44

‫هەمواری‬ ‫دەستور‬ ‫دۆسیەیەکی رۆژنامەی “زەمەن”ە تایبەت بە پرسی هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‬

‫رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای وشە‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫سەرنووسەر‬ ‫سیروان رەشید‬

‫سەرپەرشتیاری دۆسیە‬ ‫فرمان عەبدولڕەحمان‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪ 12‬الپەڕە‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫هەمواری‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪11‬‬

‫دەستور‬

‫پرسی سیستەمی پەرلەمانی‬ ‫بۆ کوردستان‬

‫ـــــــەمانی‬ ‫زەمەن‬

‫هۆکاری سهرهکی بەرزی رێژەی کوژراو و‬ ‫بریندارەکان لە خۆپیشاندانەکاندا بوونی‬ ‫چەندین جۆر هێز و چەندین ناوەندی بڕیار و‬ ‫فەرمانە بۆ هێزە چەکدارەکان‪.‬‬

‫ئارێشەکانی عێراق و‬ ‫هەرێمی کوردستان‬

‫ئارێشەکانی عێراق پەیوەندی و کاریگەری‬ ‫راستەوخۆی بە هەرێمی کوردستانەوە هەیە‪.‬‬ ‫ئەوەی سەیرە بڕیاربەدەستانی هەرێم لەالیەک‬ ‫بانگەشەی ئامادەی خۆیان بۆ یارمەتیدانی‬ ‫حکومەتی فیدراڵی دەدەن و لەالیەکی‬ ‫دیکەوە هەم ئامۆژگاری خۆپیشاندەران‬ ‫دەکەن کە بە ئاشتی ناڕەزایەتیەکانیان‬ ‫دەرببڕن و ههمیش هاوسۆزی خۆیان بۆ‬ ‫خۆپیشاندەران دەردەبڕن‪ .‬ئەمە دژبەیەکی‬ ‫مێژوویە چونکە هەمان ئەو ئارێشانەی عێراق‬ ‫لە کوردستان هەن و لە ساڵی ‪ ٢٠١١‬ئەوەی‬ ‫ئێستا لە عێراق روو دەدات لە کوردستان‬ ‫روویدا‪ .‬خواستی هەڵوەشاندنەوەی حکومەت‬ ‫و کۆتایهێنان بە دەستێوەردانی حیزب لە‬ ‫حکومەت‪ ،‬بە نیشتیمانی کردنی پێشمەرگەر‬ ‫و ئاسایش و پۆلیس و بڕینی دەستی‬ ‫حیزب لەم دامەزراوانەدا و دژیەتی گەندەڵی‬ ‫و بەدیهێنانی دادپەروەری کۆمەاڵیەتی‬ ‫خواستی خەڵک بوون و نەوشیروان مستەفا‬ ‫ئەمین رون و روناک لە بەیاننامەی ‪٢٩‬ی‬ ‫کانونی دوەمی ‪ ٢٠١١‬ئەمەی خستەڕوو‪.‬‬ ‫ئێستا هەم یەکێتی و هەم پارتی و ئەو‬ ‫کەسانەی کە ئەو کات هەموو ئامرازێکیان‬ ‫بەکارهێنا بۆ کۆتایهێنان بە ناڕەزایەتیەکان‪،‬‬ ‫هەمان خواستەکانی ئەو کاتی خەڵک دوبارە‬ ‫دەکەنەوە و باسی چاکسازی و گۆڕانکاری‬ ‫دەکەن‪ .‬ئەم ئامانجانە هێشتا بەدینەهاتوون‬ ‫و ئێمە لە بزوتنەوەی گۆڕان لە هەمیشە‬ ‫سورترین بۆ ئەنجامدانی چاکسازی و‬ ‫گۆڕانکاری ریشەیی‪.‬‬ ‫ئەم ناڕەزایەتیانە لە سێ رووەوە‬ ‫پەیوەندی و کاریگەری لەسەر کوردستان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫‪ .١‬وەکو خەڵک پێویستە پشتیوانی‬ ‫خواستەکانی خۆپیشاندەران بین چونکە‬ ‫ئێمەش هەمان ئەو داواکاریانەمان هەیە‪.‬‬ ‫هەمووشمان بۆ چەندین دەیە قوربانی‬ ‫حوکمی دیکتاتۆری رژێمی لەناوچووی‬ ‫بەعس بووین‪ .‬لە پاش ‪ ٢٠٠٣‬بۆ ئێستاش‬ ‫تووشمان بووە بە تووشی کاستێکی سیاسی‬ ‫تێوەگالو لە گەندەڵی و لە نائامادەیی‬ ‫حوکمی یاسا‪ ،‬شەفافیەت‪ ،‬دادپەروەری و‬ ‫دەرفەتی یەکسان بە ئامرازی دیموکراتی‬ ‫بۆ گۆڕانکاری تێدەکۆشین‪ .‬گۆڕانکاری لە‬ ‫عێراق بە بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان‪.‬‬ ‫یەکێك لە هۆکارەکانی بەردەوامی حکومڕانی‬ ‫خراپ لە کوردستان بوونی حوکمڕانی خراپ‬ ‫بووە لە بەغداد‪ .‬له عێراق پرته سیاسی‬ ‫و کهسهکان دێن و دهڕۆن بهاڵم خهڵک‬ ‫دهمێنێتهوه‪ .‬پهیوهندی و روانینی ئهرێنی‬

‫خهڵکی حێراق بۆ کوردستان زۆر گهنگه‪.‬‬ ‫ئێستا تا رادهیهک روانینی نهرێنی بهرامبهر‬ ‫به کورد ههیه‪ .‬هۆی ئهمهش مامهڵهی‬ ‫نادروستی ههرێمی کردستان و بهشێک له‬ ‫پارته سیاسیهکان بووه لهگهڵ ناڕهزایهتی و‬ ‫داکانی خۆپیشاندهران‪.‬‬ ‫‪ .٢‬حکومەتی هەرێم و پارتە سیاسیەکان‬ ‫دەبێت سیاسەت و روانینیان بۆ حکومەتی‬ ‫فیدراڵی بگۆڕن‪ .‬دەستور بە هەمووان‬ ‫دەپارێزرێت‪ .‬سەقامگیری و دیموکراسی و‬ ‫حکومەتی یاسا و دامەزراوەی نیشتیمانی‬ ‫تەنیا زەمانەتی مانەوە و گەشەکردنی‬ ‫کوردستان پەیوەندی راستەوخۆی بە‬ ‫بەغدادەوە هەیە‪ .‬گۆڕانکاری لە عێراق بووە‬ ‫بە کردەیەکی حەتمی‪ .‬لە هەمان کاتدا‬ ‫پیویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان و‬ ‫پارتی و یەکێتی وەکو وانەیەک لەم دۆخە‬ ‫بڕوانن و پێش رووداوەکان بکەون تاکو‬ ‫پێکەوە بتوانین گۆڕانکاری ریشەیی له‬ ‫کوردستان به بهرژهوهندی هاواڵتیان ئهنجام‬ ‫بدهین‪.‬‬

‫ئارێشەکانی عێراق‬ ‫زۆرن و چارەسەریان‬ ‫ئاسان نین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەکسان کردنی‬ ‫ئەدای کاستی‬ ‫سیاسی عێراق‬ ‫و شکستیان لە‬ ‫حوکمڕانیدا بە‬ ‫شکستی سیستەمی‬ ‫سیاسی و خواستی‬ ‫گۆڕینی بۆ‬ ‫سەرۆکایەتی‬ ‫کارەساتی بەدوادا‬ ‫دێت‬

‫‪ .٣‬ئێستا روونە بۆچی نەوشێروان‬ ‫مستەفا ئەمین بە توندی پێداگری دەکرد‬ ‫لەسەر گۆڕینی سیستەمی سیاسی هەرێم‬ ‫بۆ پەرلەمان‪ .‬ئەزموونی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی لە زۆرینەی دەوڵەتاندا‪ ،‬لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و عێراق حوکمڕانی‬ ‫نادیموکراتی بەرهەمێناوە‪ .‬ئەمەش هۆکاری‬ ‫سوربوونی نەوشیروان مستەفا ئەمین‬ ‫و مەسعود بارزانی و تا رادەیەک جەالل‬ ‫تاڵەبانی بوو لەسەر سیستەمێکی فیدراڵی‬ ‫پەرلەمانی بۆ عێراق چونکە مێژوو نیشانیدا‬ ‫بوو کە سیستەمی سەرۆکایەتی دیکتاتۆرێکی‬ ‫دیکەی وەکو سەدام بە ناوێکی جیاوازەوە‬ ‫دروست دەکات‪ .‬ئەمەش ئەوە بوو کە‬ ‫نەوشیروان مستەفا ناوی نا دوو پێوانەی لە‬ ‫سیاسەتی پارتی و یەکێتی بەوەی ئەوەی‬ ‫لە بەغداد داوا دەکەن خۆیان لە کوردستان‬ ‫جێبەجێی ناکەن‪ .‬چۆن لە بەغداد شەڕ‬ ‫دەکەین بۆ پاراستنی سیستەمی پەرلەمانی‬ ‫بە هەمان شێوە پێویستە لە کوردستان‬ ‫سیستەمی پەرلەمانی دابمەزرێنین لە رێگەی‬ ‫چەسپاندنی هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم‬ ‫لە پەرلەمانی کوردستان و کەمکردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتەکانی بە یاسا و دەستور‪.‬‬

‫ئەنجام‬

‫ئارێشەکانی عێراق زۆرن و چارەسەریان‬ ‫ئاسان نین‪ ،‬بەاڵم یەکسان کردنی ئەدای‬ ‫کاستی سیاسی عێراق و شکستیان لە‬ ‫حوکمڕانیدا بە شکستی سیستەمی سیاسی‬ ‫و خواستی گۆڕینی بۆ سەرۆکایەتی‬ ‫کارەساتی بەدوادا دێت‪ .‬زیادەڕەوی نیە‬ ‫ئەگەر بگوترێت راستەوخۆ دەبێتەهۆی‬ ‫سەرهەڵدانەوەی حوکمی دیکتاتۆری‪.‬‬ ‫شیکاری الیەنە خراپەکانی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی بە پشت بەستن بە‬ ‫توێژینەوەی زانستی لە ئەزموونی واڵتانی‬ ‫دیکە‪ ،‬هەروەها خستەڕوی راستیەکان‬ ‫پەیوەست بە باشتربوونی سیستەمی‬ ‫پەرلەمانی روونە بۆ ئەوانەی دەیانەوێت‬ ‫تێبگەن‪ .‬گرنگه خۆپیشاندەرانی عێراق ئەم‬ ‫راستیە بزانن‪ .‬ئەگینا بە دەستی خۆمان‬ ‫دۆزەخێك بۆ خۆمان و نەوەکانی ئایندە‬ ‫دروست دەکەین‪ .‬ئەگەر سیستەمی سیاسی‬ ‫لە عێراق سەرۆکایەتی بووبایە لە ‪ ٢٠٠٥‬بۆ‬ ‫ئەمڕۆ بێ شک دیکاتۆرێک دروست دەبوو و‬ ‫حوکمی سەربازی دەکرد‪ .‬لە وەها رەوشێکدا‬ ‫تەنانەت ئەو خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیانەی‬ ‫هەن دەرفەتی ئەنجامدانیان نەدەبوو‪ .‬دوور‬ ‫نهڕۆن لە ئەزموونی سوریا و میسر و یەمەن‬ ‫بڕوانین بڕوانین‪.‬‬ ‫کورت و کرمانج‪ :‬لە هەموو کۆنتێکست‬ ‫و سەردەمێكدا سیستەمی پەرلەمانی چەند‬ ‫هێندە باشترە لە سیستەمی سەرۆکایەتی‪.‬‬ ‫تێگەیشتن لەم راستە بە تایبەت بۆ پاراستن‬ ‫و بەهێزکردنی پایەکانی دیموکراسی لە‬ ‫عێراق پرسی ژیان و مەرگە‪.‬‬

‫خۆپیشاندانەکانی عێراق و هەڵکشانی ئاستی‬ ‫داواکارییەکانی خەڵك بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران و سەرۆکایەتی حکومەت و کۆمار و گۆڕینی‬ ‫سیستەمی سیاسی لە پەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی الی‬ ‫کورد ترسی دروست کردووە‪ .‬ئامانجێکی سەرەکی کورد‬ ‫لە نووسینەوەی دەستور لە ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬دامەزراندنی‬ ‫سیستەمی پەرلەمانی و چەسپاندنی فیدراڵیزم بوو‪.‬‬ ‫فیدراڵیزم وەکو ئامانجی کورد لە ساڵی ‪ ١٩٩٢‬لەالیەن‬ ‫پەرلەمانەوە بە بڕیار چەسپێنرا و پشت لە سیاسەتی‬ ‫پێشوو کرا کە ئۆتۆنۆمی بوو‪.‬‬ ‫سوربوونی کورد لەسەر سیستەمی پەرلەمانی بۆ‬ ‫عێراق بەهۆی ئەزموونی سیستەمی سەرۆکایەتی بوو لە‬ ‫عێراق لە قۆناغی دوای شۆڕشی ‪ .١٩٥٨‬بە تایبەت لە‬ ‫سەردەمی سەرۆکایەتی سەدام حسێندا کورد رووبەڕووی‬ ‫جینۆساید بووە‪ .‬ترس لە دووبارە دروست بوونەوەی‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتی و هاتنی سەرۆکێک کە دەسەاڵت‬ ‫لە دەستی خۆیدا کۆ بکاتەوە و مەرکەزیەت لە بەغداد‬ ‫دروست بکاتەوە هۆکار پێداگری سەرکردایەتی کورد بوو‬ ‫لەسەر فیدراڵیزمی پەرلەمانی وەکو سیستەمی سیاسی‬ ‫نوێی عێراق‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی تێڕامانە پاش یەکگرتنەوەی فەرمی‬ ‫حکومەتی هەرێم لە نووسینەوەی دەستور بۆ هەرێمی‬ ‫کوردستان سیستەمی سەرۆکایەتی هەڵبژێردرا‪ .‬ئەمەش‬ ‫لە یاسای سەرۆکایەتی هەرێم ژمارە ‪ ١‬ساڵی ‪٢٠٠٥‬‬ ‫رەنگی دایەوە بەوەی سەرۆک بوو بە بەرزترین دەسەاڵتی‬ ‫جێبەجێکردن‪ .‬دواتر لە ئامادەکردنی رەشنووسی‬ ‫دەستوری هەرێمی کوردستان کە پەرلەمانی کوردستان‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬بەبێ گفتوگۆ پەسەندی کرد هەمان سیستەم‬ ‫پەیڕەو کرا بوو‪ .‬بڕیار بوو لە هەڵبژاردنی ‪٢٥‬ی ‪٧‬ی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫بخرێتە راپرسیەوە بۆ پەسەندکردنی لەالیەن خەڵکەوە‪.‬‬ ‫ئەو کات نەوشیروان مستەفا ئەمین بە توندی دژی‬ ‫ئەو رەشنووسە قسەی کرد و وەستایوە چونکە دەیزانی‬ ‫وەها دەستورێک کە دەسەاڵت لە دەستی یەک کەسدا کۆ‬ ‫دەکاتەوە حوکمڕانی نادیموکراتی ئەنجامەکەی دەبێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەمەش هەمووان قەرزاری نەوشیروان مستەفان کە‬ ‫رێگری کرد لە پەسەندکردنی دەستورێک بە سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی کە رێگەی خۆش دەکرد بۆ حوکمی تاکە‬ ‫کەس یان تاکە بنەماڵە‪.‬‬ ‫دوای دامەزراندنی بزوتنەوەی گۆڕان و دروست‬ ‫بونی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی بۆ یەکەمجار‪ ،‬فراکسیۆنی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان لە پەرلەمان بە هەمان روانین مامەڵەی‬ ‫لەگەڵ رەشنووسی دەستور کرد و پێداگریان کرد لەسەر‬ ‫گەڕانەوەی بۆ پەرلەمان و دوبارە نووسینەوەی‪ .‬پاش‬ ‫درێژکردنەوەی ماوەی سەرۆکایەتی مەسعود بارزانی لە‬ ‫‪٣٠‬ی حوزەیرانی ‪ ٢٠١٣‬بۆ دوو ساڵ‪ ،‬پارتی دیموکراتی‬ ‫کوردستان رازامەندی دەربڕی بۆ گەڕانەوەی رەشنووسی‬ ‫دەستور بۆ پەرلەمان‪ .‬لە خولی چوارەمی پەرلەمانی‬ ‫کوردستان د‪ .‬یوسف محەمەد سادق لەسەر پشکی گۆڕان‬ ‫بو بە سەرۆکی پەرلەمان و یەکێک لە گرنگترین پرسەکان‬ ‫لە ئەجێندای کاردا سەر لە نوێ نووسینەوەی دەستور‬ ‫بوو‪ .‬بۆ ئەم مەبەستە پەرلەمان بڕیاری دەرکردو لیژنەی‬

‫تایبەت لە هەموو پارتە سیاسیەکان پێکهات و تا ڕادەیەک‬ ‫هەنگاوی باشی نا لە نووسینەوەی رەشنووسێکی نوێی‬ ‫دەستور‪.‬‬ ‫بەاڵم دروستبوونی ملمالنێ لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫و پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەموارکردنەوەی یاسای‬ ‫سەرۆکایەتی هەرێم بوو بەهۆی ئاڵۆزبوونی هاوکێشەی‬ ‫سیاسی‪ .‬نەوشیروان مستەفاو بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫ئامانجیان هەمواری یاسای سەرۆکایەتی هەرێم بوو لە‬ ‫رێگەی‪ :‬یەکەم‪ ،‬هەڵبژاردنی سەرۆک لە پەرلەمانەوە تاکو‬ ‫بەرامبەر بە پەرلەمان کە نوێنەری هەڵبژێردراوی خەڵکە‬ ‫بەرپرسیار بێت‪ .‬دووەم‪ ،‬کەمکردنەوەی دەسەاڵتەکانی بە‬ ‫سەربەخۆکردنی دەسەاڵتی دادوەری‪ ،‬گەڕانەوەی دۆسیەی‬ ‫نەوت و ئەنجومەنی ئاسایش بۆ ژێر دەسەاڵتی سەرۆکی‬ ‫حکومەت‪ .‬واتا‪ ،‬گۆڕینی سیستەمی سیاسی بۆ پەرلەمانی‪.‬‬ ‫پارتی دیموکراتی کوردستان بە توندی دژ بە گۆڕان‬ ‫وەستانەوە‪ .‬ئەم پرسە گرنگەیان گۆڕی بۆ بابەتێکی‬ ‫شەخسی و بە دژایەتی گۆڕان بۆ مەسعود بارزانی لە‬ ‫قەڵەمیاندا‪ .‬پاش بە بنبەست گەیشتنی بابەتی هەمواری‬ ‫یاسای سەرۆکایەتی هەرێم‪ ،‬پارتی دیموکراتی کوردستان‬ ‫هەستا بە هەنگاوێکی مەترسیدار کە ئەویش رێگری بوو‬ ‫لە گەڕانەوەی سەرۆکی پەرلەمان بۆ هەولێر و دەرکردنی‬ ‫وەزیرەکانی گۆڕان لە حکومەت‪ .‬ئەمەش لە کاتێکدا کە‬ ‫کوردستان لە جەنگی دژ بە داعشدا بوو‪ .‬ئەو هەنگاوەی‬ ‫پارتی زیانی گەورەی بە خودی پارتی و کوردستان‬ ‫گەیاند لەالی دەوڵەتانی دیموکراتی وەک ئەمریکاو‬ ‫بەریتانیاو فەرەنساو ئەڵمانیا کە لە ‪١٩٩٢‬وە بە شێوەی‬ ‫جیا پشتیوانی هەرێم بوون‪.‬‬ ‫پاش هەڵبژاردنی ‪٣٠‬ی ‪٩‬ی ‪ ٢٠١٨‬و لە دانوستاندەکانی‬ ‫پێکهێنانی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬گۆڕان و پارتی رێکەوتن کە سەرۆکی هەرێم‬ ‫لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت‪ .‬ئەمەش هەنگاوێکی گرنگ‬ ‫بوو‪ .‬هەرچەند یار و نەیار تانە و تەشەرەی زۆریان لە‬ ‫گۆڕاندا بۆ رێکەوتنی بەشداری لە حکومەت‪ .‬هەنگاوی‬ ‫داهاتوو دامەزراندی سیسمەی پەرلەمانیە بۆ کوردستان چ‬ ‫لە رێگەی یاساوە بێت یان دەستوری کوردستان‪.‬‬ ‫ئەم رووداوانەی عێراق و داواکردنی گۆڕینی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی و ترسی کورد‪ ،‬لە سەرووی هەموویانەوە‬ ‫پارتی ئەو راستیە نیشان دەدات کە سیسمەی پەرلەمانی‬ ‫بۆ دیموکراسی گرنگە‪ .‬هەروەک سەلمێنەری ئەو‬ ‫راستیەیە کە پرسی سیستەمی پەرلەمانی بۆ کوردستان‬ ‫الی نەوشێروان مستەفا و بزوتنەوەی گۆڕان هەرگیز نە‬ ‫شەخسی بووە و نە بۆ بەرژەوەندی حیزبی بووە‪ .‬بەڵکو‬ ‫لە پێناو دروست بوونی واڵتێکی دیموکرات و شەرعیەتی‬ ‫پەرلەمانی و المەرکەزیەت بووە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی بڕیاری نەوشیروان مستەفا و گۆڕان‬ ‫شکستی سیستەمی سەرۆکایەتی بووە لە زۆرینەی واڵتان‪،‬‬ ‫بە تایبەت لە رۆژهەڵآتی ناوەڕاست و عێراق‪ .‬گرنگە ئەم‬ ‫روانینە الی هەموو پارتە سیاسیەکان و بڕیاربەدەستان‬ ‫بچەسپێت تا ئایندەی دیموکراتی کوردستان پارێزراو بێت‬ ‫چونکە کورد تەنیا بە دامەزراندنی دیموکراسی راستەقینە‬ ‫پارێزراو دەبێت‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫هەمواری‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫دەستور‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫ئایندەی دیموکراسی لە عێراق‬

‫بەراوردی سیستەمی سەرۆکایەتی و پەرلــــ‬ ‫پەرلەمانی بۆ دیموکراسی‪ ،‬چەسپاندن و‬ ‫مانەوەی زەرورەتە‪ .‬ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫لیژنەی هەمواری دەستوری پێکهێناوەو‬ ‫دەستی بە کارەکانی کردووە‪ ،‬شیکاری‬ ‫پرسی سیستەمی سیاسی گرنگی لە‬ ‫ڕادەبەدەری هەیە‪.‬‬

‫پێناسەکان‬

‫هۆشیار عومەر عەلی‬

‫پوختە‬

‫لە ‪١‬ی تشرینی یەکەمی ‪٢٠١٩‬وە‬ ‫ناڕەزایەتی فراوان لە عێراق سەری هەڵداوە‬ ‫و فۆرمی بزوتنەوەی کۆمەاڵیەتی وەرگرتووە‪.‬‬ ‫لە ناخی ئەم بزوتنەوە کۆمەاڵیەتیەدا‬ ‫چەندین خواستی رادیکاڵی بۆ گۆڕانکاری‬ ‫ریشەیی سیاسی و ئابوری و بەرێوەبردن و‬ ‫ئیدارەی دەوڵەت ههن‪ .‬یەکێک لە داواکاری‬ ‫خۆپیشاندەران گۆڕینی سیستەمی سیاسیە‬ ‫لە پەرلەمانیەوە بۆ سەرۆکایەتی‪ .‬ئەمەش‬ ‫سێ هۆکاری هەیە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ ،‬نۆستالژیای خەڵکی عێراقە‬ ‫بۆ سەردەمی رژێمی بەعس کە سەرۆک‬ ‫دەسەاڵتی رەهای هەبوو‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬ئەزموونی تاڵی خەڵکی‬ ‫عێراقە لەگەڵ سیستەمی پەرلەمانی لە‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬بۆ ئێستا و شکستی کاستی‬ ‫سیاسی لە بنیاتنانی دەوڵەتی یاسا‪.‬‬ ‫تەواوی خراپەکارییەکانی سیاسیەکان‬ ‫بەستراونەتهوە بە سیستەمی سیاسیەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ ،‬نەبوونی زانیارییە لەسەر‬ ‫پەیوەندی نێوان سیستەمی سەرۆکایەتی و‬ ‫پەرلەمانی و حوکمڕانی دیموکراتی‪ .‬گۆڕینی‬ ‫سیستەم بۆ سەرۆکایەتی لە ئایندەدا‬ ‫ئارێشەکانی عێراق چەند هێندە قوڵتر و‬ ‫زیاتر دەکات و عێراق دەگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫حوکمی تاکەکەسی‪ ،‬سەبازی و دیکتاتۆری‪.‬‬ ‫ئەمەش بۆ دەیان ساڵ سەرچاوەی کارەسات‬ ‫و جەنگ و خاپوربون و کۆمەڵکوژی و‬ ‫جینۆساید بووه بۆ خهڵکی عێراق‪.‬‬ ‫یەکێک لە پێشمەرجەکانی گەشەپێدانی‬ ‫دیموکراسی ئەندازیاری دەستوری و ئەو‬ ‫سیستەمە سیاسیەیە کە هەڵدەبژێردرێت‪.‬‬ ‫لەم کۆنتێکستەدا گەالن دەبێت لە ئەزموونی‬ ‫شکستخواردووی رابردوو پەند وەربگرن و‬ ‫وانە فێرببن نەك دوبارەی بکەنەوە‪.‬‬ ‫توێژینەوەی زانستی دەربارەی حوکمڕانی‬ ‫لە عێراق‪ ،‬رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و جیهان‬ ‫دەیسمەلـێنن سیستەمی سەرۆکایەتی‬ ‫مەترسیدارە‪ .‬لە بەرامبەردا سیستەمی‬

‫حکومەتی هەرێم و‬ ‫پارتە سیاسیەکان‬ ‫دەبێت سیاسەت‬ ‫و روانینیان بۆ‬ ‫حکومەتی فیدراڵی‬ ‫بگۆڕن‪ .‬دەستور بە‬ ‫هەمووان دەپارێزرێت‪.‬‬ ‫سەقامگیری و‬ ‫دیموکراسی و حکومەتی‬ ‫یاسا و دامەزراوەی‬ ‫نیشتیمانی تەنیا‬ ‫زەمانەتی مانەوە و‬ ‫گەشەکردنی کوردستان‬ ‫پەیوەندی راستەوخۆی‬ ‫بە بەغدادەوە هەیە‬

‫سیستەمی سیاسی سەرۆکایەتی‬ ‫و پەرلەمانی و دیموکراسی پێناسە و‬ ‫تایبەتمەندی خۆیان هەیە‪ .‬تێگەیشن لەم‬ ‫چەمکانە زەورەتە بۆ ناوەڕۆکی ئەم نوسینە‪.‬‬ ‫بۆ ئەم نوسینە پشت دەبەستین بە‬ ‫توێژینەوەیەکی وان لینز بە ناونیشانی‪،‬‬ ‫“مەترسیەکانی سیستەمی سەرۆکایەتی”‬ ‫بۆ پێناسەی سیستەمی سەرۆکایەتی و‬ ‫پەرلەمانی و دواتر بەشێک لە شیکارییەکان‪.‬‬ ‫سیستەمە سەرۆکایەتیەکان خاوەنی‬ ‫دەسەاڵتی جێبەجێکردنن بە دەسەاڵتی‬ ‫زۆری دەستورییەوە‪ .‬بە گشتی کۆنترۆڵی‬ ‫تەواوی پێکهێنانی کابینە و بەڕێوەبردن‬ ‫لە خۆ دەگرێت وراستەوخۆ لەالیەن‬ ‫خەڵکەوە بۆ خولی جێگیر هەڵدەبژێردرێن‬ ‫و سەربەخۆن لە دەنگدانی پەرلەمانی بۆ‬ ‫متمانە پێدان‪.‬‬ ‫سیستەمی پەرلەمانی بە مانا‬ ‫دیاریکراوەکەی ئەو سیستەمەیە کە تەنیا‬ ‫دامەزراوەی شەرعی دیموکراتی تێیدا‬ ‫پەرلەمانە‪ .‬لە وەها سیستەمێکدا دەسەاڵتی‬ ‫حکومەت بە تەواوی پشت دەبەستێت بە‬ ‫متمانەی پەرلەمان‪ .‬لە سیستەمی پەرلەمانیدا‬ ‫دەکرێت سەرۆک هەبێت و راستەخۆ لەالیەن‬ ‫خەڵکەوە هەڵبژێردرێت بەاڵم هێزی ئەوەی‬ ‫نیە لەگەڵ سەرۆک وەزیران پێشبرکێی جدی‬ ‫بکات لەسەر دەسەاڵت‪.‬‬ ‫دیموکراتیزەبون پرۆسەی گواستنەوەی‬ ‫سیستەمی سیاسیە لە نادیموکراتی بۆ‬ ‫دیموکراتی لە قۆناغی گوستنەوەدا‪ ،‬ئینجا‬ ‫چەسپاندنی پایەکانی دیموکراسیە بۆ رێگری‬ ‫لە گەڕانەوە بۆ سیستەمی نادیموکراتی‪.‬‬ ‫دیموکراسی سەدان پێناسەی هەیە و‬ ‫مشتومڕێکی زۆر هەیە لەسەر گونجاوترین‬ ‫پێناسە بۆ ئەم چەمکە‪ .‬بۆ کۆنتێکستی‬ ‫عێراق پێناسەی سکۆت مەینوێرینگ‪ ،‬دانیاڵ‬ ‫برینکس و ئانابیڵ پێرێز‪-‬لینان (‪)٢٠٠٧‬‬ ‫گونجاوترینە‪ .‬الی ئەوان ‪ :‬دیموکراسی‬ ‫رژێمێکە کە (ا) سپۆنسەری هەڵبژاردنی‬ ‫ئازاد و دادپەروەر و پێشبڕکێیانەی بۆ‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان و جێبەجێکردن‬ ‫دەکات؛ (ب) رێگە دەدات بۆ هاواڵتیبوونی‬ ‫گشتگیر؛ (ج) سەربەستیە شارستانیەکان و‬ ‫مافە سیاسیەکان دەپارێزێت؛ هەروەها (د)‬ ‫تێیدا حکومەتە هەڵبژێردراوەکان بە راستی‬ ‫حوکم دەکەن و سوپا لەژێر دەسەاڵتی‬ ‫مەدەنیدایە‪.‬‬

‫بەراوردی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی‪ ،‬پەرلەمانی و‬ ‫دیموکراسی‬

‫بە گوێرەی ئالفرێد ستێپان و سیندی‬ ‫سکاک لە سیستەمی سەرۆکایەتیدا‬ ‫سەربەخۆی دوو الیەنە هەیە کە هەم سەرۆک‬ ‫هەم دەسەاڵتی یاسادانان پشت بە یەکدی‬ ‫نابەستن و بە جیا هەڵدەبژێردرێن‪ .‬سەرۆک‬ ‫بۆ خولی دیاریکراو حوکم دەکات و ناتوانرێت‬ ‫الببرێت‪ .‬هەروەها ئەندامانی دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانان بۆ خولی جێگیر هەڵدەبژێردرێن و‬ ‫سەرۆک ناتوانێت بیانگۆڕێت یان الیان ببات‪.‬‬ ‫تەنیا لە رێگەی دادگاییکردنی سەرۆکەوە‬ ‫دەتوانرێت الببرێت و ئەمەش پرۆسەی زۆر‬ ‫ئاڵۆزە و بە دەگمەن روو دەدات‪ .‬لە ئێستادا‬ ‫ئەم پرۆسە لە گۆنگرێس الیەن ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانەوە دژ بە دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی‬ ‫ئەمریکا دەستی پێکردووە بەاڵم ئەستەمە‬ ‫بتوانرێت بە ئاسانی الببرێت‪.‬‬ ‫لە سیستەمی پەرلەمانیدا پشت‬ ‫بەیەکبەستی دوو الیەنە هەیە چونکە‬ ‫پەرلەمان دەتوانێت حکومەت دروست بکات‬ ‫و بیگۆڕێت و لە بەرامبەردا سەرۆک وەزیران‬ ‫دەتوانێت پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە و‬ ‫داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە بکات‪.‬‬ ‫ئێستا دەپەرژینە سەر هەڵسەنگاندنی‬ ‫خراپی سیستەمی سەرۆکایەتی‪ .‬بەدوای‬ ‫ئەوەشدا پەنجە دەخەینە سەر ئەو‬ ‫راستیانەی دەیسەلـینن کە سیستەمی‬ ‫پەرلەمانی باشترە لە سەرۆکایەتی‪.‬‬

‫یەکەم‪ :‬بۆچی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی مەترسیدارە؟‬

‫وان لینز‪ ،‬زانای دیاری بواری‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬چەندین تایبەتەمەندی‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتی دەخاتە روو کە‬ ‫مەترسیدارن بۆ دیموکراسی‪ .‬ئەوانیش‬

‫ئەو دەوڵەتانەی‬ ‫هاوشێوەی عێراق‬ ‫سااڵنێکی زۆر بە‬ ‫دیکتاتۆری حوکم کراون‬ ‫و دوای گۆڕینی رژێم‬ ‫بەرەو دیموکراتیزەبوون‬ ‫و دیموکراسی‬ ‫چوون و سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیان‬ ‫هەڵبژاردووە پاش‬ ‫تەنیا (‪ )٢٠‬ساڵ دیسان‬ ‫دیکتاتۆری گەڕاوەتەوە‬ ‫بەاڵم ئەگەر سیستەمی‬ ‫پەرلەمانیان‬ ‫هەڵبژاردبێت ئەوە‬ ‫النیکەم (‪ )٧١‬ساڵ‬ ‫دیموکراسی توانیویەتی‬ ‫بمێنێتەوە‬ ‫بریتین لە‪ :‬دژ بە یەکی لە سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیدا‪ ،‬هەڵبژاردنی بڕ‪-‬سفر‪ ،‬شێوازی‬ ‫سیاسەت‪ ،‬کێشەی دوانەی شەرعیەت‪ ،‬و‬ ‫پرسی سەقامگیری و کات‪.‬‬ ‫‪ .١‬دژ بە یەکی لە سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیدا لەوەوە دێت کە له الیهک‬ ‫ئامانج لێی دروستکردنی دەسەاڵتێکی‬ ‫جێبەجێکردنی بەهێز و سەقامگیرە و له‬ ‫الیهکی دیکه بوونی گومانی گەورەیه لە بە‬ ‫کەسیکردنی هێز یاخود بە شەخسەنەکردنی‬ ‫دەسەاڵت‪ .‬ئەمەش بەهۆی یادەوەری‬ ‫سیستەمە دیکتاتۆرەکانەوە کە چۆن‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتی دەبێت بە حوکمی‬ ‫یەک کەس‪ .‬ئهو کات دامهزراوهکان گرنگ‬ ‫نابن‪ .‬سەرۆک دەوڵەتە!‬ ‫عیراق مێژویەکی پڕ جەنگ و وێرانبوونی‬ ‫لە سایەی دیکتاتۆری و حوکمی تاکەکەس‬ ‫هەیە‪ .‬بە گۆڕینی سیستەمی سیاسی بۆ‬ ‫سەرۆکایەتی چەندین کێشە دێنە پێش‪.‬‬ ‫لەوانە‪ ،‬پێکهاتەی عێراق لە نائامادەیی‬ ‫هاواڵتیبووندا دابەشبووە بەسەر شیعە و‬ ‫کورد و سوننە‪ .‬سیستەمی سەرۆکایەتی‬ ‫واتا سەرۆک نوێنەری شیعە دەبێت کە‬ ‫لە ‪٪٦٠‬ی دانیشتوانی عێراق پێکدێنن‪.‬‬ ‫بێگومان هیچ کاندیدێک ناتوانێت دەنگی‬ ‫هەموو شیعە بەدەست بهێنێت چونکە‬ ‫چەندین پارتی سیاسی هەن‪ .‬لە وەها‬ ‫حاڵەتێکدا سەرۆک تەنیا نوێنەری لە ‪٪٣٠‬‬ ‫خەڵکی عێراق دەبێت‪ .‬سەقامگیری لەسەر‬ ‫حسابی دیموکراسی و ئازادی خەڵکی‬ ‫عێراق دەبێت‪ .‬دروستکردنی مەرکەزییەتی‬ ‫دەسەاڵت چارەسەر نیە بۆ ئارێشەکانی‬ ‫ئەمڕۆ‪ .‬بێگومان لە ماوەیەکی کەمدا دەبێتە‬ ‫هۆی کۆکردنەوەی دەسەاڵت لە دەست یەک‬ ‫کەسدا و گەڕانەوە بۆ سەردەمی رەشی‬ ‫دیکتاتۆری کە بە خوێنێکی زۆر گۆڕدرا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬هەڵبژاردنی بڕە‪-‬سفر گرژی و‬ ‫دابەشبوون دروست دەکات چونکە یەک‬ ‫کەس براوە دەبێت و حوکمی واڵت دەکات‬ ‫تەنانەت ئەگەر نوێنەری کەمینە یان‬ ‫گروپێکی دیاریکراو بێت‪.‬‬ ‫ئەگەر سەرۆک لە عێراق نوێنەری لە‬ ‫‪ ٪٣٠‬خەڵک بێت و لە هەڵبژاردندا ژمارەیەک‬ ‫دۆڕاوی زۆر هەبێت نەک سەقامگیری‬ ‫بەدینایەت بەڵکو عێراق دەباتە ناو‬ ‫زنجیرەیەک کارەساتەوە‪ .‬ئەو کات نەک‬ ‫کورد و سوننە بەڵکو لە ‪ ٪٥٠‬شیعە لەالیەن‬ ‫سەرۆکەوە نوێنەرایەتی ناکرێن‪ .‬سیستەمی‬ ‫ئێستا چەند کێسەی هەبێت النی کەم‬ ‫سەرۆک و سەرۆک وەزیران و سەرۆکی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران بە سازانی هەمووان‬ ‫دادەنرێن‪ .‬کێشەی سەرەکی لە سەرکردە‬ ‫و پارتە سیاسیەکاندایە کە نەیانتوانیوە‬ ‫نوێنەرایەتی دەنگدەرەکانیان بکەن و بە‬ ‫دوای بەرژەوەندی خۆیانەوەن‪ .‬کیشه له‬ ‫سیستەمی سیاسیدا نیه‪.‬‬

‫‪ .٣‬شێوازی سیاسەت لە سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیدا کۆکردنەوەی دەسەاڵتە لە‬ ‫ئۆفیسی سەرۆکدا و رێگە بە دانانی سنور‬ ‫بۆ ئەو دەسەاڵتە نادات و هەماهەنگی لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان نیە بە تایبەت ئەگەر‬ ‫پارتێکی دژ بە سەرۆک زۆرینەی پەرلەمانی‬ ‫هەبێت بەهۆی فرە‪-‬حیزبیەوە‪ .‬توێژینەوەکان‬ ‫دەیسەلـینن لە وەها حاڵەتێکدا تەمەنی‬ ‫دیموکراسی ‪ ١٠‬ساڵ زیاتر نیە‪.‬‬ ‫عێراق لە ‪٢٠٠٣‬وە لە دۆخێکی بەردەوامی‬ ‫جەنگدایە‪ .‬دەوڵەتانی ناوچەکە و جیهان‬ ‫کردوویانە بە گۆڕەپانی ملمالنێ و جەنگی‬ ‫خۆیان و رێگەیان نەداوە کە پارتی‬ ‫سیاسی خاوەن پالتفۆرمی دیموکراتی‬ ‫و چاکسازی و گۆڕانکاری شوێنپێ قایم‬ ‫بکەن‪ .‬لە راستیدا گرنگ بەرنامەی پارتە‬ ‫سیاسیەکان و خزمەتیان نیە بۆ گەیشتن‬ ‫و مانەوە لە دەسەاڵت بەڵکو پاراستنی‬ ‫بەرژەوەندی دەوڵەتانی بیانیه‪ .‬ئەمەش‬ ‫هۆیەکی سهرهکی دۆخی کارەساتاوی عێراقە‬ ‫چونکە سەرچاوەی شەرعیەتی حوکمڕانی‬ ‫رەزامەندی و دەنگی خەڵک نیە بەڵکو‬ ‫رازیکردنی دەوڵەتانی دیکەیە‪ .‬سەیر نیە‬ ‫یەکێک لە خواستەکانی خۆپیشاندەران‬ ‫رۆیشتنی دەوڵەتانە لە عێراق و گەڕانەوەی‬ ‫نیشتیمان بۆ خەڵك‪.‬‬ ‫‪ .٤‬لە سیستەمی سەرۆکایەتیدا دوانەی‬ ‫شەرعیەت هەیە و سەرۆک پێیوایە سنور‬ ‫بۆ دەسەاڵتەکانی نیە چونکە راستەوخۆ‬ ‫لەالیەن خەڵکەوە هەڵبژێردراوە‪ .‬واتا‪،‬‬ ‫روانین بۆ حوکمی رەها دەبێت‪ .‬گۆڕین‬ ‫یان البردنی سەرۆک زۆر سەخت دەبێت و‬ ‫سەرۆکێکی کەلەڕەق پاش تەواوبوونی خولی‬ ‫سەرۆکایەتی یاسا پشت گوێ دەخات یان‬ ‫دەستور دەگۆڕێت و دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم الیەنە نەرێنیەی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی لە عێراق هەبووە‪ .‬تێگەیشتنی‬ ‫ئاسانە‪.‬‬ ‫بە سوتفە نیە زۆرینەی دەوڵەتانی‬ ‫ناوچەکە کە حوکمڕانی دیکتاتۆری هەیە‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتیان هەبووە و هەیە‪،‬‬ ‫لەوانەش خودی عێراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬میسر‪،‬‬ ‫یەمەن‪ .‬زۆرینەی ئەم دەوڵەتانە سەدان‬ ‫هەزار هاواڵتی تێدا کوژراون‪ ،‬ملیۆنان‬ ‫ئاوارەبوون و تەواوی ژێرخانیان خاپور‬ ‫بووە بەهۆی جەنگ و رەتکردنەوەی‬ ‫سنوردارکردنی ماوەی سەرۆکایەتی بۆ دوو‬ ‫خول یان گۆڕینی دەستور پاش دوو خول بۆ‬ ‫مانەوە‪ .‬چارەنووسی ئەو سەرۆکانەو گەالنی‬ ‫ناوچەکە جەنگ و خوێن و مەرگ بووە‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬بۆچی سیستەمی‬ ‫پەرلەمانی باشترە؟‬

‫‪ .١‬سیستەمی پەرلەمانی بۆ گەشە و‬ ‫مانەوەی دیموکراسی گرنگە و تۆمارێکی زۆر‬ ‫باشتری هەیە‪ .‬توێژینەوەی زانایانی بواری‬ ‫دیموکراسی جیاوازییەکی زۆریان دۆزییەوە‬ ‫لە بەراوردکردنی ئهزموونی (‪ )١٣٥‬دەوڵەت‬ ‫لە ماوەی نێوان ‪ .١٩٩٠-١٩٥٠‬ئەنجامەکان‬ ‫سەلماندیان کە ماوەی ژیانی دیموکراسی‬ ‫لەو واڵتانەی کە پێشتر نادیموکراتی‬ ‫هەبوون تەنیا (‪ )٢٠‬ساڵە‪ .‬لە کاتێکدا لە‬ ‫سیستەمی پەرلەمانیدا ماوەی مانەوەی‬ ‫دیموکراسی (‪ )٧١‬ساڵە‪ .‬بە مانایەکی‬ ‫دیکە‪ ،‬ئەو دەوڵەتانەی هاوشێوەی عێراق‬ ‫سااڵنێکی زۆر بە دیکتاتۆری حوکم کراون‬ ‫و دوای گۆڕینی رژێم بەرەو دیموکراتیزەبوون‬ ‫و دیموکراسی چوون و سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیان هەڵبژاردووە پاش تەنیا (‪)٢٠‬‬ ‫ساڵ دیسان دیکتاتۆری گەڕاوەتەوە بەاڵم‬ ‫ئەگەر سیستەمی پەرلەمانیان هەڵبژاردبێت‬ ‫ئەوە النی کەم (‪ )٧١‬ساڵ دیموکراسی‬ ‫توانیویەتی بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬توێژینەوە لە ئەزموونی دەوڵەتانی‬ ‫پاش‪-‬کۆمیونیزم له ئهوروپای رۆژههاڵت‬ ‫سەلماندویانە لە سیستەمی پەرلەمانی بۆ‬ ‫چەسپاندنی دیموکراسی‪ ،‬مانەوە و رێگری‬ ‫لە لەناوچوونی دیموکراسی‪ ،‬شەرعیەتی‬ ‫نوێنەرایەتی و حوکمڕانی رەشید رۆڵی‬ ‫یەکالکەرەوەی هەبووە‪ .‬بوونی سەرۆکێک‬ ‫بە دەسەاڵتی زۆرەوە رێگر بووە لە گەشەی‬ ‫دیموکراسی و لە نێوان ساڵی ‪-١٩٩٣‬‬ ‫‪ ،١٩٩٥‬بووە بەهۆی پاشەکشەی ئازادییە‬ ‫سیاسیەکان لەو دەوڵەتانەدا‪.‬‬ ‫‪ .٣‬سیستەمی پەرلەمانی باشترە بۆ‬ ‫گەشەی سیاسی‪ ،‬گەشەی ئابوری و گەشەی‬ ‫مرۆیی‪ .‬زانایانی بواری دیموکراسی لە‬ ‫شیکاری بۆ داتای جیهانی سەلماندوویانە‬ ‫کە لە هەر یەک لەم سێ بوارەدا هەمیشە‬ ‫سیستەمی پەرلەمانی باشتر بووە لە‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتی‪ .‬بگرە لە زۆرینەی‬ ‫دەوڵەتاندا سیستەمی پەرلەمانی یەکسان‬ ‫بووە بە حوکمڕانی رەشید‪.‬‬

‫ئەمانە و چەندین شیکاریی و توێژینەوەی‬ ‫زانستی بااڵبوونی سیستەمی پەرلەمانی‬ ‫لەبەرامبەر سیستەمی سەرۆکایەتیدا‬ ‫دەسەلمێنن بە شێوەیەک چیدی جێگەی‬ ‫مشتومڕ نین‪ .‬ئەڵبەت تراژیدیای عێراق‬ ‫ئەوەیە کە زۆرینەی سیاسەتمەدارەکان‪،‬‬ ‫چ جای هاواڵتیان‪ ،‬بێئاگان لەم راستیانه‪.‬‬ ‫نموونەی حوکمڕانی ئەوان لە ‪ ٢٠٠٥‬بۆ ئێستا‬ ‫هێندە خراپە و نەرێنیە ئەمڕۆ خۆپیشاندەران‬ ‫بۆ رزگاربوونیان لەم کاستە سیاسیە ئامادەن‬ ‫داوای سیستەمی سەرۆکایەتی بکەن کە‬ ‫بێگومان عێراق دەباتەوە بۆ دیکتاتۆری‪.‬‬

‫ریشەی ئارێشەکانی عێراق‬

‫بگەڕێینەوە بۆ پێناسەی دیموکراسی‬ ‫کە پێشتر ئاماژەمان بە چوار مەرجدا‪.‬‬ ‫(ا) پەیوەست بە هەڵبژاردنی ئازاد و‬ ‫پاک کە پێشبڕکێی تێدا بێت لە دەستور‬ ‫گارەنتی کراوە بەاڵم لە پراکتیکدا هیچکام‬ ‫لە هەڵبژاردنەکانی عێراق لە ‪ ٢٠٠٥‬بۆ ‪٢٠١٨‬‬ ‫ئەم مەرجەیان تێدا نەبووە‪ .‬لە دواین‬

‫ئێستا روونە بۆچی‬ ‫نەوشیروان مستەفا‬ ‫بە توندی پێداگری‬ ‫دەکرد لەسەر گۆڕینی‬ ‫سیستەمی سیاسی‬ ‫هەرێم بۆ پەرلەمانیی‬ ‫ئەزموونی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی لە‬ ‫زۆرینەی دەوڵەتاندا‪،‬‬ ‫لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست و‬ ‫عێراق حوکمڕانی‬ ‫نادیموکراتی‬ ‫بەرهەمهێناوە‬

‫هەڵبژاردن لە ‪١٢‬ی ئایاری ‪ ٢٠١٨‬تەزویر و‬ ‫گۆڕینی ئەنجامەکان ئابڕوبەرانە بوو‪ .‬ئەمە‬ ‫و تەزویر لە هەڵبژاردنەکانی پێشتر خەڵکی‬ ‫نائومێد کردووە لە سیاسەت و هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫بەم هۆیە خۆپیشاندەران ئەمڕۆ تەواوی‬ ‫کاستی سیاسی رەتدەکەنەوە و لە دەرەوەی‬ ‫دامەزراوەکان بۆ گۆڕانکاری و چاکسازی‬ ‫تێدەکۆشن‪.‬‬ ‫ئێمە لە بزوتنەوەی گۆڕان بەهۆی‬ ‫تەزویر و گۆڕینی ئەنجامەکان گەورەترین‬ ‫زیانمان کرد‪.‬‬ ‫(ب) هاواڵتیبوون لە دەستوردا چەسپاوە‬ ‫بەاڵم هیچکام لە حوکمەتەکان نەیانتوانیوە‬ ‫بە سیاسەتێکی نیشتیمانی مامەڵە لەگەڵ‬ ‫هاواڵتیبوون بکەن‪ .‬شوناسی خەڵکی عێراق‬ ‫لەسەر بنەمای عەرەب‪-‬کورد‪ ،‬شیعە‪-‬سوننە و‬ ‫کەمینەی نەتەوەیی و ئاینی کار دەکات نەك‬ ‫هاواڵتیبوون‪ .‬زۆرینەی کات سیاسەتمەدار و‬ ‫پارتە سیاسیەکان ئەم شوناسی نەتەوەیی و‬ ‫مەزهەبی وەک چەک لە هەڵمەتی هەڵبژاردن‬ ‫و سیاسەتدا بە ئامانجی خۆ بەهێزکردن لە‬ ‫رێگەی رق و دژایەتیەوە بەکارهێناوە‬ ‫(ج) دەستوری عێراق گارەنتی‬ ‫سەربەستیە شارستانیەکان و مافە‬ ‫سیاسیەکای کردووە‪ .‬بەاڵم نائامادەیی کلتور‬ ‫و روانین و فەلسەفەی سیاسی دیموکراتی‬ ‫الی سیاسەتمەدارەکان ئەنجامەکهی‬ ‫پشتگوێخستنی دەستور بووە‪ .‬حەقیقەت‬ ‫ئەوەیە دەستور لە روانگەی بەرژەوەندی‬ ‫کەسی و سیاسی الیەنەکانەوە سەیر کراوە‬ ‫نەک وەکو سەرچاوەی یاسا و چوارجێوەی‬ ‫شەرعی حوکمڕانی‪ .‬پارتە سیاسیەکان‬ ‫کەمترین رووبەریان بۆ ئەم الیەنە گرنگەی‬ ‫دیموکراسی له بهرنامهی سیاسیاندا‬ ‫تەرخانکردووە‪ .‬ئهوهشی ههیه تهنیا وهک‬ ‫داڕستن ماوهتهوه و له پراکتیکدا کاری‬ ‫لهسهر نهکراوه‪.‬‬ ‫(د) رابردووی عێراق‪ ،‬بە تایبەت لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٥٨‬بۆ ‪ ،٢٠٠٣‬حوکمڕانی سەربازی‬ ‫بوو بههۆی کودەتا یەک لە دوای یەکەکانهوه‬ ‫بووه‪ .‬بەم هۆیە لە نووسینەوەی دەستوردا‬ ‫له ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬سوپا خرایە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫سەرۆک وەزیران کە کەسێکی مەدەنیە و لە‬ ‫رێگەی هەڵبژاردنەوە دێتە سەر حوکم‪ .‬ئەم‬ ‫پرەنیسپە وەک پیویست نەچەسپا چونکە‬ ‫بەشێک لە پارتە سیاسیەکان خاوەنی‬ ‫هێزی چەکدار و میلیشیا بوون و لە قۆناغی‬ ‫داگیرکاری ئەمریکاش (‪ )٢٠١١-٢٠٠٣‬هێزی‬ ‫چەکداری دیکە دروست بوون‪ ،‬هەروەها‬ ‫سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و‬ ‫شام (داعش) دروستبوونی میلیشای دیکەی‬ ‫بەدوادا هات‪ .‬هەرچەندە بە گوێرەی یاسا‬ ‫نابێت لە دەرەوەی سوپا هێزی چەکداری‬ ‫دیکە هەبێت و دەبێت هەموو هێزەکان لەژێر‬ ‫دەسەاڵتی سەرۆکی حکومەتدابن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫پراکتیکدا ئەم هێزانە جیاواز مامەڵەدەکەن و‬ ‫فەرمان لە کەسانی ناهەڵبژێردراو وەردەگرن‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫هەمواری‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪9‬‬

‫دەستور‬

‫ههمواری دهستوری عێراقی‬ ‫د‪ .‬تەها عومەر رەشید*‬ ‫ههموار بریتیه له دهستكاریكردنی‬ ‫دهستور‪ ،‬پرۆسهی پێداچوونهوهی دهستوره له‬ ‫دوای بهركاربوونی دهستورهوه ئهنجامدهدرێت‪،‬‬ ‫ههموار سێ شێوه دهگرێتهوه‪ :‬هێنانهناوهوهی‬ ‫حوكمێكی نوێ بۆ ناو دهستور‪،‬یان دهستكاری‬ ‫حوكمێكی ناو دهستور به زیادكردنی یان‬ ‫لێالبردنی‪ .‬یاخود بهوه پێناسه دهكرێت كه‬ ‫چاوخشاندنهوهیه به دهستور به لێزیادكردنی‬ ‫یان لێكهمكردنهوهی‪.‬‬

‫پێشنیاری ههموار‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬دەسەاڵتی جێبەجێكردن‬

‫بهپێی مادهی (‪/126‬یهكهم) له دهستور‬ ‫سهرۆك كۆمار و ئهنجوومهنی وهزیران پێكهوه‬ ‫بۆیان ههیه پێشنیاری ههمواری دهستور بكهن‪.‬‬ ‫كهواته قۆناغی یهكهمی ههموار كه قۆناغی‬ ‫پێشنیاره لهالیهن دهسهاڵتی جێبهجێكردنهوه‬ ‫(سهرۆك كۆمار و ئهنجوومهنی وهزیران‬ ‫پێكهوه) دهكرێت‪ ،‬بهم شێوهیه پێویسته‬ ‫ههردوال پێكهوه پێشنیاری ههموارهكه بدهن به‬ ‫دهسهاڵتی ههمواری دهستورهكه‪ .‬بهاڵم ئهوهی‬ ‫جێگهی رهخنهیه دهستورهكه میكانیزمی ئهم‬ ‫پێكهوهییهی دیارینهكردووه‪ ،‬بهاڵم دهقهكه‬ ‫ئهوه دهگهیهنێت كه هیچ كام لهو دوو‬ ‫دهسهاڵتهی جێبهجێكردن‪ ،‬بهبێ ئهویتریان‬ ‫مافی پێشنیاری ههمواری دهستوری نییه‪،‬بۆیه‬ ‫ههرچهنده ئهم دهقه لهالیهك پێداویستی‬ ‫هاوكاری ئهو دهستهیهی جێبهجێكردن‪،‬بۆ‬ ‫پێشنیاری ههمواری دهستور‪ ،‬دێنێتهكایهوه‪.‬‬ ‫بهاڵم له هامانكاتدا پێدهچێت ببێته هۆی‬ ‫دروستبوونی كێشهش له سهر ههمان بابهت‬ ‫له نێوانیاندا‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬دهسهاڵتی یاسادانان‬ ‫(ئهنجوومهنی نوێنەران)‬

‫بهپێی مادهی (‪/126‬یهكهم) له دهستوری‬ ‫عێراق ‪،‬وهك چۆن دهسهاڵتی جێبهجێكردن‬ ‫مافی پێشنیاری دهستوری ههیه‪ ،‬به ههمان‬ ‫شێوهش ئهم مافه دراوه به دهسهاڵتی‬ ‫یاسادانانیش‪ ،‬لهم بارهوه (‪ )1/5‬ی ئهندامانی‬ ‫پهرلهمانیش مافیان ههیه كه پێشنیاری‬ ‫ههمواری دهستور بكهن‪ .‬ئهم شێوهی پێشنیاره‬ ‫بۆ دهسهاڵتی یاسادانان ئاسانتره له شێوهی‬ ‫پێشنیار لهالیهن دهسهاڵتی جێبهجێكردنهوه‪،‬‬ ‫چونكه لێرهدا یهكهم رێژهی (‪ )1/5‬رێژهیهكی‬ ‫زۆر نییه و دووهمیش ئهو ناكۆكیهی له نێوان‬ ‫ئهنجوومهنی وهزیران و سهرۆك كۆمار دروست‬ ‫دهبێت لێرهدا دروست نابێت‪.‬‬

‫قهدهغهكراوهكانی ههموار‬

‫سهبارهت به قهدهغهكردنی ههموار‬ ‫له دهستوری عێراقدا‪ ،‬ههردوو شێوهی‬ ‫قهدهغهكردنی ماوهیی و بابهتی له خۆگرتووه‬ ‫له خوارهوه باس له ههریهكهیان دهكهین‪:‬‬ ‫قهدهغهی ماوهیی‪ :‬بێگومان ههموو‬ ‫قهدهغهكردنێكی ماوهیی له ناوهرۆكیدا له‬ ‫میانهی ماوهكهدا قهدهغهكردنێكی بابهتیه‪،‬‬ ‫واتا لهو ماوهیهدا ئهو بابهته دیاریكراوه‬ ‫قهدهغهیه ههموار بكرێت‪ .‬لەبارهی ئهم‬ ‫یاسادانهری‬ ‫قهدهغهكردن‬ ‫شێوهیهی‬ ‫دهستوری عێراق‪ ،‬قهدهغهی ههمواری بنهما‬ ‫بنچینهییهكانی دهستوری كردووه‪ ،‬كه له‬ ‫دهروازهی یهكهمی دهستوردا هاتوون لهگهڵ‬ ‫ماف و ئازادیه گشتیهكانی دهروازهی دووهم‬ ‫له دهستور(مادهى ‪/126‬دووهم)‪ ،‬بۆ ماوهی‬ ‫دوو خولی ههڵبژاردنی بهدواییهكداهاتوو‪،‬‬ ‫كه له دوای پیادهكردنی ئهم دهستورهوه‬ ‫دهستپێدهكات‪ .‬وه بهگوێرهی مادهی (‪/56‬‬ ‫یهكهم) له دهستور ههر خولێكی ههڵبژاردن‬

‫چوار ساڵه‪ ،‬كه له یهكهم كۆبوونهوهی‬ ‫ئهنجوومهنی ههڵبژێرراوهوه دهستپێدهكات تا‬ ‫كۆتایی ساڵی چوارهم‪ .‬لهمهوه دهردهكهوێت‬ ‫كه به پێوانهی كات‪ ،‬له بهرواری پیادهبوونی‬ ‫دهستوری عێراقهوه له بهرواری (‪2006/5/20‬‬ ‫كه بهروارى پێكهێنانی یهكهم حكومهته‬ ‫بهپێی دهستورهكه) تا دوای ههشت ساڵی‬ ‫تهواو ههموار قهدهغهیه‪ ،‬بۆ ئهو بابهتانهی له‬ ‫سهرهوه باسكران‪ .‬بهاڵم له واقیعدا ئهو ماوهیە‬ ‫رهنگه له ههشت ساڵ زیاتر بخایهنێت‪،‬بههۆی‬ ‫درێژكردنهوهی ماوهی خولی پهرلهمانی یان‬ ‫دواكهوتنی یهكهم كۆبوونهوهی ئهنجوومهنی‬ ‫نوێنهران له دوای راگهیاندنی ئهنجامهكانی‬ ‫ههڵبژاردن‪ .‬وه بۆچوونی یاسادانهری عێراق‬ ‫به دانانی ماوهی قهدهغهكه به دوو خولی‬ ‫ههڵبژاردن‪ ،‬بۆ ئهوهیه‪ ،‬كه یهكهم‪ :‬له ماوهی‬ ‫ئهو دوو خولهدا سهقامگیریهك به دۆخی‬ ‫سیاسی و دهستوری ببهخشێت وه دووهم‪:‬‬ ‫رێگر بێت له كیانه ركابهرهكانی ههڵبژاردن‬ ‫ههمواری ئهو بنهما بنچینهییانهی دهسهاڵتداری‬ ‫له عێراق‪ ،‬بكهن به بانگهشهی ههڵبژاردن‪.‬‬

‫قهدهغهی بابهتی‬

‫له سهرهوه باسمان لهو بابهتانه كرد كه له‬ ‫ماوهی دوو خولی ههڵبژاردن قهدهغهیه ههموار‬ ‫بكرێن‪ ،‬كه بریتین له بنهما بنچینهییهكانی‬ ‫دهستور و ماف و ئازادیه گشتیهكان‪ .‬وه‬ ‫دەرەنجامی ئهمهش ئهوهیه كه له دوای كۆتایی‬ ‫ماوهی دوو خولی ههڵبژاردن دهسهاڵتی ههموار‬ ‫بهپێی دهستور و بهگرتنهبهری ئهو رێكاریانهی‬ ‫له دهستوردا هاتووه‪ ،‬دهسهاڵتی ههمواری ئهو‬ ‫دوو بابهتهشی ههیه وهك بابهتهكانی تری ناو‬ ‫دهستور‪.‬‬ ‫بهاڵم سهبارهت به قهدهغهی بابهتی‬ ‫مادهی (‪/126‬چوارهم) به راشكاوی قهدهغهی‬ ‫ههر ههموارێكی كردووه‪،‬كه ببێته هۆی‬ ‫كهمكردنهوهی دهسهاڵتهكانی ههرێمهكان‪،‬‬ ‫كه ناكهونه ناو چوارچێوهی دهسهاڵته‬ ‫فیدرالی‪.‬‬ ‫دهسهاڵتی‬ ‫(حصریه‌كان)ی‬ ‫لهمهوه دهردهكهوێت كه ههمواری ههموو‬ ‫ئهو بابهتانهی باس له دهسهاڵتی ههرێمهكان‬ ‫دهكهن كه بریتین له‪:‬‬ ‫‪ -1‬دهسهاڵته هاوبهشهكانی نێوان‬ ‫ههرێمهكان و ناوهند‪.‬‬ ‫‪ -2‬ههموو ئهو دهسهاڵتانهی كه لهم‬ ‫دهستورهدا له باسی دهسهاڵته حهسریهكان و‬ ‫هاوبهشهكان نههاتوون‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئهو بابهتانهی پهیوهستن به پێكهێنانی‬ ‫ههرێمی نوێ له عێراق‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئهو بابهتانهی پهیوهستن به‬ ‫پارێزگاكانهوه له رووی دهسهاڵت و حوكمی‬ ‫نا ناوهندی‪.‬‬

‫رێكارهكانی ههمواری دهستور‬

‫دهستوری عێراق سهبارهت به رێكارهكانی‬ ‫ههمواری دهستور جیاوازیكردووه له نێوان‬ ‫ئهو ههموارانهی پهیوهندی به دهسهاڵتهكانی‬ ‫فیدرالی ههیه لهگهڵ ئهو ههموارهی‬ ‫پهیوهندی به ههرێمهكان ههیه‪ .‬لهم بارهیهوە‬ ‫ئهو ههموارانهی پهیوهستن به ههمواری‬ ‫دهستور جگه لهو بابهتانهی پهیوهستن‬ ‫به دهسهاڵتهكانی ههرێمهكانهوه‪ ،‬ئهوا بۆ‬ ‫ئهنجامدانی ههموارهكه دوای گهیشتنی‬ ‫پێشنیارهكه لهالیهن دهسهالتی جێبهجێكردن‬ ‫یان كۆكردنهوهی رای (‪)5/1‬ی ئهندامانی‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران‪ ،‬ئهم بابهته دهخرێته‬ ‫بهرنامهی دانیشتنهكانی ئهنجوومهن و دهبێت‬ ‫ببێت به یاسای ههموار و به زۆرینهی (‪)3/2‬‬ ‫دهنگی ئهندامانی ئهنجوومهن پهسهندبكرێت‪.‬‬ ‫دوای ئهم پهسهندكردنە پێویسته راپرسی‬ ‫گشتی بۆ ههموارهكه ئهنجامبدرێت‪ ،‬ئهم‬ ‫راپرسیهش پێویسته رهزامهندی زۆرینهی‬

‫دهنگدهران بهدهستبهێنێت‪ ،‬دوای ئهمه‬ ‫پێویسته بخرێته بهردهست سهرۆك كۆمار‬ ‫بۆ راستاندنی له ماوهی (‪ )7‬رۆژدا‪.‬وه ئهگهر‬ ‫لهو ماوهیهدا سهرۆك كۆمار راستاندی ئهوا‬ ‫دوای باڵوكردنهوهی له رۆژنامهی فهرمی‬ ‫جێبهجێدهكرێت‪ .‬بهاڵم ئهگهر سهرۆك كۆمار‬ ‫لهو ماوهیهدا نهیڕاستاند ئهوا بهحوكمی یاسا‬ ‫دوای ماوهی (‪ )7‬رۆژهكه به راستێنراو‬ ‫دادهنرێت‪.‬‬ ‫بهاڵم سهبارهت به ههمواری ئهو بابهتانهی‬ ‫پهیوهستن به دهسهاڵتهكانی ههرێمهكان‪ ،‬ئهوا‬ ‫رێكارهكه ئهوهیه كه پێویسته رهزامهندی‬ ‫دهسهاڵتی یاسادانانی ههرێمهكه بدرێت‬ ‫لهسهری‪ ،‬دواتر له ناو ههرێمهكه راپرسی‬ ‫لهسهر بكرێت‪ .‬دوای ئهم دوو رێكاره دووباره‬ ‫دهبێت بخرێتهوه بهردهم ئهنجوومهنی‬ ‫نوێنهرانی عێراق و راپرسی و راستاندنی‬ ‫سهرۆك كۆمار‪.‬‬

‫دهسهاڵتی ههموار‬

‫بهپێ حوكمهكانی مادهی (‪)126‬‬ ‫لهدهستور ‪،‬دهسهالتی ههمواری دهستور‬ ‫ههمان دهسهالتی یاسادانانه له عێراق‪.‬‬ ‫سهبارهت به رێكارهكان وهك دهردهكهوێت كه‬ ‫بهچهند قۆناغێكدا تێدهپهرێت‪.‬یهكهم قۆناغ‬ ‫قۆناغی پێشنیاره و دواتر دهخرێته بهردهم‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران و دواتر بۆ راپرسی‬ ‫گشتی و دواتر رهزامهندی سهرۆك كۆمار‪.‬‬ ‫بۆیه دهردهكهوێت كه رێكارهكان قورسن‬ ‫بهتایبهتی رهزامهندی ئهنجوومهنی نوێنهران‬ ‫و راپرسی‪ ،‬بۆیه ئهم دهستوره به دهستوری‬ ‫بهستێن(دستور جامد) ناوزهددهكرێت‪.‬‬

‫ههمواری دهستور و‬ ‫كێشهى مادهی ‪ 142‬ی دهستور‬

‫دوای ئهوهی لهسهرهوه باسی ههمواری‬ ‫دهستورمان كرد له دهستوری عێراق‪،‬ئێستا‬ ‫پێویسته باس له مادهی (‪)142‬ی دهستور‬ ‫بكهین‪ ،‬كه پهیوهسته به ههمواری دهستور‬ ‫و بزانین تا چهنده لهگهڵ ئهو حوكمانهی‬ ‫له سهرهوه باسكران ناكۆك دهبن یان‬ ‫یهكدهگرنهوه‪.‬‬ ‫بهگوێرهی دهقی مادهی (‪/142‬یهكهم) له‬ ‫دهستورهكه‪ ،‬ئهنجوومهنی نوێنهران لهسهرهتای‬ ‫كاركردنی لیژنهیهكی تایبهتمهند پێكدێنێت بۆ‬ ‫ئامادهكردنی راپۆرتێك و پێشكهشكردنی به‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران لهسهر ئهو ههموارانهی‬ ‫پێویسته له دهستور بكرێن‪ .‬بهگوێرهی‬ ‫بهندی (دووهم) له مادهی ئاماژهبۆكراو‬ ‫راسپاردهكانی لیژنهكه دهخرێته بهردهم‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران بۆ به یاساییكردنی‬ ‫و دوای پهسهندكردنی به زۆرینهی رههای‬ ‫دهنگی ئهندامانی ئهنجوومهن‪ ،‬راپرسی گشتی‬ ‫لهسهر ئهنجامدهدرێت و راپرسیهكه بۆ ههموار‬ ‫به سهركهوتوو دادهنرێت ئهگهر زۆرینهی‬ ‫دهنگدهران رهزامهندبوون و لهالیهن دوو لهسهر‬ ‫سێی دهنگدهران له سێ پارێزگا یان زیاتر‬ ‫رهتنهكرایهوه‪.‬ههروهها به حوكمی بڕگهی‬ ‫(چوارهم ) لهو مادهیهى سهرهوه‪ ،‬كار به‬ ‫مادهی (‪ )126‬ناكرێت‪ ،‬تاكو دوا بڕیار لهسهر‬ ‫ئهو ههموارانه نهدرێت كه لهم مادهیهدا (واتا‬ ‫‪ )142‬هاتوون‪.‬‬ ‫دوای لێوردبوونهوه له ههردوو مادهی‬ ‫(‪ 126‬و ‪ )142‬ی دهستور ئهوهمان بۆ‬ ‫دهردهكهوێت‪.‬كه ههمواری دهستوری عێراق‬ ‫دوو قۆناغه‪،‬كه قۆناغی یهكهمیان ئهو‬ ‫ههموارهیه كه له مادهی (‪)142‬ی دهستور‬ ‫باسكراوه و دووهمیان ئهو ههموارهی كه له‬ ‫مادهی (‪)126‬ی دهستور باسكراوه‪ ،‬لەبەرئەوه‬ ‫قۆناغی دووهم ئهنجامنادرێت تا قۆناغی یهكهم‬ ‫تهواو نهبێت‪.‬‬

‫جیاوازی نێوان ئهم دوو قۆناغه‬

‫‪ -1‬ههموار دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫قۆناغی یهكهمه و پێش ههمواری دهستور‬ ‫بهپێی مادهی (‪ )126‬دهكرێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ههمواری دهستور بهپێی مادهی‬ ‫(‪ )142‬پهیوهست به قهدهغهی ماوهیی نییه‬ ‫و ههر لهسهرهتای دهستبهكاربوونی یهكهم‬ ‫خولی ههڵبژاردن دهكرێت(بێگومان ئهمه‬ ‫نهكراوه)‪،‬بهاڵم ههمواری دهستور بهپێی مادهی‬ ‫(‪ )126‬پهیوهسته به قهدهغهی ماوهیی و‬ ‫دوای دوو خولی ههڵبژاردنی یهكلهدوایهكی‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران دهكرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫پهیوهست به قهدهغهی بابهتی نییه و ههمووی‬ ‫حوكم و مادهكانی دهستور دهگرێتهوه‪.‬بهاڵم‬ ‫ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)126‬‬ ‫پهیوهسته به قهدهغهی بابهتی و بنهما‬ ‫بنچینهییهكانی دهستور و ماف و ئازادیهكان‬ ‫ناگرێتهوه‪.‬‬ ‫‪ -4‬ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫پهیوهست نیه به كهمكردنهوهی دهسهاڵتی‬ ‫ههرێمهكان و وهرگرتنی رهزامهندیان‪،‬بهاڵم‬ ‫ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪ )126‬نابێت‬ ‫ببێته هۆی كهمكردنهوهی دهسهاڵتی ههرێمهكان‬ ‫و بهبێ رهزامهندی ههرێمهكان ناكرێت‪.‬‬ ‫‪ -5‬ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫له رووی رێكار و قۆناغهكانهوه جیاوازه له‬ ‫ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪ )126‬چونكه‬ ‫بۆ یهكهمیان لیژنهیهكی پهرلهمانی پێشنیاری‬ ‫ههموار دهكات و دهیدات به ئهنجوومهنی‬ ‫نوێنهران به زۆرینهی رههای دهنگی ئهندامانی‬ ‫بڕیاری لێدهدات و پێویست به راستاندنی‬ ‫سهرۆك كۆمار ناكات‪ ،‬بهاڵم پێشنیاری ههموار‬ ‫بهپێی مادهی (‪)126‬لهالیهن ئهنجوومهنی‬ ‫وهزیران و سهرۆك پێكهوه یان (‪ )1/5‬ی‬ ‫ئهندامانی ئهنجوومهن دهكرێت و به (‪)2/3‬‬ ‫دهنگی ئهندامانی ئهنجوومهن بڕیاری لێدهدرێت‬ ‫و دواتر سهرۆك كۆمار راستاندنی دهكات‪.‬‬ ‫‪ -6‬له روویی راپرسی گشتیهوه‪ ،‬بۆ ههردوو‬ ‫قۆناغی ههموار دوای رهزامهندی ئهنجوومهنی‬ ‫نوێنهران‪ ،‬پێویسته راپرسی بكرێت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫بۆ ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫دهشێت (‪ )2/3‬ی دهنگدهرانی دوو پارێزگا‬ ‫یان زیاتر رهتیبكهنهوه‪،‬بهاڵم ئهم رهتكردنهوه‬ ‫له ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)126‬‬ ‫باسنهكراوه‪.‬‬

‫ههڵسهنگاندنی‬ ‫ههمواری دهستور له عێراق‬

‫دوای وانهكاری ههمواری دهستور‪ ،‬بۆمان‬ ‫دهردهكهوێت كه دهستوری عێراق وهكو دهقی‬ ‫ههموار دهستورێكی بهستێنه(دستور جامد)‬ ‫چونكه رێكارهكانی ههمواركردنی ئاڵۆزتر و‬ ‫قورستره له دانان و ههمواری یاسای ئاسایی‪.‬‬ ‫لهههمانكاتدا ههموو بنهما دهستوریهكانی‬ ‫ههموار له ئێستادا ههڵپهسێنراون به حوكمی‬ ‫دهستور‪.‬چونكه قۆناغی یهكهم كه ههمواره‬ ‫بهپێی مادهی (‪ )142‬پێویست بوو له ماوهی‬ ‫چوار مانگ لیژنه پهرلهمانیهكه راپۆرتی‬ ‫خۆی بدات به ئهنجوومهنی نوێنهران و دواتر‬ ‫بڕیاری لهسهر بدرێت و راپرسی گشتی لهسهر‬ ‫ئهنجامبدرێت‪.‬دوای ئهمه حوكمی مادهی‬ ‫(‪ )126‬دهستپێدهكات‪ ،‬بهاڵم لهبهرئهوهی‬ ‫قۆناغی یهكهم ئهنجامنهدرا وه بهپێی مادهی‬ ‫(‪/142‬پێنجهم) كار به مادهی(‪ )126‬ناكرێت‬ ‫تا دوا بڕیار لهسهر ههموارهكان بهپێی مادهی‬ ‫(‪ )142‬نهدرێت‪ ،‬ئهوا له ئێستادا به هیچ‬ ‫شێوهیهك هیچ جۆره ههموارێك ئهنجامنادرێت‬ ‫تهنها به پێشێلی دهستور نهبێت یان دووباره‬ ‫گهڕانهوه بۆ مادهی (‪.)142‬‬ ‫* دكتۆرای فەلەسەفە لە یاسای گشتی‬

‫دانا دارا حسین‬

‫سهرنجی یاسایی زیاتر لهبارهی‬ ‫ههمواری دهستوری عێراقهوه‬ ‫دهستور یاسای بڵندو شكۆمهندی واڵته‪ ،‬كه له سیستمی‬ ‫پهیكهره یاساییهكهیدا بهرزترین پێگهی ههیه‪ ،‬ههموو تهشریعاتهكانی‬ ‫دهرچوو له واڵتهكهدا دهبێت شهرعیهتهكهی لهوهوه وهربگیرێت‪.‬‬ ‫بهاڵم بههۆی گهشهسهندنی ژیان و گۆڕانی سیاسی و بارودۆخهوه‬ ‫ئهم دهقه دهستوریهش پێویستی بهههمواره كه له سادهترین‬ ‫پێناسهی دا بریتیه له‪:‬چاوپێداگێڕانهوهی دهقه نوسراوهكانی‬ ‫دهستورهكه به گۆرانكاری یاخود البردن یاخود زیاد كردن دێت‪.‬‬ ‫ئهم پرسه پێویسته پاساوی ههبێت بۆ ئهوهی دهستور ههموار‬ ‫بكرێتهوه كه دیارترینیان ئهمانهن‪:‬‬ ‫‪ -1‬گونجاندن و هاوشانی لهگهڵ گهشهسهندن و بیرۆكه نوێكانی‬ ‫ناو كۆمهڵگا‪.‬‬ ‫‪ -2‬چاك كردن و كۆتایی هێنان به ناتهواوییهكانی نێو دهقه‬ ‫دهستوریهكه‪.‬‬ ‫‪ -3‬پێداچوونهوه بهسهرلهنوێ دابهش كردنهوهی دهسهاڵته‬ ‫دهستوریهكانی نێو دهسهاڵته دابهش كراوهكان‪.‬‬ ‫‪ -4‬گهشهپێدانی سیستمی سیاسی واڵت‪.‬‬

‫‪ -‬ڕێكارهكانی ئهنجامدانی ههمواری دهستور‪:‬‬

‫‪ -1‬لهدهقه دهستوریهكانی دهستوری عێراق دا بۆ ڕێكارهكانی‬ ‫ههمواری دهستور جیاوازی كردووه له نێوان ئهو ههموارانهی كه‬ ‫پهیوهندی به دهسهاڵتهكانی فیدراڵیهوه ههیه لهگهڵ ئهو ههموارهی‬ ‫كه پهیوهندی به ههرێمهكانهوه ههیه‪.‬‬ ‫ماددهی (‪ :)126‬بهسهرجهم بڕگهكانیهوه ئهم پرسهی‬ ‫ڕێكخستووه بهشێوهیهك بۆ ئهنجام دانی ههموارهكه دهسهاڵتی‬ ‫داوه به دهسهالتی جێبهجێ كردن كه سهرۆك كۆمار و ئهنجومهنی‬ ‫وهزیران بهیهكهوه پێشنیازی ههموارهكه بكهن‪ ،‬یاخود(‪)5\1‬ی‬ ‫ئهندامانی ئهنجومهنی نوێنهران ئهم پێشنیازه بكهن دواتر ئهم‬ ‫پێشنیاره دهخرێته بهرنامهی دانیشتنهكانی ئهنجومهنهوه دهبێت‬ ‫به یاسای ههمواری دهستور بهڕێژهی دهنگدانی زۆرینهی (‪)3\2‬‬ ‫ی دهنگی ئهندامان پهسهند دهكرێت‪ ،‬پاشان دهچێت بۆ ڕاپرسی‬ ‫جهماوهری‪ ،‬و مهرجه بۆ سهركهوتنی ڕاپرسیهكهش ڕهزامهندی‬ ‫زۆرینهی دهنگدهران بهدهست بهێنێت و پاشان دهخرێته بهردهستی‬ ‫سهرۆك كۆمار بۆ(تصدیق)كردن‪.‬‬ ‫بهاڵم سهبارهت به ههمواری ئهو دهقه دهستوریانهی پهیوهستن‬ ‫به دهسهاڵتی ههرێمهكانهوه (كه له عێراقی فیدراڵدا تهنها یهك‬ ‫ههرێم ههیه تا ئێستا) ئهوا پێویسته ڕهزامهندی دهسهاڵتی‬ ‫یاسادانانی ههرێمهكه بدرێت لهسهری و دانیشتوانی ههرێمهكه‬ ‫ڕاپرسی لهسهر ئهنجام بدهن و پاشتریش دهبێت بخرێته بهردهم‬ ‫ئهنجومهنی نوێنهرانی عێراق و سهرۆك كۆماریش ڕاستاندنی بۆ‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪ -2‬ههموو ئهو ڕێكارانهو قورس و گرانییان له پهیڕهو كردن و‬ ‫بهدهست هێنانی ئهنجام‪ ،‬پێمان دهڵێت كه دهستوری عێراق له‬ ‫جۆری دهستوره جامدهكانه و ئاسان نیه ههموار كردنی‪.‬‬ ‫‪ -3‬سهبارهت به ئیشكالیهتی پشتیوانی یاسایی له دهقه‬ ‫دهستوریهكهدا بۆ ههموار كردن‪ ،‬ئهوا پێویسته سهرهتا كار به‬ ‫ماددهی (‪)142‬ی دهستورهكه بكرێت‪ ،‬ههروهك له بڕگهی چوارهم‬ ‫له ماددهی(‪)142‬هاتووه كه كار به ماددهی (‪)126‬ی دهستور‬ ‫بۆ ههموار ناكرێت تا بهپێی ماددهی (‪ )142‬ههموارهكان لهالیهن‬ ‫پهرلهمانهوه یهكال نهكرێتهوه و له ڕاپرسیهكی گشتیدا بهڵێ ی‬ ‫بۆ نهكرێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬ڕاستیهكی گرنگ ههیه له تهماشاكردنی ووردی ههردوو‬ ‫ماددهی (‪ )126‬و(‪)142‬ی دهستوردا ئهویش ئهوهیه كه‪:‬‬ ‫ههموار به پێی ماددهی (‪ )142‬ههموو حوكم وماددهكانی‬ ‫دهستور دهگرێتهوه بهاڵم ههموار بهپێی ماددهی(‪ )126‬بنهما‬ ‫سهرهكیهكان و ماف وئازادیهكان و كهم كردنهوهی دهسهاڵتهكانی‬ ‫ههرێمهكان ناگرێتهوه‪.‬‬ ‫ئهمهش واتای ئهوهی كه مهترسی ههیه لهسهر پێگهی ههرێمی‬ ‫كوردستان كاتێك ههموارهكه بهپێی ماددهی(‪ )142‬كرا به ئامانجی‬ ‫كهم كردنهوهی دهسهاڵته دهستوریهكانی ههرێم و ئیلغا كردنهوهی‬ ‫كۆی سیستهمی فیدراڵی له عێراق‪.‬‬ ‫‪ -5‬دادگای بااڵی فیدراڵی له بڕیاری خۆیدا به ژماره (‪/54‬‬ ‫اتحادیه‪ 2017/‬له بهرواری ‪ )2017/5/22‬ههستاوه به شیكردنهوهی‬ ‫ههردوو ماددهی (‪)126‬و (‪ )142‬دهستوری عێراق كه پوختهكهی‬ ‫ئهوهیه‪ :‬لهكاتی پێشكهش كردنی پێشنیازی ههموار كردنی‬ ‫ماددهیهك یاخود زیاتری ماددهكانی دهستور‪ ،‬ئهوا ماددهی (‪)126‬‬ ‫جێبهجێ ناكرێت تا پێشنیازی ئهم ههموار كردنه ئهنجام نهدرێت‬ ‫كه لیژنه پهرلهمانیهكه بهپێی بڕگهی یهكهم له ماددهی (‪)142‬ی‬ ‫دهستور هاتووه پهیڕهو نهكرێت‪.‬‬ ‫واتای ئهوهیه كه ئهولهویهتی ههموار كردنی دهقهكانی دهستور‬ ‫دهبێت سهرهتا به ماددهی (‪)142‬ی دهستور بكرێت پاشان‬ ‫پهیڕهوی له ماددهی (‪ )126‬بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -6‬ههموان ئهو ڕاستیه دهزانن كه ژینگهی سیاسی و‬ ‫گوزهران و قهیرانهكان له عێراق دا هیچ لهبارنیه بۆ ئهنجام دانی‬ ‫وهها ههموارێك‪ ،‬كه ههموو ئهگهرهكان ئاماژه بهوه دهكهن كه‬ ‫هیچ گرهنتیهك نیه پێگهو سهنگی كورد تیایدا الواز نهبێت و‬ ‫سهرنهكێشێت بۆ ههڵوهشاندنهوهی سیستهمی سیاسی له عێراقدا‬ ‫ئهوهی كورد بهدهستی هێناوه لهبار بچێت!!‬ ‫‪ -7‬دهرفهتی یاسایی بههێز بۆ كورد ئهوهیه كه زۆرینەی‬ ‫(‪)3\2‬ی (‪)3‬پارێزگا ئهم ههمواره ڕهت بكهنهوه ئهگهر مهترسی‬ ‫لهسهر مافهكانی كورد ههبوو‪ ،‬دهبێت سهركردایهتی سیاسی كورد‬ ‫ههموو ئهو ئهگهره خراپانه لهبهرچاو بگرێت و بۆ ههر دۆخێك‬ ‫شێوازی مامهڵهی دروست بۆ دۆخەکە پهیڕهو بكات‪ ،‬چونکە له‬ ‫نادیدهگرتنی ئهم پرسهدا ئهوا زیانی بهكۆمهڵ چاوهڕێی ههموان‬ ‫دهكات‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫سهید عهبدولعهزیز حهكیم له مانگی‬ ‫‪ 12‬ی ساڵی ‪ 2003‬دا بۆ ماوهی یهك مانگ‬ ‫بو به سهرۆكی نۆرهیی “مهجلیسی حوكم”‬ ‫له كۆتایی ئهو مانگهدا له كاتێكدا زۆری‬ ‫ئهندامانی مهجلیس به هۆی ئاههنگهكانی‬ ‫سهری ساڵهوه بهم الو ئهوالدا رۆیشتبون‪،‬‬ ‫ههلی به دهرفهت زانی به كهمایهتییهكی‬ ‫پچوك بڕیارێكی گرنگی دا “قانونی ئهحوالی‬ ‫شهخسی” عیراقی ههڵوهشاندهوه‪ ،‬بڕیاری دا‬ ‫ههر مهزهبه به پێی فیقهی تایبهتی خۆی‬ ‫باری كهسایهتی رێك بخا‪.‬‬ ‫دهقی بڕیارهكه به عهرهبی بهم جۆره بو‪:‬‬ ‫قرار (‪)137‬‬ ‫قرر مجلس الحكم بجلسته املنعقدة بتاريخ‬ ‫‪ 2003/12/29‬ما ييل‪:‬‬ ‫‪ .1‬تطبيق أحكام الرشيعة االسالمية فيام يخص‬ ‫الزواج والخطبة وعقد الزواج واالهلية واثبات‬ ‫الزواج واملحرمات وزواج الكتابيات والحقوق‬ ‫الزوجية من مهر ونفقة وطالق وتفريق رشعي‬ ‫او خلع والعدة والنسب والرضاعة والحضانة‬ ‫ونفقة الفروع واالصول واالقارب والوصية وااليصاء‬ ‫والوقف واملرياث وكافة املحاكم الرشعية (االحوال‬ ‫الشخصية) وطبقا لفرائض مذهبه‪.‬‬ ‫‪ .2‬الغاء كل القوانني والقرارات والتعليامت‬ ‫والبيانات احكام املواد التي تخالف الفقرة (‪ )1‬من‬ ‫هذا القرار‪.‬‬ ‫‪ .3‬يعمل به من تاريخ صدوره‪.‬‬ ‫السيد عبدالعزيز الحكيم‬ ‫رئيس مجلس الحكم‬ ‫‪2003/12/29‬‬ ‫ئهودهم كه هێشتا جێبهجێ كردن و‬ ‫راگرتن و ههڵوهشاندنهوهی بڕیارهكانی‬ ‫“مهجلیسی حوكم” به دهس حاكمی‬ ‫ئهمهریكی سهفیر پۆل بریمهر بو‪ ،‬بریمهر‬ ‫بڕیارهكهی راگرت‪ .‬رێكخراوهكانی ئافرهتان و‬ ‫كۆمهڵی شارستانی دژی ئهم بڕیاره راوهستان‬ ‫و‪ ،‬له كۆبونهوهیهكی تری مهجلیسدا‪،‬‬ ‫كه زۆرایهتی ئهندامهكانی بهشدار بون‪،‬‬ ‫بڕیارهكهیان ههڵوهشاندهوه‪.‬‬ ‫ئیستاش له نوسینهوهی دهستوری‬ ‫ههمیشهییدا ههمان ملمالنێ دوباره‬ ‫ئهبێتهوه‪ .‬رهنگه ههندێ له داكۆكیكهرانی‬ ‫ئهم پرۆژهیه‪ ،‬ئهو ژنانه بن كه ئیستا ئهندامی‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقن‪.‬‬ ‫ئهمانه ههندێكن لهو بیروبۆچونه‬ ‫جیاوازانهی چاوهڕێ ئهكرێ له كاتی نوسینی‬ ‫دهستوردا بێنه پێشهوه‪ ،‬بێگومان گهڵێ‬ ‫كێشهی تریش ههن و به رێگاوهن‪ ،‬بهاڵم‬ ‫“ملمالنێی بیروبۆچونهكان” له ناو كۆمیتهی‬ ‫نوسینی دهستور و‪ ،‬دواتر له كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی دا‪ ،‬به دهنگدانی زۆرایهتی و‬ ‫كهمایهتی ئهندامان به الدا ئهخرێن یان به‬ ‫پێكهاتن و “سازان”؟‬ ‫پرسی دهستور‪:‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬خواستهكانی‬ ‫كورد له دهستوری نوێ‬ ‫‪27-5-2005‬‬ ‫له ناو ههندێ كۆڕ و كۆمهڵی عهرهبی‬ ‫عیراقدا سهبارهت به كورد و دهوری كورد له‬ ‫نوسینی دهستور و‪ ،‬دهوری كورد له دهزگای‬ ‫بڕیاردانی سیاسی و‪ ،‬بهشداری كردنی كورد‬ ‫له كاروباری عیراقدا بیروبۆچونی جیاواز‬ ‫ههیه‪:‬‬ ‫له ناو كوڕ و كومهڵه لیبرال و دیمۆكرات‬ ‫و عهلمانییهكاندا ئومێدێكی گهوره به‬ ‫كورد ههیه كه دهورێكی گرنگ و كاریگهر‬ ‫بگێڕێ له نوسینهوهی دهستوری ههمیشهیی‬ ‫و‪ ،‬له دامهزراندنهوهی عیراقی نوێدا‪،‬‬ ‫عیراقێكی دیمۆكراتی پلورالی‪ ،‬عیراقێ كه‬ ‫مافه سهرهتایییهكانی مرۆڤی عیراقی‪ ،‬بێ‬ ‫جیاوازی نهتهوه و رهگهز و دین‪ ،‬تێدا دابین‬ ‫بكرێ‪...‬‬ ‫عیراقی نوێ عیراقی ههموان بێ‪ ،‬عیراقی‬ ‫عهرهب و كورد و توركمان و كلدۆئاشوری‬ ‫‪ ...‬بێ‪ .‬عیراقێ بێ هاوواڵتییهكانی نهك‬ ‫ههر به پێی مادده نوسراوهكانی دهستور‬ ‫و قانونهكانی بهڵكو به كردهوهش له بواری‬ ‫ژیان و كار كردندا ئهو ههستهیان له ال‬ ‫دروست ببێ كه خۆیان به یهكسان و خاوهنی‬ ‫واڵت و دهوڵهت بزانن‪.‬‬ ‫بهاڵم له ناو ههندێ كۆڕ و كۆمهلی‬ ‫عهرهبییدا‪ ،‬حوكمڕان و نهحوكمڕان‪ ،‬كه‬ ‫ههتا دوێنێ ههندێكیان دۆست و هاوپهیمانی‬ ‫جواڵنهوهی كورد بون‪ ،‬به ئاشكرا باس و‬ ‫خواسێكی پێچهوانهی ئهم بۆچونه ههیه‪،‬‬ ‫ئهڵێن‪:‬‬ ‫كورد ههرێمی كوردستانی خۆیان‬ ‫ههیه‪ .‬له ناو ههرێمهكهیاندا سهربهخۆن‪.‬‬ ‫هیچ داوودهزگایهكی عیراقی – عهرهبی‬ ‫بۆی نیه دهس وهر بداته كاروباریانهوه‪،‬‬ ‫یا تهنانهت ئاگای له ئیشوكارهكانیان بێ‪.‬‬ ‫له هیچ شتێكدا پرس به عهرهب ناكهن و‬ ‫رایان وهرناگرن‪ .‬كهچی هاتون بۆ بهغداد‬ ‫و ئهیانهوێ له ههمو كاروبارهكانی عیراقدا‬ ‫هاوبهش بن؟‬ ‫كورد بهشی خۆی وهرگرتوه چی له‬ ‫بهشی عیراقی عهرهبی ئهوێ؟‬ ‫یان با كورد واز له عیراقی عهرهبی بهێنێ‬ ‫عهرهب خۆی بهڕێوهی ببا‪ ،‬یان با كوردیش‬ ‫رێگه بدهن به عهرهب له كاروبارهكانی‬

