เอกสารประกอบการจัดโครงการ
เล าขานประวัติศาสตร “บรมพุทธาราม ย อนรําฤกวันวารย านป าตอง” วันที่ ๒๓ มกราคม พ.ศ. ๒๕๕๗
จัดพิมพโดย สถาบันอยุธยา มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา มกราคม พ.ศ. ๒๕๕๗ จํานวน ๕๐ เลม ๙๖ ถนนปรีดี พนมยงค อ.พระนครศรีอยุธยา จ.พระนครศรีอยุธยา โทรศัพท ๐๓๕-๒๔๑-๔๐๗ โทรสาร ๐๓๕-๒๔๑-๔๐๗ เรียบเรียง: อาจารยสุรินทร ศรีสังขงาม คณะจัดทําเอกสาร : ฝายวิชาการ พัฑร แตงพันธ สาธิยา ลายพิกุน กองบรรณาธิการ : ฝายสงเสริมและเผยแพรวิชาการ ปทพงษ ชื่นบุญ อายุวัฒน คาผล อรอุมา โพธิ์จิ๋ว ศิลปกรรมและออกแบบ อาจารยสุรินทร ศรีสังขงาม และ พัฑร แตงพันธ
คณะพิสูจนอักษร : ณัฐฐิญา แกวแหวน สายรุง กล่ําเพชร ศรีสุวรรณ ชวยโสภา ประภาพร แตงพันธ
โครงการเล าขานประวัติศาสตร
“บรมพุทธาราม ย อนรําฤกวันวารย านป าตอง” หลักการและเหตุผล กลุ ม โบราณสถานในเขตมหาวิ ท ยาลั ย ราชภั ฏ พระนครศรี อ ยุ ธ ยา อาทิ วัด บรมพุ ทธาราม วัด สิ ง หาราม วั ด สวนหลวงคา งคาว สะพานป าดิ น สอ สะพาน เทพหมี เปนตน นับเปนกลุมโบราณสถานสําคัญที่ตั้งอยูในเขตอุทยานประวัติศาสตร พระนครศรีอยุธยา และมีความสําคัญ ทางดานประวัติศาสตรมายาวนานนับตั้ง แต ครั้งกรุงศรีอยุธยา เปนราชธานี นอกจากนี้ ยังเคยเปนหยอมยานการคาที่สําคัญใน สมัยกรุงศรีอยุธยา ไดแก ยานปาแห ยานปาดินสอ และยานปาตอง เปนที่หลอมรวม แห ง ชุ ม ชนสั ง คมพหุ วั ฒ นธรรมขนาดใหญ บ นพื้ น ที่ ด า นใต ข องเกาะเมื อ ง พระนครศรีอยุธยา โดยมีวัดบรมพุทธารามเปนเสมือนศูนยกลางแหงชุมชน สถาบั น อยุ ธ ยาศึ ก ษา เป น หน ว ยงานของ มหาวิ ทย าลั ยร าชภั ฏ พระนครศรี อ ยุ ธ ยา ทํ า หน า ที่ ใ นด า นการศึ ก ษา ค น คว า วิ จั ย ข อ มู ล เกี่ ย วข อ งกั บ ประวั ติ ศ าสตร โบราณคดี ศิ ล ปวั ฒ นธรรมของจั ง หวั ด พระนครศรี อ ยุ ธ ยา จึ ง เห็ น สมควรจั ด โครงการเล า ขานประวั ติ ศ าสตร “บรมพุ ท ธาราม ย อ นรํ า ฤก วัน วารยานปา ตอง” เนื่องในวาระครบรอบการทําบุ ญ ประจํ าปวัด บรมพุท ธาราม ซึ่ง เดิมกําหนดใหตรงกับวันที่ ๒๕ มกราคม ของทุกป เพื่อเปนการรําลึกถึงสมเด็จ
พระเพทราชา ที่ทรงสถาปนาพระอารามแหงนี้เมื่อกวา ๓๐๐ ปที่ผานมา และรําลึก ถึงบูรพมหากษัตริยาธิราชแหงกรุงศรีอยุธยา รวมทั้งเพื่อเปนการสงเสริมใหนักศึกษา อาจารย บุ ค ลากร และผู ส นใจทั่ ว ไป ได ต ระหนั ก ถึ ง ความสํ า คั ญ ของแหล ง โบราณสถานภายในเขตมหาวิ ท ยาลั ย ราชภั ฏ พระนครศรี อ ยุ ธ ยา ตลอดจนเป น การปลู ก จิ ต สํ า นึ ก และภาคภู มิ ใ จในมรดกวั ฒ นธรรมของนครประวั ติ ศ าสตร พระนครศรีอยุธยาในฐานะมรดกโลกตอไป
วัตถุประสงค ๑. เพื่ อเปน การอนุรักษ สืบสาน ประเพณีอันดี ง ามผ านการจัดกิ จกรรม ในวันสําคัญของมหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา ๒. เพื่ อ เป น การอุทิ ศ สว นกุศ ล และรํ า ลึก ถึ ง สมเด็ จ พระเพทราชาที่ ท รง สถาปนาวัดบรมพุทธาราม ๓. เพื่อเปน การสง เสริมใหนักศึกษา อาจารย บุคลากร และผูสนใจทั่วไป ไดตระหนักถึง ความสําคัญ ของแหลงโบราณสถานภายในเขตมหาวิทยาลัยราชภัฏ พระนครศรีอยุธยา ตลอดจนเปนการปลูกจิตสํานึกและภาคภูมิใจในมรดกวัฒนธรรม ของนครประวัติศาสตรพระนครศรีอยุธยาในฐานะมรดกโลกตอไป
ผลที่คาดว าจะได รับ ๑. เกิ ด การอนุ รั ก ษ สื บ สาน ประเพณี อั น ดี ง ามผ า นการจั ด กิ จ กรรม ในวันสําคัญของมหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา ๒. นักศึกษา อาจารย บุคลากร และผูสนใจทั่วไป ตระหนักถึงความสําคัญ ของโบราณสถานที่ตั้งอยูในเขตมหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา ในฐานะที่เปน สวนหนึ่งของเมืองมรดกโลก ๓. นักศึกษา อาจารย บุคลากร และผูสนใจทั่วไป มีจิตสํานึกที่ดีเห็นคุณคา ของศิลปะและวัฒนธรรมของชาติ
กําหนดการ โครงการเล าขานประวัติศาสตร “บรมพุทธาราม ย อนรําฤกวันวารย านป าตอง” วันพฤหัสบดีที่ ๒๓ มกราคม ๒๕๕๗ เวลา ๐๗.๐๐ – ๑๑.๓๐ น. ณ วัดบรมพุทธาราม มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา ๐๗.๐๐ น. ๐๗.๓๐ น. ๐๘.๐๐ น. ๐๘.๓๐ น. ๐๙.๐๐ น. ๐๙.๓๐-๑๑.๓๐ น.
