Energie+ #3

#3 2020

Stimuleer bewonersinitiatieven Comfortabel en duurzaam wonen

01_Energie+3_cover.indd 1

De Buurtmolen

Project Boschgaard

22-10-20 16:13

Partners

+ Partners van Energie Energie+ is hĂŠt kennisplatform voor duurzame wijken van de toekomst. En richt zich op de energietransitie in de wijk. Dat netwerk bouwen we samen met onze partners.

Om die reden bieden we partijen die deel uitmaken van ons partnernetwerk onder meer een flinke korting op het lidmaatschap van Energie+. Omdat het partnerschap in overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner.

ein nl

Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Marjolein Heijmans via telefoonnummer 06 576 763 51 of via email m.heijmans@aeneas.nl

Meer informatie over onze partners staat op energie+.nl/partners

2 Energie+ nr 3 november 2020

02_Energie+3_Partnerpagina.indd 2

22-10-20 16:13

Inhoud #3 2020

Inhoud

Coverfoto: Kick Smeets, Programma Aardgasvrije Wijken

Stimuleer bewonersinitiatieven Comfortabel en duurzaam wonen

De Buurtmolen

Project Boschgaard

01_Energie+3_cover.indd 1

21-10-20 15:12

8 De Buurtmolen lokaal en duurzaam energie opwekken Over de totstandkoming van het project in Tzum.

Boschgaard, pioniersproject in energie-efficiĂŤnt bouwen en wonen

16

Een project over duurzaam bouwen en zelfwerkzaamheid in Den Bosch.

18 Onzichtbaar netwerk essentieel Bewonersinitiatieven om de wijk aardgasvrij te maken.

Stap voor stap naar een comfortabele en duurzame woning

24

Over de pilot Thuis energie besparen doe je zo.

En verder...

30 Belangrijke lessen bij aardgasvrij maken Overwhere-Zuid In de wijk Overwhere-Zuid worden in het kader van het Programma Aardgasvrije Wijken 1276 woningen aardgasvrij gemaakt.

Familiehuis met een duurzaam hart In Schiedam gaat de startmotor draaien Gaat Nijmegen de diepte in?

Column De gebouwde omgeving aardgasvrij verwarmen Een modulair warmtesysteem Service

5 10 12 22 28 32 35

nr 3 november 2020 Energie+

03_Energie3_Inhoud.indd 3

3

22-10-20 16:14

Voorwoord

Een passievolle moedige ambtenaar B

en jij een inwoner die aan de slag wil met aardgasvrij wonen en je je eigen energie opwekken? Of meer bomen in je straat?

Wil je een composthoop of moestuin met de buurt opzetten? Het zou zomaar kunnen dat de gemeenteambtenaar in jouw gemeente jouw initiatief eerder heeft tegengewerkt dan dat je gefaciliteerd bent door de gemeente. Onderzoek van dagblad TROUW die in oktober voor de twaalfde keer op rij de jaarlijkse DE DUURZAME

Evamarije Smit

TOP 100 presenteert, bevestigt jouw ervaring. Gemeenten schie-

Conceptmanager Energie+

ten in de kramp als burgers zelf met initiatieven komen die hun leven en omgeving duurzamer maken. De kop luidde dan ook: ambtenaar zit groene burgers dwars. Dit beeld rees op na een enquête onder de 225 inzendingen van burgerinitiatieven die meedingen naar een plek in de Top 100.

achtergrond en bekijken de energietransitie vanuit een technisch

Als ik dit lees weet ik dat het waar is. En tegelijkertijd voel ik ook

en financieel perspectief. Moet ook gebeuren, zeker. Maar voor

een steek in mijn buik. Ik heb de neiging medelijden te hebben met

een goed gesprek met collega-ambtenaren, laat staan inwoners is

die ambtenaar. Waar komt dat vandaan? In mijn werk kom ik regel-

dit vaak niet de juiste insteek.

matig ambtenaren tegen. Zo was ik in september uitgenodigd voor

Horde 2: het beleid is niet gemaakt vanuit de leefwereld van men-

een bijeenkomst over de energietransitie in de Rotterdamse Delfs-

sen. Dat wist ook deze ambitieuze en sterkte persoonlijkheid in

haven. Het onderwerp van de bijeenkomst was hoe bewoners van

het Rotterdamse, de ambtenaar. Juist om (oneerbiedig gezegd) de

een wijk te betrekken en vooral ook: hoe kunnen bewoners en wij-

massa te betrekken bij de energietransitie moet beleid gemaakt

ken er zelf beter van worden? Niet in de sfeer van een lage energie-

worden vanuit inwoners zelf. Anders gezegd: zij bepalen de

rekening want elke leverancier, gemeente of woningcorporatie die

agenda. Het perspectief op een gezonder, duurzamer en sociaal

ze dat voorrekent wordt gewantrouwd. Ik heb die middag geleerd

inclusief leven staat centraal. Veiligheid en contacten in de wijk

dat dit streven om de transitie ook ten goede te laten komen aan

kunnen daarin sterkte krachten zijn.

de bewoners zelf, een intense samenwerking vergt van de belang-

Het was deze wakkere en sociale vrouw, een ambtenaar dus, die

rijkste spelers op lokale schaal: (deel)gemeente, lokale energie

inzag dat de brug naar de leefwereld van burgers wordt gemaakt

coöperatie, energieleverancier (tot 2043 zitten ze ‘eraan vast’) en

in het sociale domein. Dat is jargon voor de afdelingen welzijn,

woningcorporaties. Die samenwerking was al een gigantische uit-

zorg en inkomen van gemeenten en andere welzijnsorganisaties

daging. Het was een kleine, kittige, gepassioneerde ambtenaar

in een wijk. Andere bestaande netwerken zoals ouders van scho-

die haar werk als programmamanager aardgasvrij in een totaal

len, sport verenigingen, zangkoren en ga zo maar door zijn een

nieuw daglicht zette. ‘Het is pionierswerk en voor iedereen vol-

aanvulling. De kunst is deze bestaande netwerken te mobiliseren

strekt nieuw’. Hoewel er grote hordes (ik noem er maar twee) te

en voor de energietransitie in te zetten. Aan de bovengenoemde

overwinnen zijn, voelde ik hoop.

spelers heeft zij een wezenlijke gesprekpartner toegevoegd: het

Horde 1: de gemeente bestaat niet. De gemeente is een groep

sociaal domein. Bovendien stelde ze als voorwaarde aan de

eilanden met totaal verschillende professionals die zich met totaal

samenwerking dat iedereen eigenaarschap accepteert over het

verschillende onderwerpen (en dus beleid) bezig houden. Ze heb-

financieel-technische plaatje en aan de sociale kant van de

ben geen contact met elkaar en als, dan spreken ze elkaars taal

energie­transitie. Hulde en hoera! Waarom dan toch die buikpijn?

niet of nauwelijks. De mannen en vrouwen die werken aan energie

Omdat deze dame nog maar een van de weinigen is en de tijd

visies- en strategieën voor de wijk, hebben vaak een technische

dringt. Maar bemoedigend is het wel!

4 Energie+ nr 3 november 2020

04_Energie+3_Voorwoord.indd 4

22-10-20 16:13

Duurzaam interieur Auteur Chris Muyres

Familiehuis met een duurzaam hart

Mariska en Emile woonden met hun drie tieners in Amsterdam. Op zoek naar meer leefruimte viel hun oog op een nieuwbouwproject in Diemen. Met hulp van product- en interieurontwerper Thomas Eurlings gaven ze het huis een eigen karakter en een duurzaam hart.

Marmoleum vloeren werden de logische basis.

Zithoekje met in souterrain met mooie lichtinval, mooie oude spullen in een modern kader en op een Marmoleumvloer van Forbo Flooring.

Foto: Michael van Oosten

nr 3 november 2020 Energie+

5-Energie+3_Familiehuis met een duurzaam hart.indd 5

5

22-10-20 16:14

Duurzaam interieur

De zithoek met kunst en vintage meubelen op een Marmoleumvloer van Forbo Flooring.

Foto: Michael van Oosten

“D

e stichting waarvoor ik werk, zet zich in voor de opschaling van de

hierop goed tot hun recht, zeker ook de vintage houten meubels die

circulaire bouweconomie in de metropoolregio Amsterdam,” ver-

het gezin al had. In de keuken heb ik een donkere Marmoleum Cocoa

telt Mariska. “Het was dan ook uit volle overtuiging dat ik mijn eigen

gekozen. Hierdoor wordt de keuken visueel afgekaderd ten opzichte

huis zo duurzaam mogelijk wilde maken. De nieuwbouw die we koch-

van de rest van de etage. Verder is het een ideale basis om te verrijken

ten, voldeed aan alle energienormen, inclusief zonnepanelen op het

met texturen in de verdere aankleding. Om meer tactiliteit aan de

dak, maar er was helaas geen mogelijkheid het huis bouwtechnisch verder te verduurzamen. Reden te meer in elk geval te streven naar een zo planeetvriendelijk mogelijk interieur. Zo kozen we voor natuurlijke materialen, lokaal of Europees fabricaat, verf die C02 opneemt,

“ Het was dan ook uit volle overtuiging dat ik mijn eigen huis zo duurzaam mogelijk wilde maken”

energiezuinige apparatuur, een bed en matras van 100% natuurlijk materialen, geen tegels maar inheemse planten in de voortuin voor

ruimte te geven, heb ik bijvoorbeeld velours gordijnen voorgesteld.”

bijen en vlinders, veel vintage en spullen die lang mooi blijven. Samen

Mariska: “Ik heb in het verleden bij Forbo gewerkt en ben al heel lang

met Thomas Eurlings hebben we nagedacht over kleuren, sfeer en

Marmoleum-fan. Als ik in de fabriek kwam, kreeg ik altijd een Sjakie-

beleving, dat zit voor mij dus niet alleen in het esthetische, het zit

en-de-Chocoladefabriek-gevoel. Het was magisch om het hele

absoluut ook in de materialen waarvan alles is gemaakt.”

maakproces te kunnen zien van de grondstoffen tot het eindproduct, precies zoals het al meer dan 120 jaar wordt geproduceerd. Die

Gezonde basis

ambachtelijkheid zijn we vaak niet meer gewend. Ook de eigenschap-

“De uitdaging voor mij was eenheid te bewaren in een flink huis waar

pen van de vloer zelf spreken me enorm aan. De grondstoffen zijn voor

vijf mensen wonen,” vertelt Thomas. “Het belangrijkste instrument

97% natuurlijk. Er zitten geen producten in waarvan we weten dat ze

daarvoor was een goed materialen- en kleurenplan. Als ontwerper (en

schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid, en die komen dus ook niet

tevens onderdeel van het Forbo designteam) was ik heel blij met de

vrij in je huis. Sterker nog: door deze natuurlijke grondstoffen is

keuze van Mariska voor Marmoleum op de vloer. Het is heel goed toe

Marmoleum ook goed voor bijvoorbeeld mensen met luchtwegaan-

te passen in woonhuizen. De Marmoleum Splash, die is geselecteerd

doeningen. Dat vind ik een heel fijn gegeven voor een materiaal dat

voor de woonetage en het souterrain, heeft een neutrale ondertoon

het vloeroppervlak van mijn huis bedekt. Ik wil mijn gezin graag

met een marmering met subtiele kleurschakering. De meubels komen

omringen met dingen die gezond voor ons zijn.”

6 Energie+ nr 3 november 2020

5-Energie+3_Familiehuis met een duurzaam hart.indd 6

22-10-20 16:14

Kleuren met karakter “Mijn handschrift wordt gekarakteriseerd door een specifiek kleurgebruik,” zegt Thomas. “Marmoleum maakt het mogelijk om met de vloer een kleur-statement te maken. In combinatie met genuanceerde wandkleuren ontstaat er een harmonieus geheel. Mensen zijn vaak bang voor kleur, maar ik vind het gebruik van kleur juist heel waardevol. Het kan de verschillende ruimtes met elkaar verbinden en een

Ontdek je impact Mariska: “Niet alleen in mijn werk, ook in het dagelijks leven wil ik op een goede en leuke manier mijn impact verkleinen. Wat een duurzame lifestyle is, is een grote vraag, maar je kunt met kleine stappen al veel bereiken. Zo kiezen we voor echte, groene stroom, een groene bank voor alle geldzaken, reizen we bewust, eten we vaak plantaardig en gebruiken we minder. Een geweldige tool om te meten wat jouw impact

context bieden voor meubels en bijvoorbeeld ook kunstwerken.”

is kan je vinden op mijnverborgenimpact.nl. Het blijkt dat onze grootste

Mariska: “Het is altijd spannend hoe een ontwerp uitpakt dat iemand

impact vaak zit in spullen.”

anders voor je maakt. Zeker met iets dat zo smaakgevoelig is als kleur.

We hadden natuurlijk heel veilig voor neutraal wit kunnen gaan, maar dat wilden we per se niet. We zochten naar een palet dat onze per-

Kinderslaapkamer op een groenige Marmoleumvloer.

Foto: Michael van Oosten

soonlijkheid liet zien en tegelijkertijd genoeg rust geeft voor een gezin van vijf. Het moest een ingetogen basis zijn, met evengoed een warme, luxueuze uitstraling. Daarin is Thomas fantastisch geslaagd.”

Thomas: “Wat ik leuk vond, is dat de kinderen zelf de kleuren voor hun kamers hebben uitgekozen. Ze hadden daar een uitgesproken mening over en het is hun kamer, dus dat is alleen maar mooi.”

Mariska: “Onze jongste dochter koos een lila vloer. De kamer mocht van haar niet te meisjesachtig worden, daarom wilde ze op de wand een stevig groen als tegenhanger. De schilder had aanvankelijk een te lichte kleur gebruikt, dat moest dus over.”

Verrassende oplossingen Thomas: “In het souterrain is een ‘family room’ gecreëerd, aangezien het gezin behoefte had aan een extra informele leefruimte. Dat je daar vandaan minder contact hebt met buiten, compenseerden we door

Het geheim van het huis

een hele wand te vullen met een uitvergroting van een landschaps-

Mariska: “Het geheim van een goed interieur is dat je niet alles in één

schilderij uit het Rijksmuseum op behang. Dat geeft een mooie sug-

of twee middagen in een woonwinkel bij elkaar shopt. Het is iets om

gestie van natuur. Als je de voordeur binnenstapt, kijk je via een grote

zorgvuldig over na te denken met iemand die aanvoelt dat het gaat

vide in het souterrain en wordt je blik meteen naar dat landschap

over jouw leven. Je wilt jezelf kunnen herkennen in je interieur.”

getrokken. Om te zorgen dat er zo veel mogelijk daglicht in de familie-

Thomas: “Het is leuk om te werken voor een opdrachtgever met eigen

kamer valt, hebben we geen balustrades om de vide gemaakt, maar

ideeën, hierdoor ontstaat er een goede dynamiek. Voor mij als ont-

er een horizontaal net in gespannen, waarin je kunt liggen als in een

werper is de uitdaging deze ideeën op te nemen in een kloppend

hangmat. De kinderen vinden dat natuurlijk heel grappig om te doen.”

totaal plan. Ook vind ik het heel belangrijk dierbare stukken optimaal tot hun recht te laten komen in het nieuwe huis.”