‫هەمواری‬

‫شهڕی دهستور‪،‬‬ ‫شهڕێكی سیاسی‬ ‫سهخته‪،‬‬ ‫ئهبێ كورد‬ ‫خۆی بۆ‬ ‫ههمو ئهگهرهكانی‬ ‫ئاماده بكا‬ ‫ئهواندا بهشدار بێ یا هیچ نهبێ ئاگادار بێ!‬ ‫ئهو هێزانه ئهگهر بتوانن ههوڵ ئهدهن‬ ‫دهوری كورد له نوسینی دهستوردا الواز‬ ‫بكهن‪ ،‬بۆ ئهوهی دهستورێ دابڕێژن له‬ ‫گهڵ ویست و بیروبۆچونهكانی خۆیاندا‬ ‫گونجاو بێ و‪ ،‬ئهگهر بتوانن ههوڵ ئهدهن‬ ‫كورد بخهنه پهراوێزی ناوهندی بڕیاردانی‬ ‫سیاسی عیراقهوه‪ ،‬بۆ ئهوهی خۆیان به تهنیا‬ ‫چارهنوسی سیاسی عیراق دیاری بكهن‪.‬‬ ‫بهاڵم عیراق واڵتی یهك رهگهز و یهك‬ ‫نهتهوه و یهك عهشیرهت و یهك دین و یهك‬ ‫مهزهب و یهك حیزب و یهك بیروباوهڕی‬ ‫سیاسی نیه‪ .‬عیراق واڵتی ههموانه‪ .‬ئهگهر‬ ‫بویسترێ عیراقی نوێ دابمهزرێنرێتهوه و بۆ‬ ‫ئهوهی پێكهوه بژین‪ ،‬ئهبێ یهكتری قبوڵ‬ ‫بكهن‪ ،‬دان به ههبونی یهكتریدا بنێن‪ ،‬مافی‬ ‫یهكتری بسهلمێنن و رێز له مافهكانی یهكتری‬ ‫بگرن‪.‬‬ ‫ئهمانه ئهبێ له دهستوری داهاتودا وهكو‬ ‫گرێبهندێكی ئارهزومهندانهی سیاسی –‬ ‫كۆمهاڵیهتی نێوان نهتهوه و دین و مهزهب‬ ‫و باوهڕی سیاسی جیاواز رهنگ بداتهوه و‪،‬‬ ‫میكانیزمێكی بۆ رێك بخرێ به كردهوه له‬ ‫ژیانی رۆژانه و‪ ،‬له پارلهمان و حکومهت و‬ ‫داوودهزگاكانی دهوڵهتدا جێبهجێ بكرێ‪.‬‬ ‫بۆ دامهزراندنهوهی عیراقی نوێ كورد‬ ‫ئهبێ له دهستوری داهاتودا پێ دا بگرێ له‬ ‫سهر چهسپاندنی دو جۆره خواستی سیاسی‬ ‫عیراقی و كوردستانی‪ ،‬كه له الیهكهوه به‬ ‫توندی پێكهوه گرێ دراون و كار له یهكتری‬ ‫ئهكهن و‪ ،‬له الیهكی تریشهوه جیاوازن و ههر‬ ‫یهكهیان رهنگدانهوهی تایبهتمهندێتییهكانی‬ ‫عیراق و كوردستانه‪ .‬ئهگهر كورد بهشێ‬ ‫بێ له عیراقی داهاتو ئهبێ خواسته‬ ‫عیراقییهكانی له بهر چاو بگیرێ و‪ ،‬ئهگهر‬ ‫بویسترێ له عیراقی داهاتودا بمێنێتهوه ئهبێ‬ ‫خواسته كوردستانییهكانی خێبهجێ بكرێن‪:‬‬ ‫كورد بۆ جێبهجێ كردنی خواسته‬ ‫عیراقییهكانی دهستورێكی ئهوێ‪:‬‬ ‫» دیمۆكراتی بێ‬ ‫واته ههڵبژاردنی ئازاد و دهستاودهست‬ ‫كردنی هێمنانهی دهسهاڵتی سیاسی‬ ‫سهرهتای بنهڕهتیی حوكمڕانی واڵت بێ‪.‬‬ ‫دهسهاڵتهكانی كارگێڕی‪ ،‬یاسادانان‪،‬‬ ‫دادگایی‪ ،‬له یهكتری جیا بكاتهوه‪.‬‬ ‫» فیدرالی بێ‬ ‫واته دهسهاڵت و سامان و ئهرز له نێوان‬ ‫ناوهند و ههرێم دا دابهش بكا‪.‬‬ ‫» پلورالی بێ‬ ‫واته فره نهتهوهیی و‪ ،‬فره ئایینی و‪ ،‬فره‬ ‫مهزهبی و‪ ،‬فره فهرههنگی و‪ ،‬فره بیروباوهڕی‬ ‫و‪ ،‬فره حیزبی و‪ ،‬فره رۆژنامهوانی‪....‬‬ ‫بسهلمێنێ و‪ ،‬قبوڵی یهكتری و رێزگرتنی‬ ‫مافی یهكتری دابین بكا‪.‬‬ ‫» پارلهمانی بێ‬ ‫واته پارلهمانی ههڵبژێردراوی خهڵك‬ ‫سهرۆكی واڵت ههڵبژێرێ‪ ،‬وهزارهت پێك‬ ‫بهێنێ‪ ،‬باوهڕی پێ ببهخشێ و باوهڕی لێ‬ ‫بسێنێتهوه‪ ،‬قانون دابنێ‪ ،‬سیاسهتی ناوه‬ ‫و دهرهوهی واڵت دابڕێژێ‪ ،‬بودجهی سااڵنه‬ ‫تاووتوێ بكا‪ ،‬رێگه نهدا جارێكی تر رژێمی‬ ‫تۆتالیتاری و دڕندهی سیاسی دروست ببن‪.‬‬ ‫» مافی مرۆڤ دابین بكا‬ ‫واته جاڕی گهردونی و قانونی‬ ‫ناودهوڵهتی مافهكانی مرۆڤ جێبهجێ بكا‪.‬‬ ‫» دین و دهوڵهت تێكهاڵو نهكا‬ ‫واته رێزی دینی ئیسالم و ههمو‬ ‫ئایینهكانی تر بگرێ و‪ ،‬نههێڵێ دین بۆ‬ ‫مهبهستی سیاسی به كار بهێنرێ و له گهڵ‬ ‫قانون تێكهاڵو بكرێ‪.‬‬ ‫كورد بۆ جێبهجێ كردنی خواسته‬ ‫كوردستانییهكانی دهستورێكی ئهوێ‪:‬‬ ‫» دهسهاڵت له نێوان ههرێم و ناوهنددا‬ ‫دابهش بكا‪.‬‬ ‫» ناوچه كوردستانییهكانی دهرهوهی‬ ‫سنوری ههرێم بگهڕێنێتهوه سهر ههرێمی‬

‫كوردستان‪.‬‬ ‫» موڵكیهتی سهرچاوه سروشتییهكان‬ ‫بگێڕێتهوه بۆ دانیشتوانی ههرێم‪.‬‬ ‫» پاراستنی ئاسایشی كوردستان له‬ ‫هێرشی دهرهكی و ناوهكی دابین بكا‪.‬‬ ‫» له سهفارهتهكانی عیراقدا نوێنهرایهتی‬ ‫ههرێمی كوردستان دابمهزرێنێ‪.‬‬ ‫» یهکسانی زمانی كوردی و عهرهبی له‬ ‫عیراقدا جێبهجێ بكا‪.‬‬ ‫گونجاندنی ههر یهكێ لهم خواسته‬ ‫چارهنوسسازانه له دهستوری ههمیشهیی‬ ‫عیراقدا‪ ،‬جگه له یهكڕیزیی كورد و‪،‬‬ ‫پشتیوانی و هاوكاری نوێنهرانی عهرهب و‬ ‫هێزه دیمۆكراتییهكانیان‪ ،‬عهقڵ و مهنیتق‬ ‫و‪ ،‬شارهزایییهكی زۆری گهرهكه له زانینی‬ ‫هونهری موناوهرهی سیاسی و‪ ،‬سهودا و‬ ‫سازیندا‪ ،‬له دانوسهندنهكانی چهند مانگی‬ ‫داهاتودا‪.‬‬ ‫تۆ بڵێی نوێنهرهكانی كورد له كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراقدا و‪ ،‬نوێنهرانی كورد له‬ ‫كۆمیتهی نوسینی دهستوردا و‪ ،‬له پشتی‬ ‫ئهوانهوه سهركردایهتی كورد لهو ئاستهدا‬ ‫بن؟‬ ‫پرسی دهستور‪:‬‬ ‫شەشەم‪ :‬كێ كوردستان ئهپارێزی؟‬ ‫‪1-6-2005‬‬ ‫هێرش بۆ سهر گهلی كورد و بۆ سهر‬ ‫خاكی كوردستانی عیراق له كوێوه هاتوه‪ ،‬له‬ ‫الیهن لهشكری ئێران و توركیا و سوریاوه‪،‬‬ ‫یان له الیهن سپای ئوردون و عهرهبستانی‬ ‫سعودی و كوێتهوه هێرشی كراوهته سهر‪،‬‬ ‫یان له پایتهختی عیراقهوه؟‬ ‫وهاڵمی ئهم پرسیاره الی ههمو كوردێ‬ ‫ئاشكرایه‪.‬‬ ‫دوای ئهوهی حکومهتی عیراق یهكهمین‬ ‫فهوجی نیزامیی جهیشی عیراقی دروست كرد‬ ‫به ناوی “فهوجی ئیمام موسای كازم”هوه‪،‬‬ ‫هاوشان له گهڵ هیزی زهمینی و ئاسمانی‬ ‫بریتانی هێرشی هێنایه سهر كوردستان‪.‬‬ ‫“حكومهتی كوردستانی جنوبی”یان روخاند‬ ‫و كوردستانیان داگیر كرد و “دهشتی كانی‬ ‫ئاسكان”یان له سلێمانی كرد به بارهگای‬ ‫ههمیشهیی بۆ ئهوهی لهوێوه سهركردایهتی‬ ‫لهشكركێشیهکانی هێزه چهكدارهكانی عیراق‬ ‫بكهن دژی بزوتنهوهی نهتهوهیی كورد‪.‬‬ ‫به درێژایی تهمهنی دهوڵهتی عیراق له‬ ‫‪ 1921‬هوه تا روخانی له ‪ 2003‬دا فهرمانی‬ ‫هێرش بۆ سهر گهلی كورد ههر له بهغدادهوه‬ ‫دهرچوه و‪ ،‬گهورهترین مهترسی بۆ سهر‬ ‫گهلی كورد و خاكی كوردستان ههر جهیشی‬ ‫عیراق بوه‪.‬‬ ‫حكومهتهكانی عیراق و دامهزراوه‬ ‫جهنگیی و ئهمنییهكانی‪ ،‬بهرپرسن له قڕ‬ ‫كردنی سهدان ههزار كورد و له كاول كردنی‬ ‫كوردستان‪ ،‬له بهر ئهوه كورد ههقێتی له‬ ‫دامهزراوی جهنگیی و ئهمنیی عیراق بترسێ‬ ‫و‪ ،‬نه ئیستا و نه له پاشهرۆژدا‪ ،‬بێ گهرهنتی‬ ‫دهستوری و مادی‪ ،‬باوهڕی پێ نهكات‪.‬‬ ‫گهرهنتی دهستوری ئهوهیه‪ :‬به پێی‬ ‫دهستوری نوێی عیراق‪ ،‬وهزیری دیفاعی‬ ‫عیراق ههمیشه “مهدهنی” بێ‪ ،‬جهیش‬ ‫دور بێ له كاری سیاسی و حیزبی‪ ،‬ئهركی‬ ‫سهرهكی پاراستنی سنور بێ‪ ،‬بودجهكهی‬ ‫له چاو بودجهی گشتی عیراق دا دیاریكراو‬ ‫بێ‪ ،‬ژمارهی سهربازهكانی و چهشنی‬ ‫چهك و تفاقی جهنگیی سنوردار بێ‪ ،‬بێ‬ ‫رهزامهندی پارلهمانی كوردستان بۆی نهبێ‬ ‫بێته كوردستانهوه یا لهشكركێشی تێدا بكا‪.‬‬ ‫بهاڵم به تهنیا گهرهنتی دهستوری‬ ‫بهس نیه بۆ دڵنیا كردنی كورد بهڵكو له‬ ‫گهل گهرهنتی دهستوریدا ئهبێ گهرهنتی‬ ‫مادییشی له گهڵ بێ‪.‬‬ ‫گهرهنتی مادی ئهوهیه‪ :‬كوردستان بۆ‬ ‫پاراستنی خۆی ئهبێ هێزی تایبهتی خۆی‬ ‫ههبێ‪.‬‬ ‫كه باس له هێزی تایبهتی كوردستان‬ ‫بكرێ رهنگه یهكسهر بیر له پێشمهرگه‬ ‫بكرێتهوه و بیر لهم هێزی پێشمهرگهیهی‬ ‫ئیستا بكرێتهوه‪.‬‬ ‫پێشمهرگه جێگهیهكی تایبهتی ههیه له‬ ‫مێژوی بزوتنهوهی نهتهوهیی كورد و‪ ،‬له‬ ‫پاراستنی كوردا‪ ،‬بهاڵم پێشمهرگه ئهگهر له‬ ‫سهردهمی شۆڕشی چهكداردا له ‪ 1961‬هوه‬ ‫تا ‪ 1991‬ئهركی روبهروبونهوهی هێزهكانی‬ ‫حكومهتهكانی عیراقی له ئهستۆدا بوبێ‬ ‫و‪ ،‬له ‪ 1991‬هوه تا ‪ 2003‬ئهركی پاراستنی‬ ‫حكومهتی ههرێمی كوردستانی له ئهستۆدا‬ ‫بوبێ و‪ ،‬له قۆناغی ئیستادا ئهركی پاراستنی‬ ‫ئاسایش و بهرهنگاری مهترسی “ئیرهاب” و‬ ‫“حهربی ئههلی” له ئهستۆدا بێ‪ ،‬ئهوا ئهم‬ ‫هێزهی ئیستا ئهو هێزه تایبهتییه نیه كه‬ ‫كوردستان له مهترسی پاشهرۆژ بپارێزێ‪.‬‬ ‫هێزی پێشمهرگهی ئیستا‪ ،‬هێزی خهڵكی‬ ‫كوردستان نیه‪ ،‬هێزی حكومهتی ههرێمی‬ ‫كوردستان نیه‪ ،‬بهڵكو هێزی حیزبهكانی‬ ‫كوردستانه‪ ،‬یان راستتر هێزی یهکێتی و‬ ‫پارتییه‪ ،‬له ئهنجامی ئهوهشدا دڵسۆزی‬ ‫و گوێڕایهڵی ههر هێزه بۆ سهركرده و‬ ‫سهركردایهتی حیزبهكهی خۆیهتی نهك‬ ‫بۆ گهلی كورد و بۆ خاكی كوردستان‪.‬‬ ‫سهركردایهتی پێشمهرگه فهرمان له‬ ‫سهركردایهتی حیزبهكانیان وهرئهگرن نهك‬ ‫له حكومهتی ههرێم و پارلهمانی كوردستان‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫دەستور‬ ‫راستییهكی چهند خۆشه كه‬ ‫ئهڵێن‪“ :‬ئاسایشی كوردستان له سایهی‬ ‫پێشمهرگهوه پارێزراوه” له ههمان كات‬ ‫دا راستییهكی چهند ناخۆشه كه ئهڵێن‬ ‫“ترسناكترین ههڕهشه بۆ سهر ئاسایشی‬ ‫كوردستان پێشمهرگهیه‪”.‬‬ ‫ههمو جار كه پێوهندی سیاسی‬ ‫نێوان پارتی و یهكێتی گرژی تێ ئهكهوێ‬ ‫هاواڵتییانی كوردستان ترسیان لێ ئهنیشێ‬ ‫“شهڕی ناوخۆ” تازه ببێتهوه‪ .‬ههتا ئهم‬ ‫دو هێزهش بهمجۆره بمێننهوه مهترسی‬ ‫ههڵگیرسانهوهی شهری ناوخۆ ههر ئهمێنێ‬ ‫و‪ ،‬هیچ كاتێك و له هیچ ههڵبژاردنێكی‬ ‫گشتیدا‪ ،‬له ترسی پێكادانی پێشمهرگه‪،‬‬ ‫ئهم دو حیزبه ناتوانن به ئازادی بۆڕبۆڕێنی‬ ‫سیاسی ‪ -‬دیمۆكراتی بكهن‪ ،‬چونكه پێیان‬ ‫بوترێ و پێیان نهوترێ رهنگه پێشمهرگهی‬ ‫تێوه بگلێ‪.‬‬ ‫• ههتای كهی ئهو دو هێزه به جیا له‬ ‫یهكتری كار بكهن و له سهركردایهتی دو‬ ‫حیزبی جیاوزهوه فهرمان وهر بگرن؟‬ ‫• ههتا كهی ئهو دو هێزه ئامڕازی‬ ‫هاوسهنگیی چهكدار و سیاسی نێوان‬ ‫حیزبهكان بن‪.‬‬ ‫• ههتا كهی ئهو دو هێزه باوهڕیان به‬ ‫یهكتری نهبێ و‪ ،‬هێزی یهكێتی نهتوانێ‬ ‫بچێته ناوچهكانی ژێر دهسهاڵتی پارتی‬ ‫دابمهزرێ و مهشق و موناوهره بكا و‪ ،‬هێزی‬ ‫پارتییش نهتوانێ بچێته ناوچهكانی یهكێتی‬ ‫بۆ ههمان مهبهست؟‬ ‫• ههتا كهی پێشمهرگه‪ ،‬له روی چهك و‬ ‫تهكنۆلۆجیاوه‪ ،‬الواز و دواكهوتو بێ؟‬ ‫• بهم حاڵهی ئیستا سهركردایهتی‬ ‫كورد چۆن ئهتوانێ داوا له كاربهدهستانی‬ ‫وهزارهتی دیفاعی عێراق و جهنهرالهكانی‬ ‫ئهمهریكا بكا به چهكی پێشكهوتو پۆشتهی‬ ‫بكهنهوه‪.‬‬ ‫• گریمان حكومهتی یهكگرتوی ههرێمی‬ ‫كوردستان دامهزرا‪ ،‬بهاڵم ههردو هێزی‬ ‫پێشمهرگه وهكو خۆیان و‪ ،‬ههر یهكهیان‬ ‫سهر به حیزبهكهی خۆی مایهوه‪ ،‬چۆن‬ ‫ئهتوانرێ داوا له عیراق بكرێ‪ ،‬به رهسمیی‬ ‫دان به پێشمهرگهدا بنێ و ئهم دو هێزه‬ ‫جیاوازه به شێوهیهكی قانونی وهكو هێزی‬ ‫پاراستنی كوردستان بناسێ؟‬ ‫بۆیه ئهبێ ئهم هێزانه یهك بخرێن و له‬ ‫سهر بنچینهیهكی نوێ رێك بخرێنهوه‪.‬‬ ‫ئهبێ پێشمهرگه له هێزی حیزبییهوه‬ ‫بگۆڕێ به هێزێكی نیزامی ناحیزبی‬ ‫فهرمانبهری حكومهتی یهكگرتوی ههرێمی‬ ‫كوردستان و ئهنجومهنی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ .‬ئهبێ له هێزێكهوه كه ههمیشه‬ ‫مهترسی ههڵگیرساندنی شهڕی ناوخۆ و‬ ‫حیزبیی لێ ئهكرێ‪ ،‬ببێته هێزێكی ئهوتۆ‬ ‫خهڵك به هێزی پارێزهری ئاسایش‪،‬‬ ‫ئاسایشی ناوهكی و دهرهكی كوردستانی‪،‬‬ ‫بزانێ‪.‬‬ ‫رهنگه تهجروبهی كورد‪ ،‬له مهسهلهی‬ ‫یهكخستنی میلیشیای جیاوازدا له “جهیشی‬ ‫نیزامی” پێشكهوتودا‪ ،‬كهم بێ یان ههر نهبێ‪،‬‬ ‫بهاڵم ئهمهی كورد یهكهم و دوا تهجروبهی‬ ‫گهالنی دنیا نیه‪ .‬ئهگهر كورد خۆی‪ ،‬لهم‬ ‫بوارهدا‪ ،‬شارهزایی نهبێ ئهوا تهجروبهكانی‬ ‫كوبا‪ ،‬ساندهنیستهكانی نیكاراگوا‪ ،‬جهزائیر‪،‬‬ ‫یهمهن‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬ئهڵمانیای شهرقی و‬ ‫ئهلمانیای غهربی‪ ...‬ههیه‪ ،‬كه چۆن هێزی‬ ‫چهكداری جۆراوجۆریان له ناو “جهیشێكی‬ ‫نیزامی” دا توانهوه‪ .‬ئهشێ سهركردایهتی‬ ‫كورد كهڵك له تهجروبهكانی ئهوان وهربگرێ‪.‬‬ ‫یهكێ له ئهركه نهتهوهییهكانی ئیستای‬ ‫سهركردایهتی كورد له عیراق دا ئهوهیه‪:‬‬ ‫“پالنێكی زهمانبهندی كراو” دابنێ بۆ‬ ‫دامهزراندنی هیزێكی تایبهت ‪ -‬ناوهكهی‬ ‫پێشمهرگه‪ ،‬پاسهوانی نیشتمان‪ ،‬یا ههر‬ ‫ناوێكی تر بێ ‪ -‬بۆ پاراستنی كوردستان‪،‬‬ ‫ئهشێ ناوكهكهی و شادهمارهكانی له‬ ‫ئهفسهرانی ئهم هێزانهی ئیستا بێ‪ ،‬بهالم‬ ‫ئهبێ له روی سهركردایهتی و جۆری‬ ‫رێكخستنی و جۆری پهروهرده كردنی‬ ‫و جۆری دابهشكردنی و‪ ،‬له روی ئهركی‬ ‫نیشتمانی و دڵسۆزی سیاسییهوه‪ ،‬جیاواز‬ ‫بێ لهم هێزانهی ئیستا‪.‬‬ ‫هێزێكی لهو بابهته ئهتوانێ كوردستان‬ ‫بپارێزێ!‬ ‫پرسی دهستور‪:‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬سنوری كوردستانی عیراق‬ ‫كوێیه؟‬ ‫‪05-06-2005‬‬ ‫كوردستان ناوی جوگرافییه بۆ ئهو‬ ‫سهرزهمینهی كوردی تێدا ژیاوه و ئهژی‪.‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬ناوێكی دروستكراو نیه‪،‬‬ ‫بهڵكو ناوێكه له سهدهكانی ناوهراستهوه‬ ‫نوسهرانی مێژو و جوگرافیا به زمانهكانی‬ ‫عهرهبی و فارسی بۆ نیشانه دان به‬ ‫مهڵبهندی ژیانی كورد به كاریان هێناوه‪.‬‬ ‫ئهم سنوره هێڵێكی سیاسی یا كارگێڕی‬ ‫دیاریكراو جیای نهكردۆتهوه له سنوری‬ ‫ژیانی نهتهوهكانی دراوسێی‪ ،‬له بهر‬ ‫ئهوهی كورد ههمیشه نهتهوهی ژێردهستهی‬ ‫نهتهوهیهكی سهردهستهی له خۆی بههێزتر‬ ‫بوه‪ ،‬نیشتمانهكهی به شێوهیهكی قانونی‬ ‫نهناسراوه‪ ،‬زۆر جار و تا ئیستایش له‬ ‫ههندێ دهوڵهت دا ئینكاری كراوه و ئهكرێ‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫و‪ ،‬ئهرزی لێ داگیر كراوه‪ ،‬دهركراوه و‬ ‫جێگۆڕكێ به دانیشتوانی كراوه‪ ،‬ناوی گوند‬ ‫و چهم و چیاكانی گۆڕاوه‪...‬‬ ‫“كێشهی ئهرزیی” له زۆر جێی دنیا‬ ‫ههیه‪ .‬جاری وا ههیه كێشه له سهر خاوهنێتی‬ ‫گوندێك‪ ،‬شاخێك‪ ،‬جهزیرهیهك‪ ،‬چهمێك‪،‬‬ ‫لێواری ئاوێك‪ ،‬له نێوان دو دهوڵهت دا‪ ،‬یا‬ ‫تهنانهت له ناو یهك دهوڵهت دا له نێوان دو‬ ‫یهكهی كارگێڕی دا رو ئهدا و دهیان ساڵ‬ ‫ئهخایهنێ‪ .‬گهالن ئاماده نین دهس له ئهرز‬ ‫و ئاوی خۆیان ههڵبگرن‪.‬‬ ‫حیزبواڵی لوبنانی رزگار كردنی‬ ‫“مهزاریع شهبعا” ی كردۆته بیانوی مانی‬ ‫داوودهزگاكانی خۆی و چهكدارهكانی‪.‬‬ ‫مهزاریع شهبعا له ژێر دهستی ئیسرائیل‬ ‫دایه‪ .‬گوندێكی پچوكه ساخ نهبۆتهوه موڵكی‬ ‫لوبنان یا هی سوریایه‪ ،‬چونكه ههردوكیان‬ ‫ئیدیعای موڵكیهتی ئهكهن‪.‬‬ ‫“كێشهی ئهرزیی” سنوری كوردستانی‬ ‫جنوبی (به زاراوی بیستهكانی سهدهی‬ ‫بیستهم) و كوردستانی عیراق (به زاراوی‬ ‫ئهم زهمانه) له دوای یهكهمین جهنگی‬ ‫جیهانییهوه له بهردهم بزوتنهوهی نهتهوهیی‬ ‫كوردا دروست بوه و بۆته ناكۆكییهكی‬ ‫سهرهكی له نێوان كورد و‪ ،‬سهرهتا له گهڵ‬ ‫دهسهاڵتی ئینگلیزی و‪ ،‬دوای ئهویش‪ ،‬له‬ ‫گهڵ ههمو حكومهتهكانی عیراق‪ ،‬ههر له‬ ‫سهردهمی مهلیك فهیسهلی یهكهمهوه تا‬ ‫روخانی سهدام حسێن‪.‬‬ ‫دوای روخانی رژێمی بهعس و‪،‬‬ ‫ههڵتهكاندنی بنچینهكانی تهعریب له‬ ‫ههندێ ناوچهی كوردستانی دا‪ ،‬گهلی كورد‬ ‫ئومێدێكی زۆری پهیدا كرد زوڵمی مێژویی له‬ ‫سهر ههڵبگیرێ و‪ ،‬ناوچه كوردستانییه تازه‬ ‫رزگارهكان بخرێنه سهر ههرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫بهاڵم ئهو ئومێده نههاته دی‪ .‬له الیهكهوه‬ ‫دهسهاڵتی ئهمهریكی رێگهی نهدا ئهو‬ ‫ناوچانه بخرێنه سهر ههرێم و‪ ،‬له الیهكی‬ ‫ترهوه كه “قاد” نوسرا چهندین كۆسپی‬ ‫قانونی دانا له بهردهم گێڕانهوهی ناوچه‬ ‫كوردستانییهكان بۆ سهر ههرێم‪.‬‬ ‫مادهی ‪ 53‬ی “قاد” كه بۆ به رهسمیی‬ ‫ناسینی حکومهتی ههرێمی كوردستان‬ ‫تهرخان كراوه و‪ ،‬گروپی كوردی لهوانه‬ ‫بهڕێزان تاڵهبانی و بارزانی ئیمزایان كردوه‪،‬‬ ‫سهبارهت به سنوری كوردستان چهند‬ ‫بڕگهیهكی قانونی رون و دیاری به سهر‬ ‫كوردا سهپاندوه‪ ،‬كه ههمویان به زهرهری‬ ‫تهواو ئهبن‪ ،‬ئهبێ ههوڵ بدرێ له كاتی‬ ‫نوسینی دهستوردا راست بكرێنهوه‪ ،‬لهوانه‪:‬‬ ‫بڕگهی ئهلف ئهڵێ‪ :‬دان ئهنرێ به‬ ‫حکومهتی ههرێمی كوردستان دا‪ ،‬كه‬ ‫حكومهتی رهسمیی ئهو ئهرزانهیه‪ ،‬له‬ ‫پارێزگاكانی دهۆك و ههولێر و سلێمانی‬ ‫و كهركوك و دیاله و نهینهوا‪ ،‬له الیهن‬ ‫حكومهتی ناوبراوهوه له ‪ 19‬ی ‪ 3‬ی ‪2003‬‬ ‫بهڕێوه براوه‪...‬‬ ‫بهم پێیه ههمو ناوچه كوردستانییهكانی‬ ‫كه له ژێر دهستی سهدام دا بون و له‬ ‫ئهنجامی روخانی رژێمی بهعس دا رزگار بون‬ ‫ههر له دهرهوهی ههرێم مانهوه‪.‬‬ ‫بڕگهی ب ئهڵێ‪ :‬سنوری كارگێڕی ههر‬ ‫‪ 18‬پارێزگاكهی عیراق له ماوهی گواستنهوهدا‬ ‫بێ گۆڕین وهكو خۆیان ئهمێننهوه‪.‬‬ ‫بهم پێیه كهركوك وهكو خۆی مایهوه‬ ‫قهزا و ناحیهكانی كه دوای ساڵی ‪1968‬‬ ‫لێی جیا كرا بونهوه نهخرانهوه سهری‪.‬‬ ‫ههروهها ناوچه كوردستانییهكانی كه‬ ‫بهسترا بون به نهینهوا و سهالحهدین و‬ ‫دیالهوه نهخرانهوه سهر ههرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫بڕگهی ج ئهڵێ‪ :‬چهند پارێزگایهك له‬ ‫دهرهوهی ههرێمی كوردستان‪ ،‬به مهرجێ له‬ ‫سێ تێ نهپهڕێ‪ ،‬جگه له بهغداد و كهركوك‬ ‫مافیان ههیه‪ ،‬له ناو خۆیان دا ههرێمێ پێك‬ ‫بهێنن‪...‬‬ ‫بهم پێیه‪:‬‬ ‫‪ .1‬ههرێمی كوردستان كه پێك دێ له ‪3‬‬ ‫پارێزگای دهۆك و ههولێر و سلێمانی وهكو‬ ‫خۆی مایهوه‪ ،‬هیچ پارێزگایهكی تر‪ ،‬لهوانه‬ ‫كهركوك‪ ،‬بۆیان نهبو بێنه سهر ههرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫‪ .2‬كهركوك و بهغداد نابێ له گهڵ هیچ‬ ‫پارێزگایهكی تردا ههرێمێكی فیدرالی پێك‬ ‫بهێنن‪ .‬ئهمهش لهو كاتهوه رازی بونێكی‬ ‫ژێرزارهكییه بهوهی كه ئهشێ كهركوك‪،‬‬ ‫به جیا له ههرێمی كوردستان و به جیا‬ ‫له ههرێمهكانی تری عیراق‪ ،‬خۆی به تهنیا‬

‫كورد بۆ جێبهجێ‬ ‫كردنی خواسته‬ ‫عیراقییهكانی‬ ‫دهستورێكی ئهوێ‬ ‫دیمۆكراتی بێ‬

‫یهكهیهكی فیدرالی بێ‪.‬‬ ‫لهم چهند حهفتهیهدا‪ ،‬كه دهستوری‬ ‫ههمیشهیی عیراقی تێدا ئهنوسرێ‪ ،‬ئهم‬ ‫كێشهیه دیسان سهر ههڵئهداتهوه و‪ ،‬له دو‬ ‫ئاستی جیاوازدا ئهبێته مایهی لێدوانی گهرم‬ ‫و مشتومڕی زۆر و ناكۆكی‪:‬‬ ‫ئاستی یهكهمیان‪ ،‬له ناو ئهندامانی‬ ‫كۆمیتهی نوسینی دهستور و له ناو‬ ‫ئهندامانی كۆمهڵهی نیشتمانی دا‪.‬‬ ‫ئهندامانی كۆمیتهكه‪ ،‬چ كورد بن و چ‬ ‫عهرهب و توركمان‪ ،‬بیانهوێ یا نهیانهوێ‪،‬‬ ‫توشی ئهم پرسه ئهبن‪ ،‬به تایبهتی كاتێ‬ ‫كه دێنه سهر دیاری كردنی سنوری ههرێمی‬ ‫كوردستان و‪ ،‬داوای كورد بۆ گێڕانهوهی‬ ‫ناوچه كوردستانییهكانی دهرهوهی ههرێم بۆ‬ ‫سهر ههرێم‪ .‬ئالێرهدا پرسیارهكه به زهقی‬ ‫دێتهوه بهردهم ههمویان‪ :‬سنوری كوردستان‬ ‫كوێیه؟ ئا لێرهدا بۆچونه جیاوازهكانی كورد‬ ‫و ئهوان روبهڕوی یهكتری ئهبنهوه و‪ ،‬ناكۆكی‬ ‫و گومان له یهكتری دروست ئهبێتهوه‪.‬‬ ‫ئاستی دوهمیان‪ ،‬له ناو خهڵكی عیراق‬ ‫دا‪.‬‬ ‫شۆڤێنییهكانی عهرهب‪ ،‬به درێژایی‬ ‫دهیان ساڵ‪ ،‬به هۆی پرۆگرامی خوێندن‬ ‫و دهزگاكانی راگهیاندن و نوسینهوهی‬ ‫سهرلهنوێی مێژوی عیراق و عهرهب‪،‬‬ ‫عهرهبی عیراقیان به گیانی رهگهزپهرستی‬ ‫پهروهرده كردوه‪ .‬وایان تێ گهیاندون عیراق‬ ‫بهشێكی له جیابونهوه نههاتوی نیشتمان و‬ ‫نهتهوهی عهرهبه‪ .‬زۆریان الیان وایه كورد‬ ‫ئهرزی خۆی نیه و له سهر ئهرزی ئهوان‬ ‫دانیشتون و‪ ،‬ئهوهی ئهوان به كوردیان‬ ‫بهخشیوه توركیا و ئێران نیوهی ئهوهیشیان‬ ‫نهداونهتێ‪.‬‬ ‫شۆڤێنییهكانی عهرهب‪ ،‬چ عهلمانی و چ‬ ‫دینیی‪ ،‬ههوڵێكی زۆر ئهدهن بۆ ئهوهی رای‬ ‫گشتی عهرهبی عیراق دژی خواستهكانی‬ ‫كورد بوروژێنن و‪ ،‬دهوڵهتانی دراوسێ بكهن‬ ‫به گژی دا‪.‬‬ ‫شهڕی دهستور‪ ،‬شهڕێكی سیاسی‬ ‫سهخته‪ ،‬ئهبێ كورد خۆی بۆ ههمو‬ ‫ئهگهرهكانی ئاماده بكا‪.‬‬ ‫خۆ ئاماده كردن بۆ ئهم ملمالنێیه‪:‬‬ ‫“كێشه ئهرزییهكانی نێوان كورد و عیراق”‬ ‫و شێوهی بهڕێوهبردنی و به الدا خستنی به‬ ‫قازانجی كورد‪ ،‬كارێكی ئاسان نیه‪ .‬به ئیدیعا‬ ‫و موزایهده و ههراو هوریا و پرۆپاگاندهی‬ ‫دیماگۆگی دهزگاكانی راگهیاندن ناكرێ‪،‬‬ ‫ههندێ جار رهنگه پرۆپاگانده به قازانجی‬ ‫كاتیی حیزب بێ بهاڵم به زهرهری‬ ‫ههمیشهیی كورد تهواو ببێ‪.‬‬ ‫ساخ كردنهوهی ناوچه كوردستانییهكان‬ ‫پالنێكی ههمه الیهنهی ورد و ژیرانهی ئهوێ‪،‬‬ ‫كه جگه له سهركردایهتی كورد و نوێنهرانی‬ ‫كورد له كۆمهڵهی نیشتمانی و ئهنجومهنی‬ ‫نیشتمانی دا‪ ،‬ئهبێ چهندین شارهزای ئهو‬ ‫ناوچانه و پسپۆڕی جوگرافیا و مێژو و‬ ‫قانون و كارگێڕی‪ ...‬بۆ كۆ بكرێتهوه لهم‬ ‫شهڕهدا هاوكار بن‪.‬‬ ‫بهر له ههر شتێ پێویسته كورد ناوچه‬ ‫كوردستانییهكانی دهرهوهی ههرێم دیاری‬ ‫بكا‪.‬‬ ‫ئهو ناوچانهی داوای ئهكا بخرێنه سهر‬ ‫ههرێمی كوردستان كامانهن؟‬ ‫كامانهن ناوچهكانی ههموی كوردن؟‬ ‫كامانهن ناوچهكانی تێكهاڵون له كورد‬ ‫و نهتهوهكانی تر؟‬ ‫كامانهن ناوچهكانی له كورد زهوت‬ ‫كراون و‪ ،‬ئیستا كوردیان تێدا بۆته‬ ‫كهمایهتی یا پاكتاوی نهژادی كراون؟‬ ‫كورد چی ئهكا بۆ ئهوهی‬ ‫كهمایهتییه نهكوردهكانی دانیشتوی‬ ‫ناوچه كوردستانییهكان به الی خۆی دا‬ ‫رابكێشێ؟‬ ‫كورد چۆن له گهل توركمان‪ ،‬عهرهب‪،‬‬ ‫مهسیحییهكان‪ ،‬رهفتار ئهكا؟‬ ‫كورد له سهر كوێ پێ دائهگرێ و له‬ ‫سهر كوێ سهودا و سازان ئهكا؟‬ ‫كورد له داواكارییهكانی دا بۆ ههر‬ ‫ناوچهیهك ئهبێ پشت ئهستور بێ به‬ ‫بیانوی جوگرافی مێژویی و دیمۆگرافی و‪،‬‬ ‫به بهڵگهی سیاسی و قانونی‪.‬‬ ‫ئهبێ دانیشتوانی ئهو ناوچانه ساز بدرێن‬ ‫خۆیان ببن به ئااڵههڵگری گهڕانهوهیان بۆ‬ ‫سهر كوردستان‪.‬‬ ‫جگه له بزوێنهری سیاسی جۆرێ له‬ ‫دهسكهوتی مادییان بخرێته بهر چاو ئهگهر‬ ‫بهسترانهوه به كوردستانهوه‪ ،‬چ قازانجێ‬ ‫ئهكهن‪.‬‬ ‫ئهبێ میكانیزمێ دابنرێ بۆ جێبهجێ‬ ‫كردنی پرۆسهی گهڕانهوهیان بۆ سهر‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫چهندین ساڵه كورد به رێگهی‬ ‫جۆراوجۆر خهباتی كردوه بۆ به دهس‬ ‫هێنانی مافهكانی‪ ،‬له سهرو ههمویانهوه‬ ‫دیاری كردنی سنوری نیشتمانهكهی‪ ،‬ئیستا‬ ‫كه له كاتی نوسینی دهستوردا چارهنوسی‬ ‫ئهو ناوچانه به الدا ئهخرێ‪ ،‬سهركردایهتی‬ ‫كورد له بهردهم تاقیكردنهوهیهكی مێژویی‬ ‫سهخت دایه‪:‬‬ ‫تا چهند سهركهوتو ئهبێ “كێشه‬ ‫ئهرزییهكان” به قازانجی ههرێمی‬ ‫كوردستان به الدا بخا!‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫هەمواری‬

‫ژمارە‌(‪‌)44‬سێشەممە‌‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌2019/11/26‬‬ ‫گرنگهكاندا بیروڕای خۆی رون بكاتهوه و‪،‬‬ ‫پشتیوانی له باشهكانی دهرببڕێ و‪ ،‬له سهر‬ ‫چهوتییهكانی به دهنگ بێ‪.‬‬ ‫ئهم پرۆسه چارهنوسسازه‪ ،‬كه ئایندهی‬ ‫كوردی له سهر بنیات ئهنرێ‪ ،‬نابێ له پشتی‬ ‫دهرگای داخراوی ژوری كۆبونهوهكانهوه‬ ‫حهشار بدرێ‪ ،‬بهڵكو ئهبێ بهو پهڕی‬ ‫رۆشنییهوه له دهزگاكانی راگهیاندندا بۆ رای‬ ‫گشتی كورد باس بكرێ‪ ،‬به تایبهتی دهستور‬ ‫بۆ پهسهندنی له الیهن خهڵكی عیراقهوه‪،‬‬ ‫لهوانه گهلی كورد‪ ،‬سهرهنجام ئهخرێته‬ ‫ریفراندۆمهوه‪.‬‬ ‫پرسی‌ده‌ستور‪:‬‬ ‫چوارەم‌ملمالنێ‌ی‌بیروبۆچونه‌كان‬ ‫‪22-5-2005‬‬ ‫ههڵبژاردنی ‪ 30‬ی ‪ 1‬ی ‪ 2005‬له ههمو‬ ‫ناوچهكانی عیراقدا نهتوانرا وهكو یهك‬ ‫بهڕێوهبچێ و به یهك شێوه ئهنجام بدرێ‪.‬‬ ‫ئهگهر ناوچهكانی عیراق “سنورێكی‬ ‫وههمیی” نهتهوهیی و تائیفی بۆ بكێشرێ‪،‬‬ ‫ئهشێ ببێته ‪ 3‬ناوچهی جیاوازی‪ :‬كوردنشین‪،‬‬ ‫سوننهنشینی عهرهبی‪ ،‬شیعهنشینی عهرهبی‪،‬‬ ‫كه ‪ 3‬پێكهێنهری سهرهكی گهلی عیراقن‪.‬‬ ‫له ناوچهی پێكهاتهی یهكهمدا‪ ،‬كه خۆیان‬ ‫به ‪ 65%‬ی دانیشتوانی عیراق دائهنێن‪ ،‬له‬ ‫ناوهڕاست و خواروی عیراق‪ ،‬مهڵبهندی‬ ‫شیعهنشینی عهرهب‪ ،‬سیستانی دهستی‬ ‫خسته ههڵبژاردنهوه‪ .‬خۆی لێ كردن به‬ ‫خاوهن‪ .‬سهرهتا ههمویانی له لیستێكی‬ ‫یهكگرتودا كۆ كردهوه‪ ،‬ئینجا داوای لێ كردن‬ ‫بۆ ئهوهی بچنه بهههشت بچن بۆ دهنگدان و‬ ‫بۆ ئهوهی “تهاڵق”یشیان نهكهوێ دهنگ به‬ ‫لیستی یهكگرتوی شیعه بدهن‪ .‬دهنگدهرانی‬ ‫شیعه به لێشاو بهشدار بون و‪ ،‬زۆرایهتی‬ ‫كورسییهكانی كۆمهڵهی نیشتمانییان به‬ ‫دهس هێنا‪.‬‬ ‫له ناوچهی پێكهاتهی دوهمدا‪ ،‬كه به‬ ‫سێگۆشهی سوننی ناو ئهبرێ‪ ،‬له ناوچهكانی‬ ‫رۆژئاوای عیراق‪ ،‬ناوچه سوننهنشینهكانی‬ ‫ئهنبار‪ ،‬سهالحهدین‪ ،‬نهینهوا و بهشێكی دیاله‬ ‫و تهئمیم‪ ...‬چهندین ال دهستیان وهر دایه‬ ‫رهوتی ههڵبژاردنهوه‪:‬‬ ‫تهنزیمی قاعیده ههڕهشهی كوشتن و‬ ‫تهقاندنهوهی كرد له ههمو ئهوانهی بهشداری‬ ‫ههڵبژاردن ئهبن‪ ،‬ههر لهو دوكاندارانهوه‬ ‫كه كارتی خۆراكیان ال بو‪ ،‬تا ئهوانهی‬ ‫سهرپهرشتی سنوقی دهنگدان ئهكهن و‪ ،‬تا‬ ‫ئهوانهی خۆیان ئهپاڵێون و دهنگ ئهدهن‪.‬‬ ‫ههڕهشهكانی قاعیده جێی خۆی گرت‪.‬‬ ‫هاوكات له گهڵ ئهو ههڕهشانه‪ ،‬ههیئهتی‬ ‫عولهمای موسلیمین داوای له خهڵك كرد‬ ‫بایكۆتی بكهن‪ .‬حیزبی ئیسالمی عیراق له‬ ‫پرۆسهكه كشایهوه‪ .‬زۆرایهتی سوننهی عهرهب‬ ‫پێیان وابو ههڵبژاردن له عیراقدا سهرناگرێ‪.‬‬ ‫بهمجۆره زۆرایهتی عهرهبی سوننه‪ ،‬به زۆر بێ‬ ‫یان به خوایشت‪ ،‬بهشداری ههڵبژاردن نهبون‬ ‫و‪ ،‬ژمارهیهكی كهمیان گهیشتنه كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانی‪.‬‬ ‫له كوردستان ههڵبژاردن بێ گیروگرفت‬ ‫بهڕێوه چو‪.‬‬ ‫لیستی یهکگرتوی شیعه ‪ 146‬جێگه و‪،‬‬ ‫لیستی هاوپهیمانی كوردستان ‪ 75‬جێگه و‪،‬‬ ‫لیستی عیراقیه ‪ 40‬جێگه و‪ ،‬لیستهكانی تر‬ ‫ژمارهی كهمیان به دهس هێنا‪ .‬له ئهنجامی‬ ‫ئهمهدا نهخشهی سیاسی ناو كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق “ناهاوسهنگ” بهڵكو‬ ‫“السهنگ” دهرچو‪.‬‬ ‫ئێستا ههر الیهك‪ ،‬له پێكهاتهكانی گهلی‬ ‫عیراق‪ ،‬سهرهكی و پچوك‪ ،‬داواكانی خۆی‬ ‫ئههێنێته سهر مێزی گفتوگۆ و‪ ،‬ئهیهوێ له‬ ‫دهستوری ههمیشهییدا بیچهسپێنێ‪.‬‬ ‫• شیعهكان ههوڵ ئهدهن ناسنامهی دینی‬ ‫به سهر دهوڵهتی عیراقدا بسهپێنن‪.‬‬ ‫• عهرهبه نهتهوهپهرستهكان‪ ،‬چ عهلمانی‬ ‫و چ دینی‪ ،‬ههوڵ ئهدهن ناسنامهی عهرهبی‬ ‫به سهر دهوڵهتی عیراقدا بسهپێنن‪.‬‬ ‫• كورد ههوڵ ئهدا وهكو نهتهوهی‬ ‫سهرهكی له گهڵ نهتهوهی سهرهكی عهرهبدا‬ ‫یهكێتییهكی ئارهزومهندانه له سهر بنچینهی‬ ‫فیدرالیزم دابمهزرێنێ‪.‬‬ ‫• توركمان ههوڵ ئهدا وهكو نهتهوهی‬ ‫سێیهم بناسرێ و له پایه سهروهرییهكانی‬ ‫دهوڵهت و داوودهزگا حكومهتییهكاندا بهشی‬ ‫بدرێ‪.‬‬ ‫• یهزیدی ئهیانهوێ له دهستوردا وهكو‬ ‫گروپێكی دینی دانپیانراو ناویان بهێنرێ‪.‬‬ ‫• كلدۆ ئاشوری ئهیانهوێ مافی دینیی‪،‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬رۆشنبیری‪ ،‬كارگێڕی‪ ..‬یان‪،‬‬ ‫بسهلمێنرێ و‪ ،‬له داوودهزگاكانی دهوڵهتدا‬ ‫بهشدار بكرێن‪.‬‬ ‫مهسیحییهكان له ناو خۆیاندا ناكۆكن‬ ‫ههندێكیان ئهیانهوێ ههمویان له ژێر ناوی‬ ‫كلدۆئاشوریدا كۆ بكرێنهوه‪ ،‬بهاڵم ههندێكی‬ ‫تریان خۆیان به یهك نهتهوه نازانن‪ ،‬پێیان‬ ‫وایه ‪ 3‬نهتهوهی جیاوازن‪ :‬كلدانی‪ ،‬ئاسوری‪،‬‬ ‫سریانی‪ ،‬بهالم ههمویان به دین مهسیحی و‬ ‫به مهزهب جیاوازن‪.‬‬ ‫ههر یهكێ لهمانه نۆڕینی خۆی بۆ عیراقی‬ ‫نوێ و سهرهتا گشتییهكانی دامهزراندنهوهی‬ ‫ههیه‪ ،‬له ههمان كاتدا داوای تایبهتی خۆی‬ ‫ههیه‪.‬‬ ‫قانونی ئیدارهی دهوڵهت “قاد”‪ ،‬كه تا‬

‫نوسینی دهستوری ههمیشهیی و پهسهندنی‬ ‫و‪ ،‬ههڵبژاردنی حكومهتێكی نوێ به پێی‬ ‫دهستوری نوێ‪ ،‬كاری پێ ئهكرێ‪ ،‬ئهشێ‬ ‫ههموی یا ههندێكی بكرێته بنچینه بۆ نوسینی‬ ‫دهستوری داهاتو‪ ،‬بهاڵم كهموكوڕییهكانی‬ ‫و‪ ،‬گۆڕانی تهرازوی هێزهكانی ناو كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانی به قازانجی “شیعهی سیاسی”‬ ‫بابهته كۆنهكان‪ ،‬كه به چاره نهكراوی‬ ‫به جێ هێڵراون‪ ،‬ئهژێنێتهوه و بابهتی‬ ‫تازه ئههێنێته گۆڕێ‪ .‬له چهندین بابهتی‬ ‫بنهڕهتیدا بیروبۆچونی جیاواز ههیه‪ ،‬له ناو‬ ‫ئهوانهدا‪ :‬دهوری دینی ئیسالم له دهوڵهتی‬ ‫عیراقی نوێدا‪ ،‬عروبه و عهرهبایهتی عیراق‪،‬‬ ‫ناوهندێتیی و نهناوهندێتیی‪ ،‬فیدرالیزم‪،‬‬ ‫سیستهمی حوكمڕانی‪ ،‬مافی ئافرهت‪...‬‬ ‫یه‌كه‌م‪‌،‬عیراق‌و‌ئیسالم‬ ‫سهرهڕای‬ ‫عیراق‪،‬‬ ‫دهستورهكانی‬ ‫جیاوازی قۆناغه سیاسییهكانی نوسینیان‪،‬‬ ‫ههمویان ئیكتیفایان بهوه كردوه‪“ :‬ئیسالم‬ ‫دینی رهسمی دهوڵهته”‪ .‬دوای روخانی‬ ‫رژێمی بهعس زۆر كهس به هیوا بون‬ ‫“دین له دهوڵهت جیا بكرێتهوه” و عیراقی‬ ‫نوێ “دهوڵهتێكی عهلمانی” بێ‪ ،‬بهاڵم به‬ ‫پێچهوانهی ئهم چاوهڕوانییهوه دهوری دین له‬ ‫ژیانی سیاسیدا‪ ،‬له چاو جاراندا بههێزتر بو‪.‬‬ ‫عیراق له ماوهی سهد ساڵی رابوردودا‬ ‫هیچ كاتێ‪ ،‬به ئهندازهی ئیستا‪ ،‬رێكخراوه‬ ‫دینییه بنچینهوانهكانی ئیسالمی سیاسی‪ ،‬چ‬ ‫له ناو شیعهدا و چ له ناو سوننهدا‪ ،‬زاڵ نهبون‬ ‫به سهر كۆمهڵدا‪.‬‬ ‫له ناو شیعهدا چهندین رێكخراوی دینی ‪-‬‬ ‫سیاسی باڵو بونهتهوه‪ ،‬لهوانه‪:‬‬ ‫مهجلیسی ئهعالی سهورهی ئیسالمی‬ ‫له عیراقدا‪ .‬ئهمیش چهندین رێكخراوی‬ ‫تری سیاسی‪ ،‬چهكدار‪ ،‬فیكری‪ ،‬خێریی‪..‬‬ ‫دامهزراندوه‪ ،‬كه گرنگترینیان رێكخراوی‬ ‫“بهدر”ه‪.‬‬ ‫حیزبی دهعوهی ئیسالمی ئهویش ‪ 3‬باڵی‬ ‫جیاوازن‪ :‬حیزبی دهعوه‪ ،‬تهنزیمی عیراق‪،‬‬ ‫حهرهكهی دهعوهی ئیسالمی‪.‬‬ ‫حیزبی فهزیله‪.‬‬ ‫تهیاری سهدر‪.‬‬ ‫ههروهها دهیان رێكخراوی پچوك و‬ ‫خۆجێیی كه به ناوی دینهوه كار ئهكهن‪.‬‬ ‫مهجلیسی ئهعال له ئهنجومهنی ‪7‬‬ ‫پارێزگادا‪ ،‬لهوانه ئهنجومهنی پارێزگای‬ ‫بهغداد‪ ،‬حیزبی فهزیله له ئهنجومهنی ‪3‬‬ ‫پارێزگادا‪ ،‬لهوانه ئهنجومهنی پارێزگای‬ ‫بهسرا‪ ،‬دهسهاڵتدارن‪.‬‬ ‫له ناو سوننهشدا چهندین رێكخراوی‬ ‫دینی – سیاسی باڵو بونهتهوه‪ ،‬لهوانه‪:‬‬ ‫تهنزیمی قاعیدهی جیهاد و تهوحید‬ ‫و‪ ،‬دهیان رێكخراوی چهكدار كه به ناوی‬ ‫ئیسالمهوه كاری تێڕۆڕیستی ئهكهن‪.‬‬ ‫ههیئهتی عولهمای موسلمین‪ ،‬كه وهكو‬ ‫باڵی سیاسی رێكخراوه تێرۆریستییهكان‬ ‫رهفتار ئهكا‪.‬‬ ‫دهیان رێكخراوی تری پچوك و خۆجێیی‬ ‫كه به ناوی دینهوه به ئاشكرا و نهێنی كار‬ ‫ئهكهن‪.‬‬ ‫حیزبی ئیسالمی عیراقی‪.‬‬ ‫دینیییهكان ههوڵ ئهدهن ناسنامهی‬ ‫ئیسالمی به سهر دهستوردا بسهپێنن‪،‬‬ ‫بیانویان بۆ ئهمهیش ئهوهیه كه زیاتر له ‪95%‬‬ ‫ی دانیشتوانی عیراق موسوڵمانن‪ .‬له “قاد”ا‬ ‫زۆر زیاتریان له جاران سهپاند‪( .‬بڕگهی ئهلفی‬ ‫مادهی‪ )7‬ئهڵێ‪“ :‬ئیسالم دینی رهسمیی‬ ‫دهوڵهته و به یهكێ له سهرچاوهكانی تهشریع‬ ‫دائهنرێ و‪ ،‬له ماوهی گواستنهوهدا نابێ‬ ‫قانونێ دابنرێ له گهڵ سهوابیتی ئیسالم‪،‬‬ ‫كه ئیجماعی لهسهره‪ ،‬و له گهڵ سهرهتاكانی‬

‫ئێستا ههر الیهك‪،‬‬ ‫له پێكهاتهكانی‬ ‫گهلی عیراق‪،‬‬ ‫سهرهكی و پچوك‪،‬‬ ‫داواكانی خۆی‬ ‫ئههێنێته سهر‬ ‫مێزی گفتوگۆ و‪،‬‬ ‫ئهیهوێ له دهستوری‬ ‫ههمیشهییدا‬ ‫بیچهسپێنێ‬

‫دیمۆكراتی و مافهكانی كه له بابی ‪ 8‬ی ئهم‬ ‫قانونهدا هاتوه‪ ،‬نهگونجێ‪ .‬ئهم قانونه رێزی‬ ‫ناسنامهی ئیسالمی زۆرایهتی گهلی عیراق‬ ‫ئهگرێ و‪ ،‬گشت مافه دینییهكانی ههمو كهس‬ ‫له ئازادی باوهڕ و ئهنجامدانی رێوشوێنهكانی‬ ‫دابین ئهکا‪ ”.‬ئهم مادهیه لێكدانهوهی جیاواز‬ ‫و جۆراوجۆر ههڵئهگرێ‪.‬‬ ‫ئیستایش رهنگه له كاتی نوسینی‬ ‫دهستوردا ههمان پرس‪ ،‬گهرمتر له جاری‬ ‫پێشو‪ ،‬سهر ههڵبداتهوه‪ .‬ههندێكیان داوا‬ ‫ئهكهن‪“ :‬ئیسالم تهنیا سهرچاوهی تهشریع‬ ‫بێ” و‪ ،‬ههندێكی تریان داوا ئهكهن‪“ :‬ئیسالم‬ ‫سهرچاوهی سهرهكی تهشریع بێ”‪ ،‬له نێوان‬ ‫ئهوانهدا و له نێوان ئهوانهی ئهڵێن‪“ :‬ئیسالم‬ ‫ئهبێ سهرچاوهیهكی سهرهكی تهشریع بێ”‬ ‫و‪ ،‬نهرمتر‪“ :‬ئیسالم یهكێ له سهرچاوهكانی‬ ‫تهشریع بێ” مشتومڕ دروست ئهبێ‪.‬‬ ‫لهوانهیه ئهمه ببێته یهكێ له مشتومڕه‬ ‫سهرهكییهكانی دانهرانی دهستور نهك ههر‬ ‫له نێوان الیهنگرانی ئیسالمی سیاسی و‬ ‫الیهنگرانی جیاكردنهوهی دین له دهوڵهت‪،‬‬ ‫بهڵكو له نێوان الیهنگرانی شهریعهتدا‬ ‫خۆیاندا‪.‬‬ ‫ئهگهر ئیسالم كرا به “تهنیا سهرچاوه” یا‬ ‫“سهرچاوهی سهرهكی” كام شهریعهت ئهكهن‬ ‫به سهرچاوه؟ فیقهی شیعی یان فیقهی‬ ‫سوننی؟‬ ‫ئهگهر فیقهی شیعی به زۆرایهتی دهنگ‬ ‫سهپێنرا‪ ،‬كام فیقهی شیعی كاری پێ ئهكرێ؟‬ ‫دوه‌م‪‌،‬عیراق‌و‌عه‌ره‌ب‬ ‫نهتهوهپهرستهكانی عهرهب‪ ،‬دینی و‬ ‫نهدینییان‪ ،‬ئهیانهوێ مادهی كۆنهكانی‬ ‫دهستوره كۆنهكانی عیراق كه “عیراق بهشێكه‬ ‫له نهتهوهی عهرهب” له دهستوری داهاتودا‬ ‫جێگیر بكهن و‪ ،‬ناسنامهی عهرهبی عیراق‬ ‫ساخ بكهنهوه و‪ ،‬عیراق وهكو ههر دهوڵهتێكی‬ ‫تری عهرهبی له قهڵهم بدهن‪ .‬بیانویان بۆ‬ ‫ئهمهش ئهوهیه كه له ‪ 80%‬زیاتری دانیشتوانی‬ ‫عیراق عهرهبن‪.‬‬ ‫ئهمه كێشهیهكی كۆنه له نێوان كورد و‬ ‫نهتهوهپهرستهكانی عهرهبدا‪ .‬ئهوان پێیان‬ ‫داگرتوه له سهر ئهوهی‪“ :‬عیراق بهشێكه له‬ ‫نهتهوهی عهرهب”‪ .‬كوردیش پێی داگرتوه له‬ ‫سهر ئهوهی‪“ :‬گهلی عهرهبی عیراق بهشێكه‬ ‫له نهتهوهی عهرهب و گهلی كوردی عیراق‬ ‫بهشێكه له نهتهوهی كورد”‪.‬‬ ‫كورد تا چهند ئهتوانێ ئهمه بهوان‬ ‫بسهلمێنێ‪ ،‬یان ئهوان تا چهند ئهتوانن به‬ ‫سهر كوردیدا بسهپێنن؟ وهكو چارهیهكی‬ ‫مامناونجی (بڕگهی بێی مادهی ‪)7‬‬ ‫ی “قاد” نوسیوێتی‪“ :‬عیراق واڵتێكی‬

‫‪7‬‬

‫دەستور‬

‫فرهنهتهوهیه و گهلی عهرهبی تێدا بهشێكی‬ ‫له جیابونهوهنههاتوی نهتهوهی عهرهبه”‪ .‬ئهم‬ ‫گۆڕینه ئهگهرچی خواستی كوردی نههێناوهته‬ ‫دی بهوهی به ئاشكرا بڵێ‪“ :‬كوردی عیراق‬ ‫بهشێكه له نهتهوهی كورد”‪ ،‬بهاڵم ناڕهزاییهكی‬ ‫فراوانی له ناو نهتهوهپهرستهكانی عیراق‬ ‫و سهرانسهری واڵتانی عهرهبیدا وروژاند‪.‬‬ ‫عهرهبی توڕه كردوه‪ ،‬كوردیشی پێ رازی‬ ‫نهكراوه‪.‬‬ ‫لێرهدا چهند پرسیارێ دێنه پێشهوه‪:‬‬ ‫كورد تا چهند ئهتوانێ عیراق له واڵتانی‬ ‫عهرهبی داببڕێ؟‬ ‫كورد چهند قازانج ئهكا له دابڕینی عیراق‬ ‫لهواڵتانی عهرهبی؟‬ ‫كورد چ زهرهرێ ئهكا له مانهوهی عیراق‬ ‫له ناو واڵتانی عهرهبیدا؟‬ ‫كورد ئهیهوێ وهكو عهرهب به نهتهوهی‬ ‫سهرهكی دابنرێ‪ ،‬ئهگهر گهلی عهرهب له‬ ‫عیراقدا بهشێكه له نهتهوهی عهرهب و‬ ‫عیراقی عهرهبی بهشێكه له نیشتمانی گهورهی‬ ‫عهرهب‪ ،‬كوردیش بهشێكه له نهتهوهی كورد‬ ‫و كوردستانی عیراق بهشێكه له نیشتمانی‬ ‫گهورهی كورد‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪‌،‬عیراق‌و‌فیدرالیزم‬ ‫دهوڵهتی عیراق ساده بێ یا لێكدراو؟‬ ‫ناوهندی بێ یا نهناوهندی؟ فیدرالی بێ یا نه؟‬ ‫ئهمانهش لهو پرسانهن كه ئهبێ دهستوری‬ ‫نوێ یهکااڵیان بكاتهوه‪.‬‬ ‫مادهی ‪ 4‬ی “قاد” نوسیوێتی‪“ :‬نیزامی‬ ‫حوكم له عیراقدا جمهوری‪ ،‬فیدرالی‪،‬‬ ‫دیمۆكراتی‪ ،‬پلورالییه‪ ،‬دهسهاڵت له‬ ‫نێوان حكومهتی فیدرالی و حکومهتهكانی‬ ‫ههرێم و پارێزگاكان و شارهوانییهكان‬ ‫خۆجێییهكاندا‬ ‫بهڕێوهبهرایهتیهیه‬ ‫و‬ ‫دابهش ئهكرێ‪ ،‬نیزامی فیدرالی له سهر‬ ‫بنچینهی راستییه جوگرافی و مێژوییهكان‬ ‫و جیاكردنهوهی دهسهاڵتهكانه‪ ،‬نهك له‬ ‫سهر بنجینهی رێچهڵهك‪ ،‬رهگهز‪ ،‬ئیتنی یا‬ ‫نهتهوهیی یا مهزهبی‪”.‬‬ ‫عیراق ماوهیهكی درێژ ناوهندێكی‬ ‫بههێز و دهسهاڵتدار حوكمی كردوه‪ .‬ههمو‬ ‫سهرچاوهكانی سامان و دهسهاڵت و هۆیهكانی‬ ‫ژیانی گرتۆته دهس خۆی‪ .‬ناوهندێتی بۆته‬ ‫بهشێ له بیری سیاسی كاربهدهستان و‪،‬‬ ‫كردویانه به بیانویهك بۆ پاراستنی یهكێتی‬ ‫ئهرز و گهلی عیراق‪ .‬چهندین وهچه و چهندین‬ ‫نهوهی عیراقی له خوێندنگه و زانكۆ زانستی‬ ‫و جهنگی و پۆلیسییهكانی عیراقدا بهم‬ ‫بیره پهروهرده كراون‪ .‬ههر جۆره باسێ له‬ ‫دابهشكردنی دهسهاڵت له نێوان ناوهند و‬ ‫چواردهوریدا چهند كهم و الواز بوبێ‪ ،‬به‬

‫ههوڵدانی جیابونهوهخوازی دائهنرا‪ .‬ئهم جۆره‬ ‫بیر كردنهوهیه تا ئیستایش له مێشكی گهلێ‬ ‫له سیاسییهكانی عهرهبدا‪ ،‬چ سوننی و چ‬ ‫شیعی‪ ،‬چ عهلمانی و چ دینی‪ ،‬تهنانهت له‬ ‫مێشكی ههندێ دیمۆكرات و كۆمۆنیستی‬ ‫عیراقیدا ماوه‪.‬‬ ‫بۆ یهكهم جار له عیراقدا كورد باسی‬ ‫خۆبهڕێوهبردن و “ئیدارهی موختاره” و‬ ‫“المهركهزی” و “حوكمی زاتی”‪ ...‬هێناوهته‬ ‫ناو گفتوگۆی سیاسییهوه‪ .‬ههر ئهویش بۆ‬ ‫یهكهم جار حكومهتی عیراقی ناچار كرد له‬ ‫‪ 1963‬دا “نهناوهندێتی كارگێڕی” و له ‪1970‬‬ ‫دا “ئۆتۆنۆمی” بۆ كوردستان بسهلمێنێ‪.‬‬ ‫بهر له روخانی سهدام زۆری سهرانی‬ ‫موعارهزهی عیراقی‪ ،‬به تایبهتی ئهوانهی‬ ‫هاوپهیمانی كورد بون‪ ،‬سهرهتای فیدرالییان‬ ‫سهلماند بو بۆ رێكخستنی نێوان كوردستان و‬ ‫حكومهتی بهغداد‪ ،‬ئهوهش هیچ منهتێكی تێدا‬ ‫نهبو چونكه كوردستان‪ ،‬به كردهوه خۆی له‬ ‫ههرێمێكی فیدرالی زیاتر‪ ،‬له دهوڵهتێكی‬

‫ئهوانهی هاوپهیمانی‬ ‫كورد بون‪ ،‬سهرهتای‬ ‫فیدرالییان سهلماند‬ ‫بو بۆ رێكخستنی نێوان‬ ‫كوردستان و حكومهتی‬ ‫بهغداد‪ ،‬ئهوهش هیچ‬ ‫منهتێكی تێدا نهبو‬ ‫چونكه كوردستان‪،‬‬ ‫به كردهوه خۆی له‬ ‫ههرێمێكی فیدرالی‬ ‫زیاتر‪ ،‬له دهوڵهتێكی‬ ‫سهربهخۆ ئهچو‬

‫سهربهخۆ ئهچو‪.‬‬ ‫یهكێ له ههڵه مێژویییهكانی سهركردایهتی‬ ‫كورد له سااڵنی بهرههڵستی سهدام و‬ ‫رژێمی بهعسدا ئهوه بو‪ :‬كێشهی سنوری‬ ‫كوردستان و دهسهاڵتهكانی ههرێمی فیدرالی‬ ‫كوردستانیان ئهودهم له گهڵ هاوپهیمان و‬ ‫هاوكاره عیراقییهكانیان ساخ نهكردهوه و‬ ‫ههڵیان گرت بۆ رۆژێكی وهكو ئهمڕۆ‪ .‬ئهودهم‬ ‫ئهكرا وهكو مهرجی هاوكاری ئهم خواستانهیان‬ ‫پێ بسهلمێنرایه‪ .‬ههرچهنده لهوانه بو ئهمڕۆ‬ ‫دوای ئهوهی ههندێ دهسهاڵتیان كهوتۆته‬ ‫دهس لێی پاشگهز ببنهوه و‪ ،‬بیانوی تازه‬ ‫ساز بكهن‪ ،‬بهاڵم كورد ئیستا بهڵگهیهكی‬ ‫بههێزی به دهستهوه ئهبو‪.‬‬ ‫سهرهتای فیدرالی‪ ،‬له ناو زۆر كۆڕ و‬ ‫كۆمهڵ و شار و ناوچهی عهرهبیدا پهسنده‬ ‫و‪ ،‬خهریكه له ههندێ ناوچهی عیراق‪ ،‬بۆ‬ ‫چارهسهر كردنی كێشهكانیان‪ :‬كێشهی‬ ‫ئاسایش‪ ،‬بێكاری و ههژاری‪ ،‬كهمی كاروباری‬ ‫خزمهتگوزاری ئاوی خواردنهوه و كارهبا و‬ ‫زێراب و رێگاوبان و ئاوهدانكردنهوه‪ ،‬ئهبێته‬ ‫خواستی خهڵكی‪ .‬ههرێمی كوردستان‬ ‫نمونهیهكی باشی‪ ،‬لهو الیهنهوه‪ ،‬له ال دروست‬ ‫كردون‪.‬‬ ‫ههرچهنده تا ئیستایش له ناو عهرهبدا‬ ‫ههن فیدرالییان پێ قبوڵ ناكرێ‪ ،‬وهكو له‬ ‫سوێندخواردنهكهی وهزیرهكاندا پیشانیان دا‪،‬‬ ‫بهاڵم كێشهی سهرهكی ئیستا سهلماندن و‬ ‫نهسهلماندنی سهرهتای فیدرالی نیه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫جۆری فیدرالی و ناوهرۆك و دهسهاڵتهكانێتی‪.‬‬ ‫جۆری فیدرالییهكه چیه؟ كارگێڕییه‪،‬‬ ‫جوگرافییه‪ ،‬مێژویییه‪ ،‬نهتهوهیییه‪ ،‬دینییه‪،‬‬ ‫مهزهبییه؟ له سۆنگهی چیهوه چهند‬ ‫پارێزگایهك له ههرێمێكی فیدرالیدا یهک‬ ‫ئهگرن و‪ ،‬چی پێكهوه كۆیان ئهكاتهوه؟ بۆ‬ ‫ئهوهی جۆرێ له نهناوهندێتی كارگێڕییان‬ ‫ههبێ؟ نزیكی جوگرافییان له یهكتری و‬ ‫مێژوی هاوبهش و داب و نهریتی كۆمهاڵیهتی؟‬ ‫قازانجی ئابوری هاوبهش؟ ئامانجی‬ ‫نهتهوهیی؟ یا خۆپاراستنی مهزهبی له‬ ‫ههاڵواردنی تائیفی؟ له یهكچونی ئایدیۆلۆجیا‬ ‫و سیستهمی سیاسی؟‬ ‫چواره‌م‪‌،‬عیراق‌و‌سیسته‌می‌حوكم‬ ‫سیستهمی سیاسی ئیستای عیراق‪،‬‬ ‫به پێی “قاد”‪ ،‬پارلهمانییه‪ .‬كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق سهرۆك و جێگرهكانی‬ ‫ههڵئهبژێرێ‪ .‬ئهمه له الیهكهوه باشه بۆ گهلی‬ ‫عیراق‪ ،‬چونكه جۆرێكه له گهرهنتی بۆ ژیانی‬ ‫دیمۆكراتی و رێ نهدان به كهس ببێتهوه‬ ‫به دیكتاتۆر‪ ،‬یا تهنانهت به دهسهاڵتداری‬ ‫یهكهمی سهروی پارلهمان‪ .‬له الیهكی ترهوه‬ ‫باشه بۆ كورد‪ ،‬چونكه له ناو پارلهمانێكی‬ ‫چهند سهد كهسیدا ههمیشه ماوهی سهودا و‬ ‫سازان و پێكهاتن ههیه له نێوان فراكسیۆنی‬ ‫كورد و فراكسیۆنهكانی تردا‪ ،‬ئهوسا ههلێ‬ ‫له بهردهم كوردا ئهبێ بۆ ئهوهی بتوانێ‬ ‫ببێته سهركۆمار یا سهروهزیران‪ ،‬له كاتێكدا‬ ‫ههڵبژاردنی كوردێ له ناو گهلێكی ‪27 – 25‬‬ ‫ملیۆنی دا‪ ،‬كه زۆرایهتییان عهرهبن‪ ،‬ئهگهر‬ ‫مهحاڵ نهبێ ستهمه‪.‬‬ ‫له ناو لیستی یهكگرتوی شیعیدا‬ ‫بۆچونێكی بههێز ههیه كه سیستهمی سیاسی‬ ‫عیراق‪ ،‬وهكو سیستهمی سیاسی ئێران‪،‬‬ ‫سیستهمی سهرۆكایهتی بێ‪ ،‬به ههڵبژاردنی‬ ‫گشتی له ناو خهلك دا ههلببژێردرێ و‪ ،‬ئهو‬ ‫خۆی بهرزترین دهسهاڵتی كارگێڕی واڵت‬ ‫بێ و‪ ،‬خۆی وهزیرهكانی خۆی ههلبژێرێ و‬ ‫سهرۆكی وهزیرانی نهبێ‪ .‬شیعهی سیاسی‬ ‫پێیان وایه له بهر ئهوهی ئهوان زۆرایهتی‬ ‫دانیشتوانی عیراقن مافێكی ئاسایی خۆیانه‬ ‫ئهوان سهرۆكی عیراق بن و‪ ،‬پێیان وایه‬ ‫له ههر ههڵبژاردنێكی گشتیدا بۆ سهرۆكی‬ ‫كۆمار‪ ،‬جگه له پاڵێوراوی شیعه‪ ،‬هیچ‬ ‫پاڵێوراوێكی تر‪ ،‬كورد یا عهرهبی سوننی‪،‬‬ ‫ههلی دهرچون و بردنهوهی نابێ‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪‌،‬عیراق‌و‌ئافره‌ت‬ ‫ئهگهرچی (بڕگهی جیم له مادهی ‪)30‬‬ ‫“قاد” ئهوهی بڕییهوه كه ئهبێ رێژهی‬ ‫ئافرهت له چواریهكی ئهندامانی كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق كهمتر نهبێ و‪ ،‬یاسای‬ ‫ههڵبژاردن لهوهیشی تێ پهڕاند ههمو‬ ‫لیستهكانی ناچار كرد كه دوای ناوی ‪2‬‬ ‫پیاو ناوی ‪ 1‬ئافرهت بنوسرێ‪ ،‬بهم پێیه‬ ‫سێیهكی ئهندامانی كۆمهڵهی نیشتمانیی‬ ‫ئافرهتن و بهشێكیان له رێگهی لیستی‬ ‫یهكگرتوی شیعهوه بونهته ئهندامی كۆمهڵه‬ ‫و زۆریان ههڵگری بڕوانامهی ئاكادیمین‪.‬‬ ‫ئهمه گۆڕینێكه نهك ههر له عیراق و‬ ‫رۆژههاڵتی ناوهڕاستدا‪ ،‬بهڵكو له هیچ‬ ‫جێیهكی دنیای پێشكهوتوشدا رێژهیهكی‬ ‫بهو ئهندازهیه بۆ ئافرهت تهرخان نهكراوه‪.‬‬ ‫له راستیدا ئهم رێژهیهی ژنان له كۆمهڵهی‬ ‫عیراقیدا ئهشێ به شتێكی روكهش‪ ،‬بگره به‬ ‫جۆرێ له دیكۆری تهفرهدانی چاو دابنرێ‪،‬‬ ‫چونكه ههندێ لهو ژنانهی بونهته نوێنهر له‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی ئیستای عیراقدا‪ ،‬له‬ ‫سهدهی بیستویهكهمدا له بواری یهكسانی‬ ‫ژن و پیاودا‪ ،‬وهكو ژنهكانی ناو حهریمهكانی‬ ‫سهردهمی سوڵتانهكانی عوسمانی و‬ ‫شاههكانی سهفهوی و قاجاری بیر ئهكهنهوه‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫هەمواری‬

‫دەستور‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە‌(‪‌)44‬سێشەممە‌‪‌2019/11/26‬‬

‫ته‌نیا‌بۆ‌بیر‌هێنانه‌وه‌‪‌:‬پرسی‌ده‌ستور‬ ‫نەوشیروان مستەفا‬ ‫پرسی‌ده‌ستور‪:‬‬ ‫یەکەم‪‌:‬تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌كانی‌عیراق‬ ‫‪18-5-2005‬‬ ‫عیراق ساڵی ‪ 1921‬له دوای كۆنگرهی‬ ‫قاهیره‪ ،‬كه به سهرپهرشتی وینستن‬ ‫چهرچل وهزیری ئهوسای “وهزارهتی‬ ‫موستهعمهرات”ی بریتانی بهسترا‪ ،‬بۆ‬ ‫دابین كردنی بهرژهوهندییه ستراتیجی و‬ ‫نهوتییهكانی ئیمپریالیزمی بریتانی‪ ،‬له‬ ‫‪ 3‬والیهتی عوسمانی‪ :‬بهسرا و بهغداد و‬ ‫موسل‪ ،‬كه دهیان نهتهوه و رهگهز و دین و‬ ‫مهزهب و عهشیرهتی جیاواز و جۆراوجۆری‬ ‫تێدا بو‪ ،‬به زۆری هێزی زهمینی و ئاسمانی‬ ‫ئینگلیزی‪ ،‬دروست كرا‪ .‬سهردهمێ له الیهن‬ ‫كاربهدهستانی ئینگلیزهوه به داگیركراوی‬ ‫بهڕێوه ئهبرا و‪ ،‬سهردهمێكیش له ژێر‬ ‫مانداتی ئهواندا مایهوه‪ ،‬تا له ‪ 1932‬دا‬ ‫عیراق وهكو دهوڵهتێكی سهربهخۆ بو به‬ ‫ئهندامی “كۆمهڵهی نهتهوهكان”‪.‬‬ ‫خواستی ئهو سهردهمهی جواڵنهوهی‬ ‫سیاسی “كوردستانی جنوبی” له حكومهتی‬ ‫بریتانی و له حكومهتی عیراق “سهربهخۆیی‬ ‫كوردستان” بو‪.‬‬ ‫لهم عیراقهدا‪ ،‬كه ههندێ به موزاییك‬ ‫و‪ ،‬ههندێ به چهپكهگوڵ و‪ ،‬زانای عیراقی‬ ‫بواری زانستی جوگرافی د شاكیر خهسباك‪،‬‬ ‫به “مهتحهفی ئهجناس” ناوی ئهبا‪،‬‬ ‫ئهوهنده كێشهی رهگهزیی‪ ،‬نهتهوهیی‪،‬‬ ‫دینیی‪ ،‬مهزهبیی‪ ،‬جۆراوجۆری تێدایه‪،‬‬ ‫كۆكردنهوهیان‪ ،‬بۆ ئهوهی به ئاشتی و تهبایی‬ ‫و دڵنیایی و رازی بونهوه‪ ،‬له چوارچێوهی‬ ‫یهك دهوڵهتدا پێكهوه بژین‪ ،‬كارێكه ههتا‬ ‫بڵێی سهخت و دژوار و ئاڵۆزه‪.‬‬ ‫زۆر لهوانهی باسی حامورابی و سۆمهر‬ ‫و ئهكهد و بابل و‪ ،‬عیراقی ئهرزی ‪ 7‬ههزار‬ ‫ساڵ شارستانی ئهكهن و‪ ،‬باسی یهكێتی و‬ ‫ژنوژنخوازی نێوان كورد و عهرهب و توركمان‬ ‫و كلدۆئاشوری و سوننه و شیعه و مهندائی‬ ‫و یهزیدی‪ ...‬ئهكهن‪ ،‬له ناخی دڵی خۆیاندا‪،‬‬ ‫گاڵتهیان به قسهكانی خۆیان دێ‪ ،‬ئهگهر‬ ‫خۆیشیان ئهو خۆههڵكێشانهیان له ئهنجامی‬ ‫پهروهردهكردنی ناڕاستی عهرهبیدا‪ ،‬لێ بوبێ‬ ‫به راست‪ ،‬ئهوا ئهوانهی گوێیان لهو قسانه‬ ‫ئهبێ‪ ،‬فشهیان پێی دێ‪.‬‬ ‫زیاتر له ‪ 80‬ساڵ پێكهوه ژیان‪ ،‬له‬ ‫چوارچێوهی یهك دهوڵهتدا‪ ،‬نهك ناسنامهی‬ ‫عیراقی بۆ دروست نهكردون‪ ،‬بگره روخانی‬ ‫سهدام‪ ،‬دهرگای داخراوی زیندانێكی گهورهی‬ ‫كردۆتهوه كه ناوی عیراق بو‪ ،‬ههمو ئهم‬ ‫گروپه جیاوازانهی كه به زۆر ئاخنرا بونه‬ ‫ئهم زیندانهوه‪ ،‬ئیستا دهرچون ههر یهكهیان‬ ‫داوای مافی تایبهتی خۆی ئهكا‪.‬‬ ‫ههڵبژاردنهكانی ئهمجاره پهیكهری لهشی‬ ‫گهلی عیراقی به روتوقوتی خسته بهرچاوی‬ ‫دنیا‪ .‬ریزبهستنی خهڵكی عیراق بۆ دهنگدان‪:‬‬ ‫نه له سهر بنچینهی جیاوازی بیروباوهڕی‬ ‫سیاسی ‪ -‬دیمۆكراتی‪ ،‬لیبرالی‪ ،‬ئیشتیراكی‪،‬‬ ‫قهومی عهرهبی‪ ،‬شیوعی‪ ....‬بو‪.‬‬ ‫نه له سهر بنچینهی جیاوازی پرۆگرامی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬كۆمهاڵیهتی‪ ،‬رۆشنبیری‪...‬‬ ‫حیزب و گروپهكان بو‪.‬‬ ‫نه له سهر بنچینهی كۆمهاڵیهتی ‪-‬‬ ‫خێڵهكی و ناوچهیی بو‪.‬‬ ‫نه له سهر بنچینهی دینیی – ئیسالمی‬ ‫بو‪.‬‬ ‫بهڵكو ریزبهستنی خهلكی بۆ دهنگدان‪:‬‬ ‫له سهر بنچینهی مهزەبیی ‪ -‬دینیی‬ ‫شیعی‪ ،‬سوننی‪.‬‬ ‫له سهر بنچینهی ئیتنی ‪ -‬كوردی‪،‬‬ ‫توركمانی‪ ،‬كلدۆ ئاشوری‪ ...‬بو‪.‬‬ ‫عیراقی قۆناغی ئیستا‪ ،‬كه دهستوری‬ ‫ههمیشهیی تێدا ئهنوسرێتهوه‪ ،‬له بهردهم‬ ‫دوڕییانێكی مێژویی دایه‪:‬‬ ‫رێیهكیان‪ ،‬بهستنی گرێبهندێكی‬ ‫ئارهزومهندانهی سیاسی – كۆمهاڵیهتییه له‬ ‫نێوان پێكهێنهره سهرهكییهكانی گهلی عیراق‬ ‫دا‪ ،‬به تایبهتی له نێوان كورد و عهرهب‪ ،‬یان‬ ‫له نێوان كورد و عهرهبی شیعه و عهرهبی‬ ‫سوننهدا‪ ،‬كه رهنگ بداتهوه له دهستورێكی‬ ‫ههمیشهییدا‪“ ،‬دابهشكردنی دادپهروهرانهی‬ ‫دهسهاڵت و سامان و ئهرز” و “هاوبهشی‬ ‫راستهقینه“ له دهزگای بڕیاردانی سیاسی و‬ ‫له جۆری حوكمڕانی دهوڵهتی عیراقی نوێدا‬ ‫دابین بكا‪.‬‬ ‫رێیهكهی تریان‪ ،‬ههڵوهشانی ئهم قهواره‬ ‫دهستكردهیه‪ ،‬تهنانهت ئهگهر ههلومهرجی‬ ‫ههرێمایهتی و ناودهوڵهتییش‪ ،‬رێگه نهدا‬ ‫ببێ به چهند دهوڵهتێكی سهربهخۆ‪ ،‬له‬ ‫ناو سنوری خۆیدا ببێته چهند “كانتۆن”ی‬ ‫جیاواز و له یهك دابڕاو‪.‬‬ ‫بهالداخستنی كێشه چارهنوسسازهكان‬ ‫به دهنگدانی زۆرایهتی و كهمایهتی له ناو‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقیدا‪ ،‬له كاتێكدا‬

