Fam 06 2014 by VMN Media

FACTO MAGAZINE

onafhankelijk vakblad voor facility en inkoop

www.factomagazine.nl

Duurzaam gebouw = gezond bebouw?

Nummer 6 juni 2014

van leaseauto naar mobiliteitsbudget

thema:

verslag eerste insight series iss

het nieuwe werken

Ultimo2014

Gebruikerscongres on tour Drie Ultimo-klanten verwelkomen u graag voor ĂŠĂŠn van de bijeenkomsten bij u in de regio. Ontdek de nieuwste FMIS-features en trends, leer van andere Ultimo-gebruikers, laat u inspireren door best practices tijdens de Ultimo Award-verkiezing en geniet van de unieke gastspreker.

7 oktober Walibi, Biddinghuizen 8 oktober Philips Stadion, Eindhoven 9 oktober Grandhotel Huis ter Duin, Noordwijk

Kosteloos inschrijven: www.ultimo.net/congres2014

auto zonder stuur

column

ls de overheid een auto zonder stuur wil, dan waarschuw je, en dan bouw je tóch een auto zonder stuur’. Deze woorden sprak een directeur van een groot automatiseringsbedrijf eind mei tegenover de parlementaire onderzoekscommissie ICT-projecten, een tijdelijke commissie met als opdracht

te onderzoeken waarom ICT-projecten bij de overheid goed of juist fout gaan. De focus van de commissie ligt - niet verrassend - vooral op de mislukte projecten, want dat er veel misgaat bij dergelijke projecten, met flinke budgetoverschrijdingen als gevolg, is alom bekend. Nadat eerst de opdrachtgevers aan het woord waren geweest (met als rode draad de stelling dat sluwe leveranciers handig gebruik hebben gemaakt van de onwetendheid van de overheidsorganen) mochten eind mei de opdrachtnemers hun zegje doen. De ‘andere kant van de tafel’ schetste een tegenovergesteld beeld: de problemen liggen vooral bij de overheid zelf, was de boodschap. Men weet niet goed wat men wil, en ambtenaren hebben de neiging om onverstandige c.q. onrealistische eisen te stellen. Citaat van een directeur van een IT-bedrijf: ‘Als iets onzinnig is, waarschuw je ervoor. Dan maak je het en blijkt het inderdaad onzinnig te zijn.’ Zoals zo vaak zal de waarheid wel ergens in het midden liggen. Gaat dit nu nog jaren zo door? Het is niet te hopen. Het kost immers veel belastinggeld. Wat de oplossing dan is? Misschien moeten partijen waar mogelijk de filosofie en methodiek van prestatie-inkoop gebruiken en bereid zijn om op een andere manier samen te gaan werken. Als een opdrachtgever geen verstand heeft van bepaalde materie moet hij zelf geen eisen en oplossingen gaan verzinnen als aanbieders c.q. leveranciers dat waarschijnlijk veel beter kunnen (het is immers hun vak). Zorg dat je in een uitbestedingsrelatie niet tegenover je leverancier staat, maar zij aan zij, en probeer op een andere, veel constructievere manier samen te werken. Dat is de - overigens niet nieuwe - les. De kans dat er dan in de toekomst ooit nog een auto zonder stuur wordt gemaakt, is dan een stuk kleiner. En daar zijn we allemaal bij gebaat. gerard dessing, hoofdredacteur (gerarddessing@vakmedianet.nl)

zorg dat je in een uitbesteding niet tegenover de leverancier staat

P.S. Prestatie-inkoop en 'anders samenwerken' is een van de onderwerpen tijdens het Facto Congres op 17 juni a.s. in Ede. Zie de workshop van Ingeborg Leene, manager Facilities, en Kay Woesthuis, tactisch inkoper, bij TenneT. Meer weten? Kijk op www.facto.nl/congres, workshop 2.

6 6 Nieuws 10 Thema: Het Nieuwe Werken

HNW... en dan? Integraliteit is key

Nieuwe manieren van werken zijn geen

resultante van een aangepaste werk-

omgeving. Het begint bij gedrag.

Sinds mei 2013 zijn het Openbaar Mi-

Van daaruit worden de ‘bytes’ en ‘bricks’

nisterie en het Gerechtshof Amsterdam

ingevuld. Daarbij is integraliteit een

gevestigd in een markant nieuwbouwpand

belangrijke succesfactor.

Werkt Het Nieuwe Werken?

aan het IJdock in Amsterdam. Om de introductie van het flexwerkconcept soepel te laten verlopen, werden diverse creatieve en artistieke middelen ingezet. Facto Magazine sprak met projectleider

Steeds meer organisaties stappen over

huisvesting Rik Olijve en kunstenares

op een kantoorconcept met meer flexibi-

Marie Mart Roijackers.

liteit en eigen verantwoordelijkheid voor en door medewerkers.

Als zo’n HNW-concept enige tijd in

Duurzaam gebouw = gezond gebouw? Duurzaamheid, optimalisatie, Het Nieuwe Werken, kostenbesparing. Allemaal aanleidingen voor organisaties om hun gebouw aan te passen. Het één ingegeven door energie- en kostenbesparing, het ander door

gebruik is, rijst onvermijdelijk de vraag: ‘Werkt Het Nieuwe Werken eigenlijk

‘Kennis delen is kennis vermenigvuldigen’

het creëren van de optimale werkomgeving. Er zijn goede en slechte voorbeelden, maar de vraag is: draagt de verandering ook bij aan de gezondheid van een gebouw?

4 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2014

Rising Star Thomas van Buren op pag. 41

wel’? Hoe pak je zo’n evaluatie aan?

26 26

Van leaseauto naar mobiliteitsbudget Mobiliteit hangt tegenwoordig niet alleen meer af van een leaseauto. Met name jongere medewerkers willen maximale keuzevrijheid hebben, ook over de manier waarop ze naar hun werk gaan. Een end-to-end mobiliteitsbudget lijkt een oplossing.

Verder...

‘We leven niet in een tijdperk van verandering maar in een verandering van tijdperk’

Column Gerard Dessing

Column HNW

Facto Congres 17 juni a.s.

Over inkoop

37 Recht 38

Contacten en contracten

40 Boekrecensie 40 Agenda

Verslag ISS-middag Een DJ annex human beatbox, een vlot

HNW-columnist Henny van Egmond, op pag. 25

Rising Star

sprekende presentator, witte kuipstoeltjes die soepel naar een van de drie podia gedraaid kunnen worden, een karakteristieke locatie, zes sprekers over drie hoofdthema’s, een goede organisatie en catering, en maar twee- of driemaal de woorden ‘facility management’. Het waren op 15 mei jl. de ingrediënten van een geslaagde eerste editie van Insight Series, een serie inspiratiebijeenkomsten van ISS. Een kort verslag.

nieuws

Facilitaire servicedesk op afstand Een eigen facilitaire servicedesk, maar dan op afstand. Dat is KWISpunt van Facilicom. Vanuit het hoofdkantoor in Schiedam wordt deze dienst sinds 1 december vorig jaar aangeboden. De meldingen komen centraal binnen per telefoon, per mail of via een speciale website op de servicedesk, onder eigen naam en telefoonnummer. Zelfs een verkort intern nummer behoort tot de mogelijkheden. Voordeel is dat de servicedeskmedewerkers zijn opgeleid binnen een groot facilitair bedrijf en de

‘Borgen, instrueren, terugkoppelen, monitoren en toetsen’

KWISpunt neemt niet alleen alle meldingen aan, maar borgt ook de opvolging. Het instrueert de gecontracteerde leverancier, geeft terugkoppeling bij elke statuswijziging van de melding, monitort de opvolging en

hele dag bezig zijn met het vakkundig afhandelen

toetst of die voldoet aan de contract

van facilitaire meldingen.

afspraken. <

Zes keer scoren bij ontvangst bezoekers Waarmee kunnen organisaties hun bezoekers positief verrassen? In de Nationale Ontvangst Barometer 2014 van Sparq is deze vraag onderzocht. Uit het onderzoek blijkt dat het aanbieden van een kopje koffie of thee als je even moet wachten nog altijd het hoogst op de lijst staat. De top 6 ‘Ontvangst bezoekers’ ziet er als volgt uit: 1. Kopje koffie of thee

65%

2. Persoonlijke ontvangst

57%

3. Aangename geur in wachtruimte 38%

6 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2014

4. Muziek in wachtruimte

30%

5. Bloemen op balie receptie

22%

6. Leren stoelen/luxe interieur

20%

Raadhuis Velsen na renovatie van G naar C

Mobiel inchecken in Marriott Amsterdam Het Amsterdam

Het raadhuis van Velsen in IJmuiden heeft door een renovatie een labelsprong gemaakt van G naar C. Daarbij is het monumentale karakter van het pand volledig in stand gebleven. Naar verwachting wordt 70 procent op energie bespaard.

Marriott Hotel heeft

Het gebouw voldeed niet meer aan de mo-

De app biedt gas-

derne eisen. Om het pand weer up-to-date te

ten de mogelijkheid

krijgen, zijn onder andere de volgende veran-

vanaf de dag voor

deringen doorgevoerd:

aankomst online in

als eerste Marriott hotel in Nederland een app gelanceerd om snel in te checken via telefoon of tablet.

te checken. Op de >> Warmte Koude Opslag (WKO).

dag van aankomst

>> Warmteterugwinning in de klimaat

wordt een auto-

installatie.

matische melding

>> Isolatie.

gestuurd wanneer de

>> Energiezuinige TL5-verlichting met

kamer beschikbaar

daglichtafhankelijke regeling en aanwezig-

is. Bij aankomst in

heidsdetectie.

het hotel worden de

>> LED-verlichting.

gasten verwelkomd bij de snelle ‘mobiele

Het project werd ondersteund door gebouw-

check-in’ balie waar

verduurzamer INNAX. <

een sleutelkaart klaar ligt.

