FACTO_2010_07_08 by VMN Media

nummer 7/8, juli/augustus 2010

ONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR FACILITY MANAGEMENT EN INKOOP

www.factomagazine.nl

TH A:

rin g Catering ministerie LNV 75 procent biologisch

Restaurant als duurzame proeftuin Weg met het ‘oude’ personeelsrestaurant

Tips voor besparen op catering

Verslag Facto Congres: Alles draait om klanten

pag. 16

pag. 28

pag. 32

Hygiene

Helder Schoon is bij ons echt hygiĂŤnisch schoon Ervaren keukenpersoneel kent het verschil

keukenapparatuur grondig gereinigd wordt.

tussen gewoon schoon en echt schoon.

Hierbij verwijderen wij vervuiling op plaatsen

Echt schoon gaat over hygiĂŤne en veiligheid,

die voor de gewone schoonmaak moeilijk

over het voldoen aan het HACCP-systeem.

bereikbaar zijn. Tevens kunnen wij uw vetaf-

Dat zijn zaken waarvoor de gewone schoon-

zuigsysteem reinigen waardoor het brandrisico

maak nou eenmaal niet is uitgerust. Daarom

verminderd. Zo gaan uw bezittingen langer

is het verstandig om de hooggekwalificeerde

mee en zijn wij uw investering waard. Wij zijn

servicemedewerkers van Rentokil Hygiene

ook niet voor niets VCA** en ISO 9001-2000

periodiek een dieptereiniging uit te laten

gecertificeerd. Denkt u net zo helder over

voeren. Bij Rentokil Hygiene zijn wij gespeci-

schoon als wij ? Bel dan 0161-230103 voor

aliseerd in dieptereiniging. Wij demonteren

een vrijblijvende afspraak of kijk eens op

alle kritische delen en zorgen dat al uw

www.rentokil-initial.nl.

Facto 12

Magazine

Restaurant als duurzame proeftuin De bedrijfscatering op het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) ademt een en al duurzaamheid. Goed voorbeeld is de proeftuin waar met proefjes nieuwe, duurzame ideeën en initiatieven worden getoetst op technische haalbaarheid en acceptatie door de lunchende gast. Loes Besseling en Rob Heijink geven tekst en uitleg.

t hema catering

Weg met het ‘oude’ personeelsrestaurant Het ‘oude’ personeelsrestaurant, met zijn beperkte openingstijden, dure vierkante meters, uitgebreide assortiment en de substantiële subsidie van de werkgever, heeft zijn langste tijd gehad. Cateringconcepten en -exploitaties zijn dringend aan vernieuwing toe, aldus Hayk Simons van HTC.

t hema catering

Tips voor besparen op catering Besparing op catering kan, maar dan is als eerste wel inzicht in de integrale kosten vereist. Een rekenexercitie inclusief een aantal handige tips om catering toch goedkoper te maken van John Dommerholt van Hospitality Consultants.

t hema catering

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

Uw partner voor inkoopsoftware en consultancy Bij Proquro Services kunt u terecht voor:

â&#x20AC;˘ Aanschaf van Proquro inkoopsoftware â&#x20AC;˘ Implementatiediensten â&#x20AC;˘ Managementrapportage en analysetools ctjuf

{f!xf l!pq!po

Ljk GINA ALE PA IJS I C E P S W ONDER N VOOR TE N E E EN GEfoM!v!hsbbh!wfsefs/ Xf!ifmq

â&#x20AC;˘ OCR oplossingen voor scannen en herkennen van facturen â&#x20AC;˘ Proquro opleidingsprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s

Voor meer informatie en het laatste nieuws kijk op www.proquroservices.nl

/BJECTIEVEĂ&#x;LEVERANCIERSBEOORDELING

,EVERANCIERSPRESTATIESĂ&#x;OBJECTIEFĂ&#x;METEN Ă&#x; 6ENDOR,INKĂ&#x;BIEDTĂ&#x;DEĂ&#x; INTEGRALEĂ&#x;OPLOSSING Ă&#x;!GGREGEERĂ&#x;UWĂ&#x;3PENDĂ&#x;!NALYSEĂ&#x;INĂ&#x;COMBINATIEĂ&#x;METĂ&#x;6ENDORĂ&#x; GRALEĂ&#x;OPLOSSING Ă&#x;!GGRE RĂ&#x;UWĂ&#x;3PENDĂ&#x;!NALYSEĂ&#x;I MBINATIEĂ&#x;METĂ&#x;6ENDOR 2ATINGĂ&#x;ENĂ&#x;#ONTRACTĂ&#x;2ATINGĂ&#x;ENĂ&#x;UĂ&#x;ZULTĂ&#x;VERSTELTĂ&#x;STAANĂ&#x;V GĂ&#x;ENĂ&#x;UĂ&#x;ZULTĂ&#x;VERSTELTĂ&#x;STA ANĂ&#x;DEĂ&#x;INZICHTEN

-EERĂ&#x;INFORMATIEĂ&#x;ENĂ&#x;DEĂ&#x;DEMOĂ&#x;Â˝LMĂ&#x;KIJKĂ&#x;SNELĂ&#x;OPĂ&#x;

WWW VENDORLINK NL

t hema catering

Cateraars hebben moeite met commercieel cateren Commercieel cateren is in opkomst. Wat verstaan we eronder, kunnen cateraars gezien hun achtergrond wel echt commercieel cateren en hoe ziet de toekomst eruit? De visie van Wim van der Meer.

MVO steeds belangrijker De cateringomzet van bedrijfsrestaurants daalde in 2009 voor het eerst sinds jaren licht. Het broodtrommeltje wint terrein, het aantal bezoekers loopt terug, en MVO wordt steeds belangrijker voor de consument. Dit blijkt uit het Nationaal Catering Onderzoek 2009 van Foodstep.

Toedeledoki broodtrommel! In januari publiceerde Misset een samenvatting van het Nationale Cateringonderzoek 2009 van Foodstep. Het artikel beschreef dat, hoewel meer mensen toegang kregen tot een bedrijfsrestaurant, het aantal kopers niet toenam. Steeds meer mensen nemen eten en drinken van huis mee naar het werk. Herkennen direct betrokkenen uit de branche dit?

Gericht sturen op kosten Kostenbesparing staat al jaren hoog op de agenda van organisaties, en daarmee ook op de agenda van facility management. Daarbij wordt naast huisvesting ook vaak naar een dienst als catering gekeken, omdat deze nog steeds één van de belangrijkste kostendragers is.

Windkracht 3, zonnebrandcrème factor 25, sfeer 9+. Het was aangenaam toeven op de Facility Open 2010 begin juni. Lees het verslag op pagina 40.

En verder 6

nieuws

column Philip

inkoop transport

over inkoop

community

boekrecensie

DIV-column

agenda

rising star

recht

contacten en contracten

column Gerard Dessing

Alles draait om klanten! Op 8 juni vond in Ede het Facto Magazine Congres 2010 plaats. Een kleine 200 deelnemers konden deze dag kennis uitwisselen en netwerken rond het thema: Alles draait om klanten! Een verslag.

Zin en onzin van doorbelasting kosten Significant en ConQuaestor organiseerden eind april een bijeenkomst over het doorbelasten van facilitaire en IT-kosten. Een verslag en een overzicht van de belangrijkste uitkomsten van deze conferentie.

Inhoud soms minder, wel inspirerend Op 1 en 2 juni vond in Madrid de jaarlijkse Europese Facility Management Conference (EFMC) plaats. Alex van Dijk geeft zijn impressie.

Windkracht 3 en zonnecrème factor 25 Het team van Twynstra Gudde is winnaar geworden van de Facility Open 2010, de FM-zeilregatta die op 4 juni plaatsvond op het IJsselmeer vanuit de haven Flevo Marina in Lelystad. Een reportage.

Vakantie! Facto Magazine wenst u een bijzonder aangename zomer! Op 3 september verschijnt het volgende nummer.

Coverfoto: Eduard van der Worp, Haarlem

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

nieuws

Kantoor van de Toekomst

Het Nieuwe Werken en de aandacht voor duurzaamheid leiden tot een enorme verandering van kantoren. Dit schrijft Twynstra Gudde in haar recente rapport over de Nederlandse kantorenmarkt. Alle ontwikkelingen leiden tot een Kantoor van de Toekomst. Zo’n kantoor is: » gelegen op multifunctionele locaties, waar werken, wonen en recreëren geïntegreerd kunnen worden; » geënt op een breed scala van activiteiten. Op hoofdgroepen moet invulling worden gegeven aan een

Gezocht: FM’ers voor pilot zuinige verlichting De Taskforce Verlichting is op zoek naar vijftien facility managers voor een pilotproject. De deelnemers krijgen als groep begeleiding bij de overgang naar energiezuinige verlichting in hun pand. Het is de bedoeling dat de FM’ers samen met hun eigen installateur een pilotproject uitvoeren met als doel de overstap naar energiezuinige verlichting. De pilot, uit te voeren in de zorg of het bedrijfsleven, moet plaatsvinden in een representatieve ruimte van het pand, zodat in een latere fase de andere ruimten op een makkelijke manier ook kunnen overgaan naar energiezuinige lampen. Meer informatie: Wilma van de Poll van Agentschap NL, wilma.vandepoll@ agentschapnl.nl, tel. (088) 602 71 37.

expertomgeving, een transactieomgeving, een mobiele omgeving en een samenwerkingsomgeving. De werkplektypen en het m²-gebruik worden nauwkeurig op de activiteiten vastgesteld; geschikt voor nieuwe functies. Naast het ‘klassieke informatieverwerken’ betreft dit ruimte voor creëren, focussen, samenwerken, leren, socializen en ontspannen; in de gebouwdelen en techniek gemakkelijk vervangbaar of aanpasbaar, zodat bij functieverandering of hergroepering van activiteiten grote investeringen afwezig blijven; hoogwaardig in de architectonische kwaliteit. Het Nieuwe Werken impliceert hernieuwde aandacht voor lay-out, uitstraling en kwaliteit van het uiterlijk evenals een nieuwe ruimtelijke opbouw; duurzaam en efficiënt. Crisis en efficiëntiedenken hebben het kostenbewustzijn sterk vergroot. Duurzame en efficiënte kantoren zijn bestendiger tegen crises en leiden vanwege een bestendiger gebruik tot lagere gemiddelde kosten in de levensduur.

Wat is schoon en veilig op een station? Hoe kijken treinreizigers naar de situatie op een station als het gaat om veiligheid, reinheid en onderhoud (schoon, veilig en heel)? Deze vraag staat centraal tijdens de SLM Eyecatcher opleidingen die OFD, Opleiding Facilitaire Diensten uit Veenendaal, verzorgt voor alle locatiebeheerders van de Nederlandse Spoorwegen. SLM Eyecatcher is een praktisch kwaliteitmeetsysteem gericht op het schoonmaakresultaat in een station, bekeken vanuit de ogen van de reiziger. De beleving (eyecatcher) is het uitgangspunt van deze technische meetmethodiek. Het gaat om enkele eendaagse trainingen per jaar, bestaande uit theorie en praktijk. De opleiding wordt afgesloten met een toets en een diploma. Per jaar volgen 22 locatiebeheerders de training. Meer informatie: Opleiding Facilitaire Diensten, tel. 088 - 44 22 344 of info@ofdbv.nl.

Duurzaam groen zonder onderhoud Halewijn Botanic heeft sinds kort een duurzame collectie groendecoraties die geheel voldoet aan het Cradle to Cradle-principe. Alle onderdelen zoals pilaren, vazen en planten zijn volledig vervangen of aangepast. De niet-zichtbare delen zoals montage- en vulmateriaal zijn door speciale aanpassingen af te voeren in de compostbak. Het transport en de verpakkingmethode zijn aangepast en de CO2-uitstoot wordt gecompenseerd. Bij de decoraties wordt niet alleen een document van oorsprong geleverd, maar ook retourstickers en afvoerinformatie zodat het in de praktijk eenvoudig is de decoraties te splitsen en op de juiste plek te brengen voor een volgend leven. Bijzonder is dat voor deze groendecoraties geen onderhoudscontract nodig is. Dit maakt het duurzame karakter nog

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

beter ten opzichte van de traditionele hydrocultuur. Meer informatie: zie www.halewijn.com, tel. (013) 513 60 00.

nieuws

1 miljoen beschikbaar voor slimmer reizen Het ministerie van Verkeer en Waterstaat stelt 1 miljoen euro beschikbaar voor het vernieuwen en verbeteren van mobiliteitsdiensten. Doel is dat door de subsidie initiatieven worden ontplooid waardoor reizigers slimmere mobiliteitskeuzes kunnen maken en organisaties hun mobiliteitsmanagement kunnen verbeteren. Met het subsidieprogramma Innovatief Mobiliteitsmanagement speelt het ministerie in op de maatschappelijke tendens om bewuster om te gaan met mobiliteit. Ondernemingen en onderzoeksinstellingen kunnen tot 1 oktober een subsidieaanvraag indienen bij NL Milieu en Leefomgeving van Agentschap NL. Meer informatie: www.agentschapnl.nl.

Werkplek kost 10.280 euro per jaar De NFC Index 2009 voor kantoren is gepresenteerd. De mediane kosten voor huisvesting, ICT en overige facilitaire diensten bedroegen in 2009 € 10.280,- per werkplek per jaar, exclusief btw. Ten opzichte van het jaar daarvoor betekende dat een geringe daling met 1 procent. Opvallend is dat de totale facilitaire kosten van de werkplek zich de laatste vijf jaar blijven bewegen rond de

€ 10.000,-. De economische crisis lijkt geen aanwijsbare invloed te hebben op de kosten per werkplek. Terugkijkend over een langere periode valt op dat de kosten per werkplek nu 10 procent lager zijn dan bij de start van de NFC Index in 2003. Oorzaken daarvoor waren de krimp van het totale vloeroppervlak per werkplek in de jaren 2003-2005 en de werkplekgerelateerde ICT-kosten die sinds 2004 met 25 procent zijn gedaald.

Werkplekkosten (in euro) Huisvesting Diensten/middelen ICT Externe voorzieningen FM Totaal

2009 4.958 2.176 2.558 104 484 10.280

2008 4.922 2.301 2.627 105 479 10.434

2007 4.518 2.214 2.713 102 454 10.002

2006 4.315 2.109 3.036 97 406 9.963

(Bron: NFC Index, zie www.nfcindex.nl)

Leiders, grijze muizen, navigators en narcisten Begin juni organiseerde Ellen Soeters, Facility Manager van het Jaar en Directeur Facilitair Bedrijf van het RIVM, een middag over facilitair leiderschap. Ron van der Weerd, voorzitter van het LOOFD en dean van de School of Facility Management van de Hanzehogeschool Groningen, gaf als middagvoorzitter de aftrap en praatte de diverse lezingen vlot aan elkaar. Eerste spreker was ir. Bernard Drion, lector FM aan de NHTV en directeur bij Hospitality Consultants, die in een betoog van een half uur het veranderende facilitaire wereldbeeld schetste en de zaal prikkelde met interessante statements (‘We moeten geen kathedralen bouwen maar bazaars’, ‘Baas zijn is uit, een baas wordt een navigator’, ‘Het gaat om de ziel van een organisatie in plaats van dat het 21 graden in een ruimte is’). Na Drion gaven Frank Verborg en Sven Withofs een mooi beeld van facilitair leiderschap, met als uitgangspunt: zonder narcisme kom je nergens. Withofs besprak de drie syndromen van FM: kaboutersyndroom, lelijk-

eendjesyndroom en grijzemuizensyndroom. ‘Wat ontbreekt bij FM is een eigen standpunt, een stuk eigen waardering’, sprak hij. Nadat Verborg drie typen mensen had behandeld, kwam Paulien Assink van Twynstra Gudde in actie. Zij belichtte de vier elementen die te maken hebben met authentiek leiderschap, namelijk: fysiek, emotioneel, mentaal en spiritueel. Een experiment waarbij de

aanwezigen in koppels fysieke druk op hun buurman/buurvrouw moesten uitoefenen, liet zien hoe belangrijk ‘interne kracht’ en ‘overtuiging’ zijn. Het slotwoord was aan studenten van een aantal hogescholen die hadden meegedaan met het Buddy-project, een project waarbij ze zich tijdens hun stages een beeld hadden gevormd van leiderschap in een facilitaire omgeving.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

nieuws

Werken we wel goed samen?

Kirkman Company lanceert De Samenwerkingsverbeteraar, een tool om het succes van samenwerkingsrelaties te toetsen. Het resultaat is een concreet actieplan om de samenwerking tussen organisaties te optimaliseren. Met De Samenwerkingsverbeteraar wordt een samenwerkingsrelatie tussen opdrachtgever en dienstverlener/leverancier doorgelicht. Op verschillende onderdelen krijgt de organisatie inzage in de huidige situatie en de gewenste situatie, inclusief een concreet verbeterplan. Meer informatie: www.samenwerkingsverbeteraar.nl.

Steeds meer Europees aanbesteed Rijk, gemeenten, provincies, waterschappen, hogescholen, en politie besteden hun opdrachten steeds vaker Europees aan. Per jaar koopt de overheid voor ongeveer 57 miljard euro in. Van dit bedrag wordt 18 miljard Europees aanbesteed. In 2008 besteedde de rijksoverheid 86 procent van de opdrachten die Europees aanbesteed hadden moeten worden aan, terwijl dat in 2006 nog 78 procent was. Bij gemeenten met meer dan 100.000 inwoners ligt het percentage op 81 procent (73 procent in 2006).

‘Jaar van consolidatie voor dienstverleners’ Dienstverlenende bedrijven die een solide financiële basis hebben, kunnen in 2010 hun slag slaan. Dat geldt zeker binnen de uitzendbranche en de wereld van accountancy en consultancy. Voor bedrijven binnen deze branches met vet op de ribben, doet zich in 2010 namelijk een uitgelezen kans voor om hun zwakkere concurrenten in te lijven. In het onderzoeksrapport Visie op Zakelijke dienstverlening spreekt ABN Amro dan ook de verwachting uit dat

Leegstand kantoren aangepakt Overheden en marktpartijen gaan de structurele leegstand van kantoren samen aanpakken. Dit is de uitkomst van de Kantorentop die eind mei is gehouden. In Nederland staat momenteel 6,7 miljoen vierkante meter kantoor leeg. Dat is 14 procent van het totaal. Bovendien neemt de duur van de leegstand toe. Bij ongewijzigd beleid zou het aanbod aan kantoorruimte de komende jaren met nog eens 15 procent groeien. De maatregelen zijn onder meer de volgende: » Er wordt minder grond uitgegeven voor de bouw van nieuwe kantoren, zolang bestaande locaties herontwikkeld kunnen worden.

Ook bij de academische ziekenhuizen (65 procent) en universiteiten (66 procent) is het Europees aanbesteden gestegen. Bij gemeenten met minder dan 10.000 inwoners besteedt slechts 26 procent Europees aan, al is daar een lichte verbetering te zien. De grens voor het Europees aanbesteden voor bijvoorbeeld bouwopdrachten ligt op 4,8 miljoen euro. Voor leveringen (zoals inkoop kantoorartikelen) en diensten (bijvoorbeeld inhuren van een onderzoeksbureau) liggen de grenzen voor het Rijk bij 125.000 euro en voor andere overheden en diensten op 193.000 euro.

» Beleggers en ontwikkelaars zetten zich in voor de herontwikkeling en het verduurzamen van de bestaande voorraad. » Nieuwbouw wordt alleen uitgevoerd als het gaat om de bouw van kwalitatief hoogwaardige kantoren op binnenstedelijke en goed bereikbare (per auto, fiets, openbaar vervoer) locaties. » Er wordt wettelijk vastgelegd dat nieuwe locaties buiten bestaand stedelijk gebied geen werkbestemming mogen krijgen, als bestaande locaties nog voldoende mogelijkheden voor herontwikkeling bieden. » Het wordt makkelijker om gebouwen tijdelijk een andere bestemming te geven. De maximale termijn van vijf jaar wordt afgeschaft.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

het marktlandschap binnen de zakelijke dienstverlening er anders uit gaat zien: een kleinere groep van grote(re) spelers gaat de markt domineren. Afnemers zijn door de crisis kritischer geworden. Ze zijn daardoor behoudend om investeringen of uitgaven te doen. Als er wel geld wordt uitgegeven, verlangen ze value for money. Dat zorgt ervoor dat prijzen en marges binnen de zakelijke dienstverlening flink onder druk staan. Dienstverleners moeten er daarom voor zorgen dat hun toegevoegde waarde intrinsiek aanwezig is en helder wordt uitgedragen. Bedrijven die hier niet in slagen, houden het hoofd niet boven water. Tegelijkertijd biedt dat sterke partijen de ultieme gelegenheid hun eigen concurrentiepositie te verstevigen. Consolideren kan in deze markt namelijk voor relatief weinig geld.

Meer informatie: www.abnamro.nl/ sectoren

nieuws

KLM start proef met ‘à la carte’-catering vanuit Amsterdam naar Bangkok en Taipei, Dubai, Kaapstad, Singapore en Denpasar.

Foto: Capital Photos/Presslink

KLM start een test met catering naar keuze aan boord. Passagiers in de Economy Class kunnen kiezen uit vier soorten maaltijden op vluchten

Bestellen kan bij het online inchecken. De test duurt tot en met augustus dit jaar. Deze optie wordt aangeboden naast de reguliere catering. Klanten kunnen kiezen uit de maaltijden Gezond Japans, een Indonesische rijsttafel en Italiaanse gerechten. Ook kan men kiezen uit Verantwoord tafelen, een duurzame maaltijd met biologische kip, groenten en kaas. De maaltijd kan worden besteld en betaald via Internet Check-in tussen 30 uur en 24 uur voor vertrek. De prijs: 15 euro.