‫نوێنهرانی لیستی شیعهی عهرهب زۆرایهتی‬ ‫كۆمهڵهكهن و‪ ،‬نوێنهرانی لیستهكانی‬ ‫سوننهی عهرهب‪ ،‬كورد‪ ،‬توركمان‪،‬‬ ‫مهسیحی‪ ،‬عهلمانییهكان‪ ..‬كهمایهتی‬ ‫پێك ئههێنن‪ ،‬جۆرێ له ناهاوسهنگی له‬ ‫نوسینهوهی دهستوردا دروست ئهكا‪ ،‬كه‬ ‫ئهگهر دهستورهكه به زۆرایهتی دهنگی‬ ‫شیعه له كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقیشدا‬ ‫تێ بپهڕێ‪ ،‬له ریفراندۆمدا بێگومان رهت‬ ‫ئهكرێتهوه‪ .‬ئهوسا عیراق ئهباتهوه بهردهم‬ ‫دوبارهكردنهوهی ههڵبژاردن بۆ كۆمهڵهیهكی‬ ‫نیشتمانی كه سهرلهنوێ رهشنوسی‬ ‫دهستوری ههمیشهیی بنوسێتهوه‪ .‬بۆ ئهوهی‬ ‫ئهوه رو نهدا‪ ،‬نوسهرانی دهستور‪ ،‬ئهبێ‬ ‫پهنا بهرنهوه بهر پێڕهوی سهرهتای سازان‬ ‫(تهوافوق)‪ .‬ئهو سهرهتایهی كه نهئههێڵێ‬ ‫هیچ الیهك ههمو داواكانی بهدهس بهێنێ و‬ ‫نهئههێڵێ هیچ الیهك هیچ له داواكانی دهس‬ ‫نهكهوێ!‬ ‫پرسی‌ده‌ستور‪‌:‬‬ ‫دووەم‪‌:‬چه‌ندین‌ده‌ستور‌و‌یه‌ك‌ئه‌نجام‬ ‫‪19-5-2005‬‬ ‫عیراق له چاو ئهوهدا دهوڵهتێكی تازهیه‬ ‫چهند جارێ دهستوری تێدا دانراوه و‬ ‫گۆڕاوه‪.‬‬ ‫جاری یهكهم‪ ،‬قانونی ئهساسی عیراقی‪.‬‬ ‫پرۆژهی ئهم قانونه پسپۆڕی ئینگلیزی‬ ‫نوسیوێتی‪ ،‬له كاتێكدا كه عیراق هیشتا‬ ‫له ژێر دهسهاڵتی ئینگلیزدا بو‪“ .‬مهجلیسی‬ ‫تهئسیسی عیراق” له ‪ 20‬ی ‪ 7‬ی ‪ 1924‬دا‬ ‫ئهم “قانونی ئهساسی”یه واته دهستوری‬ ‫عیراقی پهسهند و‪ ،‬تا روخانی رژێمی‬ ‫پاشایهتی و دامهزرانی رژێمی جمهوری له ‪14‬‬ ‫ی ‪ 7‬ی ‪ 1958‬دا كاری پێ كراوه‪.‬‬ ‫كورد له نوسینی ئهم دهستورهدا هیچ‬ ‫دهستێكی نهبوه‪ ،‬بهاڵم له ناو مهجلیسدا له‬ ‫كاتی دهنگداندا دهنگیان بۆ پهسهندنی داوه‪.‬‬ ‫ئهم دهستوره‪ ،‬ئهگهرچی له چاو‬ ‫سهردهمی خۆیدا‪ ،‬ههندێ له مافه‬ ‫بنهڕهتییهكانی هاوواڵتییانی سهلماندوه‪،‬‬ ‫بهاڵم ئازادی سیاسی و دادی كۆمهاڵیهتی له‬ ‫نێوان ههژار و دهوڵهمهندا دابین نهكرد بو‪.‬‬ ‫شاعیری به ناوبانگی عیراق مهعروف‬ ‫رهسافی‪ ،‬كه خۆی چهند جارێ ئهندامی‬ ‫پارلهمانی عیراق بوه‪ ،‬له باسی ئهم‬ ‫دهستورهدا وتویهتی‪:‬‬ ‫علم ودستور ومجلس امة‬ ‫كل عن المعنی الصحیح محرف‬

‫واته‪ :‬ئااڵیهك و دهستورێك و‬ ‫ئهنجومهنێكی گهل‪ ،‬كه ههمویان له مهعنای‬ ‫راستهقینهیان الدراون‪.‬‬ ‫به درێژایی ئهم سهردهمه كورد له‬ ‫خهباتی سیاسی و چهكداردا بوه بۆ به دهس‬ ‫هێنانی مافهكانی‪.‬‬ ‫شۆڕشهكانی شیخ مهحمود (‪- 1923‬‬ ‫‪ ،)1931‬شۆڕشهكانی بارزان (‪)1931 - 1930‬‬ ‫و (‪ ،)1945 - 1943‬راپهڕینی ‪ 6‬ئهیلولی‬ ‫‪ ،1930‬خۆپیشاندانهكانی ‪،1952 ،1948‬‬ ‫‪ ...1956‬لهم سهردهمهدا بون‪.‬‬ ‫حیزب و رێكخراوه سیاسییهكانی كورد‬ ‫قهدهغه بون و‪ ،‬ئهندامهكانیان ئهگیران و راو‬ ‫ئهنران‪.‬‬ ‫رۆژنامه سیاسییهكان‪ ،‬له بهر ئهوهی‬ ‫بواری دهرچونی قانونییان نهبوه‪ ،‬به نهێنی‬

‫نوسهرانی دهستور‪،‬‬ ‫ئهبێ پهنا بهرنهوه‬ ‫بهر پێڕهوی سهرهتای‬ ‫سازان (تهوافوق)‪.‬‬ ‫ئهو سهرهتایهی كه‬ ‫نهئههێڵێ هیچ الیهك‬ ‫ههمو داواكانی بهدهس‬ ‫بهێنێ و نهئههێڵێ‬ ‫هیچ الیهك هیچ‬ ‫له داواكانی دهس‬ ‫نهكهوێ!‬

‫دهرچون‪.‬‬ ‫جاری دوهم‪ ،‬دهستوری موهقهتی‬ ‫عیراقی‪.‬‬ ‫دوای كودهتای ‪ 14‬ی تهموزی ‪1958‬‬ ‫كه رژێمی جمهوری راگهیهنرا وهكو یهكێ له‬ ‫نیشانهكانی گۆڕینی سیاسی رژێمی پاشایهتی‬ ‫به جمهوری له ‪ 27‬ی ‪ 7‬ی ‪ 1958‬دا‬ ‫“دهستوری موهقهت” باڵو كرایهوه‪ .‬سهرانی‬ ‫حیزبی وهتهنی دیمۆكراتی‪ ،‬به تایبهتی‬ ‫پارێزهر حسێن جهمیل‪ ،‬ئهم دهستورهیان‬ ‫نوسیوه‪ .‬كامیل چادرچی رێبهری حیزبی‬ ‫وهتهنی دیمۆكراتی بو‪.‬‬ ‫بۆ یهكهمین جار له مێژوی عیراق‬ ‫و دهوڵهتانی تری ناوچهكهدا دهستوری‬ ‫موهقهتی عیراقی دانی نا به بونی كوردا‪ .‬له‬ ‫مادهی سێیهمیدا نوسی بو‪“ :‬عهرهب و كورد‬ ‫هاوبهشن لهم نیشتمانهدا‪ ،‬ئهم دهستوره دان‬ ‫ئهنێ به مافی نهتهوهیییاندا له ناو یهكێتی‬ ‫عیراقدا”‪.‬‬ ‫له نوسینی پرۆژهی ئهم دهستورهدا‬ ‫كورد دهستی نهبوه‪ ،‬له مادهی دوهمیدا‬ ‫نوسی بوی‪“ :‬عیراق بهشێكه له نهتهوهی‬ ‫عهرهب” ئهم مادهیه پێچهوانهی مادهی‬ ‫سێیهمی بو‪ ،‬جێگهی ناڕهزایی كورد و هێزه‬ ‫سیاسییهكانی بوه‪ ،‬بهاڵم به گشتی هێزه‬ ‫سیاسی و پیشهیییهكانی كورد و رۆژنامه و‬ ‫گۆڤارهكانی و رای گشتی‪ ،‬پشتیوانییان لهم‬ ‫دهستوره كردوه‪.‬‬ ‫لهم سهردهمهدا سهرهتا كورد ههندێ‬ ‫دهسكهوتی سیاسی و رۆشنبیری به دهس‬ ‫هێنا‪ ،‬بهاڵم دواتر درێژترین و خوێناویترین‬ ‫شۆڕشی كورد له سهدهی بیستهمدا له‬ ‫ئهیلولی ‪ 1961‬دا دهستی پێ كرد‪.‬‬ ‫جاری سێیهم‪ ،‬دهستوری موهقهت‪.‬‬ ‫عهبدوسهالم عارف‪ ،‬به كودهتایهكی‬ ‫سهربازی‪ ،‬دهسهاڵتی بهعسی روخاند‬ ‫و وهزارتێكی تازهی له هاوبیره‬ ‫نهتهوهپهرستهكانی خۆی پێك هێنا‪ ،‬ئهویش‬ ‫له ‪ 1964‬دا دهستورێكی موهقهتی دانا‪.‬‬ ‫دهستورهكهی ئهم له چاو دهستورهكانی‬ ‫پێش خۆیدا زۆر دواكهوتو تربو‪ .‬له مادهی‬ ‫‪ 19‬دا نوسی بوی‪“ :‬عیراقیهكان ههمو‬ ‫یهكسانن له ئاستی قانون و ههموشیان‬ ‫یهكسانن له ماف و فرمانی گشتیدا و‬ ‫لهمهدا هیچ جیاوازییهكیان له نێواندا نیه‬ ‫به هۆی رهگهز و رێچهڵهك و زمان و دینهوه‬ ‫و گشت هاونیشتمانان هاوكاری ئهكهن بۆ‬ ‫پاراستنی قهوارهی ئهم نیشتمانه به عهرهب‬ ‫و كوردهوه‪ .‬ئهم دهستوره دان ئهنێ به مافی‬ ‫نهتهوهیییاندا له ناو یهكێتی عیراقیدا‪”.‬‬ ‫له نوسینی پرۆژهی ئهم دهستورهدا كورد‬ ‫دهستی نهبوه‪.‬‬ ‫لهم سهردەمەدا‪ ،‬ئهگهرچی ههندێ‬ ‫ماوهی ئاگربڕ و “نهشهڕ و نهئاشتی”‬ ‫تێكهوت‪ ،‬چهوساندنهوهی كورد و وێرانكردنی‬ ‫دێهاتی كورد و نیشتهجێ كردنی عهرهب له‬ ‫كوردستان ههر بهردهوام بو‪ .‬ئهم سهردهمه‬ ‫قۆناغێكی شومه له جواڵنهوهی سیاسی –‬ ‫چهكداری كوردا‪ ،‬جواڵنهوهی كورد له روی‬ ‫سیاسی و پێشمهرگهیییهوه ناكۆكی تێ‬ ‫كهوت و كهرت بو‪ ،‬له پاڵ شهڕی كورد –‬ ‫عیراق دا شهڕی كورد – كورد دهستی پێ‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫جاری چوارهم‪ ،‬دهستوری موهقهت‪.‬‬ ‫بهعس به كودهتایهكی سهربازی له‬ ‫‪ 17‬ی ‪ 7‬ی ‪ 1968‬دا دهسهاڵتی گرته‬ ‫دهس‪ .‬دهستورێكی موهقهتی دانا بهالم ئهم‬ ‫دهستوره دوای رێككهوتنی ئازاری ‪1970‬‬ ‫دهسكاری كرا بهو جۆرهی دانی نابو بهوهدا‬ ‫كه‪“ :‬گهلی عیراق پێك دێ له دو نهتهوهی‬ ‫سهرهكی عهرهب و كورد‪”...‬‬ ‫ئهگهرچی بهعس له دهستوری عیراق‬ ‫دا ئهوهی سهلماند بو كه كورد و عهرهب‬ ‫دو نهتهوهی سهرهكین گهلی عیراق پێك‬ ‫ئههێنن‪ ،‬بهاڵم لهم سهردهمهدا‪:‬‬ ‫گهورهترین كارهساتی نهتهوهیی‪،‬‬ ‫تهعریب‪ ،‬تههجیر‪ ،‬تهرحیل‪ ،‬ئهنفال‪،‬‬ ‫كیمیاباران‪ ،‬تێكدانی سروشتی كوردستان‪،‬‬ ‫ههڵتهكاندنی بنچینهكانی ئابوری دێهات و‬ ‫ههڵوهشاندنی تهونی كۆمهاڵیهتی كۆمهڵی‬ ‫كوردستان‪ ،‬به سهر كوردا هات‪.‬‬ ‫ئهم دهستوره تا روخانی بهعس له ‪ 9‬ی‬ ‫‪ 4‬ی ‪ 2003‬دا به موهقهتی مایهوه‪.‬‬ ‫هیچ كام لهم دهستورانه‪:‬‬ ‫• نهیتوانی كۆمهڵێ بهێنێته بهرههم‬ ‫ناسنامهی “دهوڵهت – نهتهوه” یا “نهتهوه‬ ‫– دهوڵهت” ی عیراقی ههبێ و‪“ ،‬ههستی‬ ‫هاوواڵتیبونی عیراقی” له ناخی دانیشتوانی‬ ‫عیراقدا بخوڵقێنێ‪.‬‬ ‫• نهیتوانی كێشهكانی چهساندنهوهی‬ ‫نهتهوهیی‪ ،‬ههاڵواردنی رهگهزی‪ ،‬جیاوازی‬ ‫تائیفی‪ ،‬ناكۆكی چینایهتی‪ ،‬چارهسهر بكات‬ ‫و‪ ،‬ئاشتی كۆمهاڵیهتی و تهبایی سیاسی‪ ،‬له‬ ‫ناو كۆمهڵی عیراقی دا دابمهزرێنێ‪.‬‬ ‫• نهیتوانی گهشهكردنی ئابوری‬ ‫و‪ ،‬نزمترین ئاستی خۆشیی گوزهران و‬

‫ئاسودهیی ژیان‪ ،‬بۆ دانیشتوانی عیراق دابین‬ ‫بكات‪ ،‬سهرهڕای ئهوهی عیراق یهكێك بو له‬ ‫واڵته ههره زهنگینهكانی جیهان له نهوت و‬ ‫غاز و ئاو و ئهرزی كشتوكاڵ دا‪.‬‬ ‫• نهیتوانی ئاسایشی ناوخۆی عیراق و‬ ‫ئاسایشی دهرهوهی دابین بكا‪ ،‬له كاتێكدا‬ ‫بهشێكی زۆری داهاتی عیراق بۆ ئاسایشی‬ ‫ناوهكی و دهرهكی به فیڕۆ ئهڕۆیشت و‪ ،‬عیراق‬ ‫یهكێ له گهورهترین دامهزراوه جهنگییهكانی‬ ‫ناوچهكه و گهورهترین داوودهزگای پۆلیسی‬ ‫و سهركوتكردنی ههبو‪.‬‬ ‫دوای روخانی بهعس بۆشایییهكی‬ ‫دهستوری دروست بو‪ .‬دهسهاڵتی داگیركهری‬ ‫ئهمهریكی ویستی ئهم بۆشاییه به نوسینی‬ ‫دهستورێكی نوێ پڕ بكاتهوه‪ .‬كه “مهجلیسی‬ ‫حوكم” دروست بو‪ ،‬مهجلیسی حوكم لهو‬ ‫بارهیهوه خهریك بو‪ ،‬بهاڵم مهرجهعی‬ ‫بااڵی شیعه سهید عهلی سیستانی فتوای‬ ‫دا كه دهستور ئهبێ له الیهن نوێنهرانی‬ ‫ههڵبژێردراوی دانیشتوانی عیراقهوه‬ ‫بنوسرێ‪ .‬فتواكهی سیستانی رێی بڕی له‬ ‫ههر تهقهالیهك بۆ نوسینی ههر دهستورێ‪،‬‬ ‫ههمیشهیی یا كاتیی بێ‪ ،‬بۆیه مهجلیسی‬ ‫حوكم قانونێكی دانا ناو نرا “قانونی ئیدارهی‬ ‫دهوڵهت بۆ ماوهی گواستنهوه”‪ .‬به پێی‬ ‫ئهو قانونه رێوشوێنی ههڵبژاردنی كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق و ئهنجومهنی سهرۆكایهتی‬ ‫و ئهنجومهنی وهزیران و نوسینی دهستور‬ ‫دیاری كرا‪.‬‬ ‫له ‪ 30‬ی ‪ 1‬ی ‪ 2005‬دا ههڵبژاردنی گشتی‬ ‫بۆ ههڵبژاردنی ‪ 275‬ئهندامی كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق و بۆ ههڵبژاردنی ‪111‬‬ ‫ئهندامی ئهنجومهنی نیشتمانیی كوردستان و‬ ‫بۆ ههلبژاردنی ئهنجومهنی ههمو پارێزگاكانی‬ ‫عیراق ئهنجام درا‪.‬‬ ‫له ‪ 6‬ی ‪ 4‬ی ‪ 2005‬دا كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق به زۆرایهتی ‪ 227‬دهنگ له‬ ‫كۆی ‪ 257‬دهنگ “ئهنجومهنی سهرۆكایهتی”‬ ‫ههڵبژارد‪ .‬جهالل تاڵهبانی به سهرۆكی كۆمار‬ ‫و عادل عهبدولمههدی به جێگری یهكهم و‬ ‫غازی یاوهر به جێگری دوهم‪.‬‬ ‫له ‪ 7‬ی ‪ 4‬ی ‪ 2005‬دا ئهنجومهنی‬ ‫سهرۆكایهتی له بهردم كۆمهڵهی نیشتمانییدا‬ ‫سوێندی یاسایییان خوارد و‪ ،‬ههمان رۆژ د‬ ‫ئیبراهیم جهعفهرییان راسپارد ئهنجومهنی‬ ‫وهزیران پێك بهێنێ‪.‬‬ ‫له ‪ 28‬ی ‪ 4‬ی ‪ 2005‬دا سهرۆكی وهزیران‬ ‫و جێگرهكانی و وهزیرهكانی‪ ،‬له كۆی ‪185‬‬ ‫ئهندام كه ئامادهی كۆبونهوهكه بون ‪180‬‬ ‫دهنگیان به دهس هێنا‪.‬‬ ‫له ‪ 3‬ی ‪ 5‬ی ‪ 2005‬دا ئهندامانی وهزارهت‬ ‫“سوێندێكی قانونی ناتهواویان” له بهردهم‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقدا خوارد‪ .‬له‬ ‫سوێندهكه رستهی “نیزامی دیمۆكراتی‬ ‫فیدرالی” لێ دهرهێنرا بو‪.‬‬ ‫له ‪ 10‬ی ‪ 5‬ی ‪ 2005‬دا كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق له ناو ئهندامهكانی خۆیدا‬ ‫‪ 55‬كهسی ههڵبژارد به ئهندامی كۆمیتهی‬ ‫نوسینی دهستور‪.‬‬ ‫بهمجۆره پرۆسهی نوسینی دهستوری‬ ‫ههمیشهیی عیراق‪ ،‬یان به واتهیهكی تر‬ ‫“پرسی دهستور”‪ ،‬دهستی پێ كرد‪.‬‬ ‫پرسی‌ده‌ستور‪:‬‬ ‫سێیەم‪‌:‬كورد‌چۆن‌به‌شداری‬ ‫نوسینی‌ده‌ستور‌بێ؟‌‬ ‫‪20-5-2005‬‬ ‫میكانیزمی‌نوسینی‌ده‌ستور‬ ‫مادهی ‪ 61‬و بڕگهكانی له ‪ -‬ئهلف تا‬ ‫زێ ‪ -‬ی قانونی ئیدارهی دهوڵهت “قاد”‬ ‫ههنگاوهكانی نوسین و پهسهندن و كار پێ‬ ‫كردنی دهستوری ههمیشهیی له عیراق دا‬ ‫رون كردۆتهوه‪.‬‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراق ئهبێ‬ ‫نوسینی رهشنوسی دهستوری ههمیشهیی‬ ‫عیراق ئهوپهڕی تا ‪ 15‬ی ‪ 8‬ی ‪ 2005‬تهواو‬ ‫بكا و‪ ،‬به شێوهیهكی فراوان بۆ گفتوگۆ و‬ ‫لێدوان و تاووتوێ كردن له ناو خهڵكدا‬ ‫باڵوی بكاتهوه‪ ،‬ئینجا بیخاته بهردهم گهل‬ ‫بۆ ریفراندۆم‪.‬‬ ‫ئهگهر زۆرایهتی دهنگدهرانی عیراق‬ ‫رهشنوسی دهستورهكهیان له ریفراندۆمدا‬ ‫پهسهند‪ ،‬ئهوا تا ‪ 15‬ی ‪ 12‬ی ‪2005‬‬ ‫سهرلهنوێ ههڵبژاردنی گشتی ئهنجام ئهدرێ‬ ‫و‪ ،‬تا ‪ 31‬ی ‪ 12‬ی ‪ 2005‬ئهبێ كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی نوێ و حكومهتی نوێی عیراق‬ ‫بۆ چهند ساڵی داهاتو به شێوهیهكی ئاسایی‬ ‫بكهونه كار‪.‬‬ ‫ئهگهر كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراق‬ ‫نهیتوانی تا ‪ 15‬ی ‪ 8‬له نوسینی دهستور‬ ‫ببێتهوه‪ ،‬سهرۆكی كۆمهڵه به رهزامهندی‬ ‫زۆرایهتی ئهندامهكانی ئهتوانی داوا بكا له‬ ‫ئهنجومهنی سهرۆكایهتی ماوهكهیان بۆ‬ ‫درێژ بكاتهوه بهو مهرجهی له ‪ 6‬مانگ تێ‬ ‫نهپهڕێ‪.‬‬ ‫ئهگهر زۆرایهتی دهنگدهرانی عیراق‪ ،‬یان‬

‫ئهگهرچی بهعس له‬ ‫دهستوری عیراق دا‬ ‫ئهوهی سهلماند بو‬ ‫كه كورد و عهرهب دو‬ ‫نهتهوهی سهرهكین‬ ‫گهلی عیراق پێك‬ ‫ئههێنن‪ ،‬بهاڵم لهم‬ ‫سهردهمهدا گهورهترین‬ ‫كارهساتی نهتهوهیی‬ ‫به سهر كوردا هات‬ ‫دوسێیهكی ‪ 3‬پارێزگای عیراق‪ ،‬رهشنوسی‬ ‫دهستورهكهیان نهپهسهند‪ ،‬كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق ههڵئهوهشێتهوه و‪ ،‬تا‬ ‫‪ 15‬ی ‪ 12‬ی ‪ 2005‬ههڵبژاردن بۆ كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق ئهبێ دوباره بكرێتهوه و‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانی و حکومهتی عیراق‪،‬‬ ‫كه ههردوكیان درێژه پێ دهری ماوهی‬ ‫گواستنهوه ئهبن‪ ،‬ئهبێ تا ‪ 31‬ی ‪ 12‬ی‬ ‫‪ 2005‬كار بگرنه دهس‪ .‬ماوهی ساڵێكیان‬ ‫له بهردهمدا ئهبێ بۆ نوسینی دهستور و‬ ‫پهسهندنی له دوهمین ریفرندۆمدا‪.‬‬ ‫كۆمیته‌ی‌نوسینی‌ده‌ستور‬ ‫رۆژی ‪ 10‬ی ‪ 5‬ی ‪ 2005‬كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق له كۆبونهوهیهكی تهرخان‬ ‫كراودا بۆ داڕشتنی دهستوری ههمیشهیی‬ ‫عیراق كۆمیتهیهكی ههڵبژارد كه ‪ 55‬ئهندامی‬ ‫كۆمهڵهكهن‪ .‬له ‪ 161‬نوێنهر كه ئامادهی‬ ‫كۆبونهوهكه بون كۆمیتهكه ‪ 142‬دهنگی‬ ‫هێناوه‪ .‬له كۆبونهوهیهكی تردا كۆمیتهكه‬ ‫ئهبێ سهرۆك و جێگری سهرۆك و بڕیاردهرێ‬ ‫بۆ خۆی ههڵبژێرێ‪.‬‬ ‫لهو ‪ 55‬كهسهی ههڵبژێردراون بۆ‬ ‫ئهندامهتی كۆمیتهی نوسینی دهستور‪28 :‬‬ ‫یان له نوێنهرانی لیستی شیعی و‪ 15 ،‬یان‬ ‫له لیستی كوردستانی و‪ 8 ،‬یان له لیستی‬ ‫عهالوی و‪ 4 ،‬ی تریان له لیستی جۆراوجۆرن‪.‬‬ ‫لهوانهیه زۆریی ژمارهی ئهندامهكانی‬ ‫و‪ ،‬زۆریی درێژهدان به قسه و مشتومڕ و‬ ‫لێدوان كاتی دیاریكراوی كۆمیتهكه به قسهی‬ ‫دوباره و بێهودهوه بكوژێ‪ ،‬ئهگهر كۆمیتهكه‬ ‫نهبێته چهند “الكۆمیتهیهك” و ههر یهكهیان‬ ‫بابهتێكی دهستورهكه بگرێته ئهستۆ‪ .‬بهاڵم‬ ‫ههوڵدانی ههمو الیهنهكان بۆ بهشدار بون‬ ‫به ژمارهی زۆر نیشانهی گرنگی ئهركهكانی‬ ‫كۆمیتهكه و ناوهرۆكی دهستورهكهیه‪.‬‬ ‫چه‌ند‌سه‌رنجێ‌له‌پێكهاته‌ی‌كۆمیته‌كه‪:‬‬ ‫یهكهم‪ ،‬لیستی یهكگرتوی شیعه به ‪28‬‬ ‫ئهندام بهشدار بون‪ ،‬ئهمه له نیوه زیادتری‬ ‫تێكڕای ئهندامانی كۆمیتهكهیه‪ .‬له نیوه‬ ‫كهمتریان داوه به ههمو پێكهاتهكانی تری‬ ‫عیراق‪ ،‬له كورد و سوننهی عهرهب و توركمان‬ ‫و كلدۆئاشوری و یهزیدی‪ ...‬بۆ ئهوهی له‬ ‫ههمو دهنگدانێكدا خۆیان مسۆگهر بن‪.‬‬ ‫له كاتێكدا گروپه جیاوازهكانی ناو لیستی‬ ‫شیعه له ملمالنێدا بون بۆ بهدهسهێنانی‬ ‫وهزارهت‪ ،‬سیستانی داوای له ئهندامانی‬ ‫لیستهكه كرد ههڵپهی وهزارهت نهكهن بهڵكو‬ ‫له كۆمهڵهدا به ئهندام بمێننهوه خهریكی‬ ‫نوسینی دهستور بن‪ .‬پێ ئهچێ رێنماییهكهی‬ ‫سیستانییان جێبهجێ كرد بێ‪.‬‬ ‫له ههڵسوكهوتی نوێنهرانی شیعهدا‬ ‫ههست به جۆرێ له “خۆگنخاندنی ئهنقهست”‬ ‫ئهكرێ بۆ ئهوهی رهشنوسی دهستور له‬ ‫كاتی دیاریكراودا ئاماده نهبێ‪ ،‬تا (به پێی‬ ‫بڕگهی واوی مادهی ‪ )61‬سهرۆكی كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی له ‪ 1‬ی ‪ 8‬ی ‪ 2005‬دا ناچار بێ‬ ‫داوا له ئهنجومهنی سهرۆكایهتی بكا ‪ 6‬مانگی‬ ‫تر ماوهی نوسینی دهستور درێژ بكاتهوه‪.‬‬ ‫نوێنهرانی شیعه له كۆمیتهكهدا‬ ‫ئهگهرچی ههندێكیان ئاخوندی مێزهر به‬ ‫سهرن و ههندێكیان قات و بۆینباخیان‬ ‫له مل دایه‪ ،‬بهاڵم ههمویان سهر به یهك‬ ‫قوتابخانهی ئایدیۆلۆجی دینیی دیارن‪،‬‬ ‫كه فیقهی جهعفهرییه‪ .‬د عهلی دهباغ‬ ‫یهكێكه له نزیكهكانی سیستانی و‪ ،‬جاروبار‬

‫بیروبۆچونهكانی سیستانی بۆ دهزگاكانی‬ ‫راگهیاندن رون ئهكاتهوه‪ .‬شێخ هومام‬ ‫حهمودی و شێخ جهاللی سهغیر دو ئاخوندی‬ ‫ئهندامی سهركردایهتی مهجلیسی ئهعالی‬ ‫سهورهی ئیسالمی عیراقن‪ ،‬د جهواد مالیكی‬ ‫ئهندامی سهركردایهتی حیزبی دهعوه و‪ ،‬د‬ ‫سامی عهسكهرییش پێشتر ئهندامی حیزبی‬ ‫دهعوه بوه‪.‬‬ ‫شیعهی عیراق‪ ،‬تهجروبهی شیعهی‬ ‫ئێرانیان له بهر دهس دایه بۆ نوسینی‬ ‫دهستور‪ .‬دوای روخانی شا به ههمان‬ ‫شێوهی ئیستای عیراق له الیهن مهجلیسێكی‬ ‫ههڵبژێردراوهوه “قانونی ئهساسی ئێران”‬ ‫داڕێژرا و‪ ،‬خرایه بهر “ریفراندۆم”‪ .‬له‬ ‫ریفراندۆمدا پهسهند كرا و‪ ،‬كهوتنه جێبهجێ‬ ‫كردنی و‪ ،‬لهو ساوه كار بهو قانونه ئهكرێ‪.‬‬ ‫شیعهی عیراق ژمارهیهكی زۆر پسپۆڕی‬ ‫شارهزا و لێزانی قانونیان ههیه ئهتوانن له‬ ‫كاتی نوسینی دهستوردا پرسیان پێ بكهن و‬ ‫كهڵكیان لێ وهر بگرن‪.‬‬ ‫دوهم‪ ،‬نوێنهرایهتی سوننهی عهرهب لهم‬ ‫كۆمیتهیهدا تهنیا ‪ 2‬ئهندامه‪ :‬عهدنان جهنابی‬ ‫و عهبدوڕهحمان نعێمی‪ .‬سوننهی عهرهب‬ ‫بهوهی له ههڵبژاردندا بهشدارییهكی كهمیان‬ ‫كرد‪ ،‬ژمارهی نوێنهرهكانیشیان بهو پێیه له‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقدا كهم و الوازه‪.‬‬ ‫بهاڵم ئهگهر له ئیستاوه ئهمه چارهسهر‬ ‫نهكرێ و‪ ،‬له نوسینی دهستوری ههمیشهییدا‬ ‫بهشدار نهكرێن و بیروبۆچون و قازانجهكانیان‬ ‫له بهر چاو نهگیرێ‪ ،‬له ریفراندۆمی داهاتودا‬ ‫ئهتوانن دهستور رهت بكهنهوه و‪ ،‬ببنه‬ ‫هۆی ههڵوهشاندنهوهی ئهم كۆمهڵهیهی‬ ‫ئیستا و‪ ،‬دوباره كردنهوهی ههڵبژاردنێكی‬ ‫تر بۆ كۆمهڵهی نیشتمانی‪ ،‬ئهوسا ئهتوانن‬ ‫به قورسایی و هێزێكی زۆرترهوه بێنه ناو‬ ‫ههڵبژاردن و ناو هۆڵی كۆمهڵهی نیشتمانی و‬ ‫ناو كۆمیتهی نوسینی دهستورهوه‪.‬‬ ‫سێیهم‪ ،‬نوێنهرایهتی لیستی كوردستانی‬ ‫لهم كۆمیتهیهدا ‪ 15‬ئهندامه‪.‬‬ ‫نوێنهرانی لیستی كوردستانی له‬ ‫كۆمیتهكهدا بریتییه له‪ :‬د فوئاد مهعسوم‪،‬‬ ‫قازی دارا نورهدین‪ ،‬د سهعدی بهرزنجی‪،‬‬ ‫فهرهیدون عهبدولقادر‪ ،‬د مونزیر فهزل‪،‬‬ ‫حهمید مهجید موسا‪ ،‬د حسێن بالیسانی‪،‬‬ ‫سهید ئهحمهد‪ ،‬دیندار نهجمان‪ ،‬عادل ناسر‪،‬‬ ‫نوری پهترۆس‪ ،‬سامی شهبهك‪ ،‬عهبدولخالق‬ ‫زهنگهنه ‪ ،‬نێرگز مهجید‪ ،‬مونیره عهبدول‪.‬‬ ‫وهكو له ناوی نوێنهرهكاندا دهر ئهكهوێ‪،‬‬ ‫له روی نهتهوهیییهوه‪ :‬جگه له كورد‪،‬‬ ‫عهرهب و توركمان و كلدۆئاشوری و‪ ،‬له روی‬ ‫دینییهوه‪ :‬موسوڵمانی سوننی و موسوڵمانی‬ ‫شیعی و مهسیحی و یهزیدی و‪ ،‬له روی‬ ‫بیروباوهڕی سیاسییهوه‪ :‬دیمۆكرات و لیبرال‬ ‫و ئیسالمی و كۆمۆنیستی تێ دایه‪...‬‬ ‫كورد‌چۆن‌به‌شداری‌نوسینی‌ده‌ستور‌بێ؟‬ ‫سهركردایهتی كورد نابێ به تهنیا به‬ ‫هیوای ئهو ‪ 15‬كهسهی كه چونهته ناو‬ ‫كۆمیتهی نوسینی دهستورهوه پشتی لێ‬ ‫بكاتهوه و كارهكان به تهمای ئهوان به جێ‬ ‫بهێڵێ‪ ،‬بهڵكو ئهبێ له نزیكهوه ئاگاداری‬ ‫گفتوگۆ و روداوهكانی ناو كۆمیتهكه بێ و‪،‬‬ ‫به وردی چاودێری بكات‪ .‬نهك له بهر ئهوهی‬ ‫نوێنهرهكانی له ئاستی ئهو كارهدا نین‪،‬‬ ‫بهڵكو له بهر ئهوهی مادهكانی ئهم دهستوره‬ ‫كار له چارهنوسی كورد و پاشهڕۆژی‬ ‫سیاسی عیراق ئهكهن‪ ،‬له بهر ئهوه و بۆ‬ ‫ئهوهی ههڵهكانی كاتی نوسینی “قاد” دوباره‬ ‫نهبنهوه‪ ،‬پێویسته‪:‬‬ ‫‪ .1‬گروپێ له شارهزاكانی بواره‬ ‫جیاوازهكانی كاروباری قانونی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫جوگرافی‪ ،‬مێژویی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬رۆشنبیری‪...‬‬ ‫له پسپۆڕهكانی كورد و عهرهبی عیراقی‪،‬‬ ‫دۆستی كورد‪ ،‬كۆ بكاتهوه‪ ،‬بهردهوام ئاگایان‬ ‫له گفتوگۆكانی ناو كۆمیتهكه و داڕشتنی‬ ‫گهاڵڵهی مادهكانی بن و‪ ،‬ئامۆژگاری‬ ‫نوێنهرانی كورد بكهن و بهڵگه و بیانوی‬ ‫قانونییان بۆ ئاماده بكهن‪.‬‬ ‫‪ .2‬چهند پسپۆڕێكی “قانونی دهستوری”‬ ‫له واڵتانی فیدرالی وهكو‪ :‬كهنهدا‪ ،‬ئوسترالیا‪،‬‬ ‫سویسرا‪ ،‬بهلچیكا‪ ،‬ئهڵمانیا‪ ،‬ئیسپانیا‪،‬‬ ‫ئهمهریكا‪ ،‬روسیا‪ ،‬هیندستان‪ ،‬پاكستان‪...‬‬ ‫بانگ بكهن بۆ ئهوهی پرسوڕایان پێ‬ ‫بكهن و‪ ،‬كهڵك له تهجروبهی ئهوان‬ ‫وهربگرن له بواری‪ :‬دابهشكردنی دهسهاڵت‬ ‫له نێوان ههرێم و ناوهند‪ ،‬موڵكیهتی‬ ‫سامانی سروشتی‪ ،‬نواندنی دیپلۆماسی‬ ‫ههرێم له دهزگای دیپلۆماسی عیراقی و له‬ ‫سهفارهتهكانیدا‪ ،‬خۆپاراستنی له ههڕهشهی‬ ‫ناوهكی و دهرهكی‪ ،‬پاراستنی كهمایهتی‬ ‫رهگهزی و دینیی‪...‬‬ ‫‪ .3‬ئهنجومهنی نیشتمانیی كوردستان به‬ ‫وردی چاودێری گفتوگۆكانی ناو كۆمهڵه و‬ ‫دهزگاكانی راگهیاندن و تاووتوێ كردنی ههمو‬ ‫بابهتهكانی دهستور بكا و له ههمو كێشه‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫هەمواری‬

‫دەستور‬

‫ته‌نیا‌بۆ‌بیرهێنانه‌وه‌‪‌:‬پرسی‌ده‌ستور‬ ‫له دوای باڵوکردنهوهی “قانون ادارة الدولة العراقیة للفترة االنتقالیة”و بهر له باڵوکردنهوهی‬ ‫دهستوری ههمیشهیی عیراق‪ ،‬ئهم ‪ 7‬وتاره لەژێر سهرناوی “پرسی دهستور”دا نوسراوهو‬ ‫له سایتی “ریفۆرم بۆ”دا به زنجیره باڵو کراوهتهوه‪.‬‬

‫تایبهتمهندییهكانی عیراق‬ ‫چهندین دهستور و یهك ئهنجام‬ ‫كورد چۆن بهشداری نوسینی دهستور بێ؟‬ ‫ملمالنێی بیروبۆچونهكان‬ ‫خواستهكانی كورد له دهستوری نوێ‬ ‫كێ كوردستان ئهپارێزێ؟‬ ‫سنوری كوردستانی عیراق كوێیه؟‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫هەمواری‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫دەستور‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫تارق حەرب‪ ،‬شارەزای دەستوریی بۆ “زەمەن”‪:‬‬

‫هەرێمی کوردستان کیانێکە بوونی یاسایی خۆی‬ ‫لە ئەمری واقیعەوە وەرگرتووە نەک دەستور‬ ‫زەمەن‬ ‫تارق حەرب شارەزایی دەستوریی‬ ‫بەناوبانگی عێراقی لە لێدوانێکی تایبەتیدا‬ ‫بۆ “زەمەن” رایگەیاند‪ ،‬دەستوری عێراقی‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬دەستورێکی زۆر “موتەکامیل”‬ ‫نییەو هەموارکردنەوەی نەک کارێکی‬ ‫ئاساییە بەڵکو پێویستییەکی حەتمییە‪،‬‬ ‫چونکە وەکو تارق حەرب ئاماژەی بۆ‬ ‫دەکات لە نێو دەستوردا نەک دژیەکی‬ ‫یاسایی بەڵکو هەڵەی زمانەوانی گەورەی‬ ‫تێدایە کە لە سیاقە جیاوازەکانیدا ماناو‬ ‫مەدلولی جیاواز بەرهەم دەهێنێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئەو شارەزا‬ ‫دەستورییە‪ ،‬نایشارێتەوە کە ئەوەی‬ ‫پرۆسەی هەموارکردنەوەی دەستوری‬ ‫عێراقی ساڵی ‪٢٠٠٥‬ی قورس و ئەستەم‬ ‫کردووە‪ ،‬رێوشوێنە دەستورییەکانی‬ ‫هەموارکردنەوەکە نین وەکو هەندێ‬ ‫کەس ئاماژەی بۆ دەکەن‪ ،‬چونکە بە‬ ‫بڕوای ئەو بۆ کەسانێک کە لە دەستور‬ ‫تێ دەکەنو شارەزایی میکانیزمە‬ ‫دەستورییەکانی پرۆسەکەن هیچ شتێک‬ ‫لە هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‬ ‫ئاسانتر نییە‪ ،‬بەاڵم ناوبراو دەڵێت‪:‬‬ ‫“کێشەکە سیاسییەکانن‪ ،‬چونکە ئامانج‬ ‫لە هەموارکردنەوەی دستور لە ئێستادا‬ ‫خودی دەستورەکە نییە‪ ،‬هەروەکو‬ ‫جێبەجێکردنی داخوازی خۆپیشاندەرانیش‬ ‫نییە‪ ،‬چونکە خۆپیشاندەران داوای هەلی‬ ‫کارو خزمەتگوزاری و بژێوی و ژیانێکی‬ ‫شەرەفمەندانە دەکەن‪ ،‬بەڵکو داواکاری‬ ‫هەموارکردنەوە داخوازی هەندێ الیەنی‬ ‫سیاسییە کە دەیانەوێت لەو رێگەیەوە‬ ‫کۆمەڵێک بەرژەوەندی سیاسی و ئابوری‬ ‫و دەسەاڵتخوازییان جێبەجێ بکەن”‪.‬‬ ‫تارق حەرب لە لێدوانە تایبەتەکەیدا بۆ‬

‫هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور ناتوانێت‬ ‫قەیرانەکانی‬ ‫ئێستای عێراق‬ ‫چارەسەر بکات‬ ‫ئەگەر ئیرادەیەکی‬ ‫بەهێز نەبێت‬ ‫“زەمەن” روونیکردەوە‪ ،‬کە الیەنی کوردی‬ ‫پێویست ناکات ترس و دڵەڕاوکێیان لەال‬ ‫دروست بێت سەبارەت بە هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستوری عێراقی ساڵی ‪ ،٢٠٠٥‬بەوپێیەی‬ ‫هەندێ بابەت لەوە دەرچووە تەنها‬ ‫رەهەندێکی دەستورییان هەبێت بەڵکو‬ ‫بوونەتە ئەمری واقیع و کەس ناتوانێت‬ ‫بازیان بەسەردا بدات‪ ،‬لەوبارەیەوە ئاماژە‬ ‫بە دەسەاڵتی هەرێمی کوردستان دەکات‪،‬‬ ‫کە بە هیچ شێوەیەک کەس ناتوانێت‬ ‫ئەم هەرێمە فیدراڵییە هەڵبوەشێنێتەوە‬ ‫ئەگەر لە بنەرەتیشدا باوەڕیان بە‬ ‫سیستمی فیدراڵیش نەبێت‪ ،‬چونکە‬ ‫وەک ئەو دەڵێت‪“ :‬هەرێمی کوردستان‬

‫کیانێکە بوونی یاسایی خۆی هێندەی‬ ‫لە ئەمری واقیعەوە وەرگرتووە‪ ،‬هێندە‬ ‫لە دەستورەوە ئەو هێزەی وەرنەگرتووە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی کە دەستوریش بووەتە‬ ‫بنەمایەکی یاسایی بۆ بەرجەستەکردنی‬ ‫بەهێزتری دەسەاڵتی هەرێمی کوردستان”‪.‬‬ ‫تاریق حەرب دەڵێت‪“ :‬ئەو ماددانەی لە‬ ‫دەستوردا داوای هەموارکردنەوەی دەکرێت‬ ‫بە هیچ شێوەیەک پەیوەندی بە دەسەاڵتی‬ ‫هەرێمەکانەوە نییە”‪ ،‬لەوبارەیەوە نمونەی‬ ‫هەندێ لەو ماددانە دەهێنێتەوەو دەلیت‪:‬‬ ‫“قسەکردن لەسەر ئەوەی پارێزگارەکان‬ ‫راستەوخۆ لەالیەن خەڵکەوە هەڵببژێردرێن‬ ‫چ پەیوەندییەکی بە دەسەاڵتی هەرێمی‬

‫کوردستانەوە هەیە؟ زیادکردنی رێژەی‬ ‫نوێنەرایەتی کردنی دانیشتوان لە الیەن‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە لە ‪١٠٠‬‬ ‫هەزار کەسەوە بۆ ‪ ٢٠٠‬هەزار یان زیاتر چ‬ ‫پەیوەندییەکی بە کوردەوە هەیە؟ یاخود‬ ‫مەسەلەی دیاریکردنی کوتلەی زۆرینە بە‬ ‫هەمان شێوە بۆ دەبێت مەترسی بێت‬ ‫لەسەر هەرێم؟”‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە ئەو شارەزا دەستورییە‬ ‫دەڵێت‪“ :‬کێشەکانی ئێستای عێراق هیچ‬ ‫پەیوەندییەکیان بە دەستورەوە نییەو هیچ‬ ‫خۆپیشاندەرێکیشم نەبینیوە الفیتەیەک‬ ‫یان داخوازییەکی بەرز کردبێتەوەو داوای‬ ‫گۆڕین یان هەموارکردنەوەی دەستور‬

‫بکات‪ ،‬قەیرانەکانی ئێستای عێراق‬ ‫پەیوەندییان بە رەفتاری سیاسیەکانەوە‬ ‫هەیە کە نەیانتوانیوە حوکمڕانییەکی‬ ‫باش و دادپەروەرانە بۆ خەڵک بەڕێوە‬ ‫ببەن”‪ ،‬تاریق حەرب ئاماژە بەوەش‬ ‫دەستور‬ ‫هەموارکردنەوەی‬ ‫دەکات‬ ‫کارێکی زەرورییە بەاڵم دەبێت ئەوە لە‬ ‫یاد نەکەین هەموارکردنەوەی دەستور‬ ‫ناتوانێت قەیرانەکانی ئێستای عێراق‬ ‫چارەسەر بکات ئەگەر ئیرادەیەکی بەهێز‬ ‫نەبێت لەالیەن هێزە سیاسییەکانەوە بۆ‬ ‫کۆتایی هێنان بەم کێشانەو هەوڵدان بۆ‬ ‫چارەسەرکردنی قەیرانە جیاوازەکان‪.‬‬

‫لەالیەن هێزە‬ ‫سیاسییەکانەوە‬ ‫بۆ کۆتایی هێنان‬ ‫بەم کێشانە‬

‫مادە گرنگەکانى دەستور تۆزیان لێ نیشت‬

‫لە ڕوانگەی بەرژەوەندی هەرێمەوە؛‬ ‫ئەو ماددە دەستوریانەی تا ئێستا جێبەجێنەكراون‬ ‫زەمەن‬ ‫دەستورى عێراق کە ساڵى ‪٢٠٠٥‬‬ ‫نوسرایەوە‪ ،‬چەندین مادەى گرنگى‬ ‫لەخۆگرتبوو‪ ،‬ئەگەر جێبەجێ بکرانایە‬ ‫رەنگە دۆخەکە بە جۆرێکى تر بوایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو مادەو بڕگە گرنگانە فەرامۆشکران‬ ‫و لە نێوان ملمالنێ و کێشمە کێشمە‬ ‫سیاسیەکاندا تۆزیان لێنیشت‪.‬‬ ‫دەستورى عێراق ‪ ١٤٤‬مادە لە‬ ‫خۆدەگرێت‪ ،‬مادەى ‪ ١٤٠‬تایبەت بە‬ ‫ئاساییکردنەوەى دۆخى ناوچە کێشە‬ ‫لەسەرەکان و سەرژمێری و راپرسی لە‬ ‫سنوری ناوچە جێناکۆکەکان بەتایبەت‬ ‫لە کەرکوک بەشێکە لە مادەی ‪١٤٠‬ی‬ ‫دەستوری عێراق تا ئێستا لەمڕووەوە هیچ‬ ‫نەکراوە‪ ،‬مادەی چوار بەندی سێهەم کە‬ ‫تێیدا زمانی کوردی و عەرەبی لە دامەزراوە‬ ‫رەسمییەکانی دەسەاڵتی ئیتیحادی و هەرێم‬ ‫دەبێت بەکاربهێنرێت ئێستا تەنیا لەسەر‬ ‫پاسپۆرت بە کوردى دەنوسرێت و تەنانەت‬ ‫لە دانیشتەکانى پەرلەماندا بەتەنیا زمانى‬ ‫عەرەبى بەکاردەهێنرێت و زۆرینەى ماڵپەرو‬ ‫دەزگاکانى دەوڵەت بەالى زمانى کوردیدا‬ ‫ناچن‪.‬‬ ‫لە مادەى ‪ ٦٥‬دا باسلەوەکراوە‬ ‫ئەنجومەنێکى تەشریعى بەناوى ئەنجومەنى‬ ‫ناوەندى پێکدەهێنرێت بە ئەندامیەتى‬ ‫نوێنەرانى هەرێم و ئەو پارێزگایانەى لە‬ ‫چوارچێوەى هەرێمێکدا یەکنەخراون‪.‬‬ ‫مادەی ‪ ١٠٥‬کە تێیدا هاتووە‬ ‫دەستەیەكی گشتیی پێكدەهێنرێت‬ ‫بەمەبەستی پاراستنی مافی هەرێمەكان و‬ ‫ئەو پارێزگایانەی نەكەوتوونەتە سنووری‬ ‫هیچ هەرێمێكەوە بۆ بەشداریكردنیان‬ ‫بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لە بەڕێوەبردنی‬

‫چەکدارێکی عێراقی ئااڵی کوردستان لە کەرکوک لێدەکاتەوە‬ ‫دامودەزگاكانى حكومەتی فیدراڵی و‬ ‫نێردەكان و زەمالەكانی خوێندن و شاندەكان‬ ‫و كۆنگرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان ئەم‬ ‫دەستەیەش پێكدێت لە نوێنەری حكومەتی‬ ‫فیدراڵی و هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی‬ ‫سەر بە هیچ هەرێمێك نین و ئەوەش بە‬ ‫یاسا رێكدەخرێت‪.‬‬ ‫مادەی ‪١٠٦‬یش باس لەوەدەکات بە یاسا‬ ‫دەستەیەكی گشتیی بۆ چاودێریكردن و‬ ‫تەرخانكردنی داهاتی فیدراڵی دادەمەزرێت‪،‬‬

‫دەستەكە لە پسپۆڕانی حكومەتی فیدراڵی‬ ‫و هەرێمەكان و نوێنەرانیان پێكدێت‪ ،‬هەر‬ ‫سێ مادەکە تائێستا جێبەجێنەکراون‪.‬‬ ‫لە ماددەی ‪ ١١٧‬بەندی دووەمدا‬ ‫هاتووە ئەم دەستورە دان دەنێت بەو‬ ‫هەرێمە نوێیانەی کە دواتر پێکدەهێنرێن‬ ‫و لە مادەی ‪ ١١٩‬دەڵێت هەر سێ پارێزگا‬ ‫دەتوانن هەرێمێک پێکبهێنن‪ ،‬بەاڵم تائیستا‬ ‫بەتەنیا هەرێمى کوردستان هەیە‪ ،‬پێش‬ ‫شەڕى داعش و لەسەردەمى دەسەاڵتى‬

‫نورى مالیکیدا سوننەکان داواى هەرێمى‬ ‫سوننیان کرد‪ ،‬بەاڵم بەتوندى وەاڵمدرانەوە‪،‬‬ ‫لەم سااڵنەى دواییدا لە بەسرەوە دەنگى‬ ‫بە هەرێمکردنى پارێزگاکە بەرزبووەتەوە‬ ‫بەاڵم لەالیەن دەسەاڵتى فیدراڵییەوە‬ ‫رەتکراوەتەوە‪.‬‬ ‫مەحمود عوسمان‪ ،‬سیاسەتمەدارى‬ ‫کورد کە ماوەیەک لە بەغدا پەرلەمانتار‬ ‫بووە‪ ،‬دەڵێت‪“ :‬جێبەجێنەکردنى مادەکان‬ ‫پەیوەندى بە کوتلەکانەوە هەیە‪ ،‬بتەوێت‬

‫مادەیەک جێبەجێ بکەیت پێویستى بە‬ ‫بڕیارى پەرلەمان هەیە‪ ،‬جارى واهەیە‬ ‫کوتلە گەورەکان نایانەوێت مادەیەک‬ ‫بخرێتە بەرنامەى کارەوە بۆ ئەوەى‬ ‫جێبەجێ بکرێت زۆربەى مادەکان هەر‬ ‫وابووەو دواخراون”‪.‬‬ ‫مەحمود عوسمان زیاتر وتى‪“ :‬هەندێک‬ ‫مادە وەکو زمانى کوردى کە جێبەجێ‬ ‫نەکراون خەتاى هەرێمى کوردستانیشى تێدا‬ ‫بووە‪ ،‬هەم کەس داوای نەکردووەو هەمیش‬

‫الیەنەکانى تر نایانەوێت پارێزگاکان ببنە‬ ‫هەرێمێک”‪ .‬بە بڕواى ئەو سیاسەتمەدارە‬ ‫“کێشە لە بەندەکان و جێبەجێکردنى‬ ‫مادەکانى دەستوریشدا هەیە”‪.‬‬ ‫پەرلەمانى عێراق لیژنەیەکى بۆ‬ ‫هەموارکردنەوەى دەستور پێکهێناوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستا ئەو بڕگەو مادانە دیارینەکراون کە‬ ‫پێویستە هەمواربکرێنەوە‪.‬‬ ‫بەهار مەحمود‪ ،‬ئەندامى پەرلەمانى‬ ‫عێراق‪ ،‬پێیوایە ئەم دەستورەى ئێستا‬ ‫هەیە بەراورد بە دەستورى واڵتانى ترو‬ ‫دەستورەکانى پێشوو زۆر باشە‪ ،‬بەاڵم کێشە‬ ‫لە جێبەجێکردنیدا هەیە‪ .‬بە “زەمەن”ى‬ ‫وت‪“ :‬جێبەجێنەکردنى ئەو مادانەى کە‬ ‫پەیوەندیان بە هەرێم و بەغداوە هەیە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە ناڕاستەى‬ ‫لەنێوان هەرێم و بەغدا هەبووە”‪.‬‬ ‫لەمڕووەوە زیاتر وتى‪“ :‬هەڵە‬ ‫لە هەردووالوە هەیە الیەنى بەغدا‬ ‫نەیانویستووە ئەو مادانە جێبەجێ‬ ‫بکەن کە لە بەرژەوەندى کوردە‪ ،‬الیەنى‬ ‫هەرێمیش ئەوەندى شتى تریان بەالوە‬ ‫گرنگ بووە وەکو دەسەاڵت و پارە ئەوەندە‬ ‫خاک و شتە ستراتیژییەکانیان بەالوە گرنگ‬ ‫نەبووە”‪.‬‬ ‫لەبارەى ئەگەرەکانى جێبەجێکردنى‬ ‫لە دواى هەموارکردنەوە‪ ،‬بەهار مەحمود‬ ‫وتى‪“ :‬لەمەودواش جێبەجێکردنى مادەکان‬ ‫دەکەوێتە سەر شێوازى گفتوگۆکان‬ ‫لەنێوان هەرێم و بەغدا ئایا بەهەمان‬ ‫نەفەس بەردەوام دەبن یاخود تێڕوانینەکان‬ ‫گۆڕانیان بەسەردا دێت”‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا وتى‪“ :‬نامەوێت‬ ‫گەشبینى باڵوبکەمەوە بەاڵم پێموانیە‬ ‫ئێستاش‬ ‫جێبەجێبکرێن‪،‬‬ ‫مادەکان‬ ‫سوننەکان هەرێمى سەربەخۆى خۆیان‬ ‫دەوێت”‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫هەمواری‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪3‬‬

‫دەستور‬

‫یوسف محەمەد‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور‪:‬‬

‫هیچ كەسو الیەنێك باسی‬ ‫كۆتاییهێنان بە فیدراڵی ناكات‬ ‫زەمەن‪ :‬بۆچی لەم كاتەدا دەست بۆ‬ ‫هەمواری دەستور دەبرێت‪ ،‬ئایا كەموكوڕی‬ ‫هەیە یان كێشە لە جێبەجێكردندایە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬خۆی دەستور‬ ‫بە جۆرێك پەسەندكراوە كە لە كۆتا‬ ‫لەحزەكاندا بۆ رازیكردنی سوننە مادەیەكی‬ ‫تێدا جێگرایەوە كە باس لە هەمواری‬ ‫دەستور دەكات بەپێی مادەی ‪،126‬‬ ‫بەشێوەیەكی ئاوارتەش هەر رێك دوای‬ ‫پەسەندكردنی دەستورو دەستبەكاربوونی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پرۆژەی‬ ‫دەستورەكە هەمواربكرێتەوەو بخرێتە‬ ‫راپرسیەوە كە ئەویش بەپێی مادەی‬ ‫‪ 142‬ە‪ .‬بەاڵم لەیەكەم خولی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران لیژنە دەستوریەكە نەیتوانی‬ ‫بگات بە تەوافوقی تەواو لەسەر ئەو‬ ‫پرسە چونكە بەپێی مادەی ‪142‬‬ ‫پێویستی بە تەوافوقە چونكە دوو‬ ‫لەسەر سێی سێ پارێزگا دەتوانن رەفزی‬ ‫بكەن‪ ،‬سوننەكان دواتر دەستبەرداری‬ ‫خواستەكانی خۆیان بوون‪ ،‬بەتایبەت ئەو‬ ‫كاتە زۆر دژی سیستمی فیدراڵی بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر رێك بە پێچەوانەوە كەوتنە‬ ‫هەوڵی بەدەستهێنانی فیدراڵی‪ ،‬ئێستاش‬ ‫لە دوای خۆپیشاندانەكانی عێراق لەناو‬ ‫هەندێك لە هێزە شیعەكانەوە دەنگی ئەوە‬ ‫بەرزبوەتەوە دەستور هەمواربكرێتەوەو‬ ‫سیستەم بكرێت بەسەرۆكایەتی‪.‬‬ ‫قەیس خەزعەلی سەركردە لەناو‬ ‫حەشدی شەعبی بە ئاشكرا داوای‬ ‫سیستەمی سەرۆكایەتی كرد‪ ،‬هەندێك‬ ‫هێزی تریش هەمان داواكاریان هەبوو‪.‬‬ ‫لەناو خۆپیشاندەرانیش هەندێك‬ ‫داواكاری هاتنە دەرەوە كە بە دەقیقی‬ ‫نازانرێت داواكاری خۆپیشاندەرانن چونكە‬ ‫تا ئێستا سەركردایەتیەكی دیاریكراو لە‬ ‫ناو خۆپیشاندەران نیە‪ ،‬لەو داواكاریانە‬ ‫باسی هەمواركردنەوەی دەستور كراوە‪،‬‬ ‫دروستكردنی لیژنەكە پەیوەندی بەمەوە‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫داوای‬ ‫خۆپیشاندەران‬ ‫زەمەن‪:‬‬ ‫ئایا‬ ‫دەكەن‪،‬‬ ‫خزمەتگوزاری‬ ‫هەمواركردنەوەی دەستور كێشەكانی‬ ‫ئەوان چارەسەر دەكات؟‬ ‫خۆی‬ ‫محەمەد‪:‬‬ ‫یوسف‬ ‫خۆپیشاندانەكانی دژ بە خراپی‬ ‫حكومڕانیە لە دوای ‪2003‬ەوە تائێستا‪،‬‬ ‫حكومڕانیەكی شكستخواردوو بووەو‬ ‫پارەیەكی زۆری عێراق بە گەندەڵی‬ ‫بە هەدەردراوە لە كەرتی ژێرخانی‬ ‫ئابووریدا هیچ گۆڕانكارییەك رووینەداوەو‬ ‫خزمەتگوزارییەكان لە ئاستێكی زۆر‬ ‫خراپدانو تەقینەوەیەكی گەورەی زۆربونی‬ ‫ژمارەی دانیشتوانیش هەیە‪ ،‬لە ئەنجامی‬ ‫ئەمەش بێكاریەكی زۆر هەیەو قوتابخانەو‬ ‫كەرتی تەندروستیش لە ئاستی پێویست‬ ‫نیە‪ ،‬خۆپیشاندانەكان دژ بەوانەن‪،‬‬ ‫بەاڵم رەنگە هەندێك خۆپیشاندەر هەبن‬ ‫وابزانم ئەمە پەیوەندی بەدەستورەوەو‬ ‫دەستور ئەمەی رەنگڕێژكردووەو پێیانوایە‬ ‫سیستەمەكە لە پەرلەمانیەوە بكرێت‬ ‫بەسەرۆكایەتی كێشەكان چارەسەر‬ ‫دەبن‪ ،‬لە ئەسڵدا كێشەكە لە سیستەمدا‬ ‫نیە‪ ،‬گرفتەكە لە شێوازی پیادەكردنی‬ ‫سیستەمدایە ئەگینا خۆی سیستمی‬ ‫پەرلەمانی یەكێكە لە راقیترین سیستەمە‬ ‫دیموكراتیەكان لە جیهاندا‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئایا ئەوەتان دیاریكردووە كە‬ ‫چ بڕگەو مادەیەك هەموار دەكرێتەوە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬تائێستا هیچ‬ ‫بڕگەو مادەیەك دیارینەكراوەو لیژنەكە‬ ‫داواكارییەكان وەردەگرێتو گوێ لە‬ ‫خەڵكانی پسپۆڕو رێكخراو و سەندیكا‬ ‫پیشەییەكان دەگرێت تا گەاڵڵە‬

‫تەنیا بەشێك لە‬ ‫هێزە شیعەكان داوای‬ ‫گۆڕینی سیستم‬ ‫دەكەنو هەموویان‬ ‫كۆك نین‬

‫لەناو هەندێك لە‬ ‫شیعەكانەوە دەنگی ئەوە‬ ‫بەرزبوەتەوە دەستور‬ ‫هەمواربكرێتەوەو‬ ‫سیستم بكرێت بە‬ ‫سەرۆكایەتی‬

‫د‪ .‬یوسف محەمەد‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور‪ ،‬رەتیدەكاتەوە‬ ‫مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێمی كوردستان هەبێت بەهۆی هەمواركردنەوەی دەستورو‬ ‫وتی‪”:‬هیچ كەسو الیەنێك باسی كۆتایهێنان بە فیدراڵی ناكات”‪.‬‬ ‫یوسف محەمەد لەم چاوپێكەوتنەی “زەمەن”دا قسەی لەسەر ئەوە كرد پێویست‬ ‫ناكات كورد بە تێگەیشتنێكی سەلبی لە هەمواری دەستور بڕوانێت‪.‬‬ ‫یوسف محەمەد‪ ،‬باسیلەوەشكرد بەمزوانە دەست بەدیدارو گفتوگۆكانیان دەكەن‬ ‫لەگەڵ خەڵكانی پسپۆڕو لەگەڵ حكومەتی هەرێمیش لە پەیوەندیدان‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬زەمەن‬

‫بەپێی مادەی‬

‫لە كۆی ‪29‬‬

‫‪ 142‬دوو لەسەر‬

‫ئەندام شەش‬

‫سێی سێ پارێزگا‬

‫ئەندامی لیژنەكە‬

‫دەتوانن هەموارەكە‬ ‫رەتبكەنەوە‬ ‫ئامادەبكرێتو دواتر دەكەوینە گفتوگۆی‬ ‫بڕگەو مادەكان‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬كورد بە گومانەوە لە زۆربەی‬ ‫هەنگاوەكان لە بەغدا دەڕوانێت ئایا ئەمە‬ ‫لە جێگەی خۆیدایە بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستوور؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬پێموایە ئەوە‬ ‫لە الوازییەوە‪ ،‬پێویست دەكات بە‬ ‫ئامادەسازییەوە بەرەو رووی بڕۆین‪ ،‬هەوڵی‬ ‫ئەوە بدەین بەشێك لە داخوازییەكان‬ ‫خۆمان زیاتر بچەسپێنین هەمیش‬ ‫تێگەیشتنت هەبێت بۆ هاجیسەكانی ترو‬ ‫چۆنیەتی چارەسەركردنی هاجیسەكانی‬ ‫ئەوانی تر ‪ ،‬بەراستی وەكو كورد‬ ‫پێویست دەكات زیاتر لەگەڵ چەسپاندنی‬ ‫دیموكراسی بینو هەوڵی ئەوەش بدەین‬ ‫كێشە بۆ مافو داخوازییەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستانیش دروست نەبێت‪ ،‬بەراستی‬ ‫نابێت هەر لە ئێستاوە تێگەیشتنێكی‬ ‫سەلبی لەالیەن كوردەوە بدرێت بەوەی‬ ‫كورد دەترسێت لەم هەموارە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لە دەستوردا مەسەلەی‬ ‫فیدراڵی چەسپیوە بە هەمواركردنەوەكە‬ ‫هیچ مەترسیەك لەسەر قەوارەی هەرێم‬ ‫دروست دەبێت؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬ئەوەی كە من‬ ‫دەیبینم لە ئەنجامی گفتوگۆكاندا لەناو‬ ‫هێزە سیاسیەكاندا هیچ كەسێك باسی‬ ‫كۆتایهێنان بە فیدراڵی لە عێراقدا‬ ‫ناكات‪ ،‬هەندێك لە هێزە شیعەكان‬ ‫باسی گۆڕینی سیستم دەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەس باسی دەستكاریكردنی سیستەمی‬ ‫فیدراڵی نەكردووە‪ ،‬بەپێچەوانەوە ئەو‬ ‫هێزانەی لەكاتی نوسینەوەی دەستوردا‬ ‫دژی فیدراڵی بوون ئێستا دەیانەوێت‬

‫كوردن‪ ،‬حزورێكی‬ ‫خراپ نیە‬ ‫زیاتر بیچەسپێنن بە تایبەت سوننەكان‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە لەمڕوەوە پێموانیە مەترسیەك‬ ‫هەبێت‪ ،‬مادەی ‪ 140‬دەبێتە جێگەی‬ ‫گفتوگۆ چونكە عەرەبو توركمانەكانی‬ ‫كەركوك زۆر ئیش لەسەر ئەم‬ ‫بابەتە دەكەن‪ ،‬نەوتو غازو دەروازە‬ ‫سنورییەكانیش دەبێتە جێی مشتومڕ‪ ،‬كە‬ ‫ئەمانەش بەشی هەرە زۆری پەیوەندی‬ ‫بە هەڵە سیاسەتكردنی هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە هەبووەو وایكردووە ببنە‬ ‫جێگەی مشتومڕ‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬زۆر باسی ئەوە دەكرێت كە‬ ‫سیستەم لە پەرلەمانیەوە بگۆڕدرێت بۆ‬ ‫سەرۆكایەتی‪ ،‬ئەمە یەكالبوەتەوە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬تەنیا بەشێك لە‬ ‫هێزە شیعەكان داوای گۆڕینی سیستەم‬ ‫دەكەنو هەموویان كۆك نین‪ ،‬هێزە‬ ‫سوننەكانیش لەگەڵ بەردەوامیدانن بە‬ ‫سیستەمی پەرلەمانیی بەدڵنیاییەوە ئێوە‬ ‫ئەزانن ئێمە لە هەرێم لەگەڵ سیستەمی‬ ‫پەرلەمانین لە عێراقیش بە هەمانشێوە‬ ‫لەگەڵ سیستەمی پەرلەمانین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬دوای روخانی رژێم‬ ‫بەرپرسانی یەكەمی هەرێم بەشداربوون لە‬ ‫نوسینەوەی دەستوردا‪ ،‬ئایا ئێوە ئێستا‬ ‫هیچ پەیوەندیەكتان لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫هەرێم هەیە بۆ ئەوەی سەرنجو تێبینیان‬ ‫بزانن؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬وردە وردە دەست‬ ‫دەكەین بە هەماهەنگی‪ ،‬هەماهەنگیەكی‬ ‫لەمڕۆژانەدا‬ ‫هەیە‪،‬‬ ‫سەرەتایی‬ ‫دەستدەكەین بە بینینی مامۆستایانی‬ ‫زانكۆو مامۆستایانو ئابوریناسانو‬ ‫شارەزایانو ئەوانەی شارەزایان لە ناوچە‬ ‫جێناكۆكان هەیە دەكەوینە پەیوەندی‬

‫لەگەڵیاندا‪ ،‬لەوەدەچێت لە نزیكترین‬ ‫كاتدا كۆنفرانسێك بگرێن لە دوای ئەوەش‬ ‫وۆك شۆپێك سازدەكەین لەسەر كۆی‬ ‫پرۆسەكە گفتوگۆ دەكەین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەی لەگەڵ بەرپرسانو‬ ‫دامەزراوەكانی هەرێم؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬زیاتر پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ دامەزراوە حكومیو زانستیەكان‬ ‫دەكەین‪ ،‬حكومەت تیمێكیان دروستكردووە‬ ‫كۆنتاكت لە نێوانماندا هەیە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬تا چەند راستە پەسەندكردنی‬ ‫بڕگەو مادەكان بە تەوافوق دەبێت نەك‬ ‫دەنگدان؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬بەڵێ ئەوەمان‬ ‫چەسپاند لە كۆبونەوە سەرەتاییەكانی‬ ‫لیژنەكەدا كە كارەكان بە تەوافوق دەبێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬حزوری كورد لە لیژنەكە وەك‬ ‫پێویستە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬لە كۆی ‪ 29‬ئەندام‬ ‫شەش ئەندامی لیژنەكە كوردن‪ ،‬حزورێكی‬ ‫خراپ نیە‪ ،‬كورد لە ئەنجومەنی حكوم‬ ‫پێنج ئەندامی هەبووە لە ‪ 25‬ئەندام‬ ‫كەواتە حزورەكەی ئێستا خراپ نیە‪،‬‬ ‫مادەم كارەكان بە تەوافوق دەڕوات كێشە‬ ‫نابێتو لە پەیوەندیشداین لەگەڵ هێزو‬ ‫الیەنە سیاسیەكان‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬رۆڵی سەرۆكو بەرپرسانی‬ ‫كورد لە بەغدا چی دەبێت دەتوانن بە‬ ‫ئەركی نەتەوەیی خۆیان هەستن؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬خۆی ئەگەر‬ ‫هەموارەكە بە مادەی ‪ 142‬بڕوات‪ ،‬ئەوە‬ ‫كارەكە لەناو پەرلەمانەوە دەبێت‪،‬‬ ‫سەرۆكایەتی كۆمارو راوێژكارەكانی‬ ‫دەتوانن هاوكارو هەماهەنگ بن‪،‬‬ ‫ئێستا سەرۆكایەتی كۆمار لیژنەیەكیان‬ ‫دروستكردووە بۆ هەمواری دەستور بەپێی‬ ‫مادەی ‪ 126‬ئەوانیش كار لەسەر ئەوە‬ ‫دەكەن پرۆژەیەك بۆ هەمواری دەستور‬ ‫ئامادە بكەن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬مادەی ‪142‬و نەوتو غازو‬ ‫دەستە سەربەخۆكانو دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆك وەزیران پێشتر جێی مشتومڕ‬ ‫بوون ئێستاش هەروایە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬هەموویان گفتوگۆیان‬ ‫لەسەر دەكرێت‪ ،‬بەراستی من زیاتر‬ ‫سەرنجەكەم لەسەر ناوخۆیی هەرێمە‪،‬‬ ‫چونكە بەپێی مادەی ‪ 142‬دوو لەسەر‬ ‫سێی سێ پارێزگار دەتوانن هەموارەكە‬ ‫رەتبكەنەوە‪ ،‬كێشەكە لەوەدایە دۆخی‬ ‫حكومڕانی لە هەرێمی كوردستان‬ ‫بەشێوەیەكە بەردەوام متمانەی هاواڵتی‬ ‫بە حكومڕانی الواز دەبێتو لە ئەنجامی‬ ‫ئەمەدا بەشداری خەڵك لە هەڵبژاردنەكان‬ ‫بە الوازی دەڕوات پێویستمان بە‬ ‫ئاشتكردنەوەی خەڵكە بۆ ئەوەی بتوانین‬ ‫قەناعەت بە خەڵك بكەین ئەگەر هەمواری‬ ‫دەستور لە بەرژەوەندی كورد نەبێت‬ ‫رەتبكرێتەوە‪.‬‬

‫ئێمە لە هەرێم لەگەڵ‬ ‫سیستمی پەرلەمانین‬ ‫لە عێراقیش‬ ‫بەهەمانشێوە لەگەڵ‬ ‫سیستمی پەرلەمانین‬

‫سمكۆ ئەسعەد ئەدهەم‬

‫بۆچی نابێت پشتگیری‬ ‫لە گۆڕینی دەستووری عێراق بكەین؟‬ ‫زۆرن ئەو بابەتانەی شایستەی پارێزگاریی لێكردنن لە دووتوێی‬ ‫دەستووری بەركاری ئێستای عێراقدا‪ ،‬چ بابەتە گشتییە پەیوەستدارەكان‬ ‫بە هاواڵتیانی هەرێمەكان و كۆی هاواڵتیانی عێراق‪ ،‬چ ئەو بابەتانەی بنەمای‬ ‫رێكخستن و هەڵسوڕانی سیستمی سیاسی عێراق دیاریدەكەن‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ ،‬بە كورتی و بە خستنەڕووی دوو مادەی دەستووری عێراق‪،‬‬ ‫مادە ‪ 105‬و ‪ ،106‬بنەمایەكی زۆر گرنگی پەیوەست بە ژیان و گوزەران و‬ ‫یەكسانی و مافی هاواڵتیانی هەرێم ئەکەوێتە بەرچاومان‪.‬‬ ‫دەقی هەردوو ماددەكە ئەمەیە‪:‬‬ ‫مادەی ‪: 105‬‬ ‫دەستەیەكی گشتیی پێكدەهێنرێت بەمەبەستی پاراستنی مافی‬ ‫هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی نەكەوتوونەتە سنووری هیچ هەرێمێكەوە بۆ‬ ‫بەشداریكردنیان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لە بەڕێوەبردنی دامودەزگاكانى‬ ‫حكومەتی فیدراڵی و نێردەكان و زەمالەكانی خوێندن و شاندەكان و‬ ‫كۆنگرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان ئەم دەستەیەش پێكدێت لە نوێنەری‬ ‫حكومەتی فیدراڵی و هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی سەر بە هیچ هەرێمێك‬ ‫نین و ئەوەش بە یاسا رێكدەخرێت‪.‬‬ ‫مادەی ‪: 106‬‬ ‫بە یاسا دەستەیەكی گشتیی بۆ چاودێریكردن و تەرخانكردنی داهاتی‬ ‫فیدراڵی دادەمەزرێت‪ ،‬دەستەكە لە پسپۆڕانی حكومەتی فیدراڵی و‬ ‫هەرێمەكان و نوێنەرانیان پێكدێت و ئەم لێپرسراویەتیانەی هەیە ‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬دڵنیابوون لە دابەشكردنی دادگەرانەی باربوو و یارمەتی و‬ ‫قەرزە نێودەوڵەتیەكان بەگوێرەی پشكی هەریەكە لە هەرێمەكان و ئەو‬ ‫پارێزگایانەی ناكەونە سنووری هیچ هەرێمێكەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دڵنیابوون لە بەكاربردن و دابەشكردنی داهاتی دارایی فیدراڵی‬ ‫بە باشترین شێوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬دڵنیابوون لە هەبوونی شەفافیەت و دادپەروەری لە تەرخانكردنی‬ ‫پارەو پول بۆ حكومەتە هەرێمییەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنووری‬ ‫هەرێمەكانەوە بەپێی ئەو ڕێژانەی بڕیاری لەسەر دراوە ‪.‬‬ ‫تێگەیشتن لە واتاو ناوەڕۆكی ئەو دوو ماددەیە پێویستی بە پسپۆڕبوون‬ ‫نییە لە بواری یاسایی و دەستووریدا‪ ،‬هەروەها بەرگری لێكردنیشی نابێت‬ ‫تەنها لەئەستۆی یاساناساندا بێت‪ ،‬لەبەرئەوەی بابەتێكە بۆ ئێستاو ئایندەی‬ ‫ژیان و گوزەرانی هاواڵتیانی هەرێم و عێراق داڕێژراوە ‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێك دێتە پێشەوە‪ ،‬ئایا تا چەند كاربەدەستان و‬ ‫پەرلەمانتارانی كورد لەسەر ئاستی عێراق كاریان بۆ جێبەجێكردنی ئەو‬ ‫دوو ماددەیە كردووە؟‬ ‫ئەگەر كاركردنێكی ڕێژەییشیان لەپێناودا كردبێت‪ ،‬ئایا ئەو كاربەدەست‬ ‫و پەرلەمانتارە كوردانە دەتوانن ئەو دوو ماددەیە لە شااڵوی هەمواركردنەوە‬ ‫بپارێزن؟‬ ‫ئەوەی جێگای دووبارەوتنەوەیە لەم نووسینەدا‪ ،‬ئەوەیە‪ :‬كێشە لە‬ ‫دەستووری عێراقدا نییە‪ ،‬كێشە لە جێبەجێنەكردنیدایە ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫هەمواری‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫دەستور‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫دەستور یان جێبەجێ نەکردنی دەستور؟‬

‫هەرێم لەبەردەم مەترسییەکانی هەموارکردنەوەی دەستوردا‬ ‫زەمەن‬

‫رۆژی ‪١‬ی ئۆکتۆبەری ‪ ٢٠١٩‬خۆپیشاندانی‬ ‫ناڕەزایی شەقامی عێراقی دەستی پێکرد‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئەوە یەکەمجار نییە شەقامی‬ ‫عێراقی خۆپیشاندان دەکات و لەسەر‬ ‫شەقامەکانی ناڕەزایەتی نیشان دەدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وا دیارە یەکەمجارە کە شەقامی عێراقی ئەم‬ ‫جۆرە لە خۆپیشاندەر بەخۆیەوە دەبینێت‬ ‫کە داواکاری یەکەمی بریتیە لە “نیشتمانێکی‬ ‫شکۆدار”‪ ،‬کە لە دەرەوەی دابەشبوونە‬ ‫تائیفی و مەزهەبی و حزبیەکانی پێشووتر‪،‬‬ ‫خەڵکی شارە جیاوازەکانی عێراق بەشداری‬ ‫تێدا دەکەن و تا ئێستا زیاتر لە ‪ ٣٠٠‬کوژاروو‬ ‫نزیکەی ‪ ١٥‬هەزار برینداری لێکەوتووەتەوە‪.‬‬ ‫خۆپیشاندانەکانی ئۆکتۆبەر لە سەرەتاوە‬ ‫هاوشێوەی خۆپیشاندانەکانی پێشووتری‬ ‫شەقامی عێراقی‪ ،‬داخوازی باشکردنی‬ ‫خزمەتگوزاری و هەلی کارو پێدانی دەرفەتی‬ ‫یەکسان بە هەموو کەسێک‪ ،‬بەشێک بوون‬ ‫لە داخوازییە سەرەکیەکانی خۆپیشاندەران‪،‬‬ ‫بەاڵم لە دوای ‪٢٥‬ی ئۆکتۆبەرو بەرفراوان بونی‬ ‫رووبەری خۆپیشاندانەکان‪ ،‬سەقفی داخوازی‬ ‫خۆپیشاندەرانیش بەرزبووەو داخوازی‬ ‫هەموارکردنەوەی دەستوری عێراقیش وەک‬ ‫بەشێکی گرنگ لە داخوازییە سەرەکییەکانی‬ ‫خۆپیشاندەران چەسپا‪ .‬هەرچەندە بە بڕوای‬ ‫چاودێران ئەو داخوازیەش بەشێکە لە هەوڵی‬ ‫بە سیاسیکردنی ناڕەزایەتیەکانی شەقام‪.‬‬ ‫هەرچۆنێک بێت بانگەشەی هەمواری‬ ‫دەستوری عێراقی لەمڕۆدا لە هەموو‬ ‫بابەتەکانی دیکە گەرمترە‪.‬‬

‫دەستورەکە‪ ،‬رۆژی ‪١٥‬ی ئۆکتۆبەری ‪ ٢٠٠٥‬لە‬ ‫راپرسییەکی جەماوەرییدا توانی رەزامەندی‬ ‫خەڵکی عێراق بەدەستبهێنێ و ‪ ٧٨‬لە سەدی‬ ‫بەشداربوانی راپرسییەکە بە بەڵێ دەنگیان‬ ‫بە دەستورەکەداو پەسەندیان کرد‪.‬‬ ‫دواتر و دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی‬ ‫مانگی کانونی یەکەمی ‪ ،٢٠٠٥‬بە پێی مادەی‬ ‫‪ ١٤٤‬دەستوری هەمیشەیی عێراق چووە‬ ‫بواری جێبەجێکردنەوەو کاری پێکرا‪.‬‬

‫پەیوەندی دەستور‬ ‫بە قەیرانەکانی عێراقەوە‬

‫دەستور بەڵگەنامەیەکی سەرەکییە بۆ‬ ‫بنەماو کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی دەوڵەت‪،‬‬ ‫بەوپێیەی ستراکچەری سیستمی حوکمڕانی‬ ‫پێکدەهێنێت لە هەردوو رووە یاسایی و‬ ‫سیاسیەکەیەوە‪ ،‬هەربۆیە دەستور لە رووی‬ ‫یاساییەوە دواجار دەبێتە سەرچاوەی هەموو‬ ‫یاساکان و نابێت هیچ دەقێکی یاسایی کە‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان دایدەڕێژێت پێچەوانەی‬ ‫چوارچێوەو بنەما گشتییەکانی دەستوری‬ ‫واڵت بوەستێتەوە‪.‬‬

‫هەموارکردنەوەوە هەیە‪.‬‬ ‫یەحیا ئەلمحمەمەدی پەرلەمانتاری‬ ‫فراکسیۆنی میحوەری نیشتمانی دەڵێت‬ ‫“کێشەکانی ئێستا هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور نییە بەڵکو جێبەجێ نەکردنی‬ ‫خودی دەستورەکەیە‪ ،‬چونکە دواجار لیژنە‬ ‫یاساییەکانی هەموارەکە ناچار بە گوێگرتن‬ ‫لە تەفسیری سیاسییەکان دەکرێن‪،‬‬ ‫سیاسییەکانیش ژۆک نابن و هەرگیزیش‬ ‫کۆک نەبوون لەسەر کۆمەڵێک بەهای گشتی‬ ‫و هاوبەش لە خزمەتی واڵتدا‪ ،‬بەڵکو هەر‬ ‫الیەنێک دەخوازێت بەپێێ بەرژەوەندییە‬ ‫تائیفی و سیاسییەکانی خۆی ماددەیەک‬ ‫کەم بکاتەوە یان ماددەیەک زیاد بکات‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە پرۆسەی هەموارکردنی دەستور لە‬ ‫ئێستادا هەرچۆنێک بەڕێوە بچێت بارگاوییە‬ ‫بە هەژمونی سیاسییەکان و هاوتەریب بە‬ ‫بەرژەوەندی ئەوان ئاڕاستە دەکرێت‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫بە بڕوای من هەموارکردنی دەستور جگە لە‬ ‫گەڕانەوە بۆ خاڵی سفری ملمالنێ و ناکۆکی‬ ‫تائیفی هیچی دیکەی لێ بەرهەم نایەت”‪.‬‬ ‫لە بەرامبەردا د‪ .‬بوشرا ساڵح پسپۆڕی‬

‫چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی عێراقی هاوکات‬ ‫لیژنەکە داوای لە نەتەوە یەکگرتووەکانیش‬ ‫کردووە بە پسپۆڕیی دەستوریی و یاسایی‬ ‫هاوکاری و کۆمەکی بکات‪.‬‬ ‫یەکێک لەو بابەتانەی کە زۆرێک لە‬ ‫سیاسیەکان داوای هەموارکردنەوەی دەکەن‪،‬‬ ‫پەیوەستە بە داداگای ئیتیحادی یان دادگای‬ ‫دەستوری‪ ،‬کە بەرزترین دەسەاڵتی دادوەرییە‬ ‫بۆ یەکالکردنەوەی کێشە دەستورییەکان‪.‬‬ ‫لە گرنگترین ئەو بابەتانەی جێگای‬ ‫مشتومڕن بۆ هەموارکردنەوە بریتین‬ ‫لە بابەتی نەوت و گازو ماددەی ‪١٤٠‬ی‬ ‫پەیوەست بە ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان‬ ‫هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی‪،‬‬ ‫هەروەها یاسای دەستە سەربەخۆکان و‬ ‫ئەو دەسەاڵتانەی بە سەرۆک وەزیران دراوە‬ ‫لە دیاریکردنی وەزیرو پارێزگارەکان و‬ ‫لەکارخستنیان‪.‬‬ ‫گرنگترین ئەو بابەتانەی کە جێگەی‬ ‫گفتوگۆن و بە باش دەزانرێن هەموار‬ ‫بکرێنەوە‪ ،‬بابەتی سیستمی حوکمڕانییە‪،‬‬ ‫پەرلەمانی بمێنێتەوە یان بکرێتە‬

‫دەروازەی حوکمە کۆتایی و ئینتیقالیەکان‬ ‫شێوازی هەموارکردنەوەی دەستورو‬ ‫میکانیزمەکانی ئەو پرۆسەیەی دیاریکردووە‬ ‫کە ئەویش بەم شێوەیەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ .‬سەرۆک کۆمارو سەرۆک وەزیران‬ ‫پێکەوە یاخود پێنجیەکی ئەندامانی پەرلەمان‬ ‫پێشنیازی هەموارکردنەوە دەستور دەکەن‪.‬‬ ‫دووەم‪ .‬هەمواری بنەما سەرەکییەکانی‬ ‫دەستور ناکرێت کە لە بەشی یەکەم و‬ ‫بەشی دووەمی تایبەت بە مافەکان و ئەرکە‬ ‫گشتییەکاندا هاتووە‪ ،‬مەگەر دوای دوو خولی‬ ‫هەڵبژاردنی یەک بە دوای یەکدا بێت‪ .‬ئەوەش‬ ‫دەبێت بە رەزامەندی سێیەکی ئەندامانی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران و رەزامنەدی گەل لە‬ ‫رێگەی راپرسی گشتی بێت‪ ،‬ئەویش دوای‬ ‫پەسەندکردنی لەالیەن سەرۆک کۆمارەوە لە‬ ‫ماوەی ‪ ٧‬رۆژدا‪.‬‬ ‫سێهەم‪ .‬نابێت هەمواری ئەو ماددانەی‬ ‫دیکە بکرێت کە لە بەندی دووەمی ئەم‬ ‫مادەەیەدا ئاماژەیان بۆ نەکراوە‪ ،‬مەگەر دوای‬ ‫رەزامەندی سێیەکی ئەندامانی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەراو رەزامەندی گەل لە رێگەی راپرسیی‬

‫چیرۆکی دەستوری‬ ‫عێراقی ساڵی ‪٢٠٠٥‬‬

‫لە دوای ساڵی ‪٢٠٠٣‬ەوە کاتێک‬ ‫سیستمێکی نوێی حوکمڕانی لە عێراقدا لە‬ ‫دایک دەبێت‪ ،‬بە دوایدا چەندین کێشەو‬ ‫قەیرانی نوێ و جیاواز بەرۆکی عێراق دەگرن‪،‬‬ ‫لە واڵتێکدا کە پێشتر خۆی لێوانلێو بوو لە‬ ‫چەندان قەیران و ئاریشەی جیاواز‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ژێر فشارو توندوتیژی رژێمێکی وەکو حیزبی‬ ‫بەعسدا بەر لە تەقینەوەو دەرکەوتنیان‪،‬‬ ‫گیرابوو‪.‬‬ ‫دوای ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬و کەوتنی رژێمی‬ ‫بەعس و هەرسێ دەسەاڵتەکانی یاسادانان‬ ‫و دادوەری و جێبەجێکردن‪ ،‬دواتریش‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی دەستوری ساڵی ‪،١٩٧٠‬‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری‬ ‫ژمارە ‪١٤٣٨‬ی دەرکرد‪ ،‬کە دەسەاڵتی هێزی‬ ‫هاوپەیمانانی بە سەرکردایەتی ئەمریکا‬ ‫ناچارکرد بەرپرسیارێتی نوسینەوەی‬ ‫دەستورێکی کاتی هەڵبگرێت‪ ،‬تاوەکو گەلی‬ ‫عێراق بتوانن لە رێگەیەوە دەستورێکی‬ ‫هەمیشەیی و حکومەتێکی نیشتیمانی‬ ‫دابمەزرێنن‪.‬‬ ‫ئەوەبوو مادەی ‪ ٦١‬لە یاسای بەڕێوەبردنی‬ ‫دەوڵەت بۆ قۆناغی راگواستنەوە دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانانی پابەندکرد بە نوسینەوەی‬ ‫دەستورێکی هەمیشەیی لە ماوەیەکی زەمەنی‬ ‫کە لە ‪١٥‬ی ئابی ‪ ٢٠٠٥‬تێپەڕ نەبێ‪.‬‬ ‫لە ‪٨‬ی ئایاری ‪ ٢٠٠٥‬کۆمەڵەی نیشتمانیی‬ ‫راگوزەر “ئینتیقال”ی‪ ،‬لیژنەیەکی ‪ ٥٥‬کەسی‬ ‫پێکهێنا بۆ نوسینەوەی دەستورێکی‬ ‫هەمیشەیی بۆ واڵت‪ ،‬لیژنە ‪ ٥٥‬کەسییەکە‬ ‫لە ‪ ٢٨‬ئەندامی هاوپەیمانی شیعەکان و ‪١٥‬‬ ‫ئەندامی هاوپەیمانی کوردستانی و‪ ٨‬ئەندامی‬ ‫لیستی ئەلعێراقیەو چەند ئەندامێکیش لە‬ ‫کەمە نەتەوەکان‪ ،‬پێکهێنا‪.‬‬ ‫هومام حەمودی کە سەر بە ئەنجومەنی‬ ‫بااڵی شۆڕشی ئیسالمی بوو‪ ،‬سەرۆکایەتی‬ ‫لیژنەکەی پێ سپێردرا‪ ،‬دواتر بڕیاردرا ‪١٥‬‬ ‫ئەندامی عەرەبی سوننەش بەشداری لیژنەکە‬ ‫بکەن‪ ،‬هەرچەندە مافی دەنگدانیشیان‬ ‫نەبوو لە لیژنەکەدا‪ ،‬بەوپێیەی لە دەرەوەی‬ ‫ئەنجومەنی نیشتمانی بوون‪ .‬لیژنەکە‬ ‫کارەکانی بەسەر چەند لیژنەیەکی بچوکتردا‬ ‫دابەش کردبوو‪ ،‬کە بریتی بوون لە‪:‬‬ ‫بنەما سەرەکییەکان بە‬ ‫لیژنەی‬ ‫سەرۆکایەتی ئەحمەد ئەلسافی‪.‬‬ ‫لیژنەی مافەکان و ئەرکە گشتییەکان‪ ،‬بە‬ ‫سەرۆکایەتی خوزەیر خزاعی‪.‬‬ ‫لیژنەی سیستمی حوکمڕانی و‬ ‫دامەزراوەکانی دەوڵەتی فیدڕاڵی‪ ،‬بە‬ ‫سەرۆکایەتی سامر غەزبان‪.‬‬ ‫لیژنەی دامەزراوەکانی حکومەتە‬ ‫هەرێمییەکان‪ ،‬بە سەرۆکایەتی سەعدی‬ ‫بەرزنجی‪.‬‬ ‫لیژنەی گرەنتییە دەستوریەکان‪ ،‬بە‬ ‫سەرۆکایەتی حسێن عەزاب‪.‬‬ ‫لیژنەی حوکمە کۆتایی و ئینتیقالییەکان‪،‬‬ ‫بە سەرۆکایەتی عەبدولخالق زەنگەنە‪.‬‬ ‫رەشنوسی‬ ‫ئامادەکردنی‬ ‫دوای‬

