Ewa Zakrzewska

Indywidualne tempo

Ewa Zakrzewska

Rola zabaw i gier dydaktycznych w prognozowaniu rozwoju ucznia

Jednym z najważniejszych celów edukacji wczesnoszkolnej jest rozwój osobowości dziecka na miarę indywidualnych zdolności. Dziecko nieustannie się kształtuje i zmienia, dlatego zadaniem nauczyciela jest poznanie jego możliwości intelektualnych, aby właściwie stymulować rozwój i stwarzać odpowiednie warunki do samorealizacji. W edukacji dziecka musi się znaleźć miejsce nie tylko na zdobywanie wiedzy i umiejętności, ale również na wyzwalanie potencjału twórczego i przeżywanie własnych osiągnięć. Rozwój dokonuje się na drodze uczenia się poprzez działanie, poznawanie, doświadczanie, a także zaspokajanie ciekawości świata. Ma charakter indywidualny, przebiega w różnym tempie i rytmie, a jego efekty zależą w du żym stopniu od różnorodnych uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych – między innymi od predyspozycji, możliwości intelektualnych. Nie bez znaczenia pozostaje również wpływ środowiska wychowawczego.

Matematyka – dla jednych królowa nauk, dla innych senny koszmar, a dla mnie – od zawsze najłatwiejszy przedmiot szkolny, jedyny, którego nigdy nie musiałam się obawiać. Wszystko w matematyce, od początku do końca, było dla mnie jasne, logiczne i zrozumiałe. Każde trudniejsze zadanie traktowałam jak zagadkę lub rozrywkę umysłową – uczenie się matematyki było po prostu moją pasją, a nie byłam i nie jestem matematycznym geniuszem. Ta pasja i hobby zaprowadziły mnie na studia matematyczne i były to dla mnie najpiękniejsze lata – mogłam wtedy robić to, co naprawdę lubiłam. Dlaczego o tym piszę? Bo uważam to za jedną z podstawowych cech, które powinien posiadać każdy nauczyciel – pasję i zainteresowanie własnym przedmiotem, inaczej będzie niewiarygodny w oczach uczniów. Tylko wielbiciel przedmiotu – w tym wypadku matematyki – może wzbudzić zainteresowanie, a nawet zamiłowanie do jego nauki, zaciekawić nim do końca życia.

Następstwo ogniw

W trosce o prawidłowy rozwój dziecka, które wokresie wczesnoszkolnym powinno być wciąż motywowane do zdobywania nowych doświadczeń i wykorzystywania własnych możliwości, nauczyciel powinien poszukiwać odpowiedzi na takie pytania, jak: kim jest uczeń? Jaki ma zasób wiedzy, doświadczeń i umiejętności? Jak wyzwolić jego potencjał twórczy, wspierać indywidualny rozwój, stymulować intelekt iemocje? Jak rozwiązywać problemy i trudności wprocesie jego rozwoju?

Odpowiedzi na te pytania dostarcza między innymi diagnoza pedagogiczna. Jej celem jest poznawanie i rozpoznawanie możliwości umysłowych, zdolności i trudności wnauce dziecka oraz przewidywanie rozwoju osiągnięć. Stanowi ona dla nauczyciela drogowskaz w podejmowaniu działań stymulujących, terapeutycznych i naprawczych, a także ułatwia dokonanie prognozy pedagogicznej.

Zdaniem Urszuli Grucy-Miąsik, nie należy oddzielać diagnozy od prognozy, ponieważ niemożliwa jest racjonalna prognoza bez zbadania i wyjaśnienia stanu rzeczy ją poprzedzającego. Zgodnie z jej teorią prognoza „(…) polega na przewidywaniu działania wprzyszłości prawidłowości dotychczasowego rozwoju zbadanego procesu czy stanu rzeczy” 1 . Prognozowanie powinno opierać się na założeniu, że rozwój to „(…) łańcuch procesów rozgrywających się w czasie, złożony z wielu ogniw. Ogniwa mogą się różnić u poszczególnych jednostek, lecz następstwo ogniw jest stałe” 2 . W procesie rozwoju obserwuje się „(…) ciąg następujących po sobie zmian iwchodzenie wkierunku zwiększonej złożoności idojrzałości w coraz wyższą fazę, przy czym każda z nich charakteryzuje się odrębnymi właściwościami” 3 . Jeżeli nauczyciel przyjmuje takie założenia prognozy pedagogicznej, to w procesie nauczania-uczenia się na etapie wczesnoszkolnym powinien wykorzystywać metody aktywizujące, ponieważ występują wnich aspekty kształcenia wielos tronnego i pobudzają różne sfery osobowości dziecka. Jedną z takich metod stanowią gry dydaktyczne. Odpowiednio dobrane do sytuacji edukacyjnych i zamierzonych celów kształcących i wychowawczych pozwolą uczącemu ocenić dynamikę rozwoju ucznia, a także prognozować dalsze jego osiągnięcia, czyli możliwość przejścia na coraz wyższy poziom umiejętności isprawności wymaganych wprogramie kształcenia zintegrowanego.

