57

‫سەرپەرشتیار‬

‫سەرنووسەر‬

‫سیروان رەشید‬

‫رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای وشە‬

‫کامەران سوبحان‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫کولتووری “زەمەن” گرنگیی بە ئەدەب و هونەری هاوچەرخ دەدات‬

‫ئهندامانی نوێی ئاكادیمی سوید‬ ‫سیمبۆلی زێبایی‬

‫نووسین و وهرگێڕانی‪:‬‬ ‫گۆران مهریوانی‬

‫ده شیعری (دهنگێك تهنێ ئهمن دهتوانم) ‪2012‬‬

‫كورسی ژماره ‪15‬‬

‫مانگی مهنگۆلیان‬ ‫دهڕژێته وهتاقهكهی منهوه‬

‫له مایۆڕنه‪ ،‬یۆتۆبۆری‪-‬سوید‪ ،‬گهڕهكی‬ ‫ههشتاكانی منی سهدهی پێشوو‪ ،‬كه شوورهتداره‬ ‫به گهڕهكی سوورهكان جارناجار خانم ژیله‬ ‫موساعیدی ئهستهرخی‪-‬م‪ ......-1948 ،‬لهتهك دوو‬ ‫منداڵهكهیدا دهبینی‪ .‬ده تارانێ هاتۆته دونیایێ‪.‬‬ ‫‪ 1986‬به پهناخوازی دێته ئێروكانێ‪ .‬بابی دادوهر‬ ‫بووهو داكی ئهكتیڤ دهنێو بزوتنهوهی ژنان‪،‬‬ ‫به قهولی خۆی ‪ 2019‬پاش ساڵێ ده قهیرانی‬ ‫ئاكادیمای سوید ههڵدهبژێردرێ بۆ ئهندامی كارای‬ ‫ئاكادیمیا و جێكوورسی نووسهری بهنێوبانگی‬ ‫سوید خانم شاشتین ئێكمان ‪ ....-1933‬كه ‪1989‬‬ ‫دهستبهرداری كورسی‪ ،‬ژماره ‪ ،15‬وهك پڕۆتێستێك‬ ‫دهبێ‪ ،‬دهگرێتهوه‪ .‬ئێكمان دهنووسێ‪ ،‬دهبا ئاكادیمیا‬ ‫لهمهڕ فرمانی ئایهتواڵه خومهینی‪ ،1989-1902 ،‬به‬ ‫كووشتنی رۆماننووس سێر سهلمان روشدی‪-1947 ،‬‬ ‫‪ ....‬رۆڵێكی چاالكانه تری ههبایه‪ ،‬بۆیێ ‪،1989‬‬ ‫كورسی ژ م ‪ 15‬به خاڵی جێدێڵێ‪ .‬زمانی سویدی‬ ‫ئهو ههنووكێ پاك نییه و تا ئێستاش ده رێزماندا‬ ‫ئاڕتیكڵهكانی (=ئامراز) پێش (ناو) دهیهك‬ ‫جودا ناكاتهوه‪ .‬وهلێ ئهو دهڵێ‪ ،‬ئهمن شاعیرێكی‬ ‫ئهزمووندارم‪ ،‬ده وشهم بدهرێ به چینی‪ ،‬كه ههڕی‬ ‫لهبڕی جوداناكهمهوه‪ ،‬بۆت دهكهمه شیعرێ! ده‬ ‫شێستهكان ڕا بۆ خوێندنی ئینگلیزیی دهچێته نیۆڕك‪،‬‬ ‫ههر زوو دهگهڕێتهوه ئێرانێ گوایێی‪ ،‬ههمدیسان به‬ ‫قهولی خۆی‪ ،‬سهبری بینینی ئهو ههموو ههژاری و‬ ‫نهداریهی نێو رهشپێستهكانی ئهوێندهرێی نهبووه!‬

‫ساردوسڕ‪ ،‬رهقوتهق‬ ‫پشیلهكهم دهسهر عهردهكه دهیلێسێتهوه‬ ‫ژمارهگهلێ به دیوارهكهمهوهن‬ ‫به خوێن نووسراون‬ ‫ناتوانم به نینۆكم ههڵیانقهنم‬ ‫تۆ ئهی مانگی شێت‬ ‫تۆ دهفری خهونهكانی من بوویت‬ ‫ئهمن غهریبیم دهكردیت‬ ‫تۆیش بۆ خۆت له دهرهوه بوویت‬ ‫بهرز و بڵند به حهواوه‬ ‫ئا لهو دووری‪-‬دوورهوه‬ ‫دهست به تۆدا راناگات‬ ‫وهلێ نزدیك‪،‬‬ ‫نزدیكی له رووبهری گشت ئاوێك‬ ‫گشت ئاوێنهیهك‬ ‫گشت چاوێك‬

‫ئهحمهدی شاملۆ ‪2000-1925‬‬

‫شاملۆ ‪ 1953‬دهكهوێته رێ بهرهو ئههواز‪ ،‬بۆ‬ ‫بینینی دوو خوشك كه به تهمهن منداڵن و لێ ده‬ ‫شیعرڕا گهلێ كامڵن‪ .‬كه دهگهڕێتهوه تارانێ‪ ،‬بهرگی‬ ‫گۆڤاره شیعریهكهی ئهودهمی خۆی به ههواڵی‬ ‫شیعری ئهو دوو خوشكه دهنهخشێنێ‪ .‬هێشتا ‪17‬‬ ‫سااڵنه كه نێوبانگی ئهو تهواوی ئێرانێ دهگرێتهوه‪.‬‬ ‫فشاری دهوڵهتی بۆ دێ و ههڵدێ‪ .‬ئهو دهڵێ‪ ،‬به‬ ‫درێژایی مێژوو ئێران‪ ،‬دهوڵهتێكی توتالیتێر بووه‪،‬‬ ‫بۆیێ شیعری ئێرانی ههمیشه به لوغز‪ ،‬وشهگهلی‬ ‫پهنهان‪ ،‬سیمبۆل و رهوانبێژیهكی نادیار رازاوهتهوه‪.‬‬ ‫لێ ده سوید ئهو پهرده پهنهانییهم گهرهك نییه‪.‬‬ ‫بۆ ناساندنی خانم ژیله به خوێنهرانی‬ ‫كوردستانیان‪ ،‬باشتر وایێ ههندێ نووسینی ئهو‬ ‫وهربگێڕم تا خوێنهر خۆی بۆچوونێكی لهكن‬ ‫گهاڵڵهبێ‪ .‬پێش ههاڵتن خاوهنی حهوت دیوان و دوو‬ ‫رۆمان بووه‪ ،‬دوای ههاڵتن شانۆنامهیهك دهربارهی‬ ‫فرۆخ فرۆخزاد‪ ،‬كه بۆ شانۆی شاری یۆتۆبۆری‬ ‫نووسیووه به هاوكاری دهگهڵ نووسهرێكی سویدی و‬ ‫چهند دیوانێ به سویدی‪ .‬دوا نووسینی ده گۆڤاری‬ ‫(شیعردۆستان) ژم (‪ )2019-6-5‬ههڵدهبژێرم كه‬ ‫تەنێ تایبهته به بابهتی‪“ :‬شاعیران و مانگ’’‪.‬‬ ‫نووسینی نێو كهوانهكان هی منن‪:‬‬

‫گۆران مەریوانی‬

‫سیمبۆلی زێبایی‬ ‫به قهڵهمی‪ :‬ژیله موساعیدی‬

‫دهكهون‪ ،‬رادهبن‪.‬‬ ‫ده سهروبهندی ئینقیالبی ئێران‪ ،1979 ،‬ئایهتواڵ‬ ‫و ئاخونهكان جاڕیاندهدا و دهیانگۆت‪ ،‬گهر جوان ده‬ ‫مانگی بڕوانن دهكرێ روخساری خومهینی ببینن‪.‬‬

‫(‪)2‬‬

‫تۆ ده ناخی ئێمهدا بوویت‬ ‫تۆ به ویقارهوه خۆت دهبزواند‬ ‫ئێمه بێدهنگ بووین‬ ‫دهسهربان راكشابووین‬ ‫ئهو شهوانهی‬ ‫خۆت نیشانداین‬ ‫‪2‬‬ ‫ده شیعری (مانگ و گا ئهبهدیهكه) ‪1977‬‬ ‫ئهمن ده خهونێكی بێهۆشكهر بێداردهبمهوه‬ ‫ده ئهشكهوتێكی ڕا‬ ‫كه هیچ كهسێ لهوێندهرێ سێبهری نییه‬ ‫ئهمن ده ئامێزی ساردی بهردێك دا رادهبم‬ ‫ئهمن دهمهوێ وهردهركهوم‬ ‫ئهمن سهدای خۆمم دهوێتهوه‬ ‫نوێنهكهم بۆنی خوێنی‬ ‫ئهو گا ئهبهدییه و‬ ‫ئهو تۆماوه پیرۆزهی لێدێ‬ ‫كه مانگ لهتهك خۆیدا بردنی‬ ‫بۆ ئاسمان‬ ‫ئهمن رادهبم‬ ‫ده هاوارێكدا نێوی خۆم دهقیژێنم‬ ‫ئهمن ده سكی پهنهانی گوڵی نێلۆفرابیهوه له‬ ‫دایكبووم‬ ‫باش ئەوەش دەزانم ئهمن نێوم میترایه‬

‫ئەو کاتەی ئێمە‬ ‫سیمبۆلی زیبایی و کتێبەکەی‬

‫بێ‪-‬مانگ بیركردنهوه ده شیعری فارسی دهكرێ‬ ‫نزیكه مهحاڵه بێ‪ .‬ژیله موساعیدی‪ ،‬باكڕاوندێكی‬ ‫كهسهكیمان لهوبارهیهوه دهداتێ و دوو شیعری‬ ‫خۆیشی پێشكهش دهكات‪.‬‬ ‫(دهستهی نووسهرانی گۆڤار)‬ ‫مانگ‪ ،‬زوو‪ ،‬ههر ده منداڵیهوه هاوڕێیی نزیكی‬ ‫من بوو‪ .‬ئێواره گهرمهكانی هاوین من و خوشكهكانم‪،‬‬ ‫ده باخچهكهمان ڕا دهنووستین‪ .‬داكم پهردهی‬ ‫مێشولهی‪ ،‬دهكهناری دارخورما و یۆكالیپتۆسه‬ ‫جوانهكاندا‪ ،‬بهسهر تهختی نووستنمانهوه رایهڵدهكرد‪.‬‬ ‫ئا لهوێدا درێژدهبووین و لهمهڕ مانگ دهمانچرپاند و‬

‫پەیکەرێکی ‪200‬ساڵێ پ‪.‬ز‪ .‬رۆمانیهكان خوداوهند میتراهـ‪-‬ی ئیمپراتۆری ئێرانیان دهخۆ‪-‬گرت و‬ ‫وەلێ ڕێوڕەسمیان لەریشەوە گۆڕی‬

‫دهمانخهیااڵند‪.‬‬ ‫به رۆژ بهردهوام گوێڕادێڕی شیعرانێ بووین كه‬ ‫مانگیان ههمیشه دهخۆ‪-‬گرتبوو‪ .‬داكم گهلێ شیعری‬ ‫ئهز بهربوو‪ ،‬بابم غهزهلی دهنووسی و به دهنگی‬ ‫بڵند دهیخوێندهوه‪ .‬رۆژانی گڕداری هاوین غهریبی‬ ‫مانگمان دهكرد‪ ،‬چوون لهتهك خۆیدا شهماڵی فێنك‬ ‫و تیشكی ئهفسووناوی دهڕشته نێو باخچهكهمان‪ .‬به‬ ‫حهسرهتهوه‪ ،‬دهژێر پهردهمێشوولهیدا بێدار رادهكشام‬ ‫و به خهیاڵێكی سهیری مندااڵنهوه‪ ،‬بهدهم كهفوكوڵی‬ ‫وهژدێكی ههڵچووهوه‪ ،‬دهمنووسی‪.‬‬ ‫بهفارسی نزیكی مهحاڵه باس ده زێباییهوه بكرێ‬ ‫بێوهی وهك سیمبۆلێ پهنا بۆ مانگ نهبردرێ‪ .‬چی‬ ‫شاعیر ههن مهعشوقهكانی خۆیان بهو چوواندوه‪.‬‬ ‫ئهمن ئهقڵم نایبڕێ شیعر بنووسم بێوهی پهنا‬ ‫بۆ وشهی مانگ نهبهم‪ .‬ئهمه كولتورێكی ههزاران ساڵ‬ ‫دهخۆ‪-‬دهگرێ‪ ،‬ئۆشیانێكی زینده و مهزنه كه پێشی‬ ‫منیش چی شاعیران ههن مهلهیان بۆ ئهزمونی نوێ‬ ‫تێدا كردوه و ماسی داهێنانی نوێیان تێدا راوكردوه‪.‬‬ ‫ده ئێرانێ ڕا مانگ‪ ،‬ماهـ‪ ،-‬فێمێنیومه (=ئامرازی‬ ‫مێیینه‪-‬رێزمان)‪ ،‬خودی وشهكهش ئاوێتهدار دهكرێ‬ ‫تا نێوی قهشهنگی كیژانی لێ‪-‬پێكبهێنرێ‪ ،‬بۆ نمونه‪،‬‬ ‫ماهڕوو (مانگڕوو‪ ،‬مانگڕووخسار)‪.‬‬ ‫میتراهـ‪ ،‬كه خوداوهندی خۆر‪ ،‬پهیمانداری و‬ ‫هاوڕێییهتی بوو‪ ،‬گا دهكاته قوربانی‪ .‬گاش سیمبۆل‬ ‫بوو بۆ مانگ چ ده ئاڤێستادا (كتێبی پیرۆزی‬ ‫زهردهشتیهكان) و چ لهكن كتێبه پیرۆزهكانی ڤێده‬ ‫(هیندویسم)‪ .‬میتراهـ‪ ،‬شا‪-‬گایهكی كۆمیدی دهكوژێ‪،‬‬ ‫دهناكاوێكدا خوداوهندانی خۆر و لیونه (مانگ) پهیدا‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫دینۆلۆگ مارتین ڤێرماسێرێن ‪1958-1918‬‬ ‫ده كتێبی میتراهـ‪ :‬خوداوهندێكی ئهفسانهیی‬ ‫‪’’:1966‬فارسان ده عهیامی خۆیدا بڕوایان وابووه كه‬ ‫‪ }...{...‬تۆماوی گا كه له الیهن میتراهـهوه دهكرایێ‬ ‫قوربانی و ده مانگدا جهمدهكرا و ههڵدهگیرا‪ ،‬ههر‬ ‫لهوێندهرێش خاوێندهكرا پاشان میوه‪ ،‬سهوزایی و‬ ‫شینایی دهسهر عهردی خوڵقێندران‪ .‬ههر بۆیێ مانگ‬ ‫پاسهوانی چی میوههاته و {‪.’’}.....‬‬ ‫مانگ وهك سیمبۆلی زاوو‪-‬زێ و فرهپیتاندن‬ ‫چاویلێدهكرا‪ .‬دهگۆترا كهمئاوی و الفاو به تیشكی‬ ‫مانگهوه رایهڵبهنده‪ .‬به گوێرهی ئاوێستا چی زیندهگی‬ ‫شینایی بان عهردن‪ ،‬دهمێ وهبهر تیشكی مانگ‬

‫سۆزە بەرزنجی‬

‫هەنارانەی‬

‫کە نازانم لە حەسرەتا یا لە‬

‫غەدر و نادادیی کام رۆژگارا‬

‫لە پێدەشتی رووداوەکانا‪..‬‬

‫شەقیان بردووە؟!‬

‫ئازارەکانا‪،‬‬

‫وڕئەمێنێ‬

‫لەبەر تابلۆی خۆڵەمێشیی‬

‫بەدیار ئەو هەنجیرانەوە واقم‬

‫بە بەر خۆرەتاویی‬

‫کە پەی نابەم‬

‫خۆمان هەڵخستبوو‪..‬‬

‫ئاشقی بەیەک نەگەیشتوودا‬

‫لە کاڵبوونەوەی جێپێی‬

‫لێدەچۆڕێت‪.‬‬

‫وەختێ بە دووی بۆنێکی‬

‫لەگەرووی هەورێکا تاسابێ و‬

‫سەریان نایەوە‪.‬‬

‫ببڕێت‪.‬‬

‫خۆسەرقاڵکردنەوە‬

‫بێئاگابووین‬

‫ئازیزانمان‪،‬‬

‫لە هەناسەساردیی دوو‬ ‫شیلەی زوخاویان‬

‫پێدەچێت هاوارم‬

‫دانسقەوە بوون و‬

‫رێ دەرنەبات چوارناڵە رێگە‬

‫رۆژ نییە کشانی‬

‫مەراقەکانم دەدەم بە کۆڵما‬

‫ئەستێرەیەک نەبینین!!‬

‫تا لەبەر دەرگای مناڵیما‬

‫ئێمەش لە شیعرێکی تردا‬

‫دەیاندەمە بەر شەقی‬

‫جاروبار وێردی سەر زمانی‬

‫کە بێبەزەییانە دەیدامە‬

‫هێندە وێڵم!‬

‫خەندە کاڵ و کرچەکانەوە‪.‬‬

‫هەروەکو نەبووبن!!‬ ‫دەبینە خەونێک‪،‬‬

‫نامورادێک‪.‬‬

‫ناچمەوە سەر ئەو‬

‫تولەڕێیانەی کە دەمبەنەوە‬ ‫بۆ گەمەکانی مناڵی!‬

‫هەمیشە چاوم بڕیوەتە ئەو‬

‫هەڵیاندەڕێژم‬

‫زەمەنێک‬ ‫دەست‬

‫چاوەڕێی چاوشاركێیەک‬ ‫دەکەم‬

‫بۆ ئەبەد لە ناویا ون ببم و‬ ‫نەگەڕێمەوە‪.‬‬

‫شاری كارل ماركس‬ ‫چۆن هەموومان بووین بە سیخوڕ؟‬

‫شوان ئەحمەد‬ ‫(شاری كارل ماركس) فیلمێكی دیكۆمێنتاری دورو‬ ‫درێژە‪ .‬بینەر حەوسەڵەیەكی زۆری پێویستە تاتەواوی‬ ‫دەكات‪ .‬فیلمەكە هەرچەندە نوێیەو سااڵنێك دوای‬ ‫ڕوخانی دیواری بەرلین بەرهەم هێنراوە‪ ،‬بەاڵم ڕەش‬ ‫و سپییەو كاری هاوبەشی نێوان (نایكل تاكەری)‬ ‫دەرهێنەری ئەمریكی و خاتوو (بیترا ئەبەرلین)ی‪،‬‬ ‫ئەڵمانییە‪ .‬شوێنی ڕووداوەكان ئەڵمانیای خۆرهەاڵتە‪،‬‬ ‫سەردەمی جەنگی ساردو ڕەفتارو هەڵسوكەوتی‬ ‫نابەجێ و نامرۆڤانەی (ستازی) یاخود دەزگای‬ ‫هەواڵگری نهێنی ئەڵمانیای دیموكراسی باس دەكات‪،‬‬ ‫لەساوپەنای حوكمڕانی هۆنیكەر و كۆمۆنیستەكاندا‪.‬‬ ‫ئەو دەزگایە لەو قۆناغە مێژووییەدا‪ ،‬سەدان هەزار‬ ‫هاواڵتی ئەو واڵتە ناچار دەكات بەوەی‪ ،‬وەك چاودێر‬ ‫و سیخوڕ كاریان بۆ بكەن و هاوكاریان بن‪ .‬ئەڵبەتە‬ ‫لەفیلمی (ژیانی ئەوانی دیكە) دا‪ ،‬كە فیلمێكی‬ ‫درامییە و خەاڵتی ئۆسكاری هەیە‪ ،‬ئێمە بەشێك‬ ‫لەو پرۆسە جەهەنەمییە دەبینین و بەمەرگەساتی‬ ‫خەڵكی ئەو سەردەمە ئاشنا دەبین‪ ،‬كەچ بێ‬ ‫ڕێزیەكیان پێدەكرێت‪ ،‬بەاڵم چیرۆكی ئەم بەرهەمە‬ ‫دیكۆمێنتاریە‪ ،‬سەرچاوەكەی خۆكوشتنی باوكی‬ ‫خاتوو (بیترا ئەبەرلین)ە كەئەم فیلمەی بۆخاتری ئەو‬ ‫و کەشفکردنی نهێنیەکانی سەردەم و قۆناغی ئەو‪،‬‬ ‫دروست كردووە‪ .‬ئەبەرلین پێیوایە باوكی بەویستی‬ ‫خۆی خۆی نەكوشتووە‪ ،‬بەڵكو ناچاركراوە بەوەی‬ ‫خۆی بكوژێت یان كوژراوە‪..‬‬ ‫ئەو دەپرسێت‪( :‬تۆبڵێی باوکم وەك هەزاران‬ ‫هەزار ئەڵمانی دیكە ناچار كرابێت بەوەی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ستازی دەست تێکەڵ بكات و ببێتە سیخوڕ و چاودێر‬ ‫ڕاپۆرت نووس؟)‪.‬‬ ‫خێزانی ئەبەرلین خەڵكی شاری كیمینتسن‪ ،‬ئەو‬ ‫شارەی دەكەوێتە والیەتی سەكسۆنیا لەخۆرهەاڵتی‬ ‫ئەڵمانیا‪ ..‬لەنێوان سااڵنی ‪ 1953‬بۆ ‪ 1990‬كەئەڵمانیا‬ ‫بەسەر بەرەی خۆرهەاڵت و خۆرئاوادا دابەش بوو بوو‪،‬‬ ‫ئەو شارە ناونرابوو شاری كارل ماركس‪.‬‬ ‫ئاخر پارتی یەكیەتی سۆسیالستی لەئەڵمانیا‪،‬‬ ‫وەها وێنەی ئەو شارەی دەكرد كەسیمبولی‬

‫گرتەیەک لە فیلمەکە‬

‫لەو بەهەشتەی ناوی‬ ‫ئەڵمانیای دیموكراسی‬ ‫بووە‪ 92 ،‬هەزار ئەفسەرو‬ ‫نیو ملیۆن سیخوڕ‪ ،‬خەریكی‬ ‫ڕاپۆرتنووسین بوون لەسەر‬ ‫هاواڵتیان‪.‬‬

‫گەشەسەندن و بەرەو پێشچوون و هێزێكی پیشەسازی‬ ‫گەورەیەو توانا و قودرەتمەندی‪ ،‬پڕۆلیتاریای بلۆكی‬ ‫سۆسیالستی نیشان دەدات‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەبەرلین بۆ پەردەهەڵماڵین لەسەر ڕووی‬ ‫ئەو ساختەكاریانەو بۆ ئاشكراكردنی ڕاستیەكان‪،‬‬ ‫لەگەڵ هاوڕێ ئەمریكیەكەیدا مایكل تاكەر‪ ،‬دوای‬ ‫خۆكوشتنی باوكی‪ ،‬بەكامێرایەكەوە خۆی دەكاتەوە‬ ‫بەشارەكەی كارل ماركس داو دەیەوێت شتێك‬ ‫لەڕاستی خانەوادەكەی و مێژووی نیشتمانەكەی‬ ‫بزانێت كەچل ساڵێك كۆمۆنیستەكان هێزی بااڵدەست‬ ‫و حوكمڕان بوون تێیدا‪.‬‬ ‫ئەو بەكامێراكەیەوە دەچێتە بەردەم دایكی و‬ ‫خوشك و براكانی و مێژوونووسان و فەرمانبەرانی‬ ‫ئەرشیف خانە و ئەندامانی ستازی ئاسایشی‬ ‫دەوڵەت و قوربانیە زۆر و زەوەندەكانی ئەو دەزگا‬ ‫بەدناوە‪ .‬ئەم فیلمە لەشارەكەی كارل ماركس دا‪،‬‬

‫شتی زۆر سەیرو سەمەرە كەشف دەكات و پێمان‬ ‫دەڵێت‪( :‬چۆن خەڵك و خوای واڵتێك لەساو پەنای‬ ‫كۆمۆنیزمدا‪ ،‬هەموویان دەبنە سیخوڕ و چاودێر‬ ‫بەسەر یەكتریەوە)‪.‬‬ ‫پێمان دەڵێت چۆن لەو شارەداو لەسەر تاسەری‬ ‫واڵتدا كامێرای شاراوەو چاودێری‪ ،‬هەموو كونجێكی‬ ‫تەنیووە‪ .‬گوێگرتن لەتەلەفۆن و كردنەوەی نامەی‬ ‫هاواڵتیان و‪ ...‬هتد‪ ،‬نەریتێکی ڕۆژانە بووە‪.‬‬ ‫كاتێك ساڵی ‪ 1989‬دیواری بەرلین دەڕوخێت‪،‬‬ ‫دەردەكەوێت لەو بەهەشتەی ناوی ئەڵمانیای‬ ‫دیموكراسی بووە‪ 92 ،‬هەزار ئەفسەرو نیو ملیۆن‬ ‫سیخوڕو بەدرێژایی چل ساڵ‪ ،‬خەریكی چاودێریكردن‬ ‫و ڕاپۆرت نووسین بوون لەسەر هاواڵتیان‪.‬‬ ‫لەو سەردەمەداو بە پەیڕەوكردنی ئەو سیاسەتە‬ ‫زۆر ناچێزو نامرۆڤانەیە‪ ،‬هاواڵتیان نەبڕوایان‬ ‫بەیەكتری ماوەو نەدراوسێ متمانەی بەدراوسێ‬

‫ئــــووم بەزوونە‬

‫عومەر سەید‬

‫یەکێک لە گەڕەکە کۆنەکانی بەغدا‬

‫لە گەڕەکە کۆنەکانی بەغدادا‪ ،‬لەو گەڕەکانەی‬ ‫ماڵەکانی لە خاکن‪ ،‬هێشتا نەبوونەتە بەشێک لە‬ ‫دنیای چیمەنتۆ و باڵەخانە‪ ،‬مااڵنێکی سیخناخ لە‬ ‫هەژار‪ ،‬خانوگەلێک نزم و تێکچڕژاو‪ ،‬سەربانەکانی نزم‬ ‫و کۆاڵنەکانی تەسکن‪ .‬پڕن لە یادەوەری و چیرۆک‪،‬‬ ‫بەشێکن لە چیرۆکەکانی هەزار و یەک شەوە‪ ،‬پڕن‬ ‫لە رۆحی ئەو مرۆڤانەی بە تاعوون‪ ،‬یا بە الفاو‪ ،‬یا‬ ‫بە شمشێری مەغۆلەکان‪ ،‬کۆتاییان هات‪ .‬لە یەکێک‬ ‫لەو کۆاڵنە لوولپێچانەدا‪ ،‬دوکانێک هەیە‪ ،‬هەمیشە لە‬ ‫نێو دوکانەکەدا ژنێک هەیە‪ ،‬ژنێکی عەرەب رەسەن‪،‬‬ ‫رەشتاڵە و چەناگە خاڵ کوتراو‪ ،‬دەست و پێ ئەستووری‬ ‫سەراپا رەشپۆش‪ .‬هەمیشە غەمگین و وێرانە یادەوەری‪،‬‬ ‫هەمیشە مات و هەمیشە بێدەنگ‪.‬‬ ‫ژنە عەرەبێک فرۆشی تەڵە و لەزگەی مشک و‬ ‫داودەرمانی دژە مێروو‪ .‬دوکانێک تا بنمیچە نزمەکەی‬ ‫هەڵچنراو بە کەرەسەی بنەبڕکردنی مشک و جرج‪.‬‬ ‫ژنێک هەمیشە سەرکز و غەمگین‪ ،‬بە سەرکۆشێوە و‬ ‫لە پارچە خامێکی سپیدا وێنە دەچنێ‪ .‬وێنەی مشک‬ ‫لە نێو نەخشەیەکی سەیردا‪ ،‬وێنەی هێڵ و بازنە و‬ ‫رەنگی تێکچڕژاو‪ .‬ورد ورد لە پانتایی خامێکی سپی‬ ‫بەرباڵو بە سەر کۆشیدا تا زەوی‪ ،‬بە دەست و پەنجە‬ ‫خرپنەکانی‪ ،‬بە دەزووی هەمەڕەنگ‪ ،‬وێنەی مشک و‬ ‫هێڵی درێژ دەچنێ‪ .‬ژنێک هاوەڵی پشیلە‪ ،‬کە وەک‬ ‫رۆڵەکانی کە قەت نەیبوو‪ ،‬بە دەوریدا‪ ،‬خۆیان لە قاچی‬ ‫دەسوون پشیلەی خرپن‪ ،‬الواز‪ ،‬زەرد و بۆر و رەش و‬ ‫پەڵەپەڵە‪ ،‬پشیلەی چاوزەق و سمێڵ درێژ و تووکن‪،‬‬ ‫هەمەڕەنگ و هەمەجۆر و هەمە قەبارە‪ .‬دوکانێک پڕ‬ ‫لە میاوەمیاو‪ ،‬دوکانێک وەک ماڵی پشیلە و پڕ داو و‬ ‫تەڵەی مشک‪ .‬دوکانێک کڕیاری کەم و هاموشۆکەری‬ ‫زۆر‪ ،‬کە زۆربەیان سەرباز بوون‪ ،‬سەربازی شڕۆڵ و‬ ‫ماندوو‪ ،‬دەهاتن و لەگەڵ چەند وشەیەکی بە چرپە‬ ‫لە گەڵ ژنەدا‪ ،‬بێ ئەوەی هیچ بکڕن خێرا دەهاتن و‬ ‫خێرا دەڕۆیشتن‪ .‬سەربازانێکی ماندوو‪ ،‬کە هەندێجار لە‬ ‫شێوەی پشیلەیەکدا دەهاتن و هەندێ جاریش لە شێوەی‬ ‫پشیلەیەکدا دەڕۆیشتن‪.‬‬

‫ژنێک بێ ئەوەی قەت منداڵدانی مەڵۆچەیەک‬ ‫لەخۆبگرێ‪ ،‬بە “ئووم بەزوونە” بانگ دەکرا‪ .‬ئەو هێندە‬ ‫هاوەڵی پشیلە بوو‪ ،‬هێندە دژەمشک بوو‪ ،‬لە گەڕەک و‬ ‫بازاڕە الچەپکەکەدا بە ئووم بەزوونە ناوی رۆیشتبوو‪.‬‬ ‫٭٭٭٭٭‬ ‫حیکایەتی ئووم بەزوونە‪ ،‬بۆ هەموان روونە‪ .‬ژنێک‬ ‫بەر لە پانزە ساڵ بێوەژن دەکەوێت‪ .‬ژنێکی گەنج و‬ ‫جوان‪ ،‬ژنێک تەنها شەش مانگ لە ماڵی گەرمی‬ ‫هاوسەریدا دەژێت‪ .‬شەش مانگی پڕ شەڕ و قاوقیژ‪،‬‬ ‫لەگەڵ پیاوەکەی نا‪ ،‬لە گەڵ مشک‪ .‬ئەو بە رادەیەک لە‬ ‫مشک دەترسێت‪ ،‬کە هەمیشە زریکە و فیزاحی لە گەڕەکدا‬ ‫دەنگدەداتەوە‪ .‬چەندین کەڕەت دەرودراوسێ دەڕژێنە بەر‬ ‫ماڵەکەی‪ .‬خەڵکانێک کە پێیان وایە هۆکاری ناڵە و‬ ‫زریکەی پیاوەکەیەتی( بۆ نەگبەتیش ماڵی هەژاران و‬ ‫خانووی قوڕ تەنها لە مشکدا دەوڵەمەندە‪ ) .‬ئەو بە‬ ‫رادەیەک لە مشک دەترسێت‪ ،‬هەر بە بینینی زارەترک‬ ‫دەبێت و دەکەوێتە فیزاح‪ .‬سەرەتا خەڵک پێیان وابوو‬ ‫لەالیەن پیاوەکەیەوە دارکاری دەکرێت‪ .‬تا رۆژێک پیاوە‬ ‫داماوەکەی لە داخاندا و بۆ رەوینەوەی ترسەکەی وەک‬ ‫شێت و هارێک لێرە و لەوێی ماڵەکەدا‪ ،‬وەک پشیلەیەک‬ ‫دەکەوێتە وێزە و گەڕانی دووی مشکەدا‪ ،‬کۆڵ نادات تا‬ ‫ئەیگرێت‪ .‬بە دوو پەنجە کلکی مشکە دەگرێت و بۆ الی‬ ‫ژنە تۆقیوەکەی دەهێنێت و هاوار دەکات‪:‬‬ ‫ ئەم بەستزمانە چییە تۆ لێی دەترسیت و لە‬‫گەرەکدا حەیا و شەرەفت بردووین!؟‬ ‫ژنە بە بینینی مشکەی سەروخوار و پڕ جووڵە‪،‬‬ ‫هێندەی تر لە زریکە دەدات‪ .‬پیاوەش بۆ گاڵتەوگەپ‬ ‫زیاتر لێی نزیک دەبێتەوە‪ ،‬بەدەم فیزاحەوە هەڵدێت‪ ،‬لەم‬ ‫ژوور بۆ ئەو ژوور و پیاوەش بە قاقای پێکەنینەوە بە‬ ‫دوایدا‪ .‬تا ئەوەی لە سووچێکدا یەکانگیر دەبن‪ .‬پیاوەکە‬ ‫بۆ شۆخی مشکەکە بەرز دەکاتەوە بۆ سەر سەری و بە‬ ‫نەشئەی سەرکەوتن و گاڵتەجاڕییەوە دەڵێت‪:‬‬

‫ بیخۆم؟‬‫دەمی دادەچەقێنێ و لە دەمە زلەکەی نزیک‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬مشکەی ترساو و بێئۆقرە‪ ،‬لەپڕ خۆی‬ ‫رادەپسکێنی و کلکی نێو دوو پەنجەی دەترازێ و رێک و‬ ‫راست دەکەوێتە نێو دەمی پیاوەوە‪ .‬بەو پێیەی عادەتی‬ ‫هەمیشەیی مشک وایە کە خۆی بۆ نێو کون دەکوتێ‪.‬‬ ‫جرتە دەکات و خۆی بە کوندا دەکات‪ .‬بۆ نەگبەتیش‬ ‫ئەو کونەی خۆی تێدەهاوێ کونی گەدە نابێ‪ ،‬بەڵکو‬ ‫کونی سیی و هەناسەدانە‪ .‬پیاوە خولێک بە دەوری‬ ‫خۆیدا دەخولێتەوە و دەمودەست چاوەکانی زەق دەبن‬ ‫و رەنگی شین هەڵدەگەڕێ و دەکەوێت بە زەویدا و‬ ‫جووڵەی نامێنێت و دەخنکێت‪.‬‬ ‫٭٭٭٭٭٭‬ ‫جەنگ هەڵگیرسا‪ ،‬سەدان فڕۆکە هاتنە سەر ئاسمانی‬ ‫واڵت و لە ماوەی چل رۆژدا‪ ،‬هەرچی دامودەزگای‬ ‫سەربازی و مۆڵگە و تۆنێڵ و ژێرزەمینی چەک و‬ ‫جبەخانەی سەربازی بوو خاپوورکرا‪ .‬دیکتاتۆر هار و‬ ‫شێت بوو‪ .‬وەک گا دەیبۆڕاند و سەری خۆی بە دیواری‬ ‫ئاڵتوونینی کۆشکەکەیدا دەکێشا‪ ،‬نیوەی پلەدارەکانی‬ ‫خۆی بە تۆمەتی سیخوڕی و ئاشکراکردنی شوێنی‬ ‫جبەخانە پڕ چەکە کۆمەڵکوژیەکانی لە سێدارەدا‪.‬‬ ‫ئاخۆ چ نهێنییەک لە پشتی ئەو موشەکانەوەیە کە‬ ‫رێک ئەو ئامانجە سەربازی و لۆجستیانە دەپێکن‪ ،‬کە بە‬ ‫ئەندازەیەکی زۆر نهێنی و داخراو بنیاتنراون‪ .‬هەر دەبێ‬ ‫دەستێکی خۆفرۆش و خائین لە پشتی ئەم نهێنییەوە‬ ‫بێت‪ .‬بەو جۆرە‪ ،‬ئەو چەکە ترسناکانەی کە چەندین‬ ‫ساڵ بوو بۆ قەاڵچۆکردنی مرۆڤ عەمبار کرابوون‪ ،‬لە چل‬ ‫رۆژدا و بەپێی نەخشەیەکی ورد خاپوورکران‪.‬‬ ‫٭٭٭٭٭‬ ‫مشک هاوکێشەی ژیانی گۆڕی و لە نەوژنێکی‬ ‫بەختەوەرەوە کردییە بێوەژنێکی غەمگین و رەشپۆش‪.‬‬ ‫پووچی و بۆشایی بە ئاستێک رۆحی دەکرۆشن‪ ،‬دەکەوێتە‬

‫بیرکردنەوەی خۆ کوشتن‪ .‬بەاڵم بینینی بەردەوام و‬ ‫فڕکانفڕکانی دوژمنە قێزەونەکەی‪ ،‬کە بە دەوروبەریدا‬ ‫دێن و دەچن‪ .‬ئەویش وەک پەیکەرێکی ترسناک کەوتۆتە‬ ‫سەر ئەژنۆکانی و بە دوو دەستی شۆڕەوە دەڕوانێتە‬ ‫بەردەم خۆی و قژە رەشە پەرشوباڵوەکەی بەسەر سیما‬ ‫تاڵ و بێزراوەکەیدا‪ ،‬بە جۆرێک پژاوە‪ ،‬لە نەڕە دێوێکی‬ ‫نێو ئەفسانەکان دەچێت‪ ،‬نەک مرۆڤ‪ .‬ئیتر نەک لە‬ ‫مشکەکان ناترسێت‪ .‬بەڵکو هەموو خەیاڵ و بیرکردنەوەی‬ ‫الی تۆڵەکردنەوەیە‪.‬‬ ‫٭٭٭٭٭‬ ‫هەژدە تابلۆی سەیر و عەنتیکە‪ ،‬بەسەر هەژدە‬ ‫پارچە خامی گەورەوە‪ ،‬کە بە سووفی رەنگاوڕەنگ‬ ‫چنراون و وەک هەژدە نەخشەی پڕ نهێنی دەرئەکەون‪.‬‬ ‫پڕ لە وێنەی مشکی هەمە رەنگ و هێڵ و کەوانە و‬ ‫هەمەجۆر‪ ،‬شێوەی ئەندازەیی و تەلیسماوی دەکەوێتە‬ ‫دەستی رۆژنامەنووسێکی بەرەگەز ئێرانی بە ناوی فەرزاد‬ ‫بازۆفتەوە‪ .‬پاشان لەوەوە دەگاتە واڵتی ئەمەریکا‪.‬‬ ‫پاش چەند مانگێک‪ ،‬بازۆفت لەالیەن هێزی ئاسایشی‬ ‫دیکتاتۆرەوە و بە تۆمەتی سیخوڕی کردن دەسگیر‬ ‫دەکرێت و زۆری پێناچێت و بە فەرمانی خودی دیکتاتۆر‬ ‫و بێ گوێدانە ناڕەزایی جیهان لە سێدارە دەدرێت و لە‬ ‫تابووتێکدا رەوانەی بەریتانیا دەکرێتەوە‪ ،‬چونکە بازۆفت‬ ‫رەگەزنامەی ئەوێی هەبوو‪ .‬چوار مانگ و نیو دوای ئەم‬ ‫رووداوەش‪ ،‬جەنگ هەڵگیرسا و سەدان فڕۆکە کەوتنە‬ ‫مووشەکباران کردنی هەر هەژدە پارێزگاکەی واڵت‪.‬‬ ‫٭٭٭٭٭‬ ‫ئووم بەزوونە‪ ،‬کاتێ دەبینێ بەهۆی جەنگە‬ ‫بێهودەکانی دیکتاتۆرەوە‪ ،‬ژنگەلێکی زۆر هاوشێوەی‬ ‫خۆی رەشپۆش و بێوەژن دەکەون‪ .‬قین و هەستی‬ ‫دژایەتی هەر بە مشکەوە ناوەستێ‪ .‬لە نێوان مشک و‬ ‫فیشەکدا لێکچوونێکی سەیر دەدۆزێتەوە‪ .‬فیشەکیش‬ ‫رێک و راست خۆی بۆ نێو سینگ و هەناوی مرۆڤ‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫كردووە‪ .‬دەڵێن لەئەڵمانیای خۆرهەاڵتدا قسەیەكی‬ ‫باو هەبووە لەناو خەڵكیدا‪ ،‬وتویانە‪( :‬گەر سێ‬ ‫كەس گردبوونەوە‪ ،‬ئەوا بزانە النی كەم یەكێكیان‬ ‫سیخوڕە)‪ .‬دەی تۆبڵێی یەكێك لەو سیخوڕانە‪،‬‬ ‫باوكی ئەبەرلین نەبووبێت؟‬ ‫خۆ گەر نەكوژرا بێت و ناچار بەخۆكوشتنیش‬ ‫نەكرابێت‪ ،‬ئەوا ڕەنگە لەپای ئەو كارە ناچاریانەی‬ ‫بۆ (ستازی) ئەنجامی داون‪ ،‬ویژدانی هێندە ئازاری‬ ‫دابێت‪ ،‬تاكۆتایی بەژیانی خۆی بهێنێت‪.‬‬ ‫كاتێ لەسەیركردنی ئەم فیلمە دیكۆمێنتاریە‬ ‫دەبیتەوە‪ ،‬بەخۆت دەڵێیت‪(:‬تەماشا ئەو شاری‬ ‫كارل ماركس و ئەو ئەڵمانیای دیموكراسی و ئەو‬ ‫بلۆكی سۆسیالیستیەی‪ ،‬دەبوو مرۆڤەكان تێیدا ئازاد‬ ‫و خۆش گوزەران و بەختەوەر بوونایە‪ ،‬کەچی‬ ‫هەموویان بوونەتە چاودێر و سیخوڕ و ڕاپۆرت‬ ‫نووس)‪ .‬بەشێكی ئەم مەرگەساتە مێژووییە‪ ،‬خەڵك‬ ‫و خوا دوای شۆڕشی ئۆكتۆبەر لەڕوسیاو دواتریش‬ ‫لەیەكیەتی سۆڤیەتی جاراندا ‪،1989 - 1917‬‬ ‫ئەزموونیان كردو دەست و پەنجەیان لەگەڵدا نەرم‬ ‫كرد‪ ،‬بەشەكەی دیكەشی ئەوروپای خۆرهەاڵت‬ ‫لەدوای دووەم جەنگی جیهانیەوە ‪،1989- 1948‬‬ ‫تااڵوەكەیان چەشت‪.‬‬ ‫مرۆڤ كەلەساو پەنای بلۆكی سۆسیالستی‬ ‫و لەشارەكەی كارل ماركس دا‪ ،‬تەنها بژاردەیەك‬ ‫بۆ ژیانكردن لەبەردەمیدا بێت سیخوڕیكردن و‬ ‫ڕاپۆرت نووسین بێت‪ ،‬دەبێت شەرم لەو مێژووە‬ ‫بكات‪ .‬پێدەچێت كرۆك و ناوەڕۆكی ئەم فیلمە‬ ‫دیکۆمێنتارییەش هەر ئەوەبێت‪.‬‬ ‫باوكی بیترا ئەبەرلین دەساڵ دوای ڕوخانی‬ ‫دیواری بەرلین و سەرەونگوم بوونی دەزگای‬ ‫(ستازی) كاتێك بەو مێژووە ناشرینەدا دەچێتەوە‬ ‫كەهۆنیكەر و دەست و پێوەندەكەی خوڵقاندنیان‪،‬‬ ‫شەرم دایگرتبێت و بڕیاری دابێ كۆتایی بەژیانی‬ ‫خۆی بێنێت‪.‬‬ ‫شاری كارل ماركس‪ ،‬شاری سەرفرازی و‬ ‫خۆشنووی و ئازادی و بەركەماڵ بوونی مرۆڤەكان‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو شاری بێمتمانەی و كۆیالیەتی و‬ ‫سیخوڕی و ڕاپۆرت نووسینە‪ ،‬لەسەر هەڵسوکەوت‬ ‫و خەم و خولیاو وردەكاری ژیانی ئەم و ئەو‪....‬‬ ‫مایكل تاكەر و بیترا ئەبەرلین‪ ،‬لەم فیلمەیاندا‬ ‫وادەڵێن‪.‬‬

‫دەکوتێ و دەسبەجێ دەکوژێت‪ .‬پەیمان دەدات دیکتاتۆر‬ ‫و پیاوەکانی‪ ،‬وەک مشک سەیر بکات و بیانخاتە‬ ‫چوارچێوەی قەاڵچۆکردنەوە‪ ،‬هەم خۆیان و هەم چەک و‬ ‫جبەخانەکانیان‪ .‬بۆ ئەم مەبەستە دەچێتە نێو تۆڕێکی‬ ‫گەورەی نهینییەوە کە کار بۆ رووخانی دیکتاتۆر دەکەن‪.‬‬ ‫دوکانەکەی دەبێتە شوێنی پاراستن و شاردنەوەی‬ ‫بەیاننامە و بەڵگەکانی دیاریکردنی شوێنە سەربازی و‬ ‫عەمبارە پڕ چەک و جبەخانە قووڵ و گەورەکانی رژێم‪.‬‬ ‫زۆر جار کاتێک ئووم بەزوونە‪ ،‬بەیاننامەکان وەردەگرێت‪.‬‬ ‫لەژێر لێوەوە و بە ئەسپایی دەڵێت”دیسانەوە ژەهری‬ ‫مشکە گەورەکە‪ ”.‬بەردەوام لە سەربازانێکی ماندوو و دژە‬ ‫جەنگ و خەڵکانێکی شۆڕشگێڕەوە‪ ،‬نهێنی و بەڵگەکانی‬ ‫پێ دەگەیشت‪ .‬بەردەوام بەسەر پارچە خامی کۆشێوە‪،‬‬ ‫نەخشەی بنکە و عەمباری چەکەکانی لە شێوەی مشک‪،‬‬ ‫بە سووف دەچنی‪.‬‬ ‫٭٭٭٭٭‬ ‫بەرەبەیان‪ ،‬کاتێک خەڵک پاش نوێژی جەژن لە‬ ‫مزگەوت دێنە دەرەوە‪ .‬چاویان دەکەوێتە سەر تەرمی‬ ‫ژنێک‪ .‬مجێورەکە دەڵێت” کەمێک بەر لە ئێستا‪ ،‬چوار‬ ‫پیاوی نێو مارسیدیسێک هێنایان و لێرە فڕێیاندا‪”.‬‬ ‫تەرمەکە‪ ،‬کراسێکی رەش کە چڵک و خوێن‬ ‫قەتماغەی لەسەر بەستبوو‪ ،‬کراسێکی شڕۆڵەی ئاودامان‬ ‫دایپۆشیبوو‪ .‬لەسەر ال گرمۆڵە کەوتبوو‪ .‬قژێکی چڵکن و‬ ‫تەنک پژا بوو بە دەموچاوە رەقەڵەکەیدا‪ ،‬کە پڕ بوو لە‬ ‫جێ چڕنووک و تیغی تیژ‪ ،‬کە هێندە نوێ بوون هێشتا‬ ‫خوێنیان لێ دەچۆڕا‪ .‬چاوێکی دەرپەڕیبووە دەرەوە و بە‬ ‫تاڵە چەرمێک شۆڕ ببووەوە‪ ،‬ال روومەتە قوپاوەکەی‪.‬‬ ‫لووت و نەرمایی گوێیەکانی بە قەپاڵ خورابوون‪ .‬یەکێ‬ ‫لە مەمکە سیسەکانی لە یەقەی کراسەکەوە هاتبووە‬ ‫دەرەوە و بە هەمان شێوەی سیمای پڕ جێ تیغ بوو‪.‬‬ ‫هەر دە پەنجەی پێی و دەستەکانی برینی کۆن بوون‬ ‫و نینۆکیان پێوە نەمابوو‪ .‬هەموو شتێک ئاماژە بوو بۆ‬ ‫مردنێکی سەخت و قورس و بە ئازار‪ .‬زۆری نەبرد هەموو‬ ‫خەڵکی گەڕەکە هەژارنشینەکانی پایتەخت زانییان ئەو‬ ‫جەنازەیە ئووم بەزوونەیە‪ ،‬کە نزیک بە دوو ساڵ بەر‬ ‫لە ئێستا و لە نێو دوکانەکەی خۆیدا‪ ،‬لەالیەن پیاوانی‬ ‫رژێمەوە دەسگیر دەکرێت و بێسەروشوێن دەکرێت‪ ،‬تا ئەم‬ ‫بەیانییە تەرمەکەی فڕێ دەدرێتە بەردەم ئەم مزگەوتە‪.‬‬ ‫ئووم بەزوونە‪ ،‬پاش ددانپیانان و ئاشکرابوونی‬ ‫چیرۆکەکەی‪ ،‬بەم دەردەی دەبەن و بۆ سووکایەتی‬ ‫و تۆڵەکردنەوەو کوشتنی بە هەمان ئەو چەک و‬ ‫بیرۆکەیەی کە دژیان بەکاری هێنابوو‪ .‬پاش دوو ساڵ لە‬ ‫ئەشکەنجەی قورس و بە ئازار‪ ،‬هەردوو دەستی لە دواوە‬ ‫شەتەک ئەدەن و سەری تا ناوقەد لە گونێیەکی پڕ مشک‬ ‫و جرجی برسی و هار هەڵدەکێشن‪ .‬لە کەمەریدا توند‬ ‫دەیبەستن‪ .‬مشکی برسی و ترساو و قەتیس کراوی نێو‬ ‫گونێ‪ ،‬دەکەونە وێزەی سەر و سینگی‪.‬‬ ‫رەنگە ئەویش لە ترسی خۆکوتانی مشک بۆ‬ ‫نێو هەناوی‪ ،‬ددانەکانی لەسەر یەک جیڕ کردبێ و‬ ‫مشکەکانیش بە قەپ و چڕنووک بەربووبێتنە سەر و‬ ‫سیمایی و بە ئازارێکی سامناکەوە گیانی دەرچوو بێت‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫کەشکۆڵ و گەنجینەی حەیدەری‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫‪1‬‬

‫لە شەش بەرگی جیاواز و رەنگاوڕەنگدا‪ ،‬لە چوارچێوەی نزیکەی ‪ ٢٥٠٠‬الپەڕەدا‪ ،‬بە ناوەکانی (مومتاز حەیدەری باخچەیەکی‬ ‫رەنگین لە کولتووری کوریدا‪ ،‬کەشکۆڵی کولتووری‪ ،‬ساڵح حەیدەری رۆڵی سیاسی و رووناکبیری‪ ،‬گوڵچنێک لە یاداشتەکانی ساڵح‬ ‫حەیدەری‪ ،‬جەمال حەیدەری رۆڵی سیاسی و رۆشنبیری) گەنجینەی حەیدەری کۆکراونەتەوە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی لەم کۆبەرهەم و‬ ‫کتێبانەدا‪ ،‬باڵەخانە و درەختی بنەماڵەیی هاوسەر و کچ و کوڕانی حەیدەر ئەفەندی حەیدەری بە وێنە و لە چوارچێوەی باڵەخانەی‬ ‫وشەو ناسنامەدا کۆکراوەتەوە‪.‬‬ ‫لەناو گوڵزاری نووسەرانی ئەم کەشکۆڵە شەش بەرگییەدا‪ ،‬نووسینی چەندین نووسەری کوردی تیدایە لەسەر ئەم بنەماڵە رۆشنبیر‬ ‫و دەوڵەمەندەی هزر و خەباتی ئازادیخوازانە‪ ،‬لەوانە‪ :‬د‪.‬عیزەدین مستەفا رەسوڵ‪ ،‬مستەفا ساڵح کەریم‪ ،‬شەفیقی حاجی خدر‪ ،‬د‪.‬شوان‬ ‫سلێمان‪ ،‬د‪ .‬شوکریە رەسوڵ و چەندین نووسەری تر‪.‬‬

‫کولتووری زەمەن‬

‫من و چنو‬

‫(هەر جارەی چیرۆکی کەسایەتییەکی خەیاڵ دەنووسمەوە)‬ ‫کۆمەڵێ مرۆڤی جیاواز‪ ،‬لە خەیاڵ و ساتی جیاوازدا‪ ،‬خۆیان یان چیرۆک‬ ‫و خەیاڵەکانیان‪ ،‬یان دەق و هەندێجاریش‪ ،‬خەونێکیان هاتوونەتە ژیانمەوە‪.‬‬ ‫لە سەردەمێکدا لەناو خەیاڵدانمدا دێن و دەچن‪ ،‬هەندێکیان لە دامێنی الپەڕە‬ ‫و کونجی یادوەریمدا هەڵمگرتوون‪ .‬هەندێکیتریشیان بە هۆکاری جیاواز‪ ،‬ون‬ ‫بوون و لە کون و قوژبنی جیاوازدا تەپوتۆز گرتوونی‪ ،‬هەندێکیان هاوڕێی ژیانی‬ ‫ڕۆژانەمن و هەندێکیشیان هاوڕێی خەیاڵ و خەون!‬ ‫لەم گۆشەیەدا “لە چیرۆکەکانی خەیاڵ”دا‪ ،‬یەکەم چیرۆکی خەیاڵ‪ ،‬چیرۆکی‬ ‫کەسێک و خۆم دەنووسمەوە‪ ،‬ئەو شاعیر و بەیتنووس و خەیاڵنووسێکی بێ‬ ‫ئەنداز دەوڵەمەند و هەگبە پڕی خەیاڵ بوو‪ .‬لە ساڵی ‪ ١٨٠٥‬لەدایکبووە و لە‬ ‫‪ ١٨٦٩‬کۆچی دوایی کردووە‪.‬‬ ‫هاوڕێیەتی ئەم شاعیرە و من‪ ،‬هاوڕێیەتی خەیاڵ و بیرکردنەوە بووە لەناو‬ ‫دەق و دەستنووس و شیعرەکانیدا‪ .‬سەرەتا دوو نازناوی “ڕەنجوور و بێمار”ی‬ ‫هەبوو‪ .‬خۆشی ناوی عەبدولڕەحمان بەگی کوڕی محەمەد بەگی ساحێبقڕانە‪.‬‬ ‫سێیەم نازناویشی “سالم” ە و بە عەبدولڕەحمان بەگی سالم ناسراوە‪.‬‬ ‫لەناو خەڵک و خوێنەراندا‪ ،‬سالم‪ ،‬بە یەکێ لە سێ کوچکەی شیعری‬ ‫بابان دەناسرێت‪ .‬بەدەر لەم ناسینەش‪ ،‬دیارترین شوناس و ناسنامەی ئەدەبی‬ ‫ئەم شاعیرە‪ ،‬ئەو دوو نامە شیعرییەیە کە لە نێوان خۆی و نالی بۆ یەکتریان‬ ‫نووسیووە‪ .‬بە چامەکەی نالی و سالم ناسراوە‪.‬‬ ‫سەرەتای ناسینی سالم و من‪ ،‬بۆ رۆژگاری زۆر زوو دەگەڕێتەوە‪ .‬ڕۆژگاری‬ ‫منداڵی و سەرەتای خوێندنم لە قوتابخانە‪ .‬پاشتر‪ ،‬دیوانە شیعرییەکان و‬ ‫ساغکردنەوەکانی مامۆستا مەال عەبدولکەریمی مودەڕیس و کوڕەکانی‪،‬‬ ‫پەیوەندی هاوڕێیەتی و خەیاڵیی سالم و من‪ ،‬بەهێزتر بوو‪.‬‬ ‫ئەو ساڵەی من لەدایکبووم‪ ،‬هەرسێ بەهەشتی (مودەڕیس و هەردوو‬ ‫کوڕەکەی محەمەد و فاتیح) شیعرەکانیان ساغکردەوە و مانای دێڕ بەدێڕ و‬ ‫وشەکانیان کرد و پاش زیاتر لە چل ساڵ‪ ،‬لە بنکەی ژین‪ ،‬وەک دەوڵەمەندترین‬ ‫دیوانی شیعریی سالم چاپکرا‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٣٩‬گۆڤاری گەالوێژ‪ ،‬یەکەم ژمارەی لێدەرچوو‪ .‬ئەو گۆڤارەی‬ ‫“ئەدمۆنز”ی کوردناس‪ ،‬بەیەکێ لە گۆڤارە گرنگەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫هێمای بۆ دەکات‪ .‬لە ژمارەی یەکدا و لە الپەڕەی ‪ ٧٩-٦٩‬دا بە ناوی دیاری‬ ‫سااڵنەی گەالوێژ‪ ،‬بۆ خوێنەرەکانی قەسیدەیەکی شاعیری بەناوبانگی کورد‬ ‫سالمی ساحێبقڕان باڵودەکەنەوە‪.‬‬ ‫بە چەند دێرێک گەالوێژ دەنووسێت‪(:‬سالم کە هەم لە مەیدانی شاعیری‬ ‫و هەم لە مەیدانی واڵت پەروەریدا شاسوارێکی بێ هاوتا بووە‪ ،‬بەم قەسیدە‬ ‫ڕەنگین و بەسۆزەی‪ ،‬کارەساتی گرتنی سلێمانی زۆر بە جۆش و ئوستازانە‬ ‫هۆنیووەتەوە‪ .‬جگە لە بەهای ئەدەبی‪ ،‬ئەم قەسیدەیە بۆ تەریخی کورد قیمەتی‬ ‫هەر تەواو نابێ‪ ).‬سالم ئەم قەسیدەیەی‪ ،‬بۆ ڕووخانی میرنشینی بابانەکان‬ ‫نووسیووە و یەکێکە لە درێژترین شیعرەکانی‪ ،‬بەم شێوەیە دەستپیدەکات‪:‬‬ ‫لێم گەڕێن با گۆشەگیربم دەستەو ئەژنۆ کەف زەنان‬ ‫گێژەڵووکەی بای نەدامەت تاری کردسەفحەی جیهان‬ ‫ساعیقەو بەرگی نەدامەت زوڵمەتی دا شەرق و غەرب‬ ‫بەردە بارانە بە مەخسووسی لەسەر موڵکی بەبان!‬ ‫گۆران”ی شاعیریش‪ ،‬لە کۆمەڵەی دیوانە شیعریی فرمێسک و هونەردا‪،‬‬ ‫شیعرێ دەنووسێت بەناوی “بۆ سالم” ‪:‬‬ ‫لە ئاسمانی فەخردا شیعر بوو باڵێکت‪،‬‬ ‫ئەوی ترت بە تەبیعەت شعووری میللی بوو‪،‬‬ ‫لە شەوقی حوسنی بتێ بوو ئەگەر خەیاڵێکت‬ ‫ئەوی ترت خەم و عەشقی وەتەن مەئالی بوو!‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٩‬ش‪ ،‬لە دامێنی گردی سەیوان‪ ،‬گڵکۆی گۆڕەکەی خۆی و مستەفا‬ ‫بەگی کوردیی ئامۆزای پێکەوە شکێنران و خاپوورکران‪ .‬ئەو ئێوارە پایزییە‬ ‫لەسەر گۆرەکەیان زۆر گریام!چەندین کەسی تر و نووسەری تر‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫“سالم و من”یان بەتینتر کرد‪ ..‬ڕۆژ بەڕۆژ‪ ،‬خەیاڵی من و وشە و دەقی ئەو‪،‬‬ ‫لەیەکتر نزیکتر و تەباتر دەبن‪..‬‬ ‫لە شەش بەرگی جیاواز و رەنگاوڕەنگدا‪،‬‬ ‫لە چوارچێوەی نزیکەی ‪ ٢٥٠٠‬الپەڕەدا‪ ،‬بە‬ ‫ناوەکانی (مومتاز حەیدەری باخچەیەکی‬ ‫رەنگین لە کولتووری کوریدا‪ ،‬کەشکۆڵی‬ ‫کولتووری‪ ،‬ساڵح حەیدەری رۆڵی سیاسی‬ ‫و رووناکبیری‪ ،‬گوڵچنێک لە یاداشتەکانی‬ ‫ساڵح حەیدەری‪ ،‬جەمال حەیدەری رۆڵی‬

‫سیاسی و رۆشنبیری) ئەمە جگە لەوەی‬ ‫لەم کۆبەرهەم و کتێبانەدا‪ ،‬باڵەخانە و‬ ‫درەختی بنەماڵەیی هاوسەر و کچ و کوڕانی‬ ‫حەیدەر ئەفەندی حەیدەری بە وێنە و لە‬ ‫چوارچێوەی باڵەخانەی وشە و ناسنامەدا‬ ‫کۆکراوەتەوە‪.‬‬ ‫لە ناو گوڵزاری نووسەرانی ئەم لەم لەم‬

‫لە کتێبی یەکەمدا‪:‬‬

‫عێراقدا و پاشتر رۆڵی رووناکبیری گەنگەشە‬ ‫دەکات‪ ،‬لەگەڵ هەندێ رووداوی گرنگ و پڕ‬ ‫بایەخی مێژوویی لەوانە‪ :‬لێکترازانی حزبی‬ ‫شیوعی عێراق و دابەشبوونی بەسەر دوو‬ ‫بەرە و بیرکردنەوە و حزبی جیاوازدا‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لەو خشتەیەی لێکترازانی حزبی‬ ‫شیوعی لە سااڵنی ‪ ١٩4٢‬بۆ ‪ ١٩٦٠‬بە‬ ‫وردی گێراوەتەوە‪ .‬لەگەڵ هەندێ کۆباس‬ ‫و رووداوی تری مێژوویی‪.‬‬

‫ساڵح حەیدەری و رۆڵی سیاسی‬ ‫و رووناکبیری‬ ‫لەم کتێبەدا‪ ،‬کە بورهان حاتەم‬ ‫گۆمەتاڵی‪ ،‬ئامادەیکردووە و مومتاز‬ ‫حەیدەری لە پێشوازیی کتێبەکەدا‪ ،‬هەندێ‬ ‫سەرەقەڵەم و پەیڤی لەبارەی رۆڵی‬ ‫کاریگەرییانەی ساڵح حەیدەری لە خەباتی‬ ‫سیاسی و شۆڕشگێڕی و رووناکبیردا‬ ‫نووسیووەو بە خوێنەرانی ناسیووە‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەو نامە دەستنووس و نامە‬ ‫ئەکادیمی و زانکۆییانەی کە لە زانکۆکانی‬ ‫کوردستان‪ ،‬لەسەر ئەم نووسەرە‬ ‫رووناکبیرە نووسراوە‪ .‬لەگەڵ بیبلۆگرافیای‬ ‫کۆمەڵێ نووسین و وتار و توێژینەوە لە‬ ‫رۆژنامە و گۆڤارەکاندا‪ ،‬لەسەر ساڵح‬ ‫حەیدەری لە چوارچێوەی ئەم بەرگەی ئەو‬ ‫کۆبەرهەمەدا کۆکراوەتەوە‪.‬‬ ‫لە کۆتایی کتێبەکەشدا‪ ،‬هەندێ‬ ‫ناسنامە و نامەی بایەخداری دەستنووسی‬ ‫ئەم نووسەرە‪ ،‬وەک دیکۆمێنتێکی مێژوویی‬ ‫گرنگ باڵوکراوەتەوە‪.‬‬

‫لە کتێبی پێنجەمدا‪:‬‬ ‫مومتاز حەیدەری‬ ‫باخچەیەکی رەنگین لە کولتووری‬ ‫کوردیدا‬ ‫ئەم کتێبەش بەرزان محەمەد عەلی‬ ‫نووسیوەیەتی‪ .‬لە چەندین بەش و‬ ‫وێستگەی جیاواز پێکهاتووە‪ .‬شوناس و‬ ‫ناسنامەیەکی گرنگە بۆ ناساندنی زێوانی‬ ‫وشە و رۆژنامەنووس و نووسەری پڕ‬ ‫بەرهەم مومتاز حەیدەری‪.‬‬ ‫نووسەر ئەم کتێبەی دابەشکردووە‬ ‫بەسەر چەند تەوەر و بابەتێکی گرنگدا‪،‬‬ ‫لەوانە ژیان و رەچەڵەکی بنەماڵەی‬ ‫حەیدەری‪ ،‬تایبەتمەندییەکانی کەسایەتیی‬ ‫مومتاز حەیدەری‪ ،‬سەرەتای ئاشنابوونی‬ ‫بە بیری چەپ و چەپگەرایی‪ ،‬رۆڵی لە‬ ‫رۆژنامەگەریی کوردیدا‪ ،‬کارکردنی لە‬ ‫رۆژنامەگەریی نهێنیدا‪ ،‬کارکردنی لە‬ ‫سەندیکای رۆژنامەنووسان و چەندین‬ ‫وێستگەی پڕ بەرهەمی تر‪.‬‬ ‫لە تەوەر و بەشێکی تری کتێبەکەدا‪،‬‬ ‫بەرهەم و نووسینەکانی مومتاز حەیدەری‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەو خەاڵت و‬ ‫رێزلێنانانەی کە لە مێژووی پڕ لە بەرهەم‬ ‫و کارەکانیدا وەریگرتووە‪ ،‬لە کۆتایی‬ ‫کتێبەکەشدا‪ ،‬پاشکۆ و کۆمەڵێ وێنە و‬ ‫دەستنووس و دیکۆمێنتی گرنگ و بایەخدار‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪.‬‬

‫لە کتێبی دووەمدا‪:‬‬ ‫صالح الحیدری في مجموعة‬ ‫مقاالت مهمة غیر منشورة‪:‬‬ ‫لەم بەرگەی کتێبی کۆبەرهەمی‬ ‫حەیدەریدا‪ ،‬کە بە هەردوو زمانی عەرەبی‬ ‫و کوردییەوە لەالیەن خالید بەکر ئەیوب و‬ ‫د‪ .‬ئازاد عوبێد پێداچوونەوەی زمانەوانی‬ ‫پێداچووەتەوە‪ .‬مومتاز حەیدەری پێناس‬ ‫و شوناسی کتێبەکەی خستووەتەڕوو‪،‬‬ ‫بەختیار حەیدەرییش پێشەکییەکی پڕ لە‬ ‫زانیاری لەسەر کۆمەڵێ تەوەرو بابەتی‬ ‫گرنگ بۆ نووسیووە‪.‬‬ ‫لە بەشی عەرەبیدا چەندین نووسینی‬ ‫ئەم نووسەرەی تێدایە‪ ،‬گرنگترینیان‬ ‫پێداجوونەوە بە مەسەلەی نیشتمانی‬ ‫و دۆزی کورد لە حەفتاکانی سەدەی‬ ‫رابردوودا‪ ،‬کە ئەویش بە پێشەکییەک‬ ‫و چەندین بەشی گرنگی وەک لە رێگەی‬ ‫چارەسەری ئاشتیانەی دۆزی کورد‪ ،‬چۆن‬ ‫پرسی کورد و کێشەی کورد چارەسەر‬ ‫دەبێ؟ پەیوەندی نیشتمانی و سیاسی لە‬ ‫نێوان پارتی و بەعس لە سااڵنی ‪١٩٥٧‬‬ ‫بۆ ‪ ١٩٧٥‬پاشتر بەیاننامەی ‪١١‬ی ئازار لە‬ ‫نێوان دەقی نووسین و جێبەجێکردندا‪.‬‬ ‫چەندین بابەتی گرنگی تر بە زمانی‬ ‫عەرەبی لەم کتێبەدا باڵوکراوەتەوە‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬یەکەم کۆبونەوەی ئەنجومەنی‬ ‫یاسادانان و جێبەجێکردنی ناوچەی‬ ‫ئۆتۆنۆمی و زۆر پرسی مێژوویی گرنگی‬ ‫تر‪ ،‬لە کتێبەکەدا بە شێوەیەکی ڕوون‬ ‫خراوەتەڕوو‪ ،‬ئەمەش وەک دیکۆمێنتێک‬ ‫دەمێنێتەوەو دەتوانرێ بۆ نووسینی‬ ‫توێژینەوەی ئەو قۆناغە گرنگە سوودی‬ ‫لێوەربگیرێت‪.‬‬

‫لە کتێبی سێیەمدا‪:‬‬ ‫گوڵچنێک لە یاداشتەکانی ساڵح‬ ‫حەیدەری‬ ‫ئەم کتێبەش حەیدەر عەبدوڵاڵ‬ ‫کردوویەتی بە کوردی و مومتاز حەیدەری‬ ‫لەم‬ ‫پێداچوونەوەی بۆ کردووە‪.‬‬ ‫یاداشتنامانەدا‪ ،‬لە بەشی یەکەمدا لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩4٠‬بۆ ساڵی ‪ ١٩٥٨‬دەگیرێتەوە‬ ‫لە دروستبوونی حزبی هیوا ‪ ١٩٢٩‬بۆ‬ ‫‪ ١٩44‬دا چەندین بیروەری و رووداوی‬ ‫گرنگ دەنووسێتەوە‪ ،‬کە رەنگە هەندێ‬ ‫لەو رووداو و بیرەوەریینامانە زۆر کەس‬ ‫نەیبیستبن‪ ،‬یان النی کەم‪ ،‬نەوەی نوێی‬ ‫کورد بە رووداوەکانی ئاشنا نەبن‪ .‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە سەرچاوەیەکی گرنگ و بایەخدار‬ ‫بۆ مێژووی سیاسی و رووناکبیریی کورد‪.‬‬ ‫لەم یاداشتانەدا‪ ،‬چەندین تەوەری‬ ‫گرنگی تر باس دەکات‪ ،‬لەوانە؛ ژیان و‬

‫قۆناغەکانی خویندنی ساڵح حەیدەری‪،‬‬ ‫ژیانی رۆژنامەگەریی و رۆشنبیری‪.‬‬ ‫پاشتریش هەڵوێستە لەسەر بزووتنەوەی‬ ‫سیاسی رەشید عالی و حزبی هیوا و حزبی‬ ‫شۆڕش و حزبی رزگاری و چەندین وێستگە‬ ‫و رووداوی تری گرنگی ژیانی سیاسی و‬ ‫رووناکبیریی خۆی دەکات‪.‬‬

‫لە کتێبی چوارەمدا‪:‬‬ ‫جەمال حەیدەری و رۆڵی‬ ‫سیاسی و رۆشنبیری‬ ‫ئەم کتێبە کە بەرزان محەمەد عەلی‬ ‫ئامادەی کردووە‪ ،‬خوێنەر ئاشنا دەکات بە‬ ‫خەبات و تێکۆشانی جەمال حەیدەری لە‬ ‫نێوان سااڵنی ‪ ١٩٢٦‬بۆ ‪١٩٦٣‬‬ ‫لە چەند بەشێکی گرنگی کتێبەکەدا‪،‬‬ ‫ژیان و کەسایەتیی جەمال حەیدەری و‬ ‫رۆڵی لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی‬

‫لە کتێبەی شەشەمدا‪:‬‬ ‫کەشکۆڵی کولتووری‬ ‫ئەمە کۆتا کتێبی ئەم کۆ بەرهەی‬ ‫حەیدەرییە‪ .‬لەم بەرگەشدا کۆمەڵێ‬ ‫تەوەر و بابەتی گرنگ باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫گرنگترینیان بریتین لە‪:‬‬ ‫گۆڤاری ‪ ٢١‬وەک سەرچاوەی مێژوویی‬ ‫رۆژنامەگەریی کوردی لە هەولێر‪.‬‬ ‫بیبلۆگرافیای ‪ ١٢‬ژمارەی گۆڤاری ‪،٢١‬‬ ‫نامەیەک بەدەم باوە دەفڕێ و رۆژێک‬ ‫دەگاتە جێ‪ ،‬نامەیەک بۆ پیرە هەڵۆ‪،‬‬ ‫پڕۆفیسۆر عیزەدین مستەفا رەسوڵ‬ ‫قەڵەمێکی عەفت رەنگ‪ .‬لەگەڵ کۆمەڵی‬ ‫بابەتی گرنگی تر‪.‬‬ ‫ئەم بەرگەی کتێبەکە‪-‬کەشکۆڵی‬ ‫کولتووری‪ -‬لەالیەن مومتاز حەیدەری‬ ‫ئامادەکراوەو دەبێتە سەرقاپی ئەم پڕۆژە‬ ‫گەوەرە رۆشنبیرییەی کتێبخانەی کوردی‪.‬‬

‫سەرجەم بەرگەکانی کتێبی حەیدەری‬

‫‪36‬‬

‫شوان ئەحمەد‬

‫گۆران مەریوانی‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫مەکتوباتی‌مەوالنا‌خالید‬

‫‪ 4‬الپەڕە‬

‫نەزەند‌بەگیخانی‬

‫خەاڵتێکی‌نێودەوڵەتی‌‬ ‫پێدەبەخرشێت‬ ‫زەمەن‪‌:‬ئەوروپا‬

‫د‪ ‌.‬نەزەند‌ بەگیخانی‪ ‌،‬ئەکادیمیست‌ و‌ ژنە‌ شاعیری‌ کورد‪‌،‬‬ ‫خەاڵتی‌ ‪٢٠٢٠‬ی‌ ئەکادیمی‌ ناوداری‌ ڤینسنت‌ رایتی‌ فەڕەنساوە‌‬ ‫پێدەبەخشرێت‪ ‌.‬نەریتی‌ خەاڵتەکەش‪ ‌،‬بە‌ کەسانی‌ چاالکوانی‌‬ ‫ئەکادیمیست‌دەبەخشرێت‪‌،‬ئەمە‌یەکەمجارە‪‌،‬کەسایەتییەکی‌کورد‌‬ ‫ئەو‌خەاڵتە‌وەربگرێت‪.‬‬ ‫خەاڵتی‌ ڤینسنت‌ رایت‪ ‌،‬لە‌ ساڵی‌ ‪٢٠٠٣‬وە‌ دامەزراوەو‌ سااڵنە‌‬ ‫دەدرێتە‌ چاالکترین‌ کەسایەتیی‌ ئەکادیمیی‌ بەریتانی‌ بۆ‌ کاری‌‬

‫بۆ‌یەکەمجار‌لە‌کتێبخانەی‌کوردیدا‪‌،‬‬ ‫نزیکەی‌‪‌٢٠٠‬نامەی‌جیاوازو‌هەمەجۆری‌‬ ‫مەوالنا‌ خالیدی‌ نەقشبەندی‪ ‌،‬بە‌ زمانی‌‬ ‫کوردیی‌ لە‌ دووتوێی‌ کتێبێکی‌ زیاتر‌ لە‌‬ ‫‪ ‌٣٠٠‬الپەڕەییداو‌ لەگەڵ‌ پێشەکییەکی‌‬ ‫دەوڵەمەندو‌ پڕ‌ لە‌ زانیاریی‪ ‌،‬لەسەر‌‬ ‫ئەدەبیات‌ و‌ ژیانی‌ مەوالنا‌ خالید‌‬ ‫باڵودەکرێتەوە‪‌.‬‬ ‫نامەکانی‌ مەوالنا‌ خالید‪ ‌،‬نامەی‌‬ ‫جیاوازن‪ ‌.‬هەندێکیان‌ بۆ‌ موریدو‌ زاناو‌‬ ‫دەروێش‌ و‌ عاریفەکانی‌ ناردوون‪‌،‬‬ ‫هەندێکیشیان‌بۆ‌میرانی‌بابان‌و‌هەندێ‌‬ ‫لە‌دەسەاڵتدارانی‌ناوچەکەی‌نووسیوە‪.‬‬ ‫بەشێک‌ لەم‌ نامانە‪ ‌،‬پێشتر‌‬ ‫بەهەشتیی‌ مەال‌ عەبدولکەریمی‌‬ ‫مودەڕیس‪ ‌،‬لە‌ کتێبی‌ یادی‌ مەرداندا‪‌،‬‬ ‫بە‌ زمانی‌ فارسی‌ باڵویکردوونەتەوە‪‌.‬‬ ‫هەندێکیشی‌ نەوشیروان‌ مستەفا‪ ‌،‬لە‌‬ ‫یەکێ‌ لە‌ بەرگەکانی‌ کتێبی‌ بەدەم‌‬