‫خاتونێک رەشنوسی دەستوری عێراق نیشان دەدات پێش پەسەندکردنی لە ڕاپرسیی گشتیدا‬ ‫لە رووی سیاسیشەوە‪ ،‬دەستور شوناسی‬ ‫دەوڵەت و سیستمی حوکمڕانی و رێکخستنی‬ ‫کاری سێ دەسەاڵتەکە دیاری دەکات‪.‬‬ ‫هەروەکو پارێزەری ئەو ماف و ئازادیانەشە‬ ‫کە بۆ هاونیشتمانیانی دەستنیشانکردووە‪.‬‬ ‫بەشێک لە پسپۆڕانی دەستوریی‪،‬‬ ‫پێیانوایە دەستوری هەمیشەیی عێراق ‪،٢٠٠٥‬‬ ‫بە بەراوورد بە دەستوری واڵتانی دیکەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬دیموکراسیترو لیبراڵتر‬ ‫خۆی دەنوێنێ‪ ،‬ئەگەرچی هەتا ئێشتاش‬ ‫بەشێکی گرنگ لە ماددە دەستورییەکانی‬ ‫دەستورەکە وەکو خۆی جێبەجێ نەکراوە‪،‬‬ ‫کە ئەگەر جێبەجێ بکرانایە رەنگە دۆخی‬ ‫عێراق ئاڕاستەیەکی دیکەی وەربگرتایە‪.‬‬ ‫ئەمە سەرباری ئەوەی هەندێ ماددەی‬ ‫دیکەی بەشیوەیەکی دوور لە ناوەڕۆکی خۆی‬ ‫جێبەجێکراوە کە ئەوەش کاریگەری خراپی‬ ‫دروستکردووە لەسەر شێوازی حوکمڕانی‬ ‫دواتریش ئاستی گوزەران و بژێوی خەڵک‪.‬‬ ‫بەاڵم دوای ‪ ١٤‬ساڵ لە نوسینەوەی‬ ‫دەستوری هەمیشەیی‪ ،‬بارودۆخی سیاسی و‬ ‫ئابوری و کۆمەاڵیەتی لە عێراق لە تاریکترین‬ ‫دۆخەکانیدا دەژی‪.‬‬ ‫گەندەڵی رێژەیەکی هێندە ترسناکی‬ ‫تۆمارکردووە‪ ،‬دەوڵەتی عێراقی هێناوەتە‬ ‫سەر خەرەندی رووخانێکی حەتمی‪ .‬بێکاری‬ ‫و نەبونی خزمەتگوزاری و زیادبونی ئەو‬ ‫خێزانانەی لە خوار هێڵی هەژارییەوەن‪ ،‬لە‬ ‫سیما دیارەکانی ناسینەوەی ئەم قۆناغەی‬ ‫حوکمڕانییە لە عێراقدا‪ ،‬ئەوە لە کاتێکدایە‬ ‫کە عێراق خاوەنی یەدەگێکی گەورەی نەوتەو‬ ‫رۆژانەش نزیکەی ‪ ٤‬ملیۆن بەرمیل نەوت‬ ‫هەناردە دەکات‪.‬‬ ‫پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە ئایا‬ ‫دەستوری ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬تا چەند پەیوەستە‬ ‫بە بەرجەستەکردنی ئەو کێشەو قەیرانانەوە؟‬ ‫بە دیوێکی دیکەدا ئایا هەمواری دەستور‬ ‫دەتوانێت ببێتە ماکی چارەسەری ئەو‬ ‫قەیرانانە؟‬ ‫وەاڵمی ئەو پرسیارانە رای جیاوازی لە‬ ‫شەقامی عێراقیدا دروستکردووە‪ .‬هەردوو‬ ‫الیەن پاساوی لۆجیکی بۆ وەاڵمەکانیان‬ ‫دەهێننەوە‪ .‬هەندێک پێیوایە جێبەجێ‬ ‫نەکردنی دەستور بووەتە هۆی کێشەو‬ ‫لەالیەکی دیکەوە هەندێکی تر دەڵێن‬ ‫کێشەکە دەستورە‪ ،‬هەربۆیە پێویستی بە‬

‫یاساو زانستە سیاسیەکان دەڵێت “پرۆسەی‬ ‫هەموارکردنەوەی دەستور سودێکی زۆری‬ ‫هەیە‪ ،‬چونکە دەستورێکی باش حکومەتێکی‬ ‫باش بەرهەم دەهێنێت‪ ،‬حکومەتێکی باشیش‬ ‫دەتوانێت ژیان و گوزەرانی خەڵکی واڵت بەرز‬ ‫بکاتەوەو هەموو ئەو قەیران و گیروگرفتانە‬ ‫چارەسەر بکات کە سااڵنێکی زۆرە خەڵکی‬ ‫عێراقیان گیرۆدە کردووە‪.‬‬ ‫د‪ .‬بوشرا نمونەی ماددەی ‪٦٣‬ی دەستور‬ ‫دەهێنێتەوە کە ماف و ئیمتیازاتە داراییەکانی‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی دیاریکردووە‬ ‫تەنها بەوەی “بە پێی یاسا رێک دەخرێت”‪،‬‬ ‫د‪ .‬بوشرا دەڵیت “ئەم ماددەیە وایکرد لە‬ ‫رابردوودا بودجەیەکی زۆری دەوڵەت بە فیڕۆ‬ ‫بچێت چونکە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫یاسایەکیان بۆ ئیمتیازاتی خۆیان دەرکرد کە‬ ‫جگە لە دەوڵەمەندکردنی پەرلەمانتاران و‬ ‫بەهەدەردانی بودجەی گشتی شتێکی دیکەی‬ ‫لێ بەرهەم نەهات‪ ،‬هەربۆیە بە بڕوای ئەو‬ ‫پسپۆڕە یاساییە ماددەی ‪ ٦٣‬زۆر پێویستە‬ ‫هەموار بکرێتەوە”‪.‬‬ ‫لە هەوڵێکدا بۆ هەڵمژینی توڕەیی‬ ‫و ناڕەزایەتیەکانی شەقامی عێراقی‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران کۆتایی مانگی ئۆکتۆبەر‬ ‫بڕیاری پێکهێنانی لیژنەیەکی پەرلەمانیدا بۆ‬ ‫هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‪ ،‬کە لە‬ ‫‪ ١٨‬ئەندام پێکهاتووە بە سەرۆکایەتی فالیح‬ ‫ئەلساریی سەرۆکی فراکسیۆنی حیکمەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن لە ئەنجومەنی نوێنەران‪.‬‬ ‫بەاڵم لیژنەکەو ئەندامەکانی لە هەمان ئەو‬ ‫سیاسییانە پێکهاتوون کە خۆپیشاندەران بە‬ ‫بەرپرسیاری سەرەکی دۆخی قەیرانئامێزی‬ ‫عێراقیان دەزانن لە دوای ساڵی ‪٢٠٠٣‬ەوە‪.‬‬ ‫ئیحسان شمەری‪ ،‬سەرۆکی ناوەندی‬ ‫بیرکردنەوەی سیاسی عێراقی دەڵیت هەر‬ ‫لە سەرەتاوە پێکهێنانی لیژنەکە لەسەر‬ ‫بنەمای پشکپشکێنەی تائیفی دیاریکراون‪،‬‬ ‫دیاریکردنی فالیح ئەلسارییش بۆ رازییکردنی‬ ‫رەوتی حیکمەی ئۆپۆزسیۆن بووە‪ ،‬کە ئێستا‬ ‫لە سەرۆک وەزیارن عادل عەبدولمەهدییەوە‬ ‫زۆر نزیکن‪.‬‬ ‫لیژنەکە پێویستە پێشنیازەکانیان ئامادە‬ ‫بکەن لە ماوەیەکی زەمەنیدا لە چوار مانگ‬ ‫زیاتر نەبێت‪ ،‬هەر لەو چوارچیوەیەدا لیژنەکە‬ ‫پێگەیەکی ئەلیکترۆنیان کردۆتەوە بۆ‬ ‫وەرگرتنی پێشنیازە جیاوازەکانی سەرجەم‬

‫سەرۆکایەتی‪ .‬هەروەها ماددەی ‪٧٦‬ی‬ ‫دەستور پەیوەست بە دیاریکردنی کوتلەی‬ ‫زۆرینەوە‪ ،‬هەروەها بابەتی پارێزگارەکان‬ ‫و ئەنجومەنی پارێزگاکان‪ ،‬ئایا پارێزگار لە‬ ‫الیەن خەڵکەوە راستەوخۆ هەڵببژێردرێ یان‬ ‫هەروەکو ئێستا بمێنێتەوە‪ .‬جگە لەوانەش‬ ‫رێژەی نوێنەرایەتی دەنگی خەڵک لەالیەن‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە‪ ،‬ئایا هەر‬ ‫پەرلەمانتارێک نوێنەرایەتی ‪ ١٠٠‬هەزار کەس‬ ‫بکات یاخود زیاتر‪.‬‬ ‫سەرباری ئەوانەش بابەتی یاسای‬ ‫هەڵبژاردن ئایا دەستور گرەنتی بکات یاخود‬ ‫نا؟ هەروەها یاسای نەوت و گازیش بابەتێکی‬ ‫دیکەیە کە داوای هەموارکردنەوەی دەکرێت‪.‬‬

‫ئەگەرەکانی هەموارکردنی‬ ‫دەستورو ئاستەنگەکانی‬

‫لە تشرینی دووەمی ‪ ٢٠٠٦‬ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران لیژنەی هەموارکردنەوەی دەستوری‬ ‫پێکهێنا‪ ،‬بەاڵم ئەو دەمە خودی دەستور‬ ‫خۆی رێگر بوو لە هەموارکردنەوەی دەستور‬ ‫پاشان الیەنە سیاسییەکانیش بە باشیان‬ ‫نەدەزانی ئەو بابەتە بوروژێنن لە دۆخێکدا کە‬ ‫واڵت بە تەنگژەیەکی سیاسی زۆر سەختدا‬ ‫تێپەڕ دەبوو‪.‬‬ ‫هەتا ساڵی ‪ ٢٠١٤‬ئەگەری هەموارکردنەوە‬ ‫کارێکی تاڕادەیەک مەحاڵ بوو بەوپێیەی‬ ‫ماددەی ‪ ١٢٦‬هەموو پرۆسەیەکی هەمواری‬ ‫راگرتبوو تا تێپەڕینی دوو خولی پەرلەمانی‬ ‫کە ‪ ٨‬ساڵی دەکرد واتە لە ‪ ٢٠٠٥‬هەتاوەکو‬ ‫‪ ،٣٠١٣‬بەاڵم بەهۆی درێژکردنەوەی ماوەی‬ ‫پەرلەمانی لە ساڵی ‪٢٠١٣‬دا کۆتە زەمەنییەکە‬ ‫هەتا ساڵی ‪ ٢٠١٤‬درێژەی کێشا‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫ئێستادا ئەو کۆتە زەمەنییە تێپەڕیوە کە‬ ‫دەستور دیاریکردبوو‬ ‫د‪ .‬رەوافید محەممەد‪ ،‬سەرۆکی بەشی‬ ‫توێژینەوە یاساییەکان لە زانکۆی کەربەال‬ ‫هەرجارێک باسی هەمواری دەستوری‬ ‫عێراقی دەکرێت قسە بەرباڵوەکە دەوترێتەوە‬ ‫“دەستوری عێراق جامیدەو هەموارکردنەوەی‬ ‫قورس و مەحاڵە”‪ .‬بەاڵم ئەم قسەیە هەم‬ ‫دیوی راستی هەیەو هەم دیوی ناڕاستیش‪،‬‬ ‫چونکە بە بڕوای د‪ .‬رەوافید دەستور خۆی‬ ‫میکانیزمەکانی هەموارکردنەوەی داناوە‬ ‫ئەوانیش لە ماددەی ‪ ١٢٦‬و ماددەی ‪١٤٢‬‬ ‫لە دەستوری عێراقدا مادەی ‪ ١٢٦‬لە‬

‫گشتی‪ ،‬ئەویش دوای پەسەندکردنی لەالیەن‬ ‫سەرۆک کۆمارەوە لە ماوەی ‪ ٧‬رۆژدا‪.‬‬ ‫چوارەم‪ .‬نابێت هیچ ماددەیەکی دەستوری‬ ‫هەموار بکرێتەوە کە دەسەاڵتی هەرێمەکان‬ ‫کەم بکاتەوە‪ ،‬بە تایبەتی ئەو دەسەاڵتانەی‬ ‫لە چوارچێوەی تایبەتمەندییەکانی دەسەاڵتە‬ ‫حەسرییەکانی دەسەاڵتی ئیتیحادییدایە‪،‬‬ ‫مەگەر بە رەزامەندی دەسەاڵتی دادوەری‬ ‫هەرێمەکە ئەنجام بدرێ‪ ،‬هەروەها دوای‬ ‫رەزامەندی زۆرینەی خەڵکی هەرێمەکە لە‬ ‫راپرسییەکی گشتیدا‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ .‬لە کاتی راستاندن نەکردنی‬ ‫لەالیەن سەرۆک کۆمارەوە‪ ،‬هەموارەکە بە‬ ‫راستیندراو هەژمار دەکرێت لە الیەن سەرۆک‬ ‫کۆمارەوە دوای تەواو بونی ئەو ماوەیەی‬ ‫لە بەندی دووەم و سێهەمی ئەم ماددەیەدا‬ ‫ئاماژەیان بۆ کراوە‪.‬‬ ‫هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‬ ‫زادەی خۆپیشاندانەکانی مانگی ئۆکتۆبەر‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو لە زۆر وێستگەی زەمەنی ‪١٥‬‬ ‫ساڵی رابردوودا ئەم پرسە وەکو داخوازی‬ ‫سیاسی زۆر الیەن و فراکسیۆنی پەرلەمانی‬ ‫بەرزکراوەتەوەو خراوەتەڕوو‪.‬‬ ‫لە خولەکانی پێشتردا زۆر سەرکردەی‬ ‫سیاسی داوای هەمواری دەستوری عێراقییان‬ ‫کردووە‪ ،‬لەوانە نوری مالیکی سەرۆک‬ ‫وەزیرانی پێشوتری عێراق‪ .‬هەرچۆنێک بێت‬ ‫داخوازییەکان بۆ هەموارکردنەوەی دەستور‬ ‫ئێستا بووەتە خواستێکی جەماوەری‬ ‫سیاسی و بەشێوەیەکی بەهێز ناوەندە‬ ‫بڕیاربەدەستەکانی عێراقیشی گرتوەتەوە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی دوای بەرفراوان بوونی خۆپیشاندانو‬ ‫ناڕەزایەتیەکانی شەقام لە بەغداو پارێزگاکانی‬ ‫دیکەی باشوری عێراق‪.‬‬ ‫بەاڵم چاودێران و پسپۆڕانی یاسایی‬ ‫ئاماژە بەوە دەکەن کە دەستوری عێراق‬ ‫ئاسان هەموار ناکرێت‪ ،‬چونکە لە شێوەی‬ ‫دەستورە جامیدەکانە کە هەموارکردنەوەی‬ ‫پێویستی بە چەندین رێوشوێنی قورس‬ ‫هەیە‪ ،‬النیکەمی ئەو رێوشوێنانە بریتین‬ ‫لەوەی کە دەبێت پرۆسەی هەموارەکە ناتەبا‬ ‫نەبێت لەگەڵ ئەو میکانیزمانەی کە خودی‬ ‫دەستور بۆ پرۆسەی هەموارکردنەکەی‬ ‫دیاریکردووە‪ ،‬ئەوەش لە باشترین حاڵەتیدا‬ ‫پێویستی بە ئیرادەیەکی سیاسی کۆک و‬ ‫دەستەجەمعی و تەوافوقی نێوان سەرجەم‬

‫پێکهاتە جیاوازەکانی عێراق هەیە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫ئەو شتەیە کە لە دوای ‪٢٠٠٣‬ەوە لە نێو‬ ‫هاوکێشە سیاسییەکانی واڵتدا لە غیابێکی‬ ‫قوڵدا دەژی‪.‬‬ ‫واسیق هاشمی‪ ،‬شرۆڤەکاری سیاسی‬ ‫دەڵێت هەموارکردنەوەی دەستورو کەمکردن‬ ‫یان زیادکردنی ماددەی دیکە بۆی‪ ،‬کارێکی‬ ‫ئاسایی و سروشتیەو لە زۆر واڵتی دیموکراتی‬ ‫دونیاش ئەنجامدراوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لە‬ ‫عێراق کارەکەی سەختکردووە‪ ،‬نەبوونی‬ ‫کۆدەنگییەکی سیاسییە لەنێوان الیەنەکاندا”‪.‬‬ ‫واسیق ئاماژە بەوە دەکات هەموو پێکهاتەو‬ ‫الیەنە سیاسییەکان بەرژەوەندی سیاسی‬ ‫و ئابوری جیاوازی هەیەو هەر الیەنێکیش‬ ‫دەیەوێت هەموارەکە هاوتەریب بەو‬ ‫خواستانەی خۆی بڕوات‪.‬‬

‫هەرێمی کوردستان لەبەردەم‬ ‫مەترسییەکانی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستوردا‬

‫د‪ .‬بوشرا حسێن‪ ،‬پسپۆڕی یاساو‬ ‫زانستە سیاسیەکان دەڵێت کورد لە دەمی‬ ‫نوسینەوەی دەستوری هەمیشەیی عێراقدا‬ ‫ساڵی ‪ ،٢٠٠٥‬شارەزایی سیاسی خۆی‬ ‫بەکارهێناو دەرفەتەکانی بارودۆخی ئەوکاتی‬ ‫عێراقی قۆستەوە بۆ جێگیرکردنی چەندەها‬ ‫بڕگەو مادەی جیاواز لە دەستورەکەدا بۆ‬ ‫پاراستنی پێگەو بەرژەوەندییەکانی خۆی‬ ‫هەروەها دەشڵێت ئەو جۆرە ئیتیحادەی‬ ‫کورد لە دەستوردا جێگیری کرد فیدراڵی‬ ‫نەبوو بەڵکو کونفیدراڵی بوو‪ ،‬لە هەموو‬ ‫ئەوانە گرنگتر دەستنیشانکردنی چەند‬ ‫ناوچەیەک بوو بە ناوی ناوچەی ناکۆکی‬ ‫لەسەر کە لە مادەی ‪١٤٠‬دا جێگیریانکرد‪،‬‬ ‫هەرچەندە مادەکە جێبەجێش نەکراوە بەاڵم‬ ‫هەربوونی لە نێو دەستوردا بە یاسایی کردنی‬ ‫پرسێک و ئیعتیراف کردنە بە داخوازییەک کە‬ ‫کوردەکان لەمێژە شەڕیان لەسەری کردووە‪.‬‬ ‫لە مانگی ئایاری ‪٢٠١٧‬دا دادگای فیدراڵی‬ ‫بااڵ رونکردنەوەیەکی شیکارئامێزی دەربارەی‬ ‫میکانیزمەکانی دەستور دەرکرد بە پێی‬ ‫ماددەی ‪ ١٢٦‬و ماددەی ‪ ،١٤٢‬ئەویش لەسەر‬ ‫داوای سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران‪.‬‬ ‫بەپێی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی‬ ‫بااڵ “جێبەجێکردنی ماددەی ‪١٢٦‬ی‬ ‫دەستور لەکاتی پێشکەشکردنی پێشنیازی‬ ‫هەموارکردنەوەی ماددەیەک یان زیاتر ئەنجام‬ ‫نادرێت هەتاوەکو بابەتی هەموارەکە وەک‬ ‫ئەو رێوشوێنانە ئەنجام نەدرابێت کە ماددەی‬ ‫‪ ١٤٢‬بەندی یەکەمی دەستور هاوتەریب‬ ‫نەبێت”‪.‬‬ ‫د‪ .‬رەوافید محەممەد دەڵێت بە پێی ئەو‬ ‫بڕیارە بێت کە ژمارە ‪٥٤‬ی فیدراڵی ساڵی‬ ‫‪٢٠١٧‬ی لەسەرەو رۆژی ‪٢٢‬ی ئایاری ‪٢٠١٧‬‬ ‫دەرچووە جێبەجێکردنی میکانیزمەکانی‬ ‫هەموارکردنەوە لە ماددەی ‪ ١٤٢‬دەبێت‬ ‫پێش جێبەجێکردنی میکانیزمەکانی‬ ‫هەموارکردنەوە بێت بە پێی ماددەی ‪.١٢٦‬‬ ‫بەپێی ماددەی ‪ ١٤٢‬بەندی دووەم دەبێت‬ ‫“هەموو هەموارە پێشنیازکراوەکان بە یەک‬ ‫پاکیج لەالیەن لیژنەی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور پێشکەشی ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫بکرێت‪ ،‬بابەتەکەش بە پەسەندکراو هەژمار‬ ‫دەکرێ ئەگەر زۆرینەی رەهای پەرلەمان‬ ‫دەنگیان لەسەر دا‪ .‬هاوکات پێویستە بخرێتە‬ ‫راپرسی گشتییەوەو زۆرینەی گەل پەسەندی‬ ‫بکەن‪ .‬ئەوە جگە لەوەی نابێت دەنگدەرانی‬ ‫سێ پارێزگا یان زیاتر رەتی بکەنەوە‪.‬‬ ‫وەزیرێکی پێشووی عێراق لە کابینەکەی‬ ‫مالیکی دەڵێت الیەنی کوردی چەندین‬ ‫بەربەستی یاسایی و ستراتیژییان لە‬ ‫دەستوری عێراقدا جێگیرکردووە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بەر لە هەر هەموارکردنەوەیەک بگرێت‬ ‫بەرامبەر ئەو ماددانەی خواستەکانی کوردیان‬ ‫لە دەستوردا جێگیرکردووە‪ ،‬کە لە داهاتوودا‬ ‫رەنگە بۆ دەستور ئەنجام بدرێت ئەویش بە‬ ‫پێی ماددەی ‪ ،١٤٢‬بەوپێیەی ئەگەر سێ‬ ‫پارێزگا یان زیاتر دژی هەموارەکە دەنگیاندا‬ ‫ئەوا هەموارەکە بە هەژمارنەکراو حساب‬ ‫دەکرێت‪ ،‬دیاریکردنی سێ پارێزگاش وەکو‬ ‫ئاماژەیەکە بۆ هەر سێ پارێزگای هەولێرو‬ ‫سلێمانی و دهۆک‪.‬‬ ‫هەربۆیە بە بڕوای ئەو وەزیرەی پێشووی‬ ‫عێراق هەر هەموارکردنەوەیەک رەزامەنی‬ ‫الیەنی کوردی لەسەر نەبێت‪ ،‬بە مردوویی‬ ‫لەدایک دەبێت‪.‬‬ ‫هاوکات واسیق هاشمیش هاوڕایە‬ ‫لەوەدا کە پرۆسەی هەموارکردن لە‬ ‫عێراقدا سەرناگرێت ئەگەر الیەنی کوردی‬ ‫رەزامەند نەبێت لەسەری‪ ،‬بەوپێیەی ئەوە‬ ‫لە دەستوردا جێگیرکراوە‪ ،‬واسیق دەڵێت‬ ‫“پێش هەموو هەوڵێک پێویستە گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ الیەنی کوردیدا ئەنجام بدرێت و ئەوان‬ ‫دڵنیا بکرێنەوە لەوەی کە هەمواری دەستور‬ ‫لە زیانی ئەوان نییە”‪.‬‬

‫هەمواری‬

‫‪1‬‬

‫دەستور‬ ‫دۆسیەیەکی رۆژنامەی “زەمەن”ە تایبەت بە پرسی هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫‪ 12‬الپەڕە‬

‫کوردو هەمواری دەستوری عێراق‬ ‫ئایا دەگەڕێینەوە‬ ‫بۆ خاڵی سفر؟‬ ‫زەمەن‬

‫مەترسییەکــــانی هەموارکــردنەوەی دەســـــــتور‬

‫‪2‬‬

‫ههمــواری دهســــتور و كێشهى مـــادهی ‪142‬‬

‫‪9‬‬

‫بەراوردی سیستمی سەرۆکایەتی و پەرلــــــــــەمانی‬

‫‪10‬‬

‫یوسف محەمەد‪ ،‬جێگری سەرۆكی‬ ‫لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور‪:‬‬

‫هیچ كەس و الیەنێكی‬ ‫عێراقی باسی‬ ‫كۆتاییهێنان بە سیستمی‬

‫‪3‬‬

‫فیدراڵی ناكات‬

‫تاریق حەرب‪ ،‬شارەزای دەستوریی بۆ “زەمەن”‪:‬‬

‫هەرێمی کوردستان‬

‫کیانێکە بوونی یاسایی‬

‫خۆی هێندەی لە ئەمری‬ ‫واقیعەوە وەرگرتووە‪،‬‬ ‫هێندە لە دەستورەوە‬ ‫وەرینەگرتووە‬

‫تهنیـــا بۆ بیرهێنــانهوه‪ :‬پرســــی دهستور‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫هێشتا شەقامی عێراقی لێوانلێوە بە‬ ‫خۆپیشاندەری گەنج و توڕە‪ ،‬نەوەیەکن لە رێگەی‬ ‫سمارتفۆنەکانیانەوە ژیانی شکۆمەندو شایستەی‬ ‫واڵتە پێشکەوتووەکانی دونیا دەبینن‪ ،‬هەروەک ئەو‬ ‫ستەم و نادادیە گەورەیەش دەبینن کە النیکەم ‪١٥‬‬ ‫ساڵە لەسەر دەستی نوخبەی سیاسی و حوکمڕانی‬ ‫دوای کەوتنی رژێمی بەعس‪ ،‬بەرجەستەیانکردووە‪.‬‬ ‫بۆ هەڵمژینی ناڕەزایەتی و توڕەیی‬ ‫خۆپیشاندەران‪ ،‬بانگەشەی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستوری عێراق ‪ ،٢٠٠٥‬کراوەتە بابەتێکی هێندە‬ ‫گەرم کە کەسێک لەدەرەوەی دیمەنە گشتییەکەی‬ ‫عێراقەوە تەماشا بکات‪ ،‬وا گومان دەبات ئەوەی‬ ‫ئێستا لە عێراقدا دەگوزەرێ ئەو دەستورە بەرهەمی‬ ‫هێناوە‪ .‬لە کاتێکدا دەیان بەندو ماددەی گرنگی‬ ‫نێو دەستوری ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬هێشتا جێبەجێ نەکراون‬ ‫و ئەگەر بۆ نمونە عێراق هاوشێوەی هەرێمی‬ ‫کوردستان بکرابایە بە چەند هەرێمێک وەک ئەوەی‬ ‫دەستور هێڵە گشتیەکانی داڕشتووە‪ ،‬رەنگە ئێستا‬ ‫دۆخی عێراق ئاڕاستەیەکی دیکەی وەربگرتایە‬ ‫النیکەم لە ئاستی فەراهەمکردنی هەلی کارو‬ ‫خزمەتگوزاری پێویست بۆ خەڵک‪.‬‬ ‫هەرچۆنێک بێت هەموارکردنەوەی دەستور‬ ‫بووەتە بابەتێکی سەرەکی لە نێو هاوکێشەی‬ ‫سیاسی عێراقداو ئەنجومەنی نوێنەرانیش لیژنەی‬ ‫بۆ پێکهێناوە‪ ،‬پرسیارەکە ئەوە نییە ئایا رێوشوێنە‬ ‫دەستورییەکانی هەموارکردنەوە لە نێو خودی‬ ‫دەستورەکەدا تا چەند رێگە بە جێبەجێ بوونی‬ ‫ئەو خواستە دەدات‪ ،‬بەڵکو پرسیارەکە ئەوەیە‬ ‫ئایا نوخبەی سیاسی عێراقی دەتوانن لە دەرەوەی‬ ‫خواستە مەزهەبی و تائیفیو سیاسییەکانی‬ ‫کۆدەنگییەکی رەوا پێکبهێنن بۆ باشترکردنی‬ ‫دەستوری ساڵی ‪ ،٢٠٠٥‬چونکە ئەگەر دۆخی ئەو‬ ‫دەمی عێراق بهێنینەوە یادو بەراووردی بکەین بە‬ ‫ئێستا ئەتوانین بڵێین هیچ شتێک لە دونیابینی‬ ‫هێزە سیاسیەکان نەگۆڕاوەو هەر هێزەو هەموارێک‬ ‫پێشنیاز دەکات کە بەرژەوەندییەکانی خۆی تێدا‬ ‫دەبینێتەوەو رەنگە لەالیەن هێزەکەی بەرامبەرییەوە‬ ‫رەتبکرێتەوە‪ ،‬کەواتە پرۆسەی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور جگە لە بەربەستە دەستورییەکانی نێو‬ ‫خودی دەستورەکە‪ ،‬ئەگەری گەڕانەوەش بۆ خاڵی‬ ‫سفر دەخاتە سەر پشت‪ ،‬چونکە ئەو هێزانەی‬ ‫بە هەر شێوەیەک بووبێت توانیان دەستورێک‬ ‫بنوسنەوە کە کۆدەنگی ‪ ٧٨‬لە سەدی دانیشتوانی‬ ‫بەدەستهێنا‪ ،‬ئێستا مەحاڵە شتێک لەو کۆدەنگی و‬ ‫ئیجماعە بەرجەستە بکرێتەوە‪.‬‬ ‫سەرباری هەموو ئەوانەش نابێت وەکو کورد‬ ‫ئەوە لە یاد بکەین کە پرۆسەی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور بابەتێکی زۆر زۆر گرنگ و هەستیارە‬ ‫چونکە شکڵ و سیمای سیستمی حوکمڕانی و کایە‬ ‫جیاوازەکانی ژیانی نەوەی داهاتوش دیاری دەکات‪.‬‬ ‫هەربۆیە سەرکردایەتی کوردو نوێنەرەکانی ئەرکێکی‬ ‫سەخت و دژواریان دەکەوێتە سەر شان‪ ،‬کە بە‬ ‫هەر شێوەیەک بێت کار بکەن بۆ ئەوەی بە دەست‬ ‫هاتووە بۆ کورد لە دەستوری ‪ ٢٠٠٥‬پارێزگاری لێ‬ ‫بکەن و نەهێڵن بە کەمتر لەوە رازی بن‪.‬‬ ‫ئێمە لە رۆژنامەی “زەمەن” وەک هەستکردنمان‬ ‫بە بایەخ و گرنگی ئەم پرسە‪ ،‬بڕیاری کردنەوەی‬ ‫ئەم دۆسیەیەمان داوە تاوەکو پرۆسەی هەموارەکە‬ ‫بەردەوام بێت ئێمەش بەپێی پێویستی پرۆسەکە‬ ‫ئەم پاشکۆیە بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫لەم پاشکۆیەدا چەندین چاوپێکەوتنو شرۆڤەو‬ ‫نووسین و بیروڕای جیاواز باڵوکراونەتەوەو‬ ‫هەریەکەیان لە گۆشەیەکەوە پرسی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور هەڵدەسەنگێنێت‪ ،‬جگە لە باڵوکردنەوەی‬ ‫نووسینە مێژووییەکەی رەوانشاد نەوشیروان مستەفا‬ ‫بەناوی “تەنیا بۆ بیرهێنانەوە‪ :‬پرسی دەستور”‪.‬‬ ‫ئەرکەکە سەختەو هەموو الیەک پێویستە رۆڵی‬ ‫مێژوویی خۆی بگێڕێت‪ ،‬چونکە هەر هەنگاوێکی‬ ‫دیراسە نەکراوو پێشوەختە ئامادەنەکراو ئەگەری‬ ‫هەیە بۆ ئێمەی کورد گەڕانەوە بێت بۆ خاڵی سفر‪.‬‬

‫رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای وشە‬

‫برادەرانی دەسەاڵت‬ ‫ئەی هەرێم؟!‬ ‫محەمەد حەکیم‬ ‫ماوەیەکە ھەندێك لە بەرپرسان و ھاواڵتیان و رۆژنامەنووسان و ئێمەمانان و کۆبونەوەکان‪،‬‬ ‫ھەموو قسەو باس و چاوەکان لەسەر بەغدایە!‬ ‫سەرەتا کەس نەڵێت ھاندان دەکەن و خەڵکی جۆش دەدەن‪ ،‬ئێمە لەگەڵ ئەوەدا نین دۆخی‬ ‫ھێمنی و ئەمنی و کۆمەاڵیەتی کوردستان تێکبچێت‪ ،‬بەاڵم مافمانە ھەندێ قسە بكەین و بڵێین‪:‬‬ ‫برادەران‪ ،‬ئەی وەزعی الی خۆمان چی؟!‬ ‫پێتانوایە ئێرە ”شامی شەریفە”و ھیچ گرفتێك نییەو عەیبی نییە‪ ،‬تا ھەركەس دەنگی ناڕازیبوون‬ ‫ھەڵبڕێت‪ ،‬یەکسەر تەخوین و تۆمەتبار بکرێت؟ وا دەزانن پارتەکان بە یەکەوە کۆبوونەوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫تەواو کوردستان لەسەر سکە دەڕوات و ھیچ گرفتێك نەماوە؟‬ ‫برادەرانی دەسەاڵتدار‪ ،‬شکوری خوا بکەن میللەتێکی بێدەنگ و رازی و بێوەیتان ھەیە‪ ،‬دەنا‬ ‫باری ئێرەش خراپە‪ ،‬وەرن بۆ مێژووی خۆتان و لەبەر ئەم میللەتە باشەی ھەتانە‪ ،‬دەست بە‬ ‫چاکسازی بكەن و لە ھەموو کایەو جومگەکانی دەسەاڵت و دامەزراوەکاندا‪ ،‬ھەر یەکەو بەپێی‬ ‫ئاستی بەرپرسیاریەتی‪ ،‬دەست بە گۆڕانکاری و چاکسازی بكات‪ ،‬بۆ نمونە‪:‬‬ ‫دەسەاڵتی دادەوەری و داواکاری گشتیی‪ ،‬پێتانوایە ئێوە پێویستتان بە گۆڕانکاری و چاکسازی‬ ‫نییە؟ ئێوە سوێندتان خواردووە کە یاسا جێبەجێ بکەن و سەروەریی بپارێزن‪ ..‬کوا رۆڵتان لە‬ ‫جواڵندنی مەلەفەکانی گەندەڵی؟ تا کەی حساب بۆ میزاج و بەرژەوەندی شەخسی و حزبەکان‬ ‫دەکەن؟ ئێوە تەماشای تاوان و سزاکەی بکەن‪ ،‬تەماشا مەکەن تاوانبار چی رەنگە‪ ،‬ئێوە موچەی‬ ‫باش و حورمەتی خۆتان ھەیە‪ ،‬بفەرمون چۆن رۆڵتان کاریگەر دەبێت و ئەنجومەنەکەتان ئەکتیڤ‬ ‫دەبێت وابکەن‪ ،‬با بەرپرسان بێنە دەرگاتان‪ ،‬نەک بە پێچەوانەوە بێت‪..‬‬ ‫من نازانم ئەمە دەسەاڵتی کێیە‪ ،‬بەاڵم دادگایەکی تایبەت بە دادگاییکردنی گەندەڵکاران‪،‬‬ ‫ئێستا زەرورو پێویستە بۆ کوردستان‪ ،‬پاشان گواستنەوەی داواکاری گشتیی بۆ سەر ئەنجومەنی‬ ‫دادوەری و ئەکتیڤبوون و گۆڕانکاری و ھەستان بە ڕۆڵی دەستەی دەستپاکی‪ ،‬لەوالشەوە رۆڵی‬ ‫چاودێری دارایی و گرنگیدانی حکومەت و پەرلەمان بە راپۆرتەکانی و كار لەسەر كردنیان‪.‬‬ ‫بە کورتی‪ ،‬ئەم ئەنجومەن و دەستانە رۆڵتان گرنگەو تکایە بە رۆڵی خۆتان ھەستن‪.‬‬ ‫ئەما پەرلەمان‪ ،‬ئێوە نوێنەری میللەتن ھەنگاوی جدی بنێن بۆ پەلەکردن لەوەی ئەرکتانە‪،‬‬ ‫تاوەکو ھەرێمی كوردستان ببێتە خاوەنی دەستورێک‪ ،‬کە بۆ کەس و حزبەکان نەنووسرێت‪ ،‬با بۆ‬ ‫ھاواڵتیانی کوردستان و بەرژەوەندی ئەوان و ئایندەی نەوەکان بنووسرێت‪ ،‬پاشان بۆچی پەرلەمان‬ ‫ژمارەی ئەندامانی کەم نەکرێتەوەو ھەمواری یاسای ژمارە ‪١‬ی ساڵی ‪ ١٩٩٢‬بکەن و با ‪ ٦٠‬ئەندام‬ ‫بێت لەگەڵ ‪ ٥‬ئەندامیش بۆ پێکھاتەکان و بەپێی دەستوری عێراق‪ ،‬ھەر سەد ھەزارو نوێنەرێک‪..‬‬ ‫دانیشتوانی ئێمەش بەداخەوە ھەر شەش ملیۆنەو دواتر بۆ نایەن عەیبداری دەرنەچواندنی یاسای‬ ‫چاکسازی لە خۆتان دووربگرن و دەستکاری موچەکەی خۆتان بکەن‪ ،‬لە ھەشت ملیۆنەوە النی‬ ‫كەم بیکەن بە شەش‪ ،‬ئەوکات موچەی وەزیریش کەم دەبێت‪ ،‬دواتر خانەنشینی پەڕلەمانتارو‬ ‫وەزیر بە دیاریکردنی رێژەیەک لەو موچەیە یەکالدەبێتەوەو بە (ئەسەری رەجعی) ھەموو خولەکان‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬چونکە ھەر خۆتان چاکسازیتان لە موچەی پلە بااڵدا کورت کردۆتەوە بە لێدوانەکانتان‬ ‫کە من پێم وایە لەپێش ئەوە زۆر شتی ھەستیار ھەیە وەک نەوت و گازو وەبەرھێنان و دەرمان‬ ‫و شتی تریش‪ ،‬کە دەستکاری موچەتان کرد ئەوکات دەنگیشتان بەرزتر دەبێت بەرانبەر بە‬ ‫چاکسازی لە سێکتەرەکانی دیكە‪ ،‬بەتایبەت مەلەفی نەوت و گازو وەبەرھێنان و بندیوارو ئەوانی‬ ‫دیكە‪ ،‬ھەروەھا دەرچواندنی یاسای «ئەمەت لە کوێ بوو»‪ ،‬گرنگە بۆ ئەم قۆناغە‪ ،‬چونکە نابێ‬ ‫ئەوانەی بە گەندەڵی و دزی دەوڵەمەند بوون چاویان لێبپۆشرێت بەتایبەت گەورەکان‪ ،‬و ھیچ‬ ‫کات خەڵک بە ئیجرائات لەگەڵ دزە بچوکەکاندا دڵخۆش نابێ وەک لە بەغدا دەستیان داوەتێ!‬ ‫ئەما حکومەت نازانم من دەبیستم گوایە ھەندێك لێپێچینەوە لە گەندەڵەکانی دەڤەری زەرد‬ ‫کراوەو گوایە ھەندێک بەندکراون‪ ،‬من بەمە زۆر خۆشحاڵم گەر وابێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی دەیبینم و‬ ‫لە لێدوانەکانی حکومەت دەیبیستم‪ ،‬زیاتر باس لە زەبتی دەوامی فەرمانبەران دەکرێت‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش کەم نییەو چاکە‪ ،‬بەاڵم خەڵکی چاوەڕێیە کوردستان یەک زۆن و یەک پێشمەرگەو‬ ‫دارایی و ئاسایش و زانیاری و ھەواڵگری ھەبێت‪ ،‬جیاوازی نێوان ناوچەکان نەکرێت و نەوت و‬ ‫گاز بۆ خەڵکی شەفاف بێت و ھاواڵتی دەرەجە یەک و دوو نەمێنێت‪ ،‬ھەروەھا وەبەرھێنان بە‬ ‫دەست حزب نەبێت و ترسی خەڵکی بڕەوێننەوە‪ .‬بەڵێن بدەن کە چیتر رێگە بە تەزویر نادەن‬ ‫لە ھەڵبژاردنەکاندا‪ ،‬نەک دام و دەزگا حکومییەکان خۆیان پێیھەستن بۆ بەرژەوەندی حزبەکان‪.‬‬

‫ڕۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬

‫نەخشەساز‬ ‫شاخەوان ئەنوەر‬

‫سەرنووسەر‬ ‫سیروان رەشید‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫لە فێستیڤاڵێکی ئیتاڵیادا‬ ‫شیعری کوردی دەخوێرنێتەوە‬

‫‪0750 444 7109‬‬

‫نرخ ‪ 500‬دینار‬

‫نرخی بلیتێکی دەگاتە‬ ‫هەزار دینار‬

‫بەپێچەوانەی سەرجەم کۆنسێرتەکانی‬ ‫پێشوویەوە‪ ،‬بۆ یەکەمجار هونەرمەند ڕەوا‬ ‫جەمال کۆنسێرتی خێرخوازی ئەنجام نادات و‬ ‫نرخی بلیتی کۆنسێرتەکەی لە ‪ 1٥‬بۆ ‪ ٢٥‬هەزار‬ ‫دینارە‪.‬‬ ‫هونەرمەند ڕەوا جەمال ڕۆژی ‪ 1٢/1٢‬لە هۆڵی‬ ‫تەالری هونەر لە شاری سلێمانی كۆنسێرتێك‬ ‫ئەنجام دەدا‪.‬‬ ‫ڕەوا جەمال لەبارەی كاری كۆنسێرتەكەیەوە‬ ‫بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬ئەو گۆرانیانەی بۆ ئەم‬ ‫كۆنسێرتەم ئامادەكراوە ژمارەیان ‪ 1٦‬تراكەو‬ ‫هەڵبژاردەی سەرجەم كارە هونەریەكانمن”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬جیاواز لە كۆنسێرتەكانی دیكەم‪،‬‬ ‫ئەم كۆنسێرتەم خۆبەخشی نابێت بەهۆی‬ ‫ئەوەی سەرجەم كارەكانی لەسەر ئەركی خۆم‬ ‫ئەنجام دراوەو هیچ كەس و الیەنێك سپۆنسەری‬ ‫نەکردووم”‪.‬‬ ‫باس لەوەش دەكات بلیتەكانی ئەو كۆنسێرتە‬ ‫بە سێ نرخ دەفرۆشرێت‪ ،‬بۆ هەر بلیتێك لە‬ ‫‪ 1٥‬هەزار دینارەوە دەستپێدەكات بۆ ‪ ٢٥‬هەزار‬ ‫دینار‪.‬‬

‫نژۆ‪ :‬ژیان بە خۆشەویستییەوە جوانە‬

‫مەزهەر كەریم‬

‫خانمە هونەرمەندی بواری شانۆ‪ ،‬نژۆ ئەکرەم‪ ،‬باس لە چیرۆکی خۆشەویستی‬ ‫و هاوسەرگیری کردنی دەکات و دەڵێت‪ :‬خۆشەویستی هۆکاری ژیانێکی جوانە‪.‬‬ ‫نژۆ ئەكرەم بۆ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬خۆشەویستی هۆكارە بۆ بەردەوامی ژیانێكی‬ ‫جوان‪ ،‬منیش خۆشەویستیم كردووە‪ .‬لەگەڵ هونەرمەندی پەیكەرتاش چێنەر نزار‬ ‫هاوسەرگیریم كردووە خاوەنی كوڕێكین بەناوی هێوەند”‪.‬‬ ‫نژۆ خۆشەویستیەكی تایبەتیشی هەیە بۆ كاری نواندن لەبارەی کاری نوێیەوە‬ ‫دەڵێت‪ :‬بەشداری درامایاکی کردووە بەناوی درامای شەڕەنگێز‪ ،‬كە نووسینو‬ ‫سیناریۆی ئەحمەد ڕەزاو دەرهێنانی مۆفەق لهۆنی یە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا باسی ئەوە دەكات هەموو كارێكی هونەری بەرز ماندوبوونی‬ ‫زۆری دەوێت بەتایبەت بۆ ژنێك ماڵی دروستكردبێت ئەركی بەڕێوەبردنی ماڵو‬ ‫منداڵو هاوسەری لەسەرشان بێت‪.‬‬

‫‪07740881458‬‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫کۆنسێرتەکەی ڕەوا جەمال جیاوازە‬

‫‪25‬‬

‫بڕیارە سبەی چوارشەممە ‪٢7‬ی نۆڤەمبەر‪ ،‬لە شاری باری‬ ‫ئیتاڵیا‪ ،‬باڵیۆزخانەی ئەفەریقاو بەشی کولتووری شارەوانی ئەو‬ ‫شارە‪ ،‬چەند چاالکییەکی ئەدەبی و کولتووری ساز بکرێت‪.‬‬ ‫لە چاالکییەکەدا بۆ یەکەمجار‪ ،‬خانمە شاعیری کورد ڤینۆس‬ ‫فایەق‪ ،‬لەگەڵ چەند شاعیرێکی تر‪ ،‬بە خوێندنەوەی چەند پارچە‬ ‫شیعرێک بەشداری دەکات‪.‬‬ ‫ڤینۆس فایەق‪ ،‬لەبارەی بەشداریکردنی لەم فێستیڤاڵە‬ ‫ئەدەبییەدا‪ ،‬بۆ “زەمەن” وتی‪“ :‬بە خوێندنەوەی چەند‬ ‫شیعرێک بەشداری ئەم چاالکییە دەکەم‪ ،‬کە بە زمانەکانی‬ ‫ئینگلیزی‪ ،‬کوردی‪ ،‬عەرەبی و فەڕەنسی و ئیتاڵی شیعرەکان‬ ‫دەخوێندرێنەوە‪ .‬کۆڕەکەشمان لەالیەن (ئەلدۆ نیکۆسیا)ی‬ ‫نووسەرو مامۆستای ئەدەبی بەراوردکاریی لە زانکۆی (ئەلدۆ‬ ‫نیکۆسیای ئیتاڵیا)وە بەڕێوە دەبرێت”‪.‬‬ ‫لەبارەی تایبەتمەندییەکانی ئەم فێستیڤاڵەوە‪ ،‬ڤینۆس‬ ‫دەڵێت‪“ :‬فێستیڤاڵی باالفۆن‪ ،‬فێستیڤاڵی وێنەو مۆسیقاو‬ ‫رەنگەکانی جیهانەکانی ترە‪ .‬سااڵنە نوێترین فیلم لە هەموو‬ ‫واڵتانی جیهانەوە هەڵدەبژێرێت و لە فێستیڤاڵەکەدا نمایش‬ ‫دەکرێت”‪.‬‬

‫نووسینگەی هەولێر‬ ‫گوندی ئیتاڵی یەک‬ ‫خانووی ژمارە (‪)633‬‬

‫ناونیشان‬ ‫سلێمانی ‪ -‬گەڕەکی ئاشتی‬ ‫شەقامی سۆران (‪)132‬‬ ‫خانووی ژمارە (‪)20‬‬

‫وو�‬ ‫د ی��دو �� ب ۆ� چ�� ن‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪15‬‬

‫ناوچە جێناکۆکەکان‬

‫ئه‌بوبه‌كر‌كاروانی‌‬

‫دەربارەی پرسی ناوچە جێناکۆکەکان و چۆنیەتی‬ ‫ئەو دۆسیە‪ ،‬پێویستمان بە پێداچوونەوەیەکی‬ ‫هەمەالیەنەی ڕابردوو ڕوحیەتێکی نوێ و داڕشتنی‬ ‫ستراتیژێکی هەمەالیەنە بۆ داهاتوو سیستماتیزەکردنی‬ ‫کارکردنمان هەیە بۆ داهاتوو‪ .‬سروشتی کێشەکەو‬ ‫چۆنیەتی هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنیشی‪.‬‬ ‫ڕزگارکردنی ئەم پرسە لە مامەڵەی مەقتەعی و‬ ‫کاری سەرپێی و پچڕپچڕو نەبوونی مەرجەعیەت و‬ ‫الوازی شرۆڤەو بەدواداچوون و تەنانەت بەئامرازکردنی‬ ‫بۆ پرسی سیاسی لەخۆی بچوکترو کردنی بە بابەتی‬ ‫ملمالنێی حیزبی نانەتەوەیی و کورد ڕسواکەرو‬ ‫بەرامبەر دڵخۆشکەرو چەندین شتی تر بەم جۆرەی‬ ‫خوارەوە دەخوازێت‪:‬‬ ‫‪ .١‬گرێدانی مینۆکۆنفرانسێکی دوور لە چاوی‬ ‫ڕاگەیاندن بەمەبەستی‪:‬‬ ‫ا‪ .‬وەستان لەسەر سروشت و واقیعی ئێستای‬ ‫کێشەکە‪.‬‬ ‫ب‪ .‬پێداچوونەوەیەکی ڕەخنەگرانە بە شێوازی‬ ‫ئیشکردن و میکانیزم و الوازی و بەربەستەکان لە‬ ‫قۆناغی ڕابردوودا‪.‬‬ ‫ج‪ .‬دەستنیشانکردنی الیەنە نێوخۆیی و‬ ‫دەرەکیەکانی پەیوەست بە کێشەکەو پاڵنەرو ئامانج‬ ‫و چاوەڕوانی و کێشەو مەترسی هەریەکەیان لەمەڕ‬ ‫پرسەکەو کورد‪.‬‬ ‫د‪ .‬داڕشتنی ستراتیژێك بۆ کارکردنی داهاتوو‪.‬‬ ‫‪ .٢‬دامەزراندنی‬ ‫نا و ە ند ێکی‬

‫لە چاوەڕوانی شێوازێکی نوێی کاری نیشتمانیی‬

‫هاوبەشی نیشتمانی(ئەگەر پێویستی کرد یاساشی بۆ‬ ‫دەربچێت) بۆ بایەخپێدان و بەدواداچوونو کۆکردنەوەی‬ ‫زانیاری و پێشکەشکردنی پڕۆژەو بەرجەستەکردنی‬ ‫یەکگرتوویی دیدو هەڵوێستی هێزە کوردیەکان‪ .‬ئەم‬ ‫ناوەندە لەنێوان یەکێتی و پارتیدا قەتیس نەمێنێ‬ ‫و مۆرکێکی نیشتمانی گشتی پێ بدرێت‪ .‬دەزگایەکی‬ ‫سینك تانکی هەبێت و کۆمەڵێ توێژەری پسپۆڕ کاری‬ ‫تێدابکەن‪ .‬سەرجەم ئەوشتانەی دەربارەی ئەم پرسە لە‬ ‫جیهاندا باڵودەکرێتەوە کۆبکاتەوەو ئەرشیفی بکاتەوەو‬ ‫پوختی بکاتەوەو بیخاتە بەرچاوی الیەنی پەیوەندیدار‪.‬‬ ‫گۆڤارێکی وەرزی بە چەند زمان دەربکات‪ .‬بەگوێرەی‬ ‫نەخشەیەك بەتورکی و فارسی و عەرەبی و ئینگلیزی‬ ‫نووسین دەربارەی ئەم پرسە باڵوبکاتەوەو بۆئەم‬ ‫کارە پشتیوانی لەکۆمەڵێ قەڵەمی ئەو گەالنەش‬ ‫بکات‪ .‬لەگەڵ گروپی قەیرانە نێودەوڵەتیەکان و ‪un‬‬ ‫و ئەمەریکاو هەندێ واڵت و ناوەندی تر هاوکاریان‬ ‫هەبێو زانیاریان پێ بدات و بەشداری لە دروستکردنی‬ ‫دیدو جۆری چارەسەرەکانیان بکات‪ .‬لەکاتی پێویستدا‬ ‫کۆنفرانسی ناوەکی و دەرەکی ببەستێت‪ .‬نەخشەیەکی‬ ‫هەبێت بۆ هەڵمەتێکی بەردەوامی پەیوەندی گشتی‬ ‫و دیبلۆماسیەتی میللی لەگەڵ پێکهاتەکانی تری‬ ‫ناوچەکەو لەم ڕووەشەوە سودێکی باش لە ئیسالمیە‬ ‫کوردەکانو زانایانی ئاینی و کەسایەتیە کۆمەاڵیەتیەکان‬ ‫وەربگرێت و دەشێت کۆنفرانسی تایبەتیش بۆ ئەم‬ ‫توێژانە ببەسترێت‪ .‬دەستنیشانکردنی وردی مەترسی‬ ‫و چاوەڕوانی و ڕەخنەی پێکهاتەکان لە کوردو کارکردن‬ ‫بۆ ڕەواندنەوەی بە کردەوەی گومان و ڕەخنەکان و‬

‫خستنە ڕووی دەستەبەری و دڵنیاییەکان لەڕێی بۆ‬ ‫نموونە گرێدانی کۆنفرانسێ بەبەشداری یوئێن و الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەکان و پێکهاتەکان لەپێناو ڕاگەیاندنی‬ ‫بەڵگەنامەی مافی پێکهاتەکان لە دۆخی دوای‬ ‫گەڕانەوەی ئەو ناوچانە بۆ سەر هەرێم و نیشاندانی‬ ‫چەندین جۆری نیازپاکی لەئێستادا‪ .‬دەرکردنی ڕاپۆرتی‬ ‫ستراتیژی سااڵنە لەمەڕ ئەو ناوچانەو ئاڵنگاری و‬ ‫گۆڕانکاری و گۆڕان و چەشمەندازەکان‪ .‬خستنەڕووی‬ ‫شرۆڤەو دیدی هاوبەش بۆ هێزەکان و پێشکەشکردنی‬ ‫خوێندنەوەیەکی نیشتمانی کوردستانیی بان حیزبی‪،‬‬ ‫بۆ چارەسەرکردنی دۆخی پاشاگەردانی خوێندنەوەی‬ ‫حیزبی و کاڵ و کرچ و گروپی و ناوچەگەریانەی‬ ‫قۆناغی ڕابردوو‪ .‬چاودێریکردنی دام و دەزگاو بەرپرس‬ ‫و الیەنە کوردییەکان و دەستنیشانکردنی هەڵەو‬ ‫الدانەکانیان و بڕیاردان لەبارەیانەوە‪ .‬دەرهێنانی‬ ‫مەسەلەی کەرکوك لەوەی وەك ڕابردوو تائێستاش‬ ‫کێشەیەکی کوردی‪-‬کوردی بێت‪ ،‬کە پێشمەرجی‬ ‫هەر کارێکی نیشتمانیی هاوبەشە‪ .‬ڕۆڵ بینین وەك‬ ‫مەرجەعێکی هاوبەش بۆ بڕیاردان و چارەسەرکردنی‬ ‫دەربارەی پێشهات و کێشەو مەسەلە ناستراتیجیەکان‬ ‫و بەشداریکردن لە بڕیاردانە ستراتیجیەکان‪ .‬دانیشتنی‬ ‫وەرزی لەگەڵ سێ سەرۆکایەتیەکەو هەرکەسێکی‬ ‫تری پێویست لەوانەش هەندێ لە کاربەدەستانی‬ ‫کورد لە بەغداو سەرۆکی حیزبەکان و‪...‬هتد بۆ‬ ‫تاوتوێکردنی پێشهاتو گۆڕانکاریەکان لەوماوەدا‪.‬‬ ‫دەکرێت ئەم دامەزراوەیە لەخەڵکانی سیاسی و‬ ‫توێژەران و هەواڵگریەکان و چاالكوانان و‪ ...‬پێكبێت‬

‫و چەندین بەش و دەزگای فەرعی هەبێت لەوانەش‬ ‫توێژینەوە‪ ،‬سیاسی‪ ،‬پەیوەندی گشتی‪ ،‬ڕاگەیاندن‪...‬‬ ‫هتد‪ .‬هەروەها گرنگە کەرکوکیەکان ڕۆڵی گرنگیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬چونکە دەتوانن بابەتیانەترو بەرچاوڕوونانەترو‬ ‫هەندێ جاریش دڵسۆزانەتر‪ ،‬قسە لەسەر ئەم پرسەو‬ ‫چۆنیەتی بەڕێوەبردن و هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی‬ ‫بکەن‪ .‬بوونی هەندێ خانمی بەتواناو ڕەمزی ئاینیش‬ ‫لەم دەزگایەدا گرنگن‪ .‬دەبێت مەرجەعێکی بااڵی‬ ‫پابەندکەری ڕوونیش هەبێت لەکاتی پێویستدا بۆی‬ ‫بگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫‪ - ٣‬بۆئەوەی ئەم ستراتیژە نیشتمانیە هاوبەشە‬ ‫بکەوێتە سەرپێ‪ ،‬دەبێت تێگەیشتنێکی هەمەالیەنەمان‬ ‫بۆ هاوبەشی هێزەکان و جۆری پەیوەندیان لەسەر‬ ‫ئاستی هەرێمی کوردستان و ناوچەکەدا هەبێت‪ .‬واتە‬ ‫نابێت کاری هاوبەش لە ناوچە جێناکۆکەکاندا قەتیس‬ ‫بدرێت‪ .‬چونکە ڕابردوو بۆی سەلماندین‪ ،‬ئەم بیرکردنەوە‬ ‫بێ بەرهەمەو بەرگەی هیچ تاقیکردنەوەیەکی جدیی‬ ‫ناگرێت‪ ،‬ڕوداوەکانی دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمیش‬ ‫زۆر شتی بۆ ڕوونکردینەوەو پێویست بە خۆ خڵەتاندن‬ ‫ناکات‪.‬‬ ‫بەکورتی دەبێت پارتی و یەکێتی لە کوردستان‬ ‫تەباو هاوکارو بێ کێشەی گەورەبن‪ .‬متمانەیان بەیەک‬ ‫هەبێت‪ ،‬لەگەڵ هێزەکانی تر ڕاستگۆیانەو نیشتمانیانە‬ ‫مامەڵە بکەن‪ .‬کۆتایی بە پاشماوەکانی شەڕی ناوخۆو‬ ‫دابەشبوونی هەرێم و فرەدەسەاڵتی و بوونی زیاد لە‬ ‫هێزێکی چەکداری و پەیوەندی هەرێمایەتی حیزبیی‬ ‫سەربەخۆ بهێنرێت‪ ،‬دان بە ناوچەی تەقلیدیی‬

‫نفوزی حیزبیی یەکدیدا بنێن‪ ،‬بۆئەوەی سنورێ‬ ‫بۆ دەستێوەردانی حیزبی و دەوڵەتانی هەرێمەکە‬ ‫دابنرێت‪ .‬هەروەها بەو ئەندازەی کورد دەسەاڵتی بوو‪،‬‬ ‫نابێت خراپیەکانی ئیدارەی کورد لەکەرکوك لەقۆناغی‬ ‫پێشودا دووبارە بکرێتەوە‪ .‬بەشێ لەوەش بەوە دەبێت‬ ‫کەرکوکیەکان خۆیان ڕۆڵی بنەڕەتی و یەکالکەرەوەیان‬ ‫لە بەڕێوەبردنی ئیداری و ئەمنی شارەکەیاندا هەبێت‪.‬‬ ‫بۆ ناوچە کوردستانیەکانی تریش بەهەمان شێوە‪.‬‬ ‫هەروەها بەهیچ جۆرێ ڕێگا بە بوونی دوو ئاسایش و‬ ‫پەروەردەی جیاواز لە شارەکەدا نەدرێت‪ .‬چونکە ڕەمزە‬ ‫بۆ کێشەی کوردی و نەبوونی ستراتیژی هاوبەش و‬ ‫ملمالنێی حیزبی و هەوڵدان بۆ گۆڕینی کەمینەو‬ ‫زۆرینەی حیزبی لە شارەکەو ناوچەکەداو مامەڵە‬ ‫لەگەڵ کردنیان وەك شارو ناوچەیەکی هەرێم!!! کە بە‬ ‫کارەسات بەسەر کوردا شکایەوە‪ .‬جگە لە ڕێکەوتنێکی‬ ‫تۆکمەی هێزەکان لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی‬ ‫هەرێم و بیناکردنی دەسەاڵتێکی تۆکمەو ئەنجامدانی‬ ‫چاکسازیەکی ڕاستەقینەو باشترکردنی ژیانی هاواڵتی‬ ‫و گێڕانەوەی ئومێد بە دواڕۆژی خۆی‪ ،‬کارکردن بۆ ئەو‬ ‫ناوچانە کاری هاوبەشی بەغداشی پێویستە‪ .‬کە ئەگەر‬ ‫ئەوەی هەرێم بێتە دی ئەویان ئاسانتر دەبێت‪ .‬هەموو‬ ‫ئەوەی وتمان بە پلەی یەکەم باسی چۆنێتی دووبارە‬ ‫ڕێکخستنەوەی کارەکان و بە سیستماتیك کردنی‬ ‫هەوڵەکان بوو‪ .‬بەهیوای دەرگا کردنەوە بە ڕووی‬ ‫مشتومڕێکی نوێی جدیی و قۆناغێکی نوێی تێکۆشانی‬ ‫ڕاستگۆیانەتر بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسە نەتەوەیی‬ ‫و ئینسانی و مێژووییە ئاڵۆزە‪.‬‬

‫هەنگاونان بۆ دامەزراندنى سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى‬ ‫عەزیز‌جەوهەر‬

‫ئێستا لە عێراق و هەرێمى کوردستان تاکە‬ ‫یاسایەک هەیە یاساى ژمارەى ‪٣٩‬ى ساڵى ‪ ١٩٧١‬کە‬ ‫کاتى دەرچوونى ئەم پرۆژە یاسایە بەسەرچووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێت پەرلەمانى کوردستان و عێراق گۆڕانکارى لەم‬ ‫یاسایەدا بکەن ئەوەى ئاشکرایە پەرلەمانى کوردستان‬ ‫گۆڕانکاریان لە هەندێ بڕگەو مادەکانى ئەم یاسایە کرد‪،‬‬ ‫بەاڵم تاکو ئێستا نەچووەتە بوارى جێبەجێکردنەوە‬ ‫بەتایبەتى “سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى” ئەگەر‬ ‫سەرنج بدەینە چۆنیەتى دروستکردنى ئەم سندوقە‬ ‫ئەبێ رەچاوى ئەم خااڵنەى خوارەوە بکەین‪:‬‬ ‫*دامەزراوەیەکى خانەنشینى و بیمەى کۆمەاڵیەتى‬ ‫بۆ کرێکاران‪.‬‬ ‫*سەرۆکایەتى دەستەى بەڕێوەبردنى هەبێت‪.‬‬ ‫*بەڕێوەبەرایەتى گشتى سەرپەرشتى بکات‪.‬‬ ‫*ئەم دەستەیە بە سەرپەرشتى وەزارەتى‬ ‫کاروکاروبارى کۆمەاڵیەتى دەبێت و لە هەمانکاتدا‬ ‫جێگرى وەزیر ئەم سەرپەرشتیە بخاتە ئەستۆى خۆى‪.‬‬ ‫ئامانجى ئەم سندوقە ئەمانەى خوارەوە بن‪:‬‬ ‫*بیمەى تەندروستى‪.‬‬ ‫*بیمەى بەرکەوتن و تووشبوونى کارەساتى کار‪.‬‬ ‫*بیمەى کارگوزارییەکان‪.‬‬ ‫چۆنیەتى بەشداریکردن لە سندوقى بیمەى‬ ‫کۆمەاڵیەتى‪:‬‬ ‫کرێکاران ‪%٥٠‬ى داهاتى دەبێت بەشدارى پێبکەن‬‫لەم سندوقە‪.‬‬

‫کرێکاران دواى یەک ساڵ دەبنە ئەندامى ئەم‬‫سندوقە‪.‬‬ ‫خاوەنکار بەڕێژەى ‪ %١٢‬بەشدارى سندوقەکە‬‫دەکەن‪.‬‬ ‫ئەم ‪%١٢‬یە بەمشێوەیە دابەشدەکرێت‪:‬‬ ‫‪%١‬ى بۆ بیمەى تەندروستى‬ ‫‪%٢‬ى بۆ بیمەى خانەنشینى‪.‬‬ ‫ بەڕێژەى ‪ %٣٠‬حکومەت بەشدارى دەکات لەم‬‫سندوقە‪ ،‬بەاڵم حکومەتى هەرێمى کوردستان لە ساڵى‬ ‫‪٢٠١٣‬ەوە بودجەى نیە و هیچ ساڵێک ئەم بەشدارییە‬ ‫حکومیە لە بودجەى حکومەتى هەرێم دیارینەکراوە‪،‬‬ ‫دەبێت وەزارەتى کاروکاروبارى کۆمەاڵیەتى کە پرۆژەى‬ ‫هەیە بۆ کاراکردنەى سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى لە‬ ‫پرۆژەکەى دەستنیشانى رێژەى ‪ %٣٠‬لە بودجەى‬ ‫حکومەتى هەرێمى کوردستان وەکو چۆن مساهەمەى‬ ‫خانەنشینى دیاریکردوە لە بودجە بەهەمان شێوە ئەو‬ ‫رێژەیە دیارى بکات بۆ سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى‪.‬‬ ‫‪ %٣‬بۆ بیمەى تەندروستى‬ ‫‪ %٤‬بۆ بیمەى بەرکەوتن و کارەساتى کار‬ ‫‪%١٨‬ى بۆ بیمەى خانەنشینى کرێکاران‬ ‫‪%٥‬ى بۆ بیمەى کارگوزارییەکان‬ ‫ئەو کات سندوقەکە دەتوانێت کرێکاران بەگوێرەى‬ ‫یاسا خانەنشین بکات و رزگاریان بێت لە سەندیکاى‬ ‫حزبى و کرێکاران دەبنە خاوەنى سندوقێکى بیمەى‬ ‫کۆمەاڵیەتى و بیمەى خانەنشینى‪ ،‬بەاڵم ئامارێکى‬ ‫راست نیە لەبەردەستى حکومەتى هەرێم بۆ بێکارى‬ ‫و کرێکاران بەپێى گرێبەست کار دەکەن لەبەرئەوەى‬

‫بیمەیان نیە و خاوەن کارەکان بیمەیان بیمەیان بۆ‬ ‫نەدەن کار زیاترە لە هەشت کاتژمێرو هەر کاتێک‬ ‫بیەوێت دەریدەکات و کرێى کاریان کەمترە لەو‬ ‫کرێکارانەى کە بیمە ئەدەن‪.‬‬ ‫بۆ نمونە دەرچوانى زانکۆ و پەیمانگاکان هیچ‬ ‫بیمەیەکیان نیە بەکاتژمێرێکى زۆر کرێیەکى کەم‬ ‫واتە هەیانە رۆژانە ‪ ١٢‬کاتژمێر زیاتر کار دەکات‬ ‫مانگى بە ‪ ٤٠٠‬هەزار دینارو خواردنیش لەسەرخۆى‬ ‫هەر کاتێک بیەوێت دەرى دەکات و کامێرایەکى لە‬ ‫دوکانەکەو مۆبایلەکەى داناوە هەر کاتێک ئەو کرێکارە‬ ‫کەمتەرخەم بێت خاوەن کارەکەى ئاگادارەو ئاگادارى‬ ‫دەکەنەوە لە کەمتەرخەمیەکەى‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەى بیمەى نیە ناتوانێ هەر کاتێک تووشى‬ ‫رووداو یان هەر بەرکەوتنێک بێت خاوەن کارو‬ ‫سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى هیچ پەیوەندیەکیان نیە‬ ‫بەم کرێکارەوەو ناشتوانێت خانەنشین بێت و ناتوانێت‬ ‫بیمەکەى بگوێزێتەوە لەم ئیشەوە بۆ ئیشێکى تر‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە رێژەى بێکارى رووى لە زیادبوونە لە هەرێمى‬ ‫کوردستان و وەزارەتى کاروکاروبارى کۆمەاڵیەتى‬ ‫پرۆژەى سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى دابمەزرێنێت‬ ‫و دەرچوانى زانکۆو پەیمانگاکان و کرێکاران ببنە‬ ‫خاوەنى دامەزراوەیەکى خانەنشینى سەرجەم بیمەکان‬ ‫لە خزمەت کرێکاراندا بێت‪.‬‬ ‫ بەڕێژەى ‪ %٢٥‬لە داهاتى هەر کۆمپانیایەک لەناو‬‫هەرێمى کوردستاندا هەر پرۆژەیەک ئەنجامى بدات‬ ‫دەبێت بیداتە سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى‪.‬‬ ‫هەر کاتێک کۆمپانیایەک کە رێژەى زەریبەکەى بۆ‬ ‫دیارى دەکەن لە قازانجى پرۆژەیەک دەبێت رێژەى‬ ‫‪ %٢٥‬دیاریبکرێت بۆ سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى بەاڵم‬ ‫تاوەکو ئێستا ئەم رێژەیە لە داهاتى کۆمپانیاکان‬ ‫وەرنەگیراوە و سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى بوونى نیە‪،‬‬

‫ئەگەر رێژەى ‪ %٢٥‬لە کۆمپانیاکان وەرگیرا بەمشێوەیە‬ ‫دەچێتە سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى‪.‬‬ ‫‪ %١٤‬بۆ کاروبارى دامەزراوەکان‬ ‫‪ %٦‬بۆ دەستگیرۆیى‪.‬‬ ‫‪ %٣‬بۆ سەندیکاى کرێکاران‬ ‫‪%٢‬ى بۆ دامەزراوەى هۆشیارى کرێکاران‬ ‫بەاڵم لەبەرئەوەى سندوقەکە دروستنەکراوەو وەکو‬ ‫پێویست ئەم رێژەیەیان لە کۆمپانیاکان وەرنەگرتووە‬ ‫بۆیە سەندیکاى حزبەکان دەستیان بەسەردا گرتووە‪.‬‬ ‫واتە لە سەندیکاى کرێکارانەوە بۆتە سەندیکاى‬ ‫حزب لەبەرئەوە ئەگەر حزبى نەبێت هیچ بیمەیەکى‬ ‫نادرێتێ‪.‬‬ ‫سەرۆکى سەندیکا دەبێت لە حزبى بااڵدەست‬ ‫بێت لەبەرئەوەى سەندیکاکان نەبونەتە جێگایەکى‬ ‫پارێزگاریکردن لە مافى کرێکاران بەاڵم سندوقەکە‬ ‫دەبێتە سەندیکاى کرێکاران‪.‬‬ ‫ ئەم سندوقە تاوەکو ئێستا دروستنەکراوە‪،‬‬‫لەجیاتى ئەم سندوقە لە شارەکان بەڕێوەبەرایەتیەک‬ ‫هەیە بەناوى بەڕێوەبەرایەتى بیمەى کۆمەاڵیەتى‬ ‫ئەم بڕە پارەیەى وەکو داهاتى ئەم بەڕێوەبەرایەتیە‬ ‫لە ژمارە حسابیەک لە بانک دابنرێت‪ ،‬بەاڵم هیچ‬ ‫بیمەیەکى کرێکارانى خەرج ناکرێت تەنیا وەکو‬ ‫ژمارە لە بانکەکان ماوەتەوە نەک بە نەقدى‪ ،‬واتە بە‬ ‫سیولە ئەگەر سندوق دابمەزرێت سەرجەم داهاتەکات‬ ‫دەچێتە سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى و بەرزدەکرێتەوە‬ ‫بۆ ژمێریارى دوایى بۆ وەزارەتى کارو کاروبارى‬ ‫کۆمەاڵیەتى و بۆ سەرۆکایەتى ئەنجومەنى وەزیران و‬ ‫خوێندنەوەى بۆ بکرێت و بۆ پەرلەمان بنێردرێت و‬ ‫بڕیارى چۆنیەتى خەرجکردنى بدرێت‪.‬‬ ‫کرێکاران چۆن خانەنشین دەبن لەم سندوقە؟‬ ‫‪-‬دەبێت هەر کرێکارێکى پیاو تەمەنى ‪ ٦٠‬ساڵ بێتو‬

‫‪ ٣٠‬ساڵ خزمەتى هەبێت‪ ،‬ژنیش ‪ ٥٥‬ساڵ و بێت و ‪٢٥‬‬ ‫ساڵ خزمەتی کردبێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەى کرێکاران وزەیەکى زۆر کار دەکەنو لە‬‫هەمموو وەرزەکاندا ئیش دەکەن پێویستە گۆڕانکارى‬ ‫لە تەمەنى پیاوان و ژنان بکرێت واتە تەمەنیا‬ ‫کەمبکرێتەوە بۆ خانەنشینى‪.‬‬ ‫سەبارەت بەناوچوونى کرێکاران بە کارەساتەکانى‬‫ئیش یان کەمئەندام دەبن‪ ،‬لەم چەند سااڵنەى‬ ‫رابردوودا چەندین کرێکار گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫دامەزراوەى ئەم سندوقە دەبێت وەک پێویست‬‫بێت بەدەم کرێکارانەوە‪ ،‬ئەو کرێکارانەشى بیمەى‬ ‫کارکردنیان نیە بەتایبەت کرێکارە بیانیەکان‪.‬‬ ‫دەبێت سەندیکاکان رۆڵێکى باش و کاریگەرو دوور‬‫لە یاساو رێساى حزبى بگێڕن‪.‬‬ ‫کرێکاران لەالیەن خاوەن کارەکانیانەوە بیمەى‬‫بێکاریان بۆ بکرێت و لەهەمانکاتیش سەندیکاکان‬ ‫دەبێت پشتیوانى کرێکاران بکەن‪.‬‬ ‫گرێبەستى کارو پرۆژەکان بۆ کۆمپانیا بیانیەکان‬‫کە لە کوردستان کاردەکەن دەبێت ‪%٨٠‬ى کرێکارى‬ ‫خۆماڵى بێت و ‪%٢٠‬ى الیەنى تەکنیکى کۆمپانیاکە‬ ‫بێت‪ .‬ئێستا کۆمپانیاکان ‪ %١٠٠‬خۆیان کرێکار دەهێنن‪.‬‬ ‫جگە لەمانە بڕە پارەیەکى زۆر لەالیەن‬ ‫کۆمپانیاکانەوە دەبرێتە دەرەوە‪ ،‬ئەمەش سەرمایەیەکى‬ ‫زۆرە و لە هەرێمەوە دەچێتە دەرەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەمانەشدا‬ ‫بازاڕەکانى هەرێم پڕکراون لە بەرهەمى کۆمپانیا‬ ‫تورکىو ئێرانیەکان‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە کرێکاران زۆر چاوەڕێى هەوڵ و‬ ‫پرۆژەکانى وەزارەتى کارو کاروبارى کۆمەاڵیەتین بۆ‬ ‫دامەزراندنى سندوقى بیمەى کۆمەاڵیەتى و هەموو‬ ‫مافێکى کرێکارانى تێدا پارێزراو بێت و سەندیکاکان لە‬ ‫حزبیەوە ببنە سەندیکاى کرێکاران‪.‬‬

‫كوردو سیستمی جیهانی نوێ‬ ‫یاساناس‪‌/‬محەمەد‌وەلید‬

‫لەماوەی دە ساڵی رابردوودا گۆڕانكاری زۆر‬ ‫روویدا لەم ناوچەیە كە پێدەڵێن رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوین بەاڵم هیچیان لێدەسكەوت نەبوو بێجگە لە‬ ‫تاقیكردنەوەی زلهێزەكان بۆ ئەوەی تا چەند ئەم‬ ‫زلهێزانە توانای ئەوەیان هەیە كە بەبێ جەنگی‬ ‫راستەوخۆ كاریگەریان هەبێت لەسەر هەژموونی‬ ‫سیاسی ناوچەكە تا چەند بتوانن وەك چەكێك‬ ‫دژ بەیەكتر یان بۆ پێكانی ئامانجە هاوبەشەكانیان‬ ‫بەكاری بێنن مەبەست لە زلهێزەكان ئەمریكاو‬ ‫روسیاو واڵتانی ئەوروپایە‪ .‬ئایا لەدوای بەهاری‬ ‫عەرەبی هیچ دەستكەوتێكی ئەوتۆ روویداوە بێجگە‬ ‫لە خوێنڕشتن و ماڵوێرانی بۆ گەالنی ناوچەكە‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە نەخێر ئەمریكا بە سیناریۆی جۆراوجۆر‬ ‫هەوڵیداوە خۆی بچەسپێنێت كە شەڕی تیرۆرو‬ ‫ناسەقامگیر دەكات‪ ،‬بەاڵم ئەوە درۆیەكی گەورەیە‬ ‫ئەمریكا خاوەن توانایەكی زەبەالحە كە دەتوانێت چ‬

‫بە وشکكردنی سەرچاوەی ئابوری یان فشاركردن‬ ‫لەسەر هەر واڵتێك یان كۆمپانیایەك یان رێگریكردن‬ ‫لە هەر كەسانێك دەتوانێت ئەو هەموو شەڕو‬ ‫ناسەقامگیریە لەماوەیەكی كورت لەناو بدات بەاڵم‬ ‫ئەمریكاو زلهێزەكانیتر بە بەردەوامی دەستێكیان لە‬ ‫چەكوشەو دەستەكەی تریان لە بزمار بۆیە سیستمی‬ ‫جیهان كە بەناوی دروستكردنی جیهانێكی ئارام‬ ‫ناودەبرێت هیچیتر نیە جگە لە سیناریۆیەكی گەورە‬ ‫بۆ تااڵنكردنی سامانی گەالن و چەوساندنەوەی‬ ‫گەالنی ناوچەكە كە ئاستی وشیاریان زۆر نزمە‬ ‫بەاڵم خاوەنی ژێرخانێكی دەوڵەمەندن لە نەوت‬ ‫ئاوو زێڕ‪ ،‬زلهێزەكان هیچیتر نین جگە لە كۆمەڵیك‬ ‫كۆمپانیا كە لە شێوەی دەوڵەتانی سیاسەتمەدارو‬ ‫خاوەن ئابوری بەهێز دوور لە بەها ئەخالقیەكان‬ ‫بە كۆمەڵێك یاساوە دروستكراون‪ ،‬كە ئەو یاسایانە‬ ‫خۆیان دایانڕشتووە بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەناوی‬

‫ئەبێت كوردو‬ ‫سەركردەكانی لە‬ ‫هەموو پارچەكانی‬ ‫كوردستان ئیتر دەبێت‬ ‫شەڕی خاك بكەن نەك‬ ‫شەڕی نەتەوە‬

‫یاسای نێودەوڵەتیەوە لەنێو خۆیان هەموو ئەو‬ ‫شیرینیانە كە موڵكی گەالنی سەر رووی زەوین‬ ‫دابەشی دەكەن هەر كاتێك بەرژەوەندییەكانیان‬ ‫رووبەڕووی یەكتر ببێتەوە ئەوە بەرەنگاری یەكتر‬ ‫دەبنەوە میللەتانی تری سەر رووی زەوی دەبن بە‬ ‫سەربازی ون لەپێناو بەرژەوەندی زلهێزەكاندا لێرە‬ ‫بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬كە سەرمایەداری جیهان دوو‬ ‫شتی زۆر گرنگی لەنێوان ئارامی جیهان سڕیوەتەوە‬ ‫یەك نەتەوەكان‪ ،‬دوو خاكی تایبەت بە نەتەوەكان‪،‬‬ ‫لە جیهانگیری بووندا سنورەكان حورمەتیان‬ ‫نەماو واڵتەكان سنوریان شكاو نەتەوەكانیش هیچ‬ ‫بەهایەكیان نەما بۆیە گەلی كورد كە خاوەنی‬ ‫هیچ پێگەیەكی سەربەخۆی نیە لەناو سیستمی‬ ‫جوگرافیای سیاسی جیهانیدا باشتر وایە ئیدی گرەو‬ ‫نەكرێت لەسەر دەوڵەتی نەتەوەیی بەڵكو هەوڵ بۆ‬ ‫دروستكردنی پێگەو دەوڵەتی خاك بدات‪.‬‬ ‫هەموو دەرهاویشتەكان وا دەریدەخەن كە‬ ‫زلهێزەكان هەوڵدەدەن هەموو گەالنی سەر رووی‬ ‫زەوی بە خاوەن پێگەو‪ ،‬بێخاوەن پێگەوە لەسەر‬ ‫نەخشەی جیهان تێبگەیەنن كە دەوڵەتی نەتەوەی‬

‫بەسەرچووە‪ ،‬بەاڵم ئێستا لەسەر هەموو گەالنی‬ ‫سەر رووی زەوی هەوڵی پێكەوەژیان بدەن لەسەر‬ ‫ئەو نەخشانەی كە لەسەر پێوەری خاك دانراوە‬ ‫لەژێر چەتری یاسایی مرۆڤایەتی ئەو یاسایەی‬ ‫كە زلهێزەكان دایانڕشتووە بەبێ ئەوەی بۆچوونی‬ ‫گەالن لەسەر ئەو یاسایە وەربگرن ئەمەش جۆرێكە‬ ‫لە جۆرەكان بڕیارێكی سەپێنراوە بەسەر خواست‬ ‫و ویستی گەالندا بۆیە وادەردەكەوێت ئەو هەموو‬ ‫خوێنڕشتن و داگیركاریە كە لەم سەردەمەدا‬ ‫روودەدات بەرنامە بۆ داڕێژراوە بۆ نەهێشتنی شتێك‬ ‫بەناوی وابەستەكردنی خاك و نەتەوەو گۆڕینی ئەو‬ ‫ئایدۆلۆژیایە بۆ شتێكی نوێ ئەویش وابەستەكردنی‬ ‫خاك و ئابوری جیهانی و پێكەوە ژیانی مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایا چەسپاندنی ئەم بیرۆكەیە چەند ساڵی‬ ‫دەوێت قبوڵ بكرێت یان نا؟ لەالیەن گەالنەوە‬ ‫ئەو پرسیارە دەمێنێتەوە بەبێ وەاڵم‪ ،‬بەاڵم لەوە‬ ‫گرنگتر زلهێزەكان بڕیاری خۆیانیان دا بۆ گەیشتن‬ ‫بەو ئامانجە بۆیە ئەبێت كوردو سەركردەكانی لە‬ ‫هەموو پارچەكانی كوردستان ئیتر دەبێت شەڕی‬ ‫خاك بكەن نەك شەڕی نەتەوە‪.‬‬

‫وو�‬ ‫د ی��دو �� ب ۆ� چ�� ن‬

‫‪14‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫تێڕوانینی یاسایی سەبارەت بە پڕۆژەیاسای كۆمیسیۆنی‬ ‫چۆمان محەمەد علی‬

‫شەقامی عێراقی ناڕەزایی و خۆپیشاندانی‬ ‫گەورەی بەخۆیەوە بینی‪ ،‬بەریەككەوتن و كوژران و‬ ‫برینداركردنی خۆپیشاندەران و هاواڵتیانی لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫خۆپیشاندەران چەندین داواكاری و خواستیان هەیە لە‬ ‫گرنگترینیان داوای باشكردنی دۆخی ژیانیان و بژێویانو‬ ‫چارەسەری بێكاری و چاكسازی و بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫گەندەڵیە‪ ،‬تاڕادەی داواكردنی هەمواری دەستوری‬ ‫عێراقی و گۆڕینی سیستمی سیاسی و هەمواركردنەوەو‬ ‫گۆڕینی چەندین یاسای تایبەتمەند‪ ،‬حكومەتی عێراق‬ ‫وەك وەاڵمدانەوەو بەتەنگەوەهاتنی ئەو ناڕەزاییانە‪،‬‬ ‫چەندین جوڵەی دەستپێكردووە لەڕووی گۆڕینی‬ ‫فەرماندەی سەربازی و هەنگاونان بۆ چاكسازی‪،‬‬ ‫پەرلەمانی عێراقیش چەند یاسایەكی دەركردووە بۆ‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی ئیمتیازاتی هەر سێ سەرۆكایەتیەكەو‬ ‫گۆڕینی یاسای خانەنشینی یەكگرتوو‪ ،‬لەم نێوەندەدا‬ ‫حكومەتی عێراقی دوو پڕۆژەیاسای پێشكەشی‬ ‫پەرلەمانی عێراق كردووە لە ‪ ٢٠١٩/١١/١٣‬تایبەت بە‬ ‫كۆمیسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكان و یاسای هەڵبژاردنی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران‪ ،‬پێویستە قسەی جدی لەسەر‬ ‫ئەم دوو پڕۆژەیە بكرێت‪ ،‬چونكە پەیوەستن بە كایەی‬ ‫سیاسی هێزەكانی عێراق و هاوسەنگی و پارسەنگی‬ ‫هێز بەجۆرێكی تر دادەڕێژێتەوە‪ ،‬سەرباری ئەوەی‬ ‫كاریگەری راستەوخۆی لەسەر سەرجەم پێكهاتەكان‬ ‫هەیەو بە گەلی كوردیشەوە‪ ،‬بۆیە هەوڵدەدەین تیشك‬ ‫بخەینە سەر ئەو خاڵ و بابەتانەی كە جێی مشتومڕی‬ ‫الیەنە سیاسیەكانەو شڕۆڤەی هەردوو پڕۆژەكە بكەین‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬پڕۆژەیاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عێراق‬ ‫ئەم پڕۆژەیە لەدوای ناڕەزایەكان و خۆپیشاندانەكانی‬ ‫عێاراق سەرەتا لەالیەن سەرۆكایەتی كۆمار ئامادەكرا‬ ‫وەك وەاڵمدانەوەو بەدەمەوە هاتنی داواكاری‬ ‫خۆپیشاندانەكان تا دواتر لە ‪ ٢٠١٩/١١/١٣‬لەالیەن‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران ئاراستەی ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عێراق كرا‪ ،‬بەمەبەستی دەرچواندنی یاسایەكی نوێ كە‬ ‫گرنگترین ئەو تەوەرانەی كە شیاوی باسكردنن بریتین‬ ‫لە‪:‬‬ ‫‪ .١‬ئەم پڕۆژەیاسایە پڕۆژەیەكی تازەی گشتگیرە لە‬ ‫‪ ٥٠‬مادە پێكهاتووە‪ ،‬پڕۆژەیەكی بەدیلە بۆ یاسای ژمارە‬ ‫‪ ٤٥‬ساڵی ‪ ٢٠١٣‬هەمواركراو‪ ،‬پێشنیازی هەڵوەشاندنەوە‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئەم پڕۆژەیاسایە كرانەوەیەكی تێدایە بۆ‬ ‫بابەتی تاك بەوەی رێگە بە لیستی تاك واتا (القائمە‬ ‫المنفردە) دەدات بۆ خۆكاندیدكردن‪ ،‬وەك وەاڵمدانەوە‬ ‫بۆ داخوازیەكانی شەقام‪ ،‬تا رادەیەك رۆڵی حیزب‬ ‫كەمدەكاتەوە هاواڵتی تاك بێ منەت دەبێت لە حیزب‬ ‫تاوەكو خۆی كاندید بكات‪ ،‬بەاڵم ئەم رێگەپێدانە بە‬ ‫رەهایی نەهاتووە‬ ‫پەیوەست كراوە‬

