Kacwin church (Scepus, Poland)

zdjęcia Rafał Monita tekst Andrzej Skorupa

KACWIN

kościół wszystkich świętych Wydawnictwo astraia Kraków 2015

Copyright © 2015 by Oficyna Artystyczna Astraia, Kraków for this edition Copyright © 2015 by Andrzej Skorupa for the text Copyright © 2015 by Rafał Monita for the photographs Tekst: andrzej skorupa Fotografie: rafał monita Korekta: katarzyna wiwer Projekt graficzny i typografia: rafał monita Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków Wydawnictwo pragnie złożyć serdeczne podziękowanie Księdzu Marianowi Błaszczykowi, Proboszczowi z Kacwina, za pomoc i wsparcie przy powstawaniu niniejszej ­publikacji.

Parafia Rzymskokatolicka Wszystkich Świętych w Kacwinie 34-441 Niedzica, ul. św. Anny 145, Kacwin tel. 18 262 71 54

Żadna część tej publikacji nie może być w jakikolwiek sposób reprodukowana, powielana, publikowana bez pisemnej zgody wydawcy. © Wszystkie prawa zastrzeżone. All rights reserved.

Wydanie i, Kraków 2015 isbn 978-83-60569-86-3 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków tel./faks 12 654 95 86 e-mail: astraia@astraia.pl www.astraia.pl

Kościół Wszystkich Świętych w Kacwinie Kacwin jest bardzo starą wsią. Dawniej zwał się „Katzwinkel” - koci kąt.

Jerzy Młodziejowski, Orawą… Podhalem… Spiszem… Gawęda krajoznawcza, Warszawa 1983 Perspektywę głównej ulicy kacwińskiej zamyka malownicza sylweta wieży kościelnej.

Musimy przyznać, że tak bogatych form hełmu wieży i sygnaturki, form wydobytych przy użyciu gontów - nie spotkaliśmy dotąd nigdzie. Pochodzą one z końca xviii wieku i dekoracyjną skłonność epoki reprezentują bogactwem form. Wchodzimy do wnętrza. Jest ono jasne, przestronne, wysokie. W prezbiterium w ­ idać gotyckie sklepienie o dwóch przęsłach. Zworniki są rzeźbione w róże kamienne. Znowu więc Berzeviczowie przyczynili się do fundacji świątyni.

Hanna Pieńkowska, Tadeusz Staich, Drogami skalnej ziemi, włóczęga krajoznawcza, Kraków 1956

K

acwin należy do najstarszych wsi Polskiego Spisza. Wzmiankowany jest już bowiem wraz z Niedzicą i Frydmanem w dokumencie sprzedaży z 1320 r. dokonanej przez Kokosza Berzewiczego na rzecz swego brata Jana i bratanka Mikołaja. Kokosz był możnowładcą, który stanął po stronie Karola Roberta walczącego o tron węgierski po wymarciu dynastii Arpadów. W nagrodę zwycięski król obdarzył go licznymi nadaniami, w tym także - około roku 1308 - na Zamagurzu. Wówczas Kokosz Berzewiczy rozpoczął akcję osadniczą na tym terenie. Zasadźcą Kacwina był Frank z Farkaszowiec z żeńskiej linii Berzewiczych. Rozległa wieś, lokowana na prawie niemieckim, liczyła 84 łany rozłożone równomiernie po obydwu stronach ­Potoku Kacwińskiego (dla porównania Frydman i Niedzica były wsiami 60-łanowymi). Nazwa wsi ukształtowała się pod wpływem języka niemieckiego od słowa Katzenwinkel lub Katzwinkel oznaczającego Koci Zakątek. Prawie przez cały czas Kacwin pozostawał własnością każdorazowych panów klucza dunajeckiego, mających swą siedzibę na zamku niedzickim (zwanym też Dunajec), który swe początki zawdzięcza też Kokoszowi. Jedynie w okresie od schyłku xvii w. po lata 70 kolejnego stulecia Kacwin znajdował się w innych rękach. I tak, dla przykładu, w 1700 r., własność ziemska ­Kacwina rozdrobniona była pomiędzy pięcioma szlacheckimi rodami, osiadłymi nie tylko na Spiszu, ale także na Orawie. Z kolei, s. 1 Obraz Adoracja Trójcy Świętej w ołtarzu głównym w roku 1771 wieś była własnością barona s. 3 Widok kościoła od strony wschodniej Wieża kościoła od północy Antoniego ­ Mednyanszkyego, spokrewnionego z rodem Joanellich władających w tym czasie zamkiem niedzickim. Po 1773 r. Kacwin wraz z prawie wszystkimi wsiami dominium dunajeckiego powrócił do rąk Palocsayów, którzy władali zamkiem niedzickim już w xvi stuleciu.

