WARTO PRZECZYTAĆ

Poranieni

Anna Kondracka-Zielińska

Czy na pewno wiemy, co się dzieje z naszymi dziećmi? Refleksje po lekturze Szram

To nie wstęp do horroru. Ani zabieg retoryczny. To pytanie z reportażu-wywiadu autorstwa dwóch dziennikarzy1. Jest ono jednak tak niepokojące, że powinno sprawić, iż w głowie każdego nauczyciela czy rodzica zapali się czerwona lampka. Tekst wywołuje oburzenie, brak zgody, pretensje, zmusza do refleksji. Boli, że wśród winnych – bądź jedynie obojętnych – wymienia się również szkołę, nieprzygotowanie pedagogów. Może też ich prywatną niechęć, uprzedzenia. Przeładowane klasy, ograniczony dostęp do pedagogów (nie w każdej szkole jest pedagog, a zwłaszcza psycholog). Do tego dochodzi niemal ciągła obecność młodych w sieci, a tam – hejtowanie, banowanie, szczucie… W książce pada takie pytanie, być może w niej najważniejsze: dlaczego nasze dzieci popełniają samobójstwa częściej niż w innych krajach Europy? Po tej lekturze wiem, że czas na zadumę i czekanie, nie wiadomo zresztą na co, już się skończył. Pora działać. Złe towarzystwo Szramy opowiadają historie Wiktorii/Wiktora, Kacpra, Olgi, Ani, Aleksandry, Zosi, Aurelii, Magdy i wielu innych młodych oraz ich rodziców, którzy zgodzili się podzielić swoimi traumatycznymi przeżyciami: dziecięco-młodzieżową samotnością, odrzuceniem przez społeczeństwo, bezradnością rodziców, porzuceniem przez system, pobytami w „psychiatrykach” w Żwirkach, Józefowie, Garwolinie, Srebrzysku.

Obecne w Szramach historie są bolesne, bo rodzic walczy nie tylko z chorobą własnego dziecka, z systemem opieki zdrowotnej, w którym pomoc psychiatryczna jest czymś niedofinansowanym, bo niedochodowym, notorycznie zaniedbywanym przez kolejne władze, ale też z rodziną, która nie akceptuje faktu, że jakaś Natalia bądź Karol są LGBT. Niepełnoletni pacjent nie jest przyjmowany przez terapeutę bez obecno-

108 WARTO PRZECZYTAĆ REFLEKSJE 3/2021

ści i zgody rodzica. A jeśli rodzic nie dostrzega problemu? Młody musi poczekać do pełnoletności. Okalecza się, głodzi? Rodzice komentują: sam nie wie, czego chce. Nosi obszerną odzież i grube rajstopy w środku lata? Pewnie jakaś subkultura. Depresja, samookaleczenia, alkoholizm? Wpadł w złe towarzystwo.

Rodzic dziecka z problemami bardzo szybko zaczyna odczuwać poczucie winy. Ma żal do siebie, że nie zauważył, że nie umie rozmawiać z własną córką/własnym synem, sam jest zagubiony jak dziecko. Czy rodzice takich dzieci to źli rodzice? Przecież nie wszystkie domy są pełne, szczęśliwe, spełnione. Zresztą nawet w takich doskonałych, inteligenckich, zasobnych domach pojawiają się „niedoskonałe” dzieci.

Kolczyk i niebieskie włosy

Nie przypisuję sobie prawa do ferowania wyroków, ale jestem matką i nauczycielką. W tej pierwszej roli nie czuję się omnipotencjalna, choć się staram. Na swoje usprawiedliwienie mogę jedynie powiedzieć, że matek doskonałych nie ma, chyba jedynie w amerykańskich łzawych filmach. W realnym życiu każda z nas popełnia błędy, choć czasami uważamy, że problem nas nie dotyczy, że nasza rodzina jest bezpieczna i szczęśliwa. To inni są źli.

