58

‫رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای وشە‬

‫سەرپەرشتیار‬

‫سەرنووسەر‬

‫کامەران سوبحان‬

‫سیروان رەشید‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫کولتووری “زەمەن” گرنگیی بە ئەدەب و هونەری هاوچەرخ دەدات‬

‫زەمــەن‪22‬‬

‫كێشـــــانەوە‬

‫لەگەڵ گزنگدا‬ ‫بەیانییە‪ ،‬تۆ بێداریت و من کە هیچ‪،‬‬ ‫رووخسەت لە تەختی خەوتن دەخوازیت‬

‫رۆژە حەسەن‬

‫و‬

‫لە باوەشی تارمەکەدا کە هزری منی‬ ‫باخچەکە سەوز دەبیت و من کە رۆژگارێکە‬

‫من ئەكێشرێمەوە‬

‫سەوزاییم لێ ونبووە‪ ،‬دوگمەکانت‬

‫وەك ئەوەی لە خەیاڵی هەموو‬

‫روو لە قیبلە دەترازێنێت و شنەبایەک‬

‫وێنەكێشەكاندا هەبم‬

‫بە بۆنی پاییزەوە‪ ،‬بە بەرامەی‬ ‫سینە و گەردنت مەستی مەست‬

‫و‬

‫رێی دەربازبوونی بزر کردووە‪ .‬من لە‬

‫وەك رەنگێك خۆی هەڵكێشابێت‬ ‫ئیدی تابلۆیەكی بێدار نابم بە‬

‫بیرۆکەی باخچەی بەهەشتیان لێ دزیوە‪،‬‬

‫دیوارەكەوە‬

‫ونکردووە!‬

‫رۆژێك لە چوارچێوەكە هەڵدێم‬

‫**‬

‫ئەبمەوە بە رەنگ‬

‫وەك سایەقەی شەوی زستان‬

‫لەسەر هەتاو‬

‫دەخوازم شتێک بڵێم‪ ،‬گەر نەیشیڵێم و‬

‫لەسەر درەخت‬

‫گوتن چ پرسیارێکیشی هەڵنەگرتبێت‪،‬‬

‫لەسەر ئاسمان‬

‫وەاڵمێک هەر دەخوازێت و وەاڵمیش ببێت‬

‫ئەبمەوە بە یەكەم تیشك دەست‬

‫یاخود نا‪ ،‬هیچ لە شکۆی خێڵی پرسیار‬

‫پشکۆ نەجمەدین‬

‫سەرسوڕمانیش‪ ،‬رەنگە سەری بە رایەڵی سەرەکان رایەڵ کرابێ و رووخسارەکان لە تامەزرۆیی‬ ‫زانیندا سوورهەڵگەڕێن‪ ،‬ئاگرێک لە دەرگا کڵۆمدراوەکان بەر بدەن و بەری بیریش فراوان و‬ ‫فراوانیی بینینی چاوی هزر و تێڕامانیش‪ ،‬بۆ تۆ‪ ،‬بۆ من و بۆ ئێوە و هەر چییەکی هەیە و‬ ‫نییە‪ ،‬حەقیقەتێک بۆ ئێوە نا‪ ،‬تەنیا بۆ من و منێکیش کە بااڵی درک و ئیحساسم بە قولەپێی‬ ‫موحیبەتی ئێوە بۆ کەشفکردنی نهێنی بوون و نەبوونمان ناگات‪ ،‬بدرکێنێ و درکاندنیش کۆتایی‬ ‫نهێنییەکانە و ئەنباری نهێنانیش کە رووخا‪ ،‬ئیدی ژیان وەک سایەقەی شەوی زستان‪،‬‬ ‫سادە و ساماڵ!‬ ‫**‬

‫پـــرد‬

‫گەر پێت بگەم‪ ،‬بەڵێن بێ نە ئاوێزان و نە ماچێکم لێت گەرەکە‪ ،‬خەنجەرێک گوڵ لەسەر‬ ‫سینەم کە نە “یا”ی تیا ماوە نە “سین”‪ ،‬بچەقێنە و با شاخوێنبەر‪ ،‬تەوژمی خوێن‪ ،‬بە بۆنی‬ ‫“پەنجەخانم” یان بەرامەی پەنجەت خانم‪ ،‬بەنێو جەستەمدا کە نازانم وێرانەیە وەکو ناخم یان‬ ‫خەرابات و کە ئێوەش هەر وەکو من‪ ،‬سەرخۆش و مەست‪ ،‬بگەڕێنێ!‬ ‫لە نێوانی من و تۆدا پردێک نییە‪ ،‬بێ لە درێژترین پردێک کە سەرێکی لە نێو گاڵتەجاڕێیەکانی‬ ‫نیشتمان و نیشتمانێک کە من پێش وەرزی بەهاری لە زەردیی پاییزەکەیدا و بەستەڵەکی زستانیدا‬ ‫سەما دەکەم‪ ،‬سەرەکەی دیی‪ ،‬لە جەهەننەمی غوربەتدا غەرق و رووحی منیش بە نێوەڕاستیدا‬ ‫هەڵواسراو! خودایە تۆ خۆت پێم بڵێ‪ ،‬وەها پردێک‪ ،‬بۆ گەیشتن بە مەعشووق دەبێ؟‬ ‫**‬ ‫ئەی ئەو شوێنەی کە من پێت دەڵێم نیشتمان!‬ ‫چەند سەدەیە تۆ لە کەناری مێژوودا دانیشتوویت و لەژێر تیرۆژی خۆر و زێڕوەشانی‬ ‫مانگەشەودا‪ ،‬پرچ و کەزیت‪ ،‬بە خوێن و ئاهی ئێمە دەشۆریت؟‬ ‫کانیی خوێنمان وا خەریکە چک دەکات و سیپەلکمان لە زوخاوی “ئاه”دا دەڕزێت‪ .‬تۆ کەی بەنێو‬ ‫تونێلی قەدەری خۆتدا‪ ،‬پیاسەیەک و فریشتەیەک پەیدا دەکەیت‪ ،‬چرایەکت بۆ پێ بکا و تا‬ ‫ئەوسەری تونێلەکە‪ ،‬پەلکیشت کات؟‬ ‫گومان دەکەم‪ ،‬رەنگە (تۆ شوێنێکت لەسەر زەوین نەگرتبێت‪ ،‬رەنگە تۆ بیرۆکەیەک بیت‪ ،‬تەنیا‬ ‫و تەنیا لە هزر و خەیاڵی مندا!)* تەمەننامە بەدگومان بم‪ ،‬دەنا سەختە و زۆریش سەختە‪ ،‬من‬ ‫لەسەر تۆ ئازار بدرێم‪ ،‬هەڵبواسرێم‪ ،‬ئەنفال بکرێم‪ ،‬تووڕ بدرێمە نێو دۆزەخی ئەم غوربەتە و‬ ‫تۆیش هەر نەبیت‪ ،‬تۆ هەر بیرۆکە و خەیاڵی هزری من بیت!‬

‫وەك فڵچەی خەیاڵێكی كەشف‬ ‫لە رۆتین‪،‬‬

‫مێژە کلیلی دەرەی زیندانی ئامێزت‪ ،‬کە‬

‫وێڵ دەبێت و ماڵی گوتن بێ نیشانەی‬

‫ئەوان باسی مێژووم دەكەن‬ ‫من باسی جوگرافیای تەلبەندكراوی‬

‫تارومار کردووە‪ ،‬وەکو سەرووی نێو‬

‫ناڕوشێنێت کە پرسیار خۆی لە دوی وەاڵم‬

‫لەگەڵیاندا‬

‫* تێکستی نێو دوو کەوانەکە‪ ،‬لە ئەحالم موستەغانمی یەوە‪ ،‬وەرگیراوە‪.‬‬

‫ئەگرمەوە بە رووناكییەوە‪،‬‬ ‫موعجیزەی من كاڵوڕۆژنە و كەشفی‬ ‫تاریكی نییە‬ ‫چوونەوەم بۆ ناو مانگ‪ ،‬بۆ‬ ‫خۆبینینەوە نییە لە دەریادا‬ ‫لە خەیاڵی شاعیردا نەبێت بۆ من‬ ‫زۆر دووبارەیە‪،‬‬ ‫من ئەبمەوە بە ڕەنگ‪،‬‬ ‫دەست ئەگرم بە شینیی ئاسمانەوە‬ ‫بە ویستی خۆم ئەبارێمەوە‪،‬‬ ‫دنیا ئەكەم بە باراناو‪،‬‬ ‫لەگەڵ خۆمدا دائەنیشم‬ ‫بە پەیژەكانی دەروونمدا‬ ‫ئەچمە خوار‪،‬‬ ‫نەست ڕادەچڵەكێنم‬ ‫رابردوو زیندوو دەكەمەوە‬ ‫با خەیاڵەكانم بووەرن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمجارە‪،‬‬ ‫بە لۆجیك دایانناپۆشم‪،‬‬ ‫بەتانیی شەرم نایەم بە‬ ‫مەحاڵەكاندا‪،‬‬ ‫لە درزی هەستەوە سەیر ناكەم و‬ ‫بە بااڵیی بڵێم “بەس نییە كەس‬ ‫نایبینێت”‬ ‫سنگم دەكەمەوە‪،‬‬ ‫با‪ ،‬باراناوەكە تەڕی بكات‬ ‫هەموو كاراكتەرەكانی ناوەوەم‬ ‫زیندوو ببنەوە‬ ‫منیش‪ ،‬بە چوارمشقی دائەنیشم‬

‫مێ‬ ‫ئەوان باسی چەپاندنی خۆیان‬ ‫دەكەن‪،‬‬ ‫من باسی چوارچێوەی تابلۆكە‪.‬‬ ‫باسی دێرینیی گڵ‪،‬‬ ‫ئەوكاتەی گۆزەیەكە لە تاقی‬ ‫پەنجەرەیەكدا‪،‬‬ ‫باسی ئاو‪ ،‬بەر لەوەی كەرتێكی‬ ‫ببێت بە ئاوێنە‪.‬‬ ‫باسی ئەو مرۆڤانەی بە‬ ‫كەنارییەكانیان ئەڵێن‬ ‫“خۆشمان ئەوێن بۆیە لە قەفەسی‬ ‫دڵماندا حەشارمان داون”‬ ‫باسی ئەو كاتەی كە تابلۆیەكی‬ ‫هەڵواسراوی‬ ‫ئەو رۆژەی كێشرامەوە‬ ‫لە چوارچێوەی تابلۆكە هەڵهاتم‬ ‫پارچەیەكمم دا بەدەم باوە‬ ‫هەردوو دەستم بوو بە كۆالرە‬ ‫چاوم لەگەڵیدا فڕی‬ ‫هەموو گیانم بوو بە هەنگاو‬ ‫پێم خستە ناو زۆنگاوی رەنگ و‬ ‫هەموو شوێنپێیەكانیشم بوون بە‬ ‫رەنگی خۆم‪.‬‬

‫نالی بە دیدێ دی‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫سەیرانێك لەناو گوڵشەنی عیرفاندا‬

‫حەکیم مەال ساڵح‬

‫پیاسەی پێنجەم‬ ‫نۆیەم‪ :‬طریق‪ :‬وەك وشەیەك بە واتای (رێگا)‬ ‫دێت‪ ،‬بەاڵم الی عاریف و متەسەوفە گەورەكان بە‬ ‫(رێڕەوی گەیشتن بە حەق) دیاری دەكرێت‪.‬‬ ‫لە كوردەواریدا سێ تەریقەتمان‪ ،‬بە ناوەكانی‬ ‫(قادری‪ ،‬نەقشبەندی و تاڵەبانی) هەیە‪.‬‬ ‫قادرییەكان پەیڕەوی لە بەرنامە رۆحییەكەی‬ ‫حەزرەتی غەوسی گەیالنی دەكەن كە ناوی‬ ‫راستەقینەی (عەبدولقادر)ە‪ ،‬نەقشبەندییەكانیش‬ ‫دەچنەوە سەر ئەو رێ و رچەی كە (شاهی‬ ‫نەقشبەند) پەسەندی كردووە و تاڵەبانییەكانیش‬ ‫بەوەوە ناونراون كە بڕوایان تەنیا بە (وحدە الوجود)‬ ‫هەبووە‪ ،‬بۆیە یەك تاڵە موویان هەڵبژاردووە‬ ‫و بڕوایان بەو هزر و فەلسەفەیە هەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەقشبەندییەكانیش جگە لە (وحدە الوجود)‬ ‫بڕواشیان بە (وحدە االدیان) هەبووە‪ ،‬بۆیە ئەو‬ ‫كەمەربەندەی دەیكەنە شان و كەمەریان‪ ،‬لە چەند‬ ‫تاڵێكی رەنگاوڕەنگ پێكهاتووە‪.‬‬ ‫هەرچی شاعیری ئەم باسەمانە لە شیعرەكانیدا‬ ‫دیار نییە كە پەیڕەوكاری كامیان بووە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫لە شیعری خۆیدا ناوی (نەقشبەندی) هێناوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی پێوە دیار نییە‪ ،‬پەیوەندیی رۆحیی‬ ‫بە مەوالنا خالید یا شێخی سیراجودینەوە هەبووبێ‪،‬‬ ‫هەروەك الی مەولەوی تاوگۆزی شێخی سیراجودین‬ ‫لە شیعرەكانیدا درەوشاوەتەوە و بە مورادی خۆی‬ ‫زانیوە‪.‬‬

‫وشەی (طریق) (طریقە)ی لەسەر داڕێژراوەو لە‬ ‫رووی واتاوە ئەوە دەگەیەنێت‪ :‬پەیڕەوكردنی رێبازێ‬ ‫بۆ گەیشتن بە حەق‪.‬‬ ‫مەوالنای رۆمی نووسیویە‪:‬‬ ‫وفی ابن الوقت باشد ای رفیق‬ ‫نیست فردا گفتن ازشرگ گریق‬ ‫واتە‪ :‬ئەی سۆفی هاوڕێم ئەمڕۆ هەل لەدەست‬ ‫مەدە‪ ،‬سبەینێ نابێ قسە لەسەر مەرجی رێگا بڕین‬ ‫بكەی‪ .‬ئەمە رووی دەرەوەی بەیتەكەیە و رووی‬ ‫ناوەوەی بریتییە لە‪ :‬الی ئەهلی حەق پێكهاتووە‬ ‫لە پڕۆژەی خودای بااڵ و فەرمانەكانی رەوایە كە‬ ‫تێیدا رێگە نادرێت البدات‪ ،‬چونكە گەڕان و هەلەكان‬ ‫هۆكاری دروستكردنی سروشتی دەبێت كە تێیدا‬ ‫وەستان و سستی نواندنە لە رێگا بڕیندا‪( .‬كشاف‬ ‫اصطالحات الفنون‪.919 .‬‬ ‫شێخ موحیەدینی عەرەبی جگە لەوەش لە‬ ‫هەندێ لە نووسینەكانیدا بەوەی دەداتە قەڵەم كە‬ ‫بەرزبوونەوەی رۆحانییە وەك لەم بەیتەدا فەرموویە‪:‬‬ ‫عبیت اجناد بری یوم بینهم‬ ‫علی الطریق كرادیسا كرادیسا‬ ‫واتە‪ :‬لە رۆژی ماڵئاوایی ئەواندا گرووپ گرووپ‬ ‫لەشكری ئارامی و لێبوردنی خۆیانم لەسەر رێگەیاندا‬ ‫ئامادە كرد‪ ،‬بەو رێڕەوەش دەگوترێ میعراجی‬ ‫رۆحانی‪ ،‬واتە بەرزبوونەوەی رۆح بۆ عەرشی خودا‬ ‫(كورتەیەك لە ترجمان االشواق‪ .‬ص ‪.)92‬‬ ‫كەڵە شاعیرەكەی خۆشمان نووسیویە‪:‬‬ ‫دایم لە حەزەردا سەفەری بە‪ ،‬لەوەتەندا‬ ‫غوربەت كەش و عاجزبە‪ ،‬ئەگەر ئەهلی تەریقی‪.‬‬ ‫دیوان ل ‪.622‬‬ ‫هاوڕێ لەگەڵ (تەریق) دا وشەكانی (حەزەر‪،‬‬ ‫سەفەر و غوربەت) یش واژەی نێو وێژەی عیرفانن و‬ ‫جێگەی خۆیان هەیە‪ .‬هەروەها هەر پێنج بەیتەكەی‬ ‫ئەم شیعرە عیرفانین و لەم رووەوە قسەی‬ ‫پێویستیان لەسەر نەكراوە و كاكە فاتیحی رەوانشاد‬ ‫منی قوتابیت شتێك لەسەر ئەو سێ وشەیەش‬ ‫دەخەمەڕوو بۆ خزمەتكردنی ئەم شا شاعیرەمان‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬حەزەر= ئامادەبوون‪ ،‬كە لە رێڕەوی‬ ‫عیرفاندا بە (پلەی یەكبوون) یاخود بە دیوێكی‬ ‫دیكەدا ئامادەبوونی دڵە لە خزمەت خودای بااڵدا‬ ‫كاتی دوورگرتن لە خەڵك‪ ،‬یاخود دوورخستنەوە‬ ‫لە خەڵك و پەیوەندبوونی دڵ بە خوداوە و هیچی‬ ‫دی – تعریفات جرجانی‪.236 .‬‬ ‫دووەم‪ :‬سەفەر= رێبڕین‪ .‬الی عاریفەكان بە‬

‫نالی هەروەك چۆن‬ ‫داباریوە بەسەر‬ ‫سۆفییەكاندا و گاڵتەیان‬ ‫پێدەكات‪ ،‬ئاواش بەرۆكی‬ ‫زاهیدی گرتووەو ئەو‬ ‫تەقوایەی دەیكات‬ ‫بە ڕیای داوەتە قەڵەم!‬ ‫واتای (بە دڵ رووكردنە حەق واتە خودا) دێت‬ ‫ئەم رووكردنەش كراوە بە چوار بەشەوە‪ .‬ئەلف =‬ ‫رۆیشتنی رۆح بەرەو بارەگای خودا‪ .‬با = رۆیشتنی‬ ‫دڵ بەرەو حەق‪ ،‬ئەمەش بە پیاهەڵدانی سیفاتەكانی‬ ‫خودا و وردبوونەوە لە ناوەكانی‪ .‬جیم = تەفەرنج‬ ‫دانی یەكبوونی خودا كە پێی دەگوترێ پلەی (قاب‬ ‫قوسین) ‪ .‬دال = سەفەر لە خوداوە بۆ توانەوە لە‬ ‫زاتی حەقدا‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬غوربەت = دووركەوتنەوە لە شوێن و‬ ‫كەسەكان‪ ،‬بە واتایەكی دیكەی دیارنەمانی رۆحە‬ ‫لە ناو ئەزەلدا‪ ،‬بە دڵ دووركەوتنەوە لە هەموو‬ ‫كەس و شتێك و گەیشتن بە عالەمی قودس كە‬ ‫حەق تەعاالیە و دووركەوتنەوەی دڵ لە هەموو‬ ‫بوونەوەرێك و پەیوەندبوون بە زاتی حەقەوە) –‬ ‫مرآت عشاق‪.218 .‬‬ ‫دەیەم‪ :‬زاهید‪.‬‬ ‫ئەم وشەیە نازناوە بۆ كەسێك كە خۆی لە‬ ‫گوناح بپارێزێ و بە خوداپەرستی رۆژ و هەندێ لە‬ ‫شەو بەرێتە سەر‪ .‬لە رێبازی سۆفیگەرییدا زاهید‬ ‫جیاوازی هەیە لەگەڵ سۆفیدا‪ .‬خوایار كاكە فاتیح‬ ‫لە لێكدانەوەی ئەم بەیتەدا زاهیدیبە سۆفی پێ‬ ‫ناساندووین‪ ،‬بەاڵم جیاوازی نێوانیان ئەوەیە كە‬ ‫سۆفی مەرج نییە خوێندەواربێت‪ ،‬بەاڵم زاهید لەگەڵ‬ ‫سۆفیگەرییەكەیدا شارەزایی لە شەریعەتیشدا هەیە‪.‬‬ ‫هەروەها سۆفی پابەندی بڕیاری شێخەكەیەتی‪،‬‬

‫بەاڵم زاهید دەتوانێ بەبێ شێخ بەرنامەی خۆی‬ ‫بەجێ بینێ‪ .‬زاهید لە (وەلی) ەوە نزیكە تا سۆفی‬ ‫یا دەروێش‪.‬‬ ‫خاتری زاهیدی خاڵی‪ ،‬خاڵی‬ ‫نییە ئەڵبەتە لە بێنێكی ریا‪ .‬دیوان‪ .‬ل ‪.124‬‬ ‫نالی هەروەك چۆن گەلێ جار داباریوە بەسەر‬ ‫سۆفییەكاندا و گاڵەیان پێدەكات‪ ،‬لێرەشدا خراپ‬ ‫بەرۆكی زاهیدی گرتووە و ئەو زوهد و تەقوایەی كە‬ ‫دەیكات بە ریای داوەتە قەڵەم‪.‬‬ ‫زاهید لە رێ و رچەی سۆفیگەریدا بە كەسێك‬ ‫دیاریكراوە كە دەستبەرداری خۆشی و هەموو‬ ‫فەنتازیاكانی ژیان دەبێت و هەمیشە بیر‬ ‫و هۆش و خەو و خەیاڵی الی خودایە‬ ‫(تعریفات‪ )101 .‬زاهیدەكان سێ چەشنن‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬سەرەتاییەكان كە كەسانێكن دەست‬ ‫لە ماڵی دنیا دەشۆن و دڵی پێ نادەن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬كەسانێكن خۆیان بە دوور دەگرن لە‬ ‫چێژە خۆشەكان‪ ،‬چ سێكسی بێت چ نەفسانی‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەوانەن كە گۆشەگیرییان هەڵبژاردووە و بە‬ ‫قەناعەت دەژین‪ ،‬نەك بە هەڵپەكردن‪ .‬دنیایان لەال‬ ‫هیچە و رۆژ و شەو لە زیكر و فیكری خودادان‪.‬‬ ‫(المعجم الوفی ‪ )118‬لە سەرچاوەیەكی‬ ‫دیكەی وردەكاردا بەم شێوە‬ ‫لەسەری دەدوێ‪ :‬دەرچوون لە‬ ‫هەوەسی دڵ و خراپ ژماردنی‬ ‫هەوا و هەوەسەكانی دنیا و دنیا‬ ‫بە بچووك و بێنرخ ببینن (قوت‬ ‫القلوب‪ .‬ج ‪ 1‬ل ‪248‬‬ ‫لە پیاسەكەمدا ماندوو نەبووم‪،‬‬ ‫بەاڵم كورد واتەنی مشتێ نموونەی‬ ‫خەرمانێكە‪ .‬منیش لێرەدا كۆتایی‬ ‫بەم گەشتە دێنم و هەر ئەوەندەم‬ ‫بەالوە گرنگ بوو كە نالی وەك‬ ‫عاریفێك بناسرێ و شانەخڕێ‬ ‫لەگەڵ شێخ محیەدینی ئیبن‬ ‫عەرەبی‪ ،‬حافزی شیرازی‪ ،‬مەالی‬ ‫جزیری و مەولەوی رۆمیدا بكات‪.‬‬ ‫ژمارەیەك وشەی دیكەی وەكو‬ ‫(سالك‪ ،‬شێخ‪ ،‬رجا و هتد)‬ ‫لە ناو شیعرەكانیدا هەن‬ ‫و هەر كەسێكی خەمخۆری‬ ‫ئەم بابەتە دەتوانێ بەسەریان‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬

‫فڕین بەنێو جوگرافیای جیهاندا‬ ‫بە زمانێکی شیعریی‬

‫گهرم و پانوپۆڕ و فراوانهوه‪ ،‬به لووتكهی شاخی‬ ‫بهرز و به فڕینهوه‪ ،‬به شوێنی ساردوسۆڵهوه‪،‬‬ ‫به نێو چهندین دۆڵ و گرد و ههوراز و نشێوو‬ ‫تهالنهوه‪ ،‬بهنێو چهندین دارستانی چڕوپڕهوه‪،‬‬ ‫بهنێو چهندین كانی و كانیاو و ڕووبارهوه‪ ،‬كه‬ ‫هیچیان هاوشێوهی ئهوی تر ناكهن‪ ...‬چش له‬ ‫تهكنۆلۆجیا‪ ،‬كه دهڵێت‪ :‬جیهان گوندێكی بچوكه و‬ ‫وا لهنێو دهستتدایه؛ جیهان هێشتا گهورهیی خۆی‬ ‫له دهستنهداوه‪.‬‬

‫هۆشەنگ قادر‬

‫‪ .۱‬له خانۆچكهكهی ماڵێ پووره خونچێمهوه‪،‬‬ ‫بۆ كهالوهكهی سهعیدیان‪ .‬دهقێكی وااڵ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ئەفریقانامه و زهمیننامه‪ ،‬به تامی شیعر‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئهمریكانامه‪ ،‬به تامی شیعر ‪ -‬ڕۆمانه شیعر‬

‫پڕۆژهی سێ كتێب‪ ،‬بۆ پێشهوا كاكهیی‪.‬‬ ‫ئهزموونی یهكهمی پێشهوا‪ ،‬موژدهی سهركهوتنی‬ ‫ئهدهبێكی جیاواز‪ ،‬به تام و نهكههیهكی جیاوازهوه‪،‬‬ ‫ئهزموونێک كه پێشتر زۆرێک له ئێمه‪ ،‬به مانا‬ ‫ڕهههندییهكهی پهییمان پێنهبردووه‪ ،‬ههڵبهته ڕهگ‬ ‫و لقێكی پڕ به ئیلهامهوە‪ ،‬له دهقی وااڵی شێركۆ‬ ‫بێكهسهوهیە‪ ،‬به نموونه‪.‬‬ ‫سهفهرێكی خهیاڵیی‪ ،‬به بۆن و بهرامه و به‬ ‫ههوا و نهسیمی پشدهرهوه‪ ،‬بۆ ئهو پهڕی جیهان‪،‬‬ ‫بۆ سهرزهمینی دوور؛ دوور له دهستی ئینسانی‬ ‫ڕۆژههاڵتیی‪ ،‬سهفهرێک له كانگەی ڕۆژههاڵتهوه‪،‬‬ ‫بۆ ناو نهتهوه و خێڵی جیاواز‪ .‬هەروەها‪ ،‬بۆ نێو‬ ‫كولتوور و تهقالیدی جیاواز و زمانی جیاواز‪،‬‬ ‫دابونهریهتی جیاواز و كۆمهڵگە و بیری جیاواز‪،‬‬ ‫بۆ نێو مرۆڤی ههمه جۆر له ڕهنگ و ڕووخساری‬ ‫جیاواز‪ ،‬بڕینی چهندان كیشوهر‪ ،‬بڕینی ههزاران‬ ‫فرسهخ‪ ،‬ههڵبهته له ڕێگای سهفهرهكهی پێشهوا‪،‬‬ ‫شاخ و دهریا و چهندان ههرێم و ههرێمی تر‪ ،‬که‬ ‫ههمووی وااڵیه له بهردهم خهیاڵیی پێشهوا‪.‬‬ ‫بوونی ئهو جۆره سهفهرانه‪ ،‬هێشتا تام و‬ ‫چیژی خۆی ههیه‪ .‬ههموو ئهو جێگایانه‪ ،‬به بیابانی‬

‫سهفهرهكهی كاكهیی‪:‬‬

‫هاوشێوهی سهفهره خهیاڵییهكهی “دانتی‪”،‬‬ ‫له كۆمیدیای ئیالهیدا‪ ،‬سهفهرێک بۆ نێو ئهو‬ ‫شوێنهی كه دانتی خۆی مهبهستی بووه‪ ،‬ههڵبهته‬ ‫به ئیلهامی سهفهرهكهی پێغهمبهری موسڵمانان‪،‬‬ ‫بۆ ئاسمانی دوور‪.‬‬ ‫چیرۆكی ئهو دایكهی كه بهدوای كوڕه‬ ‫تاقانهكهیدا دهگهڕێت‪ .‬بیرمدهكهوێتهوه كه كوڕه‬ ‫گهنجه جوانهكهی دیل و ئهسیری سوپای پڕ‬ ‫زوڵمهتی دهست تهیمووری لهنگ كهوتووه‪ ،‬كه چۆن‬

‫له ئیتاڵیا و فلۆرهنساوه‪ ،‬پێ به پێ‪ ،‬بڕینی ههزاران‬ ‫فرسهخ لهسهر دهریا‪ ،‬لهنێو بیابان و سهر لوتوكهی‬ ‫شاخ‪ ،‬دواجار دایک و كوڕ‪ ،‬له سهربازگهیهكی‬ ‫نێو سوپای تهتهر بهیهک گهیشتنهوه‪ .‬تهنانهت‬ ‫له سهفهرهكهی دایكەدا‪ ،‬ههموو گیانهوهرهكان‬ ‫لهبهر شكۆی نێوی دایک یارمهتی دایكیاندا‪ ،‬به‬ ‫گیانهوهره دڕندهكانیشهوه‪ ،‬كه چۆن ههموویان‬ ‫دهسته وهستان بوون‪ ،‬لهبهر وشه و مانای دایک‪،‬‬ ‫دواجار خودی تهیمووری لهنگیش‪ ،‬سهری بۆ ئهو‬ ‫دایكه دڵ پڕ له میهرهبانییه دانهواند و بهڕێزه و‬ ‫لهتهک خۆی بهخێرهاتنی كرد‪ .‬ههر بهم بۆنهشهوه‪،‬‬ ‫ههموو ئهو سهر زهمینانهی پێشهوا‪ ،‬سهفهری‬ ‫بۆ دهكات‪ ،‬خهڵكهكهی به تایبهتی شاعیران و‬ ‫داهێنهرانی به شهوق و زهوقهوه‪ ،‬به ڕیحابهتول‬ ‫سهدرهوه پێشوازی له پێشهوا دهكهن‪ ،‬با كوڕه‬ ‫كوردی پشدهریش ههر دڵ پێشاد بێت‪ ،‬سهفهرێک‬ ‫له پێناو موژدهی بهختهوهری و یهكترناسین‪،‬‬ ‫خۆزگه ڕۆژێک دادێت پشدهر و قهاڵدزێ موژدهی‬ ‫دهسته خوشک‪ ،‬به شارێكی نێوداری ئهمریكای‬ ‫التین به دهستبهێنێ‪“ ،‬بۆینیس ئایریس‪ ،‬به‬

‫نموونه؛” خۆ سرووشتی پشدهریش ناخۆش نییه‪.‬‬ ‫دیسان‪ ،‬كاكهیی‪ :‬وهک جوگرافیناسێک و‬ ‫ئهدهبناسێک‪ ،‬وهک كابتنێكی شهبقه لهسهر‪،‬‬ ‫له شێوهی پیاوێكی ئینگلیزی جوگرافیناس‪،‬‬ ‫پڕ به ههیبهت و به ویقاڕهوه‪ ،‬دهیهوێت بست‬ ‫به بست‪ ،‬سهرزهمینی دوورودرێژی ڕۆژئاوا و‬ ‫ڕۆژههاڵتی دوور بناسێ‪ .‬ههروهک گهشتهكهی‬ ‫“جیمیس كلۆدیۆس ڕیچ؛” ڕیچ‪ ،‬بۆ نێو قواڵییی‬ ‫كانگەی ڕۆژههاڵتهوه بۆ خێڵهكانی بادیهی نێو‬ ‫عهرهبستان‪ ،‬لهوێشهوه‪ ،‬بۆ نێو بابانی پڕ ئاوی‬ ‫سازگار‪ ،‬به كانیش دڵخۆشبوون‪ .‬به هاتنی‬ ‫میستهر ڕیچ‪ ،‬ئهوان ساحێبی كهرهم و فهزڵن‪،‬‬ ‫دیسان لهوێشهوه‪ ،‬بۆ نێو ئیماڕەتی ئهردهالن و‬ ‫الی خانمه مهستوورەی‪ ،‬بهاڵم مخابن تهمهن‬ ‫ڕێگر بوو له بهردهم گهشتهكهی ڕێچ‪ .‬خۆ‬ ‫گهشتهكهی له پێشدان‪ ،‬ئهویش خهیاڵ‬ ‫بوو‪ ،‬دواتر كردنی به ڕاستی‪.‬‬ ‫سهفهرهكهی “ئهندرێ مارلۆ”ش‪،‬‬ ‫كیشوهربڕ بوو لهنێو نهتهوه و واڵتـی‬ ‫جیاواز بوو‪.‬‬ ‫سهفهرهكهی پێشهوا‪ ،‬جیاواز‬ ‫له ههموو سهفهره خهیاڵییهكانی‬ ‫تری بهر له خۆی‪ ،‬لهنێو دهقی‬ ‫كراوه و فكرهی نوێوه‪ ،‬فكرهیهک‪،‬‬ ‫“پێشهوا” زوو دهستی بۆ برد‪ ،‬بۆ‬ ‫ئهفریقای خاكی ڕهش و مرۆڤه لچ‬ ‫پانهكان و پێست ئهستوورهكان؛‬ ‫ئهوانهی كه هێشتا خهباتیان له‬ ‫پێناو نان و ئازادیدایه‪.‬‬ ‫بۆ سهرزهمینی ئهمریكای التینی‬ ‫پڕ له ڕهنگ و نهخشهی جیاواز؛ مهگهر‬ ‫“کریستۆفهر كۆڵۆمبۆس”یش‪ ،‬له یهكهم‬ ‫بهركهوتنی بۆ ئهمریكا‪ ،‬سهری لهو جوگرافیا‬ ‫پانوپۆڕه سووڕما‪ ،‬که تاكوو ئهو كات‪ ،‬قاچی‬ ‫مرۆڤی مۆدێرنهی نهچووبووه سهر‪ .‬دواجار‪،‬‬ ‫“پێشهوا” له تێكستێكیدا دهڵێت‪-:‬‬

‫هێشتا ئێمه له بیابانێک دهژین‪،‬‬ ‫كه غهریبیمان به خۆڵ دهنووسین و‬ ‫ههڵهش به با دهسڕینهوه‪،‬‬ ‫تاكوو ژیانمان تراویلكه بێت‪.‬‬

‫پێشەوا کاکەیی و گەردووننامە‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫من و چنور و هێڵی کاغەزین‬

‫دەهێنرێتە کوردستان‪ ،‬تازەترین تەکنەلۆژیای‬ ‫سەردەمە‪ .‬ئاسن مادەیێکی رەقی گەرمە و بۆ‬ ‫گەشتوگوزار چیدی تەندروست نییە و ئێستا‬ ‫بیریان لەوە کردۆتەوە ئەو رێگایانەی کە تازە‬ ‫دروست دەکرێن بە مادەی تر دروستبکرێن‪.‬‬ ‫کوردەکان‪ ،‬یەکێکن لەو میللەتانەی بەردەوام‬ ‫خەریکی نووسینن و زۆرترین بەکاربەری کاغەزن‪.‬‬ ‫لێرەوە شالیاری بەرهەمهێنانی کوردستان‬ ‫ئەوەی بە ئەندێشەدا هاتووە بۆ ماوەیێک لە‬ ‫جیاتی کتێب چاپکردن‪ ،‬ئەو کاغەزەی هەیە‬ ‫بۆ هێڵی هاتوچۆی شەمەندەفەر بەکاریبهێنن‪.‬‬ ‫سوودەکانی ئەو هێڵە کاغەزینە ئەوەیە کە‬ ‫هەر کەسێک دەتوانێ لە کاتی گەشتوگوزار لە‬ ‫چاوتروکانێکا هێڵێکی خێرا بۆ خۆی دروستبکا‬ ‫و هەر خێراش هەڵیوەشێنێتەوە‪ .‬بۆ نموونە تۆ‬ ‫لە هەولێرەوە دەچی بۆ سلێمانی‪ ،‬کتێبێک لە‬ ‫گیرفانت دەربهێنە و لە هەولێرەوە بۆ سلێمانی‬ ‫پەڕە پەڕەی بکە‪ ،‬رێگاکە رابخە و بڕۆ سواری بە‪.‬‬ ‫هەر کاتێک گەیشتیتە سلێمانیش دەتوانی رێگاکە‬ ‫هەڵبگریتەوە و بیخەیتە گیرفانتەوە‪ .‬هۆیەکی‬ ‫تایبەتیش بۆ ئەو داهێنانە تازەیەی حکومەتی‬ ‫هەرێم ئەوەیە کە کورد حەزدەکات هەر یەکە و‬ ‫رێگایێکی تایبەت بە خۆی هەبێ و کەس پێیخۆش‬ ‫نییە کەسێکی تر کەڵک لەو رێگایەی ئەو ببینێ‪.‬‬ ‫لە الیێکی دیشەوە رەنگە کەسانێک هەبن‪ ،‬رێگە‬ ‫نەدەن رێگای ئاسنین بە ناو گوند و ماڵ و خاکی‬ ‫ئەواندا تێپەڕێ‪ .‬ئەو رێگایە کەڵکێکی دیشی هەیە‬ ‫کە رەنگ و تایبەتمەندێتی زۆنی زەردو سەوزی‬ ‫پێوە نالکێ‪ .‬کورد میللەتێکی زیرەکن‪ ،‬ناو ورگی‬ ‫هەر یەکێکیان هەڵبدڕیت دەیان بیرۆکەو داهێنانی‬ ‫ئاڵتوونی تیا دەدۆزیتەوە‪ .‬بەاڵم چنور چیدی بیر‬ ‫لەوە ناکاتەوە و ئارەزووی ئەوەشی نەماوە ورگی‬ ‫هیچ کەسێک بە هیچ هۆکارێک هەڵبدڕێ‪.‬‬

‫فاروق هۆمەر‬

‫‪27‬‬

‫کانی و دەریا‬ ‫گەڕاندنەوەی زمانی شیعریی هەنگاوێکی‬ ‫بنەڕەتییە لە پڕۆژەی شیعرنووسیندا‪ ،‬وشە‬ ‫وەکو پیاز وایە‪ ،‬کرۆکەکەی لە چەندین توێکڵ‬ ‫دروستبووە‪ .‬زانستی وشەسازیی زۆرجار تووشی‬ ‫سەرسوڕمانمان دەکات بەرامبەر بە مانای کرۆک‬ ‫و ئەو مانایەی کە گەیشتۆتە ئێمە‪ .‬زمانە‬ ‫زیندووەکانی دنیا کارێکی زۆریان لەسەر ئەم‬ ‫زانستە دانسقەیە کردووە و بە بۆچوونی من‪،‬‬ ‫شیعرنووسین‪ ،‬وەکو تیرێک وایە دەبێ لە توێکڵی‬ ‫یەکەمەوە دەرپەڕێ بەرەوە کرۆک‪/‬جەوهەر بڕوات‪.‬‬ ‫شیعر ئیش لەسەر یادەوەرییەکانی وشە دەکات‪،‬‬ ‫چونکە واتاکانی وشە بە ئایدۆلۆژی کراون و‬ ‫ماناکانیان زۆرجار دەسەاڵتێکی نەرێنییان هەیە‪.‬‬ ‫شیعر وەسف ناکات‪ ،‬چونکە وەسف کاری ئەو‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو دەچێتە ژێر پێستی دیاردەکانەوە‪،‬‬ ‫لەم رووەوە یاساکانی زانستی فیزیا و شیعر زۆر‬ ‫پێکدەکەن‪ .‬یاساکانی فیزیا هەمیشە بینین بە درۆ‬ ‫دەخەنەوە‪ ،‬ئەوەی چاو دەیبینێ دیوە راستەکەی‬ ‫یاساکان نیین‪ ،‬بەڵکو دیوە درۆزنەکەیەتی‪ .‬هەر‬ ‫لە خوالنەوەی خۆرەوە بۆ چەسپبوونی زەوی‪،‬‬ ‫هەر لە کەوتنەخوارەوەی تەنێک‪ ،‬تا دەگاتە‬ ‫هەڵدانی تەنێک بۆ ئاسمان‪ .‬سەرجەم ئەو‬ ‫شتانەی کە ئێمە بە چاو دەیانبینین‪ ،‬لە رووی‬ ‫فیزیاوە‪ ،‬دیووە ئاشکراکەیەتی‪ ،‬بەاڵم یاساکانی‬ ‫بەڕێوەبردنیان یاسا پەنهان و شاراوەکانە‪.‬‬ ‫“ئینتیباعی” ئێمە ئەگەر تەنها پەیوەست بێ بە‬ ‫دیوی ئاشکرای تەن و بەرجەستەکان‪ ،‬ئەوە تەنها‬ ‫باسی توێکڵمان کردووە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هات و‬ ‫بینین رۆچووە ناو دیاردەکانەوە‪ ،‬ئەوە ئەودەم‬ ‫کرۆکمان هێناوەتە قسەکردن‪”.‬‬ ‫کانییەکی روونی بەر تریفەی مانگەشەو‬ ‫لە بنیا بلەرزێ مرواریی زیخ و چەو‬ ‫جوانترە لەالی من‪،‬لەدەریای بێ سنوور‬ ‫شەپۆلی باتە بەر تیشکی خۆر‪ ،‬شڵپ و هووڕ‬ ‫” ترۆپکی ئینتیباعییەتی گۆرانە‪ .‬واتاکان لە‬ ‫سەر پێستی ئەم وێنەیەدان‪ ،‬وەکو تراوێلکەی‬ ‫دەشتایی و بیابانەکان‪ .‬دنیا کورتکراوەتەوە‬ ‫بۆ دوو بەش‪ ،‬دوو بەشی زۆر روون ‪“ :‬دیمەنی‬ ‫کانییەکی روون” بەرامبەر بە “ دەریای بێ سنوور”‬ ‫و هەردوو دیمەنەکە بەراوردکراون و شاعیر‬ ‫هەڵدەبژێرێ و ئەداتی هەڵبژاردنیش “جوانترە‪”.‬‬ ‫ئەم وێنە شیعرییە بە زمانێکی پاراو‪ ،‬لەسەر‬ ‫ریتمێکی سادە داڕێژراوە‪ ،‬بە ئاسانی خوێنەر بۆ‬ ‫خۆی رادەکێشێ‪ .‬بەرزڕاگرتنی لۆکاڵ‪ /‬خۆماڵی‬ ‫بەرامبەر بە دوور و نادیار‪ .‬گرفتە بنەڕەتییەکانی‬ ‫ئەم وێنەیەش ‪ :‬قسەکردن لەسەر رووکەشە‪،‬‬ ‫شاردنەوەی شاراوەیە‪ .‬واتە دەسەاڵتبەخشین بە‬ ‫چاو و دەسەاڵتسەندنەوەیە لە خەیاڵ‪.‬‬ ‫چاو پەیوەندیی بە یاساکانی فیزیاوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو ئەوە خەیاڵە کە سەرەداوەکان دەدۆزێتەوە‬ ‫بۆ پەیبردن بۆ نێو پەنهانەکان‪ ،‬ئەوە خەیاڵە درز‬ ‫دەخاتە نێو توێکڵی رووکەشی بەرجەستەکانی‬ ‫دنیا و لە ناوەوە دەیانهێنێتەوە زمان‪.‬‬ ‫ئەوە “دەریای بێ سنوورە” کە داوەتمان‬ ‫دەکا تاکو بزانین چ گەوهەرێک لە ناخی دایە‪،‬‬ ‫چی تاریکییەک ئابڵۆقەی داوە‪ ،‬چ کەرتە شاخ‬ ‫و کەندڕێکی حەشار داوە‪ ،‬چ رووەکی ئاویی و‬ ‫قەوزە و ملیۆنان زیندەوریی ئاوی لە ناخی دان؟‬ ‫شارل بۆدلێر چەند بوێرانە لەو ئەڵقەیە گەڕاوە کە‬ ‫مرۆڤی بە دەریاوە گرێداوەو دەڵێ‪“ :‬ئەی مرۆڤی‬ ‫ئازاد‪ ،‬تۆ هەمیشە دەریات خۆش دەوێ‪ ،‬دەریا‬ ‫ئاوێنەکەتە و تیایا لە رۆحی خۆت رادەمێنیت‪”.‬‬ ‫شیعر بە بێ خەیاڵ‪ ،‬با زۆر ورد و جوانیش‬ ‫بێ‪ ،‬بەاڵم کورتخایەنە‪ ،‬ئەوە خەیاڵ رۆحی‬ ‫راستەقینە دەکاتە بەر شیعر‪ ،‬واتە زمان بەبێ‬ ‫خەیاڵ‪ ،‬وەکو مێش بە دەوری شیرینی واتادا‬ ‫دەخولێتەوە‪ .‬هەر کە واتا دۆزرایەوە ئیدی هیچ‬ ‫نامێنێ‪ .‬ئەگەر بواری بۆ هەڵبژرادن هەبێ‪ ،‬ئەوە‬ ‫من “نادیاریی دەریا” بەرامبەر بە “جوانیی‬ ‫لەرزینی زیخی ژێر کانی”هەڵدەبژێرم‪ .‬نادیار‬ ‫بەرامبەر بە دیار‪ ،‬ئەودیو ئاسمانەکان بەرامبەر‬ ‫بە شینایی‪ ،‬ناوەوە بەرامبەر بە روخسار‪ ،‬جووڵە‬ ‫بەرامبەر بە چەقبەستنی لەش‪...‬دووجار سەفەر‬ ‫لەگەڵ باکاندا خۆشترە لەو کزەبایەی کە دێت و‬ ‫لەسەر روخسارمان نیشتەجێ دەبێ‪.‬‬ ‫شیعر وەکو هەڵکردنی بایە‪ ،‬سەرەتاکانی‬ ‫دیارە بەاڵم نازانرێ بەرەو کوێ دەڕوات و چی‬ ‫لێدێت‪ .‬شیعر زیخ و بەردو رووەکە شاراوەکانی‬ ‫ناو رەحمی دەریایە‪.‬‬

‫چنور هاوڕێیەکی ئازیزمە‪ ،‬زوو زوو لە‬ ‫فەیسبووک دێت و دەڕوا و لە یەکدی وندەبینو ئەو‬ ‫هەمیشە بە وەفا و چاکەی خۆی دەمدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫من منەتباری میهرەبانیی ئەوم‪ ،‬بەڕاستی زۆرە‬ ‫لەم دونیایەدا کەسێک یادت بکا‪ .‬رۆژگارێک‬ ‫سەرەتای چیرۆکنووسینم بوو‪ ،‬مانگی جارێک‬ ‫چیرۆکێکم دەنووسی و زۆربەی کات دەمدا بە‬ ‫پاشکۆی کوردستانی نوێ‪ .‬چنور چیرۆکەکانی‬ ‫منی زۆر بەدڵ بوو‪ ،‬جارێک گووتی ئەوە تۆ‬ ‫ئەو چیرۆکە جوانانە لە کوێوە دەهێنی؟ ئەوە‬ ‫بۆ ورگت هەڵنەدڕین و هەموو ئەو چیرۆکانە بە‬ ‫جارێک دەرنەهێنین‪ .‬من لەو کاتەدا ئەو قازەم‬ ‫بیرکەوتەوە کە هێلکەی ئاڵتوونی دەکرد‪ .‬خۆم‬ ‫بە بوونەوەرێک دەزانی چیرۆکی ئاڵتوونی دەکات‪.‬‬ ‫بەختەوەربووم لە واڵتێک دەژیام کە بۆ چیرۆک‬ ‫ورگی بوونەوەرەکان هەڵنادڕن‪ .‬بەاڵم من لەو‬ ‫واڵتەی دەژیام کە مرۆڤەکان بۆ پەیداکردنی‬ ‫مووچەیەکی ئاڵتوونی ورگی یەکدی هەڵدەدڕن‪.‬‬ ‫کام ئەندام پەرلەمان و هاوڕێ حزبی هەیە ورگی‬ ‫دەیان کەسی هەژار و بەدبەختی بۆ مووچەی‬ ‫ئاڵتوونی هەڵنەدڕیبێ‪ .‬من لە چنورم پرسی‬ ‫هەواڵێکی تازەی کوردستانم پێبڵێ‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫چنور بەهۆی دابڕان و تەنیایی خۆی و خەڵکەوە‬ ‫لە ناوجەرگەی سلێمانییەوە ئاگاداری هەواڵی‬ ‫کوردستان نەبوو‪ .‬ئیدی منیش بە سرووشتی خۆم‬ ‫کە بەشێکی گیانم لە کوردستان بەجێهێشتووە و‬ ‫هەمیشە دڵم الیەتی‪ ،‬تازەترین هەواڵم دەربارەی‬ ‫هێڵی ئاسنینی شەمەندەفەر پێ ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫ئەوەشم بۆ روونکردەوە کە ئەو هێڵە ئاسنینەی‬

‫شاعیرێك پڕ لە هەاڵڵەی وشە‬ ‫د‪ .‬محەمەد ضبابه ‪-‬میسر‬ ‫كەژاڵی شاعیرم لە رێگەی شیعرە ناسكەكانییەوە‬ ‫ناسیوە‪ ،‬شاعیرێك ئەوەندە جوان دەینووسی‪،‬‬ ‫هێمنی و لەسەرخۆیم تێدا خوێندۆتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەم روانگەیەوە زۆرجاریش باری سەرنجی خۆمم‬ ‫بۆ دەربڕیووە و بەوپەڕی راستگۆییەوە رەخنەو‬ ‫پێشنیارەكانم بۆ خستۆتەروو‪ ،‬ئەویش بە سنگێكی‬ ‫فراوانەوە هەمووی لێ وەرگرتووم‪.‬‬ ‫ئەوەی زیاتر مایەی شادومانی من بووە‪ ،‬كاتێك‬ ‫كچی شاعیرێك لە نیشتمانە رەنگینەكەی خۆیەوە‬ ‫دیوانە شیعرییەكەی دایكی جوانەمەرگی بە ناوی‬ ‫“پرووشەكانی عەشق “ی پێشكەش كردم “لە واڵتی‬ ‫میسری شارستانییەتەوە‪ ،‬كە بە خاوەنی “ارض‬ ‫كنانە” ناسراوە شەرەفمەند بووم‪.‬‬ ‫كەژاڵ‪ ،‬شاعیرێكی رەنگاوڕەنگە لە پەیڤی‬ ‫جوان‪ ،‬لە وشەی ناسك و پڕ لە هەاڵڵەی وشە‪ ،‬لە‬ ‫گوڵی پەمەیی‪ ،‬لە سرووشتی سەوز‪ .‬بۆیە لێرەوە‬ ‫هەوڵدەدەم و بە هیوام بتوانم پەیڤێك بەم شاعیرە‬ ‫خاوەن هێزی وشە و زمان پاراوەدا بدەم‪.‬‬ ‫كەژاڵ كچی نیشتمانێكە هەمیشە رەنگی سپی‬ ‫وەكو بەفر پۆشیووە‪ ،‬شاعیرێكە كەم ژن هەیە‬ ‫بتوانێت بەو ئاواز و سەمفۆنیایە بنووسێت‪ ،‬ئەو‬ ‫هەمیشە لە رێگەی شیعرەكانیەوە دەیخستیتە‬ ‫بەردەم پرسیار؟پرسیارێك ئایا ژن و پیاو كە دوو‬ ‫بونەوەری مەزنی ئەم سەرزەمینەن‪ ،‬بۆ دەبێت‬

‫جیاوازیان لە نێواندا بكرێت كە مرۆڤیان خوڵقاندووە‪.‬‬ ‫كاتێك ئەم دیوانەی دەخوێنیتەوە‪ ،‬خۆت‬ ‫لەبەردەم شاعیرێك دەبینیتەوە كە خاوەن قەڵەمێكی‬ ‫هەستیاری مرۆڤایەتییە بە مانای وشە‪ ،‬وشەكان بە‬ ‫دیپاچەیەكی زیرەكانەو هوشیارانە ریز دەكات ‪.‬‬ ‫ئەو شیعرەكانی بە كراسێكی پەخشاننامەی‬ ‫روون و روونتر بەیان دەكات‪ .‬لە ناخە جوانەكەیدا‬ ‫بە بێدەنگی و قوڕگی پڕەوە وشەكانی دێتە دەر‪.‬‬ ‫بۆیە لێرەوە باخچەیەكی گوڵ پەرش دەكات‬ ‫كە بەسەرهاتی شاعیرێكە لە مینبەرەكەیەوە‪ ،‬رۆژە‬ ‫سەختەكان دەگێڕێتەوە و عەزفێكی پڕ لە هیوا‬ ‫دەژەنێ‪ ،‬پڕە لە چریكەی شادی ‪.‬‬ ‫كەژاڵ شیعرەكانی لە قوواڵیی ئیمانەوە‬ ‫سەرهەڵدەدا لە لێكدانەوەیەدا بەهانەیەكی ئینسانیی‬ ‫تێراوە بە باوەڕە عەقیدەكانی خۆی‪ .‬شیعرەكانی‬

‫نامەیەكی “سامی”یە بە كورتی و پوختی پێمان‬ ‫دەڵێت‪ ،‬دەبێت هەمیشە پێنووسەكانمان كۆشش‬ ‫بكات و وێنەی مەرجان و پەخشی رووناكییەكانی‬ ‫بااڵ بكا‪ .‬ئەو نیشتمانی بە هیواوە خۆش دەوێت‪،‬‬ ‫حەزدەكات بە بەرگێكی سپییەوە داپۆشرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫لێرەدا زۆر راشكاوانە دەڵێت‪:‬‬

‫ئەوكاتەی نیشتمان‬ ‫خوێن دەبەخشێ و‬ ‫سەروەرییەكانی تۆماردەكا‬ ‫پەلكەزێرینە گوڵ دەردەكاو سەما دەكا‬ ‫نا بۆ شەڕ‪..‬‬ ‫نا بۆ پڕبوونی نیشتمان لە تەرم‬ ‫نا بۆ هەڵوەرینی پەنجەكانو‬ ‫مەرگی هێواشی رۆڵەكان‪.‬‬

‫شیعرەكانی ئەم شاعیرە چەندین هەڵبەزو‬ ‫دابەزی بە خۆیەوە بینیووە‪ .‬چونكە وشە‬ ‫ناسكەكانی لە نیشتمانە پڕ لە بەرائەتەكەیەوە‪،‬‬ ‫لە دڵە پاك و بێگەردەكەیەوە هەڵقواڵوە‪ .‬خاوێن‬ ‫وەك رووبار و كانییەكی روون‪ .‬وەك دەشتاییەكی‬ ‫سەوزی پان و بەرین‪ ،‬وشەكانی خستۆتە بەردەم‬ ‫خوێنەری شیعرەکانی‪.‬‬ ‫كەژاڵ شیعرەكانی لە رۆح و دڵیەوە دێتە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬لێرە ناكرێت ئەم شاعیرە هەست ناسكە‬ ‫هیواكانی خۆی بخواتەوە‪ ،‬چونكە هیواكانی‬ ‫هەرگیز نادزرێن‪.‬‬ ‫نیشتمانی ئەم شاعیرە كارتی بەردەم‬ ‫مزگەوتو كۆاڵنەكان بە رەشپۆشی قبووڵ ناكات‪.‬‬ ‫ئەو لە نیشتمانێكدا دەژی كە مردن وەرناگیرێت‪،‬‬ ‫وەك گوڵی مانگی ئایار حەزدەكات گەشاوەیە‬ ‫بێت‪ .‬ئەو حەزدەكات وشەكانی پەخش بكات وەك‬ ‫مانگ و رۆژی ئەیلولی قەشەنگ بدرەوشێنەوە‪.‬‬ ‫حەزدەكات وشەكانی خۆشەویستی ببەخشێتەوە‪،‬‬ ‫هەستناسك وەك خۆشەویستی منداڵ وەك‬ ‫سنگی دایك پاك و بێگەرد‪ .‬بۆیە عەشقەكەی‬ ‫كەژاڵ چوارچێوەی ئااڵكەی بە خۆشەویستی‬ ‫دەچێنێت و حەزدەكات نیشتمان یارمەتی بدات‪،‬‬ ‫چونكە یارمەتیدانی نیشتیمان عەشقێكی ترە‬ ‫لە ناخی ئەودا‪.‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬هەڵكۆ عومەر تۆفیق‬

‫دڵــدارەکـــــەم داعشـــە‬

‫بەهرە حەمە عەزیز‬ ‫لەیال‪ ،‬وەک کچی یەکێ لە‬ ‫دەوڵەمەندەکانی میسر‪ ،‬کە دوای‬ ‫جیابوونەوەی لە مێردەکەی دەبێتە‬ ‫قوربانی و دەکەوێتە داوی تۆڕە‬ ‫تیرۆرستەکانی داعش و لە قاهیرەوە‬ ‫لەگەڵ چەندین ژنی ترد‪ ،‬پەلکێش‬ ‫دەکرێ بەرەو رەقە لە سوریا و‬ ‫چیرۆکی تراژیدیا ژن بە گشتی و‬ ‫مرۆڤ بە تایبەتی لە خوێنڕشتنو‬ ‫تیرۆر و تۆقاندن‪ ،‬بە شیوەیەکی‬ ‫ڕۆمانی‬ ‫لەناو‬ ‫سەرنجڕاکێش‬ ‫“دڵدارەکەم داعش”ەدا دەگێرێتەوە‪.‬‬ ‫لەیال (پاڵەوانی رۆمانەکە)‬ ‫دوای جیابوونەوەی لە مەحموودی‬ ‫هاوسەری‪ ،‬بەهۆی ئەو ئازارەی‬ ‫کە دڵی شکاندبوو‪ ،‬هەرگیز بڕوای‬ ‫نەدەکرد جارێکی متمانە بە هیج‬ ‫پیاوێکی دیکە بکات هاوسەرگیریی‬ ‫لەگەڵ بکاتەوە ‪ ،‬جگە لەوەش قسەو‬

‫قسەڵۆکی چواردەورەکەی بێزاریان‬ ‫کردبوو‪ ،‬باوکیشی لەبەر ئەم هۆکارانە‬ ‫دەیوویست بدات بە ئەحمەدی‬ ‫برازای‪ ،‬بەاڵم لەیال ئەمەی بە توندی‬ ‫ڕەتکردووە تا ناچاوبوو بە قسەی‬ ‫سەمیرەی هاوڕێی و بکات و بکەوێتە‬ ‫ژێر کاریگەری قسەناڕاستەکانی ئوم‬ ‫سەلمان و بخلیسکێ و بچێتە ناو‬ ‫تۆڕی تیرۆرستانی داعش‪.‬‬ ‫لێرەوە لەیال تێکەڵ بە داعش‬ ‫دەبێت و کوڕێک بەناوی عومەر‬ ‫دەناسێت‪ ،‬ئەویش بەهەمان شێوە‬ ‫بەهەندێ هۆکارو ناهەقی لە خێزانو‬ ‫کۆمەڵگەکەی خۆی هەڵدێت و‬ ‫دەچێتە ناو داعش ‪.‬‬ ‫لەیال‪ ،‬کەوەک وەرگێڕی زمانی‬ ‫ئەڵمانی لە ماڵی بەرپرسێک‬ ‫کاردەکات بەناوی (ئەبو سەیاف) و‬ ‫عومەریش دەستەڕاستی ئەو بەرپرسە‬ ‫دەبێت‪ ،‬لەوێ لەیال دەبینێ و عاشقی‬ ‫دەبێت‪ ،‬دوای تێپەڕبوونی ماوەیەک و‬ ‫نانەوەی بۆسە بۆ لەیال تابیهێنێتە‪،‬‬ ‫ژێردەستەو دەستدرێژی بکەنە سەر‪،‬‬ ‫عومەر ڕزگاری دەکات و هاوسەرگیری‬ ‫لەگەڵ دەکات بۆ دەرباز بوونتا دواجار‬

‫ئەم پەیوەندییە دەبێت بەڕاستی و‬ ‫ئەم دوو کەسە دڵپاک و بێ تاوانە‪،‬‬ ‫تەواو عاشقی یەک دەبن و دوای‬ ‫گەڕانەوە بۆ میسر‪ ،‬خێزان پێکدێنن‬ ‫و تەنانەت مەلەکی فریشتەش‪،‬‬ ‫لەدایک دەبێ‪ .‬بەاڵم دیسان ئوم‬ ‫سەلمان و داعشی ناخ ڕەش وازیان‬ ‫لێ ناهێنن مەلەک دەفڕێنن و‬ ‫عومەر دەکوژن‪ ،‬لەیالش بە هەر‬ ‫ڕێگەیەک بوو لە ڕێگەی پەیوەندییە‬ ‫تایبەتییەکانی خۆیەوە‪ ،‬پاش ئەوەی‬ ‫هێزەکانی ئەمەریکا تۆپبارانی داعش‬ ‫دەکەنو تێکدەشێنرێن‪ ،‬لە یەکێ لە‬ ‫ژێر زەمینەکانی داعش و زیندانە‬ ‫تاریکەکانیاندا مەلەک دەدۆزێتەوە‬ ‫دەیهێنیتەوە بۆ میسر و پاشتر کۆچ‬ ‫دەکەن بۆ ئەڵمانیا و لەوێ دەژین!‬ ‫پاشتر لەئەڵمانیا لەیال پیر دەبێو‬ ‫دەمرێ‪ ،‬مەلەکی کچی گەورە دەبێ‬ ‫و دێتەوە بۆ میسر و لەوێ دەگەڕێ‬ ‫بەدوای ڕەچەلەکی دایکو باوکیداو‬ ‫لەگەڵ کوڕێ ژیانی هاوسەرگیری‬ ‫دەکات‪ ،‬کە ئەو کوڕە‪ ،‬کوڕی‬ ‫مەحمود بووە لە ژنێکی تر‪ ،‬کە‬ ‫پێشتر مەحمود لەیال ژنی بووە تەاڵقی‬

‫داوەو دایکی ئەو کوڕەی بە دزییەوە‬ ‫هێناوە‪ .‬چیرۆکەکە بەوە کۆتایی‬ ‫دێ‪ .‬لەهەمانکاتدا چیرۆکێکی پڕ لە‬ ‫غەمگین و تراژیدییە و ئازاری ژن لە‬ ‫ژێر دەسەاڵتی داعش دەردەخات‪.‬‬ ‫دڵدارەکەم داعشە‪ ،‬چیرۆکێکی‬ ‫غەمگینی قوربانی و جەلالدە‪ ،‬چۆن‬ ‫مرۆڤ لەناو ڕۆژهەاڵتی پڕ لە کێشەو‬ ‫سەرکێشی و خوێنڕشتندا‪ ،‬هیچ‬ ‫بەهایەکی نامێنێ‪ .‬ئۆرگانەکانی خێزانو‬ ‫پەروەردە دەبنە تارمایی ئایدۆلۆژیاو‬ ‫بیری توندڕەویی و قوربانیدانی بێ‬ ‫ئامانج و بۆش‪ .‬لەڕووی تەکنیکەوە‬ ‫ئەم گێڕانەوەیە‪ ،‬تێکەڵەیەکە لە‬ ‫ڕۆمان و بیرەوەریینامەو دیرۆکی‬ ‫دیکۆمێنتاریی‪ ،‬لە خوێندنەوەیدا‪،‬‬ ‫خەیاڵئامیزی‬ ‫تامێکی‬ ‫چێژو‬ ‫سەرنجڕاکێشی هەیە‪.‬‬

‫دڵدارەکەم داعشە‪:‬‬ ‫نووسینی‪ :‬هاجەر عەبدولسەمەد‬ ‫وەرگێڕانی حەسەن یاسین‬ ‫باڵوکراوەکانی دەزگای جەمال‬ ‫عیرفان ‪ ٢٠١٩-‬سلێمانی‬

‫‪37‬‬

‫فاروق هۆمەر‬

‫حەکیم مەال ساڵح‬

‫پردی‌وێژە‬ ‫کەسەکانە‪ ،‬ئەدی خۆ بە گاڵتە نییە‪ ،‬ڕۆمانی‬ ‫دایک بووەتە گەنجینەیەکی گەلی ڕوس‪ ،‬ئەدی‬ ‫هۆنراوەکانی موزەفەر نەواب‪ ،‬هەرچەندە نەتەوەکەی‬ ‫وی نیشتمانەکەمی داگیرکردووە‪ ،‬سەمەدی‬ ‫بیهرەنگیش هەروەها‪ ،‬واڵتی عەجەمانی پێ‬ ‫پەی کردم‪ .‬من لە ڕێی ساتیرەکانیەوە‬ ‫عەزیز نەسینم وەک کورد ناسییەوە‪ ،‬بە‬ ‫خوێندنەوەی هەندێ هۆنراوەی سەیدی‬ ‫هەورامی‪ ،‬هێندەی دی هەورامییەکەم‬ ‫دەمەزەرد کردووە‪.‬‬ ‫من حەزم لە ستایش نییە‪،‬‬ ‫وەلێ مامۆستا پشکۆ نەجمەدین‪،‬‬ ‫ژیان و جلکی کوردی کردووەتە‬ ‫بەر ئەم هۆنراوانەی ئەحالم‬ ‫موستەغانمی‪ ،‬بە شێوەیەک‬ ‫مرۆ هەست بکا‪ ،‬کە‬ ‫هەندێکیان لەسەر کێوی‬ ‫بااڵمبۆی هەڵەبجە و‬ ‫چەنێکی تریشیان لە‬ ‫خەرەنگ و دۆڵەکانی ناوچەکانی‬ ‫دی کوردستان نووسراون‪.‬‬ ‫ئیدی گەر کیشوەرەکان لە یەکدیش دووربن‪،‬‬ ‫مرۆڤەکان زوانی یەکتر نەزانن‪ ،‬بەاڵم ئەوین و ئارامی‬ ‫و فراوانێک لە شێوەکانی ژینیان هەمان ڕەنگی‬ ‫هەس‪ .‬هونەری سەردەمی نەزانی عارەو(جاهلیەت)‬ ‫(ئیمەڕئو قەیس) بۆ خۆشەویستەکەی دەڵێ‪:‬‬ ‫قفا نبکي من ذکری حبیب و منزل‬ ‫بسقط اللوی بین الدخولي فحوملي‬

‫ئاسۆ بیارەیی‬

‫ئێ ئۆسمان هەورامی خۆشمان دەچڕێ‪:‬‬ ‫ئارۆ ڕام کەوتە کۆنە هەوارا‬ ‫دماو بااڵکەیت وەشیم نەویارا‬ ‫من خوێندنەوە‪ ،‬نەخاسمە هۆنراوە وەک ئامڕازی‬ ‫ئارامیی ڕۆحیی مرۆڤەکان دەبینم‪ ،‬لێ وشە‪ ،‬واتیلە‬ ‫و ڕستەکانن خۆیان دەخزێینە ناخی مرۆڤەکانەوە‪،‬‬ ‫پردێکی گیان نێوانیان چێدەکەن‪ ،‬یان هەبێ‬ ‫دەڕوخێنن‪ .‬من واڵتی جەزائیرم نە دیتووە‪ ،‬کە‬ ‫چی وا ئەحالم موستەغانمی‪ ،‬هێندە بە خۆیەوە‬ ‫گرێم دەدا‪ ،‬وێدەچێ ببمە ئاشنای نیشتمانەکەی‪،‬‬ ‫پێش وێ کە بەرهەمەکانی کەریم کاکەم خوێندەوە‪،‬‬ ‫هێندەی دی هەولێرم ال شیرن بوو‪ ،‬ڕەسوڵ‬ ‫هەمزاتۆڤیش وا زێوا باسی داغساتەنەکەی دەکا‪،‬‬ ‫بۆم بکرێ جارێ لە جاران دەفڕمە وێ‪.‬‬ ‫وێژە بەشێکی گرنگی فەرهەنگ‪ ،‬سنوورەکان‬ ‫نازانێ‪ ،‬پایەیەکی گرنگی ناسنامەی نەتەوە و‬

‫دوو کەس‪ ،‬ئەوەی یەکەمیان هی بیابانەکەی‬ ‫عارەو بە عەگالەوە‪ ،‬ئەوی دیشیان پەروەردەی‬ ‫کۆسارەکانی هەورامان‪ ،‬سەر بە مشکی‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەوەی هی یەک سەردەم بن‪ ،‬هەمان هەست‬ ‫دەردەبڕن و وێنای هەواری خۆشەویستەکەیان‬ ‫دەکەن‪ ،‬کەواتە مرۆڤەکان یەکسانن‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا دەستخۆشی لە مامۆستا پشکۆ‬ ‫نەجمەدین دەکەم و با خوێنەرانی دیش‪ ،‬چێژ لەم‬ ‫بەرهەمەی ئەوپەڕی دنیا‪ ،‬بە سەلیقەی کوردیانە‬ ‫ببینن و بیخوێننەوە!‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫(‪)8‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‌له‌ئینگلیزییه‌وه‪:‬‬ ‫ماردین‌ئیرباهیم‬

‫نامهی گیڤارا بۆ کاسترۆ‬ ‫‪ ١‬ی نیسانی ‪١٩٦٥‬‬

‫دوو قارهمانی شۆڕشی کوبا‪ .‬گیڤارا دکتۆرێکی‬ ‫جوانخاسی ئهرجهنتینی بوو‪ ،‬دوای گهشتێکی ماتۆڕ به‬ ‫ئهمهریکای التیندا‪ ،‬به فیدڵ کاسترۆ و راوڵ کاسترۆ‬ ‫پهیوهست بوو‪ ،‬تاکو سهرکردایهتیی شۆڕشی کوبا‬ ‫بکهن‪ .‬له شهڕی الدانی دیکتاتۆر فولگینسیۆ باتیستا‪،‬‬ ‫گیڤارا وهک فهرماندهیهکی ماندوونهناس و ئازا‪ ،‬به‬ ‫توانایهکی رێکخستنی بێوێنهوه‪ ،‬لەتهک کاسترۆ و راوڵی‬ ‫برایدا خزمهتی کرد‪ .‬ساڵی ‪ ١٩٥٩‬پایتهختیان گرت‪ .‬له‬ ‫دهسهاڵتدا گیڤارا سهرپهرشتی تیمی ئاگربارانی کرد‬ ‫که ‘تاوانبارانی جهنگ’یان کوشت‪ ،‬راهێنانی به سوپا‬ ‫کرد‪ ،‬ئابووریی کشتوکاڵی بهڕێوهبرد که قامیشی شهکر‬

‫فیدڵ‪:‬‬

‫لهم کاتهدا زۆر شتم وهبیر دێنهوه‪ :‬کاتێک تۆم‬ ‫له ماڵی ماریا ئهنتۆنیا بینی‪ ،‬کاتێک تۆ پێشنیاری‬ ‫پهیوهستبوونت بۆ کردم‪ ،‬ههموو ئهو گرژیانهی له‬ ‫ئامادهکارییهکاندا بوون‪ .‬رۆژێک هاتن و پرسیاریان‬ ‫کرد له حاڵهتی مردندا کێ ئاگادار بکهینهوه و ئهگهری‬ ‫راستهقینهی ئهو پرسیاره ههموومانی بهگیر هێنا‪ .‬دواتر‬ ‫زانیمان که ئهوه پرسیارێکی دروست بووه‪ ،‬چونکه ئهگهر‬

‫‪ 4‬الپەڕە‬

‫‌لە‌فیلمێکدا‪:‬‬

‫نۆ‌ساڵ‌پێش‌ئێستا‌پێشبینی‌‬ ‫پەتای‌کۆرۆنا‌کراوە‬ ‫(بەڕێکەوتێکی سەیر‪ ،‬لە کاتی کارکردندا‬ ‫لە واڵتی چین‪ ،‬بلدۆزەرێک خۆی دەکێشێت‬ ‫بە دارێکی گەورەدا‪ ،‬بەو هۆیەوە ژمارەیەک‬ ‫شەمشەمەکوێرە هەڵدەفڕن‪ ،‬یەکێک لە‬ ‫شەمشەمەکوێرەکان لە ئاسمانەوە پارچە مۆزێکی‬ ‫بە دەمەوەیەو بەردەبێتەوە بۆ ناو کێڵگەیەکی‬ ‫بەراز و یەکێک لە بەرازەکان دەیخوات‪ .‬پاشتر‬ ‫بەرازەکە دەبەن بۆ ڕیستۆرانتێکی بەناوبانگی‬ ‫چینی‪ ،‬لە کاتی چاککردنی گۆشتەکەیدا لە‬ ‫ڕیستۆرانتەکە‪ ،‬هاواڵتییەکی ئەمەریکی لەوێ‬ ‫خەریکی نانخواردن دەبێ‪ ،‬لە سەرسامبوون‬ ‫بە چێژی خواردنی ڕێستۆرانتەکە‪ ،‬داوا دەکات‬ ‫وێنەیەکی لەگەڵ شێفەکەدا بگرێت‪ ،‬دوای‬ ‫وێنەگرتنەکەش لەگەڵ شێفی چێشتخانەکەدا‬ ‫تەوقە دەکەن و باوەش بە یەکتردا دەکەن‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەو تەوقەیەوە ڤایرۆسێکی نوێ‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ ئەمریکاو دواتر بە جیهاندا‬ ‫باڵودەبێتەوە‪ .‬ئەو ڤایرۆسەش ناوی کۆرۆنایە!)‬ ‫ئەمە کورتەی فیلمی کونتەیجن ‪ -‬بە واتای‬ ‫درم‪ ،‬دێت‪ ،‬کە فیلمێکی ئەمریکییەو ساڵی ‪۲٠۱۱‬‬ ‫بەرهەمهێنراوە‪ ،‬سیناریۆی سکۆت بێرنسەو‬ ‫دەرهێنانی ستیڤن سودربێرگە‪.‬‬ ‫فیلمەکە‪ ،‬هەمان سیناریۆی کۆرۆنای ئێستایە‪،‬‬ ‫کە ڤایرۆسێک لە ڕێگەی شەمشەمەکوێرەوە لە‬ ‫واڵتی چین باڵوبووەتەوە و جیهانی بەخۆیەوە‬ ‫سەرقاڵکردووە‪ .‬لە ئێستاشدا زۆرینەی‬ ‫واڵتانی جیهان‪ ،‬بە هەرێمی کوردستانیشەوەی‬ ‫گرتۆتەوە‪ .‬لە ئێستادا باڵوبوونەوەی ڤایرۆسی‬ ‫کۆرۆنا‪ ،‬زۆربەی ناوەندە ڕۆژنامەوانییەکانی‬ ‫دنیا‪ ،‬سەرقاڵی ڕوماڵکردنی دەرهاویشتەکانی‬ ‫ئەم ڤایرۆسەن و ڕۆژ بە ڕۆژ و سات بە سات‪،‬‬ ‫ژمارەی تووشبووان لە جیهاندا باڵودەکەنەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی گومان درووستدەکات‪ ،‬بوونی ئەم‬ ‫فیلمەیە‪ ،‬کە ئایا بە رێکەوت سیناریۆکەی‬ ‫نووسراوە‪ ،‬یان پێشبینی بووە؟ یان بەرهەمی‬ ‫خەیاڵێکی زانستی بووەو سیناریست و‬ ‫دەرهێنەرێک بەرهەمهیانهێناوە و هیچی تر‪.‬‬