‫رێگاوە‌ گوڵچنین‌ باڵویکردوونەتەوە‪‌،‬‬ ‫بەاڵم‌ بایەخی‌ ئەم‌ کتێبە‌ ‪ ‌-‬مەکتوباتی‌‬ ‫مەوالنا‌ خالید‌ ‪ ‌-‬لەوەدایە‪ ‌،‬د‪ ‌.‬سەباح‌‬ ‫بەرزنجی‌ بە‌ زمانێکی‌ پاراو‌ و‌ شیرینی‌‬ ‫تایبەتمەند‌کردوونی‌بە‌کوردی‪.‬‬ ‫لە‌ خوێندنەوەی‌ نامەکاندا‪ ‌،‬ئاستی‌‬ ‫هۆشیاریی‌ و‌ دەوڵەمەندی‌ هزری‌‬ ‫مەوالنا‌ دەردەکەوێت‪ ‌،‬بەتایبەتی‌‬ ‫هەندێ‌ لەو‌ نامانەی‌ کە‌ ئاڕاستەی‌ میر‌‬ ‫و‌ دەسەاڵتدارانی‌ کردووە‪ ‌،‬بە‌ زمانێکی‌‬ ‫بااڵ‌ ‌ گواڵوپرژێنی‌ کردووە‌ بە‌ شیعری‌‬ ‫حافزی‌ شیرازی‌ و‌ سەعدی‌ شیرازی‌ و‌‬ ‫مەولەوی‪ ‌،‬ئەمە‌ جگە‌ لە‌ رەوانبێژییەکی‌‬ ‫بااڵ‪ ‌،‬لە‌ زمان‌ و‌ شێوەی‌ نووسین‌ و‌‬ ‫هەڵبژاردنی‌ وشە‌ و‌ دەستەواژەکانی‌‬ ‫نووسین‪ ‌.‬ئەوانەشی‌ بۆ‌ خەڵکی‌ ئاسایی‌‬ ‫نووسینی‪ ‌،‬بە‌ زمانێکی‌ سادە‌ و‌ پاراو‌‬ ‫کورت‌نووسراون‪.‬‬ ‫ئەوەی‌ بۆ‌ خوێنەری‌ کورد‌ لەم‌‬

‫کتێبەدا‌ گرنگە‪ ‌،‬د‪ ‌.‬سەباح‌ بەرزنجیی‪‌،‬‬ ‫بە‌زمانێک‌نامەکانی‌کردووە‌بە‌کوردی‪‌،‬‬ ‫لەکاتی‌ خوێندنەوەیدا‌ خوێنەر‌ هەست‌‬ ‫بە‌ تام‌ و‌ بۆن‌ و‌ کەشی‌ عاریفانەی‌‬ ‫مەوالنا‌ خالید‌ دەکات‪ ‌،‬ئەمە‌ دیارترین‌‬ ‫و‌ جوانترین‌و‌ سەرنجڕاکێشترین‌ رەگەزی‌‬ ‫ئەم‌کتێبە‌نامەکانی‌مەوالنایە‪.‬‬ ‫خاڵێکی‌ تری‌ گرنگی‌ کتێبەکە‪‌،‬‬ ‫وەرگێڕ‌بە‌سەلیقەیەکی‌زۆرو‌هەگبەیەکی‌‬ ‫پڕ‌ لە‌ زانیاریی‌ لەبارەی‌ مەوالناوە‪‌،‬‬ ‫لە‌ پێشەکییەکی‌ دەوڵەمەنددا‪ ‌،‬چەند‌‬ ‫باسێکی‌ لەسەر‌ الیەنە‌ جیاوازەکانی‌‬ ‫مەوالنا‌ نووسیوە‪ ‌،‬لەوانە‌ بەرهەمە‌‬ ‫نووسراوەکانی‌ مەوالنا‪ ‌،‬نامەکانی‌‬ ‫مەوالنا‪ ‌،‬ژیاننامەی‌ مەوالنا‪ ‌،‬خوێنەر‌‬ ‫بە‌ خوێندنەوەی‌ ئەو‌ پێشەکییە‌‬ ‫دەوڵەمەندەو‌ ‪ ‌١٩٤‬نامەی‌ کتێبەکە‪‌،‬‬ ‫شارەزا‌ دەبێ‌ بە‌ ژیان‌ و‌ دنیابینینێکی‌‬ ‫فراوانی‌مەوالنا‌خالیدی‌نەقشبەندی‪.‬‬

‫ئهو نامانهی جیهانیان گۆڕی‬ ‫(‪)7‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‌له‌ئینگلیزییه‌وه‪:‬‬ ‫ماردین‌ئیرباهیم‬ ‫نامه‌ی‌رۆزفێڵت‌بۆ‌چه‌رچڵ‬ ‫‌‪١١‬ی‌سێپته‌مبه‌ری‌‪‌١٩٣٩‬‬

‫یه‌که‌مین‌ نامه‌ی‌ دۆستایه‌تی‌ که‌ خۆرئاوا‌‬ ‫ده‌گرێته‌خۆی‪‌.‬له‌‪٣‬ی‌سێپته‌مبه‌ر‌به‌ریتانیا‌جه‌نگ‌دژی‌‬ ‫ئه‌ڵمانیا‌راده‌گه‌یه‌نێت؛‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌ڵمانیا‌پۆڵه‌ندای‌‬ ‫داگیرکرد‪ ‌.‬چه‌رچڵ‌ وه‌کو‌ لێپرسراوی‌ هێزی‌ ده‌ریایی‌‬ ‫گه‌ڕابۆوه‌ناو‌کابینه‌ی‌حکومه‌ت؛‌بۆ‌سه‌ر‌کارێک‌که‌‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای‌ جه‌نگی‌ جیهانیی‌ یه‌که‌مدا‌ ساڵی‌ ‪‌١٩١٤‬‬ ‫هه‌یبوو‪ ‌.‬چه‌ند‌ رۆژێک‌ دوای‌ ئه‌وه‪ ‌،‬ئه‌م‌ نامه‌یه‌ی‌ له‌‬ ‫رۆزفێڵتی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکاوه‌پێگه‌یشت‌که‌ئه‌ویش‌‬ ‫له‌ کاتی‌ جه‌نگی‌ جیهانیی‌ یه‌که‌مدا‪ ‌،‬له‌ پۆستێکی‌‬ ‫هاوشێوه‌دا‌وه‌کو‌یاریده‌ده‌ری‌وه‌زیری‌هێزی‌ده‌ریایی‌‬ ‫کاری‌کردبوو‪‌.‬پێش‌بیست‌ساڵ‪‌،‬به‌راگوزه‌ر‌یه‌کتریان‌‬

‫هاوبەشی‌ بەریتانیاو‌ فەڕەنسا‪ ‌،‬بە‌ ئامانجی‌ گەشەپێدانی‌ بواری‌‬ ‫ئەکادیمی‌لە‌بواری‌زانستە‌مرۆڤایەتی‌و‌کۆمەاڵیەتی‌و‌پەیوەندییە‌‬ ‫نێودەوڵەتییەکاندا‪.‬‬ ‫نەزەند‌ بەگیخانی‪ ‌،‬بڕوانامەی‌ ماستەر‌ و‌ دکتۆرای‌ لە‌ زانکۆی‌‬ ‫سۆربۆن‌ بەدەستهێناوە‪ ‌،‬ئەندامی‌ شەرەفی‌ زانکۆی‌ بریستل‪-‬ی‌‬ ‫بەریتانیایە‪ ‌،‬وەک‌ ئێدیتەری‌ بەشی‌ رۆژهەاڵتی‌ ناوەڕاستی‌‬ ‫گۆڤاری(جێرنەل‌ ئۆف‌ جێندە‪ ‌-‬بەیسد‌ ڤایلەنس)‌ کار‌ دەکات‪‌.‬‬ ‫بەدەر‌لەوەش‌ئەم‌خانمە‌شاعیرە‪‌،‬بە‌زمانی‌کوردی‌و‌ئینگلیزی‌و‌‬ ‫فەڕەنسی‌شیعر‌باڵودەکاتەوە‪.‬‬

‫*‌نامه‌ی‌رۆزفێڵت‌بۆ‌چه‌رچڵ‬ ‫*‌نامه‌ی‌چه‌رچل‌بۆ‌رۆزفێڵت‬

‫بینیبوو‪‌.‬ساڵی‌‪‌١٩٣٣‬کاتێک‌رۆزفێڵت‌سه‌رۆکای ‌ه‌تیی‌‬ ‫ئه‌مه‌ریکای‌ برده‌وه‪ ‌،‬چه‌رچل‌ کۆپییه‌کی‌ کتێبه‌که‌ی‌‬ ‫خۆی‌‘بایۆگرافی‌دۆقی‌مارلبۆرۆ’ی‌بۆ‌ناردبوو‪‌،‬به‌اڵم‌‬ ‫رۆزفێڵت‌پێزانینی‌ده‌رنه‌بڕیبوو‪‌،‬وا‌ئێستا‌ده‌ریده‌بڕێت‪‌.‬‬ ‫رۆزفێڵت‌که‌ناڵێکی‌نهێنی‌له‌گه‌ڵ‌چه‌رچڵدا‌ده‌کاته‌وه‪‌.‬‬ ‫هه‌روه‌ها‌ رۆزفێڵت‪ ‌،‬ئاماژه‌ به‌ سه‌رۆکوه‌زیران‌ نێڤێڵ‌‬ ‫چه‌مبه‌رالین‌ ده‌کات‪ ‌،‬ئه‌وه‌ش‌ وه‌ک‌ مه‌سه‌له‌یه‌کی‌‬ ‫فه‌رمی‪‌،‬ده‌نا‌هه‌ردووکیان‌ده‌زانن‌که‌چه‌مبه‌رالین‌چه‌ند‌‬ ‫نه‌زان‌ بووه‌ کاتێک‌ ویستوویه‌تی‌ هیتله‌ر‌ رازی‌ بکات‪‌.‬‬ ‫رۆزفێڵت‌گره‌وی‌له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌کردووه‪‌-‬پێی‌وابووه‪‌-‬که‌‬ ‫چه‌رچڵ‌ده‌بێته‌پیاوی‌یه‌که‌م‌له‌به‌ریتانیا‪‌.‬دوای‌ئه‌وه‌ی‌‬ ‫هه‌شت‌ مانگ‌ دواتر‪ ‌،‬چه‌رچڵ‌ ده‌بێته‌ سه‌رۆکوه‌زیران‪‌،‬‬ ‫هاوپه‌یمانێتییه‌که‌یان‌ده‌بێته‌بابه‌تێکی‌یه‌کالکه‌ره‌وه‪.‬‬

‫چه‌رچڵی‌ئازیزم‪...‬‬

‫چەرچڵ و ڕۆزفێڵت‬

‫چونکه‌من‌و‌تۆ‌له‌جه‌نگی‌جیهانی‌یه‌که‌مدا‌پۆستی‌‬ ‫هاوشێوه‌مان‌هه‌بووه‪‌،‬ده‌مه‌وێت‌بزانیت‌چه‌نده‌دڵخۆشم‌‬ ‫که‌جارێکی‌دیکه‌گه‌ڕاویته‌وه‪‌،‬بۆ‌پۆستی‌هێزی‌ده‌ریایی‪‌.‬‬ ‫من‌وای‌ده‌بینم‪‌،‬گرفته‌کانی‌تۆ‪‌،‬به‌هۆکارگه‌لی‌تازه؛‌‬ ‫ئاڵۆزن‪‌،‬به‌اڵم‌ئه‌وه‌ی‌بنه‌ڕه‌تییه‌ئه‌وه‌یه‌که‌زۆر‌ئه‌سته‌م‌‬ ‫نین‪‌.‬ئه‌وه‌ی‌من‌گه‌ره‌کمه‌ئه‌وه‌یه‌تۆ‌و‌سه‌رۆکوه‌زیران‌‬ ‫بزانن‌که‌من‌هه‌موو‌کاتێک‌خۆشحاڵ‌ده‌بم‌ئێوه‌به‌‬ ‫نامه‌ی‌چه‌رچل‌بۆ‌رۆزفێڵت‬ ‫شه‌خسی‌ له‌ هه‌ر‌ شتێک‌ ئاگادارم‌ بکه‌ن‌ که‌ خۆتان‌‬ ‫‪‌٢٠‬ی‌ئایاری‌‪١٩٤٠‬‬ ‫پێتان‌باشه‌من‌بیزانم‪‌.‬ده‌توانن‌هه‌میشه‌نامه‌ی‌داخراو‌‬ ‫داوای‌هاوکاری‌له‌گه‌رمه‌ی‌جه‌نگی‌جیهانی‌دووه‌مدا‪‌.‬‬ ‫له‌هه‌گبه‌ی‌خۆتانه‌وه‌بۆ‌هه‌گبه‌ی‌من‌بنێرن‪.‬‬ ‫دڵخۆشم‌ به‌وه‌ی‌ پێش‌ ئه‌وه‌ی‌ ئه‌م‌ شتانه‌ بێنه‌ چه‌رچل‌ هه‌مووی‌ ده‌ رۆژ‌ بوو‌ ببووه‌ سه‌رۆکوه‌زیران‪‌.‬‬ ‫فه‌ڕه‌نسا‌ دۆڕابوو‪ ‌.‬به‌ریتانیا‌ به‌ ته‌نیا‌ دژی‌ ئه‌وروپای‌‬

‫پێشه‌وه‌تۆ‌به‌رگه‌کانی‌مارلبۆرۆت‌ته‌واو‌کرد‪‌-‬منیش‌‬ ‫زۆر‌چێژم‌له‌خوێندنه‌وه‌یان‌بینی‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ‌رێزی‌راستگۆیانه‌م‪،‬‬ ‫دڵسۆزی‌خۆت‬ ‫فرانکلین‌رۆزفێڵت‬

‫نازی‌ وه‌ستابۆوه‪ ‌،‬چاوه‌ڕێی‌ هاتنه‌ناوه‌وه‌ی‌ هیتله‌ر‌‬ ‫بوو‪ ‌-‬ئه‌مه‌ریکاش‌ هێشتا‌ بێالیه‌ن‌ بوو‪ ‌.‬چه‌رچل‌ داوا‌‬ ‫له‌رۆزفێڵتی‌سه‌رۆکی‌ئه‌مه‌ریکا‌ده‌کات‌په‌نجا‌که‌شتی‌‬ ‫جه‌نگی‌پێ‌بفرۆشێت‌بۆ‌به‌رگری‌له‌واڵته‌که‌‪‌،‬که‌چی‌‬ ‫ده‌یبیستێته‌وه‌ که‌ باڵوێزی‌ ئه‌مه‌ریکا‌ له‌ له‌نده‌ن‪‌،‬‬ ‫جۆزیف‌ که‌نه‌دی‌ که‌ هێورکه‌ره‌وه‌یه‌کی‌ به‌ناوبانگه‌ ‪‌-‬‬ ‫هێورکه‌ره‌وه‌یاخود‌رازیکه‌ر‪‌،‬لێره‌دا‌تۆنێکی‌نێگه‌تیڤی‌‬ ‫هه‌یه‌چونکه‌مه‌به‌ست‌له‌که‌سێکه‌ده‌یه‌وێت‌بارودۆخی‌‬ ‫ئاڵۆز‌به‌رازیکردن‌و‌چوون‌به‌ده‌م‌داواکاریی‌که‌سێکه‌وه‌‬ ‫هێور‌ بکاته‌وه‌ که‌ به‌دکاره‪ ‌،‬له‌م‌ حاڵه‌ته‌دا‌ رازیکردنی‌‬ ‫هیتله‌ر‪ ‌.‬و‌ کوردی‪ ‌ ‌-‬به‌ناوبانگه‌ ئامۆژگاری‌ داوه‌ به‌‬

‫ئه‌مه‌ریکا‌که‌ئه‌و‌که‌شتیانه‌‪‌-‬گه‌له‌که‌شتی‪‌،‬ئوستووڵ‪‌-‬‬ ‫نه‌ده‌ن‌ به‌ به‌ریتانیا‌ ‪ ‌-‬به‌ لێکدانه‌وه‌ی‌ باڵوێزه‌که‪ ‌-‬له‌‬ ‫ئانوساتی‌که‌وتندایه‪‌.‬ئه‌مه‌رقی‌چه‌رچل‌هه‌ڵده‌ستێنێت‌‬ ‫و‌وا‌ده‌کات‌چاوقایمانه‌ترین‌نامه‌سه‌باره‌ت‌به‌بڕیاری‌‬ ‫به‌ریتانیا‌بنووسێت‪.‬‬ ‫هه‌رچییه‌ک‌ رووبدات‪ ‌،‬نییه‌تی‌ ئێمه‌ ئه‌وه‌یه‌ هه‌تا‌‬ ‫کۆتایی‌له‌م‌دوورگه‌یه‌دا‌شه‌ڕ‌بکه‌ین‪‌.‬ئه‌گه‌ر‌ئێمه‌ئه‌و‌‬ ‫هاوکاریه‌مان‌ پێبگات‪ ‌،‬ئومێده‌وارین‌ به‌ره‌نگارییه‌کی‌‬ ‫توندیان‌ له‌ جه‌نگی‌ ئاسمانیدا‌ بکه‌ین‪ ‌.‬ئه‌گه‌ر‌‬ ‫هه‌لومه‌رجه‌که‌ له‌ قازانجی‌ ئێمه‌ نه‌بوو‪ ‌،‬ئه‌ندامانی‌‬ ‫ئیداره‌ی‌ئێستا‌جێگه‌کانیان‌لەده‌ست‌ده‌ده‌ن‪‌،‬به‌اڵم‌به‌‬ ‫هیچ‌شێوه‌یه‌ک‌ته‌سلیم‌نابین‪‌.‬ئه‌گه‌ر‌ئه‌ندامانی‌ئیدار‌ه‌ی‌‬ ‫ئێستا‌نه‌مان‌و‌هی‌دیکه‌هاتن‌له‌‌وێرانه‌که‌دا‌جێگایان‌‬ ‫بگرنه‌وه‪ ‌،‬ئه‌وا‌ تاکه‌ بابه‌تی‌ سازش‌ که‌ ده‌مێنێته‌وه‌‬ ‫گه‌له‌که‌شتییه‌که‌‪‌-‬ئوستووڵ‪‌-‬ده‌بێت‪‌.‬هه‌روه‌ها‌ئه‌گه‌ر‌‬ ‫ئه‌مه‌ریکا‪ ‌،‬واڵته‌که‌ی‌ ئێمه‌ی‌ بۆ‌ چاره‌نووسی‌ خۆی‌‬ ‫جێهێشت‪‌،‬که‌س‌مافی‌ئه‌وه‌ی‌نییه‌لۆمه‌ی‌ئه‌و‌که‌سانه‌‬ ‫بکات‌که‌به‌رپرسیارن‪‌،‬ئه‌گه‌ر‌ئه‌وه‌ی‌له‌توانایاندا‌بێت‌‬ ‫کردبێتیان‌بۆ‌رزگارکردنی‌هاواڵتیانیان‪.‬‬ ‫جه‌نابی‌ سه‌رۆک‌ بمبووره‪ ‌،‬ده‌بێت‌ به‌ راشکاوی‌‬ ‫گوزارشت‌له‌م‌مێرده‌زمه‌یه‌بکه‌م‪‌‌.‬من‌ناتوانم‌له‌جیاتی‌‬ ‫که‌سانی‌ دوای‌ خۆم‌ ‪ ‌-‬ئه‌وانه‌ی‌ جێی‌ من‌ ده‌گرنه‌وه‪‌-‬‬ ‫وه‌اڵمتان‌بده‌مه‌وه‌که‌ره‌نگه‌له‌نائومێدی‌و‌بێچاره‌ییدا‌‬ ‫خۆیان‌ له‌گه‌ڵ‌ ویستی‌ ئ ‌ه‌ڵمانیادا‌ بگونجێنن‪ ‌،‬له‌گه‌ڵ‌‬ ‫ئه‌وه‌شدا‌هیچ‌پێویست‌نییه‌ئێستا‌گره‌و‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌‬ ‫بیرۆکه‌و‌ئه‌گه‌رانه‌بکه‌ین‪‌.‬جارێکی‌دیکه‌ش‌سوپاس‌‬ ‫بۆ‌ویستی‌چاکت‪.‬‬

‫الپەڕە ‪4‬‬

‫سیمبولی‬ ‫زێبایی‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫کولتووری “زەمەن” گرنگیی بە ئەدەب و هونەری هاوچەرخ دەدات‬

‫الپەڕە ‪3‬‬

‫شاری کارل مارکس‬

‫له پاركی ئازادی‪،‬‬ ‫خۆنیشاندان بوو‪،‬‬ ‫نهك خۆپیشاندان‬ ‫لوقامن‌غه‌فوور‬ ‫جگه لهوهی له سنوورێكی تهسكی شاری سلێمانی ‪ -‬ههرێمی كوردستاندا‪ ،‬كۆمهڵێك‬ ‫گردبوونهوه له شوێنێك كه شوێنی گهشتوگوزاره‪ ،‬لهههمانكاتدا هیچ ریئاكتێكی‬ ‫ئهوتۆمان نهبینی لهالیهن دهسهاڵتی حكومهتهوه بهرامبهر خۆنیشاندانهكهی شاسوار‪.‬‬ ‫دژی خۆنیشاندانهكه نهبووم بهاڵم هانی كهسیشم نهدا بهشدار بێت‪ ،‬چونكه‬ ‫خۆپیشاندان جیاوازه له خۆنیشاندان‪ .‬خۆپیشاندان مهدلولی خۆی ههیه‪ ،‬كه رێگهیهكه‬ ‫بۆ دهستكهوتنی ئامانجێك‪ ،‬بهپێی ئهوهی خوێندوومه له وانهیهك لهژێر ناوی (چ‬ ‫كاتێك خۆپیشاندان باشه؟) النی كهم دهبێت ‪%60‬ی ئامانج بێتهدی‪ .‬ئهگینا ئهگهر‬ ‫خۆنیشاندان بێت‪ ،‬ههموو كهسێك دهتوانێت خۆی نیشانی جهماوهر بدات بڵێت‪“ :‬ئهها‬ ‫من ههم!” و خۆی پیشانی دهسهاڵتی حوكمڕان بدات و بڵێ‪“ :‬دهتوانم ‪ 100‬كهس‬ ‫بێنمه سهرشهقام”‪.‬‬ ‫تێڕوانینی من بۆ خۆپیشاندان تێڕوانینێكی بهحته! ناتوانم من بچمه سهر شهقام و‬ ‫به دهستبهتاڵی بگهڕێمهوه‪ .‬چونكه ئهگهر دووجار خۆپیشاندانت كردو به دهستبهتاڵی‬ ‫گهڕایتهوه‪ ،‬ئهو هیوایهی كه خهڵكی یان گروپێكی دیاریكراو پێتی ههیه لهدهستی‬ ‫دهدهیت‪.‬‬ ‫شاسوار ویستی لهڕێگهی بانگهوازێكهوه خهڵك كۆكاتهوهو بزانێت قهبارهی‬ ‫جهماوهرێتی چهنده‪ ،‬چونكه بیرمان نهچێت بهشێكی زۆر له پهرلهمانتارهكانی‪ ،‬چ له‬ ‫كوردستان و چ له بهغدا‪ ،‬لهدهستداوه‪ ،‬بۆیه ئهمه ههقێكی مهشروعه بهس ناكرێت‬ ‫ناوی بنێین خۆپیشاندان‪ .‬جگه لهوهی كهسێك داوای نان دهكات كه خۆی برسی بێت‪،‬‬ ‫چونكه ئهگهر برسی نهبێت داواكهی توند نابێت بۆ چنگكهوتنی نان‪.‬‬ ‫جا ئهگهر ورد دیقهت له بانگهوازو داواكارییهكهی “نهوهی نوێ” بدهینهوه‪ ،‬بۆت‬ ‫دهردەكهوێت چهند تێكهڵ و پێكهڵه داواكان‪ .‬لهیهككاتدا داوای چاككردنی كارهباو‬ ‫ئاو‪ ،‬دابینكردنی خانوو بۆ كهمدهرامهت دهكهن بۆ خهڵك‪ ،‬بهدوایدا داوای دامهزراندنی‬ ‫گهنجان و ههلی كار بۆ بێكاران و سهروهری یاساو جێبهجێكردنی یاسای چاكسازی‬ ‫و گهڕانهوهی سهرهمووچه دهكهن‪ .‬بهدوایدا چاككردنی سیستمی بهڕێوهبردن و‬ ‫تهندروستی و چی و چی‪ ..‬لیستهكه هێنده درێژه ئهگهر ببرێته بهردهم كۆنگرێسی‬ ‫ئهمریكی دهپرسێت‪ :‬جارێ كامیان! لهكاتێكدا ئهم داوایانه هیچی تازه نیین‪ ،‬لهساڵی‬ ‫‪1994‬هوه زۆربهیان ههن و زیادیش دهكهن و كهڵهكه بوون‪.‬‬ ‫با نمونهیهك لهو بهراوردكارییه بنووسم بۆ ئهوهی باشتر برایانی “نهوهی نوێ” له‬ ‫خۆپیشاندان تێبگهن‪ ،‬ساڵی ‪ ،1909‬بزووتنهوهی “یهكێتی سهندیكاكانی ژنانی كرێكار”‬ ‫له ئهمریكا كه ههموویان ژن بوون‪ ،‬خاوهن كارگهكان به پاڵپشتی كۆشكی سپی‬ ‫بێئومێدییهكی گهورهیان دروستكردبوو بۆ ژنانی كرێكار‪ ،‬بۆیه بزووتنهوهكه بڕیاریدا‬ ‫خۆپیشاندانێك بكات و داواشی له ژنانی كرێكار كرد نهچنهوه سهر كارهكان تا‬ ‫ئهنجامیان نهبێت‪ .‬بزووتنهوهكه له یهك رۆژدا ‪ 20‬ههزار ژنی هێنایه سهر شهقامهكانی‬ ‫نیویۆرك‪ ،‬دوو داوای ههبوو زیادكردنی كرێی كرێكاران و چاككردنی شوێنی كرێكاران‬ ‫كه سهالمهتی كرێكاران پارێزراو بێت‪ .‬پاش دوو رۆژ خۆپیشاندان ئامانجهکەیان‬ ‫سهریگرت و بوو به بڕیارو له كۆنگرێس پهسهند كرا‪.‬‬ ‫رهنگه دهیان نمونهی ئهو ماوهی ریفۆرمخوازی ئهمریكام لهبهردهست بێت ههر له‬ ‫گروپی “لێدان له ئهلكهول” و “بزووتنهوهی ئهنتی سالۆن” و “یهكێتی چاكسازی ژنانی‬ ‫مهسیحی”‪ ،‬كه كاریگهرییهكانیان چۆن بووه لهسهر كۆنگرێس و حكومهت‪.‬‬ ‫جا برایانی نهوهی نوێ ئهگهر رێگهم بدهن‪ ،‬پرسیارێكیان لێدهكهم‪ :‬ئایا ئهو‬ ‫خۆنیشاندانهی ئێوه ئهنجامی زیاتر بوو كه رۆژی ‪22‬ی فێبریوەری كردتان؟ یان ئهو‬ ‫خۆپیشاندانهی گهنجان و ژنان و خهڵك له فهیسبووك بۆ كچه ‪ 9‬ساڵه ناههقلێكراوە‬ ‫كردیان؟ كه ‪ 2019‬لهالیهن گروپێكهوه دهستدرێژی سێكسی كرابووه سهرو گروپهكهش‬ ‫ئێستا ئازادكراون و باوكی كچهكه پهنای بۆ رای گشتی برد؟ كه سهرئهنجام لهژێر‬ ‫خۆپیشاندانی تۆڕه كۆمهاڵیهتییهكاندا بڕیارهكهی به دهسهاڵتی جێبهجێكاری‬ ‫حكومهتی ههرێم گۆڕی!‬

‫سەرنووسەر‬ ‫سیروان رەشید‬

‫رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای وشە‬

‫ڕۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬

‫بەڕێوەبەری نووسین‬ ‫مەعاز فەرحان‬

‫بەڕێوەبەری هونەریی‬

‫شاخەوان ئەنوەر‬

‫‪0750 444 7109‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫ژنە‌بێنامووس‌و ایە‬ ‫ژنە‌بەنامووسەکان ق‪:‬‬ ‫ل‬

‫نرخ ‪ 500‬دینار‬

‫س‬ ‫امع‬

‫خامنێک‌‬

‫ی‬ ‫ل‌‬ ‫خ‬ ‫شەش‌هەزار‌تابلۆ‪‌..‬‬ ‫ە‬ ‫یا‬

‫‪10‬‬

‫ل‬

‫شک‬

‫و‬ ‫ریە‬

‫تەمەنی‌‪‌67‬ساڵە‌و‬ ‫ئامێرێکی‌پیاوانە‌‬ ‫هێشتا‌لە‌پۆلی‌‬ ‫یەکەمی‌بنەڕەتییە‬ ‫دەژەنێت‬

‫ت‬

‫شەش‌هەزار‌خەون‬

‫‪07740881458‬‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫ئی‬

‫ڤی‬

‫نۆ‬ ‫س‌ف‬

‫نووسینگەی هەولێر‬ ‫گوندی ئیتاڵی یەک‬ ‫خانووی ژمارە (‪)633‬‬

‫ناونیشان‬ ‫سلێمانی ‪ -‬گەڕەکی ئاشتی‬ ‫شەقامی سۆران (‪)132‬‬ ‫خانووی ژمارە (‪)20‬‬

‫‪11‬‬

‫لل‬

‫‌‬ ‫خدر‬

‫‪1111‬‬

‫گەنجان‌کەمرت‌بە‌کۆرۆنا‌دەمرن‬ ‫ناوەندی‌تەمەنی‌ئەو‌کەسانەی‌بەهۆی‌کۆرۆناوە‌مردوون‬

‫ئەجێندای ڕووداوەکانی مانگی ئازار‬ ‫‪2‬ی ئازار‪ :‬سێیەم هەڵبژاردن لە‬ ‫ئیسرائیل بەڕێوەدەچێت‪ ،‬ئەوەش پاش‬ ‫ئەوەی کە هەردوو هێزە براوەکەی‬ ‫ئیسرائیل نەیانتوانی بۆ جاری دووەم‬ ‫بگەن بە ڕێککەوتن بۆ پێکهێنانی‬ ‫کابینەی حکومەت‪.‬‬

‫لە مانگی سێدا‪ :‬حکومەتی نیپاڵ پارە تەرخاندەکات بۆ توێژینەوە لەسەر ئەو کەرکەدەنە یەک‬ ‫شاخە هندییانەی کە لەواڵتەکەدا هەن‪ ،‬کە مەبەست لێی زانیارییە سەبارەت بەو ژینگەیەی ئەو‬ ‫ئاژەڵە دەتوانێت تێیدا بژی‪.‬‬

‫‪ 22 - ١5‬ئازار‪ :‬هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەکان لە فەڕەنسا‬ ‫بەڕێوەدەچێت و پێشبینی‬ ‫دەکرێت دەنگی حزبەکەی‬ ‫ئیمانوێل ماکرۆنی سەرۆک‬ ‫کەمبکات‪ ،‬لە بەرامبەردا‬ ‫حزبەکەی ماری لۆپان دەنگی‬ ‫زیاد دەکات‬

‫‪26‬و ‪27‬ی ئازار‪ :‬یەکێتی ئەوروپا گفتوگۆ‬ ‫دەکات سەبارەت بە کارهێنانی‬ ‫‪ 5G‬و هەروەها بەرەوپێشچوونەکانی چوونە‬ ‫دەرەوەی بەریتانیا لە یەکێتییەکە‪.‬‬

‫‪3‬ی ئازار‪ :‬لە ‪ ١٤‬ویالیەتی ئەمریکا‬ ‫ڕکابەری دەکرێت و سێ کاندیدی‬ ‫دیموکراتەکان دەهێڵدرێنەوەو ئەو‬ ‫کاندیدانەی دیکەی حزبەکە ماڵئاوایی لە‬ ‫کێبڕکێکە دەکەن و تا ئێستاش لەسێ‬ ‫ویالیەتدا هەڵبژاردن کراوەو بێرنی ساندەرز‬ ‫لەپێشە‪.‬‬

‫‪١2‬ی ئازار‪ :‬لە یۆنان مەشخەڵی ئۆڵۆمپیادی‬ ‫تۆکیۆی ‪ 2٠2٠‬دەدرێتە بەرپرسانی تۆکیۆ و‬ ‫مەشخەڵەکە دادەگیرسێنن‪.‬‬

‫وو�‬ ‫د ی��دو �� ب ۆ� چ�� ن‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫‪19‬‬

‫‌نان‌په‌یداكردن‬ ‫له‌‌نێوان‌كۆمپیوته‌رێك‌و‌كاڵشینكۆفێكدا‬ ‫محهمهد حسێن‬ ‫كۆتایی ساڵی رابردوو‪ ،‬بههای سهرمایهكهی‬ ‫كۆمپانیای ئهپڵ گهیشته ‪ ١.١٧‬ترلیۆن دۆالر‪ ،‬زیاتر‬ ‫له بههای ‪ ٥٠٠‬كۆمپانیای گهورهو بچوكی بواری‬ ‫وزهو نهوت‪ .‬ئهپڵ نه بیره نهوت و میلیشیای حیزبی‬ ‫ههیه‪ ،‬نه پشك ‪ -‬یش ئهدات به هیچ سیاسیهكی‬ ‫پیسخۆر‪ .‬تهنها روئیای داهێنهرانهو دیزاینی نوێی‬ ‫ههیه‪ ،‬كه وایكردووه بهرههمهكانی جیاوازتربن له‬ ‫هی ركابهرهكانی‪.‬‬ ‫ئهم بهراوردهی نێوان ئهپڵ و كۆمپانیا‬ ‫نهوتیهكان بۆ نیشاندانی مۆدێلێكی نوێی بازاڕو‬ ‫كاره‪ ،‬كه ئهمڕۆ خهریكه زاڵ دهبێت بهسهر‬ ‫ئابووری جیهاندا؛ مۆدێلێك كه سامان و هێز الی‬ ‫ئهو كهسانه كۆدهكاتهوه‪ ،‬كه روئیای داهێنهرانهیان‬ ‫ههیهو بهرههمهكانیان ههمیشه بژاردهیهكی نوێ بۆ‬ ‫بهكاربهر زیاد دهكات‪ .‬یاخود توانای كۆمپیوتهرو‬ ‫مۆبایله زیرهكهكان بهكاردههێنن بۆ داهێنان و‬ ‫فرۆشتنی خزمهتگوزاریهكی نوێ‪.‬‬ ‫بزوێنهری سهرهكی ئهم ئابوورییه باڵكێش و‬ ‫زیرهكهی ئهمڕۆ گهشهی تهكنۆلۆجیا‪ ،‬زانیاری‪،‬‬ ‫روئیاو دواتریش شڵهژانی داهێنهرانه (‪Cre-‬‬ ‫‪)ative Disruption‬یه‪ .‬ئهمه وایكردووه‬ ‫(‪ )Uber‬ئوبهر ببێته ههره گهورهترین كۆمپانیای‬ ‫گواستنهوهو گهیاندن بێ ئهوهی تاقه یهك‬ ‫ئۆتۆمبێلی ههبێت؛ فهیسبووك ببێته گهورهترین‬ ‫و جهماوهریترین میدیای جیهانی‪ ،‬بێ ئهوهی هیچ‬ ‫پهیامنێرو راپۆرتێكی ههبێت‪ .‬عهلی بابا ههره‬ ‫گهورهترین فرۆشیاری دنیایه‪ ،‬بهاڵم دوكانێكی نیه‬ ‫بۆ ههڵگرتنی كااڵكانی؛ ئایربانب ههره گهورهترین‬ ‫كۆمپانیای بواری خانوبهرهو شوێنی نیشتهجێبوونه‪،‬‬ ‫بهاڵم خۆی تهنها شوققهیهكیشی نییه‪.‬‬ ‫ههریهكه لهم كۆمپانیانه‪ ،‬سۆفتوێر (پرۆگرامێكی‬ ‫كۆمپیتهری)یان ههیهو بههۆی مۆبایله زیرهكهكان و‬ ‫كۆمپیوتهرهوه كڕیارو فرۆشیار دهگهیهنن به یهك‪.‬‬ ‫زۆر به سادهیی ئهوانهی كه ئهم كۆمپانیا گهورانهیان‬ ‫دروست كردووه سهرهتا زانیارییان ههبووه لهسهر‬ ‫ئهوهی خهڵك و بازاڕ چ خزمهتگوزاریهكیان‬ ‫پێویسته‪ ،‬دواتریش روئیایهكیان ههبووه بۆگهڕان‬ ‫بهدوای ئهو میكانیزمهی توانای دابینكردنی ئهم‬ ‫خزمهتگوزاریانهی ههبێت‪ .‬بهمهش گهیشتونهته ئهو‬ ‫سهركهوتن و سامان و نفوزهی ئهمڕۆیان‪.‬‬

‫ئهمانه ئهو گروپهن كه به كۆمپیوتهرهكانیان نان‬ ‫پهیدا دهكهن و ئهمڕۆ له چینی ههره دهوڵهمهندهكانی‬ ‫دنیان‪ ،‬بهاڵم با تهماشایهكی ئهوانهیش بكهین كه‬ ‫به كاڵشینكۆفهكانیان دهوڵهمهند دهبن‪ .‬ئهوانهی‬ ‫دهسهاڵت و حیزبو سامانی گشتی له كوردستاندا‬ ‫دهوڵهمهندی كردوون‪.‬‬ ‫ئهمڕۆ بهشێکی گهورهی سهرچاوه داراییهكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ههر له دهروازه سنوریهكانهوه تا دهگاته‬ ‫پرۆسهی بازاڕیكردنی نهوتهكهی لهژێر رهحمهتی‬ ‫تۆڕێك قاچاخچی لۆكاڵی و نێودهوڵهتیدان‪،‬‬ ‫نهك ئهو داهێنهرو دیزاینهرو خاوهنكارانهی كه‬ ‫توانای سهرسامكردنی بهكاربهرانیان ههیه‪ .‬ئهم‬ ‫قاچاخچیانه یان خۆیان چهكبهدهستن‪ ،‬یان كار بۆ‬ ‫سیاسیه چهكبهدهستهكان دهكهن‪.‬‬ ‫سروشتی ئابوورییه نهوتفرۆشییهكهی كوردستان‬ ‫بهجۆرێك بازاڕی كاری ههرێمهكهی رهنگڕێژكردووه‪،‬‬ ‫كه سامان و داهات بهالی زۆرهوه بۆ مافیا‬ ‫چهكبهدهستهكان بێت‪ ،‬یان ئهوانهی به پشتیوانی‬ ‫ئهم مافیانه بازاڕیان قۆرغكردووهو بڕیار ئهدهن كێ‬ ‫له كوێ چ كارێك بكات‪ .‬سیستمه سیاسی و دارایی‬ ‫و ئیدارییهكهش پاڵنهری بههێزی دروستكردووه بۆ‬ ‫فراوانكردنی بازاڕی قاچاخچیهكان‪ ،‬نهك ئهوانهی كه‬ ‫رهنگه توانای داهێنانێكیان ههبێت و خزمهتگوزاریهك‬ ‫یان كااڵیهك لهم بازاڕه دواكهوتووهدا زیاد بكهن‪.‬‬ ‫لێره تۆڕێك سیاسی چهكدار بازاڕو سهرچاوه‬ ‫ئابوورییهكانیان كۆنترۆڵ كردووهو بهردهوام پاڵ‬ ‫به خهڵكیشهوه دهنێن ببێته ئهندام لهناو هێزه‬ ‫چهكدارهكاندا بۆ ئهوهی خۆیان و بهرژهوهندیهكانیانی‬ ‫پێ بپارێزن‪ .‬به پێی داتاكانی دهستهی ئاماری‬ ‫ههرێم‪ ،‬زیاتر له ‪ ٢٠٣‬ههزار كهس (كه ‪%١٦.٩٣‬‬ ‫دهستی كاری چاالكی ههموو ههرێمن) لهناو هێزه‬ ‫چهكدارهكاندا كاریان دهكرد تا كۆتایی ‪ .٢٠١٦‬ئهم‬ ‫ژمارهیه لهوه ناچێت كهمی كردبێت لهم سااڵنهی‬ ‫دواییدا‪ .‬ئهمه جگه لهوهی دهیان كۆمپانیای ئهمنی‬ ‫ههن له كوردستاندا خهڵك چهكدار دهكهن و بۆ‬ ‫پاسهوانی دهزگاو كۆمپانیاكانی كهرتی تایبهت‬ ‫بهكار دههێنرێن‪.‬‬ ‫سهرهڕای گرنگی ئهو خزمهتگوزاریهی ئهم هێزه‬ ‫چهكدارانه دابینی دهكهن‪ ،‬له رووی ئابوورییهوه‬ ‫تهواو بێ بهرههمن‪ .‬ههموو ئهو پارهیەی بۆ بواری‬

‫ئهوهی له دهۆك‬ ‫و سلێمانی دهبێته‬ ‫قاچاخچی مهرج نیه‬ ‫بهقهدهر ئهوه زیرهك‬ ‫نهبێت كه له نیۆرك‬ ‫فهیسبوكی دروست كرد‬

‫بهرگری و ئاسایش خهرج دهكرێت‪ ،‬به حسابات و‬ ‫لۆجیكی ئابووری وهك به فیڕۆدان سهیردهكرێت‪.‬‬ ‫بهراوردێكی زۆر ساده لهنێوان پرۆفایلی ئهوانهی‬ ‫له واڵته گهشه كردووهكاندا دهوڵهمهند دهبن و‬ ‫ئهوانهی له كوردستاندا بوونهته خاوهن سامان و‬ ‫پاره زۆر به ڕوونی سروشتی ئابووری و حوكمڕانی‬ ‫كوردستانمان نیشان دهدات‪.‬‬ ‫له كوردستان زۆربهی ئهوانهی دهوڵهمهند‬ ‫بوون‪ ،‬یان كۆمپانیای گرێدراوی حیزب و سهركرده‬ ‫دهسهاڵتدارهكانن و بههۆی قۆرغكاریهوه به نرخی‬ ‫گران كااڵو خزمهتگوزاری نزم و بێ كواڵیتی‬ ‫بهسهر خهڵكدا ساغدهكهنهوه‪ ،‬یان ئهوانهن كه‬ ‫به گهندهڵی و قاچاغچێتی پاره پهیدا دهكهن‪ .‬له‬ ‫دهروازه سنوریهكاندا چهندین كۆمپانیا دروستكراوه‬ ‫تهنها بۆ پارهوهرگرتن له خهڵك‪ ،‬بێ ئهوهی‬ ‫خزمهتگوزاریهكی ئهوتۆ پێشكهش بكهن‪ .‬ههر لهم‬ ‫دهروازانهدا بهشێك له بهرپرسانی هێزه ئهمنیهكان‬ ‫بوون به قاچاغچی و به ئاشكرا خهریكی هێنان و‬ ‫بردنی جگهرهو كااڵی ترن لهدهرهوهی یاساو رێكاره‬ ‫گومرگیهكان‪ ،‬بهپێی نوسراوێكی سهرۆكی لیژنهی‬

‫وزهو سامانه سروشتیهكانی پهرلهمانی كوردستان‬ ‫عهلی حهمهساڵح‪.‬‬ ‫ئهم جیاوازیه بۆ؟ ئهوه چیه وادهكات له‬ ‫ئهمریكا مارك زۆكهربێرگ به فهیسبوك دهوڵهمهند‬ ‫بێت‪ ،‬بهاڵم له كوردستان خهڵك به قاچاخچێتی‬ ‫جگهره‪ ،‬خواردنهوه كحولیهكان‪ ،‬دوگی مهڕو نهوتی‬ ‫رهش و پااڵوگه نایاساییهكان‪ .‬زۆر به سادهیی‪،‬‬ ‫ئهمه جیاوازی نێوان حوكمڕانی باش و سیستمی‬ ‫ئۆلیگاركه چهك بهدهستهكانه‪.‬‬ ‫ئهوه سیستم و دامودهزگا دارایی و دادوهری‬ ‫و حوكمیهكانه كه پاڵنهری كارو داهێنان الی‬ ‫تاكهكان دروست دهكات‪ .‬ئهوهی له دهۆك و‬ ‫سلێمانی دهبێته قاچاخچی مهرج نیه بهقهدهر ئهوه‬ ‫زیرهك نهبێت كه له نیۆرك فهیسبوكی دروست‬ ‫كرد‪ .‬ههریهكهو به ڕێگای خۆی و بهپێی ژینگهو‬ ‫دهرفهتهكانیان ههوڵی دهوڵهمهندبوونیان دا‪ .‬لێره‬ ‫دهرفهتی قاچاخچیهتی ههبوو بۆ پاره پهیدا كردن‪،‬‬ ‫بهاڵم لهوێ كارو داهێنان و بیرۆكهی نوێ‪ .‬ئهوه‬ ‫سیستم و دامودهزگاكانه بڕیار دهدات ئهم ههوڵی‬ ‫دهوڵهمهند بوونه له چ ڕێگایهكهوه بێت‪.‬‬ ‫كلیلی سهركهوتنی ئهم جۆره كۆمپانیانه‬ ‫(ئوبهر‪ ،‬فهیسبووك‪ ،‬ئهمازۆن‪ ،‬گوگڵ‪ ،‬عهلی بابا)‬ ‫متمانهیه‪ ،‬ئینجا داهێنان و ئاسانكاری له شێوازی‬ ‫دابینكردنی خزمهتگوزاریهكاندا‪ .‬متمانه به جدیهت‬ ‫و پاكی ئهوهی خزمهتگوزاریهكهت پێشكهش دهكات‬ ‫و ناهێڵێت مافی هیچ كام له كڕیارو فرۆشیار‬ ‫بخورێت‪ .‬ئهمانه ئهمڕۆ چهقی ملمالنێكانیان‬ ‫لهنێوان برانده بههێزو گرانبههاكاندا گواستۆتهوه‬ ‫بۆ ركابهری نێوان سۆفتوێرهكانی گهیاندنی كااڵو‬ ‫خزمەتگوزاری‪.‬‬ ‫ئهمڕۆ بوونی سایتێكی وهك فهیسبووك یان‬ ‫عهلی بابا دهكرێت بهقهدهر ههزار بیرهنهوت‬ ‫داهاتی ههبێت‪ .‬كلیلی سهركهوتن ههر ئهوه نییه‬ ‫میلیشیایهكت ههبێت و بهرپرسانی حیزبێكی‬ ‫بااڵدهست شهریكت بن‪ ،‬بهڵكو دهكرێت بیرۆكهیهك‬ ‫بێت كه توانای زیادكردنی بههایهكی ههیه له‬ ‫بازاڕهكهدا‪ .‬بهاڵم ههر ئهم ژینگهی دروستكردنی‬ ‫قاچاخچیهتیه بهجۆرێك فاكتهره دارایی‪ ،‬ئابووریی‪،‬‬ ‫یاسایی‪ ،‬و ئهمنیهكان رهنگڕێژ دهكات كه نههێڵێت‬ ‫خاوهنكاری داهێنهرو خاوهن روئیا دروست ببێت‪.‬‬

‫میدیا‌چی‌له‌باره‌ی‌كۆرۆناوه‌‌ده‌ڵێت؟‬ ‫ئهرسهالن رهحمان‬ ‫كۆرۆنای نوێ‪ ،‬وهك ههر پهتایهكی دیكه‪ ،‬ئهگهر‬ ‫ئهمڕۆش چارهسهری نهبێت‪ ،‬عهقڵی داهێنهرانهی‬ ‫مرۆڤدۆستانهی زانایان دهستهوهستان نییه‬ ‫له ئاستیدا‪ .‬ئهگهر كهشوههواو ژینگهی ژیانی‬ ‫پانتاییهكی دیاریكراو زهمینهی بۆ سهرههڵدان و‬ ‫گهشهكردنی خۆشكردبێت‪ ،‬كات ناوهستێت و گۆڕانی‬ ‫كهشوههوا ئهو زهمینه له بارهی له بار دهبات‪.‬‬ ‫دهمێنێتهوه مامهڵهی الیهنی رهسمی و پهیوهندیداره‬ ‫بهو پرسهوه‪ .‬له ههرێمی كوردستان شپرزهییهك به‬ ‫كاروباری ئیداریی و رێككاره تهندرووستییهكانهوه‬ ‫دیاره‪ .‬به تایبهتی دوای ئهوهی كۆرۆنا گهیشته‬ ‫ئێران‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬ئیمارات و لوبنان‪ .‬ههرچهند‬ ‫ههوڵهكان بهردهوامن و رێنمایی ههن و وهزارهتی‬ ‫تهندرووستی چاوكراوهتره له ئاستی قهیرانهكهدا‪،‬‬ ‫بهاڵم هێشتا كات ماوه بۆ ئهوهی دادوهری لهسهر‬ ‫رۆڵ و ئهزموونی له بهرهنگاربوونهوهی ئهو پهتایه‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫دیوێكی دیكهی ئهم قهیرانه‪ ،‬مامهڵهی میدیای‬ ‫كوردیی و بهكارهێنهرانی تۆڕه كۆمهاڵیهتییهكانه‬ ‫لهگهڵ حاڵهت و بارودۆخه نوێیهكه‪ .‬سهرچاوهی‬ ‫یهكهم و سهرهكی میدیای كوردیی بۆ وهرگرتنی‬ ‫زانیاری‪ ،‬ئاژانس و سهرچاوه خۆرئاواییهكانه‪ ،‬جا‬ ‫له دهستی یهكهمهوه بێت یان له دهستی دووهمهوه‬ ‫بێت‪ .‬لهوهشدا ئهگهر ههیه میدیای خۆرئاوا به‬ ‫مهبهست قهبارهی قهیرانهكهیان گهورهتر له‬ ‫ئهندازهی خۆی پیشان دابێت و بهشێكی زۆری‬ ‫ههواڵ و زانیارییهكانیان بڕژێته خزمهتی پڕۆژهی‬ ‫سیاسی و ئابووری جیهانی سهرمایهداری خۆرئاواوه‬ ‫دژی ئابووری و پیشهسازی چین‪.‬‬ ‫میدیای كوردی پهلهیهتی بۆ گهیاندنی نوێترین‬ ‫ئاماری تووشبووان‪ ،‬قوربانیانی ڤایرۆسهكه‪ .‬دیقهت‬ ‫بفهرموون‪ ،‬ههواڵی تۆماركردنی حاڵهتی كۆرۆنا له‬ ‫بهریتانیا و ئیتاڵیا‪ ،‬چارهكی ههواڵی تۆماركردنی‬ ‫چهند حاڵهتێك له شاری قومی ئێران كاریگهری‬ ‫نهبوو‪ .‬میدیاش هێندهی لهسهر نهڕۆیشت‪،‬‬ ‫وهك ئهوهی باڵوبوونهوهی ههواڵی تۆماركردنی‬ ‫حاڵهتهكان له ئێران كاریگهری به جێهێشت‪ .‬سهدای‬

‫باڵوبوونهوه و تۆماركردنی حاڵهتهكان له خۆرئاوا‬ ‫هێنده نایهته بهر گوێ‪.‬‬ ‫بهكارهێنهرانی تۆڕه كۆمهاڵیهتییهكان له باشترین‬ ‫حاڵهتدا رهنگه كۆپی پهیستی ههواڵ و زانیاری‬ ‫سهرچاوهكان بكهن‪ ،‬له باره خراپهكهدا پشت به‬ ‫زانیاری بێ بنهما دهبهسترێت‪ .‬به گشتی ئهو تۆڕانه‬ ‫ژینگهی له بارن بۆ باڵوبوونهوهی‪ ،‬پڕوپاگهنده‪،‬‬ ‫واتهوات‪ ،‬ههواڵی ساخته و ههڵبهستراو‪ ،‬كه له‬ ‫رێگهیانهوه كاریگهری گهوره لهسهر رایگشتی و‬ ‫ئاسیشی كۆمهاڵیهتی كۆمهڵگه و ئاسایشی دهروونی‬ ‫تاك دروست دهكهن‪.‬‬ ‫به گوێرهی زانستی دهروونزانی و پرسی شهڕی‬ ‫دهروونی‪ ،‬له سهردهمی رووداوی گهوره و باری‬

‫به گوێرهی زانستی‬ ‫دهروونزانی و پرسی‬ ‫شهڕی دهروونی‪ ،‬له‬ ‫سهردهمی رووداوی گهوره‬ ‫و باری نائاسایی و‬ ‫كارهساتدا‪ ،‬ژینگهیهكی‬ ‫له بار بۆ باڵوبوونهوهی‬ ‫دهنگۆ و پڕوپاگهنده‬ ‫دهڕهخسێت‬

‫نائاسایی و كارهساتدا‪ ،‬ژینگهیهكی له بار بۆ‬ ‫باڵوبوونهوهی دهنگۆ و پڕوپاگهنده دهڕهخسێت‪.‬‬ ‫ئهمهش ئهركی دامهزراوه رهسمییهكان قورستر‬ ‫دهكات‪ .‬بۆ پێشگیری لهو رهوشه نوێیه پێویسته‬ ‫میدیا و دامهزراوه دهوڵهتییهكان هاوئاههنگانه‬ ‫ههنگاو بنێن و میدیا بهرپرسیارێتی رهوشه نوێیهكه‬ ‫بگرێته ئهستۆ و نهكهوێته سهنگهرگرتنهوه‪.‬‬ ‫له كاتی روودانی قهیراندا ههندێك ئاماژه‬ ‫و پێودانگ ههن پێویسته میدیا و دامهزراوه‬ ‫دهوڵهتییهكان لهبهرچاویان بگرن بۆ مامهڵهكردن‬ ‫لهگهڵ قهیرانهكاندا‪:‬‬ ‫لهوانه‪:‬‬ ‫‪ .١‬پێویسته دامهزراوه رهسمییهكان بهو پهڕی‬ ‫وردی و روونییهوه‪ ،‬پێویستی میدیا له رووی زانیاری‬ ‫و راستییه بهرجهستهكان دابین بكات‪ ،‬بۆ ئهوهی‬ ‫دهرفهت بۆ دزهكردنی ههواڵی ناڕاست نهخوڵقێت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬راگهیاندنی ئامارو زانیارییهكان به شێوهیهكی‬ ‫روون و رێگه نهدان و بوار نههێشتنهوه بۆ شێواندن‬ ‫و به ههڵه راڤهكردنیان‪.‬‬ ‫‪ .٣‬له كاتی روودانی ههڵهدا‪ ،‬پێویسته‬ ‫دامهزراوهكان دان به ههڵهدا بنێن بۆ ئهوهی‬ ‫متمانه و راستگۆیی له دهست نهدهن‪ ،‬به تایبهتی‬ ‫له گواستنهوهی زانیاریدا و خستنهڕووی هۆكاری‬ ‫روودانی ههڵهكان به روونی باس بكهن‪ .‬چونكه‬ ‫نكوڵی كردن و دواتر دهركهوتنی راستییهكان‪،‬‬ ‫متمانه الی رایگشتی ناهێڵێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬میدیا دهبێت دوای دڵنیابوونهوه زانیاری‬ ‫باڵوبكاتهوه و نهكهوێته ژێر كاریگهری باری‬ ‫سۆزدارییهوه‪ .‬له سهرچاوهی رهسمی ناسراو‪،‬‬ ‫زانیاری وهربگرێت و باڵوی بكاتهوه‪ .‬ناكرێت كهسی‬ ‫نهناسراو‪ ،‬سهرچاوهی نادیار‪ ،‬پهیج و ئهكاونتی تۆڕه‬ ‫كۆمهاڵیهتییهكان ببنه سهرچاوهی سهرهكی زانیاری‪.‬‬ ‫‪ .٥‬پێویسته دامهزراوهكان بهوپهڕی دڵنیایی‬ ‫و متمانهو راستگۆییهوه وهاڵمی پرسیاری‬ ‫میدیا بدهنهوهو رایگشتی له نوێترین زانیاری و‬ ‫رێككارهكانیان ئاگادار بكهنهوه‪.‬‬

‫‪ .٦‬دامهزراوه رهسمییهكان دهبێت به زمانی‬ ‫زانیاری و دڵنیایی تهواو رهوش و پێشهاتهكان‬ ‫بخهنهڕوو‪ .‬ناكرێت لهسهر بنهمای گریمانه زانیاری‬ ‫بدهنه میدیا‪.‬‬ ‫‪ .٧‬پێویسته میدیا پشت به الیهنی پهیوهندیدار‬ ‫و بهرپرسی راستهوخۆ ببهستێت‪ .‬دامهزراوه‬ ‫دهوڵهتییهكانیش ناكرێت ههر كهس الی خۆیهوه‬ ‫زانیاری بداته میدیا و دهكرێت حكومهت ژوورێكی‬ ‫عهمهلیاتی تایبهت پێكبهێنێت و ئهو ژووره ببێته‬ ‫زمانحاڵ و سهرچاوهی یهكهم و دوایهمین زانیاری له‬ ‫بارهی قهیرانهكهوه‪ .‬نهك وهك ئهوهی ئێستا ههیه‪،‬‬ ‫ههر بهڕێوبهری بنكه و مهرزێكی سنووری و ههر‬ ‫كامهندێكی تهندرووستی له شوێنپێگهی خۆیهوه‬ ‫لێدوان دهدات‪.‬‬ ‫‪ .8‬لهگهڵ باڵوكردنهوهی زانیارییه نوێیهكانی‬ ‫تایبهت به نهخۆشییهكه‪ ،‬گرنگه میدیا رێنمایی‬ ‫تهندرووستی و شێوازی خۆپارێزی فێری خهڵك‬ ‫بكات و كارێك بكات هاوواڵتی ژێرخانێكی مهعریفی‬ ‫بۆ درووست ببێت بۆ خۆپاراستن نهك تهنیا لهم‬ ‫پهتایه بهڵكو گۆڕینی نۆڕمی ژیان و ههڵسوكهوتی‬ ‫رۆژانهی به ئامانجی درووستكردنی كۆمهڵگهیهكی‬ ‫پاكتر و تهندروستتر‪.‬‬ ‫‪ .٩‬یهكخستنی گوتاری دامهزراوه دهوڵهتییهكان‬ ‫و راستهڕێ كردنی ئهرك و بهرپرسیارێتی‬ ‫دامهزراوهكان بهرامبهر به میدیا و هاوواڵتیان به‬ ‫ئامانجی رێگرتن له سهرلێشێوان و تێپهڕاندنی ئهو‬ ‫شپرزهییهی ههیه‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬میدیا پێویسته رێگر بێت له باڵوبوونهوهی‬ ‫واتهوات و پڕوپاگهنده و ههواڵی ههڵبهستراو و رێگه‬ ‫به خۆی نهدات ببێته پاشكۆی پهیج و ئهكاونتی‬ ‫بهكارهێنهرانی تۆڕه كۆمهاڵیهتییهكان و رۆڵی‬ ‫سهركردایهتیكردنی تۆڕه كۆمهاڵیهتییهكان بگێڕێت‪،‬‬ ‫نهك له پێناو الیك و كۆمێنت ببێته پاشكۆی ئهو‬ ‫تۆڕانه و زیان له متمانهی خۆی له الیهك و ئاستی‬ ‫مهعریفی وهرگرانی له الیهكی دیكهوه بدات و ببێته‬ ‫مایهی درووستكردنی پشێوی و تێكدانی ئاسایشی‬ ‫دهروونی تاك و ئاسایشی كۆمهاڵیهتی كۆمهڵگه‪.‬‬

‫سەردار قادر‬

‫پێش‬ ‫یادى‬ ‫راپەڕین‬ ‫چەند رۆژێكى تر دیسانەوە‬ ‫یادى راپەڕین سەراپاى میدیاكان‬ ‫ئەگرێتەوە‪ ،‬زۆرینەى پارتەكان‬ ‫وەك دونیایەكى هێندە جوانیان‬ ‫بۆ دروستكردبین‪ ،‬ئەكەونە خۆ بۆ‬ ‫دەرخستنى تواناكانیان و قوربانییان‬ ‫لەكاتى راپەڕیندا‪.‬‬ ‫ماڵى شەهیدەكانى راپەڕین تەنها‬ ‫راستگۆترین وێنەى راپەڕینن ‪.‬‬ ‫كاكى لێپرسراو خۆى ئامادە ئەكات‬ ‫بۆ وتارێك كە خۆی و هاوڕێكانى‬ ‫بكاتە قارەمان وهەموو ئەوانى تر بە‬ ‫بچووك وێنا بكات ‪.‬‬ ‫هەموو ساڵێك هەمان بابەت‬ ‫دەپرسێت‬ ‫هاوواڵتى‬ ‫دەبینین‪،‬‬ ‫دەستكەوتەكانى راپەڕین كامانەن؟‬ ‫كارەباى بەردەوام؟‬ ‫بژێوى باش بۆ هەمووان؟‬ ‫خۆشگوزەرانى؟‬ ‫عەدالەتى تەواو بۆ هەمووان؟‬ ‫ژیانى ئاسودەو پڕ كەرامەت بۆ‬ ‫ماڵباتى شەهیدان و تێكۆشەرە‬ ‫دێرینەكان؟‬ ‫هەڵبژاردنى بێ غەل و غەش؟‬ ‫فرسەتى كار بۆ هەمووان‪،‬‬ ‫گەنجانى واڵتمان كۆى بوارەكانیان‬ ‫بۆ كراوەتەوە؟‬ ‫شارەكانمان‪ ،‬الدێكانمان‪ ،‬بۆتە‬ ‫شوێنگەى ژیانى ئاسودە بۆ‬ ‫هەمووان؟‬ ‫حیزبەكان‪ ،‬بارەگایەكى بچووك لە‬ ‫دەرەوەى شارن و كۆى گردەكان و‬ ‫تەپۆڵكەكانى بۆتە شوێنى حەوانەوە‬ ‫بۆ هەمووان؟‬ ‫واڵت بەدەست كۆمەڵێك كەسى‬ ‫تەكنۆكراتەوە دەبرێت بەڕێوە‪،‬‬ ‫حكومەتى هاواڵتى بۆتە ئامانجى‬ ‫هەمووان؟‬ ‫كۆمپانیاكان خەریكى گەشەن و‬ ‫كەرتى تایبەت بوژاوەتەوەو كەرتى‬ ‫هاوبەش گەشەى كردووەو كەرتى‬ ‫حكومەت كەمترین مووچەخۆرى‬ ‫هەیە ئەوەى نابینرێت كۆمپانیاى‬ ‫حیزب و بنەماڵەیە؟‬ ‫خانووە قوڕەكان ئەڵێى عەقارى‬ ‫جارانە؟‬ ‫ببورن ئەوە خەونە؟‬ ‫ئەوە وتارى بەرپرسەكانى واڵتە‪.‬‬ ‫دواى راپەڕین چیتان بۆ كردین؟‬ ‫لەشكرێك مووچەخۆرى حیزب‪،‬‬ ‫زەمەنێك لە شەڕى ناوخۆ‪،‬‬ ‫گەندەڵى تا بینەقاقامان‪ ،‬واڵتێك لە‬ ‫نادادپەروەرى ‪.‬‬ ‫شار تا بێت دەبێتە مۆڵگە بۆ‬ ‫خۆتان و حیزبەكانتان‪ ،‬هەمووان‬ ‫گەر جاران لە خۆتان وەرس بووین‬ ‫ئێستا وەچەكانتان خاوەن كۆمپانیاو‬ ‫بەرپرسن تەنانەت حیزبیشتان‬ ‫تەسلیم كردن ‪.‬‬ ‫زۆرێك لە ئێمە شەرم دەكەین‬ ‫كە بەشداربووین لە راپەڕین و شانە‬ ‫چەكدارەكانى شااڵو؟؟؟؟؟؟؟‬ ‫شەرم دەكەین بەرامبەر ماڵە‬ ‫شەهیدەكان‪ ،‬شەرم دەكەین كە‬ ‫بەرامبەر هاوڕێ تێكۆشەرەكانمان‪،‬‬ ‫ئاخر ئەوان ئێستا چۆن دەژین‬ ‫و بەرپرسەكانى جارانمان چۆن‬ ‫دەژین؟؟‬ ‫ئەو پەرلەمانتارە گەنجانە كە بە‬ ‫مووچەیەكى باش خانەنشین دەبن‬ ‫توخوا ئاگایان لەو تێكۆشەرانە‬ ‫هەیە؟؟‬ ‫دەزانن ئەوان نەوتى ماڵیان نییە؟‬ ‫ئەزانن شەرم دەكەن لە مناڵەكانیان‬ ‫كە ناتوانن باش بیانژێنن‪.‬‬ ‫یادى راپەڕین بۆ ئێوە‬ ‫وەیشومەى ژیانیش بۆ هاوواڵتیان‪.‬‬

‫وو�‬ ‫د ی��دو �� ب ۆ� چ�� ن‬

‫‪18‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫“شێخ حسێنی هەزاركانی”‬ ‫وانەیەكی ئەخالقی و مێژوویی و نیشتیمانی بۆ كورد!‬ ‫بەڕێز‌عەباس‬ ‫كورد واناسراوە كەمترین سوود لە‬ ‫مێژووەكەی خۆی وەردەگرێت‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫نەهامەتیەكانیشی بە شێوەی جیاواز پاتە‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬گەالنی دونیا ڕووداوێكی مێژوویی‬ ‫گرنگیشیان نەبێت دروستی دەكەن یان‬ ‫ئەفسانەیەك دادەتاشن بۆ ئەوەی خەمێكی‬ ‫هاوبەش كۆیان بكاتەوە وەك نەتەوە‪ ،‬جولەكە‬ ‫بەوە ناسراون خەمی مێژوو و ڕووداوەكانی‬ ‫كۆیان دەكاتەوە بۆیە بەو دەرئەنجامەی‬ ‫ئێستا گەیشتوون‪ ،‬كەسایەتییەكی گرنگ یان‬ ‫ڕووداوێك هەبێت لە مێژوویاندا بۆ نەوەكانی‬ ‫دەگێڕنەوە وەك نموونەیەكی كاریگەر بۆ‬ ‫بنیاتنانی كەسایەتییان! كوردیش بەهۆی‬ ‫ئەو نەهامەتییە زۆرەی بەسەریدا هاتووە‬ ‫چەند كەسایەتییەكی لە مێژوودا هەن كە‬ ‫هەڵوێست و ڕەفتارەكانیان بۆ ئەوەیە وەك‬ ‫وانەیەكی ئەخالقی و مێژوویی و نیشتیمانی‬ ‫بۆ نەوەكانی بگێڕێتەوەو كاریگەریان لەسەر‬ ‫دروست بكات‪ ،‬یەكێك لەو كەسایەتییانە‬ ‫“شێخ حسێنی هەزاركانی”ە‪ ،‬كە دەبوایە‬ ‫بەناوهێنانی كەم كەس هەبێت نەیناسێت‬ ‫لە كوردستاندا‪ ،‬بەاڵم بە پێچەوانەوە كەم‬ ‫كەس هەیە بیناسێت! مێنتەڵێتی خێڵگەری‬ ‫و ناوچەگەرێتی وای كردووە كەمتر بناسرێت‬ ‫و هەڵوێستە مێژووییەكەی نەگاتە هەموو‬ ‫كەس‪ ،‬جارێكیان لەگەڵ دكتۆرێكی ناسراوی‬ ‫زانكۆ كەوتینە گفتوگۆ ئەو باسی گەلی‬ ‫جولەكەی دەكردو بە گرنگییەوە لێیان دەدواو‬ ‫زۆر بە ئیعجابەوە بۆ نموونە باسی یەكێك‬ ‫لە ناودارەكانی جولەكەی دەكرد بەناوی‬ ‫مێناخێم بێگن و لەبارەی كتێبەكەیەوە دەدوا‬ ‫بەناوی “شەوە سپییەكان”‪ ،‬دواتر لێم پرسی‬ ‫دكتۆر ئێمە وەك كورد كەسایەتییەكی زۆر‬ ‫گرنگمان لە مێژوودا هەیەو هەڵوێستێكی‬ ‫وەهای نیشانداوە دروست وایە هەمیشە لە‬ ‫یادماندابێت و بیگێڕینەوە ئەو كەسایەتییەش‬ ‫“شێخ حسێنی هەزاركانی”ە دەیناسیت؟ لە‬ ‫وەاڵمدا وتی نەخێر! كە باسی هەڵوێستەكەی‬ ‫شێخ حسێنم بۆی گێڕاوە تووشی شۆك بوو‬ ‫بەوەی چۆن تا ئێستا بێئاگابووە لێی! ئەمە‬ ‫چیرۆكی كەسێكی خوێندەوارو ئەكادیمی‬ ‫و ناسراوبێت كە شێخ حسێن هەزاركانی‬ ‫نەناسێت چۆن خەڵكانی نەخوێندەوارو چینە‬ ‫گشتییەكە دەیناسن؟‬ ‫“شێخ حسێنی هەزاركانی لە پەالماری‬ ‫سێی ئەنفالدا لە گەرمیان گیراوەو لەگەڵ‬ ‫خانەوادەكەی براوە بۆ قەاڵی قۆرەتوو كە‬ ‫ئەوسا شوێنی كۆكردنەوەی ئەنفالكراوانی‬ ‫ناوچەی گەرمیان بووەو بارەگای تیپی ‪21‬ی‬ ‫سوپابوو”(‪“ ،)1‬لەكاتی ئەنفالدا خۆی و ‪12‬‬ ‫ئەندامی خێزانەكەی وەك هەزاران ژن و‬ ‫مناڵ و پیرو پەككەوتەی تری كوردستان‬ ‫لە گوندەكەی خۆیاندا گوندی هەزاركانی‬ ‫بەر ئەو كردە بەدناوە كەوتن‪ .‬هەر دوای‬ ‫هەواڵی دەستگیركردنی ئەم پیاوە ئایینی و‬ ‫كۆمەاڵیەتیە ناودارەی گەرمیان بەشێك لە‬ ‫خزم و دۆست و ناسیاوە دەستڕۆكانی خۆیان‬ ‫دەگەیەننە عزەت دوری و تكای لێدەكەن‬ ‫كە هەوڵی ئازادكردنی بدات‪ ،‬عزەت دوریش‬ ‫بۆ یەكەمین جار لە ژیانیدا جورئەت دەكات‬ ‫تەكلیف لە سەدام حسێن بكات كە ئەو‬ ‫پیاوچاكە ئازاد بكەن‪ ..‬سەدام لەسەر داوای‬ ‫عزەت دوری بروسكەیەك ئاراستەی فەیلەقی‬ ‫یەك دەكات كە سەركردایەتی قۆناغەكانی‬ ‫ئەنفالی دەكرد كە شێخ حسێن ئازاد بكەن‪.‬‬ ‫كاتێك ئەم بروسكەیەی سەدام دەگاتە‬ ‫دەستی فەرماندەی فەیلەقی یەك هەموو‬ ‫ئەنفالكراوەكانی گەرمیان گواستراونەتەوە‬ ‫قۆرەتوو كە كەمپی كۆكردنەوەی دەست‬ ‫بەسەر كراوەكانی كەالرو كفری و نەوجول و‬ ‫بەشێك لە گوندەكانی گەرمیان بوون‪ ..‬قائید‬ ‫فەیلەق خۆی دەچێتە قۆرەتوو لەناو ئەو‬ ‫هەزاران كەسەدا شێخ حسێن دەدۆزنەوەو‬ ‫دەیهێننە الی فەرماندەی فەیلەقو پێی‬ ‫ڕادەگەیەنن كە تۆ لەسەر (فەرمانی سەرۆكی‬ ‫فەرماندە) ئازاد دەكرێیت بڕۆ ژنو مناڵەكانت‬ ‫بهێنەو بۆ هەرشوێنێك پێت خۆشە ئەتبەین‪.‬‬ ‫شێخ حسێن بە فەرماندەی فەیلەقی یەك‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەی ئەم قەوم و قیلە چی لێدەكەن؟‬ ‫وەاڵمی دەداتەوە كە ئەوانە حیجزن‪ ..‬شێخ‬ ‫حسێن دەڵێت‪ :‬منیش نامەوێ ئازادم بكەن!‬ ‫قائید فەیلەق وەاڵمی دەداتەوە سەیدلڕەئیس‬ ‫ئەمری كردووە كە دەبێت ئازاد بكرێیت‬ ‫شێخ پێیان دەڵێت‪ :‬سەدام ئەمری بۆ ئێوە‬ ‫كردووە‪ ..‬من ئەمر بەخۆم دەكەم نامەوێ لە‬ ‫خزم و كەس و كارو ئەم خەڵكەی گەرمیان‬ ‫جیابكرێمەوە‪ ..‬شێخ حسێن ڕازی نەبوو ئازادی‬ ‫بكەن‪ ،‬خۆی و هەر ‪ 12‬ئەندامەكەی خێزانی‬ ‫لەگەڵ گەرمیانییەكانی تردا ئەنفالكران”(‪.)2‬‬

‫سەدام ئەمری بۆ ئێوە كردووە‪ ..‬من ئەمر بە خۆم دەكەم‬ ‫نامەوێ لە خزم و كەس و كارو ئەم خەڵكەی گەرمیان‬ ‫جیابكرێمەوە‬ ‫“شێخ حسێن لە ساڵی ‪ 1957‬لەدایكبووە‪،‬‬ ‫واتە ئەو كاتەی ئەو هەڵوێستە مێژوویی و‬ ‫ئینسانییەی نواندووە تەمەنی تەنها ‪ 31‬ساڵ‬ ‫بووە!”(‪ )3‬شێخ حسێن لە گوندی هەزاركانی‬ ‫لەدایكبووە‪ ،‬گوندی هەزاركانی یەكێكە لە‬ ‫گوندەكانی گەرمیان و لەڕووی جوگرافییەوە‬ ‫دەكەوێتە سنووری ئێستای ناحیەی‬ ‫سەرقەاڵ‪ ،‬پێشتریش لەسەروەختی ئەنفالدا‬ ‫لەڕووی كارگێڕییەوە سەر بە ناحیەی تیلەكۆ‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا لە ڕووی كارگێڕییەوە‬ ‫سەر بە ناحیەی ڕزگارییە‪ ،‬نزیكەی پەنجا‬ ‫كیلۆمەتر لە قەزای كەالرەوە دوورەو نزیكەی‬ ‫(‪)4‬‬ ‫‪ 30‬كیلۆمەتر لە قەزای كفرییەوە دوورە”‬ ‫“گرنگیدان بە شێخ حسێنی هەزاركانی‬ ‫بۆ ئەوە نییە كە شێخەو لە بنەماڵەیەكی‬ ‫ناسراون خاوەن دیوەخان بوون‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بۆ ئەوەیە وەك مرۆڤێك باسبكرێت لە‬ ‫بەرانبەر ئەو هەڵوێستە مێژووییەی كە كەم‬ ‫مرۆڤ دەتوانێت بینوێنیت لە ڕووداوێكی‬ ‫تراژیدی وەك ئەنفالدا‪ ،‬چونكە ژمارەیەكی‬ ‫زۆر چیرۆك هەن لە ڕابردوودا كە كەسانی‬ ‫جیاواز گێڕاویانەتەوەو نووسراون و باس‬ ‫لە هەڵوێست و كارو كردەوەی خراپی‬ ‫بەشێك لە شێخەكان دەكەن لە كۆمەڵگەی‬ ‫كوردیدا!”(‪“ .)5‬ئەو بەهۆی ناوبانگ و پێگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و ئاینییەوە دەیتوانی ژیانێكی‬ ‫سەالمەت هەڵبژێرێ‪ ،‬كاتێك ناوچەكەیان‬ ‫گەمارۆی ئابووری دەخرێتەسەرو ئازوقەو‬ ‫پێداویستیەكانی ژیان بە زەحمەت دەگەیشتە‬ ‫گوندەكان ئەو لە توانایدا هەبوو گوندەكەی‬ ‫بەجێ بهێڵێت و بچێت لە شار ژیان بكات‬ ‫و لەوێ دیوەخانەكەی دابمەزرێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك مەترسییەكان چڕبوونەوە هەندێك‬ ‫جاشی ناوچەكە جوابیان بۆ ناردبوو‪ ،‬كە‬

‫وەزعەكە خراپتر دەبێ و با بە قسەمان بكات‬ ‫و لە كەلی شەیتان بێتە خوارەوەو بێت لە‬ ‫كەالر یان لە هەر كوێیەك پێیخۆشە بژی‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو هەرزوو ئەو دەستپێشخەرییەی‬ ‫رەتكردەوەو جوابی بۆ ناردبوونەوە كەوا‬ ‫سوپاسی لوتف و دۆستایەتییان دەكەم‬ ‫بەاڵم بەخوا نابێت دڵگران بن‪ ،‬من ناتوانم‬ ‫لە سایەی سێبەری جاشایەتی دانیشم!”(‪.)6‬‬ ‫“بەشێك لە سروشتی مرۆڤ هەیە‪ ،‬كە‬ ‫تایبەت بە خۆیەتی و بە هیچ ڕەواڵێك‬ ‫لێی داگیر ناكرێت”(‪ .)7‬شێخ حسێن لەوانە‬ ‫بوو سروشتی پاكیبوون و مرۆڤبوون و‬ ‫بەرپرسیارێتی وای لێكردبوو هەركەسێك‬ ‫هەوڵبدات دەرگای ئازادبوونی بۆ بكاتەوە ئەو‬ ‫بە پێچەوانەوە دای بخات‪ ،‬چونكە دەیزانی‬ ‫ئەوە ڕێگای ئازادبوونی دروست و ڕاستەقینە‬ ‫نییە بۆیە ئەو سروشتەی خۆی پاراست و‬ ‫هەرچی هەوڵیاندا نەیانتوانی داگیری بكەن!‬ ‫بەشێكی‬ ‫هۆلۆكست‬ ‫دەربازبووانی‬ ‫گرنگیان بیرەوەری خۆیان نووسیوەتەوەو‬ ‫گێڕاویانەتەوە چ لە شێوەی یادەوەری بێت‬ ‫یاخود ڕۆمان و نەوەكانی دواتریان پێی‬ ‫ئاشنان‪ ،‬بەداخەوە دەربازبووانی ئەنفال‬ ‫كەمترینیان ئەو كارەیان كردووەو وا بڕوات‬ ‫بە تێپەڕینی كات دوورنییە لە یادەوەرییدا‬ ‫نەمێننەوە! وەك دەربازبووی هۆلۆكۆست‬ ‫“فێرێنك گوێندوێر” لە كتێبی یادەوەرییە‬ ‫بەناوبانگەكەیدا بەناونیشانی “من لە‬ ‫ئاوشفیتز دەربازبووم” دەڵێت‪“ :‬تا ئەو‬ ‫كاتەی مرۆڤ لە یادەوەرییدا زیندووبێت‪،‬‬ ‫نامرێت!”(‪ .)8‬شێخ حسێن دەبێت بە خۆمانی‬ ‫بناسێنینەوەو بۆ ئەوەی نەمربێت دەبێت لە‬ ‫یادەوەریدا بمێنێتەوە‪ ،‬دەبێت چەند شێخ‬ ‫حسێنی تر هەبێت‪ ،‬بەاڵم دەربازبووبێت‬

