UA 4 2018

JAARGANG 8 | NUMMER 4 | AUGUSTUS 2018

THEMA HART EN HORMONEN TWEE NUMMERS GRATIS BIJ EEN UA-ABONNEMENT VOOR 2019 Zie pag. 14

UITSLUITEND VOOR APOTHEKERSASSISTENTEN HET VROUWENHART | ANTICONCEPTIE | DE OVERGANG | BIJEN- EN WESPENALLERGIE

OP RECEPT

Voorgeschreven – ‘Vrouwencardioloog’ Angela Maas: “Oestrogeen

beschermt tegen hartziekten, tot de menopauze” 6 Productnieuws 9 De visie van – Annette Lamboo van het Centrum voor Patiënt en Geneesmiddel: “Bij alles wat we doen, gaan we uit van de patiënt” 10 Feiten en fabels over anticonceptie 15 Hartnieuws 18 Bijwerking belicht – Gynaecomastie als gevolg van medicijngebruik 21 Hormoonnieuws 22

ZELFZORG

Allergeen van de maand – Allergenen in bijen- en wespengif 26

Producttips 28 Zelfzorgnieuws 29 Liekes zelfzorgadvies – Overgangsklachten 31 Maandelijkse kwelling 32 Ontsteking verhoogt het risico op hart- en vaatziekten 35

BRANCHE

Annekedotes – Ieder zijn vak 13 Collega's in het zonnetje 34

Nieuws van Optima Farma 36 Covergirl – Veerle Wassenaar: “Ik werk nu als apothekersassistente” 38 Even voorstellen – Apotheek De Wetering: Ladies night, open huis en high tea 40 Branchenieuws 43

VERZORGING

Ook huid en haren in de overgang 44 Verzorgingstips 47

15

6

24 32 10

UA | 4 | 2018

| 3

EERST DIT…

Meepraten

In UA komen doorgaans nogal wat onderwerpen aan bod waar ik persoonlijk geen ervaring mee heb. Hartklachten, allergie, eczeem, gewrichtsklachten, longaandoeningen, griep… O ja, afgelopen winter ben ik wel een paar dagen verkouden geweest. En jaren geleden had ik regelmatig hoofdpijn. Ook heb ik wel eens diarree gehad in een ver land.

Maar nu hebben we ‘hormonen’ als thema. Eindelijk iets waarover ik kan meepraten – en dan met name over anticonceptie en de overgang.

Misschien zie je het aan de foto… de jaren gaan tellen.

Nou ja, meepraten… ik heb maar één soort anticonceptie gebruikt, namelijk ‘de pil’.

Wel adviseerde mijn huisarts me eind jaren zeventig om over te stappen van 50 naar 30 mg ethinylestradiol. Toen verschenen de eerste aanwijzingen voor een mogelijke relatie tussen de pil en trombose. Inmiddels zijn er diverse pilgeneraties en andere toedieningsvormen bijgekomen, maar nog steeds is de pil van de tweede generatie het meest gebruikte anticonceptiemiddel, meldde de Stichting Farmaceutische Kengetallen.

Dit is wel aan het verschuiven: meer en meer vrouwen kiezen voor een spiraaltje.

Volgens een Europees onderzoek zouden nóg meer vrouwen zo’n langwerkende methode overwegen, als ze er informatie over zouden krijgen. Pilmoeheid, ook dat heb ik gekend.

Menstruatiepijn is een andere vrouwenklacht die in dit nummer van UA wordt besproken. Meer dan de helft van de vrouwen heeft ermee te maken. Ik hoorde bij dat andere deel, ook in de jaren dat ik de pil niet gebruikte. En daarmee mag ik me gelukkig prijzen, besef ik. Want ik benijd de vrouwen niet voor wie het maandelijkse ongemak een maandelijkse kwelling wordt!

Tja en die overgangsklachten… ik ken ze wel, de opvliegers. Maar ik kon ze wel aan, met op het bureau een ventilator, in mijn tas een flesje water, een waaier en een depdoekje en even naar buiten lopen als het kon. Ja, ik moest het bezuren als ik veel koffie had gedronken of een wijntje had genomen. Eigen schuld dikke bult. Gelukkig zijn enorme nachtelijke transpiratiebuien mij bespaard gebleven.

Ook mijn huid verandert. Zo ben ik inmiddels toe aan de ‘vollere huidcrème’ zoals Carla Uppelschoten in haar artikel adviseert.

Trouwens, nog een ervaringsfeitje: tegen alle adviezen in gebruik ik wel eens oude zonnebrandcrème. Zelfs toen ik in een toilettas een tube van jaren oud vond. Dat werkte gewoon hoor – mijn huid verbrandde niet, behalve op dat ene plekje op mijn rug waar ik niet bij kon. Hoe het met de uv-A-filter zat, dat weet ik niet. Die ‘aging’ gaat inderdaad door. Daarom mag deze foto blijven staan…

Winifred Hazelhoff Hoofdredacteur

UA | 4 | 2018

| 5

VOORGESCHREVEN

‘Vrouwencardioloog’ Angela Maas:

“Oestrogeen beschermt tegen hartziekten, tot de menopauze” Bij vrouwen wordt een hartinfarct vaak niet

“Waarom houdt u me aan het lijntje

– of pas laat – herkend. Nog steeds, hoewel

Deze vraag kreeg Angela Maas

en zegt u niet gewoon wat ik heb?” regelmatig van vrouwen op haar

Angela Maas al vanaf 1991 bezig is om haar medecardiologen bewust te maken van de verschillen in de signalen van een hartinfarct

cardiologiespreekuur, begin jaren negentig. “We legden alle patiënten langs dezelfde meetlat, maar die voldoet niet voor vrouwen, weten we nu.” Lang was ze een roepende

tussen mannen en vrouwen. Ook de oorzaken

in de woestijn en een van de weinigen

en de behandeling zijn verschillend. Dat zorgt

inzichten. Inmiddels is ze hoogleraar

wel eens voor vragen in de apotheek.

Radboudumc. “Mannen behandel ik

die handelde naar de verworven in de ‘vrouwencardiologie’ aan het al sinds 2003 niet meer. En ik heb een wachtlijst van ruim een jaar voor vrouwen die een second of een third opinion willen.”

UA | 4 | 2018

| 6

Diffuus

vernauwingen ook niet behandelen

vanaf een jaar of 55 is het andersom.

Hoe komt het dat hartklachten bij

door te dotteren, je moet ze medica-

Dan wordt de ontstekingsactiviteit

vrouwen zo vaak niet worden herkend?

menteus behandelen.” Ook de vroege

juist hoger bij vrouwen. Door dalende

Dat heeft een aantal oorzaken.

atherosclerotische veranderingen in de

oestrogeenwaardes, maar ook doordat

1. De symptomen van een hartinfarct

grotere kransvaten worden bij kathe-

oudere bloedvaten gevoeliger worden

zijn bij vrouwen anders dan bij

terisatie niet opgemerkt. “Vrouwen

voor ontsteking. “Oestrogeen beschermt

mannen. ‘Heftige pijn op de borst,

horen na het onderzoek dat ze ‘schone’

de vaten dan sowieso niet meer, ook

uitstralend naar de armen’ is het

kransvaten hebben, maar een vrouw

niet als je ze neemt via de anticoncep-

typische verschijnsel bij mannen.

van veertig met stabiele klachten van

tiepil of hormoonsuppletietherapie.”

Vrouwen hebben bij een hartaanval

pijn op de borst hééft geen schone

Dan gaan de bloeddruk en de cho-

meer diffuse pijnklachten: pijn op de

kransvaten. Zij moet onderzocht

lesterolwaarde omhoog en krijgen

borst en in de bovenbuik, soms ook

worden met een CT-scan, of speciale

vrouwen dus een hoger risico op

in de oksel, in de kaak en tussen de

drukmetingen ondergaan met een

ischemische hartziekten. Ook andere

schouderbladen, en het gevoel ‘geen

hartkatheterisatie door iemand met

ontstekingsziekten ontstaan dan vaker,

lucht’ te hebben. Ze voelen zich naar,

ervaring. Op een CT-scan kun je plaques

zoals reuma, schildklieraandoeningen

zijn misselijk, moeten overgeven.

in de wand van de grotere kransvaten

en fibromyalgie.

Ook in het voorstadium – athero-

zien. En dan moet je zowel de klachten

sclerose – hebben vrouwen meer

als de risicofactoren aanpakken.”

‘algemene’ klachten, zoals moeheid

Door de tragere herkenning van hun

en opvliegers.

hartklachten worden vrouwen pas

2. De klachten ontstaan vaak op

Vrouwencardiologie in opleiding en richtlijnen

laat behandeld. “Ondertussen is de

Je zou zeggen dat cardiologen hun handelen

middelbare leeftijd, als een vrouw

ziekte voortgeschreden”, legt Maas uit.

inmiddels wel afstemmen op het geslacht van

ook in de overgang kan zijn. Artsen

“Dus deze vrouwen hebben – door

de patiënt. Maar de richtlijnen voor diagnostiek

zijn dan al gauw geneigd om de

een verouderde aanpak – een veel

en behandeling zijn nog altijd niet aangepast.

klachten als overgangsverschijnselen

ongezondere oude dag en een lagere

Maas krijgt van ‘vakbroeders’ het verwijt dat

te bestempelen.

kwaliteit van leven dan de mannen,

3. Veel vrouwen komen slecht voor zichzelf op. Ze gaan niet snel naar

die al bij de eerste signalen kunnen worden gedotterd.”

de dokter en wijten de klachten zelf ook aan de overgang, ‘te veel hooi op de vork’ of een slechte dag.

4. En als ze bij de cardioloog komen,

“Oestrogeen is voor meer dingen belangrijk dan alleen voor de voortplanting”

dan is er met de standaarddiagnos-

ze niet volgens de richtlijnen te werk gaat, maar die vakbroeders lijken nog altijd niet bereid om de richtlijnen aan te passen.

Ook wordt er in de opleiding van cardiologen nog niet verplicht aandacht besteed aan de specifieke vrouwencardiologie. “Door een recent optreden van mij op de televisie in Nieuwsuur lijkt er nu wat schot in te komen”, vertelt Maas.

bekijken door een katheter) vaak

Oestrogeen – niet alleen voor de voortplanting

niets te zien.

Wat zorgt nu voor de cardiologische

Finetunen

verschillen tussen mannen en

“Bij mensen die een hartinfarct of een

vrouwen? Vooral de beschermende

ander zogenaamd event hebben door-

werking van oestrogeen, legt Maas uit:

gemaakt, pakken we de risicofactoren

“Bij het ontstaan van atherosclerose

aan. We proberen de bloeddruk en het

spelen ontstekingen een grote rol.

cholesterolgehalte laag te houden en

tiek (de kransvaten van binnen

“Een vrouw van veertig of ouder met stabiele klachten van pijn op de borst moet een CT-scan krijgen”

Bij mannen onder de vijftig is er een

tegenwoordig kijken we ook naar de

Kleine kransvaatjes

grotere ontstekingsactiviteit dan bij

waarde van het ontstekingseiwit CRP.

Hoe komt dat nou, dat verschil in

vrouwen van die leeftijd, doordat

In klinisch onderzoek bleek dat behan-

symptomen? “Bij vrouwen is er in de

oestrogeen op jonge leeftijd tegen

deling met monoklonale antilichamen

meeste gevallen niet één belangrijke

ontstekingsactiviteit beschermt.” Ook

gericht tegen de ontstekingsreactie bij

vernauwing in de grote kransvaten,

zorgt oestrogeen bij jonge vrouwen voor

mensen met een verhoogd CRP het

maar zijn er vernauwingen op meerdere

een lagere cholesterolwaarde. Onder de

risico op een tweede hartinfarct nog

plaatsen en in de kleinste coronaire

vijftig komen hart- en herseninfarcten

vaatjes”, verklaart Maas. “Je kunt deze

dan ook vooral voor bij mannen. Maar

UA | 4 | 2018

>> Lees verder op pagina 8

| 7

VOORGESCHREVEN

Anticonceptie na een hartaanval Een doorgemaakte hartaanval is een contra-

extra kan verlagen. Dit is echter nog

op het hartgebied. “Daarom moeten

indicatie voor de anticonceptiepil: te veel risico

in de onderzoeksfase en nog niet voor

we hier alert op zijn.”

op stolselvorming en een nieuw infarct. Een

deze indicatie geregistreerd.

hormoonspiraal of koperspiraal kan dan een

Ook leeftijd, genetische factoren, andere

Statines

ziektes en het levermetabolisme maken

“Je zult in de apotheek ook wel merken

uit voor het risico. Zo kun je bij ouderen

dat vrouwen meer last hebben van

normale doseringen kan bij oudere

een hogere bloeddruk accepteren dan

bepaalde bijwerkingen”, veronderstelt

patiënten een hartritmestoornis

bij jongeren. We gaan steeds meer

Maas. Bekend zijn de elektrolytstoor-

ontstaan (AV-blok). Maar dit gevaar

finetunen op de individuele patiënt.”

nissen bij gebruik van thiazidediuretica.

is niet reëel met zo’n snufje bèta-

effectief alternatief zijn.

Een ander fenomeen is dat vrouwen

blokker bij een patiënt van middel-

Risicovrouwen

de meeste statines slechter verdragen.

bare leeftijd. Met deze combinatie

“Jongere vrouwen hebben dus een

Ze hebben vooral last van spierklachten

kan ik haar klachtenvrij houden, en

lager risico op een hart- of vaat-

en vermoeidheid. Vaak wordt hun

anders zou ze regelmatig op de

probleem, maar op middelbare leeftijd

statine daarom gestopt en worden ze

maken ze een inhaalslag”, recapituleert

onderbehandeld. “Je kunt ze in het

Maas. “Bij specifieke vrouwen is het

algemeen beter rosuvastatine of

klachten bij microvasculaire angina

risico extra hoog.” Het gaat om

pravastatine voorschrijven. Of – als

pectoris erger. Dus ik geef een kort-

vrouwen die in hun levensloop een

er nog geen klachten zijn en bij een

werkend preparaat – nitroglycerine-

bepaalde ‘rode draad’ vertonen:

cholesterolgehalte van maximaal 6,5 –

spray – maar geen acetylsalicylzuur

– als tiener-twintiger vaak migraine;

rode gistrijst of een combinatie-

omdat de effectiviteit daarvan bij

– tijdens de zwangerschap een heel

eerste hulp belanden.”

– “Langwerkende nitraten maken de

supplement met rode gistrijst en

microvasculaire angina pectoris niet

hoge bloeddruk (bijvoorbeeld door

berberine. De cholesterolwaarde kan

bewezen is. Het AIS zal aangeven

het HELLP-syndroom) of suikerziekte;

daarmee 1,5 punt zakken en zo weer

dat iemand naast nitroglycerine ook

acceptabel worden, zonder vervelende

acetylsalicylzuur moet krijgen.”

– na hun veertigste een ontstekingsziekte, zoals de ziekte van Crohn,

bijwerkingen.” Uiteraard naast een

reumatische klachten of het

gezonde leefstijl: gezond eten, niet

prikkelbaredarmsyndroom.

roken, voldoende bewegen.

Hartaanval door emancipatie?

AIS loopt achter

“Met een dubbele plaatjesaggregatieremmer zit ze vol blauwe plekken en menstrueert ze zich een Hb van 5-6”

Maas: “Ik behandel veel vrouwen van

Hoewel het aantal hartaanvallen door betere

middelbare leeftijd met microvascu-

Ook haar collega-cardiologen staan

preventie afneemt, neemt het in de groep

laire angina pectoris en stem de

niet altijd achter haar aanpak. “Bij een

jonge vrouwen toe. Misschien een ongewenste

behandeling af op hun specifieke

vrouw met een hartinfarct veroorzaakt

bijwerking van de vrouwenemancipatie: de

risicofactoren.” Maar in de apotheek

door een gescheurd kransvat is de

leidt dat tot verwarring, is Maas’

aanpak ook anders dan bij een ver-

ervaring. Twee voorbeelden.

stopt vat. Dan stop ik de statine want

– “Vrouwen met diverse risicofactoren

ze heeft geen hoog cholesterol. De

en microvasculaire angina pectoris

dubbele plaatjesaggregatieremmer

hebben een karakteristiek klachten-

stop ik ook. Want anders zit ze vol

Relatief veel van deze vrouwen krijgen

patroon. Vaak loopt hun hartslag al

blauwe plekken en menstrueert ze zich

na hun vijftigste de eerste tekenen van

op als ze zich een beetje inspannen

een Hb van 5-6! Dan krijg ik het verwijt

combinatie van werk en zorg, multitasken, en perfectionisme niet te vergeten. Het leidt bij jonge vrouwen vaker tot een burn-out, maar ook tot hartklachten.

hartschade. “Als je ze goed volgt en de

doordat het sympathische systeem

dat ik niet volgens de richtlijn werk.

risicofactoren strak behandelt, kun je

tijdens de overgang meer opgefokt

Maar voor deze categorie is er nog

dat voorkomen”, vindt Maas. Een andere

raakt. Hun pols vliegt veel sneller

geen richtlijn!”

risicogroep zijn vrouwen die borst-

omhoog dan voorheen. Daarom geef

kanker hebben of hebben gehad.

ik een ‘snufje’ bètablokker om de

“Kortom, er zijn verschillende patronen

Bestraling en chemotherapie kunnen

pols te temperen, in combinatie met

van ischemische en niet-ischemische

hartschade veroorzaken, zowel aan de

diltiazem voor de angina pectoris.

hartziekten. Die vragen om een aanpak

kransvaten als aan de hartspiercellen

Dan krijg je in de apotheek een

op maat. Denk in patronen, in

zelf, zeker als de bestraling is gericht

waarschuwing van het AIS, want bij

maatwerk!” <

UA | 4 | 2018

| 8

Productnieuws

Testosterongel in doseerpomp Sinds kort zijn er twee nieuwe vormen van testosterongel beschikbaar in een doseerpomp: Androgel en Testavan. Deze gels zijn bedoeld voor testosteronsuppletie bij volwassen mannen, bij wie een tekort aan testosteron leidt tot klinische kenmerken en biochemisch is bevestigd.

De Androgel doseerpomp is eerder dit jaar beschikbaar gekomen naast de sachets, in een hogere concentratie: 16,2 mg testosteron per gram gel. Eén pompbeweging levert 1,25 gram gel met 20,25 mg testosteron. In sachets is de concentratie 10 mg per gram gel. De pompjes gaan op termijn de sachets vervangen. Tegelijkertijd is er sinds februari van dit jaar een tekort aan de sachets wegens een kwaliteitsprobleem.

Prolia (denosumab) goedgekeurd voor patiënten met glucocorticoïd-geïnduceerde osteoporose

Bij de Testavan doseerpomp is de concentratie 20 mg testosteron per gram gel. Eén pompdose-

Prolia (denosumab) is sinds juni 2018 in de EU goedgekeurd voor de behandeling van botverlies

ring geeft 1,15 g (1,25 ml) gel, met 23 mg

geassocieerd met het langdurig gebruik van systemische glucocorticoïdmedicatie. Glucocorticoïden,

testosteron.

met name prednison, worden veel toegepast bij mensen met een chronische ontstekingsziekte, zoals

Eerder was al Tostran testosterongel in doseer-

COPD en reuma.

pomp beschikbaar (20 mg per gram gel). Eén pompdosering geeft 0,5 gram gel met 10 mg testosteron.

