4
سەرنووسەر
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە خاوەنی ئیمتیاز :کۆمپانیای وشە
سیروان رەشید
سەرپەرشتیار
کامەران سوبحان
ئەسپێک لە پەڕەی گواڵڵە ئیدریس عەلی رەنگە یەکێک لە پرسیارە بنچینەیی و بەردەوامەکانی مرۆڤ ،لە شارستانیەتە دێرینەکانەوە تا دەگات بە ئێستا ئەوە بێت کە بۆچی شیعر دەنووسین و شیعر بۆ هەیە و شیعر دەتوانێت چ گۆڕانکارییەک لەسەر زهن و الیەنی دەروونی مرۆڤ دروست بکات؟ یاخود بەپێی قۆناغ و سەردەمە جیاجیاکان ،ئەو چاوەڕوانییە بۆ لە شیعر هەبووە کە دەتوانێت بەشدار بێت لە پڕۆسەی گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتی و سیاسیدا و هاوشانی کایە مەعریفی و فیکرییەکانی دی ،وەزیفەی لە ئەستۆدا بێت و نەخشی هەبێت لە هۆشیاریی ژیانی مرۆڤدا؟ پرسیاری ئەوەی کە ئایا ئەو هێڵ و رایەاڵنە کامانەن کە دەبنە خاڵی جیاکەرەوەی جۆرە شیعرێک کە مرۆڤ غەمگین دەکات و دەینێرێتە کونجە تاریکەکانی ناو خۆیەوە، لەگەڵ ئەو جۆرە شیعرانەی راتدەکێشنە دەرەوە و بەشداری خەبات و تێکۆشانی دەستەجەمعیت پێ دەکەن؟ رەنگە ئیستاتیکا و الیەنی هونەریی شیعری و جۆری زمان و دەربڕین و چەمکگەلێکی تر ،کە دەبنە بونیادێکی پتەو و بەهێز بۆ شیعر ،وامان لێ بکەن کە بە هەمان گەرموگوڕیی و هەمان ئامادەیی دەروونی و رۆحییەوە ،لەگەڵ دنیای جیاوازی شیعرەکاندا بژین و خۆمان بگونجێنین لەگەڵ کەش و ژینگەی دونیای شیعرەکەدا ،لێگەڕێین شیعر بڕیار بدات کە دەماننێرێتەوە ژوورەوە ،یاخود پەلمان دەگرێت بۆ سەرشەقام. یەكێك لە تایبەتمەندییە بەرچاوەكانی هەر نووسەر و شاعیرێك الی من ،کە وا دەکات شوناسی شاعیربوونی بپارێزێت ،بوونی گومانە لە بەرهەم و ئەزموون و نووسینی پێشووتری خۆی ،جا ئەو نووسەرە خاوەنی چ پێگە و مێژوو و ئەزموونێكی دوورودرێژ و جەماوەریی بێت؟ گرنگ نییە ،گرنگ ئەوەیە نووسەری راستەقینە هێشتا پێی وابێت خەریكی ئەزموونكردنەو مەرج نییە ئەوەی ئەو لە رابردوودا بەرهەمیهێناوە ،ببێتە پێوەر و بنەمایەك بۆ كارو داهێنان و بەرهەمەكانی داهاتووی ،شێركۆ بێكەس ،وەك یەكێك لە شاعیرە هەرە پێشەنگەکانی ئێمە ،وێڕای ئەو ئەزموون و مێژووە دورودرێژەی لە بواری شیعر نووسیندا هەیەتی ،زۆر خاكیانە دێت و سەرنجی كەسانی جیاجیا لە رووی جیاوازیی تەمەن و ئەزموونی نووسینەوە ،سەبارەت بە تازەترین قەسیدەی شیعریی باڵونەكراوەی خۆی بە ناوی (ئەسپێك لە پەڕەی گواڵڵە) وەردەگرێت ،دیارە پێشتریش بۆ قەسیدەی (ئێستا كچێك نیشتمانمە) هەمان كاری كردبوو ،کە پێش باڵوبوونەوەی کتێبە شیعرییەکەی ،بەشێک لەو نووسینە رەخنەییانە لە رۆژنامەکاندا باڵوکرانەوە کە خۆشبەختانە ئەز یەکێک بووم لەو نووسەرانەی ئەو متمانەیەم پێکراو سەرنجی خۆم لە بارەی شیعرە درێژەکەیەوە خستەڕوو ،وا ئەمجارەش (ئەسپێک لە پەڕەی گوالڵە) دەبێت بە دووەمین ئەزموونی کاک شێرکۆ ،کە پێش باڵوبوونەوەی بە دەستنووس دەیخوێنمەوەو لەگەڵ کۆمەڵێک هاوڕێی نووسەری بە ئەزموون ،سەرنجی خۆم دەخەمەڕوو. پاش دوو جار خوێندنەوەی ئەم
قەسیدە کراوە و درێژەی (كاك شێركۆ) ئەو بۆچوونە سەقەتەم بیركەوتەوە كە زۆرجار لێرەولەوێ دەگوترێ “شێركۆ بێكەس لە پاش ( خاچ و مار و رۆژژمێری شاعیرێك و دەربەندی پەپولە) ەوە ،ئیدی خەریكی خۆ دووبارە كردنەوەیە و شتێكی تازەی نەماوە بۆ وتن ،کە ئەو دوو ئەزموونەی تێپەڕاندبێت، ئەگەرچی بەشبەحاڵی خۆم هەرگیز بڕوام بە ڕاستی و دروستی ئەم بۆ چۆنە نەبووە و پێم وابووە زیاتر دیدێکی دوژمنکارانەیە نەک ئەدەبی ،هاوکات وەک خوێنەریش ،دیوان لە دوای دیوانی پاش خاچ و ماریش ،بەردەوام هەستم كردووە لەبەردەم ئەزموونی تازەدام و خەریكم شتی جیاوازتر دەخوێنمەوە. ئەم قەسیدەیە ،كۆمەڵێك رەگەز و ژانری دیكەی ئەدەبیی لە خۆگرتووە و چوونەتە خزمەتی فەزای گشتیی ئیشەكەوە و پێكەوە لە رەوتی گێڕانەوەدا هاوكاریی یەكتر دەكەن و بەیەكدا دێن و دەچن، لێرەدا ئەوەی زۆر تازە و گرنگ و جێگای ئاماژەكردنە ئەوەیە كە هەر یەك لەو رەگەزانە وەك خۆیان و بە سروشت و تایبەتمەندی خۆیانەوە تەوزیف كراون و ئامادەییان لە پانتایی تێکستە وااڵکەدا هەیە، کە بریتین لە :پەخشان و چیرۆك و شانۆنامە و شیعر و یادداشت ،ئەم ژانرانە و ئاوێزانبوونیان لە بڕگە شیعرییەکاندا بەپێی تایبەتمەندییەكانی خۆیان دانراون ،هەر یەكەیان زمان و هەناسە و دەنگ و شێواز و تەکنیکی خۆی هەیە و بە سیما و فۆڕمی خۆیانەوە لە ناو کەشە شیعرییە پڕ لە رووداوەکاندا تواونەتەوە ،لە كوێدا چیرۆك دێتە پێشێ ،خوێنەر هەست دەكات چیرۆك دەخوێنێتەوە و توخم و رەگەزەکانی چیرۆک دەبینێت ،بۆ بەشی شانۆننامە و پەخشان و شیعرەكانیش هەر وایە و دواجار پێکەوە بەشدار دەبن لە دروستکردنی فەزایەكی غەمگیندا، کە بووەتە شوناسی راستەقینەی تێکستەکە. لەم قەسیدەیەدا رۆڵێكی خەیاڵ گرنگ و بونیادیی لەو هەیە، سە فە ر ە د ا كە شاعیر بە ناو رەوتی
مێژووی رووداوەكاندا دەیكات و لەو گەڕانەوەیەدا بۆ ناو مێژووش ،هەم وەک رووبەرێکی دروستکراوی شیعری ،هەم وەک بوونێکی بەرجەستەی خوێناوی پڕ لە کارەسات ،دەكرێت بڵێین كە تەنها خەیاڵێكی داهێنەرانە دەتوانێت بە ناو زەمەن و سەردەم و شوێنە جیاواز و لە بیركراو و مەئلوف و نامەئلوفەكاندا بمانبات و قایلمان بكات بەوەی كە ئیدی ئێمە لە بەردەم تەنها دەقێكی وااڵدا نین ،بەڵكو هاوكات لە بەردەم شاشەیەكی گەوەری سینەماییداین و تەماشای فیلمێكی تراژیدی دەكەین ،كە خۆمان كارەكتەرین و رۆڵی قوربانییەکان دەبینین ،ئەم تێكستە لەوێدا سەرساممان دەكات ،كە یادەوەری و خەم و ئازار و مێژووی دەستەجەمعیمان مانیفێست دەكات و وریامان دەکاتەوە لە دووبارەبوونەوەی، واتا قسەكردن لەسەر كۆی ئەو شتانەی كە هی هەموومانە و هەموان شەریكین تێیدا ،لەم قەسیدەیەدا ،كارەكتەرگەلێكی بێشومار ئامادەن، بەاڵم هەریەكەیان سنووری دەرکەوتن و رۆڵ و بەشداریی دیاریکراوی هەیە لە حیكایەتەکەدا. خاڵێکی دیکەی جیاکەرەوەی ئەم شیعرە کە وا دەکات کاک شێرکۆ بەرێتە نێو قۆناغ و ئەزموونێکی نوێترەوە ،ئەوەیە کە زۆر هونەرییانە رەهەندی سایكۆلۆجیی قوربانییەکانی دیاری کردووە ،کە بە رووخساری كارەكتەرەكانی نێو دەقە وااڵکەوە دیارن و دەبینێرێن و هەستیان پێدەکریت ،الیەنی دەروونیی مرۆڤكگەلێکی غەدرلێكرا و و قوربانی لە بەردەم جەالدەكەیدا، تەنانەت الیەنی دەروونیی جەالدیشی نیشانداوە، كە شادومان و ئاسوودەیە بە زەلیلیی نێچیرەكەی. ئەگەر بە گشتی تەماشای ئەزموونی دەوڵەمەندو خەزنەی شیعری كاك شێركۆ بكەین، خەمی هەموان وەک نەتەوە دەبینینەوە ،بەتایبەت لە تەوزیفكردنی كارەساتە تراژیدییەكاندا ،ئەگەر بیەوێت باس لە ئازاری ژنێك یان منداڵێك و شەهیدێك بكات ،هەموان وا دەزانین باسی ئێمە دەكات و ئەو ئازارە لە ناو دڵی ئێمەدایە و ئێمەین ئەو قوربانییەی لە ئاوێنەی شیعریی ئەم شاعیرەدا فۆڕمی شێواوی خۆمان دەبینینەوە ،لێرەوەیە كارەسات كە بووەتە بەشێك لە پێكهاتەی خەیاڵ و بونیادی فیكری شاعیر و فراوانترین شوێنی لە شیعرەكانیدا داگیركردووە ،مەزنی و جوانی ئەم شاعیرە لەوەدایە كە خەیاڵ و خەم و هەناسەی تایبەتی خۆی ،تێكەڵ بە خەم و خەیاڵ و ئازار و هەناسەی هەموان كردووە و لەو رووەشەوە نەك هاوخەمییەكی سادەو ساكار ،بەڵكو شاكاری بەرهەمهێناوەو و داهێنانی كردووە ،بۆ راستی ئەم بۆچوونە ،دوور نییە و دەتوانین لە دنیای شیعرەكانیدا ،بەبەردەوامی هەڵەبجەو ئەنفال و چل منداڵەكە و شەهید و گوندی سووتاو دەیان كارەسات و حاڵەتی تراژیدی لە سەر ئاستی تاك و كۆ ببینینەوە، هاوکات دەتوانین خەمە زۆر زاتی و تایبەتییەکانیش ببینینەوە ،لە دڵشکانێکی ئەویندارانەوە ،تا چاوەڕوانی و تەنیایی ژنێک و خەونبینین بە ئامێزێکی گەرمەوە ،لەگەڵ خەمە ئینسانییەکانی ژنان و مندااڵندا. ئەسپێك لە پەڕەی گواڵڵە ،تەنها لەوەدا لەگەڵ پێشووتریدا بەرهەمەكانی نزیكایەتی هەیە ،كە دیسانەوە بەر كەشێكی غەمگین و تراژیدی دەكەوینەوە ،بەاڵم لە رووی پێكهاتەی خەیاڵ و زمان و فۆڕم و ناوەڕۆك و
ئەسپێك لە پەڕەی گواڵڵە ،تەنها لەوەدا لەگەڵ بەرهەمەكانی پێشووتریدا نزیكایەتی هەیە ،كە دیسانەوە بەر كەشێكی غەمگین و تراژیدی دەكەوینەوە تەکنیکی نووسین و خودی تێما و بابەتیشەوە، تەواو جیاوازە ،بەتایبەت لێرەدا هەمووشتە بێرۆح و بێ بێزمانەكانی هێناوەتە قسەكردن و جووڵە و وەزیفەی چیرۆکبێژ و حیکایەتخوانیی پێ بەخشیون ،شتە بێگیانەكان لەم شیعرەدا شاهیدی هەموو رووداوەكانن و لە گێڕانەوەی رووداوەكاندا هاوكاریمان دەكەن و بەرچاوڕوونیمان دەدەنێ، خۆ لە راستیدا ئەم حاڵەتە تازە نییە الی ئەم شاعیرەمان و لە ئەزموونە سەرەتاییەكانیەوە شتی بێگیانی هێناوەتە قسە ،تەماشای ئەم دێڕە بكەن ( :ئەو ملوانكەیە پێم دەڵێت بۆ گەردنی گەلێ جوانم ..هتد) بەاڵم لەوەدا تازەیە و جێگای گرنگی پێدانە كە لەم قەسیدەیەدا شتە سادەكان گرنگی و بەهای نوێ و وەزیفەی دیكە وەردەگرن: كاڵو و ملپێچ و عەینەك و پێاڵو و چاكەت و هتد ..هەریەكەیان لە فۆڕمی مرۆڤدا دەردەكەون: تۆ‌له‌‌خۆڵه‌مێش‌بپرسه گوڵ‌چۆن‌کوژرا‌و ئاو‌چۆن‌خنکا‌و ره‌نگ‌چۆن‌سووتا‌و له‌‌غوربه‌تدا به‌فر‌چۆن‌مرد؟! شتە بێگیانەكان رۆح دێتەو بەریان ،قۆپچە و عەینەك و پێاڵو چاویلكە و كاڵو و چاكەت و فەرش و چیی و چیی ،هەموو ئەمان سیفاتی مرۆڤیان پێ بەخشراوە و لە بری مرۆڤ بیر دەكەنەوە و قسە دەكەن و بەشداریی خەبات دەكەن و چاودێرییەكی وردی رووداوەكان دەكەن و لە رەوتی گێڕانەوەدا بۆ ئێمە دەبنە سەرچاوەی بەكەڵك ،بەتایبەت رۆڵی كاڵو و چاویلكە ،دەتوانین وەك سەرەكیترین کەرەستەی شیعری چاویان لێ بكەین كە لەم قەسیدەیەدا زۆرترین ئامادەییان هەیە و فراوانترین رووبەریان داگیرکردووە ،لە ناو رووداوەكاندا مرۆڤ كەمترین رۆڵ و دەرکەوتنی هەیە و ئەوەی كە لە بری مرۆڤ دەیكات ،شتە سادەو بێزمانەكانن و ئەو كااڵیانەن كە لە مرۆڤەوە نزیكن و رۆژانە مرۆڤ بەكاریان دەهێنێت ،کە بێگومان هەر کام لەو کااڵ و کەرستانە رەهندی مێژوویی و جۆراوجۆریان هەیە لە ناو کولتوور و کایەی سیاسی و پانتایی نائاگایی و ئاگایی تاکی کورددا:
هه‌ر‌به‌و‌جۆره ئه‌مجاره‌یان: ئێمه‌ی:کاڵو‌و چاویلکه‌‌و پاڵتۆ‌و‌کراس‌و‌چاکه‌ت‌و پانتۆڵ‌و‌پێاڵوی «مامۆستا.ف»بڕیارماندا له‌‌به‌رایی‌ئه‌م‌کتێبه‌‌تازه‌یه‌دا له‌‌جێی«مامۆستا»خۆی‌بدوێین. هەر یەك لەو شتانەش بەتایبەت (كاڵو و عەینەك) دەكرێت وەك دوو رەمز تەماشایان بكەین، كە مانا و دەالالتی جیاوازیان لە خۆگرتووە ،چاویلكە بۆ بینینی مێژوو و رووداوەكان ،كاڵویش وەك شاهیدێكی قۆناغەكان و بەریەككەوتنەكان و سەردەم و هەلومەرجە جیاوازەكان ،هەر یەك لەو شتانەش بۆ خۆیان مێژووی خۆیان و حیكایەتی تایبەت بە خۆیان هەیە ،هەر یەكەیان لە زمانی خۆیەوە چیرۆكی خۆی دەگێڕێتەوە و دواتر بە رێكەوتێكی شاعیرانە لە ناو رووداو و بەسەرهاتەكاندا هەر یەكەو رۆڵ و فەرمانی خۆی جێبەجێ دەکات ،چونكە وەك پێشتر وتمان كۆمەڵێك رەگەزی تر بە تایبەتەمەندێتی خۆیانەوە هاتوونەتە ناو ئەم قەسیدەیەوە ،کە كۆی ئیشەكە بریتییە لە گێڕانەوە ،گێڕانەوەكان بە دەنگ و خسوسیاتی جیاوازەوە ،هەر دەنگە و لە شوێنێكی ئەم مێژووەوە دێت و ئێمە لە ساتی خوێندنەوەی ئەم قەسیدەیەدا بە روونی گوێبیستی دەنگەكان دەبین و دەیانناسینەوە. بە گشتی (شێركۆ بێكەس) لەم قەسیدەیەدا بە ریتمێکی هێمن لە مێژووی سیاسی و خەباتی نەتەوەیی و قوربانیدان دەدوێت و وردەوردە لە مێژووی تازە نزیك دەبێتەوە هەتا ساتەوەختی راپەڕین ،لێرەدا ساتەوەختی راپەڕینی وەك جوانترین و پاكترین ساتە مێژووییەكانی نەتەوە پێناسە كردووە ،كەسێتی (جوامێر) كە لەم شیعرەدا خودی شاعیر خۆیەتی و لە بەشی كۆتایی قەسیدەكەدا دەردەكەوێت، كاك شێركۆ ،زۆر شاعیرانە حاڵەتی نۆستالیژیای خۆی تێكەڵ بە رووداوەكان كردووە و گەڕاوەتەوە سەریان ،بەتایبەت لە دەمی راپەڕیندا كە كۆمەڵێك ئایکۆنی ئەدەبی و هونەری و رۆشنبیری و سیاسی و خەباتگێڕی هێناوەتەوە ،كە دەمێكە لە ژیاندا نەماون یان شەهید بوون ،لەوانە (چل منداڵەكە) لە شەوێكی ئەفسوناوی راپەڕیندا دێنەوە بۆ ئەمنە سووركە و لەگەڵ دارسنەوبەر و پەنجەرەی زیندانەكەدا دەكەونە قسەوباس ،لە ناو ئەو مندااڵنەدا (ژیلوان) ی كوڕەزای (گۆران)ی شاعیرمان لە دیمەنێكی شانۆنامەییدا نیشان دەدات ،وەك غەمگینترین شەهید بە دەستی بەعسییەكان و كۆمەڵێك لە هاوڕێی نزیكی خۆی و كەسایەتی دیاری ناو بوارە جیاجیاكانی وەك (شاكر فەتاح و شەهید ئارام و دڵشاد مەریوانی و شێركۆی شێخ عەلی و جەزای عەلی كاتب) و بە كورتی چیرۆكی ئەوانیش دەگێڕێتەوە. سه‌رئه‌که‌وم لهبهر«ئه‌سحابه‌‌سپی»دا به‌‌سێ‌قۆڵی‌گۆران‌و‌بێکه‌س‌و‌قانع ئه‌بینمه‌وه‌‌و‌به‌‌الیاندا‌تێئه‌په‌ڕم.
تێبینی :ئەم بابەتە کاتێک نووسراوە کە هێشتا کاک شێرکۆ خۆی لە ژیاندا مابوو (ئەسپێک لە پەڕەی گوالڵە) دەستنووس بوو، کاک شێرکۆ دەستنووسی ئەو شیعرە درێژەی نارد بۆ چەند نووسەرێک ،تا سەرنجی خۆیانی لە بارەوە بنووسن ،ئەم بابەتە سەرنجی ئەوکاتەی من بوو ،لەسەر ئەو ئەزموونە نوێیەی (کاک شێرکۆ) کە کاتی خۆی بۆم نارد ،پاش ئەو هەموو ساڵە ،یەکەمجارە وەک خۆی باڵوی دەکەمەوە!.
3
دیداری گوڵ لە «منم دیدەوانیی گوڵ دەکەم»دا
هۆمەر نۆریاوی -سنە
پەیڤی دەستپێک:
پێشەوا کاکەیی ،شاعیرێکی نوێخوازی ئێستای نێو رووبەری شیعری کوردییە و بە خوێندنەوەیەکی ورد و قووڵ بۆ شیعر ،لە دووی دیتنەوەی سووچە تاریک و نووتەکەکانی شیعرە و دەیەوێت رۆشناییان پێ ببەخشێت .شاعیر بە توانەوە لە نێو شیعردا هەر جارە و دووی پڕۆژەیەکی نوێی شیعریی دەکەوێت و بەرهەمێکی تازە دەئافرێنێت .پێشەوا ،لە رێی دەروازەیەکەوە بە ناوی “شیعرە/ڕێ”تێکەڵ بە دنیای شیعری کوردی دەبێت .خۆی بۆ بەرچاوڕوونیی سەبارەت بەم رۆچنەیە پێی وایە کە شیعرە/ڕێ ،لەسەر زمان ،دەنگ و رەنگ کار دەکات؛ خەیاڵ و واقیع بە یەکدا دەدات و خۆی بە ژانرێکەوە نابەستێتەوە .هەروەها پێی وایە شیعرە/ ڕێ ،لە رووبەرێکی جوگرافیایانەدا ،شوێن ،زمان ناچار دەکات ،لەگەڵ مێژوو،کولتوور ،شوناس و زمانێکی دیکەدا بدوێت. ئەوەی خوێندنەوەیەکی وردی بۆ جیهانە شیعرییەکەی “پێشەوا کاکەیی”گەڕیدەی شیعر هەبێت، دەزانێت ئەم شاعیرە بۆ ئەوەی تێر لە بەرامەی شیعر هەڵمژێت ،هەر جارە و روو لە کیشوەرێکی شیعریی دەکات و لەو گەشت و سەفەرە شیعرییە ،گواڵوە شیعر لە دەماغی ئێمەی خوێنەر دەپژێنێت .راستیت گەرەکە پێشەوا شاعیرێکە فرە شارەزایانە مامەڵە لەگەڵ شیعردا دەکات و ئەزموونی نوێ بۆ نێو ڕووبەری شیعری کوردی دەگوێزێتەوە. ئاوێتەکردنی چەندان ژانر لەنێو شیعردا ،بەم هەناسە شیعرییەی پێشەواوە رەنگە یەکەمین ئەزموونی لەم چەشنە لە نێو رووبەری شیعری ئێستای کوردی بێت .ئەو باش شارەزای کەل و قوژبنەکانی نێو پانتایی شیعری کالسیک و هاوچەرخی کوردییە و لەم رێگەیەوە لە دووی کەشفی نوێیە .ئەم ئەزموونە تا چەندە لەسەر شیعری نهای کوردی کاریگەر دەبێت ،هەتا چەند سەرکەوتنی یار دەبێت و چەندەیش لەسەر بەردەنگ شوێندانەر دەبێت ،هێشتا زووە وەرامی ئەم پرسیارانە بدەینەوە و داهاتوو ئەمەمان ال روون دەکاتەوە. ئەوەی الی من روونە و بە هەموو گیانمەوە هەستی پێدەکەم ئەوەیە کە پێشەوا لە شیعردا زۆر جیاواز دەپەیڤێت و هەگبە شیعرییەکەی ،هەڵگری گەلێک ئەزموونی نوێیە کە پێویستە خوێندنەوەی وردتر و قووڵتری بۆ بکرێت .پێشەوا تەنانەت ئەوەندە ورد و ژیرانە مامەڵە لەگەڵ جیهانە شیعرییەکەی خۆیدا دەکات ،بە وریاییەوە ناونیشانی بەرهەمە شیعرییەکانی هەڵدەبژێرێت و جاری وایە دیدەی خۆی دەکاتە پاسەوانی شیعر .ئەم نووسینە ،داگەڕان و رۆچوونێکی کورتە بە جیهانە شیعرییەکەی پێشەوا کاکەیی لە دەفتەرە شیعری”منم دیدەوانیی گوڵ دەکەم”دا.
ئەی گوڵ! تۆ موحیبەتیت، چۆن دڵم دێت رۆحت بکێشم؛ سەرت لە الشە جیا بکەمەوە و بتکەمە قوربانیی بۆ یارەکەم! (هەمان سەرچاوەی پێشوو،ل)14 پێشەوا هەموو دیوە ئاشکراو شاراوەکانی گوڵ دەپشکنێت و باخچە بە باخچە ،دارستان بە دارستان، پێدەشت بە پێدەشت ،سارا بە سارا و کیشوەر بە کیشوەر ،شوێنپێی گوڵ دەگرێت و هەر لە رێی ئەم گەشتە درێژە شیعریییەوە ،خوێنەر بە مەراق و ئازار و مەینەتییەکانی عومری کورتی گوڵ ئاشنا دەکات. لوتکەی خۆشەویستیی لە هەمبەر گوڵدا لەم کۆپلە شیعرییەدا خۆ دەردەخات ،کە تەنانەت عاشقان بە بکوژی یەکەمی گوڵ دادەنێت: ئەی گوڵ! گەر رۆژێک بێمە سەر مەزارەکەت، دەبێت گشت عاشقانەکان وەئاگا بێنمەوە، چونکی مەزاری تۆ لە نێو دەستی عاشقاندایە. (هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل)15 شاعیر ئەوەندە ناسک و نازەنین دەست بۆ پەیڤ دەبات ،خوێنەر هەرگیز لە خوێندنەوە تێر نابێت و هەتا دوا کۆپلەیش لەگەڵ خۆی پەلکێشی دەکات .کەم شیعر و دەقی شیعرییت پێ شک دێت بەم چەشنە مێژووی گوڵمان بۆ بگێڕێتەوە و ئەوەندە ناسکبێژانە ئارەقەی شەرم لە بەرانبەر گوڵدا بە هەنیەماندا بتکێتە خوار. لەو رۆژەوەی گوڵ شەهید بووە ،هەزاران جەنگ سەریان هەڵداوە؛ هەوەڵین جەنگ بە ناوی عیشقەوە بوو، ئادەم بەرپای کرد بۆ حەوا. چنگەکانی پڕ لە گوڵ کرد و بە عیشقەوە بردییە بەردەم حەوا، گوڵیش وەک رۆحلەبەرێکی خودا ،جاڕی ئەنفالبوونی خۆی دا؛ دە تێبگەن ئەی ئاشقانی خودا! بۆچی سورەتی “ئەنفال”نێررا؟ (هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل97 دواتر شاعیر ،شەیدایی پەپوولە دەنووسێتەوە کە چلۆن لە پێناو یاردا هەموو غەمی دنیا لە کۆڵ دەنێت و هەرگیزیش سکااڵ ناباتە الی کەس. پەپوولە ،شاعیرێکی گوڵدۆستە. لە نێو باغدا گەاڵ و دڕکی گوڵەکان دەخوێنێتەوە و شیعری سرووشت دەنووسێ! پەپوولە هەمیشە غەمناک؛ هەمیشە بێدەنگ و پڕ خەیاڵی پاک. کە دەفڕێ و دەدات لە شەقەی باڵ، سروودی غەریبیی نیشتمان نمایش دەکات بۆ سەرکردەکان! (هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل 54و )55
هەمیشە نوێخواز
پێشەوا کاکەیی هەر لە یەکەم ساتەوەختەکانی ئاوێتەبوون بە دنیای شیعرەوە ،هەردەم رووی لە داهێنان و نوێخوازی دەبێت و هەرگیز لە مەنزەڵێکدا ناوەستێت؛ هەر بۆیە هەر جارە و کە دەگەڕێتەوە ئامێزی شیعر ،شارایەک لە دەستەواژە و چەمکی نوێ دەخاتە نێو شیعرەکانییەوە .بە واتایەکی دی، دەکارگرتنی دەستەواژەی نوێباو ،یەک لە خەسڵەتە
پێشەوا لە پەڕەی گوڵدا
لە نێو رووبەری شیعری کالسیک و هاوچەرخی کوردییدا ،کەم شاعیرت پێ شک دێت وەک پێشەوا کاکەیی لە گوڵ بڕوانێت و بە روانگەیەکی جیاوازەوە سەیری گوڵ بکات؛ ئاخر پێشەوا خۆی لە نێو پەڕەی گوڵدا دەبینێتەوە ،بۆیە بەم چەشنە لە گوڵ دەدوێت. شاعیر ،گیان بە وەر گوڵدا دەکات و پاکژترین هەست و نەستی شیعریی دەخاتە نێو دووتوێی پەیڤەکانییەوە و گوزارشت لە جیهانە راستینەکەی گوڵ دەکات و بێڕەحمیی مرۆ پیشان دەدات ،کە چلۆن بۆ هێورکردنەوەی حەز و ساتە کورتخایەنەکانی دەروونی، رۆژانە ئەو هەموو گوڵە شەهید دەکات. بۆنکردنی گوڵ زۆر دژوارە؛ ئەها!سەیری گوڵ بکەن: نەختێک جار لە نێو لق و پۆپی دەستماندا ملی دەشکێ؛ نەختێک جار لە نێو دەستماندا غەم دەخوات و رەش دادەگەڕێ. نەختێک جار زیندەبەچاڵ و نەختێک جار بێ کفن و نەختێک جاریش لە هەزار شوێندا الشەی گوڵ فڕێ دەدرێ؛ دەی خودایە! گوڵ بە دەستی کێ ئەنفال دەکرێ؟ (منم ،دیدەوانیی گوڵ دەکەم ،پێشەوا کاکەیی ،ل)12 شاعیر وەک چلۆن مامەڵە لەگەڵ خودی گیانلەبەرەکانی تردا دەکات ،بە هەمان شێوەیش گوڵ دەدوێنێت.
جیاوازەکانی ئەم شاعیرەیە و خەرمانەی شیعرەکانی پڕە لەجوانی دەکات. مەلی تیژڕۆی خەیاڵ الی شاعیر ،تابلۆی ئەوتۆی شیعرییمان بۆ دەنەخشێنێت کە مرۆ مەگین هەر نغرۆی نێو ئەو جیهانە نەخشینە شیعرییە بێت هەتا ئەو چێژە رۆحبەخشە بۆ ناخ بگوێزێتەوە .لە الیەکی دیکەوە، پێشەوا بە دیدێکی قووڵی فەلسەفییەوە دەڕوانێتە گوڵ و وەک بوونەوەرێک سەیری دەکات و پێمان دەڵێت: مرۆ ئەو مافەی نییە لە پێناو دامرکاندنەوەی حەز و ئارەزووەکانیدا گیانی گوڵ بکێشێت. پێشەوا لە “منم ،دیدەوانیی گوڵ دەکەم”دا، بە دەیان چەمک و دەستەواژەی نوێ تێکەڵ بە شیعرەکانی دەکات و بااڵدەستبوونی خۆی المان دەردەخات .مەردئاکار ،ژنحەز ،بۆنسرووشت،گوڵڕۆشن، ئەفسوونکار،ئەفسوونیار،گوڵڕۆح، ئەفسوونساز، رۆحلەبەر،گوڵدۆست ،بەدچارەیی ،خۆشچارەیی، پیسدار ،رۆشندار ،هاوغەزەلتاڵ ،غەزەلپۆش و غەزەلبار، شایەت و بەڵگە بۆ سەلماندنی هەمان راستین.
توانەوە لە نێو عیشقدا
لەم بەرهەمە شیعرییەدا ،شاعیر ئەوەندە قووڵ بە نێو جیهانی عیشقدا رۆچووە ،ئیدی بە تەواوەتی لە جیهانی واقیع دابڕاوە و لە نێو ئەو دنیا پڕ نهێنییەدا نغرۆ بووە. عیشق ،یانی غەم. غەم قووڵترە لە خەون/قووڵترە لە خەیاڵ/ لە واقیع؛ قووڵترە لە جوانی/ لە خامۆشی /لە تۆ... قووڵترە لە تەنیایی هەستی شەمشەمەکوێرە. عیشق ،وشەیەکە ئەبەدییە و دەسووتێت؛ وشەیەکە خۆڵەمێش لەسەر دڵمان بەجێ دێڵێت؛ وشەیەکە دەمانبات بۆ تێگەییشتن لە پریشکی ئاگر؛ وشەیەکە تا قیامەت تینی جەهەندەممان بۆ دێنێت( .هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل 40و )41 پێشەوا کاکەیی ،پێناسەیەکی قووڵی شیعریی بۆ عیشق دەکات و زۆر ناسکبێژانە وێنەی سەرەتا و ئەنجامی ئاشقبوونمان بۆ دەکێشێت. عیشق وەختێک سەر هەڵدەدات /دەمارەکانی مێشکمان خەوتوون/ وەختێک لە نێوی دەبەین /چاوەکانمان شەرمەزار دەبن /وەختێک کە زیندووی بکەینەوە /دەمارەکانی مێشکمان لەق دەبن/ عیشق دەستپێکی نیگایەکە /کە دێت ئاوڕ لە رابردوو ناداتەوە. عیشق شتێکە لە تۆزی سەر گەاڵ دەچێت/ گەر بمانەوێت دەستی لێ بدەین ،توولی گەاڵکە دەشکێت /گەر بمانەوێت گەاڵکەی لێ بکەینەوە، تۆزەکەی هەڵدەوەرێت/ گەر بمانەوێت تۆزەکەی کۆ بکەینەوە،کەمێکمان لە بیر دەچێت. (هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل 34و )35 پێشەوا عیشق جارێک بە سێبەر دادەنێت و جاری وایە لە الی دەبێتە خۆرەتاو .کەچی جار هەیە دەبێتە سێاڵو .جارێک خنکێنەرە ،لێ بڕێک جاریش پیرۆزە. جاری وایە الوازە و جاری دیکەیش تاوانبار.
پێشەوا ،گوڵ هەر لەنێو ژینگەو سرووشتە خۆڕسکەکەی خۆیدا بە جوان دەبینێت و کاتێک دەست بۆ رۆحی گوڵ دەبردرێت و دەگوێزرێتەوە بۆ شوێنە نادڵخوازەکان ،وەک گیانکێشانی مرۆ سەیری دەکات و ئەسرینی بۆ هەڵدەوەرێنێت.
خەڵوەتی شاعیر
بەشێکی فرەی ئەو داهێنانە شیعرییەی رووی لە دنیا شیعرییەکەی پێشەوایە ،قەرزارباری خەڵوەتە دەروونییەکەی شاعیرە؛ لەم سۆنگەیەوە پێشەوا چەندە خۆشبەختە کە لەم جیهانە تا سەرئێسقان جەنجاڵەدا دڵ بە خودی تەنیایی دەسپێرێت و ئەو هەموو داهێنانە شیعرییە بە گوڵجاڕی شیعری کوردی دەبەخشێت.
خودایە! بمکە بە بولبولێکی نێو چەمەنزارەکان، تا بدەم لە شەقەی باڵ. تا دوو عاشق بمگرن و بمخەنە نێو قەفەزێکەوە و گەمەم لەگەڵدا بکەن. تا بە ئایەتی دەنگم، مارەیی دوو عاشق ببڕم و بیانکەمە دەزگیران. تا دوو عاشق دڵخۆش بکەم، هەر بۆ گەمەش شیعرم پێ بڵێن. تا دوو عاشق فرمێسک بڕێژن، تاوێکیش لە تەنیایی من رابمێنن. خودایە! تەنیاییم لیوانێکی سەرەونخوونکراوە و پڕە لە خەیاڵ/ پڕە لە خۆزگەی بەتاڵ /پڕە لە گۆرانیی شەوانی تاڵ/ پڕە لە نیگا شکاوەکانی غەزەلپۆشی خاڵخاڵ/ پڕە لە شەڕی من و گوڵ/ پڕە لە کڕنووشبردنی خۆم بۆ دڵ/پڕم لە تۆ، دەتبینم و ناتوانم دەستت لێ بدەم، پڕم لە عیشق ،نامبینیت و دەمەوێت چیرۆکی دڵمت بۆ وەگێڕم/ خودایە! تەنیاییمت پڕ کردووە لە وشە؛ بۆ بەستنەوەی رستە/ پڕت کردووم لە مەیل؛ بۆ چنینەوەی یەک دوو بەستە/ پڕت کردووم لە سەرنج؛ بۆ سووتانی دڵم لە بێئومێدیدا/ پڕت کردووم لە مانا؛ بۆ پاداشتی عیشق لە نێو دووکەڵ و “با”دا. (هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل)83 نیشتمانی شاعیر
پێشەوا کاکەیی
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
شاعیر خاوەنی ئەزموونێکی بەرفرەوانی شیعرییە و خوێندنەوەیەکی هەمەالیەنە و وردی بۆ جوگرافیای گەردوون هەیە و گەشتە شیعرییەکەیشی رووی لە کوێی ئەم گێتییە بێت ،هەر بە نیشتمان کۆتایی دێت و سەرەنجام هەر دەگەڕێتەوە مەدارە ئاشناکەی دڵ، واتە خودی نیشتمانەکەی .پێشەوا شاعیرێکە شەیدای هەموو نیشتمانە دوورەدەستەکان کەچی بۆ دواگەشت هەر دەگەڕێتەوە ئامێزی ئەو نیشتمانەی تا چەندە دوورتر بڕوات و لە هەمبەریدا دەم بە سکااڵیش بێت، هێشتا ناتوانێت بە فەرامۆشیی بسێپرێت.
من خەڵکی رووناکیم و لە جەمسەری گوڵەوە لەدایکبووم ،بە نێو جەمسەری دڕکوداڵیشدا دەڕۆم و رۆشناییی گوڵ هەر دەبینم. سەرێکم دا لە سیبریا و چوومە نێو سەهۆڵبەندانەکان، دەمدی دوو عاشق لەگەڵ توتکەیەکی تووکنی سپیدا لە نێو بەفردا سەما دەکەن؛ منیش لە غەریبیدا هەموو خەیاڵم بە گوڵە جوانەکانی کوردستانەوە سەرقاڵ دەکرد. سەرێکم لە ئۆزبەکستان دا و چوومە نێو باغەکانی سەمەرقەند ،ئەوەندە مەست بووم، خەریک بوو گشت باغەکان بە رەگەوە هەڵبقەنم. ئیدی بیرم کردەوە و بڕیارم دا دەستبەجێ بگەڕێمەوە بۆ کوردستان، بۆ وەی بتوانم سەرتاپا نیشتمانەکەم بە گوڵەشێالقە و اللەعەباسە پڕ بکەم. (هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل )92،91،90
زمان و شاعیر
پێشەوا ،یەک لەو دەگمەن شاعیرانەی ئێستایە کە بایەخێکی تایبەت بۆ رێزمان و رێنووس دادەنێت و پاراستنی زمانێکی پوخت و پاراوی ال گەلێک گرینگە و دەکرێت بڵێم تا چەندە زانستیانە بەرەوڕووی شیعر دەبێتەوە ،دە هێندەیش شارەزایانە و زانستییانە مامەڵە لەگەڵ رێنووس و رێزماندا دەکات و هەڵەیەکی ئێجگار کەم دەکەوێتە نێو بەرهەمەکانیەوە. هەنوکە بەرهەمە شیعری ئەوتۆت پێ شک دێت کە هەر لە نووسینی سەر رووبەرگەوە هەتا بە ناواخنەکەی، پڕاوپڕە لە هەڵە و پەڵەی رێزمانی و رێنووسی و خوێنەر هەر زۆر زوو لە خوێندنەوەی بەرهەمە شیعرییەکە بێتاقەت و وەڕەز دەبێت و دەستبەرداری دەبێت. دەکارگرتنی وشە و دەستەواژەی ناستاندارد لە نێو شیعری ئێستای کوردییدا دەمێکە بووەتە باو و هەر شاعیرێک بە گوێرەی شێوە ئاخاوتنی دەڤەر و ناوچەکەی خۆی ،لەم چەشنە پەیڤانەیش دەخاتە نێو چوارچێوەی شیعرەکانیەوە .شاعیر پێویستە وریای ئەوە بێت کە بەری خامەکەی نابێت تەنێ رووی لە ناوچە و دەڤەرێک بێت و گەرەکە زمانێک بەکار بێنێت کە خۆ بە سنوورێکەوە نەبەستێتەوە و لە پێناو چەند وشەیەکی سەرزاراندا ،زمانی نووسینەکەی بۆ ئاستی زمانی کوچە و کۆاڵن دانەبەزێنێت .جاران هەندێک شاعیر لەبەر السەنگبوونی شیعرەکەیان ،هەندێکجار بە ناچار پەنایان بۆ وشە و دەستەواژەی ناستاندەرد دەبرد، کەچی زمانی ئێستای کوردی شۆڕشێکی بەرفرەوانی بەسەردا هاتووە و خەرمانەی وشە ئەوەندە زەنگین دەنوێنێت ،کە ئیتر چ پێویست ناکات شاعیر لە دەرکەی ئەو چەشنە پەیڤانە بدات .یەک لە خاڵە جیاوازەکانی زمانی شاعیر و رەشۆکیش هەر رووی لەم بوارەیە کە پێویستە شاعیر دەوری پاسەوانی زمانیش بگێڕێت و زمانەکەیشی وەک هزرەکەی ،پێشڕەو بێت .لە زمانی نووسینی چیرۆک و رۆماندا کە نووسەر سەردەکێشێتە نێو هەموو هۆبە و هەوار و ناوچە و دەڤەرێک و ئاشنای زار و بنزارەکان دەبێت ،هیچ کێشە نییە ئەگەر بە دەیان وشە و دەستەواژەی نێو کوچە و کۆاڵنیش بخاتە نێو دووتوێی نووسینەکەیەوە بەاڵم بۆ شاعیرێکی پێشڕەو ،ئەمە لە بری شیعرەکەی کورت دەکاتەوە. خۆشبەختانە پێشەوا لەم رەهەندەیشەوە جوایەزە و زۆر کەم شیعری بەو دەردە دەچێت .ئەگەریش وشە و دەستەواژەی ئەوتۆ ئاوێتەی نێو شیعرەکانی بێت دڵنیام یان بۆ مەبەستێکی بەرچاو دەکاریان دێنێت یاخۆ رەنگە هەڵەی تایپ و پیتچنی بەو دەردەی بردبێت.
2
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
شهوێك مانگ به تهنها دهركهوت
ژنـــــانی ئێرە دڵشاد عەبدوڵاڵ
ئیبراهیم ههورامانی
(کامەران سوبحان دەینووسێت)
بۆ فریشتەی مۆسیقا... بە بیانووی “دەروێش عەبدوڵاڵ”وە رامان لە رەنگ و وێنەی شیعرەکانی هێندە قووڵ و پڕ مانان ،بە ناچاری پێویستمان بە چەندینجار خوێندنەوەی بەیتەکانی دەبێ ،بۆ ئەوەی زیاتر وێنای خەیاڵ و سرووشتەکەی بکەین .بەدەر لە رەنگ، شاعیر لەبەردەم دیمەن و تابلۆ سرووشتییەکانی گەردووندا ،دەبوویە سۆفی و عارفێکی خەیااڵویی و بە تەنها بە وشەی شیعرەکانی ئەو مەنگییەی ناخی بۆ خوێنەران دەپژاند. بەدەر لە رەنگ و رامان ،گوێگرتنی لە مۆسیقا و ناڵەی دەف و هاژەی ئاو و سەمای سەرشێتانەی درەختەکان ،وا مەستی دەکرد، بە ئەستەم دەیتوانی لە نێوان خەیاڵ و واقیعدا ،وێنە جیاوازەکان لە یەکتری جیاکاتەوە .هەربۆیە ئەو دیوانەی بە ناوی (فرمێسک و هونەر) ناو نا ،لە دامێنی سەرەوەی الپەڕەکانی سەرەتاشیدا (عەبدوڵاڵ گۆران)ی شاعیر ،دەنووسێت( :شیعرەکانی ،پێشکەشە بۆ ئەو گیانە پیرۆزانەی لە پێناو هونەری جواندا ،فرمێسک و ئارەقی زۆریان رشتووە!) گۆران ،خۆی لە شیعرەکانی ئەم دیوانەیدا ،لە هەموو کەس زیاتر بە وشە فرمێسکی بۆ مەرگی جوانیی و مەرگی وشە و مەرگی مۆسیقا رشتووە .ئەی ئەوە نییە لەم شیعرانەدا( :هاوڕێم بێکەس ،گوڵی کەمخایەن ،شیوەنی گواڵڵە ،بۆ گەورەیی شیعردۆست ،بۆ سالم، دەروێش عەبدوڵاڵ و ...هتد) جوانبینین و کەژاوەی وشە و شیعری مەزنی دەگاتە ترۆپکی گوزارشت و دیمەنی سەرنجڕاکێش: ئهوهندهم بیست له مۆسیقا خرۆشی رۆحی بێگانه میزاجی کوردهواریم تێکچووه دهروێش عهبدوڵاڵ دهخیلت بم دهسا بهو الوک و ئای ئای و حهیرانه شهپۆلی زهوقی میللی پڕ دهروونی مات و چۆڵم که! له بیتهۆڤن گهلێ زیاتر به رۆحم ئاشنای وهڵاڵ ده ئهی دهروێش؛ سکااڵیهک لهگهڵ رۆحی کڵۆڵم که! گۆران هەریەک لەو ناوانە دەکاتە بیانوو بۆ قسەکردن لەسەر گۆشە و سوچێکی دەروونی خۆی ،لە کۆپلە و وشەکانی شیعری “دەروێش عەبدوڵاڵ” ئەو دەروێشە دەکاتە بیانوویەک بۆ رەخنەگرتن لە چێژ و رۆح و میزاجی گوێگرتنی مۆسیقا و ئاوازێ کە لە بنەڕەتدا لە زەوق و رۆحی ئەمەوە دوورە و ناتوانێ نا ئارامییەکانی ناخی هێورکاتەوە. لە شیعری “دەروێش عەبدوڵاڵ” دا ،مانا و خوێندنەوەی جیاوازی فەرامۆشکردن و پەراوێزخستنی توانا و هێزی بەهرە دەچنێ .لە رێگەی کارەکتەرێکی شمشاڵژەنی گەڕیدەوە ،کۆی خەم و ئازارەکانی خۆی ،چ وەک چێژی مۆسیقا و جوانبینی ،چ وەک بێبایەخ کردن و پێنەزانینی بەهرە و توانای هونەریی دەنووسێتەوە! کارەکتەری “دەروێش عەبدوڵاڵ” هەبووبێ یان نا ،کارەکتەرێکی راستەقینە بووبێ یان بەرهەمی خەیاڵی شاعیر ،بایەخی ئەوتۆی نییە ،هێندەی ئەوەی ئەو چنینی رەوانبێژیی و پرسیارە قووڵ و گەردوونیانەی گۆران گرنگە کە لەم شیعرەدا بۆ خوێنەری دەخاتە روو ،کە بەالی گۆرانەوە ،دەروێش عەبدوڵاڵ ،هەژارێکی فەرامۆشکراوی شمشاڵژەن زیاتر ،هیچی تر نەبووە : بەڵێ دیارە ،لە ناو قەومی بەسیتا قەدری سەنعەتکار وەکو عەکسی قەمەر وایە لە ناو حەوزێکی لیخندا بەاڵم تەختی روفاه و تاجی حورمەت میللەتی هوشیار بە ئوستادێ ئەدا وەک تۆ لە ناو شمشاڵی کون کوندا. هەرچەندە لە کۆتایی شیعرەکەدا ،کاک محەمەدی مەال کەریم ،لە پەراوێزێکی کورتدا نووسیویەتی( :دەروێش عەبدوڵاڵ شمشاڵژەنێکی بەهرەدار بوو ،چارەکەچەرخێک لەمەوبەر بینوومە .زۆرتر لە هەورامان ئەژیا) .کەواتە کارەکتەرەکە هەبووە و شمشاڵژەنێکی عاشقی دڵشکاو بووە ،هەربۆیە بونیادی شیعرەکەش لەسەر ئەو راستە هێڵە داڕێژراوە! بەدەر لەو روونکردنەوەیەی کاکە حەمە ،لە دیوانەکەی گۆران لەسەر دەروێش عەبدوڵاڵ ،کۆمەڵێ کەسی تریش قسەیان لەسەر کەسایەتی “دەروێش عەبدوڵاڵ” کردووە: جەمال بابان ،دەڵێت دەروێش عەبدوڵاڵ ،زمانی فارسی و تورکی و هیندی زانیووە و ماوەیەک لە سوپای ئینگلیزدا کاری کردووە. پێشتر من لە کتێبی (لە خەیاڵەوە بۆ خۆڵ) کارێکم لەسەر خەیاڵدانی شیعرەکە کرد و گریمانەی ئەوەم پێ بەخشی ،گەر ئەو کەسایەتییەی دەروێش عەبدوڵاڵ هێندە گرفتە بۆ ساغکردنەوە و ناسین ،با لە بری گۆران ،مۆڵەتی لێوەرگرین و بیبەخشینە ئەو شمشاڵژەنە فەرامۆشکراوەی رۆژهەاڵت ،کە ناوی “قالە مەڕە” یە ،چونکە وەک لە وێناکردنی دیمەنەکانی شیعرەکەدا ،بە جیاوازی کات و شوێن و دوو سەردەم و قۆناغی جیاواز ،رەنگە بتوانین قالە مەڕەش هەمان ئازار و دەرد و خەمی سیما و تایبەتمەندیی شیعرەکەی تێدا بخوێنینەوە: بە رەنگی زەرد و شێوەی دەست و شمشاڵی کزا ،دەروێش حەزم کرد بەستەیەک ببیەم سەراسەر حوزن و ماتەم بێ لە سیماتا بەدیم کرد هەیکەلی عومرێکی حەسرەتکێش وەها دیارە کە بەختت ئاشیانی بولبولی خەم بێ! ئەدی ناکرێت دەروێش عەبدوڵاڵ لەو وێنانەی بۆی کێشراوە بسڕینەوەو بڵێین ،بۆ نابێ ئەو “دەروێش عەبدوڵاڵ” ئەو “عەبدوڵاڵ گۆران” خۆیەتی؟! النی کەم ،عەبدوڵاڵ گۆران بە بیانووی “دەروێش عەبدوڵاڵ” ئازارەکانی خۆی بۆ ئێمەی خوێنەر نووسیوەتەوە!
()1 لەو کاتەوەی، تۆم خۆشویستوە. بڕوام بە یەک تاکیی خودا هێناوە. دەزانی، ئەگەر خودا نەبوایە، تۆش هەرگیز نەدەبوویت! () 2 مهرج نييه، به ههڵهاتنى خۆر، دونيا رووناك ببێتهوه. ئهوه نييه،تۆ نيت و خۆر ههڵهاتووه و هێشتا ههر شهوه! () 3 هۆیەک هەبێت، کە من رقم لە مردن بێ. بە تەنیا ،خۆشەویستی تۆیە! () 4 گوڵ ههيه، لهنێو دڵدا نهبێت ، ناپشكوێ. بۆ نموونه :تۆ! () 5 هەرچەند ،تۆ بە تەنیشتمەوە نیت. بەاڵم من بەردەوام لەگەڵت دەدوێم!
() 6 بۆ ئەوەی، ژیان خۆشتر بێ. تۆم خۆش ویست! () 7 پیاوێک دەناسم، هەموو شتێکی بیرچۆتەوە. تەنیا، خۆشەویستی تۆ نەبێت. پیاوەکە منم! () 8 كه تۆ دهبينم، مانگم بير دهكهوێتهوه. چهند له تۆ دهچێ! ()9 لەوەتەی تۆ، ئەو کراسە گوڵگوڵییەت پۆشیوە. ساڵ یەک وەرزە، وەرزی بەهار!
پێیەکانیان پەنماون لەهاتوچوونی نێوان زیندان و گۆڕستان. وەک کزەبا لە ناو قامیشەاڵن بێ کەس نەکەس رێیان نیشان دەدا ،نەکەس رێیان پێ دەدا ،خۆیان دەفڕن وەک پاساری دەچنەوە بن میچی ماڵەکان. بەدەستی بەتاڵی ژیانەوە ،وەک چۆن دێن دەگەڕێنەوە بە قورگی پڕ لیک ،وەک چیلکەی تەڕی هەڵپاچراو وەک پەلکی سەوزی سەرشۆستە جێی
()10 شهوێك، مانگ به تهنیا دهركهوت!
بایەخ نەبن، ژنانی واڵتی ئێرە. مەمک چرچ و بێ سەلیقە لە لەرینەوەی دەم رۆیشتندا خەفەتی پیاوەکان وەک جۆگەی هاوین پڕیان کرد لە بەرد! سنگیان داخ! هێندەی وەک دەف بیانژەنن لە پرسەکان. لە تاریکی شەو رەشتر دەردەکەون لە دەرگای زیندان مەحکەمتر دادەخرێن لە پشت شیشی کۆیلەکانەوە گوێ دەگرن، گوڵی ژاڵەی راکشاوی سەر شوورەکان لە چریکەیان. ژنانی ئێرەی رەشپۆش یەک جار سپی دەپۆشن کە رووت دەبنەوە ،مردن بە جلی خۆی دایاندەپۆشێ! تەمەنتان چۆن بەسەربرد؟ خەویان مەزڕێنە. روومەتیان وەک مانگ بەسەر تەماشاوە غەمگین. وەک هۆڵی پڕ قەرەوێڵەی نەخۆش ژنانی ئێرە نەخۆشخانەی پیاوەکانن.