Hoofdkantoor NN verhuist naar Den Haag

Marriott Hotels verwacht medio 2014 de doelstelling van

Het Nationale Nederlanden-hoofdkantoor verhuist van het ING House in Am-

de volledige wereld-

sterdam naar de Haagse Poort in Den Haag. Deze operatie zal in het tweede

wijde uitrol van mo-

kwartaal van 2015 haar beslag krijgen. In het kantoorgebouw Haagse Poort

biele check-in in alle

bevinden zich al bedrijfsonderdelen van NN en ING Investment Management.

500 hotels, evenals

De verhuizing raakt 500 medewerkers. Met de verhuizing naar Den Haag

het bieden van een

vertrekt het laatste ING-onderdeel uit het opvallende kantoorgebouw ING

check-outfunctie, te

House aan de Amsterdamse Zuidas, dat in 2002 in gebruik werd genomen

bereiken. De app is

door de bank-verzekeraar. NN, dat met andere verzekeringsactiviteiten wordt

gratis te downloaden

afgesplitst van ING Groep en als zelfstandige eenheid naar de beurs wordt

in de apple iTunes-

gebracht, blijft eigenaar van ING House. Het gebouw wordt geschikt gemaakt

Store en via Google

voor verhuur aan meerdere partijen. <

Play. <

Koester uw dienstverlening De meest gebruiksvriendelijke ondersteuning voor uw facilitaire afdeling

Met TOPdesk heeft u alles in huis om meldingen, reserveringen en andere taken razendsnel af te handelen. U hoeft alle informatie slechts op één plek te beheren, terwijl elke afdeling zijn eigen veilige werkomgeving behoudt. TOPdesk is de enige tool die FM, ICT en HRM perfect integreert.

Contractbeheer en SLM (Service Level Management) helemaal zelf uw producten- en dienstencatalogus inrichten, beheren en toezien op de naleving. En behandelaars op locatie kunnen met TOPdesk Mobile taken inzien en ter plekke meldingen aanmaken.

Met de nieuwste versie van TOPdesk proﬁteert u van functionaliteiten die uw werk eenvoudiger maken. U kunt in het vernieuwde

Meer weten? Bezoek www.topdesk.nl/facilitair

Facility Management Simplified

nieuws

Whitepapers op facto.nl De website van Facto is in april compleet vernieuwd. Een van de innovaties is de mogelijkheid gratis whitepapers te downloaden.

door Gerard dessing

Sinds enkele weken heeft Facto Magazine een compleet nieuwe website:

>> Enterprise Content Management bij Evides

www.facto.nl. Deze splinternieuwe site

>> Bedrijfshulpverlening

biedt facility professionals voortdurend

>> Effecten van verlichting

informatie op het vakgebied van FM en

>> Productiviteit en kantoorinrichting

Huisvesting. Dat kunnen nieuwtjes zijn,

>> De rol van FM bij bouw- en verbouw-

blogs, verdiepingsartikelen, checklists maar ook whitepapers.

projecten >> Facilitaire planning en control >> Succesfactoren van een FMIS-

Whitepapers Een whitepaper is bedoeld om een specifiek, afgerond onderwerp of probleem te beschrijven. Het biedt praktische informatie, zet voor- en nadelen op een rij en biedt een mogelijke aanpak om een

implementatie >> Aanbesteding beveiligingsdiensten >> Prestatie-inkoop van catering >> 10 tips voor goedkoper

beschreven situatie aan te pakken. Een

en duurzamer wagenpark-

whitepaper is bij uitstek geschikt om de

beheer

lezer van relevante, objectieve informatie te voorzien die gebruikt kan worden voor

>> Verbetering belevingskwaliteit schoonmaak

het nemen van een beslissing. De komende periode worden nieuwe

Tip!

Voorbeelden

whitepapers op de website geplaatst.

Het is handig een abonnement te

Voorbeelden van whitepapers die mo-

De whitepapers zijn allemaal gratis te

nemen op de gratis e-mailnieuws-

menteel op www.facto.nl te vinden zijn:

verkrijgen, na het invullen van een kort

brief van Facto. Deze verschijnt

webformulier op de website.

iedere week op donderdagochtend rond 9.00 uur. Dan bent u altijd op

>> Succesvol ontwikkelen van hospitality >> De vergaande gevolgen van facilitaire uitbesteding >> Prestatiemeting bij onderhoudsuitbesteding

Meer weten?

de hoogte van recent verschenen

Kijk op www.facto.nl. Tips en reacties

whitepapers ĂŠn van het laatste

zijn welkom via info@factomagazine.nl

nieuws. Aanmelden is mogelijk via

of gerarddessing@vakmedianet.nl

www.facto.nl, zie rechter kolom.

THema: het nieuwe werken

Artistieke invulling versoepelt overgang naar HNW-kantoor

Van weerstand naar enthousiasme Sinds mei 2013 zijn het Amsterdamse Openbaar Ministerie en het Gerechtshof gevestigd in een markant nieuwbouwpand aan het IJdock in Amsterdam. Om de introductie van het flexwerkconcept soepel te laten verlopen, werden diverse creatieve en artistieke middelen ingezet. Facto Magazine in gesprek met projectleider huisvesting Rik Olijve en Marie Mart Roijackers, artistiek coördinator huisvesting.

e verhuizing in mei 2013 naar het splinternieuwe Paleis van Justitie aan het IJDock in Amsterdam, was voor de circa 700 medewerkers van het Gerechtshof en Openbaar Ministerie een grote vooruitgang. Decennialang was het personeel werkzaam op meerdere

vestigingen in de hoofdstad. Echter, om redenen van efficiency en kostenbesparing was het gewenst deze werkplekken in één kantoorpand te concentreren. Een pand dat bovendien zou voldoen aan alle eisen van de moderne tijd. Architectenbureau Claus en Kaan ontwierp het nieuwe Paleis van Justitie, dat eind 2012 werd opgeleverd.

Flexconcept Hoewel in de eerste plannen voor gebouw 3 sprake was van een traditionele kantoorindeling, met gangen en veel kamers, ontstond in 2010 het besef dat een flexconcept veel efficiënter zou zijn. Immers, dan zouden meer medewerkers in het pand gehuisvest kunnen worden. Om de beschikbare vierkante meters beter te benutten, werd besloten – naast de drie al aangewezen panden – nog twee andere panden in Den Haag en Utrecht af te stoten en de aldaar werkzame ambtenaren over te plaatsen naar Amsterdam. Rik Olijve, projectleider huisvesting van het Openbaar Ministerie, was nauw bij de overgang naar de nieuwe huisvesting betrokken. Naast de nodige uitdagingen op het gebied van kantoorinrichting en -indeling, kwam hij voor een andere vraag te staan: hoe krijg je mensen zover dat ze hun vertrouwde, sfeervolle werkomgeving vaarwel zeggen en vol enthousiasme in een splinternieuw kantoorgebouw aan de slag gaan, met als werkconcept Het Nieuwe Werken? Weerstand Olijve: ‘Het OM als geheel heeft de koers uitgezet om in een flexibel werkplek-

door gerard dessing

10 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2014

concept te gaan werken, dus werd dit ook van toepassing op de onderdelen die

Het in 2013 in gebruik genomen Paleis van Justitie aan het IJdock in Amsterdam

in het nieuwe pand terecht zouden komen. Maar

werkzaam op de administratie van het OM-res-

gaandeweg merkten we in bepaalde onderdelen

sortsparket aan de Prinsengracht.

van de organisatie toch een vorm van weerstand.

Roijackers was op verzoek begonnen om mede-

Men was gewend in kamers te werken, met kas-

werkers van de Prinsengracht op een creatieve

ten en papieren dossiers onder handbereik. Als je

manier warm te krijgen voor de nieuwe werk

dan zegt: ‘We gaan naar een nieuw pand, met een

omgeving. In diverse sessies liet ze hen het

open werkomgeving, zonder vaste werkplekken,

Werkplekspel spelen (een HNW-ganzenbordspel,

en alles wordt digitaal’, kun je je voorstellen dat

ontworpen door het CfPB), en met zelfbedachte

mensen niet direct staan te juichen.”

‘Koffers van de Ziel’ legde ze een tastbaar verband tussen het ‘oude’ en het ‘nieuwe’.

Extra’s Het was duidelijk: er moest iets extra’s gebeuren

Communicatie

om de overgang soepel te laten verlopen. Maar

Haar creatieve en kunstzinnige aanpak vielen op,

wat? Op dat moment kwam Olijve in contact met

met als gevolg dat Roijackers ook betrokken werd

Marie Mart Roijackers, voormalig kunstgeschie-

bij het op een artistieke manier begeleiden van de

denis- en kunstacademiestudent, en parttime

overgang op centraal niveau.

Projectleider huisvesting Rik Olijve van het OM: “De tools die Marie Mart

Kunstenares Marie Mart Roijackers: “Voor mij

bedacht, waren een waardevolle aanvulling op de standaardberichten in de

was het duidelijk: de communicatie moest

communicatie.”

dynamischer, verrassender en warmer.”

