Artpost 5 2017

5 (1 8 ) / 2 01 7 dwumiesięcznik: wrzesień-październik wydanie bezpłatne

Muzyka i dobre strony miasta

WOMEX 2017

artpostmagazyn

ISSN 2391-7741

FRIDA KAHLO

GLENN GOULD FESTIWAL ŁÓDŹ CZTERECH KULTUR

w w w. a r t p o s t . p l nakład 5000 egz.

KONCERT INAUGURUJĄCY SEZON ARTYSTYCZNY

Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach

5.10.2017 / godz. 19.30

plac W. Kilara 1, Katowice / sala koncertowa NOSPR

Alexander Liebreich dyrygent Elina Vähälä skrzypce w programie:

Sibelius / Szymanowski / Ravel

NOSPR współfinansują

Sponsor NOSPR i projektu akustyki sali koncertowej

Partner motoryzacyjny

Patroni medialni

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko � Dla rozwoju infrastruktury i środowiska � www.pois.gov.pl

spis treści

Od redakcji

Trzeba w nich dostrzec iskrę! .................................... 4 Warsaw Philharmonic & Bomsori Kim .................... 6 Szanowni Państwo,

... i noc zmienia się w dzień ................................... 8

Niniejszy numer naszego dwumiesięcznika chciałem dedykować młodym. Nie ma tutaj bynajmniej zazdrosnego spojrzenia, chęci bycia młodszym, lub jakiejś tam smugi cienia. Mogłem co prawda na okładce umieścić aktora grającego rozbrykanego Mozarta w filmie Miloša Formana, ale zdecydowałem się na oryginał w postaci Glenna Goulda.

W ten sposób gorąco zachęcam do zapoznania się z jego osobowością poprzez płyty i filmy. Na żywo natomiast będziemy mieli w najbliższym czasie jubileuszowy Konkurs Dyrygentów w Katowicach. Tutaj w szranki staną młodzi adepci fechtowania batutą. Jest też coś na rzeczy jeśli chodzi o Katowice – posiadają tytuł Miasta Muzyki przyznany przez UNESCO i jesień udowodni na jak wysokim są poziomie. Oprócz wspomnianego Konkursu, odbędą się tu Targi Muzyki Świata WOMEX. Katowicka Strefa Kultury będzie tętnić muzyką.

Jest to jedno z najważniejszych i prestiżowych wydarzeń muzycznych na świecie. Natomiast w Warszawie młodzi muzycy z Sinfonii Iuventus przedstawią światowe prawykonanie opery „Mojżesz”. Muzyka jest osią i inspiracją naszego dwumiesięcznika, ale oprócz sztuki zaklętej w dźwiękach zajmujemy się sztuką „odbieraną oczami”. Fotografia ma w ArtPoście szczególne miejsce, tym razem miejsce to będzie wypełnione zdjęciami i postacią mistrza kamery fotograficznej i filmowej, Bogdana Dziworskiego. Sporo miejsca zajmują wydarzenia z Poznania. Era Jazzu zapowiada swój listopadowy festiwal z genialnym Ronem Carterem i grupą All Stars Krzesimira Dębskiego. Jesień w Poznaniu będzie także pod znakiem malarstwa rodem z Meksyku. Jaka będzie pogoda w tym czasie, trudno powiedzieć, ale malarstwo Fridy Khalo i Diego Rivery z pewnością podniesie temperaturę. Łódź pięknie pokaże swoją wielokulturową tradycję podczas Festiwalu Czterech Kultur. Tym bardziej jest to ciekawe przedsięwzięcie, że w programie są działania edukacyjne skierowane do młodych. Jak widać jesień, która ma w swojej naturze nostalgię, będzie tym razem pełna życia. Przecież może być taka wersja „złotej polskiej jesieni”. Jako niepoprawny optymista optuję za tego typu ociepleniem klimatu. Młodość i uśmiech są tu niezbędne.

Marek Bebłot redaktor naczelny

Mojżesz ............................................................... 12 Targi Muzyki Świata WOMEX 2017 w Katowicach ............................... 13 Muzyka jest sobą - rozmowa z Julią Hartwig ................................... 14 Dionizy Piątkowski

Legendy Jazzu ...................................................... 18 Frida Kahlo i Diego Rivera Polski kontekst ..................................................... 20 Alfabet Dialogu napisany.

Festiwal Łódź Czterech Kultur 2017 ..................... 24 Leszek kasPrzyk

Glenn Gould dla młodych..................................... 26 Bogdan Dziworski ................................................ 28 6x7 Leica Gallery Warszawa Wywiad z Rafałem Łochowskim .......................... 32 Patti SMITH: „Tańczę boso” ................................. 36 wzmacniacze stereo … Dźwięk, który usłyszysz… ............................... 37 Stanisław Barańczak słucha arcydzieł .................. 38

Wydawca: Adres: www: e-mail: tel.: Redaktor naczelny: Sekretarz redakcji: Współpraca: Grafika i skład: Korekta: Druk: Nakład: Okładka:

ArtPost Marek Bebłot ul. Sławkowska 44 41-216 Sosnowiec www.artpost.pl biuro@artpost.pl +48 509 397 969, +48 505 006 123 Marek Bebłot Grażyna Bebłot Natalia VanLare, Dionizy Piątkowski, Ewa Bardo, Adam Madejski, Wioletta Rotter-Kozera, Agnieszka Malatyńska-Stankiewicz Mariusz Borowy Magda Stępień Drukarnia im. Karola Miarki „Tolek“ w Mikołowie 5000 egz.

Jock Carroll / Sony Music

3

Trzeba w nich dostrzec iskrę!

Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga 17-26 listopada 2017 Katowice

fot. Wojciech Mateusiak / Filharmonia Śląska

WYDARZENIE

Z prof. Mirosławem Jackiem Błaszczykiem, dyrektorem Filharmonii Śląskiem im. H. M. Góreckiego, dyrektorem artystycznym i jurorem X Międzynarodowego Konkursu Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga w Katowicach rozmawia Regina Gowarzewska.

W 1991 roku został Pan laureatem IV Międzynarodowego Konkursu

z olbrzymimi trudnościami technicznymi w partyturach. Przyznam się jednak,

Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga w Katowicach. Jak dziś, po la-

że był taki jeden utwór, który wówczas mnie przerastał, a ja go wylosowałem

tach wspomina Pan swój udział w Konkursie?

w finale! Dzisiaj, po latach nie tylko go rozumiem, ale jest to jedno z moich

Z dużą dozą pokory, bo to, co człowiek przeżywa w trakcie przesłuchań jest

ulubionych dzieł. Mowa o II Symfonii B-dur Karola Szymanowskiego. Po Kon-

niemożliwe do opisania. To trochę tak, jak w sporcie, są ludzie, którzy pod-

kursie poświęciłem wiele czasu i pracy, żeby ją lepiej zgłębić, opracować. Dziś

chodzą do rywalizacji na luzie i bez stresu, ale są osoby, które nieprawdo-

mam tę Symfonię w repertuarze i bardzo lubię nią dyrygować.

podobnie to przeżywają, a ja do takich się zaliczam. Każde wystąpienie było okupione ogromnymi emocjami. Były one związane też z tym, że startując

Dziś jest Pan dyrektorem artystycznym Konkursu i jurorem. Czy tam-

w Konkursie byłem już dyrektorem naczelnym Filharmonii w Białystoku. Czu-

ten sukces pozwala inaczej spojrzeć na uczestników, bardziej poczuć

łem więc presję, bo co by było, gdybym odpadł w pierwszym etapie? Czy

ich emocje i pracę?

nie zwątpiono by w celowość powierzenia mi funkcji w tak młodym wieku?

Myślę, że tak. Pamiętając doskonale, co sam przeżywałem, zawsze biorę

Wiedziałem jednak, że Konkurs jest szansą, aby się pokazać, zacząć liczyć się

pod uwagę emocje uczestników. Oczywiście już po kilku minutach konkur-

jako dyrygent zawodowy w kraju, ale też za granicą. Pamiętam, że zanim się

sowych przesłuchań można powiedzieć, z kim ma się do czynienia, co drze-

zgłosiłem do Konkursu, bardzo długo rozmawiałem na ten temat z prof. Ka-

mie w młodym dyrygencie. Jednak czynnik emocjonalny jest o tyle ważny, że

rolem Stryją, twórcą Konkursu, a przede wszystkim moim nauczycielem. Nie

wiem, iż trema, która nie pozwala mu na początku pokazać całego kunsz-

dał mi jednoznacznej odpowiedzi, czy mam startować. Powiedział tylko, że

tu, w pewnym momencie minie, młody człowiek przestanie bać się orkiestry,

jest to ryzyko, ale sam je muszę podjąć. Z perspektywy czasu mogę powie-

mówienia uwag, a wtedy praca przyjdzie w sposób naturalny. Należy, szcze-

dzieć, że była to dobra decyzja. Po Konkursie mój zawodowy świat się otwo-

gólnie w pierwszym etapie, bardzo dokładnie analizować każdego uczestni-

rzył. Otrzymałem stypendium w Los Angeles, zaczęło przychodzić coraz wię-

ka, bo można kogoś za szybko skreślić, a czasem można dostrzec iskrę, któ-

cej ciekawych propozycji koncertowych. To wszystko dało mi nieprawdopo-

ra już za chwile rozpali się. Wielokrotnie spotkałem takich uczestników, któ-

dobny rozwój, jaki może przynieść tylko regularna praca z zawodowymi or-

rzy po pierwszym etapie byli gdzieś na dolnej granicy punktacji uprawnia-

kiestrami.

jącej do przejścia do drugiego etapu, a potem rozwijali się wspaniale. Wystarczy przypomnieć poprzednią edycję, gdzie Australijczyk Daniel Smith nie

Konkurs im. Fitelberga znany jest z tego, że obowiązuje w nim bar-

wszedł do drugiego etapu, był „pod kreską” i tylko losowy przypadek inne-

dzo trudny i rozległy, jeżeli chodzi o epoki, program. Co dla Pana

go uczestnika spowodował, że Daniel przeszedł dalej. W moim odczuciu miał

było w nim najtrudniejsze?

to „coś”, w co warto zainwestować. Dziś mogę się przyznać, że wysoko go

Z całą pewnością najtrudniejszym był dla mnie trzeci etap. Jak teraz obserwu-

oceniłem, ale widocznie punktacji pozostałych jurorów nie wystarczyło na

ję uczestników, to dla wszystkich właśnie finał jest najtrudniejszy. Studiując

początku. Potem Daniel ten Konkurs wygrał! Jestem również jurorem na in-

przez 5 lat młodzi dyrygenci kończą zgłębianie partytur gdzieś na twórczości

nych konkursach dyrygenckich i doskonale wiem, że nie można od tych mło-

Debussy’ego, ewentualnie na Strawińskim. Nie ma możliwości opracowania

dych ludzi wymagać już w pełni profesjonalnego prowadzenie orkiestry, trze-

z pedagogiem dzieł Lutosławskiego, Pendereckiego czy innych, późniejszych

ba umieć wychwycić: talent, wiedzę, umiejętności, gest, charyzmę, prezencję,

wielkich symfoników. Przychodzi więc taki moment, że zostaje się samemu

mimikę, przekaz…

4

Co jest ważniejsze u dyrygenta, słowo czy gest?

Pamiętam, jak byłem w Los Angeles na stypendium, to miałem okazję poznać wielkiego Witolda Lutosławskiego, który dyrygował swoją IV Symfonią.

Myślałem wówczas, że on nie zna w ogóle angielskiego, bo tak mało mówił. fot. Wojciech Mateusiak / Filharmonia Śląska

Dyrygował sugestywnie, a muzycy mu to wszystko oddawali, więc nie musiał porozumiewać się werbalnie. Wystarczyły krótkie, zwięzłe zwroty. Wtedy zauważyłem, że dobry dyrygent jednak mało mówi, a dużo pokazuje.

Czy obserwuje Pan potem losy laureatów?

Tych młodych dyrygentów pojawia się tak wielu, że nie sposób na bieżąco potem śledzić ich losy. Jestem jednak bardzo szczęśliwy, gdy widzę nazwiska naszych laureatów, prowadzących znakomite orkiestry w najsłynniejszych salach koncertowych Europy i świata. To tylko dodaje splendoru naszemu Konkursowi. Współcześnie rozwój dobrych agencji, impresariatów artystycznych, większe otwarcie świata i błyskawiczna możliwość dotarcia z informacja-

Zabrzmią dwie kompozycje kultowe dla polskiej muzyki współczesnej, oby-

mi do najdalszych zakątków globu powodują, że od kilku lat te kariery naj-

dwie związane ze śląskimi kompozytorami. Konkurs, który odbywa się w Ka-

lepszych stają się bardzo spektakularne. Łatwiej też kształcić się w znanych

towicach, w Filharmonii imienia Henryka Mikołaja Góreckiego musi mieć

ośrodkach, uczestniczyć w licznych kursach u Mistrzów, stanąć przed orkie-

w swoim programie najważniejsze dla patrona dzieło. Podczas inauguracji

strami. Laureaci pierwszych edycji, a są pomiędzy nimi tak wielcy dyrygenci

zabrzmi II Symfonia „Kopernikowska”, ze znakomitymi solistami, Edytą Pia-

jak chociażby Michael Zilm, lata temu bardziej musieli walczyć o swoje miej-

secką i Mariuszem Godlewskim. Eugeniusz Knapik to uczeń H. M. Góreckie-

sce w zawodzie. Start był o wiele trudniejszy.

go, zjawiskowy perfekcjonista w świecie muzyki, a zarazem juror Konkursu. Zabrzmi jego utwór „Przystępuję do ciebie” do słów Stachury, niezwykle

Na jakie cechy uczestników, jako juror ale i pedagog, zwraca Pan uwagę?

subtelny, z Urszulą Kryger jako solistką. W koncercie inauguracyjnym pokaże-

Patrzę, jakim dysponuje warsztatem dyrygenckim, techniką. Już od ruchu

my światu to, co mamy wyjątkowo cennego w naszej muzyce.

przygotowawczego obserwuję, jak dostosowany jest do tempa, dynamiki i jak ogarnia frazę. Szkoda, że melomani nie mogą obserwować na koncer-

Dlaczego, Pana zdaniem, publiczność powinna obserwować konkur-

tach mimiki dyrygentów. Podczas Konkursu obserwujemy ją na monitorach

sowe zmagania już od pierwszego etapu?

i to też jest środek kontaktu z orkiestrą. Zawsze zachwycał mnie wzrok Eu-

Nikt ze słuchaczy nie zdaje sobie do końca sprawy, jak rodzi się muzyka, jak

gene’a Tzigane’a, jego oczy oddawały idealnie charakter muzyki. Potem jest

dochodzi się do finalnego efektu w postaci koncertu. Konkurs pozwala na

kwestia prowadzenia próby, reagowanie na żywo na wszystko co się dzieje

żywo dotknąć procesu dojrzewania muzyki, obserwować mozolną pracę nad

w zespole. Nie można sztywno wyuczyć się tylko partytur i ustalić wcześniej,

każdym subtelnym odcieniem. Warto obserwować rozwój, wpływ dyrygenta

gdzie powie się jakieś uwagi, a one nie będą pasowały do reakcji orkiestry.

na orkiestrę. Okazuje się bowiem, że ta sama orkiestra zagra ten sam utwór

Taki fałsz zespół i jurorzy wychwycą w mgnieniu oka.

z jednym słabiej, a z innym zjawiskowo tak, że słuchacz boi się oddychać, żeby czegoś nie zepsuć. Poza tym, to jest jak obserwowanie mistrzostw

Sezon konkursowy w Filharmonii Śląskiej zaplanowany jest tak, że

w sporcie, można typować swoich ulubieńców, zwycięzców, trzymać kciu-

pewne koncerty wprowadzają nas do listopadowej rywalizacji.

ki, ale też… mieć pretensje do jurorów. Zdarzyło mi się już kiedyś, że melo-

Zapraszam już od inauguracji sezonu artystycznego orkiestry symfonicz-

mani po jednym z konkursów przyszli z pretensjami i musiałem im tłuma-

nej 22 września, gdzie między innymi zabrzmi IV Symfonia „Koncertują-

czyć swój punk widzenia, dlaczego ich pupil nie przeszedł. Można też z tymi

ca” Karola Szymanowskiego. To utwór niezwykle efektowny, ale też bardzo

młodymi dyrygentami spotkać się, poobserwować ich, porozmawiać i za kil-

trudny dla dyrygenta. Chociaż w tym utworze gra solista, nie jest to kon-

ka lat powiedzieć z dumą: „W Katowicach GO poznałem, a on teraz jest jed-

cert fortepianowy, tylko symfonia, więc trzeba znaleźć idealny balans, rów-

nym z najlepszych na świecie”!

nowagę i symbiozę. Po raz pierwszy tę Symfonię wprowadziłem do programu Konkursu i sam jestem ciekaw, jak młodzi dyrygenci sobie z nią poradzą.