‫گرنگیدان بە شێخ حسێنی هەزاركانی بۆ ئەوە نییە‬ ‫كە شێخەو لە بنەماڵەیەكی ناسراون خاوەن دیوەخان‬ ‫بوون‪ ،‬بەڵكو بۆ ئەوەیە وەك مرۆڤێك باسبكرێت لە‬ ‫بەرانبەر ئەو هەڵوێستە مێژووییەی كە كەم مرۆڤ‬ ‫دەتوانێت بینوێنیت لە ڕووداوێكی تراژیدی وەك‬ ‫ئەنفالدا‬

‫و وردەكاری و ڕووداو و چیرۆكەكانی‬ ‫ئەنفالی تا ئێستا نەگێڕابێتەوە!؟ كە‬ ‫كاتێك یادەوەرییەكانی “فێرێنك گوێندوێر”‬ ‫دەخوێنیتەوە سەرسام دەبیت بە وردەكاری‬ ‫گێڕانەوەكان و چۆنێتی هەڵوێستی نازییەكان‬ ‫بەرانبەر جوولەكەكان!” لە شوێنێكی دیكەدا‬ ‫گوێندوێر دەنووسێت‪ ”:‬لە بیروباوەڕی‬ ‫ئێمەی جوولەكەدا‪ ،‬كەسێك بۆ هەمیشە‬ ‫دەژی‪ ،‬ئەگەر كەسێك ئەوەی لەیاد بێت”(‪،)9‬‬ ‫وەك چۆن زۆرێك لە جولەكەكان لێیان‬ ‫بپرسیت دەزانێت “شیل ڕایشمان” كێیە؟‬ ‫ئەویش بەهۆی كتێبە بەناوبانگەكەیەوە‬ ‫بەناونیشانی “من دواهەمین یەهودیم” كە‬ ‫سەرگوزەشتەی خۆی و هاوڕێكانیەتی لە‬ ‫ئۆردوگای “ترێبلینكا” لەنێوان سااڵنی‬ ‫‪ 1943-1942‬تاكی كوردیش پێویست بوو‬ ‫بە هەمان شێوە شێخ حسێنی هەزاركانی‬ ‫بناسیبایەو ئاشنا ببوایە بە چیرۆكەكانی‬ ‫ئۆردوگاكانی زۆرە ملێ‪ ،‬ڕایشمان لە ڕێگەی‬ ‫گێڕانەوەكانیەوە كاریگەری لەسەر یەكبوونی‬ ‫جولەكە كردووەو هەستی هاوبەشی بۆیان‬ ‫دروستكردووە لە شوێنێكدا چیرۆكێكی‬ ‫سەرنجڕاكێش دەگێڕێتەوەو دەنووسێت‪“ :‬لە‬ ‫ترێبلینكا نەخۆشكەوتن قەدەغەیە‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫بەرگەی مەرجەكانی دیلیەتی ناگرن و خۆیان‬ ‫دەكوژن‪ ،‬خۆكوشتن پیشەیەكی ڕۆژانەیە‪.‬‬ ‫هەموو ڕۆژێك بەیانیان لە تاقچەكەی ئێمەدا‬ ‫ژمارەیەك خۆیان خنكاندووە‪ .‬لەبیرمە‬ ‫باوك و كوڕێك دوو ڕۆژ پاش گەیشتنیان‬ ‫بۆ ئەم جەهەنەمە‪ ،‬بڕیاریاندا خۆیان‬ ‫بكوژن‪ ،‬لەبەرئەوەی یەك كەمەربەندیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەسەر ئەوە ڕێك كەوتبوون كە‬ ‫باوكەكە یەكەمجار خۆی هەڵواسێت و خۆی‬ ‫بخنكێنێت و كوڕەكەی دایگرێتە خوارەوە‪،‬‬ ‫پاشان بە هەمان كەمەربەند ئەویش خۆی‬ ‫بخنكێنێت‪ ،‬هەمان ئەو كارەیان كرد”(‪.)10‬‬ ‫هەڵوێستە مێژووییەكەی شێخ حسێنی‬ ‫هەزاركانی وەك خۆی دەربازی نەبوو و‬ ‫نەیتوانی هیچمان بۆ بگێڕێتەوە دەبوایە لە‬ ‫ڕێگەی ژانرە جیاوازەكانی ئەدەبیاتەوەو‬ ‫لەالیەن ئەدیبەكانەوەو لە ناویشیاندا‬ ‫ڕۆماننووسان چەندین ڕۆمانی جیاوازی‬ ‫لەسەر بنووسرایە بۆ ئەوەی لە یادەوەری‬ ‫نەوەك تەنها تاكی كورد بەڵكو لە یادەوەری‬ ‫گەالنی تریشدا بمێنێتەوە‪(“ .‬ئیمرە كیرتێز)‬ ‫ڕۆماننووسێكی بەناوبانگی هەنگارییە بە‬ ‫ڕەگەز جوولەكەیە لەتەمەنی پازدە ساڵیداو‬ ‫لە ساڵی ‪ 1944‬ڕاپێچی ئۆردوگا زۆرەملێكانی‬ ‫ئاوشڤیتزو بۆشنڤەڵد كراوەو ساڵی ‪1945‬‬ ‫ئازادكراوە‪ ،‬ئەو دواتر چی لەو ئۆردوگایانەدا‬ ‫ڕوویداوەو بینویەتی سەربوردەی خۆی و‬ ‫ئەوانیتری نووسیوەتەوەو بەناوبانگترین‬ ‫ڕۆمانی لێ بەرهەمهاتووە بەناوی (پیاوێكی‬ ‫بێچارەنووس) زۆربەی ڕۆمانەكانی سەبارەت‬ ‫بە هۆلۆكۆستن لە ‪ 2002/10/10‬لەالیەن‬ ‫ئەكادیمیای سویدیەوە خەاڵتی نۆبڵی بۆ‬ ‫بەرهەمەكانی پێبەخشراوە”(‪.)11‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪ .1‬سمكۆ سابیر‪ :‬شێخ حسێنی هەزاركانی”‬ ‫هەڵبژاردنی مەرگ و رەتكردنەوەی بڕیاری‬ ‫سەددام لە ئەنفالدا”‪ ،‬چاپی یەكەم‪،2019 ،‬‬ ‫ل‪.17‬‬ ‫‪ .2‬عارف قوربانی‪ :‬لە ئوم رێعانەوە بۆ‬ ‫تۆپزاوا” ئەو سایەق شۆفڵەی بەشێك لە‬ ‫ئەنفالەكانی داپۆشی”‪ ،‬لە باڵوكراوەكانی‬ ‫دەزگای هەواڵ بۆ ڕاگەیاندن و رۆژنامەوانی‪،‬‬ ‫كەركوك‪ ،2004 ،‬ل‪.3‬‬ ‫‪ .3‬جالل نوری عبدالقادر‪ :‬شێخ حسێنی‬ ‫هەزاركانی پیاوێك پڕ لە ئیرادە دەبێت مێژوو‬ ‫شانازی پێوەبكات‪ ،‬گۆڤاری “ناسنامە”‪،‬‬ ‫ژمارە “‪ ،2013/4/14 ،”5‬ل‪.32‬‬ ‫‪ .4‬سمكۆ سابیر‪ :‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل ‪،15‬‬ ‫‪.24 ،22 ،19‬‬ ‫‪ .5‬سمكۆ سابیر‪ :‬هەمان سەرچاوە‪،‬ل ‪.6‬‬ ‫‪ .6‬سمكۆ سابیر‪ :‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.9‬‬ ‫‪ .7‬ئیمرە كیرتێز‪ :‬پیاوێكی بێچارەنووس‪،‬‬ ‫و‪ /‬ڕووناك شوانی‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬ناوەندی‬ ‫ڕۆشنبیری و هونەریی ئەندێشە‪،2016 ،‬‬ ‫ل‪.179‬‬ ‫‪ .8‬فێرێنك گوێندوێر‪ :‬من لە ئاوشفیتز‬ ‫دەربازبووم‪ ،‬و‪ /‬عەتا محەمەد‪ ،‬چاپی یەكەم‪،‬‬ ‫ناوەندی ڕۆشنبیری و هونەریی ئەندێشە‪،‬‬ ‫‪ ،2015‬ل‪.13‬‬ ‫‪ .9‬فێرێنك گوێندوێر‪:‬هەمان سەرچاوە‪،‬‬ ‫ل‪.92‬‬ ‫‪ .10‬شیل ڕایشمان‪ :‬من دواهەمین یەهودیم‪،‬‬ ‫و‪ /‬عومەر سەرگەتی‪ ،‬چاپی یەكەم‪،2018 ،‬‬ ‫ل‪.112‬‬ ‫‪ .11‬ئیمرە كیرتێز‪ :‬پیاوێكی بێچارەنووس‪،‬‬ ‫و‪ /‬ڕووناك شوانی‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬ناوەندی‬ ‫ڕۆشنبیری و هونەریی ئەندێشە‪ ،2016 ،‬ل‪-5‬‬ ‫‪.6‬‬

‫کتێبی‬ ‫پرسە پەرلەمانییەکان‬ ‫د‪‌.‬سەردار‌عه‌زیز‬

‫پێشەكی‬ ‫ئەدەبیاتی سیاسی لەمەڕ دەزگای پەرلەمان كەمە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا دەزگای پەرلەمان خاوەن مێژوویەكی قووڵ‬ ‫و بوارێكی فیكریی دەوڵەمەندە‪ .‬پەرلەمان وەك لە‬ ‫ناوەكەیدا دیارە‪ ،‬لە كەلتوورێكی ترەوە بۆ ئێمە هاتووە‪.‬‬ ‫ئەم ناوە چەندین بواری جیاواز لە خۆی دەگرێت‪،‬‬ ‫وەك سیستم‪ ،‬كە جیاوازە لە سیستمەكانی تر‪ ،‬وەك‬ ‫پیادەكردنی سیاسی كە جیاوازە لە شێوازەكانی تری‬ ‫پیادەكردنی سیاسی‪ .‬لەهەمان كاتدا‪ ،‬ئەو ئامرازە‬ ‫سیاسییەی كە پەرلەمان بەكاری دەبات‪ ،‬جیاوازە لە‬ ‫ئامرازە سیاسییەكانی تر‪ .‬پەرلەمان وەك جێگایەك بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی یاسا‪ ،‬دەبێت وەاڵمدەرەوەی خواستی‬ ‫جەماوەرو هەروەها زەمینەسازی بەڕێوەچوونی پرۆسەی‬ ‫حوكمڕانی بێت‪.‬‬ ‫ئەدەبیاتی سیاسی دەربارەی پەرلەمان تەنها بۆ‬ ‫ئەوانە نییە‪ ،‬كە ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە پەرلەمانەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو بۆ هەموو ئەندامانی كۆمەڵگایە؛ چونكە یەكێك‬ ‫لە كارە هەرە سەرەكییەكانی دەزگای پەرلەمان‬ ‫نوێنەرایەتیكردنە‪ ،‬بۆیە هەبوونی مەعریفە لەسەر ئەوەی‬ ‫كە ئایا ئەم دەزگایە كە نوێنەرایەتی دەكات‪ ،‬چییە‪ ،‬چ‬ ‫مێژوویەكی هەیە‪ ،‬چۆن لە جێگاكانی تر بەڕێوەدەچێت‪،‬‬ ‫لەڕادەبەدەر گرنگە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا كاری سەرەكیی پەرلەمان نوێنەرایەتیكردنە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت الی ئەوانەی كە نوێنەرایەتییان دەكات‪،‬‬ ‫وێنایەكی ڕوون هەبێت‪ ،‬كە تەنها لە بوونی مەعریفەوە‬ ‫دێتە ئاراوە‪ .‬بەبێ بوونی ئەم وێنا ڕوونە الی هاوواڵتی‪،‬‬ ‫پەیوەندیی نێوان نوێنەرو نوێنەرایەتیكراو ئەستەم‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە بەشێكە لە پرۆژەیەكی گەورەتر‪ ،‬لێرەدا‬ ‫تەنها سێ بوار لە خۆی دەگرێت‪ .‬بەشی یەكەمی‬ ‫ناساندنی پەرلەمانە وەك ناوەندێك كە دەرفەتی ئەوە‬ ‫دەڕەخسێنێت هەتا لە هێزەوە بگوێزینەوە بۆ ئارگومێنێت‬ ‫یان عەقڵ‪ .‬بەم پێیە‪ ،‬حوكمڕانی لەسەر بنەمای عەقڵ‬ ‫و لەیەكگەیشتن و سازان و سوودی هەمووان یان‬ ‫زۆرینە‪ .‬بەشی دووەم تەرخان كراوە بۆ بودجە‪ .‬بودجە‬ ‫سەرەكیترین كاری پەرلەمانە لە ساڵێكدا‪ .‬بودجە تەنها‬ ‫بریتی نییە لە تێپەڕاندنی پرۆژەیاسایەك‪ ،‬بەڵكو كاری‬ ‫سەرتاپا ساڵە‪ .‬بودجە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە دۆخی‬ ‫ئابووریی واڵت و هەروەها پرسی ئەوەی كێ چەند‬ ‫سوودمەند دەبێت و كێ چەند سوودمەند نابێت‪ .‬بودجە‬ ‫ئەو پرۆسەیەیە كە لە ڕێگای باج و خەرجییەكانەوە‬ ‫هاوواڵتیان پێكەوە گرێ دەدات‪ .‬بۆیە بودجە بنەمای‬ ‫پرۆسەی حوكمڕانییەو هەروەها كاری هەرە سەرەكیی‬ ‫پەرلەمان بووە لە مێژوودا‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم تەرخان كراوە بۆ دیپلۆماسیی‬ ‫پەرلەمانی‪ .‬دیپلۆماسیی كوردی بەگشتی الوازە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی بەهۆی نەبوونی دەوڵەتەوە‪ .‬دیپلۆماسیی‬ ‫پەرلەمانی دەرفەتێكە بۆ كورد تا لە ڕێگای دەزگاوە‪،‬‬ ‫بە چەندین شێوازی جیاواز‪ ،‬پەیوەندی لەگەڵ ناوەندو‬ ‫دەزگا پەرلەمانییەكانی دونیادا بونیاد بنێت‪ .‬ئەمە لە‬ ‫سەردەمێكدایە كە پەیوەندی ئاسانەو هەتا دێت‪ ،‬خەم‬ ‫و كێشەكانی دونیا جیهانی دەبێتەوە‪ .‬بوارەكانی وەك‬ ‫ژینگە‪ ،‬ئاسایش‪ ،‬تیرۆر‪ ،‬بازرگانی‪ ،‬جەنگ‪ ،‬وزە‪ ،‬هەموو‬ ‫هەتا دێت‪ ،‬دەبنە بواری جیهانی‪ ،‬لەهەمان كاتدا بوارە‬ ‫نۆرماتیڤەكانی وەك مافی مرۆڤ‪ ،‬مافی ئافرەت‪ ،‬مافی‬ ‫منداڵ‪ ،‬مافی ئاژەڵ‪ ،‬هەموویان ئاستێكی ستانداردی‬ ‫جیهانی وەردەگرن‪.‬‬ ‫پەرلەمانی كوردستان وەك تاكە پەرلەمانی هەرێمی‬ ‫لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬بنەماو ئەگەری ئەوەی هەیە‬ ‫كە بتوانێت لە بواری دیپلۆماسیدا ڕۆڵێكی كارا بگێڕێت‪:‬‬ ‫بەهۆی شەرعیبوون و نوێنەرایەتی و دیموكراسییەوە‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە تەنها بۆ خەڵكانی تایبەتمەند نەنووسراوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە باس لە هەندێكی بواری تایبەت دەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەمان كاتدا‪ ،‬لە ناواخندا قسە لەسەر زۆر بوار دەكات‬ ‫كە خەمی گشتین‪ ،‬وەك دەزگا‪ ،‬سیستم‪ ،‬حوكمڕانی‪،‬‬ ‫هێز‪ ،‬لەگەڵ چۆنێتیی بەڕێوەچوونی داهاتی واڵت‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫��� ن��س �ێ� پ�‬ ‫�‬ ‫ێ‬ ‫ت‬

‫ـــــروشتناسیی ئەڕستۆدا‬ ‫ــــایی و کاتیگۆریی چەندێتیی‬ ‫بۆشایی بۆ ئەڕستۆ‬ ‫نابێت بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫چونکە ئاڕاستەی‬ ‫تێدا نییە‪ .‬کە‬ ‫ئاڕاستەش نەبوو‪،‬‬ ‫قسەکردن لە جووڵە‬ ‫ناکرێت‬ ‫مرۆڤ سەری سوڕ دەمێنێت کە‬ ‫ئەمیان بەهۆی ئەوەوە پێناسە‬ ‫دەکرێت‪ ،‬یان ئەویان بەهۆی‬ ‫ئەمیانەوە! لە خاڵی چوارەمدا‪،‬‬ ‫ئەڕستۆ میتۆدەکەی پێچەوانە‬ ‫بەڵگەی‬ ‫ئەمجارە‬ ‫دەکاتەوەو‬ ‫هەبوونی شوێن‪ ،‬دەبەستێتەوە بە‬ ‫بوونی جووڵەوە‪ .‬ئەو دەڵێت‪ :‬ئەگەر‬ ‫جووڵەی شوێنی بوونی نەبوایە‪،‬‬ ‫ئەوا شوێنیش بوونی نەدەبوو(‪-‬‬ ‫‪,4§ ,Physics, Book IV‬‬ ‫‪.)16-211a13‬‬ ‫چەند فراگمێنتێک دوای ئەوە‪،‬‬ ‫ئەڕستۆ شتێک دەڵێت‪ ،‬کە دازاینی‬ ‫هایدێگەرم بیر دەهێنێتەوە‪ .‬وەکو‬ ‫دیارە‪ ،‬دازاینی هایدێگەریی بوونە‬ ‫لەنێو جیهاندا‪ .‬ئەمەی ئەڕستۆ‬ ‫ڕێک شتێکی هاوشێوەی ئەوەیە‪،‬‬ ‫بە تۆزکێک جیاوازییەوە‪ .‬ئەو‬ ‫دەڵێت‪ :‬کە ئێمە دەڵێین شتێک‬ ‫لەنێو جیهانە‪ ،‬بەو مانا و مەبەستە‬ ‫دەیڵێین کە لەنێو شوێنە(‪,.Ibid‬‬ ‫§‪.)211a24 ,4‬‬ ‫ئەوەی گرنگە و نابێت بەسەریدا‬ ‫باز بدەین‪ ،‬ئەوەیە کە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫شوێن بەهۆی جووڵەوە پێناسە‬ ‫دەکرێت و جووڵەش بەهۆی‬ ‫شوێنەوە‪ ،‬مەبەستم دووانەیی‬ ‫جووڵە‪-‬شوێنە‪ .‬بەاڵم نابێت ئەوەمان‬ ‫بیر بچێت‪ ،‬کە شوێنی ئەڕستۆیی‬ ‫بێ جووڵەیە(‪.)motionless‬‬ ‫ئەوەی لەنێو شوێندایە‪ ،‬جووڵە و‬ ‫گۆڕانی هەیە‪ ،‬بەاڵم نابێت خودی‬ ‫شوێن بجووڵێت‪,4§ ,.Ibid(.‬‬ ‫‪.)19-212a8‬‬ ‫پەیوەندی نێوان شت و شوێن‪،‬‬ ‫وەکو پەیوەندی نێوان جوزء و‬ ‫کولە‪ .‬شت ڕۆڵی بەش دەگێڕێت و‬ ‫شوێنیش ڕۆڵی گشت‪ .‬بۆ ئەڕستۆ‪،‬‬ ‫شوێن و شت نابێت یەک بن‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەو هۆکارەی‪ ،‬شوێنی ئەڕستۆیی‬ ‫هاوشێوەی دەفرێکە و شتەکانی‬ ‫لەخۆیدا هەڵگرتووە‪ ،‬بۆیە نابێت‬ ‫لەگەڵ ئۆبژەکاندا یەک بێت‪ .‬بەڵکو‬ ‫دەبێت (مفارق ‪)Separate -‬‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫بۆشایی‬ ‫بۆشایی خاڵێکی دیکەی فیزیکای‬ ‫ئەڕستۆییە‪ .‬ئەو‪ ،‬لەپاش شوێن و‬ ‫پێش کات‪ ،‬باس لە بۆشایی دەکات‪.‬‬ ‫بە کورتیی و کرمانجی‪ ،‬بۆشایی بۆ‬ ‫ئەڕستۆ نابێت بوونی هەبێت‪ .‬چونکە‬ ‫ئاڕاستەی تێدا نییە‪ .‬کە ئاڕاستەش‬ ‫نەبوو‪ ،‬قسەکردن لە جووڵە ناکرێت‪.‬‬ ‫پێشتر باسمان لەوە کرد‪ ،‬کە جووڵە‬ ‫بۆ ئەڕستۆ بە ڕاددەیەک حەیاتییە‪،‬‬ ‫کە شتێکی وەکو شوێنی پێ پێناسە‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫خاڵی ههره جیاوازی نێوان‬ ‫فیزیای گریکی‪-‬ئهڕستۆیی و فیزیای‬ ‫کوانتهمیی بریتییە لە مهسهلهی‬ ‫نهبوونی‬ ‫و‬ ‫ههبوون‬ ‫بۆشایی له سروشتدا‪ .‬له‬ ‫فیزیای نوێدا‪%99.99 ،‬ی‬ ‫بهشی پارتیکڵ بۆشاییهو‬ ‫ئهلیکترۆن تێیدا‬ ‫د ه خو لێته و ه ‪.‬‬ ‫ئهمه‬ ‫بهاڵم‬ ‫بۆ گهردوونی‬ ‫ئه ڕ ستۆ یی‬

‫تهواو پێچهوانه دهبێتهوه‪ .‬الی‬ ‫ئهو سروشت بەرهنگاری دهکات دژ‬ ‫بهبوونی بۆشایی‪.‬‬ ‫بهڵگهکانی ئهڕستۆ دژ بهنهبوونی‬ ‫بۆشایی زۆرن؛ بهاڵم من لێرهدا تهنها‬ ‫ئاماژه بۆ دووان لهوانه دهکهم‪:‬‬ ‫بۆ ئهڕستۆ بۆشایی هاوشێوهی‬ ‫ناکۆتا بێ ئاڕاستهیه‪ .‬واته له‬ ‫بۆشاییدا ئاڕاستەکانی (سهرهوه‪،‬‬ ‫خوارهوه‪ ،‬ڕاست‪ ،‬چهپ) بوونیان‬ ‫نییە‪)13-215a1 ,8§ ,Ibid(.‬‬ ‫ههر تهنێک دوو جووڵهی ههیه؛‬ ‫ئهو جووڵهی که بههۆی هێزێکی‬ ‫دهرهکییهوه دهخرێته سهر‬ ‫تهنهکه؛ لهگهڵ جووڵهیهکی‬ ‫دیکهش که بریتییە لە‬ ‫سروشتیانهی‬ ‫جووڵهی‬ ‫تهنهکه خۆی‪ .‬بۆ نموونه‬ ‫ئاگر بهسروشتی خۆی بۆ‬ ‫سهرهوه دهچێت‪ ،‬خاک بۆ‬ ‫خوارهوه‪.‬‬ ‫بهتێههڵکێشکردنی ئهو‬ ‫دوو تێزهی سهرهوه‪ ،‬یان‬ ‫بۆشایی نابێت بوونی‬ ‫هەبێت یان جووڵه‪ .‬کە‬ ‫جووڵه بوونی ههیه‪ ،‬کهواته‬ ‫بۆشایی بوونی نییه‪ .‬واتە‬ ‫بۆ ئەڕستۆ‪ ،‬زەروورەتی‬ ‫جووڵە نەوەستاوەتە سەر‬ ‫بوونی بۆشایی (‪,Ibid‬‬ ‫§‪.)28-214a27 ,7‬‬ ‫‪Resources‬‬ ‫]‪[1‬‬ ‫‪Aristotle,‬‬ ‫‪Complete Works,‬‬ ‫‪Volume I, Phys‬‬‫‪ics,‬‬ ‫‪Translated‬‬ ‫‪by: R. P. Hardie‬‬ ‫‪and R. K. Gaye,‬‬ ‫‪Oxford, 1950.‬‬ ‫]‪[2‬‬ ‫‪Aristo‬‬‫‪tle,‬‬ ‫‪Com‬‬‫‪plete Works,‬‬ ‫‪Volume‬‬ ‫‪I,‬‬ ‫‪Categories,‬‬ ‫ ‪Tr a n s l a t‬‬‫‪ed by: J. L.‬‬ ‫‪Ackrill, Ox‬‬‫‪ford, 1956.‬‬

‫‪17‬‬

‫ڕەخنە لە کڵێشەیەکى‬ ‫«خەیامى»‬ ‫بۆ ئەوەى ڕەخنەى عەقڵیەتێک یان تایپێک‬ ‫لە عەقڵى کۆمەاڵیەتى و تەنانەت ڕۆشنبیرییش‬ ‫بکەیت‪ ،‬ئەوا یەکێک لە ڕێگاکان بریتییە لە‬ ‫پەالماردان و پشکنینى کڵێشەکان‪ .‬هەر عەقلێک‬ ‫لە کۆمەڵێکى زۆر کڵێشە و گوزارە پێکهاتووە‪.‬‬ ‫کڵێشە(‪ )cliche‬لە مانا سەرەتاییەکەیدا‬ ‫واتە ئەو ڕستەو دەربڕینانەى کە بەهۆى زۆر‬ ‫بەکارهێنانەوە سواون و لە مانا بنەڕەتەکانیان‬ ‫دوورخراونەتەوە و وەک جۆرێک لە بەیدیهیات و‬ ‫بەڵگەنەویست وەرگیراون‪ .‬لەناو هەر پانتاییەکى‬ ‫کەلتورى و کۆمەاڵیەتى و فەرهەنگییدا‪،‬‬ ‫کڵێشەکان یەکدەگرن‪ ،‬ڕەقهەڵدێن‪ ،‬ئەبەدى‬ ‫خۆیان دەنوێنن و سەرەنجامیش زەینمان‬ ‫داگیردەکەن‪ .‬بۆیە تا گرفت بۆ کڵێشەکان‬ ‫دروستنەکرێت‪ ،‬گرفت بۆ عەقڵیەتەکانیش‬ ‫دروستنابێت‪.‬‬ ‫هەمیشە چواردەرومان پرە لە کڵێشە‪،‬‬ ‫کڵێشە وەک بوونەوەرێکى مت و پیر دەژى و‬ ‫تا چەکوشێک نەکێشیت بەسەریدا لە متبوون‬ ‫نایەتەدەرێ‪ .‬کاتێک دەڵێین «هەر چاکە‪،‬‬ ‫چاکە»‪ ،‬یان «هاوڕێى باش لە کاتى تەنگانەدا‬ ‫دەردەکەوێت» ئەوا خەریکین دوو کڵێشە‬ ‫دەڵێینەوە چونکە دوو جۆر لە گوزارە دەڵێینەوە‬ ‫کە لە ڕابردووەوە هاتووە و بەبێ تەفتیشێکى‬ ‫ڕەخنەیى قبوڵکراوە‪ .‬دەشێت هەردوو کڵێشەکە‬ ‫بە کەڵکى هەندێ سیاق نەیەن و جار هەیە‬ ‫چاکە بریتى نیە لە چاکە یاخود هاوڕێى‬ ‫باش لە کاتى تەنگانەدا هەمیشە دەرناکەوێت‬ ‫چونکە تەنگانە دۆخى ئاوارتە و ئیستیسنایە‬ ‫و هاوڕێیەتییش خۆى جۆرێکە لە قاعیدە و‬ ‫ڕێسا‪ .‬کڵێشە دەبێتە بەشێک لە کەلتوریش‪،‬‬ ‫چونکە مرۆڤەکان بەگشتى ناتوانن بەردەوام لە‬ ‫هەڵوێستێکى ڕەخنەییدا بژین و ناچارن ڕستێک‬ ‫کڵێشە هەبێت تا مەوداو قازانج و زیانى خۆیان‬ ‫بەوانیترەوە بپێون‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ ،‬کڵێشەیەک دەپشکنین کە پتر‬ ‫کڵێشەیەکى ناو خەڵکە خوێنەوارەکەیە‪ .‬خەڵکە‬ ‫خوێنەوارەکە(بەتایبەت نیمچەخوێنەوار) زۆرجار‬ ‫ژێستێک دەنوێنن و هەوڵدەدەن جووڵەیەکى‬ ‫ڕەخنەیى بە ڕووى پرسى ژیان و مەرگدا‬ ‫بنوێنن و دەڵێن‪« :‬ئێمە پرسمان پێ نەکراوە‬ ‫بێینە ژیانەوە‪ ،‬ئەگەر پرس کرابا زۆرێکمان‬ ‫نەدەهاتین»‪ .‬ئەمە خۆى کڵێشەیەکى بەناو‬ ‫ڕۆشنبیرانەیە‪ ،‬کڵێشەیەک کە خۆى لە پرسى‬ ‫ئیلحاد دەخشێنێت‪ .‬واتە دەبوو ئێمەى مرۆڤ‬ ‫لە سەرەتاکانى ژیاندا‪ ،‬کە ڕوون نیە چۆن و‬ ‫کام تەمەن‪ ،‬پرسمان پێ کرابا و بە بژاردەى‬ ‫خۆمان ژیانمان ڕەتکردایەتەوە یان قبوڵکردایە‬ ‫(کە پتر ‪ Yes‬و ‪ No‬ناو کۆمپیوتەرەکانمان‬ ‫بیردەخاتەوە)‪ .‬دەکرێت سەرەتا سێ گرفت بۆ‬ ‫کڵێشەکە بخولقێنین‪:‬‬ ‫‪ )١‬ئێمە سەرەتا کە هیچ ئەزموونێکمان‬ ‫سەبارەت بە ژیان نیە‪ ،‬چۆن پرس بکرێین؟‬ ‫شتێک تا تێیدا نەژیت و تاقیى نەکەیتەوە‪ ،‬چۆن‬ ‫بڕیارى لەسەر دەدرێت؟ بۆیە ئەم تێستەى ناو‬ ‫کڵێشەکە‪ ،‬خۆراکى خۆى لە هەمان عەقڵیەتى‬ ‫میتافیزیکییەوە وەردەگرێت کە دەیەوێت‬ ‫ڕەخنەى بکات‪ .‬ئەو دەیەوێت ڕەخنەى میتافیزیک‬ ‫بکات و ژیان و هاتنەبوون ڕەتکاتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەناو داوى هەمان میتافیزیکدا گیریخواردووە و‬ ‫یەکسەر گریمانەیەکى نامێژوویى و نائەزموونى و‬ ‫وەهمى تەرحدەکات‪ .‬بەم پێیە کڵێشەکە شتێکى‬ ‫دەرەمێژوویى و ئایدیالیستییە و گەر زۆریش‬ ‫ماتریالیستى و دونیایى بکەینەوە‬ ‫ئەوا پتر لە گریمانەیەکى ناو فیلمى‬ ‫خەیاڵى‪-‬زانستى دەچێت‪.‬‬ ‫‪ )٢‬گرفتەکە ئەوەیە ئێمە لەم پێگە‬ ‫زەمەنییەى ئێرەوە‪ ،‬لەم گۆشەنیگایەى‬ ‫ئێستاوە کڵێشەکە دەخەینەڕوو‪ :‬بە‬ ‫زمانێکى کەمێک تیۆری بیڵێین‪ ،‬ئێمە‬ ‫بە شێوەى ڕیترۆئەکتی(ڤ)‪retroac-‬‬ ‫‪ )tive‬و پاشەوپاش حوکم بەسەر زۆرێک‬ ‫لە شتەکاندا دەکەین‪ .‬ڕیترۆئەکتی(ڤ‪ ،‬کە‬ ‫زاراوەیەکى هیگڵى ‪-‬دەروونشیکارییە‬ ‫باسى ئەوە دەکات کە ئێمە لەم ساتەى‬ ‫ئێستاوە نیگا دەگرینە ڕابردوو و کۆى‬ ‫ڕابردوو دەخەینە ژێر کاریگەرییەوە و‬ ‫وەک بڵێى ڕابردوو شتێک نیە بەتەواوى‬ ‫بەسەرچووبێت‪ .‬ئەم کڵێشەیەش‪ ،‬لە‬ ‫دەمى ئێستاوە ڕابردوو دەخاتە ژێر‬ ‫حوکم و کاریگەرییەوە و دەڵێت‪ :‬بۆ‬ ‫پرسمان پێ نەکراوە لەدایک بین یان‬ ‫نا؟ بەاڵم کێشەکە تەنیا لە فۆرمى‬ ‫ئیشکردندا ڕیترۆئەکتیڤە‪ ،‬ئەگینا وەک‬ ‫ناواخن و ناوەڕۆک میتافیزیکییە و ئێمە‬ ‫ناتوانین دەست بخەینە سەر‬ ‫پنتێکى ڕابردوو و بڵێین دەبوو‬ ‫ئالێرەدا پرسمان پێ بکرایە‪:‬‬ ‫چونکە پرس پێ کردن‪ ،‬خۆى‬ ‫خەیاڵێکى میتافیزیکییە و‬ ‫ڕیشەیەکى واقیعیى‬ ‫و فەلسەفییانەى‬ ‫نیە‪ .‬هەر بۆیەشە‬

‫وەلید عومەر‬ ‫ژیان خۆى لەبنەڕەتدا ڕێکەوتێکە و بەشێوەى‬ ‫پاشەوپاش و ڕیترۆئەکتی(ڤ دەبێتە زەروورەت‬ ‫و ناچارى‪ .‬ئێمە پاش ماوەیەک ژیانکردن‪ ،‬ئەم‬ ‫ڕێکەوتە دەگۆڕین بۆ زەروورەت‪.‬‬ ‫‪ )٣‬پارادۆکسێکى لۆژیکى لەناو ئەم‬ ‫کڵێشەیەدا ئەوەیە کە‪ :‬ئازادى و ئیختیار‬ ‫ئەو کاتە مانایان هەیە کە شتێک لە جەبر و‬ ‫ناچارییت ئەزموونکردبێت‪ .‬واتە گەر سەرەتاى‬ ‫لەدایکبوونیشت‪ ،‬پێت بگوترایە دێیتە ژیانەوە‬ ‫یان نا‪ ،‬وەاڵمەکەشت پەسەندبکرایە ئەوا هەر‬ ‫دیسان بە ماناى ئازادى و ئیختیار نایەت‪ .‬چونکە‬ ‫ئازادى واتە ئازادبوون لە شتێک‪ ،‬بەربەستێک‪،‬‬ ‫ناچارییەک(ئەمە وانەیەکى ناو دەروونشیکاریى‬ ‫الکانە چونکە ئازادبوون بریتییە لە ئازادبوون‬ ‫لە دالێکى چەپینراو)‪ .‬کاتێک هیچ ئەزموونێکت‬ ‫دەربارەى ژیان نیە و ناشهێڵن بێیتە ژیانەوە‪،‬‬ ‫ئەوە بە ماناى ئازادى نایەت و بگرە جۆرێکیشە‬ ‫لە جەبر و سەپاندن‪ :‬جەبرە لەبەر ئەوەى کە‬ ‫یەکێک لە ئیمکانە گەورەکانت لێ سەنراوەتەوە‬ ‫کە بریتییە لە ژیان‪.‬‬ ‫گەر لە بازنەى کڵێشەکە بێینەدەر‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەبێت بڵێین‪ :‬ئازادى خۆى لە پەیوەندییەکى‬ ‫بەردەوامدایە بە جەبرەوە‪ .‬ژیان خۆى پرسێکى‬ ‫ماتریالیستى و ڕێکەوتە و هەموو چەمک‬ ‫و تێگەکانى تر لە دواتردا ماناى خۆیان‬ ‫وەردەگرن‪ .‬ئێمە ئازادییەکمان نیە پاش تۆزێک‬ ‫لە لەدایکبوون‪ ،‬بەڵکو ئازادییەک هەیە لە‬ ‫هەناوى ژیان خۆیدایە و بەرەنجامى ڕێکخستنى‬ ‫پانتایى کۆمەاڵیەتى و سیاسییە‪ .‬بەشێوەیەکى‬ ‫سەمەرەش ئازادییەکى ترمان هەیە کە کڵێشەکە‬ ‫دەتەقێنێتەوە و ئەویش بریتییە لە ئازادیى پێش‪-‬‬ ‫لەدایکبوون‪ .‬ئەو ئازادییەى کە بەدەستى خودا‬ ‫و کەسە لەدایکبووەکە نیە‪ ،‬بەڵکو بە دەستى‬ ‫دایک و باوکە کە نەهێڵن بوونەوەرێک بێتە ناو‬ ‫بوونەوە‪ .‬ئەم بوونەوەرەش بەر لە لەدایکبوون‬ ‫شتێکى نەناسراوە‪ ،‬مەعدوومە‪ ،‬پیتى ئێکسە‪.‬‬ ‫بۆیەشە تایتڵەکەمان لکاند بە خەیامەوە‬ ‫چونکە خەیام لە پنتێکدا‪ ،‬خاڵى یەکتربڕین‬ ‫لەگەڵ ئەم کڵێشەیەدا درووستدەکات و لە‬ ‫هەمان جوغزى میتافیزیکدا دەسوڕێتەوە و‬ ‫ئەویش دەڵێت‪:‬‬ ‫بێهوودەیە بیر و خەم‪ ،‬دڵت خۆش کە برا‬ ‫پرسیار نەکرا‪ ،‬بەشت درا هەرچی درا‬ ‫تۆ هێشتە نەهاتوویە جیهان رۆژی بەرێ‬ ‫ئەو رۆژی دەبوو بچیە دەرێ‪ ،‬دیاری کرا‬

‫�� ن��‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ێ� ێ پ ت‬

‫‪16‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫لە پەراوێزی ســــ‬ ‫جووڵە و شوێن و بۆشـــــ‬ ‫هاوار بەرزنجی‬

‫خۆرهەاڵت و فەلسەفە‬ ‫(‪)5‬‬ ‫چەند ساڵێک لەمەوبەر یەکێک لە هاوڕێ نووسەرەکانم بە پشتبەستن بە وتارێکى “برایان‬ ‫فان نوردن” بە ناونیشانى “فەلسەفەى ڕۆژئاوایى ڕەگەزپەرستە”‪ ،‬وتارێکى کورتى نووسى و‬ ‫کە گەیشتمە ئەو جێیەى وا فەیلەسوفى فەرەنسى “جاک دێریدا”ـیش لە ڕیزى فەیلەسوفانى‬ ‫ڕەگەزپەرست حیساب کرابوو‪ ،‬تووشى شۆک بووم‪ .‬یەکەم شت کە بە خەیاڵمدا هات ئەوەبوو‬ ‫چۆن دەشێت دێریدا ڕەگەزپەرست بێت وەختێک هەموو پرۆژە فەلسەفییەکەى ئەو ڕەخنەى‬ ‫سەنتراڵیزم و بە تایبەتیش “سەنتراڵیزمى ئەوروپى” بووە؟ دەستبەجێ سێ ڕەگەز لە‬ ‫دێریدادا هاتنە بەرچاوم‪ -1 :‬ڕەخنەگرتنى سەرسەختانە لە لۆگۆس‪ ،‬سوبێکت‪ ،‬تاکخوازى‪،‬‬ ‫هەژموون‪ ،‬عەقاڵنییەت‪ ،‬تیۆلۆژیا‪ ،‬داخران و سیاسەتى ڕۆژئاوا‪ -2 .‬کارە تیۆرییەکانى دێریدا‬ ‫سەبارەت بە بەرپرسیارێتى‪ ،‬کە زۆربەیان تەرخانن بۆ تیۆریزەکردنى پێشوازیی لە ئەویتر‪،‬‬ ‫میوان‪ ،‬غەریبە‪ ،‬دۆست‪ ،‬دوژمن‪ ،‬نەناسراو‪ ،‬تاوانبار‪ ،‬خودا‪ ،‬شەیتان‪ ،‬ئاژەڵ و هتد‪ -3 .‬پاشان‬ ‫چاالکییە پراکتیکییەکانى ئەم فەیلەسوفە دژ بە ڕاسیزم کە بەدرێژایى تەمەنى ئەنجامی‬ ‫داون و لە هەموو جیهاندا پێیان ناسراوە‪ ،‬لەوانە‪ :‬دروستکردنى ڕێکخراوى دژە ڕاسیستى‬ ‫بۆ پشتیوانى لە پەنابەران‪ ،‬دژایەتیکردنى جەنگى جەزائیر و سەرکۆنەکردنى بەردەوامى‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬بەشداریى سەرەکى و کاریگەرى دێریدا لە یەکالبوونەوەى کەیسى کۆچبەرانى بێ‬ ‫ناسنامە‪ ،‬دروستکردنى پەرلەمانى نووسەرانى جیهانى کە نووسەر و ئەدیبى کورد “سەلیم‬ ‫بەرەکات”ـیش یەکێک بووە لە ئەندامانى ئەو پەرلەمانە و هتد‪ .‬حوکمەکە بێ ئینسافانە‬ ‫دەهاتەبەرچاوم‪ ،‬بۆیە بڕیارمدا وتارەکەى فان نۆردن بخوێنمەوە‪ .‬هەر زوو بۆم دەرکەوت‬ ‫بنچینەى ئەرگومێنتەکەى دەچێتەوە سەر گفتوگۆیەکى لەمێژینە‪ ،‬ئەویش سەرقاڵبوونە بەم‬ ‫پرسیارەوە کە ئاخۆ فەلسەفە لە یۆنانەوە سەریهەڵداوە یان لە ڕۆژهەاڵتەوە؟ ئاخۆ فەلسەفە‬ ‫دیاردەیەکى ڕۆژئاوایى پوختە یان وەرگیراوە؟ تۆ بڵێى نیشتمانیى ئەسڵیى فەلسەفە‬ ‫ڕۆژهەاڵتى ناوەڕاست‪ ،‬چین یان هیندستان نەبووبێت؟ نۆردن لە وەاڵمەکەیدا دەیەوێت‬ ‫بیسەلمێنت کە فەلسەفە بەرلەوەى لە یۆنان هەبووبێت‪ ،‬لە چین و هیندستان و ئەمریکاى‬ ‫باشوور هەبووە‪ ،‬بەاڵم ئەوە ڕەگەزپەرستیى فەیلەسوفانێکى وەکو کانت و هایدیگەر و مۆرۆ‬ ‫و دێریدا بووە وایان کردووە لەم سەردەمەدا ئەم ڕاستییە شاراوە بێت‪.‬‬ ‫نۆدرن بە پلەى یەک ستایشى فەلسەفەى چینى دەکات و هەندێ نموونە لە بەرهەمى‬ ‫شارستانیى چینییەوە دەهێنێت هەتا وەک بەرهەمى بیرکردنەوەى فەلسەفى پیشانمانى‬ ‫بدات‪ .‬لە ڕاستیدا ئەم نموونانە کەم و بێ شیرازەن‪ ،‬هیچ پەیوەندییەکى جەوهەرییان بە‬ ‫فەلسەفەوە نییە و وەک زۆریکیتر نۆردن شارستانى و شار‪ ،‬حیکمەت و فەلسەفە‪ ،‬کۆمەڵبوون‬ ‫و سیاسەت (ئاگۆرا‪ /‬بەڕێوەبردن‪ /‬ئابووری)ى تێکەڵ بەیەکتر کردووە‪ .‬وێڕاى ئەمەیش هیچ‬ ‫گرنگییەکى بە مەرجى هەبوونى فەلسەفە و فەزاى فەلسەفە نەداوە؛ بۆیە ئەرگومێنتەکەى‬ ‫ئێجگار الوازە و تەنانەت ناگاتە ئەو ئاستەى ببێتە بەشێک لەو گفتوگۆ درێژ و چڕەى کە‬ ‫لەسەر ئەم بابەتە هەبووە و هێشتایش هەیە‪.‬‬ ‫مەرجى بنەڕەتیى فەلسەفە چییە؟ دۆلۆز لە پێشەکیى “فەلسەفە چییە؟”دا ئاوا وەاڵممان‬ ‫دەداتەوە‪ :‬هاوڕێیەتى‪ .‬ئەم ئەرگومێنتە لە زووەوە هەیە بۆ جیاکردنەوەى نێوان “حیکمەت”و‬ ‫“فەلسەفە”‪ ،‬و لە ئەسڵیشدا دەچێتەوە سەر فیساگۆرس کە دەڵێت‪“ :‬من حەکیم نیم‪،‬‬ ‫بەڵکو هاوڕێى حیکمەتم”‪ .‬ئەرگومێنتەکە سادە دەمێنیتەوە گەر نەزانین “هاوڕێیەتى” چى‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬لە ڕاستیدا جیاکردنەوەى”حیکمەت” و “فەلسەفە”‪ ،‬لەوەدا نییە کامیان قووڵتر‬ ‫و زیرەکانەترن‪ ،‬کامیان لە پلە و پێگەدا لە سەرووترە‪ .‬جیاکردنەوەکە دەستنیشانکردنى‬ ‫خودى بوونەکەیە‪ .‬هیچ نەنگییەکیش لەوەدا نییە بڵێین خۆرهەاڵت حیکمەتى هەبووە و‬ ‫خۆرئاوا فەلسەفەى هەبووە‪ ،‬تاوەکو بە وتنى ئەم ڕاستییە ببینە ڕەگەزپەرست‪ .‬ئەى ئاخۆ‬ ‫لە فەلسەفەدا حیکمەت نییە؟ حیکمەت نییە‪ ،‬بەڵکو عەشق بۆ حیکمەت هەیە‪ ،‬عەشق‬ ‫واتە تاسەى ئەو شتەى کە نیتە؛ ئەمە شێوازى مامەڵەکردنە لەگەڵ حیکمەتدا‪ .‬ئەم‬ ‫مامەڵەیە لە یۆناندا “هاوڕێیەتى” بووە نەک “خاوەندارێتى”‪ :‬فەیلەسوف خاوەن و دۆزەرەوە‬ ‫و کەشفکەرى حیکمەت نییە‪ ،‬هاوڕێى حیکمەتە‪ .‬دۆلۆز و گواتارى ئاوا پێناسەى هاوڕێیەتى‬ ‫دەکەن‪ :‬هاوڕێیەتى هاوکات واتە کێبەرکێ (مونافەسە)‪ .‬هاوڕێکان کێبەرکێ لەسەر ئەو شتە‬ ‫دەکەن کە پێیەوە خەریکن‪ .‬ئەم ئاکارى هاوڕێیەتییە لە هەموو بوارەکانى یۆناندا هەبووە‪،‬‬ ‫هەر لە باخەوانییەوە تاوەکو فەلسەفە‪ .‬کێ بە باشترین شێوە هاوڕێى زەویى‪ ،‬درەختەکان‪،‬‬ ‫دانەوێڵە و تۆوەکانە و دەتوانێت چییان لێ دابهێنێت؟ ئەى ئەم باخەوانە لەم کارەدا‬ ‫چۆن چۆنى هاوڕێیەتى باخەوانەکانى تر دەکات و چۆنیش کێبەرکێیان دەکات؟ پاشان‬ ‫لە بازنەیەکى گەورەتردا‪ ،‬باخەوان چۆن هاوڕێیەتى پەیکەرتاش‪ ،‬وەرزشەوان‪ ،‬فەیلەسوف‬ ‫دەکاتو چۆنیش کێبەرکێیان لەگەڵ دەکات بۆ بەرهەمهێنانى شتێک کە بۆ “شار” پێویستە؟‬ ‫بە بڕواى دۆلۆز و گواتارى کۆى فەزاى ئەسینا هاوڕێیانە‪-‬کێبەرکێکارانە بووە‪ ،‬هەر لە‬ ‫وەرزشەوە تاوەکو مۆسیقاو دادگاو هونەرو سیاسەت و فەلسەفە‪ ،‬هەر لەبەرئەمەیە ئۆڵۆمپیاد‪،‬‬ ‫ئاگۆرا‪ ،‬داستان‪ ،‬شانۆ‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬فەلسەفەیش لە یەک کاتدا لە یۆناندا چاالکانە هەبوونو‬ ‫ڕۆژانە مومارەسەکراون‪ .‬بۆ نموونە لە ئەدەبدا‪ ،‬ئۆدێسەى هۆمیرۆس فەزاى کێبەرکێى‬ ‫لەنێوان داخوازیکەرانى “پێنەلۆپێ”دا پیشانداوە‪ .‬بۆ ماوەى چەندین ساڵ خانەدانانى‬ ‫هەمەجۆر لە ماڵەکەى یۆلیسیسدا کۆدەبنەوە تاوەکو پێنەلۆپێ یەکێکیان وەکو هاوسەرى‬ ‫خۆى دەستنیشان بکات‪ ،‬ئەوان بۆ ئەم مەبەستە لەگەڵ یەکتردا بەشەڕ نایەن‪ ،‬شەڕ و‬ ‫دەمەقاڵێکانیان لەسەر شتە سادەکانى ڕۆژانەیە نەک بۆ خاوەندارییکردن لە پێنەلۆپێ‪،‬‬ ‫ئەوان پتر گەمە و یاریى دەکەن و ڕادەبوێرن‪ ،‬تەنیا دەیانەوێت باشترین تواناى خۆیان بۆ‬ ‫کێبەرکێ لەسەر پێنەلۆپێ پیشان بدەن‪ .‬بەم مانایە یۆنانییەکان نەک تەنیا فەلسەفەیان‬ ‫هەبووە‪ ،‬بەڵکو فەلسەفییانەیش ژیاون؛ فەیلەسوف خەسڵەتێکى دیکەى تایبەتى هەیە کە‬ ‫وەک فەیلەسوف (نەک وەک بۆ نموونە پەیکەرتاش) دەستنیشانى دەکات‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫فەیلەسوف هاوڕێى چەمکە‪ .‬فەیلەسوف چەمکەکان بۆ ئەو کێشانە دادەهێنێت کە لە شاردا‬ ‫هەن‪ ،‬بۆیە فەیلەسوف هەر خۆى بە پۆتێنشیەڵ چەمکە‪ .‬بەاڵم لە یۆنان بێجگە لە فەلسەفە‬ ‫شتێکى تریش هەبوو‪ :‬سەفسەتە‪ .‬سۆفستائییەکان کێبەرکێى فەیلەسوفەکانیان دەکرد بۆ‬ ‫هاوڕێیەتیکردنى حەقیقەت‪ ،‬ئیدى دەبوو ئەوەیش جیا بکرێتەوە کە هاوڕێیەتى ڕاستەقینە‬ ‫چییە و هاوڕێیەتى ساختە چییە‪ .‬ئەفاڵتوون و ئەرستۆ سۆفستائییەکانیان بە هاوڕێى‬ ‫ساختەى فەلسەفە لەقەڵەمدا‪ ،‬بەاڵم وەک دۆلۆز دەڵێت ئەم جیاکردنەوەیە هێشتایش تا‬ ‫ئەم سەردەمە یەکالیى نەبۆتەوە‪ .‬ئەمە ئەو فەزایەیە کە هەلومەرجى بوونى فەلسەفە دیاریى‬ ‫دەکات‪ ،‬شتێک کە هیچ کاتێک لە خۆرهەاڵت بوونى نەبووە‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪1- Bryan W Van Norden, Western philosophy is racist,‬‬ ‫‪Aeon, 31 October, 2017‬‬ ‫‪https://aeon.co/essays/why-the-western-philosophi‬‬‫‪cal-canon-is-xenophobic-and-racist‬‬

‫‪ .2‬جیل دولوز‪ ،‬فیلیکس غتاری‪ :‬ماهي الفلسفة‪ ،‬ترجمة‪ :‬مطاع الصفدي‪ ،‬مركز اإلنماء‬ ‫القومي‪ ،‬يونسكو‪ -‬باريس‪ ،‬المركز الثقافي العربي‪ ،‬الطبعة األولى‪ ،‬بيروت‪.1997 ،‬‬

‫دەستپێک‬ ‫ئەوەی لێرەدا دەیخوێنیتەوە‪،‬‬ ‫بەرهەمی تێڕامانی منە لە فیزیکای‬ ‫ئەڕستۆ و فەلسەفەی سروشتی هیگڵ‪،‬‬ ‫لەوێشەوە‪ ،‬بۆ تێڕوانینی ئەڕستۆو‬ ‫هیگڵ سەبارەت بە مەسەلەی کات‪.‬‬ ‫خوێندنەوەکە بە زنجیرە دەبێت‪ ،‬بەش‬ ‫بەش باڵودەکرێتەوە‪ .‬تێڕوانینەکە‬ ‫تەواو خودیی و کوردییانەیەو پشتم بە‬ ‫هیچ لێکدانەوەو تەفسیرێکی پێشینە‬ ‫نەبەستووە‪ .‬هەمیشە ئەڕستۆو هیگڵ‬ ‫بۆ من جێی تێڕامان بوون‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫هیگڵ! لەوەش گرنگتر‪ ،‬مەسەلەیەکی‬ ‫وەکو کات‪ .‬من لێرەدا‪ ،‬هەوڵمداوە‪ ،‬بە‬ ‫یارمەتی ئەو دووانە کات بخوێنمەوە‪.‬‬ ‫کارکردنی من لە فیزیکادا‪ ،‬بۆ ئێستا‬ ‫ناگەڕێتەوە‪ ،‬پێشتر کاری ترم لەسەر‬ ‫هەمان بابەت هەبووە‪.‬‬ ‫کتێبی ‪٤‬‬ ‫§‪٩-١‬‬ ‫سەرەتا‬ ‫تێڕوانینی ئەڕستۆ بۆ کات‪ ،‬موتوربەیە‬ ‫بە کۆمەڵێک چەمک و بابەتی تر‪ ،‬کە‬ ‫دەبێت پێشتر یەک یەک ئەوانەمان‬ ‫دیراسە کردبێت‪ ،‬ئێمە ناتوانین لە‬ ‫کات تێبگەین‪ ،‬ئەگەر پێشتر لە بابەتی‬ ‫جووڵە و شوێن و بۆشایی و کاتیگۆریی‬ ‫چەندێتیی تێنەگەیشتبێتین‪ .‬باشترین‬ ‫دەسکەالش بۆ ئەمە‪ ،‬کتێبی فیزیکایە‪.‬‬ ‫لە فیزیکای ئەڕستۆدا‪:‬‬ ‫سەکشنی ‪ ٥-١‬تایبەتکراوە بۆ شوێن‪،‬‬ ‫سەکشنی ‪ ٩-٦‬تایبەتکراوە بۆ‬ ‫بۆشایی‪ ،‬سەکشنی ‪ ١٤-١٠‬تایبەتکراوە‬ ‫بۆ کات‪.‬‬ ‫جووڵە‬ ‫ئەو لەوێدا‪ ،‬ڕاستەوخۆ‪ ،‬لەدوای‬ ‫بنەماکان(‪Princi-‬‬ ‫باسکردنی‬ ‫‪ )ples‬و هۆکارەکان(‪ )Causes‬و‬ ‫توخمەکاندا(‪ ،)Elements‬دەچێتە‬ ‫سەر کتێبی سێیەم و باس لە جووڵە‬ ‫دەکات‪ .‬باسکردن و گرنگیی جووڵە‬ ‫بۆ ئەڕستۆ بە ڕاددەیەکە‪ ،‬گومانی‬ ‫ئەوەت بۆ دروست دەبێت کە زانای‬ ‫سروشتناس‪ ،‬دەبێت بە پلەی یەک‬ ‫دەرگیری مەسەلەیەکی وەکو جووڵە‬ ‫بێت تا شتەکانی تر‪ .‬مەسەلەی جووڵە‬ ‫بۆ فیزیکا جەوهەرییە و تێگەشتن لە‬ ‫بابەتەکانی تری لەسەر وەستاوەتەوە‪.‬‬ ‫لە فیزیکادا‪ ،‬کتێبەکانی ‪،٧ ،٦ ،٥ ،٣‬‬ ‫‪ ٨‬باس لە جووڵە و گۆڕان دەکەن‪.‬‬ ‫ئەڕستۆ‪ ،‬باس لە هەندێک دەکات‬ ‫کە جوڵەیان سەر بە هیچکام لە‬ ‫پۆتێنشاڵ و ئاکچواڵ دانەناوە‪،‬‬ ‫پێیان وابووە کە جووڵە جۆرێک لە‬

‫ئاکچوالیتێی ناتەواوە‪ ،‬ئەم جوڵەیە‪،‬‬ ‫ئاماژەیە بۆ نا‪-‬تەواوکۆیی ئەوەی کە‬ ‫لە پۆتێنشاڵدایە(‪Physics Book‬‬ ‫‪.)2٠١b١ ,١§ ,III‬‬ ‫ئەگەر گۆڕان نە سەر بە پۆتێنشاڵ و‬ ‫نە سەر بە ئاکچواڵ بێت‪ ،‬کەواتە دەکرێت‬ ‫سۆراغی گۆڕان لە نێوەندەکەدا(‪Me-‬‬ ‫‪ )dium‬بکەین‪ ،‬لەنێوان دوو الیەنە‬ ‫دژوەستاوەکەدا؛ نێوەند وەکو خاڵی‬ ‫‪Physics‬‬ ‫دەستپێک‪Book(.‬‬ ‫‪ )22٤b٣٠ ,١§ ,V‬ئەم خاڵە دواتر‬ ‫ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە دیالێکتیکی‬ ‫هیگڵییدا‪ .‬بوونی ڕاستەوخۆ و بێ‬ ‫میدیەم بۆ هیگڵ ساتی هەژارییە و‪،‬‬ ‫دەبێت ئاستێک بەرز ببێتەوە و ببێت‬ ‫بە ناڕاستەوخۆ و میدیەمدار‪.‬‬ ‫کە‬ ‫ئەوەی‬ ‫ئاکچوااڵیزبوونی‬ ‫بەناوبانگی‬ ‫پێناسە‬ ‫پۆتێنشاڵە‪،‬‬ ‫ئەڕستۆیە بۆ جووڵە(‪Physics‬‬ ‫‪ .)2٠١b٣٠ ,2§ ,Book III‬ئەوەی‬ ‫کە خۆی دەرکەوتە کردووە و دێتە‬ ‫ناو واقیعەوە‪ ،‬جووڵەیە‪ .‬کەواتە ئێمە‬ ‫لە ئاستی پۆتێنشاڵدا‪ ،‬جووڵەمان‬ ‫نییە‪ ،‬یان بەشێوەیەکی تر‪ ،‬لە ئاستی‬ ‫جەوهەردا‪ ،‬جووڵە(‪ )Motion‬بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو گۆڕان(‪)Change‬‬ ‫بوونی هەیە‪.‬‬ ‫خاڵێک کە گرنگە و نابێت بە هەڵە‬ ‫بەسەرماندا تێپەڕ ببێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫هەردوو تێرمی جووڵە و گۆڕانە الی‬ ‫ئەڕستۆ‪ .‬دەکرێت بڵێین جووڵە بۆ‬ ‫ئەڕستۆ نابێت لە جەوهەردا ڕووبدات‪،‬‬ ‫چونکە جەوهەر نابێت دژی هەبێت‪،‬‬ ‫کە دژ بوونی نەبێت‪ ،‬قسە کردنیش‬ ‫لە جووڵە نایەتە کایەوە(‪Phys-‬‬ ‫‪.)22٥b١٠ ,2§ ,ics Book V‬‬ ‫بۆیە جووڵە بۆ ئەڕستۆ لە عەرەزدا‬ ‫ڕوودەدات‪ .‬بۆیە کاتێک باس لە جووڵە‬ ‫دەکەین لە ئاستی جەوهەردا‪ ،‬بە گۆڕان‬ ‫ناوی دەهێنێت‪ .‬جووڵە جۆرێکە لە‬ ‫گۆڕان(‪,Physics Book V‬‬ ‫§‪.)22٥b١ ,١‬‬ ‫جووڵە لە سێ ئاستدا ڕوودەدات‪:‬‬ ‫لە کاتیگۆریی شوێن‪ ،‬کاتیگۆریی‬ ‫چەندێتیی و‪ ،‬کاتیگۆریی چۆنێتیی‪.‬‬ ‫کاتیگۆریی چەندێتیی‬ ‫بۆ تێگەشتن لە کاتیگۆریی‬ ‫چەندێتیی من ناچار دەبێت بگەڕێمەوە‬ ‫بۆ کاتیگۆرییەکان و لەوێوە الیەک لە‬ ‫چەندێتیی بدەمەوە‪.‬‬ ‫لە لۆجیکی ئەڕستۆدا‪ ،‬دوو کاتیگۆریی‬ ‫پێچەوانەیان نییە‪ ،‬ئەوانیش جەوهەرو‬ ‫چەندێتیین‪ .‬جەوهەری ئەڕستۆیی‬ ‫بنەیە و کۆی کاتیگۆرییەکانی تر دەبن‬ ‫بە بار (چەندێتیی بە نموونە) بۆی‪.‬‬ ‫(‪)٣١-٣b2٤ ,٥§ ,Categories‬‬ ‫شایەنی باسە‪ ،‬کاتیگۆریی چەندێتیی‬ ‫دەبێت بە دوو بەشەوە‪:‬‬

‫لە لۆجیکی ئەڕستۆدا‪،‬‬ ‫دوو کاتیگۆریی‬ ‫پێچەوانەیان نییە‪،‬‬ ‫ئەوانیش جەوهەرو‬ ‫چەندێتیین‪ .‬جەوهەری‬ ‫ئەڕستۆیی بنەیە و کۆی‬ ‫کاتیگۆرییەکانی تر‬ ‫دەبن بە بار‬ ‫‪ .١‬پچڕ پچڕ(‪)Discrete‬‬ ‫‪ .2‬بەردەوام(‪)Continuous‬‬ ‫هەرچی جۆری پچڕ پچڕە(نابەردەوام)‬ ‫بریتیین لە‪ :‬ژمارە و زمان‪.‬‬ ‫جۆری بەردەوامیش‪ ،‬بریتیین لە‪:‬‬ ‫هێڵ‪ ،‬ڕووتەخت‪ ،‬تەن‪ ،‬کات و شوێن‪.‬‬ ‫(‪)٥a١٤-٤b2٠ ,٦§ ,.Ibid‬‬ ‫ئەوەی بۆ من گرنگە‪ ،‬بوونی‬ ‫میدیەمە لە جۆری دووەمی کاتیگۆریی‬ ‫چەندێتیی‪ ،‬کە ئەمە دواجار ڕۆڵێکی‬ ‫گرنگ دەگێڕێت لە دیالێکتیکی‬ ‫هیگڵییدا‪ .‬جۆری دووەم کە بریتییە‬ ‫لە جۆری بەردەوام‪ ،‬بۆ هەریەکێک‬ ‫لەو جۆرانەی کە باسی لێوەکردوون‪،‬‬ ‫لینکێکی بۆ داناون‪:‬‬ ‫لینکی هێڵ خاڵە‪ ،‬لینکی ڕووتەخت‬ ‫هێڵە‪ ،‬لینکی تەنیش هێڵ و ڕووتەخت‬

‫دەکرێت بڵێین جووڵە‬ ‫بۆ ئەڕستۆ نابێت لە‬ ‫جەوهەردا ڕووبدات‪،‬‬ ‫چونکە جەوهەر نابێت‬ ‫دژی هەبێت‪ ،‬کە دژ‬ ‫بوونی نەبێت‪ ،‬قسە‬ ‫کردنیش لە جووڵە‬ ‫نایەتە کایەوە‬

‫پێکەوە‪.‬‬ ‫کات وەکو چەندێتیی بەردەوام‪،‬‬ ‫دەمی ئێستا لینکە لەنێوان ڕابردوو و‬ ‫داهاتوودا‪-٤b2٤ ,٦§ ,.Ibid( .‬‬ ‫‪ )٥a١٤‬وەکو دەبینین‪ ،‬لێرەدا کات‬ ‫لەژێر کاتیگۆریی چەندێتیی بەردەوامدا‬ ‫دانراوە!‬ ‫شوێن‬ ‫شوێن بۆ ئەڕستۆ بەجۆرێک گرنگە‪،‬‬ ‫لە سەرەتای سەکشنی سەر بە شوێندا‪،‬‬ ‫پێناسەی جووڵە دەبەستێتەوە بە‬ ‫شوێنەوە‪ .‬بە قەولی خۆی‪ :‬جووڵە بە‬ ‫مەفهوومە عامەکەی‪ ،‬بریتییە لە گۆڕان‬ ‫لە شوێندا (‪Physics, Book‬‬ ‫‪ .)2٠٨a٣2 ,١§ ,IV‬خاڵێک کە‬ ‫جێگای تێڕامانە‪ ،‬نابێت بەسەریدا‬ ‫تێپەڕ ببین‪ ،‬ئەوەیە کە نابوون نابێت‬ ‫لەشوێندا بێت‪ ،‬یان ڕوونتر بڵێین‪،‬‬ ‫نابوون لە ناشوێندایە(‪.)Nowhere‬‬ ‫وەکو ئەوەی بۆ ئەڕستۆ مەرجی‬ ‫سەرەکیی بوون‪ ،‬لە شوێن‪-‬بوون بێت‪.‬‬ ‫ئەڕستۆ دوو شتی زۆر گرنگ‬ ‫دەبەستێتەوە بە شوێنەوە‪:‬‬ ‫جووڵە و بوون‪ .‬ئەوەی دەجووڵێت‪،‬‬ ‫دەبێت لە شوێندا بجووڵێت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫بوونە(یان هەبووە) دەبێت لەنێو‬ ‫کاتیگۆری شوێندا بێت‪ .‬گرنگیی شوێن‬ ‫بۆ ئەڕستۆ بەجۆرێکە‪ ،‬کە دەبێت پێش‬ ‫هەموو شتەکانی تر کەوتبێت‪ ،‬هیچ‬ ‫شتێک ناتوانێت بوونی هەبێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لە شوێندا نەبێت (‪Physics,‬‬ ‫‪ .)2٠٩a2 ,١§ ,Book IV‬تەنانەت‬ ‫چوار هۆکارەکەشی (ئایدیاڵیی‪،‬‬ ‫فۆرمیی‪ ،‬ماتەریی‪ ،‬ئارمانجیی) بەسەردا‬ ‫جێبەجێ ناکرێت‪ .‬من ئەمە ناو دەنێم‬ ‫بەخوداکردنی‪-‬شوێن(‪The pow-‬‬ ‫‪ .)er of place‬لە فەلسەفەی‬ ‫کانتدا‪ ،‬هەمان شت دووبارە دەبێتەوەو‬ ‫شوێن و کات‪ ،‬بوونێکی زەرووریی و‬ ‫پێشوەکییان هەیە لە مەعریفەدا‪.‬‬ ‫پیشکەوتنی شوێن بەسەر شتەکانی‬ ‫تردا (کات بە نموونە)‪ ،‬پێچەوانەی‬ ‫دیدی فیزیای نوێیە بۆ فەزا ‪-‬کات‪ .‬لە‬ ‫فیزیای نوێدا‪ ،‬شوێن و کات پێکەوە‬ ‫دروست دەبن‪ ،‬نەک یەکێکیان پێش‬ ‫ئەوی دی بکەوێت‪ .‬گرنگە بزانین‪،‬‬ ‫شوێن بۆ ئەڕستۆ خاوەنی ئەو سێ‬ ‫دوورییە(‪ )x, y, z‬بووە کە ئێستا‬ ‫ئێمە لە ماتماتیک و فیزیادا پێی‬ ‫ئاشناین‪ .‬ئەویش درێژیی و پانیی‪،‬‬ ‫قووڵییە(بەرزیی)‪.‬‬ ‫شوێنی‬ ‫دیکەی‬ ‫خاسیەتێکی‬ ‫ئەڕستۆیی‪ ،‬حەدد و مەرزە(‪.)limit‬‬ ‫شوێنی ئەڕستۆیی وەکو شێوەپێدەری‬ ‫ئەو شتەیە کە دەکەوێتە ناویەوە‪.‬‬ ‫(‪,2§ ,Physics, Book IV‬‬ ‫‪.)٤-2٠٩b١‬‬ ‫شوێنگۆڕکێ پێکردنی نێوان جووڵە‬ ‫و شوێن‪ ،‬هێند بۆ ئەڕستۆ‪ ،‬حەیاتییە‪،‬‬

‫�� ڵ���ە ڵ��گە‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫چاكسازیی هاتوچۆ‬

‫‪15‬‬ ‫دەروون نیگا‬

‫گۆشەیەكی دەروونیی‪ ،‬پەروەردەیی‪ ،‬كۆمەاڵیەتییە‬ ‫د‪ .‬سەمەد ئەحمەد* هەفتانە دەینووسێت‬

‫پێداویستییەکی هەنوکەییە‬ ‫بۆ پاراستنی گیانی هاواڵتییان و‬ ‫سامانی نیشتمانی‬

‫ئەریك فرۆم و سروشتی مرۆڤ‬

‫ههڵكهوت عهبدوڵاڵ ‪ -‬شارەزاى هاتوچۆ‬

‫(‪)1‬‬ ‫هاتوچۆ لە هەرێمی کوردستان لە قەیرانێکی‬ ‫گەورەدایەو پێویستی بەوەیە چیتر فەرامۆش‬ ‫نەکرێت‪ ،‬هەڵوەستەی جددیی لەئاستدا‬ ‫بکرێتو چارەسەری گونجاوو شارستانیانەی بۆ‬ ‫بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫مەبەست لە قەیرانی هاتوچۆ بەگشتی‪،‬‬ ‫الوازیی توانای بەکارهێنەرانی هاتوچۆیەـ‬ ‫شۆفێرەکان و پیادەکان و سەرنشینەکان‪ -‬لە‬ ‫جوواڵن لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە‪،‬‬ ‫بە خێراییەکی گونجاو‪ ،‬بەبێ ئەوەی دووچاری‬ ‫ڕووداوی هاتوچۆ ببن‪ ،‬ژینگە پیس ببێت‪ ،‬زیانی‬ ‫گیانی و مادیی لێ بکەوێتەوە‪ ،‬بارگرانیی دارایی‬ ‫بۆ تاکەکان و سامانی نیشتمانی دروست بێت‪.‬‬ ‫قەیرانی هاتوچۆ ماوەیەکی زۆرە لە‬ ‫هەرێمی کوردستان شوێن بایەخی شارەزایان‬ ‫و خەمخۆرانی بوارەکەیە‪ ،‬بەم دواییانەش‬ ‫لەالیەن حکومەتی هەرێمەوە خەریکە ئاوڕی‬ ‫لێ دەدرێتەوەو بەهەند وەردەگیرێت‪ .‬بێگومان‬ ‫ئەو بایەخدان و ئاوڕدانەوەیە لە بۆشاییەوە‬ ‫نەهاتووە‪ ،‬بەڵکو بەری چەند هۆکارێکە کە‬ ‫دەکرێت لە چەند خاڵێکدا پوختی بکەینەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬قەیرانی هاتوچۆ یەکێکە لەو کێشە‬ ‫زیندووانەی پەیوەندیی توندوتۆڵی بە ژیانی‬ ‫هاواڵتییانەوە هەیە‪ ،‬ئەوەش لە ڕووی ئەو‬ ‫گرفت و ئاستەنگانەی بۆ بەڕێوەچوونی ژیانی‬ ‫ڕۆژانەیانی دروست دەکات‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬قەیرانی هاتوچۆ لە سااڵنی ڕابردوودا‬ ‫بەردەوام لە هەڵکشاندا بووەو یەکێک نییە‬ ‫لەو کێشانەی خۆبەخۆو بە تێپەڕبوونی کات‬ ‫چارەسەربێت‪ ،‬بەڵکو بەپێچەوانەوە ئەنجامی‬ ‫گەشەکردنی هەرێم لەڕووی فراوانبوونی‬ ‫نیشتەجێبوون‪،‬‬ ‫ناوچەکانی‬ ‫خانووبەرەو‬ ‫زۆربوونی ژمارەی ئوتومبێلەکان‪ ،‬هەڵکشانی‬ ‫جووڵەی پیادەکان و هۆکارەکانی گواستنەوە‪،‬‬ ‫ڕووی لە ئاڵۆزیی زیاتر کردووەو پێویستی‬ ‫بە پالنێکی دیراسەکراوی هەمەالیەن هەیە بۆ‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬قەیرانی هاتوچۆ چەندین هۆکاری‬ ‫هەیەو پێویستی بەوەیە بپرسین‪ :‬لەکوێوە‬ ‫دەست بە کارکردن بکەین؟ لەوانەیە وەاڵمی‬ ‫دروست بۆ ئەم پرسیارە دەستنیشانکردنی‬ ‫ڕاست و دروستی هۆکارەکان و دانانی پالنێکی‬ ‫هەمەالیەن و فرەڕەهەند بێت‪ ،‬کە بایەخ بە‬ ‫هەموو هۆکارو الیەنەکانی قەیرانەکە دەدات و‬ ‫شایانی جێبەجێکردنە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬ڕاستە قەیرانی هاتوچۆ لۆکاڵی‬ ‫نییەو ڕەهەندێکی جیهانیی هەیە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫هەرێمی کوردستان وەک واڵتانی پێشکەوتوو‬ ‫ئاوڕی لێنەدراوەتەوە‪ ،‬وەک مەسەلەیەکی ژیاریی‬