DHV brengt rijksgebouwen in kaart DHV brengt een groot deel van de rijksgebouwen nauwkeurig in kaart. In opdracht van de Rijksgebouwendienst maakt DHV gebouwopnames van onder meer ministeries, musea, rechtbanken en penitentiaire inrichtingen. Deze opnames worden vervolgens verwerkt tot technische gebouwinformatie. DHV werkt aan ongeveer de helft van alle 2.000 rijksgebouwen. Het gaat om ongeveer 3,5 miljoen m2 brutovloeroppervlak. DHV is al begonnen aan onder meer de ministeries van

Deloitte naar hoogste kantoor van Nederland

Economische Zaken, Buitenlandse Zaken en Financiën. Deze gebouwinformatie vormt de basis voor efficiënt vastgoedbeheer, -onderhoud en facilitair management van de rijksgebouwen. De raamovereenkomst tussen de Rijksgebouwendienst en DHV is aangegaan voor een periode van drie jaar en is tot stand gekomen naar aanleiding van een Europese aanbesteding. DHV is één van de twee contractpartijen die alle rijksgebouwen in kaart brengen. De geschatte contractwaarde is 6 miljoen euro.

Eind mei is het hoogste kantoor van Nederland officieel geopend. Accountantsorganisatie Deloitte heeft met haar hoofdkantoor haar intrek genomen in de Maastoren, met 165 meter het hoogste gebouw van Nederland. Het markante gebouw maakt slim gebruik van het langsstromende rivierwater uit de Maas. Het water wordt gebruikt voor de sprinklerinstallatie en samen met bronnen in de grond voor de warmte- en koudeopwekking van het gebouw. Hierdoor is onder meer geen stadsverwarming noodzakelijk en wordt de CO2-uitstoot van het gebouw vrijwel gehalveerd ten opzichte van reguliere bouw.

Welk kantoor boekt de meeste energiewinst? Kantoorklimaatfeest is de naam van een nieuwe energiebesparingswedstrijd voor kantoren. In deze wedstrijd gaan kantoren met elkaar de strijd aan wie de grootste energiebesparing weet te realiseren. Maar ook leuke, creatieve activiteiten daaromheen scoren punten. Ieder kantoor kan meedoen. De winnaar gaat er vandoor met de titel Klimaatkantoor 2011 en een fantastisch personeelsfeest. Enkele interessante feiten waaruit blijkt dat op het gebied van energiebe-

sparing op kantoren wel het nodige mogelijk is: » gemiddeld verbruikt een medewerker op kantoor 1,5 keer zoveel elektriciteit als thuis; » 20 tot 55 procent van het elektriciteitsverbruik op kantoren vindt buiten kantoortijd plaats; » als een kantoor kritisch kijkt naar zijn verlichting, dan kan het alleen op het energieverbruik daarvan soms al een besparing tot 90 procent mogelijk maken.

Inschrijven kan op www.klimaatkantoorfeest.nl. Zie ook www.hier.nu of www.hier.nu/hierishier.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

nieuws

Catering voor kleine bedrijven ‘Aan Tafel’ is de naam van de nieuwste cateringformule van Albron. Het is een laagdrempelige cateringformule voor bedrijven vanaf vijftig medewerkers. In dergelijke bedrijven past vaak niet een uitgebreid personeelsrestaurant, maar is er wel behoefte aan het gemak van het uitbesteden van catering. Het concept kan al worden geïmplementeerd vanaf € 17.000,- per jaar. Meer informatie: www.albron.nl/aantafel.

Zembla over schoonmaakmarkt Op zondagavond 23 mei stond de aflevering van het VARA tv-programma Zembla geheel in het teken van de prijsdruk in de schoonmaakwereld. In de aflevering op Nederland 2 vertelden schoonmakers en hun bazen wat de historische staking die onlangs werd afgerond, heeft opgeleverd. Aan het woord kwamen enkele schoonmakers die de toegenomen werkdruk uitlegden. Ook topmanagers van de schoonmaakbedrijven werden geïnterviewd, zoals Frie van Hulten van CSU, Steph Feijen van Vebego/Hago en Ella Zander van Ruud Zander Schoonmaakbedrijf. Voor wie de uitzending heeft gemist: de aflevering ‘Schoonmaakwoede’ is te zien

Adverteerdersindex Albron Catering 55 Axxerion Facilty 50 Deli XL 11 Effectory bijsluiter HTC Horeca & Catering Adviescentrum 35 ISS Catering Services 44 Marfo bv 56 Proquro Services 4 Pro-Mereor Inkoopkenniscentrum 15 Quarto Betaalsystemen 27 Rentokil Hygiëne 2 Stichting LightRec 20 TOPdesk 39

Aandacht voor mens belangrijk bij outsourcing Een derde van de mislukte outsourcingstrajecten was wel succesvol geweest als er meer aandacht was gegeven aan de ‘menselijke maat’, zo blijkt uit onderzoek van Ordina. Onderzoeksbureau Blauw onderzocht in opdracht van Ordina de relatie tussen aandacht voor de mens en het succes van outsourcingstrajecten. De respondenten geven hierbij duidelijk aan dat meer aandacht voor de menskant de slagingskans van outsourcingstrajecten duidelijk vergroot. In veel outsourcingstrajecten ligt de aandacht op zakelijke en operationele afspraken, zoals financiën, planning en oplevering van bepaalde producten of diensten. Afspraken over de meer `zachte’ kant, zoals hoe medewerkers in de nieuwe organisatie moeten landen, hoe zij tijdens het outsourcingstraject worden begeleid en over bepaalde cultuuraspecten worden nog te weinig gemaakt.

Beveiliging 3 procent duurder

op http://zembla.vara.nl/ Afleveringen.1972.0.html

One Planet Facilities ISS Facility Services heeft onlangs het Expertisecentrum One Planet Facilities (OPF) opgericht. One Planet Facilities staat voor de ontwikkeling van duurzame faciliteiten en facilitaire dienstverlening in duurzame gebouwen. Onder dit label ontwikkelt ISS concrete antwoorden op de vraag: wat betekent duurzaamheid bij het ontwerp, de bouw, het onderhoud en de exploitatie van gebouwen en het faciliteren van hun gebruikers? Doel is de ontwikkeling en borging van kennis op het gebied van OPF, in het bijzonder op het gebied van OPF-design.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

In het eerste kwartaal van 2010 waren de diensten van de beveiligingsbranche 3 procent duurder dan een jaar eerder. De prijsstijging is toe te schrijven aan de cao-loonstijging per januari 2010 van eveneens 3 procent. Voor het eerst sinds jaren is de loonstijging volledig doorberekend aan de klanten. In voorgaande jaren stegen de cao-lonen sterker dan de prijzen. Dit meldt het CBS in zijn kwartaalbericht. De prijsstijging bij veruit het grootste vakgebied, de objectbeveiliging, bedroeg in het eerste kwartaal van dit jaar 2,8 procent. Sinds 2007 zijn de prijsstijgingen in dit vakgebied lager dan de toename van de cao-lonen. De diensten in de overige vakgebieden waren in het eerste kwartaal 3,5 procent duurder dan een jaar eerder.

Wij bieden een ruime keuze aan biologische vers-

Direct van de bron in uw keuken

producten met het EKO-keurmerk

Vers tot in uw keuken U weet het als geen ander. De constante kwaliteit van versproducten is essentieel voor het succes van uw keuken. Deli XL levert vers van het allerhoogste niveau. Direct van de bron tot in uw keuken. Om snel te kunnen leveren gebruiken wij geen winkels. Dat vinden we zonde van de tijd. En de kwaliteit. Met het bestellen van uw versproducten bij Deli XL bespaart u veel tijd en kosten. MĂŠt de garantie van een constante topkwaliteit.

Vraag de versbrochure aan. Tel. (0318) 678 700 of kijk op www.delixl.nl

t hema catering

Catering bij ministerie LNV voor 75 procent biologisch

Restaurant als duurzame proeftuin De bedrijfscatering op het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) ademt een en al duurzaamheid. Goed voorbeeld is de proeftuin waar met proefjes nieuwe, duurzame ideeën en initiatieven worden getoetst op technische haalbaarheid en acceptatie door de lunchende gast. Meest recente proef: het tijdens het laatste kwartier van de opening van het restaurant bereiden van etenswaren, uitsluitend op bestelling, zodat verspilling wordt voorkomen. GERARD DESSING *

‘K

ijk’, zegt coördinerend beleidsmedewerker Rob Heijink van het ministerie van LNV, als we na afloop van het interview voor een van de vendingautomaten staan. Hij wijst op een rij frisdrankblikjes. ‘Dat is nu de Ubuntu-cola waar ik net over sprak. We bieden die aan in plaats van Coca Cola of Pepsi. Ik geef toe, het smaakt niet direct naar cola, meer als de colasnoepjes, maar het is wel een duurzame variant.’ Duurzaamheid speelt bij het ministerie van LNV op verschillende fronten een zeer belangrijke rol. In de eerste plaats wordt bij het ontwikkelen van het beleid op het gebied van voedsel de focus zwaar op duurzaamheid gelegd. Als afgeleide daarvan is enkele jaren terug

besloten ook in de bedrijfsvoering van het ministerie zelf duurzaamheid voortdurend mee te laten wegen bij alle beslissingen. ‘Je kunt vanuit het beleid wel van alles roepen, maar hoe zit het met de uitvoerbaarheid? Door zelf ermee aan de slag te gaan kun je toetsen of bepaalde zaken in de praktijk uitvoer-

Plaats

Lunchers Cateraar Website

100 procent duurzaam Het centrale uitgangspunt bij de catering in het ministerie is duidelijk: het productenaanbod moet 100 procent

‘Als een biologisch product niet smaakt, waarom zou je het dan aanbieden?’ baar zijn. Daarnaast vervullen wij een voorbeeldfunctie naar ministeries en andere organisaties’, zegt Loes Besseling, als inkoop- en contractmanager

KERNGEGEVENS! Organisatie

bij de directie informatiebeleid en FZ van het ministerie verantwoordelijk voor de catering en de warme drankenautomaten.

: ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit : Den Haag (kerndepartement) en diverse decentrale locaties in het land : circa 400 per dag (kerndepartement) : Albron : www.minlnv.nl

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

duurzaam zijn, waarvan ten minste 75 procent biologisch. Sinds 2009 geldt dit uitgangspunt ook voor de decentrale LNV-locaties in het land. Het oude cateringcontract, dat in 2008 afliep, ging nog uit van 100 procent biologische catering, een doelstelling die in de praktijk te hoog gegrepen bleek. Besseling: ‘Bepaalde producten waren niet verkrijgbaar, de juiste verpakkingen waren niet voorhanden of de kwaliteit van de vervangende producten bleef achter. Om die reden zijn we afgestapt van 100 procent biologisch en op 75 procent uitgekomen. We wisten inmiddels dat dat wél haalbaar was.’

Het aanbieden van duurzaam eten en drinken bij het ministerie heeft diverse aandachtspunten. Een daarvan is het productenassortiment. ‘Het klinkt gek, maar eigenlijk is dit niet meer zo spannend’, zegt Besseling. ‘Samen met onze cateraar Albron zijn we hier al geruime tijd mee bezig. Wat een duurzaam product is? Dat is lastig, want er bestaat geen klant-en-klare omschrijving. Wat je als organisatie wel kunt doen, is omschrijven wat je bij duurzaam belangrijk vindt. Je kunt denken aan vrije uitloopkippen, dierenwelzijn, Fair Trade, MSC-gecertificeerde vis, dat soort zaken. Voor biologische producten is het veel makkelijker. Daar bestaat een herkenbaar keurmerk voor, namelijk het EKO-keurmerk. Onze cateraar is overigens druk bezig zijn complete assortiment op productniveau te labelen zodat we precies weten, tot het koekje bij de koffie, hoe biologisch de producten zijn.’

Foto: Eduard van der Worp, Haarlem

t hema catering

Naast duurzaamheid is het kwalitatief goed en gezond zijn van de producten minstens zo belangrijk, vervolgt Besseling. ‘Lunchers willen gewoon lekker eten en genieten van kwalitatief hoogwaardige producten die er mooi uitzien. Als een biologisch product niet smaakt, waarom zou je het dan aanbieden? Je kunt dan beter je assortiment aanpassen.’

Proeftuin In het kader van duurzame catering is op dit moment de ‘duurzame proeftuin’ een interessante ontwikkeling. Voor een periode van drie jaar worden samen met de huiscateraar tests uitgevoerd ter bevordering van duurzaamheid in het bedrijfsrestaurant. Daarbij wordt op twee zaken getoetst: de technische haalbaarheid en de acceptatie door de lunchende gasten. Om te waarborgen dat de testuitkomsten valideerbaar en voor andere bedrijfsrestaurants bruikbaar zijn, wordt gezorgd voor wetenschappelijke begeleiding. Verschillende thema’s zullen in de proefprojecten aan de orde komen zoals dierenwelzijn, energie en CO2, lokale economie, smaak/beleving en sociale aspecten.

‘Ik wacht graag op mijn kroket’ Zeer recent is een proef uitgevoerd om tijdens het laatste kwartier van de ope-

Rob Heijink en Loes Besseling, ministerie van LNV: ‘Duurzaam is wat versleten, biologisch klinkt als “geitenwollen sokken”. Je kunt beter aangeven dat iets lekker en gezond is en ervoor zorgen dat het er smakelijk uitziet.’ ning van het bedrijfsrestaurant alle bereide etenswaren, zoals salades, afbakbroodjes, soep, warme snacks maar ook de warme maaltijden, uitsluitend op ‘bestelling’ te bereiden. Voordelen: minder derving en minder verspilling van voedsel door weggooien. Om te peilen wat de pandbewoners van dit idee vonden, werd op intranet een toelichting gegeven inclusief de stelling ‘Ik wacht graag op mijn kroket’. De uitkomsten waren positief, zegt Heijink. ‘De meeste collega’s vonden het inderdaad niet erg dat ze even op hun kroketje moesten wachten. Andere mensen wilden nog verder gaan en zeiden: je moet het veel langer doen, bijvoorbeeld vanaf een uur voor sluitingstijd, en dat dan koppelen aan bediening. Wellicht dat je

dan ook het bezoek aan het restaurant kunt spreiden.’

Vegetarisch? Ideeën volop om de catering steeds duurzamer te maken. Een dag per week een vegetarische dag misschien? Dat zou kunnen volgens Heijink, maar hij ziet een probleem. ‘Je moet rekening houden met mensen die het sowieso al lastig vinden om te wennen aan biologisch, laat staan dat ze dan ook nog eens een dag vegetarisch moeten gaan eten, ondanks dat er steeds meer goede alternatieven beschikbaar zijn. We hebben hier een keer de Meatless-gehaktbal gehad, een biologische gehaktbal met weinig vet. Die smaakte prima. Dat gaan we zeker herhalen. Onze cateraar heeft in-

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

middels al met succes geëxperimenteerd met recepten hiervoor.’

Minder energieverbruik

tot 25 procent duurder is. Vooralsnog zakken de prijzen niet terwijl de vraag wel stijgt. Je zou kunnen zeggen: de prijzen worden kunstmatig hoog gehouden. Dat is jammer, want een prijsdaling zou de toegankelijkheid ten goede komen.’

weer niet zo ver dat we alle oude producten afvoeren. We bieden nog steeds zakjes chips, candy bars, noga en dergelijke aan.’

Naast het assortiment is energieverStapsgewijze invoer bruik een focuspunt in de proeftuin. In bedrijfsrestaurants is het vaak praktijk Tot slot nog wat tips voor andere orgadat apparatuur onnodig lang staat innisaties die met duurzame catering aan Automaten geschakeld met als gevolg energieverde slag gaan. ‘Probeer duurzame catespilling. ring stapsgewijs in te voeren’, zegt BesHet streven naar 100 procent duurHeijink: ‘Een cateringmedewerker seling direct. ‘Als je alles in één keer zaam werkt ook door in andere zaken komt ’s ochtends om acht uur binnen wilt, kan dat te veel zijn, niet alleen zoals de automatenvoorziening. In veren schakelt routinematig bepaalde voor de cateraar maar ook voor de band met de aanpassing van het proapparatuur, zoals klant. Het is heel een koelvitrine of makkelijk om, BESSELING EN HEIJINK OVER CATERING BIJ LNV een warmtebron, zonder dat het opin. Maar als je dat valt, 20 tot 30 propas doet als je het cent van je assorti100% biologisch? ‘We zijn afgestapt van 100 procent biologisch en op 75 proecht nodig hebt en ment biologisch te cent uitgekomen. We wisten inmiddels dat dat wèl haalbaar je houdt rekening maken. Ik praat was.’ met de opwarmdan over melk, tijd, kun je het apkaas, vleeswaren, Duurzame proeftuin ‘De komende drie jaar worden samen met de huiscateraar paraat veel later dat is echt heel tests uitgevoerd ter bevordering van duurzaamheid in het inschakelen. Onze simpel. Kijk vervolbedrijfsrestaurant’ cateraar heeft gens bijvoorbeeld meetapparatuur per kwartaal welke Kosten ‘Ik denk niet dat je duurzame catering kostenneutraal kunt geplaatst en wat andere producten doorvoeren. Het begint bij de wil om het te doen.’ blijkt? Een energieje wilt vervangen. besparing tot 40 Je kunt in je aanprocent is mogebestedingsdoculijk. Natuurlijk ment al om zo’n heeft het plaatsen planning vragen, van die apparatuur dat hebben wij ook een terugverdiengedaan. Dat plan tijd maar je ziet inclusief de stapseen aanzienlijk gewijze aanpak is verbeteringspotenvia het contract tieel. Deze leerefbindend geworfecten passen heel den.’ goed in onze voorBezoekersbeeldfunctie.’

aantallen

Kosten Duurzame en biologische producten invoeren leidt vaak tot prijsstijgingen. Besseling verwacht niet dat dit op korte termijn gaat veranderen. ‘Ik denk niet dat je duurzame catering kostenneutraal kunt doorvoeren. Het begint bij de wil om het te doen. Maar biologische en duurzame producten zijn door de bank genomen aanzienlijk duurder. Bij het ene product, zoals zuivel, merk je het nauwelijks, maar het andere product gaat twee, drie keer over de kop. Ik schat in dat het gemiddeld genomen zo’n 20

ductenaanbod was het noodzakelijk over te schakelen op een ander type automaten. Besseling: ‘Als je smoothies in glazen flesjes en bakjes vers fruit aanbiedt, moet je werken met een mechanische arm die een product rustig in de uitneembak plaatst. Hier is overigens nog wel een markt te ontwikkelen, want voor de kleinverpakkingen is het aanbod biologisch nog vrij beperkt. Overigens, we gaan ook

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

Een ander voordeel van zo’n gedoseerde, stapsgewijze omschakeling is dat de bezoekersaantallen niet of nauwelijks teruglopen, zegt Besseling uit eigen ervaring. ‘In 2009 zijn we op de decentrale locaties gestart met 20 procent biologisch. Dat is in een jaar heel geleidelijk uitgebouwd naar 45 procent. Daar was zeker geen sprake van een dip in het aantal bezoekers. Misschien dat de laatste stap van 45 naar 70 procent wel meer impact heeft, maar dat hangt ook weer af van de locatie. Zit je op

t hema catering

een industrieterrein dan zijn er weinig alternatieven voor de lunchers, maar in een stadscentrum kunnen mensen eerder naar buiten om elders wat te kopen.â&#x20AC;&#x2122;

Communicatie Een andere tip heeft te maken met het vaak bestaande beeld dat biologische

logisch klinkt als â&#x20AC;&#x2DC;geitenwollen sokkenâ&#x20AC;&#x2122;, daar scoor je niet mee. De manier waarop je de verandering communiceert is belangrijk.â&#x20AC;&#x2122; Je moet als opdrachtgever en cateraar ook eerlijk tegen elkaar zijn over de mogelijkheden en onmogelijkheden. â&#x20AC;&#x2DC;In het oude contract hadden we een resultaatgericht, openboekcontract

â&#x20AC;&#x2DC;Ik denk niet dat je duurzame catering kostenneutraal kunt doorvoerenâ&#x20AC;&#x2122; producten niet lekker zijn. Vooraf rondbazuinen dat je bestaande producten gaat vervangen door biologische alternatieven is dan ook niet altijd even raadzaam. Besseling geeft de voorkeur aan - wat zij noemt - creatief communiceren. â&#x20AC;&#x2DC;Je kunt beter aangeven dat iets lekker en gezond is en ervoor zorgen dat het er smakelijk uitziet. Dat is wat mensen willen. Duurzaam is wat versleten, bio-

Gouden Mier De catering van LNV was begin juni genomineerd voor de Gouden Mier, een prijs voor het meest duurzame bedrijfsvoeringsinitiatief binnen de rijksoverheid. Er waren zeventien inzendingen waarvan er vijf zijn overgebleven. De uiteindelijke winnaar was de energieneutrale Ramspolbrug. Voor het filmpje met de inzendingen: zie www.degoudenmier.nl

met maximumprijsafspraken. Nu werken we met een vaste aanneemsom. Het gaat goed hoor voor de cateraar, maar er moet nu ook een keer een prijsbeweging op gang komen, dan wordt het toch interessanter qua exploitatie.â&#x20AC;&#x2122;

Denk goed na

drijfsrestaurant wilt. â&#x20AC;&#x2DC;Is het puur een lunchvoorziening, wil je mensen verwennen, is het een ontmoetingsruimte waar je mensen elkaar wilt laten ontmoeten? Als je die uitgangspunten helder hebt kun je bij bepaalde vragen rondom duurzaamheid en biologisch daar steeds op terugvallen en heldere keuzes maken.â&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;¹â&#x20AC;¹

Heijink geeft een laatste tip: denk vooraf goed na over wat je met het be(Advertentie)

3UCCESVOL INKOPEN EN AANBESTEDEN IS TOPSPORT EN KAN REKENEN OP EEN GOED GEVULDE TRIBUNE 6AN INKOOPPROFESSIONALS WORDT EEN MAXIMAAL RENDEMENT VERWACHT BURG WEERTSSTRAAT A

