جگه له ده‌یان ده‌ریاچه‌و زێ‌و ڕووباری گه‌وره‌و بچووك .هه‌روه‌ك لهم سااڵنه‌شدا له
خا ل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ڕووی واقعیی‌و زانستییه‌وه سه‌لمێنراوه كه ب ه سه‌دان كێڵگه‌و بیری نه‌وت‌و گازی سروشتی له زۆربه‌ی به‌شه‌كانی كوردستاندا هه‌یه .ههروهها خوا ئه‌و نیعمه‌ته‌ی پێداوه كه به‌رزترین شاخه‌كانی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی تێدایه .وه‌ك زنجیره شاخه‌كانی (زاگرۆس)و (ئارارات) ،بێ گومان ئه‌م شاخانه‌و ده‌وروبه‌ریان ،پڕن له جۆره‌ها كانزای به‌نرخی ئاسن‌و یۆرانیۆم‌و مس‌و كبریت‌و فۆسفات‌و ..هتد .ههروهها دۆخ‌و كه‌شوهه‌وایه‌كی سازگاری پێبه‌خشراوه ،كه گونجاوی كردووه بۆ كشت‌و كاڵ‌و ڕه‌زداریی‌و باخداریی ،بۆیه ده‌یان جۆر میوه‌و به‌روبووم له كوردستان هه‌ن ،كه له كه‌م ناوچه‌ی جیهان به‌و چۆنیه‌تیی‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌وه هه‌بن. .7ئه‌گه‌ر بۆ میسداقیه‌تی فه‌ڕو به‌ره‌كه‌ت له مێژووی نیشته‌جێ و دانیشتووه‌كانی كوردستانیشدا بگه‌ڕێین ،ئه‌وه به‌ڵگه‌ی زۆری ناوێت ،چونكه هه‌م له قورئاندا ئاماژه به هاوڕێ و هاونشینانی نوح (علیه السالم) كراوه ،هه‌م كورد خۆی وه‌ك نهتهوه ،سه‌لماندوویه‌تی كه پشكی شێری هه‌بووه له خزمه‌تكردنی ئیسالم و مرۆڤایه‌تیی و ژیار و شارستانێتیدا ،چ له ڕووی زانا و پیتۆڵی بلیمه‌ته‌وه ،چ له ڕووی سه‌دان
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ئیسالم زۆر دژی تواندنه‌وه‌ی نه‌ریت و كولتووری په‌سه‌ندی نه‌ته‌وه‌كان بووه
سه‌رباز و جه‌نگاوه‌ری قاره‌مانه‌وه ،چ له ڕووی چه‌ندین سه‌ركرده و كه‌سایه‌تیی هه‌ڵكه‌وتووه‌وه، كه جێپه‌نجه‌ی هه‌موویان له‌سه‌ر تابلۆی ژیانی شارستانیی و مرۆڤایه‌تیی و زانست و زانياريدا دیاره. ئه‌وه‌ی كه به‌ڵگه‌ی قورئانییه ئه‌وه‌یه كه [ق َ يل َيا ُن ُ ات وح ْاه ِب ْط ِب َس اَل ٍم ِم َّنا َو َب َر َك ٍ دهفهرموێِ : َ َع َل ْي َك َو َع َلى أُ َم ٍم مَِّ م ْن َم َعك] هود .48/واته :وترا: ئه‌ی نوح! دابه‌زه به ساڵمه‌تیی و بێوه‌یی و به فه‌ڕ و به‌ره‌كه‌تگه‌لێكه‌وه كه له الیه‌ن ئێمه‌وه به‌سه‌ر تۆ و ئه‌و كۆمه‌اڵنه‌دا كه له‌گه‌ڵتان ،ڕژاندمان .ئه‌مه ده‌ری ده‌خات كه فه‌ڕ و به‌ره‌كه‌تی خوا ڕژاوه به‌سه‌ر نوح و ته‌واوی ئه‌وانه‌دا كه له‌گه‌ڵ نوحدا بوون. موفه‌سیری گه‌وره‌ی قورئان (طبرى) ده‌ڵێت: «خوا ڕێزی له سێ كێو ناوه ،به هۆی سێ كه‌سه‌وه :جودی ،به‌هۆی نوحه‌وه( ،طور)ی سینا، به‌هۆی موساوه( ،حراء) به هۆی محه‌مه‌ده‌وه (سه‌المی خوا له‌سه‌ریان بێت)»(.)5 خۆ ئه‌گه‌ر ته‌فسیری (به‌ره‌كه‌ت) كه‌مێك فراوانتر بكه‌ین و بچینه ڕه‌هه‌ند و مه‌ودا مه‌عنه‌وییه‌كه‌یه‌وه ،ئه‌وه ده‌كرێت ئاماژه بكه‌ین به سه‌دان زانای هه‌ڵكه‌وتووی نه‌ته‌وه‌ی كورد ،له هه‌موو بواره‌كانی ته‌فسیر و فه‌رموده و شه‌ریعه‌ت و زانسته زمانه‌وانییه‌كان و مێژوودا ،كه هه‌موو مرۆڤایه‌تی به خزمه‌ته‌كانیان به‌هره‌مه‌ند بووه، نه‌ك ته‌نها كورد و ئوممه‌تی ئیسالمیی. .8له مانگی ئایاری ساڵی 1948دا شوانێكی كورد به‌ناوی (ڕه‌شید سه‌رحان) له دانیشتووانی گوندی (نسار) )Nisi(،له ناوچه‌ی جزیره پاشماوه‌ی دارو ته‌خته‌ی كه‌شتییه‌كی له لوتكه‌ی چیای (جودی) دۆزییه‌وه .سه‌یر ئه‌وه‌یه ناوی ئه‌و گونده ناوی هه‌مان ئه‌و گونده‌یه كه له
111
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
112
ده‌قه بابلییه‌كاندا هاتووه ،كه گوایه نوح له‌گه‌ڵ نهتهوه سه‌ركه‌شه‌كه‌ی تێیدا ژیاون و تۆفانه‌كه نغرۆی كردوون .له‌و ساڵه‌وه شوێنه‌‌وارناسه نێردراوه‌كان كه‌وتنه خولیای گه‌ڕان‌و لێكۆڵینه‌وه له‌و پارچه ته‌خته‌و داره دۆزراوانه .سه‌ره‌تا پاش پشكنینی فیزیایی‌و تاقیكرنه‌وه‌ی زانستیی ،بۆیان ده‌ركه‌وت كه ته‌مه‌نی ئه‌و كه‌شتییه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نزیكه‌ی 4500ساڵ ،كه هه‌مان سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌رایه‌تی (نوح)و ڕوودانی تۆفانه‌كه‌یه! .دواتر به هه‌وڵی دوو توێژه‌ری بیانی به ناوه‌كانی دیڤید فاسۆلد( )David Fasoldو رۆن ویات (Ron )Wyattو پڕۆفیسۆری توركی ناسراو (ئه‌حمه‌د ئه‌سالن) كه له ماوه‌ی چل ساڵدا په‌نجا جار به كێوی (جودی)دا هه‌ڵكشا زۆرێك له ڕاستییه‌كان ڕوونبوونه‌وه ،كه پارچه ته‌خته‌كان پارچه‌ی هه‌مان كه‌شتييه‌كه‌ى نوحه‌و شوێنه‌كه‌ش هه‌مان شوێنه ،ته‌نانه‌ت توانییان سه‌كۆی له‌نگه‌رگای كه‌شتییه‌كه‌ش بدۆزنه‌وه ،كه له‌وه‌وه توانییان به شێوه‌یه‌كی خه‌ماڵندن ،له قه‌باره و درێژیی و پانیی و قووڵی كه‌شتییه‌كه‌ش نزیك ببنه‌وه!(.)6 .9لێرهدا گرنگه ئاماژه به‌وه بكه‌م كه له سێ جێگه‌ی قورئانی پیرۆزدا ئاماژه به‌وه كراوه كه كه‌شتی نوح ئای هت و نیشانه و به‌ڵگه‌یه و خوای گه‌وره بۆ په‌ند و عیبره‌ت ده‌یهێڵێته‌وه: أــ له باسی به‌سه‌رهات و چاره‌نووسی كه‌شتییه‌كه‌دا ،له ئایه‌تی 14و 15ی سوره‌تی (القمر)دا ده‌فه‌رموێت :جَ ْ (ت ِري ِب َأ ْع ُي ِن َنا َج َزا ًء لمَِّن َك َان ُك ِف َر * َو َل َقد َّت َر ْك َن َ اها آ َي ًة َف َه ْل ِمن ُّم َّد ِك ٍر) ،واته: كه‌شتییه‌كه به چاودێریی خۆمان ده‌ڕۆیشت، (ئه‌و كاره) سزا بوو بۆ بێ بڕوایان .به دڵنیایی كه‌شتییه‌كه‌مان وه‌ك نیشانه و به‌ڵگه هێشته‌وه، جا ،ئایا كه‌سانێك هه‌ن وردبنه‌وه و یادبكه‌نه‌وه؟ بۆیه (ابن كثير) له ته‌فسیره‌كه‌یدا ده‌ڵێت »:خوا
كه‌شتییه‌كه‌ی له گوندی (باقه‌ردی) له‌سه‌ر زه‌وی جزیره ،وه‌ك به‌ڵگه و نیشانه‌یه‌ك هێشته‌وه ،تا خه‌ڵكانی سه‌ره‌تاكانی ئوممه‌تی (ئیسالم)یش، كه‌شتییه‌كه‌یان بینی»(.)7 موفه‌سیری هاوچه‌رخیش (محمد الطاهر بن عاشور) ده‌ڵێت« :واتای ئایه‌ته‌كه :ئێمه كه‌شتی نوحمان هێشته‌وه و نه‌مانهێشت بڕزێت و بفه‌وتێت ،تا ببێته به‌ڵگه و نیشانه‌یه‌ك و هه‌ركه‌س له‌و نه‌ته‌وانه‌ی پێغه‌مبه‌رانیان بۆ هاتوون ،ویستیان بیبینن ،بچن سه‌یری بكه‌ن ...دواتر كه‌م كه‌م كه‌شتییه‌كه هه‌ڵوه‌شا ،تاكو سه‌رده‌می سه‌ره‌تای ئوممه‌تی ئیسالم ،پارچه‌كانی داروته‌خته‌كه‌یان بینی .بهوجۆره هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان بینییان و (به‌سه‌رهاتی تۆفان و نوح و كه‌شتی) ،پله‌ی متمانه‌یی‌و ته‌واتوری الی هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان وه‌رگرت»(.)8 بئه‌م باسی هێشتنه‌وه‌ی كه‌شتییه‌ی نوح بۆ وه‌رگرتنی په‌ند و عیبره‌ت ،له جێیه‌كی تری قورئانیشدا دووپات كراوه‌ته‌وه ،كه ئایه‌تی ()15 ی سوره‌تی (العنكبوت)ه ،دهفهرموێَ : (ف َأ جْ َ ن ْي َنا ُه الس ِف َ ين ِة َو َج َع ْل َن َاها آ َي ًة ِل ْل َع مَالِ َ َوأَ ْص َح َ اب َّ ني) ،واته :نوح و هاوڕێیانی ناو كه‌شتییه‌كه‌مان ڕزگاركرد، كه‌شتییه‌كه‌شمان كرده نیشانه و به‌ڵگه بۆ هه‌موو جیهانییان!. جله ئایه‌تی ()121ی سوره‌تی (الشعرا‌ء) یشدا وه‌صفی كه‌شتییه‌كه‌ی به‌وه كردووه كه ئایه‌ت‌و نیشانه‌و به‌ڵگه‌یه .ده‌فه‌رموێت(:إِ َّن يِف َذ ِل َك آَي ًة َو َما َكان أَ ْك َث ُر ُهم ُّم ْؤ ِم ِن َ لَ ني) ،واته :له‌وه‌دا (واته: له به‌سه‌رهاتی نوح و كه‌شتی و تۆفاندا) ،نیشانه و به‌ڵگه‌یه‌ك هه‌یه ،به‌اڵم زۆربه‌یان بڕوادار نین. ئه‌و دوپاتكردنه‌وه‌یه‌ی قورئان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌شتییه‌كه بووه‌ته نیشانه و به‌ڵگه بۆ هه‌موو جیهان ،هه‌ڵوێسته له‌سه‌ركردنی ده‌وێت ،چونكه
خا ل
له شوێنێكی تری قورئانی پیرۆزدا ،باس ل ه ئازایه‌تیی نه‌ته‌وه‌یه‌كی به زه‌بر كراوه ،كه هه‌ندێك له ڕاڤه‌كارو موفه‌سیره‌كانی قورئان له‌سه‌رده‌می (صه‌حابه) و (تابعین)دا ،وایان لێكداوه‌ته‌وه ،كه مه‌به‌ست له‌و نه‌ته‌وه‌یه ،نه‌ته‌وه‌ی كورده. خوای گهور ه ل ه سوره‌تی (الفتح)دا ده‌فه‌رموێ(:قل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
دووه‌م /نهتهوه ب ه زه‌بره‌ك ه (قوم أولي بأس شديد):
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
زۆر ڕوونه كه ئاماژه‌یه به‌و ڕاستییه مێژوویی ه و به‌و ته‌واتوره‌ی كه ته‌واوی نه‌ته‌وه‌كانی سه‌ر زه‌وی و كتێبه ئاسمانییه‌كان به‌تایبه‌تی (ته‌ورات)و ژێده‌ر و سه‌رچاوه مرۆییه‌كانیش له سۆمه‌ری و ئه‌كه‌دییه‌كانه‌وه تا دواتر ،ئاماژه‌یان پێكردووه‌و دووپاتیان كردووه‌ته‌وه. بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌م ته‌فسیره ڕاڤه‌ناسی ناسراو پێشه‌وا (بوخاری) له (جامع الصحیح) ه‌كه‌یدا له زمانی (قه‌تاده)وه ده‌ڵێت»أبقى الله سفينة نوح ،حتى أدركها أوائل هذه األمة» ،واته: خوا كه‌شتییه‌كه‌ی نوحی هێشته‌وه ،تا ئه‌و كاته‌ی سه‌ره‌تاكانی ئه‌م ئوممه‌ته بینییان(.)9 وا دیاره ئه‌م ده‌نگۆیه‌ی مانه‌وه‌ی شوێنه‌وارى كه‌شتییه‌كه‌ی نوح ،تا سه‌ده‌ی دووه‌می كۆچیش ماوه ،بۆیه مێژوونووسان باس له‌وه ده‌كه‌ن كه»: ساڵی ()174ی كۆچیی ،هارون ڕه‌شیدی خه‌لیفه‌ی عه‌باسی ،سه‌ردانی ئه‌و گونده‌ی (باعه‌ردێ)ی كردووه و چووه‌ته سه‌ر كێوی(جودی) و گه‌ڕاوه بۆ ئاسه‌واره‌كانی كه‌شتیی نوح»(.)10 كه‌واته ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه زۆر ته‌واوه ،كه بڵێین :كوردستان النكی دووه‌می مرۆڤایه‌تییه، چونكه پاش ئه‌و تۆفانه سه‌راپاگیره‌ی نوح (س)، مرۆڤایه‌تی له‌وێوه سه‌رله‌نوێ ده‌ستيكردووه‌ته‌وه به ژیانه‌وه.
للمخلفين من االعراب ستدعون الى قوم اولى بأس شديد تقاتلونهم او يسلمون) الفتح ،16/واته :ئه‌ی محمد! به‌وانه‌ی كه (له به‌شداریی حوده‌یبیه)، دواكه‌وتن ،بڵێ :له داهاتوویه‌كی نزیكدا ،بانگ ده‌كرێن بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ خه‌ڵكێكی خاوه‌ن زه‌بری توند (واته ئازاو جه‌نگاوه‌ر) ،كه: یان شه‌ڕیان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن ،یان ئه‌وان مسوڵمان ده‌بن ،جا ئه‌گه‌ر گوێڕایه‌ڵیی بكه‌ن ،خوا پاداشتێكی جوانتان ده‌داتێ ،ئه‌گه‌ر پشتیش هه‌ڵكه‌ن وه‌ك پێشتر پشتتان هه‌ڵكرد ئه‌وه سزایه‌كی پڕئێشتان ده‌دات. موفه‌سیره‌كان بۆ دیاریكردنی ئه‌و خه‌ڵكه كه له ئایه‌ته‌كه‌دا به (قوم أولي بأس شديد)، واته :نه‌ته‌وه‌یه‌كی خاوه‌ن زه‌بروزه‌نگی به‌هێز، ناوبراون ڕای جیاوازیان هه‌یه .هه‌ندێك وتوویانه: مه‌به‌ست له‌وانه هۆزی (بنی حنیفه)یه ،واته تاقمی (موسه‌یله‌مه)ی درۆزن ،ئه‌وانه‌ی له كاتی كۆچی دوايی پێغه‌مبه‌ردا (د.خ) وه‌رگه‌ڕانه‌وه و په‌الماری مه‌دینه‌یان دا .هه‌ندێكی تر وتویانه :مه‌به‌ست فارسه‌كانن ،هه‌ندێكی تر وتویانه :مه‌به‌ست هۆزی (هه‌وازن)ه ،ئه‌وانه‌ی له (حونه‌ین)دا له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ری خوادا جه‌نگیان كرد. له‌ناو ئه‌م ڕاو بۆچونانه (ابن أبي حاتم) له (أبو هريرة)وه ،ده‌گێڕێته‌وه ده‌ڵێت »:مه‌به‌ست له‌وانه (بارز)ه واته :كورده‌كان» ،وه‌ك له ته‌فسیری (در المنثور)دا هاتووه( .ابن كثير)یش ده‌ڵێت»: أبو هريرة وتوویه‌تی :پێغه‌مبه‌ر فه‌رمووی: (تقاتلون قوما نعالهم الشعر) ،واته :شه‌ڕ له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌یه‌ك ده‌كه‌ن ،پێاڵوه‌كانیان له مووه ،ئه‌وانه كورده‌كانن»(.)11 ههروهها (ابن المنذر)و (ته‌به‌رانی) له (الكبیر) دا له (موجاهید)ی گه‌وره تابعی ده‌گێڕنه‌وه كه وتویه‌تی« :مه‌به‌ست له‌و قه‌ومه له ئایه‌ته‌كه‌دا،
113
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
114
عه‌ره‌به‌كانی فارس و كوردانی عه‌جه‌من»(.)12 ئالوسی نووسه‌ری ته‌فسیری (روح المعانی) له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێت« :ئه‌م پێكه‌وه‌گرێدانه‌ی (عه‌ره‌بی فارس و كوردی عه‌جه‌م) وا ده‌گه‌یه‌نێت كه نه‌ته‌وه‌یه‌ك به‌ناوی (كوردانی عه‌ره‌ب)یش هه‌بێ ،به‌اڵم ئێمه ئاوا دابه‌شكردنێك شك نابه‌ین، به‌ڵكو جیلێك ل ه خه‌ڵكیی هه‌ن كه پێیان ده‌گوترێت: (كورد) ،به‌بێ نیسبه‌تدانیان بۆ الی عه‌ره‌ب ،یان عه‌جه‌م»(.)13 پاش ئه‌وه (ئالوسی) ئه‌و گومانه ڕه‌تده‌كاته‌وه كه كورد نیسبه‌ت ده‌درێنه الی هۆزه عه‌ره‌به‌كان و ئه‌سڵیان ده‌برێته‌وه سه‌ر ئه‌وان و ده‌ڵێت: «هیچ شتێك له‌مه‌ی وترا ،به‌الی منه‌وه ڕاست نیه« .پاشان بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ته‌فسیره دووپات بكاته‌وه كه مه‌به‌ست له (قوم أولي بأس شديد) له ئایه‌ته‌كه‌ی سوره‌تی (فتح)دا كورده ،ده‌ڵێت»: به‌گشتیی نه‌ته‌وه‌ی كورد به ئازایه‌تیی و نه‌به‌ردیی ناوبانگیان ده‌ركردووه .كورد كه‌سانی گه‌وره‌ی زۆریان تێدا هه‌ڵكه‌وت ،هه‌ندێكیان فه‌زڵ و گه‌وره‌یی صه‌حابه‌بوونیان به‌نسیب بووه ،له‌وانه (جابان)ی باوكی مه‌یمون ،كه (ابن حجر) له كتێبی (اإلصابة في تمييز الصحابة)و (الطبرانى) له (المعجم الصغير) ،فه‌رموده‌یان لێ گێڕاوه‌نه‌ته‌وه(.)14
سێیه‌م /هه‌وڵی سووتاندنی ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر د.خ:
.1له ئاقاری گێڕانه‌وه‌ی به‌سه‌رهاتی دانانی مه‌نجه‌نیق بۆ سووتاندنی ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر (علیه السالم) ،قورئانی پیرۆز ئاماژه ده‌كات كه كه‌سانێكی نه‌یار به‌و پێغه‌مبه‌ره ،وتیان :زۆر به خراپ بیسووتێنن و پشتیوانیی له (خواكانتان) بكه‌ن ،ئه‌گه‌ر به‌ته‌مان شتی وا بكه‌ن .ئایه‌ته‌كه به‌م جۆره‌یه( :قالواّ : حرقوة وانصروا آهلتكم ان كنتم
پێغه‌مبه‌ر(د.خ) نه‌ته‌وه‌ی كوردی ناسیوه و له‌نێو ماڵیاندا باسی كورد و كار و به‌رهه‌م ه ده‌ستییه‌كانی كورد كراوه.