Stan ten utrzymał się do roku 1848, kiedy to nastąpiło uwłaszczenie chłopów i zniesione zostały powinności poddańcze.

Według spisu sporządzonego w 1635 r. w Kacwinie było 20 domów chłopskich i 41 żelarskich, najwięcej w całym dominium niedzickim. Tę przodującą pozycję wsi potwierdził też spis z 1771 r., w którym wykazano 104 gospodarstwa chłopskie i 3 komornicze. W protokole wizytacji kanonicznej w roku 1700 zapisano, że Kacwin wraz 4

Początki parafii i czas budowy kościoła w Kacwinie są trudne do ustalenia.

Spotykany w dawniejszej literaturze rok 1278, w którym miano erygować tu parafię, nie ma żadnego uzasadnienia. Wizytujący Kacwin w 1700 r. prepozyt spiski Jan Zsigray zapisał ogólnikowo, że świątynia jest „przez katolików przed kilku wiekami zbudowana”. Kolejny wizytator, biskup spiski Jan de Reva, w swym protokole z roku 1799 podał, że czas erekcji parafii nie jest znany, gdyż dokumenty kościelne spłonęły w pożarze w 1677 r. Równocześnie wizytator ten zauważył wyryty w tynku na sklepieniu prezbiterium napis mówiący o ufundowaniu kościoła przez Berzewiczych z początkiem xv w. Zatem fundatorem tym mógłby być Piotr Schwarz, podskarbi króla Zygmunta Luksemburskiego, pan na zamku niedzickim (zmarł w 1432 r.).

Jednakowoż nowych informacji na temat czasu powstania kościoła kacwińskiego zdają się dostarczać niedawne odkrycia dokonane przez konserwatorów w kościele w sąsiedniej Niedzicy. Pozwalają one na stwierdzenie, że budowę tej świątyni rozpoczął Kokosz Berzewiczy jeszcze przed rokiem 1326, w którym król KaKrucyfiks na wschodniej ścianie kościoła rol Robert skonfiskował mu część dóbr.

Na sklepieniu prezbiterium kościoła niedzickiego znajdują się dwa zworniki, z których jeden przedstawia herb ­Berzewiczych, a drugi zwinięte spiralnie trzy gałązki róży. Rzecz ciekawa, że podobne zworniki z różami pojawiają się na sklepieniach prezbiteriów kościołów w Kacwinie i Spiskiej Starej Wsi, przy czym o tej ostatniej świątyni wiadomo, iż fundował ją Kokosz. Wydaje się więc, że fundację kościoła w Kacwinie można również łączyć z osobą Kokosza, przesuwając początki jego budowy na pierwszą ćwierć xiv stulecia. Za takim datowaniem opowiadał się też, choć bez bliższych wyjaśnień, historyk sztuki Marian Kornecki. Dodajmy tu, że na Spiszu powszechna była praktyka stawiania ex novo murowanych kościołów z chwilą utworzenia parafii.

Skoro fundatorami parafii i kościoła byli Berzewiczowie, to patronat nad ­parafią 6

13

Zwieńczenie ołtarza głównego Rzeźby z boków ołtarza głównego (prawdopodobnie św. Jakub Starszy i Filip)

19

Ołtarz w kaplicy św. Anny 32

41

­ okłon Dzieciątku spoczywającemu na kolanach Matki. Za plecami M p ­ arii widać św. Józefa oraz zwierzęta nieodłącznie związane z takim przedstawieniem. Unoszący się nad Dzieciątkiem anioł rozwija wstęgę z napisem gloria in excelsis deo. I to malowidło przypisać można Szymonowi Kawalskiemu. Drugi obraz, znacznych rozmiarów, przedstawiający Ostatnią Wieczerzę, namalował w 1913 r. ­Ludwik (Lajos) Tary, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Peszcie. Jeszcze w ­latach międzywojennych obraz ten wisiał w kościele na ścianie tęczowej, zastępując zniszczone malowidło podobnej treści pochodzące ze skasowanego Czerwonego Klasztoru.

W tym miejscu warto wspomnieć o dekoracji wykorzystywanej w Wielkim Tygodniu. To odnowiony przed kilku laty Grób Pański, ustawiany w kaplicy św.