‫هەڵبژاردن و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق‬

‫بە مەرجێكی قورس ئەوەیە كە هەر تاكێك پێویستە‬ ‫بۆ پەسەندكردنی كاندیدبوونی تۆمارێكی ‪ ٥٠٠‬كەسی‬ ‫پێشكەش بكات كە پشتگیری دەكەن لەو دەنگدەرانەی‬ ‫كە لە دائیرەی هەڵبژاردنی ئەو كەسەن و دەیەوێت‬ ‫خۆی كاندید بكات‪ ،‬ئەم مەرجەش تاڕادەیەك‬ ‫هاوسەنگی دروست دەكات‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئەم پڕۆژەیاسایە مافی خۆپااڵوتنی لە ‪ ٣٠‬ساڵ‬ ‫كەمكردۆتەوە بۆ ‪ ٢٥‬ساڵ كە ئەمەش هەنگاوێكی گرنگە‬ ‫بۆ داخوازیەكانی شەقام و گەنجانی عێراقی‪.‬‬ ‫‪ .٤‬پڕۆژەیاساكە مافی خۆكاندیدكردن وەردەگرێتەوە‬ ‫بۆ هەموو ئەوانەی پلەی بااڵی تایبەتیان هەیە‪ ،‬كە‬ ‫خۆیان كاندید بكەن بۆ ئەنجومەنی نوێنەران تا دوو‬ ‫ساڵ تێپەڕنەبێت بەسەر پۆستەكانیان‪ ،‬پۆستەكانیش‬ ‫بریتین لە (سەرۆكی كۆمارو جێگرەكەی‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران و جێگرەكەی‪ ،‬وەزیرەكان‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫دەستەكان و جێگرەكانیان‪ ،‬بریكاری وەزیر‪ ،‬راوێژكارو‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی و پارێزگارو جێگرەكانیان)‪ .‬كە‬ ‫ئەمەش هەنگاوێكی پێویست و گرنگە‪ ،‬ئەو كەسانە‬ ‫پێگەی وەزیفی خۆیان بۆ كاندیدبوونیان بەكارنەهێنن‬ ‫بۆیە ئەمە خاڵێكی بەسوودە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬پڕۆژەیاساكە جیاكاری كردووە لەنێوان كاندیدی‬ ‫لیستی تاك و كاندیدانی لیستی حیزبەكان‪ ،‬لەڕووی‬ ‫دانی بارمتەی بەشداری‪ ،‬لێرەدا تاك هیچ بارمتەیەك‬ ‫نادات بەاڵم كاندیدی لیستی حیزبەكان لێرەدا پێویستە‬ ‫تأمینات بدەن‪ ،‬كە ئەمە جیاكاریەكی هەستپێكراوە‪،‬‬ ‫گەر ئەمەش هاندان بێت و ئاسانكاری بێت بۆ تاك‬ ‫بەشداری بكات‪ ،‬ناكرێت لەسەر حسابی بارمتەو‬ ‫تأمینات بێت‪ ،‬چونكە ئەم پارەیە بۆ حاڵەتی مخالفات و‬ ‫سەرپێچیە گەر ئەنجامدرا لەو پارەیە دەبڕێت‪ ،‬پێشبینی‬ ‫كراویشە تاكیش وەك كاندیدی حیزبەكان پێشێلكاری‬ ‫و خروقاتی هەبێت‪ ،‬لەوە سەیرتر ئەوەیە ئەم پڕۆژەیە‬ ‫دەڵێت گەر كاندید دەرنەچوو ئەوا بارمتەكە بۆ‬ ‫خەزێنەی دەوڵەت دەبێت‪ ،‬كە ئەمەش تەواو نایاساییە‬ ‫چونكە دەرنەچوونی كاندید سزا نیە تا ئەو پارەیە‬ ‫نەگەڕێنرێتەوە‪ ،‬سەرباری ئەوەی پارەكە وەك بارمتە‬ ‫وەرگیراوە‪ ،‬بارمتە دەبێت بدرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .6‬ئەم پڕۆژەیاسایە دەستی بردووە بۆ‬ ‫كەمكردنەوەی ژمارەی كورسیەكانی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران لە ‪ ٣٢٩‬كورسیەوە بۆ ‪ ٢٥١‬كورسی كە‬ ‫‪ ٢٤٢‬كورسیان دابەش دەبێت بۆ پارێزگاكان بەپێی‬ ‫سنوری كارگێڕی و ‪ ٩‬كورسی بۆ پێكهاتە جیاوازەكان‬ ‫وەك كورسی كۆتا‪ ،‬لێرە دیاریكردنی كورسیەكانی‬ ‫پەرلەمان و كەمكردنەوەی لەگەڵ ئەوەی هەنگاوێكی‬ ‫باشەو بەشێكە لە خواستەكانی شەقامی عێراقی و‬ ‫كەمكردنەوەی بارگرانی دارایی‪ ،‬بەاڵم لێرەدا رێگری‬ ‫دەستوری هەیەو لە دەستوری هەمیشەیی عێراقیدا‬ ‫ئاماژەی پێداوە كورسی پەرلەمانی لەسەر بنەمای بۆ‬ ‫هەر ‪ ١٠٠‬هەزار كەس دیاریكراوە بۆیە پێویستە ئەم‬ ‫بڕگەی دەستورە هەموار بكرێتەوە ناكرێت لەڕووی‬

‫پلەبەندی یاسای دەستوریی ئەم كەمكردنەوەی‬ ‫كورسیانە ئەنجامبدرێت بەپێی یاسای پەرلەمانی‪.‬‬ ‫‪ .7‬پڕۆژەیاساكە‪ ،‬بڕگەیەكی تێدایە رێگری دەكات‬ ‫لەو كاندیدانەی كە بوونەتە پەرلەمانتارو دەرچوون‪،‬‬ ‫خۆیان كاندید بكەن بۆ پۆستی وەزیری حكومەت‪،‬‬ ‫ئەمەش هەنگاوێكی كرداری گونجاو بۆ خۆساغكردنەوەی‬ ‫كاندیدەكانی پەرلەمان لە دەرئەنجامیشدا سودی دەبێت‬ ‫بۆ بنەمای جیاكاری نێوان دەسەاڵتەكان‪ ،‬چونكە‬ ‫پەرلەمانتار خەڵك متمانەی پێداوەو دەنگی پێداوە‬ ‫تا پەرلەمانتار بێت و نوێنەری خەڵك بێت و چاودێر‬ ‫بێت لەسەر كاروباری حكومەت نەك ببێتە وەزیری‬ ‫حكومەت‪.‬‬ ‫‪ .8‬تایبەت بە سیستمی هەڵبژاردن (النظام‬ ‫االنتخابي) كە هەستیارترین و گرنگترین بابەتی یاسای‬ ‫هەڵبژاردنە‪ ،‬ئەم پڕۆژەیە قاچێكی لەنێو سیستمی‬ ‫نوێنەرایەتی رێژەییەو قاچەكەی تری لەنێو سیستمی‬ ‫تێكەاڵو‪ ،‬هەرچەندە لێرەدا وا دەردەكەوێت لیستی‬ ‫تاكی فەرامۆش نەكردووەو گرنگە بەاڵم لە دەرئەنجامدا‬ ‫هەر لە خزمەتی كاندیدی لیستی كراوەو حیزبی‬ ‫گەورەكاندایە چونكە ئەم پڕۆژەیە بەم جۆرە دەنگدانی‬ ‫بۆ جیادەكاتەوەو كاندیدو لیستی سەركەوتوو دیاری‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫‪ %٥٠‬كورسیەكانی ناوچەیەكی هەڵبژاردن بۆ هەموو‬ ‫ئەو كاندیدانەیە كە زۆرترین دەنگ دێنن جا لە لیستی‬ ‫تاك یاخود لیستی كراوەی حیزبەكان‪ ،‬لە واقیعدا تەنها‬ ‫كەسە حیزبیەكان كە سەرۆكی لیستن لەو پارێزگایە‬ ‫بەڕێژەی بەرزو ژمارەی گەورە دێنێت بۆیە چانسی تاك‬ ‫زۆر كەم دەبێت بۆ دەرچوون ئەمە نمونەی سیستمی‬ ‫تێكەاڵوە‪.‬‬ ‫وە ‪ %٥٠‬كورسیەكانی تری ناوچەی هەڵبژاردن بۆ‬ ‫كاندیدەكانی لیستی كراوە دەبێت كە ئەمە كارپێكردنی‬ ‫سیستمی نوێنەرایەتی رێژەییە‪.‬‬ ‫هەرچەندە پڕۆژەكە دەڵێت لیستی كراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە هەڵەیە لەڕووی زانستی هەڵبژاردن‪ ،‬چونكە لە‬ ‫پڕۆژەكەدا دەنگدەری عێراقی تاك دەنگ دەدات بەیەك‬ ‫كاندید بۆیە ناكرێت بوترێت كراوە راستە بوترێت نیمچە‬ ‫كراوە یاخود سنوردار‪.‬‬ ‫بۆیە پڕۆژەكە لە رووكەشدا وا دەردەكەوێت تاك‬ ‫گرنگە‪ ،‬بەاڵم لە دەرئەنجامدا تاك بەئاسانی نابێتە‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران‪.‬‬ ‫‪ .٩‬پڕۆژەیاساكە دیسان پشت دەبەستێت بە‬ ‫دەنگدانی ئەلیكترۆنی بۆ بەزوویی یەكالكردنەوەی‬ ‫دەنگەكان ئەمەش گەر كاركردن بێت بە سیستمی‬ ‫هەڵبژاردنی ‪ ٢٠١8‬پەرلەمانی عێراق زۆر مەترسیدارە‪،‬‬ ‫پڕۆژەیاساكە دەڵێت گەر تانە هەبوو لەسەر ناوەندی‬ ‫دەنگدان بەدەست ئەژمار دەكرێت عیبرەت بەدەستیەكە‬ ‫دەرئەنجامی دەبێت ئەمە خاڵێكی بەسودە‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬ئەم پڕۆژەیە پێشنیازی لیژنەیەك دەكات لە‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران و نوێنەرایەتی وەزارەتی‬

‫پالندانان و ناوخۆو بازرگانی و كۆمسیۆن و بەچاودێری‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكان لەباری زیادكردنی (‪ )%٥‬لە‬ ‫تۆماری دەنگدەرانی سااڵنەی جێگایەك‪ .‬ئەمەش‬ ‫هەنگاوێكی باشە بۆ رێگری لە زیادكردنی ناوی وەهمی‬ ‫و بێ بنەما بۆ لیستی تۆماری دەنگدەران‪.‬‬ ‫‪ .١١‬ئەم پڕۆژەیاسایە لە دیاریكردنی كورسی بۆ‬ ‫سەرجەم پارێزگاكانی عێراقدا‪ ،‬پارێزگای هەڵەبجەی‬ ‫فەرامۆش كردووە ناوی نەهێنراوە‪ ،‬خاڵێكی مەترسیە بۆ‬ ‫پێگەی كورد‪ ،‬وە بابەتی یەكالبوونەوەو اعتراف كردن‬ ‫بە پارێزگاكردنی هەڵەبجە دەخاتە ژێر پرسیارەوە‪.‬‬ ‫‪ .١٢‬ژمارەی كورسیەكانی ئەو چوار پارێزگایەی كە‬ ‫بە كوردەوە پەیوەستە (هەولێر ‪ +‬دهۆك ‪ +‬سلێمانی ‪+‬‬ ‫كەركوك) لە یاسا كۆنە كارپێكراوەكە ‪ ٥6‬كورسی بووە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە پڕۆژەیاساكەدا پێشنیازی كردووە بكرێتە ‪٣٩‬‬ ‫كە ئەمە سەرباری ئەوەی كەمكردنەوەی كورسیەكان‬ ‫دژ بە دەستورە‪ ،‬بەاڵم پێویستە پەرلەمانتارانی كورد‬ ‫شەڕ بكەن لەسەر ئەوەی كە لەسەر چ بنەماو پێوەرێك‬ ‫ئاوا كەمكراوەتەوە‪ ،‬وە وردبینی بكەن بۆ ئەو ناوچانەی‬ ‫كە شیعەو سوننە بوونیان هەیەو ئایا بەهەمان رێژە‬ ‫كەمكراونەتەوە؟‬ ‫دووەم‪ :‬پڕۆژە یاسای كۆمیسیۆنی بااڵی سەربەخۆی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‬ ‫گرنگترین ئەو خااڵنەی كە جێی مشتومڕو‬ ‫ئاماژەپێدانن ئەمانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ .١‬ئەم پڕۆژەیاسایە پڕۆژەیەكی بەدیلە بۆ یاسا‬ ‫كۆنەكە كە یاسای ژمارە ‪١١‬ی ساڵی ‪( ٢٠٠7‬قانون‬ ‫المفوضیة العلیا المستقلة لالنتخابات)‪ ،‬پڕۆژەكە‬ ‫پێشنیازی ئیلغاكردنەوەی یاسا كۆنەكەی كردووە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬كرۆكی ئەم پڕۆژەیاسایە بریتیە لە میكانیزمی‬ ‫دانانی ئەنجومەنی كۆمسیاران‪ ،‬پڕۆژەكە پێشنیازی‬ ‫كەمكردنەوەی كۆمسیارانی كردووە بۆ ‪ 7‬ئەندام واتا‬ ‫ژمارەیان كەمكردۆتەوە لە ‪٩‬بۆ ‪ 7‬ئەندام‪ ،‬ماوەی‬ ‫كاركردنیان بەچوار ساڵ دەست نیشانكردووە بەبێ‬ ‫ئەوەی شیاوی نوێكردنەوە بێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران لەڕوانگەی دانان‬ ‫و پێدانی متمانەی پەرلەمانەوە‪ ،‬بەتەواوەتی لەدەستی‬ ‫پەرلەمان دەردەهێنرێن‪ ،‬هەرچەندە پڕۆژەیاساكە‬ ‫دەڵێت ملكەچن بۆ چاودێری ئەننجومەنی نوێنەران‪،‬‬ ‫لێرەدا دەسەاڵتی جێبەجێكردن بەتایبەت سەرۆكایەتی‬ ‫كۆمار رۆڵی یەكالكەرەوە دەبینێت‪ ،‬چونكە ئەندامانی‬ ‫ئەنجومەنی كۆمسیاران هەڵبژاردنیان بۆ ناكرێت بەڵكو‬ ‫(انتداب) دەكرێن لەالیەن سەرۆكایەتی كۆمارەوە بەم‬ ‫شێوەیەی خوارەوە پڕدەكرێتەوە‪:‬‬ ‫سێ ئەندام لە دادوەرانی پلەیەك كە دوو ئەندام لە‬ ‫دادوەرانی ئەنجومەنی بااڵی دادوەری عێراقی و یەك‬ ‫دادوەریان لە ئەنجومەنی دادوەری كوردستان دەبێت‪،‬‬ ‫یەك راوێژكار كە ئەنجومەنی دەوڵەت پێشنیاری‬ ‫دەكات‪ ،‬دوو مامۆستای زانكۆ بە پلەی (استاذ) دەبنە‬

‫ئەندام یەك ژمێریاری یاسایی لە دیوانی چاودێری‬ ‫دارایی االتحادی عێراقی دەستنیشان دەكرێن‪ ،‬لەڕێی‬ ‫سەرۆكایەتی كۆمارەوە مەرسومی ئینتداب كردنیان بۆ‬ ‫دەردەچێت‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران بەتایبەت لە‬ ‫پرسی لێپرسینەوەدا بەئاسانی ناتوانرێت رێكاریان لە‬ ‫دژ بگیرێتەبەر وە النابرێت نە بە (عزل یاخود االقالة)‬ ‫تەنها دوای دەرچوونی بڕیارێكی دادگای تایبەتمەند‬ ‫نەبێت بەتاوانێكی ئابڕوبەر‪ ،‬لێرەدا روون دەبێتەوە‬ ‫كە دەسەاڵتی لێپرسینەوەو چاودێری پەرلەمانی تەواو‬ ‫الواز دەبێت‪ ،‬هەرچەندە رواڵەتی پڕۆژەیاساكە وا‬ ‫دەردەكەوێت كە پەرلەمانی عێراق رۆڵی چاودێریو‬ ‫پێدانی متمانەی نامێنێت‪ ،‬بەاڵم ئێمە لەبەرامبەر‬ ‫بڕگەیەكی دەستوریداین لە مادەی (‪ 6١‬بڕگەی‬ ‫هەشتەم خاڵی هـ) دەڵێت‪ :‬ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عێراق مافی پرساندن و لێكۆڵینەوەو وەرگرتنەوەی‬ ‫متمانەی هەیە لە بەرپرسانی دەستەو كۆمسیۆنە‬ ‫سەربەخۆكان بۆیە لە دەرئەنجامدا رۆڵی پەرلەمان‬ ‫بۆ كۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكانی عێراق رۆڵێكی‬ ‫كاریگەر دەبێ و ناكرێت فەرامۆش بكرێت‪.‬‬ ‫‪ .٥‬ئینتداب كردنی ئەندامانی ئەنجومەنی‬ ‫كۆمسیاران بە كاندیدانی دامودەزگاكانی دەوڵەت‬ ‫بەپاساوی ئەوەی گوایە دامودەزگاكانی واڵت‬ ‫پیشەیین و بێالیەنن و سەربەخۆن بە دادگاكانیشەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم تێڕوانینە بۆ عێراق و بۆ كوردستان تەواو‬ ‫پێچەوانەیە‪ ،‬چونكە سەرجەم پۆستە هەستیارەكانی‬ ‫حوكمەت و دادوەران لەسەر بنەمای پشك پشكێنەی‬ ‫حیزب دانراون‪.‬‬ ‫‪ .6‬ئەم پڕۆژەیاسایە چاوبەستی كردووە لە بابەتی‬ ‫ماف و امتیازاتی ئەندامانی ئەنجومەن‪ ،‬بگرە لەجیاتی‬ ‫دژایەتی گەندەڵی برەوی پێدەدات‪ ،‬چونكە لەبری‬ ‫ئەوەی یاساكە بڵێت ئەو بەڕێزانەی كە لە جێگەی‬ ‫(ئیداری وظیفي) خۆیانەوە ئینتداب دەكرێن بۆ‬ ‫كۆمسیۆن هەمان موچەو پلەیان پێ دەدرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەپێچەوانەوە لە مادەی ‪١٣‬ی پڕۆژەكەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫خۆیان سەرپشك دەكرێن موچەو دەرماڵەی پێشتری‬ ‫خۆیان یاخود ئەنجومەن هەڵدەبژێرن‪ ،‬سەرپشك‬ ‫دەكرێن دوای تەواو بوونی ماوەی خۆیان بچنەوە‬ ‫سەركارەكەیان یاخود خۆیان خانەنشین بكەن بەبڕی‬ ‫‪%8٠‬ی ئەو موچەیەی وەریدەگرن كە ئەمە نایاساییەو‬ ‫پێچەوانەی یاسای خانەنشینی یەكگرتووی عێراقە‪.‬‬ ‫‪ .7‬گەر لەڕوانگەی پێگەی نەتەوەیی سەیری‬ ‫ئەم پڕۆژەیە بكرێت ئێمەی كورد ئێستا دوو‬ ‫نوێنەرمان هەیە لەو ئەنجومەنە كە ‪ ٩‬ئەندام‪،‬‬ ‫لەباری كەمبوونەوەدا دەبێتە یەك ئەندام ئەمەش‬ ‫زیانی دەبێت بۆ ئێمە بە چاوپۆشین لەوەی كە لە‬ ‫رابردوودا ئەم نوێنەرانە بەتایبەت نوێنەری یەكێتی و‬ ‫پارتی رۆڵێكی الوازیان هەبوو‪ ،‬بگرە هۆكار بووە بۆ‬ ‫پەردەپۆشكردنی گەندەڵی‪.‬‬

‫بۆچی ئەنجومەنی بااڵی فەتواو‬ ‫گۆران هەڵەبجەیی‬

‫پاش لەشکرکێشیەکەی سوپای تورکیا بۆ سەر‬ ‫ڕۆژئاوا ‪ ،‬کە ئاکامەکەی وێرانکاری و کوشتن و‬ ‫داگیرکردن و ئاوارەو سەرگەردان بوونی پتر لە‬ ‫(‪)٣٠٠‬هەزار خەڵک بوو‪ ،‬جیهان هەمووی هاتە دەنگ‪،‬‬ ‫شەقامەکانی زۆربەی باژێڕەکانی جیهان پڕبوون لە‬ ‫مرۆڤدۆستان و پرۆتەستی ڕژێمەکەی ئەردۆغانیان‬ ‫کردو پشتگیری خۆیان بۆ خەباتی کوردانی ڕۆژئاوا‬ ‫دەربڕی‪ .‬هاوکات ئەردۆغانیان وەک تیرۆریست‪،‬‬ ‫داگیرکەر‪ ،‬کوردکوژ پێناسە کرد‪ .‬کوردانیش لە‬ ‫هەموو جیهان ڕابوون و ڕێپێوان و چاالکیەکانیان‬ ‫بوونە جگەی سەرنجی جیهان‪.‬‬ ‫هەر لەم سەروبەندەدا زۆرێک لە کوردە‬ ‫دڵسۆزەکان لە باشوورو هەندەران‪ ،‬شێوازێکی نوێی‬ ‫تێکۆشانیان دۆزیەوە کە هەم شارساتنی و هەمیش‬ ‫کاریگەر‪ ،‬ئەویش بایکۆتی شمەک و کااڵی تورکی و‬ ‫سەفەرنەکردنە بۆ تورکیا‪.‬‬ ‫ئەم بیرۆکەیە زۆر بەخێرایی چووە بواری‬ ‫جێبەجێکردنەوە‪ ،‬چەندین گرووپ لە باژێڕەکانی‬ ‫باشوورو هەندەران پەیدابوون کە دانەیەکیان پتر‬ ‫لە ‪ ٣٠٠‬هەزار ئەندامی هەیە لە فەیسبووک‪ .‬شایانی‬ ‫ئاماژەیە ئەم گرووپانە زۆر پرۆفیشنااڵنە کاردەکەن‪.‬‬ ‫تەنانەت کاریگەری ئەم هەڵمەتە پەڕیەوە بۆ‬ ‫کوردانی ڕۆژهەاڵت و ئەوانیش دەستیان بەم کارە‬ ‫پیرۆزە کرد‪ .‬لە باژێڕەکانی باشوور گەنجانی سەر بەم‬ ‫گرووپانە بە جۆرەها چاالکی برەویان بەم هەڵمەتەداو‬ ‫کاراکتەری کارابوون بۆ باڵوکردنەوەی‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەوڵ و پڕوپاگەندەی هەندێک کەناڵی‬ ‫نزیک لە دەسەاڵت و بڕێک لە مەالکان بۆ بەکەم‬ ‫سەیرکردنی ئەم کارەو بێ بەهاکردنی کاریگەریەکانی‪،‬‬ ‫لێ بەپێی بۆچوونی خەڵکان و هەندێک لە ئامارەکان‪،‬‬ ‫ئەم هەڵمەتە کاریگەری خۆی لەسەر ئابووری تورکیا‬

‫جێهێشتووە‪.‬‬ ‫بەجۆرێک باڵیۆزی تورکیا لە عێراق هاتە هەرێم‬ ‫بۆ وەستاندنی ئەو هەڵمەتە‪ .‬بەاڵم دەرکەوت هیچی‬ ‫پێ نەکرا چونکە ئەوە بڕیاری خەڵک بوو نەک حیزب‬ ‫و دەسەاڵت‪.‬‬ ‫ئا لەم کاتەدا هەموو چاوەڕێ بووین کە توێژێکی‬ ‫ئاینی نێو کۆمەڵگا کە بریتیە لە مەالو بانگخوازەکان‬ ‫بێنە ژێر دەواری ئەم کارە پیرۆزەو ڕۆڵی خۆیان‬ ‫بگێڕن و خەڵکی ئیماندار هانبدەن بۆ هاتنە نێو ئەم‬ ‫پرۆسەیە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە نەک هەر ئەوەیان نەکرد‬ ‫بەڵکو بە سلبیانەش دەیانڕوانیە ئەو کارەو لە ڕێگەی‬ ‫میدیاکان و سۆشیال میدیاوە بە بۆچونە هەڵەو‬ ‫نالۆژیکەکانیان هەوڵی ساردکردنەوەی خەڵکیان‬ ‫دەدا‪ .‬ناکرێ هەڵوێستی هەندێک لەمەالو بانگخواز‬ ‫نادیدە بکەین کە بەداخەوە ژمارەیان کەمە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەڵوێستیان جوامێرانە بوو چ لە پرۆتەست کردنی‬ ‫رژێمی تورکیا وەچ لە بایکۆتدا‪ ،‬کە شایەنی ستایشن‪.‬‬ ‫(یەکێتی زانایانی ئیسالم) و (لیژنەی فەتوا)‪ ،‬دوو‬ ‫ئۆرگانن کە مرۆڤە ئاینیە پۆستدارەکان کۆدەکاتەوە‪،‬‬ ‫کە لە ڕاستیدا وەک یەک ئۆرگان کاردەکەن‪ ،‬بە‬ ‫جیاوازیەکی کەمەوەو یەک بارەگاشیان هەیە لە‬ ‫هەولێر ‪ .‬لە سااڵنی ڕابردوودا ئەم دوو ئۆرگانە‬ ‫هێندە بەیاننامەو فەتواو ڕێنماییان دەرکردوە‪ ،‬کە‬ ‫کورد واتەنی (لە تام دەرچووە)‪ .‬زۆربەی ئەو فەتواو‬ ‫بەیاننامانە دەستتێوەردانی ڕاستەوخۆ بووە لە ژیانی‬ ‫خەڵکدا‪ ،‬چوونە ناو وردەکاری ژیانی ڕۆژانەی تاک‬ ‫و خێزان و کۆمەڵگەبووە ‪.‬زۆر بەدەگمەن ڕوویداوە‬ ‫فەتوایەک یا بەیاننامەیەک بۆ بەرژەوەندی خاک و‬ ‫نیشتمان و مەسەلەیەکی نەتەوایەتی دەرکرابێت‪.‬‬ ‫هەر بە باشوورەوە نەوەستان بەڵکو مداخەلەکانیان‬ ‫پەڕیوە بۆ ڕۆژئاواو دژی دەرکردنی یاسا مەدەنیەکانی‬

‫یەکێتی زانایان دژی بایکۆتن؟‬

‫ناکرێ هەڵوێستی‬ ‫هەندێک لە مەالو‬ ‫بانگخواز نادیدە‬ ‫بکەین کە بەداخەوە‬ ‫ژمارەیان کەمە‬

‫کانتۆنەکانی ئەوی بە بەیاننامە ژیان وەستانەوە‪،‬‬ ‫گوایە (دەستکاری یاساکانی خودایان کردوە)‪.‬‬ ‫دەمێک بابەتی بایکۆتی کااڵو شمەکی تورکی‬ ‫هاتە ئاراوە‪ ،‬خەڵکانێکی زۆر لە ناوەوە هەندەران‬ ‫پێوەی پەیوەست بوون‪ .‬هاوکات ڕێکخراوەکانی‬ ‫کۆمەڵگەی مەدەنی‪ ،‬هونەرمەندان‪ ،‬پیشەوەران‪،‬‬ ‫خاوەن سوپەرمارکێت و دوکاندارەکان کەم تازۆر ئەم‬ ‫بایکۆتەیان جێبەجێکرد‪.‬‬

‫چاوەڕێم دەکرد یەکێتی زانایانی ئیسالمیش وەک‬ ‫ئەرکێکی ئاینی و نیشتمانی لەو بارەوە بەئەرکی‬ ‫خۆیان هەستن و ئیمانداران هانبدەن کە بایکۆتەکە‬ ‫جێبەجێ بکەن‪ ،‬بەاڵم مەخابن خۆیان لێ بێدەنگ‬ ‫کردو لە بەیاننامەیەکی الواز بەوالوە کە (نیگەرانن)‬ ‫لە هیرشکاری تورکیا بۆسەر ڕۆژئاوا کە تێیدا تەنها‬ ‫جارێک ناوی تورکیا هێنراوە‪ ،‬ئیدی لەوە بەوالوە هیچ‬ ‫هەڵوێستیکیان نەبوو‪.‬‬ ‫سەیرە لیژنەکە بۆ ڕانگرتنی سەگ لەماڵدا فەتوا‬ ‫دەردەکات کە وێڕای ئەوەی کاری ئەوان نیە هاوکات‬ ‫شتێکی الوەکی و بێ ماناشە‪ ،‬کەچی ئەم لیژنەیە‬ ‫ئامادە نیە فەتوایەک‪ ،‬بەیاننامەیەک بۆ پشتگیری لە‬ ‫مەسەکەیەکی وا گرنگی نەتەوەیی دەربکات‪.‬‬ ‫بۆئەم مەبەستە بەتەلەفۆن پەیوەندیم کرد‬ ‫بەسەرۆکی لیژنەی فەتوا بەڕێز (دکتۆر حەسەن‬ ‫موفتی) و سەرۆکی یەکیتی زانایانی ئیسالم بەڕێز‬ ‫(عەبدواڵ وەیسی)‪ ،‬پرسیاری ئەوەم کرد لێیان کە‬ ‫ئایا بەنیاز نین پشتگیری لەم هەڵمەتە بکەن؟ سەیر‬ ‫ئەوە بوو نەک هەر لەگەڵ پشتگیریدا نەبوون‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بە قسەکانیاندا بۆم دەرکەوت کە دژی ئەو بایکۆتەن‬ ‫و بە پاساوی بێ بنەماو نالۆژیک دەیانویست وا‬ ‫نیشان بدەن ئەم بایکۆتە بێ بەرهەمە‪ .‬بۆ نمونە ئەم‬ ‫بایکۆتە کاریگەری بۆ سەر ئابووری تورکیا نابێت‪،‬‬ ‫ئیمە ئەڵتەرناتیڤمان نیە‪ ،‬زۆربەی خەڵک ئیلتزامی‬ ‫پێوە ناکەن و ئاگاشیان لێی نیە‪ ،‬دوکاندار گەر کااڵی‬ ‫تورکی نەفرۆشێت چی بفرۆشێت و زۆر قسەی دیکە‪.‬‬ ‫ئەز ئەم هەڵوێستە دژو سلبیەی ئەم دوو الیەنە‬ ‫دوو جۆر لێکدانەوەی بۆ دەکەم‪ ،‬یەکەم کە بەهێزترە‬ ‫ئەوەیە بەهۆی ئیلتزامی ئاینیانەوە ناخوازن کاریک‬ ‫بکەن زیان بە ڕژێمەکەی ئەردۆغان بگەیەنن‪ ،‬دیارە‬ ‫ئەم دیدە ئاینیە زاڵە بەسەر هەستە نەتەوەیی و‬

‫ئینسانیەکەیاندا‪ .‬ئەوان ئەردۆغان بە موسوڵمانێکی‬ ‫پاک و دڵسۆزی ئیسالم و ئومێدی ئایندەو خەلیفەی‬ ‫موسوڵمانان دەزانن و سەرسامن بە کەسایەتیەکەی‪.‬‬ ‫جا بەدەر لەمانە ئەردۆغان چۆن مامەڵە لەگەڵ‬ ‫کورددا دەکات‪ ،‬ئەوە دەکرێ چاوی لێبپۆشن‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەو الیەنە گرنگ نیە لە کنیان‪.‬‬ ‫دووەم هۆکار نزیکی ئەم دوو ناوەندەیە لە‬ ‫پارتیەوە‪ ،‬بەهۆی بوونی ئۆفیسی ئەم ئۆرگانانە‬ ‫لە هەولێر دەتوانین بڵێین پارتی هەژموونی خۆی‬ ‫بەسەریاندا هەیە وهەردووال موراعاتی یەکتر‬ ‫دەکەن‪ .‬هەروەها زۆرێک لە مەالو بانگخوازەکان کە‬ ‫لە زۆنی زەرددا نیشتەجێن‪،‬گەر ئەندام نەبن ئەوە‬ ‫هەواداری پارتین و موچەکانیان لە ڕێگەی وەزارەتی‬ ‫ئەوقافەوە دەبەخشرێت کە وەزیرەکەی پارتیەو بە‬ ‫ڕێنمایی پارتی کاردەکات‪ .‬بۆ ئەوەی بەدڵی پارتی‬ ‫بجوڵێنەوە‪ ،‬دیارە پارتیش لە بەرامبەردا لە پێدانی‬ ‫ئیمتیازاتدا کەمتەرخەمی ناکات‪.‬‬ ‫خاڵی دووەم دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی کە‬ ‫مادام پارتی وەک حیزب‪ ،‬وەک دەسەاڵت لەگەڵ‬ ‫بایکۆتدا نیەو ناخوازێت تورکیا لەخۆی بڕەنجێنێت‪،‬‬ ‫کەواتە ئەو دوو ئۆرگانەش کۆدەکانی پارتی‬ ‫دەخوێننەوەو لەو ڕووەوە کارێک ناکەن کە پارتیان‬ ‫لێ بڕەنجێت‪.‬‬ ‫بەوە کۆتایی پێدەهێنم دەڵێم‪ ،‬گەر رێکخراوێک یا‬ ‫هەر دامەزراوەیەک ئاکاری کارکردنی هەرچی بێت‪،‬‬ ‫سود بە گەل و نیشتمان نەگەیەنێت‪ ،‬لەگەڵ ئازارو‬ ‫مەینەتی نەتەوەکەیدا نەبێت‪ ،‬دەنگی هەق دژی‬ ‫ناهەق و ستەم بەرزنەکاتەوە‪ ،‬یاخود خۆیان بە جۆرە‬ ‫کارێکەوە خەریک بکەن کە شتی الوەکین و گرنگیان‬ ‫لە ژیانی خەڵکدا نیەو هیچ گۆڕانکاریەکی ئیجابی‬ ‫دروست ناکەن‪ ،‬ئەوە نەبوونیان لە بوونیان باشترە‪.‬‬

‫�� ڵ���ە ڵ��گە‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪13‬‬

‫ئاری جەالل‪ ،‬سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران‪:‬‬

‫ئەمساڵ نزیكەی ‪ 70‬هەزار كەس كۆچیان كردووە‬ ‫زەمەن‪ :‬كۆچی بە لێشاو بۆ هەندەران چەند‬ ‫ساڵە دەستی پێكردۆتەوە‪ ،‬ژمارەی ئەوانەی‬ ‫كۆچیان كردووە چەند دەبێت؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬بەهۆی ئەو بارودۆخە‬ ‫نەخوازراوانەی بەسەر عێراقو هەرێمی كوردستاندا‬ ‫هات لە شەش ساڵی رابردوودا‪ ،‬لەسەرەتای ساڵی‬ ‫‪ 2014‬كۆچی بەلێشاوی هاواڵتیانی هەرێم بۆ‬ ‫واڵتانی دەرەوە دەستیپێكرد‪ ،‬سەرەتا كۆچكردن‬ ‫رێژەكەی كەمبوو‪ ،‬بەاڵم دوای خراپبوونی دۆخی‬ ‫ئابوری هەرێم رێژەكە بەرزبووەوە‪ ،‬بەپێی ئامارەكان‬ ‫زیاتر لە ‪ 600‬هەزار كەس تاوەكو ‪20‬ی حوزەیرانی‬ ‫ئەمساڵ كۆچیان كردووە‪ ،‬ئەو ئامارە تەنیا ئەوانەن‬ ‫كە داوای مافی پەنابەرێتیان كردووە‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫كەیسەكانیان سیاسین ئاماریان نازانین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬كۆچكردنی هاواڵتیانی هەرێم بۆ‬ ‫هەندەران لەمساڵدا لە چ ئاستێكدایە؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬لە سەرەتای شەش مانگی‬ ‫ئەمساڵەوە نزیكەی ‪ 40‬هەزار كەس كۆچیان كردبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم لەم چەند مانگەدا بەراورد بە مانگەكانی سااڵنی‬ ‫رابردوو رێژەكە بەرزبوونەوەی بەرچاوی تۆمار كرد‬ ‫كە ‪ 30‬هەزار كەسی تر دەبوون‪ ،‬واتە لەمساڵدا‬ ‫نزیكەی ‪ 70‬هەزار كەس تائێستا كۆچیان كردووە بۆ‬ ‫واڵتانی ئەوروپاو داوای مافی پەنابەرێتیان كردووە‪،‬‬ ‫بەدەر لەو كەسانەی تەمەنیان لەخوار ‪ 18‬ساڵەوەیە‬ ‫كە ئاماری ئەوانەمان پێنادرێت‪ ،‬جگە لەو دەیان‬ ‫هەزار پەنابەرانەی لە توركیان یان دەستگیركراون‪،‬‬ ‫لەگەڵ دەیان هەزار كەس لە كەمپەكانی یۆنانو‬ ‫دەیان هەزاری تر لە واڵتانی بەلقان كە چاوەڕێن‬ ‫بپەڕنەوە بۆ ئەوروپا‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لە گرتوخانەكانی توركیا چەند‬ ‫كۆچبەری كورد زیندانی كراون؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬بە بەردەوامی ژمارەیان لەنێوان‬ ‫هەزار بۆ هەزارو ‪ 500‬كەس دەبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫بەردەوام كاریان لەسەر دەكەین بە هاوكاری‬ ‫باڵیۆزخانەی عێراق لە توركیا ئازادیان دەكەین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەو مەبەستەی هاواڵتیان كۆچی بۆ‬ ‫دەكەن پێی دەگەن‪ ،‬یان تەنیا دنیایەكی خەیاڵیەو‬ ‫بە گەیشتنیان راستیان بۆ دەردەكەوێت كە ئەو‬ ‫خەیاڵەی بۆیان دروست بوبوو ئەوە نەبوو كە پێی‬ ‫گەیشتوون؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬دیارە تا ساڵی ئازاری ‪ 2016‬كە‬ ‫رێككەوتنێك لەنێوان واڵتانی ئەوروپاو توركیادا‬ ‫كرا بۆ بەرگرتن بۆ لێشاوی چوونی پەنابەران‬ ‫بۆ ئەوروپا‪ ،‬پەنابەران شانسی وەرگرتنی‬ ‫مافی پەنابەرێتیان زۆربوو رێژەیەكی زۆریان‬ ‫داوانامەكەیان پەسەندكراون‪ ،‬بەاڵم لە دوای ساڵی‬ ‫‪2016‬و ئەو رێككەوتنەوە بارودۆخەكە پێچەوانە‬ ‫بووەوە وەرگرتنەوەی مافی پەنابەرێتی سەخت‬ ‫بووە‪ ،‬زۆرینەیان داوانامەكەیان رەتكراوەتەوە‬ ‫پێویستی بەوەبووە بە رەسمی بیسەلمێنێت كە‬ ‫لەو شوێنەی لێی هاتووە مەترسی لەسەرە‪ ،‬زۆرێك‬

‫ئاری جەالل‪ ،‬سەرۆكی دەزگای لوتكە‬ ‫بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران ئاشكرایكرد‪،‬‬ ‫لەمساڵدا نزیكەی ‪ 70‬هەزار كەس لە هەرێمو‬ ‫عێراقەوە كۆچیان كردووە‪ ،‬هۆشداریدا لەوەی‬ ‫هەزاران پەنابەری كورد لە ژێر هەڕەشەی‬ ‫دیپۆرتكردنەوەدان‪.‬‬ ‫ئاری جەالل‪ ،‬لەم چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ‬ ‫“زەمەن” وتیشی‪“ :‬لە پێنج ساڵی رابردوودا زیاتر‬ ‫لە ‪ 600‬هەزار كەس كۆچیان كردووەو ‪%45‬مافی‬ ‫پەنابەرێتیان وەرگرتووە”‪.‬‬ ‫سەرۆكی دەزگای لوتكە دەڵێت‪ :‬زۆرێك‬ ‫لە هاواڵتیانی هەرێم لە ئەوروپا ژیانیان زۆر‬ ‫سەختەو ئەوانەی پەڕیونەتەوە ئەوروپا بەدەست‬ ‫پەنجەمۆری واڵتانی بەلقانەوە گیرۆدەبوون‪.‬‬

‫ئاری جەالل‪ :‬هەر لەسەرەتای دەستپێكی‬ ‫كۆچەكەیان كە نایاساییو نائاساییە رووبەڕووی‬ ‫دەستگیركردن دەبنەوە‪ ،‬رێگاكان گرەنتی پاراستنی‬ ‫ژیانیانی تێدانیەو پڕمەترسینو موجازەفە بە ژیانی‬ ‫خۆیانەوە دەكەن‪ ،‬بەلەمێكی گەشتیاری بۆ پێنج‬ ‫كەس دروستكراوە ‪ 50‬كۆچبەری تێدا جێدەكرێتەوە‪،‬‬ ‫بە دەریای ئیجەو دەریای سپیدا تێدەپەڕن هەندێ‬ ‫شوێن قواڵیی دەریا زیاتر لە كیلۆمەترێكەو‬ ‫شەپۆلەكانی مەترسیدارن‪ ،‬ئینجا پەنابەران توشی‬ ‫دەستدرێژیو لێدانی باندەكان دەبنەوەو پارەیان‬ ‫لێدەسێنن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬زۆرێك لە كۆچبەران تووشی قۆڵبڕین‬ ‫دەبنەوە لەالیەن قاچاخچیەكانەوە‪ ،‬ئەوە چۆنە؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬قاچاخچیەكان زۆرجار دەڵێن بە‬ ‫بەلەمی سەالمەت دەتانپەڕێنینەوە‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬ ‫پەنابەران بەلەمەكە دەبینن بەهۆی خراپیەوە‬ ‫پەشیمان دەبنەوە ئەوانیش بە زەبری لێدانو‬ ‫بەكارهێنانی چەك سواریان دەكەن‪ ،‬زۆرتر لە‬ ‫توركیا تووشی ئەو حاڵەتانە دەبنەوە دەیان‬ ‫پەنابەر هەن پارەیان لێوەرگیراوە لە بەرامبەر‬ ‫پەڕینەوەیانداو دواتر نەیانبردوون‪ ،‬یان پارەیان‬ ‫لێوەرگرتوون بۆ رێگای ئاسان‪ ،‬بەاڵم بە رێگای زۆر‬ ‫سەختدا بردوویانن كە نرخەكەی زۆر لەوە كەمتربوو‬ ‫كە لێیان وەرگیراوە‪ ،‬یان لە شوێنێك دایانناون بە‬ ‫لێدانو فشار ناچاریان كردوون تەلەفۆن بۆ ماڵەوە‬ ‫بكەنو بڵێن گەیشتوینەتە شوێنی خۆمانو پارە‬ ‫بنێرن بۆ قاچاخچیەكە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەی چۆن كۆچبەران بتوانن بەسەالمەتی‬ ‫بپەڕنەوە بۆ هەندەران؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬رێگاكان سەالمەت نین هەموویان‬

‫پڕمەترسین‪ ،‬ئەوانەی دەرچوون ئەگەر بۆیان‬ ‫دووبارە بێتەوە ناوێرن جارێكی تر موجازەفە‬ ‫بەژیانی خۆیانەوە بكەن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەو پەنابەرانەی مافی پەنابەرێتیان‬ ‫پێنادرێت چارەنووسی مانەوەیان چی لێدێت‪ ،‬ئایا‬ ‫دیپۆرت دەكرێنەوە؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬ئەگەر نەبێت بە موبالەغە ئێمە‬ ‫لێبگەڕێین هەموویان دیپۆرت دەكرێنەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دیپۆرت سەربگرێ هاواڵتیانی هەرێم زەرەمەندی‬ ‫یەكەمن‪ ،‬سەدان هەزار پەنابەری هەرێم لەژێر‬ ‫هەڕەشەی دیپۆرتكردنەوەدان‪ ،‬هەوڵەكانی ئێمە‬ ‫ئەوەبوو هەر هاواڵتیەكی عێراقی سەردانی‬ ‫باڵیۆزخانە نەكاتو خۆی رەزامەند نەبێت رێگە‬ ‫بە دیپۆرت كردنەوەی نەدرێتو پۆلیس هیچ‬ ‫واڵتێك نەتوانێت بیاننێرنەوە‪ ،‬قورسە دووبارە‬ ‫داوانامەكانیان پەسەندبكرێتەوە ئەگەر عێراق‬ ‫سازش نەكات ئەوانەی داواكانیان رەتكراوەتەوە‬ ‫ئەو واڵتانە بە كەیسەكانیان دەچنەوە‪ ،‬لەماوەی‬ ‫شەش ساڵی رابردوودا زیاتر لە ‪ 300‬كەس دیپۆرت‬ ‫كراونەتەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬تائێستا چەند پەنابەری كورد لە رێگەی‬ ‫هەندەراندا تیاچوون یان بێسەروشوێن بوون؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬تائێستا ‪ 229‬كەس گیانیان‬ ‫لەدەستداوە ‪ 30‬كەسیان بەرەگەز عەرەبنو ئەوانەی‬ ‫تریان كوردی دانیشتووی هەرێمن‪ 155 ،‬كەسی‬ ‫بێسەروشوێنن‪ ،‬ئەوەی دەنگی بەئێمە گەیشتبێ‬ ‫تەرمەكانیان گەڕاونەتەوە ئەوانەی بێسەروشوێنن‬ ‫تەرمیان دیارنیەو بەشێكی تریان لەو واڵتەی تێدا‬ ‫گیانی لەدەستداوە هەر كات رێكارە یاساییەكانی‬ ‫تەواو ببێت دەیانگەڕێنیەوە‪.‬‬

‫توندوتیژی سێكسی بەرامبەر نێر و مێ‬ ‫“لە حاڵەتەوە بۆتە دیاردە”‬ ‫رەهەند حەسەن‬ ‫هەرچەندە ئاماری دوو ساڵی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫گشتی توندوتیژی دژی ژنان ئاماژە بە‬ ‫كەمبوونەوەی توندوتیژی سێكسی دەكەن‬ ‫بەرامبەر ئافرەتان‪ ،‬بەاڵم شارەزایانی ئەو بوارە‬ ‫رای پێچەوانەیان هەیەو هەندێكیان دەڵێن‪ ،‬ئەو‬ ‫توندوتیژییە هەر حاڵەتە‪ ،‬وتەبێژی توندوتیژی‬ ‫ژنانیش لە سلێمانی دەڵێت‪“ :‬بێگومان توندوتیژی‬ ‫سێكسی لە حاڵەتدا نەماوەو بۆتە دیاردە”‪.‬‬ ‫بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی‬ ‫توندوتیژی دژی ژنان كە لەماڵپەڕی خۆیاندا‬ ‫باڵویكردۆتەوە‪ ،‬لەساڵی رابردوودا ‪113‬‬ ‫حاڵەتی توندوتیژی سێكسی بەرامبەر ئافرەتان‬ ‫تۆماركراون‪ ،‬بەاڵم لەساڵی ‪2017‬دا ئەو ژمارەیە‬ ‫‪ 135‬حاڵەت بووە‪ ،‬لە شەش مانگی یەكەمی‬ ‫ئەمساڵیشدا ‪ 47‬حاڵەت تۆماركراوە‪.‬‬ ‫لەو بارەیەوە موقەدەم هیوا كەریم‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫توندوتیژی دژی ژنان لە سلێمانی بە “زەمەن”ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئەو ئامارانەی لە ماڵپەڕی توندوتیژی‬ ‫دژی ژنان باڵوكراونەتەوە ئەوانەن كە بوونەتە‬ ‫دۆسیەو سكااڵ الی پۆلیس و نووسینگەكانی‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی رێكخراوەكان باسی‬ ‫دەكەن خەڵك سەردانیان بكەن و حاڵەتەكان‬ ‫دۆسیەیان بۆ نەكرێتەوە واتە ئەوانیش ئاماری‬ ‫خۆیان الیە‪.‬‬ ‫ناوبراو روونیكردەوە‪ ،‬توندوتیژی سێكسی‪،‬‬ ‫مانایەكی گشتگیرەو دەكرێت بكرێتە دوو‬ ‫بەشەوە‪ ،‬یەكێكیان توندوتیژی سێكسییە بە‬ ‫مانا كردارییەكەی ئەنجامدانی سێكس‪ ،‬ئەوەی‬

‫دیكەیان هەراسانكردنی سێكسيە كە رەنگە لەزۆر‬ ‫شوێنی گشتیش رووبدات رەنگە ئەنجامدانی‬ ‫نیگایەك ببێتەهۆی هەراسانكردنی سێكس‪.‬‬ ‫بەرپرسەكەی توندوتیژی دژی ژنان وتی‪:‬‬ ‫“بێگومان توندوتیژی سێكسی لە حاڵەتدا‬ ‫نەماوەو بۆتە دیاردە‪ ،‬چونكە كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫كاریگەری كۆمەاڵیەتییەكان و ئەوەی ناوی نراوە‬ ‫پێشكەوتن و كرانەوەی لەسەرە”‪.‬‬ ‫هەرچەندە وا باوە كە توندوتیژی سێكسی‬ ‫زیاتر بەرامبەر رەگەزی مێینە دەكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەوتەی چاالكوانانی مەدەنی و توێژەرانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئەو توندوتیژییە بەرامبەر رەگەزی‬ ‫نێرینەش دەكرێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئاماری یەكێتی پیاوانی كوردستان كە‬ ‫بە “زەمەن” دراوە‪ ،‬ساڵی رابردوو ‪ 36‬حاڵەتی‬ ‫فشاری دەروونی سێكسی بۆ پیاوان تۆماركراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەساڵی ‪2017‬دا ئەو ژمارەیە ‪ 46‬حاڵەت‬ ‫بووە‪ ،‬واتە لە دوو ساڵدا ‪ 10‬حاڵەت كەمیكردووە‪.‬‬ ‫بورهان عەلی‪ ،‬سكرتێری یەكێتی پیاوانی‬ ‫كوردستان بە “زەمەن”ی راگەیاند‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫بەهۆی گۆڕانكارییەكان توندوتیژی سێكسی لە‬ ‫حاڵەتەوە بۆتە دیاردەو ئەم حاڵەتەی توندوتیژی‬ ‫بەرەو زیادبوون دەڕوات‪ ،‬بەاڵم تائێستا لە‬ ‫كۆمەڵگەدا بەڕاشكاوانە قسەی لەسەر نەكراوە‪،‬‬ ‫ئەم جۆرە توندوتیژییە واتە فەرامۆشكردنی‬ ‫رەگەزی نێر یان مێ لە خێزاندا‪.‬‬ ‫ناوبراو وتی‪“ :‬بۆ نموونە تائێستا ئاستی‬ ‫رۆشنبیری لەناو خێزانی كوردیدا بەو جۆرە نییە‬ ‫واتە لە پڕۆسەی هاوسەرگیریدا خاڵیبوونەوەی‬ ‫سێكسییەكان بە یاسایی كراوە‪ ،‬لە دەرەوەی‬ ‫خێزانیش تائێستا خاڵیبوونەوەی سێكسی نە‬ ‫لەڕووی كلتورییەوە بۆتە ئاسایی‪ ،‬نە لەڕووی‬

‫گۆشەیەكی دەروونیی‪ ،‬پەروەردەیی‪ ،‬كۆمەاڵیەتییە‬ ‫د‪ .‬سەمەد ئەحمەد* هەفتانە دەینووسێت‬

‫رەهەندە‬ ‫سایكۆلۆژییەكانی جنێو‬

‫سازدانی‪ :‬سەرچین ساڵح‬

‫لەو هاواڵتیانەی هەرێمیش بەبێ بەرنامە دەڕۆن‪،‬‬ ‫لەوێ بارودۆخی ژیانیان زۆر سەختەو ئەوانەی‬ ‫پەڕیونەتەوە ئەوروپا بەدەست پەنجەمۆری واڵتانی‬ ‫بەلقانەوە گیرۆدەبوون‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەوانەی مافی پەنابەرێتیان وەرگرتووە‬ ‫ژمارەیان چەندە؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬تاساڵی ‪ 2018‬ئەوانەی كۆچیان‬ ‫كردووە ‪ %30‬مافی پەنابەرێتی ئینسانیان‬ ‫وەرگرتووە‪ %15 ،‬مافی پەنابەرێتی سیاسی ‪%39‬‬ ‫دوای مافی پەنابەرێتیان تائێستا وەرنەگرتووە‪،‬‬ ‫بەشێكیشی داواكەیان رەتكراونەتەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەوانەی كۆچدەكەن زیاتر چ توێژێكی‬ ‫كۆمەڵگان؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬لەماوەی سااڵنی رابردوو گەنجان‬ ‫‪ %60‬رێژەكەیان پێكدەهێنا‪ ،‬بەاڵم لەم دواییەدا‬ ‫رێژەی خێزان زیادیكرد هاوتای رێژەی گەنجان‬ ‫بووەوە‪ ،‬ئەوانەی كۆچیان كردووە فەرمانبەرانو‬ ‫ئەندامانی دەزگا ئەمنیەكانی تێدایە‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫دەرچوانی زانكۆو پەیمانگاكانن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬چی وای لە هاواڵتیان كردووە بە‬ ‫بەردەوامی لەماوەی شەش ساڵدا بە لێشاو بە تاكو‬ ‫بە خێزان كۆچ بكەن؟‬ ‫ئاری جەالل‪ :‬نەبوونی هەلی كار گەورەترین‬ ‫هۆكار بوو‪ ،‬نەبوونی ئایندەیەكی سیاسی روونو‬ ‫ناتەبای الیەنە سیاسیەكانو نەبوونی خزمەتگوزاری‬ ‫بەشێكی تری ئەو هۆكارانەبوون كە هاواڵتیان‬ ‫كۆچبكەنو ژیانی خۆیانو خێزانیان بخەنە‬ ‫مەترسیەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەو ئاستەنگانە چین دێنە بەردەم‬ ‫رێگای كۆچبەران؟‬

‫دەروون نیگا‬

‫یاساییشەوە یاساییە”‪.‬‬ ‫ئەو بەرپرسەی یەكێتی پیاوان روونیكردەوە‪،‬‬ ‫كاتێك ژنان دەزانن پیاوانیان ناتوانن لەنێو‬ ‫خێزاندا غەریزە سێكسییەكانیان خاڵی بكەنەوە‬ ‫یان ئاینەكەی رێی پێنادات لە دەرەوە سێكس‬ ‫بكات‪ ،‬تووشی فشاری دەروونی سێكسی دەكەن‪،‬‬ ‫چە ند ین‬ ‫حا ڵە تیش‬ ‫هەبووە ژن‬ ‫نەیهێشتووە‬ ‫پیاوەكەی بە‬ ‫چەندین مانگ‬ ‫سەرجێی لەگەڵدا‬ ‫بكات‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫لە‬ ‫داواكارییەكانی‬ ‫پێداویستی ناوماڵدا پێ‬ ‫جێبەجێ كردووە‪.‬‬ ‫هاوكات جەزا والی‪،‬‬ ‫توێژەری كۆمەاڵیەتی بۆ‬ ‫“زەمەن” رایگەیاند‪ ،‬توندوتیژی‬ ‫سێكسی لەهەموو كۆمەڵگەیەك‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم تائێستا لە‬ ‫كوردستان حاڵەتەو تەنها‬ ‫تایبەتیش نییە بە‬ ‫ئافرەت‪ ،‬بەڵكو لەنێو‬ ‫نێرینەشدا‬ ‫رەگەزی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫نێرینەیەك‪ ،‬نێرینەیەكی‬ ‫دیكە هەراسان دەكات‪.‬‬ ‫جەزا وتی‪“ :‬باشترین‬ ‫كاركردن بۆ چارەسەری ئەو‬ ‫حاڵەتانە پڕۆسەی پەروەردەیە‪ ،‬چونكە بابەتەكە‬

‫رەگ و ریشەی پەروەردەیی و كلتوری هەیە‪،‬‬ ‫ئەگەر بمانەوێت كەمیان بكەینەوە دەبێت‬ ‫پڕۆگرامی پەروەردەیی و كلتوریمان هەبێت‬ ‫بۆیان‪ ،‬بۆیە ئەگەر ئەم حاڵەتانەش چارەسەر‬ ‫نەكرێن دەبێتە دیاردە”‪.‬‬

‫لە سادەترین پێناسەدا دەتوانین بڵێین جنێو‪:‬‬ ‫بریتییە لەدەربڕینی چەند وشەو رستەو دەستەواژەیەكی‬ ‫نەشیاو كە لەڕووی ئاینییەوە گوناهن‪ ،‬لەڕووی یاساییەوە‬ ‫تاوانن‪ ،‬لەڕووی كۆمەاڵیەتییەوە ناپەسەندو شەرمهێنەرن‪.‬‬ ‫كەسێك‪ ،‬یان دەستەو گروپێكی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬یان ئاینیو‬ ‫مەزهەبی‪ ،‬یان هێزێكی سیاسی لەدژی ئەویدی بەكاری‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬بەمەبەستی سوككردنو ئابڕوبردنی كەسو‬ ‫الیەنو هێزی نەیاری خۆی‪.‬‬ ‫جنێو‪ ،‬كە ڕەفتارێكی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬بەدرێژایی مێژوو‪،‬‬ ‫مرۆڤ لەئاستی تاكو كۆمەڵ‪ ،‬لەئاستی دەستەو گروپە‬ ‫كۆمەاڵیەتیو ئاینیو مەزهەبیو سیاسییەكاندا‪ ،‬لەدژی‬ ‫یەكتری بەكاریان هێناوە‪ .‬كاتێك ئەمە دەڵێین‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئەوەش بەیان بكەین كە جنێویش وەك هەر رەفتارێكی‬ ‫تری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لە كۆمەڵگەیەك بۆ كۆمەڵگەیەكی ترو‬ ‫تەنانەت لە یەك كۆمەڵگەشدا‪ ،‬لەكاتێك بۆ كاتێكی تر‪،‬‬ ‫جیاوازی هەیە‪ .‬ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە جنێو‬ ‫لە بناغەدا بابەتێكی خۆڕسك نییە‪ ،‬بەڵكو دەستخراوەو‬ ‫زادەو بەرهەمی پەروەردەیە‪ ..‬بەپێی جیاوازی كەلتوری‬ ‫كۆمەڵگەكان‪ ،‬دەربڕینی جنێوەكانو كاریگەریی جنێوەكان‬ ‫لەسەریەكتری‪ ،‬هەرواش كاردانەوەی كەسی جنێوپێدراو‬ ‫بۆجنێوپێدەر‪ ،‬جیاوازی هەبووەو هەیە‪.‬‬ ‫لەم دەروازەیەوە ئەگەر قسە لەبارەی سایكۆلۆژیو‬ ‫كەسێتی كەسی جنێودەر بكەین دەبێت ئەوە بخەینەڕوو‬ ‫كە مرۆڤ بەگشتیو مرۆڤی رۆژهەاڵتی بەتایبەتی‪ ،‬كاتێك‬ ‫لەبەردەم ئاستەنگەكانی ژیاندا خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬یان‬ ‫كاتێك رووبەڕووی ئەو كەسو دەستەو گروپو هێزانە‬ ‫دەبێتەوە كەلەگەڵیدا ناكۆكو ناتەبان‪ ،‬یەكسەر پەنا‬ ‫دەباتەبەر قسەی سادرو سوكو جنێوێكی گەرمی حەواڵە‬ ‫دەكات‪ .‬هەندێجاریش ئەو كەسو الیەنانە دەچوێنێت‬ ‫بەئاژەڵێك‪ ،‬یان لەئاژەڵیش خراپتر‪.‬‬ ‫بەپێی ناوەرۆكو بنەماكانی سایكۆلۆژی كۆمەاڵیەتیو‬ ‫سایكۆلۆژیای تاكەكەس‪ ،‬جنێودەر خاوەنی كەسێتییەكی‬ ‫الوازە‪ .‬كەسێك كەجنێو دەدات‪ ،‬بەخۆی بزانێت یان‬ ‫نا‪ ،‬ئەوە دەسەلمێنێت كە كەسێكی بێ دەستەاڵتو‬ ‫بێ ئیرادەیە‪ .‬خۆ ئەگەر دەسەاڵتی هەبێت‪ ،‬ئەوا دەمی‬ ‫خۆی ماندوو ناكاتو یەكسەر‪ ،‬بەكردەوە پەالماری كەسی‬ ‫بەرامبەری دەداتو تۆڵەی خۆی دەكاتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫ئاماژەیە بۆئەوەی كە لەبناغەدا كەسی جنێودەر‪،‬‬ ‫كەسێكی ئەگەرچی الوازە‪ ،‬بەاڵم توندڕەوو تۆڵەسێنە‪ .‬ئەم‬ ‫كەسێتییەش تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ كەسێتی بەهێزو‬ ‫سەركەوتوو كەلەژیانی رۆژانەدا هەمیشە لەسەرخۆو و‬ ‫هێمنو لێبوردەیە‪.‬‬ ‫جگە لەمانە‪ ،‬پسپۆڕانی دەروونناسی پێیان وایە‬ ‫كە كەسی جنێودەر‪ ،‬لەڕووی دەروونییەوە‪ ،‬دەروونێكی‬ ‫هەڵچوو و پەشێوی هەیە‪ ،‬هەربۆیە زۆربەی جارانیش‬ ‫كۆنترۆڵ لەدەستدەداتو زیاتر وەك كەسێكی دەمپیسو‬ ‫شەڕانگێز دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫ئەوەی لەم نێوەندەدا جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە‬ ‫ئەگەرچی كەسی جنێودەر بەچەكی جنێوەوە دەچێتە‬ ‫شەڕی بەرامبەرەوە‪ ،‬بەاڵم بەبێ ئەوەی بەخۆی بزانێت‪،‬‬ ‫لەپێش دەسپێكردنی شەڕەكەوە‪ ،‬دۆڕاندنی خۆی‬ ‫راگەیاندووە‪ ،‬هەربۆیە ئەم جۆرە كەسانە‪ ،‬وەك كەسانێكی‬ ‫دۆڕاو‪ ،‬جێگەی بەزەیین‪.‬‬ ‫(فرۆید) پێی وایە كەجنێودان جۆرێكە لەتوندوتیژی‪،‬‬ ‫سەرچاوەكەشی بۆ ملمالنێی نێوان غەریزەی مەرگو ژیان‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە لەدەرئەنجامدا غەریزەی مەرگ بەسەر‬ ‫غەریزەی ژیاندا زاڵ دەبێت‪ .‬هەر بەم ئاوایە‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫بونەوەرێكی شەڕەنگێزو توندڕەوە‪.‬‬ ‫(فرۆید) ئەوە بەیاندەكات كەجنێوی سێكسی‪ ،‬بریتییە‬ ‫لەالقەكردنی ئەویدی بەوشە‪ ،‬بۆیە دەتوانین بەكەسی‬ ‫جنێودەر بڵێین‪ :‬الدەرو دەروون نەخۆش‪.‬‬ ‫هەریەك لە (ئەلبێرت باندۆرا)و (ریچارد دۆڵتز)یش‪،‬‬ ‫كەدوو زانای بواری دەروونناسین‪ ،‬لەوبڕوایەدان كەچۆن‬ ‫چاكەكاریو لێبوردەییو خۆشەویستیو تەباییو رێزگرتنی‬ ‫ئەویدیو سۆزو میهرەبانی بەرامبەر منداڵو‪ ..‬هتد‪ ،‬بەرهەمو‬ ‫زادەی پەروەردەی دروستی كۆمەاڵیەتین‪ ،‬هەر ئاوهاش‬ ‫دەمارگیریو توندوتیژیو تۆڵەكردنەوەو رقهەڵگرتنو‬ ‫جنێودانو‪ ..‬هتد‪ ،‬بەرهەمو زادەی پەروەردەی نادروستی‬ ‫كۆمەاڵیەتین‪ .‬ئەمەی دووەمیان زیاتر لەكۆمەڵگەی‬ ‫نەریتیو داخراودا بەدیدەكرێت‪ ،‬كەگەورەكان هانی كەسانی‬ ‫تر دەدەن كە دەمارگیرو تۆڵەسێنو بێبەزەیی بن بەرامبەر‬ ‫بەكەسانی تر‪ ،‬چونكە لەم جۆرە كۆمەڵگایەدا‪ ،‬گەورەییو‬ ‫شەهامەت لەتۆڵكردنەوەدایە نەك لە لێبوردەییدا‪.‬‬ ‫لە ئەڵقەكانی داهاتوودا ئەم بابەتە درێژەی دەبێت‪.‬‬ ‫* پسپۆڕ لەبواری پەروەردەو دەروونناسیی‬

‫د�‬ ‫پ��ەروەردەو ن��وێ��� ن� ن‬

‫‪12‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫ئاالن حەمەسەعید‪ ،‬وەزیری پەروەردە‪:‬‬

‫تا ئەوكاتەی لە وەزارەتی پەروەردە بم‬ ‫خزمەتكاری ئەم كەرتەم‬ ‫بەڕێز عەباس‬

‫هۆوكینگو ئەنیشتاینش‬ ‫تەمبەڵ بوون!‬ ‫لە قوتابخانەكاندا وشەی “تەمبەڵ”و هاوشێوەكانی كە‬ ‫مانای نەرێ دەگەیەنن‪ ،‬ڕۆژ نییەو وانە نییە لە بەشێك‬ ‫لە قوتابخانەكانی كوردستاندا قوتابییەكانی پێ بریندار‬ ‫نەكرێن! نموونە زۆرنو ئێمە تەنیا نموونەی دوو كەسایەتی‬ ‫جیهانی سەرنجڕاكێش ئاماژە پێدەكەین وەك سوود لێبینین‬ ‫كە لە قوتابخانە پێیان وتراوە تەمبەڵ یان وەك خۆیان‬ ‫دەڵێن باش نەبوون كەچی بوون بە دوو زانای بەناوبانگی‬ ‫جیهانو خاوەن بیردۆز كاریگەری گرنگیان لە كایەی زانستی‬ ‫فیزیا دانا!‬ ‫“ستیڤن هۆوكینگ” یەكێكە لە زانا ناسراوەكانی ئینگلیزو‬ ‫جیهان لە بواری فیزیا‪ ،‬ئەو لە تەمەنی بیستو یەك ساڵیدا‬ ‫تووشی شەلەلو ئیفلیج بوون هاتو جەستەو زمانی لە جوڵە‬ ‫وەستا تەنیا مێشكی كاری دەكرد كورسیو كۆمپیوتەرێكی‬ ‫تایبەتی بۆ دروستكراو لە ڕێگەی ئەو كۆمپیوتەرەوە‬ ‫تیۆرەكانی خۆی دادەڕشت‪ ،‬پزیشكەكان لە تەمەنی الوێتیدا‬ ‫پێیانوت گەر بمێنێتو بژێت پێنچ ساڵی تر دەمێنێت‪ ،‬كەچی‬ ‫وا دەرنەچوو دوای دەیان ساڵو تەمەنێكی دوورودرێژ لە‬ ‫ساڵی ‪ 2018‬كۆچی دوایی كرد! كتێبێكی هەیە بەناونیشانی‬ ‫“وەاڵمە كورتەكان بۆ پرسیارە گەورەكان” دوای مردنی‬ ‫خۆی باڵوبویەوە‪ ،‬لە چەند شوێنێكدا ئاماژە بە ژیانی‬ ‫خوێندنو خوێندكاری خۆی دەكات كە باشو سەركەوتوو‬ ‫نەبووەو دەڵێت‪“ :‬كاتێك لە قوتابخانە بووم‪ ،‬قوتابییەكی‬ ‫باش نەبووم‪ ،‬زۆر بە زەحمەت ئاستم دەگەیشتە نیوەی‬ ‫یەكەمی پۆلەكە‪ .‬كارەكانم شپرزەبوونو خەتم جوان نەبوو‪.‬‬ ‫بەاڵم هاوڕێی باشم لە قوتابخانە هەبوو‪ .‬قسەمان لەسەر‬ ‫هەموو شتێك دەكرد‪ .‬بەتایبەتی سەرچاوەی گەردوون‪ .‬ئەمە‬ ‫ئەو شوێنەبوو خەونەكانی من دەستیپێكردو زۆر ئاسوودەم‬ ‫كە بەدی هات”‪.‬‬ ‫هەروەها باسی كاریگەری مامۆستایەكی دەكات كە‬ ‫چۆن هاوكاری كردووەو دەنووسێت “من كەسێكی ئاسان‬ ‫بۆ فێربوون نەبووم‪ ،‬لە فێربوونو خوێندنەوەدا هێواش‬ ‫بوومو دەستوخەتم زۆر ناخۆش بوو‪ ،‬بەاڵم كاتێك تەمەنم‬ ‫چواردەساڵ بوو‪ ،‬مامۆستاكەم‪ ،‬دیكران تاتا‪ ،‬لە قوتابخانەی‬ ‫سێنت ئالبانس‪ ،‬پیشانی دام چۆن وزەكەم كۆبكەمەوەو‬ ‫هانی دام بەشێوەی خەالقانە سەبارەت بە ماتماتیك‬ ‫بیربكەمەوە‪ .‬ئەو چاوەكانی منی بۆ ماتماتیك‪ ،‬وەكو‬ ‫ڕەشنووسی گەردوون كردەوە‪ .‬ئەگەر سەیری ڕابردووی هەر‬ ‫كەسێكی نایاب بكەیت‪ ،‬مامۆستایەكی نایاب هەیە‪ .‬كاتێك‬ ‫هەریەك بیر لەوە دەكەینەوە‪ ،‬كە دەكرێ لە ژیاندا چی‬ ‫بكەین‪ ،‬بەختی ئەوەی دەتوانین چی بكەین‪ ،‬دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ مامۆستایەك”‪ ،‬لە شوێنێكی دیكەدا دەڵێت‪“ :‬بنچینە بۆ‬ ‫ئایندەی پەروەردە دەبێت لە قوتابخانەكانو لە الی مامۆستا‬ ‫خۆشەویستو دڵسۆزەكانەوە بێت‪ .‬بەاڵم قوتابخانەكان تەنیا‬ ‫چوارچێوەیەكی سەرەتایی پێشكەش دەكەن كە هەندێكجار‬ ‫فێربوونی بێفكرانەی هاوكێشەكانو تاقیكردنەوەكان دەكرێ‬ ‫منداڵ لە زانست بێگانە بكات”‪.‬‬ ‫“جێس بڕالێڕ” لە كتێبی “ ئالبێرت ئەنیشتاین كێ بوو؟”‬ ‫كتێبێكە لەسەر ژیانو دونیابینیو بیركردنەوەكانی زانای‬ ‫فیزیایی بەناوبانگ ئەنیشتاین دەنووسێت‪“ :‬جارێكیان باوكی‬ ‫ئالبێرت‪ ،‬لە بەرپرسی قوتابخانەكەی پرسی بەڕای ئێوە‬ ‫ئالبێرت دەبێ بیر لە چ كارو پیشەیەك بكاتەوە؟ بەرپرس‬ ‫لە وەاڵمدا وتی گرنگ نییە‪ ،‬چونكە ئالبێرت ناتوانێ لە هیچ‬ ‫بوارێكدا سەركەتوو بێت”‪“ .‬یەكێك لە بەرپرسانی قوتابخانە‬ ‫پێی دەوت‪“ :‬سەگی تەممەڵ” یەكێكی تریان دەیوت‪:‬‬ ‫ئالبێرت كاریگەری خراپ دەكاتە سەرمێشكی هاوپۆلەكانی!‬ ‫چونكە بەردەوام پرسیار دەكاتو ئەو پرسیارانەی ئەو‬ ‫دەپرسێ‪ ،‬مامۆستاكانی ناتوانن وەاڵم بدەنەوە‪ .‬ئەنجامی‬ ‫بوو بەوەی كە ئالبێرتیان لە قوتابخانە دەركرد‪.‬‬ ‫“جەمال عیرفان” یەكێكە لە سیاسەتمەدارو‬ ‫ڕۆژنامەنووسو ڕۆشنبیرە ناسراوەكانی كورد‪ ،‬نزیك بە‬ ‫سەدەیەك پێش ئێستا لە زنجیرە نووسینێكیدا بەناوی‬ ‫“حقایق” كە لە ژمارە “‪”94‬ی ڕۆژنامەی “پێشكەوتن” لە‬ ‫فێبریوەری ساڵی ‪ 1922‬باڵوبۆتەوە بە ڕێنووسی ئەوكات‬ ‫دەڵێت‪“ :‬چاو بو بعضی سر پنجرەیە‪ ،‬بو بعضی‬ ‫سر اوینیە یە‪ ،‬بو بعضیكیش دوربینە”‪ ،‬بۆ مامۆستاو‬ ‫پەوەردەكار گرنگو پێویستە چاو و بیركردنەوەی تەنیا‬ ‫پەنجەرەو ئاوێنە نەبێت لەو دووانەوە لە خۆیو قوتابییەكانی‬ ‫نەڕوانێت‪ ،‬بەڵكو گرنگترو پێویستتر ئەوەیە بچێتەوە ئەو‬ ‫خانەیەوە وەك جەمال عیرفان دەڵێت چاوی سەری دووربین‬ ‫بێت بەرانبەر قوتابییەكانی و توانا شاراوەكان بناسێت و‬ ‫پێیوانەبێت گەر لە ساتێكدا یان قۆناغێكدا قوتابییەك‬ ‫الوازبوو دەبێت ئیدی لە بازنەی پەروەردەوفێركردن بیكاتە‬ ‫دەرەوە!‬

‫* ‪ 100‬رۆژ بەسەر كارنامەی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان لە كابینەی نوێدا‬ ‫تێپەڕیوە‪ ،‬هەندێك بەرەوپێشچوون لە كەرتی‬ ‫پەروەردە دەبینین ئەمە پالنو بەرنامەیەكە‬ ‫دەستتانپێكردووەو بە سیستم كاری لەسەر‬ ‫دەكەن كە بواری پەروەردەو فێركردن بێتە‬ ‫سەرەتایەك بۆ پەروەردەكردنی تاك لە‬ ‫كۆمەڵگادا؟‬ ‫ئاالن حەمەسەعید‪ :‬ئەوەی لە كابینەی‬ ‫نوێ دەستمانپێكردووە لەبەر رۆشنایی هێڵە‬ ‫گشتییەكانی كارنامەی كابینەی نوێی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستانە‪ ،‬ئەو الیەنە سیاسییانەی‬ ‫حكومەتیان پێكهێناوە كارنامەیەكی هاوبەش‬ ‫هەیە كە رێككەوتن لەسەر ئەو كارنامە هاوبەشە‬ ‫كراوە‪ ،‬ئێمەش وەك وەزارەتی پەروەردە هێڵە‬ ‫گشتییەكانی ئەو كارنامەیە جێبەجێ دەكەین‬ ‫لەناو ئەوەشدا بەرنامەیەكی روونمان هەیەو‬ ‫بەپێی بەرنامەو سیستمێك بەڕێوەدەچێت‪،‬‬ ‫ئەویش كرانەوەیەكی زیاتر‪ ،‬خزمەتگوزارییەكی‬ ‫زیاتر‪ ،‬بەمەیدانیبوونی زیاترو گوێگرتنو‬ ‫پەیوەندییەكی زیاتر لەگەڵ هاواڵتیانو ئەوانەی‬ ‫كە گرنگی دەدەن بە كەرتی پەروەردە‪.‬‬ ‫الیەنێكی دیكە دانانی هەندێك بەرنامەی‬ ‫ستراتیژییە كە رۆژانە پێوەی سەرقاڵین‪،‬‬ ‫گرنگترینیان بریتییە لە پڕۆژەیاسایەك‬ ‫بۆ پەروەردەو فێربوون لە هەرێمی‬ ‫كوردستان كە زۆر گشتگیر بێت رووماڵی‬ ‫هەموو بوارەكانی كەرتی پەروەردە بكات‪،‬‬ ‫هەروەها رێكخستنەوەی میالكاتو چەند‬ ‫بەرنامەیەكی دیكە بریتین لە پێداچوونەوە‬ ‫بە پڕۆگرامەكانی خوێندن‪ ،‬هەموو ئەوانە لە‬ ‫چوارچێوەی هێڵە گشتییەكانی كارنامەی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكانی پەروەردەی‬ ‫پارێزگاكان كۆبوینەتەوەو دیدوبۆچوونی هەموو‬ ‫الیەنەكانمان وەرگرتووە‪ ،‬رای پسپۆڕانی‬ ‫دەرەوەی وەزارەتیشمان وەرگرتووە‪ ،‬دیدێكی‬ ‫روونمان داناوە بۆ ئەوەی بتوانین بۆ ئەم چوار‬ ‫ساڵە كار لەسەر گەشەپێدانی كەرتی پەروەردە‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫* بەشێوەیەكی گشتی خەڵك وا‬ ‫تێگەیشتووە كە موچە هەبوو ئیتر هەموو شتێك‬ ‫باش دەبێت‪ ،‬ئەمە لە وەزارەتی پەروەردە‬ ‫بەراورد بە وەزارەتەكانی دیكە پێچەوانەیە‪،‬‬ ‫قسەكەم لەسەر ئەوەیە ئەمە بەرنامەیەكە‬ ‫كە باسی دەكەیت ئایا جێبەجێكردنی ئاسان‬ ‫دەبێت‪ ،‬لەپاڵ ئەوەدا وەاڵمێكی دیكەشم دەوێ‬ ‫لە میالكو لە تەالردا كەی دەگەنە ئەوەی بڵێن‬ ‫كەرتی پەروەردە كامڵە؟‬ ‫ئاالن حەمەسەعید‪ :‬من رێزو سوپاسێكی‬ ‫زۆرم هەیە بۆ مامۆستایان بەتایبەتی لە‬ ‫پێنج ساڵی رابردوودا كە توانیویانە بەرگەی‬ ‫قەیرانەكان بگرنو جێگەی دەستخۆشین‪،‬‬ ‫مامۆستایان لە كوردستان داینەمۆی‬ ‫پێشكەوتنی پڕۆسەی ئیدارەدانی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستانن‪ ،‬لەم كابینەیەشدا‬ ‫هەموو هەوڵێكمان بۆ ئەوەیە كە هەم شكۆی‬ ‫مامۆستا پارێزراو بێت هەم مافەكانی مامۆستا‬ ‫پارێزراو بێت‪ ،‬چ لە رێگەی یاسایی چ لە‬ ‫رێگەی ئەو رێكارانەی كە ئێمە لە وەزارەتی‬ ‫پەروەردە پێمان دەكرێت لەڕێگەی پەروەردە‬ ‫گشتییەكانەوە‪ ،‬ئەوەی زۆر گرنگ بێت ئەوەیە‬ ‫پێویستمان بە پەیوەندییەكی زیاتر هەیە‬ ‫لەگەڵ خەڵكدا و دەمانەوێت پەیوەندییەكی‬ ‫زیاترمان هەبێت‪.‬‬

‫لە كۆبونەوەكانی‬ ‫ئەنجومەنی‬ ‫وەزارەت باسمان لە‬ ‫رێكخستنەوەی میالكات‬ ‫كردووەو لیژنەشمان‬ ‫لەسەر پێكهێناوە‬

‫ئاالن حەمە سەعید‪ ،‬وەزیری پەروەردەی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬دەڵێت وەزارەتی پەروەردە‬ ‫یەكێكە لەو وەزارەتانەی گرفتی ژێرخانی پەروەردەیی‬ ‫هەیە بە تایبەت لەڕووی بیناوە‪.‬‬ ‫ئاالن حەمەسەعید‪ ،‬لە چاوپێكەوتنێکدا کە‬ ‫سایتی سبەی لەگەڵی ئەنجامی داوە‪ ،‬باس لەوە‬ ‫دەكات سەرقاڵی داڕشتنەوەی پڕۆژەیاسایەكن بۆ‬ ‫پەروەردەو فێربوون‪ ،‬كە زۆر گشتگیر بێت‪ ،‬وتی‪:‬‬ ‫“لە رووی رێكخستنەوەی میالكات و پێداچوونەوە‬ ‫بە پڕۆگرامەكانی خوێندن دیدو بۆچوونی هەموو‬ ‫الیەنەكانمان وەرگرتووەو رای پسپۆڕانی دەرەوەی‬ ‫وەزارەتیشمان وەرگرتووە‪ ،‬دیدێكی روونمان داناوە بۆ‬ ‫ئەوەی كە بتوانین بۆ ئەم چوار ساڵە كار لەسەر‬ ‫گەشەپێدانی كەرتی پەروەردە بكەین”‪.‬‬ ‫وەزیری پەروەردە دەڵێت‪“ :‬هەموو هەوڵێكمان بۆ‬ ‫ئەوەیە كە هەم شكۆی مامۆستا پارێزراو بێت هەم‬ ‫مافەكانی مامۆستا پارێزراو بێت”‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬بڕیار نامیق‬

‫دیدێكی روونمان‬ ‫داناوە بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانین بۆ ئەم چوار‬ ‫ساڵە كار لەسەر‬ ‫گەشەپێدانی كەرتی‬ ‫پەروەردە بكەین‬

‫پڕۆسەی پەروەردە موڵكی هەموومانەو‬ ‫موڵكی هەموو تاكێكی كوردستانە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫لەو دیدگایەوە لێی دەڕوانین كە دیدگایەكی‬ ‫گشتی هەیە‪ ،‬لەو سۆنگەیەشەوە دەست‬ ‫دەخەینە سەر ئەوەی كەموكورتییەكانمان‬ ‫لە كوێنو دەست دەخەینە سەر برینەكان‪،‬‬ ‫پێویستی بە چ چارەسەرێك هەیە‪ ،‬لەو دیدەی‬ ‫كە ئێمە كراوینەتە سەر دیدێكی رەخنەگرانە بۆ‬ ‫پڕۆسەی پەروەردە لە هەرێمی كوردستان‪ ،‬كە‬ ‫ئامانجەكەی ئەوەیە بە چارەسەرێك لێی بێینە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬ئێمە لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی‬ ‫وەزارەت باسمان لە رێكخستنەوەی میالكات‬ ‫كردووەو لیژنەشمان لەسەر پێكهێناوە‪.‬‬ ‫چەند بەرنامەیەكی دیكەشمان هەیە لەگەڵ‬ ‫بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان هەنگاو دەنێین‬ ‫بۆ ئەو بابەتانە‪ ،‬لە رووی پڕۆژەی بیناشەوە‬ ‫وەزارەتی پەروەردە یەكێكە لەو وەزارەتانەی‬ ‫كە گرفتی ژێرخانی پەروەردەیی هەیە لە‬ ‫رووی بیناوە‪ ،‬دیدێكی دیارمان پێشكەشی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران كردووە‪ ،‬لەوەی چۆن‬ ‫بتوانین چارەسەری كەمی بینا بكەین‬ ‫بەشێكی وابەستەیە بە توانای حكومەتەوە‬ ‫بەشێكیشی وابەستەیە بە بیركردنەوەی نوێ بۆ‬ ‫چارەسەركردنی قەیرانەكان‪ ،‬هەموو الیەكمان لە‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران تیشكمان خستوەتە سەر‪.‬‬ ‫هەموو الیەك هاوكارمانن تێكڕای‬ ‫وەزارەتەكانو سەرۆكی حكومەتو جێگری‬ ‫سەرۆكی حكومەتو هەموو وەزیرەكان لەو‬ ‫دیدگایەشەوە ئێمەش وەك وەزارەتی پەروەردە‬ ‫هەندێك پڕۆژەو بەرنامەی خۆمان هەیە كە لە‬ ‫چوارچێوەیەكی فەرمیی پێشكەشی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیرانی دەكەین‪ ،‬سەبارەت بەو رێگەچارانەی‬ ‫كە دەتوانن گرفتی كەمی بینای قوتابخانەكان‬ ‫لە هەرێمی كوردستان چارەسەر بكەن‪.‬‬ ‫* لە ماوەی چەند رۆژی رابردوودا بڕیاری‬ ‫دامەزراندنی گرێبەستەكان درا‪ ،‬وادەیەك بۆ‬ ‫دەستبەكاربوونیان دیاریكراوە‪ ،‬كەی رێكارە‬ ‫ئیدارییەكان تەواودەكرێت و بە فەرمیی‬ ‫دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە‪ ،‬دوای ئەوان‬ ‫وانەبێژەكانیش داوای دامەزراندن دەكەن‪،‬‬ ‫وەاڵمتان بۆ ئەوان چییە؟‬

‫ئاالن حەمەسەعید‪ :‬سەبارەت بە‬ ‫مامۆستایانی گرێبەست‪ ،‬پێشتر وەزیرانی‬ ‫داراییو پالندانانو پەروەردە یاداشتێكیان‬ ‫ئاڕاستەی ئەنجومەنی وەزیران كرد‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری‬ ‫لەسەر بە هەمیشەییكردنی ئەو مامۆستایانە‬ ‫دا‪ ،‬چونكە پێشتر موچەیەكیان هەبووە كە‬ ‫مانگانە پێیاندەدرا‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی هەندێك‬ ‫ئیمتیازاتی مۆڵەتو خوێندنو هەندێك حاڵەتی‬ ‫دیكە بیانگرێتەوە بڕیاری بە هەمیشەیی‬ ‫بوونیان دراوە‪ ،‬ئەوان چەندین ساڵە لە كەرتی‬ ‫پەروەردە خزمەت دەكەن‪ ،‬سەبارەت بە‬ ‫مامۆستایانی وانەبێژیش لە هەرێمی كوردستان‬ ‫ئەوانیش كاریگەری گەورەیان لەسەر كەرتی‬ ‫پەروەردە هەیەو شانیان داوەتە بەر‪.‬‬ ‫* شێوەیەكی تازە لە كاری ئیداریی لە‬ ‫بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان سەریهەڵداوە‪،‬‬ ‫ئەویش بەدەمەوەچوونو تەداخولكردنە لەالیەن‬ ‫كەسی یەكەمی بەڕێوەبەرایەتییەكانەوە‪،‬‬ ‫دەیانەوێت ناوی ئێوە بچێتە ناو خەڵكەوە؟‬ ‫بەتایبەتی بە شەخسیی پەیوەندی لەگەڵ‬ ‫مامۆستا و دایك و باوكی قوتابییان‬ ‫دەكەن‪ ،‬یان ئەوە كارنامەیەو دەستبەجێ‬ ‫بەدەمەوەچوونی كێشەكانە؟ تا چەند لەوكارە‬ ‫بەردەوام دەبن؟‬ ‫ئاالن حەمەسەعید‪ :‬ئێمە هەوڵی بە‬ ‫كەلتوركردنی مۆدێلی بەدەمەوەچوون بۆ‬ ‫كێشەكان لەالیەن كەسی یەكەمەوە دەدەینو‬ ‫بەردەوامیش دەبین‪ ،‬لە زۆر شوێن كراوەو لە‬ ‫زۆر شوێنی دیكە پێویستە پەرەی پێ بدەین‪،‬‬ ‫ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە تەركیزی بخەینەسەر‬ ‫ئەویش دیدی حوكمڕانیكردنە لە چوارچێوەی‬ ‫بەرپرسیارێتیدا‪ ،‬هەركەسێك بەرپرسیارێتی‬ ‫وەردەگرێت دەبێت هەست بەوەبكات‬ ‫بەرپرسیارە بەرامبەر بە خەڵكی كوردستان‪،‬‬ ‫بەرپرسیارە بەرامبەر كێشەو مەینەتییەكانیان‪،‬‬ ‫ئەم تێڕوانینە گرنگە بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین‬ ‫كاری لەسەر بكەین‪ ،‬ئەویش پەیوەندی‬ ‫بەردەوام لەگەڵ هاواڵتیاندا‪ ،‬ئێستا‬ ‫پەیوەندیمان لەگەڵ مامۆستایان‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫قوتابخانەكان‪ ،‬سەرپەرشتیارەكان‪ ،‬دایك و‬ ‫باوكی قوتابیان هەیە‪.‬‬

‫هەموو هەوڵێكمان‬ ‫بۆ ئەوەیە كە هەم‬ ‫شكۆی مامۆستا‬ ‫پارێزراو بێت هەم‬ ‫مافەكانی مامۆستا‬ ‫پارێزراو بێت‬

‫وەزیریی دەسەاڵتێكی‬ ‫ئیدارییە بۆیە‬ ‫خەڵك رووم تێدەكات‪،‬‬ ‫ئەگەر نا خەڵك‬ ‫ئیشی بە من نییە‬