W tej drugiej roli, belferki, nawet nie przypuszczałam, że przyjdzie mi się mierzyć z takimi problemami moich podopiecznych, które wywołują u nich myśli samobójcze. Dlaczego? Bo są nieszczęśliwi i samotni w rodzinach, bo rodzice wykorzystują ich do walki przy rozwodzie i o alimenty, bo są wyśmiewani przez rówieśników tylko dlatego, że inaczej się ubierają, nie uczestniczą w wyścigu szczurów, mają swoje zainteresowania – nawet jeśli to tylko manga. Czy to, że mają niebieskie włosy czy kolczyk w nosie ma ich dyskredytować? Nie każdy musi być wysportowany, wszechstronnie utalentowany, zgrabny, zabójczo przystojny i inteligentny. Dorośli się awanturują, rozwodzą, udają kogoś innego, niż są, okazują się nieudacznikami. Młodzież „krzyczy” swoim zachowaniem, że: chce być kochana, nie rozumie tego świata, boi się ludzi, drży o swoją przyszłość.

Jakimi dorosłymi będą młodzi, którzy najpiękniejsze, najszczęśliwsze lata dorastania przeżywają jako najbardziej traumatyczny i pozostawiający szramy okres w życiu? Nie przesadzam. Rodzice nie akceptują płciowości swoich dzieci. Rówieśnicy wyśmiewają wygląd, nadwagę, zainteresowania. Rośnie nam pokolenie poranione, upośledzone emocjonalnie, za które odpowiadamy my, dorośli.

Jeśli w mediach słyszymy głosy, powtarzające z samozadowoleniem, że „takie będą Rzeczypospolite, jakie młodzieży chowanie”2, to słowa te – w kontekście zaniedbań wobec młodych i lekceważenia ich problemów – zaczynają brzmieć zatrważająco. Wiele się mówi o zmianach w podstawach programowych, ale głównie pod kątem zwiększenia dawki patriotyzmu. Nie znajdziemy tam troski o dobrostan psychiczny i emocjonalny młodych. Same zapisy o wpajaniu uwielbienia dla bohaterów niczego nie zmienią. „Nie dajemy społecznego przyzwolenia na mówienie prawdy o chorobach psychicznych dzieci i młodzieży. A niewygodna prawda rodzi wstyd. Wstyd tworzy tabu. Tabu tworzy spiralę kłamstw, gdzie nie ma przestrzeni na zrozumienie, wsparcie i ludzką empatię. A problem systematycznie narasta”3 .

Znikające klasy

Łatwo znaleźć wroga. Dziś to dzieciak LGBT, nieprzystosowany, z depresją, anoreksją, zaszczuty, „inny” (ale nie w znaczeniu proponowanym przez Ryszarda Kapuścińskiego w jego esejach). Jutro z tych młodych ludzi będzie się składało polskie społeczeństwo, od którego oczekujemy chodzenia na wybory, zakładania rodzin, realizowania się w pracy i płacenia podatków, z których władza

WARTO PRZECZYTAĆ REFLEKSJE 3/2021 109

wypłaci świadczenia socjalne. Wszyscy chcą w młodych widzieć „twardzieli”. A przecież ci wrażliwsi też mają prawo do życia i mieszkania w tym kraju. Wszyscy przecież nie wyemigrują.

Można zrzucać na media, że manipulują danymi, wyolbrzymiają problem i że przecież to nie jest masowe zjawisko. Tym razem jednak to nie jest „temat zastępczy”. Rodziny, nawet te „wydolne wychowawczo”, same sobie nie poradzą. I niestety, jeśli zamiast otrzymania niezbędnej pomocy będą się odbijać od zamkniętych drzwi niewydolnej służby zdrowia, opresyjnej szkoły, będą słyszeć głosy nietolerancyjnych polityków i szczucia tam, gdzie powinno się zyskać wsparcie – mogą wybrać najbardziej dramatyczne w skutkach wyjście, które im wyda się najlepsze. Jeśli wierzyć statystyce, każdego roku w Polsce znikają trzy klasy szkolne ciekawych świata, młodych, inteligentnych ludzi. „Polska zajmuje niechlubne drugie miejsce w Europie, jeśli chodzi o samobójstwa nastolatków, co jest starannie przemilczane w mediach. O tym nie mówimy. (…) Tymczasem w Polsce znikają po cichu kolejne szkoły – i nic o tym nie mówimy”4 .