ลงทะเบียน นักศึกษา อาจารย บุคลากร พรอมกันที่บริเวณ วัดบรมพุทธาราม ประธานในพิธีจุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัย พระสงฆเจริญพระพุทธมนต ประธานในพิธี และคณะผูบริหาร รวมถวายภัตตาหารเชา และเครื่องจตุปจจัยไทยธรรม แขกผูมีเกียรติรับประทานอาหารรวมกัน การเสวนาทางวิชาการ “บรมพุทธาราม ยอนรําฤกวันวารยานปาตอง” วิทยากรโดย - อาจารยสุรินทร ศรีสังขงาม รองผูอํานวยการสถาบันอยุธยาศึกษา - อาจารยกําพล จําปาพันธ อาจารยประจําวิชาประวัติศาสตร คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร - นายพัฑร แตงพันธ นักวิชาการศึกษา สถาบันอยุธยาศึกษา
I๑
วัดบรมพุทธาราม พระอารามเลียบมหารัฐยา
ประวัติการสถาปนาวัดบรมพุทธาราม วั ด บรมพุ ท ธาราม ตั้ ง อยู ริ ม ถนนศรี ส รรเพชญ ในบริ เ วณมหาวิ ท ยาลั ย ราชภั ฏ พระนครศรี อ ยุ ธ ยา ตํ า บลประตู ชั ย อํ า เภอพระนครศรี อ ยุ ธ ยา จั ง หวั ด พระนครศรีอยุธยา ปรากฏในพระราชพงศาวดารวา สมเด็จพระเพทราชาโปรดให สถาปนาขึ้นเมื่อ พ.ศ.๒๒๓๒ “...แตปกุน เบญจศก แลวนั้น สมเด็จพระพุทธเจาหลวงทรงพระราชดําริวา ที่บานหลวงตําบลปาตองนั้นเปนที่มงคลสิริราชฐานอันประเสริฐ สมควรจะสรางเปน พระอาราม มีพระอุโบสถวิหารการเปรียญพระเจดียฐานกําแพงแกว และกุฎีสงฆ ศาลาสะพานเว็จกุฎี พรอมแลวทรงพระกรุณาใหหมื่นจันทราชางเคลือบ ทํากระเบื้อง เคลือบสีเหลืองมุง พระอุโบสถวิหารทั้ง ปวง และการสรางพระอารมนั้นสามปเศษ
๒I
จึง สําเร็จในปขาล อัฐศก แลวพระราชทานนามบัญ ญัติพระอาราม ชื่อวัดพระบรม พุทธารามตั้งเจาอธิการชื่อพระญาณสมโพธิราชาคณะคามวาสีครองพระอาราม และ ทรงพระกรุ ณาให มีการฉลองและมี การมหรสพ ๓ วั น และทรงถวายไทยทานแก พระสงฆ เ ป น อั น มาก และพระราชทานแลกข า พระไว อุ ป ฐากพระอารมก็ ม าก แลวถวายพระกัลปนาขึ้นแกพระอารามตามธรรมเนียม...” ๑ วัดบรมพุ ทธารามมี ฐานเปน พระอารามหลวงครั้ง กรุง ศรี อยุธ ยา ในฝา ย คามวาสี เปนที่สถิตของพระราชาคณะฐานานุศักดิ์ “พระญาณสมโพธิ์” สมเด็จพระ เพทราชาทรงสถาปนาวัดนี้ขึ้นภายหลัง การขึ้นครองราชย ณ ตําแหนง ซึ่ง เคยเปน นิ ว าสสถานเดิ ม ของพระองค ที่ เ รี ย กว า “ย า นป า ตอง” อั น เป น พื้ น ที่ สํ า คั ญ ทาง เศรษฐกิ จ เพราะเป น ย า นตลาดขายของสดเช า -เย็ น ๒ ตํ า แหน ง ที่ ตั้ ง ของวั ด ทาง ทิศตะวันออกมีคลองฉะไกรนอยซึ่งผันน้ําจากแมน้ําเจาพระยาเขาสูบึง พระรามทาง ทิศเหนือ สวนทิศตะวันตกของวัดมีถนนหลวงคือ “ถนนปาตองมหารัฎยา” มุงตรงขึ้น ไปจากประตู ชัย ซึ่ ง เป น ประตูสํ า คัญ ทางทิ ศ ใต ข องเกาะเมื อ ง ถนนหลวงนี้ ใช เ ป น
๑
พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา, เลม ๒ หนา ๑๔๐ : พระราชพงศาวดารกรุง ศรีอยุธยาฉบับสมเด็จพระพนรัตน วัดพระเชตุพน, หนา ๕๑๖-๕๑๗ ; พระราชพงศาวดารกรุงศรี อยุธยาฉบับพระจักรพรรดิพงศ (จาด), เลม ๒ หนา ๔๑๑ : พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับ พันจันทนุมาศ (เจิม) กับพระจักรพรรดิพงศ (จาด), หนา ๔๑๒-๔๑๓. ๒ “คําให การชาวกรุง เก า : ภาคที่ ๒ ตํา นานและทําเนีย บตางๆ ในกรุง ศรีอยุธยา,” ใน คําใหการชาวกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐอักษร นิติ์ (พระนคร : โรงพิมพรุงเรืองธรรม, ๒๕๑๐), หนา ๒๑๕.