‫كەرتی پەروەردە فراوانەو گیروگرفت‬ ‫بەردەوام روودەدات‪ ،‬هەندێك ئاستەنگ‬ ‫روودەدات پێویستی بە چارەسەری خێرا هەیە‪،‬‬ ‫پێوستە دوور بكەوینەوە لە هەندێك كاری‬ ‫رۆتینی‪ ،‬ئێمە ئەم مۆدێلەی كاری پێدەكەین بۆ‬ ‫ئەم چوار ساڵە بەردەوام دەبێت‪ ،‬جیا لەوەی‬ ‫هەر یەكێك لە ئێمە چ وەزیر چ راوێژكارەكان‬ ‫چ بەڕێوەبەرە گشتییەكان ئیلتیزاماتە‬ ‫مەكتەبییەكانی خۆمان بەجێدەهێنینو ئەو‬ ‫پڕۆژانەشی كە پڕۆژەی ستراتیژین پێویستیان‬ ‫بە كۆدەنگی هەموومانە ئەوانەش بەیەكەوە‬ ‫ئەنجام دەدەین‪ ،‬تا ئەوكاتەی لە وەزارەتی‬ ‫پەروەردەبم خزمەتكاری ئەم كەرتەم‪.‬‬ ‫پۆستی وەزیریی وا تێگەیشتوم‬ ‫دەسەاڵتێكی ئیدارییە لەالی من بۆیە خەڵك‬ ‫رووم تێدەكات‪ ،‬چونكە دەسەاڵتێكی ئیداریم‬ ‫پێیە ئەگەر نا خەڵك ئیشی بە من نییە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە مادام دەسەاڵتێكی ئیداریم هەیە‬ ‫دەبێت ئەو دەسەاڵتە بۆ چاكەی گشتی‬ ‫بەكاربهێنم‪ ،‬هەموو ئەو كارانەشی لە‬ ‫چوارچێوەی یاساو رێنماییەكان ئەنجام دەدرێت‬ ‫ئێمە هەوڵی تەواوی ئاسانكاریی دەدەین بە‬ ‫هاوكاری لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكانو‬ ‫قەزاكانو‬ ‫پەروەردەی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫سەرپەرشتیارو هەموو ئەو قەتابخانانەی كە‬ ‫لە هەرێمی كوردستان هەن‪ ،‬هەر كارێكیش‬ ‫لە دەرەوەی یاسا بێت بە شێوازێكی جوان‬ ‫ئاماژەی پێ دەدەین كە ئەمە لە دەرەوەی‬ ‫رێنماییەكانە لە هەر جێیەكیش وەاڵمدانەوەی‬ ‫توندی هاواڵتیان هەبێت راستەوخۆ چوینەتە‬ ‫سەر خەتو قسەمان لەگەڵ كردوون‪ ،‬كە‬ ‫پێویستە ئەو شێوازە بەكارنەهێنن‪ ،‬هەموو‬ ‫هاواڵتییەك پێویستە وەاڵم وەربگرێتەوە‬ ‫بەكردنو نەكردنی كارەكەیو نابێت رێگریی بۆ‬ ‫كاری كەس دروست بكرێت‪ ،‬دەبێت رۆتینات‬ ‫كەم بكەینەوە ئەگەر كارێكیش ناكرێت دەبێت‬ ‫بە هاواڵتی بڵێین ئەم كارەی بۆیە ناكرێت‬ ‫لەبەرئەوەی یاساو رێنماییەكان رێگەمان پێ‬ ‫نادات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬سبەی‬

‫ئ��ا��بوو�ی و زو�ە‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪11‬‬

‫بەدیلى بۆ کااڵو شمەکى تورکى دۆزیوەتەوە‬

‫مارکێتێک رابەرایەتى جەنگى نەرم دەکات‬ ‫هێدی ساڵح ‪ -‬هەولێر‬ ‫هەر کە هێرشى تورکیا بۆ سەر رۆژئاواى‬ ‫کوردستان دەستیپێکرد‪ ،‬خاوەنى مارکێتى الس‬ ‫لە هەولێر دەنگى خۆى خستە پاڵ بەرەى بایکۆت‬ ‫و بڕیاریدا بەشدار بێت لەو جەنگە نەرمەى‬ ‫بەرامبەر ئەو واڵتە دەکرێت‪.‬‬ ‫وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر پەالماری توركیا‬ ‫بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬زیاتر لە مانگێکە‬ ‫هەڵمەتێكی بەرفراوان بۆ بایكۆتكردنی كااڵی‬ ‫توركی لە هەرێمى كوردستان دەستیپێكردووە‪ .‬بە‬ ‫ماوەیەکی کەمیش كاریگەرییەكەی دەركەوتووەو‬ ‫فرۆشی كااڵی توركی لە بازاڕەكان كەمیكردووە‪.‬‬ ‫سەرەتا هەڵمەتەکە لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫دەستیپێکرد‪ ،‬بەاڵم زۆر بەخێرایی کاریگەریی‬ ‫لە بازاڕەکاندا دەرکەوت و سەدان هەزار کەس‬ ‫کەلوپەل و کااڵی تورکییان بایکۆت کرد‪.‬‬ ‫مارکێتی الس یەکێکە لە گەورەترین‬ ‫مارکێتەکان هەولێر دەکەوێتە گەڕەکی هەولێری‬ ‫نوێ‪ ،‬یەکەم شوێن بوو بایکۆتی راگەیاندو تاوەکو‬ ‫ئێستاش هیچ بەرهەمێکی ئەو واڵتە نافرۆشێت‪.‬‬ ‫جونەید موراد‪ ،‬خاوەن و بەڕێوەبەری‬ ‫مارکێتەکە‪ ،‬بە کەلوپەل و بەرهەمی دەیان‬ ‫واڵت‪ ،‬دیارترینیان “ئوردن‪ ،‬سعودیە‪ ،‬ئیماڕات‪،‬‬ ‫سوریا‪ ،‬لوبنان‪ ،‬ئازەربایجان و واڵتانی ئەوروپا”‬ ‫جێگرەوەی بۆ سەرجەم کااڵ تورکییەکان‬ ‫پەیداکردووەو ئێستا لە مارکێتەکەیان تەنانەت‬ ‫دەرزییەکی تورکیشی تێدا نییە‪.‬‬ ‫جەختیشدەکاتەوە بەرهەمی ئەو واڵتانە‬ ‫لەڕووی کواڵیتی و نرخیشەوە زۆر گونجاوترن لە‬ ‫تورکی‪ ،‬بەتایبەت بەرهەمە شیرەمەنییەکان‪.‬‬ ‫پاساوی چەندین خاوەن مارکێتی دیکەی‬ ‫هەولێرو شارەکانی دیکەی کوردستان بۆ‬ ‫بایکۆتی یەکجارەکی کااڵی تورکی ئەوەیە‬ ‫بەدیل بۆ سەرجەم بەرهەمی هاوردەی تورکی‬ ‫دەستناکەوێت‪ ،‬بەاڵم خاوەنی مارکێتی الس‬ ‫ئەم قسەیە رەتدەکاتەوەو دەڵێت‪ :‬دەستبەجێ‬ ‫لەگەڵ راگەیاندنی بایکۆت‪ ،‬نوێنەری زیاتر لە‬ ‫‪ ٤٠‬کۆمپانیای واڵتانی جۆراوجۆر پەیوەندییان‬ ‫پێوەکردوون و بەرهەمی خۆیان پێناساندوون‪.‬‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەوەش کرد‪ ،‬ژمارەیەکی زۆری‬ ‫مارکێت و ناوەندەکانی فرۆشتن لە هەولێر‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێک لە جۆرەکان کااڵی تورکییان بایکۆت‬

‫ئەنوەر كەریم‬ ‫کردووە‪ ،‬بەاڵم بەیەکجاری و بۆ سەرجەم بەرهەم‬ ‫و کااڵکان نا‪.‬‬ ‫جگە لەمە ترس لە بێبازاڕی و کەمبوونەوەی‬ ‫کڕیار‪ ،‬هۆکارێکی دیکەیە مارکێتەکان ناوێرن‬ ‫بەیەکجاری کااڵی تورکی بایکۆت بکەن‪،‬‬ ‫بەاڵم وەکو جونەید موراد باسیدەکات‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫راگەیاندنی بایکۆت رێژەی قازانج و زەرەریان‬ ‫گۆڕانکارییەکی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە‪،‬‬ ‫تەنیا کەمێک گۆڕانکاری بەسەر کڕیارەکانیاندا‬ ‫هاتووە‪ ،‬هەندێک کڕیار ئێستا بە بیانووی‬ ‫نەبوونی کەلوپەلی پێویست سەردانیان ناکەن‪،‬‬ ‫بەاڵم کۆمەڵێک کڕیاری نوێیان بۆ پەیدابوون‬ ‫کە بەرەی بایکۆتن و تەنیا لەوێ بەرهەم و‬ ‫پێداویستییەکانیان دەکڕن‪ ،‬بۆیە هاوسەنگییەکی‬ ‫پێویست دروستبووە‪.‬‬ ‫بەوتەی کڕیارێکیش بەناوی نیاز چۆمانی‬ ‫کە لە بەرەى بایکۆتە‪“ :‬بازاڕکردن لە مارکێتی‬ ‫الس خۆشە‪ ،‬چونکە ماندوونابیت و پێویستت‬ ‫بە گەڕان و تەماشاکردنی مارکەی کەلوپەلەکان‬ ‫نییەو دڵنیایت لەوەی هەرچی هەڵیبگریت تورکی‬ ‫نییە”‪.‬‬ ‫بایکۆت شێوازێکی نوێی خەباتی مەدەنییە لە‬ ‫کوردستان‪ ،‬وەکو شۆڕشێکی نەرم و هەڵوێست و‬ ‫خۆڕاگری و یەکدەنگی کورد بەرامبەر داگیرکاریی‬ ‫تورکیا پێناسەدەکرێت‪.‬‬ ‫جونەید موڕاد‪ ،‬داوا لە خەڵک دەکات سارد‬ ‫نەبنەوە‪ ،‬پێویستە لە داهاتوودا گەرموگوڕتریش‬

‫بن لە بایکۆت‪“ ،‬مەبەستم گەرمکردنی بازاڕی‬ ‫خۆم نییە‪ ،‬بۆیە داوا لە خەڵکی کوردستان‬ ‫دەکەم‪ ،‬لە هەر مارکێت یان بازاڕێک کەلوپەل‬ ‫و پێداویستییان کڕی‪ ،‬بەهیچ جۆرێک بەرهەم و‬ ‫کااڵی تورکی نەکڕن‪ ،‬زۆر بەئاسانی جێگرەوە بۆ‬ ‫هەموو شتێک دەستدەکەوێت”‪.‬‬ ‫هەڵمەتی بایکۆت زۆر بە خێرایی سنووری‬ ‫باشووری کوردستانی بڕی و گەیشتە واڵتانی‬ ‫دەوروبەرو جیهان‪ ،‬لە میدیاکانی تورکیاش‬ ‫دەنگدانەوەیەکی گەورەی لێکەوتەوە‪.‬‬ ‫دواتر چەند دەنگۆیەک لە تۆڕە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان باڵوبوونەوە گوایە تورکیا فشاری‬ ‫خستووەتە سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ‬ ‫شكاندنی بایکۆت‪ ،‬یان تورکیا بەنیازە داشکان بۆ‬ ‫نرخی ئەو بەرهەم و کااڵیانە بکات کە هاوردەی‬ ‫باشووری کوردستانیان دەکات‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە خاوەنی مارکێتی الس وتی‪:‬‬ ‫“ئەوەی ئێمە دەیکەین شەڕی ئیرادەیە‪ .‬ئەگەر‬ ‫تورکیا کااڵکانی بەخۆڕاییش بداتە کورد‪ ،‬ئەوا‬ ‫کۆمەڵێک لە ئێمە ئامادەنین بەکاریانبێنین”‪.‬‬ ‫رەتیشیکردەوە هیچ فشارێکی خرابێتەسەرو‬ ‫تەنانەت باسی ئەوەی کرد کە لەالیەن چەندین‬ ‫بەرپرسەوە دەستخۆشی لێکراوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی پالن و‬ ‫بەدواداچوون لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬ساڵی رابردوو ئاڵوگۆڕی‬ ‫بازرگانی لەنێوان عێراق و توركیا ‪ 9.8‬ملیار‬

‫دۆالر بووە‪ .‬لەم ئاڵوگۆڕە بازرگانییە توركیا بە‬ ‫بڕی زیاتر لە ‪ 8.2‬ملیار دۆالر كااڵی بۆ عێراق‬ ‫و هەرێمی كوردستان ناردووە‪ ،‬لەبەرامبەردا بە‬ ‫بڕی ‪ 1.6‬ملیار دۆالر كااڵ رەوانەی توركیا كراوە‪.‬‬ ‫پشكی شێری ئەم ئاڵوگۆڕە بەر بازرگانانی‬ ‫هەرێمی كوردستان كەوتووە‪ ،‬بەجۆرێك ساڵی‬ ‫رابردوو بایی ‪ 7‬ملیار دۆالر كااڵی توركی لەڕێگەی‬ ‫خاڵی سنووریی ئیبراهیم خەلیلەوە هاوردەكراوە‪،‬‬ ‫نزیكەی ‪%75‬ی ئەم كااڵیانەش جارێكی دیكە‬ ‫رەوانەی شارەكانی عێراق كراون‪ .‬هەروەها توركیا‬ ‫بەراورد بە واڵتانی دیكە زۆرترین لقی كۆمپانیای‬ ‫لە هەرێمی كوردستان هەیەو ژمارەکە زیاتر لە‬ ‫‪ 1٤2٠‬كۆمپانیایە‪.‬‬ ‫لەگەڵ راگەیاندنی هەڵمەتەکە‪ ،‬لە شارو‬ ‫شارۆچکە جیاوازەکان چاالکی جۆراوجۆر بۆ‬ ‫راگەیاندن و بەردەوامبوونی بایکۆت بەڕێوەچوون‪.‬‬ ‫جونەید موراد وەکو هەڵوێستێکی نیشتمانی‬ ‫و نەتەوەیی پشتگیری خۆی بۆ ئەو جۆرە‬ ‫چاالکییانە دووپاتکردەوەو وتی‪“ :‬لەڕووی ماددی‬ ‫و مەعنەوییەوە ئامادەین بۆ هاوکاریکردن و‬ ‫پشتگیریکردنی سەرجەم چاالکییەکانی بایکۆت‬ ‫دژی تورکیا‪ ،‬ئەم پەیامەمان راستەوخۆ بەو‬ ‫چاالکوانانە گەیاندووە کە خەڵک هۆشیار‬ ‫دەکەنەوە بەرهەم و کااڵی تورکی نەکڕن‪،‬‬ ‫بەهەمانشێوەش پشتگیری لە کارگەو بەرهەمی‬ ‫خۆماڵی دەکەین و تائێستا هاوکاریی چەندین‬ ‫کەسمان کردووە”‪.‬‬

‫ئــــاگـــــــــــاداری‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی سلێمانی‬ ‫بابەت‪ /‬بانگەواز‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی سلێمانی بانگەواز دەکات بۆ بەکرێ دانی‬ ‫(کۆمەڵگەی گەنجینەکانی گردەبۆر) بۆ ماوەی دوو ساڵ بە زیادکردنی ئاشکرا کە‬ ‫دەشێت نوێ بکرێتەوە بە رەزامەندی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو‪.‬‬ ‫کۆمەڵگەی گەنجینەکان دەکەوێتە سەر ڕێگای تاسڵوجە پیرەمەگروون پێکهاتووە لە‪:‬‬ ‫‪ .1‬رووبەری زەویەکەی لەسەری دروستکراوە (‪ )200‬دۆنمە لەسەر پارچە زەوی ژمارە‬ ‫‪ 1/36‬لە کەرتی ‪54‬ی گردەبۆر کە موڵکیەتی دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی کشتوکاڵ‪.‬‬ ‫‪ .2‬تێکڕای ژمارەی گەنجینەکان (‪ )32‬سی و دوو گەنجینەیە‪ )31( .‬دانەیان رووبەری‬ ‫گەر گەنجینەیەک (‪ )1000‬مەتر دووجایە ئەوی تر (‪ )600‬مەتر دووجایە‪ .‬ژمارەی (‪)10‬‬ ‫گەنجینەیان ساردکەرەوەن بە پلەی گەرمی جیاواز تا پلەی ( ‪ )20-‬سەدی دەڕوات‪.‬‬ ‫(‪ )3‬گەنجینەیان پلەی (سفر)ی سەدی (‪ )5‬گەنجینەیان (‪ )12+‬پلەی سەدی (‪)2‬‬ ‫یان ( ‪ )20-‬پلەی سەدیە‪.‬‬ ‫‪ .3‬بینایەکی کارگێڕی دوو نهۆمی بە رووبەری (‪ )600‬مەتر دووجا بینای پاسەوانی‬ ‫(‪ )180‬مەتر دووجا‪.‬‬ ‫‪ .4‬بینای کافیتریای دوو نهۆمی و بینای پرسگە‪.‬‬ ‫‪ .5‬سیاجی پرۆژەکە بە (‪ )BRC‬کراوە بە درێژی ‪ 3200‬مەتر‪.‬‬ ‫‪ .6‬سەرجەم گەنجینەکان رەفەیان تێدایە جگە لە (‪ )6‬دانەیان‪.‬‬ ‫‪ .7‬تانکی گلدانەوەی ئاو (‪ 200‬و ‪ )300‬مەتر سێجایە‪.‬‬ ‫‪ .8‬سەرچاوەی ئاوی پرۆژەکە بیری قوڵەو تانکی و موەلیدەی خۆی هەیە کە لە‬ ‫قازیاوایە بە بۆریەکی ‪ 4000‬مەتری ئاو دەگوازێتەوە بۆ تانکی گەنجینەکان‪.‬‬ ‫‪ .9‬سەرچاوەی کارەبای نیشتمانی و موەلیدە بەشێوەی گونجاو لە ئێستادا لە پرۆژەکە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫‪ .10‬قەپانی گەورەی (‪ )60‬تەنی تێدایە‪.‬‬ ‫‪ .11‬ژمارەی (‪ )31‬رافعەی کارەبایی و (‪ )4‬رافعەی دیزڵی تێدایە‪.‬‬ ‫‪ .12‬پالێت هەڵگری کارەبای (‪)16‬دانە دەستیش (‪)30‬دانە‪.‬‬ ‫‪ .13‬ژمارەی (‪ )7‬بورجی چاودێری ‪ +‬سیستەمی دژەهەورەبروسکە کە پرۆژەکە‬ ‫دەپارێزێت ‪ +‬سێ سێتی توالێت ‪ +‬سیستەمی ئاگرکوژێنەوە لە پرۆژەکە هەیە‪.‬‬ ‫جا هەر کۆمپانیایەک کە توانای دارایی و هونەری هەیە بارمتەی یاسایی بە بڕی‬ ‫(‪ )82.000.000‬هەشتاو دوو ملیۆن دینار رۆژی یەک شەممە بەرواری ‪2019/12/8‬‬ ‫لەگەڵ خۆی بهێنێت بە چەک یان خطاب ضمان بۆ زیادکردنەکە کاتژمێر ‪11‬ی پێش‬ ‫نیوەڕۆ لە کۆمەڵگاکە زیادکردنەکە ئەنجام ئەدرێ لە گردەبۆر‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫‪ .1‬کۆمپانیا دەبێت ئەم کۆگایانە بۆ خزمەتی بەرهەمی کشتوکاڵی ناوخۆی بەکاربهێنێت‬ ‫بەشێوەی کڕینەوەی بەرهەمی جووتیاران یاخود هەڵگرتنی بەرهەمی جوتیارەکە خۆی‬ ‫بە نرخێک کە بە ئاگاداری لیژنەیەک لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی سلێمانی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫‪ .2‬تاقیگەیەکی مەرکەزی بۆ پشکنینی جۆری پەسەندکردنی تەندروستی بەرهەم‬ ‫هەبێت لەناو کۆگاکەدا بۆئەوەی بتوانێت (بڕوانامەی تەندروستی) (الشهادة الصحیة)‬ ‫ی واڵتی دروستی هەبێت تاکو لەکاتی زیادبوونی بەرهەمی خۆماڵی بتوانین هەناردەی‬ ‫دەرەوەی بکەین‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئەرکی کاری پاسەوانی و صیانەی کەلوپەل و ئامێرەکان و گەنجینەکان لە‬ ‫ئەستۆی کۆمپانیاکەیە کە زیادکردنەکەی بۆ دەردەچێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬کرێی بانگەوازی رۆژنامەو تەلەفزیۆن لەسەر ئەو کۆمپانیایەیە کە زیادکردنەکەی‬ ‫بۆ دەردەچێت‪.‬‬ ‫شااڵو جەمال رەسوڵ‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی‬ ‫‪2019/11/19‬‬

‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی‬ ‫بانگەوازی ژمارە(‪ )6‬ساڵی(‪)2019‬‬ ‫کەم کردنەوەی نهێنی‪ /‬بانگهێشتی کراوە‬ ‫دەسەاڵتی گرێبەست کردن‪ :‬بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی‬ ‫پڕۆژەی‪ :‬قیرتاوکردنی یەک سایدی شەقامی سەرەکی لە گەڕەکی هەڵەبجەییەکان لە قەزای شارەزوور‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی بانگهێشتی كراوە بۆ سەرجەم كۆمپانیاو بەڵێندەران دەكات كە ئارەزووی بەشداری كردنیان هەیە بۆ ئەم‬ ‫كەمكردنەوە نهێنییە‪ ،‬سەردانی بینای (بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی‪ /‬بەشی پالندانان‪ /‬ژووری تەندەرین) بكات لە نهۆمی زەمینی‪،‬‬ ‫بەمەبەستی وەرگرتنی تەندەر بەرامبەر (‪ )150.000‬سەدو پەنجا هەزار دیناری عێراقی كە ناگەڕێتەوە بۆ بەڵێندەر‪ ،‬كرێی باڵوكردنەوەی ئاگاداری ئەم‬ ‫بانگەوازە دەكەوێتە ئەستۆی ئەو بەڵێندەرەی كە پرۆژەكەی بۆ دەردەچێت‪.‬‬ ‫‪ .1‬وەرگرتنی تەندەر لە رۆژی (‪ )2019/11/25‬دەستپێدەكات تا رۆژی (‪ )2019/12/8‬لە كاتژمێر (‪)9‬ی سەرلەبەیانی تا كاتژمێر (‪)12:00‬ی نیوەڕۆ‪.‬‬ ‫‪ .2‬رۆژانی گەڕاندنەوەی تەندەر بەردەوام دەبێت تا (‪ )2019/12/11‬كاتژمێر (‪)11‬ی پێش نیوەڕۆ‪.‬‬ ‫‪ .3‬رۆژی كردنەوەو ئاشكراكردنی تەندەر لە هەمان رۆژ(‪ )2019/12/11‬دەبێت دوای داخستنی صندوقی تەندەر‪.‬‬ ‫‪ .4‬هیچ تەندەرێك لەدوای كاتی دیاریكراو وەرناگیرێت و صندوقی تەندەر دادەخرێت‪.‬‬ ‫‪ .5‬ئەگەر رۆژی كردنەوەو ئاشكراكردنی تەندەر بوو بە پشووی فەرمی بە هەر هۆیەكەوە بێت‪ ،‬ئەوا یەكەم رۆژی دەوامی دوای پشووەكە دەبێتە رۆژی‬ ‫كردنەوەی تەندەر‪.‬‬ ‫‪ .6‬پێویستە بەڵێندەر لەكاتی نەگەڕاندنەوەی تەندەر نامەی لێبوردن (اعتذار) پێشكەش بكات وە تیایدا هۆكاری نەگەڕاندنەوەی تەندەرەكە دیاری بكات‪.‬‬ ‫‪ .7‬پێویستە کۆمپانیاکان لەدوای بەرواری پرۆسەی کردنەوەی تەندەر بە بەردەوامی سەردانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی‪ /‬بەشی‬ ‫پالندانان بکەن بە مەبەستی وەرگرتنی زانیاری لەسەر ئەسپاردەکردنی پڕۆژەکە‪ .‬پاڵپشت بە ماددەی(‪ )37‬بڕگەی(‪ )2‬لە ڕێنمایی جێبەجێکردنی گرێبەستە‬ ‫گشتیەکان ژمارە (‪)2‬ی ساڵی(‪.)2016‬‬ ‫‪ .8‬بەڵێندەر یان كۆمپانیا ئامادەی كردنەوەی تەندەر بێت یان نوێنەرێك بە نووسراوی فەرمی دیاری بكات و ئامادەبێت‪ ،‬ئەگەر ئامادەش نەبێت پرۆسەی‬ ‫كردنەوەی تەندەر بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫‪ .9‬بەڵێندەر بۆ هەر پرسیارو روونكردنەوەیەك لەسەر تەندەری پرۆژەكە دەتوانێت سەردانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی‪ /‬بەشی پالندانان‬ ‫بكات پێش کردنەوەی تەندەرەکان یان پەیوەندی بە ژمارە تەلەفونی(‪)0533187664( )0533195158‬وە بکەن‪.‬‬ ‫‪ .10‬ماوەی جێبەجێكردنی پرۆژەكە بریتیە لە (‪ )250‬دوو سەدو پەنجا رۆژی(رۆژمێری)‪.‬‬ ‫‪ .11‬پێویستە لەسەر بەڵێندەر پابەندی رێنمایی جێبەجێكردنی گرێبەستە گشتیەكان ژمارە(‪)2‬ی ساڵی(‪ )2016‬بێت کە لە وەزارەتی پالندانان دەرچووە‪.‬‬ ‫‪ .12‬كۆمپانیاكان ئەبێت ئەستۆپاكی باجی دەرامەت بۆ ساڵی(‪ )2019‬بهێنن و ئاراستەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی کرابێت وە پشتگیری‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی تۆماری کۆمپانیاکان کرابن بۆ ساڵی(‪ )2019‬وە بڕیاری رەزامەندی دامەزراندنی كۆمپانیا هاوبەشەکان تیایدا دیاری كرابن‪.‬‬ ‫‪ .13‬پێویستە کۆمپانیا پێکهاتەی کارگێڕی دامەزراندنی کۆمپانیاکەی پێشکەش بکات‪.‬‬ ‫‪ .14‬بارمتەی سەرەتایی پڕۆژەکە بریتیە لە بەڵێننامەی نوسراو بۆ دەستەبەركردنی تەندەر بەو شێوەیەی لە بەڵگەنامەکانی تەندەرەکە هاتووە‪.‬‬ ‫‪ .15‬دەسەاڵتی گرێبەست کردن پابەند نیە بە قبوڵ کردنی كەمترین نرخ لەسەر حسابی مواصفاتی هونەری و مەرجەکانی شیاندن‪.‬‬ ‫‪ .16‬ماوەی بەسەرچوونی تەندەر (‪ )90‬رۆژە لەدوای بەرواری داخستنی صندوقی گەڕاندنەوەی تەندەر‪.‬‬ ‫‪ .17‬دوای داخستنی صندوقی تەندەر هیچ نامەیەكی خۆپارێزی (تحفظ) كاری لەسەر ناكرێتو ڕەت دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .18‬بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی مافی هەڵوەشاندنەوەی پرۆسەی تەندەری هەیە پێش دەرچوونی فەرمانی سپاردن‪.‬‬ ‫‪ .19‬پێویستە بەڕێوەبەری ڕێگەپێدراوی کۆمپانیا بەڵگەنامەکانی تەندەرەکە مۆرو واژۆ بکات یان کەسێکی ڕێگەپێدراو (تخویل) بە نوسراوی فەرمی‬ ‫دیاری بکات‪.‬‬ ‫‪ .20‬گەڕانەوەی تەندەر مەرجە لەالیەن هەمان کۆمپانیاوە بێت کە تەندەرەکەی کڕیوە‪.‬‬ ‫((مەرجەكانی بەشداریكردن))‬ ‫‪ .1‬ئەو كۆمپانیاو بەڵێندەرە ناوخۆییانەی کە بەشداری دەکەن پێویستە پلەی پۆلێنکردنیان لە پلە(‪)6- 2‬دا بێت و پێناسی پۆلێن کردنیان پێبێت کە لە(وەزارەتی‬ ‫پالندانان)ەوە دەرچوبێت و بەرواری بەسەرنەچووبێت‪.‬‬ ‫‪ .2‬ئەو كۆمپانیاو بەڵێندەرە بیانیانەی كە لە دەرەوەی هەرێمن پێویستە تۆماربن و پشتگیری کردنەوەی لقیان هەبێت لەالیەن وەزارەتی بازرگانی هەرێم‪.‬‬ ‫ئەندازیار‬ ‫کەمال مصطفی سعید‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی شارەوانیەکانی سلێمانی‬ ‫‪2019/11/24‬‬

‫حزب بە ‪ 9‬رێگا دەستی‬ ‫خستووەتە ناو كشتوكاڵ‬ ‫هەر لە پێنجوێنو شارەزوورەوە هەتا بەردەڕەشو ئاكرێ‪،‬‬ ‫ماوەیەكی باشە خەڵكی كوردستان بزوتنەوەیەكی جەماوەری‬ ‫خۆڕسكیان بۆ بوژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ دەستپێكردووە‪.‬‬ ‫جگە لە مەترسی واڵتانی دراوسێ بەتایبەت ئێرانو توركیا‬ ‫كە بە مەبەست دەیانەوێت هەرێم وەك بازاڕی ساغكردنەوەی‬ ‫كااڵكانیان بمێنێتەوە‪ ،‬لە ناوخۆشدا دەستی حزب لەناو كەرتی‬ ‫كشتوكاڵدایە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوە پارتیو یەكێتیو حكومەتی هەرێم‪ ،‬یارمەتی‬ ‫كەرتی كشوتكاڵی كوردستان نادەن بەڵكو بوون بە بارێكی‬ ‫گران بەسەر ئەم كەرتەو جوتیارانەوە بەهۆی بازرگانە سیاسیە‬ ‫چاوچنۆكەكانیانەوە شكست بە بەرهەمی ناوخۆ دەهێنن‪.‬‬ ‫‪ .1‬بۆ نمونە هەر لەكاتی دەستپێكردنی تۆو چاندنەوە ئەم‬ ‫بەرپرسە سیاسیو سەربازیانە بە سەرانە بڕێكی زۆر زەرفە تۆو‬ ‫لە هەموو جۆرەكان لە بریكارەكان دەسێنن بەخۆڕایی بەمەش‬ ‫وەكیلەكە بۆ پڕكردنەوەی ئەو زیانانە ناچارە نرخەكەی زیاد‬ ‫بكات لەسەر جوتیارەكان ئەوە بەگران دەیكڕنەوە ئەمەش‬ ‫دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی قازانج بۆ جوتیارانو نەهێشتنی‬ ‫پێشكەوتنی ئەم كەرتە بەبێ ئەوەی حكومەت سودمەند بێت‪.‬‬ ‫‪ .2‬جۆری پەینە كیمیاوییەكان كۆمپانیاكانی حیزب‬ ‫قۆرخیانكردووە‪ ،‬بۆ نموونە زەرفێك كالیسیۆم بە ‪65‬‬ ‫هەزار دینار دەفرۆشێت بە جوتیارەكان بۆ بەهێزكردنو‬ ‫بۆنخۆشكردنی بەرهەمەكەیانە رێگا نادرێت بە بازرگانەكانی‬ ‫تر ئەو مادەیە هاوردە بكەن بەمەش قازانجی جوتیارەكان‬ ‫كەمدەكاتەوە لەپێناو قازانجی كۆمپانیاكانی حیزب‪.‬‬ ‫‪ .3‬لەكاتی پێگەیشتنی بەرهەمەكاندا حكومەتی هەرێم باج‬ ‫لەسەر هەندێ كااڵ دادەنێت بۆ نموونە دوو سندوقی پالستیك‬ ‫نرخەكەی لە ئێرانەوە كە دێت ‪ 250‬دینارە‪ ،‬بەاڵم حكومەتی‬ ‫هەرێم ‪ 500‬دینار باجی دەخاتەسەر‪ ،‬یاخود كاتێك بازرگانێكی‬ ‫عەرەب لە بەغدادو شارەكانی باشورەوە دێت بۆ بەرهەمی‬ ‫پێنجوێن باجی ‪ 150‬هەزار دینار دەخرێتە سەر سەیارەكەی‬ ‫ئەمەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بازرگانی لەگەڵ عێراقداو‬ ‫زیان بەكەرتی كستوكاڵی هەرێم دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬دوای ئەوەی كۆمەڵێك جوتیار بەبەرچاوی میدیاكانەوە‬ ‫بەرهەمەكانیان فڕێدەدەن دوایی وەزارەتی كشتوكاڵ هاوردەی‬ ‫ئەو بەرهەمە دەوەستێنێت لە واڵتانی دراوسێوە‪ ،‬بەمەش زیان‬ ‫بەجوتیاران دەگەیەنێت لەبری ئەوەی پێشوەخت بەبەرنامە‬ ‫هەناردە كەمبكرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .5‬بازرگانە چاوچنۆكە حیزبیەكان تەنانەت ئەو بەرهەمانە‬ ‫دەهێنن كە هاوردەكردنیان قەدەغەكراوە لەكاتی پێگەیشتنی‬ ‫بەرهەمی خۆماڵیدا‪ ،‬وەزیری كشتوكاڵی هەرێم لە جەولەیەكی‬ ‫مەیدانیدا بینیویەتی لە هەولێر ئەو بەرهەمانەی كە بە بڕیاری‬ ‫وەزارەت قەدەغە كراوە لە عەلوەكەی هەولێرو بازاڕەكاندا‬ ‫دەفرۆشرێن‪.‬‬ ‫‪ .6‬هەرێمی كوردستان ئاسایشی خۆراكی مسۆگەرو پارێزراو‬ ‫نیە لە ڕێگای كۆمپانیاكانی كوالێتی كۆنتڕۆڵی حیزبەوە رێگە‬ ‫بە هەموو جۆرە خواردنێكی ئیكسپایەر دەدرێت بێتە ناو‬ ‫واڵتەوە بەمەش ڕێژەی تووشبوان بە نەخۆشی شێرپەنجە‬ ‫لە هەرێمدا بەرەو هەڵكشان دەچێت ئەمەش ئەوەندەی تر‬ ‫ئاسایشی تەندروستی هەرێمیان خستۆتە مەترسیەوە‪.‬‬ ‫‪ .7‬كەرتی كشتوكاڵ دەتوانێت زۆرترین هەلی كار‬ ‫بڕەخسێنێت لە ناو هەرێمدا ئەگەر بێت و لەالیەن ئەم دوو‬ ‫حیزبەوە ئازاد بكرێتو دەست نەخرێتە كارەكانیانەوە بۆ‬ ‫ئەوەی بتوانێت لە ‪ %30 - %25‬هەلی كار دروست بكات‬ ‫بەتایبەتی كە ڕێژەی بێكاری لە ئاستێكی مەترسیداردایە لە‬ ‫هەرێم ‪.‬‬ ‫‪ .8‬ڕێگەگرتن لە گەشەكردنی ئەم كەرتە دەتوانرێت‬ ‫زیانێكی گەورە لە ئابووری كوردستان بدات‪ ،‬پێویستە‬ ‫بازرگانی لەگەڵ عێراقدا بەهێز بكەین چونكە یەك دراومان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەربەرەكانی دراوی توركیو ئێرانیمان پێویست نییە‬ ‫چونكە ئەو دراوانە بێ هێزنو چاوەڕێناكرێت بۆ چەند ساڵی‬ ‫داهاتوو دراوەكانیان بەهێز ببێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .9‬زۆرجار بازرگانە حیزبیەكان باج نادەن بە زەبری هێز‬ ‫بەرهەمەكانیان دەهێننە ناوەوەو بەمەش زیان بەبەرهەمی‬ ‫خۆماڵی دەگەیەننو زیان لەداهاتی حكومەت دەدەن‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی حكومەتێكی سەركەوتوو خۆژێنمان هەبێت‬ ‫هەنگاوی یەكەم دەبێت دەستی بازرگانە حیزبیەكان بگیرێتو‬ ‫لە كەرتی كشتوكاڵ دووربخرێتەوە‪ ،‬بەمەش جوتیارانی‬ ‫كوردستان دەتوانن تاڕادەیەك باش بەروبومی زیاتر‬ ‫بەرهەمبهێنن‪.‬‬

‫ئ��ا��بوو�ی و زو�ە‬

‫‪10‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫ئاوى ژێر زەوى ههولێر بەشێوەیەکی مەترسیدار کەمدەکات‬ ‫هەرێم پێویستی بە یاسایهك هەیە بۆ رێكخستن و پاراستن و بهڕێوهبردنى سهرچاوهكانى ئاو‬

‫ئیبراهیم عەلى‬ ‫ئاوى ژێر زهوى دهكهوێته چینهكانى‬ ‫خوارهوهى زهوى و له نێو كهلێن و بۆشایى‬ ‫چینه بهردهكانى زهوییهوه دهمێنێتهوهو‬ ‫دهكرێته دووبهش‪ ،‬ئاوى نزیك له‬ ‫چینهكانى سهر رووى زهوى و ئاوى بیرى‬ ‫قوڵ ئهو جۆرهئاوانهى دهكهوێته چینهكانى‬ ‫خوارهوهى زهوى به نزیكهیى ‪ 80‬بۆ ‪320‬‬ ‫مهتر‪.‬‬ ‫بهپێى ئامارهكانى بهڕێوەبهرایهتى ئاوى‬ ‫ژێر زهوى ههولێر‪ ،‬ئاستى ئاو به رێژهیهكى‬ ‫بهرچاو و مهترسیدار دابهزیوهو ماوهى‬ ‫گهیشتن بهئاوى ژێر زهوى گهیشتۆته ‪420‬‬ ‫مهترو له یهك كاتژمێردا تهنیا ‪ 70‬مهتر‬ ‫سێجا ئاو دهرهێنراوه‪ ،‬لهكاتێكدا لهماوهى‬ ‫سااڵنى ههشتاو نهوهدهكانى ڕابردوو‬ ‫ئاستى ئاوی ژێر زهوى لهسهدا دووسهد‬ ‫كهمیكردووه‪.‬‬ ‫هەر بەپێى ئامارهكان‪ ،‬لهنێوان ساڵى‬ ‫‪ 1960‬بۆ‪ 1970‬ماوهى گهیشتن به ئاوى ژێر‬ ‫زهوى ‪ 100‬مهتر بووه‪ ،‬له یهك كاتژمێریشدا‬ ‫‪ 200‬مهتر سێجا ئاو دهرهێنراوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫به تێپهڕبوونى كات ماوهى گهیشتن به‬ ‫ئاوى ژێر زهوى زیادیكردووهو ئاستى ئاو‬ ‫بهڕێژهیهكى بهرچاو دابهزیوه‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‪ :‬لهنێوان ساڵى ‪ 1970‬بۆ‬ ‫‪ 1980‬ماوهى گهیشتن به ئاوى ژێر زهوى‬ ‫‪ 200‬مهتر بووه‪ ،‬له یهك كاتژمێردا كهمتر‬ ‫له ‪ 200‬مهترسێجا ئاو دهرهێنراوه‪ ،‬لهنێوان‬ ‫ساڵى ‪ 1980‬بۆ ‪ 1990‬ماوهى گهیشتن به‬ ‫ئاوى ژێر زهوى ‪ 120‬مهتر بووه‪ ،‬له یهك‬ ‫كاتژمێردا ‪ 180‬مهتر سێجا ئاو دهرهێنراوه‪،‬‬ ‫له نێوان سااڵنى ‪ 1990‬بۆ ‪ 2000‬ماوهى‬ ‫گهیشتن به ئاوى ژێر زهوى گهیشتۆته ‪180‬‬ ‫مهترو له یهك كاتژمێردا كهمتر له ‪150‬‬ ‫مهتر سێجا ئاو دهرهێنراوه‪.‬‬ ‫ههرچى ساڵى ‪ 2000‬بۆ ‪ 2010‬ئاستى‬ ‫گهیشتن به ئاوى ژێر زهوى بۆته ‪250‬‬ ‫مهترو ئاستى دهرهێنان له یهك كاتژمێردا‬ ‫بۆته كهمتر له ‪ 100‬مهتر سێجا‪.‬‬ ‫لهنێوان ساڵى ‪ 2019 – 2010‬ئاستى‬ ‫ئاو بهرێژهیهكى بهرچاو و مهترسیدار‬ ‫دابهزیوه چونكه قوڵى بیرهكان گهیشتۆته‬ ‫‪ 420‬مهترو له یهك كاتژمێریشدا تهنيا ‪70‬‬ ‫مهتر سێجا ئاو دهرهێنراوه‪.‬‬ ‫ئامارهكانى وهزارهتى كشتوكاڵ و‬ ‫سەرچاوەکانى ئاوى هەرێم‪ ،‬دهریدهخهن‬ ‫ئاوى ژێر زهوى له ههرێمی كوردستان به‬ ‫زیاتر له پێنج ملیار م‪ 3‬خهمڵێنراوه‪ ،‬كه‬ ‫‪ 79.70‬لەسەدی بۆ خواردنهوه بهكاردێت‪،‬‬ ‫‪ 18‬لەسەدی بۆ كاروبارى كشتوكاڵی‪،‬‬ ‫‪ 1.70‬لەسەدی بۆ پیشهسازى و‪0.30‬‬ ‫لەسەدی بۆ كاری توێژینهوهى كشتوكاڵى‬ ‫بهكار دێت‪.‬‬ ‫هەر بەپێى ئامارەکە ههرێمى كوردستان‬ ‫جگه له ئاوى یهدهگى ئاوى ژێر زهوى‬ ‫خاوهنى ‪ 30‬ملیار سێجا ئاوه له ساڵێكدا‪.‬‬ ‫پسپۆران ئاماژهبهوهدهكهن‪ :‬تاوهكو‬ ‫ئێستا نازانرێت یهدهگى ئاوى ژێر زهوى له‬ ‫ههولێرو ههرێمى كوردستان چهنده‪ ،‬بهاڵم‬ ‫له ماوهى ‪ 15‬ساڵى رابردوو ئاوى ژێر زهوى‬ ‫بهردهوام له دابهزیندایه‪.‬‬ ‫ئامارهكانی بهڕێوبهرایهتى ئاوى ژێر‬ ‫زهوى ههولێر ئهوه دهردهخهن‪ ،‬له ماوهى‬ ‫‪15‬ساڵدا له ناوچه دهشتایى و نزمهكان‬ ‫ماوهى گهیشتن به ئاوى ژێر زهوى لهنێوان‬ ‫‪ 30‬مهتر بۆ ‪ 64‬مهتر زیادیكردووه به‬ ‫گوێرهى ناوچه جیاجیاكانى ههرێمى‬

‫كوردستان‪ ،‬بۆ نموونه له ههندێ ناوچهى‬ ‫دهشتى ههولێر له ساڵى ‪ 2000‬ماوهى‬ ‫گهیشتن به ئاوى ژێر زهوى پێویستى به‬ ‫‪ 17‬مهتر له ههڵكهندن بوو‪ ،‬ئێستا ئهو‬ ‫رێژهیه بهرزبۆتهوه بۆ ‪ 69‬مهتر‪.‬‬ ‫ههر بهپێى ئامارهكانى ئهو‬ ‫بهڕێوەبهرایهتیه‪ ،‬له سااڵنى نهوهدهكان‬ ‫ماوهى گهیشتن به ئاوى ژێر زهوى و‬ ‫ههڵكهندنى بیر لهنێوان ‪ 90‬بۆ ‪ 150‬مهتر‬ ‫بووه ههروهها له ناوچه بهرزهكان‪ 120‬بۆ‬ ‫‪ 150‬مهتره‪ ،‬بهاڵم ئێستا له ههندێ شوێنى‬ ‫بهرز‪ ،‬ههڵكهندنى بیر ‪ 150‬بۆ ‪ 250‬مهتر‬ ‫زیادیكردووه‪.‬‬ ‫تاوهكو كۆتایى ‪ ،2019‬زیاتر له ‪22‬‬ ‫ههزار بیر له ههرێمى كوردستان بهشێوهى‬ ‫یاسایى ههڵكهندراون و مۆڵهتیان پێدراوه‪،‬‬ ‫كه زیاتر ‪ 7‬ههزارو ‪892‬یان له ههولێرن‬ ‫ههمووشیان بهمهبهستى كشتوكاڵى‬ ‫و پیشهسازى و خواردنهوهو مهزرەعه‬ ‫لێدراون‪ .‬له بهرامبهردا ژمارهى بیره‬ ‫نایاساییهكان زیاتربووه له ‪ 30‬ههزار بیرو‬ ‫لهو رێژهش زۆربهیان دهكهونه سنوورى‬ ‫شارى ههولێرو ههرچهنده هیچ الیهنێكى‬ ‫فهرمى حكومهت ناتوانێت ئامارى دروست‬ ‫لهبارهى بیرى نایاسایى بخاتهڕوو‪.‬‬ ‫بهپێى راپۆرتێكى بهڕێوبهرایهتى‬ ‫ژینگهى ههولێر‪ ،‬ئاستی ئاوی ژێر زهوی‬ ‫بهردهوام له گشت حهوزهكان دابهزیوهو‬ ‫ههندێ حهوزیش زهنگی مهترسی وشكبوون‬ ‫لێ دهدەن وهك حهوزى (بانهمان –‬ ‫كۆرێ) بههۆی ئهو قورساییه زۆرهی لهسهر‬ ‫حهوزهكه ههیه له ئهنجامی بهكارهێنانی‬ ‫ئاوی ژێر زهوی بۆ گشت مهبهستهكانى‬ ‫خواردنهوهو ئاودێری و كشتوكاڵ و‬

‫پیشهسازی و خزمهتگوزاری تر‪.‬‬ ‫له راپۆرتهكهدا هاتووه “ههرچهنده‬ ‫وهزارهتی كشتوكاڵ و سهرچاوهكانی ئاو‬ ‫بڕیاری زیادكردنی دووری نێوان بیرهكانی‬ ‫وهرگرتووه به تایبهت له حهوزهكانی‬ ‫دهشتی ههولێر كه دووری نێوان بیرهكان‬ ‫له (‪500‬م)كراوهته (‪600‬م) وه له(‪600‬م)‬ ‫كراوهته (‪700‬م) بۆ ئهوهی كهمتر بیر‬ ‫ههڵبكهندرێ‪ ،‬بهاڵم لهالیهكی تر لێدانی‬ ‫بیری بێ مۆڵهت بهسهرپێچی و له ڕێگهی‬ ‫ئامێری پایلی قهدهغهكراو بهردهوامی‬ ‫ههیه“ ‪.‬‬ ‫راپۆرتهكهى ژینگه‪ ،‬دهریدهخات‬ ‫كهمبوونهوهى ئاوى ژێر زهوى دهبێته هۆى‬ ‫پیسبوونى سهرچاوهكانى ترى ئاو و زهوى‬ ‫كشتوكاڵى‪ ،‬هۆكارێكیشه بۆ تێكچوونى‬ ‫خهزانهكانى ئاوو تێكچوونى ژینگهى‬ ‫ئهو ناوچهیهو زیادبوونى به بیابانبوون‬ ‫و دروستبوونى كارهساتى سروشتى بۆ‬ ‫زیندهوهران و مرۆڤ‪.‬‬ ‫بهپێى توێژینهوهیهكى ناوەندی‬ ‫کوردستان بۆ توێژینەوەى ملمالنێ و‬ ‫قەیرانەکان‪ ،‬ههر تاكێك له دهستكهوتنى‬ ‫ئاوى پێویست و ئاوى تهندروست له‬ ‫ههرێمى كوردستان گرفتى كهم ئاوى ههیه‬ ‫و گرفتهكه بهرهو سهرههڵدانى قهیرانى ئاو‬ ‫دهڕوات ئهگهر چاكسازى ناوخۆیی نهكرێت‬ ‫له بوارى بهكارهێنان و بهرههمهێنان و‬ ‫وهبهرهێنان‪.‬‬ ‫ئهو رێكخراوه‪ ،‬جهختیش لهوه‬ ‫دهكاتهوه ههرێمى كوردستان پێویستى به‬ ‫پیادهكردنى كهلتوورى بهكارهێنانى ئاوه‬ ‫چونكه زهمانهتى زیاتره و لهژێر كۆنترۆڵی‬ ‫خۆیدایه‪ ،‬بهاڵم چاوهڕوانى ئاوى دهرهوهى‬

‫سنور بهردهوام ئاسایشی ئاوى ههرێم‬ ‫دهخاته مهترسیهوه‪.‬‬ ‫له ههر پێنج ڕووبارى ههرێمى كوردستان‬ ‫“زێى بچووك و زێى گهورهو خابوورو‬ ‫سیروان و ئاوهسپى” به تێكرای ئاوی‬ ‫رۆیشتوو ‪ 29.77‬ملیار مهتر سێجایه‪ ،‬كه‬ ‫‪ 17.74‬ملیار مهتر سێجاى لهناو خاكى‬ ‫ههرێمه و ‪ 12.03‬ملیار مهتر سێجاشى له‬ ‫دهرهوهى ئاوى ههرێمه‪ ،‬بهمهش ‪%59.6‬‬ ‫بڕى ئاوى ههرێم سهرچاوهكهى له ناوخۆیهو‬ ‫‪ %40.4‬سهرچاوهكهى له دهرهوهیه‪.‬‬ ‫ههر بهپێى ئامارهكانی وهزارهتى‬ ‫کشتوکاڵ‪ ،‬ههرێم خاوهنى ‪ 12‬بهنداوی‬ ‫بچووك و مامناوهندو ‪ 91‬پۆندهو ‪ 25‬بهنداوو‬ ‫‪ 29‬پۆندی دیكهش لهژێر دروستكردندان‪.‬‬ ‫ئامارهكانى وهزارهت ئهوه دهردهخهن‬ ‫ئاوى ژێر زهوى به زیاتر له پێنج ملیار مهتر‬ ‫سێجا خهمڵێنراوه‪ ،‬كه ‪ 79.70‬لەسەدی‬ ‫بۆ خواردنهوه بهكاردێت‪ 18 ،‬لەسەدی بۆ‬ ‫كاروبارى كشتوكاڵی‪ 1.70 ،‬لەسەدی بۆ‬ ‫پیشهسازى و ‪ 0.30‬لەسەدی بۆ كاری‬ ‫توێژینهوهى كشتوكاڵى بهكار دێت‪.‬‬ ‫ههر بهپێى ئامارهكان نزیكهى‬ ‫‪ 1.220.270‬دۆنم زهوى له ههرێمى‬ ‫كوردستان بهمشێوه پشت به ئاودان‬ ‫دهبهستێت‪ 64500 :‬دۆنم بههۆى پرۆژهى‬ ‫ستراتیژى‪ 1145500 ،‬دۆنم بههۆى پرۆژهى‬ ‫بچوك‪ 10270 ،‬دونم بههۆى پۆندهكان‪.‬‬ ‫پێداویستى ههرێمیش بۆ ئاوى‬ ‫خواردنهوه دهگاته نزیكهى ‪ 800‬ملیۆن‬ ‫مهتر سێجاو پێداویستى بۆ ئاودێرى‬ ‫كشتوكاڵىو پیشهسازیش دهگاته نزیكهى‬ ‫‪ 7.5‬ملیار مهتر سێجا‪.‬‬ ‫سهرچاوهی نزیكهی شەست لەسەدی‬

‫ئاوی ههرێم ناوخۆیهو بۆ رووبەرووبوونەوەی‬ ‫گرفتەکان هەرێمی کوردستان پێویستی بە‬ ‫یاسایهك هەیە تایبهت بێت به رێكخستنو‬ ‫پاراستن و بهڕێوهبردنى سهرچاوهكانى ئاو‪.‬‬ ‫زۆرى لێدانى بیر كاریگهرییهكى نهرێنى‬ ‫بۆ سهر ئاستى ئاوى ژێر زهوى‪ ،‬له ناوچه‬ ‫جیاوازهكانی ههرێم ههیه‪.‬‬ ‫بهپێى ئامارهكانى بهڕێوهبهرایهتى‬ ‫گشتی کەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬ساڵى ‪ 2018‬بهراورد به ساڵى‬ ‫‪ 585.2 ،2019‬ملم بارانی زیاتر باریوه‪.‬‬ ‫زیادبوونى ڕێژەى باران راستەوخۆ‬ ‫كاریگهری بۆ سەر زیادبوونی ئاوی ژێر‬ ‫زەوی‪ ،‬ئاوی سەر زەوی و بەنداوەکان‬ ‫ههبووه‪ .‬بەهۆیهوه بواری کشتوکاڵ لە‬ ‫وەرزی هاوین فراوانتر بووە‪.‬‬ ‫کەشناسی سەبارەت بە پێشبینی‬ ‫دابارین له سااڵنی داهاتوو دهڵێت‪:‬‬ ‫بەگوێرەی داتاکانی کەشناسی هەر ‪30‬‬ ‫ساڵ جارێک خولێکی ئاووهەوا ڕوودەدات‬ ‫کە تیایدا باران بارین ڕێژەی پێوانەیی‬ ‫تۆمار دەکات‪ ،‬بۆیە پێشبینی دەکرێت‬ ‫لەسااڵنی داهاتوو بگەڕێتەوە ئاستی‬ ‫ئاسایی خۆی‪.‬‬ ‫بهپێى داتاكانى كهشناسیش له‬ ‫ساڵى ‪1941‬هكهوه ئهو رێژه باران بارینه‬ ‫تۆمارنهكراوه‪ ،‬بڕى باران بارین له ههندێ‬ ‫قهزاو ناحیهى وهك مێرگهسۆو دینارته‬ ‫گهیشتۆته دوو ههزار ملیم‪.‬‬ ‫ڕووپێوییەكى وهزارهتى كشتوكاڵیش‬ ‫دەریدەخات له سهرهتاى وهرزى پایزى‬ ‫ئهمساڵ تاوهكو مانگى ئازار بههۆى‬ ‫زیادبوونى رێژهى باران بارین و بهفر‪،‬‬ ‫ئاستى ئاوى سهرزهوى لهههرێمى‬

‫ههرێمى كوردستان جگه له ئاوى یهدهگى ئاوى ژێر زهوى خاوهنى ‪ 30‬ملیار سێجا ئاوه له ساڵێكدا‬ ‫لهنێوان ساڵى ‪ 2019 – 2010‬قوڵى بیرهكان لە هەولێر گهیشتۆته ‪ 420‬مهتر‬ ‫ژمارهى بیره نایاساییهكان زیاتره له ‪ 30‬ههزار بیر زۆربهیان لە سنوورى ههولێرن‬ ‫هەرێم خاوهنى ‪ 12‬بهنداوی بچووك ومام ناوهند و ‪ 91‬پۆندهو ‪ 25‬بهنداوە‬

‫كوردستان له ‪ %20‬زیادیكردووه بهراورد به‬ ‫‪ 10‬ساڵى ڕابردوو‪ ،‬ئاستى ئاوى ژێر زهویش‬ ‫نزیكبۆتهوه له ‪.%10‬‬ ‫بهپێى بهدواداچوونهكان و بۆچوونى‬ ‫شارهزایان لهگهڵ سهرههڵدانى قهیرانى‬ ‫ئاو له داهاتوودا‪ ،‬پارێزگاى ههولێر بهراورد‬ ‫به شارهكانى دیكهى ههرێمى كوردستان‬ ‫زیاتر ڕووبهرووى ئهو قهیرانه دهبێتهوه بهو‬ ‫پێیهى بهشێكى زۆر خاكهكهى دهشتایهو‬ ‫رووبارو زێیهكانى لێوه دوورهو لهماوهى‬ ‫چهندین ساڵى ڕابردووش تاوهكو ئێستا‬ ‫بهشى ڕۆژههاڵت و باكوورى ئهو شاره‬ ‫بۆ خواردنهوه پشت به ئاوى بیرهكان‬ ‫دهبهستێت‪ ،‬تاوهكو ئێستا پڕۆژهى ئاوى‬ ‫ئیفرازیان پێنهگهیشتووهو بههۆى دوورى‬ ‫له پڕۆژهى ئاوى ئیفراز‪ ،‬به تایبهت له‬ ‫ههندێ قهزاو ناحیهدا‪ ،‬لهماوهى ‪10‬‬ ‫ساڵدا زیاتر له ‪ 50‬بیر داخراون بههۆى‬ ‫وشكبوونیان‪ ،‬له دیارترینیان بیرهكانى‬ ‫ناحیهى قوشتهپه كه ‪ 15‬كیلۆمهتر له‬ ‫سهنتهرى پارێزگاى ههولێر دووره‪.‬‬ ‫وهزارهتى شارهوانى و گهشتوگوزار‬ ‫له رێگهى وهرگرتنى قهرز له واڵتى‬ ‫بهریتانیا بهمهبهستى نههێشتنى كهم‬ ‫ئاوى له ژمارهیهكى گهڕهكى شارى‬ ‫ههولێر پڕۆژهیهكى ئاو دهخاته بوارى‬ ‫جێبهجێكردنەوە‪.‬‬ ‫بههۆى گرفتێكى گهورهیى کەمئاوی‬ ‫و گهیاندنى ئاوى ئیفراز بۆ ژمارەیەک‬ ‫گەڕەکی شاری هەولێر‪ ،‬پڕۆژەی چوارەمی‬ ‫ئاوی ئیفراز جێبەجێ دەکرێت و ناوی‬ ‫پڕۆژەی ئاوی هەولێرە‪ ،‬کە لەو پڕۆژەیەدا‬ ‫ئاو لە زێی گەورەوە هەناردەی شار‬ ‫دەکرێت‪ ،‬پڕۆژهكه له الیهن کۆمپانیایەکی‬ ‫بەریتانییەوە بە قەرزی درێژخانەن‬ ‫ئهنجامدهدرێت‪.‬‬ ‫پڕۆژەی چواری ئاوی هەولێر‬ ‫ئاوی خواردنەوە بۆ ناوچەی باکوور و‬ ‫ڕۆژهەاڵتی هەولێر و شارەدێی کەسنەزان‬ ‫و دهوروبهرى دابین دەکات‪ ،‬له نێویشیان‬ ‫گهڕهكانى حەسارۆک و هەولێری نوێ و‬ ‫قهرهبوو و زیالن سیتى و سێبهردانى نوێ‬ ‫و ژمارهیهك شوێنى دیكهى له باكوورى‬ ‫ئهو شاره‪ ،‬كه كێشهى كهمئاویان ههیه‪.‬‬ ‫ئاوى ژێر زهوى له ههرێمى كوردستان‬ ‫له بارودۆخێكى خراپدایه ڕۆژ دواى‬ ‫ڕۆژ قووڵى بیرهكان زیاد دهبێ و بڕو‬ ‫جۆرهكهشى بهرهو كهم بوون پیسبوونى‬ ‫كیمیاى و فیزیاى دهچێت‪.‬‬ ‫بهپێى ئهو داتاو ئامارهكانى دهستهى‬ ‫ژینگه نمونهى حهوت حهوزى ئاوى‬ ‫وهرگرتووه له دهرهنجام دهركهوتووه‬ ‫رێژهى كهمبوونهوهى ئاو له ‪ 4‬بۆ ‪79‬‬ ‫مهتر دووجا ئاو كهمیكردووه‪.‬‬ ‫ئاژانسى بۆشایگهرى ئاسمانى ئهمریكا‬ ‫(ناسا) له نوێترین توێژینهوهیدا‪ ،‬كه له‬ ‫ڕێگهى مانگى دهستكردى (‪)GRACE‬‬ ‫تایبهت به تهكنۆلۆژیاى گهڕان به دواى‬ ‫ئاوى سازگاردا ئهنجامیداوه و له (‪)2002‬‬ ‫هوه دهستى به كاركردووهو هۆشداریدهدات‬ ‫له بارهى كهمبوونهوهى ئاو له ‪ 19‬واڵتى‬ ‫جیهان‪.‬‬ ‫ناسا‪ ،‬لهو ڕاپۆرتهدا سهبارهت به عێراق‬ ‫و سوریار ئاماژهى بهوهكردووه‪ ،‬له عێراق‬ ‫و سوریا ئاوى سازگار رووى له نهمانه و‬ ‫ئهو دوو واڵته تێنووترین واڵتى ناوچهكهن‪.‬‬ ‫ئاشكرایكردووه‪ 19 ،‬ناوچهى جیهان‬ ‫رووبهڕووى كهم ئاوى و وشكى دهبنهوه له‬ ‫نێویشیان عێراق و سووریا‪ ،‬كه رووبهڕووى‬ ‫قهیرانى كهم ئاوى دهبنهوه‪.‬‬

‫ا�‬ ‫��ا ب�� ت‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪9‬‬

‫یەکەم ژنە موختار لە شاری سلێامنییە‬ ‫مەزهەر كەریم‬ ‫ژنێکی دانیشتووی شاری سلێمانی شەش‬ ‫ساڵە یەكەم موختاری ژنە لەعێراقو كوردستان‪،‬‬ ‫ئەو بۆ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬شانازی دەكەم وەك‬ ‫یەكەم ژن ماوەی شەش ساڵە كاری موختاری‬ ‫دەكەم لەگەڕەکی کورد ستی شاری سلێمانی‪.‬‬ ‫چنور حەمەتۆفیق‪ ،‬ئێستا شانبەشانی پیاوەکان‬ ‫کاری موختاری دەکات‪ ،‬خۆشحاڵە بەوەی کە‬ ‫لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی کوردستان یەکەم‬ ‫ژنە کە دەبێت بە موختار‪ ،‬ئەو لە سەرەتادا راوێژ‬ ‫بە هاوسەرو خێزانەكەی دەکات‪ ،‬بەاڵم ئەوان‬ ‫رەزامەند نابن‪ ،‬بەهۆی سووربوون و باوەڕبوونی بە‬ ‫خۆی رەزامەندی خێزانەکەی بەدەست دەهێنێت‬ ‫و روودەکاتە دەزگا پەیوەندیدارەکان و مامەڵەی‬ ‫بوون بە موختار تەواو دەکات و ‪٢٠١٣/٦/١7‬‬

‫دەبێت بە دەستپێک و یەکەم رۆژی کارەکەی‪.‬‬ ‫چنور بۆ “زەمەن” گێڕایەوە “بەیانییەكیان‬ ‫رۆیشتم بۆ كۆمەڵەی موختارەكان لە شاری‬ ‫سلێمانیو سەیرم كرد تەنها پیاوی تێدایە‪،‬‬ ‫پرسیم ئەوە بۆچی ژن كاری موختاری ناكات؟‬ ‫یەكێك لە پیاوەکان وتی كاری موختاری گرانەو‬ ‫ژنان نایكەن‪ ،‬منیش هەر لەوێدا وتم ئەگەر من‬ ‫ئەو كارە بكەم لەو ناوچەیەی لێی نیشتەجێم‬ ‫كاری موختاریم دەست دەكەوێت؟ ئەوانیش‬ ‫وتیان گەر تۆ ئەو كارە بكەیت پشتت دەگرین”‪.‬‬ ‫ئەم ژنە ئێستا وەک کابانی ماڵ ئیشوکاری‬ ‫خێزانداری دەکات و وەک موختاریش‬ ‫دەستبەکارە‪ ،‬بە گوتەی خۆی کارەکانی‬ ‫دابەشکردووە‪ ،‬بەیانیان تا دەمەونیوەڕۆ کاری‬ ‫موختاری دەکات و پاشنیوەڕۆیانیش سەرقاڵی‬ ‫کاری ناوماڵ دەبێت‪ .‬زۆر جاریش بۆ رایی کردنی‬ ‫ئیشوکاری هاواڵتیان شەوان دەیپەرژێتە سەر‬ ‫ئیشی ناوماڵ و بەم‬ ‫هاوسەنگی‬ ‫شێوەیە‬ ‫کارەکانی راگرتووە‪.‬‬

‫ئەم ژنە موختارە بۆ “زەمەن” وتیشی‪:‬‬ ‫“زۆرجار رێکەوتووە یان میوانم هەبووە یاخود من‬ ‫لە میوانداری بووم‪ ،‬بەاڵم کە کارێکی موختاریم بۆ‬ ‫دروست بووە میواندارییەکەم جێهێشتووەو چووم‬ ‫بەدەم کارەکەمەوە بۆ ئەوەی ئیشی هاواڵتیان‬ ‫نەوەستێ‪ ،‬چونکە ئەوە كارو بەرپرسیارێتییە”‪.‬‬ ‫خۆشەویستی بۆ كارەكەی وا لە چنور‬ ‫دەکات گلەیی خزم و کەسوکارەکەی بێتە سەر‪،‬‬ ‫چونکە فریای سەردانی و بۆنە خێزانییەکان و‬ ‫میوانداری ناکەوێت و زیاتر گرنگی بە کارەکەی‬ ‫دەدات و دەڵێت‪ :‬كارەكەم شەو و رۆژی بۆ نییەو‬ ‫هەركاتێك تەلەفونم بۆ بکەن دەبێت ئامادە بم‪.‬‬ ‫چنور نایشارێتەوە کە سەرەتا كاری‬ ‫موختاریی زۆر لەال قورس بووە بەهۆی‬ ‫نەشارەزاییو كەم ئەزموونی و نەبوونی ئاماری‬ ‫گەڕەكەكان‪ ،‬دواتر بڕیار دەدات کە ئامارێک لە‬ ‫سنووری ئەو گەڕەکەی تیایدا کاری موختاری‬ ‫دەکات ئامادە بکات‪ ،‬دواتر لەم رێگەیەوە‬ ‫سەرکەوتن بەدەست دەهێنێت و شارەزاییەکی‬ ‫باش پەیدا دەکات‪.‬‬

‫بۆ یەکەمجار ئینسایکلۆپیدیایەک‬ ‫لە هەولێر چاپ دەکرێت‬ ‫زەمەن‬ ‫دڵسۆزێکی بواری کولتوور لە شاری‬ ‫هەولێر‪ ،‬ماوەی (‪ )١٠‬ساڵە کار لەسەر‬ ‫ئینسایکلۆپیدیای نووسەرانی شارەکەی‬ ‫دەکات و بۆ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬کاتی خۆی‬ ‫ئەم كارهم لەسەر داوای لیژنەی بااڵی‬ ‫(ئینسایکلۆپیدیای هەولێر) ئامادەکرد‪.‬‬ ‫عەبدولڕەحمان مەعرووف‪ ،‬نووسەرو‬ ‫ئامادەکاری ئەم کتێبە بۆ “زەمەن” باسی‬ ‫لەوە کرد کە میللهتان و واڵتانی دیكهی‬ ‫دنیا‪ ،‬لە مێژە كاریان لەسەر ئینسایکلۆپیدیا‬ ‫لە زۆربهی بوارەکانی مەعریفەو زانست و‬ ‫ژیان كردووه‪ ،‬ئەو نووسەرە جەخت لەوەش‬ ‫دەکاتەوە كه لە ئهمڕۆدا ئەم جۆرە کتێبانە‬ ‫بوونەتە زەرورەتى سەردەم و وەك بەشێک لە‬ ‫کولتووری گەالن بە هەند وەردەگیرێت و وتی‪:‬‬ ‫لە روانگەی هەستکردن بە بەرپرسیارێتی و‬ ‫داڕشتنی بناغهیهك بۆ ئایندهو باڵهخانه‬ ‫گهورهكهی نهتهوهكهمان‪ ،‬ئهم رێگا سهخت و‬ ‫پڕ شهونخونییهم گرتهبهر‪ ،‬له دهستپێكیشدا‬ ‫(ئینسایکلۆپیدیای نووسەرانی هەولێرو‬ ‫دانیشتوانی هەولێر) ئامادەکرد‪ ،‬ئەگەر‬ ‫تەمەنیش بە بەریەوە بمێنێ به نیازم خۆم‬ ‫بگهیهنمه سهر شاڕێیهكهش و درێژه بهو‬

‫ئەتەکێتی‬

‫خامنی زیرەک‬ ‫ژن لە کۆمەڵگەدا رۆڵی گرنگی هەیە‪ ،‬وەک دەوترێت (ژن‬ ‫نیوەی کۆمەڵگەیە) هەر بۆیە ژنان ئەتەکێتی تایبەت بە خۆیان‬ ‫هەیەو بۆ ئەو تەنها بە جوانیدا ناناسرێتەوە‪ ،‬چەند ئەتەکێتێک‬ ‫هەیە کە پێویستە پەیڕەوی بکەن بۆ ئەوەی وەک خانمێکی‬ ‫زیرەکیش دەربکەون‪.‬‬ ‫خانمی زیرەک هەمیشە بە کارەکانی دەوروبەرەکەی‬ ‫سەرسام دەکات و وێنایەکی جوانیان هەیە‪ ،‬کە دەبنە جێی‬ ‫سەرنجی بەرامبەرەکەیان‪.‬‬ ‫نادین زاهر‪ ،‬شارەزا لە بواری ئەتەکێتدا چەند رێنماییەک بۆ‬ ‫خانمان دەخاتەڕوو تاوەکو زیرەک و تایبەت بن‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫ دەبێت متمانەت بە خۆت هەبێت و ئیرادەت بەهێز بێت و‬‫رێزی هەموو کەسێک بگریت‪.‬‬ ‫ هەمیشە هاوکاری دەوروبەرەکەت بکەو دڵخۆشیان بکە‪،‬‬‫تەماشای رابردووی کەسەکان مەکە‪.‬‬ ‫ کاتێک گوێ لە کەسێک دەگریت‪ ،‬زەردەخەنەیەکی نەرمی‬‫بۆ بکە نەک قاقا لێیان‪.‬‬ ‫ بەڕێکی دابنیشەو دەستێکت لەسەر قاچت دابنێ و پاشان‬‫تەماشای چاوی بەرامبەرەکەت بکە‪.‬‬ ‫ کاتێک کەوتیتە ناو گفتوگۆیەک کە هیچ زانیارییەکت‬‫لەسەری نەبێت‪ ،‬تەنها گوێبگرەو ئەگەر ویستت دەتوانیت‬ ‫پرسیاری سادە بکەیت‪.‬‬ ‫ ئەگەر لەناو چەند کەسێک دانیشتیت و یەکێکیان‬‫کەموکورتییەکی دیاری هەبوو‪ ،‬ئەوا تۆ لەو قسانە دوورکەوە کە‬ ‫هاوشێوەی ئەو کەسەیەو دەتوانیت بە گفتوگۆی کایەکانی نێو‬ ‫کۆمەڵگە دانیشتنەکە خۆش بکەیت‪.‬‬ ‫ هەوڵبدە هەمیشە کۆنتڕۆڵی توڕەبوونەکانت بکەو بە‬‫ژیریی مامەڵە لەگەڵ دۆخە قورسەکان بکە‪.‬‬

‫دوو کورتترین هاوسەر‬ ‫دوو خۆشەویستی بااڵ کورت هاوسەرگیرییان‬ ‫کرد‪ ،‬بەاڵم بچووکی بااڵی هەردووکیان وایکرد ناویان‬ ‫بچێتە کتێبی گینسەوە‪.‬‬ ‫ئەو دوو کەپڵە بەڕازیلییە بااڵیان ‪ ٣‬پێ دەبێت لە ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٦‬دا هاوسەرگیرییان کردووە و ناویان چووە کتێبی گینسەوە‬ ‫بۆ هاوسەر‪.‬‬ ‫ئەوان دوای ‪ ١٠‬ساڵ پەیوەندیی خۆشەویستی‪ ،‬دواجار بڕیاری‬ ‫هاوسەرگیرییان دا و بوونە دوو هاوسەری بەناوبانگ لە جیهاندا‪.‬‬

‫گەورەترین‬ ‫تۆپی لە بۆیاخ دروستکرد‬ ‫مایکڵ کارمایکل کارێکی جیاوازی ئەنجامدا و بە‬ ‫دروستکردنی تۆپێک لە بۆیە ناوی چووە کتێبی گینسەوە‪.‬‬ ‫“مایكڵ كارمایكل” ئهو كهسهیه كه گهورهترین تۆپی له ‪١7‬‬ ‫ههزارو ‪ 99٤‬چین بۆیاخ دروستكردووه‪.‬‬ ‫ئەو پیاوە ماوەیەکی درێژی پێچووە و بەردەوام پێویستبووە هەر‬ ‫چینێک بۆیە دەکات چاوەڕێ بکات تا وشک دەبێتەوە‪.‬‬

‫گهشته بدهم بۆ ههموو شارەکانی دیکەی‬ ‫کوردستان‪.‬‬ ‫بە گوتەی ئامادەکاری ئەم کتێبە‪،‬‬ ‫ئینسایکلۆپیدیاکە پێکهاتووە لە نووسەرانی‬ ‫هەولێرو دانیشتوانەکەی بە مەرجێک کتێب و‬ ‫چاپکراویان هەبێت و وتیشی‪“ :‬ئەم پڕۆژەیە‬ ‫لە ساڵی (‪ )٢٠١٤‬تەواو بوو‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫قەیرانی دارایی هەرێم و شەڕی نەخوازراوی‬ ‫ئهم چهند ساڵهی رابردوو‪ ،‬دەرفەت نەبوو‬ ‫چاپ بكرێ‪ ،‬بهاڵم به پشتیوانی و ههوڵ و‬ ‫هیممهتی خهڵكانێك و سووربوونی خۆم بۆ‬ ‫گهیشتن به خهونه گهورهكەم‪ ،‬له داهاتوویەكی‬ ‫نزیكدا چاپ و باڵوی دەکەینەوە‪ ،‬بەاڵم من‬ ‫لهم چهند ساڵهش لە ئیشکردن بەردەوام‬ ‫بووم و تا دەشهات کارەکە بەرفراوانترو‬ ‫دەوڵەمەندتر دەبوو و نووسەرەکانیش زیاتر‬ ‫دەبوون‪ ،‬ئێستا ئینسایکلۆپیدیاکە گەیشتۆتە‬ ‫(‪ )٢٠٠٠‬الپەڕەو چهند بەرگێك‪.‬‬ ‫ئاوات‬ ‫مەعرووف‪،‬‬ ‫عەبدولڕەحمان‬ ‫دەخوازێت کە كوردیش ئینسایكلۆپیدیای‬ ‫كوردو كوردستانی هەبێت و دەڵێت‪ :‬با‬ ‫ئهو سنووره دهستكردهی داگیركهران‪ ،‬كه‬ ‫تائێستا وهك لە بواری سیاسیدا نهمانتوانیوه‬ ‫بیشكێنین‪ ،‬ئهگهر نیهت و پشتیوانیمان‬ ‫ههبێت‪ ،‬وهك ئهدهب دهتوانین ئهم كاره‬ ‫بكهین‪.‬‬

‫بە مۆم چوونە گینسەوە‬ ‫له فێستیڤاڵێكی سااڵنهی ئایینی هیندستاندا‪ ،‬زیاتر‬ ‫له ‪ ٤٠9‬ههزار مۆمی زهیتی لهالیهن هاواڵتیانی شاری‬ ‫ئایۆدیای هیندستانهوه ههڵكرا‪ ،‬بهمهش مێژوویهكیان بۆ‬ ‫فێستیڤاڵهكهیان تۆمار كرد‪.‬‬ ‫له شاری ئایۆدیای هیندستان‪ ،‬سااڵنه فێستیڤاڵێكی تایبهت به‬ ‫ئایینی هیندۆسی ساز دهكرێ‪ ،‬لهو رێوڕسمهشدا ههتا بكرێ مۆمی زهیتی‬ ‫دادهگرسێنن‪ ،‬كه رهمزێكی تایبهتی بۆنهكهیانه‪.‬‬ ‫ئهمساڵ زیاتر له ‪ ٤٠9‬ههزار مۆمی زهیتی لهو فێستیڤاڵهدا لهسهر‬ ‫رووباری سارایۆ ههڵكرا‪ ،‬بهمهش ناوی چووە کتێبی گینسەوە‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫نەهرۆ شەوقی‪:‬‬

‫ا�‬ ‫��ا ب�� ت‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫زۆر درەنگ چوومە ناو پەیوەندیی سۆزدارییەوە‬

‫خەڵکی سلێمانی هێشتا دەماودەم باسی‬ ‫نوکتە و قسەخۆشەکانی ئەوان دەکەن‪،‬‬ ‫هاوکات کاریگەریی هونەرەکەشیان بەسەر‬ ‫نەوە دوای نەوەی هونەرمەندانەوە دیارە‪،‬‬ ‫جۆرە ژیاندۆستییەک باڵی بەسەر کەشی‬ ‫خێزانی و چاالکییە تاکەکسییەکانیاندا‬ ‫کێشاوە و وەک رەمزی شار دەناسرێنەوە‪،‬‬ ‫نەهرۆ شەوقی هونەرمەند و ژینگەدۆست و‬ ‫قسەخۆش لەو خێزانە ناسراوەوە دێتە دەر‬ ‫و لەم دیدارە تایبەتەی “زەمەن”دا باس لە‬ ‫هەندێک وردەکاریی ژیانی خێزانی و قۆناغی‬ ‫گەنجێتی و ئارەزووە تایبەتەکانی خۆی‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫سازدانی‪:‬زەمەن‬

‫* تۆ کێیت‪ ...‬لە دەرەوەی هەموو ئەو پێناسانەی بۆت کراوە‬ ‫خۆت چۆن پێناسەی خۆت دەکەیت؟‬ ‫ من کەسێکی خاکیم و کوڕی ناو خەڵکم‪ ...‬بە پاشخانێک‬‫کە سەرچاوەکەی یادەوەرییەکانمە‪ ،‬لە ئێستادا چاالکانە لە ناو‬ ‫پەیوەندییە کولتوورییەکاندا گوزەر دەکەم‪ ...‬وێڕای هونەری‬ ‫شێوەکاری‪ ،‬هەوڵی فیلمم چ وەک سیناریست چ وەک ئەکتەر‬ ‫هەیە‪ ،‬جارجاریش حەزم لە گۆرانی وتنەو خولیای دروستکردنی‬ ‫خواردنیشم‪ ،‬مەیل دەکەم خۆم داهێنەری شێوازی‬ ‫دروستکردنەکەی بم‪ ،‬وەک چۆن تابلۆیەک دەکێشم‪.‬‬ ‫* بیری چ ساتەوەختێکی منداڵیت دەکەیت؟‬ ‫ منداڵی و یادەوەرییەکەیم ال هەمیشە زیندووە‪ ،‬دیارە بە‬‫ئاگاییەوە بەشێکیشم تا ئێستا لەناو خۆمدا هەڵگرتووە‪ ،‬کە هەر‬ ‫بە منداڵی بمێنێتەوە لە گەورەبوون دەیپارێزم‪ ،‬یادەوەرییەکان‬ ‫زۆرن بە ترش و تاڵیەکانییەوە‪ ،‬گەرچی منداڵیی ئێمە‬ ‫شێوازو رەفتاری پیاوانەی بەسەردا دەسەپێنرا‪،‬‬ ‫وەک تەواوی مندااڵنی دیکە‪ ،‬بەاڵم بزێوی‬ ‫خۆمان وای کردبوو‪ ،‬کە وەک منداڵێک‬ ‫ژیانەکە بە خۆشی بگوزەرێنین‪ ،‬گەرچی‬ ‫ئەم یادەوەریانە تەڵخ و پیس بووە‬ ‫بەو دۆخە سیاسییەی ئەو کاتەوە‬ ‫کە ئێمە نەوەی یەکەمی مێژووی‬ ‫مەرگەسات و دەردیسەریی‬ ‫کوشتنی کورد بە دەستی کوردو‬ ‫دەسەاڵتی توندوتیژی عەرەبیی‬ ‫سەرەتای‬ ‫شۆڤێنیستیی‬ ‫شەستەکانی سەدەی رابردوو‬ ‫پەیوەستە‪.‬‬ ‫هەروەها بیری هااڵوی‬ ‫نۆکاوەکەی (مام سەعی)‬ ‫بەردەرگای‬ ‫زستانی‬ ‫قوتابخانە دەکەم‪ ،‬مامۆستا‬ ‫میهرەبانەکانم‪ ،‬ئەو تیپی‬ ‫فوتبۆڵەی دروستم کرد‬ ‫لە مندااڵنی گەڕەک‪،‬‬ ‫دوای ئەوەی گەورەکان‬ ‫لەگەڵ خۆیاندا داخڵیان‬ ‫نەدەکردم و ناوم‬ ‫نا (تیپی وەرزشی‬ ‫نەهرۆ) بەر لە چەند‬

‫ساڵێک لەسەر یەکێک لە دیوارەکانی گەڕەکی سەیوان شوێنەوارەکەی‬ ‫مابوو‪ ...‬بەداخەوە ئێستا سڕدراوەتەوە‪.‬‬ ‫* لەناو یادەوەرییەکانی منداڵیتدا ئاراسی برات دەکەوێتە چ‬ ‫گۆشەیەکەوە؟‬ ‫ ناکرێ باس لە یادەوەرییەکانی تەمەنی منداڵی و مێردمناڵی‬‫بکەم و باس لە (ئاراس)ی برام نەکرێ‪ ،‬کە ناوی (هیکڵ و جیکڵ)‬ ‫یان (دوو قەلەڕەشی لەیەکچووی ناو فیلم کارتۆنی ئەودەمە)یان لێ‬ ‫نابووین‪ ،‬چ لە ماڵەوە و چ لە قوتابخانە‪ ،‬لەماڵەوە دوو کەڵەشێرمان‬ ‫هەبوو‪ ...‬سیس و الوازەکەیان ناونابوو (نەهرۆ)و زیت و ئازاکەش‬ ‫(ئاراس) بوو‪ ،‬بۆیە ئەو هەر بە یاخی و بزێو ناسراو مایەوە تا دوای‬ ‫زانکۆش‪ ،‬ئاراسی برام ساڵێک لە خۆم گەورەتر بوو‪ ،‬لە دەرەوە‬ ‫وا دەزانرا کە دوانە بین‪ ،‬یاخی بوونی ئەو زۆر زیاتر بوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫من هەمیشە لە سێبەریدا دەبینرام‪ ،‬ئەو لەگەڵ گرووپی موزیکی‬ ‫زانکۆی سلێمانی لە کۆتایی حەفتاکاندا گۆرانی (هەوارە هەوارە)ی‬ ‫وت‪ ،‬هاوکات یاریزانێکی فوتبۆڵی زۆر باشیش بوو‪ ...‬جارجاریش‬ ‫هێڵکاریشی دەکرد‪ ،‬منیش لە چاالکترین قۆناغی تەمەنمدا بووم لە‬ ‫بواری هونەری شێوەکاریدا کە تەنانەت تابلۆیەکیشم لە فێستیڤاڵی‬ ‫زانکۆکانی عێراق پلەی یەکەمی بەدەست هێنا‪ ،‬کەچی هەر بە برای‬ ‫کوڕەکەی (هەوارە) دەناسرام‪.‬‬ ‫* یەکەمین چیرۆکی ئەوینداریت چۆن دەستی پێکردو بە کوێ‬ ‫گەیشت؟‬ ‫ من زۆر درەنگ چومە ناو پەیوەندیی سۆزدارییەوە‪ ...‬ئەویش‬‫بەو شێوازە ترس و لەرزەی ئەو کاتە بوو‪ ،‬هەر چاوبڕکێیەتی و دەست‬ ‫بە قژدا هێنان بوو‪ ،‬گەر هەلێکت بۆ هەڵکەوتایە ساڵوێکت بکردایەو‬ ‫وەاڵم بدرایتایەتەوە‪ ،‬ئەوا پاشای سەر زەوی خۆت بووی‪ ،‬کارمەندێک‬ ‫بوو لە بەشەکەمان لە کۆلێژی کشتوکاڵ لە زانکۆی سلێمانی‪ ،‬بە‬ ‫حساب سێ ساڵ پێکەوە بووین‪ ،‬بە هەمووی دووجار دەستم گرت‪.‬‬ ‫* ئێوە خێزانێکی هونەرین و هەمووتان کار لە رەنگدا دەکەن و‬ ‫شێوەکارن‪ ...‬ئەمە رێکەوتێکی خێزانییە یان پالنتان بۆ داڕشتووە؟‬ ‫ کاریگەرییەکە دەگەڕێتەوە بۆ رەحمەتی (ئازاد شەوقی)‬‫کاکی گەورەمان‪ ،‬شێرزاد شەوقیش بەدوایدا کە ئەویش دەرچووی‬ ‫پەیمانگای هونەرە جوانەکانی بەغدا بوو لە شەستەکانی سەدەی‬ ‫رابردوودا‪ ،‬بە هەردووکیان کەشێکی هونەرییان لە ماڵ دروستکردبوو‪،‬‬ ‫لەوانەوە هونەری نیگارکێشان بووە شوناسی خێزان‪ ،‬تا ئەو کاتەی‬ ‫(کامەران)ی برام کە رێچکە هونەرییەکەی لە نیگارکێشانەوە دەگۆڕی‬ ‫بۆ بواری تیۆری لە هونەرو نووسینی چەند وتارێکی رەخنەیی‬ ‫هونەردا‪ ،‬یەکێک لەو وتارانەی لە یادم بێت (یاخیبوون لە هونەرو‬ ‫هونەری یاخی) بوو‪ ،‬خوێندنەوەیەکی نوێ بوو لە کۆتایی حەفتاکاندا‬ ‫بۆ هونەر لە دیدی نووسەرو فەیلەسوفی فەڕەنسی ئەلبێر کامۆ و‬

‫یەکەم خامنە راگەیاندنکاری شاری کەرکوک‬ ‫زەمەن‬ ‫خانمێکی راگەیاندنکار لە شاری‬ ‫کەرکوک‪ ،‬وەک یەکەمین ژنە‬ ‫لەسەر‬ ‫راگەیاندنکار‬ ‫ئاستی شارەکەیدا کە‬ ‫کاری پەیامنێری‬ ‫مەیدانیی کردووە‪،‬‬ ‫گلەیی لە دۆخی‬ ‫میدیای کوردی‬ ‫هەیە و دەڵێت‬ ‫تا ئیستا چەندین‬ ‫جار سیڤیم‬ ‫بردووە‬

‫بۆ چەند دەزگایەکی راگەیاندن‪ ،‬هەستم کردووە مەبەستێکی تریان‬ ‫هەبووە لە پشت وەرگرتنمەوە‪.‬‬ ‫بەناز عەبدولوەهاب سەعید ناسراو بە نازە سەعید‪ ،‬خەڵکی شاری‬ ‫کەرکوکە و لە ساڵی ‪ 2006‬دەستی کردووە بە کاری راگەیاندن و لە‬ ‫چەند روژنامەیەکدا کاری کردووە‪ ،‬ئەمە وای کردووە وەک رۆژنامەوانێکی‬ ‫چاالک بناسرێت‪.‬‬ ‫ئەم خانمە راگەیاندنکارە ساڵی ‪ 20١٣‬لە کەناڵی ئاسمانیی کەرکوک‪،‬‬ ‫وەك یەکەم ژنە پەیامنێری مەیدانی دەستبەکار دەبێت‪ ،‬ئیستاش لە‬ ‫کەناڵی پەروەردەی سلێمانی پێشکەشکاری بەرنامەی (کتێبخانەکەم)ەو‬ ‫لە روژنامەی (صباح کوردستان)یش کاری رۆژنامەوانی دەکات‪.‬‬ ‫بەناز سەبارەت بە هۆکاری ئاشنابوونی بە کاری میدیایی بۆ زەمەن‬ ‫وتی‪ :‬هۆکارەکەی تەنها بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە نەمتوانی بەردەوام بم‬ ‫لە خوێندن‪ ،‬بەاڵم دوای ئەوەی بە قووڵی چوومە ناو بوارەکەوە‪ ،‬بینیم‬ ‫لە کەرکوک پەیامنێری کچمان نییە‪ ،‬ئیتر لەوێوە بووم بە یەکەم کچە‬ ‫پەیامنێر‪.‬‬ ‫نازە سەعید پێی وایە ئیستا روژنامە خوێنەری کەمە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نایشارێتەوە ئەو روژنامەی زور خۆش دەوێت‪ ،‬هۆکاری ئەم‬ ‫خۆشەویستییەش بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کە روژنامە یەکەم کاری ئەو‬ ‫بوو کە دەستی پێکرد‪ ،‬هاوکات کاریگەریی رۆژنامەش لەوەدا دەبینێتەوە‬ ‫کە نووسەران بە خەڵکی دەناسێنێت‪ ،‬ئەمەش وای کردووە ئەم خانمە‬ ‫وەک بڕوانامەیەک تەماشای رۆژنامە بکات‪.‬‬ ‫بەنازی راگەیەنداکار ئەزموونێکی ناخۆشی خۆی لە بواری میدیادا‬ ‫بۆ زەمەن دەگێڕێتەوە و دەڵێت‪ :‬تا ئیستا چەندین جار سیڤیم بردووە‬ ‫بۆ چەند دەزگایەکی راگەیاندن‪ ،‬تووشی شۆک بووم چونکە بە چاوێکی‬ ‫کەم سەیری راگەیاندنکاری ژن دەرکرێت‪ ،‬قبووڵ کراوم بەاڵم بینیومە‬ ‫مەبەستێکی دیاریکراو لە پشت وەرگرتنەکەمەوە هەبووە‪ ،‬سەرباری‬ ‫ئەوەی موچەکەشی زۆر بووە‪ ،‬بەاڵم نەمکردووە‪ ،‬بەداخەوە بۆ هەندێک‬ ‫لە دەزگاکان بەو چاوە سەیری ژنانی راگەیاندنکار دەکەن‪.‬‬ ‫ئەم خانمە پێی وایە هەر روژنامەنووسێک بیەوێت بە دروستیی کار‬ ‫بکات و پەیامی راستیی بگەیەنێت بە خەڵک‪ ،‬دەبێت زۆر بە متمانەوە‬ ‫لەو بوارەدا کار بکات و کۆڵ نەدات‪.‬‬

