Kroscienko 2nd edition

tekst Andrzej Skorupa zdjęcia Rafał Monita

KROŚCIENKO NAD DUNAJCEM

kościół wszystkich świętych

Wydawnictwo astraia Kraków 2016

Copyright © 2016 by Oficyna Artystyczna Astraia, Kraków for this edition Copyright © 2016 by Andrzej Skorupa for the text Copyright © 2016 by Rafał Monita for the photographs Tekst: andrzej skorupa Fotografie: rafał monita Korekta: katarzyna wiwer Projekt graficzny i typografia: rafał monita Druk i oprawa: Drukarnia Skleniarz, Kraków Wydawnictwo pragnie złożyć serdeczne podziękowania Księdzu Henrykowi Homoncikowi, Proboszczowi z Krościenka nad Dunajcem, oraz Wójtowi Gminy Krościenko nad Dunajcem Panu Janowi Dydzie za pomoc i wsparcie przy powstawaniu niniejszej ­publikacji.

Parafia Rzymskokatolicka Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem 34-450 Krościenko nad Dunajcem, ul. Sobieskiego 2a tel. 18 262 30 15 www.parafiakroscienko.pl Urząd Gminy Krościenko nad Dunajcem 34-450 Krościenko nad Dunajcem, Rynek 35 tel. 18 262 30 77, 18 262 31 41, 18 262 34 65 www.kroscienko-nad-dunajcem.pl

Żadna część tej publikacji nie może być w jakikolwiek sposób reprodukowana, powielana, publikowana bez pisemnej zgody wydawcy. © Wszystkie prawa zastrzeżone. All rights reserved.

Wydanie ii, zmienione i poprawione, Kraków 2016 isbn 978-83-60569-94-8 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków tel./faks 12 654 95 86 e-mail: astraia@astraia.pl www.astraia.pl

Kościół Wszystkich Świętych w Krościenku nad Dunajcem Nagle ukazało się Krościenko, mała dolinka… ścieśnione domy i kościółek o czarnym dachu, przyparte do podnóża Pienin, jak dzieło malarskiego pędzla, na zielonym tle lasów.

Seweryn Goszczyński, 1833 U podnóża urwistego brzegu ścieli się Dunajec, zostawia zaciszne ustronia, aby w nich odbijał się kształt kościoła, krytego gontem, którego białe ściany wyłaniają się spomiędzy drzew.

W xiv wieku miał się wznosić kościół drewniany, po którym zostały wzmianki z 1354 roku. Na jego miejscy stanął mały, który około 1550 został przebudowany i znacznie rozszerzony. Dawne prezbiterium zostało jako kaplica, a od strony zachodniej dobudowano nawę. Obecny murowany poświęcono w 1665 roku.

Jan Wiktor, Pieniny i Ziemia Sądecka, 1949

s. 1 Tarcza Orła Białego (detal z chrzcielnicy) s. 3 Widok kościoła od strony południowo-wschodniej Wieża kościoła, widok od Rynku

N

ajstarszym dokumentem odnoszącym się do Krościenka jest jego akt lokacyjny z 1348 r. Dokumentem tym król Kazimierz Wielki zezwolił niejakiemu Hadzudowi na założenie miasta na prawie magdeburskim w miejscu nazwanym Crosno. Nie oznacza to jednak, że historia Krościenka zaczyna się od tej daty. Jego metryka jest starsza, osada bowiem będąca zaczątkiem królewskiego miasta istniała już tu w xiii w. Przypomnijmy, że nieopodal Krościenka znajdował się zameczek, w którym na przełomie lat 1287–1288 schroniła się przed Tatarami księżna Kinga ze starosądeckimi klaryskami. Żywot św. Kingi spisany w latach 1317–1329 nadmienia, że Tatarzy nie mogąc zdobyć zameczku, ukrytego wśród skał i lasów pienińskich, wzięli w niewolę okoliczną ludność.

Można więc słusznie przypuszczać, że w najbliższej okolicy zameczku, mimo jego refugialnego charakteru, istnieć musiało jakieś zaplecze służebne. Długosz w Kronikach opisując te wydarzenia mówi, że księżna wraz ze swoimi siostrami, zakonnicami, kapłanami i rycerzami „udały się do położonego nad Dunajcem, w pobliżu miasta Krościenka zamku Pieniny”. Innego dowodu na starszą niż rok 1348 metrykę Krościenka dostarcza sam dokument lokacyjny. Otóż nie wspomina się w nim, jak to było w ówczesnym zwyczaju, o łanie przeznaczonym na uposażenie kościoła. Oznacza to, że świątynia istniała już przed lokacją miasta.

Akt lokacyjny mówi także o dziesięcinie, którą należy „dać temu, komu się należy”, czyli złożyć na rzecz funkcjonującej już parafii. Dalej – pierwsze wzmianki o plebanie krościeńskim płacącym dziesięcinę papieską od swego uposażenia pochodzą już z przełomu 1350–1351 r.