‫زۆر گرنگ بایەخی پێ نەدراوەو ستراتیژ بۆ‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەی دانەڕێژراوە‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬سەرباری هەموو ئەو خااڵنەی‬ ‫سەرەوە‪ ،‬قەیرانی هاتوچۆ پەیوەندی بەو زیانە‬ ‫گیانیانەوە هەیە کە لێی دەکەونەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەو زیانە داراییانەی بۆ هاواڵتییان و سامانی‬ ‫نیشتمانی دەیخاتەوە‪ .‬ئامارەکان دەریدەخەن‪،‬‬ ‫کە ڕووداوەکانی هاتوچۆ الی خۆمان هۆکاری‬ ‫یەکەمی مردنی هاواڵتییانن و زیانە مادییەکانیش‬ ‫بۆ تاکەکان و سامانی گشتیش مەترسیدارن‪.‬‬ ‫من لەگەڵ ئەو ڕایەدا نیم کە دەڵێت‪:‬‬ ‫قەیرانی هاتوچۆ بەری سروشتیی گەشەکردنی‬ ‫تەکنیکی و داهێنانی ئوتومبێل و بەکارهێنانی‬ ‫باوو زۆری ئامڕازەکانی گواستنەوەیە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەگەرچی دەکرێت ئەوە لە ڕووی پرنسیپییەوە‬ ‫قبوڵ بکرێت‪ ،‬بەاڵم چەندین هۆکار لەئارادان‪،‬‬ ‫کە دەبێت لێبڕاوانەو بابەتیانە کاربکرێت بۆ‬ ‫چارەسەرکردنیان‪ ،‬بە مەبەستی سنووردانان بۆ‬ ‫کاریگەری و ئاسەوارەکانیان‪.‬‬ ‫ئەگەرچی هۆکارەکانی قەیرانی هاتوچۆ‬ ‫هەمەالیەن و جۆراوجۆرن‪ ،‬بەاڵم دەکرێت‬ ‫دابەشیان بکەین بەسەر دوو دانەدا‪ :‬هۆکارە‬ ‫ئەندازەییەکان و هۆکارە ئاکارییەکان‪ .‬هۆکارە‬ ‫ئەندازەییەکان بریتین لە‪ :‬ڕێگەوبانەکان و توانای‬ ‫لەخۆگرتن و بەڕێوەچوونی جووڵەی هاتوچۆی‬ ‫ڕۆژانە‪ ،‬ڕاگرتن و پارککردنی ئوتومبێل‪ ،‬ئامڕازە‬ ‫ئەندازەییەکانی ڕێکخستنی هاتوچۆ‪ ،‬سەالمەتیی‬ ‫ڕێگەوبانەکان‪ ،‬ئوتومبێلەکان و توندوتۆڵیان‪.‬‬ ‫مەبەست لە هۆکارە ئاکارییەکانیش‪ ،‬هەڵەکانی‬ ‫بەکارهێنەرانی ڕێگەوبانە‪ ،‬کە بریتییە لە‬ ‫پەروەردەنەبوونی زانستیانەی شۆفێرەکان‪،‬‬ ‫الوازیی هۆشیاریی هاتوچۆ الی پیادەڕەوەکان‪،‬‬ ‫پابەندنەبوون بە یاساو ڕێساکانی هاتوچۆوە‪.‬‬ ‫كابینەی نویەمی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان لە كارنامەی خۆیدا سەبارەت‬ ‫بە بواری هاتوچۆ دەڵێت‪“ :‬کاردەکەین بۆ‬ ‫باشترکردنی ڕێگەوبانی هەرێمی کوردستان‬ ‫و سیستمی هاتوچۆی هەرێم و هەوڵدەدەین‬ ‫وەبەرهێنانی بیانی و کەرتی تایبەت بۆ ئەم‬ ‫بوارە ڕابکێشین و ڕێگەوبانی هەرێم‪ ،‬کە سااڵنە‬ ‫هۆکاری زیانی گیانی و ماڵیی هاواڵتییانمانە‪،‬‬ ‫لە ستانداردە باوەکان نزیک بکەینەوە‪”.‬‬ ‫پشبەستوو بەم خاڵە لە وەزارەتی ناوخۆ ڕۆژی‬ ‫چوارشەممەی ڕێکەوتی ‪ ٢0٢0/٢/٥‬ۆرکشۆپێک‬ ‫سازکرا بۆ تاوتوێکردنی هاتوچۆو گرفتەکانی‪،‬‬ ‫بە بەشداریی‪ :‬وەزیری ناوخۆ‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫گشتی دیوانی وەزارەت‪ ،‬بەڕێوەبەری گشتی‬ ‫هاتوچۆی هەرێم‪ ،‬بەڕێوەبەرانی هاتوچۆی‬ ‫پارێزگاکان‪ ،‬نوێنەرانی هاتوچۆی ئیدارەکان‪،‬‬

‫ئاسەوارەکانی دوو‬ ‫ئیدارەیی‪ ،‬بووەتە هۆی‬ ‫سەرهەڵدانی چەندین‬ ‫شێوازی مۆڵەتپێدان‪،‬‬ ‫دانانی هێماو هێڵەکانی‬ ‫هاتوچۆ بە چەند‬ ‫مۆدێلێکی جیاوازی پڕ‬ ‫لە خەوشی و هەڵە‬

‫نەوەیەکی تەقلیدی لە‬ ‫بەڕێوەبەرایەتییەکانی‬ ‫هاتوچۆی هەرێمدا‪ ،‬کە‬ ‫ئاشنانین بە زانستی‬ ‫هاتوچۆ بااڵدەستن‬ ‫ئەندازەی هاتوچۆی پارێزگاکان‪ ،‬کەسانی‬ ‫ئەکادیمی‪ ،‬شارەزایانی هاتوچۆو ڕێکخراوەکانی‬ ‫کۆمەڵگەی مەدەنی‪ .‬پاش گفتوگۆی تێروتەسەل‬ ‫و هەمەالیەن بڕیاردرا لەدوای جەژنی ڕەمەزان‬ ‫کۆنفرانسی هاتوچۆی هەرێم سازبکرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەش لیژنەی ئامادەکاریی کۆنفرانس‬ ‫لەسەر ئاستی پارێزگاکان پێکدەهێنرێت بۆ‬ ‫ئامادەکردنی ڕاپۆرت سەبارەت بە هەموو‬ ‫بوارەکان‪ ،‬تا لە کۆنفرانسەکەدا بڕیاریان لەسەر‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫بۆ خۆم کە لە کۆنفرانسەکەدا بەشدار‬ ‫دەبم‪ ،‬لە ڕێگەی ڕۆژنامەی “زەمەن”ەوەو بە‬ ‫چەند ژمارەیەک باری سەرنجی خۆم بۆ الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەکان و ڕایگشتی دەخەمەڕوو‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی خوڵقاندنی گفتوگۆیەکی هەمەالیەن‬ ‫سەبارەت بەم سێکتەرە هەستیارە‪ ،‬هیوادارم‬ ‫سوودبەخش بێت و بە مێشکی کراوەو سنگی‬ ‫فراوان لێم وەربگیرێت‪ ،‬هەروەها ئاواتەخوازم‬ ‫کۆنفرانسەکە بۆ چارەسەرکردنی ڕاستەقینەو‬ ‫ڕیشەیی قەیرانی هاتوچۆ بێت‪ ،‬تاکو ببینە‬ ‫خاوەنی سیستمێکی هاتوچۆی هاوچەرخ و‬ ‫سنوور بۆ زیانە گیانی و داراییەکان دابنرێت‪.‬‬ ‫پێموایە کۆنفرانسی هاتوچۆ چەند‬ ‫ئاستەنگێکی لەبەردەمدایە‪ ،‬ئەگەر چارەسەریان‬ ‫بۆ نەدۆزرێتەوە‪ ،‬ئەوا ناتوانێت ئامانج بپێکێت‪.‬‬ ‫گرنگترینی ئەو ئاستەنگانە بەالی منەوە ئەمانەی‬ ‫الی خوارەوەیە‪:‬‬ ‫‪ .1‬نەبوونی یاسایەکی هاتوچۆی هاوچەرخ‬ ‫کە هەموو الیەنەکانی کەرتەکە لەخۆبگرێت‬ ‫و بەپێی بەندەکانی کاروبارەکان ڕێکبخرێت‬ ‫و میرانە و سزاکان دەستنیشان بکرێت‪.‬‬ ‫یاسای ‪8٦‬ی دوای ڕووخانی ڕژێم و یاساکەی‬ ‫‪٢019‬ش پێکەوە کەچە یاسایەکیان تێدا نابێت‪.‬‬ ‫ئاستەنگبوونی ئەم خاڵە بۆ کۆنفرانسەکە‬ ‫لەوەدایە‪ ،‬چاکسازییەکە لەسەر چ بنەمایەکی‬ ‫یاسایی دادەڕێژرێت و جێبەجێ دەکرێت؟‬ ‫‪ .٢‬بااڵدەستیی نەوەیەکی تەقلیدی لە‬ ‫بەڕێوەبەرایەتییەکانی هاتوچۆی هەرێمدا‪ ،‬کە‬ ‫ئاشنانین بە زانستی هاتوچۆ‪ ،‬وەک کایەیەکی‬ ‫سەربازی نەک مەدەنی دەڕواننە کارەکانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬نەگەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی هاتوچۆی‬ ‫ئەم سەردەمە بە ئامڕازو شێوازەکانی کارکردنی‬ ‫ڕابردوو بەڕێوەنابرێت و پێویستی بە کرانەوەیە‬ ‫بە ڕووی سەردەمدا‪ ،‬ئامادەنین پەرە بە‬ ‫الیەنی زانستیی خۆیان بدەن و سوورن لەسەر‬ ‫بەڕێوەبردنی هاتوچۆ بەشێوەی باوی کۆنپارێز‪.‬‬ ‫ئاستەنگبوونی ئەم خاڵە بۆ کۆنفرانسەکە‬ ‫لەوەدایە‪ ،‬ئەم نەوەیە کە بڕیاربەدەستە چۆن‬ ‫دەتوانن چاکسازیی هاتوچۆ لە کۆنفرانسەکەدا‬ ‫زامن بکەن و هەنگاوی چاکسازی پەک نەخەن‬ ‫و وا نەکەن ئامانجی کۆنفرانسەکە ئارایشتکردنی‬ ‫باو بێت‪ ،‬چونکە وەک دەوترێت “نەدار هیچی‬ ‫نییە بیبەخشێت”‪.‬‬

‫‪ .3‬ئاسەوارەکانی دوو ئیدارەیی‪ ،‬کە‬ ‫بووەتە هۆی سەرهەڵدانی چەندین شێوازی‬ ‫مۆڵەتپێدان‪ ،‬دانانی هێماو هێڵەکانی هاتوچۆ‬ ‫بە چەند مۆدێلێکی جیاوازی پڕ لە خەوشی‬ ‫و هەڵە‪ ،‬پەروەردەبوونی جیاوازی کارمەندانی‬ ‫هاتوچۆ‪ .‬هەروەها ناوچەگەرێتیی حزبی کە‬ ‫بووەتە هۆکاری هەوڵدان بۆ ڕەتکردنەوەی‬ ‫کارەکانی ناوچەیەک لەالیەن دەستڕۆیشتووانی‬ ‫هاتوچۆی ناوچەیەکی دیکەوە‪ ،‬یان پەکخستنی‬ ‫هەر خواستێکی نوێکاری لە بواری هاتوچۆدا‪،‬‬ ‫کە لە دەرەوەی بیرکردنەوەی بەرژەوەندیی‬ ‫تەسکی حزبی بێت‪ .‬ئاستەنگبوونی ئەم خاڵە‬ ‫بۆ کۆنفرانسەکە لەوەدایە‪ ،‬ئەو دەستڕۆیشتووە‬ ‫تەسکبینە حزبیانە بەدەر لە بیرکردنەوەی‬ ‫هاوچەرخ و گرتنەبەری ڕێسا یاسایی و‬ ‫زانستییەکان شێوازێکی مۆڵەتپێدان و دانانی‬ ‫هێماو هێڵەکان بسەپێنن بەسەر هەرێمدا‪،‬‬ ‫کە لە داهاتوودا گیرۆدەی ئاسەوارە دارایی و‬ ‫مرۆییەکانی بین‪.‬‬ ‫‪ .4‬بوونی مەیلی قۆرخکاری لە بەڕێوەبردنی‬ ‫کاروبارەکانی هاتوچۆداو لە بەرژەوەندیی‬ ‫تاکەکەسی و حزبیدا‪ ،‬لەکاتێکدا دەکرێت هەموو‬ ‫ئەو کاروبارانە لەالیەن بەڕێوەبەرایەتیەکانی‬ ‫هاتوچۆوە بەڕێوەببرێن و قازانجەکەشی بۆ‬ ‫سوودی گشتی بێت‪ ،‬نەک دەوڵەمەندبوونی‬ ‫تاکەکەسی‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬پەروەردەکردنی‬ ‫ڕاهێنەرانی فێرکردنی شۆفێری پێویستی‬ ‫بە پەیمانگەی ئەهلی نییە‪ ،‬بەڵکو سەنتەری‬ ‫تایبەتی دەوێت‪ ،‬کە دەکرێت لەسەر ئاستی‬ ‫هاتوچۆی پارێزگاکان بنیات بنرێت و کاروباری‬ ‫پەروەردەکرنی ڕاهێنەران و ئەفسەرانی‬ ‫هاتوچۆش لەئەستۆ بگرێت‪ ،‬بۆ ئەمەش سوود‬ ‫لە کەسانی شارەزاو ئەفسەرانی لێهاتوو‬ ‫وەربگیرێت‪ .‬پشکنینی توندوتۆڵیی ئۆتۆمبیل‬ ‫پێویستی بەو هەموو شوێنە ئەهلیانە نییە‪،‬‬ ‫کە بوونەتە هۆی دابەزینی کواڵیتی و گیرفان‬ ‫پڕکردن‪ ،‬بەڵکو بەڕێوەبەرایەتیەکانی هاتوچۆ‬ ‫دەتوانن لەسەر ئاستی هەر پارێزگایەک چەند‬ ‫سەنتەرێکی ڕەسمی دابنێت و کارمەندی‬ ‫شارەزاو کەرەستەی پێشکەوتووی بۆ دەستەبەر‬ ‫بکەن‪ .‬تابلۆی ژمارەکانی ئۆتۆمبیل پێویستی‬ ‫بە کۆمپانیای ئەهلی نییە‪ ،‬بەڵکو وەزارەتی‬ ‫ناوخۆ دەتوانێت بیگرێتە ئەستۆو قازانجەکەی‬ ‫بۆ سوودی گشتی بێت و کواڵیتیەکەش‬ ‫باشتر بێت‪ .‬ئاستەنگبوونی ئەم خاڵە بۆ‬ ‫کۆنفرانسەکە لەوەدایە‪ ،‬ئایا ئەو کۆمپانیاو‬ ‫کەسە بەرژەوەندخوازانە لێ دەگەڕێن لە‬ ‫کۆنفرانسەکەدا چاکسازی ئەنجام بدرێت؟‬ ‫الیەنە‬ ‫نەبوونی‬ ‫هەماهەنگ‬ ‫‪.٥‬‬ ‫پەیوەندیدارەکانی بواری هاتوچۆ (هاتوچۆ‪،‬‬ ‫شارەوانی‪ ،‬ڕێگەوبان‪ ،‬دارایی‪ ،‬پەروەردە‪،‬‬ ‫تەندروستی‪...‬هتد)و نەبوونی پالنی هاوبەشی‬ ‫بەهێز بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی‬ ‫هاتوچۆو ڕاییکردنی کارەکانی‪ ،‬کە بووەتە‬ ‫هۆی خستنەوەی پشێوی و سەرلێشیوان و‬ ‫بەهەدەردانی سامانی گشتی‪ .‬ئاستەنگبوونی‬ ‫ئەم خاڵە بۆ کۆنفرانسەکە لەوەدایە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران بە بڕیارێک ئەنجومەنی بااڵی‬ ‫پەرەپێدانی هاتوچۆ‪ ،‬کە لەو الیەنانەو کەسانی‬ ‫شارەزا پێکبێت‪ ،‬پێش کۆنفرانسەکە کارا نەکات‬ ‫و بە ڕێکاری تایبەت بەرپرسیارێتیەکان دیاری‬ ‫نەکات‪ ،‬پالن و ستراتیژی چاکسازیی هاتوچۆ‬ ‫چۆن دادەڕێژرێ و الیەنەکان پابەند دەبن بە‬ ‫جێبەجێکردنییەوە‪.‬‬ ‫ئەم بەشە سەرەتایەکە بۆ وتەکانم و لە‬ ‫بەشەکانی داهاتوودا هەر الیەنێکی هاتوچۆ‬ ‫تاوتوێ دەکەم و باری سەرنجی خۆمی دەخەمە‬ ‫ڕوو‪ .‬بێگومان ئەمە سەرباری بەشداریکردنم لە‬ ‫گفتوگۆکانی لیژنەکانی ئامادەکاریی کۆنفرانسدا‪.‬‬

‫ئەریك فرۆم ساڵی ‪ ،1900‬لەئەڵمانیا لە دایكبووە‪،‬‬ ‫یەكێكە لە دەروونناسە هەرە دیارەكان و سەر بە قوتابخانەی‬ ‫دەروونشیكارییە‪ .‬لەسەرەتای كاریدا‪ ،‬سەبارەت بە بابەت و‬ ‫نەخۆشی و دۆخە دەروونییەكان‪ ،‬خوێندكار و هاوڕێ و هاوبیرو‬ ‫هاوكاری فرۆید بوو‪ ،‬بەاڵم دواجار فرۆمیش وەكو زۆرێكی تر لە‬ ‫خوێندكارەكانی‪ ،‬لەگەڵ فرۆید جیاوازی لەبیرو بۆچونەكانیاندا‬ ‫دروستبوو و لێی جیا بووەوە‪ ،‬پاشان لەگەڵ هەریەك لە‬ ‫ۆركهایمەرو ئەدرنۆو ماركۆزە‪ ،‬قوتابخانەی فرانكفۆردیان‬ ‫دامەزراند‪ ،‬كە دیدێكی رەخنەگرانەیان‪ ،‬سەبارەت بەفەیلەسوفە‬ ‫رۆشنگەرەكان هەبوو‪ ،‬كە عەقڵ پێگەو قورساییەكی زۆری‬ ‫لەالیان هەبوو‪ ،‬بەاڵم دواجار لەو قوتابخانەیەش جیابووەوە‪.‬‬ ‫ساڵی (‪ )1934‬بەهۆی زوڵم و زۆری نازییەكانەوە‪ ،‬ئەڵمانیای‬ ‫بەجێهێشت و رۆیشت بۆ ئەمریكا‪ ،‬هەتا كۆتایی تەمەنی هەر‬ ‫لەوێ مایەوە‪ .‬ساڵی (‪ )1980‬لە سویسرا كۆچی دوایی كرد‪.‬‬ ‫فرۆم ئەگەرچی وەكو زانا دەروونناسەكانی تر‪ ،‬خاوەنی‬ ‫تیۆرێكی تایبەت بەخۆی نەبوو‪ ،‬بەاڵم بەهۆی شیكردنەوە وردو‬ ‫زانستییەكانی لەبواری دەروونناسیدا‪ ،‬ئەگەر لەپێشی زاناكانی‬ ‫ترەوە نەبێت‪ ،‬هاوشانی ئەوانە‪ .‬تەنانەت لەڕوی ناسینی‬ ‫سروشتو تایبەتمەندی مرۆڤەوە‪ ،‬لەو زانایانەی كە لەیەك‬ ‫گۆشەوە لە مرۆڤ دەڕوانن‪ ،‬لەپێشترە‪ .‬بۆ نموونە فرۆید كە‬ ‫هەموو جووڵەكی مرۆڤ بۆ پاڵنەری سێكسی دەگەڕێنێتەوە‪،‬‬ ‫یان ماركس ئابووری بەژێرخانو بنەمای گەشەو پێشكەوتنی‬ ‫كۆمەڵگە دادەنێت‪ ،‬بەاڵم فرۆم هەمەالیەنە لەمرۆڤ دەڕوانێت‪،‬‬ ‫بۆیە باشتر لەوان هەوڵیداوە لەسروشتی مرۆڤ تێبگات‪.‬‬ ‫فرۆم جیاواز لە فرۆید‪ ،‬هەرگیز پێیوانییە كە مرۆڤ كۆیلەی‬ ‫غەریزەكانێتی‪ ،‬بەتایبەتی غەریزەی سێكسی‪ .‬لەمبارەوە ئەوە‬ ‫دەخاتەڕوو كە راستە غەریزەكان رۆڵی كاریگەرو بەرچاویان‬ ‫هەیە لە ئاراستەكردنی مرۆڤدا‪ ،‬بەاڵم لەبەرئەوەی مرۆڤ‬ ‫خاوەنی عەقڵو ئیرادەشە‪ ،‬بۆیە لەم رێگەیەوە دەتوانێت‬ ‫غەریزە حەیوانییەكانی كۆنترۆڵ بكات‪.‬‬ ‫فرۆم جیاواز لە ماركسیش بیردەكاتەوە‪ .‬ئەو ئەگەرچی‬ ‫لە كاریگەریی جیاوازی چینایەتیو لە لێكەوتەكانی تێدەگاتو‬ ‫رەخنەی قوڵیش لە سیستەمی سەرمایەداری دەگرێت كە‬ ‫مرۆڤو كۆمەڵگە بەچیو بەكوێ دەگەیەنێت‪ ،‬بەاڵم جیاواز لە‬ ‫ماركس‪ ،‬پێیوایە كە سۆشیالیزمو دواجاریش كۆمۆنیزم هەرگیز‬ ‫لەتوانایاندا نییە كە سەرمایەداری لەناوبەرنو خۆیان ببنە‬ ‫جێگرەوەی‪ ،‬چونكە سەرمایەداری‪ ،‬چارەسەری دەردەكانی‬ ‫لەهەناوی خۆیدا هەڵگرتووەو هەوڵی چاكسازی دەدات‪،‬‬ ‫هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كە سەرمایەداری دەرگای رەخنەی‬ ‫فكریو ئازادی بیركردنەوەو رادەربڕنی لەخۆی دانەخستووە‪.‬‬ ‫لەكۆی ئەم قسانە‪ ،‬مەبەستمە بڵێم‪ :‬فرۆم لە فرۆید و‬ ‫لە ماركس باشتر مرۆڤو سروشتی مرۆیی ناسیوە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئەمەش ئەوەیە كە ئەو پێیوایە مرۆڤ بوونەوەرێكی فرە‬ ‫رەهەندە‪ ،‬لەیەك كاتتدا چەندین خەسڵەتو تایبەتمەندی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە هەندێكیان تەواو پێچەوانەی یەكترن‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫مرۆڤ جارجارە ئازایە‪ ،‬جارجارەش ترۆسنۆك! هەندێجار‬ ‫كەسێكی جدیو خەمخۆرە‪ ،‬هەندێجاریش بێدەربەست و‬ ‫بێپەروا! جارجارە وەك ئیماندارو عارفێك دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫هەر ئەو كەسە‪ ،‬جارێكی تر بەالی ئیلحادو بێ ئیمانیدا‬ ‫دەسوڕێت! هەندێجار لێبوردەو میهرەبانە‪ ،‬هەندێجاری تر‬ ‫تۆڵەسێنو دڵڕەقو شەڕەنگێزە! جاریواهەیە دەستباڵوو خاوەن‬ ‫سەخاوەتە‪ ،‬هەندێجاریش جروكو قیرسچمە! ئەمانەو زۆر‬ ‫دژبەیەكی تر لەمرۆڤدا بەدیدەكرێت‪ .‬بۆیە فرۆم پێیوایە كە‬ ‫ئەگەر زیاتر لەتێڕوانینێك و تێفكرینێكمان بۆ مرۆڤ نەبێت‪،‬‬ ‫زەحمەتە مرۆڤ وەك ئەوەی هەیە بناسین‪ ،‬بەڵكو لەباشترین‬ ‫حاڵدا‪ ،‬مرۆڤ وەك ئەوەی كە خۆمان دەمانەوێت دەناسینو‬ ‫حوكمی لەسەر دەدەین‪ .‬بۆیە فرۆم چەخت لەوە دەكاتەوە كە‬ ‫دەبێت هەوڵی ئێمە بۆ ناسینی مرۆڤ‪ ،‬لەیەك كاتدا بازنەییو‬ ‫ستونیو ئاسۆیی بێت‪ ،‬بۆئەوەی هەمەالیەنە سەرنجی رەفتارو‬ ‫بیركردنەوەی مرۆڤ بدەین‪.‬‬ ‫فرۆم سەبارەت بە جیاوازی نێوان مرۆڤو ئاژەڵیش‪ ،‬ئەوە‬ ‫دەخاتەڕوو كە ئاژەڵ‪ ،‬بۆ خۆبژێوی‪ ،‬تەنها غەریزەكان شك‬ ‫دەبات‪ ،‬ئەگەرچی لەگەڵ سروشتدا هەماهەنگیو تەباییەكی‬ ‫باشیان هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە ئاژەڵەكان‬ ‫بەرگەی كارەساتە سروشتییەكان دەگرنو لەناو ناچن‪ ..‬بەاڵم‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬وەك لەسەرێدا گوتمان‪ :‬جگە لەغەریزەكان‪ ،‬خاوەنی‬ ‫عەقڵو ئیرادەشە‪ .‬مرۆڤ لەگەڵ سروشتدا هەمیشە لەشەڕو‬ ‫ملمالنێدایە‪ ،‬هەوڵی ئەوە دەدات كە زاڵبێت بەسەر سروشتدا‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ئەم شەڕە كۆتایی نەهاتووەو درێژەی هەیە‪ ،‬هەتا‬ ‫ئێستاش مرۆڤ براوە بووە‪ ،‬بەوەی كە توانیویەتی كەشتی‬ ‫زەبەالح دروستبكاتو سكی دەریا شەق بكات‪ ،‬فڕۆكە دروست‬ ‫بكات وەك چۆلەكە بەئاسماندا بفڕێت‪ ،‬بەبێئەوەی گیانی‬ ‫تەڕبێت‪ ،‬پرد دروست دەكاتو بەسەر ئاودا دێتو دەڕوا‪..‬‬ ‫ئەمانەو سەدان كاری مەزنی تر هەر دەستكردی مرۆڤن‪،‬‬ ‫بەاڵم نابێت مرۆڤ لەخۆی نامۆ بێت‪ ،‬چونكە هێشتا بەرگەی‬ ‫بوومەلەرزەو الفاوو بوركانو زۆر توڕەبوونی تری سروشت‬ ‫ناگرێت‪..‬‬ ‫لە ئەڵقەكانی داهاتوودا‪ ،‬ئەم بابەت درێژەی دەبێت‪.‬‬ ‫* پسپۆر لەبواری پەروەردە و دەوونناسی‬

‫پ��ەروەردە‬

‫‪14‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫‪ 6‬هەزار ناوەندی خوێندن بێ توێژەرن‬

‫پەروەردە‪ 1400 :‬توێژەری كۆمەاڵیەتی لە قوتابخانەو پەیمانگا ناحكومییەكان دادەمەزرێن‬ ‫هێدی ساڵح‬

‫ڕەهێڵ دزەیی‬

‫گرنگە وانەی فەلسەفە‬ ‫لە قۆناغی بنەڕەتیدا هەبێ‬ ‫کە وشەی فەلسەفە بەر گوێمان دەکەوێت‪ ،‬ئەفالتوون و‬ ‫سوقڕاتو کەڵە فەیلەسوفە گەورەکانی جیهان دێتە زهنمان‪ .‬فەلسەفە‬ ‫وەک بابەتێکی زۆر قورس کە زۆربەی خەڵک پەی پێنابەن و لێی‬ ‫دووردەکەونەوە وێناکراوە بۆمان‪.‬‬ ‫فەلسەفە بابەتێکی ئەکادیمیە و تەنانەت زۆرێک لە کۆلێژەکان گرنگی‬ ‫پێنادەن‪ ،‬تێڕوانینی زۆربەی خەڵک بۆ فەلسەفە ئەوەیە‪ ،‬کە فەلسەفە‬ ‫نەک کاری مندااڵنی قوتابخانەکان نییە‪ ،‬بەڵکو کارێکە ماندبوونی‬ ‫پێویستەو قورسە بۆ گەورەکانیش‪.‬‬ ‫پێش ئەوەی باس لە گرنگی بوونی فەلسەفە لەناو قوتابخانە‬ ‫بنەڕەتیەکان بکەم‪ ،‬سادەترین پێناسەی فەلسەفەتان پێدەناسێنم‪.‬‬ ‫لە سادەترین مانادا‪ ،‬فەلسەفە هەوڵدەدات بۆ وەاڵمدانەوەی پرسیارە‬ ‫سەرەتاییەکان دەربارەی ژیانی ئێمە و ئەو جیهانەی کە ئێمە تێیداین‪.‬‬ ‫کەواتە بنەمای فەلسەفە گفتوگۆ و پرسیارکردن و گەڕان بەدوای‬ ‫وەاڵمەکانە‪ ،‬پرسیارەکە ئەوەیە‪:‬‬ ‫ئایا مندااڵن دەتوانن بەشدار بن لە گفتوگۆی فەلسەفی؟‬ ‫دەکرێت گفتوگۆی فەلسەفی لەگەڵ مندااڵن بکەین؟‬ ‫ڕاستە مندااڵن فەیلەسوفێکی خۆڕسک و دانسقەن؟‬ ‫زۆرێک لە دایک و باوکان لە پرسیارەکانی مندااڵکانیان بێتاقەت‬ ‫دەبنو لە وەاڵمدانەوەی پرسیارەکانیان هەڵدێن‪ ،‬یان هەندێکجار‬ ‫توڕەدەبن لە منداڵەکانیان کە وازبێنن و ئەوەندە پرسیار نەکەن‪.‬‬ ‫هەندێکیش لە دایکو باوکان گرنگی بە پرسیارەکانی منداڵەکانیان‬ ‫دەدەن‪ ،‬لە هەندێکجار تووشی سەرسوڕمان دەبن بەوەی منداڵەکەیان‬ ‫کە لە تەمەنێکی خوار شەش ساڵیدا‪ ،‬پرسیاری زۆر قوڵ و فەلسەفیانە‬ ‫دەکەن و توانای گفتوگۆ و گەڕان بەدوای وەاڵمەکانیان هەیە‪.‬‬ ‫زۆربەمان رووبەڕووی ئەوە بووینەوە کە منداڵەکانمان لێمان دەپرس‪،‬‬ ‫کە چۆن هاتونەتە جیهان‪ ،‬مەبەستی منداڵەکە ئەوەنییە‪ ،‬شێواز و‬ ‫میکانیزمی هاتنی بۆ ئەم جیهانە‪ ،‬بەڵکو مرۆڤ لە سەرەتاوە‪ ،‬یان یەکەم‬ ‫مرۆڤ چۆن هاتۆتە ئەم جیهانە‪ ،،‬لێمان دەپرسن‪ ،‬ئەوەی دەمرێت بۆ‬ ‫کوێ دەڕوات؟ یان پرسیاری ئەوەمان لێدەکەن‪ ،‬کە خوا کێیە؟ چۆنە؟‬ ‫لە کوێیە؟ زۆرێکی تر لە پرسیار کە ئەم مێشکە بچووکەی منداڵەکانمانی‬ ‫هیالک کردووەو دەیانەوێت وەاڵمەکانیان دەستکەوێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئاشناییمان لەگەڵ مێژووی فەلسەفەی ڕۆژئاوا هەبێ‪ ،‬ئەوە‬ ‫المان ڕوونە کە پێش هەزاران ساڵ فەیلەسوفەکان ئەم جۆرە پرسیارانە‬ ‫سەرقاڵی کردبوون و بووبوو بە مەراق لەالیان‪ ،‬هەموو تەمەنیان‬ ‫تەرخانکردبوو بۆ گەیشتن بە وەاڵمی ئەم پرسیارانە‪.‬‬ ‫بیرکردنەوەو پرسیارکردن و گەڕان بەدوای وەاڵمەکان‪ ،‬تەنها کاری‬ ‫بەتەمەنەکان نییە‪ ،‬پشتگوێخستنی ئەم هەموو پرسیارانەی لە هزری‬ ‫مندااڵن هەیە‪ ،‬هەڵەیەکی گەورەیە‪ ،‬کاریگەری خراپی دەبێت لەسەر‬ ‫مرۆڤ و کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫بۆ هێنانی فەلسەفە بۆ قوتابخانەکانی بنەڕەتی پێویست ناکات کە‬ ‫مامۆستا زانیارییەکی زۆری هەبێت لە فەلسەفە‪ ،‬تا بتوانێت فەلسەفە‬ ‫بڵێتەوە‪ ،‬ئەوەی گرنگە ئەوەیە‪ ،‬مامۆستا حەزێکی زۆری هەبێ بۆ‬ ‫پیشەکەی‪ ،‬پیشەی مامۆستای لەالی تەنها ئەوە نەبێ کە قوتابیان فێری‬ ‫خوێندن و نووسین و ژمارەکان و بابەتە کۆمەاڵیەتییەکان و زانستەکان‬ ‫بکات‪ ،‬بەڵکو دروستکردنی کەسایەتیەکی سەربەخۆ و کەسێکی‬ ‫داهێنەر‪ ،‬کار بکات بۆ ورووژاندنی پرسیار و گەڕان بە دوای وەاڵم لەالی‬ ‫قوتابیەکانی‪ ،‬هەروەها ئارامگرتن و چێژ وەرگرتن لە فێربوون‪.‬‬ ‫منداڵ کاتێک لە دایک دەبێ حەزێکی سروشتی بۆ زانین تێدایە‪،‬‬ ‫هەردەم هەوڵدەدات ئاشنایی دەوروپشتی بێت و پرسیارێکی زۆری‬ ‫لەال دروست دەبێت‪ .‬ئەرکی خێزان و دواتر قوتابخانەیە کە گەشە بەم‬ ‫ڕۆحییەتی پرسیارکردنە بدەن‪ .‬قوتابخانە دەبێ ببێت بەم شوێنەی کە‬ ‫منداڵ تێدا بتوانێت وەاڵمی پرسیارەکانی دەستکەوێت و بواری گفتوگۆی‬ ‫بۆ بڕەخسێندرێت‪ ،‬نەک لە دەرەوەی قوتابخانە هەوڵبدات وەاڵمی‬ ‫پرسیارەکانی دەستبکەوێت‪.‬‬ ‫کە دەڵێن وانەی فەلسەفە لە قوتابخانەکانی بنەڕەتی گرنگە بوونی‬ ‫هەبێ‪ ،‬مەبەستمان ئەوە نیە کە وانەیەکی تر زیاد بکەین بۆ ئەم وانە‬ ‫زۆرانەی کە ئێستا بوونیان هەیە لە قوتابخانەکان‪ ،‬بەڵکو فەلسەفە بۆ‬ ‫قۆناغی سەرەتایی ئەوەیە ڕێگایەکی نوێ بدۆزینەوە بۆ گوتنەوەی ئەم‬ ‫وانانەی کە ئێستا بوونیان هەیە‪ ،‬واتا شێوازی وانا گوتنەوە بگۆڕین و‬ ‫مێتۆدی گفتوگۆ بکەینە بنما بۆ وتنەوەی وانەکان‪ ،‬سەرلەنوێ دووبارە‬ ‫داڕشتنەوەی هونەر وانەبێژی بکەین‪ .‬پانتاییەکی زیاتر بدەین بە‬ ‫قوتابیەکان کە گوزارشت لە خۆیان بکەن و بیروڕایان بخەنەڕوو داکۆکی‬ ‫لێبکەن‪ ،‬فێریان بکەین کە ئەرگومێنت بۆ بۆچوونەکانیان بهێنەوە‪.‬‬ ‫گفتوگۆو وروژاندنی پرسیاری فەلسەفیانە‪ ،‬توانای زمانەوانی لەالی‬ ‫قوتابی گەشەپێدەدات و فێردەبن بیرۆکەکانیان بە ڕوونی و بەباشی‬ ‫دابڕێژن و بتوانن بەڵگە بدۆزنەوە بۆ ئەم بابەتانەی ڕووبەڕوویان‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬نەک بە ئاسانی خۆیان ڕادەستی شتی تر بکەن‪.‬‬ ‫بوونی فەلسەفە لە قوتابخانەکانی سەرەتایی‪ ،‬تەنها منداڵەکان‬ ‫سوودمەند نابن‪ ،‬بەڵکو کۆمەڵگا سوودی لێدەبینێت‪ ،‬فەلسەفە وادەکات‪،‬‬ ‫کەسانێکی ڕەخنەگرو گومانکەرمان بۆ بەرهەم بێت کە بە ئاسانی باوەڕ‬ ‫بە دەسەاڵتداران نەکەن‪ ،‬بەڵکو بەدوای بەڵگە و هۆکارەکاندا بگەڕێن‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا کۆمەڵگایەکی زیندوو و بەرچاوڕوون و هۆشیار بەرهەم‬ ‫دێنێت‪ ،‬کە تاکەکانی ئازایانە داکۆکی لە مافەکانیان بکەن و ئەرکەکانیان‬ ‫بەرامبەر بە کۆمەڵگاکەیان بەجێبهێنن‪.‬‬

‫سەرجەم‬ ‫پەروەردە‬ ‫وەزارەتی‬ ‫باخچەی ساوایان و قوتابخانەو پەیمانگا‬ ‫ناحكومییەكان پابەند دەكات رێنمونیكاری‬ ‫پەروەردەیی (توێژەر) دابمەزرێنن‪ ،‬بەمەش‬ ‫دەرفەتی كاركردن بۆ هەزارو ‪ ٤٠٠‬دەرچووی‬ ‫زانكۆ دەڕەخسێت‪.‬‬ ‫رێنمونیكاری پەروەردەیی‪ ،‬دەرچووی‬ ‫بەشەكانی كاری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەروونزانیو‬ ‫كۆمەڵناسین‪ ،‬لە ئێستاشدا نزیكەی چوار‬ ‫هەزار دەرچوو هەن‪ ،‬كە دەتوانن بەپێی‬ ‫مەرجەكانی وەزارەتی پەروەردە وەكو‬ ‫رێنمونیكاری پەروەردەیی دابمەزرێن‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری‬ ‫سیوەلی‪،‬‬ ‫سامان‬ ‫رێنماییكردن بە وەكالەت لە وەزارەتی‬ ‫پەروەردە‪ ،‬بە “زەمەن”ی راگەیاند‪“ :‬دوای‬ ‫پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‪،‬‬ ‫وەزارەتی پەروەردە بڕیاریدا رێنمونیكاری‬ ‫پەروەردەیی (توێژەری كۆمەاڵیەتی) بۆ‬ ‫كۆمەڵگە پەروەردەییەكان و قوتابخانەو‬ ‫باخچەی ساوایان و پەیمانگا ناحكومییەكان‬ ‫دابمەزرێن‪ ،‬لە سەرەتای دەرچوونی‬ ‫بڕیارەكەشەوە بەشێك لە ناوەندەكانی‬ ‫خوێندن بڕیارەكەیان جێبەجێكرد‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫جێبەجێشیان نەكردووە دەبێت لە ماوەیەكی‬ ‫نزیكدا جێبەجێی بكەن و رێنمونیكاری‬ ‫پەروەردەیی دابمەزرێنن”‪.‬‬ ‫سامان سیوەیلی‪ ،‬پێشبینی دەكات‬ ‫نزیكەی هەزارو ‪ ٤٠٠‬دەرچوو لەم نێوەندانەی‬ ‫خوێندن دابمەزرێنرێن و جێگەیان ببێتەوە‪.‬‬ ‫لەالیەن وەزارەتی پەروەردەوە بۆ‬ ‫چاودێریكردنی ناوەندەكانی خوێندنی‬ ‫ناحكومی سێ لیژنە بۆ هەرسێ پارێزگای‬ ‫هەولێر‪ ،‬سلێمانی و دهۆك پێكهێنراون‪ ،‬ئەم‬ ‫لیژنانە لەگەڵ پشكنین بۆ كواڵیتی خوێندن و‬ ‫دابینكردنی پێداویستی پێویست‪ ،‬لێكۆڵینەوە‬ ‫لە دانانی رێنمونیكاری پەروەردەیی دەكەن‪،‬‬ ‫لە ئەگەری نەبوونی رێنمونیكار جاری‬ ‫یەكەم ئاگاداردەكرێنەوەو جاری دووەمیش‬ ‫سزادەدرێن‪.‬‬

‫جگە لە ناوەندەكانی‬ ‫خوێندن‪ ،‬دادگاو‬ ‫نەخۆشخانەو چاكسازی‬ ‫گەوران و نەوجەوانان‬ ‫توێژەری كۆمەاڵیەتییان نییە‬ ‫لیژنەی‬ ‫پەرلەمانی‬ ‫دەزانێت و‬ ‫كۆببنەوەو‬

‫پەروەردەو خوێندنی بااڵ لە‬ ‫كوردستان بڕیارەكە بە گرنگ‬ ‫بڕیارە لەگەڵ وەزیری پەروەردە‬ ‫بۆ ئەوەی هەنگاوەكانی‬

‫دامەزراندنەكە خێراتر بكرێن‪.‬‬ ‫گەالوێژ عوبەید‪ ،‬بڕیاردەری لیژنەكە‪،‬‬ ‫بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬وەزارەتی پەروەردە‬ ‫بڕیارێكی گونجاو و پێویستی دەركردووە‪،‬‬ ‫ئێمە وەكو لیژنەی پەرلەمان بەدواداچوون‬ ‫بۆ ناوەندەكانی خوێندن دەكەین و‬ ‫یاساكە دەخەینە بواری جێبەجێكردن‪،‬‬ ‫ئەو خوێندگانەی رێنمونیكاریان دانەناوە‬ ‫ئاگادارییان دەكەینەوە دەبێت بە بڕیارەكە‬ ‫پابەندبن”‪.‬‬ ‫بەپێی ئاماری سەندیكای كۆمەڵناسان‬ ‫و دەروونناسانی كوردستان‪ ،‬لە كۆی هەشت‬ ‫هەزار خوێندنگەی حكومی و ناحكومی‪،‬‬ ‫شەش هەزاریان رێنمونیكاری پەروەردەییان‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫دانا شوانی‪ ،‬سەرۆكی كۆمەڵەكە‬ ‫جەخت لەوەدەكاتەوە ئێستا رێنمونیكاری‬ ‫پەروەردەی گرنگییەكی زۆری هەیە بۆ‬

‫ناوەندەكانی خوێندن‪ ،‬لە سااڵنی رابردوودا‬ ‫چەندین حاڵەت هەبووە بەهۆی هەبوونی‬ ‫رێنمونیكارەوە قوتابی گەڕاوەتەوە پۆلەكەی‬ ‫و بەردەوامبووە لە خوێندن و زانكۆی‬ ‫تەواوكردووە‪ ،‬پێویستە هەر ‪ ١٥٠‬قوتابییەك‬ ‫رێنمونیكارێكی هەبێت‪.‬‬ ‫كۆمەڵەی كۆمەڵناسان و دەروونناسان‪،‬‬ ‫جگە لە وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬لەگەڵ لیژنەی‬ ‫پەروەردەو خوێندنی بااڵ لە پەرلەمانی‬ ‫كوردستان لەسەر هێڵن تاوەكو لەڕێگەی‬ ‫نووسراوێكەوە داوا لە ئەنجوومەنی وەزیران‬ ‫بكات بەهەر جۆرێك بێت بڕیارەكەی وەزارەتی‬ ‫پەروەردە بەتەواوەتی جێبەجێبكرێت‪.‬‬ ‫بە وتەی دانا شوانی‪ ،‬جگە لە ناوەندەكانی‬ ‫خوێندن‪ ،‬سەدان دادگاو نەخۆشخانەو‬ ‫چاكسازی گەوران و نەوجەوانان هەن‬ ‫توێژەری كۆمەاڵیەتییان نییەو پێویستە لەو‬ ‫شوێنانەش توێژەرو رێنمونیكار دابمەزرێن‪.‬‬

‫شەش بنەما بۆ پەروەردەكردنی منداڵ‬ ‫پەروەردەكردنی منداڵ یەكێك لەو كارە قورسانەی دوچاری دایكو باوك دەبێتەوە‪ ،‬ئەركێكە لە پاڵ سۆزو خۆشەویستیدا پێویستی‬ ‫بە زانیاری و لێهاتوویی هەیە‪ ،‬پێویستە ڕەچاوی چەند بنەمایەكی سەرەكی بكرێت لە پەروەردەكردنی منداڵدا لەوانە‪:‬‬

‫رێزگرتن‬

‫گوێڕایەڵی‬

‫ئەدەب‬

‫نهێنی سەركەوتنی هەموو پەیوەندیەك بریتیە‬ ‫لەڕێزگرتن لەیەكتری بۆیە دەبێت بەرێزەوە لەگەڵ‬ ‫منداڵ قسە بكرێت لەهەر ژینگەیەكی جیاوازدا بێت‪.‬‬

‫سروشتی مرۆڤ بەشێوەیەكە سەركێشەو حەز‬ ‫بەشكاندنی یاساو رێنماییەكان دەكات لەبەرئەوە‬ ‫دەبێت بەشێوەیەك پەروەردەی منداڵ بكەن رێز‬ ‫لەبەرامبەرەكانی بگرێتو هەندێكجار پاداشتی‬ ‫بدرێتەوە تاكو ڕابێت لەسەر گوێرایەڵیكردن‪.‬‬

‫یەكێك لە جوانترین رێنماییەكان پێویستە فێری‬ ‫منداڵ بكرێت نواندنی ئەدەبە بەرامبەر دەوروبەری‪.‬‬

‫بەرپرسیاریەتی‬

‫بونیادنانی هاوڕێیەتی‬

‫لێبوردەیی‬

‫ئەوەش بەهایەكی بەرزە پێویستە بەپێی تەمەنی منداڵ‬ ‫فێر بكرێت سەرەتا لە كۆكردنەوەی یاریەكانیەوە‪،‬‬ ‫دواتر فێركردنی چۆن جلوبەرگی كۆبكاتەوەو ددانەكانی‬ ‫خاوێن بكاتەوە‪ ،‬واتا بەپێی قۆناغەكانی تەمەنی‬ ‫بەرپرسیاریەتەكانی بۆدیاری بكرێت‪.‬‬

‫پێویستە دایكو باوك رێگا بدەن منداڵەكەیان تێكەڵ‬ ‫بەكۆمەڵگا بێت و بونیادی هاوڕێیەتی بنێت بەاڵم‬ ‫پێویستە كەسەكان جێگای گومان نامۆ نەبن‪.‬‬

‫پێویستە منداڵ فێری ئەوە بكرێت چۆن لێبوردنی‬ ‫هەبێت بەتایبەتی بەرامبەر كەسانی لەخۆی‬ ‫گەورەترو لەوكاتانەی دەكەوێتە هەڵەیەكەوە دان‬ ‫بەهەڵەكەیدا بنێت‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫ئ��ا��بوو�ی و زو�ە‬

‫‪13‬‬

‫موسەننا زۆرترینو سلێمانی كەمترینە‬

‫هەژاری لە هەرێم‬ ‫لە ‪ ٪7‬و لە عێراق لە ‪ ٪2.5‬دابەزیوە‬ ‫ئیحسان حەسیب‬ ‫هەژاری‪ ،‬لە عێراق و هەرێمی كوردستان‬ ‫وەك دەردێكی بێ دەرمانی لێهاتووە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫بەراورد بە ساڵی ‪ 2014‬رێژەكەی دابەزیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتا هەزاران خێزان بەدەست ئەم دەردەوە‬ ‫دەناڵێنن‪.‬‬ ‫ئامارێكی وەزارەتی پالندانانی عێراق لە‬ ‫رۆژانی رابردوودا زۆرترین كاردانەوەی بەدوای‬ ‫خۆیدا هێنا‪ ،‬كاتێك رایگەیاند‪ ،‬بەهۆی خراپی‬ ‫دۆخی ئەمنی و ئابوورییەوە‪ ،‬رێژەی هەژاری‬ ‫لە هەندێك پارێزگادا بەرزبووەتەوە‪ ،‬پارێزگای‬ ‫سلێمانیش كەمترین رێژەی هەژاری تێدایە لەسەر‬ ‫ئاستی عێراقدا‪.‬‬ ‫رێژەی هەژاری لە عێراقدا لەساڵی ‪2014‬‬ ‫لەسەرووی ‪ %22‬بووە‪ ،‬بەاڵم تا كۆتایی ساڵی‬ ‫‪ 2018‬رێژەكە بۆ لە ‪ %20‬كەمبووەتەوە‪ ،‬كە لە‬ ‫ئامارەكەدا بوارەكانی تەندروستی‪ ،‬نیشتەجێبوون‪،‬‬ ‫فێربوون و داهاتی تاك و پێداویستیەكان بۆ‬ ‫خۆراك لەبەرچاو گیراون‪.‬‬ ‫مەحمود عوسمان‪ ،‬بەڕێوەبەری ئاماری‬ ‫سلێمانی رەخنەی لە راپۆرتەكەی وەزارەتی‬ ‫پالندانان هەیەو پێیوایە “تێكەاڵوییەكی‬ ‫پێوەدیارە”‪ ،‬وتی‪“ :‬بۆ ساڵی ‪ 2018‬رێژەی‬ ‫هەژاری لە سەرتاسەری عێراق ‪ %20‬بووە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا لە هەرێمی كوردستان ‪ %5.5‬بەاڵم‬ ‫راپۆرتەكە ئاماژەی پێ نەكردووە”‪.‬‬ ‫رەخنەیەكی تری مەحمود عوسمان ئەوەیە‪،‬‬ ‫رێژەی هەژاری لە عێراق لە ساڵی ‪ 2014‬لە‬ ‫‪ %22.5‬بووە و بۆ ساڵی ‪ 2018‬دابەزیوە بۆ لە‬ ‫‪ ،.%20‬لە كاتێكدا لە هەرێمی كوردستان رێژەی‬ ‫هەژاری لە ساڵی ‪ 2014‬لە ‪ %12.5‬بووە و بۆ‬ ‫ساڵی ‪ 2018‬دابەزیوە بۆ لە ‪ %5.5‬واتە لە ‪%7‬‬ ‫دابەزینی تۆماركردووە لە چوار ساڵدا‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ئاماری نوێی هەژاریش‬ ‫بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی‪ ،‬روونیكردەوە لە‬ ‫مانگی شەشی ‪2019‬دا روپێویەكیان كردووەو‬ ‫حاڵی حازر سەرقاڵی دەرهێنانی رێژەی هەژاری‬ ‫و بێكاری لە كوردستان‪ ،‬وتیشی‪“ :‬رێژەی بێكاری‬ ‫لە هەرێم لە ‪%9‬یەو شارەكانی هەرێم لە یەكەوە‬ ‫نزیكن‪ ،‬بەاڵم لە سلێمانی كەمترە”‪.‬‬ ‫هەژماركردنی هەژاری لە عێراق و هەرێمی‬ ‫كوردستاندا پشت بەستراوە بە خەرجی خێزان‬ ‫بۆ دابینكردنی پێداویستییە خۆراكییەكان و‬

‫كانیاو فاروق*‬

‫ههژاری‪..‬‬ ‫كراسێك له كڵپهی گڕی ئاگردا‬ ‫هەژاری لە پارێزگاكانی عێراق‬ ‫خواردنەوە لەگەڵ پێداویستییە ناخۆراكییەكان‬ ‫وەك بەشێك لە پێداویستی سەرەكی و سەرەتایی‬ ‫بۆ بەردەوامبوون لە ژیاندا بۆ هەریەك لە ئەندامانی‬ ‫خێزان‪ .‬هەر خێزانێك كەمتر لە ‪ 77‬هەزارو ‪500‬‬ ‫دیاری دەستكەوتبێت لە مانگێكدا‪ ،‬ئەوا بەژێرهێڵی‬ ‫هەژاری ئەژمار كراوە لە ساڵی ‪2007‬دا‪ ،‬بۆ ساڵی‬ ‫‪ ،2012‬بڕی پارەكە بەرزكراوەتەوە بۆ ‪105‬‬ ‫هەزارو ‪ 500‬دینار‪ ،‬بەاڵم بۆ ساڵی ‪ ،2018‬بەپێی‬ ‫نیشاندەرەكانی رێژەی هەاڵوسان و ئابوورییەكانی‬ ‫لە هەرێمی كوردستانو عێراق‪ ،‬هێڵی هەژاری بە‬ ‫‪ 110‬هەزارو ‪ 880‬دیناری عێراقی خەمڵێنرا‪ ،‬وەك‬ ‫كەمترین خەرجی تاك لە مانگێكدا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2007‬دا‪ ،‬رێژەی هەژاری لە‬ ‫هەولێر لە ‪ %3.4‬و لە سلێمانی لە ‪ %3.3‬و‬ ‫لە پارێزگای دهۆكیش لە ‪ %9.3‬بووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەپێی نوێترین ئاماری وەزارەتی پالندانانی‬ ‫عێراق‪ ،‬رێژەی هەژاری لە ساڵی ‪ ،2018‬لە هەولێر‬ ‫‪ ،%6.7‬لە سلێمانی‪ ،%4.5 ،‬لە دهۆك‪%8.6 ،‬‬ ‫كاروان حەمەساڵح‪ ،‬پسپۆڕی ئابووری بەراوردی‬ ‫هەردوو ئامارەكەی كردو بە “زەمەن”ی وت‪:‬‬ ‫“بەراوردی ڕێژەی هەژاری لەنێوان ئەو سێ‬ ‫پارێزگایەدا بكەین لەنێوان ئەو دوو بەروارەدا‪ ،‬كە‬ ‫جیاوازیەكەیان ‪ 11‬ساڵە‪ ،‬ئەوا دەردەكەوێت‪ ،‬كە‬

‫موسەننا ‪%52‬‬

‫بەسرە ‪%16‬‬

‫دیوانیە ‪%48‬‬

‫نەجەف ‪%12.5‬‬

‫میسان ‪%45‬‬

‫كەربەال ‪%12‬‬

‫زیقار ‪%44‬‬

‫بابل ‪%11‬‬

‫نەینەوا ‪%37.71‬‬

‫بەغدا ‪%10‬‬

‫دیالە ‪%22.5‬‬

‫دهۆك ‪%8.5‬‬

‫واست ‪%19‬‬

‫كەركوك ‪%7.6‬‬

‫سەالحەدین ‪%18‬‬

‫هەولێر ‪6.7‬‬

‫ئەنبار ‪%17‬‬

‫سلێمانی ‪%4.5‬‬

‫ڕێژەی هەژاریی لە هەولێر بە ‪ %97‬زیادیكردووە‪،‬‬ ‫لە سلێمانی بە ‪ %36.3‬زیادی كردووە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫پارێزگای دهۆك بە پێچەوانەوە‪ ،‬سەڕەرای ئەوەی‬

‫لە ئێستادا هەژاری تیایدا زیاترە‪ ،‬بەاڵم بە ڕێژەی‬ ‫‪ %7‬هەژاری تیایدا كەمی كردووە‪.‬‬ ‫هۆكاری سەرەكی بەرزی رێژەی هەژاری لە‬ ‫هەرێمی كوردستاندا دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی‬ ‫پالنی پێشوەختەو پاشان دەستبردن بۆ‬ ‫موچەو قووتی فەرمانبەران و وەستانی زۆربەی‬ ‫پرۆژەكان‪.‬‬ ‫ڕێژەی هەژاری لەنێوان پارێزگاكانی‬ ‫عێراقیشدا‪ ،‬بەپێی چاالكی ئابووری و جوڵەی‬ ‫بازاڕ گۆڕانكاری بەسەردێت‪ ،‬بەجۆرێك بەشێك‬ ‫لە پارێزگاكان رێژەی هەژاری بەڕێژەیەكی بەرچاو‬ ‫كەمبووەتەوە‪ ،‬بەاڵم لە بەشێكی دیكەیان رووی‬ ‫لە زیادبوون كردووە‪.‬‬ ‫بەپێی پالنی ستراتیژی نیشتیمانی بۆ‬ ‫كەمكردنەوەی رێژەی هەژاری لە عێراقدا‪ ،‬كە‬ ‫لە ساڵی ‪ 2010‬چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە‪،‬‬ ‫پالن وایە رێژەی هەژاری لە عێراقدا لەساڵی‬ ‫‪ 2018‬بۆ ‪ 2022‬بۆ خوار ‪ %16‬كەمتربێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی قەیرانەكان و ناجێگیری دۆخی سیاسی‬ ‫ئەو واڵتە‪ ،‬پێناچێت لەسااڵنی داهاتووادا وەكو‬ ‫پێویست بتوانرێت ئەو پالنە جێبەجێ بكرێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2010‬تا ‪ ،2013‬بەپێی ئەو‬ ‫پالنە رێژەی هەژاری لە ‪%23‬وە بۆ ‪ %15‬داكشا‪.‬‬

‫هیندستان لە ئابووریدا شان لە شانى گەورەکان دەدات‬ ‫دهبێته خاوهنی پێنجهم بههێزترین ئابووری له جیهانداو جێ به ئهڵمانیا لهق دهكات‬ ‫زەمەن‬ ‫له دوای ههریهك له ئهمریكاو چین و‬ ‫ژاپۆن و ئهڵمانیا‪ ،‬هیندستان دهبێته خاوهنی‬ ‫پێنجهم گهورهترین هێزی ئابووری له جیهانداو‬ ‫پێش ههریهك له بهریتانیاو فهرهنساو‬ ‫ئیتاڵیا دهكهوێت‪ ،‬كه له پلهكانی شهشهم تا‬ ‫ههشتهمدان‪.‬‬ ‫له راپۆرتێكدا‪ ،‬سهنتهری (‪World‬‬ ‫‪ )Population Review‬بۆ توێژینهوهو‬ ‫سهرژمێری‪ ،‬كه بارهگای سهرهكی له‬ ‫لهندهنی پایتهختی بهریتانیایه باڵویكردهوه‪،‬‬ ‫ئابووری هیندستان‪ ،‬بهشێوهیهكی خێرا له‬ ‫گهشهسهندندایهو خێراترین گهشهی ئابووری‬ ‫ههیه‪ ،‬بهراورد به ههر ‪ 10‬واڵتی خاوهن بههێزترین‬ ‫ئابووری لهسهر ئاستی جیهاندا‪.‬‬ ‫لهساڵی ‪2019‬دا‪ ،‬قهبارهی ئابووری هیندستان‬ ‫دوو ترلیۆن و ‪ 940‬ملیار دۆالر بووه‪ ،‬بهاڵم له‬ ‫ساڵی ‪2020‬دا‪ ،‬دهگاته سهرووی سێ ترلیۆن و‬ ‫‪ 300‬ملیار دۆالر‪ ،‬ئهوهش بهگهورهترین و خێراترین‬ ‫گهشهی ئابووری ئهژمار دهكرێت لهمساڵداو له‬ ‫پلهی حهوتهمهوه بۆ پلهی پێنجهم خاوهن‬ ‫بههێزترین ئابووری لهجیهاندا سهردهكهوێت و‬ ‫پێش بهریتانیاو فهرهنسا دهكهوێت‪ ،‬كه پێشتر‬ ‫له پلهی پێنجهم و شهشهمدا بوون‪.‬‬ ‫لهساڵی ‪2019‬دا‪ ،‬قهبارهی ئابووری بهریتانیا‬ ‫سێ ترلیۆن دۆالر بووه‪ ،‬بهاڵم له ساڵی ‪2020‬دا‬ ‫بۆ سێ ترلیۆن و ‪ 200‬ملیار دۆالر بهرزدهبێتهوه‪،‬‬ ‫قهبارهی ئابووری فهرهنساش لهساڵی ‪2019‬دا‪،‬‬ ‫دوو ترلیۆن و ‪ 960‬ملیار دۆالر بووه‪ ،‬لهساڵی‬ ‫‪2020‬دا‪ ،‬بۆ سێ ترلیۆن و ‪ 100‬ملیار دۆالر زیاد‬ ‫دهكات‪.‬‬ ‫بهپێی راپۆرتهكه‪ ،‬كۆی داهاتی نیشتیمانی‬ ‫هیندستان لهساڵی ‪2019‬دا‪ ،‬گهیشتووهته ‪10‬‬ ‫ترلیۆن و ‪ 500‬ملیار دۆالر‪ ،‬بهوهش پێش ژاپۆن‬

‫و ئهڵمانیا دهكهوێت و له پلهی سێیهمدا دێت‬ ‫لهدوای ئهمریكا و چین‪.‬‬ ‫گرنگترین هۆیهكانی پێشكهوتنی ئابووری‬ ‫هیندستان‪ ،‬بهشێوهیهكی خێرا‪ ،‬دهگهڕێتهوه بۆ‬ ‫كهمكردنهوهی پشتبهستن به بازرگانی و كااڵی‬ ‫بیانی هاوردهكراو بوژاندنهوهی بهرههمی ناوخۆیی‬ ‫و پهرهپێدانی وهبهرهێنان و بهتایبهتكردنی‬ ‫كۆمپانیاكانی كهرتی گشتی و پهرهپێدانی‬ ‫كهرتهكانی كشتوكاڵ و پیشهسازی‪.‬‬ ‫كهرتی خزمهتگوزارییهكانی هیندستان‪،‬‬ ‫خێراترین گهشهی بهخۆوه بینیوه لهسهر‬ ‫ئاستی جیهانداو لە ‪%60‬ی ئابووری ئهو واڵته‬ ‫پێكدههێنێت و نزیكهی له ‪ %30‬دهستی كاری‬ ‫ئهو واڵتهی لهخۆ گرتووه‪ ،‬ههروهها ههریهك له‬ ‫سێكتهرهكانی پیشهسازی و كشتوكاڵ‪ ،‬گرنگترین‬ ‫پێگهیان ههیه لهگهشهی ئابووری ئهو واڵتهداو‬ ‫بهدوو پایهی سهرهكی بوژاندنهوهو پێشكهوتنی‬ ‫هیندستان ئهژمار دهكرێن‪.‬‬ ‫هاوكات‪ ،‬نیرماال سیتارامان‪ ،‬وهزیری دارایی‬ ‫و ئابووری حكومهتی هیندستان‪ ،‬زنجیرهیهك‬ ‫پڕۆژهی وهبهرهێنانی ستراتیژی بۆ بوژاندنهوهی‬

‫ژێرخانی ئابووری واڵتەکەى راگهیاند‪ ،‬بهبههای‬ ‫زیاتر له یهك ترلیۆن دۆالر‪ ،‬كه لهماوهی پێنج‬ ‫ساڵی داهاتوودا جێبهجێدهكرێن‪ ،‬بهوهش‬ ‫شهمهندهفهری گهشهی ئابووری ئهو واڵته خێراتر‬ ‫دهبێت‪ ،‬ههر بۆ ئهو مهبهستهش سهرۆك وهزیران‪،‬‬ ‫دهیان رێوشوێنی بهپهلهی بۆ ئهنجامدانی‬ ‫چاكسازی كردهیی راستهقینه گرتوهتهبهر‪.‬‬ ‫دهزگاكانی راگهیاندنی ئهو واڵتهش‬ ‫باڵویانكردەوه‪ ،‬دهیان پڕۆژهی زهبهالحی‬ ‫وهبهرهێنان لهسهرجهم بوارهكاندا‪ ،‬بهتایبهتی‬ ‫له ههردوو سێكتەری كشتوكاڵ و پیشهسازییدا‪،‬‬ ‫له قۆناغی ئامادهكردندایهو به جێبهجێكردنیان‬ ‫بهرههمی ناوخۆیی ئهو واڵته بهشێوهیهكی‬ ‫بهرچاو زیاد دهكات و سهدان ههزار ههلی كار بۆ‬ ‫هاواڵتیان دهڕهخسێنێت و دهرگای بوژاندنهوهو‬ ‫گهشهی زیاتر بهڕووی ئابووری ئهو واڵتهدا‬ ‫دهكاتهوه‪.‬‬ ‫نارێندرا مۆدی‪ ،‬له ساڵی ‪2014‬دا‪ ،‬دهسهاڵتی‬ ‫گرته دهست و به سهرۆك وهزیرانی ئهو واڵته‬ ‫ههڵبژێردراو بهڵێنیدا‪ ،‬بوژاندنهوهی كهرتی‬ ‫ئابووری و رهخساندنی كاری وهبهرهێنان‪،‬‬

‫بهتایبهتی وهبهرهێنانی بیانی له واڵتهكهیدا بكاته‬ ‫كاری لهپێشینهی حكومهتهكهی‪ ،‬ههرچهنده‬ ‫رۆڵی بهرچاوی ههبووه له بهدیهێنانی ئهو دوو‬ ‫بهڵێنهی‪ ،‬بهاڵم تائێستاش ئهنجامدانی چاكسازی‬ ‫راستهقینه له پهیكهرو سیستمی حكومڕانی‬ ‫و سهرجهم كایهكانی ئهو واڵته‪ ،‬گهورهترین‬ ‫بهربهستن لهبهردهم ئامانجهكانی سهرۆك‬ ‫وهزیرانی هیندستان‪.‬‬ ‫ههنگاوهكانی سهرۆك وهزیرانی له چوار‬ ‫ساڵی یهكهمی حكومڕانیدا‪ ،‬له بوژاندنهوهو‬ ‫پهرهپێدانی كهرتی ئابووری و رهخساندنی‬ ‫ههلی كار بۆ هاواڵتیان و كهمكردنهوهی رێژهی‬ ‫بێكاری و ههژاری و كهمكردنهوهی باج لهسهر‬ ‫كۆمپانیاكانی بواری پیشهسازی و كشتوكاڵی و‬ ‫بهتایبهتكردنی كۆمپانیاكانی كهرتی گشتی‪ ،‬بووه‬ ‫هۆی ئهوهی‪ ،‬لهساڵی ‪2019‬دا‪ ،‬بۆ خولێكی دیكه‬ ‫به سهرۆك وهزیران ههڵبژێرێتهوه‪.‬‬ ‫بههۆی رێوشوێنهكانی حكومهتی هیندستان‪،‬‬ ‫پێشبینی دهكرێت لهمساڵدا ئابووری ئهو واڵته‬ ‫بهڕێژهی نێوان له ‪ %6‬بۆ ‪ %7‬گهشه بكات‪،‬‬ ‫ئهوهش دهبێته خێراترین گهشهی ئابووری لهسهر‬ ‫ئاستی جیهاندا لهماوهی ساڵی ‪2020‬دا‪ .‬لهساڵی‬ ‫‪2018‬دا‪ ،‬ئابووری هیندستان‪ ،‬خێراترین گهشهی‬ ‫تۆماركرد لهسهر ئاستی جیهانداو بهڕێژهی‬ ‫‪ %8.2‬گهشهی كرد‪ ،‬ئهوهش بهرزترین گهشهی‬ ‫ئابوورییه لهماوهی چهند ساڵی رابردوودا‪ ،‬كه‬ ‫واڵتێك تۆماری كردبێت‪.‬‬ ‫هیندستان‪ ،‬حەوتەمین گهورهترین واڵته‬ ‫لهسهر ئاستی جیهاندا‪ ،‬لەڕووی ڕووبەرەوەو‬ ‫دەکەوێتە باشووری کیشوەری ئاسیا‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫کۆماری فیدراڵی بەڕێوەدەبرێت و له ‪ 18‬ویالیهت‬ ‫پێكدێت‪ .‬پایتەختەکەی شاری نیودێلهیه‪،‬‬ ‫دراوەکەی ناوی ڕووپیەیە‪ ،‬لهدوای چین‪ ،‬بهدووهم‬ ‫گهورهترین واڵت دادهنرێت لهڕووی رێژهی‬ ‫دانیشتووانهوه زیاتر له یهك ملیارو‪ 400‬ملیۆن‬ ‫كهس لهخۆدهگرێت‪.‬‬

‫ههژاری و برسێتی‪ ،‬به یهكێك له مهترسیدارترین كێشهی مرۆڤایهتی‬ ‫ئهژمار دهكرێت‪ ،‬ههڕهشه له ئایندهو چارهنووسی دهكات‪ ،‬له ئێستاشدا‬ ‫زیاتر له ملیارێك كهس له جیهاندا رووبهڕووی ههڕهشهی ههژاری و‬ ‫برسێتی بوونهتهوه‪ ،‬واته له ههر شهش كهس‪ ،‬یهكێكیان ههژاره‪،‬‬ ‫ههژاران ئهو كهسانهن‪ ،‬كه سهرچاوهی كۆمهاڵیهتی و ماددیی پێویستیان‬ ‫لهبهردهستدا نییه بۆ بهشداریكردن و چێژوهرگرتن له خۆشی و‬ ‫خۆشگوزهرانیی كۆمهڵگا‪ ،‬ئهو كاتهش ههژاری راستهقینه دهستپێدهكات‪،‬‬ ‫كه كۆمهڵگا ههژاری به پێگهیهكی كۆمهاڵیهتیی كۆمهڵێك كهس دابنێ‪،‬‬ ‫رۆڵهكانیان له رۆڵی توێژو چینهكانی تر جیاواز سهیربكات و بهردهوام به‬ ‫نێگهتیڤ دابنرێ و پێگهی كۆمهاڵیهتیی كهسهكهی پێوه ببهسترێتهوه‪.‬‬ ‫له ههرێمی كوردستانیشدا‪ ،‬زۆر زهحمهته متمانهو بڕوا به ژمارهو داتاكانی‬ ‫حكومهت‪ ،‬بكرێت لهبارهی رێژهی ههژاری و بێكارییهوه‪ ،‬گوایه‪ ،‬رێژهی‬ ‫بێكاری له ههرێمی كوردستاندا له ‪%9‬یهو رێژهی ههژاریش له ‪%5.5‬‬ ‫بێت‪ ،‬بهڵكو ئهوهی ههست پێ دهكرێت‪ ،‬ههموومان به چاوی خۆمان‬ ‫دهبینین‪ ،‬كه ههزاران كهس بێكارو ههژارن‪ ،‬پێویسته لهسهر الیهنه‬ ‫پهیوهندیدارهكانی دهسهاڵتداران‪ ،‬لهجیاتی شاردنهوهی راستییهكان‪،‬‬ ‫ههوڵی جددی و راستهقینه بدهن بۆ چارهسهركردنی كێشهی بێكاریو‬ ‫ههژاری له ههرێمدا‪.‬‬ ‫ئهركی سهرهكی ههر حكومهت و دهسهاڵتدارێك‪ ،‬بریتییه له‬ ‫فهراههمكردنی خۆشگوزهرانی و رهخساندنی ههلی كاری شایسته بۆ‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬دابینكردنی خزمهتگوزارییه سهرهتاییهكان و سهقامگیری‬ ‫ئاسایش و پهروهردهو تهندروستی و پاراستنی ژینگه و بونیادنانی‬ ‫ژێرخانی ئابوورییه‪ .‬چونكه الوازی و داڕزانی ئابووری و بهرزبوونهوهی‬ ‫رێژهی بێكاری و نقومبوونی خهڵك له ههژاری‪ ،‬رۆچوون و باڵوبونهوهی‬ ‫پهتای كوشندهی گهندهڵی له جهستهی دامودهزگاكانی واڵتدا‪ ،‬وهكو‬ ‫پێوهرێك بۆ رادهی سهركهوتوویی و شكستی ههر حكومهتێك دهپێورێت‪.‬‬ ‫بهاڵم بهداخهوه هەنگاوهكانی ئهنجامدانی چاكسازی راستهقینهو كردهیی‬ ‫دهسهاڵتدارانی ههرێمی كوردستان‪ ،‬چهندین قۆناغ لەدواوهی ئەو واقیعه‬ ‫وێرانەیه‪ ،‬كه ‪ 30‬ساڵه پێویستی به چاكسازیی ڕیشەیی هەمەالیەن هەیە‪.‬‬ ‫بهداخهوه تائێستاش پرۆسهی ئهنجامدانی چاكسازی سنوری قسهو‬ ‫دروشم و نووسینی تێنهپهڕاندووهو نهبووهته ئیرادهیهكی سیاسی بههێزو‬ ‫پڕۆژهی عهقاڵنی و ئهخالقی‪ ،‬بۆ كۆتایی هێنان به بێكاری و ههژاریو‬ ‫خراپ بهكارهێنانی دهسهاڵت و بنبڕكردنی گهندهڵی و بوژاندنهوهی‬ ‫ئابووری و به دامهزراوهییكردنی حكومهتی ههرێم‪ ،‬بونیادنانی ئاشتیو‬ ‫دادپهروهری كۆمهاڵیهتی‪ ،‬سهروهری یاسا‪ ،‬حكومهتی كارا و شهفاف‪.‬‬ ‫ماوهی ‪ 30‬ساڵه لهالیهن دهستهاڵتدارانهوه گهندهڵییهكی ڕێكخراو‬ ‫لهبواری سیاسی و ئابووری و كارگێڕی له ههرێمی كوردستاندا‬ ‫ئهنجامدهدرێت و ئاوڕی جددی له ژیان و گوزهرانی هاواڵتیان نهدراوهتهوه‪.‬‬ ‫باڵوبوونهوهو دروستبوونی كهناڵی فراوان بۆ گهشهی زیاتری گهندهڵیو‬ ‫خراپی كواڵیتی خوێندن و پهروهردهو فێركردن و خزمهتگوزارییه‬ ‫تهندروستییهكان و بێ ئاوو كارهبایی و تێكچوونی رێگاوبانهكان و كهمی‬ ‫خزمهتگوزارییه گشتیهكان و الوازی ژێرخانی ئابووری و پوكانهوهی‬ ‫كهرتهكانی وهبهرهێنان و كشتوكاڵ و پیشهسازیو لهكاتێكدایه‪،‬‬ ‫ههرێمی كوردستان مانگانه به سهدان ملیۆن دۆالر له داهاتی نهوت و‬ ‫غاز دهستكهوێت‪ .‬تهواوی ئهو هۆكارانه دهبنه هۆی داڕزان و داكشانی‬ ‫گهشهی ئابووری و یهکێك له ئهنجامه ڕاستهوخۆکانی بێکاریه‪ .‬بێکاریش‬ ‫ههژاری و برسێتی لێدهكهوێتهوه‪ ،‬حکومهتی ههرێمی کوردستانیش‬ ‫لهماوهی ‪ 30‬ساڵی رابردوودا‪ ،‬لهجیاتی چارهسهركردنی قهیرانی بێكاریو‬ ‫ههژاری‪ ،‬لهڕێگهی بوژاندنهوهی كهرتهكانی كشتوكاڵو پیشهسازی‬ ‫و وهبهرهێنان و خزمهتگوزارییهگان‪ ،‬بۆ رهخسانی ههل و دهرفهتی‬ ‫كاری راستهقینه بۆ هاواڵتیان‪ ،‬ههمیشه پهیڕهوی سیستمی شاردنهوەو‬ ‫ڕازیکردنی بێکاریان کردووه‪ ،‬له ڕێگای ههاڵوساندنی رێژهی فهرمانبهران و‬ ‫دهزگاو ئۆرگانه حیزبی و ئاسایشی و سهندیکا پیشهییهکان و ژمارهیهکی‬ ‫زۆری خانهنشین کردنهوه‪ .‬لهو ڕێگایهوه بهشێکی زۆر له بێکاران له‬ ‫شێوازی جیاوازدا کردۆته بێكاری شاراوهو مشهخۆرو بهسهر داهاتی‬ ‫نیشتیمانییهوه‪ .‬ئهوهش لهكاتێکدایه‪ ،‬بهپێی داتاكانی بانكی گهشهپێدانی‬ ‫چین‪ ،‬لهماوهی ‪ 10‬ساڵی رابردوودا‪ ،‬زیاتر له ‪ 100‬ملیۆن كهسیان له‬ ‫ناوچه ههژارنشینهكان له هێڵی ههژاری رزگار كردووە‪ ،‬تهنیا لهماوهی‬ ‫دوو ساڵی رابردووشدا‪ ،‬زیاتر له ‪ 100‬ملیار دۆالریان بۆ ئهو مهبهسته‬ ‫تهرخانكردووه‪ ،‬ههروهها ههوڵهكانیان خستوهتهگهڕ بۆ پهرهپێدانی كهرتی‬ ‫پیشهسازی ناوخۆیی لهوناوچانهداو چاودێری تهندروستی و نههێشتنی‬ ‫نهخوێندهواری‪ ،‬بهو پێیهش بۆمان دهردهكهوێت ئهوه دهسهاڵتدارانن‬ ‫دهتوانن به پالن و پڕۆژهكانیان رێژهی بێكاری و ههژاری سنوردار بكهن و‬ ‫به پیالنهكانیشیان واڵتهكانیان وێران بكهن و سامانهكانیان بهتااڵن ببهنو‬ ‫خهڵكی ههژارو بێكار بكهن‪ .‬پێویسته دهسهاڵتداران ئهوه بزانن‪ ،‬چیتر‬ ‫ناکرێت درێژە بە نادادپهروهریو دزیی و جەردەیی و گەندەڵیی بدهن‪ ،‬کە‬ ‫تائهم ساتهش بەردەوامە‪ ،‬قۆناغهكه گۆڕانكاری و چاكسازی هەمەالیەن و‬ ‫قووڵی پێویستە‪ ،‬پرنسیپە سەرەکییەکانی ئەو چاكسازییهش دابینکردنی‬ ‫دادپەروەریی و ڕێزو ئازادیی و کەرامەتە بۆ مرۆڤ و رهخساندنی ههلی‬ ‫كارو ژیانێكی شایستهیه بۆیان‪ ،‬وتراوه‪ ،‬ههژاری وهكو كراسێكی گڕدار‬ ‫وایه‪ ،‬مهترسی ترسناك بۆ سهر ژیانی خاوهنهكهی و كۆی كۆمهڵگاو‬ ‫دهسهاڵتدارانیش دروست دهكات‪.‬‬ ‫*ئهندامی سهندیكای ئابووریناسانی كوردستان‬

‫ئ��ا��بوو�ی و زو�ە‬

‫‪12‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫ئابووری كوردستان ئابوورییهكی بهرخۆری نهوته‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ ،‬پسپۆڕی ئابووری‪:‬‬

‫بۆ ئابوورییەکى بەهێز پێویستە قەبارەى‬ ‫حکومەتى هەرێم بچووک بکرێتەوە‬

‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ ،‬پسپۆڕی ئابووری‪ ،‬خاوەنی ‪ 23‬پەرتوکی زانستییە لە بوارى ئابوورى و دەیان توێژینەوەى زانستی باڵوکردووەتەوەو‬ ‫سەرپەرشتی دەیان تێزى ماستەرو دکتۆرای کردووە‪ ،‬رەخنە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەگرێت‪ ،‬بەوەى گرنگی بە توێژینەوەى زانستی‬ ‫نادات و گوێ لە پسپۆڕانی ئابوورى ناگرێت و پالنی تۆکمەى نییە بۆ پێشخستنی ئابوورى کوردستان و تەنیا پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت‪.‬‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ ،‬لەم چاوپێکەوتنەدا لەگەڵ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬ههرێمی كوردستان‪ ،‬خاوهنی هیچ سیستمێكی ئابووری نییه ئهوهی کە‬ ‫ههیه بازاڕێكی كراوهیه‪ ،‬ئەو پێیوایە بۆ ئەوەی هەرێم ببێتە خاوەن ئابوورییەکى بەهێز دەبێت قەبارەى حکومەت بچووک بکرێتەوە‬ ‫سازدانی‪ :‬ئیحسان حەسیب‬