THema: het nieuwe werken

Kerngegevens Organisatie

: Openbaar Ministerie

Project

: nieuwbouw Paleis van Justitie, IJdock, gebouw 3

Plaats

: Amsterdam

Werkplekken

: ca. 285 voor ca. 315 fte (werkplekfactor 0,9)

BVO

: g ebouw 3 (OM) en 5 (Paleis van justitie, gerechtshof Amsterdam) 34.000 m2

Roijackers ging de uitdaging graag aan. “Er werd door het OM regelmatig gecommuniceerd over de toekomstige veranderingen in de werkomgeving. Maar dat waren vooral de gebruikelijke e-mails, waardoor het echte effect uitbleef. Voor mij was het duidelijk: de communicatie moest dynamischer, verrassender en warmer, waardoor medewerkers de verandering positiever en enthousias-

Het Werkplekpaspoort, een handzaam boekje met

ter tegemoet zouden treden.”

uitleg over onder meer de nieuwe werkomgeving, de functie van diverse werkplekken, de thuiswerk-

Op basis van gesprekken met enkele directeuren

plek, over werken in de trein en de omgang met

stelde ze een projectplan en budget op. Na

vertrouwelijke informatie.

goedkeuring ging ze aan de slag met als hoofdopdracht ‘het enthousiasmeren van de werknemers’. Ze ontwikkelde daarvoor een aantal concrete tools. Toekomstkamer Een van die tools was de Toekomstkamer, een kamer in de oude panden die ze, in samenspraak met de binnenhuisarchitect, geheel inrichtte con-

‘Andere uitdaging was mensen voorbereiden op de overgang van papier naar digitaal’

Werkplekpaspoort Eenmaal in de kamer werden medewerkers uitgenodigd op de nieuwe bureaustoel plaats te nemen en deze in te stellen, uiteraard met inachtneming van de geldende arbo-regels. De instellingen werden in een persoonlijk Werkplekpaspoort genoteerd, een handzaam boekje

form de nieuwbouw, compleet met projecties van

met uitleg over onder meer de nieuwe werkom-

het nieuwe uitzicht, voorbeelden van het nieuwe

geving, de functie van diverse werkplekken, de

meubilair en de vloerbedekking, een speciale vi-

thuiswerkplek, over werken in de trein en de

deo, een hoorspel en omgevingsgeluiden die later

omgang met vertrouwelijke informatie enzovoort.

op de werkplek aanwezig zouden zijn.

Het paspoort werd, voorzien van een foto van

“Mensen konden zich in die kamer als het ware in

de persoon, voor de ‘reis’ naar het nieuwe pand

de toekomst wanen. Men vond dat prettig, Men

uitgereikt.

kon vragen stellen en voelde zich gehoord, dat was een belangrijke stap”, zegt Roijackers.

Stillevens Een andere uitdaging was mensen meer voor te bereiden op de overgang van papier naar digitaal. Roijackers maakte foto’s van de attributen

‘Medewerkers stonden niet direct te juichen’ 12 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2014

die na de digitalisering zouden verdwijnen, zoals een nietmachine, een liniaal, een ordner en een paperclip.

In een fotobewerking voegde ze schimmels aan

Om aan te geven dat

Paleis van Justitie is een prachtig pand,

de attributen toe, om aan te geven dat zaken als

door de digitalisering

vormgegeven op basis van een esthetische

nietmachines in de toekomst echt verleden tijd

kantoorartikelen zoals

visie. Dan moet je er ook voor zorgen dat

zouden zijn. De foto’s werden in groot formaat op

nietmachine, liniaal,

in de in het pand aanwezige kunst een hel-

meerdere plaatsen in het oude pand opgehangen.

ordner of paperclip,

dere lijn zit, anders wordt het een ratjetoe.”

Roijackers: “Het heeft iets surrealistisch, maar je

zouden verdwijnen,

Voor beide gebouwen hebben het ge-

laat ermee zien dat zaken echt gaan veranderen.”

werden posters

rechtshof en het OM daarnaast, volgens

gemaakt waarop - na

een regeling die overheidsdiensten ver-

Videoclip

een fotobewerking

plicht bij de grotere nieuwbouwprojecten

Andere tools om medewerkers meer binding met

– schimmels aan

een deel van deze bouwsom aan kunst te

het nieuwe pand te laten krijgen, waren een ge-

de artikelen waren

besteden, vijf kunstwerken laten ont-

bruikershandleiding voor het pand, een bouw-

toegevoegd.

werpen, van een bijzondere glasplaat tot

plaat van het pand en een speciaal opgenomen

enkele wandtapijten.

videoclip met een bekende danser uit het tv-programma ‘So you think you can dance’.

Toegevoegde waarde

Roijackers over die clip: ‘Het leek me enthousias-

Terugkijkend op de overgang is Olijve

merend als medewerkers zouden zien dat hun toe-

tevreden: “We hebben met de werkplek-

komstige werkplek als setting zou kunnen dienen

bezetting een mooie slag gemaakt van 1,1

voor een flitsende danceclip. Het was tegelijk een

naar 0,9. Dat kan eventueel nog verder

knipoog naar flexwerk. Dat is eigenlijk ook een soort stoelendans met mensen die steeds bewegen, die spullen in lockers doen of er weer uithalen, die hun stoel instellen enzovoort.’ De video, die op intranet werd geplaatst, werd ook getoond tijdens de officiële housewarming.

‘Er moest iets extra’s gebeuren om de overgang soepel te laten verlopen’

naar beneden in de toekomst, een factor 0,7 is denkbaar. De artistieke invulling van Marie Mart was beslist van toegevoegde waarde. De tools die zij bedacht waren een waardevolle aanvulling op de standaardberichten in de communicatie. Natuurlijk zijn er altijd mensen die geen waarde

Kunst

hechten aan dat creatieve, maar de over-

Roijackers speelde verder een rol bij het verdelen

grote meerderheid heeft het als positief

van de in de oude panden aanwezige kunst. “Het

ervaren.” <<

THema: het nieuwe werken

Duurzaam gebouw = gezond gebouw? De invloed van duurzame keuzes op de gezondheid van een gebouw Duurzaamheid, optimalisatie, Het Nieuwe Werken, kostenbesparing. Allemaal aanleidingen voor organisaties om hun gebouw aan te passen. De een ingegeven door energie- en kostenbesparing, de ander door het creĂŤren van de optimale werkomgeving voor medewerkers. Er zijn goede en slechte voorbeelden, maar de vraag is eigenlijk: draagt de verandering ook bij aan de gezondheid van een gebouw?

door Roos Roostee en InggĂŠ Syaranamual

Het onderwerp gezondheid stijgt op de

voordelen. Niet zo gek dat organisaties

ben op de gezondheid van een gebouw.

(duurzaamheids)agenda. We kennen nu

meer en meer het belang beginnen in te

Zo kan een goed ingeregeld ventilatie-

allemaal wel de groene biologische appel

zien van gezonde gebouwen.

systeem een bijdrage leveren aan het

in het bedrijfsrestaurant, maar wat kun-

binnenklimaat en het comfort, maar kan

nen we nog meer doen? Veel factoren

Invloed van duurzaamheid

een vernieuwd werkplekconcept een ne-

zijn van invloed op een gezond gebouw,

Duurzaamheid wil zeggen dat je voorziet

gatieve invloed hebben op de akoestiek.

zoals bijvoorbeeld (dag)licht, sfeer, kleur,

in de behoeften van het heden zonder het

Dat omgevingsfactoren van invloed zijn

materiaal, binnenklimaat, akoestiek en

vermogen van toekomstige generaties

op het welzijn van de medewerker wordt

groen. Allemaal leveren ze een bijdrage

om in hun eigen behoeften te voorzien in

vaak onderschat.

aan de fysieke en psychosociale gezond-

gevaar te brengen, aldus de definitie van

heid van de gebruiker. Aangezien 85 pro-

de VN-commissie Brundtland uit 1987.

Praktijk nog ver van

cent van de bedrijfskosten op gaat aan

Als je dan keuzes maakt op het gebied

ideale situatie

personeelskosten, mag het dan ook niet

van duurzaamheid levert dit dan auto-

In de ideale situatie is een duurzaam

onderschat worden. Internationale stu-

matisch ook een bijdrage aan een gezond

gebouw ook een gezond gebouw. Toch

dies tonen aan dat de productiviteit tot

gebouw? Als we kijken naar de factoren

is dit in de praktijk niet eenvoudig. Bij

11 procent stijgt in een ruimte met een

die invloed hebben op de gezondheid,

veel projecten is duurzaamheid inmid-

verbeterde ventilatie en met 23 procent

dan zien we een overlap met duurzaam-

dels een belangrijk onderwerp, maar dit

stijgt met een verbeterd lichtontwerp.

heid. Keuzes die gemaakt worden in het

wordt vaak nog niet in relatie gebracht

Maar ook gemotiveerd personeel en een

kader van duurzaamheid kunnen zowel

met de gezondheid van een gebouw.

lager ziekteverzuim zijn bijkomende

een positieve als negatieve invloed heb-

Bij ingebruikname van een nieuw ge-

14 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2014

en kosten bespaard. De vergaderruimtes zijn echter gesloten ruimtes en wanneer er meerdere mensen gebruikmaken van een kleine gesloten ruimte, wordt het al gauw warm en benauwd. Dit zorgt voor een ongezonde werkomgeving, waarbij functies en gebruik van ruimtes uit het oog verloren zijn. Duurzaam én gezond gebouw Keuzes maken op het gebied van duurzaamheid met aandacht voor de invloed op omgevingsfactoren, zorgen voor een duurzaam én gezond gebouw. Juist de integrale aanpak op het gebied van duurzaamheid (3P’s) draagt bij aan de gezondheid van een gebouw en creëert de ideale situatie. We leveren een bijdrage aan het voortbestaan van de wereld, kijken uit naar een financieel gezond vooruitzicht en behouden onze tevreden medewerkers. Die lekkere groene appel smaakt dus naar meer.

