UA 3 2019

JAARGANG 9 | NUMMER 3 | JUNI 2019

THEMA: VROUW

DOE MEE MET DE GROTE APOTHEKERSASSISTENTEN KENNISTEST

Zie pag. 36

UITSLUITEND VOOR APOTHEKERSASSISTENTEN ONVRUCHTBAARHEID | DE OVERGANG | VAKANTIETIPS | FARMABUDDY’S | HUID EN ZWANGERSCHAP

Ben jij op zoek naar een goed betaalde (bij)baan voor komende zomer?

Wij zijn hard op zoek naar gediplomeerde apothekersassistenten die tijdelijk extra ondersteuning kunnen bieden in de apotheek.

• Krijg een contract op oproepbasis of op basis van vaste uren • Werk in jouw regio • Verdien een uitstekend salaris • Krijg een leaseauto die je ook na je werk mee op vakantie mag nemen • Bevalt het bij PharmaLead? Blijf dan ook na de zomer bij ons werken!

Join us! Wil je eerst meer weten? Neem dan gerust contact met ons op via werkenbij@pharmalead.nl of bel naar +31 (0)35 – 5430234.

OP RECEPT

Voorgeschreven – Medicatie bij vruchtbaarheidsbehandelingen 6

Patiëntveiligheid – Pas op voor naamsverwisseling tussen estriol en estradiol 11 Vrouwennieuws 14 Kwart gebruikers nieuw diabetesmiddel stopt binnen een jaar 16 Bijwerking belicht – Meer bijwerkingen gemeld bij vrouwen 19

ZELFZORG

Vaginale klachten na de menopauze 22 Zelfzorgnieuws 25

Supplement – Vrouw en overgang: deze voedingsstoffen verdienen aandacht 27 Adviezen voor de vakantie 28 Liekes zelfzorgadvies – Migraine, wat kun je er zelf aan doen? 31 Geef je tandvlees energie! 33

BRANCHE

Annekedotes – Gevat 13 Leerzaam en gezellig voorjaarscongres

Optima Farma 20 Collega's in het zonnetje 26 Nieuws van Optima Farma 34 Covergirl – Dorien Hilverda-Jonker: “We krijgen veel nascholing in zelfzorg” 37 Zomerpuzzel 38 Even voorstellen – Gelre Apotheek Apeldoorn: afwisselend werk en collegialiteit 40 Branchenieuws 43 Farmabuddy’s: sterke schakel tussen apotheek en mantelzorgers 44 Patiënt in beeld – Farmabuddy’s: vooral doorgaan! 47

VERZORGING

Zebrabuik 48 Vitamine C – een nieuwe aanpak van

huidveroudering 51 Huidfonds-info – Brandwonden: hitte in de huid 52 Verzorgingstips – Houd rekening met de zonkracht 53

6

28

44 48 16

UA | 3 | 2019

| 3

ONTVANG UA OOK THUIS IN DE BRIEVENBUS! Elke apotheek in Nederland ontvangt van ons 6x per jaar een gratis exemplaar van UA – hét vakblad voor Uitsluitend Apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers.

Fijn om op het werk alvast even door te bladeren. Toch leest een grote meerderheid van 93%1 het blad het liefst thuis pas écht.

Ontvang jij UA nog niet thuis? Vraag bij je werkgever na of je aangemeld kunt worden of stuur ons een e-mail op info@ua.nl.

Dit zijn de mogelijke abonnementsvormen: 1. EEN COLLECTIEF APOTHEEKABONNEMENT Voor € 55,00 per per kalenderjaar ontvangen max. 20 collega’s van jullie vestiging UA 6x per jaar thuis op de mat.

De apotheker vraagt een collectief abonnement aan door de factuurgegevens van de apotheek via een e-mail te sturen aan info@ua.nl. Daarna ontvangt de apotheker een code om medewerkers aan te melden via een beveiligde website.

2. EEN PRIVÉABONNEMENT Heeft jouw apotheek geen collectief abonnement? Dan kun je een privéabonnement afsluiten voor € 19,50 per persoon.

3. EEN GRATIS ONLINE ACCOUNT Ontvang de nieuwsbrief, bekijk achtergrondinformatie en de bibliotheek van voorgaande uitgaves of doe mee aan winacties en prijsvragen.

Meld je aan via www.ua.nl “Artikelen over receptgeneesmiddelen zijn zeer belangrijk”

Lezers geven UA gemiddeld een

8

93% leest het liefst het papieren magazine thuis

51% leest UA gemiddeld 30-60 minuten

UA verschijnt per jaar

6x

1 UA lezersonderzoek 2016, 265 respondenten

EERST DIT…

Mijn eerste keer

Het was op mijn 48ste verjaardag. We dronken thee en aten taart en plotseling kreeg ik het vreselijk warm. Zeker hard gefietst, dacht ik, om op tijd thuis te zijn om mijn gasten te kunnen ontvangen. “Heb je geen opvlieger?”, vroeg mijn jongere zusje. “Hoe kom je daar nou bij”, antwoordde ik. Ik had immers nog nooit een opvlieger gehad. Maar achteraf had ze gelijk: het was mijn eerste opvlieger.

Gelukkig heb ik niet veel last gehad van de overgang. Die opvliegers kwamen vooral na een kop koffie (en ik drink graag koffie!), na een kopje soep of een glaasje wijn (ook zo lekker). Een opvlieger voelde als een straf: ‘Had ik maar niet…’. Soms moest het dekbed ’s nachts een eindje opzij om af te koelen. Een waaier, een handdoekje en een flesje water hoorden bij mijn basisuitrusting. Ook kreeg ik migraine, terwijl ik daar eerder nooit last van had gehad. Tegen de hoofdpijn was wel iets te doen, maar de misselijkheid… Medicatie? Ik had er niet veel aan. Rustig blijven liggen en afwachten, was het devies.

Het kwam, en gelukkig ging het ook weer. In vergelijking met veel andere vrouwen heb ik weinig last gehad van de overgang. Geen bedden verschonen midden in de nacht, geen prikkelbaarheid (voor zover ik dat zelf kan beoordelen).

Vrouwenzaken. In dit nummer kun je er van alles over lezen. Bijvoorbeeld over de behandeling van verminderde vruchtbaarheid, vaginale atrofie en huidveranderingen tijdens de zwangerschap. In de rubriek ‘Vrouwennieuws’ lees je over nieuwe koperspiraaltjes, menstruatieklachten en borstonderzoek.

Daarnaast vind je artikelen over nieuwe ontwikkelingen in de apotheek: de nieuwe functie van farmabuddy in openbare apotheken, diverse projecten die de poliklinische apotheek in Apeldoorn heeft opgezet en natuurlijk de acties om als apothekersassistent weer gewoon toe te komen aan het inhoudelijke farmaceutische gesprek.

Maar natuurlijk is dit juninummer ook een vakantienummer. Met tips voor de vakantieapotheek en een vakantiepuzzel waarmee je leuke prijzen kunt winnen.

Veel plezier met UA en alvast een fijne vakantie!

Winifred Hazelhoff Hoofdredacteur

UA | 3 | 2019

| 5

ZIEKENHUISFARMACIE VOORGESCHREVEN

Medicatie bij vruchtbaarheidsbehandelingen “Het is een technisch verhaal, maar weet dat dit maar een klein aspect is van een fertiliteitsbehandeling”, zegt fertiliteitsarts Grada van den Dool-Maasland aan het eind van het gesprek, dat op verzoek van UA vooral over de medicatie ging die in een fertiliteitsbehandeling wordt ingezet. “De impact van het traject is enorm voor vrouwen en hun (eventuele) partner. De onzekerheid, het onderzoek, regelmatige kliniekbezoeken, vragen uit de omgeving, de bijwerkingen van de hormoonbehandeling, vrijen op afspraak. En ondertussen geconfronteerd worden met gezinsuitbreiding en kraamfeestjes in je omgeving. Emotioneel uitputtend!”

UA | 3 | 2019

| 6

De roze gynaecologische stoelen staan te wachten op hun eerste patiënt. Het prikbord voor geboortekaartjes is nog leeg. Het gloednieuwe fertiliteitscentrum Nij Linge in Gorinchem is klaar om te starten: een sfeervolle wachtkamer, spreek- en behandelkamers, een voorraadkamer met noodmedicatie, echoapparatuur, een ‘herenkamertje’, koelkasten voor de ei- en zaadcellen, twee fertiliteitsartsen, een vriendelijke doktersassistente en de nodige protocollen. “Je werkt met menselijke materialen, dus alles moet heel goed geregeld zijn”, legt Van den Dool uit. Het centrum – en de patiënten die zich al hebben aangemeld – wacht op de vergunningen voordat het echt

Grada van den Dool: "De leefstijl kan een enorme impact hebben op de kans om zwanger te worden”

open gaat. zijn er stellen die dan een behandeling

verkregen uit menselijk materiaal

Oriënterend onderzoek

willen omdat ze het al zo lang hebben

(denk aan Moeders voor Moeders) of

Bij elk stel met een onvervulde

geprobeerd.”

uit recombinant-DNA-techniek.

gedaan naar de mogelijke oorzaak van

Drie trajecten

het uitblijven van zwangerschap: het

Van den Dool heeft al bijna dertig jaar

oriënterend fertiliteitsonderzoek of

ervaring als fertiliteitsarts. Na het

“Ovariële inductie is de grootste oorzaak van meerlingzwangerschappen”

OFO. Hoe is de cyclus, hoe is de

toenmalige Dijkzigt-ziekenhuis (nu

zaadkwaliteit, hoe is de schildklier-

Erasmus MC), kwam ze in het Albert

Ovariële inductie

functie, hoe is de leefstijl? “De leefstijl

Schweitzerziekenhuis in Dordrecht, en

Als blijkt dat de vrouw nooit – of

kan een enorme impact hebben op de

nu is het aan haar om Nij Linge op te

zelden – een eisprong heeft, dan kan

kans om zwanger te worden”, licht Van

zetten. Als voorzitter van de Vereniging

het stimuleren van follikelrijping en de

den Dool toe. “Eenzijdige voeding, te

van Fertiliteitsartsen vertelt ze graag

eisprong helpen om via de natuurlijke

weinig bewegen, te veel gewicht,

over haar ‘mooie vak’, zoals ze trots

weg zwanger te worden. Is de eierstok

maar ook een laag zelfbeeld, waardoor

zegt. In 2012 verscheen haar boek

‘leeg’, dan heeft stimulatie geen zin

de seks misschien niet goed verloopt.

Waar blijft de ooievaar?, dat ze samen

meer. Onvolledige eicelrijping kan te

Dat zijn ook dingen om aan te

met een psycholoog schreef om, zoals

maken hebben met onvoldoende

werken.” Aan het centrum Nij Linge is

ze zegt: “de verhalen van dokter

follikelstimulerend hormoon (FSH)

dan ook een leefstijlcoach verbonden,

Google te ontkrachten”.

en als gevolg daarvan onvoldoende

kinderwens wordt eerst onderzoek

voor zowel vrouwen als mannen.

oestrogeen. In dat geval kan een Afhankelijk van de oorzaak van de

pulsatiele pomp om de 90 minuten

De meest voorkomende oorzaken van

onvervulde kinderwens, wordt gekozen

een pulsje FSH afgeven, zodat de

onvruchtbaarheid zijn:

voor een van de drie mogelijke

eierstok op een natuurlijke wijze

– er vindt geen eisprong plaats;

trajecten:

wordt gestimuleerd. Dit heeft vaak

– de eileiders zijn niet doorgankelijk;

1. stimuleren van follikelgroei en

snel resultaat.

– een slechte zaadkwaliteit.

eisprong (ovariële inductie of OI); 2. intra-uteriene inseminatie (IUI);

“Als we geen oorzaak vinden, dan is het natuurlijk geruststellend dat er

voldoende FSH en oestrogeen aan-

3. in-vitrofertilisatie (IVF) of intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI).

niets mis is. We geven dan het advies

Medicatie is nodig om het proces te

om het nog een tijd te proberen. Toch

ondersteunen. Menselijke hormonen,

UA | 3 | 2019

Soms is er geen eisprong terwijl er wel

>> Lees verder op pagina 8

| 7

ZIEKENHUISFARMACIE VOORGESCHREVEN wezig zijn, bijvoorbeeld bij PCOS

zaken. De vrouw doet dan ovulatie-

zaadcellen daarna naar de vergunning-

(polycysteus ovariumsyndroom). Dan

testen en zodra er een test positief is,

houdende kliniek. Daar wordt de

reageren de eierstokken blijkbaar niet

kan de volgende dag de inseminatie

bevruchting uitgevoerd in het labora-

goed op de hormonen. Van den Dool:

plaatsvinden. Dit kan met het zaad van

torium en worden de bevruchte

“Dan stimuleren we de follikelrijping

de eigen partner – geproduceerd in het

eicellen een paar dagen later in de

door orale of subcutane medicatie.”

‘herenkamertje’ – of met donorzaad.

baarmoeder van de vrouw geplaatst.

• De orale vorm (clomifeen (Clomid))

“Wordt de ovulatietest niet positief,

“Alle aanwezige goede eicellen

is een synthetisch anti-oestrogeen.

dan volgen we de follikelrijping met de

worden bevrucht. Zo hebben we na

Het blokkeert de oestrogeenrecep-

echo. Zodra we een rijpe eiblaas zien,

een behandeling die niet gelukt is nog

toren, waardoor de hypofyse meer

stimuleren we het ‘springen’ met hCG.”

embryo’s achter de hand en hoeft de

FSH gaat afgeven. Het wordt vijf

Bij verminderde vruchtbaarheid zonder

vrouw niet de hele procedure opnieuw

dagen gebruikt. Dan komt het effect

duidelijke oorzaak wordt gekozen voor

te ondergaan”, vertelt Van den Dool.

en kan natuurlijke bevruchting

IUI, in combinatie met milde ovariële

“Om voldoende eicellen te krijgen,

plaatsvinden. Als de dosering te laag

hyperstimulatie (MOH). Met een lage

liefst vijf tot vijftien, krijgt de vrouw

is, moet de vrouw eerst menstrueren

dosis FSH via injecties is het de

hoge doses FSH. Verder leggen we

voordat ze de nieuwe cyclus kan

bedoeling om twee in plaats van één

de eigen cyclus van de vrouw stil. We

starten met een hogere dosering.

follikel te laten rijpen. Dit wordt met

bepalen zelf de rijping en de eisprong

• De subcutane vorm, FSH, moet

de echo gecontroleerd. Bij één of twee

met toegediend FSH en kunnen zo de

dagelijks worden gespoten, waarbij

rijpe eitjes wordt er geïnsemineerd,

punctie plannen.” Dat stilleggen kan op

de follikelrijping regelmatig via een

bij vier niet. Drie rijpe eitjes is een

twee manieren:

echo wordt gecontroleerd. Als de

twijfelgeval, dat wordt overlegd met

• met een GnRH-agonist. Dit voorkomt

eiblaas rijp is, wordt de eisprong

de patiënt. Het sperma wordt in het

eigen FSH-productie. Voorbeelden:

verwacht en wordt geadviseerd om

laboratorium ‘opgewerkt’ om de

triptoreline (subcutaan, Decapeptyl,

seks te hebben. Zo nodig wordt de

succeskans te vergroten. Dit opge-

Triptofem) of nafareline (neusspray,

eisprong een handje geholpen met

werkte sperma wordt rondom de

een injectie met hCG (humaan

ovulatie met een dun slangetje in de

choriongonadotrofine. Zo’n 36-40 uur

baarmoeder gebracht. Indien er geen

de LH-piek, zodat deze geen

later zal de eisprong plaatsvinden en

spontane eisprong is, kan IUI gecom-

eisprong induceert. Voorbeelden:

het stel krijgt het advies kort voor

bineerd worden met ovulatie-inductie.

cetrorelix (Cetrotide) of ganirelix

Synarel); • met een GnRH-antagonist. Dit remt

die eisprong seks te hebben.

(Orgalutran) (beide subcutaan).

“Romantisch is dat niet, nee”, geeft

IVF/ICSI

Van den Dool toe. “We geven de

Bij IVF en ICSI worden eicellen bevrucht

Een antagonist hoef je zeven tot tien

injectie wel op een tijdstip dat het

in een gespecialiseerd vergunning-

dagen korter te gebruiken dan de

eitje ’s nachts zal ‘springen’, zodat je

houdend laboratorium, dat alleen

agonist, maar met de agonist kun je

er nog een romantisch avondje van

aanwezig is bij een vergunning-

beter plannen, door het middel dóór te

kunt maken.”

houdende kliniek. Een zogenaamde

gebruiken tot de gewenste datum van

‘transportkliniek’ zoals Nij Linge doet

de eisprong en punctie. Als de follikels

wel de punctie, en vervoert de ei- en

rijp zijn, is dit op de echo te zien aan

Blijft succes uit, dan wordt de dosis FSH verhoogd. “Dat vergroot wel de kans op een meerling”, vertelt Van den Dool. “Ovariële inductie is zelfs de grootste oorzaak van meerling-

Vijf fases van in-vitrofertilisatie

zwangerschappen.”

IVF-behandelingen worden onderscheiden in vijf fases. Vergunningen bepalen welke fases een kliniek mag uitvoeren.

Intra-uteriene inseminatie

De vijf fases

satellietkliniek

transportkliniek

vergunninghoudende kliniek

1. stimulatie van de eicellen

a

a a

a a a

“IUI gebeurt in principe in de eigen cyclus van de vrouw, zonder medicatie”, legt Van den Dool uit. “Dat is het

2. punctie van eicellen 3. in-vitrobevruchting op het laboratorium (IVF of ICSI)

mooiste, want zo maak je het minste

4a. terugplaatsen

inbreuk op de natuurlijke gang van

4b. nazorg

UA | 3 | 2019

a

a a

| 8

Folliculaire fase

Luteale fase Eicel

OVULATIE Groeiende follikel

Corpus luteum

Corpus albicans

Endometrium

Menstruatie

Menstruatie

Proliferatieve fase

0 dagen

Secretoire fase 14 dagen

28 dagen Eicel

Corpus albicans

Endometrium

Endometrium

Groeiende follikel

Ovulatie

Endometrium

Corpus luteum

Menstruatie

Endometrium Eicel

De menstruatiecyclus.

de grootte. Dan wordt een afspraak

progesteron (Utrogestan) een kunst-

plaats komen van gezonde voeding.

gemaakt voor de hCG-injectie.

matige cyclus gecreëerd.

Bovendien zijn supplementen speciaal

35 uur na die injectie – net voor de

Een mogelijke ernstige bijwerking van

voor een onvervulde kinderwens nogal

eisprong – vindt de punctie plaats.

hoge doses FSH is ovarieel hyper-

duur, terwijl er nooit goed onderzoek is

In de normale cyclus zal het corpus

stimulatiesyndroom (OHSS), waarbij

gedaan naar de effectiviteit en de

luteum (follikel na de eisprong)

meer dan twintig eicellen rijpen.

schadelijkheid.”

progesteron produceren, dat het

“Dat kan leiden tot levensbedreigende

baarmoederslijmvlies voorbereidt op

dehydratie. Dit behandelen we door

innesteling. Maar door de agonist of

de eicellen met een punctie weg te

antagonist is ook deze progesteron-

nemen.” Die eicellen worden dan wel

productie geremd. Om dit progesteron

in het lab bevrucht, maar niet meteen

aan te vullen, wordt meestal

teruggeplaatst, omdat het hCG dat

Spannende tijden

Utrogestan vaginaal gebruikt.

de vrouw dan gaat produceren, de

Na de behandeling breken spannende

“Na de behandeling breken spannende tijden aan. Is de behandeling geslaagd?”

verschijnselen verergert. De embryo’s

tijden aan. Is de behandeling

“Als de ovulatietest positief is, dan kan de inseminatie de volgende dag plaatsvinden”

worden dan ingevroren en in een later

geslaagd? Blijft de menstruatie uit?

stadium teruggeplaatst.

Wat zegt de zwangerschapstest? Bij

Leefstijl

twee maanden onder controle van het

Van den Dool: “Helaas komt het nogal

Zoals gezegd kan de leefstijl invloed

fertiliteitscentrum, waar de zwanger-

eens voor dat de vrouw na terug-

hebben op de kans om zwanger te

schap met de echo wordt gevolgd. De

plaatsing niet zwanger wordt. Dan

worden. Zo kan een tekort aan

zevenwekenecho is ook een spannend

worden ingevroren embryo’s in een

bepaalde voedingsstoffen van invloed

moment: klopt het hartje? Dan is de

volgende cyclus teruggeplaatst. Dit kan

zijn. “Dan kun je supplementen

behandeling geslaagd en kan de

maar een korte periode na de eigen

gebruiken, maar daarmee corrigeer je

begeleiding worden voortgezet bij de

ovulatie.” Als er geen of een onregel-

de leefstijl niet”, aldus Van den Dool.

verloskundige of gynaecoloog. <

matige cyclus is, wordt door middel

“Dus áls we supplementen adviseren,

van een oestrogeen (Progynova) en

benadrukken we altijd dat deze niet in

UA | 3 | 2019

een positieve test blijft de vrouw nog

| 9

VERGROOT GRATIS ONLINE JE KENNIS MET APOWEB • Leuke, korte producttrainingen • Meer kennis voor beter advies • Verdien punten en certificaten

www.apoweb.nl

+31(0)88 - 445 59 00 | info@apoweb.nl

PATIËNTVEILIGHEID

Pas op voor naamsverwisseling tussen estriol en estradiol

i Hoe is naamsverwisseling te voorkomen?

• Maak gebruik van een waarschuwingsetiket voor verwisseling.

Het Portaal voor Patiëntveiligheid ontving in 2018 deze melding over het verkeerd lezen van de geneesmiddelnaam estradiol, waardoor een verkeerd geneesmiddel werd afgeleverd.

• Spel de letters bewust/hardop bij controleren.

• Maak in het apotheekinformatiesysteem (AIS) een FPZ-etiket, waarop expliciet wordt omcirkeld of er estriol of estradiol is afgeleverd.

• Maak afspraken met voorschrijvers, zodat zij de spécialiténaam op het recept zetten en in het elektronisch voorschrijfsysteem de merknaam tussen haakjes vermelden.

De apotheek ontving een recept van

'progt1'. Er is dus als gevolg van het

de gynaecoloog voor estradiol dragee

verkeerd lezen de verkeerde variant

1 mg. Het betrof een eerste uitgifte,

van het oestrogeen gekozen.

generiek voorgeschreven, zonder

Twee weken na starten van het on-

vermelding van spécialiténaam.

juiste geneesmiddel had de patiënt

Bij het aanschrijven werd gekozen voor

een controleafspraak bij de gynaeco-

Synapause E3 1 mg (= estriol) in plaats

loog. Tijdens dit bezoek vroeg de

van voor Progynova 1 mg (= estradiol).

gynaecoloog expliciet na of de apo-

naamsverwisseling aan je software-

De oorzaak van dit incident is het

theek Synapause of Progynova had

leverancier, zodat een signaal wordt

verkeerd lezen: estriol in plaats van

afgeleverd. De betreffende gynaeco-

gegeven bij een risico op verwisseling.

estradiol. De fout zit niet in het

loog had namelijk van meerdere

aanschrijven zelf: beide geneesmidde-

patiënten gehoord dat dit in hun

len komen niet voor bij het typen van

apotheek verkeerd was gegaan. Op dat

‘estrt1’ of ‘estrt’. Voor het aanschrijven

moment kwam de verwisseling aan

van Synapause dient ‘synat1’ getypt

het licht

te worden en voor Progynova is dit

(Bron: PvP/CMR)

UA | 3 | 2019

• Informeer het team over veelvoorkomende naamsverwisselingen: het Portaal voor Patiëntveiligheid publiceert een lijst met veelvoorkomende verwisselingen tussen geneesmiddelen, zowel voor de eerste als voor de tweede lijn.