“ Wat een duurzame lifestyle is, is een grote vraag, maar je kunt met kleine stappen al veel bereiken” Mariska: “Aan veel van onze spullen zijn kleine geschiedenissen en anekdotes verbonden. Samen vertellen ze ons verhaal. Doordat Thomas net weer een andere kijk heeft op kleur dan wij, is een verfrissende context ontstaan, waarin onze spullen helemaal opnieuw tot leven komen. Zoals de schilderijen van René Mos in de zithoek, die we al twee decennia hebben en het jaren 50 dressoir van palissander in het souterrain. Maar ook de circulaire bloembossen uit de bloemen­ bibliotheek van Reflower leveren een bijdrage. Dat, in combinatie met Lilac slaapkamer met een Lavital bed op een fraaie Marmoleumvloer van Forbo Flooring. Foto: Michael van Oosten

de duurzaamheid van het interieur, maakt dat we ongelooflijk blij zijn met ons nieuwe huis.”

nr 3 november 2020 Energie+

5-Energie+3_Familiehuis met een duurzaam hart.indd 7

7

22-10-20 16:14

Windenergie De buurtmolen in Herbaijum

Auteur Yvette Vierhout

De Buurtmolen:

Lokaal en duurzaam energie opwekken In het Friese dorp Tzum ligt het plan om met een windmolen het dorp en de omliggende dorpen te voorzien van duurzame energie. Energie+ sprak met Willemke Schurer, bewoner van Tzum en Sander van Schaik, Accountmanager Lokale Energieprojecten bij Greenchoice over de totstandkoming van het project in Tzum.

D

Start project Herbaijum Bij de start van het project in Herbaijum was er nog niks, alleen een molen. Nog geen coöperatie en geen initiatiefnemers die het project wilden trekken. “Het vinden van deelnemers was toen ook de grootste uitdaging”, legt Sander van Schaik van Greenchoice uit. “Bewoners zagen het als een idee van een club uit Amsterdam (Qurrent) en vroegen zich af of zij er zelf ook iets aan zouden hebben. Inmiddels draait de nieuwe molen al een tijdje en hebben de omwonenden ervaren dat het project wel degelijk voordeel oplevert, onder andere door een lagere energierekening.”

e bewoners van Tzum konden voor dit project inspiratie opdoen in het naastgelegen Herbaijum, waar ook een solitaire windmolen

Terug naar Tzum

heeft gestaan. Deze was afgeschreven en toe aan vervanging. Om de

In het dorp ernaast, Tzum, stond ook al heel lang een dorpsmolen.

molen af te breken en er niks voor terug te plaatsen, was zonde.

“Deze was in het bezit van Stichting Mast, opgericht door een aantal

Daarom hebben Qurrent (nu Greenchoice) en EWT (gespecialiseerd in

enthousiaste bewoners”, vertelt bewoner Willemke Schurer. In 2016

het bouwen van kleine windmolens) een nieuwe molen geplaats in een

werd deze molen verkocht, omdat hij niet meer te onderhouden was.

project genaamd de Buurtmolen.

Nadat de molen weg was, hadden de leden van Stichting Mast niks

8 Energie+ nr 3 november 2020

8-Energie+3_De Buurtmolen lokaal en duurzaam energie opwekke.indd 8

22-10-20 16:15

meer. Schurer: “Mijn schoonvader is toen in gesprek gegaan met dorpsbewoners om te kijken hoe er weer een molen teruggeplaatst kon worden. En zo is coöperatie Toer tot stand gekomen.” Coöperatie Toer wordt eigenaar van de windmolen en betaalt een pachtprijs aan Stichting MAST. Stichting MAST draagt hiervan het grootste deel weer af aan het dorp, wat gebruikt wordt voor buurtprojecten om de leefbaarheid van het dorp te verhogen. Dit kan gericht zijn op energie, maar bijvoorbeeld ook op de lokale sport- of buurtvereniging.

De coöperatie was ook nodig om gebruik te maken van de Post­ coderoosregeling. Hiermee krijgen leden van de coöperatie een energiebelastingkorting op hun energienota voor lokaal en duurzaam opgewekte elektriciteit. Van Schaik: “Je merkt dat wanneer er al een lokale Werving buurtmolen Tzum.

Foto Yvette Vierhout

club zit die voorvechter is van zo’n project en wij komen er vanuit Greenchoice bij om ze te ondersteunen, het makkelijker van de grond komt.”

10 cent per kilowattuur. Daarnaast verkoopt de coöperatie stroom aan

Betrokkenheid buurtbewoners

Greenchoice, dat zijn de inkomsten van de Buurtmolen.” Ook wordt er

Het benaderen van de direct omwonenden van de Buurtmolen verliep

een contributiebedrag gerekend over de kilowatturen energiebelas-

via de coöperatie. Doel was het draagvlak onder omwonenden te meten

ting die de bewoner terugkrijgt. “Netto houd je daar als bewoner nog

en de mogelijkheid van compensatie te bespreken. Vervolgens ging de

een voordeel van 6 tot 7 cent aan over. Hiervoor hoeven ze alleen maar

coöperatie samen met Greenchoice aan de slag om de bewoners van

lid te worden van de coöperatie en van Greenchoice en daarmee wor-

Tzum en van de omliggende dorpen in te lichten. Van Schaik: “Tijdens

den ze mede-eigenaar van de Buurtmolen.” Door lid te zijn van de

de informatieavond in het dorpshuis en via Webinars zijn de kansen van

coöperatie heb je als bewoner ook inspraak en bepaal je wat er met de

dit project uitgelegd en is er gevraagd of bewoners mee willen doen. We

winst gebeurt. “De Buurtmolen draait voor de buurt, het financiële

hebben ongeveer 700 leden nodig die willen aansluiten bij de coöpera-

voordeel blijft bij de buurtbewoner en zij hebben het zeggenschap.”

tie om de Buurtmolen neer te kunnen zetten. De reacties van de bewoners van Tzum zijn vooral positief. Je hebt te maken met mensen die uit

Toekomstplannen

het dorp komen, zij kennen het project en zien ook de voordelen voor

Om in de toekomst meer projecten als de Buurtmolen op te zetten, is

het dorp.” Maar ook de omliggende gemeenten kunnen meedoen, zoals

het belangrijk dat het project in Tzum eerst goed loopt. Daarnaast blijft

Harlingen en Franeker. “Zij zien ook dat dit een unieke kans is om lokaal

de Postcoderoosregeling een invloedrijk instrument. Van Schaik: “Naar

energie op te wekken. En als je ze uitlegt hoe het financiële plaatje eruit

mijn idee moet het makkelijker worden om dit soort projecten op te zet-

ziet, vraagt iedereen zich af ‘waar zit nou het addertje, want het kan

ten. Er zijn veel dorpsmolens die aan vervanging toe zijn. Daar liggen

toch niet dat je alleen maar korting krijgt?’ Maar dat is in dit geval wel zo,

kansen om een nieuwe molen neer te zetten. En vanuit Greenchoice wil-

we maken slim gebruik van de Postcoderoosregeling en het risico ligt

len we dit graag samen met EWT oppakken. We hoeven ons daarvoor

volledig bij de coöperatie en de financierders, maar niet bij de leden van

niet per se tot het Noorden van Nederland te beperken, maar daar is

de coöperatie.” Schurer, die zelf begin dertig is, vindt het belangrijk om

meer ruimte en ze hebben er meer affiniteit met dorpsmolens.”

onder andere haar leeftijdsgenoten te betrekken bij het project. Ze wil

In Tzum heeft Greenchoice inmiddels de nodige ervaring en verloopt de

mensen enthousiast maken en motiveren om mee te doen aan het pro-

samenwerking met de bewoners goed. “Het zijn geen professionals op

ject de Buurtmolen. “De stroomtarieven zijn erg voordeling, dus een

het gebied van windontwikkelingen, dus je moet geduld hebben. Maar

financieel voordeel heb je altijd. Daarnaast wordt je als bewoner onder-

ze zijn wel super enthousiast en krijgen een grote groep mensen bij

deel van een groter geheel. Je draagt je steentje bij om een goede duur-

elkaar. En die heb je zeker nodig!” vertelt van Schaik. Ook Schurer

zaamheid te creëren in je dorp en omgeving. En het is heel laagdrempe-

benadrukt de goede samenwerking: “Sander is ons vaste contact­

lig om mee te doen: de coöperatie neemt veel ‘rompslomp’ uit handen

persoon. Hij is op de hoogte van alle zaken vanuit Greenchoice. We

waardoor overstappen op Greenchoice helemaal niet moeilijk is.”

hebben bijna wekelijks een overleg waarin we de stand van zaken bespreken en kijken hoe we vervolgstappen verder aanpakken.”

Aandeel binnen de coöperatie

Van Schaik: “Vanuit Greenchoice maken we de cirkel rond. Je gaat ter

Naast het voordeel dat er via de Buurtmolen geld bij initiatieven in het

plaatse de energie opwekken en leveren die nodig is. Hierdoor wordt

dorp terecht komt, heb je als lid van de coöperatie een aandeel. Van

het lokaal en duurzaam. Daarnaast zorg je voor betrokkenheid van

Schaik: “In dit geval is het aandeel de hoeveelheid stroom die je

bewoners bij het opwekken van de energie. Dit is het hart van onze

gebruikt: voor een hoeveelheid kilowattuur neem je deel aan het pro-

strategie. Willen we op een goede manier van windenergie gebruik

ject. Middels de regeling krijg je via je energieleverancier je energie-

kunnen maken, moeten we meer van dit soort projecten op kunnen

belasting terug over de stroom die je gebruikt. Dat is nu ongeveer

zetten. Anders red je het niet.”

nr 3 november 2020 Energie+

8-Energie+3_De Buurtmolen lokaal en duurzaam energie opwekke.indd 9

9

22-10-20 16:15

Warmtenet Auteur Edwin Lucas

In Schiedam gaat de startmotor draaien

Kansen voor Groenoorders d Woningcorporatie Woonplus in Schiedam zet de startmotor aan. In de wijk Groenoord worden zo’n 2700 sociale huurwoningen de komende jaren voorbereid op een aansluiting op een warmtenet. De warmte komt van de Leiding over Noord, maar de motor draait eigenlijk op andere brandstof, zeggen Eline Busser (Woonplus) en Isabel Vernooij Nijveldt (gemeente Schiedam).

G

roenoord, in totaal zo’n 5000 woningen, is gebouwd in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Portiek- en galerijflats staan

ruim in het groen, de meeste gebouwen zijn voorzien van blokverwarming met een gezamenlijke cv-ketel. Langs de wijk loopt de warmtetransportleiding ‘over Noord’ van Eneco, die industriële restwarmte uit de Afvalverwerking Rijnmond naar Rotterdam vervoert. Appeltje eitje, zou je zeggen: hier ligt een goede uitgangspositie voor verduurzaming van vele duizenden woningen tegelijk.

Al in 2017, ver vóór de klimaattafels, het Klimaatakkoord en het Startmotorkader, was dat dan ook duidelijk. Maar Woonplus (een corporatie met 11.500 woningen), eigenaar van de woningen, ging niet over één nacht ijs. “We hebben grondige gesprekken gevoerd met de gemeente Schiedam, de provincie Zuid-Holland, Eneco en Stedin over het beste alternatief voor aardgas,” zegt Eline Busser, ontwikkelingsmanager van Woonplus. Na afweging van allerlei opties bleek de aansluiting op het warmtenet de meest duurzame, haalbare en betaalbare optie.

De participatie van de bewoners (huurders) weegt voor Woonplus

Op 20 april 2017 werd daarvoor een intentieovereenkomst gesloten.

zwaar. Er wordt dan ook alles aan gedaan om hen te betrekken bij de geplande woningaanpassingen en te zorgen dat de maandlasten het-

Warmtetransitie

zelfde blijven (woonlastenneutraliteit). In een aanbesteding zocht de

Schiedam is een van de dragers van die overeenkomst. De gemeente wil

corporatie daarom samen met bewoners naar een innovatieve markt-

al in 2030 een CO2-reductie van 49 procent bereiken ten opzichte van

partij voor de technische voorbereiding van de huurwoningen (een ‘aan-

1990. Aansluiting van duizenden woningen op een warmtenet zou daar-

sluitpakket’) én voor de communicatie met huurders. Sterker nog: met

bij fors helpen. Een warmtenet is de meest kosteneffectieve oplossing

hetzelfde aanbod kunnen ook particuliere woningeigenaren en VvE’s

om de CO2-doelstelling te bereiken.

worden verleid om hun woningen op het warmtenet aan te sluiten.

Maar daarmee is niet alles gezegd. Gemeentelijk programmamanager Isabel Vernooij Nijveldt: “Technisch is de wijk Groenoord misschien niet

Vertrouwen

zo uitdagend. Het verzilveren van kansen voor de wijk wel. Het maat-

Eline Busser: “We vinden het belangrijk dat inwoners vertrouwen heb-

schappelijk belang is groot. Zo’n overstap moet haalbaar en betaalbaar

ben in het bedrijf dat tussen nu en 2030 de aanpassingen in de woning

zijn, en bewoners meer opleveren dan alleen een duurzaam verwarmd

en de wijk komt doen. Daarom hebben we inwoners zelf een rol gege-

huis. Energietransitie is het meest kansrijk als je tegelijkertijd bewoners

ven – in een klankbordgroep – bij de beoordeling van de ingediende

uitzicht kunt geven op werkgelegenheid, en meer veiligheid, fijnere

plannen, binnen de randvoorwaarden. Dat zijn maatschappelijk

openbare ruimte en misschien nog andere domeinen.” Busser valt haar

betrokken wijkbewoners, mensen die iets hebben met duurzaamheid,

bij: “Een warmtenet in deze wijk, dat is een no-brainer. Maar de uit­

en ook particuliere eigenaren, de huurdersvereniging en het VvE-plat-

daging ligt ergens anders: hoe maak je het mogelijk voor bewoners?”

form. Bewoners kijken toch naar andere dingen dan wij. Voor hen

10 Energie+ nr 3 november 2020

10_Energie+3_In Schiedam gaat de startmotor draaien.indd 10

22-10-20 16:15

s dankzij warmtenet Eerder verschenen op: Stichting Warmtenetwerk. Stichting Warmtenetwerk is een platform voor spelers uit de duurzame warmtesector, van gemeente tot leverancier. Met elkaar zetten zij zich in voor de energietransitie. Voor meer informatie: www.warmtenetwerk.nl

De totale kosten per woning worden geraamd op zo’n 15.000 euro.

Een fiks bedrag, en Woonplus is dan ook zeker van plan om gebruik te maken van de nieuwe Stimuleringsregeling Aardgasvrije Huurwoningen (SAH), die vanaf 1 mei wordt geopend. Die regeling stelt maximaal 5.000 euro per woning beschikbaar. Ook krijgt Woonplus subsidie van de EU en de provincie Zuid-Holland (Kansen voor West).

“ Aansluiting op het warmtenet bleek de meest duurzame, haalbare en betaalbare optie” Lessen Wat kunnen we van deze casus leren? Isabel Vernooij Nijveldt benadrukt hoe belangrijk het is om verder te kijken dan het warmtenet. “Dat lijkt een open deur inmiddels, maar het is het niet. Kijk naar bredere kansen voor de wijk. Wat wil je daar als partijen bieden aan bewoners? Mijn advies is: probeer zoveel mogelijk mensen mee te krijgen voor je doel.

Bewoners, ondernemers, andere partijen, andere gemeenten. Leer van Speelplein bij Schiedam Groenoord

voorbeelden (bijvoorbeeld de websites van Platform31 en PAW). En zorg vooral dat je het bewoners zo gemakkelijk mogelijk maakt.”

Volgens Eline Busser draait de startmotor van de energietransitie in

speelt vertrouwen en lokale bekendheid van de aannemer een rol.

wezen op vertrouwen. “Dat hebben we wel geleerd. Dit project heeft uit-

Voor ons is dat ook belangrijk, maar wij kijken ook naar het commit-

eindelijk te maken met ontzorgen, met goed voor mensen zorgen. Als

ment dat partijen afgeven. En als je al die belangen goed kunt vereni-

woningcorporatie voelen wij die verantwoordelijkheid sterk. Ook als het

gen, kom je het verst.”

gaat om de kosten van warmte, waarover veel mensen zich zorgen maken. Een warmtenet mag voor onze huurders niet duurder zijn dan

“ De uitdaging ligt ergens anders: hoe maak je het mogelijk voor bewoners?”

een gasaansluiting. Dat vertrouwen mag je niet beschamen.”

