Τα μυστήρια της ελληνικής σημαίας του Στρατή Ανδρεάδη

FILIPPO MARSIGLI (1790-1863): «Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη», λάδι σε μουσαμά, 1836-39, 91 Χ 63 εκ., Μουσείο Μπενάκη.

ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΊΚΗΣ ΣΗΜΑΊΑΣ

του Στρατή Ανδρεάδη

Ηγαλανόλευκη έχει μια ασυνήθιστη ιστορία γεμάτη με μυστήρια: είναι μυστήριο ποια, ποιος ή ποιοι σχεδίασε/αν την Ελληνική σημαία, δεν γνωρίζουμε γιατί επιλέχθηκαν τα τρία πρώτα σχέδιά της, γιατί έχει εννιά λωρίδες και δεν έχουμε ιδέα γιατί είναι γαλανόλευκη. Τέλος, είναι μυστηριώδες ότι το ένα και παγκοσμίως μοναδικό χαρακτηριστικό της

Ελληνικής σημαίας, που είναι μπροστά στα μάτια μας τόσα χρόνια, το αγνοούμε με αποτέλεσμα να μην το εξυμνούμε.

Ο ορισμός της Ελληνικής εθνικής σημαίας

Πριν ασχοληθούμε με τα μυστήρια, να δούμε τι γνωρίζουμε για την Ελληνική σημαία. Ξέρουμε πότε εμφανίσθηκε. Η γέννησή της έγινε σε δύο φάσεις. Η πρώτη γίνεται στο πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδος τον Ιανουάριο 1822 που αναγράφει: «Τα χρώματα του εθνικού σημείου και των σημαιών της θαλάσσης και της ξηράς διορίζονται τα εξής: κυανούν και λευκόν…Το Εκτελεστικόν θέλει προσδιορίσει τον σχηματισμόν των σημαιών και του εθνικού σημείου». Τρεις μήνες αργότερα έρχεται η δεύτερη φάση, στις 15 Μαρτίου 1822, το «Εκτελεστικόν» εκδίδει το διάταγμα 540 που ορίζει μια και καλή την Ελληνική σημαία, διακηρύττοντας «των μεν κατά γην δυνάμεων η σημαία, σχήματος τετραγώνου, θέλει έχει το εμβαδόν κυανούν, το οποίον θέλει διαρείσθαι εις τέσσαρα ίσα τμήματα δι΄ ενός σταυρού λευκοχρόου, διασχίζοντος εκείνα τα τμήματα από άκρων έως άκρων του εμβαδού. Η δε κατά θάλασσαν σημαία θέλει είσθαι διττή˙ μία διά τα πολεμικά και άλλη διά τα εμπορικά πλοία. Και της μεν διά τα πολεμικά πλοία το εμβαδόν θέλει διαιρείσθαι εις εννέα οριζόντια παραλληλόγραμμα, παραμοιβομένων εις αυτά των χρωμάτων λευκού και κυανού. Εις της άνω δε προς τα έσω γωνίαν τούτου του εμβαδού, θέλει σχηματισθή τετράγωνον κυανόχρουν διηρημένον εν τω μέσω δι’ ενός σταυρού λευκοχρόου. Της δε διά τα εμπορικά πλοία1 διωρισμένης το εμβαδόν θέλει είσθαι κυανούν. Εις την άνω προς τα έσω γωνίαν τούτου του εμβαδού θέλει σχηματισθή ωσαύτως τετράγωνον λευκόχρουν και διηρημένον εν τω μέσω δι΄ ενός σταυρού κυανοχρόου».

Τι μας λέει ο πρώτος ορισμός των σημαιών μας

Με αυτή τη διαταγή ορίζεται πρώτη φορά Ελληνική εθνική σημαία. Για την ακρίβεια, τρεις εθνικές σημαίες. Μία για τη στεριά και δύο για τη θάλασσα. Για τα επόμενα διακόσια ένα χρόνια, τα σχέδια θα είναι πάνω-κάτω αυτά και θα μας ακολουθούν σε κάθε αγώνα και σε κάθε μεγάλη στιγμή μας. Αλλά τι μας λέει αυτή η διαταγή; Ορίζει τα σχήματα των σημαιών. Η σημαία της στεριάς είναι τετράγωνη και της θάλασσας παραλληλόγραμμη (για την ακρίβεια δεν λέει πως οι σημαίες της θάλασσας θα είναι παραλληλόγραμμες, αλλά εννοείται από το γεγονός πως οι λωρίδες της σημαίας των πολεμικών πλοίων είναι παραλληλόγραμμες). Τα χρώματα των σημαιών είναι δύο: λευκό και κυανό. Τέλος, η διαταγή 540 ορίζει τα σχήματα και τα σύμβολα της σημαίας μας. Ο σταυρός θα υπάρχει σε κάθε σημαία: στη σημαία της στεριάς και στην πολεμική της θάλασσας θα είναι λευκός και στην εμπορική θα είναι κυανός. Επίσης, η πολεμική σημαία της θάλασσας θα έχει και παραλληλόγραμμα. Εδώ τελειώνουν οι πληροφορίες και ξεκινούν οι ερωτήσεις και τα μυστήρια.