• Meld middelen met een grote kans op

| 11

ANNEKEDOTES xx Lol

Mevrouw trok ietwat wit weg en

xx Zo verscheen er een mevrouw aan

vertelde dat de sociale dienst slechts

de balie met een recept voor haar

27,08 euro vergoedde. De reactie van

xx man. Op het recept stond: Metoprolol

mevrouw: ”Nou, da’s vette pech!”

xx retard tabletten, één tablet van 50 mg

Gevat

en één tablet van 25 mg, 1x daags

Een van mijn collega’s in de zieken-

xx innemen. Mevrouw vertelde erbij

huisapotheek liep haar ronde voor

xx dat de sotalol gestopt moest worden.

de ontslagmedicatie van klinische

Haar man heeft ook astma en dus

patiënten. Een patiënt op leeftijd

verscheen er in mijn scherm een

moest thuis doorgaan met fraxiparine

contra-indicatie. Selectieve bèta-

0,3, wat gewoonlijk alleen klinisch

blokkers kunnen in een hogere

wordt gegeven ter voorkoming van

dosering namelijk bronchoconstrictie

trombose bij verminderde mobiliteit.

veroorzaken bij patiënten met astma

Mijn collega vroeg aan de patiënt of

of COPD. Ik vertelde aan mevrouw dat

hij wel hulp kreeg bij het spuiten van

haar man even contact zou moeten

de fraxiparine. Meneer keek erg

opnemen met zijn arts als hij zich

verontwaardigd en gaf aan dat hij

benauwder zou gaan voelen. Mevrouw

echt niet van plan was om thuis door

zei: ”Nou dat noemen ze dan ‘-lollen’

te gaan met de spuitjes. Mijn collega

(metroprolol en sotalol, red.), maar

vroeg of meneer thuis dan wel de

als ik dit zo hoor, valt er weinig lol te

gewoonte had om voldoende te

Lieve collega’s,

beleven met die tabletten.”

bewegen, dan kon zij dit met de

Zo nu en dan moet ik hartelijk

Een andere dame bij mij aan de balie

Meneer antwoordde: “Wat bedoelt u?

wil graag acetylcysteïne 600 mg.

Of ik voldoende beweeg? Ja, ik rijd

Ik vertel dat dit helaas niet meer

vaak heel hard in de auto!”

behandelend arts overleggen.

lachen om onze patiënten. Niet alleen om alle versprekingen,

vergoed wordt door de zorgverzekeraar

misverstanden en het verkeerd

en dat mevrouw deze medicijnen dus

gebruik van medicatiehulpmiddelen,

zelf moet betalen. Waarop mevrouw

maar zeker ook om de gevatte

antwoordt: “Laat dan maar zitten,

opmerkingen die patiënten soms

dit kan ik echt niet meer ophoesten.”

kunnen maken. De ene keer bloed-

Wat een goede woordgrap.

serieus met een stalen gezicht, de andere keer vol zelfspot. Ik hou ervan!

Tot de volgende keer, Liefs,

Anneke

Slappe was Een forse dame had een recept voor Xenical-tabletten. Ze wilde namelijk wat afvallen, maar – vertelde ze – dit was haar zonder tabletten tot op heden nog niet gelukt. Mevrouw vertelde niet al te ruim in de slappe was te zitten en dat zij momenteel op bijstandsniveau moest leven.

Enthousiast vertelde ze dat zij met de sociale dienst had geregeld dat zij haar een kleine vergoeding zouden verschaffen voor middelen die haar helpen bij het afvallen. Ik pakte het

Als jullie iets leuks meemaken, dan

potje Xenical voor mevrouw en de

wil ik dat graag voor jullie verwerken

kassa gaf een bedrag aan van 73 euro.

in mijn column. Je kunt me mailen op annekeangenent@hotmail.com

UA | 3 | 2019

| 13

Vrouwennieuws “Komende twintig jaar geen nieuwe anticonceptie voor mannen” “Mannen als de dood voor bijwerkinkjes”

“Al vijftig jaar wordt gesproken over hormonale en niet-hormonale anticonceptie voor mannen, maar een doorbraak is nog altijd niet in zicht.

Mannen willen er niet op grote schaal aan, vrouwen vertrouwen het niet en de industrie wil er niet in investeren.” Zo luidt de inleiding van een interview met seksuoloog Rik van Lunsen in het Pharmaceutisch Weekblad van 5 april jl.

Hoofdredacteur Frans van den Houdt benoemt in zijn redactionele column de ‘pijnpunten’: “Van Lunsen bezigt niet voor niets de term genderongelijkheid. Mannen denken er volgens hem überhaupt niet over na.

Mochten ze dat wel doen en er zou een mannenpil zijn, dan nog gaat het fout want mannen kunnen volgens de seksuoloog niet trouw iedere dag een pilletje slikken en zijn als de dood voor bijwerkinkjes als puistjes.”

(Bron: Pharmaceutisch Weekblad)

Impact van menstruatieklachten is groot Een derde van de vrouwen kan tijdens de menstruatie niet normaal functioneren. Dat blijkt uit een in Nederland uitgevoerde internetenquête onder bijna 43.000 vrouwen tussen 15 en 45 jaar, uitgevoerd door gynaecologen van Radboudumc.

Het meest komt dysmenorroe voor (85%), daarna volgen psychologische klachten (77%) en moeheid (71%). 38% van de vrouwen zegt tijdens de menstruatie niet alle dagelijkse activiteiten te kunnen uitvoeren, maar slechts de helft van hen laat aan de omgeving weten dat menstruatieklachten daarvan de reden zijn.

Bijna 44% heeft voor de menstruatieklachten wel eens de huisarts geconsulteerd. Voor 11% was er een reden voor doorverwijzing naar de gynaecoloog. Niet onterecht, want bij 10% werd er een aandoening vastgesteld die de klachten kon verklaren, zoals endometriose.

De onderzoekers denken wel dat een enquête kan leiden tot een vertekend beeld. Misschien wordt de enquête vooral ingevuld door vrouwen met klachten. Toch mag er best meer aandacht komen voor de impact van menstruatieklachten, vinden de onderzoekers.

(Bron: Medisch Contact, op basis van de publicatie van Schoep e.a. in de American Journal of Obstetrics & Gynecology)

UA | 3 | 2019

| 14

Minder pilgebruiksters, meer verstrekkingen We hebben het allemaal gemerkt: afgelopen jaar was er schaarste aan de meest gebruikte anticonceptiepil: de tweedegeneratiepil. Daarom werd geadviseerd om minder pillen per keer mee te geven. Gebruiksters moesten daardoor vaker naar de apotheek. Daardoor steeg het aantal verstrekkingen, ondanks het feit dat het aantal gebruiksters van de anticonceptiepil met 3% afnam.

Dat blijkt uit de cijfers van de Stichting Farmaceutische Kengetallen (SFK). Eind augustus 2018 konden meerdere leveranciers van deze pil niet aan de vraag voldoen als gevolg van productieproblemen in twee fabrieken. De overgebleven leveranciers leverden die pil veelal nog maar in beperkte mate uit.

Borstonderzoek: kijken moet, voelen mag Vrouwen zouden hun borsten vaker moeten onderzoeken. En dan moet je niet zozeer voelen, maar vooral kijken. Dat is het advies van Marjolein de Jong, oncologisch chirurg en bestuurder van het Alexander Monro Ziekenhuis (AMZ), gespecialiseerd in borstkanker.

Het ziekenhuis ondervroeg 400 vrouwen naar hun kennis

Om zoveel mogelijk gebruiksters te kunnen helpen, werd het aantal pillen per verstrekking in veel

van borstonderzoek. Daaruit bleek dat veel vrouwen niet

apotheken gerantsoeneerd. Begin december 2018 zou de pil weer goed leverbaar zijn. In januari

weten dat het regelmatig goed naar de borsten kijken een

bleek echter dat de markt nog onvoldoende stabiel was en werd wederom geadviseerd om per keer

goede indruk geeft. Om het bewustzijn bij vrouwen te

maximaal drie strips te verstrekken.

vergroten, heeft het ziekenhuis een folder gemaakt, getiteld

De SFK berekende hoeveel strips er werden meegegeven voor en tijdens de verminderde beschikbaarheid (zie de tabel). Voor het tekort werden meestal zes strippen verstrekt, tijdens het tekort

‘Ken je borsten’. Deze is geïnspireerd op de Engelstalige campagne Know your lemons.

meestal drie strippen en opvallend vaak één strip.

Hoeveel strippen per aflevering?

3 strippen

6 strippen

12 strippen

voor het tekort

1 strip 1%

20%

64%

15%

november 2018

18%

46%

31%

5%

(dieptepunt beschikbaarheid) (Bron: SFK)

Meer vrouwspecifieke risicofactoren in de nieuwe richtlijn CVRM In de nieuwe richtlijn Cardiovasculair risicomanagement wordt meer rekening gehouden met persoonsgebonden risicofactoren. Dus ook met vrouwspecifieke factoren.

Er zijn bijvoorbeeld aandoeningen die alleen voorkomen bij vrouwen en die van invloed kunnen zijn op het risico op hart- en vaatziekten (CVR). Zo verhogen zwangerschapshypertensie en pre-eclampsie tijdens de zwangerschap het CVR. Zwangerschapsdiabetes verhoogt het risico op latere diabetes.

Ook een vroegtijdige menopauze (dat wil zeggen voor het veertigste jaar) lijkt het CVR te verhogen.

De invloed van polycysteus ovariumsyndroom (PCOS) is niet duidelijk.

Daarnaast zijn risico’s van andere aandoeningen mogelijk verschillend voor de geslachten. Zo wordt

Veranderingen die op borstkanker kunnen wijzen: 1. verharding 2. deuk 3. huiduitslag 4. roodheid of warmte 5. tepelvocht 6. kuiltjes 7. bobbel 8. groeiende ader 9. ingetrokken tepel

aangeraden mannen te screenen vanaf een leeftijd van 40 jaar en vrouwen vanaf 50 jaar.

10. asymmetrie

Psychosociale factoren zouden het risico op een hartinfarct bij vrouwen sterker verhogen dan bij

11. sinaasappelhuid

mannen.

12. knobbel binnenin

(Bron: Richtlijn Cardiovasculair risicomanagement 2019)

(Bronnen: NOS, AMZ)

UA | 3 | 2019

| 15

BIJWERKING BELICHT

Kwart gebruikers nieuw diabetesmiddel stopt binnen een jaar Misschien geef jij een patiënt ook wel eens een folder mee van Lareb Intensive Monitoring (LIM), met de vraag om mee te doen aan een onderzoek. Van 2008 t/m 2015 werden deze folders meegegeven aan patiënten die voor het eerst een van de nieuwe diabetesmiddelen kregen. Nu is het onderzoek afgerond. Wat blijkt? Een kwart van de patiënten stopt met deze middelen binnen een jaar.

UA | 3 | 2019

| 16

Top-10 aan gemelde klachten per geneesmiddelgroep; met daarbij het aantal keer dat de bijwerking herstelde (totaal en bij doorgaan met het diabetesmiddel). (N.B. Afloop kan zijn: is hersteld, duurt voort) Geneesmiddelgroep en bijwerkingen

Hoe vaak gemeld?

Aantal herstelde bijwerkingen

Top-10 GLP-1-agonisten

aantal (%)

totaal**/bij doorgaan met het middel

1 Misselijkheid

39 (32)

13/13

2 Diarree

15 (12)

5/5

3 Constipatie

10 (8)

1/1

4 Verminderd lichaamsgewicht

8 (7)

1/1

In dat jaar kwam zowel de eerste

5 Minder eetlust

6 (5)

1/1

DPP-4-remmer – sitagliptine ( Januvia)

6 Oncomfortabel gevoel buik***

6 (5)

1/0

– als de eerste GLP-1-agonist –

7 Zuurbranden

6 (5)

3/2

exenatide (Byetta) – op de markt.

8 Hoofdpijn

6 (5)

1/1

In 2013 kwamen hier de SGLT-2-

9 Opgezette buik

5 (4)

1/1

remmers bij – met als eerste

10 Braken

5 (4)

1/1

dapagliflozine (Forxiga).1-3

Top-10 DPP-4-remmers

aantal (%)

totaal**/bij doorgaan met het middel

Inmiddels hebben de GLP-1-agonisten

1 Hoofdpijn

33 (5)

12/10

2 Misselijkheid

26 (4)

9/6

3 Constipatie

22 (4)

5/3

4 Diarree

15 (2)

5/2

5 Vermoeidheid*

13 (2)

3/3

middelen aan als alternatieve keuze

6 Duizeligheid

11 (2)

7/6

voor insuline. De SGLT-2-remmers zijn

7 Verminderd lichaamsgewicht*

11 (2)

0/0

pas een optie als met de gangbare

8 Te lage suikerspiegel

11 (2)

5/5

middelen geen goede controle van

9 Spierpijn

10 (2)

3/1

de suikerspiegels te krijgen is.

10 Oncomfortabel gevoel buik***

10 (2)

2/2

Top-10 SGLT-2-remmers

aantal (%)

Ervaring uit de praktijk

1 Vaak plassen

14 (19)

2/1

Patiënten die meedoen met Lareb

2 Dorst

10 (13)

1/0

Intensive Monitoring (LIM) geven hun

3 Verminderd lichaamsgewicht

10 (13)

1/1

4 Droge mond

5 (7)

0/0

5 Misselijkheid

4 (5)

2/2

6 Vaginale schimmelinfectie

3 (4)

0/0

7 Duizeligheid

3 (4)

1/1

kingen optreden, hoe lang een

8 Vermoeidheid*

2 (3)

0/0

bijwerking duurt, of de bijwerking

9 Schimmelinfectie

1 (3)

1/0

vanzelf over gaat of dat een middel

10 Genitale schimmelinfectie

1 (3)

1/1

gestopt moet worden. Van 2008 t/m

*

Naast de bekende middelen bij suikerziekte, zoals metformine, sulfonureumderivaten en insulines, kwamen er vanaf 2007 nieuwe diabetesmiddelen op de markt.

en DPP-4-remmers een plaats in de behandelrichtlijn in Nederland.4 De NHG-standaard draagt deze

ervaringen met bijwerkingen van geneesmiddelen door. Zo krijgen we meer informatie over welke bijwer-

2015 kregen we via deze weg informatie van patiënten met een van de

totaal**/bij doorgaan met het middel

Staat niet in de bijsluiter van het middel dat uit de groep het eerste op de markt kwam in Nederland (GLP-1-agonisten: exenatide (ByeVa); DPP-4-remmers: sitagliptine ( Januvia); SGLT-2-remmers: dapagliflozine (Forxiga).)

** De afloop van een bijwerking is niet altijd bekend. Als afloop kwam voor: hersteld of duurt voort. *** Oncomfortabel gevoel in de buik staat niet in de bijsluiter, buikpijn wel.

nieuwe antidiabetica: GLP-1-agonisten (exenatide, liraglutide), DPP-4-remmers (sitagliptine, vildagliptine, linagliptine,

Gemelde klachten

Verdwenen de klachten?

saxagliptine) en SGLT-2-remmers

Veertig procent van de patiënten (325)

Van 171 gemelde klachten is bekend

(canagliflozine, dapagliflozine).

had minimaal één klacht (zie de figuur).

dat deze over zijn. In de meeste

Samen hadden zij 635 mogelijke bijwer-

gevallen herstelden de klachten ook

Deelnemers

kingen, verdeeld over 176 verschillende

als mensen doorgingen met het

818 Patiënten met diabetes namen

klachten. Deze klachten begonnen

middel (zie de tabel).

aan dit onderzoek deel. De meesten

meestal binnen één week nadat ze met

gebruiken een DPP-4-remmer (zie de

het geneesmiddel waren begonnen.

figuur). De gemiddelde leeftijd van

Stopreden van diabetesmiddel Een kwart van de deelnemers (204)

deze patiënten was 59 jaar. Er namen

In de tabel zie je de top-10 van gemelde

stopte vroegtijdig, binnen één jaar,

meer mannen (54%) dan vrouwen

klachten per klasse. Bijna alle klachten

met het gebruik van het diabetes-

deel aan deze LIM-studie.

waren niet onbekend: ze staan ook als

middel. Als een patiënt stopte, werd ook

bijwerking in de bijsluiters. >> Lees verder op pagina 18

UA | 3 | 2019

| 17

BIJWERKING BELICHT naar de reden van stoppen gevraagd.

Bij 41% was een bijwerking de reden

700 Geen bijwerking

(GLP-1-agonist 44%; DPP-4-remmer 27%;

≥ 1 bijwerking

SGLT-2-remmer 53%).

Het valt op dat gebruikers van DPP-4-

525

remmers minder vaak een bijwerking opgaven als stopreden. Mogelijk komt 418

dat doordat deze middelen gestopt worden – mede vanwege het stoppen

350

van de vergoeding – als iemand overschakelt op een insuline.

Een andere veelgenoemde stopreden was: niet effectief zijn van het middel

175

(33%). Dat betrof mogelijk vooral 206

45

patiënten die overstappen op insuline.

30 45

74

Besluit

0 GLP-1-agonisten (119 gebruikers)

Via Lareb Intensive Monitoring (LIM) zijn

DPP-4-remmers (624 gebruikers)

SGLT-2-remmers (75 gebruikers)

de ervaringen van 818 gebruikers van nieuwe diabetesmiddelen in kaart

Figuur 1: Aantal patiënten met en zonder bijwerking per geneesmiddelgroep. Het aantal gebruikers

gebracht. LIM is een goede manier om

van DPP-4-remmers is het hoogst, het percentage patiënten met bijwerkingen is daarbij het laagst

ervaringen van patiënten met genees-

(33%, tegenover 62% bij GLP-1-agonisten en 60% bij SGLT-2-remmers).

middelen in kaart te brengen. Daarmee probeert Lareb meer informatie te

Manier van uitnodigen

krijgen over het beloop van bijwerkingen en over de impact van bijwerkingen op de patiënt. <

818 deelnemers is erg weinig. Zeker als je bedenkt dat het aantal gebruikers in Nederland van deze middelen in 2014 al op 58.000 lag.5 Dat maar een klein deel van de patiënten meedoet, was ook in eerdere LIM-studies het geval.

Anne-Marie van Gorp en Lisette

Hiervoor zijn verschillende verklaringen. Zo krijgen patiënten bij een eerste uitgifte al veel informatie te

Blanken, Bijwerkingencentrum Lareb

verwerken. Ook zijn veel van de patiënten die deze middelen gebruiken niet zo vaardig met de computer, waarop de vragen moeten worden ingevuld. Maar waarschijnlijk speelt ook de hoge werkdruk in de apotheek een rol. Het uitnodigen van patiënten met een flyer sluit daarnaast niet goed aan op de

Ook NOAC’s in LIM

i

dagelijkse praktijk in de apotheek.

Misschien kunnen we in de toekomst meer mensen laten meedoen. Bijvoorbeeld door patiënten uit te

Op dit moment worden ervaringen met de

nodigen op een manier die beter aansluit op de dagelijkse apotheekpraktijk. In dertig Service Apotheken

zogenaamde NOAC’s (niet-vitamine K-

deed Lareb een proef met het versturen van een digitale uitnodiging aan de patiënt. Deze methode bleek

antagonerende orale anticoagulantia)

succesvol en wordt inmiddels in ruim tweehonderd Service Apotheken toegepast.6 Inmiddels geeft een

verzameld. Vraag jij ook patiënten om mee

derde van de deelnemers aan LIM aan te zijn uitgenodigd door een e-mail van de apotheek.Daarnaast is

te doen? Je kunt hiervoor gratis folders

het gebruiksgemak van de vragenlijsten voor deelnemers verbeterd.

aanvragen bij Bijwerkingencentrum Lareb (info@mijnbloedverdunner.nl). Of activeer, als je Service Apotheek bent, de LIM NAlert.

en/documents/product-information/januviaepar-product-information_nl.pdf. Geraadpleegd:

Bron nen 1. Officiele productinformatie Byetta® 2009.

17-09-2018.

3. Officiele productinformatie: Forxiga® 2017.

Available from: https://www.ema.europa.eu/

Available from: https://www.ema.europa.eu/

en/documents/product-information/forxiga-

en/documents/product-information/byetta-

epar-product-information_nl.pdf. Geraadpleegd:

epar-product-information_nl.pdf. Geraadpleegd: 17-09-2018.

2. Officiele productinformatie Januvia® 2012.

Available from: https://www.ema.europa.eu/

UA | 3 | 2019

17-09-2018.

4. NHG standaard Diabetes mellitus type 2 2018.

type-2. Geraadpleegd: 17-09-2018.

5. GIPdatabank. Informatie over Geneesmiddelen en Hulpmiddelen van Zorginstituut Nederland.

Zorginstituut Nederland. 2019. Available from: https://www.gipdatabank.nl/. Geraadpleegd: 17-9-2018.

6. Anne-Marie van Gorp. Nieuwe onderzoeken van LIM: statines en PCSK9-remmers. UA 2018, nr. 3, pag. 18.

Available from: https://www.nhg.org/ standaarden/samenvatting/diabetes-mellitus-

| 18

BIJWERKING BELICHT

Meer bijwerkingen gemeld bij vrouwen In de rubriek Bijwerking Belicht bespreekt Bijwerkingencentrum Lareb in elk nummer van UA een bijwerking.

Dit keer gaan we in op de vraag waarom er meer bijwerkingen worden gemeld bij vrouwen dan bij mannen.

Wie medicijnen gebruikt, kan te maken

gebruikt door mannen dan door vrou-

Kennis over verschillen in het optreden

krijgen met bijwerkingen. Uit onder-

wen en andersom. Als een medicijn

van bijwerkingen tussen mannen en

zoek blijkt dat over een tijdsperiode

veel gebruikt wordt, is de kans groter

vrouwen kan helpen om geneesmid-

van drie maanden ongeveer 12% van

dat er een bijwerking over wordt

delen in de toekomst meer gericht

de gebruikers van medicijnen te

gemeld.

voor te schrijven.