‫زهمهن‪ :‬ههرێمی كوردستان سیستمێكی‬ ‫دیاریكراوی ئابووری ههیه؟‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ :‬ههرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬خاوهنی هیچ سیستمێكی‬ ‫ئابووری نییه‪ ،‬ئهوهی ههیه بازاڕێكی‬ ‫كراوهیه‪ ،‬ههر ئهوهندهیهو هیچ قسهیهكی‬ ‫دیكه ههڵناگرێت‪ .‬سهرچاوهی ئابووری و‬ ‫داهاتی ههرێمی كوردستان‪ ،‬بریتییه له‬ ‫داهاتی نهوت و غاز‪ ،‬لهوه زیاتر نییه‪.‬‬ ‫فرۆشی نهوتی ههرێمی كوردستان و‬ ‫ئهو بڕه پارهیهی له بهغداوه بۆ موچهی‬ ‫فهرمانبهران تهرخان دهكرێت‪ ،‬سهرچاوهی‬ ‫سهرهكی داهاته له كوردستاندا‪ ،‬تهنانهت‬ ‫بهشێكی زۆر له داهاتی گومرگهكانیش‬ ‫بهستراوهتهوه به داهاتی نهوتهوه‪ ،‬ئهگهر‬ ‫داهاتی نهوت نهبێت‪ ،‬ئابووری ههرێمی‬ ‫كوردستان پهكی دهكهوێت‪ ،‬چونكه‬ ‫موچەی فهرمانبهران و بهڕێوهبردنی‬ ‫دامودهزگاكان و ئهو پڕۆژه كهمانهشی‬ ‫كه ههیهو جێبهجێ دهكرێن‪ ،‬ههر له‬ ‫داهاتی نهوتهوه سهرچاوهیان گرتووه‪،‬‬ ‫كهواته ئابووری ههرێمی كوردستان‬ ‫ههموو بهستراوهتهوه به یهك سهرچاوه‪،‬‬ ‫كه بریتییه له داهاتی فرۆشی نهوت‪،‬‬ ‫ئابووریش بهوه پێشناكهوێت‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬نهوت رۆڵی بزوێنهری ئابووری‬ ‫كوردستان دهگێڕێت‪ ،‬تهنیا پشت بهستن‬ ‫به یهك سهرچاوهی داهات چارهنووسی‬ ‫ههرێم بهرهو كوێ دهبات؟‬

‫‪ 23‬كتێبم نووسیوه‪،‬‬ ‫تا ئێستا كهس لێى‬ ‫نهپرسیوهتهوه‪ ،‬ئهگهر‬ ‫راوێژیشیان كردبێت‬ ‫بهگوێیان نهكردووین‬

‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ :‬پێش چهند‬ ‫ساڵێك‪ ،‬ههموومان به چاوی خۆمان‬ ‫بینیمان‪ ،‬پێویست به لێكدانهوهو‬ ‫شیكردنهوهی پسپۆڕان ناكات‪ ،‬كه له‬ ‫ئهنجامی تهنیا پشت بهستن به یهك‬ ‫سهرچاوه له داهات‪ ،‬لهساڵی ‪2014‬‬ ‫بهدواوه‪ ،‬ههرێمی كوردستان‪ ،‬دووچاری‬ ‫قهیرانێكی قووڵی دارایی هات‪ ،‬كار گهیشته‬ ‫ئهوهی حكومهتی ههرێم نهتوانێت موچەی‬ ‫موچەخۆرو فهرمانبهرانی دابین بكات‪،‬‬ ‫تا بڕیاری پاشهكهوتكردنی موچەخۆرانی‬ ‫دهركرد‪ .‬له راستیدا ههرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫خاوهنی بودجهیهكی سهربهخۆ نییه‪ ،‬ئهوهی‬ ‫ههیه بڕێك پاره له بهغداوه دهنێردرێته‬ ‫ههرێمی كوردستان‪ ،‬ههندێك داهاتیش‬ ‫له فرۆشی نهوت دهست دهكهوێت‪ ،‬دواتر‬ ‫بۆ موچەخۆران خهرج دهكرێت‪ ،‬ئهوهی‬ ‫دیكهش بۆ خزمهتگوزارییه سهرهتاییهكان‬ ‫ناتوانرێت‬ ‫بهوهش‬ ‫تهرخاندهكرێت‪،‬‬ ‫ئابوورییهكی بههێزی لهسهر بونیادبنرێت‪،‬‬ ‫وهبهرهێنان نییه‪ ،‬ئهو بڕه پارهیه كهرتی‬ ‫پیشهسازی پێشناخات‪ ،‬تهنیا ئهو‬ ‫قازانجهی بهدهستیدههێنن‪ ،‬زۆرینهی بۆ‬ ‫موچەی فهرمانبهران خهرج دهكرێت‪،‬‬ ‫جارێكی دیكه لهرێگهی دابینكردنی‬ ‫خواست و پێداویستی هاواڵتییانهوه ئهو‬ ‫پارهیه دهچێتهوه دهرهوه‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬پێویسته چی بكرێت بۆ‬ ‫پهرهپێدان و بوژاندنهوهی ئابووری ههرێمی‬ ‫كوردستان؟‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ :‬پێویسته‬

‫بودجهی وهبهرهێنان زیادبكرێت و زۆینهی‬ ‫داهاتی ههرێم بۆ ئهو مهبهسته تهرخان‬ ‫بكرێت‪ ،‬كهمێكی داهات بۆ موچەخۆران‬ ‫بێت و حكومهتی ههرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫گرنگییهكی تایبهت به پهرهپێدانی‬ ‫كهرتی وهبهرهێنان بدات‪ ،‬پێویسته‬ ‫زۆربهی فهرمانگهكانی حكومهت ئهو‬ ‫سیستمه پهیڕهوبكهن كه به داهاتی‬ ‫خۆیان دامهزراوهكانیان بهڕێوهببهن‪،‬‬ ‫خهرجییه ناپێویستهكان نههێڵن‪ ،‬دهبێت‬ ‫حكومهت پێداچوونهوهی ورد بۆ سهرجهم‬ ‫موچەخۆران و فهرمانبهرانی بكاتهوه‪،‬‬ ‫بهشێوهیهك كه سهرجهم فهرمانبهران‬ ‫خاوهن كارو چاالكی بن و بهرههمیان‬ ‫ههبێت‪ ،‬كێشهی فهرمانبهره زیادو‬ ‫بێكارهكان چارهسهر بكات و كاریان بۆ‬ ‫بدۆزێتهوه‪ ،‬قهبارهی حكومهت بچووك‬ ‫بكرێتهوه‪ ،‬ببینه خاوهن حكومهتێكی‬ ‫بههێزو رهشیدو خزمهتگوزارو چاالك‪،‬‬ ‫پێویسته كۆمپانیای گهوره دابمهزرێندرێت‬ ‫بۆ بوارهكانی كشتوكاڵ و پیشهسازی‬ ‫و گهشتوگوزارو سهرجهم بوارهكانی‬ ‫دیكهش‪ ،‬ئهو كۆمپانیا زهبهالحانه لهگهڵ‬ ‫پهرهپێدانی سهرجهم سێكتهرهكان‪،‬‬ ‫خهڵكێكی زۆر له خۆی كۆبكاتهوهو ههلی‬ ‫كاری شایستهیان بۆ بڕهخسێنێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونه سهدان كۆمپانیا له بواری كشتوكاڵ‬ ‫دابمهزرێندرێت‪ ،‬له شارو دهوروبهری‬ ‫شارهكاندا‪ ،‬سود له سهرجهم زهوییه‬ ‫كشتوكاڵییەکان وهربگیرێت بهشێوهیهكی‬ ‫زانستی سهردهمیانهو بهرههمی كشتوكاڵی‬ ‫زیاد بكرێت‪ ،‬كه پێداویستی ناوخۆیی پڕ‬ ‫بكاتهوهو ههناردهی عێراق و دهرهوهش‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونكه كهشی لهبار بۆ‬ ‫بهرههمهكانی كشتوكاڵ و زهوی كشتوكاڵی‬ ‫و سهرمایهو دهستی كار له ههرێم بوونی‬ ‫ههیه‪ ،‬تهنها پێویستمان به ئیدارهدانێكی‬ ‫دروست و وهگهڕخستنیان ههیه‪ ،‬ئهوهش‬ ‫ئهركی سهرهكی حكومهته‪ ،‬ههروهها‬ ‫بهرههمی ئاژهڵی و پهلهوهر زیاد بكرێت‬ ‫و رێژهی سهوزایی و دارستانهكان زیاد‬ ‫بكرێن‪.‬‬ ‫ههرێمی‬ ‫حكومهتی‬ ‫پێویسته‬ ‫كوردستان‪ ،‬به سهدان و ههزاران بهنداو‬ ‫له سهرتاسهری ههرێمدا دروست بكات‪ ،‬بۆ‬ ‫گلدانهوهی ئاو‪ ،‬بۆ كشتوكاڵ و گهشتیاری‬ ‫و سامانی ماسی و بهرههمهێنانی وزهی‬ ‫كارهباو پیشهسازی و زامنكردنی ئاسایشی‬ ‫ئاو‪ ،‬ئهوهش پێویستی به پالنێكی‬ ‫ستراتیژی قوڵ و ورده‪ ،‬بهاڵم بهداخهوه‬ ‫ئهو ههموو بارانه زۆرهی له وهرزی باران‬ ‫باریندا دهبارێت‪ ،‬زۆربهی بهخۆڕایی دهچێت‬ ‫و سوودیان لێ وهرناگرێت‪ .‬ئهوهش ئهوه‬ ‫دهگهیهنێت حكومهت خاوهن پالن نییه‪،‬‬ ‫ئهوهی كه ههیه تهنیا قسەیه‪ ،‬دهبێت‬ ‫حكومهت خاوهنی پالنی تۆكمه بێت و‬ ‫به كرداری جێبهجێبان بكات‪ ،‬نهك تهنیا‬ ‫قسهو نووسینی سهر كاغهز بێت‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬كهواته دهكرێت به گرتنهبهری‬ ‫ئهو رێوشوێنانهی بهڕێزتان باستان كرد‬ ‫پهره به ئابووری ههرێمی كوردستان‬ ‫بدرێت؟‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ :‬پێویسته‬ ‫كۆمپانیای زهبهالحی پشكدار له ههرێمی‬ ‫كوردستان دابمهزرێندرێت‪ ،‬نهك كۆمپانیای‬ ‫تایبهتی و تاكهكان‪ ،‬كه یهكێك كۆمپانیای‬ ‫بهناوی خۆی یان خێزان و منداڵهكانی‬ ‫ههیه‪ .‬دهبێت‪ ،‬له شارو شارۆچكهكاندا‬ ‫چهندین كۆمپانیای پشكدار له بواری‬ ‫جیاوازهكاندا دروست بكرێت‪ ،‬بۆ نمونه له‬ ‫شهقاڵوهو رهواندزو سهرجهم شوێنهكانی‬ ‫دیكهش‪ ،‬كه سهدان گوند لهخۆ دهگرن‪،‬‬ ‫ههزاران دۆنم زهوییان تێدایه خاوهن زهوی‬ ‫و دهستی كارو دهرچووانی بهشی كشتوكاڵ‬ ‫له كۆمپانیای پشك كۆبكرێنهوهو بكرێنه‬ ‫پشكدار‪ ،‬حكومهتیش یارمهتیان بدات و‬ ‫كارئاسانیان بۆ بكات‪ ،‬له جیاتی ئهوهی‬ ‫خهڵكی بكات بهموچەخۆری بێ بهرههم‪،‬‬

‫ههرچی دهزگای‬ ‫میدیایی ههیه شهوو‬ ‫رۆژ قسه بكات‪ ،‬بهقهد‬ ‫دروستکردنى کارگەیەک‬ ‫گرنگ نییە‬ ‫بهو شێوهیهی باسم كرد‪ ،‬ههلی كاریان بۆ‬ ‫بڕهخسێنێت‪ ،‬چونكه زۆرینهی دهرچووانی‬ ‫زانكۆو پهیمانگاكان‪ ،‬تهنانهت خوێندكاران‬ ‫بهشێوهیهكی گشتی بێهیوا بوون‪،‬‬ ‫دهخوێنن بهاڵم نازانن دواتر دهبن بهچی‬ ‫چارهنووسیان بهكوێ دهگات‪ ،‬ئهوهش‬ ‫وایان لێدهكات له خوێندن و فێربوون سارد‬ ‫ببنهوه‪ ،‬تهنانهت وای لێهاتووه حكومهت‬ ‫له كاری خۆبهخشهكان بێزاره‪ ،‬لهكاتێكدا‬ ‫ههرێمی كوردستان كهسی لێ زیاد نییهو‬ ‫پێویستی به منداڵێكی ناو بێشكهیه‪،‬‬ ‫نهك ئهوانهی پێگهیهندراون و خاوهن‬ ‫بڕوانامهن و حكومهت فهرامۆشیان دهكات‪،‬‬ ‫چارهسهركردنی ئهو كێشه گهورهیه‪ ،‬به‬ ‫كۆمپانیای پشكداری زهبهالح دهكرێت‪،‬‬ ‫ئهو كۆمپانیانهش لهالیهن حكومهتهوه‬ ‫یارمهتی بدرێن و بناغهیهكی چاكیان‬ ‫بۆ دابمهزرێندرێت‪ ،‬ئهوهش كاری زۆری‬ ‫پێویسته‪ ،‬دهبێت یاسای بۆ دهربكرێت‪،‬‬ ‫سیستمێكی پێویسته بۆ ئیدارهدان و‬ ‫بهڕێوهبردن و كۆكردنهوهی ئهو خهڵكانه‬ ‫لهدهوری كارو پڕۆژهی بهرههمهێنان‪ ،‬نهك‬ ‫تهنیا ببنه موچەخۆری ناو كێڵگهكان‪،‬‬ ‫دهبێت ئهو كهسانه كار بكهن و بهرههمیان‬ ‫ههبێت‪ ،‬دهبێت ههموو ئهوانه ببنه خاوهن‬ ‫بهرژهوهندی لهو جۆره كۆمپانیانهدا‪،‬‬

‫داهاتی نهوت وایكردووە‬ ‫كه حكومهتی ههرێم‬ ‫رووی له هاوردهو پشتی‬ ‫لهبهرههمهێنان بێت‬

‫حكومهت دهتوانێت پالنیان بۆ دابنێت‬ ‫و سهرپهرشتیان بكات و هاوكاریان‬ ‫بكات‪ ،‬له سهرهتادا بهڕێژهی له ‪%50‬‬ ‫هاوبهشیان لهگهڵدا بكات‪ ،‬دواتر رێژهی‬ ‫بهشداریكردنی حكومهت كهمتر ببێتهوهو‬ ‫تا بهتهواوهتی رادهستی ئهو خهڵكه‬ ‫دهكات‪ ،‬بهاڵم بهداخهوه ئهو ههموو زهوییه‬ ‫كشتوكاڵییه بهبڕشت و پڕ بهرهكهت و‬ ‫بهپیته ههیەو سودیان لێ وهرناگیرێت و‬ ‫پشتگوێ خراون‪ ،‬بهاڵم پێویسته ئهو دۆخه‬ ‫چارهسهر بكرێت و زهوییه كشتوكاڵییهكان‬ ‫زیندوو بكرێنهوه‪ .‬پێویسته حكومهت بیر‬ ‫له چارهسهركردنی تهواوهتی قهیرانی‬ ‫بێكاری بكاتهوه‪ ،‬نهك به بێكاری شاراوهو‬ ‫كردنی ئهو خهڵكه به موچهخۆرو سهرباز‬ ‫دهست بۆ ئهو دۆسیه ههستیاره ببات‪.‬‬ ‫پێویسته ههرێمی كوردستان‪ ،‬ببێته‬ ‫خاوهن ئابوورییهكی بههێزی پێشكهوتوو‪،‬‬

‫بهاڵم ئهوه كابینهیهكی بههێزی حكومهتی‬ ‫پێویسته‪ ،‬كاركردنی زۆرو یاساو رێنمایی و‬ ‫پالنی تۆكمهی پێویسته‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬بهپێی قسهكانی جهنابتان‬ ‫پێشخستنی ئابووری كوردستان‪ ،‬ئهوهنده‬ ‫زهحمهت نییه كه له ماوهی ‪ 30‬ساڵی‬ ‫رابردوودا ههنگاوی پێویستی بۆ نهنرا؟‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ :‬تا حكومهتی‬ ‫ههرێمی كوردستان‪ ،‬تهنیا پشت ببهستێت‬ ‫به داهاتی سهرچاوهكانی نهوت و غاز‪ ،‬تا‬ ‫پشت ببهستێت بهموچەو موچەخۆران‪،‬‬ ‫هیچ شتێك لهههرێمی كوردستان دروست‬ ‫نابێت‪ ،‬دهبێت قهبارهی حكومهت بچووك‬ ‫بكرێتهوه‪ ،‬چونكه ئهو سهردهمهش‬ ‫بهسهرچوو كه به ئیمزایهك ههزاران‬ ‫كهس له حكومهت دابمهزرێت‪ ،‬دهبێت‬ ‫قهیرانهكان بووبێته وانهیهك بۆ ئهوهی‬ ‫حكومهت به سیستمی كارهكانی خۆیدا‬ ‫بچێتهوه‪ ،‬دهبێت جگه له پشت بهستن به‬ ‫داهاتی نهوت‪ ،‬گرنگی بدات به كهرتهكانی‬ ‫پیشهسازی و كشتوكاڵ و گهشتیاری و‬ ‫كهرتهكانی دیكهش‪ ،‬بۆ ئهوهی هاوكار‬ ‫بن له دابینكردنی بودجهو سهرچاوهی‬ ‫داهاتی پێویست بۆ پهرهپێدانی كهرتی‬ ‫وهبهرهێنان و دارایی و ئابووری له‬ ‫ههرێمی كوردستاندا‪ ،‬پێویست دهكات‬ ‫حكومهت به پالنی زانستی و واقعی‬ ‫ورد ههوڵی چارهسهركردنی كێشهكان‬ ‫بدات و تهنیا پشت به نهوت نهبهستێت‪،‬‬ ‫بهپێچهوانهوه ساڵ له دوای ساڵ بڕی‬ ‫قهرزهكانی سهر ئهستۆی حكومهتی‬ ‫ههرێم و تاك بهتاكی هاواڵتیان ڕوو له‬ ‫زیادبوون دهكات‪ ،‬هاواڵتیش ناتوانێت تا‬ ‫سهر باجی سیاسهتی ههڵهی حكومهت‬ ‫بداتهوه‪ .‬بوژاندنهوهو گهشهپێدانی ئابووری‬ ‫کوردستان‪ ،‬پێویستی به چاکسازی كردهیی‬ ‫راستهقینهو حوکمڕانی به دامهزراوهییه‪،‬‬ ‫پهرهپێدانی ژێرخانی ئابووری کوردستان‪،‬‬ ‫پێویستی به چاکسازی ڕیشهیی له‬ ‫خهرجیهکان و به دامهزراوهییکردنی نهوت‬ ‫و ڕێکخستنهوهی داهاتهكانی و دامهزراندنی‬ ‫سندوقهكانی داهاتی نهوته‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬رۆڵی كهرتی تایبهت چییه له‬ ‫پهرهپێدانی ئابووری ههرێمی كوردستان؟‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ :‬پێویسته‬ ‫حكومهتی ههرێم‪ ،‬پالن و سیستم و‬ ‫بهدواداچوونی ههبێت‪ ،‬دهبێت له رێی‬ ‫زهبهالحی‬ ‫كۆمپانیای‬ ‫دامهزراندنی‬ ‫پشكدارهوه پهره به كهرتی ئابووری بدات‬ ‫به پالنی تۆكمه‪ ،‬چاكسازی راستهقینهش‬ ‫له سهرجهم بوارهكاندا ئهنجامبدات و‬ ‫گهندهڵیی و بهههدهردانی سامانی گشتی‬ ‫بنبڕبكرێت‪ .‬چونكه گرنگی و ڕۆڵی كهرتی‬ ‫تایبهت هیچی كهمتر نیه له كهرتی گشتی‪،‬‬ ‫چونكه ئهم كهرتهش تایبهتمهندیی و‬ ‫پسپۆڕیی و ڕۆڵ و كاریگهری خۆی‬ ‫ههیه‪ ،‬له دۆزینهوهو دابینكردنی ههلی‬ ‫كارو نههێشتنی ههژاریی و بێكاریی و‬ ‫كهمكردنهوهی ههاڵوسان و نهخوێندهواری‬ ‫و پێشكهوتنی واڵت و كۆمهڵگا‪.‬‬ ‫لهسهردهمی نوێدا‪ ،‬كهرتی تایبهت‬ ‫داینهمۆی پێشكهوتنه ئابوورییهكانه‪،‬‬ ‫به كاركردنی بهیهكهوهیی نێوان‬ ‫كهرتی تایبهت و گهشتیدا‪ ،‬دهتوانرێت‬ ‫سهركهوتنه ئابوورییهكان بهدهستبهێنرێن‬ ‫و چارهسهری گرفت و قهیران و كێشهكان‬ ‫بكرێت‪ .‬كهرتی تایبهت رۆڵێكی گهورهو‬ ‫بههێزی ههیه له بهشداریكردنی پرۆسهی‬ ‫بونیادنان و ئاوهدانكردنهوهو پێشخستنی‬ ‫ژێرخانی ئابووری و رهخساندنی ههلی كارو‬ ‫پهرهپێدانی وهبهرهێنان و سێكتهرهكانی‬ ‫دیكهش‪ ،‬ههرێمی كوردستان دهوڵهمهندهو‬ ‫تواناو پسپۆڕی مرۆیی و سامانێكی‬ ‫سروشتی زۆرمان ههیه‪ ،‬كه سهرچاوهیهكی‬ ‫فراوانه بۆ چاالكییهكانی كهرتی تایبهت‪،‬‬ ‫ههروهها پێویسته كهرتی تایبهت‬ ‫پهیوهندییهكی باش لهگهڵ دونیای دهرهوه‬ ‫دروست بكات‪.‬‬

‫زهمهن‪ :‬بهڕێوهبردنی واڵت دوور له‬ ‫بنهمای زانستی و لۆژیك‪ ،‬گهندهڵی و‬ ‫بهههدهردانی سامانی گشتی و قۆرخكاری‪،‬‬ ‫چ مهترسییهك لهسهر ئایندهی ئابووری‬ ‫كوردستان دروستدهكات؟‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ :‬گهندهڵی‬ ‫دهبێته هۆی لهباربردنی پێشكهوتنهكان و‬ ‫گهشهسهندنی ئابووری و دهبێته بهربهست‬ ‫لەبهردهم جێبهجێكردنی پالنهكان و‬ ‫بهدیهێنانی ئامانجهكان‪ ،‬بۆ نمونه كاتێك‬ ‫كهسێك له كۆمپانیایهك گهندهڵی دهكات‪،‬‬ ‫دهبێته رێگر لهبهردهم گهورهبوون و‬

‫ههرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫خاوهنی هیچ سیستمێكی‬ ‫ئابووری نییه‪ ،‬ئهوهی‬ ‫ههیه بازاڕێكی كراوهیه‬

‫پێشكهوتنی كۆمپانیاكهو راپهڕاندنی‬ ‫كارهكانی بهشێوهیهكی دروست‪ ،‬دهبێت‬ ‫ههموو كارێك به پالنی تۆكمهو دیاریكراو‬ ‫ئهنجامبدرێت و به وردی چاودێری بكرێت‪،‬‬ ‫چونكه له رێگهی پالنهوه ئیشوكارهكان‬ ‫پێشدهكهون‪ ،‬بهپێچهوانهشهوه بێ پالنی و‬ ‫دووركهوتنهوه له بنهمانی زانست و لۆژیك‬ ‫له بهڕێوەبردندا‪ ،‬فهوزا دروست دهبێت‬ ‫و پێشكهوتنی راستهقینه روونادات‪.‬‬ ‫دیاردهی گهندهڵیی‪ ،‬دیاردهیهكی بهرباڵوهو‬ ‫زۆربهی زۆری گهالنی جیهان بهدهستیهوه‬ ‫دهناڵێنن‪ ،‬چونكه ئهم دیاردهیه تهنیا‬ ‫كاردانهوهی بۆ سهر ئابووری واڵت نییه‪،‬‬ ‫بهڵكو مهترسییهكی زۆری بۆ سهرجهم‬ ‫كایهكانی ههر واڵتێك ههیه‪.‬‬ ‫زهمهن‪ :‬ئایا دۆخی ههرێمی كوردستان‬ ‫لهباره بۆ پێشخستنی ئابووری؟ بنهماو‬ ‫كهرهستهی پێویست بوونیان ههیه؟‬ ‫بنهماو‬ ‫مهعروف‪:‬‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار‬ ‫كهرەستهكانی پێشكهوتن له ههرێمی‬ ‫كوردستاندا بوونی ههیه له سهرجهم‬ ‫بوارهكاندا‪ ،‬هیچ شوێنێكی ئهم دونیایه‬ ‫هاوشێوهی ههرێمی كوردستان لهبار نییه‬ ‫بۆ پێشخستنی كهرتهكانی كشتوكاڵ و‬ ‫پیشهسازیی و گهشتیاریی و كهرتهكانی‬

‫ئهو ههموو زهوییه‬ ‫كشتوكاڵییه بهبڕشت و‬ ‫پڕ بهرهكهت و بهپیته‬ ‫ههیهو سودیان لێ‬ ‫وهرناگیرێت‬ ‫دیكهش‪ ،‬لهسهرجهم بوارهكانیشدا كهسانی‬ ‫پسپۆڕو شارهزای زۆر بهتوانامان ههیه‪ ،‬ههر‬ ‫له پزیشك و ئهندازیاران و ئابووریناسان‬ ‫و كۆمهڵناسان و پسپۆڕان و شارهزایانی‬

‫بوارهكانی دیكهش‪ ،‬بهاڵم وهگهڕخستنی‬ ‫كهرەستهكان پێویستی به عهقل و‬ ‫بنهمای زانستییه‪ ،‬بهبێ پێشكهوتنی‬ ‫ئابووری‪ ،‬هیچ بوارێكی دیكه پێشكهوتن‬ ‫بهخۆیهوه نابینێت له كوردستاندا‪،‬‬ ‫تهنانهت ئهگهر سهربهخۆییش وهربگرین‪،‬‬ ‫خاوهن ئابوورییهكی بههێز نهبین‬ ‫سوودێكی ئهوتۆی نابێت‪ ،‬بۆیه پێویسته‬ ‫كاری لهپێشینهی حكومهت و سهرجهم‬ ‫دامودهزگاكان بریتی بێت له پێشخستنی‬ ‫ئابووری و بونیادنانی ژێرخانێكی بههێز بۆ‬ ‫كوردستانێكی پێشكهوتوو و گهشهسهندوو‪،‬‬ ‫بهاڵم بهداخهوه ئهوهی ههیه‪ ،‬ئابووری‬ ‫بهرخۆری‬ ‫ئابوورییهكی‬ ‫كوردستان‬ ‫نهوته‪ ،‬حكومهتی ههرێم بۆ دابینكردنی‬ ‫سهرچاوهی داهات به بهردهوامی چاوی‬ ‫لهسهر تاكه سهرچاوهیهك بووه كه ئهویش‬ ‫نهوته‪ ،‬ئهم سیاسهته كورتبینانهیه بووهته‬ ‫هۆی ئهوهی كه كار نهكرێت بۆ ئهوهی‬ ‫فرهیی ببهخشرێت به سهرچاوهكانی داهات‬ ‫لهڕێگهی كهرتی تایبهت و گهشهپێدانی‬ ‫پیشهسازیی و كشتوكاڵ و حزمهتگوزاریی‬ ‫و گهشتیاریی و كهرتهكانی دیكهش‪،‬‬ ‫لهههمانكاتیشدا حكومهتی ههرێم پهرۆشی‬ ‫ئهوه نهبووه‪ ،‬كه بهرنامهڕێژی بكات بۆ‬ ‫گهشهدان به هێزو توانای مرۆیی‪ ،‬داهاتی‬ ‫نهوت وایكردووه كه حكومهتی ههرێم‬ ‫رووی له هاوردهو پشتی له بهرههمهێنان‬ ‫بێت‪ ،‬ئهم سیاسهتهش زیانی به زانست و‬ ‫ئابووری گهیاندووه‪.‬‬ ‫دامهزراوه‬ ‫بۆچی‬ ‫زهمهن‪:‬‬ ‫ئهكادیمییهكان‪ ،‬زانكۆكان‪ ،‬پسپۆڕان و‬ ‫شارهزایانی ئابووری‪ ،‬وهكو پێویست‬ ‫جێ دهستیان دیارنییه له پهرهپێدان و‬ ‫پێشخستنی ئابووری كوردستان؟‬ ‫پ‪.‬د‪.‬هۆشیار مهعروف‪ :‬له ههموو قۆناغ‬ ‫و سهردهمێكدا دامهزراوهكانی پهروهردهو‬ ‫خوێندنی بااڵ رۆڵی سهرهكییان بینیوه له‬ ‫پێگهیاندنی هێزی مرۆیی كارامهو شارهزادا‬ ‫بۆ پێویستییهكانی ژیانی ئابووری و‬ ‫كۆمهاڵیهتیی و بازاڕی كاردا‪ ،‬له ههرێمی‬ ‫كوردستانیشدا كهسانی پسپۆڕو شارهزای‬ ‫بهتوانامان ههیه لهسهرجهم بوارهكاندا‪،‬‬ ‫بهاڵم كه گوێیان لێ رانهگیراو پرسیان پێ‬ ‫نهكراو حسابیان بۆ نهكراو بهقسهیان نهكرا‬ ‫چ سودێكی ههیه‪ ،‬بهسهدان توێژینهوهی‬ ‫زانستی باش له گۆڤاری زانكۆكان‬ ‫باڵوكراوهتهوه‪ ،‬بهاڵم كێ دهیخوێنێتهوه‪،‬‬ ‫كێ بهدواداچوونی بۆ دهكات‪ ،‬ئهو‬ ‫ههموو پهرتوكهی باڵوكراوهتهوه‪ ،‬ههر‬ ‫خۆم بهتهنیا ‪ 23‬كتێبم نووسیوه‪ ،‬تا‬ ‫ئێستا كهس لێی نهپرسیوهتهوه‪ ،‬ئهگهر‬ ‫راوێژیشیان كردبێت بهگوێیان نهكردووین‪،‬‬ ‫ئهوان خاوهن بڕیار نین و ئێمهش فشاریان‬ ‫لێ ناكهین‪ ،‬توێژینهوه باڵودهكرێتهوه‪،‬‬ ‫كۆنفرانسی زانستی جۆراوجۆر دهبهسترێت‬ ‫و دواتر راسپاردهكانی باڵودهكرێتهوه‪،‬‬ ‫بهاڵم سوودی لێوهرناگیرێت‪ ،‬دهبێت‬ ‫الیهنه پهیوهندیدارهكان بهدواداچوون بۆ‬ ‫ئهو كۆنفرانس و نووسین و توێژینهوه‬ ‫زانستیانه بكهن و جێبهجێیان بكهن‪،‬‬ ‫كه گوێمان لێ رانهگیرێت چی بكهین‪،‬‬ ‫كهس بهالی توێژینهوهی زانستی و‬ ‫خوێندنهوهی كتێبهكانمان ناچێت‪ ،‬دڵنیام‬ ‫له ‪ %95‬زیاتری بهرههمی نووسینهكانم‬ ‫ناخوێندرێتهوه‪ ،‬دهبێت سوود لهو ههموو‬ ‫نووسین و توێژینهوانه وهربگیرێت‬ ‫و ئیرادهیهك ههبێت بۆ پێشخستنی‬ ‫واڵت لهسهرجهم بوارهكاندا‪ ،‬بهتایبهتی‬ ‫پێشخستنی ئابووری بكرێته كاری‬ ‫لهپێشینهی ههمووان‪ ،‬ههرچی دهزگای‬ ‫میدیایی ههیه با شهوو رۆژ قسه بكات‪،‬‬ ‫بهقهد ئهوه گرنگ نییه‪ ،‬كارگهیهك دروست‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئهو ههموو پڕۆژانه ههیه دهبێت‬ ‫تهواو بكرێن‪ ،‬دهبێت ئهو خهڵكهی بێكارهو‬ ‫خۆبهخشه لهدامودهزگاكاندا‪ ،‬حكومهت‬ ‫بهرپرسه لهوهی ههلی كاری شایستهیان‬ ‫بۆ دابین بكات‪.‬‬

‫ا�‬ ‫��ا ب�� ت‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫‪11‬‬

‫شەش هەزار تابلۆ‪ ...‬شەش هەزار خەون‬ ‫کامەران سوبحان‬

‫چارەکە سەدەیەکە لە نزیکەوە ئاگام لە کار‬ ‫و پڕۆژە هونەرییەکانیەتی‪ ،‬پێشتر نووسیومە‪،‬‬ ‫ئەو هونەرمەندە لە شەمەندەفەری درێژی هونەری‬ ‫کوردیدا‪ ،‬ئامادەبوونێکی گەورەو سەنگینی هەیە‪.‬‬ ‫ئەو ئێوارە سارد و باراناوییەی‪ ،‬زەنگی‬ ‫تەلەفۆنەکەم لێیداو گەزیزە بە گریانەوە وتی‪:‬‬ ‫فریامکەوە لە نەخۆشخانەین و ئیسماعیل خەریکە‬ ‫تەواو دەبێ! بە گریانەوە تەلەفۆنەکەی داخستەوە‪.‬‬ ‫شۆکێکی گەورە بەر هۆشم کەوت و جەستەم‬ ‫ساردبوونەوەیەکی سەیر دایگرت!‬ ‫جەستەیەکی سارد‪ ،‬کەمامەیەکی پزیشکی بۆ‬ ‫هەناسەدان بە دەم و لووتیەوەیەتی‪ .‬راکشاوەو بە‬ ‫چەرچەفێکی سپی لەسەر سنگییەوە تا قاچەکانی‬ ‫داپۆشراوە‪ .‬لە یەکەم بینیندا‪ ،‬لە تەنیشت جەستەی‬ ‫ساردو بێوزەکەیدا‪ ،‬سیمای پڕ لە حوزنی گەزیزەو‬ ‫هەسارە و هەیاس و خەاڵت عومەر‪ ،‬چاوەکانی‬

‫پڕکردم لە فرمێسک و بێدەنگی‪ .‬لە تەمەنی‬ ‫یەکترناسینماندا‪ ،‬تا ئەم ئێوارەیە‪ ،‬یەکەمجارە‬ ‫ئیسماعیل خەیات دەبینم‪ ،‬لەبەردەم نەخۆشی و‬ ‫گرفت و ئازاردا بەچۆکدا هاتووەو خۆی بەدەستەوە‬ ‫داوە!‬ ‫کەمێ گریان و حەپەسان‪ .‬پاش چەند خولەکێ‬ ‫برایە ژووری نەشتەرگەری و تا یەکی شەو‪ ،‬کۆمەڵێ‬ ‫هاوڕێ و دۆست‪ ،‬چاوەڕوانی مژدەی پزیشکەکان‬ ‫بووین‪ .‬رۆژێ رۆیشت و دوو رۆژ رۆیشت و هەفتەیەک‬ ‫و نزیک بوویەوە لە دوو هەفتە‪ ،‬هێواش هێواش و‬ ‫زۆر بە کزی‪ ،‬هیوا و ژیان بۆ ئەم هونەرمەندە مەزنە‬ ‫خەریکە دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫(پاشای سرووشت‪ ،‬هێزم بەرێ و بێ رەنگمان‬ ‫مەکە!) ئەم دێڕە کورتە‪ ،‬پاش سێ رۆژ لە نەخۆشی‬ ‫و بێهۆشی‪ ،‬خاتوو گەزیزە‪ ،‬بۆ ئیسماعیل خەیاتی‬ ‫هاوژینی نووسیووە‪ ،‬هێندەی شانامەیەکی درێژ‬ ‫وەستاندومی‪ ،‬پڕیکردم لە بێدەنگی‪...‬‬ ‫لە مێژووی نزیکەی سەد ساڵی هونەری‬ ‫شێوەکاریی کوردیدا‪ ،‬هیچ هونەرمەندێ شارای‬

‫رەنگو تابلۆو پێشانگەو ئەزموونە هونەرییەکانی‬ ‫هێندەی ئەم هونەرمەندە کەڵەگەت و پڕ بەرهەم‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫لە ماوەی نزیکەی ‪ 40‬ساڵ کاری هونەریدا‪،‬‬ ‫خاوەنی زیاتر لە شەش هەزار تابلۆی ستایل جیاوازو‬ ‫نزیکەی ‪ ١50‬پێشانگەی تایبەتی شێوەکارییە‪ ،‬لە‬ ‫کوردستان و عێراق و واڵتانی عەرەبی و ئەوروپاو‬ ‫ئەمریکاو ژاپۆن و کەنەدا‪.‬‬ ‫رووداوی کەوتن و خوێنبەربوونی مێشکی ئەم‬ ‫هونەرمەندە‪ ،‬لە ناوەندی میدیایی و رۆژنامەوانیدا‪،‬‬ ‫نەبوویە رووداوێکی کاریگەر‪ ،‬میدیاکان بە رێکەوتیش‬ ‫خۆیان پێوە سەرقاڵ نەکرد‪ .‬لەکاتێکدا هەندێجار‬ ‫هەواڵی نەخۆشی و کەوتن و نەشتەرگەریی‬ ‫سیاسییەکی خاوەن دیوەخان و چەکدارو پارەدار‪،‬‬ ‫هەفتەیەک دەبێتە سەردێڕی میدیاو رۆژنامە‬ ‫زەردەکانی واڵت! نەتەوەیەک بێمنەت و بێباک بێ‬ ‫لە گۆران و سالم و بێکەس و نالی و پیرەمێردو‬ ‫دەیان کەسایەتی تر‪ ،‬بەرامبەر ئەم هونەرمەندەو‬ ‫ئەوانی تریش هەروا بێباکە!‬

‫عوسامن میروەیس لە سەملەوە بۆ کچە جاف‬ ‫زەمەن‬

‫گۆرانی “سەلمە” کە یەکێکە لە گۆرانییە کۆنەکانی‬ ‫ناوچەی گەرمیان و کەالر‪ ،‬چیرۆکێکی غەمگینی‬ ‫لەپشتەوەیە‪ ،‬ئاواز و تێکستی ئەم گۆرانییە هی گۆرانیبێژی‬ ‫کۆچکردوو (داودبەگی جاف) بووەو بەم دواییانە لەالیەن‬ ‫گۆرانیبێژێکی گەنجی کەالرییەوە وتراوەتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫گۆرانیبێژە بۆ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬منیش وەکو خەڵک‬ ‫دەماودەم چیرۆکەکانی پشت ئەم گۆرانییەم بیستووە‪.‬‬ ‫عوسمان عەبدولکەریم محەمەد ناسراو بە (عوسمان‬ ‫میروەیس) دەستپێکی کاری هونەریی دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ساڵی ‪ 2005‬و یەکەم دەرکەوتنی لە کەناڵی کوردسات‬ ‫بووە‪ ،‬هەر لەو کەناڵەدا بەشداریی پێشبڕکێی گۆرانی‬ ‫کردووەو تا قۆناغی ‪ 5‬رۆیشتووە‪ ،‬سەبارەت بە کاریگەریی‬ ‫مقاماتی ناوچەی گەرمیان لەسەر ئەم گۆرانیبێژە‪ ،‬عوسمان‬ ‫میروەیس دەڵێت‪ :‬بێگومان کە لە رووی هونەرییەوە باسی‬ ‫گەرمیان دەکرێت‪ ،‬یەکسەر مەقاماتت بەبیردا دێت کە‬ ‫کەڵە هونەرمەندەکانی مامۆستای مەقامات بوون‪ ،‬لەوانە‬ ‫(عەلی مەردان و حسێن عەلی و سەاڵح داودەو خودادات‬ ‫عەلی) کە ئەمانە مەقامبێژو گۆرانیبێژ بوون وەک‬

‫مەقامی (ئەڵاڵ وەیسی و قەتارو خاوکەرو ئای ئای و‬ ‫خورشیدی) ئەمانە پاڵنەرێک بوون بۆ من کە خۆشم‬ ‫بەهرەی دەنگخۆشیم تێدا بووە بە الساییکردنەوەیان‬ ‫بەستەو مەقامی کەڵە هونەرمەندەکانی ناوچەی گەرمیانم‬ ‫وتووەتەوە‪.‬‬ ‫گۆرانی “سەلمە” کە یەکێکە لە گۆرانییە کۆنەکانی‬ ‫ناوچەی گەرمیان و کەالر‪ ،‬ژمارەیەکی بەرچاو لە‬ ‫هونەرمەندان وتوویانەتەوە‪ ،‬عوسمان میروەیسیش ئەم‬ ‫گۆرانییەی کردووە بە یەکەم کاری هونەریی خۆی و‬ ‫بەشێوەی کلیپ باڵویکردووەتەوە ‪.‬‬ ‫ناوبراو بۆ “زەمەن” باسی لە کارە تازەکانی خۆی‬ ‫کرد کە کە گۆرانییەکە بە ناوی (کچە جاف) و بەشێوەی‬ ‫کلیپ لە ماوەی رابردوودا باڵویکردووەتەوە و وتیشی‪:‬‬ ‫“چەند بەرهەمێکی ترم ئامادەیەو ئەگەر سپۆنسەری بکرێم‬ ‫بەشێوەی کلیپ باڵویان دەکەمەوە”‪.‬‬ ‫سەبارەت بە گۆرانیوتن لە دانیشتنەکاندا‪ ،‬عوسمان‬ ‫میروەیس بڕوای وایە کە گۆرانی وتن لە گەعدەکاندا‬ ‫بووەتە باوو زیاتر گۆرانیبێژە مللییەکان کار لەسەر ئەو‬ ‫شێوەیە دەکەن و وتیشی‪“ :‬من بۆ خۆم هونەرەکەم‬ ‫خۆش دەوێ‪ ،‬ئەگەر بانگهێشت بکرێم‪ ،‬تا نەزانم جۆری‬ ‫دانیشتنەکان چۆنەو چ کەسایەتییەکی تێدایە‪ ،‬ناچمە ئەو‬ ‫شوێن و دانیشتنانەوە”‪.‬‬

‫ئەتەکێت‬

‫پێشکەشکردنی‬ ‫شیرینی بە میوان‬

‫تەمەنی ‪ 67‬ساڵە و‬ ‫هێشتا لە پۆلی یەکەمی بنەڕەتییە‬ ‫هێدی ساڵح‬ ‫شوكریە خدر‪ ،‬خەڵكی دەڤەری باڵەكایەتی‬ ‫و دانیشتووی شاری چۆمانە‪ ،‬تەمەنی ‪ 67‬ساڵەو‬ ‫لە بنكەی نەهێشتنی نەخوێندەواری چۆمان‪ ،‬خۆی‬ ‫فێری نووسین و خوێندنەوە دەكات‪ ،‬بە وتەی خۆی‬ ‫لە تەمەنی منداڵیدا بۆی نەگونجاوە بخوێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خەونی ئەوە بووە فێری خوێندنەوە و نووسین‬ ‫ببێت و تاكو ئێستاش دەستبەرداری خەونەكەی‬ ‫نەبووە‪.‬‬ ‫شوكریە خدر لە تەمەنی منداڵیدا دەرفەتی‬ ‫ئەوەی نەبووە لە قوتابخانە بخوێنێت‪ ،‬بە خەمێکەوە‬ ‫چیرۆكی خۆی بۆ “زەمەن” دەگێڕێتەوەو دەڵێت‪:‬‬ ‫“هەر لە منداڵییەوە خولیایەكی زۆرم بۆ خوێندن‬ ‫هەبووە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە لەو سااڵنەدا دابونەریت‬ ‫وابووە كچان نەڕۆنە قوتابخانە و كوڕانیش‬ ‫بە رێژەیەكی كەم لە ناوەندەكانی خوێندندا‬ ‫دەیانخوێند‪ ،‬ئێستاش كە دەرفەت رەخساوە‬ ‫دەمەوێت ببمە كەسێكی خوێندەوار و چیتر كوێر‬ ‫نەبم! چونكە نەخوێندەوار كوێرە”‪.‬‬ ‫ئەو ئافرەتە ‪ 7‬منداڵی پەروەردەكردووە‪ ،‬چونكە‬ ‫خۆی زۆری حەز لە خوێندن بووە منداڵەكانیشی‬ ‫خستۆتە بەر خوێندن تاكو لە دواڕۆژدا ببن بە‬ ‫كەسانی خوێندەوار و دەردی نەخوێندەواری لە‬ ‫كۆمەڵگەدا بكوژن‪ ،‬ئێستاش منداڵەكانی لە ماڵەوە‬ ‫هاوكاریی دەكەن تاكو خەونی منداڵی خۆی‬ ‫بێنێتەدی و بتوانێت بخوێنێتەوە‪“ .‬خوێندەواری‬ ‫وەكو خواردن و خواردنەوە گرنگ و پێویستە”‬

‫لە درێژەی قسەكانیدا شوكریە خدر دەڵێت‪:‬‬ ‫“خوێندەواری زۆر گرنگە‪ ،‬گرنگییەكەی هیچی‬ ‫كەمتر نییە لە خواردن و خواردنەوە‪ ،‬زانست واڵت‬ ‫پێشدەخات و كۆمەڵگە هۆشیار دەكاتەوە”‪.‬‬ ‫ئەم خانمە خەم لە رابردووی خۆی دەخوات‬ ‫كە بۆی نەڕەخساوە بخوێنێت‪ ،‬ئێستاش هەندێك‬ ‫گرفتی هەیە لە خوێندنەكەی و دەڵێت‪“ :‬زۆر حەز‬ ‫لە خوێندن دەكەم‪ ،‬هەموو هەوڵی خۆشم دەدەم‬ ‫تاكو فێر ببم‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە تەمەنم هەڵكشاوە‬ ‫و توانای وەرگرتنی شتەکانم وەكو منداڵ نییە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی درەنگترو قورستر فێردەبم‪ ،‬بەاڵم بڕیارم‬ ‫داوە لەسەر خوێندنەكەم بەردوامبم و كۆڵ نەدەم”‪.‬‬ ‫تاكە خەونی ئەو ئافرەتە خوێندەوەیە‪ ،‬دەیەوێت‬ ‫لە كاتی بەكارهێنانی موبایلدا پێویستی بە هیچ‬ ‫كەسێك نەبێت‪ ،‬كاتێك دەچێتە شوێنێك نەپرسێت‬ ‫ئێرە كوێیە‪ ،‬بەڵكو خۆی بیخوێنێتەوەو ببێ بە‬ ‫چاوساغی خۆی‪ ،‬ئەگەرچی درەنگ بڕیاری داوەو‬ ‫ئێستا لە قۆناغی یەكەمی بنەڕەتییە‪ ،‬بەاڵم دڵی‬ ‫بەم هەنگاوەی خۆشەو دەڵێت‪“ :‬بە فێربوونی یەك‬ ‫وشە دڵم خۆشدەبێت‪ ،‬واهەست دەكەم مێشكم‬ ‫دەكرێتەوە”‪ .‬شوكریە خدر لە بنكەی بەرزین بۆ‬ ‫نەهێشتنی نە خوێندەواری دەخوێنێت‪ ،‬لەو بنكەیە‬ ‫‪ ١42‬پیاو و ‪ ١7٣‬ئافرەت لە الیەن ‪ 6‬مامۆستاوە‬ ‫وانەی كوردی و بیركارییان فێردەكرێت‪ .‬بەپێی‬ ‫دواین رووپێوی دانیشتوان لە هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫رێژەی نەخوێندەواری (‪)٪2١‬ە ئەوانەی لەو‬ ‫بنكەیەش دەخوێنن‪ ،‬بە ‪ 9‬مانگ فێری نووسین و‬ ‫خوێندنەوە دەبن و دوای سێ ساڵ و بڕینی سێ‬ ‫قۆناغ‪ ،‬بڕوانامەی شەشی ئامادەییان پێدەدرێت‪.‬‬

‫ئەتەکێتی شێوازی پێشکەشکردنی شیرینی بە میوان‪،‬‬ ‫لە کولتووری واڵتێکەوە بۆ واڵتێکی دیکە دەگۆڕێت و هەر‬ ‫خێزانێک و بە شێوەی جیاجیا پێشکەشی دەکات‪.‬‬ ‫ماڵپەڕی سەیدەتی لە زاری نادین زاهیر‪ ،‬شارەزا لە بواری‬ ‫هونەری ئەتەکێتدا‪ ،‬چەند رێنماییەکی باڵوکردەوە‪ ،‬لەوانە‪.‬‬ ‫ ئەگەر شیرینییەکە خۆت دروستی بکەیت میوانەکە زیاتر‬‫هەست بە خۆشی دەکات و دڵخۆش دەبێت‪ ،‬چونکە دەزانێت‬ ‫لەالیەن خاوەن ماڵەکەوە رێزی لێدەگیرێ و گرنگیی زیاتری‬ ‫پێدەدرێت‪.‬‬ ‫ شیرینی کولتووری واڵتەکەت تێکەڵی شیرینی دیکەی‬‫مەکە لەکاتی پێشکەشکردندا‪.‬‬ ‫ ئەگەر شیرینییەکە کێک بوو‪ ،‬با گەاڵیەک لەسەری بێت‪.‬‬‫ با دابەشکردنی شیرینییەکە بە دەست نەبێت‪ ،‬بەڵکو بە‬‫مقاشێک بێت یان کەوچکێکی تایبەت بە شیرینی‪.‬‬ ‫ دەتوانیت لەگەڵ شیرینییەکە کوپێک چا دابنێیت کە‬‫چکلێتێک یان نەستەلەیەکی بچووک لەژێر کوپەکە بێت‪.‬‬ ‫ دانانی پارچە کلێنکس لەگەڵ قاپی شیرینییەکان و‬‫دوای خواردنیان دەتوانیت ئاو پێشکەش بکەیت‪.‬‬

‫ئــــاگـــــــــــاداری‬ ‫وونبوون‬

‫ئـاگـاداری‬

‫تابلۆیەکی گشتیی ئۆتۆمبێل لە جۆری تاکسی‬ ‫(‪ - ١226٣‬عێراق ‪ /‬سلێمانی) وونبووە‬ ‫هەرکەس دۆزییەوە پەیوەندی بکات‬ ‫بەم ژمارە مۆبایلەوە‬

‫بۆ خاوەن مافی بەکارهێنانی پارچە زەویەکانی ژمارە (‪ )١٣0 ، 50‬لە کەرتی ‪ /٣4‬خرابە (حمە مراد صوفی روستم خرابەیی) و بۆ هەرکەس و الیەنێکی تر کە پەیوەندارە بە پارچە‬ ‫زەویەکانی سەرەوە‪.‬‬ ‫بە مەبەستی لێکۆڵینەوە لە داواکاری هاواڵتی (رەمەزان احمد حمە مراد) وەرەسەی خاوەن مافی بەکارهێنانی پارچە زەویەکانی سەرەوە داوای راستکردنەوەی ناوی خاوەن زەویەکانی‬ ‫سەرەوەی کردووە لە بڕیاری تەسویەی مافی پارچە زەویەکاندا لە (حمە مراد صوفی روستم خرابەیی) بۆ (حمە مراد خواکرم روستم) لەبەرئەوە لیژنەکەمان لیژنەی دەست بەسەراگرتن‬ ‫لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی سلێمانی لە ڕۆژی ‪ 2020/٣/25‬هەڵدەستێت بە کەشف کردنی موقعی پارچە زەویەکان تکایە خۆتان وە یان نوێنەری یاسایی خۆتان لە ڕۆژی‬ ‫دیاری کراودا ئامادە بێت بە پێچەوانەوە لیژنەکەمان بە کاری یاسایی خۆی هەڵدەستێت‪.‬‬

‫(‪)0772 5١8 ١998‬‬

‫سەرۆکی لیژنە‬

‫یاسایی‪ /‬فریا خضر صالح‬

‫ئاگــاداری‬

‫(پێشهنگ پرێس) باڵوكراوهیهكی ئهلهكترۆنیه‬ ‫به مهبهستی مۆڵهت وهرگرتن دهمانهوێت له‬ ‫سهندیكا تۆماری بكهین‪ ،‬تكایه ههر كهس‬ ‫سهرنج و تێبینیهكی ههیه پهیوهندی بكات بهم‬ ‫ژمارهیهی خوارهوه‪:‬‬ ‫مهردان كوڵەجۆیی‬ ‫(‪)0770١569504‬‬

‫ا�‬ ‫��ا ب�� ت‬

‫‪10‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫نەرسین تەنیا‪ :‬مرۆڤ دەتوانێت لە یەک کاتدا‬ ‫دەیان کەسی خۆش بوێت‬

‫خانمە ئارایشتکار و شاعیر نەسرین تەنیا لە سەقز لەدایکبووەو لە شاری سلێمانی دەژی‪ ،‬ماوەی ‪35‬‬ ‫ساڵە سەرقاڵی کاری ئارایشتگای خانمانەو لە بواری نووسینیشدا دوو نامیلکەی شیعریی چاپکردووە‪ ،‬ئەو‬ ‫نایشارێتەوە کە شیعرە عاشقانەکانی بۆ ئەوینێکی لەدەستچوو دەنووسێت و دەڵێت‪ :‬عیشقی پاک و واقیعی‬ ‫لە ژیاندا‪ ،‬تەنها یەک جار روودەدات‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬زەمەن‬

‫ژنە بێنامووس و‬ ‫ژنە بەنامووسەکان‬ ‫ئیستا بە قسەی ئەوان بێت من بێنامووسم‪ ،‬رۆژانە کەمێک‬ ‫ئارایشت دەکەم‪ ،‬دەچمە سەر کار‪ ،‬بێ ئەوەی ئاگام لێبێت‪،‬‬ ‫چەندین پیاو سەیرم دەکەن‪ ،‬کە دەچنەوە ماڵەوە دەستنوێژ‬ ‫دەشۆن و ئەستەغفیرەڵاڵ دەکەن‪ ،‬گوایا بەهۆی منەوەبوو‬ ‫“نەزەر”یان کرد و گوناهبار بوون‪ ..‬پێیانبکرێ هەر بەو‬ ‫نەزەرەی کە کردوویانە‪ ،‬ئایەتێک یان حەدیسێک دەهێننەوەو‬ ‫بەبێ ئەوەی بە خۆم بزانم لە مێردەکەم تەاڵقم دەدەن و بەسەر‬ ‫ژنێک لە خۆیان مارەم دەکەن‪ ..‬دەمپێچنەوە‪ ،‬ئەقڵم قوفڵ دەکەن‪،‬‬ ‫زمانم پێ قووت دەدەن‪ ،‬چاوم کوێر دەکەن‪ ،‬کۆشێ منداڵم‬ ‫پێدەخەنەوە‪ ،‬هێندە نابات ژنێک و دوانیترم بەسەر دێنن‪.‬‬ ‫ئاخر من سفوورم‪ ،‬ئەوەش بەسە بە بێحورمەت پێناسەم بکەن‪،‬‬ ‫نازانن من و هەزاران ژنی وەک من نیوەی تەمەنمان بە خوێندن‬ ‫و خوێندنەوە بەڕێکردووە‪ ،‬کەچی الی ئەوان هێشتا لە پلەی‬ ‫کەنیزەکداین و ئەگەر شەڕێک هەڵگیرسێنن لەگەڵ مەڕومااڵت و‬ ‫موڵک و ماڵەکاندا سەبیمان دەکەن و بازاڕمان بۆ سازدەدەن و‬ ‫کڕین و فرۆشتنمان پێوە دەکەن‪ ،‬هەر لە یەکەم رۆژیشەوە کە‬ ‫بە دیل دەمانگرن‪ ،‬چەندینیان دەستدرێژی شەرەفیشمان دەکەنە‬ ‫سەرو بە ئایەت و حەدیس پۆزشی بۆ دەهێننەوە‪.‬‬ ‫هەندێ پیاوی ئایینی ئەمڕۆ دروست ئاوا بیردەکەنەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت عەقڵی خۆشیان خستۆتە ناو سندووقێکەوەو قوفڵیان‬ ‫داوە‪ ..‬چ پێویستیان بە عەقڵە؟ کۆمەڵێ ئایەت و حەدیسیان‬ ‫لەبەرە‪ ،‬کردوویانەتە پێوەر بۆ پێناسەکردنی کەسەکان‪.‬‬ ‫نازانن ئەمە سەدەی بیستویەکە‪ ،‬ئەستەمە منداڵێک کە‬

‫زەمەن‪ :‬نەسرین تەنیا کێیەو لە دەرەوەی نووسینەکانت چۆن پێناسەی خۆت‬ ‫دەکەیت؟‬ ‫نەسرین تەنیا‪ :‬نەسرین حسێن ساڵح‪ ،‬ناسراوم بە نەسرین تەنیا‪ ،‬لە پاییزی ساڵی‬ ‫‪1969‬دا لە رۆژهەاڵت لە شاری سەقز لەدایک بووم‪ ،‬باوکم خەڵکی شاری سلێمانییە‬ ‫لە باشوورو دایکم سەقزییە لە رۆژهەاڵتی کوردستان‪ ،‬من خاوەنی کچ و کوڕێکم‪،‬‬ ‫خوێندنم لە سەقز تەواوکردووەو لە بواری ئەدەبیاتدا‪ 35 ،‬ساڵە ئارایشتگام هەیەو‬ ‫‪ 24‬ساڵە لە بواری شیعردا دەنووسم‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2013‬بەهۆی باڵوکردنەوەو ناساندنی‬ ‫شیعرەکانمەوە‪ ،‬هاتوومەتە باشوورو توانیومە لە ساڵی ‪2017‬دا نامیلکەیەک بەناوی‬ ‫(رووان بە الپاڵی غوربەتەوە)‪ ،‬چاپ و باڵوبکەمەوە‪ ،‬لەم ماوەیەی پێشووشدا نامیلکەی‬ ‫(پێکەنین بە تامی گریان)م‪ ،‬چاپ و باڵوکردەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئێستا خەریکی چ پڕۆژەیەکی نووسینیت؟‬ ‫نەسرین تەنیا‪ :‬ئێستا خەریکی نووسینی کۆمەڵە چیرۆکی واقیعیم‪ ،‬من ‪ 35‬ساڵ‬ ‫ئەزموونی تێکەڵبوونم لەگەڵ ژنان و ئازارەکانیاندا هەیە لە ئارایشتگا‪ ،‬چیرۆکە‬ ‫واقیعییەکان لەسەر ئەو ئازارانەی ئەو ژنانەیە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لە سەقز لەدایکبوویت و ژیاویت‪ ،‬ئێستا لە باشووری کوردستان نیشتەجێیت‪،‬‬ ‫هۆکاری هاتنت بۆ ئێرە چییە و بیری چ شتێکی سەقز دەکەیت؟‬ ‫نەسرین تەنیا‪ :‬هۆکاری هاتنم بۆ باشوور‪ ،‬زیاتر بەهۆی نووسینەکانم و سەلماندن‬ ‫و بوون و بەدەستهێنانی مافەکانی خۆم بوو وەک ژنێک‪ ،‬ئەو توانای پێبەخشیم زوڵم‬ ‫و نادادپەروەری قبووڵ نەکەم و روو لە باشوور بکەم‪ ،‬راستە من لە سەقز لەدایکبووم‪،‬‬ ‫بەاڵم کوردم و لە هەر پارچەیەکی کوردستان بژیم‪ ،‬خاک و نیشتیمانی خۆمەو هیچ‬ ‫جیاوازییەکی تێدا نابینم‪ ،‬تەنیا شتێک کە هەستم بۆی ببێ و بیری لێ بکەمەوە‪،‬‬ ‫بینینی باوک و کەسوکار و هاوڕێکانمە لە سەقز‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬بۆچی نووسینی شیعرت هەڵبژارد و لە شیعردا پەیامت چییە؟‬ ‫نەسرین تەنیا‪ :‬شیعر خۆنووسینەوەی خودی شاعیرە‪ ،‬کە بریتییە لە ئازارو‬ ‫خۆشەویستی و هەست و زوڵم و نادادپەروەریی‪ ،‬کە توانای بیرکردنەوەو داڕشتنی‬ ‫پێدەبەخشێت و دەبێت بە پەیام بۆ بەرامبەرەکەی‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬تا چەند هەستی ژنێتی خۆت لە شیعرەکانتدا رەنگی داوەتەوە؟‬ ‫نەسرین تەنیا‪ :‬هەموو شیعرەکانی من بە هەستێکی ژنانەوە نووسراوە و بە‬ ‫خوێندنەوەیان خوێنەر تێدەگات کە ئەم شیعرە هەڵقواڵوی ناخی ژنێکەو زۆر بوێرانە‬ ‫توانیومە باسی عیشق و جوانییەکانی ژن و خۆشەویستی لە ناو دەقەکانمدا بکەم‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لە شیعرەکانتدا هەست دەکرێت ئەوینێکت لەدەستچووە‪ ،‬ئایا ئەمە راستەو‬ ‫خاوەنی ئەوینێکی لەدەستچوویت؟‬ ‫نەسرین تەنیا‪ :‬پاکی و بێگەردیی یەکەم عیشق و خۆشەویستی الی من‪ ،‬تاکو‬ ‫هەتاهەتایە لەبیر ناکرێت و لە هزرو دڵمدا وەک خۆی دەمێنێتەوەو هیچ کەسیش‬

‫ناتوانێ جێگای بگرێتەوە‪ ،‬مرۆڤ دەتوانێت‬ ‫لە یەککاتدا دەیان کەسی خۆش بوێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫عیشقی پاک و واقیعی لە ژیاندا‪ ،‬تەنها یەک‬ ‫جار روودەدات‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬کەواتە شیعرەکانت بۆ ئەو ئەوینە‬ ‫لەدەستچووەیە؟‬ ‫نەسرین تەنیا‪ :‬بەڵێ زۆربەی شیعرە‬ ‫عاشقانەکانی من‪ ،‬بۆ ئەو ئەوینە لەدەستچووە‬ ‫نووسراوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬پەیوەندیی نێوان شیعر و ئارایشتگا‬ ‫چییە‪ ،‬لەکاتێکدا هەردووکیان خەریکی‬ ‫جوانکردن‪ ،‬ئەویان ژنان جوان دەکات و‬ ‫ئەمیان ژیان؟‬ ‫نەسرین تانیا‪ :‬من ‪ 35‬ساڵە لە بواری‬ ‫ئارایشتگادا کار دەکەم و لەگەڵ کارەکەمدا‬ ‫بەهۆی متمانەو تێکەڵبوونم لەگەڵ ژناندا‪،‬‬ ‫جیاواز لە کاری ئارایشتگەری‪ ،‬لە زۆر‬ ‫بوارەکاندا رێپیشاندەرو هەتوانێک بووم بۆ‬ ‫ئازارەکانیان‪ ،‬بە دەردەدڵەکانیان لە گەڵیان‬ ‫گریاوم و بە خۆشییەکانیشیان لە گەڵیاندا‬ ‫پێکەنیوم‪.‬‬ ‫کەسانی زۆرم بەبێ بەرامبەر فێری پیشەی‬ ‫ئارایشتگا کردووە و یارمەتیدەریان بووم بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانن لەسەر پێی خۆیان بوەستن و بە بێمنەت بژین‬ ‫و سەر بۆ کەس نەوی نەکەن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬کەواتە پەیوەندییەک هەیە لەنێوان شیعرو‬ ‫ئارایشتدا؟‬ ‫نەسرین تەنیا‪ :‬بەڵێ راستە لەنێوان شیعر و ئارایشتدا‬ ‫پەیوەندییەکی وەک جوانکاری هەیە‪ ،‬شیعر هەستێکی‬ ‫هەڵقواڵوی ناخە کە بە خوێندنەوەو زانست و وشەی جوان‬ ‫دەیڕازێنیتەوەو ئارایشتکردن هونەرێکی دەستییە بۆ بژێوی‬ ‫ژیان‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هەست و خۆشەویستی لە پێشەو کاردا‬ ‫نەبێت‪ ،‬خاوەن پیشە ناتوانێت لە کارەکانیدا سەرکەوتوو‬ ‫بێت‪.‬‬

‫لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت ئاشنای هەموو جیهان و ئەزموونەکانی‬

‫بێ قسەکردن دەتوانێت‬

‫کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانی دونیایە‪ ،‬بەو قسانە رازی بکەن‪.‬‬ ‫نازانن چەند ئەستەمە ژنێک کە سەدان هێندەی ئەو کتێبی‬ ‫خوێندۆتەوەو مێشکی بەکاردەهێنێت و بیردەکاتەوە‪ ،‬بەو یاساو‬

‫چی لە دڵیدایە دەریببڕێت‬

‫رێسایانەیان قایل بێت‪.‬‬ ‫ئەم عەقڵییەتە ترسناکە بە کۆمەڵێک تەئویلی دینی و‬ ‫ئەخالقییەوە ژن لە ناو کۆمەڵێک حەرامکراو و نەفرەتلێکراودا‬ ‫بەند دەکات و تەواوی ماف و ئازادی و تایبەتمەندیی کەسایەتی‬

‫زەمەن‬

‫لەغوو دەکاتەوەو هەر هەوڵێک بۆ رووبەڕووبوونەوە‪ ،‬گۆڕان یان‬ ‫چاکردن‪ ،‬ژن لە جێگەی خۆی دەکاتە (بێنامووس)‬ ‫ئەم هێزە لە بنەڕەتەوە باوەڕی بە دانوستان نییە‪ ،‬بەتایبەت‬

‫خانمە شێوەکارێکی شاری خانەقین‬ ‫بۆ “زەمەن” باس لەوە دەکات کە لە ساڵی‬ ‫‪2004‬ەوە تا ساڵی ‪ ،2019‬هەزاران گۆڕانکاری‬ ‫لە ژیانیدا روویانداوە‪ ،‬بەاڵم هەرگیز وازی‬ ‫لە هونەری وێنەکێشان نەهێناوەو دەڵێت‪:‬‬ ‫تابلۆی چرچولۆچیی پێستی پیاوی بەتەمەن و‬ ‫نەرمی پشیلەو سەختیی دارم لە تابلۆکانمدا‬ ‫پیشانداوە‪ ،‬دەمەوێت ئەوە بگەیەنم کە توانام‬ ‫هەیە بە یەک جۆر قەڵەم وێنەی هەموو شتە‬ ‫جیاوازەکان بکێشم‪.‬‬ ‫نەسرین کەریم‪ ،‬لە سەرەتای تەمەنی‬ ‫منداڵییەوە حەزی لە هونەری وێنەکێشان‬ ‫کردووەو وەک ئارەزوویەک هەوڵی فێربوونی‬ ‫داوە‪ ،‬ئەو دەڵێت‪ :‬دوای ساڵی ‪ ،2003‬یەکێتی‬ ‫ژنانی کوردستان لە خانەقین بانگهێشتیان‬ ‫کردم بۆ کردنەوەی پێشانگایەکی تایبەت بە‬ ‫بەرهەمەکانم‪ ،‬ئەو کاتە مامۆستا ئیسماعیل‬ ‫بەڕێوەبەری پەیمانگای هونەرە جوانەکانی‬ ‫خانەقین بوو‪ ،‬سەردانی پێشانگاکەی کردم و‬

‫لەگەڵ ژندا‪ ،‬چونکە باوەڕی بە عەقڵ و بیرکردنەوەی ژن‬ ‫نییەو ئامادەی گفتوگۆیەکی فکری و مەعریفی نییە لەگەڵیدا‪..‬‬ ‫ئەمانە جگە لەوەی کۆمەڵگەیان بەسەر ئیماندارو بێ ئیماندا‬ ‫دابەشکردووە‪ ،‬لەژێر ئەم دابەشکردنەشەوە ژنەکانی لەژێر‬ ‫پێناسەکانی (بێنامووس و بە نامووس)ەوە پۆلین کردووە‪.‬‬ ‫هەڵتەکاندنی ئەو عەقڵییەتە و هێنانەوە مایەی کەرامەتی‬ ‫ئینسانی ژن‪ ،‬پێویستی بە رووبەڕووبونەوەیەکی بوێرانە هەیە‪،‬‬ ‫پێوستی بە شەڕێکی بەردەوام و دانەبڕاو هەیە‪ .‬پێویستی‬ ‫بەوەیە گوێم لێبگریت کە قسەت بۆ دەکەم‪ ،‬رێز لە راوبۆچوون‬ ‫و بڕیارەکانم بگریت‪ ..‬تێبگەیت ئەوە تۆ نیت بڕیار بدەیت کێ‬ ‫بێنامووسە و کێ بە نامووس‪ ،‬پێویستی بەوەیە کە من یەک‬ ‫هەنگاو هاتمە پێشەوە‪ ،‬تۆش هەنگاوێک بێیتە بەرانبەرم و‬ ‫گفتوگۆم لەگەڵ بکەیت‪ ،‬نەک لەخۆتەوە فەتوا بدەیت‪.‬‬

‫یاری سوپەر ماریۆ‬ ‫بەهۆی ئەوەی بە خێراییەکی‬ ‫زۆر یاری سوپەر ماریۆی تەواوکرد‪،‬‬ ‫ناوی چووە کتێبی گینسەوە‪.‬‬ ‫کوڕێکی ئەمریکی الو لە رێگەی‬ ‫یوتوبەوە توانی بە خێراییەکی زۆر بە ‪ 18‬خولەک و ‪59.856‬‬ ‫چرکە‪ ،‬یاری سوپەر ماریۆ کە یارییەکی کۆنە‪ ،‬تەواو بکات و‬ ‫بیباتەوە‪.‬‬ ‫بڕینی ئەم یارییە زۆر قورسە و تا بچیتە قۆناغی دیکە زیاتر‬ ‫قورستر دەبێت و بڕینی ئەستەمە‪.‬‬

‫کێشان بە ئەنەناسدا‬ ‫بەهۆی بوێری و خێراییەوە‪،‬‬ ‫پیاوێک بەهۆی ئەوەی چەند‬ ‫ئەنەناسێک کە خراوەنەتە سەر‬ ‫سەری چەند کەسێک‪ ،‬بە چەقۆ‬ ‫لەتیان دەکات‪ ،‬ناوی لە کتێبی گینسدا تۆمارکرد‪.‬‬ ‫لە ویالیەتی کیراالی واڵتی هندستان‪ .‬ئەنەناس خرایە‬ ‫سەر سەری چەند کەسێک و پیاوێک بە ناوی هارکرشنان‪ ،‬لە‬ ‫ماوەی ‪ 30‬چرکەدا توانی بە چەقۆیەکی گەورە و بە خێرایی ‪61‬‬ ‫ئەنەناس بشکێنێت‪.‬‬

‫پێی وتم سەردانمان بکە بۆ پەیمانگا بۆئەوەی‬ ‫بەشێوەی ئەکادیمی فێری هونەری وێنەکێشان‬ ‫بیت‪ ،‬ئیتر منیش لە هەفتەیەکدا دوو رۆژ‬ ‫سەردانم دەکردن و سوودێکی باشم لێبینین‪.‬‬ ‫نەسرین بەهۆی حەزە زۆرەکەیەوە بۆ‬ ‫هونەر‪ ،‬هاوینان سەردانی سەنتەری گەنجانی‬ ‫کردووەو لەوێش برەوی بە فێربوونی تابلۆ‬ ‫داوەو دەشڵێت‪ :‬شێوەکاری دنیایەکی ترە بۆ‬ ‫من‪ ،‬بێ قسەکردن و بێ ئەوەی هیچ وشەیەک‬ ‫دەرببڕم‪ ،‬دەتوانم ئەوەی لە دڵمدایە بە تابلۆو‬ ‫رەنگ دەریبڕم‪ ،‬من کاتێ وێنەیەک دەکێشم‬ ‫هەست بە دنیای دەوروبەرم ناکەم لەڕێی‬ ‫قەڵەم و فڵچەو رەنگەکانەوە رۆدەچمە نێو‬ ‫دنیای تابلۆکانمەوە‪ ،‬جاری وابووە شەوان تا‬ ‫دەمەوبەیان ئیشمکردووەو تابلۆم کێشاوە‬ ‫بێئەوەی ئاگام لە کات و زەمەن بێت‪.‬‬ ‫ئەم خانمە شێوەکارە بە زۆری وێنەی باڵندە‬ ‫دەکێشێت‪ ،‬بەالی ئەوەوە باڵندە سومبولی‬ ‫ئازادییەو پێشیوایە لەڕێی هونەرەوە دەتوانرێت‬ ‫دەنگی خۆمان بە هێمنی بگەیەنین بەهەموو‬ ‫دونیا‪ ،‬بە وتەی خۆیشی تابلۆکانی جێی‬ ‫رەزامەندی خەڵکە‪.‬‬

‫ریزکردنی دۆمینە‬ ‫کۆمپانیای ئارنۆز بۆ ئامێری‬ ‫کارەبایی و ئەلیکترۆنی‪ ،‬لەسەر‬ ‫شێوەی یاری دۆمینە چاالکییەکی‬ ‫ئەنجامدا‪.‬‬ ‫کۆمپانیاکە ‪ 1200‬کەس هەر یەکەیان دۆشەکێکی نەرم بە‬ ‫پشتیانەوە بەستراوە و لە شێوەی یاری دۆمینە ریزکران‪ ،‬پاشان‬ ‫بە خێراییەکی زۆر لە ماوەی ‪ 13‬خولەک و ‪ 38‬چرکەدا بە پاڵێک‬ ‫هەموویان بە دوای یەکدا بە پشتا کەوتن‪ ،‬بەو هۆیەشەوە ناوی‬ ‫چووە کتێبی گینسەوە‪.‬‬

‫ن�� ڵ ��ودەو �ڵ�ە ت��ی‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫‪9‬‬

‫جەنگ لە ئیدلیب کۆتایی دێت؟‬ ‫کۆبوونەوەی لوتکە لەسەر سوریا بێ بەشداری دیمەشق و واشنتۆن‬ ‫زەمەن‬ ‫تا دێت ئەو ناوچانە کەمدەبنەوە‪ ،‬کە لەژێر‬ ‫دەستی ئۆپۆزسیۆنی سوریادان‪ ،‬هێزەکانی‬ ‫ئەسەد کۆنترۆڵی زیاتری ناوچەکان دەکەنەوە‪،‬‬ ‫ئەردۆغانیش ڕایگەیاند‪ :‬کۆبوونەوەی لوتکەی‬ ‫چوارقۆڵی ڕۆژی ‪٥‬ی ئازار بۆ چارەسەری‬ ‫قەیرانی سوریاو کەمکردنەوەی گرژییەکان‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫قەیرانێکی مرۆیی لە پارێزگای ئیدلیبی‬ ‫باکوری خۆرئاوای سوریا دروستبووەو ڕۆژ‬ ‫بەڕۆژیش زیاتر دەبێت بەهۆی هێرشەکانی‬ ‫سوپاى دیمەشقەوە‪ ،‬لە ئێستادا یەک ملیۆن‬ ‫مەدەنی ماڵەکانیان بەجێدەهێڵن‪ ،‬هەروەها تا‬ ‫دێت ژمارەی کوژراوان لە سوپای تورکیا زیاتر‬ ‫دەبێت کە لەوناوچانەدان ئەمەش وایکردووە‬ ‫ئەردۆغان هەوڵەکانی چڕبکاتەوە بۆ کۆتایی‬ ‫هێنان بە قەیرانی ئیدلیب‪.‬‬ ‫ئەردۆغان لە پەیامێکی تەلەفزیۆنیدا‬ ‫ڕایگەیاند‪ :‬بەجیا لەگەڵ هەریەکە لە ئەنگێال‬ ‫مێرکڵی ڕاوێژکاری ئەڵمانیاو ئیمانیۆڵ ماکرۆنی‬ ‫سەرۆکی فەڕەنساو ڤالدیمێر پۆتین سەرۆکی‬ ‫رووسیا قسەیکردووە تا هێرشەکانی سوریا‬ ‫بوەستێنرێت و بۆ ئەوەش چوار سەرکردەکە لە‬ ‫ڕۆژی ‪٥‬ی مانگی داهاتوودا کۆدەبنەوە‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەوەی سوریاو ئەمریکا بەشداربن‪.‬‬ ‫ئەردۆغان جەختیشیكرد لەسەر پێویستی‬ ‫دابینکردنی “پشتیوانییەکی بەهێز لەڕێی‬ ‫کرداری کۆنکرێتیەوه بۆ رێگیرکردن لە‬ ‫قەیرانێکی مرۆیی”‪.‬‬ ‫هاوکات لە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا‬ ‫لەگەڵ پوتین‪ ،‬مێرکڵ و ماکرۆن نیگەرانیی‬