Bij langdurig of hooggedoseerd gebruik van deze medicatie is er een verhoogd risico op fracturen. Daarom moeten deze patiënten medicatie tegen osteoporose gebruiken. Daarbij worden meestal bisfosfonaten toegepast. Denosumab verstoort een eiwit dat betrokken is

Testosterontekort bij mannen wordt veroorzaakt

bij de vorming van botafbraakcellen (osteoclasten) en beperkt zo het botverlies.

doordat de geslachtsdelen niet goed zijn ontwikkeld en heeft onder andere impotentie,

Prolia was al goedgekeurd voor de behandeling van osteoporose bij postmenopauzale

onvruchtbaarheid, weinig zin in seks, depres-

vrouwen en van botverlies bij mannen met een verhoogd risico op fracturen door andro-

sieve stemmingen en botafbraak tot gevolg.

geentekort door een behandeling (hormoonablatietherapie) voor prostaatkanker.

(Bronnen: Klinefelter.nl, CBG)

(Bron: Persbericht Amgen)

UA | 4 | 2018

| 9

DE VISIE VAN...

Annette Lamboo van het Centrum voor Patiënt en Geneesmiddel:

“Bij alles wat we doen, gaan we uit van de patiënt” Gedreven door idealisme en ambitie, zo kun je Annette Lamboo wel omschrijven. Zij is directeur van het CPG, het Centrum voor Patiënt en Geneesmiddel, dat sinds de oprichting in 2014 steeds meer aan de weg timmert. “Wij zijn er voor mensen die – al dan niet langdurig – medicijnen nodig hebben, en we vinden dat iedereen zo veel mogelijk invloed moet kunnen hebben op zijn eigen behandeling.”

UA | 4 | 2018

| 10

Het CPG is een idealistisch initiatief,

belangrijk vinden. Lamboo: “Welk type

COM-MA is een training waarbij de

vertelt Annette Lamboo. “We zijn een

voorlichting vinden ze bijvoorbeeld

zorgverlener leert patiëntgericht te

stichting met een vrijwillig bestuur en

belangrijk, van wie en op welk moment

communiceren met behulp van video-

een minimum aan overheadkosten.

in de behandeling. Ook maakt het

opnamen en online feedback. Wanneer

De stichting is echt vanuit de inhoud

verschil of de patiënt een migranten-

het om een apotheek gaat, wordt er

opgericht.” Het doel is: zorgverleners

achtergrond heeft of niet.” Alle

een camera geplaatst die alleen de

stimuleren en faciliteren om de patiënt

focusgroepen zijn momenteel nog

zorgverlener achter de balie filmt en

meer te ondersteunen bij zijn of haar

gekoppeld aan projecten. “Het is onze

de patiënt buiten beeld laat.

keuzes rondom het gebruik van

ambitie om op termijn op onze web-

De patiënt wordt natuurlijk wel vooraf

geneesmiddelen. Wat betekent dit

site een gedeelte in te richten voor

om toestemming gevraagd om het

concreet? “We willen bijvoorbeeld een

algemene input van patiënten, een

gesprek te mogen opnemen voor

bijdrage leveren aan de farmaceutische

soort open source. Maar zo ver is het

trainingsdoeleinden. Per deelnemer,

patiëntenzorg door het verbeteren van

nu nog niet.”

apotheker of assistent, worden vijf

de communicatie tussen zorgverlener

gesprekken gefilmd. De filmpjes

en patiënt.” Lamboo legt uit: “Hoe leer

Het CPG werkt voornamelijk op project-

worden naar een coach gestuurd die

je als zorgverlener om de patiënt goed

basis, en krijgt daarvoor financiële

ze bekijkt en analyseert volgens een

te zien, te horen en te begrijpen, en

middelen van onder andere ZonMw, de

bepaald protocol, zodat alle gesprek-

hoe kun je vervolgens een deel van

belangrijkste organisatie in Nederland

ken op dezelfde manier worden

de verantwoordelijkheid van het

op het gebied van het subsidiëren van

beoordeeld. Vervolgens geeft de

geneesmiddelgebruik bij de patiënt

gezondheidsonderzoek. Het CPG werkt

coach online feedback over twee

zelf neerleggen? Daarbij rekening

voornamelijk ‘op locatie’. “We zien

filmpjes. De deelnemer bekijkt de

houdend met wat de patiënt aankan

onszelf als een netwerkorganisatie, we

beelden zelf ook en wordt uitgenodigd

en waaraan hij behoefte heeft.”

zijn geen club die in een groot kantoor

erop te reflecteren: wat vond je wel

In eerste instantie richt het CPG zich op

met personeel werkt. Dat willen we

en niet goed gaan? Annette Lamboo:

apothekers en apothekersassistenten.

ook niet.”

“Door jezelf terug te zien op video word je je bewust van je handelen,

“Omdat daar het initiatief voor de oprichting van het CPG vandaan is gekomen. Maar artsen en verpleegkundigen willen we zeker niet uitsluiten, ook voor hen zullen we in de toekomst projecten opzetten.”

“Voor de patiënt maakt het voor de informatie over medicijngebruik niet uit welke pet de zorgverlener draagt, die wil veiligheid”

en sta je open voor persoonlijke feedback. En of het eng is? Dat valt reuze mee. De meeste deelnemers vinden het een beetje vreemd om zichzelf terug te zien, maar ook erg leerzaam. En je zit natuurlijk met je

Focusgroepen

COM-MA

collega’s in hetzelfde schuitje.”

Voor het verrichten van wetenschappe-

Het eerste belangrijke en grote product

De eerste COM-MA-training in een

lijk onderzoek – om meer te leren over

van het CPG is COM-MA. “Dat staat voor

apotheek zou gevolgd moeten worden

de behoeftes van patiënten en de

Communicatieadvies op maat voor de

door het hele team, inclusief de

effectiviteit van methodes – werkt het

apotheek. We hebben COM-MA ont-

apothekers, vindt Lamboo. “Je kunt

CPG samen met andere organisaties,

wikkeld samen met het Nivel.” In UA

elkaars filmpjes bekijken en elkaar

waarvan het Nivel de belangrijkste is

nr. 1 van dit jaar heeft een uitgebreid

feedback geven – zie het als een

(Nivel is het Nederlands instituut voor

artikel over COM-MA gestaan, dat toen

groepsontwikkeling. Als je het met

onderzoek van de gezondheidszorg).

nog alleen in poliklinische apotheken

elkaar doet, zet je voor de hele

Elk ‘product’ (training, brochure,

in onderzoeksverband werd

apotheek een beweging in om anders

campagne, enz.) waar het CPG een

uitgevoerd. “Inmiddels is de training

met de patiënt te communiceren.”

bijdrage aan wil leveren, start met het

geëvalueerd en ook geschikt gemaakt

in kaart brengen van wat de patiënt

voor openbare apotheken.” Lamboo

Uit onderzoek van het CPG kwam

belangrijk vindt. Om de behoeften

heeft hoge verwachtingen ten aanzien

naar voren dat patiënten vaak nog

van patiënten helder te krijgen, maakt

van het aantal apotheken dat de

met vragen zitten als ze thuiskomen.

het CPG gebruik van focusgroepen:

training gaat aanvragen en hoopt

Apothekersassistenten leren met de

groepen patiënten die inhoudelijk

stiekem op een sneeuwbaleffect.

bevraagd worden over wat zij

UA | 4 | 2018

>> Lees verder op pagina 12

| 11

DE VISIE VAN...

COM-MA-training om gesprekken af te

moet komen, zodat de feedback

verlengde daarvan de regierol vervult

sluiten met de uitnodiging: ‘Als u thuis

‘precies-pas’ is.”

op het gebied van medicatie. Je zou zeggen dat dat al gebeurt, maar

nog vragen heeft, dan kunt u altijd contact opnemen.’ Lamboo: “Eigenlijk

Lamboo ziet het helemaal zitten: COM-

patiënten ervaren het niet zo. Daarom

zou je een concrete behandelrelatie

MA als basistraining voor de communi-

wordt in de COM-MA-training aan-

met de patiënt moeten opbouwen,

catie tussen zorgverlener en patiënt.

geraden om altijd te vertellen wat je

zodat de patiënt weet dat hij een vaste

“We voeren al concrete gesprekken om

aan het doen bent.”

assistent heeft bij wie hij altijd terecht

een vorm van COM-MA ook aan te

De domeinen in de zorg zijn aan het

kan. Dit zou zelfs een specialisatie

bieden aan ROC’s. Gesprekstraining

verschuiven: taken die eerst bij de arts

kunnen zijn voor apothekers-

voor leerling-apothekersassistenten

lagen, gaan nu naar verpleegkundigen.

assistenten. Zo’n gespecialiseerde

door elkaar te filmen en feedback te

En apothekers en apothekersassisten-

assistent kan ook op huisbezoek gaan

geven, dat kan ook uitstekend in de

ten krijgen steeds meer de rol van

bij patiënten die dat nodig hebben.”

klas.” Hetzelfde geldt trouwens voor

medebehandelaar.

apothekers, denkt Lamboo.

“Nu trainen we medewerkers in de

Op maat

“Communicatie met patiënten is beslist

apotheek. Maar voor andere zorg-

Wanneer het hele team COM-MA

een onderbelicht onderwerp in de

verleners die gesprekken voeren over

gedaan heeft, kun je de training ook

farmacie-opleiding. Ook aanstaande

geneesmiddelen, is COM-MA ook een

op een later tijdstip of op andere

apothekers zouden baat hebben bij

prachtige tool om ze hierin te onder-

gebieden gebruiken, het is immers een

een gedegen gesprekstraining.”

steunen.”

Het mooiste zou zijn om een trits

training op maat. “Je kunt nieuwe medewerkers dezelfde training laten

Zorgketen en domeinen

zorgverleners tegelijkertijd te trainen.

volgen, of je kunt COM-MA hanteren

Op termijn wil het CPG zich richten op

Dus arts, verpleegkundige en apo-

om nieuw beleid te evalueren. Stel dat

de hele zorgketen. “Wij gaan immers

theekmedewerker. En dan kijken wat

je met elkaar bedenkt om bepaalde

uit van de patiënt, en voor de patiënt

ze tegen de ‘patiënt’ zeggen over

dingen te bespreken met de patiënt,

maakt het voor de informatie over

medicatie, of er overlap is of dat er

dan kun je met COM-MA meten of dat

medicijngebruik niet uit welke pet de

juist informatie ontbreekt. “Als je de

lukt. En als een deel van het team zich

zorgverlener draagt, die wil veiligheid.

verschillende zorgverleners tegelijker-

gaat specialiseren, bijvoorbeeld in

Uit onze focusgroepen kwam naar

tijd feedback geeft, dan leren ze daar

oncologie, dan kun je van tevoren

voren dat patiënten vooral willen dat

ongelooflijk veel van.” Lamboo is even

samen met onze coaches bepalen

de apotheek actief eventuele

stil. “Maar dit is een gedachtenuitstapje

welke oncologie-inhoud aan de orde

interacties aankaart, en in het

van mij hoor.” <

i

Kijk voor meer informatie op

www.patientengeneesmiddel.nl Geïnteresseerd in een COM-MA-training?

Stuur een e-mail naar

info@patientengeneesmiddel.nl

UA | 4 | 2018

| 12

ANNEKEDOTES

Ieder zijn vak

Kalk

Termen

Er kwam een man aan de balie met

Ik kreeg weer diverse uitspraken van

een recept voor prednisolon 60 mg.

patiënten en cliënten doorgestuurd

Hij moest dit blijven gebruiken tot

die getuigen van een flink staaltje

aan de volgende poli-afspraak met

onbekendheid met de terminologie

de reumatoloog en daarna gaan

die wij zelf zo gewoon vinden.

afbouwen. Natuurlijk nam ik de actuele medicatie met hem door.

Meneer vertelde dat hij naast

– “Heeft u ook panterbalsem?”

medicatie gebruikte. Aan het eind

– “Ik kom de tabletten voor mijn

vragen of meneer wel alendroninezuur en kalktabletten gebruikte voor osteoporosepreventie. Dat is natuurlijk nodig vanwege het langdurig gebruik van prednisolon, zeker bij deze sterkte.

Toen ik meneer daarover belde, zei hij: “Ja, ik slik wel één zo’n pilletje per week, maar ik dacht: één zo’n klein pilletje per week, dat hoef ik toch

Lastige namen van medicijnen,

zwemmerseczeem?”

maagbeschermers verder geen van de dag kwam de apotheker mij

Lieve collega’s,

– “Mag ik van u een tubetje

niet te melden.” Toen ik naar de kalk-

thermostaat ophalen” (prostaat) – “Ik wil penicillinenaaldjes bestellen” (het bleek te gaan om insulinenaaldjes) – “Heeft u ook volumezuur-tabletten voor de zwangerschap?” (foliumzuur) – “Mag ik van u een tubetje ijszalf?” (koelzalf) – “Ik gebruik Loko-wiet-crème” (Locoid-crème) – “Mag ik een potje Blép-hagel?”

tabletten vroeg, bleek dat meneer

(Blepha-gel = reinigingsgel voor de

deze ook al een tijd dagelijks innam

ogen)

(calcium/vitamine D3 500 mg/800 IE).

– “Ik wil graag een herhalingsrecept

wat is wel een medicijn en wat

“Maar”, zei hij overtuigd, “kalk is toch

niet? Wat voor ons apothekers-

geen medicijn!”

– “Heeft u ook Sensodyne-pleisters?”

Lopen

– “Zou u de medicijnen willen laten

assistenten zo klaar als een

voor metmorfine” (metformine) (Sensitive-pleisters)

klontje is, is voor onze patiënten

Ook bij een mevrouw leverde het

bezorgen, want ik heb last van een

en cliënten heus niet zo logisch.

doornemen van de actuele medicatie

hartritme-stilstand”

Tja, ieder zijn vak. Lees deze

een Annekedote op. Ze zei: “O ja, ik

voorbeelden maar eens.

Herkenbaar?

– “Ik gebruik ook nog Tavegeil”

gebruik ook van die pillen… ik weet de naam niet, maar je moet er bij

Naar bed

blijven lopen.” Natuurlijk ging er bij

En tot slot nog deze: een mevrouw

mij meteen een lampje branden: het

die een nachtcrème aanschafte, vroeg

ging vast over alendroninezuur 70 mg.

hoe vaak ze die moest opbrengen.

Ik controleerde dit vermoeden door te

Dan zou ik bijna als wedervraag stellen

vragen of zij de tablet één keer per

hoe vaak per dag mevrouw naar bed

week innam, en dat bleek inderdaad

gaat?

het geval te zijn. Mevrouw begon te glunderen en zei: “Ja, die bedoel ik!

Dit was het weer voor deze keer, ik

Ik neem de tablet in op woensdag,

kijk weer uit naar jullie anekdotes voor

en blijf dan daarna altijd ruim een

een volgende ‘Annekedotes’.

uur rondlopen in de woonkamer.”

Wat mij verbaasde: lopen is goed, maar wat moet je nou een uur lang Als jullie iets leuks meemaken, dan wil ik dat graag voor jullie verwerken

rondlopen in je eigen woonkamer…

Liefs,

Anneke

in mijn column. Je kunt me mailen op annekeangenent@hotmail.com

UA | 4 | 2018

| 13

ONTVANG UA OOK THUIS IN DE BRIEVENBUS! Elke apotheek in Nederland ontvangt van ons 6x per jaar een gratis exemplaar van UA – hét vakblad voor Uitsluitend Apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers.

Fijn om op het werk alvast even door te bladeren. Toch leest een grote meerderheid van 93%1 het blad het liefst thuis pas écht.

Ontvang jij UA nog niet thuis? Vraag bij je werkgever na of je aangemeld kunt worden of stuur ons een e-mail op info@ua.nl.

TWEE NUMMERS GRATIS BIJ EEN NIEUW ABONNEMENT! Nieuwe abonnees voor 2019 ontvangen de laatste twee nummers van UA 2018 als welkomstcadeau GEHEEL GRATIS thuis. Dit zijn de mogelijke abonnementsvormen:

1. EEN COLLECTIEF APOTHEEKABONNEMENT Voor € 49,50 per apotheek ontvangen max. 20 collega’s van jullie vestiging UA thuis. De apotheker vraagt een collectief abonnement aan door de factuurgegevens van de apotheek via een e-mail te sturen aan info@ua.nl. Daarna ontvangt de apotheker een code om medewerkers aan te melden via een beveiligde website. De factuur voor het kalenderjaar 2019 volgt in januari a.s.

2. EEN PRIVÉABONNEMENT Heeft jouw apotheek geen collectief abonnement? Dan kun je een privéabonnement afsluiten voor € 19,50 per persoon per jaar.

Meld je aan via info@ua.nl o.v.v. je naam- en adresgegevens.

“Artikelen over receptgeneesmiddelen zijn zeer belangrijk”

Lezers geven UA gemiddeld een

8

93% leest het liefst het papieren magazine thuis

51%

leest UA gemiddeld 30-60 minuten

UA verschijnt per jaar

6x

1 UA lezersonderzoek 2016, 265 respondenten

ALLES OVER

Bij het kiezen van een anticonceptiemethode weegt een vrouw natuurlijk goed af wat voor haar de voor- en nadelen zijn. Maar helaas spelen er vaak ‘fabels’ mee. Verhalen die de ronde doen, maar die niet kloppen.

Wat is waar en wat is niet waar?

Fabels en feiten over anticonceptie Hormonale anticonceptiemethoden

zijn vrijwel identiek aan de hormonen

anticonceptiemethode, als je zeker

die je eigen lichaam maakt. Vrouwen

weet dat je geen seks zult hebben,

die zich niet prettig voelen bij ‘kunst-

of als je in de overgang komt.

Je moet elke maand een bloeding

matige hormonen’ kunnen kiezen voor

hebben om het opgebouwde slijmvlies

een koperhoudend spiraal of voor de

Als je meer dan tien jaar de pil hebt

af te stoten.

barrièremethodes (mannencondoom,

geslikt, zou dat na bevruchting tot

Niet waar. Als je de pil of een andere

vrouwencondoom, pessarium, portio-

een miskraam kunnen leiden.

hormonale anticonceptiemethode

kapje) die de zaadcellen tegenhouden.

Niet waar. De pil kun je jarenlang

gebruikt, wordt er geen baarmoeder-

Vaak wordt aangeraden om daarnaast

gebruiken. Zodra je stopt, ben je weer

slijmvlies ‘opgebouwd’. De progesta-

voor de zekerheid ook een zaaddodend

gewoon vruchtbaar en er zijn geen

geenspiegel blijft immers stabiel.

middel te gebruiken. De hormonen in

extra risico’s voor de zwangerschap

De zogenaamde stopweek is juist

de pil, de prikpil, het staafje en de

of de baby.