29 września zapraszam na koncert z Maestro Tadeuszem Wojciechowskim

prof. Mirosław Jacek Błaszczyk

i znakomitym skrzypkiem Piotrem Pławnerem. Zabrzmi jeden z najważniej-

Ukończył z odznaczeniem studia w Akademii Muzycznej w Katowicach,

szych utworów w literaturze orkiestrowej, Koncert na orkiestrę Beli Bartoka,

gdzie kształcił się w klasie dyrygentury prof. Karola Stryji. W 1993 r. dzię-

z którym uczestnicy konkursu zmierzą się też w trzecim etapie. Ponadto Piotr

ki stypendium American Society for Polish Music pogłębiał umiejętności dy-

Pławner będzie jednym z konkursowych solistów w drugim etapie. I wreszcie

rygenckie w Los Angeles. W okresie 1984-1986 dyrygował zespołem zło-

20 października - koncert… z moją faworytką, Marzeną Diakun, zdobywczy-

żonym z muzyków katowickiej Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskie-

nią II nagrody w poprzedniej edycji, której kariera rozwija się fantastycznie.

go Radia i Telewizji podczas festiwali Warszawska Jesień i Śląskie Dni Muzy-

Wygrała asystenturę w Paryżu, w Orchestre Philharmonique de Radio France.

ki Współczesnej. W 1986 r. został dyrektorem artystycznym Państwowej Or-

Miałem przyjemność być recenzentem jej pracy habilitacyjnej. Oglądałem,

kiestry Symfonicznej w Zabrzu, a w 1990 r. dyrektorem naczelnym i arty-

niestety tylko na wideo, operę „Umarłe miasto” Ericha Korngolda, którą dy-

stycznym Państwowej Filharmonii w Białymstoku, z którą odbył tournée po

rygowała w wersji koncertowej. Jakość dyrygowania tak trudnym utworem

USA (1995; m.in. nowojorska Carnegie Hall). Przez dwa sezony był dyrek-

była na najwyższym poziomie. Marzena Diakun musiała przekonać do siebie,

torem naczelnym i artystycznym Filharmonii Poznańskiej (1996). Od 2013

młodej dyrygentki z Polski, znakomitą orkiestrę światowej sławy, swoją wie-

roku jest dyrektorem Filharmonii Śląskiej im. Henryka Mikołaja Góreckiego

dzą, talentem i umiejętnościami. Dziś jest ich ulubienicą.

w Katowicach, której w latach 1998-2013 był dyrektorem artystycznym. Od 1999 – dyrektor artystyczny i juror Międzynarodowych Konkursów Dyrygen-

Co czeka nas podczas inauguracji X Międzynarodowego Konkursu

tów im. Grzegorza Fitelberga w Katowicach. Od 2017 jest też szefem arty-

Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga?

stycznym Polskiej Orkiestry Sinfonia Iuventus. W latach 1999-2002 był głów-

5

2016 r.) był także jurorem. W 2011 r. objął stanowisko przewodniczącego jury VIII Międzynarodowego Konkursu Wiolonczelowego im. W. Lutosławskiego w Warszawie. Był przewodniczącym jury VI Ogólnopolskiego Konkurfot. Tomasz Griessgraber / Filharmonia Śląska

su Młodych Dyrygentów w Białymstoku (2016).

Koncertuje na wszystkich estradach w kraju, z Filharmonią Narodową na czele i za granicą. Z zespołami Filharmonii Śląskiej nagrał kilkadziesiąt płyt.

Górecki. Mikołaj/Henryk Mikołaj (DUX 0924) nominowana była do Fryderyka 2013. Ma na swym koncie wiele prawykonań. Filharmonicy śląscy pod jego batutą byli pierwszymi wykonawcami w Polsce IV Symfonii Tansman Epizody Henryka Mikołaja Góreckiego, zamykając cykl światowych prawykonań tego utworu (2014/2015 Londyn – Los Angeles – Amsterdam – Łódź/Katowice).

Jako drugie na świecie w 2016 r. wykonanie to wydano na CD. W 2017 r. ukazała się płyta z II Symfonią Kopernikowską H.M. Góreckiego pod jego batutą. Otrzymał Nagrodę Prezydenta Miasta Katowice w dziedzinie kultury. nym dyrygentem Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego w Porto (Por-

Podobną uhonorowany został także przez prezydenta Rybnika. Jest kierow-

tugalia), a w 2003 r. jurorem i dyrygentem na Międzynarodowym Konkur-

nikiem Katedry Dyrygentury Symfoniczno-Operowej w Akademii Muzycznej

sie Pianistycznym w Maroku. Dwa lata później powołany został na stanowi-

w Katowicach. 7 sierpnia 2012 r. prezydent RP Bronisław Komorowski nadał

sko dyrektora artystycznego II Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego

artyście tytuł profesora sztuk muzycznych. n

w Toruniu, pełnił je także w 2013 roku; w III i IV toruńskim konkursie (2013,

WARSAW PHILHARMONIC & BOMSORI KIM Premiera: 27.10.2017

Do swojej najnowszej płyty z serii „Warsaw Philharmonic” Maestro Ja-

rodowym Konkursie Skrzypcowym im. Henryka Wieniawskiego – Bom-

cek Kaspszyk i orkiestra Filharmonii Narodowej zaprosili wybitną kore-

sori Kim (ur. 1989).

ańską skrzypaczkę, laureatkę II nagrody w prestiżowym 15. Międzyna-

W albumie znalazły się dwa koncerty – II Koncert skrzypcowy d-moll op. 22 Henryka Wieniawskiego i I Koncert skrzypcowy a-moll op. 77 Dymitra Szostakowicza - prezentowane przez artystkę podczas pamiętnego konkursu, gdy to publiczność na jej punkcie niemal oszalała. Precyzja i finezja brzmienia połączona z wielką charyzmą. Do końca toczyły się spory o to, czy Bomsori nie powinna była zostać zwyciężczynią całego konkursu… „Koncert skrzypcowy d-moll op. 22 jest najbardziej cenionym utworem Wieniawskiego. Na nim zamknęła się właściwie epoka koncertów pisanych przez skrzypków dla własnych potrzeb. Powstawał wyjątkowo długo, gdyż pierwsze pomysły narodziły się zimą 1855 roku, całość ukończona została jednak dopiero po upływie siedmiu lat. I nawet jeszcze po pierwszym wykonaniu, 9 grudnia 1862 roku, kompozytor doskonalił go w następnych latach (…) Szostakowicz rozpoczął pracę nad Koncertem w lipcu 1947 roku. Trwała właśnie ideologiczna ofensywa władz na środowisko literackie, bezpardonowo atakowano zaprzyjaźnionego z nim Michaiła Zoszczenkę i podobna rozprawa z muzykami była tylko kwestią czasu (…)Trudno się dziwić, że po premierze takiego utworu, z wyjątkiem jednej informacji, którą zamieszczono w prasie muzycznej, wydarzenie to pominięto całkowitym milczeniem.” n

.pl

Patronem medialnym płyty jest: d wu mie si ęczn i k

6

... I NOC ZAMIENIA SIĘ W DZIEŃ Nowy Mercedes-Benz Klasy S Czy w magazynie o muzyce i dobrych stronach miasta można pisać o samochodzie? Tak, jeśli jest on synonimem klasyki w motoryzacji. Nie pozwólmy jednak, by klasyka kojarzyła się wyłącznie z przeszłością. Najnowszy Mercedes zaprezentowany podczas tegorocznego Shanghai Auto Show uznany został za wzorzec efektywności i komfortu, zachowując przy tym pełnię szyku. Można powiedzieć, że samochody ze Stuttgartu zawsze takimi były, jednak w czasie ogromnego rozwoju technologii inżynierowie Mercedesa potrafią zaskakiwać nieprawdopodobną finezją rozwiązań technicznych, a Klasa S była i jest ich technicznym pionierem. Gdyby sięgnąć do terminów i nazw znanych melomanom, to czy nie ma tutaj analogii do mistrzów lutnictwa z Cremony, a może jest to „tylko cecha” produktów wyjątkowych.

W ubiegłym roku Klasa S po raz kolejny okazała się najchętniej wybieranym autem w swojej kategorii. Jak przystało na luksusową limuzynę, każdy detal nie tylko jest wyważony względem całości, lecz także wykończony na najwyższym poziomie. Nagłośnienie Burmester®High-End 3D Surround o mocy 1520 watów wzbogacono głośnikami w konsoli, w podsufitce oraz po bokach. Tu już jesteśmy bardzo blisko do rozkoszowania się muzyką.

Ciekawe co powiedziałby na to nasz znakomity kompozytor Wojciech Kilar, który zawsze jeździł mercedesami.

Zamiast standardowego numeru na tablicy rejestracyjnej widniało zawsze imię jego żony.

Skoro już zasiedliśmy w tej wybornej filharmonii, czeka nas kolejny koncert. Czas nabiera innego wymiaru.

Rynkowy debiut odnowionej Klasy S w Europie odbył się w lipcu tego roku, a pod maską limuzyny zagościły specjalnie przygotowane silniki: 6-cylindrowe jednostki rzędowe, benzynowe i wysokoprężne oraz benzynowy motor V8 biturbo. Ponadto Mercedes-Benz planuje wprowadzenie hybrydowej wersji plug-in. Jak widać, klasa to również dbałość o otaczającą nas przyrodę. Pełnię doznań uzupełniają diodowe reflektory matrycowe oraz światła drogowe ULTRA RANGE, gwarantujące najlepszą widoczność niezależnie od warunków.

Nowa jakość wypoczynku w podróży Trudno wyobrazić sobie długą podróż bez znanych każdemu kierowcy niedogodności. Odnowiona Klasa S to

8

pierwszy seryjnie produkowany samochód z układem kontroli komfortu. Jest to kompleksowe rozwiązanie, którego działanie opiera się na koordynacji wielu systemów wpływających na komfort podróży jednocześnie.

Oznacza to, że przemierzając kolejne kilometry będzie na nas oddziaływać odpowiednio przystosowana wentylacja, ustawienie foteli (w tym podgrzewanie, wentylację, masaż), podgrzewanie podłokietników oraz oświetlenie i nagłośnienie. Naturalnie, kierowca ma nad wszystkim kontrolę, mogąc dopasować ustawienia do potrzeb własnych oraz pasażerów. Przekładając słowa na wyobrażenie – odprężenie możemy znaleźć dzięki wizualizacjom pojawiającym się na centralnym ekranie, którym towarzyszy ścieżka dźwiękowa dobrana w oparciu o liczbę uderzeń basu na minutę, uruchamia się oświetlenie wnętrza o różnym stopniu natężenia, odrębnie dla każdej z czterech stref kabiny, dzięki czemu możemy zadbać nie tylko o własny komfort, lecz również pozostałych podróżujących. Całości dopełnia możliwość dowolnej ingerencji w poszczególne ustawienia, dzięki czemu jeśli tylko chcemy, na powitanie samochód przywita nas ulubioną melodią. Nadeszły zatem czasy, w których auto dosłownie dopasowuje się do kierowcy.

Efektywna pomoc kierowcy Najnowsza generacja Klasy S podejmuje znaczący krok w kierunku autonomicznej jazdy i na kolejny poziom winduje możliwości systemów z rodziny Intelligent Drive.

Układ kontroli odległości oraz aktywny asystent sterowania w jeszcze wygodniejszy sposób wspierają kierowcę w zachowaniu bezpiecznego dystansu od innych aut oraz utrzymaniu właściwego toru jazdy. System pomaga regulować prędkość względem najbliższych zakrętów czy skrzyżowań. O nasze bezpieczeństwo dba również asystent zmiany pasa ruchu oraz asystent awaryjnego zatrzymania, które analizując otoczenie za pomocą kamer i radarów, w razie potrzeby wspierają kierowcę w czasie wykonywania manewrów. Wszystkie powyższe funkcje współdziałają z komputerem pokładowym, który dodatkowo wykorzystuje dane z map oraz nawigacji, dostosowując ustawienia do zachowania kierowcy. Dzięki tym udogodnieniom możliwe jest między innymi dopasowanie prędkości względem długości trasy. Co istotne, działania poszczególnych funkcji wyświetlane są na cyfrowych zegarach oraz ekranie head-up.

ca zechce – asystent zmiany pasa sam pokieruje auto na sąsiedni tor po dokonaniu analizy otoczenia, co pozwoli uniknąć zagrożeń, które mogą umknąć kierowcy. Jeśli komputer zlokalizuje zbliżający się obiekt, a jednocześnie nie będzie reakcji ze strony kierującego, system sam wyhamuje auto. Stojąc w korku nie trzeba dbać o płynną zmianę biegów czy odpowiednią reakcję. Dzięki opcji śledzenia pojazdów możliwe jest samoczynne podążanie za najbliższym samochodem. Asystent parkowania pozwala na sterowanie auta z wykorzystaniem kamer oraz zdalne ustawienie auta za pośrednictwem smartfona. Auto może nawet poruszać się po torze do tyłu lub do przodu, omijając przy tym napotkane przeszkody. Nie musimy więc martwić się o problemy z wsiadaniem i wysiadaniem z pojazdu. Tytułem zakończenia można wspomnieć o systemie analizującym mijane po drodze znaki, ostrzeżenia czy zakazy, które – o ile kierowca tego zechce – będą wyświetlać się na ekranie.

Bezpieczeństwo przede wszystkim Aby zadbać o bezpieczeństwo pasażerów Mercedes-Benz wprowadził całą gamę rozwiązań, które pomogą uniknąć drobnych uszkodzeń jak i zniwelować ryzyko poważnego wypadku. Oprócz wspomnianej możliwości dopasowania prędkości do danych z nawigacji (przykładowo – jeśli za wirażem trasy czeka nas korek), komputer pokładowy wspiera kontrolę trakcji, nadzoruje tor jazdy posiłkując się systemem kamer i radarów, a jeśli kierow-

Choć linia karoserii Mercedesa pozostaje wyznacznikiem elegancji i klasy, marka z każdym kolejnym modelem wyznacza również nowe standardy bezpieczeństwa, wygody i ułatwień, które czynią auto nie tylko środkiem komunikacji, lecz istną orkiestrą, która doskonale zestrojona pozwala nam wygodnie się rozsiąść i odprężyć, niezależnie od otaczających warunków. Technologiczne zaawansowanie nie zmieniło faktu, że nowa Klasa S pozostaje prekursorem tego, co nazywamy klasyką.