‫خۆیان دەربارەی “قەیرانێکی دارایی” راگەیاند‬ ‫جگە لەو قەیرانە مرۆییەی دروستبووە‪.‬‬ ‫نەتەوەیەکگرتووەکان ڕایگەیاند بە‬ ‫خەماڵندن ‪ ٧٠‬هەزار کەس لەو ‪ ٩٠٠‬هەزار‬ ‫کەسەی کە بەهۆی هێرشەکانەوە ماڵوحاڵیان‬ ‫جێهشتووە‪ ،‬لە دەشتودەردا دەژین‪ ،‬بەبێ‬

‫ئەوەی خێمەیان هەبێت‪.‬‬ ‫ئەو ڕێکخراوە جیهانییە جەخت‬ ‫لەوەدەکاتەوە “دۆخی سەختی زستان مەینەتی‬ ‫ئەو خەڵکەی زیاترکردووە كه زۆر الوازن و لە‬ ‫ماڵەکانیان هەاڵتوون تا لە توندوتیژی رزگاریان‬ ‫ببێت‪ ،‬کە زۆرێکیان چەندین جار ئاوارە بوون‬

‫لە ماوەی نۆ ساڵی ئەم شەڕەدا‪”.‬‬ ‫ئەمەش وایکرد ئەنجومەنی یەکێتی‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬کە نوێنەرایەتی ‪ 2٧‬واڵتی ئەندام‬ ‫دەكات بێتەدەنگ و ڕایگەیاند‪“ :‬پەالمارە‬ ‫سەربازییە نوێكه لە ئیدلیب لەالیەن رژێمی‬ ‫سوریاو الیەنگرەکانییەوه‪ ،‬کە بوونەتە‬

‫هۆی هێنانە ئارای چەندین قەیرانی مرۆیی‪،‬‬ ‫ناتوانرێت پەسەندبكرێت”‪.‬‬ ‫ئەنجومەنەکە راشیگەیاند‪“ :‬یەکێتی ئەوروپا‬ ‫داوای لە هەموو الیەنەکانی بارگرژییەکان‬ ‫کرد رێزی تەواوەتی بەرپرسیارێتیەکانیان‬ ‫بگرن لەژێر یاسا مرۆییە نێودەوڵەتییەکان‬

‫و یاسا نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤداو‬ ‫بەبێ بەربەست دروستکردن رێگەبدەن به‬ ‫هاوکاری مرۆیی بگاتە دەستی هەموو ئەوانەی‬ ‫پێویستییان بە یارمەتییە”‪.‬‬ ‫قەیرانەکە بەردەوامی هەیەو رێکخراوی‬ ‫روانگەی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ رایگەیاند‪:‬‬ ‫شەڕو پێکدادان لەنێوان هێزەکانی تورکیاو‬ ‫هاوپەیمانە سورییەکانیاندا لەدژی هێزەکانی‬ ‫رژێم بەردەوامی هەیەو لە مانگی ڕابردوودا‬ ‫تورکیا ‪ 16‬سەربازی لە ئیدلیب کوژراون‪.‬‬ ‫وەزارەتی بەرگری تورکیا رایگەیاند‪ :‬تۆڵەی‬ ‫لە هێزەکانی رژێم کردۆتەوە‪ ،‬بە “کوشتنی ‪٥٠‬‬ ‫چەکداری رژێم و تێكشكاندنی پێنج تانک‪ ،‬دوو‬ ‫زرێپۆشی سەربازان‪ ،‬دوو پیکابی زرێپۆش و‬ ‫تۆپێکی هاوتزەر”‪.‬‬ ‫هاوکات ڕووسیا هۆشداری داوەتە تورکیا‬ ‫کە چیتر هێزەکانی ئۆپۆزسیۆنی تورکیا‬ ‫پڕچەک نەکات‪ ،‬ئەگەرچی تورکیا ئەوەی‬ ‫ڕەتکردەوە ئەو کارەی کردبێت‪.‬‬ ‫وەزیری بەرگری تورکیا‪ ،‬خولوسی ئاکار‬ ‫بە سی ئێن ئین تورکی وتووە “ئێمە هیچ‬ ‫ویستێکمان نییە بۆ رووبەڕووبوونەوه لەگەڵ‬ ‫روسیادا” و هەوڵدەدەین بە گفتوگۆ کێشەکان‬ ‫چارە بکەین‪ ،‬هەروەها تورکیا جگە لەوەی‬ ‫نایەوێت شەڕی ڕووسیا بکات‪ ،‬دەشیەوێت‬ ‫کۆتایی بە کوژرانی سەربازەکانی بهێنێت لە‬ ‫سوریادا‪ ،‬کە بەهۆی هێرشەکانی سوریاوە ڕۆژ‬ ‫بەڕۆژ ژمارەی کوژراوەکان بەرزدەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەنقەرە پێداگریدەکات کە دەیەوێت‬ ‫رێگری لە قەیرانێکی مرۆیی بکات‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەشیەوێت رێگری لە لێشاوی ئاوارەکان بۆ‬ ‫نێو تورکیا بکات‪ ،‬کە لە ئێستادا نزیکەی ‪3.6‬‬ ‫ملیۆن سوری لەخۆگرتووه‪.‬‬

‫تاڵیبان لە “تیرۆرستەوە” دەبێتەوە دۆستەکەی ئەمریکا؟‬

‫دوای ‪ ١٩‬ساڵ جەنگ‪ ..‬خەڵک بە گومانەوە پێشوازی لە ڕێککەوتن دەکەن‬ ‫زەمەن‬ ‫“ئەمە یەکەم بەیانیە لە ماڵەکەم بچمە‬ ‫دەرەوە و ترسم لە تەقینەوە و جەنگ‬ ‫نەبێت‪ ،‬تەنها هیوام ئەوەیە بەردەوام بێت”‬ ‫حەبیبوڵاڵ شۆفێرێکی تاکسییە لە کابوڵی‬ ‫پایتەختی ئەفغانستان‪ ،‬ئەو لە یەکەم‬ ‫ڕۆژی دەستپێکردنی ئاگربەستی نێوان‬ ‫ئەمریکاو ئەفغانستان لە ڕۆژی شەممە بەم‬ ‫شێوەیە گوزارشتی لە دڵخۆشی خۆی کرد‪،‬‬ ‫ئەگەرچی هەفتەیەک ماوە تا بە فەرمی‬ ‫ڕێککەوتنەکە ڕابگەیەنرێت‪.‬‬ ‫لە کۆتا مانگەکانی ساڵی ‪2٠٠1‬دا‬

‫و دوای رووداوەکانی ‪11‬ی سێپتێمبەر‪،‬‬ ‫لەسەر ئەوەی تاڵیبان ڕازی نەبوو‪ ،‬ئوسامە‬ ‫بنالدن ڕادەستی ئەمریکا بکات‪ ،‬بە بڕیاری‬ ‫جۆرج بۆشی سەرۆکی ئەوکاتی ئەمریکا‬ ‫هێرشکرایە سەر ئەفغانستان و کۆتایی‬ ‫بە دەسەاڵتی تاڵیبان هێنرا‪ ،‬بەاڵم ئەوە‬ ‫بە ئاسانی تێنەپەڕی‪ ،‬چونکە هێزەکانی‬ ‫تاڵیبان دوای ‪ 1٩‬ساڵ ئێستا زیاتر لە‬ ‫نیوەی خاکی واڵتەکەیان بەدەستەوەیەو‬ ‫جەنگ کۆتایی نەهاتووە‪.‬‬ ‫پرسی ئەفغانستان دۆسیەیەکی گرنگە‬ ‫لەنێوان هاواڵتیانی ئەمریکادا‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫کە بەشێکیان داوا دەکەن سەربازانی‬

‫واڵتەکەیان خاکی ئەو واڵتە جێبهێڵن‪،‬‬ ‫چەند جارێکیش دۆناڵد ترەمپ ئاماژەی‬ ‫بۆ ئەوە کردووە‪ ،‬کە پێویستە سەربازانی‬ ‫واڵتەکەی لە ئەفغانستان بکشێنەوە‬ ‫لەکاتی گونجاودا‪.‬‬ ‫تەنها لە ساڵی‬

‫‪2 ٠ 1 ٩‬د ا ‪،‬‬ ‫بەهۆی جەنگی‬ ‫نێوان سوپای‬ ‫ئەمریکاو حکومەتی‬

‫ئەفغانستان لەگەڵ بزووتنەوەی تاڵیبان کە‬ ‫ئەمریکا ئەو بزووتنەوەیەی بە تیرۆرست‬ ‫ناودەبرد‪ ،‬نزیکەی ‪ 3٥٠٠‬هاواڵتی مەدەنی‬ ‫کوژراون‪ ،‬جگە لە برینداربوونی ‪ ٧‬هەزار‬ ‫کەسی دیکە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەفغانییەکان دڵخۆشن‬ ‫بە کەمبوونەوەی توندوتیژییەکان و‬ ‫ترسیان لە بۆمبی چێنراوو تەقینەوە‬ ‫خۆکوژییەکان نەماوەو چاوەڕێ دەکەن تا‬ ‫‪2٩‬ی ئەم مانگە بە فەرمی ڕادەگەیەنرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوان لە نادڵنیاییەکی زۆردان و‬ ‫ترسیان هەیە کە بەهۆی ڕێککەوتنەکەوە‬ ‫هێزەکانی ئەمریکا لە واڵتەکەیان‬

‫بکشێتەوەو بەوشێوەیەش هێزەکانی‬ ‫تاڵیبان جارێکی دیکە تەواوی واڵتەکە‬ ‫بگرنەوە دەست و کۆتایی بە هەموو‬ ‫فرەڕەنگییەکانی واڵتەکە بهێنن‪.‬‬ ‫هێشتا ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە بە‬ ‫تەواوی دیار نییە‪ ،‬سەرۆکی ئەفغانستان‪،‬‬ ‫ئەشرەف غەنی داوا دەکات کە‬ ‫گفتوگۆی ڕاستەوخۆی نێوان تاڵیبان و‬ ‫حکومەتی واڵتەکە دەستپێبکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتا تاڵیبان بەو داوایە ڕازی نییە‪،‬‬ ‫چونکە ئەوان پێیانوایە کە بەرپرسانی‬ ‫ئەفغانستان‪ ،‬ئەڵقەلەگوێی ئەمریکان و‬ ‫بۆیە هەموو گفتوگۆیەک لەگەڵ ئەمریکادا‬

‫دەکەن‪.‬‬ ‫یەکێک لەو توێژانەی کە لە ڕێککەوتنی‬ ‫ئەمریکاو تاڵیبان نیگەرانن‪ ،‬ژنانی‬ ‫ئەفغانستانن‪ ،‬لە سەردەمی دەسەاڵتداری‬ ‫تاڵیبان‪ ،‬رێگەی کارکردن و خوێندن بە‬ ‫ژنان نەدەدراو ژنان بۆشیان نەبوو بە تەنیا‬ ‫لە ماڵەوە بچنە دەرەوە‪ ،‬کۆمەڵێک یاسای‬ ‫توندیشی بەسەر گەنجاندا سەپاندبوون‪.‬‬ ‫ئێستا ژنان و الوان و کۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی ترسیان لێ نیشتووە ئەو‬ ‫ئازادیانەی دوای نەمانی تاڵیبان‬ ‫بەدەستیان هێناوە جارێکی دیکە بەهۆی‬ ‫ئەم گروپەوە لێیان زەوت بکرێتەوە‪.‬‬

‫زاڵمای خەلیلزاد؛ دۆستی کورد و‬ ‫عەرابی ڕێککەوتنی تاڵیبان‬

‫تاڵیبان؛ هەم دۆست هەم نەیار‬ ‫زۆرێک دەڵێن ئەمریکا و پاکستان‬ ‫دروستی کردوون‪ ،‬بەاڵم هەر ئەمریکا‬ ‫خۆی خستیە لیستی تیرۆرەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫هێزەی کە ‪ 1٩‬ساڵە جەنگی دژی‬ ‫ئەمریکا ڕاگەیاندووە‪ ،‬کۆتایی ئەم مانگە‬ ‫دەستدەخاتە دژی ئەو واڵتەی ڕۆژێک‬ ‫نەیار و ڕۆژێک دۆستی بووە‪.‬‬ ‫تاڵیبان لە ناوی تەڵەبەوە هاتووە‪ ،‬کە‬ ‫بەمانای خوێندکار دێت و بە بیروبۆچوونە‬ ‫توندوتیژەکانیدا دەناسرێتەوەو لەناو‬ ‫مەزهەبەکانی ئیسالمیدا خۆیان بە‬ ‫باوەڕمەندی سوننەو شوێنکەوتووی‬ ‫ئیمامی حەنەفی پێناسە دەکەن‪ .‬ئەم‬ ‫گروپە لەژێر کاریگەری بۆچوون و‬ ‫ڕوانگەی سەلەفیانەی “ئیبن تەیمیە”و‬ ‫هەروەها “وەهابیەت”دان‪.‬‬ ‫بەدوای مردنی مەالعومەرو کوژرانی‬ ‫مەال ئەختەر مەنسور ئێستا ڕێبەری ئەو‬ ‫گروپە کە ئەمریکا خستوویەتییە لیستی‬ ‫تیرۆرەوە کەسێکە بەناوی هەیبەتووڵال‬ ‫ئاخوندزادە‪.‬‬ ‫مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی ‪ 1٩٩٤‬لەژێر‬ ‫ناوی “هاندانی ئیسالمی تەڵەبەکانی‬ ‫کەرام” گروپی تاڵیبان دامەزرا‪،‬‬ ‫مانگێک دوای ئاشکرابوونیان ویالیەتی‬ ‫قەندەهاریان کۆنترۆڵ کردو بەبێ ئەوەی‬

‫یەک فیشەکیش بتەقێنن چەندین‬ ‫ویالیەتی دیکەیان بە خێرایی کۆنترۆڵ‬ ‫کرد‪ .‬وەردەک‪ ،‬لوگر‪ ،‬خوست‪ ،‬هەرات‪،‬‬ ‫جەالل ئاباد ئەو ویالیەتانە بوون‪ ،‬کە‬ ‫تا پێش کۆتایی ساڵی ‪ 1٩٩6‬دەستیان‬ ‫بەسەردا گرتن‪.‬‬ ‫دوای کۆنترۆڵکردنی کابول‪ ،‬ناوی‬ ‫دەسەاڵتی ئەفغانستان لە کۆماری‬ ‫ئیسالمی ئەفغانستانەوە بۆ میرنشینی‬ ‫ئیسالمی ئەفغانستان گۆڕدراو دەستبەجێ‬ ‫هەر سێ واڵتی ئیمارات و سعودیەو‬ ‫پاکستان دانیان بە دەسەاڵتی ئەم گروپە‬ ‫دانا‪.‬‬ ‫ئەوان یەکێکن لەو هێزانەی کە دژایەتی‬ ‫هەموو جۆرەکانی میدیاو هونەرەکانی‬ ‫وەک نیگارکێشی و پەیکەرسازی دەکەن‬ ‫و بە الڕێدان لە ئاینی دەزانن‪ ،‬بە بیانووی‬ ‫کافربوونیش هەزاران شیعەی واڵتەکەیان‬ ‫کۆمەڵکوژ کردووە‪.‬‬ ‫بینەزیر بۆتۆ‪ ،‬سەرۆک وەزیرانی‬ ‫پێشووتری پاکستان وتویەتی‪“ :‬ڕێکخراوی‬ ‫سی ئای ئێی ئەمریکاو ئای ئێس ئای‬ ‫پاکستان تاڵیبانیان دروستکرد”‪.‬‬ ‫پەیوەندییەکانی نێوان تاڵیبان و‬ ‫ئەمریکا کاتێک لە گرێژنەدەرچوو کە‬ ‫ئوسامە بنالدن‪ ،‬کە سەرمایەدارێکی‬

‫نەیاری سعودیە بوو‪ ،‬چووە نێودەسەاڵتی‬ ‫ئەو گروپەوە‪.‬‬ ‫لە کۆتاییەکانی نەوەدەکاندا ئەمریکا‪،‬‬ ‫ئوسامە بنالدنی بە ئەنجامدانی چەند‬ ‫هێرشی تیرۆریستی بۆ سەر بنکەی‬ ‫هێزەکانی ئەمریکا لە واڵتانی ئەفریقاو‬ ‫ئاسیا تۆمەتبار کردو کەوتە شوێنپێ‬ ‫هەڵگرتنی‪ ،‬ئەمەش پەیوەندیی نێوان‬ ‫تاڵیبان و ئەمریکای ئاڵۆزکرد‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2٠٠1‬یشداو بەهۆی هێرشەکانی‬ ‫یازدەی سێپتەمبەر‪ ،‬پەیوەندییەکان زیاتر‬ ‫تێکچوون‪ ،‬ئەمریکا داوای لە تاڵیبان‬ ‫کرد بنالدن ڕادەستی ئەمریکا بکات و‬ ‫تاڵیبانیش ئامادە نەبوو داواکارییەکە‬ ‫جێبەجێ بکات‪ ،‬هەربۆیە واشنتۆن بڕیاریدا‬ ‫هێرش بکاتە سەر ئەفغانستان و کۆتایی‬ ‫بە دەسەاڵتی تاڵیبان بهێنێت‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2٠٠6‬تاڵیبان‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫جارێکی دیکە خۆی ڕێکخستەوە‪ ،‬نەیتوانی‬ ‫جارێکی دیکە لە کابوڵ‪ ،‬قەندەهارو‬ ‫هیلمەند جێ پێی خۆی بکاتەوە‪.‬‬ ‫لەم چەند ساڵەی رابردوودا تاڵیبان‬ ‫خۆی زۆر بەهێز کردووەتەوەو ئێستا لە‬ ‫نزیکەی ‪ ٧٠‬لەسەدی خاکی ئەفغانستاندا‬ ‫چاالکی هەیەو هەندێک ناوچەشی بە‬ ‫تەواوی کۆنتڕۆڵ کردووە‪.‬‬

‫ئەمریکا لە ساڵی ‪2٠1٨‬وە بە‬ ‫فەرمی چەندین خولی دانیشتنی‬ ‫لەگەڵ گروپی تاڵیبان ئەنجامداوە کە‬ ‫سەرجەمیان لەژێر سەرپەرشتی زاڵمای‬ ‫خەلیلزاد‪ ،‬باڵیۆزی پێشووی ئەمریکا لە‬ ‫عێراق بووە‪.‬‬ ‫زاڵمای خەلیلزاد ئەو ناوێکی‬ ‫ناسراوی هەرێمی کوردستانە‪ ،‬زۆرجار‬ ‫باس لەوە دەکرێت بەشێکە لەو‬ ‫کەسانەی کە لەگەڵ بەرپرسانی کورد‬ ‫شەریکەو کاری بازرگانی دەکات‪ ،‬ئەو‬ ‫پیاوێکی ‪ 6٩‬ساڵەو دوو کۆمپانیای‬ ‫تایبەتی خۆی هەیە لە بواری پێدانی‬ ‫ڕاوێژ‪.‬‬ ‫لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە‬ ‫لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا‬ ‫کاردەکات و لە سەردەمی کابینەکەی‬ ‫بۆشدا خاوەنی بەرزترین‬ ‫پێگەیەک بوو کە مسوڵمانێک‬ ‫هەی بووبێت‪.‬‬ ‫ئەو لە ئەفغانستان‬ ‫لەدایکبووە و یەکێک‬ ‫بوو لە ڕاوێژکارانی‬ ‫ڕ یفر ا ند ۆ می‬ ‫سە ر بە خۆ یی‬ ‫هە ر ێمی‬ ‫کوردستان‪.‬‬ ‫بە ر لە و ە ی‬ ‫ببێتە باڵیۆزی‬ ‫ئە مر یکا‬

‫لە عێراق‪ ،‬باڵیۆزی ئەو واڵتە بوو‬ ‫لە ئەفغانستان و کۆندا لیزارایسی‬ ‫وەزیری پشووتری ئەمریکا‪ ،‬دەڵێت‬ ‫خەلیل زاد توانایەکی ناوازەی هەیە لە‬ ‫کۆکردنەوە و لێکنزیکردنەوەی بۆچوونە‬ ‫جیاوازەکان‪.‬‬ ‫ئێستا نوێنەری دۆناڵد ترەمپە بۆ‬ ‫ئاشتی لە ئەفغانستان و بە عەرابی‬ ‫ڕێککەوتنی نێوان ئەمریکا و تاڵیبان‬ ‫دادەنرێت‪.‬‬ ‫زاڵمای خەلیل زاد‪ ،‬نوێنەری دۆناڵد‬ ‫ترەمپ لەسەر مێزی دانوستاندن‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬ئەو ئاسودەیە بە بەڵێنەکانی‬ ‫تاڵیبان بۆ ڕێگەگرتن لە ڕێکخراوە‬ ‫تیرۆرستە جیهانییەکان لە بەکارهێنانی‬ ‫ئەفغانستان وەکو بنکەیەک بۆ‬ ‫پیالنگێڕانی هێرشی جیهانی‪.‬‬ ‫خەلیل زاد ئاماژەی بەوەشکردوە‪،‬‬ ‫“پێویستە جیهان دڵنیابێت لەوەی‬ ‫ئەفغانستان نابێتە هەڕەشە بۆ‬ ‫سەر کۆمەڵگای نێونەتەوەیی‪،‬‬ ‫ئێمە ئاسودەین بە بەڵێنەکانی‬ ‫تالیبانەوە‬ ‫کەلەالیەن‬ ‫لەسەر ڕوبەڕوبونەوەی‬ ‫تیرۆریزم پێمان دراوە‪”.‬‬

‫ن�� ڵ ��ودەو �ڵ�ە ت��ی‬

‫‪8‬‬ ‫جەنگە بەردەوامەکانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬تاکەی؟‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫پێنج کورد بوونە قوربانى‬

‫چوارشهممه‪ ،‬ئێوارهیهکی خهمناک بۆ خهڵکی هاناو‬

‫الوک سەاڵح‬ ‫چاوخشاندنێکی خێرا بە دیمەنی سیاسی کۆن و هاوچەرخی‬ ‫واڵتەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بە ئاسانی ئەو راستیەت لەال‬ ‫دو‪w‬پات دەکاتەوە کە هەمیشە زیاد لە جەنگێک‪ ،‬لە زیاد لە‬ ‫واڵتێک بەرپا بووە‪ ،‬ئەمەش بە بەهانەو پاساوی جیاوازەوە‪.‬‬ ‫بڕوانە ئەو جەنگانەی واڵتەکانی فەڵەستین و لوبنان و‬ ‫عێراقو لیبیا و یەمەنیان کردوەتە مەیدانی خۆیان‪ ،‬بڕوانە جەنگە‬ ‫بەوەکالەتەکانی نێوان ئێران و سعودیەو تورکیاو روسیاو ئەمریکا‬ ‫کە وەک تارمایی جەنگی نێودەوڵەتی دێنە بەرچاو‪.‬‬ ‫دیمەنی سوریا بێنە بەرچاو؛ جەنگە سەختەکەی ئەم واڵتە‬ ‫لە سەرکوتکردنی چەند ناڕەزاییەکی شارۆچکە و شارەوە کڵپەی‬ ‫گرت و هەمو ناوچەکەی گرتەوە و دۆخی سیاسی ناوچەکەی‬ ‫زیاتر ئاڵۆز کرد‪.‬‬ ‫بەداخەوە‪ ،‬هەموو ئەو جەنگانە چەند لۆکاڵی و ناوچەیی‬ ‫بوون‪ ،‬دوو هێندە نێودەوڵەتی بوون‪ ،‬رەنگە پاساوو عەقیدەی‬ ‫جەنگەکان لە مێژووی ناوچەکەو لە ملمالنێی نێودەوڵەتییەوە‬ ‫داڕێژرابن‪ ،‬بەاڵم دواجار‪ ،‬دەبنە بەشێک لە مێژووی ملمالنێ‬ ‫نێودەوڵەتییەکان لە ناوچەکەدا‪.‬‬ ‫راستە‪ ،‬رۆژهەاڵتی ناوەڕاست چەندان فۆرمی ئایدیۆلۆژی‬ ‫وەک تەوژمە نەتەوەییەکان و ئیسالمی سیاسی و جیهادیزم‬ ‫بەرهەمهێناوە‪ ،‬بەاڵم ئەم فۆرمانە نە خۆڕسک بوون‪ ،‬نە بەرهەمی‬ ‫ئایدۆلۆژی تەواوی ناوچەکە بووە‪.‬‬ ‫سیمای ئەم جەنگانە ئەوەیە کە هەرگیز تێوەگالنی‬ ‫دەوڵەتەکانی ناوچەکەو نێودەوڵەتییەکان بۆ بەرژوەندی ئەمنی‬ ‫واڵتەکانیان نەبوە وەک ئەوەی بانگەشەیان بۆ دەکرد؛ پاساوە‬ ‫مێژووەکانی شەڕی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران‬ ‫هەر زیندووکردنەوەیەکی ئاسایی مێژووی رق و کینە نەبوو‪،‬‬ ‫ئەوەندەی بەکارهێنانی ئەو رق و کینەیە بو بۆ بەرژەوەندی‬ ‫بەرتەسکی سیاسی واڵتەکان‪ ،‬کە هەمیشە لە پاش زەمەنێک ئەو‬ ‫پاساوانە تا دێن و دێن پوچەڵ دەبنەوە‪ .‬بەکارهێنانی کەلێنی‬ ‫ئایینی و مێژوویی سوننەو شیعەش لەالیەن سعودییەو ئێرانەوە‬ ‫نمونەیەکی دیکەی زەقی ئەم ملمالنێیەیە‪.‬‬ ‫سیمایەکی دیکەی ئەو جەنگانە؛ رەنگە سەرپێیانە وا‬ ‫دەربکەون کە جیاوازن لە ماناو بەهاو جوگرافیاو دۆخی سیاسی‬ ‫تایبەتی هەر واڵتێک و ناوچەیەک‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا پاش‬ ‫وردبوونەوە لە هەر یەکە لە جەنگەکان ئەو راستییە بە روونی‬ ‫دەردەکەوێت کە کەلێنێکی وا گەورە لەنێوانیاندا نییە‪ ،‬سادەتر‬ ‫قسە بکەین‪ :‬پاساوی سەرهەڵدانی جەنگەکان کۆن و نوێنین‪،‬‬ ‫بەڵکو جەنگ لە حەقیقەتە زیندوەکانی ناوچەکەیە‪ ،‬دەلیلی ئەم‬ ‫قسانە ئەوەیە کە چەندان نەوەی جیاواز شاهێدحاڵی جەنگەکانن‬ ‫هەروەک چۆن شاهێدحاڵی بەفربارینی وەرزە سەختەکانن‪.‬‬ ‫سیمایەکی دیکەی ئەو جەنگانە کە دیمەنە سیاسییەکە‬ ‫هەمیشە ئاڵۆز دەکات ئەوەیە سەنگەرو بەرەی جەنگەکان‬ ‫هەمیشە روون و ئاشکرا نین‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬رەنگە دوو دەوڵەت‬ ‫پێکەوە شان بەشان لەیەک سەنگەردابن لە واڵتێکدا‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫واڵتێکی دیکە لە سەنگەری جیاوازدابن و تەفسیری جیاواز بۆ‬ ‫بەرژوەندەکانیان بکەن‪ ،‬بە مانایەکی دیکە سەنگەری جەنگەکان‬ ‫لەسەر بنەمای دۆستایەتی هەڵناچنرێن‪ ،‬بەڵکو هاوپەیمانیەتی‬ ‫سیاسی بەپێی جوگرافیای سیاسی دەگۆڕدرێت‪ ،‬واتە ئەو کاتەی‬ ‫کە دۆستن هەر ئەو کاتە دوژمنن و خوێنی قوربانیانی جەنگەکان‬ ‫حەقیقەتی سەنگەرەکان رادەماڵێت‪.‬‬ ‫سیمایەکی دیکەی دیاری ئەم جەنگانە بەکارهێنانی نوێترین‬ ‫تەکنەلۆژیا و چەکی بایۆلۆجی داهێنەرانەیە کە جەنگەکان لە‬ ‫ئاستی جەنگی کالسیکییەوە دەگوازێتەوە بۆ جەنگێک کە‬ ‫زۆرترین زیانى بەرامبەر بگەیەنێت و کەمترین تێچوون و زیان لە‬ ‫خۆی بکەوێت‪ ،‬بۆ نمونە هیچ هێزێک و هیچ رێکەوتنێکی سیاسی‬ ‫لە ئێستادا ناتوانێت بازرگانیکردن بە چەک و رەوانەکردنی بۆ‬ ‫لیبیا راگرێت‪ .‬هەر ئەم تەکنەلۆجیایەیە پالنەکانی داڕشتنی‬ ‫جەنگی لە ژورە تاریکەکانەوە گواستوەتەوە سەر فەیسبوک و‬ ‫تویتەر‪ ،‬هەربۆیە جەنگەکان لە ئێستادا بە بوون یان نەبوونی‬ ‫پاساو‪ ،‬راشکاوانە و بێ شەرمانە پەرپادەکرێن‪.‬‬ ‫سیمایەکی دیکەی جەنگەکان تێکەاڵوبوونی هاوپەیمانیەتی‬ ‫ئەکتەرە لۆکاڵیەکان و ناوچەییەکان و نێودەوڵەتییەکانە‪ ،‬جاران‬ ‫دەوڵەتەکان زۆر بەوریاییەوە لە پشت پەردەوە لە جەنگەکان‬ ‫تێوەدەگالن و ئەکتەرە سیاسییەکانیان بەکاردەهێنا‪ ،‬ئێستا‬ ‫زۆر بە خێرایی گۆڕانکاری بەسەر هاوپەیمانییەتی سەربازی و‬ ‫سیاسی لەنێوانیاندا دێت‪ ،‬هەموویان رێکەوتوون لەسەر ئەوەی‬ ‫بەرژەوەندییەکان بە هەر نرخێک بێت لەپێناو مانەوەی سیاسیدا‬ ‫بێت نەوەک بەهای سیاسی رەوا‪.‬‬ ‫هۆکاری سەرەکی کۆکردنەوەی ئەم جەنگانە لەم ناوچەیەدا‪،‬‬ ‫سەرباری تەماعە نێودەوڵەتییەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەی‬ ‫ناوچەکەو سنورەکان و شوێنە ستراتیژییە ئاوی و ئاسمانی‬ ‫ناوچەکە‪ ،‬الوازی هەیکەلی دەوڵەت و توانا و بەهێزبونی ئەکتەرە‬ ‫سیاسییە لۆکەڵییەکان و هەمو ئەو دوڕیانە سەربازی و سیاسییە‬ ‫خێرایانەیە کە ناوچەکە بێ پشو‪ ،‬هەمیشە‪ ،‬بەخۆیەوە دەبینێت‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا‪ ،‬پرسیاری جەنگەکان تا کەی بەردەوام دەبن‪،‬‬ ‫وەک پرسیارێکی کراوە دەمێنێتەوە ئەگەر ئەکتەرە لۆکەڵییەکان‬ ‫الواز نەبن‪ ،‬ئەگەر دەوڵەتێکی مۆدێرن لەسەر بنەمای هاواڵتیبوون‬ ‫و نیشتمانیبوون دانەمەزرێنرێت‪ ،‬ئەگەر دەوڵەتەکان پابەندی‬ ‫یاسا نێودەوڵەتییەکان نەبن و سزای نێودەوڵەتی بەیەکسانی بۆ‬ ‫زلهێز و هێزی بچوک پیادە نەکرێن‪ ،‬ئەگەر تەماعی سیاسی تا‬ ‫بێت فراوان بێت و ئەگەر ئارەزوی شەرانگێزی زاڵ بێت بەسەر‬ ‫بەهاکانی مرۆڤدۆستی‪.‬‬

‫زهمهن‬ ‫ئێوارهی چوارشهممهی ڕابردوو خهڵکی‬ ‫ئهڵمانیا به ههواڵی هێرشێکی تیرۆریستی پیاوێکی‬ ‫توندڕهوی ڕاستڕهو بۆ سهر کۆمهڵێک هاواڵتی‬ ‫ئهڵمانی به رەگەز تورک و کورد شۆک بوون‪ .‬دوای‬ ‫باڵوکردنهوهی ڤیدیۆیهک له یوتیوب و جێهێشتنی‬ ‫نامهیهکی دوورودرێژ پیاوێکی ڕهگهزپهرستی تهمهن‬ ‫‪ ٤٣‬سااڵنی ئهڵمانی له دوو کردهوهی تیرۆریستیدا‬ ‫ههڵیکوتایه سهر جێگایهکی نێرگهلهکێشان له‬ ‫شاری هاناو و پاشان رووی کرده ناوهندێکی‬ ‫تورکی و کهوته دهستڕێژی گوللەو ئهنجام ‪١١‬‬ ‫کهسی کوشت‪ .‬پێنج لهو کهسانه به رەگەز کوردن‪،‬‬ ‫ئهوانی دیکه تورکن‪.‬‬ ‫ئهو گهنجانه بهردهوام هاتوچۆی ناوهندی‬ ‫کۆمیونیتی کوردیان کردووه له شارۆچکهی‬ ‫هاناو که هێرشهکه تیایدا ڕوویداوه‪ .‬زۆربهی ئهو‬ ‫کوردانه پهیوهندیهکی بههێزیان به کوردستانهوه‬ ‫ههیەو ئهو ناوهندهیان وهکو شوێنی کۆبونهوه بۆ‬ ‫پرسەو ماتهمینیهکان بهکارهێناوه ههر کاتێک‬ ‫خزمێک‪ ،‬کهسێکیان له کوردستان مردبێت یان‬ ‫له کوردستان کارهساتێک روویدابێت‪ .‬ههروهها‬ ‫ناوهنده تورکیهکهش شوێنی گردبوونهوهی ئاسایی‬ ‫ئهو هاواڵتیه تورکانه بووه که رەگەزیان بۆ تورکیا‬ ‫دهگهڕێتهوه‪.‬‬ ‫بهپێی ڤیدیۆکهو ئهو نامهیهی که جێیهێشتووه‪،‬‬ ‫هێرشبهرهکه به پاڵنهری ڕهگهزپهرستی ئهو‬ ‫کرداره تیرۆریستیهی ئهنجامداوەو لهژێر کاریگهری‬ ‫ئایدیۆلۆجیای ڕاستڕهوه توندڕهوهکانی ئهڵمانیادا‬

‫بووه‪ ،‬که به توندی دژی بێگانه و موسوڵمانهکانن‪.‬‬ ‫سهرۆک کۆماری ئهڵمانیا فرانک شتانمایر‪،‬‬ ‫ههروهها راوێژکاری ئهڵمانیا ئهنجیال مێرکڵ‬ ‫جهختیان کردهوه‪ ،‬که هێرشهکه کردهوهیهکی‬ ‫تیرۆریستی ڕهگهزپهرستانهیەو هاواڵتیانیان دڵنیا‬ ‫کردهوه‪ ،‬که ئهڵمانیا ناگهڕێتهوه بۆ دواوەو‬ ‫جێگایهکی بۆ ڕهگهزپهرستان نابێت‪ .‬ههر دوای‬ ‫رووداوهکهش سهرۆک وهزیرانی ههرێمهکه؛ ههرێمی‬ ‫هێسنی هەروهها وهزیری ناوخۆی ئهڵمانیا سهردانی‬ ‫هاناویان کرد وتیان ڕهگهزپهرستی ژههرەو ئهڵمانیا‬ ‫به هێزهوه دژایهتی ئهو ژههره دهکات‪.‬‬ ‫شاری هاناو به جێگهیهک ناسراوه که‬ ‫کهسانی به بنهچه بیانی زۆر تێدا نیشتهجێن و‬ ‫جێگایهکه وهکو سیمایهکی دیاری فره کلتووری‬ ‫ئهڵمانیا دهبینرێت‪ ،‬به تهنیا لهو شارهدا زیاتر‬ ‫له پێنج ههزار کورد دهژین که بهشی زۆریان به‬ ‫ئهسڵ خهڵکی باکووری کوردستانن‪ .‬سهرهڕای‬ ‫تراژیدیبوونی ڕووداوهکه‪ ،‬ئهوهی ترسناکه ئهوهیه‬ ‫که ئهم جۆره هێرشانه که پاڵنهری ڕهگهزپهرستی‬ ‫لهپشتیهوه وادهکات لهناو میدیاو لهناو شهپۆلی‬ ‫سهرهکی سیاسهتی ئهڵمانیدا ڕاستڕهوی و‬ ‫ئاراستهی راستڕهوانه ئاسایی بکاتهوه‪ .‬لوقمان‬ ‫که ڕۆژنامهنووسێکی کورده‪ ،‬هاواڵتی ئهڵمانیایەو‬ ‫کوڕی یهکێک له هاوکارهکانی لهو هێرشهدا کوژراوه‬ ‫بۆ بی بی سی قسهی کردووەو وتویهتی‪“ :‬کێشهکه‬ ‫بۆ من ههر زۆر خهمناکه‪ ،‬من خۆم پهنابهرێکی‬ ‫سیاسیم و له دهست زوڵم و زۆرداری سیاسی‬ ‫رامکردووه بۆ جێگایهک که تیایدا ژیانم سهالمهت‬ ‫بێت‪ ،‬ئێستاش لێره منداڵهکانمان بکوژرێن مانای‬ ‫چیه؟” ههروهها دهڵێت من ‪ ٢٧‬ساڵه له ئهڵمانیا‬

‫دهژیم‪ ،‬له میدیای ئهڵمانیدا بهردهوام تێرمی‬ ‫تیرۆریزمی کوردی له پهیوهندی به ههواڵهکانی‬ ‫تورکیاوه بهکاردێت‪ ،‬ئهم شێوازی وشهسازیه‬ ‫خۆبهخۆ گروپ و کۆمیونیتیهکی دیاریکراو دهکاته‬ ‫ئامانج‪.‬‬ ‫له ئهڵمانیادا ژمارهیهکی زۆری کورد و تورک‬ ‫دهژین‪ ،‬که بههۆی کێشهکانی ناو تورکیاوه زۆر‬ ‫جار گرژی و کێشه لهنێوان ئهندامانی ئهو دوو‬ ‫کۆمیونیتیه ڕوویداوه‪ ،‬هاوکات ههردووالش بوونهته‬ ‫ئامانجی ڕهوتێکی ڕهگهزپهرستی ئهڵمانی ڕاستڕهو‪.‬‬ ‫دوای کردهوه تیرۆریستییهکه‪ ،‬هێزهکانی‬ ‫پۆلیس کهوتنه گهڕان و پشکنین بهدوای تۆبیاس‬ ‫راتیهن‪ ،‬دواجار له ماڵهکهی خۆیدا دۆزیانهوه بهاڵم‬ ‫به کوژراوی‪ ،‬لەههمان کاتدا الشهی ژنێکیش له‬ ‫ماڵهکهدا دۆزراوهتهوه که به ئهگهری زۆر دایکی‬ ‫تاوانبارهکهیەو ههر خودی تۆبیاس ئهنجامدهری‬ ‫ههمان تاوانه‪.‬‬ ‫لهم دوو دهیهی دواییدا له ئهوروپا باڵی‬ ‫راستڕهوی توندڕهو له واڵتانی ئهوروپادا به‬ ‫دیاریکراوی له ئهڵمانیادا کهوتونهته چاالکی‬ ‫کرداری توندوتیژی جۆراوجۆر دژی بیانیهکان‪،‬‬ ‫ئهمهش لهالیهکهوه دڵهڕاوکێ و نیگهرانی خهڵکی‬ ‫زیاتر کردووه‪ ،‬بهاڵم بهرهو ڕووی شهپۆلێکی‬ ‫مرۆڤدۆستانهی سهر بە بههای دیموکراسی‬ ‫بههێزیش بۆتهوه‪ .‬له هیچ کام لهو واڵته‬ ‫ئهوروپیانهدا راستڕهوه توندهکان نهیانتوانیوه‬ ‫متمانهی زۆرینه بهدهست بهێنن‪ ،‬بهپێچهوانهوه به‬ ‫درێژایی شهوی چوارشهممه هاواڵتیانی شاری هاناو‬ ‫بۆ هاوپشتی و هاوسۆزی کهسوکاری قوربانیهکان‬ ‫هاتنه دهرهوەو سهرجادهکان و له جێگای کردهوه‬

‫تیرۆریستیهکه گوڵیان داناو مۆمیان داگیرساند‪.‬‬ ‫بهشی زۆری میدیاو فیگهره سیاسیه‬ ‫دیارهکانی ئهڵمانیا لهالیهک‪ ،‬لەالیهکی ترهوه‬ ‫گروپ و دهستەو پارته چهپڕهوهکان ڕووی‬ ‫ڕهخنەو سهرکۆنهکردنیان کردۆته پارتێکی‬ ‫ڕاستڕهوی ئهڵمانی بهناوی “پارتی ئهڵتهرناتیڤ‬ ‫بۆ ئهڵمانیا” که پارتێکی ڕاستی توندڕهوەو‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٣‬دروست بووه‪ ،‬بهاڵم تاڕادهیهکی‬ ‫زۆر توانیویهتی لهناو ئهڵمانیهکاندا باڵوببێتهوه‪.‬‬ ‫له ئێستادا پارتی ئهڵتهرناتیڤ زیاتر له ‪٣٥‬‬ ‫ههزار ئهندامی ههیەو له دواههمین ههڵبژاردندا‬ ‫له کۆی ‪ ٧٠٩‬ئهندامی پهڕلهمانی ئهڵمانی‬ ‫توانیویانه ‪ ٨٩‬کورسی بهدهست بهێنن‪ ،‬ههروهها‬ ‫له پهرلهمانی ههموو ههرێمهکان له کۆی ‪١٨٦٦‬‬ ‫ئهندام توانیویانه ‪ ٢٤٣‬کورسی بهدهست بهێنن‪،‬‬ ‫ئهوه جگه لهوهی له کۆی ‪ ٩٦‬کورسی ئهڵمانیا‬ ‫له پهرلهمانی ئهوروپا ‪ ١١‬کورسی له ئهندامانی‬ ‫پارتی ئهڵتهرناتیڤن‪ .‬بهشی زۆری ڕهخنهکان‬ ‫لهو بنهمایهوه سهرچاوهی گرتووه‪ ،‬که ژێرخانی‬ ‫فیکری و گوتاری سیاسی پارتی ئهڵتهرناتیڤ‬ ‫زهمینه بۆ کاری توندڕهوی له کۆمەڵگادا خۆش‬ ‫دهکات و خودی کردهی توندوتیژی بهرانبهر‬ ‫به بێگانهکان ئاسایی دهکاتهوه‪ .‬ههرچهنده‬ ‫پارتی ئهڵتهرناتیڤ ئهو کردهوه تیرۆریستیهی‬ ‫مهحکوم کردووەو به کارێکی قێزهونی وهسف‬ ‫کردووه‪ ،‬بهاڵم ڕهخنهگرانی ئهو پارته پێیان وایه‬ ‫مهحکومکردن به تهنیا بهس نییه‪ ،‬بهڵکو دهبێت‬ ‫گوتاری سیاسی و شێوازی چاالکی و پراکتیزەی‬ ‫سیاسی و گوتاری میدیایی ئهو حیزبه بخرێته ژێر‬ ‫چاودێری زیاترهوه‪.‬‬

‫یهکتربینینهوه دوای دابڕانێکی زۆر‬

‫زەمەن ‪ -‬بی بی سی‬

‫دوای چلوحهوت ساڵ دابڕان بههۆی جهنگی‬ ‫وێرانکهری کهمبۆدیاوه دوو خوشک و برایهک‬ ‫بهیهکتر شاد بوونهوه‪ .‬ئهو دوو خوشکه تهمهن‬ ‫‪ ٩٨‬ساڵ و ‪ ١٠١‬ساڵه لهگهڵ برا ‪ ٩٢‬سااڵنهکهیان‬ ‫پهرجوو (موعجیزه)یهکی تهواوه؛ لهکاتێکدا ههر‬ ‫یهکێکیان وایزانیوه ئهوانی تریان له سهردهمی‬ ‫حوکمی پڕ ترس و تۆقاندنی سااڵنی حهفتاکانی‬ ‫خهمیره سوورهکان مردوون‪ .‬ئهو دوو خوشک و برایه‬ ‫دواههمین جار که یهکتریان بینیوه ساڵی ‪١٩٧٣‬‬ ‫بووه‪ ،‬ڕێک دوو ساڵ پێش ئهوهی کۆمۆنیستهکانی‬ ‫خهمیری سوور به سهرکردایهتی پۆل پۆت کهمبۆدیا‬ ‫بخهنه ژێڕ ڕکێفی خۆیانهوه‪.‬‬ ‫بونسێن‪ ،‬که یهکێکه له خوشکهکان له سهردهمی‬ ‫پۆل پۆتدا مێردهكهی لهدهستدا و بههۆی جهنگ‬ ‫و ماڵوێرانیهوه کهوته کوچهی گهڕهکێکی الکهوتەو‬ ‫ههژاری فنۆمپینی پایتهخت‪ ،‬ژیانی به کولهمهرگی‪،‬‬ ‫گهڕان به دوای خواردن له زبڵدانهکان و چاودێریکردن‬ ‫و بهخێوکردنی مندااڵنی خێزانه ههژارهکان‬ ‫گوزهراند‪ ،‬دوای ئهوهی ڕژێمی پۆل پۆتیش نهما‪،‬‬ ‫ئهو نهیتوانی خوشک و براکانی ببینێتهوه چونکه‬ ‫پێی وابوو خوشک و براکهی ئهویش لهناو ئهو دوو‬ ‫ملیۆن کهسهدا بووه که ڕژێمی خهمیره سوورهکان‬ ‫کوشتویانن‪ .‬خێزانهکهی ئهوانیش یهکێک بوون له‬ ‫ههزاران خێزانی دیکه که جهنگ و ستهمکاری پۆل‬ ‫پۆت پهرتهوازهی کردن‪.‬‬ ‫ئهو ژنه ههمیشه خهونی ئهوه بووه ڕۆژێک‬ ‫سهردانی گوندهکهی خۆیان بکاتهوه له کامپۆنگ‬ ‫چام که تهنیا ‪ ٩٠‬میل دوور بووه لهو شوێنهوهی‬ ‫که لێی ژیاوه‪ ،‬بهاڵم کۆمهڵێک هۆکار؛ لهناویاندا‬ ‫پیری و کهنهفتهیی و ههژاری ڕێگهی ئهو سهفهرهیان‬ ‫پێنهداوه‪.‬‬ ‫ڕێکخراوێکی ناحکومی کهمبۆدیا‪ ،‬که یارمهتی‬ ‫بونسینی داوه له ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬وه‪ ،‬دهگهنه ئهو‬ ‫بڕیارهی ئهو سهفهره بۆ بونسین ڕێکبخهن‪ ،‬بهاڵم‬ ‫ئهوهی دۆزیانهوه بڕوانهکردهنیی بوو‪ ،‬چونکه که‬ ‫ڕۆیشتنه گوندهکه بۆیان دهرکهوت که خوشک‬

‫و براکهی بینسین له ژیاندا ماون و سهرهڕای‬ ‫ههڵکشانی تهمهنیان هێشتا له گوندهکهدا دهژین‪.‬‬ ‫دواجار‪ ،‬دوای نیو سهده لێکدابڕان بونسین و بون‬ ‫چی خوشکی و برا بچوکهکهیان که تهمهنی ‪ ٩٢‬ساڵه‬ ‫بهیهکتر شاد بوونهوه‪ .‬بونسین وتی‪“ :‬زۆر پێش‬ ‫ئێستا گوندهکهی خۆم جێهێشت و بۆی نهگهڕامهوه‪،‬‬ ‫ههمیشه پێم وابووه خوشک و براکهم مردوون‪ .‬گرتنی‬ ‫دهستی خوشکهکهم مانای زۆره بۆ من‪ ،‬کاتێکیش‬ ‫براکهم دهستی گرتم دهستم به گریان کرد”‪.‬‬ ‫بونچی خوشکیشی دوای ئهوهی خهمیری سوور‬ ‫مێردهکهی دهکوژن‪ ،‬به خۆی و دوانزه منداڵهوه‬ ‫بهرهو ڕووی ژیانێکی پڕ چهرمهسهری دهبێتهوه‪،‬‬ ‫ئهویش پێی وابووه خوشکهکهی مردووه‪ .‬بونچی‬ ‫دهڵێت‪“ :‬سیانزه کهس له خزمهکانمان لهالیهن‬ ‫خهمیره سورهکانهوه کوژران‪ ،‬وامانزانی بونسینی‬ ‫خوشکیشمان ههر کوژراوه‪ .‬ماوهیهکی درێژ بهسهر‬ ‫ئهو کاتهدا تێپهڕیوه‪ .‬زۆرجار باسی ئهومان کردووه‪،‬‬

‫بهاڵم قهت خهیاڵمان بۆ ئهوه نهچووه جارێکی‬ ‫تر بیبینینهوه”‪ .‬ئێستا ئهو خوشکانه باسی ئهو‬ ‫ههموو ماوهیه دهکهن که چۆن گوزهراندوویانه و لهم‬ ‫ههفتهیهدا سهرهڕای تهمهنی ههڵکشاوو بێهێزییان‬ ‫پێکهوه سهفهرێکی پایتهخت دهکهن‪.‬‬ ‫خهمیره سوورهکان له ساڵی ‪ ١٩٧٥‬تاکو ‪١٩٧٩‬‬ ‫به دهستێکی ئاسنین و ترسناک کهمبۆدیایان‬ ‫بهڕێوەبرد‪ ،‬که نزیکهی دوو ملیۆن مرۆڤیان کوشت‪.‬‬ ‫پۆل پۆتی سهرۆکیان دهیویست سیستمێکی توندی‬ ‫کۆمۆنیستی دابمهزرێنێت و ههموو کۆمهڵگا بخاته‬ ‫ژێر ڕکێفی توندو چاودێری وردی خۆیهوەو ملیۆنان‬ ‫کهسی ناچار کردووەو له شارهکانهوه بردوونی‬ ‫بۆ گوندهکان تاکو لهناو کێڵگهکاندا کاربکهن‪.‬‬ ‫ڕێکخراوی نهتهوه یهکگرتووهکان‪ ،‬دادگایهکی بۆ‬ ‫دادگاییکردنی ئهو کهسانهی خهمیری سوور دانا‪،‬‬ ‫که له ژیاندا مابوونهوەو دادگاکه ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫دهستی به کارهکانی کردو تهنیا سێ کهسی دادگایی‬

‫کردووه‪ ،‬که ئهوانیش کاینگ گوێک ئێڤ بهڕێوهبهری‬ ‫زیندانی بهدناوی تۆل سلێنگ‪ ،‬سهرۆکی دهوڵهتی‬ ‫خهمیری سوور خێۆ سامفان و جیگری پۆل پۆت‬ ‫نون چی بوون‪ .‬خودی پۆل پۆت که سهرکردهی‬ ‫بزاڤی کۆمۆنیستی کهمبۆدیا بوو له ساڵی ‪١٩٦٣‬‬ ‫وه سهرۆکی حیزبی شیوعی کهمبۆدی و له ساڵی‬ ‫‪ ١٩٧٥‬تاکو ‪ ١٩٧٩‬سهرۆک وهزیران و حاکمی‬ ‫تهواوی کهمبۆدیا بوو‪ ،‬لهژێر زهبری دیکتاتۆریهت و‬ ‫نیزامه سیاسیه توندهکهیدا نزیکهی له سهدا ‪٢٥‬ی‬ ‫دانیشتووانی کهمبۆدیا مردن یان کوژران‪ .‬دوای ئهوه‬ ‫له جهنگی کهمبۆدیا و ڤێتنامدا‪ ،‬سوپای ڤێتنام هاته‬ ‫ناو کهمبۆدیاوەو حکومهتهکهی پۆل پۆت ڕووخا‪،‬‬ ‫پۆل پۆت و حیزبهکهی بهرهو سنورهکان و ناوچه‬ ‫شاخاوی جهنگهڵهکانی سنوور ههاڵتن‪ ،‬گروپێکی‬ ‫خهمیری سوور پۆل پۆتیان گرت و لهناو ماڵێکی‬ ‫زۆرهملێدا نیشتهجێیان کرد تاکو له ساڵی ‪١٩٩٨‬دا‬ ‫مرد‪.‬‬

‫��ورد�� ت�ان�� ی�ی‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫‪7‬‬

‫مەترسیەکى زۆر لەسەر کۆبانێ هەیە‬

‫نوێنەرى ئیدارەى رۆژئاواى کوردستان لە هەرێم‪:‬‬

‫سەردانەکەى ئەنەکەسە بۆ تورکیا‬ ‫رێگر دەبێت بۆ چارەسەرکردنى کێشەکان‬ ‫نورشان حسێن‪ ،‬نوێنەرى ئیدارەى رۆژئاواى کوردستان لە هەرێمی کوردستان کە چەند رۆژێکە دەستبەکار بووە لەم چاوپێکەوتنەدا لەگەڵ “زەمەن” دەڵێت‪ :‬ئەنجومەنى‬ ‫نیشتیمانى کورد لە سوریا (ئەنەکەسە) جگە لە کردنەوەى ئۆفیسەکانى هیچ هەنگاوێکى بۆ گفتوگۆ لەگەڵ ئیدارەى خۆسەر نەهاویشتووەو پێشیوایە سەردانەکەى ئەنەکەسە‬ ‫بۆ تورکیا بەربەست بۆ چارەسەرکردنى کێشەکان دروستدەکات‪.‬‬ ‫سازدانى‪ :‬هێمن حەسەن‬ ‫زەمەن‪ :‬دەمەوێت لە دۆخی ئەو ناوچانەوە‬ ‫دەست پێ بکەین کە تورکیاو گروپە‬ ‫چەکدارەکان لەم دواییانەدا کۆنترۆڵیان کرد‬ ‫ئێستا بارودۆخ لەوێ چۆنە؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬ئەوەى سوپاى دەوڵەتی‬ ‫تورک و گروپە چەکدارەکان لە عەفرین‬ ‫ئەنجامى دەدەن هەر لە کوشتن و رفاندن و‬ ‫ئەشکەنجەدان و دزی و تااڵنى و ئاوارەکردن‬ ‫هەمووی لە سەرێکانى و گرێسپى دووبارە‬ ‫دەکەنەوە بگرە زۆر بە زیاتریشەوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫سیاسەتێکى نەژادپەرستى پەیڕەو دەکەن‪،‬‬ ‫دیموگرافیای تایبەت لەسەر ماڵ و خاکى‬ ‫کوردان جێبەجێ دەکەن‪ ،‬بە ئاشکرا دەڵێن‬ ‫هەر هاواڵتیەکى کورد بگەڕێتەوە سەرێکانىو‬ ‫گرێسپى دەیکوژن‪ ،‬حاڵەتى ئاوا هەبووە‪،‬‬ ‫هەندێک خەڵک گەڕاوەتەوە ناوچەکانیان‪،‬‬ ‫بەاڵم کوشتوویانن‪ ،‬واتە دۆخێکى‬ ‫وەحشیگەرانە لە ناوچەکان دەگوزەرێت کە‬ ‫لە هیچ یاساو پرەنسیپێکى نێودەوڵەتیدا‬ ‫قبوڵ ناکرێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ناوە ناوە تورکیا هەڕەشەى‬ ‫داگیرکردنى کۆبانى دەکات ئێستا هیچ‬ ‫مەترسیەک لەسەر کۆبانى هەیە؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬تائێستا کۆبانى لەژێر‬ ‫مەترسییەکى گەورەدایە‪ ،‬کە دوور نییە‬ ‫شەڕێکى مەزن لە کۆبانى دروست ببێتەوە‪،‬‬ ‫چونکە هێزێکى نێودەوڵەتى کە لە کۆبانى‬ ‫هەبێت روسیایە‪ ،‬ئێمەش ئەزموونمان‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬کە پشت بە روسیا نەبەستین‪،‬‬ ‫بۆیە وەک ئیدارەى خۆسەر لە رووى سیاسى‬ ‫و دیبلۆماسییەوە بەردەوام کاردەکەین بۆ‬ ‫ئەوەى شەڕ روو نەدات و هێرش نەکرێتە‬ ‫سەر کۆبانى‪ ،‬واتە مەترسى روودانى شەڕو‬ ‫مەترسى ئەوەى کۆبانى جارێکى تر بە‬ ‫قڕکردنێکی دیکەدا تێپەڕ بێت ئەو مەترسییە‬ ‫هەر هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر شەڕێکیش رووبدات‬ ‫تورکیا ناتوانێت بمێنێتەوە‪ ،‬چونکە کۆبانى‬

‫بووەتە ناوێکى نێودەوڵەتى‪ ،‬ئەمەش رەنگە‬ ‫ببێتە هۆى پاراستنى کۆبانى‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەو مەترسیانە چین کە ئێستا‬ ‫لەسەر کۆبانى هەیە؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬تورکیا بە ئاشکرا داوا لە‬ ‫روسیا دەکات کە ئەگەر ئیدلبی لەدەستچوو‬ ‫کۆبانى وەربگرن‪ ،‬بەدەر لەوەش تورکیا لەو‬ ‫ناوچانەى داگیرى کردوون چی پێ بکرێت بۆ‬ ‫دژایەتى ئیدارەى خۆسەر ئەوە دەکات‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەم داواکارییەى تورکیا لە‬ ‫روسیا تازەیە؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬داواکارییەکى تازەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم تورکیا دەیشارێتەوەو حسابى ئەوەشى‬ ‫بۆ کردووە کە رووبدات‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەردۆغان بڕیارى ئەوەی دا‪ ،‬کە‬ ‫شارێک بۆ ئاوارەکان لە سەرێکانى و گرێسپى‬ ‫دروست دەکات تائێستا دەستی پێکردووە؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬لەناو شارەکان گۆڕینى‬ ‫دیمۆگرافیایان دەستپێکردووە‪ ،‬بەاڵم دەستیان‬ ‫بە دروستکردنى ئەو شارە نەکردووە‪ ،‬چونکە‬ ‫تائێستاش شەڕو بەرخۆدانیش بەردەوامە‪،‬‬ ‫تورکیا تائێستا هێرشەکانى و ناردنى چەکی‬ ‫رانەگرتووە‪ ،‬چونکە فەوزایە هەیە نەپڕژاوەتە‬ ‫سەر ئەوەى دروستى بکات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫دۆخەکە بەم جۆرە بەردەوام بێت‪ ،‬تورکیا‬ ‫هەموو پالنەکانى جێبەجێ دەکات‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئیدارەى خۆسەر چی کردووە‬ ‫بۆ ئەوەى رێگرى لە دروستکردنى ئەو شارە‬ ‫بکات کە ئەردۆغان دەیەوێت بیکات؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬هەوڵە سیاسى و‬ ‫دیبلۆماسیەکانى ئیدارەى خۆسەر بەردەوامە‪،‬‬ ‫لە سەرجەم دەوڵەتانى جیهان هەوڵە‬ ‫دیبلۆماسییەکانى چڕکردووەتەوە نەک هەر‬ ‫لە ئەمریکاو روسیا‪ ،‬لە دادگاى نێودەوڵەتیش‬ ‫هەوڵى جدى دراوە بۆ ئەوەى هەموو کارە‬ ‫وەحشیگەرەکانى تورکیا بە تاوانى جەنگ‬ ‫لەقەڵەم بدرێن‪.‬‬

‫تورکیا بە ئاشکرا‬ ‫داوا لە روسیا دەکات‬ ‫ئەگەر ئیدلبی‬ ‫لەدەستچوو‬ ‫کۆبانى وەربگرن‬ ‫زەمەن‪ :‬بوونى روسیا لە ناوچە‬ ‫سنورییەکان تا چەند رێگرى لە روودانى شەڕ‬ ‫کردووە ئایا سودى هەبووە؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬ئەگەر لە ناوچە‬ ‫کوردییەکان هێزێکى نێودەوڵەتى نەبێت هیچ‬ ‫گرەنتیەک نییە کە تورکیا هێرش نەکات‪،‬‬ ‫واتە ئەگەر ئەمریکاو روسیا نەبن تورکیا‬ ‫بێ شک هێرش دەکات‪ ،‬دواى کشانەوەى‬ ‫هێزەکانی ئەمریکاش لە سوریا مەجبور بووین‬ ‫کە هێزەکانى روسیا لە کۆبانى جێگیر بن‪،‬‬ ‫ئەگەر روسیا لە کۆبانى هەبێت گفتوگۆکانى‬ ‫ئێمەش لەگەڵ رژێمى سوریا ئەنجامێکى‬ ‫دەبێت‪ ،‬روسەکان دەتوانن یارمەتیدەر بن‬ ‫بۆ چارەسەرکردنى کیشەکانى ئێمە لەگەڵ‬ ‫رژێمى سوریا‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬مەترسیەک لەئارادایە کە تورکیا‬ ‫لە ئیدلب بکرێتە دەرەوەو هێزەکانى بۆ‬ ‫ناوچە کوردییەکان بکشێنێتەوە ئەگەر هەیە‬ ‫ئەو مەترسییە بێتە دی؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬خۆى ئامانجى تورکیاش‬ ‫هەر ئەوەیە‪ ،‬هەموو قورسایی خۆى‬

‫خستووەتە سەر ئیدلب و دەیەوێت شەڕى‬ ‫رژێمى سوریاو روسیاش بکات بۆ ئەوەى کە‬ ‫دوایی بە مامەڵەیەک هێزەکانى بکشێنێتەوە‬ ‫بەرەو ناوچە کوردییەکان و کۆنترۆڵیان‬ ‫بکات‪ ،‬بەاڵم ئەمە بۆ تورکیا ئاسان نییە‪،‬‬ ‫چونکە ئەو باش دەزانێت پاشەڕۆژى ئەو‬ ‫لە سوریادا نییەو دەبێت هەر بکشێتەوە‪،‬‬ ‫پێشبینى ئیدارەى خۆسەر ئەوەیە بەمزووانە‬ ‫تورکیا لە ئیدلب ناشکێنرێت و پرسى ئیدلب‬ ‫درێژە دەکیشێت‪ ،‬چونکە روسیاش خۆى‬ ‫مەبەستى نییە تورکیا لە ئیدلب بچێتە‬ ‫دەرەوەو شکست بهێنێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لەو ماوەیەى رابردوودا ئەنەکەسە‬ ‫ئۆفیسەکانى لە رۆژئاواى کوردستان کردەوە‪،‬‬ ‫گفتوگۆو نزیکبوونەوەکان لەگەڵ ئیدارەى‬ ‫خۆسەر گەیشتوون بە کوێ؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬دەستپێشخەریەکەى‬ ‫هەسەدەو‬ ‫گشتى‬ ‫فەرماندەى‬ ‫لیکنزیکبوونەوەى الیەنەکانى رۆژئاوا زۆر‬ ‫گرنگ و لەکاتى خۆیدا بوو‪ ،‬ئێستا ئەنەکەسە‬ ‫دەستیان کردووە بە کردنەوەى ئۆفیسەکانى‬ ‫خۆیان‪ ،‬ئیدارەى خۆسەریش بەتەواوى‬ ‫ئامادەیە بۆ گفتوگۆکردن و دروستکردنى‬ ‫یەکڕیزى هەموو الیەنەکان‪ ،‬بەاڵم ئەنەکەسە‬ ‫جگە لە کردنەوەى ئۆفیسەکانى هیچی تریان‬ ‫نەکردووەو هیچ هەنگاوێکیان بۆ گفتوگۆ‬ ‫نەهاویشتووە‪ ،‬ئەمە بەس نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پێویستە گفتوگۆش دەستپێبکات بۆ ئەوەى‬ ‫سەرجەم پرسەکان بە دیالۆگ چارەسەر‬ ‫ببن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لەدواى کردنەوەى ئۆفیسەکانى‬ ‫شاندێکى ئەنەکەسە سەردانى تورکیایان‬ ‫کردو لەگەڵ وەزیرى دەرەوە کۆبوونەوە ئێوە‬ ‫چۆن خوێندنەوە بۆ ئەو سەردانە دەکەن؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬ئەگەر یەکڕیزى گەلى‬ ‫کورد دروست بکرێت دەبێت لە ناوخۆوە‬ ‫دروست بکرێت‪ ،‬ئیدارەى خۆسەر لە چەندین‬

‫پارتى سیاسى پێکهاتووە نەک تەنیا پارتێک‪،‬‬ ‫ئەنەکەسەش لە چەند پارتێک پێکهاتوون‬ ‫دەبێت بەیەکەوە پرسەکان چارەسەر بکەین و‬ ‫یەکڕیزى دروست بکەین بۆ ئەوەى بەیەکەوە‬ ‫لە دژى دوژمنانى کورد راوەستین‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫کە ئەنەکەسە ئۆفیسەکانى دەکاتەوەو بە‬ ‫شاندێکیش دەچێتە تورکیا بە بڕواى ئێمە‬ ‫وەک نوێنەرایەتى رۆژئاواى کوردستان لە‬ ‫باشور ئەم سەردانە لە بەرژەوەندى یەکڕیزى‬ ‫کورد نییەو دەشبێتە بەربەستێک لەبەردەم‬ ‫چارەسەرکردنى کیشەکان‪ ،‬چونکە دوژمن‬ ‫دیارە کێیە کە تورکیایەو کورد دەکوژێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬بۆ گەڕانەوەى پێشمەرگەى رۆژ‬ ‫بۆ رۆژئاواى کوردستان ئەنەکەسەو ئیدارەى‬ ‫خۆسەر هیچ رێککەوتنیان کردووە؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬تائێستا گفتوگۆ لەنێوان‬ ‫ئەنەکەسەو ئیدارەى خۆسەر دەستى‬ ‫پێنەکردووە‪ ،‬ئەگەریش دەستپێبکات پرسى‬ ‫سەربازی پەیوەندى بە هێزەکانى هەسەدەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوان دەسەاڵتى تەواویان هەیە‬ ‫چۆن رێکدەکەون و پێشمەرگەى رۆژ چۆن‬ ‫بگەڕێنەوەو بەچى شێوەیەک رێکدەکرێن‬ ‫پەیوەندى بە هەسەدەوە هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەبدەئەکە ئەوەیە‪ ،‬کە دەبێت یەکێتى‬ ‫رۆژئاواى کوردستان بپارێزرێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ماوەیەک بەر لە ئێستا‬ ‫ئەنەکەسە رایگەیاند‪ ،‬لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنى‬ ‫سوری رێککەوتوون کە پێشێلکارى و گۆڕینى‬ ‫دیموگرافیا لە ناوچە کوردیەکان رابگیرێن‬ ‫و ئاوارەکان بگەڕێنەوە ئیدارەى خۆسەر‬ ‫پێیوایە‪ ،‬کە ئەمە جێبەجێ دەکرێت؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬ئەگەر ئەنەکەسە‬ ‫دەیەوێت خەڵکى عەفرین بگەڕێنەوە سەر ماڵ‬ ‫و حاڵى خۆیان بێ ئەوەى بکوژرێن ئیدارەى‬ ‫خۆسەر ئامادەیە‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەکى ئاشکرا‬ ‫ئەنەکەسە ناتوانێت ئەمە پێکبهێنێت‪،‬‬ ‫چونکە لەکاتێکدا کە عەفرین داگیرکراو‬

‫خەڵکى ئەو شارە ئاوارە بوون‪ ،‬تورکیا‬ ‫ئەنجومەنێکى بۆ بەڕێوەبردنى عەفرین‬ ‫دروستکرد‪ ،‬کە بەشێک لە ئەندامەکانى‬ ‫سەر بە ئەنەکەسەن‪ ،‬بەاڵم هەتا ئێستا‬ ‫ئەوان هیچ شتێکیان بۆ خەڵکى عەفرین‬ ‫نەکردووە‪ ،‬بەبەرچاوى ئەندامە کوردەکانى‬ ‫ئەو ئەنجومەنە ماڵى خەڵک تااڵن دەکرێت‬ ‫و خەڵک دەڕفێنن و دەکوژن‪ ،‬بۆچى ناتوانن‬ ‫کارێک بکەن و رایبگرن‪ ،‬ئەوان تەنیا وەکو‬ ‫ناو هەن‪ ،‬نەیانتوانیوە هیچ شتێک بۆ گەلى‬ ‫عەفرین بکەن‪ ،‬ئیدارەى خۆسەر دەڵێت‬ ‫ئەگەر ئەنەکەسە دەیەوێت ئاوارەکان‬ ‫بگەڕێنەوە شوێنى خۆیان بێ ئەوەى‬ ‫بکوژرێن و بڕفێنرێن ئەوا ئیدارەى خۆسەر‬ ‫الری نییەو ئامادەن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬گفتوگۆکانى ئیدارەى خۆسەرو‬ ‫رژێمى سوریا گەیشت بە کوێ؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬هەوڵەکان لە هەردووال‬ ‫بەردەوام بۆ ئەوەى گفتوگۆ هەبێت‪،‬‬ ‫ماوەیەک بەر لە ئێستا دەستپێشخەریەک‬ ‫هەبوو بۆ گفتوگۆ‪ ،‬بەاڵم دوایی رژێم لێدوانی‬ ‫دا‪ ،‬کە ئیدارەى خۆسەر قبوڵ ناکەن‪،‬‬ ‫دەرکەوت هێشتا رژێم وازى لە عەقڵیەتى‬ ‫شۆڤێنى خۆى نەهێناوە‪ ،‬بۆیە دۆخەکە بەو‬ ‫جۆرە ماوەتەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬چارەنووسی ئەو شەڕڤانەى بە‬ ‫بریندارى کەوتە دەست گروپە چەکدارەکان‬ ‫و ئێستا الى تورکیایە بەچى گەیشت؟‬ ‫نورشان حسێن‪ :‬هەوڵدان بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕکردنى دیلەکانى هەردوو بەردەوامە‪،‬‬ ‫چونکە کەسانى ئەوانیش الى ئێمە دیلن‪،‬‬ ‫هەوڵەکان جدین بۆ ئەوەى ئەو شەڕڤانە‬ ‫بە هەر نرخێک بێت بگەڕێنرێتەوە‪ ،‬چى‬ ‫لەدەستى ئیدارەى خۆسەرو هەدەسە بێت‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بەاڵم تائێستا شەڕ هەیە کە‬ ‫شەڕیش هەبوو کوژراو وبریندارو دیلیش‬ ‫دەبن‪.‬‬

‫سەرمایەدارەکانی رۆژهەاڵت پارەکانیان لە بانکەکان دەکشێننەوە‬ ‫زەمەن‬ ‫سەرمایەدارەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان لە‬ ‫ترسی ئەو سزاو قەیرانە ئابوورییەی بەسەر‬ ‫ئێراندا سەپێنراوە پارەکانیان لە بانکەکان‬ ‫دەکشێننەوەو بەشێکیشیان رێژەی پارەکانیان‬ ‫کەم دەکەنەوە‪.‬‬ ‫کۆتایی ساڵى رابردوو ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانى ئەمریکا بە سەرۆکایەتى‬ ‫دۆناڵد ترەمپ‪ ،‬زنجیرەیەک سزاى ئابوورىو‬ ‫دارایی بەسەر حکومەتى ئێراندا سەپاند‪ ،‬ئەو‬ ‫سزا ئابوورییانە کاریگەرى زۆر قورسى لەسەر‬ ‫ئابوورى و سیستمى بانکى ئەو واڵتە دانا‪،‬‬ ‫رۆژهەاڵتى کوردستانیش وەک بەشێک لە‬ ‫ئێران پشکى ئەو زیانانەى بەرکەوتووە‪.‬‬ ‫“زەمەن” بەدواداچوونێکى وردى بۆ دۆخى‬ ‫دارایی سەرمایەدارو بازرگانەکانى رۆژهەاڵتى‬ ‫کوردستان کردو تیایدا بۆى دەرکەوتووە‪،‬‬ ‫ژمارەیەکى زۆر لە سەرمایەدارو بازرگانەکان‬ ‫پارەکانیان لە بانکەکان کشاندووەتەوە یان‬ ‫بە رێژەیەکى زۆر پارەکانیان کەمکردووەتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەش لەپێناو پاراستنى سەرمایەکانیان‪.‬‬ ‫حامید بەهرامى‪ ،‬سەرمایەدارێکى‬ ‫رۆژهەاڵتى کوردستانە لە شارى سەردەشت‬ ‫و دەڵێت‪ :‬ترس لە دەستگرتن بەسەر‬ ‫پارەکانیاندا لە ئەگەرى خراپبوونى دۆخى‬ ‫دارایی ئێران وای لێکردووە بەشێک لە‬ ‫پارەکانى لە بانک بکشێنێتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەى‬ ‫النى کەم نیوەى سەرمایەکەى الی خۆى بێتو‬ ‫پارێزراو بێت‪.‬‬ ‫حامید بەهرامى بە “زەمەن”ی وت‪:‬‬ ‫“مانگى رابردوو نیوەى پارەکەم لە بانک‬ ‫کێشایەوە‪ ،‬لەراستیدا سیستمى بانکى ئێران‬ ‫بەجۆرێکە ناتوانى فێڵ بکەیت‪ ،‬بەاڵم بەناوى‬ ‫کارو پڕۆژەوە نیوەى پارەکەم کشاندەوە‪ ،‬لە‬ ‫هەر دۆخێکدا بێت پارێزراو بێت”‪.‬‬ ‫ئەو سەرمایەدارە باس لەوە دەکات‪،‬‬ ‫زۆرێک لە سەرمایەدارو خاوەنکارەکانى‬

‫بەشێک لە سەرمایەدارەکان پارەکانیان بردووەتە ئەوروپا‬ ‫هاوڕێی پارەکانیان کشاندووەتەوە یان‬ ‫کەمیانکردووەتەوە‪ ،‬چونکە بەوتەى خۆى‬ ‫دۆخى ئابوورى ئێران بەرەو داتەپینى زیاتر‬ ‫دەڕوات و ئەوەش مەترسى لەسەر پارەکانیان‬ ‫دروست دەکات‪.‬‬ ‫بەشێك لە سەرمایەدار و خاوەن كۆمپانیا‬ ‫جۆراوجۆرەکان بەهۆى ئەو قەیرانە داراییەى‬ ‫لەسەر ئێران سەپێنراوە زیانى زۆریان‬ ‫پێگەیشتووەو بەشێکیشیان ئیفالسیان‬ ‫کردووە‪ ،‬هەرچەندە داوایان لە دەوڵەت‬ ‫کردووە‪ ،‬کە هاوکارى بکرێن بۆ ئەوەى دووبارە‬ ‫سەرمایەکانیان لە پرۆژەکاندا بخەنەوە کار‪،‬‬ ‫بەاڵم دەوڵەت بە بیانووى خراپى دۆخى دارایی‬ ‫هاوکاریان ناکات‪ ،‬لەکاتێکدا لە شارەکانى‬

‫دیکەى ئێران هاوکارى سەرمایەدارەکانیان‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫بە وتەى بەشێک لە سەرمایەدارەکانى‬ ‫رۆژهەاڵتى کوردستان حکومەتى ئێران‬ ‫هاوکارى و قەرزیان پێنادات و بەشێک لە‬ ‫پڕۆژەکانیان وەستاندووە‪ ،‬لەالیەک دەوڵەت‬ ‫فشارى هێناوە تەواوى بکەن و لەالیەکى‬ ‫دیکەش دەوڵەت ئامادە نییە قەرزیان پێ‬ ‫بدات‪ ،‬ئەمەش وایکردووە‪ ،‬سەرمایەدارەکان‬ ‫مایەپوچ ببن‪.‬‬ ‫رەشید مەحمودى‪ ،‬بازرگانێکى دیکەى‬ ‫رۆژهەاڵتە لە شارى سنە دادەنیشێت ئاماژە‬ ‫بەوە دەکات‪ ،‬ئەو سەرجەم پارەکانى لە بانک‬ ‫کشاندووەتەوەو لە پرۆژەیەکى تایبەت بەخۆیدا‬

‫کارى پێدەکات‪ ،‬چونکە وەک خۆى دەڵێت‪:‬‬ ‫ترسى هەیە هاوشێوەى پارەى بانکەکانی‬ ‫باشورى کوردستان حکومەت بەناوى قەرزەوە‬ ‫یان راستکردنەوەى بارى دارایی خۆى دەست‬ ‫بەسەر پارەکاندا بگرێت‪.‬‬ ‫سەرمایەدارەکەى شارى سنە‪ ،‬بە‬ ‫“زەمەن”ی وت‪“ :‬تا ئەم ساتەش سیستمى‬ ‫بانکى ئێران جێگاى ترس نییە‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫داهاتوو ئەو ترسە نزیکە بێتە دی‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بەهۆى ئەو دەنگۆیانەیە لەناو ئێراندا دروست‬ ‫بووە کە گوایە دەوڵەت دەیەوێت قەرز لە‬ ‫سەرمایەدارو بازرگان و خاوەنکاران بکات‪،‬‬ ‫بۆیە ئەمە سەرمایەدارەکانى ناچار کردووە‬ ‫پارەکانیان بکشێننەوە”‪.‬‬