‘ontworpen’ omdat vrouwen dachten

pleister komen in het hele lichaam

dat ze een maandelijkse bloeding

(systemisch), die in het hormoonspiraal

Iemand die vergeetachtig is of

moeten hebben. De maandelijkse

en de anticonceptiering blijven voor-

ongestructureerd leeft, kan beter

bloeding bij de pil, de pleister en

namelijk lokaal.

niet de pil gebruiken.

de ring is dan ook geen natuurlijke doorbraakbloeding, maar een kunst-

Inderdaad zijn er voldoende betrouw-

‘De pil’

matig opgewekte bloeding.

bare alternatieven voor vrouwen die de pil nogal eens zouden vergeten, die

Als je de pil slikt, moet je om de

op onregelmatige tijden naar bed gaan

Kunstmatige hormonen passen niet

paar jaar een ‘pilpauze’ nemen.

of die veel lange reizen maken. Het is

in een natuurlijke levensstijl.

Niet waar. Je kunt de pil jarenlang

altijd aan te bevelen om de pil elke

Dat is ieders eigen beslissing. Hormonen

gebruiken, zo lang als je wilt. Redenen

24 uur te gebruiken, met incidenteel

voor anticonceptiva worden weliswaar

om te stoppen zijn: als je een kind

een maximale afwijking van 12 uur.

in een laboratorium gemaakt, maar ze

wilt, als je kiest voor een andere >> Lees verder op pagina 16

UA | 4 | 2018

| 15

ALLES OVER Voor vrouwen met een beroep in de

Anticonceptiepleister

Evra

luchtvaart, met ploegendiensten en

rond 1960 op de markt kwam, had een spiraalvorm, maar tegenwoordig

vrouwen die vergeetachtig zijn, is

Een nieuwe pleister

hebben de meeste IUD’s een T-vorm.

een spiraaltje of een staafje een goed

moet op een andere

(zie de afbeeldingen).

alternatief.

plaats worden geplakt dan de vorige.

Dat klopt. Dat is om huidirritatie te

Alleen de Diane-pil kan acne

Een spiraaltje kan leiden tot een baarmoederinfectie.

vermijden.

verminderen.

Niet waar. Als het eenmaal geplaatst

Nee, alle combinatiemethoden met een

Als de pleister zou loslaten binnen

is, kan het geen infectie veroorzaken.

progestativum en een oestrogeen kun-

een week, kun je hem vastplakken

Incidenteel komen wel infecties voor

nen het beloop van acne gunstig beïn-

met hechtpleister.

vlak na het plaatsen, als er een infectie

vloeden, maar mogen alleen worden

Nee, dat kan niet. De hechting met

is ‘meegenomen’. Daarom is het

voorgeschreven voor anticonceptie.

de huid is dan onvoldoende voor een

belangrijk dat de arts of verloskundige

Systemische methoden met alleen

goede opname van de hormonen. Als

die de spiraal plaatst, netjes steriel

progestageen (de minipil, de prikpil en

de pleister loslaat, moet er een nieuwe

werkt en goed controleert of er bij de

het staafje) kunnen acne versterken.

worden opgeplakt. Voor een goede

vrouw geen soa of andere vaginale

betrouwbaarheid moet dit gebeuren

ontstekingen zijn. Bij het zogeheten

binnen 24 uur na het loslaten.

Dalkon-schildje, dat al lang van de

De pil verhoogt het risico op trombose.

markt is, waren de draadjes voor het

Dat klopt; en dat geldt ook voor andere

Met de pleister kun je niet douchen

verwijderen van een materiaal dat een

vaginale ring en de anticonceptiepleis-

of zwemmen.

aanzuigend effect op bacteriën had.

ter. De risico’s zijn echter aanzienlijk

Onjuist. Door douchen of zwemmen

Daardoor heeft dat spiraaltje indertijd

lager dan bij zwangerschap. Het risico

laat de pleister niet los.

wel infecties veroorzaakt. De huidige

hormonale combinatiemethodes: de

IUD’s en de draadjes zijn gemaakt van

op trombose is in elk geval verhoogd bij vrouwen die roken, vrouwen met

Anticonceptiering

materialen die geen bacteriën aantrekken.

obesitas of vrouwen die een bepaalde genetische mutatie hebben. Deze

Het is lastig om te

vrouwen kunnen beter geen hormo-

onthouden wanneer je

Spiraaltjes zijn geschikt voor vrouwen

nale combinatiemethode gebruiken.

de ring moet weghalen en plaatsen.

die ‘pil-moe’ zijn.

Inderdaad is een dagelijkse of weke-

Inderdaad. Voor vrouwen die aanhik-

lijkse routine makkelijker dan het

ken tegen het dagelijks innemen van

verwijderen na drie weken en het

de pil, kan een IUD een geschikt en

plaatsen na de stopweek. Maar er zijn

betrouwbaar alternatief zijn om

Een hormoonimplantaat

vele vormen van herinnering mogelijk,

zwangerschap te voorkomen.

geeft drie jaar bescherming.

zoals stickers voor in de agenda of op

Dat klopt. Het wordt onderhuids

de kalender, sms-berichten of een

Het plaatsen van een spiraaltje is pijnlijk.

ingebracht in de bovenarm en kan dan

andere herinnering in je telefoon.

Dat kan. Het is belangrijk om voor het

Implanteerbaar hormoonstaafje

Implanon

Nuvaring

plaatsen een NSAID te gebruiken (of

drie jaar blijven zitten, waarna een nieuw staafje geplaatst wordt.

De anticonceptiering is lastig in te

als dat gecontra-indiceerd is paraceta-

brengen.

mol), maar hiermee kan pijn bij het

Een hormoonimplantaat kan gaan

Dat valt mee: het is te vergelijken met

plaatsen niet volledig worden voor-

zwerven.

het inbrengen van tampons. Er wordt

komen. Degene die het spiraaltje

Dat is in het verleden wel eens

ook een applicator bij geleverd.

plaatst, moet de baarmoederhals rechttrekken om het spiraaltje in de

gebeurd bij onzorgvuldige plaatsing.

Daarom zijn de instructies voor

Spiralen (IUD’s)

baarmoeder te kunnen inbrengen.

Dat kan pijnlijk zijn. Napijn kan goed

plaatsing en verwijdering in 2016 aangescherpt. In Nederland heeft zich

Een spiraaltje is spiraalvormig.

worden bestreden met de genoemde

dit probleem voor zover bekend niet

Niet waar. Daarom zou je beter kunnen

pijnstillers.

voorgedaan. Plaatsing gebeurt door

spreken van een IUD (intrauterine

een arts of verloskundige.

device). Een van de eerste IUD’s die

UA | 4 | 2018

| 16

Van een spiraaltje kun je onvruchtbaar

De pil kun je echter vergeten, het

kleinere vormen gekozen, zoals Flexi-T-

worden.

spiraaltje kan vijf jaar blijven zitten.

300/300D, Gynefix 220 en Multi-Safe

Niet waar. Wel kun je onvruchtbaar

T-safe zelfs tien jaar. Bij de andere

(koper) of Kyleena (hormoon).

worden van een ‘opstijgende’

spiraaltjes zijn er geen onderzoeks-

Chlamydia-infectie; daarom moet een

gegevens over een langere verblijfs-

Een IUD wordt niet geplaatst bij

Chlamydia-infectie voor het plaatsen

duur dan vijf jaar.

vrouwen met een verhoogd risico op een soa.

worden uitgesloten. Bij goede controle vooraf is er geen kans op onvrucht-

Na verwijdering van een spiraaltje ben

Dat klopt. Een soa is een risico voor

baarheid als gevolg van een spiraaltje.

je snel weer vruchtbaar.

een baarmoederinfectie. Daarom

Dat klopt. Direct na verwijdering zal de

zal de arts afwegen of dit risico een

Na het plaatsen van een spiraal moet

eigen menstruele cyclus zich herstellen

belemmering is voor het plaatsen

je nog 4-6 weken aanvullende

en kun je weer vruchtbaar zijn.

van een IUD.

Niet waar. Het koperspiraaltje biedt

Met een spiraaltje worden je

Een IUD is niet aan te raden bij

direct na plaatsing bescherming tegen

maandelijkse bloedingen heftiger.

vrouwen met zware menstruaties.

zwangerschap. Als het hormoonspiraal

Dat is grotendeels niet waar. Na het

Waar en onwaar. Bij zware menstruaties

is geplaatst binnen zeven dagen na het

plaatsen van een koperhoudend spiraal-

wordt een koperspiraal ontraden.

begin van de menstruatie, biedt het

tje kunnen de eerste paar menstruaties

Een hormoonhoudend spiraal kan juist

ook direct na het plaatsen

langer en pijnlijker zijn. Bij gebruik van

goed uitkomen bij deze vrouwen, omdat

bescherming tegen zwangerschap.

een hormoonhoudend spiraal worden

dit de menstruaties kan verlichten.

anticonceptie gebruiken.

de bloedingen juist veel lichter en min-

Een spiraaltje is minder betrouwbaar

der pijnlijk of ze blijven helemaal uit.

De Mirena-spiraal is de enige

Spiraaltjes zijn alleen voor vrouwen

Nee, er is tegenwoordig een tweede

spiralen als de hormoonhoudende

die al kinderen hebben gehad.

hormoonspiraaltje met de naam

spiralen zijn zeer effectief in het

Niet waar. Ook bij ‘nulliparae’ (vrouwen

Kyleena. Dit bevat minder hormoon

voorkomen van zwangerschap (99%).

die nul kinderen hebben gebaard)

dan Mirena (maar zoveel dat het wel

Dat is even effectief of betrouwbaar

kan een spiraaltje worden geplaatst.

effectief is) en het is kleiner. <

als de pil, als die goed wordt gebruikt.

Bij deze vrouwen wordt vaak voor de

dan de pil.

Niet waar. Zowel de koperhoudende

hormoonspiraal.

B

A

Koperspiraaltjes: C

A. Flexi-T, B. Gynefix, C. T-Safe (links) en Multi-Safe.

Hormoonhoudende spiraaltjes: Mirena (links) en Kyleena (rechts).

UA | 4 | 2018

| 17

Hartnieuws Medicijnen niet altijd nodig om hart- en vaatziekten te voorkomen Mensen die een kleine kans hebben op het krijgen van hart- en vaatziekten, slikken nu vaak medicijnen om deze kwalen te voorkomen. Zij kunnen daar onder begeleiding van hun huisarts veilig mee stoppen, blijkt uit onderzoek van Clare Luymes. Zij promoveerde op 7 juni in Leiden.

Het gaat om een specifieke groep mensen die een kleine kans hebben om de komende tien jaar hart- en vaatziekten te krijgen maar die nooit eerder last hebben gehad van hun hart of bloedvaten.

Volgens oude richtlijnen moeten deze patiënten cholesterol- en bloeddrukverlagers slikken om harten vaatziekten te voorkomen, maar de nieuwste richtlijnen spreken dit tegen.

“Of stoppen inderdaad veilig is, is nooit in de praktijk getest”, aldus Luymes. Daarom onderzocht zij bij ruim duizend patiënten van 46 huisartsenpraktijken het verschil tussen wel of niet stoppen. Deze patiënten gebruikten al cholesterol- en bloeddrukverlagers. De helft van deze mensen bleef de medicatie slikken, de andere helft besprak met de huisarts of zij konden stoppen met de preventieve geneesmiddelen. Twee jaar lang werden regelmatig de risicofactoren voor hart- en vaatziekten gemeten zoals bloeddruk, cholesterol, leeftijd, geslacht en rookgedrag. “Bij beide groepen was de stijging van het risico op hart- en vaatziekten hetzelfde”, zegt Luymes. “Men kan dus onder begeleiding van de huisarts veilig stoppen met het slikken van deze medicijnen.” Daarbij plaatst ze wel een kanttekening. “We hebben alleen gekeken naar de gevolgen op de korte termijn. We weten niet wat de impact is van het stoppen met deze medicatie op de lange termijn. Daarvoor is verder onderzoek nodig.”

(Bron: LUMC)

Therapietrouw bij DOAC’s is beter dan gedacht Het gemiddelde therapietrouwpercentage bij DOAC-gebruikers is bijna 100%. Dat blijkt uit een onderzoek van zeven maanden in het Gooi en omstreken. Eerder had de SFK een therapietrouwpercentage van 83 gemeld.

Door goede, preventieve zorg te leveren kunnen apothekers de therapietrouw positief beïnvloeden, blijkt uit onderzoek waaraan vijf apotheken deelnamen. De vijf Gooise apotheken namen deel aan het project Therapietrouw DOAC’s. Daarbij zorgde men eerst de patiënten in beeld te krijgen die moeite hadden met de therapietrouw, en daarna werd tijdens de eerste en tweede uitgifte aan de hand van een protocol het belang van therapietrouw extra benadrukt. Slechts tien van de 1009 DOAC-gebruikers bleken therapieontrouw te zijn. Acht van hen werden door de interventies alsnog therapietrouw. Ook bij de nieuwe DOAC-gebruikers was de therapietrouw hoog.

(Bron: Pharm Weekbl.)

UA | 4 | 2018

| 18

Operatie of antistolling bij boezemfibrilleren?

Om een beroerte te voorkomen, moeten patiënten met boezemfibrilleren antistollingsmedicatie gebruiken. Maar er is een andere oplossing mogelijk: een operatie.

QT-signalering aangepast De medicatiebewaking op QT-verlenging is sinds april jl. herzien. Er wordt nu onderscheid gemaakt tussen een laag, een middelhoog of een hoog risico en de adviezen zijn aangepast.

Zo zal een combinatie van twee middelen met

Bij patiënten met boezemfibrilleren (een hartritmestoornis) bestaat een groot risico op

elk een laag risico geen signaal meer geven

de vorming van bloedklontertjes. Dat komt doordat het bloed met name in het linker

als de totale verlenging onder een bepaalde

hartoor (een aanhangsel van de linkerboezem) stilstaat. Orale antistolling kan een

drempelwaarde blijft.

beroerte voorkomen, maar goede therapietrouw is daarbij erg belangrijk. Daarnaast bestaat het gevaar van grote bloedingen, bijvoorbeeld bij een ongeluk.

Voor patiënten die geen antistollingsmedicatie kunnen of mogen gebruiken, is er een andere optie: de afsluiting van het linker hartoor. Dat gebeurt door een soort uitklapbaar parapluutje in te brengen vanuit de liesader. Als het parapluutje in het linker hartoor is aangekomen, wordt het opengeklapt waardoor het hartoor wordt afgesloten.

Er kan dan geen bloed meer in of uit.

Diverse geneesmiddelen hebben als bijwerking verlenging van de QT-tijd. Zeker bij een combinatie van dergelijke medicijnen kan dit leiden tot gevaarlijke hartritmestoornissen. De QT-tijd is de tijd tussen het Q-dal en de T-top op een elektrocardiogram (ECG) en omvat het samentrekken van de kamers (QRS-complex) en de

In onderzoek is gebleken dat deze methode effectief beroertes voorkomt, net als de

rustfase. In deze fase herstellen de hartspier-

antistollingsmedicatie.

cellen zich.

(Bronnen: NTvG, uwhersenen.nl)

(Bron: Pharm Weekbl.)

Superlaag cholesterol door genetische afwijking Kan je cholesterolgehalte ook te laag zijn? We kennen cholesterol als de boosdoener voor de plaquevorming in bloedvaten, met atherosclerose als mogelijk gevolg. Maar het lichaam heeft cholesterol nodig voor de aanmaak van celmembranen en steroïdhormonen.

De Hartstichting vermeldt op de website: ‘Over het algemeen geldt: hoe lager het cholesterolgehalte, hoe beter. Het verlagen van het cholesterol vermindert het risico op hart- en vaatziekten. Dit hebben wetenschappelijke onderzoeken aangetoond. Er zijn geen aanwijzingen dat het cholesterol te laag kan worden. Een (heel) laag cholesterolgehalte heeft geen nadelen voor de gezondheid.’

Maar onderzoekers van het Radboudumc ontdekten een foutje in de stofwisseling, waardoor te weinig cholesterol wordt aangemaakt. Dit blijkt te leiden tot afwijkingen in de hersenen, ontwikkelingsachterstand, epilepsie en bepaalde afwijkingen aan het gelaat.

Haperend enzym Bij het urineonderzoek van een van hun patiënten vonden artsen in het Wesley Hospital in Brisbane, Australië, een afwijkend profiel van organische zuren dat ze niet goed konden plaatsen. Had dat profiel misschien te maken met de oorzaak van de aandoening? Voor een mogelijk antwoord namen ze contact op met klinisch chemicus Ron Wevers, die in het Radboudumc een techniek had ontwikkeld (NMR spectroscopie). Met die techniek zijn stoffen in de urine met grote nauwkeurigheid te detecteren, ook als het om zeer kleine hoeveelheden gaat. De combinatie van stoffen die werd gevonden, gaf aan dat er iets mis moest zijn in de aanmaak van cholesterol. Het lichaam krijgt cholesterol binnen via de voeding, maar kan het zelf ook aanmaken. In dat productieproces was dus iets mis. Dat bleek te liggen aan het enzym squaleensynthase, dat is betrokken bij de omzetting van farnesol in squaleen. Van de eerste stof zat veel te veel in de urine, van de tweede veel te weinig.

Twee oorzaken Wevers spoort daarna nog een tweede familie op met hetzelfde foutje. Er zijn dan in totaal drie patiënten met dezelfde aandoening bekend. De afdeling Genetica werd erbij betrokken. Maar bij de personen met de enzymstoornis werd niet dezelfde genetische afwijking gevonden. De mutatie die in de ene familie de werking van het enzym verstoorde, werd bij de andere familie niet gevonden. Na lang puzzelen bleek dat de stoornis bij de tweede familie op een andere plaats zat, waardoor het gen (dat op zich goed was) niet goed werd afgelezen. Dat verklaart uiteindelijk waarom het enzym squaleensynthase toch niet werkt.

(Bron: Radboudumc)

UA | 4 | 2018

| 19

BCXX-3522 46461

Nederland www.optichamber.nl/ua

OPTICHAMBER DIAMOND A12

685

Ontwo r pen voo r de patiënt - compact - effectief1 - controleerbaar2

Officieel distributeur

1 In vergelijking met toediening van inhalatiemedicatie zonder voorzetkamer. Zie referentie: Hatley R.H.M., von Hollen D., Sandell D., Slator L. In-vitro Characterization of the OptiChamber Diamond valved holding chamber. Journal of Aerosol Medicine and Pulmonary Drug Delivery, 2014, 27(S1): 24-36.

2 Een fluittoon waarschuwt de patiënt als er te hard wordt geïnhaleerd. Het luchtklepje beweegt bij het inademen door de kamer. Zo heeft de patiënt inzicht in de inhalatie. NL/RESP/18/0019

BIJWERKING BELICHT

Gynaecomastie als gevolg van medicijngebruik In de rubriek Bijwerking belicht bespreekt Bijwerkingencentrum Lareb in elk nummer van UA een bijwerking. Dit keer gynaecomastie. Een aandoening die verschillende oorzaken kent, waaronder het gebruik van medicijnen.