ئەسپێک لە پەڕەی گواڵڵە دڵشاد عەبدوڵاڵ
www.zamenpress.com
گەردانەیەک
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
4الپەڕە
بە گەردنی ئەدەبەوە
رەخنەگری سینەمایی کێیە؟ حەسەن فەالح فیلم وەک فۆڕم ،هونەری جوواڵوە و لە دەنگ و وێنە پێکدێت .کلیلی تێگەیشتن لە فیلمیش بەم شێوەیە ناسین و زانینی زمانەکانە ،زمانەکانی ئاماژە و رەنگ و جووڵە و رووناکی و ئەکیوستیک (دەنگ) دەتوانین ناسناوی رەخنەگر بخەینە پاڵ ئەو کەسەی کە دەیەوێت زیادتر ببینێت ،ئەو پرسانە بدۆزێتەوە کە پێشووتر هەستیان پێنەکراوە ،یاخود دەربارەیان سەرنج و دید نەخراونەتە روو .ئامانجەکە وەستان نییە لە خاڵ و بوارێکی دیاریکراودا ،تێڕامانێکی ئەبەدیی نییە بۆ تاقە کارێک ،بەڵکو هەوڵدانە بۆ باشترکردنی دۆخەکان و پێدانی واتایەکی قووڵترە بە کێشە و گرفتەکان .رەخنەگری سینەمایی بینەر و وردبینێکی بەردەوامە ،ئەو هەوڵدەدات سەرنجی کۆی کارەکان بدات و واتا و نرخ بدۆزێتەوە .ئەمە بەو واتایەی رەخنەگری جدی سینەمایی لە ژانرا و شێوازێکی تایبەتدا ناوەستێتەوە و هەوڵی بینینی کۆی کار و بەرهەمەکان دەدات و تا دەتوانێت زیادتر دەبینێت. لە راستیدا تۆ بە بینینی کارە الواز و نەخوازراوەکان کاتت بە فیڕۆ نادەیت، بەڵکو زیاتر ئاشنای خاڵە ئەرێنی و کوالێتی لە شێوازی بەرهەمهێنان و نیشاندان و گەیاندنی ئایدیاکان دەبێت. بۆیە رەخنەگر ئەو کەسەیە کە تەنها بە رەخنەگرتن لە شێوازی تەکنیکی ناوەستێتەوە و دەربارەی زەمینە و پاشخانی فیکری و ئایدیای بەرهەمەکان را و سەرنجی هەیە .یەکێک لە خاڵە هەرە گرنگەکان لە رەخنەگرتنی فیلمدا ،دۆزینەوە و شیکاری کردنی واتاکانە .نەک تەنها پێشنیارکردنی ئەو گۆڕانکاریانەی کە پێویستە بکرێن ،یان چی ببینرێت و چی پشتگوێ بخرێت، بەڵکو ئەوە گرنگە کە بۆ جەماوەر روون بکاتەوە چۆن دەربارەی فیلمێک بیربکەنەوە و لێی تێبگەن .تێگەیشتن لە فیلم و کۆی دیمەنەکانی فیلم ،ئەو هەوڵە سەرەکی و جەوهەرییەیە کە واتا بە جووڵەکان دەدات .ئاساییە بۆ بینەر ئەوەی خۆشبوێت کە دەیبینێت ،بەاڵم لەوە گرنگتر ئەوەیە کە بزانێت بۆچی خۆشی دەوێت؟ رەخنەگریی لێرەدا وەاڵمی ئەو پرسیارە دەداتەوە و ئاماژە بە کۆی ئەو کاریگەری و هۆیانە دەدات کە وادەکەن تاکەکان فیلمیان خۆش بوێت و لێیەوە واتا بدۆزنەوە.
ناوەندی غەزەلنووس لە شاری سلێمانی مەراسیمێکی رێزلێنانی بۆ نووسەرو وەرگێڕ “رەوف بێگەرد” سازکرد، لەو مەراسیمەدا نوێترین کتێبی وەرگێرانی کە بریتیبوو لە “یاداشتەکانی کافکا” باڵوکرایەوە. لە مەراسیمەکەدا ،ژمارەیەک لە نووسەران و هونەرمەندان ئامادەی بوون .لەالیەن چەندین ناوەندی ئەدەبی و کولتوورییەوە خەاڵت بەخشرایە ئەم نووسەرو وەرگێڕە .د .هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانیش،
خەاڵتی سلێمانی ،بۆ داهێنانی ئەدەبی ساڵی ٢٠١٩ی بە مامۆستا رەوف بێگەرد بەخشی. رەوەز حەمە ساڵح بەڕێوەبەری ناوەندی غەزەلنووس، سەبارەت بەم مەراسیمەو پێدانی خەاڵتی ئاڵتوونی بە رەوف بێگەرد ،بۆ “کولتووری زەمەن” وتی“ :ئەم کارەی ئێمە ئەرکی سەرشانی خۆمان بووە ،سوپاسی مامۆستا رەوف بێگەرد دەکەین ،کە ئەم خەاڵت و مەراسیمی رێزلێنانەی لە ئێمە قبوڵ کرد”.
سەمفۆنیای نیشتامنی لە سلێامنی کۆنسێرت ساز دەکات بە پشتیوانی د .هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانی و بەهاوکاری بەڕێوەبەرایەتی گشتی رۆشنبیری و هونەری سلێمانی، لەژێر دروشمی سلێمانی ،شاری داهێنەرانی ئەدەب ،تیپی سەفۆنیای نیشتیمانی عێراقی، کۆنسێرتێکیان لە تەالری هونەر سازکرد، لە کۆنسێرتەکەدا ئاالن عارف سۆلۆی کۆنسێرتەکەی دەژەنی و ئەدوەر ئەلمەوال، ژەنیاری چەلۆی کۆنسێرتەکە بوو.
تۆمەچۆ بۆ شەڕ
(تۆمەچۆ بۆ شەڕ) ئەمە ناونیشانی دیوانێکی عریی نووسەر و شاعیر (ماردین ئیبراهیم)ە لەم شی انەدا باڵوکرایەوە .لەم دیوانە شیعرییەدا ،کە رۆژ شیعری لەخۆ گرتووە و ئەزموونی شیعریی یانزە شاعیرە رەنگڕێژ دەکات .بە تایبەتیش چەند ئەم ێکی بوونەتە ناسنامەی شاعیر و پێشتر شیعر ەوەیەکی زۆریان لە نێوەندی ئەدەبیدا دەنگدان ووە .لەوانە( :خەدیجە ،بەیەکەوە پاڵمان هەب جۆالنەی منداڵێکەوە نا ،تۆ مەچۆ بۆ شەڕ) بە شیعریان بووەتە ناسنامەی و ناوی دیوانە سێیەم شیعرییەکەی ماردین ئیبراهیم.
کە شەڕ هەڵگیرسا دڵی دەزگیرانەکەم وەک زەنگێک بە کڵێسایەکدا
دادەکوتم لەباری دەبەم نییەتی پیاوچاکان تااڵنی دەکەم گەنجینەی شاران پشت دەکەمە مسگەرەکان نەفرەت دەکەم لە گۆزەگەران ژەهر دەکەمە پیاڵەی الوکبێژانەوە دەنگخۆشان فەرامۆش دەکەم خەتخۆشی دەکەم بە گوناه یگارکێش و پیاوکوژان پێکەوە دەنێمە زیندان ن من پیاوێکی بەدخووم ئەمە دەستپێکی شیعری “تۆ مەچۆ بۆ ڕ”ە .ریتمی ئەم شیعرە و دنیابینینی شاعیر شە ردەم ئەگەری گریمانەی شەڕە .کە شەڕ لە بە رسێ عاشقەکان دەمردن ،شار دەشێوێ، هەڵگی ەکان لە ناو دووکەڵی شەڕدا ون دەبن. جوانیی نووسینی شیعری ماردین ،جیاواز لە زمانی زمانی شیعریی هەندێ لە هاوتەمەنەکانی ،زمانێکی باوی گێڕانەوەیەکی پڕ لە چیرۆک و دیمەن و نەرم و جیاوازە .بەدەر لە گێڕانەوە ،وێنەی جوواڵو گرتەی ەزی سینەمایی ئەکشن ،بونیادی گشتیی و رەگ کانی دادەپۆشێ ،زمانی ماردین لە شیعردا شیعرە یخوێنەر فراوان دەکات و هەست و نەست خەیاڵ دڵەڕاوکێی مەرگ و ژیان ،جوانیی و دەخاتە تاریکی ،ئارامی و دڵەڕاوکێ و زۆر دژی تریش. (تۆ مەچۆ بۆ شەڕ)دیوانێکی شیعریی، رۆمانەکانی جیاواز و کاریگەر ،ئێستا لە وەک کتێبخانەکان بەردەستە.
شەوبای عەدنان کەریم
عەدنان کەریم ،لە دیدارێکی تایبەتدا، لەگەڵ کولتووری زەمەن ،باس لە ستایلی ئەلبوومەکەو تایبەتمەندییەکانی و چۆنیەتی هەڵبژاردنی شیعرەکانی (هێمن) بۆ ئەلبوومەکەی دەکات. سەبارەت بە ئەزموونی گۆرانی وتنی چامەو شیعری درێژ ،ئەو هونەرمەندە دەڵێت :ئەمە سێهەمین ئەزموونی چامەی درێژە دەیکەم بە گۆرانی ،ئەلبوومی شەوبا لە سێ شیعری(هێمن)پێکهاتووە .پێشتریش چامەکەی “نالی بۆ سالم” وەاڵمەکەی
بیبلۆگرافیای کۆمەڵەی هونەرەجوانەکان
“سالم بۆ نالی”م کردووە بە گۆرانی .ئەو پرسیارانەی نالی لە غوربەتدا هەیبوو ،لە شام”ەوە دەیکرد ،منیش هەمان پرسیارم هەبووە ،بەاڵم لە ئەوروپاوە! دەمپرسی ئەبێ ئێستا پیرمەنسوور چۆن بێ؟ دەبێ سەرچنار چی لێهاتبێ؟
(گفتوگۆیەکی فراوان لەگەڵ عەدنان کەریم ،لە ژمارەی داهاتووی “کولتووری زەمەن” باڵودەبێتەوە)
و وێنە و بەڵگەنامەکانی چاالکییەکان، وەک بەش دارب وان و شوێن و کاتی نمایش و کاریگە ریی و ئەو دەنگدانەوانەی ئەو بەرهەمە هو نەر ییە هەیبووە. غە فور عە بدو ڵاڵ ،سەبارەت بە بایەخی ئەم کتێ بە، بۆ کولتووری زەمەن دەڵێت: (ک تێب ەکە بایەخێکی مێژوویی و ئەرشیف یی هە بیبلۆگ یە. سااڵنێکی زۆرە خۆمم رافیای یۆبیلی زێڕینی کۆمەڵەی پ ێوە مان دوو هونەرەجوا کرد نەک ووە ان، تا توانیم ئەم ئەرشیفە کتێبێکی قەبارە ه ونە ریی و گەورەی ن ک زیک ولت ەی وورییە کۆبکەمەوە لە ٤٥٠الپەڕەییە .لە الیەن چ وار چێو ەی غەفور ع ەبد ئەم وڵاڵ ک تێبەدا .لە داهاتوودا ئامادەکراوە ،لەم رۆژانەدا ه ەرک ەس لە مە ب راس یەو یمێ ێت ت کی وێژینەوەی ئەکادیمی تایبەتدا لە کۆمەڵەی و ئەر هون شی ەرە فی جوا لە نەک سەر انی چاالکییە رۆشنبیریی کورد -مەڵبەندی گشتی و هون سلێ ەری مان یەک ی، لە انی مە ئەو سااڵنە بنووسێت، راسیمێکدا باڵوکرایەوە. ئەم کتێبە کتێبە دەبێتە سەرچاوەیەکی گرنگ و کە ،پارێزگاری سلێمانی پشتیوانی چاپکردنی کردووەو ناوەڕۆکەکەی بایەخدار بۆی). دابەشکراوە بەسەر چەند بەش و الیەنێکدا، ل ەوا نە: (چاالکییەکانی بەشی شانۆ، چا الکی یەک انی بەشی تەلەفزیۆن و س ینە ما، چ االکیی بەشی مۆسیقا، چاالک یی بە شی شێوەکاریی ،چاالکیی بە شی وێژ ە). کۆ مەڵەی هونەر و وێژەی ک ورد ی- مەڵ بەن دی گشتی ،یەکێکە لە تیپە ه ونە ریی و ک ولت وورییە بەناوبانگەکانی ک ورد ست ان، کە لە کۆتا رۆژی ساڵی ٩ ١٩٦ لە س لێم انی لە الیەن کۆمەڵێ هونەرمەند و نووسەرەوە دامەزراوە .لەو رۆژگارەوە تا ئەم ڕۆ، ئەم مەڵبەندە ئەدەبی و هونەری یە، سە دان چاالکیی ئەدەبی و هونەریی ئە نجا مدا وە .ئێستاش ئەم کتێبە سەرجەم ئەو چ الک ییانەی بە دیکۆمێنت
الپەڕە 2
ژنانی ئێرە کولتووری “زەمەن” گرنگیی بە ئەدەب و هونەری هاوچەرخ دەدات
الپەڕە 4
28
شیرکۆ بێکەس
یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران لە قازانجی خەڵکدایە ھەڤاڵ کوێستانی لەساڵی ٢٠١٣کە یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ھەموار دەکرایەوە ،ئێمە وەک فراکسێۆنی گۆڕان ،تاکە فراکسیۆن بووین کە داوای فرەبازنەییمان دەکرد .لەوەشدا کاک نەوشیروان پاڵپشتمان بوو.ئێمە دەمانویست ژمارەی بازنەکان بەقەد ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمان بێت ،واتا لەھەر بازنەیەک ،یەک کاندید،کە دەنگی زیاتر لە رکابەرەکانی بەدەستدێنێ ،ببێتە پەرلەمانتار ئێمە پێمان وابوو ئەوسستمە کە ھاوشێوەی سستمی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی بەریتانیە ،ئەم باشیانەی ھەیە: دادپەروەریی زیاتریتێدایە .ھەر تاکێکی کۆمەڵگە، بەگوێرەی مەرجەکانی خۆپااڵوتن ،دەرفەتی خۆکاندیدکردن و تەنانەت دەرفەتی دەرچوونیشی ھەیە. ھەر بازنەیەک نوێنەری خۆی لەپەرلەمان دەبێت. پەرلەمانتار لەبەردەم خەڵکی بازنەکەی خۆیدا زیاتر بەرپرس دەبێ تابەردەم حیزبەکەی ،پەیوەندی خەڵک و پەرلەمانتار یش بەھێزتر دەبێ. دەنگ بە تاک دەدرێ نەک بەلیست..بەمەش ھەر کەسێ نەتوانێ متمانەی خەڵک بەدەستبێنێ، بەدەنگی لیست دەرناچێ ..ھەربۆیەش متمانەی خەڵک نەک بەتەنھا پاڵپشتی حیزب یەکالکەرەوە دەبێت.ئەمەش وادەکات حیزبەکانیش بە دوای خەڵکی بەتوانا و لێوەشاوەدا بگەڕێن نەک ھەرکەسێک خۆیان بیانەوێ دەریچوێنن. رۆڵی تاک کاریگەریی زیاتر دەبێ و رۆڵی حیزب کەمتر دەبێتەوە .ئەگەر جاران دەنگدەر ھیچ کەسێکی ناو لیستەکەشی بەدڵ نەبووایە ،دەنگی بەلیستەکە دەدا بەاڵم ئێستا دەنگ بەو کاندیدە دەدا کە جێی متمانەی خۆیەتی. ھانی زیاتری خەڵک دەدا ،بەشداری لەپرۆسەی دەنگداندا بکات .پەرلەمانێکی کاراترو چاالکتر و بەتواناتریش بەرھەمدێنێ. ئەوەش کە زۆر گرنگە ،ھەر لەدوای تەواوبوونی پرۆسەی ھەڵبژاردن ،لە ھەمان رۆژ و لەھەمان وێستگەدا ،ئەنجامەکان رادەگەیەنرێن .ئەوەی زۆرترین دەنگی بازنەکەی ھێناوە دەبێتەبراوە و دەنگی نەبراوەکانیش ناچێت بۆ کەسیتر لەشوێنیتر. بۆیە دەکرێ ھەموار کردنەوەی یاساکە بەم شێوەیەی ئێستای زیاتر لەقازانجی خەڵکدایە تا یاسا کۆنەکە.
سەرنووسەر سیروان رەشید
رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە خاوەنی ئیمتیاز :کۆمپانیای وشە
ڕۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە
نەخشەساز شاخەوان ئەنوەر
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
نووسینگەی هەولێر گوندی ئیتاڵی یەک خانووی ژمارە ()633 0750 444 7109
نرخ 500دینار
مەزهەر کەریم
پێشکەشکارى بەرنامەى وێنەکانى دوێنێ بووە و ئەندامی دەستەی کارگێڕی بنکەی گەالوێژ و ئەندامی سەندیکای ھونەرمەندانی کوردستان بووە بەوتەی کەسوکاری ،ئاسۆ عومەر سەرلەبەیانییەکەی توشی جەڵتە بووە و بەرلەوەی بگەیەنرێتە نەخۆشخانە کۆچی دوایی کردوە ،پێشتریش بەھەمانشێوە ڕووبەڕووی جەڵتەیەکی دیکە بووەتەوە. خێزانەکەی دەڵێن ،بڕیاربووە دوێنێ ئاسۆ دایکی ببات بۆ نەخۆشخانە بەھۆی ئەوەی تەندروستی دایکی زۆر ناجێگیربووە ،بەاڵم خۆی جەڵتە لێی داوە و کۆچی دوایی کردووە. ئاسۆ عومەر بەر لە کۆچی دوایی کتێبێکی ئامادەکردووە لە ئەلبوومی کەسایەتییەکانی شاری سلێمانی و لەالیەن پارێزگای سلێمانیشەوە سپۆنسەر کرابوو تا چاپ
ھونەرمەند و سینەماکاری کورد ،ئاسۆ عومەر سوارە ،کە دوێنێ کۆچی دوایی کرد و بەر لە مردنیشی کتێبێکی بۆ چاپکردن ئامادەکردبوو. پێشنیوەڕۆی دوێنێ دووشەممە ،ھونەرمەند ئاسۆ عومەر سوارە کە زۆرێک بە “ھۆشیاری گەردەلول” دەیناسن بە ھۆی جەڵتەی دڵەوە لە تەمەنی 55ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. ئاسۆ عومەر سوارە ساڵى ١٩٦٤لە سلێمانى لەدایک بووە و لە ساڵى ھەشتاکانى سەدەى رابردووەوە دەستى بە کارى ھونەرى کردووە و بەشدارى چەندین کارى کردووە و بە رۆڵى ھۆشیار لە دراماى گەردەلولدا ناسرا و چەند ساڵێکیشە لە کەناڵى کوردستان
ئەگەر
مێردەکەم
شا
نا وک
ۆ س
رێگریم لێبکات جیادەمبەوە
ل
ااڵ ن:
بکرێت ،بەاڵم مەرگ ڕێگەینەدا ئەو کتێبەی خۆی بە چاپکراوی ببینێت. مامۆستا عومەر سوارە باوكی ئاسۆ :بۆ “زەمەن “ وتی :پێشتر ھیچ نەخۆشیەكی نەبوە ھەرگیز باسی نەخۆشی نەكردوە، لەرێگەی تەلەفزیۆنەوە ھەواڵی کوچی دوایی کوڕەکەم بیست ،دواتر پێیانوتم بەھۆی جەڵدەوە رەوانەی نەخۆشخانە كراوەوە و گیانی لەدەستداوە”. وتیشی ”:تا سەعات ٩:٣٠ی بەیانی لەگەڵ ئاسۆ پێكەوەبوین ھاتبو بۆ ماڵەوە بۆالم قسەی خۆشی بۆ دەكردم ،پاشان وتی من دەڕۆمەوە سەرێك لەماڵەوە دەدەم ئەگەری زۆرە نیوەڕۆ میوانم بێت ھەربۆیە دەڕۆم ئیتر نەمبینیەوە”. لە مەراسیمی بەڕێکردنی تەرمی ئاسۆ عومەردا ،ھونەرمەند جەلیل زەنگەنە بۆ
1
یەمەن شەڕ و ئاڵۆزییەکانی نێوان حوسییەکان و حکومەتەکەی عەبد رەبە مەنسوور هادی بەردەوامە .و لە پلەی دووهەمدا پێشبینی کراوە زیاترین جەنگ لە ناو ئەم واڵتەدا ڕووبدات
2
www.zamenpress.com
سەرما؛ بازاڕی
خۆی بە کچێکی
گەرمرت دەکات
دەزانێت
خومچییەکان
10
ل
ئەسیوبیا ئەگەرچی چەند ساڵێکە بە تایبەت دوای ئەوەی ئابی ئەحمەد بوو بە سەرۆک وەزیران چەند ڕێکارێک گیراوەتەبەر بۆ ڕووبەڕووبونەوەی توندوتیژی بەاڵم پێشبینی دەکرێت لە هەڵبژاردنی 2020توندوتیژی لەو واڵتە سەرهەڵباتەوە
3
بۆریکینا فاسۆ لەو واڵتە گروپە ئیسالمییە توندڕەوەکانی وەک داعش و قاعیدە ڕووی لەگەشەیە و پێشبینی دەکرێت کەجەنگ لە واڵتە گەشە بسەنێت
4
لیبیا جەنگ لە لیبیا ڕۆژ بەڕۆژ سەختر دەبێت و بووەتە شوێنی شەڕی بە نوێنەرایەتی ،بڕیارە تورکیاش بچێتە ئەو واڵتە و ڕووسیا دژە و واڵتانی عەرەبیش لەگەڵ ڕووسیا هاوهەڵوێستن
5
ئێران گرژی و ئاڵۆزییەکانی ئەمدواییەی نێوان ئەمریکا و ئیسرائیل لەگەڵ ئێران وایکردووە کە ئەگەری پێکدادان و ئاڵۆزی لەنێوانیاندا لە پلەی شەشەمی ئەو پێکدادانە پێشبینیکراوانەدا بێت
6
“زەمەن” باسی لەوەکرد لەساڵی ٢٠٠٤ەوە ئەو ھونەرمەندە دەناسم لە یەكەم بەشی گەردەلولەوە پێكەوەبوین دەوری ھۆشیاری دەبینی بەمانای ووشە ھونەرمەند بوو، كەسێكی بەڕێز و بەئەدەب بوو ،لەبەشی یەكەمی گەردەلولدا كەبینیم رۆڵەکەی بە باشی و بەجوانی دەبینێت لە بەشەکانی تریشدا بەشداریی كردەوە”. وتیشی ”:دوو رۆژ پێش ئێستا لەچایخانەی شەعب یەكمان بینی ،لەبارەی بەشی چوارەمو پێنجەمی گەردەلولەوە قسەمان كرد و بڕیار بوو بەھەمانشێوە بەشدار بێت”. جەلیل زەنگەنە دڵگران بو لەوەی لەم ماوەیەدا ھونەرمەندانێكی زۆر كۆچی دوایان كردوە ھۆكارەكەی بۆ بونی “خەفەت و مەراق” دەگێڕێتەوە كەوەك پێویست حكومەت ھاوكاریی كارە ھونەریەكانیان ناكات.
ک ورد
ستا
ن
بزێو و چاونەترس 10
گۆڤاری فۆڕین پۆڵەسی ئەمریکی 7پێکدادانی پێشبینیکراوی بۆ ساڵی ٢٠٢٠خستووەتەڕوو
جەنگ لە ئەفغانستان لە پلەی یەکەمدایە و پێشبینی دەکرێت قورسترین شەڕ لەو شوێنە ڕووبدات ،هەرچەند ئەگەری ئاشتیش هەیە بە هۆی گفتوگۆکانی نێوان تاڵیبان و ئەمریکاوە
07740881458
ئاسۆ عومەر سوارە فریای چاپکردنی کتێبەکەی نەکەوت
جەنگە چاوەڕوانکراوەکەی
ئەفغانستان
ناونیشان سلێمانی -گەڕەکی ئاشتی شەقامی سۆران ()132 خانووی ژمارە ()20
ئەمریکا و کۆریای باکور ئەگەری پێکدادان و گرژی نێوان ئەمریکا و کۆریای باکوور یەکێکی دیکەیە لە ئەگەرە کراوەکان ،بەرپرسانی هەردوو واڵت لە ساڵی 2017ـەوە بەردەوام بەشێوەی زارەکی هەڕەشە لەیەکدی دەکەن
7
ل
11
جە الل
وو� د ی��دو �� ب ۆ� چ�� ن
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
19
یاسای چاكسازی... چۆمان محەمەد
حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ( )2019/12/11پرۆژە یاسای (چاكسازی لە خانەنشینی و موچەو دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازاتەكانی دیكە لە هەرێمی كوردستان) ئاراستەی پەرلەمانی كوردستان كردو ئەویش خوێندنەوەی یەكەمی بۆ پرۆژەكە كردووەو سیفەتی بەپەلەی پێداوە تا لەماوەی یەك هەفتەدا لیژنە تایبەتمەندەكان راپۆرتی هاوبەش ئامادە بكەن.
پرۆژە یاسای چاكسازی بۆچی؟
ئەم پرۆژە یاسایە وەك بنەما لە خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستان هاتە گۆڕێ، ئەگەرچی لەخولی رابردوو واتە خولی چوارەم دەنگی لەسەردرا ،بەاڵم دەستەی سەرۆكایەتی ئەوكاتی پەرلەمان ڤیتۆی پرۆژە یاساكەی كردو یاساكە لەدایكنەبوو، سەرەڕای ئەوەی ناوەرۆكی پرۆژەكەی پێشتر لەوەی ئێستا جیاوازبوو .پرۆژە یاساكەی ئێستای چاكسازی بەجۆرێك لە جۆرەكان بۆتە زادەی رێكەوتنی سیاسی نێوان بزوتنەوەی گۆڕان و پارتی دیموكراتی كوردستان ،كە گۆڕان بۆ بەشداری لە حكومەت و كابینەی نۆیەم كردیە یەكێك لە مەرجەكانی بەشداریكردنی. بزوتنەوەی گۆڕان خاوەن پەیامی چاكسازیو گۆڕانكاری ریشەیی بووە لە سیستمی حوكمڕانیو دۆخی داراییو كارگێری هەرێمی كوردستان هەر لە ساتی دروستبوونیەوەو لە هەڵمەتی كۆتا هەڵبژاردنیشدا پێداگیری بۆ دەنگدەرانی لەسەر چاكسازی لە موچەو دەرماڵەی فەرمانبەران و هێنانەكایەی دادپەروەری لەنێوان موچەو دەرماڵەی پلە تایبەتەكان و فەرمانبەرانی ئاساییدا بوو ،هەرچی پارتی دیموكراتی كوردستانیشە واقیع ئەوەی سەپاندووە بەسەریدا ئەم قۆناغەی حوكمڕانی كوردستان كە حزبەكەی ئەوانو كوڕی كەسی یەكەمی حزبەكەیان خاوەندارێتی لێدەكەن پێویستی بە چاكسازی راستەقینەو دوور لە رووكەشیە، بەپێچەوانەوە دۆخی ناوخۆییو هەرێمیو نێودەوڵەتیش داهاتووی حوكمڕانیەكەیان
كاروان كازم
داخستنی پەنجەرەیەكی گەندەڵی
ئەم پەرتەوازەییو تێكەڵەرێژكردنە رووی جوانی پرۆژە یاساكە كاڵدەكاتەوە دەخاتە بەر مەترسی جدییەوە ،هەرچی هێزەكانی ترە لە هەردوو بەرەی حوكمڕانو ئۆپۆزسیۆنیش بە خۆشی بێت یان ناخۆشی بۆ ئەوەی بەر نەفرەتی خواست و ویستی شەقامو هاواڵتی نەكەون كەوتونەتە شوێن داخوازی گۆڕانو پارتی!!.
ناونیشانێكی درێژو تێكەڵەرێژكردنی چەند یاسایەك
حكومەتی هەرێم لە رووی هونەری داڕشتنی یاساوە سەركەوتوو نەبووە لە دانانی ناونیشانێكی گونجاو و پوخت بۆ پرۆژەكە ،ناوێكی دوورودرێژی دەستنیشانكردووە بۆ پرۆژەكە ،چونكە بابەتی خانەنشینی و موچەو دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازات هەریەكە بۆ خۆیان بابەتێكی سەربەخۆن ،حوكم و بنەماو مەرجیان تەواو لەیەك جیاوازە .لەالیەکی ترەوە عەقڵی یاسایی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم كورتبینانە هەستاوە چەندین یاسای كارپێكراو لە هەرێمی كوردستـانی هێناوەو بەشێك لە ناوەرۆكی ئەم یاسایانەی خستۆتە ناو پرۆژەكەوە وەك (یاسای خانەنشین كردنی پەرلەمانتارانی ساڵی 1999ی هەمواركراو ،یاسای خانەنشینی ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیران ،یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری شەهیدان ژمارە 9ی ساڵی ،2007یاسای ماف و ئیمتیازاتی زیندانی كراو و گیراوی سیاسی ژمارە 11ی ساڵی ،2011یاسای ماف و
ئیمتیازاتی كەمئەندام و خاوەن پێداویستی تایبەت ژمارە 22ی ساڵی ،2011یاسای موچەو دەرماڵەی سەرۆكی هەرێم ژمارە 13ی ساڵی ،2010یاسای راژەو خانەنشینی هێزەكانی ناوخۆ ژمارە 11ی ساڵی 2011و یاسای خزمەتی شارستانی) ئەم پەرتەوازەییو تێكەڵەرێژكردنە رووی جوانی پرۆژە یاساكە كاڵدەكاتەوەو لە تۆپەڵە قوماشێكی ناڕێك دەچێت حكومەت بە بێزاریەكەوە خستویەتیە بەردەم پەرلەمان بۆ دوورینی یاسای چاكسازی.
پرسە پەڕێندراوەكان و جیاوازی لەگەڵ عێراق
ئەم پرۆژە یاسایە ئەگەرچی ئامانجی سەرەكی بەدیهێنانی دادپەروەری موچەو دەرماڵەیە لەنێوان چینی موچەخۆران بە پلەی ئاساییو تایبەتیشەوە پرسگەلێكی گرنگی باسنەكردووەو خۆی لێنەداوە، بە نموونە دیاریكردنی كەمترین بڕی موچەی خانەنشینی ئاسایی لەكاتێكدا پەرلەمانی عێراق كەمترین رێژەی موچەی خانەنشینی ئاسایی بە 500000هەزار دینار دیاریكردووە ،سەرباری ئەوەی ئەو پێودانگانەی بۆ موچەو خانەنشینی پلە بااڵكانی دەستنیشانكردووە لە ئاست داخوازی دادپەروەریدا نیەو بە رێژەیەكی زۆر بەردەوامی دەدات بەو جیاوازیە زۆرەی كە هەبووە لەنێوان فەرمانبەرانی ئاسایی و خاوەن پلە بااڵكان تەنانەت ناتوانن وەك یاسایەكی عێراقی لێبكەن ،كە بەرزترین موچەی خانەنشینی پلە تایبەت لە 2,500,0000تێناپەڕێت. خانەنشینی بابەتی هەرچی تەمەنی پرۆژەكە ئارەزوومەندانەیە خانەنشینی خۆویستانەی فەرمانبەری بە 45ساڵ دەستنیشان كردووە ،لەوكاتەی لە یاسا بەركارەكانی عێراق ئەم تەمەنە بە 50ساڵ دەستنیشان كراوە كە دیارنیە پێوەری دانانی 45ساڵ چیە؟؟!
دەرهاویشتەكانی پرۆژە یاساكە
پرۆژە یاسای چاكسازی هیچی نەكردبێت لە ئێستاوە كێچی خستۆتە
د .ساماڵ مانیی
پرۆژە یاسای چاكسازی هیچی نەكردبێت لە ئێستاوە كێچی خستۆتە كەوڵی بندیوارو خانەنشینی نایاسایی كەوڵی بندیوارو خانەنشینی نایاساییو ئەو كەسانەی بە ناڕەوا خۆیان خزاندۆتە ناو لیستی موچەخۆرانی شەهیدو ئەنفالكراوەكانو ئەوانەی دیكە كە مانگانە دوو موچەو سێ موچەی مفت وەرئەگرنو بێ پەردە دژایەتی دەكەن ئەمە ئامانجە نزیكەكانی پرۆژەكەیە ،ئامانجە دوور مەوداكانی پرۆژەكە پاش بە یاساكردنی لە پەرلەمانەوە داخستنی پەنجەرەیەكە لە پەنجەرەكانی گەندەڵی كە لە هەرێمدا هەزارەها دەرگای گەندەڵی ئاوەاڵبوونو پرسی نەوتو خاڵە سنوریەكانیش دەگرێتەوەو بە لەدایكبوونو چوونە بواری جێبەجێكردنی ئەم پرۆژەیە داهاتێكی بێشومار بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بەتایبەتی ئەوەی مەبەستە لە كۆتاییدا ئاماژەی پێبدرێت بەپێی پرۆژەكە دەستەی خانەنشینی نیشتمانیو سندوقی خانەنشینی یەكگرتوو پێكدەهێنرێت ،كە هاوشێوەی عێراق گەر بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە گۆڕانكاری ریشەیی دەخولقێنێت بە ئاراستەی بەهەدەرنەچوونی پارەی رەوای فەرمانبەران وەك ئەوەی ئێستا هەیە سندوقی خانەنشینی خاڵیەو كابینەی رابردوو ئەو پارەیەی مانگانە لە موچەی فەرمانبەرانی دەبڕی لەبری هەڵگرتنی لەو سندوقەدا دەیبردو ئەو مافەی بۆ فەرمانبەران نەدەگەڕاندەوە دوای خانەنشینبوونیان.
لە داوێنی پرسی ‘یەکسانی جێندەری’ دا 37ساڵ پێش ئێستا ،لەناو شاخەکانی کوردستاندا لە کۆنفراسی دووەمی کۆمەڵەی ڕەنجدەراندا ،کە دووەم جاری چوونە شاخم بوو ،وەک ژنێک بەرامبەر بە کۆمەڵێک پیاوی بژاردەی ڕۆشنبیرو سەرکردەی سیاسی و سەرکردەی عەسکەری خەباتی کوردەکان وەستامەوە .بە دەنگێکی گەنجانەی باریکەوە مەقالەیەکم خوێندەوە کە زۆر لەمێژ بوو نوسیبووم سەبارەت بەو کەمو کورتییەی کە لە تێگەیشتن لە مەسەلەی پرسی ژن (تێڕوانینی جێندەری) دا هەبوون لەناو ڕێکخستنی شارو پێشمەرگایەتی شاخدا لە سەرەتای هەشتاکاندا. مەقالەکەم بە پێداچوونەوەی شەهیدی بوێر دڵشاد مەریوانی نوسیبوو، زۆر دەمێک بوو ناردبوومان بۆ گۆڤاری ئۆرگانی کۆمەڵەی ڕەنجدەران بۆ باڵوکردنەوە ،بەاڵم نوسینەکە ڕاگیرابوو و باڵویان نەدەکردەوە ،لەبەرئەوەی تەواوکردنی مەقالەیەکی کاک نەوشیروان موستەفا بوو کە لەو کاتەدا نوسیبووی بە ناونیشانی ‘لە داوێنی کێشەی ئافرەتاندا’ و لەهەمان گۆڤاردا باڵوکرابۆوە. لەو مەقالەیەمدا زۆرم لەسەر کەموکورتی تێگەیشتن لە پرسی ژن دەستنیشان کردبوو لەناو شۆڕشی کورددا ،یەکێک لەوانە پرسیاری ئەوە بوو کە بۆ دایک و ژن و خوشک و ئەندامانی خێزان و کەسوکارتان ئازادی نیەو ناهێنرێنە کاری مەیدانیی سیاسەتەوە؟ ئەوەشم ڕووبەڕووی ڕۆشنبیرە سیاسیەکان و سەرکردە سیاسیەکانی ئەوسا کردبۆوە. نەیاندەهێشت بیخوێنمەوە ،پیاوەکان بەهانەیان دەگرت و دەیانووت هەر کەسەو یەک دوو دەقەی هەیەو کات کەمە ،وەکو ئەمڕۆ لەبیرمە ،تاکە پیاوێک کە مەقالەکەم ئاماژە بۆ نوسینەکەی ئەو بوو و ئەڵبەتە ئەوەش وەکو ڕەخنە لە نوسینەکەی ئەو وەردەگیرا ،خۆی لەو دەنگە دەنگەی ڕێگرتنەدا بە تەنیا هەڵسایە سەرپێ و هاتە ڕیزی پێشی پێشەوەی هۆدەی کۆنفرانسەکەو لەبەردەمی مندا بە چوارمەشقی دانیشت و بەدەنگی بەرز بە هەموو ژن و پیاوەکانیتری وت“ :من ئەمەوێت گوێی لێ بگرم ،لێیگەڕێن با بیخوێنیتەوە”، پاش ئەو قسەیەی کاک نەوشیروان ،شەهید جەمال تاهیر کە بەڕێوەبردنی کۆنفرانسەکەی دەکرد مایکرۆفۆنەکەی دایە دەستم و وتی“ :کات بە ئارەزووی خۆت” ،مام جەالل کە لەدواوە دانیشتبوو هاتە پێشترەوەو لێم نزیک بۆوە بۆ ئەوەی باش گوێی لێم بێت. ئیتر بە شەوقەوە هەموو گوێیان لێگرتم و ڕەخنەکەم گوێی لێگیرا ،نەک هەر ئەوەندە بەڵکو بۆ ئێوارەکەی کاک نەوشیروان دەعوەتی کردم بۆ ماڵی خۆی بۆ دانیشتن لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ مام جەالل و دڵشاد مەریوانی و جەمال تاهیرو بۆ نانخواردن لەگەڵ یەک دوو سەرکردەی تردا بۆ باسکردنی زیاترو باسکردنی هەندێک لە مەسەلە سیاسیە گرنگەکانی ئەوسا .هەر لەوێشەوە پەیوەندییەکی زۆر پتەو و نزیک و پڕ مەحەبەت لەنێوان من و کاک نەوشیروان و مام جەاللدا دروست بوو ،هەر ئەوەش بوو بە هۆی سێیەم جاری چونەوە شاخ و بەردەوام بوونم هەتا ئەو کاتەی وازم لە سیاسەت هێنا لە 1993داو بەتەواوی ژیانم تەرخانکرد بۆ فەلسەفە. ئێستا کە 37ساڵ بەسەر ئەو کاتانەدا تێپەڕیوە ،نە کۆمەڵەی ڕەنجدەران ماوەو نە سیاسەتی لەو جۆرەو نە پرسی ژن وەکو جارانەو نە کۆمەڵگەی کورد لە هەرێمی کوردستان وەکو کۆمەڵگەی ئەوسایە .پێم سەیرە لەم هەموو گۆڕانکاریانەدا کە لە هەرێمی کوردستاندا بەسەر چەمک و پێگەی ‘سیاسەت کردن’ و ‘شۆڕشگێڕی’دا هاتووە ،لەو هەموو کۆمەڵە لە چەمکی نوێی وەکو ‘دەوڵەتداری’ و’حوکمڕانی’ هاتونەتە کایەوە ،کەچی هێشتا داوای ئەوە دەکرێت کە کۆمەڵێک پیاوی دەستەبژێری ڕۆشنبیرو سیاسیکارو دەوڵەمەندو دەوڵەتمەداری بەناوبانگ لە کۆمەڵگەی کوردیدا ڕێگە بدەن دایک و خوشک و ژن و کچ و کەسانی ناو خێزانەکەیان زیاتر دەربکەون و گرنگییان پێ بدرێت لەبەرامبەر بە تێکڕای ژنان دا ،بەتایبەتی لەسەر حسابی ژنانی ناو خێزانە هەژار و بێ ناوبانگ و بێ ملیۆن و بێ پۆستی باش و بێ مەدالیا و خەاڵتەکان. ئەو داواکاریە ئێستا هەڵەیەو کەموکوڕی دەردەخات لە تێگەیشتن لە ‘نایەکسانی جێندەری’ ،هەروەهاش تێنەگەیشتنە لەو گۆڕانکاریەی کە لە کۆمەڵگەی ئێمەدا لە پاش ڕاپەڕینەوە ڕوویانداوە .چاوداخستنە لەو چینەی لەسەر حسابی ئەوانیتر پێگەی خۆیان بە دارو دیوارو بیناو باخ و شەقامەکانی شارو الدێکاندا داکوتاوە ،نە ئەو چینە تەنها پیاون و نە دایک و خوشک و ژن و کچیان بێبەشن لە دەستکەوتەکانیان .لەبری ئەوەی ‘بااڵنسی جێندەری’ و ‘یەکسانی جێندەری’ و ‘هاندانی جێندەری’ تەنها بۆ خێزانەکانی ئەوان قۆرخ بکرێت و لە بەرژەوەندی زیاتری گەورەکردنی خێزانەکانی خۆیاندا بەکاری بهێنن ،پێویستمان بە پالنێکی جێندەرییە کە ئەو بااڵنسە ڕاستبکاتەوە لەنێوان ژنانی چینی بەدەسەاڵت و بەناوبانگ و دەوڵەمەند بەرامبەر بە ژنانی چینی سوود نەدیو لە کوردستان و بێ پۆست و بێ موڵک و بێ ملیۆن و بێناوبانگ ،بە پرۆسەیەک کە مەبەستی هاندان ودامەزراندن و پێشخستنی ئەو دایک و خوشک و ژن و کچانەی ناو خێزانە هەژارو دەرنەکەوتوەکان بێت. ئەوەی کە داواکاریە بۆ بەرژەوەندی زیاتری ژنانی ناو ئەو خێزانانەی کوردستانیان بە ڕاست و چەپدا خواردوە لەسەر حسابی ژنانی ناو خێزانە هەژارەکان ،تێگەیشتنێکی نادروستە بۆ ‘نایەکسانی جێندەری’ ،ئەوە هەوڵێکە بۆ قۆرخکردنی زیاتر لەناو دەستەبژێرێک لە خێزانەکان و ‘پرسی ژن’ و ‘بااڵنسی جێندەری’ و ‘یەکسانی جێندەری’ ی بۆ بەکاردەهێنن .لە ئێستادا پێویستمان بە تێگەیشتنێکیتری جێندەرییە ،تێگەیشتنێک توانای ئەوەی هەبێت کە ئەو قۆرخکردنانە ڕەتبکاتەوە و نەیانکات بە بار بەسەرشانی’پرسی ژن’ و ‘یەکسانی جێندەری’ و ‘بااڵنسی جێندەریەوە’ ،پرۆسەیەک توانای گواستنەوەی ڕێژەیەکی زۆر لە پۆست و مەدالیا و خەاڵت و پێزانین و هاندان و ڕێز لێگرتن و گوێ لێگرتنی هەبێت بۆ ئەو ژنانەی لە ناو خێزانەکانی چینی هەژارو بێناوبانگ و خێزانی و سوود نەدیو لە ‘کوردستان’ن ،لەوەش زیاتر پێویستمان بەوەیە کە ‘پرسی ژن’ و ‘بااڵنسی جێندەری’ و ‘یەکسانی جێندەری’ لە ژێر دەستی ‘خێزان’دا دەربهێنرێت و بدرێتەوە بە ژنان خۆیان بە گشتی‘ ،پرسی ژن’ هی ژنە نەک خێزان‘ ،جێندەر’ تێڕوانینێکە پەیوەندی بە هەاڵواردن و نادادپەروەری رەگەزی مێینەوە هەیە نەک خێزان ،بااڵنس ڕاگرتنەکەش بۆ هەڵسانەوەی السەنگی ژنە لە هەموو جومگە و پێکهاتەی ژیانی کۆمەڵگەدا هەتا ئەو کاتەی ئەو نایەکسانیە سەنگی تەواوی خۆی دەدۆزێتەوە لەناو هەموو جومگەو بەڕێوەبردنێکدا. ئەمە بە گرنگ دەبینم بۆ ئێستا ،وەکو چۆن ئەو داواکاریە گرنگ بوو لەوسادا؛ پێش 37ساڵ لەمەوبەرو لەناو بزووتنەوەیەکی سیاسیدا.
وو� د ی��دو �� ب ۆ� چ�� ن
18
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
نەوشیروان مستەفا ..
د .بایەزید مەردۆخی* فەراتاب؛ گۆڤارێکى مانگانەیە و لە ئێران چاپ و باڵو دەکرێتەوە لە چوارچێوەى دۆسیەیەکدا بە ناونیشانی “پارتیزانی لیبڕاڵ” کۆمەڵێک وتار و توێژینەوەی نوسەرانی کوردی لە هەرێم و رۆژهەاڵتی کوردستان و ئێران سەبارەت بە نەوشیروان مستەفا ئەمین روناکبیرو سەرکردەى نیو سەدە لە خەباتى گەلى کورد و رۆڵی لە بزوتنەوەی شاخ و شاری کورد باڵوکردەوە. هاوکات لەو دۆسیەیەدا ئاماژە بە وێستگە گرنگەکانی ژیانی نەوشیروان مستەفا کراوەو کۆمەڵێک توێژەرو پسپۆڕی مێژوو و مامۆستای زانکۆ دیدو بۆچونی خۆیان سەبارەت بە قۆناغە گرنگەکانی ژیانی سیاسیی ئەو سەرکردەیەى کوردو پاکیى و بەهێزى و کاریگەرى و نوێگەریی و روناکبیریی ئەو ،خستوەتەڕوو. یەکێک لە وتارەکانى ئەو دۆسیەیە د .بایەزید مەردۆخی ،مامۆستاى زانکۆ ،نوسیویەتى و ئەمەى خوارەوە دەقەکەیەتى: بەڕێز نەوشیروان مستەفا لە نێو کوردستانی عێراق و بێ سێ و دوو لە خۆرهەاڵتی ناویندا بە کەسایەتییەکی گەورە و چەند رەهەندی دادەنرێت کە لە گەلێک سۆنگەوە جێی رێز و پەسەندی هاوڕێیان و بگرە رەخنەگر و نەیارانیشی بوو .مخابن رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و گەالنی ئەم ناوەی جیهان زۆر زوو ئەم مرۆڤ و کەسایەتییە دیموکرات و مرۆڤدۆستەیان لە کیس چوو. ئەم کەسایەتییە کوردە کە لە ئێراندا بە قەدەر پێویست نەناسێندراوە ،زۆر بە وردی شارەزای مێژوی ئێران و عەرەب ،هەر لە سەردەمی سەرەتای ئیسالم و دەستپێکی دەسەاڵتی عەرەب بەسەر رۆژهەاڵتی ناوینەوەیە و هەڵسەنگاندن و شرۆڤەی ئەم دیرۆکەی کردوە .نەوشیروان مستەفا ،لە ژێر تیشکی هۆکاری جوگرافیای سیاسیدا بە وردی و شارەزایانە مێژوی کۆن و نوێی کورد لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ئێرانی لێک داوەتەوە و دەڵێت ،ئەگەر ئەم هۆکارە لە دیاریکردنی چارەنوسی گەالنی دیکەدا رۆڵی نەبوبێت ،بەدڵنیاییەوە لە چارەنوسی نەتەوەی کورددا سەرەکیترین هۆکار و فاکتەر بووە. هۆگریی نەوشیروان مستەفا بەرامبەر مێژووی ئێران جێی پێزانینە و لە نێو بەرهەمەکانی کە لەسەردەمی خۆیدا بە زمانی کوردی لە چاپ دراون یان دواتر بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراون، بە روونی دەبینرێت و بەشێوەی تایبەت ئاوڕی لەم پرسە داوەتەوە .نەوشیروان مستەفا پرسی سەنترالیزم و ناوەندگەرایی حکومەتە هاوچەرخەکانی ئێران بە میراتی مێژویی سەردەمی شا ئیسماعیل سەفەوی و حکومەتی تورکان بەسەر سەرانسەری ئێران لە چاخی سەفەویی ( )1501-1722دادەنێت کە قزڵباش و کاڵوسورەکان جێ بە سەرۆک هۆز و ئەتنى ئێرانییەکان لێژ دەکەن یان بە واتایەکی دی، دەبنە جێگرەوەی سەرۆک هۆز و ئەتنى ئێرانییەکان. نەوشیروان مستەفا دەڵێت :پاش شکستەکەی چاڵدێران لە ساڵی ( ،)1514شا ئیسماعیل پەنا بۆ مەیخۆری و سوچی خەڵوەت دەبات و ئەوەی وەک میرات بۆ حکومەتە ناوەندییەکانی ئێران دەمێنێتەوە ،دوژمنایەتی و رق و قینی لە رادە بەدەرە بەرامبەر ئەتنى ئێرانییەکان دەبێت. دەستنیشانکردنی “گۆڕان” بۆ ناسنامەی ئەو بزاڤەی کە بۆ خۆی ڕابەرایەتی دەکرد ،لە زۆربەی
شارەزا بە مێژوو کاریگەر لەسەر دیرۆک بەڕێز نەوشیروان مستەفا لەنێو کوردستانی عێراق و بێ سێ و دوو لە خۆرهەاڵتی ناویندا بە کەسایەتییەکی گەورەو چەند رەهەندی دادەنرێت، کە لە گەلێک سۆنگەوە جێی رێزو پەسەندی هاوڕێیان و بگرە رەخنەگرو نەیارانیشی بوو
واڵتان و دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بە دەگمەن و جیاواز دادەنرێت. نەوشیروان مستەفا بۆ هاوڕێیان و هاوچەرخەکانی لە کوردستانی عێراقدا ،بە کەسایەتییەکی خودان رێزی چەند رەهەندی دادەنرێت ،بەاڵم رۆڵ و کاریگەرى ئەم کەسایەتییە گەورەیە لە نوێخوازی و ریفۆرم لە سیستەمی دەسەاڵتداریەتی و حوکمڕانیی لە باری جیهانی و لە خۆرهەاڵتی نێوەڕاستدا زۆر کەم ئاوڕی لێ دراوەتەوە .رۆڵ و دەوری پێشەنگێتی نەوشیروان مستەفا بۆ مکوڕبون لەسەر “گۆڕان، پێویستی ئەنجامی گۆڕان و بەڕێوەبەرایەتیکردنی گۆڕان” لە کۆمەڵگەدا ،لە هەموو کاروباری سیاسی، جڤاکی ،ئابووری و رۆشنبیریی کوردستانی عێراقدا بە زەقی بەرچاو دەکەوێت ،دەستنیشانکردنی “گۆڕان”بۆ ناسنامەی ئەو بزاڤەی کە بۆ خۆی ڕابەرایەتی دەکرد ،لە زۆربەی واڵتان و دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بە دەگمەن و جیاواز دادەنرێت. گۆڕان بوو بە براندو دروشمی نێو دەزگاو رێکخراو و ناوەندەکانی حیزبەکەی و لە پەرلەمانى کوردستانیش رۆڵى خۆی بینی. گەلێک روون و ئاشکرایە کە نەوشیروان مستەفا بە خوێندنەوەیەکی قوڵ و هەمەالیەنە بۆ گۆڕانکاری و چارەنوسی گشت بزوتنەوە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکانی نێو ئێران ،عێراق ،سوریا، میسر و تورکیا ،بەو دەرئەنجامە گەیشتبوو کە کوردستانی عێراق و بزاڤە سیاسیی و رەوتە جڤاکی و رۆشنبیرییەکان ،بۆ هەنگاونان بەرەو
شێرزاد شێخانى بهدهر له گلهيى و گازندهو تهنانهت تووڕهبونى بهشێك له كانديدانى سهركردايهتى لهكۆنگرهى چوارهمى يهكێتى ،بهاڵم گهر بهويژدانهوه بهڕێوهچونى ئهم كۆنگرهيه ههڵسهنگێنين، دهتوانين بڵێين كهوا باشترين كۆنگرهى يهكێتى بووه بهدرێژايى تهمهنيهوه.. يهكێك له دهستكهوته ههره مهزنهكانى ئهمجارهى كۆنگرهى يهكێتى ،هێنانه پێشهوهى نهوه تازهكهيه .ئهگهرچى ههندێ كهس و اليهن رهخنهى ئهوه دهگرن گوايه دهستهى سهركردايهتى ئهمجارهى يهكێتى مۆركى بنهماڵهيى پێوه دياره ،بهاڵم خۆ ئهوانهى كه هاتونهته پێشهوه ههموويان ئهندام و كاديرى يهكێتى بوون ،بهپێ پهيڕهوى يهكێتيش مافى خۆكانديد كردنيان ههيه ،دهنگيشيان لهناو كۆنگره هێناوه ،ئيدى هيچ گرنگ نيه سهر بهچ بنهماڵهيهكن .خۆ حزبى سياسى ههيه حهفتا ساڵه لهاليهن يهك بنهماڵهوه بهڕێوه ئهچێ،
حزبى واش ههيه سكرتێرهكهى وهكو بتهكانى بووزاو ئههرامهكانى ميسر ههر لهشوێنى خۆيانن ناجوڵێنهوه. لهبهر رۆشنايى ئهو بۆچوونەى سهرهوهو بهلهبهرچاوگرتنى ههوڵى نهيارانى يهكێتى بۆ شكستهێنانى كۆنگرهكهى ،پرسياره گهورهكه ئهوهيه ،ئايا ئاييندهى دۆخى سياسى كوردستان و بهتايبهتيش پهيوهندى يهكێتى به حزبهكانى كوردستان و لهسهرووى ههمووشيانهوه پارتى ديموكراتى كوردستان چييان بهسهرا دێت؟؟. ههڵبهت حهقيقهتێك ههيه كه ئهبێ لێرهدا باسى بكهين ،ئهويش ئهوهيه كهوا دهرئهنجامهكانى ئهم كۆنگرهيه به تايبهتيش هاتنه پێشهوهى بهشێكى گهوره له كاديرو سهركرده گهنجهكانى يهكێتى ،بهدڵى پارتى نهبوهو نييه .چونكه پارتى سااڵنێكه لهرێگهى بهشێك لهسهركرده تهقليديهكانى يهكێتى توانيويهتى بهههر شێوهيهك بێت ،دهنگى
دیموکراسییەتی راستەقینە ،پێویستیان بە ئەنجامدانی گۆڕان و ریفۆرم هەیە .هەر بۆیە “گۆڕان” بوو بە براندو دروشمی نێو دەزگاو رێکخراوو ناوەندەکانی حیزبەکەی و کەوتە سەرزاران و لە ئەنجومەنی یاسادانانی هەرێمی کوردستانیشدا رۆڵى خۆی بینی .لە رێگەی رۆڵ پێدان بە گەنجانەوە بەردی بناغەى بزوتنەوەیەکی دانا. نەوشیروان مستەفا ،تاقە رێکار بۆ دەربازبوون لە بازنەی داخراوی دواکەوتویی کوردستان بە درێژایی سەدەکانی رابردو و بگرە لە سەردەمی هاوچەرخدا بە پێویستی ئەنجامی “گۆڕان” لە پەیوەندییەکانی رابردوی فیۆدالی لە نێو دنیای سیاسەت و بگرە لە ئابووری دەزانی و بۆ خۆی بەردی بناغەى بزوتنەوەیەکی دانا کە لە رێگەی رۆڵ پێدان بە گەنجانەوە .ئەرکی نوێخوازی و رێفۆرم لە هەمو کاروبای سیاسی ،رۆشنبیری، ئابووریی و کۆمەاڵیەتی کوردستانی عێراق بگرێتە ئەستۆ .شێوازی بەڕێوەبەرایەتی و تواناى فراوانی بۆ ئەنجامی “گۆڕان” و چاکسازی و رێفۆرم لە بوارە جیاوازەکاندا ،بەرەیەک لە گەنجانی بۆ گرتنەئەستۆی ئەرکی جۆربەجۆر لە نێو پەرلەمان و حوکومەتی هەرێمدا رەوانەی مەیدانەکە کردوە کە دەرهاویشتەکانی ئەم پرسە الی خەڵک خویا و ئاشکرایە و هەموانیش بە دیدەی رێزەوە لەم دەسکەوتانە دەڕوانن. نەوشیروان مستەفا ،لە رێگەی خوێندنەوەی ورد و قوڵ بۆ گۆڕانکارییەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست
ئەوەی ال ئاشکرا ببوو کە کۆمەڵگەی کوردستان و بگرە رێكخراو و ناوەندە کوردییەکان بە دەست چەمکێکەوە بە ناوی “وابەستەبون بە رێگای رۆیشتوو”یان “مەحکومی مێژوبون” دەناڵێنن و هەمان رەوتی مێژوویی رابردوو دووپات دەکەنەوەو خاوەنی دەسەاڵتێکی ئەوتۆن کە دەتوانن بەرەنگاری هەر جۆرە ریفۆرم و هەنگاوێکی چاکسازیخوازانە هەر چەندە بچوکیش بێت ،ببنەوە. نەوشیروان مستەفا لە کۆمەڵگەیەکدا بزاڤی “گۆڕان”ی خستە رێ کە هەرچەندە سیمای سەردەمییانەی پێوە دیار بوو ،بەاڵم ناواخن و کرۆکەکەی هەر لە نێو هەمان مۆدیلی سیستەمی حوکمڕانی سەدەکانی رابردوی فیۆدالیدا دەسوڕایەوە. ئەوەى بۆ روون ببووەوە کە بێ ئەنجامدانی گۆڕانی بنچینەیی و گشتگیر ،خەبات و تێکۆشان هیچ دەستکەوتێکی نابێت. دەرئەنجامی خەباتی دوور و درێژی نەوشیروان مستەفا لە کوردستانی عێراق و خوێندنەوەی قوڵی بۆ رەوشی واڵتانی دراوسێ ،ئەوەی بۆ روون کردبوەوە کە بە بێ ئەنجامدانی گۆڕانی بنچینەییو گشتگیر ،خەبات و تێکۆشان هیچ دەستکەوتێکی نابێت .کۆمەڵگە نەریتی و کالسیکییەکانی ناوچە بە زۆری وەرگری گۆڕان نابن و بەردەوام لە نێوان پابەندبون بەرامبەر نەریت و کەلتوری گۆڕان کێشمەکێشیانە. پرۆسەی گەشەسەندنی نەتەوە ،واڵت یان ناوچەیەک ،زیاتر لە شەڕ دەچێت :بە دوای
ئامانجێکی رووندا دەڕوات ،خاوەنی ستراتژییەکی دیارە و سیاسەت و تەکتیکی شیاو بۆ گەییشتن بە مەبەست پەیڕەو دەکات .وەک چۆن بۆ شەڕ، پێویستیت بە هێز هەیە و لە پێناو سەرکەوتندا، رەنگە لە مەیدانی ئەوتۆدا هێزەکەت بشکێت یان پاشەکشێ بکەیت ،بەاڵم دەرئەنجامی شەڕەکە، هەر سەرکەوتنی لە شوێن دەبێت .لەبەر گەلێک هۆکار رەنگە گۆڕانیش لە چەندان قۆناخدا بەرەو روی شکست و دۆڕان ببێتەوە ،بەاڵم ئەگەر ئامانج و مەبەستەکەمان بە گوێرەی زەمەن و شوێن و ستراتژییەکەمان لەگەڵ رەوش و خواست و داواکاری جەماوەر و سیاسەتی گونجاو بۆ هەر قۆناغێکی پڕۆسەکە رەچاو بکرێت ،سەرجەم شکست و سەرکەوتنەکان ،گۆڕان و پەرەسەندنی لە شوێن دەبێت. لە کۆتاییدا پێویستە بڵێین نەوشیروان مستەفا لە رێگەی دەستنیشانکردنی ستراتیژی “گۆڕان”ەوە وەک ئامانجی سەرەکی بۆ پەرەسەندن و هەوڵ بۆ بەدواداچونی پڕۆژەکە لە هەمو بوارەکاندا هەر لە یاسادانان ،تا کارگێڕیی و یاسایی ،لە بەشەکانی بەرهەمهێنان تا کۆمەاڵیەتی و کەلتوری ،لە شارەوە تا گوند ،لە شەقامەوە تا ناو خێزان ،بزاڤێکی لە هەرێمدا خستۆتە رێ کە دەرئەنجامەکەی هەر سەرکەوتن دەبێت. گۆڤاری فەراتاب لە فارسییەوە :هۆمەر نۆریاوی
دۆخى سياسى دواى كۆنگرهى يهكێتى يهكێتى كپ بكات و خۆى وهكو حيزبى قائيد لهسهر ئاستى كوردستان بناسێنێ .دابهزينى ژمارهى كورسييهكانى يهكێتى و ملكهچبونى بهشێك لهو سهركردانهش ،يارمهتيدهر بوون بۆ ئهوهى پارتى خۆى وهكو مهرجهعى سياسى لهكوردستان پيشانبدات ،بهاڵم ئێستا هاوكێشهكان گۆڕانيان بهسهرا هات و ئهوهى پێشتر بۆ پارتى ئهچوه سهر ئێستا بۆى ناچێته سهر. نهوهيهكى تازه لهنێو يهكێتى سهرى ههڵداوهو شهرعييهتى كۆنگرهى لهگهڵه ..ئهم نهوهيهش سهروهرى و جهماوهرييهتهكهشى لهوهوه بهدهستهێناوه كه دژى سياسهت و پاوانخوازييهكانى پارتى بوون .ئهگهر پێشتر شهرمنانه دهيانتوانى ههڵوێستى خۆيان لهسهر ئاستى سهركردايهتى بنوێنن ،بهحوكمى ئهوهى ميوان بوون له كۆبوونهوهكانى سهركردايهتى و مهكتهبى سياسى ،بهاڵم ئێستا نهك ههر
شهرعييهتى حزبييان ههيه ،بهڵكو بوونه به بڕياربهدهستى يهكێتيش .ئهگهر قسهش بێته سهر مهسهلهى باڵباڵينى ناو يهكێتى ،بێگومان ئێستا باڵى زۆرينه ئهو باڵهيه كه دژى پارتييهو كار بۆ ههستانهوهى يهكێتى ئهكات ،ئهمهش رهنگه زۆربهى هاوكێشهكان قڵپكاتهوهو چيتر پارتى نهتوانێ كۆنترۆلى بريارهكانى يهكێتى بكات .تهنانهت ئهو ئهنجونه بااڵيهى سياسيهش كه سهركرده پيرهكانى يهكێتى لهخۆ گرتووه، رهنگه ئهويش نهتوانێ بهر بهو تهوژمهى دژه پارتى لهناو يهكێتيدا بگرێ ،چونكه بڕيارى زۆرینه له مهسهله سياسييهكاندا زهحمهته ئهم ئهنجومهنه بتوانێ رهتى بكاتهوه. پێموايه سهركهوتنى كۆنگرهى چوارهم سهرهتايهكى بههێزه بۆ ههستانهوهى يهكێتى، گومانم لهوهشدا نيه كهوا لهههڵبژاردنهكانى داهاتووى كوردستانيشدا هاوكێشهكان له بهرژهوهندى يهكێتى بشكێتهوه..