Naast leeftijd kan ook het geslacht

Meer bij vrouwen

Gerda Weits, farmakundige, werkzaam

van invloed zijn op het krijgen van

Uit dit onderzoek kwam naar voren dat

bij Bijwerkingencentrum Lareb

bijwerkingen. Over het algemeen blijkt

vrouwen een grotere kans hebben op

dat vrouwen een groter risico hebben

bijwerkingen bij gebruik van onder

op het krijgen van een bijwerking dan

andere schildklierhormonen, TNF-alfa-

mannen. Maar waarom dit zo is en

remmers en ADHD-medicatie.

voor welke geneesmiddelen dit geldt,

Bijwerkingen die vaker bij vrouwen

is nog onduidelijk.

werden gemeld, zijn hoofdpijn en

maken krijgt met een bijwerking.1

duizeligheid. Bij mannen werden vaker

i

Vrouwen hebben meer kans op bijwerkingen van: • schildklierhormonen • TNF-alfa-remmers • ADHD-medicatie

Onderzoek

agressie en peesklachten gemeld.

Lareb heeft samen met de Universiteit

Waarom een bepaalde bijwerking

Groningen en het Universitair Medisch

vaker voorkomt bij vrouwen dan bij

Centrum Groningen onderzoek gedaan

mannen, kan onder andere komen

naar verschillen tussen mannen en

doordat de lichamen van mannen en

vrouwen voor wat betreft het krijgen

vrouwen medicijnen verschillend

van bijwerkingen. Om dat te onder-

verwerken als gevolg van een andere

zoeken, is gekeken naar alle bijwer-

vetverdeling, een gemiddeld lager

kingen die bij Lareb zijn gemeld in

lichaamsgewicht en effect van oestro-

de periode 2003 tot en met 2016.

geen. Naast deze biologische en

Er werd gekeken of bepaalde groepen

fysiologische verklaringen kunnen

medicijnen vaker bij mannen of juist

bijvoorbeeld psychosociale en culturele

preventability of adverse drug events – a

vaker bij vrouwen bijwerkingen geven.

aspecten maken dat bepaalde bijwer-

population-based medical record study of 4970

Maar ook of bepaalde soorten bij-

kingen bij het ene geslacht eerder

Bronnen 1. Hakkarainen KM, Gyllensten H, Jonsson AK, et al. Prevalence, nature and potential

adults. Br J Clin Pharmacol 2014;78(1):170-83.

2. De Vries ST, Denig C, Ekhart C, et al. Gender

werkingen vaker bij mannen of bij

opgemerkt en als hinderlijker ervaren

vrouwen worden gemeld. Hierbij is

worden dan bij het andere. Zo is haar-

rekening gehouden met het verschil in

uitval en kaalheid opmerkelijker bij

gebruik van medicijnen. Sommige

vrouwen, en borstvorming opmer-

Br J Clin Pharmacol. 2019 Apr 2. doi: 10.1111/

medicijnen worden namelijk meer

kelijker bij mannen.

bcp.13923.

UA | 3 | 2019

differences in adverse drug reactions reported to the national pharmacovigilance centre in the Netherlands An explorative observational study.

| 19

LEERZAAM EN GEZELLIG VOORJAARSCONGRES OPTIMA FARMA Op 13 april jl. – een frisse zaterdag – waren er een kleine 200 apothekersassistenten op het voorjaarscongres van Optima Farma in De Reehorst in Ede. Met boeiende workshops, interessante stands en gezellige bijpraatmomenten.

is nu aan te wenden voor nascholing

houden met veranderingen in het

van het hele apotheekteam;

verdelingsvolume, de maagledigings-

• foliumzuur 5 mg is in het pakket gebleven; • zeer geslaagde symposia voor studenten ter voorbereiding op hun beroep.

snelheid, de cardiac output, de leverdoorbloeding en de nierfunctie.

Na een maagverkleining moeten doseringen worden aangepast (hoger of lager, vaak op basis van spiegelbepalingen) als gevolg van (stapsgewijze!)

wat Optima Farma het afgelopen jaar

Tijdens de voordrachten en workshops werd veel gebruikgemaakt van test-

vetafname en - bij een gastric bypass – van de kortere darm en van het uit-

allemaal heeft gedaan en wat de

vragen via de smartphone. Dat stimu-

blijven van gal. En hoe neem je met

verdere plannen zijn. “Vooral zorgen

leerde de interactie. Af en toe haperde

een ‘minimaag’ een tablet in met

dat de apothekersassistenten worden

het systeem helaas, maar dan waren er

voldoende water, of hoe verdeel je

gehoord, zodat er niet over onze

gelukkig ook de gekleurde papiertjes

de medicijnen goed tussen de vele

hoofden heen wordt beslist.” Zo praat het bestuur mee over het instroom-

om je antwoord mee te geven.

voedselinnames?

niveau van de opleiding, over de

Morbide obesitas en bariatrie

Het Geneesmiddelinformatiecentrum (GIC) van de KNMP is samen met het

doorgroeimogelijkheden, over het

KNMP-apothekers Froukje Harkes-

Sint-Antoniusziekenhuis bezig om

beroepscompetentieprofiel, over

Idzinga en Karen de Leest gaven een

medicatiebewakingsadviezen op te

subsidies voor nascholing en over het vergoede pakket. Dat leverde afgelo-

boeiende plenaire voordracht over de

stellen bij morbide obesitas en na

effecten van morbide obesitas en van

bariatrische chirurgie. Deze zullen

pen jaar de volgende successen op: • geld vanuit StiPCO (bedoeld voor

een maagverkleiningsoperatie op de kinetiek van geneesmiddelen. Zo moet

beschikbaar komen via het Informatorium, de G-Standaard en de

je bij morbide obesitas rekening

KNMP-Kennisbank.

Voorzitter Trudy van Geffen vertelde

ontwikkeling van zorgprofessionals)

UA | 3 | 2019

| 20

Workshops Na de plenaire voordracht konden de deelnemers twee workshops bezoeken.

Het was moeilijk kiezen uit het aanbod.

Zeven interessante onderwerpen voor de apothekersassistenten (Reumatologie, Ontwikkelingen in de diabetische (farmaceutische) zorg, Grip op je werk (Intervisie), Antistolling, Wondzorg, Stress op je werk, Oncologie). Alle workshops waren boeiend en belangrijk voor het werk.

Voor de hbo’ers was het makkelijker: zij hoefden niet te kiezen, maar konden drie interessante workshops volgen: over diabetes, oncologie en Hoe profileer ik mij als farmaceutisch zorgprofessional.

Stuk voor stuk interessante workshops die houvast gaven voor de praktijk.

Stress en werkdruk in de apotheek Karin Starink en Till Topf (coachingsbureau Helman & Partners) hielden tot slot in de grote zaal een interactieve sessie over werkdruk in de apotheek.

Met vragen als: ‘Hoe kun je werkstress bespreekbaar maken?’, ‘Wie is de belangrijkste veroorzaker van werkstress?’ en ‘Hoe kun je de werkstress bij het publiek onder de aandacht brengen?’. De verzekeraars werden gezien als de grote zondebok.

Assistenten moeten hun werkstress aankaarten, vonden de workshopleiders, anders gebeurt er niets.

“Kom in beweging, neem je collega’s erin mee!”

Tussen de bedrijven door was er volop mogelijkheid om langs te gaan bij de stands van de sponsors en partners, en om met elkaar na te praten over de opgedane kennis en ervaringen. <

UA | 3 | 2019

| 21

ZELFZORG

Vaginale klachten na de menopauze

VAGINALE ATROFIE

Vaginaal milieu voor de menopauze

Vaginaal milieu na de menopauze

â&#x20AC;&#x2DC;Ouderdom komt met gebrekenâ&#x20AC;&#x2122;. Zichtbaar en onzichtbaar. Bijvoorbeeld de vaginale klachten die bij vrouwen kunnen optreden

goede doorbloeding van het vaginale weefsel

na hun vruchtbare periode.

verminderde doorbloeding van het vaginale weefsel

Irritatie, jeuk, pijn, allemaal door vaginale droogte. de vaginawand is dik en vochtig

de vaginawand is elastisch

de vaginawand wordt dunner en droger elasticiteit van de vaginawand neemt af

vochtige vaginale uitscheiding tijdens seksuele activiteit

afname vochtige vaginale uitscheiding tijdens seksuele activiteit

de vagina versmalt en wordt korter

UA | 3 | 2019

| 22

Pijn bij het fietsen, pijn bij het vrijen,

menopauze last van vaginale

pijn bij het afvegen na het plassen…

droogheid. Vrouwen met diabetes

Dat zijn mogelijke gevolgen van de

hebben er meer mee te maken dan

verlaagde oestrogeenspiegel. In de

vrouwen zonder diabetes.

vruchtbare periode van de vrouw zorgt

Het vaginale milieu verandert ook

oestrogeen ervoor dat het vagina-

door de hormonale veranderingen:

epitheel goed doorbloed wordt.

het wordt minder zuur. Dat kan leiden

Daardoor blijft het weefsel stevig en

tot overgroei van bepaalde bacteriën

soepel en zal het bij opwinding vocht

(bacteriële vaginose). Hierbij kan

afgeven. Dat maakt het binnendringen

meer afscheiding ontstaan, die

van de penis gemakkelijker en

onaangenaam ruikt.

Symptomen van GSM (genito-urinair syndroom van de menopauze) • Vaginale jeuk • Vaginale afscheiding • Pijn bij vrijen • Droge vagina • Minder zin in vrijen • Recidiverende blaasontstekingen • Aandrangincontinentie

plezieriger voor zowel de vrouw als de man.

GSM

Na de laatste menstruatie is de

Ook de urinewegen worden minder

vrijen. En wie wil er nou vrijen met

hoeveelheid oestrogeen tot een

goed doorbloed en ook hier wordt het

pijn? Grote kans dat de beide partners

minimum gedaald. Dat heeft gevolgen

epitheel dunner. Hierdoor ontstaan

daardoor afzien van seksueel contact.

voor de doorbloeding van de vagina.

gemakkelijker urineweginfecties en

Maar dat houdt de klachten alleen

Door de verminderde doorbloeding

kan aandrangincontinentie optreden:

maar in stand. Door regelmatig te

slinkt het epitheelweefsel tot een dun

plotseling een sterke aandrang om te

vrijen zal het vagina-epitheel beter

randje - dit slinken heet vaginale

plassen en de plas niet kunnen

zijn functie houden. ‘Use it or loose it’

atrofie - en geeft het minder vocht af.

ophouden.

geldt ook voor de vagina. Belangrijk

Dit kan leiden tot een droge vagina,

Samen worden de vaginale en

is om te zorgen dat de vagina vochtig

met jeuk, irritatie en pijn bij contact.

urinewegsymptomen het ‘genito-

kan worden, bijvoorbeeld met hulp van

Ook kunnen er gemakkelijk wondjes

urinair syndroom van de menopauze’

een glijmiddel of door een uitgebreid

ontstaan, wat nog meer pijn veroor-

genoemd, oftewel GSM. Dat deze

voorspel.

zaakt. Bovendien is het dunnere

klachten de kwaliteit van leven

epitheel vatbaarder voor infecties.

verminderen, zal niemand verbazen.

Bij de ene vrouw zijn de klachten meer

Lokale behandeling De gevolgen van vaginale droogheid

uitgesproken dan bij de andere.

Vicieuze cirkel

kunnen in veel gevallen goed worden

40% van de vrouwen heeft na de

Een droge vagina geeft pijn bij het

behandeld met een hydraterend zelfzorgproduct dat vaginaal wordt toegepast. Bijvoorbeeld een product

Jouw advies voor de vagina

op basis van hyaluronzuur (Premeno Duo) of met plantaardige ingrediënten (Multi-Gyn).

● De vagina hoeft niet van binnen gewassen te worden. Ook niet om afscheiding te

Via de arts kan een hormonale

verwijderen. Normale afscheiding is een natuurlijk fenomeen om de vagina schoon te

behandeling met estriol plaatsvinden.

houden.

As er geen sprake is van andere

● Tampons moeten niet worden gedragen buiten de dagen van de menstruatie. Ze absorberen dan de natuurlijke afscheiding. ● Om het vrijen plezieriger te maken bij vrouwen die minder vaginaalvocht produceren, kan een glijmiddel worden aangeraden. ● Tegen irritatie, jeuk en pijn ‘in het gewone leven’ kan een hydraterend preparaat voor vaginaal gebruik worden aangeraden. ● Bij uitgifte van een vaginale toepassing van estriol kun je de vrouw geruststellen dat er

overgangsklachten, wordt er voor lokale behandeling gekozen. Veel vrouwen zijn echter huiverig voor het gebruik van hormonen. Voor vrouwen die borstkanker hebben of hebben gehad, is estriol gecontra-indiceerd.

Voor deze groepen is een zelfzorgproduct een goed alternatief. <

maar heel weinig van het hormoon in het lichaam wordt opgenomen. Het risico op borstkanker is daarom bij gezonde vrouwen minimaal.

UA | 3 | 2019

| 23

ZELFZORG

Zelfzorgnieuws 1000 mg paracetamol uit pakket: wat doen patiënten?

Nu de paracetamol 1000 mg (receptplichtig en geregistreerd voor artrose) sinds 1 januari jl. niet meer vergoed wordt, is de vraag wat patiënten doen: overstappen op een sterkere pijnstiller, zelf betalen of nog iets anders? De Stichting Farmaceutische Kengetallen (SFK) zocht het uit.

Dat werd onderzocht bij patiënten aan wie in zowel in het derde als in het vierde kwartaal van 2018 minstens één keer voor pijnstilling de receptplichtige paracetamol 1000 mg is verstrekt en geen andere vorm van pijnstilling. Dat waren ongeveer 60.000 patiënten. SFK keek wat apotheken in het eerste kwartaal van 2019 aan deze patiënten leverden voor pijnstilling.

• Aan 43% van hen verstrekten apotheken nog steeds uitsluitend paracetamol voor pijnstilling. Ongeveer twee derde van hen gebruikte de receptplichtige paracetamol 1000 mg; de rest was overgestapt naar een andere variant.

• Ongeveer 11% gebruikte in het eerste kwartaal van 2019 een andere pijnstiller: 5% een NSAID, 3% tramadol en 3% een sterkwerkend opioïd. Aan vier op de tien van deze patiënten verstrekte de apotheek naast de sterkere pijnstiller ook paracetamol.

• Aan de overige 46% verstrekten de apotheken in het eerste kwartaal van 2019 helemaal geen pijnstillende medicijnen. Mogelijk zijn deze patiënten overgestapt op een vorm van paracetamol of op NSAID’s die ze als zelfzorgproduct kunnen kopen. In de apotheek of ergens anders.

(Bron: SFK)

Hooikoortspatiënten gaan verantwoord om met zelfzorg Hooikoortspatiënten weten goed hoe ze hun symptomen van hooikoorts kunnen behandelen met zelfzorgmiddelen. Ze schaffen antiallergica aan als er een piek aan pollentellingen is en stoppen weer met de medicatie als het stuifmeel in de lucht en daarmee ook de klachten afnemen.

Dat blijkt uit de hooikoortsindex van het CBS, berekend op basis van cijfers over de verkoop van hooikoortsmedicatie bij de drogist. Daarin is te zien dat een piek in de aanschaf van antiallergica telkens samenvalt met een piek in pollentellingen.

Dit jaar lag de eerste piek in aanschaf van hooikoortsmedicatie al in februari en begin maart, tegelijk met een piek in pollentellingen van vooral elzen en hazelaars.

(Bron: Neprofarm)

Nederlander koopt gemiddeld iedere zes weken een zelfzorgproduct In 2018 zijn in Nederland 157 miljoen zelfzorgproducten verkocht, blijkt uit de gegevens van IQVIA. Dit zijn circa negen verpakkingen per inwoner.

Dit betekent dat consumenten gemiddeld één keer per zes weken een zelfzorgmiddel in huis halen. Deze cijfers tonen aan dat zelfzorg voor steeds meer Nederlanders gemeengoed is bij de behandeling van eenvoudige gezondheidsklachten van voorbijgaande aard.

Gemiddeld besteedden Nederlanders in 2018 € 44,30 aan zelfzorgmiddelen.

Ruim 77% daarvan werd uitgegeven aan A-merkproducten.

Wat? Producten voor de luchtwegen, pijnstillers en vitamines/mineralen werden het meest verkocht.

Waar?

Drogisterijen zijn het belangrijkste verkoopkanaal voor zelfzorgmiddelen: 75% wordt hier besteed; bij apotheken 10,5%.

(Bron: Neprofarm)

UA | 3 | 2019

| 25

COLLEGA’S IN HET ZONNETJE

Met pensioen Elly van der Weerd met pensioen De medewerkers van Apotheek De Ring in Purmerend schrijven: “Per 31 juli 2019 gaat onze lieve collega Elly van der Weerd, werkzaam bij Apotheek De Ring in Purmerend, met pensioen. Elly heeft ruim 26 jaar in Apotheek De Ring gewerkt. Ze is een hele lieve, professionele en vooral zorgzame collega die zowel voor alle collega’s als patiënten klaar staat.

Wat zullen we haar ontzettend missen!”

Heb jij ook een collega die je in het zonnetje wilt zetten? Voor een jubileum, een extra diploma, een bijzondere prestatie?

Stuur je tekst – en als het kan een leuke foto – naar info@ua.nl, o.v.v. Collega in ’t zonnetje.

KLEINE APOTHEKERSASSISTENTEN KENNISTEST Een nieuwe rubriek in UA. In elk nummer kun je testen of je vakinhoudelijke kennis nog up-to-date is. Dit keer een vraag met het thema Vrouw, afkomstig uit de Grote Apothekersassistenten Kennistest van 2018.

Vaginale afscheiding Er komt een vrouw aan de balie. Ze geeft aan dat ze last heeft van vaginale afscheiding. Ook heeft ze heftige vaginale jeuk en pijn bij het plassen. De afscheiding is een beetje geelgroen en schuimend. Niet zo’n fijn verhaal, ze zit er echt mee. Als je zo luistert naar deze mevrouw, welk advies geef je dan?

A. Je zegt: “Daar hebben we allemaal wel eens last van, dit gaat vanzelf wel over” B. Waarschijnlijk heeft mevrouw last van een Candida-infectie. Je adviseert om een middel tegen schimmelinfecties te gebruiken C. Mevrouw kan last hebben van een soa, bijvoorbeeld gonorroe of trichomonas. Je adviseert haar om een afspraak met de huisarts te maken D. Dit kan wijzen op vaginale droogte. Je geeft iets voor een optimale en langdurige bevochtiging

Check of je het goed hebt op pagina 46

Wil je je kennis verder testen? Doe dan mee aan de Grote Apothekersassistenten Kennistest 2019.

Kijk op www.ua.nl/kennistest

UA | 3 | 2019

| 26

SUPPLEMENT is een calciumsupplement een optie.

Vrouw en overgang Deze voedingsstoffen verdienen aandacht

Voor sterke botten is ook vitamine K van belang. Deze vitamine is nodig voor de aanmaak van bepaalde boteiwitten. Er zijn sterke aanwijzingen dat vitamine K1 en K2 botverlies verminderen en dat vitamine K2 het risico op fracturen vermindert.

Groene bladgroenten bevatten veel vitamine K1. Daarnaast zit vitamine K1

De meeste vrouwen hebben rond hun vijftigste jaar

in plantaardige oliën en in kleinere

de laatste menstruatie, oftewel de menopauze.

Vitamine K2 halen we met name uit

hoeveelheden in fruit, zuivel en brood.

Al jaren eerder begint de overgang. De een heeft

kaas, ei, kip, vlees en melkproducten.

nauwelijks klachten, de ander juist wel. Hoe dan ook

zowel vitamine K1 als K2 bevatten.

vinden er veel veranderingen plaats in het lichaam.

Hoewel de meeste vrouwen door een goed voedingspatroon geen tekorten hebben, kunnen

Supplementen met vitamine K kunnen

De hormoonhuishouding Tijdens de overgang gaat de hoeveelheid van het hormoon oestrogeen langzaam achteruit. Dit gaat niet

verschillende voedingsstoffen in deze fase meer

gelijkmatig, maar met schommelingen

aandacht verdienen.

de typische overgangsverschijnselen

en juist die schommelingen kunnen veroorzaken: opvliegers, nachtelijk transpireren, wisselende stemmingen

De botten

Vitamine D werkt samen met calcium

en een neerslachtig gevoel. Vitamine

Na de menopauze neemt bij veel

en zorgt ervoor dat calcium uit het

B6 en zink helpen om de hormoon-

vrouwen de botdichtheid af en de kans

voedsel wordt opgenomen en opge-

huishouding in balans te houden.

op botbreuken toe (osteoporose). De

slagen in de botten. Door voldoende

En vitamine B8, vitamine B12 en

belangrijkste vitamine voor de botten

vitamine D en calcium binnen te

magnesium zijn goed voor de

is vitamine D. Alle vrouwen boven de

krijgen en voldoende te bewegen,

gemoedstoestand.

vijftig jaar krijgen daarom het advies

kunnen vrouwen hun botten na de

om dagelijks 10 microgram vitamine D

menopauze in goede conditie houden.

De huid

te slikken, naast de dagelijkse voeding.

Calcium zit vooral in zuivel: in Neder-

Collageen is een eiwit dat een belang-

Dus ook als ze de aanbevolen dage-

land dekt zuivelgebruik over het

rijk onderdeel vormt van het bind-

lijkse hoeveelheid zonlicht vangen.

algemeen driekwart van de behoefte

weefsel. Tijdens de menopauze neemt

Dit is een officieel advies van de

aan calcium. Wanneer iemand geen

de hoeveelheid collageen af, waardoor

Gezondheidsraad. Veel vrouwen weten

of weinig zuivelproducten eet (d.w.z.

de huid minder elastisch en stevig

dit niet, het is goed om dit advies met

minder dan vier porties per dag),

wordt. Vitamine C is van belang voor de

ze te delen.

is het erg moeilijk om voldoende

vorming van collageen en kan de huid

calcium binnen te krijgen. In dat geval

daardoor meer stevigheid geven. <

UA | 3 | 2019

| 27

ZELFZORG

Adviezen voor de vakantie We willen graag onbezorgd van onze vakanties genieten en uiteraard het liefst zonder gezondheidskwalen. Helaas kunnen sommige klachten de vakantie bederven. Een aantal zelfzorgproducten in de vakantiekoffer stoppen, is dan ook niet overbodig. Immers: beter mee verlegen dan om verlegen!

Verstopping

Diarree

Veel mensen houden tijdens de vakantie hun ontlasting op. Bijvoorbeeld omdat

Veel mensen krijgen in de vakantie last van diarree, vooral in warme landen en

ze onderweg zijn of vanwege vieze toiletten. Daardoor kan obstipatie

onder onhygiënische omstandigheden. Dit wordt veroorzaakt door besmet

(verstopping) ontstaan. Dat kan trouwens ook komen door stress of door een

voedsel of drinken.

ander eetpatroon dan thuis, met minder vezels, of doordat we minder drinken.

Je spreekt van diarree als de ontlasting heel waterig is en je vaak naar de wc moet.

Obstipatie ontstaat doordat ontlasting te lang in de dikke darm blijft zitten. In de

Het is een reactie van het lichaam om een virus of een bacterie zo snel mogelijk

dikke darm wordt vocht uit de ontlasting gehaald. Hoe langer de ontlasting in de

kwijt te raken.

dikke darm zit, hoe harder en droger het wordt. Buikpijn en een harde opgezette buik komen vaak voor bij verstopping, maar obstipatie kan ook leiden tot aambeien, kloofjes of scheurtjes bij de anus.