Gynaecomastie is de medische term

Naast deze natuurlijke factoren zijn er

Behandeling van gynaecomastie

voor borstzwelling bij de man. Er is

ook andere mogelijke oorzaken van

Wanneer het borstweefsel met de tijd

dan sprake van een toename van de

borstvorming. Bijvoorbeeld als gevolg

compacter wordt en er meer bind-

hoeveelheid borstklierweefsel. Meestal

van een ziekte zoals obesitas, lever-,

weefsel ontstaat, of als het beter is om

als gevolg van een lichte verstoring

nier- of schildklieraandoening of als

niet te stoppen met het geneesmiddel

van de balans tussen vrouwelijke

gevolg van medicijngebruik.

dat de gynaecomastie veroorzaakt, kan

hormonen (oestrogenen) en manne-

worden nagegaan of een behandeling mogelijk is. Samen met de arts kunnen

borstklierweefsel groeit dan doordat

Gynaecomastie als gevolg van medicijngebruik

de oestrogenen overheersen.

Bij ongeveer 10 tot 25% van de man-

ingreep of een behandeling met medi-

Gynaecomastie komt relatief vaak voor

nen met gynaecomastie is er sprake

catie, besproken worden. Hoewel

en is gelukkig meestal een onschul-

van een relatie met medicijngebruik.

gynaecomastie vaak onschuldig is, is

dige aandoening, al kan het voor een

Geneesmiddelen kunnen langs

het belangrijk deze klachten wel met

jongen of man wel psychisch belastend

verschillende wegen – direct en

de arts te bespreken om andere

zijn. Het komt van nature meer voor bij

indirect – een verschuiving van de

oorzaken uit te sluiten. <

pasgeborenen, bij jongens in de puber-

balans tussen oestrogenen en andro-

tijd en bij mannen op hogere leeftijd.

genen teweegbrengen en gynaeco-

Gerda Weits, farmakundige, werkzaam

• Pasgeboren baby's: een baby krijgt

mastie veroorzaken. Wanneer

bij Bijwerkingencentrum Lareb

lijke hormonen (androgenen). Het

behandelopties zoals een chirurgische

in de baarmoeder oestrogeen van

gynaecomastie het gevolg is van

de moeder. Dit hormoon kan borst-

medicijngebruik, kan dit na enkele

zwelling veroorzaken. De zwel-

weken tot enkele jaren na aanvang

ling verdwijnt meestal voor het kind

met het geneesmiddel, optreden.

een jaar oud is.

Bij stoppen van het geneesmiddel of

Bronnen

verlagen van de dosis, vermindert de

– Braunstein GD. Gynaecomastia. N Engl J Med

• In de puberteit: de hormonale balans is tijdelijk anders. Ook hier

borstzwelling na enkele maanden.

kan oestrogeen even overheersen.

Voorbeelden van medicijnen die

Borstklierweefsel kan in die periode

gynaecomastie kunnen veroorzaken,

ook extra gevoelig zijn voor oestro-

zijn:

genen. Dan kan het klierweefsel groeien zonder dat oestrogeen overheerst.

• Mannen ouder dan vijftig jaar: bij hen worden steeds minder androgenen gemaakt, en juist meer oestrogenen.

• hormonen (o.a. groeihormoon, anabole steroïden); • hart- en vaatmiddelen (o.a. spironolacton, ACE-remmers, digoxine); • antidepressiva (o.a. sertraline, amitriptyline, nortriptyline); • antipsychotica (o.a. haloperidol, risperidon, olanzapine); • middelen bij kanker (o.a. bicalutamide, cisplatine).

UA | 4 | 2018

2007;357:1229-37.

– Carlson HE. Approach to the patient with gynaecomastia. J Clin Endocrinol Metab 2011;96:15-21.

– Deepinder F, Braunstein GD. Drug-induced gynecomastia: an evidence-based review. Expert Opin Drug Saf 2012;11(5):779-95.

– Johnson RE, Murad MH. Gynaecomastia: pathophysiology, evaluation and management.

Mayo – Clin Proc 2009;84(11):1010-5.

– Meyboom RH, Assies J, van den Bemt PM, de Koning GH. Galactorroe en gynaecomastie als bijwerkingen van geneesmiddelen. Ned Tijdschr Geneeskd 1993;137(48):2498-503.

| 21

Hormoonnieuws Tevreden maar toch…

Gebruiksters zijn meestal wel tevreden over hun

CBG-advies: let op juiste dagdosering Lynparza

anticonceptiemethode. Toch zou 73% wel meer informatie willen om de keuze te heroverwegen.

Bij vrouwen met eierstokkanker die olaparib (Lynparza) gebruiken, kunnen fouten in

Dat bleek uit een groot Europees onderzoek onder

de dagdosering optreden. Dat komt omdat de aanbevolen dosering bij de capsules of

vrouwelijke patiënten van huisartsen.

tabletten verschillend is.

In deze zogeheten TANCO*-studie vulden 676 artsen en

Bij wisselen van vorm (van tablet naar capsule of andersom) bestaat zo het risico dat

6027 vrouwen die de praktijk bezochten in verband met

patiënten te veel of juist te weinig olaparib krijgen. Het College ter Beoordeling van

anticonceptie vragenlijsten in. Er werden vragen gesteld

Geneesmiddelen (CBG) adviseert zorgverleners de patiënt goed te informeren:

over de kennis van anticonceptiemethoden, het gebruik,

• over het juiste aantal in te nemen tabletten of capsules;

hoe tevreden men was met de huidige methode en of

• bij omzetten: hoe de doseringen van de beide formuleringen van elkaar verschillen.

men geïnteresseerd was in meer informatie over andere methoden.

Olaparib is een geneesmiddel voor de behandeling van BRCA-gemuteerde eierstokkanker.

Olaparib wordt gebruikt nadat de kanker heeft gereageerd op een eerdere behandeling

55% van de vrouwen gebruikte een kortwerkende

met platina-bevattende chemotherapie.

methode (zoals de pil), 19% een lang- werkende

(Bron: CBG)

reversibele methode (zoals de prikpil of een spiraaltje).

60% van de vrouwen wilde wel meer informatie over andere methoden en 73% wilde op basis van die informatie nog eens nadenken of ze wilden overstappen op een langwerkende methode. Het bleek dat artsen deze behoeftes hadden onderschat. * TANCO: Thinking About Needs in Contraception

(Bron: European Journal of Contraception & Reproductive Health Care)

UA | 4 | 2018

| 22

Wekelijkse toediening groeihormoon op komst Er is een nieuwe vorm van groeihormoon in ontwikkeling, die eenmaal per week wordt toegediend

Minder vrouwen aan hormonale anticonceptie

in plaats van dagelijks. In een vergelijkende studie was deze vorm effectief en goed verdraagbaar.

Het gebruik van hormonale anticonceptieDe nieuwe vorm, somapacitan, is een groeihormoon-derivaat dat zich aan albumine bindt. Daardoor

middelen daalt al jaren: vijf jaar achtereen is

wordt het langzaam geëlimineerd, wat een stabiele spiegel bij wekelijkse subcutane toediening

het gedaald. In 2017 gebruikten zo’n 8,5%

mogelijk maakt. In een onderzoek, in zes landen, werden 92 patiënten met een tekort aan

minder vrouwen een vorm van hormonale

groeihormoon (18-79 jaar, die al minimaal een halfjaar groeihormoon via dagelijkse toediening

anticonceptie dan een jaar eerder.

hadden gebruikt) een halfjaar behandeld met de wekelijkse vorm of een dagelijkse vorm van somatropine (Norditropin FlexPro).

Dat meldde de Stichting Farmaceutische

De conclusie luidde dat wekelijkse toediening van somapacitan net zo goed werkt als dagelijkse

Kengetallen in maart in het Pharmaceutisch

toediening van somatropine. Qua gemak scoorde somapacitan significant hoger dan somatropine.

Weekblad. Vooral onder twintigers daalde

(Bron: Pharmaceutisch Weekblad, Eur J Endocrinology)

het gebruik van deze middelen (met 11%).

Het betreft de diverse anticonceptiepillen, de Nuvaring, de hormoonspiralen, prikpillen en het

Fout in nieuwe spuiten Cetrotide

anticonceptieve implantatiestaafje Implanon.

Hiervan nam vooral het gebruik van de pillen en de Nuvaring af. De hormoonspiralen Mirena

Bij de nieuwe injectiespuit voor het medicijn Cetrotide (cetrorelix acetaat) bestaat het risico dat

en Kyleena worden juist meer gebruikt.

gebruikers de zuiger met rubberen stop helemaal uit de spuit trekken bij het opzuigen van de medicatie.

De anticonceptiepil die het meest wordt gebruikt

Dit komt door een fout in de nieuwe injectiespuit.

bevat de combinatie ethinylestradiol met

Als dit gebeurt, zijn de spuit en de medicatie niet meer steriel.

levonorgestrel, die als eerste keus in richtlijnen

• Adviseer patiënten bij uitgifte om de zuiger bij het opzuigen van het medicijn langzaam en

van huisartsen en gynaecologen staat.

voorzichtig op te trekken.

(Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen)

• Wanneer patiënten de zuiger met rubberen stop toch helemaal uit de injectiespuit trekken, moeten zij deze injectiespuit met inhoud niet meer gebruiken, maar inleveren bij de apotheek. Er moet dan zo snel mogelijk een vervangende spuit worden geleverd.

Cetrotide is een GnRH-antagonist en wordt gebruikt voor de preventie van premature ovulatie bij patiënten die gecontroleerde ovariële stimulatie ondergaan, ten behoeve van het oogsten van eicellen.

De fabrikant werkt aan een oplossing voor het probleem.

(Bron: CBG)

UA | 4 | 2018

| 23

Advertorial

Adviezen bij mondproblemen Duidelijke antwoorden op je klantvragen Mensen met klachten zien vaak door de bomen het bos niet meer. Regelmatig wordt er tegenstrijdige informatie verstrekt door verschillende behandelaars en daarbij komt ook nog ‘dokter Google’ met alle beschikbare informatie. Wij hebben onze top 3 van veelgestelde vragen op een rijtje gezet. Handig voor jou in de apotheek.

“Ik heb last van lichen planus in mijn mond, dat is erg pijnlijk! Wat kan ik doen?”

Lichen planus is een goedaardige huidaandoening die overal op het lichaam kan voorkomen, maar vaak in de mond te zien is. Orale lichen planus kenmerkt zich door jeukende, verkleurde laesies op de slijmvliezen. Het is een auto-immuunziekte; het lichaam valt de eigen huidcellen aan.

Adviseer het gebruik van een ultrazachte tandenborstel om de harde en zachte weefsels in de mond te verzorgen. Om de slijmvliezen te verzorgen, kun je blue®m mondwater gebruiken. Is dat te scherp? Adviseer dan de oxygen fluid. Die is speciaal ontwikkeld voor mensen met een gevoelige mond en bevat een tweemaal hogere dosis actieve zuurstof dan het normale blue®m mondwater. Daarnaast bevat de oxygen fluid geen kleurstoffen, smaakstoffen en schuimmiddelen. Hierdoor werkt het effectief bij de genezing van wondjes in de mond zonder de weefsels te irriteren.

UA | 4 | 2018

| 24

“Waarom moet ik mijn mondgezondheid extra in de gaten houden nu ik kanker heb?”

Bacteriën in de mond hebben eenvoudig toegang tot de bloedbaan. En dat is gevaarlijk. Door een sterk verminderde weerstand kan een relatief kleine ontsteking in de mond ineens een bedreiging vormen voor de algehele gezondheid. Extra belangrijk dus om goed voor je mond te zorgen in deze situatie!

Veel mensen die radio- of chemotherapie ondergaan, ervaren de prettige en effectieve werking van de oxygen fluid. Het wordt geadviseerd om de mond in optimale conditie te houden voor, tijdens en na chemo- en radiotherapie. Het is een zacht mondwater zonder onnodige toevoegingen maar mét een hoge dosering zuurstof: effectief voor de wondgenezing en zacht voor de slijmvliezen. Vergeet niet de patiënt het advies te geven om zijn of haar tandarts te informeren over de situatie en het behandeltraject.

“Ik heb last van een droge mond. Hoe komt het en wat kan ik eraan doen?”

Dit kan komen door medicijngebruik. Sommige medicijnen geven droge slijmvliezen en een orale disbalans als bijwerking. Dit kan leiden tot een slechte mondgeur, doordat zwavelproducerende bacteriën zich makkelijker kunnen nestelen in de mond. Ook geeft een droge mond een groter risico op gaatjes, doordat de reinigende werking van het speeksel vermindert.

Voldoende water en kruidenthee drinken en een gezonde, evenwichtige voeding dragen bij aan gezonde slijmvliezen. Voor een goede speekselvloed en een evenwichtige mondflora kun je gebruikmaken van de blue®m producten met zuurstof, lactoferrine en xylitol. Zuurstof doodt enkel de ‘slechte’ bacteriën waardoor de mondflora in balans blijft en lactoferrine geeft het immuunsysteem een boost. Xylitol stimuleert de aanmaak van speeksel én beschermt de tanden: dubbel effectief!

Waarom focusonderzoek voorafgaand aan behandeltraject noodzakelijk is Een relatief klein probleem in de mond kan bij een kankerpatient leiden tot levensbedreigende infecties. Vaak wordt geadviseerd om voorafgaand aan een behandeltraject met chemotherapie of bestralingen een ‘dentogeen focusonderzoek’ te doen. Tijdens zo’n onderzoek kijkt een tandarts naar afwijkingen van de slijmvliezen, de tanden en het kaakbot die tot ontstekingen zouden kunnen leiden. Dit worden odontogene foci genoemd.

Een opvlamming van zo’n probleem kan in het ergste geval de medische

Ga naar www.bluemcare.com/UA, voor de originele artikelen over orale lichen planus, kanker en mondverzorging en medicijngebruik.

behandeling ontregelen. Daarom dienen de foci voor aanvang van de behandelingen in kaart gebracht te worden.

Over blue®m. blue®m is een Nederlands bedrijf met een duidelijke missie: mensen helpen hun mond gezond te krijgen en te houden.

Zuurstof is de sleutel voor een goede gezondheid en wordt al eeuwenlang ingezet bij wondgenezing en tegen ‘slechte’ bacteriën.

Gebaseerd op deze wetenschap heeft dr. Peter Blijdorp mondverzorgingsproducten ontwikkeld met actieve zuurstof uit onder andere biologische honing. De producten van blue®m ondersteunen het lichaamseigen herstel. De langzame, langdurige afgifte van actieve zuurstof creëert de ideale omstandigheden voor wondgenezing. Oxygen for health!

UA | 4 | 2018

| 25

ALLERGEEN VAN DE MAAND

Allergenen in bijen- en wespengif

Deze maand hebben we het over heftige allergenen: die in bijen- en wespengif. In Nederland reageert tien tot twintig procent van de bevolking gevoelig op een wespen- of bijensteek.

Jaarlijks overlijden er twee tot vijf mensen aan de gevolgen van een allergische reactie na een steek van een bij of een wesp.

Als je eenmaal een wespen- of bijenallergie hebt opgelopen duurt deze levenslang.

Wespen hebben een gladde angel en

hyaluronidase (wesp en bij), zure

wespensteken aanzienlijk. Zwelling en

kunnen wel tien keer achter elkaar

fosfatase (bij) en zgn. antigeen 5

jeuk kunnen dan over het hele lichaam

steken. Bijen hebben weerhaakjes aan

(wesp), sterk allergeen zijn. In principe

voorkomen; dit kan ook het slikken en

hun angel, die het moeilijk maken de

is de allergene werking van wespen-

ademhalen belemmeren. Verder

angel terug te trekken. De angel blijft

en bijengif verschillend. Doordat bijen

kunnen misselijkheid, duizeligheid of

vaak in de huid van de mens zitten,

maar ĂŠĂŠn keer kunnen steken is de

heftige hoofdpijn optreden, en zelfs

met het nog pompende gifblaasje er

hoeveelheid gif van een bijensteek

hartritmestoornissen, bloeddrukdaling

nog aan. De bij verliest een deel van

(circa 50 microgram) veel groter dan

en bewustzijnsverlies.

haar ingewanden en sterft korte tijd

die van een wespensteek (1,5-3

later.

microgram).

Gif en allergie

Allergie en anafylaxie

verlopen meestal ernstiger dan

Bijen en wespen laten een giftige stof

Bij een normale reactie op het gif zal

allergische reacties op wespengif.

in het lichaam achter. Dat merk je

de huid rood, gezwollen en jeukend of

Mensen die allergisch zijn voor wes-

meteen als je wordt gestoken: een

pijnlijk zijn. Bij een allergische reactie

pensteken zijn dat niet automatisch

stekende brandende pijn! Bijengif en

zijn de zwelling en de pijn de volgende

ook voor bijensteken, en ook niet voor

wespengif bestaat uit verschillende

dag toegenomen. Ook voelt de plek

steken van andere wespensoorten.

componenten, waarvan de eiwitten,

warm aan. Het gevaar op een

Maar omdat de meeste mensen bijen

onder andere fosfolipase (wesp en bij),

anafylactische reactie is bij bijen- en

niet goed van wespen kunnen onder-

Bijen en wespen Allergische reacties op bijengif

UA | 4 | 2018

| 26

i

Twee pennen scheiden – laat staan dat ze de verschil-

Daarom komen allergische reacties op

lende wespensoorten uit elkaar kunnen

bijengif meestal voor bij imkers, die

houden – is het voor artsen vaak moei-

immers veel met bijen in contact

lijk in te schatten door welk soort insect

komen.

Mensen die een ernstige allergische reactie (anafylaxie) vertonen, wordt aangeraden twee adrenalinepennen bij zich te dragen voor noodgevallen. De tweede pen is voor als de eerste pen onvoldoende effect heeft, te beoordelen na 5 à 10 minuten.

de patiënt precies gestoken is.

Acuut behandelen

Zwelling van de lip als gevolg van een bijensteek.

Wanneer er sprake is van een ernstige

concentraties gezuiverd insectengif toe.

allergische reactie, is het belangrijk

In de onderhoudsfase krijgt de patiënt

om meteen te handelen. Iemand dient

om de vier à zes weken een hoge dosis

zo spoedig mogelijk naar de dichtst-

ingespoten waarmee het lichaam

bijzijnde arts te gaan. Deze arts kan

beschermd blijft tegen de allergische

een noodbehandeling uitvoeren die

reactie. Na een geslaagde kuur is de

bestaat uit injecties met adrenaline,

kans op een anafylactische reactie

clemastine en een corticosteroïd

tussen 2 en 5%. Omdat deze kans niet

(dexamethason of prednisolon), en

0% is, is het hebben van een noodpen

zo nodig salbutamol via inhalatie.

met adrenaline tijdens de zomer en het

In principe kan iedereen op elk

najaar nodig. <

moment een allergie voor wespen- of

Desensibilisatie

bijengif ontwikkelen. Net als bij alle

Het is mogelijk om door therapie

Bronnen

allergieën is het niet duidelijk waarom

ongevoelig te worden voor de aller-

– H. de Groot. Allergie voor insecten. H&W 2002;45:

de ene persoon normaal reageert en

genen in wespen- en bijengif. Dit

362-367, te lezen via www.henw.org.

– A.C. Knulst, F. de Maat-Bleeker en C.A.F.M.

de andere persoon abnormaal heftig

wordt desensibilisatie, immuno-

reageert op gif van een bij of een

therapie of hyposensibilisatie

wesp. Het risico om allergisch te

genoemd. Deze therapie bestaat uit

worden, is groter naarmate men vaker

een injectiekuur met een instelfase

– Rode Kruis, EHBO.

wordt gestoken of als men in een kort

en een onderhoudsfase. Gedurende

– www.allesoverallergie.nl/allergieen/

tijdsbestek vaak wordt gestoken.

de instelfase dient de arts oplopende

Bruijnzeel-Koomen. Wespen- en bijengifallergie.

