Nederland brandt zich lelijk aan het gas

Op 21 januari overhandigde voorzitter Adri Bom-Lemstra van Glastuinbouw Nederland namens de hele sector een brandbrief in Den Haag aan de bij de energiecrisis betrokken minister. Hier op de rug: Rob Jetten van Klimaat en Energie

Lange tijd waren telers gewend aan een aardgasprijs van om en nabij de 20 eurocent per kuub. Tot april 2021. Toen begon de gasprijs op te lopen. Eerst voorzichtig en zonder dat er direct overal en door iedereen acht op werd geslagen, maar in september gingen alsnog overal de alarmbellen af. Een gascrisis en daarmee een energiecrisis is geboren. Dat roept vragen op. Hoe heeft het zover kunnen komen? Maar voor de teler wiens energierekening de spuitgaten uitloopt misschien nog wel belangrijker, wat nu?

EEN STUKJE GESCHIEDENIS

Voor een antwoord op deze vragen gaan we eerst terug in de tijd. Terug naar 1959. Toen kwam voor het eerst gas omhoog, in de provincie Groningen. De gasbel waarop ‘we’ leven blijkt met de jaren alsmaar groter te zijn. Nederland verdient er al snel goud geld mee, zeker als in de jaren zestig de levering naar het buitenland op gang komt. Duitsland is in 1964 het eerste land dat laagcalorisch Gronings aardgas ontvangt. Andere landen volgen snel. Leveringscontracten worden gesloten. De gashandel blijkt een lucratieve handel. Dusdanig lucratief dat Nederland, noem het een resultaat van onze veelgeprezen handelsgeest, ook kans ziet om gas in te kopen en weer door te verkopen. Zoals Nederland al jarenlang een groot doorvoerland voor groenten en fruit is, zo zijn wij dat eigenlijk ook voor gas. In dit geval verdienen we alleen geen geld aan tomaten en met ‘dozen schuiven’, maar aan gas. Met de handel in eigen en andermans gas wil Nederland er al vroeg voor zorgen dat, mocht de gasbel onder Groningen ooit op raken, het haar sterke positie als gashandelaar kan handhaven.

Een overeenkomst met Rusland in 2002 is hier belangrijk voor, zo laat Andere Tijden in een documentaire van een half uur zien. In de documentaire zit een fragment uit het NOS Journaal waarin premier Balkenende en de Russische president Poetin te zien zijn. Zij komen een contract van twintig jaar overeen tussen het Nederlandse gasbedrijf Gasunie en het Russische Gazprom. Nederland gaat ‘goedkoop’ Russisch gas inkopen en Rusland kan door levering van gas in de zomer haar transportsystemen goed benutten in tijden waarin de gasvraag doorgaans laag is. Een win-winsituatie.

HOE IS DE CRISIS ONTSTAAN?

Een contract met Rusland voor twintig jaar. Dat geeft zekerheid. Tot het contract afloopt. Dat is nu het geval. Wil Nederland opnieuw Russisch gas, dan moet daarover worden gepraat. Op het journaal is het nog niet geweest. Rutte handenschuddend met Poetin hebben we nog niet gezien. Het zijn gevoelige zaken. De politieke verhoudingen tussen Nederland en Rusland zijn ondertussen ook niet meer zoals het in 2002 was. Rusland gebruikt haar gasleveringen als politiek drukmiddel. In de uitzending van Andere Tijden zit een fragment uit weer een andere editie van het NOS Journaal waarin een Gazpromdirecteur laat zien hoe hij met één simpele druk op de knop, of draai aan de kraan zo u wilt, de gastoevoer stopt. Die directeur van het staatsbedrijf kennen wij hier niet, maar Poetin, president van het land, zeker wel. De afgelopen maanden ging de wijzende vinger daarom ook gretig zijn kant op, al krijgen wij ook uit bijvoorbeeld Noorwegen en de Verenigde Staten gas.

Het is echter niet alleen Poetin of Rusland waar het om draait. Ook Nederland zelf heeft beleidskeuzes gemaakt. Keuzes die nu onder meer door Glastuinbouw Nederland als belangenbehartiger van het overgrote deel van de Nederlandse glastuinders als ‘gevaarlijk’ worden bestempeld. En niet door hen alleen. Aan alle kanten is er nu kritiek op het beleid. Een belangrijk politiek besluit dat is genomen, gaat over Groningen. 2019 is hier een sleuteljaar. In

Overzicht van de Nederlandse gaswinning in het Gronings gasveld via de Nederlandse Aardolie Maatschappij. 1976-1977 leverde de meeste productie op.

