Anna Wojnar – DOKTORAT HONORIS CAUSA DLA PROF. JANA POTEMPY

PERSONAEPERSONAE Profesor Jan Potempa, znakomity biochemik i mikrobiolog, otrzymał DOKTORAT HONORIS CAUSA DLA PROF. JANA POTEMPY tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Amsterdamskiego. Uroczystość odbyła się on-line 8 stycznia 2021, w 389. rocznicę założenia holenderskiej uczelni. Uczony zajmuje się głównie analizą czynników patogeniczności bakterii jamy ustnej w kontekście ich zdolności zaburzenia homeostazy i wpływu na rozwój różnych chorób. Został uhonorowany wszczególności za badania nad predyspozycją wywołującej paradontozę bakterii Porphyromonas gingivalis (PG) do pokonywania bariery krew–mózg oraz jej roli w rozwoju choroby Alzheimera. Z archiwum prof. Jana Potempy Jan Potempa jest wyjątkowym na- Od lewej: dr Annelie Hellvard, dr Karina Adamowicz, prof. Jan Potempa, ukowcem. Jego przełomowe prace dr Małgorzata Benedyk-Machaczka, mgr Agata Marczyk prowadzą do nowych odkryć o dużym jącymi granty badawcze przyznane przez „Biological Chemistry”, „Journal of Innate znaczeniu nie tylko dla zdrowia jamy polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Immunity”, „Molecular and Oral Microbioustnej, ale i całego organizmu człowieka. Wyższego, Narodowe Centrum Nauki, logy”, „The Open Biochemistry Journal” To dla mnie wielki zaszczyt móc przyznać Fundację na rzecz Nauki Polskiej, Unię i „Current Protein and Peptide Science”. mu doktorat honoris causa Uniwersytetu Europejską oraz amerykański Narodowy Jest laureatem Nagrody Prezesa Rady MiAmsterdamskiego w dniu urodzin naszej Instytut Zdrowia (NIH). Jest autorem ponad nistrów za wybitne osiągnięcia naukowe uczelni – mówiła rektor UvA prof. Karen 450 prac w renomowanych czasopismach (2001), nagrody głównej Fundacji na rzecz Maex. Uroczystość poprowadził prof. naukowych, októrych znaczeniu świadczy Nauki Polskiej za prace nad rolą proteaz Bruno G. Loos zAkademickiego Centrum fakt, że są cytowane ponad 15 tysięcy razy bakteryjnych w rozwoju parodontozy Stomatologii w Amsterdamie, który przy- (bez autocytatów), a jego indeks Hirscha (2011) oraz programów MISTRZ (2004) bliżył oglądającym dokonania naukowe wynosi 70 (Web of Science, ISI, webofknow- iTEAM (2009). W2012 został wyróżniony uhonorowanego. ledge.com). Poza działalnością naukową doktoratem honoris causa Uniwersytetu Profesor Jan Potempa pracuje na Wy- prof. Potempa jest bardzo cenionym dydak- w Lund (Szwecja). dziale Biochemii, Biofizyki i Biotechnolo- tykiem imentorem młodych pracowników Badania prof. Jana Potempy dotyczą gii UJ, gdzie od 2005 roku kieruje Zakładem naukowych. W ciągu swojej 40-letniej roli bakterii Porphyromonas gingivalis Mikrobiologii. Ponadto od 2009 roku jest kariery naukowej wypromował ponad w powstawaniu i rozwoju paradontozy. profesorem w Departamencie Odporno- 200 magistrów, 33 doktorów i opiekował Wyizolował ischarakteryzował siedem enści i Chorób Infekcyjnych Jamy Ustnej się 17 stażystami z tytułem doktora. zymów produkowanych przez tę bakterię, (Oral Immunity and Infectioues Diseases) Jan Potempa jest członkiem, między które degradują białka, w tym tak zwane Szkoły Stomatologii Uniwersytetu w Lo- innymi, Polskiego Towarzystwa Bioche- gingipainy (proteazy cysteinowe). Profesor uisville w Stanach Zjednoczonych. Swoją micznego, International Association of udowodnił, że to właśnie gingipainy oddrogę naukową związał z Uniwersytetem Dental Research, International Proteolysis grywają kluczową rolę w rozwoju chorób Jagiellońskim. Tytuł magistra otrzymał Society iAmerican Microbiology Society. przyzębia, są odpowiedzialne, między inw 1979 roku, doktorat obronił trzy lata Współorganizował liczne konferencje na- nymi, za zaburzenie reakcji obronnej orgapóźniej, ahabilitację uzyskał w1993 roku. ukowe, na przykład Gordon Conference on nizmu, który zamiast eliminować bakterie, Wszystkie wymienione tytuły zostały nada- Proteolytic Enzymes and Their Inhibitors, zwraca się przeciwko własnym tkankom, ne zwyróżnieniem iprzyznaniem prestiżo- która odbyła się w New London (USA) prowadząc do rozwoju paradontozy, czyli wych nagród. Profesorem jest od 1998 roku. w 2008 roku. Należy do rad redakcyjnych chronicznego stanu zapalnego tkanek przyKierował bądź kieruje zespołami realizu- czasopism naukowych, między innymi zębia. Badania prof. Jan Potempy dowiodły,

że osoby cierpiące na paradontozę częściej zapadają na choroby układu krążenia, reumatoidalne zapalenie stawów (gościec przewlekle postępujący), zachłystowe zapalenie płuc. Choroba ta może też być przyczyną porodu przedwczesnego ipowodować niską wagę płodu.