Ned Tijdschr. Geneeskd. 1996, te lezen via www.ntvg.nl.

insectengifallergie

Jouw advies bij allergie voor bijen of wespen Om bijen en wespen uit de buurt te houden: ● Vermijd plaatsen waar wespen zich verzamelen, zoals bij afvalbakken, terrassen waar zoetigheden worden genuttigd en boomgaarden met rijp fruit. ● Maak geen snelle bewegingen als er een bij of wesp in de buurt is, sla nooit naar het insect. ● Drink niet rechtstreeks uit een blikje; je ziet immers niet of er een insect in zit. ● Bedek het lichaam zoveel mogelijk, maar vermijd zwarte en felgekleurde kleding. ● Loop buiten niet op blote voeten want bijen en wespen kunnen zich ook op de grond ophouden. ● Gebruik geen (sterk) geparfumeerde cosmetica. ● Smeer of spray je in met een DEET-bevattend product als je naar buiten gaat.

Wat te doen bij een bijen- of wespensteek? ● Schraap een eventuele angel (bijensteek) weg met de vingernagel, een plastic pasje of de botte kant van een mes. ● Koel de plaats van de steek met een nat kompres of een coldpack. ● Gebruik eventueel een zalf tegen de huidirritatie, bijvoorbeeld zalf met menthol, aloë vera of calendula (gebruik volgens bijsluiter). ● Neem contact op met de huisarts als de steekplaats erg dik wordt. ● Als het slachtoffer in zijn mond of keel is gestoken: bel of laat 1-1-2 bellen en laat op een ijsblokje zuigen om zwelling tegen te gaan. ● Bel 1-1-2 ook bij heftige benauwdheid, shockverschijnselen en/of bij zwelling in het nek-halsgebied.

UA | 4 | 2018

| 27

ZELFZORG

Producttips Vastzittende lucht?

Infacol!

Nieuw van Bepanthen: Droge & Gevoelige Huid Crème 150 ml

Nieuw. Bepanthen Verzorgende Crème nu óók in grote tube

NU OOK IN GROTE TUBE

Baby’s krijgen tijdens hun voeding lucht binnen, die vast kan gaan zitten en zo buik- en darmkrampjes veroorzaakt. Dat is eenvoudig te verhelpen.

Infacol helpt de vastzittende lucht in maag en darmen te bevrijden. Het zorgt dat kleine gasbellen worden samengevoegd tot grote

Een droge en gevoelige huid komt veel voor. Maar liefst 48% van de volwassenen en 48% van de kinderen in Nederland heeft hiermee te maken*. Symptomen als een witte waas, schilfertjes, trekkerig gevoel en irritatie worden als erg vervelend ervaren en consumenten willen er dan ook graag iets aan doen.

Bepanthen introduceert: Bepanthen Verzorgende Crème in 100g tube. Voor grotere huidoppervlakten en frequenter gebruik.

Bepanthen Verzorgende Crème groeit al sinds jaren sterk. Het verzorgt, verzacht en verfrist de huid van bijvoorbeeld gezicht, handen en voeten. Bevat geen parfum, kleurstoffen en parabenen. Bepanthen Verzorgende Crème

gasbellen, die dan gemakkelijk als lucht kunnen worden afgevoerd. Infacol kan direct vanaf de

De specialisten van Bepanthen ontwikkelden een

heeft zéér tevreden gebruikers: het gemiddelde

geboorte én voor onbepaalde tijd worden

innovatieve crème: speciaal voor dagelijkse

rapportcijfer is een 8,7 en maar liefst 99% beveelt

gebruikt.

Infacol wordt gegeven vóór elke voeding. Het is ook geschikt om bij borstvoeding te gebruiken.

Infacol wordt niet in de bloedbaan opgenomen.

Het heeft enkel en alleen effect op het bevrijden van vastzittende lucht, zonder het natuurlijke ontwikkelingsproces van de darmen te beïnvloeden.

Let op: indien er echter sprake is van blijvende klachten, verwijs dan naar de huisarts.

Meer informatie op www.infacol.nl

verzorging van de droge en gevoelige huid.

het product aan! Aangezien ruim 82% de crème

De formule hydrateert intensief tot wel 24 uur

minimaal 1x per dag gebruikt, speelt de grotere

lang en versterkt de huidbarrière. Smeert gemak-

tube duidelijk in op een behoefte*.

kelijk uit en trekt snel in. De Crème bevat een unieke combinatie van natuurlijke oliën, vitamines en lipiden (zoals olijfolie en duindoornbesolie) en is zonder parfum, conserveermiddelen, kleurstoffen en parabenen. Dermatologisch en klinisch getest en hypoallergeen. Voor groot én klein.

Tube, 150 ml, advies consumentenprijs € 16,75.

Bepanthen beschermt én ondersteunt het huidherstel**. bepanthen.nl

Bij Bepanthen vinden wij de huid fascinerend.

Al 70 jaar beschermen, verzorgen én herstellen we de huid. Onze producten bevatten alleen ingrediënten die goed zijn voor de huid. Niets meer, niets minder. We blijven Bepanthen voortdurend beter maken en het assortiment verder uitbreiden. Voor alle leeftijden, voor iedereen.

Tube, 100 gram, advies consumentenprijs € 12,45.

Bepanthen beschermt én ondersteunt het huidherstel**. bepanthen.nl * Facebook enquête Bepanthen Verzorgende Crème, april 2018,

* Multiscope Marktpeiler, maart 2018, n=1.002 ** Dexpanthenol ondersteunt het huidherstel

Advertenties

n=141 consumenten ** Dexpanthenol ondersteunt het huidherstel

ZELFZORG

Zelfzorgnieuws

Apps voor diagnose huidkanker ‘niet volledig te vertrouwen’

Weer naar school – weer hoofdluis

Nu de zomer op zijn eind loopt, rijst misschien de vraag of de zon je

Nu de scholen weer beginnen, kunnen ook de hoofdluizen weer makkelijk

wel goed heeft gedaan. Is dat plekje een onschuldige moedervlek of

overlopen naar een nieuw gasthoofd.

toch een signaal van huidkanker? Apps om de vlekjes te beoordelen, hebben het niet altijd bij het rechte eind, bleek uit een onderzoek

Als er in een klas één kind met hoofdluis is, zal het niet lang duren of een

van de universiteit van Birmingham.

volgend kind wordt geïnfecteerd. Door stoeien, spelen of selfies maken

Vroege opsporing van huidkanker is belangrijk voor een tijdige behandeling en verbetering van de prognose. Elke software die claimt een bijdrage te kunnen leveren aan een diagnose, moet worden onderworpen aan strenge tests en voortdurende monitoring, aldus onderzoeksleider Maria Charalambides. “Volgens de aanbevelingen van de British Association of Dermatologists kunnen de meeste apps momenteel onderzoek door een arts niet vervangen.” Matthew Gass van de Britse dermatologenvereniging vindt de nieuwe technologieën voor de diagnose van huidkanker veelbelovend. Maar de wisselende kwaliteit maakt het een moeilijk om er volledig op te vertrouwen, stelt hij. “Deze apps kunnen een deskundige dermatoloog niet vervangen, maar ze kunnen wel een nuttig hulpmiddel zijn bij de vroege detectie van huidkanker.

We raden patiënten altijd aan om naar de huisarts te gaan als een deel van huid van vorm of grootte verandert. Ongeacht wat de app je vertelt.”

(Bron: Zorgvisie)

kunnen de diertjes makkelijke de overstap maken van het ene naar het andere hoofd. Daar zetten ze neten (eitjes) af en kunnen nieuwe hoofdluisjes geboren worden en erop los kriebelen.

Het is dan ook belangrijk dat schoolkinderen goed op hoofdluis gecontroleerd worden. Als de diertjes worden aangetroffen, dagelijks het natte haar doorkammen met een luizen- of netenkam, in dunne strookjes van achter naar voren. Dit moet twee weken worden volgehouden. Ook in het gezin kan de hoofdluis zich verspreiden, dus als een kind hoofdluis heeft, moeten ook de andere gezinsleden gekamd worden. Liefst direct na elkaar - of tegelijk.

Na twee weken grondig nat-kammen zullen de hoofdluisjes weggekamd zijn, maar helaas, de jeuk kan nog zo’n veertien dagen aanhouden.

Jouw advies bij hoofdluis • Adviseer een luizenkam met een handvat en korte tanden, maar bij krullend haar juist een kam met lange tanden.

• Adviseer om het natte haar te behandelen met crèmespoeling, dan glijdt de kam er makkelijker door.

• Adviseer eventueel een luizendodend middel op basis van dimeticon, toe te dienen op dag 1 en dag 8 van de kamweken.

(Diverse bronnen)

UA | 4 | 2018

| 29

Helpt littekens herstellen Alhydran is een medische crème ter voorkoming en behandeling van littekens Wetenschappelijk & klinisch bewezen – Dr. Ali Pirayesh, Plastisch chirurg, Amsterdam Plastic Surgery – “Alhydran, de eerste no-nonsense littekencrème gebaseerd op wetenschap”

WAAROM WIL JE EEN LITTEKEN VOORKOMEN OF BEHANDELEN? Meer weten over hoe Alhydran de meest kwetsbare huid kan helpen verbeteren?

Volg de ApoWeb training vanaf 20 augustus 2018

Alhydran, voor de behandeling en nazorg van de kwetsbare huid

WWW.ALHYDRAN.NL

Wil jij adviezen kunnen geven over huidaandoeningen en de behandeling ervan?

Volg dan de tweedaagse opleiding Dermatologie voor apothekersassistenten bij U-Consultancy.

De eerste groep die Dermatologie voor apothekersassistenten

beschikbaar omdat ze de meerwaarde ervan inzien als de cliënten

volgde, heeft de opleiding zeer succesvol afgesloten en de

met een recept naar huis gaan.

cursisten waren hier erg over te spreken.

De theorie van de lessen wordt concreet gemaakt met praktijkPetra van der Sande, apothekersassistente bij apotheek Seinpost

voorbeelden, en er is veel ruimte voor het stellen van vragen.

in Den Haag, zegt over de opleiding: “Als assistent werkzaam in

Op dit moment pas ik al veel van de nieuwe opgedane kennis toe

een openbare apotheek zie ik dagelijks cliënten aan de balie met

in de apotheek! Kortom, ik kan deze cursus iedereen van harte

huidproblemen. Huidproblemen hebben vaak een grote impact op

aanbevelen.”

degenen die ermee te maken krijgen. De ontwikkelingen op het gebied van de dermatologie gaan enorm snel, en vooral omdat een

Er is weer een nieuwe groep gepland

aandoening zoveel impact kan hebben, is het zo belangrijk dat er

Deze vindt plaats op 6 september en 11 oktober 2018 (overdag,

de juiste behandeling en adviezen worden gegeven.

vier dagdelen) in Dalfsen. Voor meer informatie over de opleiding of om je in te schrijven, ga je naar:

De cursus Dermatologie was dan ook precies dat waar ik naar op

www.uconsultancy.nl/dermatologie-voor-apothekersassistenten/

zoek was. Ik ben heel blij dat ik in de gelegenheid werd gesteld om deze cursus te volgen. De lessen worden gegeven door mensen

Carla Uppelsch oten

met een enorme passie voor hun vak. Zij stellen hun kennis en tijd

Directeur U-Consultancy

Advertentie

LIEKES ZELFZORGADVIES

Overgangsklachten Helaas krijgen veel vrouwen ermee te maken: overgangsklachten. In de overgang daalt het hormoon oestrogeen, terwijl dat hormoon juist verantwoordelijk is voor veel processen in het lichaam. Niet zo raar dus dat 80% van de vrouwen in de overgang klachten ervaart.

dat ze ‘totaal niet zichzelf zijn’ en moeite hebben om meer dan één ding tegelijk te doen. Belangrijk is dat de vrouw weet dat dit ‘erbij hoort’ en het daardoor beter kan accepteren.

Middelen

geven bij het vrijen, met kans op be-

Van de meeste vrij verkrijgbare (al of

schadiging van het slijmvlies en

niet homeopathische) middelen tegen

daardoor mogelijke infecties. Dit alles

overgangsklachten zoals opvliegers en

is te voorkomen door de partner op de

stemmingswisselingen is de werking

hoogte te brengen en bij intimiteit de

De meest genoemde klachten zijn

niet bewezen of zeer gering. Wel kun-

tijd te nemen en zo nodig glijmiddel

opvliegers en nachtelijk zweten. Hoewel

nen sommige hiervan bijwerkingen

te gebruiken.

dit wordt veroorzaakt door een schom-

hebben of andere geneesmiddelen

Overgangsklachten kunnen erg verve-

melende oestrogeenspiegel, is de ernst

beïnvloeden.

lend zijn, maar ze zijn in principe niet

van de klachten niet evenredig aan de

gevaarlijk. De veranderde hormoon-

mate van oestrogeenschommeling.

Gewrichten

spiegel kan bij sommige vrouwen ook

Sommige klachten hebben wel een

Minder oestrogeen zorgt ook voor

hoofdpijn veroorzaken. Let dan op dat er

duidelijke relatie met andere invloeden:

minder collageen, een eiwit dat vaak

geen medicatieovergebruikshoofdpijn

bij een gezonde levensstijl doen zich

genoemd wordt als het gaat over anti-

ontstaat.

meestal minder overgangsklachten

rimpelcrèmes. Collageen zorgt er

voor, een hoge bloeddruk kan de

inderdaad voor dat de huid stevig blijft,

klachten juist versterken.

maar is ook nodig voor een goede sme-

Wanneer verwijs je naar de huisarts?

In het kader lees je welke tips je kunt

ring van de gewrichten. Als iemand last

Mochten de middelen, tips en adviezen

adviseren om minder last te hebben van

krijgt van de gewrichten, is het belang-

niet voldoende helpen, dan is het aan

opvliegers. Daarnaast is bewegen heel

rijk om te blijven bewegen om de

te raden een vrouw naar de huisarts te

belangrijk. Door regelmatig matig

gewrichten te blijven smeren. Bij som-

verwijzen. Verwijs ook naar de huisarts

intensief te bewegen worden niet

mige vrouwen wil een supplement met

als ze last heeft van hevig bloedverlies,

alleen de gewrichten gesmeerd, maar

glucosamine en chondroïtine helpen.

langdurig gebrek heeft aan energie,

wordt ook adrenaline (wat in verband

als ze bloed verliest nadat er al een

staat met opvliegers) verminderd en

Slijmvliezen

juist endorfine aangemaakt. Minder

Droge slijmvliezen is ook een bijwerking

adrenaline betekent minder over-

van verminderd oestrogeen. Droge ogen

verhitting. Ook helpt bewegen om

– het gevoel van ‘zand in de ogen’ – is

minder aan te komen in de overgang.

een veelgehoorde klacht. Er zijn standaard oogdruppels vrij verkrijgbaar die

jaar geen bloedingen zijn geweest. <

Jouw advies bij overgangsklachten Tegen opvliegers:

Stemmingswisselingen

geschikt zijn om af en toe te gebruiken

Ook stemmingswisselingen zijn veel-

bij droge ogen. Heeft iemand veel last

● vermijd pittig en kruidig voedsel

gehoorde overgangsklachten. Door de

van droge ogen, dan is het verstandig

● verminder de koffie- en alcoholinname

daling van het oestrogeen wil de hypo-

dit met een arts te bespreken. Er kan

● draag luchtige katoenen kleding

fyse wel eens extra Follikel Stimulerend

dan gekeken worden naar oogdruppels

● leg een koud nat washandje in de nek

Hormoon (FSH) aanmaken, in een

die het oog langer vochtig houden. Goe-

vergeefse poging om de oestrogeen-

de bevochtiging van de ogen is namelijk

spiegel weer te laten stijgen. Het FSH

ook een bescherming voor de ogen.

geeft echter veel emotionele onrust.

Ook het baarmoederslijmvlies wordt

Vrouwen kunnen dan het gevoel krijgen

droger en dunner. Dit kan klachten

Bij nachtelijk transpireren: ● gebruik alleen 100% katoenen lakens en dekens of dekbedden van natuurlijke materialen ● zorg voor een goed ademend matras

UA | 4 | 2018

| 31

ZELFZORG

Maandelijkse kwelling Krampende pijn in de buik, uitstralend naar de rug of de benen… Ruim de helft van de vrouwen heeft er last van voor of tijdens de menstruatie. Wat kun je dan adviseren?

Elke maand is het weer zover: als je

en meer doorbloed om zo een lekker

trekt zich samen om het slijmvlies

geen hormonale anticonceptie gebruikt

bedje te vormen voor een eventueel

eruit te werken. Dat samentrekken kan

en nog wel vruchtbaar bent, wordt de

‘vruchtje’. Wordt de eicel niet bevrucht,

vlak voor en tijdens de menstruatie

baarmoeder klaargemaakt voor het

dan verlaat deze het lichaam. Dan zal

gepaard gaan met krampen en steken.

herbergen van een bevruchte eicel.

ook het opgebouwde slijmvlies

Geleidelijk wordt het slijmvlies dikker

afgestoten worden. De baarmoeder

UA | 4 | 2018

| 32

Veel bloed – veel pijn?

Menstruatiepijn

plaatse, met pijn als gevolg. Vaak heeft

Sommige vrouwen verliezen meer bloed dan

Die pijn treedt vooral op tijdens de

een vrouw met primaire dysmenorroe

anderen, maar deze vrouwen hebben niet per

eerste twee dagen van de menstruatie.

ook last van hoofdpijn, misselijkheid

se meer pijn. Er zijn vrouwen met weinig

Meer dan de helft van de vrouwen

en/of spierpijn.

bloedverlies die veel menstruatiepijn hebben en andersom zijn er vrouwen die veel bloed

heeft hier last van. Voor 10% is de pijn zo hevig dat dit een reden is om thuis

Soms andere oorzaak

verliezen, maar met weinig of geen

te blijven. Bij jonge meisjes is de pijn

Als de pijn optreedt tijdens de men-

menstruatiepijn.

het hevigst, bij volwassen vrouwen

struatie, maar een andere oorzaak

neemt de pijn geleidelijk af. Overigens

heeft, is er sprake van secundaire

hebben meisjes in het eerste jaar dat

dysmenorroe. Dan gaat het vaak om

25 en pijn die elke maand erger wordt

ze menstrueren meestal nog geen pijn.

zeurende pijn, die ook buiten de

aanleiding om naar de huisarts te

Er is dan wel een menstruele cyclus en

menstruatieperiode aanwezig is, maar

verwijzen.

er wordt wat slijmvlies opgebouwd,

tijdens de menstruatie sterker wordt.