bouw, na een renovatie of na het invoe-

is het essentieel voor het comfort van

ren van een nieuw werkplekconcept, zien

gebruikers (people), omdat goede

we in evaluaties vaak dezelfde klachten

inregeling zorgt voor efficiënte en

naar boven komen. Klimaat, akoestiek

aangename verwarming en koeling.

en privacy, de onderwerpen die zo be-

Keuzes op dit gebied hebben dus

langrijk zijn voor een gezond gebouw.

effect op alle drie de aspecten van

Waarom is het zo lastig om dit goed voor

duurzaamheid, gezondheid én op

elkaar te krijgen? Wat is nu een optimale

beleving.

situatie voor de medewerkers (people), voor de organisatie (profit) én ook nog

In een pas opgeleverd nieuw gebouw

eens voor de toekomst (planet)? Om te

kwamen klachten over het klimaat in

begrijpen waar het misgaat schetsen we

de vergaderruimtes. Gebruikers vonden

een voorbeeld.

deze vaak te benauwd en warm. De installaties bleken een instelling te hebben

Duurzaam koelen = aan-

waarbij pas gekoeld wordt bij een bui-

genaam binnenklimaat?

tentemperatuur van 10 graden Celcius of

Het inregelen van installaties binnen

hoger. Een keuze, gemaakt vanuit duur-

een gebouw heeft veel invloed op het

zaamheid, aangezien je ervan uitgaat

Inggé Syaranamual (boven) en Roos

verbruik van energie (planet) en dus

dat je pas hoeft te koelen wanneer het

Roostee zijn consultant bij Corporate

ook op de kosten (profit). Daarnaast

buiten warm wordt. Zo worden energie

Facility Partners. (www.cfp.nl).

Het koffieconcept dat iedereen blij maakt

Graag stellen we u voor aan ons unieke NESCAFÉ Alegria koffieconcept. Het totaalconcept waar iedereen blij van wordt. Of het nu gaat om de facilitair manager die kan vertrouwen op een onderhoudsvriendelijke machine en een uitstekende service. De ﬁnanciële afdeling die kan rekenen op een kostenefficiënt systeem. Collega’s die graag de keuze willen hebben uit verschillende heerlijke koffies. Of de directeur die de medewerkers graag goede koffie voorzet, omdat dit bijdraagt aan hun motivatie en tevredenheid. Maak uzelf ook blij. Speel het Nescafe Alegria Koffiezetspel op nescafeophetwerk.nl/blij, want iedere 25ste deelnemer wint een NESCAFÉ Dolce Gusto Piccolo. Meer weten over NESCAFÉ Alegria? Bel voor een afspraak 020-5699403.

It all starts with a NESCAFÉ

THema: Het nieuwe werken

integraliteit is key Het Nieuwe Werken... en dan? Nieuwe manieren van werken zijn geen resultante van een aangepaste werk omgeving. Het begint bij gedrag. Van daaruit worden de ‘bytes’ en ‘bricks’ ingevuld. Daarbij is integraliteit een zeer belangrijke succesfactor.

door Marit Verhaagen-Van der togt Hét Nieuwe Werken bestaat niet. Elke organisatie is anders, verwerkt de uitgangspunten op een andere manier en voert de beginselen tot een ander niveau door. Ook de aanleiding om over te gaan naar HNW zal voor iedere organisatie verschillen. Een wens tot verandering van de werkomgeving, een aflopend huurcontract, de behoefte om medewerkers beter in hun kracht te kunnen zetten of een noodzaak tot reductie van de huisvestingskosten. Wat de aanleiding ook is, het belangrijkste is dat de drijfveer voor deze verandering voortkomt uit de strategie van de onderneming. Is dat het geval, dan kan het veranderproces worden ingezet. In dit proces moeten meerdere keuzes gemaakt worden om tot het juiste concept te komen. Van strategie naar concept Wie denkt dat HNW begint met het verbouwen van de werkomgeving heeft het mis. Hoe je invulling geeft aan het huisvestingsconcept, werkconcept en facilitaire concept, volgt op de strategie van de organisatie. De kernvraag is dan ook: welk concept ondersteunt de strategie en de doelen van de organisatie het best? Wil de organisatie bijvoorbeeld ‘employer of choice’ worden? Is waar en hoe de medewerkers werken van belang voor het imago van het bedrijf? Wil de organisatie flexibeler gaan werken om beter mee te kunnen bewegen met de markt? Dat een vernieuwde werkomgeving als katalysator kan werken voor de invoering van HNW, staat buiten kijf. Maar het gaat niet vanzelf. Sterker nog: onvoldoende aandacht voor de mensen, de processen en de middelen in het voortraject doet afbreuk aan het concept. Net als bij iedere verandering, zal een organisatie niet kunnen rekenen op begrip en veranderingsbereidheid als de medewerkers niet vanaf het begin worden meegenomen in het hoe en waarom van de verandering. Als mensen het idee hebben dat ze erop achteruit gaan, zullen ze helemaal niet graag meewerken.

Hoe dan wel?

THema: Het nieuwe werken

1. BEHAVIOR (afspraken met HR en het management)

Integrale benadering van

>> Wie werkt wanneer?

werken

Afspraken over rechten en contracten ten aanzien van werkdagen.

Het gaat erom dat medewerkers snap-

Je kunt je gebouw niet inrichten op basis van een piekbelasting op dinsdag en donderdag.

pen waarom een andere werkomgeving

>> Gebruik voorzieningen

noodzakelijk is. Niet omdat er op vier-

Afspraken maken over het gebruik van de verschillende voorzieningen voor werken

kante meters moet worden bespaard. De

en ontmoeten.

benadering van Bricks, Bites and Beha-

>> Thuiswerken

vior klinkt de meeste mensen bekend in

Beleid en faciliteiten voor thuiswerken vaststellen. Regel of uitzondering?

de oren. Deze benadering staat echter in de verkeerde volgorde. Behavior is vaak

>> Leidinggeven Verantwoordelijkheid nemen en geven is het uitgangspunt. Aansturing van medewerkers

vanuit de strategie het vertrekpunt.

‘op afstand’, of dat nou binnen het kantoor of op een externe locatie is, vergt adaptatie.

Het volgende voorbeeld illustreert de

En begeleiding!

juiste volgorde:

>> Overleg Afspraken over overlegmomenten, omgaan met vertrouwelijkheid en trainingen om

Een organisatie wil flexibeler gaan wer-

mensen te begeleiden naar HNW.

ken, meer kennis delen en samenwer-

>> HNW-ambassadeurs Zetten we deze in en zo ja, hoe en wie? Maak gebruik van de early adopters.

ken stimuleren (live of digitaal). Deze nieuwe manieren van werken vragen vaak een innovatieslag van de digitale

2. BYTES (de IT-aspecten)

werkomgeving (bytes), zoals de intro-

>> Digitalisering

ductie van laptops en samenwerkings-

Deze moet gefaciliteerd worden. Het gebruik van een documentmanagementsysteem,

en communicatietools. Deze twee aspec-

wat gaan we digitaliseren en wat niet, opslagcapaciteit en de benodigde verbindingen.

ten resulteren in een andere behoefte van de werkomgeving (Bricks), meer gericht

>> Desktops of laptops Komen er desktops op ieder bureau of worden laptops de standaard? Moeten of mogen

op samenwerken en ontmoeten.

deze laptops dan mee naar huis genomen worden of is er een voorziening nodig waar deze worden opgeborgen (en opgeladen)? >> Beschikbaarheid informatie

Ideale werkomgeving bereiken?

Wat doen we met informatie: moet deze voor iedereen bereikbaar en beschikbaar zijn? Welke it-

De functies in het gebouw hebben een

middelen, zoals smartphones en tablets, zijn nodig? Stappen we over op ‘bring your own’ of niet?

logisch verband met elkaar. Mensen

>> Bereikbaarheid medewerkers

weten hoe ze elkaar kunnen bereiken

Wat doen we aan de bereikbaarheid en vindbaarheid van medewerkers? Chatfunctionaliteit,

en ontmoeten, en welke plek het meest

gedeelde agenda’s, softphones en afspraken en trainingen hoe ermee om te gaan.

geschikt is om te werken. Waar en wanneer je werkt zou niet uit

3. BRICKS (huisvesting en facilities)

moeten maken. Informatie is altijd en

>> Openingstijden kantoor

overal beschikbaar en deelbaar. Het net-

Wanneer zijn we open en wat heeft dat voor gevolgen voor bijvoorbeeld toegangscontrole,

werk, de programma’s en de hardware zijn

beveiliging en catering buiten reguliere tijden?

integraal en medewerkers hebben de beschikking over de middelen en materialen

>> Schoonmaak Aanpassingen schoonmaak door intensiever gebruik van de werkplekken.

die bij de uitvoering van hun werk passen.

>> Routing Welke looproute wil je creëren, waar ontmoeten mensen elkaar? Dit bepaalt de locatie

De faciliteiten zijn ondersteunend aan

en omvang van faciliteiten. Is een receptie nog wel vereist?

het concept en zorgen ervoor dat de medewerkers hun werk zo goed mogelijk

>> Kastruimte Is dat nog wel nodig? Moeten we een opruimcoach aanstellen?

voelen. Open deuren? Misschien wel,

>> Postrondes Geen vaste werkplekken? Geen postrondes.

