Jaarboek Verspanen 2018

ASML duwt verspaning naar Champions League ◆ Grade 2 reinheid ◆ MBD vervangt 2D tekening ◆

◆ De uitdagers versus de klassieke verspaner ◆ Spotify in de verspaning ◆ Markt terug aan de top ◆ Chirurgische precisie ◆ Waarom kennis delen belangrijk is ◆ Verspaner wordt procesengineer ◆ Matrix in de CNC wereld? ◆

20

18

JAARBOEK

Verspanen

Optimaliseer uw productie

Draai- en freesmachines | Automatisering |

met de totaaloplossingen van Dormac

3D Metaalprinters | Service | Procesoptimalisatie

Breeuwhamer 25, 1648 HG De Goorn tel. 0229 54 24 85 - info@dormac.nl - www.dormac.nl

JAARBOEK

Verspanen

Uitdagende tijden

2

De verspanende industrie in de Benelux draait op volle toeren. Ondernemers vertellen trots dat hun machines de rest van het jaar al vol zitten.

Dus investeren ze weer. Goed nieuws voor de sector. Het neemt niet weg dat de tijden uitdagender zijn dan ooit tevoren.

Gebrek aan vakmensen Uitdagend omdat het gebrek aan vakmensen veel bedrijven in hun groei afremt. OOM, het opleidingsfonds, kwam begin dit jaar zelfs met een bericht naar buiten dat het beroep ‘verspaner’ met uitsterven wordt bedreigd. Zo gering is de instroom in de vakopleidingen. Dit heeft de sector deels aan zichzelf te danken.

Profileer het vakgebied veel meer als een high tech vak waarin het niet om de spanen draait maar om het proces. En om programmeren. Omarm het onderwijs. Oud-FMI directeur Arjan van Wijngaarden vertelt verderop in deze editie waarom hij denkt dat de sector uit een andere vijver moet vissen. “De verspaningskennis

Verspaners gaan tijdslots verkopen leren ze wel in de praktijk”, zegt hij.

Bedrijven kunnen ook hun eigen talenten nog verder laten doorgroeien. Een half jaar lang heeft OOM de verspaning extra aandacht gegeven. Met extra financiële steun voor bedrijven die willen investeren in hun medewerkers. De volle orderportefeuille is op dit moment een excuus voor een aantal bedrijven, zegt Michiel Jansen van OOM in deze uitgave. “Door het gesprek erover aan te gaan, realiseren ze zich dat ze dit niet voor zich uit kunnen blijven schuiven.”

Wat betekent einde 2D tekening?

ASML zet de toeleverketen onder druk dit te gaan doen. Voor nieuwe componenten wordt vanaf 2019 Model Based Definition de standaard. De 2D tekening verdwijnt. Die past niet in de smart industry keten. De 2D tekening staat hergebruik van data downstream in de weg. De 2D tekening zorgt voor inefficiency. De toeleveranciers die rechtstreeks voor ASML werken, mogen dit jaar met MBD oefenen. Bij hen zit volgens mij niet de pijn. Die zit bij de tientallen, zo niet honderden kleine toeleveranciers die indirect voor ASML werken. Wie gaat voor deze bedrijven de kosten en vooral de risico’s van de 2D tekening dragen als ze nog niet klaar zijn voor de 3D wereld?

Nieuwe spelers zagen aan de poten Niemand, denk ik. Want voor de maakbedrijven die niet meegaan in de digitalisering, komen er nieuwe spelers in de plaats. Online

Specialiseren als toeleverancier wordt echt belangrijk, net als standaardiseren

platformen. In de voorgaande edities van dit Jaarboek Verspanen hebben Bram de Koning (Cellro) en Marc Evers (KMWE Group) dit al voorspeld. 2017 mag je gerust bijschrijven als het jaar waarin deze platformen begonnen zijn aan de poten van de gevestigde orde te zagen. Heel voorzichtig nog. Maar wie leest wat SolidWorks van plan is met Marketplace Make, krabt zich drie keer achter de oren. Engineers kunnen straks vanuit hun CAD software via het platform orders plaatsen bij geselecteerde en gekwalificeerde toeleveranciers.

Verspaners gaan tijdslots verkopen Ook in de Benelux hebben we zulke uitdagers. Nieuwkomers, die met slimme automatisering de business veranderen. Voor een boeiend artikel in deze editie hebben we Jo Nys en Wouter Moons van YouniqMachining samen met Mark Pluijmen van Batchforce aan tafel gezet met Frank Biemans van BMO Precision Parts. De uitdagers versus de klassieke verspaner, waarbij Frank Biemans met zijn team qua smart industry al veel verder is dan de gemiddelde verspaner in de Benelux. “Specialiseren als toeleverancier wordt echt belangrijk, net als standaardiseren.

Kostprijs- en doorlooptijd optimaliseren kan niet in een club die alles doet”, zo reageert Frank Biemans op de nieuwe uitdagers.

En om bij de veranderingen te blijven, halen we één quote aan uit het interview met Gerard Bogaarts, de nieuwe directeur van Iscar Nederland. “Ondernemers in de verspaning gaan tijdslots verkopen”, voorspelt hij. Daarmee gaat hij nog een stap verder.

Het zijn uitdagende tijden. Misschien is dit zelfs te zwak uitgedrukt.

Franc Coenen

Hoofdredacteur Made-in-Europe.nu

JAARBOEK

Automatiseer de voorkant van het proces Voor mij zit de uitdaging er eveneens in hoe bedrijven de personele problematiek zodanig aanpakken, dat de nieuwkomers over tien jaar ook nog in het bedrijf passen. Want de veranderingen in deze sector voltrekken zich steeds sneller. En dan heb ik het niet over 3D metaalprinten, waarover in deze uitgave topmanagers van onder andere Sandvik Coromant en DMG Mori zich uitlaten. Nee, het gaat om de automatisering aan de voorkant. En de integratie van processen binnen een verspanend bedrijf. Nederland loopt voorop als het om automatisering gaat, hoor je vaak. Dat is ongetwijfeld waar. Je ziet in heel veel bedrijven robots. Maar wat me telkens verbaast, is dat er nog zoveel aan de machine wordt geprogrammeerd. Daar ligt komende tijd de uitdaging. Technologie om een groot deel van het programmeerwerk te automatiseren, is er. Daarmee kunnen maakbedrijven drie keer winst boeken: efficiënter werken, kleinere foutkans en het biedt een oplossing voor de schaarste aan professionals.

Verspanen

Bedrijven klagen over gebrek aan vakmensen, maar vinden de klassiek geschoolde verspaners die nu instromen, straks nog werk?

3

JAARBOEK

Verspanen

De uitdagers in de verspaning

4

Vier jonge ondernemers in de verspaning: Mark Pluijmen van Batchforce, Wouter Moons en Jo Nys van YouniqMachining en Frank Biemans van BMO. Hun achtergronden verschillen. Drie uitdagers en een quasi klassieke verspaner, die voorop loopt op het gebied van industrie 4.0. Alle vier zijn ze op hun manier bezig met de verspanende industrie van morgen.

Wordt die toekomst gedomineerd door online inkoopplatformen voor CNC freesdelen?

5

JAARBOEK

Verspanen

JAARBOEK

Verspanen

Terug naar het Jaarboek Verspanen 2016. Marc Evers, CTO van KMWE Groep, voorspelt de opmars van verspanende bedrijven die hun volledig proces vergaand automatiseren: van offerteaanvraag en werkvoorbereiding tot en met de verspaning. “Er ontstaan nieuwe bedrijven die met nieuwe modellen aan de slag gaan.” Een jaar later, in het Jaarboek Verspanen 2017, schetst Bram de Koning, CEO van Cellro, dezelfde trend. Na 2020 gaat automatisering een nieuwe fase in. Hij verwacht online portals waar slimme software realtime offertes maakt. “De meeste processen worden internet gedreven”, voorspelde hij een jaar geleden.

Benelux initiatieven De toekomst is er eerder dan beide visionairs uit de verspanende industrie verwachtten. Nadat in het buitenland al online platformen zoals Xometry (VS), Quick Parts en Orderfox marktaandeel proberen te winnen, zetten in de Benelux Batchforce en YouniqMachining de toon. Batchforce zoekt op een intelligente wijze geautomatiseerd de beste toeleverancier voor een order die een OEM’er uitbesteedt. De focus ligt op korte doorlooptijd, transparantie als het om beschikbare capaciteit gaat; om versnelling van het inkoopproces. Batchforce neemt de order aan; één aanspreekpunt voor de uitbesteder.

YouniqMachining kiest een andere invalshoek: eenvoudige freesdelen worden via de webshop praktisch volledig onbemand

6 Frank Biemans BMO Precision Parts / Automation / Smart Solutions Toen Frank Biemans 13 jaar geleden zijn fijnmechanisch bedrijf startte, freesde hij in zijn eerste jaar al meteen onderdelen voor Spyker. Trots als hij was dat zijn onderdelen in het prototype van Spyker’s SUV op het Autosalon in Genève zaten. “Maar ik verdiende er niks aan.” Frank Biemans leidt ondertussen drie bedrijven. Naast het fijnmechanisch bedrijf Precision Parts is dat BMO Automation en sinds kort BMO Smart Solutions. De automatiseringstak is ontstaan doordat hij geen goede oplossing kon vinden voor het automatisch beladen van de machines met kleine series. Zo is eigenlijk ook BMO Smart Solutions ontstaan.

De Xenon software die daarin is ontwikkeld, digitaliseert de werkplaats zodat je op basis van realtime data sneller kunt ingrijpen. “Als je 60% repeatwerk doet, dan is tijdig je proces kunnen bijsturen belangrijker dan doorlooptijdverkorting.”

afgehandeld. Het algoritme dat oprichters Jo Nys en Wouter Moons bovenop Siemens NX hebben ontwikkeld, herkent in het CAM model de noodzakelijke bewerkingen, berekent of de gevraagde nauwkeurigheden gefreesd kunnen worden en maakt aan de hand van een groot aantal parameters de prijs. Het NC programma gaat direct naar de machine als de order wordt bevestigd. Levering next day. En als het aan de beide oprichters ligt, in de loop van 2018 zelfs same day delivery. Daartoe koppelen ze hun database aan die van de logistieke dienstverlener.

Waarin verschillen jullie platformen van elkaar?

Mark Pluijmen: “Macro-economisch zien we de trend om dichter bij huis te produceren. Series worden kleiner, meer op maat gemaakt, in een hogere kwaliteit. Hoe versnel je dan het proces vanuit engineering en inkoop? Dat is de insteek van Batchforce. Wij nemen op basis van onze kennis en data van de markt en van marktpartijen orders aan.”

Wouter Moons: “Waar Batchforce voor complexe stukken de marktvraag met het marktaanbod matcht, kiezen wij voor de simpele stukken. De enige manier waarop we productie kunnen terughalen naar West-Europa, is door te focussen. Je kunt niet alle materialen en afmetingen doen. Wij willen de bruto marge optimaliseren.”

Jo Nys: “Wij willen stukken verkopen, niet de setup- en machineuren wat de anderen doen. Daarom kiezen we nadrukkelijk voor een standaard formaat en een beperkte setup van de tooling. Waarom moet je zes weken wachten op een eenvoudig blok met zes gaten erin?”

Specialiseren Zijn online platformen een bedreiging voor de bestaande maakbedrijven? Frank Biemans is directeur BMO Automation. Hij leidt daarnaast nog het fijnmechanisch bedrijf BMO Precision Parts. Hij ziet de nieuwkomers niet per se als een bedreiging voor BMO Precision Parts, maar merkt wel op dat specialisatie en standaardisatie noodzakelijk worden. Ook voor de offline bedrijven.

Frank Biemans: “Specialiseren als toeleverancier wordt echt belangrijk, net als standaardiseren. Kostprijs- en doorlooptijd optimaliseren kan niet in een club die alles doet. Specialisatie voegt waarde toe. Batchforce zal een stuk van de markt pakken en naar specialistische bedrijven brengen. YouniqMachining richt zich op de voorkant van het proces. Maar als je 60 procent repeatwerk doet, zoals wij, voegt dat niks toe. Dan is het belangrijker dat je tijdig je planning kunt bijsturen. De organisatie van het proces is dan belangrijker dan de voorkant van productie. Een klassiek bedrijf kan dat prima doen. Daarom hebben wij de Xenon software ontwikkeld,

Frank Biemans: specialiseren en standaardiseren worden noodzakelijk, anders halen platformen je in

Online platformen optimaliseren de informatiestromen tussen uitbesteder en toeleverancier. Halen ze hiermee verspilling uit de keten?

Frank Biemans: “Op meerdere plaatsen offerte aanvragen is ook een vorm van verspilling. Maar inkopers willen nu eenmaal vergelijken.”

Mark Pluijmen: “Dat doen wij op basis van data van onze klant: in welke markt zit hij, welke eisen stelt hij. En aan de hand van productdata zoals: dimensies, toleranties, materiaal. En we hebben de data van de toeleveranciers. Ons systeem maakt op basis hiervan een ranking en alleen bij de beste matches vragen wij een offerte aan.

In de toekomst willen we ook toe naar deels geautomatiseerd offertes genereren. Dan kunnen we tegen een toeleverancier zeggen: kun je dit maken voor bedrag X? Zo brengen we nog meer snelheid in het proces. Wij managen hierin de verwachtingen van zowel klant als toeleverancier en de gehele financiële- en bestandstransactie.”

Wouter Moons: “Communicatie is enorm belangrijk. Voor een stuk van een paar duizend euro mag je de telefoon pakken. Maar niet voor onze stukken, die misschien 100 euro kosten. Dan is je marge weg.

Daarom hebben wij de voorkant geautomatiseerd. Als maakbedrijven eerlijk zijn met zichzelf, zien ze dat bepaalde stukken economisch niet rendabel zijn. Focus op die 30% topstukken. Wij zien de markt echt naar dedicated machines gaan. Alleen dan beheers je het totale proces.”

Vakmensen of productieslots?

De online platformen bestaan bij de gratie van kennis die vastgelegd wordt in databases. CADCAM software grijpt steeds meer terug op dit soort kennis om bijvoorbeeld automatisch programma’s te genereren. In feite is dit de hele ontwikkeling achter Model Based Definition: de 2D tekening wordt vervangen door het 3D model waarin ook maat- en tolerantie informatie ligt opgeslagen. ASML stelt MBD vanaf 2019 als de standaard voor alle nieuwe producten. De machinebouwer zegt dat toeleveranciers hun marges flink kunnen verbeteren doordat veel programmeerwerk, ook van meetmachines, geautomatiseerd kan worden. Batchforce en YouniqMachining doen in feite niets anders. Dreigt hiermee de vakman in de verspaning te verdwijnen? En hoe kun je je als verspanend bedrijf straks nog onderscheiden als een algoritme allesbepalend wordt?

Mark Pluijmen: “Een gedeelte van de werkzaamheden van vakmensen

wordt in de toekomst vervangen door robots. Klanten willen menselijke interactie zoveel mogelijk uitschakelen op repeat processen om de foutmarge en kosten te verkleinen of te verlagen. De vakmensen zullen meer actief gaan zijn op specifieke uitdagingen (het leuke werk) of complexe handelingen die niet te automatiseren zijn. Bovendien word je als verspanend bedrijf deze richting op gedwongen, omdat er geen vakmensen meer te vinden zijn. Als verspaner ben je voor een groot deel uiteindelijk bezig de machines voor je klant voor te financieren.

Die biedt op jouw productieslot waarmee jij als verspaner een automatische inkomstenbron kan opzetten. Batchforce opereert hierbij eerder aanvullend dan concurrerend voor het MKB.”

JAARBOEK

waarmee je op basis van realtime data uit de productie sneller kunt ingrijpen in je proces.”

Mark Pluijmen: “Wij zien echter dat de modulebouwers steeds actiever worden met kits. Ze kopen tien onderdelen in bij één toeleverancier. Die wil er eigenlijk slechts 4, op de rest maakt hij verlies omdat het geen specialisme is. Wij kunnen zo’n order splitsen naar 10 bedrijven die elk echt goed zijn in één product. Zo kunnen we optimaliseren in kwaliteit en prijs terwijl het voor onze klant één order blijft bij één partij.”

Verspanen

Batchforce: wij kunnen een order splitsen naar 10 bedrijven die elk echt goed zijn in één product. Zo kunnen we optimaliseren in kwaliteit en prijs terwijl onze klant één aanspreekpunt houdt

7 Mark Pluijmen Batchforce Mark Pluijmen, directeur en mede-oprichter van het platform Batchforce, komt zelf niet uit de verspanende industrie. “We zijn onze business begonnen omdat we kansen zien het MKB te helpen nu zij dichter bij huis gaan produceren met allerlei verschillende productietechnieken.” Batchforce geeft toeleveranciers de kans om hun beschikbare CNC capaciteit aan te bieden en zo automatisch kwalitatieve aanvragen te ontvangen. Op basis van profielen en ervaring zoekt Batchforce bijpassende orders. Voor de uitbesteders heeft dat als voordeel dat inzicht bestaat in de beschikbare capaciteit en de inkoop werkzaamheden door Batchforce worden verzorgd. “Wij kiezen voor de marktkant: volledige service voor de klant, waar zijn mogelijkheden om iets te maken en wat zijn de prijzen? We versnellen het proces vanuit engineering en inkoop.”

Nieuw machine-concept Hoogdynamisch 5-assig frezen

Hyundai-Wia XF2000

Complexe werkstukken 24/7 geautomatiseerd produceren

Compleet nieuwe mechanische opbouw van 5-assig bewerkingscentrum Dankzij nieuwe centrale kolom ontstaat een extreem korte kracht afstand voor hoge stijfheid, extreem hoge positioneernauwkeurigheid en thermische stabiliteit Rukwaarde van meer dan 1000m/sÂł gecombineerd met hoogste contournauwkeurigheid Vermindering van bewerkingstijd en dus een directe toename van de productiviteit bij complexe 5-assige onderdelen

Nieuwsgierig?

Direct offerte aanvragen? dymato.nl/xf2000 Ravelijn 48, 6708LZ Veenendaal

www.dymato.nl

Neem contact met ons op!

0318-550800

info@dymato.nl

Hoe onderscheid je je in de toekomst als verspanend bedrijf?

Wouter Moons: “Als iedereen efficiënter wordt, zakt de prijs naar kostprijs. Als alles dan geoptimaliseerd is, werkt bijna iedereen hetzelfde. Transport wordt dan beslissend. Maar dat is nog ver weg in de toekomst:” Jo Nys: “Ik zie in de toekomst een markt voor kleine vliegveldjes, waar vanaf drones opstijgen. Die gaan de pakjes bezorgen.”

Frank Biemans: “We moeten de freesmachine veel meer als een

3D printer gaan zien. Definiëren wat de machine kan. Als het daarbinnen past, maken we het op die machine. Anders niet. Als we dat doen, maken we batchgrootte 1. Ons doel is voorraden naar nul en produceren op vraag van de klant. Daarnaast gaan we kennis vastleggen in zelflerende databases. Anders heb je nog iemand nodig met kennis. Straks leert de database als je een keer ingrijpt als een frees gaat trillen. De volgende keer grijpt de besturing op basis van die kennis zelf in.”

En hoe ziet de toekomst eruit?

Frank Biemans: “Door je proces te optimaliseren, kun je veel meer winnen dan met een snellere machine te kopen. Zolang de machine geen 168 uur in de week draait, is snelheid niet belangrijk. Met BMO Xenon optimaliseren we ons proces om meer capaciteit uit de huidige machines te halen.”

Mark Pluijmen: “We gaan naar een wereld met minder direct contact.

Met de robotisering en automatisering zal het meer gaan van elkaar iets gunnen, naar leveren op basis van parameters.”

Wouter Moons: “Er blijft altijd een deel dat moeilijk te automatiseren is. Software kan niet alles. Misschien straks met kunstmatige intelligentie? Tot die tijd blijft de maker een belangrijke rol spelen.”

Jo Nys en Wouter Moons YouniqMachining Jo Nys kent de verspaning van haver tot gort vanuit zijn ervaring bij luchtvaarttoeleverancier Asco in Zaventem. Zijn studiegenoot Wouter Moons is na de universiteit een aantal bedrijven gaan oprichten. Eind 2017 zijn ze YouniqMachining gestart. “De webwinkel voor CNC freesstukken”, zegt Wouter. Ze geven heel helder aan wat ze wel en niet kunnen. Past een onderdeel, dan verloopt de setup grotendeels geautomatiseerd. Next day delivery is hun standaard. Ze zijn vooral geïnteresseerd in enkelstuks en prototypes. Hun concept is schaalbaar. De eentjes en nulletjes van de software laten zich gemakkelijk kopiëren. Het machinepark uitbreiden is een kwestie van investeren. “De vakkennis zit in onze systemen.

Daarom kunnen we zonder vakmensen groeien”, zegt Wouter.

JAARBOEK

Maar hoe leg je het afwerkingsniveau, dat vaak subjectief is, vast in een database?

Frank Biemans: “Het afwerkingsniveau is inderdaad lastiger vast te leggen. Je kunt een bepaalde ruwheid op de tekening zetten, maar hoe beoordeel je het visuele geautomatiseerd? En wat als er een krasje op zit?”

Wouter Moons: “Niet goed, geld terug. De klant heeft toch altijd gelijk.”

Mark Pluijmen: “Dat hangt af van de regels die je met de klant afspreekt en de regels die je generiek in je proces inbouwt. We hebben een paar keer zo’n vraag gehad, doordat er een verschil zat tussen pdf en STEP file. Hier zit een groot deel van de potentie om processen te versnellen, nog zonder dat je aan programmering raakt.

Die afspraken kun je apart met een klant maken voor een stuk van 10K maar niet voor eentje van 100 euro.”

Frank Biemans: We gaan dan altijd in overleg met onze klant en samen op zoek naar een oplossing. Misschien is de kras minder belangrijk dan te late levering.”

YouniqMachining wil dit jaar van next day naar same day delivery. Net als Coolblue, alleen dan met CNC freesstukken

Verspanen

Jo Nys: “Qua businessmodel gaan we er inderdaad naar toe dat klanten bieden op productieslots. DHL levert even snel vanuit Dresden dan vanuit Zonhoven. Iedereen moet daarom zijn niche zoeken en focussen. Als je dat doet en de beste wordt in waar je goed in bent, dan heb je een markt.”

Frank Biemans: “Bestaande bedrijven hebben vaak een standaard flow vast werk. De omvang hiervan kan krimpen als klanten zien dat het elders beter en goedkoper kan. Bedrijven moeten dus mee, anders redden ze het niet. Als je niet je proces automatiseert, word je ingehaald door nieuwe initiatieven zoals YouniqMachining. Dus zorg voor focus op een machine, automatisering of enkelstuks.”

9

10

JAARBOEK

Verspanen

JAARBOEK

Machinebezit niet belangrijk, maar beschikbare uren

Verspanen

Spotify in de verspaning

11

Verspanende bedrijven zullen in de toekomst veel vaker technologie turn key inkopen, omdat ze zelf niet meer over voldoende capaciteit beschikken. Dat verwacht Gerard Bogaarts, sinds begin 2018 directeur van Iscar Nederland. “Verspaners gaan ondernemen door tijdslots in hun productie te verkopen.

Het infaseren van een nieuw product kopen ze in.� Precies de trend zoals in de rest van de samenleving: niet het bezit maar toegang tot een dienst telt. Komt het Spotifymodel naar de verspaning?

AUTOMATISERING VAN DRAAIMACHINES

AUTOMATISERING VAN FREESMACHINES

AUTOMATISERING VAN DRAAI/FREESCOMBINATIES

AUTOMATISERING VAN SLIJPMACHINES

WERKSTUKBELADING

PALLETBELADING

F I R S T I N C N C A U T O M AT I O N

“Toeleveranciers gaan machine- en operatoruren verkopen; OEM’ers gaan tijdslots inkopen” komen. One night stands geeft het in deze sector niet.

JAARBOEK

Onwijs belangrijk Deze adviesrol van de gereedschappenleveranciers gaat aan belang winnen, is zijn overtuiging. “Wij worden onwijs belangrijk.” Dat zegt hij niet om op te scheppen. Het is de veranderende rol van de gereedschappenleverancier in de Nederlandse verspaning. Technologie support: daarmee gaat Gerard Bogaarts de positie van Iscar Nederland uitbouwen. Het vakmanschap verdwijnt uit de verspanende bedrijven. Naarmate bedrijven groeien, vragen ze meer toegevoegde waarde van hun leveranciers. Hij denkt zelfs dat Iscar een deel van het werk dat verspanende bedrijven nu nog zelf doen, kan overnemen. “Ik zie de trend dat maakbedrijven bij hun partners technologie gaan inkopen. De Nederlandse toeleverancier met 25 CNC machines heeft straks niet meer de capaciteit in huis om nieuwe projecten op te starten.” Nu al zitten deze bedrijven tot over hun oren vol in het werk. In de productie hebben ze al veel geautomatiseerd. Maar in de werkvoorbereiding neemt de druk allengs toe. Nieuwe projecten

Verspanen

Gerard Bogaarts kent de verspanende industrie als zijn broekzak.

Als student heeft hij aan de machines gestaan. Hij is als projectleider betrokken geweest bij de ontwikkeling en wereldwijde uitrol van nieuwe machinemodellen. Zat mee aan tafel bij internationale partijen die CNC machines met honderden tegelijk inkopen. Herontdekte de Nederlandse verspanende markt als sales engineer bij een machinefabrikant. En sinds 1 januari is hij directeur van Iscar Nederland.

“Een heel andere dynamiek dan de machinewereld”, steekt Gerard Bogaarts van wal. “We krijgen bij Iscar elke twee uur méér orders binnen dan een machinebouwer in een heel jaar. Als verkoper heb je een heel andere relatie met de klant dan in de machinewereld.” De eerste keren dat Gerard Bogaarts in zijn nieuwe rol op stap ging met zijn verkopers, viel hem de intensiteit van dat werk op. “Zij spelen in een andere liga dan machineverkopers. Ze moeten continu alert zijn.”

Als ze de vakmensen aan de machine hebben overtuigd, moeten ze vaak ook nog de productiechef voor zich winnen. En voordat de deal rond is, schuiven ze nog eens bij inkoop of de directie aan. Het echte, grote verschil met zijn vorige baan, is echter dat de gereedschappenleveranciers soms wekelijks, maar minstens maandelijks over de vloer

13

JAARBOEK

Verspanen 14

Bedreigingen voor de verspanende industrie?

De Duitse fabrikanten van precisiegereedschappen doen in VDMA verband onderzoek naar wat e-mobility kan betekenen voor de verspanende industrie. Immers: het bewerken van componenten voor de aandrijflijn van verbrandingsmotoren is een van de grootste markten voor de verspanende gereedschappen. Maakt Gerard Bogaarts zich zorgen om e-mobility? Nee, reageert hij ad rem. “De Nederlandse verspaning ligt niet aan de automotive ketting; weinig bedrijven hier zitten in het aandrijfgebeuren.” Directe invloed zal er dan ook niet zijn.

Wel indirecte, denkt hij. In Duitsland zijn veel verspanende bedrijven actief in toeleveren aan de automobielindustrie.

“Als daar werk wegvalt, zullen ze andere markten gaan zoeken. De Nederlandse hightechmarkt rondom Eindhoven is dan een aantrekkelijke markt. Dan krijgen we wel een schare concurrentie erbij.” Zeker als de verschuiving geleidelijk gaat en we eerst een fase van hybride voertuigen krijgen, zal de verspaning volgens hem vooralsnog alleen maar groeien. Wel verwacht hij dat e-mobility tot een verschuiving van materialen kan leiden.

Minder staal, meer aluminium.

Additive manufacturing Het tweede thema is additive manufacturing. Iscar gebruikt de nieuwe technologie in Israël al. Maar met name in de prototypefase. “We kunnen dan sneller testgereedschappen naar de markt brengen.” Als serieuze concurrent voor de verspaning ziet de directeur van Iscar Nederland het 3D metaalprinten niet. “Met de huidige grondstofprijzen zie ik 3D printen geen ‘schwung’ maken.

Misschien voor producten waarbij design belangrijk is?

Of een scheepsas voorzien van een slijtlaag. Maar dat deden we 30 jaar geleden ook al, alleen noemden we het geen 3D printen. Ik ben nog geen product tegengekomen dat we verloren zijn aan 3D printen.”

“Internet of Things wordt voor Iscar waanzinnig belangrijk” opstarten gaat dan knellen. “Dat kost tijd, energie en kennis, die alle drie vaak ontbreken. Daarom gaan ze turn key partners zoeken die op korte termijn een nieuw project kunnen infaseren in de productie.

Als gereedschapsleverancier zijn wij deze turn key partner.”

Tijdslots verkopen De trend die Gerard Bogaarts schetst, zorgt voor een fundamentele verandering van het karakter van het verspanend bedrijf. Want als je de verspaningstechnologie kunt inkopen, hoe onderscheid je je dan nog van de concurrentie? “Toeleveranciers worden ondernemers.

Met hun financiële mogelijkheden gaan ze ondernemen. Ze gaan tijdslots in hun productie aan de markt verkopen. Machine-uren en operators, dat verkopen ze. Voor het opschalen van een productie halen ze een partner in huis”, zo schetst Gerard Bogaarts de toekomst van menig verspanend bedrijf. Technologie inkopen kost misschien méér dan zelf ontwikkelen. Maar de ondernemende verspaner is wel zeker van een transparante kostenstructuur. Hij heeft de post vooraf financieel afgedekt. Deze werkwijze past volgens de nieuwe Iscar directeur in de trend die je in de hele samenleving ziet. Bezit staat niet meer voorop, maar toegang tot een dienst en het gebruik hiervan.

“Er komt een tijd waarin niemand meer iets bezit en we inkopen naar gelang de behoefte.” Het Spotifymodel komt naar de verspaning.

Big data maar dan anders Die kant wil Gerard Bogaarts op met Iscar Nederland. Over enkele jaren hoopt hij een groep van zes tot zeven engineers hiervoor aan de slag te hebben. Hij ziet hiervoor in de Nederlandse markt goede groeikansen. Betekent dit dat lokale spelers verdwijnen, zowel aan de aanbod- als vraagzijde? Want welke rol kunnen de kleine bedrijven die alles zelf doen nog spelen? Of de lokale leverancier, die samen met de frees ook de veiligheidswerkschoenen levert en een flesje olie? Gerard Bogaarts denkt dat er altijd een lokale markt blijft. Van de bedrijven die verder groeien, veranderen zaken. Industrie 4.0 en big data gaan hier eveneens een rol in spelen, maar niet op het niveau dat vaak genoemd wordt. Gerard Bogaarts gelooft niet in Industrie 4.0 toepassingen op lokaal niveau, bij de kleine verspaner. “Data uit de machine halen? Dat ligt ongelooflijk moeilijk in deze sector.”

Allereerst moeten bedrijven investeringen doen waar ze niet direct rendement uit halen. Ten tweede is er de angst voor hackers. “Als je big data uit de machine naar buiten schiet, dan staat de deur open.

Hoe scherm je die af?” En ten derde denkt hij dat machinebouwers

Nieuw e-commerce platform De digitalisering gaat wel op een andere manier de manier van werken veranderen. Niet voor niets rolt Iscar Nederland de komende maanden een heel nieuw e-commerce platform uit. “Een Bol.com achtig platform, waarbij de klant direct in de voorraad van ons magazijn in België kijkt”, legt Bogaarts uit. Door het platform te koppelen aan de Matrix voorraadkasten en aan de machines, krijgen klanten meer inzicht in het verbruik van hun gereedschappen. Engineers kunnen op het nieuwe platform projecten aanmaken waarin ze gereedschappen standaardiseren. Er zijn directe koppelingen naar CADCAM programma’s. Gereedschapssamenstellingen worden grafisch weergegeven. “Door zaken grafisch voor te stellen, voorkomen we fouten. Net zoals we fouten voorkomen door te vermijden dat data telkens opnieuw moeten worden ingevoerd.” Ook kennis en support worden via het nieuwe platform toegankelijk. Gaat het IT systeem de verkoopadviseur vervangen? “Nee”, reageert Gerard Bogaarts heel stellig. “Die kun je niet vervangen door een IT systeem. On the flow technologie support blijft mensenwerk. We proberen wel de business naar de ratio te trekken, maar business blijft ook emotie.”

www.machinno.com

JAARBOEK

aan derden geen toegang gaan bieden tot de data in de machine.