Vrouwen die hormonale anticonceptie

maar er vindt nog geen eisprong plaats

De oorzaken zijn bijvoorbeeld een

gebruiken, zijn daarmee meestal

en het eitje wordt dus ook niet

ontsteking van de eileider, een

verlost van de pijn en andere maande-

afgestoten.

vleesboom, endometriose of een

lijkse klachten. Er wordt geen slijmvlies

koperspiraaltje. Hier moet je aan

meer opgebouwd, en – ook al is er bij

Oorzaak: zuurstofgebrek

denken als een vrouw aanvankelijk

de combinatiemethoden wel een

Het medisch jargon voor menstruatie-

weinig of geen last had tijdens de

maandelijkse bloeding – er wordt geen

pijn is dysmenorroe (spreek uit:

menstruatie en de laatste tijd wel pijn

slijmvlies meer afgestoten. Twee

dismenorreu).

ervaart. Dan is het belangrijk om te

vliegen in één klap dus: bescherming

De stekende pijn die puur is toe te

adviseren contact op te nemen met de

tegen zwangerschap en tegen

schrijven aan het fysiologische proces

huisarts.

maandelijkse kwellingen.

van het afstoten van baarmoederslijmvlies, heet primaire dysmenorroe.

Leeftijd en anticonceptie

Tegen de pijn

De baarmoederwand produceert

Gewoonlijk neemt de pijn af bij het

Bij meisjes en vrouwen die veel pijn

prostaglandines, die het samentrekken

ouder worden. Bij vrouwen boven de

hebben, kan ontspanning helpen.

van de baarmoeder veroorzaken. Dat

25 jaar is de pijn meestal wel draaglijk.

Dat kan door rust, door massage van de

leidt tot een tijdelijk zuurstofgebrek ter

Daarom is pijn bij een vrouw boven de

onderrug of door een oefening als het afwisselend bol maken en hol trekken van de rug (op handen en knieën). Een

Jouw advies bij menstruatiepijn

warm bad of een warme kruik op de pijnlijke regio kan de pijn ook verlichten.

Met name de NSAID’s (naproxen, ibu-

● Probeer de pijn te verdragen met ontspannende methoden, een warm bad of een warme kruik.

profen diclofenac en ketoprofen) zijn effectieve pijnstillers omdat ze de prostaglandines afremmen.

Maar bij NSAID’s moet je natuurlijk

Doseringen van pijnstillers: ● naproxen: 220-275 mg 2-3x per dag; eventueel beginnen met een dubbele dosis; maximaal 825 mg per dag; ● ibuprofen: eerste dosis 400 mg; vervolgens 200-400 mg elke 4-6 uur; maximaal 1200 mg per dag; ● diclofenac: eerste dosis 25 mg; vervolgens 12,5-25 mg elke 4-6 uur; maximaal 75 mg per dag; ● paracetamol: 500-1000 mg per keer, maximaal 3000 mg per dag en minstens 4 uur

goed letten op contra-indicaties (maag-, darm-, hart-, vaat- en nierproblemen) en interacties. Adviseer om direct bij de eerste pijnklachten een dosis in te nemen en daarna gedurende twee of drie dagen twee- tot viermaal per dag een dosis te nemen (de frequentie is afhankelijk van het gekozen middel, zie het kader).

Aan vrouwen die geen NSAID’s mogen

tussen twee innames. Bij meisjes jonger dan 15 en/of lichter dan 55 kg: niet meer dan

gebruiken, kun je paracetamol

500 mg per keer, evt. tot 6x per dag.

adviseren. <

UA | 4 | 2018

| 33

COLLEGA’S IN HET ZONNETJE De nieuwe rubriek Collega's in het zonnetje slaat goed aan. Dit keer worden er vier apothekersassistenten in het zonnetje gezet.

Heidy van den Brink en Evelien Schafstad: 25-jarig jubileum Heidy en Evelien waren onlangs 25 jaar in dienst bij apotheek De Wetering in Kampen (zie ook Even voorstellen, pag. 40).

Ze werden die dag door hun collega’s flink in het zonnetje gezet.

Eerst werden ze door hun partners met smoesjes van hun ontbijt afgehouden. Tegen de tijd dat ze op de fiets naar hun werk zouden gaan, kwam er een Jaguar met chauffeur voorrijden, die hen ophaalde en naar de apotheek bracht. Daar stond een heerlijk ontbijt klaar. Alle collega’s én diverse ex-collega’s waren er. Heidy en Evelien: “Zo’n leuke verrassing! En dan de hele dag de felicitaties van patiënten aan de balie: dat voelde heel warm.”

Irma Nendels: 25-jarig jubileum Op 1 juli jl. was Irma 25 jaar werkzaam bij de Stratumse Apotheek in Eindhoven. Het team meldt: “Irma is een gewaardeerde, attente, plezierige en sociaal betrokken collega.

Ze heeft altijd een gezellig praatje, kan perfect vloeiend onze patiënten in het Engels te woord staan en is superfit door de vele lange afstandswandelingen, die ze samen met haar echtgenoot onderneemt. Het is fijn om met haar samen te werken en we hopen dat ze nog lang onze collega mag zijn.”

Conny Crooijmans 50 jaar Maandag 9 juli was het feest in Benu Apotheek Beek en Donk. Toen werd de 50ste verjaardag van apothekersassistente Conny Crooijmans gevierd.

Haar collega Mayke Vermulst mailt ons: “Ze is er altijd, nooit ziek. Staat altijd voor andere mensen klaar en vergeet daardoor soms zichzelf te verwennen. Met haar Duitse gezelligheid en haar soms Nederlandse gemopper is ze een graag geziene collega. Conny wordt nu 50 jaar en dat vinden we een mooie gelegenheid om haar in het zonnetje te zetten.”

Heb jij ook een collega die je in het zonnetje wilt zetten? Voor een jubileum, een extra diploma, een bijzondere prestatie?

Stuur je tekst – en als het kan een leuke foto – naar info@ua.nl, o.v.v. Collega in ’t zonnetje.

UA | 4 | 2018

| 34

ZELFZORG

Ontsteking verhoogt het risico op hart- en vaatziekten Hartvaatziekten komen veel voor in de westerse wereld en zorgen voor grote beperkingen, slechte kwaliteit van leven en verhoogde overlijdenskans. Het gaat vooral om coronaire hartziekten, beroertes, hartfalen en hartritmestoornissen. De een loopt meer risico op een hartvaatziekte dan de ander. Daarbij spelen allerlei factoren een rol, de zogenaamde risicofactoren.

Sommige risicofactoren voor hartvaatziekten, zoals het LDL-cholesterolgehalte, de bloeddruk en roken, kun je verlagen door gezond te leven. Andere risicofactoren heb je niet in de hand. Zo hebben ouderen meer kans op hartvaatziekten dan jongere mensen en mannen meer dan vrouwen. Verder hebben ook mensen met ontstekingsziekten een groter risico op hartvaatziekten. Dat geldt voor mensen met reumatoïde artritis, maar ook voor mensen met chronische darmontsteking, tandvleesontsteking of de bijna onmerkbare ontstekingen bij mensen die roken, ongezond eten, inactief zijn, en/of overgewicht hebben. In de bloedvaten komt dan een ontstekingsproces op gang dat leidt tot aderverkalking, met de bekende gevolgen.

Ontstekingseiwit Een ontstekingseiwit in het bloed – het C-Reactieve Proteïne (CRP) – is een maat voor uitgebreide, heftige en acute ontstekingen. Maar de schade aan hart en bloedvaten wordt vaak veroorzaakt door een minder actieve, sluimerende chronische ontsteking. Dit kan worden gemeten aan de hand van een extra gevoelige (high-sensitive) meting:

UA | 4 | 2018

hs-CRP. Hoe hoger die waarde, des te groter is het risico op een hartvaatziekte en ook het risico daaraan te overlijden.

Aanpak van ontstekingen Acute ontstekingen worden doorgaans behandeld met NSAID’s. Maar vanwege de mogelijke bijwerkingen worden die bij voorkeur niet chronisch gebruikt.

Gezonder leven, zoals stoppen met roken, gewichtsverlies, actiever leven en gezonder eten verlagen het hs-CRP en daarmee tevens het cardiovasculaire risico. Ook bepaalde voedingssupplementen kunnen het hs-CRP enigszins verlagen. Voor omega-3-vetzuren en de vitamines C en D zijn de resultaten in wetenschappelijk onderzoek niet zo eenduidig, maar er zijn wel hoopgevende resultaten met seleen en co-enzym Q10.

van Pharma Nord bij een groep van ruim vierhonderd ouderen. Na vier jaar inname bleek dat het hs-CRP-gehalte bij degenen die seleen en Q10 hadden gebruikt, was gehalveerd, terwijl het bij de placebogebruikers was gestegen.

Ook de sterfte aan hartvaatziekten en de zogenaamde MACE (grote hartaandoeningen zoals hartinfarct of overlijden aan hartvaatziekte) waren gehalveerd bij de groep die de supplementen gebruikte.

Bron: Lezing van Jan Blaauw, directeur en hoofddocent opleidingsinstituut Ortho Linea, op het symposium ‘Nieuwe factor in cardiovasculair risico en de serieuze gevolgen voor onze gezondheid’ van de Pharma Nord Academy

Bronnen – Alehagen U, Lindahl TL, Aaseth J, Svensson E, Johansson P. Levels of sP-selectin and hs-CRP

Seleen en Q10 In de onderzoeken bleek dat bij gebruik van seleen de waarde van hs-CRP omlaag gaat, al zag men geen verandering in de sterfte. Bij co-enzym Q10 nam ook de sterfte af. Combinatie van de twee supplementen gaf een nog sterker effect.

Dit bleek uit een klinisch onderzoek in Zweden met co-enzym Q10 en seleen

Decrease with Dietary Intervention with Selenium and Coenzyme Q10 Combined: A Secondary Analysis of a Randomized Clinical Trial. PLoS One. 2015;10(9):e0137680.

– Alehagen U, Aaseth J, Johansson P (2015) Reduced Cardiovascular Mortality 10 Years after Supplementation with Selenium and Coenzyme Q10 for Four Years: Follow-Up Results of a Prospective Randomized Double-Blind PlaceboControlled Trial in Elderly Citizens. PLoS ONE 10(12): e0141641.

| 35

DE BEROEPSVERENIGING VAN APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN EN FARMACEUTISCH MANAGERS

VWS VRAAGT OPTIMA FARMA VAKER ‘AAN TE SCHUIVEN’ Per 1 januari 2019 krijgen we in de apotheek weer te maken met nieuwe maatregelen van de overheid: – de uitstroom van paracetamol, mineralen en vitaminen (PMV); – maximering van de eigen (bij)betalingen in het GVS tot € 250, bovenop het eigen risico.

Met het geld dat de overheid bespaart met de eerste maatregel, wil men de tweede maatregel financieren.

Maar zijn wel de juiste keuzes gemaakt? Leidt de uitstroom PMV niet tot ondergebruik?

– Ondergebruik van foliumzuur bij methotrexaatgebruikers geeft een grote vergiftigingskans en de nodige gevolgen.

– Ondergebruik van vitamine D en calcium zal leiden tot meer osteoporose, meer botbreuken, meer ingezakte wervels… Wat zal dat kosten?

– Uitstroom van paracetamol kan leiden tot meer verstrekkingen van duurdere alternatieven zoals NSAID’s en opioїden.

En hoe zit het met de medicatiebewaking? Gaan patiënten hun zelfzorgmedicijnen en supplementen elders kopen? Veel mineralen zijn van invloed op de werkzaamheid van andere medicatie. Ik hoef het jullie niet uit te leggen.

Eén ding is zeker: wij zullen aan de balie weer veel extra vragen krijgen. Er wordt wel gezegd dat de maximering van de eigen kosten, buiten de apotheek om, direct met de zorgverzekeraar verrekend gaat worden, maar volgens de verzekeraars zijn hun de systemen er nog niet klaar voor. En we weten uit ervaring dat mensen hun vragen over een rekening van de verzekering voor medicatie aan onze balie komen stellen.

VWS heeft deze maatregelen ook besproken met Optima Farma. Natuurlijk hebben we gewezen op de gevaren van de maatregelen, maar ook op de extra werkdruk die deze maatregelen ons brengen. Dat zal ten koste gaan van de kwaliteit van onze EU-, TU- en VU-gesprekken en de medicatiebewaking.

Eind juli ontving Optima Farma diverse verzoeken van het ministerie van VWS om mee te praten.

Men vraagt onder andere of we willen meedenken wat deze maatregelen inhouden voor de apothekersassistent en of we willen deelnemen in een commissie Communicatie betreffende maximering GVS en uitstroom PMV. Natuurlijk gaan wij daarop in, zodat we gehoord worden en zodat straks niet alle communicatie via de balie moet verlopen.

Voor zo’n overleg moeten wij vaak verlofuren opnemen, want het is altijd tijdens onze normale werkuren. En Optima Farma maakt kosten (bijv. reiskosten). Hoe lang kunnen we dit zo pro deo blijven doen? We willen kijken of we iemand één of twee dagen per week betaald de werkzaamheden kunnen laten doen. Daarom mijn oproep: Steun ons, word lid van Optima Farma! Met meer inkomsten kunnen wij het werk voor onze beroepsgroep – dus voor jullie – blijven doen

Trudy van Geffen Voorzitter Optima Farma

UA | 4 | 2018

| 36

OPTIMA FARMA NAJAARSCONGRES 2018 ‘We leggen de groene loper voor je uit en laat je inspireren’ Datum

zaterdag 3 november 2018

Locatie

Inspyrium te Cuijk

Accreditatie

is aangevraagd bij KABIZ

VACATURE BESTUURSLID Wegens uitbreiding van werkzaamheden is het bestuur van Optima Farma op zoek naar een extra bestuurslid als aanvulling op het huidige Optima Farma-bestuur.

Programma en aanmelden: Tijdens dit congres is er een plenaire lezing voor iedereen. Verder zijn er drie workshoprondes met acht verschillende workshops voor zowel mbo- als hbo-apothekersassistenten.

Drie workshops zijn specifiek gericht op de hbo’ers werkzaam in de apotheek.

Ga voor meer informatie over het programma en de aanmelding naar onze website:

Het bestuur van de beroepsvereniging bestaat uit enthousiaste collega’s die naast hun gewone werkzaamheden, op vrijwillige basis, actief zijn in het bestuur en in de

congressen.optimafarma.nl

diverse commissies van Optima Farma.

De bestuursleden zijn apothekersassistent,

OPTIMA FARMA STUDENTENSYMPOSIUM 2018-2019

farmaceutisch consulent, farmaceutisch manager of farmakundige en zijn werkzaam in verschillende sectoren binnen de farmacie. Het bestuur bestaat momenteel

In november 2017 zijn we gestart met het organiseren van een studentensymposium voor studenten apothekersassistent in het laatste jaar van hun opleiding. Dit was een groot succes. Vandaar dat we hier vervolg aan geven. Tijdens dit symposium kunnen de studenten een aantal workshops volgen en er is een informatiemarkt. Onderwerpen die ter sprake komen: bij- en nascholing, vervolgopleidingen, kwaliteitsregister, maar ook: incontinentie,

uit vijf personen. Naast specifieke taken is elk bestuurslid integraal verantwoordelijk voor het beleid en de uitvoering daarvan.

Verder is de belangrijkste taak het besturen van de beroepsvereniging. Dit omvat in

inhalatietechnieken, wondverzorging e.d.

Er staan nu twee symposia gepland en wel op:

feite alles om een beroepsvereniging goed

– dinsdag 27 november 2018 in Leiden

te laten functioneren en te laten groeien.

– woensdag 30 januari 2019 in Utrecht

Het bestuur doet dan ook al datgene dat

Aanmelden: via de Optima Farma webshop op: community.optimafarma.nl

noodzakelijk is om de beroepsvereniging intern en extern goed te laten functioneren en te vertegenwoordigen.

AGENDA

Functieprofiel Voor deze functie is het belangrijk dat je

3 november 2018

Optima Farma Najaarscongres, Inspyrium te Cuijk

27 november 2018

Optima Farma studentensymposium te Leiden

30 januari 2019

Optima Farma studentensymposium te Utrecht

en/of hierin werkzaam bent. Tevens moet je voldoende tijd hebben om de bestuurs-

13 april 2019

Optima Farma Voorjaarscongres, De Reehorst te Ede

functie te kunnen uitvoeren. Het is van

affiniteit hebt met de apotheekbranche

groot belang gemakkelijk te kunnen communiceren met de diverse bestuurs-

CONTACTGEGEVENS OPTIMA FARMA

en commissieleden binnen de vereniging.

Een open houding, flexibiliteit, bereidheid

Secretariaat:

secretariaat@optimafarma.nl

tot samenwerking en nauwgezetheid zijn

Ledenadministratie:

leden@optimafarma.nl

belangrijke voorwaarden. Bestuurlijke

Congres:

congres@optimafarma.nl

vaardigheden en ervaring is een pré.

Scholing:

scholing@optimafarma.nl

Communicatie (website, nieuwsbrief etc.):

communicatie@optimafarma.nl

Voor meer informatie en de volledige tekst

Telefonisch spreekuur:

06-579 672 13, maandagochtend 09.00-12.30 uur

kijk op: https://optimafarma.nl/Vacatures/

Volg Optima Farma op Facebook; dan ben je altijd op de hoogte van actuele berichten en ontwikkelingen in de farmacie/gezondheidszorg, maar ook van allerlei nieuwtjes die van belang zijn voor je werk in de apotheek. www.facebook.com/optimafarma UA | 4 | 2018

| 37

COVERGIRL

Veerle Wassenaar:

“Ik werk nu als apothekersassistente” “Al ruim vijf jaar werk ik met veel plezier in de openbare apotheek. Ik blijf graag op de hoogte van de laatste ontwikkelingen en lees daarom onder andere graag de UA.” Zo meldde Veerle Wassenaar zich aan om op de cover van UA te komen.

Zij vervolgde: “Oorspronkelijk ben ik begonnen als apothekersassistent. Na enkele jaren volgde ik een transitietraject om eindelijk mezelf – een vrouw – te worden. Ik werk nu ruim vier jaar als apothekersassistente.” Een uitstekende kandidate dus om in dit nummer van UA met thema ‘hormonen’ op de cover te staan.