9

Wspieramy polską muzykę!

WOMEX (25 – 29 paździErnika) – Targi Muzyki ŚWiaTa to jedno z najważniejszych i najbardziej prestiżowych wydarzeń muzycznych na świecie, które w tym roku odbywa się w katowicach.

Stoisko Instytutu Adama Mickiewicza działającego pod marką Culture.pl, będzie, jak co roku, łączyło w sobie funkcje informacyjne i reprezentacyjne - celem jest przedstawienie Polski jako kraju o niezwykle bogatej i różnorodnej tradycji muzycznej, stawiającego na młodych artystów.

Promocja polskich artystów prowadzona przez Instytut Adama Mickiewicza w ramach Programu Don’t Panic! We’re from Poland, realizowana jest już od 9. lat!

SETKI POLSKICH WYDARZEŃ KULTURALNYCH: OD KONCERTÓW PO WYSTAWY WIELOMILIONOWA PUBLICZNOŚĆ: OD BRAZYLII PO CHINY

MUZYKA TEATR

DESIGN

SZTUKI WIZUALNE

FILM

JEDYNY TAKI PORTAL CULTURE.PL

Fot: NorthStar Agency / Maciej Grabski

WYDARZENIE

Mojżesz

Nieczęsto publiczność ma okazję być świadkiem współczesnego prawykonania kompozycji wybitnego twórcy, pochodzącej sprzed ponad stulecia. Już w październiku takie właśnie sensacyjne wydarzenie będzie mieć miejsce w Warszawie!

Dzięki staraniom Maestro Michaiła Jurowskiego, rosyjskiego kapelmistrza

żesz” powstawał już po śmierci pisarza. Opowiada w ośmiu sugestyw-

o wielkiej międzynarodowej renomie, pierwszego dyrygenta gościnnego

nych obrazach całą historię proroka (wcześniej na scenie przedstawiał ją

Polskiej Orkiestry Sinfonia Iuventus udało się odnaleźć zapomnianą par-

Gioacchino Rossini, później – Arnold Schönberg; prorok był też bohate-

tyturę, opracować ją wykonawczo i przygotować wykonanie opery sa-

rem licznych oratoriów (jak „Izrael w Egipcie” Händla, a także kompozy-

kralnej „Mojżesz” Antona Rubinsteina (1829–1894). Wraz z bratem Mi-

cji Maxa Brucha z 1895 r., współczesnej zatem dziełu Rubinsteina i no-

kołajem należał on do najbardziej prominentnych postaci rosyjskiej i mię-

szącej ten sam tytuł), wykorzystując ogromny aparat wykonawczy (aż

dzynarodowej sceny muzycznej XIX w. Ceniony pianista, dyrygent i pe-

20 partii solowych, chór, wielka orkiestra). Utrzymane w ekspresyjnym,

dagog (m.in. założyciel konserwatorium w Petersburgu, gdzie do jego

neoromantycznym stylu, zawiera wiele wspaniałych arii, zwłaszcza zaś –

uczniów należał Piotr Czajkowski) był również płodnym i bardzo w swo-

olśniewających scen zbiorowych ilustrujących słynne, pełne dramatyzmu

ich czasach popularnym kompozytorem. Wysoko ceniono jego koncerty fortepianowe (zwłaszcza Czwarty), był też autorem wielu oper. Szcze-

epizody opisane w biblijnym Pięcioksięgu.

Dzieło nigdy nie zostało publicznie wykonane w całości na scenie, choć

gólną i trwałą – głównie w ojczystej Rosji – popularność zdobył „De-

przygotowano jego wystawienie w Pradze, w Neues deutsches The-

mon” wg Lermontowa (1871). Ten obszar jego działalności popadł jed-

ater (późniejszej Státní Opera) w roku 1892. Odbyła się już kostiumowa

nak szybko w niezasłużone zapomnienie i tylko nieliczne dzieła utrzy-

próba generalna, gdy teatr zbankrutował i spektakle odwołano; wkrót-

mują się w repertuarze. Szczególnie ciekawy jest cykl oper biblijnych Ru-

ce też moda na „opery sakralne” przeminęła, także twórczość Rubin-

binsteina, podejmujących wątki ze Starego i Nowego Testamentu. Na-

steina po jego śmierci szybko popadła w zapomnienie. Opera w kon-

leżą do nich „Die Maccabäer”, „Christus”, „Sulamith”, „Thurm zu Ba-

certowej wersji, z udziałem prześwietnych solistów (m.in. Małgorzata

bel” oraz „Moses”. Był to wyraz pewnej mody, jaka nastała w krajach

Walewska, Stanisław Kuflyuk, Chen Reiss), zabrzmi pod batutą Micha-

niemieckojęzycznych tego okresu, a którą tłumaczyć można m.in. rene-

iła Jurowskiego w Filharmonii Narodowej 15 października 2017, zosta-

sansem na tym obszarze wspaniałego cyklu oratoriów Georga Friedri-

nie również utrwalona w nagraniu. O wielkiej randze wydarzenia świad-

cha Händla (realizowanych środkami bliskimi operze – stanowiły bowiem

czy też objęcie go patronatem UNESCO, który należy do najbardziej pre-

jej „ekwiwalent” na okresy postu), także korzystających głównie ze sta-

stiżowych – w skali globalnej – wyróżnień dla wydarzeń kulturalnych.

rotestamentowych fabuł. Wtedy właśnie przygotowywano ich pomniko-

Mogą się o niego ubiegać organizatorzy przedsięwzięć o międzynaro-

wą edycję i wystawiano w niemieckiej wersji językowej (w oryginale bo-

dowym zasięgu, reprezentujących najwyższy poziom artystyczny i me-

wiem wszystkie były angielskie), ku powszechnemu entuzjazmowi słu-

rytoryczny, ich realizatorzy muszą zaś legitymować się istotnym dorob-

chaczy. „Mojżesz” powstawał w latach 1885–1891 do libretta Salomo-

kiem w swojej dziedzinie i wieloletnią, uznaną działalnością. Polska Or-

na Hermanna Mosenthala. Ten ceniony austriacki dramaturg jest dziś pa-

kiestra Sinfonia Iuventus i jej bezprecedensowy projekt spełniają wszyst-

miętany przede wszystkim jako librecista komicznej opery „Wesołe ku-

kie te warunki. n pmac

moszki z Windsoru” Ottona Nicolaia na kanwie Szekspira. Sukces tego dzieła opromienił sławą także autora słów; współpracował też przy kilku dziełach z Rubinsteinem (w tym przy jednej z oper „biblijnych” – „Die Maccabäer”, 1874, bardzo popularnej w Rosji i Niemczech), lecz „Moj-

12

.pl

Patronat: d wu mie się cz nik

WYDARZENIE

Targi Muzyki Świata WOMEX 2017 w Katowicach Od 25 do 29 października 2017 Katowice będą gospodarzem jednego z najbardziej prestiżowych europejskich wydarzeń muzycznych – Targów Muzyki Świata WOMEX (World Music Expo).

WOMEX należy do ścisłej czołówki imprez o charakterze branżowym, obok

Natura, OFF Festival, Tauron Nowa Muzyka. W Katowicach istnieje od niedaw-

MIDEM w Cannes czy Jazz Ahead w Bremie. Co roku przyciąga do jednego

na wyjątkowa Strefa Kultury, obejmująca wraz ze „Spodkiem” obiekty kultural-

wybranego miasta w Europie tysiące wielbicieli world music z całego globu

no-rozrywkowe: Międzynarodowe Centrum Kongresowe, nową siedzibę Naro-

oraz setki artystów i przedstawicieli sektora muzycznych przemysłów kreatyw-

dowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia oraz nowe Muzeum Śląskie.

nych. WOMEX to koncerty, konferencja i impreza targowa, dedykowana spe-

Targi WOMEX w Katowicach będą miały miejsce w Międzynarodowym Cen-

cjalistom, ale otwarta również dla miłośników muzyki.

trum Kongresowym oraz sali koncertowej NOSPR.

WOMEX jest organizowany od 1994 roku. Poprzednie edycje odbywały się

Podczas koncertu otwierającego WOMEX występują zawsze artyści repre-

m.in. w Berlinie, Sewilli, Kopenhadze, Brukseli, Marsylii, Salonikach, Santiago

zentujący kraj gospodarza. W sali koncertowej NOSPR 25 października świat

de Compostela.

world music spotka się z muzyką poważną za sprawą wspólnego projektu łą-

WOMEX jest wydarzeniem o ogromnym rozmachu. W 2015 roku, w Buda-

czącego Orkiestrę Kameralną AUKSO i najlepsze zespoły folkowe związane

peszcie brało w nich udział ponad 2500 delegatów reprezentujących 1500

z Katowicami, regionem i krajem: VOŁOSI, Kapela Maliszów oraz Lautari. Na

przedsiębiorstw z 90 krajów. Na 7 scenach swoją muzykę zaprezentowało

program koncertu złożą się utwory z repertuaru wszystkich zespołów, zarów-

wówczas 280 artystów z 50 państw. WOMEX przyciągnął też 320 dziennika-

no z towarzyszeniem Orkiestry AUKSO, jak i wykonanych indywidualnie. Ko-

rzy krajowych i zagranicznych.

lejnego dnia na scenie kameralnej NOSPR zostanie otwarta scena regionalna

Katowice przechodzą w ostatnich latach imponującą transformację z mia-

Kato Connections. To na niej wystąpią muzycy z Polski, krajów sąsiadujących

sta przemysłowego w „zielone centrum kultury”. W 2015 roku Katowice do-

i innych Miast Kreatywnych UNESCO w dziedzinie muzyki. n

łączyły do Sieci Miast Kreatywnych UNESCO w dziedzinie muzyki. W Katowi-

(Opracowano w oparciu o materiały

cach odbywają się wysoko cenione przez krytykę festiwale: Katowice Kultura

Instytucji Kultury Katowice – Miasto Ogrodów)

13

WSPOMNIENIE

Muzyka jest sobą

- rozmowa z Julią Hartwig Tomasz Cyz: W Pani muzycznych wierszach istotny wydaje się czło-

Czyli koncert, poza słuchaniem muzyki, spotkaniem z muzyką, jest

wiek: kompozytor („Kantata Bacha”, „Na cześć Monteverdiego”,

także obserwacją ludzi, którzy ją wykonują i tworzą?

„Kochany Rossini”), ale i wykonawca (Kirsten Flagstad, Hilary Hahn,

Dla mnie tak. Często zresztą – i nie mogę powiedzieć, żeby mnie to rozpra-

Arturo Toscanini, Mścisław Rostropowicz)...

szało – zatrzymuję się na jakimś konkretnym wykonawcy. Na przykład kon-

Julia Hartwig: To jest mój sposób na łączenie naiwności z próbą zrozumie-

certmistrzowie orkiestry – oni mają takie zrywy, szczególne momenty wzlotu.

nia tego, co słyszę. Naiwnością jest właśnie obserwowanie człowieka – jak

Ale zdarza mi się także obserwowanie publiczności. Ukradkiem. Nieraz zdu-

wydobywa dźwięk, jak rezonuje z muzyką, jak ją przyswaja i przekazuje da-

miewa mnie, jak ci ludzie, zagłębieni w muzyce, są odmienieni. Jakby pięk-

lej, co ona dla niego znaczy. Zastanawiam się wtedy, jakim jest człowiekiem,

niejsi. Jak są inni, jak się budzą, słuchając muzyki. Koncert to wielostronne

tworzę niejako na własne potrzeby studium osobowe. Obserwuję, jak się an-

przeżycie. Jego nieodłącznym elementem jest przerwa, w czasie której słu-

gażuje ruchowo i choć czasem myślę, że mógłby mniej, wiem, co co go pro-

chacze dzielą się odczuciami…

wadzi. Człowiek i muzyka – to nie jest równoznaczne. Muzyka – jej źródło, jej tworzenie, wykonywanie – jest znacznie ciekawsza niż człowieczeństwo.

A dyrygent? Też jest obiektem Pani obserwacji? I fascynacji?

I to jest obecne w tych wierszach, które pan przypomniał. One nie powsta-

Oczywiście. Dyrygenci mają tak rozmaite sposoby zachowania… Jedni są

wały w obojętności, tylko w czasie silnego zaangażowania w to, co przeży-

bardzo powściągliwi, inni wydają się bardzo przewidywalni. Uczymy się ich

łam w czasie koncertu, w czasie słuchania muzyki. Koncerty to dla nas, słu-

reakcji podczas koncertu, zaczynamy rozumieć, co one znaczą. Są dyrygen-

chaczy, rodzaj seansu. Są ludzie, którzy czytają muzykę, inni poddają się

ci, którzy szaleją. Wydaje się, że wzlecą ponad ziemię, może nawet spadną

uczuciom, które ona budzi. To drugie może jest mniej doskonałe, ale częst-

z podmium. Ostatnio tak zachowywał się dyrygent, prowadząc muzykę Wi-

sze. Jest wielu słuchaczy, którzy chodzą na koncerty, nie znają zapisu nuto-

tolda Lutosławskiego. Cóż on robił! Skakał, szalał, ogromnie bałam się, że

wego, ale kochają muzykę do tego stopnia, że się w niej zadomawiają. Mają

spadnie. Na szczęście nic mu się nie stało. Muzyce również.

mnóstwo nagrań swoich ulubionych utworów, co nie znaczy, że nie szukają dalej. Od dawna, żeby nie powiedzieć od zawsze, interesuję się tym, jak

Przypomina mi się Pani wiersz o Toscaninim: „Jakże go musieli nie-

ludzie podchodzą do muzyki, jak z nią i nią żyją. Nie z wszystkimi rodzajami

nawidzić / za tę żądzę doskonałości / kiedy przerywał im i wrzesz-

sztuki tak jest. Muzyka jest szczególna. Wymaga od nas ogromnego zaanga-

czał wrzeszczał coraz głośniej…”. Czym musi być doświadczenie słu-

żowania, nastawienia, umiejętności osobistego przyjęcia. Muzyka to najtrud-

chania i patrzenia na muzykę, by zrodziło wiersz?

niejsza ze sztuk. W teatrze widzimy aktorów, oni do nas mówią, łatwiej nam

Ta potrzeba rodzi się najczęściej bardzo spontanicznie, jest zapisem bez-

to ocenić. Wiersze czytamy, one są wyraziste, mówią same za siebie – po-

pośredniego wrażenia, jakie mną zawładnęło – nie można tego inaczej na-

dobają się lub nie. Ale muzykę słyszymy i ona nie mówi za siebie. Ona jest

zwać. Ten, kto pisze (a wyobrażam sobie, że nie jestem jedyna), nie może

sobą. To wielka rzecz. Dlatego w hierarchii sztuk uważam ją za najwyższą

pominąć przeżycia takiego rodzaju. Muzykę odbieramy rozmaicie i to tak-

i mój głos nie jest w tym odosobniony.