In maart 2020 is een consortium geselecteerd. Het kwam als beste uit de bus bij een aanbesteding met zowel een aansprekende participatie-aanpak voor de wijk als voor de technische aanpassingen in de woningen. Busser: “Dit consortium gaat na de zomer in gesprek met bewoners van de woningen en de uitvoering voorbereiden, om te beginnen 900 woningen de komende drie jaar. Ook particulieren gaan meedoen. Helaas beïnvloedt de coronacrisis wel het tempo. Met de eerste flat waren we al begonnen, in een pilot, maar de werkzaam­ heden zijn nu uitgesteld, omdat werken onder deze beperkingen heel moeilijk is.”

Schiedam Groenoord van bovenaf

nr 3 november 2020 Energie+ 11

10_Energie+3_In Schiedam gaat de startmotor draaien.indd 11

22-10-20 16:15

Geothermie Auteur Marjon Kranenbarg

Gaat Nijmegen

de diepte in?

Geothermie als duurzame energiebron voor duizenden Nijmeegse woningen

Uitvoering van het seismisch onderzoek. Foto EBN

Ultradiepe geothermie als bron voor de verwarming van duizenden woningen in Nijmegen? Dit najaar komen de resultaten beschikbaar van seismisch onderzoek bij Nijmegen en omstreken om een voorlopig antwoord op die vraag te geven. Met de resultaten kan er een eerste uitspraak worden gedaan over de mogelijkheden voor de toepassing van geothermie als duurzame bron voor de stad. Ontwikkelaar Tellus Nijmegen – Tellus is de naam van de Romeinse beschermgodin van de aarde – de gemeente Nijmegen en ook provincie Gelderland zijn in hoopvolle afwachting. Geothermie zou als duurzame energiebron een belangrijke rol kunnen spelen in de energietransitie en in het aardgasvrij maken van de stad.

Geothermie (aardwarmte) is duurzame warmte uit de ondergrond voor de verwarming van huizen, kassen en industrie en – bij hoge temperaturen – voor de productie van stoom of elektriciteit. Het in bepaalde aardlagen op grote diepte van nature in reservoirs aanwezige (warme) water wordt via een buis opgepompt. Een warmtewisselaar onttrekt de warmte uit dit water en het bovengronds afgekoelde water wordt weer teruggepompt in dezelfde aardlaag en warmt weer op. Paul Erades, adviseur Bodem en Energie van gemeente Nijmegen: “Geothermie staat in Nederland nog in de kinderschoenen. Zeker als het gaat om bronnen die dieper liggen dan zo’n 2 tot 3 kilometer diepte. Om te onderzoeken welke kansen deze zogeheten ultradiepe geothermie – UDG – Nederland biedt, is in 2016 de Green Deal Ultradiepe Geothermie opgezet. Daarin participeren onder meer verschillende UDG-consortia participeren en worden verschillende gebieden seismisch verkend. Wij hebben als gemeente al in een vroeg stadium aangegeven graag onderdeel uit te maken van een van die gebieden.”

12 Energie+ nr 3 november 2020

12-Energie+3_Gaat Nijmegen de diepte in.indd 12

22-10-20 16:15

Initiatief van QNQ/Tellus Nijmegen Initiatienemer van de zoektocht naar aardwarmte is Tellus Nijmegen, een project-BV die specifiek voor het geothermieproject Nijmegen is opgezet door QNQ Partners. Vincent Helfferich, van origine geoloog en opgeleid in het zoeken van gas en olie, is één van die partners: “Wij zijn een gespecialiseerde projectontwikkelaar op het gebied van vooral aardwarmte. Een ander projectinitiatief waar we aan werken is

Stand van zaken en vervolg Dit najaar komen de resultaten beschikbaar van het seismisch onderzoek dat in opdracht van Tellus Nijmegen is uitgevoerd in het kader van de Green Deal UDG onder de naam SCAN. Onder meer QNQ Partners, gemeente Nijmegen, provincie Gelderland en het Radboud UMC hebben een financiële bijdrage aan het onderzoek geleverd.

Vincent Helfferich van QNQ Partners, aandeelhouder van Tellus

bijvoorbeeld Tellus Renkum in Renkum/Wageningen waar het doel is

Nijmegen: “We hebben in de regio Nijmegen, als onderdeel van het

om warmte te winnen voor – en stoom te leveren aan – de papier­

project op een groot aantal punten in een vooraf bepaald lijnenraster

fabriek van Smurfit Kappa Parenco en vervolgens via een warmtenet

op een diepte van zo’n 20 meter gecontroleerde explosies af laten

aan de gebouwde omgeving in Renkum/Wageningen. In de projecten

gaan. Daardoor ontstaan trillingen die zich voortplanten in de

waar we aan werken doen we alles van kop tot staart: van idee tot

ondergrond. Die trillingen kaatsen ook weer terug en worden aan de

realisatie en alles daartussenin.”

oppervlakte gedetecteerd. Dat levert uiteindelijk een beeld op van de ondergrond – vergelijk het met een echo. Dat betekent niet dat we op

“ Geothermie staat in Nederland nog in de kinderschoenen” Cascaderen Het project in Nijmegen richt zich vooral op de warmtevraag vanuit de gebouwde omgeving. “Maar”, zegt Helfferich, “ook in Nijmegen

basis daarvan al een (diepe) geothermieput gaan boren. Eerst is er nog seismisch vervolgonderzoek nodig om duidelijker in beeld te krijgen hoe een mogelijk geothermisch reservoir aangeboord zou kunnen worden. Levert ook dit vervolgonderzoek positieve resultaten, dan starten we met de voorbereiding van de proefboring. Voordat we uiteindelijk echt warmte uit de diepe ondergrond winnen, zijn we een aantal jaren verder.”

willen we zo optimaal mogelijk cascaderen; we willen de warmte eerst benutten voor processen die een hoge temperatuur vragen en vervolgens voor toepassingen waarvoor een minder hoge temperatuur nodig is.” Een mogelijke afnemer van ‘hoge temperatuur’warmte is bijvoorbeeld het Radboud UMC. Dit ziekenhuis kan de

ziet dat biomassa als alternatief voor ‘fossiel’ maatschappelijk nu

instrumenten die het gebruikt met stoom uit aardwarmte op een

minder wordt geaccepteerd. Mede daardoor is geothermie een steeds

duurzame manier ontsmetten. Helfferich: “In het ideale geval sturen

belangrijker rol gaan spelen. En wanneer een private partij bereid is

we de ‘hoge temperatuur’-warmte eerst langs het Radboud UMC en

om te verkennen wat daarvan de mogelijkheden zijn, dan faciliteren

pas daarna het warmtenet in ten behoeve van de warmtevoorziening

we dat graag.”

van woningen. Maar er zijn heel veel schuivende panelen, want de manier waarop je de aardwarmte kunt benutten is onder meer sterk

Enorme puzzel

afhankelijk van de locatie waar je de warmte de grond uithaalt.”

In het geval van Nijmegen is de aanname dat aardwarmte kan worden

Erades haakt aan: “Wij hebben in ons advies op de opsporings­

aangeboord op een diepte tussen grofweg 2,5 en 5 kilometer. In de

vergunning aangegeven dat we betrokken willen zijn bij de locatie-

wetenschap dat de temperatuur in de ondergrond elke kilometer met

keuze van de geothermiebron.”

30 graden stijgt, gaat het dus om temperaturen in een range van grofweg 75 – 150 graden Celsius. Erades: “De diepte van de bron bepaalt

Ambities van Nijmegen als groene gemeente

de toepassingsmogelijkheden van de warmte: is het geschikt voor

Een van de redenen waarom QNQ zijn oog heeft laten vallen op Nijme-

hoge temperatuurverwarming van gebouwen, voor stoomproductie,

gen, is – afgezien nog van de geologische potentie die QNQ daar ziet –

of wellicht zelfs voor het produceren van elektriciteit? Wanneer je op

de durf en de bereidheid van de gemeente om met geothermie aan de

grote diepte eenmaal een bron gevonden hebt, dan heb je direct

slag te gaan. “Daarnaast”, zegt Helfferich, “is er een grote warmte-

zoveel warmte te pakken dat je ook een enorm groot aantal woningen

vraag en in delen van de stad ligt er al een warmtenet. Dat helpt alle-

nodig hebt om die warmte af te nemen. Schatting is dat bij Nijmegen

maal erg mee.” Paul Matthieu, projectmanager warmtetransitie

één bron kan voorzien in de basisbehoefte aan warmte van zo’n

‘Nijmegen aardgasvrij’, haakt aan: “We hebben als gemeente de ambi-

15.000 woningen. De warmtevraag van de gebouwde omgeving is

tie om de gebouwde omgeving aardgasvrij te maken en in 2045 ener-

echter niet constant. In de zomer is veel minder warmte nodig dan

gieneutraal te zijn. Uit onderzoek is gebleken dat voor 70% - 80% van

’s winters. Maar zo’n bron blijft wel constant dezelfde hoeveelheid

alle huizen – en ander vastgoed – in Nijmegen geldt dat verwarming

energie leveren. Bovendien zijn er ook andere warmteleveranciers

via warmtenetten het meest kosteneffectief is. Daarvoor hebben we

zoals afvalenergiecentrale ARN die warmte aan het warmtenet leveren

dan wel duurzame warmtebronnen nodig en aanvankelijk was de

waaruit de gebouwde omgeving zijn warmte betrekt. Een belangrijke

gedachte: we doen het wel met restwarmte en het winnen van warmte

vraag is dus hoe je dat samenspel tussen alle verschillende warmte-

uit bijvoorbeeld oppervlaktewater, én we hebben biomassa. Maar je

bronnen organiseert. Dat is een enorme puzzel.”

nr 3 november 2020 Energie+ 13

12-Energie+3_Gaat Nijmegen de diepte in.indd 13

22-10-20 16:15

Geothermie

Uitvoering van het seismisch onderzoek. Foto EBN

Warmteafzet moet geregeld zijn

infrastructuur dan echt op orde moeten hebben om 15.000 woningen

“We moeten het samen doen”, zegt Helfferich over het in elkaar pas-

met die warmte te kunnen bedienen. Nu ligt er – grof geschat – nog

sen van die puzzel. “In feite volgen we nu twee parallelle ontwikkel-

maar 10% van het warmtenet dat Nijmegen uiteindelijk nodig heeft.

sporen. Het eerste is het technisch geologische traject – inclusief pro-

Wat dat betreft is er dus enorm veel werk aan de winkel.”

cedures en vergunningen – waarin we nu in afwachting zijn van de resultaten van het seismisch onderzoek om de diepere ondergrond in

Provincie adviseert EZK

kaart te brengen. In de tweede plaats – en minstens zo belangrijk – is

Op geothermie is de Mijnbouwwet van toepassing, waarbij het minis-

het traject waarin we met alle betrokken partijen in gesprek gaan over

terie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) het bevoegd gezag is.

de warmtevraag en de warmteafzet. Daar zijn we nu al intensief mee

Carla Nikkels, adviseur bodemenergie en mijnbouw van de provincie

bezig. Dat betekent dat je al het aanbod van warmte dat er nu al is en

Gelderland: “Provincies hebben een adviserende rol in de procedure

in de toekomst gaat komen op elkaar en op de vraag moet afstemmen.

rond de Mijnbouwwet, waarbij we overigens ook gemeenten, water-

Wie gaat wat, waar, wanneer en aan wie leveren? Daarin is natuurlijk

schappen en het drinkwaterbedrijf betrekken. Anders dan gemeenten

ook de verdere uitrol van het warmtenet cruciaal. Want zonder con-

kijken wij over het algemeen naar een wat grotere ruimtelijke schaal

crete mogelijkheden om warmte af te zetten, gaan wij niet boren.”

en hebben we duidelijke opgaven als het gaat om de bescherming van

Matthieu: “De hoofdinfrastructuur kunnen we als overheid samen met

leefomgeving, natuur en grondwater. Bij mijnbouwactiviteiten en dus

partners faciliteren zodat de warmteproducent de warmte op dat

ook het winnen van aardwarmte gaat het vaak om wat grotere gebie-

hoofdtransportnet kan aanbieden om het bij de woningen en bedrij-

den. Wij richten ons met name op de vraag of de ondergrond in zo’n

ven in Nijmegen en buurgemeenten af te kunnen leveren. Stel dat er

gebied wellicht ook functies heeft die naar ons idee niet altijd goed

over 8 jaar een aardwarmtebron in productie komt, dan betekent dat

samengaan met zo’n boring naar aardwarmte. Denk aan het winnen

voor ons – we nemen daarin als gemeente het voortouw – dat we de

van drinkwater of aan grondwaterbeschermingsgebieden. Wat je wilt,

14 Energie+ nr 3 november 2020

12-Energie+3_Gaat Nijmegen de diepte in.indd 14

22-10-20 16:15

is dat een initiatiefnemer met zijn activiteiten rekening houdt met dergelijke kwetsbare functies en – in het geval hij uit drie plekken kan kiezen – de plek kiest waar bijvoorbeeld geen drinkwaterwinning in de buurt zit. We zijn als provincie overigens niet alleen kritisch als het gaat om aardwarmte”, benadrukt Nikkels: “In de adviezen aan EZK besteden we zeker ook aandacht aan de mogelijkheden voor de afzet van aardwarmte.”

Risico’s

Uitvoeringsprogramma Bodem en Ondergrond Waar lopen provincies, gemeenten en waterschappen tegenaan wanneer zij ruimte willen bieden aan geothermie in stedelijk en landelijk gebied? Het is een van de onderwerpen die hoog op de agenda staat van het landelijke Uitvoeringsprogramma Bodem en Ondergrond.

Het Uitvoeringsprogramma (UP) richt zich onder meer op het stimuleren en ondersteunen van de transitie naar duurzaam beheer en gebruik van bodem en ondergrond. Daarmee verschuift de focus van de nadruk op bodemsanering naar bodembeheer in relatie tot actuele maatschappe-

Helfferich geeft aan dat er voor elk van de verschillende fases van een

lijke opgaven, zoals energietransitie, klimaatadaptatie en een circulaire

geothermieproject verschillende risico’s zijn. Dan kan het bijvoor-

economie.

beeld gaan om ‘het mee omhooghalen’ van gas dat zich in de onder-

Meer weten? Kom op 25 november naar het Follow UP Festival –

grond bevindt, opwarming van bodemlagen door het hete opge-

Samenwerking geeft veerkracht aan de bodem!

pompte water, lekkage uit buizen die corroderen, of om

https://www.bodemplus.nl/onderwerpen/bodem-ondergrond/

werkveiligheidsrisico’s. “Wij brengen die risico’s voor aanvang van

bodemconvenant/follow-up-festival/

elke fase in beeld, voeren risicoanalyses uit en besteden veel aandacht aan risicobeheersing. Een aantal van die analyses is verplicht en moeten we indienen bij het Staatstoezicht op de Mijnen dat

van aardwarmte kunnen helpen met een kennisimpuls, gaan we dat

namens het ministerie van EZK toezicht houdt. Natuurlijk, elk project

ook doen. Dat heeft bijvoorbeeld vorm gekregen met de subsidie

kent risico’s, maar we moeten tegelijkertijd ook niet vergeten dat het

voor QNQ om de diepe ondergrond voor twee van hun projecten –

bij geothermie echt om bewezen technologie gaat. In Nederland is

Nijmegen en Renkum – in kaart te brengen. Door te subsidiëren heb-

ultradiepe geothermie nog niet veel toepast, maar in Duitsland en

ben wij ook invloed op de openbaarmaking van de resultaten; dan

Frankrijk bijvoorbeeld zijn legio voorbeelden van succesvolle geo-

kunnen ook anderen profijt hebben van de resultaten als QNQ er wel-

thermieprojecten. Nikkels: “Je hoort mensen ook wel parallellen

licht niets mee gaat doen. Het kunnen beschikken over die kennis is

trekken met Groningen: ‘het zal wel weer voor aardbevingen zorgen’.

ook voor de toekomst belangrijk. Dat geldt niet alleen voor ons maar

Ik schat dat risico niet zo hoog in. Er wordt via al het seismisch onder-

ook voor de gemeenten. Zij moeten immers een inschatting kunnen

zoek ontzettend goed gekeken naar de opbouw van de ondergrond

maken waar aardwarmte wel (of niet) een bijdrage kan leveren aan

voordat er überhaupt een boor de grond ingaat. Breuken in aardlagen

hun energietransitie opgave. We investeren via het Gelders Onder-

worden bijvoorbeeld goed in kaart gebracht. En anders dan bij gas-

grond Overleg daarom ook in kennisuitwisseling over dit onderwerp

winning verdwijnt er netto eigenlijk niets. Het opgepompte water

in brede zin.”

gaat ook de grond weer in.”