‫ئهو نامانهی جیهانیان گۆڕی‬ ‫بهرههمی سهرهکی بوو‪ ،‬ههروهها کوبای بهرهو هاوپهیمانی‬ ‫لهگهڵ یهکێتیی سۆڤیهتی کۆمۆنیستی ئاژوت‪.‬‬ ‫گیڤارا رۆڵی سهرهکی ههبوو له بانگهێشتکردنی‬ ‫سۆڤیهت بۆ دانانی موشهکهکان له دوورگهکه ‪-‬کوبا‪-‬‬ ‫بهرانبهر ئهمهریکا که داوای البردنی ئهو موشهکانهی‬ ‫دهکرد‪ .‬بههۆی قهیرانی موشهکهکانهوه‪ ،‬سۆڤیهت و‬ ‫ئهمهریکا خهریک بوون بهرهوڕووی شهڕی ئهتۆمی‬ ‫ببنهوه‪ ،‬ئیتر سۆڤیهتیهکان موشهکهکانیان کێشایهوه‪.‬‬ ‫گیڤارا و کاسترۆ دهیانویست ریسکی شهڕی ئهتۆمی‬ ‫قیامهتهێنهر بکهن‪ .‬بههۆی خیانهتی سۆڤیهتییهکانهوه‪،‬‬ ‫یاخود رهنگه بههۆی زاڵبوونی کاسترۆوه‪ ،‬گیڤارا تووشی‬ ‫بێهیوایی ببوو‪ ،‬بۆیه بهدوای سهرکێشی تردا دهگهڕا‪،‬‬ ‫بهدوای شۆڕشی نوێدا دهگهڕا که تیایدا ههڵسوڕێت و‬ ‫ئهم نامهیهی ماڵئاوایی دهنووسێت‪.‬‬ ‫ئیتر گیڤارا وندهبێت‪-‬یهکهمجار له کۆنگۆ شهڕ دهکات‪،‬‬ ‫نامهیهک بۆ منداڵهکانی جێدههێڵێت‪ ،‬دهڵێت ‘وهك‬ ‫شۆڕشگێڕانی باش گهوره بن’ پاشان دهچێته بۆلیڤیا‪.‬‬ ‫لهوێ له تهمهنی سیونۆ ساڵیدا دهگیرێت و به ماوهیهکی‬ ‫کهم دوای دهستگیرکردنهکهی‪ ،‬میلیشیا راستڕهوهکان که‬ ‫لهالیهن سی ئای ئهیهوه هاوکاری دهکرێن؛ دهیکوژن‪.‬‬

‫الپەڕە ‪4‬‬

‫نالی‬ ‫بە دیدێ دی‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫کولتووری “زەمەن” گرنگیی بە ئەدەب و هونەری هاوچەرخ دەدات‬

‫الپەڕە ‪2‬‬

‫من و چنور و‬ ‫هێڵی کاغەزین‬

‫شۆڕش شۆڕش بێت‪ ،‬یان سهردهکهویت یان دهمریت‪ .‬زۆر‬ ‫له هاوڕێیان له رێگه بهرهو سهرکهوتن تیاچوون‪ .‬ئهمڕۆ‬ ‫ههموو شتێک تۆنێکی کهمتر دراماتیکی ههیه‪ ،‬چونکه‬ ‫زیاتر پێگهیشتووین‪ ،‬بهاڵم رووداوهکان خۆیان دووباره‬ ‫دهکهنهوه‪ .‬وا ههستدهکهم بهشی خۆم له ئهرکێک منی‬ ‫بهشۆڕشی کوباوه گرێداوه بهجێهێناوه‪ ،‬بۆیه دهڵێم‬ ‫ماڵئاوا له تۆ‪ ،‬لەهاوڕێیان‪ ،‬له گهلهکهت که ئێستا گهلی‬ ‫منیشه‪ .‬من به فهرمی دهست له پێگهکانی خۆم له‬ ‫سهرکردایهتیی حزب دهکێشمهوه‪ ،‬پێگهکهم وهکو وهزیر‪،‬‬ ‫پلهکهم وهکو فهرمانده‪ ،‬لهگهڵ رهگهزنامهی کوباییم‪.‬‬ ‫ئێستا هیچ رایهڵهیهکی یاسایی من به کوباوه نابهستێت‪،‬‬ ‫ئهوهی من به کوباوه گرێدهدا سروشتێکی تری ههیه که‬ ‫ناپچڕێت؛ وهکو پهیوهندی من نییه به پۆستهکانهوه‪.‬‬ ‫که به ژیانی رابردوومدا دهچمهوه‪ ،‬بڕوام وایه من به‬ ‫راوهستاوییهکی بێخهوشهوه کارم بۆ پایهدارکردنی هێزی‬

‫پۆستەری فیلمەکە‬

‫نامه‌ی‌گیڤارا‌بۆ‌کاسرتۆ‬ ‫‪‌١‬ی‌نیسانی‌‪١٩٦٥‬‬

‫شۆڕش کردووه‪ .‬تاکه شکستی من ئهوه بووه که ههر له‬ ‫یهكهم جارهوه له سێرا ماستێرا دهبوایه زیاتر متمانهم‬ ‫به تۆ ههبوایه و خێراتر له خهسڵهته نایابهکانی تۆ وهکو‬ ‫سهرکرده و شۆڕشگێڕ تێبگهم‪.‬‬ ‫رۆژانێکی گرنگ ژیام‪ ،‬لە پاڵ تۆدا‪ ،‬له رۆژانی‬ ‫پرشنگدار و خهمناکی قهیرانی کاریبی ‪ -‬قهیرانی‬ ‫موشهکهکان‪ -‬ههستم به شانازیی ئینتیما کرد بۆ‬ ‫گهلهکهمان‪ .‬کهم رێدهکهوێت پیاوێکی دهوڵهت هێنده‬ ‫نایاب بێت‪ ،‬وهکو نایابی تۆ لهو رۆژانهدا‪ .‬ههروهها‬ ‫شانازیش بهوهوه دهکهم که بهبێ دوودڵی دوات کهوتم‪،‬‬ ‫شانازی بهوهوه دهکهم که به شێوازی بیرکردنهوهی‬ ‫تۆ‪ ،‬به بینین و خهماڵندنی تۆ بۆ مهترسی و بههاکان‬ ‫دهناسرێمهوه‪ .‬میللهتانی تری جیهان داوای ههوڵه‬ ‫خاکهڕاییهکانی من له هاوکاریکردن دهکهن‪ .‬دهتوانم‬ ‫ئهو کاره بکهم که تۆ بههۆی بهرپرسیارێتیت وهکو‬

‫سهرۆکی کوبا دهرفهتت نییه بیکهیت‪ ،‬بۆیه وهختی‬ ‫جیابوونهوهمان هاتووه‪.‬‬ ‫دهبێت بزانیت که من به تێکهڵهیهک له خهم و‬ ‫خۆشی ئهوه دهکهم‪ .‬ئێره جێدێڵم که پاکژترین هیوای‬ ‫من و ئازیزترین کهسهکانمی لێیه‪ .‬ههروهها ئهو خهڵکه‬ ‫جێدێڵم که وهکو کوڕی خۆیان منیان گرتهخۆ‪ .‬ئهو‬ ‫برینانه بهشێکن له رۆحم‪ .‬ئهو باوهڕهی ئێوه فێرتان‬ ‫کردم‪ ،‬رۆحی شۆڕشگێڕانهی گهلهکهم‪ ،‬ههستی‬ ‫وهفاداری بۆ پیرۆزترین ئهرکهکان لهگهڵ خۆمدا دهبهم‬ ‫بۆ بهره تازهکانی شهڕ‪ :‬شهڕ دژی ئیمپریالیزم له ههر‬ ‫جێگایهک بێت‪ .‬ئهمه سهرچاوهی هێزه و ههتوانی‬ ‫قووڵترین برینه‪.‬‬ ‫جارێکی دیکهش دهڵێم خۆم له ههموو‬ ‫بهرپرسیارێتییهک له کوبا ئازاد دهکهم‪ ،‬جگه لهوهی‬ ‫که وهک نموونهی بااڵ لێیهوه ههڵدهقوڵێت‪ .‬ئهگهر‬ ‫ساتهکانی کۆتایی ژیانم لەژێر ئاسمانێکی دیکهدا خۆم‬ ‫بینییهوه‪ ،‬ئهوا بیر و خهیاڵم الی ئهم گهله و بهتایبهتی‬ ‫الی تۆ دهبێت‪ .‬من پێزانینم بۆ فێرکارییهکانت و بۆ تۆ‬ ‫وهکو نموونهیهک ههیه‪ ،‬نموونهیهک که دهبێت تاکو دوا‬ ‫دهرئهنجامی کردارهکانم وهفادار بم پێی‪...‬‬ ‫خهمی ئهوهشم نییه که هیچم بۆ ژن و منداڵهکانم‬ ‫بهجێنههێشتووه‪ :‬بگره ئهوهم پێخۆشه‪ .‬داوای هیچ‬ ‫شتێک ناکهم بۆیان‪ ،‬چونکه دهوڵهت شتێکیان دهداتێ‬ ‫پێی بژین و دهتوانن بخوێنن‪.‬‬ ‫زۆر قسهم ههیه بۆ تۆ و بۆ گهلهکهم بیانکهم‪،‬‬ ‫بهاڵم وا ههست دهکهم پێویست نین‪ .‬وشهکان ناتوانن‬ ‫گوزارشت لهوه بکهن که دهمهوێت‪ ،‬بۆیه پێویست به‬ ‫رهشکردنهوهی الپهڕهکان ناکات‪.‬‬

‫لەگەڵ ئەم ژمارەیەدا‬

‫رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای وشە‬

‫سەرنووسەر‬ ‫سیروان رەشید‬

‫ڕۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬

‫بەڕێوەبەری نووسین‬ ‫مەعاز فەرحان‬

‫بەڕێوەبەری هونەریی‬

‫شاخەوان ئەنوەر‬

‫نووسینگەی هەولێر‬ ‫گوندی ئیتاڵی یەک‬ ‫خانووی ژمارە (‪)633‬‬ ‫‪0750 444 7109‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫نرخ ‪ 500‬دینار‬

‫ناونیشان‬ ‫سلێمانی ‪ -‬گەڕەکی ئاشتی‬ ‫شەقامی سۆران (‪)132‬‬ ‫خانووی ژمارە (‪)20‬‬ ‫‪07740881458‬‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫پەتای گەورە‬ ‫لە مێژووی مرۆڤایەتیدا‬ ‫ڕەنگــە زۆرینــە ڤایرۆســی کۆرۆنــاى بــە پەتایەکــى کوشــندەى سەرتاســەرى هەژمــار بکــەن‪ ،‬پێیــان وابێــت هاوشــێوەى پەتــا کوشــندەکانى مێــژوو‬ ‫کاریگــەرى لەســەر مرۆڤایەتــى جێدەهێڵێــت‪ ،‬بــەاڵم گــەر بەراوردکارییەکــى ژمارەیــی لەنێــوان کۆرۆنــا و پەتــا کوشــندەکانى ڕابــردوو بکــەن‪،‬‬ ‫دەردەکەوێــت ڤایرۆســى کۆرۆنــا هێنــدە کوشــندە نییــە‪ ،‬کــە بەوشــێوەیە مەترســى لــەالى مرۆڤــى ئەمــڕۆ دروســتکردووە‪« ،‬زەمــەن» وردەکاری‬ ‫ئــەو چــواردە پەتــا گەورەیــەی مێــژووی مرۆڤایەتــی دەخاتــەڕوو‪ ،‬کــە بوونەتــە هــۆی مردنــی هــەزاران کــەس‪.‬‬

‫تاعونى ڕەش‬

‫تاعونى جەستینیان‬

‫تاعونى ئەنتۆنى‬

‫ئەم پەتایە لە تەواوى ئیمپراتۆرییەىت بیزەنتى و ئاسیا‬ ‫و ئەفریقاو ئەوروپا لەنێوان سااڵىن ‪ 541‬بۆ ‪ 542‬زایینى‬ ‫باڵوبۆتەوە‪ ،‬بەگوێرەى سەرچاوە مێژووییەکان سەرەتا‬ ‫لە واڵىت میرسەوە باڵوبۆتەوەو پاشان گواسرتاوەتەوە‬ ‫بۆ قوستەنتینیە‪ ،‬ڕۆژانە ‪ 10‬هەزار کەس بەهۆى ئەم‬ ‫پەتایەوە لەشارى قوستەنتینیە کە ئەستەنبوڵى ئێستایە‪،‬‬ ‫مردوون‪.‬‬

‫ئەم پەتایە ساڵى ‪165‬ى زایینى لەجیهاندا‬ ‫باڵوبۆتەوە و هەتا ساڵى ‪180‬ى زاینى بەردەوام‬ ‫بووە‪ ،‬بەگوێرەى زانیارییەکاىن مێژوونوىس ڕۆماىن‬ ‫(کاسیۆس دیۆ) ڕۆژانە ‪ 2‬هەزار کەس بەهۆى تاعوىن‬ ‫ئەنتۆنییەوە مردوون‪.‬‬

‫لەنێوان سااڵىن ‪ 1348‬بۆ ‪1349‬ى زایینى لە ئەوروپادا‬ ‫باڵوبۆتەوە‪ ،‬بەگوێرەى سەرچاوە مێژووییەکان ‪20‬‬ ‫ملیۆن کەىس لەسەرتاسەرى ئەوروپادا کوشتووە‪،‬‬ ‫هەرچەندە سەرەتا وا هەست دەکرا مشک‬ ‫سەرچاوەى پەتاکە بێت بەاڵم دواجار دەرکەوت‬ ‫مرۆڤ خۆى سەرچاوەى باڵبوونەوەکەى بووە‪.‬‬

‫تاعونى گەورەى لەندەن‬

‫زەردە تا‬

‫تاعونى گەورە‬

‫لەنێوان سااڵىن ‪ 1665‬بۆ ‪ 1666‬زایینى لە لەندەىن‬ ‫پایتەختى بەریتانیا باڵوبۆوە کە لە هۆڵەنداوە‬ ‫گوسرتابۆوە‪ ،‬بەگوێرەى سەرچاوە مێژووییەکان‬ ‫نزیکەى ‪ 100‬هەزار کەس لە شارەکەدا مردوون‬ ‫کە یەک لەسەر چوارى دانیشتواىن شارەکە بوو‪.‬‬

‫ئەم پەتایە ساڵى ‪ 1793‬لە ناوچەى فیالدلفیاى‬ ‫ئەمریکا باڵوبۆوەو بەهۆیەوە زیاتر لە ‪ 45‬هەزار‬ ‫کەس مردن‪.‬‬

‫ئەم پەتایە لەساڵى ‪ 1720‬لەشارى مارسیلیاى‬ ‫فەرەنسا باڵوبۆوەوە بەهۆیەوە زیاتر لە ‪100‬‬ ‫هەزار کەس مردن کە ‪ 50‬هەزار کەسیان لەناو‬ ‫شارى مەرسیلیادا بو‪ ،‬هەر بەپێى سەرچاوە‬ ‫مێژووییەکان ئەم پەتایە لەساڵى دواتردا باڵوبۆوەو‬ ‫بەهۆیەوە ‪ 50‬هەزار کەىس تر مردن‪.‬‬

‫کۆلێرا‬

‫تاعونى مەنچوریا‬

‫ئەنفلۆنزاى ئیسپانى‬

‫پەتاى کۆلێرا لەساڵى ‪ 1820‬لە باشوورى خۆرهەاڵىت‬ ‫ئاسیا باڵوبۆوەوە بەهۆیەو زیاتر لە ‪ 100‬هەزار کەس‬ ‫مردن‪ ،‬سەرەتا پەتاکە لەشارى کالکۆتاى هیندستانەوە‬ ‫سەرچاوەى گرت و پاشان بە باشوورى ئاسیاو‬ ‫خۆرهەاڵىت ناوەڕاست و کەناراوەکاىن دەریاى سپیدا‬ ‫باڵوبۆوە هەتاکو گەیشتە واڵى چین‪.‬‬

‫لەنێوان سااڵنی ‪ 1910‬بۆ ‪ 1911‬لە ناوچە‬ ‫مەنچوریاى چین باڵوبۆوەوە بەهۆیەوە زیاتر لە ‪60‬‬ ‫هەزار کەس مردن‪.‬‬

‫ئەم پەتایە بە کوشندەترین پەتا دادەنرێت‬ ‫لەمێژووى مرۆڤایەتیدا‪ ،‬دواى جەنگى جیهاىن‬ ‫یەکەم لەساڵى ‪ 1918‬باڵوبۆوەو بەهۆیەوە ‪ 40‬بۆ‬ ‫‪ 50‬ملیۆن کەس لە جیهاندا مردن‪ ،‬سەرەتا ئەم‬ ‫ڤایرۆسە نەنارساو بو و کاتێکى زۆرى ویست تاکو‬ ‫زاناکان ناسییان و چارەسەریان بۆ دۆزییەوە‪.‬‬

‫ئەنفلۆنزاى ئاسیایی‬

‫ئایدز‬

‫ئەنفلۆنزاى بەراز‬

‫ئەم پەتایەش لە نێوان ساالىن ‪ 1957‬بۆ ‪1958‬‬ ‫لە واڵىت چین سەریهەڵدا‪ ،‬پاشان پەتاکە بە‬ ‫واڵتاىن سەنگاپورەو هۆنگ کۆنگ و ئەمریکادا‬ ‫باڵوبۆوەوە و بەهۆیەو زیاتر لە ‪ 2‬ملیۆن کەس‬ ‫مردن‪.‬‬

‫سەرەتا ساڵى ‪ 1976‬ئەم پەتایە لە کۆنگۆوە سەرچاوەى‬ ‫گرت و پاشرت بەسەرتاسەرى جیهاندا باڵوبۆوە‪ ،‬بەگوێرەى‬ ‫ئامارەکاىن ڕێکخراوى تەندروستى جیهاىن توشبووان‬ ‫بە ڤایرىس ئایدز لە جیهاندا گەیشتووەتە ‪ 42‬ملیۆن‬ ‫کەس و سااڵنە هەزاران کەسیش بەهۆى ئەم ڤایرۆسە‬ ‫گیانلەدەستدەدەن‪ ،‬تەنها لەساڵى ‪ 2010‬دا ملیۆنێک و‬ ‫‪ 800‬هەزار کەس بەهۆى ئایدزەوە مردوون‪.‬‬

‫ئەم پەتایە ساڵى ‪ 2009‬لە مەکسیکەوە سەریهەڵداو‬ ‫پاشان بە جیهاندا باڵوبۆوە‪ ،‬ڤایرۆىس ئەم نەخۆشییە بە‬ ‫مەترسیدارترین جۆرەکاىن ڤایرۆس دادەنرێت چونکە‬ ‫تواناى خۆگۆڕینى خۆى هەیە بەشێوەیەکى خێرا‪،‬‬ ‫بەگوێرەى ئامارەکاىن ڕێکخراوى تەندروستى جیهاىن‪،‬‬ ‫تەنها لەساڵى ‪ 2010‬دا نێزیکەى ‪ 18‬هەزار کەس‬ ‫بەهۆى ئەنفلۆنزاى بەرازەوە مردوون‪.‬‬

‫ئیبۆال‬

‫ڤایرۆسى کۆرۆناى نوێ‬

‫ئەم پەتایە ساڵى ‪ 2013‬لە واڵىت غینیا سەریهەڵداو‬ ‫پاشان بە واڵتاىن لیبیریاو سیرالیۆندا باڵوبۆوە‪ ،‬لەو‬ ‫ساڵەدا نزیکەى ‪ 6‬هەزار کەىس کوشت‪ ،‬لەساڵى‬ ‫‪ 2018‬دا سەرلەنوێ ڤایرۆسەکە لە کۆمارى‬ ‫کۆنگۆى دیموکرات سەریهەڵدایەوەو بەهۆیەوە ‪2‬‬ ‫هەزارو ‪ 200‬کەس مردن‪.‬‬

‫ئەم ڤایرۆسە نوێیەو تازەکى و بەدیاریکراوى لەساڵى‬ ‫‪ 2020‬دا لە شارى ووهاىن چین سەریهەڵداو پاشان بە‬ ‫ژمارەیەک واڵىت جیهاندا باڵوبۆوەوەو تائێستاش کۆنتڕۆڵ‬ ‫نەکراوە‪ ،‬بەگوێرەى زانیارییەکاىن ڕێکخراوى تەندروستى‬ ‫جیهاىن‪ ،‬تائێستا نێزیکەى ‪ 90‬هەزار کەس توىش‬ ‫ڤایرۆسەکە بوون و نێزیکەى ‪ 3‬هەزار کەسیش مردوون ‪...‬‬

‫وو�‬ ‫د ی��دو �� ب ۆ� چ�� ن‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫‪19‬‬

‫راپەڕین و یۆتۆپیا‬ ‫ئارام قادر حەمەسور‬ ‫گرنگترین رووداوی سیاسیی لە کوردستانی‬ ‫باشووردا راپەڕینی ساڵی ‪ 1991‬بوو دژی رژێمی‬ ‫بەعس‪ ،‬حیزبەکان بە هاوکاری و ئازایەتیی خەڵک‬ ‫ئەم رووداوەیان دروستکرد‪ .‬پێش راپەڕین خەڵک‬ ‫چەندین خەونی گەورەی هەبوو‪ ،‬رزگاربوون لە‬ ‫دەستی بەعس گەورەترین خەون بوو‪ ،‬دەبینین‬ ‫منداڵەکانی ئەوکات ناویان لێنراوە رزگار‬ ‫یان ئازاد‪ .‬هەموو ئومێدەکان بریتی بوون لە‬ ‫رزگاربوون لە دەستی ستەمکاریی بەعس و چوونە‬ ‫ناو بەهەشتەکەی بەرەی کوردستانی‪ ،‬ئومێدەکان‬ ‫بریتی بوون لە هێنانە ئارای ژیانی خۆشتر بۆ‬ ‫خەڵک‪.‬‬ ‫دوای راپەڕین بەماوەیەکی کورت حیزبەکان‬ ‫هەڵبژاردنیان کردو هەنگوینەکەی دەسەاڵت و پارە‬ ‫یەکێتی و پارتی کرد بەدژی یەک‪ ،‬شەڕی ناوخۆ‬ ‫لەسەر پارە بوو نەک چەسپاندنی ئومێدەکانی‬ ‫راپەڕین‪ ،‬شەڕی ناوخۆ سوکایەتیی و سەرەتای‬ ‫نائومێدییەکان بوو‪.‬‬ ‫هۆشی منەی ڤێتنامی دەڵێت‪ :‬بۆ ئەوەی‬ ‫شۆڕشگێڕەکان گەندەڵ بکەیت غەرقیان بکە لە‬ ‫پارەدا‪ ،‬سەرکەوتنی راپەڕین بەماوەیەکی کورت‬ ‫کوتایی راپەڕین و ئامانجەکانی بوو‪ ،‬وەک عەلی‬ ‫وەردی دەڵێت‪ :‬سەرکەوتن گۆڕی شۆڕشە‪ ،‬واتا‬ ‫زۆرکات سەرکەوتنی شۆڕش و راپەڕینەکان کۆتایی‬ ‫خەون و ئومێدەکانی خەڵکەو سەرکەوتن دەبێتە‬ ‫گۆڕی ئامانجەکان‪ .‬دەبینین لە دونیاشدا شۆڕشە‬ ‫گەورەکان دوای سەرکەوتن بوونەتەوە جەهەنەم‬ ‫وەک پێش شۆڕش‪ ،‬شۆڕشی فەرەنسا ‪ 1789‬دوای‬ ‫خۆی رۆپسپیری ستەمکاری دروستکرد‪ ،‬شۆڕشی‬ ‫ئۆکتۆبەر ‪1917‬ی روسیا ستالینی بەرهەمهێناو بە‬ ‫ملیۆنان کەسی کوشت‪ ،‬شۆڕشی کوبای جیڤاراو‬ ‫ڤیدڵ کاسترۆ دواتر کاسترۆی کردە ستەمکارێکی‬

‫گەورەو تا مردن کورسی دەسەاڵتی چۆڵنەکرد‪.‬‬ ‫دەبێت لەپاڵ هەموو شۆڕش و راپەڕینەکاندا‬ ‫گومانی ستەمکارییمان هەبێت‪.‬‬ ‫یۆتۆپیا ‪ outopia‬چەمکێکی فەلسەفییەو‬ ‫لە دوو وشەی یۆنانی پێکهاتووەو بەمانای‬ ‫ناشوێن دێت‪ .‬لەئێستادا ئەم چەمکە بۆ ئەو‬ ‫ئایدیاو فیکرانە بەکاردێت کە دەیانەوێت ژیانێکی‬ ‫خۆشتر دەستەبەر بکەن‪ .‬یۆتۆپیا لە فیکری زۆر‬ ‫فەیلەسووف و بیرمەنداندا رەنگی داوەتەوە‪.‬‬ ‫وەک کتێبی کۆماری ئەفالتۆن و کتێبی مەدینەی‬ ‫فازیلەی فارابی و شاری خودای ئۆگستین‪.‬‬ ‫تۆماس مۆر لەساڵی ‪ 1516‬لە کتێبی یۆتۆپیا‬ ‫ئەم چەمکەی بەکارهێناو زیاتر لەناو فیکردا‬ ‫دەرکەوت‪.‬‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست چەندین راپەڕین و‬ ‫شۆڕشی بەخۆوە بینیوە‪ ،‬بەاڵم کەمیان توانیویانە‬ ‫گۆڕانی کۆمەاڵیەتی و سیاسی دروست بکەن‪.‬‬ ‫وەک عەلی شەریعەتی گوتی گرفتی شۆڕش و‬ ‫راپەڕینەکانی ئەم ناوچەیە ئەوە کە ستەمکار‬ ‫دەگۆڕن لە جیاتی ستەم‪.‬‬ ‫لە ئەدەبیاتدا بە چەندین شێوە مەترسییەکانی‬ ‫ستەمکاریی دوای شۆڕش و راپەڕینەکان‬ ‫نیشاندراوە‪ .‬نووسەری بەریتانیی (جۆرج‬ ‫ئۆرویل) لەساڵی ‪ 1944‬ڕۆمانێك دەنووسێت‬ ‫بەناوی (كێڵگەی ئاژەاڵن) ‪Animal‬‬ ‫‪ Farm‬پاش رێگرییەكی زۆر لە ساڵی ‪1945‬‬ ‫لە بەریتانیا باڵودەبێتەوە‪ ،‬رۆمانێكی مێژووی‬ ‫سیاسییە‪ ،‬ئەم رۆمانە باسی شۆڕش و دوای‬ ‫شۆڕش دەكات لە زمانی ئاژەاڵنەوە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ئەم رۆمانە گوزارشتە لە شۆڕشی ئۆكتۆبەری‬ ‫‪1917‬ی روسیاو دواتر هاتنە سەر كاری ستالینو‬ ‫كوشتنی ملیۆنان كەس بەناوی شۆڕشەوە‪ .‬بەاڵم‬

‫ئەم رۆمانە وێنادەكرێت بۆ گشت شۆڕش و‬ ‫راپەڕینەكانی دونیا‪ .‬لە كێڵگەی ئاژەاڵندا چەندین‬ ‫ئاژەڵی وەك (بەرازو مەڕو بزن و كەرو ئەسپو‬ ‫ماین و مریشك و قەلە رەش) دەژین‪ ،‬بەرازێك‬ ‫خەون بە شۆڕش و رزگار بوون لە دەستی مرۆڤ‬ ‫دەبینێت و دواتر بۆ بەرازەکانی دەگێڕێتەوەو‬ ‫دەمرێت‪ .‬دواتر ئەو خەونە دێتەدی و ئاژەڵەكان‬ ‫شۆڕش دژی خاوەنی كێڵگەكە دەكەن كە‬ ‫مرۆڤەو دەست بەسەر كێڵگەكەدا دەگرن‪ .‬دوو‬ ‫لە بەرازەكان رابەرایەتی شۆڕشەكە دەكەن‪ ،‬بە‬ ‫رۆیشتنی رۆژگار هەنگوینی دەسەاڵت بەرازەكان‬ ‫بەرەو فەرمانڕەوایی و ستەمكاریی و گەندەڵیی‬ ‫دەبات‪ ،‬بەناوی خیانەتەوە دوو بەرازەكە یەكتر‬ ‫تۆمەتبار دەكەن و دواتر بەرازێكیان لە كێڵگەکە‬ ‫دەردەكرێت و تاكە بەرازێك رابەرایەتی كێڵگەكە‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەمەش هەرچی حەرامە حەاڵڵی دەكات‬ ‫بەتەنیا بۆ بەرازەكان‪ ،‬بەرازەكان بنەماكانی‬ ‫شۆڕش پشتگوێ دەخەن‪ .‬ئاژەڵەكانی تریش بێ‬ ‫ئیرادەن و تا مردن دەبنە كۆیلەی بەرازەكانو‬ ‫خۆزگە بە سەردەمی پێش شۆڕش دەخوازن‪.‬‬ ‫ئۆرویڵ نیشانمان دەدات گوڕینی دەموچاوەکان‬ ‫گرنگ نییەو نابێت بە ماسکەکان بڕوابکەین‪.‬‬ ‫نیکۆالی گۆگۆل رۆماننووسی روسی‬ ‫ساڵی ‪ 1842‬چیرۆکێکی نووسیوە بەناوی‬ ‫(پاڵتۆ) ‪ ،The Overcoat‬ئەم چیرۆکە‬ ‫کاردانەوەی زۆری هەبووە تا ئێستاش‪ ،‬بۆیە‬ ‫دۆستۆیفسکی دەڵێت هەموومان لە پاڵتۆکەی‬ ‫گۆگۆلەوە هاتوینەتە دەرەوە‪ .‬ئەکاکی پاڵەوانی‬ ‫چیرۆکەکەیەو لە بەڕێوەبەرایەتیەکی حکومی‬ ‫فەرمانبەرە‪ ،‬ئەکاکی خاوەنی پاڵتۆیەکی‬ ‫کۆنو شڕەو ناتوانێت بیگۆڕێت‪ ،‬لەسەر ئەم‬ ‫پاڵتۆ شڕەی دەبێتە گاڵتەجاڕیی هاوڕێکانی‪.‬‬

‫لەژێر ئەم گاڵتەجاڕییەدا ئەکاکی ئەم پاڵتۆیە‬ ‫دەگۆڕێتو پاڵتۆیەکی نوێ بە دروستکردن‬ ‫دەدات لەکاتێکدا ئەکاکی زۆر هەژارە‪ ،‬ئەکاکی‬ ‫پاڵتۆ تازەکە دەپۆشێت و ماوەیەک هەست‬ ‫بەئارامی دەکات‪ ،‬بەاڵم شەوێک چەند کەسێک‬ ‫رێگە لە ئەکاکی دەگرن و پاڵتۆکەی لێدەسەنن‪،‬‬ ‫ئەمەش خەمێکی قوڵ بۆ ئەکاکی دروستدەکات و‬ ‫دواتر کاربەدەستان بەساردی وەاڵمی دەدەنە بۆ‬ ‫دۆزینەوەی پاڵتۆکەی‪ ،‬لە کۆتاییدا ئەکاکی بەم‬ ‫خەمەوە دەمرێت‪.‬‬ ‫ئەم چیرۆکەی گۆگۆل ریالیزم و رەخنەگرانەیەو‬ ‫بە کۆمەڵگا دەڵێت بە رووکەشەکان نەخەڵەتێن‪،‬‬ ‫لێرە پاڵتۆ هیمایە بۆ دەسەاڵتی سیاسیی و کاتێک‬ ‫پاڵتۆکە کۆن و شڕ بووە ئەوا دەسەاڵت بێکەڵک‬ ‫بووە‪ ،‬دواتر لەڕێگەی شۆڕش و راپەڕینەوە‬ ‫ئەم پاڵتۆیە کە وێنای دەسەاڵتە دەگۆڕێت بۆ‬ ‫پاڵتۆیەکی تازەتر بەاڵم لە پاڵتۆ شڕەکە خراپتر‬ ‫دەبێت‪ .‬گۆگۆل نیشانمان دەدات‪ ،‬کە گومان‬ ‫دروستبکەین بۆ گۆڕانکارییەکان و مەرج نییە‬ ‫گۆڕانکارییەکان لە جەهەنەمەوە بمانبەن بۆ‬ ‫بەهەشت‪ ،‬زۆرکات شۆڕشەکان جەهەنەمێکی‬ ‫گەورەتر دروست دەکەن‪.‬‬ ‫دوای زیاتر لە چارەکە سەدەیەک لە ڕاپەڕین‬ ‫ئەوەی دەیبینین حکومڕانییەکی خراپە‪،‬‬ ‫یۆتۆپیان و نەتوانراوە‬ ‫ئومێدەکان هێشتا‬ ‫کۆمەڵگە خۆشبەخت بکرێت‪ .‬هێشتا کۆمەڵگە‬ ‫بەدەست نەبوونی بنەما سەرەتاییەکانی ژیان‬ ‫دەناڵێنێت‪ ،‬هێشتا خەڵک کێشەی مووچەو‬ ‫ژیانو برسییەتی هەیە‪ .‬وەک جۆن لۆک گوتی‬ ‫هەر دەسەاڵتێک کۆمەڵگەکەی برسی بکات‬ ‫ستەمکارە‪ .‬ئێمە بە راپەڕین ستەمکارمان گۆڕی‪،‬‬ ‫بەاڵم ستەم بەردەوامە‪.‬‬

‫رامانێک لە تراژیدیای حیزبەکان ‪...‬‬ ‫ئامانج هەرتەلی‬ ‫کاتێک لە مێژووی ملمالنێی حیزبەکانی‬ ‫کوردستان رادەمێنی‪ ،‬تێدەگەیت چ تراژیدیایەکیان‬ ‫بەسەر ئەم گەلەدا هێناوە‪ ،‬هەر لە شۆڕشی‬ ‫ئەیلولەوە بگرە‪ ،‬تا رۆژگاری ئەمڕۆ‪ ،‬لە ملمالنێی‬ ‫جەاللی و مەالییەوە‪ ،‬تا شکاندنی ئێسقانی یەکتری‬ ‫لە ئێستادا‪.‬‬ ‫ملمالنێی تراژیدیای نێوان حیزبەکان‪ ،‬لەژێر ناوی‬ ‫خەباتی کوردایەتی‪ ،‬بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکان‬ ‫بووە‪ ،‬ئەوەی گوزەراوەو دەگوزەرێت‪ ،‬بەیەکدادانی‬ ‫چینەکانی کۆمەڵە‪ ،‬بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی‬ ‫حیزبە بااڵدەستەکان‪ ،‬ئەو حیزبانە هەرچی‬ ‫نەهامەتی بوو دروستیان کردو بەسەر ئەم گەلە‬ ‫داماوەیاندا هێنا‪.‬‬ ‫ئەم ملمالنێیەی ئەمڕۆ‪ ،‬لەنێوان حیزبەکانی‬ ‫هەرێمدا هەیە‪ ،‬لە ئەوپەڕی راستەوە بگرە‪،‬‬ ‫تا ئەوپەڕی چەپ‪ ،‬لە ئەوپەڕی نەتەوەییەوە‪،‬‬ ‫تا ئەوپەڕی ئازادیخوازی‪ ،‬لەبری جوانکردنی‬ ‫بنەماکانی نەتەوە‪ ،‬لەبری رێزگرتن لە تاکی کورد‪،‬‬ ‫لەبری چەسپاندنی دادی کۆمەاڵیەتی و پێکەوە‬

‫بارودۆخی ههرێمایهتی و نێودهوڵهتیدا دهژین‪ ،‬بهاڵم شهڕو‬ ‫سیاسهت و ئایدۆلۆجیا لهیهكتر دایبڕین و كردنی به خاوهن‬ ‫دوو سیستمی جیاواز به دوو مۆدێلی دژبهیهكی دام و دهزگای‬ ‫سیاسی و ئابووریهوه‪ .‬كۆریای باشور سیستمێكی كراوهی‬ ‫دیموكراسی ههیه لهسهر بنهماكانی ئابووری بازاڕی ئازاد‬ ‫دروست بووه‪ ،‬بهاڵم كۆریای باكور سیستمێكی كۆمۆنیستی‬ ‫داخراوی ههیهو له تهنگژهو كێشهی بهردهوامدایه لهگهڵ‬ ‫كۆمهڵگای نێودهوڵهتی‪.‬‬ ‫ههرێمی كوردستان‪ ،‬دووجار ههل و دهرفهتی مێژووی‬ ‫ههبوو كه سیستمێكی حوكمڕانی وا دروست بكات ههم گهشهی‬ ‫ئابووری وههم دیموكراسیهتیشی تیا پێشبكهوێت‪ .‬یهكهم جار‬ ‫دوای راپهڕینهكهی ساڵی ‪ 1991‬بوو كه زلهێزهكانو كۆمهڵگای‬ ‫نێودهوڵهتی كهوتنه پشتیوانیكردنی بۆ دروستكردنی‬ ‫مۆدێلێكی باشتر له رژێمهكهی سهدام حسێن‪ .‬دووهم جاریش‬ ‫دوای روخانی رژێمهكهی سهدام حسێن بوو له ‪ ،2٠٠٣‬كه جگه‬ ‫لهوهی حوكمهتهكهی خۆی به دهستورو دانپیانانی سیاسی‬ ‫چهسپاند هاوكات بووه خاوهن ‪%17‬ی بودجهی عێراقیش‪.‬‬ ‫بهاڵم ناكارایی سهركردایهتیه سیاسیهكهی و غهرق بوونیان‬ ‫له ناكۆكیه شهخسی و حیزبیهكاندا وایكرد ههردوو ههلهكه‬ ‫لهدهست بدهن‪.‬‬ ‫ئهگهرچی ئهمڕۆ ههرێمی كوردستان له ههندێك رووهوه له‬ ‫بهشهكانی تری عێراق باشترهو سهقامگیریهكهی وایكردووه‬ ‫ژێرخانی ئابووریهكهی بوژاوهترو جێمتمانهتر دهربكهوێت‪،‬‬ ‫ئهو مۆدێله سیاسی و ئابووریهی ههیهتی تهنها نمونهیهكی‬ ‫بچوككراوهو شێواوی مۆدێله رێنتخۆریهكهی بهغدایه‪ .‬له‬

‫ژیان‪ ...‬دێن ڕق و کینە لەنێوان توێژەکانی‬ ‫کۆمەڵدا دەچێنن‪.‬‬ ‫کوردایەتی و دەوڵەتمەداری‪ ،‬بە یاسا‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪ ،‬ئەوەی ئەمڕۆ لەم هەرێمەدا کاری‬ ‫پێدەکرێت‪ ،‬بێ بایەخکردنی تاک و بێ بەهاکردنی‬ ‫بنەماکانی ژیانە‪.‬‬ ‫ئەم شەڕەی ئەمڕۆ حیزبەکان‪ ،‬کە لە شەڕی دوو‬ ‫باڵی جەاللی و مەالییەوە‪ ،‬تا بە شەڕی خوێناوی‬ ‫نێوان حیزبەکان و کوشتنی براکان دەگات‪ ،‬کە‬ ‫ئەوکات ئەوانی لە دەرەوەی ئەم ملمالنێیەی ئەم‬ ‫شەڕە خوێناوییەدا بوون‪ ،‬ژیان و گوزەرانیان‬ ‫پارێزراوبوو‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی ئەمڕۆ شەڕی سەپاندنی هەژموونی‬ ‫حیزبە‪ ،‬لەناو حیزبیشدا سەپاندنی هەژموونی بااڵی‬ ‫تاکەکەسە‪ ،‬لەم ملمالنێیەی شەڕی قین و تۆڵەدا‪،‬‬ ‫تەواوی توێژەکانی کۆمەڵ باجەکەی دەدەن‪ ،‬ئەم‬ ‫شەڕە بۆ نێو گشت چین و توێژەکانی کۆمەڵ‬ ‫گوێزراوەتەوە‪ ،‬لەپێناوی ناشیرینکردنی حیزبی‬ ‫بەرامبەر‪ ،‬لەپێناوی بچوککردنەوەی دژەکەت و‬

‫دەستگرتن بە هەژموونی دەسەاڵتەوە‪ .‬دەیانەوێ‬ ‫لە پێناوی منی بااڵدا هەموو خەڵک کۆت و زنجیر‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫ئەو شەڕەی چەندین ساڵە لەسەر بژێوی ژیانی‬ ‫خەڵک لەم هەرێمەدا بەڕێوەدەچێت‪ ،‬مەسەلەکە‬ ‫دژایەتیکردنی خەڵکە‪ ،‬بۆئەوەی بیرنەکاتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫سزادانی ئەوخەڵکەیە کە کەوتنە ئاشکراکردنی‬ ‫ڕەش و سپی ئەم دەسەاڵتە‪ ،‬لەپێناوی گێڕانەوەی‬ ‫هەژموونی حیزبایەتی و فەرزکردنی تاکەکەسە‬ ‫بەسەر کۆمەڵدا‪ ،‬ئەم شەڕە شەڕی نانە لەگەڵ‬ ‫میللەتی دەکەن‪ ،‬شەڕی بەردەوامی قەیرانی‬ ‫جۆراوجۆرە‪ ،‬بۆ تۆڵەکردنەوە لەو خەڵکانەی‬ ‫وشەی (نا)یان هەڵبژارد‪ ،‬لەپێناوی بزرکردنی‬ ‫هەموو ئەو بەرژەوەندی و بازرگانییانەی حیزبە‬ ‫دەسەاڵتدارەکانە‪.‬‬ ‫لە سەرەتاکانی شۆڕش‪ ،‬بەناوی فۆڕمی‬ ‫کوردایەتی ملمالنێی بااڵدەستی خۆیان دەکردو‬ ‫شەڕی یەکتریان دەکرد‪ ،‬ئێستا قۆناغی دەرکەوتنی‬ ‫خۆیان کۆتایی هاتووە‪ ،‬دەیانەوێ لەپێناوی‬

‫پاراستنی دەوڵەمەندی و گوژمەی بازرگانیو‬ ‫بردنی داهاتی ئەم میللەتە‪ ،‬لەشەڕی یەکتر‬ ‫دوورکەوتوونەتەوە‪ ،‬دەستیان بردووە بۆ شەڕکردن‬ ‫لەگەڵ میللەت و دەست بۆ پیرۆزییەکانی دەبەن‪.‬‬ ‫تاوەکو گوژمەکانیان پارێزراوبن‪ .‬لە ئاستی‬ ‫سەرەوەشدا‪ ،‬ئەوان رێککەوتوون چۆن خەڵک‬ ‫بچەوسێننەوە‪ ،‬شەڕی دەسەاڵتدارانی هەرێم لە‬ ‫شەڕی خوێناوی خۆیانەوە گۆڕاوە بۆ شەڕی‬ ‫جینۆسایدکردنی کۆمەڵی کوردەواری‪.‬‬ ‫ئیتر کاتی ئەوە هاتووە‪ ،‬خەڵکی کوردستان‬ ‫لە تراژیدیای حیزبەکانی هەرێم تێبگەن‪ ،‬ئەوەی‬ ‫دەگوزەرێت‪ ،‬لەپێناوی ئەواندا نییە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫دەکرێت کوردایەتی نییە‪ ،‬ئەوەی ڕوودەدات تەنها‬ ‫شەڕی بااڵبوون و دەوڵەمەند بوونی چەند کەسو‬ ‫حیزبێکە‪ .‬شەڕی مووچە لەگەڵ خەڵک‪ ،‬شەڕی‬ ‫کوشتن و جینۆسایدکردنی بەهاکانی مافی مرۆڤە‬ ‫لەم هەرێمەدا‪ ،‬تراژیدیایەکی بەرنامە بۆ داڕێژراوی‬ ‫حیزبە دەسەاڵتدارەکانی هەرێمە بۆ ملکەچ‬ ‫پێکردنو چەوساندنەوەی تاکی کوردە‪.‬‬

‫ئێستادا ئهوهی ههولێر له بهغدا جیادهكاتهوه ئهوهیه له‬ ‫كوردستان حیزبه سهرهكیهكان حكومهتێكی هاوبهشیان‬ ‫دروستكردووه كه النیكهم له بهریهككهوتن و گرژی ئهمڕۆ‬ ‫دهیانپارێزێت‪ ،‬بهاڵم له بهغدا ناسهقامگیریه سیاسیهكه بۆته‬ ‫هۆی ئاژاوهیهكی وهها كه ئیتر به سهركردهو الیهنهسیاسیهكان‬ ‫كۆنترۆڵ نهكرێت‪.‬‬

‫‪good-governance.pdf>.‬‬ ‫‪2- www.worldbank.org. REPUBLIC OF‬‬ ‫‪IRAQ. Apr 2018. World Bank. 11 Decem‬‬‫‪ber 2019. <http://pubdocs.worldbank.org/‬‬ ‫‪en/300251553672479193/Iraq-MEU-April‬‬‫‪2019-Eng.pdf>.‬‬ ‫دهستهی ئاماری ههرێمی كوردستان ‪ .‬دهستهی ئاماری ‪3-‬‬ ‫‪ December 2019.‬ههرێمی كوردستان ‪11 .2919 .‬‬ ‫‪<http://www.krso.net/Default.aspx‬‬‫‪?page=article&id=893&l=3&#krso2>.‬‬ ‫‪4- The Economist. “ Conflict and pov‬‬‫‪erty: The economics of violence.” 14 April‬‬ ‫‪2011.‬‬ ‫‪.‬التقرير الوطني للتنمية البشرية‪5- UNDP. 2014 .‬‬ ‫‪UNDP. 11 December 2019. <https://www.‬‬ ‫‪undp.org/content/dam/iraq/img/povred/‬‬ ‫‪NHDR2014/IraqNHDR2014-Arabic.pdf>.‬‬ ‫‪6- Fatah, Rebin. KRG’s Challenges to‬‬ ‫‪Return to Its Pre-Crisis Investment Level.‬‬ ‫‪24 July 2019. Iraqi Center for Policy Anal‬‬‫‪ysis and Research. 12 December 2019.‬‬ ‫‪<http://www.iraqcr.com/details.aspx‬‬‫‪?=hewal&jmare=2096&Jor=3&Jor2=15>.‬‬ ‫‪7- Daron Acemoglu, Davide Cantoni,‬‬ ‫‪Simon Johnson, and James A. Robinson.‬‬ ‫‪“The Consequences of Radical Reform:‬‬ ‫‪The French Revolution.” American Eco‬‬‫‪nomic Review 101 )2011(: 3286–3307.‬‬ ‫‪8- FocusEconomics. The Richest Coun‬‬‫‪tries in the World . 19 September 2018.‬‬

‫‪FocusEconomics. 12 December 2019.‬‬ ‫‪<https://www.focus-economics.com/blog/‬‬ ‫‪richest-countries-in-the-world>.‬‬ ‫‪9- Lipset, Seymour Martin. “Some So‬‬‫‪cial Requisites of Democracy: Economic‬‬ ‫”‪Development and Political Legitimacy.‬‬ ‫‪The American Political Science Review 53‬‬ ‫‪)1959(: 69-105.‬‬ ‫‪10- Knutsen, Haakon Gjerlw and Carl‬‬ ‫‪Henrik. “Leaders, Private Interests, and‬‬ ‫‪Socially Wasteful Projects: Skyscrapers in‬‬ ‫‪Democracies and Autocracies .” Political‬‬ ‫‪Research Quarterly )2019(.‬‬ ‫بڕوانه ههمان سهرچاوهی سێههم ‪11-‬‬ ‫بڕوانه ههمان سهرچاوهی چوارهم ‪12-‬‬ ‫‪13- Daron Acemoglu, Simon Johnson,‬‬ ‫‪James A. Robinson, and Pierre Yared.‬‬ ‫‪“Income and Democracy.” American Eco‬‬‫‪nomic Review 98.3 )2008(: 808–842.‬‬ ‫‪14- Trading Economics . South Korea‬‬ ‫‪GDP per capita . 2018. Trading Econom‬‬‫‪ics. 12 December 2019. <https://trading‬‬‫‪economics.com/south-korea/gdp-per-cap‬‬‫‪ita>.‬‬ ‫‪15- BAJPAI, PRABLEEN. How the‬‬ ‫‪North Korea Economy Works. 6 October‬‬ ‫‪2019. Investopedia. 12 December 2019.‬‬ ‫‪<https://www.investopedia.com/articles/‬‬ ‫‪investing/013015/how-north-korea-econo‬‬‫‪my-works.asp>.‬‬

‫دهرهنجام‬

‫كوردستان و عێراق دووچاری كۆمهڵێك قهیرانی داراییو‬ ‫ئابووری بوون كه ههر لهسهرهتاوه سیاسهت و مۆدێلی‬ ‫ئیدارهدانی حكومهتهكانیان دروستی كردوون‪ .‬ئهگهرچی‬ ‫ههم خهڵك و ههم دهستهبژێره سیاسیهكهش دهخوازن‬ ‫ئهم قهیرانانه چارهسهر بكرێن‪ ،‬بهاڵم لهسایهی ئهم مۆدێله‬ ‫حوكمڕانیهی ئهمڕۆیاندا مهحاڵه‪ .‬كوردستان پێویستی به‬ ‫گهشهی ئابووری و كرانهوهی بازاڕ ههیه تا بتوانێت بژێوی‬ ‫خهڵك باش بكات و ههلی كاری نوێش دروست بكات‪.‬‬ ‫ئهمهش كاتێك دهكرێت كه حوكمڕانیهكی باشی ههبێت‪،‬‬ ‫كهمكردنهوهی گهندهڵی و ریفۆرمی دام ودهزگاكان له لیستی‬ ‫پێشهوهی بایهخهكانی سهركردهكانی بێت‪.‬‬ ‫* ئهم لێكۆڵینهوه لهالیهن ناوهندى كوردستان بۆ‬ ‫توێژینهوه له ملمالنێ و قەيرانهكان باڵوكراوهتهوه‪.‬‬ ‫سهرچاوهكان‪:‬‬ ‫‪1- United Nations Economic and Social‬‬ ‫‪Commission for Asia and the Pacific. What‬‬ ‫‪is Good Governance? n.d. UN. <https://‬‬ ‫‪www.unescap.org/sites/default/files/‬‬

‫ئهبوبهكر كاروانی‬

‫سروشتو پەیوەندی‬ ‫دروستی نێوان‬ ‫دینو زانست‬ ‫ڤایرۆسی کۆرۆنا‬ ‫وەك نموونە‬

‫لەبەرئەوەی دین دەقە‪ ،‬بەشێک لە‬ ‫دەقەکانیش سەبەب (نزول)و (ورود)یان‬ ‫هەیەو مرۆڤیش راڤەیان دەکات‪ ،‬زۆرجار هەست‬ ‫دەکرێت‪ ،‬لەبەرامبەر هەمان پرسو بابهتەوە‪،‬‬ ‫زیاد لە تێگەیشتنو راڤەو هەڵوێستێکی‬ ‫دینیمان هەیە‪ .‬ئەوەش وادەکات هەوڵدان بۆ‬ ‫خستنەڕووی تێگەیشتنو مامەڵەیەکی دینی‬ ‫دروست و هاوسەنگ‪ ،‬ببێتە ئەرکێکی بەردەوامی‬ ‫دینیو زانستیو فیکریو ئەخالقی‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەشدا دەخوازین چەند سەرە‬ ‫قەڵەمێکی لەبارەوە بنووسین پەیوەندییەکی‬ ‫دروستو ئینسانی نێوان زانستو دینە‪ ،‬لەڕێی‬ ‫بە نموونە وەرگرتنی ڤایرۆسی کرۆناوە‪.‬‬ ‫سەرەتا بە پێشگریمانەیەك دەستپێدەکەین‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە دین جێگرەوەی زانست نیەو‬ ‫کار لەسەر الوازکردن و فەرامۆشکردنی ناکات‪.‬‬ ‫بەڵکو پشتیوانی دەکات و یەکتری تەواو دەکەن‪.‬‬ ‫پشتیوانی دینیش بۆ زانست لە مەسەلەی‬ ‫کۆرۆنایە بەم جۆرەی خوارەوە دەبێت‪:‬‬ ‫‪ .1‬کارکردن لەسەر دروستکردنی هۆشیاریەکی‬ ‫سونەتیانەو بابەتی بۆ تاکی مسوڵمان‪ .‬بەو‬ ‫واتایەی کۆرۆناو ڤایرۆس مسوڵمان و نامسوڵمان‬ ‫ناناسێ و تووشی مرۆڤ دەبێت بەدەر لە ئاین و‬ ‫شوناس و باوەڕی‪ .‬بەو ئەندازە ئەمانە کاریگەرن‬ ‫پەیوەندیان بە هۆکارەکانی تووشبوونەوە‬ ‫هەبێت‪ .‬یاساو سونەتەکانی خوا لە گەردوون و‬ ‫ژیاندا بۆ هەمووان وەك یەك و یەکسانە‪.‬‬ ‫‪ .2‬جەختکردنەوە لەسەر ئەو رێنوێنی و‬ ‫ئامۆژگاریە دینیانەی‪ ،‬کە پشتیوانیەکی رۆحیو‬ ‫مەعنەوی راسپاردەو رێکارە زانستیەکان‬ ‫دەکەنو پابەندبوون پێیانەوە بەرز دەکەنەوە بۆ‬ ‫ئاستی گوێڕایەڵی ئاینی‪ .‬لە وێنەی داواکردنی‬ ‫رەچاوکردنی پاكوخاوێنی و دەرنەچوون و‬ ‫نەچوون بۆ ئەو شوێنەی پەتای لێ باڵودەبێتەوە‬ ‫هەروەکو لە فەرموودەدا هاتووە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئاماژەکردن بەوەی بەگوێرەی رێساو‬ ‫فەرموودەی (لکل داء دواء) بۆ هەموو دەردێک‬ ‫دەرمان هەیە‪ ،‬کە ئەمڕۆ یان سبەی ڤایرۆسەکە‬ ‫چارەسەری بۆ دەدۆزرێتەوەو بۆیە پێویستی بە‬ ‫رەشبینی و نائومێدی ناکات‪ .‬بەدەر لە دین‬ ‫دەتوانێ لەڕێی زاناو بانگخوازەکانیەوە دوو ڕۆڵی‬ ‫تر بگێڕێت‪:‬‬ ‫‪ .1‬ورە بەرزکردنەوەو بەهێزکردنی الیەنی‬ ‫رۆحی مرۆڤ کە کاردەکاتە سەر بەهێزکردنی‬ ‫سیستمی بەرگری جەستە‪.‬‬ ‫‪ .2‬جەختکردنەوە لەوەی موسوڵمانی توشبوو‬ ‫بۆی نییە لەڕێی کەمتەرخەمی و گوێ پێنەدانەوە‬ ‫ببێتە مایەی تووشبوون و ئازارو ناڕەحەتی‬ ‫یەکێکی تر بەحوکمی ئەوەی ئەم کارە بە وتەی‬ ‫موفتی زادەی مەزن بەرزدەبێتەوە بۆ ئاستی‬ ‫ئەنجامدانی حەرام‪ .‬هەموو کەمتەرخەمیەکی‬ ‫تریش لەم رووەوە کە تووشبوونی خەڵکی‬ ‫تری لێ بکەوێتەوە یاخود ستراتیژی خۆپارێزی‬ ‫کۆمەڵگە الواز بکات هەمان حوکمی هەیە‪.‬‬ ‫بەمجۆرە زمانی دینی دەچێتە خزمەت‬ ‫کاریگەربوونی زانست و پابەندبوون بە رێکارە‬ ‫زانستی و فەرمیەکان‪ .‬زانستیش لەم بوارەدا‬ ‫دەچێتە خزمەت بەکرداری کردنی ئامۆژگاریە‬ ‫دینیەکان و بەهێزکردنیان هەردووکیشیان‬ ‫رۆڵی یەکتر تەواو دەکەن و خزمەتی مرۆڤ و‬ ‫کۆمەڵگە دەکەن‪ .‬بەم جۆرە دەتوانین کایەکان‬ ‫بێ ئەوەی تێکەڵ یەك بن بچنە خزمەت یەکو‬ ‫بە هەردووکیشیانەوە خزمەتکردنی ژیان‪.‬‬ ‫هەڵبەت پەیوەندی نێوان دین و زانست زۆر‬ ‫لەمە ئاڵۆزترو فرە رەهەندترە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لە هەندێ شوێن و کاتدا ئاین و‬ ‫ئەخالق دەبێت رۆڵی رەخنەگرتن لە دین بگێڕن‬ ‫بەاڵم تا ئەو کاتەی زانست لە خزمەت مرۆڤو‬ ‫مرۆڤایەتیدا بێت و مامەڵە لەگەڵ راستیە‬ ‫زانستیەکان بکەین ئەو چوارچێوە وێناکراوەی‬ ‫سەرەوە دەتوانێ خزمەت بە پەیوەندیەکی‬ ‫هاوسەنگ و یەکتر تەواوکەری نێوان هەردوو‬ ‫کایەکە بکات‪.‬‬

‫وو�‬ ‫د ی��دو �� ب ۆ� چ�� ن‬

‫‪18‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫بژێوی و دیموكراسی له كوردستاندا‬ ‫محهمهد حسێن‬ ‫لهساڵی ‪٢٠١٤‬هوه ههرێمی كوردستان و‬ ‫عێراقیش بهدهست رستێك قهیرانی دارایی و‬ ‫ئابووریهوه دهناڵێنن‪ .‬ئهگهرچی ئهم قهیرانانه‬ ‫سیاسین و ههر لهسهرهتاوه حوكمڕانی خراپو‬ ‫گهندهڵی دروستی كردوون‪ ،‬بهاڵم تا ئێستا‬ ‫هیچ دهستپێشخهرییهكی سیاسی گونجاو‬ ‫پێشكهشنهكراوه بۆ چارهسهركردنیان‪ .‬له‬ ‫كوردستان ههمان دهستهبژێری دهسهاڵتدار به‬ ‫میكانیزم و لۆجیكه كۆنهكهیانهوه بهردهوامن‬ ‫له ئیدارهدانی دۆخهكه‪ ،‬بهاڵم له بهغدا توشی‬ ‫بنبهستێكی راستهقینه بوون؛ بنبهستێك كه‬ ‫هێشتا روون نیه عێراق به ههمان رێچكهی سوریادا‬ ‫بهرهو شهڕی ناوخۆو داڕوخانێكی سهرتاسهری‬ ‫دهبات یان دهرگای چارهسهرو چاكسازیهكی‬ ‫راستهقینهی بۆئهخاته سهرپشت‪.‬‬ ‫به پشت بهستن بهو ئهدهبیاتهی گهشهی‬ ‫ئابووری و مرۆیی دهبهستێتهوه به حوكمڕانی‬ ‫باشهوه‪ ،‬ئهم توێژینهوه ههوڵ دهدات ئاڵنگاریو‬ ‫گرفتهكانی ههرێمی كوردستان نیشان بدات له‬ ‫مامهڵهكردنی لهگهڵ ئهم قهیرانانهدا‪ ،‬كه بۆخۆی‬ ‫دهرهنجامێكی سروشتی نهبوون یان كهمی‬ ‫گهشهی ئابوورییه‪ .‬چونكه تا ئهم گهشهكردنه‬ ‫بهدینههێنرێت ناكرێت چاوهڕێی تێپهڕاندنی‬ ‫هیچ قهیرانێكی دارایی و ئابووری بكرێت له‬ ‫كۆمهڵگایهكدا كه زیادبوونی ژمارهی دانیشتوانی‬ ‫زۆر خێراتره له ئاستی گهشهی ئابووریهكهی‪.‬‬ ‫ئهمه ههوڵێكه بۆ خوێندنهوهی ئهو گرفته‬ ‫سیاسییانهی ههر لهسهرهتاوه بۆته هۆی قهیرانه‬ ‫ئابووری و داراییهكهی كوردستان‪ ،‬دواتریش‬ ‫گفتوگۆكردنی ئهو مۆدێله سیاسی و ئابووریهی‬ ‫كوردستان و عێراقیشی گهیاندۆته ئهم رۆژگاره‪.‬‬

‫ئاستهنگیهكانی نان و دیموكراسی‬ ‫بهبێ حوكمڕانی‪-‬یهكی باش‬

‫سهركرده سیاسیهكانی كوردستان وهك‬ ‫بهشێك له ههڵمهتهكانی ههڵبژاردنیان ههمیشه‬ ‫بێ سڵهمینهوه بهڵێنی دروستكردنی ههزاران‬ ‫ههلی كارو ژیانێكی باشتریان به خهڵك داوه‪.‬‬ ‫ههندێكیان باسی دروستكردنی كوردستانێكی‬ ‫بههێزو بوژاندنهوهی ژێرخانی ئابووریان دهكرد‪،‬‬ ‫زۆرینهشیان‪ ،‬به دهسهاڵتدارو ئۆپۆزسیۆنهوه‪،‬‬ ‫بهردهوام باسی ههمهڕهنگكردنی سهرچاوه‬ ‫ئابووریهكان و دووركهوتنهوه له پشتبهستنی‬ ‫تهنها به نهوت دهكهن‪ .‬ئهم بهڵێنانه ههمان ئهو‬ ‫شتانه بوون كه دهنگهری كورد تامهزرۆی بیستنی‬ ‫بوو‪ ،‬بهاڵم ههرگیز نهیانبینی هیچ كامێكیان‬ ‫بێتهدی‪ .‬گرفتهكه ئهوهیه كه ئهم بهڵێنانه‬ ‫(بههۆی ئهو پابهندیه دارایی و ئابووریانهی‬ ‫دروستی دهكهن) هی ئهوه نیه له ماوهی چوار‬ ‫ساڵی هیچ حكومهتێكدا بهێنرێنهدی‪ ،‬بهڵكو دهیان‬ ‫ساڵ كاری به پالنی دهوێت‪ .‬بهاڵم لێرهدا كێشهكه‬ ‫تهنها مهسهلهی كات نیه ئهوهندهی كه بونیادی‬ ‫سیستمه ئابووری و سیاسیهكهیه‪.‬‬ ‫له راستیدا ئهو مۆدێله ئابووری‪ -‬سیاسیهی‬ ‫كوردستان و عێراق دهبات بهڕێوه به كهڵكی ئهوه‬ ‫نایهت واڵتهكه لهم قهیرانه دارایی و ئابووریانهی‬ ‫ئێستای دهرباز كات و ههرگیز هیچ سیاسیهكیش‬ ‫ناتوانێت روسورانه النی كهمی بهڵێنهكانی تیا‬ ‫جێبهجێبكات‪.‬‬ ‫باشتركردنی بژێوی تاكهكان دروستكردنی ههلی‬ ‫كاری تازه بۆیان پێویستی بهگهشهی ئابووری‬ ‫ههیه‪ .‬ئهمهش تهنها لهو ههلومهرجه دارایی و‬ ‫ئابووری و سیاسیانهدا دهستهبهر دهبن كه نهتهوه‬ ‫یهكگرتووهكان وهك پێشمهرجی حوكمڕانی باش‬ ‫(‪ )Good Governance‬ناوی بردوون‪.‬‬ ‫زۆربه سادهیی‪ ،‬ههلی كارو باشتركردنی بژێوی‬ ‫خهڵك مهحاڵه به حكومهتێك بێتهدی ئهگهر‬ ‫نهتوانێت سااڵنه گهشهیهكی ئابووری نۆرماڵ‬ ‫تۆماربكات‪ ،‬به تایبهتی لهو شوێنانهی كه گرفتی‬ ‫زیادبوونی خێرای ژمارهی دانیشتوان ههیه‪ ،‬وهك‬ ‫عێراق كه سااڵنه یهك ملیۆن كهسی زیاد دهكات‪.‬‬ ‫حوكمڕانی باش‪ ،‬به پێی پێناسهكهی نهتهوه‬ ‫یهكگرتووهكان‪ ،‬ههشت خهسڵهتی سهرهكی‬ ‫ههیه لهوانه‪ :‬ههلی بهشداری ههموو تاكهكانی‬ ‫تیا دهستهبهربووبێت بێ جیاوازی جێندهری‪،‬‬ ‫كۆدهنگی پێكهاته جیاوازهكانی لهسهر دهبێت‪،‬‬ ‫ملكهچی لێپرسینهوه بێت لهسهر ئهوهی كه‬ ‫دهیكات‪ ،‬شهفاف بێت‪ ،‬بهئاراستهی كهمكردنهوهی‬ ‫بڕو ئاستی نایهكسانی كاربكات‪ ،‬توانای‬ ‫لهخۆگرتنی ههموو جیاوازیهكانی ههبێت‪ ،‬بهدهم‬ ‫خواست و داواكاری هاواڵتیهكانیهوه بچێت‪ ،‬كاراو‬ ‫چاالك بێت (‪ ،)Efficient‬لهسهربنهمای رۆڵی‬ ‫یاسا كار دهكات‪ .‬ههر له سایهی حوكمڕانی‬ ‫باشدا‪ ،‬گهندهڵی تا دواڕاده كهمدهكرێتهوهو‬ ‫دیدو بۆچوونی كهمینهكانیش لهبهرچاو دهگیرێت‬ ‫و گروپ و توێژه پهراوێزكهوتووهكانی كۆمهڵگا‬ ‫دهنگیان دهبیسترێت له ههموو پرۆسهیهكی بڕیار‬ ‫(‪)١‬‬ ‫دروستكردندا‪.‬‬ ‫ههر حكومهتێك (له ههولێر بێت یان بهغدا)‬ ‫توانی ئهم ههل و مهرجانهی حوكمڕانیهكی باش‬ ‫دابین بكات دهتوانێت بهڵێنی باشتركردنی ژیانی‬ ‫خهڵك و دروستكردنی ههلی كاریش بدات‪.‬‬ ‫كه ئهمهشیان نهكردووه تا ئێستا با سهیری‬ ‫دهرهنجامهكانیان بكهین‪ :‬به پێی داتاكانی بانكی‬ ‫جیهانی (‪ ٢٠١٨‬باڵوبۆتهوه) له عێراقدا تێكڕای‬ ‫رێژهی ههژاری ‪ %٢٢.٥‬هو له كوردستانیشدا‬ ‫‪.)٢( %١٢.٥‬‬ ‫ئهم ژمارانه پێمان دهڵێن كه نزیكهی ‪٩‬‬ ‫ملیۆن كهس له عێراق و ‪ ٧٥٠‬ههزار كهس له‬ ‫ههرێمی كوردستان له ژێر هێڵی ههژاریدان‪ ،‬گهر‬

‫دانیشتوانی ههرێم به ‪ ٦‬ملیۆن كهس وهربگرین‬ ‫به پێی داتاكانی دهستهی ئاماری كوردستان(‪.)٣‬‬ ‫ئێستا روونه كه چۆن بژێوی خهڵك و ئابووری‬ ‫واڵتهكهش باشنابێت و گهشهناكات ئهگهر‬ ‫لهسایهی حوكمڕانیهكی باشدا نهبێت‪.‬‬ ‫لهوانهیه زۆربهی حیزب و سهركرده‬ ‫سیاسیهكانی كوردستان وعێراقیش ههر به ڕاستی‬ ‫ویستبێتیان بژێوی خهڵك و دۆخی ئابووری واڵتهكه‬ ‫باشتربكهن‪ .‬بهرژهوهندی ئهوان لهوهدایه واڵتێكی‬ ‫دهوڵهمهندو میللهتێكی تێرو پڕیان ههبێت‪ .‬ههموو‬ ‫سهركردهیهكی خۆسهپێن و میلیشیایی حهزدهكات‬ ‫واڵتێكی گهشهكردووی دهوڵهمهندی لهبهردهستدا‬ ‫بێت چونكه دواجار بههای پشكهكانی ئهو‬ ‫له بازاڕدا زیاتردهبێت‪ .‬چهنده كوردستان‬ ‫دهوڵهمهندتربێت مافیاو كۆمپانیای سهركرده‬ ‫سیاسیهكانیشی گهورهتردهبن‪ .‬ههربۆیه له دوای‬ ‫ساڵی ‪٢٠١١‬هوه به ئاشكرا ههندێكیان خهونی‬ ‫ئهوهیان ههبوو كوردستان وهك دوبهی لێبكهن له‬ ‫ڕێگای فرۆشتنی نهوت و گازهكهیهوه‪.‬‬ ‫بهاڵم گرفتهكه ئهوهیه ههمان ئهو ههلومهرجهی‬ ‫كه ئهم سهركردانهو حیزبهكانیانی هێشتۆتهوه‬ ‫ڕێگه نادات ئابووریهكی گهشهكردوو كوردستانێكی‬ ‫دهوڵهمهند دروست ببێت‪ .‬سهرچاوهو دەرامهتهكانی‬ ‫كوردستان (وهك ههر واڵتێكی تری ئهم دنیا)‬ ‫سنورداره‪ ،‬كه بهكارهێنرا بۆ بهخێوكردن و‬ ‫قهڵهوكردنی تۆڕی ئهندامان و دهست و پێوهندی‬ ‫حیزبهكان و دهوڵهمهندكردنی كۆمپانیاكانیان‪،‬‬ ‫بهشی خهڵكه ئاساییهكه نامێنێتهوه‪ .‬ههربۆیه تا‬ ‫ملیاردێرێك له كوردستان و عێراقدا دروستبووه‪،‬‬ ‫سهدان ههزاركهس فڕێدراونهته ژێر هێڵی‬ ‫ههژارییهوه‪ .‬له روی تهكنیكیشهوه‪ ،‬كه ڕێگه درا‬ ‫كۆمپانیای نزیك له حیزبه دهسهاڵتدارهكان بازاڕ‬

‫قۆرخبكهن‪ ،‬ئیتر دهرفهتی وهبهرهێنان و ركابهری‬ ‫ئاسایی بازاڕ نامێنێتهوه‪ ،‬بهمهش ههلی كاری نوێ‬ ‫دروست نابێت بۆ ئهو گهنجانهی كه تازه دێنه‬ ‫بازاڕی كارهوه‪.‬‬ ‫بێگومان حوكمڕانی باش و دهسهاڵتداری‬ ‫خاوهن شهرعیهتی دیموكراسی به دیوێكی‬ ‫تریشدا دهتوانێت رۆڵی ههبێت‪ .‬بهپێی راپۆرتێكی‬ ‫بانكی نێودهوڵهتی لهبارهی گهشهكردن له‬ ‫ئاستی جیهاندا‪ ،‬ئهو واڵتانهی به حوكمڕانیهكی‬ ‫باشهوه دهبرێن بهڕێوه ئهگهری بهریهككهوتن و‬ ‫توندوتیژیو ناسهقامگیری كهمتره لهوانهی كه‬ ‫بێبهشن له حوكمڕانی باش (ئهگهر چی ههر‬ ‫لهههمان ئاستی ئابووری و داهاتیشدا بن)(‪.)٤‬‬ ‫ههر ئهوهنده بهسه كه توندوتیژی و داڕوخانی‬ ‫دامودهزگاكان بوون بههۆی ههژاری و داڕووخانه‬ ‫ئابووریهكه‪ ،‬ئیتر ههم ههژاریهكه دهبێته هۆی‬ ‫تهشهنهكردنی توندوتیژی و ههم توندوتیژیهكهش‬ ‫ههژاریهكه قوڵتر دهكاتهوه‪ ،‬لێرهوه دوانهی ههژاری‬ ‫و توندوتیژی دهستپێدهكات كه وهك تهڵهزگهیهك‬ ‫لهوانهیه بۆ چهندین دهیه واڵتهكه گیرۆدهبكات‪،‬‬ ‫وهك ئهوهی كه ئهفغانستان و سۆمال كۆنگۆی‬ ‫دیموكراسی توشی بوون‪.‬‬

‫ریفۆرمی دام و دهزگاكان‬

‫ههولێرو بهسره ‪ ٢‬ناوهندی كاریگهری سیاسهتو‬ ‫ئابوورین له عێراقدا‪ ،‬یهكهمیان پایتهختی ههرێمه‬ ‫وئهوی تریش پایتهختی ئابووری عێراق‪ .‬ئهم‬ ‫دوو پایتهخته به یهك مۆدێلی ئابووری سیاسی‬ ‫دهبرێن بهڕێوهو بهههمان ئهندازه گهندهڵی‬ ‫شهكهتی كردوون‪ .‬زۆربهی ئهو پارهو بودجهی‬ ‫له ‪ ١٥‬ساڵی رابردوودا له ههولێرو كوردستان‬ ‫بۆ كهرتی پهروهردهو فێركردن خهرجكراوه له‬ ‫راستیدا سهرچاوهكهی كێڵگه نهوتیهكانی بهسره‬ ‫بوو‪ .‬بهاڵم به پێی داتاكانی نهتهوه یهكگرتووهكان‬ ‫له ساڵی ‪٢٠١٢‬دا رێژهی ئهو گهنجانهی له بهسره‬ ‫خوێندنیان تهواو كردبوو ‪ %٦.٥‬بوو‪ ،‬بهاڵم له‬ ‫ههولێر سێ بهرامبهر زیاتر بووه‪.)٥( %٢١.٥ ،‬‬