پارتى سااڵنێكه لهرێگهى بهشێك لهسهركرده تهقليديهكانى يهكێتى توانيويهتى بهههر شێوهيهك بێت ،دهنگى يهكێتى كپ بكات و خۆى وهكو حيزبى قائيد لهسهر ئاستى كوردستان بناسێنێ
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
ت�سە ن�سدرو�س ت�ی
17
پێشنیازدەکرێت ئەستێرەیان بۆ دابنرێت
سیستمێکی نوێ بۆ نەخۆشخانە تایبەتەکان دادەنرێت هێدى ساڵح -هەولێر پەیمانگا زانکۆو هاوشێوەی تایبەتەکان ،نرخی دەرمان و نەشتەرگەری و خزمەتگوزارییەکان لە نەخۆشخانە تایبەتەکانیش رێکدەخرێنەوەو بڕیارە نرخیش کەمبکرێتەوە ،پالنیش هەیە ئەستێرەیان بۆ دابنرێت .ئەوەش لە چوارچێوەی کارنامەی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستانە. لەالیەن وەزارەتى تەندروستیەوە بە چاودێریی پەرلەمان ،لیژنەیەک بۆ رێکخستن و کەمکردنەوەی نرخی نەشتەرگەری و خزمەتگوزارییەکان لە نەخۆشخانە تایبەتەکان پێکهێنراوەو بۆ ئەم مەبەستەش پرس بە سەرجەم نەخۆشخانەکان دەکرێت. محەمەد قادر ،وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی ،بە “زەمەن”ی راگەیاند :لیژنەکە بااڵیەو راستەوخۆ لەالیەن وەزارەتەوە سەرپەرشتی دەکرێت .کرۆکی کارەکەی دانانی سیستمێکی نوێیە بۆ نەخۆشخانە تایبەتەکان ،واتە رێکخستنەوەو هاوتاکردنی نرخی نەشتەرگەری و خزمەتگوزاری تەندروستی و هەموارکردنەوەی مەرج و رێنماییەکان ،لە قۆناغی داهاتووشدا پالنمان هەیە سیستمێک بۆ رێکخستنی نرخی دەرمانیش دابنێین. وەک وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی ئاماژەی بۆ دەکات ،لەم قۆناغەدا یەکێک لە کارە سەرەکییەکانی لیژنەکە کۆبوونەوەو دانیشتنە لەگەڵ سەرجەم نەخۆشخانە تایبەتەکان ،پرس و راوێژیان پێدەکرێت و سەرنج و تێبینیەکانیان وەردەگیرێن، نەخۆشخانەکانیش داواکاری و پێشنیازی جیاوازیان هەیە. بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتیی دڵنیایی جۆری وەزارەتی تەندروستی، نزیکەی ٥٠نەخۆشخانەی تایبەت لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان هەن ،ئەمە لەکاتێکدایە ٧٦نەخۆشخانەی حکومی ( ٤٠نەخۆشخانەی گشتی ٨ ،نەخۆشخانەی فریاکەوتن ٩ ،نەخۆشخانەی مندااڵن٧ ، نەخۆشخانەی ئافرەتان و لەدایکبوون) و ٩٠٠ بنکەی تەندروستیی حکومی هەن. لیژنەکەی وەزارەت کاتی بۆ دیارینەکراوە ،لەمبارەیەوە د .ئازاد هادی، بەڕێوەبەری گشتی پشکنین و دڵنیایی
سااڵنە زیاتر لە 150هەزار نەخۆش لە نەخۆشخانە تایبەتەکان نەشتەرگەری دەکەن جۆری سەر بە وەزارەتی تەندروستی بە “زەمەن”ی راگەیاند :هۆکاری دیارینەکردنی کاتێکی دیاریکراو بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، نەخۆشخانەکان زۆرن و پێویستە سەردانی سەرجەم نەخۆشخانە تایبەتەکانی هەولێر، سلێمانی ،دهۆک و هەڵەبجە بکرێت. گفتوگۆیان لەگەڵ بکرێت و نرخەکان کۆبکرێنەوە ،ئینجا لە وەزارەت گفتوگۆی لەسەر بکرێت و بڕیاری لەسەر بدرێت. لە پەرلەمانی کوردستان لیژنەیەک بەناوی تەندروستی هەیە ،بەاڵم هیچ رۆڵێکی لە لیژنەکەی وەزارەتدا نییە ،پەرلەمانتار سەباح محەمەد کە ئەندامی لیژنەکەیە ،بە “زەمەن”ی وت“ :ئێمە هیچ هەنگاوێکمان بۆ رێکخستنەوەی نرخ لە نەخۆشخانە تایبەتەکان نەناوە ،چونکە ئەرکی ئێمە نییەو کاری وەزارەتە ،ئەرکی ئێمە تەنیا چاودێریکردنی لیژنەکەی وەزارەتە”. لەسەر الرییان نەخۆشخانەکان
رێکخستنەوەو کەمکردنەوەی نرخ نییە ،تاکە داواکاریی سەرەکیشیان ئەوەیە پۆلێنبەدنی لەنێوان نەخۆشخانەکاندا هەبێت .هاوشێوەی هۆتێلەکان ئەستێرە بۆ نەخۆشخانەکان دابنرێن و نرخ بەپێی ژمارەی ئەستێرەکان بێت. زەنگین عزیز ،بەڕێوەبەری کارگێڕی نەخۆشخانەی هەولێری تایبەت ،بە “زەمەن”ی راگەیاند“ :ئێمە لەگەڵ ئەوەین نرخەکان کەمبکرێنەوە ،بەاڵم پێویستە سەرەتا نەخۆشخانەکان پۆلێنبکرێن. چەندین جۆری نەخۆشخانەی تایبەت لە کوردستان هەن و قەبارەو کواڵیتیان جیاوازە .نەخۆشخانەی تایبەت هەیە هێندەی ئۆفیسێکە ،ئێمە نامانەوێت مافی هیچ الیەک لەم نێوەندەدا بخورێت ،بۆیە پێمانباشە ئەستێرە بۆ سەرجەم نەخۆشخانەکان دابنرێن و بەپێی ژمارەی ئەستێرەکان نرخی نەشتەرگەری و خزمەتگوزارییەکان
لیژنەکە لەالیەن وەزارەتەوە سەرپەرشتی دەکرێت، کرۆکی کارەکەی دانانی سیستمێکی نوێیە بۆ نەخۆشخانە تایبەتەکان
خەمۆکى؛ نەخۆشییە باوەکەی سەردەمی مۆدێرن هەڤین کەمال کۆمەڵێک ستاتیک و ژمارەی ترسناک کە ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی ()WHO لەئەنجامی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەکانی خستویەتیە بەردەستمان پێماندەڵێت: کە ئەو نەخۆشییەی تا ساڵی ()٢٠٢٥ باڵودەبێتەوە لەنێوان مرۆڤەکانی ئەم سەردەمەو پێویستە لێی بترسین شێرپەنجە نیەو بەھەمان شێوەش نەخۆشی ئایدز نیە، بەڵکو خەمۆکییە .کە بەشێوەیەکی ترسناک بەرۆکی مرۆڤی ئەم سەدەی بیست و یەکەی
گرتۆتەوەو ئێستا بە سەدان ملیۆن کەس پێوەی دەناڵێنن .بەپێی توێژینەوەکان بێت زیاتر له ( )٣٠٠ملیۆن کەس لەجیھاندا بەدەست ئەم نەخۆشییەوە دەناڵێنن. ستاتیکە تازەکان دەڵێن لە ٪١٨ی دانیشتوانی گۆی زەوی لە سترێس و دڵەڕاوکێى بەردەوامدان کە ئەمەش ھۆکاری سەرەکییە بۆ دروستبوونی خەمۆکی ،ئەگەر واڵتێکی وەکو بەریتانیا بە نموونە بێنینەوە ئەوە دەبینین لەھەر شەش کەسێکدا، یەکێک خەمۆکی لەگەڵدایە ئەمەش تابڵێی ڕێژەیەکی زۆرە . خەمۆکی نەخۆشیەکی ڕاستەقینەی دەروونی و ھەم جەستەییە ،بەڕێژەیەکی زۆر ترسناکەو جۆرێک لە کەمئەندامێتی دروست دەکات کە مرۆڤ گۆشەکیر دەکات
و دایئەبڕێت لە جیھانی دەرەوە .کاریگەری نەرێنی ھەیە لەسەر ژیانی تاک و کۆمەڵگاو بگرە کاریگەریشی ھەیە لەسەر ئابووری واڵتەکان. خەمۆکی یەکێکە لەھەرە ھۆکارە سەرەکییەکانی خۆکوشتن ،مەزەندە دەکرێت بە ٨٠٠ھەزار حاڵەت لەساڵێکدا ،زۆربەیان گەنجن و لەنێوان تەمەنی ()٢٩-١٥ساڵن، ھەروەھا بینراوە ئافرەتان زیاتر لە پیاوان تووشی دەبن. توێژینەوەکان سەلماندویانە ئافرەتانی ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست و جیھانی سێھەم زیاتر تووشی ئەم جۆرە نەخۆشییە دەبن “ئەمەش ھۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی ئازادی و کلتوورو نەریت و عەقڵیەتی نێر ساالری ئەم کۆمەڵگایانە
بەڕێوەدەبات” ،جگە لەو ئەرکە زۆرەی کە دەکەوێتە سەرشانی لە ئیشوکاری ماڵ و دەرەوە بێ یارمەتی پیاو. ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ مێژوو دەبینین چەندەھا سەرۆک و ئەو کەسانەی لە پلەو پۆستی بااڵدا بوون بەدەست ئەم نەخۆشیەوە نااڵندوویانە لەکاتی بڕیارە ھەستیارەکاندا بۆ نموونە :ھەر لە ئەبراھام لنکۆڵنی سەرۆکی ئەمریکی بۆ ونستون چەرچلی سەرۆکی بەریتانی ،کە مێژوویان ھەبووە لەگەڵ نەخۆشی خەمۆکی. جگە لە زۆر بیرمەندو وێنەکێش و فەیلەسوفە بەناوبانگەکان وەکو :سیگمۆند فرۆیدی باوکی زانستی دەروونشیکاری و ڤان کوغی وێنەکێشی بەناوبانگ کە لە کۆتایدا بە خۆکوشتن کۆتایی بە ژیانی ھێنا .
دیاریبکرێن”. وەزارەتی تەندروستی ئەم پێشنیازەی نەخۆشخانەکانی بەهەند وەرگرتووە ،ئازاد هادی ،بەڕێوەبەری گشتی پشکنین و دڵنیایی جۆری ،بەهەمانشێوەی زەنگین عەزیز جەختیکردەوە ،دەبێت نەخۆشخانە تایبەتەکان پۆلێنبکرێن و وتی“ :پالنمان هەیە ئەستێرە بۆ سەرجەم نەخۆشخانەکان دابنێین و نرخیش بەپێی ئەستێرەکان دەبێت”. نەخۆشخانە تایبەتەکانیش هاوشێوەی نەخۆشخانە حکومییەکان جۆراوجۆرن و لەالیەن وەزارەتی تەندروستییەوە سەرپەرشتی دەکرێن ،نەشتەرگەری گەورەو بچووکیان تێدا دەکرێت و خزمەتگوزاری جیاوازی تەندروستی پێشکەشدەکەن. کواڵیتی و پابەندبوون بە مەرجە تەندروستییەکان و نرخی نەشتەرگەری و خزمەتگوزارییەکانیش لە نەخۆشخانەیەکەوە خەمۆکی ھەمیشە ھەبووە لەناو کۆمەڵگاکاندا ،بەاڵم ھەرگیز بەم جۆرەی ئێستا نەبووە کە ببێت بە سیمای دیاری سەردەمێک ،لەم سەردەمەدا خەمۆکی تەنیا کێشەی تاک نەماوە ،بەڵکو بووە بە کێشەی چەندەھا کۆمەڵگاو گەل، بەجۆرێک وای لە توێژەرەوەکان کردووە زاراوەی “گەلی دڵخۆش” و “گەلی خەمۆک” بەکاربێنن لەکاتی باسکردنی کۆمەڵگاکاندا، بۆ نموونە؛ گەالنی واڵتە ئەسکەندەنافیەکان بەکەسانی دڵخۆش و گەشبین ناسراون، بەپێچەوانەشەوە گەالنی ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست بە کەسانی ڕەشبین و خەمۆک ناسراون . لە ھەندێک واڵتدا لەبەر زۆری ڕێژەی خەمۆکی لەناو ھاواڵتیاندا ناچار بوون کە ھەوڵێکی جدی بدەن بۆ زیادکردنی ئەو توێژینەوەو لێکۆڵینەوانەی دەبنە ھۆی دڵخۆشکردنی گەلەکانیان و دووریان دەخەنەوە لە خەمۆکی و خۆکوشتن بۆ نموونە :لە واڵتی جەزائیرو کۆریای باشوور . ئەگەر لە ڕووی زانستییەوە باس لەم نەخۆشییە بکەین ،ئەوە کەسی تووشبوو بەم نەخۆشییە ھەمیشە لەحاڵەتی خەم و خەفەتدایە ،چاالکیەکانی ڕۆژانەی بەشێوەیەکی بەرچاو کەمدەبێتەوەو لەگەڵیدا ھەست بە بێتاقەتی بەردەوام و نەمانی ھێزو توانا ،تێکچوونی خواردن ،تێکچوونی خەو، ھەستکردن بەبێ ئومێدی و بێھودەیی ژیان، ڕەشبینی ،لە کۆتاییشدا لەوانەیە ببێتە ھۆی خۆکوشتن . ھۆکارەکانی خەمۆکی زۆرن ،ھەندێکی ھۆکاری بایۆلۆژی و فسێۆلۆژییە ،ھەندێکجار ھۆکاری بۆماوەییە ،بەاڵم لەم سەردەمەدا زۆربەی ھۆکارەکان بە پلەی یەکەم ئابوورییە ،ھەژاری و نەبوونی دڵنیایی و بێکاری ،ترسی لەدەستدانی کارو النەی ژیان بەھۆی جێگرتنەوەی ئامێر لە بری مرۆڤ لەزۆربەی کارەکاندا لەم جیھانی سەرمایەداری و دیجیتاڵییەی تیایدا دەژین، زۆربوونی کێشەی خێزانی و بەکارھێنانی ھەڵەی تەکنەلۆژیا و ئامێرە زیرەکەکان، تێکچوونی سروشت و ژینگە و جۆری خۆراک و الیف ستایل ئەمانە ھەمووی کاریگەری خۆیان ھەیە.
بۆ یەکێکی تریان جیاوازە ،ئەمەش بەردەوام جێگەی گلەیی هاواڵتیانە. محەمەد قادر ،وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی جەختدەکاتەوە ،دەبێت سەرجەم نەخۆشخانەکان بە مەرج و رێنماییەکان پابەندبن ،لیژنەی پشکنین و بەدواداچوون بەردەوام چاودێری نەخۆشخانەکان دەکات، لە رابردوودا چەندین نەخۆشخانە بەهۆی سەرپێچی سزادراون. بەپێی بڕیارێکی وەزارەتی تەندروستی کە لە مانگی رابردووەوە چووەتە بواری جێبەجێکردنەوە ،بەیانیان تاوەکو کاتژمێر ٢ی پاش نیوەڕۆ ئەنجامدانی سەرجەم جۆرەکانی نەشتەرگەری لە نەخۆشخانە لەمبارەیەوە تایبەتەکان قەدەغەیە. هێرش سەلیم ،جێگری بەڕێوەبەری گشتیی تەندروستی سلێمانی بە “زەمەن”ی وت: “بڕیارەکە سەرجەم نەخۆشخانە تایبەتەکان دەگرێتەوەو بە فەرمی ئاگادارکراونەتەوە، لیژنەکانمان بەردەوام بەسەر نەخۆشخانەکاندا دەگەڕێن و چاودێرییان دەکەن ،لە ئەگەری سەرپێچیکردن سزادەدرێن”. لە هەرێمی کوردستان شەش هەزارو ٢٤٠ پزیشكی گشتیی هەیە ،هۆکاری دەرکردنی ئەم بڕیارەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە پزیشکەکان ئەرکی خۆیان بەباشی لە نەخۆشخانە حکومییەکان راپەڕێنن. بەپێی داتاکان سااڵنە زیاتر لە 1٥٠ هەزار نەخۆش لە نەخۆشخانە تایبەتەکان نەشتەرگەری دەکەن. ئەمە جگە لەوەی لە ساڵی ٢٠1٦وە ،بە بڕیاری وەزارەتی تەندروستی لە نەخۆشخانە حکومییەکان ،نەشتەرگەری نیمچە تایبەت ئەنجامدەدرێت .نرخەکەشی لە ٥٠هەزارەوە بۆ ٥٠٠هەزار بەپێی جۆری نەشتەرگەرییەکە گۆڕانکاری بەسەردادێت. نەسرین یوسف ،نەخۆشێکەو دەیەوێت لە یەکێک لە نەخۆشخانە تایبەتەکانی شاری هەولێر نەشتەرگەری بکات .ئەو هەرچەندە نیگەرانە لەوەی نرخی نەشتەرگەری لە نەخۆشخانە تایبەتەکان زۆرە ،بەاڵم سوورە لەسەر ئەنجامدانی نەشتەرگەری لە نەخۆشخانەی تایبەت و دەڵێت: “جگە لەوەی نۆرەی نەشتەرگەریم خێراتر بەردەکەوێت ،کواڵیتی دەرمانەکان بەرزترەو شێوازی نەشتەرگەرییەکەش بەراورد بە نەخۆشخانە حکومییەکان باشترە ،نامەوێت یاری بە تەندروستی خۆم بکەم”. ھەندێک خاڵی زۆر گرنگ ھەیە پێویستە ڕەچاوی بکەین و ئاگامان لێبێت بۆ دوورکەوتنەوە لە خەمۆکی ،ئەوانەش : ھەر کاتێک دووچاری فشاری دەروونیو خێزانی یاخود کێشەی ئابووری بوویت، مەیشارەوەو لەگەڵ کەسێکی نزیکت یان ھاوڕێیەکت قسە بکەو ئەگەر کەسێکی واشت شک نەبرد ئەوا پێویستە ڕای پزیشکێکی دەروونی وەربگریت . گۆشەگیر مەبەو کەسێکیکۆمەاڵیەتیبەو لەکاتی بوونی کێشەو فشاری دەروونی داوای پشتگیری و یارمەتی بکە لە دەوروبەرت . ھەوڵبدە وەرزشی بەردەوام و حەزوئارەزووە ھونەریەکانت وەکو موزیک و وێنەکێشان و خوێندنەوە ،یاخود ھەر جۆرە حەزێکی ترت ھەیە کاتی گونجاوی بۆ تەرخان کەیت بۆ دوورکەوتنەوە لە ستریسی ڕۆژانە. ھەوڵبدە ،ئەو کاتژمێرانەی بەسەریدەبەیت لەسەر سۆشیال میدیاو بە بەکارھێنانی ئینتەرنێت کەمی کەیتەوەو ھەوڵ دە پەیوەندییەکانت ڕاستەقینە بێت نەک مەجازی و ئیفتڕازی. ئاگاداری کاتی نوستن بەو ھەوڵبدەکاتژمێرەکانی نووستن بەشەو بێت و زوو بێت بۆ ڕێکخستنی دەردانی ھۆرمۆنی میالتۆنین لە لەشدا. ئاگاداری منداڵە ھەرزەکارەکانت بە،ھەوڵبدە لە ڕووی دەروونی و سۆزدارییەوە پاڵپشتیان بیت ،ھەوڵبدە ھاوڕێی منداڵەکانت بیت و دووربکەوە لە توندوتیژی و ڕەقی لە مامەڵەکردن لەگەڵیاندا . ھەندێکجار ئافرەتان دوایدووگیانبوون و منداڵبوون تووشی جۆرێک لە خەمۆکی دەبن ،گرنگە لەم جۆرە حاڵەتانەدا نەخۆشەکە بە زووترین کات بگەڕێتەوە بۆ ژیانی ڕۆژانەو ئیشوکاری لەگەڵ چاودێریکردنی منداڵەکە ،بۆ ئەوەی ئەو ھەستەی ال دروست نەبێت کە منداڵەکە بۆتە کۆتوبەند بۆ ئازادییەکانی . ھەندێکجار پێویستە ڕاوێژ بە پزیشکیدەروونی بکەیت و ھەندێک دەرمانی دژە خەمۆکی بەکاربھێنرێت لەگەڵ چارەسەری دەروونی و سایکۆتێراپی.
د� پ��ەروەردەو ن��وێ��� ن� ن
16
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
پڕۆژەیەک بۆ پەیوەندی نێوان مامۆستاو خوێندکار
حەمە ئازاد بەرزنجی کەمال قەرەداخی
پڕۆژەی “بریتش کانسڵ” بە نەکواڵوی پێشکەش دەکرێت بێگومان مرۆڤ وا خوڵقاوە زیتەڵ و چاوکراوە بێت ،بەشوێن تازەگەریدا عەوداڵ و نەسرەوت بێت ،هەمیشە ڕێگا نوێیەکان تاقیبکاتەوە ..گرێ پڕ نهێنی و دەرگا کڵۆمدراوەکان بکاتەوە، تا بگاتە ئاکامێک و پێی ژیان و پێگەی کۆمەاڵیەتی ناوخۆیی و جیهانی لە ئێستای باشترو باشتر بکات. بۆ بە ئەنجام گەیاندنی ئەو خولیاو کەڵکەڵەیەی ناو هزری، چەندین پڕۆژەو پڕۆگرام ،ڕێگاو ڕێباز ،میتۆدو تێز بوونیان هەیە. لێهاتوویی لەوەدایە کە بتوانی ئەو سیستەمە هەڵبژیری کە کااڵ لە قەد بااڵی کۆمەڵگاکەی بێت ،پێچەوانەی ئاین و دابونەریتە پڕ بەهاکان نەبێت ،هەتوانی سەر جومگە جامبووەکان بێت، هێدمەبێت ،ڕابردوو تێپەڕێنێت بۆ ئێستا بخوات کامڵبێت خۆ ئەگەر پێشتر تاقیکرابێتەوە ،خاڵە الوازەکانی بەردەست بێت، بەرچاوڕونییە ،کارکردن تێیدا ئاسانترە. دەبات لەم ڕوانگەیەوە تەماشایەکی ئەم پڕۆژە نوێیە بەناوی “بریتش کانسڵ” بکەین و بە نییەتی زیاتر بەرەو پێشبردنی چەند سەرنجێک بخەینەڕوو ،ئەوە نزیکەی دوو ساڵە ئەم پڕۆژەیە سەرجەم جومگەکانی پەروەردەی هەرێمەکەمانی خستووەتە جموجۆڵێکی تاڕادەیەک باشەوە. هەرچەندە جارێ زۆر زووە بۆئەوەی ڕاست و چەپی پێدابهێنین یا بیکەین بە فریاد ڕەسمان ،لەگەڵ ئەوەشدا هیچ بە کفری نازانم ئەگەر لێرەدا وەک مامۆستایەک هەندێ لەو کەموکوڕیانە بخەمەڕوو .کە کورد وتەنی مانگەشەو سەر لە ئێوارە دیارە ،ئەویش بەزەقی دیارەو ناکرێت هەر لەبەرئەوەی جارێ نەخەمڵیوە ،نەکوڵیوە ،کاتی زیاتری دەوێت چاوپۆشی لێ بکرێت. یەکێ لەو خاڵە الوازانەی کە هەر لە دەستپێکی پڕۆژەکەدا دەرگای هیوای سەرکەوتنی کڵۆمدا ئەوەیە کە پیسکەیی و ڕەزیلیەکی هێجگار زۆری پێوەدیارە ،واتا هیچ بڕە پارەیەکی بەرچاو تەرخاننەکراوە کە بدرێت بە قوتابخانەکان تا پێداویستیەکانیان پێ بەڕێوەبەرن. خاڵێکیتری الوازی ئەم پڕۆژەیە ئەوەیە کە خولی شیاو نەکراوەتەوە بۆ مامۆستا کە کادیری سەرەکی پڕۆژەکەیە ،تەنیا لە ماوەی پێنج ڕۆژدا بەڕێوەبەرەکان خولیان بۆ کراوەتەوە، ئەویش هاوکات بوو لەگەڵ دەسپێکی خوێندنی ساڵی نوێ. بە وتەی خۆیان دڵیان الی خوێندگاکانیان بووەو ئەسڵەن هیچ حاڵی نەبوون ،ڕاستی ئەمەش بەدیدو پەیام و لۆگۆی قوتابخانەکانەوە دیارە کە ڕۆژانە لە پەیجەکاندا دەیان بینین، زۆربەی زۆریان لە ڕووی زمانەوانی و هونەری و واتاوە هەڵەن، ڕاستە هەر کە زانیان پەیامەکەیان بەو پێنج ڕۆژە نەی پێکاوە، هەستان لەماوەی یەک ڕۆژدا محازەرەیەکیان بە بەڕێوەبەرو یاریدەدەرو توێژەرو مامۆستایەک یادوان کە دەکاتە “تیمی پەرەپێدان و کوالێتی قوتابخانە” کردەوە کە ئەمەش ئەوەندەی تر کارەکەی ئاڵۆزکردو بەپێی ئەو خولە یەک ڕۆژییە سێ کاتژمێرییە زۆرێک لە کارەکانی پێچەوانە کردەوەو تیمەکە هەر فریای ئەوە دەکەون کە کۆبوونەوە لەدوای کۆبوونەوە بکەن. دەرئەنجامیش بوەتە هۆی بەفیڕۆدانی بەشێک لە وانەکان و زەرمەندی یەکەمیش هەر خوێندکارو قوتابییەکانە ،لە کاتێکدا دەتوانرا لەو هاوینە دوورو درێژەدا مامۆستاو سەرجەم ستافی قوتابخانە خولیان بۆ بکرایەتەوە زۆر بەئاسانی تێبگەیەنرانایە. خاڵێکی تر کە دەمەوێ قسەی لەبارەوە بکەم “هاوڕێی ڕەخنەگر”ە کە جێی خۆیەتی چ ناوەکەی و چ کارەکەی لەبەرئەوەی نامۆیە ،دەبوایە زۆر زیاتر کاری لەسەر بکرایەو بناسێنرانایە کە نەکراوەو بەکاڵ و کرچی وەک میوانی ناوەخت خۆیان بەقوتابخانەکاندا کرد ،لە هەندێ شوێن بەرکەوت و لێکتێنەگەیشتن ڕوویداوە ،سەرباری ئەمەش هەندێ لەم بەڕێزانە خۆیان پڕۆژەکەیان بۆ هەزم نەکراوەو بوونە بە کۆسپ بۆ تیمەکە ،خاڵێکیتریش ئەوەیە بەریەککەوتن هەیە لە نێوان ئەم پڕۆژەیەو سیستەمە کۆنەکە کە ئەویش هەر بە نەبەکامی سەرینایەوە. دواجار ئەمە ڕاستییەکی حاشا هەڵنەگرە ،کە بمانەوێ و نەمانەوێ ئێمە “سەرجەم ستافی پەروەردەو خوێندن” هەڵدراوینەتە ناو پێشبڕکێیەکەوەو تازە زەنگ لێدراوە ،چیتر لەم ساتە وەختەدا بەهانەو بیانوون ناخوات ،دەستەوەستان و خاوخلیچکی دادت نادات ،ئاوڕدانەوە بۆ دواوە گلۆردەبیتەوە، سەردەمی خوتخوتەو بۆڵەبۆڵ بەسەرچوو ،لەو قاوغە وەرە دەرەوە ترسەکانت وەالوەنێ ..بڕۆ ..هیچ لەدەست نادەیت .. ئەسپی خۆت تاودە ...بێ سڵەمینەوە چیت پێیە پێشکەشی بکە ،کورد دەڵی “ کردەی پەشیمان بە نەک نەکردەی پەشیمان“.
لە سیستمی ئەمساڵی خوێندندا وەک گۆڕانکاری و هەنگاوێکی نوێ بۆ پەرەسەندن و پێشڤەچونی پەروەردەو خوێندن لە خوێندنگاکاندا چەندین لیژنەی زانستی و کۆمەاڵیەتی و ئیداری چێبوون. بۆ ئامادەکردنی کۆمەڵگەیەکی سەردەمیانەی پـێـشکەوتوخوازە فەیلەسوفی کورد پیرەمێردی نەمر دەفەرموێ: کە ئاو داری لەسەر سەر ڕاگرتووە ،دەزانێ چی تیایە! لەالی نەنگە کە پـەروەردەی نوقم بـکات گـەورەیـی وایـە! یەکێ لەو خەسڵەتە سەرەکیانەی کە مرۆڤی پێدەناسرێتەوە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکانێتی، پەیوەندی مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤ ،پەیوەندی مرۆڤ بە دەوروبەرو سروشتەوە. ئەو پەیوەندییەی ئێمە مەبەستمانە پەیوەندییە لەنێوان مامۆستاو خوێندکارو چەندین چەمک و الیەنی هەیە ،یەكێ لەوانە چەمکی پەروەردەییە :واتە پەروەردەکردنی خوێندکار ،وەک چۆن مامۆستا لە پەروەردەکردنی مناڵەکانی خۆی بەرپرسە ،ئاوا بەرپرسیشە لە پەروەردەکردنی خوێندکارەکانی بەردەستی ،کە لەو گەرەک و ناوچەو شارەدا دەژین ،یان گەر لە شوێنی دیکەشەوە هاتبن. کە ئەمە گرانترین ئەرکی مرۆڤە ،چونکە دەبێ کاری پەروەردەییەکە بەرەو ئاڕاستەیەک بێت ،لە دواڕۆژدا کۆمەڵێکی پێشکەوتووی وا بەرهەم بهێنرێت کە زانست پەروەر بێت .نەک کۆمەڵ بگەڕێنرێتەوە بۆ چاخەکانی کۆیالیەتیو گەڕاندنەوەی چەرخی مێژوو بەرەو دواوە. دانانی بەرنامەو پالن بۆ بەهێزکردنی هزرو توانای تێگەیشتنی خوێندکارو بردنی بەرەو ئاقارە بااڵکان کە خوێندکارەکە خۆی تیادا ببینێتەوە ،نەک وەک هاوکار بەڵکو وەک سەرکردەو پێشەوایەکیش. وای لێبکرێت هیچ کاتی خۆی بەکەم نەزانێو لە ئاستی خوارەوەدا خۆی نەبینێ و هەموو کاتێ داکۆکیکەر بێت لەسەر داوا ڕەواکانی، بەاڵم لەئاست و سنوری پەروەردەیدا. * چەمکێکی تر چەمکی زانستییە ،پێدانو بەخشینی زانست و گۆشکردنی خوێندکاران بە زانستی سەردەمیانە ،تا لە دواڕۆژدا سودی لێوەربگرێت و جارێکی دی وەک کەرەسەی خاو بەکاری بهێنێت بۆ بەرەو پێشچونی واڵتو بەرزکردنەوەی ئاستی ئابوورییەکەی و بەرەو پێشچونی کۆمەڵگە .هەوڵبدرێت لەڕێگە زانستیەکانەوە کەرتە ئابورییەکانی واڵت پێشبخرێت “کەرتەکانی پەروەردەو فێرکردن و کشتوکاڵ و پیشەسازی و بازرگانی و سەرچاوە مرۆیی و سروشتیەکان و چەندین تر”. بۆ گەیاندنی چەمکی پەروەردەیی و فێرکردنو زانست ،مامۆستا پێویستی بە پەیوەندییەکی قوڵ هەیە ،لەنێوان خۆیان، لەالیەک و لەنێوان خۆیانو خوێندکاران و دایبابی خوێندکاران لەالیەکی دی. پەیوەندی گرنگ لە قوتابخانەدا، پەیوەندی نێوان مامۆستاو خوێندکارە، دەبێ مامۆستا بەوپەڕی لێپرسراوی و هەست بەمەسئولییەتکردنەوە هەڵسوکەوت بکات و خۆشەویستی بچێنێ لەنێوان مامۆستاو خوێندکاردا. بەدڵەوە وانەکان بڵێتەوەو سەرکەوتوو بێتو هەوڵبدات بەردەوام بێت لە سەرکەوتنەکانی و زاڵ بێت بەسەر وانەکەیدا .ئەویش تەنیاو تەنیا لەڕێگەی زیاتر خوێندنەوەو بەشداری خول و بە ئاگایی لە ڕەوشی بەرەوپێشچونی زانستەکان و ئەو بابەتەی کە مامۆستاکە دەیڵێتەوە .دەبێ وا هەست بکات ئەو شاگردەی لەبەردەستیدایە ،کە خوێندکارەکەیە ،کۆرپەیەکی نازداری خۆیەتی نەک کۆیلەو سەرکوتکراوێک. مامۆستا نابێ جیاوازی بکات لە نێوان خوێندکارەکانیدا .هەر هەموویان لە یەک ئاستداو بەیەک چاو سەیر بکات ،ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە خوێندکارە سەرکەوتووەکان هاننەدرێن و یارمەتی مادی و مەعنەوی نەدرێن، مادی واتە کڕینی دیاری و شیرینی گەر زۆر سادەو ساکاریش بن هەر لە پێنوسێکەوە تاکو دەگاتە گوڵە یەخەو دەنکە نوقڵێک .مەعنەویش چەپڵەلێدانێکی ناو پۆل ،لەڕیز هێنانەدەرەوەو ناساندنی بە هاوڕێکانی و پێدانی نمرەی زیادەی هاندان. ئەمانەش هەر هەمووی لە پێناوی ئەوەدا کە خودی خوێندکارەکە خۆی هەست بە بوونی خۆی بکات و لە ئاستی خۆی دانەبەزێنێ و هەر لە بەرزیدا خۆی بهێڵێتەوە ،ئەمە لەالیەک لەالیەکی
دییەوە بۆ ئەوەی ببێتە نمونە بۆ هاوڕێکانی تا ئەوانیش وایان لێبێت چاو لەم بکەن و ئاستی خۆیان بەرز بکەنەوەو کێبڕکێیەکی دروستکەر لەنێوانیاندا دروست بێت .بێگومان ئەم کێبڕکێیەش کارێکی ئەرێنییەو الیەنی باشەی زۆر هەیە بۆ بەرزکردنەوەی ڕێژەی دەرچوون و سەرکەوتنی خوێندکاران. مامۆستا دەبێ هەردەم چاودێری خوێندکارەکانی بکات و ئامۆژگاریان بکات و ئاڕاستەیان بکات بۆ فێربوون و گرنگیدان بە دابونەریت و بەهابەرزەکان .فێریان بکات ڕێز نەک تەنیا لە مامۆستاکەی خۆیان و لەناو قوتابخانەدا بەڵکو لە هەموو مامۆستاو کەسێکی دیکەش بگرن لە هەر شوێنێک بێت .ڕێز لە هاوڕێکانیان ،گوێڕایەڵی دایبابیان بن. ڕێز لە سروشت بگرن دار بڕوێنن نەک بیشکێننەوە ،دەبێ واتێبگەیەنرێن کە کەلوپەلی قوتابخانەو ماڵەوەو گەڕەک ،ئەوە موڵکی گشتین ،هی هەموومانە دەبێ بیانپارێزین، شەقام و ژینگە نابێ پیسبکرێن و خۆشمان هاوکار بین لە پاکردنەوەو خاوێنڕاگرتنیان. دەبێ مامۆستا لە پۆلدا بەجۆرێک هەڵسوکەوت بکات و دەرکەوێ ،ببێتە نمونەیەکی بەرز لە هزری خوێندکارداو وەک پێشەواو سەرکردەیەک دەرکەوێ ،کە ببێتە مایەی چاولێکەری خوێندکاران و ئیلهامی ڕەوشتی بەرزی لێوەرگرن. دەبێ مامۆستا قیبلەی خویندکار بێت ،تا هەرکاتێ پێویستی پێی بوو ڕووی تێبکات و سودی لێوەربگرێت ،لەکاتی سەرهەڵدانی هەر کێشەو گیروگرفتێکیشدا دەبێ مامۆستاکە الیەنە هاوکار و هاوخەمەکەی بێت و هەوڵبدات کێشەکە بۆ خوێندکارەکە چارەسەر بکات ،نەک سەرکۆنەو سەرزەنشتی بکات و خوێندکار دوورە پەرێز بوەستێ. لەکاتی هەڵەکردنی خوێندکار ،دەبێ مامۆستا ڕۆڵی پەروەردەکاری خۆی ببینێت و نەک سزادەر و ترسێنەرو لێدەر .ئەمە ئەوەش ناگەیەنێت ،لەکاتی هەڵەی خوێندکاردا بێدەنگی هەڵبژێردرێت ،بەڵکو دەبێ ئاڕاستە بکرێت، بۆ چاککردن و ڕاستکردنەوەی هەڵەکەی ،جا لەڕێگەی خودی مامۆستاکە خۆی بێت یان ئیدارەو کەسوکارییەوە بێت . هەندێ خوێندکار هەن هەر بەسروشتی خۆیان بزێون و حەز بە گێرەشێوێنی و ئاژاوەنانەوە دەکەن ،ئەمانەش دەبێ لە کات و شوێنی خۆیدا ڕابگیرین و سنورێ بۆ هەڵسوکەتەکانیان دابنرێت ،نەهێڵدرێت تەشەنە بکەن و کار لەهەڵسوکەوتی خوێندکارەکانی دی نەکەن ،لە شوێنی خۆیاندا کپ بکرێن. مامۆستا دەبێ هەموو کات ئامادەو پڕچەک بێت بە زانیاری نوێ لەسەر ئەو وانەیەی کە دەیڵێتەوە ،هەوڵبدات گەشە بەئاستی
لەکاتی هەڵەکردنی خوێندکار، دەبێ مامۆستا ڕۆڵی پەروەردەکاری خۆی ببینێت ،نەک سزادەرو ترسێنەرو لێدەر
زانستیەکەی خۆی بدات لە بوارەکەیدا ،ئێستا بەهۆی پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیاوە هەر بوارێکی زانست و وانەوتنەوەت بوێ ،دەتوانی چەندین سەرچاوە بە دەستبهێنی. مامۆستا بێجگە لە بوارە تیۆرییەکە ،بۆ ئەو وانانەی کە بواری پراکتیکیان تێدایە ،دەتوانێ کاری پراکتیکیان بۆ بکات و لەبەرچاوی خوێندکاران چەندین تاقیکردنەوە بکات و کەلوپەلی پێوستیان بۆ ئامادە بکات و بەشداری ڕاستەوخۆش بەخوێندکارەکان بکات لەکاتی ئەنجامدانی تاقیکردنەوەکاندا . مامۆستا پاش ئەوەی چەند ساڵێک وانەیەک دەڵێتەوە ،کاراو قاڵ دەبێ لەو وانەیەداو مومارەسەیەکی باش پەیدا دەکات. ئەو مامۆستایە دەتوانێ هەر تێبینی و ڕایەکی نوێی هەبێ بۆ بەرەوپێشچوونی ئەو وانەیە ،یان هەر گۆڕانکارییەک کە ئەو بە پێویستی بزانێ، یان هەر هەڵەو کەموکورییەک دێتە بەرچاوی بە نووسین و ڕاپۆرتێکی زانستی ئیدارەو سەرووخۆی لێئاگادار بکات و لە شێوەی پێشنیار پێشکەشیان بکات ،چونکە وەک دەزانرێ ئەو بابەتی ناو وانانەی کە پێشتر وتراونەتەوە، ئێستا هەمان بابەت نین ،گۆڕانکاریان بەسەردا هاتووەو بەرەوپێشچونیان بە خۆیانەوە بینیوە،
ئەمەش بەوە نابێ بابەتی ماددەکان زیادبکرێن و وانەکان قورس بکرێن ،بەڵکو دەبێ ئاست و توانای بیرکردنەوەو تێگەیشتنی سروشتی مێشکی خوێندکار ڕەچاوبکرێت ،نابێ زیاد لە پێویست خوێندکار ماندو بکرێت. مامۆستا دەبێ بۆ کەمکردنەوەی پاڵەپەستۆی سەر خوێندکاران ،جارجارێکیش بێ کەشێکی خۆشی وا دروست بکات لە پۆلدا کە خوێندکار هەست بە پشویەک و خۆشییەک بکات ،وەک هەناسەیەکی دوای هیالک بون بێت قسەیەکی خۆش ،گێڕانەوەی ڕووداوێکی خۆش بردنە دەرەوەی خوێندکاران .گرنگیدان بە بابەتەکانی وێنە و مۆزیک و گۆرانی و وەرزش، هەر وانە و وانەو کۆششکردن ،با خوێندکار هەست نەکات کەلە گرتوخانەی قوتابخانەدا قەتیس ماوەو بواری هەناسەدانیشی تیا نەماوە. بێگومان هەر هەموو ئەمانە لەسنوری تایبەتی خۆیداو سنور نەبەزێنرێت و لەسەر حسابی هیچ وانەیەک تر نەبێت و بواری فێرکردنەکە هێڵی گشتی و سەرەکیەکە بێت. هەوڵبدرێ بۆ ڕۆژە پشوەکان بەتایبەتی هەینی ،ئەرکی ڕۆژانەکانیان کە دەخرێتە سەریان ئەوەندە نەبێ کە ڕۆژە پشوەکەی لە هەموو ڕۆژەکانی دیکە ماندوترو هیالکتر بکرێت. چونکە ڕۆژی پشوو هەروەکو خۆی ناوەکەی بەخۆوەیە دەبێ پشووی تیا بدرێ. زۆر خوێندکار بەهرەی وێنەکێشان ،مۆزیک، گۆرانی ،نواندن ،وەرزش ،چەندین بەهرەی دیکەیان هەیە با خۆیان تاقیبکەنەوەو بەرەو ئەو بوارانەی حەزیان لێیە و بەهرەمەندن ئاڕاستە بکرێن هانبدرێن و زیاتر تیا قوڵ ببنەوە .یان هەندێکی دیکەیان حەزیان لە بواری زانستی، مێژوو ،جوگرافیا.. ،هتد هەیە دەیەوێ لەم بوارانەدا خۆی تاوبدات ،با سیمینار و کۆڕی بۆ ببەسترێ لە ئاستی قوتابخانە هەر نەبێ لە ئاستی پۆلەکەیدا یان هاوکاری بکرێن بۆ باڵوکردنەوەی ،باڵوکراوە دیوارییەکان “نەشرە”. بەاڵم ڕێگەیان پێ نەدرێ بچن لە بازاڕ یان لە چاپخانەکانی دەرەوە پارەی زۆری تیا خەرج بکەن با بە تواناو نەخشە و دەستوخەتی خۆیان بێت ئەگەر زۆر جوانیش نەبێ سودە پەروەردەییەکەی زیاترە. دەبێ ئەم کارانە کۆڕ و سیمینارو باڵوکراوە دیواریانە ،ئارەزومەندانە بن و بۆ ئەو خوێندکارانە بن کە خۆیان حەزو ئارەزوویان لێیەتی و بەزۆر نەبێ و نە گشتێنرێت بەسەر هەموویانداو نەبێ بە ئەرک(واجب) و ئەمیش ببێ بە ئەرکێکی سەربارو خەمێکی دیکەی زیادە بۆ خوێندکاران و خۆیان و دایبابیانی پێوە هەراسان بکەن .ئەوەندەی دیکە خوێندکارەکە لەبەرچاوی هاوڕێکانی زیاتر بچوک ببێتەوەو خۆی بەکەم بزانێ . لە هەر هەموو ئەو خااڵنەی کە وتومانە دەبێ ماۆستا وابێ و وابکات ،نابێ بگاتە ئاستێ کە پەیوەندی نێوان مامۆستا وەک مامۆستایەکی و قوتابی وەک قوتابییەکەی تیا بپسێ. هەموو خوێندکارێ پێویستەو ئەرکی سەرشانیەتی کە ڕێز لە مامۆستاکەی بگرێت، خوێندکاران هەموو کاتێ دەبێ ئەو هەستە لەیادیاندا بێت ،کە ئەو کەسەی وانەی پێدەڵێتەوە ،ئەوە مامۆستاکەیەتی و هەر ئەویشە کە فێرکەرێتی و پەروەردەکەریشێتی. دەبێ الی خوێندکار ڕێزی مامۆستا گەر لە دایبابی زۆرتر نەبێ ئەوا نابێ کەمتر بێت. چونکە مامۆستا هەموو کاتێ ئەو شاگردەی کەلە بەردەستیدایە ،نەخوێندەوارەو دەیەوێ فێری خوێندەواری بکات .نازانێ ،یان کەم
دەزانێ مامۆستا دەیەوێ بزانێ ،یان زیاتر بزانێ و بیکات بەزانا ،بیگەیەنێتە ئاستێ ئیتر خۆی هەست بە خودی خۆی بکات و هەست بە لێپرسراوێتی بکات. خوێندکار دەبێ ئەوە بزانێ کە هاتە ناو قوتابخانەو خوێندنگەکەیەوە ،کە پیشەو کارەکەی تەنیاو تەنیا هەر خوێندکارییە و هەر فێرخوازییە. خوێندکار دەبێ ئەوە بزانێ ،مەرج نییە هەموو کاتێ ،لە هەموو وانەکانیدا پلەی بەرز بهێنێ و سەرکەوتوو زیرەک بێت ،خوێندکار هەیە لە بیرکاری ،هەیە لە مێژوو ،هەیە لە وەرزش و هەیە لە گۆرانی و مۆزیک و وێنە و هونەرو وانەکانی دیکەدا بااڵدەستە .با خۆی ڕابهێنێ لە چ بوارێکدا سەرکەوتووە بەرەو ئەو بوارە هەنگاو بنێت . خوێندکار مەرج نییە هەموو ڕۆژەکانی هەفتە یان هەمو مانگەکان لە وانەیەکدا یان لە چەند وانەیەکدا سەرکەوتوو بێت .با لە کەوتنیاندا فێری هەڵسانەوە ببن .سود لە هەڵەکانیان وەربگرن و ئەو هەڵەیەی لەم مانگەدا کردویانە باچاکی بکەن و لە مانگی داهاتوودا هەمان هەڵە نەکەنەوە. خوێندکار گەر لە بابەتی وانەیەک باش تێنەگیشت دەتوانێ ،دووبارە پەنا بۆ مامۆستاکەی بەرێ ،یان دایباب و خوشک و براکانی ،یان هاوڕێکانی .خوێندکاران دەتوانن لە ناوخۆیاندا هاوکاری یەکدی بکەن بۆ زیاتر تێگەیشتنی هەندێ بابەت .چونکە هەندێجار ئەو پرسیارەی کە هەتە لەوانەیە ڕوت نەیەت لە مامۆستاکەی بکەیت بەاڵم ،هاوڕێکەت دەتوانێ بە ئاسانی تێتبگەیەنێت . خوێندکار نابێ وا هەست بکات کە مامۆستاکەی وەک بەربەست و دیوارێک وایە لە بەردەمیدا و بواری تێپەڕینی نییە ،بەڵکو بە پێچەوانەوە دەبێ ئەوە بزانی کە مامۆستاکەی فێرکەرێتی ،هاتووە بۆ فێرکردنی ئەو نەک بۆ تۆقاندن و ترساندنیان .خۆ مامۆستا ئیزرائیلی وانە وتنەوە نییە ،بەڵکو فریشتەی فێرکردنە . خوێندکار دەبێ ئەوە بزانێ مامۆستایان و ئیدارەی هەموو خوێندنگەیەک دەیەوێ هەر کێشەیەکی خوێندکاران هەبێ لەناو پۆلەکە یان لەناو قوتابخانەکەدا چارەسەر بکرێت و نەچێتە دەرەوە . بۆ ڕاپەڕاندنی هەندێ کارو چارەسەرکردنی هەندێ کێشە ،هەر لەناو پۆلەکاندا دەتوانرێ کارەکان بکرێن ،بۆیە وا باشە لە ناو هەموو پۆلێکدا نوێنەر یان چاودێر هەبن بۆ گەیاندنی داواکاری خوێندکاران و ڕاپەڕاندنی کارەکانیان. وا بەباش دەزانرێ چاودێری پۆل لەوانە بن کە گورج و گۆلن و هەڵسوکەت بەباشی دەکەن و دەتوانن نوێنەرایەتی پۆلەکانیان بکەن ،گەر لەڕێگەی هەڵبژاردنیشەوە هاتبن ئەوە زۆر باشترە. وابەباشیش دەزانرێ لە نێو هەموو قوتابخانەیەکیشدا لیژنەیەکی خوێندکاران هەبێ ،بەاڵم حزبی نەبێ و دووربێ لە هەژمونی حزبایەتییەوەو ئەو لیژنەیە و لێپرسراوەکەشی لە نێو هەموو چاودێری پۆلەکاندا هەڵبژێردرێ و هەموو چاودێرەکانیش ئەندام بن تێیدا. مامۆستایان و ئیدارەش هاوکاربن بۆیان، تەنانەت گەر ژورێکیشیان هەبێ ئاساییەو لە ژێر چاودێرو کۆنتڕۆڵی ئیدارەشدا بن. خوێندکاران دەتوانن بەپێی چاالکییەکانیان چەند لیژنەیەکیان هەبێ و هەر لیژنەیەکیش مامۆستایەک یان چەند مامۆستایەک سەرپەرشتی و چاودێریان بکەن .