Omdat de ontlasting zo waterig is, raakt het lichaam veel vocht kwijt waardoor uitdroging kan ontstaan. Dat is bijvoorbeeld te merken aan minder plassen of donkere urine. Maar men kan zich ook suf of verward voelen en last krijgen van een droge mond. Op vakantie dient men dan ook op te letten met wat men eet of

Jouw advies tegen verstopping ● Vezelrijke producten eten en voldoende water drinken – vooral in de hitte – is

drinkt.

Jouw advies tegen diarree

belangrijk om de stoelgang te bevorderen. ● Als iemand gevoelig is voor verstopping kun je adviseren een laxeermiddel mee te nemen. Lactulose en macrogol zijn eerste keuze bij acute verstopping.

Bisacodyltabletten of -zetpillen kunnen praktisch zijn op reis, maar zijn als zelfzorg gecontra-indiceerd bij zwangeren. Ook kan het beter niet langer dan drie dagen achtereen worden gebruikt.

● Eet geen onbewerkt voedsel en drink geen water uit de kraan in zuidelijke of tropische landen. ● Adviseer een middel met loperamide mee te nemen. Dit is vooral bedoeld om diarree tegen te houden op momenten dat het totaal niet uitkomt, zoals tijdens de reis. ● Gaan er kleine kinderen of ouderen mee op reis? Adviseer dan zeker een ORS om de gevolgen van suiker- en mineralenverlies te beperken.

UA | 3 | 2019

| 28

Vervelende insecten

Zonverbranding

Insecten kunnen behoorlijk hinderlijk zijn. Ze kunnen zoemen en kriebelen en

We weten dat de zon schadelijk is, maar op een zonovergoten dag aan zee of in

soms prikken of steken ze. En dat kan behoorlijk wat jeuk opleveren en soms

zuidelijke streken kan het toch zomaar gebeuren: verbranding!

zelfs erger.

Kenmerken van zonnebrand zijn (net als bij ontsteking): roodheid, warmte, zwelling

Er zijn veel insecten die steken of bijten, zoals muggen, wespen, dazen en vlooien.

en pijn. In de lichtste gevallen zal alleen sprake zijn van roodheid (door verwijde

Sommige insecten zijn giftig en steken alleen uit zelfverdediging, zoals wespen en

bloedvaten) en eventueel pijn. Deze verschijnselen treden meestal enkele uren

dazen. Andere insecten, zoals muggen, vlooien en teken, voeden zich met menselijk

nadat de huid verbrand is op. Daarnaast zal de huid vocht verliezen, wat een

bloed. Zij bijten dus. Daarbij brengen ze wat gif in het bloed om te zorgen dat het

trekkerig gevoel geeft. Bij ernstigere huidschade kunnen ook zwelling en blaren

niet stolt. Zowel bijtende als stekende insecten brengen dus gif in. Dat kan pijn en

optreden. Bij zeer ernstige zonverbrandingen kunnen zelfs koorts, misselijkheid,

jeuk veroorzaken.

hartkloppingen, hoofdpijn en braken optreden.

Sommige mensen zijn allergisch voor het gif van bijen of wespen. In ernstige

Zonverbranding is niet alleen hinderlijk vanwege de pijn, de jeuk, de roodheid, en in

gevallen kunnen zij een anafylactische reactie krijgen, waardoor er zwellingen

een later stadium de afschilfering van beschadigde cellen. Het is vooral schadelijk

ontstaan, ook in de keel. Dit kan levensbedreigend zijn. Mensen met een allergische

op de lange termijn. Het lichaam kan lichte huidbeschadigingen nog wel repareren,

reactie op insecten dienen de symptomen goed in de gaten te houden. Bij

maar wanneer het wordt blootgesteld aan meer uv-straling dan het kan repareren,

ongewone steken of beten dienen ze doorverwezen te worden naar de huisarts.

ontstaat blijvende schade. Hoe vaker je verbrand bent, hoe groter de kans op

Ook als bijvoorbeeld een teek niet in zijn geheel verwijderd wordt.

huidkanker later in het leven.

Ook moet je erop bedacht zijn dat sommige insecten ziektes overbrengen: teken zijn mogelijke overbrengers van de ziekte van Lyme, muggen kunnen tropische ziektes overbrengen zoals malaria en knokkelkoorts. Daarom is het altijd beter om

Jouw advies bij zonverbranding

te zorgen dat je niet gebeten wordt. ● Verbrand? Dan is het verstandig om voorlopig uit de zon te blijven, zodat de huid kan herstellen.

Jouw advies tegen insecten

● Adviseer naast een goed anti-zonnebrandproduct een verzorgende aftersun en een crème die droge huid verzorging biedt.

● Adviseer je klant op reis bedekkende kleding te dragen en insecten op afstand te houden met een product met DEET. ● Als iemand naar een bosrijk gebied gaat, is het verstandig

● Bij veel pijn kun je eventueel een pijnstiller (paracetamol) adviseren. ● Adviseer geen vette of olieachtige producten maar producten op waterbasis.

Bij vette producten kan de huid niet koelen.

een tekentang of de speciale ‘tekenpas’ mee te nemen. ● Door krabben en bij geïnfecteerde beten kunnen littekens ontstaan.

Daarom zijn ontsmettingsproducten en middelen tegen de jeuk van belang. ● Adviseer alcohol of jodium voor het ontsmetten van de beet- of steekwond. ● Tegen de jeuk kan een crème met pramocaïne en zinkoxide of gel met lidocaïne

Maagklachten Op vakantie is het voedsel vaak onbekend en wat pittiger. Dit kan onder andere brandend maagzuur veroorzaken.

en levomenthol geadviseerd worden. Lidocaïne-levomentholgel niet gebruiken bij kinderen jonger dan twee jaar. De gel of crème 1-2x daags dun aanbrengen

Ook koolzuurhoudende dranken, vet voedsel, alcohol en koffie kunnen bijdragen tot

op de jeukende plekken (niet op open wondjes).

brandend maagzuur. Het gebruik van NSAID’s of andere medicijnen kan ook maagklachten veroorzaken. Spanning en (reis)stress maken de maag nog eens extra

De ‘tekenpas’

gevoelig.

Jouw advies tegen maagklachten ● Adviseer een middel dat maagzuur bindt. ● Wees voorzichtig met scherp gekruid voedsel, koolzuurhoudende dranken, vet voedsel, alcohol en koffie.

UA | 3 | 2019

| 29

Te weinig seleen −

Moet u zich zorgen maken?

Seleen is een essentiële voedingsstof die we via het voedsel binnenkrijgen. In Europa zit echter weinig seleen in de grond, en dus ook in de daarop verbouwde gewassen. We hebben seleen nodig voor het functioneren van meer dan 25 selenoproteïnen.

Dat zijn van seleen afhankelijke enzymen die van groot belang zijn voor de stofwisseling, het immuunsysteem en veel andere biologische functies.

Bijna 90 procent opname Ons lichaam moet de seleen die we gebruiken kunnen opnemen. Bio-Seleen+Zink is het enige product in Nederland dat SelenoPrecise bevat, de organische seleen-gist waarvan wetenschappelijk is aangetoond dat exact 88,7% van de werkzame stof in het preparaat door het lichaam wordt opgenomen.

Goede stofwisseling voor stabiel gewicht

NL_SelenZinc_Ad_Lijfblad_210x297_0219

Seleen ondersteunt een aantal schildklierhormonen.

Een goed functionerende schildklier is cruciaal voor het behoud van een stabiel lichaamsgewicht.

Hulp voor het immuunsysteem Het immuunsysteem bestrijdt binnendringende organismen als virussen, bacteriën en schimmels. Seleen ondersteunt een aantal selenoproteïnen die het immuunsysteem nodig heeft om de lichaamscellen te beschermen en beschadiging van cellen te voorkomen.

88.7% Opname

Ondersteunt mannelijke vruchtbaarheid Mannelijke onvruchtbaarheid is een groeiend probleem. Wetenschappers besteden er daarom wereldwijd veel aandacht aan.

Wist u dat seleen bijdraagt aan de productie van normale zaadcellen?

Zorg dus dat u voldoende seleen binnenkrijgt als u een kinderwens hebt.

Gebruikt in baanbrekende studie Wetenschappers gebruiken bij voorkeur SelenoPrecise voor seleen-studies omdat de kwaliteit van het preparaat in talloze testen en onderzoeken is aangetoond – zoals in het baanbrekende KiSel-10 onderzoek waarin 443 oudere mannen en vrouwen het product vijf jaar lang gebruikten en daarmee hun levenskwaliteit aantoonbaar verbeterden.

www.pharmanord.nl

Abonneer u op onze nieuwsbrief en bekijk al onze producten op www.pharmanord.nl.

Meer weten? Bel ons op 035-5430991 of email naar info@pharmanord.nl

LIEKES ZELFZORGADVIES dat bepaalde voeding zoals kaas,

Migraine, wat kun je er zelf aan doen?

chocola en rode wijn migraine uitlokt.

Dit is echter nooit wetenschappelijk bewezen.

Mocht de migraine zich rond of achter het gebied van de ogen bevinden, dan is het verstandig om de ogen te laten checken bij een opticien als dit niet

Iedereen heeft wel eens hoofdpijn. Maar wanneer is er nou sprake van migraine? En is daar iets aan te doen?

kort geleden is gebeurd.

Veelvuldig gebruik van producten met cafeïne (meer dan vijf per dag) of alcohol kan er wel voor zorgen dat migraine vaker optreedt. Ook erfelijkheid speelt een rol: wanneer een

Kenmerkende klachten

eerstelijns familielid last heeft van

Het meest kenmerkende van migraine

migraine met aura’s, is de kans vier

is dat de hoofdpijn aan één kant van

keer zo groot dat de patiënt ook last

Uitsluitend Recept-medicatie

het hoofd zit. De pijn kan variëren

heeft van migraine met aura’s. Bij

Medicatie die bij migraine door een

tussen matig en heftig en kan bonzend

ongeveer 60% van de vrouwen die

arts voorgeschreven kan worden, valt

of stekend van aard zijn. De hoofdpijn

last hebben van migraine, is er een

onder de triptanen. Triptanen moeten

wordt door inspanning erger en fel

relatie met de menstruatiecyclus.

juist niet te snel gebruikt worden.

licht en harde geluiden worden vaak

De migraine begint dan vaak twee

Dus bijvoorbeeld niet bij de voorbodes

slecht verdragen. De kringspier tussen

dagen voor of op de eerste dag van

van een aanval, maar pas bij het begin

maag en darm kan tijdens migraine

de menstruatie. Het verschilt per vrouw

van de hoofdpijn. Zo kan het middel

verkrampen. Daardoor komen misse-

of de klachten verminderen of juist

goed zijn werk doen, maar wordt

lijkheid en overgeven vaak voor bij

verergeren met de pil of door de

overgebruik voorkomen. Overgebruik

migraine. Bij een deel van de patiën-

overgang.

van triptanen kan namelijk hoofdpijnklachten geven. Ook wanneer triptanen

ten kan migraine zich aankondigen met een aura; dan kunnen er flitsende

Wat kan iemand zelf doen?

meerdere maanden achtereen vaker

of wazige beelden optreden. Ook een

Het ligt voor de hand om uitlokkende

dan negen dagen in de maand gebruikt

doof of juist een tintelend gevoel in

factoren, zoals een onregelmatig

worden, is de kans groot dat ze hoofd-

het gezicht kan dan aanwezig zijn en

leven, veel cafeïne of alcohol, te

pijn of migraine (gaan) veroorzaken.

spreken kan even moeite kosten.

vermijden.

Bedenk wel dat mensen met cluster-

Uiteraard pas je de WHAM-vragen

hoofdpijn soms veel triptanen

Oorzaken van migraine

toe om goed te beoordelen of je de

gebruiken, maar dat hier geen sprake

Waardoor migraine ontstaat, is lastig

patiënt aan de balie kan helpen met

is van medicatieovergebruikshoofdpijn.

te zeggen. Door bepaalde prikkelingen

leefstijladviezen en/of medicatie,

Het is belangrijk om de patiënt door

in de hersenen worden de bloedvaten

of dat de patiënt naar de huisarts

te verwijzen naar de huisarts wanneer

in het hoofd wijder. Dit geeft pijn en

verwezen dient te worden.

er bij gebruik van triptanen vaker dan

verdere overprikkeling van het centrale

Voor de behandeling van een

twee migraine-aanvallen per maand

zenuwstelsel waardoor andere symp-

migraineaanval met reguliere

zijn. Er is soms een optie voor preven-

tomen ontstaan. Het is bekend dat

pijnstillers, zoals paracetamol en

tieve medicatie, bijvoorbeeld een

migraine uitgelokt kan worden door

NSAID’s, is het belangrijk dat er op

bètablokker zoals metoprolol, om

leefstijlfactoren, zoals een onregel-

tijd wordt gestart met pijnmedicatie,

aanvallen te voorkomen. Belangrijk is

matig leven, onregelmatige nachtrust

zodat de pijnstiller zijn werk al kan

wel om te weten dat deze medicatie

(heel kort of heel lang slapen), na

doen voordat de migraine op zijn

minstens een half jaar gebruikt moet

vasten, door stress of na lichamelijke

toppunt is. Waarschuw wel voor

worden om vast te kunnen stellen of

inspanning. Er wordt ook wel gedacht

overgebruik.

dit helpt. <

UA | 3 | 2019

| 31

GEZONDER SLIMMER ZELFSTANDIGER

Goede gezondheid zorgt voor vooruitgang.

Daarom bouwen wij ziekenhuizen in de armste landen van Afrika op plekken waar nog geen medische zorg is. Vanuit de ziekenhuizen reizen medische teams naar afgelegen gebieden om mensen te helpen: dat zijn onze Outreach teams. Dankzij ĂŠĂŠn ziekenhuis krijgt zo een hele regio basale medische zorg. Daardoor komen gemakkelijk te bestrijden ziektes als cholera, diarree en longontsteking steeds minder voor en gebeuren er minder ongelukken bij bevallingen. Wij vinden dat we iedereen moeten steunen in hun pad naar verbetering, ook de meest kwetsbare bewoners in een gemeenschap. Zodat de mensen die wat extra zorg of psychische hulp nodig hebben, mee kunnen draaien in de samenleving. Dankzij uw bijdrage wordt Afrika steeds gezonder!

KLEIN IN NEDERLAND, GROOTS IN AFRIKA. HELP MEE: WWW.HOSPITAALBROEDERS.NL

ZELFZORG

Hoe Q10 de cellen bereikt

i

Ons lichaam maakt zelf Q10 en we kunnen het ook via voedsel binnenkrijgen. Maar de aanmaak van Q10 in het lichaam neemt af naarmate we ouder worden.

Ook bij ziekte wordt dit minder. Met een voedingssupplement met Q10 kunnen we de hoeveelheid Q10 op peil houden.

De Q10 uit zo’n voedingssupplement moet wel goed

Geef je tandvlees energie!

Een nieuwe manier om aandoeningen van het tandvlees te behandelen: met co-enzym Q10

in het lichaam worden opgenomen, anders heb je er niets aan.

Het probleem is dat de moleculen van Q10 de neiging hebben om samen kristallen te vormen. Die kristallen kunnen niet door de darmwand. Daarvoor moeten ze eerst weer losgemaakt worden. Dit kan door Q10 te mengen met plantaardige olie en vervolgens op een speciale manier te verhitten*. Hierdoor vallen de kristallen bij lichaamstemperatuur uiteen zodat ze de darmwand kunnen passeren.

Co-enzym Q10 is een voedingssupple-

Co-enzym Q10 helpt

Niet alle Q10-producten zijn op deze manier bewerkt.

ment dat een belangrijke rol speelt

Co-enzym Q10 biedt hoop. Mensen

Het is dus belangrijk om te letten op de gegevens

bij de energieproductie in de cellen.

gebruiken dit voedingssupplement al

over de biologische beschikbaarheid.

Het wordt onder andere toegepast bij

decennia om meer energie te krijgen en

* patent van Pharma Nord

hartproblemen. Maar ook voor mensen

daarmee hun welbevinden en gezond-

met tandvleesontsteking kan Q10 zinvol

heid te verbeteren. Het is nu gebleken

zijn.

dat Q10 ook helpt om het tandvlees in

de energieproductie in hun ‘energie-

goede conditie te houden. In geïnfec-

fabriekjes’ (de mitochondria).

Bloedend tandvlees komt veel voor;

teerd tandvlees wordt namelijk minder

Deze energie hebben cellen nodig om

de meeste mensen krijgen er wel eens

Q10 aangetroffen dan in gezond tand-

goed te functioneren. Ten tweede is

mee te maken. Het is meestal tijdelijk

vlees. Ook is gevonden dat het gebruik

co-enzym Q10 een goede anti-oxidant:

en het gaat weer over door goede

van een voedingssupplement met Q10

het vangt vrije radicalen en maakt ze

mondhygiëne en het gebruik van

tekenen van ontsteking – zoals bloe-

onschadelijk. Zo voorkomt het schade-

tandenstokers en flosdraad. Het kan

dend tandvlees, rood tandvlees en een

lijke effecten op de cellen.

echter ook een signaal zijn van een

toegenomen diepte van de parodon-

chronische ontsteking van het tandvlees

tische ‘pockets’ helpt verminderen.

(gingivitis) of als de infectie zich uit-

Door dit gecombineerde effect helpt Q10 de cellen te herstellen van (beginnende)

breidt – van parodontitis. Bij parodontitis

Beter functionerend tandvlees

worden ook de tandwortels aangetast,

Net als alle andere lichaamscellen

evenals het kaakbot waar de tanden en

hebben ook de cellen in het tandvlees

kiezen in verankerd zijn. In dat stadium

energie nodig om goed te functioneren

Bronnen

gaat het helemaal mis en kun je tanden

en om zich goed te verdedigen tegen

1. G. Bank, D. Kagan, D. Madhavi. Coenzyme Q10:

en kiezen verliezen. Bovendien is het

schadelijke indringers. Bacteriën die in

Clinical Update and Bioavailability. Journal of

pijnlijk en kan de ontsteking ook

en rond het tandvlees leven, produceren

Evidence-Based Complementary & Alternative

verdere gevolgen hebben. Je moet dat

gifstoffen – vrije radicalen – die schade-

dus voor zijn en preventief zorgen voor

lijk zijn voor gezonde cellen.

goede mondhygiëne en gezonde tand-

Co-enzym Q10 helpt de cellen op twee

periodontal diseases. Indian J Pharmacol. 2010;

en mondweefsels.

manieren. Ten eerste is het nodig bij

42: 334–337.

UA | 3 | 2019

ontstekingsprocessen. <

Medicine 2011;16: 129-137.

2. S. Prakash, J. Sunitha, M. Hans. Role of coenzyme Q10 as an antioxidant and bioenergizer in

| 33

DE BEROEPSVERENIGING VAN APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN EN FARMACEUTISCH MANAGERS

MEER AANDACHT VOOR DE POSITIE EN HET WERK VAN DE APOTHEKERSASSISTENTEN Optima Farma ontving onlangs een e-mail van een collega-apothekersassistent. Eerder had zij een bericht naar minister De Jonge gestuurd met het verzoek om meer aandacht te besteden aan de positie en het werk van ‘de apothekersassistent’. “Door alle maatregelen en regelgeving, die uitgelegd moet worden aan de balie, kunnen wij ons werk waar we voor opgeleid zijn, bijna niet meer doen!

Wij willen onze patiënten goed helpen en begeleiden”, schreef ze. Ze eindigde haar mail met: “Ik hoop dat u ons bij kunt staan.”

Een beleidsmedewerker van het ministerie van VWS heeft deze apothekersassistent doorverwezen naar onze beroepsvereniging Optima Farma.

Deze apothekersassistent legt inderdaad precies de vinger op de zere plek: “Wij apothekersassistenten willen de mensen helpen en goed te woord kunnen staan bij een goed geneesmiddelengebruik”. Dit horen wij als Optima Farma-bestuur ook bij alle werkbezoeken die we in het land doen. Maar om je werk als apothekersassistent goed te kunnen doen, moet er vertrouwen zijn. Zowel vertrouwen tussen patiënt en zorgverlener, als vertrouwen in de medicatie die verstrekt wordt. Door alle discussies over de in de afgelopen jaren ingestelde regels en wijzigingen in polisvoorwaarden, gaan de begeleidingsgesprekken aan de balie vaak niet meer over de farmaceutisch-inhoudelijke zaken. Wij begrijpen dat er maatregelen nodig zijn om het medicijngebruik nu, maar ook in de toekomst, te kunnen bekostigen. Maar dat ons werk aan de apotheekbalie nu grotendeels in het teken staat van uitleg over regelgeving en polisvoorwaarden, daar hebben wij niet om gevraagd. Door gebrek aan tijd en vertrouwen komt de patiëntveiligheid op het gebied v an geneesmiddelgebruik in het gedrang.

Hoe kunnen we dit onder de aandacht brengen bij overheid en zorgverzekeraar? Bij onze bezoeken in het land horen we verontruste verhalen. Apothekersassistenten keren de openbare farmacie de rug toe, willen niet meer aan de balie staan. In het land wordt er door diverse individuen en partijen van alles geroepen: “De maat vol is! Wie onderneemt er actie?”

Uit de Optima Farma-enquête De rek is er uit is naar voren gekomen dat apothekersassistenten zeker bereid zijn tot actie. Bij voorkeur patiëntvriendelijke acties. Patiënten mogen immers niet de dupe worden.

Wij zijn en blijven zorgzaam naar de patiënt, hoe vervelend sommige collega’s soms ook benaderd worden.

Optima Farma heeft een petitie opgestart en er is een brief onderweg naar de Tweede Kamer. Alle praktijkvoorbeelden die de collega’s uit het werkveld aandroegen, worden tevens meegenomen.

Belangrijk is het dat we als beroepsgroep van apothekersassistenten één geluid laten horen. Optima Farma is dagelijks bezig om het belang van het werk van de apothekersassistent onder de aandacht te brengen.

Dit kunnen we nog beter doen als nog meer collega’s achter ons staan en ons ondersteunen. Met meer leden staan we sterker en kunnen we nog beter ons - en dus jullie - geluid laten horen. Word lid, steun ons, zodat wij door kunnen gaan in het belang van jouw werk en het voortbestaan van ons beroep!

Trudy van Geffen Voorzitter Optima Farma

UA | 3 | 2019

| 34

OPTIMA FARMA KOMT NAAR JE TOE!

TEKEN DE PETITIE!

Optima Farma krijgt ondersteuning van actieve leden in een aantal regio’s in Nederland. punt in de regio. Samen organiseren we ook regionale (scholings)avonden en andere

Patiëntveiligheid in het gedrang: gesprek in apotheek weer farmaceutisch-inhoudelijk!

activiteiten.

