Szczawnica kosciol by astraia

Rafał Monita Andrzej Skorupa

Szczawnica ` ` swietego ` kosciół wojciecha Wydawnictwo astraia Kraków 2013

Copyright © 2013 by Oficyna Artystyczna Astraia, Kraków for this edition Copyright © 2013 by Andrzej Skorupa for the text Copyright © 2013 by Rafał Monita for the photographs Tekst: andrzej skorupa Fotografie: rafał monita Korekta: katarzyna wiwer Projekt graficzny i typografia: rafał monita Druk: Drukarnia Skleniarz, Kraków

Wydawnictwo składa serdeczne podziękowania Księdzu Proboszczowi Parafii Świętego Wojciecha w Szczawnicy Franciszkowi Bondkowi za życzliwą pomoc przy wykonywaniu materiału fotograficznego i wydaniu tej książki. Wyrazy podziękowania należą się także ks. Tadeuszowi Bukowskiemu, dyrektorowi Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, za uprzejmą zgodę na wykorzystanie fotografii znajdującego się w zbiorach Muzeum tryptyku z rozebranego w 1894 r. drewnianego kościoła w Szczawnicy. Fotografie s. 1 Makieta kościoła znajdująca się w domu parafialnym, s. 2 Malowidło w zakrystii wschodniej, tondo przedstawiające św. Wojciecha na posadzce przed prezbiterium w kościele, s. 3 Widok kościoła od strony południowo-wschodniej, s. 4–5 Widok kościoła od strony północno-zachodniej Żadna część tej publikacji nie może być w jakikolwiek sposób reprodukowana, powielana, publikowana bez pisemnej zgody wydawcy. © Wszystkie prawa zastrzeżone. All rights reserved Wydanie i, Kraków 2013 isbn 978-83-60569-64-1 Wydawnictwo Astraia ul. Niewodniczańskiego 120 30-698 Kraków tel./faks 12 654 95 86 e-mail: astraia@astraia.pl www.astraia.pl

Kościół Świętego Wojciecha w Szczawnicy

„Wkrótce potem przybyła Szczawnicy monumetnalna ozdoba – wspaniały, gotycki kościół parafjalny, dominujący nad doliną Ruskiego potoka, widny z pod Snoszki, ukończony w roku 1892. Wnętrze ozdobione piękną polichromią.” Alha, Marczak, Wiktor, Ilustrowany przewodnik po Pieninach i Szczawnicy, Kraków 1927

oczątki parafii szczawnickiej, podobnie jak i samej wsi, nie są jasne. Zapewne fundował ją w połowie xiv w. król Kazimierz Wielki, który w tym samym czasie przejął Ziemię Pienińską z rąk starosądeckich klarysek. W ten sposób król chciał tu utrwalić polski stan posiadania w odpowiedzi na ekspansywną węgierską akcję osadniczą, która dotarła do prawego brzegu Dunajca (zamek Dunajec−Niedzica). Z czasem ta domena monarsza przekształciła się w niegrodowe starostwo z siedzibą na zamku w Czorsztynie. Nazwa rozważanej wsi pojawia się w dokumentach po raz pierwszy w 1413 r. Wtedy to bowiem król Władysław Jagiełło oddał w zastaw Abrahamowi z Goszyc zamek czorsztyński wraz z przynależnymi do niego wsiami, w tym Szczawnicą Wyżną i Niżną (Szczawnicza duplici). Wieś do czasów rozbiorowych wchodziła w skład starostwa czorsztyńskiego. Istniało w niej sołtystwo i wybraniectwo (jedno z czterech w całym starostwie), utworzone za czasów Stefana Batorego na mocy konstytucji sejmowej z 1578 r. Na dwa lata przed i rozbiorem Polski, to jest w 1770 r., Austria zagarnęła ziemie: sądecką i nowotarską. W roku 1811, po śmierci żony ostatniego starosty czorsztyńskiego Józefa Potockiego, dawna królewszczyzna przejęta została na własność skarbu cesarskiego, a następnie wystawiona na sprzedaż. Jedną z części starostwa, a mianowicie dobra szczawnickie, zakupiła na licytacji w 1828 r. Józefina Szalay, korzystając z pośrednictwa Portret Józefa Szalaya (Muzeum Pienińskie w Szczawnicy) Jana Podhajeckiego. Z tą węgierską rodziną, która znalazła się w Galicji wraz z falą urzędników austriackich, wiąże się prawdziwy rozwój uzdrowiska szczawnickiego. Jego początki sięgają lat osiemdziesiątych xviii w., kiedy to w Szczawnicy zaczęli pojawiać się pierwsi goście. Skromne budownictwo zdrojowe zainicjował Jan Kutschera z Gniazd na Spiszu, który w 1820 r. odkupił źródła mineralne od miejscowego sołtysa Józefa Zachwiei. Z rąk Kutschery właśnie przejęła źródła Józefina Szalay, a jej syn Józef Stefan, który od 1839 r. zarządzał majątkiem rodzinnym, doprowadził do rozkwitu szczawnickie uzdrowisko, skupiające się wokół 6