że słychać w moich wierszach. Czasem piszę niejako z punktu widzenia słu-

14

chacza, czasem obserwuję na przykład dyrygenta – próbuję wczuć się w to, co on ma wykonać i w jaki sposób to się tłumaczy. Muzyka jest także sprawą oka, jest przeżyciem wizualnym. Dyrygent na przykład może nie zdawać sobie sprawy, że my widzimy jego ruchy, gesty, sposób, w jaki odrzuca głowę, porusza dłonią. Te gesty są szczególne – znaczą zawsze to samo. Rozumieją je muzycy orkiestry, a my? To dla mnie ogromne przeżycie i wielka nauka, kiedy obserwuję, jaką umiejętność (a nawet konieczność) przejawia zespół muzyczny – zbiór różnych indywidualności przecież – w podporządkowaniu się jednej osobie. To musi być piękne współżycie, pewnie o tym napisano już dużo… Jako słuchacz, uczestnik życia koncertowego, jestem oczywiście ciekawa utworu, orkiestry, ale nie mniej postaci dyrygenta. Z nim się porozumiewam, usiłuję zrozumieć, co robi. Jestem pewna, że dyrygent kieruje nie tylko orkiestrą, lecz także moim przeżyciem, wpływa na mój odbiór i to mnie bardzo ciekawi. Jego sztuka jest wyrazista, mamy go przed sobą, bezpośrednio. To sytuacja bez precedensu w sztuce, tak jest tylko w muzyce.

Tylko w muzyce tak.

W jaki sposób muzyka pojawiła się w Pani życiu?

W dzieciństwie uczyłam się grać na fortepianie, ale nie biorę tego pod uwagę, to były pierwsze, spontaniczne, intuicyjne kontakty. A pakt z muzyką podpisałam w czasie mojego trzyletniego pobytu we Francji – najpierw związanego ze stypendium, następnie z pracą. W Paryżu nie było możliwości nie chodzić na koncerty. Tam ciągle coś się działo, miałam możliwość słuchania wybitnych muzyków, wirtuozów. Oczywiście nie

Multimedialny portal o muzyce klasycznej www.filharmonia.tv to muzyka na wyciągnięcie ręki

mogę powiedzieć, że muzykę poznawałam tylko w Paryżu, bo wyglądałoby to na jakiś ordynarny snobizm. Ale rzeczywiście to był czas kształtowania mojego życia ze sztuką – szczególnie wizualną i muzyczną. Tam doszło do ostatecznego rozpoznania, kto jest mi bliski.

A podczas pobytu w Ameryce poznaje Pani jazz.

O tak. Jazz w Ameryce to codzienność. Mnóstwo koncertów, granie na ulicy, transmisje radiowe…

Kiedy czytam wiersz „Jazz weteranów”, odnajduję w nim umiejętność opisywania muzyki, odczucia specyfiki jazzu poprzez oddanie charakterystyki poszczególnych instrumentów. To właściwie recenzja koncertu…

Wiersz przenika przez to, co działo się w muzyce, na scenie czy estradzie.

Nie wyobrażam sobie, żeby było inaczej. Pewnie dotyczy to ludzi, którzy mimo wszystko wiedzą, czym jest trąbka, perkusja w jazzie. Tak, chciałam, żeby to był jakiś rodzaj recenzji, zapis intymnej reakcji na przeżycie wspaniałego koncertu.

– aktualności – transmisje koncertów – osiągnięcia fonografii – prezentacje multimedialne filharmonii, orkiestr i oper – kącik audiofila

To da się wyczuć. A czym byłby wiersz bez muzyki? Mówimy oczywiście w kontekście tego, że dziś często nie ma klasycznej rytmicznej wersyfikacji, rymów…

Wiersz musi mieć rytm. Dziś istnieje może inne wyczucie tego rytmu, ale on musi być obecny. Jeśli jest zagubiony, to jest to wyczuwalne – te wszystkie puste miejsca, dziury, załamania – szczególnie kiedy czyta się taki wiersz głośno. W innym wypadku wiersz do nas nie przemawia. Można nawet zapytać: cóż to za wiersz, skoro nie ma nawet rytmu?

Co się wydarzyło, że wiersz w XX wieku wydaje się odarty z klasycznej rytmiczności? Przenoszę ten problem w przestrzeń muzyki, w której została w pewnym momencie roztrzaskana harmo-

Portal www.filharmonia.tv jest inicjatywą wydawcy dwumiesięcznika ArtPost - czasopisma o muzyce i sztuce

nia…

Poezja stała się trochę samowolna. Skończyły się reguły dotyczące pisania wierszy, wszystko można dziś nazwać wierszem, z pozoru przynajmniej. Czy to dobrze, czy źle, to trudno powiedzieć, ale to musiało nastąpić. Wszelkie podporządkowania zaczęły ludzi męczyć i niepokoić. Każde

www.facebook.com/filharmonia.tv

15

przełamanie stawało się ulgą. I albo poeta przełamuje to świadomie, albo

Czy podczas pisania wierszu o Rossinim słuchała Pani właśnie jego,

sam wiersz tego wymaga, bo bez tego złamania nie będzie wiersza. To

a nie na przykład Mozarta?

daleko idące stwierdzenie, ale tak bywa. I wolę to tak traktować niż my-

Z całą pewnością. To poszukiwanie, odnajdywanie jakiejś bliskości, a to nie

śleć, że ktoś sobie broi. Choć i tak, niestety, bywa: są złe obrazy i złe wier-

jest takie łatwe, bo oni się bronią.

sze. Zresztą o muzyczności mówimy nieraz w kontekście różnych sztuk.

Pewne kategorie twórcze i formalne są zapożyczane z jednej sztuki do

A czy „Wariacje na tematy opery Henry Purcella «The Fairy Queen»”

drugiej, nikogo to nie dziwi, bo to może ubogacić. Choć uważam, że od-

powstawały z muzyką?

dalamy się od czegoś, co nazywamy harmonią. Dziś harmonia nie jest ko-

Tak. Nie słuchałam jej pierwszy raz, ale chwyciłam za papier i pisałam słucha-

nieczna: utwór – nie tylko muzyczny – może być poszarpany i robić na nas

jąc od początku do końca. To mi się zdarza bardzo rzadko. To była taka go-

wrażenie. Może przekroczyliśmy jakąś granicę, choć ludzie zawsze się nie-

nitwa za tą muzyką. Na mnie samej to zrobiło ogromne wrażenie.

pokoili tym, że przestają rozumieć sztukę, zwłaszcza sztukę swoich czasów. Brahmsa też nie rozumiano. Zastanawiam się, jak to było z Witoldem

A czy chciałaby Pani usłyszeć któryś ze swoich wierszy umuzyczniony?

Lutosławskim, jeszcze za jego życia. To była, to wciąż jest, muzyka trud-

Powstały jakieś pieśni, mam tu nawet gdzieś nuty, ale nie mam poczucia, że

na w odbiorze. Istnieją utwory, które sprawiają mi ogromną przyjemność,

to moje własne słowa. One z muzyką stały się jakieś obce…

są też takie, które przyjmuję, ale z większym dystansem. Wydaje mi się na przykład, że muzyka Andrzeja Panufnika jest łatwiejsza, nie budzi w nas

Umiałaby Pani żyć bez muzyki?

takich wstrząsów.

Jakoś sobie tego nie wyobrażam. n „Ruch Muzyczny” nr 03/2014

A czy Lutosławski, oglądany i słuchany na żywo jako dyrygent, zaskakiwał? Czy to, jak realizował muzykę, było sprzeczne z tym, jakim był człowiekiem?

Nie. Dyrygował powściągliwie, podobnie zachowywał się w życiu. Ta jego niepowtarzalna sylwetka, dostojność, intensywność, wyraz. Widać, że to wystudiowane, zamierzone. Świadome. Tak, był bardzo świadomym człowiekiem. I nigdy nie widziałam, by od siebie odstąpił. Bardzo mnie zresztą fascynuje, jak już mówimy o Lutosławskim, że jest coraz lepiej oceniany, jest coraz wyżej. Mówi się o nim, że to jeden z największych kompozytorów współczesnych w ogóle. Był twórcą, który swoją muzykę traktował niesłychanie poważnie, co nie znaczy, że nie miał poczucia humoru.

Miał – i to ogromne.

Pisze Pani w jednym z wierszy: „Bóg tworzy w ciszy”. Czym jest dla poety cisza? Czy wiersze powstają w ciszy?

Ciszy domagało się wielu poetów, widocznie ona jest nieunikniona. To istota absolutna, która czeka, aż przyjdzie na nią pora. Jednocześnie jest używana jako pomoc w sztuce. Bo wiadomo, czym jest pauza w muzyce i czym jest urwany wiersz w rysowanym szkicu. Są poeci, którzy ciszę wynosili bardzo wysoko, mówili wręcz, że po co pisać wiersze, cisza jest najwspanialsza. Cisza jest ostateczna i ma różne przymioty. Jest święta, pokorna, wzniosła. Wszystko jej można przypisać, to jest wspaniały element sztuki. Nic dziwnego, że dotyczy muzyki, poezji też. Wiersz posłuchania muzyki, chwytam za papier i coś notuję, bo wiem, że za chwilę ucieknie.

Czy wiersz ma swój ton?

Z całą pewnością. Wiersz, gdybyśmy go prześwietlili, dałby bardzo zgrabny cień. Widzielibyśmy dokładnie, jak on jest narysowany. Wiersz musi być pisany w tonacji, konkretnej tonacji.

Mówiła Pani na początku, że muzyka istnieje jako element wywołujący poezję. Czym jest muzyka słuchana podczas pisania?

Nie wiem. Muzyka, jak to się kiedyś mówiło, łagodzi obyczaje; nakłada czułą warstwę na nasze istnienie. Ona powoduje, że wiersz może powstać właśnie teraz, nie w tramwaju, nie w pociągu, tylko właśnie teraz, z muzyką. Muzyka pomaga mi żyć, nie tyle jej słucham, ile ona mnie dobiega.

Coś charakterystycznego dzieje się wtedy z przestrzenią. Ona jest bardziej moja i bardziej ciekawa. Rozszerza się. W tych pana pytaniach czuję stały motyw porównania muzyki i poezji, a z moich odpowiedzi wynika, że one są sobie w odbiorze bardzo bliskie – siostrzane niemal, a może braterskie.

16

PAP/Grzegorz Jakubowski

trzebuje ciszy. Ale czasem zdarza się, że podczas rozmowy, spotkania czy

Julia Hartwig (1921-2017)

poetka, eseistka, tłumaczka. Urodzona w Lublinie, córka fotografa Ludwika Hartwiga i Marii Birjukow, siostra Edwarda, fotografika.

Członkini Polskiego PEN-Clubu (od 1956), Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (wiceprezes w latach 1990-1999). W latach 1970-74, wraz z mężem Arturem Międzyrzeckim, przebywała w USA w ramach International Writing Program. W 1976 była sygnatariuszką „Memoriału 101”, w 1989 roku członkinią Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie. Laureatka Nagrody im. Jurzykowskiego (1981), Thornton Wilder Prize (1986), Nagrody im. Georga Trakla (1991), Nagrody Norwida („Dzieło życia”, 2013). Julia Hartwig zmarła 14 lipca 2017 roku.

AQUANET JAZZ LEGENDS 19 listopada 2017 godz. 19:00

KRZESIMIR DĘBSKI ALL STARS RON CARTER TRIO Poznań Aula UAM

fot. Jarek Rerych

www.jazz.pl

SPONSOR STRATEGICZNY

PARTNERZY

WSPÓŁPRACA

MEDIA

Legendy Jazzu

Ron Carter - fot. Jarek Rerych

ERA JAZZU

Gdyby przyszło odtworzyć historię muzyki jazzowej, osnową byłyby innowacje sugerowane i wprowadzane przez wybitnych twórców: tradycjonalistę Louisa Armstronga, swingowego idola Benny’ego Goodmana, modernistów Charlie’go Parkera i Johna Coltrane’a, awangardzistę Ornette’a Colemana, ekscentryka Milesa Davisa. Lista gwiazd i gigantów jazzu nie ma praktycznie końca chociaż wybitni innowatorzy jazzu nie zawsze zyskiwali powszechny poklask. Często zachwyt krytyków nie pokrywał się z aplauzem publiczności. Giganci jazzu nie zawsze postrzegani byli także w kategoriach sław, gwiazd i bohaterów muzyki rozrywkowej. Nieczęsto jazzmana obdarza się populistycznym określeniem ,,idol’’. Ale przecież wielu twórców jazzu zyskało popularność i uznanie, jakie najczęściej rezerwowane jest dla gwiazd rocka i muzyki popularnej. Z drugiej strony o sile i popularności muzyki jazzowej świadczą nie tylko bestsellerowe nagrania i pełne sale koncertowe, ale przede wszystkim tysiące jazzmanów, którzy wymykają się złudnej „gwiazdorskiej” klasyfikacji. Kiedy zatem pojawia się hasło „gigant jazzu” najczęściej komplementuje się tych najpopularniejszych, którzy swoją muzyką i koncepcjami wyszli często daleko poza jazzowe opłotki.

DIONIZy PIąTKOWSKI

Kiedy powstawała flagowa formacja K. Dębskiego, grupa String Connection, zaproszono mnie bym napisał tekst do ich debiutanckiego albumu „Workoholic”. Wydawało mi się wtedy, że – szukając najbliż-

Z pewnością takim „gigantem” jest Krzesimir Dębski, który należy do

szych skojarzeń – mamy do czynienia z poznańską mutacją Weather

najznamienitszych osobistości i twórców muzyki. Jego związki z jaz-

Report. Oczywista moda tamtych jazzowych lat narzucała także okre-

zem są tak samo oczywiste, jak jego kariera kompozytora. Krzesimir

ślone brzmienia i konwencje, ale tylko String Connection wyszedł naj-

Dębski jest dzisiaj wybitnym kompozytorem muzyki współczesnej i filmowej, dyrygentem ale i świetnym skrzypkiem jazzowym. Twórczość jazzowa K. Dębskiego na wiele lat przesłoniła inne, muzycznie stylistyczne dziedziny, w których poznański kompozytor był także bardzo aktywny: warto odnotować sukcesy kompozytorskie w muzyce rozrywdzinie muzyki współczesnej. Jest kompozytorem muzyki teatralnej, symfonicznej, kameralnej, wokalnej i wokalno-instrumentalnej, muzyki dla dzieci, muzyki elektronicznej, tematów jazzowych, piosenek. Jego kompozycje wykonywane są na najważniejszych festiwalach muzycznych i prestiżowych estradach. Skomponował ponad 120 utworów symfonicznych i kameralnych, w tym symfonie, operę, oratoria, koncerty instrumentalne oraz utwory religijne. Krzesimir Dębski jest także autorem muzyki do ponad stu filmów.

18

Krzesimir Dębski - fot. Radek Rakowski

kowej, filmowej, teatralnej, baletowej oraz nader ważne prace w dzie-

„Ron Carter - pisze wybitny krytyk Franz A. Matzner - największe uznanie zyskał, w pewnym sensie niesłusznie, dzięki graniu ze słynnym kwintetem Milesa Davisa, pozostaje jednak przez tyle lat renomowaną postacią światowego jazzu, że trudno wyobrazić sobie, by istniał jakiś miłośnik tej muzyki nieświadomy wkładu Cartera w ewolucję gry na kontrabasie oraz rozwój jazzu”. Nikt nie ma wątpliwości, że Ron Carter jest najwybitniejszym kontrabasistą jazzu. Dysponuje oszałamiającą techniką, której nie nadużywa, koncentrując się przede wszystkim na pracy w sekcji rytmicznej, grając z precyzyjnym, motorycznym wyczuciem rytmu. Jest wymarzonym akompaniatorem śpiewaków oraz solistów. Największa siła jego gry i muzyki leży w grze sekcyjnej i choćby z tych powodów jego klasyczne nagrania z Milesem Davisem, w których tyle do powiedzenia miała właśnie sekcja, są świadectwem jego niedościgłego mistrzostwa.