I๓
เสนทางกระบวนพยุหยาตราแหพระกฐินหลวง นาคหลวง สระสนาน ชางมา มายังวัด บรมพุทธาราม ๓ วัดบรมพุทธาราม มักเรียกกันโดยสามัญวา “วัดกระเบื้องเคลือบ” ดวยเหตุ ที่มุ ง หลั ง คาพระอุ โบสถ ด วยกระเบื้อ งเคลื อบซึ่ ง แปลกประหลาดกว า วัด อื่ น ๆ ที่ มุงหลังคาดวยกระเบื้องดินเผา การมุงหลังคาดวยกระเบื้องเคลือบสีเหลืองแกมเขียว เคยปรากฏมาตั้งแตรัชกาลสมเด็จพระนารายณ โดยใชมุงหลังคาพระที่นั่งดุสิตสวรรค ธัญ ญมหาปราสาทในพระนารายณราชนิเวศนและพระวิหารหลวงวัดพระศรีรัตน มหาธาตุ ลพบุรี ๔ ตามที่ปรากฏในประวัติศาสตร สมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ ทรงแสดงความเห็นโดยสันนิษฐานวา “...กระเบื้องเคลือบที่มุงพระที่นั่งธัญญมหาปราสาทก็ดี ที่มุงโบสถวัดบรมพุทธารามก็ ดี เห็นจะเปนของสั่งเขามาจากเมืองจีน จึงเปนของแพง และมิไดมุงแพรหลายออกไป ถึง ที่อื่ น แมแต มุง วั ดเดี ยวก็ ยัง เห็น เปน ของอัศ จรรยจนราษฎรเอามาเรี ยกเปนชื่ อ วัด แตถากระเบื้องเคลือบนั้นทําที่ในกรุง เกาดังกลาวในหนังสือพระราชพงศาวดาร นาเขาใจวาเห็นจะไดชางเคลือบเขามาเมื่อในครั้งแผนดินสมเด็จพระนารายณมหาราช ทํากระเบื้องเคลือบมุงพระที่นั่งธัญญมหาปราสาทกับพระวิหารหลวงวัดมหาธาตุเมือง ลพบุรีอีกแหงหนึ่ง บางทีจะเปนชางคนนั้นเอง อยูมาจนแผนดินสมเด็จพระเพทราชา ๓
พระยาโบราณราชธานินทร, “อธิบายแผนที่พระนครศรีอยุธยากับคําวินิจฉัยของพระยา โบราณราชธานินทร,” ในอธิบายแผนที่พระนครศรีอยุธยากับคําวินิจฉัยของพระยาโบราณราช ธานินทร เรื่องศิลปะและภูมิสถานอยุธยา กรุงศรีอยุธยา และจังหวัดพิจิตร (พระนคร : โรงพิมพ สามมิตร, ๒๕๑๔. พิมพเปนอนุสรณในงานฌาปนกิจศพ นางแดง แขวัฒนะ ณ เมรุวัดมกุฏกษัตริย ยาราม, ๒๕๑๔), หนา ๕๓. ๔ เรื่องเดียวกัน, หนา ๔๔.
๔I
ดวย ระยะเวลาไมหางกันนัก จึงโปรดใหทํากระเบื้องเคลือบขึ้นมุงวัดบรมพุทธาราม ...” ๕ ตอมาในรัชกาลสมเด็จพระเจาบรมโกศ โปรดใหบูรณะวัดบรมพุทธารามใน พ.ศ.๒๒๙๕ และโปรดใหทําบานประตูประดับมุกสําหรับประตูพระอุโบสถเพิ่มขึ้น ๖ ดังความวา “...ศุภ มัศ ดุ พระพุ ทธศักราช ๒๒๙๕ พระวรษา ณ วันเสาร ขึ้ น ๔ ค่ํ า เดือน ๑๒ ปมแมตรีณิศก พระบาทสมเด็จบรมนารถบรมบพิตรพระพุทธเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาดํารัสเหนือเกลาเหนือกระหมอม สั่งใหเขียนลายมุกบานประตูพระ อุโบสถวัดบรมพุทธาราม ชาง ๒๐๐ คน ๒ เริ่ม ณ วันพุธ ขึ้น ๙ ค่ํา เดือน ๑๒ ปมแม ตรีณิศก ลงมือทํามุก ๖ เดือน ๒๔ วันสําเร็จ พระราชทานชางผูไดทําการมุกทั้งปวง
๕
สมเด็จ พระบรมวงศเธอกรมพระยาดํารงราชานุภ าพ, ตํานานเครื่องโตะและถวยปน (กรุง เทพฯ : บริษัทสํานักพิมพวิช าการ, ๒๕๒๙. พิมพเปนอนุสรณในงานประชุมเพลิงศพ นาง สุมาลี สิงหเทพธาดา ณ ฌาปนสถานกองทัพบก วัดโสมนัสวิหาร, ๒๕๒๙), หนา ๖๓-๖๔. ๖ บานประตูมุกจากวัดบรมพุทธาราม ปจจุบันทําเปนประตูประธาน (ประตูกลางดานทิศ ตะวันตก) หอพระมณเฑียรธรรมในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ๑ คู ซึ่งปรากฏจารึกบอกการสราง ครั้ง สมเด็จพระเจาบรมโกศ ที่ขอบของบานประตูดานขวา บานประตูอีก ๑ คู อยูที่วัดเบญจม บพิตรดุสิตวนาราม สวนอีก ๑ คู มีผูนําไปตัดทําเปนตูพระธรรม ซึ่งภายหลังสมเด็จพระเจาบรม วงศ เ ธอเจ า ฟ า บริ พั ต ร สุ ขุ ม พั น ธ กรมพระนครสวรรค ว รพิ นิ ต ทรงได ม า และประทานแก พิพิธภัณฑสถานแหงชาติพระนครเมื่อ พ.ศ.๒๕๗๐. กรมศิลปากร, ประณีตศิลปไทย (กรุงเทพฯ : บริษัทรุง ศิล ปการพิมพ (๑๙๙๗) จํากัด, ๒๕๓๖. จัดพิมพเนื่องในมหามงคลเฉลิมพระเกียรติ ๑๐๐ ป วันพระบรมราชสมภพพระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว), หนา ๑๐๗-๑๐๘.