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
�� ڵ���ە ڵ��گە
15
هەزار خێزان کرێچین “كرێچی هەیە خۆی كوشتووە یاخود گورچیلەی فرۆشتووە”
دەروون نیگا
گۆشەیەكی دەروونیی ،پەروەردەیی ،كۆمەاڵیەتییە د .سەمەد ئەحمەد* هەفتانە دەینووسێت
دەرئەنجامەكانی جنێوی كۆمەاڵیەتی.. مەزهەر كەریم ئاریان نورەدین ،بیست ساڵە لە گەڕەكی ڕۆژهەاڵتی شاری سلێمانی كرێچیە ،زیاتر لە 10ساڵی لە چاوەڕوانی وەرگرتنی یەكەیەكی نیشتەجێبووندا بردووەتە سەر. “لەساڵی 2009وە لەالیەن حكومەتەوە بەڵێنم پێدراوە تا یەكەیەكی نیشتەجێبوونم پێبدرێت، بەاڵم تائێستا هیچ باسێك نیە” ئاریان نورەدین وتیشی“ :حكومەت پێماندەڵێت هێشتا یەكەكان تەواو نەبوونو كاری تێدا دەكرێت نازانین كەی تەواو دەبێت”. بەدەستهێنانی خانوو یاخود شوقەیەك ،بە تەنیا خەونی ئاریان نیە ،خەم و خەونی زیاتر لە 250هەزار خێزانە لە هەرێمی كوردستان ،كە دەیانەوێت رزگاریان بێت لە ژیانی كرێنشینی. بەپێی ئامارەكانی رێكخراوی كرێنشینان ،ڕۆژ
بەڕۆژ ژمارەی كرێنشینان لە زیادبووندایە ،لەم ساڵدا 250هەزار خێزان وەك كرێنشین ناوی خۆیان تۆماركردووە ،لە كاتێكدا ساڵی رابردوو 200هەزار بووە. بەرهەم سەردار ،بەڕێوەبەری رێكخراوی كرێنشینان ،چیرۆكی تراژیدی لەالیە“ ،كرێنشین هەبووە بەهۆی ئەوەی نەیتوانیوە كرێ خانوو بدات خۆی كوشتووە ،هەشبووە گورچیلەی خۆی فرۆشتووە”. بەرهەم سەردار ،دەڵێت جگە لەو 250هەزار خێزانەی ناویان الی ئەوان تۆماركردووە خێزانی تریش هەیە كرێچین ،بەاڵم ناویان تۆمار نەكراوە. بەپێویستی دەزانێت پەلەبكرێت لە دابەشكردنی ئەو یەكانەی بۆ كرێنشینان تەرخانكراون. بۆ چارەسەركردنی كرێنشینی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن ،دەستی بەكاركردن كردووەو سەدان یەكە لە تەواوبووندان.
مەریوان حەسەن ،وتەبێژی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن ،بۆ “زەمەن” وتی“ :نۆ هەزار یەكەی نیشتەجێبوون هەن ،لە هەموو شارو شارۆچكەكان دروستكراون ،بەشێك لە یەكەكان خزمەتگوزاریی ماوە بەشێكیشی بیناكان ماویەتی بۆ تەواوبوون ،كەی پڕۆژەكان تەواوكران لەالیەن وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە دەدرێنە یەكە ئیدارییەكان بۆ ئەوەی دابەشیان بكەن”. شوقەكانی بنەساڵوە لە هەولێر لە %92ی كارەكانیان تەواو بووە كە 394یەكەن ،ئەوانەی سلێمانی دەكەونە سیتەكو زڕگوێز 1900سەد یەكەی نیشتەحێبووننو لە %80ی كارەكانیان تەواو بوون ،لە سنوری دهۆكیش چەند یەكەیەك هەیە 84 ،یەكەی نیشتەجێبوون لە ڕانیەو لە قەاڵدزێش 48یەكەی نیشتەجێبوون هەن سەرجەمیان لە تەواوبووندان. لە پالنی چوار ساڵی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو
نیشتەجێكردندا هاتووە لە سنوری شارەوانیەكانی هەولێرو دهۆكو سلێمانی ،سێ هەزار یەكەی نیشتەجێبوونی تریش دروستدەكرێن. چارەسەرنەبوونی دیاردەی كرێنشینی لەكاتێكدایە ،لە ساڵی 2006تا ساڵی 2015 مۆڵەت بە 184پرۆژەی نیشتەجێبوون درا كە 150هەزار یەكەیان لەخۆ دەگرت و كۆی سەرمایەی وەگەڕخراو لەو بوارەدا 20ملیارو 517 ملیۆنو 531هەزارو 169دۆالر بووە. بەاڵم ئەمانە نەبوونە هۆی كەمبوونەوەی كرێچیەتی ،نرخی یەكەكان لەسەرووی داهاتی چینی كەمدەرامەتی كۆمەڵگەوەبوو ،كە لە 50 هەزار دۆالرەوە بۆ یەك ملیۆن دۆالر بوو ،بەوەش وەبەرهێنانی خانووبەرە نەیتوانی كێشەی كرێچیەتی بنبڕ بكات و تەنیا %25ی یەكەكانی نیشتەجێبوون نرخەكانیان لە 40هەزار دۆالرەوە بۆ 50هەزار دۆالر بوو كە لە توانای چینی دەرامەت دیاریكراودا بوو بیكڕێت.
پەیکەرە کۆنەکان رادەماڵرێن
بە فایبەرگاڵس پەیکەرەکانی هەولێر نۆژەن دەکرێنەوە هێدی ساڵح بە بڕیارى پارێزگاری نوێی هەولێر بەشێک لە پەیکەرەکان نۆژەن دەکرێنەوەو هەندێکیشیان الدەبرێن و کۆمەڵێک پەیکەری نوێ و مۆدێرن لە جێگەیان دادەنرێن. بیرۆکەکە هی پارێزگاری نوێیە فرسەت سۆفی سێ مانگە وەک پارێزگاری نوێی هەولێر دەستبەکاربووەو یەکێک لەو بابەتانەى کارى لەسەر دەکات پەیکەرەکانى ناو شارەکەیە. لە شاری هەولێر هاوشێوەی شارە گەورەو مێژووییەکانی جیهان پەیکەری زۆر دانراون ،بەاڵم بەشێکی زۆریان بەهۆی گەڕیی و کۆنییان ،نەوەک جوان و رازاوە نین ،بەڵکو سیمایەکی ناشیرینیان بە شار بەخشیوە .بەشێکیشیان نەشازن و تەعبیر لە مێژوو و پێشکەوتنی ئەمڕۆی شارەکە ناکەن. بە بڕیاری فرسەت سۆفی پارێزگاری هەولێر لیژنەیەک بۆ رێکخستنەوەی پەیکەرەکان پێکهێنراوە ،کە نوێنەری پارێزگا ،شارەوانی، سەندیکای هونەرمەندان ،بەشی پەیکەرسازیی کۆلێژی هونەرەجوانەکان و بەڕێوەبەرایەتیی ئەندازەی پارکەکان ئەندامى لیژنەکەن. لیژنەکە سێ ئەرکی پێسپێردراوە، نۆژەنکردنەوەی پەیکەرە کۆنەکان ،الدانی پەیکەرە ناڕێک و نەشازەکان ،دروستکردن و دانانی پەیکەری نوێ. بەیار فایەق ،بەڕێوەبەری راگەیاندنی پارێزگای هەولێر بە “زەمەن”ی راگەیاند :بە بڕیاری پارێزگار لیژنەکە دەستبەکاربووە، هەرچەندە تائێستا هیچ بڕەپارەیەکی دیاریکراو تەرخان نەکراوە ،بەاڵم بڕیارە لە ماوەیەکی نزیکدا بە دوو قۆناغ پەیکەرەکان رێکبخرێنەوە. فایەق بەیار وەک باسیدەکات ،قۆناغی یەکەم بریتییە لە نۆژەنکردنەوەی پەیکەرە کۆنەکان و الدانی ئەوانەشی کەڵکیان نەماوە یاخود نەگونجاون ،لە قۆناغی دووەمیشدا کۆمەڵێک پەیکەری نوێ دابنرێن.
“پارەمان نییە کار بە ماددەی برۆنز بکەین” پەیکەر لە چەندین ماددەی جۆراوجۆر دروستدەکرێن ،دیارترینیان برۆنزو فایبەر گاڵسن .بەوتەی پەیکەرسازان ،دروستکردن یان نۆژەنکردنەوەی پەیکەرێکی ئاسایی لە ماددەی برۆنز زۆرتر لە ٣٥ملیۆن دیناری تێدەچێت ،دروستکردنی پەیکەرێکیش لە ماددە فەیبەرگاڵس لە ٥بۆ ٢٥ملیۆنی تێدەچێت. هۆشەنگ عەبدولڕەحمان ،مامۆستا لە بەشی پەیکەرسازی کۆلێژی هونەرەجوانەکانی زانکۆی سەاڵحەدین و ئەندامی لیژنەکەی پارێزگا ،بە “زەمەن”ی راگەیاند :پارێزگار لە توانایدا نییە بڕە پارەیەکی زۆر بۆ نۆژەنکردنەوەی پەیکەرەکان تەرخانبکات تاوەکو بۆ دروستکردنی پەیکەری نوێ یان نۆژەنکردنەوەی پەیکەرە کۆنەکان کار بە ماددەی برۆنز بکەین ،بۆیە بڕیاریان داوە پەیکەرەکان بە ماددەی فایبەرگاڵس نۆژەنبکەنەوە .زیاتر وتیشی“ :ئێستا باوی پەیکەری واقیعی و تەقلیدی نەماوە ،پێویستە شار بە پەیکەری هونەری بڕازێنینەوە”. زۆربەی پەیکەرەکانی ناو شاری هەولێر یان شکاون ،یان نا شر ینبو و ن ، لە مبا ر ە یە و ە هۆ شە نگ عە بد و لڕ ە حما ن : تی و
“پەیکەرەکانی هەولێر، شاری پێویستیان بە نۆژەنکردنەوە هەیە، گونجاوترە نۆژەنبکرێنەوە نەوەک تێکبدرێن و لەسەرەتاوە دروستبکرێنەوە ،چونکە دروستکردنەوەیان لە سەرەتاوە تێچوویەکی زۆری دەوێت .پێویستە بەشێکیشیان بڕوخێنرێن ،چونکە نەشازن و سیمای شاریان شێواندووە”. بەهۆی “خراپی و ناشرینی”یان ،ناوەناوە لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان قسەو باسی زۆر لەسەر پەیکەرەکانی هەولێر دەکرێت، زۆربەی جاریش لەگەڵ دانانی پەیکەری نوێ باسەکە گەرمدەبێتەوەو بەرپرسانی ئیداریی هەولێر رەخنەباران و توانجباران دەکرێن، رەنگە هەر ئەمەش سەرەکی پاڵنەری فرسەت سۆفی بووبێت لەگەڵ دەستبەکاربوونی خەمێکیان لێبخوات. هیدایەت، سامان یەکێکە لە پەیکەرسازە بەناوبانگەکان ،پێشتر لە
هەولێر نیشتە جێبو و پەیکەری و لە چەندین شارو ناوچەی جیاوازی هەولێرو کوردستان دانراون ،ئێستاش لە ئەڵمانیا دەژی. لە لێدوانێکدا بۆ “زەمەن” باسی هونەری پەیکەرسازی کردو وتی“ :بۆ بەخشینی سیمایەکی جوان بە شار ،دەتوانین دروستکردنی پەیکەرو کارە هونەرییەکان بەسەر سێ جۆر دابەشبکەین :هونەری و مێژوویی و هاوچەرخ”. هیدایەت مەبەستی قسەکانی زیاتر روونکردەوەو وتی“ :پەیکەرو مۆنۆمێنتی هونەری دەکرێت ئەو کەسایەتییانە بگرێتەوە کە رۆڵی گرنگیان لە مێژووی نەتەوەکەماندا هەبووە. مۆنیۆمێنت (یادگاریخانە) ئەمەش یەکێکە لەگرنگترین ئەو رێگا هونەرییانەی لە جیهاندا باوەو گەالن بۆ لەیادنەکردنی ئازارو مەینەتی و نەهامەتییەکانیان و زیندووهێشتنەوەیان بۆ نەوەی نوێ پشتیپێدەبەستن .هونەری هاوچەرخیش لق و پۆپی زۆرە ،بەاڵم دەکرێت بە جوانترین شێوە پێ شاریان بڕازێنرێتەوە”.
لەئەڵقەی رابردووی گۆشەكەماندا ئەوەمان بەیان كرد كە هەندێجار جنێوی سیاسی ،سات و شوێن ناناسێت ،مەبەستمان لەم دەستەواژەیە ئەوەیە كە دەشێ لەڕابردوودا ،لەسەر دەستی كەسێك ،یان هێزێكی سیاسی ،هەڵە ،یان تاوانێك، یان خیانەتێك رویدابێت ،بەاڵم دوایی باجی ئەمە نەوەیەكی تر دەیداتەوە كە ئەم هیچ پەیوەندییەكی بە رووداوەكانی رابردووەوە نەبووەو نییە، رووداوەكان لەكات و لەشوێنێكدا روویانداوە كە ئەم لەو سەردەمەدا نەژیاوە ،بەاڵم ئەم لەبری ئەوان جنێو باران دەكرێت.. بۆ نموونە ،لەشەڕی ناخۆی كوردستاندا، پارتی بە یەكێتی دەوت( :جاش جەاللییە كلك سەوزەكان) ..ئاشكرایە كە شەڕو ملمالنێی (جەاللیو مەالیی) بۆ سااڵنی ( 1964و )1966 دەگەڕێتەوە ،ئەمە لەكاتێكدا یەكێتی لەساڵی ( )1975دامەزراو لەساڵی ( )1976شۆڕشی نوێ هەڵگیرسایەوە ،بەشی هەرە زۆری پێشمەرگەو شەهیدەكانی یەكێتی ،تەمەنیان لەسەرووی سااڵنی ( 1964و )1966ەوەن!.. لەبەرامبەر ئەمەدا و لە ( 31ی ئاب)دا ،یەكێتی بە پارتی دەوت( :جاشە كلك زەردەكانی مەسعودی ساواكزادەی كوڕی مەالی دارجگەرەتاش) ..ئەمە لەكاتێكدا بوو كە ( 31ی ئاب) لەساڵی ()1996 روویدا ،هەتا ئەوكاتە (مەال مستەفا) )17( ،ساڵ بوو لەگۆڕدابوو!.. (كەنعان مەكییە) لەكتێبی (القسوة والصمت)دا باسی جۆرێكی تر لە جنێوی سیاسی دەكات ،كە سەرچاوەكەی بریتییە لە رق و توندڕەوی نەتەوەییو ئاینی و مەزهەبی چەپێندراوی دواخراوی كەس و الیەنێكی سیاسی ،كە لەكاتێكی تردا و لەبۆنەی تایبەتدا فرسەت دەهێنن و كەس و هێزی بەرامبەر ،بە زمانێكی سیاسی جنێو باران دەكەن. (كەنعان مەكییە) لەم كتێبەدا باس لەو رقە چەپێنراوەی هەندێ لەو عەرەبە شوڤێنیو موسڵمانە توندڕەوانە دەكات كە لەبەرامبەر مەسیحییەكان هەیانبووە ،كە چۆن لە سەرەی نان كڕینێكدا ،ژنێكی عەرەب لەگەڵ مەسیحییەكدا دەبێتە دەمەقاڵیان ،ژنە عەرەبەكە زۆر بە ئاسانی مەسیحییەكە جنێوباران دەكات و تاوانباری دەكات كە هەموویان بەكرێگیراوی ئیسرائیل و زایۆنی جیهانین ..ئەمە لەكاتێكدایە كە برای ئەو كەسە مەسیحییەی كە ژنە عەرەبەكە لەگەڵیدا بەشەڕ هاتووە ،كوژراوی شەڕی (عێراق -ئێران) بوو ،كە بەعسییەكان ناویان لێنابوو (قادسەیەی سەدام) و بە كوژراوەكانیشیان دەوت (شەهیدی قادسیە). هەروەها هەر ئەم كەسە مەسیحییە ،چەند برایەكی تریشی لەو كاتەدا ئەفسەر و سەرباز بوون لە سوپای عیراقدا! جگە لەمە ،دەبێت باش بزانین كە دامەزرێنەری حزبی بەعس( ،میشێل عەفلەق)ە كە مەسیحی بوو ،هەروەها بەشێك لە بەرپرسە بااڵكانی حیزبی بەعس ،مەسیحی بوون ،دیارترینیان (تارق یوحەنا عەزیز) بوو. لە پەراوێزی ئەم شەڕەدا( ،كەنعان مەكییە) ئەوە دەخاتە روو كە لەكاتی شێنەی و ئاسایی پێش شەڕی (عێراق -ئێران)دا ،نە ئەو ژنە عەرەبە و نە هیچ كەسێكی تری توڕە لە مەسیحی ،هەرگیز نەیانتوانیوەو نەیاندەتوانی بەو شێوەیە رق و قین و توندڕەوییەكەیان لەبەرامبەر مەسیحییەكان بخەنە روو ..بەاڵم كاتێك شەڕ دەستیپێكردو درێژەی كێشا ،رژێمی بەعس هەمیشە هەوڵی دەدا كە رەوایەتی بدات بەرژێمەكەی كە چۆن لەبەرامبەر (فارسە ئاگر پەرستەكان) لەالیەك و لەبەرامبەر (ئیسرائیل و رژێمی زایۆنی جیهانی)دا لەالیەكی ترەوە بەرگری لەخاكی عیراقی عەرەبی و كەرامەتی هەموو عەرەب دەكات ،ئیدی لەم سۆنگەیەوە ،ئەو ژنە عەرەبە توانی رقی خۆی هەڵرێژێت لەدژی مەسیحییەكان و بە زمانێكی سیاسی جنێوبارانیان بكات و كەسیش سزای نەدا.. لە ئەڵقەی داهاتوودا باس لە جنێوی ئاینی دەكەین. * پسپۆر لەبواری پەروەردە و دەروونناسی
�� ڵ���ە ڵ��گە
14 مەزهەر کەریم بۆ ئەوەی ئاگری مادە هۆشبەرەكان زیاتر تەشەنە نەسێنێت ،حكومەتو پەرلەمان سەرقاڵی دەركردنی یاسایەكی تایبەتن، كە سزای توندی بۆ بازرگانو ئالودەبووان تێدایە .ئەوە لەكاتێكدایە ژمارەكان زەنگی مەترسیەكانی باڵوبوونەوەی مادە هۆشبەرەكانیان لێداوە. پڕۆژەیاسای “مادە هۆشبەرەكانو كارتێكەرە ئەقڵیەكان” لەالیەن حكومەتەوە ئاڕاستەی پەرلەمان كراوە لە پەنجاو دوو مادە پێكهاتووەو لە پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە. تێیدا بازرگانانی مادەهۆشبەرەكانو بەكارهێنەرەكان لێك جیا دەكرێنەوەو ئەوانەی بازرگانی پێوەدەكەن سزاكانیان قورس دەبێت تا لە سێدارەدانیشی تێدایە. كاوە عەبدولقادر ،ئەندامی لیژنەی یاسای لەپەرلەمانی كوردستان ،بۆ “زەمەن” وتی: “رەشنووسی مادەهۆشبەرەكانو كارتێكەرە ئەقڵیەكان لە پەنجاو دوو مادە پێكهاتووە، دە مادەیان خۆی لە ئیجرائاتەكان دەبینێتەوە ،بریتیە لە بەندكردن بۆ سی ڕۆژ تا دەگاتە بەندكردنی هەتا هەتایی”. لە رەشنووسەكەدا باسی چارەسەری ئەو كەسانە كراوە كە ئالودەن بە مادەی هۆشبەرو وەك نەخۆش مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت ،هەروەها سزا بۆ پزیشكیش دیاریكراوە كاتێك بەبێ بوونی نەخۆشی، مادەی هۆشبەر بۆ كەسێك بنووسێت. كاوە عەبدولقادر ،وتیشی“ :ماددە هەیە لەناو رەشنووسەكەدا پێنج تا شەش پێشنیاری بۆ كراوە هەتا ئێستا پێشنیارەكان یەكالنەبوونەتەوە ،بۆنمونە مادە هەیە غەرامەی ئەو كەسەی بەكاری دەهێنێت پانزە بۆ سی ملیۆن دینار بێت، بەاڵم دیار نیە كام لەم پێشنیارانە دیاری دەكرێت”.
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
هەرێم‌بە‌یاسا‌جەنگی‌مادەی‌هۆشبەرەكان‌دەكات “ 10هەزار بەكارهێنەری مادەهۆشبەرەكان هەن”
پرۆژە یاساكە جگە لە سزاو رووبەڕووبوونەوەكان خەاڵتی مادیشی بۆ ئەوكەسانە داناوە كە مادەكەو بازرگانەكە ئاشكرا دەكات ،بڕی ئەو پارەشی كە وەك سزا دانراوە دەخرێتە سندوقێكەوە بۆ سەنتەرەكانی چارەسەریو كەسانی ئالوودە خەرج دەكرێت. بەپێی پرۆژەكە لیژنەی تەندروستی پەرلەمان بۆی هەیە لە رێگەی راوێژكردن لە ناوەندە ئەكادیمیو پسپۆڕییەكان ،كار
لەسەر داڕشتنەوەی خشتەی تایبەت بە پێكهاتەو جۆری دەرمانە دیاریكراوەكان بەپێی پێشنیازە یاسای مادە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان لە هەرێم بكات. ئامادەكردنی پرۆژەیاساكە لە كاتێكدایە چەند ساڵێكە هۆشداری دەدرێت لە هەڵكشانی باڵوبوونەوەی مادەهۆشبەرەكانو زیاتربوونی ئالودەبووان. هۆبەی گشتی بەڕێوەبەری بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لە
هەرێم ،كە بەشداربوون لە نووسینەوەی پرۆژەكەدا ،بەپێی ئامارەكانی بەردەستی ئەوان تەنیا پێنج بۆ شەش هەزار كەس لە هەرێم لەسەر بەكارهێنانو بازرگانی بە ماددەی هۆشەبەر لە سااڵنی رابردوودا دەستگیركراون ،لەم ساڵیشدا لە شاری هەولێر نزیكەی هەزار كەس دەستگیر كراون. عەمید كەیوان میرزا تۆفیق ،بەڕێوەبەری گشتی هۆبەی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لە هەرێم رەتیدەكاتەوە
بازرگانیو بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر لەحاڵەتەوە بووبێتە دیاردە ،بە “زەمەن”ی وت“ :بەهیچ شێوەیەك نەبۆتە دیاردە ئەو قسانە ڕەت دەكەینەوە ،چونكە دیاردە ئەوەیە خەڵك بەبۆنەی مادەی هۆشبەرەوە لەسەر شەقامەكان بكەون ،یان بەئاشكرا كەسانێك مادەی هۆشبەر بكێشن، بەاڵم لە كوردستان هیچ ئەمانە نیە بۆیە نەبۆتە دیاردە”. ساڵی رابردووش لە شاری
سلێمانی 250كەس لەسەر مادەی هۆشبەر دەستگیركراون ،لەم ساڵیشدا 291كەس دەستگیركراون. عەمید جەالل ئەمین بەگ ،بەڕێوەبەری نەهێشتنی مادە هۆشبەرەكان لە بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی سلێمانی ،هاوڕایە لەگەڵ عەمید كەیوانو ئەویش وتی“ :تائێستا بەكارهێنانو بازرگانی بەمادەی هۆشبەر تەنیا حاڵەتەو هێشتا نەبۆتە دیاردە ،بەاڵم لە لێواری بوون بەدیاردەبووندایە”. بۆ ئەوەی لەحاڵەتەوە نەبێتە دیاردە، عەمید جەالل بەپێویستی دەزانێت سنورەكان توندوتۆڵبكرێن هێزەكانی ئاسایش بەوریاییەوە مامەڵە بكەن ،ئەو بازرگانانەی كاری مادەی هۆشبەر دەكەن بەقورسترینو توندترین سزا ،سزا بدرێن. یەكێك لەو شوێنانەی كە كار لە بواری بەرەنگاربوونەوەی مادە هۆشبەرەكاندا دەكات دەستەی مافی مرۆڤە ،ئامارەكانی ئەم دەستەیە لەگەڵ ئاماری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی مادەهۆشبەرەكانی هەرێم جیاوازە. وتەبێژی گۆمەشینی، محەمەد دەستەی مافی مرۆڤی هەرێم ،بۆ “زەمەن” ئاشكرایكرد ،بەگوێرەی ئامارەكان 10هەزار بەكارهێنەری مادەی هۆشبەر لە هەرێم هەنو ئەو ژمارەیەش لە زیادبووندایە. گۆمەشینی ،دەركردنی یاسای “ماددە هۆشبەرەكانو كارتێكەرە ئەقڵیەكان” بە گرنگ دەزانێت“ ،ئێمە دەزانین مادەی هۆشبەر بەئاسانی چووەتە ناو زانكۆو قوتابخانەكانو ڕێگەكانی بەدەست گەیشتنی مادەی هۆشبەر پێشتر ئاسان بوو، دەرئەنجامی خراپیشی هەبوو ،لەم یاسایەدا ڕێكارەكانی جیاكردنەوەی بەكارهێنەرو بازرگانی بەمادەی هۆشبەر جیا دەكاتەوە”.
كریستیانه‌كان‌له“دۆزه‌خی‌نه‌ینـــــــه‌وا”دا 62هاواڵتییان بێسهروشوێنهو 85كـــــــهنیسه خاپور بوون زەمەن -کەرکوک ناو هێشتا بهدهست برینهكانی سهردهمی داعشهوه دهناڵێنن ،زۆرێكیان له ئاوارهییدا ماونهتهوهو هیچ زانیارییهك لهسهر بێسهروشوێنهكانیان نییه ،له 85كهنیسهی خاپورو داڕوخاویشدا، كهمترینیان نۆژهنكراونهتهوهو مهراسیمیی ئایینی تێدا دهكرێت. كریستیانهكانی پارێزگای نهینهوا، تا دێت ژمارهیان كهمتر دهبێتهوهو سااڵنه ههزاران خێزان روودهكهنه واڵتانی تری دراوسێی عێراق و ئهوروپا، بههۆی نهبوونی پرۆژهكانی ئاوهدانیی، خزمهتگوزاری له ناوچه كۆنتڕۆڵكراوهكان و مهترسیی ئهمنی. ههزاران خێزانی كریستیانی هێشتا نهینهوا، پارێزگای نهگهڕاونهتهوه بهپێی ئامارێكی بهڕێوهبهرایهتی گشتی کاروباری کریستیانهکان له وهزارهتی ئهوقافی حكومهتی ههرێمی كوردستان، لهكاتێكدایه ئهوانهیشی گهڕاونهتهوه گلهیی دهكهن له كهمی خزمهتگوزاریی و ئاوهداننهكردنهوهی ناوچهكانیان، لهنێویاندا كهنیسهو شوێنی ئاینیی. “گرنگ ئهوهیه لهنێو زێدی خۆمان دهژین ،وردهورده ئاواره كریستیانهكانیش دهگهڕێنهوه ،بهاڵم هێشتا رێژهی گهڕانهوه كهمه ،بههۆی كهمی خزمهتگۆزاریی” حهنان تۆما بۆ (كهركوك ناو) وای وت. داواشی له رێكخراوهكان و حكومهتی عیراقی كرد ،پهله بكهن له ئاوهدانی و نۆژهنكردنهوهی كهنیسهكان. حهنان تۆما ،ژنێكی كریستیانییهو له 2017وه گهڕاونهتهوه بۆ ناحیهی بهرتڵه له دهشتی نهینهوا“ ،ئێستا به ئارامی لهگهڵ برایانی شهبهك و موسڵمان دهژین ،كێشهی ئهمنی رووینهداوه ،بهاڵم خزمهتگوزارییمان نییه“. داعش له ناوهڕاستی 2014كاتێك موسڵی كۆنترۆڵكرد ،سێ بژاردهی خستە بەردەم کریستیانەکان ئەوانیش بوون بە ئیسالم ،پێدانی جزیە یان جێهێشتنی ماڵەکانیان ،بۆیە 136ههزار كهسیان لهو پارێزگایه بە ناچاری ئاوارەی ههرێمی كوردستان یان دەرەوەی واڵت بوون. له 8ی كانونی یهكهمی ئهمساڵ، كهنیسهی بهشاره له بهری چهپی شاری موسڵ كرایهوه ،دوای نۆژهنكردنهوهی به
هاوكاری كهنیسهیهكی فهرهنسی. نهجم عهبدوڵاڵ ،پارێزگاری نهینهوا له مهراسیمی كردنهوهی كهنیسهكهدا جهختیكردهوه له پێكهوهژیانی ئاشتی و ههوڵهكانی دووباره ئاوهدانی ،تا ببێته هاندهری گهڕانهوهی هاواڵتیانی كریستیانی. كردنهوهی ئهو كهنیسه هاوكاته لهگهڵ ئامادهكارییهكانی جەژنی لەدایكبوونی حەزرەتی مەسیح ،كه دووەم گەورەترین بۆنەی ئاینی كریستیانەكانە دوای جەژنی قیامە ،لەو بۆنەیەدا كە شەوی 24ی مانگی 12دەستپێدەكات تا رۆژی 25ی هەمان مانگ ،هاواڵتیان بە پێدانی دیاری ،دانانی داری لەدایكبوون ،دەركەوتنی كەسایەتی بابانوئێل ،ئێوارەخوان و كۆبونەوەی خێزانی رێكدهخهن. “له كۆی زیاتر له 30كهنیسه له موسڵ، تهنیا دوو كهنیسه نۆژهنكراونهتهوه ،بۆ ئهوهش بهرنامهمان ههیه لهگهڵ یونسكۆو ههندێك له واڵتی رۆژئاواو ئیماراتی عهرهبی تا تهواوی كهنیسهكان نۆژهنبكهینهوه” ئهوهش بهوتهی ئهلئهبراید عادل كهلو، لێپرسراوی كهنیسهكانی كلدانی (سریانی) له نهینهوا. ههروهها وتی“ :كێشهی ئهمنی لهكاتی ئهنجامدانی رێوڕسمهكانی ئایینی ڕوینهداوهو كریستیانهكانیش به رۆحێكی ئیمانی زۆر بههێزهوه بهشداردهبن”. ئهلئهبراید عادل كهلو دهڵێت كهمی خزمهتگوزاری و نهبوونی ئاوهدانی بهربهستی سهرهكین لەبهردهم گهڕانهوهی ئاوارهكاندا. نەتەوە ئامارێکی بەپێی یەکگرتووەکان ،ژمارەی کریستیانەکانی عیراق ،لە ملیۆنێک و 500هەزار کەسەوە بۆ 300-200هەزار کەس کەمبۆتەوه. عەبدولکەریم مەتا بۆترس ،بەڕێوەبەری ئەوقافی کریستیانی و ئێزیدی و سابیئە لە دەشتی نەینەوا بە (کەرکوک ناو)ی وت“ :كردنهوهی كهنیسهكهی بهری چهپی موسڵ ههنگاوێكی دڵخۆشكهرهو هانی ئاوارهكان دهدات بۆ گهڕانهوه“. له بهری چهپی موسڵ تائێستا دوو كهنیسه نۆژهنكراونهتهوه ،دوو كهنیسه له قهرهقوش ،كهنیسهیهك له بهرتڵه و كهنیسهیهك له باشیك ئاوهدانكراونهتهوه، بهوتهی بۆترس. “بەداخەوە حکومەتی عیراق پارەیەکی زۆر کەمی خەرجکردووە بۆ نۆژەنکردنەوەی
کەنیسەو شوێنە پیرۆزەکانی کریستیان، ئهوهی خهرجكراوهش تەنها بۆ کەنیسەو کارەبای چاککردنەوەی بۆیاخکردنیان بووه ،چونكه نۆژهنكردنهوه رێکخراوەکانی فەرەنسا ئهنجامیانداوه“. بەڕێوەبەری ئەوقافی کریستیانی و ئێزیدی و سابیئە لە دەشتی نەینەوا باسی لهوهشكرد داعش سهدا 70ی كهنیسهو شوێنه پیرۆزهكانی كریستیانی وێران كردووه. له ههرێمی كوردستان ،زیاتر له 700 ههزار ئاواره ههیەو زۆرینهیان خهڵكی نهینهوان ،لهو ژمارهیه سهدا 7ی له پێكهاتهی كریستیانن ،بهپێی ئامارهكانی ناوهندی هاوبهشی ههماههنگی قهیرانهكان سهر به وهزارهتی ناوخۆی ههرێم. خالید جهمال ،بهڕێوهبهری كاروباری كریستیانهكان له وهزارهتی ئهوقافی
حكومهتی ههرێمی كوردستان به (كهركوك ناو)ی وت 85“ :كهنیسه زیانیان بهركهوتووه ،به وێرانبوون و دزینی كهلوپهلهكانیانهوه ،ئهوهش 42یان له ههردوو بهری راست و چهپی موسڵ، 43یشیان دهكهونه دهشتی نهینهوا، لهگهڵ سێ گۆڕستان كه بهشێكیان تێكدراون”. بهپێی راپۆرتێكی ساڵی ،2018وهك خالید جهمال ئاماژهی به ناوهڕۆكهكهی دا 24 ،ههزارو 964خێزان بهرهو واڵتانی تر لهنێویاندا توركیا ،ئوردن و لوبنان كۆچیان كردووه ،جگه لهوهش62 ، كریستیانی بێسهروشوێنن ،كه 18یان له رهگهزی مێ و 44یان له رهگهزی نێر بوون. ئیدارهی نهینهوا ،له بهرنامهیدایه بۆ هاندانی گهڕانهوهی خهڵك ،به تایبهت
پێكهاتهكان شوێنه پیرۆزه ئایینییهكان نۆژهنبكاتهوه. زوهێر ئەعرەجی ،قایمقامی قەزای ناوهندی موسڵ بە (کەرکوک ناو)ی وت: “گرنگییهكی زۆر دراوه به نۆژهنكردنهوهی كهنیسهو شوێنه ئاینییهكانی كریستیانی، ههماههنگییهكی باشمان ههیه لهگهڵ ههردوو وهقفی كریستیانی و پیاوانی ئاینیی ناوخۆو دهرهوهش ،تا رێكخراوو یهكێتی ئهوروپا بهشداربن له ئاوهدانیدا”. بهوتهی زوهێر تائێستا سێ كهنیسه له موسڵ نۆژهنكراونهتهوه ،وهك بهڵێنیان پێدراوه ،به تایبهت لهرێی یهكێتیی ئهوروپاوه ،دوو كهنیسهی دیكه نۆژهنبكرێنهوه ،لهوهشدا ئیدارهی نهینهوا ههوڵیداوه جیاوازی له نێوان پێكهاتهكاندا نهكات و به ئاست خزمهتگوزارییان پێشكهشبكات.
كردنهوهی كهنیسهكهی بهری چهپی موسڵ ههنگاوێكی دڵخۆشكهرهو هانی ئاوارهكان دهدات بۆ گهڕانهوه
ئ��ا��بوو�ی و زو�ە
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
13
“لە 2019گەندەڵى زیاتر گەشەى سەندووە”
130دۆسیەى گەندەڵی لە دادگاکاندان زەمەن هەرچەندە دەیان دۆسیەى گەندەڵى رەوانەى دادگا کراون و چەند دۆسیەیەکیش هێشتا بەاڵم یەکالکراونەتەوە، بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵى لە هەرێمى کوردستاندا نەبووەتە پرسێکى جدى، کەم رۆژ هەیە پەردە لەسەر گەندەڵیەک هەڵنەماڵرێت. لە پەرلەمانى کوردستان چەند پەرلەمانتارێکى چاالک هەن ،کە بە بەردەوامى دۆسیەى گەندەڵى ئاشکرا دەکەنو رێگەى دادگاش دەگرنەبەر. عەلى حەمەساڵح ،یەکێکە لەو پەرلەمانتارانەى زۆرترین کاتەکانى بۆ کارکردن لەسەر دۆسیەکانى گەندەڵى تەرخانکردووە، ئەو لە پشووەکانى سەرى ساڵدا گەندەڵى خاڵە سنورییەکانى ئاشکراکرد. عەلى حەمەساڵح سێ مانگە بەدواداچوون دەکات بۆ ئەو گەندەڵیە ڕێکخراوانەی کە لە ٢٠ڕێگاوە لە سەرجەم خاڵە سنورییەکان لە ئیبراهیم خەلیلەوە بۆ باشماخ دەکرێت، چەندین ساڵە ئەم گەندەڵییە بەردەوامەو قەبارەی مانگانەی زیاتر لە ٤٠ملیۆن دۆالرە، ئەو پەرلەمانتارە دەڵێت:دەستکەوتنی بەڵگەنامەو کارکردن لەسەر ئەم دۆسیانە کارێکی قورس بوو ،زیاتر لە ٤٠٠پەڕە بەڵگەنامەمان دەستخستووە بۆ سەلماندنی. عەلى حەمەساڵح ،لەماوەی ئەم سێ مانگەی کارکردن چەندین دۆسیەی گەندەڵی خاڵە سنوریەکانی داوە بە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی دارایی. ئەو بەدواداچوونەکەى بەپێى پەرلەمانتارەبێت تەنیا لە ژێر ناوی کۆمپانیایەک ،مانگانە زیاتر لە ١٠ملیۆن دۆالر وەردەگیرێت ،بەرپرس هەیە چوار مانگە بەهۆی قاچاخی مانگی هەشت ملیۆن دۆالری دەستدەکەوێت ،یاخود چەندین کۆمپانیا هەن بەبێ هیچ کارێکی ئەوتۆ مانگانە یەک بۆ چوار ملیۆن دۆالری دەستدەکەوێت ،کاغەز هەبووە بەناوی مەنەفێست بەهاکەی چوار ملیۆن دۆالر بووە. ناوەندەکانى ئابوورى ،وا پێناسەى گەندەڵی دەکەن ،کە بریتییە لە خراپ بەكارهێنانی دەسەاڵتی متمانە پێدراو لەپێناو بەدەستهێنانی دەستكەوتی كەسی لەسەر حسابی بەرژەوەندی گشتی و بەرژەوەندی ئەوانی دیكەو پێشێلكردنی یاساو الدان لە
د.خالید حەیدەر *
گرنگیی بودجەى گشتى دەستەی دەستپاکی خۆیان بەو دۆسیە بچوکانەوە سەرقاڵ دەکەن کە گەندەڵی راستەقینە لەهەرێمی کوردستان بنبڕ ناکات نەریت و عورفی كۆمەڵگا. هەرێمی کوردستانیش یەکێکە لەو کۆمەڵگایانەى کە گەندەڵی تیایدا بەشێوەیەکی بەرفراوان گەشەی کردووە، لەبەرامبەردا حکومەت و دەستەى دەستپاکی و الیەنە پەیوەندیدارەکان بانگەشەى ئەوە دەکەن کە هەوڵەکانیان خستۆتەگەڕ بۆ رووبەڕووبوونەوەى گەندەڵی. ئەنوەر ئەحمەد ،سەرۆکی دەستەى دەستپاکی هەرێمی کوردستان ،بە “زەمەن”ی
راگەیاند ،لە شەش مانگی کۆتایی ئەمساڵدا، لە دادگا تایبەتمەندەکاندا لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستاندا 3٤ ،دۆسیەى گەندەڵی یەکالکراونەتەوەو 75دۆسیەش لەژێر لێکۆڵینەوەدا ماون ،كە لەنێویاندا ژمارەیەك بەڕێوەبەرو بەرپرس هەیە. وتیشی“ :لەمساڵدا ١3٠کەیس بەتۆمەتی تێوەگالن لە گەندەڵی ،رەوانەى دادگاکان کراون ،لەوانە 55دۆسیەیان هی سااڵنی رابردوو بووەو 75دۆسیەیەش هى ساڵی ٢٠١9بووە ،دەستەکەیان رێکاری یاسایی پێویستیان بەرامبەر ئەو دۆسیانە لە دادگاکاندا گرتۆتەبەر”. سەرجەم ئەو دۆسیانەى لە دادگای تایبەتمەند ماون لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 75 ،٢٠١9دۆسیەیە، هەولێر بە پلەی یەکەم و سلێمانی دووەم و دهۆک بە پلەی سێیەم دێت ،ژمارەی حوکمدراوانیش ٤١کەسە ،کە بەڕێوەبەرو سەرۆکی زانکۆو دکتۆرو لیواو ئەفسەرو پۆلیس و پاسەوان و فەرمانبەرن. سەرۆکی دەستەی دەستپاکی هەرێمی کوردستان ،داوایکرد ،یاسای تایبەت بە دەستەکەیان هەموار بکرێتەوە ،بۆئەوەى دەسەاڵتەکانیان زیاترو فراوانتر بێت ،تا بەشێوەیەکی باشترو فراوانترو چاالکتر رووبەڕووی گەندەڵی ببنەوە لەهەرێمی کوردستاندا ،هەروەها داواشیکرد ،دادگایەکی تایبەت بەپرسی گەندەڵی لەهەرێمی کوردستاندا بکرێتەوە ،بۆ ئەوەى دۆسیەکانی گەندەڵی بەخێرایی یەکالیی بکرێنەوە. دەستەى دەستپاکى ،پڕۆژە یاسایەکی
پێشکەش بە پەرلەمانی کوردستان کردووە، کە تیایدا داواکراوە ،دادگایەکی تایبەت بە گەندەڵی هەبێت لەهەرێمی کوردستاندا. یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی کارنامەى کابینەى نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان ،رووبەڕووبوونەوەى گەندەڵی و رێگریکردنە لەبەهەدەردانی سامانی گشتی و چاالککردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە رووبەڕووبوونەوەى گەندەڵی و هەماهەنگی کردنە لەگەڵ پەرلەمان و دادگاو الیەنە پەیوەندیدارەکان بۆ ئەو مەبەستە. لەبەرامبەردا ،سۆران عومەر ،ئەندامی پەرلەمانی کوردستان ،بە “زەمەن”ی راگەیاند ،لەساڵی ٢٠١9دا نەک هەر گەندەڵی سنوردار نەکراوە ،بەڵکو رێژەى گەندەڵی زیاتر بووەو حکومەت و دەستەى دەستپاکی هیچ ئیرادەیەکی راستەقینەیان نییە ،بۆ بنبڕکردنی گەندەڵی. سۆران عومەر دەڵێت“ :بەڵگە بۆ ئەو قسەیەش ،رۆژ لەدوای رۆژ گەندەڵی لەهەرێمی کوردستاندا رەگی زیاتر دادەکوتێت و تەشەنەی زیاتر دەسەنێت و حکومەت و دەستەى دەستپاکیش خۆیان بەو دۆسیە بچوکانەوە سەرقاڵ دەکەن ،کە گەندەڵی راستەقینە لەهەرێمی کوردستان بنبڕ ناکات”. ئەو پەرلەمانتارە بۆ زیاتر سەلماندنى قسەکانى نمونەى دۆسیەیەکى هێنایەوە، دۆسیەى گەندەڵی گەورەى بەبەڵگەوە لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، رادەستی دەستەى دەستپاکی کردووە ،نەک هەر بەدواداچوونیان بۆ نەکردووە ،بەڵکو دۆسیەکەشیان داخست.
9هۆکاری کاریگەر بۆ نرخى نەوت لە 2020دا
ئەنوەر کەریم نەوت بزوێنەری ئابووری جیهانەو گرنگییەکی تایبەتی بۆ ئابووری عێراق و هەرێمیش هەیە لەبەرئەوەی نزیکەی لە %9٠ی داهات لە نەوتەوە دەستدەکەوێت. بۆ پێشبینی نرخی نەوت شارەزایان و ئابووریناسان پەنا بۆ ئەو هۆکارو فاکتەرانە دەبەن کە کاریگەرییان لەسەر نرخی نەوت هەیە.
گرنگترین فاکتەرەکان؛
.١خواست و خستنەڕوو ،کاریگەرترین هۆکارە بۆ بەرزبوونەوەو دابەزینی نرخی نەوت کاتێک کە خواست زیاد دەکات بەرامبەر بەخستنەڕوو ئەوە نرخی نەوت بەرزدەبێتەوەو بە پێچەوانەشەوە.
.٢ڕێککەوتنی بازرگانی چین و ئەمریکا، دوو گەورەترین بەکاربەری نەوتن لە جیهاندا چاوەڕێدەکرێت قۆناغی یەکەم لە هەفتەی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٠واژووبکرێت دوای ئەوەش یارمەتی بۆ ڕێککەوتن لەسەر قۆناغێ دووەم بکرێت بەمەش یارمەتی بەرزکردنەوەی نرخی نەوت دەدات. .3ئۆپێک پاڵس ،بەردەوامن لەسەر کەمکردنەوەی بەرهەمی نەوت ،لە کۆتا دانیشتندا بڕیاری کەمکردنەوەی 5٠٠هەزار بەرمیلی تریاندا لە ڕۆژێکدا ،سعودیە ئەمجارە هەڕەشەی کرد لەو واڵتانەی کە پابەند نابن، بۆیە پابەندبوون گرنگە بۆ بەرزکردنەوەی نرخی نەوت. .٤سزاکانی سەر ئێران هەر بەردەوامن، بەتەواوی بەرهەمی نەوتی ئەو واڵتەی کەمکردۆتەوە بۆ نزیکەی 3٠٠هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا لە مانگی نۆڤەمبەری ڕابردوودا.
سزاکانى ئەمریکا لەسەر پاپۆڕە نەوت هەڵگرەکان و پیترۆکیمیاوی ئێرانی ،هەناردەی نەوت بەتەواوی بەرەو کزبوون دەبات وا دەکات گواستنەوەی نەوتی ئێرانی ئاسان نەبێت و بارهەڵگرەکان نەتوانن ئەو ڕیسکە گەورەیە بکەن ،ئەمەش یارمەتی جێگیربوون و بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دەدات. .5خاوبوونەوەی بەرهەمی نەوتی شەیڵی ئەمریکی ،لەمساڵدا پێشبینی دەکرێت کەمبوونەوەی بەرهەم بەردەوامبێت ،ئەمەش یارمەتی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دەدات. .6شەڕو ملمالنێی سیاسی کاتێک واڵتیكی بەرهەمهێنەری نەوت تووشی شەڕ دەبێت ئەوا ئاستی بەرهەمهینانی نەوت کەمدەکات وەک سوریاو لیبیا. .7ڕێژەی سوودی بانکی ئەمریکی، بە بەرزکردنەوەی رێژەی سوودی بانکی سستی بازاڕەکانی لێدەکەوێتەوەو خواستی
کۆمپانیاکان لەسەر نەوت دادەبەزیت، بەاڵم ئێستا سوودی بانکی ئەمریکی نزمەو چاوەڕێدەکرێت سوودی بانکی بەرزنەبێتەوە ئەمەش یارمەتی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دەدات. .8برێگستی بەریتانی ئەمەش دڵنیایەکی تریدا بە بازاڕی نەوت و دڵەڕاوکێی نەهێشت بەمەش نرخی نەوت بەرەو جێگیربوون دەبات بۆ ساڵی داهاتوو. .9پێشبینی بازرگانانی نەوت ،ئەمەش کاریگەری خۆی هەیە لەسەر بەرزبوونەوەو نزمبوونەوەی نرخی نەوت. بازرگانەکان ئێستا هەموویان کۆنتراکتی نەوتی فیوچەر ()Futureیان کڕیوە کۆنتراکتەکانی نەوتی برێنت بەڕێژەی %6.6 زیادیکردووەو هەرەوەها کۆنتراکتەکانی گازۆلین بەڕێژەی % ٤.7زیادیکردووە بۆ گاز بەڕێژەی .%8.١
بودجەى گشتى ،بە هەردوو بەشی (داهات و خەرجییە گشتییەکان) لە زۆربەى واڵتاندا ،بەتایبەتی لە واڵتانی تازەپێگەیشتوو ،جێگاى بایەخی ئابووریناسانە، لەبەرئەوەى بودجە خاڵێکی بەهێزو پاڵنەرى سەرەکی پێشخستنى ئابووری هەر واڵتێک و وەگەڕخستنی چاالکییە ئابوورییەکانە. یەکەم :پێناسەو گرنگی بودجەى گشتى -1پێناسەى بودجەى گشتی :خشتەیەکی خەمڵێنراوی گشتگیرە ،سەرجەم ئەو داهاتانە لەخۆ دەگرێت ،کە پێشبینی دەکرێت ،حکومەت بەدەستى بخات، هەروەها ئەو خەرجییە گشتییانە لەخۆ دەگرێت ،کە پێویستە خەرج بکرێت، لەساڵی دارایی داهاتوودا. بودجە ،بە پالنی دارایی ساڵی داهاتوو ئەژمار دەکرێت ،لەپێناو بەدیهێنانی ئامانجی دیاریکراو لەچوارچێوەى پالنی گشتى پەرەپێدانی ئابووری و کۆمەاڵیەتی واڵتان ،بەوەش لە بودجەى نەتەوەیی جیادەکرێتەوە ،کە خۆى دەبینێتەوە لە پێشبینییەکانی واڵتان بۆ ئاستى گەشەپێدانی ئابووری لەهەردوو کەرتی گشتى و تایبەتدا ،بەاڵم هەندێک زانیارى و خاڵی هاوبەش لە بودجەى گشتى و بودجەى نەتەوەییدا هەیە. ژمێرەى کۆتایی(الحساب الختامی) :ئەو خشتەیەیە ،کە سەرجەم داهاتە جۆراوجۆرەکانی حکومەت و خەرجییە گشتییەکان لەخۆ دەگرێت ،کە لەماوەى ساڵی دارایی رابردوودا بەدەست هاتوون و خەرج کراون ،بەاڵم بودجە ،پێشبینی و پالنی داراییە بۆ ساڵی دارایی داهاتوو. -2گرنگی بودجەى گشتی :بودجەى گشتى بۆ حکومەتی واڵتان گرنگییەکی گەورەى هەیە ،چونکە بەرنامەى کارى سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی لەخۆ دەگرێت بۆ ماوەى ساڵێکی دارایی. بودجەى گشتی ،رەهەندی سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی هەیە ،کە دەکرێت، سەرجەم هەنگاو و پالنەکانی حکومەت ،لە رێگەى شیکردنەوەى داتاکانی داهاتەکان و خەرجییە گشتییەکانەوە ئاشکرا بکرێن و بەدەست بهێندرێن ،کە سەرجەمیان لە بەڵگەنامەى بودجەی گشتییدا کۆدەکرێنەوە. بەکورتی ،دەکرێت بڵێین ،بودجەی گشتى تەنیا خشتەیەک نییە ،بۆ داهات و خەرجییە گشتییەکان ،بەڵکو بەڵگەنامەیەکە پەیوەندی بە ئابووری نەتەوەیی و ئەو هۆکارانەوە هەیە کە حکومەت لە رێگەیانەوە ئامانجەکانی سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی بەدەی دەهێنێت. دووەم :پێکهاتەکانی بودجە بودجەى گشتى لە دوو بەشی سەرەکی پێکدێت: بەشی یەکەم ،خەرجییە گشتییەکان :ئەو بڕە پارەیەیە کە حکومەت خەرجی دەکات بۆ دابینکردنی خواست و پێویستی گشتی ،بەشێوەیەک کە رەچاوی بەدیهێنانی یەکسانی و دادپەروەرى کۆمەاڵیەتی لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵگادا بکات. لەگەڵ بەرەو پێشچوونی رۆڵی حکومەتەکان لە پاراستنەوە بۆ بەرهەمهێن، هەروەها بەهۆى جۆراوجۆری و زۆربوونی خەرجییە گشتییەکانەوە ،خەرجییەکان دەکرێن بەچەندین بەشەوە ،گرنگی دابەشکردنی خەرجییە گشتییەکان بۆ ئەم چەند خاڵە دەگەڕێتەوە: -1ئاسانکردنی داڕشتن و ئامادەکردنی پالنەکانی حکومەت لە بواری خەرجییە گشتیەکاندا. -2جێبەجێکردنی بڕگەکانی بودجە ،بەشێوەیەکی چاالک و سەرکەوتووانە. -3خزمەتکردنی مەبەستەکانی ژمێرەو پێداچوونەوەو وردبینی. -4هەل دەڕەخسێنێت بۆ پەرلەمان و راى گشتی بەشێوەیەکی ورد ،چاودێرى چاالکییەکانی حکومەت بکەن لە بوارى داراییدا ،هەروەها ،حکومەت پابەند دەکات تەنها ئەو بڕە پارەیە خەرج بکات کە لە بودجەدا بۆى تەرخان کراوە. خەرجییە گشتییەکان دابەش ئەبن بۆ سەر ئەم بەشانە: -1خەرجی ئاسایی و نائاسایی. -2خەرجی ناوەندی و خەرجی ناناوەندی. -3خەرجی راستەقینە ،خەرجی گواستنەوە. -4خەرجی گشتى کۆتایی ،خەرجی گشتی کاتی ،خەرجی گشتی پێشبینی کراو. -5خەرجی کارگێڕی ،خەرجی کۆمەاڵیەتی ،خەرجی ئابووری. بەشی دووەم ،داهاتی گشتی :سەرجەم ئەو داهاتانە لەخۆ دەگرێت ،کە حکومەت بەدەستیان دەهێنێت و دواتر لەپێناو دابینکردنی خواست و پێویستی گشتی خەرج دەکرێت. داهاتە گشتییەکان ئەم بەشانە لەخۆ دەگرێت: -1سەرەکی و الوەکی ،سەرەکی ،سەرجەم ئەو داهاتانە لەخۆ دەگرێت ،کە داهاتی سەرەکی حکومەتن و بۆ بەدستهێنانی پشت بە کەسانی دیکە نابەستێت، وەکو گومرگ و باج و رسومات. بەاڵم داهاتی الوەکی ،ئەو داهاتەیە ،کە حکومەت لە خەڵکانی دیکەى کۆدەکاتەوە ،وەکو گومرگ و باج و رسومات. -2بەدەستهێنانی داهاتی گشتى لەرێگاى قەرزی ناچاری و قەرزی ئارەزومەندانە. -3داهاتی ئابووری گشتى ،کە خۆى لەپێ بژاردن و سزا و باج و رسومات دەبینێتەوە. -4داهاتی ئاسایی و داهاتی نائاسایی. سێیەم :قۆناغەکانی خولى بودجەی گشتی بودجەى گشتى لەم قۆناغانەى خوارەوە پێکدێت: قۆناغی یەکەم ،ئامادەکردنی بودجەى گشتى :حکومەت هەڵدەستێت بەئامادەکردنی خشتەى داهات و خەرجییە گشتییەکان بەشێوەیەکی وردو لەبەڵگەنامەیەکدا کۆی دەکاتەوە کە پێی دەوترێت بودجەى گشتى. قۆناغی دووەم ،پەسەندکردنی بودجەى گشتی :پەرلەمان ،هەڵدەستێت بە پەسەندکردنی ئەو پڕۆژە یاسایەى لە بارەى بودجەى گشتییەوە لەالیەن حکومەتەوە بۆ پەرلەمان نێردراوە. پەرلەمان دەسەاڵتی پەسەندکردن و رەتکردنەوەو هەموارکردن و زیادکردن و کەمکردنەوەى بڕگەکانی پڕۆژە یاساى بودجەى هەیە. قۆناغی سێێەم ،جێبەجێکردنی بودجەى گشتی :دواى پەسەندکردنی پڕۆژەیاساى بودجەى گشتی لەالیەن پەرلەمانەوە ،حکومەت هەڵدەستێت ،بەجێبەجێکردنی خاڵ و بڕگەکانی بودجەى گشتی و پالنەکانی لەچوارچێوەى بودجەى گشتی جێبەجێ دەکات ،تا کۆتایی رۆژى ساڵی دارایی ،دواتر هەڵدەستێت بە ئامادەکردنی ژمێرەى کۆتایی بودجەى گشتی. قۆناغی چوارەم :دەسەاڵتی یاسادانان ،لە رێگەى لیژنەکانی دەست دەکات بە چاودێریکردنی وردی جێبەجێکردنی یاساى بودجەى گشتى لەالیەن حکومەتەوە. * مامۆستاى بەشی ئابوورى لە کۆلێژى کارگێڕی و ئابوورى زانکۆى سلێمانی
ئ��ا��بوو�ی و زو�ە
12
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
کۆتا راپۆرتی بانکی نێودەوڵەتی 2019
زەمەن
له نوێترین راپۆرتیدا بانكی نێودهوڵهتی ،تیشك دهخاته سهر گرنگترین رووداوهكانی ساڵی 2019و ئەو ئاستەنگانەى لەساڵی 2020دا رووبەڕووی مرۆڤایەتی دەبێتەوە.