فاعيلني) .موفه‌سیره‌كان سه‌باره‌ت به‌و كه‌سه‌ی كه ئه‌م فه‌رمانه‌ی داوه ،ڕای جۆراو جۆریان هه‌یه .به‌اڵم زۆربه‌یان به چاوكردن له (ته‌به‌ری) كه ساڵی ( )310كۆچی دوایی كردووه‌و یه‌كه‌م ته‌فسیری فراوان و گشتگیری نووسیوه ،ده‌ڵێن»: ئه‌و كه‌سه‌ی وتی ئیبراهیم بسوتێنن ،پیاوێك بوو له كوردانی فارس» .پاشان ڕیوایه‌تێك له (موجاهید) وه ده‌گێڕنه‌وه كه گوایه ئایه‌ته‌كه‌ی خوێندۆته‌وه بۆ عه‌بدوڵاڵی كوڕی عومه‌ر ،ئه‌ویش پرسیویه‌تی له (موجاهید) :ئایا ئه‌زانی كێ بوو ئه‌و كه‌سه‌ی ئاماژه‌ی كرد به سووتاندنی ئیبراهیم؟ ده‌ڵێت :وتم نه‌خێر .وتی :پیاوێك بوو له عه‌ره‌به‌كانی فارس. وتم مه‌گه‌ر فارس عه‌ره‌بیان هه‌یه؟ عه‌بدوڵاڵی كوڕی عومه‌ر وتی :به‌ڵێ .كوردان بریتین له عه‌ره‌به‌كانی فارس و پیاوێك له‌وان بوو ،ئاماژه‌ی كرد به سووتاندنی ئیبراهیم به ئاگر»(.)15 به‌اڵم دیاره ئه‌م بۆچوونه كه لهم ڕیوایه‌ته‌دایه، هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه ،چونكه له ڕووی مێژوویی و واقیعییه‌وه ،نه‌ته‌وه‌یه‌ك ،یان هۆز و كه‌سانێك نین پێیان بگوترێت :عه‌ره‌به‌كانی فارس .جگه له‌و هه‌ڵه‌یه‌ش خودی ڕیوایه‌ته‌كه له ڕووی ئیسناده‌وه الوازه ،چونكه دوو كه‌سی تێدایه به‌ناوه‌كانی (ليث) كوڕی (أبوسلیم)و (حه‌سه‌ن) كوڕی (دینار)
خا ل
من پێم وایه زۆر ئاساییه كه كوردێك یان یه‌كێك له‌وانه هاواریان كردووه« :بیسووتێنن»، كورد بووبێت ،چونكه دانیشتووانه‌كه كورد بوون ،به‌اڵم به‌ڵگه‌ی به‌هێز بۆ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ئه‌و ڕیوایه‌ته ئه‌وه‌یه كه ئایه‌ته‌كه به صیغه‌ی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ن و كه هه‌موو ڕیوایه‌ته‌كانیان الواز و ناپه‌سه‌ند ته‌نانه‌ت دووه‌میان تۆمه‌تباره به درۆكردن(.)16 لهم سۆنگه‌یه‌وه موفه‌سیری هاوچه‌رخ عه‌لالمه ئالوسی له ته‌فسیره نایابه‌كه‌یدا (روح المعانی)، ئه‌وه ڕه‌تده‌كاته‌وه كه كه‌سانێك هه‌بن پێیان بگوترێت :عه‌ره‌به‌كانی فارس و مه‌به‌ست كورد بێ ،وه‌ك پێشتر وتمان ده‌ڵێت »:لێكدانی عه‌ره‌بی فارس و كوردی عه‌جه‌م ،واده‌گه‌یه‌نێت كه كوردی عه‌ره‌بیشمان هه‌بێت ،به‌اڵم ئێمه ئاوا دابه‌شكردنێك شك نابه‌ین ،به‌ڵكو جیلێك له خه‌ڵكیی هه‌ن كه پێیان ده‌گوترێت (كورد) ،به‌بێ نیسبه‌تدانیان بۆ الی عه‌ره‌ب ،یان عه‌جه‌م!»(.)17 جا بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی فه‌رمانی سووتاندنی دا ،ڕازی له (مفاتیح الغیب)-هه‌رچه‌ند ڕیوایه‌ته‌كه‌ی عه‌بدوڵاڵى كوڕى عومه‌ر ده‌هێنێت، به‌اڵم ده‌ڵێت »:له قورئاندا دیاری نه‌كراوه كێیه، به‌اڵم وا مه‌شهوره كه (نه‌مرود) بووه«(.)18
خواكانتان بكه‌ن ،ئیتر چۆن ئه‌م بێژه‌ر ه بوو به یه‌ك كه‌س و كه‌سه‌كه‌ش كورد ده‌رچوو؟! جگه له‌وه لێرهدا پرسیارێكی زۆر مه‌نتیقیش سهرههڵدهدات ،كه :ئایا بۆچی ده‌بێت سووتێنه‌ر و فه‌رمانده‌ر به سووتاندن ،كوردبوو بن ،به‌اڵم ی و كوردنشینه‌دا ،ته‌نها له‌و شوێنه كوردستانی ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر(علیه السالم) كورد نه‌بووبێت؟! له‌كاتێكدا له ته‌واوی كتێبه ئاسمانییه‌كان و گێڕانه‌وه مێژووییه‌كاندا ،نه‌بینراوه كه گوترابێت: ئیبراهیم خه‌ڵكی ئه‌و شوێنه نه‌بووه و كۆچه‌ری شوێنێكی تر بووه ،به‌ڵكو ب ه پێچه‌وانه‌وه زۆربه‌ی گێڕانه‌وه‌كان ئه‌وه دووپات ده‌كه‌نه‌وه كه ئیبراهیم له‌دایكبووی شاری (حه‌ڕان)ه له خۆرئاوای باكوری كوردستان (له‌سه‌ر مه‌رزی نێوان توركیا و سوریه)و دواتر كۆچی كردووه به‌ره‌و شام و ئوری باشووری عیراق و نيه‌مچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌ب. له‌مباره‌یه‌وه مێژوونووسی گه‌وره (طبري) ده‌ڵێت »:هه‌ندێك له مێژوونووسان وتوویانه: ئیبراهیم له (حه‌ڕان) له‌دایكبووه‌و (تارخ)ی باوكی گواستوویه‌ته‌وه بۆ سه‌ر زه‌وی بابل»(.)19 جگه له‌وه ئایا مه‌عقول و ڕه‌وایه پێغه‌مبه‌ری نه‌ته‌وه‌كه كورد نه‌بووبێت ،به‌اڵم ئه‌و قه‌ومه‌ی بۆیان نێرراوه كورد بووبن؟! له‌كاتێكدا خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت(:وما ارسلنا من رسول الى بلسان قومه ليبين لهم)إبراهیم ،٤/واته :هیچ پێغه‌مبه‌رێكمان نه‌ناردووه به زمانی نه‌ته‌وه‌كه‌ی نه‌بێت ،تا بۆیان ڕوون بكاته‌وه. -2سه‌باره‌ت به چاره‌نووسی ئیبراهیم ،سێ ئایه‌ت پاش ئه‌و ئایه‌ته‌ی باسی سووتاندنه‌كه‌ی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌وپێیه ناوی هیچ كێوێكی تر به‌ناوی (جودی) نهبیستراوه ،دڵنیا ده‌بین ئه‌و (جودی)یه‌ی قورئان باسی ده‌كات هه‌مان كێوی (جودی) یه له باكووری كوردستاندایه
ّ (قالوا:حرقوة وانصروا كۆ هێناویه‌تی .ده‌فه‌رموێ: آهلتكم) ،واته :وتیان بیسووتێنن و پشتیوانیی له
115
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
116
ده‌كات ،ده‌فه‌رموێت(« :ئیبراهیم) و (لوط)مان ڕزگاركرد بۆ ئه‌و سه‌رزه‌وییه‌ی فه‌ڕو پیت و به‌ره‌كه‌تمان تێخست بۆ جیهانییان)ونجينه ولوطا الى االرض التى بركنا فيها للعلمين) األنبياء ،71/سه‌باره‌ت به‌و سه‌رزه‌وییه ،هه‌ندێك له موفه‌سیره‌كان ،ده‌ڵێن :مه‌به‌ست واڵتی شامه، هه‌ندێك ده‌ڵێن :مه‌به‌ست مه‌ككه‌یه( ،)20به‌اڵم هه‌ندێكی تر ده‌ڵێن :مه‌به‌ست ناوچه‌ی (حران)ه(.)21 من پێموایه ئه‌گه‌ر هه‌یه ئه‌م بۆچوونه‌ی دوایی دروستترین ته‌فسیر بێت ،له‌به‌ر دوو هۆ: یه‌كه‌م :ئیبراهيم له‌و ئاواره‌بوونه‌یدا خاتوو (ساره)ی خوازبێنی كرد ،كه كچی پاشای (حه‌ڕان) بووه و ئامۆزای خۆیشی بووه ،كه دژی ئاینی نه‌ته‌وه‌كه‌ی بووه(.)22 دووه‌م :پێشتر ل ه باسی دوعاكه‌ی نوحدا، گوتمان كه فهرموویّ ( : رب أنزلين منزال مباركا)، واته :په‌روه‌ردگارم! ل ه شوێنێكی به فه‌ڕو پیرۆز دامبه‌زێنه ،خوای گه‌وره‌ش له‌سه‌ر كێوی (جودی) دایبه‌زاند ،كه‌وات ه كاتێك له‌وێ كوردستان ب ه (منزال مباركا) ناوبراوه‌و لێره‌ش ب ه (األرض التي باركنا) هاتووه ،من پێموای ه ئه‌م دوو ئایه‌ت ه یه‌كتر ته‌فسیر ده‌كه‌ن و ئه‌بێ هه‌ر (حه‌ڕان) بێت ،شاره‌كه‌ی زانای گه‌وره‌ی كورد و ئیسالم (ابن تيمية) .ئه‌وه‌نده‌ش جێی گومان نیه ك ه جێی مانه‌وه‌ی ئیبراهیم حه‌ڕان بووه ،چونك ه به‌پێی ته‌واوی سه‌رچاو ه مێژووییه‌كان كاتێك چووه‌ته سه‌رزه‌وی حیجاز ،ته‌نها به‌یتی دروست كردووه‌و مه‌ككه‌ی نه‌كردوو ه ب ه نیشتیمانی خۆی و گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ حه‌ڕانی نیشتیمانی ئه‌سڵیی خۆی( ،)23ك ه له مێژوودا گوتراوه كه‌وتۆته ناوچه‌ی شام و ل ه پاش ڕووخانی ده‌وڵه‌تی عوسمانیی كه‌وتۆته به‌شی توركیا ل ه كوردستانی به‌شكراو.
به‌شی دووه‌م :كوردو كوردستان ل ه ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌ردا (د.خ) (جابان)ی
كوردیی
یاوه‌ری
یه‌كه‌م/ پێغه‌مبه‌ر(د.خ): له چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی فه‌رمووده و ڕیوایاتدا باسی سه‌حابییه‌ك كراوه به‌ناوی (جابانی كوردی) ،كه له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر(د.خ)دا ژیاوه و به‌شداریی كۆڕ و كۆبونه‌وه‌كانی كردووه و فه‌رموده‌ی لێوه‌رگرتووه و فه‌رموده‌ی گێڕاوه‌ته‌وه، له كۆتایی ئه‌م به‌شه‌دا ئاماژه به زۆربه‌ی زۆری ئه‌و سه‌رچاوانه ده‌كه‌م. سه‌ره‌تا ده‌رباری ژیاننامه‌ی ئه‌و زاته( ،إبن األثير الجزرى) كه مێژونووسێكی گه‌وره‌ی كورده و هاوچه‌رخی ده‌وڵه‌تی سه‌الحه‌دینی ئه‌یوبی بووه و ساڵی ( )630كۆچی له دونیا ده‌رچووه ،به‌م جۆره باس له (جابان) ده‌كات« :جابان ،باوكی مه‌یمون ،ده‌ڵێ :زیاتر له جارێك ،تا نزیكه‌ی ده‌جار له پێغه‌مبه‌رم بیستووه (د.خ) ،ده‌یفه‌رموو( :أي رجل
تزوج امرأة ،وهو ينوي أن ال يعطيها صداقها ،لقي اهلل زانيا)( ،)24واته :هه‌ر پیاوێك ژنێك ماره ببڕێ و
نیازی ئه‌وه بێ ماره‌ییه‌كه‌ی نه‌داتێ ،ئه‌وه وه‌ك زیناكارێك ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ الی خوا». باسی ئه‌م هاوه‌ڵه‌ی پێغه‌مبه‌ر (د.خ) جگه له سه‌رچاوه‌كانی فه‌رمووده ،لهم سه‌رچاوه مێژووییانه‌شدا هاتووه1 :ـــ أسد الغابة ،ابن األثير الجزرى 2-اإلصابة في تمييز الصحابة ،ابن حجر العسقالني 3-تجريد اسماء الصحابة ،الحافظ الذهبي. دووه‌م /مه‌یمونی كوڕی جابانی كوردیی: له سه‌رچاوه‌كانی فه‌رمووده‌دا به ڕاده‌ی (جابان) باس له (مه‌یمون)ی كوڕیشی كراوه، كه كونیه‌كه‌ی (أبو بصیر)ه ،له ته‌واوی ئه‌و
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ل ه ،6598 ،237/1له ،19635 ،136/14 :له ،6251 ،498/41 :له: ،6587 ،298/13له.125/14 : 2ــ سونه‌نی ئه‌بو داود ،به ژماره‌كانی ،1579 :له: .194/5ههروهها ،1581 :له.196/5 : 3ــ سونه‌نی نه‌سائی ،به ژماره ،4953 :له: ،5182 ،175/3له ،5577 ،131/3 :له.151/17 : 4السنن الكبرى للبيهقي.58/10 ،207/5 ،113/2 ، 5ــ المستدرك على الصحيحين ،للحاكم ،به ژماره‌كانی ،3739 :له ،4655 ،465/8 :له.476/10 : 6ــ شعب اإليمان للبيهقي ،به ژماره‌كانی،1730 : له ،1731 ، 95/4 :له.296/4 : 7ــ المعجم الكبير ،للطبراني ،به ژماره‌كانی: ،4144له ،7234 ،175/3 :له،7913 ،7842 ،7841 ،7840 ،62/7 : .11113 ،10992 ،1099 ،10990 ،10152 ،7938 ،7937جگه لهم شوێنانه له 18جێگه‌ى تری ئه‌م سه‌رچاوه‌یه‌دا باسی هاتووه ،له‌به‌ر زۆریی نه‌قڵم نه‌كردوون. 8ــ المعجم األوسط للطبراني ،به ژماره‌كانی: ،1920له ،1921 ،380/4 :له ،6393 ،381/4 :له،6394 ،471/13 : له.472/13 : 9ــ المعجم الصغير ،للطبرانى ،به ژماره،111 :
له.114/1 : 10ــ معرفة الصحابة ،ألبي نعيم ،به ژماره‌كانی: ،6374 ،252/21له.253/21 ،83/21 : 11ــ مسند أبو یعلی ،به ژماره ،542 :له،46/2 : 12ــ مسند عبد بن حمید ،به ژماره.14/1 ،11 : 13ــ اإلبانة ،إلبن بطة ،به ژماره ،942 :له.464/2 : 14ــ مصنف عبد الرزاق ،به ژماره‌كانی ،4053 :له: ،13859 ،452/2له.454/7 : 15ــ مصنف ابن أبي شيبة ،به ژماره‌كانی: .151/6 ،100/6
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
سه‌رچاوانه‌ی سه‌ره‌وه‌دا ناوى (مه‌یمون)یش براوه ،چونكه به‌ناونیشانی (عن میمون عن جابان) یان (عن میمون ،عن أبیه) هاتووه ،بۆیه ناوی سه‌رچاوه‌كان دووباره ناكه‌مه‌وه. (مه‌یمون) یه‌كێكه له په‌یڕه‌وان (تابعین)، پێشه‌وا (ذهبـي) باسی ده‌كات و فه‌رموده‌ی لێ ده‌گێڕێته‌وه ،یه‌كێك له‌وانه ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌یه كه ده‌فه‌رموێت »:الجراد من صيد البحر» ،ههروهها زاهيدی گه‌وره ماليكى كوڕی دینار فه‌رموده لهم كوڕه‌ی جابانه‌وه ده‌گێڕێته‌وه. پێشه‌وا ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌لیش ده‌ڵێت: یه‌زیدی كوڕی ده‌یله‌م بۆی گێڕامه‌وه كه مه‌یمون كوڕی (أبو عثمان) گوێی له عومه‌ر بووه وتاری داوه‌و ،گوتویه‌تی :گوێم له پێغه‌مبه‌ر(د.خ)بوو ده‌یفه‌رموو( :إن أخوف ما أخاف على هذه األمة كل منافق عليهم اللسان)( ،)25واته :خراپترین شتێك كه لێی ئه‌ترسم تووشی ئه‌م ئوممه‌ته ببێت، هه‌موو كه‌سێكی دووڕووی زمانزانه!. ههروهها له سه‌رچاوه‌كاندا هاتووه كه ماليكى كوڕی دینار پرسیاری كردووه له (مه‌یمونی كوردی) ،وتویه‌تی :باوكت واته (جابان) پێغه‌مبه‌ری دیوه‌و ،فه‌رموده‌ی لێ بیستووه، هه‌ندێك فه‌رموده‌مان بۆ بگێڕه‌ره‌وه ،مه‌یمون وتویه‌تی« :باوكم فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر(د.خ)ی بۆ نه‌ده‌گێڕاینه‌وه ،له ترسی ئه‌وه‌ی نه‌وه‌ك كه‌م و زیادیان تێدا بكات!» .ئه‌مه‌ش شایه‌تیدانێكه له‌سه‌ر ڕاده‌ی خواناسیی و وه‌رعی ئه‌و سه‌حابییه به‌ڕێزه، كه خۆی الداوه له گێڕانه‌وه‌ی زۆری فه‌رمووده، بۆئه‌وه‌ی نه‌كه‌وێته هه‌ڵه‌وه و شتێك زیادوكه‌م نه‌كات له‌سه‌ر فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر(د.خ). سێیه‌م /ناوبردن و باسكردنی جابان و مه‌یمونی كوڕی ،له سه‌رچاوه‌كانی فه‌رموده‌دا: جابانی سه‌حابی و مه‌یمونی كوڕی لهم
سه‌رچاوانه‌دا ناویان هاتووه: 1ــ موسنه‌دی ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل ،به ژماره‌كانی ،137 :له ،141/1 :ههروهها ژماره،293 :
117
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
118
16ــ بغية الحارث ،به ژماره‌كانی ،819 :له،255/1 : ،837له ،852 ،259/1 :له.261/1 : چواره‌م /مندااڵنی تری جابان: له‌و سه‌رچاوانه‌دا كه له سه‌ره‌وه ئاماژه‌مان پێ كردن ،له سه‌نه‌دی هه‌ندێك ڕیوایه‌تدا ،جگه له مه‌یمونی كوڕی جابان ،باس له چه‌ند كه‌سێكی تر كراوه به‌ناوی كوڕانی (جابان) ،كه پێویستیان به‌ڕاستكردنه‌وه هه‌یه ،ئاخۆ كوڕانی هه‌مان (جابان) ی سه‌حابین ،یان كه‌سێكی تر .ئه‌مانه‌ی خواره‌وه ناوه‌كانیانه ،له‌گه‌ڵ جێگه‌ى باسكردنیان: 1ــ أبو طالب بن جابان القاري ،له( :موسنه‌دی ئه‌حمه‌د) ،به ژماره.19635 : 2ــ بشر بن جابان الصنغاني ،له( :السنن الكبرى للبيهقي).213/2 ، 3ــ موسی بن جابان ،له( :بغية الحارث) ،به ژماره 255 /1 ،822 :و ،834 ،له ،852 ،258/1:له.261/1 : 4ــ شداد بن جابان ،له( :مصنف عبدالرزاق) ،به ژماره ،4053 :له.452/2 : 5ــ محمد بن جابان الجنديسابوري ،له( :المعجم الكبير للطبراني) ،به ژماره ،4144 :له.325/4 : پێنجه‌م /پێغه‌مبه‌ر(د.خ)و پۆشینی جلوبه‌رگی كوردی: له كۆكردنه‌وه‌ی چه‌ند فه‌رموده‌یه‌كدا ئه‌و زانیارییه‌مان دێته ده‌ست كه پێغه‌مبه(د.خ) جلوبه‌رگی كوردی پێ باشتر بووه له هه‌ر جلێكی ترو له‌به‌ری كردووه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شێوه‌كه‌ی ساده و ساكار بووه‌و گوڵدار نه‌بووه ،تا له نوێژدا خه‌یاڵی دوور نه‌خاته‌وه .به‌پێی پێناسی زاناكانی ڕاڤه‌كاری فه‌رمووده‌ش وادیاره ئه‌و پۆشاكه كوردییه له جۆری (شاڵ) بووه ،چونكه به ڕوونیی ئه‌م ناونیشانانه‌یان بۆ وتووه: -1جۆری قوماشه‌كه زبر بووه. -2ڕه‌نگه‌كه‌ی ساكار بووه و ڕستنه‌كه‌ی له