Naast de petitie is er ook een brief naar

Zij zijn de ambassadeurs van de beroepsvereniging Optima Farma en jullie aanspreek-

de Tweede Kamer gestuurd met een

Wie zijn zij en hoe kun je ze bereiken?

uitgebreid verslag van wat er allemaal

Ambassadeur Groningen/Friesland: Ambassadeur regio Overijssel:

Thea de Jong

gebeurt in de dagelijkse praktijk van de

Thea.de.jong@optimafarma.nl

apotheken en waar wij in ons werk

Bertine Manenschijn

tegenaan lopen.

Bertine.manenschijn@optimafarma.nl Ambassadeur regio Flevoland/Noord-Gelderland: Ambassadeur Overijssel: Ambassadeurs Limburg:

Cathy Kersbergen

Niet voor niets is er vorige maand ook

Cathy.kersbergen@optimafarma.nl

al actie gevoerd door een aantal

Linda van der Velde

apothekers in het midden van het land

Linda.van.der.velde@optimafarma.nl

en verschenen er nieuwsberichten van

Kerstin Hartenberg

apothekersassistenten met hun

Kerstin.hartenberg@optimafarma.nl

indringende verhalen.

Maureen Gehring Maureen.gehring@optimafarma.nl

Optima Farma roept dan ook alle apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten, farmaceutisch managers

De Optima Farma-ambassadeurs in de regio’s zijn inmiddels begonnen met hun introductie en het organiseren - in samenwerking met het verenigingsbureau - van een regionale

en farmakundigen die werkzaam zijn in de (openbare) apotheek op om deze

netwerk- en scholingsavond. Meer informatie over het programma, kosten en accreditatie

petitie te tekenen. Maar ook apothekers,

kun je vinden op onze website: https://optimafarma.nl/optima-farma-in-de-regio/

patiënten en andere zorgprofessionals

Aanmelding voor deze avonden gaat via onze webshop: https://webshop.optimafarma.nl/

kunnen de petitie tekenen.

Regio Gelderland

Met een beroepsgroep van rond de

Regio Zuid-Holland Regio Overijssel/Flevoland Regio Friesland/Groningen: Regio Limburg

Datum:

20 juni 2019

Locatie: Droom!, Elst

20.000 medewerkers, die dagelijks met

Datum: 19 september

deze problematiek worden geconfron-

Locatie: Leiden

teerd, moet het toch lukken om aandacht

Datum: 10 oktober 2019

te vragen bij de minister en de Tweede

Locatie: Zwolle

Kamer.

Datum: 30 oktober 2019 Locatie: Leeuwarden

Waar kun je de petitie tekenen?

Datum: oktober/november 2019

Ga naar www.petities.nl

Locatie: Landgraaf

CONTACTGEGEVENS OPTIMA FARMA Verenigingsbureau:

secretariaat@optimafarma.nl

Ledenadministratie:

leden@optimafarma.nl

Congres:

congres@optimafarma.nl

Scholing:

scholing@optimafarma.nl

Communicatie (website, nieuwsbrief etc.):

communicatie@optimafarma.nl

Telefonische bereikbaarheid:

06-57 96 72 13, maandag t/m donderdag tijdens kantooruren.

Op vrijdag is het bureau gesloten.

Volg Optima Farma op Facebook; dan ben je altijd op de hoogte van actuele berichten en ontwikkelingen in de farmacie/ gezondheidszorg, maar ook van allerlei nieuwtjes die van belang zijn voor je werk in de apotheek. www.facebook.com/optimafarma

UA | 3 | 2019

| 35

TEST JE KENNIS! DOE MEE AAN DE GROTE APOTHEKERSASSISTENTEN KENNISTEST 2019!

nares 2018

in ijtenburg, w Fokkelien Kr

WIL JIJ WETEN HOE HET STAAT MET JE KENNIS? DOE MEE EN TEST JE KENNIS MET DE GROTE APOTHEKERSASSISTENTEN KENNISTEST 2019 BELANGRIJKE DATA 쑺 Deelname: tot 31 augustus 2019 쑺 Prijsuitreiking: 24 september 2019 Maak kans op fantastische prijzen! De winnaar ontvangt in elk geval een mooie award, een gratis jaarlidmaatschap van de beroepsvereniging Optima Farma en gratis toegang tot het Optima Farma-congres. Wat de hoofdprijs en andere prijzen zijn, blijft nog even een verrassing. Hierover kun je meer lezen in het volgende nummer van UA.

Wanneer kun je meedoen?

Je bent gediplomeerd apothekersassistent en werkt in een openbare apotheek, poliklinische apotheek, ziekenhuisapotheek of apotheekhoudende huisartspraktijk. Ook als farmaceutisch consulent, farmaceutisch manager of farmakundige met als basis het diploma Apothekersassistent kun je meedoen.

Kijk voor meer informatie, voorwaarden en aanmelding op: www.apoweb.nl | www.optimafarma.nl/kennistest | www.ua.nl/kennistest

e Meld j ! nu aan

De Grote Apothekersassistenten Kennistest 2019 is een gezamenlijk initiatief van:

UA | 3 | 2019

| 36

COVERGIRL apothekers stimuleren de assistenten

Dorien Hilverda-Jonker won bij de Grote Apothekersassistenten Kennistest 2018 maar liefst in twee categorieën: Zelfzorg en Communicatie & Advies. “Dat was een verrassing”, geeft ze toe.

om veel aandacht te hebben voor de patiënten. “Daar doen wij ons best voor. Wij proberen om zowel technische informatie als persoonlijke aandacht te geven. Bij problemen denken we mee over een mogelijke oplossing of een alternatief.”

Zelfzorg Ook zelfzorg is belangrijk in deze

Negen weken voor de uitgerekende

apotheek. “Onze apothekers geven

bevallingsdatum poseert Dorien voor

regelmatig nascholing op dit gebied.

de cover van UA in de apotheek waar

Compleet met rollenspel, waarbij we

ze werkt - Apotheek Oog in Al in

een patiënt met een bepaald probleem

Utrecht. Op de eerste dag van haar

moeten adviseren over zelfzorg.

zwangerschapsverlof zouden we

De juiste vragen stellen en aan de

vervolgens het gesprek voor dit

antwoorden de juiste consequenties

artikel houden, maar dat liep anders:

verbinden. Daar leren we veel van.

haar zoontje is dan namelijk al – te

Juist omdat we sommige zelfzorg-

vroeg – geboren. Gelukkig gaat alles

vragen niet vaak tegenkomen, is het

goed en na twee weken in het zieken-

goed dat ze voorbijkomen in de

huis komt hij gezond en wel thuis.

nascholing.”

Als Dorien een beetje gewend is aan

Hoewel Dorien beste was in de sectie

haar nieuwe rol, vertelt ze alsnog over

Zelfzorg, voelt ze zich niet altijd zeker

haar ándere rol: die van apothekers-

van haar zaak. “Als ik het verhaal van

assistent.

de patiënt heb gehoord, check ik mijn antwoord vaak bij een collega die zelf

In 2013 begon Dorien met de BBL,

ervaring heeft op dat gebied. Als het

waarbij ze werkte in Apotheek Oog in

bijvoorbeeld voor een klein kind is,

Al en in 2015 haalde ze haar diploma.

dan vraag ik het aan een collega die

Hoewel ze inmiddels met haar partner

zelf kinderen in die leeftijd heeft

naar Ede is verhuisd, rijdt ze nog

gehad. En op het gebied van hooi-

steeds graag naar Utrecht om in die

koorts kan ik zelf goed adviseren,

apotheek te werken. “De ene week

want dat heb ik namelijk ook.”

Dorien Hilverda-Jonker:

“We krijgen veel nascholing in zelfzorg”

drie dagen, de andere week vier”, vertelt ze, “maar de rest van dit jaar

Superinteressant

werk ik drie dagen; zo neem ik mijn

Wat vindt ze leuk aan haar beroep?

ouderschapsverlof op.”

“Ten eerste de theorie over medicijnen: wat een stof in het lichaam doet,

Oog voor patiënt

vind ik superinteressant”, vertelt ze.

“Bij onze apotheek hebben we een

“Dat heb ik al van kinds af aan.

hecht team”, vertelt Dorien. “Dat is ook

Ik lees altijd wat er in een potje zit.”

te danken aan de apothekers, die veel

Ten tweede vindt Dorien het leuk om

aandacht hebben voor de medewer-

aan patiënten over te brengen waarom

vindt ze. Haar eerste prijs in de cate-

kers. Dat levert een goede teamspirit

ze de medicijnen moeten gebruiken,

gorie Communicatie & Advies bevestigt

op. Een wekelijkse nieuwsbrief met

en waarom op een bepaalde manier.

dat. Ook vindt ze het mooi om als

zakelijke en persoonlijke nieuwtjes

“Daarbij moet je inschatten wat het

assistent bij te dragen in het hele

houdt iedereen betrokken. Ook mij,

niveau is, daar pas ik mijn communi-

proces van de apotheek. “Dat geeft

nu ik een aantal weken thuis ben.” De

catie op aan. Dat lukt meestal goed”,

veel voldoening.” <

UA | 3 | 2019

| 37

Zomerpuzzel Dit jaar verrassen Optima Farma en UA je met een zomerpuzzel. Er zijn mooie prijzen te winnen. Wil je kans maken op een van de prijzen? Dit moet je doen: 쑺 Los de puzzel op. 쑺 Breng letters uit de puzzel over naar de hokjes met het corresponderende nummer. 쑺 Je leest nu een zin; dit is de oplossing van de puzzel. 쑺 Ga naar www.ua.nl/puzzel2019 en volg de aanwijzingen. 쑺 Vul de oplossing en jouw gegevens in vóór maandag 22 juli. 쑺 Alles op tijd ingevuld? Dan maak je kans op een van de mooie prijzen op de pagina hiernaast.

1 15

2

3

4

5

6

7

16

20

21

29

23

30

10

24

25

38

45

46

26

39

33

40

41

47

58

67

68

69

92

99

78

79

86

87

93

94

95

104 111

119

120

126

127

65 72

96

80

97

105

112 121

128

115 123

129

130

134

135

139

107

114

122

82

89

90

117

118

98

106

113

81

88

101

103 110

64 71

100

109

50

74

85

91

43

60

70

77

84

35

55

59 63

76

83

34

49

73 75

28

42

48

62 66

14

54

57

61

13

27

53

56

12

19

32

37

52

11

18

31

36

51

9

17 22

44

8

102 108

116

124

125

131

132

136

133

137

140

138

141

142

©www.puzzelpro.nl 57

50

82

141

40

19

13

97

139

UA | 3 | 2019

90

72

1

10

24

119

140

130

15

56

109

45

33

142

75

93

74

59

129

95

29

34

27

84

61

134

42

71

38

| 38

Op welke prijzen maak je kans?

Horizontaal: 1 gemalin 5 beroep 12 snoekachtige vis 16 islamiet 17 oostnoordoost 18 met verlengde afgifte 20 onder andere 22 knokploeg 23 Indiaas gewaad 25 gevechts-

Tien Avène kennismakingspakketten t.w.v. € 70,90

wagen 27 tegenover 28 British Airways 29 Antilliaans eiland 31 vulkaan op Sicilië 32 sloom 34 medische foto

Het pakket bestaat uit:

36 Amerikaanse inlichtingendienst 37 vermoeid

• Thermaal Water spray

38 overdreven 40 televisie 41 glorie 43 indien 44 heden

• Hydrance serum

46 kwaadspreker 49 stuk goed 51 tempel 54 mislukking

• Hydrance lichte crème UV

56 hetzelfde 57 afleveren 60 stenen wand 61 grappen-

• Sample Zon Sport SPF 50+

maker 62 stommeling 63 eerste vrouw 65 onderricht

• Tas voor de zomer

66 mannetjesbij 68 voorzetsel 70 Anno Domini 71 ontkenning 73 in werking 74 blauwwit metaal 76 melkproduct 77 tot en met 78 als onder 80 muziekzender (afk.)

83 koordans 85 grijs gesteente 87 nieuw (in samenst.)

89 bijbelse vrouw 91 kleine hoeveelheid 93 beroep

Twee Eucerin Anti-Age pakketten t.w.v. € 81,47

98 melkklier 99 vloerbedekking 101 spiraal met hormoon

Het pakket bestaat uit:

103 hooghartige houding 104 afvaardiging 108 krap

• Hyaluron Filler Peeling & Serum

109 wier 111 Engels bier 113 Algemeen Nederlands

• Hyaluron Filler Volume Lift dagcrème

114 Sovjet-Unie 115 vod 117 voordat 119 eitje van een luis

• Hyaluron-Filler Vitamine C Booster

121 Italiaans eiland 123 harde buitenkant 125 deel van een opera 126 laagtij 127 oosterlengte 129 Europese taal 131 huidverdikking 132 Econo- mische Zaken 133 kauwtje 134 wc 135 grote hoeveelheid 137 medicijnrol 139 jong persoon 140 navigatiemiddel 141 ijzerhoudende grond 142 vlug

Drie La Roche-Posay zonpakketten t.w.v. € 55,95

Verticaal: 2 voormiddag 3 donkere kamer 4 loofboom 5 abnormale

Het pakket bestaat uit:

verbindingsweg tussen lichaamsholten 6 Aziatisch

• Shaka fluide SPF 50+

oliestaatje 7 vrouwtjesschaap 8 met name 9 wilde haver

• Lichaamsmist SPF 50

10 na die tijd 11 smakelijk 12 opening 13 Griekse

• Posthelios Aftersun

liefdesgod 14 en dergelijke 15 middel bij kriebelhoest 19 belachelijk persoon 21 streling 24 soldatenvoedsel 26 Spaans landvoogd 28 danspartij 30 angstig persoon 31 en omstreken 33 senior 35 ampul 37 inhoudsmaat 39 naar mens 40 bloeiwijze 42 Bijbelse priester 45 familielid 47 lokspijs 48 deel van een korenhalm 50 oude vochtmaat 52 gravin van Holland 53 plaats in Gelderland 54 vakbond (afk.) 55 regieaanwijzing 58 rivier in Oostenrijk 59 plechtige gelofte 62 via de mond 64 geestdrift 67 slangvormige vis 69 behoeftig 70 van elk (gelijke delen) 72 boomscheut 75 geneesmiddel bij migraine 76 voorhang 77 zenuwtrek 79 Engels telwoord 81 speelgoed 82 deel van een hoofdstuk 84 een en ander

Drie Vichy ‘Routine’pakketten t.w.v. € 91,80 Het pakket bestaat uit: • Pureté Thermale 3-in-1 Micellair water, flacon 200 ml • Minéral 89, flacon 50 ml • Minéral 89 ogen (nieuw!), flacon 15 ml • Liftactiv Collagen Specialist Dagverzorging

86 Europeaan 88 plaats in Drenthe 90 getal 92 sportartikel 94 vragend vnw. 95 zich voeden 96 opening in netwerk 97 uitblinker 98 aarden kruik 100 tijdperk 102 Europeaan 104 verwardheid 105 open plek in een bos 106 metalen kokertje 107 appelsoort 110 gestremde melk 112 Frans

Een Zarqa huidverzorgingspakket ‘Magnesium’ t.w.v. € 88,00

lidwoord 116 Oude Testament 118 boom 120 klank 122 Griekse letter 124 wit miskleed 125 hevig streven

Het pakket bestaat uit:

128 abonnee 130 bevel 131 extra large 132 gravure

• Magnesium Body Butter Pro-Age

134 ter inzage 136 slee 138 muzieknoot

• Magnesium Dagcrème Pro-Age • Magnesium Nachtcrème Pro-Age • Magnesium Olie Spieren en Lichaam • Magnesium Shampoo Revitalising

UA | 3 | 2019

ZIEKENHUISFARMACIE EVEN VOORSTELLEN

WIL JIJ JEZELF OF JE TEAM OOK PRESENTEREN IN UA? MELD HET OP INFO@UA.NL

Het team van Gelre Apotheek (Apeldoorn)

Afwisselend werk en collegialiteit Apothekersassistente Irmie van der Waals vertelt dat deze teamgeest een verdienste is van de huidige beherend apotheker. “Zij heeft aandacht voor het team. We hadden hier eerst alleen een dienstapotheek, later kwam de poliklinische apotheek erbij en werden beide apotheken samengevoegd. Er was toen eerst wat frictie tussen de collega’s van de verschillende ‘eilandjes’. Met het aannemen van nieuwe collega’s is er gelet op teamspirit. Nu is er een goede dynamiek tussen de collega’s en dat merken de patiënten ook.” Haar collega Mariët Hertgers is het daarmee eens.

“En”, voegt ze toe, “ze zet allerlei goede projecten op. Die maken ons werk veel leuker, uitdagender en afwisselender.”

Een deel van het team van Gelre Apotheek.

“Graag wil ik ons team presenteren in UA. Dit omdat ik trots ben op ons team en op wat we doen voor de patiënten.” Zo zocht Gadir Horn, apothekersassistente bij de Gelre Apotheek, contact met UA. Reden voor een bezoek aan dit team, dat loyaliteit hoog in het vaandel heeft staan.

“Wij werken heel nauw samen met de voorschrijver en het medisch-specialistisch team van Verian zodat patiënten eerder naar huis kunnen” Van pilot naar zorgtraject Deze projecten worden geboren in het overleg tussen artsen, apothekers en farmakundigen. Het gaat om nieuwe procedures die de patiëntenzorg verbeteren. Bijvoorbeeld het afleveren van medicatie thuis of op een bepaalde afdeling en het verzorgen van standaard pijn- en anti-emetica-

Gadir werkt nu anderhalf jaar bij deze

van elkaar overnemen als je ziet dat

boxen. Farmakundige Aleyna Yildirim:

poliklinische apotheek van de Gelre

iemand het druk heeft: bijvoorbeeld

“Als er een idee is voor zo’n project,

Ziekenhuizen in Apeldoorn. “Ik heb

als je bezig bent met een lang

dan werken de farmakundigen dat uit

bij verschillende apotheken gewerkt”,

ontslagrecept, of als je een patiënt

en zetten we een pilot op. Tijdens de

zegt ze enthousiast, “maar nergens heb

helpt en eigenlijk ook de telefoon

pilot kunnen we verbetering aan-

ik zoveel collegialiteit ondervonden als

moet opnemen. Ook collega’s die

brengen in de praktijk. We testen het

hier.” Voorbeelden? “Niemand over-

eigenlijk naar huis zouden gaan,

resultaat, bijvoorbeeld door patiënten

slaan bij het groeten, in de pauze

springen vaak nog even bij.”

te interviewen voordat het project start

controleren of iedereen erbij is, werk

Is dat altijd al zo geweest?

en als ze er ervaring mee hebben. Is

UA | 3 | 2019

| 40

het project succesvol, dan wordt het een zorgtraject.”

De assistenten noemen een aantal van deze projecten en zorgtrajecten.

1. Thuisbezorging van biologicals,

V.l.n.r.: Gadir, Aleyna, Irmie en Mariët.

zoledroninezuur en infuusbenodigdheden.

– Biologicals (zoals TNF-alfaremmers)

2. Aflevering op de poli of dagbehandeling. Voor verschillende

ontslagmedicatie ook op andere afdelingen aan het bed worden

kunnen thuis worden afgeleverd.

groepen patiënten wordt standaard-

Mariët: “We bellen de patiënten

medicatie voor thuis op de dag-

ongeveer tien dagen voordat hun

behandeling of de poli bezorgd,

Voor patiënten die na een operatie

voorraad op zou zijn. Bij ongeveer

zodat ze niet langs de apotheek

tijdelijk diverse soorten pijnmedi-

20% van de patiënten blijkt dan dat

hoeven te gaan. Gadir: “In het

catie moeten gebruiken, worden

de medicatie nog niet op is doordat

pakketje zit medicatie en de uitleg.

standaard-pijnboxen klaargemaakt

ze ziek zijn geweest en niet mochten

De verpleegkundigen lichten dit

met daarin een medicatierol met

spuiten. Of ze willen eerst met de

verder toe.” Voorbeelden zijn:

bijvoorbeeld paracetamol, diclofenac

– oogdruppels voor na een staar-

en oxycodon (als zonodig) voor drie

arts spreken over aanpassing van de medicatie. Als er wel nieuwe medicatie nodig is, maken we een bezorgafspraak.”

geleverd.

4. Pijnboxen en anti-emeticaboxen.

operatie, afgeleverd op de oogpoli;

dagen, verpakt per innamemoment.

– Bactroban (mupirocine neuszalf) en

Voor anti-emetica bij chemotherapie

Hibiscrub (chloorhexidine voor de

zijn vergelijkbare boxen beschikbaar.

huid) voor patiënten die geopereerd

Deze boxen zijn nodig omdat

infuus tegen botontkalking), wordt

gaan worden aan borstkanker,

mensen met beperkte gezond-

desgewenst, met alle benodigd-

afgeleverd op de mammapoli;

heidsvaardigheden (bijvoorbeeld

– Neulasta voor kankerpatiënten,

doordat ze minder snel van begrip

– Zoledroninezuur (Aclasta, jaarlijks

heden voor het infuus, thuis geleverd. Deze dienst is sinds kort overgenomen van een dienstverlenend bedrijf. Irmie: “We kunnen de

afgeleverd op de dagbehandeling

of minder taalvaardig zijn) het

waar ze hun chemokuur krijgen.

innameschema niet altijd begrepen.

3. Aflevering op de verpleegafdeling.

Daardoor hadden ze onnodig last

medicatiebewaking nu veel beter

Voor patiënten die een nieuwe heup

uitvoeren, zoals de controle van

of knie hebben gekregen, wordt de

de nierfunctie of de duur van de

ontslagmedicatie (tromboseprofylaxe

De projecten verbeteren de zorg voor

behandeling (maximaal vijf jaar),

en pijnmedicatie) aan het bed

patiënten, maar verlagen ook de

want dat liet te wensen over.”

afgeleverd op de afdeling Ortho-

werkdruk in de apotheek. “Vroeger

pedie. Gadir: “We geven zelf de

maakten we alles ad hoc klaar”, legt

medicatie – levert de politheek ook

informatie aan het bed en leveren

Irmie uit, “nu zorgen we dat we

thuis af, waarna een specialistisch

er een innameschema bij, waarin

standaardpakketten op voorraad

verpleegkundige van de thuiszorg

ook de al bestaande medicatie is

hebben.” De projecten maken het

de infusen toedient. Er staan stan-

opgenomen. Dat bevordert het juiste

werk nog afwisselender en uitdagen-

daardpakketten klaar met lijnen,

gebruik.” “Op de verpleegafdelingen

der, vinden de apothekersassistenten.

vleugelnaaldjes, aansluiting, ont-

gelden extra hygiënische eisen”,

Irmie: “Zo leuk om steeds weer een

smettingsmiddel, gaasjes, pleisters,

vult Irmie aan. “Daarom dragen we

enz. De patiënt kan deze infuus-

een witte jas en ontsmetten we

benodigdheden ook nabestellen.

onze handen.” In de toekomst zal

– Infuusbenodigdheden – inclusief de

UA | 3 | 2019

van misselijkheid of pijn.