18 |

FAC TO MAGA Z INE

kunnen doen en dat klanten zich welkom

| 6 2014

maar hoe komt een organisatie tot deze

ideale wereld? Het heeft alles te maken

het proces, ze hebben in een pril

met de keuzes die worden gemaakt in de

stadium al meer invloed op het

transitie naar een vernieuwde werk-

eindresultaat dan gedacht.

omgeving. Vaak worden niet de juiste keuzes gemaakt of worden ze te laat of

Tot slot

helemaal niet gemaakt, wat desastreus

Integraliteit is een belangrijke suc-

is voor het gewenste eindresultaat, of de

cesfactor. Nieuwe manieren van

organisatie achteraf veel mutatiekosten

werken zijn geen resultante van

oplevert.

een aangepaste werkomgeving. Het begint bij gedrag (behavior). De

Voor wie niet weet voor welke keuzes

organisatie en de mensen die in de

hij komt te staan, is het lastig kiezen.

organisatie werken, moeten worden

Op de linkerpagina een aantal voorbeel-

meegenomen. Diverse keuzes zijn

den voor te maken keuzes (wederom

noodzakelijk tijdens het proces. Be-

gebaseerd op de drie pijlers Behaviour,

langrijk daarbij is goed op de hoogte

Bytes en Bricks). Het kan niet genoeg

te zijn van het mogelijke effect van

Marit Verhaagen-Van der Togt is senior-

benadrukt worden: betrek de betref-

keuzes, met name op de langere

consultant bij Procore huisvestings- en facility

fende afdelingen zo vroeg mogelijk bij

termijn. <<

management (www.procore.nl).

Wij zorgen ervoor dat entreeoplossingen optimaal presteren

Als facility professional draagt u in belangrijke mate bij aan de kwaliteit van uw pand. Wij ondersteunen wereldwijd facility professionals op het gebied van toegankelijkheid, beveiliging, verduurzaming, modernisering, betrouwbaarheid ĂŠn veiligheid van hun toegangsoplossingen. Snel reageren en heldere rapportages zijn daarbij vanzelfsprekend. Benieuwd hoe wij anderen geholpen hebben en hoe wij u kunnen helpen? Neem dan contact met ons op, 0299 38 08 08 of info@boonedam.nl.

BEN_Advert_Facility_225x148,5mm.indd 1

12/03/14 10:52

THema: het nieuwe werken

werkt hnw? Steeds meer organisaties stappen over naar een kantoorconcept met meer flexibiliteit en eigen verantwoordelijkheid voor en door medewerkers. Als zo’n HNW-concept enige tijd in gebruik is, rijst de vraag: ‘Werkt Het Nieuwe Werken wel’?

door Francie Coenders en Bart Mak

Heeft hetnieuwewerkenconcept het effect dat we

Facilitair & Logistiek, werken hier sinds januari

ooit – toen we eraan begonnen – hadden beoogd?

2012 volgens de uitgangspunten van HNW.

Voor het beantwoorden van deze vraag schakelde

De evaluatie is uitgevoerd onder de 250 me-

het ministerie van Defensie, specifiek de Divisie

dewerkers van de divisie, werkzaam op deze

Facilitair & Logistiek (DF&L) van het Commando

kazerne. De volgende onderzoeksvraag was

DienstenCentra (CDC), in de periode 2012 tot

geformuleerd:

2013 VFM facility experts in. In nauw overleg met de Sectie Facilitair Management van DF&L

‘Stel vast hoe binnen de Divisie Facilitair & Lo-

is in die periode een evaluatie uitgevoerd naar de

gistiek, op alle hiërarchische niveaus op de vierde

effecten van HNW bij dit organisatieonderdeel.

verdieping van gebouw K2, met het concept HNW wordt omgegaan en of het juist wordt toegepast’.

CDC, Divisie Facilitair &

20 |

FA C TO MA G A Z INE

Logistiek

Bricks, Bytes and Behavior

Het CDC is het shared service center voor defen-

Het Nieuwe Werken is een werkconcept bestaande

sie. Dit onderdeel ondersteunt de krijgsmacht

uit drie componenten: Bricks (de fysieke werkom-

(wereldwijd) met zaken als huisvesting, catering,

geving), Bytes (de digitale werkomgeving) en Be-

transport en facilitaire diensten.

havior (de manier van werken, gedrag). Het succes

Het organisatieonderdeel waarvoor het onder-

van HNW valt of staat bij de integrale ontwikke-

zoek is gedaan, is gehuisvest in Utrecht op de

ling én implementatie van deze drie componenten.

Kromhout Kazerne. De onderdelen van CDC die

Om antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag is

hier zijn gehuisvest, waaronder ook de Divisie

een aanpak gevolgd die inzicht geeft in:

| 6 2014

- de uitgangssituatie (Hoe was HNW bedacht?) en - de huidige situatie (Hoe wordt invulling gegeven aan HNW?).

Enquête Uitgangssituatie

Adviesrichtingen

BZM Interviews

Voor het onderzoek zijn vier activiteiten uitgeGAP

voerd (figuur 1). Het startpunt was het verzamelen en analyseren van de uitgangspunten ten

Figuur 1. Onderszoeksopzet evaluatie HNW.

aanzien van HNW binnen het CDC. Vervolgens is de huidige situatie in kaart gebracht. Daarvoor zijn drie activiteiten uitgevoerd:

de lage gemiddelde bezettingsgraad van de werkplekken – voldoende uitwijkmogelijkheden zijn naar

1. Een bezettingsgraadmeting met als doel: in

specifieke werkruimten. Een goed voorbeeld van een

beeld krijgen hoe de werkomgeving/-plekken

omgeving waar medewerkers deels debet zijn aan de

worden bezet én benut?

eigen overlast.

2. Een medewerkersenquête met als doel een beeld

Ook vindt men het moeilijk om door de verminderde

krijgen van de houding van medewerkers ten aan-

fysieke aanwezigheid van medewerkers, het teamge-

zien van HNW én de invulling in de praktijk.

voel te behouden én te versterken.

3. Interviews met medewerkers met als doel: het verrijken van de resultaten uit de medewerkers

Veranderproces

enquête.

Een belangrijke randvoorwaarde voor het slagen van HNW is het gezamenlijk doorlopen van het veran-

Op basis van deze onderzoeksactiviteiten is

derproces, voor zowel de bricks, bytes als behavior.

vervolgens een GAP-analyse gemaakt: wat was

De Divisie Facilitair en Logistiek was een nieuw or-

de uitgangssituatie bij de start van HNW en wat

ganisatieonderdeel, dat van start is gegaan vanaf het

is het beeld op dit moment? Waar gaat het goed?

moment van verhuizing naar de Kromhout Kazerne.

Waar bevinden zich de knelpunten?

Van een gezamenlijke en integrale voorbereiding op HNW was daarom maar beperkt sprake: veel mede-

overwegend positief beeld, met

werkers kwamen van andere locaties/bedrijfsonder-

verbeterpunten

delen, en allemaal werkten zij vóór de verhuizing in

Het merendeel van de medewerkers van de Divi-

een (relatief ) traditionele werkomgeving.

sie Facilitair en Logistiek heeft een overwegend

Het fundament voor HNW is daarmee niet stevig.

neutrale tot positieve houding ten opzichte van

Uit de enquête is gebleken dat medewerkers wel de

HNW op de Kromhout Kazerne.

begeleiding in de overgang naar HNW hebben erva-

Positieve punten zijn de uitstraling en transparantie van de werkomgeving en de mogelijkheden om tijden plaatsonafhankelijk te werken, mede mogelijk gemaakt door de verkregen resultaatver-

Lessons learned

antwoordelijkheid. >> Introductie van HNW vraagt om een tijdige en integrale voorbereiWat betreft de medewerkers zijn er nog wel enkele verbeterpunten, bijvoorbeeld tijdens het gebruik van de werkruimten voor verschillende activiteiten. Niet iedereen maakt voor zijn telefoonge-

ding, zodat het fundament voor HNW stevig is. >> HNW is dynamisch: het is zaak te blijven meten, evalueren, monitoren en bijstellen. Mensen veranderen, organisaties veranderen ook. >> HNW kan stagneren: als de implementatie en verdere doorontwik-

sprekken of informeel overleg actief gebruik van

keling van HNW stagneren, moet het management, net als het ma-

de daarvoor beschikbare ruimten. Een logisch

nagementteam van de divisie, zich actief inzetten om HNW ‘nieuw

gevolg is geluidsoverlast. Verrassend is dat deze

leven in te blazen’. Een betrokken management, dat zich positio-

geluidsoverlast wordt ervaren terwijl er – vanwege

neert als trekker van HNW, is een doorlopende succesfactor.

ren, maar dat dit niet voor iedereen heeft geleid

gesprek gaan over gedrag en teamafspraken.

tot een beter begrip en toepassing van HNW.

Ook de afdeling P&O heeft een actieve rol in dit proces, bij onder andere het verder vormgeven

Hoe nu verder? De uitgevoerde evaluatie heeft veel informatie opgeleverd, en daarmee handvatten om HNW verder te optimaliseren. Een deel daarvan ligt in praktische oplossingen die op korte termijn te realiseren zijn, zoals herijking van gedragsregels en de inrichting van het werkgebied. Maar deze

â&#x20AC;&#x2DC;Wat betreft de medewerkers zijn er nog wel enkele verbeterpuntenâ&#x20AC;?

van outputsturing en de begeleiding hierin van leidinggevenden. <<

kortetermijnoplossingen zullen niet het gewenste effect hebben als niet eerst aan de versterking van het fundament van HNW wordt gewerkt. In een strategische sessie met het managementteam van de Divisie Facilitair en Logistiek zijn de visie, doelstellingen en uitgangspunten voor HNW herijkt. Daarna worden teamsessies geor-

Bart Mak en Francie Coenders zijn beiden con-

ganiseerd waarin de medewerkers met elkaar in

sultant bij VFM Facility Experts in Utrecht.