Lista artystów i zespołów, w których Ron Carter był najważniejszym muzykiem jest równie imponująca, jak dyskografia kontrabasisty.

Jest współautorem sukcesów i muzyki takich formacji jak Benny Golson Quartet, Bill Evans Quintet, Chet Baker Group, George Russell Orchestra, Geri Allen Trio, Gil Evans And His Orchestra, Herbie Hancock Trio, Joe Henderson Sextet, McCoy Tyner Quartet, Milt Jackson Sextet, The Charles Lloyd Quartet, The Jazz Composer’s Orchestra, The Krzesimir Dębski

Johnny Griffin Quartet, The Mal Waldron Sextet, The Miles Davis Quintet, The V.S.O.P. Quintet, grał w kwartecie Michała Urbaniaka. Równie ważne sa jego autorskie projekty ( np. Ron Carter Trio, Jim Hall / Ron Carter Duo, Ron Carter/Richard Galliano) oraz flagowy The Golden zgrabniej z tych fascynacji. Niezaprzeczalna w tym była rola i pozy-

Striker Trio. Muzyka Trio ukazuje uniwersalność jazzu oraz dojrzałość

cja lidera K. Dębskiego, ale także doskonałych muzyków (m.in. basi-

wzajemnej współpracy muzyków, którzy potrafią dać sobie przestrzeń

sty Zbigniewa Wrombla i perkusisty Krzysztofa Przybyłowicza), któ-

i korzystać z niej bez popadania w rozbudowane popisy maestrii tech-

rzy współtworząc styl zespołu byli jego najznamienitszymi kreatorami.

nicznej, ale budując przyjemne, jazzowe brzmienie. „Muzykalność

String Connection stał się z czasem synonimem jazzu lat osiemdzie-

tego trio - rekomenduje Thomas Conrad, krytyk prestiżowego magazy-

siątych. Sukcesy zespołu, laury dla muzyków i nagrań, udział w naj-

nu Jazz Times - jest tak wykwintna, a dzielenie się pomysłami bezinte-

ważniejszych festiwalach spowodowały, iż zespół stał się jedną z naj-

resowne do takiego stopnia, że przechodzenie od określonych tema-

ciekawszych formacji w historii polskiego jazzu: nagrania Dębskie-

tów, poprzez odkrywane wspólnie niuanse, po solowe wypowiedzi następuje płynnie i naturalnie. n

go-Wrombla-Przybyłowicza przyjmowane były jak przeboje gwiazd rocka a sam Krzesimir Dębski stał się niekwestionowaną gwiazdą polskiego jazzu.

W kategorii „gwiazd i legend jazzu” należy także rozpatrywać rolę jaką w historii tej muzyki odegrał Ron Carter. Najsłynniejszy kontrabasista jazzu, współtwórca i muzyk legendarnych zespołów Milesa Davisa, Cannonballa Adderley’a, Herbie’go Hancocka, Theloniusa Monka, z imponującą dyskografią odnotowaną w Księdze Rekordów Guinessa. Ron Carter (dzisiaj 80-latek) pozostaje jedną z najaktywniejszych Legend Jazzu: koncertuje, prowadzi warsztaty dla młodych muzyków, nagrywa kolejne albumy i … pozostaje wzorem muzycznej elegancji. Niezwykła aktywność artystyczna Rona Cartera wynika także z jego profesjonalizmu instrumentalisty oraz niezwykłej, rozległej elokwencji muzycznej. W roku 1993 roku otrzymał nagrodę Grammy dla Najlepszego Jazzowego Zespołu Instrumentalnego (The Miles Davis Tribute Band) a w 1998 roku kolejne Grammy za „Call Sheet Blues” - kompozycję do filmu „Round Midnight”. Magazyn Detroit News przyznał mu tytuł Najwybitniejszego Basisty Dziesięciolecia, prestiżowy Down Beat – Basisty Roku. Jest także laureatem najważniejszej w USA nagrody „NEA Jazz Masters”, jest kawalerem Austriackiego Krzyża Honoro-

Ron Carter Trio - fot. Jarek Rerych

wego Nauki i Sztuki, a we Francji jest Komandorem Orderu Sztuki i Literatury. Swoistym rekordem (odnotowanym w Guinness World Records) jest dyskografia amerykańskiego kontrabasisty: skrupulatni archiwiści Księgi Guinessa doliczyli się 2221 autorskich nagrań Rona Cartera zarejestrowanych na płytach do 2015 roku! Ta imponująca dyskografia dała podstawy by nazwać jazzmana „Most Recorded Jazz Bassist In History”.

19

WYSTAWA

FRIDA KAHLO I DIEGO RIVERA POLSKI KONTEKST Wystawa dzieł Fridy Kahlo i Diego Rivery z kolekcji Jacques’a i Natashy Gelmanów oraz prac z kolekcji prywatnych i muzeów w Meksyku, Niemczech i Polsce, organizowana przez Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu, potrwa od 27 września 2017 r. do 21 stycznia 2018 r.

Wystawa „Frida Kahlo i Diego Rivera. Polski kontekst” będzie pierwszą

W Centrum Kultury ZAMEK będzie można zobaczyć powszechnie zna-

i jedyną w Polsce wystawą Kahlo i Rivery, wzbogaconą o mało znany

ne, wręcz ikoniczne prace Fridy Kahlo, takie jak: m.in. „Autoportret

polski wątek w życiu artystów. Tytułowy kontekst tworzą z jednej stro-

z naszyjnikiem”, „Portret Diego Rivery” i „Autoportret MCMXLI”. W su-

ny bardzo bliskie relacje artystów z autorkami o polskim pochodzeniu

mie pokazanych zostanie prawie 40 dzieł Kahlo i Rivery oraz słynne fo-

(Bernice Kolko i Fanny Rabel), z drugiej zaś obecność obrazów Kah-

tograficzne wizerunki artystki, wykonane m.in. przez Nickolasa Muraya

lo i Rivery oraz grafik Fanny Rabel na Wystawie Sztuki Meksykańskiej

w latach 30. i 40. XX wieku.

w 1955 roku w Polsce.

Wystawa „Frida Kahlo i Diego Rivera. Polski kontekst” zgłębi także fenomen popularności Fridy Kahlo i oddziaływania jej sztuki na kolejne pokolenia twórców, nie tylko z Meksyku.

Kuratorem wystawy jest dr Helga Prignitz-Poda.

Wystawie towarzyszyć będzie program edukacyjny stworzony dzięki wsparciu Fundacji Veolia.

Frida Kahlo de Rivera to meksykańska malarka ciesząca się niezwykłą sławą na całym świecie. Znana jest przede wszystkim ze swoich licznych autoportretów, na których widoczne są „ból i pasja” wyrażone w intensywnej, jaskrawej kolorystyce. Magdalena Carmen Frieda Kahlo y Calderón urodziła się 6 lipca 1907 r. w Coyoacán. W Meksyku jej dorobek cieszy się zasłużoną sławą ponieważ uosabia narodowe i rdzenne tradycje, zaś nurt feministyczny ceni go za bezkompromisowość w obrazowaniu kobiecego doświadczenia i formy.

fot. Martin Munkácsi, Diego i Frida, 1934 The Jacques and Natasha Gelman Collection of Mexican Art, the Vergel Foundation and the Tarpon Trust

Kultura Meksyku i tradycja kulturowa Indian są poczesnym elementem w jej twórczości, którą określano czasem mianem sztuki naiwnej lub ludowej.

Określenie „surrealistyczna” pojawiało się również; w 1938 r. jeden z surrealistów, francuski pisarz André Breton twierdził: Musiałem tam, w Meksyku, stwierdzić, że w czasie i przestrzeni nie było nigdy malarstwa będącego we właściwszym miejscu. (…) iż nie ma malarstwa tak wyraźnie kobiecego, prezentującego się na przemian całkowicie niewinnie i na wskroś występnie, by działać tak uwodzicielsko jak to tylko możliwe. Sztuka Fridy Kahlo Rivery to kolorowa wstążka wokół bomby1.

1 A. Breton, Frida Kahlo Rivera, s. 4.

20

FILHARMONIA im. KAROLA SZYMANOWSKIEGO w KRAKOWIE I N S T Y T U C J A

KU LT U RY

Charles OLIVIERI-MUNROE

Dyrektor Artystyczny

W O J E W Ó D Z T WA Gabriel CHMURA

I Dyrygent Gościnny

M A ŁO P O LS K I E G O ANTONI WIT

Dyrygent Honorowy

KONCERT KAMERALNY

GUARNERI TRIO PRAGUE w programie:

14.10.2017 sobota, godz. 18.00

SALA KONCERTOWA FILHARMONII

SUK DVOŘÁK SCHUBERT

KONCERT JAZZOWY

Adam

BAŁDYCH skrzypce

Tore BRUNBORG

saksofon

HELGE LIEN TRIO sobota, godz. 18.00

SALA KONCERTOWA FILHARMONII

w programie:

Muzyka z płyty Brothers

WWW.FILHARMONIA.KRAKOW.PL

fot. M. Paszko

18.10.2017

Kahlo przez całe życie zmagała się z problemami zdrowotnymi, z których wiele było skutkiem wypadku, w którym ucierpiała jako nastolatka. Znajduje to odbicie w jej pracach, z których ponad połowa to różnego rodzaju autoportrety.

Kahlo ujęła to w następujący sposób: „Maluję siebie, ponieważ tak często jestem samotna... ponieważ jestem obieksię suką. Urodziłam się malarką.”

Frida była jedną z czterech córek węgierskiego Żyda i matki hiszpańsko-meksykańskiego pochodzenia. Początkowo nie miała zamiaru zostać artystką. Jako dziecko przeszła polio, a kiedy dorosła zdecydowała się na szkołę medyczną w Mexico City. Jednak w wieku 18 lat została poważnie ranna w zderzeniu autobusu z tramwajem. Spędziła ponad rok unieruchomiona w łóżku, lecząc się ze złamań kręgosłupa, obojczyka i żeber; poważnym uszkodzeniom uległa również miednica, bark i stopy. Była operowana ponad 30 razy, a w trakcie swojej rekonwalescencji zaczęła malować. Jej obrazy, głównie autoportrety i martwa natura, były w sposób rozmyślny naiwne w swej naturze, wypełnione kolorystyką i kształtami znanymi z meksykańskiej sztuki ludowej. W wieku 22 lat Kahlo poślubiła sławnego meksykańskiego muralistę, starszego o 20 lat Diego Rivierę. Ich burzliwy, żarliwy związek przetrwał zdrady, presję kariery, rozwód, ponowny ślub, biseksualne romanse Fridy; nie stanęło na przeszkodzie jej słabe zdrowie ani spowodowana wypadkiem bezpłodność Fridy. Frida powiedziała kiedyś: „Ucierpiałam w życiu w dwóch wypadkach. Jednym był tramwaj, który we mnie uderzył a drugim był Diego.” Tramwaj okaleczył ją fizycznie,

Frida Kahlo, Autoportret z małpami, 1943 olej na płótnie 81,5 × 63 cm The Jacques and Natasha Gelman Collection of Mexican Art, the Vergel Foundation and the Tarpon Trust © 2017 Banco de México Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico, D.F. / Artists Rights Society (ARS), New York Reprodukcja za zgodą Narodowego Instytutu Sztuk Pięknych i Literatury w Meksyku, 2017

tem, który znam najlepiej.” Stwierdziła również: „Urodziłam

Rivera emocjonalnie.

W ciągu swojego życia, Frida stworzyła około 200 obrazów, rysunków i szkiców związanych z jej życiowymi doświadczeniami, fizycznym bólem i emocjonalnym cierpieniem a także burzliwym związkiem z Diego. Ze 143 dzieł malarskich 55 to autoportrety. W 1953 roku, podczas pierwszej wystawy indywidualnej Fridy Kahlo w Meksyku (jedynej jaką w ciągu jej tyk napisał: „Nie sposób oddzielić życia i twórczości tej niezwykłej osoby. Jej obrazy są jej biografią.”

To spostrzeżenia zdaje się tłumaczyć dlaczego jej sztuka tak bardzo różni się od dokonań jej współczesnych. Kiedy otwierano jej wystawę, stan zdrowia Fridy był na tyle poważny, że lekarz zakazał jej wstawać z łóżka. Frida z kolei upierała się, że pójdzie na wernisaż – i postawiła na swoim. Przyjechała na otwarcie w karetce, za którą podążała ciężarówka z jej łóżkiem. Kiedy się w nim położyła, czterech mężczyzn wniosło ją na wystawę, do oczekujących gości.

Frida i Diego aktywnie udzielali się w meksykańskiej partii komunistycznej. Na początku 1954 r. Frida po raz ostatni pojawiła się publicznie, podczas ulicznej demonstracji zorganizowanej przez tę organizację. Zmarła wkrótce potem, 13 lipca 1954 roku, w wieku 47 lat.

Jej prochy złożono do prekolumbijskiej urny, którą zobaczyć można w „Niebieskim Domu”, który dzieliła z Riverą. Rok po śmierci Fridy, Rivera przekazał dom państwu, aby stworzono z niego muzeum. Diego Rivera zmarł w 1957 r.

12 lipca 1958 roku, „Niebieski Dom” otwarto oficjalnie jako Museo Frida Kahlo. n (Wykorzystano mat. prasowe organizatora)

22

Frida Kahlo, Autoportret jako Tehuanka lub Diego w moich myślach, 1943, olej na płycie pilśniowej 76x61 cm, The Jacques and Natasha Gelman Collection of Mexican Art, the Vergel Foundation and the Tarpon Trust © 2017 Banco de México Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico, D.F. / Artists Rights Society (ARS), New York

życia zorganizowano w jej rodzinnym kraju), miejscowy kry-

NOWOŚCI FONOGRAFICZNE

Fonograficzny rynek z zainteresowaniem wita dwie pierwsze płyty zrealizowane w wyniku współpracy Polskiej Orkiestry Sinfonia Iuventus z Warner Classics. Na jednej z nich prześwietny dyrygent Gabriel Chmura ze wspaniałym młodym zespołem prezentuje dwie tytułowe „Piąte Symfonie” – Symfonię f-moll op. 76 Mieczysława Wajnberga oraz Symfonię b-moll op. 100 Sergiusza Prokofiewa. Nagranie konfrontuje dzieła kompozytorów tworzących blisko siebie, w trudnych realiach Związku Sowieckiego, gdy silnie ograniczano autonomię artystów, ci zaś na różne sposoby o nią walczyli. Prokofiew i Wajnberg doświadczali i przychylności, i prześladowań ze strony władz; w swych dziełach dawali wyraz ustępstwom wobec krępujących doktryn oraz – na ogół aluzyjnie – się im przeciwstawiali. Historia oddała im sprawiedliwość, a prawdziwe piękno muzyki obu twórców okazało się ponadczasowe. Wolne C

od ideologicznych kontekstów ponurej epoki, zachwyca dziś słuchaczy całeM go globu. O ile sława Prokofiewa jest od dekad trwała i ugruntowana, o tyle

twórczość urodzonego w Warszawie, a od wojny mieszkającego w ZSRR MieY czysława Wajnberga dopiero w ostatnich latach przeżywa renesans, zwłaszCM

cza w kraju, z którego pochodził i który zawsze uważał za ojczyznę.