‫مەحمودى ئاشکراشى دەکات‪ ،‬زۆربەى‬ ‫ئەو سەرمایەدارو بارزگانانەى کە پارەکانیان‬ ‫لە بانکەکاندا کشاندووەتەوە یان کەمیان‬ ‫کردووەتەوە لە رۆژهەاڵتى کوردستان‬ ‫بووە‪ ،‬چونکە بەوتەى خۆی دەوڵەت باج‬ ‫و بیانووى زۆر دەخاتە سەر خاوەن پارەو‬ ‫ساماندارەکانى کورد بەراورد بە ناوچەکانى‬ ‫دیکەى ئێران‪.‬‬ ‫ئەو سەرمایەداران باس لەوەش دەکەن‪،‬‬ ‫ژمارەیەک لە سەرمایەدارەکانى هاوڕێی‬ ‫زۆربەی پارەکانیان کشاندووەتەوەو لە‬ ‫بانکەکانى ئەوروپادا دایانناوە بۆئەوەی‬ ‫لە ئەگەرى دەستبەسەرداگرتن یان هاتنە‬ ‫پێشەوەى هەر ئاڵۆزی و شەڕێک پارەکانیان‬

‫پارێزراو بێت‪ ،‬بەاڵم وەک خۆى دەڵێت‪:‬‬ ‫دەوڵەت بەو کارەى زانیوەو هەڕەشە لەو‬ ‫کەسانە دەکات پارە دەبەنە دەرەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارێکى وەزارەتى کارو‬ ‫پیشەسازى ئێران پڕۆژەكانی بیناسازی و‬ ‫خانووبەرە لە ئێران و بەتایبەت لە چوار‬ ‫پارێزگاکەى رۆژهەاڵتى کوردستان بە رێژەی‬ ‫‪ %65‬كەمیكردووە‪.‬‬ ‫هاوکات لەگەڵ ئەوەش بەپێی ئامارێكی‬ ‫ژووری بازرگانی پارێزگاى سنە‪ ،‬تەنیا لە ساڵی‬ ‫‪ 201٩‬تاكو ئێستا لە رۆژهەاڵتى كوردستان‬ ‫‪ ٣50‬كۆمپانیاو خاوەن کار مایەپووچ بوون و‬ ‫‪ ٨00‬سەرمایەدار بۆ پاراستنى سەرمایەکانیان‬ ‫کارى وەبەرهێنانیان راگرتووەو پرۆژەى‬ ‫نوێیان لە دەوڵەت وەرنەگرتووە‪.‬‬ ‫كەرتی بیناسازی و ئاوەدانكردنەوە لە‬ ‫رۆژهەاڵتى كوردستان دووچاری زیانێکى‬ ‫زۆر هاتووەو بەهاى كەلوپەلی بیناسازی بە‬ ‫رێژەی ‪ %50‬زیادیكردووە‪ ،‬ئەوەش کاریگەرى‬ ‫لەسەر پرۆژەکانى وەبەرهێنان و دروستکردنى‬ ‫خانووبەرە بووە‪.‬‬ ‫کامیار عەبدواڵهی‪ ،‬کە شارەزاییەکى‬ ‫بوارى ئابوورییە لە شارى سنە ئاماژە بەوە‬ ‫دەکات‪ ،‬دەوڵەت چاوى بڕیوەتە پارەى‬ ‫سەرمایەدارو خەڵکیش‪ ،‬بۆیە باجى زۆرى‬ ‫خستووەتە سەر پارەکان یان بەبیانوو‬ ‫و ناوى جۆراوجۆرەوەو یان قەرزەوە پارە‬ ‫لە حسابى سەرمایەدارو بازرگان و خەڵک‬ ‫دەگوازێتەوە سەر حسابى خۆی‪.‬‬ ‫عەبدواڵهی بە “زەمەن”ى وت‪“ :‬بەشێکى‬ ‫سەرمایەدارەکان‬ ‫کشاندنەوەى‬ ‫پارە‬ ‫پەیوەندى بە لێدوانێکى بانکى میللییەوە‬ ‫هەبوو کە وتى قەرز لە سەرمایەدارەکان‬ ‫دەکەین‪ ،‬بەاڵم سەرمایەدارەکانیش بەتایبەت‬ ‫سەرمایەدارەکانى رۆژهەاڵت نایانەوێت لەم‬ ‫کاتە ئاڵۆزو قەیرانە ئابوورییەدا پارە بدەنە‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬بۆیە پارەکانیان دەکشێننەوە یان‬ ‫کەمى دەکەنەوە بۆ ئاستێک نەتوانرێت‬ ‫دەوڵەت قەرزیان لێ بکات”‪.‬‬

‫ع ی�را ق�� ی�ی‬ ‫ێ‬

‫‪6‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫کوردو‌سوننەو‌بەشێک‌لە‌شیعەکانیش‌بە‌هەنگاوەکانى‌رازى‌نین‬

‫عەالوى‌حزبەکان‌ئاوت‌دەکات‬

‫عیراق و‬ ‫قەیرانا‬ ‫دەولەتێ‬

‫د‪.‬زێره‌ڤان‌به‌رواری*‬

‫ئیحسان حەسیب‬ ‫سووربوونى محەمەد تۆفیق عەالوى عێراق‬ ‫بەرەو ئەوەدەبات‪ ،‬کە یەکەم حکومەتى‬ ‫“تەکنۆکرات” بەبێ کاندیدى حزب و‬ ‫پێکهاتەکان بەخۆوە ببینێ‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت‬ ‫هەر لە سەرەتاوە بێ دۆست بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫کوردو سوننەو بەشێک لە شیعەکانیش کارتى‬ ‫سووریان بۆ بەرزکردووەتەوە‪.‬‬ ‫بڕیارە لەم هەفتەیەدا‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عێراق‪ ،‬بۆ متمانەدان بە کابینەی‬ ‫نوێی حکومەتی عێراق کۆببێتەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەکاتێکدایە لەنێو الیەنە سیاسییەکاندا‬ ‫کۆدەنگى لەسەر نییە‪.‬‬ ‫هەرچەندە لە راگەیاندنەکانەوە الیەنەکان‬ ‫داوا دەکەن حکومەتەکەى عەالوی بێالیەن‬ ‫بێت و دوور بێت لە پشکپشکێنەى حزبی‪،‬‬ ‫لەژێریشەوە داوای بەرکەوتەکەى هەڵبژاردن‬ ‫دەکەن و کاندیدەکانیان بۆ وەزارەتەکان‬ ‫دەخەنەڕوو‪.‬‬

‫شیعەکانیش ناڕازین‬

‫بێگومان دەولەت ب ھندەک‬ ‫پرنسیپین دیار دھێتە نیاسین‪،‬‬ ‫کرنگترین فاكتەر ژ بوو‬ ‫ھەلسەنگاندنا وەالتان سیاسەتا‬ ‫گشتی و دەرڤەیە‪ ،‬سیاسەتا‬ ‫گشتی ب رێکا ھەفكێشەیا (دیڤید‬ ‫ئیستن) دھێتە ھەلسەنگاندن کو ل‬ ‫سەر شێوازێ داخازی و بریاران‬ ‫پێناسە دبیت‪ .‬ل عیراقا ئەڤرو‬ ‫داخازیێن ھاوالتیان زیدەترن ژ‬ ‫بەرسڤا حکومەتا بەغدا‪ ،‬بکرە ژ‬ ‫پێدڤین سەرەتایی ھەتا پێدڤین‬ ‫خوشکوزاری‪ .‬قەیرانا ئابووری و‬ ‫بەالڤبوونا ھژاریی ئیکە ژ سیماێین‬ ‫عیراقا پشتی ‪٢٠٠٣‬ێ‪ ،‬ئەڤ‬ ‫چەنده ب ھەلسەنگاندنین بەنکا‬ ‫ناڤدەولەتی ھاتیە پشت راست‬ ‫کرن‪ ،‬قەیرانا ئابووری شیوازەکێ‬ ‫مەترسیدار یێ چیناتیێ داھینایێ‬ ‫ب تایبەتی دناڤبەرا دەستھەالت‬ ‫وگە لی دا کو بوویە ئەگەرێ‬ ‫شورەشا گەنجێن عیراقی ل‬ ‫باشوور و ناڤەراستا عیراقێ و‬ ‫ھەرێما کوردستانێ ژی د ھەمان‬ ‫قەیرانا ئابووری دا د بوریت‪.‬‬ ‫لەورا دکارین بێژین کو د سێکتەرێ‬ ‫ئابووری دا داخازین گەلی گەلەک‬ ‫بلندترن ژ بریار و ھەلویستێن بێ‬ ‫بەرنامە یێن حکومەتا عیراقێ‪ .‬و‬ ‫ب ڤی شێوازی دەولەتبوونا عیراقێ‬ ‫کەتیە د مەترسیا ژ دەست دانا‬ ‫کونترولێ و چوون بەرەف دەولەتا‬ ‫شکەستی‪ .‬ب ھەمان شێواز د‬ ‫بوارێ زانستی و پەروەردێ و‬ ‫تەندروستیا گشتی ژی دا وەالت‬ ‫د نەخوشترین کاوداندا د جیت‪.‬‬ ‫داخاز و ھیڤی ژ ھێزا دەولەتێ‬ ‫مەزترن‪ .‬ب ڤێ ئیکێ دکارین‬ ‫بێژین کو بەالنس و سەقامگیریا‬ ‫سیستەمێ سیاسی د ئالوزیەکا‬ ‫دیاردایە کو کارتێکرنەکا نەرێنی‬ ‫ل شەنکستەیین دەولەتێ دکەت‪.‬‬ ‫زڤرین بو ھەڤکێشەیا ئیستنی بو‬ ‫ھەلسەنگاندنا سیستەمی سیاسی‬ ‫ل عیراقێ ‪ :‬داخازی (‪)Inputs‬‬ ‫کەلەک ژ جێبەجێکرن (�‪Out‬‬ ‫‪) puts‬و بریاران زیدەترن‪ .‬و‬ ‫ئەڤ چەندێ ژیدەرێ شورەشا‬ ‫گەنجین عیراقیە‪ .‬ب ھەمان دەم‬ ‫سیاسەتا دەرڤهیا عیراقی ژی د‬ ‫قەیرانا ژ دەستدانا سەربەخووی‬ ‫وسەروەریا دەولەتێ دا دبورێت‪.‬‬ ‫ناکوکێین ھەریمی ب تایبەتی‬ ‫ناکوکیا ئیرانی و ئەمریکی ل سەر‬ ‫گورەپانا عیراقێ زیدەتر رەوش‬ ‫ئالوزکریە کو پاراستنا بەالنس و‬ ‫بەرژەوندیا عێراقێ د بریاریین ژ‬ ‫دەرفەدا بوویە مەزترین ئاریشە‬ ‫بو وەزارەتا دەرڤەیا عیراقێ‪.‬‬ ‫بو زڤراندنا ھیبەت و سەروەریا‬ ‫عیراقێ پیدڤیە سیاسەتا گشتی‬ ‫بھێتە رێکخستن ب گوھرینا‬ ‫سەرکردەیین کارتونی و دیر‬ ‫ئیخستنا میلیشایین ئایدولوجی ژ‬ ‫کاروباریین حوکمرانیا وەالتی‪،‬‬ ‫ھەروەسان ئاراستەکرنا سیاسەتا‬ ‫دەرڤه بەرەف پتر سەرخوو بوون‬ ‫و دویرئیخستنا وەالتی ژ ناکوکیێن‬ ‫ھەرێمی‪.‬‬ ‫* مامۆستا له كۆلێژی یاساو‬ ‫رامیاری زانكۆی دھۆک‬

‫عەالوى‪ ،‬کەسێکى تەکنۆکراتەو لەسەر‬ ‫ماڵى شیعە حسابە‪ ،‬بەاڵم هێشتا لەناو‬ ‫شیعەکان کۆدەنگى لەسەر نییە‪ ،‬ئەو لەالیەن‬ ‫سەدرو عامرییەوە پشتیوانى دەکرێت‪ ،‬هێزه‬ ‫شیعه كاریگهرهكانی وهك هاوپهیمانی‪،‬‬ ‫سائیرون‪ ،‬فهتح‪ ،‬حیكمهو نهسرو دەوڵەتی‬ ‫یاسا سوورن لهسهر ئهوهی كه كابینهی‬ ‫نوێی حكومهت هیچ وهزیرێكی دووبارهی تێدا‬ ‫نهبێت‪ ،‬بهتایبهتی وهزیرهكانی كابینهی عادل‬ ‫عهبدولمههدی‪.‬‬ ‫هاوپەیمانی نەسر بە سەرۆکایەتی‪،‬‬ ‫حەیدەر عەبادی‪ ،‬هەر لە سەرەتاوە بەشێک‬ ‫نەبوون لە راسپاردنی عەالوی‪ ،‬بۆ پێکهێنانی‬ ‫کابینەى نوێی حکومەت‪ ،‬هەروەها بەشێکیش‬ ‫نین لە رێککەوتنی الیەنەکان بۆ چۆنیەتی‬ ‫پێکهێنانی کابینەکە‪.‬‬ ‫ئایات مزەفەر‪ ،‬ئەندامی هاوپەیمانی‬ ‫نەسر لە پەرلەمانى عێراق‪ ،‬بە “زەمەن”ى‬ ‫وت‪“ :‬پشتیوانی لە هیچ کوتلەو کەسایەتی‬ ‫و کاندیدێکیش ناکەین بۆ وەزارەتەکان‪،‬‬ ‫بەاڵم چەند پێوەرێکمان هەیە بۆ دەنگدان و‬

‫وەفدی هەرێم لە بەغدا‬ ‫پەسەندکردنی کابینەى حکومەتەکەى عەالوی‬ ‫لە پەرلەماندا‪ ،‬چونکە ئەو ئێستا بووەتە‬ ‫ئەمری واقیع و دەبێت مامەڵەى لەگەڵدا‬ ‫بکرێت”‪.‬‬ ‫ئایات مزەفەر‪ ،‬چەند مەرجێکى‬ ‫هاوپەیمانى نەسرى بۆ دەنگدان بە کابینەى‬ ‫عەالوى ئاشکرا کرد؛ حزبی نەبن و دووربێت لە‬ ‫پشکپشکێنەى حزبی و تائیفی و بەرکەوتەى‬ ‫هەڵبژاردن و تەواو کابینەیەکی سەربەخۆو‬ ‫تەکنۆکرات بێت و چاکسازی راستەقینەش‬ ‫بکات‪.‬‬

‫سوننەکان دەیانەوێت‬ ‫لە دەرگایان بدرێت‬

‫لەدواى ‪2003‬ەوە پێکهاتەى سوننە لە‬ ‫گۆڕەپانى سیاسى عێراقدا رۆڵى بەرەو‬ ‫الوازى چووەو لە پۆستە بااڵکاندا سەرۆکى‬ ‫پەرلەمانى بەدەستەوەیەو ناوچەکانیشیان‬ ‫رووبەڕووى شەڕو کاولکارى بوونەتەوە‪.‬‬ ‫هیشام سوهەیل‪ ،‬سەرۆکی فراکسیۆنی‬ ‫وەتەن لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق‪،‬‬ ‫بەپێویستى دەزانێت سەرۆکوەزیرانی‬ ‫راسپێردراو‪ ،‬دانوستان لەگەڵ پێکهاتەکان‬ ‫بکات‪“ ،‬چونکە نابێت بەبێ دوو پێکهاتەی‬ ‫سەرەکیی کۆمەڵگا بەردەوام بێت”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬پێویستە عەالوی پەلە نەکات‬ ‫تاوەکو دەگاتە رێککەوتنێک هەموو الیەنەکان‬ ‫پەسەندی بکەن‪ ،‬چونکە ناکرێت بەردەوام‬

‫بێت بەبێ دوو پێکهاتەی سەرەکیی کۆمەڵگا”‪.‬‬ ‫قسەکانى هیشام سوهەیل دژبەیەکیان تێدایە‬ ‫لەالیەک داوا دەکات حکومەتی داهاتوو‬ ‫سەربەخۆ بێت و لەالیەکى تریش داوا دەکات‬ ‫پێکهاتەکانی کۆمەڵگای عێراقی لەبەرچاو‬ ‫بگرێت‪.‬‬

‫کوردو عەالوى رێکنەکەوتن‬

‫پێشهاتێکى نوێیە لە عێراقدا پێکهێنانى‬ ‫حکومەتى تەکنۆکرات و کاندیدى سەربەخۆ‪،‬‬ ‫بەبێ بەشدارى حزب و پێکهاتەکان‪ ،‬وەفدى‬ ‫الیەنە کوردییەکان لە رۆژانى رابردوودا چوونە‬ ‫بەغداو کۆبونەوەکانیان لەگەڵ عەالوى بێ‬ ‫ئەنجام بوو‪.‬‬ ‫ئااڵ تاڵەبانى‪ ،‬ئەندامى وەفدى‬ ‫دانوستانکارى الیەنە کوردییەکان‪ ،‬وتى‪:‬‬ ‫“پاش زنجیرەیەک لە دیدار کۆبونەوەو‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ هێزو الیەنە سیاسیەکانی‬ ‫شیعەو سوننەو پەرلەمان و محەمەد تۆفیق‬ ‫عەالوی سەرۆک وەزیرانی راسپێردراوە بۆ‬ ‫پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق‪ ،‬وەفدی‬ ‫حزبە کوردستانیەکان لە بەغدا گەڕانەوە بێ‬ ‫ئەوەی بگەنە هیچ دەرئەنجامێک”‪.‬‬ ‫لەبارەى هۆکارى رێکنەکەوتنیان دەڵێت‪:‬‬ ‫کۆمەڵێک تێبینی هەبوو لەسەر ئالیەتو‬ ‫بەرنامەی حکومەت دەرهەق بە ناوچە‬ ‫جێناکۆکەکان و بەتایبەت پارێزگای کەرکوک‬ ‫لە رووی کێشەی ئەمنیی و ئیداریی و موچەو‬

‫بودجەو موستەحەقاتی کورد لە حکومەتی‬ ‫نوێی عێراق‪ ،‬کە هیچ کام لەمانە لەنێو‬ ‫حکومەتەکەی عەالویدا جێگای نەکراوەتەوە‪.‬‬ ‫لە دەرەوەى خواستى حزبە کوردییەکان‬ ‫ناوى سێ کەس دەهێنرێت وەک وەزیر لە‬ ‫کابینەکەى عەالویدا‪ ،‬ئەوانیش حاكم رزگار‬ ‫محەمەد ئەمین‪ ،‬كاندید بۆ وەرگرتنی پۆستی‬ ‫وەزیری داد‪ ،‬شوان ئیبراهیم تەها‪ ،‬پسپۆڕی‬ ‫ژمێریارییو دارایی لە سلێمانی‪ ،‬كاندیدە بۆ‬ ‫وەرگرتنی پۆستی وەزیری دارایی‪ ،‬ئەندازیار‬ ‫عادل كەریم‪ ،‬بریكاری وەزیری پیشەسازیو‬ ‫كانزاكانی عێراقەو كاندیدە بۆ وەرگرتنی‬ ‫پۆستی بازرگانی‪.‬‬ ‫دانا جەزا‪ ،‬پەرلەمانتارى پارتى لە‬ ‫پەرلەمانى عێراق‪ ،‬بە “زەمەن”ی وت‪:‬‬ ‫“ناکرێت لە عێراقی نوێدا‪ ،‬کە بە رێککەوتن و‬ ‫شەراکەت دروستبووە‪ ،‬عەالوی بەویستی خۆى‬ ‫وەزیرەکانی کورد دابنێت و بەویستی شیعەکان‬ ‫وەزیرەکانی ئەوان دابنێت‪ ،‬راسپاردنی ئەو بۆ‬ ‫پێکهێنانی حکومەت‪ ،‬بەرهەمی رێککەوتنی‬ ‫بەشێک لە الیەنەکانی شیعەیە‪ ،‬کەواتە‬ ‫پێویستە وەزیرەکانی کوردیش بەرهەمی‬ ‫رێککەوتنی الیەنەکانی کورد بێت”‪.‬‬ ‫دانا جەزا‪ ،‬تێپەڕاندنی کابینەکەى‬ ‫عەلالوی‪ ،‬بەبێ رێککەوتن لەگەڵ الیەنەکانی‬ ‫کورد بە “کارێکی مەترسیدار” دەزانێت‬ ‫لەسەر ئایندەى عێراق و دەڵێت‪“ :‬ئەو کاتە‬ ‫بوونو نەبوونمان لە عێراقدا وەکو یەک وایە‪،‬‬

‫پێویستە عێراقییەکان وەکو کیانێکی سیاسی‬ ‫دەستورى‪ ،‬دان بە هەرێمی کوردستاندا بنێن”‪.‬‬ ‫پەرلەمانتارانى دەرەوەى پارتى و یەکێتى‬ ‫لە گروپى ‪15‬دا کۆبونەتەوەو بەشدارى‬ ‫کۆبونەوەکانیان کردووە لەگەڵ الیەنە‬ ‫سیاسیەکان و عەالوى‪ ،‬بەهار مەحمود‪،‬‬ ‫ئەندامی فراکسیۆنی گۆڕان دەڵێت‪ :‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەدان حکومەتێکی سەربەخۆ و دوور لە‬ ‫پشکپشکینەى حزبی پێکبهێندرێت‪ ،‬دەبێ‬ ‫بەپێی رێکارە یاسایی و دەستورییەکان بێت‪.‬‬ ‫وتى‪“ :‬بەاڵم عەالوی‪ ،‬کارەکانی بە‬ ‫شاراوەیی دەکات و رایگەیاندووە‪ ،‬لە‬ ‫سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران‪ ،‬پێشوازی‬ ‫لە ئەندامانی پەرلەمان دەکات بۆ ئەوەى ناوی‬ ‫کاندیدەکان بۆ وەزارەتەکان بۆیان ئاشکرا‬ ‫بکات”‪ .‬ئەوەشى بە “هەڵەیەکی ستراتیژى‬ ‫کوشندە” ناوبرد‪.‬‬

‫عەالوى ئەزموونى عادل‬ ‫عەبدولمەهدى دووبارە دەکاتەوە‬

‫خاڵى هاوبەشى نێوان عادل عەبدولمەهدى‬ ‫کە لەژێر فشارى خۆپیشاندەراندا‬ ‫دەستیلەکارکێشایەوە‪ ،‬لەگەڵ محەمەد عەالوى‬ ‫ئەوەیە هەردووکیان کوتلەى گەورەیان لە‬ ‫پەرلەمان نییەو لەنێو قەیران و تەنگژەى‬ ‫سیاسیدا راسپێردران‪.‬‬ ‫بەپێى خوێندنەوەکانى مەحمود عوسمان‪،‬‬ ‫سیاسهتمهداری كورد بێت هەمان ئەزموونى‬ ‫عەبدولمەهدى دووبارە دەبێتەوە‪.‬‬ ‫“عەالوی‪ ،‬ناتوانێت له یهك كاتدا‬ ‫خۆپیشاندهران و الیهنهكانیش رازى بكات‪،‬‬ ‫بهرپرسانی عێراق دهڵێن دهیانهوێت كاندیدی‬ ‫سهربهخۆ دابنێن‪ ،‬بهاڵم كێ پشتیوانی‬ ‫كاندیدی سهربهخۆ دهكات‪ ،‬ئهگهر حزبو‬ ‫كوتلهیهكی له پشت نهبێت”‪ .‬مەحمود‬ ‫عوسمان واى وت‪.‬‬ ‫وتیشى‪“ :‬رهنگه سهركهوتوو بێت له‬ ‫دروستكردنی كابینهی حكومهت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫پێناچێت بتوانێت له كارهكانی سهركهوتوو‬ ‫بێت‪ ،‬ئهو ههموو خهڵكه له خۆپیشاندهران‬ ‫كوژراوه دهبێت بكوژهكان بدۆزێتهوهو‬ ‫رادهستی دادگایان بكات ئایا دهتوانێت ئهوه‬ ‫بكات؟ بڕواناكهم‪ ،‬سهركهوتووبێت ههرچۆنێك‬ ‫بێت وهك عادل عهبدولمههدی دهبێت”‪.‬‬

‫هۆل‌یان‌عومله‌‬

‫چاره‌نووسی‌ژن‌و‌مندااڵنی‌داعش‌یه‌كال‌ده‌كاته‌وه‌‬ ‫عودهی عهبد‪ ،‬توێژهری سیاسی له موسڵ‬ ‫پێیوایه گهڕانهوهی كهسوكاری داعش‪ ،‬دهبێته‬ ‫هۆی تێكچوونی ئهو ههماههنگییهی لهنێوان‬ ‫خهڵك و هێزه ئهمنییهكان ههیه‪ ،‬هاوشێوهی‬ ‫بهر له حوزهیرانی ‪2014‬دا كه نهبوو‪.‬‬

‫زەمەن ‪ -‬کەرکوک ناو‬ ‫دۆسیهی گواستنهوهی ژن و مندااڵنی‬ ‫داعش له سوریاوه بۆ نهینهوا‪ ،‬هێشتا جێی‬ ‫نیگهرانی خهڵكی موسڵ و پێكهاتهكانی‬ ‫تری قوربانیانی دهستی ئهو رێكخراوهیه‪،‬‬ ‫ههرچهنده ئهگهر ههیه پرۆسهكه لهالیهن‬ ‫حكومهتی عێراقهوه رابگیرێت‪.‬‬ ‫وروژاندنی ئهو دۆسیهیه دوای ئهوههات‪،‬‬ ‫حكومهت لهڕێی بنیاتنانی كهمپێكهوه له‬ ‫ناحیەی زوممار‪ ،‬نیهتی خۆی بۆ هێنانهوهی‬ ‫خێزانه عێراقییهكانی نێو داعش نیشاندا‪ ،‬كه‬ ‫له كهمپی هۆلی سوریا دهستبهسهرن‪.‬‬

‫چاكسازی كۆمهاڵیهتی‬

‫عێراقییهكانی هۆل‬

‫له كهمپی هۆل‪-‬ی سوریا‪ ،‬زیاتر له ‪30‬‬ ‫ههزار هاواڵتی عیراقیی ههیه‪ ،‬له رفێنراوو‬ ‫قوربانیانی دهستی داعشهوه تا ئهوانهی‬ ‫كاریان لهگهڵ ئهو رێكخراوهدا كردووه‪.‬‬ ‫هۆل؛ یهكێكه لە گەورەترین كەمپەكانی‬ ‫سوریا لە خۆرهەاڵتی شاری حەسەكەو‬ ‫لەژێر دەسەاڵتی ئیدارەی خۆجێی هێزەكانی‬ ‫سوریای دیموكراتدایە‪ ،‬دانیشتوانەكەی‬ ‫تێكەڵەیەكن لە كەسوكاری داعش‪ ،‬بیانییەكان‬ ‫و ژنان و مندااڵنی ئێزیدیی‪.‬‬ ‫كەمپی هۆل‪ ،‬بۆ ‪ 40‬هەزار كەس‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬بەاڵم ئێستا زیاتر له ‪ 72‬هەزار‬ ‫كهسی تێدایه‪.‬‬ ‫عهلی عهباس جیهانگیر‪ ،‬وتهبێژی‬ ‫وهزارهتی كۆچ و كۆچبهرانی عیراق له‬ ‫راگهیهندراوێكدا دهڵێت دهوروبهری ‪ 31‬ههزارو‬ ‫‪ 500‬عێراقیی له كهمپی هۆل نیشتهجێن‪.‬‬ ‫ههروهها وتی‪“ :‬عێراق تێبینی ههیه‬ ‫لهسهر گهڕانهوهی تهواوی عێراقییهكان‪ ،‬به‬ ‫تایبهت ئهوانهی پهیوهندییان به داعشهوه‬ ‫ههبوو‪ ،‬بهاڵم خهڵكی دیكهش ههیه بههۆی‬ ‫بارودۆخێكی تایبهتهوه كهوتونهته ئهو‬ ‫كهمپهو ماونهتهوه“‪.‬‬ ‫بهپێی راپۆرتێكی پێشتری هیومان‬ ‫رایتس وۆچ‪ ،‬زۆرینهی عێراقییهكانی ئهو‬ ‫كهمپه ژنان سهرۆك خێزانن‪ ،‬منداڵی زۆریان‬ ‫ههیه‪ ،‬بهشێكیان ئهوانهن له دهستی داعش‬

‫له ناوچه جیاوازهكانی عێراقهوه ههاڵتوون‪.‬‬ ‫بهپێی بهدواداچوونهكانی پێشتری‬ ‫(كهركوك ناو)‪ ،‬سەدان ژن و كچی ئێزیدی‬ ‫لە كهمپی هۆل نیشتهجێبوون‪ ،‬كه به‬ ‫هۆكاری ترس‪ ،‬خستنەوەی منداڵ و گۆڕینی‬ ‫ئایین‪ ،‬ناتوانن بگهڕێنهوه بۆ عێراق‪ ،‬دوای‬ ‫رزگاركردنیان له دهستی داعش‪.‬‬

‫كهمپێكی نوێ بۆ كێشهیهكی كۆن‬

‫كەمپێكی نوێ بۆ لەخۆگرتنی ژن و‬ ‫مندااڵنی داعش لە ناحیەی زومماری نهینهوا‬ ‫دروستدەكرێت‪ ،‬تا لەگەڵ تەواوبوونیدا‬ ‫خێزانانی داعشی تێدا جێگیر بكرێن‪.‬‬ ‫ئەحمەد جەعفەر‪ ،‬بەڕێوەبەری ناحیەی‬ ‫زوممار بە (کەرکوک ناو)ی وت‪“ :‬سێ‬ ‫مانگ لەمەوبەر دەستكراوە بە دروستكردنی‬ ‫كەمپەكەو لەسەدا ‪50‬ی كارەكانی تەواوبووە”‪.‬‬ ‫زوممار ناحیەیەكی جێناكۆكە لە قەزای‬ ‫تەلەعفەرو دەكەوێتە باكوری خۆرئاوای‬ ‫موسڵ‪.‬‬ ‫بهپێی ئامارهكانی وهزارهتی كۆچ و‬ ‫كۆچبهران‪ ،‬دهوروبهری چوار ههزار كهس‬ ‫لهنێویاندا ژن و منداڵ‪ ،‬دهیانهوێت له كهمپی‬

‫هۆلهوه بگهڕێنهوه بۆ عیراق‪ ،‬تا له كهمپی‬ ‫عومله جێگیربكرێن‪.‬‬ ‫وتهبێژی وهزارهتهكه روونیكردهوه‬ ‫لهگهڵ هێزهكانی سوریای دیموكرات‬ ‫(ههسهده) ههماههنگی دهكهن بۆ گهڕانهوهی‬ ‫عێراقییهكانی كهمپی هۆل لهو كهمپه نوێیهدا‪،‬‬ ‫كه دابڕاوه له خهڵك‪.‬‬ ‫بنیاتنانی ئهو كهمپه ناڕهزایی له نهینهوا‬ ‫لێكهوتۆتهوه‪ ،‬لهنێو عهشیرهت و پێكهاته‬ ‫جیاوازهكاندا‪ ،‬بهتایبهت هاواڵتیانی ئێزیدی‬ ‫وهك قوربانییهكی دهستی داعش‪.‬‬

‫گواستنهوهكه راگیراوه؟‬

‫گواستنهوهی ژن و منداڵی داعش له‬ ‫كهمپی هۆلهوه بۆ كهمپی عومله راگیراوه‪،‬‬ ‫ئهوهش بهوتهی نایف شمهری‪ ،‬ئهندامی‬ ‫پهرلهمانی عێراق له پشكی نهینهوا‪.‬‬ ‫شمهری به (كهركوك ناو)ی وت‪:‬‬ ‫“پهرلهمانتارانی نهینهوا واژۆیان كۆكردۆتهوه‬ ‫بۆ راگرتنی ئهو پرۆسهیەو واژۆكان رهوانهی‬ ‫ئهنجومهنی وهزیران كراون”‪.‬‬ ‫ههروهها باسی لهوهشكرد لهگهڵ‬ ‫عهبدولئهمیر رهشید یارهاڵ‪ ،‬جێگری‬

‫فهرماندهی گشتی ئۆپهراسیۆنه هاوبهشهكاندا‬ ‫كۆبۆتهوهو رایگهیاندووه‪ ،‬گواستنهوهی‬ ‫چهكداری داعش و خێزانهكانیان بۆ نهینهوا‬ ‫رهتكراوهتهوهو بهڵێنی داوه كاربكات تا ئهو‬ ‫كهمپه نوێیه بگوازرێتهوه بۆ شوێنێكی دیكه‪.‬‬ ‫گواستنهوهی كهسوكاری داعش له‬ ‫سوریاوه بۆ نهینهوا‪ ،‬له سهرهتای ‪2019‬وه تا‬ ‫ئهمساڵ‪ ،‬زیاتر له چوار جار دواخراوه‪.‬‬ ‫“خهڵكی موسڵ زیانی زۆریان بهركهوتووه‬ ‫بههۆی داعشهوه له وێرانبوونی ژێرخانی‬ ‫شارهكهدا‪ ،‬بۆیه به هێنانی خێزانهكانیشیان‬ ‫رقایهتی زیاتر دهبێت و تۆمهتی تیرۆریست‬ ‫دهدرێته پاڵ موساڵوییهكان” بهوتهی جهعفهر‬ ‫ئینمار‪ ،‬هاواڵتی دانیشتووی موسڵ‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬ناتوانین له موسڵ بژین ئهگهر‬ ‫خێزانی داعشی تێدا نیشتهجێبكرێت‪ ،‬ئهوه‬ ‫وهك بۆمبێكی تهوقیتكراو وایهو له ههر‬ ‫ساتێكدا بێت پێماندا دهتهقێتهوه“‪.‬‬ ‫له سااڵنی رابردووداو له چهند ناوچهیهكی‬ ‫نهینهوا‪ ،‬گهڕانهوهی ئهو كهسانهی تۆمهتبارن‬ ‫به هاوكاری داعش ناڕهزایی زۆری لێكهوتهوه‪،‬‬ ‫له ههندێك ناوچهش بهرهو بارگرژی‬ ‫سهریكێشا‪.‬‬

‫گهڕانهوهی كهسوكاری داعش‪ ،‬بهبێ‬ ‫پالنی حكومهت بۆ چۆنیهتی لهخۆگرتنیان‬ ‫و بهرنامهی چاكسازی تا تێكهڵ به كۆمهڵگه‬ ‫بكرێنهوه رهنگه ههڵه بێت‪ ،‬چونكه مهترسی‬ ‫سهرههڵدانی بارگرژی لێدهكرێت لهنێو ماڵی‬ ‫موساڵوییهكاندا خۆیان و ههروهها لهگهڵ‬ ‫ناوچهكانی دیكهشدا‪.‬‬ ‫سوزان دلێمی‪ ،‬توێژی كۆمهاڵیهتی و‬ ‫زانستی دهروونی پێیوایه خێزانهكانی داعش‬ ‫پێویستیان به هاوكاریی گشتگیر ههیه تا‬ ‫جارێكیتر تێكهڵ به كۆمهڵگهكانی خۆیان‬ ‫بكرێنهوه‪.‬‬ ‫نهتهوه یهكگرتووهكان‪ ،‬له سهرهتای‬ ‫‪2019‬دا‪ ،‬پێشنیازیكرد له گهڕانهوهی خێزانه‬ ‫عێراقییهكانی كهمپی هۆل‪ ،‬حكومهت له یهك‬ ‫كهمپی دیاریكراودا دهستبهسهریان نهكات‪،‬‬ ‫بهڵكو تێكهڵ به دانیشتووانی كهمپهكانی‬ ‫تر بكرێن‪ ،‬به ئامانجی ئهوهی ئهو خێزانانه‬ ‫رووبهڕووی غهدر نهبنهوه‪.‬‬ ‫دلێمی به (كهركوك ناو)ی وت‪“ :‬ناكرێت‬ ‫له چۆڵهوانییهكدا‪ ،‬لهژێر باران و تیشكی‬ ‫بهتینی خۆری هاویندا كهمپێك دروستبكهیت‬ ‫و خهڵكی تێدا نیشتهجێبكرێت‪ ،‬بهبێ‬ ‫خزمهتگوزاری سهرهتاییهكان لهنێویاندا‬ ‫تهندروستی و پهروهرده‪ ،‬چونكه ههر‬ ‫كهسێك ئهو مامهڵهیهی لهگهڵدا بكرێت دواتر‬ ‫رقئهستور دهبێت بهرانبهر كۆمهڵگهو ههوڵی‬ ‫تۆڵهسهندنهوه دهدات”‪.‬‬ ‫ئهو توێژه كۆمهاڵیهتییه داوای له حكومهت‬ ‫كرد بیر لهوهبكاتهوه پێش گواستنهوهی‬ ‫خێزانهكان بۆ ئهو كهمپه‪ ،‬بخرێنه خولی‬ ‫راهێنانهوهی دهروونی‪ ،‬كۆمهاڵیهتی‪ ،‬مرۆیی و‬ ‫مهدهنی‪ ،‬لهههمانكاتدا‪ ،‬كاربكات بۆ هۆشیاری‬ ‫كۆمهڵگه بهتایبهت زیانلێكهوتووان تا‬ ‫مامهڵهی دوژمنكارانه بهرانبهر ئهو خێزانانه‬ ‫ئهنجامنهدهن‪.‬‬

‫وو�‬ ‫ب��ەدوادا چ�� ن‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫‪5‬‬

‫لە پرسێكی گەرمەوە بۆ پرۆژەیەكی نادیار‬

‫الیەنەكان‌دەستووریان‌بیرچووەتەوە‬ ‫سەرچین ساڵح‬ ‫پرۆژە دەستووری هەرێم كەوتووەتە نێو‬ ‫گێژاوی قەیرانی سوتەمەنی و دواكەوتنی‬ ‫مووچەو دەیان خزمەتگوزاری سەرەتایی‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬پرۆژەكە پرسێكی نیشتمانییەوە‬ ‫سیستمی حكومڕانی لەسەر بەندە‪ ،‬خاڵی‬ ‫ناكۆكی نێوان الیەنە سیاسییەكان بووە لە‬ ‫پێنج ساڵی رابردوودا‪ ،‬بەاڵم كەوتووەتە‬ ‫نێو گێژاوێكەوە ئەوسەری دیار نییە‪.‬‬ ‫پرسی دەستوور لە خولی رابردووی‬ ‫ملمالنێی‬ ‫كوردستاندا‬ ‫پەرلەمانی‬ ‫توندی دروستكرد‪ ،‬ناكۆكییەكان لەسەر‬ ‫چەسپاندنی سیستمی پەرلەمانی و‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم درزێكی‬ ‫گەورەی لەنێوان الیەنە سیاسییەكاندا‬ ‫دروستكرد‪ ،‬ئەوە بوو داخستنی پەرلەمان‬ ‫و لەسەركارالدانی وەزیرەكانی گۆڕانی‬ ‫بەدوای خۆیدا هێناو پەیوەندی نێوان‬ ‫الیەنەكانی گەیاندە بنبەست‪.‬‬ ‫لەدوای هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی‬ ‫پەرلەمانەوە پرسی یەكالكردنەوەی‬ ‫دەستوور لەم خولەدا قسەی بەرپرسانی‬ ‫بااڵی هەرێم و الیەنە سیاسییەكان‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم ساڵێك و سێ مانگ بەسەر‬ ‫سوێندخواردنی خولی پێنجەم و زیاتر لە‬ ‫حەوت مانگ بەسەر پێكهێنانی حكومەتدا‬ ‫تێپەڕیوە‪ ،‬تائێستا دەستوور ناوی لەناو‬ ‫ناواندا نییەو ئایندەی ئەو پرۆژەیە بە‬ ‫نادیاری ماوەتەوە‪.‬‬

‫لیژنەی نووسینەوەی دەستوور‬

‫خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستان‬ ‫یاسای ژمارە چواری ساڵی ‪2015‬دا‬ ‫دەركرد كە یاسای ئامادەكردنی پڕۆژەی‬ ‫دەستووری كوردستان ‪ -‬عێراق بۆ‬ ‫راپرسییە‪ ،‬پشت بەست بە دەقی یاساكە‬ ‫لیژنەیەك لە ‪ 21‬ئەندام پێكهات بۆ ئەوەی‬ ‫لە ماوەی ‪ 90‬رۆژدا رەشنووسی پڕۆژەی‬ ‫دەستوور ئامادە بكات‪ ،‬ئەندامەكانی‬ ‫لیژنەكە لە نوێنەرانی الیەنە سیاسییەكان‬

‫و ژمارەیەك پسپۆڕی یاسای دەستوورو‬ ‫پەرلەمانتار پێكهێنرا‪ ،‬لەماوەی كاركردنیدا‬ ‫سێ دەروازەی رەشنووسی پڕۆژەكەو‬ ‫‪ 71‬ماددەیان نووسییەوە‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫ناكۆكی لەسەر دەسەاڵتەكانی سەرۆكی‬ ‫هەرێم و دواتر كۆتایی هاتنی وادەكەی‬ ‫نەیتوانی پڕۆژەكە بە ئەنجام بگەیەنێت‪.‬‬

‫هیچ باسی‬ ‫دەستوور نییە‬ ‫ئێمەیش لە میدیاو‬ ‫رۆژنامەكانەوە‬ ‫دەیبیستین‬

‫كاراكردنەوەی لیژنەكە‬

‫دوای پێنج ساڵ لە دروستكردنی‬ ‫لیژنەی نووسینەوەی دەستوور بەپێی‬ ‫بڕگەی دووەمی ماددەی سێیەمی یاسای‬ ‫ژمارە چواری ساڵی ‪ 2015‬پەرلەمان‬ ‫دەسەاڵتی هەیە ئەگەر لیژنەكە كارەكانی‬ ‫تەواو نەكرد ماوەكەی درێژ بكاتەوە‪.‬‬

‫چی كراوە بۆ نووسینەوەی؟‬

‫كاركردن بۆ نووسینی دەستوورو‬ ‫پەسەندكردنی جگە لە لێدوانی میدیایی‬ ‫هیچ هەنگاوێكی كرداری بەدوادا‬ ‫نەهاتووە‪ ،‬لە پەرلەمانی كوردستان شتێك‬ ‫كە باسكردنی لەگۆڕێ نەبێت پرسی‬ ‫دەستوورە‪.‬‬ ‫دانا دارا‪ ،‬راوێژكاری یاسایی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان بە “زەمەن”ی‬ ‫وت‪“ :‬هیچ باسی دەستوور نییە ئێمەیش‬ ‫لە میدیاو رۆژنامەكانەوە دەیبیستین‪،‬‬ ‫سەرۆكایەتی پەرلەمان لەدوای سەردانی‬ ‫بۆالی الیەنەكان هیچ هەنگاوێكی تری‬ ‫نەناوە‪ ،‬ئەو هەنگاوەش پێویست نەبوو‬ ‫لەبەرئەوەی هەموو الیەنەكان فراكسیۆنیان‬ ‫لە پەرلەمان هەیە‪ ،‬ئەو هەنگاوە ئەگەر‬ ‫بایەخی سەرۆكایەتی بێت بە پرسەكە‬ ‫دەبوایە هەنگاوی تری بەدوادا بهاتایە”‪.‬‬ ‫سەبارەت بە پەسەندكردنی دەستوور‬ ‫لەم خولەی پەرلەماندا راوێژكاری یاسایی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان وتی‪“ :‬كەوتووەتە‬ ‫سەر روئیای الیەنەكان لەسەر ئەو پرسەو‬ ‫ئەو دۆخەی دێتە پێشەوە‪ ،‬بەستراوە بە‬ ‫بارودۆخە سیاسییەكەوە ئەگەر بارودۆخ‬ ‫گونجاوبێت دێتەپێشەوە‪ ،‬ئەگەر نا رەنگە‬ ‫هەر ئاوا بڕوات”‪.‬‬

‫پرسی دەستوور الی كێیە؟‬

‫دەستوور بە سێ قۆناغدا‬ ‫تێدەپەڕێت‬

‫دەستوور بە سێ قۆناغدا تێدەپەڕێت تا‬ ‫دەبێت بە دەستوور‪ ،‬قۆناغی یەكەم ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە لە لیژنەی نووسینەوەی دەستوور بۆ‬ ‫راپرسی تێبپەڕێندرێت‪ ،‬كە ‪ 21‬ئەندامەكە‬ ‫بە زۆرینە دەنگی لەسەر دەدەن ئەگەر‬ ‫ئالیەتەكەی نەگۆڕێت‪ .‬قۆناغی دووەم لەناو‬ ‫پەرلەماندا دەستوور بە دەنگی دوو لەسەر‬ ‫سێ تێدەپەڕێندرێت‪ ،‬ئەمەش پێویستی بە‬ ‫دەنگی ‪ 74‬ئەندامی پەرلەمانە‪ .‬قۆناغی‬

‫سێیەم دەخرێتە راپرسی گشتییەوەو دەبێت‬ ‫دەنگی ‪ 1+ 50‬بەشداربووانی راپرسییەكە‬ ‫بهێنێت‪.‬‬ ‫دەستوور بریتییە لە بەڵگەنامەیەك كە‬ ‫تیایدا سیستمی حكومڕانی واڵت‪ ،‬ماف و‬ ‫ئازادییەكانی تاك‪ ،‬تایبەتمەندێتی هەرسێ‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان و جێبەجێكردن و‬ ‫دادوەری و پەیوەندی نێوانیان دیاری‬ ‫دەكرێت و بە دایكی یاساكان یاخود چەتری‬ ‫یاساكان ناودەبرێت و لە لوتكەی هەرەمی‬ ‫یاساكاندایە ‪.‬‬

‫بابەتی دەستوور لە كارنامەی‬ ‫هەڵبژاردنی هەموو هێزە سیاسییەكان‬ ‫باسكراوەو ئاماژە بە دەستوورێكی‬ ‫دیموكراسی كراوە‪ ،‬كارنامەی هەموو‬ ‫هێزە سیاسییەكان باس لەوە دەكات كە‬ ‫دەبێت هەرێمی كوردستان دەستوورێكی‬ ‫مۆدێرنی هەبێت‪ ،‬دەستوور خاڵی هاوبەشی‬ ‫هەموو هێزە سیاسییەكان و تەنانەت‬ ‫فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی كوردستانیشە‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێستا الیەنە سیاسییەكان لەسەر‬ ‫ئەو پرسە گفتوگۆیان نەكردووە‪.‬‬ ‫عەدنان عوسمان‪ ،‬ئەندامی خانەی‬ ‫راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان بە “زەمەن”ی‬ ‫وت‪“ :‬الیەنە سیاسییەكان هیچ قسەیەكیان‬ ‫نەكردووە لەسەر پرسی دەستووری هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬هێشتا لە ئەولەویەتی كاری‬ ‫الیەنە سیاسییەكاندا نیە‪ ،‬ئەو پرسە لەالی‬ ‫پەرلەمانە ئەوان ئیشی لەسەر دەكەن”‪.‬‬

‫سەرۆكی هەرێم‪:‬‬ ‫زۆر دواكەوتووین‬

‫سەرەتای مانگی ‪11‬ی ساڵی رابردوو‬ ‫نێچیرڤان بارزانی‪ ،‬سەرۆكی هەرێمی‬ ‫كوردستان لە میانی پانێڵێكدا كە لە‬

‫دیداری مێریدا پێشكەشی كرد رایگەیاند‪:‬‬ ‫لە ئایندەیەكی نزیكدا دەستدەكەن بە‬ ‫نووسینەوەی دەستووری هەرێم و زۆر‬ ‫دواكەوتوون لە نووسینەوەی دەستوور‪،‬‬ ‫دەبوایە پێشتر ئەم پرۆسەیە تەواوبوایە‪.‬‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان‪ ،‬ئەوەشی‬ ‫وت‪“ :‬لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان قسەمان‬ ‫كردووە بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان ببێتە‬ ‫خاوەنی دەستووری تایبەت بە خۆی”‪.‬‬

‫سەرۆكی پەرلەمان‪:‬‬ ‫دەبێت ‪%90‬ی الیەنە‬ ‫سیاسییەكان لەسەری رازی بن‬

‫سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان‬ ‫ساڵی رابردوو چەند سەردانێكیان‬ ‫دەستپێكرد بۆ الی الیەنە سیاسیەكانی‬ ‫هەرێم بۆئەوەی بۆچوونیان وەربگیرێت‬ ‫لەسەر ئامادەكردنی دەستوور‪ ،‬لە‬ ‫چاوپێكەوتنێكیدا كە لە ژمارە ‪37‬ی‬ ‫رۆژنامەی “زەمەن”دا لە مانگی ‪10‬ی ساڵی‬ ‫رابردوو باڵوكراوەتەوە‪ ،‬سەرۆكی پەرلەمان‬ ‫دەڵێت‪“ :‬هێزە سیاسییەكان بەالیانەوە باش‬ ‫و گرنگە هەرێمی كوردستان دەستوورێكی‬ ‫هەبێت”‪.‬‬ ‫لەو چاوپێكەوتنەدا سەرۆكی پەرلەمان‬ ‫روونی دەكاتەوە‪ ،‬هەموویان بۆچوونیان‬ ‫لەسەر ئەوە بوو‪ ،‬كە دەبێت سازان‬ ‫لەسەر دەستوور بكرێت‪ .‬چونكە دەستوور‬ ‫شتێكە الیەنی كەم دەبێت ‪%90‬ی الیەنە‬ ‫سیاسییەكان لەسەری رازی بن‪.‬‬

‫مەسعود بارزانی چی دەڵێت؟‬

‫مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان كۆتایی مانگی‬ ‫ئابی ساڵی رابردوو لەگەڵ سەرۆكایەتی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان كۆبووەوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫راگەیەنراوێكی بارەگای بارزانی‪ ،‬لەو‬ ‫كۆبوونەوەیەدا بارزانی داوای كردووە‪،‬‬ ‫پێویستە پەرلەمان ئامادەكاری بۆ‬ ‫نووسینەوەی دەستوورێكی هاوچەرخ بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان بكاتە ئەولەویەتی‬ ‫كارەكانی خۆی‪.‬‬

‫سەرۆكی پەرلەمان مافی ڤیتۆی نییە‬

‫به‌ریه‌ككه‌وتنی‌ده‌سه‌اڵته‌كانی‌رێواز‌فایه‌ق‌و‌هێمن‌هه‌ورامی‬ ‫زەمەن‬ ‫هەرچەندە لە هەرێمی كوردستان‬ ‫“دیموكراسی تەوافوقی” پەیڕەو دەكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە هەندێك باردا جێبەجێ ناكرێت‪ ،‬لە‬ ‫سەرۆكایەتی پەرلەمان پەیڕەو دەكرێت و‬ ‫لەوەشدا دەسەاڵتەكانی سەرۆكی پەرلەمان‬ ‫سنووردار كراون‪ ،‬بەاڵم سەرۆكی حكومەت‬ ‫و هەرێم خاوەن دەسەاڵتی رەهان‪.‬‬ ‫ئەمە دەرئەنجامی توێژینەوەیەكی‬ ‫دەزگای ستاندەرە‪ ،‬كە بەناونیشانی‬ ‫“سیستمی دیموكراسی لە بازنەی تەوافوق”‬ ‫باڵوكراوەتەوەو سەرنج خراوەتەوە سەر‬ ‫دابەشكردنی دەسەاڵتەكانی پەرلەمانی‬ ‫لەنێوان ئەندامانی دەستەی سەرۆكایەتی‬ ‫پەرلەمان لە هەرێمی كوردستاندا‪.‬‬ ‫دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬جگە لە بەڕێوەبردنی ئەركی‬ ‫دانیشتنەكانی پەرلەمانی و كاروباری لیژنەی‬ ‫هەمیشەییەكان و كاری پەرلەمانتاران‪،‬‬ ‫ئەركی ئیدارەدان و سەركردایەتیكردنی‬ ‫دەزگای پەرلەمانیشیان لەئەستۆیە‪.‬‬ ‫بەپێی ماددەی ‪ 16‬لە پەیڕەوی ناوخۆی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬یەكێك لە ئەركەكانی‬ ‫دەستەی سەرۆكایەتی‪ ،‬بەڕێوەبردن و‬ ‫ئیدارەدانی دەزگای پەرلەمانییەو لە دانانی‬ ‫هەیكەلەی پەرلەمانی و دامەزراندن و‬ ‫بەستنی پەیوەندی لەگەڵ دامودەزگاكانی‬ ‫دیكەو دانان و چاودێریكردن و خەرجكردنی‬ ‫بودجەی پەرلەمان و هەروەها دەربڕینی‬ ‫هەڵوێست و دەركردنی بەیاننامە لەسەر‬ ‫رووداوەكان‪ ،‬بەپێی ئەو ماددەیە دەسەاڵتی‬ ‫سەرجەم ئەندامانی دەستەی سەرۆكایەتی‬ ‫وەكو یەك هاتوو هیچ ئیستیسنایەك‬ ‫نەكراوە‪.‬‬ ‫لە توێژینەوەكەدا ئاماژە بەوە‬ ‫كراوە‪ ،‬دەزگای پەرلەمانی هاوشان‬

‫لەگەڵ دەزگاكانی سەرۆكایەتی هەرێم‬ ‫و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران و‬ ‫ئەنجومەنی دادوەری لە شێوەی دەسەاڵتدا‬ ‫هاوشان و هاوئاستی یەكدین‪ .‬ئەنجومەنی‬ ‫دادوەری بەپێی خەسڵەتی بێالیەنیدا‬ ‫ئەوا لە دەرەوەی تەوافوقاتی سیاسییە‬ ‫فەرمییەكانە بۆ پێكهێنانی هەر كابینەیەكی‬ ‫نوێ‪.‬‬ ‫سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران‪،‬‬ ‫بەشێكی سەرەكین لە دانوستانەكانی‬ ‫نێوان پارتە سیاسییەكان بۆ دروستكردنی‬ ‫دیموكراسییەتی تەوافوقی و حكومەتی‬ ‫هاوپەیمانی‪.‬‬ ‫لە توێژینەوەكەدا ئەوە خراوەتە ڕوو‪،‬‬ ‫بە گەڕانەوە بۆ دەسەاڵتەكانی دەستەی‬ ‫سەرۆكایەتی پەرلەمان بەپێی پەیڕەوی‬ ‫ناوخۆكەی‪ ،‬ئەوە دەردەكەوێت كە‬ ‫پۆستی سەرۆكایەتی پەرلەمان جیاوازە‬

‫لە پۆستی سەرۆكی هەرێم و پۆستی‬ ‫سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران‪ ،‬بەو پێییەی‬ ‫لەهەردوو پۆستەكەی جێبەجێكردن‬ ‫“سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران”‪ ،‬بەشێوەیەك لەشێوەكان خاوەن‬ ‫دەسەاڵتی رەهان و جێگرەكان دەسەاڵتی‬ ‫رەتكردنەوەی بڕیارەكانی سەرۆكی‬ ‫دەزگاكانیان نییە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە پەرلەمانیش دەڵێت‪:‬‬ ‫“لە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬سەرۆكی پەرلەمان هەمان‬ ‫دەسەاڵت و مافی ڤیتۆی نییە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لێرەدا یەكێك لە بەربەستەكان دروست‬ ‫دەبێت و دەبێتە هۆی ناكۆكی لە چۆنیەتی‬ ‫بەكارهێنانی دەسەاڵتەكان لەنێوان‬ ‫سەرۆكو جێگر”‪.‬‬ ‫لە بەشێكی تری توێژینەوەكەدا تیشك‬ ‫خراوەتەسەر بەریەككەوتنی دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆكی پەرلەمان و جێگری سەرۆكی‬

‫پەرلەمان لەخولی پێنجەمی هەڵبژاردنو‬ ‫باس لە ناكۆكی كراوە لە بەكارهێنانی‬ ‫دەسەاڵتەكانی پەرلەماندا‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەش توێژینەوەكە كەیسی مردنی‬ ‫پێشمەرگەیەكی یەكێتی باسكردووە‪،‬‬ ‫كە لە زیندانی ئاسایشی هەولێر روویدا‪،‬‬ ‫رووداوەكە ناوەڕاستی مانگی رابردووی‬ ‫ئەمساڵ بوو‪ ،‬لەالیەن دەزگای ئاسایشەوە‬ ‫بەخۆكوژی ناسێنراو لەالیەن خێزانی و‬ ‫یەكێتی نیشتیمانییەوە گومان لەچۆنیەتی‬ ‫روودانی رووداوەكە دەربڕدرا‪ .‬دوابەدوای‬ ‫دەركردنی‬ ‫روونكردنەوەو‬ ‫چەندین‬ ‫پەرلەمانی‬ ‫سەرۆكایەتی‬ ‫بەیاننامە‪،‬‬ ‫كوردستان بۆ دەرخستنی راستییەكان‬ ‫لەبارەی رووداوەكەوە‪ ،‬لەرێگەی لیژنە‬ ‫هەمیشەییەكانەوە‪ ،‬لیژنەیەكی الوەكی‬ ‫پێكهێنا‪ ،‬دوای ئەوەی لیژنە الوەكیییەكە‬ ‫دەستی بەكارەكانی كرد‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫راگەیاندنی پەرلەمانەوە راگەیەندراوێك‬

‫لەالیەن لیژنەی الوەكییەوە لە سەعات‬ ‫‪ 04:11‬ئێوارەی رۆژی ‪2020/01/30‬‬ ‫باڵوكرایەوە‪،‬‬ ‫دوای باڵوبوونەوەی ئەو راگەیەندراوەی‬ ‫لیژنە الوەكییەكە‪ ،‬لە سەعات ‪ 09:01‬شەو‪،‬‬ ‫لەالیەن رێواز فایەق لە پەڕەی تایبەتی‬ ‫سۆشیال میدیای فەیسبوكەكەیەوە‬ ‫راگەیەندراوێكی لەشێوەی ناڕازی بوون لە‬ ‫میكانیزمی باڵوكردنەوەی راگەیەندراوەكەی‬ ‫لیژنە الوەكییەكەی پەرلەمان باڵوكردەوە‪.‬‬ ‫هەردوو‬ ‫باڵوبوونەوەی‬ ‫دوای‬ ‫راگەیەندراوەكەی ئەندامانی دەستەی‬ ‫سەرۆكایەتی پەرلەمان‪ ،‬جارێكی دیكە‬ ‫پرسی بەریەككەوتنی دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆك و جێگری سەرۆكی پەرلەمان‬ ‫بەتایبەتتر لەچوارچێوەی كاری پەرلەمانیدا‬ ‫زەقتر دەركەوت‪.‬‬ ‫سیستمی حوكمڕانی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان لەكاتی دانوستان و گفتوگۆكانی‬ ‫پێكهێنانی كابینەی وزاری و دابەشكردنی‬ ‫پۆستە سیادییەكان لەسەر بنەمای‬ ‫دروست‬ ‫تەوافوقی‬ ‫دیموكراسییەتی‬

‫سەرۆكی هەرێم و‬ ‫سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫لەشێوەكان خاوەن‬ ‫دەسەاڵتی رەهان‬

‫دەبێت‪ ،‬بەاڵم دواتر لەكاتی جێبەجێكردنی‬ ‫بەرنامەی كارو لە واقیعدا دەگۆڕێت بۆ‬ ‫پرەنسیپەكانی دیموكراسییەتی زۆرینە‪،‬‬ ‫ئەوەش بەپێی توێژینەوەكە‪.‬‬ ‫هەروەها باس لەوەشكراوە پێگەو‬ ‫پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫كە وەك بەركەوتەو بەشی سیاسی لە‬ ‫ئاست پۆستی سەرۆك وەزیران و سەرۆكی‬ ‫هەرێم رەچاو دەكرێت‪ ،‬بەاڵم لەدەسەاڵت و‬ ‫بەڕێوەبردن هەمان ڤیتۆو هەمان دەسەاڵتی‬ ‫هەردوو سەرۆك وەزیران و سەرۆكی‬ ‫هەرێم‪-‬ی نییەو دەستەی سەرۆكایەتی لە‬ ‫پەرلەمان حوكم دەكات‪.‬‬ ‫لە بەڕێوەبردنی لیژنە پەرلەمانییەكاندا‪،‬‬ ‫بەپێی پەیڕەوی بەركاری پەرلەمان‪،‬‬ ‫جێگری سەرۆكی پەرلەمان كارەكان دەكات‬ ‫لەكاتێكدا دەكرێت پێشنیازی ئەوە بكرێت‬ ‫كە رۆڵی سەرۆكایەتی پەرلەمان هاوشان‬ ‫لەگەڵ دەسەاڵتەكانی جێگری سەرۆكی‬ ‫پەرلەمان روونتر بكرێت‪.‬‬ ‫بەپێی هەردوو بڕگەكانی پێنجەم و‬ ‫دەیەم لە ماددەی ‪16‬و بڕگەی سێیەم لە‬ ‫ماددەی ‪ 19‬ئەوا بۆ بڕیاری كۆتایی لەسەر‬ ‫كاری لیژنەكان گەڕانەوە بۆ دەستەی‬ ‫سەرۆكایەتی و سەرۆكی پەرلەمان‬ ‫پێویستە‪.‬‬ ‫توێژینەوەكە هەندێك پێشنیاری‬ ‫خستوەتەڕوو لەوانە لە بابەتی‬ ‫بەریەككەوتنی دەسەاڵتەكانی سەرۆكی‬ ‫پەرلەمان و جێگری سەرۆكی پەرلەمان‪،‬‬ ‫بۆ چارەسەری ئەو بابەتە دەكرێت زیاتر‬ ‫تیشك بخرێتە سەر دەستەی سەرۆكایەتی‬ ‫پەرلەمان و بەالیەنی كەمەوە دەسەاڵتی‬ ‫زیاتر بۆ دەستەكە دەستەبەر بكرێت نەك‬ ‫بۆ ئەندامێكی دەستەكە‪.‬‬ ‫لەبارەی لیژنەی الوەكییەوە‪ ،‬پێشنیار‬ ‫دەكات دروستكردنی ئەو جۆرە لیژنانە‬ ‫لە پەیڕەو الببرێن و تەنها هەردوو جۆری‬ ‫لیژنەی هەمیشەیی و تایبەتەكان بمێننەوە‪.‬‬

‫وو�‬ ‫ب��ەدوادا چ�� ن‬

‫‪4‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫وەزارەتی شارەوانی‪ :‬باجەکان زیاد نەکرێن کەم ناکرێنەوە‬

‫حکومەت ‪ 14‬جۆر باج و کرێی خزمەتگوزاریی وەردەگرێت‬ ‫زەمەن‬ ‫ناڕەزاییەکى فراوان لەناو کاسبکارو‬ ‫هاواڵتیاندا دروستبووە بەرامبەر وەرگرتنى‬ ‫‪ ١٤‬جۆر باج و رسومات‪ ،‬کە زۆربەیان‬ ‫لەسەروەختى قەیرانى دارایى سەپێنران و‬ ‫ئێستا کاریان پێدەکرێت‪.‬‬ ‫سەردار محەمەد ماوەیەك لەمەوبەر خانووی‬ ‫لە سلێمانی فرۆشتووەو لەالیەن لیژنەیەكی‬ ‫شارەوانییەوە خەماڵندنی بۆ كراوەو بەپێی‬ ‫نرخەكەی باج و رسوماتی لەسەر دانراوە‪ ،‬بە‬ ‫“زەمەن”ی وت‪“ :‬ئەو خانووەی من فرۆشتم‬ ‫‪ 200‬مەتری دووقات بوو لە گەڕەكی كوردسات‬ ‫‪ 255‬دۆالریان وەك باج لەسەر دانا”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬جگە لەو باجەی لە فرۆشیار‬ ‫وەردەگیرێت بە هەمان شێوە باجو رسومات لە‬ ‫كڕیاریش وەردەگیرێت”‪.‬‬ ‫دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە دەرچوونی‪،‬‬ ‫وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار‪ ،‬بڕیارێکی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیرانی خستووەتە بواری‬ ‫جێبەجێکردنەوە‪ ،‬کە لە کۆتایی ساڵی ‪20١7‬‬ ‫بە ئیمزای نێچیرڤان بارزانی دەرکراوەو‬ ‫تایبەتە بە رێکخستنەوەی رسوماتی تایبەت‬ ‫بە داهاتی شارەوانییەکان‪ ،‬لەبەرامبەر ئەو‬ ‫خزمەتگوزارییانەی پێشکەش دەکرێت‪.‬‬ ‫وەرگرتنی باجەکان بەپێی بڕیاری ژمارە‬ ‫‪١26‬ی ساڵی ‪20١7‬ی ئەنجومەنی وەزیرانەو‬ ‫تایبەتە بە وەرگرتنی رسومات و لە نۆ بڕگەی‬ ‫سەرەکیی پێکهاتووەو تایبەتە بە وەرگرتنی‬ ‫رەسمی پیشە‪ ،‬رەسمی هەڵواسینی تابلۆ‪،‬‬ ‫رەسمی مۆڵەتی بینا‪ ،‬رەسمی مۆڵەتی بینای‬ ‫بازرگانی‪ ،‬رەسمی سااڵنەی یانەکانی سەندیکا‬ ‫پیشەیی و کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬هۆڵ و یانە‬ ‫وەرزشی و مەلەوانگەکان‪ ،‬رەسمی گۆڕەپانی‬ ‫فرۆشتنی ئاژەڵ‪ ،‬رەسمی کوشتارگە‪.‬‬ ‫کوردۆ شابان‪ ،‬وتەبێژی وەزارەتی‬ ‫شارەوانی و گەشتوگوزار لەبارەی وەرگرتنی‬ ‫رەسم و کرێی خزمەتگوزاریی شارەوانییەکان‬ ‫بە “زەمەن”ی راگەیاند‪ :‬بڕیارەکە وەکخۆی‬ ‫جێبەجێ دەکرێت‪ ،‬چونکە هەر یاساو بڕیارێک‬ ‫بە بڕیارێکی هاوشێوە هەڵنەوەشێندرابێتەوە‬ ‫کاری پێدەکرێت‪.‬‬ ‫بەشی دووەمی بڕیارەکە تایبەت بە‬ ‫وەرگرتنی کرێ بەرامبەر خزمەتگوزارییەکان‪،‬‬ ‫ئەویش لە پێنج بڕگە پێکهاتووە لە کرێی‬

‫هاواڵتیان و کاسبکاران نیگەرانن لە زۆریی باج‬ ‫پشکنین‪ ،‬کرێی بەکارهێنانی شۆستە‪ ،‬کرێی‬ ‫فڕێدانی خۆڵ و خاشاک‪ ،‬کرێی قیرتاوکردن‬ ‫لەگەڵ کرێی سااڵنەی ناوچە پیشەسازییەکان‪.‬‬ ‫بەپێی بڕیارەکە بەشێکی ئەو باجانەی‬ ‫وەردەگیرێن تەرخان دەکرێتەوە بۆ وەزارەتی‬ ‫شارەوانی‪ ،‬ئەوەش بە هەماهەنگی لەگەڵ‬ ‫وەزارەتی دارایی و بۆ پەرەپێدانی کاروباری‬ ‫شارەوانییەکان‪.‬‬ ‫بڕیارەکەی ئەنجومەنی وەزیران ئێستا‬ ‫کەوتووەتە بواری جێبەجێکردنەوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫بڕگەی یەکەم سااڵنە ‪%7‬ی کرێی سااڵنە بۆ‬ ‫گشت موڵکەکانی شارەوانی و مۆڵکەکانی‬ ‫حکومەت و کەرتی تایبەت‪ ،‬بەناوی رەسمی‬ ‫پیشەوە وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫هەروەها بڕی ‪ 30‬هەزار دینار بۆ یەک‬ ‫مەتر چوار گۆشە لەناو شارو ‪ 25‬هەزار دینار‬ ‫لە دەرەوەی شارەکان‪ ،‬وەک رەسمی تابلۆی‬ ‫شوێنی کار وەردەگیرێت‪ ،‬بۆ تابلۆی سەر بیناو‬ ‫تەنیشت بیناکانیش بڕی ‪ 20‬هەزار دینار بۆ‬ ‫ناوشارو ‪ ١5‬هەزار دینار لە دەرەوەی شارەکان‬ ‫وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫بۆ تابلۆی کۆمپانیاکانیش لەسەر زەوی‬ ‫شارەوانی بڕی ‪ ١20‬هەزار دیناری سااڵنە‬

‫بەرامبەر یەک مەتر دووجا وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫رەسمی سااڵنەش بۆ یانەکانی سەندیکا‬ ‫پیشەیی و کۆمەاڵیەتییەکان ‪ ١.000.000‬یەک‬ ‫ملیۆن دینار و بۆ هۆڵ و یانە وەرزشی و‬ ‫مەلەوانگەکانیش سااڵنە ‪ ١.500.000‬یەک‬ ‫ملیۆن و پێنج سەد هەزار دینار وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫لە گۆڕەپانەکانی فرۆشتنی ئاژەڵیش‬ ‫‪%١‬ی نرخی فرۆشتن بۆ هەر سەر ئاژەڵێک‬ ‫وەردەگیرێت‪ ،‬بۆ کوشتارگەکانیش ‪١000‬‬ ‫دینار بۆ هەر سەر ئاژەڵێکی گەورەو ‪500‬‬ ‫دینار بۆ هەر ئاژەڵێکی بچووک وەردەگرێت‪،‬‬ ‫رەسمی عمولەی عەلوەش ‪%2‬ی کرێی سااڵنە‬ ‫وەردەگرێت‪.‬‬ ‫بەپێی یاسا کارپێکراوەکان‪ ،‬باج پارەیەکى‬ ‫سەپێندراوە دەوڵەت لە خەڵکى وەردەگرێت‬ ‫ئەوەش بەمەبەستى هێنانەدى ئەو ئامانجە‬ ‫ئابوورى و کۆمەاڵیەتیانەى کە لەپێناو‬ ‫هێنانەدییاندا هەوڵدەدات‪.‬‬ ‫جۆرەکانى باجیش خۆی دەبینێتەوە لە‬ ‫پاشمانگانە‪ ،‬بەرهەمانە‪ ،‬قازانجى دەراوێتە‪،‬‬ ‫زەوییانە‪ ،‬خەرجیانە‪ ،‬باجى دەرامەتى گشتى‪،‬‬ ‫میراتانە‪ ،‬باجى هەڵکشاو‪ ،‬باجى گومرگ‬ ‫سنوورانە‪ ،‬داهاتانە‪ ،‬سەرانە‪ ،‬باجى کەسەکى‪،‬‬

‫باجى کڕیت‪ ،‬باجى بەشدارگەکان‪ ،‬ئاقارانە‪،‬‬ ‫هاوردانە‪ ،‬هەناردانە‪ ،‬باجى بەهاى دراو‪ ،‬باجى‬ ‫فرۆتەنى‪ ،‬باجى راستەقینە‪ ،‬باجى بەروبوم‪،‬‬ ‫باجى ناڕاستەوخۆ‪ ،‬پێوانە باج‪ ،‬باجى مایەى‬ ‫گوێزەرەوە‪ ،‬بەها باج‪ ،‬باجى شاراوە‪ ،‬باجى‬ ‫پێوەند‪.‬‬ ‫بەپێی بڕیاری ژماره ‪١26‬ی ساڵی‬ ‫‪20١7‬ی ئهنجومهنی وهزیران‪ ،‬كه لە ‪29‬ی‬ ‫كانونی یهكهمی ‪ 20١7‬له رۆژنامهی وهقایعی‬ ‫كوردستان باڵوكراوهتهوه‪ ،‬حكومهتی ههرێم به‬ ‫فهرمی باج و رسوماتی سهرجهم كهلوپهلهكانی‬ ‫دیاری كردووە‪ ،‬هۆشداریشیداوه له ئهگهری‬ ‫پێنهدانی باج و رسوماتهكان‪ ،‬شارهوانی‬ ‫بهپێی یاسای داهاتی شارهوانییهكان مامهڵه‬ ‫لهگهڵ سهرپێچیكاردا دهكات‪.‬‬ ‫ئەوە لەکاتێکدایە بەپێی مادەی ‪28‬‬ ‫دەستوری عێراق نابێت هیچ جۆرە باج و‬ ‫خەراجێک لە خەڵک بسەندرێت بەبێ هەبوونی‬ ‫یاسای تایبەتمەند‪ ،‬کە لە پەرلەمانەوە‬ ‫دەرچووبێت‪.‬‬ ‫هەر بەپێی بڕیارەکەی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران‪ ،‬پێنج جۆر کرێی خزمەتگوزاریی‬ ‫شارەوانییەکان وەردەگیرێت‪ ،‬بەجۆرێک ‪١5‬‬

‫هەزار دینار وەک کرێی پشکنینی یەک مامەڵە‬ ‫وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫کرێی بەکارهێنانی شۆستە بۆ ماوەیەکی‬ ‫کاتی و بۆ دروستکردنی بینا‪ ،‬بۆ بینای‬ ‫نیشتەجێبوون ‪ ١500‬دینار بۆ یەک مەتر‬ ‫دووجاو ‪ 5000‬دینار بۆ هەر مەترێک دووجا بۆ‬ ‫بینای بازرگانی وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫بەشێکی دیکەی بڕیارەکە تایبەتە بە‬ ‫وەرگرتنی کرێی فڕێدانی خۆڵ و خاشاک‪ ،‬کە‬ ‫لە مارکێت و مۆڵ و چێشتخانە و هۆتێل و‬ ‫پێشانگاکان‪ ،‬بەنزینخانە‪ ،‬نەمامگە‪ ،‬دوکان‪،‬‬ ‫فرۆشیار‪ ،‬سەوزە فرۆش‪ ،‬سەمونخانە‪ ،‬گازینۆ‪،‬‬ ‫ساردەمەنی فرۆش‪ ،‬سەنتەرو گۆڕەپان و‬ ‫باخچەو کارگەو کۆمپانیا‪ ،‬گەراجی شوشتنی‬ ‫ئۆتۆمبێل‪ ،‬و چەندین شوێنی دیکە بە‬ ‫بڕی جیاواز کە لە ‪ 3000‬هەزار دینارەوە‬ ‫دەستپێدەکات بۆ ‪ 200.000‬دووسەد هەزار‬ ‫دیناری مانگانە‪.‬‬ ‫بەشێکی دیکەی بڕیارەکە تایبەتە بە‬ ‫وەرگرتنی کرێی قیری سااڵنە بە بڕی جیاوازی‬ ‫‪ 8000‬دینار بۆ ‪ ١0.000‬دیناری مانگانە‪،‬‬ ‫هەروەها کرێی سااڵنەی زەوی شارەوانی‬ ‫تەرخانکرا بۆ ناوچە پیشەسازییەکان بە بڕی‬

‫جیاواز لە ‪ ١000‬بۆ ‪ ٤000‬هەزار دینار بۆ هەر‬ ‫مەترێک چوار گۆشە‪.‬‬ ‫لەم بڕیارە ئەنجومەنی وەزیراندا بە هیچ‬ ‫شێوەیەک باس لە وەرگرتنی کرێی فڕێدانی‬ ‫خۆڵ و خاشاکی ماڵ و شوێنی نیشتەجێبوونی‬ ‫هاواڵتیانی نەکردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم بڕیارێکی دیکەی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران هەیە بۆ وەرگرتنی پارەی فڕێدانی‬ ‫خۆڵ و خاشاک لە هاواڵتیان و ماڵ و‬ ‫شوێنەکانی نیشتەجێبوون‪ .‬دواى سێ ساڵ‬ ‫کۆتایی ساڵی رابردوو‪ ،‬بەفەرمی بڕیاری‬ ‫وەرگرتنی پارەی خۆڵ و خاشاک لە ماڵ و‬ ‫شوێنەکانی نیشتەجێبوون خراوەتە بواری‬ ‫جێبەجێکردنەوە‪ ،‬بۆ هەر ماڵێک بڕی ‪5000‬‬ ‫دیناری مانگانە‪ ،‬بۆ شوێنە بازرگانییەکانیش‬ ‫لە ‪ ١5‬هەزار بۆ ‪ ١00.000‬سەد هەزار دیناری‬ ‫مانگانەیە بەپێی رووبەرو دانانی حاویەی‬ ‫تایبەت‪.‬‬ ‫بڕیارى کۆکردنەوەى پارەى خۆڵ و‬ ‫خاشاک لەساڵى ‪ 20١6‬لەالیەن حکومەتى‬ ‫هەرێمی کوردستانەوە دەرکرا‪ ،‬سەرەتا لە‬ ‫پارێزگاکانی هەولێرو دهۆک چووە بواری‬ ‫جێبەجێکردنەوەو لە پارێزگای سلێمانیش‬ ‫مانگی ‪١١‬ی ‪ 20١9‬بڕیاری جێبەجێکردنی درا‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەی بەهۆی ناڕەزایەتی‬ ‫و هاواڵتیان و دوکاندارو کاسبکارانەوە‬ ‫هیچ بڕیارێک هەیە بۆ کەمکردنەوەی کرێی‬ ‫خزمەتگوزارییەکان‪ ،‬وتەبێژی وەزارەتی‬ ‫شارەوانی رایگەیاند‪ :‬تائێستا پێداچوونەوە‬ ‫نەکراوە‪ ،‬ئەگەر بکرێت لەوانەیە زیاد بکرێت‪،‬‬ ‫چونکە بەهەموو پێوەرێک قورسایی لەسەر‬ ‫بازرگان و خاوەنکارەکان زیاد دەکرێت لەپێناو‬ ‫بەرژەوەندی فەرمانبەر و هاواڵتیان‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬ئامانجی حکومەت ئەوەیە‬ ‫داهاتی ناوخۆ زیادبکرێت‪ ،‬بەشێکی زۆری‬ ‫داهاتی ناوخۆش ئەو رسومات و کرێی‬ ‫خزمەتگوزارییانەیە کە دەبێت وەربگیرێت”‪.‬‬ ‫لەبارەی وەرگرتنی رەسمی هەڵواسینی‬ ‫تابلۆو دوکان و شوێنکارەکان‪ ،‬کوردۆ شابان‬ ‫رایگەیاند‪ :‬باجی تابلۆ بەپێی قەبارەی تابلۆکە‬ ‫دانراوە‪ ،‬هەرکەس رسوماتەکە بە زۆر دەزانێت‬ ‫با تابلۆی شوێنی کارەکەی بچووک بێت بۆ‬ ‫ئەوەی باجی کەمتری لێ وەربگیرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫بڕیارەی دەرچووە بەپێی رووبەرو قەبارە‬ ‫دیاریکراوەو هەموو الیەنەکانی دیکەی‬ ‫وەرگرتنی باج و رسومات لەبەرچاو گیراوە‪.‬‬