“ We hebben als gemeente de ambitie om de gebouwde omgeving aardgasvrij te maken en in 2045 energieneutraal te zijn” “Daarnaast”, vervolgt Nikkels, “heeft het ministerie van EZK de Commissie Mijnbouwschade ingesteld. Het uitgangspunt van de Commissie is: de burger moet worden ontzorgd. De Commissie brengt dit in de praktijk door de bewijslast over te nemen en deskundig te adviseren over schademeldingen. We verwachten ook dat – wanneer aardwarmtewinning gaat vallen onder deze Commissie – de inwoners beter ontzorgd worden als er onverhoopt toch schade ontstaat als gevolg van aardwarmtewinning. Dat is een heel goede ontwikkeling.”

Subsidie voor in kaart brengen diepe ondergrond De positieve houding van de provincie Gelderland heeft zich onder meer vertaald in het verstrekken van een subsidie voor het project bij Nijmegen, vertelt Nikkels: “In ons eigen uitvoeringsprogramma Bodem en Ondergrond hebben we gezegd: waar we de ontwikkeling

nr 3 november 2020 Energie+ 15

12-Energie+3_Gaat Nijmegen de diepte in.indd 15

22-10-20 16:15

Pioniers Auteur Eline Slegers

Boschgaard, pioniersproject

in energie-efficiënt

bouwen en wonen

Boschgaard is een bijzonder project op het gebied van duurzaam bouwen en zelfwerkzaamheid in Den Bosch. Het is een van de weinige projecten in Nederland die op dit gebied zo vooruitstrevend bezig zijn. Het is een woonproject dat duurzaamheid en circulariteit tot in finesse doorvoert, en dat in samenwerking met Woningcorporatie Zayaz die in De Graafse Wijk 19 sociale huurwoningen neerzet, gecombineerd met een buurtcentrum.

In dit buurtcentrum komt o.a. een ontmoetingsruimte, een workshopruimte en een buurtwerkplaats. Volgens de huidige planning zal de bouw in september beginnen en kunnen de bewoners eind 2021 hun intrek nemen.

H

et is daarnaast ook een van de eerste projecten binnen de sociale

er zonnepanelen, maar Boschgaard gaat verder dan dat, door niet

huur waarbij het initiatief volledig bij de toekomstige bewoners

alleen te focussen op duurzame energie, maar vooral op mínder

vandaan komt, in samenwerking met de Bossche woningcorporatie

energieverbruik.

Zayaz. Deze corporatie wil graag experimenteren met alternatieve woonvormen en stimuleren dat bewoners verantwoordelijkheid

De woningen worden zo gebouwd dat er zo min mogelijk verwarming

nemen voor hun eigen woongenot en omgeving. Een perfecte match

nodig is. Om te beginnen zullen de woningen vrij compact zijn; hoe min-

met het gedachtengoed van Boschgaard. Zayaz financiert en blijft

der oppervlak, hoe minder je immers hoeft te verwarmen. Daarnaast zal

eigenaar van het pand, de toekomstige bewoners van Boschgaard

het voorste deel van de woningen uit een onverwarmde serre bestaan

hebben het eigenaarschap over het project. Zij maken de beslissin-

die op het zuiden gericht is. Met deze serres wordt veel warmte geoogst

gen: welke architect, welke aannemer, welke bouwwijze, etc.

van de zon die daar in de winter recht op staat. Zodra de serre lekker

Die bewoners zijn ook bijzonder te noemen. Ze vormen een hechte

warm is zet de bewoner de tussengevel open, en verwarmt zo de hele

groep die naast hun eigen woning gemeenschappelijke ruimtes gaan

woning met die warme lucht. De warmte wordt in de massa van het

delen, en ze vinden duurzaamheid zo belangrijk dat ze bereid zijn daar

gebouw (o.a. de muren van leem) opgeslagen, waardoor er een basis-

concessies voor te doen. Uiteraard zal het pand gasloos zijn en komen

warmte gecreëerd wordt die er voor zorgt dat er een stuk minder bijverwarmd moet worden. Dit betekent alleen wel dat op winterse dagen zonder zon, dat deel van de woning niet warm genoeg zal zijn om comfortabel in te verblijven. Daardoor is op sommige momenten van het jaar de woning – die toch al niet heel groot is – effectief een derde kleiner, en zullen de bewoners zich als in een soort winterslaap dieper in hun woningen terugtrekken. In de zomer wordt met slimme luifels, voorzien van zonnepanelen, voorkomen dat het binnen te warm wordt.

Architectenbureau Superuse Studios heeft bij het ontwerp van het project ook veel aandacht besteed aan het minimaliseren van apparatuur, zoals warmtepompen. I.p.v. de voorgestelde 16 stuks komen er straks 8, omdat ze er van uitgaan dat de Boschgaarder zuinig is met warm water

Eline en Jochem in hun eerste afgeronde ruimte.

Alles hier is gerecycled. Foto Birgit Barten

en niet iedereen om 07:00 uur een warme douche van 10 minuten wil.

Daar is het systeem niet op ingericht.

16 Energie+ nr 3 november 2020

16-Energie+3_Boschgaard, pioniersproject in energie-efficiënt.indd 16

22-10-20 16:16

Eline en Jochem, pionieren in een groene oase. Foto Birgit Barten

Jochem bij de maquette ban Boschaard. Foto Birgit Barten

Daarnaast krijgt bijvoorbeeld niet elke woning een eigen wasmachine;

gaard een droom van mij vanwege het groepsgevoel. Samen timmeren

er komen een aantal wasmachines in het pand die door alle bewoners

we een betere wereld in elkaar. Maar een groot onderdeel van die

gedeeld worden. Dat scheelt in de woningen weer oppervlak dat je niet

betere wereld is natuurlijk zorgen dat Den Bosch geen kustplaats

hoeft op te geven aan een apparaat dat het grootste deel van de tijd stil-

wordt. Wat mij betreft is dus niet de vraag óf het duurzaam moet, maar

staat. Door dit soort oplossingen kan Boschgaard efficiënt omgaan met

hoe. En niet hoever we daarin wíllen gaan, maar hoever we kúnnen.”

ruimte waardoor er uiteindelijk minder oppervlakte nodig is.

Voor de energie die Boschgaard nodig heeft willen ze zo’n 300 zonne-

“Boschgaard is een droom van mij vanwege het groepsgevoel”

panelen op het dak leggen. Zo’n 60 daarvan zijn bestemd voor de warmtepompen, en het aandrijven van grondwarmtewinning. De overige 240 zijn bestemd voor elektriciteit. Omdat het merendeel van die

Wat voor mensen willen hun wooncomfort aanpassen aan deze

stroom in de zomer opgewekt wordt, wordt er voor energieopslag

omstandigheden? Eugenie Wicherink, toekomstig bewoonster die zich

o.a. gekeken naar een systeem dat gebruik maakt van afgedankte

bezig houdt met het compleet maken van de bewonersgroep, vertelt:

accu’s van elektrische auto’s.

“Een project als dit trekt natuurlijk een bepaald soort mensen aan. Als

Sophie Gruijters, een van de initiatiefneemsters, vult aan: “We zijn

je wil dat je huis constant 21ºC is en je niet bereid bent een extra trui

nog wel op zoek naar een manier om deze grote hoeveelheid zonne-

aan te trekken als het wat kouder is, zul je je niet gauw aanmelden bij

panelen te financieren. In het budget van financier Zayaz was hier

een project als Boschgaard. We hebben intern onderzocht hoe het zit

geen ruimte meer voor, dus dat zullen we zelf moeten regelen. Nog

met het energieverbruik van de mensen die nu betrokken zijn bij

best ingewikkeld, omdat we onder de sociale huur vallen kunnen we

Boschgaard, en daar kwam uit dat de Boschgaarders in hun huidige

geen aanspraak maken op subsidies die voor duurzame energie

huis al 15% minder energie verbruiken dan gemiddeld. En dat ze dat

bestemd zijn. Daarvoor zijn alle tips dus welkom!”

verbruik graag nog verder omlaag zouden brengen. Een groot deel van de energiebesparende systemen binnen het project is deels afhanke-

Al met al worden er een hoop nieuwe (bouw)technieken in dit project

lijk van juist gebruik door de bewoner, en we hebben bij het vormen

toegepast die gericht zijn op het drastisch verminderen van energie-

van de groep dus ook gezocht naar mensen die daar een actieve rol in

verbruik. Dit was nog maar een greep uit de keuzes die op dit gebied

willen spelen.”

door de initiatiefnemers gemaakt zijn. Maar het grootste energievoordeel wordt misschien wel behaald door de bewoners zelf, door de

Jochem Kromhout is een van die bewoners. Hij vertelt over zijn rede-

keuzes die ze maken en door hun bereidheid om comfort in te leveren

nen om voor deze manier van wonen te kiezen: “Allereerst is Bosch-

voor een betere wereld.

nr 3 november 2020 Energie+ 17

16-Energie+3_Boschgaard, pioniersproject in energie-efficiënt.indd 17

22-10-20 16:16

Netwerk Auteur Evamarije Smit

Energietransitie in de wijk

Onzichtbaar

netwerk

essentieel Om de energietransitie te laten landen in de wijken van Nederland moeten de bestaande netwerken van burgers worden ontsloten. Samen vormen ze een gigantisch netwerk van veel verschillende mensen met hun eigen activiteiten. Dit grote alles verbindende netwerk is goeddeels onzichtbaar en dat moet zo blijven. Daarover was iedereen het eens tijdens een werkbezoek in Bospolder-Tussendijken, Rotterdam.

H

oewel gastheer Willem Beekhuizen het bezoek aan ‘zijn’ wijk op

Spelers in het veld

een laag pitje heeft gezet (het enthousiasme was zo groot dat hij

Alle aanwezigen zijn het met Beekhuizen eens dat de energietransitie

niet meer aan werken toekwam), maakte hij een uitzondering voor zijn

de ‘alles bepalende agenda’ wordt in wijken voor de aankomende

vakgenoten. In een select gezelschap van opbouwwerkers, andere

decennia. In eerste instantie is de insteek vooral van technisch en

sociale professionals en enkele mensen van gemeenten, werd kennis

financiële aard waarbij veel aandacht is voor de (her)positionering van

gedeeld om de energietransitie te koppelen aan het sociale domein.

netwerkbeheerders, energiemaatschappijen en andere (grote)

Want, zo zegt Beekhuizen: “Met de energietransitie is veel geld

spelers in het veld. “Maar de sociale kant van deze enorme transitie

gemoeid en dat kan (moet!) de wijken en haar bewoners ten goede

is veel belangrijker”, aldus Paul Vlaar van #Krachtproef Energie en

komen.”

mede-initiatiefnemer van dit werkbezoek. Vlaar: “De sociale duurzaamheid vinden wij het allerbelangrijkst. Centrale vragen zijn: hoe

Bospolder-Tussendijken

maken we mensen warm voor de energietransitie; hoe loodsen we

In de Bospolder-Tussendijken, een wijk van Rotterdam Delfthaven, zijn

bewoners door de diverse fasen zoals inspraak en planvorming?

meerdere bewonersinitiatieven bezig met het aardgasvrij maken van

En hoe betrekken we burgers bij de uitvoering?”

hun wijk. Zij willen de energievoorziening in eigen hand houden in

Willem Beekhuizen vult aan: “Ik geloof erg in de zogenoemde ABCD-

plaats van de winst te laten wegvloeien naar grote energiemaatschap-

aanpak. De burgers van een wijk bepalen zelf de agenda. Want het

pijen. Zij investeren liever in de eigen wijk. Dat vraagt om lef, eigenzin-

moet hen iets brengen. Zoals de overheid de energietransitie nu denkt

nig optreden en het mobiliseren van krachten en talenten van bewo-

te kunnen uitrollen in wijken, gaat niet werken. De reactie in de buurt

ners in de buurt. Beekhuizen laat ons zien hoe hij werkt aan de bottom

is dan: ga weg, ik ben maar een huurder. Of, ik heb wel wat anders aan

up beweging voor een duurzame wijk.

mijn hoofd. Als je bewoners zelf laat bepalen wat hun leven en wonen

18 Energie+ nr 3 november 2020

18-Energie+3_Onzichtbaar netwerk essentieel.indd 18

22-10-20 16:16

Werkbezoek in Bospolder-Tussendijken, Rotterdam.

Foto Evamarije Smit

in deze wijk verbetert, komen ze in actie.” De energietransitie is in zijn

gietransitie in de wijk. Deze sleutelfiguren zijn trouw en blijven lange

ogen een enorme kans want ‘er is veel geld mee gemoeid’.

tijd in de wijk, net als veel bewoners. Hun vertrouwensrelatie is de basis. Ze maken onderdeel uit van elkaars leefwereld, in goede en

Sociale duurzaamheid

slechte tijden. Deze sleutelfiguren zijn als schakels: ze kennen de weg

Om van de energietransitie een succes te maken moeten twee werelden

in de wereld van wet- en regelgeving, de beslissers bij gemeenten en

op elkaar aangesloten worden: de wereld van ‘het systeem’ en die van

maken tegelijkertijd deel uit van de leefwereld van wijkbewoners.

de leefwereld van mensen. Wat wordt verstaan onder succesvol? Dat de

Deze sleutelfiguren zien het als hun belangrijkste taak om de systeem-

energietransitie het leven van veel mensen in krappe, oude en vaak ook

wereld te vertalen naar de leefwereld van mensen.

sfeervolle wijken iets substantieels oplevert, zoals perspectief op werk, gezond leven en wonen, sociale cohesie en (meer) contacten in de straat

Sleutelfiguren

en buurt. Hulp bij laaggeletterdheid of bijvoorbeeld bij de opvoeding

Beekhuizen is zo’n sleutelfiguur. Hij noemt zichzelf met trots ‘opbouw-

van je kind. Hoe vreemd het misschien op het eerste gezicht mag voor-

werker’, een beroep dat bijna is geëlimineerd de afgelopen jaren. Ten

komen: de energietransitie en sociale duurzaamheid zijn nog nooit zo

onrechte vindt ook Vlaar die zich met #Krachtproef inzet voor de

op elkaar aangewezen. Ze gaan hand in hand. Daarvan raken steeds

beroepsgroep opbouwwerker. Vlaar: “Wat een opbouwwerker kan is

meer professionals bij gemeenten en in de wijk overtuigd.

een community bouwen. De WMO is erg gericht op de individuele aan-

De twee werelden gaan elkaar niet vanzelf ontmoeten. Sterker, er is

pak. Daarbij is het werkveld opgedeeld in allerlei segmenten: jonge-

doorgaans (in het verleden) nogal wat wantrouwen jegens elkaar

ren, probleemjongeren, ouderen, alleenstaande moeders en ga zo

(opgebouwd). Om die reden is er nu een groep professionals nodig die

maar door. Ik pleit voor collectiviteit. In een samenleving waarin ver-

die verbinding wel kan maken. Het zijn de sleutelfiguren van de ener-

eenzaming een groot probleem is, is collectiviteit juist belangrijk.