>> Lees verder op pagina 42

| 41

ZIEKENHUISFARMACIE EVEN VOORSTELLEN

nieuw project erbij te krijgen, zeker als je merkt dat het beter is voor de patiënten.”

““Vroeger maakten we alles ad hoc klaar, nu zorgen we dat we standaardpakketten op voorraad hebben” Bijspringen Het team van Gelre Apotheek bestaat uit ongeveer 22 apothekersassistenten, drie apothekers en twee farma-

Gadir en bezorger Frans met de zakken met benodigdheden voor infuustherapie voor in de thuissituatie.

kundigen. In principe doen alle apothekersassistenten alle reguliere

medewerkers van de zieken-

taken. Daardoor kunnen ze gemakke-

huisapotheek.

lijk bijspringen en ontstaat er verbondenheid. Voor bepaalde extra taken zijn aparte groepjes van assistenten verantwoordelijk, bijvoorbeeld

“Het auditrapport was een en al lof. Het is fijn om te horen dat we op de goede weg zijn.”

voor het controleren van vervaldata, het beheer van de dokterstas van de

Distributie en kwaliteit

spoedarts, het beleveren van de

Mariët is met vijf collega’s verantwoor-

voorraadkast van de huisartsenpost,

delijk voor de distributie van medicatie

het tellen van opiaten, distributie naar

naar instellingen. “We verwerken de

instellingen en bepaalde projecten.

recepten van de patiënten en houden

“Maar”, zegt Gadir, “we werken ernaar

dat bij in een profiel. We laten medi-

toe dat iedereen alles van elkaar kan

catierollen maken, die onze bezorgers

overnemen.”

bij de instellingen bezorgen”, vertelt ze.

Gadir demonstreert twee soorten pijnboxen.

Daarnaast vinden maandleveringen

Nascholing

plaats voor telbare medicatie op naam

De assistenten zijn veel en graag bezig

en ad-hocmedicatie zoals Macrogol,

Daarnaast is Mariët verantwoordelijk

met nascholing. “In het opleidingsplan

paracetamol, oogdruppels, crèmes en

voor de roosters en voor de kwaliteits-

staat welke scholing verplicht is vol-

dergelijke. Vanuit de profielen worden

zorg. Ook dat vindt ze leuk om te

gens de criteria van de NVZA”, vertelt

de toedienlijsten en mutatieformu-

doen. “Begin april hebben we een

Aleyna. “En we stimuleren sympo-

lieren geprint. Op elke veranderde

audit gehad; het rapport was een en

siumbezoek.” Zo troffen we de dames

toedienlijst komt een stempel met de

al lof. Het is fijn om te horen dat we

onlangs op het NVFZ-symposium over

tekst: ‘Deze toedienlijst is gewijzigd.

op de goede weg zijn.” In de apotheek

ziekenhuisverplaatste zorg. Zo’n sym-

Graag deze lijst gebruiken en de vorige

loopt ook een klanttevredenheids-

posium wordt dan nabesproken in de

weggooien’. Mariët: “Dat voorkomt

onderzoek. Vorig jaar scoorde de

werkbespreking. Irmie: “Je wordt altijd

fouten. We gaan regelmatig langs de

apotheek een 8,1. Bij het ter perse

wijzer van symposia. Ook door de

instellingen om te controleren of de

gaan van UA was het gemiddelde

contacten in de wandelgangen.”

medicatie op de juiste manier wordt

voor 2019 een 8,3. <

De assistenten vinden het fijn dat ze

bewaard, of de lijsten goed worden

binnenkort ook aanwezig kunnen zijn

vervangen en goed worden afge-

bij de klinische lessen die georgani-

tekend. Ook wijzen we op eventuele

seerd worden voor en door de

fouten.”

UA | 3 | 2019

| 42

Branchenieuws

Optima farma zet petitie online Het begint nu echt te rommelen in apotheekland.

Als gevolg van de vele regels en verklaringen over ‘andere doosjes’ of ‘niet leverbare medicijnen’ kom je als apothekersassistent niet meer toe aan een goede uitleg. Hierdoor komt de patiëntveiligheid in het gedrang, stelt Optima Farma, de beroepsorganisatie van apothekersassistenten. De vereniging stelde een petitie op, die je online kunt tekenen (zie ook pagina 34-35).

De petitie zal worden aangeboden aan de Tweede Kamer.

Behalve dat je niet toekomt aan een goede uitleg bij het medicijn, krijgen veel apothekersassistenten ook regelmatig te maken met agressieve klanten.

Voor twintig apotheken in het Gooi was dat aanleiding om op 1 mei de apotheek te sluiten, om zo aandacht te vragen voor de medicijntekorten en de gevolgen ervan voor de medewerkers.

Het probleem speelt al jaren en komt regelmatig in de media. De KNMP kwam vorig jaar met posters voor in de apotheek. Optima Farma hield een enquête om te polsen aan welke vorm van actie de apotheekmedewerkers de voorkeur geven.

De meest gesteunde actievormen waren: flyers uitdelen bij elke regeling (78%), stickers op verpakkingen (68%), een petitie (50%) en een brief aan de minister/Tweede Kamer (57%).

Hulpstoffen niet altijd zonder gevolgen “Dezelfde werkzame stof, alleen de hulpstoffen kunnen anders zijn”. Dat zeggen we meestal als we (weer) een ander merk van een geneesmiddel afleveren. “Daar merkt u verder niets van”, zeggen we er geruststellend bij. Maar klopt dat wel altijd?

De hulpstoffen zijn bedoeld om het middel te stabiliseren of om de opname te bevorderen. Het is dus niet de bedoeling dat ze een direct biologisch of therapeutisch effect hebben. Een subgroep van patiënten is echter allergisch of intolerant voor bepaalde hulpstoffen, met huidreacties of maagdarmproblemen als gevolg. Het gaat bijvoorbeeld om pindaolie, lactose, kleurstoffen, gluten of suikers van het type fodmap (fermenteerbare oligosachariden, disachariden, monosachariden en polyolen).

Doorgaans bestaat ongeveer twee derde van een medicijn uit zulke ingrediënten, maar er zijn ook uitschieters tot 99% Op basis van gegevens uit diverse databases gingen Reker e.a. de samenstelling na van een groot aantal frequent voorgeschreven medicijnen en publiceerden hun bevindingen in een overzichtsartikel. Zij stellen dat altijd wel bekend is welke stoffen een geneesmiddel bevat, maar niet hoeveel.

(Bron: Medisch Contact, op basis van Daniel Reker e.a. Inactive ingredients in oral medications. Science Translational Medicine)

Apothekersvereniging Midden-Nederland test retourmedicatiezakken “Breng ongebruikte medicijnen naar de apotheek”, luidt het advies aan patiënten. Velen volgen dat advies gelukkig op, maar dat betekent wel dat je in de apotheek vaak uren bezig bent om het afval te scheiden en om persoonlijke gegevens te verwijderen. Dat kan handiger, dacht Apothekersvereniging Midden-Nederland (AVMN). In de bij hen aangesloten apotheken kunnen patiënten een speciale retourmedicatiezak meekrijgen. Daarmee wordt de patiënt verantwoordelijk voor eventuele persoonlijke gegevens in het afval.

Op de doorzichtige zak staat precies wat patiënten wel en niet in de zak mogen stoppen: wel restanten medicijnen, geen lege verpakkingen, injectienaalden en adresgegevens.

Het betreft een pilot voor twee jaar (gestart in 2018), gefinancierd uit een projectsubsidie.

Wij van UA zijn benieuwd naar de evaluatie.

UA | 3 | 2019

| 43

BRANCHE

Farmabuddy’s: sterke schakel tussen apotheek en mantelzorgers

Farmabuddy Cora Mol: “Patiënten vinden het heel fijn één vast aanspreekpunt te hebben en alle vragen te kunnen stellen.”

Mariska Bullens, Cora Mol en Corien Dekker delen een sterke motivatie voor betere zorg. Ze werken in verschillende apotheken als farmabuddy’s, ook wel

Bij patiënten die complexe zorg krijgen, zijn er veel

apotheekbuddy’s genoemd. Daar ging

problemen waar je gezamenlijk met huisartsen, thuis-

een driedaagse nascholing van het SIR

zorg en apotheek aan kunt werken.

Policy aan vooraf. Bij Mariska Bullens,

Apothekersassistenten die als farmabuddy werken,

Institute for Pharmacy Practice and farmaceutisch consulente bij apotheek ‘t Heelhuis in Helmond, kwam het

halen op die manier meer voldoening uit hun werk.

farmabuddy-project steeds weer langs:

Ze werken als vaste contactpersoon voor een patiënt

tijdens haar hbo-opleiding farmaceu-

tijdens een cursus palliatieve zorg en

en diens mantelzorger en krijgen zo een speciale band

tisch consulent toen ze onderzoek

met hen.

jaar volgde ze met de apotheker de

deed naar dit nieuwe fenomeen. Vorig farmabuddy-nascholing. Toch twijfelde

UA | 3 | 2019

| 44

ze of het iets voor haar zou zijn.

hebben niet alleen hulp nodig van de

“Wat doet het met je als iemand over-

huisarts of van de apotheek, maar ook

lijdt die je begeleid hebt?” vroeg ze

van de thuiszorg en de diëtiste. Sinds

zich af. “Toch ben ik blij dat ik heb

we met farmabuddy’s als vaste con-

doorgezet. Mijn drijfveer komt voort

tactpersoon werken, verlopen die

uit mijn eigen ervaring. Mijn moeder is

contacten efficiënter en staan mantel-

overleden toen ik achttien jaar was.

zorgers er minder alleen voor.”

Ik weet daarom wat het betekent als

om mee te maken.”

“We zeggen: Als u ons belt of langskomt, dan is uw buddy op de hoogte van uw situatie en u hoeft niet steeds uw verhaal te doen”

Sonia Amini: “De farmabuddy’s werken in duo’s, zodat er altijd een van hen beschikbaar is”,

Met beide handen

Duo’s

pijn lijdt en zonder medicatie of hulp-

Voor Cora Mol, apothekersassistente

“De farmabuddy’s werken in duo’s,

middelen komt te zitten. Deze assis-

bij de Planeten Apotheek in Nieuw-

zodat er altijd een van hen beschikbaar

tente is uw contactpersoon en heeft

Lekkerland, is de rol van farmabuddy

is”, zegt Sonia Amini, farmakundige bij

regelmatig even telefonisch contact met

een logische stap. Ze werkte als ver-

SIR Institute for Pharmacy Practice and

u. Als u ons belt of langskomt, dan is uw

zorgende, maar redde het niet in de

Policy en betrokken bij de nascholing.

buddy op de hoogte van uw situatie en

ouderenzorg. Een loopbaantraject

“Dat is praktisch en bovendien kunnen

u hoeft niet steeds uw verhaal te doen’.”

leidde tot de opleiding tot apothekers-

ze samen over hun ervaringen praten.

assistente. “Ook een baan met werk-

De apotheker zien we als schaduw-

Opstartfase

druk, maar toch anders dan in de zorg.

buddy. Inmiddels zijn medewerkers

In Nieuw-Lekkerland zijn ze een jaar

En ik heb nu een regelmatig ritme”,

van 92 apotheken, overal in Nederland,

geleden met farmabuddy’s begonnen.

vertelt Cora. Het aanbod van de

geschoold.”

Cora: “Om hiervoor patiënten te selec-

dingen goed geregeld zijn. Ik vind het prettig en waardevol om te doen.

Mensen zijn zo dankbaar, dat is mooi

apotheker om de cursus farmabuddy

teren, besloten we om bij de eerste

te doen, nog tijdens haar studie tot

Patiëntenselectie

uitgifte van een opiaat door te vragen

apothekersassistente, nam ze met

Al op de eerste dag van de nascholing

naar de achtergrond van het gebruik.

beide handen aan.

wordt er gewerkt aan een implemen-

Dat vond ik zelf wel even lastig. Wat

tatieplan voor de apotheek. Sonia:

helpt, is uitleggen waarom je die vraag

Persoonlijker

“We willen echt dat de apotheek ermee

stelt en vertellen dat de patiënt een

Het moet anders in de palliatieve zorg,

aan de slag gaat. Dus de cursisten

contactpersoon kan krijgen, als hij dat

persoonlijker. Reden waarom Corien

moeten kijken welke patiënten aan de

wil. Dan beginnen we met een intake

Dekker, farmaceutisch consulente bij

buddy’s gekoppeld kunnen worden.

en vragen we hoe het nu is en welke

apotheek Stede Broec in Grootebroek,

‘Denk niet te moeilijk over het vinden

klachten er zijn.”

koos voor de farmabuddy-nascholing.

van patiënten’, zeg ik weleens tegen

Mariska zit in de opstartfase van het

“Soms klampen mantelzorgers me op

apothekers tijdens de nascholings-

farmabuddy-project. “De huisartsen

straat aan: ‘Ik red het niet meer’. Ze

dagen. Vraag aan de assistenten welke

waren er nog niet mee bekend, maar

patiënten een buddy nodig zouden

zijn nu enthousiast. We werken intensief

kunnen hebben. Dan komen er al

samen. Er zijn zoveel zaken waar je met

snel namen, vaak minstens drie.

het hele team – huisarts, wijkverpleeg-

Patiënten in de palliatieve of terminale

kundige en apotheek – bij betrokken

fase of patiënten met een chronische

bent. Wat als iemand niet meer goed

aandoening, bij wie er iets misgaat

kan slikken? Is alle medicatie nog

met de medicatie of hulpmiddelen,

nodig?”

bijvoorbeeld door een slechte over-

Corien Dekker: “Soms klampen mantelzorgers me op straat aan: ‘Ik red het niet meer’.”

UA | 3 | 2019

dracht vanuit het ziekenhuis. Dan koppel

Zorgen wegnemen

je die patiënten aan een buddypaar. Je

Corien: “Het loopt vanaf het begin goed

vertelt de patiënt of

bij ons. We hebben vorig jaar veertien

de mantelzorger: ‘We willen dat de zorg soepeler verloopt, dat u niet onnodig

>> Lees verder op pagina 46

| 45

BRANCHE patiënten begeleid. Huisartsen bellen

Dankbare patiënten

vaker of komen bij ons langs. Het

“Na een overlijden sturen we een

contact verloopt meestal via de man-

persoonlijke condoleancekaart. En na

telzorgers, omdat de patiënt al te ziek

een week of vier bellen we altijd naar

is. Mantelzorgers vinden het fijn dat ze

de achterblijver of er behoefte is aan

niet hoeven wachten en ook dat wij

een gesprek”, zegt Corien. “Mensen

het hele verhaal kennen. We luisteren

zijn zo dankbaar dat deze zorg er is.

goed om te kunnen bepalen welke

Het versterkt je band met mensen.”

zorgen we weg kunnen nemen. ”

Mariska: “We hebben tot nu toe twee

“De lijnen met de thuiszorgorganisaties

patiënten begeleid. Een van hen is kort geleden overleden. Deze man was al

en huisartsenpraktijken waren al kort”, zegt Cora. “En er zijn heel duidelijke afspraken bijgekomen. Zo hoeft de

Mariska Bullens: “Mensen zijn zo dankbaar, dat is mooi om mee te maken.”

ernstig ziek en ik had vooral contact met zijn vrouw. Ze zegt dat ze de begeleiding heel fijn heeft gevonden, omdat

patiënt voor een medicatiewijziging niet eerst naar de huisarts, dat doen wij. Pas

Intensief

ze in de apotheek niet hoefde te wach-

was er een patiënte die naast 25 micro-

“Soms grijpt het werk je echt wel aan”,

ten en ook omdat ze niet steeds uitleg

gram fentanyl ook nog zes keer per dag

vindt Corien. “Ik belde regelmatig met

hoefde te geven. Ook vond ze het fijn

oxycodon gebruikte. We vroegen ons

een zieke man en op een dag nam zijn

dat ze voorrang kreeg of alvast in de

af of verhogen naar 37,5 microgram

zus op. Was hij net overleden.”

spreekkamer mocht gaan zitten.”

fentanyl beter zou zijn. De huisarts

“Het delen van ervaringen is belangrijk,

was het eens met ons advies.”

omdat de zorg nogal eens intensief en heftig kan zijn. Je hebt veel aan je

“Mensen zijn zo dankbaar dat deze zorg er is. Het versterkt je band met mensen”

Farmacotherapie

collega-buddy”, vindt Cora. “Er is ook

“Er verandert bij complexe zorg vaak

altijd ruimte in ons team. Wat mij helpt,

zoveel in korte tijd en dan is het fijn

is dat ik ervaring heb in de ouderenzorg.

“In evaluatiegesprekken horen wij dit

als je dat als mantelzorger direct kunt

Maar als een patiënt overlijdt, heeft dat

ook terug”, zegt Cora. “Dat ze het heel

bespreken met de farmabuddy,” aldus

veel impact, zeker als het snel of onver-

fijn vinden één vast aanspreekpunt

Sonia. “Een van de onderdelen in de

wachts gebeurt. Onlangs bijvoorbeeld,

te hebben en alle vragen te kunnen

nascholing is complexe farmacotherapie.

zag ik bij een jongere collega dat ze het

stellen.” Ze vervolgt: “In 2018 hebben

In complexe zorg wordt bijvoorbeeld

er moeilijk mee had. Je moet dat dan

we twaalf patiënten begeleid, vier

veel medicatie off-label gebruikt. Ook

erkennen en het erover hebben met

van hen begeleiden we nu nog. Het is

leren assistenten heel praktische din-

elkaar.

ook al voorgekomen dat iemand weer stabiel werd. Dan is de vraag: hoe lang

gen, zoals dat je een fentanylpleister best kunt doorknippen, als je dat maar diagonaal doet.”

“Soms grijpt het werk je echt wel aan”

houd je die patiënt nog in het traject?

We evalueren nu elk kwartaal. Daar hebben we criteria voor opgesteld.

Cora: “We leveren vaak kleine voorraden Als het echt nodig is, zullen we ook

Het is niet altijd nodig om door te

en houden dat goed bij. Als we denken

wel begeleiding regelen, maar tot nu

gaan.”

dat het nodig is, bellen we vóór een

toe hebben we er nog geen afspraken

weekend op om te vragen of er nog

over gemaakt.”

Cora, Corien en Mariska vinden unaniem

voldoende van alles is.”

Ook bij Mariska in de apotheek denken

dat meer apotheken farmabuddy’s

“Het werken met farmabuddy’s kost

ze over deze dingen na: “In de huisart-

zouden moeten hebben. En Sonia

extra tijd, maar uiteindelijk levert het

senpraktijk werkt ook een psycholoog.

stimuleert dat vanuit de SIR. Mariska

veel tijd op”, vertelt Mariska. Sonia

We houden in ons achterhoofd dat we

besluit met het advies: “Besteed ook

beaamt dat: “In het begin kost het veel

zo nodig een beroep op hem doen

aandacht aan partner en

tijd. Daarna heb je juist de efficiëntie

als we zelf problemen krijgen door

kinderen!” <

te pakken en levert het tijd op, omdat

het intensieve werk. Of om eens te

de huisarts even binnenloopt, ook de

bespreken hoe je zaken aan kunt

huisartsassistente op de hoogte is, en

pakken om problemen te voorkomen.”

er direct gebeld wordt met de wijkverpleegkundige.”

UA | 3 | 2019

A Ap ntw K ot oo He enn hek rd o t j ist er p ui es sa de st t s e (p sis Kle an ag t in tw . 2 en e oo 6) ten rd : is c.

medicatie en voedingssupplementen,

| 46

PATIËNT IN BEELD waren een link tussen de huisarts en ons. Niet dat de lijnen lang waren, maar je krijgt met zoveel partijen te maken. Vooral als je niet eerder met de huisarts en het ziekenhuis van doen hebt gehad, buitelt alles over je heen.

Zo’n partij als de buddy’s, waar je met je problemen terecht kunt, is dan weldadig.”

Vertrouwde omgeving “Soms stond ik te wachten voor de balie en dan kwam een van de twee dames er al aan. Of ik kreeg een knipoog. Dat gaf een warm gevoel.

Je wist dat je geen nummer was.

Toch kreeg ik niet het gevoel dat ik met voorrang behandeld werd ten opzichte van anderen. Dat zou ik zelf ook niet fijn vinden. Ze waren hier heel tactvol in. De apotheek werd zo een vertrouwde omgeving. Ze waren ook

Farmabuddy’s: vooral doorgaan!

heel belangstellend. Als ik een paar weken niet was geweest, belden ze zelf op.”

Bedanken In de zomer van 2018 kreeg Piets

De toegewijde zorg van farmabuddy’s van de Planeten Apotheek in Nieuw-Lekkerland was voor Piet Vat,

vrouw te horen dat ze kankervrij was. Ze zijn de buddy’s samen gaan bedanken voor hun goede zorgen.

oud-mantelzorger, bijzonder waardevol. “Ik hoop dat

“We namen afscheid. We hadden ze

ze ermee doorgaan.”

Na anderhalve maand bleken er uit-

niet langer nodig. Dachten we. zaaiingen te zijn. De dienstverlening werd onmiddellijk weer opgepakt en onze buddy’s leefden erg met ons mee.” De vrouw van Piet Vat overleed 30 december 2018.

Begin 2018 kreeg de vrouw van Piet

zorg en de apotheek te maken zult

Vat de diagnose blaaskanker. Daarom

krijgen?’ vroeg ze aan mij. We zouden

Toegewijd

bezocht hij de apotheek. “Mijn vrouw

een koppel van twee assistenten

“Ik hoop echt dat de apotheek verder

had veel medicijnen nodig”, vertelt hij.

toegewezen krijgen. Bij hen konden

gaat met de farmabuddy’s. Ze zijn zo

“De assistente die me hielp, zag aan

we terecht als we ergens vastliepen en

belangrijk! Als zorgvrager houd ik de

de hand van de recepten dat er meer

ze zouden helpen om de zaak weer

boel niet op en ik hoef niet van het

aan de hand was. Ze vroeg voorzichtig

vlot te trekken.”

kastje naar de muur. Je hebt echt het

naar de indicatie. Tot mijn grote

gevoel dat er iemand achter je staat.

verrassing vertelde ze daarna dat ze

Weldadig

Het was een heel fijne, warme

bezig waren met een pilot met

“Het voelde vanaf het begin heel goed.

samenwerking.” <

farmabuddy’s. ’Zou u het fijn vinden

Mijn ervaring met de apotheek is dat

om mee te doen, nu u veel met de

we echt ontzorgd werden. De buddy’s

UA | 3 | 2019

Foto beschikbaar gesteld door Piet Vat

| 47

VERZORGING

Zebrabuik

Zwangerschapsstriemen of striae

De zwangerschap is een tijd waarin je lichaam volop in

groei, zoals bij die van de zwangere

verandering is. Ook de huid verandert. Zo krijgt 70% van

zijn breuklijnen in het onderhuidse bindweefsel. Ze ontstaan als de huid sterker groeit dan het onderhuidse bindweefsel. Dat gebeurt bij snelle buik, maar ze komen ook voor op de huid van de borsten, billen en

de zwangere vrouwen zwangerschapsstriemen of striae.

bovenbenen. Eigenlijk zijn het

Of – zoals ze ook wel genoemd worden – zebrahuid of

In het begin zien striae rozerood of

tijgerstrepen.

littekens. paarsrood. Dan vallen ze erg op. Maar na verloop van tijd worden ze lichter en minder opvallend. Helaas zullen ze nooit helemaal verdwijnen.