De gasprijs op de virtuele gasmarktplaats Title Transfer Facility (TTF) de afgelopen twee jaar. Vanaf april 2021 begon de, tot dan toe lange tijd stabiele gasprijs, op de lopen. De Gasunie schrijft over het platform op haar website: “TTF is de enige Nederlandse (virtuele) handelsplaats waarbij het gas in ons netwerk van eigenaar kan wisselen. Er wordt zo veel gas op TTF verhandeld, dat de gasprijzen op het platform maatgevend zijn voor Europa. Ook in de rest van de wereld kijken ze goed naar wat er op TTF gebeurt.”

2019 neemt Nederland namelijk het besluit om de gaskraan versneld dicht te draaien. Dit onder maatschappelijke druk na tal van aardbevingen als gevolg van de gaswinning. Nederland zou in 2030 stoppen met gas naar boven halen uit de Groningse bodem, maar haalt die deadline naar voren. 2022 belooft Den Haag, dan stopt de productie, al ligt de productie nu nog niet stil en gaan er nu de gasprijzen stijgen geluiden op de eigen productie toch weer op te voeren. Een nieuwe einddatum wil men in Den Haag niet noemen.

In het licht van de huidige spartelende positie van Nederland nu zijn de uitspraken uit 2019 saillant. Een energiespecialist reageert in Groentennieuws na het Groningennieuws door te stellen dat ‘er ontwikkelingen zijn die kunnen zorgen voor een stijging van de gasprijs’ en dat ‘Nederland in de toekomst meer (gas) zal moeten gaan importeren.’ Conclusie, destijds al: “Hierdoor zullen geopolitieke spanningen van groter belang zijn voor de prijs.” Dat is nu ontegenzeggelijk het geval. De neiging om met de vinger naar Rusland te wijzen blijkt groot, maar laten we verder kijken. Ook andere factoren spelen een rol, zoals soms in 2019 ook al werd aangestipt. Pijpleidingen voor extra gasaanvoer kunnen vertraging oplopen, net als de bouw van een stikstoffabriek in Nederland om van hoogcalorisch gas laagcalorisch gas te maken. Met de fabriek wil Nederland het stoppen met Gronings gas ondervangen. Volledige ingebruikname van de fabriek is met enkele maanden vertraagd en laat tot in augustus 2022 op zich wachten. In Duitsland zijn de vergunningen voor het opstarten van levering via Nordstream 2, een pijpleiding waarmee extra Russisch gas via Duitsland naar Europa komt, nog niet gegeven door de toezichthouder aldaar. Mogelijk is dat pas halverwege dit jaar wel het geval. Onvoorziene omstandigheden, al leert de praktijk dat enige vertraging bij grote projecten niet ongebruikelijk is. In dit geval wel ‘lastig’.

Wel te voorzien was en is een stijging van de gasvraag. Die zou kunnen stijgen, voorspelde de specialist in Groentennieuws in 2019, bijvoorbeeld omdat aardgas een minder vervuilende bron van energie is dan bijvoorbeeld steenkool. Nederlandse telers, om bij de glastuinbouw te blijven, stapten in de tijd van de Nederlandse gasontdekking halverwege vorige eeuw al van stoken op kolen en olie over naar aardgas en verwarmen er nog steeds voor een groot deel hun kassen mee. Met de veelgebruikte warmtekrachtkoppeling is het mogelijk om uit gas elektriciteit en CO2 te maken. De techniek is echter nog lang niet overal ingeburgerd. Subsidies stimuleren het gebruik van de techniek internationaal, bijvoorbeeld in Duitsland, waaraan Nederland dan weer gas levert. Met onder meer de Oosterburen zijn leveringscontracten gesloten, waaraan Nederland nog

LNG-importgrafiek. In het jaarverslag van 2021 van de internationale vereniging van LNGimporteurs (GIIGNL) is een figuur te zien met export- en importstromen van LNG in 2020

De Nederlandse aardgasbalans, bijgehouden voor het Centraal Bureau voor de Statistiek

jarenlang vastzit, ook nu wij zelf tekort dreigen te komen.

Voorlopers in de glastuinbouwtechniek, waartoe Nederland gerekend mag worden, stimuleren ondertussen ook alweer nieuwe stappen op energiegebied om duurzamer te telen nu nieuwe technieken zich aandienen. Denk aan ‘all electric kassen’. Elektriciteit als energiebron is echter, bijvoorbeeld omdat het geproduceerd wordt in gascentrales, momenteel ook duur. Of omdat er belasting op wordt geheven, de in de Nederlandse glastuinbouw zo gehekelde heffing voor de Opslag Duurzame Energie. Opwekken van elektriciteit uit wind of zon kan verder niet altijd en kerncentrales, zijn die wel veilig? Daarover zijn blijvend zorgen. Gevolg? In de praktijk is nog veel gas nodig. Klimaatactivisten zullen zeggen: “Misschien is deze crisis wel nodig om duurzamer te worden, van het gas af te gaan.” Aan de andere kant zul je horen: “Je kunt niet groen doen, als je rood staat.” Gaat, als de energiecrisis aan blijft houden, die verduurzaming straks wel zo snel als volgens voorstanders van verduurzaming nodig is?