nr 3 november 2020 Energie+ 19

18-Energie+3_Onzichtbaar netwerk essentieel.indd 19

22-10-20 16:16

Netwerk

De energietransitie biedt een grote kans om mensen weer te verbin-

van de wijk.” Als vertegenwoordiger van Delfshaven Coöperatie in

den, de leefbaarheid in wijken een boost te geven en nieuwe perspec-

BoTu 2028 is De Vrieze zelf ook een sleutelfiguur in de wijk en wordt hij

tieven aan te boren op het gebied van werk, (gezond) wonen en leven.”

door een gemeente ambtenaar later die middag ook wel ‘de burge-

Waar Vlaar spreekt van ‘Energie Opbouwwerkers’ spreekt Beekhui-

meester’ genoemd.

zen liever van een specialisatie: ‘de energietransitie’. In 2013 is hij zzp-er geworden (“niet de makkelijkste weg”) en sprong in een gat dat de reorganisatie in het sociale domein achterliet. Hij maakte een

“ De energietransitie en sociale duurzaamheid zijn nog nooit zo op elkaar aangewezen”

plan, kreeg geld van de gemeente Rotterdam en biedt precies aan wat de WMO mist: contact met alle bestaande netwerken in de buurt. Hij

Botu 2028

bouwde een website: Delfshaven Lokaal. Wanneer je nu, zes jaar

Botu 2028 is een stichting en heeft een onafhankelijk bestuur. Het

later, het woord energietransitie intikt komen alle initiatieven boven-

heeft een samenwerkingsovereenkomst met de Gemeente Rotterdam,

drijven. De hoeveelheid cirkels (netwerken) op de kaart die hij laat

woningcorporatie Havensteder, bewonerscoöperatie Delfshaven,

zien is indrukwekkend. Alsof hij een speciale bril op heeft, ziet hij het

IABR (beroepsvereniging van architecten) en Rebel (adviseur en inves-

grotere alles verbindende netwerk dat er als het ware boven hangt.

teerder sociale projecten). Voor het programma van de stichting ‘Veer-

Wanneer er een vraag of verzoek binnenkomt weet Beekhuizen bin-

krachtig BoTu 2028’ is door de gemeente, Havensteder, Rabobank, Era

nen twee stappen wie hij daarvoor moet hebben. Voor actie en mobi-

Contour (bouwer) en Stadskwartier een budget van 3,2 miljoen euro

lisatie van het grotere geheel zijn ook twee stappen genoeg. “Het

vrijgemaakt. Doel is de energievoorziening in eigen hand te houden en

weten in te zetten van het netwerk is het belangrijkste kapitaal in de

het geld in de wijk aan te wenden voor betere perspectieven voor haar

energietransitie. Daar kan geen google of Gouden Gids tegenop”,

bewoners, ongeveer 14 duizend mensen in Bospolder-Tussendijken.

aldus Beekhuizen.

Energie staat voor Botu 2028 gelijk aan solidariteit. Feitelijk wordt de

Robbert de Vrieze van Energie Coöperatie Delfshaven beaamt dit. Hij

sociaal economische veerkracht van bewoners bedoeld. De Vrieze:

spreekt ook van deze grote kracht: het abstracte, deels onzichtbaar,

“Onze aanpak heeft vier pijlers: community building, opleiding, werk

netwerk dat beslist niet geïnstitutionaliseerd moet worden. Hij zegt:

in de wijk en de energie coöperatie.” Voor het op- en uitbouwen van

“Het is informeel en gedeelde waarden. Het opereert feilloos op intuï-

een community worden allerlei werkvormen ingezet zoals bijvoor-

tie van enkele sleutelfiguren met contacten in de kleinste haarvaten

beeld theater. Ook de activiteiten van de energie coöperatie gaan feitelijk over community building. Zo heeft een ‘wok challenge’ bij­

Presentatie Justin. Foto Evamarije Smit

gedragen aan door bewoners gedragen eindconclusie: ‘de kok is belangrijker dan de wok’. Een belangrijk obstakel bij veel bewoners is daarmee weggenomen. Ook noemt De Vrieze het voorbeeld van een school in de wijk die zegt: ons dak is van de wijk. Het initiatief om het dak te beleggen met zonnepanelen wordt opgepakt door ouders. Door te werken met het ‘op rozen model’ komt deze energievoorziening ook de bewoners met een kleine portemonnee ten goede.

Even achterover leunen Op persoonlijke titel onderschrijft gemeente ambtenaar Anne-Marie Verheijen, de volgende spreker die middag, de uitspraak: ‘Een opbouwwerker kan het verschil maken in de energietransitie’. Enigszins met rode konen en zorgvuldig formulerend vertelt de passievolle Programmamanager Aardgasvrij over de aanpak vanuit de gemeente.

Deze aanpak is ook voor hen volstrekt nieuw en heel intensief. Samenwerken en commitment lijken de twee kernbegrippen voor alle processen die op gang zijn gekomen. Eneco, met een concessie op zak tot 2043 (!) en Havensteder met ruim 60% woningbezit in de wijk zijn haar grote partners in de financieel technische kant van de energietransitie. Kritische vragen als ‘hoe realiseer je je ambitie van haalbaar en betaalbaar voor iedereen als een leverancier nog 43 jaar het monopolie heeft’, wist Verheijen met redelijk grote geloofwaardigheid te pareren. Ze zegt: “We praten al een hele tijd met elkaar. Ook de tussenpozen daarin zijn essentieel. Iedereen heeft tijd nodig om de nieuwe insteek en rol eigen te maken. Toen ik dit voorjaar begon over sociaal

20 Energie+ nr 3 november 2020

18-Energie+3_Onzichtbaar netwerk essentieel.indd 20

22-10-20 16:16

Presentatie Willem. Foto Evamarije Smit

maatschappelijk agenda die ik als voorwaarde stel om verder te gaan,

werkt hij aan de energietransitie in Overvecht, een wijk waar volop

was de eerste reactie: nee. Eerst het financieel technische plaatje

wordt gerenoveerd. Zijn gloedvolle betoog over zijn rol in de wijk was

rondkrijgen en dan verder. Ik hield vast en zei: dat kan niet. Ik heb

een schot in de roos. Van Riel, nu 28 jaar oud, vertelt dat hijzelf heel

jullie commitment nu nodig.”

bewust voor het vak van opbouwwerker koos: “Ik heb zelf ondervon-

Verheijen legt uit dat er een pauze werd ingelast. Dat ‘even achterover

den hoe ik onderdeel kon worden van het grote verhaal. Dat wil ik met

leunen’ heel goed kan zijn. Wat haar ook weer tijd gaf om met Robert

mijn werk ook voor anderen bereiken.” Van Riel illustreert zijn ambitie

de Vrieze en Willem Beekhuizen te schakelen. Terugblikkend: “Die tijd

met een bouwtekening van de flat met 164 woningen die van het gas

hadden we blijkbaar allemaal nodig want nu is het financieel technisch

af gaat. Het is zijn taak om van de 164 vakjes op een bouwtekening te

nog niet helemaal rond maar ik heb ze volledig aan boord wat betreft

maken tot een levendig pallet van 164 persoonlijke verhalen. Zo sprak

de sociaal maatschappelijke agenda voor de wijk”, aldus Verheijen.

hij met Ida, een flatbewoonster die beslist niet ging koken op een

Over moeilijke kwesties als betaalbaarheid, de kosten van de aanslui-

inductie kookplaat. Van Riel: “Ze was geïrriteerd en heel beslist. Met

ting (BAK) en het laten aanhaken van particulieren (met 255 woningen

doorvragen en luisteren bleek haar angst en onzekerheid te zitten in

in het eerste projectgebied) ervaren Gemeente, Havensteder en Eneco

het feit dat ze dan het biefstukje voor haar man Joop niet meer zou

alle drie eigenaarschap. Ook is de Woonbond ingeschakeld voor

kunnen bereiden, precies zoals hij het lekker vond. Hun vaste woens-

advies. Het proces om te komen tot een sociaal maatschappelijke

dagavond ritueel was haar goud waard en dat zou ze niet in de waag-

agenda voor de wijk wordt begeleid door een onafhankelijke buiten-

schaal leggen.”

staander.

Van Riel vindt dat het succes van hun werk ligt in de vertaling van deze details naar kansen. Hij besluit: “Dat betekent ook dat we niet

Sociaal makelaar

massaal kookcursussen moeten aanbieden want voor iedereen is het

De afsluiter van het werkbezoek was weggelegd voor de nieuwe

weer iets anders waar de weerstand vandaan komt. Waar het omgaat

generatie opbouwwerker Justin van Riel, die zich ‘sociaal makelaar’

is dat wij deze details vertalen naar kansen. We hebben een mooi

mag noemen. In dienst van de welzijnsorganisatie Dock in Utrecht

beroep!”

nr 3 november 2020 Energie+ 21

18-Energie+3_Onzichtbaar netwerk essentieel.indd 21

22-10-20 16:16

Column Auteur Jaap van der Velden

Naar een rechtvaardiger participatie Na de vertraging in projecten door de coronacrisis begint de energietransitie nu weer op gang te komen. Een goed draagvlak is wezenlijk voor het succes van deze zeer ingrijpende omschakeling van onze energievoorziening. Participatie lijkt daarbij het toverwoord. Met de huidige invulling daarvan kunnen mensen met geld profiteren van participatie, mensen zonder geld moeten nog langs de kant blijven staan. Ik vind dat we moeten zoeken naar mogelijkheden om dat te verbreden.

V

erschillende projecten hebben al ervaring opgedaan met partici-

de windturbine, maar hadden geen geld om die investering te doen.

patie van omwonenden. Dat is meestal participatie in de exploita-

Kort door de bocht komt het erop neer dat mijn buren de winst op mijn

tie, omwonenden hebben dan 25 tot 100% van het project in eigen-

investering betalen. En dat komt omdat ik genoeg geld heb om wat

dom. In enkele projecten participeerden omwonenden ook in de

opzij te zetten en te investeren in een windmolen, en mijn buren niet.

ontwikkeling van de projecten. Daarbij beïnvloeden ze hoe het project

Ik heb er daarom veel moeite mee om mijn buren te overtuigen dat

eruit komt te zien, dat geeft veel meer draagvlak. Daarbij zijn er echter

windenergie goed is voor de omwonenden omdat we er ook financieel

wel hoge drempels, vroegtijdige participatie vergt een forse inzet in

van kunnen meeprofiteren. Dit gaat zich in de toekomst ongetwijfeld

tijd en deskundigheid.

tegen deze opzet van participatie keren, het is oneerlijk om alleen de

Een voordeel van participatie voor omwonenden is ook dat ze een deel

rijken nog rijker te maken: Jan met de pet wordt er niet beter van en die

van de financiële winst krijgen. In de praktijk betekent dit dat mensen

zal zich van duurzame energie afkeren.

een mooi rendement behalen over de investering die ze hebben gedaan in de windturbines of zonnepanelen.

Er is echter iets bijzonders met die winst: die is er dankzij de subsidie van de overheid. De subsidie die de overheid geeft (SDE+) wordt gefinan-

“Mijn buren betalen voor de winst op mijn investering”

cierd middels een heffing via de energierekening: de Opslag Duurzame Energie (ODE). Iedereen betaalt mee aan de SDE+, ik betaal er aan mee,

In mijn ogen is het principe van participatie door de omwonenden wel

en mijn (denkbeeldige) buren ook. Maar ik heb geïnvesteerd in een

goed, maar is de huidige uitwerking van dat principe nog te smal om

windturbine, ik maak veel meer winst op mijn investering dan wat ik

het draagvlak voldoende te verbreden. Volgens mij moeten we op

kwijt ben aan de ODE. Mijn buren hadden ook wel willen investeren in

zoek naar een systeem waarvan alle omwonenden de vruchten kun-

22 Energie+ nr 3 november 2020

22-Energie+3_Column Naar een rechtvaardiger participatie.indd 22

22-10-20 16:17

nen plukken. Daarmee is een begin gemaakt met het gemeentefonds

· Je kunt per inwoner een bepaald bedrag geven (afhankelijk van de

waartoe in het Klimaatakkoord een principeovereenkomst is gesloten.

afstand).

Dit zet echter nog maar weinig zoden aan de dijk, het gaat om 0,5 cent/

+

kWh, de winst die exploitanten maken is een veelvoud daarvan.

+/– of je het draagvlak voor verduurzaming vergroot is afhankelijk

je bereikt een brede doelgroep.

Enkele coöperaties die windturbines en/of zonneparken exploiteren

van of je een blijvende koppeling weet te leggen tussen het

hebben zelf het besluit genomen om een groter deel van hun winst toe

gegeven geld en de duurzame elektriciteitsopwekking.

te laten komen aan de direct omwonenden. De opbrengst van het

– Afhankelijk van de grootte van de regio en de bevolkings-

project wordt verdeeld in een deel ‘gerechtvaardigde winst’ die aan de

dichtheid blijft er een (heel) klein bedrag over.

investerende omwonenden wordt uitgekeerd omdat ze toch met risico hebben geïnvesteerd, en een deel ‘overwinst’ die het project voor

· Je kunt er voor kiezen te investeren in collectieve voorzieningen:

andere doeleinden kan inzetten.

“deze speelplaats werd mede mogelijk gemaakt door windpark

Een andere belangrijke vraag is hoe je bepaalt wat het meest in het

De Waaier”.

belang is van de direct omwonenden: hoe verdeel je de ‘overwinst’.

+

· Je kunt middelen beschikbaar stellen in de vorm van cofinanciering

Je bereikt met een zorgvuldige keuze van voorzieningen een grote doelgroep.

Enkele opties: –

je legt geen directe koppeling met verduurzaming.

van duurzame projecten. + je stimuleert de verduurzaming van de omgeving.

Kortom: dit is nog een zoektocht waar geen pasklaar antwoord voor is.

+/– vergroting van draagvlak is afhankelijk van de projecten.

Maar het is wel een zoektocht waar een antwoord op moet komen. Ik zie

–

hierin voor de coöperaties een mooie en belangrijke taak te vervullen.

je bereikt weer een beperkte/vergelijkbare doelgroep.

nr 3 november 2020 Energie+ 23

22-Energie+3_Column Naar een rechtvaardiger participatie.indd 23

22-10-20 16:17

Aardgasvrij Auteur Erik van Stokkom

Stap voor stap naar een comfortabele en duurzame woning

‘ Ik leer mijn huis nu pas kennen’

Met een grote ventilator wordt het huis onderzocht op kieren

Het is misschien wel de grootste uitdaging in de energietransitie: we moeten van het aardgas af. Deze opgave is voor veel woningeigenaren zo complex en kostbaar dat ze niet in actie komen. De pilot Thuis energie besparen doe je zo helpt mensen om toch aan de slag te gaan. Zoals Frederick Pienaar uit Veldhoven die zich rot schrok toen hij ontdekte hoe snel de warmte zijn huis uit vliegt.

E

nergie besparen is een van de pijlers van het klimaatakkoord.

Logisch, want alle energie die je niet gebruikt, hoef je ook niet

duurzaam op te wekken. De overheid is dit jaar een campagne gestart om energiebesparing te bevorderen. In de televisiespotjes ‘Iedereen doet wat’ zie je enthousiaste mensen bezig met zonnepanelen en warmtepompen.