Niet iedereen krijgt striae. Ongeveer 70% van de zwangere vrouwen ziet ze verschijnen. Of dit gebeurt, is onder andere erfelijk bepaald. Ook maakt het uit hoe snel de huid groeit en hoe veel.

Bij een donkere huid vallen striae vaak meer op.

Over het effect van de leeftijd bestaan tegenstrijdige berichten. Zo is te lezen dat de huid minder elastisch is bij vrouwen die al wat ouder zijn als ze zwanger worden. Striae zouden daardoor bij hen eerder voorkomen.

Maar er wordt ook gezegd dat juist vrouwen onder de dertig jaar meer kans hebben op striae omdat hun huid nog strakker is.

Striae staan loodrecht op de groeirichting. Bij een zwangere buik lopen ze daarom vaak verticaal, bij snel groeiende pubers horizontaal Niet alleen bij zwangeren Striae komen trouwens niet alleen voor bij zwangere vrouwen. Ook in andere gevallen dat de huid snel groeit – bij pubers in de groeispurt, bij sporters die snel spiermassa opbouwen of als iemand in korte tijd dikker wordt – kunnen striae ontstaan. Ze heten dan geen zwangerschapsstriemen of striae gravidarum, maar striae distensae

UA | 3 | 2019

| 48

Andere veranderingen… (striemen of stretch marks). Striae staan

Behalve striae kunnen er tijdens de zwangerschap nog meer veranderingen in huid en haar optreden.

loodrecht op de groeirichting. Bij een

• Pigmentvlekken. De huid vormt tijdens de zwangerschap op bepaalde plaatsen meer pigment. Bij het

zwangere buik lopen ze daarom vaak

zogenaamde zwangerschapsmasker (melasma) ontstaan er grillig gevormde bruine vlekken in het

verticaal, bij snel groeiende pubers

gezicht, die na blootstelling aan de zon nog donkerder kunnen worden. Verder wordt de tepel

horizontaal. Daarnaast kunnen striae

donkerder en kan het witte lijntje dat van de navel naar beneden loopt, een donker lijntje worden.

ontstaan als er sprake is van zwakke collageenvezels, zonder dat de huid overmatig wordt opgerekt. Dat kan

Ook kunnen er moedervlekken ontstaan of kunnen bestaande moedervlekken groter worden.

• Spinnenkopjes. Op de huid kunnen rode vaatbultjes ontstaan ter grootte van een speldenknop, waaruit kleine bloedvaatjes uitwaaieren als de poten van een spin. Ze heten spinnenkopjes of spider naevus.

• Zwangerschapsjeuk. Door de veranderde hormoonbalans wordt de huid droger. Daardoor kan die

komen door langdurig gebruik van

trekkerig aanvoelen en gaan jeuken. Goed insmeren dus!

corticosteroïden, of als de bijnieren te

• Haargroei. Als je zwanger bent, vallen er minder haren uit. Het gevolg is een vollere haardos.

veel cortisol produceren. Deze variant

Mooi meegenomen! Maar er groeien ook haren op plaatsen waar ze voorheen niet groeiden,

heet striae atrophica.

bijvoorbeeld in het gezicht en op de armen en/of benen. Eén troost: na de bevalling vallen die haren weer uit. Maar… dat gebeurt ook met het hoofdhaar. Weg volle haardos!

Onderzoek naar behandeling van striae Er is niet veel onderzoek gedaan naar het effect van lokale preparaten op de vorming of de genezing van striae en

• Broze nagels. De nagels kunnen tijdens de zwangerschap brozer en zachter worden.

• Warme handen. Vaak last van koude handen? Niet meer tijdens de zwangerschap. Dan worden de handen en voeten meer doorbloed.

• Dikkere voeten. Voor de helft van de vrouwen geldt dat ze meer vocht vasthouden tijdens de zwangerschap, met als gevolg - met name ’s morgens - dikkere voeten of gezwollen oogleden.

• Acne en rosacea zijn aandoeningen die door de hormoonveranderingen kunnen verergeren.

het onderzoek dat wel is gedaan, is niet van grote kwaliteit. Maar er lijken enkele aanknopingspunten te zijn voor

een heel hoge concentratie) gedurende

de behandeling.

zes maanden eenmaal per maand

Eén onderzoek naar zes producten

gedurende 1-2 minuten aangebracht,

met vitamine E (waarvan sommige

tot de huid rood werd. Na die zes

ook hyaluronzuur bevatten) gaf geen

maanden waren de striae wel minder

bewijs voor effectiviteit. Wel is er

breed, maar ze verdwenen niet.

effect gevonden van middelen waar

Dit gold zowel voor rode als voor witte

je waarschijnlijk niet gauw aan zult

striae. Anderen bevelen 15% glycolzuur

denken: tretinoïne of 70% glycolzuur.

bevalling en na het afronden van de

aan, de concentratie die wordt gebruikt

Tretinoïne (op recept) valt sowieso af

borstvoeding.

voor peelings.

tijdens de zwangerschap vanwege het

Glycolzuur versnelt de aanmaak van

In een onderzoek werden wel gunstige

effect op het ongeboren kind. Dat kan

collageen. In een onderzoek werd

effecten gezien van een crème met

dus pas worden gebruikt na de

lotion met 70% glycolzuur (dat is

extract van de Centella asiatica-plant, alfa-tocoferol, en collageen-elastinehydrolysaten.1 Extract van Centella

Jouw advies bij striae

asiatica (Aziatische waternavel) zou mogelijk de aanmaak van collageen stimuleren. Ook littekencrèmes zouden

● Het is altijd goed de huid soepel en gehydrateerd te houden door hem regelmatig in te smeren met crème of olie. Wat extra aandacht voor de groeiende buik, borsten en andere

de striae kunnen beperken, evenals bepaalde vormen van laser- of lichttherapie. <

lichaamsdelen kan daarbij geen kwaad. Mogelijk kun je hiermee het ontstaan van striae beperken. ● Daarnaast is het belangrijk voldoende te drinken. ● Er zijn producten die speciaal voor zwangerschapsstriemen worden verkocht. De effectiviteit hiervan zou verder onderzocht moeten worden. ● Het bindweefsel wordt mogelijk soepeler door de bloedcirculatie te stimuleren met wisseldouches. ● Mogelijk kunnen ondersteunende kleding en een buikband de trekkrachten aan het bindweefsel verminderen. ● Eet niet te veel; daardoor zou de buik te snel kunnen groeien.

UA | 3 | 2019

| 49

HYALURONZUUR

10%

VITAMINE NIEUW

EEN JONGERE EN FRISSERE UITSTRALING DE INNOVATIE 10% PURE Vitamine C

Sterke anti-oxidant & stimuleert collageen productie

Hyaluronzuur

Vult rimpels op van binnenuit

Licochalcone A

Beschermt tegen schade van vrije radicalen

VERZORGING

Vitamine C – een nieuwe aanpak van huidveroudering Vitamine C (ascorbinezuur) wordt vaak gebruikt vanwege de antioxidatieve werking. De werking als antioxidant wordt nu toegepast in een verzorgend serum voor de verouderende huid. Want ook huidveroudering is een gevolg van oxidatieve stress.

Huidveroudering door vrije radicalen

Antioxidant

antioxidatieve werking kwijt. Daarom

Vitamine C wordt als antioxidant vaak

moet vitamine C heel zorgvuldig worden

Dat zon, rook en luchtvervuiling ervoor

toegepast als conserveringsmiddel. In

verwerkt en moet ook de verpakking

zorgen dat de huid sneller veroudert, is

de Hyaluron-Filler Vitamine C Booster,

zodanig zijn dat het niet te lang voor

bekend. Deze bronnen zorgen ervoor dat

een nieuw serum van Eucerin, is

gebruik in contact komt met vocht,

er in de huid vrije radicalen ontstaan.

vitamine C toegevoegd als actief

licht en zuurstof.

Vrije radicalen veroorzaken een

ingrediënt. Het gaat in de huid de

oxidatiereactie, waardoor collageen en

schadelijke effecten tegen van vrije

Innovatieve verpakking

elastine versneld worden afgebroken.

radicalen. Daarnaast bevat het serum

Eucerin Hyaluron-Filler Vitamine C

Collageen en elastine zijn belangrijke

hyaluronzuur (de ‘vulstof’ van de huid)

Booster wordt daarom geleverd in een

vezels in het bindweefsel dat onder de

en Licochalcone A (een andere

verpakking met drie flacons van 8 ml,

huid ligt en dat vulling en stevigheid

antioxidant). “De krachtige combinatie

elk genoeg voor tien dagen. Zolang

aan de huid geeft. Door afbraak van

werkt als een effectief anti-aging

de verpakking niet is geactiveerd, is

deze vezels wordt de huid doffer en

regime”, vertelt Anne-Marie van

de vitamine C beschermd.

rimpeliger. Logisch dus om antioxi-

Geloven, senior Medical Manager bij

Het bovenste compartiment van de

danten aan huidverzorgingsproducten

Beiersdorf, die betrokken was bij de

flacon bevat 10% pure vitamine C in

toe te voegen.

ontwikkeling van het product.

poedervorm. Druk je op de verzonken

Vitale vitamines

i

Vitamines zijn essentiële stoffen die het lichaam niet zelf kan maken. We moeten ze dus innemen met voedsel. De bekendste van die vitamines is vitamine C (ascorbinezuur). Het is een belangrijk antioxidant en daarmee beschermt het onze lichaamscellen tegen schade door oxidatie door vrije radicalen. Het draagt bij aan onze weerstand en is van belang voor de wondgenezing. De werking als antioxidant wordt nu toegepast in een verzorgend serum tegen huidveroudering.

UA | 3 | 2019

knop aan de onderkant van de flacon,

Uitdaging

dan komt de vitamine C bij de emulsie

Kun je vitamine C gewoon toevoegen

met hyaluronzuur en de Licochalcone A.

aan een verzorgingsproduct? “Zeker

Even goed schudden om te mengen,

niet; daar moet je wel je proces op

en het mengsel is vers geactiveerd.

aanpassen”, legt Van Geloven uit. Ten

De booster is nu klaar voor gebruik.

eerste moet de concentratie hoog genoeg zijn voor een actieve werking.

Van Geloven: “We hebben bewezen dat

Maar er zijn nog meer uitdagingen die

de booster de huid versterkt, de rimpels

overwonnen moeten worden.

vult en dat een frissere, stralende en

Zo is ascorbinezuur wateroplosbaar en

gladde huid het resultaat is.” <

bovendien instabiel. Het kan slecht tegen vocht, licht en zuurstof. Zodra het met zuurstof reageert, is het zijn

| 51

HUIDFONDS-INFO

Brandwonden: hitte in de huid Brandwonden. Vaak komen ze door kleine ongelukjes: een kop hete thee valt om, er spat wat bakvet op of je haalt een schaal wat onhandig uit de oven. Maar als je getroffen wordt door een brand of een steekvlam, zijn de gevolgen veel ernstiger.

Hitte in de huid

• Bij tweedegraadsverbranding verliest de

Een brandwond ontstaat door te veel hitte

huid plaatselijk zijn functie. De huid kleurt

in de huid. Gelukkig zijn de meeste brand-

rood en er ontstaan meestal blaren die

wonden onschuldig en kom je met de

erg pijnlijk zijn. Na genezing kunnen er

schrik vrij. Maar als brandwonden een groot oppervlak van de huid beschadigen, kan dat

littekens achterblijven.

• Bij derdegraads brandwonden is de hitte

ernstige gevolgen hebben. Dan verliest de

diep in de huid doorgedrongen. De huid is

huid zijn barrièrefunctie tegen vochtverlies.

volledig beschadigd en functioneert totaal

Het lichaam verliest dan te veel vocht en er

niet meer. Derdegraads brandwonden zijn

ontstaat een disbalans. Ook kan het lichaam

zwart of wit van kleur en droog. Ze zijn

te veel warmte verliezen en makkelijk

niet pijnlijk, doordat de pijnzenuwen zijn

geïnfecteerd raken als de huid niet meer

aangetast. Aan dit type brandwond houd je

intact is.

na genezing meestal littekens over.

Goed om te weten • Brandwonden kunnen ook ontstaan door hitte veroorzaakt door een etsende stof – zoals chloor – of door elektriciteit.

• Vooral jonge kinderen lopen risico op verbranding. Ze zijn onderzoekend, instabiel, en hun huid is nog dun!

• Tijdens een brandongeval ontstaat ook vaak ernstige schade aan de luchtwegen.

• De overlevingskans en kwaliteit van leven van patiënten met ernstige brandwonden zijn sterk gestegen door de behandeling in gespecialiseerde brandwondencentra in Groningen, Beverwijk en Rotterdam.

Soorten brandwonden We kennen eerste-, tweede- en derdegraads brandwonden, afhankelijk van de diepte, de hitte en de gevolgen.

• Eerstegraadsverbranding is een typische

Wat houdt leven met brandwonden in?

i Meer informatie

huis-tuin-en-keukenverbranding. De huid is

Voor indrukwekkende patiëntenverhalen:

www.brandwonden.nl

ter plaatse pijnlijk, rood, droog en soms wat

kijk op www.brandwondenzorg.nl

www.brandwondenzorg.nl

opgezet, maar behoudt zijn functie. Meestal

en www.mensenmetbrandwonden.nl

www.mensenmetbrandwonden.nl

zie je er na een paar dagen niets meer van.

Deze rubriek wordt u aangeboden door het Huidfonds. Het Huidfonds is een erkende goede-doelen-organisatie en richt zich op: • het voorkomen van huidaandoeningen; • betere zorg voor mensen met een huidaandoening; • acceptatie van de huid die ‘anders’ is.

Help het Huidfonds en doneer Met jouw donatie kunnen wij het leven van mensen met een huidaandoening kwalitatief verbeteren.

Ga naar www.huidfonds.nl/doneren

UA | 3 | 2019

| 52

VERZORGINGSTIPS

Houd rekening met de zonkracht De zonkracht geeft de sterkte – en schadelijkheid – van de uv-straling aan. In Nederland varieert de zonkracht van 0 tot 8 (’s winters is de zonkracht 1 tot 2; ’s zomers kan hij oplopen tot 7 (incidenteel 8) in Nederland, tot 10 rond de Middellandse Zee en tot 15 rond de evenaar).

HOOGST

LAAGST

JAARGETIJDE

ZOMER

HERFST-WINTER

‘s zomers staat de aarde dichter bij de zon dan ’s winters

juni-juli

december-januari

TIJDSTIP VAN DE DAG

12 TOT 15 UUR

22 TOT 5 UUR

OP DE EVENAAR

OP DE POLEN

OP HOGE BERGEN

OP/ONDER ZEENIVEAU

ONBEWOLKT

DICHTE BEWOLKING

De zonkracht is afhankelijk van verschillende factoren:

midden op de dag staat de zon vrijwel loodrecht boven het aardoppervlak

AFSTAND TOT DE EVENAAR op het breedste punt staat de aarde dichter bij de zon

HOOGTE op een hoge berg sta je dichter bij de zon

BEWOLKING bewolking absorbeert de uv-straling

OZON

DUNNE OZONLAAG

DIKKE OZONLAAG

de ozonlaag absorbeert de uv-straling

(in geïndustrialiseerde gebieden)

(in verlaten gebieden)

WEERKAATSING bij weerkaatsing komt de straling uit meerdere richtingen

BIJ WATER, SNEEUW, IJS, ZAND

ZONDER WEERKAATSING/ BIJ ABSORPTIE

SCHADUW

ZONDER SCHADUW

IN DE SCHADUW

een object (huis, boom, parasol) absorbeert de uv-straling

UA | 3 | 2019

| 53

Waarom UA?

Colofon

UA, het eerste glossy vakblad voor apothekersassistenten, heeft als doelstelling apothekers-

UA – Uitsluitend voor apothekersassistenten –

assistenten te voorzien van achtergrondinformatie en praktische feitjes en weetjes, zodat ze

is een onafhankelijk vakblad speciaal voor

klanten beter kunnen adviseren over de producten in de apotheek. Met als uiteindelijk resultaat:

de medewerkers in de apotheek. UA geeft branche-informatie, praktijktips, scholings-

beter gebruik van de producten, hogere klanttevredenheid en een verbeterde therapietrouw.

en trainingsnieuws en relevante product-

Voorts wordt de kwaliteit van het verkoopadviesgesprek van de apothekersassistent verhoogd

beschrijvingen.

door het geven van zowel achtergrond- als productinformatie en handige tips.

UA belicht trends en laat mensen uit het vak aan het woord over hun aanpak en ervaringen.

UA wordt gerealiseerd door een keur aan specialisten, journalisten en deskundigen.

Redactiesecretariaat en administratie: H&B Multimedia B.V., Postbus 30163, 1303 AC Almere tel.: 088-44 55 931

In het volgende nummer onder meer:

e-mail: info@ua.nl www.ua.nl Directeur-uitgever: Niek Petstra Hoofdredactie: Winifred Hazelhoff Roelfzema

• Astma bij kinderen

Accountmanagement: Elisabeth Lopes Escudeiro Vormgeving: Designworks, Breda Fotografie: Eef Bongers (pag. 5), Frank Noordanus

• Luiereczeem • Vaccinaties

(pag. 7, 41-44), Werry Crone (pag. 13), Marlies Peeters (pag. 20-21).

Auteurs: Anneke Angenent, Claudia Demmers, Anne-Marie van Gorp en Lisette Blanken, Winifred Hazelhoff Roelfzema, Lieke Melis, Willem Roozeboom, Suzan Tuinier, Karien Vissers, Gerda Weits Adviseurs: Annette Leijen (apotheker), Monique Versleijen (docent FPZ) Eindredactie: Margot van Gils Cover: fotografie: Frank Noordanus;

model: Dorien Hilverda-Jonker, gefotografeerd in Apotheek Oog in Al, Utrecht Abonnementen: 6x per jaar gratis 1 exemplaar per apotheek.

Thuisontvangst via collectief abonnement: per 20 assistenten per kalenderjaar € 55,00 incl. btw.

Privéabonnement: € 19,50 per kalenderjaar incl. btw.

Bovenstaande prijzen gelden voor verzending binnen Nederland.

Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan.

Facturatie per volledig kalenderjaar. Opzeggen mogelijk tot 31 december van het lopende jaar. Bij opzegging binnen het kalenderjaar vindt geen verrekening plaats.

Redactie en uitgever zijn niet aansprakelijk voor de inhoud van de onder auteursnaam opgenomen artikelen en van de advertenties.

Disclaimer

© 2019 H&B Multimedia B.V., Almere.

Alle rechten voorbehouden. Geen enkel onderdeel van

De meningen die in deze uitgave worden geuit, zijn die van de geïnterviewden of geraadpleegde bronnen en niet noodzakelijkerwijs die van de uitgever. De inhoud van deze uitgave is met grote zorg samengesteld.

Desalniettemin zijn onvolkomenheden niet altijd te vermijden, mede door de snelle ontwikkelingen in de medische wereld. De redacteuren en uitgever aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor de juistheid van de informatie, noch voor enige schade en/of letsel aan personen en/of goederen uit hoofde van productaansprakelijkheid, onjuiste of onvolledige informatie of ontstaan door het toepassen van de in deze uitgave genoemde methoden of producten. De lezer wordt aanbevolen om de besproken diagnoses, behandelingen en productaanwijzingen altijd te controleren in het licht van de nieuwste publicaties.

Personen op foto’s komen niet per se in de artikelen voor.

deze uitgave mag zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd, opgeslagen in een documentatiesysteem of openbaar gemaakt, noch met elektronische, noch met mechanische methoden, door fotokopie, opname of anderszins.

ISSN 2211-0941

GEEF JIJ OM JE VAK? Laat jouw stem dan horen en word nu lid van Optima Farma!

Waarom? Wij zorgen dat jouw stem gehoord wordt bij overheid en andere partijen. Zo maken wij het verschil voor de dagelijkse werkzaamheden in de apotheek en de ontwikkeling van jouw vak.

Hoe meer leden hoe meer we voor je kunnen doen!

Als lid krijg je: • maandelijks de Optima Farma Nieuwsbrief per e-mail • korting op Optima Farma activiteiten (congres, symposium e.d.)