Makieta starego drewnianego kościoła w Szczawnicy (Muzeum Pienińskie w Szczawnicy)

do czego przyczyniły się starania Józefa Szalaya. Pełne prawa parafialne przywrócił Szczawnicy dopiero biskup Ignacy Łobos w 1889 r. Pierwszym proboszczem szczawnickim został dotychczasowy ekspozyt ks. Jakub Przybyś. Po nim obowiązki te przejął w 1889 r. ks. Jan Oleksik. Tu dla porządku dodajmy, że jeszcze w 1787 r. władze austriackie w porozumieniu z nowo powstałą diecezją tarnowską (1783) planowały nowy podział terytorialny sieci parafialnej, który uwzględniał także Szczawnicę, ale plan ten nie doczekał się realizacji. Powracając do kwestii patronatu wyjaśnijmy, że z chwilą nabycia dóbr szczawnickich przez Szalayów obowiązek ten przypadł tej rodzinie. Jak zaraz będzie o tym mowa, Józef Szalay z obowiązków kolatora wywiązywał się wzorowo. Nie mamy żadnych wiadomości o tym, jak wyglądał pierwszy kościół szczawnicki. W 1596 r. wizytator ks. Krzysztof Kazimierski zapisał tylko, że stał on na tym samym miejscu, co wizytowana przez niego świątynia i ze starości obrócił się w ruinę (Eccclesia parochialis lignea tituli S. Adalberti non consecrata erat quondam hoc loco Ecclesia consecrata, sed antiquitate consumpta diruta est). Kościół oglądany przez ks. Kazimierskiego zbudowany został w roku 1550 przez wspomnianego ks. Marcina (taka data znajdowała się nad południowym wejściem do świątyni). Jego wygląd opisał dość szczegółowo kolejny wizytator ks. Jan Januszowski w 1608 r. Była to, tak jak kościół poprzedni, budowla drewniana, kryta gontem. Na kalenicy dachu osadzona była sygnaturka, a z korpusem 8

Dawne pocztówki ze Szczawnicy z widokiem kościoła

oczekał się realizacji. Uznano bowiem, że kościół będzie za duży, a koszty jego d budowy za wysokie. W 1883 r. Stanisław Eliasz przedstawił powtórnie poprawione plany świątyni z założeniem jej pojemności na tysiąc osób i kosztów budowy na nieco poniżej 30 000 złr. Rozpisano przetarg na kierownictwo budowy, która trwać miała od wiosny 1884 r. do roku 1887. Ofertę złożył tylko Eliasz i on to nadzorował prace budowlane. Wprawdzie rozpoczęły się one terminowo, bo

14 czerwca 1884 r. poświęcono fundamenty pod nową świątynię, jednak ich zakończenie z braku odpowiednich funduszy odwlokło się o kilka lat. Konsekracji ukończonego kościoła dokonał w dniu 28 lipca 1892 r. były biskup wileński Karol Hryniewiecki. W ołtarzu głównym umieszczono relikwie św. Wojciecha wyjęte z relikwiarza tego świętego znajdującego się w posiadaniu archidiecezji gnieźnieńskiej.