Techniek, geld en emotie Zijn dat wel de juiste voorbeelden? En moet de nadruk wel op techniek liggen? Volgens Felix van Gemen en Lars Boelen niet. Zij noemen zich

24 Energie+ nr 3 november 2020

24-Energie+3_Stap voor stap naar een comfortabele woning.indd 24

22-10-20 16:17

Felix van Gemen leidt de workshop ‘Thuis energie besparen doe je zo’ in het provinciehuis

‘huisfluisteraars’ en begeleiden de deelnemers van de pilot ‘Thuis

niet stabiel krijgen. Daarom liet ik een onderzoek uitvoeren. Ik schrok

energie besparen doe je zo’. Volgens Felix en Lars zijn drie zaken bepa-

van de resultaten. De isolatie en ventilatie in het huis bleken slechter

lend bij de keuze om aan de slag te gaan: techniek, geld en emotie.

te zijn dan ik dacht. Het dak was zo lek als een mandje. Alle warme

Lars: “De nadruk ligt meestal op de eerste twee, en daar laten we

lucht vloog daar meteen naar buiten.” Pienaar meldde zich aan voor de

kansen liggen. Want wonen is een kwestie van gevoel. Iedereen wil

pilot ‘Thuis energie besparen doe je zo’ om te leren hoe hij zijn woning

graag een comfortabel, veilig en gezond huis. Dát zijn de redenen om

kon verbeteren. “Ik kijk nu heel anders naar mijn huis. Het is slecht

je woning aan te pakken.”

geïsoleerd en onvoldoende geventileerd. Dat zie ik bijvoorbeeld aan

En de opwarming van de aarde dan? Ook het klimaat speelt een rol,

het vocht op de ramen bij wisseling van de seizoenen. Daar hebben

maar geeft meestal niet de doorslag om in actie te komen. Van Gemen:

veel huizen in onze wijk last van. Mijn buurman was al bezig zijn huis

“Daarom hebben we het aan de keukentafel vooral over het klimaat in

te isoleren, maar dat deed hij zo goed dat hij problemen kreeg met

de woning. Dat is prima, want maatregelen die goed zijn voor het

vocht. Hij zou veel aan dit programma hebben, want ik weet nu al dat

binnenklimaat, zijn in de praktijk vaak ook goed voor het klimaat.”

je niet kunt isoleren zonder ook rekening te houden met de ventilatie.

Ik heb geleerd dat je stapsgewijs moet werken. Eerst de grootste pro-

Van Gemen en Boelen laten zich graag inspireren voor het werk van

blemen aanpakken, maar meteen ook kijken naar het vervolg. Dus: het

Anke van Hal, hoogleraar sustainable building aan de business univer-

huis tochtvrij maken én meteen zorgen voor goede ventilatie.”

siteit Nyenrode. Van Hal vraagt meer aandacht voor gedrag en emoties. De huisfluisteraars nemen altijd de wensen van de gezinsleden

Vijf pilots

als vertrekpunt. De eerste stap is dat ze laten zien hoe het huis nu

Thuis energie besparen doe je zo’ is een leer- kennisproject binnen het

presteert. Vervolgens geven ze inzicht in de kansen die de woning

programma Sociale Innovatie Energietransitie, een samenwerking tus-

biedt in relatie tot de woonwensen. Aan de hand van een online ken-

sen de provincie Noord Brabant en Enpuls BV. Binnen deze pilot wordt

nismaking, een uitgebreide nulmeting en een keukentafelgesprek

onderzocht welke ondersteuning woningeigenaren stimuleert om in

stellen ze samen met de bewoners een plan op, dat de huiseigenaar in

actie te komen. De adviseurs vanuit het programma bekijken de indivi-

zijn eigen tempo kan uitvoeren: in kleine of grotere stappen, rekening

duele mogelijkheden van de bewoners van veel voorkomende woning-

houdend met toekomstige wensen en ontwikkelingen.

typen. Daarna gaan ze aan de slag bij vijf Brabantse gemeenten. Het doel is om alle betrokkenen - woningbezitter, gemeente, adviseurs,

Gebrekkige isolatie

marktpartijen en lokale energiecoöperaties - van de ervaringen te laten

Frederick Pienaar woont met zijn vrouw en drie kinderen sinds ruim

profiteren. Kennis en ervaringen deelt het programma via het online

twee jaar in Veldhoven, in een woning uit 1984. “Ons huis heeft een

platform energiewerkplaatsbrabant.nl van de provincie Noord-Brabant.

verdieping met vier slaapkamers. In de zomer is het erg heet en in de winter te koud. De kinderen klagen daar vaak over als ze boven hun

Voor mensen die het al lastig vinden om een nieuw mobieltje te kopen,

huiswerk moeten maken. We waren net verhuisd en onze energiereke-

is het verduurzamen van een huis zeer complex. Er zijn zoveel moge-

ning was flink omhooggegaan. Ook konden we de temperatuur in huis

lijkheden en zoveel keuzes. Waar moeten ze beginnen? Komt er een

nr 3 november 2020 Energie+ 25

24-Energie+3_Stap voor stap naar een comfortabele woning.indd 25

22-10-20 16:17

Aardgasvrij

warmtenet in hun wijk? Of valt de keuze straks op een warmtepomp?

Nulmeting

Wachten ze op de overheid? Of gaan ze op goed geluk zelf aan de slag?

Startpunt van de pilot is een nulmeting: hierbij wordt nagegaan hoe

Welke maatregelen kunnen ze nemen: met isolatie, de verwarmings­

goed de isolatie en de ventilatie van het huis is. Een huis met kieren

installatie of het vervangen van de ramen? En wie helpt ze in hun zoek-

verliest snel zijn warmte (en koude in de zomer). Dit is te meten met

tocht? Een lokaal energieloket? Google? De buurman? Een aannemer?

een blowerdoortest. Met een grote ventilator wordt een onderdruk in

Dit zijn de vragen waar Van Gemen en Boelen antwoorden op zoeken.

de woning gecreëerd. Hoe meer lucht er binnenkomt, hoe meer kieren er zijn. Deze kieren worden opgespoord en in ter plekke provisorisch

Boelen: “Aan de keukentafel blijkt dat duurzaamheid en CO2-besparen

gedicht. Zo kan de huiseigenaar meteen het verschil voelen.

bijna nooit bovenaan het wensenlijstje staan. Mensen willen gewoon een goed onderhouden, fijn en comfortabel huis. Door je huis op die manier te verbeteren, krijg je grip op het binnenklimaat en de energieprestatie. Een plan dat toewerkt naar andere vormen van verwarming

“ Het dak bleek zo lek als een mandje. Alle warmte lucht vloog meteen naar buiten”

dan aardgas brengt rust in de tent.” Van Gemen: “We merken dat het heel belangrijk is dat woningbezitters stap voor stap hun woning kun-

Ander onderdeel van de nulmeting is het meten van het kooldioxide in

nen aanpakken, in hun eigen tempo. Het plan moet passen bij hun wen-

de woonkamer en slaapkamers. Dit is een goede indicator voor de lucht-

sen en mogelijkheden. En liefst ook aansluiten bij natuurlijke momen-

kwaliteit. Als er onvoldoende geventileerd wordt, loopt de hoeveelheid

ten, zoals groot onderhoud, gezinsuitbreiding of een verhuizing.”

CO2 snel op. Dit leidt tot comfort- en gezondheidsklachten, vaak zonder dat mensen door hebben wat de oorzaak is. Een derde test is het maken

Met pensioen

van warmtebeelden van de woning. Hierop kun je zien of je isolatie op

“Ik leerde mijn huis pas goed kennen toen we een nulmeting uitvoer-

orde is en waar de warmte weglekt. Daarbij bekijken de adviseurs tal

den.” Hans Wijnen woont al 33 jaar in hetzelfde jarenzestig huis in

van zaken die het woonplezier negatief beïnvloeden, zoals vocht in de

Eindhoven, samen met zijn vrouw. Hij was leraar natuur- en schei-

constructie, vreemde geuren en schimmelvorming.

kunde op een middelbare school, maar nu hij met pensioen is, heeft hij tijd om zijn huis op te knappen. De kinderen zijn uitgevlogen. Hans

Pienaar: “Ons dak leek goed geïsoleerd met isolatieplaten die waren

en zijn vrouw hebben het prima naar hun zin in hun woning. “We willen

afgewerkt met een schrootjesplafond. Maar het dak bleek zo lek als

hier nog wel vijfentwintig jaar wonen. Dus zijn we na gaan denken hoe.

een mandje omdat de platen te dun waren en niet goed op elkaar en de

Comfort is belangrijk. Lage kosten ook. En duurzaamheid speelt voor

dakrand aansloten. Alle warme lucht vloog zo naar buiten. Ook de

ons ook een grote rol. Ik wist alleen niet goed waar te beginnen. Van

luchtkwaliteit in huis bleek niet goed. Dat zagen we met de CO2-meter.

Lars en Felix heb ik geleerd dat ik niet alles tegelijk hoef aan te pakken.

Als we met zijn allen in de kamer zitten, neemt de hoeveelheid frisse

In workshops lieten ze zien hoe je een goed plan maakt, dat je stap

lucht heel snel af. Daar kun je hoofdpijn van krijgen.”

voor stap kunt uitvoeren. En een nulmeting gaf inzicht in wat we allemaal kunnen verbeteren aan ons huis. Verder vind ik het heel inspire-

Direct aan de slag

rend om te zien wat andere mensen doen. Door de pandemie waren

De Veldhovenaar ging meteen aan de slag. “Gelukkig ben ik behoorlijk

vier van de vijf workshops online. Een keer zijn we bij elkaar gekomen,

handig. Dus heb ik het dak opnieuw geïsoleerd en de kieren gedicht.

in het provinciehuis. Daar hoorde ik waar andere mensen mee bezig

Dat scheelt al enorm in het comfort. Zo besparen we meteen flink wat

waren. Dat inspireerde me. Zo hoorde ik voor het eerst van vacuüm-

energie.” Pienaar pakt zijn huis systematisch aan. “Ik wil graag weten

glas, dat zelfs beter isoleert dan triple glas.”

welke investering het meeste verschil gaat maken. Bij mij spelen de kosten een grote rol. Ik kan niet ineens tienduizend euro op tafel leg-

Kieren in het dak worden opgespoord en gedicht

gen. Nu denk ik na over de financiering van andere maatregelen, zoals een ventilatiesysteem met warmteterugwinning. Dat kan via mijn hypotheek of de Energiebespaarlening. Ook kan ik misschien nog subsidie krijgen op een nieuw ventilatiesysteem als ik twee andere maatregelen laat uitvoeren.”

Hans Wijnen wil nu snel aan de slag met betere isolatie en een nieuw ventilatiesysteem: “De pilots zijn interessant, maar van mij mag het allemaal wel wat sneller gaan. Als ik hoor dat veel warmte weglekt door een kierende voordeur, dan wil ik daar direct iets aan doen. Maar ik snap dat je ook de tijd moet nemen om je huis te verbeteren. Voor mij spelen de kosten een minder grote rol, dus kan ik snel aan de slag. Ik wil ook graag mijn buurtgenoten laten zien wat er met onze huizen mogelijk is.”

26 Energie+ nr 3 november 2020

24-Energie+3_Stap voor stap naar een comfortabele woning.indd 26

22-10-20 16:17

Kieren in het dak worden opgespoord en gedicht

Lars Boelen met een schets voor het huis van Hans Wijnen

Beide mensen zijn heel tevreden over de pilots. Pienaar: “Ik ben hier

De geleerde lessen en de resultaten uit de pilot ‘Thuis energie bespa-

heel blij mee. Ik heb veel geleerd, bijvoorbeeld dat ik nu nog geen

ren doe je zo’ worden gedeeld. Volg het kennis- en leerprogramma op

warmtepomp moet installeren, maar eerst mijn isolatie op orde moet

www.energiewerkplaatsbrabant.nl.

maken.”

Ook Wijnen is blij dat hij mee kon doen aan de pilots: “Ik vind dit een

Je hebt zojuist het eerste deel van een serie van drie artikelen gelezen

hartstikke goed initiatief, waarbij ik mij laat inspireren door alle erva-

over de pilots van ‘Thuis energie besparen doe je zo’.

ringen van anderen. Ik kijk nu met andere ogen naar mijn huis.” · Volgende keer: Wat hebben huisfluisteraars Lars en Felix geleerd

Vijf inzichten voor een goed plan

van duizend keukentafelgesprekken?

Belangrijkste les die de deelnemers tot nu toe geleerd hebben: om een

(hoe maak je een plan waar je geen spijt van krijgt + Anke van Hal).

huis te verduurzamen heb je niet alleen verstand nodig van techniek en financiën, maar ook van gedrag en emoties. ‘Thuis energie bespa-

· En tot slot: Op weg naar aardgasvrij. Doe het zelf, maar doe het niet alleen. (80-60-40-stappen en financiering en uitvoering).

ren doe je zo’ leverde vijf inzichten die woningbezitters helpen bij het maken van een goed plan:

Lars Boelen en Felix van Gemen begeleiden de pilots en geven invulling

1. Durf te dromen. Het beste plan maak je zelf.

aan de workshops binnen het kennis -en leertraject Thuis energie

2. Houd rekening met de wensen van de gezinsleden voor comfort,

besparen doe je zo. Lars Boelen verduurzaamde in 2015 zijn bestaande

gezondheid, veiligheid en betaalbaarheid.

3. Start met een goede nulmeting. Dit zorgt voor nieuwe inzichten die je in je plan kunt opnemen.

4. Stel het binnenklimaat voorop. Verwarming, verkoeling en ventilatie zorgen het hele jaar door voor comfort en gezonde lucht.

5. Combineer kierdichting met ventilatie. Dit is essentieel om grip te krijgen op de benodigde verlaging van de warmtevraag.

woning. Felix van Gemen bouwde in 2013 zijn eigen energieneutrale woning. Op basis van onder meer deze ervaringen hebben zij de afgelopen jaren meer dan 1.000 keukentafelgesprekken gevoerd en woningen bezocht om te leren en ontdekken wat er speelt en wat mensen drijft. Hun grote passie: het brengen van nieuwe inzichten aan de keukentafel, zodat het gezin vertrouwen en energie krijgt om zelf aan de slag te gaan.

nr 3 november 2020 Energie+ 27

24-Energie+3_Stap voor stap naar een comfortabele woning.indd 27

22-10-20 16:17

Interview Auteur Nadine Huiskes

De gebouwde omgeving aardgasvrij verwarmen:

Visies op de drie urgente vragen Het Nederlandse Klimaatakkoord stelt gemeenten, woningcorporaties en andere spelers in de energietransitie voor de uitdaging om de gebouwde omgeving aardgasvrij te maken. Simon Rozendaal (wetenschapsjournalist van Elsevier Weekblad), Susanne van Suylekom (projectmanager bij Vattenfall Heat) en Jacqueline Cramer (hoogleraar duurzaam innoveren aan de Universiteit Utrecht) delen hun visie op de koers die we nu varen en de issues die moeten worden opgelost.

I

n het Klimaatakkoord schetst de Nederlandse overheid de route naar een aardgasvrije toekomst. Er is in alle gemeenten veel werk

te verzetten om in totaal zeven miljoen woningen en een miljoen gebouwen vóór 2050 van het aardgas af te halen.

Aanleg warmtenet. Foto gemeente Amsterdam.

De doelstelling van een aardgasvrije gebouwde omgeving doet de aandacht voor warmtenetten toenemen. Wat is er nodig om de ontwikkeling en uitbreiding van gemeentelijke warmtenetten te versnellen?