I๕
เสื้อผารูปพรรณทองเงินและเงินตราเปนอันมาก เลี้ยงวันแล ๒ เพลา คาเลี้ยงมิไดคิด เขาในพระราชทานดวย คิดแตบําเหน็จประตูหนึ่งเปนเงินตรา ๓๐ ชั่ง...” ๗ ใน พ.ศ.๒๔๙๙ กรมศิ ล ปากรได ทํ า การขุ ด แต ง โบราณสถานวั ด บรม พุทธารามเพื่อตรวจคนหาหลักฐานเดิม ซึ่งไดพบกระเบื้องเคลือบจํานวนมาก จนถึง มาในป พ.ศ.๒๕๒๔-๒๕๒๖ วิท ยาลัย ครู พระนครศรี อยุ ธยายื่ น ความประสงคต อ กรมศิ ล ปากรเพื่ อ บู ร ณะพระอุ โ บสถบางส ว น ได แ ก พื้ น พระอุ โ บสถ ฐานชุ ก ชี พระประธาน มุขโถงหนาหลัง และบันไดขึ้นลงทางทิศเหนือและทิศใต ๘ และตอมาใน ป พ.ศ.๒๕๓๓ วิ ท ยาลั ย ครู พ ระนครศรี อ ยุ ธ ยาได ป รั บ ปรุ ง ภู มิ ทั ศ น ข องวั ด บรม พุทธารามอีก ครั้ ง โดยในป จจุ บัน วัด บรมพุท ธารามเปน โบราณสถานขึ้ น ทะเบีย น ประกาศในราชกิ จ จานุ เ บกษาเล ม ที่ ๖๐ ตอนที่ ๓๙ ลงวั น ที่ ๓๐ กั น ยายน พ.ศ.๒๔๘๖
ตําแหน งที่ตั้งในผังเมือง วั ดบรมพุ ทธารามตั้ ง อยู ภายในเกาะเมื องพระนครศรี อยุ ธยาทางด านใต ในบริเวณยานปาตอง ซึ่งเปนพื้นที่สําคัญทางเศรษฐกิจเพราะเปนยานตลาดขายของสด เช า -เย็ น ตํ า แหน ง ของวั ด ตั้ ง อยู ร ะหว า งคลองฉะไกรน อ ยและถนนหลวงหรื อ ถนนปาตอง ซึ่งเปนเสนทางหลักของเมืองที่จะมุงตรงไปยังประตูชัย ประตูเมืองสําคัญ ทางทิศใตของเกาะเมืองพระนครศรีอยุธยา ๗
คณะกรรมการจัดพิมพเอกสารทางประวัติศ าสตร วัฒนธรรม และโบราณคดี สํานัก นายกรัฐมนตรี, ประชุมจดหมายเหตุสมัยอยุธยาภาค ๑, หนา ๕๗. ๘ ชมรมโบราณคดีและประวัติศาสตรทองถิ่น วิทยาลัยครูพระนครศรีอยุธยา, สามรอยเจ็ด สิบปบรมพุทธาราม (วิทยาลัยครูพระนครศรีอยุธยา, ๒๕๓๓). หนา ๑๕-๑๖.
๖I
ตําแหนงที่ตั้งของวัดบรมพุทธาราม ในแผนที่กรุงศรีอยุธยาฉบับพระยาโบราณราชธานินทร
ลักษณะแผนผังพระอาราม วัดบรมพุทธารามตั้งหันหนาพระอุโบสถสูทิศเหนือ ตามแนวแกนหลักเพียง อยา งเดีย ว คือ แนวแกนเหนื อ-ใต มีพ ระอุโ บสถเปน สถาป ตยกรรมประธานของ แผนผังโดยวางตัวอยูดานหลังสุด ดานหนาพระอุโบสถในแนวแกนหลักมีพระปรางค และเจดียเรียงตอแนวไปทางทิศเหนือ
I๗
ผังวัดบรมพุทธารามและวัดสิงหาราม พื้นที่ของวัดบรมพุทธารามอยูระหวางคลองฉะไกรนอยทางทิศตะวันออก และถนนมหารัฎยาทางดานทิศตะวันตก ซึ่งมีผลตอการวางผังของวัดบรมพุทธาราม เพราะมีพื้นที่แคบ ไมสามารถวางตัวตามแนวแกนตะวันออก-ตะวันตกใต การวางผัง จึงกําหนดเฉพาะแนวแกนหลัก คือ แนวแกนเหนือ-ใต เพียงอยางเดียว โดยวัดบรม พุทธารามไมพบแนวของเขตของวัดที่ชัดเจน จึงไมอาจทราบขนาดของผังบริเวณได แตขอบเขตของวัดดานทิศตะวันออกและดานทิศตะวันตกนาจะมีแนวเขตชิดกับคลอง ฉะไกรนอยและถนนปาตองซึ่งมีระยะหางกันประมาณ ๔๕ เมตร สวนขอบเขตวัดทาง ทิศเหนือและใตหากยึดแนวทายสุดของกําแพงแกวพระอุโบสถจนถึง แนวดานหนา ของเจดี ยทรงเครื่อ งเป นเกณฑแ ลวจะมี ระยะประมาณ ๗๐ เมตร และเมื่อนํ ามา
๘I
คํานวณหาพื้นที่ของวัด ภายในแผนผังรูปสี่เหลี่ยมผืนผาขนาด ๔๕ x ๗๐ เมตร จะมี ขนาด ๓.๑๕๐ ตารางเมตร
สถาป ตยกรรมหลักภายในวัดบรมพุทธาราม ๑.พระอุโบสถ พระอุโบสถมีแผนผังเปนรูปสี่เหลี่ยมผืนผา กวาง ๑๑.๙๕ เมตร มีความยาว มุขโถง ๓๑.๓๐ เมตร มุขโถงยื่น ออกมาจากผนัง สกั ดหน า-หลั ง มีข นาด ๓.๓๕ x ๖.