Anny. Dekorację tę sprawił ks. Daniel Udrański, proboszcz kacwiński w latach 1797–1815. Część środkowa Grobu to malowidło przedstawiające krajobraz z widokiem Jerozolimy ogarniętej zaćmieniem słońca i Golgoty z pustymi już krzyżami. Pod Golgotą widać sarkofag i leżących obok niego żołnierzy. Nad całością góruje rozświetlony obłok, na tle którego umieszcza się monstrancję. Na skrzydłach, rozstawionych kulisowo w trzech rzędach, malarz rozmieścił kolejne sylwetki zbrojnych żołnierzy stojących lub leżących pod palmami i innymi drzewami.

Dekoracja Grobu Pańskiego

49

św. Jana Chrzciciela, przedstawione są na neutralnym, niebieskawym tle. Jedynie za plecami św. Jana widoczna jest rzeka wijąca się wśród wzgórz, na których rosną palmy. Święty ten, w zgodzie z typową ikonografią, trzyma w ręku długi krzyż z banderolą pozbawioną już inskrypcji. Święci Józef i Antoni ukazani zostali z Dzieciątkiem Jezus, zaś Niepokalana stoi na ziemskim globie, mając pod stopami węża trzymającego w pysku jabłko. Trzeba tu powiedzieć, że w czasach, w których działał Wodziak, obrazy na chorągwiach malowane przez artystów różnego autoramentu odeszły do przeszłości. Już od xix wieku wypierały je bowiem oleodruki, naśladujące obrazy olejne, które można było tanio kupić na jarmarkach lub odpustach.

Krzyż procecyjny i lampiony

53

Literatura Beňko J., Osídlenie oblasti, [w:] Zamagurie. Nadrodopisná monografia oblasti, red. J. Podolak, Košice 1972, s. 17–33.

Beňko J., Osídlenie severného Slovenska, Košice 1985.

Canonica Visitatio Parrochialis Ecclesiae Kaczvinkensis, per…Ioannem … de Reva…, ­Episcopum Scepusiensem peracta Die 7 Iulii Anni 1799, Archiwum Parafii w Kacwinie.

Canonica Visitatio Parrochialis Ecclesiae Kaczvinkensis… per… Josephus Belik…Episcopum Scepusiensem diebus 29 et 30 Junii anno 1832 peracta, Archiwum Parafii w Kacwinie.

Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.

Dmochowski Z., Dzieła architektury w Polsce, Londyn 1956.

Felczak W., Historia Węgier, Wrocław [i in.] 1983.

Fros H., Sowa F., Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, wyd. 2, Kraków 1982.

Gotkiewicz M., Dzieje Zamagurza Spiskiego (do połowy xix wieku), „Ziemia” 2:1957, nr 9 i 10, s. 3–5 i 6–9.

Gotkiewicz M., Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, „Nasza Przeszłość” 7:1958, s. 73–93.

Gotkiewicz M., Przyczynki do dziejów Zamagurza Spiskiego w dziesięcioleciu 1656–1666, „Studia Historyczne” 14:1971, z. 4 (55), s. 551–561.

Gotkiewicz M., Przez wsie Zamagurza Spiskiego, „Prace Pienińskie” 8:1996, s. 71–74.

Guzik A., Odsłonięcie i konserwacja rysunków, inskrypcji i malowideł gotyckich, malowidła renesansowego oraz fragmentów malowideł późniejszych na ścianach prezbiterium kościoła p. w. św. Bartłomieja w Niedzicy, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Kraków 1998, mps.

Janicka-Krzywda U., Zabytkowe kościoły Orawy, Spisza, Podhala, Gorców i Pienin, Kraków 1987.

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. T. i. Województwo krakowskie, pod red. J. Szablowskiego. Z. 11 Powiat nowotarski, Warszawa 1951.

Komorowski W., Historia dzwonów. Zabytkowe dzwony karpackie, Warszawa 1988.

Kornecki M., Kultura artystyczna Zamagurza (w świetle zabytków), „Teki Krakowskie” 1:1994, s. 5–48.

Körmendy A., Osadnictwo na Spiszu w xii–xiv wieku. Podłoże wielokulturowości Spisza, [w:] Spisz, wielokulturowe dziedzictwo, red. A. Kroh, Sejny 2000, s. 115–124.

Krasnowolski B. [i in.], Stan ewidencji zabytkowych organów i prospektów organowych województwa krakowskiego, „Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie”, Kraków 1975, s. 103–213.

Kumor B. ks., Stanowisko biskupa Adama Sapiehy wobec reorganizacji Kościoła w Polsce i powstania metropolii krakowskiej (1920–1925), [w:] Księga Sapieżyńska t. ii, praca zbiorowa pod red. ks. J. Wolnego, Kraków 1986, s. 27–42.