Jedno słowo: empatia

Polska mentalność kulturowa nie bardzo pozwala na chwile słabości. Nasza historia i literatura sprawiły, że chłopcy mogą być wrażliwi, ale raczej nie wzorem Wertera, lecz Konrada. Jeśli młody chce oddać życie, to jedynie w słusznej sprawie, na ołtarzu Ojczyzny, nie prywatnie – to byłby egoizm. A dziewczęta? Czekające na swych rycerzy, żegnające lub witające powstańców. Potem miały z nich wyrosnąć Matki Polki, które opłakiwały synów, udawały się za mężami na Syberię lub stały na straży rodowych majątków, by nie dostały się one w ręce zaborców. W większości same, bo ich mężczyźni zginęli, wyjechali…

Gdyby jednak przyjrzeć się biografiom autorów lektur szkolnych, to widać, że wielu nie było „po linii”, nie wszyscy byli „czysto polscy, wierzący i hetero”. Nie wymienię nazwisk, poloniści i tak je znają. Ilu autorów z pochodzenia było Żydami, zdradzało swe żony, w ogóle nie założyło rodziny, było „homo” lub „bi”, uwikłało się w sekciarskie działania, „romansowało” z komunistyczną władzą, popełniało samobójstwa, dorastało w toksycznych rodzinach? Czy to odbiera wartość ich twórczości?

Naprawdę nie chodzi o to, by znaleźć winnych – i „po sprawie”. Chodzi o to, by zauważać, pomagać, wspierać, ratować młodych dla nich samych i dla nas. System jest anonimowy. Państwo też. Ale konkretni rodzice i nauczyciele już nie. Dlatego powinniśmy sięgnąć po Szramy. Obowiązkowo. Bo inaczej winni będziemy my. Na koniec jeszcze jeden cytat z tej książki jako przesłanie: „Empatia – oto słowo, które powinno rządzić dzisiejszą Polską”5 .

W. Bereś, J. Schwertner, Szramy. Jak psychosystem niszczy nasze dzieci, Warszawa: Wielka Litera 2020, 288 s.

Przypisy 1 W. Bereś, J. Schwertner, Szramy. Jak psychosystem niszczy nasze dzieci, Warszawa 2020. 2 Słowa Jana Zamoyskiego w akcie fundacyjnym Akademii z 1600 roku. 3 W. Bereś, J. Schwertner, Szramy. Jak psychosystem niszczy nasze dzieci, op. cit., s. 276–277. 4 Ibidem, s. 276. 5 Ibidem, s. 120.

Anna Kondracka-Zielińska

Doktor nauk humanistycznych, literaturoznawczyni. Nauczycielka konsultantka ds. nauczania języka polskiego w szkołach ponadpodstawowych w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Pracuje w I Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie w Szczecinie.