Kolejna płyta to „Muzyka polska na fortepian i orkiestrę”. Polskie koncertyMYfortepianowe epoki neoromantyzmu nie są liczne, a do tego większość z nichCY pozostaje zapomniana (także na skutek braku edycji wykonawczych). Sto-CMY sunkowo często prezentowany (i obecny także na omawianej płycie) „KonK

cert fortepianowy” a-moll Paderewskiego długo stanowił tu wyjątek. Dopiero w ostatnich latach można zauważyć wzrost zainteresowania tymi kompozycjami i nie do przecenienia są tu zasługi brytyjskiego pianisty i solisty omawianej płyty, Jonathana Plowrighta. Ów wirtuoz o olśniewającej technice ma też duszę śmiałego eksploratora nieznanego repertuaru; przywrócił salom koncertowym szereg utworów, w tym koncerty fortepianowe Stojowskiego, Melcera, Żeleńskiego, Zarzyckiego, ostatnio także Różyckiego. Uchodzi też za znakomitego interpretatora dzieł Paderewskiego, od którego rozpoczął swą wielką przygodę z muzyką polską. Podobne zainteresowania ma też dyrygent nowego nagrania, Łukasz Borowicz. Obaj artyści połączyli siły, by obok popularnego, stosunkowo wczesnego i pełnego młodzieńczej pasji koncertu Paderewskiego zaprezentować dzieło niemal zupełnie dziś nieznane, a niezwykle piękne i wartościowe: „Rapsodię symfoniczną na fortepian i orkiestrę” Zygmunta Stojowskiego. Ten neoromantyczny kompozytor studiował w Paryżu (m.in. u L. Delibesa, także J. Masseneta i C. Saint-Saënsa), pobierał też mistrzowskie lekcje fortepianu u Paderewskiego, z którym połączyła go wieloletnia przyjaźń i wspólnota emigracyjnych losów. Najwspanialsze sukcesy w rolach kompozytora, pianisty, przede wszystkim zaś ogromnie cenionego pedagoga, Stojowski odniósł w okresie czterech dekad pobytu w USA. Prezentowana na płycie „Rapsodia symfoniczna na fortepian i orkiestrę” powstawała w latach 1898–1900; swobodnie kształtowana forma o rysach epicko-heroicznych zachwyca bogactwem zmiennych nastrojów, barwnością orkiestracji (jej delikatny koloryt zdaje się echem studiów u paryskich mistrzów) oraz błyskotliwą wirtuozerią partii solowej, podporządkowaną jednak celom wyrazowym, nie samemu tylko popisowi. n pmac

NFM – instytucja kultury miasta Wrocławia współprowadzona przez / NFM – City of Wrocław institution of culture co-managed by:

Sponsorzy NFM / NFM Sponsors:

23

WYDARZENIE

ALFABET DIALOGU NAPISANY.

FESTIWAL ŁÓDŹ CZTERECH KULTUR 2017 Premierowe koncerty i spektakle. Głośne nazwiska: Andrzej Krakowski, Marta Ziółek, Robert Rumas.

Szaleńcza zabawa z yiddish Twist Orchestra na Starym Rynku, mieszanka brzmień od Oligarkh czy Dudu Tassa. Uniwersalne pytania w spektaklach „Ashes to Ashes” i „Czarnobylska modlitwa”. Polskość odbita w lustrze satyry kabaretu Pożar w burdelu. W przestrzeni miasta murale i koronki – instalacje artystyczne od streetartowej światowej czołówki. Ale też pytania o tożsamość Łodzi – odczytywanie miejskiej archeologii, spacery śladem historycznej wielokulturowości, spotkania i rozmowy. Festiwal Łódź Czterech Kultur odbędzie się w dniach 8–17 września 2017 roku. W tym roku ponad 30 propozycji.

Wszystkie te wydarzenia łączy wspólne hasło: „Alfabet Dialogu”, odwołujące się do rozpisania od nowa opowieści o nowoczesnym i otwartym mieście, czerpiącym siłę z różnorodności i wielokulturowości, która je zbudowała.

Festiwal to dziesięć dni wypełnionych propozycjami. Już pierwszego dnia – w piątek, 8 września, Robert Rumas odsłoni pierwszą część swojej autorskiej instalacji w przestrzeni Starego Rynku, a Łukasz Lach z towarzyszącymi mu muzykami w Studiu im. H. Debicha zaprezentuje „10 piosenek Boba Dylana”. Z kolei w przestrzeni WI-MA grupa LineAct zaprezentuje spektakl „Oplątane”, poświęcony włókniarkom – pracownicom dawnej fabryki na Widzewie. Tam też odsłonięty zostanie pierwszy festiwalowy mural autorstwa kolektywu Nomad Clan.

Pierwsza festiwalowa sobota to przede wszystkim dobra rodzinna zabawa i spora dawka muzycznych wrażeń na Starym Rynku. To tutaj rozegra się fabularna gra miejska w poszukiwaniu zaginionego kwartału i tu po raz pierwszy zaprezentowane zostaną „Złódzone piosenki”, opracowane przez cztery łódzkie formacje: Bielas i Marynarze, Lilu, Kożuch i Bałucka Kapela Podwórkowa. Wieczorem ze sceny najpierw popłynie szaleńczy twist w wykonaniu brytyjskiej grupy Yiddish Twist Orchestra, a potem niezwykła mieszanka brzmień od izraelskiej supergwiazdy o irackich korzeniach – Dudu Tassa & Kuwaitis. W tym czasie miłośnicy kabaretu politycznego mogą wybrać się do Teatru Muzycznego na spektakl „Ucieczka z kina Polskość” w wykonaniu Pożaru w burdelu i aktorów Teatru Polskiego w Warszawie z Andrzejem Sewerynem i Grażyną Barszczewską na czele. Wieczór zakończy odsłonięcie kolejnych dwóch murali – swoje prace zaprezentują Moneyless i Tellas.

24

Niedziela (10.09) to dzień festiwalowych premier: w Teatrze Nowym im. K. Dejmka zobaczymy taneczny spektakl „Is it Pamela/Inkarnacje” w reżyserii Marty Ziółek oraz koncert, w którym Masha Qrella i Kortez, po raz pierwszy zaprezentują swój wspólny projekt. Z kolei Teatr Arlekin przygotował dla najmłodszych niedzielną „Złotą Rybkę”, reżyserowaną przez Maję Garmulewicz W poniedziałek (11.09) w Centrum Dialogu im. Marka Edelmana odbędzie się konferencja „Archeologia śladu” z udziałem badaczy humanistów, którzy rozmawiać będą o Łodzi – mieście merkuriańskim i nowoczesnym, a zarazem zanurzonym w historii. Wieczorem w podwórku przy Młynarskiej 32, Yankel Band zaprezentuje piosenki „Z tancbudy Szai Magnata”, z kolei Know Hope, zaprezentuje efekty swojej street-artowej interwencji.

Wtorek to przede wszystkim mistyczna muzyka chasydów polskich w koncercie Symchy Kellera w Scenografii, a środa to początek trwającego do soboty cyklu spotkań z Andrzejem Krakowskim – uznanym reżyserem i scenarzystą oraz autorem książek o losach polskich Żydów, którzy rozwijali w Stanach Zjednoczonych przemysł filmowy: „Pollywood. Jak stworzyliśmy Hollywood” i „Pollywood. Uciekinierzy w raju. W ramach festiwalu będzie można zapoznać się bliżej ze wszystkimi obszarami działalności Krakowskiego. Spotkania odbędą się w Centrum Dialogu i Domu Literatury, natomiast w Narodowym Centrum Kultury Filmowej Andrzej Krakowski poprowadzi warsztaty scenariuszowe dla młodych filmowców.

Również w środę premiera „Antygony w Nowym Jorku” w reżyserii Andrzeja Szczytko. Podobnie jak większość teatralnych premier festiwalu, „Antygonę…” zobaczymy ponownie w pokazie popremierowym. Ale to nie koniec środowych emocji. Również w Teatrze Nowym obejrzymy przejmujący spektakl opowiadający o grozie Holokaustu „Ashes to Ashes” czyli „Z prochu powstałeś, w proch się obrócisz”.

W piątek (15.09) Republikański Teatr Dramaturgii Białoruskiej zaprezen-

Kolejnego dnia, w czwartek między innymi panel: „Reżim komunistycz-

tuje „Czarnobylską modlitwę”, spektakl w reżyserii Walerego Anisienki,

ny w polskiej i rosyjskiej pamięci” i podwójny koncert: L. Stad i Młynarski

zrealizowany na podstawie książki noblistki Swiatłany Aleksijewicz i mó-

plays Młynarski.

wiący o życiu po katastrofie. W klubie DOM piątkowe spotkanie z muzyką i energetyczna porcja dźwięków od rosyjskiego zespołu „Oligarkh”.

Tego dnia poznamy też mural Hyuro i koronkową instalację NeSpoon.

W sobotę „Wysocki. Powrót do ZSRR” Teatru Nowego Proxima z Krakowa, koncert w Cerkwi św. Olgi, przy Piramowicza 12 oraz odsłonięcie murali Opiemme i Kasi Breski.

Na zakończenie (17.09) gwiazdorski koncert „Cohen i kobiety” w klubie Wytwórnia z udziałem dwunastu czołowych polskich wokalistek. Odsłonięty zostanie również mural, stworzony według koncepcji Piotra Chrzanowskiego przez wszystkich artystów.

Tegoroczna edycja Festiwalu Łódź Czterech Kultur to również działania edukacyjne dla wszystkich łodzian. Dla najmłodszych przygotowano lekcje w Centrum Dialogu im. Marka Edelmana oraz muzyczno-ekologiczną zabawę w OFF Piotrkowska. Całe rodziny mogą się wybrać na wędrówki tropami wielokulturowej Łodzi. Do współpracy przy ich organizacji poproszono: parafię prawosławną i Gminę Wyznaniową Żydowską, a także łódzkie muzea: Centralne Muzeum Włókiennictwa, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, a także Muzeum Miasta Łodzi, w których uczestnicy festiwalu zagoszczą przez dwa festiwalowe weekendy.

Organizowany od piętnastu lat Festiwal Łódź Czterech Kultur odwołuje się do wielokulturowych korzeni miasta, które przez lata było tyglem kultur i narodowości – wielonarodowym ośrodkiem przemysłowym w samym sercu Polski. Ideą festiwalu jest budowanie pomostu pomiędzy historią a teraźniejszością oraz wskazywanie dróg do harmonijnego współżycia różnych nacji bez względu na historyczne obciążenia. Narzędziem do realizacji tego zadania jest sztuka, która posługuje się uniwersalnym językiem i buduje więzi bez uprzedzeń, stwarzając perspektywę na całe pokolenia. Organizatorem festiwalu jest Centrum Dialogu im. Marka Edelmana. n fot. archiwum festiwalu

25

POSTAĆ

Glenn Gould dla młodych

Piszę ten felieton w czasie, gdy ledwo co skończył się Festiwal w Dusznikach Zdroju, a już trwa „Festiwal Chopin i jego Europa”. Czas biegnie może nie tyle szybko, co konsekwentnie. Pianiści pochylają się nad klawiaturami, tworzą kolejne wersje tej samej muzyki. Martha znowu odwołała koncert, a ja chciałbym przypomnieć pewnego Kanadyjczyka, którego Chopin nudził.

LEsZEK KAsPRZyK

dentom Konserwatorium w Toronto „zdobądźcie się na samotność, kontemplacja jest stanem łaski”. Jednakże w tym momencie, biorąc pod uwagę czytających ten tekst młodych ludzi muszę zrobić pewną woltę. Widząc znie-

O ile rocznice są okazją, by tę czy inną postać przypomnieć, to fenomen

chęcenie w oczach i nie po to by im się przypodobać, chciałbym tylko po-

Glenna Goulda opiera się temu zabiegowi. W tym roku przypadają dwie

wiedzieć, że mógłby to być znakomity kompan w tym fejsbukowym świecie.

związane z nim rocznice: 85. rocznica urodzin i 35. rocznica śmierci. Żył 50

Tym sposobem przechodzimy od Bacha do mediów społecznościowych. I na

lat, ale z pewnością w świadomości ludzi będzie istniał znacznie dłużej. Taki

tym nie koniec. Glenn Gould był człowiekiem mediów, w latach sześćdziesią-

wiek osiągają niektórzy idole popkultury. Takich zbuntowanych pianistów już

tych występował w telewizyjnym talk show. Z Bruno Monsaingeonem zreali-

chyba nie ma, tym bardziej, że bunt Goulda nie był tylko pustym gestem nie-

zowali wiele filmów o muzyce. Stefan Rieger w swej świetnej książce „Glenn

zgody. Pierwsze recitale pianistyczne dał w 1947 roku. Pierwsza płyta, którą

Gould czyli sztuka fugi” przytacza słowa artysty „jestem kanadyjskim kompo-

nagrał w 1955 roku, „Wariacje Goldbergowskie” J.S. Bacha, przyniosła mu

zytorem, człowiekiem mediów i pisarzem, który w chwilach zatracenia grywa

sławę. W ciągu ośmiu lat osiągnął szczyty. Po kolejnych dziewięciu, w 1964

na fortepianie”. Polecam wszystkim tę książkę, co i dla mnie jest zbawienne,

roku zapowiedział, że już publicznie nie wystąpi. W tym czasie doradzał stu-

bo nie pozwoli mi na nieuprawnione, ciągłe cytowanie.

26

Wracam więc do fejsbuka, dla Goulda jeszcze niedostępnego. Artysta był świetnym rozmówcą i w czasach gdy można było komunikować się telefonem, robił to do granic możliwości. Oczywiście nie do granic możliwości swoich, tylko słuchaczy. Cierpiąc na bezsenność wydzwaniał do swoich znajomych, nie tylko by rozmawiać. Potrafił im czytać całe książki lub śpiewać opery. Jednak gdyby miał ten komunikator, nie doczekalibyśmy się linków, czy też innych odnośników. Daleki był od bezwiednego przesyłania informacji. Nawet takiego geniusza muzyki jak Mozarta, wiele razy potraktował w niewybredny sposób. Nie przeszkodziło mu to jednak nagrać wszystkie jego utwory. Ci, których cenił bardziej, nie mieli takiego szczęścia. Gdy nagrywał płyty, jego ingerencja w zapisany materiał była bardzo duża. Setki cięć, aż utwór był bliski ideału, ideału w skali Goulda. Podobnie rzecz się miała z filmami i audycjami radiowymi. Pamiętajmy jednak, że z jednej strony był to muzyk obdarzony słuchem absolutnym i fenomenalną pamięcią, którego moglibyśmy posądzać o chłodną kalkulację, a z drugiej pianista siedzący przy instrumencie na rozklekotanym krzesełku i pomrukujący w trakcie nagrań. Posługując się współczesną terminologią, był singlem. Czuł się bardzo dobrze w towarzystwie kobiet, zdecydowanie lepiej niż wśród mężczyzn. Kobiety traktowały go

swego majątku przekazał Towarzystwu Zwalczania Okrucieństwa wobec

z wzajemnością, a czasami aura, która była wokół artysty przemieniała się w zauroczenie. Mimo tego nigdy nie związał się z kobietą. Najbliż-

Zwierząt.