یه‌ك جۆر مه‌ره‌ز بووه و نه‌خش و نیگاری تێدا نه‌بووه. 3له مه‌ره‌زی ئاژه‌ڵ دروستكراوه.. دیاره ئه‌م ناونیشانانه‌ش ته‌نها له قوماشی (شاڵ)ی خۆماڵیی كورداندا هه‌یه و له ناوچه نزیكه‌كانی نزیك به نيمچه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بیی ،ته‌نها كورده‌كان به دروستكردنی ئه‌و جۆره قوماشه‌وه ناسراون .جگه له‌وه‌ش وه‌ك دواتر ڕوونی ده‌كه‌مه‌وه له‌نێو بازاڕی مه‌دینه‌دا ئه‌و قوماشی (شاڵ)هی كورد فرۆشراوه‌و سه‌حابه‌كان‌و دانیشتووانی مه‌دینه پێی ئاشنا بوون! ده‌قی فه‌رمووده‌كان فه‌رموده‌ی یه‌كه‌م له (صه‌حیحی بوخاری) دایه ،عائیشه‌ی دایكی موسوڵمانان ده‌یگێڕێته‌وه، ده‌ڵێ :پێغه‌مبه‌ر(د.خ) (خه‌میصه)یه‌كی گوڵداری له‌به‌ر ده‌كرد ،له‌كاتی نوێژه‌كانیدا سه‌یری نه‌خش و نیگاره‌كانی ده‌كرد .كاتێ له نوێژه‌كه‌ی بووه‌وه، فه‌رمووی :ئه‌م (خه‌میصه)یه به‌رنه‌وه بۆ (ئه‌بو جه‌هم) ،له جێگه‌ى ئه‌مه (ئینبیجانیه)كه‌ی بێنن، چونكه (خه‌میصه)كه پێش كه‌مێك خه‌یاڵی بردم (واته له نوێژه‌كه‌مدا داڵغه‌ی بۆ دروست كردم). هیشام كوڕی عوروه له باوكییه‌وه ده‌گێڕته‌وه، كه عائیشه وتوویه‌تی :پێغه‌مبه‌ر (د.خ) فه‌رمووی: له نوێژه‌كه‌مدا سه‌یری نیگاری سه‌ر قوماشه‌كه‌م كرد ،بۆیه ئه‌ترسم داڵغه‌م ببات .عوروه‌ی كوڕی زوبێر (خوا لێی ڕازی بێت) ده‌ڵێت( :وأخذ (صلى الله عليه وسلم) كرديا كان ألبي جهم .فقيل :يا رسول الله! الخميصة كانت خيرا من الكردي) واته: (پێغه‌مبه‌ر(د.خ) پۆشاكێكی كوردیی (ئه‌بو جه‌هم) ی وه‌رگرت ،دواتر یارانی وتیان( :خه‌میصه) كه باشتر بوو له (ئینبیجانیه)كه( .)26له‌به‌رئه‌وه ئه‌مه‌یان وتووه ،چونكه یه‌كه‌میان كه (خه‌میصه) كه بووه نه‌رم بووه ،به‌اڵم دووه‌میان كه جله
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
كوردییه‌كه بووه‌و پێیان وتووه (ئینبیجانیه) زبر بووه ،هه‌رواش ناساندوویانه كه :ئه‌و جۆره‌یان قوماشێكی زبر بووه‌و ئه‌گه‌ری زۆره كه (شاڵ) بووبێ. واتای (خه‌میصه) و (ئینبیجانیه) (خه‌میصه) ناوی جۆره جلوبه‌رگێكه ،له خوری دروستكراوه و نه‌خش و نیگاری له‌سه‌ر بووه(.)27ئه‌م پۆشاكه له‌الیه‌ن سه‌حابه‌یه‌كه‌وه به‌ناوی (ئه‌بوجه‌هم) به دیاریی دراوه به پێغه‌مبه‌ر(د.خ) ،به‌اڵم وه‌ك گوتمان پێغه‌مبه‌ر(د.خ) زانیویه‌تی كه (ئه‌بو جه‌هم) پۆشاكێكی تری هه‌یه به‌ناوی (ئینبیجانیه‌ی كوردی) ،بۆیه فه‌رموویه‌تی: (خه‌میصه)كه‌ی بۆ به‌رنه‌وه‌و (ئینبیجانیه) كه‌ی بێنن بۆم. (ئینبیجانیه) به پێی پێناسی زمانزانان :جلێكی زبره‌و نه‌خش‌و نیگاری تێدا نیه و له مه‌ره‌زی حه‌یوان دروست ده‌كرێت ،دیاره نیسبه‌تدانه بۆ شوێنێك یان وه‌زێك به ناوی (انبیجان). مێژوونووسی عێراقی به توانا عه‌باس عه‌زاوی، وشه‌ی (انبیجان)ی له ڕیزی هۆزه عیراقییه‌كاندا هێناوه ،گوایه لقێكه ئه‌چنه‌وه سه‌ر هۆزی گه‌وره‌ی (ئه‌سله‌م) ،كه له سه‌ردمێكی دێرینه‌وه هاتوونه‌ته عیراق(.)28 (ابن حجر العسقالني) له ڕاڤه‌ی فه‌رموده‌كه‌دا گوتویه‌تی(« :ئینبیجانیه)كه‌یان هێناو پێغه‌مبه‌ر(د.خ) كردییه به‌ری .ئه‌و پۆشاكه له مه‌ره‌زی زبری حه‌یوان دروست ده‌كرێت و له واڵتی كوردانه‌وه، له گوندێك به‌ناوی (ئینبیجان) ده‌یانهێنا»(.)29 پێشه‌وا(نه‌وه‌وی)ش ده‌ڵێت(« :ئینبیجانیه) جۆره جلوبه‌رگێكی زبره ،كه نه‌خش‌و نیگاری تێدا نیه«(.)30 له فه‌رموده‌یه‌كی تردا عائیشه‌ی هاوسه‌ری پێغه‌مبه‌ر(د.خ) به‌سه‌رهاته‌كه ته‌واو ده‌كات و
ده‌ڵێت( :وأخذ كرديا كان ألبي جهم ،فقيل :يا رسول الله! الخميصة خيرا من الكردي)( ،)31واته: پێغه‌مبه‌ر(د.خ) جله كوردییه‌كه‌ی (ئه‌بو جه‌هم) ی وه‌رگرت ،هه‌ندێك وتیان ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر! (خه‌میصه)كه باشتر بوو له كوردییه‌كه. من پێم وایه له‌وێوه ئه‌و تێبینییه‌یان داوه كه جله كوردییه‌كه چۆغه‌ی چنراوی ده‌ستی كورده‌واری بووه‌و ،شاڵ بووه ،دیاره له‌به‌ر زبرییه‌كه‌ی حه‌زیان كردووه (خه‌میصه)كه له‌به‌ر بكات! ،به‌اڵم پێغه‌مبه‌ری خوا وه‌اڵمی دانه‌وه‌و، جیاوازى ئه‌و جله‌ی له‌گه‌ڵ جله كوردییه‌كه بۆ ڕوونكردنه‌وه‌و ،فه‌رموی( :ئه‌وی تریان (واته خه‌میصه‌كه) له نوێژه‌كه‌مدا سه‌یری نه‌خش و گوڵه‌كانیم ده‌كرد)(.)32 بانگخوازی ناسراوی عێراقی (محمد أحمد الراشد)()33ده‌ڵێت »:ئه‌و (ئینبیجانیه)ى كوردیان بردووه بۆ پێغه‌مبه‌ری خواو له‌به‌ری كردووه. ئه‌مه‌ش شه‌ره‌ف و سه‌ربه‌رزییه بۆ هه‌موو كوردێكی هاوچه‌رخ»(.)34 ده‌كاته‌وه پشتڕاست ئه‌مه ئه‌وه‌ی فه‌رموده‌یه‌كی پێغه‌مبه‌ری خوایه كه (أبو هریره) بۆمان ده‌گێڕێته‌وه ،ده‌ڵێت »:ڕۆژێكیان له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر(د.خ) چووینه بازاڕ ،پێغه‌مبه‌ر (د.خ) الی كوتاڵفرۆشه‌كان دانیشت و چه‌ند شه‌رواڵێكی كڕی به چوار درهه‌م ...عه‌رزم كرد ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (د.خ)! جه‌نابت شه‌رواڵ له‌پێ ده‌كه‌ی؟ فه‌رمووی: به‌ڵێ ،له سه‌فه‌رو ،له ماڵه‌وه ،شه‌وو ڕۆژ ،چونكه من فه‌رمانم پێكراوه كه پۆشته بم ،شتێكیشم نه‌دی لهم شه‌رواڵه باشتر مرۆڤ دابپۆشێت(.)35 لێرهدا سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی وشه‌ی (سروال) له‌ناو عه‌ره‌بیدا زۆر به‌كار ده‌برێ‌و بۆ جۆری جلوبه‌رگی عه‌ره‌بیش ده‌گوترێ ،به‌اڵم له بنه‌ڕه‌تدا وشه‌كه كوردییه ،جا له‌به‌رئه‌وه‌ی كورد زۆر نه‌ناسراوه‌و
119
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
120
له‌به‌رئه‌وه‌ی فارس خاوه‌نی ئیمپراتۆریه‌ت بوون، هه‌ر وشه‌یه‌كی عه‌جه‌می غهیره عه‌ره‌بییان به‌رگوێ كه‌وتبێ ،وتویانه :ئه‌و وشه‌یه فارسییه و كراوه به عه‌ره‌بی .عه‌سقه‌النی له شه‌رحی وشه‌ی (سروال)دا ده‌ڵێت( »:سروال) وشه‌یه‌كی فارسییه و كراوه‌ته عه‌ره‌بی ،له زمانێكی تریشدا پێی ده‌ڵێن: شه‌رواڵ(.)36 سه‌رچاوه زمانه‌وانیه‌كان ده‌ڵێن( »:سراویل) جلوبه‌رگی نیوه‌ی خواره‌وه‌ی جه‌سته‌یه ،ناوك هه‌تا هه‌ردوو پێ داده‌پۆشێ» .ههروهها ده‌ڵێن: «شه‌رواڵ جلوبه‌رگێكی فراوانه ،بۆ به‌شی خواره‌وه‌ی جه‌سته ،بۆ زیاده ئیسراحه‌ت گوشاد و فراوانه ،له به‌شی نزیك قاچدا ته‌سك ده‌بێته‌وه. له سه‌روو ناوك به ته‌نافێك ده‌به‌سترێ»(.)37 دیاره به‌م تایبه‌تمه‌ندیی و ناونیشانانه‌دا تێده‌گه‌ین مه‌به‌ست له (سروال) هه‌مان شه‌رواڵی كوردییه كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ) له بازاڕی مه‌دینه چه‌ند دانه‌یه‌كی لێ كڕیوه ،به‌شه‌كانی تری فه‌رمووده پێشووه‌كه‌ش ده‌یسه‌لمێنێت كه جۆری قوماشه‌كه‌ش (شاڵ)ی كوردیی بووه. به‌ڵگه‌یه‌كی تر كه گومان زیاد ده‌كات كه كوتاڵفرۆشه‌كه كورد بووبێت ئه‌وه‌یه كه له هه‌مان ڕیوایه‌تدا هاتووه ،ئه‌بو هوره‌يره ده‌ڵێت :كاتێ كه كوتاڵفرۆشه‌كه بۆی ده‌ركه‌وت كه كڕیاره‌كه پێغه‌مبه‌ری خوایه (د.خ) ،په‌الماریدا كه ده‌ستی ماچ بكات ،پێغه‌مبه‌ر(د.خ) ده‌ستی ڕاپسكاندو فه‌رمووی: ئه‌م كاره عه‌جه‌مه‌كان له‌گه‌ڵ پادشاكانیان ده‌یكه‌ن، من پیاوێكم له ئێوه!(.)38 ئه‌مه ئه‌و گومانه به‌هێز ده‌كات كه فرۆشیاره‌كه عه‌ره‌ب نه‌بووه ،چونكه ئه‌گه‌ر عه‌ره‌ب بووایه ده‌یزانی كه ده‌ست ماچكردن له‌ناو عه‌ره‌باندا باو نیه و په‌الماری ده‌ستی پێغه‌مبه‌ری نه‌ده‌دا بۆ ماچكردنی.
ههروهها لهم ڕووداوه‌وه له‌وه تێده‌گه‌ین كه دانیشتووانی مه‌دینه‌ی پایته‌ختی ئیسالم، هه‌موو جۆره جلوبه‌رگێكی تێدا فرۆشراوه‌و هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كیش پارێزگاریی له نه‌ریت و پۆشاكی نه‌ته‌وه‌ی خۆی كردووه و پێغه‌مبه‌ریش جیاوازیی نه‌خستووه و هه‌ركامیانی به‌دڵ بووبێ ،له‌به‌ری كردووه. بۆ سه‌لماندنی ئه‌م ڕاستیی ه گه‌ڕام ب ه سه‌رچاوه‌كانی فه‌رموده‌دا ،بۆم ده‌ركه‌وت ك ه ل ه جلوبه‌رگدا هه‌موو ڕه‌نگێكی له‌به‌ر كردووه ،ل ه ڕه‌نگی سپی )39(،ڕه‌ش )40،سوور )41(،زه‌رد(.)42 دیار ه له‌به‌ر ئه‌م دیارده‌یه ك ه له مێژوودا هاتووه»: نه‌بینراوه‌و نهبیستراوه كه پێغه‌مبه‌ر (د.خ) قه‌ده‌غه‌ی كه‌سێكی كردبێ له‌و عه‌جه‌م ه (غه‌یر ه عه‌ره‌ب)انه‌ی كه چوونه‌ته الی ب ه جلی خۆیانه‌وه ،یان هانیان بدات بۆ له‌به‌ركردنی جل‌و به‌رگی عه‌ره‌بی»( .)43دیار ه ئه‌و به‌شه‌ی ئاساییه ك ه جلوبه‌گی نه‌ته‌وه‌كان ئازاد بووبێ ،یان كه‌س ه غه‌یر ه عه‌ره‌به‌كانی دانیشتووی مه‌ككه و مه‌دین ه و شاره‌كانی تر ،ئازاد بووبن ب ه له‌به‌ركردنی جلوبه‌رگی خۆیان. تا ئێره گومانی تێدا نیه ،چونكه ئیسالم زۆر دژی تواندنه‌وه‌ی نه‌ریت و كولتووری په‌سه‌ندی نه‌ته‌وه‌كان بووه ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی لهم به‌سه‌رهاته‌دا ده‌رده‌هێنرێت ئه‌وه‌یه كه له بازاڕدا فرۆشیاری كورد هه‌بووه ،جلوبه‌رگی كوردی به‌تایبه‌تی شاڵى فرۆشتووه و پێغه‌مبه‌ر(د.خ) كڕیاری ئه‌و جله بووه .دوپاتیشی كردۆته‌وه كه شه‌و و ڕۆژ و له سه‌فه‌رو له ماڵی خۆیدا له‌به‌ری كردووه‌و به باشترین جلوبه‌رگی زانیوه ،له‌به‌رئه‌وه كه وه‌ك جلی شامی و یه‌مه‌نی و واڵتانی تری نزیكی حیجاز ،نه‌خش‌و نیگاری تێدا نه‌بووه‌و ساده‌و ساكار بووه ،چونكه شاڵی كوردیی وه‌ك دیاره هیچ جۆره وێنه و نیگارێكی تێدا دانانرێت.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ههروهها له‌مه‌وه ئه‌وه‌ش ده‌سه‌لمێت ك ه كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی ئه‌وكاته ،ئاشنا بوون به جلوبه‌رگێك كه پێی وتراوه جلوبه‌رگی كوردی (اإلنبيجانية الكردية) .ئه‌م ئاشناییه به جلوبه‌رگی كوردیی ته‌نها بۆ جل‌و به‌رگی پیاوان -واته شاڵ نه‌بووه ،به‌ڵكو جل‌و به‌رگی كوردیی ژنانه‌ش ناوو ناوبانگی له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بیدا هه‌بووه. به‌ڕاده‌یه‌كیش ئه‌و جالنه سه‌رنجی ڕاكێشاون كه جلوبه‌رگی ژنه حۆرییه‌كانی به‌هه‌شتتیان به‌جلی ژنانی كورد شوبهاندووه( .ابن الراوندي) ده‌ڵێت»: جلوبه‌رگی ئه‌هلی به‌هه‌شت له سوندوس‌و (ئیسته‌بره‌ق)و ئاوریشمه و بازن و ده‌ستبه‌ندی زێڕ و زیو ده‌پۆشن ،به‌ڕاده‌یه‌ك كه له به‌رگی ژنانی كورد ده‌چن»(.)44 شه‌شه‌م /ئاماژه به نه‌ته‌وه‌ی كورد و كاڵشی كوردیی له هه‌ندێك فه‌رموده‌دا: وه‌ك پێشتر گوتمان جێی گومان نیه كه پێغه‌مبه‌ر و یارانی تا ڕاده‌یه‌ك ئاشنابوون به نه‌ته‌وه‌یه‌ك به‌ناوی كورد ،هیچ نه‌بێ به‌بوونی یاوه‌رێكی وه‌ك (جابان)ی كوردیی ،یان له ڕێی هاتوچۆو ئاڵوگۆڕی بازرگانییه‌وه له نێوان واڵتانی شام و عێراقی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا ،كه ده‌روازه‌یه‌ك بووه بۆ كرانه‌وه به‌سه‌ر واڵتی فارسدا .بۆیه جگه له‌و فه‌رموده و ڕیوایه‌تانه‌ی باسمان كردن ،له‌كاتی تریشدا پێغه‌مبه‌ری خوا ئاماژه‌ی كردووه بۆ نه‌ته‌وه‌ی كورد و هه‌ندێك ناونیشانی وتووه كه ئه‌وان ده‌گرێته‌وه ،یان یارانی له ڕاڤه‌ی فه‌رموده‌كانیدا گه‌یادوویانه كه مه‌به‌ستی پێغه‌مبه‌ر (د.خ) له باسی هه‌ندێك نهتهوه و ناونیشانیان ،نه‌ته‌وه‌ی كورده. یه‌كێك له‌و فه‌رمودانه فه‌رموده‌یه‌كی (صه‌حیح) و دروسته ،ده‌فه‌رموێ( :ال تقوم الساعة حتى تقاتلوا قوما نعالهم الشعر) ،له ڕیوایه‌تێكی تردا
فه‌رمووی( :وهو هذا البارز)( ،)45واته :ڕۆژی دوایی نایه‌ت تا له‌گه‌ڵ قه‌ومێكدا شه‌ڕ نه‌كه‌ن ،كه پێاڵوه‌كانیان له موو دروستكراون ..ئه‌وانیش ئه‌م نهتهوه (بارز)ه‌یه. من به‌پێی سه‌رچاوه مێژووییه‌كان بۆم ڕوون بۆته‌وه كه جگه له كورد هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌كی تر له‌وانه‌ی له ناوچه‌كه‌دان و نزیكی عه‌ره‌بن ،پێاڵویان له موو دروست نه‌كردووه .دیاره ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه به (كاڵش)ی كوردی ،كه دیاره له‌وكاته‌شدا وه‌ك به‌رهه‌مێكی خۆماڵیی كورد ناسراوه و بۆته ناونیشان بۆ كوردان و نمونه‌شیان به واڵتاندا چووه. بۆیه سه‌حابی ناسراو ئه‌بو هوره‌یر ه له ڕاڤه‌ی ئه‌م فه‌رموده‌یه‌دا وتویه‌تی« :مه‌به‌ست ل ه (البارز) ل ه فه‌رموده‌كه‌ی پێشه‌وه‌دا كورده‌كانن»( .)46ههروهها چه‌ندین زانای تریش دووپاتیان كردۆته‌وه ئه‌و قه‌ومه‌ی كه له‌و فه‌رموده‌یه‌دا پێغه‌مبه‌ر (د.خ) ئاماژه‌ی پێكردوون ،قه‌ومی كورده(( .)47ابن األثير) یش ده‌ڵێت( »:بارز) :ناوچه‌یه‌كی نزیك ه ل ه (كرمان)و ناوچه‌یه‌كی شاخاوییه ،ل ه هه‌ندێ ڕیوایه‌تدا وتراوه: ئه‌وان ه كوردن»(.)48 ماوه‌ته‌وه ئه‌وه بڵێین كه ناوی زۆربه‌ی شار و شارۆچكه و گوند و ناوچه‌كان به تێپه‌ڕبوونی كات ئاڵوگۆڕی زۆریان به‌سه‌ردا دێت ،به‌جۆرێك كه هه‌ندێك جار زۆربه‌ی پیته‌كانی وشه‌یه‌ك ده‌گۆڕێن و كه‌مێك له پیته ئه‌سڵییه‌كان ده‌مێننه‌وه. بۆ نمونه :شارێكی وه‌ك (هه‌مه‌دان) كه پایته‌ختی ده‌وڵه‌تی كورده ماده‌كان بووه ،له بنه‌ڕه‌تدا (ئه‌كباتان) بووه ،به‌اڵم به‌تێپه‌ڕبوونی كات بۆته هه‌مه‌دان( .)49مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه ناتوانرێت به دڵنیایی ئه‌و شوێنه بناسرێته‌وه كه له‌وكاته‌دا به (بارز) ناسراوه ،به‌اڵم ئه‌وه‌نده‌ی سه‌لماوه كه ناوچه‌یه‌ك بووه له‌سه‌ر زه‌ویی كوردستان.