Facilitor_198x131mm.indd 2

17-2-2014 16:40:28

Toptitels Vakmedianet LEES

TIP

Praktijkboek arbeidsomstandigheden 2014

Praktijkgids arbeidsveiligheid 2014

ISBN: 9789462151451

ISBN: 9789462151635

dhr. K. Langenhuysen i.s.m. FNV Bondgenoten en FNV Formaat

dr. A.W. Zwaard e.a

€ 54,95

€ 222,00

De tekst van editie 2014 is weer volledig geactualiseerd.

Handleiding voor werknemers, ondernemingsraden en VGW(M)-commissies

Collectief Arbeidsrecht

Een handleiding voor de praktijk ISBN: 9789462150478 dr.mr. S.F.H. Jellinghaus, Mr. K. Maessen

€ 39,95

Praktijkgids Ziekte en reintegratie

Over ziekte en arbeidsongeschiktheid van werknemers ISBN: 9789462151277 mr. N. Ridder

€ 265,-

Memo Plus Ondernemingsraden 2014

Wat willen ze nou eigenlijk En wat wil ik?

ISBN: 9789462152083 dhr. drs. H.A. Roele

€ 27,95

OR en pensioen

Dit boek gaat over pensioenen waarbij een ondernemingsraad is betrokken. ISBN: 9789462151000 dhr. Thijs Jansen

€ 34,95

Alle prijzen zijn inclusief btw

Compleet naslagwerk op het gebied van medezeggenschapsrecht en aanverwante terreinen ISBN: 9789462151413 Hoofdredacteur: mw. mr. E. Cremers-Hartman, mr. M.J.A.C. Driessen, drs. T. de Bondt, mr. A. Brons, mr. I. Zaal, mr. J.R. Wirschell

€ 52,95

www.vakmedianetshop.nl

column

Verandering van tijdperk Onlangs sprak ik Jan Rotmans, hoogleraar Transitiekunde aan de Erasmus

henny van egmond

Universiteit en auteur van ‘In het oog van de orkaan’, een boek over organisaties

sinds 2005 actief op het gebied van

die niet doorhebben dat er zich fundamentele veranderingen voltrekken. Ze staan

het nieuwe werken. is partner van

in het oog van de orkaan, en voelen geen turbulentie. Maar die is er wel.

yolk (www.yolk.nu)

Rotmans zei het zo: ‘We leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk’. Hij schetst een beeld van zelforganiserende burgers waardoor organisaties als banken, verzekeraars en energiebedrijven in hun voortbestaan worden bedreigd. Met hulp van technologie regelen mensen het zelf. De wereld van energie is misschien nog wel het meest helder. Met de komst van steeds meer zonnepanelen en windmolens komen energiecentrales stil te staan. Veel organisaties zijn de laatste tijd bezig geweest met de invoering van HNW. Ze willen efficiënter en effectiever werken met meer tevreden en betrokken medewerkers tegen lagere kosten. Als je naar Rotmans luistert, is dat voor de meeste organisaties niet genoeg. De technologische veranderingen gaan zo snel dat ze die niet kunnen bijhouden. Het is de uitdaging zichzelf opnieuw uit te vinden. Sommige organisaties lukt dat wonderwel. Nokia was eerst een producent van houtpulp, daarna van rubber producten en stapte uiteindelijk in mobiele telefoons. Maar twee keer vernieuwen is niet voldoende gebleken. Het merk verdwijnt, bleek eind april, na de overname door Microsoft. Volgens Rotmans hebben organisaties moedige leiders nodig. Leiders die zien dat verandering nodig is en duaal kunnen sturen. Aan de ene kant moeten ze doorgaan met het leiden en steeds efficiënter maken van de bestaande organisatie. Aan de andere kant moeten ze ruimte creëren voor echte innovatie. Het eerste is nodig omdat een bank, een verzekeraar of energiebedrijf misschien nog wel decennialang de huidige diensten blijven leveren, maar tegelijkertijd worden beconcurreerd door onverwachte aanbieders. Het

‘Een slimme organisatie stelt zich open’

tweede is nodig omdat de bestaande dienstverlening uiteindelijk geen toekomst biedt. De vernieuwing wordt mogelijk door veranderteams in organisaties in te richten die met steun van de top en voldoende budget aan de slag gaan met innovatie, en samenwerkingen met ‘startups’ aangaan. Veranderteams die bestaan uit interne mensen, maar vooral ook uit externen die door hun frisse blik nieuwe kansen zien. Een slimme organisatie voert niet alleen HNW in, maar stelt zich ook open, experimenteert met nieuwe vormen van organiseren en creëert onverwachte én verrassende netwerken. Om te voorkomen dat de orkaan haar verwoest.

Wanneer maakt u gebruik van interim professionals? VFM

We facilitate

www.VFM.nl 25

mobiliteit

Van leaseauto naar mobiliteitsbudget Mobiliteit hangt tegenwoordig niet alleen meer af van een leaseauto. Met name jongere medewerkers willen maximale keuzevrijheid, ook over de manier waarop ze naar hun werk gaan. Een end-to-end mobiliteitsbudget lijkt een oplossing. door dennis mensink*

et autogebruik is de afgelopen decennia enorm toegenomen. Sinds een aantal jaren is echter sprake van een afvlakking van autobezit en -gebruik. Dat komt enerzijds door de crisis en economische krimp, waardoor er minder woon-werkverplaat-

singen zijn. Maar er is meer aan de hand. Zo zijn jongeren minder geneigd een auto aan te schaffen. “Jongvolwassenen lijken hun status niet meer te ontlenen aan zoiets als een auto”, zegt Kees Maat, hoofddocent Transport aan de TU Delft. “Jongeren willen vooral mobiel zijn, en dat kan beter met het OV.” Stimulans overheid Overigens draagt het lager belasten van (elektrische en hybride) auto’s niet bij aan het beperken van autobezit en -gebruik in algemene zin. “De overheid stimuleert het autogebruik daarmee niet alleen voor werk maar ook in de vrije tijd.” Het feit dat leasemaatschappijen met nieuwe oplossingen komen waardoor werknemers de auto vaker laten staan, zoals leasemaatschappij Al phabet dat in februari deed met het Mobiliteitsbudget, juicht Maat alleen maar toe. Met name het feit dat de verschillende manieren van vervoer vooralsnog in gescheiden markten opereren is volgens Maat een uitdaging. “De overstap van de auto naar het openbaar vervoer is vaak nog niet goed georganiseerd, daar zit een uitdaging. Hoe krijg je de auto aan de trein gekoppeld? Waar zet je de auto dan neer?” Mobiliteitsbudget Al jaren spreken bedrijfsleven en de leasemarkt – mede als gevolg van een ontwikkeling als Het Nieuwe Werken – over ‘de volgende stap’, stelt Ivo Lissone,

26 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2014

Kees Maat, hoofddocent Transport aan de

Ivo Lissone (Alphabet): “De kosten zijn

TU Delft: “Jongvolwassenen lijken hun

volledig transparant, zowel aan werkgevers- Brunel): “We hoeven zelf steeds minder

Ingrid van Kasteren (manager Facility bij

status niet meer te ontlenen aan een auto.”

als aan werknemerskant."

administratieve handelingen te verrichten.”

director sales bij Alphabet. Maar vooralsnog is

Arbeidsvoorwaarde

dat maar mondjesmaat van de grond gekomen.

Uiteraard straalt de grote keuzevrijheid – als

Het product leasen is in basis nooit veranderd de

extra arbeidsvoorwaarde – ook positief af op het

afgelopen jaren, hoewel leasemaatschappijen wel

bedrijf. Dankzij de nieuwe dienst van Alphabet

producten als short term leasing en NS Business

kunnen bedrijven hun complete mobiliteit out-

Cards hebben toegevoegd aan hun dienstenpak-

sourcen. Dat wil zeggen: ook de administratieve

ket. En nieuwe variaties als een kleine leaseauto in

kant (vergoedingen en kosten).

combinatie met een grotere auto voor de vakanties.

“De kosten zijn volledig transparant, zowel aan

Bedrijven kijken echter verder dan de TCO (total

werkgevers- als aan werknemerskant. Ook weet

cost of ownership) van de auto. “Het gaat om de

je van tevoren waarvoor je betaalt”, zegt Lissone.

totale kosten van mobiliteit”, zegt Lissone. “Hoe ga je daarop besparen?” Organisaties kijken logischerwijs ook naar duurzaamheid en willen duurzaam gedrag ook belonen. Kortweg: iemand die met de fiets en de

‘De overstap van de auto naar het openbaar vervoer is vaak nog niet goed geregeld’

Al met al is het dus een complete oplossing. “Tot voor kort bleef het bij deeloplossingen in de leasemarkt; wij komen nu met een end-to-end oplossing.” De facility manager of wagenparkbeheerder heeft daarmee een tool in handen om een grotere groep medewerkers te faciliteren. “Opera

trein reist, is duurzamer bezig dan iemand die

tioneel kan hij alles bij ons neerleggen, waardoor

alles met de auto doet. Met het Mobiliteitsbud-

hij zich op tactisch en strategisch niveau met

get van de leasemaatschappij bieden werkgevers

mobiliteit kan bezighouden. Hij beheert de kos-

hun medewerkers de vrijheid om te reizen op

ten en bewaakt de mobiliteitsregeling.”

de manier die zij willen. En om verschillende manieren van vervoer te combineren.