Cramer denkt dat de communicatie richting burgers nog te wensen

Simon Rozendaal is van oorsprong chemicus en schreef recent het boek

overlaat. “Veel mensen vinden het moeilijk om een goed oordeel te

Warme aarde, koel hoofd. Hij is sinds 1986 wetenschapsredacteur van

vellen over de energietransitie in hun wijk, omdat het onderwerp te

Elsevier Weekblad. Susanne van Suylekom werkte als programma-

technisch en ingewikkeld is. Ik ben dan ook een groot voorstander van

manager bij klimaatbureau HIER, en is sinds vorig jaar bij Vattenfall

brede participatie en collectieven in wijken. Alleen op die manier kun-

Heat aan de slag met participatieprocessen in wijken die van het

nen mensen een proces doorlopen waarbij ze ervaren: zo willen we

aardgas afgaan. Jacqueline Cramer is al ruim veertig jaar actief op het

het. In plaats van dat ze het gevoel krijgen dat het van bovenaf wordt

terrein van duurzaamheid. Ze was van 2007 tot 2010 minister van

opgelegd. Dan gaan ze zich verzetten. We hebben allemaal onze

Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en is sinds 2010 hoogleraar duurzaam innoveren aan de Universiteit Utrecht, waar ze in 2011 het Utrecht Sustainability Institute oprichtte.

mening en dat is goed, maar ook lastig. Maar als je mensen niet serieus neemt, dan gaat het mis. Ze hebben vaak namelijk hele legitieme argumenten en begrijpelijke zorgen.”

De drie urgente vragen

Van Suylekom vult aan: “In Nederland willen we de mensen graag

Hoe denken Rozendaal, Van Suylekom en Cramer over de grote

meekrijgen in het transitieproces. Je ziet dan ook dat er veel wordt

opgaven voor de lokale warmtetransitie? We leggen de experts drie

geïnvesteerd in participatietrajecten. Daar zit nog een hele grote uit-

actuele vraagstukken voor.

daging: het gaat immers om aanpassingen achter de voordeur. Het is

28 Energie+ nr 3 november 2020

28-Energie+3_De gebouwde omgeving aardgasvrij verwarmen.indd 28

22-10-20 16:18

belangrijk dat iedereen weet wat er speelt en welke mogelijkheden er

kernenergie. “Hoewel er in feite geen enkele echt aantrekkelijke ener-

zijn. Geen twee wijken zijn hetzelfde, en mensen hebben verschillende

giebron is, is kernenergie wat mij betreft de minst onaantrekkelijke.

voorkeuren in welk communicatiemiddel ze prettig vinden om mee te

Met door kernenergie gegenereerde elektriciteit zou je groene water-

werken. Laat mensen kiezen op welke wijze ze geïnformeerd willen

stof kunnen maken, waarmee onze woningen en kantoren verwarmd

worden; via een nieuwsbrief, WhatsApp, enzovoort, maar geef ook

kunnen worden via het huidige gasnet. Ik heb goede hoop dat we de

keuze op welk niveau ze betrokken willen zijn. En hoe verder je komt in

discussie over kernenergie als onderdeel van de toekomstige ener-

een proces, hoe belangrijker persoonlijk contact wordt. De wijken die

giemix nog meer gaan voeren. Ik vind dat we niet overhaast aan de

nu het verst zijn, zijn wijken waar de gemeente persoonlijk langs de

slag moeten gaan door alle ballen in te zetten op slechts enkele tech-

deuren is gegaan.’

nieken. Daar krijgen we over tien jaar misschien ontzettende spijt van.”

“Het is belangrijk dat iedereen weet wat er speelt en welke mogelijkheden er zijn”

“We zullen het van een heel scala aan duurzame bronnen moeten hebben, willen we de klimaatambities waarmaken”, zegt Cramer. Ook

Volgens Simon Rozendaal moet er nog eens goed worden gekeken

Van Suylekom benadrukt het belang van een brede scope. “We moeten

naar de verschillende aanpakken voor een duurzame gebouwde

zeker kijken naar de mogelijkheden van biogas, waterstof, biomassa,

omgeving. “Nu als een gek van het aardgas afgaan, kost dat niet

geothermie en energie uit bijvoorbeeld afvalwater en oppervlakte-

alleen heel veel geld, maar ook tijd en denkkracht die beter kunnen

water. Maar de opgave om onze CO2-uitstoot terug te dringen is wel

worden besteed aan het onderzoeken hoe we op andere manieren de

dusdanig groot, dat we nú al aan de slag moeten met wat we aan

CO2-uitstoot kunnen verlagen. Rond 2050 moeten we in Nederland

bewezen duurzame bronnen voorhanden hebben. We moeten dus

dan maar eens gaan nadenken over het uitfaseren van aardgas.”

meters maken én tegelijkertijd met elkaar uitvogelen hoe we de energietransitie en de overstap naar duurzame warmte de komende dertig

In veel discussies over de energietransitie gaat het over de kosten en baten. Hoe gaan we het financiële plaatje invullen?

jaar verder gaan invullen.”

Van Suylekom maakt zich zorgen om de mensen die niet in staat zijn om

Scala aan bronnen

in de ontwikkelingen mee te gaan. “De huidige financieringsstructuur

Rozendaal, Van Suylekom en Cramer zijn het in ieder geval over één

van de proeftuinwijken, waarbij soms sprake is van hoge subsidies, is

ding eens: er is een rijke schakering aan duurzame bronnen nodig om

niet opschaalbaar. Het is dan ook de uitdaging voor alle betrokken par-

de Nederlandse energietransitie tot een succes te maken. Met de

tijen om een goede ondersteuningsstructuur te ontwikkelen. Hoe moet

inzet van warmtenetten met restwarmte uit industriële processen,

de verdeling tussen draagkrachtigen en minder draagkrachtigen eruit

zoals afvalverwerking en datacenters, kunnen we volgens de experts

komen te zien, op welke manieren kun je met subsidies, kortingen of

al op korte termijn duurzame warmte realiseren - om vervolgens de

renteloze leningen werken? Stuk voor stuk belangrijke vragen waarvan

komende jaren steeds nieuwe stappen te zetten richting een aardgas-

we de antwoorden op dit moment nog aan het uitwerken zijn, maar die

vrije en CO2-neutrale gebouwde omgeving.

we als welvarend land goed kunnen oppakken.”

Het draait ook om de vraag welk deel van de infrastructuur voor wiens rekening komt, benadrukt Cramer. “Dankzij de Energiewet – en de behoefte om niet te veel in handen van marktpartijen te geven – is nu een groot deel van de infrastructuur onder de grond in handen van de overheid. Logisch wat mij betreft, want het gas- en elektriciteitsnet zijn publieke voorzieningen. Je kunt je afvragen waarom er een verschil bestaat tussen elektriciteit en warmte. Waarom moeten bedrijven de warmtenetten bekostigen? Dit leidt tot nog meer weerstand bij consumenten, omdat zij niet kunnen kiezen voor een warmteleverancier, en dus geen invloed kunnen uitoefenen op de prijs die wordt betaald. Dat los je op door de infrastructuur te socialiseren. Deze hete aardappel wordt in Den Haag echt doorgeschoven.”

Wat is er absoluut nodig om de duurzame ambities van Nederland te realiseren?

Rozendaal vindt dat de oplossingsrichting aan de bronnenkant gezocht moet worden - en pleit voor een maatschappelijk debat over

Ede nieuwbouw met stadsverwarming foto door Sia Windig voor Vattenfall

nr 3 november 2020 Energie+ 29

28-Energie+3_De gebouwde omgeving aardgasvrij verwarmen.indd 29

22-10-20 16:18

Aardgasvrij Auteur Joop van Vlerken

Belangrijke lessen bij aardgasvrij maken Overwhere-Zuid

Purmerend aardgas vrij. Foto Kick Smeets, Programma Aardgasvrije Wijken

In de jarenvijftigwijk Overwhere-Zuid gaan in totaal 1276 woningen van het aardgas af. Begonnen wordt met 95 woningen die vanuit het Programma Aardgasvrije Wijken op het lokale warmtenet van Stadsverwarming Purmerend aangesloten worden. Belangrijke lessen uit de eerste fase van het pilotproject zijn dat eigenlijk alle particuliere woningen anders zijn en dat er veel energie moet worden gestoken in het informeren van bewoners.

“O

netbeheerder Liander, installateurs, keukenbedrijven en de stadsverwarming een voorwaarde voor succes.

Veel aansluitingen Purmerend kent relatief veel warmtenetaansluitingen, ruim 75% van de woningen is aangesloten op het warmtenet van Stadsverwarming Purmerend. “Alle woningen die vanaf de jaren tachtig gebouwd zijn, zijn aangesloten. De wijken die nog aangesloten moeten worden zijn dus allemaal ouder.” Omdat het gaat om bestaande woningen, moesten er andere keuzes gemaakt worden bij de aanleg van het warmtenet, vertelt Bok. “Normaal kom je met het warmtenet binnen via de kruipruimte van een woning, maar bij deze bestaande woningen was

verwhere-Zuid is de eerste proeftuin waar bestaande woningen

dat eigenlijk geen optie. De cv-ketel en dus de cv-leidingen komen in

succesvol op een warmtenet aangesloten zijn.” Aan het woord is

deze woningen van de zolder. Daarop aansluiten vanaf de kruipruimte

Bianca Bok, operationeel directeur bij Stadsverwarming Purmerend.

zou beteken dat we muren moesten openbreken om bij de leidingen te

In de wijk Overwhere-Zuid worden in het kader van het Programma

komen. Dat geeft teveel overlast voor de bewoner. Daarom hebben we

Aardgasvrije Wijken 1276 woningen aardgasvrij gemaakt. Dit is een

er hier voor gekozen om de warmteleiding via een soort regenpijp-

tweetrapsraket; eerst worden 95 bestaande woningen uit de eind

constructie die we net onder het schuine dak door steken naar de zol-

50-er jaren in een pilot van het aardgasnet gehaald. Deze pilot biedt

der te brengen. Omdat de meeste woningen gespiegeld zijn, hoeven

leerervaringen die meegenomen kunnen worden bij het opschalen

we per twee woningen maar een pijp aan te brengen.”

naar de rest van de proeftuin. Overwhere-Zuid is gekozen, omdat hier ook het riool vervangen wordt door de gemeente. Om de pilot te laten

Aanlegsnelheid

slagen, is een intensieve samenwerking en integrale projectaanpak

Van de 95 woningen in de pilotwijk Overwhere-Zuid zijn inmiddels

tussen de gemeente, woningcorporaties, het waterbedrijf PWN,

29 woningen en een school daadwerkelijk van het gas af. 19 woningen

30 Energie+ nr 3 november 2020

30-Energie+3_Belangrijke lessen bij aardgasvrij maken Overwhere.indd 30

22-10-20 16:19

zijn gereed voor aansluiting en nog eens 56 woningen zijn gereed, op de afleverset na. Zoals gezegd is het belangrijk gezamenlijk te leren van deze pilot. Een van de leerpunten is volgens Bok het verschil in aanlegsnelheid tussen verschillende disciplines. “Het warmtenet aanleggen gaat sneller dan de vervanging van het riool. Daarnaast blijkt het vervangen van een gasnet weer sneller te gaan dan het vervangen van een waternet. We kijken nu gezamenlijk hoe om te gaan met deze verschillen. Een oplossing zou kunnen zijn dat je de werkzaamheden niet tegelijkertijd uitvoert, maar apart van elkaar en tussen de werkzaamheden tijdelijk gaat bestraten om de overlast voor bewoners te beperken.” Daarnaast is het volgens haar belangrijk te beseffen dat iedere woning anders is. “Dat geldt zeker voor particuliere woningen.

Purmerend aardgas vrij. Foto Kick Smeets, Programma Aardgasvrije Wijken

Je moet eigenlijk elke woning weer afzonderlijk bekijken, om de situatie te beoordelen en tot een technische oplossing te komen.”

Eerder verschenen op: Stichting Warmtenetwerk. Stichting Warmte­ netwerk is een platform voor spelers uit de duurzame warmtesector,

Programmamanager

van gemeente tot leverancier. Met elkaar zetten zij zich in voor de

Een ander leerpunt is dat het tijd kost om elkaar als samenwerkende

energietransitie. Voor meer informatie: www.warmtenetwerk.nl

partijen te vinden. Bok: “Het is niet meteen duidelijk waar het werk van de ene partij ophoudt en dat van de andere partij begint. Daarover

gestoken in het bezoeken van bewoners. Bij sommige mensen hoef je

moet je vooraf duidelijkheid hebben met de verschillende partijen.”

het maar een keer uit te leggen, maar er zijn ook mensen die opzien

Ook de inventarisatie van de woningen is inmiddels beter gestroom-

tegen de werkzaamheden. Stadsverwarming is geen must, het gaat

lijnd, meent Bok. “In een eerder stadium zijn de verschillende partijen

om het gasvrij maken van woningen. Uiteindelijk hebben negen

afzonderlijk langs gekomen voor de inventarisatie. Nu doen we dat in

woningeigenaren voor een andere optie gekozen, vertelt Bok. “Een

een keer voor alle partijen tegelijkertijd. Om deze en andere redenen

aantal kiest voor een alternatief met een warmtepomp. Maar er zijn

heeft het in dit soort projecten de voorkeur om een programmamanager

ook mensen die een gasaansluiting behouden. Voor hen is in de pilot

aan te stellen die boven de partijen zijn werk doet. Niet alles kan

het oude gasnetwerk vervangen door een nieuw licht gasnetwerk.

namelijk van te voren afgesproken worden. Verrassingen in de uitvoe-

Geen ideale situatie omdat voor een paar klanten een aardgasnet van

ring kunnen impact hebben op alle partijen. Het is dan handig als er

anderhalve ton wordt aangelegd, maar dat is in deze fase niet anders.

iemand is die verantwoordelijkheid neemt voor alle werkzaamheden

” De proeftuin loopt nu twee jaar, vertelt Bok. “In 2022 moeten alle

en een oplossing zoekt met de laagste maatschappelijke kosten.”

woningen op het warmtenet zijn aangesloten. Ik ben benieuwd hoe de wetgeving er dan uit zal zien en of er mogelijkheden komen om een

Vrijwillig

keuze per wijk te gaan maken in plaats van per woning. Daarbij is het

Van de 95 woningen uit de pilot worden 86 woningen aangesloten op

belangrijk dat de individuele bewoner nog steeds een keuze kan heb-

het warmtenet. “Het is allemaal vrijwillig. De bewoners bepalen dus

ben, maar dan niet meer om aardgas terug te krijgen.”

zelf of ze aangesloten willen worden op het warmtenet. In deze pilot is vooraf bepaald dat het de bewoners niets extra mag kosten, om een

Isolatie

maximaal aantal mensen over te kunnen halen. We hebben het eerste

In de pilot van het Programma Aardgasvrije Wijken is geen isolatiepak-

halfjaar, onder leiding van de gemeente, heel veel tijd en energie

ket opgenomen, vertelt Bok. “Wel vinden we isolatie erg belangrijk. Het is de belangrijkste manier om energie te besparen en verhoogt ook het comfort. Daarom hebben we een aantrekkelijk isolatiepakket samengesteld. We hebben een isolatiepartij gevonden en er is subsidie beschikbaar voor eigenaren die hun eigen huis willen verduurzamen, de Subsidie Energiebesparing Eigen Huis.” Naast isolatie wordt er zo weinig mogelijk aan de woningen veranderd, vertelt Bok. “Daarom brengen we de warmteaansluiting op zolder binnen. Daarnaast hebben we een indirecte afleverset geïnstalleerd. Die verwarmt het water in de cv-leiding met behulp van een warmtewisselaar. Normaal loopt het water uit het warmtenet zo de cv-leidingen in, maar dit is gedemineraliseerd water en bestaande radiatoren zijn dit water en de drukken die we hanteren niet

Werkzaamheden Purmerend. Foto Kick Smeets, Programma Aardgasvrije Wijken

gewend. Op deze manier hebben de werkzaamheden zo min mogelijk impact op de woning en is de overlast voor de bewoner minimaal.”

nr 3 november 2020 Energie+ 31

30-Energie+3_Belangrijke lessen bij aardgasvrij maken Overwhere.indd 31

22-10-20 16:19

Warmtesysteem

Een modulair warmtesysteem voor het stapsgewijs aardgasvrij maken van woningen en wijken Met modulaire warmtesystemen gaan gemeenten en woningcorporaties snel en simpel aan de slag met het aardgasvrij maken van woningen. Niek Habraken van woningcorporatie KleurrijkWonen en Detlef Meijer van infraspecialist Firan vertellen over de opgaven en oplossingen van de stapsgewijze aanpak.