110 WARTO PRZECZYTAĆ REFLEKSJE 3/2021

Piszą dla nas

Dorota Baumgarten-Szczyrska Absolwentka Uniwersytetu Szczecińskiego. Kustosz, od ponad 25 lat pracuje w Dziale Edukacji Muzeum Narodowego w Szczecinie. Uczestniczka i organizatorka licznych szkoleń i warsztatów z zakresu pedagogiki, dydaktyki, edukacji regionalnej, globalnej oraz literatury. Realizuje zajęcia dydaktyczne z zakresu: historii, geografii a przede wszystkim etnografii Polski i krajów pozaeuropejskich. Autorka i współautorka licznych projektów edukacyjnych między innymi: Akademia Malucha, Akademia Juniora, Dzieci Europy, Wspólna podróż dzieci Europy, Mediations Biennale 2014 i Spotkanie z Innym. Iwona Bondar Nauczycielka biologii, przyrody, techniki, informatyki w Szkole Podstawowej nr 2 im. Henryka Sienkiewicza w Goleniowie. Oligofrenopedagog, trenerka edukacji ekologicznej. Joanna Cwynar-Wojtonis Nauczycielka chemii i fizyki w Liceum Ogólnokształcącym nr XV we Wrocławiu, w tym w klasach dla obcokrajowców. Od kilkunastu lat współpracuje z Fundacją Szkoła z Klasą. Interesuje się nowymi rozwiązaniami w edukacji, efektywnymi metodami nauki, kognitywistyką, neuronauką, badaniami edukacyjnymi. Mieczysław Gałaś Doktor nauk pedagogicznych. Emerytowany nauczyciel akademicki Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Autor wielu artykułów naukowych i opracowań z zakresu współczesnej pedagogiki, historii wychowania i teorii kultury. Opublikował książkę pod tytułem Wartości kultury w epoce współczesnej (2000). Sławomir Iwasiów Doktor nauk humanistycznych, literaturoznawca. Adiunkt w Instytucie Literatury i Nowych Mediów na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Szczecińskiego. Współpracownik dwutygodnika kulturalnego „artPAPIER”. Od 2008 roku redaktor prowadzący Zachodniopomorskiego Dwumiesięcznika Oświatowego „Refleksje”. Małgorzata Kamińska Pedagożka, doktor habilitowana nauk społecznych, profesor w Kolegium Studiów Pedagogicznych i Wychowania Fizycznego Szkoły Wyższej im. Pawła Włodkowica w Płocku. Bada środowisko zawodowe nauczycieli w kontekście zmian edukacyjnych i społeczno-kulturowych w skali mikro i makro. Jest autorką książek: Współpraca i uczenie się nauczycieli w kulturze organizacyjnej szkoły. Studium teoretyczno-empiryczne (2019), Postawy i zachowania nauczycieli wobec reformy edukacji w Polsce (2002). Współredaktorka publikacji: Edukacja w procesie zmiany – warunki, możliwości, doświadczenia (2014), Nauczyciel i nauczanie w warunkach zmiany edukacyjnej (2014), Wybrane problemy nauczania i wychowania. Z doświadczeń okresu transformacji (2015), Nauczyciel we współczesnej edukacji. Diagnoza – Rozwój – Zmiana (2016). Julia Magdalena Karapuda Doktor nauk społecznych w dyscyplinie pedagogika. Nauczycielka konsultantka ds. diagnozy pedagogicznej i ewaluacji w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Interesuje się ocenianiem zachowania uczniów w edukacji wczesnoszkolnej, pracami Henryka Rowida oraz uniwersalnością jego idei pedagogicznych, a także autoewaluacją pracy wychowawczej w praktyce szkolnej. Anna Kondracka-Zielińska Doktor nauk humanistycznych, literaturoznawczyni. Nauczycielka konsultantka ds. nauczania języka polskiego w szkołach ponadpodstawowych w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Pracuje w I Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie w Szczecinie. Agnieszka Królikowska Doradca metodyczny w Powiatowym Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Stargardzie. Dyrektor Przedszkola Publicznego nr 8 w Szczecinie. Autorka pilotażowego programu profilaktycznego dla młodzieży „Inny wymiar świata”. Wioletta Kwiatkowska Doktor habilitowana nauk społecznych w zakresie pedagogiki, pedagog o specjalności metody komputerowe w edukacji szkolnej oraz certyfikowana specjalistka ds. metodyki kształcenia zdalnego. Autorka książek: Mozaikowy wizerunek uczących się w uniwersyteckim kształceniu online (2018), Wykład w kształceniu na odległość

PISZĄ DLA NAS REFLEKSJE 3/2021

(2011); Aktywność uczących się w przestrzeni Internetu (2014, współautorka) oraz redaktorka i współredaktorka publikacji: W kręgu edukacji informatycznej i medialnej (2010), Edukacja czytelnicza i medialna (2008). Członkini Stowarzyszenia E-learningu Akademickiego, Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego oraz Polskiego Towarzystwa Kognitywistycznego. Paulina Kuś Logopeda, pedagog specjalny. Pracuje w Szkole Podstawowej nr 4 z Oddziałami Integracyjnymi w Świnoujściu. Magdalena Lesień Nauczycielka języka niemieckiego w Zespole Szkół nr 6 im. Mikołaja Reja w Szczecinie oraz w Centrum Edukacji OMNIA w Szczecinie.