Udało mi się do końca felietonu o muzyku nie wspomnieć o muzyce,

sza mu osoba, kuzynka Jessie Greig tak odpowiadała o kobietach w życiu

o jego grze. Chciałem tylko pokazać, że ktoś kto jest już legendą w mu-

Glenna: „współczułabym kobiecie, która by za niego wyszła, gdyż tak na-

zyce klasycznej może być bardzo bliski nam wszystkim. Warto, choćby na

prawdę ożeniony był z muzyką”. Gdy ktoś w sposób natarczywy dopyty-

smartfonie, znaleźć na YouTube któryś z filmików Glenna Goulda, a gdy

wał się o seks w jego życiu, odpowiadał „moją ekstazą jest muzyka”.

przyjdzie odpowiedni czas posłuchać z płyty co miał do powiedzenia. Zo-

Wspomniany już wcześniej Stefan Rieger cytuje w swojej książce o Goul-

baczycie, że ktoś kto urodził się 85 lat temu jest nam bardzo bliski i to że

dzie słowa francuskiego filozofa, Henri Laborit’a, które być może tłuma-

nie żyje od 35 lat nie stawia go w sytuacji spiżowego posągu. Oprócz mu-

czą tę sytuację:

zyki jego pasją była również gra na giełdzie, która przyniosła spory mają-

„Uciec można na wiele sposobów. Niektórzy używają narkotyków. Inni

tek. Jak widać jedno nie wyklucza drugiego. Toronto, miasto, w którym się

uciekają w psychozę. Są tacy, którzy wybierają samobójstwo. Dla innych

urodził i zmarł w 1992 roku, w dziesiątą rocznicę śmierci, otwiera super-

ucieczką jest samotne żeglowanie. Ale jest jeszcze być może jeden spo-

nowoczesne Glenn Gould Studio. W 1977 roku Amerykanie wysłali w ko-

sób: uciec w inny świat - świat wyobraźni. Ryzyko, aby ktoś nas tam ści-

smos dwie sondy, Voyager I i II, z misją prowadzenia badań naukowych.

gał, jest niewielkie...” Uciekajmy więc w sztukę, w wyobraźnię, miejmy in-

Na ich pokładzie znalazł się też przekaz dla istot pozaziemskich w postaci

nym coś do powiedzenia. Same lajki nie załatwiają sprawy. Glenn Gould

miedzianej płytki na której był wizerunek kobiety i mężczyzny, wzory ma-

jest dla mnie takim „ekologicznym” buntownikiem. Nie milczał w zacięto-

tematyczne, przemówienia polityków, śpiew wielorybów oraz nagranie

ści, nie palił papierosów, nie szukał natchnienia w alkoholu, nie pozował

Preludium i Fugi C-dur Jana Sebastiana Bacha w wykonaniu Glenna Gou-

na macho. Grał i ciągle miał coś do powiedzenia, do przekazania. Miał

lda. Od wystrzelenia sond minęło 40 lat, co na kosmicznym zegarze jest

też bardzo ludzką cechę: kochał zwierzęta, a nawet twierdził, że woli je

bardzo małą wartością, ale może już ktoś słucha tej muzyki. n

od ludzi. Nie poprzestał na stwierdzeniach, w testamencie dużą część

fot. materiały prasowe Sony Music

27

POSTAĆ

Bogdan Dziworski

Bogdan Dziworski - operator i reżyser filmów dokumentalnych, fotograf. To tylko jedne z licznych pól, na których Bogdan Dziworski realizuje się jako twórca. Mają one jednak wspólny mianownik: z pozoru prostą umiejętność obserwacji.

Marek Bebłot: - Kiedyś w wywiadzie powiedział Pan wprost „ja wy-

fii, ale również przy realizacji moich filmów. Patrzeć i podpatrywać lu-

chodzę od rzeczy najprostszych, od patrzenia”, dlatego chciałbym

dzi. Podpatrzona sprawa zawiera wiele prawdy w sobie, nie da się jej

zapytać, co Pan widzi? Jaki świat nas otacza? Żyjemy w rozgadanym

wyinscenizować, ta prawda jest najcenniejsza dla mnie. Trzeba być

wizualnie świecie, gdzie tu miejsce na ład, kompozycję, mądrość?

przygotowanym na każdą chwilę i tę chwilę łapać. Kłania się tutaj Car-

Bogdan Dziworski: Patrzeć można, trzeba jeszcze widzieć. To patrze-

tier-Bresson, było minęło, nie ma i nie powtórzy się. Sprawa patrzenia

nie jest we mnie zakodowane i korzystam z tego nie tylko w fotogra-

jest sprawą najważniejszą.

- Od 1965 r. zawodowo „obserwuje” Pan ludzi, jest Pan absolwentem Wydziału Operatorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi. Proszę powiedzieć, czy ludzie zmienili się w przeciągu ostatnich pięćdziesięciu lat?

Co nas otacza?

Ludzie zmienili się niesamowicie, to widzi Pan po zdjęciach. Inna jest aura, kostiumy są inne, zachowanie jest inne. Ten świat poszedł niebywale do przodu. W tej chwili nie interesuje mnie podglądanie tego typu rzeczy, ja to robiłem w innych latach. Zdjęcia z tamtego czasu są świadectwem tamtej epoki. Świat obecnie jest tak inny, że przestał mnie interesować, nie wracam już do tego tematu. Teraz zajmuję się czymś innym.

- Swoim zdjęciom nie nadaje Pan tytułów, nie dopowiada tekstem. Jednym słowem, nie ułatwia ich odbioru.

Nie nazywam zdjęć, nie określam ich poprzez słowo, tylko daję widzowi do zrozumienia, że może to różnie interpretować i odbierać na

28

swój sposób. Ja podpisuję zdjęcie jedynie datą i miejscem zdarzenia.

W podobny sposób robię to w filmie, są one bez komentarza, ograniczam ten komentarz, by dać widzowi czas do refleksji, do namysłu i interpretacji.

- Gdy patrzę na Pańskie zdjęcia doznaję dziwnego uczucia: słyszę jak ludzie uchwyceni w kadrze szepczą, ich spojrzenia są wymowne. Podobnie jak niegdyś w niemym kinie. Czy fotografia musi krzyczeć? Często prawdziwy dramat rozgrywa się w ciszy.

Krzyczeć można, ale można również operować w strefie szarej. Nie krzyczeć, ale mieć duże podteksty. Czasami są zdjęcia bardzo efektowne, ale czasami zdjęciem mniej efektownym może Pan więcej przekazać. Tutaj nie należy kombinować, bo gdy tak zaczynamy robić, to już przegrywamy. Ja nie kombinuję, słucham swojej intuicji, która mi coś podpowiada i korzystam z tego.

- Wspomniał Pan o Cartier-Bressonie i przychodzi mi na myśl jego sposób pracy. Po zrobieniu zdjęć Bresson ich nie poprawiał, np. nie zmieniał kadru, nie stosował zabiegów fotograficznych. Obecnie mamy Photoshopa i inne programy do fotoedycji. Jak to wygląda u Pana?

U mnie Photoshop odpada, bo gdy Pan go użyje, to traci Pan wiarygodność. Jak idzie się tą drogą, to już się przegrywa. Przy filmie też ograniczam tzw. triki. Staram się kręcić jak najbardziej naturalnie.

- Pana ulubionym tematem jest sport, zmaganie się człowieka z materią? Z kim człowiek z Pana filmów walczy?

Jak w sporcie, ze wszystkim. Ja nie określam z czym, ja nie pokazuję czy walczy z chorobą, czy z kontuzją. Zna Pan to słynne zdanie, że „jedno zdjęcie jest warte więcej niż tysiąc słów”. Można dużo mówić, a wystarczy jedno zdjęcie, które zastąpi cały potok słów. Tutaj widzę wielką przewagę fotografii nad filmem. W filmie jest określony czas i trzeba się w nim zmieścić, określić i się wypowiedzieć. W fotografii pokazuje Pan jakąś rzecz plakatową i widz już wie dokładnie o co chodzi. To jest bardzo trudne, bo w życiu takich zdjęć można zrobić tylko kilka. To nie jest łatwe, ale to jest najwyższy poziom patrzenia.

- Dlaczego nie fotografuje Pan pięknych widoków, nie tworzy estetyzujących obrazów?

Widoki też są dobre, ale mnie to nie kręci. Są ludzie, którzy to robią znakomicie i ja nie wchodzę w tę dziedzinę. Ja pracuję z człowiekiem.

Widokami się nie zajmuję i nie będę się nimi zajmował. Chociaż w mojej najnowszej książce są widoki, ale traktuję je jako przerywnik, oddech dla serii moich zdjęć.

- Jaką rolę odgrywa w Pana filmach dźwięk? Czy muzyka nie zawłaszcza obrazu?

I tak i nie. Czasami cisza jest mocniejsza od muzyki. Zrobiłem film o Stalinie i dałem tam muzykę i muzyka niestety zawłaszczyła mi obraz. Ale jest też taka sprawa, że muzyka prowadzi, ciągnie do przodu akcję.

- W 1985 roku wyreżyserował Pan we Francji film „Hommage à Beksiński”, teraz trwają prace nad filmową biografią Andy’ego Warhola. Najpierw jednak Beksiński, dlaczego on?

To jest błąd, ja nie robię filmu biograficznego, ja robię film, w którym się ścieram z Warholem. O filmie „Hommage à Beksiński” jest taka rozmowa Piotra Dmochowskiego z samym Beksińskim na mój temat.

Ja w tym filmie starłem się z Beksińskim.

29

- Z pochodzenia jest Pan Łemkiem, tak jak Andy Warhol. Czy szukanie własnych korzeni było inspiracją do stworzenia filmu o Warholu?

To był też powód. Robię film „Andrew Warhola, Moja Fabryka” na jego 90. urodziny. Warhol budował fabrykę w Nowym Jorku, a ja tę fabrykę buduję tutaj, u siebie. Nie jest to więc sprawa biograficzna, ale sprawa widzenia świata. To będzie o wiele ciekawsze, bo filmów o Warholu było masę, a ten będzie na pewno inny. Takiego filmu jeszcze nie było. Film robię już trzeci rok, a będę go robił jeszcze kolejny rok, bo to nie jest proste zderzyć się z takim twórcą. Dwa lata budowałem rekwizyty do tego filmu. To nie jest taki film o Warholu, który ot, robię w dwa tygodnie. Ja nie robię filmu o jego twórczości, czy też gdzie się urodził, nie. Ja robię film o tym gdzie ja się urodziłem i jak ja jego widzę. Tu dochodzą jeszcze inne powiązania. Moja babcia wychowywała Nikifora. Film będzie o mnie, o Warholu, o Nikiforze, itd.

- Nie będę drążył dalej tego tematu, Pan wypowie się najlepiej o tym w swoim filmie. Nam pozostaje jedynie czekać. Przed nami wystawa Pańskich fotografii w Leica 6×7 Gallery w Warszawie o tytule „f/5.6”. Nasza rozmowa ukaże się kilka dni przed wernisażem.

Tak, wystawa będzie miała swój wernisaż 7 września, a później ta wystawa idzie w Polskę i świat. To wydarzenie jest powiązane z książką o tytule „f/5.6”.

- Jedna z Pana poprzednich wystaw miała tytuł „1/250 sek” teraz jest „f/5.6”. Jaki jest związek tych dwóch terminów fotograficznych?

To są optymalne warunki, na których pracuję.

- Zadam banalne pytanie: czy Pana przekonuje ten sprzęt cyfrowy jakim posługują się obecnie fotografowie?

Ja pracuję na negatywie i na polaroidach. Przed naciśnięciem spustu aparatu trzeba się zastanowić, a nie bezmyślnie wyzwalać migawkę, jak to niektórzy robią. Ja zużywam bardzo mało materiału, po co mi więc cyfra?

- W numerze 3/2017 ArtPost pisaliśmy o 70-leciu istnienia „Magnum Photos”. Proszę opowiedzieć jak wyglądało Pana spotkanie z współtwórcą tej grupy - Henri Cartier-Bressonem? Dlaczego nie chciał Pan wstąpić do „Magnum”?

Ja się z nim nie widziałem, natomiast korespondowałem. Bresson znał moje zdjęcia i mi doradzał. Jeśli chodzi o spotkania, to miałem dużo spotkań z Richardem Avedonem, Robertem Frankiem. Cartier-Bresson był wybitnym fotografem, ale także filmowcem i doradził mi bym nie zaniedbał filmu. Moje zdjęcia są bardzo bliskie fotografiom Bressona, dlatego miałem z nim bardzo dobrą nić porozumienia. Mógłbym być członkiem „Magnum”, ale z perspektywy czasu chyba lepiej, że robię filmy, a fotografią zajmuję się trochę na uboczu. Bresson słusznie mi doradził. n fot. Bogdan Dziworski

Leica 6×7 Gallery Warszawa prezentuje wystawę Bogdana Dziworskiego „f/5.6” 08.09 - 22.10.2017

30

6x7 Leica Gallery Warszawa Wywiad z Rafałem Łochowskim

6x7 Leica Gallery Warszawa - Elliott Erwitt exhibition 2013

MIEJSCA

Marek Bebłot:- Leica 6x7 Gallery Warszawa jest jedną z trzyna-

ki Leica zawiązali sieć galerii, do której w kolejnych latach dołączyli

stu galerii na świecie firmowanych przez markę Leica. Jak do

nowi członkowie. Nasza galeria jest inicjatywą prywatną, prowadzoną

tego doszło, że wybór padł na Polskę?

przeze mnie, moją żonę, grupę przyjaciół i współpracowników, która

Rafał Łochowski: Jako człowiek zawodowo związany z Leica Came-

na mocy kontraktu dzieli nazwę z firmą Leica, natomiast nie jest przez

ra, 8 lat temu postanowiłem otworzyć własną galerię, która zajmo-

nią w żaden sposób finansowana. Program galerii również nie jest

wałaby się fotografią artystyczną. Wiedziałem, że na świecie istnie-

nam przez Leikę narzucany. Chciałbym tutaj zwrócić uwagę, że peł-

je takie przedsięwzięcie jak Leica Gallery, i że taka nazwa nobilituje,

na nazwa galerii brzmi Leica 6x7 Gallery Warszawa. W Polsce na-

może w czymś pomóc, ułatwi mi również nawiązanie kontaktów. Za-

zwa „Leica Gallery Warszawa” bardzo nam pomaga, poza granicami

proponowałem firmie Leica, że galerię którą otwieram mógłbym na-

jesteśmy postrzegani jako „6x7 Gallery Warszawa”. Prowadzimy dzia-

zwać Leica Gallery. Zaakceptowali bez zastrzeżeń moją propozycję i

łalność zbliżoną do impresariatu, organizujemy naszym artystom wy-

tutaj chcę zaznaczyć, że wtedy, czyli w 2009 roku, nie było jeszcze

stawy na świecie, pokazujemy się na targach i różnego rodzaju impre-

sieci galerii Leica.

zach. Najbliższy event światowy, na którym będziemy pokazywać na-

W 2012 roku w Berlinie miałem zaszczyt uczestniczyć w spotkaniu,

szych artystów, Targi Photo Fever w podziemiach Luwru, odbędą się

wówczas pięciu „galerzystów” z całego świata, którzy pod egidą mar-

w listopadzie.

- Fotografia to szerokie pojęcie, jakiego typu fotografię preferuje Pan w swojej galerii?

Nasza galeria zajmuje się tym wycinkiem fotografii, który nosi miano fotografii artystycznej. Nie interesuje nas raczej reportaż, fotografia dokumentacyjna, modowa, ślubna czy jakakolwiek inna. Oczywiście fotografia artystyczna wywodzi się z dokumentu. Pierwsze wystawy, 6x7 Leica Gallery Warszawa - Jacob Sobol 2013

które organizowaliśmy były stricte dokumentalne. Nadal, raz czy też

32

dwa razy w roku organizujemy wystawę związaną z dokumentem, czego najlepszym przykładem jest zaplanowana na wrzesień wystawa Bogdana Dziworskiego, która ma cechy zarówno fotografii artystycznej jak i dokumentalnej. Podobnie było z wystawą „Vivian Maier, czy Steve’a McCurry, który uważany jest z jednej strony za reportażystę, a z drugiej strony za uznanego światowego artystę. Te światy się przenikają, ale dla nas pierwiastek artystyczny jest najważniejszy.