121
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
122
سەرچاوە و په‌راوێزه‌كان
1أرمينيا حسب دليل العالم ،س .يراميان، ،1963ص .53ئه‌ویش له كتێبی :األكراد ،أرشاك، ص ،127وه‌ریگرتووه. 2یاقوت حه‌مه‌وی له بڕگه‌ی باسی (باقه‌ردێ)، ده‌ڵێت« :هه‌شتیان یه‌كێكه له گونده‌كانی نزیك باقه‌ردێ». 3ابن حوقل ،ص ،157 :األصطخري ،ص.87 : أخبار الزمان ،المسعودى،ص .60 :المقدسي ،ص: .60 4األعالق النفيسة ،ابن رسته ، ،ب ،7چاپی لیدن، ،1895ل.195 5ناوی ئه‌م گونده‌ی كوردستان (باقه‌ردێ) له ده‌یان سه‌رچاوه‌ی تردا هاتووه ،له‌وانه :تاريخ الطبري ،ڕوداوه‌كانی ساڵی .174الكامل في التاريخ، ابن األثير الجزري .287 /5 ،تاريخ مختصر الدول، ابن العبري ،ال .13 :معجم البلدان ،ياقوت الحموي، .337/4األخبار الطوال ،أبو حنيفة الدينوري و ..هتد. 6الجامع ألحكام القرآن ،الطبري.42/9 ، 7سايتى (شبكة النبأ المعلوماتية) له /25 اآلخرة،1428/ جمادي به‌رامبه‌ر،2007/7/10 بابه‌ته‌كه‌و ته‌نانه‌ت وێنه‌ی پارچه دۆزراوه‌كانیشی دابه‌زاندووه .بۆ بینینی وێنه‌كان سه‌یری ئه‌م دوو سایته بكهwww.anchorstone.com،www. : noahs-ark-anchors.comله‌كۆتایی ئه‌م كتێبه‌شدا ده‌توانیت نمون ه له‌و وێنانه ببینیت .جێی باسه كه ئه‌م بابه‌ته كراوه‌ته فلیمێكی دیكۆمێنتاریی
به‌ناونیشانی Noahs ark The Discovery ،ofواته( :دۆزینه‌وه‌ی كه‌شتییه‌كه‌ی نوح) .فلیمه‌كه له ده‌رهێنانی ،2020 Knowledge :ساڵی 1997ز. 8ته‌فسیری (ابن كثير) ،له ڕاڤه‌ی ئایه‌كانی سوره‌تی (القمر)دا ..جگه له (ابن كثير) ئه‌م ته‌فسیرانه‌ی خواره‌وه‌م سه‌یر كرد ،هه‌موو له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌و ئایه‌ته‌ی سه‌ره‌وه‌دا ،ئه‌وه دووپات ده‌كه‌نه‌وه ،كه خوای گه‌وره كه‌شتییه‌كه‌ی له‌سه‌ر كێوی (جودی) بۆ په‌ندو عیبره‌ت هێشتۆتهوه: (جامع البیان)ی (طبري) ،ته‌فسیری به‌غه‌وی( ،فتح القدیر)ی شه‌وكانی( ،تفسير القرآن)ی ئالوسی، (الدر المنثور)ی (سيوطى)( ،التحرير والتنوير) ی (محمد الطاهر بن عاشور) ،ته‌فسیری (أبو السعود) ،ته‌فسیری نه‌سه‌فی. 9تفسير التحرير والتنوير ،محمد الطاهر ابن عاشور ،ج ،15سورة القمر ،ئایه‌تی 14و.15 10صحيح البخاري ،كتاب تفسير القرآن ،باب تفسير :اقتربت الساعة وانشق القمر. 11الكامل في التاريخ ،ابن االثير الجزري.287 /5 ، 12ته‌فسیری (ابن كثير) ،له ته‌فسیری ئایه‌تی ()16ی سوره‌تی (الفتح)دا. 13بۆ ئه‌م بۆچوونانه بڕوانه :ته‌فسیری (روح المعانی)( ،اآللوسي).103/26 ، 14ته‌فسیری (روح المعانی ،اآللوسي) ،له ته‌فسیری ئایه‌تی ( )16سوره‌تی (الفتح)دا.67/17 ، 15هه‌مان سه‌رچاوه67/17 ،
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
جۆره‌یه( :إني كنت أنظر إليها في الصالة)( .صحیح أبی داود ،بسند حسن ،الرقم.)915 : 34ئه‌وه ناوی خوازراویه‌تی ،ناوه ئه‌سڵییه‌كه‌ی بریتییه له :عبدالمنعم صالح العلی. 35عبير الوعي،محمد أحمد الراشد ،الرياض، ،2009ص.79 : 36ده‌قه عه‌ره‌بییه‌كه‌ی به‌م جۆره‌یه( :قال ابوهريرة :دخلت يوما السوق مع رسول الله (د.خ)،فجلس إلى البزازين،فاشترى سراويل بأربع درهم ...فقلت :يا رسول الله! إنك لتلبس السراويل؟
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
16سه‌یری (جامع البيان في تفسير القرآن) ی (ابن جرير الطبري) له ته‌فسیری ئایه‌تی ()68 ی سوره‌تی (األنبياء) ،ههروهها ته‌فسیری (ابن كثير)و ته‌فسیری (فتح القدیر)ی (شه‌وكانی)و (النكت والعیون)ی (ماوه‌ردی)و (معالم التنزیل)ی (به‌غه‌وی). 17بڕوانه :سيرأعالم النبالء ،الذهبـي،179/6 ، وتهذيب التهذيب ،ابن حجر العسقالني.111/9 ، 18ته‌فسیری (روح المعانی)( ،اآللوسي) له ته‌فسیری ئایه‌تی ()16ی سوره‌تی (الفتح)دا. 19ته‌فسیری (مفاتح الغیب) ی رازی له ئایه‌تی (( )16الفتح) دا. 20بڕوانه :تاريخ األمم والملوك ،الطبري.233/1 ، 21بڕوانه :ته‌فسیری (زاد المسير)ی (ابن الجوزي) ،له ڕاڤه‌ی ئایه‌تی ()71ی (األنبياء). ( 22ابن كثير) له ته‌فسیری ئایه‌ته‌كه‌دا ئه‌مه‌ی گوتووه .دیاره (حران) به پێی هه‌موو مێژوونووسان و جوگرافیناسان ،به‌شێكه له كوردستان ،چونكه كه‌وتووه‌ته باكووری خۆرهه‌اڵتی توركیا ،نزیك ڕووباری (بلیخ) له سه‌رووی شاری (جزیره)ه‌وه. 23زۆربه‌ی مێژوونووسان ئه‌مه‌یان دووپات كردۆته‌وه .بۆ نمونه بڕوانه( :تاريخ الرسل والملوك ،الطبري.)244 /1 ، 24بڕوانه :ته‌فسیری (الطبري).470/18 ، 25أسد الغابة في معرفة الصحابة ،ابن األثير الجزرى ،ههروهها له( :اإلصابة في تمييز الصحابة، ابن حجر العسقالني). 26موسنه‌دی ئه‌حمه‌د ،ژماره .303/1 ،134 27ده‌قه عه‌ره‌بییه‌كه‌ی فه‌رموده‌كه به‌م جۆره‌یه: (عن عائشة (رضي الله عنها) أن النبي (ص) كان له خميصة لها أعالم .فقال :شغلتني أعالم هذه،
إذهبوا بها إلى أبي جهم ،وأتوني بإنبيجانيته) ،ئه‌م فه‌رموده‌یه چوار جار له صه‌حیحی بوخاری، به ژماره‌كانی،)5369 ،710 ،373 ،360 :سێ جار له صه‌حیحی موسلیم ،به ژماره‌كانی،)865 ،864 ،863 : چوار جار له موسنه‌دی ئه‌حمه‌د ،به ژماره‌كانی: ،)24454 ،24273 ،60-23 ،22958ههروهها له (ابن ماجه ،به ژماره( ،)3540 :نه‌سائی ،به ژماره،)763 : (موگأ مالك ،به ژماره 24 :و )205یش هاتووه. قسه‌كه‌ی (عوروه)ش الی (أبوداود) به ژماره()915 هاتووه‌و ،سه‌نه‌دی (صحیح)ه. 28معجم المعانی،پیتی خ. 29بڕوانه :عشائر العراق ،عباس العزاوي.65/1 ، 30عبير الوعي،محمد أحمد الراشد ،الرياض، ،2009ص .79 :له (فتح الباري ،ابن حجر العسقالني) وه‌ری گرتووه. 31شرح النووي على صحيح مسلم ،كتاب المساجد ،باب كراهة الصالة في ثوب له أعالم. ههروهها :عون المعبود ،العظيم آبادى.409/2 ، 32سنن أبی داود ،به ژماره ، 10915 :ته‌حقیقی ئه‌لبانی،سه‌نه‌دی فه‌رموده‌كه‌ش (حه‌سه‌ن)ه. 33ده‌قی عه‌ره‌بیی ئه‌م به‌شه‌ی فه‌رموده‌كه به‌م
123
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
قال :أجل في السفر والحضر ،والليل والنهار، فإنيأمرت بالستر ،فلم أجد شيئا أستر منه) ،ئه‌م فه‌رموده‌یه( :بوخارى و ترمذى) گێڕاویانه‌ته‌وه‌و، لهم سه‌رچاوانه‌شدا هاتووه( :الفوائد المجموعة، الشوكانى (( ،)419مجمع الزوائد ،الهيثمي)142/2 ،و زۆر سه‌رچاوه‌ی تریش. 37إرشاد الساري ،شرح صحيح البخاري ،ابن حجر العسقالني .)109/3( ،ههروهها له چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی تردا هاتووه. 38قاموسی (معجم المعانی الجامع)،پیتی (س). 39به‌شێكه له هه‌مان فه‌رموده‌ی پێشه‌وه كه ده‌قه‌كه‌یمان هێنا .عه‌ره‌بییه‌كه‌ی به‌م جۆره‌یه:
ب َص َّلى هَُّ َ َ َ ىَ َ َّ الن ِّ الل َع َل ْي ِه َو َس َّل َم ُي َق ِّب ُل َهاَ ،ف َج َذ َب (وثب إِل ي ِد يِ َر ُس ُ الل َص َّلى هَُّ الل َع َل ْي ِه َو َس َّل َم َي َد ُه ِم ْنهَ .و َق َالَ :ه َذا إِ مَّ َ نا ول هَّ ِ ْ ُُ َ نا أَ َنا َر ُج ٌل ِم ْن ُك ْمَ ...وأَ َخ َذ َر ُس ُ وك َها ،إِ مَّ َ اج ُم مِ ُ ول ب ُل ِ َيف َعله األ َع ِ يلُ ..ق ْل ُت َ :يا َر ُس َ الس َراو َ َّ هَّ ِ َّ هَُّ َ الل ول هَّ ِ الل َصلى الل َعل ْي ِه َو َسل َم َّ ِ َّ َ َ َ َ الل ْيل َو َّ َ ،وإِ َّن َك َل َت ْل َب ُس َّ الن َه ِار، الس َر ِاويل ؟ قال « :ن َع ْمَ ،و ِب ِ الس َفر َوالحْ َ َضرَ ،فإ ِّني أُ ِم ْر ُت ب َّ الت َسترُّ ِ َ ،ف َل ْم أَ ِج ْد َش ْي ًئا ِ َو يِف َّ ِ ِ ِ أَ ْسترَ َ ِم ْن ُه)..
40له فه‌رموده‌ی ژماره ()3036ی (موسنه‌دی ئه‌حمه‌د)دا ئاماژه‌ی پێ كراوه. 41له فه‌رموده‌ی ژماره ()3376ی (صه‌حیحی ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
124
موسلم)دا ئاماژه‌ی پێ كراوه.
42له فه‌رموده‌ی ژمار ه ()3065ی (ابو داود)و، ژماره ()1137ی (موسنه‌دی ئه‌حمه‌د)دا هاتووه. 43له فه‌رموده‌ی ژماره ()137ی (ترمذى)دا هاتووه. 44التراتيب اإلدارية (نظام الحكومة النبوية)، عبد الحي الكتاني .)442/1( ،كورد له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا (د.خ)،محمد مه‌ال محمود تاوگۆزیی ،ال: .55ده‌قه عه‌ره‌بییه‌كه‌ی ده‌ڵێ »:مالبس أهل الجنة من السندس واإلستبرق وأساور الفضة والذهب ... إنها تجعلهم يشبهون عروس األكراد».. 45صه‌حیحی بوخاری ،به ژماره.)3591 ،3587( : ههروهها :صه‌حیحی موسلم ،به ژماره.)7494( : 46فتح الباري ،ابن حجرالعسقالني.299/2 ، ههروهها :البداية والنهاية ،ابن كثير.)25016( ، 47له‌وانه( :عه‌سقالنی) له (ارشاد الساری ،)4916 (العینی) له (عمدة القاري في شرح البخاري)، ( )194/24أبو نعیم ،له (المستدرك) ()87/1 48النهاية في غريب الحديث واألثر ،وشه‌ی (برز). 49ئه‌مه زۆربه‌ی مێژونوسان دوپاتیان كردۆته‌وه .له‌وانه :یاقوتی حه‌مه‌وی له (معجم البلدان) .بڕوانه :سایتی ویكیپیدیا ،دانشنامه‌ی ئازاد.
چه‌ند دیمه‌نێك له كێوی جودی و ئه‌گه‌ری پارچه‌ی كه‌شتی نوح
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
دیمه‌نێك له جێی له‌نگه‌رگرتنی كه‌شتی نوح له‌سه‌ر كێوی جودی
خا ل
پارچه‌یه‌ك له كه‌شتی نوح كه له‌سه‌ر كێوی جودی د‌ۆزراوه‌ته‌وه
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
كارێكی شیكاریی كه له‌سه‌ر پێوه‌رو ئه‌ندازه‌و قه‌باره‌ی كه‌شتی نوح كراوه (سه‌رچاوه‌ی وێنه‌كان :تۆڕی (النبأ) بۆ هه‌واڵ‌و زانیاریی ،ساڵی .)2007
125
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
126
جینۆساید و جينۆسايدى كورد ل ه عێراقدا عادل سدیق علی
لەدایکبووی 1984هەڵەبجە ،ماسته‌ر ل ه مێژووى نوێ و هاوچه‌رخ .سێ به‌رهه‌می چاپكراوی هه‌یه. چه‌ند وتاری له ڕۆژنام ه و گۆڤاره‌كان باڵووبوه‌ته‌وه
خا ل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
وشه‌ی جینۆساید ،كه به ماناى پاكتاوی ڕه‌گه‌زی دێت ،له بنه‌ڕه‌تدا له دوو وشه پێكهاتووه: وشه‌یه‌كی گریكی ( ،)Genosكه واتای ڕه‌گه‌ز یاخود بنه‌چه ده‌گه‌یه‌نێت و وشه‌یه‌كی التینی ( ،)Cideكه واتای كوشتن یاخود فه‌وتاندن ده‌گه‌یه‌نێت(.)1 ئه‌م وشه‌یه بۆ یه‌كه‌مجار له ساڵی 1933دا له كۆنفڕانسی مه‌دریددا له‌الیه‌ن دادوه‌ر و لێكۆڵه‌رێكى جوله‌كه‌ی به ڕه‌گه‌ز پۆلۆنی ڕافایل لیمكن( ، )Raphael Lemkein)(2كه دواتر بوو به ڕاوێژكار له وه‌زاره‌تى به‌رگرى ئه‌مريكا به‌كارهێنراوه ،ناوبراو ته‌واوى ئه‌ندامانى خێزانه‌كه‌ى له سااڵنى جه‌نگى دووه‌مى جيهانيدا به ده‌ستى نازييه‌كان قڕكران .لیمكن له ساڵی 1944دا جارێكی تر ئه‌م چه‌مكه‌ی له كتێبه‌كه‌یدا به ناونیشانی(یاسای میحوه‌ری له داگیركردنی ئه‌وروپادا) به‌كاری هێنایه‌وه ،تا ئه‌وكاته ئه‌م وشه‌یه له هیچ فه‌رهه‌نگ و ئینسكلۆپیدیایه‌كدا نه‌بووه(.)3 ههروهها ئه‌م چه‌مكه له تاوانباركردنی تاوانبارانی جه‌نگی نازیدا له نۆرمبێرگ له ساڵی 1944دا به‌كارهێنرا ،دواتر لیمكن بوو به نوسه‌ری سه‌ره‌كی ڕێكه‌وتننامه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كانی ساڵی 1948ى تايبه‌ت به قه‌ده‌غه‌كردن و سزادانی ئه‌نجامده‌رانی تاوانی جینۆساید. ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی گشتی سه‌ر به ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له به‌رامبه‌ر كاره‌ساته‌كانی جه‌نگی دووه‌می جیهانیدا ،له‌و ڕێكه‌وتننامه‌یه‌دا، كه له 11ی سێپته‌مبه‌ری 1946دا باڵویكردووه‌ته‌وه
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
چه‌مكى جينۆسايد و په‌ره‌سه‌ندنى:
ڕایگه‌یاندووه :جینۆساید له یاسای نێوده‌وڵه‌تیدا تاوانه ،به‌پێچه‌وانه‌ی پشتگیریی و پێداگرییه‌كانی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ،ههروهها له‌الیه‌ن جیهانی شارستانییه‌وه ڕیسواكراوه«(.)4 له ماده‌ی دووه‌می په‌یماننامه‌ی (قه‌ده‌غه‌كردنی تاوانی جینۆساید و سزادانی ئه‌نجامده‌رانی) ،كه ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له 1948/12/29دا په‌سه‌ندی كردووه ،هاتووه »:به‌مه‌به‌ست له‌ناوبردنی گشت یاخود به‌شێكی دانیشتوانه به‌هۆی جیاكاری ڕه‌گه‌زی ،نه‌ته‌وایه‌تی ،ئاینی یاخود ئیتنیكی»( .)5لێرهدا ده‌رده‌كه‌وێت ده‌بێ مه‌به‌ستی قڕكردنی سه‌رجه‌می یاخود به‌شێكی كۆمه‌ڵه مرۆڤێك هه‌بێت بۆئه‌وه‌ی بتوانرێت جینۆساید ل ه تاوانه‌كانی دیكه جیابكرێته‌وه(.)6 دواجاریش په‌یماننامه‌كه له 12ی كانوونی یه‌كه‌م فاشی 1951دا چووه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه(..)7 جۆری ئه‌و تاوانانه‌ش وه‌ك له به‌ندی دووه‌می په‌یماننامه‌كه‌ی ساڵ1948دا دیاریكراون ئه‌مانه‌ن: .1كوشتنی ئه‌ندامانی گرووپێك. .2زیانگه‌یاندنی له ڕاده‌به‌ده‌ری جه‌سته‌یی و ڕۆحی به ئه‌ندامانی گرووپێك. .3به ئه‌نقه‌ست و به‌شێوه‌یه‌كی پالن بۆ دانراو گرووپه‌كه ناچار و سنووردار بكرێت ،تا دووچاری وێرانی فیزیكی گشتی یاخود الوه‌كی بكرێت. .4ئه‌و هه‌نگاوانه بسه‌پێنرێت ،كه مه‌به‌ست لێی ڕێگه گرتنه له له‌دایكبوون له گرووپه‌كه‌دا. .5به زۆر منداڵی گرووپێك بۆ گرووپێكی تر ڕابگوێزرێت(.)8 خاڵه سه‌ره‌كییه‌كانی پێناسه‌ی جینۆساید بێجگه له الیه‌نی له‌ناوبردن ،به‌شێوه گشتییه‌كه‌ی
127
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
128
بریتییه له :پێش وه‌خت نه‌خشه بۆكێشان و به‌نهێنی جێبهجێكردنی ،ئه‌وه‌ی ،كه ته‌واوی گرووپێك یاخود به‌شێكی گرووپه‌كه له شێوازێكی جیاوازدا به هۆشیاری و به‌مه‌به‌سته‌وه ده‌ستنیشان بكه‌ی بۆ له‌ناوبردن(.)9 واڵته به‌شداربووه‌كانی په‌یماننامه ساڵی 1948ئه‌و مه‌رجانه‌یان خستووه‌ته سه‌ر خۆیان و پابه‌ندبوون به‌وه‌ی ،كه سزا بخه‌نه سه‌ر نه‌ك هه‌ر تاوانی ڕاسته‌وخۆی جینۆساید ،به‌ڵكو وه‌ك له به‌ندی ()3ی په‌یماننامه‌كه‌دا هاتووه: .1جینۆساید. .2پیالنگێران به‌مه‌به‌ستی جینۆساید. .3هاندانی ڕاسته‌وخۆ و ئاشكرا به‌مه‌به‌ستی جینۆساید. .4هه‌وڵدان بۆ ئه‌نجامدانی جینۆساید. .5به‌شداریكردن له جینۆسایددا. كه‌واته تاوانی جینۆساید ،هه‌رئه‌وه نییه ڕاسته‌وخۆ جینۆساید ئه‌نجامبدرێت ،به‌ڵكو هه‌ریه‌ك له‌و كارانه‌ی به‌ندی ()3ی په‌یماننامه‌كه ئه‌نجامبدرێت ئه‌وا ئه‌نجامده‌ر به‌رپرسیاره له به‌رامبه‌ر تاوانى جینۆساید( .)10وه‌نه‌بێ جینۆساید هه‌ر به ته‌نها له‌ناوبردنی فیزیكی و ڕه‌گه‌زی و ئاینی بگرێته‌وه ،به‌ڵكو زۆر جۆر و شێوازی ئاڵۆزی دیكه‌ی هه‌یه. جۆره‌كانى جينۆسايد 1جینۆسایدی فیزیكی(:)phicical Genocide ئه‌م شێوازه له جینۆساید ساده‌ترین و جینۆسایده(،)11 جۆره‌كانی ئاشكراترین شێوازه‌كانی له‌ناوبردنیش زۆر و جۆراوجۆرن
وه‌ك :له‌سێداره‌دان ،گولله‌بارانكردن ،به‌كۆمه‌ڵ كوشتن ،هێرشی سه‌ربازی و به‌كارهێنانی چه‌كی قڕكردن وه‌ك فۆسفۆڕ و كیمیایی...هتد(.)12 هه‌ندێ جاریش سیاسه‌تی خاكی سوتاو په‌یڕه‌و ده‌كرێت .دیارترین جۆری ئه‌م شێوازه قڕكردنه‌ش له كوردستاندا كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه‌یه ،كه ئه‌نجامه‌كه‌ی به كوژرانی نزیكه‌ی ()5هه‌زار و برینداربوون و ئاواره‌بوونی ده‌یان هه‌زار له خه‌ڵكی كۆتایی هات ،ئه‌مه جگه له سوتاندن و وێرانكردنی خاكه‌كه‌ی ،به‌شێوه‌یه‌ك هه‌تا ئێستاش كاریگه‌ری ئه‌و چه‌كانه هه‌رماوه و به‌وهۆیه‌شه‌وه چه‌ندین نه‌خۆشی جۆراوجۆر له‌نێو خه‌ڵكی ئه‌و شاره‌دا باڵوبووه‌ته‌وه(.)13 2جینۆسایدی بایۆلۆژی(:)Biological Genocide ئه‌نجامده‌رانی ئه‌م جۆره ته‌گه‌ره ده‌خه‌نه به‌رده‌م ڕێگای گه‌شه‌كردن و زیادبوونی نه‌ته‌وه‌یه‌ك یاخود كۆمه‌ڵه خه‌ڵكێك له ڕێگه‌ی نه‌زۆككردن و له‌باربردنی كۆرپه‌له یاخود خه‌ساندنی پیاوان ،یاخود له ڕێگای دابڕینی پیاوان له ژنان ،دورخستنه‌وه‌ی ئه‌ندامانی خێزان له یه‌كتری بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر ،كه ئامانج لێی فه‌وتاندنی وه‌چه‌ی داهاتووی ئه‌و نهتهوه یاخود كۆمه‌ڵه‌یه( .)14ئه‌م جۆره جینۆسایده له ئه‌نفالی بارزانیه‌كان و شااڵوه‌كانی ئه‌نفالدا په‌یڕه‌وكراوه به‌تایبه‌تی دابڕینی پیاوان له ژنان و دابڕینی كچان له دایكان و باوكان ،دواتریش مندااڵن له دایكان(.)15 هه‌ندێك جار ئه‌م جۆره قڕكردنه به‌شێوه‌ی ڕێگریكردن له كۆمه‌ڵێك مرۆڤ له پێشكه‌وتن و زیادبوون له‌ژێر بیانووی جۆراوجۆردا