Motywacja i samodzielność

W trakcie zabaw i gier dydaktycznych dziecko uczy się przez poznawanie, przeżywanie i działanie. Musi się bowiem wykazać zarówno aktywnością percepcyjną (poznanie bezpośrednie,

poznanie za pomocą zmysłów), jak i aktywnością asymilacyjną (przyswajanie, zwłaszcza pamięciowe), a także aktywnością eksploracyjną, czyli odkrywaniem nowych elementów wiedzy (czynności odtwórcze i twórcze). Poza tym zabawy i gry dydaktyczne pobudzają aktywność sensomotoryczną, emocjonalną i werbalną. W edukacji wczesnoszkolnej szczególne znaczenie w prognozowaniu rozwoju dziecka mają zabawy i gry poznawcze, nazywane przez niektórych pedagogów rozrywkami umysłowymi albo zagadkami. Należą do nich: rebusy, szarady, układanki, krzyżówki, rozsypanki, anagramy, uzupełnianki, eliminatki. Służą one gromadzeniu materiału poznawczego, są też formą utrwalenia i operowania zdobytymi wiadomościami i umiejętnościami. Kształcą również takie sprawności umysłowe, jak: spostrzegawczość, koncentracja uwagi, myślenie analityczne i syntetyczne. Motywują do pokonywania trudności oraz do samodzielnego wysiłku umysłowego. Pomagają wprzewidywaniu osiągnięć dziecka, między innymi w zakresie: techniki czytania, czytania ze zrozumieniem, bogacenia słownictwa, poprawnej pisowni wyrazów, techniki rachunkowej, określania stosunków wielkościowych, a także są przydatne w prognozowaniu potencjału twórczego. Repertuar gier i zabaw dydaktycznych, które mogą być wykorzystywane w kształceniu zintegrowanym, jest bogaty i różnorodny. Przykłady gier można znaleźć wporadnikach metodycznych, ale nauczyciel musi świadomie dokonać ich wyboru w zależności od zamierzonych wprocesie edukacji celów poznawczych, kształcących i wychowawczych oraz dostosować je do indywidualnych możliwości intelektualnych dziecka. Tylko wówczas uczący będzie wstanie ocenić stopień opanowania wiedzy i umiejętności zawartych wpodstawie programowej kształcenia ogólnego oraz ustalić czynniki negatywnie wpływające na efekty procesu uczenia się. Zabawy i gry dydaktyczne pozwalają nauczycielowi prześledzić kolejność zmian wprocesie rozwoju dziecka, a tym samym przewidywać przebieg i wyniki dalszej edukacji. I tak na przykład nieopanowanie umiejętności analizy i syntezy słuchowo-wzrokowej liter i wyrazów znacznie spowolni naukę czytania i pisania, zaś bez rozpoznawania związków przyczynowo- -skutkowych uczeń nie zrozumie pojęć i operacji matematycznych. W takich przypadkach nauczyciel powinien poszukiwać sposobów wyeliminowania tych trudności, aby wyrównać szanse dziecka w dalszej edukacji.