Daarmee maken ze zichzelf te kwetsbaar. “Industrie 4.0 is een commercieel verhaal in de machinewereld.” Dat ligt anders voor een bedrijf als Iscar, onderdeel van de IMC groep waartoe meer gereedschappenfabrikanten behoren. “Internet of Things wordt voor Iscar waanzinnig belangrijk”, stelt hij. De kracht van Iscar is de kennis over verspaningsprocessen en tooling. Niet alleen in het R&D centrum in Israël. Vooral de kennis die de adviseurs dagelijks opdoen in duizenden bedrijven wereldwijd die ze bezoeken en adviseren. Maandelijks doen ze daarbij testen, die Iscar op een gestandaardiseerde wijze in een centrale database verwerkt. Big data analyse daarvan gaat komende jaren een schat aan kennis opleveren over hoe het verspaningsproces verder te verbeteren. “Dat is onze Industrie 4.0 strategie.

Alleen bedrijven zoals IMC, het moederbedrijf van Iscar, heeft de slagkracht om de investeringen hiervoor te doen.”

Makino heeft twee nieuwe 5-assers in het programma, de L2 X5 en de a500Z. De slantbed constructie geeft de Makino a500Z volgens de fabrikant de stijfheid en lage massatraagheid van een 4-asser, maar dan in een 5-assige uitvoering. De kolom staat op een denkbeeldig schuin vlak. De B- en C-as met het werkstuk staan hier tegenover op een schuinbed constructie (slantbed). Hierdoor ontstaat een symmetrische structuur waardoor de krachten tijdens het frezen niet door de hele machinestructuur kruipen, maar als het ware elkaar tegen werken. Het concept komt uit de D800Z. De slantconstructie maakt de L2 5X wel zwaarder. Daarom is deze standaard als 5-assige indexeermachine leverbaar. Er wordt echter ook een 5-assige simultaan versie gebouwd, de impeller machine. In dat geval bouwt Makino een high speed tafel in en een 25.000 toerenspindel (in de indexeerversie 16.000 rpm HSK A50), met hoge versnellingen in alle assen. Een van de toepassingen die Makino voor deze machine ziet, is de productie van impellers (turbocomponenten) voor de auto-industrie. Daar concurreert men met fabrikanten van dubbel en zelfs vier spindel machines.

Dat is een stap die Makino niet zal zetten. Meer spindels betekent meer assen, dus hogere kosten. En als je echt nauwkeurig wilt frezen, heb je aparte XYZ-assen nodig en zijn twee vaste spindels niet goed genoeg. De a500Z is bedoeld voor het frezen van bijvoorbeeld machine-onderdelen of automotive componenten.

De machine deelt een aantal componenten met de a1nx serie. De palletgrootte is identiek aan de a51nx, zodat deze uitwisselbaar zijn. Deze machine kan geleverd worden met het Vision BTS gereedschapsbreuk detectiesysteem. In plaats van met een taster detecteert Makino met een camera in een milliseconde de lengte van het gereedschap. Ook het gereedschap gewicht wordt gedetecteerd en daar wordt de snelheid van de wisselaar op aangepast. Hierdoor hoeft niet langer handmatig geprogrammeerd te worden of ene lichter of zwaarder gereedschap gewisseld moet worden. Ook het werkstuk gewicht wordt automatisch vastgesteld en de besturing past settings daarop aan.

Verspanen

Makino’s nieuwe 5-assers

15

JAARBOEK

Verspanen

Terug aan de top 16

De Nederlandse machine- en gereedschappenmarkt is weer terug op het niveau van 2008. Vooral vanaf de tweede helft van 2017 is er een versnelling merkbaar, zegt FPT-VIMAG voorzitter AndrĂŠ Gaalman. Positief nieuws, maar de groei zou hoger kunnen zijn als de bedrijven niet afgeremd worden door het gebrek aan vakmensen. En dat heeft mede te maken met het ontberen van een duidelijke industrievisie van de overheid. Ook het kabinet Rutte 3 heeft die niet.

Lange levertijden Nederland is niet het enige land waar de investeringen in machines en gereedschappen fors zijn aangetrokken. Dat is in heel WestEuropa het geval. En ook de investeringen in landen zoals de VS en China groeien fors. Het gevolg is dat de orderboeken van de fabrieken uitpuilen en levertijden oplopen. André Gaalman: “De markt is het laatste anderhalf jaar heel snel hersteld. De meeste fabrieken zitten voor 2018 vol. Dat betekent dat je de machine die je nu bestelt, pas volgend jaar krijgt.” Bedrijven zullen dit moeten accepteren als ze een goede machine willen, denkt de FPT-VIMAG voorzitter. De fabrikanten breiden weliswaar hun productiecapaciteit uit, maar dat gaat niet van de een op andere dag.

Integrale visie Bij de branchevereniging ziet men een verschuiving van de investeringen.

“Ondernemers hebben veel meer een integrale visie op hoe ze hun fabrieken willen inrichten”, zegt André Gaalman.

“Ze kijken naar automatische belading van machines én naar de integratie in de bestaande productieprocessen.” Dat zie je bij bewerkingscentra maar ook bij andere machines. Gaalman haalt een voorbeeld aan uit de eigen praktijk. Werd

André Gaalman, voorzitter FPT-VIMAG: als de markt rond dit niveau stabiliseert, mogen we tevreden zijn.

een paar jaar geleden een straalcabine nog als stand alone machine geautomatiseerd, nu willen bedrijven zo’n cabine in hun productieproces integreren. De FPT-VIMAG voorzitter verwijst ook naar de nominaties voor de TechniShow Innovation Awards. Het aandeel nominaties dat iets met automatisering te maken heeft, was hoog dit jaar. Hij vindt dit tekenend voor de wijze waarop de Nederlandse maakindustrie bezig is met smart industry. “Door de pragmatische insteek van de Nederlanders lopen we in Europa voorop met automatisering.” Er wordt in robotbelading geïnvesteerd, maar ook technologie die nodig is om betrouwbaar onbemand te produceren. Wat achterblijft, zijn de investeringen in het automatiseren van de werkvoorbereiding, bijvoorbeeld CADCAM software. Bedrijven die dit wel doen, profiteren optimaal van hun investeringen in automatisering. Maar

JAARBOEK

Tien jaar. Zo lang heeft het geduurd voordat de investeringen door de Nederlandse maakindustrie weer terug zijn op het vorige piekniveau, dat van 2008. Veel bedrijven hebben na de diepe crisis de kat uit de boom gekeken, constateert André Gaalman, voorzitter van de FPT-VIMAG. “In die jaren hebben ze meer in onderhoud geïnvesteerd dan in nieuwe machines.” Sinds de zomer van 2017 ziet hij de markt een inhaalslag maken. Die kon niet uitblijven, omdat je alleen met moderne technologie de markt kunt bijhouden. De laatste maanden merken de FPT-VIMAG leden echter dat er ook geïnvesteerd wordt in capaciteitsuitbreiding.

Het herstel van de wereldeconomie, de toename van de vraag en vooral het vertrouwen in de markt hebben deze investeringsgolf op gang gebracht. “We hebben de afgelopen maanden naar een hele mooie piek toegewerkt. De markt kan best nog een beetje omhoog.

Maar laten we niet overdrijven. Als de markt rond dit niveau kan stabiliseren in de komende jaren, dan mogen we tevreden zijn.”

Verspanen

FPT-VIMAG voorzitter André Gaalman: banen in de maakindustrie worden hoogwaardiger

17

Expertise in efficiënter produceren Innovation is no magic

JAARBOEK

Verspanen

Een totaalpakket in verspaning

18 info@youngcuttingtools.nl ● www. youngcuttingtools.nl

www.machinno.com

Revolutionair contact scansysteem voor on-machine procesbeheersing

Het SPRINT™ analoge scansysteem Het SPRINT systeem introduceert baanbrekende analoge scanmogelijkheden voor CNC bewerkingsmachines en is volledig geïntegreerd in de CNC-besturing. Metingen worden snel, nauwkeurig en volledig in 3-D uitgevoerd. Het systeem biedt unieke mogelijkheden voor een uiteenlopende range van industriële toepassingen.

Voor meer informatie kijk op www.renishaw.nl/sprint

Renishaw Benelux BV Nikkelstraat 3, 4823 AE, Breda, Nederland T +31 76 543 11 00 F +31 76 543 11 09 E benelux@renishaw.com

www.renishaw.nl

Renishaw SPRINT ad Verspanen 185x130mm 0317 NL.indd 1

27/03/2017 13:42:49

Jonge medewerkers Het enige punt van zorg bij de FPT-VIMAG voorzitter is het gebrek aan instroom van jonge vakmensen. Het opleidingsfonds voor de metaal OOM kwam onlangs nog met berichten naar buiten dat het beroep van verspaner haast uitstervend is. Bedrijven klagen steen en been dat ze geen vakmensen kunnen vinden. André Gaalman ziet dit als een serieuze bedreiging voor de groei van de maakindustrie. “In het begin hebben bedrijven dat opgelost door mensen uit het buitenland te halen. Op een gegeven moment is dat niet meer voldoende. Dan kunnen we niet het rendement uit de opgaande economie halen dat we zouden hebben kunnen halen.” Hij ziet echter dat dit geen typisch Nederlands probleem is. Ook een land als Duitsland worstelt hiermee. Nu zal de arbeidsefficiency in de maakindustrie komende jaren nog verder verbeteren. Anders gezegd het aantal mensen dat nodig is, zal afnemen. “Daardoor kunnen we in Nederland concurreren met de rest van de wereld waar arbeid goedkoper is.” Maar, zo benadrukt André Gaalman: de maakindustrie kan niet zonder instroom van jonge medewerkers. “Er blijft werk in de fabrieken. Niet voor knoppendrukkers, wel voor mensen die de nieuwe rol op zich kunnen pakken.” Hier ligt dus een probleem. Toch is hij geen voorstander van opleiden door de bedrijven zelf. Samenwerking met het onderwijs is goed, maar ieder moet zijn eigen rol behouden.

Nood aan industriebeleid Waar de schoen volgens hem wringt, is in Den Haag. Ook het kabinet Rutte 3 ontbeert een heldere visie op de industrie. Hij juicht het toe dat het Ministerie van Onderwijs onlangs 15 miljoen euro per jaar extra heeft toegezegd voor het technisch onderwijs in Twente. “Men realiseert zich dat technisch onderwijs duurder is dan economisch onderwijs.” Hij hoopt dat dit landelijk uitgerold zal worden. Minstens zo belangrijk vindt André Gaalman dat de overheid een visie ontwikkelt waar de Nederlandse industrie naar toe moet en hoe Nederland hier optimaal rendement uit kan halen. Hij ziet bijvoorbeeld positieve ontwikkelingen op het vlak van fotonica in Eindhoven en Enschede. Daar moet de overheid wat hem betreft een duidelijke strategie voor ontwikkelen, zodat de industrie die hieruit voortkomt in Nederland blijft. “Ik vrees dat anders een multinational van niet-Nederlandse origine met diepe zakken voorbij komt en de baanbrekende technologie koopt.

Jammer, want daarmee verdwijnen de kennisbanen en ook de productiebanen. Als de overheid inzet op excelleren, moet ze daar beleid op voeren.”

Dat betekent ook de maakindustrie een hart onder de riem steken.

Het stoort de FPT-VIMAG voorzitter dat het hem opnieuw niet is gelukt een kopstuk uit de Nederlandse regering naar Utrecht te halen voor de opening van de TechniShow. Ze gaan wel naar de Hannover Messe, waar Angela Merkel een dag uittrekt voor deze industriebeurs. “Het stoort me dat het zeer lastig is iemand uit Den Haag te halen voor de grootste technologiebeurs van Nederland.

Dat is een gemiste kans. Door hier aanwezig te zijn, steek je de ondernemers een hart mee onder de riem. Je laat zien we zijn er voor jullie. Bovendien onderstreep je daarmee als overheid waarom jongeren en hun ouders voor techniek moeten kiezen. Als de techniek op de TechniShow staat, is dat hét moment om in real life je boodschap kracht bij te zetten. We verkopen er geen machine meer door, maar het geeft wel de juiste boodschap aan het land.

Veel leden zetten zich belangeloos in voor de industrie. Dat mogen we dan toch ook van onze Haagse vrienden verwachten.”

JAARBOEK

Hoogwaardiger werk Dat investeren in software belangrijker wordt, lijdt geen twijfel.

“De tijd dat medewerkers de hele dag aan de machine staan, is voorbij. Er gaat een verschuiving plaatsvinden naar software, voorinstellen van machines en gereedschappen. De banen worden hoogwaardiger.” Dat vergt een ander opleidingsniveau.

Het biedt tegelijkertijd kansen om de sector te presenteren als een schone industrie. “Zo moeten we de branche nog meer promoten”, aldus de voorzitter van de machine-importeurs. Nieuwe technologie, zoals 3D printen, kan eveneens een rol spelen in het aantrekkelijker maken van de sector. Het is bovendien technologie waarmee de maakbedrijven een volgende stap kunnen zetten.

“Onze leden halen ook op 3D printvlak de wereldmarktleiders naar Nederland”, zegt André Gaalman hierover. Daarmee is de Nederlandse maakindustrie verzekerd van state of the art technologie om komende jaren 3D printen te implementeren in de productieprocessen.

“Als de overheid inzet op excelleren, moeten ze daar ook beleid op maken” Verspanen

nog altijd laten veel bedrijven hier een kans liggen, hoort Gaalman van de softwareleveranciers binnen de FPT-VIMAG. Waarom?

“Dat is lastig aan te geven. Ik denk dat veel bedrijfseigenaren machinemensen zijn, ze willen met handen en gereedschappen werken. Het zijn geen softwaremensen. Software vraagt andere vaardigheden.” Het zal nog ‘zendelingenwerk’ en veel scholing vereisen om de grote groep bedrijven te overtuigen, vreest hij.

19

JAARBOEK

Verspanen

Mazak: slijtdelen snijwals herstellen

20

Gefertec: goedkoper dan frezen Het Duitse Gefertec bouwt zowel 3- als 5-assige 3D printers die het lichtboog lasproces CMT van Fronius gebruiken om met lasdraad snel producten te printen. Dat kan tot maximaal 600 cm3 per uur. De dichtheid overtreft die van gietstukken. De hoge snelheid en de lage materiaalkosten maken de technologie concurrerend. De geprinte werkstukken moeten wel nog worden nagefreesd. Maar de kostenbesparing kan vergeleken met frezen uit vol materiaal of gietstukken, fors oplopen. Een voorbeeld van de Duitse fabrikant is een werkstuk gefreesd uit RVS 303 (1.4305). Het blok van 85 kilo wordt met frezen teruggebracht tot 18 kilogram.

Per saldo wordt dus 67 kilo spanen gemaakt. Totale kosten (materiaal inclusief nabewerking): € 4.500. Wordt het stuk 3D geprint, dan weegt het uitgangsproduct nog slechts 25 kilogram. Nabewerken levert dus slechts 7 kilo spanen op. Totale kosten bedragen € 2.000. Afgezien van deze lagere kosten is met name de doorlooptijd nog een voordeel. Op de Gefertec machine wordt het onderdeel in 6,5 uur 3D geprint. www.benderam.nl

Hybride AM technologie zoals Mazak deze toont, kan onder meer ingezet worden voor het repareren van slijtdelen op bijvoorbeeld een snijwals voor de verpakkingsindustrie. Als de snijmessen op de wals zijn afgesleten, worden ze opnieuw opgelast en in dezelfde opspanning opnieuw verspanend nabewerkt. De hybridemachine van Mazak is in principe immers een Integrex. Ook is er een nieuwe variant leverbaar: een 5-assige machine met een systeem om met draad en lichtbooglassen de features op te bouwen. De hybridetechnologie krijgt stilaan meer aandacht buiten de olie- en gasindustrie, waar de eerste toepassingen enkele jaren geleden werden gevonden.

Met name de mogelijkheid om onderdelen te repareren speelt in het voordeel van de hybridetechnologie. www.mazakeu.be

Insstek: precisie 3D cladden De eigen procesaansturing van Insstek in de 3D metaalprinters van de Koreaanse fabrikant is gebaseerd op een Beckhoff besturing. De besturing maakt echter het verschil tussen de 3D metaalprinters van Insstek en andere 3D claddinginstallaties, zegt Jong Keun Lim, directeur van Insstek.

De clou zijn twee camera’s links en rechts van de nozzle. “Deze camera’s bewaken continu de laagdikte. Ontstaat er een afwijking, dan wordt direct gecorrigeerd via het laservermogen.” Dat zorgt voor de nauwkeurigheid van de DMT metaalprinters. Insstek is hierdoor in staat om dunwandige producten te 3D printen, iets wat meestal niet geassocieerd wordt met de lasercladding technologie. Het zorgt eveneens voor een consistente kwaliteit. En een homogene opbouw van het materiaal, dat een densiteit haalt van 99,98% en hoger. Vergelijkbare waarden als smeeden gietstukken. Door de aanwezigheid van drie cilinders voor het poeder, kunnen verschillende legeringen in één stuk worden geprint of eigen legeringen worden gemaakt tijdens het proces. www.dormac.nl

Langere standtijd koelsmeerbad dankzij Oil Grazer

DMG Mori zet al enkele jaren sterk in op Industrie 4.0. Celos en het groeiend aantal apps past daar precies in. Ook de technologiecycli voor de verschillende machines sluiten hierop aan. Een van de meest recente cycli is VCS Complete, waarmee het kalibreren van 5-assige machines eenvoudiger wordt. Het kalibratiesysteem haalt de meetgegevens uit een meettaster en een toolkit. Deze bestaat uit twee kalibratiekogels, die met elkaar verbonden zijn met een buis van carbon composiet. De lengte hiervan is exact bekend. Hiermee worden volumetrische afwijkingen in de volledige bewerkingsruimte van de machine gemeten. De bijbehorende software berekent de compensatiewaarden. Deze worden direct in de besturing verwerkt.

De data zelf kunnen ook gebruikt worden voor verdere analyses, bijvoorbeeld om de nauwkeurigheid over langere tijd te analyseren. Een volledige kalibratiecyclus duurt slechts enkele minuten en meet zowel de lineaire- als rondassen. www.dmgmori.com

Oil Grazer M3 Hebemann heeft de Oil Grazer M3 samen met verspanende bedrijven ontwikkeld om deze knelpunten aan te pakken. De Oil Grazer M3 werkt voor de aanzuiging van de vloeistof met een nieuw modulair mechanisme: het pick-up systeem. Dit systeem zorgt voor een constante aanvoer van vloeistof. Doordat het zich automatisch aanpast aan het niveau van het koelsmeermiddelbad wordt de olielaag zeer efficiënt van de vloeistof gehaald. De membraampomp in de Oil Grazer M3 zorgt daarbij voor een flinke oppervlaktestroming en zo voor een snellere manier van skimmen. Omdat elk koelsmeermiddelbad kan worden voorzien van een eigen pick-up systeem met snelkoppelingen, is het aan- en afkoppelen van de Oil Grazer M3 slechts een kwestie van seconden. Daarnaast is het systeem voorzien van sensoren en een Siemens PLC voor de pomp. Zodra de opvangbak voor de lekolie vol zit, schakelt de pomp uit en krijgt de operator een waarschuwing. Dennes Lagendijk: “In twee uur tijd heb je het koelsmeerbad van de machine helemaal schoon en kun je de Oil Grazer op een andere machine aansluiten.” Door deze snelle en efficiënte manier van skimmen en eenvoudig verplaatsen van machine naar machine haalt de Oil Grazer M3 de drempel weg om het koelsmeerbad goed te onderhouden. www.hebemann.com/oil-grazer-m3

JAARBOEK

VCS Complete: snelle kalibratie CNC machine

“Met een goed systeem verdien je de investering terug. Niet alleen doordat je koelemulsie veel langer mee gaat; ook doordat je je machine minder vaak hoeft te laten reinigen”, zegt Dennes Lagendijk van Lubsolutions. Hij is betrokken geweest bij de ontwikkeling van de Oil Grazer M3 van Hebemann. Als specialist in metaalbewerkingsvloeistoffen kent Dennes Lagendijk de problematiek in veel verspanende bedrijven van dichtbij. Menig bandskimmer schraapt met de lekolie ook goede koelemulsie af. “Driekwart van wat je weggooit, is goed materiaal.” Een ander probleem is dat de systemen niet automatisch uitschakelen als de opvangbak vol zit.

“Dan loopt de bak over en zijn operators hun kostbare tijd kwijt om de boel weer schoon te maken.” Geen olie afscheiden is nog wel de slechtste oplossing. Zodra zich op de koelemulsie een dikke laag lekolie vormt, wordt het bad afgesloten voor zuurstof en kan bacteriegroei ontstaan.

Verspanen

Goed onderhoud van het koelsmeerbad wordt alsmaar belangrijker. Het skimmen van lekolie en andere vreemde oliën uit het koelsmeerbad is een eerste vereiste.

Machinebouwer Hebemann uit Haaksbergen maakt het verspaners met de Oil Grazer M3 gemakkelijker.

21

Procesbeheersing voorwaarde grade 2

JAARBOEK

Verspanen

50 ton high tech van

22

Om de wet van Moore overeind te houden, worden de transistoren op een chip steeds kleiner. Om deze chips te maken, worden de lithografiemachines telkens groter. De NXE machine van ASML, de nieuwste generatie met EUV-technologie, is 9,5 meter lang, 3,2 meter breed en 3,2 meter hoog. Bijna 100 m3 en 50 ton high tech equipment uit Nederland. Ter vergelijking: de eerste lithografiemachine uit Veldhoven, de PAS 2500, had een inhoud van 3 m3 en woog 2500 kilo.

Hierboven zie je de opbouw van de machine. Een van de kritische delen zit in het midden, waar de violet gekleurde lichtbanen laten zien welke weg de lichtbundel via meerdere spiegels aflegt om uiteindelijk de wafer (blauwe plak in het midden) te belichten. EUV staat voor Extreme Ultra Violet. Dit ontstaat door een gepulste laserstraal op een druppel tin te projecteren. Dit moet in een vacuĂźmomgeving (10-3 mbar) gebeuren. Dat is een van de grote verschillen tussen de EUV lithografiemachines en de vorige

JAARBOEK

Procesbeheersing voorwaarde grade 2

Verspanen

Nederlandse bodem

23

generatie. Elk partikel verontreiniging is in deze omgeving funest voor de belichting. In de huidige chipproductie wordt belicht met tussen de lijnen in een ruimte van 13 nanometer. In de volgende generatie gaat dit naar 7 nm en tegen 2024 verwacht ASML zelfs dat de NXE machines in staat zijn op 3 nm nauwkeurig te belichten. Dit stelt ook extreem hoge eisen aan de nauwkeurigheid van onder andere de waferstages. Elke wafer wordt namelijk meerdere keren belicht, tot wel 100 keer. Tussen elke belichting

in gaat de wafer uit de EUV machine, door een serie andere machines en komt dan weer terug in de EUV machine. De wafer moet daarna weer exact gepositioneerd worden voor de volgende belichting. In het linkerdeel van de machine vindt de handling plaats. De machine wordt voor de eerste afname compleet in Veldhoven geassembleerd en gaat daarna in modules op transport naar de klant. Daar vindt de finale afname plaats.

JAARBOEK

Verspanen

Procesbeheersing voorwaarde voor grade 2 reinheid

24

Chips worden alsmaar kleiner. Tegelijkertijd neemt hun rekenkracht toe. Dit betekent per saldo steeds meer IC’s op een kleiner oppervlak. Om aan de vraag naar kleinere en krachtigere chips te voldoen, zullen de chipfabrikanten massaal overstappen naar de EUV technologie van ASML, is de verwachting.

De eisen die deze technologie stelt aan toeleveranciers liggen extreem hoog. Vooral op het vlak van reinheid. En dat vereist beheersing van het complete verspanend proces.

Reinheid vergt een absolute procesbeheersing en de juiste attitude

Veel factoren Voldoen aan de eisen is niet gemakkelijk. Het scala aan factoren dat de reinigbaarheid beïnvloedt, is groot, zegt Hans Cools van Innovar Cleaning Control. “Positieve vormen zijn gemakkelijker te reinigen dan scherpe hoeken en blinde gaten.” De materialen zelf zijn eveneens van invloed. “Aluminium 5083 is een lastig te reinigen materiaal, terwijl dit juist geliefd is vanwege de goede verspaanbaarheid.” Wel of geen oppervlaktebehandeling bepaalt ook of een stuk makkelijker of moeilijker te reinigen is. Elektropolishing zorgt voor betere reinigbaarheid. Ook de manier waarop je met dit soort kritische onderdelen omgaat, weegt zwaar mee.

Hans Cools: “Vaak reinigen we mono onderdelen, pakken ze zorgvuldig in, sturen ze terug naar de klant en dan krijgen we naderhand de samenstelling terug om opnieuw te reinigen. Dan zien we dat ze bij de assemblage geen handschoenen hebben gedragen.” Attitude is misschien wel het allerbelangrijkste, meent ook Adwin Kannekens van Wilting, een van de toeleveranciers aan de chipmachinefabrikant. Alleen met langdurig uitstoken kan zo’n samenstelling dan nog gereinigd worden. Probeer daarom altijd cross contaminatie te voorkomen, adviseert Hans Cools. En gebruik voor transport gedegen verpakkingsmateriaal. Dit betekent clean room compatible materialen.

In het experience center krijgen bezoekers een indruk van de machines en de stappen in het productieproces van halfgeleiders.

JAARBOEK

Vingerafdruk funest De machinebouwer is beducht voor de moleculaire verontreiniging.

Moleculaire verontreiniging in het hart van de machine kan tot koolstofaanslag op de spiegels leiden, wat de machine feitelijk onbruikbaar maakt. Nog erger is roestvorming onder het oppervlak.

In de vacuümomgeving van de machine is de verontreiniging veroorzaakt door een vingerafdruk op een onderdeel al teveel.

“Dat maakt de machine inderdaad stuk”, zegt Stegeman. ASML probeert met het design het risico op verontreinigingen te minimaliseren. Maar er ligt ook een verantwoordelijkheid bij de toeleveranciers. Om hen te ondersteunen, heeft ASML de GSA

standaard ontwikkeld. Een richtlijn, zo benadrukte John Stegeman tijdens de Roadshow Verspanen van het Mikrocentrum en Knowledge Sharing Centre.

Verspanen

De productie van deze EUV machine komt op stoom. ASML verwacht dat in 2019 de productie van de NXE systemen met de helft toeneemt ten opzichte van dit jaar: 30 machines in plaats van 20, kondigde topman Peter Wennink aan bij de presentatie van de jaarcijfers over 2017. Omdat deze EUV machines met extreem hoge nauwkeurigheden werken, ligt ook voor toeleveranciers de lat hoog. Zeker ten aanzien van de reinheid, iets waar verspaners normaal gesproken minder snel bij stil staan. “Een vlek op de spiegel is desastreus”, stelt John Stegeman, engineer bij ASML. Het vacuümgedeelte in de EUV light sectie van de machine luistert daarbij het meest kritisch. Hiervoor geldt grade 1 reinigingseisen.

Naarmate je hier verder van verwijderd bent in de machine, nemen de eisen af tot grade 5. Grade 2 is voor verspaners al behoorlijk uitdagend.

25

Edgecam is wereldleider in CAD CAM software. Edgecam biedt oplossingen voor de maakindustrie met een ongeëvenaard gebruiksgemak en geavanceerde gereedschapsbanen.

ATS EdgeIT levert Nederlandstalige Edgecam systemen voor frezen, draaien, draaifrees combinaties en draaderoderen. www.edgecam.nl 010-5013277

JAARBOEK

Verspanen

THE WORLD’S #1 P RODUCTION CAM SOFTWARE

26

HAIMER – systeemaanbieder voor het complete gereedschapsbeheer

Gereedschap technologie

Krimp technologie

Balanceer technologie

Meet en voorinstel technologie

www.haimer.com

Invloed vloeistoffen Procesbeheersing is een absolute voorwaarde om aan de reinheidseisen te voldoen. Dat begint bij de machine. Volgende keer misschien toch een machine met lineaire geleidingen nemen om te voorkomen dat lijnbaanolie in het koelsmeermiddel lekt? Het is ook een kwestie van de juiste koelsmeermiddelen selecteren, blijkt uit de resultaten die Hans van Brussel van het Teclab in Eindhoven presenteerde tijdens de Roadshow Verspanen. Deze groep bedrijven van het Mikrocentrum High Tech Platform deed vorig jaar onderzoek naar de relatie tussen verspaanbaarheid en koelsmeeremulsie. Nu is in het vervolgonderzoek gekeken naar de samenhang tussen reinigbaarheid en emulsie. Met een RGA meting is onderzocht of de stukken na reiniging voldoen aan de grade 2 richtlijn van ASML. Ook dit keer zijn onderling verschillen zichtbaar geworden. Hans van Brussel: “We kregen uiteindelijk alle partikels uit het materiaal, maar met de beste emulsie kostte dat 4 uur, met de slechtste 10 uur tijd.” Dit betekent dus dat je structureel te veel reinigingstijd investeert in iets dat je met de keuze voor een andere vloeistof had kunnen voorkomen. De levensduur van het bad is eveneens van invloed. Hiermee gaat menig verspanend bedrijf de fout in, meent Hans van Brussel: “Het betekent niet alleen de vloeistof schoonhouden en de concentratie meten, maar ook de samenstelling. Vloeistoffen verouderen. Je moet dus ook de samenstelling ervan meten.”

In het tweede projectdeel is onderzocht wat er gebeurt als de stukken een hele dag indrogen voordat je gaat reinigen. Opnieuw: alles is schoon te krijgen, maar de moeite die je moet doen is groter. In dit deelonderzoek hebben de partijen eveneens ontdekt dat de kwaliteit van het water in de emulsie grote invloed heeft.

Leidingwater kan tot extra vlekken leiden. Hans van Brussel: “Als we op vakantie gaan naar Portugal kopen we toch ook flessen water.” Het advies: afvullen met leidingwater mag, maar gebruik voor tussentijds bijvullen altijd demiwater.

Attitude het vertrekpunt Schoon produceren begint bij de juiste attitude. Dat zegt Adwin Kannekens, directeur van Wilting. Deze toeleverancier levert grade 2 gereinigde componenten en samenstellingen aan ASML. Het lastige voor toeleveranciers is volgens hem dat op de tekening weliswaar staat dat de grade 2 specs gelden, maar dat deze norm niet concreet is. “Verspaners willen altijd weten hoe groot iets moet zijn, dus ook hoe schoon het moet zijn. Dat staat er niet bij. Ik hoor wel eens toeleveranciers zeggen dat een bepaalde emulsie is vrijgegeven. Maar dat zijn leveranciers die preken voor eigen parochie”, zegt Kannekens. ASML geeft niks vrij, verstrekt alleen richtlijnen. “Leg je oor te luister en ga aan de slag.” Ook hij benadrukt het belang van procesbeheersing. Om te beginnen met de juiste infrastructuur. Bijvoorbeeld crosscontaminatie voorkomen, duidelijke werkinstructies opstellen, waar nodig het werken met handschoenen verplicht stellen. Wilting gaat zover dat bepaalde machines specifiek zijn bedoeld voor ‘verboden’ materialen. Ook werkt men met een unieke gereedschapsketting per product, om crosscontaminatie te voorkomen. En producten die zo kritisch luisteren, gaan altijd in een aparte kleur verpakking door de fabriek. Eigenlijk, zo vat Kannekens samen, komt het neer op een stabiel proces. “Schoon is als een product in een stabiel, schoon en beheerst proces is gemaakt.” Wilting laat dan ook niet alles meer RGA testen, maar begint wel elk nieuw project met een FMEA audit (Failure Mode and Effect Analysis). “De mensen zijn de grootste potentiële failure.” En dat brengt hem op het thema attitude. “Schoon produceren vraagt doorzettingsvermogen. Je moet de werkwijze inrichten en controleren. Je moet verspaners telkens opnieuw wijzen op het belang van schoon werken. Dat is lastig. Leg het daarom maar elke maand opnieuw uit.”