-ARKTKENNIS MAATSCHAPPELIJKE VERANTWOORDELIJKHEID JURIDISCHE ONDERBOUWING EN

HM ARNHEM

INZICHT ZIJN DE KADERS WAARBINNEN INKOOPPROFESSIONALS DAT SUCCES MOETEN REALISEREN

T I PRO MEREOR NL

0RO -EREOR IS HET ONAFHANKELIJKE )NKOOPKENNISCENTRUM 7IJ ONDERSTEUNEN OVERHEID

E INFO PRO MEREOR NL

ONDERWIJS ZORG EN BEDRIJFSLEVEN OP STRATEGISCH EN TACTISCH NIVEAU

5W SUCCES IS ONZE MISSIE 'EEN PSEUDOWETENSCHAPPELIJKE VERHALEN

0RO -EREOR HEEFT EEN UITGEBREID NETWERK

MAAR GEWOON KENNIS VAN ZAKEN

INKOOPPROFESSIONALS VAN DIVERSE NIVEAUS

0RO -EREOR BESCHIKT OVER DE TALENTEN OM

%EN ANALYSE VAN SPECIÂ½EKE INKOOP

INGEWIKKELDE MATERIE TE VERTALEN NAAR

COMPETENTIES MAAKT DEEL UIT VAN ONZE

PRAKTISCHE ADVIEZEN VOOR UW ORGANISATIE

SELECTIEPROCEDURE

PRO MEREOR NL

INTERIM CONSULTANT NL

/NZE JURISTEN EN CONSULTANTS VERZORGEN

Â³.OOIT UITGELEERDÂ´ DAT GELDT VOOR IEDEREEN

DE UITVOERING EN BEGELEIDING VAN UW

DIE TE MAKEN HEEFT MET INKOOP EN AAN

%UROPESE AANBESTEDINGEN 7IJ ONTZORGEN

BESTEDEN $E WORKSHOPS VAN 0RO -EREOR

UW ORGANISATIE EN DAARNAAST KRIJGT U

ZIJN PRAKTISCH ACTUEEL INTERACTIEF EN BIEDEN

DE MOGELIJKHEID HET HELE PROCES DIGITAAL

RUIMTE OM PRAKTIJKSITUATIES AAN DE ORDE

TE VOLGEN

TE STELLEN

EUROPESE AANBESTEDINGEN NL

INKOOPKENNISCENTRUM NL

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

Weg met het ‘oude’ personeelsrestaurant Als de voortekenen niet bedriegen, heeft het ‘oude’ personeelsrestaurant, met zijn beperkte openingstijden, dure vierkante meters, uitgebreide assortiment en de substantiële subsidie van de werkgever, zijn langste tijd gehad. Veranderingen in de maatschappij brengen met zich mee dat cateringconcepten en -exploitaties aan vernieuwing toe zijn. HAYK SIMONS *

e maatschappij verandert. Misschien een open deur, maar wel realiteit. De manier waarop we leven is nu eenmaal anders dan een aantal jaren geleden. We zijn 24 uur per dag online, het levenstempo gaat omhoog, de stressfactor neemt toe, de netwerkeconomie krijgt steeds meer gestalte en jonge generaties, opgegroeid met moderne IT-middelen om te communiceren, staan te popelen om de arbeidsmarkt te betreden. Al deze veranderingen vertalen zich door naar de manier waarop Nederlandse kenniswerkers vandaag de dag werken en samenwerken en wat ze nu en in de nabije toekomst van een kantooromgeving verwachten. Mensen willen flexibel kunnen omgaan met hun arbeidstijd en de werkomgeving. Het kantoor wordt steeds minder een plaats waar je vijf dagen per week naar toe gaat om te kunnen werken, maar steeds meer een plek waar medewerkers, management, opdrachtgevers/ klanten en relaties elkaar ontmoeten. Wat betekent dat voor de catering? Blijven de huidige concepten bestaan, waarbij iemand die om elf uur zin heeft in een lekker broodje voor een gesloten deur komt te staan, waar zelden een aanbod van verse take awayproducten is voor medewerkers die op pad moeten of willen lunchwandelen, waar medewerkers en masse tussen twaalf en één gaan lunchen met als gevolg rijen voor de kassa omdat er per gast een bedrag afgerekend moet wor-

den, waar nog altijd een assortiment wordt aangeboden met vijftien broodsoorten, twintig soorten kaas en dertig soorten vleeswaren enzovoort. Nee, een modern cateringconcept speelt in op de specifieke behoefte van de medewerker die verschilt per organisatie en per tijdstip met een andere opzet, meer flexibiliteit, meer creativiteit enzovoort. Wat zijn de belangrijke onderdelen en kenmerken van zo’n nieuw, modern cateringconcept?

1. Minder uitgebreid assortiment Een bedrijfscateringconcept ‘nieuwe stijl’ neemt afscheid van een uitge-

breid assortiment eten en drinken, dat bovendien slechts tussen twaalf en twee beschikbaar is. Het aanbod wordt beperkter en meer afgestemd op het tijdstip van de dag en de (veranderende) behoefte van de medewerkers. Voorbeeld: een organisatie gaat sushi in het bedrijfsrestaurant verkopen, omdat uit onderzoek blijkt dat daar behoefte aan is.

2. Langere openingstijden Het restaurant en/of de cateringoutlets krijgen langere openingstijden met als gevolg een grotere spreiding van medewerkers die willen eten en drinken. Daardoor zijn minder cateringmedewerkers nodig (de lunchpiek is immers minder prominent aanwezig).

10 Kenmerken van catering nieuwe stijl?

Bedrijfsrestaurants en/of cateringoutlets krijgen langere openingstijden met als gevolg een grotere spreiding van medewerkers die willen eten en drinken.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

» Minder uitgebreid assortiment » Assortiment aanpassen op behoefte medewerker » Langere openingstijden » Concept gericht op gezondheid » Minder vierkante meters restaurantoppervlak » Restaurant wordt multifunctioneel ingericht » Meer aandacht voor beleving » Overweeg ‘do it yourself’-concepten » Meer commerciële horecaconcepten » Zorg voor goede communicatie

t hema catering

6. Zorg voor een goede locatie

Zorg voor een betaalbaar assortiment, verkrijgbaar in meerdere outlets met voldoende keuze. Denk bijvoorbeeld aan een coffeebar met sandwiches en verse sappen met daarnaast een winkeltje met een mooi Grab & Co-assortiment, panini’s, ciabata’s, enzovoort.

3. Minder vierkante meters Moderne bedrijfsrestaurants nemen minder vierkante meters vloeroppervlak in beslag (een besparing tot wel 300 procent is mogelijk). De ruimte zelf wordt multifunctioneel ingericht zodat diverse activiteiten kunnen plaatsvinden (lunchen, vergaderen, tweegesprekken voeren, even relaxen, gasten ontvangen, maar ook werken). Ook wordt aandacht besteed aan het element ‘beleving’.

4. Commerciëlere opzet Mensen zijn best bereid meer te betalen voor een broodje of een drankje, maar dan moet het product wel goed zijn. Meer commerciële horecaconcepten kunnen daaraan bijdragen, waarbij een goede prijs-kwaliteitverhouding leidend is. Denk aan voorbeelden zoals CoffeeCompany en Wok to Go.

5. Werk met meer outlets Zorg voor een betaalbaar assortiment, verkrijgbaar in meerdere outlets met voldoende keuze. Denk bijvoorbeeld aan een coffeebar met sandwiches en verse vruchtensappen met daarnaast een winkeltje met een mooi Grab & Co-assortiment, panini’s, ciabatta’s en smoothies. Natuurlijk afhankelijk van de omvang van de organisatie. Maar wees wel flexibel: wat vandaag in is, kan morgen weer uit zijn.

De locatie van het restaurant en de outlet is erg belangrijk. Een plaats met veel traffic, daar draait het om. Dus niet op de bovenste verdieping van een pand (hoe mooi het uitzicht ook is) maar dicht bij de centrale inen uitgang waar veel mensen inen uitlopen.

7. Werk meer met ‘do it yourself’ Overweeg meer met ‘do it yourself’concepten te werken, bijvoorbeeld in de vorm van buffetten. Met name bij bijvoorbeeld regelmatige vergaderingen en trainingen van enige omvang kan dit een goede manier zijn om met minder cateringpersoneel toch een smakelijke lunch aan te bieden. Resultaat: lagere kosten voor vergaderservice.

8. Kans voor cateraars Catering nieuwe stijl biedt kansen voor cateraars; ze moeten het dan ook niet als bedreiging zien. Voorbeeld: in de huidige tijd zijn vergaderingen en trainingen op externe locaties verboden of ‘not done’ in verband met de kosten. Dergelijke ontmoetingen vinden dus vaker intern plaats. Dat biedt mogelijkheden om met minder mensen meer te doen (zie punt 7). Cateraars en opdrachtgevers kunnen hierop inspelen met vernieuwde concepten die aansluiten bij de laatste trends.

10. Pas het contract aan In het verlengde van punt 9 is het zaak het contract met de cateraar aan te passen. Deze moet kunnen doen waar hij goed in is, namelijk cateren. Hij moet dan wel voldoende ruimte krijgen om te kunnen ondernemen. Het contract moet daar de mogelijkheid toe bieden. Maar de cateraar moet ook geprikkeld worden om echt, proactief te gaan ondernemen.

11. Toon lef Facility managers en directies moeten de durf hebben om het bestaande cateringconcept te veranderen en aan te passen aan de huidige tijd. Er ontstaat in eerste instantie weerstand (mensen willen vasthouden aan het oude), maar de nieuwe generatie medewerkers is er klaar voor. Medewerkers moeten ervaren dat het nieuwe cateringproduct veel meer aansluit bij hun werkritme en behoeften van het moment. Ook moet er bereidheid zijn om te investeren. De return on investment (ROI) is hoog. Door concepten te ontwikkelen waar minder cateringmedewerkers voor nodig zijn worden investeringen in concepten snel terugverdiend.

12. Vergeet de communicatie niet Bij het invoeren van een nieuw cateringconcept is de communicatie van essentieel belang. Leg goed uit wat de voordelen zijn en laat zien dat er aandacht is en kwaliteit. Na enige tijd zal blijken dat de medewerkers het heel prettig vinden. ‹‹

9. Doorbreek de cirkel Vaak wordt nog gedacht dat het verlagen van de subsidie alleen maar opgevangen kan worden door een verhoging van de verkoopprijzen van de producten. Maar een alternatief is het aanbieden van een betaalbaar, gevarieerd assortiment met goede en eenvoudige producten (minder bereidingstijd, dus goedkoper om te bereiden!), dat aansluit op de behoefte op dat moment van de medewerker.

* Hayk Simons is directeur van HTC Advies (www.htcadvies.nl) en HTC Concepts (www.htcconcepts.nl)

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

Grenzen tussen catering, horeca en retail vervagen

Commercieel cateren: een vak apart? Commercieel cateren is in opkomst. Wat verstaan we eronder, kunnen cateraars gezien hun achtergrond wel echt commercieel cateren en hoe ziet de toekomst eruit? WIM VAN DER MEER *

n Nederland wordt commercieel cateren vooral door de afdelingen sales en marketing van cateraars geïnitieerd. In reactie op aanbestedingen worden in toenemende mate ‘eigen’ cateringconcepten aangeboden. De voorstellen worden in het algemeen op fraaie wijze visueel ondersteund. Maar na de implementatie van het nieuwe contract blijkt (te) vaak dat de operationele afdeling de hooggespannen verwachtingen niet kan waarmaken. Is commercieel cateren misschien een vak apart?

Historie Na de uitbestedingsgolf in het bedrijfsleven vanaf eind jaren zeventig richten de grote Nederlandse cateraars zich op het uitvoeren van de dienstverlening. In eerste aanleg vond uitbesteding plaats op basis van een openboekcontract. Vanaf de jaren negentig zijn ook meer resultaatgerichte contractvormen ontwikkeld, zoals de vaste aanneemsom en het prestatiecontract. Binnen de laatstgenoemde contractvormen verschuift het risico van de exploitatie van opdrachtgever naar leverancier. Gezien de historie is het dus niet zo vreemd dat cateraars moeite hebben met commerciële exploitaties. Ze zijn - hoe paradoxaal dat ook klinkt - van oudsher gewend om de aandacht te vestigen op de relatie met de opdrachtgever en minder op de relatie met de klanten. Ook het meten van klantbeleving is binnen facility management nog altijd geen gemeen-

goed, waardoor opdrachtgevers er minder op hebben gestuurd. Daarnaast staat het ondernemerschap bij cateraars onder druk. Ook dat is niet zo vreemd als je bedenkt dat alle medewerkers ‘veilig’ in dienst zijn bij de cateraar en er slechts beperkte financiële prikkels worden geboden. In de horeca geldt het gezegde: de vent maakt de tent. Een ondernemer is van nature meer geneigd om in contact te treden met zijn doelgroepen, simpelweg omdat hij er op afgerekend wordt.

Ontwikkelingen Moeten we dan stellen dat cateraars nooit commercieel zullen kunnen cateren? Nee, hooguit dat de weg daarnaar

toe lang is en een aantal obstakels kent. Cateraars zijn bereid om meer en meer risico aan te gaan. Dat uit zich bijvoorbeeld in het toetreden tot nieuwe marktsegmenten. Albron zal waarschijnlijk voor de zomer de horeca-activiteiten van Center Parcs verzorgen en neemt daartoe 1.800 medewerkers over. Ook andere cateraars zijn in toenemende mate actief in de leisuremarkt of op commerciële locaties. In de regel worden de meer commerciële activiteiten bij cateraars binnen afzonderlijke businessunits ondergebracht. Anderzijds treden ook partijen uit de horeca- en retailsector toe tot het domein van de traditionele cateraars. Denk aan

Tips: Actiegericht cateren Een belangrijk onderdeel van commercieel cateren zijn acties, promoties en thema’s gericht op de lunchende gast. Enkele tips: » Verstrek productgerichte acties als kortingen op producten of op combinaties van producten (koffie met gebak), spaarkaarten of een gratis cadeautje bij aankoop van een product. » Het is verstandig bij de keuze voor actieproducten ook de marge mee te wegen. » Acties en communicatie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. » Goed voorbereid en enthousiast personeel is een must voor het slagen van de acties en thema’s. » Actiegerichte catering kan een mooie bijdrage leveren aan de relatie met de opdrachtgever. » Maak goede afspraken met leveranciers. » Bedenk dat de kosten voor de baat uitgaan. Door acties tijdig en goed voor te bereiden worden de gasten verrast, wordt de beleving positief gestimuleerd, stijgt de omzet en neemt het resultaat toe. Kortom, een win-winsituatie voor alle partijen.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

LaPlace (ook in combinatie met OSP), maar ook partijen die specialist zijn binnen een segment, zoals de Coffee Company, de Koffiecafés van DE, Subway en AH to Go. Vaak kunnen dergelijke concepten op basis van franchise worden geëxploiteerd. Op basis van franchise kunnen ook cateraars en eigen beheerorganisaties profiteren van sterke merken. De consument heeft behoefte aan kwaliteit en herkent dat onder meer in sterke concepten. De merkbeleving gaat overigens verder dan voorheen en maakt vooral bij jongeren deel uit van een ‘Way of Life’. Met behulp van een multimediale communicatiestrategie wordt een gevoel rondom een merk gecreëerd.

Commercieel cateren Hoewel iedereen een beeld heeft van commercieel cateren, is er geen algemeen gedeelde definitie. Om toch een vertrekpunt te bieden is een eigen definitie vastgesteld: Commercieel cateren = is het volledig voor eigen rekening en risico exploiteren van restauratieve voorzieningen, zonder financiële bijdrage van de opdrachtgever, waarbij alle kosten aan de exploitatie zijn toegerekend.

Voorwaarden commercieel cateren » Selecteer een ondernemende leidinggevende en maak hem afhankelijk van het resultaat. » Ontwikkel ambitieuze doelstellingen (SMART). » Ga in gesprek met de doelgroep(en), zowel formeel als informeel. » Breng vraag en aanbod in evenwicht. » Ontwikkel een actiestrategie passend bij de doelgroep(en). » Maak gebruik van een evenwichtige set aan communicatie-instrumenten. » Monitor de performance en gebruik dit als input voor vervolgstappen.

Als we de definitie streng hanteren, is er in Nederland nauwelijks sprake van commerciële catering. Het is maar zelden dat opdrachtgevers de huisvestingslasten als huur, onderhoud, nutsvoorzieningen et cetera, doorberekenen aan cateraars. Als wordt gesproken van commerciële catering is er in feite vaak sprake van semicommerciële catering. Pas als alle kosten in de exploitatie zijn ondergebracht, zullen de consumenten de volledig commerciële prijs moeten gaan betalen.

prijswijzigingen worden doorgevoerd, zonder aanpassing van aanbod en voorzieningen. Jongeren zijn meer bereid om hoge prijzen te betalen; dat is een belangrijke reden, waarom in het onderwijs (mbo/hbo/universiteit) meer commercieel wordt gecaterd. Overigens gelden de voorwaarden voor commercieel cateren (zie het kader hierboven) net zo goed voor diensten in eigen beheer.

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat de prijs al snel als hoog wordt ervaren en een belangrijke factor vormt om geen gebruik te maken van een restaurant. Zeker als te snel flinke

De toekomst voorspellen kunnen we niet, maar er is wel een aantal trends en ontwikkelingen zichtbaar. » De besteding aan eten en drinken buitenshuis zal verder toenemen.

Toekomst

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

Figuur. Koffieconcepten naar kanaal

» De toekomstige consument is de jongere van nu, waardoor commerciële prijsstelling een geaccepteerd fenomeen zal worden. Dat maakt de markt ook interessant voor andere dan traditionele cateraars. » De grenzen tussen catering, horeca en retail vervagen, Daardoor zal de diversiteit in type voorzieningen en aanbod voor de consument toenemen. » Partijen die een goede prijs-kwaliteitverhouding weten te realiseren zijn spekkoper.

Als onderdeel van meer commerciële concepten worden koffieconcepten geëxploiteerd. De gunstige exploitatievorm maakt dat veel nieuwe toetreders actief zijn. Juist in deze markt is zichtbaar dat grenzen tussen horeca, retail en catering vervagen. De verschillende concepten zijn in willekeurige volgorde weergegeven en zijn niet gebaseerd op omzetvolumes. De concepten van de cateraars zijn van respectievelijk Compass (Ritazza), Sodexo (Aspretto) en Albron (Coffee & More).

» De consument is gevoelig voor sterke merken, waardoor ook specialisten terrein zullen winnen. Voor de opdrachtgevers betekenen deze ontwikkelingen dat ze op grote locaties te maken kunnen krijgen met meerdere exploitanten, of dat ze voor één partij met verschillende franchiseconstructies zullen kiezen. En hoe zit het dan met gezonde voeding? Gezondheid en duurzaamheid zijn in de toekomst waarschijnlijk (Advertentie)

geen onderscheidende criteria meer, maar zijn standaard geïntegreerd in het exploitatiemodel van succesvolle bedrijven. ‹‹

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

* Wim van der Meer is medeoprichter/eigenaar van Sense FM, een bureau dat organisaties ondersteunt en adviseert in het optimaliseren van facilitaire dienstverlening (zie de website www.sensefm.nl).

t hema catering

MVO steeds belangrijker De cateringomzet van bedrijfsrestaurants is in 2009 voor het eerst sinds jaren licht gedaald. Het broodtrommeltje wint terrein en het aantal bezoekers loopt terug. Verder valt op dat maatschappelijk verantwoord ondernemen steeds belangrijker wordt voor de consument. Dit blijkt uit het Nationaal Catering Onderzoek 2009 van Foodstep. JAN-WILLEM TER VEER *

oodstep uit Wageningen initieert met regelmaat grootschalige consumentenonderzoeken in diverse branches. Recentelijk zijn voor het zevende achtereenvolgende jaar de ontwikkelingen in de cateringmarkt in kaart gebracht.

Opvallend zijn verder de verschillen als we inzoomen op de beheersituatie. Bedrijfsrestaurants uitbesteed aan cateraars laten in 2009 nog een omzetplus (+2 procent) zien, terwijl de bestedingen van de gasten stabiel blijven, bij een lichte stijging van het aan-

Profielen

Het aandeel prijsbewuste consumenten groeit tot bijna 30 procent Ruim 10.000 werkende consumenten (van 16 tot en met 65 jaar) deden mee aan het onderzoek, waarmee inzicht verkregen is in de waardering van de huidige lunchvoorziening en het eeten drinkgedrag van de Nederlander op het werk.

tal lunchgebruikers. Bij locaties met de catering in eigen beheer daalt de omzet met 9 procent, een daling die veroorzaakt wordt door uitstroom van heavy users (personen die vaak lunchen en bovendien bovengemiddeld uitgeven)

€ 900

Foodstep heeft in dit onderzoek consumentenprofielen opgesteld vanuit behoefte in plaats van registratie van het

€ 800 mln.

+5%

€ 838 mln. -2% € 800 mln.

€ 800

x € 1 mln.

In zijn totaliteit daalt de omzet op de cateringmarkt voor bedrijfsrestaurants met 2 procent. De hoofdoorzaken van deze daling zijn teruglopende bezoekersaantallen en afnemende bezoekfrequentie. Meer dan de helft van de werknemers kiest dan ook steeds vaker voor het meenemen van eten en drinken van thuis (het broodtrommeltje), een aantal dat groeiende is.

Veel van het lunchgedrag van consumenten wordt verklaard aan de hand van het gedrag in het bedrijfsrestaurant/de lunchvoorziening. Maar wat wil de lunchgebruikende werknemer nu eigenlijk echt? Wat zijn de intrinsieke behoeften van de consument?

Consumentenbestedingen naar beheersituatie, 2005-2009

Daarnaast is middels onderzoek onder facility managers gebleken wat de huidige en toekomstige ontwikkelingen/ aandachtspunten voor de bedrijfscateringmarkt zijn.