دەقى راپۆرتەکە
لەگەڵ نزیکبوونەوەى کۆتایی هاتنی دەیەى دووەمی سەدەی بیست و یەکەم، جیهان لە چەندین بواردا پێشکەوتنی گەورەى بەخۆوە بینی ،تەنانەت واڵتانی زۆر هەژاریش بوون بە خاوەنی تواناى زیاتر ،له بواری بەدەستهێنانی خزمەتگوزارییەکانی ئاوو کارەباو ئاوەڕۆو تەندروستی ،هەروەها رێژەى هەژاری و مردنی منداڵ لە جیهاندا کەمبۆتەوە ،داهێنانەکانی تەکنەلۆژیا باڵوبووهتەوە، خێرا بەشێوەیەکی بەشێوەیەک ،لە ئێستادا ،ژمارەى مۆبایل لە ژمارەى مرۆڤەکان زیاترن له جیهاندا ،لەگەڵ ئەوەشدا ،کۆمەڵێک ژمارەى پێوانەیی نەرێنی و خراپ تۆمارکراوە ،بۆ نموونە ئەو کەسانەى لە ساڵی 2019دا ،رووبەڕووی ئاوارەیی زۆرەملێ بوونەتەوە ،ژمارهیهكی پێوانهییهو لە مێژوودا ،لە هیچ ساڵێکدا ژمارەى ئەوەندە زۆر خهڵك ئاوارە نەبوون. هەروەها بەرزبوونەوەى رێژەى گازی ژەهراوی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگە هەوای زەوى ،رێژەى پێوانەیی تۆمارکردووەو جۆراوجۆرى زیندەوهران سنورداربوون. ئهم راپۆرتهی بانكی نێودهوڵهتی ،تیشک دەخاته سەر بەشێک لە دەستکەوتەکان و گرنگترین ئەو ئاستەنگانەى لەساڵی 2020دا رووبەڕووی مرۆڤایەتی دەبێتەوە.
800ملیۆن کەس لەژێر جنگی هەژارى دەرهێنراون
پێش 30ساڵ ،زیاتر لە یەک لەسەر سێی جیهان ،لەژێر هێڵی هەژارییەوە بوون، بەاڵم ئێستا ،رێژەى کەمتر لە %10ی خەڵک، رۆژانە ،یەک دۆالرو 90سەنتیان دەست دەکەوێت و لهژێر هێڵی ههژاریدا ژیان دهگوزهرێنن. بەپێی دوایین راپۆرتی بانکی نێودەوڵەتی، سەبارەت بە هەژاری ،لەنێوان سااڵنی 2000 بۆ 15 ،2015واڵت ،توانیویانە 802ملیۆن کەس لەژێر هێڵی هەژاریی رزگار بکەن. لەو 15واڵتەدا گەورەترین کەمبوونەوەى رێژەى هەژارى لەو ماوەیەدا تۆمارکراوە، بەبەراورد بە 114واڵتی دیکەى جیهان ،کە دەکرێت بەو 15واڵتە بەراورد بکرێن.
حەوت لەو واڵتانە لە کیشوەرى ئەفریقیا بوون ،کە دوو واڵتیان ،بە واڵتە هەره ههژارو دواکەوتووەکانی جیهان لەقەڵەم دەدرێن ،ئەوەش ئومێدی ئەوە دەبەخشێت، کە دەکرێت سنورێک بۆ هەژارى دابنرێت، تەنانەت لە دۆخی زۆر ئاڵۆز زەحمەتی واڵتانی ههژارو نهداردا.
زۆرینەى هەژارەکان لە ئەفریقیا و ئاسیان
بەپێی داتاکانی بانکی نێودەوڵەتی، لەساڵی 2015دا ،نیوەى هەژاران لە جیهاندا، کە ژمارەیان 736ملیۆن کەس بوو ،تەنیا لە پێنج واڵتدا دەژیان ،کە بریتی بوون ،لە واڵتانی( :هیندستان و نایجیریاو کۆنگۆى دیموکراتی و ئیسیوبیا و بەنغالدیش). لەبەرامبەردا ،واڵتانی جیهان بەگشتی گرنگی بە رووبەڕووبوونەوەى هەژارى دەدەن، هەر ئەوەش بووە هۆى ئەوەى رێژەى هەژارى لەو پێنج واڵتەداو واڵتانی دیکەى جیهان، بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزێت.
خۆپیشاندان دژى پیسبوونى ژینگە
پێش بەڕێوەچوونی کۆنگرەى لوتکەى رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان ،لەبارەى ژینگهو کەشوهەوا ،لە شارى نیویۆرک، لەمانگی ئەیلولی ساڵی 2019دا ،ملیۆنان کەس لە چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگا، لە زیاتر 150شار لە سەرتاسەرى جیهاندا، رژانە سەر شەقامەکان و خۆپیشاندانی ناڕەزاییان ئەنجامدا ،له دژی سستی و الوازی كاری حکومەتی واڵتان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان ،لە گرتنەبەرى رێوشوێنی بەپەلەى پێویست بۆ رووبەڕووبوونەوەى پیسبوونی ژینگەو داوایانکرد ،هەنگاوى کردارى بەپەلە بگیرێتەبەر بۆ پاراستنی ژینگە ،بەرگە هەواى زەوى لە ژەهرى دوانەئۆکسیدی کاربۆن و له پیسبوون ،لەو کاتەدا تەنیا لە شارى مەدرید نزیکەی یەک ملیۆن کەس رژانە سەر شەقامەکان. بۆ رێگریکردن لەو هۆکارانەى دەبنە هۆى قەتیسبوونی پلەکانی گەرماو پیسبوونی بەرگە هەواو ژینگە ،لەکۆى 195واڵتی جیهان 96 ،واڵت ،بڕیاریانداوە ،سیستمی بەرزکردنەوەى باج جێبەجێ بکەن ،لەسەر هەموو ئەو کااڵو بەرهەم و هۆکارانەى دەبنە هۆى پیسبوونی ژینگەو بەرگە هەواى زەوى، بۆ نموونە ،بەرزکردنەوەى نرخی سوتەمەنی. بە جێبەجێکردنی ئەو سیستمە، تەنیا لەساڵی 2018دا 45ملیار داهات بەدەست هاتووەو لە داهاتووشدا ،رێژەى زیاتر لە %20ی گازی ژەهراوی ،کە بەهۆى بەکارهێنانی سوتەمەنی و گەرمکردنەوەو بەگەڕخستنی کارگە گەورەكان بەکاردێت کەمدەبێتەوە.
%89.4دانیشتوانی جیهان کارەبایان هەیە
بەپێی دوایین راپۆرتی بانکی نێودەوڵەتی، لەماوەى 10ساڵی رابردوودا ،ژمارەى ئەو کەسانەى کە وزەى کارەبایان نییە ،لە یەک ملیارو 200ملیۆن کەسهوه لەساڵی ،2010بۆ 840ملیۆن کەس دابەزیوە لە ساڵی 2017دا، لەگەڵ ئەوەشدا لەساڵی 2019دا ،بەشێکی زۆرى گوندنشینانی باشورى بیابانەکانی کیشوەرى ئەفریقیا وزەى کارەبایان نییە ،ئێستا زیاتر لە 573ملیۆن کەس کارەبایان بۆ دابین ناکرێت ،لەو بیست واڵتەى کە توانایان نییە وەکو پێویست وزەى کارەبا بۆ هاواڵتیانیان دابین بکەن. یەکێک لە رێگاچارەکان بۆ واڵتە زۆر هەژارەکانی جیهان ئەوەیە لە رێگەى وزەى خۆرەوە ،کارەبایان بۆ دابین بکرێت ،ئێستا زیاتر لە 120ملیۆن کەس لەسەر ئاستی جیهان لەو رێگەیەوە وزەى کارەبایان بۆ دابین دەکرێت. کۆمپانیایەکی سەر بە بانکی نێودەوڵەتی، لەهەوڵدایە تا ساڵی 2025ئامێرێکی نوێ بەرهەم بهێنێت ،کە تواناى وەرگرتنی وزە لە خۆرو پێدانی كارهبا ،بۆ سێ ئەوەندەی كه ئێستا ههیه زیاد بکات بەوەش دەکرێت ئەو واڵتانەى زۆر هەژارن سود لەو ئامێرە وەرگرن بۆ دابینکردنی وزەى کارەبا لە خۆر ،به پاڵپشتی و هاوكاری بانكی نێودهوڵهتی.
یەک لەسەر چوارى مندااڵن لەدایکبوونیان تۆمارنەکراوە
تۆمارکردنی منداڵی تازە لەدایکبوو، گرەنتی بەدەستهێنانی رەگەزنامەو چاودێرى تەندروستی و خوێندن و خزمەتگوزارییە کۆمەاڵیەتییەکانی بۆ دابین دەکات و لە داهاتووشدا ،هەلى کارى بۆ دەڕەخسێنێت. لەکاتێکدا ،گرنگی بوون به خاوهنی رەگەزنامە لە زیادبووندایە بۆ هەر هاواڵتیەک لە واڵتەکەیدا ،بەاڵم زیاتر لە 166ملیۆن منداڵی خوار تەمەن پێنج ساڵ ،بەفەرمی لەدایکبوونیان تۆمارنەکراوە ،کە دەکاتە لە %25ی کۆى منداڵ لە واڵتانی هەژارو دواکەوتوو ،هەروەها 237ملیۆن منداڵی خوار تەمەن پێنج ساڵ، بەڵگەنامەى لەدایکبوونیان نییە ،زۆربەى ئەو مندااڵنەش لە ناوچە گوندنشینەکاندا دەژین و زۆربەیان دایکیان نهخوێندەواره. لەو واڵتانەدا ،رێژەى تۆمارکردنی ناوی منداڵی تازە لەدایکبوو لە شارەکاندا بە بەراورد لەگەڵ ناوچە گوندنشینەکاندا ،لە %30زیاترە . ئەوەی جێگاى دڵخۆشییە ،لەماوەى 10 ساڵی رابردوودا ،ژمارەى تۆمارکردنی منداڵی خوار تەمەن پێنج ساڵ ،لە هەر 10منداڵ چواریان تۆمار دەکران ،بەاڵم ئێستا ،رێژهی سێ لهسهر چواری منداڵی خوار تهمهن پێنج ساڵ تۆمار دهكرێن.
زیاتر لە 7ملیۆن منداڵ ناتوانن چیرۆکێکی سادە بخوێننەوە
مندااڵن ،لە بەشێکی زۆری جیهاندا، پرۆسەى پهروهردهو خوێندن و فێربوونی باشیان بۆ دابین ناکرێت ،تا بتوانن بەشێوەیەکی دروست فێرى خوێندن و خوێندنەوە ببن و لە خوێندندا سەرکەوتن بەدەست بهێنن. لەوانەیە ئەو کێشەیە ببێتە هۆى لەباربردنی هەوڵەکانی حكومهتی واڵتان و رێكخراوه نێودهوڵهتییهكان ،بۆ بهرهوپێشبردنی بواری پهروهردهو فێربوونی پیشەو بەدەستهێنانی زانیارى پێویست ،بۆ دەستخستنی هەلى کار لە ئایندەدا. بۆ ئەو مەبەستەش ،بانکی نێودەوڵەتی ئاماژەیەکی داهێناوە بەناوی “هەژاری له فێربووندا” ،بۆ پێوانەکردنی ئاستى زانستیو فێربوونی مندااڵن له جیهاندا. بەپێی داتاکانی بانکی نێودەوڵەتی ،رێژەى لە %53واڵتانی ههژارو خاوەن داهاتی کەم و مامناوەند ،رێژەى لە %89ی منداڵەکانیان بەدەست هەژاری فێربوونەوە دەناڵێنن. بەپێی پالنێکی بانکی نێودەوڵەتی ،تا ساڵی ،2030رێژەى هەژارى لە فێربووندا ،بۆ نیوە کەمدەکاتەوە ،بەمەرجێک ،حكومهتی ئەو واڵتانە پابەندی ئەو پالنە بن و ئاستی زانستی و پهروهردهو فێربوونی قوتابیهكانیان بەرزبکەنەوە. لەنێوان سااڵنی 2000بۆ ،2015 ژمارەیەک واڵت ،پێشکەوتنی گەورەیان لە بوارى پەروەردەو فێرکردن و بهرزكردنهوهی ئاستی زانستی قوتابیان و خوێندكارانیان بەدەستهێناوە.
زۆربوونی هەلى کارکردن لە کەرتی خزمەتگوزارییەکاندا
لە ئایندەدا لە چ بوارێکدا رهخساندنی هەلى کاركردن زۆر دەبێت؟ كارو ههلی داتاکان، بەپێی رهخساندنی هەلى کاركردن ،روو لە کەرتی خزمەتگوزارییەکان دەکەن ،کە ئێستا بۆتە هۆى دابینکردنی رێژەیەکی بەرچاوی هەلى کارکردن لە جیهاندا ،زیاتر لە %49ی هەلى کارکردن لە کەرتی خزمەتگوزارییەکانەوە دابین کراوە. بەپێی داتاکانی رێکخراوی کارى نێودەوڵەتی ،دەستی کار لە کەرتی خزمەتگوزارییەکاندا لەو واڵتانەى داهاتیان کەمە ،رێژەى لە %26پێکدەهێنێت ،بەاڵم ئەو رێژەیە لە واڵتانی پێشکەوتوو ،بۆ زیاتر لە %75بەرزدەبێتەوە. لەساڵی 1997وە ،هەلى کارکردن لە بوارى خزمەتگوزارییەکان ،لە کەرتی تایبەتدا ،لەو واڵتانەى داهاتیان مامناوەندە بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبۆتەوە. پێشبینی دەکرێت ،کارکردن لە بوارى
خزمەتگوزارییەکان و بازرگانی و چاکسازی، ببێتە هۆى سەرچاوەى سەرەکی رەخساندنی هەلی کارکردن لەنێوان سااڵنی 2017بۆ 2025 لە واڵتانی تازە پێگەیشتوودا. هەروەها رەخساندنی هەلى کارکردن لە بوارى بیناسازی و خزمەتگوزارییەکانی کارکردن لە واڵتانی داهاتی مامناوەندو پێشکەوتوو ،پەرەى زیاتر دەسەنێت. بەاڵم رەخساندنی هەلی کارکردن ،لە بواری خزمەتگوزارییەکانی شوێنی حهوانهوهو خواردن و خواردنهوه ،بە رێژەى جیاواز ،لە سەرتاسەرى جیهاندا گەشەسەندن بەخۆیەوە دەبینێت. لە کەرتی خزمەتگوزارییەکاندا ،بە بەراورد بە پیاوان ،ژنان دەستیان بەسەر رێژەى لە %55ی هەلى کارکردندا گرتووە.
قەبارەى قەرزەکان بەشێوەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە
لەماوەى پەنجا ساڵی رابردوودا ،کەرتی ئابوورى و دارایی لە جیهاندا ،رووبەڕووی چوار شەپۆڵی کەڵەکەبوونی قەرزەکان بووهتەوە ،سێ شەپۆلی یەکەم بە قەیرانی دارایی لە ئابوورى واڵتانی پێشکەوتوو و تازە پێگەیشتوو كۆتاییان هات. نوێترین شەپۆلی کەڵەکەبوونی قەرزەکان لەو واڵتانەدا ،لە ساڵی 2010دا روویدا ،کە واڵتانی پێشکەوتوو و تازە پێگەیشتوو نوقمی قەرز کرد ،بەشێوەیەک بەشێک لەو واڵتانە، ڕێژەى قەرزهكانیان گەیشتە لە %170کۆى داهاتی نیشتمانییان ،هەر ئەوەش بوهوته هۆی ئهوهی ئاستی گەشەکردنی ئابوورى ئەو واڵتانە سست و الواز بێت .ئەگەر رێوشوێنی پێویست نەگیرێتەبەر ،لەوانەیە رووبەڕووی قەیرانی دیکەى قوڵی ئابوورى دارایی ببنەوە.
کرێکارەکان پارە بۆ کەسوکاریان دەنێرنەوە
ناردنەوەی پارە لەو واڵتانەى کرێکارانی بیانی کارى تێدا دەکەن بۆ کەسوکاریان لە واڵتەکانیاندا ،بۆتە بەشێکی زیندوو له ئابووری بەشێک له واڵتانی جیهاندا. بەپێی داتاکان ،گواستنەوەى پارە لە واڵتێکەوە بۆ واڵتێکی دیکە ،لە ساڵی 2019دا گەیشتۆتە سهرووی 551ملیار دۆالر. لە واڵتانی هەژارو داهاتی مامناوەند ،بە بەراورد ،بە ساڵی ،2018بەڕێژەى %4.7 داهاتیان لهو بوارهدا زیادیکردووە ،ئێستا زیاتر لە %25ی کۆی داهاتی نیشتمانی ئەو واڵتانە پێکدەهێنێت و زۆر زیاترە لەو بڕە پارەیەى کە لە رێگەی سهرمایهداران و وەبەرهێنەرانی دەرەکیەوە ،کارى وەبەرهێنان لەو واڵتانەدا دەکەن ،بەتایبەتی لە واڵتانی قیرغیزستان ،تاجیکستان ،هایتی و نیپال.
مۆبایل زۆرەو ئینتەرنێت کەم
لەماوەى چەند دەیەیەکدا ،بهرههمهكانی شۆڕشی تەکنەلۆژیا ،گەیشتۆتە سەرتاسەرى واڵتانی جیهان ،رۆژ لەدوای رۆژ ،ژمارەى ئەو کەسانەى دەبنە خاوەنی مۆبایلی تایبەت بە خۆیان ،لە واڵتانی هەژارو تازە پێگەیشتوودا لە زیادبووندایە. تەکنەلۆژیاى پێشکەوتوو و مۆبایل، بوونەتە سەکۆیەكی گرنگ بۆ گواستنەوەى هەواڵ و زانیارى بەشێوەیەکی خێرا لە جیهاندا ،هەروەها بەشدارییەکی چاالکی کردووە لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارى بانکی و گواستنەوەى دارایی و چەندین چاالكی و کارى دیکەدا. هەروەها بووهتە هۆى هاندانی خەڵک لە بەکارهێنانی کااڵ جۆراوجۆرەکان لەئەنجامدا داهاتی نیشتمانی چەندین واڵتی تازە پێگەیشتووی بەرزکردۆتەوە. لەگەڵ باڵوبوونەوەى مۆبایل بەشێوەیەکی خێرا ،بەاڵم هێشتا خزمەتگوزارییەکانی ئینتەرنێت ،لە بەشێکی زۆرى واڵتانی هەژارو تازە پێگەیشتوودا وەکو پێویست نییە ،بەشێوەیەک لە بەشێک لەو واڵتانەدا، تەنیا لە %31ی هاواڵتیان خزمەتگوزارى ئینتەرنێتیان پێگەیشتووە ،بەاڵم پێشبینی دەکرێت ،لەماوەى چەند ساڵی داهاتوودا ،ئەو خزمەتگوزارییە بەشێوەیەکی خێراو باشتر لەو واڵتانەدا پێشکەش بە هاواڵتیان بکرێت.
کوتانی مندااڵن وەکو پێویست نەبووە
کوتانەکان بوونەتە هۆى بنبڕکردنی بەشێکی زۆر لە نەخۆشییەکان ،وەکو ئیفلیجى منداڵ و سورێژهو دڕکەومێکوتەو چەندین نەخۆشی دیکە لە بەشێکی زۆر لە واڵتاندا، بەاڵم تائێستاش ،کەموکورتی لەو بوارەدا هەیە ،کە پێویستی بە چارەسەرکردنی خێراو بەپەلە هەیە. بەپێی راپۆرتێکی رێکخراوی تەندروستی جیهانی ،رێژەى توشبوون بە نەخۆشییهكانی سورێژهو دڕکەومێکوتە لەساڵی 2019دا، بەڕێژەى %300بەرزبۆتەوە لەسەر ئاستی جیهان ،بەبەراورد بە ساڵی ،2018زیاتر لە چوار ملیۆن و 200هەزار کەس لە جیهاندا توشی ئەو ڤایرۆسانه بوون. لەساڵی 2018دا زیاتر لە 150هەزار کەس، گیانیان لەدەستداوە بەهۆى توشبوونیان بە نەخۆشی سورێژە ،لە واڵتانی کۆنگۆى دیموکراتی و لیبریا ،مەدەغەشقەر ،سۆماڵ، ئۆکرانیا ،ئەوەش کێشەیەکی جیهانییەو پێویستە بەخێرایی چارەسەر بکرێت و لەڕێگەى کوتانی دروستی مندااڵنەوە ئەو نەخۆشیانە بنبڕبکرێن. سهرچاوه :ماڵپهڕی فهرمی بانكی نێودهوڵهتی
توشبوون بە نەخۆشییهكانی سورێژهو دڕکەو مێکوتە لەساڵی 2019دا ،بەڕێژەى %300بەرزبۆتەوە
گواستنەوەى پارە لە واڵتێکەوە بۆ واڵتێکی دیکە ،گەیشتۆتە سهرووی 551ملیار دۆالر
تەنیا %31ی هاواڵتیان خزمەتگوزارى ئینتەرنێتیان پێگەیشتووە
زیاتر %49ی هەلى کارکردن لە کەرتی خزمەتگوزارییەکانەوە دابین کراوە
زیاتر لە 166ملیۆن منداڵی خوار تەمەن پێنج ساڵ ،بەفەرمی لەدایکبوونیان تۆمارنەکراوە
15واڵت ،توانیویانە 802ملیۆن کەس لەژێر هێڵی هەژاریی رزگار بکەن
ا� ��ا ب�� ت
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
11
خۆی بە کچێکی بزێو و چاونەترس دەزانێت زەمەن خانمە راگەیاندنکارێک سەرباری ئەوەی بەکالریۆسی هەیە لە راگەیاندندا ،بەاڵم رەتی دەکاتەوە کە خۆی ئەو پیشەیەی هەڵبژاردبێتو دەڵێت جێی نیگەرانییە کە زۆر جار گرفت بۆ خانمانی رۆژنامەوان دروست دەکرێت و لە الیەن رەگەزی بەرامبەرەوە ئیستیغالل دەکرێن کۆمەڵگە بە چاوێکی تر سەیریان دەکات. خانمە رۆژنامەنووس کوردستان جەالل ،کە لە سایتی رێوان کاردەکات ،دانیشتووی شاری سلێمانییەو هەڵگری بڕوانامەی بەکالۆریۆسە لە بواری راگەیاندندا ،بە وتەی خۆی پیشەی رۆژنامەنووسی خواستی خۆی نەبووە ،بەڵکو بە ناچاری دوای قۆناغی ئامادەیی ناوی لە بەشی
راگەیاندنی زانکۆی سلێمانی هاتۆتەوە ،بۆیە ناجار دەبێت دوای زانکۆ دەست بکات بە کاری رۆژنامەوانی و راگەیاندن. سەبارەت بە سەرەتای ئاشنابوونی بە کاری رۆژنامەوانی ،کوردستان بۆ “زەمەن” وتی: “سەرەتای کارم دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی یەکەمی زانکۆ ،لەو کاتەوە لە چەند رۆژنامەیەکدا کارم کردووەو دواتر لە چەندین سایت و رادیۆو شوێنی جیاجیا کارم کردووە ،ئێستاش بۆ نزیکەی نۆ ساڵ دەبێت بەردەوامم لە پیشەی رۆژنامەوانی”. بە بۆچوونی کوردستان ،ئێستا کارکردنی خانمان لە بواری رۆژنامەنووسیدا بەرەوپێشچوونی باشی بەخۆیەوە بینیوە ،بەراورد بە سااڵنی رابردوو و دەڵێت :بە خۆشحاڵییەوە من کچانێکی زۆر دەبینم لە کەناڵە جیاوازەکانی راگەیاندندا کار دەکەن و دەردەکەون ،بەاڵم ئەوەی جێگەی
نیگەرانییەو زۆر جار گرفت بۆ خانمانی رۆژنامەوان دروست دەکات ،ئیستغالل کردنیانە لەالیەن رەگەزی بەرامبەرو بە چاوێکی تر سەیرکردنیانە لەالیەن کۆمەڵگەوە ،یاخود پاشقول لێگرتنیانە لەالیەن چواردەورەکەیانەوە کە ناهێڵن بەرەوپێش بچن. ئەم خانمە راگەیاندنکارە ،نایشارێتەوە کە جاران کەمتر گرنگیی بە کێشەو گرفتی خانمان داوە لە کارە رۆژنامەوانییەکانیداو دەڵێت :بەاڵم ئێستا بە تەواوەتی کار بۆ خانمان دەکەم ،چونکە ئێستا من لە راگەیاندنێکی تایبەتمەندی خانمان کار دەکەم و بڕواو خۆشەویستی تەواوم بۆ کارەکەم هەیە. رۆژنامەنووسەوە، (کوردستان)ی بەالی رۆژنامەنووسی سەرکەوتوو دەبێت جیاواز بێت لە کەسانی تر ،ئەویش بەوەی کە دەبێت چاونەترس و بزێو بێت و دەڵێت :دەتوانم بڵێم تا رادەیەک ئەو خەسڵەت و تایبەتمەندییە لە مندا بوونی هەیە.
هەر شتێک بە دار دروست بکرێت دروستی دەکات زەمەن -کەرکوک ناو هاواڵتییەکی شاری کەرکوک، ماوەی 49ساڵە خەریکی پیشەی دارتاشییە و گلەیی لە بازاڕخراپی پیشەکەی دەکات کە کەلوپەلی تورکی بازاڕی نەهێشتوون و دەڵێت ئێمە کورسی دروست دەکەین گرەنتی 10ساڵی لەگەڵدایە. خالید محەمەد عەلى ،ساڵى 1949لە شارى کەرکوک لە دایکبووە و لە ساڵی 1970وە دەستی کردووە بە كاری دارتاشی لە گەڕەكی رەحیماوا. ئەم هاواڵتییە کە تا ئێستاش بەردەوامە لە پیشەکەی ،سەبارەت بەو شتانەی دروستی دەکات بۆ “زەمەن” وتی“ :کەرەستەکانی ناو ماڵ و کورسى دەسکدارو بێ دەسک و تاخمی دانیشتن و نوستنو خواردن ،لەگەڵ دۆاڵب و جامخانەو شوێنى پێخەف هەڵگرتن دروست دەكەم ،بە گشتی هەر شتێك بە دار دروست بكرێت دروستی دەكەم”. ئەم هاواڵتییە وێڕای ئەوەی
ئەتەکێتی باڵوکردنەوەی پۆست لە تۆڕە
کۆمەاڵیەتییەکان بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان بووەتە بەشێک لە ژیانی هەموو چین و توێژەکان لە سەرتاسەری جیهاندا. زۆرجار بەهۆی خراپ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان، چەندین کێشەی کۆمەاڵیەتی لە هەموو کایەکانی دیکەی کۆمەڵگا دروست دەبێت ،کە زۆر جار چارەسەریان ئەستەمە. ماڵپەڕی سەیدەتی لە زاری شارەزای بواری ئەتەکێت (نادین زاهیر) چەند رێنماییەکی باڵوکردەوە لەوانە: کاتێک پۆستێک دەکەیت لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان ،کەپەیوەستە بە چەند هاوڕێیەکت ،دەبێت مافیان بپارێزیت و پێشتر پرسیان پێبکەیت. دەبێت ئەو وتە ،یان وێنە ،یاخود گرتە ڤیدیۆیەی پۆستیدەکەیت ،لەگەڵ کولتوورو نەریتی کۆمەڵگادا بگونجێت. نابێت داوا لە هاوڕێکانی بکات کە الیک یان کۆمێنێت بۆپۆستەکانی بکات ،دەبێت خۆی بڕیار لەسەر ئەوە بدات. کاتێک بۆ بۆنەیەک هاوڕێکەت لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانپیرۆزبایت لێ دەکات دەبێت بە وتەی جوان وەاڵمی بدەیتەوە. نابێت هیچ پۆستێک بکەیت لە بارەی چوونت بۆ شوێنان،یاخود گەڕانەوەت ،لەبەر سەالمەتی خۆت.
باریکترین کەمەر لەهەموو جیهاندا نمایشکارێکی جلوبەرگی سویدی ،بەهۆی کەمەری باریکییەوە ناوی چووە کتێبی گینسەوە. نمایشکاری دیاری جلوبەرگی سویدی پیکسی فۆکس، هەستا بە ئەنجامدانی چەند نەشتەرگەرییەکی جوانکاری ،تا لە کۆتاییدا بووە خاوەنی باریکترین کەمەر لە جیهاندا ،بەمەش ژمارەی پێوانەیی شکاند و ناوی چووە کتێبی گینسەوە. پیکسی فۆکس ،چەندین نەشتەرگەری جوانکاری بۆ جەستەی ئەنجام داوە تاوەکو ببێتە جوانترین کچ.
بازاڕی ساردەو بەهۆی کەلوپەلی بیانییەوە مشتەرییەکانی کەم بوونتەوە ،بەاڵم هێشتا پیشەکەی خۆی خۆش دەوێت و ئەزموون باشی لێوە پەیدا کردوووە ،ئەو دەڵێت :لە سااڵنى هەشتاکانەوە ژورى بازرگانى کەرکوک ،وەکو هاندانێک بۆ کارەکەمان و كارئاسانی بۆ دارتاشەكان ،زۆرێك لە پێداویستییەكانی بۆ دابین دەكردین ،لەوانە (سپرتۆ ،دارى ساج و فایبەر ،هەروەها بزمار) بەاڵم ئیتر لە ساڵی 2003ەوە هیچ هاوکارییەک نەما. خالید محەمەدی دارتاش بۆ زەمەن باسی لەوەش کرد کە پێشتر کارى دارتاشى زۆر بوو، بەاڵم ئێستا كارەكە سست بووە و بەهۆی بێبازاڕییەوە خەڵكێکی زۆر دەستبەرداری ئەم پیشەیە بوونو دەشڵێت :خەریكە بەرەو ئەوە دەچین ،نەتوانین بژێوی خۆمانو تەنانەت کرێی دووکانەکەش دەربكەین ،بەاڵم من خۆشەویستیم بۆ كارەكەم وای كردووە جارێ بەردەوامبم و وازی لێنەهێنم.
عودەکەی وەک منداڵی خۆی خۆشدەوێ زەمەن لە تەمەنی 14ساڵییەوە دەستی بە ژەنینی ئامێری عود کردووە ،چونکە هەر لە تەمەنی منداڵییەوە خولیای ئەو ئامێرە بووە ،ئەو کە دەرچووی پەیمانگای هونەرە جوانەکانی سلێمانییە و یەکێکە لە ئەندامە چاالکەکانی گرووپی موزیکی لوڕ ،خۆشەویستییەکی زۆری بۆ خێزانو عودەکەیشی هەیەو دەڵێت لەپاڵ ژیانی هاوسەریمدا ،بەردەوامم لە کارە هونەرییەکانم. هێسار هاوکار ،لەدایكبووی شاری سلێمانییە و دەرچووی پەیمانگای هونەرە جوانەکانە ،ژەنیارێکی باشی ئامێری عودەو لە ساڵی 2010وە بەردەوام کارو چاالکی هونەریی هەبووەو تا ئێستاش بەردەوامە. هێسار بۆ “زەمەن” وتی“ :لە منداڵییەوە زۆر حەزم بە دنیای هونەرو موزیك کردووە ،بەاڵم لە تەمەنی 14 ساڵییەوە دەستم پێکرد ،ئامێری عود خولیای خۆم بوو چونکە ئامێرێکی
رۆژهەاڵتییەو لە کولتووری واڵتەکەمەوە زۆر نزیکەو زۆر تایبەت و خۆشەویستە بۆم ،وەکو منداڵێکی خۆم خۆشم دەوێت. هێسار نیگەرانە لەوەی کە رێژەی بەشداری خانمان لە کایەی هونەریدا بە رێژەیەکی بەرچاو کەمە و هۆکارەکەشی بۆ نەبوونی هاوسەری گونجاو و هاوکارنەبوونی خێزانەکان دەگەڕێنێتەوە ،لەگەڵ ئەوەی بەشێک لە هونەرمەندە گۆرانیبێژو موزیسیانەکان بەم دواییانە روویان لە دنیای سینەما و دراما کوردییەکان کردووە ،بەاڵم هێسار دەڵێت :باوەڕ ناکەم بتوانم لە بەرهەمی دراما و سینەمادا بەشداری بکەم ،چونکە بەڕاستی سینەما و دراما هونەرێکی تایبەت و جیاوازن. سەبارەت بەوەی لەنێوان ژیانی هونەری و ژیانی خێزانیدا کامیان لە پێشترن؟ هێسار بێ دوودڵی بە “زەمەن”ی وت“ :دەتوانم بڵێم هەردووکیان وەک یەک لە پێشترن ،چونکە من بڕوام وایە لەپاڵ ژیانی هاوسەریمدا دەتوانم بەردەوام بم لە هەموو چاالکی و کارە هونەرییەکانمدا، سوپاس بۆ هاوسەرەکەم کە زۆر پاڵپشتمە لە هەموو کارەکانمدا”.
بەتەمەنترین یاریزانی جومناستیک خانمێکی بەتەمەنی واڵتی ئەڵمانیا بەهۆی تواناو حەزی زۆری بۆ جومناستیک ،ناوی چووە کتێبی گینسەوە. جوهانا کواسی تەمەن 94ساڵ ،وەک بەتەمەنترین یاریزانی جومناستیک ژمارەی پێوانەیی شکاندو ناوی چووە کتێبی گینسەوە. ئەم خانمە دانیشتووی ئەڵمانیایەو ماوەی چەند ساڵێکە یاریزانی جومناستیکە و سەرباری زۆریی تەمەنی ،توانا و چاالکی زۆری هەیە.
چەقاندنی دەرزی بە دەموچاودا الوێکی واڵتی ئەرجەنتین بەهۆی ئەوەی زۆرترین ئەڵقەو دەرزی بە دەموچاوەوە بوو ،ناوی چووەتە کتێبی گینسەوە. ئەلێکس رۆزاڵس دانیشتووی واڵتی ئەرجەنتینە و توانایەکی زۆری هەیە و ئەڵقەو دەرزی لە جۆری دەمبوس چەقاندووە بە دەموچاویدا. بەهۆی ئەمەشەوە ژمارەی پێوانەیی شکاندوەو ناوی چووەتە کتێبی گینسەوە.
ا� ��ا ب�� ت
10
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
لێرە کەس مافی نییە داوای وێنە بکات مێهڤان مەجید /زاخو پیاوێکی چایچی لە شاری زاخۆ ،بە ھەڵوایسنی وێنەی سەرکردەو کەسایەتییە مێژووییەکانی کورد ،چاخانەکەی کردووە بە شوێنێکی کولتووری و رۆژانە سەدان کەس لە ئافرەت و پیاو و گەنج سەردانی دەکەن ،خاوەنی چایخانەکە دەڵێت بۆ کۆکردنەوەی ئەو وێنانە سەردانی چەندین واڵتم کردووە. رەمەزان سەلیم ناسراو بە (رەمێ چایچی) ماوەی 26 ساڵە کاری چایچێتی دەکات ،بەاڵم شێوازی ئیشکردنی ئەو جیاوازە لە چایچییەکانی تر و زیاتر شێوازێکی کولتووری و ھونەری بە دووکانەکەی بەخشیوە ،ئەویش کۆکردنەوەو ھەڵواسینی وێنەی کەسایەتییە ھونەری و سیاسی و مێژووییەکانی کوردە کە سەرنجی خەڵکی ناوچەکەو گەشتیارانی راکێشاوە. رەمەزان بۆ “زەمەن” وتی“ :ساڵی 1994وەک کرێچی لەناو ئەم چایخانەدا دەستم کرد بە کارکردن و تا ساڵی 199٨بەردەوام بووم ،دواتر خوم بووم بە خاوەنی و بیرم لە کۆکردنەوەی وینە کۆنەکان کردەوە ،ھەوڵمدا زۆرترین وێنە کۆبکەمەوە ،دواجار ساڵی 2007یەکەم وێنەم بە دیواری دوکانەکەمدا ھەڵواسی”. ئەم چایچییە بۆ کۆکردنەوەی وێنەکان ،جگە لە شارو شارۆچکەکانی کوردستان ،سەردانی واڵتی ئێران و سوریاو تورکیای کردووە ،خەرجی ئەم سەردان و گەڕانانەش
شاناو کۆسااڵن:
ئەگەر مێردەکەم رێگریم
سەرما؛ بازاڕی خومچییەکان گەرمرت دەکات
لێبکات جیادەمبەوە زەمەن
خوێندکارێکی قۆناغی چواری پەیمانگای ھونەرە جوانەکانی سلێمانی ،خەونی ئەوەی ھەیە وەک دیاردەیەک لە ناو کورددا شانۆ بە شێوەزاری ھەورامی پێشکەش بکات و دەڵێت ئەوەی لە ناخمدایە دەتوانم لە رێی شانۆوە بیڵێم. شاناو کۆسااڵن لە خێزانێکی ھەورامی لەدایکبووە و لە سەرەتای منداڵییەوە حەزیکی زۆری بۆ شانۆ ھەبووە ،ئەم خانمە ئەکتەرە دوای ئەوەی پۆلی نۆ تەواو دەکات ،دەچێتە پەیمانگای ھونەرە جوانەکان و لەوێ بە شێوەیەکی زانستی ئاشنا دەبێت بە ھونەری شانۆ و لە ژیانی خوێندکاریدا بەشداری چەندین کاری شانۆیی دەکات ،کە بەشێک بوون ئەتروحە و ئەزموون و خۆی گوتەنی سودێکی زۆری لێ بینیون ،شاناو تایبەت بۆ “زەمەن” وتی“ :یەکێک لە ئیشە زۆر تایبەتەکانم شانۆیی (تاعونی گەل) بوو کە نووسەری تێکستەکە یەکێک بووە لە خوێدکارەکانی پەیمانگا و تێکستەکە ئاستێکی بەرز و جوانی ھەبوو ،من ئەوە بە یەکێک لە ئیشە جوانەکانی خۆم دەزانم”. بە الی شاناوەوە پەیمانگا کاریگەرییەکی باشی ھەیە لەسەر ئاستی دروستبوونی ھونەرمەند و نموونەی پێشکەشکارانی کەناڵەکان و ئەکتەرەکانی نێو فیلم و دراماکان دەھێنێتەوە کە بەشێکیان بەرھەمی پەیمانگان و لە پەیمانگا پێگەیەنراون ،بۆ ئەم خانمە ئەکتەرە گەنجە گرنگ نییە لەگەڵ چ درھێنەرێک کار دەکات ،خۆی گوتەنی گرنگ ئەوەیە تێکستەکە باش و کاریگەربێت. شاناو جەخت لەوەش دەکاتەوە کە خێزانەکەی ھیچ کاتێک رێگر نەبوون لە کارە ھونەرییەکانی و سەبارەت بەو خانمانەش کە پاش ژیانی ھاوسەری لە کایەی ھونەر دوور دەکەونەوە دەڵێت :ھۆکارەکەی ئەوەیە کە پیاوی کورد چاوی ھەڵنایەت بە سەرکەوتن و بوێریی ئافرەتدا، بۆیە بەشێک لە خانمە ھونەرمەندەکان پاش زەواج بە ناچاری لە ھونەر دووردەکەونەوە ،بەاڵم من ئەگەر ھاوسەرەکەم رێگریم لێ بکات لە کاری ھونەری ،بێگومان لێی جیادەبمەوە ،چونکە ھونەر بەشێکە لە ژیانی من. شاناو کۆسااڵن ئێستا جگە لە کاری ھونەری ،وەک پێشکەشکاریش لە بەرنامەی (ئامیان) ی تەلەفزیۆنی گەلی کوردستان کار دەکات کە بە شێوەزاری ھەورامی پێشکەش دەکرێت و خزمەت بە کولتووری ناوچەی ھەورامان دەکات. شاناو بۆ “زەمەن” باس لەوەش دەکات کە لە ئێستادا بیر لەوە ناکاتەوە لە فیلم و دراما کوردییەکاندا بەشداری بکات و دەڵێت :تاکە خەونی من ئەوەیە شانۆ بە شێوەزاری ھەورامی پێشکەش بکەم.
لەسەر گیرفانی خۆی بووە و دەشڵێت :پەیداکردنی وێنەکان ئاسان نەبوو ،زۆرجار ناچار بووم رێگایەکی زۆر و سەخت ببڕم تا وێنەیەک پەیدا بکەم ،بەاڵم ئەوەی کە زۆر بێتاقەتی دەکردم ئەوە بوو کە پاش بڕینی رێگا سەختەکان ئەو کەسەی وێنە کۆنەکەی البوو ئامادە نەبوو بمداتێ. بە گوتەی ھاواڵتیان و ئەو کەسانەی سەردانی چایخانەکەی رەمەزان دەکەن ،ئەم چایخانەیە شوێنێکی سەرکەوتووە و جێگەی سەرنجی ھەموانە و پێیان وایە کە رەمەزان ھونەرێکی جوانی بەکارھێناوە بە کۆکردنەوەو ھەڵواسینی وێنەکان و ئەمەش وای کردووە رۆژانە خەڵکانێکی زۆر سەردانی بکەن. تێچووی گەڕان و کۆکردنەوە و کڕینی وێنەکان زیاتر لە 20000ھەزار دۆالرە و بریتییە لە 2500وێنە، بەاڵم وەستا رەمەزان بەھۆی بچووکیی دووکانەکەیەوە، تەنها 1500وێنەی ھەڵواسیوە و دەڵێت :داواکارم الیەنە پەیوەنددارەکان شوێنێکی گەورەترم بۆ پەیدا بکەن بۆ ئەوەی بتوانم سەرجەم وێنەکان ھەڵواسم و خەڵکی بیانبینن. ئەم چایچییە بۆ “زەمەن” باسی لەوەش کرد کە ھەندێک لە خاوەنی وێنەکان ،یاخود منداڵەکانیان ھاتوون بۆ ئەوەی وینەکان ببەنەوە بۆ خۆیان و دەڵێت: ھەندێکیشیان ئامادەن پارەیەکی زۆرم بدەنێ ،بەاڵم من رازی نەبووم ،چونکە الی من ئەم کەسایەتییە گەورانە بۆ فرۆشتن نینو ھیچ کەسێک مافی ئەوەی نییە لێرە داوای وێنە بکات.
مەزهەر كەریم
بەھۆی رەنگكردنی قاتی شاڵەوە لە وەرزی زستاندا ،جارێكی دیكە پیشەی خومچێتی دەگەڕێتەوەو خاوەنی دوكانێكی دێرینیش ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كاری خومچێتی لە وەرزی زستان و سەرمادا زیندوو دەبێتەوەو بازاڕیان گەرم دەبێت. کاوە عەبدوڵاڵ ،کە پەرەمێزێكی خستبووە ژێر مەنجەڵێکی گەورەی مسەوەو بە دار ئاوەكەی تێكدەدا ،کۆمەڵێک قاتی شاڵی خستبووە مەنجەڵێکەوەو بەمەبەستی رەنگکردنیان بە دارێکی ئەستوور ئەمدیو ئەودیوی پێ دەکرد. دوکانەکەی وەستا کاوە لە بازاڕی سەعید تەھا کۆییەو سەقفەکەی گڵەو بە چینکۆ گیراوە، ھێشتا سیما کۆنەکەی پێوە دیارەو دووكەڵو رەشایی دیوارەکانی گرتووە ،ھەمان ئەو پالكو قاعیدانەی گڵۆپو سەعاتی كارەباكەی جارانە کە خەیاڵی مرۆڤ دەبەنەوە بۆ سااڵنی حەفتاکان و وەک دەڵێن ھیچ دوكانێك لەو گوزەرەدا ھێندەی دوکانەکەی وەستا کاوە کۆن نییە ،ئێستاش لە سەرەتای ھەموو پایزێکدا سەربانەکەی گڵەبان دەکاتەوە. لەگەڵ کۆنیی دوکانەکەیدا ،وەستای خومچیش بە جلوبەرگێگی كوردی قەدیمەوە دەردەکەوێت و بەدەم ئیشکردن و رەنگکردنی قاتە شاڵەکانەوە بۆ “زەمەن” وتی“ :ماوەیەكی زۆرە كاری خومچێتی نەماوە ،بەاڵم بەھۆی وەرزی زستانەوە خەڵکی قاتی شاڵ کە کاڵ بوونەتەوە دەھێنن بۆ رەنگکردن و ھەڵیدەگرن بۆ وەرزی بەھار ،بەھۆی ئەمەوە پیشەی خومچێتی سەرلەنوێ پەرەی سەندووەتەوەو بازاڕی گەرم کردووین”. بە گوتەی ئەم پیاوە خومچییە ،كاری رەنگكردنی جلوبەرگ لە سااڵنی كۆندا بازاڕێكی باشی ھەبووەو وتیشی“ :سەرەتا لە سااڵنی بیستەكاندا لەسەر دەستی جولەكە خومچییەكان پەیدابووەو تا ساڵی نەوەدەكانیش بایەخی باشی ھەبووە ،بەاڵم دواتر بەھۆی پەیدابوونی جلی الیلۆنو باشبوونی دۆخی ئابوورییەوە ئەم كارە گرنگی نەما”.
لە گینسەوە خێراترین دابەزاندنی کێش گینس بۆ ژمارە پێوانەییەکان ،خەاڵتێکی سەیر دەدات بە خانمێک کە توانیی لە ماوەی تەنیا 30رۆژدا ٨0کیلۆ لە کێشی دابەزێنیت. لۆرین جین لە بارەی نهێنی کێشدابەزاندنییەوە وتی: نهێنی دابەزینی کێشم تەنیا بۆ یەک شت دەگەرێتەوە ،ئەویش بەکارھێنای (مایکرۆوەیڤ) بووە بۆ ھەموو ژەمێکی رۆژانەم کە خواردوومە ،چونکە دەزانم مایکۆوەیڤ ھیچ جۆرە ڤیتامین و کانزایەک لەو خۆراکەدا ناھێڵێت کە دەیخۆیت.
بڕگێک ١٣١شوتی گرت بڕگێکی شووتی لە چین ژمارەی پێوانەیی گینس بۆ خۆی بەدەست دەھێنێت دوای ئەوەی بەتەنیا 131 شووتی دەگرێت .كێشی ھەریەك لە شووتییەکیش لەو شوتیانەی گرتوویەتی ( )10كیلۆگرامە و ماوەی 90ڕۆژی ویستووە تاوەكو پێبگەن .ئەمەش دوای ئەوە ھات کۆمپانیایەکی تایبەت مەند توانی گۆڕانکاری لە تۆوی شوتییەکەدا بکات.
درێژترین برژانگ
ژنێکی چینی ناوی چووە کتێبی گینسەوە بەھۆی درێژی برژانگەکانیەوە ئەم خانمە برژانگەکانی حاڵەتێکی دەگمەن و جیاوازی ھەیە و 12.4سانتیم درێژە .جوان خان جی بەسەر”ڤالێری سماغلی”ی ئۆکرانی سەرکەوت کە تەمەنی 54ساڵبوو و پێشتر بە درێژی برژانگەکانی بەناوبانگبوو چونکە برژانگەکانی 3سانتیم درێژبوو.
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
ن�� ڵ ��ودەو �ڵ�ە ت��ی
9
رووسیا داوای پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی نوێی تایبەت بە “تاوانەکانی ئینتەرنێت” دەکات زەمەن نەتەوە یەکگرتووەکان پشتیوانی لە پرۆژە بڕیارێکی پێشنیازکراوی رووسیا دەکات لەپێناو دانانی پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی نوێ بۆ رووبەڕووبوونەوەی پرۆژە ئینتەرنێت”، “تاوانەکانی بڕیارەکەی رووسیا لەالیەن چینەوە پشتیوانییەکی گەورەی لێ دەکرێت ،بەاڵم بووەتە مایەی نیگەرانی واڵتانی رۆژئاواو رێکخراوەکانی تایبەت بە پاراستنی ئازادی و مافی مرۆڤ ،بەوپێیەی ترسی ئەوەیان هەیە ئەو پەیماننامە نوێیە ببێتە هۆی کۆتوبەندکردنی رووبەری ئازادییە گشتییەکان لە جیهاندا. رێکخراوی چوارچێوەیەدا لەو نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاریداوە لە ساڵی ٢٠٢٠دا لیژنەیەکی پسپۆڕی نێودەوڵەتی پێکبهێنێت بۆ ئامادەکردنی پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی نوێ و گشتگیر بۆ رووبەڕووبوونەوەی “تاوانەکانی ئینتەرنێت” و بەکارهێنانی زانیاری و تەکنەلۆژیای پەیوەندییەکان بە مەبەستی کاری دوژمنکاری و ئەنجامدانی کاری تاوانکاریی. ئەمریکاو هێزە ئەوروپییەکان و رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ ترسی ئەوەیان هەیە ،کە ئەو پەیماننامەیە لەالیەن واڵتە دیکتاتۆرەکانەوە بقۆزرێتەوە بە مەبەستی سەرکوتکردنی ئازادییەکان و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ ،بەوپێیەی زۆرێک لە
واڵتان رەخنەگرتن لە حکومەت بە جۆرێک لە “تاوان” هەژمار دەکەن. بۆ نموونە هەتا ئێستاش چین چەندین بەربەستی توندی لەسەر بەکارهێنانی ئینتەرنێت لە واڵتەکەیدا سەپاندووە، هاوکات بە پاساوی دوژمنایەتی کردنی رژێمی ئەو واڵتە ،هەتا ئێستا چەندین
وێبسایتی نێودەوڵەتی و هەواڵیی گرنگ فلتەر کراون و لەو واڵتە ناکرێنەوە. واڵتە لە زۆرێک تەنانەت دیموکراتەکانیش لەکاتی رووداوی سیاسی و خۆپیشانداندا ،بە پاساوی جیاواز هێڵی ئینتەرنێت دەبڕن و تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان فیلتەر دەکەن .بۆ نموونە هیندستان لە
بودجەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە 2020دا 3ملیار دۆالر تێدەپەڕێنێت زەمەن رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بودجەی تەشغیلی خۆی بۆ ساڵی ٢٠٢٠ ئاشکراکرد ،کە بڕەکە ٣ملیارو ٧٠هەزار دۆالرە ،یەکەمجاریشە دوای ٩ساڵ لە جەنگی سوریا ،پارە بۆ لێکۆڵینەوە لە تاوانی جەنگ لەو واڵتە تەرخان دەکات، سەرباری بەرهەڵستی و ناڕەزایی رووسیا لەوبارەیەوە. نەتەوە خەمڵێنراوی بودجەی یەکگرتووەکان بۆ ساڵی نوێ تەنیا بۆ یەک ساڵە ،لەکاتێکدا پێشتر بۆ دوو ساڵ بودجەی خەمڵێنراوی تەشغیلی ئاشکرا دەکرد ،کە بە بەراورد بە ساڵی ٢٠١٩زیادبوونێکی کەم لە بڕی بودجەکەدا روویداوە بە رێژەی ١٧٠هەزار دۆالر ،بەوپێیەی بودجەی تەشغیلی ساڵی ٢٠١٩ی نەتەوە یەکگرتووەکان لەو ساڵەدا ٢ملیارو ٩٠٠ملیۆن دۆالر بووە .چاودێران هۆکاری ئەو زیادبوونە
دەگەڕێننەوە بۆ زیادبوونی کارمەندە راسپێردراوەکانی ئەو رێکخراوە لە ناوچە جیاوازەکانی جیهان .بەتایبەتی لە یەمەن و هایتی و سوریاو بۆرما. بودجەی ساڵی نوێی نەتەوە یەکگرتووەکان یەکەمجارە شێوازێکی ئیلزامی هەیەو پێویستە لەسەر هەر ١٩٣واڵتە ئەندامەکە بەپێی باری ئابوورییان بەشداریی تێدا بکەن ،ئەوە لەکاتێکدایە کە پێشتر واڵتانی ئەندامی ئەو رێکخراوە بەشێوەی خۆبەخشانە بەشدارییان لە پاڵپشتی دارایی ئەو رێکخراوەدا دەکرد .لەو چوارچێوەیەدا رووسیا ئەم پێشنیازەی کردو بووە بڕیار لە دانیشتنی لیژنەی پێنجەمی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان تایبەت بە کاروباری دارایی. هاوکات رووسیا بە توندی دژی ئەوەش وەستایەوە ،کە بودجەیەکی تایبەت دیاری بکرێت بۆ بەدواداچوون و لێکۆڵینەوە لە پرسی جینۆسایدو تاوانەکانی جەنگی سوریا ،بەشێوەیەک
ئەو هەنگاوەی بە کارێکی نایاسایی لەقەڵەمدا .بەوپێیەی رووسیا بەردەوام هەموو ئەو بانگەشانەی رەتکردۆتەوە کە باس لە بەکارهێنانی چەکی کیمایی دەکەن لەالیەن سوپای بەشار ئەسەدەوە. لەوبارەیەوە بە توندی ئەو راپۆرتەی چەکی “قەدەغەکردنی رێکخراوی کیمیایی” رەتکردەوە کە پێشکەشی نەتەوە یەکگرتووەکانی کردبوو ،تیایدا ئاماژەی بەوەدابوو کە سوپای بەشار ئەسەد لە شارۆچکەی دۆما لە غوتەی رۆژهەاڵت لە نزیک دیمەشقی پایتەختی سوریا چەکی کیمیایی بەکارهێناوە لە نیسانی ،٢٠١٨کە تیایدا زیاتر لە ٤٠ کەس بەو چەکە گیانیان لە دەستدا. رێکخراوی تەشغیلی بودجەی نەتەوە یەکگرتووەکان تەنیا بۆ موچەی کارمەندەکانی بەکاردەهێنرێتو جیاوازە لە بودجەی سااڵنە کە بە ٦ملیار دۆالر دەخەمڵێنرێت و زیاتر بۆ پرۆسەکانی پاراستنی ئاشتی لە ناوچە جێناکۆکەکان لە جیهاندا بەکاردەهێنرێت.