De praktijk bij Brunel

“Meer keuzevrijheid bieden is vooral ook aantrek-

Hoe werkt dit nu in de praktijk? Detacheerder

kelijk werkgeverschap”, zegt Lissone. “Medewer-

Brunel is een bedrijf dat steeds meer uitbesteedt

kers hebben dankzij vaste en flexibele kosten ook

op het gebied van mobiliteit. “De inhoudingen van

een prikkel om geld te verdienen – door de auto

schades en bekeuringen zijn daar goede voorbeel-

te laten staan, door goedkoper te tanken en/of

den van. We hoeven zelf steeds minder admini

door minder schade te rijden.”

stratieve handelingen te verrichten”, vertelt Ingrid

CONGRES 2014 Dinsdag 17 juni, Ede

Thema:

Innoveer nu! Ontdek de tOekOmst van FacIlIty management

• 2 lezingen • 24 facilitaire topsprekers • 11 workshops over innovatie bij o.a. NS/Prorail, EY, KPN, TenneT, CZ en Google Let op: Beperkt aantal deelnemers per workshop

Schrijf u nu in voor het Facto congres www.facto.nl/congres

van Kasteren, manager Facility bij Brunel.

“Uiteindelijk gaat het ons met name om twee

“Onze medewerkers hebben ook steeds vaker

dingen: meer grip op de kosten en het bieden

direct contact met de leasemaatschappij.”

van meer flexibiliteit voor de medewerkers. Dit levert een positieve bijdrage aan ons goed werk-

Ook zijn de medewerkers volgens haar steeds

geverschap.” Brunel heeft momenteel zo‘n 2000

kostenbewuster. “Ons wagenpark wordt steeds

werknemers en een wagenpark met circa 350

groener. De medewerker kiest steeds vaker

leaseauto’s en 250 shortleaseauto’s.

voor een auto met een lagere fiscale bijtelling. Bij het maken van een calculatie is het brandstofverbruik van de auto inzichtelijk, waardoor de medewerker een bewustere keuze maakt voor een zuinige en milieuvriendelijke auto.” Grip op kosten en flexibiliteit Van Kasteren is continu in overleg met Alpha-

‘Organisaties kijken ook naar duurzaamheid en willen duurzaam gedrag ook belonen’

Eén mobiliteitspas TU-hoofddocent Maat erkent dat end-to-end oplossingen de (lease)markt naar de volgende stap helpen, al kan het volgens hem nóg uitgebreider. Zo zouden medewerkers met één mobiliteitspas zowel de trein, bus, fietsenstalling, (huur)auto en het tanken moeten kunnen betalen.

bet om te kijken waar zij nog verbeteringen kan

“Dan maak je het misschien nog aantrekkelijker

doorvoeren, onder andere op het gebied van het

voor ze om een combinatie te doen.” <<

groener maken van het wagenpark. Momenteel kijkt zij naar de mogelijkheden voor het invoeren

*Dennis Mensink is journalist bij Functioneel Wit

van een mobiliteitsbudget.

in Deventer.

WINNAAR Managementboek van het Jaar 2014 NR.1 r Waniangemneantbaoek

Zakendoen in de Nieuwe Economie

M Jaar 2014 van het

Zeven vensters op succes ‘Dit boek gaat voorop in de nieuwe realiteit. Het is conceptueel en praktisch tegelijk, en daagt een breed lezerspubliek uit om nieuwe wegen in te slaan. Bovendien is het erg mooi vormgegeven!’, aldus de jury. Marga Hoek, directeur van ondernemersplatform De Groene Zaak, beantwoordt in Zakendoen in de Nieuwe Economie vragen als: Hoe schaar je je als ondernemer bij de koplopers van de nieuwe economie - de economie van morgen? Hoe ontwikkel je businesscases? Hoe vind je er ﬁnanciering voor? Het boek geeft ondernemers concrete handvatten om ‘de nieuwe economie’ in hun eigen organisatie handen en voeten te geven. Auteur: Marga Hoek Prijs: € 40,00 ISBN 9789013109429

Meer informatie of bestellen? www.overmanagement.nl/shop

congres

Innoveer nu! Facto Congres 17 juni, Ede Op dinsdag 17 juni vindt het jaarlijkse Facto Congres plaats, met dit jaar als thema: ‘Innoveer nu!’. Met 24 deskundige sprekers, 2 inspirerende lezingen, 11 workshops en een spetterende afsluiting door cabaretier Joep van Deudekom, belooft het weer een interessante dag te worden, waar zo'n 200 FM'ers op af zullen komen.

Na de thema’s Totale uitbesteding (2007), FM in control (2008), Regie (2009), Alles draait om klanten! (2010), Samenwerking (2011), De meerwaarde van FM (2012) en Alles verandert, ook FM (2013) is Facto Magazine er weer in geslaagd een aansprekend onderwerp te kiezen voor haar jaarlijkse vakcongres, namelijk: ‘Innoveer nu!’. Stilstand is achteruitgang. Dat geldt ook voor FM. Tal van innovaties (zowel hard als zacht) kunnen facility professionals

bedrijven en instellingen die willen

‘creëren’ van een innovatie? En hoe zorg

helpen hun taken beter, slimmer, sneller,

innoveren.

je dat zo’n innovatie winstgevend wordt,

moderner en/of goedkoper uit te voeren.

In zijn presentatie ‘Facilitaire innovatie:

zowel voor opdrachtgever als opdracht-

Alle reden dus voor een facilitair vakcon-

van idee naar resultaat’ deelt hij zijn er-

nemer? Ook bespreekt hij een methode

gres rondom het thema: ‘Innoveer nu!’

varingen van de afgelopen 10 jaar in het

om (met als startpunt altijd de klant)

innovatiewerkveld. Hij geeft antwoord

innovaties op het spoor te komen en laat

Het Facto Congres 2014 (een samenwer-

op vragen als: Wat is innovatie eigen-

zien op welke manieren opdrachtge-

king met Twynstra Gudde) vindt plaats

lijk? Gaat het alleen om nieuwe dien-

vers en opdrachtnemers samen kunnen

op dinsdag 17 juni in Ede in De Ree-

sten? Of is er meer? Hoe kom je tot het

innoveren op het gebied van facilitaire diensten.

horst. Het programma, waar 200 FM'ers worden verwacht, ziet er als volgt uit. informatie en aanmelden Innovatie: van idee naar resultaat

Congres

: Facto Magazine Congres 2014

Plenaire openingsspreker is Wouter

Datum

: dinsdag 17 juni 2014

van der Burg, directeur van The Bridge

Thema

: Innoveer nu!

business innovators. Van der Burg

Locatie

: Congrescentrum De Reehorst, Ede

ondersteunt en inspireert dagelijks

Informatie

: www.facto.nl/congres

30 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2014

kant de wens van de eindgebruiker om

Daarna is het woord aan drs. Sander

als individu te worden bediend.

Foto: Enno Keurentjes

Het is hier (g)een hotel Allegro, director of industry relations voor Hotelschool Den Haag en eige-

Hoe word ik succesvoller

naar Allegro INN ovations. Allegro

dan mijn collega’s?

gaat in op de actuele innovaties en

De afsluitende presentatie (‘Hoe word ik

ontwikkelingen in en rond de gast-

succesvoller dan mijn collega’s?’) wordt

vrijheidsindustrie en bespreekt de

verzorgd door cabaretier Joep van Deu-

gevolgen daarvan voor bedrijfsproces-

dekom. Van Deudekom (afgestudeerd

sen in het algemeen en voor FM in

als gymleraar en jurist) laat in hoog

het bijzonder. Ook gaat hij in op het

tempo aan de hand van humoristische

spanningsveld waar veel facilitaire

foto’s, filmpjes en experimenten zien wat

Cabaretier Joep van Deudekom sluit het

organisaties mee te maken hebben,

iemand kan doen (en vooral ook NIET

Facto Congres op 17 juni a.s. af, met de

namelijk: aan de ene kant de noodzaak

moet doen) om succesvoller te worden

presentatie ‘Hoe word ik succesvoller

tot standaardisatie en aan de andere

dan zijn of haar collega’s.

dan mijn collega’s?’.

11 workshops in 3 rondes Om 11.30, 13.30 en 15.00 uur vinden

4. Hoe meet je het effect van nieuwe

8. Gastvrijheid: geen kunstje maar een

(in 3 rondes van 60 minuten)

werkvormen?

kunde (case: zorgorganisatie Laurens)

11 workshops plaats. Deelnemers

Door: Harold Coenders (directeur AOS

Door: Fons van Hoek (regiomanager

kunnen aan 3 workshops naar keuze

Studley) en Marhinde Verkerk (wereld-

Facilitaire Dienstverlening Laurens

deelnemen.

kampioen judo (tot 78 kg) en kandidaat-

Zuid Oost) en Monique van den Heuvel

deelnemer Olympische Spelen 2016).

(hospitality-consultant en trainer bij Hotelschool Den Haag).

1. Uitbesteden met hoge knip: alles en iedereen, tenzij... (Outsourcing Facilities EY)

5. CZ plukt vruchten van facilitaire regie

Door: Leen van der Klis (directeur Procu-

Door: Peter Roos (manager Facilities bij

9. De 3D-printer: icoon van een nieuw

rement & Service bij EY Nederland) en Ron

CZ) en Corinna van Diepen (partner bij

tijdperk (incl. live-demo 3D-printing)

Dillen (directeur FGB Facility Group).