Dalende omzet

en substantieel minder bezoeken. Eigen beheer verliest dus sinds lange tijd omzet aan uitbestede catering. Waarschijnlijk is dit het effect van grote, goed bezochte cateringlocaties die in handen zijn gekomen van de cateraars.

€ 700

€ 274

€ 305

€ 276

€ 600

34%

36%

34%

€ 526

€ 533

€ 543

66%

64%

66%

2008

2009

€ 500 € 400 € 300 € 200 € 100 €0 2005 © Foodstep: NCO 2009

Uitbesteed

Eigen beheer

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

In slechts in één van de vijf bedrijfsrestaurants worden producten aangeboden met een (MVO) keurmerk. gedrag. Hiermee wordt inzicht gegeven in wat de lunchende consument beweegt en hoe hierop door aanbieders van lunchvoorzieningen kan worden ingespeeld. In totaal zijn er negen verschillende lunchprofielen te onderscheiden (zie het kader op pagina 23). Van ieder van deze profielen is bekend hoe groot de groep is, welke typen personen erin zitten, welke producten deze groep consumeert en hoe deze mensen zich gedragen met betrekking tot eten en drinken op het werk. Ten opzichte van een aantal jaren geleden is de consument veel rationeler geworden!

Snel lunchen Het aandeel prijsbewuste consumenten groeit tot bijna 30 procent. Binnen dit cluster valt de groep mensen die

waar voor hun geld willen (value for money), de groep consumenten die kritisch zijn op prijs en ten aanzien van gezondheid (kritisch verantwoord) en de groep lunchers die om puur economische redenen (budget) hun keuze tijdens de lunch laten beïnvloeden. We nemen steeds vaker genoegen met minder luxe en zomaar kiezen voor

luxe zonder reden is niet meer in. We zijn meer gehaast, onze tijd is kostbaar, de werkdruk is hoog en we willen ook nog onze benen strekken tijdens de lunch. Kortom, snel lunchen is steeds vaker een keuze. Verantwoord en gezond is niet voor ons allemaal van belang. Eén op de zeven lunchers is bewust met gezond

Enkele conclusies Nationaal Cateringonderzoek » Omzet: in zijn totaliteit daalt de omzet op de cateringmarkt voor bedrijfsrestaurants met 2 procent. Hoofdoorzaken zijn: minder bezoekers en afnemende bezoekfrequentie. » Rationeler: de lunchende werknemer is veel rationeler geworden en kijkt veel bewuster naar de prijs-kwaliteitverhouding. » Concepten: facility managers verwachten dat het accent komt te liggen op ‘natuurlijk en gezond’ (50%) en ‘proeven en genieten’ (27%). » Aandachtspunten: belangrijkste aandachtspunt voor FM’ers t.a.v. het bedrijfsrestaurant de komende jaren is gastvrijheid/gasttevredenheid.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

9 verschillende typen lunchgebruikers -Doorsnee lekker (21%): Let niet op prijs, maar hoeft geen luxe als de lunch maar gewoon lekker smaakt. Kiest niet bijzonder gevarieerd. Lunch mag wat tijd in beslag nemen. -Luxe (10%): Het lunchgedrag kenmerkt zich door variatie en ‘luxe’. Zowel in eten als drinken. Zijn prijsongevoelig. -Snel (12%): Op zoek naar snelheid en efficiency. Nemen weinig tijd voor de lunch. -Ingetogen genieten (11%): Smaak staat voor hen voorop. Anders dan bij de doorsnee-lekkerbek mag luxe. Deze groep is niet bewust op zoek naar gezond. Magere producten komen dan ook niet zo snel op het dienblad voor. -Bewust gezond (7%): Bewust op zoek naar gezonde producten. Laat ongezonde producten staan. -Kritisch verantwoord (7%): Zijn ook op zoek naar gezonde producten, maar zijn daarbij ook prijsbewust. -Budget (11%): Om economische redenen is de prijs belangrijk en moet de lunch sober en eenvoudig zijn. -Value for money (9%): Primair gericht op de prijs-kwaliteitverhouding. Mag dus ook luxe zijn. -Traditioneel (12%): Beperkt zich veelal tot de traditionele lunch. Hoeft zeker geen luxe. Neemt de tijd voor de lunch. Sfeer en aankleding van het restaurant zijn belangrijk.

bijna altijd bewust bezig met MVO. Het profiel van de MVO-fan luidt als volgt: ouder dan 35, werkzaam op kantoor en vaker te vinden binnen het onderwijs.

Keurmerk Keurmerken (zoals Fair Trade, Max Havelaar, Ik Kies Bewust, biologisch, ecologisch) zien we niet alleen in de supermarkt, maar ook steeds vaker in het bedrijfsrestaurant. In slechts in één van de vijf bedrijfsrestaurants worden producten aangeboden met een (MVO) keurmerk; opvallend vaak heeft men geen idee of dit soort producten aangeboden wordt. Als er producten met een keurmerk worden aangeboden, claimt twee derde van de lunchers hier wel eens gebruik van te maken.

FM’ers en MVO eten & drinken bezig (bewust gezond en kritisch verantwoord).

Cateringconcepten Om deze rationele lunchgebruiker weer toegevoegde waarde te bieden is het zaak om meer beleving tijdens de

het bedrijfsrestaurant om hiermee het onthaasten en het bevorderen van contact te faciliteren. Facility managers verwachten in de toekomst dan ook dat het accent voornamelijk komt te liggen op concepten die

De lunchende werknemer kijkt veel bewuster naar de prijs-kwaliteitverhouding lunch toe te voegen. De onderstroom van meer gezond en verantwoord eten en drinken is terug te vertalen naar vers, eerlijk, verantwoord, meer streekproducten et cetera, maar het is belangrijk om dit te overgieten met een saus van proeven en genieten. Beleving kan verder worden vergroot door het verbeteren van de sfeer/aankleding van

‘natuurlijk en gezond’ (50%) en ‘proeven en genieten’ (27%) in zich hebben.

MVO binnen catering Speciaal onderwerp dit jaar binnen het cateringonderzoek was MVO. Maatschappelijk Verantwoord, duurzaam en betrokken Ondernemen (MVO) is inmiddels een belangrijk agendapunt voor bedrijven en de overheid. Maar hoe denken consumenten over dit onderwerp en wat verwachten zij eigenlijk van deze bedrijven en hun producten en diensten? Bijna driekwart van de consumenten is aan te merken als kenner. 42 procent is bekend met en zich bewust van MVO en ruim een kwart van de consumenten kiest bewust voor duurzame/verantwoorde producten. Uiteindelijk is 12 procent echt MVO-fan:

Ook voor facility managers staat MVO in de spotlights. Gevraagd naar de belangrijkste aandachtspunten voor het bedrijfsrestaurant de komende drie tot vijf jaar luidt de top drie: 1. Gastvrijheid/gasttevredenheid (34%) 2. Maatschappelijk verantwoord ondernemen/duurzaamheid (20%) 3. Gezonde/biologische producten (14%) De belangrijkste aspecten van MVO binnen het bedrijfsrestaurant zijn afvalreductie, verantwoorde producten, verpakking, duurzame teelt en biologische ecologische producten. MVO staat dus duidelijk op het netvlies van de consument en is een van de belangrijkste aandachtspunten voor facility management. Het lijkt slechts een kwestie van tijd voordat maatschappelijk verantwoord, duurzaam en betrokken ondernemen ook binnen het bedrijfsrestaurant niet meer weg te denken is. ‹‹

* Jan-Willem ter Veer is Business Unit Manager onderzoek bij Foodstep in Wageningen (www.foodstep.com)

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

Toedeledoki broodtrommel! In januari publiceerde Misset een samenvatting van het Nationale Cateringonderzoek van Foodstep van eind 2009. Het artikel beschreef dat, hoewel meer mensen toegang kregen tot een bedrijfsrestaurant, het aantal kopers niet is toegenomen. Steeds meer mensen nemen eten en drinken van huis mee naar het werk. Herkennen direct betrokkenen uit de branche dit? IDA BEUKER *

o’n tien jaar geleden zagen we wekelijks Edgar en Jos van de afdeling Debiteuren/Crediteuren op de tv. Iedere ochtend begon met het bestuderen van de inhoud van hun broodtrommel. Edgar was tevreden met zijn lunchpakketje, maar de inhoud van de broodtrommel van Jos belandde steevast in de prullenbak onder een luid ‘toedeledoki’. Waarmee deze afdeling een percentage van 50 procent lunchgebruik in het restaurant scoorde. De broodtrommel staat symbool voor het eten en drinken dat werknemers iedere dag van huis mee naar hun

werk nemen. Dit onderwerp houdt de gemoederen in cateringland aardig bezig. Aan de hand van de stelling ‘De broodtrommel wint weer terrein’ spraken we enkele cateraars, opdrachtgevers en gasten, met als resultaat het volgende beeld.

Historie Zo’n twintig jaar geleden werd catering vooral gezien als een HR-tool. Het budget lag bij de personeelsmanager, de verkoopprijzen waren laag en het assortiment was beperkt. Eind jaren negentig besloten veel bedrijven de

Cateringbedrijven richten zich meer en meer op de gast, in plaats van alleen op de opdrachtgever. Daarbij is de horeca vaak hét voorbeeld als het gaat om het krijgen en houden van tevreden gasten én het realiseren van winst. Die voorbeeldfunctie van de horeca geldt ook voor de inrichting van bedrijfsrestaurants. Daarnaast is de rol van het bedrijfsrestaurant in een organisatie aan het veranderen. Dat is met name het geval bij flexibele huisvestingsconcepten. Het bedrijfsrestaurant is daar een plek die verder gaat dan alleen een ruimte voor

‘Opdrachtgevers zien steeds vaker de toegevoegde waarde van het bedrijfsrestaurant als cultuurdrager’ catering uit te besteden aan de steeds professioneler opererende cateringbedrijven. Gemiddeld maakte 50 procent van de medewerkers gebruik van het bedrijfsrestaurant.

Vandaag Bob Hutten van Hutten Catering: ‘Eten is een functionele bezigheid. Maar een bezoek aan een bedrijfsrestaurant is veel meer dan dat, dan gaat het om beleving’.

Vandaag de dag behoort catering tot het facilitaire domein en is het voor organisaties nog steeds een belangrijk middel om medewerkers te binden en te boeien.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

het aanbieden en gebruiken van de lunch. Tegenwoordig worden ontmoeten, werken, vergaderen en allerlei andere werkvormen gefaciliteerd in het restaurant. Het wordt daarmee een onlosmakelijk deel van de kantoororganisatie.

Toename bestedingen Bestedingen in het bedrijfsrestaurant zijn de afgelopen jaren fors gestegen. Enerzijds doordat de verleiding is toe-

t hema catering

Nederlandse werknemers nemen nog altijd de broodtrommel mee naar het werk. Maar hoe lang nog? genomen, anderzijds door hogere verkoopprijzen. Toch ligt het aantal lunchgebruikers nog altijd op die 50 à 60 procent. Uit het Nationale Cateringonderzoek blijkt dat van de 10.000 ondervraagde werkende consumenten 72 procent luncht in het bedrijfsrestaurant. Bijna de helft hiervan koopt eten en/of drinken als aanvulling op de boterhammen die hij vanuit huis heeft meegenomen in zijn broodtrommel. Zo bekeken is de broodtrommel nog steeds dominant aanwezig in de bedrijfsrestaurants. Het aantal lunchgebruikers komt in totaal uit op 72 procent, zeker geen slechte score. Als rekening wordt gehouden met parttimers en verlof- en verzuimdagen zal het percentage gebruikers gemiddeld uitkomen op de stabiele waarde van 50 à 60 procent. Het verschil zit hem vooral in de besteding: waar in vroegere jaren het restaurant vooral voor een kleine aanvulling zorgde op de broodtrommel, is het nu de broodtrommel die zorgt voor de kleine aanvulling. Maar liefst 69 procent van de personen die een brood-

trommel meenemen naar het bedrijfsrestaurant, koopt eten én drinken als aanvulling op wat ze van huis hebben meegenomen.

Beleving Bob Hutten van Hutten Catering herkent de toename van het aantal broodtrommels naar het werk niet. ‘Eten is een functionele bezigheid. Maar een bezoek aan een (bedrijfs) restaurant is veel meer dan dat, dan gaat het om beleving.’ Opdrachtgevers zien volgens hem steeds vaker de toegevoegde waarde van het bedrijfsrestaurant als cultuurdrager. Door de uitstraling (look & feel) van het restaurant te laten aansluiten op de missie en visie van de organisatie geeft het restaurant vorm aan de identiteit van het bedrijf en de medewerker. De juiste match zorgt ervoor dat medewerkers graag naar het restaurant gaan; ze voelen zich er thuis.

Gasten verleiden Ook Jolanda Lam, directeur commercie van Albron Catering, constateert dat zowel het aantal lunchgebruikers

als de gemiddelde besteding per lunchgebruiker niet is afgenomen. Zij erkent dat de toegenomen besteding te maken heeft met de gestegen verkoopprijzen, maar zij ziet tegelijk ook dat gasten zich toch nog steeds laten verleiden om meer te besteden. ‘De gasten in onze bedrijfsrestaurants hebben nog steeds hun baan en salaris. Het zijn eerder de werkgevers die moeten bezuinigen waardoor de prijzen omhooggaan.’ Stijging van de verkoopprijzen veroorzaakt altijd een teruggang in het aantal lunchgebruikers, een aantal dat meestal na een paar weken weer op het oude niveau ligt. De meeste klanten van Albron businesscatering bieden hun medewerkers een basispakket (ook wel ‘sociaal’ pakket genoemd) tegen inkoopprijzen. De inhoud van een broodtrommel is qua prijs niet veel goedkoper. Doorgaans zijn het andere redenen die ervoor zorgen dat medewerkers de broodtrommel meenemen, zoals de soort arbeid die wordt verricht en de thuissituatie. Ook per regio zijn verschillen aan te wijzen: in de Randstad

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

En wat brengt de toekomst? » Peter Visscher, chairman of SixContinents Catering Alliance, verwacht dat het calvinistische karakter van de Nederlandse lunchgebruiker snel gaat verdwijnen door de toename van het aantal medewerkers met andere gebruiken. Daarnaast zal de behoefte aan arbeidsparticipatie van vrouwen ervoor zorgen dat er n minder brood gesmeerd wordt ’s ochtends en dat velen over vijftien jaar, net als in hool. Zweden bijvoorbeeld, een warme maaltijd zullen gebruiken op het werk of op school. bijt en » Jos Nijhof (provincie Overijssel) ziet nog veel mogelijkheden rondom het ontbijt de tussendoortjes en ‘take away’-pakketten. Ook hij denkt dat warme maaltijden sterkk restau uran nt zullen opkomen, vooral tussen de middag. De ontwikkeling van een commercieel restaurant ge de waarvan bedrijven gezamenlijk gebruikmaken ziet hij nog niet voor zich, vooral vanwege spilfunctie die het restaurant vervult in het bedrijf. di d » Volgens Bob Hutten (Hutten Catering) heeft over vijftien jaar iedereen zijn eigen dieet en zall daar met warme maaltijden op worden ingespeeld. Het restaurant blijft de centrale ontmoetingsplek in kantoren. Mensen zijn flexibel en mobiel. Thuiswerken is de standaard. Bedrijven weten dat de high potentials onder andere kiezen voor een inspirerende kantooromgeving. Restaurants gaan een steeds belangrijkere rol spelen als inspiratie- en overlegplek. Toekomstige medewerkers vragen deze voorzieningen aan hun werkgevers. » Hajo Theunissen, een bewuste broodtrommelgebruiker, ziet vooral de toename van het tele-thuiswerken. Door de autonomie van de nieuwe generatie werkenden in combinatie met het thuiswerken ziet hij voor de cateraars in de toekomst een uitdaging met betrekking tot de afzetmarkt. » Petra van de Nostrum (Rabobank) voorspelt dat in de toekomst nog beter gekeken zal worden naar de behoeften van de gast en dat het assortiment daar nog beter op wordt afgestemd. » VFM adviespraktijk ziet nadrukkelijk de opkomst van het multifunctionele restaurant in een toenemende multiculturele samenleving. Uiteindelijk maken de cateringmedewerkers daarin het succes! Conclusie: de broodtrommel zal langzaam maar zeker zijn plekje in de ‘couleur locale’ van het Hollandse cateringlandschap gaan verliezen.

worden minder broodtrommels meegenomen dan daarbuiten.

Eigen beheer Jos Nijhof, hoofd facilitaire zaken bij de Provincie Overijssel, verzorgt de catering in eigen beheer. Hij was verrast door de suggestie van het onderzoek dat de terugkeer van de broodtrommel vooral zou plaatsvinden binnen de eigen beheerlocaties. De uitbestede locaties lieten namelijk in 2009 een dalende omzet zien (-9%) terwijl de

omzet binnen de uitbestede catering een lichte stijging liet zien van +2%. Nijhof heeft een aantal jaren geleden het bedrijfsrestaurant opnieuw ingericht, tegelijk met de implementatie van het Nieuwe Werken-concept ‘TOOL’ (The Other Office Life). Uit onderzoek blijkt dat bij de Provincie Overijssel het aantal lunchgebruikers en de gemiddelde besteding al jaren stabiel zijn. De lunchvoorziening wordt vooral ervaren als een HR-voorziening, zegt Nijhof, maar of dat in de

toekomst ook zo zal zijn is de vraag. ‘De Provincie moet de komende jaren bezuinigen. Hoe dat er precies uit gaat zien is nog niet bekend. Duidelijk is wel dat het sociale aspect van de catering minder zal worden.’ Wat wel tot een toename van de broodtrommel heeft geleid, is het feit dat bedrijven zijn gestopt met catering vanwege de crisis. De afname van het aantal fte’s in de cateringbranche is hieraan deels toe te schrijven, maar

Beelden van het bedrijfsrestaurant in Europastaete, het nieuw ingerichte pand van Rabobank Nederland in Utrecht.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

ook aan een efficiëntere inzet van uren en de afname van vergaderservice.

Europastaete Een bezoek aan Europastaete – het nieuw ingerichte pand van Rabobank Nederland – laat zien hoe de restauratieve voorzieningen er in het Unpluggedconcept (het Nieuwe Werken binnen Rabo) uit komen te zien. De ontwikkelde horecavisie ondersteunt het werken optimaal door middel van verschillende horecaconcepten in het pand, zoals de ‘Bakery’, een luxe koffie- en broodjesoutlet die gedurende de hele dag geopend is. Petra van de Nostrum, dienstketenmanager Catering bij Rabobank Nederland, is trots op de restaurants van Europastaete. Naast de Bakery is er het Foodplein met de open, lage presentatie, frontcooking en mise en place in het zicht van de klant. Gezonde producten zijn uitnodigend gepresenteerd, terwijl het basisassortiment wat minder prominent in het uitgiftegebied aanwezig is. Opmerkelijk feit is dat 70 procent van het assortiment bestaat uit biologische producten.

Onlangs is het nieuwe cateringcontract ingegaan. Tegelijkertijd zijn de verkoopprijzen verhoogd en enkele producten in prijs verlaagd. Van de Nostrum geeft aan dat vooral de lunchgebruikers in de ‘traditionele’ restaurants van Rabobank Nederland moeite hadden met de wijziging. Overall gingen de bestedingen omhoog. Het aantal lunchgebruikers is constant gebleven en ligt rond de 50 procent.

gebruikers onder rijksambtenaren lager ligt dan 50 procent, omdat ze steeds vaker thuis werken, voor een lunchwandeling kiezen, of gewoon omdat ze de prijzen te hoog vinden. Kenniswerkers, vooral de jongeren, zijn autonoom en bepalen zelf wat ze willen. Dat is bijvoorbeeld de ene dag een luxe lunch buiten de deur, een dag later een snelle lunch in het restaurant en daarna een dag helemaal niets. ‹‹

Broodtrommelgebruiker Een bewuste broodtrommelgebruiker is Hajo Theunissen, werkzaam als interim manager binnen een aantal ministeries. Vanwege zijn geloof in bewust leven smeert hij iedere dag thuis zijn brood en neemt dat mee naar zijn werk. Niet alleen denkt hij dat dit gezonder en goedkoper is, ook is het bewust omgaan met eten een mentaal gezond alternatief voor het je steeds laten verleiden door het gemak van het bedrijfsrestaurant. Het is deze ‘bewuste aandacht’ tegenover het ‘gemak’ dat hem voor de broodtrommel doet kiezen. Hij heeft het idee dat het aantal lunch-

* Ida Beuker is consultant bij VFM Adviesgroep in Utrecht (www.vfmadvies.nl)

(Advertentie)

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

Gericht sturen op kosten van catering Kostenbesparing staat al jaren hoog op de agenda van organisaties, en daarmee ook op de agenda van facility management. Daarbij wordt naast huisvesting ook vaak naar een dienst als catering gekeken, omdat deze nog steeds één van de belangrijkste kostendragers is. JOHN DOMMERHOLT *

it de gegevens van de NFC Index blijkt dat organisaties op jaarbasis per werkplek ruim 500 euro uitgeven aan consumptieve diensten. Dit betreft zowel kosten voor de catering zelf als kosten van de warme drankenautomaten. Als we dit afzetten tegen de totale kosten per werkplek van ruim 7.500 euro, dan hebben we het dus slechts over zo’n 6 procent. Logisch, want het merendeel van de facilitaire kosten hangt samen met de huisvesting. Toch blijft er veel aandacht voor kostenbeheersing en zo mogelijk reductie van de kosten van facilitaire services. Dit geldt niet alleen voor catering, maar ook voor diensten als schoonmaak, beveiliging, documentmanagement en dergelijke. Meestal wordt geprobeerd de besparing te realiseren door middel van een nieuwe aanbesteding. Toch heeft dit niet altijd het gewenste effect, en als dat wel het geval is dan blijken de besparingen vaak maar tijdelijk van aard. Wie structureel wil besparen op catering, moet dus een andere weg kiezen. Het vraagt om een andere benadering, maar vooral ook om bewustwording.