• 15% korting op een abonnement van Accredidact • 6x per jaar het vakblad UA zie verder www.optimafarma.nl/lidmaatschap/ OPTIMA FARMA BEROEPSVERENIGING VOOR APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN, FARMACEUTISCH MANAGERS

Verkorte productinformatie ADVAGRAFTM 0,5 mg, 1 mg, 3 mg, 5 mg capsules met verlengde afgifte, hard Samenstelling: Elke harde capsule met verlengde afgifte bevat 0,5 mg, 1 mg, 3 mg of 5 mg tacrolimus (als monohydraat). Farmacotherapeutische groep: immunosuppressiva, calcineurineremmers, ATC-code: L04AD02. Therapeutische indicaties: Profylaxe van transplantaatafstoting bij volwassen allogene niertransplantaat- of levertransplantaatontvangers. Behandeling van afstoting van allogene transplantaten bij volwassen patiënten die eerder zonder succes met andere immunosuppressieve geneesmiddelen werden behandeld. Dosering en wijze van toediening: Advagraf is een eenmaal daagse orale formulering van tacrolimus. Aanbevolen startdosering, als profylaxe van transplantaatafstoting, is na niertransplantatie 0,20-0,30 mg/kg/dag, na levertransplantatie 0,10-0,20 mg/kg/dag, gegeven in de ochtend. Gedurende periode post-transplantatie kan de Advagraf dosis gewoonlijk worden verlaagd. Conversie van Prograft naar Advagraf: 1:1 (mg:mg), totale dagdosering. Gedurende onderhoudstherapie zijn bij zowel lever-, hart- als niertransplantatie de bloedconcentraties doorgaans tussen 5-15 ng/ml. Voor de behandeling van afstoting na nier- of levertransplantatie wordt de initiële profylaxe dosis aanbevolen. Voor de behandeling van afstoting na harttransplantatie is de aanvangsdosis eenmaal daags 0,15 mg/kg/dag in de ochtend. Therapeutische geneesmiddelmonitoring is nodig bij instellen van de patiënt op tacrolimus en bij wijzigingen in medicatie. Contra-indicaties: Overgevoeligheid voor tacrolimus of voor één van de hulpstoffen. Overgevoeligheid voor andere macroliden. Bijzondere waarschuwingen en voorzorgen bij gebruik: Er zijn medicatiefouten gemeld, waaronder onbedoelde, ongewilde of zonder toezicht uitgevoerde substitutie van tacrolimusformuleringen met directe of verlengde afgifte. Dit heeft geleid tot ernstige bijwerkingen, waaronder transplantaatafstoting, of andere bijwerkingen die mogelijk het gevolg zijn van ofwel onvoldoende ofwel overmatige blootstelling aan tacrolimus. Patiënten dienen op dezelfde formulering van tacrolimus te blijven met het daarmee overeenkomende dagelijkse doseringsregime; wijzigingen in de formulering of het regime dienen uitsluitend plaats te vinden onder scherp toezicht van een transplantatiespecialist. Advagraf wordt niet aanbevolen voor gebruik bij kinderen jonger dan achttien jaar vanwege beperkte gegevens over veiligheid en/of effectiviteit. Voor de behandeling van afstoting van allogene transplantaten bij volwassen patiënten die eerder zonder succes met andere immunosuppressieve geneesmiddelen werden behandeld zijn nog geen klinische gegevens beschikbaar voor Advagraf met verlengde afgifte. Klinische gegevens met betrekking tot de profylaxe van transplantaatafstoting bij volwassen allogene harttransplantaatontvangers zijn nog niet beschikbaar voor Advagraf. Gedurende de vroege post-transplantatieperiode dient controle van de volgende parameters routinematig te worden uitgevoerd: bloeddruk, ECG, neurologische en visuele status, nuchtere bloedglucosespiegels, bloedwaarden elektrolyten (met name kalium), lever- en nierfunctietesten, hematologische parameters, bloedstollingsbepalingen en plasma-eiwitbepalingen. Indien klinisch relevante afwijkingen van deze parameters worden waargenomen, dient aanpassing van het immunosuppressieve regime te worden overwogen. Wanneer stoffen met de potentie voor interactie, in het bijzonder sterke remmers van CYP3A4 (zoals telaprevir, boceprevir, ritonavir, ketoconazol, voriconazol, itraconazol, telithromycine of claritromycine) of inductoren van CYP3A4 (zoals rifampicine of rifabutine) worden gecombineerd met tacrolimus, zal de tacrolimusbloedconcentratie gemonitord moeten worden, om indien nodig de dosis tacrolimus zo aan te passen dat de bloedspiegel onveranderd blijft. Fytotherapeutica die sint-janskruid (Hypericum perforatum) bevatten of andere fytotherapeutica, dienen gedurende therapie met Advagraf te worden vermeden vanwege het risico op interacties die ofwel leiden tot verlaging van de tacrolimusbloedconcentraties en een verminderd klinisch effect van tacrolimus, ofwel tot toename van de tacrolimusbloedconcentraties en risico op tacrolimustoxiciteit. Gecombineerde toediening van ciclosporine en tacrolimus dient te worden vermeden en voorzichtigheid is geboden bij toediening van tacrolimus aan patiënten die voorheen met ciclosporine zijn behandeld. Het gebruik van grote hoeveelheden kalium of van kaliumsparende diuretica dient te worden vermeden. Bepaalde combinaties van tacrolimus met geneesmiddelen waarvan nefrotoxische of neurotoxische effecten bekend zijn, kunnen de risico’s van deze effecten versterken. Immunosuppressiva kunnen effect hebben op de reactie op vaccinatie, en vaccinatie gedurende gebruik van tacrolimus kan minder effectief blijken. Het gebruik van levende, verzwakte vaccins dient te worden vermeden. Maagdarmstelselaandoeningen: Maagdarmperforatie is gemeld bij patiënten behandeld met tacrolimus. Aangezien maagdarmperforatie een medisch belangrijke gebeurtenis is die kan leiden tot een levensbedreigende of ernstige aandoening, dienen er direct na het optreden van verdachte symptomen of klachten adequate behandelingen te worden overwogen. Omdat de bloedspiegels van tacrolimus aanzienlijk kunnen veranderen tijdens episoden van diarree wordt extra monitoren van de tacrolimusconcentratie aangeraden tijdens episoden van diarree. Hartaandoeningen: Ventriculaire- en septumhypertrofie, gemeld als cardiomyopathieën, zijn in zeldzame gevallen waargenomen bij met Prograft behandelde patiënten en zou zich ook met Advagraf kunnen voordoen.

Het merendeel van de gevallen was reversibel en betrof doorgaans patiënten met tacrolimusbloeddalspiegels die veel hoger waren dan de maximale aanbevolen waarden. Andere factoren waarvan is vastgesteld dat zij het risico op deze klinische conditie verhogen, zijn onder andere het vooraf bestaan van een hartaandoening, corticosteroïdgebruik, hypertensie, nier- en/of leverdisfunctie, infecties, volumeoverbelasting en oedeem. Dienovereenkomstig dienen risicopatiënten die een substantieel hogere dosis immunosuppressiva krijgen, regelmatig gemonitord te worden met behulp van procedures zoals echocardiografie, pre- en post-transplantatie ECG (bv. op maand 3 en vervolgens op maand 9-12). Indien zich afwijkingen voordoen, dient dosisverlaging van Advagraf of overschakeling op een ander immunosuppressivum te worden overwogen. Tacrolimus kan het QT-interval verlengen en Torsades de Pointes veroorzaken. Voorzichtigheid is geboden bij patiënten met risicofactoren voor QT-verlenging, waaronder patiënten met een persoonlijke of familiaire voorgeschiedenis van QT-verlenging, congestief hartfalen, bradyaritmieën en elektrolytafwijkingen. Voorzichtigheid is ook geboden bij patiënten met de diagnose, of verdenking op congenitaal verlengd QT-syndroom of verworven QT-verlenging, of bij patiënten die gelijktijdig geneesmiddelen gebruiken die het QT-interval verlengen, die elektrolytafwijkingen induceren of waarvan bekend is dat deze de blootstelling aan tacrolimus verhogen. Lymfoproliferatieve afwijkingen en maligniteiten: Bij patiënten die behandeld werden met tacrolimus is melding gemaakt van de ontwikkeling van Epstein-Barr Virus (EBV)-geassocieerde lymfoproliferatieve afwijkingen. Een combinatie van immunosuppressiva, zoals het gelijktijdig geven van antilymfocytische antilichamen (bv. basiliximab of daclizumab), verhoogt het risico op EBV-geassocieerde lymfoproliferatieve afwijkingen. Bij EBV-virus capside antigen (VCA)-negatieve patiënten is melding gemaakt van een verhoogd risico op het ontwikkelen van lymfoproliferatieve afwijkingen. Daarom dient bij deze patiëntengroep de EBV-VCA-serologie bekend te zijn voordat de Advagraf behandeling wordt gestart. Tijdens de behandeling wordt het nauwkeurig volgen met EBV-PCR aangeraden. Positieve EBV-PCR kan gedurende maanden aantoonbaar blijven en is als zodanig niet indicatief voor een lymfoproliferatieve ziekte of een lymfoom. Zoals bij andere potente immunosuppressieve middelen is het risico op secundaire kanker onbekend. Zoals met andere immunosuppressiva dient, met het oog op potentiële risico’s op maligne veranderingen van de huid, blootstelling aan zon- en UV-licht beperkt te blijven door beschermende kleding te dragen en door zonnebrandcrème met een hoge beschermingsfactor te gebruiken. Infecties, waaronder opportunistische infecties: Patiënten die behandeld worden met immunosuppressiva, waaronder Advagraf, hebben een verhoogd risico op infecties, waaronder opportunistische infecties (viraal, bacterieel, fungaal en protozoaal) zoals BK-virus geassocieerde nefropathie en JC-virus geassocieerde progressieve multifocale leuko-encefalopathie (PML). Patiënten lopen ook een groter risico op infecties met virale hepatitis (bijvoorbeeld reactivering van en ‘de novo’-infectie met hepatitis B en C, alsook hepatitis E, dat chronisch kan worden). Deze infecties zijn vaak gerelateerd aan een hoge totale immunosuppressieve belasting en kunnen leiden tot ernstige of fatale condities die artsen dienen te overwegen tijdens de differentiaaldiagnose van patiënten die immunosuppressieve therapie ondergaan en een verslechterende lever- of nierfunctie of neurologische symptomen hebben.

Preventie en behandeling moeten overeenstemmen met de klinische richtlijnen. Posterieure reversibele encefalopathie syndroom (PRES): Bij patiënten die behandeld zijn met tacrolimus, is melding gemaakt van de ontwikkeling van posterieure reversibele encefalopathie syndroom (PRES). Indien patiënten die tacrolimus gebruiken symptomen hebben die mogelijk duiden op PRES, zoals hoofdpijn, veranderde geestelijke gesteldheid, epilepsieaanvallen en problemen met zien, dient een radiologisch onderzoek (bv. een MRI-scan) uitgevoerd te worden. Indien de diagnose PRES wordt gesteld, wordt een adequate behandeling van de bloeddruk en de epileptische aanvallen en het onmiddellijk stoppen van de systemische tacrolimus geadviseerd. De meeste patiënten herstellen volledig nadat gepaste maatregelen zijn genomen. Oogaandoeningen: Oogaandoeningen, die soms voortschrijden tot verlies van het gezichtsvermogen, zijn gemeld bij patiënten die werden behandeld met tacrolimus. Bij enkele gevallen is gemeld dat de klachten verdwenen na overschakeling op alternatieve immunosuppressie. Patiënten dient te worden verzocht melding te maken van veranderingen in de gezichtsscherpte, veranderingen in de kleurwaarneming, wazig zien of gezichtsvelduitval, en in dergelijke gevallen wordt snelle beoordeling aangeraden, zo nodig met doorverwijzing naar een oogarts. Zuivere Erytrocytaire Aplasie (Pure Red Cell Aplasia, PRCA): Gevallen van zuivere erytrocytaire aplasie zijn gemeld bij patiënten die zijn behandeld met tacrolimus. Bij alle patiënten werden risicofactoren voor zuivere erytrocytaire aplasie, zoals parvovirus B19-infectie, een onderliggende ziekte of comedicatie geassocieerd met zuivere erytrocytaire aplasie gemeld. Bijzondere populaties: Er is beperkte ervaring bij niet-blanke patiënten en patiënten met een verhoogd immunologisch risico (bv. hertransplantatie, bewijs van ‘panel reactieve antilichamen’(PRA)). Verlaging van de dosis kan noodzakelijk zijn bij patiënten met een ernstig gestoorde leverfunctie. Hulpstoffen: Advagraf capsules bevatten lactose. Patiënten met zeldzame erfelijke aandoeningen als galactose-intolerantie, Lapp-lactasedeficiëntie of glucose-galactosemalabsorptie moeten dit geneesmiddel niet gebruiken. De drukinkt gebruikt voor de opdruk van de Advagraf capsules bevat sojalecithine. Voor patiënten die overgevoelig zijn voor pinda’s of soja dienen het risico en de ernst van de overgevoeligheid te worden afgewogen tegen het voordeel van het gebruik van Advagraf. Interacties: CYP3A4-remmers welke mogelijk leiden tot stijging van de tacrolimusbloedspiegels en waarbij dosisverlaging nodig is: ketoconazol, fluconazol, itraconazol, voriconazol, isavuconazol, erytromycine, HIV-proteaseremmers, HCV-proteaseremmers, cobicistat, nilotinib en imatinib. Het gebruik van grapefruitsap dient te worden vermeden omdat hiervan beschreven is dat het de bloedspiegel van tacrolimus verhoogt. Andere interacties welke mogelijk leiden tot stijging van de tacrolimusbloedspiegels: actieve substanties met een hoge affiniteit voor plasma-eiwitten (bv. NSAID’s, orale anticoagulantia of orale antidiabetica). CYP3A4-inductoren welke mogelijk leiden tot een verlaging van tacrolimusbloedspiegels: sterke interacties zijn waargenomen met rifampicine, fenytoïne, sint janskruid (Hypericum perforatum), fenobarbital. Hoge doses prednisolon of methylprednisolon kunnen de tacrolimusbloedspiegel zowel verhogen als verlagen. Tacrolimus is een remmer van CYP3A4 en daarom kan bij gelijktijdige toediening van andere door CYP3A4 gemetaboliseerde geneesmiddelen het metabolisme van deze geneesmiddelen veranderen. Bij combinatietherapie met mycofenolzuur is voorzichtigheid geboden bij het omzetten van ciclosporine naar tacrolimus, omdat de plasmaspiegel van mycofenolzuur kan verlagen. Gelijktijdig gebruik van tacrolimus met geneesmiddelen waarvan nefrotoxische of neurotoxische effecten bekend zijn (bv. met aminoglycosiden, gyraseremmers, vancomycine, co-trimoxazol, NSAID’s, ganciclovir of aciclovir) kan deze effecten versterken.

Verhoogde nefrotoxiciteit is waargenomen in combinatie met amfotericine B en ibuprofen. Vaccinatie gedurende gebruik van tacrolimus kan minder effectief blijken, het gebruik van levende, verzwakte vaccins dient te worden vermeden. Bijwerkingen: Het bijwerkingenprofiel van immunosuppressiva is vaak moeilijk vast te stellen ten gevolge van de onderliggende aandoening en het gebruik van meerdere geneesmiddelen. De meest gerapporteerde bijwerkingen (voorkomend in > 10% van de patiënten) zijn tremor, nierfunctiestoornissen, hyperglykemische condities, diabetes mellitus, hyperkaliëmie, infecties, hypertensie en slapeloosheid. De frequentie van bijwerkingen is als volgt gedefinieerd: zeer vaak (≥ 1/10); vaak (≥ 1/100 tot < 1/10); soms (≥ 1/1.000 tot ≤ 1/100); zelden (≥ 1/10.000 tot ≤ 1/1.000); zeer zelden (< 1/10.000), niet bekend (kan met de beschikbare gegevens niet worden bepaald). Binnen iedere frequentiegroep worden bijwerkingen gerangschikt naar afnemende ernst. Infecties en parasitaire aandoeningen: Zoals bekend bij andere krachtige immunosuppressiva, zijn patiënten die behandeld worden met tacrolimus regelmatig verhoogd vatbaar voor infecties (viraal, bacterieel, fungaal, protozoaal). Het verloop van reeds bestaande infecties kan verergeren. Zowel gegeneraliseerde als lokale infecties kunnen voorkomen. Gevallen van BK-virus geassocieerde nefropathie, alsmede JC-virus geassocieerde progressieve multifocale leuko-encefalopathie (PML), zijn gemeld bij patiënten die behandeld werden met immunosuppressiva, waaronder Advagraf. Neoplasmata, benigne, maligne en niet-gespecificeerd: Patiënten die immunosuppressieve therapie ondergaan lopen een verhoogd risico op maligniteiten. Zowel benigne als maligne neoplasmata, inclusief EBV-geassocieerde lymfoproliferatieve afwijkingen en huidmaligniteiten zijn in verband met tacrolimustherapie gemeld. Bloed- en lymfestelselaandoeningen: Vaak: anemie, trombocytopenie, leukopenie, afwijkende rode bloedcelanalyse, leukocytose. Soms: coagulatiestoornissen, pancytopenie, neutropenie, afwijkende coagulatie en bloedingsanalyse. Zelden: trombotische trombocytopenische purpura, hypoprotrombinemie, trombotische microangiopathie. Niet bekend: zuivere erytrocytaire aplasie (Pure Red Cell Aplasia, PRCA), agranulocytose, hemolytische anemie. Immuunsysteemaandoeningen: Allergische en anafylactische reacties zijn waargenomen bij patiënten die tacrolimus gebruiken. Endocriene aandoeningen: Zelden: hirsutisme. Voedings- en stofwisselingsstoornissen: Zeer vaak: diabetes mellitus, hyperglykemie, hyperkaliëmie. Vaak: metabole acidosis, andere stoornissen in de electrolythuishouding, hyponatriëmie, hypervolemie, hyperurikemie, hypomagnesiëmie, hypokaliëmie, hypocalciëmie, verminderde eetlust, hypercholesterolemie, hyperlipidemie, hypertriglyceridemie, hypofosfatemie. Soms: dehydratie, hypoglykemie, hypoproteïnemie, hyperfosfatemie. Psychische stoornissen: Zeer vaak: slapeloosheid. Vaak: verwardheid en desoriëntatie, depressie, symptomen van angst, hallucinaties, psychische stoornissen, depressieve gevoelens, stemmingsafwijkingen en stemmingswisselingen, nachtmerries. Soms: psychotische stoornis. Zenuwstelselaandoeningen: Zeer vaak: hoofdpijn, tremor. Vaak: zenuwstelselaandoeningen, convulsies, verminderd bewustzijn, perifere neuropathie, duizeligheid, sensibiliteit- en gevoelsstoornissen, verminderd vermogen tot schrijven. Soms: encefalopathie, hersenbloedingen en beroertes, coma, spraak- en taalstoornissen, verlamming en parese, amnesie. Zelden: hypertonie. Zeer zelden: myasthenie. Oogaandoeningen: Vaak: oogaandoeningen, wazig zien, fotofobie. Soms: cataract. Zelden: blindheid.

Niet bekend: opticusneuropathie. Evenwichtsorgaan- en ooraandoeningen: Vaak: oorsuizen. Soms: gehoorverlies. Zelden: neurosensorisch gehoorverlies. Zeer zelden: doofheid. Hartaandoeningen: Vaak: ischemische coronaire arterie aandoeningen, tachycardie. Soms: hartfalen, ventriculaire aritmie en hartstilstand, supraventriculaire aritmie, cardiomyopathie, ventriculaire hypertrofie, hartkloppingen. Zelden: pericardiale effusie. Zeer zelden: Torsades de Pointes. Bloedvataandoeningen: Zeer vaak: hypertensie. Vaak: trombo-embolische en ischemische voorvallen, vasculair hypotensieve aandoeningen, bloedingen, perifeer vasculaire aandoeningen. Soms: diep veneuze trombose in het been, shock, infarct. Ademhalingsstelsel-, borstkas- en mediastinumaandoeningen: Vaak: parenchymale longafwijkingen, dyspnoe, pleurale effusie, hoesten, faryngitis, neusverstopping en ontstekingen. Soms: ademhalingsstoornissen, ademhalingswegstoornissen, astma. Zelden: acute respiratoire distress syndroom.

Maagdarmstelselaandoeningen: Zeer vaak: diarree, misselijkheid. Vaak: maagdarmklachten, braken, gastro-intestinale en abdominale pijn, ontstekingsreacties van het maagdarmstelsel, gastro-intestinale bloedingen, gastro-intestinale ulceratie en perforatie, ascites, stomatitis en zweervorming, constipatie, tekenen en symptomen van slechte spijsvertering, flatulentie, opzwelling en vergroting, zachte ontlasting. Soms: acute en chronische pancreatitis, adynamische ileus, gastro-oesofageale refluxziekte, verstoorde maaglediging. Zelden: pseudocysten in de pancreas, onvolledige ileus. Lever- en galaandoeningen: Vaak: galgangaandoeningen, hepatocellulaire schade en hepatitis, galstuwing en geelzucht. Zelden: vena-oclusieve leverziekte, trombose van de leverarterie. Zeer zelden: leverfalen. Huid- en onderhuidaandoeningen: Vaak: uitslag, pruritus, alopecia, acne, toenemend zweten. Soms: dermatitis, lichtovergevoeligheid. Zelden: toxische epidermale necrolyse (syndroom van Lyell). Zeer zelden: syndroom van Stevens-Johnson. Skeletspierstelsel- en bindweefselaandoeningen: Vaak: gewrichtspijn, rugpijn, spierspasmen, pijn in extremiteit. Soms: gewrichtsklachten. Zelden: verminderde mobiliteit. Nier- en urinewegaandoeningen: Zeer vaak: nierfunctiestoornissen. Vaak: nierfalen, acuut nierfalen, toxische nefropathie, tubulaire necrose, problemen met urineren, oligurie, blaas en urethra symptomen. Soms: hemolytisch uremisch syndroom, anurie. Zeer zelden: nefropathie, hemorragische cystitis. Voortplantingsstelsel- en borstaandoeningen: Soms: pijnlijke menstruatie en uterine bloedingen. Algemene aandoeningen en toedieningsplaatsstoornissen: Vaak: koorts, pijn en onbehagen, asthenie, oedeem, verstoorde gewaarwording van de lichaamstemperatuur. Soms: griepachtige verschijnselen, zenuwachtig gevoel, abnormaal gevoel, multi-orgaanfalen, gewaarwording van een drukkend gevoel op de borst, temperatuurintolerantie. Zelden: vallen, zweren, beklemmend gevoel op de borst, dorst. Zeer zelden: toename vetweefsel. Onderzoeken: Zeer vaak: abnormale resultaten leverfunctie test. Vaak: verhoogd alkalische fosfatase in het bloed, gewichtstoename. Soms: verhoogd amylase, abnormaal ECG, abnormale pols en hartslag, gewichtsafname, verhoogd lactaatdehydrogenase in het bloed. Zeer zelden: abnormaal echocardiogram, elektrocardiogram QT verlengd. Letsel, intoxicaties en verrichtingencomplicaties: Vaak: primaire transplantaatdysfunctie. Er zijn medicatiefouten gemeld, waaronder onbedoelde, ongewilde of zonder toezicht uitgevoerde substitutie van tacrolimusformuleringen met directe of verlengde afgifte. Er is een aantal aan medicatiefouten gerelateerde gevallen van transplantaatafstoting gemeld (frequentie kan met de beschikbare gegevens niet worden bepaald). Beschrijving van geselecteerde bijwerkingen: Pijn in extremiteit is beschreven in een aantal gepubliceerde case-reports als onderdeel van het pijnsyndroom geïnduceerd door calcineurine-inhibitoren (Calcineurin-Inhibitor Induced Pain Syndrome, CIPS). Dit presenteert zich gewoonlijk als een bilaterale en symmetrische, ernstige, zich naar boven verplaatsende pijn in de onderste extremiteiten en kan gerelateerd zijn aan supratherapeutische spiegels van tacrolimus. Het syndroom kan reageren op dosisreductie van tacrolimus. In sommige gevallen was het nodig om te wisselen naar alternatieve immunosuppressie. Melding van vermoedelijke bijwerkingen: Het is belangrijk om na toelating van het geneesmiddel vermoedelijke bijwerkingen te melden. Op deze wijze kan de verhouding tussen voordelen en risico’s van het geneesmiddel voortdurend worden gevolgd. Beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg wordt verzocht alle vermoedelijke bijwerkingen te melden via het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb, website: www.lareb.nl. Afleverstatus: ADVAGRAF is uitsluitend verkrijgbaar op recept. Raadpleeg volledige productinformatie (SmPC) op www.astellas.nl. Astellas Pharma B.V., Sylviusweg 62, 2333BE Leiden. Datum: februari 2019.

Referenties: 1. PROGRAFT Summary of Product Characteristics. 2. ADVAGRAF Summary of Product Characteristics. 3. Stifft et al. Transplantation 2014;97: 775-780. 4. Kuypers et al. Transplantation 2013;95: 333-340.

NL/ADV/0219/0004

Astellas Pharma B.V., Postbus 344, 2300 AH Leiden.

Tel: 071 - 5455854, Fax: 071 - 5455850.

Tacrolimus: door ons ontwikkeld. Door ons verbeterd.1,2

NL/ADV/0718/0022

Vergeleken met 2dd tacrolimus vermindert ADVAGRAFâ&#x201E;˘ de intra-patiĂŤnt variabiliteit3 en het verbetert de therapietrouw.4

Referenties en verkorte productinformatie zie elders in deze uitgave.