مانگی ئابی رابردوودا هێڵی ئینتەرنێتی بۆ ماوەیەکی درێژ لە هەرێمی کشمیر بڕی، بەهۆی خۆپیشاندانەکانی ئەو ناوچەیەوە. هەروەها ئێران و سعودیەو چەندین واڵتی دیکەش لە نموونەی ئەو شوێنانەن کە هەتا ئێستا رێگە نادەن هاواڵتیانیان ئینتەرنێت وەکو خۆی و بەبێ فلتەر
بەکاربهێنن. نوێنەری ئەمریکا لە نەتەوە یەکگرتووەکان بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند :هەر پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی نوێ کە چوارچێوەو بنەما بۆ بەکاربردنی ئینتەرنێت دابنێ و پێچەوانەی پرەنسیپە دیموکرات و لیبراڵەکان بن کە ئەمریکا باوەڕی پێیەتی ،لە دژی دەوەستینەوەو ناهێڵین بە ئاسانی تێپەڕێت. رێکخراوی خۆشیەوە، لەالیەن هیومان رایتس وۆچ لە بەیاننامەیەکدا ئاشکرایکرد“ :ئەو واڵتانەی پشتیوانی لەو پەیماننامە نوێیە دەکەن لە هەرە رژێمە سەرکوتکارەکانی دونیان ،هەر ئەمەشە کە گومانی ئێمەی زیاتر کردووە بەرامبەر پەیماننامە نوێیەکە”، لەو بارەیەوە لۆی شارپانۆ لە هەمان رێکخراو رایگەیاند :هۆکاری نیگەرانی رەتکردنەوەی ئێمە بۆ پەیماننامە نوێیەکە ئەوەیە کە ئامانج لە دانانی پەیماننامەکە، دروستکردنی رووپۆشێکی یاساییە بۆ فلتەرکردنی ئینتەرنێت و چاودێریکردنی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان و کۆتوبەندکردنی ئازادییەکان. واڵتانی رۆژئاوا بەگشتی پێیانوایە لەبری دانانی پەیماننامەیەکی نوێ بۆ رووبەڕووبوونەوەی “تاوانەکانی ئینتەرنێت” ،هەوڵ بۆ فراوانکردنی پەیماننامەی بۆدابێست ٢٠٠١بدرێت ،کە هاوکاریکردنی نێودەوڵەتی فەراهەمکردووە بۆ رێگریکردن لە خراپ بەکارهێنانی ئینتەرنێت.
ئەمریکاو هێزە ئەوروپییەکان و رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ ترسی ئەوەیان هەیە ،کە ئەو پەیماننامەیە لەالیەن واڵتە دیکتاتۆرەکانەوە بقۆزرێتەوە لە بەرامبەردا رووسیا بە توندی دژی پەیماننامەی بۆدابێستە ،بەوپێیەی رێگە بە لێکۆڵەری نێودەوڵەتی دەدات بچێتە نێو داتا ئەلکترۆنییەکانی دەوڵەتەوە ،کە ئەوەش بە بڕوای رووسیا پێشێلکردنی ئاشکرای سەروەری دەوڵەتە. هەر پەیماننامەیەکی نوێ لەوبارەیەوە لەالیەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بڕیاری لەسەر بدرێت ،راستەوخۆ پەیماننامەی بۆدابێست پووچەڵ دەکاتەوە.
فەیک نیوزێک سۆشیال میدیای چوار واڵت سەرقاڵ دەکات
زەمەن فۆتۆی کوڕێک کە پۆشاکێکی ئافرەتانەی لەبەردایەو وا دەردەکەوێت لەالیەن پۆلیسەوە دەستگیرکرابێت ،سۆشیال میدیای چوار واڵت بە خۆیەوە سەرقاڵ دەکات و لە هەر واڵتێکیاندا هەمان وێنە وەکو بەشێک لە رووداوەکانی ئەو واڵتانە باسیان لێوە دەکرێت .لەکاتێکدا بەپێی بەدواداچوونێکی ئاژانسی فرانس پرێس ،فۆتۆکە هیچ پەیوەندییەکی بەو چوار واڵتەوە نیە ،بەاڵم بەهۆی مەسەلەی فەیک نیوزەوە لەنێو تۆڕە کۆمەاڵیەتیەکانی ئەو چوار واڵتە بووەتە بابەتی سەرەکی و جێ مشتومڕ. فۆتۆی ئەو کوڕەی خۆی کردووە بە کچ و پۆشاکی مێینەی لەبەر کردووە لە سۆشیال میدیای هەریەکە لە عێراق و لوبنان و هیندستان و ئێران بووەتە بابەتی سەرەکی و لە هەریەکە لەو واڵتە جیاوازانە وەکو سیخوڕو تێکدەرو ئاژاوەگێڕی نێو رووداوەکانی پەیوەست بەو واڵتانەوە باسی لێوە کراوە .بۆ نمونە لە عێراق و لوبنان و هندستان وەکو سیخوڕێکی دەستی دەرەکی بۆ تێکدانی رەوشی خۆپیشاندانەکان باسی لێوەکراوە ،لە ئێرانیش وەکو ئەندامێکی داعش بۆ ئەنجامدانی کاری تێکدەرانە باسی لێوەکراوە ،ئەوە لەکاتێکدایە کە فۆتۆکە هیچ پەیوەندییەکی بە رووداوەکانی ئەو چوار واڵتەوە نەبووە. ئاژانسی فرانس پرێس ئاماژە بەوە دەکات لە راستیدا فۆتۆکە هیچ پەیوەندییەکی بە رووداوەکانی ئەو چوار واڵتەوە نییەو بۆ یەکەمجاریش لە مانگی ئابی ٢٠١٧دا لەالیەن سایتی “شەرقیە تودەی” میسریەوە باڵوکراوەتەوە ،لەژێر ناونیشانی کوڕێک کە خۆی کردووە بە ئافرەت هەوڵی رفاندنی منداڵێکی داوە لە ناوچەی قاهیرە جەدیدە لە قاهیرەی پایتەختی میسر ،دوای ئەوەی لەالیەن پۆلیسەوە دەستگیر دەکرێت فۆتۆکەی دەگیرێت و باڵودەکرێتەوە. بەاڵم دوای دوو ساڵ لە باڵوکردنەوەی ئەو فۆتۆیە جارێکی دیکە لە رێگەی فەیک نیوزەوە دێتەوە نێو سۆشیال میدیاو لەو چوار واڵتە بەشێوەیەکی بەرچاو باڵودەکرێنەوەو دەستاودەستی پێ دەکرێت.
ن�� ڵ ��ودەو �ڵ�ە ت��ی
8
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
ئەمیری پەیامە پارادۆکسەکان زەمەن
لەوەتەی محەمەد بن سەلمان جێنشینی شای سعودیە بەشێوەیەکی فیعلی هاتووەتە سەر شانۆی سیاسی ئەو واڵتە ،پرسیارێکی گرنگ بەردەوام دەکرێت ،ئەویش ئەوەیە ئایا محەمەد بن سەلمان کاراکتەرێکی ریفۆرمیستە یان ستەمکار؟ لە راستیدا وەاڵمی ئەم پرسیارە کەوتووەتە سەر ئەوەی کێ دەیکات؟ چونکە ئەوانەی خۆشیان دەوێت و ئەوانەشی رقیان لێیەتی بەشی ئەوە پاساوی لۆژیکیان پێیە کە هەم وەک ریفۆرمیست و هەم وەکو ستەمکار وێنای بکەن ،هەربۆیە وەکو نووسەری دیاری دامەزراوەی بلومبێرگی ئەمریکی پۆپی گۆش دەڵێت“ :محەمەد بن سەلمان هەردوو کاراکتەرە لە یەک کاتدا، هەم ریفۆرمیست و هەمیش ستەمکار”. پۆپی گۆش کە شارەزای کاروباری رۆژهەاڵتی ناوینە پێیوایە لە کەیسی تیرۆرکردنی جەمال خاشوقچی رۆژنامەنووسی سعودیدا بە ئاشکرا دووفاقی کەسایەتی محەمەد بن سەلمان دەرکەوت ،چونکە بە رای ئەو نوسەرە ئەمریکیە کارێکی لەو شێوەیە بە بێ فەرمانی محەمەد بن سەلمان هەرگیز جێبەجێ نەدەکرا ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوام لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکاندا وەکو کەسێک کە دەیویست دادپەروەری جێبەجێ بکات خۆی نمایش دەکرد هەتا دواجار ئەنجامدەرانی پرۆسەکەی سزادا. لەو چوارچێوەیەدا محەمەد بن سەلمان دووفاقی کەسایەتیی خۆی لە چاوپێکەوتنێکی پرۆگرامی فرۆنتالینی کەناڵی ئەی بی ئێسی ئەمریکیدا بە ئاشکرا نمایشکرد .لەو پرۆگرامەدا محەمەد بن سەلمان هەم دانی نا بە بەرپرسیارێتی خۆی و هەمیش بێ بەری بوونی خۆی لە بابەتەکە پەیوەست بە کەیسی جەمال خاشوقچی ،خستەڕوو، کاتێک وتی“ :تاوانی کوشتنی جەمال خاشوقچی لەسەردەمی حوکمڕانی مندا ئەنجامدرا ،بەاڵم دەبێت ئەو راستیەش بزانین کە ناتوانم ئاگاداری رەفتارو هەڵسوکەوتی سێ ملیۆن بەرپرسی حکومی بم کە لە ژێر فەرمانڕەوایی مندا کار دەکەن لە سعودیەدا”. بەگشتی لێکۆڵینەوە نهێنییەکانی پەیوەست بە کەیسی جەمال خاشوقچی چەند تۆمەتبارێکیان هێنایە بەردەم دادگای سعودی و دواتریش سزایان دان ،بەاڵم
چاودێران هێشتا رایانوایە کە دادپەروەری راستەقینە لەو کەیسەدا بەرجەستە نەبووە، چونکە وەکو بڕیاردەری لیژنەی لێکۆڵینەوەی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان لەو کەیسەدا دەڵێت“ :چەندین ئاماژەی ئاشکرا هەن کە بەرپرسیارێتی تاوانەکە دەبەستنەوە بە محەمەد بن سەلمانەوە ،لە واڵتێکی بیرۆکراسیدا کە هیچ بڕیارێکی گەورەو بچوک بەبێ ئاگاداری دەسەاڵتداران جێبەجێ ناکرێت”.
محەمەد بن سەلمان هەردوو کاراکتەرە لە یەک کاتدا، هەم ریفۆرمیست و هەمیش ستەمکار
مانۆڕکردن لەناو پرۆسەی چاکسازیدا
حوکمی دەستپێکردنی لەگەڵ محەمەد بن سەلماندا بابەتی چاکسازی و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵکاران بوونە پرسێکی گرنگ و چەندین بەرپرسی حکومی لەسەر کارەکانیان دوورخرانەوە ،بەاڵم هێشتا زانیارییەکان ئەوە دەردەخەن کە گەندەڵیەکی گەورە خودی دارودەستەی محەمەد بن سەلمانیان دەورە داوەو چەندین کەیسی جیاواز لەوبارەیەوە لە رۆژنامە گرنگەکانی جیهاندا باڵوکراونەتەوە. لەالیەکی دیکەوە چاکسازی ناوبراو لەنێو کایە کۆمەاڵیەتییەکاندا روویەکی دیکەی حوکمڕانی محەمەد بن سەلمانە کە چەندین سنوری سووری لە کۆمەڵگەی موحافیزکاری سعودیەدا تێکشکاند ،وەکو رێگەدان بە ئافرەتان بۆ لێخوڕینی ئۆتۆمبیل و کردنەوەی
چەندین شوێنی گەشتیاری و گشتی کە تێکەڵ بوونی ژنان و پیاوانی فەراهەم دەکردو رێگەدان بە ئەنجامدانی ئەو چاالکیانەی کە پێشتر ئەنجامدانیان لە سعودیە کارێکی قەدەغە بووە .بەاڵم لەگەڵ هەموو ئەو هەواڵنەشدا بۆ کرانەوە بە رووی پێشکەوتنی سەردەمدا هێشتا دەستگیرکردنی چاالکوانانی مافەکانی ژنان و ئەو بانگخوازانەی کە لە دەرەوەی دامەزراوەی ئایینی گشتی دەوڵەت پەیام باڵو دەکەنەوە ،پرۆسەیەکە روویەکی تری محەمەد بن سەلمان نیشان دەدات کە رووە ترسناکەکەیەتی.
سیاسەتی دەرەوە
ناتوانم ئاگاداری رەفتارو هەڵسوکەوتی سێ ملیۆن بەرپرسی حکومی بم کە لەژێر فەرمانڕەوایی مندا کار دەکەن لە سعودیەدا
رەنگە سیاسەتی دەرەوەی سعودیە لەماوەی رابردوودا یەکێک بێت لەو بوارانەی کە ئاستی پارادۆکس و دژیەکی کاراکتەری محەمەد بن سەلمان دەردەخەن ،بەوپێیەی لەگەڵ هەندێ لە دەوڵەتاندا لە پەیوەست بە چەند رووداوێکی دیبلۆماسی کێشە لەسەر، سعودیە بەهۆی ئەمیرەکەیەوە ناهاوسەنگ مامەڵەی کردبێت ،بە پێچەوانەشەوە لەگەڵ هەندێ دەوڵەتی تردا تا ئاستی سازشکردن چاوپۆشی کردووە .بۆ نمونە لە دوو رووداوی جیاوازدا سعودیە لەگەڵ هەر یەکە لە کەنەدا و ئەڵمانیا روبەڕووی کێشەیەکی دیبلۆماسی گەورە بووەوە ،لە هەردوو کێشەکەدا محەمەد بن سەلمان وەکو کاراکتەرێکی توند کاردانەوەی نواندو مامەڵەی کرد ،لە کاتێکدا کێشەکان هی ئەوە نەبوون ئەو پەرچە کردارە
توندانەیان لێ بکەوێتەوە ،بەاڵم لە هێرشی حوسییەکاندا بۆ سەر کۆمپانیای ئارامکۆی سعودیە کە هەمو ئاماژەکان دەریانخست کە ئێران یاریکەری سەرەکی پشتی هێرشەکان بووەو زیانێکی گەورەشی بە کەرتی نەوتی ئەو واڵتە گەیاند ،کاردانەوەکانی سعودیە شەرمنانەو الوازو بێ ئەنجام بوو. جەنگی سعودیەش دژی حوسییەکانی یەمەن کە پێ دەنێتە ساڵی پێنجەمییەوە، لەگەڵ پرۆسەی گەمارۆدانی قەتەر ،دوو رووداون کە وەکو دوو کاری گەمژانەی محەمەد بن سەلمان دەرەنجامەکانیان دەسەلمێت و بەرجەستە دەبن ،هەربۆیە پاشەکشەیەکی ئاشکرای سعودیە دەبینرێت لە پەیوەست بە هەردوو رووداوەکەوە، بەوپێیەی هەردوو رووداوەکە جگە لە ئیحراجکردن و الوازکردنی هەڵوێستی ئەمیر هیچی دیکەی لێ سەوز نەبووە ،هەربۆیە پێشبینی دەکرێت لە هەردوو بابەتەکەدا هەڵوێستی نوێی محەمەد بن سەلمان ببینرێت لە داهاتوویەکی نزیکدا. دەوترێت واقیعیەت نیشانەی پێگەیشتن و کەماڵە ،رەنگە ناوچەکە سودێکی زۆر لەم پرەنسیپە ببینێت ئەگەر لە ٢٠٢٠دا ئەم پرەنسیپە تۆختر لێکەوتەکانی بەسەر دونیابینی محەمەد بن سەلمان، بەجێبهێڵێت .وەک دەزانین کە کێشەو ئاڵنگاریی هەرە گەورەی سعودیە لە ئێستادا دوژمنایەتی خۆی و ئێرانە کە بەردەوام ئەگەری جەنگێکی ماڵوێرانکەری دیکەی لە ناوچەکەدا بە کراوەیی هێشتووەتەوە. هەرچەندە هاوپەیمانە ستراتیژییەکەی سعودیە پشتیوانی سەربازی و لۆجستیکی گەورەی لە ناوچەکەدا باڵوکردووەتەوە کە هێزی مەعنەوی زیاتر بە سعودیە دەبەخشێت ،بەاڵم هاوکات محەمەد بن سەلمان باش دەزانێت کە دۆناڵد ترەمپ هەرگیز ناچێتە شەڕێکەوە بۆ خاتری سعودیە کە زیانە مادییەکانی ناپێشبینیکراوە ،ئەمە سەرباری ئەوەی هەڵبژاردنەکانی ئەمریکاش لە ٢٠٢٠دا هەموو ئەگەرێکی جەنگ لە ناوچەکەدا الواز دەکات. هەربۆیە سیاسەتی سعودیە بەرامبەر ئێران خەریکە گۆڕانکاری بەسەردا بێت و النیکەم هێشتنەوەی دۆخەکە بەم شێوەیە بۆ سعودیە جۆرێکە لە سەرکەوتن ئەگەر هێرشە البەالکانی ئێران و نوێنەرەکانی لە ناوچەکە بۆ سەر بەرژەوەندییە ئابورییەکانی سعودیە دووبارە نەبێتەوە.
سیاسییه‌كانی‌كورد،چ‌كتێبێكمان‌بۆ‌هه‌ڵده‌بژێرن؟
باراك ئۆباما ،ئامۆژگاریمان دهكات ئهم كتێبانە بخوێنینهوه!
لوقمان غهفوور باراك ئۆباما سهرۆكی پێشووی ئهمریكا ژمارهیهكی زۆر كتێبی له ساڵی ٢٠19 خوێندۆتهوه ،بهاڵم لهنێو ئهو ژمارهیهدا باشترین 19كتێب دهستنیشاندهكات. كاتێك من لێرهدا ئهمه باڵودهكهمهوه حهزهكهم بزانم ئهی سیاسییهكانی كورد، ئهوانهی وازیان له سیاسهت هێناوه و
ئهوانهش ههر سهرقاڵن به سیاسهتهوه چهند كتێبیان خوێندۆتهوه؟ پرسیارهكهم ،پرسیارێكی جددیه، دهكرێت ههموو هاوواڵتییهكی ئاسایی له بهرپرسێكی واڵتهكهی بكات یان له سیاسییهك بكات كه سیاسهتی جێهێشتووه. جا بابزانین چ سیاسییهكی كورد وهك باراك ئۆبامای پێكراوه؟ لهرێگهی توێتێكهوه ئۆباما ئهو 19 كتێبهی دهستنیشانكرد كه بهباشترین كتێبی
دهزانێت ئهویش وهك نهریتێكی سااڵنه ئهو كاره دهكات .باراك ئۆباما یهكێكه لهو سهرۆكانهی ئهمریكا كه توانایهكی باشی ههیه لهگهڵ خوێندنهوەو زۆربهی ساڵ زیاد له 3٠كتێب دهخوێنێتهوه. 44مین سهرۆكی ئهمریكا لیستێكی كتێبهكانی كردووه و ئامۆژگاریمان دهكات ئهگهر بوارمان ههبوو ئهم كتێبانه بخوێنینهوه .من بۆ خۆم بڕیارمدا كتێبی (پراكتیزهكردنی باوهڕبوون له نوسینی:
سوزان چۆی بخوێنمهوه) .كتێبهكان ژمارهیهك كتێبی چیرۆك و وتاری سیاسی و و ژیاننامه و تهنانهت وهرزشیشی تێدایه .ئهو بۆ رۆژنامهی هارفۆرد كۆرانت وتویهتی :وهك ئهوهی كۆتاییمان به ٢٠19 هێنا ،ئهمهوێت ئێوهش ئهوهتان بهركهوێت له خوێندنهوهی ئهم كتێبانه كه لیستێكی دڵخۆشكهره ،ساڵی پار منی دڵخۆش كرد، هیوادارم ئێوهش چێژی لێببینن وهك ئهوهی من چێژم لێبینی.
کتێبەکانیش ئەمانەن: -1سهردهمی چاودێریكردنی سهرمایهداری له نووسینی شوشانا زۆبوف. -٢ئهناركی (فهوزا) :ولیهم دالریمبل -3سهعاتهكانی توڕهیی :كوشتن و غهش و دواههمین دادگای هابهر لی له نووسینی كیسی سیب. -4كچ و ژن و ئهوانی تر له نووسینی برناردین ئیڤارستۆ. -5لێدانی دڵی ئهژنۆیهكی بریندار، ئهمریكییه رهسهنهكان له 189٠تا ئێستا له نووسینی دیڤید تویرۆر. -6چۆن هیچ نهكهیت :بهرگری له وریاكردنهوهی ئابوری نووسینی جینی ئۆدێل. -7ئهرشیفی مناڵه ونبووهكان له نووسینی ڤالێریا لویسلی. -8زۆر (چیرۆك) له نووسینی بریان واشنگتن. -9خهڵكی ئاسایی (رۆمان) له نووسینی ساالی رۆنی. -1٠كوڕی ماستهره ههتیوهكه (رۆمان) له
نووسینی ئادهم جۆهانسن. -11خانووه زهردهكه له نووسینی سارا برۆم. -1٢بڵێ هیچ :چیرۆكێكی ههقیقی كوشتنێك له ئێرلهندای باكور له نووسینی باتریك رادن كێف. -13ئینفرادی له نووسینی ئهلبێرت ۆودفۆكس. -14قوتابخانهی تۆبیكا له نووسینی بێن لێرنێر. -15ئاوێنهی ههڵخهڵهتێنهر ،تێڕامان له خودی ههڵخهڵهتێنهر له نووسینی جیا تۆلێنتینۆ. -16پراكتیزهكردنی باوهڕبوون له نووسینی سوزان چۆی. -17ئێمه له ئاودا ئهژین (چیرۆك) له نووسینی جیس والتهر. -18رێگای جیاواز بۆ بردنهوه له نووسینی جۆن رۆنی. -19پیاوی شهشهم له نووسینی ئهندریه ئجۆوداال.
��ورد�� ت�ان�� ی�ی
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
7
زیندانەکان پڕکراون لە گەنج
کورد لە باکورى کوردستان قورسترین ساڵى بەڕێکرد لە زیندانن ،بەاڵم ئێستا هەدەپە هەرگیز تەسلیمى ئەو ئیرادەیە نابێت و شکست بە خەونى فاشیستى ئەردۆغان دەهێنێت.
زەمەن کورد لە تورکیا قورسترین ساڵى بەڕێکردو لە ساڵى رابردوودا حکومەتى تورکیا زیندانەکانى ئەو واڵتەى پڕکرد لە سەرکردەو ئەندام و الیەنگرانى هەدەپە ،بەرپرسانى هەدەپەش جەخت لەوە دەکەنەوە کە ساڵى 2020ساڵى سەرکەوتنى کورد دەبێت بەسەر خواستەکانى ئەردۆغان و دەسەاڵتەکەى دا. جواڵنەوە کوردو دژایەتیکردنى سیاسیەکانى لە تورکیا مێژوویەکى دێرینی هەیە ،بەاڵم پێنج ساڵی رابردوو بەتایبەت ساڵى 2019بۆ کورد قورسترین ساڵ بوو کاتێک کورد بە زیندانیکردن و دوورخستنەوەیان لە کارى پەرلەمانى و سەرۆک شارەوانیەکان و چەندین سزاو دژایەتى دیکە رووبەڕووى دژوارترین قەاڵچۆکردن بووەوە. ساڵی 2015کاتێک پڕۆسەى ئاشتى تێکچوو حکومەتى تورکیا بە بڕیارو سەرپەرشتى راستەوخۆى رەجەب تەیب ئەردۆغان زۆر بە چڕى و فراوان کەوتە ههڵمهتی دهستگیركردن و زیندانیكردنى سەرکردەو پهرلهمانتارو ئەندام و الیەنگرانى هەدەپەو پارتە کوردییەکانى دیکەى باکورى کوردستان. بەپێى نوێترین ئاماری كۆمهڵهی مافی مرۆڤ ،له ساڵى 2015وە تا كۆتایی ساڵەکە 13ههزارو 189كهس دهستگیركراونو له 2016شدا 13ههزارو 957كهس دهستگیركراون كه لهو ژمارەیەش 13 کەسیان پهرلهمانتارو سهرۆك شارهوانی هەدەپە بوون. له ساڵى 2017دا بەهۆى سەرقاڵى تورکیا بە شەڕى سوریاو داگیرکردنى عەفرینەوە زۆر نەپەرژاوەتە ناوخۆو لەو ساڵەدا 12ههزارو 145كهس دهستگیركراون ،کە 10کەسیان پهرلهمانتارو سهرۆك شارهوانى بوون ،ساڵى 2018ئەو ژمارەیە زیادى کردووە بۆ سەروو 13ههزارو 654كهس کە دهستگیركراون. عائیشە باشاران ،پهرلهمانتاری پارتى دیموكراتى گهالن (ههدهپه) دەڵێت :لە
له 2016دا 13ههزارو 957كهس دهستگیركراون
دەستگیرکردنى سەرۆک شارەوانییەکان
له 2017دا 12ههزارو 145كهس دهستگیركراون لە 2018دا 13ههزارو 654كهس دهستگیركراون له 2015وه تا کۆتایی 2019نزيكەى 200سهرۆك شارهوانیی الدراون لە 2019دا 38سەرۆک شارەوانى لە پۆستەکانیان دوورخراونەتەوە 60سەرۆک شارەوانی زیندانیکراون و پارێزبهندی له 11پهرلهمانتار سهندراوهتهوه 16پهرلهمانتارو 800بهڕێوهبهرو سەرۆکی شارەوانی شارو شارۆچكهكان خراونەتە زیندانەوە 20ساڵى رابردوودا ئەکەپەو ئەردۆغان سیاسەتى کۆمەڵکوژییان بەرامبەر کورد جێبەجێکردووەو دوژمنایەتى گەالنى تورکیاى کردووە ،کە بەهۆیەوە هەزاران گەنج لە تورکو کوردو ئەرمەن و عەلەوییەکان خراونەتە زیندانەوە. باشاران بە “زەمەن”ی راگەیاند :لەدواى پڕۆسەى ئاشتى دەوڵەتى تورک سیاسەتێکى نوێی گرتە بەر ئەویش سیاسەتى دژایەتیکردن و لەناوبردنى گەلى کورد بوو، ئەردۆغان لە ناوخۆو دەرەوە کورد کۆمەڵکوژ دەکات ،بەاڵم 2019دوایین سیاسەتەکانى ئەردۆغانى فاشیست و پارتەکەى دەبێت. کوردو هەزاران زیندانیکردنی دوورخستنەوەی سەرۆک شارەوانى و پەرلەمانتار به بیانووی پشتیوانیكردن لە
پارتى کرێکارانى کوردستان (پەکەکە) بەبێ ئەوەى هیچ بەڵگەیەکى سەلمێنراو بۆ تۆمەتەکانیان هەبێت ،بەڵکو تەنیا لەسەر داواى داواکارى گشتى تورکیا سزاکانیان بۆ دەبڕدرێتەوە. هەروەها دەستگیرکردنى پەرلەمانتارو سیاسەتمەدارانى کورد بە دیاریکراوى له دوای ساڵی 1990دهستیپێكردووه ،بەاڵم له مانگى ئازاری 1994هەریەکە لە پەرلەمانتاران (خهتیب دیجله ،ئهحمهد تورك ،لهیال زانا، ئۆرهان دۆغان ،سری ساكیك ،سهدات یورتاش ،و مهحمود ئاڵناك) به تۆمهتى “خیانهت” دادگایی كران و خرانە زیندانەوە. عائیشە باشاران دەڵێت :گەلى کورد لەژێر فشارو زۆردارییەکى زۆر سەختدایەو ئەم دۆخەش پێویستى بە یەکێتى نەتەوەیی هەیە
تا کورد رووبەڕووى دوژمنایەتى ئەردۆغان ببێتەوە ،جەختیش دەکاتەوە ،ئەگەر کورد بەیەکەوە دژى هێرشەکانى دەوڵەتى تورک نەوەستێتەوە ئەوا داهاتووشى وەک رابردوو ئەستەم دەبێت. لە رابردوودا رووبەڕووبوونەوەى کورد لەالیەن تورکیاوە زیاتر لە ناوخۆى ئەو واڵتەدا بووە ،بەاڵم لە سەردەمى دەسەاڵتى ئەکەپەو سەرۆکایەتى ئەردۆغاندا ،تورکیا لە باکورو رۆژئاواو باشورى کوردستان و تەنانەت واڵتانى ئەوروپاش رووبەڕووى کورد وەستاوەتەوەو هێرش دەکاتە سەریان. لە ماوەى 30ساڵى رابردوودا لهگهڵ زیندانیکردن و کوشتنى هەزاران و هاواڵتى کورد بە ئەندام الیەنگرانى حزبە کوردییەکانو
پەرلەمانتارو سەرۆک شارەوانییەکان، هاوکات بە هەزاران هاواڵتی کورد باکورى کوردستانیان بەرەو ئەوروپا جێهێشتووەو تائێستا ناتوانن بگەڕێنەوە نیشتیمانى خۆیان. ئیدریس ئۆرهان ،لە ئهنجومهنی ناوهندی هەدەپە ئاماژە بەوە دەکات ،پارتەکەیان لەژێر فشارو هێرشێکى ناڕەوادایە ،کە هەزاران ئەندامى خراونەتە زیندانەوەو ئەشکەنجە دەدرێن ،پێشیوایە گەلى کورد چیتر دوژمنایەتى ئەردۆغان قبوڵ ناکات. ئۆرهان بە “زەمەن”ى راگەیاند :لە دوو ساڵى رابردوودا هەدەپە بە سیاسەتى قڕکردن و لەناوبردن مامەڵەى لەگەڵ کراوە بەتۆمەتى ناڕەواو درۆ هاوسەرۆکانمان دەستگیر کراون گەنج و کچ و دایکانمان
بهپێی ئامارهكانى ههدهپه ،له دواى 2015 وه تاکو کۆتایی 2019حکومەتى تورکیا زیاتر لە 90هاوسهرۆكی شارهوانیی شاره گەورەکان و 200هاوسهرۆكی شارۆچكەو شارهدێیهكانی دهستگیركردووە ،هاوکات له كۆی 102شارهوانی ناوچه كوردییهكان، قهیووم بۆ 98یان دانراوه ئێستاش نزیکەى 60سهرۆك شارهوانی له زیندانن. ئەو سەرۆک شارەوانیانەى کە له 31ى ئازارى ئەمساڵ هەڵبژێردران ،لە کۆی 68 سەرۆک شارەوانى 38سەرۆک شارەوانى لە پۆستەکانیان دوورخرانەوەو قەیوم لەجێگەیان دانراون ،کە لەناویاندا هەرسێ شارەوانى گەورەى (ئامەد ،مێردین ،وان)ى تێدایەو هەروەها 20سەرۆک شارەوانیش زیندانیکراون. له 2015تا کۆتایی ئەمساڵ جگە لە سەاڵحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوکسەکداغ هاوسهرۆكانی ههدهپه 16 ،پهرلهمانتارو 30ئهندامی ناوهندی بڕیارو ئهنجومهنی ناوهندی ئەو پارتەو 800بهڕێوهبهری شارو شارۆچكهكان خراونەتە زیندانەوە، هاوکات پارێزبهندیش له 11پهرلهمانتار سهندراوهتهوه .ئارنج دۆغان ،جێگرى سەرۆکى پارتى شۆڕشگێڕی دیموکرات دەڵێت :سەرجەم پارتە کوردییەکانی تورکیاو گەلى کورد لە باکورى کوردستان رووبەڕووى گەورەترین چەوساندنەوەو دژایەتى بوونەتەوە کە لەماوەى 50ساڵى رابردوودا دووچارى نەبوون. ئارنج دۆغان بە “زەمەن”ی وت“ :هەزاران ئینسانى کورد لەبەر تۆمەتێکى ناڕەوا لە زیندانن ،زمانى کوردى و هەموو کلتورێکى کوردى قەدەغە کراوە ،لە پەرلەمان و شارەوانیەکان دوور دەخرێنەوە ،بۆ ئەمەش جگە لە بەردەوامى خەبات و تێکۆشان و برایەتى کوردان هیچ رێگایەکى دیکەمان نییە”.
وتەبێژی ئیدارەی خۆسەر :رووسەکان فشار لە ئێمەش دەکەن
رووسیا بۆ رێککەوتن لەگەڵ کورد فشار لە دیمەشق دەکات هێمن حەسەن حکومەتى سوریا دەیەوێت بە هەر نرخێک بێت سازش بە کوردانى رۆژئاوا بکات و رازیان بکات بەو مەرجانەى بۆى داناون ،بەاڵم ئیدارەى خۆسەر مەرجەکانى رژێم رەتدەکاتەوەو پێداگیرى دەکات لەسەر مانەوەى قەوارەى رۆژئاواى کورستان ،لەگەڵ ئەوەشدا رووسیا وەک الیەنى سێیەم فشار لە دیمەشق دەکات مافەکانى کورد قبوڵ بکات. بەرپرسانى ئیدارەى رۆژئاواى کوردستانو فەرماندەى گشتى هێزەکانى سوریاى دیموکرات شکستى گفتوگۆکانیان لەگەڵ رژێم بە رووسیا دەگەیەنن و داوا لە رووسیەکان دەکەن فشار بخەنە سەر حکومەتى بەشار ئەسەد بۆ ئەوەى دان بە مافەکانى کورد لە دەستوردا بنێن و قەوارەى باکورى سوریاو هێزەکانى هەسەدە وەک تایبەتمەندى قبوڵ بکات. لە چەند رۆژى رابردوودا شاندێکى رووسیا لەگەڵ مەزڵوم کۆبانى فەرماندەى گشتى هەسەدە کۆبوونەتەوە ،تیایدا باسیان لە گفتوگۆکانى کوردو حکومەتى سوریا کردووەو شاندى مۆسکۆ جەختیان لەوە کردووەتەوە، کە فشاریان لە رژێمى بەشار ئەسەد کردووە هەنگاوى جدى بنێت بۆ قبوڵکردنى داواکارییەکانى کورد. بەپێى ئەو زانیاریانەى کە لە بەرپرسێکى بااڵى هەسەدەوە دەست “زەمەن” کەوتووە، شاندەکەى رووسیا ئاشکرایان کردووە ،لەسەر ئاستى بااڵى واڵتەکەیان فشاریان لە رژێمى بەشار ئەسەد کردووە بۆ ئەوەى کێشەى کورد لە سوریا چارەسەر بکەن ،بۆ ئەو مەبەستەش ڤالدیمیر پۆتین هاتووەتە سەر خەت لەگەڵ بەشار ئەسەد. لوقمان ئەحمێ ،وتەبێژى ئیدارەى خۆسەر ئاماژە بەو دیدارانە دەکات لەگەڵ رووسەکان هەیانبووەو دەڵێت :بەبەردوامى دیدارو گفتوگۆ لەنێوان ئیدارەى خۆسەرو هەسەدەو رووسەکان هەیە بۆ قسەکردن لەسەر کێشەکانى سوریاو بەتایبەت باکورى سوریا.
وتەبیژى ئیدارەى خۆسەر بە “زەمەن”ى راگەیاند :رووسەکان فشار لە ئێمەش و رژێمیش دەکەن کە بگەینە رێککەوتنێکى سیاسى ،بەاڵم رژێم مل نادات بۆ گفتوگۆ رووسەکان ئەمە دەزانن ،بۆیە ئێستا فشار لە رژێم دەکەن لەگەڵ ئیدارەى خۆسەر کۆتایی بە کێشەکان بهێنین و قەیرانى سوریا چارەسەر بکرێت. ئەحمێ ئاماژە بەوەش دەکات ،رووسیا واڵتێکى خاوەن هێزو کاریگەرییە لە سوریا ئەگەر فشار لە ئەسەد بکات ئەوا دەتوانرێت دیمەشق ناچار بە گفتوگۆ بکات و لەگەڵ کورد رێککەوتنێکى سیاسى واژوو بکەن ،هاوکات پێشبینى ئەوەش دەکات بەهۆى فشارەکانى مۆسکۆوە رژێمى ئەسەد دەرگاى گفتوگۆ بۆ کورد بکاتەوەو تایبەتمەندى رۆژئاواى کوردستان لەبەرچاو بگرێت. هەر لەسەر فشارى رووسیا بۆ سەر رژێمى سوریا كهناڵی “ئهلعهرهبیه“
باڵویکردەوە ،کە رووسیا فشارى لە حكومهتی دیمهشق کردووە بۆ قبوڵكردنی ئیدارەى کوردەکان و ههسهدەش به رەچاوکردنى تایبەتمەندییەکانیەوە لهناو سوپای سووریادا قبوڵ بکرێت. کەناڵەکە باسى لەوە کردووە ،حکومەتى سوریا نیگهرانه له هاوكاریی و هەماهەنگى نێوان پۆلیسی سهربازیی رووسیاو ههسهده لە ناوچەکانى باکورى سوریا ،بەڵکو دهیەوێت سوپای واڵتهكهی جێی ههسهده له رۆژههاڵتی فورات بگرێتهوە ،هاوکات دیمەشق هەست بە مەترسى دەکات لەو نزیکبوونەوەیەى رووسەکانو هێزە کوردییەکان. رووسیەکان لە کۆبوونەوەکانیان لەگەڵ هەسەدە راگەیاندووە ،لهمهودوا ئهوان خۆیان بهشداری له گفتوگۆی نێوان بهڕێوهبهرایهتی خۆسهرو دیمهشق دهكهن ،بۆ ئهوهی ببنه هێزێكی گوشار بۆ سهرخستنی گفتوگۆكان ،ئەوەشیان وتووە
کە ڤالدیمیر پوتین هاتووهته سهرخهت و داوای له بهشار ئهسهد كردووه گفتوگۆ لهگهڵ كورد بهجدی بگرێت تا بە زووترین كات مهسهلهی كورد له چوارچێوهی سوریادا چارهسهر بكرێت. فشارەکانى رووسیا بۆ سەر حکومەتى بەشار ئەسەد وایکرد دیمەشق لە هەفتەیەکدا دوو بەرپرسى بااڵ رەوانەى قامیشلۆ بکات، کە ئەوانیش هەریەک لە عهلی مهملووك، بهڕێوهبهری دهزگای ئهمنی نیشتمانیی سوریاو وەلید موعەلیم ،وەزیرى دەرەوەو لەگەڵ بەرپرسانى ئیدارەى خۆسەرو فەرماندەى گشتى هەسەدە کۆبوونەتەوە. ئەو بەرپرسانەى سوریا لەگەڵ ئیدارەى خۆسەرو هەسەدە نەگەیشتوونەتە هیچ رێککەوتنێک بەهۆى ئەوەى حکومەتى سوریا پێداگیرى لەسەر گەڕانەوەى سوپاى واڵتەکەى بۆ رۆژئاواى کوردستان کردووە بەبێ ئەوەى هیچ داواکارییەکى دیکە قبوڵ بکات ،بەوەش بەرپرسانى کورد داواکاری
دوو بەرپرسەکەى حکومەتى دیمەشقیان رەتکردووەتەوە. مستەفا بالى ،بەرپرسى راگەیاندنى هێزەکانى هەسەدە بە “زەمەن”ى راگەیاند: رووسیا بهرژهوهندی لهگهڵ رژێمى سوریا ههیه ،بەرژەوەندى لەگەڵ کوردیش هەیە، ئەگەر ئێمەو رژێم لەسەر کێشەکان رێکنەکەوین واتە بەرژەوەندى رووسیا کێشەى بۆ دروست دەبێت ،بۆیە هەوڵ دەدەن فشار بخەنە سەر رژێم کێشەکان چارەسەر بکات. ئاماژە هەسەدە فەرماندەکەى بەوە دەکات ،رووسەکان بۆ پاراستنى بهرژهوهندییهكانیان پێویستیان به رێككهوتنى كوردو رژێمه ،روونیشیدەکاتەوە رووسیا فشار لەسەر هەردووال دەکات بۆ ئەوەى گفتوگۆ دەستپێبکاتەوەو بگەنە رێکەوتنێکى سیاسى ،بەاڵم بەوتەى خۆى رژێمى سوریا لە چارەسەرى نایەتە پێشەوە.
لەدواى چوونى پۆلیسى سەربازى رووسیا بۆ ناوچەکانى سەر سنور نزیکبوونەوەو هەماهەنگى زۆر لەنێوان هەسەدەو بەرپرسە رووسیەکان دروستبووەو لەو چوارچێوەیەشدا لەسەرەتاى ئەم مانگە بەرپرسێکى بااڵى رووسیا لە سوریا رایگهیاند :ههسهده جێگرهوهی سوپای عهرهبیی سووریایه، هێزێكی رێكخراوو خاوهن ئهزموونه. رووسیا بەم هەنگاوانەى ئێستاى دەیەوێت له رۆژههاڵتی رووباری فورات چهند بنكهیهكی سهربازی دروست بكات تا ببێته ههڕهشه لهسهر توركیا ،دهستبهسهرداگرتنی فڕۆكهخانهی قامیشلۆ لهالیهن رووسیاوه بەشێکە لەو ویستەى رووسەکان ،هاوکات رێككهوتنی دیمهشق و ههسهده دهبێته بیانوو بۆ مانهوهی زیاتری رووسیا له ناوچهكهداو توركیاش هیچ رۆڵێكی نامێنێ. ئێستا رووسیا خوێندنهوهیهكی جیاوازی ههیه دهخوازێت ههسهده لهناو سوپای سووریادا خاوهن تایبهتمهندیی خۆی بێت بۆ ئهمهش ههوڵدهدات دیمهشق رازی بكات ،هاوکات رووسیا دهیهوێ دامهزراوهی سهربازی سوریا بهشێوهیهك رێكبخاتهوه كه لهژێر دهستی خۆیدا بێت و خۆى بەهەر جۆرێک بیەوێت ئاراستەى بکات بۆ ئەوەش دەیەوێت هەسەدەش ببێتە بەشێک لەو هێزە. ئیبراهیم نەجیب ،چاودێرى سیاسى لە رۆژئاواى کوردستان دەڵێت :رووسیا ههوڵدهدات كێشهی كورد له سووریا بە رێگای دانوستاندنى راستهوخۆو به چاودێریی خۆی چارهسهر بكات و ئێستا فشار له سوریا دهكات تا کێشەکانى لەگەڵ کورد چارەسەر بکات. ئەو چاودێرە سیاسیە بە “زەمەن”ى وت: “ئێستا فشار لە ئەسەد دەکات تێڕوانینى خۆى بەرامبەر کورد بگۆڕێت ،زۆربەى کیشەکانى سوریا بەرەو چارەسەرى دەڕۆن، بەاڵم کێشەى کورد بە هەڵپەسێردراوى ماوەتەوە ،بۆیە رووسیاش ئێستا ئەوەى بۆ دەرکەوتووە تا کێشەى کورد چارەسەر نەبێت کێشەى سوریاش چارەسەر نابێت”.
ع ی�را ق�� ی�ی ێ
6 ئەسعەد عیدانى ...ئەو کارتەى پێش دەرهێنانى سوتا
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
ئاگرەسوورە لە دەورى کۆشکى سەالم خۆپیشاندەران و بەشێک لە شیعەکان لەگەڵ بەرهەم ساڵحن و مالیکى و عامریش دژى وەستاونەتەوە زەمەن
ياسين تەها
لەسەر كاندیدكردنی ئەسعەد عیدانی پارێزگاری بەسرە بۆ سەرۆكایەتی وەزیران لەالیەن هاوپەیمانێتی بینای شیعەكانەوە سەرۆك كۆماری عێراق درەنگانێكی رۆژی پێنجشەممە كە كۆتا رۆژی دەوامی بەر لە پشووی سەری ساڵە ئامادەیی دەستلەكاركێشانەوەی خۆی ئاراستەی پەرلەمان كردو بەم هەنگاوەش ڕەوشی سیاسی عێراق بەرەو ئاڵۆزی زیاتر چوو. عیدانی چوارەم كاندیدی بینایە ( 150كورسی لە )329كە هەندێ لە كەسایەتی و قەوارە سوننە دۆستەكانی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت كە تا ئێستا بەر پەرچەكرداری توندی خۆپیشاندەران و ڕەوتی سەدر بكەوێت لەدوای ئیبراهیم محەمەد علوم و محەمەد شیاع سودانی و قوسەی سوهەیل ،بەاڵم تەمەنی پااڵوتنی ئەم چەند كاتژمێرێك زیاتر بڕی نەكرد بەپێچەوانەی دوانەكەی ترەوە ،كە چەندین رۆژ تاوتوێكردن و شەڕە تویت و هەڵوێست گۆڕینەوەی خایاندو سیستانیش ناچاربوو بە ناڕاستەوخۆ رەتیان بكاتەوە. كێشەی عیدانی لەوەوە سەرچاوە دەگرێت ،كە لە ساڵی 2017وە پارێزگاری بەسرەیەو تۆمەتبارە بە گەندەڵی و بە سەركوتی خۆپیشاندەران لە دوو ساڵی رابردوودا ،جگە لەوەش كێشەی هەرە گەورەی ئەوەیە بە یەكێك لە پیاوەکانی ئێران دەدرێتە قەڵەم بەو پێیەی یەكێكە لە سەركردەكانی حیزبەكەی چەلەبی (كۆنگرەی نیشتمانی عێراقی) كە ئێستا سەرۆكەكەی (ئاراس حەبیب) لەژێر سزای وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكادایە بەتۆمەتی هاوكاریی دارایی سوپای پاسداران ،نەك هەر ئەوە بەڵكو عیدانی پێشتر جێگری سەرۆكی ئەو بانكە بووە (البالد اإلسالمي) كە لە ئایاری 2018ئەمریكا بە حەواڵەكردنی پارە بۆ حیزبوڵاڵی لوبنان تۆمەتباری كردو بەم هۆیەشەوە دەنگۆی ئەوە باڵوكرایەوە ئەگەر عیدانی ببێتە سەرۆك وەزیران ئەوە ئەبێ فاتیحە بۆ داهات و سامانی عێراق بخوێنرێت و هەمووی ڕەوانەی تاران دەكرێت. عیدانی كە لە سەردەمی سەدام حسێندا سزای لەسێدارەدانی هەبووەو دواتر بۆی كراوە بە زیندان ( )2002 - 1995لە دوا وێستگەی سیاسی خۆیدایە لە لیستی (النصر)ی حەیدەر عەبادی كاندید بوو ( ،)2018بەاڵم دواتر بە كشانەوەی لە بەرژەوەندی باڵە ئێرانییەكان و وەستانەوەی لەڕووی عەبادیدا گورزێكی گەورەی لێداو رۆڵێكی گەورەی گێڕا لە پوچەڵكردنەوەی خەونی وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكایەتی وەزیران. لەپاش شكستهێنانی كاندیدكردنی چوارەم بەربژێری بیناو هەڕەشەی سەرۆك كۆمار بۆ دەستلەكاركێشانەوە پرسیارەكان لەسەر ڕەوشی سیاسی عێراق تا دێت ئاڵۆزتر دەبن ،وا خۆپیشاندانەكانی بەغداو پارێزگاكانی باشوور بەرەو مانگی سێیەم دەچن و ژمارەی كوژراوەكان بۆ 500كەس و بریندارەكان بۆ نزیكەی 22هەزار هەڵكشاون ،كەچی هێشتا ئاسۆی چارەسەر دیار نییەو قۆڵ بادان لەنێوان هەردووالدا بەردەوامە بۆ سەپاندنی خواست و داواكارییەكانیان. ناڕەزایەتییەكان دەستكەوتی كۆمەاڵیەتی زۆریان هەبووە لەوانەش گەاڵڵەكردنی گوتارێكی ڕەخنەگرانەی ناتایفی ،كاری پێكەوەیی گەنجان ،ژیاندنەوەی هەستی عێراقچێتی و زۆر دەستكەوتی تر، لەڕووی سیاسیشەوە حكومەتی عادل عەبدولمەهدییان ڕووخاند ،یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانیشیان گۆڕی ،یاسای خانەنشینی یەكگرتوویان هەمواركردەوەو سێ ساڵ تەمەنی خانەنشین بوونیان هێنایە پێش كە دەرفەت دەكاتەوە بۆ بەگەڕخستنی گەنجان و هەندێ رێكاری تریان بە حكومەت و پەرلەمان دەركرد ،بەاڵم هێشتا ڕوون نییە ئەو خۆپیشاندانە تا چەند دەتوانن پایەكانی “رژێمی ”2003 بلەرزێنن. ئەگەرچی خودی عەبدولمەهدی و حكومەتەكەشی سەبەبكاری دۆخی ئێستای عێراق نین و مەسەلەكە كەڵەكەبوونی شكستەكانی 15ساڵی حوكمڕانییە ،بەاڵم دەستلەكاركێشانەوەی حكومەت لەژێر گوشاری خەڵك و پاشان مەرجەعیەت حاڵەتێكی بێ پێشینەیە لە عێراقی دوای 2003و دەشێت بۆ داهاتوو ببێتە نەریت. هەموو قسەو باسەكان لەسەر ئەوەن ئەو حكومەتەی كە لەجێگەی عەبدولمەهدی دەستبەكار دەبێت كاتی بێت و ئامادەكاریی بكات بۆ هەڵبژاردنێكی پێشوەختە ،بەاڵم ئەو شەڕە سوورەی هێزە شیعە گەورەو كاریگەرەكان و لەپشت ئەوانیشەوە سوپای پاسداران دەیكەن لەسەر پاڵێوراوەكانی سەرۆك وەزیران وەها ناڵێت ،وەك ئەوەی مەبەستیان تەواوكردنی سێ ساڵەكەی پاش عەبدولمەهدی بێت، ئەمەش پێچەوانەی خواستی خۆپیشاندەران و سیستانییە ،كە لە دوا وتاری هەینی داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی كرد. هەموو ئەو ناوانەی تائێستا لەالیەن هاوپەیمانێتی بیناوە (شیعەو سوننە پاشكۆكانیان) پێشكەشكراون كە دواترینیان ئەسعەد عیدانییە، هەر كۆنەو كوتەكانی ناو سندوقی نوخبە سیاسەتوانە شیعییە تاقیكراوەكانن ،ئەمەش دژی خواستی خۆپیشاندەرانە كە چاویان لەسەر ناوێكە تا ئێستا پۆستی وەرنەگرتبێت و لە قوڕاوی گەندەڵی تێوە نەگالبێت و ئازاو جەربەزە بێت ،ئەمەش بەشێكی خۆشبینی سیاسییە لە دۆخێكدا كە واڵتەكە هەر چوار چمكی بەدەستی ئێران و نفوزی ئیقلیمی و دەرەكییەوەیە. لەبارەی باگراوندو سیمای سەرۆك وەزیرانەوە كەلێنی نێوان هێزە شیعییە حوكمڕانەكان و خەڵك زۆر قووڵ و بەرینەو سازشی هەرالیەكیان بۆ ئەویتر لەمبارەیەوە وەك جۆرێك لە خۆكوژی دێتە پێش چاو بۆیە ئەگەری زاڵ ئەوەیە ملمالنێكە تا دوا وێستگە بڕوات و لەو نێوانەشدا بە رێژەیەكی زۆر موقتەدا سەدر هێلكەی قەپانەكە دەبێت چونكە پێیەكی لەناو ماڵی شیعی و پێیەكەی تری لە شەقامە ،بەاڵم ئەمە بەمانای ئەوە نایەت ئەگەر ئەو ڕازی بوو ئیتر ناڕەزایەتی كۆتایی بێت و دوور نییە سەرۆك وەزیرانی نوێ یەكەم كاری بە كوشتنی خۆپیشاندەران دەست پێ بكات چونكە بەزۆر پێوەر گەڕانەوەی عێراق بۆ پێش 1ی تشرینى یەکەمی 2019ئاسان نییە ،ئەگەر مەحاڵ نەبێت.