‫سااڵنی ‪١٩٧٠‬كان له كاتێكدا كه بهسره به دورگهی‬ ‫ڤینهس‪-‬ی رۆژههاڵتی ناوهڕاست دائهنرا به هۆی‬ ‫جوانی كهناراو و دارخورماو بیناسازیهكهیهوه‪،‬‬ ‫ههولێر لهژێر هێرش و بۆردومانی نیمچه رۆژانهی‬ ‫سوپای عێراقدا بوو به هۆی شهڕی نێوان سوپاو‬ ‫پێشمهرگهكانی شۆڕشی ئهیلول‪ .‬ناوچه دوره‬ ‫دهستهكانیشی لهژێر رهحمهتی دهرهبهگهكانی‬ ‫پاشماوهی عوسمانیهكاندا بوو‪.‬‬ ‫له ههر ‪ ١٠٠‬كهسی دانیشتووی پارێزگای نهجهف‬ ‫‪٢٨‬یان نهخوێندهوارن‪ ،‬بهاڵم ئهم رێژهیه نزیكهی‬ ‫شهش جار كهمتره له پارێزگای سلێمانی كه‬ ‫رێژهی نهخوێندهواری تیایدا تهنها ‪ ،%٥.٤‬به پێی‬ ‫ههمان داتا‪ .‬له كاتێكدا نهجهف یهكێكه له شاره‬ ‫پڕگهشتیارهكانی دنیا بههۆی شوێنه پیرۆزهكانی‬ ‫شیعه و پیاوه ئاینیهكانیشی گهورهترین رۆڵیان‬ ‫ههیه له سیاسهتی عێراقی دوای ‪ .٢٠٠٣‬بهاڵم‬ ‫سلێمانی به دهست پهراوێزخستنێكی ئاشكرای‬ ‫ئابووری و سیاسیهوه دهناڵێنێت و تهنها ‪%٣٠‬‬ ‫كۆی پرۆژهكانی وهبهرهێنانی ههرێمی كوردستانی‬ ‫بهركهوتووه له ‪ ١٥‬ساڵی رابردوودا ئهگهرچی زیاتر‬ ‫له ‪%٤٦‬ی دانیشتوانی ههرێمی تیا دهژی‪ ،‬به پێی‬ ‫داتاكانی حكومهتی ههرێم خۆی(‪.)٦‬‬ ‫نهێنی پشت ئهم جیاوازیانه تهنها سهقامگیریو‬ ‫كارایی دام و دهزگا حكومیهكانی كوردستانه‪.‬‬ ‫ئهوهی كواڵیتی ژیانی له ههولێرو سلێمانی‬ ‫باشتركردووه (بهراورد به بهسرهو نهجهف)‬ ‫تهنها ئهو سهقامگیریه رێژەییهیه كه كوردستان‬ ‫لێی بههرهمهنده‪ ،‬ئهگینا بڕو ئاستی گهندهڵی‬ ‫له ههردووال نزیكن له یهكترهوه‪ .‬هیچ بهقهدهر‬ ‫توندوتیژی و ناسهقامگیری دامو دهزگا حكومی‪،‬‬ ‫یاسایی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬كۆمهاڵیهتیهكان داناڕزێنێت‪.‬‬ ‫ئهم داڕزانهش گهشهی ئابووری و مرۆیی‬ ‫دهوهستێنێت و دهبێته هۆی ئهو دیاردهی كه‬ ‫به تهڵهزگهی ههژاری (‪)Poverty Trap‬‬ ‫ناسراوه‪.‬‬ ‫دام ودهزگاكانی حوكمهتی ههرێم له نێوان‬

‫سااڵنی ‪٢٠٠٤‬تا ‪ ٢٠١٤‬سهقامگیریهكی باشیان‬ ‫له كوردستاندا دابین كرد له كاتێكدا عێراق‬ ‫به دهست شهڕو توندوتیژیهكی وێرانكهرهوه‬ ‫دهینااڵند‪ ،‬له الیهكهوه شهڕی تایفی نێوان شیعهو‬ ‫سوننه لهالیهكی ترهوه شهڕی بهرگری گروپه‬ ‫چهكدارهكان دژی سوپای ئهمریكا‪ .‬له كوردستان‬ ‫رۆژانه خۆپیشاندان دهكراو میدیا سهربهخۆكان‬ ‫فشاریان دهكرد بۆ فراوانكردنی روبهری ئازادیه‬ ‫كهسیهكان و شهفافیهت و دیموكراسیهت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫لهبهشهكانی تری عێراقدا خهڵك دهكوژرا لهسهر‬ ‫ئهوهی ناوی عهلی یان عومهر بوو لهسایهی ئهو‬ ‫گرژیه تائیفیانهی سیاسیهكانی بهغدا بازرگانییان‬ ‫پێوهدهكرد‪ .‬ئهم دوو بارودۆخه جیاوازه دهرفهتی‬ ‫به ههرێمدا ههنگاوێكی باش ژێرخانی ناوچهكانی‬ ‫ببوژێنێتهوهو خزمهتگوزاریه گشتیهكان دابین‬ ‫بكات سهرهڕای ئهو ههموو گرفتهی گهندهڵی و‬ ‫خراپبهڕێوهبردن بۆی دروستكردبوو‪.‬‬ ‫ئهم راستیه سهرهتاییانهی نێوان ههولێرو‬ ‫بهسره‪ ،‬یان سلێمانی و نهجهف‪ ،‬دهمانگهڕێنێتهوه‬ ‫بۆ ئهو كاریگهریه گهورهی سهقامگیری لهسهر‬ ‫كارایی دام و دهزگاكان و دواتریش گهشهی‬ ‫ئابووری و مرۆیی ههیهتی‪.‬‬ ‫بێگومان ئهم جیاوازیانه خۆڕسك نهبوون‪،‬‬ ‫بهڵكو بهرههمی رهنج و قوربانیدانی خهڵكی‬ ‫كوردستان بوو‪ .‬ههزاران چاالكوان‪ ،‬میدیای‬ ‫سهربهخۆ‪ ،‬رێكخراوی ناحوكومی‪ ،‬حیزبی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن و دهسهاڵتداری بهرپرس كاریان بۆ‬ ‫دهكرد‪ .‬ههڵبهته ئهم جیاوازیه له ئێستادا بهرهو‬ ‫كاڵبوونهوه دهچێت و كوردستانیش بهڕێگاوهیه‬ ‫تا وهك بهسره ببێته زۆنگاوێكی ترسناكی پڕ له‬ ‫میلیشیاو گهندهڵی دوای ئهو زنجیره شكستهی له‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٤‬هوه دهستی پێكردووه‪.‬‬ ‫له ئاستی جیهانیشدا‪ ،‬زۆر توێژینهوهی زانستی‬ ‫ههیه لهسهر گرنگی رۆڵی دامو دهزگاكان له‬ ‫بهدیهێنانی گهشهی ئابووری و مرۆییدا‪ .‬دارون‬ ‫ئاسیمۆگڵۆ وهاوكارهكانی له (‪ )MIT‬له میانهی‬ ‫شیكاركردنی كاریگهری داگیركاریهكانی ناپلیۆن‬

‫له ئهوروپاو باڵوكردنهوهی بههاكانی شۆڕشی‬ ‫فهرهنسا‪ ،‬ئهویان دهرخست كه ئهو ناوچانهی‬ ‫فهرهنسیهكان داگیریانكردو به زۆر یاساو ریفۆرمه‬ ‫سیاسیهكانی شۆڕشی فهرهنسایان تیا سهپاند‪،‬‬ ‫گهشهی ئابووری و مرۆییان زیاترو خێراتربوو‬ ‫لهو ناوچانهی كه توشی ئهم داگیركاریه نهبوون‪.‬‬ ‫ناوچهكانی خۆرئاوای ئهڵمانیا‪ ،‬سویسرا و‬ ‫بهلجیكا (كه ناپلیۆن داگیری كردن) گهشهی‬ ‫ئابوورییان زۆر زیاترو خێراتره له واڵتانی وهك‬ ‫ههنگاریاو پۆڵهنداو ئیسپانیا‪ ،‬كه توشی ئهم‬ ‫داگیركاریه نهبوون‪ .‬ئهم جیاوازیه ههتا ئهمڕۆش‬ ‫وهك كهلێنێكی گهوره ماوهتهوه لەنێوان‬ ‫واڵتانی خۆرئاوای ئهوروپا (ئهڵمانیا‪ ،‬فهرهنسا‪،‬‬ ‫سویسرا‪...‬هتد) لهالیهك و رۆژههاڵت و باشوری‬ ‫ئهوروپا (پۆڵهند‪ ،‬ههنگاریا‪ ،‬ئیسپانیا) لهالیهكی‬ ‫ترهوه(‪.)٧‬‬ ‫بێگومان ناپلیۆن بۆ چهسپاندنی‬ ‫داگیركاریهكانی ریفۆرم و یاساو بههاكانی شۆڕشی‬ ‫فهرهنسای دهسهپاند‪ ،‬بهاڵم بووه هۆی گۆڕینی‬ ‫دام و دهزگا سیاسی و ئیداری و ئابووریهكانی‬ ‫ئهوروپا‪ .‬ئهم گۆڕانكاریانه یهكێكه لهو فاكتهرانهی‬ ‫كه وایكردووه ئهمڕۆ داهاتی سااڵنهی تاكهكهسێك‬ ‫له ههنگاریا (‪ )١٦،٨٥٢‬دۆالر بێت‪ ،‬كه نزیكهی‬ ‫‪%٢٠‬ی داهاتی سااڵنهی تاكهكهسێكه له سویسرا‬ ‫(‪ ٨٠،٠٦٩‬دۆالره)(‪ .)٨‬له كاتێكدا ههردوو واڵت‬ ‫وهك یهك له كیشوهری ئهوروپان و به ههمان ئهو‬ ‫شهڕو قهیرانانهدا تێپهڕین كه ئهو كیشوهره له‬ ‫سهدهی ‪٢٠‬تهمدا بینی‪.‬‬ ‫به بێ چاكسازی دامودهزگاكان مهحاڵه هیچ‬ ‫سهركردهو الیهنێكی سیاسی بتوانێت دۆخی‬ ‫ئابووری كوردستان و بژێوی خهڵك چاك‬ ‫بكات‪ .‬ئهوهی كه ئهمڕۆ حكومهت دهتوانێت‬ ‫له كاتی خۆیدا موچهی كارمهندانی كهرتی‬ ‫گشتی و خانهنشینان دابین بكات‪ ،‬پهیوهندی‬ ‫بهو خۆشبهختیهوه ههیه كه نرخی نهوتی به‬ ‫بهرزی هێشتۆتهوه‪ .‬كهی ئهم نرخه دابهزی‪ ،‬كه‬

‫هه میشه ئهگهرێكی كراوهو رۆژانهیه‪ ،‬ئهوا ههم‬ ‫دیسان قاسهكانی حكومهتهكانی ههرێم و بهغدا‬ ‫چۆڵ دهبن‪ .‬حكومهتی بهغدا لهوانهیه چهند‬ ‫مانگێك درهنگتر توشی مایهپوچبوون بێت بهو‬ ‫پێیهی توانای قهرزكردنی دهرهكی ههیهو یهدهكی‬ ‫پارهی بیانیشی لهبهردهستدایه‪ ،‬ئهوهی كه فریای‬ ‫حكومهتهكهی عهبادی كهوت له ساڵی ‪٢٠١٤‬و‬ ‫‪٢٠١٥‬دا‪.‬‬ ‫كهواته ئهو مۆدێله ئابووری و سیاسیهی كه‬ ‫ئێستا ههیه قابیلیهتی بهردهوامی (‪Sustain-‬‬ ‫‪ )ability‬نیه‪ .‬نه دهتوانێت ههتا سهر بهردهوام‬ ‫بێت و ههلی كارو ژیان بۆ گهنجان و نهوهكانی‬ ‫داهاتوو دابین بكات‪ ،‬نه توانای خۆڕاگرتنیشی‬ ‫ههیه لهبهردهم بچوكترین شۆكی بازاڕی نهوتدا‪.‬‬ ‫هاوكات هیچ رێوشوێنێكیشی نهگرتۆتهبهر بۆ ئهو‬ ‫رۆژانهی كه نهوت و گازی سروشتی كۆتاییان پێ‬ ‫دێت‪ ،‬یان بهها بازرگانیهكهیان نامێنێت و لهوه‬ ‫دهكهون سهرچاوهی داهاتی حكومهت بن‪.‬‬

‫دیموكراسیهت و گهشهی ئابووری‬

‫زۆربهی واڵتانی دنیا دیموكراسی نهبوون تا‬ ‫سهرهتای سهدهی نۆزدهههم‪ .‬ههربۆیه ئاستی‬ ‫بژێوی و ستانداردی ژیانیش جیاوازیهكی ئهوتۆی‬ ‫نهبوو له نێوان خۆرئاواو خۆرههاڵت‪ ،‬یان باكورو‬ ‫باشوری گۆی زهوی‪ .‬لهگهڵ به پیشهسازیكردنی‬ ‫بازاڕو چاالكیه ئابووریهكان له خۆرئاوای ئهوروپا‬ ‫گهشهی ئابووری و مرۆییش زیادیكرد‪ .‬ههربۆیه‬ ‫پرۆسهی دیموكراتیزهكردن ههمیشه هاوڕێیه لهگهڵ‬ ‫گهشهی ئابووریدا‪ .‬لهو واڵتانهی ئاماژهكانی ئاستی‬ ‫بژێوی و خۆشگوزهرانی له بهرزبوونهوهدان‪ ،‬ئاستی‬ ‫دیموكراسیش له بهرزبوونهوهدایه‪ .‬لهو شوێنانهی‬ ‫جۆرێك له دیموكراسیهت دروست بووبێت بهاڵم‬ ‫پێشوهخت واڵتهكه له روی ئابووریهوه گهشهی‬ ‫نهكردبێت ئهوا تهمهنی دیموكراسیهتهكهیان كورت‬ ‫بووه‪ .‬توركیای سهردهمی ئهردۆغان نمونهیهكی‬ ‫باشه بۆ تهمهنكورتی دیموكراسیهت له ژینگهیهكدا‬ ‫كه گهشهی ئابووری و مرۆیی الوازه‪ .‬ئهردۆغان‬

‫وهك مۆدێلێكی تایبهتی دیموكراسیهتی ئیسالمی‬ ‫و كرانهوهی سیاسی دهستی پێكرد‪ ،‬بهاڵم ئێستا‬ ‫واڵتهكهی كردۆته زیندانێكی گهوره بۆ ئهو‬ ‫رۆژنامهنووس و چاالكوانانهی پێچهوانهی ویستی‬ ‫ئهو كار دهكهن‪.‬‬ ‫ئهوانهی تیۆری مۆدێرنیزهیشن‪-‬یان پهرهپێدا‪،‬‬ ‫لهناویاندا كۆمهڵناسی‪-‬سیاسی ئهمریكی سایمور‬ ‫مارتن لیپسێت‪ ،‬جهختیان لهسهر ئهم پهیوهندیه‬ ‫بههێزهی نێوان گهشهی ئابووری و دیموكراسی‬ ‫دهكردهوه‪ .‬لیپسێت روونیكردهوه كه ئهوهی‬ ‫دیموكراسیهت دروست دهكات و دواتریش بههێزی‬ ‫دهكات پرۆسهی به مۆدێرنكردنه كه الی خۆیهوه‬ ‫زنجیرهیهك گۆڕانكاری له ئاستی سهروهت‬ ‫و سامان‪ ،‬به پیشهسازیكردن و پهروهردهو‬ ‫فێركردن دههێنێته ئاراوه‪ .‬له دواجاردا ههموو‬ ‫ئهم گۆڕانكاریانه دهبنه پاڵنهر بۆ ئهو پرۆسهیهی‬ ‫كه به گهشهی ئابووری ناودهبرێت؛ ئهم گهشه‬ ‫ئابووریهش زهمینهیهكی لهبار بۆ دیموكراسیهت‬ ‫دروست دهكات(‪.)٩‬‬ ‫نان و سیاسهت‪ ،‬حوكمڕانی و بازاڕ‪ ،‬ههلی‬ ‫كارو دنیابینی سیاسی ههمیشه له پهیوهندیهكی‬ ‫كارلێكهریدان و ههرگیز هیچیان بێ ئهوی تریان‬ ‫ناگۆڕدرێت‪ .‬ناكرێت تۆ داوای خۆشگوزهرانی و‬ ‫كارو ژیانی باش بكهیت بهاڵم كارت بهسهر ئهوهوه‬ ‫نهبێت چۆن حكومهت و بازاڕو ئابووری واڵتهكهت‬ ‫بهڕێوهدهبرێن‪ .‬ههر كه خهڵكی كوردستان خۆش‬ ‫بوو لهوهی سهركرده سیاسیهكانی بكهونه‬ ‫سهوداكردن به نهوت و گازی ههرێمهكهوه بێ‬ ‫النی كهمی شهفافیهت و حساباتی دارایی و‬ ‫بهرپرسیارێتی پاراستنی بهرژهوهندیهكانی خهڵكی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دهبوایه چاوهڕێی ئهو كارهسات و‬ ‫قهیرانانه بوایهن كه له نێوان سااڵنی ‪٢٠١٤‬و‬ ‫‪ ٢٠١٨‬روویدا‪.‬‬ ‫بهشێك لهو چاالكوانانهی لهو سااڵنهدا‬ ‫بههۆی پێنهدانی موچهكانیانهوه خۆپیشاندانیان‬ ‫دهكرد‪ ،‬ههمیشه جهختیان لهوه دهكردهوه كه‬

‫داواكاریهكانی ئهوان سیاسی نیه‪ ،‬بهڵكو تهنها‬ ‫موچهكانی خۆیانیان دهوێت‪ ،‬بێ ئاگا لهوهی كه‬ ‫ههر لهسهرەتاوه كێشهیهكی سیاسی وایكردووه‬ ‫ئهو موچهكهی وهرنهگرێت‪ .‬لۆجیكی جیاكردنهوهی‬ ‫داواكاریه ئابووری و كۆمهاڵیهتیهكان له پرسه‬ ‫سیاسیهكان ههڵهیهكه لهسهرتاوه باری سهرشانی‬ ‫ئهو بهرپرسانه سوك دهكات كه قهیرانه داراییو‬ ‫ئابووریهكانیان دروست كردووه‪ ،‬له ئاستی‬ ‫دوورمهوداشدا كهشێكی وا دروست دهكات كه‬ ‫سهركردهكان سڵ نهكهنهوه لهوهی كه سهرهڕۆییو‬ ‫قومار به بهرژهوهندی هاواڵتیانی خۆیانهوه بكهن‪.‬‬ ‫ئهزموونه مێژووییهكان سهلماندویانه كه‬ ‫مهحاڵه به بێ دیموكراسیهت و حوكمڕانیهكی باش‬ ‫نان و ژیانێكی ئاسایی دهستهبهر ببێت‪ ،‬ئهمه به‬ ‫ههاڵوێردی ههندێك له واڵته نهوتیهكانی كهنداوی‬ ‫عهرهب؛ چونكه ههم بڕێكی زۆر نهوت و گازیان‬ ‫ههیهو ههم ژمارهی دانیشتوانیشیان زۆر كهمه‪.‬‬ ‫بهاڵم بۆ عێراق و كوردستان ئهم هاوكێشهیه وا‬ ‫نیه‪ .‬له ساڵی ‪٢٠٠٤‬هوه ههموو ساڵێك عێراق یهك‬ ‫ملیۆن كهس له دانیشتوانی زیاد دهكات و ئێستا‬ ‫نزیك بۆتهوه له ‪ ٤٠‬ملیۆن كهس‪ ،‬به پێی داتاكانی‬ ‫بانكی جیهانی‪.‬‬ ‫داهات وپارهی نهوت‪ ،‬به بێ حوكمڕانی‬ ‫باش‪ ،‬له عێراق و كوردستانیشدا تا ئێستا‬ ‫بهس مافیاكانی گهندهڵی و میلیشیای سیاسی‬ ‫بههێزی دروست كردووه‪ ،‬ئهمه جگه له ئاواره‬ ‫كردن و ههژاركردنی ملیۆنان خهڵك‪ .‬چهند ئاستی‬ ‫گهندهڵی زیادبكات‪ ،‬كهلێنی نێوان زۆرینهی‬ ‫ههژارو كهمینه دهوڵهمهندهكان فراوانتردهبێت و‬ ‫دهرهنجامیش چینی ناوهڕاست بچوك دهبێتهوه‪.‬‬ ‫ههربۆیه لهو واڵتانهی كه ئاستی لێپرسینهوهو‬ ‫دیموكراسی و شهفافیهت الوازه‪ ،‬ژمارهی ئهو‬ ‫باڵهخانانهی كه ئاسمانی شارهكان داگیردهكهن‬ ‫بێ ئهوهی درامهتێكی ئابووری ئهوتۆیان ههبێت‬ ‫زۆر دهبن‪ .‬ئهم باڵهخانانه‪ ،‬كه له بنهڕهتدا بۆ‬ ‫سپیكردنهوهی پاره دروستكراون سهخت تر‬ ‫و زهقتر دهرئهكهون وهك ئهوهی كه له واڵته‬

‫دیموكراتیهكاندا ههن‪ .‬چونكه تهالری مافیاكانی‬ ‫گهندهڵی له بنهڕهتدا بۆ جوانكاری و دیكۆرهو‬ ‫ههندێك جاریش لهناوچهی دوورهدهستیشدا‬ ‫دهبینرێن‪ ،‬نهك ناوهندی شاره گهورهكان كه به‬ ‫راستی خواست و داوایهكی ئابووریانه ههیه بۆ‬ ‫بوونیان(‪.)١٠‬‬

‫ههرێم پێویسته‬ ‫له كوێوه دهست پێبكات؟‬

‫بهپێی داتاكانی دهستهی ئاماری ههرێم‪،‬‬ ‫ژمارهی دانیشتوانی كوردستان گهیشتۆته زیاتر‬ ‫له ‪ ٦‬ملیۆن كهس و رێژهی گهشهی دانیشتوانیش‬ ‫له ‪ %٢.٣‬دایه(‪ .)١١‬به پێی ئهم هاوكێشهیه‪ ،‬سااڵنه‬ ‫نزیكهی ‪ ١٤٠‬ههزار گهنجی نوێ دێنه بازاڕی‬ ‫كاری كوردستانهوه‪ ،‬ئهمه جگه لهو سهدان ههزار‬ ‫كهسهی كه له ئێستادا بێ كارن یان لهدهرهوهی‬ ‫كوردستانهوه هاتوون بۆ ئهوهی لێره كاربكهن‪.‬‬ ‫ئایا ئابووری و بازاڕی كوردستان دهتوانێت ئهم‬ ‫ههموو كاره دروست بكات؟ ئایا سهركردایهتی‬ ‫ههرێم بیریان لهم لهشكره بێكاره كردۆتهوه؟‬ ‫ئهگهر بڕیاره شتێك له كوردستان وعێراقدا‬ ‫بگۆڕدرێت و چاكسازی بكرێت‪ ،‬دهبێت سهرهتا‬ ‫لهو مۆدێله ئابووریه سیاسیهوه دهستپێبكرێت كه‬ ‫تهنها نهوتفرۆشتن دهزانێت‪ .‬دهبێت دهزگاكانی‬ ‫یاسا جێبهجێكردن بههێزبكرێن و سنورێك بۆ‬ ‫ئهو قۆرخكاری و گهندهڵیه دابنرێت كه ناهێڵێت‬ ‫بازاڕ بهپێی لۆجیك و میكانیزمهكانی خۆی‬ ‫كار بكات وههمیشه سهرچاوهكانی كومهڵگاكه‬ ‫دائهدۆشێت لهبهرژهوهندی كۆمپانیاو بازرگانه‬ ‫قۆرخكارهكان‪ .‬سیاسیهكانی ههرێمیش دهبێت‬ ‫لهوه تێبگهن كه كار دروستكردن زۆر قورستره‬ ‫له دهستكاری ماكرۆئیكۆنۆمیانهی سیستمهكه‪.‬‬ ‫بۆنمونه چاكسازیكردن له سیستمی بهڕێوهبردنی‬ ‫كهرتی گشتی و خوێندن و تهندروستی و ههیكهلی‬ ‫دارایی ههرێم شتێكه بهم سهركردایهتیهی ئێستا‬ ‫دهكرێت‪ ،‬بهاڵم دروستكردنی سهدان ههزار ههلی‬ ‫كار لهدهرهوهی تواناو دهسهاڵتی ئهوانه‪ .‬ئهوان‬ ‫دهبێت ههلومهرجێك دروستبكهن كه وهبهرهێنانی‬ ‫بیانی و ناوخۆی بێن كاری نوێ له بازاڕهكانی‬ ‫كوردستان دروست بكهن؛ ئهمهش كاری به پالن‬ ‫وبهرنامهی دهیان ساڵهی دهوێت‪ .‬پرۆسهی كار‬ ‫دروستكردن جگه لهوهی زۆر ئاڵوزو وردهكارو‬ ‫ههستیاره‪ ،‬ههمیشه نهفهسدرێژی و پالنی‬ ‫دهیانساڵهی دهوێت(‪.)١٢‬‬ ‫ئابووری و بازاڕ پێویستیان به حكومهتی‬ ‫بههێزههیه یاسا جێبهجێ بكات و دهستوپێی‬ ‫مافیاكانی گهندهڵی و قۆرخكاری كورتبكاتهوه‪.‬‬ ‫ئهگهر دام و دهزگاكانی یاسا جێبهجێكردن‬ ‫بههێزتر نهبوون له دهست و پێوهندی سیاسیه‬ ‫گهندهڵهكان‪ ،‬ئهوا وهبهرهێنانی بیانی و‬ ‫ناوخۆییش ناتوانن گهشهبكهن‪ .‬كهس ناوێرێت‬ ‫سامانهكهی له شوێنێكدا بخاته بازاڕهوه كه‬ ‫سیاسیهكانی كهی ویستیان چۆن ویستیان پێگهو‬ ‫بیرۆكراسیهته حكومیهكهیان بهكاربهێنن له دژی‬ ‫چهند كۆمانیایهك بۆ بهرژهوهندی ههندێكی تر‪.‬‬ ‫ههلی كاری نوێ دروست نابێت تا كهلتوری‬ ‫سهرانهسهندن و پشتگیریهێنان له ئهندامانی‬ ‫مهكتهبی سیاسی حیزبهكانهوه بمێنێت‪.‬‬ ‫تا ئهم ریفۆرمانه نهكرێت‪ ،‬نه هیچ سیاسیو‬ ‫سهركردهیهكی دڵسۆز دهتوانێت بهڵێنه‬ ‫شرینهكانی جێبهجێ بكات‪ ،‬نه خهڵكیش دهتوانێت‬ ‫به ئاسودهیی ساڵێك بژی دوور له مهترسی‬ ‫بڕینی موچهكهی یان لهدهستدانی كارهكهی‬ ‫لهو كهرتی تایبهته لهرزۆكهی كه ههر دیسان‬ ‫لهسهر پارهی نهوت راوهستاوه‪ .‬بهدڵنیاییەوه‬ ‫ئهم چاكسازیانهش به دهستهبژێرێكی بهرپرس‬ ‫دهكرێت كه دیموكراسیانه هاتبن و ترسی دۆڕانی‬ ‫دهنگدهرهكانیشیان وایان لێبكات ههمیشه به‬ ‫ههستیاری و بهرپرسیارانهوه ههموو ههنگاوێك‬ ‫بنێن‪ .‬ههر ئهمهشه دیموكراسیهت دهكاته‬ ‫پێشمهرجێكی سهرهكی گهشهی ئابووری‪.‬‬ ‫داتاو توێژینهوهی زانستی ههیه بۆ نیشاندانی‬ ‫ئهو پهیوهندیه بههێزهی لهنێوان دیموكراسیهت و‬ ‫گهشهی ئابووریدا ههیه‪.‬‬ ‫له توێژینهوهیهكی تردا ئاسیمۆگڵۆو‬ ‫هاوكارهكانی پهرهسهندنه سیاسی و ئابووریهكانی‬ ‫سهد ساڵی رابردووی جیهانیان شیكاركردووه لهبهر‬ ‫رۆشنایی داتاكانی فریدهم هاوس‪ ،‬دهركهوتووه‬ ‫كه زۆربهی واڵت و نهتهوه دیموكراسیهكان‬ ‫ئهوانهن كه دهوڵهمهندن‪ ،‬یاخود زۆرینهی واڵته‬ ‫دهوڵهمهندهكان ئاستێكی باشی دیموكراسی و‬ ‫كرانهوهی سیاسیان ههیه‪ .‬ئهگهر چی داتاكانیان‬ ‫هیچ بهڵگهیهكی نیشان نهدا بۆ ههبوونی‬ ‫پهیوهندیهكی سهبهبی له نێوان دیموكراسیهتو‬ ‫داهاتی تاكهكهس‪ ،‬بهاڵم ئهم دووانه ههمیشه‬ ‫پێكهوهن‪ .‬لهو شوێنانهی دیموكراسیهت ههیه‬ ‫دهوڵهمهندیش ههیه‪ .‬ئهمهش دۆزینهوهیهكی‬ ‫نوێ بوو لهدژی ئهو تێگهیشتنهی كه پێی وایه‬ ‫زیادكردنی داهاتی تاكهكهس خۆبهخۆ دهبێته‬ ‫هۆی باشتركردنی ئهو دام و دهزگا سیاسیانهی‬ ‫كه ئاستی دیموكراسی پێش دهخهن(‪.)١٣‬‬ ‫گۆڕانكاریه مێژووییه گهورهكان ههندێك جار‬ ‫دهرفهتن بۆ ئهوهی نهتهوهكان به جۆرێك سیستمه‬ ‫سیاسی و ئیداریهكهیان رێكبخهنهوه كه گهشهی‬ ‫ئابووری و مرۆییان بۆ دابین بكات‪ ،‬هاوشێوهی‬ ‫ئهم گۆرانكاریانه له نمونهی نێوان ههردوو كۆریای‬ ‫باكور و باشوردا دهبینرێت كهشهڕو ملمالنێكانی‬ ‫سهردهمی جهنگی سارد لهیهك جیایكردنهوه‪.‬‬ ‫ئهمڕۆ كۆریای باشور له ریزی واڵته ههره‬ ‫گهشهكردووهكانی جیهاندایهو داهاتی سااڵنهی‬ ‫تاكهكهسی ‪ ٢٦٧٦١‬دۆالره(‪ ،)١٤‬كه نزیكهی ‪١٦‬‬ ‫جار زیاتره له داهاتی سااڵنهی هاواڵتیهكی كۆریای‬ ‫باكور كه به ‪ ١٧٠٠‬دۆالر خهمڵێنراوه(‪ .)١٥‬ئهمانه‬ ‫ههر یهك واڵت و یهك میللهتن و له ههمان ژینگهو‬

‫ت�سە ن�سدرو�س ت�ی‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫‪17‬‬

‫دكتۆر زانا حەمید‪ ،‬سەرپەرشتیاری تیمی بەرەنگاربوونەوەی كۆرۆنا‪:‬‬

‫تووشبوون بە كۆرۆنا‬ ‫زۆرە‪ ،‬بەاڵم مردن كەمترە‬

‫دكتۆر زانا حەمید‪ ،‬سەرپەرشتیاری تیمی بەرەنگاربوونەوەی كۆرۆناو دكتۆرا لە نەخۆشیەكان و تەندروستی جیهانی لە‬ ‫زانكۆی لیڤەرپوڵ‪ ،‬هەواڵێكی خۆش دەدات بە هاواڵتیان كە رێژەی مردن بە كۆرۆنا لە چاو ڤایرۆسەكانی تر كەمترە‬ ‫هەرچەندە تووشبوونەكە زیاترە‪.‬‬ ‫لە هەرێمی كوردستان باس باسی كۆرۆنایەو رێوشوێنی جۆراوجۆر گیراونەتەبەر‪ ،‬خەڵك لە ترس و دڵەڕاوكێدان‪ ،‬دكتۆر زانا‬ ‫حەمید‪ ،‬لەم چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ “زەمەن” باس لە كاری تیمەكەی و رادەی مەترسیەكانی نەخۆشی كۆرۆنا دەكات‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬مەزهەر كەریم‬

‫زەمەن‪ :‬هەست ناكەن پێكهێنانی‬ ‫تیمی بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسەكە زۆر‬ ‫دواكەوتوون؟‬ ‫د‪.‬زانا حەمید‪ :‬تا ‪ 2020/1/31‬من لە‬ ‫لیڤەرپوڵ بووم‪ ،‬رۆژی ‪ 2020/2/2‬هاتومەتەوە‬ ‫سلێمانی دەستكراوە بەكارەكان پێشتریش‬ ‫كاركرابوو‪ ،‬هەموو كارێك پێویستی بە‬ ‫دانیشتنو بە پالندانانو ئامادەكاری هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەو ڕۆژەوە ئێمە بەشدارین لەم‬ ‫بوارەدا‪ ،‬شەو و ڕۆژمان خستۆتە سەریەك‪،‬‬ ‫دامەزراندنی نەخۆشخانەیەك بەوشێوازە‬ ‫دڵنیایی بدات بە هاواڵتی‪ ،‬كە بتوانێت لە‬ ‫نمونەكەیەوە‪ ،‬تا پشكنین لەئاستی جیهانیدا‬ ‫بێت كارێكی كەم نییە‪ ،‬چەند جارێك دیزانی‬ ‫موختەبەرمان گۆڕیوە موناقەشات كراوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئێوە دەتوانن ئەو دڵنیاییە‬ ‫بدەن‪ ،‬كە دەتوانرێت نەخۆشیەكە لە‬ ‫كوردستان دەستنیشان بكرێت؟‬ ‫د‪.‬زانا حەمید‪ :‬بەڵێ بەدڵنیایەوە‬ ‫دەتوانرێت سەدا سەد نەخۆشیەكە‬ ‫تەنیا‬ ‫نەك‬ ‫بكرێت‪،‬‬ ‫دەستنیشان‬ ‫تەواوی‬ ‫بەڵكو‬ ‫دەستنیشانكردنی‪،‬‬ ‫پێداویستیەكانی جیاكردنەوەو چارەسەرو‬ ‫بەدواداچوون و وەرگرتنی نموونەی‬ ‫نەخۆشیەكەش دەكرێت‪ ،‬كە چەند‬ ‫دكتۆرێكی دیكە وەریدەگرن تایبەتمەندی‬ ‫خۆیانە‪ ،‬پاشان سامپڵەكە دەدەن بە تیمی‬ ‫تاقیگە‪ ،‬ئەو ئەنجامەی كە دەردەچێت‬ ‫ئێمە ئەنجامەكە دەدەینەوە بەوان‪ ،‬ئەوان‬ ‫لەسەر ئەو ئەنجامەی كە ئێمە دەیدەین‬ ‫مامەڵە لەگەڵ نەخۆشەكاندا دەكەن‪،‬‬ ‫نەخۆشخانەكەش ئێستا ئامادەیە بۆ‬ ‫وەرگرتنی نەخۆش‪ ،‬هێڵی گەرمیش هەیە‬ ‫بۆ ڕێنمایی‪ ،‬كە چۆن نەخۆش دەگاتە‬ ‫ئەو نەخۆشخانەیە‪ ،‬ئێمە بەهیواین‪ ،‬كەس‬ ‫نەیەت بۆ ئەو نەخۆشخانەیە پشكنینی‬ ‫كەس نەكەین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬تائێستا چەند كەس پشكنینیان‬ ‫بۆ كراوەو توانای پشكنینی چەند كەستان‬ ‫هەیە لە رۆژێكدا؟‬

‫ڤایرۆسی كۆرۆنا‬ ‫زۆر كۆنە لە سیەكانی‬ ‫سەدەی رابردووە‬ ‫دۆزراوەتەوە‬ ‫زانا حەمید‪ :‬باسی ئەو ئامێرەت بۆدەكەم‬ ‫كە لە رۆژێكدا توانای پشكنینی بۆ چەند‬ ‫نەخۆش هەیە یان ئەو ئامێرانەی ئێمە كاری‬ ‫پێدەكەین بە نموونە پشكنین بە شێوازی‬ ‫زانستی بۆ كەسێك سێ بۆ چوار كاتژمێر‬ ‫دەخایەنێت‪ ،‬بەاڵم ئامێرەكەمان تا ‪36‬‬ ‫تیوب دەتوانێت رەنگ بكات واتە دەتوانین‬ ‫بڵێین لە یەك كاتدا پشكنین بۆ ‪ 30‬كەس‬ ‫بكات‪ ،‬واتە ئەگەر بە بەردەوامی كاری‬ ‫پێبكەین لە رۆژێكدا دەتوانین پشكنین بۆ‬ ‫‪ 30‬نەخۆش بكەین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئایا كۆرۆنا ئەوەندە مەترسیدارە‬ ‫وا دونیای بەخۆوە سەرقاڵكردووەو خەڵك‬ ‫زۆر دەترسێت؟‬ ‫زانا حەمید‪ :‬ئەوە پرسیارێكی زۆر باشە‪،‬‬ ‫دوانزە ساڵە لەگەڵ كۆرۆنادا كاردەكەم‪،‬‬ ‫واتا بەهەموو شێوازەكانی كۆرۆنا‪،‬‬ ‫بەدەردەكۆرانی مریشك دەستمپێكردووە‪ ،‬كە‬ ‫خۆم پزیشكی ڤێتەرنەریم‪ ،‬دواتریش كارم لە‬ ‫ڤایرۆسی مێرس كرد لە سعودیە‪ ،‬ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆنا زۆر كۆنە لە سیەكانی سەدەی‬ ‫رابردووە دۆزراوەتەوە‪ ،‬كە لقو پۆپی زۆرە‬ ‫بەشێكی زۆری لە ئاژەڵەكان تووشی دەبن‪،‬‬

‫چەند جۆرێكیان تووشی مرۆڤ دەبێت‪،‬‬ ‫تەنیا پەتایەكی وەرزی دروست دەكات‪،‬‬ ‫لق و پۆپە تازەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا بە‬ ‫ڤایرۆسی سارس دەستپێدەكات‪ ،‬دواتر لە‬ ‫‪2012‬دا دەبێتە ڤایرۆسی مێرس‪ ،‬ساڵی پار‬ ‫لە سەنتەری پزیشكی مەلیك فەهد لە ڕیاز‬ ‫كارم لەسەركرد‪ ،‬شێوازی جیاوازی هەیە‪،‬‬ ‫ئەم ڤایرۆسە تازەیە زۆربەی شتەكانی‬ ‫لە ڤایرۆسەكانی پێش خۆی جیاوازە‪،‬‬ ‫خۆشبەختانە رێژەی مردن لەم ڤایرۆسەدا‬ ‫زۆر كەمترە لەچاو ڤایرۆسەكانی دیكەدا‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕێژەی تووشبوون بەنەخۆشیەكە‬ ‫زۆرە‪ ،‬لەبەرئەوەی ڤایرۆسەكە دەتوانێت‬ ‫بەخێرایی باڵوببێتەوە‪ ،‬بۆیە مەترسیەكە‬ ‫پەیوەستە بە شێوازی مامەڵەكردن‬ ‫لەگەڵیدا‪ ،‬ئەگەر بەشێوازێكی ڕێكو پێكو‬ ‫زانستیانە مامەڵە لەگەڵ ڤایرۆسەكەدا‬ ‫بكرێت ئەو مەترسیە گەورەیەی نییە‪ ،‬تاقە‬ ‫مەترسی كە هەیبێت نەناسینو نەزانینیەتی‬ ‫بە ماوەكەی كە دەركەوتووە‪ ،‬ناتوانرێت‬ ‫بەم ماوە كەمە توێژینەوەی پێویست‬ ‫ئەنجام بدەیت‪ ،‬ئەو مەترسیەی كە هەیە‪،‬‬

‫بەو ئامێرەی‬ ‫لەبەردەستماندایە‬ ‫لە رۆژێكدا دەتوانین‬ ‫پشكنین بۆ‬ ‫‪ 30‬نەخۆش بكەین‬

‫ئەگەر هەیە ئەم ڤایرۆسە خۆی بگۆڕێت‬ ‫بە ڤایرۆسێكی توندتر‪ ،‬لەبەرئەوەی توانای‬ ‫ئەوەی هەیە خۆی بگۆڕێت بەدوو شێواز‬ ‫شێوازێكیان ئەو یەكانەی لە ترشی ناوەكی‬ ‫ئەم ڤایرۆسەدان دەگۆڕێن بۆ شتی دیكە‬ ‫شێوازەكەی دیكەیان‪ ،‬دەتوانێت لەگەڵ‬ ‫خۆیدا یان لەگەڵ ڤایرۆسێكی دیكەدا‬ ‫كاتێك دەچنە یەك خانەوە جینەكانیان‬ ‫بگۆڕنەوە كاتێك جینەكانیان بگۆڕنەوە‬ ‫ڤایرۆسی تازە بەرهەم دەهێنن‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ئەم ڤایرۆسە تازانەی دروست دەبن لە‬ ‫جێگەی خۆیان دەمردن هەندێكجاریش ئەو‬ ‫ڤایرۆسانەی پێكدێن بەهۆی ئەو حاڵەتە‬ ‫مەترسیدارانەی‪ ،‬بۆیان دەتوانین بڵێین‬ ‫جارێك مەترسیەكی شاراوەیە وەك لەوەی‬ ‫مەترسیەكی ئاشكرابێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی ئێمە‬ ‫دەیبینین لەناو هاواڵتیاندا پێویست ناكات‬ ‫ئەو دڵەڕاوكێ و ئەو مەترسیانە هەبێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەم ڤایرۆسە پێویستی بە تەنە‬ ‫بۆئەوەی باڵوبێتەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬بۆچی تائێستا نەتوانراوە‬ ‫چارەسەر بۆ كۆرۆنا بدۆزرێتەوە؟‬ ‫د‪.‬زانا حەمید‪ :‬ڤایرۆسی كۆرۆنا بەحوكمی‬ ‫ئەوەی لە خێزانی ئەو ڤایرۆسانەیە ترشە‬ ‫ناوەكییەكەیان ئاڕ ئێن ئەیە‪ ،‬زۆر گۆڕانكاری‬ ‫بەسەردا دێت هەروەك ڤایرۆسی ئێس‬ ‫سیڤی‪ ،‬كە ڤایرۆسی هەوكردنی جگەرە‪،‬‬ ‫كاتێك ڤاكسینی بۆ دروست دەكەیت بۆیە‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵیدا قورسە‪ ،‬تائێستا ئەو‬ ‫ڤاكسینانەی بۆ ڤایرۆسەكە دۆزراونەتەوە‬ ‫سودیان نەبووە‪ ،‬بابەتی چارەسەری‬ ‫دەرمان بەتایبەت دەرمانی ڤایرۆسەكان زۆر‬ ‫وردو دەقیقن پێویستیان بە توێژنەوەیەكی‬ ‫یەكجار زۆر هەیە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬تاچەند ئەو قسەیە زانستیە كە‬ ‫دەڵێت لەگەڵ بەرزبوونەوەی پلەی گەرمادا‬ ‫ڤایرۆسەكە لەناو دەچێت؟‬ ‫د‪ .‬زانا حەمید‪ :‬بەدڵنیاییەوە توانای‬ ‫ڤایرۆسەكە كەمتر دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫ئەوە ناگەیەنێت‪ ،‬كە ڤایرۆسە ناگوازرێتەوە‪.‬‬

‫هەموو شتێک لەسەر کۆرۆنا‬ ‫د‪.‬گۆران عەبدوڵاڵ‬ ‫کۆرۆنا خێزانێکی گەورەیە لە ڤایرۆس کە لە‬ ‫چەندین ئەندام و جۆر پێکهاتووە‪ .‬ڤایرۆسەکە‬ ‫لە ئاژەڵ و مرۆڤیشدا نەخۆشی دروستدەکات‪،‬‬ ‫لە مرۆڤدا چەند ئەندامێکی خێزانی کۆرۆنا‬ ‫بەوە ناسراون کە پەسیو و هەاڵمەتی ئاسایی‬ ‫دروستدەکەن‪ ،‬بەاڵم هەندێ جاریش نەخۆشی‬ ‫قورستری وەکو سارس‪ .‬تازەترین ئەندامی‬ ‫ئەم خێزانەش ئەو جۆرەیە‪ ،‬کە لەم دواییانە‬ ‫لە چین باڵوبووەوەو خێرا گەیشتە هەموو‬ ‫جیهان‪ ،‬ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ناوی‬ ‫نەخۆشیەکی نا کۆڤید ‪.١٩‬‬

‫کۆڤید ‪ ١٩‬چیە؟‬

‫نیشانەکانی کۆڤید ‪ ١٩‬چین؟‬

‫ڕێژەی چاکبوونەوە چەندە؟‬

‫‪%٨٠‬ی ئەوانەی تووشدەبن بە تەواوەتی‬ ‫چاکدەبنەوە بەبێ ئەوەی پێویستیان بەهیچ‬ ‫چارەسەرێک هەبێ‪.‬‬

‫ڕێژەی حاڵەتی توند چەندە؟‬

‫لە هەر شەش کەس کە تووشی نەخۆشیەکە‬ ‫دەبن یەکێکیان بە سەختی دەیگرن و تووشی‬ ‫تەنگەنەفەسی دەبن و ڕەنگە ژیانیان بکەوێتە‬

‫د‪ .‬سۆما محەمەد‬ ‫ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ (‪ )19_COVID‬کە لە کۆتایی‬ ‫ساڵى ‪ 2019‬لە واڵتی چین باڵوبووەوە‪ ،‬بەداخەوە لە ماوەیەکی‬ ‫کورتدا گەیشتە زۆرێک لە واڵتانی دیکەو لەم چەند رۆژەی رابردوودا‬ ‫ئێرانیشی گرتەوە‪ ،‬بەهۆی هاتوچۆی هاواڵتیان لەنێوان هەردوو واڵت‪.‬‬ ‫هەرچەندە خۆشبەختانە تووشبوون بە ڤایرۆسەکە لە زۆربەی‬ ‫حاڵەتەکاندا کوشندە نییە‪ ،‬تەنها چەند نیشانەیەکی پەتای سادەن‪،‬‬ ‫بەاڵم دەکرێت ببێتە هەوکردنی سیەکان و دواجار مردنیش‪،‬‬ ‫لەمبارەوە رێکخراوی تەندروستی جیهانی (‪ )WHO‬لە ‪19‬ی مانگی‬ ‫کانونی دووەم رایگەیاند‪ ،‬رێژەی مردن ‪%2‬ـە‪ ،‬بەاڵم بەپێی توێژینەوە‬ ‫چینیەکان لە شاری وهان دەگاتە ‪ ،%4.9‬کە ئەم ژمارەیە جێی‬ ‫هەڵوێستە لەسەرکردنە‪ ،‬بۆیە پێویستە تاکی کوردیش زانیاری هەبێ‬ ‫لەسەر ڤایرۆسەکەو نیشانەکانی تووشبوون و چۆنیەتی خۆپاراستن‬ ‫لێی‪.‬‬ ‫لە نیشانەکانی ڤایرۆسەکە ‪:‬‬ ‫* تا‪ ،‬بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش‬ ‫* کۆکە کە رۆژ بە رۆژ بەرەو خراپی دەچێت‬ ‫* تەنگەنەفەسی‬ ‫* نیشانەکانی هەاڵمەت “پژمین‪ ،‬لوت ئاوکردن‪ ،‬بێتاقەتی‪،‬‬ ‫داهێزران”‬ ‫* لە حاڵەتی دەگمەندا دەکرێت تووشی ناڕێکی لێدانی دڵ‬ ‫و تەنگەنەفەسی کوشندە �‪respiratory distress syn‬‬ ‫‪ ،drome‬دابەزینی پەستانی خوێن‪ ،‬ئازارێکی زۆری ماسولکەکانی‬ ‫لەش بێت‪.‬‬ ‫نیشانەکان دەکرێ لە رۆژی یەکەمی بەرکەوتن دەربکەون تاوەکو‬ ‫‪ 14‬رۆژ‪ ،‬هەرچەندە نزیکترین توێژینەوە‪ ،‬کە لەسەر ڤایرۆسەکە کراوە‬ ‫دەڵێت تا ‪ 24‬رۆژ لە بەرکەوتن بە ڤایرۆسەکە ئەگەری تووشبوون‬ ‫هەر هەیە ‪.‬‬ ‫هۆکارەکانی گواستنەوەی ڤایرۆسەکە ‪:‬‬ ‫لەڕێگەی پژمین و هەناسەی کەسی هەڵگر یان تووشبوو‪،‬‬ ‫سەرەکیترین هۆکاری گواستنەوەیە کە لە دووری شەش پێ ئەگەری‬ ‫گواستنەوەی هەیە‪ ،‬یاخود لە ڕێگەی بەرکەوتنی ڤایرۆسەکە لە‬ ‫هەناسەی تووشبوەکە بە دەسکی دەرگا‪ ،‬یان ڕووپۆشی ئامێرەکان‪،‬‬ ‫هۆکارێکی ترن بۆ گواستنەوە‪ ،‬هەرچەندە هەندێک سەرچاوە باس لە‬ ‫گواستنەوە لە ڕێگەی میزو پیساییەوە دەکەن‪ ،‬بەاڵم ئەمە بە ڕەسمی‬ ‫پشتڕاست نەکراوەتەوە‪.‬‬ ‫چۆنیەتی دەستنیشانکردنی نەخۆشیەکە‪:‬‬ ‫دەستنیشانکردنی نەخۆشیەکە لە رێگەی وەرگرتنی نمونە لە‬ ‫خوێن‪ ،‬لیکی ناودەم‪ ،‬لوت‪ ،‬یان لە کۆمی نەخۆشەکەوە دەکرێت‪،‬‬ ‫لە رێگەی پشکنینی تایبەت کە پێی دەڵێن (‪ ،)PCR‬کە دەبێت‬ ‫لەالیەن سەنتەری نەخۆشیە گوازراوەکانەوە بکرێت‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫رەسمی لەالیەن الیەنی پەیوەندیدارەوە ئەنجامەکان رابگەیەنرێن‪،‬‬ ‫نەک سەرچاوەی نابەرپرس لە بابەتەکە‪ ،‬خۆشبەختانە تائێستا هیچ‬ ‫حاڵەتێک لە کوردستان تۆمارنەکراوە‪.‬‬ ‫چارەسەری نەخۆشیەکە ‪:‬‬ ‫لە ئێستادا چارەسەر بریتیە لە چارەسەری نیشانەکانی‬ ‫نەخۆشییەکە‪ ،‬چونکە تائێستا چارەسەری بنەڕەتی تایبەت بەم جۆرە‬ ‫ڤایرۆسە نەدۆزراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم دژە ڤایرۆسەکانی دیکە تاقیکراونەتەوە‬ ‫کە کاریگەریان لەسەر رێژەی چاکبوونەوەی نەخۆشەکە هەیە‪.‬‬

‫کۆڤید ‪ ١٩‬ئەو نەخۆشییە‪ ،‬کە جۆرە تازەکەی‬ ‫ڤایرۆسی کۆرۆنا لە مرۆڤدا دروستیدەکات‪ .‬ئەم‬ ‫نەخۆشیە لەپێش باڵوبوونەوەی لە شاری ووهانی‬ ‫چین لە مانگی ‪١٢‬ی ساڵی ‪ ٢٠١٩‬نەناسراو بوو‪.‬‬ ‫باوترین نیشانەکانی نەخۆشیەکە بریتین‬ ‫لە تا‪ ،‬هیالکی و کۆکەیەکی وشک‪ .‬هەندێ لە‬ ‫نەخۆشەکان رەنگە چەند نیشانەیەکی تریان‬ ‫هەبێ وەکو ئازاری لەش‪ ،‬تەڕبوونی لووت‪،‬‬ ‫گەرووئێشە یان سکچوون‪ ،‬هەندێ لەوانەی‬ ‫تووشدەبن هیچ نیشانەیەکیان نابێ‪.‬‬

‫ئەوەى پێویستە بیزانیت‬ ‫دەربارەی کۆرۆنا‬

‫مەترسییەوە‪ .‬هەر کەسێک تاو تەنگەنەفەسی‬ ‫بوو دەبێ ڕاستەوخۆ سەردانی نەخۆشخانە‬ ‫بکات‪.‬‬

‫کێ بە سەختی دەیگرێت؟‬

‫بە تەمەنەکان رەنگە بە سەختی بیگرن‬ ‫بەتایبەتی ئەوانەی نەخۆشیی درێژخایەنیان‬ ‫هەیە وەکو شەکرەو ڕەبو و نەخۆشیەکانی بۆری‬ ‫هەناسەو فشاری خوێن و نەخۆشیەکانی دڵ‬ ‫و ئەوانەی بۆ هەر هۆکارێک جۆرە دەرمانێک‬ ‫وەردەگرن‪ ،‬کە بەرگری لەشیان کەمدەکاتەوە‪.‬‬

‫نەخۆشیەکە چۆن دەگوازرێتەوە؟‬

‫کەسێک کە تووشی ڤایرۆسەکە بووبێت‪،‬‬ ‫لەوانەیە کەسانی تر تووش بکات‪ ،‬نەخۆشیەکە‬ ‫لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەگوازرێتەوە‬

‫لەڕێی وردە دڵۆپەی تەڕی دەم و لووت‪ ،‬کە بە‬ ‫کۆکە یان پژمە یان هەناسەدان باڵودەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم وردە دڵۆپانە لەسەر شتەکانی دەوروبەر‬ ‫دەنیشنەوە‪ .‬ئەگەر کەسی تر دەستکاری ئەو‬ ‫شتانە بکات‪ ،‬کە وردە دڵۆپەکانی لەسەر‬ ‫نیشتووەتەوەو ئینجا دەستی بەر دەم و لووت‬ ‫یان چاوی بکەوێت ئەوە تووشی ڤایرۆسەکە‬ ‫دەبێت‪ ،‬هەروەها کەسێک ئەگەر کۆکەو پژمەو‬ ‫هەناسەی کەسی تووشبوو بچێت بەسەریدا‬ ‫ئەوا ئەویش تووشدەبێ‪ .‬بۆیە زۆر گرنگە‬ ‫بەالی کەمەوە بە مەودای یەک مەتر لەو کەسە‬ ‫دووربکەویتەوە کە پەسیو و هەاڵمەتی هەیە‪.‬‬

‫ئایا کۆرۆنا لە هەوادا باڵودەبێتەوە؟‬

‫نەخێر‪ ،‬زۆربەی توێژینەوەکان دەریانخستووە‬ ‫کە ڤایرۆسەکە تەنها بەو ڕێگایانە باڵودەبێتەوە‬

‫کە لەسەرەوە ئاماژەی پێدرا‪.‬‬

‫ئایا دەکرێ نەخۆشیەکە لە‬ ‫کەسێکەوە بگریت کە خۆی هیچ‬ ‫نیشانەیەکی نییە؟‬

‫بەڵێ‪ ،‬بەاڵم بە ڕێژەیەکی زۆر کەم‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ئەوانەی نەخۆشیەکە باڵودەکەنەوە بۆخۆیان‬ ‫کۆکەو پژمەو پەسیو و هەاڵمەتیان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆرێک لەوانەی کە هەڵگری ڤایرۆسەکەن تەنها‬ ‫نیشانەیەکی کەمیان دەبێ و بە سووکی دەیگرن‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە کە ڤایرۆسەکە لە‬ ‫کەسێکەوە بۆت بێت کە تەنها هەندێ نیشانەی‬ ‫کەمی هەیە وەکو کۆکەیەکی کەم‪ .‬بۆیە گرنگە‬ ‫هەر کەسێ کۆکەی هەبوو دەمامک بەکاربهێنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی‬

‫چۆنیەتی خۆپاراستن لە تووشبوون‪:‬‬ ‫* زوو زوو دەستت بشۆ بە ئاوی گەرم و سابوون‪ ،‬هەوڵبدە ‪20‬‬ ‫چرکە بەدەستەوە بمێنێتەوە‪ ،‬پاش بەرکەوتن بەهەر کەسێک کە‬ ‫پەتاو هەاڵمەت یاخود هەوکردنی سیەکانی هەبێت‪ ،‬دەست مەدە لە‬ ‫دەسکی دەرگاو محاجەرەو قەراغی دیوارو ئەو شوێنانەی زۆر دەستی‬ ‫بەردەکەوێت‪.‬‬ ‫*دوورکەوە لە قەرەباڵغی و شوێنە گشتییەکان “بازاڕ‪ ،‬مۆڵ‪،‬‬ ‫مزگەوت‪ ،‬نەخۆشخانە‪ ،‬کافێ‪ ،‬یانەی وەرزشی‪ ،‬چێشتخانە‪ ..‬هتد‪”..‬‬ ‫خۆت بە دوور بگرە لە خواردنی دەرەوە‪.‬‬ ‫* لەکاتی ساڵوکردندا دوورکەوە لە ماچکردن و لە باوەشگرتن‪،‬‬ ‫چونکە بەرکەوتنى راستەوخۆ ئەگەری گواستنەوە زیاد دەکەن‪.‬‬ ‫* دەست مەدە لە دەموچاوت و چاوەکانت مەخورێنە بە دەستی‬ ‫پیس‪ ،‬چونکە ڤایرۆسەکە لە چاویشەوە داخڵ دەبێت‪.‬‬ ‫*لەکاتی کۆکیندا دەست بە لوت و دەمتەوە بگرە‪ ،‬یان کلێنس‬ ‫بەکاربهێنە ئەگەر بەرامبەرەکەت کۆکی یاخود پژمی لێی دوور‬ ‫بکەرەوە‪ ،‬دووربکەوە لە سەردانکردنی نەخۆش‪.‬‬ ‫* هەوڵبدە هەوای ماڵەکەت گەرم بێت‪ ،‬ڤایرۆس لە شوێنی‬ ‫گەرمدا ناتوانێت بمێنێتەوەو گەشە بکات ‪.‬‬ ‫*باشترە دەستکێش لەدەست بکرێت و دەمامک بەکاربهێندرێت‬ ‫کاتی چونە بازاڕ و شوێنە گشتیەکان‪ ،‬پێویستە زوو زوو دەستکێشو‬ ‫دەمامکەکەت بگۆڕیت‪.‬‬ ‫* بەردەوام قوڕگ و ناو بۆشایی دەمت تەڕو شێدار راگرە‪،‬‬ ‫چونکە ڤایرۆسەکە لە وشکیی پەردەی ناودەم و قوڕگدا زوو گەشە‬ ‫دەکات‪.‬‬

‫د�‬ ‫پ��ەروەردەو ن��وێ��� ن� ن‬

‫‪16‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫پشوویەك بێ حەوانەوە‬

‫نزیكەی دوو ملیۆن مامۆستاو خوێندكار لە ماڵەوەن‬

‫عەبدولواحید محەمەد‬

‫زمان ئێسقانی تێدا نییە‬ ‫بەاڵم كۆمەڵگە دەكوژێت‬ ‫خوێندكارێكی زانكۆ لە تویتێكدا ئاماژە‬ ‫بەوە دەدات و دەڵێت‪ :‬لە هۆڵی خوێندنمان‬ ‫خوێندكارێكی نوێ كە تازە ناوی خۆی‬ ‫تۆماركردبوو هاتە ژوورەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگای سەرسامی و هەڵوێستەكردن‬ ‫بوو‪ ،‬خوێندكارەكە بەو وەرزی گەرمایە جووتێك‬ ‫جزمەی لەپێدا بوو‪ ،‬لە نیوەی بەشە وانەكە‪،‬‬ ‫دكتۆری وانەبێژ پرسیاری لێكرد‪ ،‬ئەو جووتە‬ ‫جزمەیە بەم هاوینە بۆ لەپێتدایە؟ وەاڵمی‬ ‫خوێندكارەكە مامۆستاكەی توڕەو نیگەران‬ ‫كرد‪ ،‬دكتۆریش دووبارەی كردەوە‪ ،‬كەس‬ ‫هەیە بەم هاوینە گەرمە جزمە لەپێ بكات؟‬ ‫هەموو خوێندكارەكانی ناو پۆلەكە دەستیان بە‬ ‫پێكەنین كرد‪ ،‬خوێندكاری خاوەن جزمە زۆر بە‬ ‫نەرمی و لەسەرخۆ هەستایەوە سەرپێ و پێی‬ ‫وتن‪ ،‬خوا نازو نیعمەتی زۆری پێداون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جوانی و هۆشی لێسەندوونەتەوە‪.‬‬ ‫خوێندكارەكان هەموویان بەدەم پێكەنینو‬ ‫جۆرێك لە سەرسوڕمانەوە هەستانەوەو‬ ‫دكتۆریش زیاتر توڕەبوو نیازی وابوو سزای بدات‪،‬‬ ‫قوتابیەكە زانی دكتۆرەكە ئاگای لە وردەكاری‬ ‫ئەو نییەو سزای دەدات‪ ،‬بۆیە لەسەر كورسیەكەی‬ ‫هەستایەوەو پانتۆڵەكەی بەرزكردەوەو هەردوو‬ ‫قاچە دەستكردەكانی نیشاندان‪ ،‬كە بە جووتە‬ ‫جزمەكە پێیەكانی شاردبۆوە‪ ،‬لەگەڵ بینینی‬ ‫ئەو دیمەنە سەرسوڕهێنەرە دكتۆرەكە زۆر بە‬ ‫پەشۆكاوی تێی روانی و بەشە وانەكەی راگرتو‬ ‫چاوەكانیشی پڕ فرمێسك بوون‪.‬‬ ‫ئینجا خوێندكارەكە وتی‪ :‬ئەگەر هۆكارەكان‬ ‫هەرچی بن گاڵتە بە بەرامبەرەكانتان مەكەن و‬ ‫لەوە زیاتر تێمەپەڕێنن‪ ،‬پێش ئەوەی عەیبی‬ ‫خەڵك ببینن عەیبەكانی خۆتان ببینن‪،‬‬ ‫ناشرینترین رەوشتیش ئەوەیە كاتێك عەیبەیەك‬ ‫لە بەرامبەرەكەت ببینی لەبری ئەوەی بەخۆی‬ ‫بڵێی هەموو دەوروبەرەكەی لێ تێبگەیەنیت‪،‬‬ ‫تا ئێرە چیرۆكی ئەو خوێندكارە كەمئەندامەو‬ ‫وتە زۆر كاریگەرەكانی بوو‪ ،‬منیش وایدەبینم‬ ‫هیچ كەسێك نییە لەسەر ئەم زەمینە عەیار ‪24‬‬ ‫بێت‪ ،‬واتە لە هەموو روویەكەوە بێ كەموكوڕی‬ ‫بێت‪ ،‬لەژێر رۆشنایی ئەو راستیە‪ ،‬دەبێت‬ ‫كەموكوڕییەكان لە هەر روویەكەوە‪ ،‬جەستەیی‪،‬‬ ‫هۆشی‪ ،‬یان بوارێكیتر بێت بە ئاسایی‬ ‫وەربگیرێت و وەكو كەسێكی كامڵ مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵدا بكرێت‪.‬‬ ‫ئەوەی مایەی هەڵوەستەكردنە‪ ،‬لەناو‬ ‫كۆمەڵگەی ئێمە تائێستا هاوسەنگانە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ ئەو حاڵەتانە نەكراوە بگرە دەیان ناوو‬ ‫ناتۆرەشیان لێنراوە‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا دەبینین‬ ‫زۆربەی ئەو كەسانە لە رووی زیرەكی و زهنی‬ ‫زۆر عاقڵمەندو ژیرن‪ ،‬ئاستێكی بەرزیان لە‬ ‫زانستو مەعریفەتدا بەدەستهێناوە‪ ،‬ئەوەی لەالی‬ ‫من بۆتە پرسیار ئەوەیە‪ ،‬بۆ ئێمە نەمانتوانیوە‬ ‫كولتووری “لەبری ئەوەی قسە لەسەر یەكتر‬ ‫بكەین‪ ،‬قسە لەگەڵ یەكتر بكەین” پیادە بكەین‬ ‫كە لە بنەڕەتدا ئەو مەبدەئە لە هەڵسوكەوتكردن‬ ‫لەناو كۆمەڵگە پێویستە بۆ ئەوەی حاڵەتێكی‬ ‫تەندروست لە مامەڵەكردن لەگەڵ یەكتردا‬ ‫بێتە كایەوە‪ ،‬راستیەكەی بەرجەستەبوونی‬ ‫ئەو واقیعە نەرێنییە بۆ پرۆسەی پەروەردە‬ ‫دەگێڕمەوە‪ ،‬چونكە زیاتر بەالی فێركردندا‬ ‫شكاوەتەوە نەك پەروەردەكردن مەخابن دوای‬ ‫ئەو هەموو هەڵكشان و داكشانەی جیهان و‬ ‫مافی مرۆڤ و مافی منداڵ تا هەنووكەش هەر‬ ‫بەو شێوەیە‪ ،‬هێشتا زۆربەمان باوەڕمان بەوە‬ ‫هەیە لە بازنەی یەكەمی خوێندن دەرنەچوون و‬ ‫لە هەموو قۆناغەكانیش توندوتیژی جەستەییو‬ ‫دەروونی هەبێت‪ ،‬ئەوەیە وایكردووە نەریتی‬ ‫ناوو ناتۆرەو توانجگرتنی بێ بنەماو رێزنەگرتن‬ ‫لەوانەی كەموكوڕییان هەیە بەردەوام بێت‬ ‫بڕوام وایە ئەوە نەریتێكی كوژەكەو لێكەوتەی‬ ‫زۆری دەبێت‪ ،‬ئەو وتەیەش زۆر راستە كە‬ ‫دەوترێت”زمان ئێسقانی تێدا نییە بەاڵم‬ ‫كۆمەڵگە دەكوژێت”‪.‬‬

‫سەرچین ساڵح‬ ‫ئازا حەسەن‪ ،‬مامۆستای ئامادەیی لە‬ ‫شاری سلێمانی‪ ،‬بەرنامەی دانابوو ئەم نەورۆزە‬ ‫خۆی بگەیەنێتە ئاكرێ‪ ،‬ئەو خەمی ئەوەی بوو‬ ‫رۆژەكانی پشووی بەشی گەشتەكەی نەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم كە بەهۆی كۆرۆناوە هەموو بەرنامەكەی‬ ‫لێتكچوو‪ ،‬ئەوەش نەك لەبەر كەمی پشوو بەڵكو‬ ‫لەبەر زۆری رۆژەكانی پشوو‪.‬‬ ‫ئێستا ئەو مامۆستایە نەك بەرنامەی‬ ‫سەردانەكەی هەڵوەشاوەتەوە بەڵكو زۆربەی‬

‫كاتەكانی لە ماڵەوە بەسەر دەبات‪ ،‬ئەوەش بە‬ ‫ئامانجی ئەوەی خۆی و هاوسەرو منداڵەكانی‬ ‫دووربن لە بەاڵی كۆرۆنا‪.‬‬ ‫“هەرچەندە زۆر مانەوە لەماڵەوە بێزاركەرەو‬ ‫زیانی خۆی هەیە‪ ،‬بەاڵم دەكرێت ئەوەش سوودی‬ ‫خۆی هەبێت”‪ .‬ئازا ئـێستا بەشێك لە كاتەكانی‬ ‫تەرخانكردوە بۆ مناڵەكانی پێداچونەوە بە‬ ‫وانەكانیاندا دەكاتەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا “كاتمان‬ ‫بۆ خوێندنەوەی كتێب و وەرزش و یاریكردن‬ ‫و بەیەكەوە سەیركردنی فیلمی پەروەردەیی‬ ‫داناوە”‪.‬‬ ‫لە چوارچێوەی هەڵمەتی بەرەنگاربوونەوەی‬

‫ڤایرۆسی كۆرۆنا حكومەتی هەرێم نزیكەی‬ ‫مانگێك پشووی بۆ زانكۆو پەیمانگاو‬ ‫خوێندنگاكان راگەیاند‪ ،‬بەو هۆیەشەوە نزیكەی‬ ‫دوو ملیۆن خوێندكارو مامۆستا كەوتنە پشووەوە‪،‬‬ ‫مامۆستایان دەرگای سنورەكانیان لێداخراوەو‬ ‫كۆڕو كۆبونەوەكانیش قەدەغەكراون‪ ،‬بۆیە ئێستا‬ ‫زۆربەی كاتەكانیان لە ماڵەوە بەسەر دەبەن‪.‬‬ ‫حكومەت بە راگەیاندنی پشوەوە نەوەستا‪،‬‬ ‫بەڵكو بڕیاری داخستنی كافتریاو مەلەوانگەو‬ ‫الیڤ موزیك‪ ،‬تا كاتێكی نادیار راگرت‪.‬‬ ‫لە كاتی ئاساییدا چ مامۆستا بێت یان‬ ‫خوێندكار یاخود فەرمانبەران بە تامەزرۆییەوە‬

‫چاوەڕێی پشوو دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئەمجارە كۆرۆنا لە‬ ‫ئاستی چاوەڕوانییەكەی كەمكردنەوە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی مامۆستایان لەماڵەوە وەڕس نەبن‪،‬‬ ‫یەكێتی مامۆستایانی كوردستان لە پەیوەندیدایە‬ ‫لەگەڵیاندا و هانیان دەدات پەرە بە تواناكانی‬ ‫خۆیان بدن و پێداچوونەوە بە وانەكانیاندا بكەن‪.‬‬ ‫ئەحمەد كەركوكی‪ ،‬بەرپرسی راگەیاندنی‬ ‫یەكێتی مامۆستایان كە یەكێكە لەو كەسانەی‬ ‫رەخنەی لە سیستمی پەروەردە هەیە‪ ،‬بە‬ ‫“زەمەن”ی وت‪”:‬ئەگەر پرۆسەی خوێندن و‬ ‫پەروەردە بەشێوەی ستاندارد بوایەو بەشی‬ ‫فریاگوزاری لە قوتابخانەكان هەبوایە دەكرا پشوو‬ ‫رانەگەیەنرایە و خوێندن بەردەوام بوایە”‪.‬‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا زیاتر لە ملیۆنێك و‬ ‫‪ 700‬هەزار قوتابی هەیە و رۆژانە لە حانوتی‬ ‫قوتابخانەكان نان دەخۆن‪ ،‬كەركوكی دەڵێت‬ ‫كۆنترۆڵنەكراون‬ ‫حانوتەكان‬ ‫‪”:‬بەداخەوە‬ ‫رێنماییەكان جێبەجێ ناكەن‪ ،‬جگەلەوەش‬ ‫رێنمایی نیە لە قوتابخانەكاندا بۆ خۆپارێزی لە‬ ‫نەخۆشییەكان”‪.‬‬ ‫پشووەكە مامۆستایانی زانكۆو پەیمانگاكانی‬ ‫نەگرتووەتەوە كە ژمارەیان زیاتر لە ‪ 10‬هەزارە‪،‬‬ ‫بەاڵم خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگاكان كە سااڵنە‬ ‫زیاتر لە ‪ 125‬هەزار كەس دەبن لە پشوودان‪.‬‬ ‫عەباس ئەكرەم وتەبێژی وەزارەتی خوێندنی‬ ‫بااڵو توێژینەوەی زانستی بە”زەمەن”ی‬ ‫وت‪”:‬بڕیاری پشوو بۆ وەزارەتی خوێندنی‬ ‫بااڵ تەنها خوێنداكارانی زانكۆو پەیمانگاكانی‬ ‫گرتوەتەوە‪ ،‬سەرجەم مامۆستایانی زانكۆو‬ ‫فەرمانبەرانی سەربە وەزارەتی خوێندنی لە‬ ‫دەوامی فەرمیدان”‪.‬‬ ‫بۆ قەرەبوكردنەوەی ئەم مانگەی كە كراوە‬ ‫بە پشوو پێشنیاز هەیە كاتی تاقیكردنەوەكان‬ ‫دوابخرێت و كاتی خوێندن درێژ بكرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەو بابەتانەیشی گرنگ نەبێت بۆ نەچێتە نێو‬ ‫تاقیكردنەوە‪ ،‬بۆ ئەم كۆبونەوە لەگەڵ بەڕێوبەرە‬ ‫گشتییەكان دەكرێت بۆ درێژكردنەوەی كاتی‬ ‫خوێندن‪.‬‬

‫“هۆكاری ئەو پێشكەوتنەمان‬ ‫بایەخدان بوو بە پەروەردە”‬

‫بەڕێز عەباس‬ ‫ئەو ناونیشانەی سەرەوە ڕستەی سەركردە و‬ ‫سیاسییەكانی واڵتی ئێمە نییە‪ ،‬بەڵكو ئەوە ڕستەی‬ ‫سەرۆكی واڵتی سەنگاپورایە كە پێشكەوتنەكەی‬ ‫بووە بە باسی زۆرێك و بەشێكی گرنگی شیكەرەوەو‬ ‫میدیاكانی جیهان! ئەو واڵتانەی دوای جەنگی‬ ‫دووەمی جیهانی بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەرو‬ ‫خێرا پێشكەوتوون واڵتانێك بوون سەرۆكەكانیان‬ ‫كاری سەرەكییان بە پلەی یەكەم بایەخدانیان بووە‬ ‫بەشێوازی پەروەردەو فێركردن و دركیان بەوە كردووە‬ ‫پێشكەوتنی هەر میللەت و نەتەوەیەك بەستراوە بە‬ ‫چۆنێتی بواری پەروەردە و فێركردن‪.‬‬ ‫بەداخەوە الی سیاسیی و سەركردەكانی كورد‬ ‫تەواو ئەمە پێچەوانە دەبێتەوەو هەربۆیە دۆخمان‬ ‫بەوشێوەیەی ئێستای لێهاتووەو چارەسەرییەكانیش‬ ‫ئەستەم بوون‪ ،‬بە مێژووی كوردو دەسەاڵتدارێتی‬ ‫كوردستانی باشوردا بچیتەوە ڕستەی سیاسییەك و‬ ‫سەركردەیەك نادۆزیتەوە لەبارەی گرنگی پەروەردەو‬ ‫فێركردنەوەو كردبێتی‪ ،‬گەر هەشبێت لە ئاستی‬ ‫گوتاردا بووە بۆ مەبەستێكی دیاریكراوی كەسێتیو‬ ‫حیزبی بووەو پالن و ستراتیژ نەبووە‪ ،‬بەاڵم كەم‬ ‫نین سەركردەی ئەو واڵتە پێشكەوتوانەی كە ڕستەو‬ ‫وتەكانیان لەبوارەی پەروەردە و فێركردنەوە ئەوەندە‬ ‫كاریگەری هەبووە لەالیەن ئەوانیترەوە بەردەوام‬ ‫دەوترێتەوە!‬ ‫ئەوەی مایەی سەرنجە باسوخواسی بەشێكی‬ ‫گرنگی میدیای كوردیش كەوتۆتە ژێر كاریگەری‬ ‫گوتاری سیاسییەكانەوە‪ ،‬چونكە هەموو بابەتەكان‬ ‫بوون بە بابەتی سیاسی و كەمترین ئاوڕیان لە الیەنە‬ ‫پەروەردەیی و فێركارییەكان داوەتەوە‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫ئێمە پێمانوایە پێش ئەوەی ئێمە قەیرانی سیاسیی و‬

‫چو‬

‫هێز و حیزبە سیاسییەكان‬ ‫لەڕاستەوە بۆ چەپیان‬ ‫دواقسەو ڕستەیان‬ ‫بریتییە لە كایەی‬ ‫پەروەردە و فێركردن‬ ‫ئابووری و كۆمەاڵیەتیمان هەبێت‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫قەیرانی پەروەردە و فێركاریمان هەیە‪ ،‬دونیای كوردی‬ ‫هەمووی خەریكە دەبێتە شیكەرەوەی سیاسی‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا چاالكی پەروەردیی و نووسەری پەروەردیی‬ ‫پەراوێزترین كایەیە الی خوێنەوارو ڕۆشنبیرەكانمان‪.‬‬ ‫هێز و حیزبە سیاسییەكان لەڕاستەوە بۆ چەپیان‬ ‫دواقسەو ڕستەیان چ لە بانگەشەی هەڵبژاردن و‬ ‫دواتریش دواین قسەو ڕستەیان بریتییە لە كایەی‬ ‫پەروەردە و فێركردن ئەگەریش بیریان نەچێتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش نەوەك بەهۆی گرنگی كایەكەوە بەڵكو بەهۆی‬ ‫ئەوەی دەنگی پێ كۆبكەنەوە‪ ،‬هەمووی باسكردنە‬ ‫لە نەوت‪ ،‬وەك ئەوەی نەوت ڕێگا ڕاستەقینەكەی‬