Bewustwording De kosten voor de catering kunnen per organisatie flink verschillen. Dat is niet zo vreemd, want wie hogere eisen stelt op het gebied van voorzieningenniveau, de representatieve diensten en het servicelevel, moet ook meer betalen. Voor de beeldvorming wordt in dit artikel gebruikgemaakt van de eerder

aangehaalde 500 euro aan cateringkosten per werkplek. Een bedrag dat als referentie zal dienen voor veel kantoorhoudende organisaties. Maar feitelijk gezien zijn de cateringkosten hoger. In het bedrag van 500 euro zijn alleen de directe exploitatiekosten opgenomen. De kosten van huisvesting, inrichting, nutsvoorzieningen en dergelijke zijn in de NFC Index opgenomen in de kosten van huisvesting. Wie deze huisvestingskosten wel zou toerekenen aan de catering, komt tot een heel ander kostenplaatje. Neem een organisatie met 1.000 werkplekken met een traditioneel perso-

neelsrestaurant en niet al te uitgebreide vergadervoorzieningen. Daar wordt al gauw 1.300 m2 voor deze cateringfaciliteiten aangewend. Met een gemiddeld bedrag van 250 euro per vierkante meter worden de jaarlijkse cateringkosten daar al behoorlijk mee verhoogd. Voor het gemak laten we de extra investeringen voor een restaurant, denk aan de dure inrichting en technische voorzieningen, nog buiten beschouwing. Wie dergelijke kosten ook meerekent, komt op jaarlijkse cateringkosten die niet 500 euro, maar al gauw zo’n 850 euro per jaar per werkplek bedragen.

Tips voor besparen op catering » Vergaderservice: Overweeg het beëindigen van de vergaderen lunchservice bij interne bijeenkomsten. » Koffieapparaten bij vergaderzalen: Overweeg de plaatsing van koffieapparaten bij de vergaderzalen, zodat iedere deelnemers zelf zijn koffie/thee kan tappen. » Grootte restaurant: Overweeg afschaffing van het traditionele, grote personeelsrestaurant. In plaats daarvan kunnen kleine, flexibele outlets fungeren (beperkt assortiment, balieverkoop, take away, beperkt ruimtegebruik). » Assortiment: Overweeg een andere samenstelling van het assortiment en een ander prijsbeleid. » Momenten: Maak gebruik van momenten als nieuwbouw, renovatie, invoering nieuwe werkconcepten om veranderingen door te voeren. » Exploitatie: Overweeg commerciële exploitatie van het restaurant door deze in de ‘plint’ te positioneren en toegankelijk te maken voor derden. » Heraanbesteding: Doe een heraanbesteding, maar bedenk wel dat een prijsvoordeel na verloop van tijd verdampt als het contract niet goed wordt gemanaged. » Contract: Streef naar een contract met vaste aanneemsom (voor restaurant) en een bedrag per dienst (voor vergaderservice e.d.). » Verantwoordelijk: Maak de cateraar zo veel mogelijk verantwoordelijk voor de exploitatie. Werk met contracten met outputspecificaties en klanttevredenheid.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

Inzicht in kosten Als je deze benadering los zou laten op alleen het personeelsrestaurant, ontstaat een ander beeld. Over het algemeen realiseren organisaties zich onvoldoende dat de representatieve activiteiten (vergaderen lunchservice,

van € 2,50 tot € 3,- betekent dit dus dat naast hetgeen een medewerker zelf aan de kassa afrekent, een werkgever minimaal hetzelfde bedrag moet bijleggen. Nu is het voorgaande maar een voorbeeld, maar wel een gebaseerd op realiteit. Inzicht in kosten is cruciaal om

Het is de vraag of grote personeelsrestaurants ook in de toekomst nog nodig zullen zijn borrels, evenementen e.d.) al gauw zo’n 50 procent van de totale cateringkosten vormen. Deze verhouding geldt overigens niet voor de vierkante meters, want het merendeel van de vierkante meters in het personeelsrestaurant staat nog immers altijd een groot deel van de dag leeg. Een grove calculatie wijst uit dat in dit voorbeeld het personeelsrestaurant, inclusief huisvestingskosten, circa 500 euro per werkplek kost. Omdat in de praktijk niet iedereen elke dag gebruikmaakt van het personeelsrestaurant, zijn de kosten per werkelijke gebruiker een stuk hoger. Bij een gemiddeld bezoekerspercentage van 60 procent en 250 openingsdagen per jaar leidt dit ertoe dat een werkgever elke lunch met circa € 3,30 subsidieert. Als we dit afzetten tegen een gemiddelde besteding

gericht te kunnen bijsturen op cateringkosten. Bovenal worden discussies vaak anders gevoerd als voornoemde gegevens op tafel liggen.

Representatieve diensten Zoals hiervoor al is vermeld, is ongeveer de helft van de exploitatiekosten van de catering gemoeid met de representatieve diensten, zoals vergaderen lunchservice, borrels, evenementen en directieservices. Veel organisaties zijn zich hier onvoldoende van bewust. Voor de meeste organisaties is het niet realistisch om te stoppen met deze dienstverlening (ze worden immers niet zomaar georganiseerd). Een kritische analyse kan echter tot een ander beeld leiden. Niet altijd is functionaliteit leidend. Het komt vaak voor dat medewerkers toch maar dat

overleg tijdens de lunch plannen. Niet omdat het zo efficiënt is, maar omdat dan de lunch voor hen wordt betaald. Bij veel organisaties bedraagt het aantal interne vergaderingen al gauw meer dan 50 procent van het totaal. Hier is dus een quick win te realiseren door te bepalen dat bij interne bijeenkomsten geen vergaderen lunchservice beschikbaar is. Een voorbeeld van een meer gerichte bijstelling is het plaatsen van (luxe) koffieautomaten in of in de nabijheid van vergaderzalen. Op die manier kunnen gasten en medewerkers naar behoefte hun eigen consumptie pakken. De investeringen die nodig zijn voor de extra en eventueel meer luxe koffieautomaten, vallen in het niet bij de besparing die wordt gerealiseerd op de cateringkosten.

Restaurant of kleine outlets? Het is ondertussen een gewoonte dat elk kantoorgebouw en/of organisatie zijn eigen bedrijfsrestaurant heeft. Ook als onderdeel van innovatieve werkplekconcepten wordt het personeelsrestaurant gezien als een belangrijk onderdeel van de huisvesting. Immers, het is dé plek waar medewerkers elkaar kunnen ontmoeten. Ondanks alle moeite die wordt gestopt in het aantrekkelijk maken van personeelsrestaurants blijkt het gebruik in veel gevallen tegen te vallen. Op zich is dat ook niet zo vreemd: in elk ontwerp

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

t hema catering

Inzicht in kosten is cruciaal om gericht te kunnen bijsturen op cateringkosten. wordt uitgegaan van een bepaald piekgebruik tijdens de lunch. En dit ligt altijd veel hoger dan het gebruik tijdens andere momenten op de dag. De vraag is of grote restaurants ook in de toekomst nog nodig zijn. Bij kantoorinnovatie wordt er steeds meer van uitgegaan dat het kantoor vooral een ontmoetingsplek wordt. Werken doen medewerkers immers overal en nergens. Een functie als ontmoetingsplek vraagt om een andere invulling van het personeelsrestaurant. Medewerkers zullen immers niet standaard meer tussen 12.00 en 13.30 uur aanwezig zijn, maar op wisselende tijden gebruikmaken van het gebouw. Daar past geen traditioneel personeelsrestaurant bij. Kleine, flexibele outlets zoals we die de laatste jaren al zien ontstaan, zullen de functie van het traditionele personeelsrestaurant overnemen. Kenmerken van deze outlets zijn het beperkte assortiment, balieverkoop, take away en een beperkt ruimtegebruik. Voor de organisatie die we als voorbeeld hebben gebruikt, zou op basis van twee moderne kleine outlets het ruimtegebruik gehalveerd kunnen worden. Daarnaast zien we dan vaak een sub-

stantiële reductie van exploitatiekosten door een andere samenstelling van het assortiment en een ander prijsbeleid. Besparingen als hiervoor genoemd zijn niet zomaar te realiseren. Maar als er sprake is van nieuwbouw, renovatie of de overgang naar innovatieve werkplekconcepten, is er een uitgelezen mogelijkheid om zeer gericht de cateringkosten terug te dringen. Doordat er meer variatie in aanbod en inrichting ontstaat, zal daarbij de tevredenheid alleen maar toenemen. Een heel andere benadering is om in navolging van Angelsaksische landen faciliteiten deels buiten het ‘eigen’ gebouw te realiseren. Daarbij worden commerciële exploitaties gevestigd in de plinten van gebouwen of een centraal gebouw. Op deze wijze is er geen sprake meer van het ontwikkelen en exploiteren van eigen voorzieningen per organisatie of gebouw.

Slimme contracten Een aanbesteding leidt over het algemeen tot een reductie van de cateringkosten. Maar hoe lang blijft die kostenreductie behouden? In het algemeen worden contracten matig of slecht gemanaged. In samenhang met de professionaliteit en creativiteit van de aanbieders leidt dit gedurende de contractperiode vaak tot, vooraf niet bedachte, aanpassingen en dus weer tot kostenstijgingen.

In toenemende mate wordt er voor het personeelsrestaurant gecontracteerd op basis van een vaste aanneemsom en wordt voor representatieve diensten een tarief per dienst/product vastgelegd. De opdrachtgever beperkt zich daarbij steeds meer tot het bepalen van minimale kaders. De cateraar is binnen deze kaders als ondernemer verantwoordelijk voor een gezonde en kwalitatief goede exploitatie. Deze vorm van samenwerken vraagt om andere contracten. Outputspecificaties en klanttevredenheid moeten centraal staan. Daarbij wordt ernaar gestreefd de verantwoordelijkheid en het risico maximaal aan de opdrachtnemer over te dragen en de managementcapaciteit/betrokkenheid van de opdrachtgever zo veel mogelijk te beperken. Deze werkwijze geeft de cateraar meer vrijheid om zijn eigen proces verder in te richten, waarbij maximaal gebruik wordt gemaakt van de bij dienstverleners aanwezige kennis en ervaring. Contracten zoals hierboven omschreven zijn alleen succesvol als de verantwoordelijkheid echt wordt overgedragen. Naast het vooraf maken van de juiste afwegingen vraagt dit verder vooral een echte invulling van performance management. ‹‹

De belangrijkste stap in het aanbestedingsproces blijft het vaststellen van het gewenste niveau dienstverlening. Het cateringconcept en de mate waarin daarop een beroep wordt gedaan, is bepalend voor de kosten en baten. In deze fase zal de opdrachtgever dus keuzes moeten maken als het gaat om openingstijden, assortiment, prijsstelling, representatieve diensten et cetera.

SAMENVATTING! » De grootste besparing op catering wordt niet behaald door een aanbesteding of andere contractvormen (dit kan wel bijdragen, maar moet meer worden gezien als een randvoorwaarde). » Echte besparingen zijn vooral het gevolg van keuzes die een organisatie maakt. » Om deze keuzes goed te kunnen maken is inzicht in de integrale kosten van catering van belang. Dit vormt de basis voor bewustwording. » Vervolgens zijn er vele mogelijkheden, waarbij elke organisatie haar eigen prioriteiten kan stellen.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

* drs. John Dommerholt is partner bij Hospitality Consultants in Amersfoort (www.hospitalityconsultants.nl)

column philip

Een goede kop koffie substantie kon produceren onder de naam soep (groente- en tomatensoep waren overigens niet van elkaar te onderscheiden …).

Uit de verschillende patiënttevredenheidsonderzoeken komt vrijwel altijd naar voren dat catering een van de meest in het oog springende meetlatten is, waarlangs de waardering van een ziekenhuis wordt uitgesproken. Voor onze medewerkers lijkt dat minder te gelden, maar gezien het enthousiasme voor ons recent vernieuwde uitgifteplein (met bijbehorend vers aanbod) op één van onze locaties kan ik niet anders concluderen dat ook hier geldt: de liefde gaat door de maag.

Toch ben ik blij dat we de huidige vendingapparatuur hebben bekeken. In niets meer te vergelijken met de mij bekende apparatuur! Als antwoord op de eerdergenoemde logische vraag is nu een luxe automatenwand geprojecteerd in één van de grote verkeersruimten. Alleen beschikbaar na sluitingstijd en voorzien van luxere maaltijden, dranken maar ook toiletartikelen en zelfs telefoonkaarten. En voor de patiënten hebben we straks maaltijden, die gedurende de dag bezorgd kunnen worden. Catering en keuzevrijheid: op maat aangeboden. Dat klinkt prima.

Een aantal jaren geleden, toen het Philip van Klaveren thema ‘gastvrijheid’ op bestuursniveau nog in de kinderschoenen stond, hebIn ons winkeltje bij de entree ben we gratis koffie en thee voor iemaakt een nog-net-niet-barista dereen binnen onze vestigingen ingeeen heerlijke kop cappuccino voerd. Een enorme kostenpost, maar wel een die tot een hoge tevredenVoorlopig zijn we nog niet zo ver. Wel heid leidt. gratis koffie en thee uit de automaat. En als ik er écht zin in ‘Maar wat doen we dan tijdens de nachtdiensten?’ vroeg een heb: in ons winkeltje bij de entree maakt een nog-net-nietmedewerker van het projectbureau, dat onze nieuwbouw barista een heerlijke kop cappuccino. Op een ‘gekke’ dag begeleidt. Naast een prachtig ontwerp voor het gecombineem ik er een verse gevulde koek bij! Deze wordt iedere neerde medewerkers- en bezoekersrestaurant, hebben we ochtend afgebakken in dat winkeltje, zodat iedereen door een formule bedacht, met als kern: een echt goede kop kofdie heerlijke geur het huis in gaat. Je zou zomaar mensen op fie voor een goede prijs, gecombineerd met een ‘taart van de ideeën kunnen brengen. Als ik om me heen kijk, klopt dat dag’ of iets anders lekkers. Maar er komt een moment dat ook. Je zou bijna denken dat mensen extra vroeg komen om ook deze cateringdiensten van een welverdiende nachtrust nog even tijd te hebben om van onze catering gebruik te gaan genieten. kunnen maken. Samen met een retailadviesbureau hebben we gekeken naar uitgifteautomaten, die deze functie kunnen overnemen. Zelf In deze column geeft ir. Philip J. van Klaveren, Manager Facilitair Bedrijf had ik hierbij de drankuitgifteautomaat op mijn middelbare Meander Medisch Centrum in Amersfoort, zijn visie op facilitaire onderwerpen. school voor ogen, die naast slappe koffie een superzoute Hij schrijft zijn column op persoonlijke titel.

(Advertentie)

Als ik een andere baan zoek wil ik alleen de allernieuwste vacatures zien

www.jobnews.nl

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

congres

Facto Congres legt link tussen FM en primair proces

Alles draait om klanten! Op dinsdag 8 juni vond in Ede het Facto Magazine Congres 2010 plaats. Een kleine 200 deelnemers waren naar De Reehorst getogen voor kennisuitwisseling en netwerken rondom het thema: Alles draait om klanten! Een verslag. GERARD DESSING

‘V

Erik Veldhoen

verlening daarop kan afstemmen.’ Met deze woorden zette dagvoorzitter drs. George Maas van Twynstra Gudde het thema van het Facto Magazine Congres 2010 op dinsdag 8 juni in Ede kernachtig neer. Zo’n 200 facility professionals waren naar Congrescentrum De Reehorst getogen om zich aan de hand van twee lezingen en vijftien workshops in het thema te verdiepen. Foto’s: Herman Stöver, Ede

ergeet even de kwaliteit van de kroketten of de frequentie van de schoonmaak. In een snel veranderende wereld gaat het bij facility management veel meer om de vraag: hoe kan FM waarde toevoegen aan het primair proces? De facility manager (m/v) zal dan ook goed moeten kijken naar de demandzijde en moet op de hoogte zijn van wat er bij de klant speelt (of op termijn gaat spelen) zodat hij de facilitaire dienst-

De eerste plenaire lezing was van de bekende Erik Veldhoen van Veldhoen for Change. Hij gaf in een drie kwartier durend betoog zijn visie op de actuele ontwikkelingen in de wereld en vertaalde deze naar de gevolgen voor werkomgevingen en werkplekken. ‘We hebben te maken met vier crises: een klimaatcrisis, een kredietcrisis, een integriteitscrisis en een sociaal-economische crisis. Tel daarbij op de komst van een nieuwe generatie werknemers en de enorme technologische mogelijkheden van vandaag, dan is er maar één conclusie mogelijk: we staan aan de vooravond van een transformatie waarbij werken fundamenteel gaat veranderen.’

Anders Veldhoen gaf aan dat organisaties duurzamer moeten gaan werken, hun werknemers meer moeten gaan boeien en binden, een nieuwe stijl van leiderschap en management moeten ontwikkelen en informatiestromen moeten digitaliseren met als doel: volledige ondersteuning van plaatsen tijdonafhankelijk werken. ‘Medewerkers van morgen willen een uitdagende baan, hun eigen energie kunnen managen, vertrouwen krijgen van de baas, zich kunnen ontwikkelen, kansen krijgen en een veilige plek hebben en ga zo maar door. Sta daar bij stil en over-

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

congres

lijk, meer samenwerken, minder regels, ondernemerschap en eigen verantwoordelijkheid) en op het belang van de integrale aanpak (fysiek, mentaal en IT). Hij gaf aan hoe het facilitair bedrijf met gastheerschap de werkstijl faciliteert en besprak de pilot die in het pand Beneluxstaete in Utrecht loopt. In dat gebouw zijn in een nieuwe werkomgeving 250 werkplekken voor 400 medewerkers gecreëerd. Op een vraag uit de zaal of bekend was of de eindklant er nu al beter van is geworden, stelde Van Gilst dat dit nog niet meetbaar is. Metingen laten al wel zien dat de medewerkertevredenheid gestegen is.

Onsje minder bij ministeries Keynote-speaker Erik Veldhoen: ‘It’s all about change, change, change.’

denk de gevolgen. Dat is een boeiende opgave voor organisaties en facility management kan daar een belangrijke bijdrage aan leveren.’

Yes we can! De consultant liet drie cases zien waar op het gebied van modern werken concrete successen zijn behaald: verzekeraar Interpolis (Tilburg), ziekenhuis Orbis (Sittard) en de Australische investment bank Macquarie, waar in een totaal nieuw werkconcept medewerkers op een werkplek van 8,5 m2 bruto

lichtte haar ‘onderzoek’ naar de vier klanttypologieën zo overtuigend toe dat veel FM’ers tijdens de koffie elkaar vertwijfeld aankeken: was dit nu serieus of een grap? Voor degenen die nog twijfelen: kijk even naar de foto op pag. 34, onderin tweede van links! Na de koffiebreak stonden vijftien workshops op het programma die in drie rondes van een uur werden gehouden met onderwerpen als multiclient model (Nannette Unger/Pauline Jansen), Integraal FM (Henk Boteren-

‘We staan aan de vooravond van een transformatie waarbij werken fundamenteel gaat veranderen’ vloeroppervlak hun werk uitvoeren. ‘It’s all about change, change, change’, sloot Veldhoen af, die zijn boodschap kracht bijzette met de krachtige videoclip van zangeres Wende Snijders: Yes we can!

‘Promovendus’ Na Veldhoen bracht het onverwachte optreden van Olivia de Lende de aanwezigen met haar tamelijk onhandige doch charmante optreden in lichte verwarring. De ‘promovendus’, gehuld in een groengekleurd mantelpakje,

brood/Paul Claes), Patiënt Prominent (Miriam Hoekstra), van buiten naar binnen denken (Ilse Rutten) en Gebouw, identiteit en marketing (Julian Wolse).

Rabo Unplugged Laurens van Gilst stelde in zijn workshop Rabo Unplugged centraal, de nieuwe werkstijl waarmee de Rabobank tegemoet wil komen aan de wensen van klanten en medewerkers. Van Gilst ging op de pijlers in (activiteitengerelateerd, tijden plaatsonafhanke-

‘FM bij de Haagse ministeries’ was het onderwerp waarover Gerard Groeneveld, manager FaSam (de facilitaire samenwerking van de ministeries van BZK en Justitie), een workshop gaf. Hij schetste de ontwikkelingen waarbij mogelijk de facilitaire bedrijven van de dertien departementen per 2012 opgaan in één facilitaire organisatie: FMDirekt. Groeneveld liet de aanwezigen ook delen in zijn ‘nachtmerrie’. ‘Als in 2013 de nieuwbouw van BZK/Justitie klaar is en het pand te duur c.q. te luxe is, en te veel leegstand kent omdat niet is meegegaan met moderne ontwikkelingen als plaatsen tijdonafhankelijk werken, dan hebben we het niet goed gedaan. Het is immers belastinggeld waar het om gaat.’ Natuurlijk worden tal van maatregelen getroffen om de ‘nachtmerrie’ te voorkomen, zoals de invoering van flexwerken met een norm van 0,9 werkplek per fte (was ruim een jaar geleden nog 1,2!).

FM verdwijnt? Bernard Drion en Geoff Marée van de NHTV hadden een creatieve manier gevonden om hun boodschap over te brengen: in een tweegesprek (inclusief eierwekker) bediscussieerden ze vijf vragen, waaronder: wat is FM, is er polarisatie tussen demand en supply, wie is de klant en moet FM de klant voor zijn? Deelnemers werd gevraagd op een A4 hun mening te geven over de besproken onderwerpen. Drion: ‘De mensen waren enthousiast. We gebruiken de antwoorden als

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

congres

input voor een trendonderzoek dat we gaan starten.’