Dit is een verslag van de Roadshow Verspanen die het Mikrocentrum samen met het Knowledge Sharing Centre begin februari bij ASML organiseerde.

Vanuit het High Tech Platform van het Mikrocentrum is er een groep leveranciers het Projectteam Verspanen 4.0 gestart. Alle disciplines die van invloed zijn op het verspaningsproces zijn in het projectteam vertegenwoordigd. De groep bedrijven wil met praktisch onderzoek alle aspecten onder de loep gaan nemen. Zo reiken ze de verspanende industrie handvatten aan om de verspaning naar een nog hoger niveau te tillen.

JAARBOEK

Combinatie reinigingstechnieken Het is volgens hem een utopie te denken dat je alleen met water of solvent kunt reinigen. Combineren van reinigingsprocessen is de sleutel om te voldoen aan eisen. Innovar heeft geïnvesteerd in een dampontvetter van Pero die thans gebruikt wordt in combinatie met natreinigingsprocessen. Hans Cools: “We dachten water als reinigingsmiddel te kunnen laten vallen, maar juist de combinatie van reinigingstechnieken werkt.” Zo’n combinatie van reinigingstechnieken vervangt evenmin het uitstoken om aan de grade 2 eisen te voldoen. De ervaringen van Innovar laten echter wel zien dat hier veel tijdwinst te behalen valt. “In plaats van 48 uur uitstoken halen we de eisen nu na een kwartier uitstoken, mits we eerst ontvetten.” Dat is de doorlooptijdverkorting die de keten zoekt. Hans Cools is er zelfs van overtuigd dat je niet voor elk monodeel een RGA test hoeft te doen, als je je totale proces maar op orde hebt. Innovar werkt daar momenteel aan. “Je moet het proces maken, valideren en dan met SPC aantonen dat je het goed doet. Dan hoef je niet elk monodeel te testen.”

Verspanen

Volgende machine met lineaire geleidingen zodat geen lijnbaanolie kan lekken naar de koelsmeeremulsie?

27

JAARBOEK

Verspanen

Microscopisch bankwerker Roland Kuiten: puntjes op de i in productie high tech precisiecomponenten

Chirurgische precisie

28

Als microscopisch bankwerker werken Roland Kuiten en zijn collega's aan het eind van het productieproces bij Gebr. Frencken Machinefabriek. Zij verwijderen de laatste braampjes. Onder de microscoop, want een braam in een gat van 0,015 mm zie je met het blote oog niet meer. Toch vindt Roland dat je zijn werk niet los kunt zien van de rest van de verspaning. Daar wordt de basis voor de kwaliteit gelegd. "Als zij te veel bramen laten staan, zijn wij te lang bezig."

Roland Kuiten probeert tijdens open dagen steevast jongeren voor het verspaningsvak te winnen. “We doen er alles aan om ze voor het vak en het bedrijf te winnen, in de hoop dat er vaklieden uitkomen.�

29

JAARBOEK

Verspanen

DMU 50 3rd Generation

UW KEUZE VOOR UNIVERSEEL 5-ASSEN FREZEN

36 MAANDEN GARANTIE

JAARBOEK

Verspanen

speedMASTER spindel garantie met onbeperkte uren

30

speedMASTER tot 20.000 omw./min., tot 46 kW en 200 Nm (standaard: 15. 000 omw./min., 21 kW, 111 Nm)

Exclusive Technology Cycle

MPC 2.0 – MACHINE PROTECTION CONTROL

Vibratie- en spilkoppel-bewaking van het proces

Meer over de DMU 50 3rd Generation dmu.dmgmori.com

Ir. Noordhofprijs Roland Kuiten, microscopisch bankwerker bij Gebr.

Frencken Machinefabriek in Eindhoven, heeft eind 2017 de ir. Noordhofprijs gewonnen. Hij mag zich een jaar lang de beste vakman in de metaal in Zuid-Oost Brabant noemen.

Als microscopisch bankwerker zet hij bij de high tech verspaner de puntjes op de i. Kwaliteit is echter het resultaat van het totale proces, vindt Roland.

De nauwkeurigheid waarmee we hier werken ligt heel hoog. Voor het weghalen van een braam vergroten we tot 20 keer. Voor de controle vergroten we tot 45 keer. De elektronenmicroscoop waar wij de onderdelen voor aanleveren, vergroot tot een miljoen keer.

Onze producten moeten dus absoluut kras- en braamvrij zijn. De tools maak ik zelf. Soms van een puntje schuurpapier. Korrel 3000.

Een andere keer gebruik ik boortjes van een mm diameter. Die slijp ik na, zodat de snijkant helemaal strak is.

Kwaliteit ontstaat op freesmachine De kwaliteit van onze producten begint bij de freesmachine. Daar moet een product zo goed mogelijk afgewerkt worden. Dat kost misschien tien minuten langer, maar als wij extra moeten afbramen, kost het veel meer tijd. Samenwerking met de frezers vind ik

daarom belangrijk. Regelmatig overleggen we hoe ze aan de bank het product kunnen verbeteren. Of controleer ik een freesje onder de miscroscoop. Zijn de snijkanten nog scherp genoeg? De sterke onderlinge band die we hier hebben, is de kracht van Frencken.

Ik leer van hen, zij leren van mij. Ik vind het een uitdaging alles uit de kast te halen om de klant tevreden te stellen. Soms ben ik wel drie uur met een product bezig. Daarvoor moet je geduld hebben.

En fit zijn. Je moet scherp blijven. Microscopisch bankwerken is verantwoordelijk werk. Het gaat om afbramen, maar ik heb wel regelmatig werkstukken in mijn handen die wel 5000 euro kosten.

Het is de allerlaatste bewerking. Als klanten dan complimenten geven, geeft dat een kik. Dan ben ik trots dat wij dit bij Fencken kunnen, deze kwaliteit leveren.�

JAARBOEK

Snijkanten naslijpen

Verspanen

"Ik ben na mij opleiding bij de Philips Bedrijfsschool bij Frencken begonnen in het grotere bankwerken. Grovere producten. Die moest je vaak met hulpmiddelen tillen. Geleidelijk aan zijn de producten almaar kleiner geworden. En de nauwkeurigheidseisen hoger. Vroeger deed ik dit werk met een loep die maximaal zes keer vergrootte. Een onderdeel voor de elektronenmicroscoop met 112 gaatjes van 0,3 mm met een wanddikte van 0,3 mm kun je daarmee niet meer afwerken. Tegenwoordig doe ik mijn werk met een miscroscoop. Het beeld wordt op een scherm geprojecteerd.

Ik werk zoals chirurgen bij een kijkoperatie: ik kijk naar het scherm en doe met mijn handen het werk.

31

JAARBOEK

Verspanen

Koelsmeermiddel als investering zien

32

De extreem hoge eisen die de halfgeleiderindustrie aan de machines stelt, werken direct door in de eisen aan de toeleveranciers. In de verspaning betekent dit dat je je proces volledig moet beheersen. Ook het gebruik van koelsmeermiddelen. De invloed daarvan is groter en verrassender dan menigeen denkt, ontdekte VDL GL Precision in Eindhoven.

JAARBOEK

Verspanen

Van links naar rechts Eric Maas, Henry van Haeff en Ted Sander.

Tegenwoordig zitten ook in smartphones van een paar honderd euro al moderne generaties chips. Afgelopen jaar werden wereldwijd zo’n slordige 1,8 miljard smartphones verkocht. Een booming massamarkt dus voor de halfgeleiderindustrie. En dan laten we de hele Internet of Things revolutie nog even buiten beschouwing. Daar gaat het eerdaags eveneens om miljarden chips per jaar. De halfgeleiderindustrie blijft voorlopig wel groeien.

ASML stelt met de EUV-technologie de wet van Moore - elke twee jaar een verdubbeling van het aantal transistoren in een chip - veilig. In deze sector gaat het én om de grote aantallen én om hoge nauwkeurigheden. Dat dwingt de verspanende toeleveringsindustrie elk facet van het bewerkingsproces te beheersen, inclusief koelsmeren en reinigen.

33

Spoelen tussen bewerkingen in ASML eist voor bepaalde stukken grade 2 reiniging vanwege het extreme vacuüm in het hart van de machine. Elke restpartikel emulsie in het materiaal komt dan vrij en slaat neer op het optiek met hoge herstelkosten tot gevolg. Voor onderdelen van de EUVmachine komt daar bovenop nog dat tussen alle bewerkingen in gespoeld moet worden met een oplosmiddel. “Anders droogt de emulsie in. Bij de RGA-meting (restgasanalyse) heb je dan een probleem”, zegt Eric Maas. Hij werkt als productiemanager bij VDL GL, een van de toeleveranciers in Brainportregio die voor het hart van de EUV machines van ASML aluminium componenten freest. “Als emulsieresten indrogen, krijg je deze met de bestaande reinigingsprocessen moeilijk tot niet gereinigd.

Er zal met andere processen gereinigd moeten worden wat meer tijd en dus geld kost. Bij de EUV technologie wordt gebruik gemaakt van een extreem vacuüm. Dat vacuüm trekt constant aan het materiaal. Als er nog emulsieresten in zitten, kunnen deze er dan wel uitkomen en neerslaan op het optiek. Dit betekent hoge herstelkosten.” In de aanloop naar de serieproductie van de EUV machines heeft VDL GL het probleem kunnen oplossen door de onderdelen na elke bewerking in vluchtige reinigingsvloeistof te

“Na een half jaar ontstonden zelfs afzettingen op de conus” spoelen. Daarmee voorkomt men dat de emulsie indroogt. Afgezien van het aspect Arbowetgeving kleeft er ook een economisch nadeel aan. Tussen twee bewerkingsstappen in spoelen betekent dat de producten niet onbemand kunnen worden gefreesd. En dat wil de Eindhovense toeleverancier: 24/7 productie. “Anders kun je niet mee komen in deze markt.” Synthetische koelsmeermiddelen leken uitkomst te bieden. Althans voor de reinheid. VDL GL heeft dat uitgebreid getest met een testblok, speciaal hiervoor ontwikkeld door een voormalige ASML expert op dit vlak. Het blokje aluminium bleek alle testen met vlag en wimpel te doorstaan. Synthetische middelen bevatten geen olie voor de smering, maar een bepaald type polymeer. Er is dus geen probleem met indrogen. Hiermee dacht de toeleverancier het probleem te hebben opgelost. “Na een half jaar kregen we echter problemen met onze machines”, zegt Eric Maas. Wat voor VDL GL een volslagen verrassing was, is dat de gebruikte koelsmeermiddelen een rampzalige uitwerking op de machines hadden. Afdichtingen en rubbers verhardden sneller dan normaal; op vitale bestanddelen van de bewerkingscentra vormden zich afzettingen die amper te verwijderen waren. Eric Maas: “Er ontstonden zelfs afzettingen in de conus van de machine en op de gereedschaphouders.”

Als investering zien Omdat in diezelfde tijd duidelijk werd dat boorzuur en formaldehyde, twee vaste componenten in de emulsie, in de toekomst ter discussie

JAARBOEK

Verspanen

Ook bij het slijpen merkt VDL GL de invloed van bestanddelen van de koelsmeeremulsie op de standtijd van de slijpschijf.

“Refractormeting zegt nog niks over de additieven in de vloeistof”

34 komen te staan, is samen met onder andere 2-S, leverancier van Petrofer koelsmeermiddelen, een nieuw project gestart. Henry van Haeff, directeur van 2-S, vindt de aanpak typerend voor veel metaalverwerkende bedrijven. Ze kiezen vaak voor één leverancier en één type vloeistof en houden daar aan vast totdat het niet meer anders kan. “Ze investeren in een machine van een half miljoen euro en vergelijken daarvoor elk detail. Maar als het om koelvloeistoffen gaat, is men onnoemlijk voorzichtig en durft men amper te onderzoeken.

Beschouw koelsmeermiddelen ook als een investering.” Henry van Haeff denkt dat de invloed van koelsmeermiddelen op het verspanend proces net zo groot is als bijvoorbeeld het gereedschap; of de CNC machine. Een van de vloeistoffen die VDL GL heeft getest, is een emulsie van Petrofer, maar dan zonder formaldehyde en boorzuur.

In plaats hiervan zitten er synthetische esters in. Deze emulsie heeft alle reinigingstesten voor de EUV technologie doorstaan. En het probleem met het aankoeken in de machine is opgelost. Daarnaast is de standtijd van de gereedschappen verbeterd en de levensduur van het bad toegenomen, terwijl de oppervlaktekwaliteit van de stukken net zo goed is. Het verbruik van de emulsie bleek tevens 10 tot 20% lager.

Boorzuur heeft namelijk een negatief effect op het verbruik.

Essentieel onderdeel proces Als de projecten Eric Maas en Ted Sander, procesengineer, iets hebben duidelijk gemaakt, is het wel dat in het verspaningsproces voor de high tech industrie elk facet telt. “Vloeistoffen zijn van essentieel belang. Alleen: van spanen weten we alles, van chemie veel minder.

Misschien is de verspaning daarom bang te veranderen”, zegt Ted Sander. Wie echter mee wil in deze tak van sport, moet zijn hele proces onder de loep nemen om met onbemande productie toch aan de hoogste eisen te voldoen. “Als je mee wilt met de markt, moet je nieuwe manieren van werken ontwikkelen. Bovendien, vluchtige stoffen willen we gewoon niet meer in ons proces.” Zo is VDL GL inmiddels ook afgestapt van het idee één vloeistof voor alle bewerkingsprocessen te gebruiken. Vanuit de inkoop geredeneerd misschien praktisch, om een optimaal verspaningsrendement te halen

niet goed. In de slijpafdeling wordt ondertussen een andere emulsie gebruikt. Eric Maas, als productiemanager tegenwoordig voor de slijpafdeling verantwoordelijk: “De concentratie moet bij het frezen anders zijn dan bij het slijpen. Slijptechnologie vraagt een schralere vloeistof.” Ook vult VDL GL inmiddels na met demiwater en niet meer met leidingwater. Henry van Haeff: “Als je de lat hoog legt, moet je afstappen van leidingwater. In Nederland hebben we een goede kwaliteit leidingwater, maar het indampen van zouten kan problemen geven.” De hoge concentratie van zouten kan zelfs tot kristalafzetting in de machine leiden.

Vloeistoffen monitoren Bij VDL GL stopt men de orderbonnen voor EUV componenten in knalgele kunststof mappen als ze de productie in gaan. “De mensen weten dan wat ze moeten doen”, zegt Eric Maas. De lat die bij de precisie verspaner doorgaans toch al hoog ligt, wordt dan nog een stapje hoger gelegd. Zo is ook de houding ten aanzien van koelsmeermiddelen veranderd. “Het monitoren van de vloeistof is belangrijk”, aldus Maas. 2-S maakt daarom maandelijks een zogenaamde vingerafdruk analyse. Die gaat een stap verder dan een standaard meting met een refractometer. “Daarmee meet je alleen de concentratie van de emulsie, maar een refractometing zegt niks over de aanwezigheid van de verschillende additieven”, legt Van Haeff uit.

Dat blijkt bij de slijpbewerkingen wel degelijk van invloed te zijn. Toen er krassen verschenen op geslepen producten, dacht men eerst aan slijpkorrels die te vroeg uitbraken uit de matrixstructuur door een slecht bindmiddel. Eric Maas: “Door de metingen weten we nu dat het komt door de uitmagering van bestanddelen. De concentratie is dan wel weer goed, maar bepaalde bestanddelen die verdwenen zijn uit de emulsie, komen er niet mee terug. Daarom laten we de samenstelling tegenwoordig maandelijks controleren. En als de uitslag negatief is, vervangen we de complete vloeistof in de machine.” www.vdlglprecision.nl www.2-s.eu

Zeker in de voedingsmiddelenindustrie is de oppervaktestructuur van producten van belang. Vuil mag zich hier nergens aan hechten. Rösler heeft voor toepassingen waarin hygiëne de hoogste prioriteit heeft het PureFinish proces ontwikkeld. Dit is een natstraalproces dat oorspronkelijk in een gerobotiseerde vorm voor de luchtvaartindustrie is ontwikkeld. Rösler Benelux heeft er een manuele variant van gemaakt. Een in water gesuspendeerd medium wordt met kracht op het oppervlak gestraald. Dit zorgt voor een glad oppervlak. Rösler heeft bij de ontwikkeling van PureFinish samengewerkt met TNO. Dat hanteert voor de meting van de oppervlaktekwaliteit de Soil Retention Index (SRI), die een direct verband beschrijft tussen de oppervlaktestructuur, de vervuiling en de reinigbaarheid. De SRI index zegt dus over veel meer aspecten iets dan alleen de ruwheid. Met het proces haalt Rösler een SRI-waarde onder de 0,01. Voor een nog lagere waarde kan men teruggrijpen naar glijslijpen, dat echter vooral voor kleinere componenten geschikt is. PureFinish kan ook voor grote onderdelen worden ingezet. Op de foto zijn beide technieken gecombineerd voor een productieunit voor babyvoeding. nl.rosler.com

IHC Vremac Cylinders is de pilotklant geweest voor het Extreme Highspeed Lasercladding proces (EHLA), waarmee het Fraunhofer ILT onlangs de jaarlijkse Joseph von Fraunhofer prijs heeft gewonnen. Het proces is mede ontwikkeld door Hornet Laser Cladding. De highspeed technologie versnelt het depositielassen met een factor 20 tot 100. De nieuwe beschermlaag wordt met een snelheid van 50 meter per minuut aangebracht op de hydraulische cilinders. En de laagdikte is veel dunner, zodat de ruwheid lager uitvalt. Dat heeft een positief effect op de hoeveelheid nabewerking. IHC Vremac kan assen tot 14 meter lengte bewerken. Het offshore productiebedrijf heeft het EHLA proces inmiddels laten certificeren door Lloyds volgens DIN EN ISO 15614-7. IHC Vremac hoeft de coatings slechts minimaal na te slijpen om tot de juiste oppervlakteruwheid te komen. Doordat de cladlaag op atomair niveau 100% één is met het substraat, kan deze niet losraken waardoor corrosie zou kunnen ontstaan. IHC Vremac gebruikt Inconel 625, maar in principe zijn bijna alle metaallegeringen bruikbaar voor het proces. Ook combinaties, zelfs van niet lasbare materialen. www.hornetsystems.nl

JAARBOEK

Rösler PureFinish natstralen

Verspanen

IHC Vremac Cylinders past EHLA toe

35

JAARBOEK

Verspanen

Kennis delen belangrijk voor engineer ĂŠn maker

36

In de (high tech) maakindustrie wordt kennis delen steeds belangrijker. Design engineers moeten op de hoogte zijn van maaktechnieken en vooral de beperkingen daarvan. Voor maakbedrijven is het belang van kennis delen dat ze mĂŠĂŠr aanvragen krijgen die passen binnen hun competenties. En dat te vermijden fouten al in de designfase voorkomen worden.

Het Knowledge Sharing Centre brengt als platform beide partijen bijeen, zodat engineers en makers van elkaar leren.

Onmogelijk of te duur Met praktische kennisachterstand bedoelt Arno Sprengers vooral kennis van productiebeperkingen. Een beperking hoeft niet iets onmogelijks te zijn; het kan ook betekenen dat een bepaalde oplossing heel kostbaar is. “Deze manufacturing constraints zijn noodzakelijke kennis voor de designer”, zegt Sprengers.

Die kennis is van wezenlijk belang voor de design engineer, die vandaag de dag al gauw moet kiezen uit zo’n 150 verschillende type maakprocessen. “De constructeur maakt de afweging welke technologieën hij inzet. Maakt hij een verkeerde keuze, dan

Belang voor maakbedrijven Het maakbedrijf, zowel tier 1, 2 of 3, heeft er net zoveel belang bij om productiekennis te delen, vindt Arno Sprengers. Allereerst is er een puur commercieel belang. “Als toeleverancier moet je bij de designer zijn. Want als deze niet voor jouw technologie heeft gekozen, dan hoef je helemaal niet te leveren.” Er ligt ook een praktisch belang. Hoe duidelijker vooraf is wat wel en wat niet kan met een bepaalde maaktechnologie, des te beter voorkom je dat inkoper en leverancier energie stoppen in een traject waarvan eigenlijk vooraf al duidelijk had kunnen zijn dat het een doodlopende weg is. Vaak gaat het ook om algemene kennis.

Arno Sprengers geeft als voorbeeld het gebruik van hardmetaal.

“De meesten weten niet meer hoe het gemaakt wordt. Hardmetaal krimpt. Dat is niet erg, maar als je in het ontwerp geen rekening

JAARBOEK

komt het bijna niet meer goed. Want in het designproces wordt ongeveer 70% van de totale kosten bepaald.” Precies op dit punt ligt het belang voor de engineers als het om kennisdelen gaat.

Verspanen

De afgelopen jaren is Arno Sprengers vooral achter de schermen bezig geweest draagvlak te vinden voor het Knowledge Sharing Centre. Een initiatief waar steeds meer behoefte aan ontstaat doordat praktische maakkennis verdwijnt, vooral binnen het onderwijs. Sinds 1998 werkt Sprengers bij ASML, tegenwoordig als teamleider waferstage EUV mechanica. Hoewel het idee voor het kennisdeling platform bij ASML is geboren, staat het los van de Veldhovense machinebouwer. Het platform is er voor alle ontwikkelaars en toeleveranciers. Arno Sprengers: “Hoogopgeleide mensen hebben een achterstand als het gaat om praktische ervaring. Dat werd altijd gecompenseerd door de ervaren medewerkers, die hen deze zaken bijbrachten.

Tegenwoordig werken er echter meer jongeren dan ervaren ouderen in de bedrijven. Dan ontstaan de problemen.” Wanneer je als engineer voor een bepaalde maaktechnologie kiest, moet je je bewust zijn van de beperkingen. Vanuit zijn brede engineering ervaring in de high tech industrie, schudt hij de voorbeelden van wat er gebeurt als design engineers en makers geen kennis uitwisselen, uit zijn mouw.

Arno Sprengers: “Als toeleverancier moet je aansluiting vinden bij de designer. Want als deze niet voor jouw technologie heeft gekozen, dan hoef je helemaal niet te leveren”

37

JAARBOEK

Verspanen

Perfect verspanen: - Schoner - Beter - Zuiniger - Langer - Fijner 38

Emulcut 160: goedgekeurd voor ASML en Aerospace productie + 31 (0) 492 590 443

Info@2-s.eu

www.2-s.eu

Kennis borgen Dit brengt het gesprek op wat Arno Sprengers misschien wel de belangrijkste meerwaarde van het Knowledge Sharing Centre vindt voor de toeleveranciers. Als ze kennis willen delen, moeten ze deze eerst zelf borgen. De kennis die nu dikwijls in de hoofden van enkele medewerkers zit, moeten ze vastleggen zodat deze toegankelijk wordt voor anderen. Door deze kennis expliciet te maken en te delen, borgen ze in feite hun technologie in het

Half december 2017 vond een eerste fysieke bijeenkomst van het Knowledge Sharing Centre plaats bij Van Eijk Transmissie. Voor dit bedrijf is samen met enkele partijen een demonstratiemodel ontwikkeld, waarmee het de kernactiviteit kan tonen. Gezamenlijk hebben 13 partijen het hele traject van design tot en met productie van het model doorlopen en kennis op alle vlakken gedeeld.

JAARBOEK

Ontwerpvrijheden Om dergelijke praktische kennis draait het binnen het Knowledge Sharing Centre. Critici van kennis delen wijzen al gauw op zaken als bescherming van eigen know how, om te voorkomen dat je je concurrenten slimmer maakt. Half december heeft het Knowledge Sharing Centre bij Van Eijk Transmissie een eerste sessie gehad met deelnemers van beide partijen. Arno Sprengers zegt daar opnieuw te hebben gemerkt hoe gevoelig het onderwerp kennis delen ligt. Volgens hem gaat het echter vooral om algemene kennis. “En dat is kennis over de design constraints die de engineer helpt de juiste keuze te maken. Dat is geen IP-kennis. Hoe je zelf erin slaagt om productiever te zijn, hoef je niet met anderen te delen. Een designer wil evenmin weten welke koelvloeistof je gebruikt. Wel wil hij weten met welke vrijheden hij mag ontwerpen.” Dikwijls is dat basale kennis van een toeleverancier, veelal aanwezig in de hoofden van een paar ervaren medewerkers.

Verspanen

houdt met 25% krimp, dan heb je wel een probleem.”

39 designproces bij de toeleverancier. Arno Sprengers: “Dat is de belangrijkste stap voor de toeleverancier. De meesten doen momenteel hun marketing niet goed.” Door mee te doen aan het platform, profileren toeleveranciers zich met hun specifieke kennis bij een design engineer. Arno Sprengers ziet dit als een kans voor met name de kleinere maakbedrijven om op het netvlies van een engineer te komen. “Zelfs bedrijven die via tier 1 en 2 leveranciers toeleveren, kunnen nu hun positie versterken.”

Online platform De belangrijkste plek om de kennis te delen, is namelijk het Knowledge Sharing Centre online platform. Dit moet de komende tijd gevuld worden met kennis uit de maakindustrie, toegankelijk voor engineers bij bijvoorbeeld OEM’ers of engineering bureaus.

Deze werkwijze is vergelijkbaar met hoe Wikipedia tot stand komt.

Via competence building controleren experts op de achtergrond of de informatie die iemand toevoegt juist is. Het Knowledge Sharing Centre is nog volop in ontwikkeling. Zo is bijvoorbeeld nog niet helder hoe in de toekomst de financiering ervan zal gaan.

Arno Sprengers wil het platform financieel acceptabel maken voor alle partijen. “Het zou toch gênant zijn als partijen qua kosten niet mee kunnen doen.” Juist om kleinere partijen een kans te bieden mee te doen en zich op het platform te profileren, wil hij de deelnamekosten laag houden. “Het is namelijk mega belangrijk dat ook de kleinere bedrijven meedoen.” Netwerken en elkaar vinden is een belangrijke volgende stap. www.knowledgesharingcentre.com

Pinocchio maakt lange neus naar trillingen

JAARBOEK

Verspanen

Reinigingstijd van 24 uur naar 240 seconden

40

Gibac Chemie brengt de procestijd voor het reinigen van high tech componenten terug van 24 uur naar 240 seconden. “Dat doen we door de juiste vloeistoffen van Blaser te kiezen én te reinigen met de dampontvetter van Pero”, zegt Tjerk Kaastra, directeur Gibac Chemie. Dampontvetten heeft als voordeel dat je elke charge reinigt met schone damp. Röntgen Photoelektronen Spectroscopie die Gibac Chemie heeft laten doen, tonen aan dat cross contaminatie - bij reinigen met waterige systemen onvermijdelijk - bij dampontvetten is uitgesloten.

Tjerk Kaastra heeft de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan naar het reinigen van high tech componenten voor onder meer ASML en de aerospace industrie. Waterige reinigingssystemen zijn vergeleken met dampontvetting. Verschillende koelsmeermiddelen zijn eveneens met elkaar vergeleken qua reinigbaarheid. Daarbij is telkens gewerkt volgens de specificaties zoals ASML deze in de GSA-standaard heeft opgenomen. Uit al die onderzoeken blijkt dat de producten bewerkt met Blaser koelsmeermiddelen, zoals bijvoorbeeld Vasco 7000 voor luchtvaarttoepassingen, in amper vier minuten volledig gereinigd worden met de dampontvetter van Pero, die reinigt met alcoholdamp. Bij het drogen wordt condensatiedrogen gecombineerd met vacuümtechniek. “Hiermee haal je een schoner resultaat dan met klassiek uitstoken. Hierdoor kunnen we het uitstoken overslaan. Daardoor verkorten we de productietijd van 24 uur naar 240 seconden”, zegt Kaastra. Doordat de Pero dampontvetter eenvoudig in het gebruik is en het resultaat manonafhankelijk is, kun je het proces goed valideren. Daarna volstaat het om op gezette tijden een standaard ijkblok te bewerken, te reinigen én te controleren. Het is dan niet meer noodzakelijk om bij elk werkstuk een RGA-meting te doen. Met name voor toeleveranciers die verschillende producten aan bijvoorbeeld ASML of een vliegtuigbouwer leveren, betekent dit tijdwinst. De Total Cost of Ownership (TCO) liggen lager dan bij de klassieke reiniging, enerzijds doordat een dampontvetter geen chemicaliën gebruikt, anderzijds door de veel kortere doorlooptijd. Tjerk Kaastra: “En dat laatste zoeken bedrijven nu de vraag sterk is gestegen.” www.gibac.nl

Turbineschoepen frezen, zoals bij blisks, vraagt lange gereedschappen om onderin te komen. Lange gereedschappen trillen echter meer. Om dit dilemma op te lossen, werkt het Fraunhofer IPT aan een nieuw type gereedschaphouder. Dit project hebben ze toepasselijk Pinocchio genoemd.

Alleen maakt het gereedschap nu niet constant een lange neus. De houder stelt de uitsteeklengte namelijk automatisch bij tijdens het verspanen. Bijvoorbeeld een lange uitsteeklengte als je aan de voet van de schoep freest; een korte uitsteeklengte als je het oppervlak van de schoepen bewerkt. De houder kan ook worden ingezet voor de matrijzenproductie, bijvoorbeeld voor het frezen van diepe kamers of hoekjes die moeilijk bereikbaar zijn. De uitsteeklengte wordt lineair aangestuurd.

Om trillingen nog verder tegen te gaan, integreren de projectpartners sensoren en actuatoren in de houder. Het doel is om met het totaalconcept de trillingen in de frees te halveren. Daardoor zullen standtijd en oppervlaktekwaliteit verbeteren.

In september 2018 willen ze het project afronden. Naast het Fraunhofer IPT doen aan Pinocchio mee Hugo Reckert, Innoclam en Trepels-Center. www.ipt.fraunhofer.de

Trochoidaal frezen op een CMZ draaibank

www.djons.nl www.promascnc.nl

Fresmak: T-Grip lijm als opspantechnologie

Augmented Reality in de verspaning

JAARBOEK

Het Spaanse Fresmak ontwikkelt met enkele Europese partners een heel nieuwe opspantechnologie voor luchtvaartonderdelen. Deze worden met een gelachtige substantie, die reageert op warmte, opgespannen. In feite worden de werkstukken verlijmd. Alleen geeft de lijm die hiervoor is ontwikkeld geen permanente hechting. Door de temperatuur tot boven de 60 graden C op te voeren, hecht het werkstuk zich aan de ondergrond.

Na de bewerking wordt de temperatuur opnieuw boven de 60 graden C gebracht, dan verliest de lijm de kleefkracht en wordt het werkstuk weer gelost. De kant die verlijmd werd, kan eenvoudig met een doek schoongeveegd worden.

Dragen CNC operators straks een slimme De complexe en vooral dunwandige bril op hun werk? Wordt Augmented producten worden opgespannen met een Reality, of mixed reality zoals sommigen spankracht van 1100 N/cm2, meer dan zeggen, normaal? Bimatec Soraluce zet virtual reality in voor het opleiden van voldoende volgens Fresmak om zeker operators, nog voordat de machine is te kunnen verspanen. Toleranties van 3 gebouwd. Ze trainen virtueel al in het µm zijn haalbaar zonder dat er dure en werken met de grote machines. Chiron tijdrovende opspansystemen voor nodig experimenteert met een toepassing die zijn. Vergeleken met vacuümspannen en de operator statusinformatie over een job elektromagnetisch spannen – als dat al gaat geeft zodra hij door zijn slimme bril naar – is de nieuwe spantechniek goedkoper. een herkenningspunt op de machine kijkt.

Het kostenvoordeel loopt volgens de SolidWorks zet de AR technologie aan Spaanse fabrikant op tot 50 procent de voorkant van het proces in. Samen vergeleken met vacuümspannen en zelfs met Meta, ontwikkelaar van AR brillen en 80% in vergelijking met elektromagnetisch software, is er een directe koppeling tussen opspannen. Dit komt mede doordat er de designsoftware en de AR bril ontwikkeld. minder interferentie ontstaat. Met name Meta brengt de tweede versie van de AR bij 5-assig bewerken is er geen verstoring headset deze zomer op de markt. meer door opspanmiddelen.