‫چارەسەری كێشەكانی كۆمەڵگای كوردی بێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كەمنین ژمارەی ئەو دەوڵەتەنەوتیانەی‬ ‫كە نەوت بووە بە بەاڵو مەترسی لەسەریان و ڕۆژ‬ ‫لەڕۆژیش قەیرانەكانیان زیاتر و زیاتر قوڵدەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش بەهۆی ئەوەی پەروەردە و فێركردنیان‬ ‫دواكەوتوە‪.‬‬ ‫بەسەرنجدان لە ناوەندەكانی خوێندن‪ ،‬ئەو‬ ‫شێوازە پەروەردەیی و فێركارییەی لە كوردستاندا‬ ‫هەیە پێمان دەڵێت ئێمەی كورد ناگەیەنێتە هیچ‬ ‫شوێنێك و بۆ دواجار تاكەكانی كۆمەڵگای كوردی‬ ‫ناتوانن هەست بە ئارامی بكەن و وەكو تاكێكی‬ ‫دونیای پێشكەوتوو بتوانن بژین! ئەمە پەیوەندی‬ ‫بەڕەشبینی نییەو بەڵكو واقیع و دەرئەنجامەكان‬ ‫وامان پێدەڵێت‪ ،‬ئاخر كایەیەك نەماوە بەهای خۆی‬ ‫لەدەست نەدابێت و لە گرنگی نەكەوتبێت‪ ،‬ڕۆژانە زۆرن‬ ‫ئەو چیرۆكانەی گوێمان لێدەبێت لەبارەی فەزاحەتی‬ ‫بڕوانامەدار و خوێندەوارەكانەوە وەكو پزیشك و‬ ‫ئەندازیارو مامۆستاو فەرمانبەرە جیاوازەكان‪،‬‬ ‫ئەی گەر ئەمە شكست و فەشەلی ئەو جۆرە لە‬ ‫پەروەردەوفێركردنە نەبێت كە هەیە چی دیكەیە!؟‬ ‫بەشێكی گرنگی پسپۆڕانی پەروەردەیی و‬ ‫دەرونناسانی پەروەردەیی جەخت لەسەر گرنگی‬ ‫قۆناغی منداڵی دەكەنەوەو بە قۆناغێكی هەستیاری‬ ‫دەزانن بەوەی كەسایەتی مرۆڤی بۆ قۆناغەكانی‬ ‫داهاتوو لەسەربونیاد دەنرێت‪ ،‬لە قوتابخانە‬ ‫بنەڕەتییەكانی ئێمەدا دونیایەك كێشەوگرفت هەیەو‬ ‫ژینگەی پەروەردەیی و فێركاری وەكو پێویست‬

‫نەڕەخساوەو دابین نەكراوە‪ ،‬ئەمە ڕوونە وەك‬ ‫چۆن لە ڕابردوودا وەهابووین داهاتوشمان ناكرێت‬ ‫چاوەڕوانی باشتری لێبكەین‪ ،‬چونكە پێشكەوتن بە‬ ‫تێپەڕبوونی زەمەن و ساڵ نایەتەدی ئەگەر كارو‬ ‫پالنت بۆی نەبێت‪.‬‬ ‫پەروەردەو فێركردن لە كوردستاندا لەجیاتی‬ ‫بەرهەمهێنانی ئومێدو هیوا بووە بە دروستكردنی‬ ‫نائومێدی و بێهیوایی‪ ،‬میللەتێكی پێشكەوتوونییە‬ ‫لە دونیادا ئاوات بخوازێت بگەڕێتەوە بۆ پەروەردەی‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬بەاڵم لە كوردستاندا ئێستا دەنگێكی‬ ‫بەهێز هەیە پێی وایە بەوەی دەبێت بگەڕێینەوە بۆ‬ ‫پەروەردە كۆنەكە‪ ،‬وەك ئەوەی پەروەردەی كۆن‬ ‫لە ئێستا باشتربوبێت! ئەمە هیچ نییە جگە لە‬ ‫شكستی ئەو جۆرە لە پەروەردەوفێركارییەی كە لە‬ ‫كوردستاندا هەیە كە بریتی یە لە كات بەڕێكردنێكی‬ ‫بێ ئەنجام‪.‬‬ ‫حیزب و هێزە سیاسییەكان و بڕیاربەدەستەكان‬ ‫هەرێم نیشتیمانیان كردوەتە قوربانی حەزو ئارەزووە‬ ‫تایبەتییەكانیان‪ ،‬ئەوەی الیان گرنگە تەنها هێزو‬ ‫چەك و توندوتیژییەو تا ئێستاش شانازی بەوە‬ ‫دەكرێت كە ژمارەی شەهیدو بریندارەكانمان زۆرن!‬ ‫پەروەردەوفێركردن بەو شێوەیەی ئێستا توانای‬ ‫دەستكاریكردنی بەها ناشرینییەكانی ناوكۆمەڵگای‬ ‫كوردی نییەو لە دواكەوتویەوە دەربازمان ناكات و‬ ‫پێشمان ناخات‪ ،‬هەربۆیە بە نامۆیی دەمێنینەوە چ‬ ‫لە ناوخۆدا وەك كورد چ لەگەڵ میللەت و واڵتانی‬ ‫دیكەدا!‬

‫�� ڵ���ە ڵ��گە‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫‪15‬‬

‫خاوەن مۆڵەت‬ ‫هۆکاری سەرەکیی رووداوەکانی هاتوچۆیە‬

‫الی خوارەوە‪ ،‬لە رێگەی سەنتەری راهێنانی‬ ‫رێگەپێدراوی شۆفێری و لەالیەن راهێنەری شارەزاو‬ ‫مۆڵەتپێدراوەوە‪ ،‬ئینجا بە تاقیكردنەوەی تیۆری و‬ ‫پراكتیكیی بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆدا تێپەڕبووبێت‬ ‫و سەلماندبێتی‪ ،‬کە لە رووی زانیاری و شارەزایی‬ ‫تیۆری و کردەییەوە شایستەو لێهاتووە‪ ،‬واتە‬ ‫دەرچووبێت‪.‬‬

‫هەڵکەوت عەبدوڵاڵ‬

‫(‪)2‬‬ ‫رووداوەكانی هاتوچۆ بۆتە یەكێك لە كێشە‬ ‫سەرەكییەكانی جیهان‪ ،‬چونكە ئاسەوارە‬ ‫كۆمەاڵیەتیو مادی و تەندروستییەكانی تەنیا روو‬ ‫لە قوربانی ناكەن‪ ،‬بەڵكو بەشێوەیەكی تایبەتی روو‬ ‫لە خێزانی قوربانی و بەشێوەیەكی گشتیش روو لە‬ ‫كۆمەڵگەو دەوڵەت دەكەن‪.‬‬ ‫گەورەیی زیانە مرۆیی و مادییەكانی‬ ‫رووداوەكانی هاتوچۆ وایان لە حكومەتەكان و‬ ‫دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی ئۆتۆمبیل و رێگەكان‬ ‫كردووە ‪ -‬وەك كۆمپانیاكانی دروستكردنی‬ ‫ئۆتۆمبیل و گواستنەوەو بیناسازی‪ -‬توانای زۆری‬ ‫دارایی و توێژینەوەی قەبە بۆ كۆڵینەوە لە هۆکارە‬ ‫سەرەكییەكانی رووداوەكانی هاتوچۆ‪ :‬ئۆتۆمبیل‪،‬‬ ‫بەكارهێنەری رێگە‪ ،‬رێگەو دەوروبەرەكەی‪،‬‬ ‫بخەنەگەڕ‪.‬‬ ‫لە كوردستانیش رێژەی رووداوەكانی‬ ‫هاتوچۆ لە هەڵكشاندایەو زیانە مادی و‬ ‫داراییەکانی لە بەرزبوونەوەدایە‪ ،‬ئەگەر بانكێكی‬ ‫زانیاریی راستەقینەی هاوچەرخمان هەبوایە‪،‬‬ ‫کە هەموو رووداوە بچووك و گەورەكانی‬ ‫هاتوچۆی تۆماربكردایە‪ ،‬ئەوا بۆمان دەردەكەوت‬ ‫مەترسییەكەی لە چ ئاستێكدایەو هەڵوەستەیەكی‬ ‫جددی و بەرپرسیارانەی لەئاستدا دەكرا‪ .‬راستە‬ ‫الی خۆشمان هۆكاری پێشهاتنی رووداوەكان‬ ‫هەمەجۆرەو پەیوەندیی بە مرۆڤ و رێگەوبان و‬ ‫ئۆتۆمبیلەوە هەیە‪ ،‬بەاڵم وەك ئامارو بەڵگەكان‬ ‫دەریان خستووە‪ ،‬پشکی شێری بەر ئەوانە‬ ‫دەکەوێت کە ئۆتۆمبیل لێ دەخوڕن و مۆڵەت‬ ‫بەدەستن‪ ،‬بەاڵم شۆفێر نین‪ .‬مۆڵەت بەدەست ئەو‬ ‫کەسەیە کە مۆڵەتی شۆفێریی پێ بەخشراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە رووی تیۆری و پراکتیکییەوە نەبووەتە شۆفێر‪.‬‬ ‫بۆیە هەنگاوی یەكەم بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو‬ ‫گرفتە مەترسیدارەو چارەسەرکردنی بنچینەیی بۆ‬ ‫كۆتاییهێنان بەو خوێنڕشتنە مرۆیی و ئابوورییە‪،‬‬ ‫چاككردنی هەڵسوكەوتی ئەوانەیە کە ئۆتۆمبیل‬ ‫لێ دەخوڕن‪ ،‬ئەویش بە‪ :‬پیادەکردنی سیستمێکی‬ ‫مۆڵەتپێدانی ئۆتۆمبیل لێخوڕینی هاوچەرخی‬ ‫نێودەوڵەتیانە‪ ،‬چاودێریکردنی هەمەالیەنی‬ ‫ئۆتۆمبیل لێخوڕین و توندكردنی سزاکانی‬ ‫سەرپێچییەكانی هاتوچۆ‪.‬‬ ‫شۆفێر ئەوكەسە نییە‪ ،‬كە دەتوانێت لەناو‬ ‫ئۆتۆمبیلێكدا دانیشێت‪ ،‬ئاوێنەكان و كورسییەكەی‬ ‫رێكبخات‪ ،‬بزانێت چۆن سوكان و پایدەرەكانی‬ ‫بەنزین و ئیستۆپ و كالج بەكاردێنێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەوكەسەیە‪ ،‬كە لە رووی تەندروستییەوە‬ ‫شایستەبوونی سەلمابێت و بە خولێكی راهێنانی‬ ‫شۆفێریدا تێپەڕبووبێت بۆ فێربوونی ئەو خااڵنەی‬

‫* ئاشنابوون بە رێساكانی ئۆتۆمبیل لێخوڕین‬ ‫و یاساكانی هاتوچۆ‪.‬‬ ‫* بەدەستهێنانی زانیاریی تەواو سەبارەت‬ ‫بە ئۆتۆمبیل و چۆنێتی بەكارهێنانی و تێڕوانین‬ ‫بەرامبەر بەو خەوشانەی پەیوەندییان بە الیەنی‬ ‫توندوتۆڵییەوە هەیە‪.‬‬ ‫* شارەزابوون و تێگەیشتن لە مەترسی و‬ ‫سەختییەكانی ئۆتۆمبیل لێخوڕین‪.‬‬ ‫* تێگەیشتن لە كاریگەریی دۆخی مرۆیی‬ ‫لەسەر كارامەیی ئۆتۆمبیل لێخوڕین‪.‬‬ ‫* لێهاتوویی لە بواری هەڵسەنگاندنی ئۆتۆمبیل‬ ‫لێخوڕین لە بارودۆخی مەترسیداردا‪.‬‬ ‫* لێهاتوویی لە لێخوڕینی ئۆتۆمبیلدا‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەوەی مەترسی و سەخڵەتی بۆ خودو ئەوانی دیكە‬ ‫دروست بكرێت‪.‬‬ ‫* هەڵوێستوەرگرتنی هۆشیارانەو بەرپرسیارانە‬ ‫بەرامبەر بە مانۆڕەكانی سەر رێگاوبان‪.‬‬ ‫* بەدەستهێنانی زانیاری دەربارەی پیادە‬ ‫سست و الوازەكان (پیرو منداڵ)‪.‬‬

‫مۆڵەت بەدەست ئەو کەسەیە‬ ‫کە مۆڵەتی شۆفێریی پێ‬ ‫بەخشراوە‪ ،‬بەاڵم لە رووی‬ ‫تیۆری و پراکتیکییەوە‬ ‫نەبووەتە شۆفێر‬

‫جێبەجێکردنی ئەم فێربوونەش پێویستی بە‬ ‫کاتی گونجاوو زەمینەی لەبارەو دەبێت لە رووی‬ ‫تیۆری و پراکتیکییەوە ئەوەندە بێت‪ ،‬کە بەشی‬ ‫هەموو ئەو خااڵنە بکات‪ .‬بەپێی ستانداردی جیهانی‪،‬‬ ‫النیکەم (‪ )2٠‬سەعات تیۆری و (‪ )2٠‬سەعات‬ ‫پراکتیکی پێویستەو ناکرێت پەلەی تێدا بکرێت‪.‬‬ ‫لە رووی تاقیکردنەوەشەوە پێویستە تاقیکردنەوەی‬ ‫تیۆری هەموو ئەو خااڵنەی الی سەرەوە بگرێتە‬ ‫خۆ‪ ،‬تاقیکردنەوەی پراکتیکیش ماوەی تەواوی پێ‬ ‫بدرێت و لەالیەن ئەفسەری شارەزاو راهێنراوەوە‬ ‫ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان مۆڵەتپێدان‬ ‫پشتبەستوو نییە بەو خاڵ و تێڕوانینانەی سەرەوە‪،‬‬ ‫لە رووی تیۆرییەوە فێرخواز بە شێوەیەك پەروەردە‬ ‫ناكرێت كە ببێتە شۆفێر بەواتا زانستییەکەی‪ ،‬لە‬ ‫رووی پراكتیكیشەوە مەشقی ئەوتۆی پێ ناكرێت‪،‬‬ ‫كە شارەزای هەموو مانۆڕەكانی هاتوچۆ بێت لە‬ ‫گشت بارودۆخ و كاتەكاندا‪ ،‬هەروەها گەلێك جار‬ ‫لەبەر هۆكاری ئینتیمای سیاسی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫كارئاسانی دەكرێت و تاكەتاكەش بەبێ ئەنجامدانی‬ ‫خولی راهێنان مۆڵەت بەخشراوە‪ .‬ئەمەش بۆتە‬ ‫هۆی ئەوەی مۆڵەتی شۆفێری بدرێت بە زۆر كەس‬

‫كە شۆفێر نین و مینی چێنراوبن و هەركاتێك‬ ‫بێت بە كەسانی تردا بتەقنەوە‪ .‬ئەگەر الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەكان لێكۆڵینەوە سەبارەت بەو ژمارە‬ ‫زۆرەی مۆڵەت بکەن كە دراون بە هاواڵتیان و‬ ‫هەڕەمەكیانە سەد نموونە لە هەر ناوچەیەك‬ ‫وەربگرن و جارێكی تر لەالیەن کەسانی شارەزای‬ ‫بوارەکەوە لە رووی تیۆری و پراکتیکییەوە تاقیان‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬بۆیان دەردەكەوێت كارەساتی مۆڵەتپێدان‬ ‫الی خۆمان لە چ ئاستێكدایە‪.‬‬ ‫گرفتەکانی مۆڵەتپێدان لە هەرێمی کوردستان‬ ‫خۆی لە چەند خاڵێکدا دەبینێتەوە‪ ،‬کە‬ ‫هەڵوەستەکردن لە ئاستیانداو دۆزینەوەی چارەسەر‬ ‫بۆیان دەبێتە هۆی چەسپاندنی هاتوچۆیەکی‬ ‫هاوچەرخ و سنووردانان بۆ رووداوە زیانبەخشەکانی‬ ‫هاتوچۆ‪ .‬ئەو گرفتانەش بریتین لە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬نەبوونی سیستمێکی مۆڵەتپێدانی‬ ‫هاوچەرخی یەکگرتوو‪:‬‬ ‫واتە بوونی دوو شێوازی مۆڵەتپێدان‪،‬‬ ‫یەكێكیان لە پارێزگاکانی هەولێرو دهۆك‪،‬‬ ‫ئەویتریان لە پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە‪.‬‬ ‫یەكەمیان ناونراوە “کۆری”‪ ،‬کە کۆپییەکی‬ ‫شێواوی شێوازی مۆڵەتپێدانی کۆریای باشوورە‪،‬‬ ‫بەڵکو ترایە کۆنەکەی سەردەمی رژێمەو چەند‬ ‫هەستەوەرێکی کۆمپیوتەری تێدا بەکارهێنراوە‪.‬‬ ‫واتە سیستمێكی سەرەتاییەو بەپێی مۆدێلە‬ ‫کۆرییەکە ناچێت بەڕێوە‪ ،‬کە بریتییە لە‪ :‬خولی‬ ‫راهێنانی تیۆریی پشتبەستوو بە کتێبێکی زانستی‪،‬‬ ‫تاقیکردنەوەی تیۆری لە ‪ ٤٠‬پرسیاری هەمەالیەندا‪،‬‬ ‫تاقیکردنەوەی کۆرس لە گۆڕەپانێکی داخراوی‬ ‫فراوانی فرە مانۆڕو هێمادا‪ ،‬تاقیکردنەوەی سەر‬ ‫شەقام لە پانتاییەکی پێنج کیلۆمەتریداو لەالیەن‬ ‫کەسێکی پیشەکاری شارەزاوە‪ .‬دووەمیش ناونراوە‬ ‫“دانیمارکی”‪ ،‬کە کۆپییەکی کەموکوڕی شێوازی‬ ‫مۆڵەتپێدانی دانیمارکییەو ئەگەرچی لە سەرەتای‬ ‫دەستبەكاربوونی لەساڵی ‪2٠٠5‬دا هەنگاوی باشی‬ ‫نا‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە لەسەر دەستی بەڕێوەبەرە‬ ‫یەک لەدوای یەکەکانی هاتوچۆی سلێمانی ‪ -‬دوای‬ ‫کارپێکردنی‪ -‬لە ناوەڕۆكەكەی بەتاڵكراوەتە‪ ،‬کە‬ ‫بریتییە لە‪ :‬خولی راهێنانی تیۆری ‪ 2٠‬سەعات بۆ‬

‫فێرخواز بە شێوەیەك‬ ‫پەروەردە ناكرێت كە ببێتە‬ ‫شۆفێر بەواتا زانستییەکەی‪،‬‬ ‫لە رووی پراكتیكیشەوە‬ ‫مەشقی ئەوتۆی پێ ناكرێت‬

‫هەر فێرخوازێک بەپێی کتێبی رێبەری ئۆتۆمبیل‬ ‫لێخوڕین‪ ،‬تاقیکردنەوەی تیۆری لە ‪ 25‬پرسیاری‬ ‫ناو کۆمەڵێک پرسیاردا‪ ،‬کە دەبێت بەردەوام‬ ‫نوێبکرێنەوە‪ ،‬راهێنانی سەر شەقام بۆ النیکەم ‪2٠‬‬ ‫سەعات‪ ،‬تاقیکردنەوەی پراکتیکی لەسەر شەقام‬ ‫بۆ ماوەی النیکەم ‪ ٣٠‬خولەک لەالیەن کەسێکی‬ ‫پیشەکاری شارەزاوە‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬نەبوونی شێوازێکی یەکگرتووی بنیاتنانی‬ ‫نووسینگەکانی راهێنانی شۆفێری‪:‬‬ ‫لە پارێزگای سلێمانی ساڵی ‪ ،2٠٠٤‬بەپێی‬ ‫هەلومەرجی ئەوساکەو ئاستی گەشەکردنی هاتوچۆ‪،‬‬ ‫بۆ خستنەگەڕی شێوازی نوێی مۆڵەتپێدان‪ ،‬خولێکی‬ ‫پێگەیاندنی خێراو کورت بۆ راهێنەرەکان سازکرا‪ ،‬کە‬ ‫بەندە لەگەڵ چەند مامۆستایەکی شارەزا بەڕێوەمان‬ ‫برد‪ .‬دوای ئەوە مامۆستا سیروان (خاوەنی مۆڵەتی‬ ‫راهێنەرانی هۆڵەندا) خولێکی دیکەی بەڕێوەبرد‪.‬‬ ‫دواتر چەند خولێک لەالیەن هەندێک راهێنەرێکی‬ ‫نووسینگەوە ئەنجامدران‪ ،‬کە بوونە مایەی دابەزینی‬ ‫کواڵیتی راهێنەرەکان‪ .‬خەوشی سەرەکیی ئەم‬ ‫نووسینگانە ئەوەیە‪ ،‬کە بە درێژایی نزیکەی ‪ ١5‬ساڵ‬ ‫راهێنەرەکانی زانیارییەکان و پراکتیکەکانیان نوێ‬ ‫نەکراوەتەوە‪ ،‬لەکاتێکدا دەبوایە سااڵنە بە خولی‬ ‫راهێنانەوەدا تێپەڕینایە‪ .‬ئینجا لەبری راهێنانی‬ ‫تیۆریی فێرخواز بەپێی کتێبی رێبەر‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫‪ ٤٠٠‬پرسیارەکەیان بە فێرخوازان لەبەرکردووەو لە‬ ‫تاقیکردنەوەدا دەرچوون‪ ،‬بەبێ ئەوەی ئاشنابن بە‬ ‫بنەماکانی ئۆتۆمبیل لێخوڕین‪ .‬لە بواری پراکتیکیشدا‬ ‫زۆربەیان بەپێی ئەو بەرنامەیە فێرخوازیان‬ ‫رانەهێناوە‪ ،‬کە لە سەرەتادا نەخشەی بۆ دانرابوو‪.‬‬ ‫لە پارێزگای هەولێرو دهۆکیش نووسینگەکان یان‬ ‫نەبوون‪ ،‬یاخود بەپێی خولی تایبەت پەروەردە‬ ‫نەکراون‪ ،‬لە رووی تیۆرییەوە زۆر هەژارن و لە رووی‬ ‫پراکتیکیشەوە سەرەتایی و تەقلیدین‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬بایەخ نەدانی پلەدارەکانی هاتوچۆ بە‬ ‫مۆڵەتپێدان‪:‬‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی گشتی و‬ ‫پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان زیاتر دراوەتە‬ ‫دەست ئەو پلەدارە سەربازیانەی شارەزای‬ ‫مۆڵەپێدانی هاوچەرخ و زانستی نین‪ ،‬بۆیە‬ ‫مۆڵەتپێدانیان بە گرنگ وەرنەگرتووەو زۆرجار وەک‬ ‫هۆبەیەکی بەشی هونەری مامەڵەیان لەگەڵ کردووە‪،‬‬ ‫نەک بەڕێوەبەرایەتیەک کە کۆڵەکەیەکی گرنگی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیەکانی هاتوچۆیە‪ ،‬لەكاتێكدا لە واڵتە‬ ‫پێشكەوتووەكاندا ئەم بوارە لە بەشی سەربازی‬ ‫جیاكراوەتەوەو کەسانی پیشەکارو شارەزا بەڕێوەی‬ ‫دەبەن و تەنیا دەركردنی كارتی مۆڵەتپێدان و‬ ‫كۆنترۆڵكردنی جێبەجێكردنی یاساكان دراوەتە‬ ‫دەست پۆلیس‪ .‬ئینجا زۆربەی ئەو ئەفسەرانەی‬ ‫تاقیکردنەوەکانی مۆڵەتپێدانی شۆفێری ئەنجام‬ ‫دەدەن شارەزای سادەترین زانستی هاتوچۆو‬ ‫تاقیکردنەوە نین و بەپێی مەزاجی شەخسی‪ ،‬نەک‬ ‫رێنمایی و بنەمای زانستی‪ ،‬مۆڵەت دەبەخشنە‬ ‫فێرخوازان‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬نەبوونی گشت جۆرەکانی مۆڵەت‬ ‫بەپێی ستانداردە جیهانییەکان‪:‬‬ ‫ئەوەی تاکو ئێستا لە هەرێمی کوردستان ‪ -‬بەو‬ ‫شێوازەی باسم کرد ‪ -‬بایەخی پێ دراوە‪ ،‬مۆڵەتی‬ ‫تایبەتەو بنەما بۆ جۆرەکانی دیکەی مۆڵەتپێدان‬ ‫دانەنراوەو خولی راهێنانی شایستەو زانستیان‬ ‫بۆ دیاری نەکراوە‪ .‬ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی‬ ‫خەڵکانێکی زۆر لەسەر رێگەوبانەکان‪ ،‬بەبێ بوونی‬ ‫زانین و شارەزایی تیۆری و پراکتیکی جۆری‬ ‫موڵەتەکە‪ ،‬سوارڕەوی جۆراوجۆریان بەدەستەوە‬ ‫بێت و ببنە مایەی ئەو هەموو رووداوەی هاتوچۆ‪.‬‬ ‫چەند پێشنیارێک دەخەمە روو‪ ،‬کە هیوادارم لە‬ ‫کۆنفرانسی هاتوچۆدا بایەخیان پێ بدرێت‪:‬‬ ‫‪ -١‬دامەزراندنی سیستمێکی مۆڵەتپێدانی‬ ‫یەکگرتووی هاوچەرخ بەپێی ستانداردە‬ ‫جیهانییەکان‪ .‬ئەمەش کارێک نییە پلەدارێکی‬ ‫هاتوچۆ لەگەڵ راهێنەرێکی نووسینگەکان ئەنجامی‬ ‫بدەن‪ ،‬بەڵکو پێویستی بە لیژنەیەکی بااڵی شارەزا‬ ‫هەیە‪ ،‬کە پێشوازی لە پڕۆژەکانی شارەزایانی‬ ‫بوارەکە بکەن و لەسەر بنەمای زانستی چوارچێوەو‬ ‫ناوەڕۆک بۆ سیستمەکە دابنێن‪.‬‬ ‫‪ -2‬دامەزراندنی ناوەندی پەرەپێدانی هاتوچۆو‬ ‫دەستەبەرکردنی کادری شارەزاو لێهاتوو بۆی‪،‬‬ ‫تا بتوانرێت خولی پێگەیاندنی راهێنەران و‬ ‫ئەفسەرانی هاتوچۆ بەپێی سیستمی یەکگرتوو و‬ ‫مەرجە جیهانییەکان‪ ،‬لەئەستۆ بگرن و ئەم کارە‬ ‫بەهیچ شێوەیەک نەدرێتە دەست کەرتی تایبەت‪،‬‬ ‫چونکە پێگەیاندنی راهێنەران و نوێکردنەوەی‬ ‫سااڵنەی تواناکانیان لەالیەن ناوەندەکەوە کواڵیتی‬ ‫راهێنانی فێرخوازان بەرزدەکاتەوە‪ ،‬پێگەیاندنی‬ ‫ئەفسەرەکانیش دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی ئاستی‬ ‫تاقیکردنەوەکانی مۆڵەتپێدان‪.‬‬ ‫‪ -٣‬دەرکردنی رێنماییەکی نوێ سەبارەت‬ ‫بە نووسینگەی راهێنانی شۆفێری‪ ،‬کە هەموو‬ ‫مەرجە لۆجستیکی‪ ،‬پەروەردەیی‪ ،‬ژینگەیی و‬ ‫تەندروستییەکان لەخۆبگرێت و لە رووی واقیعی‬ ‫و ناخۆیشەوە ئەستەم نەبێت و شایستەی‬ ‫جێبەجێکردن بێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬پەروەردەکردنی پلەدارەکانی هاتوچۆی‬ ‫هەرێم و پارێزگاکان لە رێگەی خولێک و کەسانی‬ ‫شارەزای بواری هاتوچۆوە‪ ،‬جا بە ناردنە دەرەوەیان‬ ‫بێت بۆ واڵتێکی پێشکەوتوو لە بواری هاتوچۆدا‪،‬‬ ‫یان هێنانی کەسانی شارەزای دەرەوە بێت بۆ‬ ‫ئەنجامدانی خولەکە لەناو واڵتدا‪.‬‬

‫دەروون نیگا‬

‫گۆشەیەكی دەروونیی‪ ،‬پەروەردەیی‪ ،‬كۆمەاڵیەتییە‬ ‫د‪ .‬سەمەد ئەحمەد* هەفتانە دەینووسێت‬

‫تاك و كۆمەڵگە‬ ‫لە روانگەی ئەریك فرۆمەوە‪..‬‬ ‫لە ئەڵقەی رابردووی گۆشەكەماندا لەدیدی فرۆمەوە‬ ‫ئەوەمان خستەڕوو كە مرۆڤ جیاواز لەهەر ئاژەڵێكی‬ ‫تر‪ ،‬لەوەتەی هەیە لەگەڵ سروشتدا ناكۆكە و نەیاری‬ ‫دەكات‪ .‬بەاڵم ئەم تێڕوانینەی فرۆم لەالیەن فەیلەسوف‬ ‫و بیرمەندە ترادیسیۆنەكانەوە پەسەندكراو نین‪ ،‬كە‬ ‫دیارترینیان لەئاستی جیهاندا بریتین لە كۆمارا سوامی‬ ‫ كە بەنگەالدیشییە‪ ،‬فریتۆف شوان ‪ -‬كە سویدییە‪،‬‬‫سەید حوسێن نەسر ‪ -‬كە ئێرانییە‪ ،‬رینیە گیونۆن ‪ -‬كە‬ ‫فەرەنسییە‪ .‬چونكە ئەمان پێیانوایە مرۆڤ لەبەرامبەر‬ ‫ژینگە و سروشت هەر تەنها خاوەنی ماف نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەپرسیاریشە‪ ،‬بەرپرسیارێتییەكەشی بریتییە لەڕێزگرتن‬ ‫لەسروشت‪ .‬بەاڵم كاتێك مرۆڤ بەهەر هۆیەكەوە بێت ژینگە‬ ‫پیس دەكات‪ ،‬ئەوا بەخۆی بزانێت یان نا‪ ،‬سوكایەتی بە‬ ‫سروشت كردووە‪ ،‬لەم بێڕێزییەش زەرەرمەندی یەكەم هەر‬ ‫مرۆڤ خۆیەتی‪ ،‬چونكە لەبەرئەنجامی ئەمەدا‪ ،‬لەالیەك‬ ‫مرۆڤێكی چەوت و الر‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە‪ ،‬دردۆنگ و‬ ‫توڕەو توندوتیژ بەرهەم دێت‪.‬‬ ‫ئێستا با بپرسین‪ :‬كاتێك فرۆم دەڵێت مرۆڤ لەگەڵ‬ ‫سروشتدا لەملمالنێدایە‪ ،‬ئایە ئەمە پەیوەندی بە سروشتی‬ ‫تاكەكەسەوە هەیە‪ ،‬یان بەرهەمی پەروەردە و ژینگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتییە كە تاكەكەسی بەم دۆخە گەیاندووە؟‬ ‫لەدەروازەی ئەم پرسیارەوە‪ ،‬دەمانەوێت باس لەپەیوەندی‬ ‫نێوان تاك و كۆمەڵگە لەدیدی فرۆمەوە بكەین‪ .‬سەرەتا‬ ‫دەبێت ئەوە بەیان بكەین كە فرۆم لەڕێگەی سروشتی‬ ‫تاكەوە‪ ،‬هەوڵدەدات شرۆڤە بۆ چییەتی كۆمەڵگە بكات‪،‬‬ ‫لەڕێگەی كۆمەڵگەشەوە‪ ،‬راڤە بۆ رەفتارەكانی تاك بكات‪.‬‬ ‫سەبارەت بە وەاڵمی پرسیارەكەش‪ ،‬دەبێت بڵێین‪ :‬فرۆم‬ ‫پێیوایە كە تاك بەرهەمی پەروەردەی كۆمەڵگەیە‪.‬‬ ‫فرۆم پێیوایە كە پەیوەندی نێوان تاك و كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكی تەواوكارییە‪ ،‬واتا لەیەك كاتدا‪ ،‬هەردووكیان‬ ‫كاریگەرو كارلێكراون لەسەر یەكتری‪ ،‬چونكە تاك‬ ‫دەتوانێت و دەبێت پالن و بەرنامەی هەبێت بۆ رێكخستنی‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەئامانجی ئەوەی كۆمەڵگە وەك‬ ‫جەستەیەكی زەبەالح‪ ،‬بەباشترین شێوە قۆناغەكانی مێژوو‬ ‫ببرێت و تاك بەرێتە پێشێ‪ ،‬كۆمەڵگەش لەهەناوی خۆیدا‬ ‫جێگەی تاكی كردووەتەوە‪ ،‬بەاڵم فرۆم زۆر شارەزایانە‬ ‫تاك لەم سەخاوەت و سنگفراوانییەی كۆمەڵگە ئاگادار‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬لەوەی كە تاك لەهەناوی كۆمەڵگەدا‪ ،‬نابێت‬ ‫دەستبەرداری خودە ئازادو سەربەخۆكەی خۆی بێت كە‬ ‫بەشێكە لەسروشتی و ناسنامەی هەرە دیاریشێتی‪ ،‬ئەگەر‬ ‫تاك ئاوها مامەڵە لەگەڵ خۆیدا نەكات‪ ،‬ئەوا كۆمەڵگە‬ ‫بۆیدەبێتە لیڤیتان بەمانا هۆبزییەكەی و قوتی دەدات‪.‬‬ ‫فرۆم تاكەكەس ئاگادار دەكاتەوە كە دەبێت هەتا‬ ‫دەمێنێت‪ ،‬پارێزگاری لەخودە ئازاد و سەربەخۆكەی خۆی‬ ‫بكات‪ ،‬بۆئەوەی بیسەلمێنت كە هەیەو كاریگەرە‪ ،‬خۆ ئەگەر‬ ‫تەنها بۆ یەك چركە سازش لەسەر ئازادی و كەرامەتی‬ ‫خۆی بكات‪ ،‬ئینجا ئەم تەسلیمبوونە بۆ تاكەكەسی تر‪،‬‬ ‫یان حزبی سیاسی بێت‪ ،‬یان بۆ حەشاماتی كۆمەڵگە‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەبێت رازیبێت كە بەكۆیالیەتی بژێت!‬ ‫كاتێك ئەمانە دەڵێین‪ ،‬دەبێت دركیش بەوە بكەین‬ ‫كە هەرگیز فرۆم مەبەستی نییە دووبەرەكی لەنێوان‬ ‫تاك و كۆمەڵگەدا دروست بكات‪ ،‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬فرۆم‬ ‫پێیوایە كە كۆمەڵگەی دروست ئەو كۆمەڵگەیەیە كە رێز‬ ‫لەئیرادە و ئازادییەكانی تاك دەگرێت‪ ،‬لەبەرامبەریشدا‬ ‫تاك بە باشترین شێوە پابەند دەبێت بەو یاسایانەوە كە‬ ‫بەرژەوەندی گشتی دەپارێزن‪ ،‬واتا یاساشكێنی ناكات‪.‬‬ ‫لەم سەروبەندەدا‪ ،‬پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە‬ ‫فرۆم رەخنەی قوڵ لەسیستمی سەرمایەداری دەگرێت‪،‬‬ ‫بەوەی كە زۆرینەی هەرەزۆری تاكەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫تووشی نامۆیی كردووە‪ ،‬چونكە تاكەكەس لەسایەی‬ ‫سیستمی سەرمایەداریدا‪ ،‬هیچ كات بەرهەمی رەنجی‬ ‫خۆی ناخوات‪ ،‬بەڵكو هەمیشە بەشێكی زۆر لەڕەنجەكانی‪،‬‬ ‫بەناڕەوا بۆ خاوەن سەرمایە دەڕوات‪.‬‬ ‫فرۆم پێیوایە كە تاكەكەس‪ ،‬لەسایەی سیستمی‬ ‫سەرمایەداریدا‪ ،‬ئەگەر چی بەڕواڵەت وادیارە كە زاڵە‬ ‫بەسەر مادە و سروشتدا و كەسێكی خاوەن ئیرادەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت باش بزانین كە ئەو تاكە هەمیشە لەدڵەڕاوكێ‬ ‫و دردۆنگی و هەناسەسواریدا دەژی و گومانی لەتواناكانی‬ ‫خۆی هەیە‪.‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬سەبارەت بە نامۆبوونی تاك لەسیستمی‬ ‫سەرمایەداریدا‪ ،‬ماركس لە فرۆم لەپێشترە و زیاتری‬ ‫گوتووە‪ ،‬بەاڵم فرۆم جیاواز لە ماركس بیردەكاتەوە‪ ،‬وەك‬ ‫لەئەڵقەی پێشودا روونمان كردەوە‪ ،‬كە فرۆم پێیوانییە‬ ‫بەهەشتی سۆشیالیزم‪ ،‬یان كۆمۆنیزم چارەسەرە و‬ ‫دەتوانێت دۆزەخی سەرمایەداری لەناو ببات‪ ،‬وەك ماركس‬ ‫بڕوای پێی هەبوو و پێشبینی دەكرد‪.‬‬ ‫* پسپۆڕ لە بواری پەروەردەو دەروونناسی‬

‫�� ڵ���ە ڵ��گە‬

‫‪14‬‬ ‫یادەوەریی‬ ‫پزیشکێک‬

‫د‪ .‬هەڤین کەمال‬ ‫هەفتانە دەینووسێت‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫بەزم و فێڵى بەشێک لە خاوەن مۆلیدەکانى هەولێر‬

‫“خاوەن مۆلیدە هەبووە کارەبای نیشتیمانی دزیوەو بە کارەبای مۆلیدە دابەشیکردووە”‬ ‫زەمەن ‪ -‬هێدی ساڵح‬

‫مرۆڤدۆستی ‪..‬‬ ‫بە شەقامەکەدا ئۆتۆمبێلەکەی لێدەخوڕی‪ ،‬زوو‬ ‫زوو نیگایەکی ئەو سەبەتە هەنجیرەی دەکرد‪ ،‬کە‬ ‫نەخۆشێکی بە دیاری بۆی هێنابوو‪ ،‬ئەو لەو کەسانە‬ ‫بوو بە دیارییە سادەکان زۆر خۆشحاڵ دەبوو‪ ،‬ئەو‬ ‫دیاریانەی لە قواڵیی دڵەوە پێشکەش دەکرێن و‬ ‫بەخشەرەکانیان تەنیا ئەوە شک دەبەن‪.‬‬ ‫مێردی نەخۆشێکی بۆی هێنابوو و پێی وتبوو‪:‬‬ ‫بەدەستی خۆم ئەم هەنجیرەم بۆ تۆ لێکردۆتەوە‬ ‫یەک بە یەک‪ ،‬هەمیشە بەتەمەنەکانی خۆشدەویست‬ ‫و پێی وابوو کە ئەوان لە گەنجەکان خۆشبەخترن و‬ ‫پەیوەندییەکی پتەو و ڕاستەقینە کۆیاندەکاتەوە ‪.‬‬ ‫گەیشتە بەردەمی ئەو شەقامەی کە پێ دەوترا‬ ‫شەقامی “ڕۆشنبیرەکان” ئەو شەقامە ناسراو‬ ‫بوو بەوەی ڕۆشنبیرەکان لەسەر شۆستەکانی‬ ‫دادەنیشتنو باسی هەواڵی ڕۆژو سیاسەتیان دەکرد‬ ‫بەدەم چا و قاوە خواردنەوە‪.‬‬ ‫دەبوایە توێژینەوەکەی وەرگرێتەوە‪ ،‬کە لە‬ ‫چاپخانەیەک داینابوو لەو شەقامە‪ ،‬ئوتۆمبێلەکەی‬ ‫ڕاگرت و بەرەو چاپخانەکە ڕۆیشت‪ ،‬لە دوورەوە‬ ‫بینی قەرەباڵغییەک دروستبووە لەسەر شەقامەکە‪،‬‬ ‫خەڵکێکی زۆر گردبوونەتەوەو کەسێکیش وەک‬ ‫مردوو لەسەر زەوییەکە کەوتبوو‪.‬‬ ‫بەڕاکردن بەرەو قەرەباڵغیەکە ڕۆیشت‪ ،‬کوڕێکی‬ ‫گەنجی بینی شین هەڵگەڕابوو و دیار بوو‪ ،‬کە تووشی‬ ‫پەرکەم بووە‪ ،‬بەپەلە سەری کوڕەکەی بەرزکردەوەو‬ ‫ڕێڕەوی هەناسەی کردەوەو تف و لیکەکەی سڕی‪،‬‬ ‫دوای ئەوەی گەنجەکە هۆشی بەتەواوی هاتەوە بە‬ ‫دەنگێکی نزم لێی پرسی‪ :‬برام پەرکەمت لەگەڵە؟‬ ‫ بەڵێ‪.‬‬‫‪ +‬چارەسەرەکەتت خواردبوو؟‬ ‫ نەخێر‪ ،‬هەفتەیەکە نەمخواردووە پارەم‬‫پێنەبوو بیکڕم‪.‬‬ ‫بە شەرمەوە سەری داخست‪ ،‬لە دەرمانخانەیەکی‬ ‫نزیک چارەسەرەکەیان بۆ هێنا لەگەڵ دوو سێ گەنج‬ ‫و دایان بە نەخۆشەکە ‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی دڵنیابوو‪ ،‬کە گەنجەکە بەتەواوی‬ ‫باشە‪ ،‬بۆ یەکەمجار چاوێکی بە خەڵکەکەدا گێڕا‬ ‫کە لە دەوریان کۆبووبوونەوە‪ ،‬بینی چایچیەکەی‬ ‫هاوڕێی و کاڵەک فرۆش و گوڵەبەڕۆژە فرۆش و‬ ‫هەموو فرۆشیارە سادەکانی ئەو شەقامە لە دەوری‬ ‫گەنجەکەدا وەستابوون و هەوڵیان دەدا یارمەتی‬ ‫بدەن ‪.‬‬ ‫ڕۆشنبیرو چاکەت و پانتۆڵ لەبەرەکانیش‬ ‫هەروەکو خۆیان لەسەر شەقامەکە دانیشتبوون‬ ‫و گفتوگۆیان دەکرد‪ ،‬باسیان لە مرۆڤایەتی‬ ‫و مرۆڤدۆستی دەکردو چۆن ژیان بەزەیی و‬ ‫خۆشەویستی تیا نەماوەو کەس گرنگی بەکەس‬ ‫نادات‪ ،‬تەنیا خەیاڵیان الی گفتوگۆکانی خۆیان بوو‪،‬‬ ‫بێئاگا لەوەی تەنیا چەند مەترێک لە دووری ئەوان‬ ‫مرۆڤێک خەریکبوو ژیان لەدەستبدات‪ ،‬بەاڵم ئەوان‬ ‫هەر خەریکی قسەکردن بوون‪.‬‬ ‫لەپڕ دەنگێک هاتە بەرگوێی لەنێوان ئەو خەڵکەی‬ ‫کە دانیشتبوون لەسەر کورسییەکان و وتی‪ :‬وازی‬ ‫لێبێنن لەوانەیە ئالودەی ماددەی هۆشبەر بێت ‪.‬‬ ‫بەتوڕەییەوە سەیرێکی کردو وتی‪ :‬بۆ مەگەر‬ ‫ئەوەی ئالوودە دەبێت مرۆڤ نیە؟ ئالوودەبوونیش‬ ‫بە ماددەیەک جۆرێکە لە نەخۆشی؟‬ ‫جانتاکەی کردەوە بە شانیەوەو سەیرێکی‬ ‫پانتۆڵەکەی کرد کە بە قوڕی شەقامەکە پیس و‬ ‫تەڕ بووبوو‪ ،‬بێئەوەی پاکی بکاتەوەو دەستی کرد‬ ‫بە ڕۆیشتن ‪.‬‬ ‫لە دڵی خۆیدا دەیوت‪ :‬باشە مرۆڤی ئەم‬ ‫سەردەمە بۆ ئەوەندەی خەریکی قسەکردنە‬ ‫خەریکی ئەرکەکانی نیە؟! چەند حەز دەکەم هەموو‬ ‫پەڕتووکەکان بسووتێنم‪ ،‬کە ڕۆشنبیرەکان تیایدا‬ ‫باسی مرۆڤایەتی دەکەن‪ ،‬هەموو ئەو الپەڕانە بدڕم‬ ‫کە تێکستی مرۆڤدۆستی تیادایەو تەنیا پارچەیەک‬ ‫کاغەز بهێڵمەوەو لەسەری بە خەتێکی ڕوون و‬ ‫گەورە بنووسم‪ :‬دروود بۆ هەموو ئەو کەسە سادانەی‬ ‫کە مرۆڤدۆستی لە ڕەفتاریاندایە نەک قسەکردنیان ‪.‬‬ ‫بریا بمتوانیایە بەو کەسانەم بگوتایە‪ ،‬کە‬ ‫پەڕتووکەکانیان پڕکردووە لە وشەی گەورەو قورس‪،‬‬ ‫کە مرۆڤ بوون ڕەفتارە پێویستی بە نووسین و‬ ‫تێکست نییە‪ ،‬کاتێک تۆ مرۆڤێک لە دووری چەند‬ ‫مەترێک لێت پێویستی بە یارمەتییەو تۆ خۆتی لێ‬ ‫کەڕو کوێر دەکەیت یەک مانای هەیە‪ ،‬کە ئەویش‬ ‫ئەوەیە تۆ مرۆڤ نیت تەنیا گیانەوەرێکیت لە‬ ‫پێستی مرۆڤدا!‪.‬‬

‫لە شارى هەولێر بەشێک لە خاوەن‬ ‫مۆلیدەکان بەزم و فێڵى جۆراوجۆر بەکاردەهێنن‬ ‫لە کارەکەیاندا‪ ،‬هەیە کارەباى نیشتمانى دەدزێت‬ ‫و بە نرخى کارەباى مۆلیدە دەیدات بە خەڵک‪،‬‬ ‫هى واش هەیە گازى خراپ بەکاردەهێنێت یاخود‬ ‫درەنگ مۆلیدە هەڵدەکات‪.‬‬ ‫بەهۆی سەرپێچی و پابەند نەبوون بە‬ ‫رێنماییەکان و هەبوونی کەم و کوڕی‪ ،‬لە سێ‬ ‫ساڵی رابردوودا ‪ ٦٦‬خاوەن مۆلیدەی ناحکومی‬ ‫بەبڕی یەک تا سێ ملیۆن دینار غەرامە کراون و‬ ‫‪٣٨‬ی تریش‪ ،‬کە ماددەکەیان قورسترە یان دوای‬ ‫جارێک ئاگادارکردنەوە سەرپێچییان کردووە‬ ‫دراونەتە دادگا‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی سزادانی خاوەن مۆلیدەکان لە‬ ‫رێنماییەکان لە دەستی قایمقامە‪ ،‬شااڵو هەمزە‬ ‫ئەفسەری لێکۆڵینەوە لە قایمقامی ناوەندی‬ ‫قەزای هەولێر‪ ،‬دەڵێت‪“ :‬لە ‪ ٢٠١٧/٥/٢٩‬یەکەم‬ ‫سەرپێچیکار سزادراوەو کۆتا خاوەن مۆلیدەی‬ ‫ناحکومیش کە سەرپێچی لە رێنماییەکان کردبێت‬ ‫لە ‪ ٢٠٢٠/٢/١٦‬سزادراوە‪ ،‬سەرپێچکارانیش لە‬ ‫یەک تا سێ ملیۆن دینار لەالیەن قایمقامەوە‬ ‫غەرامە کراون”‪.‬‬ ‫شااڵو هەمزە‪ ،‬بەشێک لە سەرپێچیەکانى‬ ‫ئاشکراکردو وتى‪“ :‬لەالیەن ئەنجوومەنی‬ ‫مۆلیدە ناحکومییەکان جۆرە گازێک بۆ خاوەن‬ ‫مۆلیدەکان دیاریکراوە‪ ،‬بەاڵم بەشێکیان لەبری‬ ‫ئەو گازە‪ ،‬جۆرە گازێکی خراپتر بەکاردەهێنن‬ ‫کە نرخەکەی کەمترەو دووکەڵی زۆرترە‪،‬‬ ‫بەشێکی تریان سەعاتێک یان دوو سەعات کەمتر‬ ‫مۆلیدەکان هەڵدەکەن‪ ،‬یانیش مۆلیدەکەیان‬ ‫خراپەو چاکی ناکەنەوە”‪.‬‬ ‫سزادراوان سەرپێچی جۆراوجۆریان کردووە‪،‬‬ ‫شااڵو هەمزە باسی هەندێک جۆری تری‬ ‫سزادراوانی کرد وتی‪“ :‬دوای لێکۆڵینەوەو‬ ‫بەدواداچوون دەرکەوتووە بەشێک لە خاوەن‬ ‫مۆلیدە ناحکومییەکان‪ ،‬مۆلیدەکانیان بەباشی‬ ‫کارناکات و کەمتر کارەبا دەدات‪ ،‬هەندێکی‬ ‫تریان پارەی زۆرتریان وەرگرتووە لە هاواڵتییان‪،‬‬ ‫بەاڵم تاوەکو ئێستا سەرجەم سەرپێچیکارانمان‬ ‫سزاداوەو ناچارمان کردوون پابەندی رێنماییەکان‬ ‫بن”‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪٢٠١٧‬وە تاکو ئێستا ‪ ٣٨‬خاوەن‬ ‫مۆلیدە دراونەتە دادگا‪ ،‬بەوتەى شااڵو هەمزە‬ ‫بەشێک لە سەرپێچیکاران ئامادە نین ئەو بڕە‬ ‫پارەیە وەکو غەرامە بدەن‪ ،‬بەشێکی تریان دوای‬ ‫ئاگادارکردنەوە چەند جارێکی تر سەرپێچییان‬ ‫دووبارە کردۆتەوە‪ ،‬ئەو جۆرە سەرپێچیکارانەش‬ ‫رەوانەی دادگا دەکرێن تاکو سزای یاسایی‬ ‫خۆیان لەالیەن دادگاوە وەربگرن”‪.‬‬ ‫“ساڵی ‪ ٢٠١٩‬خاوەن مۆلیدەیەکی ناحکومی‬ ‫کارەبای نیشتیمانی دزیبوو‪ ،‬خستبوویە ناو‬

‫بەشێک لە خاوەن‬ ‫مۆلیدە ناحکومییەکان‪،‬‬ ‫مۆلیدەکانیان بەباشی‬ ‫کارناکات و کەمتر‬ ‫کارەبا دەدات‬ ‫سندوقی مۆلیدەکەی و بەسەر هاواڵتییاندا‬ ‫دابەشی دەکرد‪ ،‬لەبەرانبەریشدا بڕێک پارەی لە‬ ‫هاواڵتییان وەردەگرت‪ ،‬دوای بەدواداچوونێکمان‬ ‫درکمان بەوەکردو ساختەکارەکەمان رەوانەی‬ ‫دادگا کرد” شااڵو هەمزە ئەفسەری لێکۆڵینەوە‬ ‫لە قایمقامیەتی قەزای ناوەندی هەولێر‪ ،‬کە ئەم‬ ‫حاڵەتە بە گەورەترین سەرپێچی دادەنێت وای‬ ‫وت‪.‬‬ ‫خاوەن مۆلیدە ناحکومییەکان سەرپێچی‬ ‫جیاجیایان کردووە‪ ،‬ئەندامێکی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای هەولێر دوای بەدواداچوونی بۆ جۆری‬ ‫سەرپێچییەکان زانیاریەکانی بۆ “زەمەن” ئاشکرا‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫لە قایمقامییەتی قەزای ناوەندی هەولێر‪،‬‬ ‫قورسترین سزا بۆ سەرپێچیکاران لە مۆلیدەی‬

‫نا حکو می‬ ‫وەرگرتنەوەی مۆڵەتی کارکردنیەتی‪،‬‬ ‫بەپێی زانیارییەکانی “زەمەن” تاوەکو ئێستا‬ ‫هیچ خاوەن مۆلیدەیەک لەالیەن قایمقامییەتەوە‬ ‫مۆڵەتەکەی لێوەرنەگیراوەتەوە‪.‬‬ ‫لە بەڕێوەبەرایەتی مۆلیدە ئەهلییەکانی سەر‬ ‫بە پارێزگای هەولێر‪ ٢٩ ،‬رێنمایی بۆ خاوەن‬ ‫مۆلیدە ناحکومییەکان دەرکراون و لەکاتی‬ ‫پابەند نەبوون بە رێنماییەکان سەرپێچیکار بە‬ ‫سێ جۆر سزادەدرێت‪ ،‬سزای یەکەمیان پێبژاردنە‬ ‫لە یەک تا پێنج ملیۆن دینار‪ ،‬سزای دووەمیان‬ ‫ماددەکەی قورسترە سەرپێچیکار رەوانەی‬ ‫دادگا دەکرێت و سزای سێیەمیش سەرپێچیکار‬ ‫مۆڵەتی کارکردنی لێوەردەگیرێتەوەو نابێت‬ ‫چیتر بەردەوام بێت لەسەر کارەکەی‪.‬‬

‫عەبدولڕەحمان‬ ‫ئەندامی‬ ‫موهەندیس‪،‬‬ ‫لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەکان لە‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای هەولێرو بەدواداچوونى‬ ‫بۆ سەرپێچى خاوەن مۆلیدەکان کردووە‪،‬‬ ‫بە “زەمەن”ی وتى‪“ :‬دوای بەدواداچوونمان‬ ‫لەوە دڵنیا بووینەوە ژمارەیەکی زۆری خاوەن‬ ‫مۆلیدەی ناحکومی سزادراون‪ ،‬سزادراوەکان لە‬ ‫رێنماییەکان دەرچوون‪ ،‬بەشێکیان ئەو گازەی بۆ‬ ‫مۆلیدەکان بەکاریدەهێنن کواڵیتییەکەی خراپە‪،‬‬ ‫بەشێکی تریشیان درەنگتر لەکاتی دیاریکراو‬ ‫مۆلیدەکانیان دەخەنە کار”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬هەندێکی تریان کواڵیتی‬ ‫مۆلیدەکەیان خراپە‪ ،‬دووکەڵ و دەنگیان زۆرەو‬ ‫بوونەتە هۆی بێزارکردنی هاونیشتیمانییان”‪.‬‬

‫لە دەوڵەمەندەکان وەردەگرێت و‬ ‫دەیدات بە هەژارەکان‬ ‫هێدی ساڵح‬ ‫شەوقى مەزڵوم‪ ٥٤( ،‬ساڵ) خەڵکی هەولێر‪،‬‬ ‫چەند ساڵێکە بە بێدەنگى و بەتەنیا سەرقاڵى‬ ‫کارى خێرخوازییە‪ ،‬سێ ساڵیشە لە دەرگاى‬ ‫دەوڵەمەندو دەستڕۆیشتووان دەدات و پارەیان‬ ‫لێوەردەگرێت و دەیدات بە نەوت و بەسەر خێزانە‬ ‫هەژارەکاندا دابەشی دەکات‪.‬‬ ‫کە وەرزى سەرماو سۆڵە روو لە کوردستان‬ ‫دەکات لەڕێى دابینکردنى نەوتەوە دەستى‬ ‫هاوکارى بۆ خێزانە هەژارەکان درێژ دەکات و‬ ‫ویژدانى خۆى ئاسودە دەکات و “لەم کارە ماندوو‬ ‫نابم”‪ .‬ئەو ئێستا لە هەولێر دادەنیشێت و چەند‬ ‫ساڵێکە شەو و رۆژ بیرى الى خەڵکانى هەژارو‬ ‫کەمدەرامەتە‪.‬‬ ‫شەوقی مەزڵوم‪ ،‬لەدوای ساڵی ‪٢٠١٠‬وە‪،‬‬ ‫دەستى بە کاری خێرخوازی کردووە‪ ،‬سەرەتا‬ ‫یارمەتی کرێکارە بەنگالدیش و فلیپینیەکان داوە‬ ‫تاکو کاری دەستبکەوێت و بژێوی خۆیان دابین‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫دوای ساڵی ‪ ٢٠١٤‬یارمەتی ئاوارەکانی رۆژئاواو‬ ‫پارێزگاکانی عێراقیدا‪ ،‬تاکو بتوانن لە هەولێر‬ ‫نیشتەجێبن بمێننەوەو کارى وایان دەستکەوێت‬ ‫کە پێى بژین‪.‬‬ ‫“ئێستاش نزیکەی سێ ساڵە نەوت بۆ ماڵە‬ ‫هەژارەکان دابین دەکەم‪ ،‬جگەلەوەش دەرمان‬ ‫و جلوبەرگ و پارەی نەشتەرگەری بۆ خەڵکی‬ ‫کەمدەرامەت کۆدەکەمەوە” شەوقى هەموو‬ ‫ئەو ئیشانەى بەهاوکاری کەسانی دەوڵەمەندو‬

‫ویژدانم ئاسودە نابێت‬ ‫گەر ماڵەکەم‬ ‫گەرم بێت و‬ ‫دراوسێکەم سەرمای بێت‬

‫شەوقی مەزڵوم‬ ‫خواپێداو کردووە‪.‬‬ ‫پەیوەندی کۆمەاڵیەتی لەگەڵ خەڵك زۆر‬ ‫باشە‪ ،‬بەدوای ماڵە هەژارەکاندا دەگەڕێت‬ ‫تاکو هاوکارییان بکات‪ ،‬زۆرجاریش لە رێگای‬ ‫مامۆستایانی ئاینیەوە هەژاران دەدۆزێتەوەو‬ ‫پەیوەندییان پێوەدەکات‪ ،‬ئەمساڵ ‪ ١٣‬هەڵمەتی‬ ‫بەشکردنی نەوتی ئەنجامداوەو ‪ ٢١‬هەزار لیتر‬ ‫نەوتی بەسەر هەژاران دابەشکردووە‪.‬‬ ‫ئەوانەی هاوکاری شەوقی دەکەن‪ ،‬بەرپرسی‬

‫حکومی و حیزبی نین‪ ،‬بەڵکو چینێکی رۆشنبیری‬ ‫بازرگان و پارێزەرو دکتۆرن‪ ،‬بە وتەی خۆی‬ ‫ئەگەرچی پەیوەندی کۆمەاڵیەتیشی لەگەڵ‬ ‫بەرپرسانی حیزبی و حکومی زۆر باشە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چەند جارێک داوای هاوکاری لێیانکردووەو‬ ‫“بااڵنسی مۆبایلەکەم بەفیڕۆ رۆشتووە”‪.‬‬ ‫شەوقی مەزڵوم زۆرتر لە ‪ ٣٢‬واڵت گەڕاوە‪،‬‬ ‫جگە لە زمانی کوردی‪ ،‬عەرەبی و ئینگلیزی‬ ‫و تورکی و ئیسپانی و فەرەنسیش دەزانێت‪،‬‬

‫ئاشنای کلتوری واڵتانی بیانی بووە‪ ،‬ئەو دەڵێت‪:‬‬ ‫“لە هەموو جیهاندا خەڵک هەیە پێویستیان بە‬ ‫هاوکارییە‪ ،‬ویژدانم ئاسودە نابێت گەر ماڵەکەم‬ ‫گەرم بێت و دراوسێکەم سەرمای بێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫واڵتی خۆمان خۆشبکەین و هاوکاری یەکتر بین‪،‬‬ ‫گەر وانەکەین واڵتانی تر نایەن هاوکارمان بن‪”.‬‬ ‫“خەڵکێکی زۆر گاڵتە بە کارەکەم دەکەن و‬ ‫دەیانەوێت ساردم بکەنەوە‪ ،‬بەاڵم من بەردەوام‬ ‫دەبم لەسەری‪ ،‬دوعای ماڵە هەژارەکان منی لە‬ ‫زۆر دەردو بەاڵ پاراستووە‪ ،‬خوداش ئەوانەی‬ ‫خۆشدەوێت کە هاوکاری خەڵکن”‪ .‬شەوقى واى‬ ‫وت‪ ،‬کە رەگەزنامەى ئیسپانى هەیەو دەتوانێت‬ ‫بڕوات لە ئەوروپا بژى‪ ،‬بەاڵم بە هاوکاریکردنى‬ ‫هەژاران ئاسودە دەبێت‪.‬‬

‫ئ��ا��بوو�ی و زو�ە‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫‪13‬‬

‫‪ ٢٠١٩‬بە بەهاى ‪ ٢٥‬ملیار دۆالر کەلوپەل هاوردە کراوە‬

‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪ ،‬سهرۆكی یهكێتی هاوردهو ناردنكارانی كوردستان‪:‬‬

‫بەشى چوار مانگ خۆراک و‬ ‫شمەک لە کۆگاکاندا هەیە‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪ ،‬سهرۆكی یهكێتی هاوردهو ناردنكارانی كوردستان‪ ،‬هەرچەندە راگرتنى‬ ‫هاوردە لە ئێرانەوە بە کاریگەر ناودەبات‪ ،‬بەاڵم دەڵێت‪ :‬بەشى چوار مانگ خۆراک و شمەک لە کۆگاکاندا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪ ،‬لهم چاوپێكهوتنەدا لەگەڵ “زهمهن” قسە لەسەر دۆخى بازاڕو کەمى‬ ‫بەرهەمى ناوخۆیى دەکات و دەڵێت‪ :‬بهربهستەکانى بهردهم پێشكهوتنی بهرههمهێنانی بهرههمی ناوخۆیی‬ ‫النهبراون و كارگهی گهورهش دروستنهكراون‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬ئیحسان حەسیب‬

‫زهمهن‪ :‬ئایا باڵوبوونهوهی ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆنا له كۆماری ئیسالمی ئێران‪،‬‬ ‫كاریگهری كردووهته سهر هاوردهكردنی‬ ‫كااڵ لهو واڵتهوه بۆ ههرێمی كوردستان؟‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪:‬‬ ‫ههرچهنده باڵوبوونهوهی ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆنا له ئێران و گرتنهبهری‬ ‫لهالیهن‬ ‫خۆپارێزی‬ ‫رێوشوێنی‬ ‫حكومهتی ههرێمی كوردستانهوه‪،‬‬ ‫پڕۆسهی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لهنێوان‬ ‫ههرێم و ئێراندا خاوكردووهتهوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫پرۆسهكه بهردهوامه‪ ،‬ئهوهش گرنگه‬ ‫كه شهوو رۆژ پرۆسهی ئاڵوگۆڕی‬ ‫بازرگانی و دابینكردنی پێداویستی‬ ‫ناوخۆیی بهردهوام بێت‪ ،‬لهگهڵ وهزیری‬ ‫بازرگانیش كۆبووینهتهوهو داوامان‬ ‫لێكردووه‪ ،‬حكومهتی ههرێمی كوردستان‬ ‫ئاسانكاری بكات بۆ ئهو پێداویستی و‬ ‫كااڵیانهی‪ ،‬كه بواری خواردهمهنییه‪ ،‬بۆ‬ ‫ئهوهی بهڕێژهیهكی زیاتر هاوردهبكرێن‪،‬‬ ‫بهمهبهستی پڕكردنهوهی خواستو‬ ‫دابینكردنی پێداویستی هاواڵتیان‬ ‫داواشمان كردووه بۆ ماوهیهك باجو‬ ‫گومرگی سهر كااڵكان لهسهر كااڵ‬ ‫مهرزهكاندا‬ ‫له‬ ‫هاوردهكراوهكان‬ ‫رابگیرێت‪ ،‬حكومهتی ههرێم پهرهبدات‬ ‫به بهرههمهكانی ناوخۆیی‪ ،‬زیاتر‬ ‫هاوكاری و پاڵپشتی بهرههمهێنهران‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ نموونه دابینكردنی وهزهی‬ ‫كارهباو مادهو كهرهسته سهرهتاییهكان‬ ‫بۆیان بۆ ئهوهی رێژهی بهرههمی‬ ‫ناوخۆیی بهرزببێتهوه‪ ،‬بهشێوهیهك‪،‬‬ ‫كه زۆر پشت به بهرههمی هاوردهكراوی‬ ‫دهرهكی نهبهستین‪ ،‬ئێستا چهندین‬ ‫بهرههمی ناوخۆ ههیه ئهگهر پهرهی‬ ‫زیاتریان پێبدرێت ئهوا پێویست به‬ ‫هاوردهكردنی ناكرێت له دهرهوه‪،‬‬ ‫وهكو بهرههمی شیرو ماست و هێلكه‪،‬‬ ‫كوردستان‪،‬‬ ‫ههرێمی‬ ‫حكومهتی‬ ‫ههوڵهكانی چڕكردووەتهوه بۆ ئهوهی‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی نهوهستێت و‬ ‫خهڵكیش بێ كهلوپهل نهبن‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬گرتنهبهری رێوشوێنی‬ ‫خۆپارێزی له مهرزهكانداو خاوبوونهوهی‬ ‫كااڵكان‬ ‫هاوردهكردنی‬ ‫پرۆسهی‬ ‫كاریگهری نهكردووهته سهر نرخی‬ ‫كااڵكان؟‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪:‬‬ ‫گهیشتنی ڤایرۆسی كۆرۆنا به ئێران و‬ ‫تۆماركردنی چهند حاڵهتێك له عێراقدا‪،‬‬ ‫كاریگهری لهسهر جموجوڵی بازاڕو‬ ‫نرخی كااڵكان نهكردووه‪ ،‬لهبهرئهوهی‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی بهردهوامه‪ ،‬ئێستاش‬ ‫بازرگانان پهیوهندی بازرگانییان لهگهڵ‬ ‫چهندین واڵت ههیه‪ ،‬نهك تهنیا یهك‬ ‫واڵت‪ ،‬كهواته دهتوانین له چهندین‬ ‫واڵت كااڵو پێداویستی هاواڵتیان‬ ‫هاوردهی ههرێمی كوردستان بكهین‪،‬‬ ‫ئهگهر له واڵتێكدا قهیران دروستبوو‪،‬‬ ‫رێگیرا له هاوردهكردنی كااڵ ئهوا‬ ‫دهتوانرێت له واڵتهكانی دیكه كااڵ‬

‫ئهگهر پهرهی‬ ‫زیاتریان پێبدرێت‬ ‫ئهوا پێویستمان به‬ ‫هاوردهكردنی بهرههمی‬ ‫شیرو ماست و‬ ‫هێلكه نییە‬

‫هاورده بكرێت‪ ،‬كه كااڵش زۆربوو‬ ‫ئاستی خستنهڕوو زیاتربوو له خواست‬ ‫و له چهندین واڵتهوه كااڵ هاورده كرا‪،‬‬ ‫ئهوا بههیچ شێوهیهكی نرخی كااڵو‬ ‫پێداویستی هاواڵتیان له بازاڕهكاندا‬ ‫بهرز نابێتهوه‪ .‬بۆ خۆپارێزیش له‬ ‫ڤایرۆسی كۆرۆنا‪ ،‬وهزارهتی تهندروستی‬ ‫و الیهنه پهیوهندیدارهكان‪ ،‬كهمامهو‬ ‫پێداویستیهكانی دیكهی خۆپارێزی‬ ‫تهندروستی‪ ،‬بهشێوهیهكی بهرچاو‬

‫كهمامهو‬ ‫پێداویستیهكانی‬ ‫دیكهی خۆپارێزی‪،‬‬ ‫بهشێوهیهكی بهرچاو‬ ‫هاورده دهكرێن‬

‫هاوردهی ههرێمی كوردستان دهكهن بۆ‬ ‫ئهوهی له كاتی پێویستدا هاواڵتیان به‬ ‫نرخێكی گونجاو دهستیان بكهوێت‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬ئایا له چینهوه كااڵو‬ ‫پێداویستی هاواڵتیان هاوردهی ههرێمی‬ ‫كوردستان دهكرێت؟‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪ :‬بههۆی‬ ‫ڤایرۆسی كۆرۆناوه ئێستا زۆربهی واڵتان‬ ‫پهیوهندی ئابووری و بازرگانییان لهگهڵ‬ ‫چین پچڕاندووه‪ ،‬تهنانهت هاتووچۆش‬ ‫وهستێندراوه‪ ،‬ههرێمی كوردستانیش‬ ‫هاوشێوهی واڵتانی دیكه له ئێستادا‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی و هاوردهكردنی‬ ‫كااڵی لهو واڵتهدا وهستاندووه‪ ،‬ئهوهش‬ ‫هیچ كاریگهرییهكی لهسهر بازاڕی‬ ‫ههرێمی كوردستان دروستنهكردووه‪،‬‬ ‫چونكه بازرگانان كااڵو پێداویستی‬ ‫ناوخۆیی له واڵتانی دیكهوه هاورده‬ ‫دهكهن‪ ،‬تهنانهت ئهگهر هاوردهكردنی‬ ‫كااڵ له ئێرانیش كهم ببێتهوه‪ ،‬ئهوا‬ ‫بازرگانان دهتوانن له توركیاو واڵتانی‬ ‫دیكهش پێداویستی ناوخۆیی ههرێمی‬ ‫كوردستان دابین بكهن‪ ،‬بهبێ ئهوهی‬ ‫هیچ كاریگهرییهكان لهسهر بازاڕهكانی‬ ‫ناوخۆیی دروست كردبێت‪ ،‬هیچ كاتێك‬ ‫كااڵ له بازاڕهكانی ناوخۆیی تهواو‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬جێگرهوهی ئێران و چین بۆ‬ ‫هاوردهكردنی كااڵو پێداویستی ناوخۆیی‬ ‫چ واڵتێكه؟‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪ :‬له‬ ‫توركیاوه زۆرترین بهرههم و كااڵو‬ ‫پێداویستی هاواڵتیان هاوردهی ههرێمی‬ ‫كوردستان دهكرێت و ههموو جۆره‬ ‫كااڵیهكی لێوه هاورده دهكرێت و له‬ ‫پلهی یهكهمدایه‪ ،‬ئێرانیش له پلهی‬ ‫دووهمدایه‪ ،‬ئێران بۆ هاوردهكردنی‬ ‫كااڵو پێداویستی رۆژانه زۆر گرنگه‪،‬‬ ‫چونكه بهزووترین كات كااڵ لهو واڵتهوه‬ ‫دهگاته ههرێمی كوردستان‪ ،‬بهاڵم ئێمه‬ ‫توركیاشمان ههیهو زیاتر دهتوانین‬ ‫كااڵی لێوه هاورده بكهین‪ ،‬توركیا وهكو‬ ‫چهقی بازرگانی نێودهوڵهتی وایه‪،‬‬ ‫كه ههموو كااڵیهك لهوێشهوه هاورده‬ ‫دهكرێت‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬هیچ مهترسییهك لهسهر‬ ‫بازاڕهكانی ههرێمی كوردستان ههیه‬ ‫سهبارهت به كهمبوونهوهی كااڵو‬ ‫پێداویستی هاواڵتیان؟‬

‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪ :‬هیچ‬ ‫مهترسیهك لهسهر هاوردهكردنی كااڵو‬ ‫دابینكردنی پێداویستی هاواڵتیان‬ ‫لهئارادا نییه‪ ،‬نه له بڕهكهی نه له‬ ‫رووی تهندروستییهوه‪ ،‬سهرجهم‬ ‫مهرزهكان لهئێستادا كراوهن و لهژێر‬ ‫چاودێری تهندروستیدایه‪ .‬ئێمه وهك‬ ‫یهكێتی هاوردهو ناردنكارانی كوردستان‬ ‫دڵنیایی دهدهینه سهرجهم هاواڵتیان‪،‬‬ ‫كه كۆگاكانمان پڕن له خواردهمهنی و‬ ‫كااڵو پێداویستی هاواڵتیان‪ ،‬تهنانهت‬ ‫ئهگهر زیاتر له چوار مانگ كااڵ هاورده‬ ‫نهكرێت‪ ،‬ئهوا كااڵی كۆگاكانمان بهشی‬ ‫پڕكردنهوهی خواست و پێداویستی‬ ‫بازاڕهكانی ناوخۆیی دهكات‪ ،‬ئێستا‬ ‫سهرجهم پێداویستی و كااڵو كهلوپهلێك‪،‬‬ ‫له رێگای واڵتانهوه هاوردهی ههرێمی‬ ‫كوردستان دهكرێت بهبێ كێشه‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬كاتی ئهوه نههاتووه‬ ‫پهره به بهرههمی ناوخۆیی بدرێت و‬ ‫چیتر تهنیا پشت به كااڵی دهرهكی‬ ‫نهبهستین بۆ دابینكردنی پێداویستی‬ ‫ناوخۆیی؟‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪:‬‬ ‫بهڕاستی پێویسته لهم كاتهدا زیاتر‬ ‫بیر لهوه بكهینهوه‪ ،‬كه گرنگی زیاتر‬ ‫بهبهرههمی خۆماڵی خۆمان بدهین‪،‬‬ ‫حكومهتیش ههوڵهكانی چڕبكاتهوه‬ ‫بۆ پهرهپێدانی بهرههمی ناوخۆیی‬ ‫و هاوكاری و پاڵپشتی خاوهن‬