Healing environments Healing environments stond centraal in de workshop van Fiona de Vos. Ze legde uit wat de invloed van de omgeving kan zijn op het welzijn van patiënten, gebruikers en bezoekers van een ziekenhuis of zorginstelling. Daarbij gaat het met name om het totaalconcept, waarbij zaken als gebouwstructuur, logistiek en processen integraal worden beschouwd en op elkaar worden afgestemd. ‘Het is beslist meer dan een muziekje, een plantje en een leuk kleurtje op de muur’, aldus De Vos.

TU Delft Dennis Cruyen en Alexandra den Heijer hielden een presentatie over het gebouw van de faculteit bouwkunde van TU Delft en het werkplekconcept dat is ingevoerd na de inhuizing in de nieuwe huisvesting in 2008. ‘Als je vanuit een traditionele verhuisbeweging komt, kun je de stappen minder snel zetten dan dat wij hebben gedaan. We moesten in korte tijd enorme stappen maken omdat ons oude gebouw er niet meer was door de brand. Daardoor hebben we de hoofddoelstelling - de student terugkrijgen naar de faculteit snel kunnen bereiken.’

Werkomgevingsconcept Hans Topée en Jaap Bregman van newCreations gingen in op de houdbaarheid van een werkomgevingsconcept. ‘Het is belangrijk dat je je eerst verdiept in waar het om gaat in een organisatie inclusief de mensen en de cultuur. In de praktijk gebeurt dat te weinig; facility managers gaan vaak gelijk de tuin aanharken, het gebouw en de spulletjes neerzetten. Natuurlijk helpt een nieuwe inrichting, het prikkelt, maar het gaat in essentie om wat er tussen de oren van de mensen zit.’

Gastvrijheid in de zorg Mieke Jacobs van de St Maartenkliniek gaf samen met Claudia Alflen van Twynstra Gudde een interessante presentatie over gastvrijheid in de zorg. ‘Je moet het gewoon doen, want er zijn heel veel kansen’, sprak de facility manager. ‘Zorg dat het onderwerp bij de directie op tafel komt. Hoe je dat doet?

Door het heel vaak te vertellen en door dingen te laten zien. Kortom: door in the lead te zijn.’

ABN Amro Erwin Dreuning van ABN Amro Bank besprak de gebeurtenissen van de afgelopen drie jaar bij de bank en de gevolgen voor het facilitair bedrijf. Ook wierp hij een blik op de komende tweeënhalf jaar. Een van de doelen de komende jaren is een besparing van 35 procent op de kosten, iets wat onder meer gerealiseerd zal moeten worden door de introductie van flexwerken met als norm 0,7 werkplek per fte.

Klantperceptie Sturen op klantperceptie was het onderwerp van Floor Felten, manager Terminal Real Estate bij Schiphol. Felten liet zien op welke gebieden de nationa-

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

le luchthaven met de passagier als eindklant bezig is. Het is daarbij soms lastig dat bepaalde zaken die de klantperceptie veroorzaken, zich niet in de directe beïnvloedingssfeer van Schiphol bevinden omdat derden zoals partners, luchtvaartmaatschappijen en horecaondernemingen daar een rol spelen. Een belangrijke boodschap was: zorg dat mensen van de facilitaire dienst niet het contact met de klant verliezen.

Added value In de workshop ‘Added value begint bij de klant’ sprak Herman Kok, promovendus aan de Wageningen Universiteit en consultant Twynstra Gudde, over de wetenschappelijke kant van added value, en gaf Bart Voortman een praktische vertaling van het leveren van toegevoegde waarde aan de core business van Achmea. Zo heeft Group

Facility Services interactieve sessies met vertegenwoordigers vanuit het primair proces waarbij wordt (door)gevraagd wat FM voor hun business moet betekenen. Conclusie: added value bij de klant, omdat zij bepaalt of FM effectief is c.q. de juiste dingen doet.

Homo Zappiens Aan het slot van de dag was Maarten Korz, innovatiemanager bij Rabobank Nederland, uitgenodigd om zijn visie te geven op hoe de klant/medewerker van morgen (Homo Zappiens) er totaal andere leef- en communicatiepatronen op nahoudt. Informatie delen en contacten onderhouden gebeurt allemaal in webcommunity’s, 24 x 7. Korz: ‘Daar zul je als organisatie iets mee moeten, want voor die generatie is dat hét platform waar het gebeurt.’ ‹‹

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

bedrijfsvoering

Wat mag dat kosten en wie gaat wat betalen?

Zin en onzin van doorbelasting kosten Significant en ConQuaestor organiseerden eind april in Utrecht een bijeenkomst over het doorbelasten van facilitaire en IT-kosten. Een kort verslag en een overzicht van de belangrijkste uitkomsten van deze conferentie. KRISJE HURKENS EN IVO KOCH *

m de kwaliteit, efficiency en effectiviteit van facilitaire en ICT-activiteiten te verhogen, worden deze activiteiten steeds vaker in een gezamenlijk dienstverlenend organisatieonderdeel belegd, zoals een Shared Service Center. Deze ontwikkeling leidt vaak tot een verzakelijking met de (interne) klanten. Een belangrijke vraag die hieruit voortvloeit, is hoe de financiële afwikkeling vervolgens tussen de beide organisatieonderdelen plaatsvindt. Op woensdagmiddag 28 april gingen vier sprekers nader in op dit vraagstuk tijdens een door Significant en ConQuaestor georganiseerde bijeenkomst in Utrecht. Het aanwezige publiek, zo’n 25 facility managers en controllers, luisterde naar Eric Grauss, projectleider planning & control bij een net opgerichte baten-lastendienst, Julius Duijts, principal consultant bij Getronics Consulting, Jan Leeuwenhoek, directeur bedrijfsvoering bij de corporate dienst van Rijkswaterstaat en René Frielink, hoofd IT van Wageningen Universiteit en Researchcentre.

Discussie Momenteel is er binnen organisaties weer volop discussie over interne doorbelastingen. Door de economische teruggang hebben veel organisaties te maken met krappere budgetten en onder druk staande marges. Interne doorbelastingen leiden daarom tot

vragen als ‘Waar betaal ik nu eigenlijk voor?’ en ‘Waarom krijg ik kosten doorbelast waar ik toch geen invloed op heb?’ Voor veel organisaties is daarom nu het moment om de methode van het doorberekenen van kosten te evalueren. Wageningen UR en de baten-lastendienst presenteerden een model waarbij de organisatie voor haar budget volledig afhankelijk was van de afname van dienstverlening door klanten op basis van kostprijzen. Rijkswaterstaat presenteerde een model waarbij juist sprake was van een centraal budget. Aanwezigen gaven aan dat zij gebruikmaken van één van beide modellen of een mengvorm. De bijeenkomst leerde dat een succesvolle doorbelasting in een bredere context moet worden bezien en dat doorbelasting hierbij niet noodzakelijk is. Wel is een goed inzicht in de kosten van producten nodig in verband met sturing en efficiency.

richten van de doorbelastingsmethode. Stel uzelf de vraag wat wordt beoogd met de interne doorbelasting én of het doorbelasten op basis van prijs maal hoeveelheid (PxQ) hiermee in lijn is. Bij het goed toepassen van een kostprijsmodel kan de prijsprikkel de klant stimuleren tot gedoseerde afname. Anders gezegd: het gedrag van de klant verandert als gevolg van het prijskaartje van een product. Uit de conferentie bleek dat voor een succesvolle toepassing drie elementen cruciaal zijn: » de kostprijs is in overeenstemming met het ‘gevoel’ van de klant bij de kostprijs; » de klant kan de afname ook daadwerkelijk beïnvloeden; » beide partijen profiteren qua besparing van de gedoseerde afname.

Prijsprikkel Interne doorbelasting is binnen organisaties een omstreden onderwerp: de systematiek leidt regelmatig tot misverstanden en verhitte discussies. De oorzaak is vaak gelegen in het niet-transparant zijn van de systematiek die te ingewikkeld is om goed te kunnen begrijpen en te beïnvloeden. Ook verliezen organisaties tijdens het opstellen van een kostprijsmodel de doelstelling menigmaal uit het oog. De uitkomsten zijn dan belangrijker dan het goed in-

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

Hoe groter het aantal kostprijzen, hoe gedetailleerder de registratie en dus ook de administratie (óók voor de klant).

bedrijfsvoering

Het regelmatig meten van de klanttevredenheid (‘elke klacht is een cadeautje’) levert de benodigde input voor de procesteams. Deze werkwijze heeft andere risico’s; ze leunt veel meer op ‘soft’ controls die ingrijpen op houding en gedrag. Afhankelijk van de organisatiecultuur kan dit een efficiënte werkwijze zijn. Het heeft vanuit kostenoogpunt een duidelijk voordeel: er is geen verrekenadministratie nodig!

Ook andere instrumenten

De vier sprekers tijdens de Signifant/ConQuestor-bijeenkomst. V.l.n.r Eric Grauss, Julius Duijts, Jan Leeuwenhoek en René Frielink. Onder deze voorwaarden kan interne doorbelasting, in combinatie met uniformering en standaardisatie, tot dalende kosten leiden. Daarnaast maken kostprijzen het mogelijk om, zeker op facilitair en ICT-gebied, het kostenniveau te vergelijken met andere organisaties.

Balans Uitgangspunt van een kostprijsmodel is dat kosten via één of meerdere verdeelsleutel(s) worden toebedeeld aan de daadwerkelijke kostenveroorzakers. Het verdelen van de, op het eerste oog, indirecte kosten zorgt vaak voor discussie. Er zijn diverse cost managementmethodieken, zoals (time-driven) activity-based costing, die het mogelijk maken om deze indirecte kosten op een zuivere manier door te belasten. De conferentie leerde dat wat je wint aan prijsdifferentiatie (‘nauwkeuriger’ kostprijzen mogelijk ook gedifferentieerd naar klant), in de praktijk zorgt voor een zwaardere administratieve belasting. Hoe groter het aantal kostprijzen, hoe gedetailleerder de registratie en dus ook de administratie (óók voor de klant). Een simpelere en begrijpelijke methode met een beperkt aantal verdeelsleutels

krijgt daarom bij steeds meer organisaties de voorkeur. Samenvattend: kies dus een methode die past bij uw organisatie en klanten, bewaak de balans en voorkom dat uw kostprijsmodel voer voor specialisten wordt!

Doorbelasten noodzakelijk? Doorbelasten op basis van kostprijzen is niet de enige manier om kostenbesparingen te realiseren. Er kan worden gekozen voor een centraal budget met verplichte winkelnering. Dit kan echter alleen als er daarnaast samen met de klanten wordt gewerkt aan het realiseren van efficiencyvoordelen en het monitoren van kwaliteit. Rijkswaterstaat liet zien dat door middel van gezamenlijke prioritering in procesteams behoorlijke bezuinigingen mogelijk zijn. Ook in dit geval is een luister- en verbetercultuur essentieel.

Julius Duijts (Getronics Consulting) gaf ter afsluiting aan dat de succesvolle besturing van een dienstverlenende organisatie een combinatie van besturingsinstrumenten vergt. Interne doorbelasting is hiervan slechts één element. De situatie bepaalt de juiste mix van besturingsinstrumenten. Andere instrumenten zijn: » Governance (verantwoordelijkheden en spelregels voor de samenwerking). » Beleid en regels (bepaalde producten echter alleen voor bepaalde medewerkers). » Autorisatie (aanvragen voor aanvullende dienstverlening of uitzonderingen op het beleid). » Budget (dienstverlener versus klant). Of een organisatie nu wel of niet kiest voor het intern doorbelasten: kosten blijven kosten. Doorbelasting kan wel degelijk een sturend effect hebben op effectief gebruik van diensten als de klant de kosten-batenafweging kan beïnvloeden. Daarnaast kan doorbelasting helpen bij de kostenreductie als zowel de klant (standaardisatie vraag, effectiviteit) als de dienstverlenende organisatie (prijs, efficiëntie, procesoptimalisatie) taakstellingen krijgen. ‹‹ * Krisje Hurkens is senior consultant bij Significant. Ivo Koch is consultant bij ConQuaestor.

SAMENVATTING! De bijeenkomst van Significant en ConQuaestor leverde de volgende conclusies op: » Prijsprikkel bij doorbelasting kan stimuleren tot gedoseerde afname. » Bewaak de balans tussen prijsdifferentiatie en administratieve belasting. » Doorbelasten van kosten is niet noodzakelijk om een efficiënt werkend organisatieonderdeel te realiseren. » Doorbelasting is één van de besturingsinstrumenten.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

congres

Impressie EFMC 2010 Madrid:

Inhoud soms minder, wel inspirerend Op 1 en 2 juni vond de jaarlijkse Europese Facility Management Conference plaats. Ditmaal was de plaats van handeling de markante Eurostars Tower in Madrid. Een kort verslag. ALEX DE VRIES *

Henk Schmidt, consultant/projectmanager bij belastingdienst Utrecht, gaf een interessante presentatie tijdens EFMC 2010 in Madrid.

aar het laatste EFMC-congres in Amsterdam in 2009 nog in het teken stond van duurzaamheid, was het thema dit jaar Integration of Core Business and Facility Management, geheel in lijn met de economische tijdgeest van nu. Evenals voorgaande jaren was het congres opgesplitst in twee stromen: een Business Program en een Research Program. In de eerste stroom brengen vakmensen diverse best practices uit hun werkomgeving ten gehore, terwijl in het researchsymposium vooral professoren, promovendi en onderzoekers uit Noordwest-Europa actief zijn. Tijdens de welkomstborrel werd al snel duidelijk dat er wederom een groot aantal Nederlandse bezoekers aanwezig was: met meer dan zestig landgenoten nam de ‘Dutch delegation’ een kleine

10 procent van het totale bezoekersaantal voor zijn rekening. Traditiegetrouw waren de FM-Hogescholen weer sterk vertegenwoordigd, maar ook steeds meer bedrijven ontdekken het congres als een kans om hun netwerk op een informele manier te onderhouden en uit te breiden. Het congres ging van start met keynote lezingen. Jolly Kunjappu, ooit percussionist bij de Rolling Stones, presenteerde zich als Global Thinker. Zijn pleidooi om onze emoties juist wel te tonen tijdens het werk, past weer heel goed in de trend dat EQ een belangrijk onderdeel is van leiderschap.

Research Symposium De lezingen in het Research Symposium behandelden onderwerpen als FM en strategie, werkplekinnovatie, duurzaamheid en performance management. De Nederlandse bijdrage kwam van Thomas Thijsssen, Brenda Groen en Ruth Pijls (Saxion Hospitality Business School). Het ging hier om een verkennend onderzoek naar een geschikt meetinstrument van de (facilitaire) beleving van patiënten in een ziekenhuis. De marktwerking in de gezondheidszorg geeft hospitality en FM steeds meer aandacht als onderscheidende concurrentiefactor. De Best Practice-lezingen stonden in het teken van onder meer strategische besturingsmodellen, duurzaamheid, inkoop en workplacetrends. Henk Schmidt, consultant/projectmanager bij de belastingdienst in Utrecht, gaf een interessante

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

presentatie over diverse logistieke aspecten van externe post, flexibele huisvesting en afvalverwijdering binnen een integrale FM-bedrijfsvoering. Kriz Scheeres kreeg tijdens het galadiner de Student of the Year-award uitgereikt, terwijl de drukbezette postercompetitie werd gewonnen door Sanne Ouwendijk (beiden studenten van de NHTV Breda).

Inspirerend De reacties op het congres waren ook dit jaar positief. Vincent le Noble van General Support roemde de open sfeer. Leo Laanen van IFMEC vond dat het congres in de breedte was gegroeid. Ron van der Weerd, dean van het Instituut voor FM van de Hanzehogeschool Groningen en voorzitter van het LOOFD, sprak over een goed congres op een prachtige locatie. En de inhoudelijke kwaliteit? Eerlijk is eerlijk: zoals ieder jaar was het EFMC inhoudelijk niet altijd even sterk. Maar het is wel zeer inspirerend om met mensen uit verschillende landen over het vakgebied te praten. Volgend jaar vindt het congres plaats in Wenen op 24 en 25 mei. ‹‹

* Alex de Vries is senior consultant bij Facility Ambition en docent bij het Instituut voor FM, Hanzehogeschool Groningen (apdevries@ facility-ambition.nl)

Maak kennis met het meest gebruiksvriendelijke FMIS 4CP@CRCPGLE U?Q LME LMMGR XM ECK?IICJGHI

JQ $?AGJGRW +?L?ECP FC@ HC ?J ECLMCE RC BMCL &CR J??RQRC U?R HC LMBGE FC@R GQ QMDRU?PC BGC HC GL BC UCE XGR 5GH @CEPGHNCL B?R "??PMK GQ 2-.BCQI MLECÂ¿TCL??PB EC@PSGIQTPGCLBCJGHI +CR Ã¨CVG@CJC RM BMJGHQRCL QJGKKC NJ?LLCPQ CL IP?AFRGEC P?NNMPR?ECKMECJGHIFCBCL

-MI Q?KCLUCPICL UMPBR K?IICJGHICP B?L MMGR 2-.BCQI GQ L?KCJGHI BC CLGEC RMMJ BGC $?AGJGRW '!2 CL &0+ NCPDCAR GLRCEPCCPR JJC GLDMPK?RGC MN Â½Â½L NJCI CL CJIC ?DBCJGLE XGHL CGECL ?DECQAFCPKBC UCPIMKECTGLE )GHI MN WWW TOPDESK NL FACILITAIR

$?AGJGRW +?L?ECKCLR 1GKNJGÃ§CB

event

TG wint Facility Open 2010

Windkracht 3 en zonnecrème factor 25 Het team van Twynstra Gudde is de winnaar geworden van de Facility Open 2010, de facility zeilregatta die op vrijdag 4 juni plaatsvond op het IJsselmeer vanuit de haven Flevo Marina in Lelystad. De weergoden waren de deelnemers dit jaar uiterst gunstig gezind: in plaats van een stormachtige wind was er een heerlijk zonnetje en een keurige windkracht 3. Een kort verslag. GERARD DESSING

‘H

et is voor het eerst in drie jaar dat ik hier zonder stormwaarschuwing sta’, sprak organisator Bram Adema ’s ochtends om negen uur bij de opening van het jaarlijkse facilitaire zeilevent op vrijdag 4 juni. Adema doelde op de laatste drie jaar waar harde wind de omstandigheden om te zeilen er bepaald niet gemakkelijker op hadden gemaakt met als ‘dieptepunt’ de afgelasting van de zeilrace in september 2009.

Van september naar juni Om het lot niet nog een keer te tarten, hadden Adema en zijn team besloten de race te verplaatsen van september naar juni. Ook werd een nieuwe locatie gevonden: de haven Flevo Marina in Lelystad. Vooral de vervroeging in het seizoen van het event bleek bijzonder goed uit te pakken: bij aankomst stond voor de pakweg 150 deelnemende facilityprofessionals de zonnebrandcrème factor 25 al klaar! En terecht, want met een weersvoorspelling van 25 graden, volop zon en een lekker windje beloofde het een prachtige dag te worden, niet alleen om te zeilen maar natuurlijk ook om te netwerken. Veertien schepen met elk zo’n tien facilityprofessionals aan boord begonnen in de ochtend met een practice race

waarin het parcours werd verkend en de bemanning en de schipper elkaar en de boot konden leren kennen. Na de lunch klonk rond de klok van twee uur in de middag het startschot voor de echte race. De wind, inmiddels aangewakkerd tot windkracht drie, zorgde voor prima omstandigheden om de race, een parcours van twee rondes rondom een aantal uitgezette boeien, te volbrengen.

Uitslag Tijdens de borrel op het zonovergoten terras rond een uur of vijf was het Bram Adema, directeur van Corporate Facility Partners, die de einduitslag bekendmaakte. Daarbij werd het team

van Twynstra Gudde met schipper George Maas als winnaar gehuldigd. Essent bezette de tweede plaats met ‘De Verandering’, terwijl Johnson Controls met The Fox als derde eindigde in het klassement. Line honors waren er voor de CFP-boot Innovision. De UTS-prijs voor het meest duurzame team ging naar Arcadis Aqumen. De Scandinavian Design prijs voor de Beste Nieuwkomer was voor het team van Zonneman. Prisma FM ontving een fles champagne voor de Arcadis Aqumen-prijs voor de snelste starter. Ten slotte ontving CFP de ‘Alle Hens Aan Dek Trofee’ uit handen van Dorien Michels van Facility Management Nederland.

udde met de van Twynstra G am te e nd ne in Het w

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010 010

wisseltrofee.

07Brood _thema

Foto-impressie Facility Open - 4 juni 2010, Lelystad

Einduitslag Facility Open 2010 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Twynstra Gudde Essent Support Group Johnson Controls Desso CSU CFP FMN team 2 Zonneman Facilicom Enexis Arcadis Aqumen ANWB FMN team 1 Prisma FM

Een zeer tevreden Adema in een terugblik: ‘Deze editie van de Facility Open was misschien wel de beste in zes jaar. Mediterrane condities, snelle wedstrijdschepen, de perfecte locatie en sportieve deelnemers hebben deze dag tot een enorm succes gemaakt.’

Hunger Project Tevens werd namens de deelnemers een bedrag van 3.700 euro overhandigd aan Elisabeth Roelvink van The Hunger Project, een project dat zich inzet voor een wereld zonder chronische honger. De geslaagde dag werd af-

gesloten met een borrel en een uitgebreide barbecue. ‹‹ De Facility Open 2011 vindt plaats op vrijdag 3 juni! Voor meer foto’s: zie www.cfp.nl.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

inkoop

Inkoop van transport Inkoop van transport is een vak apart. Een schets van de stand van zaken in deze conjunctuurgevoelige branche, een aantal do’s en don’ts en een praktijkcase met als resultaat: 10 procent besparing. ALLE DELFSMA *

e transportsector is een conjunctuurgevoelige branche. Dat heeft ertoe geleid dat de markt een transitie heeft doorgemaakt. Werd de transportsector tot voor kort gekenmerkt door veel vraag en een tekort aan chauffeurs, op dit moment is het een markt met overcapaciteit.