Verspanen

John van der Knaap van Djons zocht vooral een stabiele draaibank met forse freescapaciteit. Hij draait er nu zijn hand niet voor om om met de CMZ TC 35Y, met 1350 mm tussen de centers, trochoidaal te frezen. “De built-in motor is stabiel genoeg om adaptive milling op de draaimachine toe te passen, zoals Inventor HSM het trochoidaal frezen noemt.” Als voorbeeld haalt hij een velg erbij die op de machine eerst werd voorgedraaid, daarna gefreesd en daarna zijn de spaken in dezelfde opspanning nog eens nagedraaid. “Daardoor komt het product absoluut braamvrij van de machine. Doe je de freesbewerkingen op een freesbank, dan kun je niet langer nadraaien omdat je het product niet meer nauwkeurig genoeg opgespannen krijgt op de draaimachine.”

Hij past hetzelfde toe bij de productie van gaten in assen. Ook dan wordt eerst voorgedraaid, daarna worden de gaten geboord en tot slot wordt nagedraaid, alles in dezelfde opspanning. ”Hierdoor hebben we geen onderbroken snede met voordraaien en gaan de wisselplaten minder snel kapot.” Bij Djons in het Westland staat ondertussen ook een kleine TA20Y draaibank van de Spaanse fabrikant. De Spaanse machinebouwer heeft wel een Westlandse inslag, vindt de verspaner.

CMZ houdt het liefst zoveel mogelijk in eigen hand. “Wij zijn een stel Westlandse mannen die weten wat ze doen, van aanpakken houden en resultaat afleveren”, zegt de Westlandse metaalondernemer.

41

42

JAARBOEK

Verspanen

JAARBOEK

Verspanen

Als je geen onderscheidend vermogen meer hebt, ben je klaar

43

Digitalisering en platformen gaan ervoor zorgen dat de ketens in de maakindustrie gesloten worden. Van productontwerp via realisatie tot en met gebruik: alles wordt aangestuurd vanuit één database. Gebruikservaringen worden straks automatisch teruggeleid naar de designomgeving. Geavanceerde software berekent de aanpassingen die nodig zijn om het product op basis van deze gebruiksdata te verbeteren. “Door de keten te sluiten, kunnen we continu optimaliseren”, schetst Freek Marks, hoofd Digital Factory Division bij Siemens Nederland, de toekomst.

JAARBOEK

Verspanen

Industrie 4.0 gaat naast technologie vooral om samenwerking tussen bedrijven

44

Industrie 4.0, digitalisering, robotisering. De doemverhalen die een toekomst schetsen waarin robots en kunstmatige intelligentie de mens verdringen, duiken met enige regelmaat op in mainstream media. Het zijn onrealistische doemscenario’s, vinden Freek Marks en Radjen Sewmangal, hoofd Digital Factory Presales, zolang mensen zelf maar blijven innoveren. Robots worden zeker onmisbaar in de maakindustrie. Dat zijn ze al. “Maar we moeten de robotisering niet overschatten. De robot gaat de rol van de mens echt niet op alle fronten overnemen”, zegt Radjen Sewmangal.

Freek Marks gelooft evenmin in een Starwars-achtige toekomst.

“Techniek kan veel, maar niet alles. Een robot acteert, zoals de mens deze heeft geprogrammeerd.” Daarbij zullen er de komende jaren zat bedrijven doorgaan op de manier zoals ze vandaag de dag werken. En dan zijn ze er nog steeds.

Méér op platformgedachte Toch vinden beiden dat de Nederlandse maakindustrie een tandje moet bijschakelen als het om Industrie 4.0 gaat. Want de tijd dringt. Het gemiddeld Nederlands maakbedrijf is volgens beiden onvoldoende bezig met het Industrie 4.0 gedachtengoed. Net als veel van hun collega concurrenten in de rest van Europa.

Zelfs Duitsland, waar Industrie 4.0 op de Hannover Messe van 2011 werd geïntroduceerd, doet het nauwelijks beter. “Bedrijven moeten méér op de platformgedachte gaan zitten”, zegt Freek Marks. Het Industrie 4.0 concept behelst immers veel meer dan IT technologie en de cloud, waarmee het begrip in de wandelgangen

al gauw wordt geassocieerd. “Industrie 4.0 gaat óók en vooral over samenwerking tussen bedrijven. Het gaat om de mindset”, beklemtoont Marks. De cloud is slechts een enabler, maakt een andere inrichting van waardeketens mogelijk.

Voorsprong vasthouden De reden waarom de industrie een tandje moet bijschakelen, is dat alleen dan de Europese industrie haar voorsprong kan behouden. China haalt namelijk de achterstand snel in. Freek Marks: “China ontwikkelt sneller dan wij, maar heeft op haar beurt andere uitdagingen bij het versneld opschalen van de economie.” Ze doen méér dan kopiëren. Onderschat dat niet.

Daar tegenover staat, dat wij in Europa ook veel kunnen. Het verder uitmelken van bestaande ideeën volstaat daarbij echter niet. Als wij daarentegen sneller innoveren dan China, houden we onze voorsprong.” Die voorsprong behouden en uitbouwen is de drijfveer achter de digitalisering en de platformgedachte.

Deze ontwikkelingen gaan ervoor zorgen dat de ketens in de maakindustrie gesloten worden. Van productontwerp via realisatie tot en met gebruik: alles wordt aangestuurd vanuit één database.

Gebruikservaringen van bijvoorbeeld de consument maar ook de zakelijke gebruiker, worden straks automatisch teruggeleid naar de designomgeving. Geavanceerde software berekent direct de aanpassingen die nodig zijn om het product op basis van deze gebruiksdata te verbeteren. “Door de keten te sluiten, kunnen we continu optimaliseren”, schetst Freek Marks. Hierdoor versnelt potentieel ook de innovatie. Nieuwe ideeën kunnen veel sneller worden verwerkt in producten. En daarmee moet Europa als het om maakindustrie gaat de globale voorsprong behouden.

Industrie 4.0 gaat enkelstuksproductie net zo duur maken als massaproductie. Als dan een keten gesloten is, kan in een split second een product verbeterd worden. Radjen Sewmangal: “De snelheid van innoveren wordt bepaald door de snelheid van het netwerk waarin je opereert.” Customizing van producten wordt gemeengoed. Neem als voorbeeld de gepersonaliseerde hardloopschoen. De scandata van de voet vormen de input voor de productie van de op maat gemaakte schoen. Een productieproces dat vergaand geautomatiseerd verloopt. Die ontwikkeling zal een behoorlijke invloed hebben op de supply chains. Speed factories, zoals voor de sportschoenen, worden lokaal gepositioneerd.

Kleinschalig, dichtbij de eindklant. Want het schaalvoordeel van massaproductie valt weg. Voorraadkosten in de keten verdwijnen.

“Locaal produceren zie je als trend terugkomen in de B2C wereld”, verwacht Freek Marks. Levertijden nu zijn in de B2C vaak langer dan de levensduur van het product. Het verplaatsen van productie naar goedkopere locaties verdwijnt daarbij ook, omdat de digitalisering de kosten omlaag brengt en de snelheid de beslissende factor wordt. Radjen Sewmangal vindt het offshoring model toch al achterhaald. “Je moet nadenken hoe je je proces anders kunt inrichten, zodat je je productie niet hoeft te verplaatsen om goedkoper te zijn.“ Plekje in ecosysteem Er gaan ecosystemen ontstaan. “Grote spelers bepalen wie hierin mee mag doen”, zegt Freek Marks. Precies daar ligt de uitdaging voor de Nederlandse maakindustrie: zorgen voor een plek in deze toekomstige ecosystemen. De Nederlandse machinebouwindustrie is volgens de beide digitaliseringsexperts van Siemens best in staat om zo’n eigen ecosysteem op te bouwen. Maar dan moet er wel versneld worden. “Het gemiddeld bedrijf op de Hightech

Design software gaat straks productielijnen programmeren

Campus in Eindhoven en in Delft is goed bezig, maar wat doen we echt anders dan tien jaar geleden?” Ze werken nog met servicecontracten en maken slechts mondjesmaat de stap naar predictive maintenance. Dat kunnen ze als ze de keten sluiten.

Afwachten totdat de klant erom vraagt, vindt Marks verkeerd. “De uitdaging is: hoe zorg ik ervoor dat de klant erom vraagt.” Dat kunnen bedrijven samen doen, als ze op de platformgedachte hinken. “Alleen ga je sneller, maar samen kom je verder.” Hij vindt Nederland en ook België veel te klein om alleen elkaar te gaan beconcurreren. “Concurrentie is voorwaardelijk en gezond, het houdt je scherp. Maar als we echt kijken naar wat de internationale klant wil en daarop inspelen, is er ruimte voor iedereen. Scherpte in het algemeen zorgt namelijk ook voor het blijven ontdekken van nieuwe mogelijkheden in de markt.” Hij wijst op de Brainport

Toegevoegde waarde wordt bepalend Is er nog een toekomst voor bedrijven die niet meegaan in smart industry? Freek Marks: “Naarmate je toegevoegde waarde in de markt afneemt en je meer op prijs moet gaan concurreren, ben je weg. De waarde die je toevoegt, wordt uiteindelijk bepalend. Als je geen onderscheidend vermogen meer hebt, dan ben je klaar.”

45

Digitale tweeling de rode draad Digitalisering van de industrie is één van de kernthema’s in de strategie van Siemens. Industrie 4.0 en bijvoorbeeld de additive manufacturing markt zijn twee concrete zaken waar het industrieconcern fors in investeert. De digital twin, zowel van het product als van het maakproces, loopt als een rode draad door de digitalisering van hele waardeketens heen. Deze digitale tweeling krijgt de komende jaren steeds meer invloed op hoe producten gemaakt worden.

In de designfase legt men al de basis voor het uiteindelijke productieproces.

Radjen Sewmangal laat een voorbeeld zien hoe een productieproces tot stand komt op basis van het productdesign.

Vanuit het productontwerp genereert de software automatisch de programma’s voor de PLC’s die de robots aansturen.

Straks is dat ook mogelijk voor freesen draaimachines. Vanuit de simulatie van het design genereert software

automatisch alle programma’s die nodig zijn voor de productie. “Het duurt nog een aantal jaren voordat we zover zijn.

Maar hier gaat het naar toe.”

Setup tijden vervallen Dan vallen setup tijden tot een absoluut minimum terug en wordt enkelstuksproductie net zo duur als serieproductie. Dat dit gevolgen heeft voor de medewerkers, ontkennen hij en Marks niet. “Op een aantal plekken kost dit banen, maar het genereert ook nieuwe. We hebben andere mensen nodig, meer generalisten, die processen begrijpen, die iets afweten van design, cloud en programmeersoftware.” En daarover moeten alle partijen met het onderwijs in gesprek gaan met elkaar.

Radjen Sewmangal ziet hier duidelijk ook een rol voor de overheid. “Het is van belang dat overheid en bedrijfsleven zich realiseren dat we scholen anders moeten

JAARBOEK

De digitale en fysieke wereld komen samen.

Verspanen

regio, de snelst groeiende regio in Nederland. “Omdat daar meer samenwerking is.” Want de meerwaarde die je als ecosysteem levert, gaat domineren. Radjen Sewmangal geeft het voorbeeld dat iedereen kent: Nokia. De grootste mobieltjesfabrikant is niet meegegaan in de verandering die Apple en Google in de smartphonemarkt tien jaar geleden ontketenden. Wie had nu behoefte aan een smartphone? “Ze hebben niks verkeerds gedaan, maar uiteindelijk wel verloren.”

inrichten.” Tegelijkertijd moet de industrie ook de hand in eigen boezem steken, vult Freek Marks aan. “We moeten onze sociale verantwoordelijkheid nemen en de omgeving voorbereiden op een high tech toekomst. ” Begin klein Siemens heeft op de EMO 2017 groots uitgepakt met het Mindsphere platform.

Meer dan 200 CNC machines op de beurs waren hierop aangesloten. Freek Marks vindt dat je stapsgewijs naar zo’n IoT platform moet toewerken. “Begin klein, pak een stukje van het proces; automatiseer niet in één keer je hele plant. Pak een deel van een machine of een proces en schaal dan op. We moeten met Industrie 4.0 niet in sheets blijven hangen.”

JAARBOEK

Verspanen

Weg uit het machinetijdperk naar het voxel tijdperk

46

Virtual en Augmented Reality, 3D printen, Internet of Things: technologieën die niet alleen de maakindustrie gaan veranderen, maar de hele manier waarop we producten ontwerpen. “We gaan van het machinetijdperk naar het tijdperk van voxels”, zo zegt MIT professor Neri Oxman.

Denk je eens in: 3D geprinte materialen die binnen een product van eigenschap veranderen.

Geïntegreerde sensoren die communiceren met mensen en met databanken. Nieuwe uitdagers die de gevestigde orde onder druk zetten doordat ze deze nieuwe technieken slim combineren.

JAARBOEK

Verspanen

Dit soort oppervlaktestructuren zijn alleen maakbaar met 3D metaalprinten. 3D Systems integreert de technologie van 3DXpert in SolidWorks.

47 Als Gian Paolo Bassi, de topman van SolidWorks, aanschuift naast Stephen Nigro, de topman van HP’s 3D printdivisie, pakt deze laatste een manifold, gemaakt op de nieuwe HP 3D printer.

Het ventielblok lijkt future proof. Dankzij 3D printtechnologie zijn vormen maakbaar die tot voor kort onmogelijk waren. Stephen Nigro wijst er echter op dat ook dit manifold eigenlijk alweer achterhaald is. “De thermokoppels schroeven we nu nog handmatig in het blok. In de toekomst 3D printen we de sensoren direct mee. Dan maken we opnieuw een optimalisatieslag.”

Non homogene materialen HP presenteerde dit jaar op SolidWorks World in Los Angeles de nieuwe 300 en 500 serie 3D printers. In de nieuwe generatie 3D printers zitten al 140 onderdelen die geprint zijn met de HP technologie. “In de eerste 3D printers zijn dat slechts 60 onderdelen.” Met name de 380 en 580 modellen zijn klaar voor de tweede generatie materialen voor de multijet fusion technologie.

Dat kunnen bijvoorbeeld geleidende materialen zijn. Of kleuren op bitmapniveau. Dit gaat productontwerpen tot in zijn haarvaten raken, voorspelt Gian Paolo Bassi. “Tot nog toe leren designers eerst een materiaal te kiezen en daarvoor te gaan ontwerpen. Dat verandert. We gaan toe naar non homogene materialen.” Een materiaal hoeft niet overal gelijke eigenschappen te hebben. Bassi wijst op het integreren van elektronica in een 3D printwerkstuk.

“We staan aan de vooravond van plastictronics: we printen embedded electronica.” Als CAD ontwikkelaar gaat SolidWorks samen met onder meer HP de designsoftware aanpassen aan de nieuwe maaktechnieken. Want de software loopt achter op de hardware. HP kan met de multijet fusion technologie op voxelniveau (3D pixel) materiaaleigenschappen veranderen tijdens het printproces. De designsoftware om dit te doen, ontbreekt echter. “Hiervoor hebben we andere kernels nodig. Daarom starten we de samenwerking met SolidWorks”, zegt Ramon Pastor, directeur van de 3D printdivisie van HP.

Desktop Metal toont met Live Parts hoe onderdelen groeien Hardware, software en materialen SolidWorks kiest niet alleen de zijde van HP. De lijst met partners waarmee wordt samengewerkt, groeit gestaag. Begrijpelijk, vindt VJ, de topman van 3D Systems. “De combinatie van hardware, materialen én software wordt bepalend.” In het tijdperk van digitalisering gaan productontwerp, simulatie en procesontwikkeling naadloos in elkaar overvloeien. “We willen de fysieke en de digitale wereld samenbrengen”, zegt VJ. “Het gaat om de digitalisering van design en simulatie van de maakprocessen, die vloeien in elkaar over.” 3D Systems integreert in SolidWorks een deel van de technologie van 3DXpert, de software waarmee printprocessen worden voorbereid. De software kan zowel in SolidWorks metaal- als kunststof printjobs voorbereiden. Wat de combinatie volgens VJ vooral populair zal maken, is de mogelijkheid om lattice structuren direct in het design te integreren en hiermee te simuleren voor een optimaal 3D printproces. Voorbereiden, analyseren en optimaliseren: het wordt mogelijk in de CAD omgeving. In de gratis add-in is een beperkt aantal lattice structuren beschikbaar, wil je meer, dan moeten licenties worden bijgekocht. Wat 3D Systems met de samenwerking vooral wil, is de mindset van de design engineers veranderen, benadrukt Roy Sterenthal, vice president software bij 3D Systems. “Bij additive manufacturing moet je rekening houden

Al meer dan 50 jaar een begrip in de verspanende industrie Ons aanbod bestaat uit: ➢ ➢ ➢ ➢ ➢

Onze uitstekende servicedienst staat dagelijks klaar voor onze klanten!

JAARBOEK

Verspanen 48

(CNC) Draaibanken CNC Freesmachines (5-assige) Bewerkingcentrums Multitasking machines Kotterbanken

Neem voor meer informatie contact met ons op.

Wij zijn u graag van dienst!

Bendertechniek b.v.

T +31 (0)318 550 200

Plesmanstraat 32

E info@bendertechniek.nl

NL 3905 KZ Veenendaal

I www.bendertechniek.nl

Neri Oxman: hoe kunnen we producten bedenken die we niet meer hoeven te assembleren?

Groeien het nieuwe maken Waar de samenwerking met 3D Systems en HP zich vooral richt op de integratie van 3D printtools in de designsoftware, gaat Desktop Metal een stap eerder in het proces zitten. SolidWorks gebruikers kunnen als eerste de nieuwe Live Parts software gebruiken die Desktop Metal presenteerde in Los Angeles. Live Parts benadert generative design vanuit de additieve visie: materiaal toevoegen in plaats van weglaten, zoals de huidige generatieve designtools van de grote CAD pakketten doen. De design engineer geeft de uitgangspunten in, waaronder ook de dynamische belastingen, en de software slaat aan het rekenen. De software - die vooralsnog in de cloud draait - rekent door telkens materiaal toe te voegen, net zolang totdat je een organische vorm hebt die qua gewicht en belasting optimaal is. Precies zoals Neri Oxman, professor aan MIT in Boston, het samenvat: “We gaan van het machinetijdperk naar een wereld van voxels en genen.” Neri Oxman werkt aan het MIT op het snijvlak van design engineering, materiaaltechnologie en kunst.

Haar missie: de tafel van 118 elementen vervangen door nullen en eentjes. Door digitale materialen. Ze spreekt over de botsing tussen hoe we ontwerpen en materialen gebruiken met aan de andere kant de natuur. “De natuur assembleert niet, maar groeit. Hoe kunnen ook wij naar producten gaan die we niet hoeven te assemblaren, maar die zo opgroeien.” Eigenlijk precies wat Desktop Metal met Live Parts beoogt. Alleen gaat het team aan het MIT nog een stap verder door ook met robot- en 3D printtechnologie te experimenten om de manier van maken te veranderen. “We gaan naar een tijdperk waarin robots met elkaar communiceren zoals mieren dat doen.”

Industry Renaissance Wereldwijd zijn onderzoekers en bedrijven bezig met wat we in Nederland smart industry noemen, in Duitsland Industrie 4.0 en in Frankrijk Industry Renaissance. Deze concepten reiken verder dan het digitaliseren van het verleden, stelt Bernard Charlès, CEO van Dassault Systèmes. “De nieuwe makers gaan de traditionele industrie veranderen: we gaan naar nieuwe producten en oplossingen, gebaseerd op ervaringen.” Additive manufacturing speelt daar een rol in, maar net zo goed kunstmatige intelligentie.

Wat die combinatie kan betekenen, laat de Amerikaanse startup Unlimited Tomorrow zien. De net 22 jaar geworden oprichter en CEO Easton LaChappelle haalt partners als SolidWorks en Stratasys aan boord. Nog dit jaar wil hij 100 robotarmen produceren voor mensen die hun onderarm missen. Een 3D scanner, een volledig geautomatiseerd designproces voor zowel de arm als de robotica en 3D printen met een Stratasys J750 printer, moeten de kosten van zo’n gepersonaliseerde robotarm verminderen tot 5000 dollar. “Toen ik enkele jaren geleden hoorde dat zo’n robotarm 80k kost, was dat wel een eyeopener. Daardoor heeft 70 procent van de patiënten geen toegang tot dit soort oplossingen. De huidige spelers focussen zich op de patiënten die geld hebben.” Unlimited Tomorrow schakelt alle tussenpartijen uit en gaat rechtstreeks naar de patiënten die zo’n robotarm nodig hebben, maar de rekening ervan niet kunnen betalen. In eerste instantie zijn dat patiënten die hun onderarm missen, maar de technologie is ook rijp voor het ontwerpen en produceren van een volledige arm, zegt oprichter Easton LaChappelle. 3D printen is de enabling technology om gepersonaliseerde prothesen te maken. Stratasys Direct Manufacturing biedt de start-up de kans om eenvoudig op te schalen door de productie uit te besteden.

De echte innovatie van Unlimited Tomorrow zit evenwel in de toepassing van machine learning. De prothesen zitten vol met sensoren die communiceren met de hersenen van de patiënt. “De prothese voelt voor de gebruiker als een menselijke arm”, zegt Easton. De embedded firmware van de arm wordt voortdurend verbeterd door upgrades via de cloud. Hoe meer gebruikers, hoe beter de machine learning systemen werken, hoe beter de prothesen worden.

Innovatie verandert “De virtuele wereld verandert de manier waarop we echte producten maken”, zei Bernard Charlès in Los Angeles. “Innovatie verandert. Alleen met een holistische aanpak kom je er nog.”

JAARBOEK

met andere aspecten dan bij traditionele maaktechnieken. De oriëntatie op de bouwplaat kan van invloed zijn op de kosten en nauwkeurigheid van het werkstuk. Complexity is niet altijd gratis.

Wij willen daarom de mindset veranderen.” Als dat lukt, zal de acceptatie van de technologie sneller verlopen, verwacht topman VJ. Mark Rushton, bij SolidWorks verantwoordelijk voor alles op 3D printgebied, denkt dat we nog slechts het topje van de ijsberg hebben gezien als het om lattice structuren en dergelijke gaat. “De kennis over wat er gebeurt als je dergelijke structuren in metaal gaat 3D printen, is nog triviaal. Door de samenwerking met 3D Systems krijgen ontwerpers toegang tot de tools en kunnen ze gaan verkennen.” Hij denkt dat dit inderdaad tot een versnelling van de inzet van 3D metaalprinten kan leiden. “Veel SolidWorks gebruikers zijn machinebouwers. Die bouwen kleine aantallen. Hun werk is geschikt voor additive manufacturing.”

Verspanen

Neri Oxman, professor aan het MediaLab van het MIT: de natuur assembleert niet, maar groeit. Die kant moet productontwikkeling ook op.

49

JAARBOEK

Verspanen

MBD verdringt de 2D tekening 50

Deze afbeelding toont een 3D model met PMI data in WorkXplore.

Hetzelfde onderdeel maar nu vanuit WorkXplore ingelezen in Edgecam en geprogrammeerd met een Wavemilling toolpath erop.

JAARBOEK

Verspanen

De 2D tekening verdwijnt. Het 3D model wordt de definitieve master. Hierin zit ook de informatie voor het maken van componenten opgeslagen. Model Based Definition (MBD) gaat komende jaren de standaard worden. Dit dwingt maakbedrijven te digitaliseren. Dit levert de nodige voordelen op, zoals de efficiencyslag bij het programmeren. De foutkans vermindert aanzienlijk. En misschien wel het allergrootste pluspunt: schaarse CAM programmeurs hoeven niet meer vooral repeterend werk te doen.

51

JAARBOEK

Verspanen 52

Zeker in Nederland hebben verspanende bedrijven al veel geautomatiseerd. Vooral in de productie. Een aantal ondernemingen stuurt inmiddels ook de productie aan vanuit het ERP systeem en is bezig met MES systemen om processen realtime te monitoren. Een stap die nog weinig bedrijven hebben gezet, is de automatisering aan de voorkant, bij de werkvoorbereiding. Het automatiseren van het programmeren van CNC machines en CMM’s. “De meeste bedrijven die CAM gebruiken, programmeren interactief. Afhankelijk van het producttype kun je al veel programmeren automatiseren.

Zeker het programmeren van recht toe recht aan stukken kan vergaand geautomatiseerd worden”, zegt Michael van de Velde van ATS Edgecam. En daar gaat digital manufacturing in feite over: een doorlopende informatiestroom van orderintake tot uitleveren van de orders, inclusief alle bewerkingsstappen, die gebruik maakt van dezelfde data. In het 3D model zit de PMI info (Product Manufacturing Information) die nodig is voor de bewerkingen.

ASML schrapt 2D tekening ASML is met een aantal toeleveranciers een pilot rond PMI gestart.

Van nieuwe onderdelen worden geen 2D tekeningen gemaakt. Er wordt voortaan gewerkt met Model Based Definition (MBD), waarbij het 3D model de basis is voor alle processen. In het 3D model zit alle informatie over geometrie, inclusief toleranties, opgeslagen. MBD is ontwikkeld om vanuit dit 3D model een product te kunnen maken, ongeacht op welke machine. Vanaf 2019 moet dit de standaard worden bij de chipmachinefabrikant. Die heeft meerdere redenen voor deze stap. Een ervan is dat de 2D tekening niet meer past in de digitaliseringsslag die de maakindustrie doormaakt. “2D tekeningen zijn voor mensen gemaakt. Computers kunnen die niet interpreteren”, zegt Wim Ottenhoff van Settels Savenije Group, die bij ASML dit project begeleidt. Net als veel andere machinebouwers is ASML al lang overgestapt naar 3D ontwerpen. Geometrieën worden in 3D CAD modellen vastgelegd. Andere informatie zit in PMI. Met de integratie van mechanisch, elektrotechnisch en software groeien deze bedrijven door naar Model Based Enterprises. En daar past de 2D tekening niet meer in. Niet alleen kost het maken ervan extra werk, dat ten koste gaat van de productiviteit. Er ontstaat eveneens een risico

MBD en toleranties Een vraag die veel CAM programmeurs stellen, is hoe je toleranties definieert in MBD. Dat gebeurt in het 3D model. De nieuwe versie van STEP kan deze data lezen. Graig Therrien van SolidWorks denkt dat dit ertoe bijdraagt dat engineers zich meer en meer zullen beperken tot de echt kritische maten.

“Als je geen extreme hoge nauwkeurigheden eist, hoef je geen toleranties te vermelden. Machines zijn vandaag allemaal goed genoeg voor standaard nauwkeurigheden.” Een voorbeeld dat hij uit de praktijk kent, is dat een klant de toleranties die hij expliciet vermeldt, heeft teruggebracht met 90%.

op inconsistentie. De 2D tekening blokkeert verder hergebruik van data downstream in de keten, onder andere door verschillen tussen het 3D model en de informatie op de 2D tekening. “Programmeurs zijn dagen bezig om verschillen tussen de 3D modellen en 2D tekeningen uit te zoeken”, aldus Ottenhoff.

80 procent CAM werk automatiseren CAM programmeurs besteden een groot deel van hun tijd aan repeterend werk. Dat is niet alleen weinig efficiënt; het is eveneens weinig aantrekkelijk voor programmeurs, die steeds schaarser worden. “CAM programmeren bestaat voor veel programmeurs uit veel klikken met de muis”, zo schetst Graig Therrien, product manager bij SolidWorks de praktijk van vandaag. Hij is productmanager SolidWorks CAM, dat inmiddels helemaal klaar is voor MBD. “Voor 80 procent van het werk kun je regels bedenken en programmeren.

De software herkent geometrieën en weet hoe je deze wilt frezen. Die programma’s komen geautomatiseerd tot stand.” SolidWorks heeft zelf testen gedaan met zowel 3-assige machines als 3+2 machines.

De uitkomsten gelden echter net zo goed voor lasersnijders en andere snijmachines, zegt Therrien. “Van 20 minuten programmeren gingen we naar 3 minuten.” En dat is dan alleen nog de tijdwinst bij het programmeren van de bewerkingsmachines. Nog niet alle CAM pakketten zijn zover dat ze PMI data kunnen inlezen. In de (Vero) groep waarin onder andere Edgecam wordt ontwikkeld, heeft men daarom WorkXplore ontwikkeld waarmee bestanden ingelezen kunnen worden met PMI data. “De technologie is in huis maar moet nu ingeburgerd worden in de CAM systemen. Vero volgt deze ontwikkelingen op de voet”, zegt Van de Velde.

Gestandaardiseerde werkwijze Met MBD kun je ook meetmachines automatisch programmeren, zegt Hans Derks van CNC Consult. Hij denkt net als Wim Ottenhoff dat de efficiencywinst die verspanende bedrijven kunnen boeken, groot is. Wat minstens zo belangrijk is, is dat met deze gedigitaliseerde werkwijze kennis van de productievloer wordt geborgd in systemen.

“Je creëert een uniforme werkwijze. Over drie jaar maak je het product exact hetzelfde als vandaag. Je wordt minder afhankelijk van een CAM programmeur”, legt Derks uit. Ook Michael van de Velde van Edgecam wijst op het belang van het vastleggen van de kennis. “Je legt programmeerstijl en kennis vast, zodat de bewerkingskennis niet verloren gaat als een programmeur weggaat.” Kortere doorlooptijd, reductie van kosten en minder foutkansen, zo vat Ottenhoff de voordelen in de keten samen. Daar komt nog bij dat de design engineer doordat hij alle informatie in het 3D model moet vastleggen, gedwongen wordt om méér na te denken over de maaktechnologie en alle beperkingen en mogelijkheden daarvan. Hans Derks: “Dit leidt er ook toe dat engineers eenduidig alles vastleggen. Niks mag ontbreken, maar ze moeten evenmin overbematen.”

De mens grootste hobbel Model Based Definition bestaat al langer. In de VS is het enkele jaren geleden gestart, mede onder invloed van het ministerie van Defensie dat zag dat de hele keten hiermee efficiënter kon worden.

De ontwikkeling van MBD is ook de stuwende kracht achter de opkomst van online marktplaatsen in de maakindustrie. Een goed voorbeeld hiervan is SolidWorks zelf, dat dit jaar twee digitale marktplaatsen lanceert: Marketplace Make en Marketplace Parts. SolidWorks creëert voor zichzelf een unieke positie door het inkoopproces naadloos te integreren in de CAD omgeving.

Deze worden direct vanuit de CAD software toegankelijk. Bij Marketplace Make legt de software de koppeling naar een potentiële toeleverancier. De software selecteert deze op basis van een groot aantal criteria die de gebruiker zelf kan instellen. Omdat toeleveranciers die mee willen doen vooraf zeer gedetailleerde informatie moeten opgeven, zijn zowel een indicatie voor de prijs en levertijd zichtbaar. Uiteindelijk wordt de aanvraag naar maximaal drie toeleveranciers verstuurd. Hoewel de uiteindelijke offerte niet geautomatiseerd tot stand komt maar mensenwerk blijft tussen inkoper en toeleverancier, wordt de transactie wel via het platform afgehandeld.

SolidWorks neemt de volledige businesskant over, aangepast aan de fiscale eisen van het land waarin de transactie plaatsvindt. Inkopers moeten vooraf betalen. Bernard Charlès, CEO van moederbedrijf Dassault Systèmes, zegt dat men een stap verder wil gaan dan het digitaliseren van het verleden.

De nieuwe makers veranderen volgens hem de traditionele industrie. "Als Dassault Systèmes willen we dat versterken." Digitalisering verandert de manier van zaken doen maar ook de manier van ontwerpen en maken. "De virtuele wereld verandert de manier waarop we dingen in de reële wereld maken."

JAARBOEK

Wim Ottenhoff denkt dat de technologie komende jaren verder gaat uitrijpen. Zo wordt STEP 242 de nieuwe standard dataformaat die overdracht van PMI informatie ondersteunt. Bedrijven zoals Siemens hebben al - gratis - viewers ontwikkeld, zodat de medewerkers in de productie de 3D bestanden kunnen zien, draaien, et cetera. Met een pdf editor kan een werkvoorbereider nog instructies erbij zetten.

