Rita Pagacz-Moczarska – FASCYNUJĄCA PODRÓŻ PO MUZYCZNYM PARYŻU W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

Wyklejka książki Muzyczny Paryż „à la polonaise” w okresie międzywojennym. Artyści, wydarzenia, konteksty FASCYNUJĄCA PODRÓŻ PO MUZYCZNYM PARYŻU W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

Powszechnie wiadomo, że Paryż to miejsce wyjątkowe, od wieków przyciągające do siebie artystów. Jednak jego znaczenie, jako miasta sztuki otwartego dla wszystkich nabrało szczególnej mocy w okresie międzywojennym. Nic więc dziwnego, że w latach 1919–1939 pod jego urokiem była także liczna gromada polskich muzyków, dla których w tym czasie miasto nad Sekwaną stało się wręcz drugą muzyczną stolicą Polski. – Artyści jeździli tam masowo, szukali nauki, pracy i natchnienia. Przyciągała ich kosmopolityczna atmosfera miasta i nieograniczone możliwości rozwoju artystycznego – pisze dr hab. Renata Suchowiejko, profesor UJ, we wstępie do swej najnowszej książki Muzyczny Paryż „à la polonaise” w okresie międzywojennym. Artyści, wydarzenia, konteksty, która ukazała się niedawno nakładem Księgarni Akademickiej. – Tam miały spełniać się wszystkie marzenia. Wyjeżdżali przede wszystkim młodzi artyści, dwudziesto- i trzydziestolatkowie. Urodzeni około 1900 roku, byli wtedy u szczytu swojej aktywności twórczej, pełni zapału i spragnieni sukcesów. Nowa sytuacja polityczna w kraju wyzwoliła w nich potężną energię i potrzebę zmierzenia się z nowymi wyzwaniami. Tuż po zakończeniu I wojny światowej w sytuacji świeżo odzyskanej niepodległości wydawało się, że wszystko jest możliwe.

Konfrontacja marzeń z rzeczywistością niekiedy bywała jednak bardzo bolesna. Jak więc radzili sobie w międzywojennym Paryżu polscy muzycy? Jak byli postrzegani i oceniani? Czy wyróżniali się w jakiś sposób? [...] Jaki wpływ na postrzeganie muzycznej Polski i polskich artystów miał kontekst społeczno-polityczny? Jak kształtował się obraz współczesnej muzyki polskiej, gdy w paryskim repertuarze zaczęły pojawiać się dzieła Karola Szymanowskiego? Czy młode pokolenie kompozytorów, między innymi Antoni Szałowski, Tadeusz Szeligowski, Piotr Perkowski, Zygmunt Mycielski, było rozpoznawalne? – to zaledwie kilka wybranych pytań, które wyznaczyły autorce, pracującej na co dzień w Zakładzie Metodologii i Historii Muzyki XIX–XXI wieku Instytutu Muzykologii UJ, granice poszukiwań badawczych i posłużyły jako punkty odniesienia.

W Paryżu przecinały się ścieżki artystów z różnych stron świata, pokoleń

Zbiory NAC

Wizyta Édouarda Ganche’a w Warszawie, spotkanie w redakcji „Muzyki”; od lewej: Mateusz Gliński, Ludomir Różycki, Édouard Ganche, Karol Szymanowski, Zbigniew Drzewiecki

i opcji estetycznych. Na swoisty mikroklimat muzyczny tego miasta wpływały różne czynniki – społeczne, polityczne, ekonomiczne i kulturowe. Oferta koncertowa była bardzo bogata i różnorodna, a francuska publiczność miała swoje upodobania i przyzwyczajenia – pisze Renata Suchowiejko, zaznaczając, że wydobycie z tego wielobarwnego paryskiego tła polskich akcentów nie było łatwe, w szczególności dlatego, że materiał badawczy jest bardzo bogaty, trudny do usystematyzowania i interpretacji.