Stymulowanie rozwoju

Kolejność zmian w procesie rozwoju dziecka na etapie kształcenia zintegrowanego uczący może prześledzić podczas rozwiązywania zagadek umysłowych, które wymagają opanowania kilku umiejętności i sprawności. Przykładem może być eliminatka. Jej rozwiązanie polega na eliminowaniu liter składających się na wyrazy, których znaczenie należy odgadnąć na podstawie kilku informacji. Uczeń, rozwiązując tę zagadkę, musi wykonać łańcuch czynności, a każda czynność wymaga zastosowania innej umiejętności lub sprawności. Konieczna jest umiejętność czytania, wiedza z zakresu edukacji przyrodniczej, znajomość reguł ortografi cznych i pisowni, umiejętność analizy i syntezy oraz czytania ze zrozumieniem. Niewłaściwe wykonanie jednej z czynności utrudni albo uniemożliwi rozwiązanie zagadki. Zadaniem nauczyciela jest wspieranie dziecka w pokonywaniu napotkanych trudności. Mogą to być czynności ocharakterze motywującym do transgresji i kreatywności, czynności kontrolujące – mające na celu bieżącą weryfi kację działań ucznia lub też czynności korektywne – modyfi kujące drogę prowadzącą do osiągnięcia zamierzonego wyniku.

Samodzielne układanie zagadek umysłowych przez dziecko w procesie kształcenia zintegrowanego pozwoli uczącemu ocenić opanowanie wzajemnie powiązanych operacji myślowych, typu: analiza, synteza, abstrahowanie, klasyfi kacja, a także prognozować rozwój jego potencjału twórczego, a mianowicie: płynność, giętkość i oryginalność myślenia. Płynność to łatwość wytwarzania w określonym czasie słów, pomysłów. Można badać płynność słowną (podanie jak najwięcej słów zaczynających się lub kończących na daną literę), płynność skojarzeniową (podanie jak największej liczby synonimów danych wyrazów), płynność ekspresyjną (układanie zdań zawierających dane słowa). Giętkość myślenia jest zdolnością wytwarzania różnorodnych pomysłów, a oryginalność myślenia to zdolność tworzenia odpowiedzi, które są adekwatne do konkretnej sytuacji zdaniowej. Gry i zabawy dydaktyczne, wykorzystywane w edukacji wczesnoszkolnej, pozwalają na obserwację różnych sfer rozwojowych dziecka, a mianowicie: • motorycznej, czyli sprawności ruchowej i manipulacyjnej; • umysłowej, czyli zakresu wiadomości i stopnia operacji myślowych; • emocjonalno-społecznej, czyli reakcji na różne sytuacje, jak: wypełnianie ról społecznych w grupie, współdziałanie i współpraca, słuchanie innych, koncentracja na czynnościach, kontrolowanie emocji; • temperamentu, czyli ruchliwości, aktywności, bierności. Obserwacja dziecka w różnych sytuacjach zadaniowych podczas zabaw i gier dydaktycznych pozwala nauczycielowi monitorować jego rozwój psychoruchowy, intelektualny, społeczny i emocjonalny. Jest narzędziem poznawania i rozumienia dziecka, podstawą do prognozowania jego rozwoju, atakże opracowania przez uczącego wskazań edukacyjnych, które będą stymulowały, wspierały i wspomagały jego potencjalny rozwój. Zabawy i gry dydaktyczne, po odpowiedniej modyfi kacji uwzględniającej tempo rozwoju i możliwości intelektualne, można również wykorzystać wpracy wyrównawczej z dziećmi, które mają trudności wopanowaniu przewidzianych w podstawie programowej umiejętności. Podsumowując, zabawy i gry dydaktyczne są jedną z ważniejszych metod aktywizujących wedukacji wczesnoszkolnej, ponieważ przyczyniają się do wszechstronnego rozwoju dziecka, są narzędziem wrozwijaniu umiejętności uczenia się, przyspieszają procesy rozwojowe, pozwalają dokonać oceny jego aktualnych osiągnięć i na tej podstawie skutecznie prognozować dalszy rozwój.

Przypisy

1 U. Gruca-Miąsik, Prognoza pedagogiczna, w: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. IV, Warszawa 2005, s. 949.

2 A. Bąbka, Diagnoza rozwoju ucznia rozpoczynającego edukację szkolną. Materiały pomocnicze dla nauczycieli kształcenia zintegrowanego, Częstochowa 2004, s. 4.

3 S. Włoch, A. Włoch, Diagnoza całościowa w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Warszawa 2009, s. 18.

Ewa Zakrzewska

Nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej wSzkole Podstawowej nr 1 wStargardzie.