Ottenhoff realiseert zich dat de stap van ASML nu druk op de keten legt. Bedrijven moeten gaan CAM programmeren. “Ze zullen nu moeten digitaliseren.” Er is geen excuus meer, zegt ook Hans Derks.

Hij ziet MBD als een stap om sneller te innoveren. Natuurlijk vergt het inspanningen, bijvoorbeeld om tot een goed systeem te komen voor versiebeheer. PLM en PDM software wordt haast onmisbaar. Maar als je de softwaretools op een goede manier benut, bespaar je vele uren. “Ik durf te stellen dat bedrijven 60% van de CAM software niet gebruiken. Bijvoorbeeld het vastleggen van snijgereedschappen per materiaal.” Hij vindt het triest hoe weinig bedrijven gereedschapsdata vastleggen in een databank. Laat staan de koppeling naar voorinstelsystemen en gereedschapbeheersystemen. “Er is geen excuus meer. Het kost zeker investeringen. En je moet eenmalig kennis vastleggen. Dat levert uiteindelijk veel efficiencywinst op.”

Michael van de Velde denkt dat voor veel bedrijven de tijd die ze eenmalig moeten investeren een drempel is. Het vastleggen van de programmeerstijlen en definiëren van alle gereedschappen, kost tijd, die je later wel dubbel en dik terugverdient. Daarnaast denkt hij dat men eraan moet wennen, dat onzekerheid over de betrouwbaarheid van de systemen een rol speelt. “Een Tesla kan automatisch rijden, maar de meeste mensen houden toch liever de handen aan het stuur.” Wie er wel mee aan de slag gaat, bespaart niet alleen programmeerwerk maar zal ook in de productie sneller zijn, zegt Van de Velde. “CAM pakketten hebben specifieke freesstrategieën, zoals Wavemilling in Edgecam, waarmee je sneller produceert met minder gereedschappen.” Zo kun je de freesbanen aan de machine nooit zelf programmeren. Dat is dan ook iets dat volgens hem echt tot het verleden zou moeten behoren. Michael van de Velde: “Een slimme investering in CAM software levert aan het eind van de dag meer productiecapaciteit op dan nog een nieuwe machine kopen.”

De grootste hobbel is de mens, zegt ook Wim Ottenhoff. “De mens is de remmende factor, maar we moeten die berg over.” Hans Derks durft zelfs een stap verder te gaan. “Als je dit niet serieus neemt, kun je geen toeleverancier meer zijn aan ASML. Klinkt misschien hard, maar dit gebeurt.”

Online marktplaatsen en MBD

Verspanen

Engineers leggen alle maakinformatie vast in het 3D model

53

JAARBOEK

Verspanen

Ultraprecies met water

54

Microwaterstraalsnijden heeft maar twee dingen gemeen met traditionele waterstraalsnijtechnologie: er wordt gesneden met water in combinatie met abrasief én onder hoge druk (4100 bar). Voor de rest is het een ‘schoon’ snijproces, met een lineaire nauwkeurigheid van ± 2,5 µm én is het snel. Is microwaterstraalsnijden daarmee een alternatief waar fijnmechanische bewerkingen te duur zijn of te veel nadelen hebben?

Voordelen van de techniek Microwaterstraalsnijden haalt niet de allerhoogste toleranties van vonkeroderen. Maar voor precisie onderdelen die dit niet nodig hebben, biedt de technologie enkele belangrijke pluspunten. Zo is het een koude bewerkingstechnologie. Er komt absoluut geen warmte in het materiaal (geen Heat Affected Zones). Het tweede voordeel - vooral ten opzichte van precisiefrezen - is dat er geen braamvorming optreedt. Het snijoppervlak is glad, Ra waarde schommelt rond de 2 µm. Martin van Wijngaarden: “We hoeven amper na te bewerken. En voor een nog gladder oppervlak volstaat het de producten naderhand te trommelen (glijslijpen).” Een derde voordeel is de snelheid. De microwaterstraalsnijmachine van MicronParts snijdt met maximaal 2540 mm / min. Vergeleken met andere technieken, is het tot 5 keer sneller, afhankelijk van de materiaaldikte en de contouren die gesneden moeten worden. Dat vertaalt zich eveneens in de kostprijs, die gunstig wordt beïnvloed doordat er vrijwel geen gereedschapskosten zijn; alleen water en zand, het abrasief. Per product zijn dat kosten van enkele centen.

Vergeleken met vonkeroderen liggen de kosten een factor 3 lager.

Tilt-A-Jet snijkop voor meer precisie Omax past in de machine een gepatenteerd voedingssysteem voor het zand toe. Hierdoor is er minimaal verbruik van het materiaal.

Het water wordt na een orifice met een diameter van 0,178 mm gemengd met het abrasief in een mixingtube met een diameter van 0,381 mm, waardoor er een ultraprecies snijresultaat ontstaat.

De snelheid waarmee het mengsel van water en zand uit de mixingtube komt, ligt boven de snelheid van geluid. De mixingtube is een van de weinige slijtdelen van de machine. Elke 40 tot 50 snijuren moet deze vervangen worden of zoveel eerder als de

www.micronparts.com

JAARBOEK

Het Jetmachining Center van Omax waar MicronParts mee werkt, is een CNC machine, die ultraprecies snijdt met water en abrasief.

Paul van Ass en Martin van Wijngaarden, de twee oprichters van MicronParts, merken dat deze snijtechnologie veelzijdig is, maar eveneens nog onbekend. “De technologie zit nog niet in de hoofden van de engineers.” Engineers grijpen vaak nog terug naar bekende fijnmechanische technieken zoals vonkeroderen en precisiefrezen. Microwaterstraalsnijden is echter sneller dan draadvonken. En de nauwkeurigheid ligt hoger dan je zou verwachten: lineair ± 2,5 µm, gemiddelde snijtolerantie ± 13 µm.

En dat geldt voor uiteenlopende materialen.

High tech industrie Martin en Paul zien voor deze technologie toepassingen in de fijnmechanische high tech industrie. Denk aan onderdelen voor de optische industrie maar net zo goed de medische of halfgeleider industrie; voor lucht- en ruimtevaart, motion control, fotonica en zo kunnen ze nog een groot aantal sectoren opsommen.

Ook producten met minder geavanceerde toleranties, maar bijvoorbeeld van moeilijk te bewerken materialen, zoals gehard staal en keramiek. En dan vooral kleine en middelgrote series: daar denken ze qua kostprijs het verschil te kunnen maken met andere fijnmechanische bewerkingstechnieken. Paul van Ass: “Kleine series vanaf 100 stuks bijvoorbeeld. Dan is de kostenbesparing die bereikt kan worden optimaal.” MicronParts is al met enkele klanten zowel een ontwikkel- als een leveringstraject gestart.

Zo is bijvoorbeeld voor toepassing in een nieuw ontwikkelde spectrometer een onderdeel gesneden dat tot nog toe alleen met vonkeroderen gemaakt kan worden. “Kwaliteit, tolerantie en prijs van onze techniek zijn goed”, zegt Paul van Ass. Voor een andere opdrachtgever hebben ze meerdere projecten in gesneden glasproducten uitgevoerd en met succes. Carbon snijden gaat eveneens goed, zonder de matrix structuur te beschadigen. De mogelijkheden van microwaterstraalsnijden zijn dus veelzijdig. Beiden zien de technologie vooral als aanvullend op fijnmechanische CNC technieken. “We zoeken daarom strategische samenwerking met bedrijven, ook CNC machinefabrieken. Niet als concurrent, we willen met onze technologie juist in het verlengde van ze werken.”

Verspanen

gevraagde toleranties vereisen. De machine van MicronParts is daarnaast voorzien van een zogenaamde Tilt-A-Jet snijkop.

Met deze optie wordt de haaksheid van het snijvlak automatisch gecorrigeerd. Dat kost een paar seconden meer snijtijd, maar levert wel een zeer nauwkeurig resultaat op. In principe is de machine van MicronParts een 2D snijmachine, maar met een extra unit die op het bed wordt geplaatst, kan er ook 3D mee worden gesneden.

“Dan draait het werkstuk en blijft de kop in een vaste positie.”

55

Leverancier van laserclad systemen POLIJSTEN ONTBRAMEN REINIGEN

ontwerp

Verspanen

bouw

JAARBOEK

56

levering

Postbus 489 2990 AL Barendrecht

ondersteuning

 0031-6-22 79 29 25  0031-180-39 76 07  info@hornetsystems.nl

+31 297 274 061 | WWW.TOPFINISH.EU

www.hornetsystems.nl

TECHNIEK DIE ZICH UITBETAALT HEDELIUS

Intelligente oplossingen voor efficiënte bewerkingen.

Krachtig en precies. Deze Duitse firma heeft de afgelopen jaren een ijzersterke reputatie opgebouwd als uitermate betrouwbaar fabrikant van 3- en 5-assige bewerkingscentra en zwenkkopmachines.

HARTFORD

Hartford is een onderneming van wereldklasse. Zij beschikt over een zeer modern en kwalitatief hoogwaardig programma met een verregaand specialisme in bewerkingscentra en portaalfreesmachines.

Het is de grootste fabrikant van bewerkingscentra in Taiwan met een jaarlijkse productie van meer dan 2000 machines.

CMZ

CMZ is een toonaangevende fabrikant van CNC draaibanken; de modernste machinetechnologie met gebruik van uitsluitend topcomponenten; veelal in eigen huis vervaardigd. CMZ levert draaibanken met de hoogste niveaus van kwaliteit, precisie en betrouwbaarheid en kan wedijveren met de meest gerenommeerde merken. Vele tevreden klanten van Promas bevestigen het: CMZ is betaalbare topkwaliteit!

UW PROFESSIONELE PARTNER VOOR CNC MACHINES

WWW.PROMASCNC.NL

Onderzoekers van het Instituts fĂźr Fertigungstechnik und Werkzeugmaschinen (IFW) in Hannover hebben een concept voor een mobiele freesmachine ontwikkeld.

De Picum MT is een machine die lokaal ingezet wordt voor het bewerken van grote componenten, bijvoorbeeld uit de vliegtuig- of scheepvaartindustrie. De Picum One freest, boort en slijpt. Door de koppeling met een faro lasertracker behoudt de machine de nauwkeurigheid als deze verplaatst wordt op het werkstuk. www.picum-mt.com

Carbon motorspindel Gewicht en thermische stabiliteit. Twee wezenlijke factoren in de verspaning.

Carbon-Drive denkt dat motorspindels met een volledig van koolstofvezel gemaakte behuizing de toekomst zijn in precisieverspanen. De complete motorspindel is van carbon gemaakt. Dat scheelt de helft in het gewicht. Minstens zo belangrijk is dat dit materiaal niet uitzet onder invloed van de warmte. Daardoor blijft de positie van het toolcenter point exact gelijk. Carbon leent zich daarnaast in de toekomst om sensoren te integreren, bijvoorbeeld om processen te bewaken.

Vooralsnog bouwt Carbon-Drive de spindels met een maximaal vermogen van 10 kW (35 rpm, 5 kilo gewicht), maar opschalen is zeker mogelijk. www.carbon-drive.de

De aandrijfassen in de Fanuc Robonano NMiA positioneren op 0,01 nm precies.

Deze ultraprecisiemachine freest en draait optische componenten met nauwkeurigheden die in het nanometer bereik liggen. Een optische lens wordt bijvoorbeeld met een maatnauwkeurigheid van 52 nm (oftewel 0,052 Âľm) gefreesd en een oppervlakteruwheid van 1,3 nm.

Om dergelijke nauwkeurigheden te halen, zijn alle assen hydrostatisch gelagerd en haalt de spindel (gemonteerd op de C-as) maximaal 50.000 toeren per minuut.

Toepassingen zijn te vinden in de optische industrie, medische componenten maar ook in de automobielindustrie. www.fanuc.eu

JAARBOEK

Verspanen

Mobiele freesmachine van IFW

Fanuc Robonano: nanoprecisie

57

JAARBOEK

Verspanen

Gaat 3D metaalprinten CNC

58

DMG Mori: 10 tot 20 procent wordt AM “Uiteindelijk zal 10 tot 20 procent van alle CNC onderdelen additief geproduceerd gaan worden. Maar het gaat met name om de combinatie van technologieën.

Wij betrekken daar ook ultrasoon en laserbewerken bij. We hebben al 60 hybride machines geleverd. 3D geprinte onderdelen die op onze machines zijn gemaakt, worden al toegepast in vliegtuigen.”

Masahiko Mori, CEO DMG Mori

Esprit: don’t panic “Over een aantal jaren zal 10 tot 20 procent van de CNC machines iets van een additieve mogelijkheid hebben. Niet iedereen zal AM gaan toepassen, net zoals draadvonken.

Sommige doen het wel, andere niet.

Verspaning gaat hierdoor meer richting near net shape bewerken. De bewerkingstijd zal naar beneden gaan. Maar don’t panic. Te snel investeren en dan op een mislukking uitlopen, is slecht voor de reputatie van AM en vertraagt de doorbraak alleen maar.”

Chuck Mathews, CTO DP Technology (Esprit)

verspanen vervangen?

Sandvik Coromant: AM niet meer weg te denken

“In de CNC markt maken we eigenlijk 7 onderdelen en gebruiken er slechts 1.

Zoveel materiaal gooien we weg. CNC verspanen is een afvalrijk bewerkingsproces, waar we met additive manufacturing veel minder materiaal verspillen. Daarom denk ik dat AM echt een plaats heeft in de moderne verspaning.”

Steve Youngs, development director Vero Software

JAARBOEK

Nadine Crauwels, president Sandvik Coromant

Vero Software: AM past in duurzame verspaning

Verspanen

“Ik kijk liever naar kansen. Additive manufacturing is zo’n kans. Deze technologie bestaat al heel lang en heeft nog steeds zijn beperkingen.

Niet alle producten kunnen additief gemaakt worden. En voor goede oppervlaktekwaliteiten is er nog steeds wel verspanende bewerking nodig. Dus we zien ook weer nieuwe kansen. Daarnaast, additive manufacturing is niet meer weg te denken, je moet er dus rekening mee houden dat het de verspanende industrie gaat beïnvloeden.”

59

Innoveren op alle vlakken

JAARBOEK

Verspanen

Niet alleen op technisch vlak innoveren machinebouwers, ook qua financieringsconcepten. Schiess biedt ook de horizontale bewerkingscentra aan volgens verschillende financieringsconcepten. En zelfs bij onderhoud innoveert Schiess.

60

Schiess is vooral sterk in de groot verspaning en in de aerospace industrie. Een typische machine van de Duitse machinebouwer is de HoriMaster P 160, een horizontale kotterbank, met een pinole van 155 mm met een vermogen van 51 kW (bij 3000 toeren per minuut met een koppel van 3200 Nm). Een van de klanten van Schiess zet de machine in voor het bewerken van de cilinderblokken van grote scheepsdiesels. Meestal worden zulke producten bewerkt op een bedfrezer. In dit geval heeft men voor een horizontale kotterbank gekozen omdat de HoriMaster P 160 ondanks de automatische kopwisselaar over een hoog koppel beschikt. Minimaal 1600 Nm was nodig, de machine heeft ongeveer het dubbele. Daarnaast neemt de HoriMaster minder ruimte in beslag, wat voor een lager machine uurtarief zorgt. De nauwkeurigheid is mede dankzij de Siemens 840D sl besturing hoog. Een nadeel van het concept is dat men beperkt

is qua productafmetingen tot de tafel, in dit geval 1800 bij 2000 mm, waardoor een maximale bewerkingsdiameter van 2500 mm mogelijk is. De voedingssnelheid in de lineaire assen bedraagt met de spelingsvrije kogelomloopspillen 10 m / min, met een 65 mm brede geleiding. De flexibele bouwwijze van de HoriMaster lijn maakt een integratie in een productielijn mogelijk door er een automatische tafelwisselaar aan toe te voegen. Hierdoor zijn de wisseltijden nog verder verminderd.

Huurkoop Schiess zoekt altijd naar passende financieringsoplossingen. In dit geval heeft de klant uiteindelijk gekozen voor een huurkoopvorm.

De gebruikelijke startfinanciering kon hierdoor achterwege blijven.

In plaats daarvan is de financiĂŤle last voor de machine gelijkmatig uitgestreken over de looptijd van het contract. Schiess installeert deze HoriMaster P 160 in het tweede kwartaal van 2018. www.schiess.de

Meer uptime dankzij Augmented Reality Schiess levert bij sommige kotterbanken en freesmachines standaard een AR-bril mee, gecombineerd met het condition monitoring systeem van Autinity. Bij een machinestoring kunnen experts vanuit het hoofdkantoor van de machinebouwer met de operator meekijken en instructies geven via de AR-bril. Ook servicemonteurs kunnen op deze manier door de experts in de fabriek ondersteund worden. Daarmee vermindert Schiess de machinestilstand door onverwachte storingen. Er zijn ook andere toepassingen denkbaar.

www.dormaccncsolutions.nl

www.quintiq.nl

Doosan: méér meters maken

Renishaw: meettechnologie op de werkvloer Renishaw ziet meettechnologie steeds meer opschuiven richting de werkvloer.

In de machine, bijvoorbeeld met het Sprintsysteem dat 3D scannen en tasten integreert in de CNC machine. Ook het controleren van de oppervlaktegesteldheid kan met de nieuwe generatie in de machine gebeuren. Het is vooral de combinatie met de software die voor betrouwbare onbemande uren zorgt. Dat geldt eveneens voor de nieuwe IPC software voor de Equator. Deze software (Intelligent Process Control) stelt automatisch gereedschapsinstellingen bij als de meetgegevens daar aanleiding voor geven.

JAARBOEK

Doosan schuift steeds meer op richting de bovenkant van de markt. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de opbouw van de vernieuwde Puma 2100-II en Puma 2600-II serie. Deze machines hebben sensoren in het frame voor het meten van de thermische uitzetting, evenals een compensatie voor pitch-fouten in de C-as. Dit moet leiden tot een nog stabieler proces. Ook met de nieuwe generatie Puma SMX 3100ST laat de machinebouwer zien dat de ambities om in de top 3 te komen nog altijd staan. www.renishaw.nl De SMX-serie is leverbaar met een BMT65 onderturret. Deze staat op een eigen, stabiel frame. Hierdoor wordt de hoofdspil met betrekking tot draaibewerkingen ontlast waardoor er meer volume verspaning kan worden gedaan. Deze turret optie is behalve op de 3100 ook leverbaar op de kleinere Puma SMX 2600ST.

De logistiek in de maakindustrie gaat veranderen onder invloed van big data en kunstmatige intelligentie. “Supply chain optimalisatie gaat meer naar end to end optimalisatie, in plaats van het optimaliseren wat er op de productievloer gebeurt”, zegt Rob van Egmond, CEO van het Nederlandse Quintiq. Sinds ruim een jaar is het Nederlandse softwarebedrijf onderdeel van Dassault Systèmes.

Wiskundige modellen worden steeds beter in het voorspellen van de vraag op basis van patronen die algoritmen herkennen in een brei aan data. Toch draait het bij Rob van Egmond helemaal niet om big data. “Het gaat om big decisions”, zegt hij. “Data zijn pas waardevol als je er informatie van maakt.” In de discrete industrie gaat de factor logistiek een grotere rol spelen, voorspelt de Quintiq CEO. “De maakindustrie krijgt een logistieke component omdat we meer on demand gaan produceren.

De logistieke component is nodig om de grote variatie aan producten te kunnen leveren.

Forecasting wordt in de maakindustrie belangrijk, voor kortere doorlooptijden maar ook omdat de diversificatie anders niet meer te bekostigen valt.” Rob van Egmond ziet nog veel potentieel om waardeketens in de toeleveringsindustrie te optimaliseren. Niet alleen door processen op de productievloer te optimaliseren. Nee, optimaliseren door met name aan betere forecasting in de hele keten te werken. “Forecasten is het herkennen van het verschil in causaliteit en de cyclische trend uit het verleden”, vat hij samen. Toch zijn het geen puur wiskundige modellen die de dienst uitmaken. Rob van Egmond ziet altijd de relatie met de mens. Diens rol blijft onmisbaar.

“De mens is het lange termijn onderdeel van het SROP proces. Het verleden leert veel over relaties tussen patronen en de cycliciteit.

De markt, de mensen geven info over de toekomst. Als we die zaken combineren, hebben we een betere forecast.”

Verspanen

Big decisions belangrijker dan big data

61

STRAAL- & VERSPANINGSTECHNIEK

Wij hebben een passie voor verspanen en stralen.

De materialen, het proces, het samenspel van mens en machine dat zorgt voor het beste resultaat. Dat vinden wij mooi. En die passie ziet u direct terug als u met ons werkt.

Uw productieproces is leidend in de keuze van de tools waar-

JAARBOEK

Verspanen

mee u werkt. Samen met u bepalen we wat nodig is om tot

62

de hoogste kwaliteit tegen de laagste kosten te komen. We kunnen dit doen doordat onze verspaningsgereedschappen en straalmiddelen simpelweg langer meegaan.

Samen met u zorgen wij voor een optimaal productieproces.

Dat is Magistor!

Optimaal productieproces grip op kwaliteit en kosten

Laser geeft gereedschappen extra dimensie

Laser in plaats van slijpen Dergelijke waarden zijn haalbaar, zegt Emil Wittek, applicatie engineer bij DTS, omdat in de productie van de diamantgereedschappen uitsluitend met lasers de snijkanten worden bewerkt. Deze worden niet geslepen. “De reden hiervoor is dat je met slijpen de diamantkristallen uit hun structuur trekt.

Slijpen vraagt veel meer druk en dat beschadigt de verbinding van de kristallen”, zo legt Emil Wittek uit. Dankzij het laserbewerken van de snijgereedschappen, blijft er gemiddeld 30% meer diamant aan het oppervlak van het gereedschap over. Dat zorgt voor

Ultra PKD Een nieuwe ontwikkeling bij de gereedschapfabrikant is het Ultra PKD. Hierbij wordt de diamantstructuur aangepast aan de bewerking die de klant ermee wil doen. Het nieuwe Ultra PKD snijmateriaal is pas recent ontwikkeld. Wittek verwacht er veel van qua standtijd en verspaningsprestaties. PKD is minder gevoelig voor druk op de snijkant, wat tot breuk van het gereedschap kan leiden. Het productieproces van de nieuwe gereedschappen is wel kostbaar. Alleen al het maken van de groenling vergt 6 dagen. “Daarom moet je dit alleen daar inzetten waar de andere gereedschappen niet meer gebruikt kunnen worden.”

Op de Spinner SB precisie draaimachine draait Diamond Tooling Systems gehard chroomstaal met één wisselplaat tot een Ra waarde van 0,04 µm.

JAARBOEK

De Duitse specialist in diamantgereedschappen Diamond Tooling Systems gebruikt in het eigen testcentrum alleen Spinner machines voor het testen van nieuwe gereedschappen. De stap naar een demonstratie bij Limas Techniek, de Nederlandse vertegenwoordiging van Spinner, is dan ook niet groot. Op een Spinner TC 600 draait de gereedschapproducent Inconel 718 met een snijsnelheid van 300 meter per minuut met een speciale CBN wisselplaat. Op een VC 750 freest men gehard gereedschapstaal met Vc 400. En op een Spinner SB precisie draaimachine haalt men bij het draaien van gehard chroomstaal (62 Hrc) een Ra waarde van 0,04 µm. Voordraaien en nadraaien gebeuren met dezelfde PCBN wisselplaat met 3000 toeren, een voeding van 0,065 mm per omwenteling en een Ap van 0,2 mm. Hiermee vermijdt men een slijpbewerking.

aanzienlijk langere standtijden, gemiddeld 30%. Bovendien kan DTS met het laserbewerken 3D spaanbrekers aanbrengen of de snijkanten afronden. De spaanbreker kan aan elke bewerking worden aangepast, omdat de laser het 3D bewerken van complexe geometrieën toelaat in tegenstelling tot slijpen, dat geometrisch veel meer beperkingen heeft. De kleinste radius die men met de laser kan maken, is 0,02 µm (binnenradius) en 0,04 µm buitenradius. “Bij speciaal gereedschappen kunnen we veel verder gaan dan met vonkeroderen.” Een andere toepassing van de laser is het aanbrengen van mini pockets in de wisselplaat, waar koelsmeermiddel zich verzamelt zodat het gereedschap betere smerende eigenschappen krijgt. Ook bij het bewerken van composietmaterialen hebben de laserbewerkte gereedschappen een aanzienlijk langere standtijd dan geslepen wisselplaten. DTS heeft de lasertechnologie gezamenlijk met de fabrikanten van deze machines ontwikkeld.

Verspanen

Met ultraharde snijgereedschappen kunnen bewerkingen zoals slijpen vermeden worden, zelfs als zeer lage Ra waarden vereist zijn. Het vergt wel in de productie van de snijgereedschappen een andere aanpak. De laser speelt hierin een rol. Die geeft diamantgereedschappen een extra dimensie.

63

JAARBOEK

Verspanen

Maatje voor de CNC operator

64

Automatisering van CNC machines kan best nog laagdrempeliger en flexibeler.

Dat is de overtuiging van Theo Coffeng en Willem van Dam van Dymato.

Met de nieuwe co-bot van Hanwha Techwin halen ze een maatje voor de operator naar de productievloer. “Zo moet je de co-bot zien.

Als een verlengstuk van je medewerkers�, zegt Theo Coffeng. Dymato heeft met deze collaborative robot een primeur voor Europa.

De Nederlandse maakindustrie loopt voorop als het om automatisering gaat. In heel veel bedrijven staan industriële robots voor het beladen van de machines. En met het groeiend tekort aan vakmensen zal de vraag naar automatisering alleen nog verder toenemen. Theo Coffeng ziet dat al aan de aanvragen die Dymato krijgt voor CNC machines inclusief robotbelading. Tegelijkertijd ziet hij dat sommige bedrijven aarzelen met investeren in industriële robots voor het beladen van hun machines. Sommige ondernemers vrezen dat het programmeren en bedienen te lastig is; anderen vinden zo’n cel onvoldoende flexibel. En als je méér flexibiliteit toevoegt, loopt de rekening snel op. “Bovendien is er altijd afscherming nodig, ofwel met een hek ofwel met een laserscanner”, voegt Willem van Dam hier nog aan toe.

Flexibel en laagdrempelig De collaborative robot, oftewel de co-bot, is voor deze metaalbedrijven een oplossing om flexibel en laagdrempelig te automatiseren, vinden beiden. Dymato haalt als eerste de nieuwe co-bot HCR-5 van het Koreaanse Hanwha Techwin naar Europa. Het industrieel concern, waartoe ook de fabrikant van CNC draaimachines hoort, heeft verleden jaar deze co-bot op de Aziatische markt geïntroduceerd. Willem van Dam bestempelt deze HCR-5 als een aanvulling op de industriële robots, zoals Dymato deze samen met partners eveneens blijft leveren. “De scheiding tussen co-bot en industriële robot is heel duidelijk. Er is geen grijs gebied. Als je een payload nodig hebt van meer dan 12 kilogram, moet je een industriële robot kopen. Ligt de payload lager, dan is

Veilige co-bot Een punt waarop de Hanwha Techwin co-bot zich onderscheidt, is de veiligheid voor de medewerker die in de buurt komt. Typisch voor een co-bot is dat deze bij elke aanraking direct stopt. Willem van Dam: “Deze co-bot gaat echter verder. Zodra de co-bot in contact komt met een operator, stopt niet alleen de beweging, maar kan de operator ook gemakkelijk de co-bot van zich af duwen. Daarna zoekt de co-bot met een druk op de knop weer de juiste positie op.”

Vision op co-bot De Hanwha Techwin co-bot kan uitgebreid worden met verschillende opties, waar de besturing al op voorbereid is.

Bijvoorbeeld 2D en 3D vision. Met deze visionuitbreiding hoeft de robot niet eens aan CNC machinebesturing gekoppeld te worden, omdat de co-bot aan de signaleringslamp op de CNC machine herkent of een bewerking klaar is of niet. De co-bot opent dan zelf de machinedeur. Dit soort toepassingen typeren volgens Theo Coffeng en Willem van Dam de flexibiliteit van het systeem. Hierdoor zullen bedrijven de co-bot veel sneller van de ene machine naar de andere verplaatsen, afhankelijk van de drukte op dat moment. De co-bot kan zelfs een product uitnemen, draaien en weer opnieuw in een klauwplaat zetten voor de laatste bewerking als de machine geen overnamespindel heeft. Ook oudere CNC machines zijn zo eenvoudig te automatiseren, ongeacht de besturing die ze gebruiken. Willem van Dam verwacht dat bedrijven die met de Hanwha Techwin HCR-5 aan de slag gaan al snel de robot meer taken gaan laten doen, zoals afbramen of eventueel kwaliteitscontrole. “Doordat we geen stekkerverbinding met de machine nodig hebben, zijn we heel laagdrempelig. Maar je kunt de co-bot ook voor complexere bewerkingen inzetten en wel met een stekkerverbinding werken.” www.dymato.nl

JAARBOEK

De Hanwha Techwin HCR-5 co-bot laat zich eenvoudig inzetten bij meerdere machines. Daarmee is het een flexibele en laagdrempelige oplossing voor bedrijven die een industriële robot te weinig flexibel vinden.

de Hanwha Technwin co-bot de oplossing.” Allereerst vanwege de flexibiliteit. De co-bot kan namelijk gemakkelijk verplaatst worden van de ene machine naar de andere. “Dat willen jobbers. Ze hebben niet elke machine elke week vol zitten.” De co-bot kan net zo goed deze week worden ingezet om een CNC machine te beladen en volgende week medewerkers te ondersteunen met assemblagewerk. “Dit robotsysteem is echt veel laagdrempeliger”, stelt Van Dam. Dat wordt nog eens benadrukt in de wijze van programmeren. In principe wordt ook de HCR-5 geprogrammeerd via teach and learn: door met de hand de robot te bewegen, wordt de baan geprogrammeerd.

Hanwha Techwin biedt echter als optie path recording aan. In plaats dat slechts een beperkt aantal punten wordt geprogrammeerd, slaat de besturing automatisch de volledige baan op als programma.

Willem van Dam: “Er zit veel meer intelligentie in de robotbesturing dan bij de eerste generatie co-bots. Normaal zorgt de beweging van de ellenboog van een robot ervoor dat programmeren complex wordt. Met path recording wordt elk punt van de beweging die de operator met de hand maakt automatisch opgeslagen, inclusief de beweging van elke as.” Daar worden dan via een app eenvoudige handelingen zoals grijper open en dicht aan toegevoegd en daarmee is het programma klaar. Met de app kunnen programma’s worden opgeslagen, zodat ze in de toekomst direct kunnen worden opgevraagd als een bepaald werkstuk nog eens terugkomt.

Hanwha Techwin biedt eveneens de mogelijkheid om twee co-bots gezamenlijk een taak te laten uitvoeren. Ze worden dan op dezelfde manier geprogrammeerd en via één controller aangestuurd.

Verspanen

Dymato haalt als eerste Hanwha Techwin co-bot naar Europa

65

Tandwielen vanaf stafmateriaal

JAARBOEK

Verspanen

Vertandingen draaien op een draaifreescentrum: voor prototypes en kleine series is dit een alternatief om lange levertijden en hoge kosten van afwikkelfrezen te vermijden. Index zet hiervoor onder andere de nieuwe G220 in.

Ook de Index R200 en R300 draaifreescentra zijn geschikt. Om het gemakkelijker te maken, is er nu ook een speciale cyclus voor deze machine ontwikkeld inclusief software voor het programmeren.

66

Index Werke onderzoekt ook de mogelijkheid om op de draaicentra polygoon te gaan draaien. Deze technologie was tot de zomer van 2017 gepatenteerd, maar is sindsdien vrij toegankelijk voor iedereen. Een van de voordelen om zo’n polygoonverbinding, een van de sterkste verbindingen voor een naaf, op een draaicentrum te maken is dat beide onderdelen dan met hetzelfde bewerkingsproces gedaan kunnen worden.