‫چارەسەری وەستانی ئاو لەناو شاری هەولێر‬

‫بۆ ئاوەڕۆ حكومەت ‪ 330‬ملیۆن دۆالر تەرخان دەكات و قۆناغی پالندانان شەش ساڵی پێدەچێت‬ ‫بە بڕوای ئەو ئەندازیارە‪ ،‬پیادەنەكردنی‬ ‫دیزاینێكی ئەندازیاری وردی یەكگرتوو بۆ‬ ‫شاری هەولێر‪ ،‬تاكو قەبارەی ئاوەڕۆكان‬ ‫بە شێوەیەك بێت‪ ،‬فریای تێپەڕاندنی ئاوی‬ ‫ئاوەڕۆكانی سەرووی خۆی بكەوێت و تاكو‬ ‫كۆبونەوەی ئاو روونەدات‪ ،‬هەروەها هەندێ لە‬ ‫پرۆژەكانی ئاوەڕۆ بە مواسەفاتی ئەندازیاری‬ ‫جێبەجێ نەكراوە‪ ،‬بۆیە وەكو پێویست كاری‬ ‫خۆی ناكات‪ .‬لەكاتی باران باریندا ئاو پەنگ‬ ‫دەخواتەوەو سەر شەقامەكان پڕ ئاو دەبن‪.‬‬

‫چارەسەر چییە؟‬

‫الفاوی هەفتەی رابردوو‬ ‫سەرچین ساڵح‬ ‫هەر كە باران بە لێزمە دەبارێت بەشێك‬ ‫لە شەقام و كۆاڵنەكانی سەنتەری شاری‬ ‫هەولێر پڕدەبن لە ئاو و الفاو دروست دەبێت‪،‬‬ ‫سااڵنە ئەم حاڵەتە دووبارە دەبێتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫چارەسەركردنی گرفتی ئاوەڕۆی پارێزگاكە‪،‬‬ ‫حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ‬ ‫كۆمپانیایەكی بیانیدا كردووە‪.‬‬ ‫دروستبونی الفاو لەناو گەڕەك و كۆاڵنو‬ ‫شەقامەكانی هەولێردا چەندین هۆكاری‬ ‫لەپشتەوەیە‪ ،‬بەاڵم ئەم رووداوە كە هەموو‬ ‫ساڵێك دووبارە دەبێتەوە‪.‬‬ ‫كۆتایی هەفتەی رابردوو دەیان گرتەی‬

‫ڤیدیۆیو سەدان وێنەی هەستانی الفاو لەناو‬ ‫گەڕەكو شەقام و كۆاڵنەكانی هەولێر لە‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵیەتییەكان باڵوبویەوە‪ ،‬الفاوەكە‬ ‫بەشێوەیەك بوو جموجوڵو هاتوچۆكردنی‬ ‫لە بەشێك لە شوێنەكان وەستاند‪ ،‬یەكەم‬ ‫ساڵ نیە پایتەختی هەرێمی كوردستان‬ ‫رووبەڕووی ئەم كێشەیە دەبێتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چارەسەری بنەڕەتی نەكرێت ڕەنگە بە‬ ‫بارانێكی بەخوڕی چەند ڕۆژە كارەسات‬ ‫دروست ببێت‪.‬‬

‫هۆكارەكانی‬ ‫دروستبوونی الفاو لە هەولێر‬

‫عەبدولڕەحمان موهەندیس‪ ،‬ئەندازیاری‬ ‫شارستانی و سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان‬

‫لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‪ ،‬هۆكاری‬ ‫دروستبوونی الفاوی بۆ چەند خاڵێك‬ ‫گەڕاندەوە لەوانە‪ ،‬ئەو ئاوەڕۆیانەی هەیە‬ ‫هەموویان ئاوەڕۆی تێكەڵ و هاوبەشن‪ ،‬واتە‬ ‫جیاجیا نین‪ ،‬جگە لەوەی هەندێ شوێن و‬ ‫ئاوەڕۆی هاوبەشیشی نییە‪.‬‬ ‫یەكێكی تر لە هۆكارەكان‪ ،‬نەبوونی‬ ‫تۆڕی سەربەخۆی ئاوی قورس‪ ،‬ئەو تۆڕانەی‬ ‫ئێستا هەیە بریتیە لە تۆڕی هاوبەشی ئاوی‬ ‫قورس و ئاوی باران‪ ،‬ئەوەش وادەكات‬ ‫تۆڕەكان فریای وەرگرتنی ئاوی باران‬ ‫نەكەون‪ ،‬چونكە تۆڕەكان ئاوی قورسیان‬ ‫تێدایەو بەتەواوی ناتوانن ئیستیعابی ئاوی‬ ‫باران بكەن‪ ،‬بەتایبەتی ئەو كاتانەی باران‬ ‫بە خوڕ دەبارێت‪.‬‬

‫“كەمتەرخەمی لە نۆژەننەكردن و‬ ‫پاكردنەوەی ئاوەڕۆو مەنهۆڵەكان‪ ،‬پێش‬ ‫ئەوەی وەرزی باران بارین بێت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫نەبوونی ژمارەی پێویستی كەرەستەو ئەو‬ ‫ئامێرە پێشكەوتووانەی كە بۆ ناو تۆڕی‬ ‫ئاوەڕۆكان بەكاردێت بۆ خاوێنكردنەوەو‬ ‫نۆژەنكردن” بەوتەی سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫گۆڕان بەشێكی تری هۆكارەكانە‪.‬‬ ‫نەیشاردەوە‪ ،‬كەمی رووبەری سەوزایی‬ ‫لەناو شاری هەولێر‪ ،‬كە رێژەكەی كەمترە‬ ‫لە رێژەی ستاندارد‪ ،‬هەڵكەوتەی جوگرافیو‬ ‫تۆبۆگرافی شاری هەولێر‪ ،‬كە زیاتر راستاییە‪،‬‬ ‫وادەكات نشێوی رێڕەوی ئاوەڕۆكان كەم‬ ‫بێت و قەبارەی دەربازبوونی ئاوی ئاوەڕۆكان‬ ‫كەم بێت لەكاتێكی دیاریكراودا‪.‬‬

‫عەبدولڕەحمان موهەندیس‪ ،‬چارەسەری‬ ‫كاتی و ریشەییەكان بۆ گرفتی دروستبوونی‬ ‫الفاو لە شاری هەولێر دەخاتەڕوو‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات ئەگەر تۆڕی ئاوی قورس جیا‬ ‫بكرێتەوە لە ئاوی باران‪ ،‬ئەوا كێشەی‬ ‫كۆبونەوەی ئاو و الفاوی شاری هەولێر بەرەو‬ ‫چارەسەركردن دەڕوات‪.‬‬ ‫یەكەم‪ /‬چارەسەری ڕیشەیی‪:‬‬ ‫دروستكردنی تۆڕی ئاوی قورس بەجیا‬ ‫لە تۆڕی ئاوی باران‪ ،‬بەپێی زانیارییەكان‬ ‫كۆمپانیایەكی ژاپۆنی خەریكی لەئەستۆ‬ ‫گرتنی جێبەجێكردنی تۆڕی ئاوی قورسە‬ ‫لە شاری هەولێر‪ ،‬ئەگەر پڕۆژەكە تۆڕی‬ ‫ئاوی قورس جیابكاتەوە لە ئاوی باران‪،‬‬ ‫ئەوا كێشەی كۆبونەوەی ئاو و الفاوی شاری‬ ‫هەولێر بەرەو چارەسەركردن دەڕوات‪.‬‬ ‫دووەم‪ /‬چارەسەری كاتی‪:‬‬ ‫چارەسەری گرفتی الفاو لە شاری‬ ‫هەولێر بەشێوەیەكی كاتی‪ ،‬تەرخانكردنی‬ ‫بودجەی پێویست بۆ كڕین و دابینكردنی‬ ‫پێداویستیەكانی‬ ‫كەرەستەو‬ ‫ئامێرو‬ ‫دامودەزگاكانی شارەوانیو ئاوەڕۆكان‪،‬‬ ‫بۆ نۆژەنكردنەوەو پاكردنەوەی تۆڕەكانی‬ ‫ئاوەڕۆ‪ ،‬بۆ ئامادەكردنیان بۆ وەرزی باران‬ ‫بارین‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی ئەو شوێنانەی سااڵنە‬ ‫كێشەی كۆبونەوەی ئاو و الفاوی لێ‬ ‫دروست دەبێت‪ ،‬پێویستە دیراسەی وردی‬

‫بۆ بكرێت و چارەسەری كاتی بۆ دابنرێت‬ ‫تا ئەو كاتەی تۆڕی ئاوی قورس و باران‬ ‫جیا دەكرێتەوە‪ ،‬بە بەشێك لە چارەسەری‬ ‫كێشەكان ناودەبات‪.‬‬ ‫لە هەموو حاڵەتەكانی چارەسەركردن‬ ‫پێویستی بە تەرخانكردنی بودجەی‬ ‫پێویست هەیە‪ ،‬خۆشبەختانە هەولێر‬ ‫دەوڵەمەندە بە ئەندازیارو ستافی پسپۆڕو‬ ‫شارەزاو بەئەزموون‪ ،‬ئەگەر بودجەو‬ ‫پێداویستیەكانیان دابین بكرێتو دەرفەتیان‬ ‫پێبدرێت‪ ،‬ئەوا هیچ گومانی تێدا نییە‪،‬‬ ‫كێشەی ئاوی قورس و باران لە پایتەختدا‬ ‫چارەسەر دەكەن‪.‬‬

‫گەورەترین گرێبەست كراوە‬ ‫بۆ چاككردنی ئاوەڕۆ‬

‫وەزارەتی شارەوانی گرێبەستێكی بۆ‬ ‫چارەسەركردنی ئاوو ئاوەڕۆی هەولێر لەگەڵ‬ ‫كۆمپانیایەكی ژاپۆنی ئیمزا كردووە‪ ،‬بەوتەی‬ ‫بەرپرسانی وەزارەتی شارەوانی گرێبەستەكە‬ ‫گەورەترین گرێبەستە‪ ،‬كە كابینەی نۆیەم‬ ‫كردوویەتیو كێشەی ئاوو ئاوەڕۆی هەولێر‬ ‫چارەسەر دەكات‪.‬‬ ‫كوردۆ شابان‪ ،‬وتەبێژی وەزارەتی‬ ‫شارەوانی هەرێم بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬قۆناغی‬ ‫یەكەمی ماستەر پالنی پرۆژەكە ‪ 30‬ملیۆن‬ ‫دۆالری بۆ تەرخانكراوە لە مانگی ‪12‬ی‬ ‫ساڵی رابردووەوە گرێبەستەكە كراوە‪ ،‬بڕیارە‬ ‫لەماوەی ‪ 77‬مانگدا تەواو بكرێت‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوە قۆناغی جێبەجێكردن دەستپێدەكات‪،‬‬ ‫كە گرێبەستی دووەم ئیمزا دەكرێت ‪300‬‬ ‫ملیۆن دۆالری تێدەچێت”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬قۆناغی یەكەم كۆاڵن بە كۆاڵنی‬ ‫هەولێر تەختیتی بۆ دەكرێت پالن دادەنرێت‬ ‫لەالیەن كۆمپانیاكەوە‪ ،‬ئەمەش كاتی دەوێت‬ ‫لەدوای تەواو بوونی قۆناغی یەكەم قۆناغی‬ ‫دووەم دەستپێدەكات بەپێدانی قەرزی‬ ‫درێژخایەن لەالیەن حكومەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نازانین كەی دەستپێدەكات”‪.‬‬

‫وو�‬ ‫ب��ەدوادا چ�� ن‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫‪3‬‬

‫کورد بەوشێوەیەی ئێستا دەنگ بە عەالوی نادات‬ ‫لیژنەیەکی بااڵ بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بۆ گفتوگۆ دەچێتە بەغدا‬

‫“زەمەن”‬ ‫کورد بەشداریکردن لە کابینەی نوێی‬ ‫عەالوی بە هەڵپەسێردراوی دەهێڵێتەوە‪،‬‬ ‫ئامادەنییە دەنگ بە حکومەتێک بدات‪،‬‬ ‫کە بەبێ رەزامەندی خۆی وەزیرەکانی بۆ‬ ‫دابنرێت و وەک قەوارەیەکی دەستوریی‬ ‫مامەڵەی لەگەڵ نەکرێت‪.‬‬ ‫دوای سەردانی وەفدێکی الیەنە‬ ‫سیاسییەکانی هەرێم بۆ بەغداو کۆبونەوە‬ ‫لەگەڵ محەمەد تۆفیق عەالوی کاندیدی‬ ‫راسپێردراو بۆ پێکهێنانی حکومەتی‬ ‫نوێی عێراق‪ ،‬دوێنێ دووشەممە لە دیوانی‬ ‫سەرۆکایەتی هەرێم‪ ،‬کۆبونەوەی هاوبەشی‬ ‫سێ سەرۆکایەتییەکەو الیەنە سیاسییەکان‬ ‫و وەفدی دانوستان بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەکی بەشدار لە کۆبونەوەکە‬ ‫ناوەڕۆک و وردەکاریی گفتوگۆکانی بۆ‬ ‫“زەمەن” ئاشکرا کردو وتی‪“ :‬وهفدی‬ ‫دانوستان سهرهتا ناوەڕۆکی سهردانهكهیان‬ ‫بۆ بهغدا روونکردەوە‪ ،‬کە دووجار لەگەڵ‬ ‫محهمهد عهالوی کۆبونەتەوە‪ ،‬جاری یەکەم‬ ‫عەالوی بێمنهت بووه له كوردو وتویهتی‬ ‫رازین ئاوایهو رازیش نین ههر ئاواییه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫جاری دووهم نهرمی نونداووهو پاشهكشهی‬ ‫كردووه لە بەشێکی قسەکانی‪ ،‬کە رێگر نییە‬ ‫لەوەی پشکی کورد لە وەزارەتەکان لەالیەن‬ ‫هەرێمی کوردستانەوە کاندید بکرێن‪.‬‬ ‫بەوتەی وەفدی دانوستان‪ ،‬عەالوی‬ ‫وتویهتی عهیبه بۆ من بودجهی ههرێم‬ ‫ببڕم و پارەو موستهحهقاتی جوتیاران‬ ‫حهقی خۆیانهو دهبێت بدرێت‪ ،‬لەبارەی‬ ‫مادەی ‪140‬و دۆخی کەرکوک و ناوچە‬ ‫کێشە لەسەرەکانەوە‪ ،‬بەپێویستی زانیوە‬ ‫میکانیزمێکی تایبەتیان بۆ دابنرێت‪.‬‬ ‫عەالوی بەڵێنیداوە وەزیرێک لە‬ ‫کابینەکەیدا زیاد بکرێت بەناوی وەزیری‬ ‫دهوڵەت بۆ كاروباری ههرێم‪ ،‬جگه لهو سێ‬ ‫وهزارهتەی‪ ،‬کە وەک پشکی کورد دیاریکراوە‬

‫ئەوانیش بریتین لە وەزارەتەکانی (دارایی‪،‬‬ ‫بازرگانی‪ ،‬داد)‪.‬‬ ‫بەپێی ناوەڕۆکی کۆبونەوەکانیان‬ ‫لەگەڵ الیەنەکانی دیکەی بەغدا‪ ،‬وهفدهكه‬ ‫باسی ئهوەیان كردووه‪ ،‬كه ههندێك الیهنی‬ ‫شیعهكان پشتیوانی عهالوی ناكهن‪ ،‬لەوانە‬ ‫مالیكی به ئاشكرا لهگهڵیدا نییه‪ ،‬الیهنهكانی‬ ‫تریش ههندێكیان لهگهڵی نین‪ ،‬بهاڵم به‬ ‫ئاشكرا نایڵێن‪ ،‬چونكه لهژێر كاریگهری‬ ‫مهرجهعیهتدان‪.‬‬ ‫سەبارەت بە سوننەکانیش وەفدەکە‬ ‫ئاشکرایان کردووە؛ سوننەکان تاوتوێی ئەوە‬ ‫دەکەن بایکۆتی دانیشتنی پەرلەمان بۆ‬ ‫متمانەدان بە حکومەت بکەن بزانن دەتوانن‬ ‫نیساب بشکێنن‪ ،‬بەاڵم تائێستا نیوە بە‬ ‫نیوەیەو روون نییە هەڵوێستیان چی دەبێت‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەکانی “زەمەن” لە‬ ‫کۆبونەوەکەدا بەهار مەحمود‪ ،‬کە بە‬

‫عەالوی وەزیرێکی‬ ‫دەوڵەت بۆ کاروباری‬ ‫هەرێم دادەنێت‬

‫نوێنەرایەتی فراکسیۆنی گۆڕان بەشداریی‬ ‫کۆبونەوەکەی کردووە‪ ،‬لەبارەی ئەو‬ ‫ناوی کاندیدە کوردانەی باڵوبوونەتەوە بۆ‬

‫خەڵك بە قاچاخ لە ئێرانەوە‬ ‫دەگەڕێنەوە هەرێم‬ ‫سەرچین ساڵح‬ ‫رێکارەکانی بەرگرتن لە باڵوبوونەوەی پەتای‬ ‫کۆرۆنا لە هەرێم دەستیپێکردووە‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫داخستنی سەرجەم مەرزو دەروازە سنورییەکان‬ ‫بە رووی هاتوچۆی گەشتیاراندا‪ ،‬بەاڵم لە سنوری‬ ‫ئێرانەوەو بەبێ پشكنین لە ‪ 56‬خاڵی نافەرمییەوە‬ ‫هاواڵتیان هاتوچۆ دەكەن و دەستێوەردان دەكرێت‬ ‫لە پشكنینی هاواڵتیان لە مەرزە نێودەوڵەتیەكاندا‪.‬‬ ‫كۆماری ئیسالمی ئێران كە ‪ 400‬كیلۆمەتر‬ ‫سنوری لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هەیەو لە سێ‬ ‫دەروازەی نێودەوڵەتی و چەندین خاڵی سنوری‬ ‫الوەكییەوە هاتوچۆ لەنێوان ئەو واڵتەو هەرێمی‬ ‫كوردستاندا دەكرێت‪ ،‬تائێستا لە ئێران ‪ 61‬کەس‬ ‫تووشی ڤایرۆسەکە بوون و ‪ 12‬کەس بە کۆرۆنا‬ ‫گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫ئێستا‪ ،‬هەرێمی کوردستان هاوسنورە لەگەڵ‬ ‫واڵتێک کە ژمارەیەکی زۆر هەڵگری ڤایرۆسەکەی‬ ‫هەیەو چووەتە سەر نەخشەی جیهانیی ئەو‬ ‫واڵتانەی کە کۆرۆنایان تێدا باڵوبوونەتەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬محەمەد قادر‪ ،‬وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی‬ ‫حکومەتی هەرێم بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬تائێستا هیچ‬ ‫تووشبوویەک نە بە هەڵگری ڤایرۆسەكە نە بە‬ ‫گومانلێكراو لە هەرێمی كوردستاندا تۆمار نەكراوە‪،‬‬ ‫رێگە بە هیچ هاواڵتییەكی چینی یان ئەوانەی لە‬ ‫چینەوە هاتوون نادرێت بێنە هەرێمی كوردستانەوە‬ ‫تا ‪ 14‬رۆژ لەژێر چاودێریدا نەمێننەوە”‪.‬‬ ‫ئێوارەی دوێنێ دووشەممە‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫تەندروستی هەرێمی کوردستان گەیشتنی ماددەی‬ ‫(کیتی) تایبەت بە دیاریکردنی ڤایرۆسی کۆرۆنای‬ ‫راگەیاند‪ ،‬کە تاکە ماددەیە دەتوانرێت ڤایرۆسەکەی‬ ‫پێ دیاری بکرێت‪.‬‬ ‫وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی‪ ،‬هەنگاوەكانی‬ ‫پشكنینی روونكردەوە‪ ،‬كە قۆناغی یەكەم‬ ‫گومانلێكراوە لەكاتی بوونی هەر نیشانەیەك‬ ‫نمونەی لێوەردەگیرێت بە هاوكاری رێكخراوی‬ ‫تەندروستی جیهانی پشكنینی بۆ دەكرێت بۆ‬ ‫ئەوەی بزانن هەڵگری ڤایرۆسەكەیە یان نا‪.‬‬ ‫بەهۆی نەبوونی ئامێری تایبەت بە‬ ‫دەستنیشانکردنی گومانلێکراو و توشبوو بە‬ ‫ڤایرۆسەکە‪ ،‬هەرێمی کوردستان بە هەماهەنگی‬ ‫بەغدا پشکنین بۆ گومانلێکراوەکان دەکات و‬

‫سامپڵەکان دەنێردرێتە بەغداو لە ماوەی دوو بۆ‬ ‫سێ رۆژدا وەاڵمی پشکنینەکان دەگەڕێندرێنەوە‪.‬‬ ‫وەک بەشێکیش لە ئامادەکارییەکان‪،‬‬ ‫لیژنەیەکی بااڵ لە وەزارەتی تەندروستی‬ ‫پێكهێنراوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسەكە‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی وەزیرانیش بودجەیەكی فریاگوزاریی‬ ‫تەرخانكردووە‪.‬‬ ‫بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی تەندروستی‬ ‫عێراق‪ ،‬لە شاری نەجەف توشبوویەکی ڤایرۆسی‬ ‫کۆرۆنا دەستنیشان کراوە‪ ،‬کە خوێندکارێکی‬ ‫ئێرانییەو لە قوتابخانە ئاینییەکانی ئەو شارە‬ ‫دەخوێنێت و پێش دەستپێکردنی رێکارو داخستنی‬ ‫سنورەکان لە ئێرانەوە گەشتی بۆ شاری نەجەف‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫د‪ .‬شایان عەسكەری‪ ،‬جێگری سەرۆكی‬ ‫لیژنەی تەندروستی لە پەرلەمانی كوردستان بە‬ ‫“زەمەن”ی وت‪“ :‬ئەوەی گرنگ بوو بەالمانەوە‬ ‫خاڵە سنورییەكانی نێوان هەرێم و ئێران بووە جگە‬ ‫لە خاڵە سنورییە فەرمییەكان‪ 56 ،‬خاڵی نافەرمی‬ ‫هەیە‪ ،‬وەزارەتی تەندروستی لەگەڵ وەزارەتی‬ ‫ناوخۆ لە هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی ئەو خااڵنەدان‪،‬‬ ‫ئەوانەی لە ئێرانەوە دێنەوە زۆرن و راگرتن و‬ ‫پشكنینیان پێویستی بە توانایەكی زۆرە لەهەوڵی‬ ‫چارەسەركردنی ئەوەشدان”‪.‬‬ ‫حکومەتی هەرێم بڕیاریدا هەر هاواڵتییەکی‬ ‫هەرێم لە ئێرانەوە بگەڕێتەوە بۆ ماوەی ‪14‬‬ ‫رۆژ بخرێتە ژێر چاودێریی تەندروستییەوەو لە‬ ‫شوێنێکی دابڕاودا چاودێریی بکرێت‪.‬‬ ‫بەوتەی شایان عەسکەری‪ ،‬لە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا بۆ بەشی چاودێری چڕی تایبەت‬ ‫بە هەناسەدان نزیكەی ‪ 150‬قەرەوێڵە هەیەو بۆ‬ ‫چاودێری چڕ ‪ 250‬قەرەوێڵە هەیە‪ ،‬بەكۆی گشتی‬ ‫وەزارەتی تەندروستی ‪ 350‬بۆ ‪ 400‬قەرەوێڵەی‬ ‫ئامادەیە بۆ نەخۆشییەكە‪ ،‬بەاڵم ئەو ژمارەیە زۆرە‬ ‫لەبەرئەوەی نەخۆشییەكە تائێستا لە هەرێم تۆمار‬ ‫نەكراوە‪.‬‬ ‫جێگری سەرۆکی لیژنەی تەندروستی رایگەیاند‪:‬‬ ‫لە کۆبونەوەیان لەگەڵ وەزیری تەندروستی پێی‬ ‫وتوون‪ ،‬كەمتەرخەمیی لە بەرپرسی هەندێك خاڵە‬ ‫سنورییەكان هەیە كە پابەندنابن بە رێنماییەكانی‬ ‫وەزارەتی تەندروستی و بگرە دەستێوەردان دەكەن‬ ‫بۆئەوەی كەسێك نەپشكنرێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی بە‬ ‫قاچاخ هێنانەوەی ئەو هاواڵتییانەی چوونەتە ئێران‬ ‫یەكێكە لە كێشە گەورەكان‪.‬‬

‫کابینەکەی عەالوی پرسیاری لە وەفدەکە‬ ‫کردووە‪ ،‬لە وەاڵمدا هۆشیار زێباری‬ ‫وتوویەتی‪ :‬بهرههم ساڵح سوێندی خواردووه‬ ‫كه ناوی عادل كهریم و شوان تههای نهداوه‬ ‫به عهالوی‪ ،‬بهاڵم ناوی حاكم رزگاری بۆ‬ ‫پۆستی وەزارەتی داد داوه بە عەالوی‪،‬‬ ‫چونكه زانیویەتی كاك مهسعود الری نییە‬ ‫لە کاندیدکردنی حاكم رزگار‪.‬‬ ‫بەوتەی سەرچاوەکە؛ هۆشیار زێباری به‬ ‫تهنزهوه له كۆبونهوهكەدا وتوویهتی‪“ :‬بهاڵم‬ ‫ئێمه ههموومان یهكتر دهناسین”‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ئەگەری تەنازول نەکردنی‬ ‫عهالوی له چۆنیەتی دیاریكردنی وهزیره‬ ‫كوردهكان و مانهوهی ئهو ناوانهی كه ئێستا‬ ‫دههێنرێن‪ ،‬ئهو بەشدارهی كۆبونهوهكهی‬ ‫سهرۆكایهتی ههرێم وتی‪“ :‬فراكسیۆنه‬ ‫كوردییهكان بۆیە دهنگ به حكومهتهكهی‬ ‫عهالوی نادهن لەبەر کاندیدەکان نییە‪ ،‬بهڵكو‬

‫كۆبونهوهكه پێیوایه ئهوه پێشینهیهكی خراپ‬ ‫دهبێت و پاشهڕۆژ حساب بۆ ههرێم ناكرێت‪،‬‬ ‫چونكه ههرێم حیزب و پارێزگایهك نییه‪،‬‬ ‫كیانێكی گهورهی دهستورییه‪ ،‬بۆیە دەنگ‬ ‫نادەین به كابینهیهك ئهگهر رهنگدانهوهی‬ ‫ههرێمی كوردستانی تێدا بهدی نهكهین‪،‬‬ ‫چونکە ئهوە پشکی کوردەو دهبێت لهالیهن‬ ‫دامهزراوه دهستورییهكانی ههرێمهوه دیاری‬ ‫بكرێت‪ ،‬نەک وەک ئێستا کە ئەو کاندیدانە‪،‬‬ ‫نه لهالیهن الیهنه کوردستانییەکان و نه‬ ‫لهالیهن دامهزراوهكانی ههرێمەوە كه بریتین‬ ‫له سهرۆكایهتی ههرێم و پهرلهمان و‬ ‫حكومهت دیارینهكراون‪.‬‬ ‫هەر لەبارەی ناوەڕۆکی کۆبونەوەکەوە‪،‬‬ ‫سەلیم شوشكەیی سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی و بەشداری کۆبونەوەکە بە‬ ‫“زەمەن”ی راگەیاند‪ :‬تائێستا كورد بڕیاری‬ ‫نەداوە بایكۆتی حكومەتی نوێی عێراق‬

‫بكاتو بڕیاریشی نەداوە بەو شێوەیەی ئێستا‬ ‫دەنگ بە كابینەكە بدات‪ ،‬داوامانكردووە‬ ‫كۆبونەوەكان بەردەوامیان هەبێتو گرنگی‬ ‫بدرێت بە هەرێمی كوردستان‪ ،‬قەوارەی‬ ‫هەرێمی كوردستان بەپێی دەستور‬ ‫بپارێزرێت‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬بەهیچ شێوەیەك كورد‬ ‫رازی نییە بەوەی كە هەرێمی كوردستان‬ ‫وەك موئەسەساتی دەستوری لەبەرچاو‬ ‫نەگیرێت”‪.‬‬ ‫سەبارەت بە مەرجەکان بۆ دەنگدان بە‬ ‫کابینەکەی عەالوی‪ ،‬شوشکەیی رایگەیاند‪:‬‬ ‫هیچ بژاردەیەك لە كۆبونەوەكە نەبوو‪ ،‬تەنها‬ ‫ئەوەیە ئەمریكییەكان رێگە نادەن هیچ‬ ‫حكومەتێك بەبێ بەشداریی كورد دروست‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬الیەنە کوردستانییەکان‬ ‫بڕیاریاندا وەفدێک لەسەر ئاستی بااڵ‬ ‫پێکبهێنن بۆ درێژەدان بە گفتوگۆکان‬ ‫بۆ ئەوەی لە یەک دوو رۆژی داهاتوودا‬ ‫بگەنە ئەنجامێک‪ ،‬هەمان وەفدی پێشوو‬ ‫نابێت‪ ،‬قسە لەسەر ئەوەکراوە وەفدەکە بە‬ ‫سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جارێ نازانین چۆن دەبێت”‪.‬‬ ‫سەبارەت بە دیاریکردنی کاندیدی‬ ‫سەربەخۆی کورد بۆ پڕکردنەوەی ئەو‬ ‫پۆستانەی بەر کورد دەکەوت لە کابینەی‬ ‫نوێی حکومەتدا‪ ،‬سەلیم شوشکەیی‬ ‫رایگەیاند‪ :‬ئێمە رێگرییمان لە دانانی‬ ‫کەسانی سەربەخۆ نییە‪ ،‬بەاڵم بۆ سەرۆک‬ ‫وەزیران نەهاتووە بڵێت وەزیر سیاسی‬ ‫یان پێشمەرگە نەبێت‪ ،‬چۆن هاواڵتیەکی‬ ‫سەربەخۆ بۆی هەیە هاواڵتییەکی سیاسییش‬ ‫بۆی هەیە خۆی کاندید بکات‪ ،‬هەڵبژاردن‬ ‫بۆیە دەکرێت بۆ گەیشتنە بە ئیستحقاق و‬ ‫گەیشتن بە دەسەاڵت‪ ،‬جا ئەگەر کەسێک‬ ‫ماندوبووەو گەیشتووەتە دەسەاڵت مەحروم‬ ‫بکرێت و کەسێکی تریش کە ئاگای لە هیچ‬ ‫نییە پۆستی پێبدرێت‪ ،‬ئەمە پێچەوانەی‬ ‫دەستوورو بنەما دیموکراسیەکانە‪.‬‬

‫د‪.‬سەباح هەورامی‪ ،‬بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی‪:‬‬

‫ئەوانەی لە ئێران دەگەڕێنەوە‬ ‫لە ئوتێلە پێنج ئەستێرەكان دەهێڵرێنەوە‬

‫هەرێمی كوردستان لە دۆخی ئامادەكاریدایە بۆ رێگریكردن لە باڵوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناو لە سلێمانی نەخۆشخانەی تایبەت تەرخانكراوەو‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامی‪ ،‬بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانیش دەڵێت‪ :‬ئەوانەشی لە ئێرانەوە دەگەڕێنەوە دەخرێنە ژێر چاودێرییەوە‪.‬‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامی بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬چەند ئوتێلێكی پێنج ئەستێرەیی دیاریكراونو ئەو كەسانەی لە ئێران دەگەڕێنەوە لەوێ دادەنرێنو‬ ‫تائێستا_دوێنێ دووشەممە_ زیاتر لە ‪ 300‬كەس لەژێر چاودێریدانو دوو كەسیش نیشانەكانی نەخۆشیەكەیان تێدایە”‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬بڕیار نامیق‬

‫زەمەن‪ :‬ئەو هاواڵتی و گەشتیارانەی لە‬ ‫ئێران دەگەڕێنەوە لە كوێ دەخرێنە ژێر‬ ‫چاودێرییەوە؟‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامی‪ :‬ئێمە لە حاڵەتی‬ ‫دەروونی ئەو هاواڵتیانە تێدەگەین و‬ ‫دەزانین لەباری دەروونی خراپدان‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت ئەوە بزانن ئەوانە‬ ‫بەرپرسیارێتییەكی ئەخالقی و مێژووییان‬ ‫لەسەرە‪ ،‬نابێت ئەوان بچنە ناو هاواڵتیان‬ ‫بۆئەوەی نەبنە سەرچاوە بۆ باڵوبوونەوەی‬ ‫هەر نەخۆشییەك ئەگەر شوێنەكەشیان‬ ‫خراپ بێت دەبێت دان بەخۆیاندا بگرن‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانین شوێنی گونجاوترو‬ ‫باشتریان بۆ دابین بكەین‪ ،‬لە راستیدا ئەو‬ ‫شوێنانەی ئێمە گرتومانە هەمووی ئۆتێلی‬ ‫پێنج ئەستێرەنو گونجاویشەو بە لێشاو‬ ‫هاواڵتییان دەگەڕێنەوە‪.‬‬

‫زەمەن‪ :‬رۆژانە چەند هاواڵتی‬ ‫دەگەڕێنەوەو دەخرێنە ژێر چاودێرییەوە؟‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامی‪ :‬بەپێی رۆژە‪،‬‬ ‫رۆژانە نزیكەی ‪ 100‬بۆ ‪ 150‬كەس‬ ‫لە مەرزەكانەوە دەگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬واتە ئێستا چەند‬ ‫كەس لەالی ئێوە لەژێر‬ ‫چاودێریدان؟‬ ‫د ‪ .‬سە با ح‬ ‫هەورامی‪ :‬ئێستا‬ ‫نزیكەی ‪ 300‬بۆ ‪350‬‬ ‫كەس لەو شوێنانەی‬ ‫كە دیاریمان كردوون‬ ‫لە ئوتێل و شوێنە‬ ‫لەژێر‬ ‫گەشتیارییەكان‬ ‫چاودێریدان‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬خەرجییان بۆ رۆژێك چەندە؟‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامی‪ :‬خەرجییەكەیان‬ ‫لەسەر حكومەتە‪ ،‬چونكە سەرەتایە‬ ‫نازانرێت بەاڵم رۆژ بە رۆژ میكانیزمی‬ ‫نوێو باشتر دادەنرێت بۆ چاودێریو‬ ‫خزمەتكردنیان‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لە كۆبونەوەكەی رۆژی شەممە‪،‬‬ ‫ئەو پەنجا ملیار دینارەی پێشنیار كرابوو‬ ‫وەك بودجەیەكی سەرەتایی رەزامەندی‬ ‫لەسەر دراوە؟‬ ‫رەزامەندی‬ ‫هەورامی‪:‬‬ ‫د‪.‬سەباح‬ ‫درا هەرچی پێویست بێت بكرێت بۆ‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬كەواتە ئەو بودجەیە‬ ‫خەمڵێندراوە؟‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامی‪ :‬نا تائێستا نازانین‬ ‫چەندی پێویستە‪ ،‬بەاڵم ئەوەندە بەئێمە‬

‫حكومەت‬

‫وتراوە چەندی پێویستبوو‬ ‫ئامادەیە دابینی بكات‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەوانەی لەم چەند رۆژەدا‬ ‫گەڕاونەتەوە هیچ كەسێك هەیە گومانی‬ ‫لەسەر بێتو خرابێتە ژێر چاودێریەوە؟‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامی‪ :‬هیچ كەسێك نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم خەڵكیش هەیە رەنگە ئەو نەخۆشیەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬رەنگە خەڵكیش هەبێت بەهۆی ئەو‬ ‫سەرماو قەلەقیەی هەیەتی تووشی حاڵەتو‬ ‫ئەنفلۆنزایەكی ئاسایی بووبێت‪ ،‬نیشانەكانی‬ ‫هەمان ئەو نیشانانە بێت كە تووشبوویەكی‬ ‫كۆرۆنا هەیەتی‪ ،‬بەاڵم لە پشكنینی‬ ‫تاقیگەییدا لەوەدەچێت وا دەرنەچێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ژمارەیان چەند كەسە؟‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامی‪ :‬الی ئێمە تائێستا‬ ‫دوو كەس باری تەندروستیان ناجێگیرە‪،‬‬ ‫بەاڵم مەرج نییە ئەو دوو كەسە ئەو‬ ‫نەخۆشیەیان هەبێتو هەڵگری ئەو‬ ‫ڤایرۆسە بن‪ ،‬تەنیا نیشانەكانیان تێدایەو‬ ‫ئێمە چاودێریی وردیان دەكەین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫حەزدەكەم وەك بەڕێوەبەری گشتی‬ ‫تەندروستی سلێمانی داوا لە دەزگاكانی‬ ‫راگەیاندن بكەم بە بەپرسیارانە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ ئەم نەخۆشیەدا بكەن‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫هەست دەكەین هەندێك دەزگاو سایت و‬ ‫رۆژنامەنووس شتەكان بە ئاراستەی تردا‬ ‫دەبەن‪ ،‬هەر دەزگایەكی راگەیاندن یان هەر‬ ‫میدیاكارێكو سایتێك بیەوێت زانیاری هەڵە‬ ‫لەسەر كۆرۆنا باڵوبكاتەوە یان بیەوێت‬ ‫كارەكانی ئێمە بە ئاراستەیەكی تردا ببات‪،‬‬ ‫سكااڵی لەسەر تۆمار دەكەینو داواش لە‬ ‫هێزە ئەمنیەكان دەكەین دەستگیریان‬ ‫بكات‪.‬‬

‫�هەواڵ‬

‫‪2‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫داوا لە هەرێم دەکەن خاوەندارێتی لە کەرکوک بکات‬

‫حیزبەکان‌یاداشتێک‌دەدەنە‌سێ‌سەرۆکایەتییەکەی‌هەرێم‬ ‫زەمەن‬ ‫حیزب و الیەنە کوردستانییەکانی‬ ‫کەرکوک‪ ،‬سەرۆکایەتییەکانی هەرێم و‬ ‫عێراق لە مەترسیی دۆخی شارەکە ئاگادار‬ ‫دەکەنەوەو داوا دەکەن هەرێمی کوردستان‬ ‫خاوەندارێتی ناوچە دابڕێنراوەکان بکات‪.‬‬ ‫حەوت حیزبی کوردستانی‪ ،‬بە‬ ‫نوێنەرایەتی سەرجەم الیەنە کوردییەکان‬ ‫دوو یاداشتنامەی جیاواز ئاڕاستەی‬ ‫سێ سەرۆکایەتییەکەی هەرێم و‬ ‫حکومەتی عێراق دەکەن‪ ،‬سەبارەت بە‬ ‫دۆخی نائاسایی و گۆڕینی دیمۆگرافیاو‬ ‫داگیرکردنی زەوی جوتیاران و دامەزراندن‬ ‫و گۆڕینی بەرپرسانی کوردی شارەکەو‬ ‫داوای هەنگاو و هەڵوێستی بەپەلە دەکەن‪.‬‬ ‫حەکیم عوبێد‪ ،‬باژێڕوانی مەکۆی‬ ‫کەرکوکی بزوتنەوەی گۆڕان‪ ،‬بۆ “زەمەن”‬ ‫ئاشکرای کرد؛ لە دواکۆبونەوەی حیزبە‬ ‫کوردستانییەکان لەسەر ئاستی کەسی‬ ‫یەکەم‪ ،‬هەڵسەنگاندن بۆ بارودۆخی‬ ‫کەرکوک کرا‪ ،‬دواتر بڕیاردرا دوو‬ ‫یاداشت ئامادە بکرێت‪ ،‬یەکێکیان بۆ‬ ‫سەرۆکایەتییەکانی هەرێمی کوردستان و‬ ‫ئەوی تریان بۆ عێراق‪.‬‬ ‫شەش حیزبی کوردستانی (گۆڕان‪،‬‬

‫یەکێتی‪ ،‬یەکگرتوو‪ ،‬کۆمەڵ‪ ،‬سۆسیالست‬ ‫و شیوعی) دیاریکران بۆئەوەی‬ ‫یاداشتەکان ئامادە بکەن و ئاڕاستەی سێ‬ ‫سەرۆکایەتییەکەی هەرێم و حکومەتی‬ ‫عێراقی بکەن‪.‬‬ ‫دواتر ئەو شەش حیزبە‪ ،‬سەردانی لقی‬ ‫سێی پارتییان کرد بۆئەوەی ئەوانیش‬ ‫بەشداریی کۆبوونەوەکانیان بن و ئاگاداری‬ ‫وردەکاریی یاداشتەکە بن و پێکەوە‬ ‫سەردانی سێ سەرۆکایەتییەکەی هەرێم‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫بەوتەی حەکیم عوبێد‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫پارتی بەشداریی کۆبوونەوەکەی کەرکوکی‬ ‫نەکردووە‪ ،‬ئەو پرسەش پێویستی بە‬ ‫یەکڕیزیی هەیە‪ ،‬بۆیە پەیوەندییان‬ ‫پێوەکراو سەردانی لقی سێ کرا بۆ ئەوەی‬ ‫ئەوانیش بەشداربن و بەدەر نەکرێن لەو‬ ‫یەکڕیزییە‪ ،‬دواجار ئەوانیش پێشوازییان‬ ‫لەو دەستپێشخەرییە کردو بوون بە‬ ‫حەوت حیزب‪ ،‬بە نوێنەرایەتی ‪ 14‬حیزبی‬ ‫کوردستانی سەردانی سەرۆکایەتی هەرێم‬ ‫و حکومەت و پەرلەمان دەکەن‪.‬‬ ‫الیەنە‬ ‫رێککەوتنی‬ ‫بەپێی‬ ‫کوردستانییەکانی کەرکوک‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان وادەی کۆبوونەوەی سەرۆکایەتی‬ ‫هەرێمی کوردستان و یەکێتی کۆبوونەوە‬ ‫لەگەڵ سەرۆکایەتی پەرلەمان و پارتیش‬

‫کۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆکایەتی حکومەت‬ ‫رێکدەخات‪ ،‬هەر سەرۆکایەتییەک زووتر‬ ‫وادەی کۆبوونەوەکەی رێکخرا‪ ،‬سەردانی‬ ‫دەکەن و یاداشتەکەی رادەست دەکەن‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەکانی “زەمەن” حیزبە‬ ‫کوردستانییەکان داوایان لە هەرێمی‬

‫کوردستان کردووە‪ ،‬خاوەندارێتی لە‬ ‫کەرکوک و ناوچە کوردستانییە کێشە‬ ‫لەسەرەکان بکات و لە گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫بەغدا‪ ،‬ئەولەیەت کەرکوک و ماددەی‬ ‫‪ 140‬و چارەسەرکردنی دۆخی نائاسایی‬ ‫و بۆشایی ئەمنی کەرکوک و ناوچە‬

‫کێشەلەسەرەکان بێت‪ ،‬نەک پۆست و‬ ‫دەستکەوتی دیکە‪.‬‬ ‫باژێڕوانی مەکۆی کەرکوکی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان جەختی کردەوە؛ بارودۆخی ئەمنی‬ ‫و ئیداری کەرکوک نائاساییە‪ ،‬گۆڕانکاریی‬ ‫دیمۆگرافیی بەشێوەیەکی بەرفراوان‬

‫دەستیپێکردووە‪ ،‬لە دامەزراندنەکاندا‬ ‫جیاوازییەکی زۆر دەکرێت لەنێوان‬ ‫پێکهاتەکاندا‪ ،‬رۆژانە بەرپرسی کورد لە‬ ‫پۆستەکانیان الدەبرێن و کەسانی عەرەب‬ ‫دەخرێتە جێگەیان‪ ،‬دەست بەسەر زەوی‬ ‫جوتیارانی کەرکوکدا دەگیرێت‪ ،‬ئیدارەی‬ ‫شارەکە پڕۆسەیەکی بەرفراوانی گۆڕینی‬ ‫دیمۆگرافیای شارەکەی دەستپێکردووە‪،‬‬ ‫بۆیە پێویستە هەرێمی کوردستان‬ ‫خاوەندارێتی لە کەرکوک بکات و وەک‬ ‫پارێزگاکانی دیکەی هەرێم مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا بکات‪.‬‬ ‫حەکیم عوبێد وتیشی‪“ :‬کەرکوک‬ ‫لە بارودۆخێکی زۆر دژواردایە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هەرێمی کوردستان بە جدیتر نەیەتە سەر‬ ‫خەت دۆخەکە بەرەو خراپتر دەچێت‪،‬‬ ‫حکومەتی خۆجێیی کەرکوک بەردەوامە‬ ‫لەسەر گۆڕینی دۆخی شارەکە‪ ،‬بۆشایی‬ ‫ئەمنی و دۆخی نائاساییش ئەوەندەی تر‬ ‫دۆخەکەی ئاڵۆزتر کردووە”‪.‬‬ ‫جەختی کردەوە‪ ،‬کە ئەگەر‬ ‫گوێیان لێنەگیرێت و وەاڵمی یاداشت‬ ‫و داواکارییەکانیان لەالیەن بەرپرسانی‬ ‫هەرێم و عێراقەوە نەدرێتەوە‪ ،‬ئەوا بژاردەو‬ ‫هەڵوێستی دیکەیان دەبێت و سەرجەم‬ ‫رێکارە مەدەنی و دیپلۆماسییەکان‬ ‫دەگرنەبەر‪.‬‬

‫دوو کەس له ههرێم نیشانەکانى كۆرۆنایان لێ دەرکەوتووە‬

‫پێشنیاز‌کراوە‌مانگی‌‪‌3‬بکرێتە‌پشوو‪‌،‬ئه‌مڕۆش‌حكومه‌ت‌بڕیاری‌به‌په‌له‌‌ده‌رده‌كات‬ ‫بڕیار نامیق‬ ‫ئەمڕۆ سێشەممە ئەنجومەنی وەزیرانی‬ ‫هەرێم كۆدەبێتەوە‪ ،‬بودجەیەكی تایبەت‬ ‫بۆ رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا‬ ‫تەرخان دەكات و چەند بڕیارێك دەردەكات‪،‬‬ ‫وەزارەتەکانی تەندروستی و پەروەردەش لە‬ ‫راپۆرتی هاوبەشدا پێشنیاز دەکەن مانگی ‪3‬‬ ‫لە سەرجەم قوتابخانەکاندا بکرێتە پشوو‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی وەزیرانی‬ ‫هەرێم بە “زەمەن”ی راگەیاند‪ :‬كۆبونەوەی‬ ‫هەفتانەی ئەنجومەنی وەزیران‪ ،‬كە رۆژانی‬ ‫چوارشەممە بەڕێوەدەچوو رۆژێك پێشخراوە‬ ‫بۆ ئەمڕۆو بە بەشداریی پارێزگارەکان‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪ ،‬یەکێک لە تەوەرەكان‬ ‫گفتوگۆکردنە لەسەر ئامادەكارییەكان بۆ‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەکان‪ ،‬وەزارەتەکانی‬ ‫تەندروستی و پەروەردە راپۆرتێکی‬ ‫هاوبەشیان بۆ کۆبونەوەی ئەمڕۆ‬ ‫ئامادەکردووەو پێشنیازیان کردووە‪،‬‬ ‫دەوامی قوتابخانەو خوێندنگاکان بۆ ماوەی‬ ‫یەك مانگ و لە سەرەتای مانگی ئازار بۆ‬

‫شوێنەکان و ژمارەی ئەو کەسانەی‬ ‫خراونەتە ژێر چاودێرییەوە‪:‬‬ ‫گوندی سەناریای گەشتیاریی ‪ 90‬كەس‬ ‫هۆتێل وەفا ‪ 55‬كەس‬ ‫هۆتێل یاد ‪ 128‬كەس‬ ‫هۆتێل رەوەز ‪ 48‬كەس‬

‫سەرەتای مانگی نیسان بکرێتە پشوو‪.‬‬ ‫بەپێی رۆژژمێری سااڵنەی خوێندن‪،‬‬ ‫رۆژی ‪11‬ی ئازار بۆ ‪24‬ی ئازار لە سەرجەم‬ ‫ناوەندەکانی خوێندن وەک پشووی بەهارە‬

‫دەکرێتە پشوو‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت ئەمڕۆ‬ ‫بڕیاری پێشخستن و درێژکردنەوەی‬ ‫پشووەکە بدرێت‪.‬‬ ‫ئەوە لەكاتێكدایە ئێوارەی دوێنێ‬

‫دووشەممە بە فەرمانی سەرۆکی‬ ‫حكومەتی هەرێم سەرجەم دەروازەو مەرزە‬ ‫سنورییەکانی نێوان هەرێمی كوردستان‬ ‫و كۆماری ئیسالمی ئیران‪ ،‬بۆ ماوەیەكی‬

‫نادیار بە رووی هاتوچۆو ئاڵوگۆڕی‬ ‫بازرگانیی داخران‪.‬‬ ‫د‪.‬سەباح هەورامى‪ ،‬بەڕێوەبەرى گشتی‬ ‫تەندروستى سلێمانى‪ ،‬بە “زەمەن”ى‬ ‫راگەیاند‪ :‬ئەو کەسانەى لە ئێرانەوە‬ ‫گەڕاونەتەوە خراونەتە ژێر چاودێرییەوە‪.‬‬ ‫سهبارهت به زانینی دهركهوتنی‬ ‫نیشانهكانی نهخۆشی كۆرۆنا له دوو كهسدا‬ ‫كه “زهمهن” له سهرچاوهیهكی باوهڕپێكراو‬ ‫تایبهتی وهزارهتی تهندروستیهوه زانیویهتی‬ ‫د‪.‬سهباح ههورامی وتی‪“ :‬هیچ كهیسێك‬ ‫له ئێستادا نییه‪ ،‬بهاڵم خهڵكیش ههیه‬ ‫نهخۆشه‪ ،‬ئیحتیمالی ههیه ئهو نهخۆشیهی‬ ‫ههبێت‪ ،‬بهاڵم ئیحتیمالیش ههیه بههۆی‬ ‫ئهو سهرماو قهلهقیهی ههیهتی تووشی‬ ‫حاڵەتێكی ئهنفلۆنزای ئاسایی بووبێت‬ ‫و نیشانهكانی ههمان نیشانهی ئهو‬ ‫نهخۆشیهیه‪ ،‬بهاڵم له پشكنینی تاقیگهییدا‬ ‫لهوهدهچێت وا دهرنهچێت”‪.‬‬ ‫سهبارهت به ژمارهی ئهو كهسانهش‬ ‫وتی‪“ :‬تائێستا دووكهس باری تهندروستیان‬ ‫ناجێگیره‪ ،‬بهاڵم مهرج نییە ئهو دوو كهسه‬ ‫ئهو نهخۆشییهیان ههبێت یان ههڵگری‬ ‫ئهو ڤایرۆسه بن‪ .‬تهنها نیشانەی ئاساییان‬

‫ههیهو ئێمهش چاودێریییان دهكهین‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬خهڵكیش ههیه نهخۆشه‬ ‫تائێستا دوو كهس باری تهندروستیان‬ ‫ناجێگیره‪ ،‬دوو کەسیش نیشانەکانى‬ ‫کۆرۆنایان تێدا دەرکەوتووەو لە‬ ‫چاودێرى‬ ‫تایبەت‬ ‫نەخۆشخانەیەکى‬ ‫دەکرێن”‪.‬‬ ‫بەپێى زانیارییەکانى “زەمەن” لە شارى‬ ‫سلێمانى نەخۆشخانەیەک تەرخانکراوە‬ ‫بۆ چاودێرى ئەو کەسانەى نیشانەکانى‬ ‫نەخۆشیەکەیان تێدا دەرکەوتووە‪.‬‬ ‫هەر دوێنێ پارێزگاری سلێمانی‬ ‫لیژنەیەكی پێكهێنا‪ ،‬كە گرێبەست لەگەڵ‬ ‫ژمارەیەک هۆتێل و مۆتێل و شوێنی‬ ‫گەشتیاریدا بکرێت بۆ لەخۆگرتنی ئەو‬ ‫هاواڵتی و گەشتیارانەی لە ئێرانەوە دێنەوە‬ ‫بۆ ئەوەی بۆ ماوەی ‪ 14‬رۆژ بخرێنە ژێر‬ ‫چاودێریی تەندروستیەوە‪.‬‬ ‫باباڕەسوڵ غەفور‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫نووسینگەی هاوبەشی هەماهەنگیی‬ ‫قەیرانەكان لە پارێزگای سلێمانی بە‬ ‫“زەمەن”ی راگەیاند‪ :‬تائێستا چوار شوێن‬ ‫بۆ ئەو هاواڵتیانە تەرخانکراوە‪ ،‬کە لە‬ ‫ئێرانەوە گەڕاونەتەوەو لەژێر چاودێریدان‪.‬‬

‫“سێدارەو‌زیندانی‌هەتاهەتایی”‌سزای‌دەستدرێژیكارانە‌بۆ‌سەر‌الڤان‬ ‫زەمەن‬ ‫فشارەكانی سۆشیال میدیاو رایگشتی وایكرد‪،‬‬ ‫تۆمەتبارانی دەستدرێژیكردنە سەر “الڤان”ی نۆ‬ ‫سااڵن دەستگیربكرێن‪ ،‬بەوتەی پارێزەرانی كەیسەكە‪،‬‬ ‫ئەگەر تاوانەكەیان بەسەردا ساغ بێتەوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫یاسای سزادانی عێراقیی حكومەكەیان “لەسێدارەدان‬ ‫یان زیندانی هەتاهەتاییە”‪.‬‬ ‫الڤان‪ ،‬ماڵیان لە گەڕەكی ژیانی شاری هەولێرەو‬ ‫رۆژی ‪ ،2019/4/3‬دوای گەڕانەوەی لە قوتابخانە‬ ‫لەالیەن چەند كەسێكەوە دەستدرێژی كرایە سەرو‬ ‫القە كرا‪ ،‬ئەو كات تەمەنی هەشت سااڵن بووەو لە‬ ‫نزیك گوندی تۆپزاوە فڕێدراوە‪.‬‬ ‫باوكی الڤان ساڵی ‪ 2014‬لە دایكی الڤان‬ ‫جیابووەتەوەو ساڵی ‪ 2016‬هاوسەرگیری‬ ‫كردووەتەوە‪ ،‬باوكی الڤان هەفتەی رابردوو لە‬ ‫كۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا ئاشكرایكرد‪ ،‬كە‬ ‫تۆمەتباران ئازادكراون و ژنەكەیو خوشكێكی‬ ‫ژنەكەیو خوشكەزایەكی ژنەكەی و دوو پاسەوانی‬ ‫بەرپرسێكی حزبیش دەستیان لە تاوانەكەدا هەبووە‪.‬‬ ‫لەسەر سكااڵی باوكی الڤان لە ‪2019/4/15‬‬ ‫“هاوسەرەكەی و خوشكی هاوسەرەكەی و كوڕی‬ ‫خوشكی هاوسەرەكەی” بۆ ماوەی چوار مانگ زیندانی‬ ‫كراون‪ ،‬بەاڵم دواتر بە كەفالەت ئازادكراون‪ ،‬ئەو‬ ‫دوو تۆمەتبارەی تریش‪ ،‬كە پاسەوانی بەرپرسێكی‬ ‫حیزبین تا هەینی رابردوو دەستگیرنەكرابوونو دوای‬ ‫ناڕەزاییەكی بەرفراوان لە تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكاندا‬ ‫دەستگیركران‪.‬‬

‫باوكی الڤان‪ ،‬وتیشی‪ 10“ :‬مانگ دەبێت پۆلیس‬ ‫ئێمە دەهێنێت و دەبات و پێیانوتم شكات بكەیت‬ ‫یان نا هیچت پێناكرێتو بەردەوامیش هەڕەشەی‬ ‫كوشتنم لێدەكەن”‪.‬‬ ‫دوای دەستگیركردنی هەر پێنج تۆمەتبارەكە‪،‬‬ ‫سەندیكای پارێزەرانی كوردستان كەیسەكەی‬ ‫گرتەدەست‪ ،‬پارێزەر رێبین سەباح‪ ،‬پارێزەری‬ ‫راوێژكارو سەرۆكی پارێزەرانی كەیسەكە‪،‬‬ ‫بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬هەر پێنج تۆمەتبارەكە‬ ‫بەپێی مادەی ‪ 393‬لە یاسای سزادانی عێراقیی‬ ‫دەستگیركراونەتەوە‪ ،‬كە سزاكەی زۆر توندە‪،‬‬ ‫بڕگەیەكی تێدایە باس لەوەدەكات ئەگەر تاوانلێكراو‬ ‫تەمەنی خوار ‪ 18‬ساڵ بێت‪ ،‬تۆمەتبارانیش لە سێ‬ ‫كەس زیاتربوون ئەوا سزاكەیان زیندانی هەتاهەتایی‬ ‫تاكو لە سێدارەدانە”‪.‬‬ ‫رێبین سەباح روونیكردەوە‪ ،‬كەیسەكە بووەتە‬ ‫دوو بەش‪ ،‬دوو لە تۆمەتبارەكان راكردوبوون ئەمانە‬ ‫كەیسەكەیان لە دادگای لێكۆڵینەوەی هەولێرەو‬ ‫سیانەكەی تریشیان كەیسەكەیان لە دادگای‬ ‫تاوانەكانی هەولێرە‪ ،‬بەاڵم كەیسەكەیان دەكرێتەوە‬ ‫بە یەك كەیس چونكە تاوانەكەیان یەكە‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬هەموو مەترسیو ئەگەرێك هەیە بۆ‬ ‫دەستێوەردانی حزبی لە كەیسەكەدا‪ ،‬بەاڵم ئێمە‬ ‫ناهێڵین و بەردەوام بەدواداچوون دەكەین تا ئەو‬ ‫كاتەی دەگاتە دوا قۆناغی دادگا”‪.‬‬ ‫هاوكات فراكسیۆنی گۆڕانیش بەدواداچوونی بۆ‬ ‫كەیسەكە كردو سەردانی ماڵی الڤانیان كرد‪ ،‬گوڵستان‬ ‫سەعید‪ ،‬پەرلەمانتاری گۆڕان دەڵێت‪ :‬ئەم كەیسە‬ ‫لەوەشدا “غەدری” تێدایە كە پۆلیس لێكۆڵینەوەی‬

‫زۆری نەكردووەو بەڵگەی كۆنەكردووەتەوە‪،‬‬ ‫وتیشی ‪”:‬زڕدایكەكەشی رۆڵی خراپی هەبووە ئەو‬ ‫جلوبەرگانەی لەكاتی القەكردنەكەدا لەبەریدا بووە‬ ‫خوێناوی بوون الیبردوون و نەیهێشتووە وەك‬ ‫بەڵگە كۆبكرێنەوە‪ ،‬ئەم منداڵە بە هەموو شێوەیەك‬ ‫القەكراوە”‪.‬‬

‫الڤان دەگەڕێنرێتەوە‬ ‫بۆ قوتابخانە‬

‫لەسەر فەرمانی مەسرور بارزانی‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران‪ ،‬لیژنەیەكی لە وەزارەتی‬ ‫پەروەردە بە سەرۆكایەتی وەزیری پەروەردەو‬ ‫ئەندامێتی راوێژكارانی وەزارەت و بەڕێوەبەری گشتی‬ ‫پەروەردەی هەولێرو بەڕێوەبەری گشتی ئەزموونەكان‬ ‫و بەڕێوەبەری گشتی باخچەو فێركردنی بنەڕەتی‪،‬‬ ‫پێكهێناوە بۆ كەیسەكەی الڤان‪.‬‬ ‫بەپێی راگەیەندراوێكی ئاالن حەمەسەعید‪،‬‬ ‫وەزیری پەروەردە‪ ،‬بڕیاردراوە بە گەڕاندنەوەی الڤان‬ ‫بۆ هەر قوتابخانەیەك كە باوكی دەستنیشانی بكات‬ ‫لە هەولێرو نمرەكانی وەرزی یەكەمی ساڵی خوێندنی‬ ‫رابردووی‪ ،‬قۆناغی دووەم‪ ،‬بۆ وەرزی دووەمیش‬ ‫حساب بكرێت لە بۆردی نمرەكان و ساڵی خوێندنی‬ ‫‪ ۲۰۱٨‬ـ ‪ ،۲۰۱۹‬بە دەرچوو ئەژمار بكرێتو بەزووترین‬ ‫كات بگەڕێتەوە بۆ قوتابخانەو نمرەی وەرزی دووەمی‬ ‫ئەمساڵی بۆ وەرزی یەكەمیش ئەژمار بكرێت ‪.‬‬ ‫پارێزەر رێبین سەباح دەڵێت‪ :‬دۆخی دەروونی‬ ‫الڤان “زۆر خراپ و ناجێگیرە”و بەپێویستی زانی‬ ‫حكومەت توێژەری كۆمەاڵیەتیو دەروونناسی بۆ‬ ‫دابنێت بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە باری ئاسایی خۆی‪.‬‬

‫وەزیری پەروەردە لیژنەیەکی پێکهێناوە‬

‫حیزبهكانی كهركوك یاداشتی ناڕهزایی دهدهنه ههرێم‬ ‫زەمەن ‪ -‬کەرکوک‪ :‬حیزب و‬ ‫الیەنە کوردستانییەکانی کەرکوک‪،‬‬ ‫سەرۆکایەتییەکانی هەرێم لە مەترسیی‬ ‫دۆخی شارەکە ئاگادار دەکەنەوەو داوا‬ ‫دەکەن هەرێمی کوردستان خاوەندارێتی‬ ‫ناوچە دابڕێنراوەکان بکات‪.‬‬ ‫حەکیم عوبێد‪ ،‬باژێڕوانی مەکۆی‬

‫کەرکوکی گۆڕان‪ ،‬بۆ “زەمەن”‬ ‫ئاشکرای کرد؛ لە دواکۆبونەوەی حیزبە‬ ‫کوردستانییەکان لەسەر ئاستی کەسی‬ ‫یەکەم‪ ،‬هەڵسەنگاندن بۆ بارودۆخی‬ ‫کەرکوک کرا‪ ،‬دواتر بڕیاردرا دوو‬ ‫یاداشت ئامادە بکرێت‪ ،‬یەکێکیان بۆ‬ ‫سەرۆکایەتییەکانی هەرێمی کوردستان‬

‫و ئەوی تریان بۆ عێراق‪.‬‬ ‫کوردستانی‬ ‫حیزبی‬ ‫شەش‬ ‫(گۆڕان‪ ،‬یەکێتی‪ ،‬یەکگرتوو‪ ،‬کۆمەڵ‪،‬‬ ‫سۆسیالست و شیوعی) دیاریکران‬ ‫بۆئەوەی یاداشتەکان ئامادە بکەن و‬ ‫ئاڕاستەی سێ سەرۆکایەتییەکەی هەرێم‬ ‫و حکومەتی عێراقی بکەن‪.‬‬

‫الیەنە‬ ‫رێککەوتنی‬ ‫بەپێی‬ ‫کوردستانییەکانی کەرکوک‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان وادەی کۆبوونەوەی سەرۆکایەتی‬ ‫هەرێمی کوردستان و یەکێتی کۆبوونەوە‬ ‫لەگەڵ سەرۆکایەتی پەرلەمان و پارتیش‬ ‫کۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆکایەتی حکومەت‬ ‫بۆ ل‪2‬‬ ‫رێکدەخات‪.‬‬

‫بهریهككهوتنی دهسهاڵتهكانی‬

‫رێواز فایهق و هێمن ههورامی‬

‫ل‪5‬‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬ ‫رۆژنامەیەکی سیاسیی گشتییە‬

‫وتووێژ لەگەڵ نوێنەرى‬ ‫ئیدارەى رۆژئاوا‬ ‫لە هەرێم‬ ‫ژمارە (‪ )57‬سێشەممە ‪2020/2/25‬‬

‫نرخ ‪ 500‬دینار‬

‫کــورد لـە عەالوی پەســتە‬

‫ل‪7‬‬ ‫‪ 24‬الپەڕە‬

‫هۆشیار زێباری‪ :‬بەرهەم ساڵح سوێندی خوارد بە تەنیا ناوی حاکم رزگاری داوە بە عەالوی‬ ‫زەمەن ‪ -‬هەولێر‪ :‬کورد پەست و‬ ‫نیگەرانەو بەشداریکردن لە کابینەی‬ ‫عەالوی بە هەڵپەسێردراوی دەهێڵێتەوە‪،‬‬ ‫ئامادەنییە دەنگ بە حکومەتێک بدات‬ ‫کە بەبێ رەزامەندی خۆی وەزیرەکانی بۆ‬ ‫دابنرێت‪.‬‬ ‫دوێنێ دووشەممە‪ ،‬لە دیوانی‬ ‫سەرۆکایەتی هەرێم‪ ،‬کۆبونەوەی هاوبەشی‬ ‫سێ سەرۆکایەتییەکەو الیەنە سیاسییەکان‬ ‫و وەفدی دانوستان بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەکی بەشدار لە کۆبونەوەکە‬ ‫به “زهمهن”ی وت‪“ :‬ئهو پێكهاته وزاریهی‬ ‫رۆژانی رابردوو راگهیهنرابوو بهالی‬ ‫كۆبونهوهكهوه قبوڵكراو نهبوو‪ ،‬كورد‬ ‫ئامادە نییە دەنگ بە حکومەتێک بدات‪،‬‬ ‫کە بەبێ رەزامەندی خۆی وەزیرەکانی بۆ‬ ‫دابنرێت‪.‬‬ ‫هەر لەبارەی ناوەڕۆکی کۆبونەوەکەوە‪،‬‬ ‫سەلیم شوشكەیی‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی و بەشداری کۆبونەوەکە‬ ‫بە “زەمەن”ی راگەیاند‪ :‬بڕیار درا كورد بەو‬ ‫شێوەیەی ئێستا دەنگ بە كابینەكە نەدات‪.‬‬ ‫سەلیم شوشكەیی وتیشی‪“ :‬الیەنە‬ ‫کوردستانییەکان بڕیاریاندا وەفدێک لەسەر‬ ‫ئاستی بااڵ پێکبهێنن بۆ درێژەدان بە‬ ‫گفتوگۆکان بۆ ئەوەی لە یەک دوو رۆژی‬ ‫داهاتوودا بگەنە ئەنجامێک‪ ،‬هەمان وەفدی‬ ‫پێشوو نابێت‪ ،‬قسە لەسەر ئەوە کراوە‬ ‫وەفدەکە بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم جارێ نازانین‬ ‫چۆن دەبێت”‪.‬‬ ‫بۆ ل‪3‬‬

‫دوو کەس له ههرێم نیشانەکانى كۆرۆنایان تێدایه‬

‫پەروەردەو تەندروستی پێشنیازیان کردووە یهك مانگ بکرێتە پشوو‬ ‫زهمهن‪ -‬ههولێر‪ :‬ئهنجومهنی وهزیران‬ ‫كۆبوونهوهی ههفتانهی یهك رۆژ‬ ‫پێشدهخات و چەند بڕیارێكی بهپهله‬ ‫دەردەكات‪ ،‬وەزارەتەکانی تەندروستی‬ ‫و پەروەردەش دهیانهوێت یهك مانگ‬ ‫بكرێته پشوو و دوو كهسیش نیشانهی‬ ‫كۆرۆنایان تێدایه‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی‬ ‫وەزیرانی هەرێم بە “زەمەن”ی راگەیاند‪:‬‬ ‫كۆبونەوەی هەفتانەی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران‪ ،‬كە رۆژانی چوارشەممە‬ ‫بەڕێوەدەچوو رۆژێك پێشخراوەو چەند‬ ‫بڕیارێکی دیکەش دەردەکرێت‪.‬‬ ‫زانیارییەکان‪،‬‬ ‫بەپێی‬ ‫هەر‬ ‫وەزارەتەکانی تەندروستی و پەروەردە‬ ‫راپۆرتێکی هاوبەشیان بۆ کۆبونەوەی‬ ‫ئەمڕۆ ئامادەکردووەو پێشنیازیان‬ ‫قوتابخانەو‬ ‫دەوامی‬ ‫کردووە‪،‬‬ ‫خوێندنگاکان بۆ ماوەی یەك مانگ‬ ‫بکرێتە پشوو‪.‬‬ ‫باوهڕپێكراوو‬ ‫سهرچاوهیهكی‬ ‫تایبهتی “زهمهن” له وهزارهتی‬ ‫تهندروستیهوە رایگهیاند‪ :‬دوو كهس‬

‫له سلێمانی نیشانهكانی كۆرۆنایان‬ ‫تێدایهو خراونهته ژێر چاودێری‬ ‫وردهوه‪.‬‬ ‫د‪.‬سهباح ههورامی‪ ،‬بهڕێوهبهری‬ ‫گشتی تهندروستی سلێمانی به‬ ‫“زهمهن”ی وت‪“ :‬هیچ كهیسێك‬ ‫له ئێستادا نییه‪ ،‬بهاڵم خهڵكیش‬ ‫ههیه نهخۆشه‪ ،‬ئیحتیمالی ههیه ئهو‬ ‫نهخۆشیهی ههبێت‪ ،‬بهاڵم ئیحتیمالیش‬ ‫ههیه بههۆی ئهو سهرماو قهلهقیهی‬ ‫ههیهتی تووشی حاڵەتێكی ئهنفلۆنزای‬ ‫ئاسایی بووبێت و نیشانهكانی ههمان‬ ‫نیشانهی ئهو نهخۆشیهیه‪ ،‬بهاڵم له‬ ‫پشكنینی تاقیگهییدا لهوهدهچێت وا‬ ‫دهرنهچێت”‪.‬‬ ‫سهبارهت به ژمارهی ئهو كهسانهش‬ ‫وتی‪“ :‬تائێستا دوو كهس باری‬ ‫تهندروستییان ناجێگیره‪ ،‬بهاڵم مهرج‬ ‫نییە ئهو دوو كهسه ئهو نهخۆشییهیان‬ ‫ههبێت یان ههڵگری ئهو ڤایرۆسه‬ ‫بن‪ .‬تهنها نیشانەی ئاساییان ههیهو‬ ‫ئێمهش چاودێریییان دهكهین”‪.‬‬ ‫بۆ ل‪3 - 2‬‬

‫پێویستە قەبارەی حکومەت بچووک بکرێتەوە‬

‫ل‪12‬‬

‫خەڵک بە قاچاخ لە ئێرانەوە دەگەڕێنەوە‬

‫ل‪3‬‬

‫پارتی لەگەڵ دروستكردنەوەی كۆمسیۆنی هەرێمەو یەكێتیش دژیەتی‬ ‫زهمهن‪ -‬ههولێر‪ :‬پارتی و یەكێتی‬ ‫روانینیان بۆ دیاریكردنی چارەنووسی‬ ‫كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێم‬ ‫جیاوازە ئەوەش دوای ئەوەی نزیكەی دوو‬ ‫مانگە وادەی ئەندامانی بااڵی كۆمسیۆن‬ ‫تەواو بووە‪.‬‬ ‫هەندرێن محەمەد‪ ،‬سەرۆكی كۆمسیۆنی‬ ‫بااڵی هەڵبژاردن و ڕاپرسیی هەرێم بە‬

‫“زەمەن”ی وت‪“ :‬پەرلەمان دەبێت بەپێی‬ ‫یاسا لیژنەیەك دروستبكات بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫كەسانێكی نوێ بۆ كۆمسیۆن‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ماوەی یاساییمان درێژ ناكرێتەوەو‬ ‫بەپێی یاسایش دەبێت دوای تەواوبوونی‬ ‫ماوەی یاساییمان ئەنجومەنێكی نوێ‬ ‫هەڵبژێردرێت”‪.‬‬ ‫وتیشی‪“ :‬ئێمە بەردەوامین لە كاری‬

‫خۆمان لە بە ئەرشیفكردنی ئەو شتانەی كە‬ ‫هەیە‪ ،‬دامەزراوەیی كۆمسیۆن هەر دەمێنێت‬ ‫تەنیا كۆمسیاران دەگۆڕدرێت”‪.‬‬ ‫رزگار عەلی‪ ،‬لێپرسراوی دەزگای‬ ‫هەڵبژاردنی یەكێتی بە “زەمەن”ی وت‪:‬‬ ‫“ئەوەی لە گۆڕەپانی سیاسی هەرێم دەیبینین‬ ‫ئامادەكاری نەكراوە بۆ ئەو ئاڵوگۆڕە بۆیە‬ ‫ئێمە پێمان باشە ئەم ستافەی ئێستا‬

‫بمێنێتەوە تا الیەنە سیاسیەكان رێكدەكەون‬ ‫لەسەر ستافێكی نوێ‬ ‫سەبارەت بە دابەشكاری پۆستەكانی‬ ‫كۆمسیۆن وتی‪“ :‬ئەم ئیشە پەرلەمان‬ ‫دەیكات وا پێویستە فراكسیۆنەكانی نێو‬ ‫پەرلەمان رێككەوتنێك لەنێوان خۆیاندا‬ ‫ئەنجام بدەن لەسەر بنەمایەك بێت‬ ‫دادپەروەری تێدا بێت”‪.‬‬

‫لە بەرامبەردا شوان كەریم‪ ،‬ئەندامی‬ ‫فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان‬ ‫بە “زەمەن”ی وت‪“ :‬گۆڕانكاری لە‬ ‫هەیكەلی كۆمسیۆن دەكرێت لەبەرئەوەی‬ ‫ئەو هەیكەلییەی ئێستا بەپێی بەركەوتەی‬ ‫هەڵبژاردنی ساڵی ‪ ،2013‬دەبێت بەپێی‬ ‫دوایین هەڵبژاردن هەر الیەنەو بەركەوتەی‬ ‫خۆی دەبێت”‪.‬‬

‫الیەنەكان دەستوریان‬ ‫بیرچووەتەوە‬ ‫ل‪4‬‬

‫چارەسەر بۆ وەستانی ئاو لەناو شاری هەولێر‬

‫هەژاری لە هەرێم‬ ‫‪ ٪7‬دابەزیوە‬

‫وتیشی‪“ :‬بەهەر پێوەرێك گۆڕانكاری‬ ‫بكرێت لە هەیكەلییەی كۆمسیۆندا پشكی‬ ‫پارتی زیاد دەبێت‪ ،‬دەستبردن بۆ هەیكەلیەی‬ ‫كۆمسیۆن بەهەر شێوەیەك بێت دەبێت‬ ‫گۆڕانكاری تێدا بكرێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫كۆمسیۆن رەهەندێكی نیشتمانی هەیەو‬ ‫هەڵبژاردنی ئەنجومەنێكی نوێ پێویستی بە‬ ‫رێككەوتنی الیەنە سیاسییەكانە”‪.‬‬

‫هەڵکەوت عەبدوڵاڵ‬ ‫لەسەر چاکسازی هاتوچۆ‬ ‫بە زنجیرە بۆ “زەمەن”‬ ‫ل‪5‬‬

‫ل‪13‬‬

‫دەنووسێت‬

‫ل‪14‬‬