Kutrzebianka K., Kacwin. Kościół Wszystkich Świętych, „Tydzień Kulturalno-­Literacki”, dod. do „Głosu Narodu” z dnia 13.06.1937, nr 24, s. 2–3.

Liber Rationum Parochialis Ecclesiae Kaczvinkensis Initioatus Anno 1759 sub ard Valentini Krcsmarcsik Loci Parocho, Archiwum Parafii w Kacwinie.

Magiera B., Cud Zmartwychwstania w kacwińskim kościele, „Na Spiszu” nr 1 (74) 2010, s. 8–9.

54

Materiały archiwalne ks. Józefa Świstka, Archiwum Parafii w Kacwinie.

Michalczuk-Kostka S., Trajdos T. M., Szymon Kawalski. Spiski malarz kościelny późnego baroku, „Almanach Nowotarski” 2003, nr 7, s. 122–143.

Michalczuk-Kostka S., Stępień P. M., Trajdos T. M., Zamek Dunajec w Niedzicy, Niedzica 2006.

Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem, Lwów– Warszawa 1921.

Pavlik E., Zamagurskí zempáni, „Spiš. Vlastivedni sbornik” 1:1967, s. 37–56.

Pieniążek J., Krajobraz i zabytki polskiego Spisza, „Ziemia” 24:1934, nr 5, s. 96–100.

Pieńkowska H., Staich T., Drogami skalnej ziemi, Kraków 1956.

Roszkowski J. M., „Zapomniane kresy”. Spisz, Orawa, Czadeckie w świadomości i działaniach Polaków 1895–1923”, Nowy Targ – Zakopane 2011.

Ruciński H., Lokacje sołtysie na Spiszu w xiii i xiv w., „Rocznik Podhalański” 4:1987, s. 295–305.

Skarby Archidiecezji Krakowskiej. Wystawa jubileuszowa, Muzeum Archidiecezjalne w Krakowie, Katalog wystawy maj–wrzesień 2000, Kraków 2000.

Skorupa A., Zabytkowe kościoły Polskiego Spisza, wyd. 2 popr. i uzup., Kraków 2001.

Skorupa A., Feretrony w kościołach Polskiego Spisza – Część ii, „Prace Pienińskie” 13:2003, s. 87–98.

Skorupa A., W poszukiwaniu obrazów Szymona Kawalskiego na Polskim Spiszu, „Wierchy” 70:2004, s. 177–181.

Skorupa A., Złotnictwo w kościołach Polskiego Spisza – Część i, „Prace Pienińskie” 14:2004, s. 90–91; Część ii, „Prace Pienińskie” 15: 2005, s. 111–115; Część iii, „Prace Pienińskie”16: 2006, s. 133–141.

Skorupa A., Tkanina artystyczna w kościołach Polskiego Spisza – Część 1, „Prace Pienińskie” 17:2007, s. 117–122.

Skorupa A,. O obrazach Szymona Kawalskiego na Polskim Spiszu, „Prace Pienińskie” 13:2009, s. 61–76.

Skorupa A., Malowane chorągwie procesyjne w kościołach Polskiego Spisza, „Prace Pienińskie” 20:2010, s. 104–108.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 3, Warszawa 1882, s. 650–651 (Kacwin); Szydłowski T., Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny. Cz. iii Województwo krakowskie, t. i, z. i, Powiat nowotarski, Warszawa 1938.

Trajdos T. M., Szkice z dziejów Zamagurza, Kraków 1991.

Trajdos T. M., Wizytacja Zsigraya w roku 1700 na Zamagurzu Spiskim, Szczawnica 1992.

Trajdos T. M., Polscy plebani na Zamagurzu Spiskim, [w:] Spisz, wielokulturowe dziedzictwo, red. A. Kroh, Sejny 2000, s. 59–67.

Trajdos T. M., Reformacja i kontrreformacja na Spiszu, [w:] Terra Scepusiensis. Stan badań nad dzie­jami Spiszu = Terra Scepusiensis. Stav bádania o dejinách Spiša, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, przy udziale M. Pułaskiego i M. Slivki, Levoča–Wrocław 2003, s. 467–485.

Visitatio Eccclesiarum Terrae Scepusiensis per Illmum A[c] Rmum Dm Joannem Palffavay Eppum Varadinensem A[c] Praepositum Scepusiensem peracta Anno Domini 1656.

Quam alia longe fusior in eodem hoc opere praecedit sed Visitatore non nominato de Anno 1655..., Štátny Archiv v Levoči, rkps [kserokopia u T. M. Trajdosa].

55