Dat vertandingen het exclusieve domein zijn voor speciaalmachines en afwikkelfrezen, die tijd is voorbij. Voor middelgrote en grote series is deze combinatie economisch gezien nog altijd de beste.

Maar ook in de tandwielproductie nemen de aantallen af. En de doorlooptijden worden navenant korter, wat haast onmogelijk is wanneer je een speciale afwikkelfrees moet bestellen. En zeker in de machinebouw gaat het vaak om niet meer dan enkele tientallen stuks die nodig zijn. Machinebouwer Index-Traub kent deze problematiek uit eigen ervaring: lange levertijden voor kleine tandwielen. “Bovendien zijn er slechts weinig vertandingsmachines voor kleine tandwielen�, zegt Volker Sellmeier van Index-Traub.

Kleine series, kleine tandwielen. Die combinatie heeft de fabrikant van complexe draaicentra aangezet om de mogelijkheden van het draaien- en frezen van vertandingen op de eigen machines te onderzoeken. Met een positief resultaat. De ervaring is er al enkele jaren, maar was tot het midden van 2017 exclusief voor een klant.

Sinds kort is de technologie vrijgegeven voor alle klanten.

Eventueel kan de koeling door het gereedschap lopen, afhankelijk van de materialen die men bewerkt.

JAARBOEK

Vertandingen Een bijkomend voordeel van deze manier van vertanden is dat de kegeltandwielen compleet kunnen worden afgewerkt vanaf stafmateriaal. Er kunnen dus ook series vrijwel onbemand worden geproduceerd. Specialisten zullen tegenwerpen dat de kwaliteit minder is dan met een afwikkelfrees op een vertandingsmachine, maar dat is relatief, vindt Volker Sellmeier. “Veel constructeurs weten nauwelijks wat de IT klassen precies inhouden en schrijven standaard IT5 voor. Net zoals passinggaten vaak op een tekening staan zonder dat men zich realiseert wat dit betekent. De kwaliteit ligt bij ons weliswaar lager, maar de kwaliteit die je nodig hebt, hangt helemaal af van de toepassing.” Index kan tot IT5 gaat, maar in de praktijk blijkt een IT3 kwaliteit meestal voldoende.

Dat men dergelijke kwaliteiten haalt, heeft alles te maken met de stabiliteit van onder andere de nieuwe generatie G220. Qua kostprijs per tandwiel is bij grotere aantallen de Index R200 het beste alternatief. “Op de R200 kun je uitsluitend vertandingen draaien. Doordat wij op deze machine twee tandwielen gelijktijdig produceren, zijn we ongeveer een derde sneller dan een vertandingsmachine.”

Verspanen

Kegeltandwielen Index biedt de cyclus aan op zowel het type R machine als de nieuwe G220. De voorwaarde is namelijk een elektrische spindel.

Het gaat om kegeltandwielen die op de machine gefreesd kunnen worden met een ashoek tussen de 15,5 en 25 graden, ofschoon eventueel ook afwijkende hoeken mogelijk zijn. Omdat de meeste draaiers geen specifieke kennis van vertandingen hebben, is de cyclus gekoppeld aan een online berekeningsmodule. Hierin kan de constructeur vrij eenvoudig het tandwiel opbouwen. “We hebben een stukje werkvoorbereiding geautomatiseerd”, legt Sellmeier uit. Het ingeven van enkele parameters is voldoende.

De software doet alle andere berekeningen en geeft ook direct de totale productietijd aan. Ook aan de hardwarekant heeft Index enkele zaken ontwikkeld. Om de tandwielen compleet af te kunnen werken in de machine én de nauwkeurigheid te meten, is er een speciale meetkop ontwikkeld. Hiervan is er één voor convexe en een voor concave flanken. Hiermee kan elke flank van een tandwiel afzonderlijk worden gecorrigeerd. Hiervoor is dus wel een gereedschapwissel in de machine nodig, maar de totale tijdwinst is zo groot dat dit verlies amper noemenswaardig is. Als gereedschap zet de machinebouwer een houder in met 6 snijplaten van gecoat hardmetaal. “Anderen doen dit dikwijls met HSS platen. Wij zijn altijd sneller door de hogere snijsnelheden”, aldus de verspaningsspecialist bij Index. Hoe veel sneller, dat hangt af van de toepassing die gemaakt wordt. Een factor 5 sneller is de G220 al gauw voor een R5 tandwiel. Maar de grootste winst zit vooral in het feit dat een extra investering in speciale tooling wordt vermeden. Qua nauwkeurigheid komen de drie Index machines tot IT5; qua grootte van moduul 0,6 tot moduul 4 mm.

Index heeft de G-lijn uitgebreid. De G200 is een draaifreescentrum met een freescapaciteit die dankzij de freesspil met 22kW (7200 toeren) en 52 Nm koppel behoorlijk is. Deze freesspil zit aan de andere kant van de zwenkkop.

Dankzij de geïntegreerde B-as kan men snel wisselen van draai- naar freesbewerking. De G220 is een groter broertje met als belangrijk verschil dat deze machine ruimte biedt aan 70 of maximaal 140 freesgereedschappen (6 bij de G200).

Het C-frame waarop de machine gebaseerd is, zorgt voor de stabiliteit bij langdurige inzet van het draaifreescentrum.

67

JAARBOEK

Verspanen

Onbemande klauwwissel

68

Automatiseren ĂŠn flexibel blijven produceren: dat gaat best samen. Bijvoorbeeld als de robot de klauwplaat van een multitasking machine wisselt. Kitagawa heeft een systeem ontwikkeld zodat slechts een deel van de klauwplaat gewisseld hoeft te worden. RoboJob is de eerste systemintegrator die het systeem toepast.

Vierkante meter Doordat RoboJob ervoor kiest om in de hoogte te werken (tot maximaal 6,5 m) speelt het in op het nijpend plaatsgebrek bij veel verspanende bedrijven. Hierdoor kan op amper 1 vierkante meter 5 ton opslagruimte worden geleverd, verdeeld over zowel kanban voorraad ruw materiaal, pallets met opspanmiddelen of verschillende klauwplaten. In het systeem zitten meerdere veiligheidscontroles. Zo worden het gewicht en de hoogte van elke lade gemeten voordat deze terug wordt geplaatst om

JAARBOEK

Verspanen

Het basisdeel van de klauwplaat blijft op de machine. De robot wisselt het deel met de drie klauwen voor de opspanning van telkens andere diameters materiaal. Het systeem vergrendelt met een extra trekstang het verwisselbare deel aan het vaste deel dat in de machine blijft zitten. Vooralsnog gaat het om een 250 mm grote klauwplaat. De Japanse fabrikant werkt aan een grotere klauwplaat op basis van hetzelfde concept. Deze wisselmogelijkheid voegt extra functionaliteit toe aan het compacte automatiseringssysteem Tower dat de Belgische system integrator op de EMO 2017 voor het eerst toonde. Want behalve werkstuk- en palletbelading doet de robot nu ook het wisselen van de opspanmiddelen automatisch.

Dat doet RoboJob met de Tower niet enkel met de klauwplaten van Kitagawa, maar ook met klauwplaten van andere merken of opspanpalletten bij freesmachines. In de meest uitgebreide versie wisselt de robot ook nog de gereedschappen in de CNC machine.

69 overbelasting te voorkomen. De hoogte wordt tevens automatisch gemeten en aan de hand hiervan wordt de plaatsbenutting in de Tower geoptimaliseerd. Door de compacte bouw staat de robot zelf - in varianten tot een hefgewicht van 200 kg - volledig naast de toegangsruimte van de machine, zodat deze maximaal toegankelijk blijft. Een uitbreidingsmogelijkheid van het systeem is een tweede lift, die dan aan de andere zijde komt te staan. De andere lift wordt door de operator gebruikt voor het wegnemen van afgewerkte onderdelen, het aanvullen van Kanban voorraad ruwe producten en gereedschapwisseling als de standtijden zijn verstreken. www.robojob.eu

JAARBOEK

Verspanen 70

De procesengineer in de verspaning

JAARBOEK

Verspanen

Door het onderwijs te veranderen, kan de sector een dubbelslag maken. De vijver waaruit bedrijven vissen wordt groter. En de jongeren die uitstromen zijn veel beter toegerust voor het nieuwe werken in de verspaning. Dat ze minder directe verspaningskennis paraat hebben, vindt Arjan van Wijngaarden geen belemmering.

71

JAARBOEK

Verspanen

De verspaner wordt een procesengineer. Dat was afgelopen jaar de slotsom van twee discussieronden die OOM organiseerde om zicht te krijgen op de toekomst van het vak. Arjan van Wijngaarden, tegenwoordig als projectmanager bij het Techniek College Rotterdam bezig met de ontwikkeling van een nieuwe opleiding, was één van de deelnemers.

72

Voor Arjan van Wijngaarden komen een heleboel ontwikkelingen in de verspaning niet als een verrassing. Hij zag ze jaren geleden als directeur van FMI Machining al aankomen. “Ik spreek dan ook liever over procesengineers dan verspaners.” Noch het onderwijs noch het brede bedrijfsleven heeft dat opgepakt, constateert hij nu. Er wordt nog steeds veel waarde gehecht aan degelijk vakmanschap.

Weten wat er gebeurt als een beitel het materiaal ingaat. Anno 2018 is CNC verspaner echter een knelpunt beroep. In de Rijnmond, waar hij zich begeeft, stromen amper nog leerlingen in. En de techniekscholen vinden een opleiding verspaning eigenlijk maar duur. “Bedrijven hebben de mensen nodig, maar met 8 leerlingen die instromen, kun je geen 27 machines, docenten en instructeurs bekostigen”, zegt Arjan, verwijzend naar de situatie bij het Techniek College Rotterdam.

Andere doelgroep Het opleidingsinstituut heeft hem aangetrokken om een nieuwe verspaningsopleiding uit de grond te stampen. De eerste pilot loopt. Die wijkt nogal af van wat gangbaar is. Arjan - “ik kom uit het bedrijfsleven en heb altijd met mijn poten in de krullen gestaan” vindt dat het onderwijs nog teveel in vaste structuren denkt. Eerst het ene afronden voordat je het volgende kunt doen. Past dat nog wel bij de jonge generatie? Is het echt nog nodig dat je eerst conventioneel leert frezen voordat je naar een CNC machine gaat?

“We hebben eigenlijk behoefte aan een BOL 4 middenkader productieengineer”, vat hij de personele behoefte van de komende jaren samen. Deze vakmensen gaan processen aansturen. Hij ziet dit als een uitgelezen kans om een ander type medewerkers naar de verspaning te halen. Jongeren met een havo-diploma, hbo dropouts die de opleiding te theoretisch vinden, vmbo kader. Door de opleiding aantrekkelijk te maken voor dergelijke doelgroepen, wordt de vijver waaruit de sector kan vissen groter. Dat ze dan minder klassieke verspaningskennis meenemen als ze in het bedrijf komen, vindt hij minder erg. “Bij diverse projecten namen we jaren geleden al technische havisten en BOL 4 studenten aan voor een nieuwe robotcel. Die leerden in sneltreinvaart het proces.

Alleen: verspanen konden ze niet. Maar binnen een jaar kregen we ze op het niveau dat 80% van de normale instroom nooit haalt.”

Dat is de omslag in het denken die de branche moet maken. De noodzakelijke verspaningskennis doen deze jongeren on the job op. Met moderne middelen zoals CADCAM software kun je ook leren verspanen. Dat hoeft niet langer achter een draaibank om te voelen wat er gebeurt. Arjan van Wijngaarden pleit voor een fundamenteel andere aanpak. Stop met de klassieke weg die hij zelf ook 30 jaar geleden heeft afgelegd. “Goed verspanen leer je bij en van een gereedschappenleverancier en van je collega’s. Daar kan geen school tegenop.” Een basis heb je nodig, dat klopt. “Maar als je iemand op niveau 3 wilt krijgen, moet je dan nog conventioneel verspanen doen? Of kun je dat overslaan.” In de voorbereiding van de pilot bij het Techniek College heeft Arjan dat uitvoerig bekeken.

“Waarom leiden we jongeren nog op zoals we dat 40 jaar geleden ook deden?”

In de nieuwe opzet stappen de jongeren nog voor de kerstvakantie over naar CNC technologie. “Ons doel is ze zo snel mogelijk achter de CNC machine te krijgen.”

Andere rol bedrijfsleven Wat in deze pilot ook afwijkt van de gebaande paden, is de rol van het bedrijfsleven. Mede hiervoor is hij binnengehaald voor de nieuwe opleiding. “Het probleem van het onderwijs is dat het geen geld meer heeft voor praktijkonderwijs.” Daarom heeft het verspanend onderwijs het moeten afleggen tegen andere metaaltechnieken, zoals lassen. “Verspanen vergt veel meer kennis en dure middelen.”

Dat moet ook de sector zich aanrekenen. “We hebben dit met zijn allen laten gebeuren.” Daarom pleit hij voor veel meer samenwerking tussen de sector en het onderwijs. “En aangezien het belang voor het bedrijfsleven het grootste is, moet dat de eerste stappen zetten.”

Bedrijven kunnen middelen, zoals machines en CAM software beschikbaar stellen, maar ook kennis in de vorm van gastdocenten en tutoren. De scholen zorgen voor de onderwijsinhoudelijke kant: toetsen, crebo-erkenningen, borgen van de onderwijskundige kwaliteit et cetera. Het probleem dat hij ziet, is dat er op bestuurlijk vlak weliswaar samenwerking bestaat tussen onderwijs en bedrijfsleven, maar dat je juist op het niveau daaronder de contacten nodig hebt om iets van de grond te krijgen. “Als je op dat niveau niet elkaars behoeften kent, gebeurt er niks.”

Ruimte zat voor innovatie Het is vooral ook een kwestie van durven een andere kant op te gaan. “Nu heeft iedereen een veilige werkmethode en blijft men ver van de buitenlijnen weg. De kwalificatiedossiers bieden echter zat ruimte voor innovatie. Ik kom in de boeken nog steeds over bimetaal tegen. De riedel die ze elk jaar afdraaien zit diepgeworteld. Dat gaan we hier veranderen.” Arjan van Wijngaarden is met name in 010 bezig. Daar is van de drie opleidingsplaatsen enkele jaren geleden er nog één over voor het vak verspaning. “De meeste leerlingen kennen het woord niet eens meer. Omdat de docent verspaning op het vmbo is vervangen door iemand die geen verspaner is.” Hij is soms jaloers op de Brainportregio. “Ik mis die aanpak hier. Het bij elkaar brengen van de twee werelden blijft hier lastig. Elkaars bioritme onderling afstemmen is complex, maar biedt veel kansen.” www.techniekcollegerotterdam.nl

Hainbuch heeft een verwisselbare spantang die door de robot kan worden gewisseld, eindelijk vrijgegeven. De fabrikant gebruikt de spantang met aanslag al langer in de eigen productie.

Hainbuch vindt het wisselen van de hele klauwplaat geen goede oplossing, omdat dit een te zware robot vergt. De vraag is of de extra investering in een robot met een hogere payload dan nog rendabel is.

Om toch de flexibiliteit voor kleine series te bieden, is de verwisselbare spantang ontwikkeld die voor de robot wel licht genoeg is. De werkstukaanslag wordt met het spanmiddel gewisseld. Het Hainbuch systeem is zo sterk vereenvoudigd dat alleen een pneumatische aansluiting nodig is, iets dat in elke CNC machine wel beschikbaar is. Het systeem werkt met alle gangbare machinebesturingen. In de opstelling op de EMO betrof het een DMG Mori CTX draaimachine waaraan een 2Go robotlaadsysteem van DMG Mori gekoppeld was. Ook bestaande robotcellen van andere leveranciers kunnen met het spanwisselsysteem worden uitgerust. www.bisspecials.com

www.youngcuttingtools.nl

JAARBOEK

Hainbuch: robot wisselt spantang

Young Cutting Tools wil zich verder ontwikkelen tot een kennispartner voor de verspanende industrie. “We denken mee over het verbeteren van de productie, het verlengen van standtijden en het verkorten van wisseltijden. Hiermee onderscheiden we ons duidelijk van catalogusverkopers. We brengen onze kennis over de toepassingen samen met de klant in praktijk”, zegt René van Ommen van Young Cutting Tools. Het bedrijf heeft een vliegende start gemaakt met de exclusieve vertegenwoordiging van YG-1. Het Koreaanse merk heeft aangekondigd sterk te willen groeien in Europa. YG-1 is bezig met het opzetten van een ondersteuningscentrum in Duitsland en verhuist op termijn de distributie vanuit Frankrijk naar Duitsland. Young Cutting Tools kon altijd al rekenen op applicatieondersteuning van YG-1 en dit zal door deze ontwikkelingen alleen maar beter worden. “We zullen nog meer hun technische mensen inschakelen”, zegt René van Ommen. YG-1 heeft onlangs de nieuwe lijn Titanox Power geïntroduceerd. Dit is een lijn gecoate hardmetalen frezen voor het highspeed bewerken van exotische materialen zoals titanium, inconel en RVS-soorten. Naast YG-1 vertegenwoordigt de onderneming ook merken zoals Korloy (hoogwaardige wisselplaten), Gerardi (spantechniek), Avantec (diverse gereedschappen voor volume verspanen), Mitutoyo (meetgereedschappen), Nine9 (afbraam-, grafeer- en centergereedschappen), AMF (spanmiddelen) en Ecoroll (rollend polijsten). “Onze leveranciers hebben de ambitie om door te groeien en die ambitie hebben wij ook. Niet groeien om het groeien, maar om de door ons nagestreefde kwaliteit te (blijven) leveren, heb je wel enige omvang nodig.”

Verspanen

Young Cutting Tools zet in op adviesrol

73

JAARBOEK

Verspanen 74

Verspaning met uitsterven bedreigd? Dat laat OOM niet gebeuren Het vak verspaning dreigt uit te sterven. Met die noodkreet heeft OOM, de O&O-organisatie voor de metaalbewerking, zich tot de landelijke media gewend. De noodkreet heeft in elk geval veel gespreksstof doen opwaaien, zowel in de sector zelf als in het onderwijs. Maar is dat voldoende om het tij te keren?

JAARBOEK

Verspanen

“Door het gesprek met ondernemers aan te gaan, realiseren ze zich dat ze scholing niet voor zich uit kunnen blijven schuiven”

75

Michiel Jansen, regiomanager bij OOM: bewustzijn dat er iets moet gebeuren aan de lage instroom in het verspaningsvak is zeker ontstaan in de themaperiode.

OOM heeft afgelopen zomer twee uitgebreide discussiebijeenkomsten gehouden met zowel verspaners, mensen uit het onderwijs en vertegenwoordigers van leveranciers en brancheorganisaties. Op basis hiervan is het rapport Verspanen Verandert geschreven, dat breed is verspreid onder bedrijven en het onderwijs. Er is ook een special van OOM’s kwartaalmagazine Metaaljournaal aan de verspaning gewijd. Maar bovenal is er een half jaar lang extra geïnvesteerd in verspaning gerelateerde cursussen en opleidingen. Cursisten kregen een hogere bijdrage in de cursuskosten. OOM doet dit niet zonder redenen. Door automatisering en technologische ontwikkelingen verandert het verspanende beroep in hoog tempo. Het beroepsonderwijs kan dit maar moeilijk bijbenen. Hierdoor blijft de instroom van nieuwe verspaners achter, terwijl bedrijven het drukker hebben dan ooit en de vergrijzing komende jaren gaat toeslaan. OOM noemt deze ontwikkeling zorgwekkend; de toekomst van verspanende MKB-bedrijven vraagt juist om een deltaplan voor instroom en ontwikkeling van vakmensen.

Aanvraag cursussen overtreft doelstelling Heeft al deze aandacht effect opgeleverd? Michiel Jansen, een van de tien regiomanagers bij OOM: “De intensieve benadering van deze branche en het in gesprek gaan over de ontwikkelingen

met de bedrijven, heeft zeker geresulteerd in meer bewustwording.

Zowel bij bedrijven als bij OOM-medewerkers.” De interesse voor de cursussen heeft zelfs de doelstelling overtroffen. Ruim 400 verspaners hebben in de themaperiode een cursus of training in hun vakgebied gevolgd. Op zich een positief punt, als je bedenkt dat in de Benchmark Verspanen vorig jaar naar voren kwam dat opleiding amper aandacht kreeg. Een derde van de gevolgde cursussen zijn CADCAM-cursussen en nog een derde zijn gerelateerd aan cursussen CNC draaien/freezen. “Met name de eerste categorie kan te maken hebben met (toekomstige) vernieuwingen binnen het bedrijf”, zegt Michiel Jansen.

Tips: • • •

Bespreek effecten van de technologie op de werkvloer Als gehele organisatie werk je samen slimmer De verandering komt er niet alleen technologisch aan; ook organisatorisch en qua vakmanschap.

JAARBOEK

Verspanen

Training on the job helpt frezers Polderstaal efficiënter te werken

76

Polderstaal Producties in Emmeloord is een van de bedrijven die gebruik heeft gemaakt van het aanbod van OOM voor training on the job. En dat is goed bevallen, zegt Arnold Schurink, CNC frezer bij het metaalbedrijf. “Ook al werk je nog zo lang in de verspaning, je loopt altijd rond met vragen.

Gebruik je de goede gereedschappen, programmeer je efficiënt, enzovoorts. Als er dan een specialist is die tijdens je werkzaamheden met je meekijkt, die tips geeft om je te verbeteren en je bevestigt in wat je goed doet: dat is heel prettig.” De reden om deze scholing te starten, is vooral de nieuwe machine geweest met Heidenhain besturing. “We vroegen ons al een tijdje af hoe we sommige bewerkingen makkelijker konden uitvoeren. We maken meerdere producten op de machine, die veel op elkaar lijken. Dezelfde bewerkingen komen erin terug. We hebben de trainer onze producten laten zien en gevraagd hoe dat efficiënter kan, want voor elk product schreven we een nieuw programma.” Dat hebben de frezers inmiddels geleerd. De training on the job levert dus direct rendement op.

Training on the job Daarnaast heeft een aantal bedrijven gekozen voor training on the job. Hun medewerkers krijgen aan de machine scholing. Tijdens de expertmeetings is dit nadrukkelijk als onderwijsvorm aanbevolen.

Het is een efficiënte leervorm, omdat het direct over de dagelijkse praktijk gaat. Daarnaast is de medewerker niet de gehele dag afwezig. Hij kan tijdens het leren deels zijn werk doen. Speciaal voor de actieperiode heeft OOM een aanbod ontwikkeld samen met Mikrocentrum en STODT Toekomsttechniek. Aanvankelijk leefde bij OOM het idee dat bedrijven massaal hiervan gebruik zouden maken. Michiel Jansen: “De themaperiode is toch te kort geweest om deze vorm van opleiden in een drukke tijd voldoende onder de aandacht te brengen. Daarom blijven we deze vorm van opleiden aanbieden. Zeker omdat werkplekleren, het van elkaar leren, steeds

Verspaners maken gretig gebruik van cursusaanbod met korting meer vorm krijgt bij bedrijven.” Hebben bedrijven het dan te druk met orders om voldoende aandacht aan scholing te schenken? De OOM regiomanager sluit niet uit dat dit in een aantal gevallen zo is. Toch is hij positief voor de toekomst. “Het is op dit moment bij een aantal bedrijven zeker een geldig excuus om vanwege een volle orderportefeuille minder aandacht voor scholing te hebben. Maar door het gesprek erover te hebben, realiseren bedrijven zich dat ze dit niet voor zich uit kunnen blijven schuiven.”

Bedrijf doorlichten De derde pijler onder het aanbod was de mogelijkheid om met een adviseur van adviesbureau PKM en een regiomanager van OOM het bedrijf door te lichten. Een aantal bedrijven is hiermee gestart.

“Het aanbod van PKM vraagt van bedrijven meer tijd. Zowel in besluitvorming om dit traject op te starten als in de uitvoering. Daarom kunnen bedrijven nog tot eind juni 2018 gebruik maken van het OOMaanbod”, zegt Jansen. Daarna blijft PKM als organisatieadviesbureau, gelieerd aan de Koninklijke Metaalunie, uiteraard beschikbaar. Maar dan vervalt de extra financiële projectbijdrage van OOM. Groot vraagstuk Hoewel OOM in haar businessplan ervoor gekozen heeft elke themaperiode een andere sector in de schijnwerpers te zetten, laat het de verspaning niet los. OOM blijft zich intensief bezighouden met de ontwikkelingen in deze branche. “We staan samen met de branche voor een groot vraagstuk als we het hebben over de instroom van nieuwe vakmensen. Een knelpunt dat aandacht vraagt en waar we gedurende deze themaperiode de eerste stappen in hebben gezet.”

De noodkreet is slechts een begin om aandacht te vragen voor de te lage instroom, zegt Michiel Jansen. Want het beroep van verspaner laten uitsterven? Dat laat men niet gebeuren. Veranderen is prima, maar de verspaning blijft. www.oom.nl

Bedrijfsleven en beroepsonderwijs moeten intensief samenwerken Erik Yperlaan, directeur OOM, heeft in de noodkreet over de verspaning gepleit voor een betere samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijs. “Dit beroep heeft alleen toekomst als beroepsonderwijs en bedrijfsleven intensief gaan samenwerken aan een aantrekkelijker en up-to-date onderwijs. Dat betekent dat scholen flink moeten investeren in beter aansluitend onderwijs en bedrijven daarin veel meer als klankbord moeten gaan gebruiken.

Bedrijven moeten zich op hun beurt meer verantwoordelijk gaan voelen voor de inhoudelijke kwaliteit van het onderwijs. En daarnaar handelen. Om de vraag naar nieuwe medewerkers enigszins te kunnen invullen, zal er ook nagedacht moeten worden over het aantrekken van medewerkers uit andere beroepen.”

EOS heeft in Düsseldorf het EOS Innovation Center geopend. Het is het eerste op het Europese vasteland en richt zich onder meer op de Benelux. De fabrikant van 3D metaalen kunststofprinters wil van hieruit de maakindustrie doelgericht ondersteunen in het ontwikkelen van applicaties voor 3D printen.

“Veel bedrijven begrijpen de meerwaarde van de technologie nog onvoldoende. Daarom geven wij onze ervaringen door om de leercurve te versnellen. Hier hebben de bedrijven een complete infrastructuur waar we gezamenlijk applicaties kunnen ontwikkelen, testen en daarna de productie opschalen”, aldus EOS CEO Adrian Keppler bij de opening. EOS wil met deze innovatiecentra de toepassing van 3D printen in een versnelling brengen.

EOS kiest voor een agile werkwijze. Een team van engineers en AM specialisten gaat samen met de klant aan de slag om de applicatie te ontwikkelen voor de 3D printers. Dit kunnen bedrijven zijn met AM ervaring maar ook zonder. De applicaties worden vervolgens geproduceerd en getest op de apparatuur die in het innovatiecentrum beschikbaar is.

Naast twee M290 3D metaalprinters is dat ook een EOS machine voor het 3D printen in kunststoffen en een compleet ingerichte testruimte. Een van beide M290 metaalprinters is voorzien van zowel het EOS Meltpoolsysteem als Exposure OT (optische tomografie) voor de kwaliteitscontrole. In de testruimte is onder andere een meetsysteem van Alicona beschikbaar, waarmee de Sz en Sa waarde van de geprinte werkstukken kunnen worden gemeten. Met het systeem wordt de oppervlaktekwaliteit in 3D gemeten, in tegenstelling tot de traditionele 2D Rz waarde. Jeroen Bender en Henny ten Pas van Bender AM zijn blij met de keuze voor Düsseldorf als vestigingsplek. Juist voor de industrie in de Benelux en zeker de high tech en medische maakindustrie in het oosten en zuiden van Nederland, betekent dit dat dichtbij een complete infrastructuur beschikbaar is. “Dit EOS Innovation Center verlaagt de drempel voor de industrie om met 3D printen te starten enorm. Voor Nederland is dit een ideale locatie”, zegt Jeroen Bender. www.benderam.nl

www.haimer.de

JAARBOEK

EOS verlaagt drempel voor 3D printen

Haimer introduceert een nieuwe lijn krimphouders voor draaimachines.

De ER16- en ER 25-Konus brengen de voordelen van krimphouders naar de revolver met aangedreven gereedschappen in draaibanken. Tot nog toe zag je deze technologie echter alleen terug bij gereedschaphouders voor de freesmachines. De krimphouders onderscheiden zich van andere gereedschaphouders door de hogere radiale rondloopnauwkeurigheid. Hierdoor vermindert het risico op trillingen, wat een positief effect heeft zowel op de standtijd van het gereedschap als de oppervlaktekwaliteit van het werkstuk. Een optie voor deze houders is het Cool-Jet systeem van Haimer. Dit zorgt ervoor dat het koelsmeermiddel nauwkeurig op het snijvlak terecht komt. Een andere noviteit bij Haimer is de spantang met Haimer Duo-Lock interface voor draaimachines.

Deze modulaire houders zijn zo nauwkeurig en stabiel dat gereedschapkoppen in de machine gewisseld kunnen worden.

Verspanen

Haimer krimphouders voor draaimachines

77

JAARBOEK

Verspanen 78

Make MT Langdraai automaten - Kortdraai automaten - Meerspil automaten - Rondtakt automaten Make Machining Technology - A.- van Leeuwenhoekweg - Drunen automaten - 0416-320068 Make MT Langdraai automaten Kortdraai automaten 18 - Meerspil - Rondtakt automaten

www.make-mt.nl

Make Machining Technology - A. van Leeuwenhoekweg 18 - Drunen - 0416-320068 Make MT Langdraai automaten - Kortdraai automaten - Meerspil automaten - Rondtakt automaten Make Machining Technology - A. van Leeuwenhoekweg 18 - Drunen - 0416-320068

www.make-mt.nl www.make-mt.nl

MBO ● HBO ● BBL ● MAATWERK

dé technische bedrijfsopleider

STODT is een zelfstandig kenniscentrum en praktijkopleider dat bedrijven in de maakindustrie helpt om hun engineering- en productieprocessen te verbeteren en

zo een blijvend hoger rendement te behalen.

Praktijklocatie Hengelo

Slim kiezen is investeren in de toekomst!

Locaties in Hengelo en Best

WWW.STODT.NL

T. 088-0112345

Analoog aan zeecontainer Stephan Thomas, co-founder en chief strategy officer: “De zeecontainer heeft de wereldwijde handel die we vandaag kennen, mogelijk gemaakt door veiligheid, standaardisatie en traceability. Datzelfde doen wij nu met digitale files.” De software van Identify3D zorgt in de totale workflow, van design tot en met

productie voor de juiste beveiliging en documentatie. Daarmee is de startup uit San Francisco de enige die een end-to-end encryptie oplossing biedt. De encryptie software voldoet aan de strenge eisen die het Amerikaans leger stelt. Identify3D zorgt ervoor dat in elke fase van het proces alleen datgene gebeurt dat de opdrachtgever heeft goedgekeurd. Concreet betekent dit dat informatie over bijvoorbeeld de machine waarop een product gemaakt wordt, in de file zit opgesloten. Daarmee dekt men het risico op kopiëren af. Stephan Thomas vindt de maakkant van het verhaal minstens zo belangrijk. “Bij spare parts wil je dat over een paar jaar het product op dezelfde wijze gemaakt wordt. Die informatie ligt opgesloten in de licentie die wij meesturen.” De repeatability in de productie verbetert. De specifieke kennis hoe een product gemaakt wordt, ligt opgeslagen in de licentie die de software meegeeft. Thomas: “Op deze manier ontkoppelen we de kwaliteit van het productieproces van de kwaliteit van de operator aan de machine. Deze technologie is onmisbaar wil je Industrie 4.0 echt mogelijk maken.”

Identify3D werkt dan ook nauw samen met partijen zoals Materialise en Siemens, maar ook printerfabrikanten zoals Renishaw en EOS. Siemens gaat als eerste de Identify3D software integreren in de Sinumerik besturing en in de nieuwe release van Siemens NX en NX for AM.