سەرنجى سیاسى عێراق ئێستا لەسەر کۆشکى سەالمە ،لە بەشێک لە ماڵى شیعەوە فشارەکان لەسەر بەرهەم ساڵح چڕبوونەتەوە، دواى ئەوەى رەتیکردەوە ئەسعەد عيدانى کاندیدى هاوپەیمانى بینا بۆ پۆستى سەرۆک وەزیران پەسەند بکات. هەڵوێستەکەى سەرۆک کۆمار شەقامو گۆڕەپانى سیاسى عێراقى بەسەر چەند ئاڕاستەیەکدا دابەشکردووە ،بەشێک لە شیعەکان بە سەرۆکایەتى نورى مالیکى و هادى عامرى جموجوڵیان لە دژى دەستپێکردووە، سەدرو حەکیم و عەبادی و خۆپیشاندەرانیش لەگەڵیدان. پێنجشەممە 2019/12/26بەرهەم ساڵح، رەتیكردەوە ئەسعەد عیدانی ،کاندیدی هاوپەیمانی بینا ،بۆ پۆستی سەرۆكوەزیران رابسپێرێت و لە نامەیەكدا بۆ پەرلەمان ئامادەیی دەستلەكاركێشانەوەی دەربڕى. لە نامەکەدا ،بەرهەم ساڵح ،بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ دەڵێت ،ئەسعەد عیدانی ،ئەو تایبەتمەندییانەی تێدا نییە كە شەقامی ناڕازی داوای دەكات ،بۆیە ئەو ئامادە نییە رایسپێرێت. موختار موسەوی ،ئەندامی هاوپەیمانی بینا لە پەرلەمانی عێراق بە “زەمەن”ی راگەیاند :هەڵبژاردنی كەسایەتییەك بتوانێت بەرپرسیاریەتی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لەئەستۆ بگرێت و بەپێی دەستوور ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت بكات پرۆسەی سیاسی رووبەڕووی قەیرانێكی سەخت كردووەتەوە. موسەوى ،وتى“ :یەكێك لە هۆكارەكانیش مامەڵەی گوماناوی سەرۆك كۆماربوو بە پێشێلكردنی دەستوورو دوای ئەوەی رەتیكردەوە ئەدای ئەركە دەستوورییەكانی بكات بە راسپاردنی بەربژێری گەورەترین فراكسیۆن بۆ سەرۆكایەتی وەزیران و ملكەچبوون بۆ فشارەکانی ئەمریكاو ئەو الیەنانەی كار لەسەر قۆستنەوەی خۆپیشاندەران دەكەن بۆ سەپاندنی ئەجیندای خۆیان”. ئەو پەرلەمانتارەى هاوپەیمانى بینا ،لەبارەى جوڵە گوماناوییەکانى سەرۆک کۆمار وتى“ :باش دەزانن ،سەرۆک کۆمار ویستی ئەمریكا جێبەجێ دەكات و دەیەوێت عێراق بەرەو ئاڵۆزی و گرژی زیاتر بەرێت و قەیرانی سیاسی بێ چارەسەر
بهێڵێتەوە بۆ سەپاندنی ئەجێنداى ئەمریکا لە عێراقدا”. بەپێی زانیارییەکانی “زەمەن” چەند جوڵەیەكی سیاسی لەناو پەرلەمانی عیراق بۆ لەسەركارالبردنی بەرهەم ساڵح ،لە پۆستەكەی لە ئارادایەو ناوى فوئاد حسێن ،وەزیری دارایی عیراق بۆ شوێنگرتنەوەی دەهێنرێت. فوئاد حسێن ،كاندیدی پارتی دیموکراتی کوردستان بوو بۆ پۆستی سەرۆككۆمار ،بەاڵم بە دەنگی زۆرینەی پەرلەمان بەرهەم ساڵح بۆ پۆستەکە هەڵبژێردرا. موختار موسەوى ،ئەو هەواڵنەى بۆ البردنى سەرۆک کۆمار پشتڕاستکردەوەو وتی“ :دوای پێشێلكردنی دەستوور ،دەبێ هێزە سیاسیەكان بەتوندی بەرپەرچی ئەو رەفتارە نابەرپرسیارانەی سەرۆككۆمار بدەنەوەو پەلەبكەن لە هەڵبژاردنی كەسایەتییەكی نیشتمانی و قبوڵكراو بۆ سەرۆكایەتی حكومەتی نوێی عێراق”. باسی لەوەشکرد لە چەند رۆژى داهاتوودا هاوپەیمانی بینا گفتوگۆکانی لەگەڵ الیەنەکانی دیکەى نێو پەرلەمانی عێراق دەستپێدەکات، لەبارەی دوورخستنەوەى بەرهەم ساڵح، لە پۆستی سەرۆک کۆمار ،بەاڵم پێش ئەوە جێگرەوەیەكی بۆ دەستنیشان دەکرێت ،كە زۆرینەى هێزە سیاسییەكان لەسەری كۆكبن، تا سیناریۆی عادل عەبدولمەهدی دووبارە نەبێتەوەو بۆشایی دەستووریی دروست نەبێت.
لەبەرامبەردا ،هەریەك لە هاوپەیمانیی نەسر بە سەرۆكایەتیی حەیدەر عەبادی ،فراكسیۆنی رەوتی حیكمە بە سەرۆكایەتیی عەمار حەكیم، بەرەی رزگاری و گەشەپێدان بە سەرۆکایەتی ئوسامە نوجێفی و چەند الیەنێكی دیكەش دژی ئەوەن سەرۆككۆمار دەستلەكاربكێشێتەوە، یان لەالیەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە متمانەى لێوەربگیرێتەوەو دووربخرێتەوە. بەغداش خۆپیشاندەرانی بەشێكی پشتگیریی سەرۆككۆماری عێراق دەكەن و وێنەیەكی گەورەی بەرهەم ساڵحیان لەسەر باڵەخانەی چێشتخانەی توركی لە گۆڕەپانی تەحریر هەڵواسیوە ،لێیان نووسیوە“ ،لەگەڵمان بە ،لەگەڵت دەبین .نەچیتە پاڵ دوژمنانمان، سوپاسی هەڵوێستە بوێرانەكەت دەكەین”. سەباح حەسەن ،پەرلەمانتاری هاوپەیمانیی سائیرون ،كە موقتەدا سەدر رابەرایەتی دەكات بە “زەمەن”ی راگەیاند :لەناو پەرلەمان پشتگیرى بەرهەم ساڵح دەکەن چونكە سەلماندی پارێزەری دەستوورە. وتیشی“ :سەرۆك كۆمار ،لەالیەن هاوپەیمانیی بینا رووبەڕووی فشاری زۆر بۆتەوە ئەوەش وایكرد ،نامەیەك لەبارەی ئامادەیی خۆی بۆ دەستلەكاركێشانەوە پێشكەشی پەرلەمان بكات ،بەاڵم بەهیچ شێوەیەك دەستلەکارکێشانەوەى بەرهەم ساڵح ،لە بەرژەوەندیی عێراقدا نییە”.
بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەی بااڵوە لە بەغداد دەست “زەمەن” كەوتوون ،دوای ئەوەی دەستەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند ،نامەكەی سەرۆك كۆماری عێراق ،دەخاتە بەرنامەی كاری ئەنجومەنی نوێنەرانەوە ،كە تێیدا ئامادەیی دەربڕیوە بۆ دەستلەكاركێشانەوە ،بەرهەم ساڵح ،پەیوەندی كردووە ،بە بەشیر حەداد، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانەوەو پێی راگەیاندووە نامەكەی ئەو دەستلەكاركێشانەوە نییەو ناكرێت وەك دەستلەكاركێشانەوە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت ،بەڵكو ئامادەیی دەربڕیوە بۆ دەستلەكاركێشانەوە. ساالر مەحمود ،راوێژكاری سەرۆككۆماری عێراق لەو بارەیەوە بە “زەمەن”ی وت: “عێراق لە دووڕیانێكی سەختدایە ،سەرۆك كۆمار لە نامەكەیدا بە روونی هەموو جۆرە فشارێك رەتدەكاتەوەو بەرژەوەندی گەل و ئارامی و سەقامگیری واڵت لەسەرووی هەموو بەرژەوەندییەكەوە رەچاو دەكات”. وتیشی“ :سەرۆككۆمار بەرژەوەندی گەلی خستووەتە سەرووی پۆست و بەرژەوەندی كەسی و كوتلە سیاسییەكانەوە ،بۆیە بڕیارێك نادات پێچەوانەی گەل و بزووتنەوەی ناڕەزایی ئێستای شەقام بێت ،سەرۆك كۆمار راوێژی لەگەڵ نوێنەرانی چین و توێژەكان كردووەو دەیكات بۆ دەربازبوون لە قەیرانی سیاسی ئێستا”.
قۆناغێکى نوێى گرژییەکان...
ئەمریکا دۆستەکانى ئێران بەئامانج دەگرێت زەمەن پێش كۆتاییهاتنی ساڵی ،2019ئەمریكا گورزێكی كوشندە لە هێزەکانی حەشدی شەعبی وەشاند ،کاتێک پێنج بارەگاى کەتیبەکانى حزبوڵاڵ خاپورکران. واشنتۆن دەڵێت :ئەو هێزانە لەالیەن ئێرانەوە ئاراستە دەكرێن لە دژى کونسوڵخانەو بنکە سەربازی و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە عێراقو سوریاو لە ماوەی دوو مانگی رابردوودا زیاتر لە 10هێرشیان كردووەتە سەر کونسوڵخانەو ئەو بنكە سەربازی و ئەمنییانەی عێراق ،كە لەالیەن ئەمریكییەكانەوە بەکاردەهێنرێن. دوایین هێرشى ئەو گروپانە بۆ سەر بنكەی سەربازیی كەی وەن بوو لە كەركوك ،جگە لە كوژرانی بەڵێندەرێكی ئەمریكی ،ژمارەیەك سەربازو هێزى ئەمنی و سەربازی عێراقیش برینداربوون. هێرشەکەى شەوى یەکشەممە لەسەر دووشەممەى رابردووى سەر بنکەکانى کەتیبەکانى حزبوڵاڵ لە تۆڵەى هێرشەکەى سەربازگەى کەى وەندا بوون. وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا رایگەیاند ،رۆژی یەكشەممە ،2019/12/29هێزەكانیان هێرشێكی ئاسمانیان بۆ سەر پێنج بنكەی كەتائیبی حزبوڵاڵی عێراق ،لە سوریاو عێراق
ئەنجامداوە. سێ لە بنكەكان لە عێراق و دوو بنكەكانی دیكەش لە سوریا بوون ،لەنێو بنكەكاندا كۆگای چەك هەبووە ،هەروەها لەو بنكانەوە پالنی هێرشكردنەسەر بنكەی سەربازیی هاوپەیمانان لە عێراق داڕێژراوە ،لەئەنجامدا 25 ،چەکدارى سەر بەو گروپەی حەشدی شەعبی کوژران، کە لەنێویاندا ،ئەبوعەلی خەزەلی ،فەرماندەى فەوجێکی لیواى 45و چەند فەرماندەیەکی دیکەى بااڵى سەربازی حزبوڵاڵی عێراق هەیەو زیاتر لە 51چەکدارى دیکەش برینداربوون. دوای هێرشكردنە سەر بارەگاكانی حەشدی شەعبی لە عێراق و سوریا ،مارك ئێسپەر، وەزیری بەرگری ئەمریكا و مایك پۆمپیۆ ،وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ،لە كۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا، سەركەوتنی هێرشەكانیان راگەیاند. لەبەرامبەردا ،ئەبو مەهدی موهەندیس، جێگرى سەرۆکی دەستەى حەشدی شەعبی، هەڕەشەی لە ئەمریكییەكان کردو ئاماژەى بەوەکرد ،زۆر بەتوندی وەاڵمی ئەو هێرشانەى ئەمریکا دەدەنەوەو رووبەڕوویان دەوەستنەوەو باردۆخێکیان بەسەر دێنن ،کە پێشبینیان نەکردبێت. لەماوەى دوو مانگی رابردوودا، زیاتر لە دە جار هێرش كراوەتە سەر
بنكەی سەربازی و كونسوڵخانەكانی ئەمریكا لە عێراقدا ،لەئەنجامدا چەندین کوژراوو برینداری هێزە سەربازییەکانی عێراقی لێکەوتۆتەوە ،کە پاسەوانی ئەو شوێنانەیان لەئەستۆدایەو زیانی مادی گەورەش بەر ئەمریکییەکان کەوتووە ،بەاڵم هیچ زیانێكی گیانیان لێنەكەوتووەتەوە. کونسوڵخانەکان و بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا ،لەناوچەى سەوزی بەغداو ناوچەکانی دیکەى عێراق رێوشوێنی ئەمنی توندیان گرتۆتەبەر و چەکی قورس و سەربازی زیاتریان لەو ناوچانەدا باڵوکردوەتەوە بۆ بەرپەرچدانەوەى هەر هێرشێک کە بکرێتە سەریان. چەندینجار بەرپرسانی بااڵی ئەمریكا باسیان لەوەكردووە ،ئێران ،موشەك و چەكی قورسی ناردوەتە عێراق و سوریا ،ئامانج لە ناردنی ئەو چەكانەش بۆ هێرشكردنە سەر کونسوڵخانەو بنكە سەربازییەکانی ئەمریكایە لەو دوو واڵتەدا، بەتایبەت ئەو بنكانەی كە چەكی قورسیان تێدایە. سەرچاوەیەکی ئەمنی لە کەرکوک رایگەیاند، هێرشەکەى رۆژى هەینی بۆ سەر بنکەى سەربازی کەى وەن لەکەرکوک زۆر بەهێز و توندو چڕبوو، بەشێوەیەک پێشتر هیچ بنکەو بارەگایەکی ئەمریکا لەیەک هێرشدا، موشەکباران ئەوەندە نەکراوە ،کە زیاتر لە 30 موشەک ئاراستە کرا.
وتیشی“ :بەشێکی زۆری ئەو موشەکانە بەوردی ئامانجەکانیان دەپێکا ،کە ناوەڕاستی بنکەکەو هۆڵی کۆبونەوەکان و چەندین پێگەى گرنگی کردۆتە ئامانج”. هەرچەندە تائێستا هیچ کەس و الیەنێک بەرپرسیاریەتی خۆى لە هێرشەکەى سەر بنکەى سەربازی کەى وەن لەکەرکوک دەرنەبڕیوە ،بەاڵم بەرپرسانی بااڵى ئەمریکا ،گروپە چەکدارەکانی عێراقی سەر بە ئێران تۆمەتباردەکەن بە ئەنجامدانی ئەو هێرشەو ئاماژە بەوەدەکەن ،گروپە چەکدارەکانی عێراقی سەر بە ئێران ،کە ئاوێتەى ریزەکانی سوپاو هێزە ئەمنییەکانی عێراق بوون، بوونەتە هەڕەشەو مەترسی گەورە لەسەر کارمەندو دیبلۆماسی و سەربازانی ئەمریکا لە عێراقدا. الیەنە عێراقییەکان و بەشێک لەهاواڵتیانی عێراقی ،ترسی ئەوەیان هەیە ،واڵتەکەیان ببێتە گۆڕەپانی کراوەی پێکدادان و ملمالنێی نێوان ئەمریکاو ئێران ،بەهۆى چەندبارەبوونەوەى بەئامانجگرتنی هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق. ئەوەش لەكاتێكدایە كە پێشتر لەالیەن سوپای ئیسرائیل و هێزی ئاسمانی ئەمریكاوە ،چەندین بنكەی سەربازیی و حەشارگەی موشەكەكانی ئێران كراونەتە ئامانج و لەناوبراون. ئەمریكا لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،هێزی زەمینی و ئاسمانیی و دەریایی هەیە ،لە عێراقدا 12بنكەی سەربازی گەورەی هەیە ،لە هەرێمی كوردستاندا ئەمریكا تەنیا 2بنكەی سەربازیی هەیە ،یەك بنكەش لە كەركوك هەیە كە یەكێكە لە بنكە گەورەكانی ئەو واڵتە لەعێراقدا. هەندێك سەرچاوە دەڵێن :ئەمریكا لە عێراق تەنیا 5هەزار سەربازی هەیە ،بەاڵم ئەو ژمارەیە تائێستا لەالیەن واشنتۆنەوە پشتڕاست نەكراوەتەوە ،زۆربەی هەرە زۆری سەربازەكانی ئەمریكاش لە بنكە سەربازیی كەی وەنن. ئەم بنكەیە لە توانایدایە فڕۆكەی بارهەڵگری سەربازیی و فڕۆكەی شەڕكەری تێدا بنیشێتەوە. ئەم بنكەیە توانای پێشوازیكردنی لە 15 فڕۆكەی ئێف 16هەیەو بەشێكی زۆر لە چەك و پێداویستی سەربازییەكەی ئەمریكا لەم بنكەیەدایە.
پ��او پ�� ێ��کەو ت�� ن�
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
5
خەسرەو گۆران ،بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی:
ئامادەکاریی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت دەکرێت
مەترسییەكانی یاسای هەڵبژاردن بۆ ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمە زەمەن :وەكو پارتی دیموكراتی كوردستان تێبینیتان لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكانی عێراق چییە؟ خەسرەو گۆران :وەكو پارتی دیموكراتی كوردستان ئێمە لەگەڵ ئەوەین كە هەموو عێراق یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت ،بۆ یەك بازنە بێت؟ چونكە هیچ دەنگێكی كورد نافەوتێت، كورد ئێستا ناتوانێت هیچ كورسییەك لەبەغدا بهێنێت ،لەبەر ئەوەیە كە عێراق یەك بازنە نییە ،ناتوانین هیچ كورسییەك لە سەاڵحەددین بێنێن هەر لەبەر ئەم هۆكارەیە ،لە دیالە بەدەگمەن دەتوانرێت كورسی بەدەست بێت، لەبەر ئەوەیە كە دەنگەكانی كورد لەو ناوچانە هەمووی بەفیڕۆ دەڕوات .ئەگەر بەقسەی ئێمەش نەكرا ،ئێمە دەمانویست هەڵبژاردن وەك خۆی بمێنێتەوەو عێراق ( )18بازنەی هەڵبژاردن بوایە ،ئەو كاتە كۆنتڕۆڵكردنی ئاسانتر بوو لەوەی ئێستا هەیە ،بەاڵم ئەوە لەبیر مەكەن، ئێمە وەك پارتی حیزبێكی عێراقین ،لە عێراق دەژینو وەك كوردیش بەشێكین لە عێراق. ئێمە زۆرینەی پەرلەمانیمان نییە لە عێراق بۆیە زۆر شت هەیە حەزمان لێی بێت و حەزمان لێی نەبێت بەسەرماندا فەرز دەكرێت لەڕێی دەنگدانەوە .ئێمە
دەبێت سەرلەنوێ تۆماری دەنگدەران بگۆڕدرێت یاساكەمان بەدڵ نییە ،بەاڵم مادام شتەكە بوو بەیاسا ،ملكەچی ئیرادەی پەرلەمانین و پابەند دەبین پێوەی لەگەڵ یاساكە دەڕۆین. خراپییەكەی ئەو یاسایە لەوەدایە ئێستا دەنگدان لەسەر ئاستی قەزا دەبێت ،بۆ نمونە لە قەزای شەقاڵوە تەنیا خەڵكی شەقاڵوە دەنگ بە یەك نوێنەر دەدەن ،لە قەزاكانی دیكە ناتوانن دەنگ بە كاندیدی شەقاڵوە بدەن .پێشتر وا نەبوو ،لەسەر ئاستی پارێزگا دەتوانرا دەنگ بە كاندیدەكان بدرێت ،ئێستا بازنەكە بچووككراوەتەوەو هەڵبژاردن كەمتر دەبێت لەبەردەم دەنگدەر پرۆسەكە ئاڵۆزە ،چونكە زۆر قەزا هەیە ژمارەی دەنگدەرانی ناگاتە ئەوەی ببێت بە خاوەنی كورسییەك ،بۆیە دەبێت بە قەزایەكی دیكەی نزیك لەو قەزایە بلكێندرێت ،جارێ بەڕوونی دیار نییە ئەمە بە چ میكانزمێك رێكدەخرێت، میكانزمەكە دیار نییە چۆن دەبێت، چونكە میكانزمەكە لەسەر ئاستی قەزاش نییە بەتەواوی ،بۆ نمونە قەزایەكی وەكو موسڵ كە قەزای موسڵ رەنگە 16كورسی بێت ،جا دیار نییە ئەو 16كورسییە لەو قەزایە چۆن دابەش دەكرێت؟ ئایا چەند گەڕەك بەیەكەوە دەبن بە بازنەیەك؟ ئایا بنكەكانی دەنگدان چۆن رێكدەخرێن لەگەڵ بازنەكان؟ چونكە رەنگە دەنگدەری بازنەیەك لە بازنەیەكی دیكە بێت ،بۆیە دەبێت وەكو كاڵەك ئەو شارە لەت لەت بكەی و هەر لەتێكی بكەی بە بازنەیەك ،بۆیە ئەوەی ئێستا هەیە كارێكی ئاسان نییە ،دەبێت سەرلەنوێ تۆماری دەنگدەران بگۆڕدرێتو سیستمی دەنگدانو شێوازی دابەشكردنی بازنەكان هەمووی بگۆڕدرێت. زەمەن :بەشێك لە پەرلەمانتاران پێیانوایە بەم یاسایەی ئێستا لە
خەسرەو گۆران ،بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی دیموكراتی كوردستان، رایدەگەیەنێت هەموو مەترسییەكانی یاسای هەڵبژاردن بۆ ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمەو هیچ مەترسیەك لەسەر هەولێرو سلێمانی نیە. خەسرەو گۆران ،لەم چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ “زەمەن” باس لە گۆڕانكارییەكانی یاسای نوێی هەڵبژاردنو مەترسیەكانی لەسەر دەنگی كورد دەكات ،بەوتەی ئەو كورد لە بەغداو سەاڵحەدینو دیالەش بە زەحمەت دەتوانێت كورسی بهێنێت. خەسرەو گۆران دەڵێت :الیەنە شیعەكان دەیانەوێت هەڵبژاردنی پێشوەختە بكرێت و رەنگە لەنێوان شەش مانگ بۆ دوو ساڵ پێویست بێت تا بتوانرێت هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت. سازدانی :ئیبراهیم عەلی
پەرلەمان پەسەندكراوە ،كورد لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم ژمارەیەكی زۆر كورسی لەدەست دەچێت؟ خەسرەو گۆران :دەبێت ئێمە هۆشیارانە مامەڵە بكەین ،ناكرێت تەسلیم ببین چونكە لە دابەشكردنی بازنەكاندا زۆر شت دەگۆڕێت بۆ نمونە قەزای دوبز ژمارەی دەنگدەرانی ناگاتە یەك كورسی .بەاڵم هەرگیز نابێت ئێمە بهێڵین ئەو قەزایە بلكێندرێت بە قەزای حەویجە ،كە 400هەزار دەنگدەری عەرەبی تێدایە .دەبێت ئێمە وا بكەین ئەو قەزایە بە قەزای داقوق بلكێندرێت كە ژمارەی دەنگدەری كوردی زۆرترە لە چاو قەزاكانی دیكە. زەمەن :بەاڵم كورد چۆن دەتوانێت لكاندنی ئەو قەزایانە بەشێوەیەك بێت كە دەنگەكانی لەدەست نەچێت؟ خەسرەو گۆران :ئێمە چەندین كۆبونەوەمان كردووەو بۆ هەموو ئەگەرێك خۆمان ئامادەكردووە ،چونكە شێوازی دەنگدان وایە لەبەر ئەوەی تۆ زۆرینەت نییە بۆیە هەموو شتەكان بەدڵی تۆ نابن ،بۆیە ئێمە خۆمان بۆ چەند ئەگەرێك ئامادەكردبوو یەكێك لەو ئەگەرانە ئەو شێوازەیە كە ئێستا پەسەندكراوە ،ئێمە لەگەڵ پسپۆڕانی خۆمان راوێژی زۆرمان كردووە كە چۆن بتوانین لەو دۆخەدا بە كەمترین زیان بتوانین لێی دەربچین .ئێمە پالن ئەیو بیو سیمان هەبوو .لەو قۆناغەی ئێستا یەك رێگەمان لەبەردەستە كە بتوانین بەكەمترین زیان دەربچین ئەویش ئەوەیە هەموو هێزو الیەنەكان یەكڕیز بین و خاوەنی یەك خیتابی سیاسی بین لەپێناو بەرژەوەندی نەتەوەییمان، چونكە ئەوەی ئێستا هاتۆتە پێشەوە تەنیا پەیوەندی بەپارتیییەوە نییە،
نازانین دۆخی عێراق بەرەو چی دەڕوات تا بتوانین هەوڵ بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك بدەین
شەش مانگ بۆ دوو ساڵ پێویستە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت بەڵكو كێشەكە ئێستا پەیوەندی بە رێژەی كوردەوە هەیە لەعێراق، چونكە هەموو مەترسییەكان لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمن هیچ مەترسییەك لەسەر هەولێر یان سلێمانی نییە ،چونكە ئەو پارێزگایانە بكرێن بە 100بازنەش ئەوەی دەردەچێت هەر كوردە ،بەاڵم لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم دۆخەكە شتێكی دیكەیە ئەگەر وریا نەبین زۆر شتمان لەوناوچانە لەدەست دەچن. زەمەن :یەكێك لەو رەخنانەی لە پارتی دەگیرێت ئەوەیە كە پارتی كاتێك مەترسییەك دێتە پێشەوە داوای یەكڕیزی دەكەن ،بەاڵم كاتێك باسەكە دابەشكردنی ئیمتیازاتو پۆست بێت هەموو شتێك بۆ خۆی دەبات بێ ئەوەی حیساب بۆ الیەنەكانی دیكە بكات؟ واتە ئێوە تەنیا ئەو كاتە یەكڕیزیتان لەبیرە كە ئیشتان بە الیەنەكانە؟ خەسرەو گۆران :نەخێر ئەمە وانییە، بۆ نمونە پێش چەند مانگێك لیستی هاوپەیمانی كوردستانیمان دروستكرد، دروستكردنی ئەو لیستەش رای پارتی بوو .چونكە ئەمە بڕیاری مەكتەبی سیاسی ئێمە بوو كە دەبێت كورد لەو ناوچانە یەك لیست بێت بۆیە ئێمە بۆ ئەو مەبەستە لیژنەیەكمان پێكهێناو سەردانی تەواوی الیەنەكانمان كرد. فیعلەن لیستەكەش سەری گرتو هەموو هێزەكانی دیكەش بە دروستكردنی ئەو لیستە رازی بوون .ئێمە بمانەوێت یان نەمانەوێت لەبەغدا كەس ناڵێت ئەوە لیستی پارتییە یان یەكێتی یان ئەوە گۆڕانە ،من خۆم ئەندامی پەرلەمانی عێراق بووم ،عەرەبەكان بە شیعەو سوننەوە هەر پێمان دەڵێن هاوپەیمانی كوردستانی. بۆ ئەو لیستە هاوبەشە 31الیەنی
سیاسی بەشدار بوون ،خۆ لەوە دڵنیابووین هەموو ئەوانەی لەو لیستە بەشداربوون كورسی ناهێنن ،بەاڵم ئێمە لە پەیماننامەیەك ئەوەمان نووسیوە لە دابەشكردنی پۆستەكانی ئەو ناوچانە بەشداری هەموو الیەنە سیاسییەكان لەبەرچاو بگیرێت بەوانەشەوە كە كورسیش ناهێنن ،ئێمە وەك پارتیش لەسەر ئەوە رازی بووین بۆیە تەنیا بابەتە ئەوە نییە لەكاتی كێشە ئێمە الیەنەكانمان لەبیر بێت. لەدوای پێتانوایە زەمەن: نوێی یاسای پەسەندكردنی هەڵبژاردنەكان هەڵبژاردنی پێشوەختە لەعێراق دەكرێت؟ خەسرەو گۆران :ئەوەی راستی بێت كەس نازانێت ئەو دۆخە بەچی كۆتایی دێت ،بەاڵم دۆخەكە روونە ،گۆڕینی هەڵبژاردنەكانو بااڵی كۆمسیۆنی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان نیشانەی ئەوەن ئامادەكاری دەكرێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە ،بەاڵم ئەگەر مەبەستیشیان بێت هەڵبژاردنی پێشوەختە بكەن ،وا بەئاسانی ئەوە ناكرێت ،چونكە تا ئێستا كۆمسیۆن تەشكیل نەكراوە ،جارێ چەندین مانگی دەوێت تا كۆمسیۆن تەشكیل دەكرێت، جا دوایی چۆن بازنەكان بەپێی ئەو قانونە نوێیە دابەش دەكەن ،ئەسڵەن لە رووی تەكنیكییەوە كاتێكی زۆر زۆر پێویستە بۆ ئەوەی بتوانرێت هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت. بەاڵم ئەوەش ئاشكرایە كە الیەنە هەڵبژاردنی دەیانەوێت شیعەكان پێشوەختە بكرێت ،لە رووی كاتیشەوە دیار نییە چەند كات پێویستە؟ رەنگە لەنێوان شەش مانگ بۆ دوو ساڵ پێویست بێت تا بتوانرێت هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت .بۆیە كارەكان
ئێمە دەمانویست هەڵبژاردن وەك خۆی بمێنێتەوەو عێراق 18بازنەی هەڵبژاردن بوایە
بۆچوونی پارتی ئەوەیە كۆمسیۆن دووبارە دروست بكرێتەوە ئاسان نیین و بەرچاو روونی نییە لە كارەكان. زەمەن :لەئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەدا كورد هیچ زیانێكی بەردەكەوێت؟ خەسرەو گۆران :بابەتەكە تەنیا قازانجو زەرەر نییە ،چونكە مادام یاسای هەڵبژاردن پەسەند كراوە ،ئەگەر لە پەرلەمانیشەوە بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختە بدرێت دەبێت كورد پابەند بێت بە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەوە قابیلە كورد بتوانێت بەتەنیا رێگری بكات لەوەی هەڵبژاردن نەكرێت یا بكرێت؟ بێگومان ئێمە ناتوانین ئەو رێگرییە بكەین ،بەپێچەوانەوە ئەگەر بڕیارێكی لەو شێوەیە بدرێت دەبێت ئێمە ملكەچ بین ،ئەمە یاساكەو بڕیاری لەسەر دراوە جا كورد زەرەر بكات یان نەیكات دەبێت پابەند بێت بەو یاسایەوە. زەمەن :یەكێك لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان ئێوەو یەكێتی لەماوەی رابردوو بابەتی كەركوكو پۆستی پارێزگاری كەركوك بووە .یەكێتی لەو بابەتەدا گلەیی هەیە لە پارتی كە كەمتەرخەمە لە وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك بۆ یەكێتی ،لەم دۆخەدا هیچ هیوایەك هەیە بۆ ئەوەی بتوانرێت دۆخی كەركوك بگۆڕدرێت؟ گۆران: خەسرەو نەماونو پارێزگاكان ئەنجومەنی هەڵوەشێندراونەتەوەو ئەنجومەنی قەزاو ناحیەكانیش نەماون .سەرۆك وەزیرانو حكومەت لەبەغدا نەماوە ،كێ لەبەغدا بڕیار دەدات؟ هەیە یان نییە تەنیا سەرۆك كۆمارە ،ئایا سەرۆك كۆمار ئەو دەسەاڵتەی هەیە؟ بێگومان نەخێر بۆیە دەبێت چاوەڕوان بین بزانین لە بەغدا چی روو دەدات .ئایا حكومەتێكی كاربەڕێكەر دێتە كایەوە ،ئایا
هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام دەدرێت؟ ئایا عادل عەبدولمەهدی جارێكی دیكە دەگەڕێننەوە سەر پۆستەكەی ،ئێمە نازانین دۆخی عێراق بەرەو چی دەڕوات تا بتوانین هەوڵ بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك بدەین ،چونكە ئەو دۆخەی بەسەر كەركوك سەپێندراوە لە زیانی كوردەو ئێمە پێمان خۆشە زوو ئەو دۆخە تێپەڕێت ،بۆ ئەوەی ژیانی ئاسایی سیاسی بگەڕێتەوە ئەو شارە. زەمەن :لەكوردستان كۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكان ماوەی یاسایی بەسەرچووە ،ئێوە وەكو پارتی بۆچونتان چییە لەسەر كۆمسیۆنو دەتانەوێت لەرووی یاساییەوە چۆن مامەڵە لەگەڵ كۆمسیۆن بكرێت؟ خەسرەو گۆران :بەڵێ وادەی كۆمسیۆن تەواو بووە ،بۆچوونی پارتی ئەوەیە كۆمسیۆن دووبارە دروست بكرێتەوە ،بەاڵم ئەوە كاری پەرلەمانو حكومەتە ،پەرلەمان هەر بڕیارێك لەبارەی كۆمسیۆنەوە بدات ئێمە وەك پارتی پابەند دەبین بە بڕیاری پەرلەمانەوە، هەر پێشنیارو راسپاردەیەكیشمان هەبێت ئێستا نایڵێینو لەگەڵ فراكسیۆنی خۆمان لە پەرلەمان گفتوگۆی لەسەر دەكەین. زەمەن :لە هەفتەی رابردوو یەكێتی كۆنگرەی كوردستان نیشتیمانی چوارەمی خۆی بەست ،ئێوە وەك پارتی بۆچوونتان لەسەر ئەو كۆنگرەیە چییە؟ خەسرەو گۆران :كۆنگرەی هەر حیزبێك پەیوەندی بە دۆخی ناوخۆیی هەر حیزبێكەوە هەیە .ئێمە هیچ تەدەخولێكمان نییە لە كۆنگرەی هیچ الیەنێكی سیاسی. زەمەن :بەاڵم یەكێتی بۆ ئێوە جیاوازە بەو پێیەی چەندین رێككەوتنتان لەگەڵ یەكێتی هەیەو دوو هێزن لەزۆربەی وێستگەكاندا بەهاوبەشی حوكمتان كردووە؟ خەسرەو گۆران :ئێمە بەهیچ شێوەیەك تەدەخول لە كۆنگرەی هیچ حیزبێك ناكەین بە یەكێتیشەوە، راستە ئێستا ئێمە لەگەڵ یەكێتی و گۆڕان لەیەك حكومەتداینو شەریكین لەئیدارەدانی كوردستان ،بەاڵم ئەوە حكومەت پێكهاتووەو چەندین مانگە كاری خۆی دەكات ،بڕواناكەم كۆنگرەی یەكێتی هیچ كاریگەرییەكی لەسەر ئەمە هەبێت. زەمەن :دەوترێت ئێوە ئەو دۆخەی یەكێتیتان بەدڵ نییە كە ئێستا ئاراستەیەك لەناو یەكێتی هاتونەتە پێشەوە لەماوەی رابردوو بە ئاراستەیەكی دژە پارتی ناسراونو ئێستا زۆرینەی سەركردایەتی یەكێتی پێكدەهێنن؟ خەسرەو گۆران :من هیچ تەعلیقێك و قسەیەكم بۆ ئەو پرسیارە نییە. تەنیا دەڵێم كۆنگرەی یەكێتی كارێكی تایبەتی ناوخۆی یەكێتییەو یەكێتی ئازادە لەوەی چۆن كۆنگرە دەبەستێتو چۆن سەركردایەتی سیاسی نوێی خۆی هەڵدەبژێرێت ،چونكە لەنێوان الیەنە سیاسییەكان سنوورو ئیحتیرام هەیە ،دەتانەوێت نزیكی ئێمەو یەكێتی لەوە زیاتر چی بێت كە لە حكومەتو پەرلەماندا شەریكین و تەنانەت لە شاندەكانی دانوستاندا لەگەڵ بەغداش وەفدی هاوبەشمان هەیە.
لەگەڵ پسپۆڕانی خۆمان راوێژی زۆرمان كردووە كە چۆن بتوانین لەو دۆخەدا بە كەمترین زیان بتوانین لێی دەربچین
وو� ب��ەدوادا چ�� ن
4
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
یاسای نوێی هەڵبژاردن
هەیمەنەی پارتە گەورەکان و عەشیرەت و خاوەن هێزەکان
دیسکی شیکاریی “زەمەن” 24ی ئەم مانگە ،پەرلەمانی عێراق بە زۆرینەی دەنگ یاسای هەڵبژاردنی گشتی پەسەند کرد ،سەرەڕای ئەوەی فراکسیۆنە کوردستانییەکان بایکۆتی یاساکەیان کرد، زۆرترین رەخنەی یاساناس و شارەزایانی بواری هەڵبژاردنی بەدوای خۆیدا هێنا. شارەزایانی یاسایی پێیانوایە؛ یاسای نوێی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق ،کێشەی دەستوری ،یاسایی ،کۆمەاڵیەتی ،تەکنیکیو هونەریی هەیە ،لە بری دەستکەوت بۆ خۆپیشاندەران کە سێ مانگە لەسەر شەقامەکانن ،دەستکەوتە بۆ الیەنە سیاسییە گەورەکان و ئەوانەی چەک و هێزو پارەیان هەیە. دانیشتنەکەی پەرلەمان ،بە سەرۆکایەتی حەسەن کەعبی ،جێگری یەکەمی سەرۆکی پەرلەمان ،کە سەر بە رەوتی سەدرە بەڕێوەچوو ،پڕۆژەیاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە 50ماددەو هۆکارەکانی دەرچوون پێکهاتبوو خرایە دەنگدانەوە ،پڕۆسەکە بە ئاسایی بەڕێوەچوو تا گەیشتە سەر ماددەی ،15فراکسیۆنە کوردستانییەکان بە ئیمزای 67پەرلەمانتارەوە داوایان لە سەرۆکی دانیشتنەکە کرد ئەو دوو مادەیە دوابخات ،بەاڵم گوێ لە داواکارییەکەیان نەگیراو دەنگدان بەردەوام بوو ،دواتر کورد بایکۆتی دانیشتنەکەی کرد.
ژمارەی پەرلەمانتاران
پێش ماددەی ،15ماددەی 13لە یاساکە تایبەتە بە ژمارەی پەرلەمانتاران ،حکومەت و سەرۆکایەتی کۆمار پێشنیازیان کردبوو، ژمارەیان ببێتە 251پەرلەمانتار ،بەاڵم لە یاساکەدا ژمارەکە وەکخۆی هێڵرایەوە بە 329 کورسی ،کە 320کورسی گشتی و 9کورسی کۆتای کەمینەکان. بەاڵم لە یاساکەدا میکانیزمی روون نییە، کە چۆن و لەسەر چ بنەمایەک ژمارەکان دابەش دەکرێتەوە ،لەکاتێکدا لە یاساکەی پێشوو لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکان ژمارەی کورسییەکان دابەش کرابوو ،ئێستا لەسەر بنەمای قەزاکان ئەو ژمارەیە یەک ناگرێتەوەو دیارنییە ،کە عێراق دەکرێتە 320بازنەی یەک کەسی ،یان ئەو قەزایانەی بەتایبەتی ناوەندی پارێزگاکان چۆن دابەش دەکرێت بەسەر بازنەی تاکەکەسیدا کە ژمارەی دانیشتوانەکەیان لە ملیۆن و هەندێکیشیان زیاتریشە.
کێشەی دەستوریی
بەپێی مادەی 49ی دەستوری عێراق ،هەر کورسییەکی پەرلەمان نوێنەرایەتی 100هەزار دەنگدەر دەکات ،بەاڵم بەپێی دابەشکاریی ژمارەی قەزاکان نرخی یەک كورسی دەگاتە
123هەزارو 595دەنگ ،بە نموونە لە پارێزگای کەرکوک نرخی هەر کورسییەک زیاتر لە 136هەزار دەنگە ،کە بەرزترین ژمارەی دەنگە بۆ کورسییەک لەسەر ئاستی عێراق و کەمترینیش زیاتر لە 113هەزار دەنگە لە سنوری پارێزگای زیقار.
کۆتای کەمینەکان
لە مادەی 13ی یاساکەدا هاتووە ،کە 9 کورسی بۆ کۆتای کەمینەکان دیاری دەکرێت لەسەر ئاستی پارێزگاکان بەجۆرێک 5کورسی بۆ کۆتای مەسیحییەکان لە (بەغدا ،نەینەوا، کەرکوک ،دهۆک ،هەولێر)و 1کورسی بۆ هەریەکە لە ئێزیدییەکان و شەبەک لە نەینەواو یەک کورسی بۆ سابیئەکان لە بەغداو کوردانی فەیلی لە واست. کورسی کەمینەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکان دەبێت نەک قەزاکان ،ئەوەش جارێکی دیکە کێشەی تەکنیکی دروست دەکاتەوە ،چونکە لە یەک پارێزگادا دوو بازنەی جیاوازی هەڵبژاردن هەیە ،قەزا بۆ کورسی گشتی و پارێزگا بۆ کەمینەکان، ئەوەش وا دەکات پارتە دەسەاڵتدارەکان بە دەنگی گشتی کورسییەکانی ئەوان قۆرخ بکەن بە ئاسانی ،لەبری ئەوەی بچنە کێبڕکێی دەنگی گشتییەوەو دەنگێکی زۆریان بوێت بۆ بەدەستهێنانی کورسی.
بازنەی هەڵبژاردن ،زۆرترین ناکۆکی
مادەی 15ی یاسای هەڵبژاردن تایبەتە بە سیستمی هەڵبژاردن و دابەشکردنی بازنەی هەڵبژاردنەکان ،لیژنەی یاسایی پەرلەمان شەش پێشنیازی لەسەر دابەشکردنی
9کورسی بۆ کۆتای کەمینەکان دیاری دەکرێت لەسەر ئاستی پارێزگاکان
بازنەکان خستەڕوو ،بەاڵم دواجار بازنەی هەڵبژاردن لەسەر بنەمای قەزاکان پەسەندکرا ،بەوشێوەیە هەر قەزایەک ژمارەی دانیشتوانەکەی 100هەزار کەس و زیاتر بوو دەکرێتە بازنەیەکی هەڵبژاردن ،ئەگەر کەمتر بوو لەو رێژەیە ئەوا لەگەڵ قەزایەکی نزیکی پێکەوە دەلکێندرێن. بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پالندانان، عێراق لە رووی کارگێڕییەوە دابەشکراوە بۆ 168قەزا ،لەو ژمارەیەش 78قەزایان ژمارەی دانیشتوانیان ناگاتە 100هەزار کەس کە دەکاتە رێژەی %46ی کۆی قەزاکان ،کە دەبێت بلکێنرێن بە قەزایەكی ترەوە بۆ ئەوەی ببنە بازنەیەکی هەڵبژاردن. ئەم مادەیە زۆرترین کاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێناو شارەزایانی بوارەکە پێیانوایە دابەشکردنی بازنەی هەڵبژاردنەکان لەسەر بنەمای قەزا کارێکی قورس و ئەستەمەو کاندیدکردنیش لەسەر بنەمای تاکەکەسی دەبێت. بەوتەی شارەزایان ،ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە بااڵترین دامەزراوەی تەشریعییە لەسەر ئاستی واڵت و ئەرکەکانی سەراپاگیرن، دەبێت هەر ئەندامێکی پەرلەمان خۆی بە نوێنەری هەموو عێراق بزانێت نەک ناوچەیەکی بەرتەسکی جوگرافی ،چونکە بۆ نوێنەرایەتی ئەو ناوچانە پەرلەمانی هەرێمەکان و ئەنجومەنی پارێزگاکان بوونیان هەیە. بەوتەی ئەوان ،پڕۆسەکە بەتەواوەتی لە خزمەتی حیزب و قەوارە گەورەکانە، چونکە لەچوارچێوەی قەزایەکدا رۆڵی ئەو حیزبە پارەدارو خاوەن هێزە چەکدارانە یەکالکەرەوەتر دەبێت لە سەرخستنی هەر کاندیدێک کە هی خۆیان بێت ،هەروەک رۆڵی عەشیرەت و هۆزەکان لەو بازنە تەسکانە زۆر بەهێزە ،دووبارە حیزبە گەورەکان لە رێگەی کاریگەرییان بەسەر عەشیرەت و گروپە بچووکەکانی دیکەوە ،دەتوانن بەئاسانی کاندیدی دڵخوازی خۆیان سەربخەن. هەروەک لە رووی تەکنیکیەوە کێشەی زۆر دروست دەکات ،ئەویش دیاریکردنی سنووری قەزاکان و جیاکردنەوەی لیستی دەنگدەران، بەتایبەت کە 67قەزا لە عێراقدا سنووری ئیدارییان یەکالنەبووەتەوەو کێشەیان هەیە. الیەنێکی دیکەی ئەوەیە کە سیستمی هەڵبژاردن تاکەکەسییە نەک لیست و هاوپەیمانی ،بۆیە حیزب و الیەنەکان پەنا بۆ کەسانی خاوەن دەسەاڵت و هێز دەبەن تا بیانکەنە نوێنەری خۆیان ،بەتایبەت لەو ناوچەو قەزایانەی کە رۆڵ و قەبارەی عەشیرەت زیاتر بەرچاوە وەک ناوچەکانی ناوەڕاست و باشوری عێراق. لەبەرامبەردا بۆچوونێکی دیکە هەیە، سیستمەکە وەک داخوازییەکی خۆپێشاندەران، دەرفەت دەداتە کەسانی سەربەخۆ بۆ ئەوەی ببنە ئەندامی پەرلەمان ،هەروەها کاندیدی سەربەخۆ لە بازنەیەکی بچوکدا دەتوانێت کەمپین بکات ،بە پێچەوانەی بازنەی گەورەوە
کە بۆ کاندیدی سەربەخۆ ئاسان نییە ،هەروەها ئەندامی پەرلەمان لە خەڵک نزیک دەکاتەوەو هەموو بازنەیەک دەزانێت کێ نوێنەریەتی و نوێنەریش دەزانێت سەر بە چ بازنەیەکەو پرۆسەی نوێنەرایەتی لە ئاستی حیزبەوە دەهێنێتە خوارەوە بۆ ئەندام پەرلەمان. بەشێکی شارەزایانی بواری هەڵبژاردن و کاری پەرلەمانیی ،الیەنێکی دیکەی خراپی بەوە لێکدەدەنەوە کە لەمەودوا سیاسەت دەگۆڕێت بۆ کاری بچوکی خزمەتگوزاری و بوار بۆ سیاسەتی گشتی نامێنێتەوە، پەرلەمان دەبێتە جێگای خەڵکی وەک سەرۆک عەشیرەت و تازە دەوڵەمەندو پیاوماقوڵ و خاوەن نفوزو خەمی گشتی نامێنێت.
فراکسیۆنی گەورەی پەرلەمان
بەپێی ماددەی 15کاندیدکردن لەسەر بنەمای تاکەکەسییە نەک لیست ،بۆیە کێشەیەکی دیکە کە راستەوخۆ دوای هەڵبژاردن دروست دەبێت فراکسیۆنی گەورەی پەرلەمانە ،چونکە بەپێی دەستور، سەرۆک کۆمار کاندیدی گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمان بۆ پێکهێنانی کابینەی حکومەت رادەسپێرێت ،بەاڵم لە سیستمی تاک کاندیدی هیچ فراکسیۆنێک نییە ،کۆکردنەوەی زۆرترین ژمارەی پەرلەمانتار لە چوارچێوەی یەک لیست یان هاوپەیمانی دەبێتە کارێکی ئەستەم، بەراورد بە خولەکانی رابردوو کە دیار بوو کام فراکسیۆنە زۆرترین پەرلەمانتاری هەیە.
زۆرینەی براوەو سوتانی زۆرترین دەنگ
هەر بەپێی بڕگەی پێنجەم لە
ماددەی ،13کام کاندیدە زۆرترین دەنگی بەدەستهێنا ،دەبێتە براوەی بازنەی هەڵبژاردنەکەو کورسیی پەرلەمان مسۆگەر دەکات ،لەبەرئەوەی سیستمەکە تاک کاندیدیە ،لەبەرئەوە کاندیدی براوە چەند دەنگ بەدەستبهێنێت تەنیا کورسی مسۆگەر دەکات و دەنگەکانی ناگەڕێتەوە بۆ لیستەکەی یان کاندیدەکانی دیکەی هەمان لیست. بەنموونە ئەگەر کاندیدێک بە بردنەوەی %30ی دەنگەکان کورسییەکی پەرلەمان بباتەوە ،ئەوکاتە %70ی دەنگی کاندیدەکانی دیکە دەسوتێت. بەشێوەیەک ئەگەر لە هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن رێژەی %70ی دەنگەکان بسوتێت و نەگەڕێتەوە بۆ لیستەکەی یان کاندیدێکی دیکە ئەوکاتە پەرلەمان لە کۆتاییدا رەنگە نوێنەرایەتی %30- 25ی دەنگدەران بکاتو دەنگی نزیکەی %70ی دانیشتوان یان دەنگدەران بەهەدەر بچێت و نەگەڕێتەوە. لەبەرامبەردا بۆچوونێکی پێچەوانە هەیەو پێیوایە سیستمی تازەی هەڵبژاردن (زۆرینەی براوەی یەكەم) كۆتایی بەوە دێنێت كەسی یەكەمی لیستەكان بەشی هەشت نۆ کورسی دەنگ بهێنێت و دواتر خۆی بكشێتەوەو نەچێتە پەرلەمان و لەجیاتی خۆی چەندین پاڵێوراوی تری ناو لیستەكەی بە چەند سەد دەنگێكەوە ببنە پەرلەمانتار. هەروەک سیستمەکە ،یاساکانی یارییەكەی گۆڕیوەو پێویست بە هاتنەپێشی كەسانی دڵسۆزو خۆنەویست دەکات و جیاوازیی ناهێڵێتەوە لەنێوان کەسانی سەربەخۆو حزبیدا ،ئەوەی بڕیاردەدات دواجار بەدەستهێنانی متمانەی خەڵكی ناو بازنەی هەڵبژاردنەكەیەو دەرفەت دەداتە كاندیدی سەربەخۆ بە تێچوونێكی كەمەوە بانگەشەی هەڵبژاردن ئەنجامبدات و زیاتر هەڵمەتی دەرگا بەدەرگا بەهێز دەکاتەوە.
ئەژماری ئەلکترۆنی یان دەستی؟
ماددەکانی دیکەی یاساکە ،کە لە بەشی شەشەمی یاساکەوە دەستپێدەکات، زیاتر رێکاری تەکنیکییە تایبەت بە تۆماری دەنگدەران و بانگەشەی هەڵبژاردن و سزادانی کەسانی سەرپێچیکارو حوکمە گشتییەکان و هۆیەکانی دەرچوون ،جگە لە ماددەی 38ی یاساکە کە تایبەتە بە جیاکردنەوەی دەنگەکان بە شێوازی ئەلکترۆنی ،ئەوەش ناڕەزایەتی لێکەوتووەتەوە بەتایبەتی کە گومان هەیە سیناریۆی هەڵبژاردنی 2018 دووبارە ببێتەوەو دەستکاریی کردنی دەنگەکان لە سیستمەکە دووبارە بکرێتەوە.
سەرۆک کۆمار یان دادگای فیدراڵی؟
بەاڵم ناکۆکییە قوڵەکانی مادەی 15 زۆربەی ناکۆکییەکانی دیکەی بیربردووەتەوە، ئێستا هەمووان سەرقاڵی ئەوەن کە چۆن دەستکاریی ئەوە ماددەیە بکرێتەوە ،عێراق بکرێتە یەک بازنەی هەڵبژاردنی سەرتاسەریی یان الیەنی کەم هاوشێوەی چوار هەڵبژاردنەکەی دیکەی پەرلەمانی عێراق، واڵت دابەش بکرێت بۆ 18بازنەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی پارێزگاکان ،بۆ ئەوەش هەموو رێگاکان لەبەردەم ئەو الیەنانەدا کراوەن ،کە ناڕەزایەتییان لەسەر یاساکە هەیە ،ئەویش پەنابردن بۆ سەرۆک کۆمار بۆ ئیمزانەکردن و گەڕاندنەوەی یاساکەو دەستکاریی کردنی، یان تانەدان لە دادگای فیدراڵی لەسەر یاساکەو پشت بەستن بە بەڵگەی بەهێزی یاسایی و دەستوریی بۆ رەتکردنەوەی یاساکەو دووبارە دەنگدانەوە لەسەری.
کۆتای ژنان
٦٧قەزا لە عێراقدا سنووری ئیدارییان یەکالنەبووەتەوە
ماددەی 16ی یاسای هەڵبژاردن تایبەتە بە رێژەی کۆتای ژنان لە پەرلەمانی عێراق، کە نابێت %25کەمتربێت ،بەاڵم بەپێی یاساکە هیچ گرەنتییەک دیاری نەکراوە بۆ دیاریکردنی رێژەی کورسی ژنان ،چونکە خۆکاندیدکردن لەسەر بنەمای تاکەکەسییە نەک لیست ،کە بتوانرێت رێژەیەک لە کاندیدەکان بۆ ژنان دیاری بکرێت. لە رووی هونەرییەوە ناکرێت کاندیدێک کە زۆرترین دەنگی قەزاکەی خۆی هێناوەو کورسییەکی پەرلەمانی لەسەر ئەو بازنە بچوکە بەدەستهێناوە ،سازشی پێبکرێت بۆ کاندیدێکی ژن ،لەبەرئەوەی بەشداریکردن لەسەر بنەمای تاکە نەک لیست بۆیە ناتوانرێت رێژەی ژن جێبکرێتەوە لە سیستمی هەڵبژاردنی بازنەیی بچوکدا.