Małgorzata Majewska Nauczycielka konsultantka ds. nauczania biologii i promocji zdrowia w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Joanna Nowakowska Uczy plastyki, techniki oraz informatyki w Publicznej Szkole Podstawowej z Oddziałami Dwujęzycznymi nr 1 im. Zofii Nałkowskiej w Kobyłce. W roku 2020 otrzymała tytuł Kobyłkowskiego Nauczyciela Roku. Beata Pełech Nauczycielka języka angielskiego w Zespole Szkół nr 6 im. Mikołaja Reja w Szczecinie oraz Technikum Ekonomicznym im. rtm. Witolda Pileckiego w Szczecinie. Konsultantka ds. nauczania języków obcych w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Sylwia Piekarska Nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej oraz zajęć komputerowych w Szkole Podstawowej nr 314 im. Przyjaciół Ziemi w Warszawie. Początkująca joginka i instruktorka jogi dla dzieci. Autorka innowacji „Uważność w ruchu”. Prywatnie mama trójki dzieci. Jerzy Piekarski Nauczyciel wychowawca w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Koszalinie. Współfundator i wiceprezes Fundacji Na Rzecz Osiągania Ludzkich Możliwości INGENIUM. Działacz społeczny. Rodzic uzdolnionej muzycznie córki i syna z autyzmem. Michał M. Skoczylas Doktor nauk medycznych. Zawodowo związany z: Zakładem Diagnostyki Obrazowej i Radiologii Interwencyjnej Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie; Oddziałem Szczecińskim oraz Sekcją Nauk o Człowieku i Sekcją Dydaktyki Biologii Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika; Sekcją Metodologii Nauk Medycznych, Sekcją Ekologiczną i Sekcją Telemedycyny Polskiego Towarzystwa Lekarskiego; Towarzystwem Przyjaciół Muzeum Oświatowego w Puławach. Stanisław Szabłowski Doktor inżynier, nauczyciel akademicki, adiunkt w Zakładzie Mechatroniki i Informatyki Instytutu Nauk Technicznych Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu. W pracy naukowej zajmuje się dydaktyką informatyki i mechatroniki. Jest autorem książek oraz licznych artykułów dotyczących nowoczesnej edukacji technicznej i nauczania na odległość. Rzeczoznawca MEiN podręczników szkolnych do kształcenia zawodowego. Michał Szeląg Dyrektor programowy Fundacji Szkoła z Klasą, koordynator programów edukacyjnych polskich i międzynarodowych. Autor materiałów edukacyjnych i koncepcji programów kierowanych do nauczycieli wszystkich poziomów. Projektuje i prowadzi szkolenia dla rad pedagogicznych. Marzena Tomczyk Nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej i języka angielskiego w Szkole Podstawowej nr 16 z Oddziałami Integracyjnymi im. Józefa Piłsudskiego w Gorzowie Wielkopolskim. Mirosław Wobalis Profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Literaturoznawca, medioznawca, komunikolog, badacz nowych mediów i technologii cyfrowych. Autor licznych publikacji poświęconych nowym mediom i technologiom cyfrowym – w szczególności efektywności multimediów w szkolnym i akademickim kształceniu polonistycznym. Twórca koncepcji kształcenia hybrydowego obejmującego spójne i celowe połączenie metod tradycyjnych i cyfrowych w procesie kształcenia. Agnieszka Zaleska Nauczycielka wychowania przedszkolnego w Przedszkolu Publicznym nr 10 w Policach.

112 PISZĄ DLA NAS REFLEKSJE 3/2021

Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświatowy Od 1991 Roku

www.refleksje.zcdn.edu.pl