Το μυστήριο των χρωμάτων

Γιατί κυανό και λευκό; Η σύντομη απάντηση είναι: δεν έχουμε ιδέα. Μια πιο πλήρης απάντηση είναι: δεν υπάρχει καμία πηγή και κανένα γράμμα που να αναφέρει γιατί επιλέχθηκαν αυτά τα δύο χρώματα. Ξέρουμε πως ο κυανός σταυρός με λευκό κάμπο, δηλαδή φόντο ή «εμβαδό» όπως το αναφέρει η διαταγή 540, ήταν σημαία που είχαν τα προεπαναστατικά μπαϊράκια αρματολών και κλεφτών π.χ. των Κολοκοτρωναίων, των Μανιατών, των Κυπρίων κ.ά. Μια σημαία με μπλε φόντο και άσπρο σταυρό αναφέρεται να χρησιμοποιείται από τον αρματολό Γιάννη Σταθά2 στις Σποράδες στις αρχές του 1800. Το κυανό ήταν και ένα χρώμα που δεν χρησιμοποιείτο από μουσουλμάνους. Επιπλέον, κοιτώντας έξω από τον Ελλαδικό χώρο στα χρόνια πριν την επανάσταση βρίσκει κανείς δεκάδες σημαίες με σταυρούς και μπλε χρώματα στα στρατιωτικά συντάγματα της Ευρώπης. Η σημαία των εμπορικών πλοίων της Γαλλίας στα εκατό χρόνια πριν την επανάσταση ήταν τετράγωνη με κυανό φόντο και μπλε σταυρό. Η σημαία της Μασσαλίας ήταν και είναι το ανάποδο. Ελλείψει κάποιου προσώπου που να είχε λόγο στην απόφαση για το 540, δεν μπορούμε να ξέρουμε αν τα χρώματα της σημαίας μας έγιναν τη εμπνεύσει γαλλικών σημαιών, του Γιάννη Σταθά, του Κολοκοτρώνη κτλ.

1. Η σημαία των εμπορικών πλοίων καταργείται το 1828 από τον αείμνηστο κυβερνήτη Κόμη Ιωάννη Καποδίστρια που θεωρεί αδικία τα εμπορικά μας πλοία, που στην ουσία ήταν πολεμικά, να μη φέρουν και αυτά πολεμική σημαία.

ΒΡΥΖΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ(1814 ή 1819-1878): «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης», 1865, λάδι σε μουσαμά, 164 Χ 126 εκ., δωρεά του Πανεπιστημίου, Εθνική Πινακοθήκη.

Ενώ υπάρχουν πολλά κράτη που έχουν και σημαίες κράτους και σημαίες ναυτικές, καμία άλλη εκτός από την Ελλάδα δεν έχει σημαία που η πορεία της πέρασε πρώτα από τη θάλασσα, για να καταλήξει ως εθνική σημαία στεριάς αλλά και θάλασσας. “ “