Dit biedt mogelijkheden om tegen concurrerende tarieven in te kopen, maar heeft het ook gevolgen voor het servicelevel? Juist in deze tijd van overcapaciteit is het van belang om het inkoopproces zodanig in te richten dat ook op de lange termijn de juiste transporteurs geselecteerd zijn. Het opstellen van een SLA en het monitoren van de performance spelen een belangrijke rol in het bewaken van de contractueel afgesproken prestaties. Het ligt immers voor de hand dat de tijden van overcapaciteit in de transportmarkt op termijn omslaan naar een markt die gekenmerkt wordt door veel vraag en een tekort aan chauffeurs. De vraag is dan of de in het contract afgesproken prestaties nog steeds nagekomen kunnen worden door de geselecteerde transporteurs.

Markt De inkoopterm transport is een verzamelnaam voor het vervoer van goederen van A naar B. Transport kan volgens verschillende modaliteiten plaatsvinden: vervoer over de

weg, door de lucht, over water, over het spoor of via een pijpleiding. De transportsector is voor Nederland als handels- en distributieland erg belangrijk. Nederland vervoert, gemeten in tonnen per hoofd van de bevolking, wereldwijd zelfs het meest. Nederland fungeert met de haven van Rotterdam en Schiphol ook als ‘hub’, een tussenstation. Zo is 65 procent van de goederen, vervoerd via Schiphol, op doorreis. Het wegtransport, de binnenvaart en de zeevaart hebben het grootste aandeel, en in mindere mate de luchtvaart en het spoorvervoer. Nederland telde op 1 januari 2010 12.235 transportbedrijven (www.niwo.nl) waarvan bijna 10.000 grensoverschrijdend zijn; dit aantal is al jaren stabiel. Bijna één op de vijf Nederlandse beroepsgoederenvervoerders over de weg is gevestigd in Zuid-Holland (19 procent). Op de tweede plaats staat Noord-Brabant (18 procent). Ook in Gelderland (14 procent) zijn veel transportbedrijven te vinden. Meer dan de helft (52 procent) van alle transportbedrijven in Nederland is gevestigd in deze drie provincies. In Flevoland zit slechts 1 procent van alle bedrijven. De transportsector, met name het wegvervoer, bestaat voor het merendeel uit kleine bedrijven. Meer dan 90 procent van de transportbedrijven heeft minder dan vijftig werkzame personen in dienst. Totaal zijn er circa 130.000 mensen werkzaam in de transportsector. De totale omzet bedroeg in 2005 circa 15 miljard euro. Naast de traditionele transportbedrijven met eigen vrachtwagens zijn logistieke dienstverleners die volgens het ‘transportmanagementprincipe’ werken, steeds meer in opkomst. Deze bedrijven hebben geen eigen ‘wielen’ maar een uitgebreid netwerk van carriers waarmee zij op specifieke bestemmingen samenwerken. Door een uitgebreid netwerk van transporteurs met verschillende specialismen zijn zij in staat snel de juiste partij bij de opdracht te selecteren. Daarnaast beschikken de betere logistiek dienstverleners die volgens het ‘transportmanagementprincipe’ werken, over een geavanceerd transportmanagementsysteem. Dit maakt het voor hen mogelijk hun carriers te monitoren, en

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

inkoop

biedt daarnaast de klant de mogelijkheid zijn zending te volgen, maar ook achteraf de performance te meten.

Do’s ✔ Werk aan langetermijnrelaties met transporteurs Door een langetermijnrelatie aan te gaan, leren opdrachtgever en transporteur elkaar beter kennen. Het gaat dan om de sterktes en zwaktes in de performance. Door de samenwerking aan te gaan kan deze performance worden verbeterd. ✔ Ga langs bij de transporteur Door langs te gaan bij de transporteur geeft u aan dat de activiteiten die deze uitvoert van belang zijn voor de opdrachtgever. Verder krijgt u alleen op deze manier een indruk van het soort bedrijf waar u als opdrachtgever mee te maken hebt. ✔ Monitor de performance Het meten van de performance is van belang om te controleren in hoeverre de transporteur de afgesproken service levels behaalt. Een transportmanagementsysteem maakt het mogelijk deze gegevens te registreren en te rapporteren. Door een SLA op te stellen wordt het mogelijk grip te houden op de wijze waarop de transporteur het transport uitvoert. ✔ Werk met trial shipments Door in de aanloop naar een tender al een aantal trial shipments uit te voeren is het mogelijk om een beter beeld te krijgen van de betrouwbaarheid, flexibiliteit en kwaliteit van de transporteur. Vooral de performance op specifieke bestemmingen en/of aflevertijden kan hiermee worden gemeten.

Don’ts ✖ Selecteer puur op prijs Er spelen meer aspecten een rol dan alleen de prijs. Denk bijvoorbeeld aan flexibiliteit. Daarnaast is het gebruik van een transportmanagementsysteem een belangrijk aspect. Hierin worden alle stappen in het transportproces geregistreerd, van opdracht tot aflevering op de eindbestemming. Daardoor wordt het mogelijk om de performance op basis van feiten te meten. ✖ Houd een e-auction zonder complete informatie Het organiseren van een e-auction lijkt lucratief, maar zonder complete informatie over aantal zendingen, maten en

gewichten, afleveradressen et cetera leidt dit altijd tot bijstelling van tarieven achteraf. Informatie over aantal zendingen, maten, gewichten en afleveradressen is voor een transporteur van essentieel belang om een juiste prijs te offreren. Zonder deze complete informatie is het onmogelijk een betrouwbare prijs te krijgen. ‹‹ * Alle Delfsma is consultant bij DPA Supply Chain (www.dpasupplychain.nl).

Case: 10 procent besparing » Uitgangssituatie: een Europese marktleider in pallets wil zijn goederentransport optimaliseren. De zes belangrijkste Europese landen doen jaarlijks zo’n 10 miljoen euro. De inkoop hiervan vindt volledig decentraal plaats en er vindt geen afstemming plaats tussen de landen. » Verbetering: de eerste stap om te verbeteren is het creëren van een categorieteam met niet alleen vertegenwoordigers van de landen, maar ook met diverse disciplines zoals inkoop, financiën, customer service en logistiek. Dit team brengt alle vervoersbewegingen van een jaar (circa 1 miljoen) in kaart en schrijft vervolgens een tender uit waarvoor de grootste Europese transporteurs worden uitgenodigd. » Resultaat: deze benadering leidt tot een structurele inkoopbesparing van circa 10 procent door niet alleen bundeling van vervoersstromen bij een beperkt aantal transporteurs, maar ook een efficiëntere aanpak van de vervoersstromen door bijvoorbeeld retourstromen te verminderen.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

A World of Service

Smaakmakende dienstverlening. ISS Catering Services. ‘s Ochtends bijkletsen in de kofﬁecorner. Een lunchafspraak met de klant. Vervolgens een langdurige vergadering, maar goed verzorgd met verfrissende dranken. Catering is overal. Een belangrijke spil in de organisatie. Eersteklas zorg voor eten en drinken, maar bovenal smaakmakende zorg voor de mens. Smaken verschillen, dus ons assortiment staat ook niet vast. In samenspraak met u creëren we een passende samenstelling van smaakvolle, gevarieerde, gezonde en verse producten die op aantrekkelijke en professionele wijze worden gepresenteerd. Met als uitgangspunt een voor u uitgekiend en verrassend assortiment.

ISS Catering Services is de afgelopen jaren uitgegroeid tot veelzijdig dienstverlener. Dagelijks zijn 500 specialisten bezig met hun vak op 150 locaties over het land. Bij bedrijven, op scholen én in de zorg. In restaurant of kofﬁecorner, voor vergaderarrangement of automatenservice en bij receptie of evenement. Wij zorgen voor de smaak. Waar dan ook, hoe dan ook. Wilt u weten wat ISS Catering Services voor u kan betekenen? Bel dan 030 24 24 344 of ga naar www.isscateringservices.nl.

over inkoop

Akkoordje met de dokter Het is in ons land niet gebruikelijk om bij de dokter te vragen wat een behandeling gaat kosten. Hij zou raar opkijken. Zeker als je daarna zou vertellen dat je toch ook nog even ergens anders gaat kijken. Het is niet alleen ongebruikelijk, maar ook nergens voor nodig. De prijs maakt voor de patiënt niets uit.

elfs als je wilt bijbetalen, omdat je bijvoorbeeld een betere prothese wenst, lukt dat niet. Zulke deals zijn niet toegestaan. Kennelijk vinden wij het in Nederland niet chique om bij de dokter over geld te praten. Deze houding komt ons duur te staan. De uitgaven aan curatieve zorg zijn

blijkt dat de arbeidsproductiviteit in Nederland is achtergebleven bij de loonontwikkeling. De zorgsector wordt daardoor duurder ten opzichte van andere sectoren (de zogenaamde ziekte van Baumon). Zo is het honorarium van een vrijgevestigde specialist bij ons het hoogst van Europa, het dubbele van bijvoorbeeld Duitsland. Ook de kosten van medische infrastructuur zijn twee keer zo hoog als bij onze buren. Het ligt nu voor de hand te denken dat onze zorg daardoor ontzettend goed is. Helaas is dat niet het geval, Duitse zorg is beter. Het is dus niet zo gek dat het kabinet deze kostenstijging een halt toe wil roepen. De plannen liggen klaar en we kunnen al aardig voorspellen welke richting het opgaat, ongeacht de minister die we krijgen. De bezuiniging op curatieve zorg zal vanaf 2016 ongeveer 6 miljard bedragen, dat is 20 procent van de uitgaven aan eer-

Er zijn overal inkopers nodig, die in de komende vijf jaar drie miljard gaan bezuinigen momenteel 32 miljard. In 2000 was dit nog 18 miljard. De verwachting is dat we over vijf jaar 45 miljard kwijt zijn. Je zou denken dat die stijging onvermijdelijk is, omdat ons land vergrijst en omdat de behandelingen duurder worden, maar dat is niet het geval. De vergrijzing is in de getallen nauwelijks merkbaar en de prijzen zijn juist gedaald. Het komt erop neer dat we gewoon meer betalen voor hetzelfde.

Pijnlijk Dit wordt pijnlijk duidelijk in de vergelijking van de Nederlandse zorg met die in andere Europese landen. Dan

delbaar en de verzekeraar bepaalt het pakket waar de klanten recht op hebben. De rol van de overheid beperkt zich tot het transparant maken van het aanbod van verzekeraars zodat de burgers door de bomen het bos blijven zien.

Mouwen opstropen Kortom, goed nieuws dus. Althans voor inkopers. Wanneer de overheid voor scenario A kiest, moeten er inkoopkantoren worden opgetuigd die zorg gaan aanbesteden. Wordt scenario B doorgezet, dan zullen de verzekeraars veel meer zorg gaan inkopen dan zij momenteel doen. Daar hebben zij inkopers voor nodig. En in beide gevallen zullen zorginstellingen onder druk van de markt hun inkoopafdelingen gaan optuigen om de concurrentie het hoofd te bieden. Er zijn dus overal inkopers nodig, die samen in de komende vijf jaar 3 miljard gaan bezuinigen. Inkopers van Nederland kunnen hun mouwen opstropen! ‹‹

Deze maandelijkse rubriek wordt verzorgd door Maarten Erasmus, managing consultant bij Emeritor (www.emeritor.com).

stelijnszorg, GGZ, genees- en hulpmiddelen en ziekenhuizen.

Concurrentie De helft hiervan, 3 miljard euro, komt uit eigen bijdragen. Daar komen we als burger niet meer onderuit. De andere helft zal komen uit concurrentiestelling tussen de zorgaanbieders. Om die concurrentie aan te wakkeren is er keuze uit twee scenario’s. In scenario A richt de overheid kantoren op die zorg gaan inkopen bij zorgaanbieders. In dit scenario blijft de rol van de verzekeraar beperkt tot verzekeren. In scenario B wordt de huidige koers, waarbij de verzekeraars zorg inkopen, versneld doorgezet. Vrijwel alle zorg wordt onderhan-

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

community

Werkplek 18,7 m2 De NFC Index 2009 is bekend. Hier een overzicht van de ontwikkeling van de omvang van de werkplekgrootte (verhuurbaar vloeroppervlak) sinds 2003.

Dossier ‘Het Nieuwe Werken’ Het Nieuwe Werken is hot. Nieuwsberichten en ontwikkelingen volgen elkaar in zo’n razendsnel tempo op dat het lastig kan zijn om alle relevante informatie te onderscheiden.

Daarom heeft Facto Magazine op haar website de relevante informatie gebundeld in het dossier ‘Het Nieuwe Werken’. Hierin staan artikelen, cases, checklists en columns. Ook vindt u antwoorden op vragen als: welke voordelen kan het nieuwe werken mij bieden, wat moet je doen om het echt te laten werken, en wat is de rol van facility manager?

Op de hoogte blijven van Het Nieuwe Werken? Ga naar www.factomagazine.nl! 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003

18,7 m2 18,5 m2 18 18,6 6 m2 18,7 m2 19,4 m2 20,5 m2 22,6 m2

Opleidingenagenda 6 oktober 2010, Zeist Masterclass Het facilitair bedrijf klaar voor de toekomst! Tijdens deze masterclass worden in 12 uur tijd zes belangrijke praktische thema’s behandeld. Aan de hand van deze thema’s krijgt u concrete informatie hoe u met beperkte middelen en kosten een klantgerichte organisatie realiseert. 14 oktober 2010, Zeist Masterclass Facility Management Deze masterclass ondersteunt en inspireert de professional bij het opzetten van de optimale facilitaire organisatie. 4 november 2010, Breukelen Professionaliseren van facilitaire inkoop Alle belangrijke principes van facilitaire inkoop komen aan bod.

Meer info en inschrijven: www.factomagazine.nl/opleidingen

Join in! Ga naar www.linkedin.com, selecteer bij het zoekveld ‘groups’ en vul ‘Facto Magazine’ in.

Klantgericht nee verkopen In plaats van een klant aan het lijntje te houden of ‘ja’ te zeggen en ‘nee’ te doen, kunt u beter op een klantgerichte manier ‘nee’ zeggen. Gebeurt dat op een correcte manier, dan loopt een klant toch met een tevreden gevoel de deur uit terwijl hij niet (exact) heeft gekregen waar hij om vroeg.

De kunst van het nee-verkopen in negen stappen: 1. Uitleg geven. 2. Begrip tonen voor de klant(situatie). Positieve, vriendelijke instelling. 3. Uitvragen; wat is er precies aan de hand? 4. Je niet belaagd voelen, geen verdedigende houding aannemen. 5. De klant in de ja-stemming krijgen. 6. Denken in oplossingen. 7. Alternatieven bieden. 8. Altijd met een oplossing komen. 9. Consequent zijn in handelwijze (nee = nee). Bron: www.factomediabase.nl

community

Centraal of decentraal inkopen? In de praktijk maken veel ondernemingen een slingerbeweging wat betreft inkopen: na een periode met een centrale opstelling van de inkoop, volgt een periode waarin de inkoop meer aan de werkmaatschappijen wordt overgelaten.

Bij de afweging ‘centraal of decentraal inkopen?’ spelen de volgende factoren een rol: Mate van productverwantschap Geograﬁsche afstand tussen de vestigingen Kwetsbaarheid van de onderneming op haar inkoopmarkt Kostenbesparingspotentieel Benodigde inkoopexpertise Politieke gevoeligheid Mate van klanteninvloed Grootte van de leverancier

STELLING Het is vreemd dat de prijzen van de biologische cateringproducten nog niet i t zakken, kk terwijl t ijl d de vraag wel stijgt.

Eens

Oneens

Geef uw mening! www.factomagazine.nl/blog Bron: Grondslagen van inkoopmanagement (ISBN 9789013042627, Prof. dr. Arjan van Weele)

BOEKENTIP

Bestellen via www.factomagazine.nl/shop

Hoe speelt u het facilitaire spel? FFacility ilit Management M t Interne klanten oefenen steeds meer invloed uit op de facilitaire dienstverlening en tegelijkertijd wordt er steeds strakker gestuurd op de kosten. Hoe voorkomt u dat u met verantwoordelijkheden wordt opgezadeld die u niet kunt waarmaken? Inzicht in de driehoek ‘opdrachtgever - gebruiker - dienstverlener’ maakt u spelbepaler in dit ‘spel’. Het resultaat is dat u met het topmanagement van gedachten kunt wisselen over de positionering, strategische uitgangspunten en randvoorwaarden van de facilitaire organisatie.

Masterclass besturing van facilitaire organisaties 22 september 2010 - Conferentiecentrum Woudschoten, Zeist Meer informatie: www.factomagazine.nl/opleidingen

ISBN: Prijs:

9789013032055 € 65,-

Het traditionele domein van facility management is het beheren van huisvesting, services en middelen. De auteurs tonen aan dat deze activiteiten onlosmakelijk zijn verbonden met andere ondersteunende disciplines zoals informatie- en communicatietechnologie (ICT) en vastgoedmanagement. Zij pleiten ervoor dat facility management, ICT en vastgoedmanagement niet afzonderlijk gemanaged kunnen worden, maar juist op elkaar afgestemd moeten worden. Deze uitgave geeft een helder totaalbeeld van het vak facility management op dit moment.

www.factomagazine.nl/shop

boekrecensie

Prestatieinkoop de best presterende leverancier als nummer 1 uit de bus komt. En ondanks het praktische karakter gaat het boek niet in op het contracteren van de gegunde partij. ‹‹

‘Inkoop – Een nieuw paradigma’ van Gerco Rietveld is verkozen tot Managementboek van het Jaar 2010. Ook de auteurs van ‘Prestatieinkoop, Wie steekt er boven het maaiveld uit?’ gebruiken de term paradigma als zij de prestatieinkoop beschrijven. REMKO VAN DER HONING * Prestatieinkoop is een methode die zich afzet tegen gedetailleerde specificaties die worden opgesteld door een inkoper, terwijl die inkoper niet de expert op dat vakgebied is. Door in openheid de experts te vragen naar hun oplossingen voor problemen, wordt de kennis van de expert benut en zal het eindresultaat van hogere kwaliteit zijn. Deze best value procurement-methode is ontwikkeld door de Amerikaanse hoogleraar Dean Kasawagi. In de inleiding van het boek volgen we de hoofdpersoon die de traditionele manier van aanbesteden vergelijkt met prestatieinkoop. Dat

Titel

Auteur het schrijven van een roman andere kost is dan een managementboek blijkt duidelijk. Het boek geeft ook de theoretische achtergrond, de fasen van een prestatieinkoopproject, projectbeschrijvingen en werkbladen. Het is praktisch van aard en kan snel worden ingezet in een eigen project. Ondanks enthousiasme bekruipt me ook het gevoel dat er open eindjes zijn. Ik vraag me af of de methode voor alle sourcingstrajecten kan worden ingezet. Ook is het boek nogal zelfverzekerd over het feit dat na weging van kwaliteit en prijs altijd

Uitgeverij ISBN Prijs

: Prestatieinkoop. Wie steekt er boven het maaiveld uit? : Jeroen van de Rijt en Sicco Santema : Graphicom, Pijnacker : 9789077951118 : € 27,50

* Remko van der Honing is werkzaam bij ABN Amro. Hij schrijft boekrecensies op persoonlijke titel.

Waardering: Conclusie: Praktisch boek met open eindjes

DIV-column

Fitter Ik vind al een tijdje dat ik wel weer eens wat aan mijn conditie mag doen. Deze is echt belabberd, kantoorbaan hè. De digitalisering van de DIV helpt ook al niet mee. Hierdoor heb ik minder loopjes naar mijn postvak, dossiers, het archief en het kopieerapparaat. En ook dat is slecht voor mijn conditie. CLEMENT HOEK * De zorgverzekeraar van mijn werkgever Ordina, Agis, kwam met een oplossing: DirectLife. Een initiatief in samenwerking met Philips. Klinkt goed, vindt u niet? Instant levensenergie en dit alles met behulp van ICT. Kosteloos, omdat het om een proef gaat. Het product bestaat uit een bewegingsmeter (een intelligente stappenteller) in combinatie met analyse- en meetsoftware en coaching via het internet. Ik zal u uitleggen hoe het werkt.