Książka ma wielu bohaterów. Są nimi występujący w paryskich salach koncertowych bardziej lub mniej znani polscy artyści, jest nim Stowarzyszenie Młodych Muzyków Polaków w Paryżu, a także intrygujące swą atmosferą miasto, które – jak podkreśla autorka – miało wówczas ogromną siłę oddziaływania, miasto, zktórym wielu polskich muzyków wiązało

Fonds Montpensier: Pologne „Le Petit Parisien”, 8 VI 1923; „Le Matin”, 9 VI 1923; „Le Gaulois”, 9 VI 1923. Wycinek z gazety „Le Matin” z 9 czerwca 1923 Wycinek z gazety „Le Courrier musical”, 1 czerwca 1925

Od lewej: Wacław Niemczyk, Tadeusz Szeligowski, Maria Modrakowska, Bolesław Woytowicz, Janusz Sotowski; Paryż 23 kwietnia 1931

Program recitalu fortepianowego Wiktora Łabuńskiego

Archiwum prywatne Tadeusza Jackowskiego

nadzieje i plany na przyszłość, do którego jedni przyjeżdżali tylko na chwilę, inni zatrzymywali się na kilka miesięcy albo lat, a jeszcze inni zostawali na stałe.

Podstawę materiału badawczego książki stanowią: francuska prasa, wtym czasopisma muzyczne, tygodniki i miesięczniki otematyce kulturalno-artystycznej, gazety codzienne, dokumenty życia społecznego, między innymi programy koncertowe, a także materiały archiwalne. Pozwalają one nie tylko na spojrzenie na polskich muzyków poprzez pryzmat wielokulturowego Paryża, ale także na otwarcie nowych, intrygujących wątków. Autorka przeprowadziła kwerendę czterech periodyków muzycznych z lat 1919–1939: „Le Ménestrel”, „Le Courrier musical”, „La Revue musicale” i„Le Monde musical”, jak również czasopisma „La Pologne: politique, économique, littéraire et artistique”, wydawanego przez Assocition France-Pologne. Przeanalizowała prasę codzienną, między innymi „Le Figaro”, „Le Temps”, „L’Écho de Paris”, „La Liberté”, przestudiowała setki francuskich tekstów prasowych.

Fonds Montpensier: Pologne Sprawozdania i recenzje rzucają nowe światło na polskich artystów, ich sztukę wykonawczą i wizerunek artystyczny, a także dają wyobrażenie o reakcjach słuchaczy, ich wrażliwości muzycznej, preferencjach estetycznych i horyzoncie poznawczym – zaznacza Renata Suchowiejko.

Wpowiązaniu zprasą cennym źródłem informacji stały się dla autorki także programy koncertowe, dzięki którym możliwe było prześledzenie aktywności muzycznej Polaków, ich repertuaru wykonawczego i paryskiego ruchu koncertowego. – Programy koncertowe pozwalają usytuować dane wydarzenie w określonym miejscu i czasie. Materiał prasowy natomiast daje podstawę do stawiania pytań badawczych i ukazywania różnych kontekstów – historycznych, estetycznych i społecznych. Istotne znaczenie miało to, „gdzie” artysta występował – informuje autorka. Niezwykle prestiżowe, przyciągające uwagę opinii publicznej były koncerty w takich miejscach, jak Salle Pleyel, Théâtre des Champs-Elysées czy Opéra national de Paris, które niemal automatycznie gwarantowały muzykom miejsce na szczycie hierarchii wykonawczej. Nie mniej ważne, charakteryzujące się mniejszym, ale bardzo wymagającym kręgiem odbiorców były koncerty organizowane przez stowarzyszenia promujące muzykę współczesną, jak Société musicale indépendante, Société de la Sérénade i Concerts de la Revue musicale. Jeszcze inną rolę odgrywały salony muzyczne, pełniąc głównie funkcje towarzyskie i promocyjne. – Występ w salonie księżnej de Polignac był rodzajem nobilitacji, pomagał w dotarciu do wpływowych osób i zwiększał szanse na sukces – akcentuje Renata Suchowiejko.

Do ważnych materiałów dotyczących życia muzycznego w Europie, a w szczególności w Paryżu, autorce udało się dotrzeć dzięki zachowanym archiwom dwóch ważnych stowarzyszeń, które odegrały kluczową rolę w rozwijaniu międzynarodowych kontaktów muzycznych. Chodzi o francuską organizację – Association française d’expansion et d’échanges artistiques oraz polską, działającą za granicą – Stowarzyszenie Młodych Muzyków Polaków w Paryżu. Autorka miała dostęp do unikatowych wycinków z prasy francuskiej, dotyczących polskich artystów, broszur informacyjnych, korespondencji, zdjęć, afiszy, sprawozdań z zebrań, ankiet osobowych, deklaracji członkowskich, programów koncertowych. Cennym źródłem

Afisz Festiwalu Muzyki Polskiej; 1932

informacji okazały się również, znajdujące się w Bibliothèque nationale de France, listy Zygmunta Mycielskiego i Marii Modrakowskiej, należących do najbliższego kręgu Nadii Boulanger, oraz listy, między innymi, Szymona Laksa, Jana Lechonia, Édouarda Ganche’a, Henryka Opieńskiego, atakże wspomnienia ifragmenty wypowiedzi Dody Conrada, Witolda Rudzińskiego, Marii Modrakowskiej, Sylwestra Czosnowskiego i Stefana Kisielewskiego.