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ئه‌نجامده‌درێت ،وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌ڵمانه‌كان له دژی جوله‌كه و قه‌ره‌چه‌كان پێی هه‌ستان له‌پێناو پاراستنی توخمی ئاری ،ههروهها سڕبه‌كان له هه‌رزه‌وگۆڤینیا و هه‌رێمی كۆسۆڤۆ ئه‌م جۆره قڕكردنانه‌یان له ڕێگای ده‌ستدرێژی سێكسی بۆ سه‌ر ئافره‌تانیان و به زۆر سكپڕكردنیان له‌پێناو هێنانه‌كایه‌ی نه‌وه‌یه‌كی نوێی سڕبی(.)16 سێیه‌م /جینۆسایدی كولتووری ـ نه‌ته‌وه‌یی: مه‌به‌ست لهم جۆره جینۆسایده قه‌ده‌غه‌كردنی زمان و ڕۆشنبیریی و شێواندنی مێژووه له ڕێگه‌ی له‌ناوبردنی تایبه‌تمه‌ندی نه‌ته‌وایه‌تی و نه‌هێشتنی یه‌كێتی هاوبه‌شی نێوان خه‌ڵك. ههروهها وێرانكردنی شوێنه‌واره دێرینه‌كان وه‌ك ڕووخاندنی په‌یكه‌ر و ئه‌شكه‌وت و مۆزه و گه‌ڕه‌ك و گه‌رماو و بازاڕ و مزگه‌وت و كڵێسا و هه‌موو شوێنه‌وارێك ،كه پاشماوه‌ی كۆن یاخود نوێ بێت و به‌رهه‌می جۆری ژیانی ئه‌و خه‌ڵكه بێت(.)17 له عێراقدا به‌شێوازێكی بهرفراوان ئه‌م جۆره جینۆسایده په‌یڕه‌و ده‌كرا ،له‌وانه :سه‌پاندنی زمانی عه‌ره‌بی ،گۆڕینی پڕۆگرامه‌كانی خوێندن ،گۆڕینی ناوی شار و گوند و ناوچه‌كانی كوردستان... ده‌توانین بڵێین قڕكردنی كولتووری، هتد. زۆره‌ملێی ()Asimilation له‌یه‌كچوواندنی نهتهوه یاخود مرۆڤه له‌ناو نه‌ته‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتدار به قه‌ده‌غه‌كردنی زمان و ئه‌ده‌بیات و شێواندنی مێژووی نه‌ته‌وه‌كه .ههروهها ده‌شكرێ به ڕێگای دوورخستنه‌وه‌ی ڕۆڵه‌كانی گرووپێك بۆ ناو گرووپێكی دیكه‌ی جیاواز له ڕووی دابونه‌ریتی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئایینی و شتی دیكه له‌ناویاندا بتوێنه‌وه و به‌وهۆیه‌شه‌وه پێشینه و ڕه‌سه‌نایه‌تی خۆیان ون بكه‌ن(.)18
چواره‌م /جینۆسایدی ئابووری (:)Economical Genocide ئه‌مه ده‌كرێت پێی بوترێت وێرانكاری ئابووری ،واته وێرانكردنی سامان و سرووشت و به‌روبوومی ناوچه‌كان ،تااڵنكردن و فه‌رهوودكردنی ماڵ و سامانی خه‌ڵكی .ههروهها گه‌مارۆی ئابووری به‌مه‌به‌ستی برسیكردنی خه‌ڵك .ئه‌مانه هه‌موویان ده‌بنه هۆی فه‌وتاندنێكی له‌سه‌رخۆی مرۆڤ ،جگه‌له‌وه‌ی ڕێژه‌ی مردن به‌هۆی نه‌بوونی خۆراكی پێویست و داو و ده‌رمان و زیادبوونی نه‌خۆشییه‌وه زیاد ده‌كات، ده‌بێته‌هۆی كۆچپێكردنێكی به‌رده‌وامیش ،كه ئه‌نجامه‌كه‌ی چۆڵكردنی جێگه‌ی دێرین و ڕه‌سه‌نی خه‌ڵكه‌كه‌یه .ئه‌ویش زۆرجار ده‌بێته هۆی په‌رته‌وازه‌كردن و له‌ده‌ستدانی دابونه‌ریتی كۆمه‌اڵیه‌تی و فه‌وتاندنی كولتووری نه‌ته‌وه‌یی. به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیایی و گازی ژه‌هراوی سه‌رباری ئه‌وه‌ی قڕده‌خاته مرۆڤ و هه‌موو زینده‌وه‌رێك ،ده‌بێته هۆی مردنێكی ئابووری سه‌راپاگیری .وێرانكردنی ناوچه‌كان و وێرانكردنی ئابووری ،پێكه‌وه تاوانێكی دیكه‌یان لێ به ئه‌نجام دێ ،ئه‌ویش تاوانی (ئیكۆساید ـ )Ecocide ه واته وێرانكردنی ئیكۆلۆژیا ،كه ئه‌نجامه‌كه‌ی به جینۆسایدێكی گشتی ده‌شكێته‌وه ،ئه‌ویش به وێرانكردن و له‌وتاندنی ژینگه ناسراوه .ئه‌م تاوانه خۆی تاوانێكی نێوده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆیه و له یاسای تازه‌ی نێوده‌وڵه‌تاندا زۆر گرنگی پێدراوه. په‌یماننامه‌ی ساڵی 1977تایبه‌تكراوه به قه‌ده‌غه‌كردنی ئامرازی جه‌نگ و ئه‌و ئامرازانه‌ی، كه زیان به سرووشت ده‌گه‌یه‌نن ،كه تاوانی
129
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
130
تێكدانی ژینگه به تاوانێكی نێونه‌ته‌وه‌یی دیاری ده‌كات .دیاره له‌وتاندنی ژینگه‌ش ده‌بێته هۆی فه‌وتاندنێكی له‌سه‌رخۆی مرۆڤ ،چونكه شێواندنی ژینگه ده‌بێته هۆی (بیۆساید ـ )Biocideواته فه‌وتاندنی ژیان ،ئه‌مه‌ش كارده‌كاته سه‌ر نه‌ك هه‌ر بوونی مرۆڤ و ژیانی له‌و ناوچانه‌دا ،به‌ڵكو بوونی هه‌موو گیاندارێك و چۆنیه‌تی شێوه‌ی ئاسایی سرووشتیش(.)19 جينۆسايدى كورد وه‌ك كرده‌يه‌كى ئۆرگانيزه‌كراو پێشكه‌وتووی شێوه‌یه‌كی جینۆساید تیرۆریزمی ده‌وڵه‌ته ،به‌كارهێنانێكی هه‌ماهه‌نگی هێزه به‌هۆی بژارده‌گه‌لێكه‌وه له‌نێو كۆمه‌ڵگایه‌كدا بۆئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی خۆیان به‌سه‌ر گرووپه به ئامانجكراوه‌كه‌دا بچه‌سپێنن یاخود په‌ره‌پێبده‌ن له‌نێو هه‌مان ده‌وڵه‌تدا ،كه هه‌روه‌ك هه‌ڕه‌شه وێنا ده‌كرێت .ئه‌و واڵتانه‌ی ،كه مێژوویه‌كی درێژیان له سه‌ركوتكاری ناوخۆیدا هه‌یه ،هه‌ر ئه‌وانه‌ن، كه مه‌یلی پیشاندانی نمونه‌ی جینۆسایدیان له سه‌رده‌می هاوچه‌رخدا هه‌یه(.)20 بیرۆكراسیه‌تیش بۆخۆی ڕۆڵێكی گرنگ له به‌ڕێوه‌بردنی پڕۆسه‌ی جینۆسایددا ده‌بینێت، جینۆساید پێویستی به كۆمه‌ڵێك داموده‌زگای چاالك هه‌يه بۆ ئۆرگانیزه‌كردنی ،چونكه ڕێكخستن و به‌ڕێوه‌بردنی سه‌رده‌میانه‌ی گرووپه سه‌ربازی و مه‌ده‌نییه جیاجیاكان و گواستنه‌وه و ڕێگاوبانه‌كان گرنگییه‌كی گه‌وره‌ی هه‌یه له‌و پڕۆسه‌یه‌دا. ڕه‌نگه له كۆندا شه‌ڕ و هێرشه جینۆسایدییه‌كان پێویستی زۆر به ئۆرگانیزه و ڕێكخستنی زۆرجار به‌ڵكو نه‌بووبێت، سیستماتێك
هه‌ڵه‌بج ه و ئه‌نفال دوو تراژیدیای دیوی یه‌ك سیاسه‌تی جینۆسایده و یه‌ك كێشه‌ی نه‌ته‌وه‌یی هاوبه‌ش ه خۆبه‌خۆیی(التقائیه) ڕۆڵی گه‌وره‌ی بینیوه و ڕق و كینه‌ی ڕه‌گه‌زيی و ئايینی داینه‌مۆی شه‌ڕ و كوشتاره خوێناوییه‌كان و پڕۆسه‌كانی قڕكردنی دوژمن بووبێت ،به‌اڵم جینۆسایدی مۆدێرن له‌گه‌ڵ هه‌رچی زیاتر پێشكه‌وتن و ئاڵۆزبوونی ته‌كنه‌لۆژیادا ،پێویستی زیاتری به مه‌هاره‌ی لۆجیكی و ئۆرگانیزه‌كراو ده‌بێت(.)21 له ڕوانگه‌ی پێناسه‌ی جینۆساید و شێوازه‌كانی ئه‌و كرده‌یه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت ،ئه‌وه‌ی حیزبی به‌عس له عێراقدا هه‌ر له هاتنه سه‌ر حوكمیه‌وه پێوه‌ی خه‌ریكبوو له مامه‌ڵه‌كردنیدا له‌گه‌ڵ كورد، كرده‌یه‌كی جینۆسایدییه .به‌تایبه‌تی له دوای هاتنه سه‌ر حوكمی سه‌دام حسه‌ینه‌وه ،ئیدی ستراتیژی به‌عس و ڕه‌هه‌نده‌كانی ئه‌و پالنه جینۆسایدیانه تاڕاده‌یه‌ك دیار و ئاشكرابوون(.)22 دڕندانه‌ترین شااڵوه‌كانی به‌عس ،كه ده‌چێته خانه‌ی جینۆساید و قڕكردنی به به‌رنامه‌وه، په‌الماره‌كانی ئه‌نفال و كیمیاباران بوون ،چونكه ئه‌مانه هه‌ر به ته‌نها پڕۆسه‌یه‌ك نه‌بوون بۆ په‌كخستن و چاوترساندنی هێزی پێشمه‌رگه و الیه‌نه سیاسییه‌كانی سه‌ر گۆڕه‌پانی باشووری كوردستان ،به‌ڵكو ئه‌م شااڵوانه له بنه‌ڕتدا بۆ به‌یه‌كجاری قڕكردنی كورد و له بنهێنانی بوو، هه‌ربۆیه له ته‌واوی پڕۆسه‌كاندا ده‌ست له
خا ل
سه‌دام ،هيتله‌رى تێپه‌ڕاند سه‌دام
ئایدۆلۆجیای
فاشیستی
بوون،
خاوه‌ن
ئامانجیان
له‌ناوبردنی ئه‌و گرووپانه بوو ،كه ڕقیان لێیان بوو ،یاخود به بڕوای ئه‌وان هه‌ڕشه بوون بۆ
سه‌ر ده‌سه‌اڵته‌كانیان( .)28هیتله‌ر و سه‌دام
له‌وه‌دا هه‌رچیه‌كیان ده‌كرد ده‌بوو بنوسرێته‌وه و
هه‌ردووكیشیان دڵنیابوون ،كه ڕۆژێك ل ه ڕۆژان
له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانیان هیچیان به‌رامبه‌ر ناكرێت، وه‌ك یه‌ك وابوون .هه‌ربۆیه چ نازییه‌كان و چ
به‌عسییه‌كان هه‌موو به‌ڵگه‌نامه بیستراو و بینراو و نوسراو و نهێنی و تۆماره ده‌نگییه‌كانیان
ده‌پاراست و له ئه‌رشیفدا هه‌ڵیان ده‌گرتن،
ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ش بزانین ،كه ده‌زگا هه‌واڵگرییه‌كانی ئه‌ڵمانیای ڕۆژهه‌اڵت په‌یوه‌ندییه‌كی توندوتۆڵیان له‌گه‌ڵ داموده‌زگا هه‌واڵگری و سه‌ربازییه‌كانی
عێراقدا هه‌بووه .ڕژێمی عێراق هێنده متمانه‌ی
به‌خۆی هه‌بوو ،كه سه‌ركرده‌كانیان هه‌رگیز بیریان له‌وه نه‌ده‌كرده‌وه ،كه ڕۆژێك به‌ڵگه‌نامه
و دۆكیۆمێنته‌كانیان ده‌كه‌وێته ده‌ست قوربانیانی
ده‌ستیان(.)29
ڕژێمی به‌عس له عێراق له به‌رنامه‌یدا
په‌یڕه‌وی هه‌مان پڕه‌نسیپی پڕوپاگه‌نده و فیكری ڕێكخراوه‌یی نازییه‌كانی ده‌كرده‌وه،
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
خه‌ڵكی سڤیلی بێ چه‌ك و ته‌نانه‌ت ژن و منداڵ و به‌سااڵچوونیش نه‌ده‌پارێزران ،له‌و شااڵوانه‌دا ده‌یان هه‌زار مرۆڤی كورد بوونه قوربانی(.)23 ڕوونتر بڵێین شااڵوه‌كانی ئه‌نفال و كیمیاباران ،هاوشێوه و بگره ترسناكتربوون له‌و شااڵوانه‌ی ،كه كرانه سه‌ر ئه‌رمه‌ن و جوله‌كه‌كان، ئه‌گه‌ر به‌پێی سه‌رده‌م و قۆناغه‌كانیان ته‌ماشا بكرێن( .)24به‌گشتی كۆمه‌ڵكوژییه‌كان دوا هه‌نگاون له پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌ندا و كاتێك ڕووده‌ده‌ن ،كه سه‌ركوتكار له سایه‌ی شكستێكی سه‌ربازیدا ده‌ناڵێنێت .بۆ نمونه جینۆسایدی ئه‌رمه‌نه‌كان له كاتی شكستی توركه‌كان له بولگاریا له ساڵی 1912دا ڕوویدا، ههروهها كوشتنی جوله‌كه‌كان (هۆلۆكۆست) له پاش شكستی نازییه‌كان له ستالینگراد له ساڵی 1943په‌ره‌ى سه‌ند ،زۆربه‌ی جوله‌كه‌كان پاش ئه‌و ڕووداوه كوژران ،كه ئه‌ڵمانه‌كان به فیعلی جه‌نگه‌كه‌یان دۆڕاند(.)25 شااڵوه‌كانی ده‌ستگیركردن و له‌ناوبردنی بارزانیه‌كان و ئه‌نفال و كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه به هه‌مان شێوه له دوای شكستی سوپای عێراق بوو له به‌رامبه‌ر هێزه‌كانی ئێران و پێشمه‌رگه‌دا، له‌ڕاستیدا هه‌ڵه‌بجه و ئه‌نفال دوو تراژیدیای دیوی یه‌ك سیاسه‌تی جینۆسایده و یه‌ك
و
هیتله‌ر
هه‌ردووكیان
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
قڕكردنی كولتووری ،له‌یه‌كچوواندنی زۆره‌ملێی مرۆڤ ه له‌ناو نه‌ته‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتدار ب ه قه‌ده‌غه‌كردنی ئه‌ده‌بیات و شێواندنی مێژووی نه‌ته‌وه‌كه.
كێشه‌ی نه‌ته‌وه‌یی هاوبه‌شه و( )26بۆردومان ه كیمیاییه‌كانی ڕژێمیش ئاشكراترین دیمه‌نی جینۆسایدی گه‌لی كورد بوون(.)27
له به‌رنامه‌ی به‌نازیكردنی گشت نه‌ته‌وه‌كانی
ئه‌ڵمان به‌وه‌ش ،كه به‌عس هه‌موو عێراق بكاته
131
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
به‌عسی .خودی میشێل عه‌فله‌قی دامه‌زرێنه‌ری به‌عسی كاریگه‌ر بوو به ئایدۆلۆژیا و ئه‌ده‌بیاتی نازییه‌ت(.)30
ڕه‌نگه چوواندنی ده‌قاوده‌قی ڕژێمی به‌عس
له عێراقدا له‌گه‌ڵ ڕژێمه‌كانی نازی له ئه‌ڵمانیا و فاشی ل ه ئیتاڵیا كارێكی زه‌حمه‌ت بێت،
به‌تایبه‌تی سه‌باره‌ت به جیاوازی كات و شوێنی هه‌ردوو كۆمه‌ڵ و واڵت له ڕووی گۆڕان و
گه‌شه‌كردنی ئابووریی ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،سیاسیی و
فه‌رهه‌نگییه‌وه .جا ئه‌گه‌ر دواكه‌وتن و به‌جێمانی زه‌مینه‌ی ماددی (ئابووری ،سیاسی ،كۆمه‌اڵیه‌تی، فه‌رهه‌نگی) عێراق ،ك ه بیروباوه‌ڕی به‌عسی
تیادا تره‌كیو ه ڕه‌چاوبكرێت و به‌راورد بكرێت
به‌و ڕه‌وشه پێشكه‌وتووه (ئابووری ،سیاسی، كۆمه‌اڵیه‌تی ،فه‌رهه‌نگ)یه‌ی ئه‌ڵمانیا ،كه نازییه‌تی تیادا له‌دایكبووه ،به ئاسانی گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی
ئه‌و مه‌ینه‌تی ه به‌رچاوده‌كه‌وێت ،كه گه‌لی عێراق به‌گشتی و گه‌لی كورد به‌تایبه‌تی له‌ژێر سایه‌ی به‌عسدا چه‌شتوویه‌تی(.)31
ێ به‌هۆی به‌رده‌وامی حكومه‌تی عێراق و گو
نه‌گرتنی له كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی ،سه‌دام ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
حسێن هیتله‌ریشی تێپه‌ڕاند له‌وه‌دا ،كه ل ه كاتی
جه‌نگه‌كاندا چه‌كی كیمیایی به‌كارنه‌هێنابوو، له‌كاتێكدا سه‌دام زۆر ب ه ئاسانی و به به‌رفراوانی
به‌كاری ده‌هێنا( .)32هیتله‌ریش به كامپه‌كانی مردن ده‌ستی پێنه‌كرد ،به‌ڵكو له ئه‌نجامی چه‌ند
ێ كردارێك ،كه له دژی جوله‌كه‌كان ئه‌نجامیدا ب
ێ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی كاردانه‌وه‌ی هه‌ب هێدی هێدی كرده‌وه‌ی سامناكتری ئه‌نجامده‌دا تا
132
گه‌یشت ه ئاستى قه‌اڵچۆكردن(.)33
په‌راوێزه‌كان ـ1Mark levene: Genocide in the age of the nation-state, B Tauris, London, 2005, p45. Eric D. Weirz: Acenchry of genocide Utopias of rice and nation, Prenciton University, United .Kingdom, 2003, p8 2ـ ڕێكار مزووری :شێواز و میكانیزمی جینۆساید و دیمۆسایدی بارزانییه‌كان له كتێبی كۆنگره‌ی به‌جینۆسایدناساندنی جینۆسایدی گه‌لی كورد ،چ ،1چاپخانه‌ی ده‌زگای ئاراس ،هه‌ولێر، ،2008ل.209 3ـ گۆران باباعه‌لی :ئه‌نفال جینۆسایدێك له ئاییندا بۆ ڕه‌وایه‌تی ده‌گه‌ڕێت ،گ(ڕه‌هه‌ند) ،ژ(،)7 ،1999ل 148؛ یوسف دزه‌یی :ئه‌نفال كاره‌سات ئه‌نجام و ڕه‌هه‌نده‌كانی ،چ ،1ده‌زگای چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ی موكریانی ،هه‌ولێر ،2001 ،ل.39 4ـ كریستینا كۆیڤۆنه‌ن :جه‌نگی شاراوه له باكووری كوردستان ،و.د.یاسین سه‌رده‌شتی، چ ،2به‌ڕێوه‌به‌رێتی خانه‌ی وه‌رگێڕان ،سلێمانی، ،2011ل.49 Mark levene: Op.Cit, p35 , Nigel 5 Eltringham: Accounting for Horror PostGenocide debates in Rwanda, First Published by Plutopress, London, 2004, 3-p2 ؛ عبدالوهاب الكيالى :موسوعة السياسة ،ج،1 ط ،3المؤسسة العربية للدراسات والنشر ،بيروت، ،1990ص.16 6ـ د.مارف عومه‌ر گوڵ :جینۆسایدی گه‌لی كورد له‌به‌ر ڕۆشنایی یاسای تازه‌ی نێوده‌وڵه‌تاندا، چ ،5باڵوكراوه‌ی ئاراس ،هه‌ولێر ،2010 ،ل 26؛
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
عه‌لی مه‌حمود محه‌مه‌د :دادگایی كردنی فرانس ڤان ئانرات و ده‌ره‌نجامه‌كانی ،ب ،1چاپخانه‌ی ڕۆشنبیر ،هه‌ولێر ،2011 ،ل.125 7ـ عه‌داله‌ت عومه‌ر ساڵح :كۆنگره‌ی به‌جینۆساید ناساندنی ،ل.53 8ـ بڕوانه :د.ناظم عبدالواحيد الجاسور: موسوعة المصطلحات السياسية والفلسفية والدولية ،ط ،1دارالنهضة العربية ،بيروت ـ لبنان، ،2008ص 39؛ عبدالوهاب الكيالى :م .س ،ص16 ؛ د.مارف عومه‌ر گوڵ :س.پ ،ل 26؛ كریستینا كۆیڤۆنه‌ن :س.پ ،ل 50؛ فریشته كه‌وه :كاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه ،چ ،1ده‌زگای چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ی ئاراس ،هه‌ولێر ،2008 ،ل.51-50 9ـ یوست هێڵته‌رمان :جینۆساید هاوتاوانی بێده‌نگبوون ،و.كاوه ساڵح ،گ(ڕه‌هه‌ند) ،ژ(،)7 ،1999ل.14 10ـ د.مارف عومه‌ر گوڵ :س.پ ،ل.27-26 11ـ یوسف دزه‌یی :س.پ ،ل.44 12ـ د.مارف عومه‌ر گوڵ :س.پ ،ل.23 13ـ یوسف دزه‌یی :س.پ ،ل.44 14ـ هـ .س ،ل.45 15ـ د.مارف عومه‌ر گوڵ :س.پ ،ل.23 16ـ یوسف دزه‌یی :س.پ ،ل 45؛ Hawrd Ball: Genocide, Areference,Handbook, Published by .26-ABC-Clio,LLC, California,2011,P25 17ـ د.مارف عومةر گوڵ :س.ث ،ل.24-23 18ـ یوسف دزه‌یی :س.پ ،ل.47-46 19ـ د.مارف عومه‌ر گوڵ :س.پ ،ل 25-24؛ كریستینا كۆیڤۆنه‌ن :س.پ ،ل.53-52
20ـ كریستینا كۆیڤۆنه‌ن :س.پ ،ل.54 21ـ گۆران باباعه‌لى :س.پ ،ل.149 22ـ هـ .س ،ل.151 23ـ له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج و مه‌جید ساڵح: كوردقڕان ،ب ،1چ ،1سلێمانی ،2003 ،ل.28 24ـ هـ .س ،ل.28 25ـ كریستینا كۆیڤۆنه‌ن :س.پ ،ل.55 26ـ د.ساالر باسیره :تراژیدیاكه‌ی هه‌ڵه‌بجه له كتێبی هه‌ڵه‌بجه مه‌مله‌كه‌تی ژیان ،ل.260 27ـ د.مایكڵ.جه‌ی كیلی :تارماییه‌كانی هه‌ڵه‌بجه سه‌دام حسه‌ین و جینۆسایدی گه‌لی كورد، و.كارزان محه‌مه‌د ،ده‌زگای چاپ و په‌خشی جه‌مال عیرفان ،سلێمانی ،2012 ،ل.74 28ـ سه‌مانسا پاوه‌ر :ئه‌مریكاو ئه‌نفال ،و. به‌ختیار كه‌ریم چ ،2006 ،1ل.39 29ـ جۆناتان سی ڕانداڵ :كوردستان یان كڵۆڵی نه‌ته‌وه‌یه‌ك ،دوای ئه‌و هه‌موو تاوانه لێبوردنی چی ،د.خه‌سره‌و ساڵح ،سلێمانی ،2003 ،ل.300 30ـ ساالر حه‌مه‌سور باسیره :هه‌ڵه‌بجه و ئه‌نفال ،چ ،1به‌ڕێوه‌به‌رێتی چاپ و باڵوكردنه‌وه، سلێمانی ،2003 ،ل.73 31ـگ(كۆمه‌ڵه)،ژ(،)2شوباتی،1985ل.6-5 32ـ د.عه‌لی ته‌ته‌ر نێروه‌یی :سیاسه‌تی حكومه‌تی عێراق له كوردستان له سایه‌ی به‌ڵگه‌نام هفه‌رمییه‌كاندا،1991-1975ب،2چ،1 چاپخانه‌ی زانكۆ ،دهۆك ،2010 ،ل.142 33ـ پیته‌ر و گالبرێت :كۆتایی عێراق ،چۆن كارناڕێكی ئه‌مریكا شه‌ڕێكی بێ كۆتایی به‌رپاكرد، و.مامكال ،چ ،1ده‌زگای چاپ‌و باڵوكردنه‌وه‌ی ئاراس ،هه‌ولێر ،2007 ،ل.46
133
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
134
مەالی گەورەى كۆي ه و هه‌وڵ ه ڕيفۆرمخوازييه‌كانى زامدار ئەحمەد بەكالۆریۆس لە مێژوو. كتێبێكی چاپكراوی هەیە.