๗๕ เมตร ผนังสกัดหนาเจาะชองประตู ๓ ประตู ผนัง สกัดหลัง มีเพียง ๒ ประตู ผนังขางเจาะชองหนาตางดานละ ๗ ชอง พื้นภายในพระอุโบสถบริเวณดานหลังตั้ง ฐานชุกชี, ประดิษฐานพระพุทธรูปประธาน กออิฐถือปูน ซึ่งแตเดิมชํารุดเหลือเพียง พระชานุ ๒ ข า ง รอบพระอุ โ บสถยั ง คงปรากฏตํ า แหน ง ของฐานเสมาทั้ ง ๘ ทิ ศ ถัดจากตําแหนงของเสมา มีกําแพงแกวลอมรอบพระอุโบสถทั้งหมดไว โดยเปดชอง ทางเขาสูพื้นที่ภายในกําแพงแกวดานละ ๒ ชอง สวนฐานของพระอุโบสถ มีลักษณะแอนโคงอยาง “ทองสําเภา” มีมุขโถง หนา-หลัง ผนัง เจาะชองหนาตางถี่ สลับกับการประดั บเสาหลอกแนบผนัง ซึ่ง เปน ลักษณะเดนของอาคารที่สรางในสมัยอยุธยาตอนปลาย ฐานมุขโถงมีความสูงมากกวา ก็เพื่อการบังคับแนวระนาบของฐานโดยรวมใหแอนโคงเชิดขึ้นที่สวนปลาย ตรงสวน ฐานประดับลวดลายชั้นฐานสิงหแบงตามแนวนอนได ๓ ตอน ฐานโดยรวมของพระ อุโบสถทําเปนฐานแอนโคงโดยสวนปลายของฐานจะเชิดสูงขึ้นไมเปนระนาบเดียวกับ พื้นพระอุโบสถ
I๙
พระอุโบสถวัดบรมพุทธาราม
ลายปูนปนบริเวณซุมประตูและหนาตางของพระอุโบสถ
๑๐ I
ซุ ม ประตู พ ระอุ โ บสถวั ด บรมพุ ท ธาราม เคยมี ก ารประดั บ กระจกสี เช น เดี ย วกั บ ประตู พ ระอุ โ บสถวั ด พระยาแมน ที่ ผ นั ง ข า งของช อ งประตู มี ภ าพ จิตรกรรมฝาผนัง ๙ ปจ จุบั นลบเลื อนมาก บานประตูข องพระอุโ บสถนี้ ในรัช กาล สมเด็จพระเจาบรมโกศไดโปรดใหทําเปนบานประตูประดับมุก ซึ่งปจจุบันติดตั้งอยูที่ หอพระมณเฑียรธรรม ที่ขอบบานประตูยังคงปรากฎจารึกอักษรมุกกลาวถึงการสราง ในรัชกาลสมเด็จพระเจาบรมโกศ ลักษณะของลายบานประตูมุขเปนลายกนกกานขด ซึ่งปลายกานขดออกรูปเปนสัตวหิมพานต สวนลางของบานประตูเปนรูปทาวเวสสุวัณ ถัดขึ้นไปเปนรูปสิงหอัด (สิงหหันหนาตรง) รูปพระนารายณทรงสุบรรณ พระอินทร ทรงชางเอราวัณ พระพรหมทรงหงสตามลําดับ สวนบนสุดของบานประตูเปนลาย บุ ษ บก ขอบรอบบานประตู เ ป น ลายประจํ า ยามก า มปู ซึ่ ง ล อ มด ว ยลายเนื่ อ ง ถัด ออกไปเป น ลายรั ก ร อ ย อกเลาประตู ต อนกลางประดั บ เป น ลายพุ ม ข า วบิ ณ ฑ ริมสองขางมีลายกนกกานแยงประกอบชองไฟ นมอกเลากลางประดับเปนรูปหนุมาน หรือกระบี่ในทาเงื้อพระขรรค ลายรอบนมอกเลาประดับเปนลายแขงสิงหซึ่งบากเปน จักรคลายใบระกา นมอกเลาเชิงลางเปนรูปหนายักษซึ่งมีเฉพาะเศียรลักษณะลวดลาย และการวางภาพบนบานประตูมุกวัดบรมพุทธารามคูนี้คลายกับบานประตูมุกพระ มณฑปพระพุ ท ธบาท จ.สระบุ รี ซึ่ ง สร า งขึ้ น ในรั ช กาลสมเด็ จ พระเจ า บรมโกศ เชนเดียวกัน
๙
บรรจบ เทียมทัด, “วัดบรมพุทธาราม และวัดสิงหาราม”, หนา ๖๓ : ชมรมโบราณคดีและ ประวัติศาสตรทองถิ่น วิทยาลัยครูพระนครศรีอยุธยา, สามรอยเจ็ดปบรมพุทธาราม, หนา ๒๕.
I ๑๑
บานประตูประดับมุกของวัดบรมพุทธาราม ที่นํามาติดตั้งอยูที่หอพระมณเฑียรธรรม วัดพระศรีรัตนศาสดาราม บานประตูมุกอีกคูหนึ่งของวัดบรมพุทธาราม เชื่อกันวาถูกดัดแปลงเปนตูใส หนัง สือพระไตรปฎก สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอเจาฟาบริพัตรสุขุมพันธ กรมพระ นครสวรรคว รพินิ ตทรงได มา และประทานแกพิ พิธภั ณฑสถานแหง ชาติ พระนคร บานประตูมุกดัง กลาวนี้ถูกตัดออกใหไ ดขนาดของตูอยางชัดเจน ลักษณะลวดลาย ประดับมุกเปนลายกนกหางกินนรหรือกนก ๓ ตัวมีภาพสัตวหิมพานต ราชสีห คชสีห หนุมานออกจากชอกนก ซึ่งบรรจุอยูในวงกลมคลายกะแปะจีน รอบวงกลมประดับ เปนดวงดาวลอม ระหวางวงกลมประดับลายหูชาง กับชองไฟทั้ง ๔ ดาน ลวดลาย ประดับมุกดัง กลาวนี้มีลักษณะเชน เดียวกับบานประตูมุกพระวิหารวัดพระศรีรัตน มหาธาตุ จ.พิษณุโลก และบานประตูมุกศาลาการเปรียญวัดปาโมก จ.อางทอง ซึ่งมี จารึกที่ขอบบานระบุวาสรางขึ้นในรัชกาลสมเด็จพระเจาบรมโกศ
๑๒ I