JAARBOEK

In de toekomst zullen orders steeds vaker op online platformen worden afgewikkeld. Net zoals distributed manufacturing modellen ontstaan. Hoe beveilig je dan data uitwisseling in de keten?

In plaats van containerschepen die de wereldzeeën oversteken om fysieke producten van A naar B te brengen, vliegen in de toekomst digitale files over het wereldwijde web. We gaan digitale 3D modellen en datafiles versturen. Distributed manufacturing is hiervan de ultieme vorm: bedrijven beschikken over met elkaar verbonden productiecentra en produceren dichtbij de locatie waar een onderdeel nodig is. Kaak Group gaat zo’n model opzetten in de 3D Print Technology Centers die het onlangs heeft aangekondigd. De vraag die steevast opduikt als zoiets ter sprake komt, is: hoe beveilig ik mijn data? Hoe voorkom je dat een toeleverancier in zo’n platformeconomie stiekem een paar componenten extra maakt? Of dat er namaakproducten op de markt komen? Voor de oprichters van het Amerikaanse Identify3D is dat slechts één reden geweest om het bedrijf te starten.

Repeatability en traceability zijn twee andere argumenten waarom speciale softwareoplossingen nodig zijn.

Verspanen

Veilig data delen in de keten

79

JAARBOEK

Verspanen

STODT bouwt smart industry leerfabriek 80

STODT slaat een andere weg in. Er komt een moderne, digitale, verspanende geautomatiseerde fabriek. In deze leeromgeving kan de maakindustrie ervaren wat smart industry betekent. Procesdenken en digitalisering zijn de nieuwe sleutelwoorden.

Bij STODT heeft men de handen vol aan het opleiden van CNCverspaners. Er is zelfs een tweede locatie geopend in Best (Noord-Brabant). De verspaningstechnologen (niveau 4), zijn de vakspecialisten die de verspanende industrie hard nodig heeft.

Ook in de toekomst, als de productie er heel anders gaat uitzien, denken Jeroen Rouwhof, directeur, en Bob Selker, projectleider.

Waar in de niet-geautomatiseerde productie optimalisatie vooral plaatsvindt in en rond de machine, zien ze al enige tijd een verschuiving richting het voortraject. Hier, waar werkvoorbereiding en CADCAM een belangrijke rol vervullen, zal in eerste instantie de optimalisering en digitaliseringsslag moeten plaatsvinden. Hoe koppel je verschillende databases, systemen en fysieke machines aan elkaar? Wat doe je met al de data die je verzamelt? En vooral, hoe zorg je ervoor dat je personeel klaar is voor wat er komt? Hoe bereid je je personeel hierop voor, zodat zij meekunnen met de ontwikkelingen? Zelfs het HR beleid moet anders.

Bob Selker.

Procesoptimalisatie “Het gaat om procesdenken�, zegt Bob Selker. Die stap hebben nog maar weinig bedrijven integraal doorgevoerd. De meeste bedrijven zijn bezig met deeloplossingen. Hij geeft een

Leerfabriek Deze ontwikkeling vraagt om een ander type medewerker. Jeroen Rouwhof: “We hebben verspaners. We willen graag mensen die geleerd hebben het proces in te richten. Welke software kies je?

Welke automatisering kies je? Welke gereedschappen kies je, welke opspanmiddelen?” STODT pakt dit op twee manieren op.

Cursorisch onderwijs en oprichten van de Leerfabriek, een hybride leeromgeving. STODT ontwikkelt modules om medewerkers de juiste competenties aan te leren. Bedrijven laten hiermee hun medewerkers stap voor stap doorgroeien. De tweede stap is het inrichten van een leerfabriek voor Smart Industry verspaning.

Daarvoor is samenwerking gezocht met onder andere Siemens.

Siemens NX en Teamcenter worden de backbone in de STODT fabriek. “Niet om dit als norm neer te zetten, wel om bedrijven te laten zien en ervaren wat het betekent als je papierloos gaat werken en je het proces centraal stelt”, legt Jeroen Rouwhof uit.

“We willen aan het MKB concepten tonen. Uiteindelijk kiezen zij zelf.” Hij merkt dat de industrie zo’n leeromgeving mist. Ze missen een volledig gedigitaliseerde productieomgeving met moderne CNC verspanende machines waarin de studenten aan de knoppen kunnen draaien en zien welk effect dit op het proces heeft. Een fabriek waar database gebaseerd CAM programmeren de standaard is, orders direct vanuit het ERP systeem naar de machines worden gestuurd en automatisch worden afgemeld zodra de order gereed is. Inmiddels is ook de volgende hardware aangeschaft: CNC machines DMG Mori DMU 50 derde generatie en DMG CTX Alpha 500 met subspil, y-as en aangedreven gereedschappen. Dit is aangevuld met industriële robots en cobots en een 3D printer. Geen complexe metaalprinter, wel een kunststof, dit ter ondersteuning van het verspanende proces om bijvoorbeeld snel grijpervingers voor de robot of een mal te printen.

“Het gaat om het ontdekken van concepten.”

Nieuwe doelgroepen Zoals Jeroen Rouwhof en Bob Selker aangeven, is in de Smart Industry fabriek hardware en software aanwezig, dit alleen is niet bepalend voor het rendement van een verspanende organisatie.

Uiteindelijk gaat het om de moderne vakman die de processen kan inrichten en optimaliseren, die het hele proces overziet. De vakman die mee- en vooruitdenkt, zelfstandig, flexibel is en denkt in het bedrijfsbelang. Jeroen Rouwhof: “Als STODT hebben we meegedaan aan een EU-project inzake cobots en veiligheid. Daarin werd duidelijk dat de mens de grootste beperkende factor is. Het ontbrak medewerkers aan kennis en verdieping. Dit is niet anders bij medewerkers in de verspanende industrie.” Jeroen Rouwhof denkt dat de nieuwe concepten zoals STODT die in de leerfabriek demonstreert, het vak aantrekkelijk maakt voor een andere groep medewerkers. De procesdenker hoeft niet per se een verspaner te zijn die het vak nog aan de conventionele machine heeft geleerd.

De verspanende kennis zal steeds meer in systemen geborgd gaan worden. En wat ze aan kennis over de verspaning nodig hebben, leren ze on the job.

Andere generatie Daarnaast is er nog een andere uitdaging. “Werkgevers moeten zich realiseren dat er een andere generatie op de arbeidsmarkt gaat komen”, waarschuwt Bob Selker. Een generatie die anders in het leven staat; die werkinvulling anders ziet dan de generaties voorheen. Deze generatie wil anders werken, zal meer vrijheden, flexibiliteit en meer verantwoordelijkheden verlangen. Deze generatie heeft ook oog voor hun eigen inzetbaarheid en wil zich daarom continu ontwikkelen om hun eigen kennis en vaardigheden uit te breiden en van waarde te blijven voor de markt. Bedrijven die hier niet in mee gaan, zullen in de toekomst onaantrekkelijk blijken te zijn voor nieuwe medewerkers. www.stodt.nl

JAARBOEK

Jeroen Rouwhof.

Verspanen

voorbeeld. Veel bedrijven zijn bezig met standaardisatie van hun gereedschappen. Echter, het volledig automatiseren van het gereedschapbeheer waarin geometrische gereedschapdata, verspaningscondities en het voorraadbeheer gekoppeld is aan CAM en ERP systemen zie je nog maar weinig. Door het gebruik te monitoren, maak je ook de kosten inzichtelijk. Binnen CAM systemen bestaat al geruime tijd de mogelijkheid om middels feature en macro programmering de CAM programmering meer en meer te automatiseren. “Je ziet nu dat softwarematige deeloplossingen integreren en gebruik gaan maken van één database. Hierdoor ontstaan nieuwe mogelijkheden om met minder moeite betere resultaten te behalen.”

81

JAARBOEK

Verspanen

Robot polijst premium kwaliteit

82

Zeker in het topsegment van de automobielindustrie stellen klanten de hoogste eisen. Ook aan een met een keramisch deel ingelegde bedieningshendel van de automaat in een Duits premium merk.

Een keramisch hybride onderdeel, dat van achter belicht wordt.

De gevraagde oppervlaktekwaliteit was echter met geen enkele andere technologie te halen, met name omdat het vrijgevormde vlak zeer gelijkmatig en met gelijke krachten in alle richtingen gepolijst moet worden. Om dit te bereiken, hebben Toolcraft, Stäubli, kunststofverwerker Oechsler en Unicam Software een complete robotcel ontwikkeld. Het hart is de Stäubli TX90, een nauwkeurige robot die in de fabriek in Faverges absoluut is nagemeten om zeker te zijn van de allerhoogste nauwkeurigheid.

Toolcraft heeft vervolgens speciaal voor dit project een nieuw polijstgereedschap ontwikkeld. Om zeker te zijn dat het gereedschap goed is, is de cel voorzien van een meetsysteem dat de lengte van het gereedschap meet. Komt de lengte onder een vooraf gedefinieerde grens, neemt de robot automatisch een zustergereedschap. De beslissende factor in de strijd voor de hoogste nauwkeurigheid is echter de programmering van de robotbaan. Unicam Software heeft met Octopuz de banen geprogrammeerd en met de realtimer simulatie van dit pakket de bewegingen tot in de kleinste details geoptimaliseerd. Voor het opspannen van de werkstukken gebruikt men een pneumatisch

nulpunt spansysteem. In totaal zijn er vier cellen gebouwd voor het polijsten van de automaatpook. Hierop kunnen acht verschillende varianten worden bewerkt. Manloos. Kwaliteit staat voorop. Maar efficiency doet er niet voor onder. www.toolcraft.de

stafstaal HET DRAAIT OM

SPECIALIST IN Automatenstaal | Constructiestaal | Inzetstaal | Veredeldstaal | Kogellagerstaal | RVS | Messing | Aluminium Opslag | Distributie | Zaagservice | Trading O 3-400 mm blank en/of gewalst in ronde, vierkante, zeskantige en platte uitvoering.

Hanzeweg 57 | 7418 AV Deventer | 0570 - 608944 info@heinesteel.com | www.heinesteel.com

HS_198x131mm_Adv.indd 9

24-11-17 10:54

Cryogene koeltechnieken staan al enkele jaren hoog op de agenda van tal van onderzoeksinstellingen voor de verspanende industrie. Vaak gaat het om de combinatie van stikstof met bijvoorbeeld titanium. De cryogene koeling verkort cyclustijden en reduceert gereedschap slijtage. Het Duitse advanced clean production (ACP) gebruikt vloeibaar koolstofdioxide. Dit ontstaat als nevenproduct bij een aantal chemische processen zowel als energiewinning uit biomassa. Daarom wordt het niet als belastend voor het milieu gezien. Het CO2 blijft vloeibaar totdat het door de nozzle naar buiten treedt. Hierbij gaat het over in een vaste vorm, sneeuwkristallen. ACP heeft een speciale technologie ontwikkeld, die inmiddels gepatenteerd is. Hiermee worden de kristallen gebundeld en met de snelheid van geluid in het snijvlak en het gereedschap gebracht. Dit systeem zorgt enerzijds voor een constante druk, waardoor voorkomen wordt dat de nozzle bevriest. De temperatuur daalt hierbij tot -78 graden C. Doordat het niet bevriest aan de nozzle, wordt er met een constante temperatuur gekoeld. In tegenstelling tot andere systemen koelt het quattroClean-System van ACP niet door het gereedschap. Als de cryogene koeling van ACP gebruikt wordt bij het verspanen van PEEK, kan met het droogijs zowel gekoeld, gesmeerd als gereinigd worden. Bij medische componenten zoals implantaten is het koelmedium toegestaan. Bij het frezen van aluminium wordt deze manier van koelen gebruikt om de freesgereedschappen te koelen. Bij beide toepassingen kan volgens ACP de productiviteit met enkele tientallen procenten verbeterd worden. Omdat er geen vloeistof aan te pas komt, hoeft voor veel toepassingen het werkstuk niet gereinigd te worden na de bewerking. De spanen blijven droog.

Alle grote fabrikanten van CNC besturingen hebben zich aangesloten bij het VDW initiatief om een universele Industrie 4.0 stekker te ontwikkelen. Onder leiding van de VDW definiëren ze welke data uitgelezen moeten worden. Vervolgens implementeren ze de eerste connector stacks en gaan ze een gateway bouwen.

Met deze gateway kunnen signalen vanuit de machine veilig worden doorgegeven aan bijvoorbeeld een systeem in de cloud.

De Duitse machinebouwers willen een internationale standaard, zodat het uitlezen van machinedata en het communiceren met platformen en monitoringsofteware gemakkelijker gaat. En zodat ook oudere machines kunnen worden opgenomen. "Het is een branchebreed initiatief om tot één taal voor Industrie 4.0 te komen.

Zoiets als een USB aansluiting bij de PC", vat VDW-voorzitter Heinz-Jürgen Prokop het nog eens samen. Met name de kleinere machinebouwers krijgen hiermee de kans mee te doen aan de ontwikkeling van Industrie 4.0 geschikte machines, iets waar ze op eigen kracht vaak de middelen niet voor hebben. "Dan zijn ze overvraagd. Daarnaast laten klanten een investering niet afhangen van één platform, ze willen dat machines in verschillende ecosystemen ingebed kunnen worden." Bij dat kernteam hebben zich ook de ontwikkelaars van CNC besturingen aangesloten: Siemens, Fanuc, Heidenhain, Bosch Rexroth en Beckhoff doen mee. Als communicatietaal is gekozen voor OPC-UA, waarmee de VDW duidelijk afwijkt van de Amerikaanse MTConnect standaard.

Er is wel overleg met de Amerikanen, maar volgens Prokop biedt OPC UA meer mogelijkheden zoals bi-directionele communicatie.

VDW directeur Wilfried Schäfer benadrukte op de persconferentie dat men wel degelijk de MTConnect standaard wil 'mappen' met de nieuwe VDW standaard, zodat de standaard breed inzetbaar wordt.

JAARBOEK

Koelen met CO2 (droogijs) kan bij het verspanen van zowel PEEK als aluminium voor een productiviteitsverbetering van ruim 30 procent zorgen. Dat wijzen testen met het quattroClean-System van ACP uit. Het Duitse bedrijf heeft een koelsysteem ontwikkeld dat achteraf in CNC machines gebouwd kan worden. Deze koeltechnologie vermindert bovendien de verontreiniging van zowel werkstuk als machine.

Besturingsfabrikanten ontwikkelen mee aan VDW Industrie 4.0 stekker

Verspanen

PEEK en Al: 30% meer productiviteit dankzij droogijs

83

JAARBOEK

Verspanen

Méér productie met keramische snijgereedschappen 84

Hoe lastiger materialen te verspanen zijn, des te liever heeft Raouf Masrouki ze op de machine. Want dan kan hij met keramische snijgereedschappen het verschil maken. Bij draaien ligt de snelheid een factor tien hoger dan bij hardmetalen gereedschappen. Inconel frezen doet hij met 1000 meter per minuut.

Zonder koelsmeeremulsie.

Draaien en frezen met keramische gereedschappen is in de luchtvaartindustrie breed geaccepteerd. “Zonder onze keramische gereedschappen zouden Boeing en Airbus niet de aantallen vliegtuigen kunnen bouwen die de markt vraagt”, zegt Raouf Masrouki, sales and technical manager bij Greenleaf Europe.

Nikkellegeringen, gehard materiaal (tot 65 HRc) maar ook gietijzer zijn ideale materialen voor de keramische snijgereedschappen.

Buiten de luchtvaartindustrie zijn de voordelen van keramiek als snijmateriaal veel minder bekend. Dat heeft te maken met het feit dat draaien en frezen met deze snijgereedschappen de juiste strategie vereist. Anders haal je de voordelen er niet uit. Masrouki: “Je moet weten hoe je deze gereedschappen gebruikt.”

JAARBOEK

Verspanen

Hogere temperaturen Keramiek heeft als belangrijk voordeel ten opzichte van hardmetaal dat het tegen veel hogere temperaturen bestand is. Dat gegeven benut Greenleaf optimaal. Hardmetalen snijgereedschappen houden het vol tot 700 à 800 graden C. Dan breken de carbides uit doordat de matrix smelt. “Keramiek heeft een smeltpunt van 2040 graden C. Wij zorgen door de hogere snelheid dat de temperatuur oploopt tot 1000 graden C en dan duwen we met het gereedschap het materiaal weg.” Raouf Masrouki maakt de vergelijking met een pakje boter. Net uit de ijskast is de boter hard en moeilijk te smeren. Laat je de boter op temperatuur komen, dan duw je deze zo weg met een mespunt. Precies dat gebeurt met het metaal als de temperatuur hoog genoeg is opgelopen. Greenleaf heeft als eerste voor de WG-300 keramische gereedschappen een whisker ontwikkeld. Het keramiek wordt versterkt door een sillicon-carbide structuur. Hierdoor zijn tot 10 keer hogere snijsnelheden mogelijk vergeleken met hardmetalen gereedschappen. Voorwaarde is de juiste spaandikte. Raouf Masrouki: “Als de spaan voldoende dik is, gaat 80% van de wamte in de spaan zitten, 10% in het gereedschap en slechts 10% gaat naar het werkstuk.” Daardoor heeft de hoge temperatuur geen nadelig effect op de materiaalstructuur van het werkstuk. De werkstukken zijn direct na de bewerking koud. Bij nikkelgebaseerde materialen gebruikt men koelsmeermiddel, bij gietijzer en geharde materialen verspaant men droog. De gereedschappen kunnen zowel voor ruwen als afwerken worden ingezet.

Frezen stelt eisen aan besturing Ook bij het frezen moet de snijsnelheid hoger liggen. Afhankelijk van de snedebreedte kan deze tot 780% hoger liggen dan bij hardmetalen gereedschappen. Een voorbeeld is het frezen van Inconel. Dit wordt gefreesd met 1000 meter per minuut, zonder koeling. Het probleem bij het frezen is dat de snijsnelheid niet constant is. ”Vergelijk het met een onderbroken snede bij het draaien”, legt Raouf Masrouki uit. Daarom heeft Greenleaf voor het frezen een nieuw keramisch materiaal ontwikkeld. De snijsnelheid kan verdrievoudigd worden. “Belangrijk is wel dat de besturing van

Tot 10 keer hogere snijsnelheid in Inconel de CNC machine snel genoeg is en dat de machine over voldoende koppel en vermogen beschikt.”

Slijtage in minuten en cm3 De slijtage van het gereedschap is in minuten gemeten hoog. Bij draaien bedraagt de standtijd 7 tot 10 minuten, vergeleken met 1 tot 1,5 uur van een hardmetalen wisselplaat. Bij frezen ligt deze nog lager. Raouf Masrouki vindt echter dat je vooral moet kijken naar de hoeveelheid materiaal die je in die korte tijd weghaalt. Deze ligt fors hoger. “Daardoor verlagen we de totale bewerkingskosten met 50%. Anders gezegd: met de juiste strategie en de keramische gereedschappen kunnen verspaners veel meer productiviteit uit hun machines halen.”

Kernactiviteit Greenleaf Voor Greenleaf, dat de complete procesketen van keramisch poeder tot en met de productie van de houders in eigen hand houdt, heeft het materiaal weinig geheimen meer. 80 procent van de business van het Amerikaanse familiebedrijf komt uit de keramische snijgereedschappen. www.magistor.nl www.greenleafcorporation.com

85

JAARBOEK

Verspanen

The Matrix in de CNC wereld?

The Matrix in de CNC wereld (AWK / autonome machine)

86

Een toepassing van neurale netwerken in de verspaning is te vinden in het OptiWear project dat het Fraunhofer IPT samen met enkele partners is gestart. De kunstmatige intelligentie in een simulatietool voorspelt op welke plekken een gereedschap het snelst zal slijten tijdens een 5-assige bewerking. Het neurale netwerk zoekt vervolgens naar andere freesbanen zodat de slijtage veel beter verdeeld wordt over de gehele snijkant van de frees. Het neurale netwerk wordt gecombineerd met een eigen simulatieplatform voor 5-assig frezen dat aan het Fraunhofer IPT is ontwikkeld. Omdat dit platform, SimCutPro, een interface heeft naar CAM software, kan het totale systeem geĂŻntegreerd worden in bestaande CAM systemen. Het ultieme doel van het project is om zowel de productiekosten te verlagen door een langere standtijd van de gereedschappen alsook tot nog hogere nauwkeurigheden te komen.

JAARBOEK

Verspanen

Er komt een paradigmashift in The Matrix in de CNC wereld (AWK / autonome machine) de manier waarop machines en fabrieken bestuurd worden.

Kunstmatige intelligentie gaat een grotere rol spelen. Waren tot voor kort de ingenieurs bepalend, in de toekomst worden beslissingen genomen door kunstmatige intelligentie.

87

JAARBOEK

Verspanen

Augmented reality, additive manufacturing en kunstmatige intelligentie: dat is de nieuwe driehoek die productie vorm gaat geven

88

Kunstmatige intelligentie is zo’n term die nogal eens ten onrechte wordt gebruikt. Of misbruikt. Kunstmatige intelligentie is iets anders dan zelflerend op basis van ervaringen, stelt professor Sabina Jeschke. Zij leidt het Cybernetics lab bij de RWTH Aachen. Tijdens het 3-jaarlijkse Aachener Werkzeugmaschinen Kolloquium in 2017 zette ze haarfijn uiteen wat het verschil is tussen processen aangestuurd door kunstmatige intelligentie en data driven processen. Leren machines op basis van trial and error, zoals de mens feitelijk ook doet, dan noemt zij dit data gedreven aansturing. Kunstmatige intelligentie gaat een stap verder. “De Whatson computer krijgt geen gesorteerde databank meer.” De volgende zelfrijdende auto van Google is in staat om op basis van ervaringen nieuwe oplossingen te bedenken. Dus niet meer zoeken in voorgeprogrammeerde beslisregels. Daar zit het verschil in.

Nog flexibeler De autonoom rijdende auto is wekelijks wel in het nieuws. Komen er ook machines die autonoom beslissingen over de productie nemen? Autonoom werkende productielijnen? Ook dat was een thema op het AWK 2017, waarop het Werkzeugmaschinenlabor (WZL) en het Fraunhofer IPT het begrip Internet of Production lanceerden. In de toekomst zullen deze platformen de fabrieken en productielijnen veel flexibeler maken dan nu denkbaar is. Sabina Jeschke ziet wel ontwikkelingen in deze richting. De combinatie van sensoren en neurale netwerken zitten achter de technologie waarmee Google en Facebook foto’s herkennen en groeperen. “Die systemen zijn extreem goed inzetbaar in de productie. Waar is de machine? Waar is het onderdeel?” Voor Bosch Rexroth heeft haar onderzoeksteam zo’n applicatie al eens ontwikkeld. Een robot moet complexe cilinders in een kist stoppen, met minimale ruimte om te manoeuvreren. “Met klassieke robots kan dat niet. Ons neuraal netwerk lukte het wel.” Een ander voorbeeld komt uit de vakgroep van professor Christian Brecher van het Werkzeugmaschinen Labor in Aken (WZL). Een standaard robot moet met een gereedschap een willekeurige contour volgen, zonder aan te raken. “Een vaste contour kun je programmeren, maar bij seriegrootte 1 niet meer.”

De kunstmatige intelligentie die de Akense onderzoekers hiervoor hebben ontwikkeld, blijkt effectief te zijn. Na een paar honderd keer oefenen kan de robot al 40 verschillende contouren volgen. Dat is nog niet waar de wetenschappers willen uitkomen. “Het toont wel aan dat je de robot niet maandenlang hoeft te trainen”, zegt professor Brecher. Een ander voorbeeld is de ontwikkeling van een systeem dat op basis van 5 inputparameters en 8 outputparameters zelf de juiste procesparameters genereert om bij lasersnijden een zo glad mogelijk oppervlak te halen.

Kijk naar de techbedrijven Sabina Jeschke doet geen harde uitspraken. Ze gelooft wel in de rol die kustmatige intelligentie in de productie kan gaan spelen. De industrie moet daarvoor naar Google, Facebook en Twitter kijken.

“We hebben andere opslagsystemen voor data nodig, waarmee we slimme analyses kunnen maken.” De driehoek die zij voor zich ziet is Augmented Reality, Additive Manufacturing en AI (kunstmatige intelligentie). “Dat is de driehoek die de productie gaat vormgeven.

Samen zijn de systemen in staat op hypothesen te reageren.”

Digitale schaduw Het onderzoeksteam van professor Brecher richt zich thans onder meer op het uitlezen van signalen uit de machinebesturing om daarmee te simuleren en beslismodellen te bouwen. “We proberen wetmatigheden te vinden om de processen robuuster te maken”, zo zei hij op het AWK 2017. Dat lukt niet altijd zoals ze graag willen.

Bepaalde invloeden blijven lastig in te schatten, bijvoorbeeld de invloed van thermisch gedrag of de demping. Machines reageren niet altijd zoals verwacht, daarom is een perfecte simulatie lastig.

Daarom zijn de wetenschappers een nieuwe weg ingeslagen. Ze lezen reële bewerkingsdata uit. Dan kom je terecht bij big data analyses die uiteindelijk aanknopingspunten geven om processen robuuster te maken. Christian Brecher spreekt daarom liever over een digitale schaduw dan een digitale tweeling. De digitale schaduw wordt opgebouwd met echte productiedata. Een voorbeeld is een onderzoek samen met Kistler op een Heller bewerkingscentrum.

Door meetgegevens van de encoders te koppelen aan de stroomopname, slaagt men erin om de verspaningskracht af te leiden. “We kunnen deze krachten berekenen op basis van de signalen die we uit de machinebesturing uitlezen.”

‘Fingerspitzengefühl’ Wat kun je daar nu als verspaner mee? Professor Brecher gaf in zijn presentatie op het AWK 2017 enkele voorbeelden. Met de combinatie van AI en neurale netwerken slaagt men erin om voorspellingen te doen over de oppervlakteruwheid na een bepaalde bewerking. Dus nog voordat de machine is gestart. “De eerste testen zien er veelbelovend uit.” Dit is volgens Brecher een typisch voorbeeld dat naadloos aansluit op het Internet of Production concept uit Aken. “Een app kan straks de kwaliteitsanalyse doen.” Technisch haalbaar, maar ook juridisch? “De vraag is wie verantwoordelijk is als het toch niet zo blijkt te zijn.” Een andere toepassing kan monitoring van machinecomponenten zijn. “Je weet immers de reële belasting.” Ook hier zitten nog haken en ogen aan, erkent Christian Brecher. Vervuiling heeft bijvoorbeeld ook invloed

Niet alleen machinedata Een ander voorbeeld uit de praktijk van Sabine Jeschke dat het belang van de inbreng van de mens onderstreept. Audi had in de prototype afdeling problemen met een spuitgietmachine. Een wiskundig model dat de ingenieurs uit Aken ontwikkelden, slaagde erin om met 85% trefzekerheid te voorspellen of er een goed product uitkwam. “85% is voor de productie echter niet goed genoeg”, zegt de professor. Een van de medewerkers merkte op dat de machine gevoelig was voor weersinvloeden. Het granulaat kon dan iets vochtiger zijn. Toen de onderzoekers weerdata koppelden aan hun databestanden, ging de juiste voorspelling al omhoog

naar 92%. Een andere medewerker bracht zijn ervaring in op het vlak van het geluid van de machine. Toen ook die factor werd meegenomen, voorspelde het systeem in 97% van alle gevallen de juiste uitkomst. Sabina Jeschke: “Je moet niet alleen de machinedata zien, ook de omgeving. Mensen hebben meestal wel een vermoeden waar het probleem zit. Dat moet je betrekken.” Maar voegt ze er meteen aan toe, de invloed van de mens wordt kleiner naarmate meer kunstmatige intelligentie eraan te pas komt. Zij merkt dat machinebouw ingenieurs vandaag de dag heel anders tegenover kunstmatige intelligentie staan dan enkele jaren geleden. Hun angst voor AI is minder. Ook de Duitse ingenieur is opeens overtuigd van de waarde die AI en data kunnen toevoegen. “We hebben enkele schokken nodig gehad maar ik heb nu het gevoel wat we de goede kant opgaan.” Een weg terug is er niet meer; computerscience heeft zich genesteld in de machinebouw. www.wzl.rwth-aachen.de www.ipt.fraunhofer.de

Een voorbeeld van een intelligente opspanning van dunwandige werkstukken, in dit geval turbineschoepen. De dempende eigenschappen van de opspanning veranderen tijdens de bewerking omdat door het weghalen van materiaal het werkstuk een andere dynamische karakteristiek krijgt. Het opspansysteem is ontwikkeld door Innoclamp.

JAARBOEK

op de levensduur van de spindel. En die kun je nog niet echt meten.

“Om hier goede oplossingen voor te vinden, moeten de wiskundige modellen verrijkt worden met kennis en praktijkervaring.” Anders gezegd: het ‘Fingerspitzengefühl’ van de ervaren CNC frezer aan de machine blijft wezenlijk. “Dat expertsysteem moeten we mee in de analyse betrekken willen we verder komen”, meent Cristian Brecher.

Verspanen

Kunstmatige intelligentie voorspelt oppervlakteruwheden

89

JAARBOEK

Verspanen 90

VOORBEREID VOOR INDUSTRIE 4.0

Index Fronius 20 Gebr. Frencken Machinefabriek 28 Gefertec 20 Gibac Chemie 40 Greenleaf 84 Haimer 77 Hainbuch 73 Hanwha Techwin 64 Hebemann 21 Hornet Laser Cladding 35 HP 47 Identify3D 79 IFW Hannover 57 IHC Vremac Cylinders 35 INDEX-Traub 66 Innovar Cleaning Control 25 Insstek 20 Iscar 10 Kitagawa 68 KMWE Group 3 Knowledge Sharing Centre 25, 36 Limas 63 Lubsolutions 21 Machinno 15 Makino 15 Mazak 20 MicronParts 54 Mikrocentrum 25 MIT 46

Omax 55 OOM 2, 74 Pero 40 Petrofer 34 Quintic 61 Renishaw 61, 79 RoboJob 68 Rösler Benelux 35 Sandvik Coromant 59 Schiess 60 Settels Savenije Group 52 Siemens 42, 79 SolidWorks 3, 41, 46, 52 Spinner 63 Stäubli 82 STODT 80 Stratasys Direct Manufacturing 49 Techniek College Rotterdam 70 Teclab 27 Toolcraft 82 Van Eijk Transmissie 39 VDL GL Precision 32 VDW 83 Vero Software 59 Werkzeugmaschinenlabor Aachen 88 Wilting 25 YG-1 73 Young Cutting Tools 73 YouniqMachining 4

Adverteerders 2-S Bender DMG Mori Dormac CNC Solutions Dymato Edgecam Evolent Machines Gibac Chemie Haimer Hebemann Heine Steel

38 48 30 omslag 2 8 26 achterzijde omslag 3 26 48 82

Hornet Laser Cladding Machinno Magistor MakeMT Promas Renishaw RoboJob Schiess STODT TopFinish Young Cutting Tools

56 18 62 78 56 18 12 90 78 56 18

JAARBOEK

2-S 33 3D Systems 47 ACP quattroClean 83 ASML 22, 24, 33, 37, 52 ATS Edgecam 52 Batchforce 4 Bimatec Soraluce 41 BMO 4 Bosch Rexroth 88 Carbon-Drive 57 Cellro 3 Chiron 41 CMZ 41 CNC Consult 52 Dassault Systèmes 49 Desktop Metal 49 Diamond Tooling Systems 63 Djons 41 DMG Mori 21, 58, 73 Doosan 61 Dymato 64 EOS 77, 79 Esprit 58 Fanuc 57 FMI 2, 72 Fraunhofer ILT 35 Fraunhofer IPT 40, 86 Fresmak 41 FPT-VIMAG 16

Verspanen

Deze bedrijven en instellingen worden in de diverse artikelen genoemd.