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
مەال محەمەدی کوڕی مەال عەبدوڵاڵی کوڕی مەال ئەسعەدی کوڕی مەال عەبدولڕەحمانی کوڕی مەال عەبدوڵاڵی کوڕی مەال محەمەدی کوڕی مەال ئیبراھیمی کوڕی شێخ حەسەنە ،دایکی ناوی عائیشەی کچی حاجی بەکر ئاغای حەوێزییە. مەال محەمەد بە مەالی کۆیە و مەالی گەورە و مەالی گەورەیی کۆیی ناسراوە ،لە ساڵی ()١٨٧٦ لە بنەماڵەیجەليزادەى شاری کۆیە لەدایکبووە()1. مەالی گەورە ،لە تەمەنی ھەژدە ساڵیدا لەالیەن باوکییەوە ئیجازەی مەالیەتی پێدەدرێت، لە دوای بوون ب ه مەال ،دەست دەکات بە کاری مەالیەتی و وتاردان ،لە ماوەیەکی کەمدا بەھۆی بە توانایی و لێھاتووییەوە ناو دەردەکات،تەنانەت لە تەمەنی نۆزدە ساڵیدا ئیجازەی مەالیەتی بە چەند ھاوڕێیەکی خۆی به‌خشيوه( ،)2هه‌روه‌ك لە زۆربەی ناوچەکانی کوردستانەوە خەڵک چوونه‌ت ه الی مەالی گەورە و خوێندوويانه(.)3 مەالی گەورە ،زۆر پلە و پۆستی سیاسی و ئیداری وەردەگرێت ،لەسەر داوای مەال محەمەد، والی موسڵ (سلێمان نەزیف) بڕیار دەدا قوتابخانە لە شاری کۆیە بەناوی (کویسنجاق ئوال) قوتابخانەییەکەم بکاتەوە .له‌وه‌ش زياتر لە ساڵی ()١٩٢٠دا مەالی گەورە و جەمیل ئاغای حەوێزی حاکمی شاریکۆیە ،یاداشتیانبۆحاکمی سیاسی بەڕیتانی بەرزکردۆتەوە و داوای دروستکردنی دەوڵەتیکوردییانکردووە(،)4لە دێڕ ه شیعرێکیدا دەڵێت: ھــەتا دەمــرم لە بۆ کـوردان دەناڵم عیـالجیان چۆن بکەم ھاوار بە ماڵم مەالی گەورە ،بایەخێکی زۆری بە خوێندنەوەی کتێب ه زانستی و سیاسی و مێژوویيه‌كان داوه،
ھاوکات زۆر بایەخی بە زمانی کوردی داوە ،و زمانه‌كانى عەرەبی و فارسی و تورکيشی بە باشی زانیوە( .)5لە ساڵی ١٩٣٠بەدواوە ،قۆناغى پێگەیشتنی فیکری و فەلسەفی مەالی گەورە ده‌ستپێده‌كات ،چونکە لەو قۆناغه‌دا شاره‌زايى ته‌واو له زۆربەی زانستە ئاينييه‌كانى ئيسالمدا په‌يدا ده‌كات ،هه‌روه‌ك لەو ساڵە بەدواوە دەستيکردووە بە تەفسیرکردنی قورئانى پيرۆز بەناوی کەالمی خودا ،کەلە ( )10بەرگ پێکدێتو لە ماوەی نێوان سااڵنی ( ١٩٣٣بۆ )١٩٤٣دا ته‌واوى کردووە(.)6 ناوبراو لە تەمەنی ( )٦٧ساڵیدا و لە ١٩٤٣/10/12 بەھۆی نەخۆشی قورحەی مەعیدە ،لە شاری کۆیە كۆچى دوايى ده‌كات(.)7 مەالی گەورە ،لە ماوەی ژیانیدا ژمارەیەکی زۆر نووسین و کتێبی نوسيوه ،زۆربەی کاتەکانی بۆ زانست و زانیاری تەرخان کردووە ،بە وەرگرتن و بە بەخشین ،مەالی گەورە ،بەرھەمەکانی بە زمانه‌كانى عەرەبی و کوردی نووسیوە ،کە ئەمانەن(:)8 کتێبە کوردییەکان: 1ـ کەالمی خوداوەند /تەفسیری قورئان 2ـ فڕی فڕی قەل فڕی 3ـ عەقیدەی کوردی 4ـ نوێ کەرەوە 5ـ دیاری مەال محەمەدی کۆیی /شیعر 6ـ حیکایەت ،خەون ،کەرامەت کتێبە عەرەبییەکان: 1ـ التكميل فى وجوب الفرق بين الممكن و والمستحيل 2ـ ضياعان :ضياع الحياة ،ضياع الدين (دين االسالم)
135
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
136
3ـ ابهى المارب فى اثبات الواجب 4ـ االلة والطبيعة العقل و النبوة 5ـ حقيقة االسالم و االيمان واالحسان 6ـ الحدس سلم االرتقاء 7ـ خراب العالم 8ـ ستة اشخاص 9ـ غايتي واملي فى علمى وعملي 10ـ القائد الي العقائد 11ـ الكالم الجديد 12ـ مسالة االختيار 13ـ المشاهد 14ـ المعجزات والكرامات 15ـ مقالة في تحقيق صفة الكالم 16ـ المصقول في علم االصول به‌داخه‌وه بەھۆی کەمی و نەبوونی دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەو ه هيچ يه‌كێك له‌و به‌رهه‌مان ه لە سەردەمی خۆيدا باڵونەکرانه‌‌وە ،بەاڵم لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا بەشێکیان باڵوکرایەوە، لە ماوەی دە ساڵی ڕابردووشدا زۆربەی کتێبەکانی چاپکرا و خرایە بەردەستی خوێنەران ،بە(تەفسیری کەالمی خودا)شه‌وه. ڕیفۆرم و چاکسازییە ئاینییەکانی مەالی گەورە بەکارھێنانی چەمکی «مەالی گەورە» بۆ کەسایەتییەک ،گوزارشتە لە لێھاتوویی و گەورەیی و جیاوازی ئەو زانايه ،مەالی گەورە، مەال و کەسایەتییەکی ئاینیی بوو ،ھاوشێوەی سەعید نورسی لە باکوورى كوردستان ،ئەحمەدی موفتیزادە و ناسى سوبحانی لە ڕۆژھەاڵتى كوردستان و مەال عەبدولکەریمی مودەڕیس لە باشوورى كوردستان ،واتە جیاواز لە کەسایەتییە ئاینیيه‌کانی دیکەی ھاوسەردەمی خۆی و دوای
مەالی گەورە ،لە ژیانیدا دژی زۆرداران و ئەفسانە پەرست و مێشک وشک و ناحەزانی کورد بووە
خۆیی بووە .لە دوای ئەوەی مەالی گەورە، ئیجازەی مەالیەتی وەرده‌گرێت و نازناوی مەالی گەورەی پێده‌درێت لەگەڵ تێپه‌ڕبوونى كاتدا، ژمارەیەک چاکسازی کۆمەاڵیەتيی و کولتووريی و ئایينی ئه‌نجامداوه ،لێرەدا ئاماژە بە هه‌ندێك ل ه كاره‌كانى ناوبراو دەکەین. مەالی گەورە ،لە ژیانیدا دژی زۆرداران و ئەفسانە پەرست و مێشک وشک وناحەزانی کورد بووە( ،)9بەردەوام دژی ھەموو ئەو مەالیانە بووە کە دژی پێشکەوتن بوون و ھەوڵی چاندنی تۆوى خورافەيان داو ه لە دەماغی خەڵکيدا( .)10بەتایبەت ئەوانەی ھەوڵیانداوە ئايين بۆ بەرژەوەندیتایبەتی خۆيان بەکاربھێنن ،بەنمونە شێخەکان ،کە ھەوڵیانداوە خەڵکی بەرەو الی خۆیان ڕابکێشن و بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان بەکاری بھێنن و بیانکەنە دەروێش و موریدی خۆیان ،لە پارچ ه شیعرێکدا دەڵێت: ھـــــەتا شێخی لە کــوردستان بمێنێ ئـومێدی زیندەگـــانیت پــێ نـــەمێنێ تەریقه‌ی قـــــادری و نـــەقشــبەنــدی بەبای دا ڕەونەق و ئاھەنگی کوردی()11 ھەروەھا ،لە شیعرێکی دیکەدا دەڵێت: شـێخی ئەھلی ســـوننە و جەماعەت
خا ل
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
بـە ھەمــوو فێڵ و تەدبیر و کیاسەت ھـەر وەکوو پاپا بەھەشت دەفرۆشى وەی قوڕت بەسەر گـەلێ بێ ھۆشی()12 جگە لەم دوو پارچ ه شیعرە ،لە چەند شوێن و شیعری دیکەدا سەبارەت بە شێخەکان قسە دەکات، ئەوەش ئاماژه‌يه بۆ بااڵدەستى شێخه‌كان له‌نێو کۆمەڵگەى كورديدا ،هه‌ر له‌و ڕوانگه‌يه‌وه دەڵێت: بەســـیە بۆ خاتری خــــوا بەسیە تابەکەی بەزمـی خـانەقا و تەکیە شێخە فەندی ئیتر بترسی لە خوا میلـلەتی قوڕ بەسەر چ حاڵ نەما()13 ڕووبەڕووبونەوەی شێخ و تەکیە و خانەقا، لەالیەن مەالی گەورەوە ،یەکێکە لەچاکسازییەکانی کە بۆ کۆمەڵگەی کوردی کردوویەتی ،ھەوڵیداوە کە خەڵکیھۆشیار بکاتەوە و تێیان بگەیەنێت ئەوانه‌ی دەکرێن تەنیا کرداری دونیایین و بۆ مەبەستى تايبه‌تى دەکرێن .لە ھەڵوێستێکی لەم شێوەیەدا، ئەگەر پێگە کۆمەاڵیەتی وزانستی و ناسراوييه‌كه‌ی بنەماڵەی جەلی زادە نەبووایە ،دوور نەبوو مەالی گەورە شار به‌ده‌ر بكرايه ،چونکە شێخەکان لەو سەردەمه‌دا خاوه‌ن اليه‌نگرێكى زۆر و پێگه‌يه‌كى كۆمه‌اڵيه‌تى و ئايينى به‌هێز بوون ،ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ش بزانين پێشوتر لە سەردەمی مەال عەبدوڵاڵی باوکی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مەالی گەورە ،به به‌رده‌وامى هانى خەڵکی ده‌دا کە سەربەست بژین و بۆ ئازادی ھەوڵبدەن
مەالی گەورەدا ،حاجی قادری کۆیی ،لە کۆیەوە ئاوارەی ئەستەنبۆڵ کراوە()14. لەو سەردەمەدا ،لەالی خەڵکی زمانی قورئان و ئايين تەنها زمانی عەرەبی بووە ،واتە نەدەکرا بە زمانێکی دیکە قورئان بخوێنیتەوە و بنووسی، بەاڵم مەالی گەورە ،ئەو قسانەی ڕەتکردەوە و قورئانی پيرۆزى وه‌رگێڕاي ه سه‌ر زمانی کوردی و لە ( )10بەرگدا نوسييه‌وه ،تەفسیرەکەشی ھەڵقواڵوی نێو کۆمەڵگەی کوردەواریی بوو ،واتە خوێندنەوەیەکی کوردانەی بۆ کردووە .ئەڵبەتە لەنێو تەفسیرەکەشیدا ،بانگەشەی بۆ چاکسازی کۆمەاڵیەتيی و کولتووريی و فەرھەنگی و سیاسی کردووە()15و بۆچوونى وابووە ،کە دەبێت ئايين کاریگەری پۆزەتیڤی له‌سه‌ر مرۆڤ ھەبێت ،دەبێ بەردەوام بۆ بەرزی بڕوانێت و خۆی بە بچووک و زەلیلی نيشان نه‌دات(.)16 مەالی گەورە ،ب ه به‌رده‌وامى هانى خەڵکی ده‌دا کە سەربەست بژین و بۆ ئازادی ھەوڵبدەن( ،)17لە تەفسیره‌كه‌شيدا باسی لەوە کردووە کە پێویستە سوود لە چاکسازی و شارستانێتی ئەوروپا وەربگرین ،بەنموونە باڵوکردنەوەی ڕۆژنامە و چاپخانە و کردنەوەی فێرگە و زانکۆ ،تەنانەت لە ھەندێ شوێندا سەرسامی خۆی بە شارستانێتی ڕۆژئاوا نیشان دەدات .ئەوه لەکاتێکدا بەشێکى زۆر لە مەالکانی ئەو دەم ،دووبارەکردنەوەی کارەکانی ڕۆژئاوا و تەنانەت قسەکردن بە زمانه‌كانى ئه‌وان ب ه گوناهـ و حه‌رام زانيوه ،بەاڵم ئه‌وه تێڕوانينى مەالی گەورە بووه(.)18 یەکێک لە چاکسازییە کۆمەاڵیەتییە گرنگەکانی مەالی گەورە ،کە تاڕادەیەک په‌يوەندی بە ئاینیشەوە ھەیە ،پرسی ناردنی مندااڵنە بۆ خوێندنگاكان ،ئه‌و
137
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
138
كات بەشێک لە مەالکان لەو بڕوایەدا بوون کە ناردنی منداڵ بۆ خوێندنگا حكومييه‌كان کارێکی ناپەسند ه و به گوناهيان داناوه ،ئه‌وان ده‌يانگووت پێویستە مندااڵن لە حوجرەکاندا بخوێنن ،بەاڵم مەالی گەورە ،گوێى به‌و قسانە نه‌ده‌دا و نەجیبەی کچی لەگەڵ کوڕان نارده خوێندنگا ،ئەوەش بۆ ئەو سەردەم زۆر سەخت بوو ،چونکە مەالکان قايل نه‌ده‌بوون کوڕەکانیان بخه‌ن ه به‌ر خوێندنى حكومى( ،)19لەمبارەيه‌وە مەالی گەورە دەڵێت: عیلـمی تەبیعەت عـیلمی خودایە (قــال) و (قـول) گــشتی ھــەبایە عیـلمی کیمیات گەر نەخوێندووە بــەخوا نازانی خـوا چـی کردووە()20 نەجیبە جەلیزادەى كچى ،بە یەکەم فێرخوازى كچ ل ه كۆيه دادەنرێت کە لەگەڵ کوڕاندا لە خوێندنگا خوێندوویەتی ،ئەمەش بۆ قۆناغى خۆى بە چاکسازییەکی گه‌وره‌ى کۆمەاڵیەتی و کولتووريی و فەرھەنگی کوردی دادەنرێت .ئەمانەی کە باسکران ،بەشێک بوون لەو ڕیفۆرمانه‌ی کە مەالی گەورە ،لە سەردەمی خۆیدا ئەنجامیداون.
سەرچاو‌ه و پەراوێزەکان
-1مغدید حاجی :المال محمد الکویي (مەالی گەورە) ،مطبعە وزارة الثقافیة ،ط ،٢اربیل،٢٠٠٨ ، ص.32 -2عەبدولخالق عه‌الدین :مەالی گەورە -زانا و ئەدیب و شاعیر،چاپخانەی منارە،ھەولێر، ،٢٠٠٩ل.33 -3جواد فقي رسول الجوم حيدري :محمد بن عبدالله الجلي وجهودة العلمية ،مكتب التفسير، اربيل ،2006 ،ص.106 -4 عەبدولخالق عه‌الدین :س .پ ،ل.35
-5کامەران بابانزادە :مەالی گەورەی کۆیی- سێیەمین ڤیستیڤاڵی سەنتەری پەرەپێدانی الوان، سلێمانی ،٢٠١٢ ،ل.146 -6مەال محەمەدی جەلی کۆیی(مەالی گەورە): فڕی فڕی قەل فڕی ، پڕۆژەی تیشک ،ھەولێر، ،٢٠٠٩ل.7 ڕووناکبیرێکی گەورە، مەالی -7 پێشکەوتووخواز ،ڕۆڤار ،ژ( ،)٧١چاپخانەی چاپ و پەخشیسەردەم ،سلێمانی٢٠١٢ ، ،ل.7 -8مەال محەمەدی جەلی کۆیی (مەالی گەورە): س.پ ،ل.9 -9مەسعوود محەممەد :گەشتی ژیانم ،سەنتەری لێکۆڵینەوە وپەخشی کۆیە،کۆیە ،٢٠٠٩ ،ل.16 -10ھاوکار عەبدوڵاڵ شیخ وەسانی :دین و جیھانبینی مەالی گەورە ھەڵبژاردەیەک لە بەھێزترین بابەتەکانی تەفسیری مەالی گەورە، ( ،٢٠١٦باڵونەکراوە) ،ل.١١٣ -11عەبدولخالق عالءالدین :س.پ ،ل.107 -12هـ .س ،ل .148 -13هـ .س ،ل .158 -14ئاراس محه‌مه‌د ساڵح :ھەوڵەکانی مەالی گەورەی کۆیە لە چاکسازی ونوێکردنەوەی بیری ئاینییدا( ،٢٠١٦ ،باڵونەکراوە) ،ل.13 -15ھ .س ،ل.16 -16 ھاوکار عەبدوڵاڵ شێخ وەسانی :س.پ، ل.127 -17ھ .س ،ل.119 -18ئاراس محه‌مه‌د ساڵح :س.پ ،ل.17 -19ئااڵ دارا عەبدولمەجید :ئافرەت لە دیدی مەالی گەورە ،ماستەرنامه‌يه‌كه پێشكه‌شى بەشی کوردى کۆلێژی پەروەردەى زانکۆی کۆیە کراوە، ،٢٠١٤(باڵونەکراوە) ،ل.86 -20عەبدولخالق عالءالدین س.پ ،ل.114
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
هۆشیاری سیاسی لە سەردەمی جیهانگیریدا ئيدریس كاریتانی
له‌دایكبووی ،1972هه‌ولێر. ماسته‌ر له معامالتی مالی و قوتابی دكتۆرا. به‌ڕێوه‌به‌ری كشتی ده‌زگای ڕووناكی. ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
139
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
مەبەست لە هۆشیاری سیاسی چيیە؟
قسەكردن لەسەر بابەتە فيكريیەكان، ڕاماندەكێشێ بەرەو بابەتی هەستیار ،بەتایبەتی هۆشیاری سیاسی ،مەبەست لە هۆشیاری سیاسی ئەوە نییە مرۆڤەكان لە حاڵ و باسی سیاسی و دەوڵەتی و جیهانی و خۆجێی شارەزابن ،یان بەو كەسانە بگوترێت خاوه‌ن هۆشیاری سیاسین ،كە چاودێری ڕووداوی سیاسی و هەواڵی سیاسی دەكەن ،یان لەناو پرسێكی سیاسی دان! لەگەڵ ئەوەی ئەوانە لە پێداویست و داخوازییەكانی هۆشیاری سیاسین ،بەپێی هەر بیردۆزەو قوتابخانەو بیروباوەڕێك هۆشیاری سیاسی پێناسە و ڕەهەندی جیاوازی هەڵدەگرێت ،پێویست دەكات زۆر بە وردی بە دیدو بۆچونێكی تازەو هەڵسەنگاندنێكی واقیعی ئیستای جیهانگیری ئەم بابەتە شی بكەینەوە تاوه‌كو بگەینە دەرئەنجامێكی پێویست بۆ كاكڵی هۆشیاری سیاسی ،بەتایبەتی لە هەرێمی كوردستان.