๒.พระวิหาร ตั้งอยูทางทิศตะวันตกของพระอุโบสถ อยูนอกแนวแกนประธานของวัด ใน ตําแหนงชิดกับแนวกําแพงแกวพระอุโบสถ โดยวางอาคารขนานกับแนวพระอุโบสถ และพระปรางค มีขนาดกวาง ๙.๒ เมตร ยาว ๒๔.๒๐ เมตร มีมุขยื่นออกจากผนัง สกัดหลัง ๕.๖๐ เมตร กวาง ๘.๕๐ เมตร ผนังสกัดหนาเจาะชองประตู ๑ ชอง ผนัง สกัดหลังมี ๒ ประตู ผนังขางเจาะชองหนาตางดานละ ๗ ชอง เนื่องจากพระวิหารอยู ในสภาพชํารุด ยังไมไดรับการขุดแตงหลักฐานดานสถาปตยกรรมจึงยังไมชัดเจนนัก ๓.พระปรางค ตั้งอยูในแนวพระอุโบสถ ในตําแหนงกึ่งกลางระหวางพระอุโบสถและพระ เจดีย พระปรางคตั้งอยูบนฐานประทักษิณรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสยอมุม ๑๒ ขนาด ๙.๒๐ เมตร แผนผัง ขององคปรางคเปนรูปสี่เหลี่ยมยอมุม ๒๘ ขนาด กวาง-ยาวที่ฐานชุด ลา งสุ ดด า นละ ๖.๗๐ เมตร การย อ มุม จะมี แนวตั้ ง แต ฐานล า งสุ ดจนถึ ง สว นยอด ปรางค มีลักษณะเปนปรางคขนาดเล็ก ยอมุมถี่ ทรงชะลูด สูง ฐานประทักษิณทําเปน ฐานแอนโคง ซึ่งเปนลักษณะของปรางคในสมัยอยุธยาตอนปลาย
I ๑๓
พระปรางค ๔.เจดีย เจดียตั้งอยูในแนวพระอุโบสถเชนเดียวกับพระปรางค โดยตั้งอยูดานเหนือ สุดจากปรางคขึ้นไปทางเหนือ องคเจดียเปนเจดีย ๘ เหลี่ยม แตละเหลี่ยมยอมุม ประดับลวดลายขาสิงห ๘ ชุด ทําใหแผนผังของเจดียเหมือนอยูในผังกลม องคเจดีย ตั้ง อยูบนฐานประทักษิณรูปสี่เหลี่ยมยอมุม ๑๒ ขนาด ๖.๔๕ x ๗.๓๕ เมตร มีราว ระเบียงลอมรอบลานประทักษิณ เปนรูปแบบเจดียสมัยอยุธยาตอนปลาย ที่นิยมทํา ยอมุมขนาดเล็ก จํานวนมากรอบฐานของพระเจดีย
๑๔ I
เจดีย ๘ เหลี่ยม
ย านป าตอง : ย านประวัติศาสตร กรุงศรีอยุธยา “โบราณสถานนั้ น เป น เกี ย รติ ข องชาติ อิ ฐ เก า ๆ แผ น เดี ย วมี ค า ควรจะ ชวยกัน รักษาไว ถาเราขาดสุโขทัย อยุธยา และกรุง เทพฯ แลว ประเทศไทยก็ไ มมี ความหมาย” ๑๐ พร ะ ร าชดํ ารั ส ของ พ ร ะบาทสมเด็ จ พ ร ะเจ าอ ยู หั ว ในง าน เป ด พิพิธภัณฑสถานแหงชาติเจาสามพระยา เมื่อวันที่ ๒๖ เดือนธันวาคม พ.ศ.๒๕๐๔ ซึ่ง บริเวณพิพิธภัณฑสถานแหงนี้เปน “เขตประวัติศาสตร ” ใกลเคียงกับ “วัดบรม ๑๐
กรมศิล ปากร อธิบายแผนที่พระนครศรีอยุธยา กับคําวินิจฉัยของพระยาโบราณราช ธานินทรเรื่องศิลปะและภูมิสถานอยุธยา, กรุงศรีอยุธยา และจังหวัดพิจิตร.
I ๑๕
พุทธาราม” อัน เปน โบราณที่สํา คัญ มาก และมีห ลักฐานเหลือยูชั ดเจน ที่ แสดงถึ ง เกียรติประวั ติ อารยธรรม ศิลป วั ฒนธรรม และความเจริญ รุง เรืองของบรรพชน อยุธยาในอดีต คําวา “ปา” ในประวัติศาสตรอยุธยานั้น ไมใชที่วางรางเปลี่ยว เชน ปาดง แตอยางใด ในทางตรงกันขาม ตําบลที่เรียกวา “ปา” กลับเปนตลาดที่ประชุมคมใน กําแพงเมืองอยุธยา คือ ถายานใดมีสิ่ง ของอะไรมาก ก็เรียกวาปาของสิ่ง นั้นๆ เชน ปาตะกั่ว เปน ตลาดขายลูก แหและเครื่องตะกั่ ว ยานป ามะพรา ว เปนตลาดที่ขาย มะพราว หรืออาจจะมีตนมะพราวอยูแถบนั้น ปาผาเหลือง ก็คือยานตลาดขายผาไตร จีวร ๑๑ ดังนั้น “ปาตอง” จึงหมายถึงบริเวณหรือยานที่มีสวนกลวย มีใบตองขายแต มิไดหมายความวาจะไมมีสินคาอยางอื่นขายนอกจากใบตอง ดังปรากฏหลักฐานวา “...ย า นป า ตอง ขายฝ าย ของรัก มี ตลาดขายของสดเชา เย็ น หนา พระ คลังสินคา อยูในยานปาตอง...” ๑๒ ภูมิสถานของยานปาตอง ก็คือ บริเวณที่อยูใกลเคียงกับถนนปาตอง ซึ่งใน ป จ จุ บั น เป น ที่ ตั้ ง ของสถานที่ ร าชการสํ า คั ญ หลายแห ง เช น สถานี ตํ า รวจภู ธ ร พระราชวั ง โบราณ ศาลากลางจั ง หวั ด พระนครศรี อยุ ธยา ทั ณฑสถานวั ยหนุ ม โรงพยาบาลจังหวัดพระนครศรีอยุธยา รวมทั้งวัดบรมพุทธาราม ซึ่ง อยูในมหาวิทยาลัย ราชภัฏพระนครศรีอยุธยา และพิพิธภัณฑสถานแหงชาติเจาสามพระยา ในสมัยที่เกาะเมืองอยุธยา เปนศูนยกลางทางการปกครองและเศรษฐกิจ ของไทยนั้น ยานปาตองเปนยานเศรษฐกิจการคลังที่สําคัญของประเทศ ดวยปรากฏ ๑๑ ๑๒
ล.ด. หนา ๔๗. ล.ด. หนา ๕๓.