‫داوامانكردووه بۆ‬ ‫ماوهیهك باج و‬ ‫گومرگی سهر كااڵ‬ ‫هاوردهكراوهكان‬ ‫رابگیرێت‬

‫كارگهو بهرههمهێنهران بكرێت بۆ‬ ‫ئهو مهبهسته‪ ،‬بۆ ئهوهی چیتر پشت‬ ‫به بهرههمی دهرهكی هاوردهكراو‬ ‫نهبهستین‪ ،‬بۆ پڕكردنهوهی پێداویستی‬ ‫و خواستی ناوخۆیی‪ ،‬بهتایبهت‪ ،‬ئهو‬ ‫كااڵیانهی رۆژانه لهالیهن هاواڵتیانهوه‬ ‫پێویسته‬ ‫بۆیه‬ ‫بهكاردههێنرێت‪،‬‬ ‫لهالیهن حكومهتهوه هاوكاری بكرێن‪،‬‬ ‫یهكهم له دابینكردنی وزهی كارهباوه‬ ‫دهستپێبكات و بهنرخێكی ههرزان‬ ‫یهكهی كارهبا بدات به كارگهكان‪،‬‬ ‫ئێستا حكومهت یهك كیلۆواتی كارهبا‬ ‫به ‪ 130‬دینار دهداته كارگهكان‪ ،‬ئهوهش‬ ‫نرخێكی گرانه‪ ،‬له عێراقدا یهك كیلۆ‬ ‫وات كارهبا به ‪ 70‬دینار به كارگهكان‬ ‫دهدرێت‪ ،‬نرخی یهكهی كارهبا به ‪130‬‬ ‫دینار‪ ،‬وادهكات‪ ،‬كه خاوهن كارگهكان‬ ‫و بهرههمهێنهران قازانجێكی ئهوتۆ‬ ‫له كارهكانیان نهكهن‪ ،‬كه دڵیان به‬ ‫كارهكانیان خۆش بێت و بهردهوام‬ ‫بن لهسهر بهرههمهێنانی بهرههمی‬ ‫ناوخۆیی‪ ،‬ههروهها پێویسته حكومهت‪،‬‬ ‫ماددهو كهرەسته سهرهتاییهكان بۆ‬ ‫خاوهن كارگهكان و بهرههمهێنهران‬ ‫دابین بكات‪ ،‬بۆ ئهوهی به ههرزانترین‬ ‫نرخ كهرەستهكانی دهستبكهوێت‪ ،‬تا‬ ‫لهسهر پێی خۆیان بوهستن‪ ،‬چهندین‬ ‫رۆتیناتی دیكه ههیه‪ ،‬كه بهربهستن‬ ‫لهبهردهم بوژاندنهوهی بهرههمی‬

‫ناوخۆیی‪ ،‬پێویسته ئهو رۆتیناتانه‬ ‫نههێڵدرێن‪ ،‬وهكو پێدانی مۆڵهت و‬ ‫ههندێك باج و رسومات و چهندین‬ ‫بواری دیكهش حكومهت هاوكاری‬ ‫خاوهن كارگهكان و بهرههمهێنهران‬ ‫بكات‪ ،‬فرسهتێكی گهورهیه ئێستا‬ ‫پهره به بهرههمی ناوخۆیی بدرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئهوهی خوانهخواسته‪ ،‬ههر رووداوێكی‬ ‫نهخوازراو روویدا ئێمه زۆر توشی‬ ‫شڵهژان نهبین‪ ،‬تهنانهت بازاڕهكهمان‬ ‫دهرهكی‬ ‫بهبهرههمی‬ ‫پێویستی‬ ‫نهمێنێت‪ ،‬پێویسته لە ئێستاو له‬ ‫داهاتووشدا بهجددی كاری لهسهر ئهو‬ ‫پرسه بكرێت و ههمووان هاوكاربین بۆ‬ ‫پهرهپێدانی بهرههمی ناوخۆیی‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬هیچ ههنگاوێكی كردهیی‬ ‫نراوه بۆ پهرهپێدانی بهرههمی‬ ‫ناوخۆیی؟‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪ :‬له‬ ‫كارنامهی كابینهی نۆیهمی حكومهتی‬ ‫ههرێمی كوردستاندا هاتووه‪ ،‬كه‬ ‫پهره بهبهرههمی ناوخۆیی دهدات‪،‬‬ ‫تهنانهت بیر له دهركردنی یاسایهكیش‬ ‫كراوهتهوه‪ ،‬لهماوهی رابردوودا له‬ ‫پهرلهمانی كوردستان خوێندنهوهی‬ ‫یهكهمیشی بۆ كرا‪ ،‬ئهوهش پڕۆژه یاسای‬ ‫پاراستنی بهرههمه ناوخۆییهكانه‪،‬‬ ‫بهاڵم تائێستا ئهو بهربهستانهی بهردهم‬ ‫پێشكهوتنی بهرههمهێنانی بهرههمی‬ ‫ناوخۆییه‪ ،‬النهبراون و كارگهی گهورهی‬ ‫زهبهالحیش دروست نهكراوه‪ ،‬ئێمه‬ ‫ههوڵهكانمان دهستپێكردووه بۆ ئهوهی‬ ‫وهبیری حكومهتی ههرێمی كوردستانی‬ ‫بێنینهوه‪ ،‬كه ئهو گرفت و بهربهستانه‬ ‫چۆن چارهسهر دهكرێن‪ ،‬ئهگهر‬ ‫چارهسهر كران‪ ،‬ئهوا بهرههمهێنهرهكان‬ ‫دهتوانن پهره بهكارهكانیان بدهن‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬لهماوهی ساڵی رابردوودا‬ ‫بهبهها چهند ملیار دۆالر كااڵ هاوردهی‬ ‫ههرێمی كوردستان كراوه؟ زۆربهی‬ ‫ئهو كااڵیانهش چین و لهكوێ هاورده‬ ‫كراون؟‬ ‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪:‬‬ ‫بهبههای نزیكهی ‪ 25‬ملیار دۆالر‪،‬‬ ‫كااڵو پێداویستی هاواڵتیان‪ ،‬هاوردهی‬ ‫ههرێمی كوردستان كراوه لهماوهی‬ ‫ساڵی رابردوودا‪ ،‬كه خۆی زیاتر‬ ‫دهبینێتهوه له خۆراك و كهرهستهی‬ ‫بیناسازی و پێداویستی ناوماڵ و‬ ‫ئامێره ئهلكترۆنییهكان و پێداویستی‬ ‫كارهبایی‪ ،‬زۆرترین كااڵش له توركیاوه‬

‫ههرێمی كوردستانیش‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی و‬ ‫هاوردهكردنی كااڵی‬ ‫لەگەڵ چین‬ ‫راگرتووە‬ ‫هاوردهكراوه‪ ،‬كه بههاكهی نزیكهی ‪10‬‬ ‫ملیار دۆالر دهبیت‪ ،‬ئێرانیش لهپلهی‬ ‫دووهمدا دێت و بهبههای زیاتر له ‪6‬‬ ‫ملیار دۆالر كااڵی لێوهوه هاوردهكراوه‪،‬‬ ‫بهبههای نزیكهی ‪ 9‬ملیار دۆالریش‬ ‫لهواڵتانی دیكهوه كااڵو پێداویستی‬ ‫ناوخۆیی هاوردهی ههرێمی كوردستان‬ ‫كراوه‪.‬‬

‫شازاد جەمال*‬

‫لە مرۆڤخستنی هاواڵتی‬ ‫لە ڕێگەی بێكارییەوە‬ ‫هەلی كار (‪ )Job Opportunity‬خستنەڕووی ئەو دەرفەتەیە‪ ،‬تاوەكو هەردوو‬ ‫ڕەگەزی نێر و مێ بە یەكسانی بتوانن توانستە جەستەیی یان هزرییەكانی خۆیان بەگەڕ بخەن‪.‬‬ ‫ئەوەش لە پێناوی بەرهەمهێنانی كااڵ یان خزمەتگوزاریی لە یەكێك لە كەرتە ئابوورییەكاندا‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا ڕاگەیاندنی هەلی كار‪ ،‬دەربڕینێكی بەرجەستەیی ئەو پالنە نیشتمانیی و‬ ‫هەرێمایەتییانەیە‪ ،‬كە بەشێوەیەكی ستراتیژیی دوور مەودا (زیاتر لە ‪ 20‬ساڵ) یان مامناوەند‬ ‫(‪ 7-5‬ساڵ) یان كورت مەودا (ساڵێك یان كەمتر) بۆ واڵتەكە یان بۆ نێوان هەرێمەكان‬ ‫‪Inter Region‬یان بۆ ناو خودی هەرێمەكان ‪ Intra Region‬دادەڕێژرێت‪.‬‬ ‫مرۆڤگەرایی گرنگترین ماكی پالنسازیی سەركەوتووە‪ ،‬چونكە پێش داڕشتنی پالن و‬ ‫پاش جێبەجێكردنی پالنە جۆربەجۆرەكان هاواڵتییان ئامادەییان هەیە‪ .‬لێرەوە‪ ،‬پالنسازیی‬ ‫كاریگەریی لە هەردوو ڕەگەزی سامانی سروشتیی و مرۆیی دەكات‪ .‬بەمشێوەیە‪ ،‬پالنسازیی‬ ‫گۆڕانكاریی لە ڕەهەندی شوێنیی ‪Spatial Dimension‬دا دەكات‪ ،‬تاوەكو بتوانێت‬ ‫لەبارترین خۆگونجاندن ‪ Adaptation‬لە نێوان هەردوو ڕەگەزی سامانی مرۆیی و سروشتیدا‬ ‫بەرپا بكات‪ ،‬كەواتە ئەركی جێبەجێكردنی پالنەكە لەسەر شانی سامانە مرۆییەكەیە لە ڕێگەی‬ ‫هەلی كارەوە‪ ،‬بە هەماهەنگیی لەگەڵ ئەو تەكنۆلۆژیایەی‪ ،‬كە بەردەستە و بە بەكارهێنانی‬ ‫سامانە سروشتییەكانی واڵتەكە یان هەرێمەكە‪.‬‬ ‫زۆرینەی دانیشتوانی واڵتەكە یان هەرێمەكە هەنگ ئاسا لە ڕێگەی كاركردنەوە‪ ،‬لە‬ ‫هەوڵی جێبەجێكردنی پالنە داڕێژراوەكانن‪ .‬تاوەكو بتوانن لە وادە دیاریكراوەكەی پالنەكەدا‪،‬‬ ‫ئامانجە نەخشە بۆ كێشراوەكان لە جیهانی داكەوت ‪Real World‬دا بەرجەستەی بكەن‪.‬‬ ‫چونكە چارەنووسی خۆشگوزەرانی هاواڵتیان بە ڕادەی هێنانەدیی ئەو ئامانجانەوە بەندە‪ ،‬لەو‬ ‫وادەیەی پالنەكە دەستنیشانی كردووە‪ .‬سەلماندنی مرۆڤبوونی هەر تاكێك بەندە بە ڕادەی‬ ‫بەشداریكردنییەوە لە جێبەجێكردنی ئەو پالنەدا‪ ،‬لە ڕێگەی ئەو كارەی لە كەرتێكی ئابووریدا‬ ‫ئەنجامی دەدات‪ .‬هاوكات كەمتەرخەمیكردن یان خۆدزینەوە یان جیاكاریی و هەاڵویركردنی‬ ‫دەستەیەكی مرۆیی لەسەر حسابی ئەویتر‪ ،‬السەنگیی لە جێبەجێكردنی پالنەكە دروستدەكات‪.‬‬ ‫گەورەترین السەنگیی خۆی لە مرۆڤخستنی بەشێك لە هاواڵتیاندا دەبینێتەوە‪ ،‬كە بەشداریی‬ ‫نەرێنییان لە جێبەجێكردنی پالنەكەدا هەبووە‪ .‬ئیتر مرۆڤخستنەكە بە مەبەست بێت‪ ،‬كە‬ ‫خۆی لە جیاكاریی و پەراوێزخستندا دەبینێتەوە‪ .‬یان لە الیەن خودی كەسەكەوە بێت‪ ،‬كە بە‬ ‫مەبەست بەشدار نەبێت لە كارێكی دیاریكراودا‪ ،‬یان كەمتەرخەم بێت لە ئەركی جێبەجێكردنی‬ ‫پالنەكەدا‪.‬‬ ‫توانستی هەر حكومەتێك لەو پالنەدا دەردەكەوێت‪ ،‬كە زۆرترین دانیشتوان لە داڕشتن و‬ ‫جیبەجێكردنی پالنەكەدا هاوبەشی پێدەكات و پێیدەوترێت بەشداریكردنی گشتیی ‪Pub-‬‬ ‫‪ .lic Participation‬هەر ئەمە وا دەكات‪ ،‬خستنەڕووی كەمی ژمارەی هەلی كار و‬ ‫نەڕەخساندنی دەرفەتی یەكسان بۆ هاواڵتییان‪ ،‬بە گەورەترین كردەی لەمرۆڤخستن ئەژمار‬ ‫دەكرێت‪ .‬چونكە چەندین هاواڵتی لەو ڕێگەیەوە‪ ،‬نەتوانا دەبن‪ ،‬تاوەكو توانستی خۆیان لە‬ ‫یەكێك لە كەرتە ئابوورییەكاندا بخەنەگەڕ‪ .‬سەرەنجام خۆیان لە ماڵەوە یان لە چاخانەكان‬ ‫یان نێرگەلەخانەكان یان لە ناو دەستەیەكی تاوانكاریدا دەبیننەوە‪ .‬هۆكارە سەرەكییەكەی‬ ‫ئەو لەمرۆڤخستنە‪ ،‬ئەوپەڕی نزیكبوونی مرۆڤە لە زیندەوەرانی تری بێجگە لە مرۆڤەوە‪ .‬چونكە‬ ‫كاركردن لە ناو پالنێكی هەمەالیەنەدا‪ ،‬تایبەتمەندیی مرۆڤ لە زیندەوەرانی تر جیادەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەو ڕوانگەیەی كە مرۆڤ‪ ،‬بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتییە و بە كۆمەڵ‪ ،‬نەك بە تەنها (هاوشێوەی‬ ‫ڕۆبسۆن كرۆزۆ)‪(،‬ڕۆبنسۆن كرۆزۆ‪ :‬پاڵەوانی ڕۆمانی نووسەری ئینگلیزیی دانیال دافۆیە‪ ،‬كە‬ ‫ماوەی ‪ 2٨‬ساڵ بە تەنهایی لە دوورگەیەكی دوور دەستی نزیك ترینیداد ژیاوە)‪ .‬ناتوانێت‬ ‫پێداویستییەكانی خۆشگوزەرانیی دەستەبەر بكات‪.‬‬ ‫كەواتە بێكاریی بە تەنها ئیفلیجبوونی تاك نییە‪ ،‬لە كردەی بەرهەمهێنان و كەڵەكەكردنی‬ ‫بەرهەمی نیشتمانیی یان هەرێمی‪ ،‬بەڵكو یەكبینە لێسەندنەوەی سیفەتی مرۆڤبوون و‬ ‫پێشێلكردنی مافی بنەڕەتی كاركردنێكی شایستەی بەرنامە بۆ داڕێژراوە‪ .‬لە كاتێكدا زیادبوونی‬ ‫دانیشوان‪ ،‬بە واتای زیادبوونی دەستەی كار دێت‪ .‬ئەم زیادبوونە زیندەگییە‪ ،‬ئەركی حكومەت‬ ‫سەختتر دەكات‪ .‬چونكە پێویست دەكات پێداویستی كااڵ و خزمەنگوزاریی بۆ ئەو زیادەیەش‬ ‫دابین بكات‪ .‬بەاڵم لە بەرامبەردا پێویست دەكات هەلی كاری زیاتر بخاتەڕوو‪ ،‬تاوەكو كردەی‬ ‫مرۆڤبوون تۆخ بكرێتەوە‪ ،‬نەوەك دەستەیەك ببن بە بار بە سەر كۆی كۆمەڵگەوە و لەو‬ ‫پێناوەدا پەنا بۆ پاڵدانەوە یان بەشداری كارا لە كاری نادروست یان تاوانكاریدا بكەن‪.‬‬ ‫ئەزموونی حكومەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬لە بواری خستنەڕووی هەلی كار لە ماوەی‬ ‫‪ 2٨‬ساڵی ڕابردوودا تاڵ و ناسۆرە‪ .‬چونكە لە الیەك بە كردەیەكی بێ پالن و بە لێشاو‪،‬‬ ‫سوپایەك كادیر و ئەندامانی هەردوو حیزبی پارتیی و یەكێتیی بە ئەستۆپاكیی حیزبیی لە‬ ‫دام و دەزگاكانی حكومەت دامەزرێنران‪ .‬ئەمەش وایكرد‪ ،‬حكومەتێكی قەبەی كەم بەرهەم لە‬ ‫كابینە یەك لە دوای یەكەكاندا دروست بێت‪ .‬چونكە بە زیادبوونی ناپێویستی فەرمانبەران‪،‬‬ ‫لە الیەك بەرهەم كەم بۆتەوە‪ .‬لە الیەكی ترەوە‪ ،‬بارگرانیی مووچە و بودجەی بەگەڕخستنی‬ ‫بۆ حكومەت دروست كردووە‪ .‬هاوكات لەو نێوەندەشدا‪ ،‬ڕێژیەكی بەرچاو بێكار بوون‪ .‬ئەوەش‬ ‫وایكرد‪ ،‬هەندێكییان كۆچ بكەن و ڕێگای هات و نەهات بۆ تاراوگە بگرنەبەر‪ .‬تەنانەت‬ ‫ژمارەیەكی بەرچاو لە دەریای ئیجەدا خنكان و جەستەشییان نەدۆزرانەوە و بوونە خۆراكی‬ ‫ماسی و نەهەنگەكان‪.‬‬ ‫ئێستا‪ ،‬هەڕەشەی بێكاریی گەورەترین ترسناكیی لە كۆمەڵگەكەماندا دروستكردووە‪ .‬چونكە‬ ‫سوپایەك خاوەن بڕوانامە بێكارن‪ ،‬بەهۆی دەگمەنیی هەلی كارەوە‪ .‬هەروەها سااڵنە ئەم‬ ‫ڕێژەی بێكارییە لە زیادبووندایە‪ ،‬بەهۆی گەشەی زیندەگی دانیشتوانەوە‪ .‬هەروەها ناتوانرێت‬ ‫ئەم دۆخە ناهەموارە بەردەوامیی پێبدرێت‪ .‬چونكە مرۆڤ لە باریدا نییە لە چاوەڕوانیدا بژییو‬ ‫لە مرۆڤبوون بخرێت و ژیان بە تەنها لە دەستەیەكی كەمیی حیزبیی یان ئەندام و الیەنگرانی‬ ‫هەردوو حیزبی پارتیی و یەكێتیدا قەتیس بكرێت‪ .‬خۆپیشاندانەكانی بەغدا و پارێزگاكانی‬ ‫باشوور‪ ،‬باشترین گەواهیدەری تێزی سەرنەكەوتوویی درێژەدانە بەو دۆخە چەقبەستووەی‬ ‫عێڕاق تێیكەوتووە‪ .‬سەرەنجام بێكاران لە دۆخێكی نزیك لە بەرپاكردنی شۆڕشدا دەژین‪.‬‬ ‫تاوەكو مرۆڤبوونە دزراوەكەیان لە چنگی سیاسەتمەدارە چاوچنۆكەكاندا بسێننەوە‪.‬‬ ‫ڕۆبنسۆن كرۆزۆ‪ :‬پاڵەوانی ڕۆمانی نووسەری ئینگلیزیی دانیال دافۆیە‪ ،‬كە ماوەی ‪ 2٨‬ساڵ‬ ‫بە تەنهایی لە دوورگەیەكی دوور دەستی نزیك ترینیداد ژیاوە‪.‬‬ ‫*پڕۆفیسۆری یاریدەدەر لە كۆلێژى ئەندازیاری زانكۆی سلێمانی‬

‫ئ��ا��بوو�ی و زو�ە‬

‫‪12‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫ئابووری‌هەرێم‌ئۆخەی‌نەكرد‌و‌كۆرۆناشی‌بۆ‌هات‬ ‫سەرچین ساڵح‬ ‫ئابووری هەرێمی كوردستان ساڵێكە‬ ‫لە قەیرانی دارایی هاتووەتە دەرو هێشتا‬ ‫كاریگەرییەكانی بە تەواوەتی نەڕەوینەتەوە‪،‬‬ ‫جارێكی تر دووچاری قەیرانێكی تر دەبێتەوە‬ ‫ئەویش بەهۆی پەتای كۆرۆناوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە زیانە ئابوورییەكانی ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆنا بۆ هەرێمی كوردستان تائێستا‬ ‫نەخەمڵێنراوە‪ ،‬بەاڵم بەوتەی بەرپرسانی‬ ‫حكومی زیانی گەورە بەر ئابووری هەرێم و‬ ‫بازرگانان كەوتووە‪ ،‬جموجوڵی بازرگانی و‬ ‫گەشتیاری سستبووە‪.‬‬ ‫كۆماری ئیسالمی ئێران لە رێگەی سێ‬ ‫مەرزی نێودەوڵەتیو زیاتر لە ‪ 50‬مەرزی‬ ‫نافەرمییەوە ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ‬ ‫هەرێمی كوردستاندا هەیە‪ ،‬لە ئێستادا‬ ‫هاتوچۆكردنی گەشتیار بە تەواوی لەو‬ ‫مەرزانەوە راگیراوەو جموجوڵی بازرگانیش‬ ‫لەژێر چاودێری تەندروستیدا بەشێوەیەكی‬ ‫سنووردارانە دەكرێت‪.‬‬ ‫ساماڵ عەبدولڕەحمان‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫گشتی گومرگی هەرێم بە “زەمەن”ی وت‪:‬‬ ‫“كۆرۆنا جوڵەی بازرگانی و گەشتیاری‬ ‫سنووردار كردووە‪ ،‬لەبەرئەوە لەپاڵ زیانە‬ ‫تەندروستیەكەیدا بێگومان زەرەری ئابووری‬ ‫هەیە”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬خەماڵندنمان نەكردووە تا‬ ‫چەند جموجوڵی بازرگانی كەمیكردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم راگرتنی دەروازەكان جموجوڵەكانی‬ ‫كەمكردۆتەوە ئینجا ترسی هاواڵتیان‬ ‫خواستەكانی كەمكردۆتەوەو هەندێك‬ ‫بازرگان لەبەر ترسی داخستنی لەناكاوی‬ ‫دەروازەكان ناوێرن كااڵو شمەك بهێنن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهیچ شێوەیەك قەیرانی كەمی‬ ‫پێداویستی دروست نابێت لەبەرئەوەی‬ ‫دەروازەی بەدیل هەیە”‪.‬‬ ‫كۆرۆنا بۆ ئابووری واڵتە گەورەكان‬

‫ساماڵ عەبدولڕەحمان‬

‫تاهیر عەبدوڵاڵ‬

‫کۆرۆنا جوڵەى‬

‫کۆرۆنا کاریگەرى هەیە‬

‫بازرگانی و گەشتیارى‬

‫لەسەر کەمکردنەوەى‬

‫سنووردار کردووە‬

‫داهاتی فڕۆکەخانەکان‬

‫كێشەی دروستكردووەو زیانی گەورەی بە‬ ‫دوای خۆیدا هێناوە‪ ،‬بۆیە چاوەڕوانكراوە‬ ‫زیان لە هەرێمی كوردستان بدات‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئەوەی تائێستا سیستمێكی ئابووری‬ ‫تۆكمەی نیەو سەرچاوەی سەرەكی داهات‬ ‫نەوتەو بۆ پێداویستیەكانیش پشت بە‬ ‫هاوردە دەبەستێت‪.‬‬ ‫بەپێی میدیاكانی جیهان بێت‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 30‬ملیار دۆالر زیانی لە سەرمایەی جیهان‬ ‫داوە‪ ،‬چین كە سەرچاوەی سەرهەڵدانی‬ ‫ڤایرۆسەكەیە سەرچاوەی دابینكردنی‬ ‫زۆربەی پێداویستییەكانی جیهانەو ‪%24‬‬ ‫بازرگانی جیهان پێكدەهێنێت‪ ،‬زۆرترین‬ ‫زیانی پێگەیشتووەو واڵتان دەرگای‬ ‫داخستووە‪،‬‬ ‫بەڕوویدا‬ ‫گەشتەكانیان‬ ‫وەزارەتی تەندروستی عێراقیش ناوەڕاستی‬ ‫هەفتەی رابردوو بڕیاری راگرتنی گەشتی بۆ‬

‫بوو بەهۆی بڕینی بەشە بودجەی هەرێم‬ ‫لەالیەن حكومەتی فیدراڵیو دابەزینی نرخی‬ ‫نەوت‪ ،‬حكومەت ناچار بوو پاشەكەوتی‬ ‫موچە رابگەیەنێت‪ ،‬بەپێی بەدواداچوونی‬ ‫پەرلەمانتاران هەرێمی كوردستان ئێستا ‪26‬‬ ‫ملیار دۆالر قەرزارە‪.‬‬ ‫زیاد جەبار‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی دارایی‬ ‫و ئابووری لە پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬بە‬ ‫“زەمەن”ی وت‪“ :‬لەدوای زیانی تەندروستی‬ ‫ڤایرۆسەكە زیانی ئابووریی هەیەو ئەو واڵتانە‬ ‫زیانی گەورەیان كردووە كە ڤایرۆسەكەیان‬ ‫پێگەیشتووە بێگومان هەرێمی كوردستانیش‬ ‫زیانی زۆری بەردەكەوێت”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬لەبەرئەوەی سەرچاوەی‬ ‫پێویستییەكانمان لە دەرەوەیە بۆیە‬ ‫مەترسی لەسەر كەمبوونەوەی پێویستی‬ ‫هاواڵتیان هەیە لە بازاڕدا”‪.‬‬

‫چینو بەپێچەوانەوە دەركرد‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری‬ ‫عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫تاهیر‬ ‫فڕۆكەخانەی سلێمانی بە “زەمەن”ی‬ ‫وت‪“ :‬وەستانی هەر گەشتێك لە هەر‬ ‫واڵتێكەوە بۆ فڕۆكەخانە كەمكردنەوەی‬ ‫گەشتیارانە كەواتە كەمكردنەوەی داهاتی‬ ‫فڕۆكەخانەیە‪ ،‬كە ژمارەی گەشتیار بۆ هاتن‬ ‫و رۆیشتن كەمبووەتەوە كەواتە ژمارەی‬ ‫فڕۆكەكانی كەمدەبێتەوە كۆمپانیاكانی ناو‬ ‫فڕۆكەخانە ئیشەكانی كەمدەبێتەوە‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫هەمووالیەكەوە ڤایرۆسی كۆرۆنا كاریگەری‬ ‫هەیە لەسەر كەمكردنەوەی داهاتی‬

‫فڕۆكەخانەكان”‪.‬‬ ‫لەسەرەتاداین‬ ‫“هێشتا‬ ‫وتیشی‪:‬‬ ‫زیانەكانمان ئەژمار نەكردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەفتانە چوار بۆ پێنج گەیشتنمان هەبووە‬ ‫بە هاتنو چوونەوە ئەوە وەستاوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نەجەف وەستاوەو واڵتانی تریش گەشتی‬ ‫ناڕاستەوخۆمان هەبووە ئەویش وەستاوە‬ ‫هەمان مامەڵەی گەشتیارانی ئێرانی لەگەڵ‬ ‫ئەوانەدا دەكرێت لەو واڵتانەوە دێن”‪.‬‬ ‫رۆژی ‪26‬ی شوبات وەزارەتی‬ ‫تەندروستی عێراق بۆ رێگەگرتن لە‬ ‫باڵوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا گەشتی بۆ‬

‫‪ 9‬واڵت راگرت‪ ،‬ئەوانیش واڵتەكانی”چین‪،‬‬ ‫ئێران‪ ،‬ژاپۆن‪ ،‬كۆریای باشوور‪ ،‬تایلەند‪،‬‬ ‫سەنگافورە‪ ،‬ئیتاڵیا‪ ،‬كوەیت‪ ،‬بەحرەین”‬ ‫هاتنی هاواڵتیانیشی لەو واڵتانەوە بۆ عێراق‬ ‫قەدەغەكرد جگە لە نێردە دیپلۆماتییەكان‪.‬‬ ‫هەرێمی كوردستان ساڵی رابردوو بە‬ ‫بەهای ‪ 25‬ملیار دۆالر كااڵو شمەكی هاوردە‬ ‫كردووەو كە زۆرترینی لە توركیاو دوای‬ ‫ئەویش لە ئێرانەوە بووە‪.‬‬ ‫كاتێك كە ئەم نەهامەتیە رووی لە‬ ‫هەرێم كردووە‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2014‬تا سەرەتای‬ ‫ساڵی رابردوو قەیرانی دارایی بەردەوام‬

‫ه‬ ‫كۆرۆنا‌له‌‌گه‌وره‌ترین‌هێزی‌ئابووری‌جیهان‌نزیك‌ده‌بێته‌و ‌‬ ‫ئیحسان حەسیب‬ ‫باڵوبوونهوهو تهشهنهكردنی ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆنا له چین و واڵتانی دیكهی جیهان‪،‬‬ ‫مهترسی گهورهی لهسهر ئابووری جیهان‬ ‫دروستكردووه‪ ،‬ئهمریكاش كه خاوهنی‬ ‫گهورهترین و بههێزترین ئابوورییه له جیهاندا‪،‬‬ ‫رێوشوێنی پێویستی بهپهله دهگرێتهبهر بۆ‬ ‫سنورداركردنی كاریگهرییهكانی ئهو ڤایرۆسه‬ ‫لهسهر ئابوورییهكهی‪.‬‬ ‫پێش دوو ههفته‪ ،‬راسل فوت‪،‬‬ ‫بهڕێوهبهری نووسینگهی بودجه‪ ،‬له ئیدارهی‬ ‫دۆناڵد ترهمپ‪ ،‬سهرۆكی ئهمریكا‪ ،‬له‬ ‫كۆبونهوهیهكدا له كۆشكی سپی رایگهیاند‪:‬‬ ‫باڵوبوونهوهی ڤایرۆسی كۆرۆنا له چین و‬ ‫ژمارهیهك واڵتی دیكهی جیهان‪ ،‬كاریگهری‬ ‫ئهوتۆی نهكردووهتهوه سهر ئابووری‬ ‫ئهمریكاو پێشبینییهكانیان بۆ گهشهی‬ ‫ئابووری واڵتهكهیان لهم ساڵدا‪.‬‬ ‫له راپۆرتێكیشدا‪ ،‬رۆژنامهی واشنتۆن‬ ‫پۆست باڵویكردهوه‪ ،‬تا ئێستا ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆنا‪ ،‬كاریگهرییهكی گهورهی لهسهر‬ ‫ئابووری ئهمریكا نهبووه‪ ،‬ئهوهش لهگهڵ‬ ‫وتهكانی دۆناڵد ترهمپ‪ ،‬سهرۆكی ئهمریكا‬ ‫یهكدهگرێتهوه‪ ،‬كه له چاوپێكهوتنێكی‬ ‫كهناڵی فۆكس نیوزدا رایگهیاند‪ ،‬ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆنا لهژێر كۆنترۆڵی ئهواندایهو هیچ‬ ‫كاریگهرییهكی لهسهر ئابووری واڵتهكهی‬ ‫نهكردووه‪.‬‬ ‫ههرچهنده ترهمپ‪ ،‬لهكاتی گهشتهكهی‬ ‫بۆ واڵتی هیندستان‪ ،‬له ههفتهی رابردوودا‬ ‫رایگهیاند‪ :‬سهرۆكی چین لهتوانایدایه‬ ‫كێشهی ڤایرۆسی كۆرۆنا چارهسهر بكات‬ ‫و دۆخهكه لهژێر كۆنترۆڵدایه‪ ،‬بهاڵم دۆخی‬ ‫بازاڕی دارایی و پشكهكانی وۆڵ ستریت‪،‬‬ ‫پێچهوانهی قسهكانی ترهمپه‪.‬‬ ‫پشكهكانی داوجۆنزی پیشهسازی‪ ،‬زیاتر‬ ‫له ههزار خاڵی لهدهستداوهو بهڕێژهی له‬ ‫‪ %3.5‬بههای پشكهكانی دابهزیوه‪ ،‬ههروهها‬ ‫بانكی گۆڵدمان ساكس‪ ،‬پێشبینی دهكات‪،‬‬ ‫له چارهكی یهكهمی ئهمساڵدا‪ ،‬بههۆی‬ ‫كاریگهرییهكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا‪ ،‬ئابووری‬ ‫ئهمریكا تهنیا له ‪ %1.2‬گهشه بكات‪،‬‬ ‫ههروهها بانكی جی پی مۆرغان و ژمارهیهك‬ ‫كۆمپانیای زهبهالحی ئهمریكا هۆشدارییان‬ ‫داوه له كاریگهرییهكانی ڤایرۆسی كۆرۆناو‬ ‫ئاماژهیان بهوهكردووه‪ ،‬باڵوبوونهوهی ئهو‬ ‫ڤایرۆسه لهو واڵتهدا‪ ،‬گورزی كوشنده له‬ ‫ئابووری ئهمریكا دهدات‪.‬‬

‫بهپێی وتهی سهنتهری رووبهڕووبوونهوهی‬ ‫نهخۆشییهكانی ئهمریكا‪ ،‬ژمارهی توشبووانی‬ ‫ڤایرۆسی كۆرۆنا لهو واڵتهدا بهرزبووهتهوه‬ ‫بۆ ‪ 53‬كهس‪.‬‬

‫دابینكردنی بودجهی بهپهله‬

‫ههرچهنده دۆناڵد ترهمپ‪ ،‬دانی به‬ ‫مهترسییهكانی باڵوبوونهوهی ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆنا نهناوه‪ ،‬بهاڵم بهپێی راپۆرتهكان‪،‬‬ ‫ئیدارهكهی بهنیازه داوا له كۆنگرێس‬ ‫بكات رهزامهندی بدات لهسهر دابینكردنی‬ ‫بڕی یهك ملیار دۆالر‪ ،‬بۆ قۆناغی یهكهمی‬ ‫رووبهڕووبوونهوهی ڤایرۆسی كۆرۆنا‪.‬‬ ‫هاوكات‪ ،‬وتهبێژی كۆشكی سپی‬ ‫رایگهیاند‪ ،‬ئیدارهی ترهمپ‪ ،‬داوا له‬ ‫كۆنگرێس دهكات رهزامهندی لهسهر‬ ‫بودجهیهك دهرببڕێت بۆ رووبهڕووبوونهوهی‬ ‫ڤایرۆسی كۆرۆنا به بڕی ‪ 2‬ملیارو ‪500‬‬

‫ملیۆن دۆالر‪ ،‬لهگهڵ دابینكردنی زیاتر‬ ‫له یهك ملیار دۆالر‪ ،‬بۆ دروستكردن و‬ ‫پهرهپێدانی ڤاكسینی دژه ڤایرۆسهكه‪.‬‬ ‫لهبهرامبهردا‪ ،‬ئاشا جۆرج‪ ،‬سهرۆكی‬ ‫لیژنهی بهرگری بایۆلۆژی رایگهیاند‪،‬‬ ‫خهرجكردنی بڕی یهك ملیار دۆالر بۆ‬ ‫دروستكردنی ڤاكسینی دژه كۆرۆنا‪ ،‬بهشی‬ ‫ئهوان ناكات‪ ،‬چونكه تائێستا زیاتر له‬ ‫‪ 200‬ملیۆن دۆالریان خهرجكردووه‪ ،‬لهو‬ ‫بودجهیهی كه تهرخان كراوه بۆ بوارهكانی‬ ‫دیكهو دهبێت ئهو پارهیه بگێڕنهوه‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬ئهوان له ئێستادا پێویستیان به‬ ‫النیكهم سێ ملیار دۆالر ههیه بهشێوهیهكی‬ ‫خێرا‪ ،‬بۆ كۆمهككردنی توێژینهوهی‬ ‫زانستی گشتی و تایبهتی سهبارهت به‬ ‫ڤاكسینهكان و كۆگاكردنی پێداویستییه‬ ‫پزیشكییهكان و دروستكردنی دهرمان‪،‬‬ ‫ئامادهكاری و زاڵبوون بهسهر قهیرانی‬

‫باڵوبوونهوهی ڤایرۆسهكه‪ ،‬بۆ ئهوهی‬ ‫ههمان ههڵهكانی چین دووباره نهبنهوه‪،‬‬ ‫له كهمبوونهوهی دهرمان و پێداویستییه‬ ‫پزیشكییهكان‪ ،‬ههروهها ئامادهكردنی‬ ‫چهندین نهخۆشخانهو پزیشكی راهێنراوو‬ ‫دانانی پالن و ئامادهكاری پێویست بۆ‬ ‫رووبهڕووبوونهوهی خراپترین ئهگهرهكان‪.‬‬ ‫داواشیكرد‪ ،‬سندوقێك دابنرێت و حسابی‬ ‫كراوه بێت‪ ،‬بۆ رووبهڕووبوونهوهی ئهو‬ ‫نهخۆشیانهی ئهگوازرێنهوه‪ ،‬وهك ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆناو زیكاو سارس و ئهنفلۆنزای بهرازو‬ ‫باڵنده‪.‬‬ ‫بهپێی راپۆرتهكهی رۆژنامهی واشنتۆن‬ ‫پۆست‪ ،‬ئهگهر حكومهتی ئهمریكا‪،‬‬ ‫ههوڵهكانی بخاتهگهڕ بۆ چڕكردنهوهی‬ ‫زیاتری چاودێری و رێگریكردن له‬ ‫باڵوبوونهوهی ڤایرۆسی كۆرۆنا‪ ،‬جگه‬ ‫لهو پشكنینه ئاسایی و ههڕهمهكیانهی‬

‫له فڕۆكهخانهكاندا دهكرێت‪ ،‬ههروهها‬ ‫وهاڵمدانهوهی خێراو كاریگهر لهكاتی‬ ‫باڵوبوونهوهی ڤایرۆسهكه له ههر‬ ‫ناوچهیهك‪ ،‬ئهوا نیگهرانی و دڵەڕاوكێی و‬ ‫كاریگهرییهكانی لهسهر ئابووری ئهمریكا‬ ‫كهمدهبێتهوه‪ .‬بهاڵم بهپێچهوانهوه‪ ،‬ئهگهر‬ ‫حكومهتی ئهمریكا‪ ،‬شكستیهێنا له‬ ‫چاودێریكردن و كۆنترۆڵكردنی ڤایرۆسهكه‪،‬‬ ‫ئهوا دهبێت ئهمریكاش رێچكهی چین‬ ‫بگرێتهبهر له داخستنی خوێندنگاكان و‬ ‫كۆمپانیاكان و ههڵوهشاندنهوهی گهشتی‬ ‫ئاسمانی و تووشبوونی سهدان ههزار كهس‬ ‫به ڤایرۆسهكهو مردنی ههزاران هاواڵتی‬ ‫لێدهكهوێتهوه‪ ،‬ئهوهش زیانی كوشنده‬ ‫له ئابووری ئهمریكا دهدات‪ ،‬لهكاتێكدا‪،‬‬ ‫ههڵبژاردنی سهرۆكایهتی ئهمریكا نزیك‬ ‫دهبێتهوهو ترهمپ دهیهوێت بۆ خولی دووهم‬ ‫ببێتهوه به سهرۆكی ئهمریكا‪.‬‬

‫كۆرۆنا لهژێر كۆنترۆڵدایه‬

‫لهوبارهیهوه‪ ،‬ئاشا جۆرج‪ ،‬سهرۆكی‬ ‫لیژنهی بهرگری بایۆلۆژی ئهمریكا رایگهیاند‪:‬‬ ‫ئهگهر حكومهت و الیهنه پهیوهندیدارهكان‬ ‫به ئهركی سهرشانی خۆیان ههڵسن‪ ،‬ئهوا‬ ‫سیناریۆی شاری وۆهانی چین له ئهمریكا‬ ‫دووباره نابێتهوه‪ ،‬لهبهرامبهردا‪ ،‬ستیڤن‬ ‫منۆشین‪ ،‬وهزیری گهنجینهی ئهمریكا‬ ‫رایگهیاند‪ :‬لهئێستادا ههموو شتێك لهژێر‬ ‫كۆنترۆڵدایه‪ ،‬حكومهت رێوشوێنی پێویستی‬ ‫رووبهڕووبوونهوهی‬ ‫بۆ‬ ‫گرتووهتهبهر‬ ‫ڤایرۆسهكهو به كردهیی كارهكان‬ ‫بهڕێوهدهچن‪ ،‬نهك تهنیا بهڵێن‪ ،‬ئهگهر‬ ‫سهرجهم دامودهزگاكان بهو شێوهیهی ئێستا‬ ‫به ئهركهكانیان ههڵسن‪ ،‬ئهوا هیچ شتێك‬ ‫روونادات جێگای مهترسی بێت‪.‬‬ ‫سهرهڕای لێدوانهكانی دۆناڵد ترهمپ‪،‬‬ ‫سهبارهت بهوهی له ئێستادا ئهمریكا خاوهنی‬ ‫بههێزترین ئابووریه له جیهانداو دۆخی‬ ‫ئابووری واڵتهكهی باشترینه له مێژووداو‬ ‫ڤایرۆسی كۆرۆناش لهژێر كۆنترۆڵدایه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫بازاڕی دارایی و پشكهكانی ئهمریكا‪ ،‬رۆژانه‬ ‫زیانی زیاتری پێدهگات و بههای پشكهكان‬ ‫له دابهزیندایه‪.‬‬ ‫راپۆرتهكهی رۆژنامهی واشنتۆن پۆست‪،‬‬ ‫ئاماژهی بهوه كردووه‪ ،‬ڤایرۆسی كۆرۆنا‬ ‫بووهته مهترسییهكی روون و ئاشكرا‬ ‫لهسهر ئابووری ئهمریكا‪ ،‬بهاڵم ههڵبژاردنی‬ ‫سهرۆكایهتی ئهمریكا‪ ،‬كه له مانگی ‪11‬ی‬ ‫ئهمساڵ بهڕێوهدهچێت‪ ،‬هیوا بهخشه‪،‬‬ ‫بهوهی حكومهتی ئهمریكا رێوشوێنی‬ ‫پێویست دهگرێتهبهر بۆ بهگژداچوونهوهو‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ئهو نهخۆشییه‪ ،‬تا ڤایرۆسهكه‬ ‫نهبێته رێگر له دووباره ههڵبژاردنهوهی‬ ‫ترهمپ بۆ ماوهی چوار ساڵی داهاتوو به‬ ‫سهرۆكی ئهمریكا‪.‬‬

‫كۆشكی سپی ترهمپ دهپارێزێت‬

‫كۆشكی سپی ئهمریكا‪ ،‬رێوشوێنی‬ ‫توندی گرتوهتهبهر بۆ پاراستنی دۆناڵد‬ ‫ترهمپ‪ ،‬له ڤایرۆسی كۆرۆنا‪ ،‬لهوبارهیهوه‪،‬‬ ‫كهناڵی سی ئێن ئێن‪ ،‬باڵویكردهوه‪ ،‬بڕیاربوو‪،‬‬ ‫میك مۆڵڤانی‪ ،‬بهرپرسی كارمهندانی كۆشكی‬ ‫سپی‪ ،‬لهگهڵ شاندهكهی سهرۆكی ئهمریكا‬ ‫گهشتی هیندستان بكات له ههفتهی‬ ‫رابردوودا‪ ،‬بهاڵم بههۆی ئهوهی سهرمای‬ ‫بووهو توشی ههاڵمهت هاتووه‪ ،‬نێردراوهتهوه‬ ‫ماڵهوهو پزیشكانی كۆشكی سپی پێیان‬ ‫راگهیاندووه‪ ،‬له ترهمپ نزیك نهبێتهوهو‬ ‫لهماڵهوه بمێنێتهوه تا چاك دهبێتهوه‪.‬‬

‫ا�‬ ‫��ا ب�� ت‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫‪11‬‬

‫ئافرەتان توانای کاری ئاڵۆزیان نییە‬ ‫زەمەن‬

‫خوێندکارێکی پەیمانگای هونەرە جوانەکانی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬پەیامی ئەوەی هەیە کە لە رێی شانۆوە‬ ‫پێگەی ژن بەرز بکاتەوە و رێگە بۆ کچان خۆش‬ ‫بکات تا ئەوانیش بێنە ناو دونیای هونەرەوە‪.‬‬ ‫الزۆ یاسین‪ ،‬خوێندکاری قۆناغی سێی بەشی‬ ‫شانۆ و دەرهێنانە لە پەیمانگای هونەرە جوانەکان‪،‬‬ ‫سەرەتای ئاشنا بوونی ئەم خانمە گەنجە بە شانۆوە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای خوێندنی قوتابخانە‪ ،‬کە‬ ‫بەشداریی لە چەند چاالکییەکی قوتابخانەدا کردووە‬ ‫و دەڵێت‪ :‬لەو کاتەوە هەستێکم ال دروست بوو بۆ‬ ‫هونەر و بەتایبەت شانۆ‪ ،‬خۆشبەختانە توانیم پەرەی‬ ‫پێبدەم‪.‬‬ ‫بەالی الزۆوە مامۆستایانی پەیمانگا هاوکارێکی‬ ‫گەورەی خوێندکارانن و هەر کارێکی هونەرییان بە‬ ‫بەرهەمی ماندووبوونی ئەوان دەزانن‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫مامۆستایانە ئەلف و بێی هونەر فێری خوێندکاران‬

‫دەکەن و دەڵێت‪ :‬هەر کارێک کە دەیکەین‪ ،‬ئەوان‬ ‫یەکەم کەسن کە پشتمان دەگرن و هانمان دەدەن بۆ‬ ‫هەنگاوی داهاتوو‪.‬‬ ‫الزۆ لە هەردوو بواری دەرهێنان و نواندنیشدا‬ ‫رۆڵی هەیە‪ ،‬بە الی ئەوەوە هەر کام لە نواندن و‬ ‫دەرهێنان سەختی خۆی هەیە و هەردووکیان بە‬ ‫تەواوکەری یەکتر دەزانێ و دەشڵێت‪ :‬هەردوو‬ ‫کارەکە پێویستی بە مێشک و هەوڵ و ماندووبوونی‬ ‫زۆرە‪ ،‬بەاڵم بەڕای من دەرهێنان کارێکی دژوارتر و‬ ‫ئاڵۆزترە‪ ،‬چونکە دەرهێنان تەنیا کارێک نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫چەندین کارە لە ناو کارێکی تردا‪ ،‬کاری دەرهێنان‬ ‫پێویستی بە کاتی تایبەت هەیە‪ ،‬بەاڵم بواری نواندن‬ ‫کەمێک ئاستەنگەکان کەمتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫الزۆ سەبارەت بە پەیامی خۆی لە شانۆ دەڵێت‪:‬‬ ‫پەیامی من ئەوەیە کە بتوانم لە رێی هونەرەکەمەوە‬ ‫پێگەی ژن بەرز بکەمەوە لە ناو کۆمەڵگادا‪ ،‬دەبێت‬ ‫لە شانۆدا روونی بكەینەوە و رێگە بۆ کچان و ژنانی‬ ‫تر خۆشبکەین‪ ،‬تا ئەوانیش شانبەشانی ئێمە بێنە‬ ‫ناو هونەرەوە‪.‬‬

‫زۆر جار پرسیار لە خۆی و مامۆستا و‬ ‫هاوپۆلەکانی دەکات کە هۆکار چییە کچان‬ ‫کاری دەرهێنان هەڵنابژێرین؟ الزۆ خۆی وەاڵم‬ ‫دەداتەوە و دەڵێت‪ :‬بە رای من هۆکارەکەی‬ ‫ئەوەیە کە کاری دەرهێنان پێویستی بە مێشک‬ ‫و خەیاڵێکی فراوان هەیە و پێویستی بە کار‬ ‫و کاتی زۆرە‪ ،‬بە زمانی خۆمان کاری دەرهێنان‬ ‫راکەڕاکی زۆری دەوێت‪ ،‬دیارە ئافرەتانیش ئەو کاتە‬ ‫زۆرەیان نییە و توانای ئەو کارە زۆر و ئاڵۆزانەیان‬ ‫نییە‪ ،‬لەگەڵ ئەمانەشدا کەسێتیی دەرهێنەر‬ ‫پێویستی بە کەسێکە کە هەمیشە پشگیریی‬ ‫بکات‪ ،‬بەاڵم لە واڵتی ئێمەدا زۆر بە کەمی‬ ‫پشگیریی ئافرەت دەکرێت‪.‬‬ ‫بەشێک لە خانمە ئەکتەر و هونەرمەندەکان‬ ‫دوای هاوسەرگیری لە هونەر دووردەکەونەوە‬ ‫الزۆ ئەوەى “دیاردە” ناوبرد و پێیوایە‬ ‫شتێکى چاوەڕوانکراوە‪ ،‬هۆکارەکەشی بۆ‬ ‫سەرقاڵبوونیان دەگەڕێنێتەوە بە ژیانی‬ ‫هاوسەرێتی و منداڵەوە‪.‬‬

‫محەمەد ناکام لە کەمپێکی یۆنانەوە‪:‬‬

‫جوگرافیایەک نییە بە نیشتامنی خۆمی بزانم‬ ‫زەمەن‬

‫گەنجێکی کورد ماوەی چەند ساڵێکە لە کەمپی پەنابەرانی‬ ‫واڵتی یۆنان دەژی و سەرباری سەختیی ژیانی خۆی‪ ،‬دەستی‬ ‫کردووە بە کاری هونەری و لە رێی تابلۆ و رەنگەوە ژیانی مرۆڤی‬ ‫پەنابەر پیشان دەدات و چیرۆکی کارەساتئامێزی مرۆڤی پەنابەران‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬ئەو گەنجە بۆ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬لەم قۆناغە نوێیەی‬ ‫ژیانمدا‪ ،‬هونەر کارێک نییە لە چوارچێوەی حەزێکی سەرپێییدا‬ ‫مابێتەوە‪ .‬بەڵکو دەبێ هونەر بکەم بۆ بەرگریکردن لە خودی‬ ‫خۆم‪.‬‬ ‫محەمەد ناکام گەنجێکی شاری سلێمانییەو یەکێکە لەو‬ ‫شێوەکارانەی شێوازی کارکردن و تایبەتمەندێتی بیرکردنەوەی‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬ئەو ماوەی چەند ساڵێکە کوردستانی جێهێشتووە‬ ‫و لە یەکێک لە کەمپەکانی یۆنان دەژی‪ ،‬ناکام چیرۆکی ژیانی‬ ‫خۆی بۆ “زەمەن” دەگێڕێتەوە و دەڵێت‪ :‬لە تەمەنی شانزە‬ ‫ساڵییەوە‪ ،‬وەک دەروون نەخۆش سەیرکراوم لەالیەن خێزان و‬ ‫کۆمەڵگەوە‪ .‬هۆکارەکەشی ئەوەبووە‪ ،‬ویستوومە خۆمبم و نزیکبم‬ ‫لەو وێنەیەوە کە هەمبووە بۆ خۆم‪ .‬دەبوو لە نێوان ویستی خۆم‬ ‫و ویستی ئەوانیتردا یەکێکیان هەڵبژێرم‪ .‬ویستی خۆم هەڵبژارد و‬ ‫بەردەوامبووم لەسەری”‪.‬‬ ‫بە تێپەڕبوونی کات هەستیکردووە بە دەوری بازنەیەکی‬ ‫بچووکدا دەخولێتەوە و گەیشتوتە ئەو خاڵەی پێویستە خولگەی‬ ‫خۆى بگۆڕێت و بە دەوری بازنەیەکی گەورەتردا بخولێتەوە‪.‬‬ ‫“چونکە لە دەرەوەی ناخی خۆمدا‪ ،‬جوگرافیایەکی دیاریکراو نییە‪،‬‬ ‫بە نیشتمانی خۆمی بزانم”‪.‬‬ ‫محەمەد کە گەیشتە ئەسینا‪ ،‬دوو مانگ و نیوی سەرەتا‪ ،‬هیچ‬ ‫شوێنێکی مانەوەی نەبووە بە برسێتی شەوی لەسەر جادە رۆژ‬ ‫کردۆتەوە و وتیشی‪ :‬رووم دەکردە هەر رێکخراوێک‪ ،‬دەیان‪،‬وت‬ ‫ئێمە تەنها لە ژن و منداڵ بەرپرسین‪ .‬هەستم دەکرد چیتر مرۆڤ‬ ‫نیم و تەنها تەنێکی جوواڵوم لە هەوادا‪ .‬لە دۆخێکی وەهادا تەنها‬ ‫کۆمەڵێک هێڵکاری هیوا و متمانەی مرۆڤبوونمیان پێبەخشیمەوە ‪.‬‬ ‫دواجار ناکامی هونەرمەند و کۆچبەر‪ ،‬بە نایاسایی دەچێتە ناو‬

‫یارییە ئەلیکترۆنییەکان‬ ‫کوڕێکی ئەمریکی بەهۆی‬ ‫یارییە‬ ‫بۆ‬ ‫خولیابوونی‬ ‫ئەلیکترۆنییەکان‪ ،‬ناوی لە کتێبی‬ ‫گینسدا تۆمارکرد‪.‬‬ ‫ئەنتۆنیۆ مۆتیرۆ ‪ 20‬هەزار یاری ئەلیکترۆنی دروستکردووە‬ ‫کە پێکهاتووە لە نزیکەی ‪ 900‬یاری پلەیستەیشن ‪ 4‬و ‪ 500‬یاری‬ ‫ئێسک بۆکس چەندین جۆر یاری دیکەی لە نێو ماڵەکەیدا وەک‬ ‫کتێبخانەیەک دایناوە‪.‬‬ ‫ئەنتۆنیۆ بۆ میدیاکانی واڵتەکەی دەڵێت بە نیازە یاری دیکە‬ ‫دروست بکات ‪.‬‬

‫کەمپێکی دەرەوەی شارەکە‪ ،‬کە بینای سەربازگەیەکی کۆنی هێزی‬ ‫دەریایی بووە‪ .‬نزیکەی حەوت مانگ لەوێ دەمێنیتەوە‪ ،‬بەردەوام‬ ‫کێشەی نەبوونی شوێنی دەبێت بۆ پاراستنی کەرەستە و کارە‬ ‫هونەرییەکانی و دەڵێت‪ :‬لەوێ تەنها بە خەڵوز لەسەر کاغەز کارم‬ ‫دەکرد‪ ،‬دەرفەتی بەکارهێنانی رەنگ نەبوو‪ ،‬نزیکەی چوار مانگیش‬ ‫بە خۆبەخش‪ ،‬بە هاوکاری رێکخراوێک‪ ،‬هەفتەی رۆژێک لەگەڵ‬ ‫مندااڵنی ناو کەمپەکە وانەی هونەرم دەوتەوە‪ ،‬دواتر پێنج هەفتەی‬ ‫دیکە کەوتمەوە سەر شەقام‪.‬‬ ‫سەبارەت بە کارە هونەرییەکانی لە کەمپدا‪ ،‬محەمەد ناکام‬ ‫باسی لەوە کرد کە کارەکانی دەربارەی کۆچی بە لێشاوی ئاوارە‬

‫و پەنابەرانن بۆ واڵتانی ئەوروپا‪ ،‬لەوێش بەهۆی نزیکیی لە‬ ‫پەنابەرانەو و گوێگرتن لە چیرۆکەکانیان‪ ،‬ژیانیان بووەتە بابەتی‬ ‫کارەکانی‪.‬‬ ‫دەشڵێت‪ :‬دوای ئەنجامدانی کۆمەڵێک هێڵکاری‪ ،‬بە رووی‬ ‫چاالکی و بەشدارییە هونەرییەکاندا کرامەوە‪ ،‬ئەوکات تەنها‬ ‫چەند رستەیەک ئینگلیزیم دەزانی‪ ،‬ئەم کێشەیە فشاری لەسەر‬ ‫دروستکردم‪ ،‬هەوڵی باشترکردنی زمانی ئینگلیزی بدەم و بتوانم‬ ‫لە پەیوەندیدابم لەگەڵ دنیای دەرەوەی کەمپەکەدا‪.‬‬ ‫تا ئێستا یەک پێشانگەی تایبەتی و دوو پڕۆژەی هاوبەش‬ ‫و بەشداری چەند فێستڤاڵێک و کۆمەڵێک پێشانگەی هاوبەشی‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫محەمەد ناکام نایشارێتەوە کە سەرنجی بینەر لەسەر ئیشەکانی‬ ‫باشە‪ ،‬هەم بینەری ئاسایی و هەم ئەو جۆرە لە بینەرەش کە‬ ‫پاشخانێکی هونەرییان هەیە و دەشڵێت‪ :‬هەڵبەت ساڵی یەکەم‬ ‫لێرە بۆ ماوەی شەش مانگ هێڵکارییەکانم لەژێر چاودێریی‬ ‫پڕۆفیسۆرێکی زانکۆی هونەرەجوانەکانی شاری ئەسینادا بوون‪.‬‬ ‫ئەویش پشتگیر و هاندەرێکی باشم بوو‪.‬‬ ‫ناکام باس لە گرفتەکانی کاری هونەری دەکات لەوێ و دەڵێت‪:‬‬ ‫بەربەستەکان زیاتر لە گرفتی ماددی و توانا و پشتگیری داراییدا‬ ‫خۆیان دەبیننەوە‪ .‬یەکەم شت هەبوونی شوێنی کارکردن(ستۆدیۆ)‬ ‫بۆ هونەرمەند زۆر گرنگە‪ ،‬دوای ئەوە بە چ کەرەستە و کوالتێیەک‬ ‫هونەر بەرهەم دەهێنێت‪ ،‬دواتریش چۆن و لەکوێ دەتوانێت‬ ‫نمایشی بکەیت‪ .‬جگە لەوەش توانا و ئاستی زمانزانین رۆڵ و‬ ‫گرنگیی هەیە‪ ،‬من بەشبەحاڵی خۆم تەنها ژوورێکم هەیە بۆ پشوو‬ ‫و کاری هونەری‪ .‬بە گشتی هونەر پڕۆژەیەکی درێژخایەنە و‬ ‫نائومێد نیم و بەردەوام دەبم‪.‬‬ ‫ناکامی شێوەکار گەشبینە بە ژیانی ئەوێی و دەڵێت‪ :‬لێرە‬ ‫ساڵ بە ساڵ باشتر خۆم دەبینم و هەنگاوێک نزیکتر دەبمەوە‬ ‫لە وێنەکەی ناخی خۆم‪ .‬سەرباری هەموو گرفتە نوێیەکان‪،‬‬ ‫ئێرە باشتر و ئارامترە و بازنەی خوالنەوەکەم فراوان و فراوانتر‬ ‫دەبێت‪ .‬گرنگترین شت کە هەمبووبێت لە نیشتمان‪ ،‬خۆم بووم‪،‬‬ ‫خۆشبەختانە توانیم خۆم بگوێزمەوە بۆ ئێرە‪.‬‬

‫باڵۆنی رەنگاوڕەنگ‬ ‫لە واڵتی سعودیە‪ ،‬نمایشی‬ ‫چەند باڵۆنێکی رەنگاوڕەنگ کرا‬ ‫و بەو هۆیەوە ژمارەی پێوانەیی‬ ‫شکاند‪.‬‬ ‫کۆمپانیای رۆیاڵ کۆمیشن هەستا بە دانانی ‪ 100‬باڵۆنی‬ ‫رەنگاوڕەنگ کە گڵۆپی جۆراوجۆری تێدا بووە و لە شەوێکدا لە‬ ‫ناوچەیەکی تاریکی واڵتی سعودیە‪ ،‬بەڕیز دانران و نمایشکران‪،‬‬ ‫بەمەش ناوی لە کتێبی گینسدا تۆمارکرد‪.‬‬

‫ئەتەکێت‬

‫شێوازی هەڵسوکەوت‬ ‫لەکاتی دیداردا‬

‫شێوازی هەڵسوکەت و گفتوگۆکردن لەگەڵ کەسانی‬ ‫دیکەدا‪ ،‬لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە دەگۆڕێت و‬ ‫کەسایەتیت دەردەخات‪.‬‬ ‫ماڵپەڕی سەیدەتی لە الپەڕەی الیف ستایل و لە زاری‬ ‫نادین زاهیر‪ ،‬شارەزا لە بواری هونەری ئەتەکێتدا‪ ،‬چەند‬ ‫رێنماییەکی باڵوکردەوە لەوانە‪:‬‬ ‫ رێز لە کاتەکانی چاوپێکەوتن بگرەو ئامادەبە لەکاتی‬‫خۆیدا‪.‬‬ ‫ بە دەنگی بەرز قسە مەکە و دەستوەرمەدە ناو ژیانی‬‫خەڵکەوە‪.‬‬ ‫ گرنگی بە پاکی ددانەکانت بدە لەگەڵ نەرمی دەستو‬‫پەنجەت‪.‬‬ ‫ تەماشای مۆبایلی کەسەکانی دەوروبەرت مەکە تاوەکو‬‫بزانیت چی تێدایە‪.‬‬ ‫ کە گفتوگۆت لەگەڵ کەسی بەرامبەر کرد‪ ،‬تەماشای‬‫چاوەکانی بکە‪.‬‬ ‫ کە گفتوگۆ لەگەڵ کەسی بەرامبەر دەکەیت‪ ،‬دەست بۆ‬‫قۆڵی یاخود شانی مەبە‪.‬‬ ‫ بە دەنگی بەرز پێمەکەنە‪.‬‬‫ رێگە بدە بەرامبەرەکەت قسەی خۆی بکات‪.‬‬‫ لە شوێنی گشتیدا دەنگی بەرزی مۆسیقا بە مۆبایل بێت‬‫یاخود ئامێر‪ ،‬بەکارمەهێنە‪.‬‬ ‫ کاتێک خواردن لە ناو دەمتدا دەبێت‪ ،‬قسە مەکە‪.‬‬‫ نازناوی ناشرین و نەشیاو لە گەورە بەتەمەنەکان مەڵێ‪.‬‬‫ هەمیشە بۆنی خۆش لە خۆت بدە و کەشخە خۆت‬‫بگۆڕە‪.‬‬

‫زۆرترین تەمەن‬ ‫پیاوێکی یابانی بەهۆی زۆری‬ ‫تەمەنەکەی لە جیهاندا‪ ،‬ژمارەی‬ ‫پێوانەیی شکاند و ناوی چووە‬ ‫کتێبی گینسەوە‪.‬‬ ‫چیتیتسو واتانابی لە واڵتی ژاپۆن‪ ،‬تەمەنی دەبێت بە ‪112‬‬ ‫ساڵ ‪ 347‬رۆژ‪ ،‬ئەمەش بە درێژترین تەمەنی پیاو لە هەموو‬ ‫جیهاندا دادەنرێت‪.‬‬ ‫بەو هۆیەوە چیتیتسو بە دڵێکی خۆشەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خێزانەکەی ئاهەنگیان گێڕا‪ ،‬لەبەر ئەوەی چووە ناو ساڵێکی‬ ‫نوێی تەمەنیەوە‪.‬‬

‫ا�‬ ‫��ا ب�� ت‬

‫‪10‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫سەملە فاتیح‪:‬‬

‫خۆم حەزم لە ئەندام پەرلەمانیی بوو و داوام کرد‬ ‫زەمەن‪ :‬سەرەتای ئاشنابوونت بە کاری‬ ‫ڕاگەیاندن چۆن بوو ڕێکەوت بوو یان پالنی‬ ‫پێشوەختەت بوو؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬سااڵنی ‪ 2004‬و ‪ 2005‬لە چەند‬ ‫رۆژنامەیەك كاری رۆژنامەوانیم دەكرد‪ ،‬دواتر لە‬ ‫ساڵی ‪ 2006‬لە رێگەی دادە بەیان زەریفییەوە‪،‬‬ ‫بیرۆكەی بەرنامەیەكی گەنجانەم بە ناوی مەگەزین‬ ‫نارد بۆ تەلەفزیۆنی گەلی كوردستان و پەسەندكرا‪،‬‬ ‫من وەك ئامادەكار كارم دەكرد‪ ،‬تا دوو ئەڵقەی‬ ‫بەرنامەكەش بەبێ پێشكەشكار رۆیشت‪ ،‬دواتر‬ ‫بەبێ ھیچ پالنێك بووم بە پێشكەشكاری‬ ‫بەرنامەكەی خۆم‪.‬‬ ‫سەرەتا كە چوومە تەلەفزیۆنی گەلی‬ ‫كوردستان‪ ،‬زۆر منداڵ بووم‪ ،‬وایانزانی بوو ھاتووم‬ ‫بۆ پێشكەشكاری بەرنامەی مندااڵن‪ ،‬دواتر زانیم‬ ‫كەس ئامادە نەبووە تەسویڕی بەرنامەكەم بۆ‬ ‫بكات‪ ،‬كاك كاروخ تەھا وتبووی ئەم كچە گوناحە‬ ‫من تەسویڕی بەرنامەكەی بۆ دەكەم‪.‬‬ ‫لە سەرەتای ساڵی ‪ 2011‬لە رێگەی رەنج‬ ‫سەنگاوییەوە چوومە كەناڵی كوردسات‪ ،‬كە‬ ‫خەونی من بوو‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬راگەیاندن چ ئەزموونێکی بە تۆ‬ ‫بەخشی لە ژیاندا؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬كوردسات بوو بە قوتابخانەی‬ ‫گەورەی ژیانی من‪ ،‬ھەموو كەسە باش و‬ ‫بەتواناكانی ژیانم لەوێ ناسین‪ ،‬ئەگەر ئەو‬ ‫سااڵنەی ژیانم دەربكرێن كە لە كوردسات بووم‪،‬‬ ‫ئەوا ھیچ مانایەكی نییە‪ ،‬تا ئێستاش خۆم بە‬ ‫كادری كوردسات دەزانم‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬چ ھەڵەیەکی زەقت کردووە لە کاتی‬ ‫بەرنامەدا کە زۆر بێتاقەتی کردبیت؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬وەاڵ ھەڵەم كردووە‪ ،‬بە‬ ‫لە‬ ‫حوكمی ئەوەی بەرنامەكانم‬ ‫كو ر د سا ت‬

‫ھەمووی راستەوخۆ بوون‪ ،‬بەاڵم ھەوڵم داوە‬ ‫بەسەریاندا زاڵبم‪ ،‬جارێكیان بەرنامەی چەژن بوو‪،‬‬ ‫ستۆدیۆ پڕبوو لە میوان نوقڵم گێڕا‪ ،‬جلی كوردیم‬ ‫لەبەربوو كەوتم‪ ،‬باشبوو كامێرام لەسەر نەبوو‪،‬‬ ‫منیش ھیچ خۆم تێكنەدا و ھاتمەوە دانیشتم‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬کاتێ زۆر سەرقاڵ دەبوویت بە کاری‬ ‫راگەیاندنەوە‪ ،‬کێ ئیشوکارە خێزانییەکانتی‬ ‫رادەپەراند؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬ئێستاش و ئەو كاتەش كە‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بووم‪،‬‬ ‫ھەر خۆم كاری ماڵی خۆم ئەنجام دەدەم‪ ،‬بچمە‬ ‫ھەر شوێنێكیش نازانم دانیشم‪ ،‬بەشی خۆم ئیش‬ ‫ئەكەم‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لە راگەیاندنەوە بۆ پەڕلەمان‪...‬‬ ‫ئایا ئەمە حەز و ویستی خۆت بوو یان فەرزکرا‬ ‫بەسەرتا؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬من لە راگەیاندنەوە بووم‬ ‫بە ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجومەنەوە بووم بە ئەندامی پەرلەمان‪ ،‬پێیان‬ ‫وتم كە ببە بە ئەندامی ئەنجومەن لە مەكتەبی‬ ‫سیاسی‪ ،‬چەند ھەڤاڵێك پێشنیاری ناوی منیان‬ ‫كردبوو‪ ،‬منیش پرسم بە ھێرۆخان كرد‪ ،‬ئەویش‬ ‫پشگیریی كردم و لە ھەڵبژاردن دەرچووم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ پەرلەمان حەزی خۆم بوو‪ ،‬خۆم داوام كرد و‬ ‫سیڤیم پڕكردەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەگەر ناچارت بکەن لە نێوان کاری‬ ‫پەرلەمان و راگەیاندندا کامیان ھەڵدەبژێریت؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬كاری پەرلەمانی كارێکی پیرۆزە‬ ‫و نوێنەرایەتی كردنی خەڵكە‪ ،‬راگەیاندیش بە‬ ‫ھەمان شێوە‪ ،‬بۆیە بڕیاردان لەسەری قورسە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬تاکو ئێستا داوات لێکراوە بەشداری‬ ‫بکەیت لە دراما یان فیلمێکی سینەماییدا؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬لە سەرەتای دەركەوتنم لە‬ ‫بواری میدیادا‪ ،‬بەشداریی درامام و شانۆگەریم‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم پەرەم پێ نەدا و نەمویست‬ ‫بچمە ئەو بوارەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ھەمیشە رووخسارت غەمگین‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬ھۆکاری ئەمە چییە؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬ھاھاھا‪ ...‬من‬ ‫زۆر كۆمەاڵیەتیم و غەمگین نیم‪ ،‬بە‬

‫خانمە راگەیاندنکاری پێشوو‬ ‫و پەرلەمانتاری ئێستا “سەلمە‬ ‫فاتیح” ناسراو بە سەلمەی‬ ‫کوردسات‪ ،‬لەم دیدارە تایبەتەی‬ ‫“زەمەن”دا‪ ،‬تیشک دەخاتە‬ ‫سەرەتای کاری راگەیاندن و ئەو‬ ‫قۆناغانەی پیایدا گەیشتووەتە‬ ‫پەرلەمان و بۆ “زەمەن” دەڵێت‪:‬‬ ‫جلی کوردیم زۆرەو زۆریشم‬ ‫لێدێت و خۆشم بە کابانێکی‬ ‫باش دەزانم‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬زەمەن‬

‫پێچەوانەوە‪ ،‬بەاڵم لە كاركردن جدیم‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫مەبەستت ئەو وێنانە بێت كە لە كاتی كاركردن‬ ‫بینیوتە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬بە گشتی خواردنی دەستت چۆنە و‬ ‫بە زۆری چ جۆرە خواردنێک دروست دەکەیت؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬كە ھاوسەرگیریم كرد ھیچ‬ ‫جۆرە خواردنێكم نەدەزانی‪ ،‬تەنانەت نەشمدەزانی‬ ‫چا لێبنێم‪ ،‬بەاڵم ئێستا كابانێكی باشم و لە‬ ‫یاپراخدا پسپۆرم ‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬زۆربەی کات بە جلی کوردییەوە‬ ‫دەردەکەویت‪ ،‬ئایا پێت وتراوە جلی کوردیت لێ‬ ‫جوانە بۆیە زۆر لەبەری دەکەیت؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬جلی كوردیم زۆرە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫جلی فۆلكلۆر و قەدیمی‪ ،‬پێشموایە زۆرم لێدێت‪.‬‬ ‫‪ ...‬ھاھاھا‪ ...‬ئەی وا نییە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬دەوترێ خانمان زیاتر حەز بە‬ ‫ھاوڕێیەتی کوڕان دەکەن‪ ،‬ئایا الی تۆش وایە؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬كاری راگەیاندن و میدیا و‬ ‫ئەنجومەن و پەرلەمانیش‪ ،‬رێژەی پیاو زۆرترە‪،‬‬ ‫ناچار بەركەوتن لەگەڵ پیاو زۆرترە‪ ،‬بەاڵم‬

‫کێشەکانی خەڵک‬ ‫دەخاتەڕوو‬ ‫زەمەن‬ ‫کچە راگەیاندنکارێکی‬ ‫کەناڵی زانیار تیڤی لە‬ ‫“زەمەن”ەوە‪،‬‬ ‫رێی‬ ‫پەیامی خۆی بۆ‬ ‫راگەیاندنکاران دەنێرێت‬ ‫و دەڵێت‪ :‬پەیامی من‬ ‫بۆ راگەیاندکارەکان‬ ‫ئەوەیە کە راگەیاندن‬ ‫بۆ‬ ‫بەکارنەھێنن‬ ‫کردن‬ ‫سوکایەتی‬ ‫بە یەکتر و شکاندنی‬ ‫کەسایەتییەکانی کۆمەڵگا‪،‬‬ ‫بەداخەوە ئێستا ئەم حاڵەتە‬ ‫زۆر بە روونی دەبینرێت‪.‬‬ ‫کچە راگەیاندنکاری الو‬ ‫بێریڤان ئیبراھیم‪ ،‬تەمەنی ‪22‬‬ ‫ساڵە و خوێندکاری پەیمانگای‬ ‫تەکینیکی سلێمانییە بەشی‬ ‫تەکنیکی میدیا لە قۆناغی‬ ‫یەکەمدا و ھەر ئەمەش‬ ‫بووە ھۆی ئاشنابوونی‬ ‫ئەو بە دنیاو کاری‬ ‫راگەیاندن‪.‬‬ ‫بێریڤان بۆ “زەمەن”‬

‫شناو‬ ‫لە شێوەی جیاوازدا‬ ‫پیاوێکی ئەمریکی توانی بۆ‬ ‫ماوەیەکی زۆر لەسەر شێوەی شناو‬ ‫جەستەی راگرێت‪ ،‬بەمەش ناوی‬ ‫چووە کتێبی گینسەوە‪.‬‬ ‫جۆرج ھودی تەمەن ‪ 62‬ساڵ‪ ،‬بۆ ماوەی ‪ 8‬کاتژمێر و‬ ‫‪ 15‬خولەک و ‪ 15‬چرکە‪ ،‬توانی جەستەی لەسەر جۆرێک لە‬ ‫یارییەکانی وەرزش کە پێی دەوترێت “شناو” جەستەی راگرێت‪،‬‬ ‫کە پێکانی لەسەر زەوی دەچەقێنێت و سکی لەسەر زەوی‬ ‫بەرزدەکاتەوە‪.‬‬

‫دەڵێت‪ :‬راگەیاندن خەونی منداڵیم بووە‪،‬‬ ‫ھەروەھا خۆیشم خوێندکاری ئەو بەشەم و‬ ‫لە رێگای راگەیاندنەوە دەتوانم ئەو پەیامەی‬ ‫کە ھەمە بە خەڵکی بگەیەنم و لەو رێگایەوە‬ ‫خزمەتی خەڵک بکەم‪.‬‬ ‫بێریڤانی تەمەن ‪ 22‬ساڵ‪ ،‬بۆ “زەمەن”‬ ‫باسی لەوەشکرد کە ھێشتا لە دەستپێکی‬ ‫کاری میدیاییدایە و خەونی ئەوەی ھەیە‬ ‫لە رێی بەرنامەکەیەوە کێشەکانی خەڵک‬ ‫بخاتەڕوو و دەشڵێت‪ :‬من لە ئێستادا لە‬ ‫سەرەتای کاری راگەیاندندام‪ ،‬یەک بەرنامەم‬ ‫ھەیە ئەویش بە ناوی (بێری و ئێوە) کە‬ ‫بەرنامەیەکی مەیدانییە و دەمەوێت لە رێگای‬ ‫ئەو بەرنامەیەوە کێشەکانی خەڵک و ھۆکار و‬ ‫چارەسەریی کێشەکان بگەیەنم بە دەسەاڵت‬ ‫و کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫لێرەو لەوێ قسە زۆر دەکرێت لەسەر‬ ‫گرفتەکانی خانمە راگەیاندنکارەکان لە بواری‬ ‫کاری میدیایی مەیدانیدا‪ ،‬بەالی ئەم خانمە‬ ‫راگەیاندنکارە گەنجەوە خێزان و کۆمەڵگە‬ ‫بەشێکی سەرەکین لە کێشەکانی بەردەم‬ ‫خانمە راگەیاندنکارەکان و دەڵێت‪ :‬گرفتەکانی‬ ‫بەردەم کاری راگەیاندنی خانمان‪ ،‬بەشێکی‬ ‫زۆر و سەرەکی دەگەڕێتەوە بۆ خودی خێزان‬ ‫و کۆمەڵگا کە رێگری دەکەن لەوەی خانمان‬ ‫کاری راگەیاندن بکەن و بوونی خۆیان لەو‬ ‫مەیدانەدا ئازادانە و ئازایانە بسەلمێنن‪.‬‬