ڕەهەندەكانیی هوشیاری سیاسی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
140
هۆشیاری سیاسی دوو ڕەهەندی سەرەكی هەیە: .1ڕەهەندی سەرەكی بۆ هۆشیاری سیاسی ،لە جیهان ڕوانینە بەگشتی. .2بنەمای تێڕوانین لە گۆشەو بیردۆزو فەلسەفەیەكی دیاريكراو بێت. نابێت وا تێبگەین كە هۆشیاری سیاسی كارێكی زۆر گرانە و تەنیا ڕۆشنبیر و سیاسەتمەدار دەتوانن بەم كارە هەستن ،بەپێچەوانەوە هۆشیاری سیاسی كارێكی زۆر ئاسانە ،هەموو تاكێك بۆی هەیە شارەزابێت لە هۆشیاری سیاسی ،چونكە هۆشیاری سیاسی مەرج نییە ئاگاداری هەموو ڕووداوه‌كانى جیهان بێت ،زانیاری و زانستی هەموو دنیا بزانێت .دەكرێت هۆشیاری سیاسی هەبێت لە
یەك بابەت ،یان پرسێكی جیهانی ،بەتەنها تێڕوانین لە بابەتێك و خوێندنەوه‌ی بابەتێكە بەشێوەیەكی تەندروست ،دەكرێت هۆشیاری سیاسی بەهێز بێ. ڕاستە هۆشیاری سیاسی ڕێژەییە و جیاوازە ،هێز و توانای هۆشیاری سیاسی لەگەڵ هێز و توانای زانستی و زانیاری دەگۆڕێت ،تا زانست و زانیاریت زۆر بێت ،ئەوەندە هۆشیاری سیاسی بەهێز دەبێت.
پێناسەی هۆشیاری(الوعی)
له (لسان العرب)دا دەڵێت( :الوعی :حفظ القلب الشیئ ،والحدیث یعیه وعیا وأوعاه :حفظه وفهمه وقبله فهو واع ،وفالن أوعی من فالن ای احفظ وأفهم)( ، )1واتە :هۆشیاری :ئاگاداری و لەبەركردنی شتێكە لە دڵ ،یان بە دڵ لە شتێك ئاگادار بوو .لە فەرموودەو قسەیەك تێبگات و پێی هوشیار بێتەوە ،یان لەبەری كرد تێگەیشت ،قبوڵی كرد ،فاڵن هۆشیارە ،فاڵن هۆشیارترە لە فاڵن، واتە ژیرتر و تێگەیشتوو ترە .فەرهەنگی دەریا چەند مانەیەكی جوانی بۆ هۆشیاری داناوە دەڵێت: ( الوعی :هۆشیاری ،بێداری ،هەستكردن ،ئاگاداری، وریایی ،عەقڵ و ژیری ،بەرچاو و دیار)(.)2 لە دوو فەرموودەی پیغەمبەر(د.خ)دا واتای هۆشیاری زۆر پڕ مانا هاتووە: .1پێغەمبەر(د.خ) (نظر الله إمرأ سمع مقالتی ،فوعاها فأداها ،فرب مبلغ أوعی من سامع)( ، )3واتە :بەهاداربێ لەالیەن خوداوە ،ئەو كەسەی گوێی لە وتەیەكی من دەبێت ،تێدەگات و عەقڵ و ژیری لێ وەردەگرێت، جاری وا هەیە ئەو كەسەی پێی گەیشتووە هۆشیارتر و ئاگادارترە لەو كەسەی گوێی لێ بووە. .2پێغەمبەر (د.خ) دەفەمووێت( :اقرأ القران، فان الله تعالی ال یعذب قلبا وعي القران)( ، )4واتە: قورئان بخوێنن ،بەڕاستی خودای گەورە ئازاری دڵێك نادات هۆشیار و ئاگادار بێت بە قورئان.
خا ل جوانترین پێناسە بەالی منەوە ،كە هەڵبژێردراوە بە كەمێك دەستكاریيەوە لە (م .وەلید عەبدولعز و د.فەتحی یكن) ،ئەمەیە هۆشیاری سیاسی واتا تێڕوانینە بۆ جیهان لە ڕوانگەیەكی تایبەت، بنیاتنرابێت لەسەر (ئیمان و عەقیدە و مەبدەئێكی) ڕوون ،موسڵمان بزانێت چی دەگوزەرێت ل ه ڕووداو و گۆڕانكارییەكانى دەوروبەری خۆی، تەماشای جیهان بكات بە تێڕوانینێكی مێژوویی، سونەتی گەردوون ملكەچی بكات بۆ ئەم بیروباوڕە و ئیمانەی كە هەڵیگرتووە ،دەرەنجامی كاریگەرییەكانی بۆ سەر كۆمەڵگە ،بە ئەندازەیەك كارلێك بكەن ئاستی هۆشیاری بەرزبكاتەوە ،تا ئاستی هەستپێكردن ،ئەمەش لەگەڵ فەرموودەیەكی پێغەمبەر (د.خ) دێتەوە كە دەفەرمووێت( :من لم یهتم بأمر المسلمین فلیس منهم) ،واتە :هەركەسێك گرنكی نەدات بە كاروباری موسڵمانان لە ئێمە نیە، گرنگیدان بە كاروباری موسڵمانان لێوردبونەوە و تێگەیشتن و خەم خواردن و بەڕێوەبردنیانە. چاودێريى و بەڕێوەبردنیش سیاسەتە ،هەروەها گرنگیدانیش بریتیيە لە هۆشیاری و پەی پێ بردن، كە شوێنی بڕیار و هەستپێكردنە(.)5
بنچینەكانی هۆشیاری سیاسی
ت چەند ڕێگەیەك بە كورتی دیاری دەگونجێ بكەین هه‌تا تاك بتوانێت سوودی لێوەربگرێت، بۆ تێگەیشتن لە هۆشیاری سیاسی و ڕووداو و هەڵوێستەكان ،لەوانە: یەكەم /لێكوڵینەوە لە شەریعەتی ئیسالم ئیسالم تێڕوانینێكی زۆر فراوان و گشتگيری بۆ دنياى سیاسەت و ڕووداو و پێشهاتەكان هەیە،
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
بێگومان ئەم بابەتە گرنگە دەبێت چەند مەرج و بنەمایەكی هەبێت ،تا هۆشیاری سیاسی ڕاست و دروست هەبێت ،لەوانە: _1گومەڵگای پڕ لە گرفت و كێشە ژینگەكەی لەبارترە بۆ هوشیاری سیاسی لە گومەڵگەیەكی دۆگما و ڕاوەستاو ،كەواتە لە گۆمەڵگای پڕ جموجوڵدا هوشیاری سیاسی بە‌هێزترە. _2بە تەنها شارەزا بوون لە سیاسەت، كەموكوڕيیە بۆ هوشیاری سیاسی ،بەڵكو هۆشیاری
ڕێگاكانی پێگەیاندنی تاك لەسەر هۆشیاری سیاسی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
پێناسەی هۆشیاری سیاسی
سیاسیی بەهێز ئەوەیە :سنورێكی فراوان بۆ خۆی دیاری بكات لە زانستەكاتی تر ،تا هۆشیاريیەكەی گشتگیر بێت. _3كاتێك تەماشای هەڵوێست و ڕووداوە سیاسيیەكان دەكەین ،دەبێت دووریان بخەینەوە لەوەی كە بڵێین پەیوەندی بە هیچ شتێكه‌و ه نیە ،یان بە پێچەوانەوە پەیوەندی بە هەموو شتێكەوە هەیە، نەخێر دەبێت بۆ تێگەیشتنی هۆشیاری سیاسی هەر ڕووداوێك بە هۆكار و شوێن و ژینگەی خۆی شيكردنه‌وه‌ى بكرێت . _4دوركەوتنەوە لە گۆشەگیری و الگیری بۆ الیەنێكی دیاريكراو لە هۆشیاری سیاسی ،ئەمە یان كەموكوڕيیەو كاریگەری دەبێت لە سەر بۆچوون و هەواڵی درۆ دەكات ب ه ڕاست و ڕاست دەكات به درۆ. _5دوركەوتنەوە لە هۆشیاری سیاسی بێ ئامانج ،خۆ خەریك كردن بۆ هوشیاری به‌شه‌كى لەبرى هوشیاری گشتى. _6كەسی خاوەن هوشیاری سیاسی ،نابێت هه‌ر بە زانیاری ناوخۆيى قايل ببێ ،دەبێت هوشیاری سیاسی گشتی و فراوانی هەبێت و ڕایی بگەینێت بۆ هەموو خەڵك بۆ بەرهەڵست كردن لەناو كۆمەڵگا.
141
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
142
دەكرێ مسوڵمان ئەم تێڕوانینە بكاتە پێوەر و بنەما بۆ ڕووداوە سیاسيیەكان. كرداری سیاسی ،دەكرێت بەسێ بەش1 :ـ هۆشیاری سیاسی2 .ـ شيكارى سیاسی3 .ـ مومامەره‌سەی كرداری سیاسی. قورئان و فەرموودەكانى پێغەمبەر (د.خ) بە تێروتەسەلی باسی هەرسێ پرسكه‌يان كردووە، پرسی( :حاكم و محكوم)( ،زاڵم و مەزڵوم)، (حكومەت و میللەت)( ،ڕەئیس و مەڕئوس)( ،گەل و دەوڵەت) باس كردووە ،هه‌موو ئەمانەش بابەتی سیاسین و پەیوەندییان بە پڕۆسەی هۆشیاری سیاسیيەوە هەیە. دووەم /لێكۆڵینەوە مێژوو مێژوو پڕە لە بنچینە و بنەمای واقیعی سیاسی میللەتان ،له‌وه‌ى كە چۆن سەریانهەڵداوە ،بەچی پێشكەوتوون( ،مقەوماتی بونیان) چی بووە ،بەچی و بۆچی لەناوچوون ،خاڵی الواز و بەهێزیان چی بووه ،كێ دوژمنيان بووه ،بەچی ڕزگاریان بووە لە دەستی دوژمن ،گەیشتونەتە كوێ .بەهەمان شێوە لێكۆڵينه‌وه‌ى مێژووی سەردەم ،تەیارە فكريیەكان كێن؟ كامیان بەهێزن؟ بۆ بەهێزن؟ كامیان ترسناكن؟ لە كێوە فێربین؟ هه‌موو ئەم پرسیارانە بنچینە و ڕێگای بەهێزی هۆشیاری سیاسین. سێیەم /بەدواداچوون و لێكۆڵینەوە و شیكاری سیاسی وه‌ك چۆن دووركەوتنەوە لە ڕووداو و هەڵوێستە سیاسییەكان وا لە مرۆڤ دەكات نەشارەزا بێت و بە هەڵە لە ڕووداوەكان بگات ،بەهەمان شێوەش بەدواداچوون و شیكاری سیاسی ،هۆشیاری سیاسی بەهێز دەكات و ڕاوبۆچوون و هەڵوێستی سەركەوتوو دەبێت.
ئەمڕۆ لە كاری سیاسی و هاوكێشه‌كاندا مسوڵمانان لە دواوەن ،بەشێكی زۆريشى په‌يوه‌ندى ب ه الوازى هۆشیاری سیاسيیەو‌ه هه‌يه. جۆرەكانی تەفكیری سیاسی
تەفكیری سیاسی دەكرێت بەسێ به‌شه‌وه: .1بیركردنەوەی سیاسی لە سستەم ،وەك دەڵێت ئەمەيان سستەمی ئیسالمییە و ئەوەشيان سستەمی دیموكراسییە. .2بیركردنەوەی سیاسی لەو ئامرازانه‌ى (ئالیەتی حوكم) كە پەیوەنديان بە گاركێڕی و بەرێوەبردنی واڵته‌وه هەیە. .3بیركردنەوەی سیاسی لە هەواڵ و ڕووداوەكان. هەموو ئەمانە گەشەی هۆشیاری سیاسی زیاد دەكەن ،بەاڵم ئەوەی زیاتر پەیوەندی بە گەشەی سیاسیيەوە هەبێت خاڵی سێیەمە ،كە بیركردنەوەی سیاسییە لە هەواڵ و ڕووداوەكان ،ههروهها چۆن بیبەستینەوە لەگەڵ (واقیع) ،بۆ ئەم مەبەستەش دەكرێت سوود لەم خااڵنه‌ى خوارەوە ببینین: .1زانیاری لەسەر پێوەری(المعادلە) سیاسی هەبێ. .2زانیاری لەسەر بیردۆزە فكريیەكان . .3زانیاری لەسەر ڕاگەیاندن و شێوازی گواستنەوەی هەواڵی سیاسی. .4زانیاری لەسەر چەمك و زاراوەكانی سەردەم. .5ئەرشیفی سیاسی.
خا ل
.6نوسراو و هەڵوێست وەگرتن لەسەر ڕووداوە سیاسیەكان. .7بەشداریكردن لە سیمیناری سیاسی. .8خوێندنەوەی كتێبی فكری سیاسی. .9دروستكردنی بازنەی گفتوگۆی سیاسی. چوارەم /ئه‌زمونكردنى كاری سیاسی ئەم خااڵنەی پێشوو باسمان كرد لە هۆشیاری سیاسی تەنها الیەنی تیۆری بوون بە هەموو ڕەهەندەكانیەوە ،بۆیە پێویست دەكات بۆ گەشەی هۆشیاری فكری ،بە كردەیی ئه‌زموونى كاری سیاسی بكەین ،كەسێك دوای ئەم زانیارانە بە كردەنی ئه‌زموونى كاری سیاسی بكات زۆر سەركەوتوو دەبێت ،هۆشیاری سیاسی ئەو كەسە بەتەواوی پێدەگات.
لەبەرئەوەی سیاسەت ئەمڕۆ بۆتە كارەكتەرێكی زۆر بەهێز لە ڕووداو و هەڵوێستەكان ،وای لێهاتووە كاریگەری لەسەر ڕاگەیاندن و ئابووريی و شەڕ و ئاشتەوایی دروستكردووە ،دەوڵەت و حيزب و دامودەزگاكان هه‌تا دەگاتە كۆمپانیاكانیش، بەدوای ئەوەوه‌ن دامودەزگای سیاسيیان هەبێت، بەالیەنی كەمه‌و ه دەزگایەكی ڕاگەیاندنیان هەبێت تا هەواڵ و ڕووداوی سیاسی بگوازنەوە و ڕێكالمی
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
گرنگی هۆشیاری سیاسی
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ناكرێت مسوڵمان لەنێو ئەم شەپۆلە سیاسيیەدا هۆشیاری تەواوی نەبێت ،تاوەكو نەكەوێتە داو و تەڵەی سیاسەتمەدارە ماكیاڤیلییەكان.
پێوە بكەن ،خۆیانی پێ بناسێنن ،ناكرێت مسوڵمان لەنێو ئەم شەپۆلە سیاسيیەدا هۆشیاری سیاسی تەواوی نەبێت ،تاوەكو نەكەوێتە داو و تەڵەی سیاسەتمەدارە ماكیاڤیلییەكان .به‌كورتى ده‌توانين بڵێين هۆشیاری سیاسی لەبەر چەند هۆكارێك یەكجار گرنگە ،لەوانە: .1كاری سیاسی ئاڵۆزترین كارە لە ژیانی مرۆڤدا ،پەیوەندی ڕاستەوخۆی لەگەڵ هەموو بەشەكانی ژیان هەیە ،سیاسەتكردن ئه‌ركێكى زۆر گرنگە ،كاروبار و گاركێڕی و هەڵسوڕان و پەیوەندی دەرەوە و ناوەوە و هونەری ئاشتی و جەنگ و كاری سیاسین ،هه‌موو ئه‌مانه‌ش زۆرترین هۆشیاری و كارامەیی و فكر و لێهاتوويی دەوێت، سیاسەت كردنیش بەبێ هۆشیاری نابێت. .2لە دنیای جیهانگەرایيدا سیاسەت بووه‌تە فێڵ وته‌ڵه‌كه و زۆرانبازی ،بەتایبەت زۆربەیان سیاسەتی ماكیاڤیلی پەیڕەو دەكەن ،بەبێ هۆشیاری سیاسی مسوڵمانان دەكەونە نێو تەڵەی ئەوان و بەكاريان دەهێنن. .3ئەمڕۆ لە كاری سیاسی و هاوكێشه‌كاندا مسوڵمانان لە دواوەن ،بەشێكی زۆريشى په‌يوه‌ندى به الوازى هۆشیاری سیاسيیەو ه هه‌يه ،ئه‌وه‌ش واده‌كات نه‌توانن واقیعەكە وەك خۆی بخوێننەوە و لێكۆڵینەوەی لەسەر بكەن. .4جیهانی سیاسەت زۆر فراوانە وەك جیهانی بازرگانی وایە ،بۆیە مسوڵمان ئەگەر كەلوپەلەكان نەناسێتەوە نازانێت چۆن مامه‌ڵه‌يان لەگەڵدا بكات، لەكۆتاییدا بەهۆى نه‌بوونى هۆشیاری سیاسييه‌و ه دەسەاڵتەكە دەدۆڕێنێت. .5مامۆستایانی ئايینی ئەمڕۆ لە كوردستان ڕێژەيان ب ه ئه‌ندازه‌ى پارتێك دەبێت ،پێگەیان بە حوكمی مینبەر و ئەم ئیسالمە بەرزە زۆر بەهێزە، به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ى هۆشیاری سیاسيیان الوازە
143
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
144
ناتوانن كاریگەریان لەسەر ڕووداو و پێشهاته‌كان هەبێت! دەیان بڕیاری چارەنووس ساز دەردەچێت، كێ پرسیان پێدەكات! هه‌ندێك جار هێند ه بێئاگان نازانن كه‌ى ڕووداوه‌كه ڕوويداوه و هۆكارى ڕوودانه‌كه‌ى چى بووه. .6نەبوونی هۆشیاری سیاسی وايكردووە بەشێك لە مسوڵمانان بڕۆنه نێو ئەجێندای سیاسی عەلمانیەكانەوە، لەمەش كارەسات تر زۆرێك لە مامۆستایانی ئایینی بەبێ ئاگایی دەبنە بەشێك لە فكرەی جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت (فصل الدین عن الدوله). نابێ باسی پەرلەمان و دەستور و یاسا و هەڵبژاردن هتد ...بكەی ئەمە سیاسەتە! تەنها بۆت هەیە وتاری ئەخالقی ،تەلقینی مردوو ،دوعاكردن، سەرقەبران ،مارەبڕین و تەاڵقدان ئەنجام بدەی! لەمە زیاتر بۆخۆت گووتوتە نابێ ئەنجامی بدەی، ئەمە بۆ؟ تەنها لەبەر نەبوونی هۆشیاری سیاسی. .7كارى سیاسى و بڕیاری سیاسی خۆی بەسەر هەموو جومگەكانی ژیاندا زاڵكردووە، خەڵكى ئەمڕۆش تەنها بە دوعا و سەرقەبران قايل نابێت ،دەیەوێ خەڵكی دەستپاك و دڵسۆز و ئیمام كاروباری سیاسەت بگرنە دەست ،ئەمەش بەبێ هۆشیاری سیاسی نابێت. .8چەنده هۆشیاری سیاسیت زۆربێ ئەوەندە كاروكردەوە و بڕیارت باشتر و بەسوودتر دەبێت، پێچەوانەكەشی ڕاستە. .9گۆڕانكارییەكان زۆر خێران كاریگەری لەسەر جیهان دروست دەكەن بەتایبەتی ڕووداوی سیاسی ،ژیان لەم ڕووەدا پانتایی بیركردنەوەی زیادكردووە ،ئەو ڕووداوانەی لە كیشوەرێكی تر ڕوودەدات ڕاستەوخۆ كاردەكاتە سەر ڕه‌وشى ئابووريی ،سیاسيی و ڕاگەیاند ...هتد ،بەبێ هۆشیاری سیاسی ناتوانيت ڕاوبۆچونى خۆت ده‌رببڕى.