‫ئازادە رەش باران دەباتە گواڵن‬ ‫زەمەن‬ ‫لە نوێترین بەرهەمی هونەریی خۆیاندا‪ ،‬تیپی مۆسیقای‬ ‫شنروێ‪ ،‬گۆرانی (بارانە) لە سەیرانگای گۆاڵن سەر بە‬ ‫پارێزگای هەڵەبجە تۆمار دەکەن و دەڵێن سەرباری ئەو‬ ‫هاوکێشە سیاسییە ناسەقامگیرە هێشتا بەردەوامین لە‬ ‫هونەرو نەوەستاوین‪.‬‬ ‫توانای نەی‪ ،‬ژەنیار لە تیپی موزیکی شنروێ‪ ،‬بۆ‬ ‫زەمەن باسی لەو بەرهەمە تازەیان کرد کە گۆرانییەکە‬ ‫بەناوی (بارانە) کە هۆنراوە و وتنی لەالیەن هونەرمەند‬ ‫(ئازادە رەش)ە و حەوت ژەنیاری تیپەکە بە ئامێرەکانی‬ ‫(کەمان‪ ،‬نەی‪ ،‬قانون‪ ،‬عود‪ ،‬ساز‪ ،‬دەف‪ ،‬زەڕب‪ ،‬چەلۆ)‬ ‫بەشدارن و ئازاد ساڵح کاری دابەشکردنی موزیکی بۆ‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫توانای نەی بۆ “زەمەن” باسی لەوە کرد کە تیپی‬

‫لە گینسەوە‬ ‫گەورەترین ژەمی بەراز‬ ‫واڵتی مەكسیك ریكۆردێكی نوێ لە كتێبی گینس‬ ‫تۆمار دەكات‪ ،‬ئەویش بە ئامادەكردنی گەورەترین ژەمی‬ ‫خواردنی گۆشتی بەراز‪.‬‬ ‫لە مەكسیك ژەمێکی گەورەی پڕی گۆشتی بەراز ئامادەكرا‪ ،‬كە‬ ‫زیاتر لە دووسەد چێشتلێنەر بەشدارییان لە ئامادەكردنیدا كرد و زیاتر‬ ‫لە شەش هەزار و شەش سەد كیلۆ گۆشتی بەراز بۆ ئەو ژەمە خواردنە‬ ‫كولتوورییە لە مەكسیك تەرخان كرابوو‪.‬‬ ‫پێشتر فلیپین خاوەنی ریكۆردی رابردوو بوو‪ ،‬بە چوار هەزار‬ ‫و چل و پێنج كیلۆ گۆشتی بەراز لە ساڵی ‪ ،20١5‬بەاڵم بەم کارە‬ ‫مەکسیک پێشی دایەوە‪.‬‬

‫جان پۆڵ سارتەر بوو‪ ،‬هاوکات گرنگیدانی بە هونەری فۆتۆگرافی‪،‬‬ ‫هەوڵێک بوو بۆ بە دیموکراتیزەکردنی ئەو کردە هونەرییە‪ ،‬ئەویش‬ ‫دروستبوونی فۆتۆگرافەر بوو لە دەرەوەی ستۆدیۆ‪.‬‬ ‫* بەگشتی ئێوە بە قسەخۆش و گاڵتەچی ناودەبرێن و هەندێک‬ ‫نوکتەو قسەی خۆشتان دەماودەم دەگێڕدرێتەوە‪ ...‬ئەو شتانە راستن‬ ‫یاخود بەناوی ئێوەوە دەکرێن؟‬ ‫ ژیانمان لەگەڵ باوکێکی پیردا گوزەراند‪ ،‬کاتێ من هاتمە دنیاوە‬‫ئەو تەمەنی ‪ 60‬ساڵ دەبوو‪ ،‬تەمەنی مێردمنداڵیم ئەو بووبوو بە‬ ‫سەروو ‪ ٧0‬ساڵ‪ ،‬بەاڵم باوکم سەرچاوەی تەنزو قسەی خۆشی ناو‬ ‫خێزان بوو‪ ،‬هاوتەمەنەکانیشی نوکتەو قسەخۆشەکانیان دەماودەم‬ ‫دەگێڕایەوە‪ ،‬تا ئێستاش کە خێزانە گەورەکەمان کۆدەبینەوە‪ ،‬قسەو‬ ‫چیرۆکە پێکەنیناوییەکانی ئەو دەگێڕینەوە‪ ،‬تەنانەت نەوەی دووەمو‬ ‫سێهەمی خێزانیش لەو نوکتانە بەئاگان گەرچی بابەگەورەشیان واتە‬ ‫باوکمیان نەبینیوە‪.‬‬ ‫* هەست دەکەین ئێستا کەمتر گرنگی بە هونەری شێوەکاری‬ ‫دەدەیت و کاری نوێت نییە؟‬ ‫ راستە من ئێستا هونەری نیگارکێشان بەو چڕیەی جاران پیادە‬‫ناکەم‪ ...‬بەاڵم لەناو کایەکەیدا چاالکترم‪ ،‬کە فراوانتر لە بوارەکەیدا‬ ‫مامەڵە دەکەم‪ ،‬لە نووسین و وەرگێڕان و کارکردن لەناو هونەری‬ ‫هاوچەرخ و کۆڕو سیمینارو کۆمەکی گەنجەکان و گواستنەوەی‬ ‫ئەزموونی سااڵنێکی زۆری تەمەنم بۆیان‪.‬‬ ‫* بەگشتی گوێ لە دەنگی کام گۆرانیبێژ دەگریت و زیاتر لە چ‬ ‫کاتێکدا گوێ لە گۆرانی دەگریت؟‬ ‫ دەروێشێکی گوێرایەڵی موزیکی جازم‪ ،‬بە تاسەشەوە گوێ لە‬‫جازی کوردی باکوور دەگرم‪( ،‬مەزهەری خالقی) بۆ من مامۆستا‬ ‫گەورەکەیەو شەجەریانیش سوڵتانی ئاوازو گۆرانی‪.‬‬ ‫* لەگەڵ وەرزش نێوانت چۆنەو هاندەری کام یانەو هەڵبژاردەیت؟‬ ‫ نیوەی تەمەنم لە (بایرن میونخ) گوزەراند‪ ،‬خاوەنی دوو‬‫کچیشم کە هەر لە میونشن دەژین‪ ،‬ئیتر نابێ منیش هاندەری بایرن‬ ‫میونخ نەبم‪ ،‬بەڵێ هەفتەی ‪ ٤‬رۆژ دەچم بۆ وەرزش و زۆریش خولیای‬ ‫رێکردنی ناو سروشتم و حەزیشم زۆر لە مەلەکردنەو تێنسێکی‬ ‫باشیش دەزانم‪.‬‬ ‫* بە چ نووسەرێکی کورد سەرسامیت؟‬ ‫ خوێنەرێکی باشی بەرهەمەکانی (بەختیار عەلی)م‪ ،‬لە رۆمان‬‫تا نووسینەکانی تریشی‪ ،‬گەرچی زۆر شیعرخوێنێکی باش نیم‪...‬‬ ‫بەاڵم شیعرەکانی (ئازاد سوبحی)م زۆر پێخۆشەو هەندێ جاریش‬ ‫حەزم لە (دالوەر قەرەداغی)یە بەتایبەت ئەو کاتەی بە دەنگی خۆی‬ ‫شیعرەکانی دەخوێنێتەوە‪ ،‬لە شاعیرە عەرەبەکانیش شاکارەکانی‬ ‫(مەحمود دەروێش و موحەمەد ماغوت)م زۆر پێخۆشە‪.‬‬

‫درێژترین ماراسۆن‬ ‫بە پێاڵوی پاژنە بەرزەوە‬ ‫ژنێکی ‪ 2٧‬ساڵ توانی بەشداریی ماراسۆنێکی درێژ بکات‬ ‫بە پێاڵوی پاژنە بەرزەوە و بەوەش ناوی لە کتێبی گینسدا‬ ‫تۆمارکرا‪.‬‬ ‫ئیرین سیویل ناوی ئەو کچە بەریتانییە تەمەنی ‪ 2٧‬ساڵەیە کە‬ ‫بەشداریی ماراسۆنێکی درێژی کرد بە پێاڵوێکەوە کە سێ ئینج بەرزە‪.‬‬ ‫ئەو کچە ‪ ٤٣‬کیلۆمەتر رایکردووە بەو پێاڵوە پاژنە بەرزەوە‪.‬‬

‫مۆسیقای شنروێ لە هەڵەبجەی شەهید دروست بووەو‬ ‫لە شاری سلێمانی برەوی بە کارەکانی خۆی داوەو وتی‪:‬‬ ‫بێگومان مۆرکی هونەری شاری هەڵەبجەو دەوروبەری‬ ‫لەنێو تیپی شنروێدا رەنگیداوەتەوە‪ ،‬بەاڵم خۆمان لەوە‬ ‫دەپارێزین وابەستەی ناوچەگەرێتی بین‪ ،‬چونکە هونەر‬ ‫سنوورێکی دیاریکراوی نییە‪.‬‬ ‫توانا نایشارێتەوە کە ماوەیەک بەهۆی قەیران و نەبوونی‬ ‫ماددەوە کارەکانیان خاوبوونەوەی بەخۆوە بینیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە هەوڵی ئەندامە خۆبەخشەکانیان لە چاالکییەکان‬ ‫بەردەوام بوون و بەیەکجاری پەکیان نەکەوتووە‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بەوەی بۆچی کلیپی ئەم گۆرانییە لە گواڵن ئەنجام دراوە‪،‬‬ ‫توانا وتی‪ :‬ئەشێ گواڵن و باوەکۆچەک و چاوگ ببنە‬ ‫خولقێەنەری هەستی هونەری بۆ تیپەکەمان‪.‬‬ ‫لە ئێستادا تیپی مۆسیقای شنروێ لە هەردوو شاری‬ ‫هەڵەبجەو سلێمانی دوو فێرگەیان هەیە بۆ پێگەیاندنی‬ ‫فێرخوازان بۆ گشت ئامێرەکان‪.‬‬

‫شەکیرا سێ جار‬ ‫چووەتە گینسەوە‬ ‫خانمە گۆرانیبێژی کۆڵۆمبی شەکیرا‪ ،‬لە ژیانیدا سێ جار‬ ‫توانیویەتی ژمارە پێوانەییەکانی کتێبی گینس بشکێنێت‪.‬‬ ‫شەکیرا جارێکیان توانیویەتی بچێتە کتێبی گینسەوە بۆ زۆرترین‬ ‫فرۆشی ئەلبومەکانی و هەروەها جارێکی تر بە پڕفرۆشترین سینگڵ تراک‬ ‫ناوی چووەتە گینسەوە‪.‬‬ ‫شاکیرا ئیزابێل موبارەک ریپۆل‪ ،‬لەدایکبووی ‪2‬ی شووباتی ‪ ١٩٧٧‬لە‬ ‫کۆلۆمبیا لە ماوەی رابردووشدا بە وێنەیەکی کە زۆرترین الیکی لە فەیسبووک‬ ‫بۆهات‪ ،‬ناوی چووە کتێبی گینسەوە‪.‬‬

‫��ورد�� ت�ان�� ی�ی‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪7‬‬

‫ئاگرى توڕەیی خۆپیشاندانەکانی رۆژهەاڵت ناکوژێتەوە‬ ‫زەمەن‬ ‫هاواڵتیانى رۆژهەاڵتى کوردستان‬ ‫لەژێر فشارێکى قورسى هێزە ئەمنییەکانى‬ ‫ئێراندا جەخت لەسەر بەردەوامبوونى‬ ‫ناڕەزایەتییەکان دەکەنەوەو نایانەوێت کۆتایی‬ ‫پێبهێنن تا ئەو کاتەى دەگەنە ئامانجەکانیان‪،‬‬ ‫هاوکات حزبەکانى رۆژهەاڵتى کوردستانیش‬ ‫ئەم دۆخەى ئێستا بە دەرفەت دەزانن‬ ‫بۆ گۆڕانکارى لە ئێرانداو هەوڵدەدەن لە‬ ‫بەرژەوەندى کورد بیقۆزنەوە‪.‬‬ ‫رۆژی ‪١٥‬ى ئەم مانگە ناڕەزایەتی و‬ ‫خۆپیشاندان لە دەیان شارو شارۆچکەی‬ ‫ئێران بە تارانى پایتەختیشەوە بەهۆى‬ ‫بەرزکردنەوەى نرخى بەنزین لە ‪ ١٠٠٠‬تمەنەوە‬ ‫بۆ ‪ ٣٠٠٠‬تمەن دەستی پێکرد‪ ،‬هاوکات‬ ‫لە شارەکانى رۆژهەاڵتى کوردستانیش‬ ‫خۆپیشاندان سەریهەڵداو هاواڵتیان لە‬ ‫شارەکانی (ئیالم‪ ،‬کرماشان‪ ،‬سەرپێڵی‬ ‫زەهاو‪ ،‬ئیسالم ئاوا‪ ،‬گەیالن‪ ،‬جوانڕۆ‪،‬‬ ‫کامیاران‪ ،‬سنە‪ ،‬مەریوان‪ ،‬سەقز‪ ،‬بۆکان‪،‬‬ ‫میاندواو‪ ،‬ئورمیە و سەڵماس) خۆپیشاندانیان‬ ‫دەستپێکرد‪.‬‬ ‫بەپێی دوایین ئامارە نافەرمیەکان لە‬ ‫یەک هەفتەى خۆپیشاندانەکاندا زۆرترین‬ ‫قوربانییەکان لە رۆژهەاڵت بوون کە نزیکەى‬ ‫‪ ١٠٠‬کەس شەهید بوون و ‪٣٠٠‬ى دیکەش‬ ‫برینداربوون‪ ،‬بەاڵم ئەو ژمارەیە تەنیا ئەوانەن‬ ‫کە ئاشکران و چاالکوانان باس لە ژمارەى‬ ‫زۆر لەوە زیاتر دەکەن کە بوونەتە قوربانى‪.‬‬ ‫مستەفا ئەمینى‪ ،‬چاالکوان و یەکێک لە‬ ‫رێکخەرانى خۆپیشاندانەکانى مەریوان باس‬ ‫لەوە دەکات‪ ،‬پەنجا ساڵە رژێمى ئێران‬ ‫بەڵێن دەدات بۆ باشکردنى زیندەگى خەڵکی‬ ‫ئێران و بەتایبەت رۆژهەاڵتى کوردستان‪،‬‬ ‫بەاڵم بەوتەى خۆى هیچ بەڵێنێکیان نەبردە‬ ‫سەرو خەڵکیان توڕەتر کرد‪ ،‬ئێستاش گەلى‬ ‫کورد چیتر گوێ لەو بەڵێنانە ناگرێت و‬ ‫هەڵناخەڵەتێت‪.‬‬ ‫ئەمینى بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬رژێمى‬ ‫ئێران لە جیاتى چارەسەرى کێشەکان و‬ ‫جێبەجێکردنى داواى خەڵک رەشبگیرى و‬ ‫وەحشیگەریانە کەوتوونەتە وێزەى خەڵکى‬ ‫و خانەوادەکانیان‪ ،‬تائەمڕۆ نزیکەى هەزار‬ ‫کەس دەستگیر کراون‪ ،‬تەرمى شەهیدەکان‬ ‫نادەنەوەو خانەوادەکانیان بە گیر هێناون”‪.‬‬

‫دیمەنێک لە خۆپیشاندانەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫ئێستا کە خۆپیشاندانەکان دامرکاونەتەوە‬ ‫هێزە ئەمنییەکانى ئێران کەوتوونەتە‬ ‫هەڵمەتێکى فراوانى دەستگیرکردنى ئەو‬ ‫کەسانەى لە خۆپیشاندانەکاندا بەشداربوون و‬ ‫لەڕێی ڤیدیۆکانى بەردەستیانەوە هەڵدەکوتنە‬ ‫سەر خانەوادەکانیان ئەگەر خۆیان لە ماڵ‬ ‫نەبوون کەسێکیان دەستگیر دەکەن تا‬ ‫خۆپیشاندەرەکان خۆیان بەدەستەوە بدەن‪.‬‬ ‫بەپێی دوایین ئامارى رێکخراوى‬ ‫مافى مرۆڤى کوردستان لە یەکەم رۆژى‬ ‫خۆپیشاندانەکانەوە تائێستا نزیکەى ‪٦٠٠‬‬ ‫کەس لە شارەکانى رۆژهەاڵت کە بەشدارییان‬ ‫لە خۆپیشاندان کردووە دەستگیر کراون‬ ‫لەناویشیاندا ژمارەیەک لە ئافرەت و منداڵ‬ ‫هەن‪.‬‬ ‫لە ئێستادا رۆژهەاڵتى کوردستان بە‬ ‫دۆخێکى زۆر سەختدا تێپەڕ دەبێت‪ ،‬کە‬ ‫جیاوازترە لە ناوچەکانى دیکەى ئێران بەو‬ ‫پێیەى داواکارییەکانى خۆپیشاندەرانى‬ ‫رۆژهەاڵت لە پرسى گرانبوونى بەنزینەوە‬ ‫گۆڕان بۆ داواکارى سیاسى و نەتەوەیی‪،‬‬

‫ئەوەش بیانووى زیاترى دایە دەست هێزە‬ ‫ئەمنییەکانى ئەو واڵتە خەڵک سەرکوت‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫بەشێک لەو هاواڵتیانەى رۆژهەاڵت‬ ‫بەشدارییان لە خۆپیشاندان کردووە روویان‬ ‫لە شارەکانى دیکەى ئێران یان هەرێمى‬ ‫کوردستان کردووە لە ترسى دەستگیرکردنیان‪،‬‬ ‫چونکە بەپێی بۆچوونى چاالکوانان ئەوانەى‬ ‫دەستگیرکراون رووبەڕووى سزاى توندى‬ ‫حکومەتى ئێران دەبنەوە‪.‬‬ ‫ئەمیر خوسرەوى‪ ،‬چاالکوانێکى بوارى‬ ‫مافى مرۆڤە لە شارى سنەو دەڵێت‪:‬‬ ‫ژمارەیەکى زۆر خۆپیشاندەر لەالیەن سوپاى‬ ‫پاسداران و ئیتالعاتەوە دەستگیر کراون‬ ‫و ئێستا لە زیندانەکان ئەشکەنجەى توند‬ ‫دەدرێن و خانەوادەکانیشیان لەژێر فشارو‬ ‫هەڕەشەدان‪.‬‬ ‫خوسرەوى بە “زەمەن”ى وت‪“ :‬لەمساڵدا‬ ‫دۆخى رۆژهەاڵتى کوردستان زۆر شلۆق بوو‬ ‫دەوڵەت هەموو یاساو بەهایەکى مرۆیی‬ ‫بنپێکردبوو‪ ،‬وەلێ ئێستا چەند ئەوەندە‬

‫زیادى کردووەو دۆخەکە زۆر مەترسیدارە‪،‬‬ ‫چونکە ئەمانە کە زیندانى دەکرێن دەکەونە‬ ‫بەر سزاى زۆر قورس کە دوور نییە هەندێکیان‬ ‫لەسێدارە بدرێن”‪.‬‬ ‫ئەو چاالکوانە بەدوورى دەزانێت‬ ‫ناڕەزایەتى خەڵک دامرکێتەوەو پێیوایە‬ ‫لە هەر کاتێکدا بێت دەستپێدەکاتەوە‪،‬‬ ‫هەروەها جەختدەکاتەوە توڕەیی خەڵکى‬ ‫رۆژهەاڵت چەند قاتە بەراورد بە ناوچەکانى‬ ‫دیکەى ئێران‪ ،‬بۆیە دەڵێت‪ :‬خۆپیشاندەرانى‬ ‫رۆژهەاڵت جارێکى تر خۆیان رێکدەخەنەوە‪.‬‬ ‫هێزە ئەمنییەکانى ئێران زۆر بەتوندى‬ ‫رووبەڕووى خۆپیشاندەرانى شارەکانى‬ ‫رۆژهەاڵت دەبنەوەو زۆربەى قوربانییەکان‬ ‫لە خۆپیشاندانى رۆژهەاڵتى کوردستانن‪،‬‬ ‫چونکە ئێران زیاتر لە ناوچەکانى دیکە ترسى‬ ‫لە ناڕەزایەتى رۆژهەاڵت هەیە بەوپێیەى‬ ‫داواکارییەکانیان سیاسیین و دەبێتە هاندان‬ ‫بۆ ناوچەکانى دیکەى ئێرانیش‪.‬‬ ‫حزبەکانى رۆژهەاڵتى کوردستان کە لە‬ ‫هەرێمى کوردستان نیشتەجێن رایدەگەیەنن‬

‫کە نایانەوێت لەڕێى سەربازییەوە‬ ‫دەستوەردان بکەن‪ ،‬چونکە پێیانوایە‬ ‫هەر دەستوەردانێکى پێشمەرگە زیان بە‬ ‫خۆپیشاندەرانى رۆژهەاڵت دەگەیەنێت‪،‬‬ ‫هاوکات لە ناوخۆشدا رێکخستنەکانیان‬ ‫چاالکانە بەشدارى خۆپیشاندانەکانیان‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫بەرپرسى‬ ‫هەفتەن‪،‬‬ ‫مەزڵوم‬ ‫پەیوەندییەکانى پژاک بە “زەمەن”ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬گەالنى ئێران بەگشتى و گەلى‬ ‫کورد لە رۆژهەاڵتدا چیتر ئامادە نین‬ ‫ئەو ژیانە بژین کە دەسەاڵتدارانى رژێم‬ ‫خولقاندوویانە‪ ،‬بۆیە ناڕەزایەتیەکان‬ ‫ئەوەندەى دیکە پەنگدەخواتەوەو دووبارە لە‬ ‫فۆڕمێکى دیکەدا سەر هەڵدەداتەوە‪.‬‬ ‫بەرپرسەکەى پژاک ئاماژە بەوەش‬ ‫دەکات‪ ،‬ماوەی چەندین ساڵە قەیرانەکان‬ ‫بەردەوامەو بەسەریەکدا کەوتوونەتەوە‬ ‫بەڵێنى چارەسەر دەدەن‪ ،‬بەاڵم لەجیاتى‬ ‫هەڵدەخەڵەتێنن‪،‬‬ ‫خەڵک‬ ‫چارەسەر‬ ‫جەختیش دەکاتەوە ئەوان بەردەوام‬

‫پشتیوانى لە خۆپیشاندەران دەکەن و‬ ‫نایانەوێت خۆپیشاندەران سازش لەسەر‬ ‫داواکارییەکانیان بکەن و خۆشیان هانیان‬ ‫دەدەن بۆ بەردەوامبوونى ناڕەزایەتیەکان لە‬ ‫دژى ئێران‪.‬‬ ‫بەهۆى خۆپیشاندانەکان و کوشتن و‬ ‫سەرکوتکردنى خۆپیشاندەران لە رۆژهەاڵتى‬ ‫کوردستان محهمهد قهسیم عوسمانی‪،‬‬ ‫نوێنهری شاری بۆكان له پهرلهمانی ئێران‬ ‫دەستی لەکارکێشایەوەو رایگەیاند‪ :‬ناکرێت‬ ‫دەوڵەت بەو رادەیە رووبەڕووى خۆپیشاندەران‬ ‫ببنەوە بەتایبەت لە رۆژهەاڵت‪.‬‬ ‫لە ‪ ٤٠‬ساڵی رابردوودا زۆرترین زەبروزەنگ‬ ‫و زۆرترین پەت و سێدارەی رژێمی ئێرانی‬ ‫لە دژی رۆژهەاڵت بووەو لە بەرامبەریشدا‬ ‫کەمترین سەرمایەگوزاریی و کەمترین‬ ‫خزمەت و کەمترین ماف و نوێنەرایەتیش‬ ‫هەر بۆ رۆژهەاڵت بووە‪ ،‬ئەوەش وایکردووە‬ ‫زۆرترین ناڕەزایەتى و توڕەیی لە رۆژهەاڵتدا‬ ‫پەنگبخواتەوە‪.‬‬ ‫لە دروشم و داواکارییەکانى‬ ‫خۆپیشاندەرانى ئێران بەگشتى و رۆژهەاڵت‬ ‫بە تایبەت دەردەکەوێت ئەو خۆپیشاندانانە‬ ‫تەنها پەیوەندى بە بەرزکردنەوەی‬ ‫نرخى بەنزینەوە نییە‪ ،‬بەڵکو پەیوەندى‬ ‫راستەوخۆی بە ماندوبوون و شەکەتى‬ ‫خەڵکى ئێرانەوە هەیە لەو ملمالنێ سەختەى‬ ‫لەنێوان واڵتەکەیان و ئەمەریکادا هەیەو‬ ‫ئەوان باجەکەى دەدەن‪.‬‬ ‫بەرپرسی پەیوەندییەکانى حزبى‬ ‫دیموکراتى کوردستان (حدک) ئاماژە بەوە‬ ‫دەکات‪ ،‬خۆپیشاندانەکان دەرئەنجامى‬ ‫گرانبوونى بەنزین نییە‪ ،‬بەڵکو دەرئەنجامى‬ ‫دەیان ساڵ زوڵم و جینایەتى رژێمى‬ ‫ئێرانە بەرامبەر خەڵکى ئێران و بەتایبەت‬ ‫رۆژهەاڵتى کوردستان ئێستاش دەرفەتێک‬ ‫دروست بووە خەڵک ئەوەى چەند ساڵە‬ ‫پەنگى خواردووەتەوە دەری ببڕێت‪.‬‬ ‫محەمەد ساڵح‪ ،‬بەرپرسى پەیوەندییەکان‬ ‫حدک بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬ئەم ناڕەزایەتیە‬ ‫بە رژێم کۆنترۆڵ ناکرێت چونکە هەرچەند‬ ‫کۆنترۆڵ بکرێن لە کات و زەمانى دیکەدا‬ ‫دەست پێدەکەنەوە‪ ،‬بۆیە گەالنى ئێران‬ ‫بەتەواوەتى بێزار بوون لە سیاسەتى‬ ‫جینایەتى رژێمى ئێران‪ ،‬چونکە ئامانجى‬ ‫خەڵکى ئێران بەتایبەت رۆژهەاڵت رووخانى‬ ‫رژێمە نەک گرانبوونى نرخى بەنزین”‪.‬‬

‫بۆ دژایەتی کورد‬

‫تورکیا داعش و گروپە توندڕەوەکان ئاشت دەکاتەوە‬ ‫هێمن حەسەن‬ ‫تورکیا چەکدارانى داعش و گروپە‬ ‫توندڕەوەکانى دیکەى پارێزگاى حەلەب‬ ‫و ئیدلیب لە رۆژئاواو باشوری رۆژئاواى‬ ‫کوردستانەوە دەگوازێتەوە بۆ باکورو‬ ‫رۆژهەاڵتى سوریاو لە دژى هێزە‬ ‫کوردییەکان بەکاریان دەهێنێت‪ ،‬هێزەکانى‬ ‫سوریاى دیموکراتیش رایدەگەیەنێت‬ ‫چەندین بەڵگەیان لەبەردەستە کە ئەو‬ ‫راستییە دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫لە رۆژى ‪٩‬ى مانگی رابردوو سوپاى‬ ‫تورکیاو گروپە چەکدارەکانى سەر بە‬ ‫تورکیا هێرشیانکردە سەر باکوری‬ ‫رۆژهەاڵتى رۆژئاوای کوردستان و بە‬ ‫قواڵیی ‪ ٣٢‬کیلۆمەتر خاکى رۆژئاوایان‬ ‫داگیرکرد کە هەردوو شارى سەرێکانى و‬ ‫گرێسپی دەگرێتە خۆی‪.‬‬ ‫مانگێک بەر لە دەستپێکردنى ئەو‬ ‫هێرشە تورکیا پاشماوەکانى داعشى لە‬ ‫پارێزگاى دێرەزوورو شانە نوستووەکانى‬ ‫کۆکردەوەو لەگەڵ چەکدارەکانى بەرەى‬ ‫نوسرەو فەتح و شام و ئەبو هەمزەى‬ ‫لە عەفرین و دلیب و حەلەبەوە بەرەو‬ ‫سەر سنورى رۆژئاواى کوردستان‬ ‫کشاندەوەو جارێکى تر ئەو گروپانەى‬ ‫ئاشت کردوەتەوە کە پێشتر ناکۆک بوون‬ ‫و لەیەکتر دابڕابوون‪.‬‬ ‫ئێستا داعش و گروپە چەکدارە‬ ‫توندڕەوەکانى هاوشێوەى داعش لەو‬ ‫‪ ٣٢‬کیلۆمەترەى تورکیا داگیرکردووە‬ ‫نیشتەجێکردووەو لەدژى هێزە کوردییەکان‬ ‫شەڕیان پێدەکات‪ ،‬مامەڵەو کردەوەکانى‬ ‫ئەو گروپانە بەرامبەر هاواڵتیانى مەدەنى‬ ‫لە عەفرین و لەسەرێکانى و گرێسپی‬ ‫بەڵگەیەکى ئاشکران کە ئەمانە داعش و‬ ‫گروپە توندڕەوەکانن‪.‬‬ ‫هێزەکانى سوریاى دیموکرات ماوەى‬

‫پێنج ساڵە لە باشورو رۆژئاواوەوە شەڕ‬ ‫لەدژى داعش و گروپە توندڕەوەکان‬ ‫دەکەن بۆ ئەوەى ئەو رێکخراوە توندڕەوانە‬ ‫نەبنە دراوسێی هەرێمێکى ئارامی وەک‬ ‫ناوچە کوردییەکان‪ ،‬بەاڵم ئێستا جارێکى‬ ‫تر ئەو داعش و هاوشێوەکانى لەباکورو‬ ‫رۆژهەاڵتەوە بوونەوە دراوسێی کوردو‬ ‫جارێکى دیکە ناوچەیەکى جوگرافی‬ ‫فراوانیان کەوتەوە ژێر دەست‪.‬‬ ‫بەرسێکى ئیدارەى خۆسەر لە‬ ‫رۆژئاواى کوردستان دەڵێت‪ :‬هۆکارى‬ ‫ئەوەى کە داعش و هاوشێوەکانى‬ ‫بوونەوە دراوسێى کورد دۆناڵد ترەمپ‬ ‫سەرۆکى ئەمریکا بووە کاتێک رێگەى‬ ‫کردەوە بۆ تورکیا هێرش بکاتە سەر‬ ‫باکورو رۆژهەاڵتى سوریا تا پاکتاوی‬ ‫نەژادیی لە دژى کوردو پێکهاتەکانى‬ ‫دیکە ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫لوقمان ئەحمێ‪ ،‬وتەبێژى فەرمى‬ ‫ئیدارەى خۆسەر بە “زەمەن”ى راگەیاند‪:‬‬ ‫هەمووان دەزانن تورکیا داعش زیندوو‬ ‫دەکاتەوەو ئێستا لە سەرێکانى و‬ ‫گرێسپى کۆیکردونەتەوە لە دژى گەلى‬ ‫ئێمە کۆمەڵکوژى دەکەن‪ ،‬یانزە هەزار‬ ‫شەهیدماندا بۆ ئەوەى داعش دراوسێمان‬ ‫نەبێت و لەناویان بەرین‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫تورکیا جارێکى تر رێکیخستوونەتەوە”‪.‬‬ ‫ئەحمێ ئاماژەى بەوەشکرد‪ ،‬گەلى‬ ‫کورد دراوسێیەتى داعش و بەرەى نوسرە‬ ‫قبوڵ ناکات‪ ،‬چونکە ئەوانە مەترسین‬ ‫بۆسەر باکورو رۆژهەاڵتى سوریاو‬ ‫تەواوى جیهانیش‪ ،‬روونیشیدەکاتەوە‬ ‫کۆکردنەوەى داعش و گروپەکانى دی‬ ‫تەنیا لەدژى کورد نییە‪ ،‬بەڵکو بۆ‬ ‫دووبارە رێکخستنەوەو بەهێزکردنیانە تا‬ ‫تورکیا لەدژى جیهان بەکاریان بهێنێت و‬ ‫پارەیان پێ وەربگرێت‪.‬‬ ‫ئەو گروپە چەکدارانە بوونە هۆى‬ ‫دەرکردنی نزیکەى ‪ ٢٠٠‬هەزار کوردی‬ ‫دانیشتووی ناوچە سنورییەکان کە لە‬

‫کردەوەکانیاندا توندترین رەفتار دەکەن‬ ‫ئامانجەکەش ئەوەیە یەک ملیۆن و ‪٨٠٠‬‬ ‫هەزار کوردە دەربکات و دوو ملیۆن‬ ‫ئاوارەى عەرەب لە شوێنیان نیشتەجێ‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫ئامانجێکى ترى لەشکرکیشی تورکیا‬ ‫لەباکوری سوریا‪ ،‬بەپێشڕەوی گروپە‬ ‫ئیسالمییە توندڕەوەکان بۆئەوەیە کە‬ ‫پاکتاوی نەژادیە‪ ،‬ئەوەش بەسوود‬ ‫وەرگرتن لەچەند دڕندەییەکی تۆقێنەرو‬ ‫باڵوکراوەی ئەو هێزانە‪.‬‬ ‫لە کۆبوونەوەى گشتى نەتەوە‬ ‫یەکگرتووەکان رەجەب تەیب ئەردۆغان‬ ‫سەرۆکی تورکیا بە ڕاشکاوی رایگەیاند‪،‬‬ ‫ئەو هێزانەى هاوشانى سوپاى واڵتەکەى‬ ‫لە دژی هێزە کوردییەکان شەڕ دەکەن‬ ‫دەیانەوێت ناوچەکانى خۆیان ئازاد‬

‫بکەن و خاکى خۆیان بکەوێتەوە دەست‬ ‫کەسوکارەکانیان کە بەوتەى ئەو پەیەدەو‬ ‫یەپەگە داگیریکردوون‪ ،‬لەکاتێکدا ئەو‬ ‫ناوانە سەرجەمیان کوردین و خاکى‬ ‫رۆژئاواى کوردستانن‪.‬‬ ‫بەپێى نوێترین زانیارى راپۆرتى‬ ‫بەشى هەواڵگرى ئەمریکا کە ئاراستەى‬ ‫ئیدارەى ترەمپى کردەوەو میدیاکانى‬ ‫ئەمریکا باڵویانکردوەتە ئاماژە بەوە کراوە‬ ‫کە میلیشیاکانی سوپای سوریا پێشتر‬ ‫هاوپەیمانی قاعیدەو داعش بوون و دوای‬ ‫ماوەیەک لە دابڕانیان لەیەکتر جارێکى تر‬ ‫تورکیا لەچوارچێوەى “سوپاى سوریاى‬ ‫ئازاد” رێکخستوونەتەوەو لەدژى کورد‬ ‫بەکاریان دەهێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوە‬ ‫راپۆرتەدا‬ ‫لەو‬ ‫پشتڕاستکراوەتەوە کە پەیوەندی گروپە‬

‫جیهادییە توندڕەوەکان بە تورکیاو‬ ‫“سوپای ئازاد”ەوە جێگاى گومان نییە‪،‬‬ ‫چونکە سەربازەکانی ڤیدیۆی خۆیان‬ ‫تۆمار کردووە‪ ،‬کەتێیدا حاشا لەکوردە‬ ‫موسوڵمانە سوننیەکان یەزیدییەکان‬ ‫مەسیحیەکان دەکەن و بەبێ دین و کافر‬ ‫ناویان دەبەن‪.‬‬ ‫مستەفا بالى‪ ،‬فەرماندەى هێزەکانى‬ ‫سوریاى دیموکرات (هەسەدە) بە‬ ‫“زەمەن”ى راگەیاند‪ :‬ئێمە پیشتر‬ ‫هۆشداریمان داوەتە جیهان و بەتایبەت‬ ‫هاوپەیمانان کە دەوڵەتى تورک دەیەوێت‬ ‫داعش زیندوو بکاتەوە‪ ،‬داعش لە رەقەو‬ ‫دێرەزوور لەناوبران‪ ،‬ئەمجارە دەوڵەتى‬ ‫تورک لە باکورو رۆژهەاڵتى سوریا‬ ‫زیندوویان دەکاتەوە‪.‬‬ ‫بالی‪ ،‬ئاشکرای دەکات ژمارەیەک‬

‫چەکدارى گروپەکانى سەر بەتورکیایان‬ ‫دەستگیرکردوەو دانیان بەوەدا ناوە کە‬ ‫تورکیا لە دێرەزوورو ناوچەکانى دیکەوە‬ ‫کۆیکردونەتەوەو بردوونى بۆ سەرێکانى‬ ‫کە لەوێ لەدژى هەسەدە شەڕ دەکەن‪.‬‬ ‫هەر لەو چوارچێوەیەدا لە گرتەیەکى‬ ‫ڤیدیۆییدا گروپە چەکدارەکانى سەر بە‬ ‫تورکیا هەڕەشەی سەربڕین و دەستدرێژى‬ ‫لە هێزەکانى یەپەگەو هاواڵتیانى‬ ‫کورد دەکەن‪ ،‬هەر لە دەستپێکى‬ ‫هێرشەکانیشیاندا بۆسەر گرێسپى و‬ ‫سەرێکانى بەدەیان هاواڵتی مەدەنیان‬ ‫گوللەباران کردو ئەشکەنجیان داون‪.‬‬ ‫لەئێستادا نەتەوەیەکگرتووەکان و‬ ‫رێکخراوە بیانییەکان لەهەوڵی ئەوەندان‬ ‫تا وێستگەى ئاوی عەلوک چاکبکرێتەوە‬ ‫کە بەهۆى هێرشەکانى تورکیاوە زیانى‬ ‫گەورەى پێکەوتووە‪ ،‬بەاڵم ئەو گروپە‬ ‫چەکدارانە رێگە نادەن وێستگەکە چاک‬ ‫بکرێتەوە‪.‬‬ ‫بەو پێیە ترسناکترین گروپى‬ ‫چەکدار لەسوریا بوونەتە دراوسییەکى‬ ‫مەترسیدارى کورد بەتایبەت شارى‬ ‫کۆبانى و دەوروبەرى کە رۆژانە ئەو گروپە‬ ‫چەکدارانە هاواڵتیانى مەدەنى دەڕفێنن‬ ‫و شەهیدیان دەکەن‪ ،‬جگە لەوەش ئەو‬ ‫گروپە مەترسیدارانە هەڕەشەی بڕینی‬ ‫ئاوی خواردنەوەی نزیکەى ‪ ٥٠٠‬هەزار‬ ‫کەس لە رۆژئاواى کوردستان دەکەن‬ ‫کە ئەویش وێستگەی ئاوی “عەلوک”‬ ‫لەسەرێکانی‪.‬‬ ‫فەرماندەکەى هەسەدە ئاماژە بەوە‬ ‫دەکات‪ ،‬لە یەک مانگى رابردوودا نزیکەى‬ ‫‪ ١٠٠‬چەکداریان دەستگیرکردووە کە‬ ‫سەرجەمیان لە ریزەکانى داعش و بەرەى‬ ‫نوسرەو فەتح و شام بوون و دانیشیان‬ ‫بەوەدا ناوە کە سەدان چەکدارى دیکەیان‬ ‫لەگەڵ بووەو ئێستا لەناو سوپاى ئازاد‬ ‫شەڕ دژى کورد دەکەن‪.‬‬

‫ع ی�را ق�� ی�ی‬ ‫ێ‬

‫‪6‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫یاسای نوێی هەڵبژاردن بچوکەکان قوتدەدات‬

‫بەهای کورسی بەرزدەکاتەوە‪ ،‬زۆرینەی دەنگەکان دەسوتێنێت‪ ،‬لە بەرژەوەندیی حیزبە گەورەکانە‬ ‫بەهادین یوسف‬ ‫پڕۆژە یاسای هەڵبژاردنەکان‪ ،‬کە‬ ‫لەالیەن سەرۆکایەتی کۆمارەوە داڕێژراوەو‬ ‫بازنەی هەڵبژاردنەکانی لەسەر بنەمای‬ ‫قەزا دیاریکردوەو سیستمی سانت لیگۆی‬ ‫البردووە‪ ،‬لە زیانی پارتە بچوکەکانەو‬ ‫رێژەیەکی زۆر دەنگەکان دەسوتێنێت‪.‬‬ ‫حەوتی ئەم مانگە سەرۆکایەتی کۆمار‬ ‫پڕۆژەیاسای هەڵبژاردن و کۆمسیۆن ئاڕاستەی‬ ‫حکومەت کردو پێنج رۆژ دواتر ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران بە هەندێک دەستکارییەوە پەسەندی‬ ‫کردو ئاڕاستەی پەرلەمانی کرد‪.‬‬ ‫پڕۆژە نوێیەکە‪ ،‬بازنەی هەڵبژاردنەکانی‬ ‫لەسەر بنەمای قەزاکان دیاریکردووە‬ ‫کە پێشتر لەسەر بنەمای پارێزگاکان‬ ‫بوو‪ ،‬سیستمی سانت لیگۆشی البردووەو‬ ‫بردنەوەی کورسی پەرلەمانی لەسەر بنەمای‬ ‫بەدەستهێنانی زۆرترین دەنگ دیاریکردووە‪.‬‬ ‫هۆگر چەتۆ‪ ،‬شارەزای کاروباری‬ ‫هەڵبژاردنەکان بۆ “زەمەن” ئاشکرای کرد‪،‬‬ ‫پڕۆژە نوێیەکە کاریگەری لەسەر بەهای‬ ‫کورسی نییە‪ ،‬چونکە بەهای کورسی لەسەر‬ ‫بنەمای ژمارەی دەنگدەرانی بەشداربوو و‬ ‫دەنگی دروست دیاریدەکرێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫پێشتر بۆ هەر ‪ 100‬هەزار دەنگدەر کورسییەک‬ ‫دیاریکرابوو‪ ،‬بەاڵم ئەمجارە هەر ‪ 150‬هەزار‬ ‫دەنگدەرێک کورسییەکی بۆ دیاریکراوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەگەر زۆرینەی خەڵک بەشداریی بکات‬ ‫ئەوکاتە بەهای کورسی بەرز دەبێتەوە‪.‬‬

‫‪ 150‬هەزار دەنگدەر کورسییەکیان بۆ دیاریکراوە‬ ‫لە یاسا نوێیەکەدا ژمارەی کورسیی‬ ‫پەرلەمانی عێراق بۆ ‪ 222‬کورسی دیاریکراوە‬ ‫‪ 213‬کورسی لەسەر بنەمای پارێزگاکان و ‪9‬‬ ‫کورسی بۆ کۆتای کەمینەکان‪.‬‬ ‫رەخنەیەکی دیکە لە پڕۆژەیاساکەی‬ ‫سەرۆکایەتی کۆمار دەگیرێت‪ ،‬البردنی‬ ‫سیستمی سانتلیگۆیە بۆ دیاریکردنی‬

‫براوەکان و ئەوانەی کورسیی پەرلەمان‬ ‫بەدەستدەهێنن‪ ،‬لەبری ئەوەش زۆرینەی‬ ‫دەنگ بۆ بردنەوەی کورسیی لەسنوری هەر‬ ‫قەزایەک دیاریکراوە‪.‬‬ ‫هۆگر چەتۆ‪ ،‬ئاشکرای کرد؛ بەپێی‬ ‫پڕۆژە نوێیەکە رێژەیەکی زۆر زۆر دەنگ‬ ‫دەفەوتێتو دەسوتێت‪ ،‬چونکە کێ زۆرینەی‬

‫دەنگی لە سنوری قەزایەک هێنا ئەوە‬ ‫کورسییەکە دەباتەوە‪ ،‬بەوەش رێژەیەکی‬ ‫زۆری دەنگی کاندیدەکانی دیکە دەسوتێت‪.‬‬ ‫نموونەی ئەوەی هێنایەوە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫قەزایەک کە ژمارەی دانیشتوانەکەی ‪100‬‬ ‫هەزار کەسە یەک کاندیدی بەردەکەوێت‬ ‫و ئەگەر ‪ 10‬کەس کێبڕکێ بکەن‪،‬‬

‫یەکەمەکەیان ‪%2‬ی دەنگ بەدەستدەهێنێت‪،‬‬ ‫کۆی دەنگەکانی دیکە کە ‪%80‬ی دەنگەکان‬ ‫دەسوتێت‪ ،‬ئەوەش نەک هەر لە بەرژەوەندی‬ ‫حیزبە گەورەکانە‪ ،‬بەڵکو مۆدێلێکی‬ ‫تەندروست نییە لە سیستمی دیموکراسییو‬ ‫هەڵبژاردنەکان‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬بەپێی ئەو پێوەرە‪ ،‬ژمارەی‬ ‫ئەو کاندیدانەی براوە دەبن لە هەڵبژاردن‬ ‫ناکاتە چارەکی ئەو دەنگانەی کە‬ ‫سوتاون‪ ،‬بۆیە باشترین مۆدێل بۆ عێراق‬ ‫و دادپەروەری و نزیکبوونەوە لە دەنگدەر‬ ‫سیستمی تێکەڵەیە‪ ،‬بەجۆرێک عێراق یەک‬ ‫بازنە بێت‪%50 ،‬ی کورسییەکان لەسەر‬ ‫بنەمای یەک بازنەیی دابەش بکرێت‪%50 ،‬‬ ‫لەسەر بنەمای قەزاکان بێت بەوجۆرە‬ ‫پەرلەمانتار نزیک دەبێت لە دەنگدەرو‬ ‫دەنگدەر دەنگەکەی نافەوتێت”‪.‬‬ ‫هێشتا روون نییە ئەو هەموارانەی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران لە پڕۆژە یاسای‬ ‫هەڵبژاردندا کردویەتی چییە‪ ،‬بەاڵم بەپێی‬ ‫چەند زانیارییەکی دزەپێکراو‪ ،‬تەنیا‬ ‫گۆڕانکاریی بچوک کراوە لە رووی بازنەی‬ ‫هەڵبژاردنەکان و سیستمی دابەشکردنی‬ ‫دەنگەکان و لەبەشێکیدا سیستمی سانتلیگۆ‬ ‫بەکاردێتەوە‪ ،‬بەجۆرێک دابەشکردنی‬ ‫کورسییەکان ‪%50‬ی لەسەر بنەمای‬ ‫پارێزگاکانەو ئەوەی دیکەی لەسەر بنەمای‬ ‫قەزایە‪ ،‬بەاڵم بەشێک لە الیەنە سیاسییە‬ ‫گەورەکان بەو هەموارە رازی نین‪.‬‬ ‫بڕگەیەکی دیکەی پڕۆژەیاساکە تایبەتە‬ ‫بەو قەزایانەی ژمارەی دانیشتوانیان ‪100‬‬

‫هەزار کەس نییە لەگەڵ قەزایەکی نزیکی‬ ‫خۆیان دەنگەکانیان تێکەڵ دەکرێت لە‬ ‫هەمان پارێزگادا‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارە رەسمییەکان‪ ،‬لە پەیکەری‬ ‫کارگێڕیی عێراقدا ‪ 163‬قەزا هەیە کە ‪56‬‬ ‫قەزایان ژمارەی دانیشتوانەکەی کەمترە لە‬ ‫‪ 100‬هەزار کەس بەوەش دەنگەکانیان لەگەڵ‬ ‫قەزایەکی دیکە تێکەڵ دەکرێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫کاریگەریی لەسەر نوێنەرایەتی قەزاکان لە‬ ‫پەرلەمانی عێراق هەیە‪.‬‬ ‫بەپێی پڕۆژە نوێیەکە ژمارەی‬ ‫کورسییەکانی سێ پارێزگاکەی هەرێم لە‬ ‫پەرلەمانی عێراق لە ‪ 44‬کورسییەوە بۆ‬ ‫‪ 29‬کورسیی کەمدەبێتەوەو کۆی گشتی‬ ‫کورسییەکانی کوردیش لە پەرلەمانی‬ ‫عێراق لە ‪ 58‬کورسییەوە بۆ ‪ 39‬کورسی‬ ‫کەمدەبێتەوە‪ ،‬ئەوەش بە رەچاوکردنی ئەو‬ ‫کورسییانەی لە هەڵبژاردنی ساڵی ‪2018‬‬ ‫لە پارێزگاکانی نەینەواو کەرکوک و دیالە‬ ‫بەدەستی هێناوە‪.‬‬ ‫هۆگر چەتۆ پێیوایە سەرەڕای‬ ‫ئەوەی فشارێکی زۆر لەسەر حکومەت‬ ‫و پەرلەمان هەیە بۆ تێپەڕاندنی یاسای‬ ‫هەڵبژاردنەکان‪ ،‬بەاڵم دەبێت پەرلەمان‬ ‫وریابێت‪ ،‬راستە تێبینی لەسەر مۆدێلی‬ ‫سیاسی و حیزبایەتیو حوکمڕانی هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم دیموکراسی بەبێ بوون ژیانی حیزبی‬ ‫بەڕێوەناچێت‪ ،‬کە ئەوەش یەکێکە لە کێشە‬ ‫گەورەکانی یاساکە‪ ،‬کە مۆدێلێکی باش‬ ‫و تەندروست نییە بۆ سیستمی سیاسیی‬ ‫عێراق‪.‬‬

‫ئایا ناڕەزایەتیهکان ههڵگری سەردەمێکی نوێن لە سیاسەتی عێراق دا؟‬

‫د‪‌.‬دارا‌محه‌مه‌د*‬ ‫ناڕەزایی و خۆپیشاندانەکانی بەغدا کە لە‬ ‫‪١‬ی ئۆکتۆبەردا دەستیپێکرد‪ ،‬دواتر تەشەنەی‬ ‫کرد بەرەو شارەکانی دیکەی باشوری عێراق‬ ‫پێناسە دەکرێت بەوەی کە ناڕەزایەتیەکان‬ ‫نە لەالیەن گروپە ئاینییەکانەوە (کە بە‬ ‫مەرجەعیەت ناویان دەبەین) ڕابەرایەتی‬ ‫کراون نە لەالیەن هیچ سهكردهیهكی دیکەوە‪.‬‬ ‫کاتێک یەکەم شەپۆلی ناڕەزایەتیەکان‬ ‫لەزۆرێک لە شارەکانی عیراق دەستیانپێکرد‬ ‫پەیامی خۆپیشاندەران ئەوەبوو کە نایانەوێت‬ ‫هیچ کەسایەتی و الیەنێکی ئایینی و‬ ‫سیاسی ڕابەرایەتی ناڕەزایەتیەکانیان بکات‪.‬‬ ‫ناڕەزایەتیەکان لەالیەن خەڵکانی ئاساییەوە‬ ‫کە ناجوڵێنرێن بە ئاڕاستەیەکی تایەفەگەری‬ ‫دیاریکراودا شەقامەکانی بەغداد‪ ،‬ناسریە‪،‬‬ ‫کەربەالو ژمارەیەک پارێزگای دیکەی‬ ‫داگیرکرد‪ ،‬خۆپیشاندەران پەیامێکیان دایە‬ ‫سیاسەتمەداران و دەسەاڵتی فەرمانڕەوا کە‬ ‫سیاسەتی شەقام گۆڕانکاریی دروستدهکات‪.‬‬

‫گەندەڵی یەکەمین سکااڵنامەیە‬

‫رهنگه جواڵنی يەكەم شەپۆلى‬ ‫ناڕەزايەتیەکان لەسەرەتاکانی ئۆکتۆبەردا‪،‬‬ ‫بههۆی لهسهر كار البردنی ئهفسهرێكی‬ ‫بەناوبانگهوه له پۆستهكهی دروست بووبێت‪،‬‬ ‫بهاڵم ڕەگی ناڕەزایەتیەکان زۆر لهوه قوڵترن‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا خەڵک ناڕەزایەتیهكانیان دژی‬ ‫نەبوونی خزمەتگوزاریە سەرەتاییەکانی‬ ‫وەکو‪ :‬کارەباو ئاوی پاک و ڕێگاوبانی باش‬ ‫و چاودێریی تەندروستی و بیمهی بێکاریی و‬ ‫لەسەروو ههمووشیانەوە دژ به نوخبهی سیاسی‬ ‫گهندهڵكاره‪ .‬كۆڵنهدانی خۆپیشاندەران‪،‬‬ ‫بەرامبەریان‪،‬‬ ‫توندوتیژی‬ ‫سهرهڕای‬ ‫جهخت لهسهر ناڕهزایهتی گەنجانی عێراق‬ ‫دهكاتهوه بهرامبهر بهم نوخبهیهو سیاسهته‬ ‫شكستخواردوو دابهشكاریهكانی‪.‬‬ ‫گەندەڵی وایکرد زیاتر خەڵکی بڕژێنە‬ ‫سەر شەقامەکان‪ ،‬گەندەڵیەکی دامهزراوهیی‬

‫نزیکەی دوو مانگە لە بەغدا خۆپیشاندانە‬ ‫سهرتاپای واڵتی گرتۆتهوهو تهنیا لهسهر‬ ‫ئاستی تاكهكهسهكاندا روونادهن‪ .‬ئەم‬ ‫گەندەڵیە به جۆرێك تەشەنەی کردوە لە‬ ‫قوت و سەرچاوەی ئەم واڵتە (‪ )٣٢٠‬ملیار‬ ‫دۆالر دزراوە لەوەتەی حکومەتی نوێی عێراق‬ ‫لەدایک بووە لە ساڵی ‪٢٠٠٣‬وە‪ .‬ئەو پارەیە‬ ‫لەالیەن وەزارەتەکان و الیەنە سیاسیە زاڵو‬ ‫بەهێزەکانەوە براون‪ .‬پرۆژە و گرێبەستە‬ ‫وەهمیەکان ڕێگهیەکن بۆ بەالڕێدا بردنی قوتو‬ ‫سەرچاوەی واڵت بۆ بەرژەوەندی و گیرفانی‬ ‫تاک و دروستكردنی الیهنگر‪.‬‬ ‫كاتێك ئهوان دهزانن دامهزراوه‬ ‫سیاسیهكانیان بهمجۆره بهڕێوهدهبرێن‪،‬‬ ‫خۆپیشاندهران باوهڕێكی تهواویان ال‬ ‫دروستبووه كه له دهوڵهتێكی كلێپتۆكراتی‬ ‫ئاوادا شۆڕش دهبێته كارێكی حهتمی بۆ‬ ‫گۆڕینی سیستمهكه‪ .‬ههر ئەم باوهڕهیه‬ ‫كه خۆپیشاندانهكانی ئەم دواییەی لوبنان‬ ‫دهجوڵێنێت و دواجار دەستلەکارکێشانەوەی‬ ‫سەرۆک وەزیرانی واڵتەکەی لێکەوتەوە‪.‬‬ ‫داواكاریهكانی خۆپیشاندهران لە عێراقدا‬ ‫له سەرەتاوە خۆیان لە داواکردنی کارو‬ ‫شێوازێکی شیاوی ژیان و خزمەتگوزاری‬ ‫گشتیدا دهبینیهوه‪ ،‬بەاڵم دواتر گۆڕا بۆ‬ ‫ڕوخاندنی حکومەت‪.‬‬ ‫لە دهستپێكردنهوهی ناڕەزایەتیەکاندا لە‬ ‫‪٢٥‬ی تشرینی یەکەمدا‪ ،‬پاش ههڵوهستهیهكی‬ ‫كورت‪ ،‬جهختكردنهوهیه لهسهر داواكاریی‬ ‫خهڵك بۆ گۆڕانكاریی‪ .‬سوتاندنی شوێن‬

‫و بارەگای حیزبهكان له زۆربهی شارهكان‬ ‫گوزارشته له نائومێدی و توڕهیی خهڵك‬ ‫بهرامبهر بهم حیزبانه‪ ،‬چونكه ئهم حیزبانه‬ ‫کۆنترۆڵی حكومهتیان کردووەو نقوم بوون لە‬ ‫گەندەڵیدا‪.‬‬ ‫گەندەڵی لە عێراقدا لەالیەن حیزبه‬ ‫سیاسیه دهسهاڵتدارهكانهوه دەهێڵرێتەوەو‬ ‫درێژهی پێدهدهن‪ ،‬واته ئهوانهی كه خاوهنی‬ ‫هێزی سهربازین و دهستیان به بودجەی‬ ‫گشتیدا دهگات‪ .‬ئەوان حکومەت کۆنترۆڵ‬ ‫دەکەن و هەروەکو دەوڵەتێک وان لەناو‬ ‫دەوڵەتێکی دیکەدا‪ .‬ئەمەش بووهته هۆی‬ ‫ئهوهی دیاردهی حكومهتی قوڵ بۆ یەکەمجار‬ ‫لەعێراقدا سەرهەڵبدات‪.‬‬ ‫دەوڵەتی قوڵ کە ئێستا لە عێراقدا بوونی‬ ‫هەیە ئهو دهسهاڵته ئاینی و سیاسیانهیه كه‬ ‫كاریگهری گهورهو گرنگی بهسهر پرۆسهی‬ ‫سیاسیهوه ههیه بهبێئهوهی بهشێك بێت لهناو‬ ‫حكومهتدا‪.‬‬ ‫یەکێک لە نمونەکانی ئهم دیاردهیه بریتیه‬ ‫له هێزهكانی حهشدی شهعبی‪ ،‬کە ئهمانه‬ ‫کۆمەڵێک میلیشیان و لهئهنجامی شهڕی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی داعشهوه ئهو پێگهو‬ ‫كاریگهریهیان بهدهستهێناوه‪ .‬ئەم میلیشیایانە‬ ‫پڕ چەک کراون و پارەیان پێدراوە لە بودجەی‬ ‫نیشتمانی و هەروەها ههندێكیان لەالیەن‬ ‫ئێرانەوە پشتگیری دەکرێن‪.‬‬ ‫ئهو توێژه كۆمهاڵیهتیهی عێراق كه‬ ‫زۆرترین ئازاری چهشتووه بریتیه له گهنجان‪،‬‬

‫هەر ئەوانیشن ئێستا بەشداری ناڕەزایەتیەکان‬ ‫دەکەن‪ .‬ئەوان باش دەزانن واڵتەکەیان‬ ‫پێنجەم گەورەترین واڵتی یەدەگی نەوتە‪،‬‬ ‫ئەمساڵ عێراق بودجەیەکی ‪ ١١١,٨‬ملیار‬ ‫دۆالری هەبووه‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا لهسهدا‬ ‫‪١٦,٥‬ی گەنجانی واڵت له ‪٢٠١٨‬دا بێکار بوون‬ ‫و لەساڵی ‪٢٠١٤‬دا رێژەی لەسەدا ‪٢٢,٥‬ی‬ ‫هاواڵتیان لە هەژاریدا ژیاون‪.‬‬

‫لە ئایندەدا چی دەبێت‬

‫رهنگه سهیرنهبێت كه راوێژكاری ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی و سەرکردەی (حهشدی شهعبی)‬ ‫فالح ئەلفەیاز ئامادەیی حهشدی دەربڕی‬ ‫بۆ پشتگیری کردنی حكومهتی عێراقی‬ ‫و به شێوهیهكی نائاشكرایانه ئیدانهی‬ ‫خۆپیشاندهرانی كرد‪ .‬ئهمهش وهك ئهوه‬ ‫دهبینرێت كه ههوڵی پاراستنی حكومهتهكهی‬ ‫سهرۆك وهزیران‪ ،‬عادل عەبدولمەهدی‪ ،‬دهدات‬ ‫تا نهڕوخێت‪.‬‬ ‫هاوکات خۆپیشاندەران هێزە ئەمنیەکان‬ ‫و میلیشیاكان به کوشتنی زیاتر لە ‪٢٥٠‬‬ ‫خۆپیشاندەرو بریندار بوونی هەزارانی دیکە‬ ‫تاوانبار دهكهن ههر لەسەرەتای دەستپێکردنی‬ ‫خۆپیشاندانەکانەوە لە سەرەتای مانگی‬ ‫ئۆکتۆبەردا‪.‬‬ ‫هەروەها موقتەدا سەدر ڕێبەری ڕەوتی‬ ‫سەدرو پیاوی ئایینی کاریگەر لە عێراقدا‬ ‫داوای کرد حکومەت دەستلەکاربکێشێتەوەو‬ ‫پشتیوانی خۆی بۆ خۆپیشاندەران دەربڕی‪.‬‬

‫ئهو یەکەمجار داوای له الیهنگرانی خۆی‬ ‫نهكرد كه بهشداری له خۆپیشاندانهكاندا بکەن‬ ‫بەهۆی ئەوەی خۆپیشاندەران ڕەتیانکردەوە‬ ‫کە هیچ سەرکردەیەکی سیاسی و ئایینی ببێتە‬ ‫ڕێبەری ناڕەزایەتیەکانیان‪.‬‬ ‫بهاڵم کاتێک ئایهتوڵاڵ سیستانی داوای لە‬ ‫حکومەت کرد ‪ -‬كه تهداخولی ئهو زۆر گرنگه‬ ‫بهو پێیهی كه بااڵترین مهرجهعی شیعهكانه‬ ‫له واڵتدا‪ -‬بەدەم داواکاری خۆپیشاندەرانەوە‬ ‫بچن‪ ،‬دواتر موقتەدا سەدریش بهههمان‬ ‫شێوه داوای لە الیەنگرانی کرد پاڵپشتی‬ ‫خۆپیشاندەران بکەن کە لە ‪٢٥‬ی تشرینی‬ ‫یەکەمدا دەستیپێکرد‪.‬‬ ‫وەاڵمی ئێستای حکومەتی عێراق و‬ ‫پەرلەمان بۆ داواکاری خۆپیشاندەران خۆی لە‬ ‫ڕێکخستنی پۆستەکان و هەلی کار بۆ گەنجان‬ ‫و نەهێشتنی گەندەڵیدا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم كاره بێگومان قورساییهكی زێدهتر‬ ‫دهخاته سهر ئهو بارە ههڵئاوساوهی کەرتی‬ ‫گشتی كه له ئێستادا نزیکەی لەسەدا‬ ‫‪٧٥‬ی بودجەی دەوڵەت بۆ لیستی موچەی‬ ‫فەرمانبەرانی حکومەت و كڕینی وهالئی‬ ‫سیاسی دهڕوات‪ .‬حکومەتە یەک لە دوای‬ ‫یەکەکانی عێراق ههر لە ‪٢٠٠٣‬وە تائێستا بههیچ‬ ‫شێوهیهك پرسی ئهم گهندهڵیه دامهزراوهیی‬ ‫(موئهسهساتی)و مهحسوبیهتیهی نهكردووهته‬ ‫بهرنامهی سهرهكی خۆی‪.‬‬ ‫بناغەی دهوڵهتی نوێی عێراقی پاش بهعس‬ ‫لهسهر سیستمی (موحاسهسه) دامهزراوه‪.‬‬

‫ئەم سیستەمە دەبێت به جۆرێک بێت كه‬ ‫بهشێوهیهكی یهكسان دان بە ههموو نهژادو‬ ‫نەتەوەو ئاینهكان و زمانهكان و كولتورهكاندا‬ ‫دهنێت لهپێناوی گرتنهخۆی ههموو گروپهكان‬ ‫له چوارچێوهیهكی فیدراڵیدا‪ .‬بهاڵم ئەم‬ ‫سیستەمە هەرگیز لە عێراقدا سەرکەوتوو‬ ‫نەبووە‪ ،‬بەڵکو بهپێچهوانهوه بووهته هۆی‬ ‫درێژهدان به سیاسهتی تایفەگەریی‪.‬‬ ‫ئێستا لەدوای شكستپێهێنانی جیۆگرافی‬ ‫داعشەوە چیتر خەڵکی ئاسایی شاره شیعه‪-‬‬ ‫نشینهكان له رێگهی سیاسەتی ترسهوه‬ ‫سارد ناكرێتهوه‪ .‬سیاسەتی ترس لەڕابردوودا‬ ‫بەکارهێنراوه بۆ برهودان به ههڕهشه وجودیه‬ ‫تایهفەگەریهكانهوه ئهمهش بۆ دروستکردنی‬ ‫دووبەرەکی كۆمهاڵیهتی‪ .‬خۆپیشاندانهكانی‬ ‫تەموزی ‪ ٢٠١٨‬له بهسره لێدانێکی سهرهتایی‬ ‫بوو بۆ سیاسەتمەدارانی عێراقی و میرهكانی‬ ‫جەنگ کە دەیانویست سیاسەتی ترس بۆ‬ ‫سوودی خۆیان بهكاربهێنن‪ .‬خەڵک ساڵی‬ ‫پار لەناو دڵی شیعهدا –له شاری بەسرەی‬ ‫دەوڵەمەند بە نەوت‪ -‬ناڕەزایهتیان دەربڕی‬ ‫دژی نەبوونی خزمەتگوزاریه گشتیهكانی‬ ‫وهكو ئاوی پاك و داوای ئاستی ژیانێكی‬ ‫باشتریان دهكرد‪.‬‬ ‫ناڕەزایی دەربڕینی بەردەوامی بەغداو‬ ‫شارەکانی دیکە جهختكردنهوهیه لهسهر ئهم‬ ‫داواکاریه درێژخایهنانه‪ .‬داواكاریهكانن له‬ ‫پێناو ژیانێكی باشتردا كه لهسهر بنهمای‬ ‫خزمێنهو واسیته بنیات نهنرابێت‪ .‬ههروهها‬ ‫داواكاریه بۆ دامهزراندنی سیستمێكی‬ ‫سیاسی كه لەسەر بنەمای دیموكراسیهتێكی‬ ‫سهرتاپاگیری بۆ گرتنهخۆی سهرجهم‬ ‫پێكهاتهكانی واڵت دامهزراوه‪ .‬كۆتاییهێنانه‬ ‫بهو كلێپتۆكراسیهی كه داهات و سامانی‬ ‫عێراق فهرهود دهكات بۆ قازانجی نوخبهیهك‬ ‫و واز له زۆرینهی خەڵکهكهش دههێنێت لە‬ ‫خوار هێڵی هەژاریهوه بژین‪.‬‬ ‫ئهو توندوتیژیهی له بهرامبهر‬ ‫خۆپیشاندهراندا بهكارهێنرا پێدهچێت‬ ‫ههوڵێكی تهنگهتاوی ئهم نوخبه سیاسیه‬ ‫فهرمانڕهوایه بێت بۆ كۆتایی هێنان به‬ ‫خۆپیشاندانهكان‪ .‬بهاڵم تەنانەت ئەگەر‬ ‫له كپكردنهوهی خۆپیشاندانهكانیشدا‬ ‫سەرکەوتووبن‪ ،‬دۆخی سیاسی و ئابووریی‬ ‫عێراق له مهنجهڵێكی بوخار دهچێت کە‬ ‫دەشێت لەهەرکاتێکدا بێت بتەقێتەوە‪ .‬ئهمه‬ ‫له كاتێكدایه كه تەنانەت ئەگەر پهیمانی‬ ‫دهست لهكاركێشانهوهی حکومەتەکەی‬ ‫عادل عەبدولمەهدیش رووبدات ‪ -‬کە وەک‬ ‫سەرکەوتنێک بۆ خۆپیشاندەران دهبینرێت‪-‬‬ ‫ئهوا زۆر گرنگه كه ئهم خۆپیشاندانانه‬ ‫دواجار ببێته بزوتنهوهیهكی كۆمهاڵیهتی كه‬ ‫چاوی لهسهر گۆڕینی سیستمهكه بێت نهك‬ ‫به تهنها حكومهت‪.‬‬ ‫*مامۆستا لە بەشی سیاسەت و توێژینهوه‬ ‫نێودەوڵەتیەكان لە زانکۆی (‪ )SOAS‬لە‬ ‫لەندەن‪.‬‬

‫وو�‬ ‫ب��ەدوادا چ�� ن‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪5‬‬

‫فراكسیۆنەكانی پەرلەمان لە مەحەك دەدرێن‬

‫زەمەن _ هەولێر‬ ‫لەماوەی ساڵێكدا تەنیا یەك بەڵێنی‬ ‫هەڵبژاردن جێبەجێكراوە لە كۆی نزیكەی‬ ‫(‪ )521‬بەڵێنی چوار لیستی سەرەكی‪،‬‬ ‫پەرلەمانی كوردستانیش لە ماوەی یەك‬ ‫ساڵدا تەنیا یەك یاسای دەركردووە‪،‬‬ ‫ئەوەش بەپێی راپۆرتێكی ‪ 21‬الپەڕەیی‬ ‫رێكخراوی لێكۆڵینەوەو گەشەپێدان‪.‬‬ ‫“پرۆژەی چاودێریكردنی بەڵێنەكانی‬ ‫هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان”‬ ‫لەماوەی‬ ‫راپۆرتەكەیەو‬ ‫ناونیشانی‬ ‫ساڵێكدا‪ ،‬چاودێری كارەكانی پەرلەمانی‬ ‫كوردستانی كردووەو وردەكاری چۆنیەتی‬ ‫چاودێریكردنی كارەكانی پەرلەمانو‬ ‫كارو چاالكییەكانی فراكسیۆنەكانی‬ ‫خستووەتەروو‪.‬‬ ‫لەماوەی (‪ 30‬ئەیلولی ‪ 2018‬تا ‪30‬‬ ‫ئەیلولی ‪ )2019‬پەرلەمانی كوردستان تەنیا‬ ‫دوو یاسای دەركردووە‪ .‬یەكێكیان تایبەت‬ ‫بووە بەكاراكردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێمو ئەوەی دیكەشیان تایبەت بووە‬ ‫بەهەمواری یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكانی‬ ‫هەرێم‪ ،‬بەپێی راپۆرتەكە‪.‬‬ ‫لەماوەی ئەو ساڵەدا پەرلەمانی‬ ‫كوردستان یازدە بڕیاری دەكردووە‬ ‫شەش لەو بڕیارانە تایبەت بوون‬ ‫بەرێكخستنی كاروبارەكانی پەرلەمانو‬ ‫دانانی پەرلەمانتارانی نوێ لەشوێنی‬ ‫ئەو پەرلەمانتارانەی كە نەهاتوون بۆ‬ ‫پەرلەمان بەهۆكاری جیاوازو دانانی لیژنە‬ ‫هەمیشەییەكانی پەرلەمان كوردستان‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتەكەی ئەو رێكخراوە‬ ‫پەرلەمانی كوردستان لەماوەی ئەو ساڵەدا‬ ‫‪ 14‬دانیشتنی ئاساییو سێ دانیشتنی نا‬ ‫ئاسایی ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە لەماوەی ئەو ساڵەدا‬ ‫پەرلەمانی كوردستان خوێندنەوەی یەكەمی‬ ‫بۆ ‪ 10‬پێشنیازە یاسا كردووە‪ ،‬تەنیا دوان‬ ‫لەو پێشنیازە یاسایانە بوون بەیاساو‬ ‫پەسەندكراونو تا ئێستا هەشت پێشنیازە‬ ‫یاساكەی دیكەی ماوە پەسەندبكرێن‪.‬‬ ‫رێبین رەسوڵ‪ ،‬جێگری بەرێوەبەری‬ ‫رێكخراوی لێكۆڵینەوەو گەشەپێدان‪،‬‬

‫پارتی و یەكێتی و گۆڕان و نەوەی نوێ‬ ‫هیچ بەڵێنێكیان جێبەجێنەكردووە‬

‫حیزبەكان‬ ‫نەیانتوانیوە جیاوازی‬ ‫بكەن لەنێوان‬ ‫بەڵێنی هەڵبژاردنو‬ ‫بەرنامەی كاری‬ ‫حكومەت‬

‫بە”زەمەن”ی راگەیاند‪ :‬لەمەودوا هەموو‬ ‫سێ مانگ جارێك راپۆرتێك لەسەر‬ ‫پەرلەمان باڵودەكەنەوە‪ .‬ئەمە راپۆرتی‬ ‫یەكەمیان بوو‪.‬‬ ‫وتیشی‪”:‬ئامانجمان ئەوەبوو لەم‬ ‫راپۆرتەدا ئەوە روون بكەینەوە كە‬ ‫حیزبەكان بەڵێن دەدەن لەكاتی‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا بەڵێنی كاری پەرلەمانی‬ ‫نین‪ ،‬بەڵكو زۆرتر بەڵێنی خەیاڵینو‬ ‫جێبەجێكردنیان ئەستەمە”‪.‬‬ ‫رێكخراوی لێكۆڵینەوەو گەشەپێدان‬ ‫راپۆرتەكەیدا‬ ‫كۆتایی‬ ‫لەبەشی‬ ‫هەڵسەنگاندنی بۆ بەڵێنەكانی چوار هێزی‬ ‫سەرەكی پەرلەمانی كوردستان كردووە‬

‫لەهەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا‪.‬‬ ‫ئەم رێكخراوە رەخنە لەهەریەكە لە‬ ‫“پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬یەكێتی‬ ‫نیشتمانی كوردستان‪ ،‬بزوتنەوەی گۆڕان‪،‬‬ ‫نەوەی نوێ” گرتووە‪.‬‬ ‫بەپێی بەدواداچوونەكانی رێكخراوی‬ ‫پارتی‬ ‫گەشەپێدان‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەو‬ ‫لەهەڵمەتی هەڵبژاردندا (‪ )60‬بەڵێنی‬ ‫بەدەنگدەرانی داوەو یەكێتی (‪ )183‬بەڵێنی‬ ‫بەدەنگدەرانی داوەو بزووتنەوەی گۆڕانیش‬ ‫(‪ )228‬بەڵێن‪ .‬نەوەی نوێش (‪ )50‬بەڵێنی‬ ‫بەدەنگدەرانی داوە‪ .‬تا ئێستا لەماوەی‬ ‫ئەو ساڵەدا جگە لەبەڵێنی بەجینۆساید‬ ‫ناساندنی تاوانی داعش بەرامبەر‬

‫ئێزیدیەكان‪ ،‬هیچ كام لەبەڵێنەكانی حیزبە‬ ‫سیاسییەكان جێبەجێ نەكراون كە كۆی‬ ‫گشتی بەڵێنەكان (‪ )521‬بەڵێنە‪.‬‬ ‫هەر بەپێی راپۆرتەكە‪ ،‬لەماوەی یەك‬ ‫ساڵدا حكومەت هیچ پرۆژە یاسایەكی بۆ‬ ‫پەرلەمان نەناردووە تا بكرێت بەیاساو‬ ‫ئەمەش بە كێشەیەكی گەورە ناوبراوە‪.‬‬ ‫بەوتەی جێگری بەرێوەبەری رێكخراوی‬ ‫لێكۆڵینەوەو گەشەپێدان‪ ،‬حیزبەكان‬ ‫نەیانتوانیوە جیاوازی بكەن لەنێوان بەڵێنی‬ ‫هەڵبژاردن و بەرنامەی كاری حكومەت‪.‬‬ ‫لەمروەوە وتی‪”:‬حیزب هەیە دەزانێت بچێتە‬ ‫دەسەاڵتیش ناتوانێت شتێكی ئەوتۆ بكات‪،‬‬ ‫كەچی بەڵێنی خەیاڵی زۆریداوە‪ .‬هەروەها‬

‫حیزب هەیە دەشیزانی ناچێتە دەسەاڵتو‬ ‫حكومەت كەچی هەموو بەڵێنەكانی‬ ‫بەڵێنی بەرنامەی كاری حكومەت بوون‪.‬‬ ‫بۆ نمونە نەوەی نوێ‪ ،‬دەیانزانی ناگانە‬ ‫دەسەاڵت و بەشداری كابینەی حكومەتیش‬ ‫ناكەن‪ ،‬بەاڵم بەڵێنی وایانداوە تەنانەت‬ ‫بەحكومەتیش جێبەجێ ناكرێت”‪.‬‬ ‫جەختیكردەوە‬ ‫رەسوڵ‪،‬‬ ‫رێبین‬ ‫ئەوەیە‬ ‫رێكخراوەكەیان‬ ‫ئامانجێكی‬ ‫وا لەحزبەكان بكەن بتوانن پابەندی‬ ‫بەڵێنەكانیان بنو بزانن لەكاتی هەڵمەتی‬ ‫هەڵبژاردندا چ بەڵێنێك بەدەنگدەرانیان‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫رێكخراوەكە تێبینی كردووە تەنیا‬

‫چەند شتێكی زۆر بچوك جێبەجێكراون‪،‬‬ ‫بۆ نمونە لیستی یەكێتی بەڵێنی‬ ‫ئەوەیاندابوو‪ ،‬جینۆسایدی شەنگال‬ ‫بەفەرمی بناسێنێت‪ ،‬ئەو بەڵێنەی‬ ‫خۆیان جێبەجێكردووە‪ .‬هەروەها ئەوەی‬ ‫پەیوەندی بەهەڵگرتنی پاشەكەوتی‬ ‫موچەوە هەبوو‪ ،‬لیستی یەكێتیو‬ ‫گۆڕان لەبەرنامەی كارییان بەڵێنیان‬ ‫بەدەنگدەرانیاندابوو‪ ،‬بەاڵم لەكابینەی‬ ‫هەشتەم ئەو پاشەكەوتە هەڵگیرا كە‬ ‫دەستكەوتەكەی بۆ گۆڕان نەبوو‪،‬‬ ‫چونكە تەنیا یەكێتی و پارتی لەكابینەی‬ ‫هەشتەم مابوونەوە‪ .‬هەرچەندە بەشێكی‬ ‫بەڵێنەكەی هەر یەك لەبزوتنەوەی گۆڕانو‬ ‫یەكێتی تایبەت بوو بەگێرانەوەی ئەو‬ ‫پاشەكەوتەی الی حكومەتە‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫ئەو بەڵێنە جێبەجێ نەكراوەو چاوەڕێش‬ ‫ناكرێت لەداهاتوو ئەو بەڵێنە جێبەجێ‬ ‫بكرێت‪ .‬لەكاتێكدا پارتی لەكابینەی‬ ‫لەهەڵگرتنی‬ ‫بەشداربوو‬ ‫هەشتەم‬ ‫پاشەكەوتی موچە‪ ،‬بەاڵم لەبەرنامەی‬ ‫هەڵبژاردنیدا هیچ بەڵێنێكی لەو بارەوە‬ ‫بەدەنگدەرانی نەداوە‪.‬‬

‫عومەر ئیلخانیزادە‪ ،‬سکرتێری کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان‪:‬‬

‫یەکگرتوویی و ستراتیژییەکی هاوبەش‬ ‫لە نێوان هێزە کوردییەکان بوونی نییە‬ ‫* ئەوەی کە لە ڕۆژئاڤا ڕوویدا‬ ‫چاوەڕوانکراو بوو یان نا؟ فاکتەرەکانی‬ ‫پشت پەالمار و هێرشی تورکیا بۆ سەر‬ ‫ڕۆژئاڤای کوردستان چییە؟‬ ‫عومەر ئیلخانیزادە‪ :‬ڕۆژئاڤا ناوچەیەکی‬ ‫ئاڵۆزە‪ ،‬هەموو زلهێزەکان و داگیرکەرانی‬ ‫کوردستان ئێران و تورکیا ڕۆڵی گرنگیان‬ ‫لەم ڕووداوە هەبوو‪ .‬زۆر کەس چاوەڕوانی‬ ‫ئەوەی نەدەکرد کە ئەمریکا بەمشێوەیە‬ ‫پشتی هاوپەیمانێکی خۆی وەکو یەپەگە‬ ‫چۆڵ بکات‪ .‬ناوچەکە بەردەوام ئاڵوگۆڕ‬ ‫و ڕووداوی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت‪،‬‬ ‫بزووتنەوەی کورد دەبێت خۆی بۆ هەر‬ ‫ئەگەرێک ئامادە بکات‪ .‬دەرسێک کە لەم‬ ‫ڕووداوە دەتوانین وەری بگرین ئەوەیە کە‬ ‫ئێمە لە هەموو بەشەکانی کوردستان هێشتا‬ ‫ئامادەی ئەگەرەکان نین‪ ،‬ئەمە کۆتایی‬ ‫مێژوو و بزووتنەوەی کورد لە ڕۆژئاڤای‬ ‫کوردستان نییە‪ ،‬ئەم گرفتەیش دوا جار‬ ‫کۆتایی دێت‪.‬‬ ‫*ڕەخنە لە هەموو حیزبەکان هەیە‪ ،‬واتا‬ ‫لە کۆمەڵەی زەحمەتکێشان‪ ،‬کۆنگرەی گەل‬ ‫و پارتی کرێکارانی کوردستان‪ ،‬یەکێتیی‬ ‫نیشتمانی و پارتی دیموکراتی کوردستان‪،‬‬ ‫کە یەکگرتوو نین‪ ،‬بۆ نموونە لە ساڵی‬ ‫(‪ )2013‬بڕیار وا بوو کۆنگرەی نەتەوەیی‬ ‫ببەسترێت‪ ،‬بەاڵم هەڵوەشێنرایەوە‪ ،‬هێزە‬ ‫سیاسییەکانی چوار پارچەی کوردستان‬ ‫بەهۆی تێڕوانینی جیاوازی سیاسی‪،‬‬ ‫فیکری و ئایدیۆلۆجی نەیانتوانیوە بە هیچ‬ ‫ئەنجامێک بگەن‪ ،‬؟‬ ‫عومەر ئیلخانیزادە‪ :‬یەکگرتوویی و‬ ‫ستراتیژییەکی هاوبەش لە نێوان هێزە‬ ‫کوردییەکان بوونی نییە‪ ،‬ئەگەر هەموو‬ ‫ئۆمێدیشمان لە سەر ئەم یەکگرتووییە‬ ‫دابنێین‪ ،‬لەوانەیە تووشی گرفت ببین‪،‬‬ ‫چونکە ئێستا بە ئاسانی نایەتە ئاراوە‪،‬‬ ‫هێزە کوردییەکان بە پانتایی هەموو‬

‫عومەر ئیلخانیزادە‪ ،‬سکرتێری‬ ‫کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان‪،‬‬ ‫رەخنەى لە پەیوەندى نێوان هێزە‬ ‫کوردییەکان هەیەو دەڵێت یەکگرتووییو‬ ‫ستراتیژییەکی هاوبەش لەنێوان هێزە‬ ‫کوردییەکان بوونی نییە‪.‬‬ ‫عومەر ئیلخانیزادە‪ ،‬لە چاوپێکەوتنێکدا‬ ‫لەگەڵ “زەمەن” وتى‪“ :‬ئێمە لە هەموو‬ ‫بەشەکانی کوردستان هێشتا ئامادەی‬ ‫ئەگەرەکان نین”‪.‬‬ ‫ئیلخانیزادە دەڵێت‪“ :‬هەر تێکۆشەرێکو‬ ‫هەر حیزبێکی کوردستانی‪ ،‬کە پێی‬ ‫خۆشە پرسی کورد پێشبکەوێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫لە هەموو بەشەکان هەوڵی بۆ بدات و‬ ‫هەموو پارچەکان یارمەتیدەری یەکتر‬ ‫بن”‪.‬‬

‫بە هەموو دووڕووییو‬ ‫نادروستییەک کە‬ ‫سیاسەتەکانی ئەمریکا‬ ‫هەیبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستیمان بەوەیە‬ ‫کە پێوەندیمان‬ ‫لەگەڵیدا هەبێت‬

‫سازدانی‪ :‬ئارێز حسێن‬ ‫کوردستان بەرەو ڕووی داگیرکەرانی‬ ‫کوردستانن‪ ،‬دەبێت ئەو واقعیەتە ببینین و‬ ‫واز لە دروشمی یەکگرتووی کورد نەهێنین‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت بۆ دۆخی ئێستا بیر لە‬ ‫ڕێگەچارەیەکی گونجاوتر بکەینەوە‪ .‬هەموو‬ ‫خەڵکی کورد بۆ پشتیوانی لە ڕۆژئاڤا‬ ‫یەکگرتوو و یەکدەنگ بوون‪ ،‬لە خۆرهەاڵت‪،‬‬ ‫باشوور و دەرەوەی واڵتیش‪ .‬لەوانەیە ئەم‬ ‫خەڵکە ڕەخنەیان لە حیزبەکان هەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە پرسێکی لەم شێوەیە یەکگرتوون‪.‬‬ ‫واقعیەت گەلێک بە سەر کورد سەپاوە‪،‬‬ ‫ئێمە واڵتێکی داگیرکراوی دابەش کراوین‬ ‫کە لەگەڵ زلهێزی گەورەی مێژوویی‬ ‫و پاشماوەی ئیمپراتۆری عوسمانی‪،‬‬ ‫پاشماوەی شاهەنشاهی ئێرانی‪ ،‬خەالفەتی‬ ‫ئەمەوی و عەباسی ڕووبەڕووین‪ .‬لە دنیای‬

‫ئەمڕۆدا زلهێزە گەورەکانن کە چارەنووس‬ ‫دیاری دەکەن‪.‬‬ ‫* ئەوەی کە هەستی خەڵکی کوردی‬ ‫جوواڵندوە عاتیفە بووە‪ ،‬ئەم عاتیفیبوونە‬ ‫کۆتایی بە کێشەکانی گەلی کورد ناهێنێت‪،‬‬ ‫ئاماژەت بەوەیشدا هێشتا هەلومەرجێکی‬ ‫لەبار نییە بۆ پێکهێنانی یەکێتیی نەتەوەیی‪،‬‬ ‫ئایا ئێوە هەست بەوە دەکەن ئەوەی لە‬ ‫ڕۆژئاڤا ڕوویدا لە باشووری کوردستانیش‬ ‫ڕووبدات؟‬ ‫عومەر ئیلخانیزادە‪ :‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫کە لەوانەیە من ڕەخنەم لە هەرێمی‬ ‫کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی هەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو بۆچوونە قەبووڵ دەکەم‪ .‬لە‬ ‫دۆخی ئێستادا ناتوانن شەڕی تورکیا‬ ‫بکەن و کارێکی هەڵەیە‪ .‬لە جیاتی ئەوەی‬

‫کە بڵێین با کۆنفڕانس و کۆنگرەیەکی‬ ‫نەتەوەیی ببەسترێت‪ ،‬دەبێت دیالۆگ لە‬ ‫نێوان هێزە کوردییەکان زیاتر بکەین‪ .‬بیر‬ ‫لەوە بکەینەوە کە ستراتیژیی بزووتنەوەی‬ ‫کورد لە ئێستادا بە چ شێوەیەک بێت؟ لە‬ ‫هەر بەشێکی کوردستان چ تاکتیکێکمان‬ ‫هەبێت؟ بە ڕای من پەکەکە کە کاریگەریی‬ ‫لە سەر هێزەکانی ڕۆژئاڤا هەیە‪ ،‬بتوانێت‬ ‫دیالۆگ بکات بۆ ئەوەی یەکێتیی نەتەوەیی‬ ‫لەوێ پێک بێت‪ ،‬لە نێوان هێزەکانی‬ ‫خۆرهەاڵت یەکێتیی پێک بێنین‪ ،‬باشووری‬ ‫کوردستان دەبێت لەو دەنگە جیاوازانە‬ ‫ڕزگاری بێت و سیاسەتەکانی خۆی ڕوون‬ ‫بکاتەوە لە بەرانبەر دنیای دەرەوە‪:‬‬ ‫تورکیا‪ ،‬عێراق و ئێران‪ ،‬بە ڕای من دەبێت‬ ‫دیالۆگەکانمان لەم ڕوەوە بێت‪ .‬هەر‬

‫تێکۆشەرێک و هەر حیزبێکی کوردستانی‪،‬‬ ‫کە پێی خۆشە پرسی کورد پێش بکەوێت‪،‬‬ ‫دەبێت لە هەموو بەشەکان هەوڵی بۆ‬ ‫بدات و هەموو پارچەکان یارمەتیدەری‬ ‫یەکتر بن‪ .‬جگە لەوەی کە هەموو کورد‬ ‫بە حیزبە سیاسییەکانیشەوە کەم یان زۆر‬ ‫هاتنە دەنگ لە سەر ڕۆژئاوا‪ ،‬بەردەوام‬ ‫بین لەم هەستە بۆ گەلی کورد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێت پالنی تایبەت بە خۆیشمان هەبێت‪.‬‬ ‫بە هەموو دووڕوویی و نادروستییەک کە‬ ‫سیاسەتەکانی ئەمریکا هەیبوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستیمان بەوەیە کە پێوەندیمان‬ ‫لەگەڵیدا هەبێت‪ .‬دۆخی ئاڵۆزی ناوچەکە‬ ‫دەتوانێت بۆ ئەمریکا دیاری بکات کە لە‬ ‫عێراق یان سوریا چ بڕیارێک دەدات لە سەر‬ ‫مانەوە یان کشانەوە‪ .‬ئەگەر بزووتنەوەی‬