‫ھەمووی نابێت بە ھاوڕێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬دەڵێن خانمان حەز بە سەرکەوتنی‬ ‫یەکتر ناکەن‪ ،‬تۆش وایت؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬من وا نیم و دەتوانی لە ھاوڕێكانم‬ ‫بپرسی‪ ،‬تا ئێستاش ھاوڕێیەتیم لەگەڵ كچانی‬ ‫كوردسات ماوە و بەردەوام پشتیوانی یەك بووین‪،‬‬ ‫ئەو كاتەی كە من كاندید بووم بۆ ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگا‪ ،‬پێش بانگەشەكە من بەرنامەكانم‬ ‫ھەر پێشكەش دەكرد‪ ،‬خۆم دەرفەتم بۆ‬ ‫دەیان كاندیدی ژن رەخساندووە بێنە‬ ‫بەرنامەكەوە‪ ،‬ئێستاش لە پەرلەمان‬ ‫بەینم لەگەڵ ژنەكان زۆر باشە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬کاتێ بە تەنیایت‬ ‫و ھەست بە بێزاری دەکەیت‬ ‫گوێ لە چ گۆرانیبێژێک‬ ‫دەگریت؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬تەنها‬ ‫لەناو سەیارەدا گوێی‬ ‫لێ دەگرم‪ ،‬حەز بە‬ ‫دەنگی بورھان مەجید‬ ‫و عەدنان كەریم و‬ ‫خالقی‬ ‫مەزھەری‬ ‫دەكەم‪.‬‬ ‫بە‬ ‫زەمەن‪:‬‬ ‫کاتێ‬ ‫گشتی‬ ‫ئیشو کا ر ی‬ ‫پەرلەمانت نابێ‪،‬‬ ‫کاتەکان بە چییەوە‬ ‫بەسەر دەبەیت؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪:‬‬ ‫كە لە دەوام‬ ‫د ە گە ڕ ێمە و ە‬ ‫خەریكی خواردن‬ ‫و‬ ‫دروستكردن‬ ‫ئیشوكاری ماڵ دەبم‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬نێوانت‬ ‫لەگەڵ وەرزش چۆنە؟‬ ‫سەلمە فاتیح‪ :‬زۆر‬ ‫خراپم و ھاندەری‬ ‫ھیچ یانەیەكیش نیم‪.‬‬

‫لە یەک کاتدا پێنج رۆڵ دەبینێت‬ ‫زەمەن‬ ‫ھونەرمەند ئاالن ھادی تازەترین کاری‬ ‫ھونەری خۆی بۆ “زەمەن” ئاشکرا دەکات و‬ ‫دەڵێت‪ :‬تازەترین کاری ھونەریم بەشداریکردنە‬ ‫لە درامای (بەختە باران) وەک ئـەکتەر‪ ،‬لەو‬ ‫درامایەدا کە لە ئایندەیەکی نزیکدا لە کەناڵی‬ ‫ئاڤا تیڤی پەخش دەکرێت‪ .‬وەک ئەکتەر‬ ‫رۆڵ لە پێنج کاراکتەری جیاجیادا دەبینم کە‬ ‫شێوازی ھەریەک لە کاراکتەرەکان جیاوازن‬ ‫لەوی تر‪.‬‬ ‫ئاالن کە ئێستا مامۆستای بەشی شانۆیە‬ ‫لە پەیمانگای ھونەرە جونەکان‪ ،‬ساڵی ‪،1999‬‬ ‫واتە پێش ئەوەی وەک خوێندکار بچێتە‬ ‫پەیمانگا دەستی کردووە بە كاری ھونەری‪،‬‬ ‫لە ژیانی خوێندکاری و پاش خوێندکاری و‬ ‫تاکو ئێستاش مامۆستای ئەو پەیمانگایەیە‪،‬‬ ‫بەشداری زۆربەی چاالکییەکانی دەرەوە و‬ ‫ناوەوەی پەیمانگای کردووە‪.‬‬ ‫ئاالن ھادی بۆ “زەمەن” دەڵێ‪ :‬جگە‬ ‫لە کاری شانۆیی‪ ،‬لە چەندین دراما و فیلم‬ ‫و کورتەفیلمیشدا بەشداریم کردووە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫کورتە فیلمی کۆچ‪ ،‬درامای وەسیەتنامە‪،‬‬ ‫درامای ژیلەمۆ‪ ،‬یەکەمین ئەزموونی کاری‬ ‫دەرھێنانیشم دەگەڕێتەوە بۆ ئەوکاتەی‬ ‫مامۆستای پەیمانگای ھونەرە جوانەکان‬ ‫بووم لە ھەڵەبجە و ئەو سانۆگەرییەی کاری‬ ‫دەرھێنانم بۆ کرد بە ناوی (ئەم کورسییە‬ ‫جێناھێڵم) بوو کە ساڵی ‪ 2011‬نمایشمان کرد‪.‬‬

‫فڕۆکەی کاغەز‬ ‫کوڕێکی الوی واڵتی کۆریای‬ ‫باشوور‪ ،‬یارییەکی ناوازە ئەنجام‬ ‫دەدات و ریکۆرد دەشکێنێت‪.‬‬ ‫جانگوک لی لە نمایشێکدا‪ ،‬لە‬ ‫ماوەی یەک خولەکدا‪ 12 ،‬فڕۆکەی کاغەز لە دوورەوە ھەڵدەدات‬ ‫بەرەوڕووی چەند شووتییەک کە بە ریز دانراون و توانی ‪12‬‬ ‫شووتی بپێکێت‪.‬‬ ‫ئەوەی جێی سەرنجە‪ ،‬فڕۆکە کاغەزەکە دەچەقێت بە‬ ‫شووتییەکەدا و بەو ھۆیەوە ناوی لە کتێبی گینسدا تۆمار کرا‪.‬‬

‫لولکردنی تاوە‬ ‫خانمێکی ئەڵمانی بەھۆی‬ ‫بەھێزییەوە توانی چەند تاوەیەکی‬ ‫ستیل بە خێراییەکی زۆر لول‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫کاسلین کراوس‪ ،‬لە نمایشکێدا‪ ،‬توانی بە ماوەی یەک خولەک‬ ‫‪ 8‬تاوەی ستیل لول بکات و ناوی بچێتە کتێبی گینسەوە‪.‬‬ ‫کاسلین کراوس دانیشتووی واڵتی ئەڵمانیایە و توانایەکی لە‬ ‫رادەبەدەری ھەیە و بووە جێی سەرنجی بەشداربوان و لە تۆڕە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان زۆرترین بینەری ھەبووە‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫ن�� ڵ ��ودەو �ڵ�ە ت��ی‬

‫‪9‬‬

‫چاوسورکردنەوەیەکی دارایی یان فشارێکی سیاسی؟‬

‫زەمەن‬ ‫زۆربوونی هەڕەشەکانی تورکیا بە‬ ‫کردنەوەی دەرگاکان بە رووی پەنابەراندا بۆ‬ ‫ئەوروپا و دواتر جێبەجێکردنی هەڕەشەکانی‬ ‫وایکردووە مەترسی بۆ سەر ڕێککەوتنی‬ ‫پەنابران لە کیشوەرە پیرەکە دروست ببێت‪.‬‬ ‫بەاڵم تورکیا بە تەواوەتی چی دەوێت؟‬ ‫ئەی دەبێت ئەوروپا چی ئەنجامبدات؟‬ ‫دوای چەندین جار دووبارەکردنەوە‬ ‫و هەڕەشەی بەردەوام‪ ،‬دواجار تورکیا‬ ‫دەرگاکانی بە ڕووی پەنابەراندا کردووە‪،‬‬ ‫بە تایبەت دوای ئەوەی بەرپرسانی تورکیا‬ ‫ڕایناگەیاند چیتر ڕێگر نابن لە چوونی‬ ‫پەنابەرانی سوریا بۆ ئەوروپا‪ ،‬هەر لەو‬ ‫کاتەوە ‪ ١٣‬هەزار پەنابەر بە درێژی‬ ‫سنورەکانی یۆنان و بولگایا باڵوبوونەتەوە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی تا ئێستا ڕێگری لە چوونە‬ ‫ژوورەوەیان کراوە‪.‬‬ ‫ئەمەش دوای ئەوە دێت کە سوپای‬ ‫تورکیا گورزی توندی بەرکەوت لە ئیدلیبی‬ ‫سوریا و بەالیەنی کەمەوە ‪ ٣٣‬سەربازی‬ ‫کوژران‪ ،‬لە ئێستادا پرسیارەکە ئەوەیە‬ ‫تورکیا دەیەوێت چی دەستبکەوێت لەوەی‬ ‫ڕێگە بە پەنابەران بدات بچنە ئەوروپا‪.‬‬

‫سودی تورکیا لە کارتی پەنابەران‬

‫“تورکیا چاو لە ئەوروپا سوردەکاتەوە”‬ ‫فادی حاکورە‪ ،‬شارەزای لە دۆسیەی‬ ‫تورکیا لە پەیمانگای شاهانە بۆ پرسە‬ ‫نێودەوڵەتییەکان لە لەندەن وایدەبینێت‬ ‫تورکیا دەیەوێت تەنها چاو لە ئەوروپا‬ ‫سوربکاتەوە کە توانای جێبەجێکردنی‬ ‫هەڕەشەکانی هەیە و مەبەستیشی ئەوەیە‬ ‫کە ئەوروپا بێالیەن نەبێت لەو جەنگەی لە‬ ‫سوریادا هەیە‪.‬‬ ‫ئامارەکانی پەنابەران‬

‫‪ ٣7‬هەزار پەنابەر تورکیا‬ ‫بەرەو یۆنان جێدەهێڵن‬ ‫‪ ١٣‬هەزار پەنابەر لە سەر‬ ‫سنووری یۆنان و بولگاریا‬ ‫باڵوبوونەتەوە‬ ‫بە درێژایی ‪ ٢١٢‬کیلۆمەتر‬

‫ئەو بە ئاژانسی دۆچەڤێالی ئەڵمانی‬ ‫وتووە‪“ :‬تورکیا دەیەوێت پشتگیری ئەوروپا‬ ‫بۆ کردە سەربازییەکانی لە باکوری سوریاو‬ ‫بە تایبەت لە ئیدلیب بەدەستبهێنێت‪،‬‬ ‫هەروەها دەیەوێت لەالیەکی دیکەوە پارەی‬ ‫زیاتر لە ئەوروپا وەربگرێت‪”.‬‬ ‫هەروەها کریستیان براکل‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫دامەزراوەی هێنریش بولی ئەڵمانی لە تورکیا‬ ‫پێی وایە ئەو چاوسورکردنەوەی ئەنقەرە‬ ‫لە ئەوروپا کاریگەرییەکی گەورەی نابێت‪،‬‬ ‫چونکە ئەوروپا بێگومان بەو سیاسەتەی‬ ‫هەیەتی‪ ،‬مافی پەنابەری بەو هەموو کەسە‬

‫نادات و ئەردۆغانیش ناتوانێت ئەو هەموو‬ ‫هەڕەشەیەی کە دەیات بیباتە سەر‪.‬‬ ‫تائێستا بەهەزارن کۆچبەر گەشتوونەتە‬ ‫سنوورەکانی واڵتی یۆنان و لەهەوڵی‬ ‫پەڕینەوەدان‪ ،‬بەاڵم بەرپرسانی حکومەتی‬ ‫یۆنان‪ ،‬رێوشوێنی توندیان بۆ رێگەگرین‬ ‫لەپەڕێنەوەی پەنابەران گرتۆتەبەر‪.‬‬ ‫سەمیر ساڵح‪ ،‬مامۆستای زانکۆ لە‬ ‫پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە زانکۆی‬ ‫کوجلی لە ئیستانبووڵ‪ ،‬چاوەڕوان ناکات ئەو‬ ‫هەڕەشانە لە چاوسورکردنەوە تێببەپەڕێنێت‬ ‫و دەڵێت “تورکیا فشار دەکات بۆ ئەوە‬

‫پایتەختانی ئەوروپا فشاری سیاسی لە‬ ‫مۆسکۆ بکەن کە بە سیاسەتەکانی لە‬ ‫ئیدلیب بچێتەوە” و فشارێکی دیکەشی‬ ‫ئەوەیە وەک سەمیر دەڵێت ئەوروپا فشار‬ ‫بکات بە ئاڕاستەی دروستبوونی ئەو ناوچە‬ ‫ئارامەی کە تورکیا دەیەوێت لە باکوری‬ ‫سوریا دروستی بکات‪.‬‬ ‫کریستیان براکل‪ ،‬شارەزای بواری‬ ‫ئەڵمانیا لە دۆسیەی تورکیا پێی وایە تورکیا‬ ‫دەیەوێت پشتگیری ئەوروپا لە دژی روسیا‬ ‫بەدەستبهێنێت و پێشی وایە تورکیاش‬ ‫دەرزانێت ک ناتوانێت پشتگیری سەربازی‬

‫چین سااڵنە پێویستی بە ‪ 10‬ملیۆن گوێدرێژە‬

‫گەورەترین قەیرانی گوێدرێژ لە مێژوودا‬ ‫گوێدرێژ دەڵێت “ئەو قەیرانەی ئێستا‬ ‫گوێدرێژی گرتوەتەوە لە مێژوودا‬ ‫هاوشێوەی نەبووە”‬ ‫ئەو دەڵێت ئێمە باس لە گیانلەبەرێک‬ ‫دەکەین کە تەنها لە پێناو پێسەتەکەیدا‬ ‫ژیانی لێدەسێنینەوە‪.‬‬ ‫ئەو ڕوونیکردەوە ئەو هەڵمەتە‬ ‫نێودەوڵەتییەی کە بۆ پاراستنی‬ ‫گوێدرێژ دەستیپێکردووە کاریگەری خۆی‬ ‫هەبووە و ئێستا ئۆغەندا و تەنزانیا و‬ ‫نەیجیریا بورکیانا و مالی و سەنگیال بە‬ ‫هەستیارییەوە مامەڵەی فرۆشتنی گوێدرێژ‬ ‫دەکەن‪.‬‬

‫زەمەن ‪ -‬بی بی سی‬ ‫رۆژ بە ڕۆژ ژمارەی گوێدرێژ لە جیهاندا‬ ‫کەمدەبێتەوە‪ ،‬دواجار دوای سااڵنێک لە‬ ‫داواکرد‪ ،‬وەزیری کشتوکاڵی کینیا‪ ،‬بیتر‬ ‫مۆنیا بڕیاری داخستنی سەرجەم ئەو‬ ‫کوشتارگانەی دەرکرد کە گوێدرێژی تێدا‬ ‫دەکوژرا و ئەوەش جارێکی دیکە باسی‬ ‫قەیرانی گوێدرێژی هێنایەوە ناو میدیا‪.‬‬ ‫بۆچی ئەوە ڕوویدا؟‬ ‫بە گوێرەی ئامارەکان لەم ساڵدا‬ ‫ژمارەی گوێدرێژ گەیشتە کەمترین ئاستی‬ ‫خۆی لە جیهاندا و بەوەش قەیرانەکەی‬ ‫قوڵتر کردەوە کە چەند ساڵێکە میدیاکان‬ ‫باس لە مەترسییەکانی دەکەن‪.‬‬ ‫ئەوەش بەهۆی ئەوەوە دروستبووە‬ ‫کەچینییەکان هەم گۆشتی گوێدرێژ‬ ‫بەکاردەهێنن هەم لەو گرنگتر پێستی‬ ‫گوێدرێژیان دەوێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫کە شلەمەنییەکی قاوەیی بە پێستی‬ ‫گوێدرێژەوە دەمێنێت لە کاتی کەوڵکردنیدا‬ ‫و ئەو شلە سورەش بەکاردەهێنن لە‬ ‫هەندێک دەرمانی کلتووری خۆیاندا‪ ،‬وەک‬ ‫چۆن لە هەرێمی کوردستان هەندێک‬

‫چارەسەری گیایی دەکرێت‪ ،‬لەوێ سود‬ ‫لەو شلەمەنییە قاوەییە دەبینن بۆ‬ ‫ئامادەکردنی‪.‬‬ ‫واڵتی چین بڕیاریداوە کە باج لەسەر‬ ‫پێستی گوێدرێژ کەمبکاتەوە‪ ،‬هەر بۆیە لە‬ ‫واڵتانی ئەفریقاوە کە بەدەست قەیرانەوە‬ ‫گوێدرێژەکان‬ ‫دەناڵێنن‪،‬‬ ‫هەمیشە‬ ‫دەفرۆشرێن بە چین‪.‬‬ ‫گوێدرێژ لە واڵتانی ئەفریقا بۆ ژیانی‬ ‫خەڵکەکەی زۆر گرنگە‪ ،‬چونکە بۆ کاری‬ ‫کشتوکاڵی زۆر سودی لێ دەبینن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی کێشە داراییەکانیانەوە ناچارن‬ ‫دەستبەرداری ببن‪.‬‬ ‫دزینی گوێدرێژ بەردەوامە‬ ‫بەهۆی ئەو پارە زۆرەی گوێدرێژ لە‬ ‫ئەفریقا دەیکات‪ ،‬دزینی گودرێژ پەیدا‬ ‫بووە‪ ،‬ئەنتۆنی واننیما تەمەنی ‪ ٢٩‬ساڵە‬ ‫و گودرێژێکی هەبوو بە ناوی کارلۆس‬ ‫ئەو ئامادەبوو دەستبەرداری زەوی و‬ ‫خانووەکەی بێت بۆ ئەوەی پارەی خوێندن‬ ‫و ژیانی خێزانەکەی مسۆگەر بکات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئامادەنەبووە کە دەستبەرداری‬ ‫گوێدرێژەکەی بێت چونکە پارەی بۆ‬ ‫خێزانەکە پەیداکردوە‪ ،‬بەاڵم بەیانییەک‬ ‫هەستاوە و گوێدرێژەکەی درزاوە‪.‬‬

‫ئەو دەڵێت ڕۆژانە من گوێدرێژەکەم‬ ‫دەدا بەکرێ بە ‪ ٣‬تا ‪ ٤‬دۆالر کە بەکاریان‬ ‫دەهێنا بۆ گواستنەوەی پالستیک بەوەش‬ ‫بەشێک لە ژیانمان دابین دەبوو‪،‬‬ ‫نرخی بەردەوام ڕوو لە بەرزبوونەوەیە‬ ‫بەهۆی کردنەوەی کوشتارگەی‬ ‫نوێوە لە ماوەی ڕابردوودا نری گوێدرێژ‬ ‫بەشیوەیەکی بەرچاو بەرزبووەتەوە و‬ ‫ڕۆژانە ‪ ١٥٠‬گوێدرێژ سەردەبڕدرێن و‬ ‫بەشێک لە گۆشتەکەی لە ناوخۆی واڵتدا‬ ‫ساغدەکرێتەوە و پێستەکەشی هەناردەی‬ ‫دەرەوە دەکرێت‪.‬‬ ‫گوێدرێژ‬ ‫کوشتارگانە‬ ‫لەو‬ ‫سەرنابڕدرێت‪ ،‬بەڵکو بە فیشەکنان‬ ‫بەسەریەوە دەکوژرێت‪.‬‬ ‫جۆن کاریۆکی بەڕێوەبەر یەکێک لەو‬ ‫کوشتارگانەیە‪ ،‬ئەو دەڵێت “ڕابردوودا‬ ‫بازاڕی گوێدرێژ لێرەنەبوو‪ ،‬خەڵک مانگای‬ ‫دەفرۆشت بۆ پەیداکردنی پارەی خوێندنی‬ ‫منداڵەکانیان‪ ،‬بەاڵم ئێستا خەڵک زیاتر‬ ‫گوێدرێژەکانیان دەفرۆشن لە جیاتی‬ ‫مانگا‪.‬‬ ‫گەورەترین قەیران‬ ‫مایک بیکر‪ ،‬لە ڕێکخراوی پاراستنی‬

‫لە بارەی بازرگانی‬ ‫گوێدرێژەوە‬ ‫‪ 1.8‬ملیۆن گوێدرێژ سااڵنە بازرگانیان‬ ‫پێوەدەکرێت بە هۆی پێستەکەیانەوە‬ ‫خواست لەسەر‬ ‫سااڵنە هەیە‬

‫‪10‬‬

‫ملیۆن گوێدرێژ‬

‫ژمارەی گوێدرێژەکان لە چین لە ساڵی‬

‫‪١٩٩٠‬دا ‪ 11‬ملیۆن گوێدرێژ بووە بەاڵم‬ ‫ئێستا بۆ ‪ 3‬ملیۆن کەمبووەتەوە‪.‬‬

‫نرخی یەک کیلۆگرام لەو جەالتینە‬ ‫قاوەییەی لە پێستی گودرێژ بەرهەم‬

‫دەهێنرێت ‪ 388‬دۆالرە‪.‬‬

‫ئۆغەندا و بتسونا و نێجیریا و تانزانیا‬ ‫مالی و سەنیگال هۆشداریانداوە لە‬ ‫فرۆشتنی گوێدرێژ بە چین‪.‬‬ ‫کینیا ماوەی مانگێک کاتی داوە بە‬ ‫کوشتارگەکانیان کە شێوازی کارەکانیان‬ ‫بگڕن‬

‫ئەوروپا بەدەستبهێنێت‪ ،‬ئەو دەڵێت “زۆر‬ ‫سەختە خەیاڵی ئەوە بکەیت کە واڵتانی‬ ‫ئەوروپا بچنە کردەیەکی سەربازییەوە دژی‬ ‫روسیا کە ئەنجامەکەی نادیارە‪.‬‬ ‫ئایا ڕێککەوتنی کۆچبەران دەمرێت؟‬ ‫ئەگەرچی تا ئێستا یەکێتی و ئەوروپا و‬ ‫نەتەوەیەکگرتووەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن‬ ‫کە تورکیا بە فەرمی پێی ڕانەگەیاندوون‬ ‫کە بۆچوونی لەسەر پرسی سنوورەکان‬ ‫گۆڕابێت‪ ،‬بەاڵم ترسی خۆیان دەخەنەڕوو‬ ‫کە ئەو ڕێکەوتنەی کە ئەنقەرە بۆ پرسی‬

‫پەنابەران لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا لە ‪٢٠١٦‬دا‬ ‫کردوویەتی کۆتایی پێ بێت‪.‬‬ ‫کریستیان براکل پێیوایە “ڕێککەوتنی‬ ‫پەنابەران بەو شێوەیە جێبەجێ نەکراوە کە‬ ‫نوسراوە و کۆتایی پێهاتووە”‪ ،‬بەاڵم جەخت‬ ‫دەکاتەوە کە هەردووال دەیانەوێت پابەند‬ ‫بن بە ڕێککەوتنەکەوە چونکە هەردووالیان‬ ‫سودی لێ دەبینن‪.‬‬ ‫هەرچی فادی حاکورەیە پێی وایە‬ ‫ڕێککەوتنەکە دەکرێت درێژ بکرێتەوە‬ ‫و یاخود جێبەجێ بکرێت‪ ،‬بە مەرجێک‬ ‫ئەگەر تورکیا بتوانێت پارەیەکی زیاتر لە‬ ‫ئەوروپا وەربگرێت “چونکە ئەوروپا ترسی‬ ‫هەیە لە بەرزبوونەوەی لێشاوێکی دیکەی‬ ‫کۆچکردن ئەم جارە جگە لە سورییەکان‪،‬‬ ‫لیبییەکانیشی بێتەسەر”‪.‬‬ ‫بەاڵم سەمیر ساڵح وایدەبینێت کە ئەمە‬ ‫هەلێکی دیکەیە بۆ ئەوەی ئەوروپاو تورکیا‬ ‫تێگەیشتنێکی هاوبەشیان هەبێت بۆ ئەوەی‬ ‫یەک هەڵوێست بن بەرامبەر رووسیا کە چیتر‬ ‫مەدەنییەکان لە ئیدلیب بە ئامانج نەگرێت”‪.‬‬ ‫چارەنوسی مەدەنییەکانی ئیدلیب‬ ‫لە کاتێکدا تورکیا سنوورەکانی بۆ‬ ‫پەنابەران کردووەتەوە‪ ،‬بەاڵم هەزاران‬ ‫پەنابەر لە ناوچە سنوورییەکانی‬ ‫تورکیا دەرگایان بە‬ ‫ڕوودا داخراوەو ئەگەر‬ ‫تورکیا درگاکانی‬ ‫بکاتەوە هێشتا‬ ‫ژمارەیەکی زۆر‬ ‫پەنابەران‬ ‫لە‬ ‫واڵتەکەیدا‬ ‫لە‬ ‫کە‬ ‫دەمنێتەوە‬ ‫دەتوانێت وەک کارتی فشار‬ ‫بەکاری بهێنێت‪.‬‬ ‫هەر لە چوارچێوەی ئەو بەرەوپێشچونانەدا‬ ‫براکل پێی وایە ئەڵمانیا و فەرەنسا و ئیتاڵیا‬ ‫جۆرێک لە هاوپەیمانێتییان پێکهێناوە و‬ ‫ئاماژەیەکیان بە ئەردۆغان داوە کە ئەوان‬ ‫دەستێوەردان دەکەن بۆ چارەسەرکردنی‬ ‫کێشەکە‪ ،‬کە ئەوان ئامادەن ژمارەیەک لە‬ ‫پەنابەرانی ئیدلیب وەربگرن‪،‬‬ ‫کرسیتیان براکل جەخت دەکاتەوە‪،‬‬ ‫کە ڕێککەوتنی پەنابەران لە نێوان تورکیا‬ ‫و ئەوروپا کارێکی راست نییە بەڵکو کارە‬ ‫ڕاستەکە ئەوەیە کۆتایی بە ئەو خوێنڕێژییە‬ ‫بێت کە سوریا پێوەی گیرۆدەیە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ئاژانسی دۆچەڤێالی ئەڵمانی‬

‫ژنیش دەبێتە وتاربێژ‬

‫لە هۆڵێکی پاریس ژنان و پیاوان لە یەک‬ ‫شوێندا پێکەوە نوێژدەکەن‬

‫زەمەن‬ ‫لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا‪،‬‬ ‫مزگەوتێک بە ناوی فاتیمەوە دروست‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بەاڵم ئەم مزگەوتە لە‬ ‫مزگەوتەکانی پێش خۆی ناچێت‪.‬‬ ‫جارێکی دیکە بەهلول خانمێکی‬ ‫مەالیە دەرکەوتەوە پاش ئەوەی لە‬ ‫هۆڵێک لە دوایەوە پیاوان و ژنان نوێژیان‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠١٨‬ەوە ئەو مەالیە کە‬ ‫رەگەزنامەی فەرەنسی هەیە و باوکی‬ ‫جەزائیرییە لەگەڵ مامۆستایەکی‬ ‫فەلسەفە بە ناوی فاکر کورشان‬ ‫پێشنیازی دروستکردنی مزگەوتێکیان‬ ‫کرد بە ناوی فاتیمە لە پاریس‪.‬‬ ‫ئەو خانمە لەگەڵ کۆمەڵێک کەسی‬ ‫دیکەدا سەرقاڵی کۆکردنەوەی پارەیە لە‬ ‫خۆبەخشان بۆ دروستکردنی مزگەوتێک‬ ‫لە پاریس کە تێیدا ڕێگەپێدراوە کە‬ ‫ژنانو پیاوان پێکەوە لە ژێر یەک‬ ‫کۆڵیتەدا نوێژ بکەن‪.‬‬ ‫هەر لەو مزگەوتەدا ڕێگە دەدرێت‬ ‫ژنان بە سەرپۆشەوە یاخود بێ‬ ‫سەرپۆش نوێژی خۆیان بکەن‪.‬‬ ‫هەروەها بە سەرە ژنێک یان پیاوێک‬ ‫پێشنوێژی دەکەن و هەفتانە دەگۆڕێت و‬

‫ئەمە دەبێتە یەکەم مزگەوتی لەو جۆرە‬ ‫لە پاریسی پایتەختی فەڕەنسادا‪.‬‬ ‫بەهلول بە بی بی سی وتووە‪،‬‬ ‫“ئەگەر بێت و ژنێکی گەنج لە مزگەوتدا‬ ‫ئیمامەتی بکات‪ ،‬ئەوە گەنجانی‬ ‫مسوڵمان دەکرێت دیدگایەکی جیاوازیان‬ ‫بۆ ئیسالم هەبێت‪ ،‬نەک وەک ئەوەی‬ ‫ئێستا گەنجان تەنها پیاو لە مزگەوتدا‬ ‫دەبینن و ئەوانیش پیاوانێکی بەتەمەنن‬ ‫کە تێڕوانینێکی کۆنیان هەیە بۆ ئیسالم‬ ‫و خوێندنەوەی نوێیان بۆ نەکردووە‪.‬‬ ‫ئەو مەال ژنە لە ئێستادا لە هۆڵێکی‬ ‫پاریس وتاری هەینی پێشکەش‬ ‫دەکات لەگەڵ گروپەکەیدا کە باس لە‬ ‫خۆشەویستی خوا دەکەن لە ئاینی‬ ‫ئیسالمدا و پاشان نوێژی جومعە دەکەن‪.‬‬ ‫ئەوان لە ڕێگەی پەیجێکی خۆیانەوە‬ ‫بانگەشە بۆ نوێژی هەینی دەکەن و‬ ‫ئەوانەشی دەیانەوێت بەشداربن لە‬ ‫ڕێگەی ئیمێڵەوە ئاگاداریان دەکەنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم شوێنی نوێژکردن و کاتەکەی‬ ‫لە فەیسبووک ئاشکرا ناکەن‪ ،‬چونکە‬ ‫ترسیان هەیە هێرشیان بکرێتە سەر‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠١٥‬دا ژنێک بە ناوی‬ ‫ئامینە ودوود‪ ،‬کە مامۆستای خوێندنە‬ ‫ئیسالمییەکان بوو لە ئەمریکا یەکەم‬ ‫نوێژی تێکەاڵوی ڕێکخست‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫ڕووبەڕووی هەڕەشەی زۆر بوویەوە‪.‬‬

‫ن�� ڵ ��ودەو �ڵ�ە ت��ی‬

‫‪8‬‬ ‫له مالیزیا‬ ‫چی روودهدات؟‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫هۆنگ کۆنگ‬ ‫هیوایهکی روون و ئایندهیهکی ناڕوون‬ ‫بهپێی پالنی چین و سهرکردایهتی هۆنگ کۆنگ‪،‬‬ ‫خهریک بوون گهاڵڵهی بڕیارێک بکهن‪ ،‬که بهپێی ئهو‬ ‫بڕیاره بکرێت تۆمهتباران له هۆنگ کۆنگهوه ببهن بۆ‬ ‫چین دادگاییان بکهن‪ ،‬ئهوهش ناڕهزایی لێکهوتهوەو‬ ‫پالنهکەو پرۆژهیاساکه یهکجاری وهستێنرا‪ ،‬بهاڵم‬ ‫خۆپیشاندانهکان بۆ دیموکراسی زیاتر ههر بهردهوام‬ ‫بوون‪ .‬ئهنجامهکهیشی پێکدادانی قورسی پۆلیس و‬ ‫خۆپیشاندهران بوو‪ ،‬که تیایدا پۆلیس زهبرێکی زۆری‬ ‫له سهرکوتی خۆپیشاندهران بهکارهێنا‪.‬‬ ‫لهوساوه تا باڵوبوونهوهی کۆرۆنا خۆپیشاندانهکان‬ ‫بهردهوام بوون و کێرڤی پرۆدیموکراسی و الیهنگرانی‬ ‫ههر له ههڵکشاندایه‪ ،‬تهنانهت له دواههمین‬ ‫ههڵبژاردنی شارهوانیدا له کۆی ههژدە ئهندامی‬ ‫ئهنجومهن حهڤده دانهیان سهر به بزوتنهوهی‬ ‫پرۆدیموکراسین‪.‬‬ ‫داواکاری سهرهکی خۆپیشاندهران له پێنج‬ ‫خاڵدا گهاڵڵه کرابوو که ئهوانیش‪ :‬لێبوردن بۆ‬ ‫خۆپیشاندهره دهستگیرکراوهکان‪ ،‬لێکۆڵینهوهیهکی‬ ‫سهربهخۆ بۆ ئهو توندوتیژیهی پۆلیس کردوویهتی‪،‬‬ ‫خۆپیشاندان وهکو ناڕهزایی مامهڵهی بکرێت نهک‬ ‫وهکو ئاژاوه‪ ،‬جێبهجێکردنی جاڕنامهی گهردوونی‬ ‫مافهکانی مرۆڤ و ههڵوهشاندنهوهی پرۆژهیاساکه‬ ‫(حکومهت رازی بوو به ههڵوهشاندنهوهی)‪ .‬دیاره‬ ‫خواستی خهڵکی هۆنگ کۆنگ بۆ دیموکراسی به‬ ‫تهنیا له سنووری ئهو شاره بهناوبانگهدا قهتیس‬ ‫نهما بهڵکو خۆپیشاندانی پشتگیری له بهریتانیاو‬ ‫فهڕهنساو ئهمهریکاو ئوستورالیاو کهنهدا بهدوادا‬ ‫هات‪ ،‬ئهمهش حکومهتی چینی تهنگهنهفهس کردو‬ ‫سهرۆکی چین هۆشداری دا بهوهی که “ههر ههوڵێک‬ ‫بۆ جیابوونهوه به فلیقاندنهوهی لهش و هاڕینی‬ ‫ئێسقانهکان کۆتایی پێدێنین”‪.‬‬ ‫سهرهڕای بزاوتێکی بههێزی پرۆدیموکراسی له‬ ‫هۆنگ کۆنگ‪ ،‬بهاڵم ئایندهکهی ناڕوونه‪ ،‬چونکه‬ ‫بهپێی رێککهوتنهکه خهڵکی هۆنگ کۆنگ ئێستا‬ ‫سیستمێکی یاسایی و دادوهری جیاوازیان ههیه‬ ‫له چین و له مافهکانی ئازادی دهربڕین و ئازادی‬ ‫گردبوونهوه بههرهمهندن‪ ،‬لهکاتێکدا ئهو مافانه له‬ ‫چین نییه‪.‬‬ ‫کێشهکه ئهوهیه ئهو یاساو رێکهوتنه له ساڵی‬ ‫‪ ٢٠٤٧‬ماوهکهی بهسهر دهچێت و روون نییه دوای‬ ‫ئهوه هۆنگ کۆنگ چی لێبهسهر دێت‪ ،‬که ئهگهری‬ ‫زۆرو نیگهرانی زۆری هۆنگ کۆنگیهکان ئهوهیه چین‬ ‫به تهواوی داگیری بکات‪ .‬ههروهها گرتنی ئهو فیگهره‬ ‫دیارانەو سهرکوتی خۆپیشاندهران وا لێکدهدرێتهوه‪،‬‬ ‫که چین دهیهوێت له ئێستاوه پرۆڤهی ههژموونی‬ ‫خۆی بکات له هۆنگ کۆنگ‪ ،‬له هەمان کاتدا بزاڤی‬ ‫دیموکراسیخوازیش دهیهوێت له ئێستاوه سیستمێکی‬ ‫دیموکراسی و مافی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆی دوور له‬ ‫سیستمی شمولی چین زامن بکات‪.‬‬

‫دیسکی‌شیکاری‌زه‌مه‌ن‬

‫ڕێبێکا راتکلیف‪ ،‬گاردیان‬ ‫رۆژی دووشهممهی رابردوو مههاتیر موحهمهدی‬ ‫‪ ٩٤‬ساڵ‪ ،‬که بهتهمهنترین سهرۆک وهزیران بوو له‬ ‫جیهاندا بە دهستلهکارکێشانهوه کتوپڕهکهی‪ ،‬ههم‬ ‫خهڵکی مالیزیای شۆککرد‪ ،‬ههم ئهو هاوپهیمانێتییه‬ ‫سیاسیهی کە واڵتیشی بهڕێوهدهبرد‪ ،‬ههڵوهشاندهوه‪.‬‬ ‫ئێستا مالیزیا کهوتۆته ناو بۆشاییهکهوه که روون‬ ‫نییه سهری له چیهوه دهردهچێت‪ ،‬پارته سیاسیه‬ ‫نهیارهکان له تهڤگهڕدان و بابهتی ههڵبژاردنی‬ ‫پێشوهخته گهرمترین بابهته‪ .‬پاشای واڵت دهستبهجێ‬ ‫دهستلهکارکێشانهوهکهی پهژراند ‪-‬قبوڵ کرد ‪-‬و داوای‬ ‫لێکرد تاکو سهرۆکێکی دیکه ههڵدهبژێردرێت وهکو‬ ‫سهرۆکی کاربهڕێکهر بمێنێتهوه‪.‬‬ ‫ههرچهنده مههاتیر موحهمهد هۆکارێکی دیاریکراوی‬ ‫ئاشکرا نهکردووه بۆ دهستلهکارکێشانهوهکهی‪ ،‬بهاڵم‬ ‫گرژی زۆر لهناو هاوپهیمانێتیهکهدا ههبووه‪ ،‬که وایکرد‬ ‫چیدی کارکردنی نێوان مههاتیرو ئهنوهر ئیبراهیم‬ ‫کردهنیی نهبێت‪.‬‬ ‫ئهو دوو سیاسهتکاره سااڵنێکی زۆره له ملمالنێ و‬ ‫رکابهریدان‪ ،‬بهاڵم له ههڵبژاردنهکانی ساڵی ‪ ٢٠١٨‬بۆ‬ ‫خستنی حکومهتهکهی نهجیب رهزاق‪ ،‬که کهوتبووه‬ ‫ناو گهورهترین ساختهکاریی داراییهوه‪ ،‬یهکیانگرت‪.‬‬ ‫ئهوکاته مەهاتیر بهڵێنی به ئهنوهر دابوو‬ ‫سهرۆکایهتییهکهی رادهست دهکات‪ ،‬بهاڵم هیچ‬ ‫وادهیهکی بۆ ئهوه دیاری نهکردبوو‪ .‬ئهوهی قوڕهکهی‬ ‫نێوان ئهو دوو سهرکردهیهی خهستتر کردهوه‬ ‫ئهوهبوو الیهنگرانی مههاتیر کۆبوونهوهیان لهگهڵ‬ ‫ئهو پارته ئۆپۆزیسیۆنه کردبوو‪ ،‬که له گهندهڵی‬ ‫و ساختهکارییهکهوه گالوه گهنگهشهی پێکهێنانی‬ ‫حکومهتی تازهیان کردبوو‪ .‬ئهنوهر ئیبراهیم وتی‬ ‫قسهی لهگهڵ مههاتیر کردووەو مههاتیر “ڕوون و‬ ‫راشکاو بووه‪ ،‬که هیچ کارێک لهگهڵ کهسانی سهر به‬ ‫حکومهتی پێشوو ناکات”‪.‬‬ ‫ئهوانهی ئهو سیاسهتکاره کۆنهساڵه دهناسن بڕوا‬ ‫ناکهن مههاتیر واز له دهسهاڵت بهێنێت به یهکجاری‪،‬‬ ‫چونکه مههاتیر ئێستا لەشوێنگهیەکی قایمتردایه‬ ‫له پێشوو‪ .‬الیهنگرانی وازیان له هاوپهیمانێتیهکهی‬ ‫پێشوو هێناوەو پشتگیری ئهو دهکهن و هێشتا روون‬ ‫نییه مههاتیر گۆڕهپانهکه چۆڵ دهکات یان نا (دیاره‬ ‫نایهوێت چۆڵی بکات چونکه رۆژی شهممه رایگهیاند‪،‬‬ ‫که دیسان دهیهوێت ببێتهوه به سهرۆک وهزیران‪.‬‬ ‫زهمهن)‬ ‫ئێستا پارتهکان سهرقاڵی پێکهێنانی هاوپهیمانی‬ ‫و دروستکردنی کوتلهی پهرلهمانین‪ ،‬چونکه بۆ‬ ‫دروستکردنی حکومهت پێویستیان به ‪ ١١٢‬کورسی‬ ‫ههیه له کۆی ‪ ٢٢٢‬کورسی پهرلهمان‪ .‬مههاتیر‬ ‫دهتوانێت حکومهت پێکبهێنێتهوه لهگهڵ ئهو‬ ‫پارتانهی لەهاوپهیمانێتی دهسهاڵتداردا ماونهتهوه به‬ ‫هاوپشتی ههندێک کورسی دیکه‪ ،‬یاخود دهتوانێت‬ ‫ههر لهگهڵ الیهنگرانی خۆی و ئهو گروپهی له ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٨‬له حکومهت وهال نران حکومهت پێکبهێنێتهوه‪.‬‬ ‫رێگهیهکی دیکهش ئهوهیه مههاتیر بکشێتهوەو‬ ‫مهیدانی ملمالنێ بۆ ئهنوهر ئیبراهیم و فیگهره‬ ‫سیاسیهکانی دیکهی پارتەکەی خۆی چۆڵ بکات‪.‬‬ ‫ئهگهر هیچ الیهکیشیان زۆرینهیان بۆ کۆنهکرێتهوه‪،‬‬ ‫پاشای واڵت ناچاره داوای هەڵبژاردنی پێشوهخته‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫بهاڵم بۆچی ئهنوهر ئیبراهیم و مههاتیر موحهمهد‬ ‫دانوویان بهیهکهوه ناکوڵێت؟‬ ‫مههاتیرو ئهنوهر پێشتر لهناو ههمان پارتدا‬ ‫کاریان کردووه‪ ،‬مههاتیر سهرۆک وهزیران بووه بۆ‬ ‫ماوهی ‪ ٢٢‬ساڵ و ئهنوهر جێگری ئهو و ههروهها‬ ‫وهزیری دارایی بووه‪ ،‬بهاڵم ئهو جووته لهسهر بابهتی‬ ‫ئابووری واڵت لێیان بوو به کێشهو مههاتیر له ساڵی‬ ‫‪١٩٩٨‬دا ئهنوهری دهرکرد‪ .‬ئهنوهر دهستیکرد به‬ ‫سهرپهرشتی خۆپیشاندان و ناڕهزایی دژی مههاتیر‪،‬‬ ‫ههتا کار گهیشته ئهوهی ئهنوهر بەتۆمهتی گهندهڵی‬ ‫و نێربازی خرایه زیندانهوەو مههاتیر دهیویست ئهنوهر‬ ‫وهکو رکابهرو ههڕهشه‪ ،‬پایهماڵ بکات‪.‬‬ ‫چاودێرانیش پێیان وابوو که ئهو تۆمهتانهی‬ ‫دهدرایه پاڵ ئهنوهر پاڵنهری سیاسی ههیه نهک‬ ‫بنهمای راست و دروست‪ .‬ئیتر ئهنوهر دووجار‬ ‫خرایه زیندانهوه به تۆمهتی نێربازی و به توندی‬ ‫رهخنهباران دهکرا‪ ،‬کهچی له پێچێکی کتوپڕدا‬ ‫مههاتیر لهگهڵ الیهنگرانی ئهنوهردا هاوپهیمانێتیهکی‬ ‫بۆ هەڵبژاردنهکانی ‪ ٢٠١٨‬پێکهێناو بهڵێنی ئازادکردنی‬ ‫ئهنوهری له زیندان دا‪ .‬له مانگی ئایاری ‪ ٢٠١٨‬ئهنوهر‬ ‫به لێبوردنێکی پاشا ئازادکراو ئیتر ئهم حکومهته‬ ‫دروست بوو که دهستلهکارکێشانەوهکهی مههاتیر‬ ‫ههڵیوهشاندهوه‪.‬‬

‫پێدهچێت بۆ خهڵکی هۆنگ کۆنگ مهترسی‬ ‫ههژموونی حکومهتی سهختگیرو نادیموکراسی‬ ‫چین‪ ،‬له مهترسی کۆرۆنا زیاتر بێت‪ ،‬بۆیه سهرهڕای‬ ‫رێوشوێنی توند بۆ رێگریکردن لهو ڤایرۆسه‪ ،‬ههوڵی‬ ‫پرۆدیموکراسی بۆ پاراستنی مافهکانی خۆیان له‬ ‫هۆنگ کۆنگ سارد نهبۆتهوه‪.‬‬ ‫بهاڵم خۆ حکومهتی چین و الیهنگرانی چینیش له‬ ‫دهسهاڵتی هۆنگ کۆنگدا دهستهوهستان دانهنیشتوون‪،‬‬ ‫ئهوهتا هێوربوونهوهی شهقامهکانی هۆنگ کۆنگیان به‬ ‫دهرفهت زانیوەو رۆژی ههینی گورزێکیان وهشاند‪.‬‬ ‫رۆژی ههینی بۆ الیهنگرانی دیموکراسی له هۆنگ‬ ‫کۆنگ رۆژێکی باش نهبوو‪ .‬دهسهاڵتی هۆنگ کۆنگ‬ ‫جیمی الی که خاوهنکارێکی دیارو تایکونێکی میدیایی‬ ‫گهورهیه گرت و زیندانی کرد‪ ،‬ههروهها ههردوو‬ ‫سیاسهتکار لی چیوک یان و یۆنگ سهم دهستگیر‬ ‫کران‪ .‬ئهو سێ کهسه ههرسێکیان به شێوازی جیاواز‬ ‫له فیگهره دیارهکانی پرۆدیموکراسی واڵتن‪.‬‬ ‫جیمی الی خاوهنکارو فیگهرێکی زهبهالحی‬ ‫میدیایی ههمیشه به چاوی گومانهوه لهالیهن‬ ‫دهسهاڵتی هۆنگ کۆنگ و چین سهیرکراوه‪ ،‬چونکه‬ ‫لهو رۆژنامهیهوه که ئهو دایمهزراندووه “ئهپڵ دهیلی”‬ ‫بهردهوام رهخنه له حکومهت دهگرێت تا گهیشته‬ ‫ئهوهی به تۆمهتی بهشداریکردن له خۆپیشاندان‬ ‫دهستگیر کرا‪ ،‬ئهمهش دوای ئهوهی بهشداری کردووه‬ ‫له خۆپیشاندانی دژی حکومهت له مانگی ئۆگهستی‬ ‫ساڵی رابردوو‪ .‬بڕیاره ههرسێکیان ببرێنه بهردهم‬ ‫ماجیسترهیت کۆرت ‪ -‬دادگا ‪ -‬له مانگی ئایاردا‪.‬‬ ‫ههڵبهته له ساڵی رابردووهوه‪ ،‬ههفتانه بهردهوام‬ ‫خۆپیشاندانی دژی حکومهت ههبوو و خۆپیشاندهران‬ ‫کۆمهڵێک داواکاریان ههبووه که دیارترینیان داواکردنی‬ ‫دیموکراسی زیاتر و کهمکردنهوهی کۆنترۆڵی چین‬ ‫بهسهر هۆنگ کۆنگهوه بووه‪ ،‬ههرچهنده باڵوبوونهوهی‬ ‫ڤایرۆسی کۆرۆنا خۆپیشاندانهکانی وهستاند‪ ،‬بهاڵم‬ ‫رقو بێزاری خهڵکی هۆنگ کۆنگ و بزووتنهوهی‬ ‫پرۆدیموکراسی نهوهستاندووه‪.‬‬ ‫جیمی الی‪ ،‬که سامانهکهی به زیاتر له ‪٦٠٠‬‬ ‫ملیۆن دۆالر مهزهنده دهکرێت‪ ،‬تهمهنی ‪ ٧١‬ساڵەو‬ ‫وهکو خۆی دهڵێت‪“ :‬ئهوان وادهزانن من سهرئێشهم‬ ‫و کێشهیان بۆ دروست دهكهم‪ ،‬بهاڵم توڕهییم له‬ ‫حکومهت تاکو کونهلووتم هاتووه‪”.‬‬ ‫تاکو ساڵی ‪ ١٩٩٧‬هۆنگ کۆنگ لهژێر حوکمی‬ ‫بهریتانیدا بوو‪ ،‬بهاڵم دواتر گهڕێنرایهوه بۆ چین‪.‬‬ ‫گهڕاندنهوهکه بهپێی رێکخستنێکی تازه بوو بهناوی‬ ‫“یهک واڵت و دوو سیستم” بهشێوهیهک که خهڵکی‬ ‫هۆنگ کۆنگ مافی زیاتریان دهبێت هۆنگ کۆنگیش له‬ ‫ههلومهرجێکی نیمچه ئۆتۆنۆمی بههرهمهند دهبێت‪.‬‬

‫حوسنی موبارهک‬

‫سادات و موبارەک‬ ‫زهمهن‬ ‫ئهو کاتهی “تیرۆریستێک” لەکاتی نمایشێکی‬ ‫سهربازیدا ئهنوهر ساداتی سهرۆکی ئهوکاتی میسری‬ ‫کوشت‪ ،‬حوسنی موبارهکی جێگری له تهنیشتیهوه‬ ‫دانیشتبوو و یهکێک بوو له بریندارهکان‪.‬‬ ‫حوسنی موبارهک پیاوێکی سوپایی بوو و‬ ‫لهناو سهرباز و چهک و جهنگدا پێگهیشتبوو‪ ،‬بهاڵم‬ ‫لەماوهی حوکمی خۆیدا توانی لەئاستی ههرێمی‬ ‫و نێودهوڵهتیدا پهیوهندیهکانی میسر له ئاشتیدا‬ ‫بهێڵێتهوه‪.‬‬ ‫له ناوخۆدا بهردهوام ڕهخنهی ئهوهی لهسهر‬ ‫بوو که نهیارهکانی خۆی سهرکوت کردووه‪ ،‬دوای‬ ‫سێ دهیه له سهرۆکایهتی واڵت لەساڵی ‪ ٢٠١١‬له‬ ‫دهرئهنجامی خۆپیشاندانهکانی میسرو بههاری‬ ‫عهرهبی له حوکم البراو له ماوهی نۆ ساڵی رابردوودا‬

‫به نهخۆشی و لهسهر تهختی مهرگ له هاتن و‬ ‫چوونی دادگادا بوو به تۆمهتی گهندهڵی‪.‬‬ ‫حوسنی موبارهک سهرهڕای ئهوهی له خێزانێکی‬ ‫ههژار له ساڵی ‪ ١٩٢٨‬لهدایک ببوو و گهوره بوو‪،‬‬ ‫بهاڵم خۆی گهیانده ئەکادیمیای سهربازی میسر‬ ‫و دواتر هێزی ئاسمانی‪ .‬له ناوهڕاستی سهدهی‬ ‫بیستهوه لهناو رووداوه گرنگهکانی میسردا بووه‪،‬‬ ‫لەکودهتاکهی جهمال عهبدولناسرهوه بۆ شهڕی‬ ‫سوێس و شهڕی ئابڕوبهرهی ساڵی ‪١٩٦٧‬ی عهرهب‬ ‫ئیسرائیلیش‪.‬‬ ‫کاتێک هاوسهرگیری لهگهڵ سوزان کرد که کچی‬ ‫پزیشکێک بوو‪ ،‬سوزان تهنیا تهمهنی ‪ ١٧‬سااڵن بوو‪.‬‬ ‫دوای ئهوهی موبارهک بۆ پهرهپێدانی توانا سهربازی‬ ‫و ئهکادیمیهکانی خۆی دهچێته یهکێتی سۆڤیهت‪،‬‬ ‫ورده ورده به ههڕهمی دهسهاڵتدا ههڵدهکشێت تاکو‬ ‫دهبێته سهرۆکی ئهکادیمیای هێزی ئاسمانی و پاشتر‬ ‫سهرۆکی هێزی ئاسمانی له ساڵی ‪.١٩٧٢‬‬

‫کاتێکیش که جێگری وهزیری بهرگری بوو له‬ ‫شهڕی ساڵی ‪ ١٩٧٣‬لهگهڵ ئیسرائیلداو پالندانهری‬ ‫هێرشه کتوپڕهکهی سهر هێزهکانی ئیسرائیل بوو‪،‬‬ ‫ئیتر له میسر وهکو قارهمانی نیشتیمانی ناسرا‪.‬‬ ‫ئهنوهر سادات ئهوهی بیر نهچوو‪ ،‬له پاداشتهکهیدا‬ ‫کردی به جێگری خۆی‪ .‬ههرچهنده موبارهک دژی‬ ‫ئاشتی نهبوو لهگهڵ ئیسرائیل‪ ،‬بهاڵم ئهو شێوازهی‬ ‫سادات کردی له ڕێککهوتننامهی کامپ دهیڤید زۆر‬ ‫به دڵی موبارهک نهبوو‪ .‬دواجار ڕێککهوتننامهکه‬ ‫سهری ساداتی خواردو موبارهکیش بوو به سهرۆک‪.‬‬ ‫ههرچهنده له ئهکادیمیای سۆڤیهتی خوێندبووی‬ ‫و به ڕووسی قسهی دهکرد‪ ،‬بهاڵم موبارهک‬ ‫زیاتر ڕووی له خۆرئاواو ئهمریکا بوو‪ ،‬پهیوهندی‬ ‫توندوتۆڵی لهگهڵ ئهمریکا دامهزراند‪ ،‬لهگهڵ سعودیه‬ ‫بوو به دۆست و له ئاستی جیهانی دهرهوه خوازراو‬ ‫بوو‪ ،‬بهاڵم له ناوخۆدا سهرهڕای ئهوهی له ڕیفراندۆمه‬ ‫گوماناوییهکانی سااڵنی ‪ ١٩٨٧‬و ‪ ١٩٩٣‬و ‪١٩٩٩‬‬

‫دا له سهدا ‪٩٨‬ی دهنگهکانی دههێنا‪ ،‬که خۆی‬ ‫تێیدا تاکه سوار بوو‪ ،‬ورده ورده جهماوهریبوونی‬ ‫له دابهزیندا بوو‪.‬‬ ‫پشتگیریکردنی موبارهک بۆ ئاشتی عهرهب‬ ‫ئیسرائیل دهرگای سهخاوهتی ئهمریکی بهسهردا‬‫کردهوەو له بلیۆنان دۆالری هاوکاری ئهمریکی‬ ‫بههرهمهند بوو‪ .‬ئهو هاوکاریانه پایهکانی ئهوی‬ ‫قایمکرد وهکو سهرۆکی دهوڵهت و ئاسایشی میسری‬ ‫ههژاری خاوهن دانیشتووانێکی زۆری پاراست‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ئیتر وهکو بوکهڵهی ئهمریکی سهیر دهکراو به‬ ‫ئهندازیاری زیندانیکردن و ئهشکهنجهی نهیاران و‬ ‫ههڵبژاردنی ساخته ناسراو ههر فریای تیمارکردنی‬ ‫برینی ئهو چهقۆیانه دهكهوت‪ ،‬که له شهش جار‬ ‫ههوڵی تیرۆرکردندا پێی دهکهوت‪.‬‬ ‫له شهڕی کهنداودا دژی سهدام‪ ،‬میسر ڕۆڵی‬ ‫گرنگی بینی‪ ،‬ههرچهنده سهدام یهکهمجار به تکاو‬ ‫ڕجاو پاشان به ههڕهشهو گوڕهشەو ئینجا به‬ ‫داواکردنی له خهڵکی میسر که موبارهک البدهن‬ ‫تهقهالی زۆردا میسر پهشیمان بکاتهوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫لهوالوه موبارهک پاداشتی گهورهی چاوپۆشین له‬ ‫ههموو قهرزهکانی خرابووه بهردهم‪ ،‬بۆیه هاتو‬ ‫هاواری سهدام له ههوادا مایهوه‪ .‬کهچی له هێرشی‬ ‫‪ ٢٠٠٣‬بۆ سهر عێراق موبارهک دوو دڵ بوو و دواجار‬ ‫پشتگیری نهکرد ههر وهک چۆن دژیش نهبوو چونکه‬ ‫به قسهی خۆی ڕووخاندنی سهدام سهدان بن الدن‬ ‫بهرههمدههێنێت‪.‬‬ ‫خهڵکی میسر که له تاوی ههژاری و له داخی‬ ‫گهندهڵی تا بینهقاقا له موبارهک پڕ بوون‪ ،‬به‬ ‫ملیۆنان کهس له پهراوێزی شارهکانداو به خواردنی‬ ‫زبڵدانهکان دهژیان و لهوالوه سهروهتی خێزانی‬ ‫موبارهک به پهنجا بلیۆن دۆالر دهخهمڵێنرا‪ ،‬لهوهش‬ ‫واوهتر ڕۆژ به ڕۆژ ئیخوانهکان زیاتر ههستیان دهکرد‬ ‫دهرفهتیان نییه له ههڵبژاردنێکی ئازاد گوزارشت له‬ ‫خۆیان بکهن‪ ،‬بۆیه بههاری عهرهبیان به ههنجهتێک‬ ‫زانی موبارهک الببهن و الیان برد‪ .‬ئیتر دوای ئەوه‬ ‫موبارهک ڕۆژێک له زیندان و ڕۆژێک له نهخۆشخانەو‬ ‫ڕۆژێکی دیکه له دادگا بوو تاکو ‪٢٥‬ی مانگی شوبات‬ ‫له نهخۆشخانهیهکی سهربازی له میسرو له تهمهنی‬ ‫‪ ٩٢‬ساڵیدا کۆچی دوایی کرد‪.‬‬

‫��ورد�� ت�ان�� ی�ی‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫‪7‬‬

‫رۆژهەاڵت “سەختترین” رۆژگارى بەڕێدەکات‬ ‫بومەلەرزەو قەیرانی دارایی کۆرۆناشى هاتە سەر‬

‫رەوا بورهان‬ ‫“زۆر دەترسین‪ ،‬هەندێکمان لە‬ ‫ماڵەکانمان نایەینە دەرەوە‪ ،‬ئەوە بەس‬ ‫نەبوو کە کێشەی دارایی و ئازادیمان‬ ‫هەبوو‪ ،‬ئێستا گرفتی تەندروستیشی‬ ‫هاتەسەر”‪ ،‬شیرین سەعید پوور‪ ،‬خانمە‬ ‫چاالکوانێکە لە شارى سنەى رۆژهەاڵتى‬ ‫کوردستان دادەنیشێت وا دەڵێت‪.‬‬ ‫شیرین‪ ،‬ساڵی رابردوو بەهۆی چاالکییە‬ ‫سیاسییەکانیەوە دەستگیرکرابوو‪ ،‬لەبارەی‬ ‫قوڵبوونەوەی قەیرانەکانەوە دەڵێت‪ :‬لە ‪٤0‬‬ ‫ساڵی رابردوودا بەردەوام خەڵکی رۆژهەاڵتی‬ ‫کوردستان لە قەیراندابوون و قەیران بووەتە‬ ‫بەشێکی ژیانی خەڵکی کوردستان‪ ،‬کە‬ ‫خەڵک دەستوپەنجەی لەگەڵ نەرمدەکات‪،‬‬ ‫“بەاڵم ئێستا قەیرانەکە قوڵتر بووەتەوە‬ ‫ئەگەرچی خەڵک ئێستا لەمە خراپتریش‬ ‫چاوەڕێ دەکات”‪.‬‬ ‫نیگەرانیەکانى شیرین و خەڵکى‬ ‫رۆژهەاڵتى کوردستان لە دواى باڵوبوونەوەى‬ ‫کۆرۆنا لە ئێران زیاتر بوون‪.‬‬ ‫“قەیرانی دارایی رێگرە لەوەی هاواڵتیان‬ ‫خۆیان زیاتر بپارێزن و دەڵێت بۆ ئەوەی‬ ‫سیستمی بەرگری لەشت بەهێزتر بێت‬ ‫کۆمەڵێک خۆراک و پێداویستی هەیە‪ ،‬کە‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ ،‬بەاڵم ئێستا نرخەکەی دوو‬ ‫هێندەو سێ هێندە بووەو هەندێکیش لە‬ ‫بازاڕدا نەماوە”‪ .‬شیرین واى وت‪.‬‬ ‫هەفتەی رابردوو‪ ،‬نەخۆشی کۆرۆنا‬ ‫بەشێوەیەکی خێرا لە ئێران باڵوبوویەوەو‬ ‫ئەگەرچی تائێستا ئاماری توشبووانی‬ ‫نەخۆشی کۆرۆنا لە رۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫نادیارە‪ ،‬بەاڵم لە شارەکانی کرماشان و‬ ‫سنەو ورمێ زیاتر لە پێنج هاواڵتی بەهۆی‬ ‫نەخۆشییەکەوە مردوون‪.‬‬ ‫لەکاتێکدایە‬ ‫کۆرۆنا‬ ‫هاتنى‬ ‫بومەلەرزەیەکی دیکە لە بەشێک لە‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستان روویداوەو هێشتاش‬

‫ئاسەوارى بومەلەرزەکانى سااڵنى رابردوەوە‬ ‫بەسەر هەندێ شاروشارۆچکەوە ماوەو‬ ‫دەیان خێزانیش لەسەر شەقام دەژین‪.‬‬ ‫لەگەڵ باڵوبوونەوەى نەخۆشیەکە‬ ‫لە رۆژهەاڵت‪ ،‬تائێستا وەک پێویست‬ ‫حکومەتی ئێران نەخۆشخانەی تایبەتى بۆ‬ ‫نەخۆشییەکە نەکردووەتەوەو هیچ کیتێکی‬ ‫پشکنینیش نییە‪.‬‬ ‫حزبەکانی رۆژهەاڵت لە راگەیەندراوێکی‬

‫هاوبەشدا‪ ،‬حکومەتی ئێران تۆمەتبار دەکەن‬ ‫بە باڵوکردنەوەی نەخۆشییەکە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئامادە نەبووە سەرەڕای باڵوبوونەوەی‬ ‫نەخۆشییەکە لە چین‪ ،‬پەیوەندییە‬ ‫ئابوورییەکانی لەگەڵ ئەو واڵتە رابگرێت‪.‬‬ ‫بەپێى هەڵسەنگاندنەکانى ناسر ساڵحی‬ ‫ئەسڵ‪ ،‬بەرپرسی پەیوەندییەکانی حزبی‬ ‫دیموکراتی کوردستانی ئێران‪ ،‬لە مێژووی‬ ‫خۆیدا هیچ کاتێک دۆخی رۆژهەاڵتی‬

‫کوردستان هێندەى ئێستا “خراپ” نەبووە‪.‬‬ ‫بە “زەمەن” وت‪“ :‬لە رۆژهەاڵتی‬ ‫کوردستان بەهیچ جۆرێک پشکنینی‬ ‫نەخۆشی کۆرۆنا نییەو تەنانەت لە پارێزگای‬ ‫سنە‪ ،‬کە گەورەترین نەخۆشخانەی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی کوردستان تێدایە هیچ‬ ‫نەخۆشخانەیەک تەرخان نەکراوە بۆ‬ ‫پشکنین یاخود بۆ رێگری لە تەشەنەکردنی‬ ‫نەخۆشی کۆرۆنا‪ ،‬بەڵکو دەبێت خەڵکی ئەو‬

‫ناوچانە بچنە بەشەکانی دیکەی ئێران”‪.‬‬ ‫ئەو بەرپرسەی حزبی دیموکراتی‬ ‫کوردستانی ئێران پێداگری لەوە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫ئەو ئامارانەی حکومەتی ئێران سەبارەت‬ ‫بە باڵوبوونەوەی کۆرۆنا لە واڵتەکە‬ ‫باڵویدەکاتەوە ناڕاستن و دەڵێت‪ :‬بەهۆی‬ ‫نەخۆشییەکەوە زیاتر لە چوار کەس لە‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستان گیانیان لەدەستداوە‪،‬‬ ‫بەاڵم حکومەتی ئێران زانیارییەکان‬

‫دەشارێتەوەو ئەم نەخۆشییە بەر لە‬ ‫هەڵبژاردنەکانی ئێران باڵوبووەتەوە‪ ،‬کە‬ ‫هۆکارەکەشی ئەو پەیوەندییە بازرگانییەی‬ ‫نێوان چین و ئێران بوو‪ ،‬هەروەها لەکاتێکدا‬ ‫هیچ کەسێک ئامادە نەبوو توشبووانی‬ ‫ڤایرۆسی کۆرۆنا بگوێزێتەوە‪ ،‬بەاڵم هێڵی‬ ‫فڕۆکەوانی ئێران ئەو کارەی کردو ئەو‬ ‫خەڵکەشی بۆ ماوەیەک لە ئێران هێشتەوەو‬ ‫بەو هۆیەوە نەخۆشییەکە زیاتر باڵوبووەوە‪.‬‬ ‫لە سنە هۆشداری دراوە‪ ،‬کە ئەم‬ ‫هەفتەیە مەترسیدار دەبێت بۆ باڵوبوونەوەی‬ ‫کۆرۆنا‪ ،‬فەرزین رەزاعی‪ ،‬سەرۆکی زانکۆی‬ ‫زانستە پزیشکییەکانی سنە رایگەیاند‪:‬‬ ‫بەپێی ئەنجامی تاقیکردنەوەکان لە‬ ‫نیوەڕۆی رۆژی پێنجشەممەوە تا پێش‬ ‫نیوەڕۆی هەینی‪ ،‬یەک کەسی نوێ تووشی‬ ‫کرۆنا بووەو بەم پێیە بەگشتی سێ کەس‬ ‫تووشی کۆرۆنا بووە لە ئاستی پارێزگای‬ ‫سنەدا‪.‬‬ ‫رێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاویش‬ ‫باڵویکردەوە‪ ،‬بەندکراوێکی بەندیخانەی‬ ‫ئورمیە بەناوی ”فەریق محەمەدی“ تەمەن‬ ‫‪ ٤٧‬ساڵ کە گومانی ئەوەی لێدەکرا تووشی‬ ‫پەتای کۆرۆنا بووبێت گیانی لەدەستداو‬ ‫هەر بەپێى زانیارییەکانى رێکخراوە تائێستا‬ ‫شەش کەس بە گومانى تووشبوون بە‬ ‫کۆرۆنا لە زیندانەکان هێنراونەتە دەرەوە‪.‬‬ ‫حزبەکانى رۆژهەاڵت داوایان لە خەڵک‬ ‫کردووە هاوکاری یەک بکەن و وەک چۆن‬ ‫لەدوای شۆڕشی گەالنی ئێران لەساڵی‬ ‫‪ ١٩٧٩‬لە رۆژهەاڵت و لە شارەکاندا ناوەندی‬ ‫هاریکاری دروستکراون ئەو ناوەندانە‬ ‫دروست بکرێنەوە بۆ ئەوەی لێیەوە خەڵک‬ ‫هۆشیار بکرێتەوە‪.‬‬ ‫عەتا ناسر سەقزی‪ ،‬ئەندامی‬ ‫سەرکردایەتی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی‬ ‫کوردستان بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬هەرچەندە‬ ‫بۆ باڵونەبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە باشترە‬ ‫کۆبوونەوەی خەڵک دروست نەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گرنگ کە هاواڵتیان یارمەتی یەکتر بدەن”‪.‬‬

‫میتحات سانجار‬

‫پرۆفایلی هاوسەرۆکى نوێی هەدەپە‬ ‫زەمەن‬ ‫مامۆستای یاسا بووە‪ ،‬دکتۆراکەی لە‬ ‫مافە بنەڕەتییەکاندایە‪ ،‬جگە لە زمانی‬ ‫کوردی زمانی ئینگلیزی و ئەڵمانی و‬ ‫تورکی و عەرەبی دەزانێت و مامۆستای‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاشی هاوسەرۆکی‬ ‫پشووتری هەدەپە بووە‪ ،‬ئەو زۆرینەی‬ ‫ژیانی سەرقاڵی نوسین و وەرگێڕان بووە‬ ‫و ئێستاش لە سەخترین ساتەوەختی‬ ‫حزبەکەیدا دەبێتە هاوسەرۆکی هەدەپە‪،‬‬ ‫ئەو پیاوە میتحات سانجارە‪ ،‬کە هەموو‬ ‫ژیانی بەخشیوە بە فەراهەمکردنى مافی‬ ‫مرۆڤ لە تورکیا‪.‬‬ ‫لە شارێکی یاخی کە هەمیشە سوپای‬ ‫تورکیا هێرشیدەکاتەسەر‪ ،‬شاری نسێبین‬ ‫لە مێردین کە هاوسنوری شاری قامیشلۆیە‬ ‫میتحات سنجار لە ساڵی ‪ ١٩٦٣‬لەدایکبووە‪،‬‬ ‫ئەو زۆر درەنگ دەست بە کاری سیاسی‬ ‫دەکات‪ ،‬بەاڵم بەرلەوە هەموو ژیانی لە‬ ‫ناوەندەکانی خوێندن و باڵوکردنەوەی‬ ‫نوسین و کتێبدا بەسەربردووە‪.‬‬ ‫میتحات لە ماوەی سااڵنی ‪- ١٩85‬‬ ‫‪ ١٩٩0‬وەک یاریدەدەری توێژەر کاریکردوە‬ ‫لە کۆلێژی یاسای زانکۆی دیکڵ‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪١٩55‬دا بووەتە پسپۆر لە بواری یاسای‬ ‫گشتی‪ ،‬ئەوەش پاش ئەوەی دکتۆرای‬ ‫بەدەستهێنا لە مافە بنەڕەتییەکانداو‬ ‫لە ساڵی ‪٢00٧‬شەوە بە فەرمی دەبێتە‬ ‫مامۆستا لە زانکۆی ئەنقەرە‪.‬‬ ‫ئەو لە هاوڕێکانی ناچێت‪ ،‬پەیامە‬ ‫توندەکانیشی بە زمانێکی نەرم ئاڕاستەی‬ ‫دوژمنەکانی دەکات‪ ،‬بە چەند کاتژمێر‬ ‫قسەدەکات‪ ،‬بەبێ ئەوەی کەس لە‬ ‫زانیارییەکانی وەڕەز بێت‪ ،‬کاتێک باسی‬ ‫فەلسەفەش دەکات ئەو هەر بە سادەیی‬ ‫دەدوێت‪ ،‬ئەو پیاوێکە لە ڕۆژنامەیەکی‬ ‫چەپەوە وتارە سیاسییەکانی باڵودەکاتەوەو‬ ‫لەساڵی ‪٢00٧‬ەوە میتحات وەردە وەردە‪،‬‬ ‫تێکەڵ بەکاری سیاسی بوو‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫دوای ئەوەی وەک نوسەرێکی رەخنەگر لە‬ ‫رۆژنامەی چەپی بیرگونی تورکی ‪Bir-‬‬ ‫‪ Gun‬بووە خاوەنی ستونێکی هەفتانە‪.‬‬

‫مامۆستا‬ ‫شوێنی خوێندکارەکەی گرتەوە‬

‫لە ساڵی ‪ ٢0١٢‬کاتێک پارتی‬ ‫دیموکراتی گەالن هەدەپە دامەزرا‪ ،‬میتحات‬ ‫بەردەوام بوو لە شەڕکردنی بۆ مافی مرۆڤ‬ ‫لە تورکیا‪ ،‬ئەو بەردەوام لە کۆڕبەند و‬ ‫کۆنفرانسەکاندا‪ ،‬ڕەخنەی لە سیستمی‬ ‫دەسەاڵتدارێتی ئەردۆغان و سیستمی‬ ‫واڵتەکەی دەگرت‪ ،‬بەاڵم هێشتا نەبووە‬ ‫ئەندامی پارتی دیموکراتی گەالن‪.‬‬ ‫یەکێکە لەدامەزرێنەرانی رێکخراوی مافی‬ ‫مرۆڤی تورکیا لە ئەنقەرە لەساڵی ‪١٩٩0‬و‬ ‫هاوکات یەکێکیش بووە لەدامەزرێنەرانی‬ ‫پەیمانگای مافی مرۆڤ لە ساڵی ‪.١٩٩٩‬‬

‫میتحات سانجار پێش هەڵبژاردنەکانی‬ ‫‪٢0١5‬ی تورکیا‪ ،‬لەالیەن هاوسەرۆکی‬ ‫پێشوی هەدەپە سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫داوایلێکرا خۆی لەسەر لیستی هەدەپە‬ ‫کاندید بکات بۆ پەرلەمانی تورکیا‪ ،‬ئەو‬ ‫پێشتر مامۆستای سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫بوو لە زانکۆ ئەو نزیکییەش بووە هۆی‬ ‫ئەوەی‪ ،‬کە واز لە مامۆستایەتی بهێنێتو‬ ‫بە فەرمی بچێتە نێو ڕیزەکانی پارتی‬ ‫دیموکراتی گەالن‪ ،‬ئەوەش پاش ئەوەی‬ ‫بە داواکەی دەمیرتاش ڕازی بوو‪.‬‬ ‫لەو کاتەدا میتحات کرایە سەرۆکی‬ ‫بازنەی هەڵبژاردنی ماردینی هەدەپە‪،‬‬ ‫توانی لە هەڵبژاردنەکاندا سەرکەوتن‬

‫میتحات سنجار و پەروین بوڵدان هاوسەرۆکانی نوێی هەدەپە‬

‫بەدەستبهێنێت و ببێتە ئەندامی‬ ‫پەرلەمانی تورکیا و جارێکی دیکەش لە‬ ‫‪٢0١8‬دا خۆی کاندید کردەوە و بە هەمان‬ ‫شێوە بووەوە ئەندامی پەرلەمانی تورکیاو‬ ‫ئێستاش یەکێکە لە ئەندامانی دەستەی‬ ‫سەرۆکایەتی پەرلەمانی تورکیا‪.‬‬ ‫ئەو ئێستا بە یەکێک لە نەیارە‬ ‫سەرسەختەکانی ئاک پارتی دەسەاڵتدار‬ ‫دەناسرێت و دژی ئۆپراسیۆنەکانی تورکیا‬ ‫بوو لە باکوری کوردستان‪ ،‬هەروەها‬ ‫تۆمەتبارە بە سوکایەتی کردن بە‬ ‫ئەردۆغان و حکومەتی تورکیا‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫کە حکومەتی ئەنقەرەى بە بەرپرسیار‬ ‫داناوە لەو هێرشە تیرۆریستییەی کرایە‬