Spektakularnym odkryciem zespołu prof. Jana Potempy (dr hab. Piotr Mydel, dr Małgorzata Benedyk, mgr Agata Marczyk, dr Karina Adamowicz oraz dr Annelie Hellvard) było wykazanie, że parodontoza może mieć też wpływ na powstawanie zmian neurodegeneracyjnych w mózgu, przyczyniając się do rozwoju choroby Alzheimera, na którą wciąż nie ma skutecznej terapii. – W mózgu pacjentów z chorobą Alzheimera zidentyfikowany został główny patogen w przewlekłym zapaleniu przyzębia, czyli Porphyromonas gingivalis, a także toksyczne proteazy z tej bakterii zwane gingipainami, a ich poziom korelował z patologią tak zwanego białka tau, potrzebnego do normalnego funkcjonowania neuronów, oraz ubikwityny [białko obecne we wszystkich komórkach eukariotycznych, odgrywa ważną rolę w procesie kontrolowanej degradacji białek – red.]. Zakażenie jamy ustnej P. gingivalis u myszy spowodowało kolonizację mózgu i zwiększoną produkcję Aβ1–42, składnika blaszek amyloidowych. Ponadto gingipainy były neurotoksyczne in vivo i in vitro, wywierając szkodliwy wpływ na białko tau. Aby zablokować tę neurotoksyczność, zaprojektowaliśmy i zsyntetyzowaliśmy drobnocząsteczkowe inhibitory, ukierunkowane na gingipainy. Zahamowanie gingipainy zmniejszyło obciążenie bakteryjne zakażenia mózgu wywołanego przez Porphyromonas gingivalis, zablokowało wytwarzanie Aβ1–42, zmniejszyło stan zapalny układu nerwowego i uratowało neurony w hipokampie. Dane te sugerują, że inhibitory gingipainy mogą być cenne w leczeniu kolonizacji mózgu przez tę bakterię i neurodegeneracji w chorobie Alzheimera – czytamy w opisie projektu.

Wyniki tych badań zostały opublikowane w styczniu 2019 na łamach „Science Advances” w artykule Porphyromonas gingivalis in Alzheimer’s Disease Brains: Evidence for Disease Causation and Treatment with Small-molecule Inhibitors. Odkrycia prof. Jan Potempy zmieniły podstawy myślenia o genezie zapalenia tkanek przyzębia, co stało się podstawą do opracowania bardziej skutecznych leków zwalczających paradontozę, a przez to do obniżenia ryzyka innych chorób, których właśnie przewlekły stan zapalny przyzębia może być przyczyną. Uczony złożył kilka podań patentowych, inicjując rozwój leków mających na celu powstrzymanie enzymów proteolitycznych bakterii Porphyromonas gingivalis. Nad takim farmaceutykiem pracuje firma Cortexyme. Obecnie testy kliniczne weszły w drugą i trzecią fazę, mającą sprawdzić skuteczność leku w zapobieganiu postępowi demencji. Naukowcy podkreślają jednak, że do czasu upowszechnienia się leku lub powstania ewentualnej szczepionki mogą minąć lata.

Anna Wojnar

WYRÓŻNIENIE W KONKURSIE MEMORY STUDIES ASSOCIATION POLAND

Jury drugiej edycji konkursu na najlepszą monografię dotyczącą problematyki pamięci wydaną w 2019 roku, zorganizowanego przez Memory Studies Association Poland, jednogłośnie wyróżniło książkę dr hab. Patrycji Trzeszczyńskiej Diaspora – pamięć – miejsca. Ukraińcy z Polski z lat 80. XX wieku w Kanadzie. Studium etnograficzne. Memory Studies Association zrzesza naukowców zajmujących się badaniami nad pamięcią, które szczególnie rozwinęły się w ostatnich latach. Jest ważnym forum wymiany myśli i metodologii dla profesjonalistów z różnych dyscyplin. Stowarzyszenie zostało powołane w Holandii w 2016 roku w odpowiedzi na potrzebę integracji środowisk naukowych. Posiada liczne oddziały na świecie, wspiera projekty stypendialne zaangażowane obywatelsko. Wyraża także obawy wobec prób upolityczniania przeszłości. W recenzji prof. Jacek Schmidt zauważa, że wyróżniona publikacja wpisuje się w cykl badań zajmujących się emigracją obywateli polskich w latach PRL, zwłaszcza dwóch ostatnich dekadach funkcjonowania tzw. realnego socjalizmu, i dopełnia wiedzę o ówczesnych przemieszczeniach ludnościowych, ich tle i konsekwencjach. Przeprowadzone badania to wysokiej próby nowoczesna etnografia, uwzględniająca najważniejsze trendy badawcze w antropologii i studiach migracyjnych ostatnich dekad. Laureatka jest etnologiem i ukrainoznawcą, związaną z Instytutem Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ. Porusza się na styku studiów nad pamięcią i diasporą, antropologią etniczności i etnologią Europy Wschodniej. Zajmuje się pamięcią kulturową, światami mniejszości etnicznych, związkami pamięci, przestrzeni i narracji, regionalnymi politykami kreowania wizerunku grup i miejsc, zjawiskiem autoprezentacji i kulturowych ekspresji. Od wielu lat prowadzi badania wśród społeczności ukraińskiej w Polsce, w regionach, które Ukraińcy zamieszkiwali do 1947 roku, a gdzie do dziś pozostało po nich dziedzictwo kulturowe, oraz na Ukrainie i w Kanadzie. Autorka książek Pamięć o nie-swojej przeszłości. Przypadek Bieszczadów (Kraków 2016), Łemkowszczyzna zapamiętana. Opowieści o przeszłości i przestrzeni (Kraków 2013) oraz artykułów poświęconych antropologicznym badaniom pamięci kulturowej. Publikacja została wydana przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego w ALMA MATER nrserii „Anthropos”. 222–223 61

Red.