Szczegółowa analiza wybranych przez autorkę zagadnień przedstawiona została wczterech częściach, każda znich zawiera po kilka rozdziałów. Pierwsza, Polscy artyści w paryskim życiu koncertowym, poświęcona jest wybitnym artystom: Ignacemu Janowi Paderewskiemu, Karolowi Szymanowskiemu, Marii Modrakowskiej i Wandzie Landowskiej. Przypomniani w nim także zostali mniej znani twórcy, o których pisała ówczesna prasa francuska. W drugiej, zatytułowanej Muzyczna Polska z perspektywy Paryża, przedstawione zostały wydarzenia, które w latach 1919–1939 przyciągnęły uwagę szerokiej publiczności. Chodzi o Festiwal Muzyki Polskiej, zorganizowany w 1925 i 1932 roku, obchody stulecia przybycia Chopina do Francji i występy Baletu Polskiego na Wystawie Światowej w 1937 roku. Działalności Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków w Paryżu poświęcona jest część trzecia. Natomiast czwarta, Muzyczne interakcje, transfery i filiacje, pokazuje Paryż jako „światowy uniwersytet muzyczny”, otwarty dla uczniów i studentów zagranicznych, nastawiony na intensywny rozwój edukacji muzycznej, nauczanie prywatne, z czego korzystali także Polacy uczestnicząc, między innymi, w kursach prywatnych Nadii Boulanger.

Znakomitym dopełnieniem publikacji są zamieszczone na końcu aneksy. Znalazły się w nich przetłumaczone z języka francuskiego na język polski różne teksty źródłowe. Ich lektura pozwala na zapoznanie się ze stylem, specyfiką języka i retoryką dziennikarską ówczesnych krytyków, a ponadto umożliwia czytelnikowi własną interpretację. Wjednym zaneksów autorka umieściła zbiór wybranych materiałów

Archiwum SMMP

Renata Suchowiejko – muzykolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w historii muzyki XIX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem historii wiolinistyki i zjawiska wirtuozostwa instrumentalnego. Drugim obszarem jej zainteresowań badawczych są muzyczne (e)migracje i transfery kulturowe w XIX–XX wieku, zwłaszcza obecność polskiej muzyki i muzyków za granicą – we Francji, Belgii, Rosji.

W Instytucie Polskim w Paryżu podczas wystawy Maria Modrakowska – „la Mélisande polonaise” dans le Paris musical de l’entre-deux-guerres; 2002 zArchiwum Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków w Paryżu (obecnie w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego). Można wnim znaleźć protokoły zwalnych zebrań, sprawozdania artystyczne i finansowe oraz statut SMMP. Uwagę czytelnika przyciąga również ponad 100 kolorowych zdjęć programów i afiszy koncertowych dokumentujących obecność polskich artystów w muzycznym Paryżu.

Przebrnięcie przez setki francuskich tekstów prasowych i odnalezienie się w morzu archiwaliów było zajęciem żmudnym, ale też pasjonującym. Odkrywanie nowych twarzy, penetrowanie nieznanych miejsc, wsłuchiwanie się w głosy krytyków

to jakby podróż w czasie. Mogłaby ona nadal trwać, bo materiałów nie brakuje, a interpretacja nigdy się nie kończy. Trzeba jednak zatrzymać się na chwilę i pozwolić czytelnikom dołączyć do niej, aby zanurzyć się w artystycznej atmosferze międzywojennego Paryża – wyznaje we wstępie do książki Renata Suchowiejko. – Wiele można wyczytać ze źródeł przy uważnej lekturze. Wnikliwa analiza, doprawiona odrobiną heurystycznej wyobraźni otwiera nowe przestrzenie do refleksji. Słucham więc uważnie, co do mnie mówią, a także jak się ze sobą komunikują. Bo źródła mówią też do siebie i z tego dialogu rodzi się fascynująca opowieść o muzycznym Paryżu „à la polonaise” wokresie międzywojennym. Na tę wirtualną, ale nie mniej intrygującą muzyczną podróż wczasie, na którą zaprasza autorka, naprawdę warto się skusić.

Rita Pagacz-Moczarska