‫سەر شوێنی بانگەشەی هەدەپە لە‬ ‫هەڵبژاردنی ساڵی ‪٢0١5‬دا لە ئەنقەرەی‬ ‫پایتەختی تورکیا‪ ،‬هەروەها تۆمەتباری‬ ‫دەکەن بە پشتیوانی تیرۆرو پارتی‬ ‫کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)‪.‬‬ ‫ئەو بە یەکێک لەو کەسانە دادەنرێت‬ ‫کە لە سێ دەیەی ڕابردوودا زۆرترین کات‬ ‫بانگەشەی بۆ دروستکردنی دەوڵەتی‬ ‫یاسا لە تورکیا کردووە‪ ،‬پێی وایە تا ئەو‬ ‫واڵتە نەبێتە دەوڵەتێک کە یاسا سەروەر‬ ‫بێت مافەکانی کوردو گەالنی دیکە نایەنە‬ ‫دی‪.‬‬ ‫ئەو چەندین کتێبی گرنگی لە‬ ‫بوارەکانی مافی مرۆڤدا بە چاپگەیاندووە‪،‬‬

‫چەندین کتێبی لە ئەڵمانییەوە کردووەتە‬ ‫تورکی‪ ،‬کە هەندێک لە کتێبەکان‬ ‫فەلسەفی بوون و زۆر بە باشی زمانەکانی‬ ‫کوردی وتورکی و عەرەبی و ئینگلیزی‬ ‫و ئەڵمانی دەزانێت و دەتوانێت قسەیان‬ ‫پێبکات‪.‬‬ ‫میتحات سانجار لە چوارەم کۆنگرەی‬ ‫پارتی دیموکراتی گەالن لە ‪٢٣‬ى شوباتی‬ ‫ئەمساڵ بە هاوسەرۆکی نوێی هەدەپە‬ ‫هەڵبژێردرا‪ ،‬پاش ئەوەی ‪ 8٣8‬ئەندام‬ ‫لە کۆی ‪ ١0١8‬ئەندام دەنگیانداو پەروین‬ ‫بوڵدان و میتحات سنجار بە ‪٣٣٦‬‬ ‫دەنگ وەک هاوسەرۆکانی نوێی هەدەپە‬ ‫هەڵبژێردران‪.‬‬

‫ع ی�را ق�� ی�ی‬ ‫ێ‬

‫‪6‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫شەقام و سیاسەتیش هەڵدەسوڕێنێ‬

‫سەدر‪ ،‬لە نەجەفەوە دەیەوێت حوکمی هەموو عێراق بکات‬ ‫ئیحسان حەسیب‬ ‫رۆژێک خۆپیشاندانی ملیۆنی دەکات‪،‬‬ ‫رۆژێکیش سەرۆکوەزیران ناچار بە‬ ‫دەستلەکارکێشانەوە دەکات‪ ،‬جارێک بە‬ ‫نزیکی ئێران و جارێکیش بە قبوڵکراوی‬ ‫ئەمریکا ناودەبرێت‪.‬‬ ‫موقتەدا سەدر‪ ،‬کە هێشتا لە چلەکانی‬ ‫تەمەنیدایە‪ ،‬بەاڵم هەرکات و هەرچۆنێک‬ ‫بیەوێت‪ ،‬ئاراستەی شەقام و گۆڕەپانی‬ ‫سیاسی عێراق دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫الوازی سەرکردە سیاسیەکان‪ ،‬وایکرد‬ ‫موقتەدا سەدر لە کەسایەتییەکی ئاینییەوە‪،‬‬ ‫پێ بخزێنێتە ناو گۆڕەپانی سیاسیی و وەک‬ ‫یەکێک لە بەهێزترین سەرکردە سیاسیەکانی‬ ‫عێراق تەماشا بکرێت‪.‬‬ ‫حاڵی حازر‪ ،‬بە پێکهێنانی حکومەتێک‬ ‫لەژێر ناوی “ کابینەی سەربەخۆ”بێ‬ ‫گەڕانەوە بۆ حزب و تەنانەت نەتەوەو‬ ‫مەزهەبەکان‪ ،‬دەیەوێت بااڵدەستی خۆی‬ ‫پیشانبدات‪ .‬لەکاتێکدا رەوتەکەی لە‬ ‫پەرلەمانی عێراق تەنها خاوەنی ‪ 59‬کورسی‬ ‫پەرلەمانییە‪.‬‬ ‫جموجووڵەکانی ئەمدواییەی سەدر‬ ‫لەڕێگەی محەممەد تۆفیق عەلالوییەوە‪،‬‬ ‫نەک تەنها‪ ،‬کورد‪ ،‬بەڵکو عەرەبی سوننەو‬ ‫بەشێک لە شیعەکانیشی توشی دڵەڕاوکێ‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫جهمال كۆچهر‪ ،‬سهرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫یهكگرتووی ئیسالمی کوردستان له‬ ‫ئهنجومهنی نوێنهرانی عێراق و حزبەکەی‬ ‫خاوەنی ‪ 2‬کورسی پەرلەمانییە‪ ،‬بە‬ ‫“زهمهن”ی وت‪“ :‬ههڵوێست و وهزیفهی‬ ‫موقتهدا سهدر له عێراقدا گۆڕاوه‪ ،‬پێشتر‬ ‫تهنیا مهرجەعێكی بااڵی شیعهكان بوو‪،‬‬ ‫بهاڵم ئێستا بووه به كارەكتهرێكی سیاسی”‪.‬‬ ‫جەمال کۆچەر بڕوای وایە‪ ،‬کە موقتەدا‬ ‫سەدر‪ ،‬کەسایهتیهكی راڕایهو ناتوانرێت‬ ‫رێكهوتنی لهگهڵدا بكرێت‪ ،‬وتیشی‪:‬‬ ‫“پابهندی بهڵێنهكانی نابێت”‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2018‬موقتەدا سەدر بڕیاریدا زیاتر‬ ‫خۆی بۆ کاروبارە ئاینییەکان تەرخانبکات و‬

‫موقتەدا سەدر‬ ‫کەسێکی راڕایەو‬ ‫پابەندی‬ ‫بەڵێنەکانی‬ ‫نابێت‬ ‫لە گۆڕەپانی سیاسی دووربکەوێتەوە‪ ،‬پاش‬ ‫چەند مانگێک و بەهۆی قەیرانی حوکمڕانی‬

‫و سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەکان لەساڵی‬ ‫‪2019‬دا‪ ،‬موقتەدا جارێکی تر دەرکەوتەوە‪.‬‬ ‫بەشێک لەالیەنە سیاسییەکان بڕوایان‬ ‫وایە‪ ،‬موقتەدا سەدر بەم هەڵوێستانەی‪،‬‬ ‫ئامادەکاری بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی‬ ‫عێراق دەکات‪ ،‬کە چاوەڕێ دەکرێت‬ ‫لە عێراقدا ئەنجامبدرێت‪ ،‬ئەگەر هاتوو‬ ‫پێکهێنانی کابینەی نوێ شکستی هێنا‪.‬‬ ‫دەوترێت؛ سەدرییەکان چاویان لە‬ ‫بەدەستهێنانی زیاتر لە ‪ 100‬کورسی‬ ‫پەرلەمانییە‪ ،‬بۆ ئەوەی حکومەتی زۆرینە‬ ‫پێکبهێنن و کۆتایی بە حکومەتی بنکە‬ ‫فراوان و هاوبەش بهێنن‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەش‬ ‫سەدرییەکان دەبێت دەنگەکانیان بۆ دوو‬ ‫ئەوەندە زیاد بکەن‪.‬‬

‫حسێن عهرهب‪ ،‬ئهندامی هاوپهیمانی‬ ‫بینا له ئهنجومهنی نوێنهرانی عێراق‪ ،‬بڕوای‬ ‫وایە‪ ،‬هەرچەندە موقتهدا سهدر‪ ،‬رۆڵێكی‬ ‫کاریگەری هەیە له دروستكردنی بڕیار له‬ ‫عێراقدا‪ ،‬بهاڵم ناتوانێت رۆڵی الیەنەکانی‬ ‫دیکە پشتگوێ بخات‪.‬‬ ‫حسێن عهرهب‪ ،‬بە “زەمەن”ی وت‪:‬‬ ‫“ئەو سەردەمە بەسەرچوو کە حزبێك یان‬ ‫كوتلهیهكی سیاسی بتوانێت دهست بهسهر‬ ‫عێراقدا بگرێت”‪.‬‬ ‫بەدرێژایی مێژووی دروستبوونی‬ ‫دەوڵەتی عێراق‪ ،‬کورد وەک دووەم نەتەوە‪،‬‬ ‫بەردەوام لە کێشەو ملمالنێدا بووە لەگەڵ‬ ‫حکومەتە یەک لەدوایەکەکانی عێراق‪.‬‬ ‫کێشەکانی کورد خۆی لە کێشەی‬

‫ئەو سەردەمە بەسەرچوو‬ ‫حزبێک بتوانێت‬ ‫دەست بەسەر‬ ‫هەموو عێراقدا‬ ‫بگرێت‬ ‫خاکو مافە دەستوورییەکانیدا دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە لەساڵی ‪2005‬دا کورد توانی‬

‫زۆرێک لە مافەکانی لە دەستووری عێراقدا‬ ‫بچەسپێنێت‪ ،‬بەاڵم جێبەجێنەکردنی بەندە‬ ‫دەستوورییەکان هێشتا کێشەی گەورەن‬ ‫لەنێوان حکومەتی ناوەندو حکومەتی‬ ‫هەرێمی کوردستاندا‪.‬‬ ‫مەسعود عەبدولخالق‪ ،‬چاودێری‬ ‫سیاسی‪ ،‬بۆ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬گرنگه لەم‬ ‫قۆناغەدا كورد داوای چارەسەری كێشەكانی‬ ‫بكات لەگەڵ بەغدا‪ ،‬بەاڵم بڕواشی وایە‬ ‫کە سەرباری ئەو گۆڕانەی لە ناوچەکەو‬ ‫لە عێراقدا دروستبوون‪ ،‬هێشتا پارتە‬ ‫کوردییەکان نەیانتوانیوە خۆیانی لەگەڵدا‬ ‫بگونجێنن‪.‬‬ ‫مەسعود عەبدولخالق وتیشی‪“ :‬ئێستا‬ ‫لە عێراقدا لە رێگەی خۆپیشاندانەکانەوە‬ ‫داوادەکرێت‪ ،‬حزبە دەسەاڵتدارەكان‬ ‫دووربخرێنەوە لە دیاریکردنی وەزیرو‬ ‫بەرپرسە بااڵکان‪ ،‬تاڕادەیەکیش ئەم‬ ‫داواکارییە جێبەجێکراوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا لە‬ ‫کوردستان حزبە کوردستانییەکان بڕوایان‬ ‫بە کەسانی سەربەخۆ نییە بۆ پۆستە‬ ‫بااڵکان”‪.‬‬ ‫لەناو پەرلەمانی عێراقدا ئێستا ‪ 6‬پارتی‬ ‫سەرەکی نوێنەرایەتی خەڵکی هەرێمی‬ ‫کوردستان دەکەن‪ ،‬کە بریتین لە پارتی‬ ‫دیموکراتی کوردستان‪ ،‬یەکێتی نیشتیمانی‬ ‫کوردستان‪ ،‬بزووتنەوەی گۆڕان‪ ،‬یەکگرتووی‬ ‫ئیسالمی کوردستان‪ ،‬کۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫کوردستان و جواڵنەوەی نەوەی نوێ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم پارتانە هێشتا لەسەر‬ ‫پرسەکانی تایبەت بە کورد‪ ،‬هاوهەڵوێست‬ ‫نین و هەر پارتەو بەگوێرەی داخوازی‬ ‫حزبەکەی لە بەغدا کاردەکات‪.‬‬ ‫حاڵی حازر‪ ،‬بۆ پارتە کوردییەکان‪،‬‬ ‫پرسی ناردنی مووچەی مانگانەی‬ ‫فەرمانبەران و دیاریکردنی وەزیرەکان‬ ‫لەالیەن حزبەکانەوە‪ ،‬سەرەکیترین پرسی‬ ‫گفتوگۆکانیانە لەگەڵ دەسەاڵتدارانی بەغدا‪.‬‬ ‫بەاڵم هێشتا روون نییە‪ ،‬کە کابینەی‬ ‫نوێ دەتوانێت لەیەککاتدا بە دڵی شەقام و‬ ‫سیاسییەکانیش بێت؟ هەرچەندە موقتەدا‬ ‫سەدر دەیەوێت داواکاری شەقام پێش‬ ‫داواکاری سیاسییەکان بکەوێت‪.‬‬

‫حەوزەی عیلمیی نەجەف‬ ‫زەمەن‬ ‫به‬ ‫شیعه‪،‬‬ ‫الی‬ ‫مهرجهع‬ ‫ناوهندی بڕیاردانو پێگهی سهرهكی‬ ‫سهركردایهتیكردنی پهیڕهوانی مهزههبی‬ ‫شیعه دادهنرێت له تهواوی جیهانداو خۆیان‬ ‫به جێنشینی پێغهمبهر (د‪.‬خ) دهزانن‪،‬‬ ‫لهههموو بوارهكانی ژیاندا‪.‬‬ ‫بهڵگهی خۆ بهدهستهوهدانی پهیڕهوانی‬ ‫مهزههبی شیعه لهوهوه سهرچاوه دهگرێت‪،‬‬ ‫كه مهرجهع‪ ،‬سهرجهم كاروبارهكانی‬ ‫ئاینیو ژیانیان لهسهر زهوی‪ ،‬له قورئان و‬ ‫سوننهتهوه سهرچاوه دهگرێت‪.‬‬ ‫حهوزهی زانستی‪ ،‬كه خوێندنگای ئاینی‬ ‫مهزههبی شیعهیه‪ ،‬ناوهندێكه بۆ پێگهیاندنی‬ ‫زانای پایه بهرزو مهرجهعی بااڵ بۆ‬ ‫مهزههبی شیعه‪ ،‬باڵوكردنهوهو پهرهپێدانی‬ ‫فكری مهزههبی شیعه‪ ،‬جێگایهكیشه بۆ‬ ‫خودا پهرستی و بهدهستهێنانی بڕوانامهی‬ ‫زانستی ئاینی‪ ،‬كه لهالی شیعهكان بایهخ و‬ ‫تایبهتمهندی و پایهی بهرزی ههیه‪.‬‬ ‫حهوزهی زانستی (الحوزة العلمیة)‪،‬‬ ‫قوتابخانهی مهزههبی شیعهیه بۆ‬ ‫تیگهیشتنو راڤهكردنی قورئان و‬ ‫فهرمودهكانی پێغهمبهر‪ ،‬تایبهته بهفیقهـ و‬ ‫بیروباوهڕی شیعه بۆ ئاینی ئیسالم‪.‬‬ ‫لهئێستاشدا حهوزهی زانستی شیعه‬ ‫لهدوو قوتابخانهی سهرهكی پێكدێن‪،‬‬ ‫كه بریتین‪ ،‬له حهوزهی زانستی نهجهف‬ ‫لهعێراق‪ ،‬حهوزهی زانستی قوم‪ ،‬لهئێران‪،‬‬ ‫كه ئهو دووانه‪ ،‬تهنیا لهرووی جوگرافیاوه‬ ‫لهدوو شاری دوو واڵتی جیاوازدا نین‪،‬‬ ‫بهڵكو ملمالنێی توندیان ههیه سهبارهت‬ ‫بهسهركردایهتیكردنی شیعه لهسهر ئاستی‬ ‫جیهاندا‪.‬‬ ‫ههردوو قوتابخانهكه خۆیان به‬ ‫مهرجهعی بااڵی تهواوی پهیڕهوانی‬ ‫مهزههبی شیعه دهزانن‪ ،‬لهگهڵ ئهوەشدا‪،‬‬ ‫ههردوو قوتابخانهكه پرۆگرام و شێوازی‬ ‫خۆیان ههیه بۆ پێگهیاندنی زانای ئاینیو‬

‫سهركردایهتی كردنی پهیڕهوانیان‬ ‫لهناوهڕۆكدا لێكهوه نزیكن‪.‬‬ ‫حهوزهی زانستی نهجهف‪ ،‬لهالیهن‬ ‫ئهبو جهعفهر محهمهد بن حهسهن‬ ‫تۆسی‪ ،‬لهساڵی ‪448‬ی كۆچی دامهزراوه‪،‬‬ ‫ههرچهنده ههر لهسهرهتای هاتنی ئاینی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬نهجهف ناوهندێكی زانستی زانسته‬ ‫شهرعییهكان بووه‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ هاتنی‬ ‫تۆسی‪ ،‬لهشاری مهشههدهوه بۆ نهجهف‪،‬‬ ‫پهرهی بهفیقهـ و زانستی شهرعی مهزههبی‬ ‫شیعه داوهو حهوزهی زانستی نهجهف‪،‬‬ ‫لهسهردهمی ئهودا گهشهی كردوهو بووه‬ ‫بهناوهندێك بۆ پێگهیاندنی دهیان زانای‬ ‫گهورهی شیعه لهسهر ئاستی جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫حهوزهی زانستی نهجهف‪ ،‬زیاتر له ‪20‬‬ ‫خوێندنگای مهزههبی شیعه لهخۆ دهگرێت‪،‬‬ ‫دیارترینیان بریتین لە‪(:‬خوێندنگای میقداد‬ ‫سیوری‪ ،‬خوێندنگای سهدر‪ ،‬خوێندنگای‬ ‫و‬

‫حهوزهی زانستی‬ ‫نهجهف‪ ،‬لهالیهن‬ ‫ئهبو جهعفهر محهمهد‬ ‫بن حهسهن تۆسی‪،‬‬ ‫لهساڵی ‪448‬ی كۆچی‬ ‫دامهزراوه‬ ‫موعتمهد‪ ،‬خوێندنگای شێخ مههدی‪،‬‬ ‫خوێندنگای ئیروانی‪ ،‬خوێندنگای قهزوینی‪،‬‬ ‫خوێندنگای شربیانی‪ ،‬خوێندنگای بوخاری‪،‬‬

‫زانكۆی ئیسالمی نهجهف)‪.‬‬ ‫خوێندن لهحهوزهی زانستی نهجهف‬ ‫دابهش دهبێت بۆ سێ قۆناغ‪:‬‬ ‫لهقۆناغی یهكهمدا‪ ،‬كه بهپێشهكی‬ ‫دهستپێكردنی زانسته شهرعییهكان‬ ‫دادهنرێت‪ ،‬فێرخوازان فێری نهحو سهرف‬ ‫و رهوانبێژی و زانستی لۆژیك دهكرێن‪ ،‬كه‬ ‫به بنهماكانی زانستهكانی زمانی عهرهبی‬ ‫ئهژمار دهكرێن‪.‬‬ ‫لهقۆناغی دووهمدا‪ ،‬فێرخوازان فێری‬ ‫ئسوڵی فیقهـ و زانسته شهرعییهكان و‬ ‫فهلسهفه دهكرێن‪.‬‬ ‫ههر كهسێك بیهوێت بڕوانامهی‬ ‫حهوزهی زانستی نهجهف بهدهست بهێنێت‪،‬‬ ‫دهبێت ههردوو قۆناغهكه تهواو بكات‪،‬‬ ‫كه ماوهی النیكهم ‪ 10‬ساڵی پێویسته‪،‬‬ ‫بهدهستهێنانی ئهو بڕوانامهیهش‪ ،‬فێرخواز‬ ‫پلهی موجتههید بهدهست دههێنێت‪.‬‬ ‫لهقۆناغی سێیهمدا‪ ،‬كه پێی دهوترێت‪،‬‬

‫توێژینهوهی دهرهكی بهكۆمهڵ‪ ،‬ژمارهیهك‬ ‫دهرچووی قۆناغی دووهم‪ ،‬له دەورهی‬ ‫مامۆستایهكی ئاینی ناودار‪ ،‬كه پلهی‬ ‫موجتههدی تهواوكردوه‪ ،‬گوێ لهقسهكانی‬ ‫دهگرن و گفتوگۆی لهگهڵ دهكهن و بۆیان‬ ‫ههیه رای جیاوازیان ههبێت و بهبهڵگه رای‬ ‫مامۆستاكانیان رهتبكهنهوه‪.‬‬ ‫بهاڵم له قۆناغی سێیهمدا‪ ،‬فێرخوازان‬ ‫هیچ پرۆگرام و كتێبێكی دیاریكراو‬ ‫ناوخوێنن‪ ،‬بهڵكۆ لهگهڵ مامۆستاكهیان‬ ‫ههر جارهو لهسهر بابهتێك گفتوگۆ‬ ‫دهكهن‪ ،‬ئهوهی خاڵی هاوبهشه لهههرسێ‬ ‫قۆناغهكهدا‪ ،‬سیستمی خوێندن رێكنهخراوه‬ ‫وهكو خوێندنی خوێندنگاو قوتابخانهكانی‬ ‫سهر بهوهزارهتی پهروهرده‪.‬‬ ‫له ههرسێ قوناغهكهدا‪ ،‬هیچ شوێن و‬ ‫پۆلێكی دیاریكراو نییه بۆ خوێندن‪ ،‬بهڵكو‬ ‫لهماڵی مامۆستاكان و لهمزگهوتهكاندا‪،‬‬ ‫فێرخوازان‪ ،‬لهدهوری مامۆستاكهیان‬

‫كۆدهبنهوهو لهسهر زهوی دادهنیشن‪،‬‬ ‫مامۆستاش بهزارهكی وانهكانیان بۆ راڤه‬ ‫و شیدهكاتهوه‪.‬‬ ‫دواى بڕینی ههر سێ قۆناغهكهو‬ ‫خۆتهرخانكردن بۆ قوڵبونهوه له‬ ‫زانسته شهرعییهكان و فیقهـ و عهقیدهو‬ ‫باڵوكردنهوهی مهزههبی شیعه‪ ،‬زانای ئاینی‬ ‫شیعه دهگاته ئاستی مهرجەعی بااڵ‪ ،‬كه‬ ‫لهئێستادا پهیڕهوانی مهزههبی شیعه‪،‬‬ ‫خاوهنی سهدان زانای بهتوانان له ئاستی‬ ‫مهرجهعدا و قسهو راكانیان گوێیان بۆ‬ ‫دهگیرێت‪ ،‬لهعێراق و ئێران و لوبنان و‬ ‫چهندین واڵتی دیكهی ئیسالمی‪.‬‬ ‫له حهوزهی زانستی نهجهفدا‪ ،‬لهناو‬ ‫ئهو زانایانهدا‪ ،‬بههۆی لێهاتویی و‬ ‫زانستو كهسایهتی بههێزو خۆشهویستی‬ ‫لهناو خهڵك و زانایاندا‪ ،‬زانایهك دهبێته‬ ‫مهرجهعی بااڵی گشت زانایان و پهیڕهوانی‬ ‫مهزههبی شیعه‪ ،‬ئێستا‪ ،‬عهلی سيستانی‪،‬‬ ‫گهوره مهرجهعی شیعهكانه لهعێراق و‬ ‫جیهاندا‪ ،‬كه لێدوان و قسهو فهتواكانی‬ ‫لهالیهن پهیڕهوانی مهزههبی شیعه‪ ،‬وهك‬ ‫بهشێك لهئاینی ئیسالم تهماشا دهكرێت‬ ‫و جێبهجێكردنیان دهبێته ئهركێكی ئاینی‬ ‫و به پێچهوانهوه بهتاوان و گوناح بۆیان‬ ‫ئهژمار دهكرێت‪.‬‬ ‫حهوزهی زانستی نهجهف‪ ،‬رۆڵی‬ ‫گهورهی ههبووه لهپێگهیاندنی سهدان زانای‬ ‫گهورهی شیعه‪ ،‬لهسهر ئاستی عێراق و‬ ‫جیهاندا‪ ،‬لهوانه‪( ،‬حولی‪ ،‬تۆسی‪ ،‬كاشانی‪،‬‬ ‫محهمهد باقر سهدر‪ ،‬سهید موحسین‬ ‫حهكیم‪ ،‬خومهینی‪ ،‬خۆئی‪ ،‬عهلی خامنهیی‪،‬‬ ‫عهلی سیستانی)‪.‬‬ ‫له مهزههبی شیعهدا‪ ،‬چهندین نازناو‬ ‫دراوه به زانا پایه بهرزهكانیان‪ ،‬كاتێك‬ ‫دهگاته ئاستی مهرجهع‪ ،‬وهكو‪ ،‬مهرجهعی‬ ‫بااڵ‪ ،‬حوجهتوڵئیسالم‪ ،‬ئایهتوڵاڵی عوزما‪،‬‬ ‫رێبهری حهوزهی زانستی‪ ،‬ئهو پلهیه‬ ‫تهنیا بهپیاوان دهدرێت‪ ،‬بهژنان نادرێت‬ ‫و پێویسته لهنێو مهزههبهكانی شیعهشدا‪،‬‬ ‫لهپهیڕهوانی مهزههبی دوانزه ئیمامی بێت‪.‬‬

‫پ��او پ�� ێ��کەو ت�� ن�‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )٥8‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫‪5‬‬

‫بەختیار ئەمین‪ ،‬توێژەرو مامۆستا لە زانكۆی لیڤەرپوڵ لە ئینگلتەرا‪:‬‬

‫حكومەتی هەرێم هەنگاوی‬ ‫بە ئەلكترۆنیكردنی هیچ وەزارەت و‬ ‫فەرمانگەیەكی نەناوە‬ ‫بەختیار ئەمین‪ ،‬توێژەرو مامۆستا لە زانكۆی لیڤەرپوڵ لە ئینگلتەرا‪ ،‬دەڵێت‪ :‬تائێستا حكومەتی هەرێم هەنگاوی بە ئەلكترۆنیكردنی هیچ‬ ‫وەزارەت و فەرمانگەیەكی نەناوەو زیاتر لە ‪ ٥0‬ملیۆن دۆالریش لەو بوارەدا بەهەدەر دراوە‪.‬‬ ‫بەختیار ئەمین‪ ،‬كە پسپۆڕی زانستی كۆمپیوتەرو تەكنەلۆجیای ژیری دەستكردیشە‪ ،‬لەم چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ “زەمەن” قسە لەسەر حكومەتی‬ ‫ئەلكترۆنی و پێویستی جێبەجێكردنی لە هەرێمی كوردستان دەكات‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬زەمەن‬

‫زەمەن‬ ‫زەمەن‪ :‬چەند ساڵێكە لە دنیادا‬ ‫دەستەواژەی حكومەتی ئەلكترۆنی‬ ‫وەك‬ ‫جەنابت‬ ‫بەكاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫ئەكادیمییەك خوێندنەوەت بۆ ئەم‬ ‫دەستەواژەیە چییە؟‬ ‫بەكارهێنانی‬ ‫ئەمین‪:‬‬ ‫بەختیار‬ ‫دەستەواژەی ئایتی لە دامەزراوەكانی‬ ‫حكومەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪۱۹۷٠‬‬ ‫لەگەڵ پێشكەوتن و گەشەكردنی‬ ‫تۆڕەكانی ئینتەرنێت‪ ،‬لە ساڵی ‪۱۹۹٠‬‬ ‫وە ئەم مەفهومە گۆڕا بۆ خزمەتگوزاری‬ ‫حكومەتی ئەلكترۆنی‪ ،‬كە ئامانج‬ ‫لێی جێبەجێكردن و گەیاندنی‬ ‫بە‬ ‫حكومەتە‬ ‫خزمەتگوزارییەكانی‬ ‫هاواڵتی لە ڕێگای تۆڕەكانی ئینتەرنێتو‬ ‫ئامێرەكانی گەیاندنەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬حكومەتی ئەلكترۆنی بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان چەند بەپێویست‬ ‫دەزانی؟‬ ‫بەهۆی‬ ‫بەختیار ئەمین‪ :‬ئەمڕۆ‬ ‫پێشكەوتنە خێراكانی تەكنەلۆجیاو‬ ‫زانستی كۆمپیوتەرەوە‪ ،‬واڵتان لە‬ ‫هەوڵی كێبڕكێی بەدەستهێنانی ناوبانگی‬ ‫باشترین خزمەتگوزاری حكومەتی‬ ‫ئەلكترۆنیدان‪ ،‬بەنمونە واڵتانی وەكو‬ ‫“دانیمارك‪ ،‬ئوسترالیا‪ ،‬كۆریا‪ ،‬بەریتانیا‪،‬‬ ‫سوید‪ ،‬فینالند‪ ،‬سەنگافورە‪...‬هتد”‪.‬‬ ‫بۆیە سیستمی تەقلیدی ئیداریی و‬

‫سیستمی تەقلیدی‬ ‫ئیداریی و بەڕێوەبردن‬ ‫هاوشێوەی سیستمی‬ ‫كوردستان بەسەرچووە‬

‫سیستمی‬ ‫هاوشێوەی‬ ‫بەڕێوەبردن‬ ‫بەڕێوەبردنی كاروباری هاواڵتیان لە‬ ‫كوردستان بەسەر چووەو كۆتایی‬ ‫پێهاتووە‪ .‬لە ڕاستیدا نەك هەر بەڕای‬ ‫من‪ ،‬بەڵكو بەپێی ڕاپۆرتی ‪٢٠١٨‬ی‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكان‪ ،‬یەكێك لە پایە‬ ‫سەرەكیەكانی حكومڕانی سەدەی ‪،٢١‬‬ ‫دابینكردنی خزمەتگوزارییەكانی مرۆڤە‬ ‫لە خێراترین كاتداو بە تێچوویەكی زۆر‬ ‫كەم‪.‬‬ ‫بۆیە هەبوونی حكومەتی ئەلكترۆنی‬ ‫نەك هەر پێویستیەكی زەرورە بۆ‬ ‫كوردستان بەڵكو درەنگیشە لە‬ ‫جێبەجێكردنی‪ .‬چونكە ئێستا واڵتان‬ ‫حكومەتی‬ ‫بەكارهێنانی‬ ‫خەریكی‬ ‫ئەلكترۆنی پێشكەوتوون كە خۆی‬ ‫دەبینێتەوە لە دەرهێنانی پاسپۆرت بە‬ ‫ئەلكترۆنی‪ ،‬دەنگدانی ئەلكترۆنی‪...‬هتد‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬پێكهاتە سەرەكییەكانی‬ ‫حوكمڕانی ئەلكترۆنی چییە؟‬ ‫بەختیار ئەمین‪ :‬پرۆسەی حكومەتی‬ ‫ئەلكترۆنی بریتیە لە كۆمەڵە كردارێكی‬ ‫دیجیتاڵی لە ڕێگای بەكارهێنانی‬ ‫تەكنەلۆژیای سەردەمەوە بەهاوكاری‬ ‫تۆڕەكانی ئینتەرنێت‪ .‬هەروەها حكومەتی‬ ‫ئەلكترۆنی بە لینكی پەیوەندی نێوان‬

‫فەرمانگەی ئایتی‬ ‫بەناوی پرۆژەی‬ ‫ئایتیەوە ‪ 30‬ملیۆن‬ ‫دۆالری بە هەدەرداوە‬ ‫هەریەك لە هاواڵتی و حكومەت‬ ‫‪(Citizen and Government‬‬ ‫)‪(C2G‬‬ ‫دامەزراوەكانی حكومەت لەگەڵ یەكتر‬ ‫‪(Governments and other‬‬ ‫‪Government‬‬ ‫‪agencies‬‬ ‫)‪(G2G‬‬ ‫حكومەت و هاواڵتی‬ ‫)‪(Government and Citizens‬‬ ‫حكومەت و فەرمانبەرانی‬ ‫‪(Government and Employees‬‬ ‫)‪(G2E‬‬ ‫یان حكومەت و كۆمپانیا بازرگانیەكان‬ ‫‪Government‬‬ ‫)‪and‬‬ ‫‪Businesses/commerces‬‬ ‫‪ (G2B‬دادەنرێت‪.‬‬ ‫كوردستان‬ ‫هەرێمی‬ ‫زەمەن‪:‬‬ ‫حكومڕانییەكی تازەی هەیە جیاواز‬ ‫لە حكومڕانی دەیان و سەدان ساڵەی‬ ‫واڵتانی دنیا‪ ،‬ئایا لە كوردستان‬ ‫موستەلزەماتو كەرەستەی دروستكردنی‬ ‫حكومەتی ئەلكترۆنی هەیە؟‬ ‫بەختیار ئەمین‪ :‬دڵنیام هەموو‬ ‫پێداویستە لۆجیكی و مرۆییەكانی‬ ‫حكومەتی ئەلكترۆنی لە كوردستان هەیە‪،‬‬ ‫لە سااڵنی پێشتردا بیانووی نەبوونی‬ ‫هێڵی فایبەر ئۆبتیكی ئینتەرنیتمان‬ ‫هەبوو‪ ،‬بەاڵم ئێستا خۆشبەختانە ئەو‬ ‫كێشەیەمان نییەو بگرە بە خاكی هەرێمی‬ ‫كوردستان و عێراقدا هێڵی فایبەر‬ ‫ئۆبتیكی ئینتەرنێت گەیەندراوە بە‬ ‫واڵتانی كەنداو‪ .‬تەنها كێشە كە هەمان‬ ‫بێت ئەویش نەبوونی نەخشە ڕێگاو پالنی‬ ‫ستراتیژی حكومەتی هەرێمە لەگەڵ‬ ‫هەندێ یاسای تایبەت بە بەكارهێنانی‬ ‫ئەلكترۆنیەكان‪.‬‬ ‫خزمەتگوزارییە‬ ‫دەربارەی سەرچاوەی مرۆیش دەكرێت‬ ‫وەكو واڵتانی دیكە هاوشانی پرۆگرامەرو‬ ‫پسپۆڕەكانی تەكنەلۆژیای ناوخۆیی‬ ‫سوود لە پسپۆڕو پرۆگرامەری بیانیش‬ ‫وەربگرین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬حكومەتی هەرێم بەدەست زۆر‬ ‫كێشە و قەیرانی كارگێرییەوە دەناڵێنێ‪،‬‬ ‫ئایا حكومەتی ئەلكترۆنی دەتوانێ لە‬ ‫قەیرانە كارگێرییەكان دەربازمان كات؟‬ ‫بەختیار ئەمین‪ :‬پرۆسەی بە‬ ‫ئەلكترۆنیكردنی كاروباری فەرمانگەكان‬ ‫و هاواڵتی هاوكارێكی باش دەبێت لە‬ ‫كەمكردنەوەی ڕۆتینات و گەڕانەوەی‬ ‫كاتێكی زۆر بۆ هەریەك لە فەرمانبەرو‬ ‫هاواڵتی‪ ،‬كەمكردنەوەی تێچوی سەردانی‬ ‫هاواڵتی بۆ فەرمانگەكان و نەهێشتنی‬ ‫لۆد لەسەر فەرمانگەكان‪ .‬دەكرێت‬ ‫هاوكارێكی باشیش بێت لە نەهێشتنی‬ ‫یەكخستن‬ ‫پاكردنەوە‪،‬‬ ‫گەندەڵی‪،‬‬ ‫و پێدانی موچەی فەرمانبەران بە‬ ‫ئەلكترۆنی‪ .‬دەتوانم بڵێم كە حكومەتی‬ ‫ئەلكترۆنی پتر لە سەدا حەفتای خەرجی‬

‫دەگێڕێتەوە بۆ هەم هاواڵتی هەمیش بۆ‬ ‫حكومەت‪ .‬خاڵێكی زۆر گرنگی دیكە‬ ‫ئەویش ئەوەیە كە پرۆسەی ئەلكترۆنی‬ ‫هاوكارێكی باش دەبێت لە نەهێشتن و‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی دیاردەی دەستێوەردان‬ ‫(واسیتە) لە كاروباری هاواڵتیاندا‪ .‬بە‬ ‫نمونە ئەگەر هاواڵتیەك بیەوێت مۆڵەتی‬ ‫شۆفێریەكەی تازە بكاتەوە‪ ،‬پێویست‬ ‫ناكات نە سەردانی فەرمانگەی هاتوچۆ‬ ‫بكات یان هەوڵی واسیتە بدات‪ ،‬دەكرێت‬ ‫داواكەی بە ئۆنالین پێشكەش بكاتو‬ ‫بەپێی كاتی ماوەی بەسەرچوونی‬ ‫مۆڵەتەكەی مامەڵەكەی ڕایی بكرێت و‬ ‫دواتر مۆڵەتەكەی بگەیەنرێتەوە دەست‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬بۆخۆت دەزانی حكومەتی‬ ‫هەرێم بەدەست قەیرانی دارایی و‬ ‫خزمەتگوزاریشەوە دەناڵێنێت‪ ،‬حكومەتی‬ ‫ئەلكترۆنی لەم رووەوە چی پێدەكرێت؟‬ ‫بەختیار ئەمین‪ :‬چارەسەری زۆربەی‬ ‫كێشە كارگێڕییەكان و ڕۆتیناتی‬ ‫فەرمانگەو وەزارەتەكان لە ڕێگای چەند‬ ‫خاڵێكەوە بە كورتی بۆ ئێوە و هاواڵتیان‬ ‫ڕووندەكەمەوە كە دەكرێت حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان لەم ڕێگایانەوە‬ ‫هەنگاوی بە ئەلكترۆنیان بۆ بنێت‪.‬‬ ‫* بە ئەلكترۆنیكردنی كۆكردنەوەی‬ ‫داهاتی گومرگەكان‪ ،‬باج‪ ،‬وەرگرتنی‬ ‫پارەی پسوڵەكانی (پسوڵەی كارەبا‪،‬‬ ‫ئاو‪ ،‬تەندروستی‪ ،‬كشتوكاڵی ‪...‬هتد)‬ ‫لە ڕێگای ژمارە بانكی وەزارەتی‬ ‫داراییەوە‪ ،‬لێرەدا حكومەت ئاگاداری‬ ‫سەرجەم داهاتەكان دەبێت و دەزانێت‬ ‫لە چ سێكتەرێكی حكومەتدا داهاتەكان‬ ‫زۆرە یان كەمە‪ ،‬لێرەدا حكومەت‬ ‫چیتر پێویستی بەو هەموو بەشانە‬ ‫نابێت لە فەرمانگە و وەزارەتەكاندا بۆ‬ ‫كۆكردنەوەی داهات و پارەی پسوڵە‪،‬‬ ‫بەمەش بودجەیەكی زۆری كارگێڕی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ حكومەت‪ .‬دەكرێت‬ ‫حكومەتی هەرێم و وەزارەتی دارایی بیر‬ ‫لە دروستكردنی سیستمێكی ئەلكترۆنی‬ ‫زیرەك بە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای‬ ‫بلۆك چەین بۆ خێراكردنی سەرجەم‬ ‫پرۆسێسە داراییەكانی وەزارەتی دارایی‬ ‫بكەن لەوانە (داتای داهاتی فرۆشتنی‬ ‫نەوت‪ ،‬داتای داهاتی باج‪ ،‬داتای داهاتی‬

‫حكومەتی ئەلكترۆنی‬ ‫پتر لەسەدا حەفتای‬ ‫خەرجی بۆ هاواڵتی و‬ ‫حكومەتیش دەگێڕێتەوە‬

‫گومرگەكان‪...‬هتد)‪.‬‬ ‫* پێدان و گەیاندنی موچەی‬ ‫سەرجەم فەرمانبەران و موچەخۆران‬ ‫بە ئەلكترۆنی یان لە ڕێگای بانكەوە‪.‬‬ ‫بەمەش لۆدی وەرگرتنی موچە‬ ‫لە فەرمانگەكان‪ ،‬كات و تێچووی‬ ‫دابەشكردنی موچەیە لەسەر حكومەت‬ ‫كەمدەبێتەوە‪ .‬لەهەمان كاتیشدا هاواڵتی‬ ‫دەتوانێت ژمارە حسابی بانكەكەی‬ ‫بەكاربهێنێت بۆ مەبەستی پێدانی پارەی‬ ‫سەرجەم خزمەتگوزاریەكانی حكومەت‬ ‫لەوانە (پارەی بەكارهێنانی ئاو‪ ،‬كارەبا‪،‬‬

‫مۆڵەتی شۆفێری‪ ،‬مۆڵەتی كۆمپانیاو‬ ‫نووسینگەكان‪ ،‬مۆڵەتی تازەكردنەوەی‬ ‫تۆمارەكانی ئۆتۆمبیل ‪....‬هتد)‪ .‬وە‬ ‫وەزارەتی دارایی دەتوانێت لە ڕێگای‬ ‫ژمارەی بانكی وەزارەتەوە دووبارە‬ ‫پارەی ئەم خزمەتگوزاریانە ڕاستەوخۆ‬ ‫لە هاواڵتی كۆبكاتەوەو چاودێری وردی‬ ‫داهاتی ناوخۆ بكات‪.‬‬ ‫* وەزارەتی تەندروستی دەكرێت لە‬ ‫ڕێگای تەكنەلۆجیای زیرەكەوە سەرجەم‬ ‫كاروبار و تۆماری هاواڵتیانو فەرمانبەانی‬ ‫سەرجەم فەرمانگەكانی تەندروستی بە‬

‫پرۆسەی بە ئەلكترۆنی‬ ‫هەموو حكومەتی‬ ‫ئیستۆنیا ‪ ١00‬ملیۆن‬ ‫دۆالر بووە‪،‬‬

‫نەخۆشخانەكانەوە بە ئەلكترۆنی بكات‪.‬‬ ‫بۆ نمونە دروستكردنی پرۆفایل و كۆدی‬ ‫تایبەت بە نەخۆش بۆ بەكارهێنانی‬ ‫لەكاتی سەردانی نەخۆشخانەكان و‬ ‫ناوەندە پزیشكیەكان‪ .‬دەكرێت سیستم و‬ ‫ئەپڵیكەیشنی زیرەك بۆ چاودێریكردنی‬ ‫نرخی دەرمان و پێداویستیە پزیشكیەكان‬ ‫دروست بكرێن تاوەكو هەم حكومەت‬ ‫و هەمیش هاوواڵتی ئاگاداری سەرجەم‬ ‫نرخەكان ببن‪.‬‬ ‫* دەكرێت سیستمەكانی پەروەردەو‬ ‫پرۆگرامەكان فێركردن دیجیتەاڵیز بكرێنو‬ ‫لەم ڕێگەیەوە سەرجەم ناوەندەكانی‬ ‫پەروەردە پۆرتاڵی تۆماری خوێندكارو‬ ‫وانەبێژیان بە ئەلیكترۆنی هەبێت‪ .‬لەم‬ ‫ڕێگەیەوە سااڵنە بڕی زیاتر لە چەندین‬ ‫ملیۆن دۆالری تێچووی پەرتوكی قوتابیان‬ ‫بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫یەكەم هەنگاوی ڕیفۆرم لە فێربوونو‬ ‫پەروەردەی فینلەنددا بریتی بوو لە‬ ‫ڕزگاركردنی فێركار لە بەكارهێنانو‬ ‫هێنانی زۆری پەرتوك بۆ ناوەندەكانی‬ ‫پەروەردە‪ .‬بۆیە بۆ كەمكردنەوەی‬ ‫بەكارهێنانی وەرەقەو پەرتوك لە‬ ‫زۆربەی واڵتان ڕەچاوی بەكارهێنانی‬ ‫تەكنەلۆجیای فێربوون و بەڕێوەبردنی‬ ‫ئەلیكترۆنی كە بە ڤێرچوەڵ لێرنین‬ ‫ناسراوە دەكەن‪.‬‬ ‫* بەپێچەوانەی ئەوەی كە‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لەهەر‬ ‫قەزایەك هەڵدەستێت بە كردنەوەی‬ ‫نوسینگەی پاسپۆرت‪ ،‬دەكرا بیریان‬ ‫لە بەكارهێنانی پرۆسەی دەرهێنانی‬ ‫پاسپۆرت بكردبایەتەوە بە ئەلیكترۆنی‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەمە لە واڵتانی پێشكەوتوو‬ ‫زۆر بە سەركەوتووانە ئەنجام دەدرێت و‬ ‫تەنها یەك ناوەندی دەرهێنانی پاسپۆرت‬ ‫هەیەو هاواڵتیان دەتوانن بە ئەلكترۆنی‬ ‫داوا پێشكەش بكەن بۆ دەرهێنانی‬ ‫پاسپۆرت‪ .‬بە سوود وەرگرتن لە تۆماری‬ ‫كارتی نیشتیمانی عێراق‪ ،‬دەكرا هاواڵتی‬ ‫كورد لە ڕێگای ئۆنالینەوە مامەڵەی‬ ‫پڕكردنەوەی پاسپۆرت یان نوێكردنەوەی‬ ‫بكات و تەنها بۆ ڕۆژی وەرگرتنی‬ ‫پاسپۆرتەكەی سەردانی فەرمانگەی‬

‫پاسپۆرت بكات‪ .‬لێرەوە دەكرێت كات‬ ‫و ڕۆژی سەردانیش دەستنیشان بكرێت‬ ‫بە ئۆنالین‪ .‬بۆیە حكومەت خەرجیەكی‬ ‫زۆری بۆ دەگەڕایەوە بەنمونە مووچەی‬ ‫فەرمانبەر‪ ،‬كرێی باڵەخانە‪...‬هتد‪..‬‬ ‫جگە لەمانە هاواڵتیش كاتێكی زۆری‬ ‫بۆ دەگێڕدرێتەوەو پێویست ناكات چەند‬ ‫ڕۆژێك لەكاتی خۆی تەرخان بكات بۆ‬ ‫سەردانكردنی نوسینگەی پاسپۆرت‪.‬‬ ‫* وەزارەتی ناوخۆ دەكرێت بیر‬ ‫لە پرۆسەی بە ئەلكترۆنی كاروباری‬ ‫فەرمانگەی هاتووچۆی پارێزگاكان‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬لە ڕێگای كۆكردنەوەو‬ ‫داخڵكردنی تۆماری سەرجەم شوفێران‬ ‫(تایبەت‪ ،‬گشتی‪ ،‬بارهەڵگر‪...‬هتد)‪ ،‬و‬ ‫مەنەفێستی سەرجەم ئۆتۆمبیلەكانی‬ ‫پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە‬ ‫دایتا بەیسێكی گشتیدا‪ .‬لێرەدا لە‬ ‫بری ‪ ٣‬یان ‪ ٤‬فەرمانگەی هاتووچۆی‬ ‫شارەكان‪ ،‬حكومەت پێویستی بە تەنها‬ ‫یەك فەرمانگەی هاتووچۆ دەبێت و‬ ‫هاواڵتی دەتوانێت سەرجەم داواكانی‬ ‫وەكو نوێكردنەوەی مۆڵەتی شۆفێری‪،‬‬ ‫نوێكردنەوەی مەنەفێستی ئۆتۆمبیل‬ ‫‪...‬هتد لە ڕێگای ئەلكترۆنیەوە پێشكەش‬ ‫بكات‪ .‬بەمە خەرجیەكی یەكجار زۆر‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ حكومەت هاوتەریب‬ ‫لەگەڵ كاتی ئەفسەرانی فەرمانگەكانی‬ ‫هاتوچۆ‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬خاڵێكی بەرنامەی كاری‬ ‫كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‪،‬‬ ‫دەستەبەربوونی بە ئەلكترۆنیكردنی‬ ‫دامودەزگاكانە‪ ،‬چۆن لەم دروشمە‬ ‫دەڕوانێت؟‬ ‫بەختیار ئەمین‪ :‬بەڕای من دروشمی‬ ‫بە ئەلكترۆنی دامودەزگاكانی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان دەبێت بە كردارو بە‬ ‫زانستیانە ئەنجامبدرێت‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫ئەوەی كە هەندێ لە كۆمپانیاكان بۆ‬ ‫قازانجی بازرگانی خۆیان حكومەت‬ ‫بەالڕێدا ببەن و چەند پرۆژەیەكی بچوك‬ ‫ئەنجام بدەن هاوشێوەی پرۆسەی‬ ‫دادنوسەكان و ناوی لێ بنێن پرۆسەی‬ ‫بە ئەلكترۆنیكردن‪ .‬حكومەت پێویست‬ ‫دەكات كە نەخشەڕێگای حكومەتی‬ ‫ئەلكترۆنی هەبێت و هەنگاو بە هەنگاو‬ ‫دەست بە جێبەجێكردنیان بكات بە‬ ‫هاوكاری پسپۆڕانی دەرەكی و ناوەندە‬ ‫زانستیەكان‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬راگەیاندنی ئەنجومەنی‬ ‫لەسەرەتای‬ ‫هەرێم‬ ‫وەزیرانی‬ ‫دەستبەكاربوونی داوای لە وەزارەتەكانی‬ ‫پەیوەندیدار كردووە‪ ،‬كە هەماهەنگی بكەن‬ ‫لەگەڵ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران‪،‬‬ ‫بۆ دەستپێكردنی جێبەجێكردنی ئەم‬ ‫خاڵە‪ .‬یەكەم هەنگاوی جێبەجێكردنی‬ ‫ئەم خاڵە بریتی بوو لە سەرلەنوێ‬ ‫ئەلكترۆنی‬ ‫سایتی‬ ‫داڕشتنەوەی‬ ‫حكومەت و تەوحیدكردنی هەموو سایتی‬

‫هەبوونی حكومەتی‬ ‫ئەلكترۆنی نەك هەر‬ ‫پێویستیەكی زەرورە‬ ‫بۆ كوردستان‬ ‫بەڵكو درەنگیشە‬

‫وەزارەتەكان‪ .‬كە هەندێك لەوەزارەتەكان‬ ‫پێیان وایە ئەوە مانای بەمەركەزی كردنی‬ ‫دەسەاڵت و بچوككردنەوەی راگەیاندنی‬ ‫وەزارەتەكانە‪ .‬سەرنجی بەرێزت؟‬ ‫بەختیار ئەمین‪ :‬ئەوەندەی من‬ ‫ئاگاداربم كە ساڵی پار كۆنفرانسێكی‬ ‫گەورە ئەنجامدرا بۆ پرۆژەی خزمەت‪ ،‬كە‬ ‫خۆی دەبینێتەوە لە پۆڕتاڵی ئەلكترۆنی‬ ‫سەرجەم وەزارەتەكان‪ ،‬لەكاتێكدا لەم‬ ‫پۆڕتاڵەدا هاواڵتی تەنها دەتوانێت‬ ‫فۆڕمەكانی پەیوەست بە كارەكانی‬ ‫داببەزێنێت و دیسان ڕایانبكێشێتەوەو‬ ‫ئینجا پڕی بكاتەوەو بە دەستی بیبات‬ ‫بۆ فەرمانگەكەی‪ .‬سەرەڕای دەستخۆشی‬ ‫لێیان بەاڵم ئەمە دیسان كاری هاواڵتی‬ ‫قورس دەكات و هەنگاوێكی دیكەی ڕۆتین‬ ‫زیاتر دەكات‪ .‬بۆیە دەكرا ڕاستەوخۆ ئەو‬ ‫فۆڕمانە بە ئەلیكترۆنی بكرانایەو هەر بە‬ ‫ئەلیكترۆنی هاواڵتی بیانی بناردایە بۆ‬ ‫فەرمانگەی پەیوەندیدار‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا پرۆسەی حكومەتی‬ ‫ئەلیكترۆنی نەك تەنها دەبێتە هۆی‬ ‫كەمكردنەوەی دەسەاڵتەكانی هەندێ لە‬ ‫هۆبەی وەزارەت و فەرمانگەكان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كاری هەندێ لە هۆبەی فەرمانگەو‬ ‫وەزارەتەكان بەتەواوەتی ناهێڵێت‪.‬‬

‫لە ‪ ٥0‬ملیۆن دۆالر‬ ‫بەهەدەر دراوە‬ ‫تەنانەت‬ ‫پرۆژەیەكی بچووكی‬ ‫ئەلكترۆنیمان نیە‬ ‫بۆیە دەكرێت فەرمانبەرانی ئەو هۆبانە‬ ‫ڕاهێنانی بواری ئایتی یان پێبكرێت‬ ‫و كارەكانی هاواڵتی بە ئەلكترۆنی‬ ‫ڕاپەڕێنن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬تائێستا كابینەی نوێی‬ ‫حكومەتی هەرێم چ هەنگاوێكی ناوە‬ ‫بۆ بەئەلكترۆنیكردن حكومەت و‬ ‫پێشخستنی سیستمی كارگێڕی و‬ ‫بەڕێوەبردن و كەمكردنەوەی رۆتینات لە‬ ‫دامودەزگاكاندا؟‬ ‫بەختیار ئەمین‪ :‬ئەوەندەی من‬ ‫ئاگادارم تاوەكو ئێستا حكومەت‬ ‫هەنگاوی بۆ بە ئەلكترۆنیكردنی هیچ‬ ‫وەزارەتێك یان فەرمانگەیەك نەناوە‪،‬‬ ‫تەنانەت چەند پرۆژەیەكی ملیۆنان‬ ‫دۆالریان لەگەڵ چەند كۆمپانیایەك‬ ‫كردووە‪ ،‬بەڕای من هەمان چارەنووسی‬ ‫ئەو ‪ ٣٠‬ملیۆن دۆالرەی دەبێت كە‬ ‫فەرمانگەی ئایتی لە ساڵی ‪٢٠٠٧‬دا‬ ‫بەناوی پرۆژەكانی ئایتیەوە بەهەدەری‬ ‫دان‪ .‬لەكاتێكدا پرۆسەی بە ئەلكترۆنی‬ ‫هەموو حكومەتی ئیستۆنیا بودجەكەی‬ ‫‪ ١٠٠‬ملیۆن دۆالر بووە‪ ،‬ئەوان توانیویانە‬ ‫لە ‪%٩٩‬ی كاروبارەكانی حكومەتو‬ ‫هاواڵتی بە دەرهێنانی پاسپۆرت‪،‬‬ ‫تازەكردنەوەی سەرجەم مۆڵەتەكانی‬ ‫وەكو شۆفێری‪ ،‬كۆكردنەوەی داهات و‬ ‫باجیشەوە بكەن بە ئەلكترۆنی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە تاوەكو ئەمڕۆ پتر لە ‪ ٥٠‬ملیۆن‬ ‫دۆالرمان بەهەدەر داوەو تەنانەت‬ ‫پرۆژەیەكی بچووكمان نییە كە شانازی‬ ‫پێوە بكەین‪.‬‬

‫پ��او پ�� ێ��کەو ت�� ن�‬

‫‪4‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫حەكیم عوبێد‪ ،‬باژێڕوانی كەركوكی بزوتنەوەی گۆڕان‪:‬‬

‫حیزبایەتی ماڵی کەرکوکی وێران کرد‬ ‫حەكیم عوبێد‪ ،‬باژێڕوانی كەركوكی بزوتنەوەی گۆڕان‪ ،‬لەپاڵ رەخنەگرتن لە ئیدارەی ئێستای كەركوك‪ ،‬یەكێتی و پارتیش بە كەمتەرخەم دەزانێت لە ئاست‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەو دەڵێت‪ :‬نەیانتوانی لەسەر دانانی پارێزگارێكی كورد رێكبكەون‪.‬‬ ‫حەكیم عوبێد‪ ،‬لەم چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ “زەمەن” باس لە دۆخی ناوچە دابڕێنراوەكانو ناوەڕۆكی ئەو یاداشتە دەكات‪ ،‬كە ئاراستەی سێ سەرۆكایەتیەكەی‬ ‫هەرێم كراوە‪.‬‬ ‫ئەو پێیوایە بە بەرنامە كار بۆ الوازكردنی پێگەی كورد دەكرێت لە ناوچەكەو ئەوەشی دەكرێت لە بەرژەوەندی “عەشیرەتێكە”‪ .‬كە مەبەستی عەشیرەتی جبورە‬ ‫كە ئێستا راكان جبوری پارێزگاری بە وەكالەتی كەركوك بااڵترین دەسەاڵتی ناوچەكەی لە دەستدایە‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬سەرچین ساڵح‬ ‫زەمەن‪ :‬لەوەوە دەستپێدەكەین‪،‬‬ ‫حەوت حزبی كوردی لە كەركوك بەنیازن‬ ‫لەسەر بارودۆخی كەركوك سەردانی‬ ‫سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم بكەن‪ ،‬بۆ‬ ‫سەردانەكەتان دواكەوت؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬لە دوا كۆبونەوەی حزبە‬ ‫كوردستانییەكانی كەركوكدا دوو یاداشتنامەی‬ ‫جیاوازمان ئامادەكردووە‪ ،‬یەكێكیان بۆ سێ‬ ‫سەرۆكایەتییەكەی هەرێمەو ئەویتریان بۆ‬ ‫سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراقە‪ ،‬بۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان بزوتنەوەی گۆڕان راسپێردرا‬ ‫كۆبونەوەی سەرۆكی هەرێم لەگەڵ الیەنە‬ ‫سیاسییەكانی كەركوك رێكبخات یەكێتیش‬ ‫كۆبونەوە لەگەڵ سەرۆكایەتی پەرلەمان‬ ‫رێكبخات و پارتیش سەرۆكایەتی حكومەت‪،‬‬ ‫واش رێككەوتین هەر كۆبوونەوەیەك زوو‬ ‫بەردەست بوو ئەنجامی بدەین‪ ،‬ئەوەی‬ ‫پەیوەندی بە گۆڕانەوە هەیە پەیوەندیمان بە‬ ‫كاك مستەفای سەیدقادر جێگری سەرۆكی‬ ‫هەرێمەوە كرد‪ ،‬كاك مستەفا پێیوتم لە‬ ‫زووترین كاتدا دەرفەتتان بۆ دەڕەخسێنین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ناوەڕۆكی یاداشتەكەتان چییە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬بەپێی دەستور وەك چۆن‬ ‫حكومەتی عێراق دەتوانێت دەستێوەردان‬ ‫لە ناوچە جێناكۆكەكان بكات هەرێمی‬ ‫كوردستانیش حەقیەتی بەهەمانشێوە‬ ‫دەستێوەردان بكاتو زیاتر خاوەندارێتی‬ ‫كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان بكات‪،‬‬ ‫ئەوەی پەیوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە‬ ‫هەیە داوامان ئەوەیە هەر گفتوگۆیەك‬ ‫لەنێوان حكومەتی عێراقو هەرێمدا دەكرێت‬ ‫ئەولەویەتی گفتوگۆكان جێبەجێكردنی‬ ‫مادەی ‪ 140‬بێت‪ ،‬كار لەسەر ئەوەبكات‬ ‫بارودۆخی كەركوك و ناوچە دابڕێنراوەكان‬

‫ئاسایی بكرێتەوە‪ ،‬كە لەدوای ‪16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبەرەوە تێیكەوتووە‪ ،‬رێككەوتن بكرێت‬ ‫چۆن پێشمەرگە بە هاوبەشی سوپای عێراق‬ ‫بگەڕێتەوە ئەو سنورانە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬باسی دۆخی خراپی كەركوك‬ ‫دەكەیت ئەو دۆخە خراپە چییە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬لەدوای ‪16‬ی ئۆكتۆبەرەوە‬ ‫سیاسەتێكی خراپ لەالیەن حكومەتی خۆجێی‬ ‫كەركوك و دەسەاڵتدارانی كەركوكەوە‬ ‫بەرامبەر دانیشتوانی ناوچەكە پەیڕەو‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بەتایبەت ئەو زەوییانەی كاتی خۆی‬ ‫حكومەتی بەعس بە عەرەبی دابوو لەدوای‬ ‫‪ 2003‬ئەو عەقدانە هەڵوەشانەوە زەوییەكان‬ ‫گەڕانەوە بۆ خاوەنەكانیان كە كوردن‪،‬‬ ‫ئێستا ئەو زەوییانە دووبارە دەدرێنەوە بەو‬ ‫عەرەبانە بەتایبەت لە سنوری سەرگەڕانو‬ ‫دوبزو داقوق‪ ،‬كار لەسەر ئەوە دەكرێت‬ ‫دیمۆگرافی ناوچەكە بگۆڕدرێت بە هێنانی‬ ‫عەرەب بۆ ناو كەركوك و سنوری شارەكە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسە ئیدارییەكانی كورد‬ ‫الدەبرێنو عەرەب لە شوێنیان دادەنرێن كار‬ ‫لەسەر ئەوە دەكرێت دەسەاڵتی كورد الواز‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەوە جگە لە خراپبوونی دۆخی‬ ‫ئەمنی ناوچەكە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەو دۆخەی لە كەركوك‬ ‫دەگوزەرێت لە زیانی كێیە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪:‬ئەم دۆخەی ئێستا بە‬ ‫قازانجی پێكهاتەیەك تەواو دەبێت و كار‬ ‫لەسەر ئەوە دەكرێت‪ ،‬تەنها كورد نییە‬ ‫پێكهاتەی توركمانیش هەمان كێشەی‬ ‫كوردیان هەیە‪ ،‬ئاماژەكان بۆئەوەیە نەك‬ ‫بە قازانجی پێكهاتەیەك بەڵكو بە قازانجی‬ ‫عەشیرەتێك تەواو دەبێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی ئەو‬

‫دۆخە ناهەموارەی باسی دەكەن بە مەبەست‬ ‫دروستكرابێت؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬پێمانوایە ئەوەی دەكرێت‬ ‫بە مەبەستە بۆ ئەوەیە كورد پەراوێز بخرێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬بۆچی ئەو یاداشتە دەدەن بە‬ ‫سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم؟ ئایا ئەوان‬ ‫دەسەاڵتی چارەسەركردنی ئەو كێشانەیان‬ ‫هەیە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬ئەوە ئەركی سەرشانی‬ ‫هەرێمی كوردستانە‪ ،‬كەركوك و هەموو‬ ‫ناوچە دابڕێنراوەكان لە بانگەشەی‬ ‫هەڵبژاردنی حزبەكاندا بە پرسێكی نەتەوەیی‬ ‫ناوبراوە‪ ،‬كەركوك ئێستا لە هەموو كاتێك‬ ‫زیاتر پێویستی بەوەیە هەرێمی كوردستان‬ ‫بێتە سەرخەتو داكۆكی لە خەڵكی كەركوك‬ ‫و ناوچە دابڕێنراوەكان بكەن‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بەوەدەكرێت ئەولەویەت جێبەجێكردنی‬ ‫مادەی ‪ 140‬بێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬كەركوك بەشێكە لە ناوچە‬ ‫كێشەلەسەرەكان حكومەتی عێراق بەرپرس‬ ‫نییە لە چارەسەركردنی كێشەكان و گەیاندنی‬ ‫خزمەتگوزاری بەو پارێزگایە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬لە چارەسەرنەكردنی‬ ‫كێشەكاندا حكومەتی عێراق بەرپرسی‬ ‫یەكەمە‪ ،‬بەاڵم هەرێمی كوردستانیش‬ ‫شەریكەو ئەركی سەرشانیەتی و دەستوور‬ ‫رێگەی پێداوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬كورد لەم كاتەدا دەتوانێت چی‬ ‫بكات بۆئەوەی كەركوك لەو دۆخەی ئێوە‬ ‫باسی دەكەن دەربازی ببێت؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬كورد ئەگەر یەك دەنگ‬ ‫بێت دەتوانێت زۆرشت بكات و زۆر كارتیشی‬ ‫هەیە دەتوانێت بەكاری بێنێت‪ ،‬پێش هەموو‬ ‫شتێك لەم قۆناغەدا دەبێت كورد یەك دەنگ‬

‫بێت و یەكگرتوویی ناوخۆیی بپارێزێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەمە كلیلێكە بۆ سەركەوتن دەبێت‬ ‫خۆی بە دوور بگرێت لە حزبایەتی و‬ ‫بەرژەوەندی حزبی‪ ،‬كە ماڵی كەركوك و‬ ‫ناوچە دابڕێنراوەكانی وێرانكردو یەكێك بووە‬ ‫لەو هۆكارانەی كورد كە لەسەر دەسەاڵتیشدا‬ ‫بووە نەیتوانیوە خزمەتی ئەم سنورە بكات‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬بە قسەكانی بەڕێزت بێت‬ ‫خودی الیەنە سیاسییەكانی كورد بەرپرسن‬ ‫لەودۆخەی ئێستا كەركوكی تێكەوتووە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬حكومەتی فیدراڵی‬ ‫بەرپرسی یەكەمە‪ ،‬بەاڵم دەسەاڵتی‬ ‫كوردی بەدەر نییە لەو دۆخەی ناوچەكەی‬ ‫تێكەوتووە‪ ،‬یەكێتیو پارتی لە كابینەكانی‬ ‫رابردووی حكومەتی عێراقدا وەزیریان‬ ‫هەبووە هەر كاتێك بایكۆتی كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیرانیان كردووە لەسەر‬ ‫مادەی ‪ ،140‬چارەسەر نەكردنی كێشەكان‬ ‫لەدوای ساڵی ‪ 2003‬پەیوەندی بە یەكێتیو‬ ‫پارتییەوە هەیە‪ ،‬كە ملمالنێ و حزبایەتی‬ ‫لە هەموو سنورەكان رەنگدانەوەی خراپی‬ ‫هەبووە‪ ،‬وەك پرسێكی نیشتمانی كار لە‬ ‫سنورەكەدا نەكراوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەگەر حكومەتی عێراق و هەرێم‬ ‫وەاڵمی ئەرێنی یاداشتەكەیان نەدانەوە ئێوە‬ ‫چی دەكەن؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬حكومەتی هەرێم لە‬ ‫بەشێك لەو حزبانەی لە كەركوك پێكهاتوون‪،‬‬ ‫پێمان وایە زووتر دێنە سەرخەت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر حكومەتی هەرێمو عێراق نەهاتنە سەر‬ ‫خەتو چارەسەركردنی دۆخەكە‪ ،‬ئەو كاتە‬ ‫كۆدەبینەوەو بۆچوونێكی ترمان دەبێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬گۆڕینی یاسای هەڵبژاردن‬ ‫هیچ گرنگییەكی بۆ لیستی هاوپەیمانی‬

‫کوردستانی هێشتۆتەوە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬پێمانوایە ئەم یاسایە‬ ‫جێبەجێناكرێت و جارێ هەڵبژاردن لە‬ ‫عێراقدا ئەنجام نادرێت ئەو كۆمسیۆنەی‬ ‫دانراوە بە حزبی كراوە‪ ،‬داوا دەكەین‬ ‫ئەو حكومەتەی دروستدەكرێت كاری‬ ‫ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پاكبێت و لەژێر‬ ‫چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكاندا بێت‪ ،‬بە‬ ‫گۆڕینی یاسای هەڵبژاردن و كۆمسیۆنی‬ ‫هەڵبژاردنەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لەسەر مەسەلەی دیاریكردنی‬ ‫پارێزگاری كورد بۆ كەركوك بۆچوونتان‬ ‫چۆنە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬ئێمە كەركوكمان‬ ‫بەالوە گرنگەو وەك پرسێكی نەتەوەییو‬ ‫نیشتمانی سەیری دەكەین‪ ،‬حەقێكی كوردە‬ ‫پارێزگارێكی كورد دەستبەكاربێت بە‬ ‫هەموو پێوانەیەك دەبوایە پارێزگاری كورد‬ ‫دەستبەكاربووایە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬چەند پەیوەندی بە كەمتەرخەمی‬ ‫پارتی و یەكێتییەوە هەیە؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬یەكێتی و پارتی نەیانتوانی‬ ‫رێكبكەون لەسەر دانانی پارێزگارێكی كورد‪،‬‬ ‫دەبوایە لەسەر كوردو وەزعی نەتەوەیی‬ ‫رێكبكەونو بتوانن پارێزگارێكی كورد‬ ‫دابنێن پێش هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگاكان‪ ،‬ئەمەش بە زەرەری كورد‬ ‫كەوتەوە هیچ نەبوایە ئێستا دەیتوانی پێش‬ ‫بەو پێشهاتانە بگرێت ئێستا هاتونەتە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬ئێستاش هیچ هەنگاوێك نابینین‬ ‫ئیش لەسەر دانانی پارێزگارێكی كورد‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەگەر ئێستا هەڵبژاردن‬ ‫بكرێت كورد وەزعی چۆن دەبێت؟‬

‫حەكیم عوبێد‪ :‬بارودۆخی كەركوك‬ ‫خراپەو بۆ پێكهاتەی كورد لەبار نییە‪ ،‬تا‬ ‫دۆخەكە ئاسایی دەبێتەوە هەڵبژاردن لە‬ ‫قازانجی كورد تەواو نابێت‪ ،‬نەك هەڵبژاردن‬ ‫بەڵكو ئەو سەرژمێرییەی بڕیارە لە عێراق‬ ‫بكرێت بەم شێوازەی ئێستا داوادەكەین‬ ‫نەكرێتو بخرێتە دوای جێبەجێكردنی مادەی‬ ‫‪.140‬‬ ‫زەمەن‪ :‬بارودۆخی بزوتنەوەی گۆڕان لە‬ ‫كەركوك چۆنە؟‬ ‫هەنگاوەكانمان‬ ‫عوبێد‪:‬‬ ‫حەكیم‬ ‫وابووە تەبایی و یەكڕیزی لەنێوان الیەنە‬ ‫سیاسییەكاندا بپارێزین‪ ،‬پەیوەندیەكی‬ ‫باشمان هەبێت بۆئەوەی خزمەتی كورد‬ ‫بكەین لە سنورەكەدا‪ ،‬یەك دەنگ بین‬ ‫بەرامبەر ئەو یاساو هەنگاوانانەی دژ بە‬ ‫بەرژەوەندی كورد‪ ،‬لە رووی حزبیشەوە‬ ‫لەدوا كۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانیدا‬ ‫لیژنە دروستكراوە بۆ بە خۆداچوونەوە لە‬ ‫كەركوك‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬رێكخەرو ستافی تازەتان بۆ‬ ‫ژووری ناوچە دابڕاوەكان دیاریكردووە‪،‬‬ ‫سیاسەتی تازەی ئەو ژوورە چۆنە لە‬ ‫پەیوەست بە كەركوكەوە‪ ،‬بۆنمونە ئایا‬ ‫بەنیازن ژوورەكە ببەنە كەركوك؟‬ ‫حەكیم عوبێد‪ :‬ئێستا تەنها بەرپرسی‬ ‫ژوورەكە دیاریكراوە كار لەسەر ئەوەكراوە‬ ‫ئەو ژوورە چۆن رێكبخرێت‪ ،‬ئەو ژوورە‬ ‫گرنگەو لە هەوڵی دانانی ستافێكداین بۆ‬ ‫ژوورەكە‪ ،‬ئێمە پێمان باشە ژوورەكە لە‬ ‫كەركوك بێتو بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫گرنگی زیاتر بەوشارە بدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەوتووەتە سەر بڕیاری كۆتایی‬ ‫لەسەر ژوورەكە‪.‬‬

‫زوبێر عوسمان‪ ،‬ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی‪:‬‬

‫بە هیچ شێوەیەك بابەتی‬ ‫بنەماڵەیی لەناو یەكێتی وجودی نییە‬

‫زیاتر لە لە حەفتا رۆژە یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆنگرەی كردووە‪ ،‬بەاڵم هێشتا پێكهاتەی حزبەكەی تەواو نەبووەو بەرپرسی مەكتەبو مەڵبەندەكان دیارینەكراونو دەسەاڵتەكانی‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی سیاسیش دیارینەكراون‪.‬‬ ‫زوبێر عوسمان‪ ،‬ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی‪ ،‬كە بەپێكهاتەی نوێی یەكێتی رازیەو پێیوایە یەكێتی بەرەو “بنەماڵەیی” نەرۆیشتووەو هەرچەندە ئێستا بافڵ تاڵەبانیو الهور شێخ‬ ‫جەنگی بوونەتە هاوسەرۆك‪ .‬زوبێر عوسمان دەڵێت‪ :‬دەیانەوێت یەكێتی لەسەر سێ كۆڵەكە بونیاد بنێنەوەو ئێستاش ناوەندی بڕیار لەناو حزبەكەیاندا دروستبووە‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬زەمەن‬

‫زەمەن‪ :‬بڕیارو راسپاردەكانی كۆنگرە‬ ‫تا ئەمرۆ چەندی ماوە تەواو بكرێ و بڵێن‬ ‫كۆنگرەی چواری یەكێتی تەواو بووە؟‬ ‫زوبێر عوسمان‪ :‬دیارە كۆنگرە ماوەی‬ ‫پێنج رۆژ بەردەوام بوو‪ ،‬ئەركەكانی‬ ‫دیاریكرابوون بەشێك لە ئەركەكان خرانە‬ ‫سەر شانی سەركردایەتی كە بریتی‬ ‫بوو لە پێداچونەوە بە پەیڕەوی ناوخۆ‬ ‫و ئەركەكانی تریش پەیوەندیداربوو بە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی ناو ئەنجومەنەكە‪ ،‬ئەم دوو‬ ‫ئەركە رەسمی بوون‪ ،‬كاتی زۆری ویست بۆ‬ ‫ئەوەی پەیڕەو هەمواربكرێتەوە كە لەگەڵ‬ ‫سەردەمی نوێ بگونجێت و لە ناو ئەنجومەن‬ ‫گفتوگۆی زۆری لەسەر كراو دواجار هەر ‪83‬‬ ‫مادەكە پەسەندكرا‪ ،‬ئێستا تەنیا یەك خاڵ‬ ‫ماوەتەوە ئەویش دەسەاڵتەكانی ئەنجومەنی‬ ‫سیاسیەو گفتوگۆی لەسەرەو بەرەو كۆتایی‬ ‫دەچێت‪ ،‬دوای پەیڕەویش لیژنەیەك بۆ‬ ‫پرۆگرام پێكهێنرا بۆ ئەوەی لەگەڵ واقیعی‬ ‫ئێستای كوردستانو فەلسەفەی سۆشیال‬ ‫دیموكرات بگونجێتو گفتوگۆی زۆری لەسەر‬ ‫كراو پڕۆگرامیش پەسەند كرا‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬مەسەلەی كێشەی دەسەاڵتەكانی‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی بەرژەوەندیی و سیاسی‬ ‫یەكێتی پەیوەستە بەشەخسی كاك‬ ‫كۆسرەتەوە یان ئەندامانیش داوای دەكەن؟‬ ‫زوبێر عوسمان‪ :‬تەبعەن لە كۆنگرە بڕیار‬ ‫درا بەسەرۆكایەتی كاك كۆسرەت ئەنجومەنی‬ ‫بااڵی سیاسی دروست بكرێت‪ ،‬پێكدێت لە‬