๑๖ I
วาเปนที่ตั้ง ของพระคลังสินคา ๑๓ ซึ่งเปนที่เก็บรักษาสวย อากร และเปนหนวยงาน ของรั ฐ บาลที่ จั ด ตั้ ง ขึ้ น เพื่ อ ผู ก ขาดการค า กั บ ต า งประเทศ หน ว ยงานสํ า คั ญ นี้ พระมหากษัตริยทรงมอบใหอยูในอํานาจของพระยาโกษาธิบดี (พระคลัง) มี กรมทา เปนผูดําเนินการคาขาย โดยจัดใหมีพระจุฬาราชมนตรีเปนกรมทาขวา ดูแลการคา ฝายแขกและชาติตะวัน ตก สวนหลวงโชฏึกราชเศรษฐี เปนกรมทาซ าย ดูแลยา น การคาฝายจีนและชาติตะวันออก ๑๔ ดัง นั้ น จึง ไม นาสงสัย อะไรที่ ชาวตา งชาติ ไดเ ขามาเห็น และอาศั ยในยา น ปาตองโดยกลาววาเปนยานชุมชนหนาแนน มีรานรวงมากมาย บานเรือนใหญโต ยานปาตองกับสังคมพุทธศาสนิกชน ดวยปรากฏหลักฐานวัดรางหลายวัด ในบริเวณยานปาตอง เชน วัดสวน หลวง วัดศาลเจาธง วัดปาจาน วัดสิงหาราม โดยเฉพาะวัดบรมพุทธาราม ซึ่งอยูใน บริเวณมหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา นอกจากนั้นฝงตรงขามทางดานถนน ศรีสรรเพชญปจจุบัน (ถนนปาตอง) ก็ยังมีชื่อวัดสําคัญๆ ปรากฏอยูในแผนที่โบราณ อีก หลายวั ด เช น วั ด ป า ฝ าย วั ด โคก ยายมี วั ด โคกยายหมา วั ด ประสาท วั ด หี บ เปนตน แสดงว า ย า นป า ตองในอดี ต เป น ที่ อ ยู ข องชุ ม ชนชาวพุ ท ธกลุ ม ใหญ สภาพทางเศรษฐกิจสัง คมของชุมชนบริเวณนี้เจริญรุง เรืองมาก เพราะมีการลงทุน สรางวัดใหญสวยงามติดกันหลายวัดเพื่อใหเปนศูนยรวมจิตใจของชุมชน ๑๓
บริเวณทัณฑสถาน ฝงตรงขามวิทยาลัยครูพระนครศรีอยุธยาดานถนนศรีสรรเพชญ เปน ที่ตั้งของพระคลังสินคา ๑๔ สมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพ ไดทรงอธิบายเพิ่มเติมไววา การตั้งกรมทากลางก็คง จะมีแนวปฏิบัติสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราช คือ มีฝรั่งเขามาคาขายมาก ก็คงตองติดตอกับ กรมทาหลวง สมัยนั้น เห็นจะเปนฟอลคอนดํารงตําแหนง กรมทาหลวง วาฝายฝรั่ง
I ๑๗
ยานปาตองกับสังคมมุสลิม การเปดสัมพัน ธไมตรีกับตางประเทศในสมัยอยุธยา เปนผลใหเศรษฐกิจ การคาของกรมทาขวา หรือพระจุฬาราชมนตรี ซึ่งเปนมุสลิมนั้น ไดเปนที่พอพระราช หฤทัยของพระมหากษัตริยกรุงศรีอยุธยาเปนอยางยิ่ง ชาวมุสลิมที่เขามาอยูอยุธยา มีชื่อเสียงปรากฏเดนชัดมาก เปนแขกเดินทาง มาจากเมืองกุมประเทศอิหราน ชื่อ เฉกอะหมัด กับมหะหมัดสุอิด เฉกอะหมัดเปนพี่ มหะหมัดสุอิดเปนนอง เขามาคาขายเมื่อป พ.ศ.๒๑๔๕ ในแผนดินสมเด็จพระนเรศวร มหาราช ไดพาพวกมุสลิมเขามาดวยเปนจํานวนมาก และตั้งบานเรือนอยูบริเวณทา กายี ๑๕ ทานเฉกอะหมัดไดทําการคาขาย ไดเปนพระจุฬาราชมนตรี และตอมาก็ได เลื่อนขึ้น เปน “เจาพระยาเฉกอะหมัดรัตนราชเศรษฐี” มีตําแหนงเปนสมุหนายก ๑๖ ไดรับพระราชทานที่ดินใหตั้งบานเรือนอยูที่บริเวณทายคู ๑๗ หรือที่เรียกวาทากี (อยูใต วัดสวนหลวงลงมาทางริมน้ํา) ทานถึงแกกรรมเมื่ออายุ ๘๘ ป เจาพระยาอภัยราชา (ชื่น) ที่สมุหานายก ไดจัดการศพของบิดาและนําไปฝงที่ปาชาแขกทายคู ทากายี มี ๑๕
ท า กายี คื อ ท า น้ํ า ใหญ ข องแม น้ํ า เจ า พระยาทางบริ เ วณด า นหลั ง วิ ท ยาลั ย ครู พระนครศรีอยุธยา เปนทาน้ําทําเลการคาขาย คําวา “ทากายี” เปนศัพทเปอรเซีย “กา” คงจะ เพี้ยนมาจากคําวา “อากอ” ซึ่งแปลวา หัวหนา สวน “ยี” นั้นเติมเขาไปเพื่อแสดงการคารวะ เชน ครับ หรือใตเทา คํานี้ยังเปน นามสกุล “อากายี” ของพวกเจาเซ็นตระกูลหนึ่งดวย ๑๖ เปนสมุหนายกฝายเหนือ (เจาพระยากลาโหม เปนสมุหนายกฝายใต) ดูแลบานเมืองตาง พระเนตรพระกรรณถึงครึ่งประเทศ และในสมัยพระเจาปราสาททอง พระเจาปราสาททอง ทรง โปรดใหเลื่อนบรรดาศักดิ์เปน “เจาพระยาบวรราชนายก” ในตําแหนงจางวาง กรมมหาดไทยหรือ ตําแหนงที่ปรึกษา ๑๗ ทายคู คือบริเวณ ๒ ฝงแมน้ําเจาพระยา ที่ตอจากคูชื่อหนา คือ ตั้งแตแหลมนางกะจะ ฟากวัดพนัญเชิง และฟากตรงขามตั้งแตปอมเพ็ชรเรื่อยมาทางใต