G

Modulaire warmtesystemen leveren de bouwstenen om stapsgewijs aardgas uit te faseren, vertelt Detlef Meijer, manager business develop­ ment bij Firan. “Met de basismodule, die draait in een centraal wijk­ productiestation met collectieve luchtwarmtepompen, wordt al een groot deel van het aardgasverbruik vervangen. Het systeem is vervol­ gens flexibel en efficiënt opschaalbaar tot een grootschalige voorzie­ ning, die volledig gebruik maakt van lokaal beschikbare duurzame bron­ nen. Denk aan restwarmte uit datacenters, aquathermie en geothermie.”

emeenten, woningcorporaties en andere partijen in de warm­ teketen staan voor de uitdaging om de energietransitie te

versnellen – om zo de klimaatdoelstellingen voor 2030 en 2050 te realiseren. Een belangrijke pijler van de lokale energietransitie is om al op korte termijn stappen te zetten om de warmtevoorziening in de

“ De stapsgewijze aanpak van een modulair systeem maakt de lokale warmtetransitie overzichtelijk en hanteerbaar”

bestaande bouw duurzamer te maken. Modulaire warmtesystemen maken het mogelijk om stapsgewijs te werken aan een aardgasvrije en

Draagvlak onder huurders en eigenaren

klimaatneutrale warmtevoorziening, zoals een lokaal warmtenet met

De Culemborgse wijk Voorkoop bestaat uit ongeveer 1500 woningen,

duurzame bronnen.

die in het kader van de bewonersparticipatie bij de Transitievisie Warmte zijn onderverdeeld in negen deelbuurten. Zo’n vijftig bewo­

Flexibel opschaalbaar

ners zijn actief betrokken bij het proces, en houden zich in werk­

In Culemborg is een haalbaarheidsstudie uitgevoerd naar de inzet van

groepen bezig met onder andere communicatie, techniek en financiën.

een modulair warmtenet voor woningen in de wijk Voorkoop. Niek

Per deelbuurt worden bewonersbijeenkomsten georganiseerd, waarin

Habraken, manager verduurzaming en innovatie van KleurrijkWonen,

een warmtenet een belangrijk onderwerp van gesprek is.

een corporatie met woningen in zes gemeenten in de regio’s Rivieren­

“In Voorkoop zijn veel koophuizen met bewoners met lage inkomens,

land (Gelderland) en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (Zuid-Holland):

en betaalbaarheid is voor deze huiseigenaren net zo belangrijk als

“De afgelopen jaren hebben we veel geïnvesteerd in de verbetering en

voor onze huurders”, zegt Habraken. “We willen dat alle bewoners

verduurzaming van onze woningvoorraad. Dat heeft ervoor gezorgd

worden geholpen, begeleid en ontzorgd bij de overstap naar een

dat veel woningen nu energielabel B of C hebben. We hebben vervol­

nieuwe warmtevoorziening. Dat is essentieel voor het draagvlak. Daar

gens gekeken naar verschillende oplossingen om de woningen straks

zijn de woningcorporatie en gemeente natuurlijk ook bij gebaat: we

aardgasvrij te maken. Een concept met een buurtwarmtepomp en een

verminderen het vollooprisico als we volledige straten en woonblok­

kleinschalig warmtenet is naar voren gekomen als betaalbaar en

ken kunnen overzetten naar een aardgasvrije oplossing.”

betrouwbaar systeem.”

Samen met bewoners werken de gemeente Culemborg, Kleurrijk­ Wonen en energiecoöperatie Vrijstad Energie aan een Transitievisie Warmte voor Voorkoop. In de eerste fase maken zo’n 500 huishoudens de overstap naar een alternatief voor de gasgestookte cv-ketels die nu in de woningen worden gebruikt. Daarvan zijn ongeveer 350 wonin­ gen, verdeeld over twaalf complexen, in het bezit van KleurrijkWonen.

Habraken: “We beginnen bewust in het deel van de wijk met veel cor­ poratiewoningen, om een vliegende start te maken met de warmte­ Stapsgewijs aardgasvrij met modulair warmtesysteem

transitie in de buurt. Met het modulaire systeem werken we toe naar een warmtenet op een middelhoge temperatuur, zodat we het woon­

32 Energie+ nr 3 november 2020

32_Energie+3_Een modulair warmtesysteem.indd 32

22-10-20 16:19

comfort van huurders garanderen en er in eerste instantie weinig aan­

culiere woningeigenaren – kunnen nu zelf het tempo van de isolatie­

passingen in de woningen nodig zijn.”

maatregelen bepalen. In Voorkoop zijn we van plan om, als de wijk eenmaal aardgasvrij is, in te zetten op isolatie van de woningen. Daar­

Een modulair warmtesysteem is bij uitstek geschikt voor wijken waar

mee gaan de maandelijkse energielasten van de bewoners verder

(nog) geen duurzame bron voor een warmtenet beschikbaar is, legt

omlaag, en wordt natuurlijk ook de CO2-uitstoot verder verminderd.”

Meijer uit. “Een woningcorporatie kan dan toch al snel en simpel stap­ pen zetten richting een aardgasvrije wijk, uitgaande van clusters van

Modulair systeem als startpunt

400 tot 800 woningen en zonder dat er op gebouwniveau ingrijpende

Het draagvlak voor de overstap naar aardgasvrije gebouwde omgeving

maatregelen noodzakelijk zijn. Dat scheelt tijd, kosten en overlast

is een grote uitdaging voor de succesvolle inzet van een modulair warm­

voor bewoners.”

tesysteem, zegt Meijer. “In de bestaande bouw hebben we vaak te

Buurten verbinden

spelen een belangrijke rol in het creëren van draagvlak bij huurders.

De stapsgewijze aanpak van een modulair systeem maakt de lokale

Maar hoe krijgen we de particuliere eigenaren mee?” De gemeente doet

warmtetransitie overzichtelijk en hanteerbaar. Meijer licht toe: “Als er

hiervoor voorstellen in de Transitievisie Warmte en er zijn subsidies en

een grootschalig warmtenet moet worden ontwikkeld, dan is daar

andere financiële regelingen om de overgang naar alternatieven voor

vaak eerst de zekerheid voor nodig dat er duizenden woningen op

aardgas te stimuleren. Maar gemeenten hebben – nog – geen bevoegd­

worden aangesloten. Met een modulair systeem kan je enkele buurten

heid om te beslissen wanneer het aardgasnet wordt verwijderd.

maken met een mix van huur- en koopwoningen. Woningcorporaties

van het aardgas afhalen. Later kunnen de netten onderling worden verbonden. Daarmee ontstaat een lokaal of zelfs regionaal warmtenet

“Het gaat om openheid en vertrouwen tussen de samenwerkende par­

dat gebruik maakt van duurzame bronnen in de omgeving. We kunnen

tijen – daarmee leg je de basis”, zegt Habraken over de eerste ervarin­

dus nú al van start met een systeem dat de komende jaren verder

gen met de ontwikkeling van een modulair warmtesysteem in Culem­

doorgroeit en verduurzaamt, zonder dat je vastzit aan techniek waar

borg. “De ambitie om een wijk aardgasvrij te maken is makkelijk

je later misschien spijt van krijgt.”

uitgesproken, maar aan de uitwerking – of dat nu een modulair warm­ tesysteem is of een andere oplossing – zitten heel veel haken en ogen.

“ Het gaat om openheid en vertrouwen tussen de samenwerkende partijen – daarmee leg je de basis”

Daarom zoeken we steeds nadrukkelijk naar de nuance, en vertellen

“Met een modulair systeem zijn we ervan verzekerd dat bewoners er

Meijer: “Voor wijken met matig geïsoleerde woningen, zoals woningen

straks warm bij zitten, zonder dat er nu al veel aan de woning hoeft te

met een energielabel D of slechter, is een warmtenet vaak een goede

worden veranderd”, zegt Habraken over de overwegingen in Voor­

collectieve oplossing. De vraag is hoe een warmtenet van de grond

koop. “De radiatoren in de huizen blijven in gebruik en er is niet onmid­

komt als er nog geen duurzame bron, zoals een project met geothermie,

dellijk extra gebouwisolatie nodig. Dat wil niet zeggen dat we isolatie

in de buurt is. Een modulair warmtesysteem is dan een toekomst­

niet belangrijk vinden. Wij als woningcorporatie – maar ook de parti­

bestendig startpunt voor een duurzaam warmtenet.”

we het eerlijke en complete verhaal, naar huurders én kopers.”

nr 3 november 2020 Energie+ 33

32_Energie+3_Een modulair warmtesysteem.indd 33

22-10-20 16:19

Colofon

Colofon Team Energie+ Marjolein Heijmans Yvette Vierhout Media-advies Leo Nijs L.Nijs@aeneas.nl Aan dit nummer werkten mee: Jaap van Velden, Marjon Kranenbarg, Erik van Stokkom, Eline Slegers, Nadine Huiskes, Yvette Vierhout, Edwin Lucas, Evamarije Smit, Bas Goedvolk, Joop van Vlerken.

Uitgave Aeneas Media, Veemarktkade 8, Ruimte 4121, 5222 AE ’s-Hertogenbosch www.aeneas.nl, 073-2051010 Lezersservice lezersservice@aeneas.nl, T 073-2051020 www.energieplus.nl Vormgeving en productie Inpladi bv, Cuijk Lidmaatschappen in 2020 Jaarlidmaatschap vakblad + online 128,Jaarlidmaatschap online 110,Alle prijzen zijn exclusief btw. Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor de vervaldatum.

ISSN 1871-9627 Voorwaarden Š Aeneas Media 2020. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever.

De algemene publicatievoorwaarden van de uitgever worden verondersteld bij de auteur bekend te zijn en zijn op aanvraag beschikbaar. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Energie+ niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.

34 Energie+ nr 3 november 2020

34_Energie+2_Colofon.indd 34

22-10-20 16:19

Service Energie+ expertblog

jrg 39 nr 3 oktober 2019

kennisnetwerk voor professionals in de sociale woningbouw

Een groep representatieve professionals uit de energiesector vormt het expertpanel van Energie+. Regelmatig leest u een nieuw blog van een van de experts online. De redactie is nog op zoek naar nieuwe leden voor het blogpanel.

Dus wilt u graag een paar keer per jaar schrijven over energiegerelateerde onderwerpen binnen uw vakgebied?

Stuur dan een mail naar energieplus@aeneas.nl.

2020

#2023 0

Gezocht: flexibele energienetten Groeipijn energietransitie

Pilot Ermelo West

Greenchoice opent enorme batterij

#20202

#1 In samenwerking met Renda

Energietransitie ENERGIETRANSITIE EEN COMPLEXE PUZZEL

Betrekken bewonders is cruciaal Ecowijk Mandora

Klimaatvriendelijke keuzes

Een donut-project

01_Energie+2_cover.indd 1

29-05-20 08:36

Stimule e bewone r rsinitia tieven

Comfortab el duurzaam en wonen

Lees de blogs door het scannen van de QR-code, of ga naar www.energieplus.nl/expertblogs.

01_Ener

gie+3_co

ver.indd

De Buurtm olen

Project Bos chgaard

1

21-10-20

Meest geraadpleegde artikelen mei 2020 t/m november 2020

Reageren?

Heeft u een vraag of opmerking over Energie+?

Neem dan contact met ons op.

1. Warmte dichtbij huis – in een buurtnet 2. Geen rookpluimen, maar dikke muren in Ecowijk Mandora 3. Een donut-project in Amsterdam Zuidoost

Aeneas Media Afdeling Lezersservice Veemarktkade 8, Ruimte 4121 5222 AE ’s-Hertogenbosch

Verder op www.energieplus.nl • Het complete online archief van Energie+ • Het laatste nieuws • Aankomende evenementen

15:12

T 073-2051020 E lezersservice@aeneas.nl

Aanmelden voor de nieuwsbrief?

• Interessante WebTV-uitzendingen • Energie+ op Twitter: @energie_plus

Stuur een e-mail o.v.v. ‘Nieuwsbrief Energie+ ’ naar lezersservice@ aeneas.nl of ga naar www.energieplus.nl/lezersservice.

“Ik voel mij nu pas samenvallen met de tijdgeest” prof. dr. ir. Jan Rotmans

Nu met gratis boek In het oog van de orkaan Verandering van tijdperk, de opvolger van de bestseller In het oog van de orkaan, maakt de transitie van de hele samenleving zichtbaar. Naast de sectoren Energie, Bouw en Zorg heeft Rotmans voor dit boek onderzoek gedaan naar de wereld van Onderwijs en Financiën.

Rotmans: “Organisaties die zich aanpassen aan deze ontwikkeling zullen overleven. Zij die vasthouden aan het oude gaan ten onder.”

€ Energie+2_Servicepagina.indd 35

5 9 , 24

:.. ellen erk t s e b rect vantijdp i d f o g atie anderin m r o r r inf l/ve Mee eneas.n .a www

21-10-20 16:12

Word jij onze nieuwe partner?

Kennismaken, Kennismaken, kennis kennis delen delen en en samen samen kennis kennis ontwikkelen ontwikkelen Is Is onze onze doelgroep doelgroep ook ook jouw jouw doelgroep? doelgroep?

Wat Wat dacht dacht je je van van een een samenwerking samenwerking tussen tussen jouw jouw bedrijf bedrijf en en Energie+?

Energie+?

GESPONSORD GESPONSORD ARTIKEL ARTIKEL

Wij Wij laten laten huiseigenaren huiseigenaren kennis kennis maken maken met met concrete concrete mogelijkheden mogelijkheden om om hun hun huis huis te te verduurzamen. verduurzamen. Energie+ Energie+ heeft volop mogelijkheden om ervaringen, producten heeft volop mogelijkheden om ervaringen, producten en en nieuwe nieuwe innovaties innovaties te te laten laten zien zien via via onze onze website, website, nieuwsbrief en magazine.

Ook die van jou. nieuwsbrief en magazine. Ook die van jou.

Partnerschap: €1.500,Partnerschap: €1.500,Voor dit bedrag kun je onbeperkt artikelen plaatsen

€500 €500

In In onze onze online online innovatie-database, innovatie-database, inclusief vermelding inclusief vermelding in in onze onze digitale digitale nieuwsbrief nieuwsbrief

BANNER BANNER OP OP WEBSITE WEBSITE

Per Per maand maand

€500 €500

BANNER BANNER IN IN NIEUWSBRIEF NIEUWSBRIEF

Per Per keer keer

Voor dit bedrag kun je onbeperkt artikelen plaatsen in in onze onze online online innovatie-database. innovatie-database. Daarnaast Daarnaast ontvang ontvang je je als als partner partner 25% 25% korting korting over over de de overige overige exposure exposure mogelijkheden mogelijkheden van van Energie+.

Energie+.

€500 €500

ADVERTENTIE ADVERTENTIE IN IN ONS ONS MAGAZINE MAGAZINE

Per Per keer keer

€500 €500

GESPONSORD GESPONSORD ARTIKEL ARTIKEL IN IN ONS ONS MAGAZINE MAGAZINE

Per Per keer. keer. Of Of laat laat ons ons het het schrijven schrijven voor een meerprijs van €800. voor een meerprijs van €800.

€500 €500

Hebben Hebben we we je je interesse interesse gewekt? gewekt?

Neem Neem contact contact op op met: met: Marjolein Marjolein Heijmans Heijmans T 06-57676351 E m.heijmans@aeneas.nl T 06-57676351 E m.heijmans@aeneas.nl

36-AD.indd 36

21-10-20 14:41