91

Hembrug Machine Tools

Machines Auto Well Benelux

Dragonder 9d 5554 GM Valkenswaard tel: 040-2041029 email: info@autowell.nl website: www.autowell.nl

Bendertechniek

Plesmanstraat 32 3905 KZ Veenendaal tel: 0318–550200 email: info@bendertechniek.nl website: www.bendertechniek.nl

JAARBOEK

Verspanen

BMT Machine Tools

92

Zalmweg 36 4941 VX Raamsdonksveer tel. 0162-519565 email: info@bmtmachines.nl Website: www.bmtmachines.nl

Buhlmann

Hermesstraat 2C B-1930 Zaventem (België) tel +32 (0)27112030 email: info@buhlmann.be website: www.buhlmann.be

CMIE Benelux

Vloeiveld 16 5126 RG Gilze tel: 0161-459300 email: info@cmie.nl website: www.cmie.nl

CNC Team Nederland Hooiland 6a 6666 MJ Heteren tel: 026-4721700 email: info@cncteam.nl website: www.cncteam.nl

DMG Mori Benelux

Wageningselaan 48 3903 LA Veenendaal tel. 0318-557611 email: info@dmgmori.com website: www.dmgmori.com

Dymato

Ravelijn 48 3905 NV Veenendaal tel. 0318–550800 email: info@dymato.nl website: www.dymato.nl

Encoma cnc solutions B.V. Keurmeesterlaan 10 6002 EK Weert tel. 06-29537141 email: info@encoma.nl website: www.encoma.nl

Eritec

Tuindorpstraat 61 7555 CS Hengelo tel. 06-41759733 email: info@eritec.nl website: www.eritec.nl

Evolent Machines

Flevolaan 23 1382 JX Weesp tel. 0294-450540 email: info@evolent.nl website: www.evolent.nl

Gelderblom CNC Machines Weerschip 7 3991 CR Houten tel: 030-2412541 email: info@gelderblom.nl website: www.gelderblom.nl

Germond

L. de Raetlaan 59 8870 Izegem (België) tel: +32 (0)51310672 email: info@germond.be website: www.germond.be

GF Machining Solutions

Spikweien 21 5943 AC Lomm tel: 077 473 82 00 email: sales.gmf.nl@georgfisher.com website: www.gfms.com/nl

Gibas Numeriek

Sluiswachter 20b 3861 SN Nijkerk tel: 088-5406000 email: info@gibas.nl website: www.gibas.nl

Breeuwhamer 25 1648 HG De Goorn tel: 0229–542485 email: info@dormac.nl website: www.dormac.nl

Dubloen 11 5751 PX Deurne tel: 0493-352121 email: info@gsetechnology.com website: www.gsetechnology.com

Hermle Nederland

Venloseweg 70d 5961 JD Horst tel: 077-3961761 email: info@hermle-nederland.nl website: www.hermle-nederland.nl

MEMA Machinery & Tools Nijverheidsstraat, 12 B-1840 Londerzeel tel: +32 (0)52317080 email: info@mema.be website: www.mema.be

Oude Reimer

Hornet Laser Cladding BV Nieuwe Rijksweg 68-C 4128 BN Lexmond Tel.: 088 0245600 email: info@hornetsystems.nl website:www.hornetsystems.nl

Hurco

Steylerstraat 18 5931 BK Tegelen tel: 077 - 326 89 12 email: info@hurco.nl website: www.hurco.nl

Huyghe Machining Agency

GSE Technology Dormac CNC Solutions

Hendrik Figeeweg 1a+b 2031 BJ Haarlem tel: 023-5124900 email: sales@hembrug.com website: www.hembrug.com

Gustave Royerslaan 2 9600 Ronse (België) tel: +32 (0)55207793 email: info@huyghemachiningagency.be website: www.huyghemachiningagency.be

Willem Barentszweg 216 1212 BR Hilversum tel: 035-6460830 email: info@oudereimer.nl website: www.oudereimer.nl

Primoteq Rotterdam

Albert Plesmanweg 93 3088 GC Rotterdam (haven 2310) tel: 010-7535630 email: info@primoteq.com website: www.primoteq.com

Produtec

Energieweg 3v 4231 DJ Meerkerk  tel: 0183-600560 email: info@produtec.nl website: www.produtec.eu

Laagland

Dalkruidbaan 149 2908 KC Capelle aan den IJssel tel: 010-2922222 email: informatie@laagland.nl website: www.laagland.nl

Landré

Zeilschip 40 3991 CT Houten tel: 0347- 329329 email: info@landre.nl website: www.landre.nl

Limas CNC-machinery

Heldenseweg 27 6086 PD Neer tel: 0475-510159 email: info@limas-techniek.nl website: www.limas-techniek.nl

Promas Machines BV

Voltaweg 18 5993 SE Maasbree tel: 077-3270889 email: info@promascnc.nl website: www.promascnc.nl

De Ridder THO

IBC-weg 10 5683 PK Best tel: 0499–392050 email: info@ridder.net website: www.ridder.net

Van der Sluis Werktuigmachines

Spinnerstraat 1 7481 KJ Haaksbergen tel: 053-5724049 email: info@sluma.nl website: www.sluma.nl

MACHinIMMO

Rechtstraat 360 B-9160 Lokeren tel: +32 (0)93288811 email: info@machinimmo.com website: www.machinimmo.com

Make! Machining Technology Antonie van Leeuwenhoekweg 18 5151 DV Drunen tel: 0416-320068 www.make-mt.nl email: info@make-mt.nl website: www.make-mt.nl Make MT Langdraai automaten - Kortdraai automaten - Meerspil automaten - Rondtakt automaten Make Machining Technology - A. van Leeuwenhoekweg 18 - Drunen - 0416-320068

Schiess Tech/SMTCL

Ernst-Schiess-Straße 1 D-06449 Aschersleben (Duitsland) tel:. +49 (0)3473 968 600 email: info@schiess.de website: www.schiess.de

Style CNC

Nijverheidsweg 15 3751 LP Bunschoten tel: 033-2988899 email: info@stylecncnmachines.com website: www.stylecncmachines.nl

Techno-Center BV

Dormer Pramet

Kipp Nederland

Pinno

GB Group TMMT High Tech

Gühring Nederland

KGS Tools

Proger Spantechniek

Unisign

Hagro Precisie

Klein Tooling

Quality Tools Holland

VGK Solutions

Hahn+Kolb

KMWE Toolmanagers

Roco B.V.

Leering Hengelo

Sandvik Coromant

Industrieterrein 36 5981NK Panningen tel: 077-3073777 email: info@unisign.nl website: www.unisign.nl Wilhelmina van Pruisenlaan 31 2807 KE Gouda Tel. 0182-359602 Email: info@vgksolutions.eu Website: www.vgksolutions.eu

Achtseweg Noord 12F 5651 GG Eindhoven tel: 040-254 33 05 email: info@guhring.nl website: www.guhring.nl Industriepark 18 5374 CM Schaijk tel. 0486-462424 email: hagro@hagro.nl website: www.hagro.nl Weiherstr. 21 D 86568 Igenhausen (D) tel: 085-4865400 email: info@hahn-kolb.nl website: www.hahn-kolb.com

Yamazaki Mazak Nederland Peppelkade 54 3992 AK Houten tel: 030-6344030 email: mazak@mazak.nl website: www.mazakeu.be

Gereedschappen & Tooling All Special Products ASP Provincialeweg 80c 5503 HJ Veldhoven tel: 040-2301894 email: info@asp-arno.nl website: www.asp-arno.nl

Bokhoven Tool Management BTM Spegelt 17 5674 CE Nuenen tel: 0492-381828 email: info@bokhovenbtm.nl website: www.bokhovenbtm.nl

Ceratizit Nederland

Bergrand 224 4707 At Roosendaal tel: 0165-550800 email: info.nederland@ceratizit.com website: www.ceratizit.com

David precisieslijperij

Heirweg 82 8520 Kuurne (België) tel: +(0)56372646 email: info@precdavid.be website: www.precdavid.be

Delta Tools

Kerkstraat 21 3252 AX Goedereede tel: 0187-491758 email: info@deltatools.nl website: www.deltatools.nl

Haimer GmbH

Industriepark 18 5374 CM Schaijk tel. +49-82 57-18 50 email: haimer@haimer.de website: www.haimer.com

Heku Tools

Luxemburgstraat 2a 5171 PM Kaatsheuvel tel: 0416-286080 email: info@hekutools.nl website: www.hekutools.nl

Hoffmann Quality Tools

Platinastraat 110 7554 NB Hengelo tel: 074-2558181 email: verkoop@hoffmann-group.com website: www.hoffmann-group.com/nl

Iscar Nederland

Zwolleweg 6 2803 PS Gouda tel. 0182-535523 email: info@iscar.nl website: www.iscar.nl

Kennametal Nederland

Nieuwe Havenweg 29 6827 BA Arnhem tel: 026-3699611 website: www.kennametal.com

KIM Komeetstaal

Fabriekstraat 42 7005 AR Doetinchem tel: 0314-343000 email: info@komeetstaal.nl website: www.komeetstaal.nl

Willem Dreeslaan 251 2729 NE Zoetermeer tel: 079-3611221 email: info@kippcom.nl website: www.kippcom.nl Dijksterhuisstraat 4 5013 BG Tilburg tel: 013 - 543 52 97 email: sales@kgs-tools.com website:www.kgs-tools.com Flevolaan 52A 1382 JZ Weesp tel: 0294-280780 email: mail@kleintooling.nl website: www.kleintooling.nl Croy 24 5653 LD Eindhoven tel: 040-2925757 email: verkoop@kmwetoolmanagers.nl website: www.kmwetoolmanagers.com Barnsteenstraat 1 7554 TC Hengelo tel: 074-2558282 email: info@leering.nl website: www.leering.nl

Mulders Franshof 5 5815 AT Merselo tel: 0478-855400 email: info@pinnotech.nl website: www.pinnotech.nl Edisonstraat 5 2181 AB Hillegom tel: 0252-524544 email: info@proger.nl website: www.proger.nl

Dukaatstraat 14 4879 AD Etten-Leur tel: 076-5715800 email: office@qualitytoolsholland.nl website: www.qualitytoolsholland.nl Willem Barentszweg 16 5928 LM Venlo tel: 077-3231400 email: info@roco.nl website: www.roco.nl ‘s Gravenlandseweg 401 3125 BJ Schiedam Tel. 010-2080208 email: info.coromant.benelux@sandvik.com website: www.sandvik.coromant.com/nl

Sauter Feinmechanik

Magistor

Ambachtsstraat 14 7461 TP Rijssen tel. +31 (0)548 519 401 email: info@magistor.nl website: www.magistor.nl

Harry Hersbach Tools Nieuwe Waterwegstraat 5 3115 HE Schiedam tel. 010-2040680 email: info@hhtools.nl website: www.hhtools.nl

Hogetex/Kometex

Leeuwerikstraat 29 7051 XD Varsseveld tel: 0315-617171 email: info@hogetex.com website: www.hogetex.com

OSG Nederland BV Bedrijfsweg 5 3481 MG HARMELEN info@osg-nl.com nl.osgeurope.com

PB Tools v.o.f

Buitenvaart 1603 7905 SL Hoogeveen tel: 0528-231531 email: info@pbtools.net website: www.pbtools.net

Carl-Zeiss-Strasse 7 72555 Metzingen (Duitsland) tel: +49 (0)7123/926-0 email: sales@sauter-feinmechanik.com website: www.sauter-feinmechanik.de

Seco Tools Benelux Avelingen-West 5 4202 MS Gorinchem tel: 0183-636600

SCHUNK Intec B.V.

Titaniumlaan 14 5221 CK `s-Hertogenbosch tel: 073-6441779 email: info@nl.schunk.com website: www.nl.schunk.com

Spanpartner

Valkenierstraat 40 2984 AZ Ridderkerk tel: 0180-417077 email: info@spanpartner.nl website: www.spanpartner.nl

Spantech Opspansystemen BV De Glazenmaker 76 5506 EP Veldhoven tel: 040-2300222 email: info@spantech.nl website: www.spantech.nl

Special Tools Benelux

Gaasterland 30 1948 RG Beverwijk Tel: 0488 48 4406 email: info@specialtoolsbenelux.nl website:www.specialtoolsbenelux.nl

JAARBOEK

Eijerven 47 5646 JM Eindhoven tel: 040-2131355 email: info@tmmt-high-tech.com website: www.tmmt-high-tech.com

Gravenlandseweg 401 3125 BJ Schiedam tel: 010-2080240 email: info.nl@dormerpramet.com website: www.dormerpramet.com

Verspanen

De Hoefse Weg 13 5512 CH Vessem tel: 0497-591474 email: info@techno-center.nl website: www.techno-center.nl

93

STAALMACH B.V.

Zeearend 7, 7609 PT Almelo tel: 0546 812 615 email: info@staalmach.nl website:www.staalmach.nl

TCE Tools

Kennedylaan 14 5466 AA Veghel tel: 0413-388310 email: info@tce-tools.nl website: www.tce-tools.nl

TechnoTool

Watermunt 178 5931 TL Tegelen tel: +31 (0)77 3260124 email: info@technotool.nl website: www.technotool.nl

JAARBOEK

Verspanen

Tungaloy Benelux

94

Tjalk 70 2411 NZ Bodegraven tel: 0172-630420 email: info@tungaloy-benelux.com Website: www.tungaloy.com

Van Hoorn Carbide

Copernicusstraat 2 6003 DE Weert tel: 0495-584099 email: info@hoorn-carbide.com website: www.hoorn-carbide.com

Van Ommen B.V.

Voorste Kerkweg 4 7361 ET Beekbergen tel: +31 (0) 55 506 76 00 email: verkoop@vanommen.nl Website: www.vanommen.nl

Walter Benelux

Romboutsstraat 3 1932 Zaventem (België) tel. +32 (0)2/7258500 email: service.benelux@walter-tools.com website: www.walter-tools.com

WNT Deutschland GmbH Bergrand 224 4707 AT Roosendaal tel: +31 165 523440 email:verkoop@wnt.com website: www.wnt.com

Robotisering & Automatisering ABB-Robotics

George Hintzenweg 81 3068 AX Rotterdam tel: 010-4078911 email: info@nl.abb.com website: www.abb.nl

Auto-Cell

Handelsweg 15D 5527 AL Hapert tel: 0497-820213 email: info@youngcuttingtools.nl Website: www.youngcuttingtools.nl

Houtkoperstraat 14 3334 KD Zwijndrecht tel: 078-6100645 email: info@rijlaarsdam.eu website: www.rijlaarsdam.eu

Robojob

Industriepark B 12 2220 Heist-op-den-Berg (België) tel: + 32 (0)15257274 email: info@robojob.be website: www.robojob.eu

BMO Automation

Romias

Magnesiumstraat 18 6031 RV Nederweert tel: 0495-622337 email: info@bmoautomation.nl website: www.bmoautomation.nl

Cellro

Koningsschot 41 3905 PR Veenendaal tel: 0318-627100 email: info@cellro.nl website: www.cellro.nl

Eding CNC

Fransebaan 590B 5627 JM Eindhoven tel: +31 40 7803052 e-mail: bert@edingcnc.com website:www.edingcnc.com

Ertec

Biesveld 2 NL-5673 BN Nuenen tel: 040-2982036 e-mail: ertec@ertec.eu website: www.ertec.eu

FANUC Benelux BVBA

Generaal De Wittelaan 15 B-2800 Mechelen (België) tel: +32 (0)15207157 website: www.fanucrobotics.be/nl

Fastems

Henk Kremers (Fastems Authorized Dealer) tel: 040-7875625, email: henk@valkworks.nl website: www.fastems.com Hogebrinkerweg 19 3871 KM Hoevelaken tel: 088-0157400 email: info@haltercnc.com website: www.haltercncautomation.nl

Primoteq

Granaatstraat 25 7554 TN Hengelo tel: +31(0)742403800 email: Joost.Rings@primoteq.com website: www.primoteq.com

GOM Branch Benelux

Interleuvenlaan 15 F B 3001 Leuven Tel. 0032-16 408034 email: info-benelux@gom.com website: www.gom.com

Heidenhain

Edisonstraat 11 7601 PS Almelo tel: 06-53905577 website: www.auto-cell.com

Halter CNC Automation BV YounG Cuttingtools

RFA

Fleuweweg 12b 7468 AG Enter tel: 0547-388599 email: romias@romias.nl website: www.romias.nl

SIR

Wilhelmina van Pruisenlaan 31 2807 KE Gouda Tel. 0182-359602 Email: info@vgksolutions.eu Website: www.sir-mo.it

TEQQ International De Pinckart 54 5674 CC Nuenen tel: 040-2631123 email: info@teqq.eu website:www.teqq.nl

Besturing Meetmiddelen Vision Blum Novotest

Kaufstraße 14 88287 Grünkraut-Gullen Duitsland tel: +49 (0) 751 6008-0 email: info@blum-novotest.com website: www.blum-novotest.com

Carl Zeiss

Trapezium 300 3364 DL Sliedrecht tel: 0184-433400 email: info@zeiss.nl website: www.zeiss.nl

CNC Logic

Klein Brabant 64 5262 RM Vught tel: +31 6 13066457 email: info@cnclogic.nl website: www.cnclogic.nl

Faro Benelux

Flight Forum 3502 5657 DW Eindhoven tel: 040-2342310 website: www.faro.com/nl

Copernicuslaan 34 6716 BM EDE tel: 0318-581800 email: verkoop@heidenhain.nl website: www.heidenhain.nl

Hexagon Metrology

Van Elderenlaan 1 5581 WJ Waalre tel: 040-2222210 email: contact.nl@exagonmetrology.com website: www.hexagonmetrology.nl

Mitutoyo Nederland BV Wiltonstraat 25 3905 KW Veenendaal tel: 0318-534911 email: info@mitutoyo.nl website: www.mitutoyo.nl

Nikon Metrology Europe

Geldenaaksebaan 329 3001 Leuven (België) tel: +32 (0)16 74 01 09 email: support.NM@nikon.com website: www.nikonmetrology.com

Primoteq Nederweert

Magnesiumstraat 31 6031 RV Nederweert tel: +31(0)495457100 email: info@primoteq.com website: www.primoteq.com

Renishaw Benelux

Nikkelstraat 3 4823 AE Breda tel: 076-5431100 email: benelux@renishaw.com website: www.renishaw.nl

Schut Geometrische Meettechniek

Duinkerkenstraat 21 9723 BN Groningen tel: 050-5877877 email: schutnl@schut.com website: www.schut.com

Siemens Nederland

Werner von Siemensstraat 1 2712 PN Zoetermeer tel: 070-3333515 email: industry.nl@siemens.com website: www.siemens.nl/industry

ST Instruments

Energieweg 20b 2964 LE Groot-Ammers tel: 0184-640000 email: info@stinstruments.com website: www.stinstruments.com

4C Creative Consultants Meerstraat 79 7815 XB Emmen tel: 0591-377442 email: info@4cccc.nl website: www.4cccc.nl

4D CAM bvba

Beekveldstraat 67 bus 1 B-9300 Aalst (België) tel: 0032-53804503 email: info@4dcam.be website: www.4dcam.be

ATS EdgeIT

Handelsweg 17 3161 GD Rhoon tel: 010-5013277 email: info@ats-edgeit.com website: www.ats-edgeit.com

Pimpel Benelux

Keplerlaan 16 6716 BS Ede tel: 0318-582508 email: workflow@pimpel-benelux.eu website: www.pimpel-benelux.eu

Produsoft

Koningin Astridlaan 46 9990 Maldegem (België) tel: +32 (0)50729595 email: info@produsoft.com website: www.produsoft.com

Koel- en smeermiddelen Reiniging

Bemet

Fokkerstraat 31 3905 KV Veenendaal tel: 0318-495858 email: info@bemet.nl website: www.bemet.nl

Cad2M

Transportweg 17 7007 CL Doetinchem tel: 0314-377050 email: info@cad2m.nl website: www.cad2m.nl

Cadmes

Australiëlaan 8 5232 BB ‘s-Hertogenbosch tel: 073-6456222 email: info@cadmes.com website: www.cadmes.com

CNC Consult Automation Titaniumlaan 86 5221 CK ’s-Hertogenbosch tel: 073– 6480166 email: info@cncconsult.nl website: www.cncconsult.nl

2-S.

Vlierdensedijk 43 5705 CK Helmond tel. 0492-590443. email: info@2-s.eu website: www.2-s.eu

BuBclean V.O.F.

DEMCON gebouw Institutenweg 25 7521PH Enschede tel: 06-13597724 email: info@bubclean.nl website: www.bubclean.nl

Dormatec Environment Systems Breeuwhamer 25 1648 HG De Goorn tel: 0229-542485 email: info@dormatec.eu website: www.dormatec.eu

CNC Machineworks

Graafschap Hornelaan 136b 6004 HT Weert tel: 0495-769084 email: info@cnc-machineworks.com website: www.cnc-machineworks.com

Comsol Nederland

Röntgenlaan 37 2719 DX Zoetermeer tel: 079-3634230 email: info@comsol.nl website:www.comsol.nl

LCMC

Sprengenberg 148 3825 GZ Amersfoort tel: 033-4701853 email: info@lcmc.nl website: www.lcmc.nl

Gibac Chemie

Gladsaxe 19 7327 JZ Apeldoorn tel: 055-5413586 email: info@gibac.nl website: www.gibac.nl

Glavitech

Pampus 22 3251 ND Stellendam tel: 0187-491533 email: info@glavitech.com website: www.glavitech.com

Dijk Consult Hebemann

Handelsstraat 36 b 7482GW Haaksbergen PANTONE 2935C tel: 053-303 1270 email: info@hebemann.com RAL 5005 website: www.hebemann.com PA NTONE Cool Gray 11C

Henkel

RAL 7015

Brugwal 11 3432 NZ Nieuwegein tel: 030-6073850 website: www.henkel.nl

Industriële vloeistoffen J.W. Hagoort Bukkumweg 36 5081 CT Hilvarenbeek tel: 013-5051555 e-mail: info@hagoort.net website: www.hagoort.net

KSM Benelux

Thull 40A 6365 AC Schinnen tel: 0318-555129 email: info@ksm-benelux.com website: www.ksm-benelux.com

Marten Orgeslaan 2 7339 HS Apeldoorn tel: 055-5346190 email: gert.dijk@dijkconsult.nl website: www.dijkconsult.nl

Machining Innovations Network

Aeropark 1 26316 Varel (Duitsland) tel.: +49 (0)4451918498-10 email: info@machining-network.com website: www.machining-network.com

Mikrocentrum

Kruisstraat 74 5612 CJ Eindhoven tel: 040-2969911 email: info@mikrocentrum.nl website: www.mikrocentrum.nl

Sirris

Diamant Building Boulevard A. Reyerslaan 80 B-1030 Brussel (België) tel: +32 (0)27067944 email: info@sirris.be website: www.sirris.be

JAARBOEK

CADCAM

Mierloseweg 40 5666 KA Geldrop tel: 040-2266212 email: support@onecnc.nl website: www.onecnc.nl

Lubes Industries

Kopermolenring 64 7241 VN Lochem tel: 0573-255099 e-mail: info@lubes-industries.nl website: www.lubes-industries.nl

The Oil Company

Ebweg 66 2991 LT Barendrecht tel: 085-4894899 e-mail: sales@theoilcompany.nl website:www.theoilcompany.nl

95 STODT Toekomsttechniek Gieterij 212 7553 VZ Hengelo tel: 088-0112345 email: info@stodt.nl webstie: www.stodt.nl

Stichting Verspanersforum

Van Haersoltelaan 25 8325 ET Vollenhove tel: 06-12549159 email: mail@verspanersforum.nl website: www.verspanersforum.nl

Topfinish

Techno Mind

Van den Akker Fluid Service B.V.

Teclab

Communicatieweg 14 3641 SE Mijdrecht tel: 0297-274061 e-mail: info@topfinish.eu website:www.topfinish.eu

Veemweg 9 3771 MT Barneveld tel: 0342-200.206 e-mail: nfo@fluidservice.nl website: www.fluidservice.nl

Opleidingen Consultancy Advisering CNC Totaal BV

Dr. Arienstraat 38 7071 AL Ulft tel: 06-51269310 email: info@cnctotaal.nl website: www.cnctotaal.nl

Verspanen

OneCNC Benelux

De Vliegert 11 527 HW Hapert tel: +31 497841287 email:info@technomind.nl website: www.technomind.nl Frederiklaan 60a 5616 NJ Eindhoven tel: 040-2695850 email: info@teclab.nl website: www.teclab.nl

Vosteq Industry Consulting Group Edisonstraat 11 7601 PS Almelo tel: 088- 2500800 email: info@vosteq.nl website: www.vosteq.nl

Werkzeugmaschinenlabor WZL

Steinbachstraße 19 52056 Aachen Duitsland tel.: +49 241 80 27400 email: info@wzl.rwth-aachen.de website: www.wzl.rwth-aachen.de

Procesbewaking Komet Brinkhaus

Am Leineufer 70, Haus 8 30419 Hannover (Duitsland) tel: +49 (0)511/763631/0 email: info@brinkhaus-gmbh.eu website: www.brinkhaus-gmbh.eu

JAARBOEK

Verspanen

Montronix

96

Benzstrasse 7 D-71720 Oberstenfeld (Duitsland) tel: +49 (0) 7062 / 6793-00 email: info@montronix.de website: www.montronix.de

Nordmann

Kalscheurener Str. 8 50354 Hürth (Duitsland) tel: +49 (0) 2233/9688/0 email: info@nordmann.eu website: www.nordmann.eu

OTT-Jakob Spanntechnik

Industriestraße 3-7 D - 87663 Lengenwang (Duitsland) tel.: +49 (0)8364/9821/0 email: info@ott-jakob.de website: www.ott-jakob.de productprogramma HSK- en Steilkegel gereedschapspanners. Produceert complete eenheden voor gereedschappen spannen.

Materialen

ArcelorMittal Staalhandel Nederland

Noorwegenstraat 13 7418 BC Deventer tel: 0570-639100 email: deventer@arcelormittal.com website: www.arcelormittal.com

Breedveld Staal

Parallelweg 4 2921 LE Krimpen aan den IJssel tel: 0180-512933 email: info@breedveldstaal.nl website: www.breedveldstaal.nl

Damstahl B.V.

Langesteijn 123 3342 LG Hendrik-Ido-Ambacht tel: 078-3031090 email: dsnl@damstahl.com website: www.damstahl.nl

Hamel metaal

Damsluisweg 60 1332 EJ Almere tel: 036-5495151 email: info@hamel.nl website: www.hamel.nl

Heine Steel

Hanzeweg 57 7418 AV Deventer tel: 0570-608944 email: info@heinesteel.com website: www.heinesteel.com

IMS Nederland B.V.

Gildenweg 21 3334 KC Zwijndrecht tel: 078-6230600 Email: nederland@ims-group-sb.com Website: www.ims-group-sb.nl

Van Leeuwen Precisie

Hamburgweg 6 7418 ES Deventer tel: 0570-500700 email: info-precisie@vanleeuwen.nl website: www.vanleeuwen.nl

Kloeckner Metals ODS Nederland

Donk 6 2991 LE Barendrecht tel: 0180 640 911 email: ods.info@kloeckner.com website: www.kloecknermetals.nl

SSAB

IJzerwerf 3 6641 TK Beuningen tel: 024-6790550 email: ssabnl@ssab.com website: www.ssab.nl

Reesink Staal

Estlandsestraat 6 7202 CP Zutphen tel: 0575-599601 email: verkoop@staal.reesink.nl website: www.reesinkstaal.nl

ThyssenKrupp Materials Nederland

Taylorweg 7 5466 AE Veghel tel: 0413-348900 email: info.nl@thyssenkrupp.com website: www.tkmn.nl

Two4steel

De Corantijn 18 1689AP Zwaag tel: 0229-279279 email: sales@4steel.nl website: www.4steel.nl

Vlietjonge Staalhandel Hollandhaven 1 3433 PD Nieuwegein tel: 030-6068911

Brancheverenigingen Dutch Precision Technology (DPT) Einsteinbaan 1 3439 NJ Nieuwegein tel: 030-6053344 email: dpt@metaalunie.nl website: www.dptech.nl

Groot Verspaners Nederland (GVN) Boerhaavelaan 40 2713 HX Zoetermeer tel: 079-3531300 email: linda.takken@fme.nl website: www.nevat.nl

DutchForm

Einsteinbaan 1 3439 NJ Nieuwegein tel: +31 (0 )30-6053344 email: DutchForm@metaalunie.nl website: www.DutchForm.nl

FPT-VIMAG

Boerhaavelaan 40 2713 HX Zoetermeer tel: 0800-400 85 00 email: info@fptvimag.nl website: www.fptvimag.nl

Nederlandse Precisie Slijpbedrijven (NPS)

Einsteinbaan 1 3439 NJ Nieuwegein tel: 030-6053344 email: nps@metaalunie.nl website: www.npsonline.nl

Precision Parts Platform (PPP) Boerhaavelaan 40 2713 HX Zoetermeer tel: 079-3531300 email: info@nevat.nl website: www.nevat.nl

System Suppliers (SYS) Boerhaavelaan 40 2713 HX Zoetermeer tel: 079-3531300 email: info@nevat.nl website: www.nevat.nl

COLOFON Jaarboek Verspanen 2018 Het Jaarboek Verspanen is een uitgave van Made-in-Europe.nu en 54U Media, uitgever in de metaal. Dit jaarboek geeft een overzicht van nieuwe technologie en de actuele trends en ontwikkelingen op het gebied van verspanen. Het verschijnt naast de website, de digimagazines en de digitale en gedrukte reviews van Made-inEurope, crossmediaal concept voor de verspanende en additive manufacturing industrie in Nederland. Made-inEurope informeert de lezer over: state of the art verspaningstechnologie; nieuwe machines, gereedschappen en opspanmiddelen; oplossingen voor manarm 24/7 produceren; 3D printen en andere additive manufacturing technieken; succesvolle toepassingen van machines en technologie en ondernemers met visie. De gedrukte oplage van dit jaarboek bedraagt 8.000 exemplaren en het wordt gratis verspreid in de verspanende industrie in Nederland en België.

Redactie

Franc Coenen (hoofdredacteur) Schuttersdreef 72 6181 DS Elsloo Tel: +31 46 4333123 Email: info@made-in-europe.nu

Uitgeverij

54U Media Postbus 2108 7302 EM Apeldoorn Prinsenweide 26 7317 BB Apeldoorn T: +31 (0) 55 360 10 60 F: +31 (0) 55 360 08 60 I: info@54umedia.nl E: www.54umedia.nl

Advertentie-exploitatie Vincent Span T: +31 (0)55 360 62 27 M: +31 (0)6 511 93 408 E: v.span@54umedia.nl

Harold Draaijer T: +31 (0)55 360 64 20 M: +31 (0)6 51 19 31 32 E: h.draaijer@54umedia.nl Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland (exemplaar op aanvraag kosteloos verkrijgbaar).

Vormgeving en opmaak Rijnier van Kesteren

Drukkerij

Senefelder Misset Doetinchem

Copyright

Niets van deze uitgave mag worden overgenomen, tenzij met uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van de uitgever.

ISSN: 2451-8417

ALLES IN ÉÉN REINIGINGSMACHINES + REINIGINGSVLOEISTOFFEN SOFTWARE KENNIS

CHEMISCHE KENNIS

JAARBOEK

Verspanen

TECHNISCHE KENNIS

97

Gibac® Chemie BV

Gladsaxe 19 • 7327 JZ Apeldoorn - Tel. 055 54 31 946 - info@gibac.nl - www.gibac.nl

CNC DRAAIBANKEN TAKISAWA, OMG, CHEVALIER

CARROUSELDRAAIBANKEN HNK, WELE

JAARBOEK

Verspanen

VERT. BEWERKINGSCENTRA QUASER, CHEVALIER, WELE

98

HOR. BEWERKINGSCENTRA 5-ASSIGE BEWERKINGSCENTRA NIIGATA, QUASER

Een uitzonderlijke verhouding van prijs en kwaliteit

Het verkoopprogramma van EVOLENT voor iedere toepassing

BEDFREESMACHINES PARPAS, OMV

de juiste technologie

PORTAAL BEW. CENTRA WELE, PARPAS

KOTTERBANKEN PAMA, PARPAS, HNK, WELE

VLAKSLIJPMACHINES CHEVALIER

Flevolaan 23 1382JX Weesp Nederland Telefoon: (+31) 0294450540 Website: www.evolent.nl E-mail adres: info@evolent.nl

www.evolent.nl