WAT ZIJN DE GEVOLGEN?

Het zal veel telers momenteel een rotzorg zijn. Net als stilstaan bij hoe de crisis heeft kunnen ontstaan. Met stilstaan bij het verleden om er lessen uit te leren kun je toekomstige fouten voorkomen. Maar naar de toekomst kijken is nu voor telers moeilijk, zo niet onmogelijk. Het is het hier en nu dat de volle focus vraagt. Op alle mogelijke manieren proberen telers momenteel te besparen. Gas is duur, elektriciteit is duur en dus liggen kassen (deels) leeg, schuiven plantingen op naar een ander moment, staan de lampen (deels) uit, besluiten telers op minder energie-intensieve teelten over te stappen of zelfs helemaal te stoppen, als het financieel echt te zwaar wordt. Voor 2021 raamde Wageningen University & Research de gemiddelde energiekosten van een Nederlandse teler op 26% van het totale kostenplaatje. Een flinke hap dus, naast ook stijgende kosten voor bijvoorbeeld arbeid en materialen.

De exacte gevolgen van de huidige energiecrisis zijn per bedrijf verschillend. Gedurende de crisis blijkt dat er ondernemers zijn die aan de goede kant van de streep zitten met hun energiecontract waardoor zij relatief zonder zorgen door kunnen telen, terwijl er anderen zijn die minder gelukkig zijn met hun gascontract. Feit is dat, als de huidige hoge prijzen aanhouden, steeds meer telers op een gegeven moment uit hun contracten lopen en dan ook tegen veel hogere prijzen hun energie zullen moeten kopen. Dan moeten ‘dus’ die kosten doorberekend worden, roept men dan, maar dat is echter eenvoudiger gezegd dan gedaan. Een product kan/mag niet te duur worden, omdat er bijvoorbeeld gevaar bestaat dat de tomaat uit de kas hier anders ingeruild wordt voor een importtomaat, als die goedkoper is.

WAT GAAT ER NU GEBEUREN?

Dat bepaalt Poetin, zullen sommigen zeggen. Hij heeft ons afhankelijk gemaakt. Of omgekeerd, zijn wij afhankelijk geworden? Hebben ‘we’ fouten gemaakt, door bijvoorbeeld niet genoeg gasvoorraden aan te leggen, gas te ‘bufferen’? Of in coronatijd onszelf met allerlei zaken beziggehouden, behalve met het ’s winters onszelf warm houden? Nederland heeft in het verleden bewust gekozen voor het handelen in Russisch gas. Ook uit andere landen komt gas, bijvoorbeeld uit Noorwegen, of in vloeibare vorm (LNG) uit onder meer de Verenigde Staten. Zodra er schepen met LNG afgelopen najaar deze kant op kwamen, toen de gasprijzen echt de spuigaten uit liepen, daalde ook de prijs. Maar is dat wat Poetin wil? Meer gasinmenging van de VS in Europa? En wat wil Nederland, sinds 2018 netto gasimporteur? Of hebben wij niet veel te willen, en zijn we, na jaren van gasmacht, overgeleverd aan de gasmacht van anderen?

Het kersverse kabinet krijgt al in haar eerste week, week 2 van 2022, een heikel onderwerp op haar bordje. Toch langer en meer naar aardgas boren in Groningen? Voor nu biedt dat voor telers niet direct soelaas, nog los van dat dit gas niet voor eigen gebruik is, maar om aan ‘onze’ contractverplichtingen te voldoen. Telers moeten vooral hopen dat een koude, strenge winter uitblijft. Dat scheelt heel wat stoken. Ook goed voor de mager gevulde Nederlandse gasvoorraden, die zelfs even heel snel dreigden op te raken toen het even koud werd eind vorig jaar. Een milde winter zou iets van lucht geven, al moet er nu vooral goed over de komende jaren nagedacht worden. Elke winter hoge energieprijzen en grote onzekerheid, dat lijkt onhoudbaar. (TT) 

De uitzending van andere tijden vindt u terug via: anderetijden.nl/programma/1/Andere-Tijden/ aflevering/876/De-slag-om-het-gas