UA | 4 | 2018

| 38

“Leuk, een jongen in de apotheek”,

komen wat iemand precies wil. Zo

geprobeerd. De apotheker besloot om

hoorde Veerle voor haar transitie

nodig gaan we op huisbezoek. Voor

dit met de patiënten te bespreken en

vaak. Ook nu staan mensen positief

complexere patiënten hebben we een

omdat ik makkelijk praat, vroeg hij

tegenover haar. “Ik krijg alleen maar

buddysysteem, zodat de patiënten een

mij in eerste instantie om met de

positieve reacties van collega’s en

vast aanspreekpunt hebben, iemand

patiënten in gesprek te gaan over de

cliënten. Ik schreeuw het niet van de

die hun situatie kent.” Ze geeft het

werkelijke noodzaak. Ik vraag dan

daken, maar mensen vragen me wel

voorbeeld van een patiënt met een

naar de achtergrond van de medische

eens of ik altijd vrouw ben geweest.

psychiatrisch probleem die makkelijk

noodzaak en als ik merk dat die zwak

En dan vinden ze het alleen maar

in paniek raakt als zijn medicatie op

is, leg ik uit dat het de apotheek en de

dapper dat ik het heb aangedurfd.”

is, maar dat niet ziet aankomen.

maatschappij veel geld kan besparen

Na haar transitie is ze van apotheek

“Van zo’n patiënt houden we in de

als we het preferente middel leveren.

veranderd. “Een nieuwe start, dat leek

gaten wanneer er een herhaalrecept

Meestal hebben de patiënten daar

me makkelijker voor iedereen.” Tijdens

nodig is, zodat we kunnen zorgen dat

wel begrip voor en proberen ze een

het transitietraject bleef ze door-

hij de medicijnen op tijd heeft en hij

generiek. Daarna is het geen issue

werken in haar oude apotheek, maar

niet in paniek raakt.” De buddy’s

meer.” Inmiddels voeren ook de

ze heeft niet veel hinder gehad van

verzorgen ook de nazendingen voor

andere apothekersassistenten deze

‘bijwerkingen’. Hiermee bedoelt Veerle

‘hun’ patiënten. “Dat voorkomt een

gesprekken en uiteraard blijven er ook

opmerkingen over haar veranderende

hoop problemen”, aldus Veerle.

altijd terechte gevallen van medische

uiterlijk. “Ik was er heel open over,

noodzaak.

dus het verbaasde niemand dat ik aan

Spelverdeler

het veranderen was. Ik gebruikte twee

De apothekersassistenten die in de

Ja, er wordt ook wel eens veronder-

soorten hormonen: de testosteron-

apotheek werken (er zijn er altijd vier

steld dat haar gendertransitie de

blokker cyproteron en oestrogeen-

aanwezig), staan allemaal ‘voor’, aan

maatschappij veel geld heeft gekost.

suppletie (Progynova). Dit laatste

de balie: “We begroeten de patiënt,

“Maar dat heb ik helemaal zelf betaald.

blijf ik levenslang gebruiken. Op een

schrijven het recept aan, geven

Ik vind een transitie weliswaar geen

gegeven moment kreeg ik minder

informatie. Ondertussen zijn er

keuze, maar als liberaal ben ik van

beharing en rondere vormen. Ik had

apotheekmedewerkers die ‘achter’

mening dat je de kosten voor zoiets

wel een periode last van zware ver-

het recept klaarmaken en laten

zelf moet dragen. De samenleving

moeidheid en stemmingswisselingen,

controleren. Met deze werkwijze

heeft er immers ook niet voor

maar dat heeft mijn werk niet in de

hebben we de wachttijd flink korter

gekozen.” <

weg gestaan.”

gemaakt: fijn voor de patiënt en ook fijner voor de werkdruk. Je staat niet

Voor het werk in de apotheek maakt

op elkaar te wachten.” Bij toerbeurt

het verder niet uit of ze man of vrouw

hebben de apothekersassistenten de

is. Veerle is Veerle, praat makkelijk, is

functie van ‘spelverdeler’; een soort

betrokken en zorgverlenen zit haar in

coördinator die het dagrooster maakt,

het bloed. Dat is ook de reden dat ze

de taken binnen de apotheek verdeelt

voor de openbare apotheek heeft

en erop toeziet dat alles goed loopt.

gekozen, nadat ze een halfjaar werk-

Dat werkt prettig”, vindt Veerle.

zaam was geweest in een ziekenhuisapotheek. “Bereiden leek me eerst wel

Medische Noodzaak aangepakt

leuk, maar ik miste het contact met

Veerle is degene die in de apotheek

de patiënten.”

veel doet aan handhaving op de wildgroei aan MN-recepten. “We

Stapje meer

kregen zoveel gevallen van Medische

In apotheek Heikant in Veldhoven,

Noodzaak, dat het niet geloofwaardig

waar ze nu werkt, krijgt Veerle alle

was. Patiënten vragen makkelijk om

ruimte om zorg op maat te verlenen.

MN, artsen zetten het makkelijk op het

“We zetten net een stapje meer en

recept, maar we merkten dat patiënten

proberen er met doorvragen achter te

vaak niet eens een ander merk hadden

UA | 4 | 2018

| 39

EVEN VOORSTELLEN

Apotheek De Wetering:

WIL JIJ JEZELF OF JE TEAM OOK PRESENTEREN IN UA? MELD HET OP INFO@UA.NL

Ladies night, open huis en high tea

Een groot deel van het team van apotheek De Wetering in Kampen.

Service Apotheek De Wetering in Kampen wil het contact met de patiënten versterken en laten zien wat er allemaal in de apotheek gebeurt. Met initiatieven als een ladies night, een open huis en een high tea bouwen ze aan goede relaties en meer begrip bij hun klantenkring. “Het leidt tot goodwill bij de patiënten en het draagt bij aan onze teambuilding.”

UA | 4 | 2018

| 40

De drie apothekersassistenten die we bij apotheek De Wetering in Kampen spreken, zijn blijvertjes: Heidy van den Brink en Evelien Schafstad hebben net hun 25-jarig jubileum gevierd en Ina Alblas, begonnen in 1979, is ‘hard op weg naar de veertig jaar’, zoals ze het uitdrukt. Ze hebben het er goed naar hun zin: een fijne apotheek met tien leuke collega’s, lekker op de fiets naar het werk, en eigen verantwoordelijkheden.

Contact met klanten Zo had Heidy de verantwoordelijkheid voor het organiseren van een ladies

V.l.n.r.: Evelien, Heidy en Ina.

night, twee jaar geleden. Zij en haar collega kwamen op het idee en

je op een informele manier klanten-

heen kunnen. Deze doelgroep spreek je

hebben het zelf uitgewerkt. “In de

binding creëren.”

anders nooit. Ze krijgen thee met iets lekkers, en wij geven uitleg over

wijk waar deze apotheek staat, wonen vooral gezinnen met kinderen. Daarvan zien we de vrouwen het meest, dus

“Allemaal voor beter begrip, en het werkt”

medicijnen, over bijwerkingen, over valrisico, we vertellen waarom de medicatie van tijd tot tijd opnieuw

die wilden we extra aandacht geven.

Alle vrouwelijke patiënten kregen een

Het initiatief was zo goed bevallen dat

doorgenomen moet worden, waarom

uitnodiging, maar we mikten vooral op

er een jaar later op een zaterdagmid-

de tabletjes soms een ander kleurtje

vrouwen tussen 25 en 60 jaar. Vrouwen

dag een ‘open huis’ werd georgani-

hebben, waarom je sommige medicij-

met zorgtaken voor kinderen en moge-

seerd. “Vergelijkbaar met de ladies

nen bij het eten moet nemen en

lijk ook voor hun ouders, en die vaak

night, maar niet uitsluitend op

andere juist niet.”

ook hun eigen problemen hebben,

vrouwen gericht”, vertelt Heidy.

Daarnaast presenteert de apotheek zich

bijvoorbeeld de overgang.

“Dit ging over de apotheek zelf.

ook op de jaarlijkse Ouderendag die in

De ‘ladies’ werden ontvangen met

We vertelden wat we allemaal doen

Kampen wordt georganiseerd. “Allemaal

koffie en iets lekkers in een partytent

als je een recept hebt ingeleverd en

voor beter begrip en om onze rol als

die voor de apotheek was geplaatst.

gaven een presentatie over baxteren.

apotheek te versterken. En het werkt”, vertelt Heidy.

Er waren standjes met een overgangs-

Je merkt dat je een band krijgt met

consulent, een diëtiste, een vitamine-

patiënten die je informeel hebt

producent, een producent van incon-

gesproken.” “Het leidt tot goodwill

Van bereiding naar voorlichting

tinentiemateriaal en de bloedbank.

bij de patiënten en het draagt bij aan

Er is veel veranderd in het vak, vinden

Er was aandacht voor het donorcodicil,

onze teambuilding”, vult Ina aan.

de apothekersassistenten. Tijdens hun

we gaven uitleg over de receptgang,

opleiding was bereiden het belang-

herhaalservice en medicatierollen en

High tea

rijkste – en voor velen het leukste –

lieten zien hoe je een account voor

Dit is wel iets om af en toe te herhalen,

onderdeel. Ina staat nog steeds één

‘service apotheek’ kunt aanmaken.

vindt het team en daarom staat een

dag per twee weken te bereiden in

We gaven ook korte workshops huid-

volgend evenement op de rol. “Een high

een andere vestiging van deze maat-

verzorging en de bezoekers hadden

tea voor ouderen in instellingen”, vertelt

schap. “Dat is echt mijn ding: met je

alle gelegenheid om vragen te stellen.

Ina, die dit evenement zal organiseren.

handen bezig zijn.”

Het was erg gezellig en informatief en

“We houden het in de instellingen,

we kregen positieve reacties. Zo kun

zodat de bewoners er gemakkelijker

UA | 4 | 2018

>> Lees verder op pagina 42

| 41

EVEN VOORSTELLEN

“Het is nu meer voorlichting geven,

Creatief

en daar groei je in mee”, aldus Evelien.

Heidy is onder andere verantwoordelijk

“Je ziet ook het voorschrift en de zorg-

voor de medicatierollen en voor

vraag veranderen. Waar je vroeger

contacten met de instellingen.

liters hoestdrank afleverde, gebeurt

“In onze kinderrijke buurt zijn niet veel

dat nu nog zelden.”

medicatierollen nodig. Dat geldt wel

Een bron van frustratie is ook hier het

voor de instellingen en de begeleid-

preferentiebeleid. Ina: “Je wilt zorg

wonen-voorzieningen voor onder

leveren, en dan moet je patiënten hiermee opzadelen. Daar heb ik moeite

Evelien bezig met het kwaliteitszorgsysteem.

andere psychiatrische patiënten waarvoor we de medicatie verzorgen.”

mee.” Soms heeft ze ook moeite

Heidy heeft met elke instelling of

met de keuze van een voorschrijver:

voorziening eenmaal per jaar een

“Vaginaalovules voor een vrouw van

gesprek. “In zo’n gesprek komt altijd

boven de tachtig? Dat gaat vaak niet

wel iets boven dat opgelost moet

lukken. Dan overleg ik met de arts.”

worden.” De veilige principes in de medicatieketen zijn een belangrijke

“Retourmedicatie in een instelling? Daar moet alleen onze bezorger bij kunnen”

leidraad bij haar gesprekken. “Zo help ik de instellingen en thuiszorg om zich voor te bereiden op een inspectie.

Denk bijvoorbeeld aan de

Track en trace Evelien is samen met haar collega Gerlinde verantwoordelijk voor het

retourmedicatie: wie kan daarbij? Ik Ina bij de medicijnkast.

leer ze denken zoals de inspectie: alleen onze bezorger moet daar toegang toe hebben.”

kwaliteitszorgsysteem. “We kijken wat er verbeterd kan worden, in zorg en

“Baxteren ontzorgt, zeg ik altijd”

in processen”, vat Evelien haar taak samen. “Alles wordt nagelopen: het klachtenregister, naleving van procedures… Alles wordt inzichtelijk

Het verzorgen van de medicatierollen

gemaakt.”

is een leuk onderdeel van haar werk,

Aan de muur in de koffiekamer hangt

vindt Heidy. “Als mensen uit het

een flowschema met verbetertips.

ziekenhuis komen met een recept

“We liepen een beetje vast, daarom

met flink wat verschillende medicijnen,

zijn we de processen langsgelopen

Heidy is onder andere verantwoordelijk voor

dan bied ik de medicatierol aan.

om te zien of alle handelingen zinvol

de medicatierollen.

‘Baxteren ontzorgt’, zeg ik altijd. We

zijn en of er dingen verbeterd kunnen

hebben goede, korte lijntjes met de

worden.” Een van de verbeterpunten is starten met track en trace.

baxteraar, daardoor kunnen we snel te vriezen. Sabbelen op zo’n ‘fruitijsje’

handelen. We proberen mee te denken

kan de speekselvloed stimuleren.”

met de patiënt, als het gaat om

Ook Ina heeft zich jaren beziggehouden

Verder zijn alle apothekersassistenten

medicatie die medische noodzaak is.

met het kwaliteitszorgsysteem. Nu is

buddy voor complexe patiënten. Ina:

Om de patiënt hiervan niet de dupe

zij verantwoordelijk voor de opiaat-

“Je bent aanspreekpunt voor die

te laten worden, overleg ik met de

registratie en de palliatieve zorg. “In

patiënten, en je kent hun situatie.

voorschrijver. We zoeken dan naar

een cursus over palliatieve zorg heb ik

Ze komen daarom makkelijker bij je

mogelijkheden om de inname voor

veel praktische tips gekregen. En ook

met een probleem.” Het buddy-zijn

de patiënt zo eenvoudig mogelijk

besef ik nu dat het voor mantelzorgers

verrijkt het vak verder, vindt Ina.

te houden, en toch te voorzien in

fijn is als ze kunnen helpen. Als iemand

“Het neemt veel tijd, maar je betekent

eventuele medische noodzaak.

last heeft van een droge mond,

veel voor de patiënt, alleen al door te

Soms moet je creatief zijn.” <

adviseren we hen om stukjes fruit in

luisteren.”

UA | 4 | 2018

| 42

BRANCHE

Branchenieuws

Persoonsgegevens nodig bij afhalen medicijn voor een ander

Peperdure medicijnen tegen zeldzame ziektes blijken vaak niet te werken

Met de intrede van de nieuwe privacywetgeving moet er ook in de apotheek van alles veranderen.

Zo moet de identiteit van de patiënt gecontroleerd worden, maar ook van degene die de medicijnen – of een medicatieoverzicht – voor een ander afhaalt.

Goedgekeurde en geteste medicijnen tegen zeldzame ziekten blijken in de praktijk vaak niet te werken. Dat komt doordat de patiëntengroep te klein is en de ziekten doorgaans te ingewikkeld zijn om in een paar jaar vast te stellen of de medicijnen aanslaan.

Als iemand anders de medicijnen afhaalt, moet de patiënt daarvoor een toestemmingsverklaring hebben afgegeven. Een voorbeeldformulier is te downloden van de KNMP-site. De toestemmingsverklaring kan ook voor langere (onbepaalde) tijd worden afgegeven.

Dat concludeert onderzoeker Yvonne Schuller van Amsterdam UMC over de ‘weesgeneesmiddelen’, die regelmatig onderwerp zijn van maatschappelijk debat vanwege de exorbitant hoge prijzen die farmaceuten ervoor vragen.

(Bron: Trouw)

(Bron: KNMP)

Vitaminen, mineralen en paracetamol in 2019 niet meer vergoed Vitaminen, mineralen en paracetamol worden per 1 januari 2019 niet meer vergoed vanuit het basispakket.

Deze maatregel werd woensdag 4 juli aangenomen in de Tweede Kamer.

Een motie van de oppositiepartijen om deze middelen in het vergoede pakket te houden, haalde het niet. Zij vinden dat de zorgkosten voor een deel van de patiënten te veel kunnen oplopen (tot 150 euro), bovenop het eigen risico. Ook de KNMP had de Tweede Kamer opgeroepen om de pakketmaatregel niet door te zetten, mede vanwege het risico dat er dan meer duurdere, risicovollere middelen worden voorgeschreven die wel worden vergoed.

Ook het Reumafonds had zijn bezwaren geuit aan de minister van VWS en aan de Tweede Kamer. Middelen zoals vitamine D, kalktabletten, foliumzuur en paracetamol 1000 mg, die vanaf 1 januari 2019 niet meer in de basisverzekering zitten, vormen een noodzakelijk en essentieel onderdeel van hun behandeling. De vrees bestaat dat patiënten die deze middelen zelf moeten betalen, ze niet gebruiken. Foliumzuur is noodzakelijk om schadelijke effecten van methotrexaat op de lever te voorkomen.

Loonbod apothekers De Vereniging Zelfstandige Apothekers (VZA) heeft haar leden geadviseerd om de lonen van apotheekmedewerkers vallend onder de Cao apotheken eenzijdig structureel te verhogen met 1,5% per 1 juli 2018.

Eerder, eind februari, hebben werkgeversorganisaties VZA en de Associatie van Ketenapotheken (ASKA) een eindbod neergelegd bij de vakbonden FNV en CNV voor de nieuwe Cao apotheken voor apotheekmedewerkers, met daarin onder meer een loonsverhoging van 1,75%. De vakbonden CNV en FNV hebben dit eindbod van de werkgevers afgewezen en beraden zich op nadere stappen.

(Bron: PW)

(Bronnen: KNMP, Reumafonds, Tweede Kamer)

UA | 4 | 2018

| 43

VERZORGING De overgang is de periode dat het

derde fysiologisch proces valt vaak

De ernst van de overgangsklachten

menstruatiepatroon verandert en de

samen met de gevolgen van veroude-

verschilt van vrouw tot vrouw; dat geldt

eerste menstruatievrije jaren zich

ring en sociale veranderingen, zoals

ook voor het aantal jaren dat een vrouw

aandienen. Tijdens deze periode kan

kinderen die het huis uitgaan.

klachten heeft. De eerste signalen van

een vrouw symptomen en klachten

Hoewel de overgang zich vooral

de overgang kunnen al rond het veer-

ervaren die in verband staan met

kenmerkt door vervelende sympto-

tigste levensjaar beginnen. De gemid-

veranderingen in de eierstokken. Er

men, zijn er gelukkig ook nog positieve

delde leeftijd waarop de menstruatie

rijpen geen follikels meer en daardoor

kanten. Voor veel vrouwen breekt er

stopt – de menopauze – ligt rond de

neemt ook de productie van de vrou-

een periode aan met meer ruimte voor

51 jaar. Wat de overgang betreft, is een

welijke hormonen af.

zichzelf, en is de overgang een fase

vrouw dan vaak pas op de helft.

Dit complexe, deels nog onopgehel-

van balans en verdieping.

Wat gebeurt er in je lichaam rond de menopauze?

Ook huid en haren in de overgang

Vanaf de menopauze produceren de twee eierstokken (ovaria) geen oestrogenen en progestagenen meer

Een van de meest ingrijpende periodes in het

en zoekt het lichaam naar een nieuwe

leven van een vrouw is de overgang. Je wordt

niet meer vruchtbaar is. Voor sommige

geconfronteerd met allerlei onverklaarbare klachten,

anderen zijn blij met het uitblijven

hebt last van stemmingswisselingen en meestal

krijgen vrouwen ook minder zin in

ook van het bekendste verschijnsel: de opvliegers.

Maar wat gebeurt er nu eigenlijk tijdens de overgang en waarom heeft het zo’n effect op lijf, huid en haar?

balans. Dit betekent dat een vrouw vrouwen een moeilijke periode, van de maandelijkse perikelen. Vaak seks. Dit kan diverse oorzaken hebben, waarbij ook het zogenaamde legenestsyndroom en een verminderde testosteronproductie meespelen.

Typische overgangsklachten Naast de verandering in de menstruatiecycli kent de overgang vele klachten, die van vrouw tot vrouw verschillen. Heel bekend zijn de opvliegers: plotselinge warmteaanvallen waarbij je ook een koortsig gevoel kunt krijgen en hevig transpireert.

Menopauze, overgang, climacterium Er is nogal wat verwarring over de terminologie. Wat is nou ‘overgang’, wat is ‘menopauze’ en wat is ‘climacterium’?

De menopauze is de laatste menstruatie en die is pas vast te stellen als je al een jaar niet meer hebt gemenstrueerd. De menopauze is dan ook geen periode maar een tijdstip.

Je kunt het dus wel hebben over ‘voor de menopauze’ en ‘na de menopauze’, maar niet over ‘tijdens de menopauze’. De periode waarin je klachten hebt – rond de menopauze – is de overgang, of in vaktaal het climacterium.