Krótko mówiąc, program naszej galerii to promocja polskiej fotografii artystycznej. Wystawy fotografów światowych, to wystawy poza programowe. Są one dla nas bardzo ważne i organizujemy je po to,

żeby pokazać polskiej publiczności najistotniejsze nurty w fotografii światowej. To co jest dla nas najistotniejsze, to pokazywanie tego co się dzieje w polskiej fotografii.

- Wydajecie albumy, prowadzicie działalność popularyzującą fotografię artystyczną, czyli wychodzicie daleko poza standardowe wyobrażenie o galerii fotografii. Proszę nam przybliżyć skalę Waszych działań.

To co robimy jest tym, czym powinna zajmować się każda galeria. Na świecie galerie oprócz pokazywania wystaw organizują spotkania autorskie, wydają książki, prowadzą sklepy, w których można kupić np. gadżety związane z fotografią. Jeżdżą ze swoimi fotografami na targi.

My nie odkrywamy Ameryki, taki jest standard.

- Co trzeba zrobić, by mieć wystawę w Leica 6x7 Gallery?

Trzeba się do nas zgłosić, przysłać portfolio i uzbroić się w cierpliwość.

Obecnie program galerii jest ustalony z wyprzedzeniem dwóch lat. Jeśli chodzi o polskich artystów, najistotniejsza jest jakość wypowiedzi

6x7 Leica Gallery Warszawa - Paweł Bogumił 2016

artystycznej. Każdy projekt, którym mielibyśmy się zająć musi być wy-

niem zdjęć Bogdana Dziworskiego i obecna wystawa oraz książka jest

powiedzią artystyczną, przy czym preferujemy projekty premierowe,

zwieńczeniem tej sześcioletniej pracy z artystą. Projekt „f/5.6” to pod-

które nigdy w Polsce nie były pokazywane. Czasami ten dwuletni ter-

sumowanie dotychczasowej działalności fotograficznej Dziworskie-

min oczekiwania bardzo dobrze służy artystom, gdyż ich prace są do-

go oparte na wnikliwej znajomości jego twórczości. Prócz najbardziej

skonale przygotowane.

znanych i lubianych zdjęć z dorobku artysty pokażemy również takie zdjęcia, które do tej pory nie funkcjonowały w ogólnym obiegu. Bog-

- Najbliższa wystawa, której jest Pan kuratorem, będzie po-

dan Dziworski przez 50 lat pracy fotograficznej zajmował się różny-

święcona twórczości Bogdana Dziworskiego. Czego możemy

mi tematami. Fotografia uliczna i reportażowa jest tutaj oczywista, ale

się spodziewać?

starał się również zmierzyć z aktem, uwielbiał robić zdjęcia swojej ro-

Nad wystawą Bogdana Dziworskiego, którą pokażemy we wrześniu,

dzinie. Dlatego zarówno na wystawie jak i w albumie, który przy okazji

pracujemy od 2011 roku. Nasz pierwszy kontakt zaowocował wysta-

wystawy publikujemy, chcielibyśmy zaznaczyć również i te nurty jego

wą „Podchody i inne gry towarzyskie” i była to wystawa o miłości. Od

działalności. n

6x7 Leica Gallery Warszawa - Tomasz Wysocki 2015

tego czasu zajmujemy się katalogowaniem, przeglądaniem i opisywa-

33

BILETY.NOWYTEATR.ORG TERAZ BILETY ONLINE!

SEZON 2017/18 PREMIERY 1.09 MICHAŁ ZADARA 15.11 KRYSTIAN LUPA 8.02 KRZYSZTOF GARBACZEWSKI 22.03 ANNA KARASIŃSKA 14.06 KRZYSZTOF WARLIKOWSKI

Najbliższe spektakle: 7-10, 14-17 września 2017 Legendarny, założycielski dla Nowego Teatru, spektakl Krzysztofa Warlikowskiego.

Prezentowany na prestiżowych scenach w Europie, Chinach, Brazylii, Korei.

Obsada: Magdalena Cielecka, Ewa Dałkowska, Małgorzata Hajewska-Krzysztofik, Maja Ostaszewska / Anna Radwan, Magdalena Popławska / Jaśmina Polak, Anna Radwan / Dorota Kolak, Andrzej Chyra, Bartosz Gelner, Wojciech Kalarus, Marek Kalita, Zygmunt Malanowicz, Piotr Polak, Jacek Poniedziałek, Maciej Stuhr Muzycy: Paweł Bomert, Piotr Maślanka, Paweł Stankiewicz, Fabian Włodarek Patronat medialny

GOŚCIE 22-23.09 PHILIPPE QUESNE 19-20.10 VINCENT MACAIGNE 24-25.11 MILO RAU ORAZ TANIEC MUZYKA WYSTAWY EDUKACJA Partnerzy

dodatek

do dwumiesięcznika ArtPost

S

T

Y

L

E

www.artpost.pl facebook.com/melomanstyle

Stanisław Barańczak słucha arcydzieł

elinsAudio

Patti Smith

Patti SMITH: „Tańczę boso” Po książkach Laurie Anderson i Boba Dylana w Biurze Literackim uka-

„Tańczę boso” to zapowiedź dużej książki, jaką Biuro Literackie i Filip

zują się przekłady piosenek poetyckich Patti Smith. Ekskluzywnie wy-

Łobodziński planują opublikować w 2018 roku. W tegorocznej publi-

dany limitowany zbiór „Tańczę boso” z tłumaczeniami Filipa Łobodziń-

kacji znaleźć można przekłady i rękopisy takich piosenek jak: „Gloria”

skiego uzupełniają portrety autorki wykonane przez Franka Stefankę

(1975), „Ląd” (1975), „Elegia” (1975), „Sikam do rzeki” (1976), „Roc-

oraz rękopisy jednej z najważniejszych artystek w historii rocka, która

k’n’rollowy murzaj” (1978), „Tańczę boso” (1979), „Kruki” (1996),

jednak uważa siebie przede wszystkim za poetkę. W wywiadzie udzie-

„Śmierć śpiewa” (1997) oraz „Banga” (2010). Publikacja wydana

lonym Annie Gacek, który otwiera najnowszy numer biBLioteki, Patti

z okazji koncertu artystki w Dolinie Charlotty (13 sierpnia) dostępna

Smith mówi m.in.: „uwielbiam dziewiętnastowiecznych poetów, zdję-

jest w księgarni internetowej poezjem.pl, a jej wyłącznym dystrybutorem jest OSDW Azymut. n

cia, muzykę z tamtych czasów”.

Zdaniem Filipa Łobodzińskiego: „Smith jest świadoma śladu, jaki zostawia za sobą oraz śladów, po których stąpa. W czasach, gdy chodziła do szkoły podstawowej, Rimbaud już był w programie nauczania.

Z punktu widzenia młodej kontestatorki należał do próchniejącego spadku po starych czasach. Ale Smith wiedziała, że diamentów się nie wyrzuca, bo diamenty są wieczne. Są i piękne, i przydatne (czym lepiej wyciąć dziurę w szklanym suficie?). Dlatego nawołuje, by „lecieć Rimbaudem”, jak Jacek Kaczmarski „poleciał Grzesiukiem”.

Patti Smith popularność zyskała już za sprawą debiutanckiego albumu „Horses” (1975). Później ukazały się m.in. „Easter” (1979), „Gone Again” (1996), „Gung Ho” (2000), „Trampin” (2004), „Banga” (2012).

Napisała kilkanaście książek prozatorskich i poetyckich, m.in. „Seventh Heaven” (1972), „Woolgathering” (1992), „Just Kids” (2010). Jej wiersze przetłumaczono na kilkadziesiąt języków. W 2005 roku została odznaczona Orderem Sztuki i Literatury przez francuskiego ministra kultury, a dwa lata później przyjęto ją do Rock and Roll Hall of Fame.

Ważnym uzupełnieniem książki są piękne portrety Patti Smith wykonane przez Franka Stefankę, z którym poetka przyjaźni się od czasów szkolnych. Stefanko zaczął robić zdjęcia, gdy ta była jeszcze początkującą artystką na przełomie lat 70. i 80. Jego zdjęcia znalazły się m.in. na okładkach płyt Bruce’a Springsteena czy zbiorowego wydania Patti Smith „The Arista Years”, obejmującego nagrania z lat 1975–2000.

Wielkim sukcesem była jego wystawa „Bruce Springsteen: Troubadour of the Highway”, która w latach 2002–2004 podróżowała po Stanach Zjednoczonych.

36

S

T

Y

L

E

wzmacniacze stereo … Dźwięk, który usłyszysz… zapraszają na sesje odsłuchowe. Ponadto, producenci nierzadko zgadzają się na wypożyczenie, nawet wysokiej klasy urządzeń, aby wypróbować je w warunkach docelowych. Warto wziąć też pod uwagę to, że taka indywidualna sesja odsłuchowa daje częstokroć bezcenną okazję rozmowy z producentem, czy z kompetentnym sprzedawcą, która może naprowadzić nas na właściwą drogę. Kluczem do obustronnej satysfakcji jest rozpoznanie nie tylko możliwości finansowych potencjalnego klienta, ile poznanie jego muzycznych preferencji i wrażliwości na jakość dźwięku.

Dowodem na to niech będzie producent wzmacniaczy elinsAudio, u którego można nie tylko usłyszeć dźwięk, ale także mieć wpływ (oczywiście w pewnym zakresie) na konfigurację sprzętu. Tylko wyjątkowe firmy tak podchodzą do klienta. Dla właścicieli elinsAudio sytuacja jest oczywista, gdyż trafiają do nich wyłącznie wyjątkowi klienci. Z reguły mają jasno sprecyzowane oczekiwania, a ich podstawą jest duża wyobraźnia i wiedza muzyczna.

Jak pokazało doświadczenie elinsAudio, wymagający klient może być inspiracją do doskonalenia produktów. Swego czasu, zasugerowano Na łamach naszego czasopisma (ArtPost 2/2017) szeroko opisywali-

właścicielom, że choć jakość dźwięku z oferowanych wzmacniaczy jest

śmy sprzęt audio dla tych, którzy chcą słyszeć więcej. Każdy z nas ina-

doskonała, to komfortowym rozwiązaniem z punktu widzenia audio-

czej odbiera dźwięk, a im bardziej wrażliwi jesteśmy, tym bardziej dba-

fila - użytkownika byłoby wprowadzenie sterowania urządzeniem za

my o jakość muzyki, której słuchamy. Nie zawsze możemy obcować z muzyką na żywo, dlatego dobrym rozwiązaniem dla szczególnie wymagających są najwyższej jakości urządzenia audio. Porównując to do sytuacji, gdy muzyk - solista poszukuje odpowiedniego instrumentu, to chce się on w pełni wypowiedzieć, a audiofil chce w pełni usłyszeć tę wypowiedź. Występuje tu wspólny mianownik - wybór instrumentu i wybór urządzenia. Najwybitniejsi muzycy nie grają na seryjnych instrumentach, nie biorą, na przykład, pierwszego z brzegu fortepianu, lecz wybierają czasami bardzo długo, poszukując właściwego brzmienia, odpowiedniej barwy dźwięku. Nie ma przesady w stwierdzeniu, że sprzęt audio podlega podobnym wyborom. Oczywiście mówimy tutaj o urządzeniach najbliższych naszej wrażliwości, naszemu odbiorowi muzyki - obszernie omówiliśmy tę kwestię poprzednio i zachęcamy do lektury.

Teraz chcielibyśmy pochylić się nad kwestią wyboru. Najwłaściwszym sposobem na dokonanie trafionego zakupu jest wypróbowanie urządzenia w salonie odsłuchowym firmy specjalizującej się w sprzedaży sprzętu hi-end, bądź u jego producenta. Ta druga ewentualność dotyczy przede wszystkim niewielkich przedsięwzięć, które coraz częściej

S

T

Y

L

E

37

pomocą pilota. Jak pokazuje współczesna rzeczywistość, zdalne stero-

Zastosowanie bezkompromisowego systemu sterowania drabinki rezy-

wanie urządzeń elektronicznych jest powszechnym standardem, jed-

storowej za pomocą silnika krokowego nie tylko pozwoliło pokonać ist-

nakże w branży urządzeń hi-end wiąże się z pewnym istotnym proble-

niejącą barierę techniczną, lecz także pokazało wyjątkowe podejście do

mem. Otóż posługiwanie się zwykłym pilotem ingeruje w jakość od-

realizacji zamówień dla wyjątkowych klientów. Jak widać, tej klasy urzą-

twarzanego dźwięku. Celem konstruktorów z elinsAudio stało się więc

dzenia podlegają bardzo głębokiej i rygorystycznej ocenie, zatem nie

znalezienie projektu takiego systemu zdalnego sterowania, który po-

ma tu miejsca na niedociągnięcia, o czym elinsAudio doskonale wie.

zwoliłby na zachowanie doskonałej jakości dźwięku i zapewnienie ide-

Warto powrócić do jeszcze jednej, bardzo istotnej cechy, która wy-

alnego odbioru muzyki.

różnia sprzęt hi-end – możliwości indywidualnej konfiguracji. elinsAudio jest przygotowana na takie sytuacje i zawsze chętnie współpracuje z klientem przy każdym zamówieniu. Skoro bowiem świetny krawiec szyje garnitur na miarę, to dlaczego sprzęt hi-end nie miałby być dostosowany do indywidualnych oczekiwań odbiorcy?

Wzmacniacze stereo CONCERTO i MILLE zapewniają moc pozytywnych emocji oraz potrafią sprostać oczekiwaniom nawet najbardziej wymagających koneserów dobrego dźwięku. Jeśli poszukujemy w muzyce czegoś więcej, rozkładamy melodię na poszczególne dźwięki, brzmienia i akcenty, trafiliśmy pod właściwy adres. Kupując wzmacniacze elinsAudio śmiało można powiedzieć, że ta polska marka stanowi odpowiedź na oczekiwania coraz większej grupy miłośników dobrego brzmienia w naszym kraju i za granicą. Patrząc z perspektywy klienta, możemy być pewni nie tylko fachowej obsługi, lecz również komfortowych warunków, w których przetestujemy dane urządzenia, oraz indywidualnego podejścia. Niemożliwe jest zapewnienie sobie muzyki na żywo w każdej chwili. Czy można jednak stworzyć w domowym zaciszu własną salę koncertową? Owszem, odpowiedź brzmi – manufaktura elinsAudio. n www.elinsaudio.com

Stanisław Barańczak słucha arcydzieł Biblioteka Poetycka Wydawnictwa a5 pod redakcją Ryszarda Krynickiego Tom 87

„Stanisław Barańczak słucha arcydzieł” przybliża stosunkowo mało znaną stronę dokonań translatorskich Barańczaka. Tym razem słowna wirtuozeria i językowy słuch absolutny tłumacza odkryją przed polskim odbiorcą libretta m.in. „Wesela Figara” i „Don Giovanniego” Mozarta oraz barokowej „Dydony i Eneasza” Purcella.

Lektura przekładów jednego z najwybitniejszych polskich poetów XX wieku spełni wymagania każdego melomana, zaś bibliofilski sposób prezentacji tekstów uzupełnionych o grafiki Wojciecha Wołyńskiego nie zawiedzie żadnego czytelnika. n

38

S

T

Y

L

E