Το μυστήριο των σχημάτων και των συμβόλων…

Γιατί σταυρός, γιατί λωρίδες, γιατί εννέα λωρίδες; Ο σταυρός ίσως περιβάλλεται από λιγότερο μυστήριο. Υπάρχει πιθανότητα να ήθελαν οι σχεδιαστές της σημαίας να χρησιμοποιήσουν ένα απλό, γνωστό, δημοφιλές σύμβολο. Δεν ήταν άλλωστε τυχαίο που ο διαχωρισμός των αντιμαχόμενων στην Ελληνική επανάσταση ήταν συχνότατα θρησκευτικός. Πάμε να μιλήσουμε για τις λωρίδες. Οι λωρίδες ήταν σύμβολο σε σημαίες και οικόσημα για εκατοντάδες χρόνια πριν την επανάσταση. Λωρίδες σε σημαίες βρίσκουμε τον 18ο και 19ο αιώνα τουλάχιστον στη σημαία της Εταιρίας των Ανατολικών Ινδιών, στη σημαία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, στη ναυτική σημαία των Κάτω Χωρών και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Κανείς και καμία πηγή δεν μας εξηγεί γιατί η Ελληνική σημαία είχε, όμως, λωρίδες. Γιατί 9 λωρίδες; Μαθαίνουμε, χωρίς καμία εξήγηση ή αναγωγή σε πηγές, πως είναι 9 οι λωρίδες όσες και οι συλλαβές της φράσης «Ελευθερία ή Θάνατος». Επίσης, η λέξη «Ελευθερία» έχει εννέα γράμματα, οι Μούσες ήταν εννέα και αν θέλουμε μπορούμε να βρούμε 9 θάλασσες να εξυμνήσουμε. Δυστυχώς, όμως, καμία από αυτές τις εξηγήσεις δεν έχει ιστορική βάση.

Η μόνη πηγή που υπάρχει είναι τα απομνημονεύματα των Φιλικών που γράφτηκαν στην πολύπαθη Οδησσό το 1909 και αναφέρονται σε γεγονότα που συνέβησαν πριν 78 χρόνια. Εκεί ο πρόεδρος του εκτελεστικού Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος αναφέρει το εξής: «ο πολυμήτις Μαυροχορδάτος, υπογράφων το ψήφισμα της αντικαταστάσεως της Υψηλαντείου Σημαίας διά της ‘Κυανολεύκου’ εγέλα κάτω από τα μουστάκια του. Αφού, χρυσοί μου διπλωμάται, σας κάμνει τόσον κακόν η Σημαία της Φιλικής Εταιρείας, σας την αλλάζω ευχαρίστως με τα χρώματα της Φουστανέλας και της Βράκας. Επειδή, όμως, θα μου σκοτίζετε το κεφάλι με τις νόταις σας, σας την ονομάζω ‘Κυανόλευκον’ και δεν είμαι υποχρεωμένος να σας εξηγήσω τι θα ειπή ‘Κυανόλευκος’. Να το ευρήτε σεις, παντογνώσται διπλωμάται».

Τα μυστήρια της Ελληνικής σημαίας δημιουργήθηκαν και από μια ύποπτη και απόλυτη σιγή πηγών γύρω από τη σχεδίαση και δημιουργία της. Ο κατά τα άλλα πολυγραφότατος Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος δεν μιλάει σε κανένα κείμενό του για τη δημιουργία της σημαίας. Το ίδιο συμβαίνει και με όλα τα άλλα μέλη του εκτελεστικού (Αθανάσιος Κανακάρης, Ιωάννης Λογοθέτης, Αναγνώστης Δεληγιάννης). Ίσως η παραπάνω ιστορία των Φιλικών και η σιγή των πηγών να συνδέονται…

Το μεγάλο μυστήριο μπροστά στα μάτια μας…

Η Ελληνική σημαία είναι μοναδική για ένα λόγο που λησμονούμε. Είναι η μόνη εθνική σημαία σήμερα που ξεκίνησε την πορεία της ως ναυτική σημαία του κράτους. Ενώ υπάρχουν πολλά κράτη που έχουν και σημαίες κράτους και σημαίες ναυτικές, καμία άλλη εκτός από την Ελλάδα δεν έχει σημαία που η πορεία της πέρασε πρώτα από τη θάλασσα, για να καταλήξει ως εθνική σημαία στεριάς αλλά και θάλασσας. Είναι μυστήριο που μια σημαία με τέτοια μοναδική πορεία δεν εξυμνείται ως η μόνη ναυτική σημαία που κατέκτησε στεριά και θάλασσα. Ως ναυτικός λαός, νομίζω πως είναι ένα γεγονός που μας πάει πολύ…

2. Σώζεται δημοτικό τραγούδι που αναφέρει: «Μαύρο καράβ’ αρμένιζε στα μέρη της Κασσάντρας Είχε πανιά κατάμαυρα και τ ’ουρανού παντιέρα». Επίσης: «Που’ χε τα νέφη για πανιά, τον ουρανό παντιέρα Μαύρα πανιά το σκέπαζαν και τ’ ουρανού παντιέρα».