لەمەودوا سیاسەت دەگۆڕێت بۆ کاری خزمەتگوزاری و بوار بۆ سیاسەتی گشتی نامێنێتەوە
وو� ب��ەدوادا چ�� ن
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
3
مستەفا چاوڕەش سەرۆکایەتی یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی گشتی دەكات
ناكرێت هەموو جارێك 121كەس كۆبینەوە دەبێت سەركردایەتییەكی 50كەسی دروستبكەین زەمەن :بەپێی تەمەن كە ئێستا ()73 ساڵیت ،پەیڕەوی ناوخۆ ئەو چانسەی بە بەڕێزتان داوە ،وەك ئەندامێكی هەڵبژێردراوی سەركردایەتی ،یەكەم كۆبونەوەی گشتی سەركردایەتی بەڕێوە ببەیت ،بەرنامەو ئامادەكارییەكانی ئەو كۆبونەوەیە الی ئێوە چۆنە؟ مستەفا چاوڕەش :بە شەرەفێكی گەورەی ئەزانم كە سەرۆكایەتی یەكەم كۆبونەوەی سەركردایەتی گشتی دەكەم ئەگەر هیچ كێشەیەك نەیەتە پێشەوە ،منیش ئەوەی لە بەرنامەمدایە شتێك نیە خۆمی بۆ ئامادەبكەم، سەرەتا پیرۆزبایی لەوانە دەكەم كە دەرچوون لە كەسوكاری شەهیدانو تێكۆشەرە دێرینەكانو ئەوانەیش كە دەرنەچوون، بەتایبەتی ئەو چەند خوشك و برا تێكۆشەرەی سەركردایەتی پێشوو. زەمەن :بۆچی یەكەم كۆبونەوەی سەركردایەتی گشتی دواكەوتووە؟ مستەفا چاوڕەش :هۆكارەكەی نازانم، لەبەرئەوەی لەوكاتەوەی كۆنگرە تەواوبووە كەسیانم نەدیوەو تەلەفونیشم بۆ كەسیان نەكردووە ،بەاڵم دواخستنەكەی رەنگە بەهۆی سەری ساڵەوە بێت تا بەرنامەی بۆ ئامادە دەكرێت ،پێم وانیە هۆكاری سیاسی بێت لەوانەیە هەندێك برادەر گلەیی هەبێتو وەاڵم بدرێنەوە. زەمەن :بەپێی رەشنووسی پەیڕەو بڕیاربوو 121كەس ببن بە ئەندامی سەركردایەتی، بەاڵم ئێستا بوون بە 124ئایا هەر وائەبێ یان چارەسەر ئەكرێ؟ مستەفا چاوڕەش :كاك بەرهەمو كاك قوبادو رێوازخان دەچنە سەر ئەو ژمارەیەو لە ژمارەكە دەردەكرێت واتە 121ئەبێت بە 118 ئەو سێ كەسە دەخرێتە شوێنیان. زەمەن :بەاڵم جگە لەو سێ كەسە ناوی 121كەس راگەیەنراوە؟ مستەفا چاوڕەش :من ئەوە یەكەمجارە ئەیبیستم زۆر الیشم موهیم نیە ئەوەیان چارەسەر دەكرێت ،با نۆش لە بانی دە بێت، ئەگەر یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی ئیشەكان باش بەڕێوەبچێت گلەیی نەكرێت ئەوە شتێكی ئاساییە ،دیارە لەنێو ئەوانەیشدا ئەنجومەنی
مستەفا چاوڕەش ،بەتەمەنترین ئەندامی هەڵبژێردراوی سەركردایەتی كۆنگرەی یەكێتییە، پەیڕەوی ناوخۆ ئەو مافەی دەداتێ سەرۆكایەتی یەكەمین كۆبونەوەی 124كەسی گرنگ و چارەنووسساز بكات ،كە پێی دەوترێت ئەنجومەنی گشتی و لەو كۆبونەوەیەدا كۆمەڵێك بڕیاری گرنگی تێدا دەدرێت. چاوڕەش سەبارەت بە سەرۆكایەتیكردنی یەكەمین كۆبونەوەو هۆكاری دواكەوتنی دەڵێت“ :بە شەرەفێكی گەورەی ئەزانم كە سەرۆكایەتی یەكەم كۆبونەوەی سەركردایەتی گشتی بكەم ،هۆكاری دواكەوتنەكەش پێم وانیە هۆكاری سیاسی بێت ،پشووەكانی سەری ساڵ بەشێكە لە هۆكارەكە”. سازدانی :زەمەن
سەركردایەتی هەڵدەبژێردرێت بزانین چۆن ئەبێ. زەمەن :گرنگی ئەو ئەنجومەنە ( )45یان ( )50كەسیە چییە؟ مستەفا چاوڕەش :پێشەكی من پابەندم بە بڕیاری كۆنگرە ،بەاڵم پێموایە ناكرێت هەموو جارێك 121كەس كۆببێتەوە ،لەبەرئەوە ئەو ئەنجومەنە ( )50كەسییە كە هەڵئەبژێردرێت دروست دەكرێت ،ناكرێت هەموو كاتێك بەو قەرەباڵغییە 121كەس دابنیشین ،ئەو 50كەسە دەبن بە كۆمیتەی سەركردایەتی لەناو ئەو 50كەسەشدا مەكتەبی سیاسی هەڵدەبژێردرێت ،ئیجا هێشتا نازانرێت ئەو ئەنجومەنە 50یان 60دەبن ،لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی گشتی قسەی لەسەر دەكرێت، ئەوانەیشی دەمێننەوە لەدوای دروستكردنی ئەو كۆمیتەیە ئیشوكاریان بۆ دیاری دەكرێت حەتمەن بەشێكیان ئێستا ئیشوكاریان هەیە، بەاڵم وەك زیاتر لە 40ساڵە ئەم حیزبە هەیەو ئیشی تیا ئەكەین و لەدنیاشدا هەروایە ،ئەبێت
ئەنجومەنێكی سەركردایەتی هەبێتو مەكتەبی سیاسی هەبێ و ئیشی رۆژ رایی بكات. زەمەن :پەیڕەوی ناوخۆ دووبارە سەرلەبەری دەنووسنەوە ،ئەوە ئەركی ئەنجومەنە گشتییەكەیە یان كۆمیتەی سەركردایەتی؟ مستەفا چاوڕەش :یەك لە بڕیارەكانی
غیابی مام جەالل بە کۆنگرەکەمانەوە دیاربوو
ئەنجومەنی سەرپشككردنی كۆنگرە سەركردایەتییە بۆ دەستكاری كردن یان پەسەندكردنی پەیڕەوی ناوخۆ ،ئەوە ئەنجومەنی گشتی دەیكات یان كۆمیتەی سەركردایەتی وردەكاریی نازانم. زەمەن :سەرنجی ئەوە دروستبوو لەم كۆنگرەیەدا كە دروستكردنی بڕیار ئاڵۆزبووە بەهۆی دروستكردنی سێ چوار ئەنجومەنەوە، بە ئەركی ئەنجومەنی سەركردایەتی نازانن روونتر دەسەاڵتەكان داڕێژێتەوە؟ مستەفا چاوڕەش :جارێك هیچ بڕیارێك نەدراوە تا ئاڵۆزبووبێت ،ئەو ئەنجومەنەی كاك كۆسرەت سەرپەرشتی دەكات بۆ راوێژو دەسەاڵتو ئەو شتانەیە ،لەم الوە كۆمیتەی سەركردایەتیو مەكتەبی سیاسی هەیە ،هێشتا هیچ شتێك ئاڵۆز نەبووە ئەو كاتە بەگوێرەی پەیڕەو كە دەسەاڵتەكان دیاری دەكرێت شتێك نیە ئاڵۆزبێت ،ئینجا ئێمە سەركردایەتیمان هەیە دەسەاڵتی هەیە ،هێشتا سەرەتایە با پێش رووداوەكان نەكەوین چیمان پێكرا بە
ئەنجومەنەکەی کاک کۆسرەت بۆ راوێژو دەسەاڵتە هەموو الیەكمانەوە بیكەین ،مەسەلەیەكی گرنگە نابێت ئەو شتانە بدەینە دەست ئەوەی هەركەسەو بە كەیفی خۆی بێت، ئەبێت هەموومان هاوكاری یەكتر بینو چەپكە گوڵەكەی مام جەالل بین. زەمەن :هەندێك لەوانەی دەرنەچوون بەتایبەتی چەند سەركردایەتیەك رەخنەی ئەوەیان گرتووە پارەو هێز لە كۆنگرەدا حوكمی هەڵبژاردنەكەی كردووە؟ مستەفا چاوڕەش :ئەوانە دیارە دڵیان گەرمەو هەرچیان وتووە خۆیان لێی بەرپرسن، من ناچمە ئەو وردەكارییەوە ،هەموومان بەرپرسین لەوەی ئەگەر كەموكوڕییەك هەبووبێت هەوڵدەین ئەوانە غەدریان لێنەكرێتو دەورو مەكانەی خۆیان هەبێت، هیچیان كەمیان نەكردووە لە بەشێک لەوانەی كە ئێستا هاتونەتە پێشەوە زۆر ماندووترن، لەبەرئەوەی دەبێ بە رێزو حورمەتەوە جێگەو مەكانەیان لە جاران زیاتر نەبێت كەمتر نەبێت. زەمەن :الهور شێخ جەنگی زۆرترین دەنگی بەدەستهێنا لەناو كۆنگرەدا ،دەوترێت كاك الهور جڵەوی حیزبەكە دەگرێتە دەست، لە كۆنگرەی 2010ش مەحمود سەنگاوی زۆرترین دەنگی هێناو كۆنگرەی 2001یش مستەفا سەید قادر زۆرترین دەنگی هێنا ،ئایا هێنانی زۆرترین دەنگی ناو كۆنگرە بەمانای جڵەوگرتنی حیزبە؟ مستەفا چاوڕەش :دیارە هێنانی دەنگی یەكەم شتێكی خۆشە بۆئەو كەسەی دەیهێنێت هەم لەناو خەڵكو میللەتو یەكێتییەكاندا
دەورو مەكانەی خۆی دەردەخات ،جاری واهەیە كەسێك دەنگی زۆری هێناوە رەنگە لە كەسەكەی تر بەتواناتر نەبێت ،ئەو برادەرانەی تر دەنگیان هێناوە هەموویان خەڵكی ماندوو تێكۆشەرنو حەقی خۆیانە ،ئەمەش كۆنگرەیەو كەس ناتوانێت لە گرنگی دەنگ كەمبكاتەوە دیارە ئەو كەسە خۆی شایستەی ئەوەبووە، ئینجا لە رابردوو و لە داهاتوو هەركەسێك بێت دەبێت پیرۆزبایی لێبكەینو پشتو پەنای بین ،من پیرۆزبایی لەوە دەكەم كە یەكەم دەنگی هێناوەو لەوەی ئاخر دەنگی هێناوەو لەوانەیشی كە دەرنەچوون. زەمەن :كاریگەری غیابی مام جەالل لەم كۆنگرەیەدا هەبوو؟ مستەفا چاوڕەش :غیابی مام جەالل نەك بە كۆنگرەی یەكێتی بەڵكو بە هەموو كوردستانو دۆخی عێراقیشەوە دیارە ،ئەوەتا ئەیبینین دۆخە چی لێهاتووە؟ بە دڵنیاییەوە غیابی مام جەالل بە كۆنگرەكەمانەوە دیاربوو، ئەگەر لە كۆنگرەدا بوایە رۆڵو كاریگەری ئیجابی دەبوو ،رەنگە وایبكردایە پێشتر كۆنگرە ببەسترایە ،بۆیە هیوادارم هەموو رێنمایی و قسەكانی مام جەالل كە بۆی جێهێشتووین بە عەمەلی جێبەجێی بكەین ،تەنیا قسە نەبێت چونكە هەموومان ئەڵێین بەرنامەی مام جەاللو رێبازی مام جەالل ،رێبازی مام جەاللیش دیارە لە پێش هەموویەوە یەكڕیزی میللەتی كوردە. زەمەن :كۆنگرەكەتان تەواو بوو ،سودی بۆ خەڵك چیە؟ بەرنامەتان چیە لەدوای كۆنگرە؟ مستەفا چاوڕەش :ئێمە كە كۆنگرەمان بەستووە كۆنگرە بۆ ئەوەنیە ئیتر بچینەوە ماڵی خۆمان ،خەڵك چاوی لەوەیە دوای كۆنگرە بەرنامەمان چییە؟ دەبێ كار بۆ یەكڕیزی خەڵكی كوردستانو الیەنە سیاسیەكان بكەین ،چۆن بتوانین ژیانی خەڵك باشبكەین ،سەركردایەتی شتێكی گرنگ نیە تۆ نەتوانی خزمەتی میللەتەكەت بكەیت ،ئاگاتان لێیە چەند هەزار دەرچووی دانەمەزراو هەیە؟ دێت الی ئێمە بیكەین بە پێشمەرگە ،دەرفەتی دامەزراندنمان نیە. لەبەرئەوە دەبێ كاری یەكەممان باشکردنی ژیانی خەڵک بێت.
“بەراورد بە 2014رێژەی کورسی کورد %50کەم دەکات”
کورد لە کەرکوک دوو کورسی پەرلەمان لەدەست دەدات بەهادین یوسف
بەپێی یاسای نوێی هەڵبژاردن و بچووککردنەوەی بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگاوە بۆ قەزا ،کورد لە کەرکوک زیانێکی گەورەی بەردەکەوێت و ئەگەری هەیە ژمارەی کورسییەکانی بۆ 4کورسی کەمببێتەوە. رۆژی 24ی ئەم مانگە ،ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە زۆرینەی دەنگ یاسای هەڵبژاردنەکانی پەسەند کرد ،بەپێی یاساکە بازنەی هەڵبژاردنی عێراق لە 18بازنەو لەسەر ئاستی پارێزگاکانەوە بچووککرایەوە بۆ بازنەی قەزا ،بە جۆرێک هەر قەزایەک دەبێتە بازنەیەکی هەڵبژاردن. بەپێی یاساکە ،سیستمی فرەبازنەیی لەسەر ئاستی قەزایەك یان زیاتر ،لەگەڵ براوەی زۆرترین دەنگ پەیڕەوكراوە، بەجۆرێک هەر کاندیدێک لەسەر ئاستی قەزایەک زۆرترین دەنگی بەدەستهێنا دەبێتە براوەی کورسی پەرلەمان. بەپێی ماددەی 15ی یاساکە ،کە فراکسیۆنە کوردستانییەکان بەهۆیەوە بایکۆتی دانیشتنی پەسەندکردنی یاساکەیان کرد ،هەر قەزایەک ژمارەی دانیشتوانەکەی لە 100هەزار دانیشتوان زیاتر بێت دەکرێتە بازنەیەکی هەڵبژاردن و هەر قەزایەکیش لەو ژمارەیە کەمتربێت دەلکێنرێت بە قەزایەکی دیکەوە. لە دوا ئاماری وەزارەتی پالندانانی عێراق بۆ ساڵی 2019عێراق لە رووی کارگێڕییەوە دابەشکراوە بۆ 168قەزا لە چوارچێوەی پارێزگاکاندا ،لەو ژمارەیەش 78قەزایان ژمارەی دانیشتوانیان ناگاتە 100هەزار کەس کە دەکاتە رێژەی %46ی کۆی قەزاکان، کە دەبێت بلکێنرێن بە قەزایەكی ترەوە بۆ ئەوەی ببنە بازنەیەکی هەڵبژاردن. ئامارەکەی پالندانان ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای کەرکوکی بە 1.639.953کەس خەماڵندووە ،بەپێی دابەشکاریی بەسەر 12
عێراق لە رووی کارگێڕییەوە
78قەزایان ژمارەی دانیشتوانیان
نرخی یەک کورسی پەرلەمان
لە دوبزو داقوق مەترسیی لەسەر
دابەشکراوە بۆ 168قەزا
ناگاتە 100هەزار کەس
دەگاتە 136.663دەنگ
فەوتانی دەنگی تەواوی کورد هەیە
کورسی پارێزگاکەدا ،نرخی یەک کورسی پەرلەمان دەگاتە 136.663دەنگ ،کە بەرزترین نرخی کورسییە لەسەر ئاستی عێراق. پارێزگای کەرکوک لە ناوەندی قەزاو سێ قەزای دیکە پێکدێت (حەویجە، داقوق ،دوبز) ،بەپێی ئەو دابەشکارییە قەزای ناوەندی کەرکوک 9کورسی و حەویجە دوو کورسی و داقوق ئەگەر هەیە یەک کورسیی بەربکەوێت ،یان لەگەڵ قەزایەکی دیکەوە پێکەوە بلکێنرێت. کورد ،جگە لە ناوەندی قەزای کەرکوک، لە قەزاکانی دوبزو داقوقیش رێژەیەکی زۆر پێکدەهێنێت ،بەاڵم لەبەرئەوەی ژمارەی دانیشتوانی هەردوو قەزاکە ناگاتە 100 هەزار کەس و رێژەی کوردیش کەمترە لە نیوەی دانیشتوان مەترسیی لەسەر فەوتانی دەنگی تەواوی کورد هەیە لەو دوو قەزایە. بەپێی ئاماری وەزارەتی پالندانان
ژمارەی دانیشتوانی قەزای دوبز 72.637 کەسەو قەزای داقوقیش 97.615 کەسە ،کورد رێژەی %42ی قەزای داقوق پێکدەهێنێت لە دوبزیش لەو رێژەیە کەمترە ،بەاڵم قەزای حەویجە بە تەنیا 301.010کەسەو ژمارەی کورسییەکانی 2.2کورسی دەکات و دانیشتوانەکەی ئێستا %100عەرەبن ،بەوشێوەیە هەر قەزایەکیان بخرێنە سەر حەویجە ئەوا دەنگی کورد بە تەواوەتی دەفەوتێت. لە ناوەندی قەزای کەرکوکیش ،کە رێژەی دانیشتوانی بە 1.168.691 کەس خەمڵێنراوە ،بە رێژەیی 9کورسی بەردەکەوێت ،بەپێی زانیارییەکان ئێستا کورد %51ی ناوەندی کەرکوک پێکدەهێنێت، بۆیە بەراورد بە رێژەی دانیشتوانی عەرەب و تورکمان ،بەشێکی زۆری دەنگیشی لە ناوەندی شارەکە دەسوتێت. خەسرەو گۆران ،بەرپرسی دەزگای
هەڵبژاردنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە چاوپێکەوتنێکی تایبەتدا لەگەڵ “زەمەن” ئاماژەی بەوە کرد؛ کورد دەبێت هۆشیارانە مامەڵە بکات ،چونکە لە دابەشکردنی بازنەکاندا زۆر شت دەگۆڕێت .بۆ نمونە قەزای دوبز ژمارەی دەنگدەرانی ناگاتە یەک کورسی ،بەاڵم نابێت بهێڵرێت ئەو قەزایە بلکێندرێت بە قەزای حەویجەوە ،کە 400 هەزار دەنگدەری عەرەبی تێدایە. سەبارەت بە دۆخی پارێزگا کێشەلەسەرەکانی کەرکوک و سەاڵحەدین و نەینەوا ،شارەزایەکی بواری ئامارو هەڵبژاردن پێیوایە ،کە دابەشکردنی بازنەی هەڵبژاردن و پێکەوەلکاندنی ئەو قەزایانەی ژمارەی دانیشتوانیان کەمە ،گەورەترین مەترسی و ئاڵۆزی دروست دەکات. لەوبارەیەوە سەعد عەبدەلی دەڵێت: لە شارێکی وەک کەرکوک کە بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت 100هەزار کەس بێت
و شارەکە لە پێکهاتەی کوردو عەرەب و تورکمان پێکهاتووە کێشە دروست دەکات، بەشێکی زۆری دەنگی ئەو پێکهاتانە لە بازنەکانی هەڵبژاردنی تاکەکەسیدا دەفەوتێت. شەمسەدین مەحمود ،بەرپرسی هەڵبژاردنی مەڵبەندی کەرکوکی یەکێتی، سەبارەت بە دابەشکردنی بازنەی هەڵبژاردن بەپێی قەزاکان ،لە لێدوانێکیدا بۆ “زەمەن” نەیشاردەوە ،کە کورد لە پارێزگاکە زیانی بەردەکەوێت و دەنگێکی زۆری لەو دوو قەزایە دەفەوتێت. “حەویجە گەورەترین قەزای کەرکوکەو %100ی دەنگدەرانی ئێستای عەرەبن، ژمارەی دانیشتوانی قەزاکانی دوبزو داقوق ناگەنە 100هەزار ،ئەگەر بلکێنرێن بە حەویجەوە ،لە زیانی کوردەو زۆرترین دەنگی کورد دەفەوتێت” ،ئەوەش بە وتەی شەمسەدین مەحمود.
ئاماژەی بەوەشکرد؛ راستە لە ناوەندی کەرکوک زۆرینەی دانیشتوان و دەنگدەرانی کوردن ،بەاڵم ئەگەر لە قەزاکانی دیکە زیان بکەین ،ئەوا ناوەندی کەرکوک ناتوانێت قەرەبووی دەنگی فەوتاوی کورد بکاتەوە. بەهۆی سیستمی تاک کاندیدیەوە نەک لیست ،ئەمجارە کاندید بەدوای حیزبدا ناگەڕێت بۆ ئەوەی لەسەر لیستەکەی دایبنێت ،بەڵکو دەبێت حیزب بەدوای کاندیدی باش و جەماوەریی و گونجاودا بگەڕێت بۆ ئەوەی گرەنتی نەفەوتانی دەنگەکانی بکات. بەرپرسی هەڵبژاردنی مەڵبەندی کەرکوک بەدووری زانی ناوەندی کەرکوک کە 9 کورسی هەیە بکرێتە 9بازنەی هەڵبژاردن و وتی“ :رەنگە یەک بازنەی 9کورسی بێت ،ئەوەش بەتەنیا ناوشار نییە ،بەڵکو ژمارەیەک ناحیەشی لەسەرە”. بەپێی ئەو دابەشکاریی کورسی و بازنانەی هەڵبژاردن بێت ،کوردو تورکمان لە کەرکوک زەرەرمەند دەبن و زۆرترین دەنگیان دەفەوتێت. سەرچاوەیەکی ئاگادار لە دۆخی کەرکوک بۆ “زەمەن” ئاشکرای کرد؛ بەو دۆخەی ئێستاوە کورد بچێتە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوە تەنیا 4کورسی لە ناوەندی کەرکوک بەدەستدەهێنێت ،بەمەرجێک سەرجەم الیەنەکان لەسەر کاندیدەکان رێککەون ،نەک کاندیدی جیاوازی کورد هەبێت ،بەاڵم پێناچێت لە داقوق و دوبز هیچ کورسییەک بەدەستبهێنێت. لە هەڵبژاردنی گشتی ساڵی 2014لە کۆی 12کورسی پەرلەمانی عێراق لە سنوری پارێزگای کەرکوک ،کورد 8کورسی بردەوە، بەاڵم لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018ژمارەی کورسییەکانی بۆ 6کورسی کەمیکرد، بەهۆی گۆڕینی سیستمی هەڵبژاردنەوە ئەمجارە چاوەڕوان دەکرێت کورد تەنها 4 کورسی بەدەستبهێنێت ،بەراورد بە ساڵی 2014رێژەی کورسییەکانی %50کەمدەکات.
�هەواڵ
2
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
گۆڕان تانە لە بڕیارەكە دەدات
دوو دادوەری پارتیو یەكێتی كران بە ئەندامی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان زەمەن ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بە نهێنی ناوی شەش دادوەر رەوانەی ئەنجومەنی بااڵی دادوەری عێراق دەكات بۆ ئەندامێتی لە كۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكان ،ئەو شەش دادوەرە دوانیان یەكێتیو چواریان پارتین و بە تیروپشك یەكێتیەكو پارتیەك كراون بە ئەندامی ئەنجومەنەكە. سەرەتای ئەم مانگە پەرلەمانی عێراق یاسای نوێی كۆمسیۆنی بااڵی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی پەسەندكردو ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیارانیشی رەوانەی خانەنەشینبوون كرد بەمەبەستی دروستكردنەوەی كۆمسیۆنێكی نوێ، بەپێی یاسای كۆمسیۆنی بااڵی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان ،ئەندامانی نوێی كۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكان لە نۆ كەس پێكدێن، كە حەوتیان لە دادوەرانو دوانیشیان ئەندامانی ئەنجومەنی دەوڵەت دەبن.
بەهار مەحمود ،ئەندامی لیژنەی یاسایی لە پەرلەمانی عێراق بە “زەمەن”ی وت: “دانانی ئەو دوو دادوەرە پێچەوانەی مادەی 16ی دەستورە كە هەلی یەكسان بۆ هەموو كەس بێت ،جگە لەوەش پێچەوانەی یاسای
كۆمسیۆنو مەرجەكانی دانانی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆنە”. بەپێی مەرجەكان كە لە یاسای كۆمسیۆندا هاتووە دەبێت دەرگای خۆپااڵوتن بكرێتەوەو لە دەزگاكانی راگەیاندنەوە باڵوبكرێتەوە،
20کەس لە هەرێم تووشی ئەنفلۆنزای بەراز بوون زەمەن
هەر دادوەرێك مەرجەكانی تێدایە ناوی خۆی رادەستبكات ،دواتر لیژنەیەك لە ئەنجومەنی دادوەری هەرێم لێكۆڵینەوە بكەن بزانن كام لەوانەی ناویان تۆماركردووە مەرجەكانی تێدایە ئەوانەی مەرجەكانیان تێدایە بینێرن
461کەس پۆستیان نەبووەو بە وەزیرو بریكارو راوێژكار خانەنشین بوون
“تێکۆشەرە دێرینەکان” نیوەی موچەی خانەنشینیەکەیان لەدەست دەدەن زەمەن
ژمارەی توشبوانی ئەنفلۆنزای بەراز دەگاتە 20کەس ،وەزارەتی تەندروستیش هەڵمەتێکی سەرتاسەریی بۆ رووبەڕووبونەوەی نەخۆشییەکە رادەگەیەنێت. محەمەد قادر ،وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێم بە “زەمەن”ی راگەیاند 20 :حاڵەتی تووشبون بە نەخۆشیی ئەنفلۆنزای وەرزیی لە سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان تۆمارکراوە، بەشێکیان چارەسەری پێویستیان بۆ کراوە و نەخۆشخانەیان بە جێهێشتووە. سەبارەت بە گیانلەدەستدانی تووشبوانی ئەو پەتایە ،وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی رەتیکردەوە هیچ کەسێک لە هەرێمی کوردستان بەو نەخۆشییە گیانی لەدەستدابێت و ئاشکرا کرد :ئەو سێ نەخۆشەی باس دەکرێت کە بەهۆی نەخۆشییەکەوە گیانیان لەدەستدابێت هاواڵتی هەرێم نەبوون. ئەوە لەکاتێکدایە چوار رۆژ لەمەوبەر لە سنوری هەرێمی کوردستان تەنیا سێ حاڵەتی تووشبون بە نەخۆشییەکە تۆمارکرابوو ،بەاڵم
لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا ژمارەکە حەوت ئەوەندە زیادی کردوە. پێشتریش سامان بەرزنجی، وهزیری تهندروستی حكومهتی ههرێم رایگەیاند :ئەنفلۆنزای ()H1N1 کە پێشتر پێی دەوترا ئەنفلۆنزای بەراز ،لەکاتی گۆڕانی وەرزەکاندا زیاتر سەرهەڵدەدات و دەبێتە هۆی نەخۆشکەوتنی کۆئەندامی هەناسە ئەگەر هاواڵتیان بە وریایەوە مامەڵەی
ئەم مانگە 15کەس بە جەڵتە مردون زەمەن مردن بە نەخۆشی كتوپڕو جەڵتە لە هەرێمی كوردستان زیاد دەبێتو لە یەك مانگدا زیاتر لە 15كەس بەو نەخۆشییانە گیانیان لەدەستداوە. سەرچاوەیەك لە دەستەی مافی مرۆڤی هەرێمی كوردستان ،بە “زەمەن”ی راگەیاند ،لە مانگی 12دا لە شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان ئەوەی ئاشكرابووە زیاتر لە 15حاڵەتی جەڵتە تۆماركراوە كە گەنجو منداڵیشیان تێدایە. دوایین حاڵەتی مردن بە جەڵتە دوێنێ تۆماركرا ئەویش گیانلەدەستدانی
هونەرمەندو میدیاكار ئاسۆ عومەر سوارە بوو لە سلێمانی. محەمەد قادر ،وتەبێژی وەزارەتی بە”زەمەن”ی هەرێم، تەندروستی وت”:حاڵەتی جەڵتە دوو هۆكاری هەیە ئەو هۆكارانەی دەتوانرێت دەستكاری بكرێت شێوازی ژیانو خواردنە ،ئەو هۆكارانەی دەستكاری ناكرێت ژینگەییو بۆ ماوەیە”. وتیشی”:رۆژانە لە نەخۆشخانەکانی فریاكەوتن حاڵەتی جەڵتەی جیاواز دەبینین كە منداڵو گەنجی تێدایە، حاڵەتەكان لەناو جگەرەكێشو پیاواندا زیاترە ،لەو كەسانەی نەخۆشی شەكرەیان هەیە زیاتر ،زۆرجار لە زستاندا حاڵەتەكان زۆر دەبن بەهۆی رەقبونی خوێنبەرەكانەوە”.
لەگەڵدا بکەن مەترسی لێناکرێت و چەندین کەس لە نەخۆشخانەکاندا چارەسەری پێویستیان بۆ کراوە و گەڕاونەتەوە ماڵەوە. ئاماژەی بەوەکرد؛ لە گرنگترین نیشانە سەرەتاییەکانی ئەو نەخۆشییە بریتییە لە بێ تاقەتی ،سەر ئێشە و تایی بەرز لەگەڵ چەند نیشانەیەکی دیکە کە وەزارەتەکەی لە زووترین کاتدا باڵویان دەکاتەوە.
بۆ ئەنجومەنی بااڵی دادوەری بەغدا. بەوتەی ئەندامەكەی لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق ،ئەو رێكارانەی لە یاسای كۆمسیۆندا هاتووە هیچی نەكراوە لە هەرێمەوە ناوی شەش كەس نێردراوە، كە سەرجەمیان پارتی و یەكێتی بوون ،لە ئەنجومەنی بااڵی دادوەری تیروپشكەكە بە جیا بۆ پشکی یەكێتی لە بازنەی سلێمانی و پشکی پارتی لە بازنەی هەولێر و دهۆک كراوە لە ترسی ئەوەی نەوەك بەتەنیا یەكێتی یان پارتی دەربچێت ،ئێستا یەكێكیان پارتییەو یەكێكیان یەكێتییە. وتیشی“ :ئێمە دوای تەواوبوونی پشووی سەری ساڵ تانە دەدەین لەو رێكارانەو داوای هەڵوەشاندنەوەی دەكەین، لەبەرئەوەی سەربەخۆیی كۆمسیۆن دەخاتە ژێر پرسیارەوەو گرنگی گۆڕینی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆن كەمدەكاتەوە”. تیروپشكەكەی ئەنجامی بەپێی ئەنجومەنی بااڵی دادوەری عێراق ،دادوەر عومەر ئەحمەد محەمەد – یەكێتی ،لەسەر
پشكی سلێمانیو دادوەر دەهام ئەكرەم – پارتی ،لەسەر پشكی هەولێرو دهۆك بە ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكانی عێراق دانراون. میرحاج، شەهرام لەبەرامبەردا بەڕێوەبەری راگەیاندنو پەیوەندییەكانی ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم بە “زەمەن”ی وت“ :شتی وانیە دادوەری حزبیمان ناردبێ بۆ ئەنجومەنی دادوەریی بەغدا بۆئەوەی بكرێن بە ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیۆن، ئەو دادوەرانە حزبی نین ئەنجومەنی دادوەری سەربەستە ناوی كێ دەنێرێ ،كێ مەرجەكانی تێدابووە ئەوەی هەڵبژاردووە، نە ئەنجومەنی داوەریو نە دادگاكانو نە داوەرەكان حزبیی نین”. سەبارەت بەوەی بۆچی داوا لە دادوەران نەكراوە ئەوەی مەرجەكانی تێدایە ناوی خۆیان تۆماربكەن؟ ،وتی“ :ئەوە من نازانم، بەاڵم ئەنجومەنی دادوەری خۆی ئالیەتی هەڵبژاردنی ناوەكانو ناردنیان دەستنیشان دەكات”.
بەپێی پڕۆژە یاسای چاکسازی ،ئەو پێشمەرگەو تێکۆشەرە دێرینانەی کە بە پلەی وەزیرو بریکاری وەزیرو پلەتایبەت خانەنشین کراون ،موچەکانیان بەپێی یاسای رێزلێنان و خانەنشینی پێشمەرگە رێکدەخرێتەوە ،بەوەش نزیکەی %50ی مووچەکانیان لەدەست دەدەن. بەپێی ماددەی پێنج لە پڕۆژە یاسای چاکسازیی لە خانەنشینی و مووچەو دەرماڵەو بەخشینەکان ،خانەنشینی ئەو پێشمەرگانەی کە بە پلەی وەزیرو بریکاری وەزارەت و راوێژکارو بەڕێوەبەری گشتی و هەر پلەیەکی دیکە خانەنشین کراون هەڵدەوەشێتەوە ،کە وەک رێزلێنانێک ئەو پلەیەیان پێبەخشراوە، دوای وردبینیکردن بەپێی هەردوو یاسای رێزلێنانی پێشمەرگەو یاسای خانەنشینی کەمئەندامانی پێشمەرگە ئیمتیازاتی داراییان پێدەدرێت. لیستی بایۆمەتری خانەنشینی هەرێمی کوردستان 244هەزارو 656کەسی لەخۆگرتووە ،لەو رێژەیەش نزیکەی 110هەزار کەسیان خانەنشینی سەربازیین. بەپێی زانیاریی چەند سەرچاوەیەکی نافەرمی ،لەناو لیستی خانەنشینی مەدەنیدا هەزارو 98کەس بە پلەی تایبەت خانەنشین
کراون لەو ژمارەیەش 461كەس كە 51یان بە پلەی وەزیرو بریكاری وەزیرو راوێژكارو نزیکەی 500کەسیش وەک پەرلەمانتارى حەقیقی خانەنشین کراون. لەناو ئەو کەسانەشدا 60بریكاری وەزیرو 260بەڕێوەبەری گشتی و 75راوێژكار بە پلەی تایبەت خانەنشینكراون كە رۆژێك لە رۆژان لەو پلە وەزیفییەدا كاریان نەكردووە ،زۆرینەیان پێشمەرگەی دێرین و ئەندامی مەکتەبی سیاسی و سەرکردایەتی حیزبەکانن. ئەو کەسانەی کە بە پلەی وەزیر خانەنشین کراون مووچەکانیان 6ملیۆن دینارە بریکاری وەزارەتەکانیش مووچەکەیان 4ملیۆن و 330 هەزار بۆ 500هەزار دینار و بەرەو خوارترە بەپێی پلەکانیان. هەرچی لیستی مووچەی خانەنشینی وەزارەتی پێشمەرگەشە زیاتر لە 110هەزار كەس لە خۆدەگرێت کە زۆربەیان بە نائاسایی خانەنشینكراون و موچەكانیان لە 300 هەزارەوە دەستپێدەكات بۆ 3ملیۆن و 500 هەزار دینار ،کە مووچەی لیوایەو بەرزترین مووچەی خانەنشینی سەربازیی وەردەگرن. ئەگەر یاسای چاکسازیی لە مووچە و خانەنشینی جێبەجێبکرێت ،ئەوا ئەو پێشمەرگە و تێکۆشەرە دێرینانەی وەزیر نەبوون و بەو پلەیە خانەنشین کراون ،بەرزترین مووچەی خانەنشینی سەربازییان پێبدرێت کە
پلەی لیوایە ئەوا نزیکەی نیوەی مووچەکانیان لەدەست دەدەن. بۆ بریکاری وەزیرەکانیش کە بەشێکی زۆریان مووچەکانیان 4ملیۆن و 500هەزار دینارە و بەپلەی عەمیدی سەربازیی خانەنشین بکرێنەوە ،ئەوا موچەکانیان دەبێتە یەک ملیۆن و 638هەزار دینار ،بەوەش زۆرینەی مووچەکانیان لەدەست دەدەن. هەر بەپێی پڕۆژە یاساکە ،مووچەی خانەنشینی بەشێک لە وەزیر و پەرلەمانتارەکانی خولەکانی پێشووش هەڵدەوەشێتەوە ،بەتایبەتی ئەوانەی تەمەنیان لە 45ساڵ کەمتر و ماوەی خزمەتی وەزیفیان لە 15ساڵ کەمترە. بەپێی هەردوو یاسای خانەنشینی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی وەزیران ،ئەو کەسانەی بە کردەیی وەزیر بوون خانەنشینەکەیان مانگانە 6ملیۆن و 500 هەزار دینارە ،كەدەكاتە %80ی کۆی مووچە و دەرماڵەكانیان و مووچەی خانەنشینی پەرلەمانتارانیش مانگانە 6ملیۆن و 560 هەزار دینارە. پەرلەمانی سەرچاوەیەکی بەپێی کوردستان ،ئەگەر ئەو پڕۆژە یاسایە جێبەجێ بکرێت ،زیاتر لە نیوەی خانەنشینان لەناو خانەنشینی سەربازیی و مەدەنیدا مووچەکانیان هەڵدەوەشێتەوە ،یان کەم دەکرێتەوە.
تەنیا بەشی دهۆك خەرجكراوە
7ملیار دیناری چەند ناوچەیەكی هەرێم مەترسی فەوتانی هەیە سەرچین ساڵح ئەو حەوت ملیار دینارەی كە لە یاسای بودجەی ساڵی 2019ی عێراقدا بۆ هەڵەبجەو چەند ناوچەیەكی پارێزگای سلێمانیو هەولێر دابینكرا ،بەهۆی كۆتایی هاتنی ساڵی 2019 مەترسی خەرجنەكردنی هەیە ،لەكاتێكدا زۆربەی رێوشوێنە ئیدارییو یاساییەكانیان تەواوبووە. لە یاسای بودجەی ساڵی 2019ی عێراقدا، 14ملیار دینار بۆ ناوچەكانی هەرێم دابینكرا، بەشێوەیەك پارێزگای دهۆك حەوت ملیارو قەزای سۆران ملیارێكو قەاڵدزێ دوو ملیارو رانیە ملیارێكو ناحیەی شۆڕش لە چەمچەماڵ ملیارێكو پارێزگای هەڵەبجە ملیارێكو سەیدسادق ملیارێكی بۆ دابینكراوە ،تەنیا حەوت ملیار دینارەكەی پارێزگای دهۆك چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە ،كە بۆ نەخۆشخانەیەكی شێرپەنجەیە. بەهۆی تەواونەبوونی رۆتیناتی ئیدارییەوە جگە لە پارەكەی پارێزگای دهۆك بودجەی ناوچەكانی تر ئەگەری گەڕانەوەی بۆ خەزێنەی دەوڵەتو خەرجنەكردنی هەیە. شیروان میرزا ،ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق ،بە “زەمەن”ی وت:
“هۆكاری خەرجنەكردنی رۆتیناتی ئیدارییە ئیشەكە دواكەوتووە ،بەشێكیشیان ئیجرائاتی ماوە ،ئێمەش خەریكی گۆڕانكاری یاسای بودجەین بۆئەوەی ئەو پرۆژانەی بڕیاریان لێدەدرێت بۆ ساڵی داهاتوو ئەگەر هاتوو تەواونەبوو كێشەی بۆ دروستنەكرێتو پارەیان بۆ تەرخانبكرێت”. وتیشی“ :بۆ ئەوەی مەترسی دروست نەبێ
هەوڵی گۆڕانكاری لە یاسای بودجەدا دەدەین حەتمەن مەترسی هەیە بۆیە هەوڵدەدەین، لەبەرئەوەی پرۆژەكان ئامادەن زۆرێك لە رێوشوێنە ئیدارییەكانیان تەواوكراوە، بەشێكیان تەنیا ئەوەی ماوە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن رەزامەندی لەسەربدات”. لە یاسای بودجەدا شتێك نیە بەناوی
خەرجكردنی پارە بەبێ نەبوونی پرۆژە واتە تەنیا پارە بۆ پرۆژە تەرخاندەكرێت، دەبێت پرۆەكە دیاربێتو هەموو مامەڵە یاساییەكانی تەواوكرابێت ئەوكاتە بودجەی بۆ تەرخاندەكرێت ،بەاڵم لەو پارەیەی بۆ ناوچەكانی هەرێم دانراوە تەنیا پارێزگای دهۆك پرۆژەكەی ئامادەكردووەو پارەی بۆ تەرخانكراوە. دیاری رەفیق ،قائیمقامی قەزای سەیدسادق ،بە “زەمەن”ی وت“ :لە مانگی تەمموزەوە پرۆژەكەمان ئامادەكردووەو رەوانەی وەزارەتی شارەوانی عێراقمان كردووە ،لە مانگی ئەیلول تەواوی رێكارەكانی پرۆژەكە تەواوبووە ،وەزارەتی دارایی عێراق رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر خەرجكردنی پارەكەو ئەوە ماوەتەوە وەزارەتی شارەوانی عێراق جێبەجێی بكات”. وتیشی“ :ئەو پارەیەی بۆ سەیدسادق تەرخانكراوە ملیارێك دینارە ،بۆ قیرتاوكردنی یەكێك لە گەڕەكەكانی شارەكە خەرجدەكرێت ،بەاڵم ئەوەندەی ئێمە بزانین، هۆكاری خەرجنەكردنەكەی چۆنیەتی سەرپەرشتیكردنی پرۆژەكەو ئاڵۆزییەكانی عێراقە ،بەاڵم ئەوەی گرنگە بڕیاری خەرجكردنی دراوەو هیچ مەترسییەك نەماوە لەسەر فەوتانی”.
“تێکۆشەرە دێرینەکان” نیوەی موچەی خانەنشینیەکەیان لەدەست دەدەن زەمەن – سلێمانی :بەپێی پڕۆژە یاسای چاکسازی ،ئەو پێشمەرگەو تێکۆشەرە دێرینانەی کە بە پلەی وەزیرو بریکاری وەزیرو پلەتایبەت خانەنشین کراون، موچەکانیان بەپێی یاسای رێزلێنان و خانەنشینی پێشمەرگە رێکدەخرێتەوە، بەوەش نزیکەی %50ی موچەکانیان
لەدەست دەدەن. بەپێی زانیاریی چەند سەرچاوەیەکی نافەرمی ،لەناو لیستی خانەنشینی مەدەنیدا هەزارو 98کەس بە پلەی تایبەت خانەنشین کراون لەو ژمارەیەش 461كەس كە 51یان بە پلەی وەزیرو بریكاری وەزیرو راوێژكارو نزیکەی 500کەسیش وەک پەرلەمانتارى
حەقیقی خانەنشین کراون. لەناو ئەو کەسانەشدا 60بریكاری وەزیرو 260بەڕێوەبەری گشتی و 75 راوێژكار بە پلەی تایبەت خانەنشینكراون كە رۆژێك لە رۆژان لەو پلە وەزیفییەدا كاریان نەكردووە ،زۆرینەیان پێشمەرگەی دێرین و ئەندامی مەکتەبی سیاسی و
سەرکردایەتی حیزبەکانن. ئەو کەسانەی کە بە پلەی وەزیر خانەنشین کراون مووچەکانیان 6ملیۆن دینارە بریکاری وەزارەتەکانیش مووچەکەیان 4ملیۆن و 330هەزار بۆ 500هەزار دینارو بەرەو خوارترە بەپێی پلەکانیان. بۆ ل2
تابلۆ
ساڵی نوێتان پیرۆز مستەفا چاوڕەش:
ناکرێت هەموو
جارێک 121کەس www.zamenpress.com رۆژنامەیەکی سیاسیی گشتییە
کۆببینەوە
ژمارە ( )49سێشەممە 2019/12/31
ل3 24الپەڕە
نرخ 500دینار
2020بۆ كورد مەترسیدارە! سەرنووسەر بۆ كورد چوونە ناو ساڵی ( ،)2020تەنیا گۆڕینی ژمارەیەكی حیسابی نییە ،بەڵكو سەرەتای گۆڕانێكی مەترسیدارە كە چاوەڕواندەكرێت بەسەر ژیانی سیاسیو ئیداریی هەرێمدا بێت. سبەینێ كە پێدەنێینە ناو ساڵی(،)2020 دەسەاڵتداران بە كۆمەڵێك شكستی زۆرەوە دەمانخەنە ساڵێكی نوێوە ،كە پێدەچێت سەرەتای دەستپێكردنی قۆناغێكی دژواربێت كە رووبەڕوومان دەبێتەوە.
لەسەر ئاستی هەرێم؛
* فایلی خزمەتگوزاريی :ناڕەزایی پەنگخواردووی هاونیشتیمانیان لە كەمیی خزمەتگوزاری (كارەبا، مووچە ،سوتەمەنی ،دامەزراندن و هەلی كار) ،تا دێت رقئەستورتر خۆی نمایشدەكات ،چونكە هەرێم سەرباری داهات و ئیمكانیەتێكی دارایی باش ،بەاڵم دەسەاڵتداران نەیانتوانیووە هیچ یەكێك لە گرفتە سەرەكییەكانی رۆژانەی هاواڵتییان چارەسەر بكەنو كارنامەی تازەی كابینەی نوێش بەشێوەیەكی گشتگیر باس لە چارەسەركردنی گرفتە خزمەتگوزاریو كۆمەاڵیەتییەكان دەكات ،بەبێ ئەوەی ئەولەویات بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانی رۆژانەی هاواڵتییان دابنێت. * فایلی ناشەفافیەت و گەندەڵی :دواخستنی چاكسازيی و خاوخلیچكی حكومەت لە ئەنجامدانی چاكسازيی ریشەیی و جددی ،لەبەرامبەر ئەو قەبارە گەورەیەی گەندەڵی و ناشەفافیەت ،لە بوونی داهاتی ناوخۆو نەوت و دزی گەورەی گومرگەكان و پێدانی زۆرینەی كۆنتراكت و گرێبەستەكانی ناوخۆ بۆ شەخس و كۆمپانیاكانی دەسەاڵتداران ،بێگومان دواخستنی چاكسازيی بەرلەوەی لە زیانی خەڵك بێت ،بە زیانی دەسەاڵتدارانە. * فایلی دوو ئیدارەیی :هێشتا بەهۆی سیاسەتە بەرژەوەند حیزبییەكانی (یەكێتی و پارتی)یەوە ،كورد ناوماڵی خۆی رێكنەخستووەتەوەو ماڵێكی پەرتەوازەی هەیە ،راستە یەك حكومەتمان هەیە ،بەاڵم بەكردەوە سیستمی سياسى هەرێمى كوردستان دوو ئیدارەیەو (یەكێتی و پارتی) سیستمێكی تۆتاليتار (شمولى) يان دامەزراندووەو بڕێكی زۆر داهاتی سلێمانی و هێزی پێشمەرگەو هێزە ئەمنیەكان ،یەكێتی بەجیا تەحەكومی پێوە دەكاتو هەولێریش بەهەمانشێوە كە سەد لە سەد وەك ()20ساڵ پێش ئێستایە.
لەسەر ئاستی عێراقی؛
* هەموو ئاماژەكان روو لەوەن هەڵبژاردنی پێشوەخت لە عێراق ئەنجامدەدرێت ،سیناریۆكە شیعەكان دایانڕشتووە؛ كۆمسیۆنیان دروستكردەوە، یاسای هەڵبژاردنیان بە ویستی شەقام و قازانجی فراكسیۆنی گەورە بڕیار لێ دایەوە ،پەرلەمان ئەگەری خۆ هەڵوەشاندنەوەی بەهێز تربووە .بەنیسبەت كوردەوە یاسای هەڵبژاردنەكە ،یاسایەكی مەترسیدارە، سەرباری ئەوەی زەحمەتە كورد لە دیالەو سەاڵحەدین و بەغدا هیچ كورسیەك بەدەستبێنێت ،لە كەركوكیش بەهۆی سیستمەكەوە ئەگەری دۆڕانمان هەیە .بۆیە بەهەموو ماناكان ،ئەو هەڵبژاردنە ،داهاتووی سیاسیی عێراق دیاری دەكاتو كوردیش سەنگو پێگەی لەو الوازیەی ئێستا الوازتر دەبێت. گوتارو پێگەی كورد لە بەغدا ئەمڕۆ لەهەموو كات زیاتر پەرش و باڵوەترە و سێ تیم نوێنەرایەتی كورد و هەرێم دەكەن (پارتی ،یەكێتی ،گروپی )15 هۆكاری ئەو پەرتەوازەییەش دیسانەوە (پارتی و یەكێتی)ن و ئامادەنین لە مافدا گروپی ( )15بەشدار بكەن ،ئەوە جگە لەوەی تەنگژەكانی هەرێمیش لەگەڵ بەغدا (بودجە ،نەوت ،دەسەاڵت ،خاك) ،نەك هەر چارەسەر نەكراون ،بەڵكو لە گرژییدا دەخولێنەوە. ئەو ئاستەنگ و شكستانە ،تەنها زادەی رووداوەكانی 2019نین ،بەڵكو دەرەنجامی كۆمەڵێك گۆرانكارین لە پارسەنگی هێزدا ،كە بەشە زۆرەكەی تاوانەكەی هی دەسەاڵتدارانمانە. 2020ساڵێكی چارەنووسسازە بۆ كورد. خودا كوردستان بپارێزێت.
خەسرەو گۆران ،بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی:
ئامادەكاریی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت دەكرێت
زەمەن – هەولێر :خەسرەو گۆران، بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی دیموکراتی کوردستان دەڵێت :شیعەكان ئامادەكاریی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت دەكەن و یاسای نوێی هەڵبژاردنیش لە زیانی كوردە لە كەركوك و سەاڵحەدینو دیالە. خەسرەو گۆران ،لە چاوپێكەوتنێكی تایبەتی “زەمەن”دا باسی لەوەكرد، كە گۆڕینی پێكهاتەی كۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكانو هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان “نیشانەی ئەوەن ئامادەكاری دەكرێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەخت”. بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی هەرچەندە ئاماژەشی بۆ ئەوەكرد كە هەڵبژاردن لە رووی تەكنیكییەوە بەهۆی گۆڕینی یاساكەوە كاتێكی زۆری بۆ كۆمسیۆن پێویستە ،بەاڵم وتی“ :ئاشكرایە كە الیەنە شیعەكان دەیانەوێت هەڵبژاردنی پێشوەخت بكرێت”. دەقی چاوپێکەوتنەکە لە ل5دا باڵوکراوەتەوە.
سێ كاندیدی دەرچووی یەكێتی الدەبرێن
زەمەن -سەرچین ساڵح: لە كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا 121كەس متمانەی كۆنگرەیان بەدەستهێناو بوون بە ئەندامی ئەنجومەنی گشتی سەركردایەتی، هەریەكە لە بەرهەم ساڵحو قوباد تاڵەبانیو رێواز فایەق بە تەزكیە كرانە ئەندامی سەركردایەتی ،بەوهۆیەوە ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنەكە دەگاتە 124ئەندام . ئەمەش پێچەوانەی پەیڕەوی ناوخۆو بڕیاری كۆنگرەیە ،بۆ چارەسەری ئەو گرفتە سێ ئەندامی
دەرچووی كۆنگرە الدەبرێن بۆئەوەی ئەو ئەندامانەی بە تەزكیە دەرچوون جێگەیان بگرنەوە. رەهبەر سەید برایم ،ئەندامی ئەنجومەنی گشتی سەركردایەتی بە “زەمەن”ی وت“ :چارەسەركردنی ئەو بابەتە ئاسانە ئەو سێ كەسە لەسەر هەر بازنەیەك خۆیان كاندید كردبێت ئەوا یەكێك لە دەرچووەكان لەو بازنەیە الدەبرێت كە كەمترین دەنگی ریزبەندییەكەی هێنابێت”. وتیشی“ :كاك قوباد لە سلێمانی كاندیدە ،كاندیدێكی دەرچووی بۆ
الدەبەین ،رێواز خانیش لە هەولێر كاندیدێكی دەرچووی بۆ الدەبرێت ،بۆ كاك بەرهەمیش یان لەسەر سلێمانیە یان بەگشتی دەبێت”. بەوپێیەش لە بازنەی سلێمانی شلێر شەهید غەفور ژاژڵەیی الدەبرێ، كە لە كۆتایی ریزبەندی دەرچواندایە، ئەگەر لەبەر گرفتی كۆتای ژنانیش ئەو النەبرێ و پیاوێك الببرێت. عیزەت سابیر الدەبرێت. لە بازنەی هەولێریش بەپێی ریزبەندیەكە د.شەونم زرار بۆ رێواز فایەق الدەبرێت.
کورد لە کەرکوک دوو کورسی پەرلەمان لەدەست دەدات زەمەن -کەرکوک :بەپێی یاسای نوێی هەڵبژاردن و بچووککردنەوەی بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگاوە بۆ قەزا ،کورد لە کەرکوک زیانێکی گەورەی بەردەکەوێت و ئەگەری هەیە ژمارەی کورسییەکانی بۆ 4 کورسی کەمببێتەوە. رۆژی 24ی ئەم مانگە، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە زۆرینەی دەنگ یاسای هەڵبژاردنەکانی پەسەند کرد، بەپێی یاساکە بازنەی هەڵبژاردنی عێراق لە 18بازنەو لەسەر ئاستی
بچووککرایەوە پارێزگاکانەوە بۆ بازنەی قەزا ،بە جۆرێک هەر قەزایەک دەبێتە بازنەیەکی هەڵبژاردن. کورد ،جگە لە ناوەندی قەزای کەرکوک ،لە قەزاکانی دوبزو داقوقیش رێژەیەکی زۆر پێکدەهێنێت ،بەاڵم لەبەرئەوەی ژمارەی دانیشتوانی هەردوو قەزاکە ناگاتە 100هەزار کەس و رێژەی کوردیش کەمترە لە نیوەی دانیشتوان مەترسیی لەسەر فەوتانی دەنگی تەواوی کورد هەیە
لەو دوو قەزایە. سەرچاوەیەکی ئاگادار لە دۆخی کەرکوک بۆ “زەمەن” ئاشکرای کرد؛ بەو دۆخەی ئێستاوە کورد بچێتە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوە تەنیا 4کورسی لە ناوەندی کەرکوک بەدەستدەهێنێت، بەمەرجێک سەرجەم الیەنەکان لەسەر کاندیدەکان رێککەون ،نەک کاندیدی جیاوازی کورد هەبێت، بەاڵم پێناچێت لە داقوق و دوبز هیچ کورسییەک بەدەستبهێنێت. بۆ ل3
دوو دادوەری پارتیو یەكێتی كران بە ئەندامی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن
ل2
نرخی راستەقینەی نەوتی هەرێم دەشاردێتەوە
بە 2تا 3دۆالر گرانتر لە نەوتی برێنت فرۆشراوە
زەمەن -هەولێر :نەوتی هەرێمی كوردستان بە گرانتر لە نەوتی برێنت كڕینو فرۆشتنی پێوەدەكرێت ،بەاڵم حكومەتی هەرێمو كۆمپانیای دیلۆیت دەڵێن بە 10دۆالر كەمتر دەفرۆشرێت. بەپێی داتاكانی بلومبێرگی ئەمریكی ،لە مانگی نۆڤەمبەری ڕابردوودا چین یەكێك بووە لە كڕیارانی نەوتی كوردستان. “دۆنجێن كیڕۆن كیمیاوی”و “دۆنجین هایك ڕێۆلین
كیمیاوی” كە دوو پااڵوگەی چینین لەگەڵ دوو پااڵگەوی تر كە ناویان ئاشكرا نەكراوە بە سێ كەشتی نەوتی “ئاتالنتیك ئێكسپلۆرێر”“ ،ڤێرا” و “گوانابارا” دوو ملیۆنو 300هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستانیان بۆ چین گواستووەتەوە. بلۆمبێرگ باسیلەوەكردووە داواكاری چین بۆ نەوتی كوردستان لە زیادبووندایە بەهۆی ئەوەی پێكهاتەی سۆلفاید تیادا بەرزە ئەو پااڵوگە چینیانە وادروستكراون
نەوتی خاو و كە كوالیتیەكەی باش نیە بگۆڕن بۆ گازۆلینو گازو دوای بنێرێت بۆ واڵتەكانی ئەوروپا .هەروەها دەتوانن جۆرێكی پاك لە سوتەمەنی بەرهەمبهێنن بۆ پاپۆڕەكان كە بەپێی ڕێكخراوی دەریاوانی جیهان كە سیستەمی سوتەمەنیەكەیان دەبێت بگۆرێت بۆ ئەوەی دۆستی ژینگەبێت لەسەرەتای ساڵی 2020دا. هەر بەپێی بلۆمبێرگ بێت ،هەرێمی كوردستان نەوتەكەی بە 3-2دۆالر بەگرانتر لەنرخی نەوتی برێنت
فرۆشتووە ،لەم مانگەدا نرخی نەوتی برێنت لە جیهاندا لەسەرووی 65دۆالرەوە مامەڵەی پێوەكراوە ،ئەوە لەكاتێكدایە راپۆرتەكانی پێشتری كۆمپانیای دیلۆیتو وەزارەتی سامانە سروشتیەكان باسیان لەوەدەكرد كە نەوتی كوردستان بە 10دۆالر كەمتر دەفرۆشرێت ئەویش بەهۆی فشارەكانی عێراقو كوالیتیەكەیەوە ،بەاڵم بەپێی داتاكانی بلۆمبێرگ نەوتی كوردستان هەر بەرمیلێكی بە نزیكەی 70دۆالر فرۆشراوە.