‫کورد گۆڕانکاری لە خۆیدا پێک نەهێنێت‪ ،‬لە‬ ‫ڕووی ستراتیژییەوە تووشی جۆرێک قەیران‬ ‫و نایەکدەنگی دەبینەوە‪ .‬دەبێت واقیعیەتی‬ ‫دۆخی ئێستا قەبووڵ بکەین و پالنی بۆ‬ ‫دانێین کە چۆن بەرەو پێشەوە هەنگاو‬ ‫بنێین‪ .‬دەبێت هەست و پشتیوانییەک کە‬ ‫لە هەموو دنیا بۆ کورد دروست بوە بۆ‬ ‫بەهێزبوونی خۆمان بیقۆزینەوە‪ ،‬دەتوانین‬ ‫قەیرانەکان تێپەڕێنین‪ ،‬قۆناغێکی نوێ‬ ‫لە ڕۆژئاڤا دەست پێ دەکات‪ ،‬بەاڵم بەو‬ ‫شێوەیە نابێت کە کورد بکەوێتەوە ژێر‬ ‫دەستی ئەسەد یان تورکیا‪ .‬ئەگەر تورکیا‬ ‫لەم پالنەیدا سەرکەوتوو بێت بۆ باشووریش‬ ‫دەتوانێت‪ ،‬چونکە بە ئاشکرا دەڵێن‪ :‬ئێمە‬ ‫هەمان سیاسەت پەیڕەوی دەکەین و دوای‬ ‫تیرۆر دەکەوین‪.‬‬ ‫*بۆچوونی ئێوە لە سەر کوشتنی‬ ‫ئەبوبەکر بەغدادی لە باریشەی ئیدلیب‬ ‫چییە؟ تا چ ڕادەیەک پرسی کورد لە‬ ‫ڕۆژئاڤای کوردستان ئەکتیڤتر دەکات؟‬ ‫کە مەزڵووم کۆبانێ ڕای گەیاندوە‪:‬‬ ‫ئێمەیش بەشدار بووین لەم ئۆپراسیۆنەدا‪،‬‬ ‫ئەمەریکاش ڕای گەیاندوە‪ ،‬ئەو هێزانەی‬ ‫کە زیاتر هاوکار بوون لەم ئۆپراسیۆنە‪،‬‬ ‫هێزەکانی باشووری کوردستان و‬ ‫(هەسەدە)ن‪ ،‬سەرنجی ئێوە چییە؟‬ ‫عومەر ئیلخانیزادە‪ :‬بە ڕای من‬ ‫کاریگەریی ئەرێنی هەیە‪ ،‬چونکە کورد ئەو‬ ‫هێزە سەرەکییە بوو هەم لە باشوور و هەم‬ ‫لە ڕۆژئاڤا شەڕی داعشی کرد و قوربانیی‬ ‫زۆریدا‪ ،‬لە هەر شوێنێک کە گورزی گەورە‬ ‫بەر داعش کەوتوە‪ ،‬کورد ڕۆڵی هەبوە‪.‬‬ ‫بەغدادی لە نزیکی سنوورەکانی سوریا و لە‬ ‫(‪ )5‬کیلۆمەتری سنووری تورکیا کوژراوە‪،‬‬ ‫شوێنێک کە هێزەکانی تورکیا لەوێن‪ ،‬ئەمە‬ ‫دەری دەخات کە بزووتنەوەی کورد لە سەر‬ ‫حەقە‪ ،‬کە ئایا هەسەدە تیرۆریستە یان‬ ‫ئەبوبەکر بەغدادی؟‪.‬‬

‫وو�‬ ‫ب��ەدوادا چ�� ن‬

‫‪4‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫دیاری محەمەد‪ ،‬بەڕێوەبەری سەنتەری میترۆ‪:‬‬

‫لە جیاتی ئەنجومەنی بااڵی راگەیاندن‬ ‫با یاسای رۆژنامەگەرییو مافی زانیاری جێبەجێ بكرێن‬ ‫زەمەن‬ ‫دیاری محەمەد‪ ،‬بەڕێوەبەری سەنتەری‬ ‫میترۆ‪ ،‬داوای فرە سەندیكایی بۆ‬ ‫رۆژنامەنووسان دەكاتو دەشڵێت لەجیاتی‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی راگەیاندن باشترە‬ ‫سەرجەم دەزگا حزبیو سەربەخۆكان داوای‬ ‫جێبەجێكردنی یاسای رۆژنامەگەریو مافی‬ ‫بەدەستهێنانی زانیاری بكەن‪.‬‬ ‫نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسان لە‬ ‫چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ “زەمەن” كە لە‬ ‫ژمارەكانی پێشوودا باڵوكرایەوە‪ ،‬باسی لە‬ ‫هەوڵەكان كرد بۆ دروستكردنی ئەنجومەنی‬ ‫بااڵی راگەیاندن لە هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫دیاری محەمەد‪ ،‬بەڕێوەبەری سەنتەری‬ ‫میترۆ‪ ،‬لەڕێگەی “زەمەن”ەوە وەاڵمی‬ ‫نەقیبی سەندیكای دایەوەو وتی‪“ :‬ئەمڕۆ كە‬ ‫باس لە ئەنجومەنێك بۆ رێكخستنی كاری‬ ‫میدیایی دەكرێت‪ ،‬بیرۆكەكە هەڵە نیە‪،‬‬ ‫چونكە لە هەندێ سیستمی دیموكراسیدا‬ ‫ئەم ئەزموونە پیادەكراوە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫واڵتێكدا كە دەسەاڵتەكانی جیانەكرابنەوە‪،‬‬ ‫دەزگا سەربەخۆكانی بە “بەش بەشكاری”‬ ‫حزبەكان دانرابن‪ ،‬با لە پەرلەمانیشەوە‬ ‫دەنگیان بدرێتێ‪ ،‬هیچ زەمانەتێك نییە بۆ‬ ‫ئەوەی خەمی ئەنجومەنەكە فراوانكردنی‬ ‫ئازادی كاری رۆژنامەنووسی بێت”‪.‬‬ ‫دیاری محەمەد‪ ،‬زیاتر وتی‪“ :‬ئەزموونی‬ ‫كوردستان لەگەڵ دەزگا سەربەخۆكاندا‬ ‫ئەزموونێكی باش نییە‪ ،‬بۆیە ئێستا داوا‬ ‫دەكەین دەزگاكانی میدیا بە حزبیو‬ ‫سەربەخۆوە لەبری پشتیوانی لەو ئەنجومەنە‬ ‫داوای كاراكردنو جێبەجێكردنی یاسای‬ ‫رۆژنامەگەرییو مافی زانیاری بكەن”‪.‬‬ ‫میترۆ‬ ‫سەنتەری‬ ‫بەڕێوەبەری‬ ‫جەختیكردەوە ئازادی رۆژنامەنووسی‬ ‫زادەی راپەڕینی خەڵكی كوردستانو هێزە‬ ‫زیندووەكانێتی‪ ،‬كەس بۆی نییە بیكاتە‬ ‫خێرو سەدەقە بەسەر خەڵكی كوردستان‪.‬‬

‫وتی‪“ :‬ئێمە كە دیفاع لە ئازادییەكان‬ ‫دەكەین ئەوە دیفاع لە ئامانجەكانی‬ ‫راپەڕین دەكەین‪ ،‬كە كوردستانی لە یەك‬

‫تەلەفزیۆنو یەك رادیۆو یەك رۆژنامەو‬ ‫یەك دەنگەوە گواستەوە بۆ فرە دەنگو‬ ‫فرە میدیا‪ ،‬هەقە هەمووان داوا بكەین وەك‬

‫چۆن فرەیی حزبیو رێكخراوەیی هەیە‪،‬‬ ‫فرەیی سەندیكایش هەبێتو یەك سەندیكا‬ ‫نوێنەرایەتی چینێكو توێژێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫نەكات‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە دەمانەوێت‬ ‫گفتوگۆی كراوە هەبێت”‪.‬‬ ‫لە هەرێمی كوردستان یەك سەندیكای‬ ‫رۆژنامەنووسان هەیە‪ ،‬كە بەحزبیبوون‬ ‫تۆمەتبار دەكرێتو هەموو رۆژنامەنووسان‬ ‫بە سەندیكای خۆیانی نازانن‪.‬‬ ‫دیاری محەمەد دەڵێت‪ :‬وەك میترۆ‬ ‫بڕوایان وایە دەبێت رۆژنامەنووسان‬ ‫لە كۆنگرەكەیان چاكسازی بكەن‪،‬‬ ‫سەندیكاكەیان بەهێز بكەن‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ‬ ‫سەدان رۆژنامەنووس هەن‪ ،‬بڕوایان وایە كە‬ ‫چاكسازی لەناو سەندیكای رۆژنامەنووساندا‬ ‫ناكرێت‪ ،‬نایانەوێت لەو سەندیكایە ئەندام‬ ‫بن‪ ،‬ئایا مافی ئەوەیان نییە سەندیكایەكی‬ ‫سەربەخۆ بۆ خۆیان دابمەزرێنن؟ ئەزانم‬ ‫وەاڵمەكە نەخێرە”‪ .‬روونیكردەوە چونكە‬ ‫یاسای ژمارە ‪40‬ی ساڵی ‪ ،2004‬یاسای‬ ‫سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان‬ ‫باسی لە یەك سەندیكا كردووە كە ئەم‬ ‫سەندیكایەی ئێستایەو دەرفەتی بۆ فرەیی‬ ‫نەهێشتۆتەوە‪.‬‬ ‫سەنتەری میترۆ لە ئابی ‪ 2009‬بە هەوڵی‬ ‫كۆمەڵێك رۆژنامەنووسو بەرگریكاری مافی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بە هاوكاری رێكخراوی پەیمانگای‬ ‫رۆژنامەنووسانی جەنگو ئاشتی ‪IWPR‬‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬هەشت راپۆرتی سااڵنەی‬ ‫هەیە كە بوون بە سەرچاوەی رێكخراوە‬ ‫دیارەكانی سەبارەت بە ئازادییەكانی میدیا‬ ‫لە كوردستانی عێراق‪.‬‬ ‫میترۆ لەسەرەتای دامەزراندنیەوە لە‬ ‫رێگەی پرۆژەوە‪ ،‬هەریەك لە رێكخراوەكانی‬ ‫پەیمانگای رۆژنامەنووسانی جەنگو ئاشتی‬ ‫(‪ )IWPR‬و رێكخراوی گەلی نەرویژی‬ ‫(‪ )NPA‬و پاڵپشتی میدیای نێودەوڵەتی‬ ‫(‪ ،)IMS‬رێكخراوی (‪)Internews‬‬ ‫ی ئەمریكی‪ ،‬وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا‪،‬‬ ‫وەزارەتی دەرەوەی سوید‪ ،‬سەندیكای‬

‫رۆژنامەنووسانی دانیمارك‪ ،‬پاڵپشتی‬ ‫كردووە‪ .‬ئێستا سەرقاڵی ئامادەكارین‬ ‫بۆ راگەیاندنی راپۆرتی رەوشی ئازادی‬ ‫رۆژنامەنووسی بۆ ساڵی ‪.2018‬‬ ‫دیاری محەمەد بەناوی سەنتەری‬ ‫میترۆوە وتی‪“ :‬لە سایەی یاساكانی‬ ‫رۆژنامەگەرییو یاسای زانیاری ئەگەر بە‬ ‫باشی جێبەجێبكرێن‪ ،‬دەرفەتی باش هەن‬ ‫بۆ فراوانكردنی ئازادی رۆژنامەنووسیو‬ ‫دیموكراسی لە هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جێبەجێنەكردنی یاساكان دەمانگەڕێنێتە‬ ‫دواوەو دیموكراسیەتی ناتەواویشمان دەخاتە‬ ‫ژێر پرسیار‪ ،‬كاری ئێمە ئاشكراكردنی‬ ‫هەوڵەكانی دەسەاڵتی حكومەتو حزبە بۆ‬ ‫پشتكردنە یاساكان‪ ،‬سەروەری یاسا‪ ،‬كە‬ ‫خۆی لە پێشێلكارییەكان رەنگدەداتەوە”‪.‬‬ ‫سەنتەری میترۆ لەناو ئەو هەموو‬ ‫رێكخراوانەی بەرگری لە ئازادی دەكەن‪،‬‬ ‫خۆی بە تاقانە نازانێت‪ ،‬دیاری محەمەد‬ ‫لەمڕۆوە وتی‪“ :‬نەمانوتووە تاكە رێكخراوی‬ ‫بەرگرین لە ئازادی رۆژنامەنووسی‪،‬‬ ‫بەاڵم رۆژنامەنووسانو دەزگاكانی میدیا‬ ‫رەخنەیان لە هەموویان هەیە‪ ،‬بێگومان‬ ‫سەندیكای رۆژنامەنووسان كە بە یاسا‬ ‫تاكە سەندیكای رۆژنامەنووسانە‪ ،‬رەخنەی‬ ‫زیاتری بەردەكەوێت”‪.‬‬ ‫میترۆ تەنیا لەمساڵدا بە هاوبەشی‬ ‫(‪ )Internews‬ئەمریكی‪ ،‬مەشقی بە‬ ‫‪ 100‬رۆژنامەنووس كردووە زۆرینەیان كچو‬ ‫ژنانی رۆژنامەنووسن‪ ،‬هەروەها مەشقی‬ ‫بە ‪ 40‬رۆژنامەنووس كردووە لە دەڤەری‬ ‫بادینان‪ ،‬پرۆژەیەكی تری هەیە كە وەزارەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمریكا سپۆنسەرێتی‪ ،‬سەرەتای‬ ‫مانگی كانونی یەكەم دەستپێدەكات بۆ‬ ‫ماوەی ساڵێك بەردەوام دەبێت مەشق بە‬ ‫‪ 100‬رۆژنامەنووسی پێكهاتەكان دەكات‪.‬‬ ‫لە وەاڵمی ئەوەی سەندیكای‬ ‫رۆژنامەنووسان میترۆ تۆمەتبار دەكات‬ ‫بەوەی “ژمارە ریز دەكەن”و باسی‬ ‫پێشێلكارییەكان دەكەن‪ ،‬دیاری محەمەد‬

‫سەندیكا كە باس‬ ‫لە فەوزای ژیانی‬ ‫رۆژنامەنووسی دەكات‪،‬‬ ‫خۆی بەشدارە لەو‬ ‫فەوزایە‪ ،‬خۆیان‬ ‫دەزانن چەند هەزار‬ ‫ئەندامو بەشدارو‬ ‫مەشقكاریان هەیە‬

‫وتی‪“ :‬كەچی هەر خۆیان كتێبێكیان بە‬ ‫‪ 344‬الپەڕە دەركردووە كە لە باڵوكراوەكانی‬ ‫سەندیكای رۆژنامەنووسانە كە لە ‪ 10‬ساڵدا‬ ‫‪ 966‬پێشێلكاریان تۆمار كردووە‪ ،‬ئێمە‬ ‫رێزمان بۆ ئەو ماندوبوونە هەیە‪ ،‬بەاڵم هەق‬ ‫نییە نەقیبی رۆژنامەنووسان ماندوبوونی‬ ‫رێكخراوەكانی تر بە “ریزكردنی ژمارە”‬ ‫وەسف بكات‪ .‬بەم پێیە بێت‪ ،‬ریزكردنی‬ ‫ژمارە بێت‪ ،‬ئەوا ئەوانن عاشقی ریزكردنی‬ ‫ژمارەن‪ ،‬نەك رێكخراوەكانی تر”‪.‬‬ ‫میترۆ‬ ‫سەنتەری‬ ‫بەڕێوەبەری‬ ‫جەختیشیكردەوە سەندیكا كە باس لە‬ ‫فەوزای ژیانی رۆژنامەنووسی دەكات‪ ،‬خۆی‬ ‫بەشدارە لەو فەوزایە‪ ،‬خۆیان دەزانن چەند‬ ‫هەزار ئەندامو بەشدارو مەشقكاریان هەیە‪،‬‬ ‫كە بەشێكی زۆریان لە رابردووی نزیكو‬ ‫دوور بۆ هاوسەنگی ژمارەی ئەندامانی‬ ‫رۆژنامەنووسانی (یەكێتی و پارتی) بووە‪.‬‬

‫خراپی كارەبا‪ ...‬میراتی كابینەكان بۆ یەكتری‬

‫هاونیشتمانیەک‪ :‬ئەم کابینەیە کیشەی کارەبا چارەسەر بکات هیچی ترمان لێی ناوێت‬

‫مەزهەر كەریم‬ ‫هەرێمی كوردستان نۆ كابینەی وزاری‬ ‫بەخۆوە بینیوە‪ ،‬بەاڵم تائێستاش هیچ‬ ‫كامیان نەیانتوانیوە قەیرانی كارەبا‬ ‫چارەسەر بكەن‪ ،‬بێ كارەبایی وەكو‬ ‫حیكایەتی مێشەكەی لێهاتووەو ئەگەر‬ ‫هاوینیش نەبێت زستانان بەرۆكی‬ ‫هاواڵتیان دەگرێت‪.‬‬ ‫هاوینان كە پلەكانی گەرما بەرەو‬ ‫هەڵكشان دەچن كاتژمێرەكانی پێدانی‬ ‫كارەبای نیشتمانیش كەمدەبنەوە‪،‬‬ ‫لە زستانانیشدا كە پلەكانی گەرما‬ ‫روو لە نزمبوونەوە دەكەنو سەرماو‬ ‫سۆڵە هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫دیسانەوە پێدانی كارەبا كەمدەكات‪ ،‬لە‬

‫هەردوو بارەكەدا حكومەتو وەزارەتی‬ ‫كارەبا یەك پاساوو یەك وەاڵمیان‬ ‫هەیە “خواست زیادیكردووە بۆیە‬ ‫كارەبا كەمیكردووە”‪ .‬ئەم قسەیەش‬ ‫دڵی هاواڵتیان پاراو ناكاتو زۆرجار‬ ‫بە تەنزەوە لە تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان‬ ‫دەستاودەستی پێدەكەن‪.‬‬ ‫وریا لەتیف‪ ،‬لە گەڕەكی ئاشتی‬ ‫شاری سلێمانی مریشك دەفرۆشێ‪،‬‬ ‫بۆ راپەڕاندنی ئیشەكەی پێویستی بە‬ ‫كارەبایە‪“ ،‬بووین بە فیلم بەدەست‬ ‫كارەبای نیشتمانیەوە دەبێت بەردەوام بە‬ ‫دارێكەوە خەریكی بەرزكردنەوەی جۆزەی‬ ‫كارەبای مۆلیدە بین‪ ،‬شەوان دوو بۆ سێ‬ ‫كاتژمێر كارەبای نیشتمانیمان دەدەنێ”‪.‬‬ ‫كەمی كارەبا وایكردووە وریا فرۆشی‬ ‫كەمبێتەوە‪“ ،‬زۆربەی كات مشتەریەكان‬

‫دێنە دوكانەكەم دێنو دەڵێم كارەبام‬ ‫نیە دەڕۆن چاوەڕێی نەبوونی كارەبا‬ ‫ناكەن‪ ،‬ناشیانەوێت بەدەست مریشكیان‬ ‫بۆ چاك بكەیت بەو هۆیەوە كێشەم بۆ‬ ‫دروستبووە نازانم چیش بكەم”‪.‬‬ ‫ئەگەر بۆ كاسبكاران جارێك بێ‬ ‫كارەبای زەحمەت بێ ئەوا بۆ كابانی ماڵ‬ ‫سەرئێشەی زیاترە‪.‬‬ ‫تاژان ئازاد كابانی ماڵ لە شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬لەو كاتەی وەرزی سەرمای‬ ‫زۆری‬ ‫زەحمەتی‬ ‫دەستیپێكردووە‬ ‫هاتووەتە ڕێ بۆ شۆردنی منداڵو‬ ‫جلوبەرگەكانیان‪“ ،‬كارەبا ئەوەندە نیە تا‬ ‫بۆیلەر ئاو گەرم بكات”‪.‬‬ ‫تاژان یەك چاوەڕوانی و داواکاری لەم‬ ‫كابینەیە هەیە ئەویش چارەسەركردنی‬ ‫كێشەی كارەبایە‪.‬‬

‫لە دۆخی ئاساییدا هەرێمی كوردستان‬ ‫پێویستی بە زیاتر لە پێنج هەزار مێگاوات‬ ‫هەیە بۆ ئەوەی كارەبای بەردەوام بۆ‬ ‫هاواڵتیان دابینبكات‪ ،‬بەاڵم وەزارەتی‬ ‫كارەبا ئێستا توانای بەرهەمهێنانی‬ ‫نزیكەی ‪ 3500‬هەزار مێگاواتی هەیە‪،‬‬ ‫ئەوە لە حاڵێكدا ئەگەر هیچ پێشهاتێكی‬ ‫نوێ روونەدا‪ ،‬وەك ئەوەی رۆژانی‬ ‫سەرەتای ئەم هەفتەیە روویدا كاتێك‬ ‫گرفتێكی تەكنیكیی لە كۆمپانیای‬ ‫داناغازو ڕاوەستانی غاز بۆ وێستگەكانی‬ ‫غازی هەولێرو سلێمانیو بازیان روویداو‬ ‫بەهۆیەوە ‪ 500‬مێگاوات كارەبا كەمیكرد‪.‬‬ ‫ئومێد سەعید‪ ،‬وتەبێژی كارەبای‬ ‫هەرێم‪ ،‬بە “زەمەن” وت‪“ :‬داخوازی‬ ‫هاواڵتیانی هەرێم سەروو پێنج هەزار‬ ‫مێگاواتی تێپەڕاندووە ئەمەش بۆتە هۆی‬

‫كەمكردنەوەی كاتژمێرەكانی كارەبا”‪.‬‬ ‫وتەبێژی كارەبای هەرێم دەڵێت‪:‬‬ ‫بەتەنیا لە ساڵی ‪2004‬دا ‪ 294‬مێگاوات‬ ‫كارەبا بەرهەم هاتووە‪ ،‬لەماوەی دە‬ ‫ساڵی رابردوودا ئەو بڕە زیادیكردووە‬ ‫بۆ ‪ 3500‬مێگاوات‪ ،‬بەاڵم لە هەریەك‬ ‫لەساڵەكانی ‪2017‬و ‪2018‬و ‪ 2019‬بڕێكی‬ ‫ئەوتۆی لە بەرهەمهێنانی كارەبا زیادی‬ ‫نەكردووە تا جێگەی باسكردن بێت‪.‬‬ ‫بەردەوامی قەیرانی كارەباو باسكردنی‬ ‫هەمان پاساو رەنگە دادی هاواڵتیان‬ ‫نەدات‪ ،‬ئەوان چاویان لەوەیە رۆژێك بێت‬ ‫كارەبای ‪ 24‬سەعاتیان هەبێتو رزگاریان‬ ‫بێت لە كارەبای مۆلیدە كە لەگەڵ‬ ‫كەمبوونەوەی كاتژمێرەكانی كارەبای‬ ‫نیشتمانی نرخی ئەمپێرەكانی بەرەو‬ ‫هەڵكشان دەچن‪.‬‬

‫وتەبێژی کارەبا‪:‬‬ ‫داخوازی‬ ‫هاواڵتیانی هەرێم‬ ‫سەروو پێنج‬ ‫هەزار مێگاواتی‬ ‫تێپەڕاندووە‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫وو�‬ ‫ب��ەدوادا چ�� ن‬

‫‪3‬‬

‫داوا دەکرێت کورسیەکانی پەرلەمان‬ ‫لە ‪111‬ەوە بۆ ‪ 61‬کەم بکرێنەوە‬ ‫زەمەن‬ ‫ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمانی‬ ‫کوردستان بە بەراورد بە ژمارەی دانیشتوانی‬ ‫هەرێم و ژمارەی ئەو یاسایانەی دەریانکردووە‪،‬‬ ‫بە زۆر دەزانرێت و پسپۆڕانی هەڵبژاردن و‬ ‫چاودێرانی کاری پەرلەمانیش داوا دەکەن‬ ‫بەپێی پێوەرێکی زانستی پاڵپشت بە ئاماری‬ ‫دروستی دانیشتوان کورسیەکانی پەرلەمان‬ ‫جارێکی دیکە دیاریبکرێنەوەو لە ‪١١١‬‬ ‫کورسیەوە بکرێن بە ‪ ٦١‬بۆ ‪ ٧١‬کورسی‪.‬‬ ‫ئەوەش لەکاتێکدایە کە بەهۆی‬ ‫خۆپیشاندانەکانی عێراقەوە سەرۆکایەتی‬ ‫کۆمار یاسایەکی نوێی هەڵبژاردنی ناردۆتە‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران و تیایدا ژمارەی‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنەکەی ‪ ٪٣٠‬لە سەد‬ ‫کەمکردۆتەوە‪.‬‬ ‫پەرلەمانی کوردستان لە ماوەی‬ ‫تەمەنی خۆیدا ‪ ٥‬هەڵبژاردنی ئەنجامداوە بۆ‬ ‫دیاریکردنی ‪ ١١١‬نوێنەر‪ ،‬بەشێوەیەک ‪١٠٠‬‬ ‫نوێنەریان گشتین و ‪١١‬ەکەی دیکەیان وەکو‬ ‫کۆتا بۆ پێکهاتەکانی دیکەی هەرێم جێگیر‬ ‫کراون‪.‬‬ ‫هەڵبژاردنی پەرلەمانتاران بەپێی یاسای‬ ‫ژمارە ‪١‬ی ساڵی ‪ ١٩٩٢‬ئەنجامدراون کە هەتا‬ ‫ئێستا ‪ ٧‬جار هەموار کراوەتەوە‪.‬‬ ‫لە مادەی یەکەمی ئەو یاسایەدا ژمارەی‬ ‫کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستانی بە ‪١١١‬‬ ‫کورسی دیاریکردووە بە بێ ئاماژەدان بە‬ ‫هیچ پێوەرێکی “لۆژیکی” بۆ دیاریکردنی‬ ‫ئەو ژمارەیە‪ ،‬ئەوە لەکاتێکدایە کە لە یەکەم‬ ‫خولی پەرلەماندا لە ساڵی ‪ ١٩٩٢‬ژمارەی‬ ‫کورسیەکانی پەرلەمان ‪ ١٠٥‬کورسی بوون و‬ ‫بەپێی مادەی ‪١‬ی یاسای هەموارکردنی ژمارە‬ ‫‪٤٧‬ی ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬ژمارەی کورسیەکانی‬

‫پەرلەمان زیادکرا بۆ ‪ ،١١١‬واتە جگە لە‬ ‫کۆتای پێکهاتەکان لە ماوەی ‪ ٢٧‬ساڵدا‬ ‫پەرلەمانی کوردستان ‪ ١٠٠‬کورسی جێگیری‬ ‫هەبووە لەکاتێکدا ژمارەی دانیشتوانی هەرێم‬ ‫لەماوەی ئەو ‪ ٢٧‬ساڵەدا گۆڕانی گەورەی‬ ‫بەسەردا هاتووە‪.‬‬ ‫ئارام جەمال‪ ،‬بەڕێوەبەری پەیمانگەی‬ ‫کوردی بۆ هەڵبژاردن ئاماژە بەوەدەکات‪ ،‬کە‬ ‫لە بنەڕەتدا یاسای ژمارە یەک ژمارەیەکی‬ ‫زیاد لە پێویستی بۆ کورسیەکانی پەرلەمان‬ ‫دیاریکردووە‪ ،‬چونکە بە وتەی ئەو لەوکاتەدا‬ ‫بۆ هەر ‪ ٣٠‬هەزار کەس کورسییەک‬ ‫دیاریکراوە‪ .‬ئارام وتی‪ ١١١“ :‬ئەندام‬ ‫پەرلەمان بە بەراورد بە ژمارەی دانیشتوانی‬ ‫هەرێم رێژەیەکی زۆرە‪ ،‬چونکە جگە لەوەی‬ ‫هیچ پێوەرێکی زانستی لە دیاریکردنی ئەو‬ ‫رێژەیەدا رەچاونەکراوە هاوکات زۆری ئەو‬ ‫ژمارەیە بارگرانییەکی زۆری کردووەتە سەر‬ ‫بودجەی گشتی و ئاستی کوالیتی خودی‬ ‫پەرلەمانتارانیش”‪ .‬هەربۆیە بە بڕوای ئارام‬ ‫جەمال پێویستە بە لەبەرچاوگرتنی پێوەری‬ ‫دانیشتوان ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمان‬ ‫بۆ ‪ ٦١‬تا ‪ ٧١‬کورسی کەمبکرێنەوە ئەویش‬ ‫بەپێی یاسایەکی نوێی هەڵبژاردن‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫یاسای ژمارە ‪١‬ی ساڵی ‪“ ١٩٩٢‬چیدیکە‬ ‫بەرگەی هەموارکردنەوە ناگرێت”‪.‬‬ ‫گرفتی سەرەکی لەم چوارچێوەیەدا‬ ‫نەبوونی ئامارێکی وردو دروستی دانیشتوانە‪،‬‬ ‫بەپێی ئەو بەدواداچوونانەی “زەمەن” بۆ‬ ‫ئەم پرسە ئەنجامی داوە سەرجەم ئامارە‬ ‫بەرکارەکانی دانیشتوانی هەرێم پشتی بە‬ ‫خەماڵندن بەستووەو ئێستا دانیشتوانی‬ ‫هەرێم بە نزیکەی ‪ ٦‬ملیۆن کەس‬ ‫دەخەمڵێنرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر لەو ژمارەیە هەر ‪ ١٠٠‬هەزار‬ ‫کەسیش کورسیەکی پەرلەمانی بەربکەوێت‬

‫ئەوا پێویستە ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمان‬ ‫بۆ ‪ ٦١‬کورسی کەمبکرێتەوە‪.‬‬ ‫ئارام جەمال رایگەیاند‪ :‬لەبەرئەوەی‬ ‫هەرێمی کوردستان سیستمی یەک بازنەیی‬ ‫لەبری فرە بازنەیی پەیڕەو دەکات‪،‬‬ ‫کەمکردنەوەی ژمارەی کورسیەکانی‬ ‫پەرلەمان هیچ ئیشکالیەتێکی یاسایی و‬ ‫لۆجستیی بۆ دروست ناکات‪ ،‬ئەمە سەرباری‬ ‫ئەوەی کە لە رووی بودجەو خەرجی‬ ‫داراییشەوە بارگرانیەکی کەمتر دەخاتە‬ ‫سەر بودجەی گشتی هەرێم ئەگەر ژمارەی‬ ‫پەرلەمانتاران کەم بکرێتەوە‪.‬‬ ‫کەمکردنەوەی‬ ‫جەختیشیکردەوە‪،‬‬ ‫ژمارەی پەرلەمانتاران ئەگەر لەسەر‬ ‫بنەمایەکی زانستی دیاری بکرێت و کەم‬ ‫بکرێنەوە هیچ کاریگەرییەکی لەسەر‬ ‫بەرتەسککردنەوەی رووبەرەکانی دیموکراسی‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫لە ماوەی ‪ ٤‬خولی پەرلەماندا زیاتر لە‬ ‫‪ ٥٠٠‬پەرلەمانتار خانەنشین بوون‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫خانەنشینی پلە تایبەتن‪ ،‬خەرجییەکی‬ ‫زۆریان هێناوەتە سەر بودجەی گشتی‬ ‫هەرێم‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە دەستوری هەمیشەیی‬ ‫عێراق لە مادەی ‪٤٩‬دا رێژەی ‪١٠٠‬هەزار‬ ‫دانیشتوانی بۆ هەر کورسیەکی پەرلەمانی‬ ‫دیاریکردووەو بەراورد بە ژمارەی دانیشتوانی‬ ‫عێراق ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمانی‬ ‫عێراق ‪ ٣٢٩‬کورسیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫لەژێر فشاری خۆپیشاندەراندا سەرۆکایەتی‬ ‫کۆمار پرۆژەیاسایەکی نوێی بۆ ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عێراق ناردووە‪ ،‬پرۆژەیاساکە ‪٪٣٠‬‬ ‫ژمارەی کورسیەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫کەمکردووەتەوەو ژمارەی کورسیەکانی‬ ‫کردووەتە ‪ ٢٢٢‬کورسی‪.‬‬ ‫سەروەر عەبدولڕەحمان‪ ،‬بەڕێوەبەری‬

‫ئینیستیتیوتی پەی باس لەوە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫بە بەراورد بەو کارانەی کە پەرلەمانتاران‬ ‫ئەنجامیانداوە‪ ،‬النیکەم لە خولی پێنجەمدا‬ ‫‪ ١١١‬پەرلەمانتار ژمارەیەکی زۆرە‪،‬‬ ‫هەرچەندە بە بڕوای ئەو‪ ،‬ژمارە گرنگ‬ ‫نیە چونکە وەک ئاماژەی پێکرد‪“ :‬ئەگەر‬ ‫پەرلەمان دامەزراوەیەکی الوازو بێ ئەرزش‬ ‫نەبێ ئەوا بە ‪ ٥٠‬پەرلەمانتارەوە دەتوانێت‬ ‫ئەرکەکانی خۆی راپەڕێنێت”‪.‬‬ ‫لە دواهەمین هەڵبژاردندا لە کوردستان‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠١٨‬رێژەی دەنگدەرانی‬ ‫بەشداربووی هەڵبژاردنەکە ‪ ١‬ملیۆن و ‪٥٤٢‬‬ ‫هەزارو ‪ ٦٣٤‬کەس بووە‪ ،‬ئەگەر ئەو ژمارەیە‬ ‫دابەشی کورسیەکانی پەرلەمان بکرێت ئەوا‬ ‫بەهای کورسییەک لەبەرامبەر ‪ ١٥‬هەزار‬ ‫کەسە‪ ،‬خۆ ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی‬ ‫هەرێم بکرێتە پێوەر ئەوا هەر پەرلەمانتارێک‬ ‫نوێنەرایەتی ‪ ٥٤‬هەزار کەس دەکات کە لە‬ ‫هەردوو بارەکەدا پێچەوانەی ئەو ژمارەیەیە‬ ‫کە دەستوری عێراق دیاریکردووە کە دەبوو‬ ‫‪ ١٠٠‬هەزار کەس بێت‪.‬‬ ‫جگە لەوەش واڵتێکی وەکو ئەڵمانیا‬ ‫کە ژمارەی دانیشتوانی نزیکەی ‪ ٨٣‬ملیۆن‬ ‫کەسەو ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمانی‬ ‫ئەڵمانیا (بوندستاگ) ‪ ٥٩٠‬کورسیە واتە‬ ‫هەر پەرلەمانتارێک نوێنەرایەتی زیاتر لە‬ ‫‪ ١٤٠‬هەزار کەس دەکات‪ ،‬هەروەها تورکیا‬ ‫ژمارەی دانیشتوانی زیاترە لە ‪ ٧٦‬ملیۆن‬ ‫کەس و ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمانەکەی‬ ‫‪ ٦٠٠‬کورسیە‪ ،‬واتە بۆ هەر ‪ ١٢٦‬هەزار کەس‬ ‫و کورسیەک‪.‬‬ ‫د‪ .‬سەروەر عەبدولڕەحمان دەڵێت‪:‬‬ ‫“کێشەکە تەنها لە ژمارەکاندا نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫کاتێک کە ژمارەی پەرلەمانتار زۆر دەبێت‬ ‫لێکەوتەکانی لەسەر کوالیتی ئاستی‬ ‫پەرلەمانتار رەنگدەداتەوە”‪.‬‬

‫بەکارهێنانی فیشەکی پالستیکی و چەکی ‪“ LBD‬کارەسات” دەنێتەوە‬

‫نهێنی پێکانی چاوی خۆپیشاندەران لە سەرتاسەری دنیادا‬ ‫زەمەن‬ ‫بەکارهێنانی فیشەکی پالستیکی و‬ ‫چەکی ‪ LBD‬یان بۆمبی فرمێسکڕژێن‪ ،‬لە‬ ‫باڵوەپێکردنی خۆپیشاندەراندا‪ ،‬لەسەرتاسەری‬ ‫دونیادا “کارەسات” دەنێتەوەو رێکخراوە‬ ‫نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ داوای‬ ‫قەدەغەکردنی بەکارهێنانی دەکەن‪.‬‬ ‫لە عێراق مامەڵەی هێزە ئەمنییەکان‬ ‫شێوازێکی ترسناکی بەخۆیەوە بینیوەو لە‬ ‫‪١‬ی ئۆکتۆبەری رابردووەوە زیاتر لە ‪٣٣٠‬‬ ‫خۆپیشاندەر کوژراون و ‪ ١٢‬هەزاری دیکەش‬ ‫بریندار بوون‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی یونامی بەشێک‬ ‫لەو خۆپیشاندەرانەی لە عێراق گیانیان‬ ‫لەدەستداوە سەرباری ئەوەی بە فیشەکی‬ ‫راستەقینە کوژراون‪ ،‬بەشێکیشیان بە‬ ‫چەکی ‪ LBD‬یان بۆمبی فرمێسکڕژێن و‬ ‫فیشەکی پالستیکی گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫هاوکات ‪ ٧٠‬لەسەدی ئەوانەی بریندار بوون‬ ‫پێکانەکەیان لە سنگ و سەریاندا بووە بە‬ ‫بێ ئەوەی ژمارەی راستەقینەی ئەوانە دیاری‬ ‫کرابێت کە پێکانەکەیان لە چاویاندابووە‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرچاوەیەکی تەندروستی ئەوەی‬ ‫بۆ دەستەی مافی مرۆڤی سەر بە یونامی‬ ‫پشتڕاستکردووەتەوە کە بەشێکی زۆر لە‬ ‫برینداران پێکانەکەیان لە چاویاندا بووە‪.‬‬ ‫مامەڵەی توندوتیژانەی پۆلیس لەگەڵ‬ ‫خۆپیشاندەراندا تەنیا عێراقی نەگرتووەتەوە‬ ‫بەڵکو زۆرێک لە خۆپیشاندانەکانی جیهان‬ ‫لەماوەی رابردووداو ئێستاشی لەگەڵدا‬ ‫بێت‪ ،‬مامەڵەی توندوتیژی پۆلیس و هێزە‬ ‫ئەمنییەکان قوربانی لێکەوتووەتەوە‪ ،‬کە خاڵی‬ ‫هاوبەش و سەرەکی تیایاندا‪ ،‬پێکانی چاوی‬ ‫خۆپیشاندەرانە‪ ،‬کە ئێستا بووەتە پرسێکی‬ ‫جیهانی و بابەتێکی مایەی نیگەرانی رێکخراوە‬ ‫جیهانییەکانی بواری مافی مۆڤ‪.‬‬ ‫بەپێی چەند راپۆرتێکی رۆژنامەوانی‬ ‫پێکانی چاوی خۆپیشاندەران‪ ،‬دیاردەیەکە‬ ‫بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر لە زۆربەی‬ ‫خۆپیشاندانەکانی جیهاندا دووبارە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش لە ئەنجامی بەکارهێنانی فیشەکی‬ ‫پالستیکی لەالیەن پۆلیسەوە بۆ باڵوە‬ ‫پێکردنی خۆپیشاندەران‪.‬‬ ‫لە واڵتی چیللی لە ماوەی رابردوودا‬

‫بەهۆی شەپۆلی خۆپیشاندانەکانی ئەو واڵتەوە‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لە خۆپیشاندەران بەهۆی‬ ‫فیشەکی پۆلیسەوە توشی پێکان بوون لە‬ ‫چاویاندا‪ ،‬ئاماری تەندروستی ئەو واڵتە لە‬ ‫ماوەی یەک مانگدا ‪ ٢٢٠‬حاڵەتی پێکانی چاوی‬ ‫خۆپیشاندەرانیان تۆمارکردووە‪.‬‬ ‫رێکخراوی ئەمنستی ئینتەرناشناڵ لە‬ ‫راپۆرتێکیدا حکومەتی چیللی تۆمەتبار دەکات‬ ‫بە بەکارهێنانی هۆکاری جیاواز بۆ ئازاردانی‬ ‫خۆپیشاندەران‪.‬‬ ‫مۆرالیس کاستیلۆ سەرۆکی بەشی‬ ‫مافەکانی مرۆڤ لە کۆلێژی پزیشکی لە چیللی‬ ‫بە (بی‪.‬بی‪.‬سی) راگەیاند “لە هیچ واڵتێکی‬ ‫دیکە ئەو ژمارە زۆرە لە پێکانی چاوی‬ ‫خۆپیشاندەران تۆمار نەکراوە”‪.‬‬ ‫هەرچەندە ماریۆ رۆزاس فەرماندەی‬ ‫پۆلیسی ئەو واڵتە رۆژی ‪٢٠‬ی ئەم مانگە‬ ‫بەکارهێنانی فیشەکی پالستیکی راگرت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە وتەی چاودێران هێشتا دیاردەی پێکانی‬

‫چاوی خۆپیشاندەران درێژەی هەیە‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتێک کە (بی‪.‬بی‪.‬سی)‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٨‬باڵویکردۆتەوە‪ ،‬لە ماوەی چەند‬ ‫ساڵی رابردوودا سێ هەزار پێکانی چاوی‬ ‫خۆپیشاندەر لە ناوچەی کشمیری ناکۆکی‬ ‫لەسەر لە نێوان هیندستان و پاکستاندا‪،‬‬ ‫تۆمارکراوە‪ ،‬بەتایبەتی لەبەشە هیندییەکەی‬ ‫کشمیر‪ ،‬بەوپێیەی لەالیەن پۆلیسی‬ ‫هیندستانەوە فیشەکی پالستیکی دژی‬ ‫خۆپیشاندەرە کشمیرییەکان بەکارهێنراوە‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە لە هۆنگ کۆنگ‬ ‫ئێستا وێنەی خۆپیشاندەرێکی الو بووەتە‬ ‫سیمبولێکی دیارو گەورەی خۆپیشاندەران‪،‬‬ ‫ئەویش دوای ئەوەی مانگی رابردوو لە میانی‬ ‫خۆپیشاندانەکانی ئەو هەرێمەدا بۆ داواکردنی‬ ‫دیموکراسی لە الیەن پۆلیسی هۆنگ کۆنگەوە‬ ‫چاوێکی پێکرا‪.‬‬ ‫ئێستا خۆپیشاندەران لە سەرتاسەری‬ ‫جیهان ماسکی جیاواز بۆ داپۆشینی چاویان‬

‫بەکاردەهێنن و بە شەقامەکاندا باڵو دەبنەوە‪،‬‬ ‫وەک گرتنەبەری رێوشوێنی خۆپارێزی لە‬ ‫بەرامبەر مامەڵەی توندی پۆلیسەوە‪.‬‬ ‫لە خۆپیشاندانی هێلەگ زەردەکان‬ ‫لە فەرەنسا‪ ،‬بەهۆی زۆری ژمارەی‬ ‫ئەو خۆپیشاندەرانەی چاویان پێکرا لە‬ ‫خۆپیشاندانەکاندا‪ ،‬کاتێک پۆلیسی فەرەنسی‬ ‫فیشەکی پالستیکی بۆ باڵوەپێکردنیان‬ ‫بەکاردەهێنا‪ ،‬پسپۆڕانی تەندروستی لەو‬ ‫واڵتە داوای قەدەغەکردنی بەکارهێنانی‬ ‫فیشەکی پالستیکی دەکەن و رایدەگەیەنن‬ ‫کە بەرپرسیاری سەرەکی هۆکاری‬ ‫چاولەدەستدانی خۆپیشاندەران بریتیە لە‬ ‫“فیشەکی پالستیکی”‪.‬‬ ‫لە هەرێمی کەتەلۆنیای ئیسپانیاش‪،‬‬ ‫خۆپیشاندانەکانی خەڵک بۆ داواکردنی‬ ‫سەربەخۆیی بووە هۆی ئەوەی چەندین کەس‬ ‫چاویان بپێکرێت بەهۆی بەکارهێنانی فیشەکی‬ ‫پالستیکیەوە لەالیەن پۆلیسەوە‪.‬‬

‫هەندێ راپۆرتی نێودەوڵەتی ئاماژە بە‬ ‫بەرزی رێژەی ئەو کەسانە دەکەن کە لە‬ ‫خۆپیشاندانەکاندا چاو لە دەستدەدەن‪.‬‬ ‫پێکانی چاو لێکەوتی ترسناکی هەیەو‬ ‫لە هەندێ حاڵەتدا دەبێتە هۆی کوێری‬ ‫هەمیشەیی‪ ،‬بە پێی توێژینەوەیەکی تایبەت‬ ‫دەرکەوتووە ‪ ٨٤‬لەسەدی پێکانەکانی چاو‬ ‫دەبنە هۆی کوێری هەمیشەیی‪.‬‬ ‫توێژەران هۆکاری زۆری پێکانەکانی چاوی‬ ‫خۆپیشاندەران دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی کە‬ ‫فیشەکە پالستیکییەکان خاوەنی متمانەی‬ ‫بەکارهێنان نین و هاوکات دەرکەوتووە کە‬ ‫فیشەکی پالستیکی لە کاتی دەرچوونیدا لە‬ ‫تفەنگەکەوە بەهۆی کەمی کێشی فیشەکەکەوە‬ ‫ئاڕاستەی خۆی دەگۆڕێت و هیچ کات ئەو‬ ‫تارگێتە ناپێکێت کە بەکارهێنەرەکەی‬ ‫ئاڕاستەی کردووە‪ .‬بۆ نمونە کاتێک پۆلیسێک‬ ‫دەیەوێت فیشەکێکی پالستیکی ئاڕاستەی‬ ‫قاچی خۆپیشاندەرێک بکات بەاڵم لە کاتی‬

‫دەرچوونیدا فیشەکەکە ئاڕاستەی دەگۆڕێت و‬ ‫بەر شوێنێکی دیکە دەکەوێت‪.‬‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان چەندیین رێنمایی‬ ‫تایبەتی هەیە بۆ هێزە ئەمنییەکان‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئەوانەی مامەڵە لەگەڵ خۆپیشاندەراندا‬ ‫دەکەن‪ ،‬کە پێویستە جێبەجێی بکەن لەکاتی‬ ‫رووبەڕووبوونەوەکاندا‪.‬‬ ‫لەو رێنماییانەدا ماف دراوە بە پۆلیس‬ ‫کە بەرگری لە خۆی و ئەوانی دیکە بکات‬ ‫بەشێوەیەکی گونجاو‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان نیگەرانە لە بەکارهێنانی‬ ‫فیشەکی پالستیکی کە دەبێتە هۆی پێکانی‬ ‫ترسناک‪ ،‬بەوپێیەی هەندێ لەو فیشەکانە‬ ‫خێراییەکەیان ‪ ١٠٠‬مەترە لە چرکەیەکدا‪.‬‬ ‫لە مانگی شوباتی ‪ ٢٠١٩‬ئەنجومەنی‬ ‫ئەوروپی داوای لە فەرەنسا کرد کە‬ ‫بەکارهێنانی فیشەکی پالستیکی قەدەغە‬ ‫بکات‪ ،‬ئەویش بەهۆی ئەو راپۆرتە‬ ‫ناحکومیانەی کە ئاماژەیان بە زۆری ژمارەی‬ ‫برینداران کردووە لە نێوان نۆڤەمبەری‬ ‫‪ ٢٠١٨‬بۆ کانونی دووەمی ‪ ،٢٠١٩‬ئەویش لە‬ ‫ئەنجامی بەکارهێنانی فیشەکی پالستیکیەوە‪،‬‬ ‫کە زۆرێک لەو پێکانانە بە “مەترسیدار”‬ ‫وەسفکراون‪.‬‬ ‫لەنێو ئەوانەی بەهۆی فیشەکی‬ ‫پالستیکیەوە برینداربوون ‪ ١٠٠‬کەسیان‬ ‫پێکانەکە بەر چاویان کەوتووەو ‪١٧‬‬ ‫کەسیشیان بەهۆیەوە چاوێکیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی ئەوروپی نیگەرانی تەواوی‬ ‫خۆی نیشانداوە لە بەکارهێنانی فیشەکی‬ ‫پالستیکی و چەکی ‪ ،LBD‬کە بەکارهێنانی‬ ‫لە دووراییەکی کەمەوە دەبێتە هۆی پێکانی‬ ‫ترسناک‪.‬‬ ‫بە بڕوای رێکخراوی پزیشکان لەپێناو‬ ‫مافی مرۆڤدا کە بارەگای سەرەکیان لە‬ ‫ئەمریکایە؛ زۆر شتێکی دەگمەنە ئەو ئەفسەرو‬ ‫پۆلیسانە رووبەڕووی سزادان بکرێنەوە کە‬ ‫تۆمەتبار دەکرێن بە ئەنجامدانی توندوتیژی‬ ‫دژی خۆپیشاندەران‪.‬‬ ‫لە دواهەمین راپۆرتی ئەو رێکخراوەدا‬ ‫نمونەی واڵتی ئەفریقای باشور خراوەتەڕوو کە‬ ‫لە نێوان سااڵنی ‪ ٢٠٠٢‬بۆ ‪٢٠١١‬دا نزیکەی ‪٢٠٤‬‬ ‫سکااڵ دژی پۆلیسی چاالکییە مەدەنیەکان‪،‬‬ ‫تۆمارکراوە‪ .‬بەاڵم لەو ژمارەیە تەها ‪٨٥‬‬ ‫کەیسیان لێکۆڵینەوەیان لەبارەوە کراوەو لەو‬ ‫چوارچێوەیەشدا تەنها یەک پۆلیس سزادراوە‪.‬‬

‫�هەواڵ‬

‫‪2‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫ئۆفیسی هەرێمی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق نامێنێت‬

‫پرۆژەکەى سەرۆکایەتى کۆمار‪ ،‬مامەڵەی پارێزگا لەگەڵ هەرێم دەکات‬ ‫بەهادین یوسف‬ ‫بەپێی پێکهاتەی نوێی کۆمیسیۆنی‬ ‫هەڵبژاردنەکانی عێراق نوێنەرایەتی‬ ‫کورد لە کۆمیسیۆنەکە کەمدەبێتەوەو‬ ‫کوردستانی‬ ‫هەرێمی‬ ‫ئۆفیسی‬ ‫کۆمیسیۆنیش الدەبرێت و لەسەر ئاستی‬ ‫پارێزگا مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو یاسایەی کە سەرۆکایەتی‬ ‫کۆماری عێراق بۆ هەڵبژاردن و‬ ‫کۆمیسیۆن لە یەک پڕۆژەو پاکێجدا‬ ‫ئامادەی کردووە‪ ،‬پەیکەرەو پێکهاتەی‬ ‫کۆمیسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەکان و‬ ‫شێوازی دانانی ئەندامەکانی دەگۆڕدرێت‬ ‫و دادوەرو ئەکادیمی و ژمێریاری یاسایی‬ ‫دەبنە کۆمیسیاری هەڵبژاردنەکان‪.‬‬ ‫لە پڕۆژە نوێیەکەدا هاتووە‪:‬‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمیسیۆنی‬ ‫هەڵبژاردنەکان لە حەوت کەس پێکدێن‬ ‫کە سێ کەسیان دادوەرن لە پلەی یەک‬ ‫و لەالیەن ئەنجومەنی بااڵی دادوەرییە‬ ‫پێشنیاز دەکرێن‪ ،‬کە یەکێکیان لەالیەن‬

‫ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمەوە کاندید‬ ‫دەکرێت‪ ،‬لەگەڵ راوێژکارێک‪ ،‬کە‬ ‫لەالیەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە کاندید‬ ‫دەکرێت‪ ،‬دوو مامۆستای زانکۆ یان‬ ‫ئەکادیمی شارەزای زانستی سیاسی‪،‬‬ ‫کۆمپیتەرو ئامار‪ ،‬ژمێریارێکی یاسایی‬ ‫لەالیەن دیوانی چاودێریی دارایی کاندید‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫لە پڕۆژە نوێیەکەدا‪ ،‬شتێک‬ ‫نەماوەتەوە بەناوی ئۆفیسی هەرێمی‬ ‫بااڵی‬ ‫کۆمیسیۆنی‬ ‫کوردستانی‬ ‫هەڵبژاردنەکانی عێراق‪ ،‬هەرێمی‬ ‫کوردستان لە ئەنجومەنی کۆمیسیاران‬ ‫تەنها یەک دادوەر نوێنەرایەتی دەکات‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا پێشتر جگە لە ئۆفیسی‬ ‫هەرێم کە لە هەولێر بوو‪ ،‬کورد دوو‬ ‫کۆمیسیاریشی لە ئەنجومەنەکە هەبوو‪.‬‬ ‫سەلیم شوشکەیی‪ ،‬ئەندامی لیژنەی‬ ‫یاسایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق‬ ‫لەوبارەیەوە بۆ “زەمەن” ئاشکرای کرد؛‬ ‫بەپێی یاساکە کۆمیسیۆن پەیڕەوی‬ ‫ناوخۆی و هەیکەلی ئیداریی دادەنێت و‬ ‫ئۆفیس تەنیا لە پارێزگاکان دەکاتەوە‪.‬‬

‫وتیشی‪“ :‬ئەمجارە ئۆفیسەکان‬ ‫تەنیا لە پارێزگاکان دەبن و لەسەر ئەو‬ ‫بنەمایەش مامەڵە لەگەڵ پارێزگاکانی‬ ‫هەرێمی کوردستان دەکرێت”‪.‬‬ ‫بەپێی یاسا پێشنیازکراوەکەی‬ ‫کۆمیسیۆن‪ ،‬نووسینگەی پارێزگاکان‬ ‫راستەوخۆ بە فەرمانگەی هەڵبژاردنی‬ ‫بەستراونەتەوەو‬ ‫کۆمیسیۆنەوە‬ ‫فەرمانبەرێک بە پلەی بەڕێوەبەری‬ ‫گشتی بەڕێوەیان دەبات‪.‬‬ ‫پەرلەمانتارە کوردەکەی لیژنەی‬ ‫یاسایی پێیوایە‪ ،‬نەهێشتنی ئۆفیسی‬ ‫هەرێم کاریگەرییەکی ئەوتۆی نابێت‬ ‫لەسەر هەرێمی کوردستان‪ ،‬چونکە‬ ‫سێ نووسینگەی پارێزگاکان هەیەو‬ ‫ئۆفیسەکەی هەرێم بە زیادە دانراوەو‬ ‫پێویست ناکات لەسەر ئاستی هەرێم‬ ‫نووسینگە هەبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی تەنها‬ ‫سەرپەرشتیی ئەو هەڵبژاردنانە دەکات‬ ‫کە پەیوەندی بە دەسەاڵتی ئیتیحادییەوە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫بەشێک لە چاودێرانی هەڵبژاردن و‬ ‫یاساناسان‪ ،‬پێکهاتەی پێشنیازکراوەکەش‬

‫بە بەشێک لە پشک پشکێنەی حیزبی‬ ‫دادەنێن‪ ،‬چونکە بەڕێوەبەرو بەڕێوەبەرە‬ ‫گشتییەکانی ناو ئۆفیسی نیشتیمانیی‬ ‫کۆمیسیۆن و ئۆفیسی پارێزگاکان کە‬ ‫سەرپەرشتی و ئیدارەی راستەوخۆی‬ ‫هەڵبژاردنەکان دەکەن دادەمەزرێن‪،‬‬ ‫بەوەش بەدەر نابن لە پشک و‬ ‫دابەشکاریی حیزبی و بەتایبەتییش‬ ‫حیزبە بااڵدەستەکانی عێراق و هەرێم‪.‬‬ ‫سەلیم شوشکەیی‪ ،‬کە سەرۆکی‬ ‫فراکسیۆنی کۆمەڵی ئیسالمییە لە‬ ‫پەرلەمانی عێراق لەوبارەیەوە رایگەیاند‪:‬‬ ‫تائێستاش زۆرینەی الیەنە سیاسییە‬ ‫کوردییەکان بەوە رازی نین‪ ،‬چونکە‬ ‫بەدەرنییە لە دابەشکاریی‪ ،‬حیزب بە‬ ‫قووڵیی تێکەڵ بە کاری کۆمیسیۆن‬ ‫دەبێت و دەستوەردانی تێدا دەکات”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬ئەو پێکهاتەیەی دانراوە‬ ‫بەوشێوەیەی ئێستا سەرناگرێت‪،‬‬ ‫کۆمیسیۆنی‬ ‫دەمانەوێت‬ ‫ئێمە‬ ‫نوێی هەڵبژاردنەکان‪ ،‬هاوشێوەی‬ ‫نەبێت‪،‬‬ ‫پێشوو‬ ‫کۆمیسیۆنەکانی‬ ‫شەڕەکەش لەسەر ئەوەیە”‪.‬‬

‫وەزیری ئاوەدانکردنەوە‪ :‬قەپانەکەی شارەزوور نایاساییەو‬ ‫بۆی نییە بۆ کێشانی بارهەڵگر بەکاریبهێنێت‬ ‫زەمەن‬ ‫بەبێ ئاگاداریی و رەزامەندی وەزارەتی‬ ‫ئاوەدانکردنەوە‪ ،‬قایمقامی شارەزوور‬ ‫رەزامەندی لەسەر دانانی قەپانێک لەسەر‬

‫رێگای شارەزوور ‪ -‬سەیدسادق دادەنێت‪،‬‬ ‫وەزیری ئاوەدانکردنەوەش کارەکە بە نایاسایی‬ ‫دادەنێت و دەڵێت‪ :‬بۆی نییە ئەو قەپانە بۆ‬ ‫کێشانی بارهەڵگر بەکاربهێنێت‪.‬‬ ‫بەپێی فەرمانێکی کارگێڕی کە ئیمزای‬ ‫رزگار غەفور رەحیم قایمقامی شارەزووری‬ ‫لەسەرە‪ ،‬رێگە بە هاواڵتییەک دراوە قەپانێکی‬

‫دەرماڵەی فەرمانبەران‬ ‫رێكدەخرێتەوە‬

‫زەمەن‬ ‫جارێكی تر مشتومڕ لەسەر دەرماڵەی‬ ‫فەرمانبەران دروست دەبێتەوە‪ ،‬چاوەڕوان‬ ‫دەكرێت لە پڕۆژەیاسای چاكسازیدا كە‬ ‫ئێستا لەبەردەستی حكومەتدایە دەرماڵە‬ ‫رێكبخرێتەوە‪.‬‬ ‫لە خولی پێشووی پەرلەمانی‬ ‫كوردستاندا پڕۆژەیاسای چاكسازی لە‬ ‫پەرلەمانی كوردستان پەسەند كرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی ناڕەزایی خەڵكەوە‪ ،‬بەتایبەتی لە‬ ‫ئیمتیازاتی پەرلەمانتاران‪ ،‬پڕۆژەیاساكە‬ ‫رەتكرایەوە‪.‬‬ ‫فەرمانبەران جگە لە موچەی‬ ‫بنەڕەتی‪ 24 ،‬جۆری دەرماڵە وەردەگرن‬ ‫تەنیا دەرماڵەی بڕوانامەو خێزانو منداڵ‬ ‫جێگیرن‪ 21 ،‬دەرماڵەکەی تر بە ناجێگیر‬ ‫ناویان هاتووە‪ ،‬پرسی بڕینو یەكخستنی‬ ‫دەرماڵەی فەرمانبەران لەنێوان خولی‬ ‫پێشووی پەرلەمانو كابینەی پێشوودا‬ ‫یەكالیی نەكرایەوە‪ ،‬بەوپێیەی حكومەت‬ ‫دەیویست پەرلەمان كارەكە بە یاسا‬ ‫بكاتو پەرلەمانیش دەیوت دەرماڵە بە‬ ‫رێنمایی دانراوەو حكومەت دەتوانێت‬ ‫بۆخۆی دەستكاری بكات‪.‬‬ ‫شوان زراری‪ ،‬ئەندامی پەرلەمانی‬ ‫كوردستان لە فراكسیۆنی پارتی‬ ‫بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬دەرماڵە‬ ‫رێكدەخرێتەوە نەك ببڕێت موچەی‬ ‫فەرمانبەرانو بابەتی خانەنشینو پلە‬

‫تایبەتەكان رێكدەخرێنەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫نادادپەروەرییەك هەیە لە موچەی‬ ‫دامەزراندن لە رابردووداو خانەنشینكردنی‬ ‫نایاسایی‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا بابەتی‬ ‫دەرماڵە نادادپەروەری تێدایە”‪.‬‬ ‫ئەندامەكەی فراكسیۆنی پارتی باسی‬ ‫لەوەشكرد‪ ،‬پرسی چاكسازی كەس‬ ‫ناتوانێت خۆی لێبدزێتەوە‪ ،‬پرۆژەكە‬ ‫پەكناخرێتو تائێستاش بۆیە نەهاتووە‬ ‫بۆ ئەوە بوو كۆدەنگی الیەنەكانو‬ ‫وەزارەتەكانو ئەنجومەنی وەزیرانی‬ ‫لەسەر بێت‪.‬‬ ‫هەرچەندە دەنگۆیەك هەبوو كە‬ ‫دەرماڵەی ‪ 150‬هەزاری مامۆستایان‬ ‫دەبڕدرێت‪ ،‬بەاڵم بەپێی زانیاریەكانی‬ ‫“زەمەن” الیەنێكی سیاسی بە مەبەست‬ ‫لە پشت وروژاندنی ئەم بابەتەوە بووەو‬ ‫بەهیچ جۆرێك دەرماڵەی مامۆستایان‬ ‫نابڕدرێت‪.‬‬ ‫جەمال حەوێز‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان بە‬ ‫“زەمەن”ی وت‪“ :‬هەندێك دەرماڵە‬ ‫زیادەیە كاتی خۆی پارە زۆر بووە‬ ‫نەیانزانیوە چی لێبكەن‪ ،‬هەندێك شت‬ ‫لە جێگەی خۆی نەبووە كراوە بە‬ ‫دەرماڵە‪ ،‬ئەوانەی لە جێگەی خۆیدایە‬ ‫كەمناكرێنەوە دەرماڵەی كەس نابڕێت”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬بەاڵم لەوانەیە دەرماڵەیەك‬ ‫هەبێت لەجێگەی خۆی نەبێتو پارە‬ ‫بەهەدەردان بێت ئەوە گۆڕانی بەسەردا‬ ‫دێت”‪.‬‬

‫کێشی ئۆتۆمبێل لەسەر رێگای سەرەکیی‬ ‫شارەزوور ‪ -‬سەیدسادق دابنێت‪ ،‬ئەوەش بەبێ‬ ‫رەزامەندی وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەو الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەکان بەمەبەستی کێشانی باری‬ ‫ئەو بارهەڵگرانەی لەسەر رێگاکە هاتوچۆ‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫لەبارەی دانانی قەپانەکەوە‪ ،‬دانا‬

‫عەبدولکەریم وەزیری ئاوەدانکردنەوە و‬ ‫نیشتەجێکردنی حکومەتی هەرێم بۆ “زەمەن”‬ ‫وتی‪“ :‬لە رێگەی راوێژکاری وەزارەتەوە‬ ‫بەدواداچوونمان بۆ کارەکە کردووە‪،‬‬ ‫دەرکەوتووە ئەو قەپانە مۆڵەتی وەزارەتی‬ ‫ئاوەدانکردنەوەی نییەو لە دەرەوە کارەکان و‬ ‫رێکارەکان دانراوە‪ ،‬ئەو مۆڵەتەیشی کە بۆی‬

‫کراوە تەنها بۆ کاری تایبەتی و کێشانی گەنم‬ ‫و جۆو بەرهەمی سااڵنەی خۆی وەریگرتووە‪،‬‬ ‫نەک کێشانی ئۆتۆمبێلی بارهەڵگری دیکە‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬ئەو هاواڵتییەی قەپانەکەی‬ ‫داناوە‪ ،‬بەهیچ شێوەیەک بۆی نییە بۆ کێشانی‬ ‫بارهەڵگرەکان بەمەبەستی کۆنتڕۆڵکردنی‬ ‫رێگاکان بەکاریبهێنێت‪ ،‬بەاڵم دەتوانێت بۆ‬

‫کاروباری تایبەتی خۆی بەکاریبهێنێت”‪.‬‬ ‫دانا عەبدولکەریم جەختی کردەوە؛‬ ‫وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە بەهیچ شێوەیەک‬ ‫مامەڵە لەگەڵ ئەو قەپانە ناکات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دەرکەوت لەسەر رێگای سەرەکی و گشتی‬ ‫دانراوەو ئۆتۆمبێلی بارهەڵگری پێ دەکێشێت‬ ‫ئەوکاتە پێی الدەبرێت‪.‬‬

‫“بەهەدەردانەكان”ی ئەنجومەنی خانمان دەبرێتە الی داواكاری گشتی‬

‫پەخشان زەنگەنە‪ :‬ئامادەین بچینە بەردەم دادگا‬ ‫مەزهەر كەریم‬ ‫دوو پەرلەمانتاری گۆڕان بەشێك لە‬ ‫بەهەدەردانەكانی ئەنجومەنی بااڵی كاروباری‬ ‫خانمانیان ئاشكراكردووەو دەیانەوێت‬ ‫دۆسیەكە لەرێگەی داواكاری گشتیەوە بدەنە‬ ‫دادگا‪ ،‬هەرچەندە ئەنجومەنەكە تێوەگالنی‬ ‫بە گەندەڵی رەتدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی كاروباری خانمان‪،‬‬ ‫ڕاستەوخۆ سەر بە ئەنجومەنی وەزیرانەو‬ ‫لەالیەن سەرۆكی حكومەتەوە سەرۆكایەتی‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بەپێی بەدواداچوونی هەریەكە‬ ‫لە پەرلەمانتاران دابان محەمەدو ئاشنا‬ ‫عەبدوڵاڵ‪ ،‬لە ماوەی رابردووداو بەپێی‬ ‫راپۆرتی لیژنەی چاودێری دارایی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران زیاتر ‪ 720‬ملیۆنو ‪ 250‬هەزار دینار‬

‫دراوە بە ئەنجومەنی بااڵی خانمان‪ ،‬بەپێی‬ ‫نوسراوی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان‬ ‫پارەكە لە داهاتی فرۆشتنی نەوت بووەو‬ ‫خراوەتە سەر هەژماری بانكی ‪،20175‬‬ ‫سەرباری وەرگرتنی سلفەی جۆراوجۆری‬ ‫حكومەت و بەخشینە ناحكومیەكانی وەك‬ ‫یوئێن و ڕێكخراوەكانی تر‪.‬‬ ‫ئەو دوو پەرلەمانتارە دەڵێن‪ :‬خەرجیەكان‬ ‫سەیرنو بەڕێوەبەری گشتی خۆی سەرۆكی‬ ‫لیژنەی كڕین بووە‪ ،‬لە یەكێك لە پسوڵەكاندا‬ ‫لە كۆی زیاتر لە یەك ملیۆن دینار‪720 ،‬‬ ‫هەزاری دراوە بە هەشت سێت كۆكا كۆال‪،‬‬ ‫هەر سێتێك ‪ 90‬هەزار كەوتووە‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 3‬ملیۆن دیناریش دراوە بە كەمالیات و‬ ‫لەناویشیاندا سوراو‪.‬‬ ‫“بۆ وەرگێڕانی راپۆرتێك‪ ،‬زیاتر لە‬ ‫‪ 3‬ملیۆن دینار دراوە بە كۆمپانیایەك‪،‬‬

‫كۆمپانیاكە ئیشی گەیاندن و بازرگانی‬ ‫گشتیە‪ ،‬بەڕێوەبەری ڕاگەیاندن خۆی كاری‬ ‫وەرگێڕانی بۆ خۆیان كردووەو بۆ هەر‬ ‫الپەڕەیەك نزیكەی ‪ 35‬دۆالری وەرگرتووە‪،‬‬ ‫پسوڵەی خەرجكردنی ‪ 75‬ملیۆن دیناریش‬ ‫بێسەروشوێن بووەو كەس نەیزانیوە چۆن‬ ‫هاتووەو چۆن خەرج كراوە”‪ ،‬ئەوەش بەپێی‬ ‫راپۆرتی دوو پەرلەمانتارەكە‪.‬‬ ‫سكرتێری ئەنجومەنی بااڵی كاروباری‬ ‫خانمان‪ ،‬تۆمەتەكانی بەهەدەردانی ماڵی‬ ‫گشتی ڕەتدەكاتەوەو ئامادەیی نیشاندا بۆ‬ ‫هەر لێكۆڵینەوەیەكی ئوسوڵیو یاسایی‪.‬‬ ‫پەخشان زەنگەنە‪ ،‬سكرتێری گشتی‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی كاروباری خانمان بە‬ ‫“زەمەن”ی وت‪“ :‬ئەو دوو پەرلەمانتارە‬ ‫دەبوایە وردبینی زیاتریان بكردایە هەموو‬ ‫تۆمەتێكی بەهەدەردانی ماڵی گشتی‬

‫ڕەتدەكەینەوە‪ ،‬هەر لێكۆڵینەوەیەك لەڕێگەی‬ ‫یاساوە بێت ئامادەین بچینە بەردەم دادگا”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬ئێمە بۆخۆشمان وردبینی‬ ‫دەكەین لەوبارەیەوە گۆمان هەیە بۆچی‬ ‫دەبێت لەكاتێكی وەهادا‪ ،‬كە كاتی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی هەڵمەتی نیشتمانی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنانە‬ ‫باڵوكراوەیەكی وەها لەسەر ئەنجومەنەكەمان‬ ‫باڵودەكرێتەوە”‪.‬‬ ‫دوای باڵوكردنەوەی ڕاپۆرتی دوو‬ ‫وەزیران‬ ‫ئەنجومەنی‬ ‫پەرلەمانتارەكە‬ ‫لیژنەیەكی لێكۆڵینەوەی پێكهێناوە‪ ،‬ئاشنا‬ ‫عەبدوڵاڵو دابان محەمەد دەڵێن‪“ :‬بەردەوام‬ ‫دەبین لە چاودێریكردنی كەیسەكە‪،‬‬ ‫ڕێكاری پەرلەمانیو یاسایی لەم كەیسەدا‬ ‫دەگرینەبەر‪ ،‬دۆسێكە لەڕێگەی داواكاری‬ ‫گشتیەوە دەدەینە دادگا”‪.‬‬

‫لە ‪ 2008‬ەوە زیاتر لە ‪ 76‬هەزار‬ ‫حاڵەتی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان تۆمار كراوە‬ ‫زەمەن‬

‫لە ‪2008‬ەوە تائێستا زیاتر لە ‪76‬‬ ‫هەزار حاڵەتی توندوتیژی دژی ئافرەتان‬ ‫لە هەرێمی كوردستان تۆمار كراوە‪ ،‬كە‬ ‫زیاتر لە ‪ 500‬حاڵەتیان كوشتن بووە‪،‬‬ ‫ئەوەش بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە‬ ‫ئافرەتانو خێزان لە هەرێم‪.‬‬ ‫هەر بەپێی ئامارەكە‪ ،‬لەو ماوەیەدا‬ ‫‪ 558‬ئافرەت كوژراونو ‪ 629‬ئافرەت‬ ‫خۆیان كوشتووەو ‪ 2671‬ئافرەت سوتاونو‬ ‫هەزارو ‪ 448‬ئافرەتیش خۆیان سوتاندووە‪،‬‬ ‫هەروەها هەزارو ‪ 438‬دەستدرێژی سێكسیو‬ ‫‪ 69‬هەزارو ‪ 422‬سكااڵ تۆماركراوە‪.‬‬ ‫هەڵمەتی‬ ‫دووشەممە‬ ‫دوێنێ‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە‬ ‫ئافرەتان لە هەرێمی كودستان دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫كە بۆ ماوەی ‪ 16‬رۆژ بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫بە بەراوردكردنی ئاماری حاڵەتەكانی‬ ‫توندوتیژی لە نێوان ساڵی ‪ 2012‬و ‪2018‬‬

‫دا دەردەكەوێت حاڵەتەكان بە رێژەی ‪%70‬‬ ‫زیادیكردووە‪ ،‬لەساڵی ‪ 2012‬سێ هەزارو‬ ‫‪ 773‬حاڵەتی توندوتیژی تۆمار كراوە لە‬ ‫ساڵی ‪2018‬دا ‪ 10‬هەزارو ‪ 301‬حاڵەتی‬ ‫توندوتیژی تۆماركراوە‪.‬‬

‫لە ساڵی ‪2018‬شدا ‪ 54‬حاڵەتی كوشتنی‬ ‫ئافرەتانو ‪ 79‬حاڵەتی خۆكوشتنو ‪212‬‬ ‫حاڵەتی سوتانو ‪ 122‬حاڵەتی خۆسوتانو‬ ‫نۆ هەزارو ‪ 698‬سكااڵو ‪ 136‬حاڵەتی‬ ‫سێكسی تۆمار كراوە‪.‬‬

‫لە ‪ 10‬مانگی ئەمساڵیشدا ‪ 30‬حاڵەتی‬ ‫كوشتنو ‪ 46‬حاڵەتی خۆكوشتنو ‪125‬‬ ‫سوتانو ‪ 81‬حاڵەتی خۆسوتانو ‪ 93‬حاڵەتی‬ ‫دەستدرێژی سێكسی بۆسەر ئافرەتان‬ ‫تۆماركراوە‪.‬‬

‫تارق حەرب لەسەر‬ ‫هەمواری دەستور‬ ‫قسە بۆ‬ ‫دەکات‬

‫ئەمساڵ ‪ 70‬هەزار كەس کوردستانیان جێهێشتووە‬ ‫زەمەن ‪ -‬هەولێر‪ :‬سەرۆكی دەزگای لوتكە‬ ‫بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران ئاشكرایكرد‪،‬‬ ‫لەمساڵدا نزیكەی ‪ 70‬هەزار كەس كۆچیان‬ ‫كردووە‪ ،‬هۆشداریدا لەوەی هەزاران پەنابەری‬ ‫كورد لە ژێر هەڕەشەی دیپۆرتكردنەوەدان‪.‬‬

‫ئاری جەالل‪ ،‬لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ‬ ‫“زەمەن” وتیشی‪“ :‬لە پێنج ساڵی رابردوودا‬ ‫زیاتر لە ‪ 600‬هەزار كەس كۆچیان كردووەو‬ ‫‪%45‬یان مافی پەنابەرێتیان وەرگرتووە”‪.‬‬ ‫سەرۆكی دەزگای لوتكە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬زۆرێك‬

‫لە هاواڵتیانی هەرێم لە ئەوروپا ژیانیان‬ ‫زۆر سەختەو ئەوانەی پەڕیونەتەوە ئەوروپا‬ ‫بەدەست پەنجەمۆری واڵتانی بەڵقانەوە‬ ‫گیرۆدەبوون‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬بە بەردەوامی‬

‫هەزار بۆ هەزارو ‪ 500‬پەنابەری كورد لە‬ ‫گرتووخانەكانی توركیادانو تائێستاش ‪155‬‬ ‫پەنابەری كورد بێسەروشوێننو نزیكەی ‪200‬‬ ‫کەسیش گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫بۆ ل‪13‬‬

‫پاشکۆی هەمواری دەستور‬

‫‪“ LBD‬کارەسات” دەنێتەوە‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫ل‪3‬‬

‫رۆژنامەیەکی سیاسیی گشتییە‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪ 32‬الپەڕە‬

‫نرخ ‪ 500‬دینار‬

‫“پێویستە ‪ 111‬كورسییەكەی پەرلەمانی‬ ‫كوردســتان بۆ ‪ 61‬كـورســی كـــەمبكرێنەوە”‬

‫زەمەن‪ :‬ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمانی‬ ‫کوردستان بە بەراورد بە ژمارەی دانیشتوانی‬ ‫هەرێم‪ ،‬بە زۆر دەزانرێت و پسپۆڕانی هەڵبژاردنو‬ ‫چاودێرانی کاری پەرلەمانیش داوا دەکەن لە‬ ‫‪ 111‬وە بکرێن بە ‪ 61‬کورسی‪ .‬ئەو گۆڕانكاریەش‬ ‫دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی خەرجی دارایی و‬ ‫باشبوونی كوالێتی ئەندامی پەرلەمان‪.‬‬ ‫ئارام جەمال‪ ،‬بەڕێوەبەری پەیمانگەی‬ ‫کوردی بۆ هەڵبژاردن ئاماژە بەوەدەکات‪:‬‬ ‫“‪ 111‬ئەندام پەرلەمان بە بەراورد بە ژمارەی‬ ‫دانیشتوانی هەرێم رێژەیەکی زۆرە‪ ،‬چونکە جگە‬ ‫لەوەی هیچ پێوەرێکی زانستی لە دیاریکردنی‬ ‫ئەو رێژەیەدا رەچاونەکراوە هاوکات زۆری ئەو‬ ‫ژمارەیە بارگرانییەکی زۆری کردووەتە سەر‬ ‫بودجەی گشتی و ئاستی کوالێتی خودی‬

‫پەرلەمانتارانیش”‪.‬‬ ‫هەربۆیە بە بڕوای ئارام جەمال پێویستە‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی پێوەری دانیشتوان ژمارەی‬ ‫کورسیەکانی پەرلەمان بۆ ‪ 61‬تا ‪ 71‬کورسی‬ ‫کەمبکرێتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو بەدواداچوونانەی “زەمەن” بۆ‬ ‫ئەم پرسە ئەنجامی داوە سەرجەم ئامارەکانی‬ ‫دانیشتوانی هەرێم پشتی بە خەماڵندن‬ ‫بەستووەو ئێستا دانیشتوانی هەرێم بە نزیکەی‬ ‫‪ 6‬ملیۆن کەس دەخەمڵێنرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر لەو ژمارەیە هەر ‪ 100‬هەزار کەسیش‬ ‫کورسیەکی پەرلەمانی بەربکەوێت ئەوا پێویستە‬ ‫ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمان بۆ ‪ 61‬کورسی‬ ‫کەمبکرێتەوە‪.‬‬ ‫بۆ ل‪3‬‬

‫مەترسیی لەسەر ئاوی ژێرزەوی هەولێر دروستبووە‬ ‫بەپێی‬ ‫هەولێر‪:‬‬ ‫‬‫زەمەن‬ ‫بەدواداچوونێکی “زەمەن”‪ ،‬ئاستی ئاوی‬ ‫ژێر زەوی لە هەولێر بۆ زیاتر لە ‪420‬‬ ‫مەتر دابەزیوە‪ ،‬زیاتر لە ‪ 30‬هەزار بیری‬ ‫نایاساییش لێدراون‪.‬‬ ‫بهپێى داتاکان‪ ،‬لە شەستەکانی‬ ‫رابردوودا ماوهى گهیشتن به ئاوى‬ ‫ژێر زهوى ‪ 100‬مهترو لە یەک سەعاتدا‬ ‫‪ 200‬مهتر سێجا ئاو دهرهێنراوه‪،‬‬

‫بەاڵم ئێستا ئاستى ئاو به رێژهیهكى‬ ‫بهرچاو و مهترسیدار دابهزیوه‪ ،‬قوڵى‬ ‫بیرهكان گهیشتووەته ‪ 420‬مهترو له‬ ‫یهك سەعاتدا تەنها ‪ 70‬مهتر سێجا ئاو‬ ‫دهردەهێنرێت‪.‬‬ ‫هەروەک له ماوهى ‪ 15‬ساڵدا له‬ ‫ناوچه دهشتایى و نزمهكان ماوهى‬ ‫گهیشتن به ئاوى ژێر زهوى لهنێوان ‪30‬‬ ‫مهتر بۆ ‪ 64‬مهتر زیادیكردووه‪.‬‬

‫ئامارەکان دەریدەخەن‪ ،‬تاكۆتایى‬ ‫ساڵی ‪ ،2019‬زیاتر له ‪ 22‬ههزار بیر‬ ‫بهشێوهى یاسایى ههڵكهندراون و‬ ‫مۆڵهتیان پێدراوه‪ ،‬له بهرامبهردا‬ ‫ژمارهى بیره نایاساییهكان زیاتربووه‬ ‫له ‪ 30‬ههزار بیرو لهو رێژهش زۆربهیان‬ ‫دهكهوێته سنوورى شارى ههولێرەوە‪.‬‬ ‫بهپێى توێژینهوهیهكى ناوەندی‬ ‫کوردستان بۆ توێژینەوەى ملمالنێ و‬

‫قەیرانەکان‪ ،‬له دهستكهوتنى ئاوى‬ ‫پێویست و ئاوى تهندروست گرفتى كهم‬ ‫ئاوى ههیەو گرفتهكه بهرهو سهرههڵدانى‬ ‫قهیرانى ئاو دهڕوات‪.‬‬ ‫وەزارەتی کشتوکاڵ رێژەی ئاوی ژێر‬ ‫زەوی هەرێمی بە زیاتر له ‪ 5‬ملیار مهتر‬ ‫سێجا خهماڵندووه‪ ،‬كه ‪%79.70‬ی بۆ‬ ‫خواردنهوه بهكاردێت‪.‬‬ ‫بۆ ل‪10‬‬

‫“پارتی و یەكێتی و گۆڕان و نەوەی نوێ بەڵێنەكانی هەڵبژاردنیان جێبەجێنەكردووە”‬ ‫لێكۆڵینەوەو‬ ‫رێكخراوی‬ ‫زەمەن‪:‬‬ ‫گەشەپێدان‪ ،‬لە راپۆرتێكدا باڵویكردەوە‬ ‫لەماوەی (‪ 30‬ئەیلولی ‪ 2018‬تا ‪ 30‬ئەیلولی‬ ‫‪ )2019‬پەرلەمانی كوردستان تەنیا دوو‬

‫یاسای دەركردووە‪ .‬یەكێكیان تایبەت بووە‬ ‫بە كاراكردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمو‬ ‫ئەوەی دیكەشیان تایبەت بووە بە هەمواری‬ ‫یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم‪.‬‬

‫بەپێی بەدواداچوونەكانی رێكخراوی‬ ‫لێكۆڵینەوەو گەشەپێدان‪ ،‬پارتی لە هەڵمەتی‬ ‫هەڵبژاردندا (‪ )60‬بەڵێنی بە دەنگدەرانی‬ ‫داوەو یەكێتی (‪ )183‬بەڵێنی بە دەنگدەرانی‬

‫لە جیاتی ئەنجومەنی بااڵی راگەیاندن‬ ‫با یاسای رۆژنامەگەرییو مافی زانیاری جێبەجێ بكرێن‬

‫داوەو بزوتنەوەی گۆڕانیش (‪ )228‬بەڵێن‪.‬‬ ‫نەوەی نوێش (‪ )50‬بەڵێنی بە دەنگدەرانی‬ ‫داوە‪ .‬تا ئێستا لەماوەی ئەو ساڵەدا جگە لە‬ ‫بەڵێنی بەجینۆساید ناساندنی تاوانی داعش‬

‫ل‪4‬‬

‫سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی‪:‬‬

‫هەندێك دەرماڵە زیادەیە كاتی خۆی پارە‬ ‫زۆر بووە نەیانزانیوە چی لێبكەن‬ ‫زەمەن ‪ -‬هەولێر‪ :‬فەرمانبەرانی هەرێم جگە لە‬ ‫موچەی بنەڕەتی ‪ 24‬جۆری دەرماڵە وەردەگرن‬ ‫تەنیا دەرماڵەی بڕوانامەو خێزانو منداڵ جێگیرن‪،‬‬ ‫‪ 21‬دەرماڵەی تر بە ناجێگیر ناویان هاتووە‪.‬‬ ‫شوان زراری‪ ،‬ئەندامی پەرلەمانی كوردستان‬ ‫لە فراكسیۆنی پارتی بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬دەرماڵە‬ ‫رێكدەخرێتەوە نەك ببڕێت موچەی فەرمانبەرانو‬

‫بابەتی خانەنشینو پلە تایبەتەكان رێكدەخرێنەوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی نادادپەروەرییەك هەیە لە موچەی‬ ‫دامەزراندن لە رابردووداو خانەنشینكردنی‬ ‫نایاسایی‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا بابەتی دەرماڵە‬ ‫نادادپەروەری تێدایە”‪.‬‬ ‫بۆ هەمان مەبەست؛ جەمال حەوێز‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمان بە “زەمەن”ی‬

‫وت‪“ :‬هەندێك دەرماڵە زیادەیە كاتی خۆی پارە‬ ‫زۆر بووە نەیانزانیوە چی لێبكەن‪ ،‬هەندێك شت لە‬ ‫جێگەی خۆی نەبووە كراوە بە دەرماڵە‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫لە جێگەی خۆیدایە كەمناكرێنەوە دەرماڵەی كەس‬ ‫نابڕێت”‪ .‬وتیشی‪“ :‬بەاڵم لەوانەیە دەرماڵەیەك‬ ‫هەبێت لەجێگەی خۆی نەبێتو پارە بەهەدەردان‬ ‫بۆ ل‪2‬‬ ‫بێت ئەوە گۆڕانی بەسەردا دێت”‪.‬‬

‫پاشکۆیەکی تایبەت بە هەمواری دەستور‬

‫بەرامبەر ئێزدیەكان‪ ،‬هیچ كام لە بەڵێنەكانی‬ ‫حیزبە سیاسییەكان جێبەجێ نەكراون كە‬ ‫كۆی گشتی بەڵێنەكان (‪ )521‬بەڵێنە‪.‬‬ ‫هەر بەپێی راپۆرتەكە‪ ،‬لەماوەی یەك‬

‫ساڵدا حكومەت هیچ پرۆژەیەكی بۆ پەرلەمان‬ ‫نەناردووە تا بكرێت بەیاساو ئەمەش بە‬ ‫كێشەیەكی گەورە ناوبراوە‪.‬‬ ‫بۆ ل‪5‬‬

‫حزب بە ‪ 9‬رێگا‬ ‫دەستی خستووەتە ناو كشتوكاڵەوە‬

‫ل‪11‬‬

‫پرۆژەکەی سەرۆکایەتی کۆمار‬ ‫مامەڵەی پارێزگا لەگەڵ هەرێم دەکات‬ ‫زەمەن ‪ -‬هەولێر‪ :‬بەپێی پێکهاتەی‬ ‫نوێی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق‬ ‫نوێنەرایەتی کورد لە کۆمیسیۆنەکە‬ ‫کەمدەبێتەوە‪ ،‬ئۆفیسی هەرێمی کوردستانی‬ ‫کۆمیسیۆنیش الدەبرێت و لەسەر ئاستی‬ ‫پارێزگا مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو یاسایەی کە سەرۆکایەتی‬ ‫کۆماری عێراق بۆ هەڵبژاردن و کۆمیسیۆن‬ ‫لە یەک پڕۆژەو پاکێجدا ئامادەی‬

‫کردووە‪ ،‬شتێک نامێنێت بەناوی ئۆفیسی‬ ‫هەرێمی کوردستانی کۆمیسیۆنی بااڵی‬ ‫هەڵبژاردنەکانی عێراق‪ ،‬هەرێمی کوردستان‬ ‫لە ئەنجومەنی کۆمیسیاران تەنها یەک‬ ‫دادوەر نوێنەرایەتی دەکات‪.‬‬ ‫سەلیم شوشکەیی‪ ،‬کە سەرۆکی‬ ‫فراکسیۆنی کۆمەڵی ئیسالمییە لە‬ ‫پەرلەمانی عێراق لەوبارەیەوە رایگەیاند‪:‬‬ ‫تائێستاش زۆرینەی الیەنە سیاسییە‬

‫کوردییەکان بەوە رازی نین‪ ،‬چونکە‬ ‫بەدەرنییە لە دابەشکاریی و پشکپشکێنەی‬ ‫حزبیی‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬ئەو پێکهاتەیەی دانراوە‬ ‫سەرناگرێت‪،‬‬ ‫ئێستا‬ ‫بەوشێوەیەی‬ ‫کۆمیسیۆنی‬ ‫دەمانەوێت‬ ‫ئێمە‬ ‫هاوشێوەی‬ ‫هەڵبژاردنەکان‪،‬‬ ‫نوێی‬ ‫کۆمیسیۆنەکانی پێشوو نەبێت”‪.‬‬ ‫بۆ ل‪2‬‬

‫لەگەڵ ئەم ژمارەیەدا‬