Allereerst wordt er aan je gevraagd de bewegingsmeter aan te sluiten op je pc. Vervolgens moet je een profiel aanmaken: wie ben je, wat is je gezondheidsniveau, waarom wil je meer bewegen en wat heb je ervoor over? Tot slot mag je een pictogram en een pseudoniem kiezen waaronder je je kunt meten en vergelijken met collega’s. Hierna is het een kwestie van acht dagen lang je bewegingsmeter dragen (kan in je broekzak, om je nek, aan je riem). De voorzichtige conclusie na deze periode luidde: u heeft waarschijnlijk een zittend beroep. Op basis van deze 0-meting wordt een doel voorgesteld om meer te bewegen, geformuleerd in aantal kcal. Mijn doel, voor wie het weten wil, was 1080 kcal, te behalen in drie maanden. Na een aantal weken bleek dat ik de target niet haalde en heb ik in overleg met de computer besloten om mijn doelstelling met 5 procent te verlagen, zodat

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

deze haalbaar bleef. Als je de activitymeter aansluit op je pc, worden automatisch je gegevens geïmporteerd en log je in op je eigen DirectLife site. Op deze site kun je per week, per dag, per uur je bewegingsactiviteit aflezen. Op werkdagen zie ik pieken op 8, 12 en 17 uur. Dit zijn mijn dagelijkse wandelingen van en naar de auto met als hoogtepunt de wandeling met collega’s tijdens de middagpauze. Opvallende uitkomst voor mij was dat ik op werkdagen meer bewoog dan in de weekends. Ik draag de bewegingsmeter nu elke dag en ik moet zeggen dat ik me wel (iets) bewuster ga gedragen. Kortom een leuke ervaring, maar of ik er ook € 100,- per jaar voor over zou hebben? Ik denk het niet, een steentje in mijn zak werkt waarschijnlijk ook! ‹‹ * Clement Hoek is ECM Consultant bij Ordina. (clement.hoek@ordina.nl

agenda

Themabijeenkomst facilitaire inkoop Datum: 9 september 2010 Locatie: Visio (Huizen) Organisator: FMN en NEVI De effecten van Het Nieuwe Werken op FM Datum: 14 september 2010 (middag) Locatie: Schiedam Organisator: Facilicom Kenniscentrum Masterclass besturing van facilitaire organisaties Datum: 22 september 2010 Locatie: Zeist Organisator: Kluwer Regievoering in de zorg Datum: 23 september 2010 Locatie: niet bekend Organisator: F-Mex Jubileumfeest FMN Datum: 8 oktober (vanaf 19.00 uur) Locatie: ’s Hertogenbosch (Orangerie) Organisator: FMN Masterclass Facility Management Datum: 14 oktober 2010 Locatie: Zeist Organisator: Kluwer Reis naar World Expo Shanghai 2010 Datum: 16 tot 23 oktober 2010 Locatie: Shanghai Organisator: newDirections Introductiecursus Cradle to Cradle Datum: 1 en 8 november 2010 Locatie: Utrecht Organisator: Geoplan Professionaliseren van facilitaire inkoop Datum: 4 november 2010 Locatie: Breukelen Organisator: Kluwer De winnaars van aanbestedingen Datum: 23 november 2010 (middag) Locatie: Schiedam Organisator: Facilicom Kenniscentrum ALV FMN Datum: 24 november 2010 Locatie: Haagse Hogeschool, Den Haag Organisator: FMN

Meer informatie: www.factomagazine.nl, klik op ‘Agenda’.

rising star

Janet de Bruijne Verdonk Leeftijd: 31 Opleiding: HBO Facility Management

In deze rubriek komt jong talent aan het woord over carrière en ambities. Aanmelden van personen kan bij de redactie: gdessing@kluwer.nl

» Ik ben: namens ISS facilitair manager voor HP Nederland (HP heeft in 2008 wereldwijd alle facilitaire dienstverlening uitbesteed aan ISS Integrated Facility Services). Daarnaast ben ik druk bezig met mijn nieuwe uitdaging, het inrichten van de facilitaire processen voor het PPS-project Kromhout (sinds 1 oktober ben ik daar facility manager). » Boeiend? Jazeker, HP heeft de stap aangedurfd om de facilitaire dienst volledig uit te besteden, zonder een eigen regieorganisatie in de landen aan te houden. Het is erg leuk en leerzaam om zo’n traject mee te maken. Daarnaast is het PPS-traject voor de Kromhoutkazerne ook zeer interessant. Dit is nog een heel nieuwe vorm van een facilitair contract; alles wat je nu beslist, heeft gevolgen voor de komende 25 jaar. Dat vergt een grote betrokkenheid van de facilitaire organisatie vanaf de bouw van het project. » FM-trend? PPS en outsourcing van de complete facilitaire organisatie. » Ambitie? Uiteindelijk zou ik graag mezelf verhuren aan bedrijven om advies te geven op het gebied van outsourcing van facility management, als projectmanager of bij het oplossen van facilitaire vraagstukken. » Grootste verbazing tot nu toe? De terughoudendheid van bedrijven om hun facilitaire dienst uit te besteden. Er heerst nog te veel wantrouwen richting leveranciers. » Wat zou je graag beter kunnen? Ik heb nog wel wat te leren op het gebied van loslaten, voel me altijd erg verantwoordelijk voor de projecten die ik doe, mijn team en mijn klant. » Laatst gelezen managementboek? Momenteel lees ik ‘De Zeven eigenschappen van effectief leiderschap’ van Stephen R. Covey. ‹‹

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

Als je keuze wilt bieden, moet je wel compleet zijn Facilitaire software als service

Axxerion is een compleet internet gebaseerd Facility Management Informatie Systeem (FMIS). De flexibele workflow functionaliteit biedt optimale ondersteuning voor al uw facilitaire, HRM en ITIL processen. Doordat u alleen betaalt voor feitelijk gebruik heeft u de mogelijkheid kleinschalig te beginnen. Alleen uw servicedesk, contractbeheer of gebouwen ruimtebeheer optimaliseren, of een totaal-oplossing? Aan u de keuze!

AxxeNrioun oLokigh t, k www.axixjkerioopn fs.nl

FMIS op basis van software as a service Axxerion is een SaaS-oplossing (Software as a Service). De reden van de grote vraag naar SaaS oplossingen is duidelijk; u heeft geen grote investering vooraf, u hoeft geen hard- of software te kopen en te installeren en u heeft geen kosten en omkijken naar onderhoud en updates. Op elke computer met internettoegang heeft u toegang tot de krachtige functionaliteit van Axxerion. Vanaf elke locatie kunt u voortaan uw facilitaire processen op een gebruiksvriendelijke manier bewaken.

Servicedesk

Ook voor u de juiste keuze Axxerion wordt dagelijks intensief gebruikt door zowel kleine als grote bedrijven, waaronder banken, verzekeraars, overheid, ziekenhuizen, industrie, adviesbureaus, zorginstellingen en woningbouwcorporaties. Ontdek de voordelen van Axxerion voor uw organisatie en bel voor een vrijblijvende demonstratie: 026 â&#x20AC;&#x201C; 474 2420.

Projectbeheer

Reserveringen Contractbeheer Inkoop Gebouwbeheer Middelenbeheer Onderhoudsplanning

Documentbeheer Ruimtebeheer HRM ITIL

Axxerion Facility Services - Ressenerbroek 26b - 6666 MR Heteren - Tel: 026-474 2420 - info@axxerionfs.nl - www.axxerionfs.nl

recht

Kosten fraudeonderzoek voor rekening werknemer! Een werkgever vermoedt onrechtmatigheden en laat dit door een recherchebureau uitzoeken. De dader wordt snel ontdekt en ontslagen. De werkgever vordert bij de rechter de kosten die het recherchebureau in rekening heeft gebracht met succes terug van de ontslagen werknemer. ROB POORT *

at was het geval? Een man werkt sinds april 2003 als werkplaatsreceptionist bij een autogarage. Begin september 2009 wordt hij wegens malversaties op staande voet ontslagen. Hij heeft bij verschillende gelegenheden enkele honderden euro’s uit de fooienpot en de kas van de werkplaats gepikt. Ook zijn privé-tankbeurten en goederen weggeschreven op de rekening van leaseklanten. Om de dader te vinden heeft de werkgever Hoffmann Bedrijfsrecherche ingeschakeld. Dat bedrijf heeft de schuldige vrij snel opgespoord en de werkzaamheden voor 7.500 euro gedeclareerd bij de werkgever. Die start een rechtszaak om dit bedrag te verhalen op de werknemer. De werknemer heeft toegegeven dat hij zich schuldig heeft gemaakt aan diefstal. Maar hij vindt dat de vordering moet worden afgewezen. Gezien het geringe bedrag van de op dat moment vermiste spullen was het inschakelen van Hoffmann buitenproportioneel. De werkgever had de zaak eerst met hem kunnen bespreken.

Oordeel kantonrechter De werknemer heeft Hoffmann verteld dat hij viermaal een bedrag van 100 euro uit de fooienpot heeft genomen. Ook heeft hij meerdere malen een bedrag van 10 euro uit de kas gepikt. En verder heeft hij privéaankopen en vier

niet worden gevonden. Daarom is een gespecialiseerd bedrijf ingeschakeld waarmee de schade op zo kort mogelijke termijn beperkt kon worden. Inschakelen van de politie zou langer gaan duren. Zodra de – enige - dader bekend was, is het onderzoek gestopt waardoor de kosten beperkt zijn gebleven. Dat alles acht de rechter volkomen proportioneel. Deze merkt op dat de werknemer, toen hij hoorde dat Hoffmann werd ingeschakeld, direct had kunnen zeggen dat hij de dader was. Dan hadden alle kosten voorkomen kunnen worden!

De kosten van het onderzoek komen in aanmerking voor vergoeding tankbeurten weggeboekt op de factuur van enkele zakelijke leaseklanten. Daarmee heeft de werknemer toegegeven dat hij zich heeft schuldig gemaakt aan diefstal. De rechter stelt vast dat door de diefstal (of verduistering) de werknemer zich niet alleen heeft gedragen in strijd met zijn contractuele verplichting uit de arbeidsovereenkomst, maar ook een onrechtmatige daad heeft gepleegd. De schade die daaruit voortvloeit voor de werkgever, moet op grond van art. 6:74 Burgerlijk Wetboek in beginsel worden vergoed. De werkgever heeft aangevoerd, dat in een onderneming waar 140 mensen werken, geruchten de ronde deden dat er werd gestolen. Uit een intern onderzoek bleek dat die geruchten klopten, maar de dader kon

Gezien alle omstandigheden van het geval ziet de rechter geen aanleiding om het bedrag van de vordering te matigen. Het door de werkgever gevorderde bedrag wordt daarom geheel toegewezen. De ex-werknemer wordt bovendien ook nog veroordeeld tot betalen van de proceskosten.

Aantekening De werknemer heeft zich niet gedragen als een goed werknemer. Door de diefstallen is er sprake van een wanprestatie of een onrechtmatige daad. De kosten van het onderzoek komen dan als vermogensschade in aanmerking voor vergoeding. Dat is overigens niet nieuw, zie bijvoorbeeld een uitspraak van Rechtbank Utrecht uit 2003. De werknemer is in beroep gegaan, dus nu nog afwachten hoe de hogere rechters daarover denken! ‹‹ (Kantonrechter Bergen op Zoom, 14 april 2010, LJN: BM2354)

* mr. ing. R.O.B. Poort is jurist en veiligheidskundige (www.bureaupoort.nl)

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

producten-/dienstenregister Bedrijfscatering

Facilitaire diensten

Glas- en gevelreiniging

'"$*-*5"*3& %*&/45&/

SAB CATERING B.V. Postbus 59, 1160 AB Zwanenburg Tel. 020 4079200, fax 020 4977385 info@sabcatering.nl www.sabcatering.nl Beleef lekker en gezond eten & drinken op het werk. Landelijke dekking.

Dolmans Facilitaire Diensten B.V. Lage Dijk-Noord 14 Postbus 69, 3400 AB IJsselstein T 030-6872299 F 030-6881601 E info@dolmans.com www.dolmans.com

Door ons werkt u prettiger.

Handlampen

Schoonmaakorganisatie

Personeel

Gratis e-news Facto Magazine?

Safety-Lux Nederland B.V. T +31 (0) 35 691 44 76 www.safety-lux.nl

De vacaturebank voor de facilitaire branche

Meld u aan via www.factomagazine.nl

www.vacaturebankfacilitair.nl

E info@vacaturebankfacilitair.nl T 036-5370012

importeur van o.a.:

Schoonmaakorganisatie

ToilethygiĂŤne

Werving & Selectie ÂŽ

Funny Flavour voor persoonlijke toilethygiene! Een nieuw systeem voor vochtig toiletpapier.

Postbus 417, 5400 AK Uden T 0413 285 111 F 0413 251 455 cleaning@csu.nl www.csucleaning.nl

Voor meer informatie

tel: 0528 - 373 866 fax: 0528 - 370 931 e-mail: info@treffer.nl

Het specialistische W&S bureau voor de facilitaire branche! Okapistraat 2 1338JV, Almere 036-5499239

info@apros.nl www.apros.nl

Graag ontvang ik meer informatie over de plaatsingsmogelijkheden in het producten-/dienstenregister van Facto Magazine! Ingevulde coupon kunt u sturen naar: Kluwer, t.a.v. Liesbeth van den Hoek, Postbus 4, 2400 MA Alphen aan den Rijn. U kunt ook bellen: (0172) 46 64 71

Organisatie: Naam

M/V

Postbus PC/Plaats Tel.:

E-mail: 52

Facto Magazine nummer 10 oktober 2009

Ook in deze rubriek? Mail uw korte tekst + jpg-foto aan gdessing@kluwer.nl

Wim Nieland naar Alfa Delta

Nieuwbouw Atir en HTC Advies Atir uit Lelystad en HTC Advies uit Hoorn betrekken medio 2011 een nieuw kantoor in Almere, vlakbij de A6. In het flexkantoor (1000 m2) zal ook Facility Synergy zich vestigen. De hospitality-invulling met een espressobar en een restaurant (gehele dag geopend!) wordt de centrale plek. Ook symposia en bijeenkomsten voor grotere groepen zijn mogelijk.

Wim Nieland (1973) is per 1 juni benoemd tot programmamanager Publiek bij adviesbureau Alfa Delta Compendium. Nieland, hiervoor vier jaar werkzaam bij DPA Supply Chain, wordt verantwoordelijk voor het acquireren en uitbouwen van projecten binnen de publieke sector.

Studenten NHTV in de prijzen Twee studenten van de NHTV Breda hebben in Madrid, tijdens de EuroFM Conference begin juni, een internationale award gewonnen. Kriz Scheeres (22, op de foto rechts) won de EuroFM Student of the Year Award 2010 en Sanne Ouwendijk (21) eindigde op de eerste plaats in de EuroFM Poster Competition.

YER-bijeenkomst in Schiedam Eind april was Facilicom gastheer voor een bijeenkomst van YER Interim Solutions, de zogenaamde YER Connection, waarbij deze keer facilitaire en inkoopinterimmanagers te gast waren. Tijdens deze bijeenkomst werden de aanwezigen geïnformeerd over onder meer de krapte op de arbeidsmarkt, de trend van verdere flexibilisering door ZZP’ers, flexwerkers en job-hoppers en het belang

contacten en contracten

van vindbaarheid en zichtbaarheid van de interimmer op internet.

Stellingwerf directeur Sodexo Altys Sinds 1 juni is Johan Stellingwerf de nieuwe directeur van Sodexo Altys. Hij is Jeroen Mol opgevolgd die het bedrijf in mei verliet. Stellingwerf werkt sinds 2003 bij Sodexo. Zijn laatste functie was Directeur Regio West Nederland. Jurgen Noyons is Stellingwerf opgevolgd als directeur regio West Nederland binnen het segment Corporate Services.

Bas Stam Manager NFC Index Sinds 1 mei is Bas Stam coöperatiemanager van de NFC Index.

Nieuw kantoor Dolmans in Utrecht Eind mei is het nieuwe kantoor van Regio West van Dolmans Facilitaire Diensten in Utrecht officieel geopend. Voorheen was het kantoor van regio West gevestigd in het hoofdkantoor in IJsselstein. Door de groei werd dit kantoor te klein om zowel de stafafdelingen als de medewerkers van regio West te kunnen huisvesten. Daarbij was er ook een wens voor een eigen ruimte voor opslag van materiaal en middelen van zowel facilitaire diensten als specialistische reinigingsdiensten.

NFC Index is een onafhankelijke coöperatie van ruim tachtig organisaties die aan de hand van de input van de leden, jaarlijks de facilitaire kosten per werkplek vaststelt en publiceert. Stam heeft in diverse facilitaire managementfuncties gewerkt, zoals bij het Facilitair Bedrijf van ING en het Servicebedrijf van het UMC St Radboud. Sinds 2004 maakt hij deel uit van het bestuur van NFC Index.

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

Facto column

Magazine

Schoonmaakkarretje De zomervakantie staat weer voor de deur! Een mooie gelegenheid om kort terug te kijken op de eerste helft van facilitair 2010. Zonder naar volledigheid te streven een overzicht van enkele bijzonderheden. Allereerst noem ik de lancering van twee splinternieuwe vakboeken. Eén boek over de nabije toekomst van werken en werkomgevingen en het andere over de regieorganisatie. Beide boeken vormen weer een bewijs dat het vak facility management in ons land zich sterk ontwikkelt en professionaliseert.

Een professioneel vak dus, dat tegelijk ook wel weer zijn ‘vreemde’ kanten kent, zo concludeerde ik begin juni na de middag over facilitair leiderschap, georganiseerd door de Facility Manager van het Jaar Ellen Soeters. Een van de sprekers, een adviseur, besprak een case waarbij de uitdaging was de tevredenheid over de schoonmaak bij een van zijn opdrachtgevers op te krikken. Besloten werd tot een aantal proeven. In een van de panden moest de schoonmaker overdag met zijn karretje zichtbaar rondlopen. ‘Die man deed verder niets bijzonders, hij liep alleen maar rond met zijn kar’, aldus de spreker. Wat bleek? Na een periode was de klantwaardering meetbaar toegenomen, terwijl er aan de schoonmaak feitelijk niets was veranderd. Meer zichtbaar zijn doet blijkbaar wonderen. Een ander moment dat ik graag noem, was het bericht dat er in Nederland wetenschappelijk onderzoek van start gaat naar de werkelijke effecten van Het Nieuwe Werken. Dat lijkt me zeer gewenst, want laten we wel zijn, heel veel sprekers op congressen hebben – al dan niet ingegeven door commerciële motieven – al weer zo’n anderhalf jaar hun mond vol van de toegenomen productiviteit en dito werknemerstevredenheid na de introductie van Het Nieuwe Werken, maar echt harde cijfers heb ik nog nooit gezien. Tot slot nog de vernieuwingen rondom Facto zelf. Recent is de Facto-website uitgebreid met de drie dossiers ‘Duurzaamheid’, ‘Het Nieuwe Werken’ en ‘Regie’. Ook is de nieuwe Facto-LinkedIn Group ontstaan. Diverse enthousiaste reacties hebben de redactie bereikt, een teken dat we met de online-activiteiten, als aanvulling op het magazine, op de goede weg zijn. En bovendien een enorme stimulans om er na de zomer ‘full speed’ mee door te gaan!

Facto Magazine is een uitgave van Kluwer bv Redactieadres Postbus 4, 2400 MA Alphen aan den Rijn Telefoon: (0172) 46 66 22, Fax (0172) 44 06 81 Hoofdredacteur Gerard Dessing (gdessing@kluwer.nl) Eindredactie Ineke de Graaff (idegraaff@kluwer.nl) Uitgever Frédérique Zeemans Marketing Judith Verkerk (jverkerk@kluwer.nl) Advertentieverkoop Arjen Tuitert, Liesbeth van den Hoek Telefoon: (0172) 46 64 42 / 46 64 71 atuitert@kluwer.nl, lvdhoek@kluwer.nl Postbus 4, 2400 MA Alphen aan den Rijn Abonnementen Vragen over abonnementen kunt u richten aan de Klantenservice, ☎ (0570) 67 33 58, www.kluwer.nl/klantenservice. De abonnementsprijs is € 131,– (exclusief btw) per jaar. Studenten betalen € 49,– (inclusief btw). Prijzen zijn inclusief verzend- en administratiekosten. Losse verkoopprijs € 16,– per nummer, exclusief 6% BTW. Een abonnement kan op elk moment ingaan. Op elk tweede en volgende abonnement krijgt u 25% korting. U ontvangt 10 nummers per jaar. Opzeggen kan schriftelijk tot drie maanden voor de nieuwe jaargang bij Kluwer bv, Postbus 878, 7400 AW Deventer. Adreswijzigingen (met de oude adresgegevens) doorgeven aan Kluwer bv, afd. Relatiebeheer, Postbus 23, 7400 GA Deventer. Abonnementen in België Wolters Kluwer Belgium (WKB) Motstraat 30, B- 2800 Mechelen Telefoon: 0800-30143, Fax: 0800-17529 E-mail: info@kluwer.be Abonnementsprijs op aanvraag U vindt de algemene voorwaarden van WKB op www.kluwer.be Auteursrecht voorbehouden

Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd. Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de Standaardpublicatievoorwaarden van Wolters Kluwer Nederland BV van toepassing, gedeponeerd ter griffie van de arrondissementsrechtbank te Amsterdam, onder nummer 217/1999; een kopie kan kosteloos bij de uitgever worden opgevraagd. Op alle uitgaven van Kluwer zijn de algemene leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.kluwer.nl of opvragen via ☎ (0570) 67 33 58. Vormgeving: VerheulCommunicatie.com, Alphen aan den Rijn Druk: Ten Brink, Meppel ISSN 0927-1384

www.factomagazine.nl Een fijne zomervakantie toegewenst en tot ziens in september! Gerard Dessing, hoofdredacteur (gdessing@kluwer.nl)

Facto Magazine nummer 7/8 juli/augustus 2010

Lunchen net als thuis De tafel is uitnodigend gedekt. Met fris fruit in grote schalen, biologische melk en karnemelk en veel meer lekkers. De geur van versgebakken brood vult de ruimte. Alles staat al klaar.

Vraag meer informatie aan via www.albro n.nl/aantaf el en ontvang een grati s

lunchbox!*

Met Aan Tafel biedt u uw medewerkers een smakelijke lunch.

* deze actie

geldt voor d e eerste 50 geïnteress eerden.

De tafel wordt dagelijks gedekt met een vers en gevarieerd assortiment. Ideaal voor bedrijven met minder dan 100 werknemers die geen personeelsrestaurant hebben, maar waar wel behoefte is aan een goede lunchvoorziening.

\ZoZaa^\ bZi XdaaZ\V¼h ZiZc aV\Z XViZg^c\`dhiZc kVcV[ e &,#%%% eZg _VVg kVhiZ \Vhikgdjl

Meer weten? T 030 - 669 56 95 info@albron.nl lll#VaWgdc#ca$VVciV[Za

Roomservice a la Carte Gastvrijheid in het ziekenhuis

Uitgebreide gerechtenkeuze per dag Flexibel consumptie tijdstip Voedingsadministratie systeem niet noodzakelijk Geschikt voor snel regeneratie Korte tijd tussen keuze en consumptie Geen derving Altijd product voorradig Inpasbaarheid dieetprogramma Beheersing van consumptietemperatuur Maaltijd op porselein

Voor meer informatie kunt u ons bellen op 0320 29 38 00 of kijk op onze website www.chefmartin.nl