Dokument lokacyjny Krościenka rozpatrywać należy na tle ówczesnej sytuacji politycznej. Terytorium Pienin z całą ziemią sądecką znalazło się w 1257 r. we władaniu księżnej Kingi. Nadanie to otrzymała od swego małżonka księcia Bolesława Wstydliwego w formie wynagrodzenia za wniesiony posag. Bolesław zmarł w 1279 r., a w rok po jego śmierci Kinga ufundowała klasztor klarysek w Starym Sączu, do którego sama z czasem wstąpiła. Z tego klasztoru klaryski rozpoczęły akcję kolonizacyjną Pienin. Jednak nie mogły one w wystarczający sposób wypełnić roli strażnika pogranicza polsko-węgierskiego. Obawa przed ekspansywną węgierską akcją osadniczą, która w rejonie Pienin dotarła do prawego brzegu Dunajca (warownia Dunajec-Niedzica założona z początkiem xiv stulecia), zmusiła króla Kazimierza Wielkiego do utworzenia na tym pograniczu domeny monarszej, mającej na celu utwierdzenie tu polskiego stanu posiadania. Prawdopodobnie w latach 1336– 1348 król przejął z rąk klarysek ziemię pienińską. Swą nową własność Kazimierz umocnił fundacją miasta Krościenko i rozbudową zamku w Czorsztynie, który pod nazwą Wronin wystawiły jeszcze klaryski. W ten sposób monarcha położył 5

s. 8–9 Widok kościoła od strony południowej Wnętrze kościoła, widok na nawę i prezbiterium

Sceny z północnej ściany nawy (od góry): Zwiastowanie, Dwunastoletni Jezus w świątyni, Boże Narodzenie, Obrzezanie Jezusa, Wjazd do Jerozolimy, Pojmanie Jezusa s. 22 Ukrzyżowanie, s. 23 Zdjęcie z krzyża, Złożenie w grobie

21

42

43

Literatura: Acta visitationis exterrioris decanatuum Boboviensis, Sandecendis, Novi Fori ad Archidiaconatum Sandecensem partinentium per Venerabilem Christophorum Cazimirski [...] Anno Domini 1596, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, k. 49’–50.

Alha, Marczak, Wiktor, Ilustrowany przewodnik po Pieninach i Szczawnicy, Kraków 1927.

Beiersdorf Z., Krościenko nad Dunajcem. Studium historyczno-urbanistyczne, Kraków 1966, Pracownie Konserwacji Zabytków, mps.

Bieniewska B. (opr.), Sesja Naukowa Stowarzyszenia Historyków Sztuki poświęcona zagadnieniom ochrony zabytków oraz zabytkom woj. rzeszowskiego i krakowskiego. Kraków 25–26.09.1956 (streszcz. kom. Marxen-Wolska E.: Malowidła ścienne w kościele parafialnym w Krościenku n/Dunajcem), „Biuletyn Historii Sztuki” 19:1957, nr 1, s. 105–106.

Biernacka M. [i in.], Ikonografia nowożytnej sztuki kościelnej w Polsce. T. i. Maryja Matka Chrystusa, Warszawa 1987.

Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.

Deptuła Cz., Czorsztyn czyli Wronin. Studium z najstarszych dziejów osadnictwa na pograniczu polsko-węgierskim w rejonie Pienin, Lublin 1992.

Dziewolski J., Rys historyczny rodu Dziewolskich, „Prace Pienińskie” 13:2003, s. 49–69.

Gustawicz B., Wycieczka w Czorsztyńskie, Warszawa 1881.

Janicka-Krzywda U., Zabytkowe kościoły Orawy, Spisza, Podhala, Gorców i Pienin, Kraków 1987.

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. T. i. Województwo krakowskie, pod red. J. Szablowskiego. Z. 11 Powiat nowotarski, Warszawa 1951.

Kołodziejski S., Kierunki rozwoju przestrzennego Krościenka nad Dunajcem w okresie średniowiecza, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 19:1985, s. 87–94.

Kopeć J. ks., Droga krzyżowa, Poznań 1985.

Kozakiewiczowa H., Renesans i manieryzm w Polsce, Warszawa 1978.

Krzan B. ks., Klejnot zagubiony w górach. 700-lecie Krościenka nad Dunajcem, Kraków 1988.

Kuczyńska J., Średniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce. Katalog, Lublin 1984.

Kydryńska A., O pracach konserwatorskich przy malowidłach ściennych na terenie województwa krakowskiego w latach 1945–1957, „Wiadomości Konserwatorskie”, Kraków, maj 1958, s. 51–65.

Pieńkowska H., Z prac konserwatorskich na Podhalu, „Wierchy” 22:1953, s. 232–234.

Pieńkowska H., Staich T., Drogami Skalnej Ziemi, Kraków 1956.

54

Rafacz J., Starosta Baranowski a sołtysi i wybrańcy czorsztyńscy, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” 33:1914, s. 74–94.

Samek J., Polskie złotnictwo, Wrocław [i in.] 1988.

Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. i, Wrocław 1972, s. 191 (S. Bochyński); t. iii, Wrocław [i in.] 1975, s. 14–16 (Józef Nałęcz-Hakowski).