UA | 4 | 2018

| 44

Hoeveel vrouwen hebben last van overgangsklachten?

Omdat het autonome zenuwstelsel van

geen tot weinig klachten – 20%

slag is, komt ook nachtzweten vaak

klachten die als hinderlijk worden ervaren en het levensplezier negatief beïnvloeden – 50%

voor, met een slechte nachtrust als gevolg. Soms duurt een opvlieger een

heftige klachten, beperkend bij dagelijkse bezigheden en waarvoor de huisarts wordt bezocht – 30%

paar seconden tot minuten, in andere gevallen een kwartier tot een half uur.

Opvliegers zorgen verder voor een ontregeling van de vaatspanning waar-

Andere huidcrème

alopecia. Dat leidt zelden tot volledige

door je eerder gaat blozen en een

Als de huid droger wordt, is het

kaalheid, maar de haren bovenop het

snelle pols voelt. Daarnaast gaat het

raadzaam om in de overgang over te

hoofd zijn dan dunner gezaaid en de

lichaam overdreven reageren op kleine

schakelen op een vollere huidcrème.

resterende haren hebben een dunnere

veranderingen in de temperatuur door

Bij veel vrouwen wordt de huid ook

structuur en breken daardoor sneller af.

een gevoeliger hypothalamus. Vermin-

gevoeliger. Ze hebben eerder last van

derde aanmaak van speeksel en traan-

huidirritatie en moeten misschien een

vocht zorgen bovendien voor droge

andere verzorgingslijn kiezen die meer Directeur U-Consultancy

ogen en een droge mond. Ook vaginale

geschikt is voor de gevoelige huid.

Carla Uppelsch oten

droogte is een gevolg van verminderde vochtafscheiding. Door het verslappen

Haargroei én haarverlies

van de bekkenbodemspieren en het

Omdat de hoeveelheid oestrogenen in

dunner worden van de slijmvliezen van

het lichaam van de vrouw daalt, krij-

de urinewegen, kunnen eerder blaas-

gen de mannelijke geslachtshormonen

ontstekingen ontstaan.

steeds meer de overhand. Dit merk je bijvoorbeeld aan vervelende haartjes

Mogelijke overgangsklachten • Opvliegers • Nachtzweten • Onregelmatige cyclus of andere menstruatieklachten, zoals heftig bloeden • Droge slijmvliezen van mond, neus, ogen, vagina,

Huid en haar in de overgang

in het gezicht of meer puistjes die zich

Als een vrouw in de overgang is, kan

vormen op de huid. Andere effecten

• Minder zin in seks (libidoverlies)

dat gevolgen hebben voor haar huid

van de overgang in de vorm van haar-

• Blaasontsteking

en haren. Sommige veranderingen

groei zien we in hirsutisme (haargroei

• Ongewild urineverlies

hebben te maken met de hormonale

volgens een mannelijk patroon): een

• Hartkloppingen

veranderingen, andere hebben meer

toename van baardgroei, haar rond de

• Spier- en gewrichtspijn

te maken met normale veroudering.

navel en tepels en borsthaar.

• Gewichtstoename

Verlies van hoofdhaar is echter ook een

• Slaapproblemen

Er treden drie belangrijke

bekend verschijnsel rondom de meno-

• Somberheid/depressiviteit

veranderingen op in de huid:

pauze. Dat gebeurt dan meestal in het

• de huid wordt slapper door afnemen-

patroon van een ‘female pattern’

de collageen- en elastineproductie;

urinewegen

• Stemmingswisselingen • Innerlijke onrust, gejaagdheid • Moeheid, lusteloosheid

• de huid wordt dunner door afnemende productie van nieuwe huidcellen; • de huid wordt droger door afnemende talgproductie.

Jouw advies voor vrouwen in de overgang

Deze veranderingen in de huid hebben

Als apothekersassistent kun je een belangrijke rol spelen bij het adviseren van vrouwen die last hebben

gevolgen voor het uiterlijk van de

van de overgang. Welke adviezen kun je geven?

vrouw. Zo kunnen de contouren, zoals kaaklijn en jukbeenderen, minder zicht-

● Zorg voor voldoende slaap en beweging.

baar worden en kan iemand meer

● Zorg voor goede voeding met voldoende antioxidanten, vitamines en omega-3-vetzuren.

onderkin krijgen. De verslapping is vaak

● Kies een wat vollere crème als de huid droog voelt.

het eerst zichtbaar rond de ogen. Daar

● Probeer niet te roken, en matig te zijn met alcohol en suikers.

is de huid immers dunner dan elders.

● Misschien is het een geruststelling dat de klachten meestal van tijdelijke aard zijn en dat het lichaam een nieuw evenwicht zal vinden.

UA | 4 | 2018

| 45

VERZORGING

Verzorgingstips Eerst cleanser, dan tonic Na de gezichtsreiniging kun je de cleanser (met mogelijk nog wat vuil) verwijderen met een tonerlotion of tonic. Deze bevat kalmerende, hydraterende ingrediënten.

Cleansing Gezichtsreiniging heet in de make-upwereld ‘cleansing’. Het wordt gezien als de basis voor een stralende huid. Een zogenaamde cleanser (reinigingsmelk of reinigingslotion) gebruik je aan het eind van de dag om het vuil van je gezichtshuid te verwijderen.

De make-up die je ’s morgens hebt aangebracht, maar ook alle ‘viezigheid’ die zich in de loop van de dag op het gezicht verzamelt. Denk aan uitlaatgassen, stof, stuifmeel en dergelijke. Het verwijderen van vuil is ook belangrijk vóór het aanbrengen van een crème met actieve stoffen; die kunnen dan beter inwerken.

Oliebasis De oliën in een cleansing oil of balm lossen overtollig talg, oliën en siliconen in make-up op, zonder de poriën te verstoppen of de natuurlijke beschermlaag van de huid aan te tasten. Hierdoor blijft de huidbarrière intact en is de huid beschermd tegen weer en wind.

Een cleansing oil of balm geeft bij het inmasseren een luxe ‘verwengevoel’.

Agressief

Elektrische massage Er zijn tegenwoordig cleansers met een roterende en/of pulserende borstel of pad, waarmee vuil, talg, make-up en dode huidcellen lostrillen. Het trillen geeft bovendien een aangename massage, die een stralende teint en een verfijnde huidtextuur oplevert. Voor de gevoelige huid zijn er zachtere borstelkoppen, maar het is ook raadzaam om het gebruik geleidelijk op te bouwen.

UA | 4 | 2018

Micellair water

Er zijn bepaalde agressieve cleansers voor de

Tegenwoordig wordt er ook ‘micellair water’ verkocht als cleansers. Het water bevat micellen, dat wil zeggen vetemulgatorbolletjes. Deze micellen nemen het vetlaagje van de huid mee, waarin vuil en make-up zit. Wrijven of naspoelen is niet nodig. Het zou snel werken en is dus uiterst gemakkelijk.

producten’ voor acne, die behalve vuil ook de

vette huid, bijvoorbeeld ‘huidreinigingshuideigen vetten wegwassen die nodig zijn om de huid te beschermen en gezond te houden.

Niet alleen is er dan meer kans op uitdroging en ontsteking, maar bovendien gaat de huid ter compensatie juist meer talg aanmaken, wat de kans op puistjes en glimmen weer vergroot.

| 47

Hoe h helpt u uw lichaa am ge ezond te hou uden?

Bio-Seleen+Zink van harma Nord is een van de best onderzochte supplem menten van de markt. Het bevat het gepatenteerde Se elenoPrecise e (organisch Seleen) met uitstekende en ge gedocumenteer e (89% opname) in het llichaam.

NAGELS HAAR SCHILDKLIER HUID Seleen: • Goed voor de schildklier • Helpt het normaal functionneren e van het immuunssysteem • Te Ter besche erming van gezon nde e cellen en weefsels s • Voor het behoud b van mooi en en sterk haar • Goed voor de nagels g

w

Waarom UA?

Colofon

UA, het eerste glossy vakblad voor apothekersassistenten, heeft als doelstelling

UA – Uitsluitend voor apothekersassistenten – is een onafhankelijk vakblad speciaal voor de medewerkers in de apotheek. UA geeft branche-informatie, praktijktips, scholings- en trainingsnieuws en relevante productbeschrijvingen.

UA belicht trends en laat mensen uit het vak aan het woord over hun aanpak en ervaringen. UA wordt gerealiseerd door een keur aan specialisten, journalisten en deskundigen.

apothekersassistenten te voorzien van achtergrondinformatie en praktische feitjes en weetjes, zodat ze klanten beter kunnen adviseren over de producten in de apotheek. Met als uiteindelijk resultaat: beter gebruik van de producten, hogere klanttevredenheid en een verbeterde therapietrouw. Voorts wordt de kwaliteit van het verkoopadviesgesprek van de apothekersassistent verhoogd door het geven van zowel achtergrond- als productinformatie en handige tips.

Redactiesecretariaat en administratie: H&B Multimedia B.V., Postbus 30163, 1303 AC Almere

In het volgende nummer onder meer:

tel.: 088-44 55 931; fax: 088-44 55 990 E-mail: info@ua.nl www.ua.nl Directeur-uitgever: Niek Petstra

• Klinische farmacie • Biologicals

Hoofdredactie: Winifred Hazelhoff Roelfzema Accountmanagement: Elisabeth Lopes Escudeiro Vormgeving: Designworks, Breda Fotografie: Eef Bongers (pag. 5), Werry Crone (pag. 13), Frank Noordanus (pag. 6, 10, 39-42) Auteurs: Anneke Angenent, Claudia Demmers,

• Psoriasis

Winifred Hazelhoff Roelfzema, Lieke Melis, Marjam Overmars, Willem Roozeboom, Suzan Tuinier, Carla Uppelschoten, Gerda Weits

• Medicatieveiligheid

Adviseurs: Annette Leijen (apotheker), Monique Versleijen (docent FPZ) Eindredactie: Margot van Gils Cover: fotografie: Frank Noordanus; model: Veerle Wassenaar, apotheek Heikant, Veldhoven Abonnementen: Gratis naar de apotheek.

Abonnement voor apotheek en maximaal 20 apothekersassistenten met verzending naar de thuisadressen: € 49,50 (incl. btw) per jaar.

Voor leden van Optima Farma gratis.

Bovenstaande prijzen gelden voor verzending binnen Nederland.

Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan. Facturatie gebeurt per kalenderjaar.

Redactie en uitgever zijn niet aansprakelijk voor de inhoud van de onder auteursnaam opgenomen artikelen en van de advertenties.

UA-app: gratis.

Disclaimer De meningen die in deze uitgave worden geuit, zijn die van de geïnterviewden of geraadpleegde bronnen en niet noodzakelijkerwijs die van de uitgever. De inhoud van deze uitgave is met grote zorg samengesteld. Desalniettemin zijn onvolkomenheden niet altijd te vermijden, mede door de

© 2018 H&B Multimedia B.V., Almere.

Alle rechten voorbehouden. Geen enkel onderdeel van deze uitgave mag zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd, opgeslagen in een documentatiesysteem of openbaar gemaakt, noch met elektronische, noch met mechanische

snelle ontwikkelingen in de medische wereld. De redacteuren en uitgever aanvaarden geen enkele

methoden, door fotokopie, opname of anderszins.

aansprakelijkheid voor de juistheid van de informatie, noch voor enige schade en/of letsel aan

ISSN 2211-0941

personen en/of goederen uit hoofde van productaansprakelijkheid, onjuiste of onvolledige informatie of ontstaan door het toepassen van de in deze uitgave genoemde methoden of producten. De lezer wordt aanbevolen om de besproken diagnoses, behandelingen en productaanwijzingen altijd te controleren in het licht van de nieuwste publicaties.

Personen op foto’s komen niet per se in de artikelen voor.

GEEF JIJ OM JE VAK? Laat jouw stem dan horen en word nu lid van Optima Farma!

Waarom? Wij zorgen dat jouw stem gehoord wordt bij overheid en andere partijen. Zo maken wij het verschil voor de dagelijkse werkzaamheden in de apotheek en de ontwikkeling van jouw vak.

Hoe meer leden hoe meer we voor je kunnen doen!

Als lid krijg je: • maandelijks de Optima Farma Nieuwsbrief per e-mail • korting op Optima Farma activiteiten (congres, symposium e.d.)

• 15% korting op een abonnement van Accredidact • 6x per jaar het vakblad UA zie verder www.optimafarma.nl/lidmaatschap/ OPTIMA FARMA BEROEPSVERENIGING VOOR APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN, FARMACEUTISCH MANAGERS

UA | 4 | 2018

| 50

1LHXZ

De eerste tandpasta op recept voor H[WUD ƈ XRULGH door dagelijks tandenpoetsen Ŭ .OLQLVFK EHZH]HQ HƆ HFWLHYHU RP PHHUGHUH YRUPHQ YDQ FDUL­V WH YRRUNRPHQ NURRQ HQ RI ZRUWHOFDUL­V GDQ HHQ QRUPDOH ƈ XRULGHWDQGSDVWD1 Ŭ 9RRU SDWL­QWHQ PHW YHUKRRJG ULVLFR RS FDUL­V Ŭ *HEUXLN [ SHU GDJ WRW KHW YROJHQGH EH]RHN RI DGYLHV YDQ GH WDQGDUWV Ţ LQ SODDWV YDQ UHJXOLHUH WDQGSDVWD

Duraphat® 5000 ppm tandpasta: 59* = ,QGH[

8LWVOXLWHQG RS UHFHSW YHUNULMJEDDU 9RRU SDWL­QWHQ Ɓ MDDU

9RRU SDWL­QWHQ Ɓ MDDU 1 7DYVV HW DO $P - 'HQW Ţ 9HUNRUWH SURGXFWLQIRUPDWLH 'XUDSKDW SSP Voor de volledige en meest recente productinformatie verwijzen wij naar de goedgekeurde SPC op www.cbg-meb.nl. 1$$0 9$1 +(7 *(1((60,''(/ Duraphat 5000 ppm tandpasta. .:$/,7$7,(9( (1 .:$17,7$7,(9( 6$0(167(//,1* J WDQGSDVWD EHYDW PJ ƈ XRULGH DOV QDWULXPƈ XRULGH RYHUHHQNRPHQG PHW SSP ƈ XRULGH )$50$&(87,6&+( 9250 Tandpasta.

7+(5$3(87,6&+( ,1',&$7,(6 7HU YRRUNRPLQJ YDQ GHQWDOH FDUL­V WDQGEHGHUI ELM MRQJHUHQ HQ YROZDVVHQHQ PHW QDPH ELM SDWL­QWHQ PHW HHQ ULVLFR RS PHHUGHUH YRUPHQ YDQ FDUL­V FRURQDOH HQ RI ZRUWHOFDUL­V

&2175$ ,1',&$7,(6 'LW JHQHHVPLGGHO PDJ QLHW ZRUGHQ JHEUXLNW LQ JHYDO YDQ RYHUJHYRHOLJKHLG YRRU GH ZHUN]DPH VWRI RI YRRU ««Q YDQ GH LQ GH UXEULHN OLMVW YDQ KXOSVWRƆ HQ YHUPHOGH KXOSVWRƆ HQ %,-=21'(5( :$$56&+8:,1*(1 (1 9225=25*(1 %,- *(%58,. 'XUDSKDW SSP WDQGSDVWD PDJ QLHW ZRUGHQ JHEUXLNW ELM MRQJHUHQ HQ NLQGHUHQ MRQJHU GDQ MDDU 'H]H WDQGSDVWD EHYDW HHQ KRRJ ƈ XRULGHJHKDOWH 'DDU RP PRHW KHW DGYLHV YDQ HHQ WDQGKHHONXQGLJ VSHFLDOLVW ZRUGHQ JHYUDDJG YRRUGDW KHW SURGXFW ZRUGW JHEUXLNW (HQ YHUKRRJG DDQWDO SRWHQWL­OH ƈ XRULGHEURQQHQ NDQ OHLGHQ WRW ƈ XRURVLV 9RRUGDW ƈ XRULGHŢEHYDWWHQGH JHQHHVPLGGHOHQ ]RDOV 'XUDSKDW JHEUXLNW ZRUGHQ PRHW HHQ EHRRUGHOLQJ ZRUGHQ JHGDDQ YDQ GH WRWDOH ƈ XRULGH LQQDPH GDW ZLO ]HJJHQ GULQNZDWHU JHƈ XRULGHHUG ]RXW DQGHUH ƈ XRULGH EHYDWWHQGH JHQHHVPLGGHOHQ ]RDOV WDEOHWWHQ GUXSSHOV NDXZJRP RI WDQGSDVWD )OXRULGH WDEOHWWHQ GUXSSHOV NDXZJRP JHOV RI YHUQLVVHQ HQ JHƈ XRULGHHUG ZDWHU RI ]RXW GLHQHQ WLMGHQV KHW JHEUXLN YDQ GLW PLGGHO WH ZRUGHQ YHUPHGHQ :DQQHHU DOJHPHQH EHUHNHQLQJHQ ZRUGHQ XLWJHYRHUG YDQ GH DDQEHYROHQ LQQDPH YDQ KHW ƈ XRULGH LRQ ZHONH PJ NJ SHU GDJ LV XLW DOOH EURQQHQ HQ PJ SHU GDJ QLHW PDJ RYHUVFKULMGHQ PRHW HU UHNHQLQJ ZRUGHQ JHKRXGHQ PHW HYHQWXHOH LQQDPH YDQ GH WDQGSDVWD HONH WXEH 'XUDSKDW SSP WDQGSDVWD EHYDW PJ ƈ XRULGH LRQHQ 'LW SURGXFW EHYDW QDWULXPEHQ]RDDW 1DWULXPEHQ]RDDW LV OLFKW LUULWHUHQG YRRU GH KXLG RJHQ HQ VOLMPYOLH zen. %,-:(5.,1*(1 0DDJGDUPVWHOVHODDQGRHQLQJHQ )UHTXHQWLH QLHW EHNHQG NDQ PHW GH EHVFKLNEDUH JHJHYHQV QLHW ZRUGHQ EHSDDOG EUDQGHQGH RUDOH VHQVDWLH ,PPXXQV\VWHHPDDQGRHQLQJHQ =HOGHQ Ɓ WRW 2YHUJHYRHOLJKHLGVUHDFWLHV +28'(5 9$1 '( 9(5*811,1* 9225 +(7 ,1 '( +$1'(/ %5(1*(1 &ROJDWH 3DOPROLYH 8. /WG *XLOGIRUG %XVLQHVV 3DUN 0LGGOHWRQ 5RDG *8 -= *XLOGIRUG 6XUUH\ 9HUHQLJG .RQLQNULMN 9225 ,1/,&+7,1*(1 (1 &255(6321'(17,( &ROJDWH 3DOPROLYH 1HGHUODQG % 9 /HHXZHQYHOGVHZHJ ) /9 :HHVS 1HGHUODQG 1800(5 9$1 '( 9(5*811,1* 9225 +(7 ,1 '( +$1'(/ %5(1*(1 59* $)/(9(567$786 85 8LWVOXLWHQG UHFHSW 9(5*2(',1* :RUGW QLHW YHUJRHG '$780 9(5*811,1* '$780 63&