Zdjęcie z uroczystości konsekracji kościoła w Szczawnicy, rok 1892 (fot. z archiwum Parafii)

mawiany zabytek, wzniesiony z kamienia i cegły, reprezentuje styl neogotycki. Jest to budowla jednonawowa z węższą i wielobocznie zamkniętą absydą ołtarzową i wieżą od frontu. Dwie boczne kaplice tworzą rodzaj transeptu. Tak więc w zarysie kościoła zachowany został plan krzyża łacińskiego. Tynkowane na biało elewacje ożywione są przez skarpy, sterczyny i blendy wieńczące schodkowe szczyty ściany południowej i ścian zamykających transepty oraz ostrołukowe, wydłużone okna. Obszerna, trójprzęsłowa (łącznie z przęsłem chóru muzycznego) nawa sklepiona jest krzyżowo. Podobne, równej wysokości sklepienie przykrywa kaplice i przęsło prezbiterium oddzielone od niższej absydy ostro wykrojonym otworem w ścianie tęczowej. Pierwotnie dach budowli kryty był gontem, zastąpionym później przez blachę. Na wieży zawieszono dzwony przeniesione ze starego kościoła, a z czasem, w 1901 r., pojawił się na niej zegar.

Ołtarz główny z obrazem św. Wojciecha s. 22–23 Widok na sklepienie prezbiterium

Literatura Acta visitationis exterrioris decanatuum Boboviensis, Sandecendis, Novi Fori ad Archidiaconatum Sandecensem partinentium per Venerabilem Christophorum Cazimirski [...] Anno Domini 1596, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (dalej akm Kraków). Alha, Marczak, Wiktor, Ilustrowany przewodnik po Pieninach i Szczawnicy, Kraków 1927. Białłowicz-Krygierowa Z., Studia nad snycerstwem xiv wieku w Polsce, Warszawa– –Poznań 1981. Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982. Dutkiewicz J., Małopolska rzeźba średniowieczna 1300–1450, Kraków 1949. Horzela D., Późnogotycka rzeźba drewniana w Małopolsce około 1444−1477, Kraków 2012. Krasnowolski B., Powstanie i rozwój uzdrowiska w Szczawnicy, „Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, Kraków 1971–1972, s. 273–295. Kronika parafialna 1841−1913, Archiwum Parafii w Szczawnicy (dalej ap Szczawnica). Krzan B., Klejnot zagubiony w górach. 700-lecie Krościenka nad Dunajcem, Kraków 1988. Kumor B., Archidiakonat sądecki. Opracowanie materiałów źródłowych do atlasu historycznego Kościoła w Polsce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 8:1964, s. 271−304; 9:1964, s. 93−286. Matras M., Parafia rzymsko-katolicka w Szczawnicy w ciągu wieków średnich, bmrw, mps, ap Szczawnica. Nyka J., Pieniny. Przewodnik turystyczny, [wyd. v], Latchorzew 1997. Pałasińska D., Parafia św. Wojciecha, Szczawnica, Szczawnica 2008. Remiszewski R. red., Józef Stefan Szalay 1802−1870. W 120 rocznicę śmierci, Szczawnica 1996. Salamon G., Duszpasterstwo na terenie Szczawnicy do odzyskania niepodległości w 1918 roku, Tarnów 2000, mps. Salamon G., Główny ołtarz szczawnickiego kościoła, „Z doliny Grajcarka” , nr 103, 2001, s. 7. Skorupa A., Kościoły pienińskie, Kraków 1996. Skorupa A., Zamki i kasztele na polskim Podtatrzu, Kraków 2010. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze i graficy. T. i A−C, Wrocław [i inn.] 1971; T. vii Pe−Po, Warszawa 2003. Trajdos T. M., Kościół w Szczawnicy, „Spotkania z Zabytkami”, nr 1, 1984, s. 41–42. Visitatio decanatum Sandecensis et Novi Fori externa per R. Ioan. Ianuszowski […] a.d. 1608, akm Kraków. Visitatio decanatus Neoforiensis per Illustrem Adm. Reverendum Jacobum Zaskalski […] in anno 1765, akm Kraków. Visitatio interna et externa Officialatus Sandecensis per me Josephum de Zakliczyn Jordan […] anno 1723−1728, akm Kraków. Wach S., Szczawnicki obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, „Z doliny Grajcarka” nr 61, 1998, s. 13. Węglarz B. A., Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtowskiej, Pruszków 2011. Wiktor J., Pieniny i ziemia sądecka, Kraków 1965. Żarski W., Organy Tomasza Falla w szczawnickim kościele, „Prace Pienińskie” 18:2008, s. 207−214. 62