๑๘ I
หลั ก ฐานหลายอย า งที่ เ กี่ ย วข อ งกั บ สั ง คมในอดี ต ของชุ ม ชนมุ ส ลิ ม กลุ ม สํ า คั ญ ใน ประวัติศาสตรอยุธยา เชน มีโคกแขก ทุงแขก ปาชาแขก กุฏีทอง แสดงถึงวา ชุมชน มุสลิมดังกลาวไดเคยมีชีวิตอยูอยางมีความสุข ไดเขามาเปนขาราชการ-ขุนนางไทย และตอมาถึงแมอยุธยาจะแตกพินาศแลว เชื้อสายชาวไทยมุสลิมที่สืบทอดมาจากทาน บรรพชนมุสลิมดังกลาว
สะพานบานดินสอขามคลองฉะไกรนอยหนาวัดบรมพุทธาราม
I ๑๙
บรรณานุกรม กรมศิลปากร. (๒๕๐๙). อธิบายแผนที่พระนครศรีอยุธยา กับคําวินิจฉัยของพระ ยาโบราณราชธานินทรเรื่องศิลปะและภูมิสถานอยุธยา, กรุงศรีอยุธยา และจังหวัดพิจิตร. กรุงเทพฯ: ครุสภา. คณะกรรมการจัดพิมพเอกสารทางประวัติศาสตร วัฒนธรรม และโบราณคดี สํานัก นายกรัฐ มนตรี . (๒๔๕๗). ประชุ มจดหมายเหตุส มั ย อยุธ ยาภาค ๑. กรุงเทพฯ: โรงพิมพไทย ณ สะพานยศเส. คําใหการชาวกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารฉบับหลวง ประเสริฐอักษรนิติ์. (๒๕๑๐). พระนคร : โรงพิมพรุงเรืองธรรม. ชมรมโบราณคดีและประวัติศาสตรทองถิ่น วิทยาลัยครูพระนครศรีอยุธยา. (๒๕๓๓). สามรอยเจ็ดสิบปบรมพุทธาราม. วิทยาลัยครูพระนครศรีอยุธยา. บรรจบ เทียมทัด. (๒๕๑๑). วัดบรมพุทธาราม และวัดสิงหาราม. กรุง เทพฯ: กรมศิลปากร. อธิบายแผนที่พระนครศรีอยุธยากับคําวินิจฉัยของพระยาโบราณราชธานินทร เรื่อง ศิลปะและภูมิสถานอยุธยา กรุง ศรีอยุธยา และจัง หวัดพิจิตร. (๒๕๑๔). พระนคร : โรงพิมพสามมิตร. (พิมพเปนอนุสรณในงานฌาปนกิจศพ นาง แดง แขวัฒนะ ณ เมรุวัดมกุฏกษัตริยยาราม)
๒๐ I
กําสรวลย านป าตอง ผศ. พงษจันทร คลายสุบรรณ ผูประพันธ ณ ที่นี้มีวัดกษัตริยส ราง อิฐหักปูนปนหลนเรียงราย หลังคาโบสถเคยมุงกระเบื้องเคลือบ บัดนี้ไมมีแลวหลังคา บานประตูโบสถมุกประดับ อักษรมุกจารึกไมเลือนไป พระเจดียยอมุมชั้นเยี่ยม ฐานบัวกระจกแกวแวววาม วัดนั้นชื่อ "วัดบรม ชาวบานเรียก "วัดกระเบื้องเคลือบ" แตเดิมมา พระเจาอยูหัวบรมโกศ ประดับมุกงามที่สุดประเทศไทย ณ ที่นี้มีวัดกษัตริยสราง ชาว "ราชภัฏ" ทั้งหลายจงไดยิน
แตปลอยรางรกเรื้อนนานเหลือหลาย แสนเสียดายที่สุดอยุธยา สีเหลืองเหลือบแหงแรกแปลกหนักหนา มองฟาเห็นฟานาเศราใจ เลือนลับไปอยูหนไหน บอกเลาความยิ่งใหญและงดงาม ยี่สิบแปดเหลี่ยมยอดหักอยูกลางสนาม หมองมัวไปตามกาลเวลา พุทธาราม" งามสมดูสงา สมเด็จพระเทพราชาทรงสรางไว โปรดใหทําบานประตูโบสถขึ้นใหม ไมมีที่ไหนแลวในแผนดิน อยาปลอยใหรกรางจนสูญสิ้น กําสรวลถิ่นสถานยานปาตอง
I ๒๑
พุทธสถาน คู ตํานานเมือง นางสาวเพลินตา โมสกุล ผูประพันธ วัดบรมพุทธาราม พระราชทานนามไว พระองคโปรดใหทรงสราง และทรงสถาปนา คงอยูคูกรุงศรี ประวัติศาสตรสืบยาวนาน ชนรุนใหมไมทิ้งทอด สรางองคพระประธานงามประเทือง จะนานนับกี่ชั่วกาล ณ ราชภัฏอยุธยา จงธํารงคงความงาม ที่จะแกวงทวีเทา มั่นสืบสานตํานานตอ ใหเลืองชื่อลือเกรียงไกร
อารามหลวงตลอดชวงสมัย ในสมัยสมเด็จพระเพทราชา ในนิวาสสถานงามสงา เปนวัดประจํารัชกาล หลายรอยปที่ลวงผาน พุทธสถานคูตํานานเมือง มั่นตลอดสืบสานเรื่อง บูรณะสืบเนื่องนานมา คูถิ่นสถานงามสงา คงคุณคาดวยศรัทธาผองเรา อยามองขามปูนอิฐเกา เพื่อขานเลาเรื่องราวสืบไป กอปรกอสรางความดีไว วาไมสิ้นไรคนดีศรีอยุธยา
๒๒ I
อนุทิน ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ......................................................................................................................................