‫حەوت بۆ ‪ 9‬ئەندامی پێشووی مەكتەبی‬ ‫سیاسی لەگەڵ دلێری سەید مەجید‪ ،‬ئێستا‬ ‫نۆ هەڤاڵ ئەندامی ئەنجومەنەكەن‪ ،‬بۆ‬ ‫دیاریكردنی ئەركو دەسەاڵتەكان لیژنەیەك‬ ‫لە ئەنجومەنی سەركردایەتی و لیژنەیەكیش‬ ‫لە ئەنجومەنی بااڵی سیاسی پێكهێنراوە‬ ‫لە گفتوگۆدان بۆ ئەوەی لەسەر ئەرك و‬ ‫دەسەاڵتەكانیان رێكبكەوین و لەناو پەیڕەو‬ ‫بچەسپێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬پێتوایە چارەسەرەكە دەبێت‬ ‫چۆن بێت؟‬ ‫زوبێر عوسمان‪ :‬ئەو هەڤااڵنە خەڵكانی‬ ‫تێكۆشەرنو لە رۆژە رەش و خۆش و‬

‫دەسەاڵتەکانی‬ ‫بافڵ تاڵەبانی و‬ ‫الهور شێخ جەنگی‬ ‫جیانەکراوەتەوە‬

‫ناخۆشەكان ئەوان بەرپرسمان بوون‬ ‫هەموومان رێزیان دەگرین‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫پەیوەندی بە بونیادنانەوەی یەكێتی‬ ‫هەیە‪ ،‬دەمانەوێت یەكێتی لەسەر سێ‬ ‫كۆڵەكە بونیاد بنێینەوە‪ ،‬كۆڵەكەیەكیان‬ ‫تەشریعی و چاودێرییە بریتیە لە‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی‪ ،‬كۆڵەكەیەكیان‬ ‫دەسەاڵتی جێبەجێكردنە كە لەناو‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی هاوسەرۆكو‬ ‫كارگێڕ هەڵبژێردراوەو مەسئوالی مەكتەب‬ ‫و مەڵبەند و بۆردەكان هەڵدەبژێردرێن‪،‬‬ ‫كۆڵەكەكەی تریان ئەنجومەنەكەی كاك‬ ‫كۆسرەتە هەم بۆ راوێژكارییە هەمیش بۆ‬ ‫ئەوەی دەسەاڵتی پارێزگاریكردنی یەكێتیو‬ ‫پەیڕەوی ناوخۆ بەرژەوەندی یەكێتیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئەوانە هەڤاڵو تێكۆشەری ئێمەن‬ ‫بۆ هەر كارێك پێویست بێت لە كاری‬ ‫ئۆرگانی و یان بۆ دەرەوەی یەكێتی بێت بە‬ ‫هەماهەنگی لەگەڵ ئەوان دەبێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لە هەڵبژاردنی هاوسەرۆكان‬ ‫و دەستەی سكرتاریەتی ئەنجومەنی‬ ‫سەركردایەتی‪ ،‬ئایا هەموو ئەوەی كراوە‬ ‫بەدڵی یەكێتیەكانە؟‬ ‫زوبێر عوسمان‪ :‬لە سەركردایەتی‬ ‫نوێنەرایەتی هەموو بازنەكان دەكەین‪،‬‬ ‫لەسەر شازدە بازنە هەڵبژاردن كراوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئەو ئێستا نوێنەرایەتی سەرجەم ناوچەكان‬ ‫لە ناو ئەنجومەنەكەدایە بە بەغداو كوردانی‬ ‫فەیلیشەوە‪ ،‬سەركردایەتی كە بڕیاریداوە‬

‫هاوسەرۆك هەبێتو مەكتەبی سیاسی بەو‬ ‫شێوەیە بێت ئەنجومەنی سەركردایەتی‬ ‫سەرۆكو جێگرو بڕیاردەری هەبێت‪ ،‬بەڵێ‬ ‫ئەوەی تائێستا كردومانە ئەركەكانی خۆمان‬ ‫سەدا سەد جێبەجێكردووەو بەدڵی خۆمانە‪،‬‬ ‫دڵنیام بەدڵی جەماوەرەكەشمان دەبێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئێستا دەتوانن بڵێن ناوەندی‬ ‫بڕیار لەناو یەكێتیدا هەیە؟‬ ‫زوبێر عوسمان‪ :‬هەتا مام لە ژیان‬ ‫بوو ناوەندی بڕیار هەبوو‪ ،‬دواتر بەهۆی‬ ‫نەخۆشكەوتنی مام جەاللو شەڕی داعشو‬ ‫جیاوازی بیروبۆچونی هەڤااڵنمان لەسەر‬ ‫بەڕێوەبردنی یەكێتی دواتریش ناوەندی بڕیار‬ ‫دروستبوو‪ ،‬بەاڵم سەرباری ئەمە توانیمان‬ ‫پێكەوە بمێنینەوە كە ئەمە خاڵێكی ئیجابی‬ ‫بوو توانیمان كۆنگرە بگرین‪ ،‬بەڵێ ئێستا‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی بااڵترین ناوەندی‬ ‫بڕیاردانە لەناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان‬ ‫ئەوە لە پەیڕەو بەروونی ئاماژەی پێكراوەو‬ ‫دەسەاڵتی زۆری پێدراوە‪ ،‬هاوسەرۆكانو‬ ‫سەرۆكی ئەنجومەنو جێگرو بڕیاردەر‬ ‫دەسەاڵتیان دەبێت بەاڵم كۆتا دەسەاڵت‬ ‫الی ئەنجومەنی سەركردایەتی دەبێت‪.‬‬ ‫دەسەاڵتەكانیان‬ ‫ئایا‬ ‫زەمەن‪:‬‬ ‫هاوسەرۆكانی یەكێتی جیاكراونەتەوە‬ ‫پێتوانیە بەریەككەوتن دروست بكات؟‬ ‫لە پەیڕەو‬ ‫زوبێر عوسمان‪:‬‬ ‫دەسەاڵتەكانی هاوسەرۆكان دیاریكراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كامە دەسەاڵتی بافڵ تاڵەبانیو كامە‬

‫دەسەاڵتی الهور شێخ جەنگیە ئەوەیان‬ ‫دیارینەكراوەو دەگەڕێتەوە بۆ خۆیان‪،‬‬ ‫لەپەیڕەو نوسراوە كە بەرنامەی كاریان‬ ‫دەبێتو لەوێدا ئەگەر پێویست بوو ئەركو‬ ‫دەسەاڵتەكانی خۆیان دابەشدەكەن ئەگەرنا‬ ‫پێكەوە ئیش دەكەن‪ ،‬ئەوان وەكو برا وان‬ ‫و برای ئێمەشن‪ ،‬نوسینگەو ستافی خۆیان‬ ‫دەبێت‪ ،‬نەخێر هیچ بەركەوتنێك نابێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬باس لەوەدەكرێت پارتی‬ ‫پێیباشە لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی مامەڵە بكات‬ ‫نەك الهور شێخ جەنگی؟‬ ‫زوبێر عوسمان‪ :‬ئەوەی ئێمە‬ ‫مەعلوماتمان هەیە هیچ شتێكی وا لە ئارادا‬

‫دەمانەوێت‬ ‫یەکێتی‬ ‫لەسەر سێ کۆڵەکە‬ ‫بنیات بنێینەوە‬

‫نیە‪ ،‬كاك مەسعود و كاك نێچیرڤان و كاك‬ ‫مەسرور و كاك فازل میران پیرۆزباییان‬ ‫لە هەردووكیان كردووە‪ ،‬هیچ شتێكی وا‬ ‫باسكراوە نە ئەسڵو ئەساسی هەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫هیچ جیاوازییەك نیە لەنێوان ئەو دوو‬ ‫هەڤاڵە هەتا لەگەڵ یەكێكیان مامەڵە بكەن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬رەخنەتان هاتە سەر كە كوڕو‬ ‫برازای خوالیخۆشبوو مام جەالل بون بە‬ ‫بریاردەری سەرەكی یەكێتی و حیزبەكە‬ ‫تەواوەتی بە بنەماڵەیكراوە؟‬ ‫زوبێر عوسمان‪ :‬فەلسەفەی یەكێتی‪،‬‬ ‫فەلسەفەی سۆشیال دیموكراتە‪ ،‬بە هیچ‬ ‫شێوەیەك بابەتی بنەماڵەی لەناو یەكێتی‬ ‫وجودی نیە‪ ،‬بەاڵم ئەو دوو هەڤاڵە‬ ‫هەردووكیان لێهاتوونو خۆیان سەلماندوە‬ ‫پێش ئەوەی مام نەخۆش بكەوێتە‬ ‫هەردووكیان لە ئەركدا بوون‪ ،‬هەردووكیان‬ ‫لە مەیدانەكە خۆیان سەلماندووە‪ ،‬لە‬ ‫كەشێكی ئازادو دیموكراسی بە دەنگی‬ ‫‪ 92‬سەركردایەتی لە كۆی ‪ 93‬كەس‬ ‫هەڵبژێردران‪ ،‬من خۆم هەڤاڵ الهورو بافڵ‬ ‫بە شایستەی ئەو پۆستە دەزانم ئەگەرنا‬ ‫دەنگم پێنەدەدان‪.‬‬ ‫مام ماجەالل وەكو واڵتانی كەنداو و‬ ‫حزبەكانی تر وەسیەتی نەنوسیوە لە دوای‬ ‫خۆی كوڕەكانی ببنە دەسەاڵتدار و ئێمە‬ ‫خۆمان بە ئازادنەو بێ سانسۆڕ دەنگمانداوە‬ ‫بەو دوو هەڤاڵەو هیچ پەیوەندی بەوەوە نیە‬ ‫كە كوڕو برازای مام جەاللن‪.‬‬

‫وو�‬ ‫ب��ەدوادا چ�� ن‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫‪3‬‬

‫ئه‌نجومه‌نی‌بااڵی‌چاكسازی‌له‌‌هه‌رێم‌دروستده‌كرێت‬

‫مەسرور بارزانی و نوێنەرێکی گۆڕان سەرۆک و جێگری دەبن‬ ‫“زەمەن”‬ ‫ئهنجومهنی وهزیرانی ههرێم لهگهڵ‬ ‫بزوتنهوهی گۆڕأن‪ ،‬سهرقاڵی دروستكردنی‬ ‫دهزگایهكی نوێیه بۆ ئهنجامدانی چاكسازیو‬ ‫رووبەڕووبوونهوهی گهندهڵی‪.‬‬ ‫“زهمهن” زانیویهتی ماوهی دوو‬ ‫ههفتهیه لیژنهیهك دروستكراوه لهنێوان‬ ‫حكومهتی ههرێم و بزوتنهوهی گۆڕاندا بۆ‬ ‫دروستكردنی ئهنجومهنی بااڵی چاكسازی‬ ‫و تائێستا دوو كۆبوونهوه له تهالری‬ ‫ئهنجومهنی وهزیران بۆ ئهو مهبهسته‬ ‫كراوه‪.‬‬ ‫سهرهتا‬ ‫زانیاریهكان‬ ‫بهپێی‬ ‫ئهنجومهنهكه یاسایهكی بۆ دهردهچێتو له‬ ‫پهرلهماندا پهسهند دهكرێت لهناو یاساكهدا‬ ‫ههیكهلیهتی ئهو ئهنجومهنە دادهڕێژرێت‬ ‫و بنهما گشتیهكانی چاكسازی و‬ ‫رووبهڕووبوونهوهی گهندهڵی له كوردستان‬ ‫تێیدا دیاریدهكرێت‪.‬‬ ‫ئامانج لهو ئهنجومهنه‪ ،‬ئهوهیه كه‬ ‫ههڵسێت به گرتنهبهری چاكسازی ریشهیی‬ ‫له ههموو جومگهكانی حكومڕانی (دارایی‬ ‫و ئابووری و بههێزكردنی دهزگاكانی‬ ‫چاودێری‪ ،‬نهوت‪ ،‬تهندروستی‪ ،‬پهروهرده‪،‬‬ ‫وهبهرهێنان‪ ،‬پێشمهرگه)‪.‬‬ ‫ئهنجومهنه‬ ‫ئهم‬ ‫دروستكردنی‬ ‫بهشێكه له رێكهوتنی نێوان پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان و بزوتنهوهی‬ ‫گۆڕان كه له ‪ 2019/2/18‬واژۆ کراو‬ ‫خاڵی سێیەمی بەرنامەی کاری کابینەکە‬ ‫پابەندکراوە بەوەی‪ ،‬کە ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران ئەنجومەنێکی بااڵی چاکسازی‬ ‫دروستبکات‪ .‬جگەلەوەی له كارنامهی‬ ‫حكومهتیشدا پرسی چاكسازی و‬ ‫بهگژاچوونهوهی گهندهڵی یهكێكه له كاره‬ ‫ستراتیژیهكانی ئهم كابینهیه‪ ،‬كه سهرۆك‬ ‫وهزیران لهبهردهم پهرلهمان خوێندیهوه‪.‬‬

‫گەندەڵی بەجۆرێکی زۆر‬ ‫مەترسیدار شۆڕبۆتەوە‬ ‫بۆ ناو دەسەاڵت و‬ ‫دامەزراوەکانی هەرێم‬

‫لیژنهكهی‬ ‫حكومهت و گۆڕان‬

‫لیژنهكهی بزوتنهوهی گۆڕان بە‬ ‫سەرۆکایەتی جهالل جهوههر‪ ،‬ئهندامی‬ ‫خانهی راپهڕاندن و ئەندامێتی كاردۆ‬ ‫محهمهد‪ ،‬رێكخهری ژووری پهرلهمان و‬ ‫بههار مهحمودو عهبدوڵاڵ محهمهد ئهمین‪،‬‬ ‫پێکدێن‪.‬‬ ‫لهالیهن حكومهتیشهوه لیژنهكه د‪.‬‬ ‫ئومێد سهباح‪ ،‬سهرۆكایهتی دهكات‬ ‫و سكرتێری ئهنجومهن و گروپێك له‬ ‫راوێژكارانی پارتی و یهكێتی له ئهنجومهن‬ ‫ئهندامن‪.‬‬

‫بۆچوونی حكومهت‬

‫كاردۆ محهمهد‪ ،‬رێكخهری ژووری‬ ‫پهرلهمانی بزوتنهوهی گۆڕان سهبارهت به‬ ‫نیهتی حیزبهكهی له دروستكردنی ئهو‬ ‫ئهنجومهنه به “زهمهن”ی وت‪“ :‬بهشداری‬ ‫ئێمه لهم كابینهیهدا بنهما بنچینهییهكەی‬ ‫چاكسازی بووه‪ ،‬ئێمه رێكهوتنێكمان لهگهڵ‬ ‫هێزی یهكهم كردووه‪ ،‬كه دهبێت چاكسازی‬ ‫بنهڕهتی بكهین‪ ،‬یهكێك له سیما دیارو‬ ‫گرنگهكانی ئهم كابینهیهش داننانه بهوهی‬ ‫له كوردستاندا قهیران و كێشهی گهورهی‬ ‫گهندهڵی ههیهو پێویستمان به چاكسازی‬ ‫بنهڕهتی ههیه”‪.‬‬

‫كاردۆ محهمهد وتیشی‪“ :‬بۆ ئهم‬ ‫مهبهسته یهكێك له ههنگاوهكان رێكهوتنه‬ ‫لهسهر دهزگایهك بۆ كاروباری چاكسازی و‬ ‫خۆشبهختانه پارتی و یهكێتی رهزامهندن‬ ‫لهسهر ئهو پرهنسیپانهی لهسهری گفتوگۆمان‬ ‫كردووهو تهنها داوایان بهفهرمی له ئێمه‬ ‫ئهوهبوو كه پهله له ئامادهكردنی بكهین و‬ ‫دهزگایهكی رێكوپێك دروستبكهین”‪.‬‬ ‫بەپێی رێکەوتنی سیاسی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان و پارتی دیموکراتی کوردستان بۆ‬ ‫پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی هەرێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬ئەنجومەنی وەزیران پابەندکراوە‬ ‫بەوەی‪ ،‬بەرنامەی وەزاری دەبێت پڕۆژە‬

‫یاسای چاکسازی هەمەالیەنەی سیاسی‪،‬‬ ‫یاسایی‪ ،‬ئابووری و دارایی و کارگێڕی‬ ‫لەخۆبگرێت‪.‬‬ ‫جەالل جەوهەر‪ ،‬ئەندامی خانەی‬ ‫راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان لە وتارێکدا‬ ‫گشتییەکانی‬ ‫“هێڵە‬ ‫بەناونیشانی‬ ‫نەخشەڕێگای چاکسازیی لە هەرێمی‬ ‫کوردستان” نووسیویەتی‪ :‬چاکسازی‬ ‫بەرنامەو نەخشەی وردی دەوێ‪ ،‬دەبێ‬ ‫حکومەتی هەرێم‪ ،‬لە رێگای دامەزراوە‬ ‫پەیوەندیدارەکانی چاکسازی‪ ،‬بە هاوکاریو‬ ‫یارمەتی دامودەزگاکانی دەسەاڵتی‬ ‫جێبەجێکردن و دەسەاڵتەکانی یاسادانان و‬

‫دادوەری‪ ،‬الیەنەکانی تر لە خەڵک و هێزە‬ ‫سیاسییەکان و رێکخراوەکان و راگەیاندن و‬ ‫میدیاکاران‪ ،‬بەرنامەو نەخشەی وردو تەواو‬ ‫ئامادە بکەن‪.‬‬ ‫بەپێی بڕگەیەکی دیکەی رێککەوتنەکە‪،‬‬ ‫لە چوارچێوەی ئەنجومەنی وەزیراندا‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی چاکسازیی دروست‬ ‫دەکرێت‪ ،‬لەگەڵ دیاریکردنی سەقفێکی‬ ‫زەمەنی بۆ جێبەجێکردنی هەریەک لەو‬ ‫بڕگانەی لە رێککەوتنەکەدا هاتووە‪.‬‬ ‫جەالل جەوهەر دەڵێت‪ :‬لەبەرئەوەی‬ ‫گەندەڵی بەجۆرێکی زۆر مەترسیدار‬ ‫شۆڕبۆتەوە بۆ ناو دەسەاڵت و‬ ‫دامەزراوەکانی هەرێم و بەشێک لە چین و‬ ‫توێژەکانی کۆمەڵگا‪ ،‬بۆیە چاکسازی بەر‬ ‫لەهەموو شتێک‪ ،‬یاسایەکی بۆ چاکسازی‬ ‫هەمەالیەنە پێویستە‪ ،‬بۆ جێبەجێکردنی ئەو‬ ‫یاسایە‪ ،‬دامەزراوەیەکی پێویست دەبێ لە‬ ‫چوارچێوەی حکومەتی هەرێمی کوردستانو‬ ‫دەسەاڵتەکانی هەرێم بەگشتی‪.‬‬ ‫هەر بەپێی رێکەوتنەکە‪ ،‬دەبێت‬ ‫یاریدەدەری سەرۆک وەزیران بۆ کاروباری‬ ‫چاکسازیی‪ ،‬کە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی‬ ‫چاکسازیی دەکات لە پشکی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان بێت‪.‬‬

‫كۆرۆنا رووبهڕووی شۆكێكی تری ئابووریمان دهكاتهوه‬ ‫نه‌هامه‌تیه‌‌ئابوورییه‌كانی‌په‌تای‌كۆرۆنا‪‌،‬كوردستان‌به‌ره‌و‌كوێ‌ده‌بات؟‬

‫شیكاری‪ :‬محهمهد حسێن‬ ‫ههفتهی پێشوو‪ ،‬تهنیا له بازاڕی‬ ‫كاغهزه داراییهكاندا ‪ ٦‬ترلیۆن دۆالر پاره‬ ‫به زیان چووه بەهۆی ترس له ڤایرۆسی‬ ‫كۆرۆناوه‪ ،‬ئهمه تهنیا زیانهكانی یهكێك‬ ‫له سێكتهرهكانی ئابووری جیهانهو‬ ‫هێشتا داتای تهواو لهبهردهستدا نییه‬ ‫لهسهر ئهوهی‪ ،‬كه له كهرتهكانی تری‬ ‫وهك گهشتوگوزار‪ ،‬گواستنهوەو هێڵه‬ ‫خزمهتگوزارییهكان‪،‬‬ ‫ئاسمانیهكان‪،‬‬ ‫ئاڵوگۆڕه بازرگانیهكاندا روویداوه‪.‬‬ ‫ئێستا ئیتر روونبۆتهوه‪ ،‬كه پهتای‬ ‫ڤایرۆسی كۆرۆنا له كۆنترۆڵ دهرچووه‪،‬‬ ‫نهك ههر هەرێم‪ ،‬یهخهی ئهو واڵتانهشی‬ ‫گرتووه كه گرنگ و پهیوهندیدارن بۆ‬ ‫ئابووری كوردستان و عێراق‪ ،‬ههر له‬ ‫ئێران و چینهوه تا دهگاته والیهته‬ ‫یهكگرتووهكانی ئهمریكا‪.‬‬ ‫ئهوهی حكومهتی ههرێم تا ئێستا‬ ‫كردویهتی بۆ بهرگرتن له تهشهنهكردنی‬ ‫ڤایرۆسهكه‪ ،‬كهمتر نیه له گرتنهبهری‬ ‫ئهو رێوشوێنانهی له واڵتانی دهوروبهردا‬ ‫ههیه‪ ،‬بهاڵم ئهوهی كه ئهم ڤایرۆسه چی‬ ‫بهسهر ئابووری و بازاڕی كوردستاندا‬ ‫دێنێت هێشتا پرسیارێكی بێ وهاڵمه الی‬ ‫بهرپرسانی ههرێم‪.‬‬ ‫نه بهرپرسانی ههرێم هیچ پالن و‬ ‫نیازێكیان نیشانداوه بۆ مامهڵهكردن‬ ‫لهگهڵ دهرهنجامه ئابوورییهكانی ئهم پهتا‬ ‫جیهانیه‪ ،‬نه هیچ ئامادهكاریهكیش دیاره‬ ‫بۆ بههاناوهچوونی ئهو كهسانهی كه ئهم‬ ‫ڤایرۆسه تووشی بێكاریی و ههژارییان‬ ‫دهكات‪ .‬چونكه ههر لهئێستاوه دیاره‬ ‫خهڵكانێكی زۆر نانبڕاو و زیانمهندی كۆرۆنا‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫بازاڕی‬ ‫گهشتوگوزارو‬ ‫كهرتی‬ ‫خزمهتگوزارییهكان یهكهم قوربانی ئهم‬ ‫ڤایرۆسه دهبن‪ .‬ژمارهیهكی زۆر هوتێل و‬ ‫كافتریاو چێشتخانهو قاوهخانەو شوێنه‬ ‫وهرزشیهكان بههۆی ئهم ڤایرۆسهوه‬ ‫تووشی بێ بازاڕی دهبن‪ ،‬یان دادهخرێن‪.‬‬ ‫ههربۆیه چاوهڕواندهكرێت خهڵكێكی‬

‫زۆر كارهكانیان لهدهست بدهن‪ ،‬یان زۆر‬ ‫پرۆژهی گهشتیاری تووشی بێبازاڕی دهبن‪.‬‬ ‫له دهرهوهی سنورهكانی كوردستانیش‪،‬‬ ‫ئهم ڤایرۆسه به تهواوی بازاڕی نهوتی‬ ‫تووشی ترس و شڵهژان كردووهو نرخی‬ ‫نهوتی خاوی خستۆته سهر سكهی‬ ‫دابهزینێكی هێواش‪ ،‬بهاڵم بهردهوام‪.‬‬ ‫ئێستا كۆرۆنا نرخی ههر بهرمیلێك‬ ‫نهوتی هێناوهته خوار ‪ ٥0‬دۆالر‪ .‬دهركهوت‬ ‫نهوت له زۆربهی كااڵكانی تر ههستیارترو‬ ‫الوازتره لهبهرامبهر ئهم پهتا ڤایرۆسیه‪.‬‬ ‫بههای پشكهكانی نهوت له بۆرسهكاندا زۆر‬ ‫خێراتر دادهبهزێت بهراورد به كااڵكانی تر‪.‬‬ ‫گرفتێكی تری ئهم ڤایرۆسه بۆ‬ ‫نهوتی كوردستان و عێراقیش (كه زیاتر‬ ‫له ‪%9٥‬ی ههناردهكانیانهو سهرچاوهی‬ ‫سهرهكی داهاته بۆ حكومهت و تهنانهت‬ ‫كهرتی تایبهتیش) داخستنی دهروازه‬ ‫سنوورییهكان وهێڵه ئاسمانیهكانه‪.‬‬ ‫تهواوی كهرتی نهوتی كوردستان و‬ ‫بهشێكی ئهوهی عێراقیش (له بهسرهو‬ ‫بهدرهو میسان و زیقار) لەالیهن كۆمپانیاو‬ ‫كارمهندی بیانیهوه دهبرێت بهڕێوه‪ .‬ئهگهر‬ ‫فڕۆكهخانهكان و دهروازه سنوورییهكان‬ ‫ئاوا به داخراوی بمێننهوه‪ ،‬لهوهناچێت‬ ‫ئاستی بهرههمهێنانی نهوتیش وهك ئێستا‬ ‫بمێنێتهوه‪ .‬چونكه كۆمپانیاكان رێگای‬ ‫گۆڕینی تیمهكانیان لێداخراوهو دیاریش‬ ‫نیه ئهوانهی كه ئێستا لهكاردان تاكهی‬ ‫بهردهوام دهبن‪.‬‬ ‫كهواته ههر له ئێستاوه دیاره چ‬ ‫ساڵێكی دارایی سهخت چاوهڕێی ههردوو‬ ‫حكومهتی ههرێم و عێراق دهكات‪ .‬ئایا‬ ‫دهتوانن بهردهوام بن له دابینكردنی‬ ‫موچهی كارمهندانی كهرتی گشتی و‬ ‫خزمهتگوزاریهكانیش لهو ئاستهی ئێستادا‬ ‫رابگرن؟‬ ‫ئایا حكومهتی عێراق بهشه بودجهكهی‬ ‫ههرێم دهنێرێت ئهگهر خۆی توشی‬ ‫كورتهێنانی دارایی و قهیرانی ئابووری‬ ‫ببێت؟ ئایا ئهم قهیرانه داراییه خۆی‬ ‫نابێته هۆی توندبوونهوهی ناكۆكیه نهوتی‬ ‫و داراییهكانی نێوان ههولێرو بهغدا؟ وهك‬ ‫ئهوهی كه لهدوای ساڵی ‪201٤‬هوه روویدا‪.‬‬

‫بۆ وهاڵمی ههریهكه لهم پرسیارانه‬ ‫زیاتر له سیناریۆیهك ههیه‪ .‬رهنگه‬ ‫باشترینیان پابهندبوونی ههردوو حكومهت‬ ‫بێت بهو رێكکهوتنه سهرهتاییهی نوێنهرانی‬ ‫ههولێرو بهغدا لهسهر پرۆژه بودجهی ‪2020‬‬ ‫ئهنجامیاندا‪ .‬بهاڵم دابهزینی نرخی نهوت‪،‬‬ ‫ناكۆكییه سیاسییهكان و نائارامییهكانی‬ ‫بهغدا چارهنووسی ئهم پرۆژه بودجهی له‬ ‫تونێلێكی تاریكدا هێشتۆتهوه‪.‬‬ ‫بهپێی لێدوانی ژمارهیهك بهرپرسی‬ ‫ههرێم و داتا باڵوكراوهكانیش‪ ،‬ههرێمی‬ ‫كوردستان مانگانه نزیكهی ‪ ٣00‬ملیۆن دۆالر‬ ‫داهاتی نهوتی ههیه‪ ،‬كه ئهمه كهمتره له‬ ‫‪%٥0‬ی خهرجیهكانی ئهگهر بهغدا بهردهوام‬ ‫نهبێت له ناردنی بهشهبودجهكهی‪٤٥٣ ،‬‬ ‫ملیار دینارهكه‪.‬‬ ‫كه نرخی نهوت بهرز بوو‪ ،‬راستهوخۆ‬

‫داهاتی ههردوو حكومهتی ههرێم و‬ ‫بهغداش زۆرهو كهسیش له تێریدا شهڕ‬ ‫نافرۆشێت و گرفت دروست ناكات‪ .‬داهاته‬ ‫نهوتیهكان دهتوانن یارمهتی چارهسهری‬ ‫كێشه سیاسیهكانیان بدهن‪ ،‬بهاڵم كه‬ ‫نرخی نهوت دادهبهزێت‪ ،‬یهكسهر توشی‬ ‫قهیرانی دارایی دهبن و ههر زۆر خێرا ئهم‬ ‫قهیرانهش تهرجومه دهكهن بۆ گرفت و‬ ‫شهڕی سیاسی‪.‬‬ ‫مێژووی نوێی عێراق پڕه لهو شهڕو‬ ‫قهیرانانهی كه لهماوهی دوای دابهزینی‬ ‫نرخی نهوتدا دهستی پێكردووه؛‬ ‫‪( 1980‬شهڕی ئێران و عێراق)‪1990 ،‬‬ ‫(داگیركردنی كۆیت) و ‪( 201٤‬بڕینی‬ ‫بهشهبودجهی ههرێم و تا گهیشته‬ ‫ریفراندۆمهكهی ‪ )201٧‬شایهتی ئهم خووه‬ ‫سیاسیهی عێراقیهكانه‪.‬‬

‫ئایا ئهم دابهزینهی نرخی نهوت‬ ‫كێشه دارایی و نهوتی و سیاسیهكانی‬ ‫نێوان ههولێرو بهغدا قوڵتردهكاتهوه‪ ،‬یان‬ ‫حكومهتی داهاتووی عێراق لهسهر بنهمای‬ ‫دوایین رێكهوتنیان لهسهر پرۆژه بودجهی‬ ‫‪ 2020‬بهردهوام دهبێت‪ .‬ئهمه له كاتێكدایه‬ ‫كه چاوهڕوان دهكرێت كورتهێنانی دارایی‬ ‫بهپێی ئهم پرژه بودجهیه بگاته زیاتره‬ ‫له ‪ %٤0‬گهر نهوت له لێواری ‪ ٥0‬دۆالردا‬ ‫بمێنێت‪ .‬ئهمهش زۆربهسادهیی پێمان‬ ‫دهڵێت كه عێراق تهنها ‪ %٦0‬ئهو پارهیهی‬ ‫دهست ئهكهوێت كه پالنی داناوه له‬ ‫‪2020‬دا خهرجی بكات‪.‬‬ ‫زۆر به سادهیی‪ ،‬ڤایرۆسی كۆرۆنا‬ ‫رووبهڕووی شۆكێكی تری ئابووریمان‬ ‫دهكاتهوه‪ .‬ئابووری ههموو واڵتێك‬ ‫و له ههموو سهردهمێكدا تووشی‬

‫شۆكی جۆراوجۆر دهبێت‪ .‬جیاوازیهكه‬ ‫ئهوهیه كه ئابوورییه بههێزهكان له‬ ‫سایهی حوكمڕانیه باشهكاندا دهتوانن‬ ‫بهرگهی زۆربهی ئهم شۆكانه بگرن و‬ ‫قورسایی نههامهتیهكانی لهسهر شانی‬ ‫خهڵك كهمدهكهنهوه‪ .‬بهاڵم له عێراق و‬ ‫كوردستاندا ئهم شۆكانه راستهوخۆ دهبنه‬ ‫قهیران و تهنگ به بازاڕو ژیانی خهڵكی‬ ‫ههڵدهچنن‪.‬‬ ‫شۆكی ئهم ڤایرۆسه‪ ،‬وهك چۆن‬ ‫سیستهمی تهندروستی و كواڵیتی‬ ‫حوكمڕانی واڵتانی خستۆته بهردهم‬ ‫تاقیكردنهوهیهكی قورسهوه‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئابوری واڵتهكانیشی توشی پهشۆكان و‬ ‫شڵهژان كردووه‪ .‬ههر له ئێستاوه دیاره‬ ‫كه كوردستان و عێراق لهو واڵتانه نابن‬ ‫كه بتوانن بهرگهی ئهم شۆكه بگرن‪.‬‬

‫�هەواڵ‬

‫‪2‬‬ ‫لە پەرلەمان گفتوگۆ دەکرێت‬ ‫یاسایەك بۆ “میدیای ئەلكترۆنیو‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان” دەردەچێت‬ ‫مەزهەر كەریم‬ ‫پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی‬ ‫تایبەت بە میدیای ئەلكترۆنیی و تۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان دەردەكات‪ ،‬سزای‬ ‫سەرپێچیەكان بەپێی یاسای سزادانی‬ ‫عێراقی دیاریدەكرێن‪.‬‬ ‫لە هەرێمی كوردستان میدیای‬ ‫ئەلكترۆنییو تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان بە‬ ‫یاسا یەكنەخراون‪ ،‬یاسای ژمارە (‪)6‬ی‬ ‫ساڵی ‪ 2008‬یاسای قەدەغەكردنی‬ ‫ئامێرەكانی‬ ‫بەكارهێنانی‬ ‫خراپ‬ ‫پەیوەندیكردن و یاسای ژمارەی ‪35‬ی‬ ‫ساڵی ‪2007‬ی تایبەت بە رێكخستنی‬ ‫كاری رۆژنامەگەری هەیەو هەردووكیان‬ ‫پێویستیان بە هەمواركردنەوە هەیە‪.‬‬ ‫تاریق جەوهەر‪ ،‬راوێژكاری راگەیاندن‬ ‫لە پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬بە “زەمەن”ی‬ ‫وت‪“ :‬بە سودوەرگرتن لە یاسای چەند‬ ‫واڵتێكی عەرەبیو نمونەی واڵتانی‬ ‫بیانی رەشنووسێك لەسەر میدیای‬ ‫ئەلكترۆنییو تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكانمان‬ ‫ئامادە كردووەو داومانە بە لیژنەی‬ ‫ڕۆشنبیری پەرلەمان”‪.‬‬

‫تاریق جەوهەر دەڵێت‪ :‬دوای‬ ‫پێداچوونەوە بە رەشنووسەكەدا لە‬ ‫چوارچێوەی پرۆژەیەكدا یەكدەخرێت‬ ‫و ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫رەشنووسی پێشنیارەیاساكە لە‬ ‫‪ 20‬ماددە پێكهاتووەو كۆپیەكی بۆ‬ ‫دادگاكانی هەولێرو سلێمانی نێردراوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی دادوەران جۆری تاوان و‬ ‫سزاكان دیاریبكەن‪.‬‬ ‫گۆران عومەر‪ ،‬ئەندامی لیژنەی‬ ‫رۆشنبیری و كۆمەڵگەی مەدەنی لە‬ ‫پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ “زەمەن” وتی‪:‬‬ ‫“كۆبونەوەمان لەسەر پێشنیارەیاساكە‬ ‫كردووە‪ ،‬پاشان سیمینارو وۆرك شۆپو‬ ‫كۆڕی بۆ دەگرینو بۆچوونی خەڵكانی‬ ‫پسپۆڕو شارەزاو رۆژنامەنووسان‬ ‫وەردەگیرێت تا پڕۆژەیاسایەكی بێ‬ ‫كەموكوڕی پەسەند بكرێت”‪.‬‬ ‫گۆران عومەر‪ ،‬هۆكاری ئامادەكردنی‬ ‫ئەم پێشنیارەیاسایەی بۆ ئەوە‬ ‫گەڕاندەوە حاڵی حازر “بەڕاستو‬ ‫ناڕاست” لە ماڵپەڕەكاندا بابەت‬ ‫باڵودەكرێنەوەو لێپرسینەوە لە كەسیش‬ ‫ناكرێت‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫بژاردەکانی بەردەم قوڵبوونەوەی تەنگژەی حکومڕانی‬ ‫زەمەن‬ ‫مانۆڕی سیاسی نێوان موقتەدا سەدرو‬ ‫هادی عامری بۆ پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫نوێی عێراق بەبێ رۆڵی حزبەكان شكستی‬ ‫هێنا‪ ،‬دوای ئەوەی محەمەد تۆفیق عەالوی‬ ‫نەیتوانی متمانەی پەرلەمانی بۆ كابینەكەی‬ ‫بەدەستبهێنێت‪.‬‬ ‫دوای شكستی ئەم هەوڵەش‬ ‫چەند بژاردەیەك لەبەردەم عێراقدان‪،‬‬ ‫یەكەمیان بەپێی دەستوور سەرۆك كۆمار‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەرۆك وەزیران وەربگرێت‪،‬‬ ‫عادل‬ ‫بەردەوامبوونی‬ ‫دووەمیشیان‬ ‫عەبدولمەهدییە‪ ،‬كە سەرەتای مانگی ‪12‬ی‬ ‫ساڵی رابردوو دەستلەكاركێشانەوەكەی لە‬ ‫پەرلەمان پەسەند كرا‪ ،‬هەرچەندە دوێنێ‬ ‫دووشەممە داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫محەمەد تۆفیق عەالوی‪ ،‬رۆژی ‪2020/2/2‬‬ ‫لەالیەن بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری‬ ‫عێراقەوە بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ‬ ‫راسپێردرا‪ ،‬دوێنێ دووشەممە ‪2020/3/2‬‬ ‫ئەو ماوە یاساییەی لەبەردەستیدابوو‬ ‫كۆتایی هاتوو و داوای لێبوردنی كرد لەوەی‬ ‫نەیتوانیوە حكومەت پێكبهێنێت‪.‬‬ ‫بەهار مەحمود‪ ،‬ئەندامی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران‪ ،‬بۆ “زەمەن”ی روونكردەوە‬ ‫لەڕووی یاساییەوە دەبێت ئیتر سەرۆك‬ ‫كۆمار كارەكان بگرێتە دەست و لەماوەی‬

‫‪ 15‬رۆژدا كەسێكی تر رابسپێرێتو ئەو‬ ‫كەسە ‪ 30‬رۆژی لەبەردەمدایە بۆ پێكهێنانی‬ ‫كابینەكەی‪ ،‬واتە لە ماوەی ئەو ‪ 45‬رۆژەدا‬ ‫سەرۆك كۆمار سەرۆكایەتی كۆبوونەوەكانی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران دەكات‪ ،‬ئەمەش بەپێی‬ ‫مادەی ‪76‬و ‪ 81‬لە دەستووری عێراق‪.‬‬ ‫بەهار مەحمود‪ ،‬وتیشی‪“ :‬بەاڵم ئاماژەكان‬ ‫بۆ ئەوە دەڕۆن عادل عەبدولمەهدی وەكو‬ ‫سەرۆك وەزیرانی كاربەڕێكەر بەردەوام‬ ‫بێت‪ ،‬بە بۆچوونی من ئەمە هەڵەیەو هەر‬ ‫لەو رۆژەوەی دەستیلەكاركێشایەوە دەبوایە‬ ‫شوێنی كارەكەی بەجێبهێڵێت و سەرۆك‬ ‫كۆمار جێگەی بگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە شوێنی‬ ‫خۆی مایەوە”‪.‬‬ ‫عادل عەبدولمەهدی‪ ،‬سەرۆك وەزیرانی‬ ‫كاربەڕێكەری عێراق دوێنێ دووشەممە‪،‬‬

‫نامەیەكی ئاڕاستەی بەرهەم ساڵح‬ ‫سەرۆك كۆمارو محەمەد حەلبوسی‬ ‫سەرۆكی پەرلەمان كرد و تیایدا داوای‬ ‫كرد رۆژی ‪4‬ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت بەڕێوەبچێت و‬ ‫‪ 60‬رۆژ پێش هەڵبژاردنەكەش پەرلەمان‬ ‫هەڵبوەشێنرێتەوە‪.‬‬ ‫سەرۆك وەزیرانی كاربەڕێكەر لە‬ ‫راگەیەنراوەكەیدا داواش دەكات یەكێك‬ ‫لەجێگرەكانی یان وەزیرێك لێپرسراوێتی‬ ‫سەرۆكایەتی كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران و كاروباری رۆژانە بگرێتە ئەستۆ‪،‬‬ ‫چونكە حكومەتی كاربەڕێكەر بۆ كاروباری‬ ‫رۆژانەیەو چارەسەرێكی گونجاو نییە‪.‬‬ ‫بە بڕوای بەهار مەحمود‪ ،‬حاڵی حازر‬ ‫پێكهێنانی كابینە “كارێكی ئاسان نییە”‪،‬‬

‫پێیباشە لە خولی داهاتووی پەرلەمانەوە‬ ‫حكومەتی تەكنۆكرات لە كەسانی سەربەخۆ‬ ‫پێكبهێنرێت‪“ ،‬چونكە لە یاسای نوێی‬ ‫هەڵبژاردندا رۆڵی حزبەكان نەماوەو ئەو كاتە‬ ‫پەرلەمانتاران ئازادییان دەبێت بۆ دەنگدان‬ ‫بە حكومەت و وەزیرەكان و وەك ئێستا‬ ‫نابێت‪ ،‬كە پەیوەستن بە حزبەكانەوە”‪.‬‬ ‫شكستی عەالوی لەالیەك بە شكستی‬ ‫پێكهاتەی شیعەو لەالیەكی تریش بە‬ ‫الوازی پێگەی موقتەدا سەدر دادەنرێت‪،‬‬ ‫كە خاوەنی ‪ 59‬كورسی پەرلەمانیەو چەند‬ ‫ساڵێكە كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم نەیتوانی رێژەی یاسایی بۆ‬ ‫متمانەدان بە عەالوی كۆبكاتەوە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫بەرزكردنەوەی كارتی سوور لەالیەن كوردو‬ ‫سوننەو بەشێك لە شیعەكانو دەوڵەتی‬ ‫یاسا بەڕووی كاندیدی راسپێردراودا‪.‬‬ ‫بەهار مەحمود‪ ،‬دەڵێت‪ :‬شیعەكان‬ ‫ئەگەر هەموویان رازی بوونایە بە عەالوی‪،‬‬ ‫نیسابیان تەواو دەكردو “سڵیشیان لەوە‬ ‫نەدەكردەوە لە متمانە پێدانی‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫سەدرییەكان نیەتی ئەوەیان هەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەناو ماڵی شیعەش ناڕەزایی هەبوو”‪.‬‬ ‫پێیوایە ئەگەر متمانە بە عەالوی بدرایە‬ ‫موقتەدا سەدر دەبوو بە حاكمی موتڵەق‬ ‫لە عێراقدا‪ ،‬وتیشی‪“ :‬ئەوەەی روویدا لە‬ ‫هێزی نەسرو فەتح كەمدەكاتەوە‪ ،‬عەالوی‬ ‫بە دەستی سەدرو عامری دەجوڵێنراو ئەو‬ ‫كاندیدانەش دیاریكرابوون بە موبارەكەی‬ ‫ئەوان دانرابوون”‪.‬‬

‫قاچاخچییەکان دەستگیر دەکرێن‬

‫چوار هاواڵتى تر لەگەڵ تووشبووەکانى‬ ‫سلێمانیدا بوون و دیار نین‬ ‫بڕیار نامیق‬ ‫رۆژى یەکشەممە چوار حاڵەتى کۆرۆنا لە‬ ‫سلێمانى تۆمارکران‪ ،‬کە خێزانێکى سێ کەسى‬ ‫و ئافرەتێک بوون‪ ،‬بەرپرسانى تەندروستى‬ ‫سلێمانى دەڵێن چوار کەسى تریان لەگەڵدا‬ ‫بووە‪ ،‬کە لە ئێرانەوە گەڕاونەتەوە‪ ،‬بەاڵم دیار‬ ‫نین و بەدوایاندا دەگەڕێن‪.‬‬ ‫هەرێمى کوردستان کەوتووەتە قۆناغى‬ ‫باڵوبوونەوەى نەخۆشى کۆرۆناوەو رێکارەکانى‬ ‫خۆپاراستنیش توندکراونەتەوە‪.‬‬ ‫رۆژى یەکشەممە چوار حاڵەتى تووشبوون‬ ‫بە ڤایرۆسەکە لە سلێمانى راگەیەندران و بە‬ ‫سەدان کەسیش‪ ،‬کە لە ئێرانەوە گەڕاونەتەوە‬ ‫لە کەرەنتینەکان خراونەتە ژێر چاودێرییەوە‪.‬‬ ‫دکتۆر سەباح هەورامی‪ ،‬بەڕێوەبەری گشتی‬ ‫تەندروستی سلێمانی‪ ،‬بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬ئەو‬ ‫چوار هاواڵتیەی تووشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنا‬ ‫تەنها خۆیان نەبوون‪ ،‬چوار کەسی تریان لەگەڵدا‬ ‫بووە کاتێک لە مەرزی باشماخ گەڕاونەتەوەو‬

‫ئێستا بەدوای ئەو چوار هاواڵتیەدا دەگەڕێین”‪.‬‬ ‫“زەمەن” زانیویەتی ئەو چوارهاواڵتیەى کە‬ ‫تووشى کۆرۆنا بوون لە هۆتێل (یاد) بوون و‬ ‫حاڵى حازر نزیکەی ‪ 170‬هاواڵتی ترى تێدایە‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی‬ ‫دەڵێت‪ :‬رەنگە خەڵکی تریش تووشبووبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم کە پشکنینیان بۆ دەکرێت ئینجا‬ ‫دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫لەو رۆژەى کۆرۆنا لە ئێران باڵوبووەتەوە‬ ‫بەرپرسانى وەزارەتى تەندروستى و پارێزگاى‬ ‫سلێمانى چەندین جار رێوشوێنیان گرتوەتەبەرو‬ ‫روونکردنەوەو رێنمایى خەڵکیان کردووە‪،‬‬ ‫داوایان کردووە هەر کەس لە ئێرانەوە‬ ‫گەڕاوەتەوە بچێتە کەرەنتینەکان بۆ ئەوەى‬ ‫تەندروستى خۆى و دەوروبەرەکەى پارێزراو‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫بەپێی زانیاریەکانی “زەمەن” تائێستا‬ ‫هاواڵتی‬ ‫پانزە‬ ‫سلێمانی‬ ‫ئاسایشی‬ ‫دەستگیرکردووە‪ ،‬کە کاری قاچاخچێتیان‬ ‫کردووە بە هێنانەوەی هاواڵتیان لە خاکی‬ ‫ئێرانەوە بۆ ناو هەرێمی کوردستان‪.‬‬

‫د‪.‬هەڤاڵ ئەبوبەکر‪ ،‬پارێزگاری سلێمانی‪ ،‬بە‬ ‫“زەمەن”ی وت‪“ :‬لە رۆژانی داهاتوودا یەکەمین‬ ‫وەجبەی ئەو هاواڵتیانەی لە ئێران گەڕاونەتەوە‬ ‫دوای دوایەمین پشکنین دەنێردرێنەوە ماڵەوە”‪.‬‬ ‫پارێزگاری سلێمانی‪ ،‬وتیشی‪“ :‬ئەو‬ ‫کەسانەی قاچاخچێتیان کردووە بە هێنانەوەی‬ ‫هاواڵتیان دەدرێنە دادگا”‪.‬‬ ‫لە هەشت شوێنی پارێزگاى سلێمانى‬ ‫هاواڵتیان کەرەنتین کراون‪ ،‬لەمڕۆشەوە‬ ‫ژمارەیەک بیناو باڵەخانەی زانکۆی سلێمانی‬ ‫تەرخاندەکرێن بۆ مانەوەى هاواڵتیان‪.‬‬ ‫رێکارە‬ ‫توندبوونەوەى‬ ‫لەگەڵ‬ ‫تەندروستیەکان‪ ،‬بەاڵم جموجوڵى بازرگانى‬ ‫لەژێر چاودێرى تەندروستیدا لەنێوان هەرێم و‬ ‫ئێران بەردەوامە‪.‬‬ ‫شاخەوان بەکر‪ ،‬بەڕێوەبەری گومرگی‬ ‫باشماخ‪ ،‬بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬جوڵەی بازرگانی‬ ‫نەوەستاوە‪ ،‬بەاڵم نە شۆفێری ئێرانی دێت‬ ‫بۆ ئەمدیو‪ ،‬نە شۆفێرانی هەرێمیش دەچنە‬ ‫ئەودیو‪ ،‬هەر لەسەر مەرزەکە بارەکان ئاڵوگۆڕ‬ ‫دەکرێن”‪.‬‬

‫رۆژنامەنووسان لە چاوەڕوانی خانەنشینیدا‬ ‫سەرچین ساڵح‬ ‫خۆیان‬ ‫کوردستان‬ ‫رۆژنامەنووسانی‬ ‫خانەنشین ناکەن‪ ،‬لەکاتێکدا ‪ 19‬ساڵە لە‬ ‫پەرلەمانی کوردستان‪ ،‬بەیاسا خانەنشینکردنی‬ ‫رۆژنامەنووسان جێگیرکراوە‪.‬‬ ‫کەمی مووچەی خانەنشینيیەکە‪ ،‬هانی‬ ‫هیچ رۆژنامەنووسێک نادات خۆی خانەنشین‬ ‫بکات‪ ،‬لەکاتێکدا کە تەمەنیشی لەسەروو‬ ‫تەمەنی خانەنشینییەوە بێ‪.‬‬ ‫بەگوێرەی یاسای ژمارە ‪13‬ی ساڵی ‪2001‬ی‬ ‫پەرلەمانی کوردستان‪ ،‬هەموو رۆژنامەنووسێک‬ ‫لەپاش ‪ 25‬ساڵ لە کاری رۆژنامەوانی‪،‬‬ ‫یان هەڵچوونی تەمەنی بۆ ‪ 63‬ساڵ‪ ،‬مافی‬ ‫ئەوەی هەیە خۆی خانەنشین بکات و مانگانە‬ ‫مووچەی خانەنشینی بۆ ببڕدرێتەوە‪.‬‬ ‫بڕی ئەو مووچەیەی کە بۆ خانەنشینی‬ ‫هەر رۆژنامەنووسێک دیاریکراوە‪ ،‬نزیکەی‬ ‫‪ 110‬هەزار دیناری عێراقییە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫وایکردووە‪ ،‬کە هیچ رۆژنامەنووسێک پەنا بۆ‬ ‫خانەنشینکردنی خۆی نەبات‪.‬‬ ‫ئازاد حەمەدەمین‪ ،‬نەقیبی سەندیكای‬ ‫رۆژنامەنووسانی كوردستان بە “زەمەن”ی‬ ‫وت‪“ :‬دەبێت حكومەت و پەرلەمان لێمان‬ ‫تێبگەن‪ ،‬کە رۆژنامەنووسان هیچ گرەنتییەكی‬ ‫ژیانیان نییە‪ ،‬حەقی خۆیانە وەك هەموو چین‬ ‫و توێژەكانی تر مووچەیەكی خانەنشینی‬ ‫شیاو وەربگرن‪”.‬‬ ‫بەاڵم هیوایەک هەیە‪ ،‬کە لەمساڵدا‬ ‫پەرلەمانی کوردستان جارێکی تر یاساکە‬

‫خانەنشینی‬ ‫مووچەی‬ ‫هەمواربکاتەوەو‬ ‫مانگانەی هەر رۆژنامەنووسێک لە ‪ 400‬هەزار‬ ‫دینار نزیک بکاتەوە‪.‬‬ ‫حاڵی حازر‪ ،‬حکومەتی هەرێمی کوردستان‬ ‫سەرقاڵی داڕشتنەوەی پرۆژەیاسایەکە بۆ‬ ‫یەکخستنی خانەنشینیان‪ ،‬کە پێدەچێت‬ ‫رۆژنامەنووسانیش وەک فەرمانبەرانی کەرتی‬ ‫گشتی ناویان لەناو پرۆژەکەدا بچەسپێندرێت‪.‬‬ ‫لە یاسای یەكگرتووی خانەنشینیدا‪ ،‬كە‬ ‫حكومەتی هەرێمی کوردستان‪ ،‬سەرقاڵی‬ ‫داڕشتنەوەی پرۆژەكەیە‪ ،‬مافی خانەنشینی‬ ‫دەچەسپێنرێت‪،‬‬ ‫تێدا‬ ‫رۆژنامەنووسانی‬ ‫بەپێی پرۆژەكە رۆژنامەنووسان هەمان مافی‬ ‫فەرمانبەرانی كەرتی گشتیيان دەبێت‪.‬‬ ‫سەلمە فاتیح‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری‬ ‫لە پەرلەمانی كوردستان بە “زەمەن”ی‬ ‫وت‪“ :‬حكومەت لە ئامادەكاریدایە پرۆژەی‬ ‫خانەنشینی یەكگرتوو بنێرێتە پەرلەمان‪،‬‬ ‫هەموو خانەنشینەكان لەو پرۆژەیەدا‬ ‫كۆبكاتەوە‪ ،‬سەندیكای رۆژنامەنووسان ئەو‬ ‫لیژنەیەی حكومەتیان بینیوە‪ ،‬كە خەریكی‬ ‫داڕشتنی پرۆژەكەن‪ ،‬پێمان وتن ئەگەر‬ ‫حكومەت داواكارییەكانتان لەوێ جێگە كرایەوە‬ ‫ئەوە باشەو ئەگەر نەشكرا لە پەرلەمان لۆبی‬ ‫بۆ دەكەینو جێگەی دەكەینەوە”‪.‬‬ ‫سەندیکاو دامەزراوەکانی تایبەت بە‬ ‫پشتیوانی لە رۆژنامەنووسان‪ ،‬هێشتا‬ ‫حکومەتی‬ ‫بەرپرسانی‬ ‫نەیانتوانیوە‪،‬‬ ‫هەرێم ناچاربکەن‪ ،‬یان یاسای سندوقی‬ ‫خانەنشینی لە بەرژەوەندی رۆژنامەنووسانی‬ ‫هەمواربکاتەوە‪ ،‬یان خانەنشینییەکانیان‬

‫فەرمانبەراندا‬

‫لەچوارچێوەی خانەنشینانی‬ ‫رێکبخاتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ساڵی ‪ 2011‬پەرلەمانی عێراق‬ ‫یاسای خانەنشینکردنی رۆژنامەنووسانی‬ ‫پەسەندکردو جیاوازییەکی زۆر لەنێوان‬ ‫مووچەی خانەنشینانی رۆژنامەنووسان‬ ‫لەهەرێم و بەغداد هەیە‪.‬‬ ‫هەر ئەوەندەش نا‪ ،‬چەند ساڵێکە‬ ‫کار بەو یاسایە ناکرێت کە رێگەی دەدا‬ ‫خزمەتی سااڵنی کارکردن بۆ رۆژنامەنووسان‬ ‫هەژماربکرێت‪ ،‬ئەگەر هاتوو رۆژنامەنووس لە‬ ‫کەرتی گشتیدا دامەزرێنرا‪.‬‬ ‫ئازاد حەمەدەمین‪ ،‬نەقیبی سەندیكای‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫كوردستان‪،‬‬ ‫رۆژنامەنووسانی‬ ‫ئەوان لە رێگەی وەزارەتی رۆشنبیرییەوە‬ ‫پڕۆژەیەكیان داوەتە ئەو لیژنەیەی كە كار‬ ‫بۆ ئامادەكردنی رەشنووسی پرۆژەیاسای‬ ‫خانەنشینیی یەكگرتوو دەكات‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫جێگەی خانەنشینی رۆژنامەنووسان بکرێتەوە‬ ‫بەگوێرەی بڕگەكانی یاسا ئەوانەی شایستەن‬ ‫سەندیكا بیانپاڵێوێت‪.‬‬ ‫سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان‬ ‫زیاتر لە ‪ 7‬هەزار ئەندامی هەیە‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لەو رۆژنامەنووسانەی کە ئەندامی سەندیکا‬ ‫نین و لە دەزگا راگەیاندنەکاندا مومارەسەی‬ ‫کاری رۆژنامەوانی دەکەن‪.‬‬ ‫ئامارەکانی پێشێلکاری بەرامبەر بە‬ ‫رۆژنامەنووسان هێشتا روو لە هەڵکشانە‪،‬‬ ‫کە هەندێکجار دەگاتە حاڵەتەکانی کوشتن و‬ ‫دەستگیرکردن‪ ،‬بەاڵم بێ ئەوەی یاسایەکی‬ ‫گونجاو هەبێ بۆ پاراستنی گیان و مافیان‪.‬‬

‫مانگی داهاتوو‬ ‫یاسای چاكسازی دەكەوێتە‬ ‫بواری جێبەجێكردنەوە‬ ‫زەمەن‬ ‫مانگی داهاتوو كۆتایی بە وادەی ئامادەكردنی‬ ‫پەیڕەوی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی دێت‬ ‫لەالیەن حكومەتەوە‪ ،‬لە سەرەتای مانگی داهاتووەوە‬ ‫تا سەرەتای مانگی تەموز حكومەت یاساكە دەخاتە‬ ‫بواری جێبەجێكردنەوە‪ ،‬جێبەجێكردنی یاساكە نابێت‬ ‫لەو ماوە یاساییە دوابكەوێت كە یاساكە دیاری‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫جەالل محەمەد‪ ،‬بڕیاردەری لیژنەی یاسایی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬لەماوەی ‪60‬‬ ‫رۆژدا پەیڕەوەكە دادەنرێت بۆ ئاسان جێبەجێكردنی‬ ‫یاساكە‪ ،‬پەیڕەوەكە هاوشێوەی رێنماییەو ئەو پەیڕەوە‬ ‫ئسوڵی جێبەجێكردنی یاساكەیە”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬حكومەت دەبێت تا رۆژی ‪6‬ی نیسان‬ ‫پەیڕەوەكە دەربكات‪ ،‬سێ مانگی لەبەردەستدایە‬ ‫بۆئەوەی یاساكە بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە‬ ‫ئەو كاتە یاساكە دەبێتە یاسایەكی نافزو دەبێت‬ ‫جێبەجێبكرێت”‪.‬‬ ‫یاسای چاكسازی لە خانەنشینی مووچە‪ ،‬دەرماڵە‪،‬‬ ‫بەخشین و ئیمتیازاتەكانی تر ئێستا لە بەردەستی‬ ‫حكومەتدایە بە تەواوكردنی پەیڕەوی جێبەجێكردنی‬ ‫لە مانگی داهاتوودا دەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬

‫بەپێی ماددەی ‪ 17‬لە یاسای چاكسازی‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران پەیڕەوێك دەربكات بۆ ئاسانكاری‬ ‫جێبەجێكردنی حوكمەكانی ئەم یاسایە كە لە ‪60‬‬ ‫رۆژ تێپەڕنەكات لە رۆژی دەرچوونی ئەم یاسایەوە‪،‬‬ ‫لە ماددەی ‪19‬دا هاتووە‪ ،‬ئەم یاسایە لە رۆژنامەی‬ ‫فەرمی وەقایعی كوردستان باڵودەكرێتەوە‪ ،‬لەدوای‬ ‫تێپەڕبوونی ‪ 90‬رۆژ لە رێكەوتی دەرچوونی پەیڕەوی‬ ‫هاتوو لە مادەی ‪ 17‬ئەم یاسایە دەكەوێتە بواری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫زیاد جەبار‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی دارایی و ئابووری‬ ‫لە پەرلەمانی كوردستان بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬لە‬ ‫رۆژی دەرچوونی یاساكە لە پەرلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫پێنج مانگ دانراوە بۆئەوەی یاساكە بكەوێتە بواری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪ ،‬ماوەیەك دیاریكراوە لە یاساكەدا‬ ‫حكومەت رێنمایی دەربكات ئەمەش خۆی بەشێكە لە‬ ‫جێبەجێكردنی یاساكە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بەپێی ئەو پێنج‬ ‫مانگە بێت‪ ،‬كە دیاریكراوە ئەوا لە ناوەڕاستی مانگی‬ ‫تەمووزدا دەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ئەكرێ زووتر بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬داوامان لە حكومەت كردووە بە‬ ‫جێبەجێكردنی یاساكە راپۆرتێكمان بدەنێ بۆئەوەی‬ ‫بزانین چەند داهات گەڕاوەتەوە بۆ حكومەت‪،‬‬ ‫بۆئەوەی ئەوەی گەڕاوەتەوە مووچەی خانەنشینی پێ‬ ‫زیادبكرێت”‪.‬‬

‫سەملە فاتیح‪:‬‬

‫ئاسایش‌‪‌11‬قاچاخچی‌هێنانه‌وه‌ی‌هاواڵتیانی‌له‌‌ئێرانه‌وه‌‌‬ ‫ده‌ستگیر‌كردووه‌‬

‫زهمهن ‪ -‬سلێمانی‪ :‬رۆژى یەکشەممە‬ ‫چوار حاڵەتى کۆرۆنا لە سلێمانى‬ ‫تۆمارکران‪ ،‬کە خێزانێکى سێ‬ ‫کەسى و ئافرەتێکبوون‪ ،‬بەرپرسانى‬ ‫تەندروستى سلێمانى دەڵێن چوار‬

‫کەسى تریان لەگەڵدا بووە کە لە‬ ‫ئێرانەوە گەڕاونەتەوە‪ ،‬بەاڵم دیار نینو‬ ‫بەدوایاندا دەگەڕێن‪.‬‬ ‫بەپێی زانیاریەکانی “زەمەن”‬ ‫تائێستا ئاسایشی سلێمانی پانزە‬

‫هاواڵتی دەستگیرکردووە‪ ،‬کە کاری‬ ‫قاچاخچێتیان کردەوە بە هێنانەوەی‬ ‫هاواڵتیان لە خاکی ئێرانەوە بۆ ناو‬ ‫هەرێمی کوردستان‪.‬‬ ‫پارێزگاری‬ ‫ئەبوبەکر‪،‬‬ ‫هەڤاڵ‬

‫کە هاوسەرگیریم کرد‬

‫سلێمانی‪ ،‬بە “زەمەن”ی وت‪“ ”:‬ئەو‬ ‫کردوە‬ ‫قاچاخچێتیان‬ ‫کەسانەی‬ ‫بەهێنانەوەی هاواڵتیان دەدرێنە‬ ‫دادگا”‪.‬‬ ‫زانیاری زیاتر له ‪ ٢‬دایه‪.‬‬

‫نەمدەزانی‬

‫چایەکیش لێبنێم‬ ‫ل‪10‬‬

‫حەکیم عوبێد‪:‬‬

‫حیزبایەتی‌ماڵی‌‬ ‫کەرکوکی‬ ‫وێرانکرد‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬ ‫رۆژنامەیەکی سیاسیی گشتییە‬

‫ژمارە (‪ )58‬سێشەممە ‪2020/3/3‬‬

‫نرخ ‪ 500‬دینار‬

‫ل‪4‬‬

‫‪ 24‬الپەڕە‬

‫ئه‌نجومه‌نی‌بااڵی‌چاكسازی‌له‌‌هه‌رێم‌دروستده‌كرێت‬ ‫زەمەن – ههولێر‪ :‬ئهنجومهنی وهزیرانی‬ ‫ههرێمی کوردستان‪ ،‬لهگهڵ بزوتنهوهی‬ ‫دروستكردنی‬ ‫سهرقاڵی‬ ‫گۆڕان‪،‬‬ ‫دهزگایهكی بااڵیه بۆ ئهنجامدانی‬ ‫چاكسازی و رووبهڕووبوونهوهی گهندهڵی‪.‬‬ ‫“زهمهن” زانیویهتی ماوهی دوو‬ ‫ههفتهیه لیژنهیهك دروستكراوه لهنێوان‬ ‫حكومهتی ههرێم و بزوتنهوهی گۆڕاندا‪،‬‬ ‫بۆ دروستكردنی دهزگای ئهنجومهنی‬ ‫بااڵی چاكسازی و رووبهڕووبوونهوهی‬ ‫گهندهڵی و تائێستا دوو كۆبوونهوه‬ ‫له تهالری ئهنجومهنی وهزیران بۆ ئهو‬ ‫مهبهسته ئهنجامدراوه‪.‬‬ ‫سهرهتا‬ ‫زانیاریهكان‬ ‫بهپێی‬ ‫ئهنجومهنهكه یاسایهكی بۆ دادەنرێتو‬ ‫له پهرلهمان پهسهند دهكرێت‪ ،‬لهناو‬ ‫یاساكهدا ههیكهلیهتی ئهو ئهنجومهنه‬ ‫دادهڕێژرێت و بنهما گشتیهكانی‬ ‫چاكسازی و رووبهڕووبوونهوهی گهندهڵی‬ ‫له كوردستان تێیدا دیاریدهكرێت‪.‬‬ ‫كاردۆ محهمهد‪ ،‬یهكێك له ئهندامانی‬ ‫لیژنهی پهیوهندیداری بزوتنهوهی گۆڕان‪،‬‬ ‫به “زهمهن”ی وت‪“ :‬دوێنێ له ئهنجومهنی‬ ‫وهزیران قۆناغێكی تری گفتوگۆمان‬ ‫ئهنجامداو كهوتینه ناو وردهكاریهكانی‬ ‫پرۆژهكهوه”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬خۆشبهختانه پارتیو یهكێتی‬ ‫رهزامهندن لهسهر ئهو پرهنسیپانهی‬ ‫لهسهری گفتوگۆمان كردووه‪ ،‬تهنها‬ ‫داوایان به فهرمی له ئێمه ئهوهبوو‪ ،‬كه‬ ‫پهله له ئامادهكردنی بكهینو دهزگایهكی‬ ‫رێكوپێك دروستبكهین”‪.‬‬

‫ڤایرۆسی کۆرۆنا‪ ،‬مەترسی لەسەر ئابووری هەرێم دروستدەکات‬

‫پێدەچێت‌سەدان‌شوێنی‌كارو‌گشتی‌دابخرێن‬

‫زەمەن ‪ -‬ههولێر‪ :‬باڵوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا‬ ‫لە هەرێمی کوردستان و عێراق‪ ،‬بۆتە هۆکاری‬ ‫سستکردنی جموجوڵی بازاڕو ئابووری و رەنگە‬ ‫بە سەدان شوێنی كارو هۆتێل و بازاڕو دوکانو‬ ‫شوێنی گشتی ناچاربکرێن بۆ ماوەیەکی نادیار‬ ‫دابخرێن‪ ،‬کە دەبنە هۆی بێکارکردنی هەزاران‬ ‫هاونیشتیمانی و پەککەوتنی کەرتی گەشتیاری‬ ‫بەتەواوەتی‪ .‬لەبەرامبەر ئەم ئەگەرەشدا‪ ،‬تائێستا‬ ‫بەرپرسانی حکومەتی هەرێم و ناوەندیش‪ ،‬هیچ‬ ‫رێوشوێنێکیان نەگرتۆتە بەر‪.‬‬ ‫یهكێكی تر له لێكهوته خراپهكانی باڵوبوونهوهی‬ ‫كۆرۆنا‪ ،‬نزمبوونەوەی بەردەوامی نرخی نەوته لە‬ ‫بازاڕەکانی جیهاندا‪ ،‬كه ئێستا هەڕەشەی ئەوە‬ ‫لە هەرێمی کوردستان و عێراقیش دەکات‪،‬‬ ‫کە ئابوورییەکەی تووشی ئیفلیجیەکی گەورە‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬ ‫هەولێرو بەغدا‪ ،‬هەناردەکردنی نەوت سەرچاوەی‬ ‫یەکەمی دەستکەوتنی داهاتیانەو ئەگەر نرخی‬ ‫نەوتیش بەردەوام روو لە داکشان بێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫هەردوو حکومەت رووبەڕووی کورتهێنانێکی گەورە‬ ‫دەبنەوە لە بودجەی سااڵنەدا‪.‬‬ ‫لە الپەڕە ‪ 3‬و ‪١٢‬دا گریمانەکانی ئەو شۆکە‬ ‫ئابوورییە بخوێنهرهوه‪.‬‬

‫الپەڕە ‪ 3‬وردەکاری زیاتری تێدایە‪.‬‬

‫پسپۆڕێکی‌حکومەتی‌ئەلکترۆنی‪‌:‬فه‌رمانگه‌ی‌ئایتی‌‪‌30‬ملیۆن‌دۆالری‌به‌هه‌ده‌ر‌داوه‌‬ ‫زەمەن‪-‬ههولێر‪ :‬شارهزایهكی حكومهتی‬ ‫ئهلكترۆنی و تەکنەلۆجیا دەڵێت‪ :‬لە هەرێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬دهیان ملیۆن دۆالر لەژێر ناوی بە‬ ‫ئەلکترۆنی کردنی دامودەزگاکانی حکومەتدا‬

‫بەهەدەر دراوە‪.‬‬ ‫بەختيار ئەمين‪ ،‬توێژەرو مامۆستا لە زانکۆی‬ ‫لیڤەرپوڵ لە ئینگلتەرا‪ ،‬بۆ “زەمەن” وتی‪:‬‬ ‫“هیچ وەزارەت و دامودەزگایەکی حکومەت‬

‫بە ئەلکترۆنی نەکراوە‪ ،‬ئەو پارەیەشی بۆ‬ ‫ئەو مەبەستە خەرجکراوە‪ ،‬هەمووی بەهەدەر‬ ‫دراوە”‪.‬‬ ‫هەروەها دەشڵێت‪ :‬بە ئەلکترۆنی کردنی‬

‫له‌‌هه‌ولێر؛‌خاوه‌ن‌مۆلیدەکان‌کارەبای‌نیشتمانییان‬ ‫ل‪14‬‬ ‫دزیوه‌و‌به‌‌مااڵنیان‌فرۆشتووه‌‬

‫رۆژنامەنووسان‌خانەنشین‌دەکرێن‬

‫زهمهن ‪ -‬ههولێر‪ :‬هەموو رۆژنامەنووسێک‬ ‫لەپاش ‪ ٢5‬ساڵ لەکاری رۆژنامەوانی‪ ،‬یان‬ ‫هەڵچوونی تەمەنی بۆ ‪ 63‬ساڵ‪ ،‬مافی ئەوەی‬ ‫دهبێت خۆی خانەنشین بکات‪.‬‬ ‫ئازاد حەمەدەمین‪ ،‬نەقیبی سەندیكای‬ ‫رۆژنامەنووسانی كوردستان بە “زەمەن”ی وت‪:‬‬ ‫“دەبێت حكومەت و پەرلەمان لێمان تێبگەن کە‬ ‫رۆژنامەنووسان هیچ گرەنتییەكی ژیانیان نییە‪،‬‬ ‫حەقی خۆیانە وەك هەموو چین و توێژەكانی تر‬ ‫مووچەیەكی خانەنشینی شیاو وەربگرن”‪.‬‬

‫هیوایەک هەیە‪ ،‬کە لەمساڵدا پەرلەمانی‬ ‫کوردستان جارێکی تر یاساکە هەمواربکاتەوەو‬ ‫هەر‬ ‫مانگانەی‬ ‫خانەنشینی‬ ‫مووچەی‬ ‫رۆژنامەنووسێک لە ‪ 400‬هەزار دینار نزیک بکاتەوە‪.‬‬ ‫حاڵی حازر‪ ،‬حکومەتی هەرێمی کوردستان‬ ‫سەرقاڵی داڕشتنەوەی پرۆژەیاسایەکە بۆ‬ ‫یەکخستنی خانەنشینیان‪ ،‬کە پێدەچێت‬ ‫رۆژنامەنووسانیش وەک فەرمانبەرانی کەرتی‬ ‫گشتی ناویان لەناو پرۆژەکەدا بچەسپێندرێت‪.‬‬ ‫بۆ ل‪٢‬‬

‫حکومەت‪ ،‬رۆتینات و واستەو گەندەڵیی‬ ‫دامودەزگاکانی تاڕادەیەکی زۆر ناهێڵێت و‬ ‫خەرجییەکی زۆریش بۆ حکومەت و هاواڵتیانیش‬ ‫دەگەڕێنێتەوە‪.‬‬

‫بەختیار ئەمین‪ ،‬رەخنەش لە حکومەتى‬ ‫هەرێم دەگرێت و دەڵێت تائێستا هەنگاوی بە‬ ‫ئەلكترۆنیكردنی هیچ وەزارەت و فەرمانگەیەك‬ ‫نەناوەو ئاماژە بەوەشدەکات حکومەتى‬

‫ئەلکترۆنى پتر لە سەدا‬ ‫حەفتاى خەرجى بۆ‬ ‫هاواڵتى و حکومەتیش‬ ‫دەگەڕێنێتەوە‪ .‬بۆ ل‪5‬‬

‫بابەتی‌بنەماڵەیی‌لەناو‌یەكێتی‌وجودی‌نییە‬

‫ل‪4‬‬

‫به‌‌به‌های‌‪‌25‬ملیار‌دۆالر‌له‌‌یه‌ك‌ساڵدا‌شتومه‌ك‌له‌‌ده‌ره‌وه‌‌كڕدراوه‌‬ ‫زەمەن‪ -‬سلێمانی‪ :‬سهرۆكی یهكێتی‬ ‫هاوردهو ناردنكارانی كوردستان‪ ،‬دەڵێ‬ ‫باڵوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا‪ ،‬کاریگەری‬ ‫زۆر ناکاتە سەر جموجوڵەکانی بازرگانی‬ ‫هەرێمی کوردستان و بەشی چوار مانگ‬ ‫خۆراک و شمەک لە کۆگاکاندا کۆکراونەتەوە‪.‬‬

‫مستهفا شێخ عهبدولڕهحمان‪ ،‬لە‬ ‫چاوپێکەوتنێکدا بۆ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬تەنها‬ ‫لەساڵی ‪ ٢0١9‬دا‪ ،‬بەهای شمەکی هاوردە بۆ‬ ‫هەرێمی کوردستان‪ ٢5 ،‬ملیار دۆالر بووە لە‬ ‫سەرجەم واڵتانی جیهانەوە‪.‬‬ ‫هەروەها دڵنیایی دەدات‪ ،‬ئەگەر جموجوڵی‬

‫سوودی‌تورکیا‬ ‫لە‌کارتی‌پەنابەران‬

‫بازرگانی لەنێوان ئێران و کوردستانیشدا‬ ‫بەتەواوەتی بوەستێت‪ ،‬ئەوا بازرگانەکان‬ ‫جێگرەوەی دیکەیان هەیە‪“ ،‬چونکە هەرێمی‬ ‫کوردستان تەنها بازرگانی لەگەڵ ئێران و‬ ‫چین و تورکیا ناکات”‪.‬‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوەشدەکات‪ ،‬رۆژانە بڕی‬

‫پێویست لە شمەک و پێداویستیەکانی‬ ‫هاواڵتیان لەناو بازاڕەکانی هەرێمی‬ ‫کوردستاندا هەن و هیچ قەیرانێک دروست‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫چاوپێکەوتنەکە بە زانیاری زیاترەوە لە‬ ‫الپەڕە ‪١3‬دا بخوێنەرەوە‪.‬‬

‫هاوسەرۆکى‌‬ ‫نوێی‌‬

‫هەدەپە‌لە‌‬

‫ل‪9‬‬

‫کەس‌ناچێت!‬

‫ل‪7‬‬