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red.

F. Sulimierskiego i in., T. iv, Warszawa 1883, s. 700–702.

Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu pod red. F. Sikory, Cz. iii, z. 1, opr. W. Bukowski [i in.] Kraków 1994, s. 152–154.

Skorupa A., Malowidła ścienne w kościele w Krościenku, „Podhalanka” 9:1990, nr 2, s. 34–37.

Skorupa A., Kościoły pienińskie, Kraków 1996.

Skorupa A., Malowidła ścienne w kościele p.w. Wszystkich Świętych w Krościenku, „Prace Pienińskie” 19:2009, s. 9–21.

Skorupa A., Zamki i kasztele na Polskim Podtatrzu, wyd. czwarte poszerz., Kraków 2010.

Sokół-Gujda K., Pantropulos L., Polichromia w kościele parafialnym w Krościenku nad Dunajcem. Dokumentacja konserwatorska, Kraków 1971, Pracownie Konserwacji Zabytków, mps.

Szydłowski T., Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny. Cz. iii, Województwo krakowskie, T. 1, z. 1 Powiat nowotarski, Warszawa 1938.

Visitatio decanatum Sandecensis et Novi Fori externa per R. Ioan. Ianuszowski […] A.D. 1608, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (akm Kraków), s. 5–9.

Visitatio decanatus Gryboviensis, Sandecensis, Neoforiensis […] per R’dum Nicolaum Wąsowicz a. 1618, akm Kraków, s. 174–179.

Visitatio decanatus Neoforiensis per Illustrem Adm. Reverendum Jacobum Zaskalski […] in anno 1765, akm Kraków, k. 3–4.

Visitatio Ecclesiarum Decanatus Novi Monti, Bythoviensis, Novifori, Chodeliensis, Parczoviensis per R.D. Petrum Studzienski […] Anno 1611 peracta, akm Kraków, k. 91’–92 Visitatio interna et externa Officialatus Sandecensis per me Josephum de Zakliczyn Jordan […] anno 1723–1728, akm Kraków, s. 6–10.

Wiktor J., Pieniny i ziemia sądecka, Kraków 1965. Żychowska M. J., Współczesne witraże polskie, Kraków 1999.

55

T

he oldest document relating to Krościenko is its founding act of 1348. However, a settlement existed in what later became the royal town as early as the 12th century. The church was built before the middle of the 14th century and it might have been founded by the Order of St. Clare (Poor Clares) from nearby Stary Sącz.

It was situated by the banks of the Dunajec River next to the east side of the current market square. Unfortunately, only the nave – today the chancel – remained from the old church. Remnants of the former presbytery, built in the 18th century after damage caused by floods and fires, are found in the outhouse to the east of the burial crypt (once under the main altar) and some foundations discovered in 1953.

Today, the church – in spite of modifications – provides a fairly uniform impression, combining medieval tradition of building with Baroque details. The building is made of stone and has been plastered. The Bulbous tented roof with a lantern is finished with a slender spire and a lead-covered fleche. An old stone fence, once part of an old cemetery, surrounds the church.

The interior is covered with paintings from different periods. The oldest fragment of the polychrome probably dates back to c. 1370–1380. Only two scenes of a once majestic painting remain, presenting most likely the legend of St. Catherine of Alexandria.

Part of the north wall of the chancel is covered with the scene of the Crucifixion.

Christ hanging on the cross is surrounded by the exaggerated figures of the three Marys and St. John. This painting comes from the last decade of the 15th century. On the pennant of one of the soldiers leading Christ, you can find an incomplete date 149… (the last digit is missing).

The entire north wall of the nave is a polychrome. On a smooth rectangular surface there are 23 scenes in four rows. They represent the life of Christ from the Annunciation to the Ascension. The painting is surrounded by a decorative tracery-like frame. Individual scenes are explained with Latin inscriptions. The author of the work has inscribed his name and date of the painting’s execution: over the matroneum, below the walled up window, is the inscription jacobvs korab de / nowy/ targ pinxit an / dni / 1589.

It is also thought the painter has incorporated himself in the painting as a kind of signature of the completed work. These polychromes, especially Korab’s frescoes, are evidence of the late Renaissance style of painting reaching far beyond the Pieniny Region.

The main altar includes the central part of a reredos from the end of the 17th century with rococo statues of Saints Peter and Paul and the tabernacle. Unquestionably, the most valuable is the left side altar, which is representative of the type of three-axis reredos of the predella, referring to the construction of medieval triptychs. This style was widespread in the mid-seventeenth century, mainly in the Lesser Poland Region.

The oldest object in the church is the stone baptismal font in the form of a chalice, which stands almost a metre tall. Its octagonal bowl, covered with a tracery, rests on a nodus decorated with a cord-like motive. The core in the shape of a truncated prism is based on a circular flat base with numbers indicating a date of 1493.

Fitted stained glass windows above the chancel and nave provide some fine examples of contemporary art.

Several other art works are to be found around religious buildings in Krościenko.

Translated by: Łukasz Kocańda, Kay Hallam