.10ئەو ڕێژە و داتایانەی له‌به‌رده‌ستماندان، پێمان ده‌ڵێن ئه‌گه‌رچى لە ساڵی 1991و ه یەكەم ڕابوونی ئیسالمی لە باشوورى كوردستان ده‌ستى به‌كار كردووه ،به‌اڵم لەهەر هەڵبژاردنێكدا ڕۆژ بە ڕۆژ و ساڵ بە ساڵ ڕووى لە پاشەكشە بووه، ئه‌م حاڵه‌ته پێمان دەڵێت وه‌ك پێويست گرنگی بە هۆشیاری سیاسی نەدراوە. .11نەبوونی هۆشیاری سیاسی ،پاشكۆیی و الوازی و دواكەوتنە ،كەچی خودای گەورە داوای لە مسوڵمان كردووە پیشەنگ بن ،چاوساغی میللەتان بن( .وكذلك جعلناكم أمة وسطا)(، )6 واتە (:بەو شێوەیەش ئێوەمان بە گەلێكی میانەڕەو گێڕاوە ،لە هەموو ڕوویەكەوە ،لە ڕووی عیبادەت و خواپەرستيیەوە ،لەڕووی دنیا و قیامەتەوە ،لە ڕووی داخوازییەكانی ڕۆح و نەفسەوە ...هتد ،تا ببنە شایەت بەسەر خەڵكیيەوە ،تا بزانن ئەم ئایین و بەرنامەیە هەمووی مایەی خێر و سەربەرزییە بۆ تاك و كۆمەڵ لە هەموو سەردەمێكدا و لە هەموو بوارەكانی ژیاندا)( .كنتم خير أمة أخرجت للناس) ( ، )7واتە (:بەڕاستی ئێوە چاكترین ئومەتێكن كە بۆ سوودی خەڵكی هێنراونەتە مەیدانەوە). .12خاڵی كۆتایی لە گرنگی هۆشیاری سیاسی بە وتەیەكی زۆر جوانى بیرمەندی ئیسالمی (محەمەد غەزالی) دەهێنین ،تەواو واتای گرنگی ئەم بابەتەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە ،دەفەرمووێت( :ان الفكر السیاسی عند جهرە المتدینین یقسم بالقصور البالغ ،انهم یرون الفساد وال یعرفون سببه، ویقر‌وون التاریخ وال یكشفون عبره ،وانهزمنا فی عصر كذا ،فال یدركون سبب هذه الكبوە)( ، )8واتا(: بەڕاستی فكری سیاسی لەالی كۆمەڵی ئيمانداران كەموكورتى زۆرى تێدایە ،ئەوانەن فەساد دەبینن نازانن هۆكارەكەی چیە! مێژوو دەخوێننەوە پەندی لێوەرناگرن! دەڵێن پێشتر ئێمە زۆر بە دەسەاڵت و
خا ل
زیانه‌كانی نەبوونی هوشیاری سیاسی
دەفەرموێت( :المُْ ْؤ ِم ُن َك ِّي ٌس َف ِط ٌن َح ِذ ٌر َو َّق ٌ افُ ،م َت َث ِّب ٌت، َع ٌ ال َو ِر ٌع ،ال َي ْع َج ُل)( ، )9واتە :مسوڵمان ژیرە ،دانایە، مِ
هۆشیارە ،هێواش و لەسەرخۆیە ،خۆڕاگرە ،زانایە، لە خواترسە ،پەلە ناكات).
پەراوێزکان
.1لسان العرب( ب - 15ل.)396
.2فه‌رهه‌نگ ده‌ریا ،ڕزگار كه‌ریم (ب ،2ل.)1623 .3ترمذي گێڕاویەتەوە
.4سنن دارمي ذمارة (.)3261
.5دوو نوسراوى بەڕیزان :وليد عبدالعز و د.فتحي
يكن بة ناونيشاني (الوعي السياسي).
.6سوره‌تى البقرة ئايةتى (.)143
.7سوره‌تى ال عمران ئايةتى (.)110
.8محمد غزالي :حركة االسالمية ،رؤية مستقبلية. .9
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
نەبوونی هۆشیاری سیاسی كارەساتێكی گەورەیە ،چەندین زیانی هەیە ،زۆر بە زەحمەت سنوردار دەكرێت ،بەكورتی هەندێكیان بۆ بەرچاو ڕوونی ده‌خه‌ينه ڕوو ،لەوانە: .1نەبوونی هۆشیاری سیاسی دەبێتە هۆی تێنەگەیشتن لە زمانی سیاسەت و چەمك و زاراوەكانی سەردەم ،وەك جیهانگیری ،عەلمانیەت، پێكدادانی شارستانیەت ،توندڕەوی هتد... .2ناتوانرێت بنەما شەرعييه‌كان و ئایەت و فەرموودەكان بە ڕووداوه سیاسی و سەردەمييه‌كان ببەسترێنەوە. .3لەگەڵ دنیاى نوێگەرایی (التجدید) ده‌رناچێت، به‌وهۆيه‌شه‌وه لە كاروانی زانست و زانیاری بەتایبەتی لە فكری سیاسی به‌جێده‌مێنێت. .4ناتوانێت نەخشەڕێگا بۆ داهاتوو دابنێت. .5خوێندنەوەی بۆ ڕووداوەكانی جیهان و ناوخۆ الواز دەبێت. .6دەكەوێتە نێو ئەجێندای دوژمن بێ ئەوەی هەستی پێ بكات. .7لەگەڵ پێشهات و ڕووداوەكان تێكگیران ڕوودەدات. .8لەكاتی ڕوبەروبونەوە هەر زوو شكست دەهێنێت. .9ناتوانرێت سوود لەدەرفەت و ڕووداوەكان وەربگيرێت. .10دوژمنی خۆی ناناسێتەوە ،هه‌ندێك جار كەسێك بە دوژمنی خۆی دادەنێت لەكاتێكدا ئه‌و دوژمنی نییە!
.11لەنێو دادەبەزێت. .12متمانەی جەماوەر لەدەست دەدا. _13نازانێ لە كێ سوود وەرگرێت و كامیان زەرەرە بۆی. .14بەردەوام پێی وایە لە پێشە!! لە واقيعيداشدا زۆر دواكەوتووە. .15لەكۆتایيدا ،ئەگەر جاران هۆشیاری سیاسی ئەوەندە گرنك نەبووبێت ،له‌به‌رئه‌وه‌ى سیاسەت بۆ بەڕێوەبردن پێكهاتبوو لە كۆمەڵێك ئەخالق و ڕەهەندی پەروەردەیی ...هتد ،ئه‌وا ئێستا كە وترا سیاسەت واتە فێل و تەڵەكە ،درۆكردن ،چۆن خۆت دەوڵەمەند دەكەی ،تەنها كورسیەكەت هەبێ چۆن حوكم دەكەی بیكە ،ئەم جۆرە سیاسەت كردنە بە مسوڵمان دەڵێت :تێگەیشتن و هۆشیاری سیاسی بە حوكمی شەرعی پێویستە ،پێغەمبەر (د.خ)
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
بەهێز بووین ،نازانن نهێنی ئەو دەسەاڵت و عیزەتە چی بووە ،لە فاڵن سەردەم الواز بووین و شكاین، نازانن هۆكارى كەوتنەكەی چییە).
گۆمەڵگە
ڕۆژبەڕۆژ
سەنگی
نوادر االصول امام الترمذي (ب - 1ل)126
ژمارە (.)1418
145
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
146
كـۆنفرانسـێك بـۆ ڕووبــــ
بۆ قسه‌كردن ل ه سه‌ر میكانیزمه‌كانی ڕووبه‌روونه‌وه‌ی فیكری توندڕه‌وی و ته‌كفیركردن ل ه هه‌رێمی كوردستان و ناوچه‌ك ه ڕۆژی2016/09/22 په‌یمانگای زانست ه ئیسالمییه‌كانی سلێمانی به هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ ناوه‌ندى هزريى و ڕۆشنبيرى خاڵ كۆنفڕانسێكی زانستی ل ه شاری سلێمانی به‌ڕێوه‌چوو. كۆنفرانسه‌كه چه‌ند ڕاسپارده‌یه‌كی لێكه‌وه‌ته‌و ه كه بریتی بوون له: -1ڕێزو ساڵو بۆ هێزی پێشمه‌رگه و هێزه‌كانی ئاسایشی كوردستان ك ه بونه‌ته قه‌اڵی پاراستنی هه‌رێمی كوردستان. -2پێویست ه موسڵمانان له‌نێو خۆیاندا ته‌با و یه‌كڕیز و لێبورده و دڵسۆزبن و هه‌موو هه‌وڵێك بۆ جیاكاری و ته‌فره‌ق ه ب ه هه‌ر پاساو و بیانوویه‌ك مه‌حكوم ده‌كه‌ین. -٣پشتگیری ده‌كه‌ین له هه‌ر هه‌نگاوێك بۆ نزیككردنه‌وه‌ی ڕه‌وت و بیر ه جیاوازه‌كانی ناو
نه‌ته‌وه‌ی ئیسالم. -٤بو هیچ گرووپ و مه‌زهه‌بێكی ئیسالمی ڕه‌وانیه ئایینی ئیسالم بۆ خۆی قۆرخ بكات و غه‌یری خۆی ل ه بازنه‌ی گه‌وره‌ی ئیسالمه‌تی ده‌ربكات و بۆی نیه ته‌كفیری په‌یڕه‌وانی گرووپ و مه‌زهه‌به‌كانی دیكه بكات. -٥بۆ ڕێگرتن له مه‌نهه‌جی ته‌كفیر پێویست ه بره‌و ب ه زانسته ئیسالمییه‌كان و بیری میانره‌ویی بدرێت به‌تایبه‌ت پشتگیریی له كۆلیژ و په‌یمانگا شه‌رعییه‌كان و ناوه‌نده‌كانی توێژینه‌وه‌ی زانستی بكرێت له‌الیه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و داموده‌زگاكانییه‌وه. -٦پشتگیری ده‌كه‌ین ل ه هه‌ر هه‌نگاوێكی ئاشته‌وایی سیاسیی و مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌يى و هه‌ر كارێك بۆ لێكترازانی سیاسی و مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌يى ب ه ناڕه‌وا له قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ین و خۆمانی لێ ب ه دوور ده‌گرین. -٧هه‌وڵدان بۆ ب ه عه‌قاڵنی كردنی بزاڤی فیكری
به‌شداربووانی كۆنفرانسی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ته‌كفیر ل ه سلێمانی، ٢٠١٦/٩/٢٢
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
ئیسالمی و پابه‌ندبوون ب ه ده‌ق و بنه‌ما جێگیره‌كان ل ه سۆنگه‌ی پاراستنی مه‌قاسیدی شه‌ریعه‌ته‌وه. -٨پێداچوونه‌وه‌ی پڕۆگرامه‌كانی خوێندن و په‌روه‌رده ل ه ئاستی بنه‌ڕه‌تی تا خوێندنی بااڵ له‌سه‌ر بنه‌ماكانی پێكه‌و ه ژیانی لێبوورده‌یی و یه‌كتر قبوڵ كردن. -٩فتوادان له‌سه‌ر خه‌ڵك و ئاڕاسته فیكرییه‌كان كاری تاكه‌كه‌س و سه‌رپێی نییه ،به‌ڵكو ئه‌ركی ده‌زگای دادوه‌ریی سه‌ربه‌خۆی دوور له كایه‌ی سیاسییه. -١٠ئه‌ركی سه‌رشانی زانایانی ئایینی پیرۆزی ئیسالمه ل ه ڕێگه‌ی میحراب و مینبه‌ره‌كانیانه‌و ه جه‌خت له‌سه‌ر لێبورده‌یی و فره‌یی و یه‌كتر قبووڵكردن بكه‌نه‌و ه و خه‌ڵك له‌سه‌ر ئه‌م چه‌مك ه گه‌ردوونییان ه په‌روه‌رده بكه‌ن. -١١ئه‌ركی ده‌سه‌اڵتی سیاسییه له كای ه ئایینی و مه‌زهه‌بییه‌كاندا بێ الیه‌ن بێت و ڕێكا بگرێت له هه‌ر سووكایه‌تیيه‌ك به پیرۆزییه‌كان ،چونك ه
سووكایه‌تیكردن ڕێگا خۆشكه‌ره بۆ توندڕه‌ویی و ته‌كفیر و لێكترازان و پشێویی كۆمه‌اڵیه‌تی. -١٢جه‌ختكردن له‌سه‌ر یه‌كپارچه‌یی و چاره‌نووسی هاوبه‌شی ئوممه‌ت و جیهانی ئیسالم و بانگه‌وازی زیاتر و كاری پێكه‌وه‌یی و نه‌هیشتنی ده‌مارگیريی و داكۆكی كردن له مافی هه‌موو پێكهات ه نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی و سیاسییه‌كان ل ه چوارچێوه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی ه بااڵكاندا. -١٣داوا ده‌كه‌ین ل ه هه‌موو الیه‌ن و دهوڵهت و هێز و جه‌مسه‌ره ناكۆكه‌كان ل ه هه‌موو گۆش ه و كه‌ناره‌كان و جیهانی ئیسالمدا به‌ره‌و ته‌بایی و ئاشتی و چاره‌سه‌ر بڕۆن و دووربكه‌ونه‌و ه ل ه ته‌كفیر و ته‌خوین و به‌دناوكردنی یه‌كتری.
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ـــه‌ڕووبونه‌وه‌ی بیری ته‌كفیری
خا ل
147
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
148
بەشێک لەو کتێبانەى لەسەر ئیسالم و دەوڵەتتدارى بە زمانى کوردى نوسروان
خا ل
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
لە باڵوکراوەکانى گۆڤارى
149
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
چه‌ند ڕێنماییه‌ك بۆ نوسه‌رانی (خاڵ) نوسه‌رانی به‌ڕێزی گۆڤاره‌كه‌مان ئاگادار ده‌كه‌ینه‌و ه ك ه ل ه ناردنی بابه‌ته‌كانیاندا ڕه‌چاوی ئه‌م خااڵنه‌ی الی خواره‌و ه بكه‌ن: 1ـ نوسینه‌كانتان ب ه یونیكورد( )Unikurdو به سایزی( )14بنێرن بۆ گۆڤاره‌كه‌مان ،یاخود فۆنتی كوردی ()Ali k sahifa boldی سایزی( )14و عه‌ره‌بییه‌كه‌شی ( )Ali A sahifa boldسایزی( )12بێت. 2ـ تكای ه زۆر ب ه جوانی هه‌ڵه‌چنی زمانه‌وانی و خاڵبه‌ندی بكه‌ن ،بۆئه‌وه‌ی هیچ گرێ و گۆڵ و ناڕوونییه‌ك له بابه‌ته‌كانتاندا نه‌مێنێت كاتێك ده‌ینێرن بۆ گۆڤاره‌كه‌مان. 3ـ له‌گه‌ڵ ناردنی بابه‌ته‌كانتاندا وێنه‌یه‌كی ڕوون و پڕۆفایلی خۆتانی له‌گه‌ڵدا بنێرن. 4ـ نوسینه‌كانتان به‌ر ل ه ته‌واوبوونی واده‌ی دیاریكراوی خۆی بۆ گۆڤاره‌كه‌مان بنێرن. 5ـ بابه‌ته‌كان با زانستی و چڕوپڕ بن ،ههروهها پابه‌ندیش بن به‌و ژمار ه وشه‌یه‌ی كه گۆڤاره‌ك ه بۆ هه‌ر بابه‌تێك دیاری كردووه. 6ـ ناونیشانه‌كان گوزارشت بن ل ه ناوه‌ڕۆك و به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه هه‌ر ڕاسته. 7ـ پێش فاریزه( )،سپه‌یس نیه ،به‌ڵكو سپه‌یس دوای فاریزه( )،داده‌نرێت. 8ـ پێش خاڵ( ).سپه‌یس دانانرێت. 9ـ پێش وشه‌كانی (به‌ڵكو ،به‌اڵم ،ههروهها ،چونكه ،له‌به‌رئه‌وه‌ی) فاریزه( )،داده‌نرێت. 10ـ ل ه بنه‌ڕه‌تدا فاریزه( )،له‌بری (و)ی ئامرازی په‌یوه‌ندی داده‌نرێت ،ئه‌و فاریزه‌یه بۆ وچانی كورت ه ك ه
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
150
فاریز ه دانرا ئیتر پێویست ب ه (و)ی ئامرازی په‌یوه‌ندی ناكات دابنرێت ل ه پێش یان پاشی فاریزه‌كه. 11ـ (و)ی ئامرازی په‌یوه‌ندی با (و) ه ئه‌سڵییه‌كه‌ی سه‌ر كیبۆرده‌ك ه بێت و له پێش و ل ه پاشیشییه‌و ه سپه‌یس هه‌بێت.
خا ل
گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
151
خا ل گۆڤارێکى هزریی ڕۆشنبیرییە.
تۆفیق کەریم
دواخاڵ
ا اڵ خ دو ا ا اڵ خ و د دواخ داڵو خاڵ دوادوخاخاڵاڵ
به‌كه‌لتووركردنی ده‌وڵه‌تداریی مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌تداریی و به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌اڵت ،هه‌رچه‌ند ه په‌یوه‌ندی به ژیانی تاك تاكی كۆمه‌ڵگه‌و ه
هه‌یه ،كه‌چی كه مترین پانتایی له هزر و نووسینی فه‌قیهـو زاناو رۆشنبیره ئیسالمییه‌كاندا به‌درێژایی مێژوو گرتووه ،ئه مه ده‌لیم سه‌باره‌ت به‌پشتگویخستنی باسی ده‌وله‌تداری الیان ،ب ه به‌راورد ب ه كایه‌كانی
دیكه ،وه‌كو بابه‌تی عیباده‌ت .ئه خالق ...هه‌ر بۆنمون ه ئه‌گه‌ر سه‌رنجی كتێبه‌كانی فیقهو فه‌رموود ه بده‌ین ده‌بینین ل ه پۆلێنكردن و دابه‌شكردنیاندابه‌سه‌ر (كتاب)و (باب)و (فصل)و چی و چی بۆ هه‌مو بواره‌كانی
عه‌قیده‌و عیباده‌ت و معامه‌الت و ئه‌خالق دانراون ،كه‌چی كه‌مێكی زۆر كه‌میان نه‌بێت ئه‌گه‌ر نا ته‌نها ب ه پرش و باڵوی و پچڕ پچڕ له‌شوێنه جیا جیاكانی ئه‌و كتێبانه‌دا ئاماژه بۆ ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌تداری كراو ه
ئه‌ویش ئه‌كه‌ر كرابێت.
ئه‌مه‌یان ل ه ئاستی كه‌له‌پوری جیهانی ئیسالمیدا به‌وپان‌و به‌رینیه‌یه‌وه ,خۆ ئه‌گه‌ر بێینه سه‌ر واڵتی
كورده‌واریی قه‌یرانه‌كه قوڵترده‌بێته‌وه‌و ئه‌و چكه چكه‌یه‌ش ڕوو له‌وشكبوون ده‌كات .ئه‌م بابه‌ته هێند ه پشتگوێخراو ه خه‌ریك ه نه‌ك نه‌یارانی ئیسالم ،به‌ڵكوالی به‌شێكی یارانشیه‌و ه نكوڵی لێبكرێت و گومان
له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی نێوان ئاین‌و ده‌وڵه‌تداریی دروستبكه‌ن ،بۆی ه ئه‌ركی زاناو ڕۆشنبیر و نوسه‌ران ه بابه‌ته‌ك ه گرنگی پێبده‌ن و بنهماو پایه‌كانی ده‌وڵه‌تداریی له‌ئیسالمدا ڕوونبكه‌نه‌و ه و نمونه‌یه‌كی جوانی
تیۆری سه‌ر ده‌میانه‌ی پاپه‌ند نیشانی جه‌ماوه‌ر و خه‌ڵكه هۆشیاره‌ك ه بده‌ن ،تا ده‌بێت ه به‌شێك ل ه كه‌لتوری
ئه‌م گه‌له ،چونك ه ئاینداری ته‌واو به‌بێ بوونی ده‌وڵه‌تێكی دادگه‌ر و خزم ه تگوزار دروست نابێت ,ئه‌و
په‌یام ه خوداییه‌ی ك ه بۆ به‌نده‌كانی ناردووه ك ه به‌رپاكردنی ده‌سه‌اڵتێكی دادگه‌ر و بنه‌بركردنی جه‌ورو
ژمارە ( )7تشرینى یەکەمى 2016
سته‌مكارییه ،ده‌بێت بۆ خه‌ڵكی رونبكرێته‌وه ,ئه‌م ه ئه‌ركێكی پێغه‌مبه‌ری خواو خه‌لیفه‌كانی دوای ئه‌و بوون
كه ئاینی پیرۆزی ئیسالمیان له‌ڕێگه‌ی دامه‌زراندنی ده‌وڵه تێكی له‌و شێوه‌وه به به‌رجه‌ست ه كراو نیشانی
جیهاندا و ه ه رئه‌وه‌ش بووبه‌هۆی سه‌ره‌كی په‌لهاویشتنی ئاین به‌و جیهان ه پان و به‌رینه‌ی ئیسالمدا كه‌ل ه ماوه‌یه‌كی كورتدا .بۆیه ئه‌ركی زانایه‌كی سه رمینبه ره ,ڕۆشنبیرێكی شاره‌زایه ,نوسه‌رێكی خام ه ڕه‌وان, ماموستایه‌كی وانه بیژه ,بابه‌تی ده‌وڵه‌تداری له دیدێكی ئاینیه‌وه بوروژێنن‌وموناقه‌شه‌ی بكه ن‌وهه لسه
نكاندن‌و خویندنه‌وی نوێی بۆبكه ن ,تاهه‌موالیه‌ك پێی ئاشنا ده‌بن‌و وه‌ك زۆركایه‌ی دیك ه ده‌بێته به‌شیك له‌كه‌لتورو نامۆیی له‌ناو كۆمه‌ڵكه‌دا نامێنێت.
ێ ده‌كرێت ئه‌م كاروان ه كه‌وتوه‌ت ه ڕێگه‌و ورد ه ورد ه هه‌نگاو ده‌نێت با ك ه خۆشبیه‌ختانه هه‌ستی پ
152
زۆربه‌هێواشیش بێت.