Twynstra Gudde, adviesgroep FM).

Door: Anush Martirossian (medeoprichter en directeur van Ground3d in Amsterdam).

2. Zet de leverancier in zijn kracht (anders

6. Van input- naar outcomesturing in de

samenwerken door prestatie-inkoop)

schoonmaak (case: NS / Prorail)

Door: Kay Woesthuis (tactisch inkoper bij

Door: Erik Diks (facilitair adviseur Sta

10. De innovatieve regie-organisatie

TenneT TSO) en Ingeborg Leene (manager

tions bij Prorail), Marieke Roorda (mana-

Door: Arjan Elst (directeur en eigenaar

Facilities bij TenneT TSO).

ger Stations Operatie Zuid Nederland bij

van ArrangeGroup) en Egbert ter Steege

NS) en Victor van Hooijdonk (directeur

(managing director Manage, onderdeel

van VFM Facility Experts).

van ArrangeGroup).

Door: Erik de Muinck Keizer (country ma-

7. Van uitbesteden naar co-creëren

11. Hospitality: geen eendagsvlieg

nager Google Enterprise Benelux) en Frans

(case: KPN)

Door: Abraham van de Vuurst (commer-

van Eersel (manager Facilities Amsterdam en

Door: Frea Speckmann (projectmanager

cieel manager bij MasterKey).

Brussel bij Google).

bij KPN) en Wilke Smeenk (manager Im-

3. Slimmer samenwerken, op kantoor en in de cloud (case: Google, incl. live-demo)

plementatie & transitie bij Facilicom).

congres

investeer in het nieuwe ‘Hippie met businessplan’ sluit geslaagde ISS-middag af Een DJ annex human beatbox, een vlot sprekende presentator, witte kuipstoeltjes die soepel naar een van de drie podia gedraaid kunnen worden, een karakteristieke locatie, zes sprekers over drie hoofdthema’s, een goede organisatie en catering, en maar twee- of driemaal de woorden ‘facility management’. Het waren op 15 mei jl. de ingrediënten van de eerste editie van Insight Series, een serie inspiratiebijeenkomsten van ISS Facility Services.

door gerard dessing

De pakweg 130 bezoekers (opdrachtge-

ten van Engeland hield een kort be-

vers en relaties) werden op 15 mei rond

toog over de toegevoegde waarde van

13.00 uur ontvangen in de Van Nelle

teams die uit oogpunt van diversiteit

Ontwerpfabriek in Rotterdam, waar

ideaal zijn opgebouwd. “Met diversi-

kosten noch moeite waren gespaard om

teit scoor je 3,7 procent meer winst”,

er een bijzondere middag van te maken.

vertelde hij. Van Engeland woonde jarenlang in De-

Responsibility

nemarken waar hij het tot CEO van ISS

Nadat presentator Lars Sorensen en

Denemarken schopte. In 2012 keerde hij

commercieel directeur Maarten Poels

terug naar Nederland om CEO van ISS

van ISS de gasten van harte welkom

Nederland te worden.

heetten, waren sprekers Igor Kluin (ondernemer met focus op duurzaam-

Waarom omarmen?

heid) en Ilco van der Linde (organisator

Waarom zou je diversiteit omarmen,

van grote popevenementen zoals de

was vervolgens de hamvraag. “Show

Bevrijdingsfestivals en het MasterPeace-

me the money”, krijg je van Raden van

project waaraan op 21 september a.s.

Bestuur en Raden van Commissarissen

45 landen gaan deelnemen) uitgenodigd

nogal eens te horen. “Is het geen win-

om het thema Responsibility vanuit hun

dowdressing”, zegt de scepticus. En dan

perspectief te belichten.

is er ineens een regering die 5 procent als norm wil gaan hanteren. Allemaal

Diversiteit

manieren waarop je geen diversiteit

Maarten van Engeland (directeur ISS):

Daarna stond het thema Diversity op

moet introduceren. Laat zien dat het

“Met diversiteit scoor je 3,7 procent

het programma. ISS-directeur Maar-

wat oplevert.”

meer winst”

32 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2014

Winstgevender

diversiteit in je organisatie. Dat levert

ISS is in 50 landen actief en kent 100

niet alleen meer diverse inzichten op,

nationaliteiten. Van Engeland: “In Dene-

maar is ook nog eens van bedrijfsecono-

marken heb ik onderzoek gedaan.

mische waarde.”

De belangrijkste vraag was: ‘wat levert diversiteit op’?” ISS Denemarken kent

‘Het komt goed met Nederland’

7261 medewerkers in 469 teams. Daar-

Na Van Engeland was het podium aan

van waren 121 groepen met medewer-

ex-staatssecretaris en thans onderne-

kers met een diverse achtergrond, 3,7

mer Willem Vermeend, een makkelijke

procent winstgevender dan de rest.

spreker die zich weinig van het thema

Terwijl die groepen dezelfde werkzaam-

aantrok en in 20 minuten de belang-

heden uitvoerden – beveiliging, catering

rijke mondiale en Europese trends op

en schoonmaak – en onder dezelfde

onder meer financieel en economisch

randvoorwaarden.”

gebied op een rij zette en deze vertaalde naar de situatie in Nederland. “Het

Wet van zeven

komt goed met Nederland”, sprak hij

Daarachter schuilde wat Van Engeland

geruststellend. “Dat komt door onze

de wet van zeven noemde. “Maximaal

kinderen, die mogen alles op internet

zeven personen zouden hetzelfde mogen

en zijn daar heel handig in. En daar ligt

zijn.” De hogere winstgevendheid van

de toekomst.”

‘Een sterke leider en een divers team gedragen zich als een gezin’

Daan Roosegaarde: “Heb het lef om plannen om te zetten in realiteit.”

3,7 procent kwam voor 1,2 procent van

Innovatie

als een ‘hippie met een businessplan’)

een goede introductie in en kennis van

Na de pauze waren Kim Spinder en

liet enkele fraaie video’s zien van zijn

het bedrijf en een sterke leider.

Daan Roosegaarde de sprekers. Zij gin-

innovatieve samenwerkingsprojecten.

2,5 procent van die 3,7 procent lag aan

gen in op het thema Innovatie.

De meest bekende is de Smart Highway,

minder ziekteverzuim. Van Engeland:

‘Piraat’ Spinder, die al drie jaar niet meer

een snelweg die ‘s nachts wordt opgelicht

“Dezelfde collega’s toonden zich in

mailt (“Dat kost echt veel te veel tijd,

door lichtgevende lijnen met fluores-

medewerkerstevredenheidsonderzoeken

stop daar gewoon mee.”) vertelde hoe zij

cerende verf, die overdag door de zon

ook altijd meer tevreden.”

organisaties enthousiasmeert om toch

wordt opgeladen. Momenteel loopt er in

vooral dingen anders aan te pakken.

Brabant een proef met zo’n stuk weg.

Een gezin

“Sorry hoor, zei ik tegen mijn leiding-

Een ander mogelijk project – een samen-

Een antropoloog duidde volgens Van En-

gevende nadat hij in mijn boordelings-

werking met kledingfabrikant LaCoste –

geland de resultaten. “Een sterke leider

gesprek een kwartier lang bezig was met

betreft slimme, hippe poloshirts, die van

en een divers team gedragen zich als een

het invullen van allerlei formulieren.

kleur kunnen veranderen of wisselende

gezin. Vader, moeder en de kinderen, en

Houdt u zo’n gesprek ook ieder jaar met

teksten of cijfers kunnen bevatten.

die gaan voor elkaar door het vuur. De

uw vrouw?”

“Investeer in het nieuwe, en blijf niet

trots die dat meebrengt, is enorm.” Dat

hangen in het huidige, en heb het lef om

maakt dus ook het werk leuker.

Daan Roosegaarde

plannen echt om te zetten in realiteit”,

Daaruit volgde een voor Van Engeland

Kunstenaar en pionier Daan Roose-

sprak de kunstenaar met vestigingen in

logische conclusie. “Creëer en manage

gaarde (door de presentator aangeduid

Waddinxveen en Beijing tot slot.

Het is bijna zo ver!

Het Nationaal Congres Gastvrijheidszorg

12-06-14

nationaal congres gastvrijHeidszorg

Check en noteer vast in uw agenda donderdag 12 juni 2014 info: www.zorgmetsterren.nl

gastvrijHeidszorg met sterren wordt mede mogelijk gemaakt door bovenstaande partners

gastvrijHeidszorg met sterren is een initiatief van loc zeggenscHap in zorg, koksgilde nederland en b+b vakmedianet

over inkoop

zachte heelmeesters en hun inkoopsystemen

Als ik zo eens rond vraag, zeggen de meeste inkopers dat zij een inkoopsysteem hebben. Maar als ik vraag of het echt gebruikt wordt, blijkt er nogal wat aan te schorten. Verder dan bloemetjes en kantoorartikelen komt het systeem dan niet. door maarten erasmus

och best raar. Je schaft een systeem aan om je inkoop inzichtelijk en bestuurbaar te maken, maar je ziet 80 procent van je uitgaven buiten

het systeem om lopen. Dan mag je toch wel stellen dat er iets goed mis is. Waarom worden systemen zo vaak niet gebruikt? Ligt dit aan het systeem? Meestal niet. Toegegeven, het ene systeem is het andere niet, maar ze doen echt allemaal wat ze moeten doen. Ligt het dan aan de inrichting? Ook niet. Ik zie

Het is de taak van de inkoopafdeling om de uitgaven te volgen en verspilling te voorkomen

vrijwel volledig buiten het zicht van de inkoopafdeling plaats. Aanvragen, goedkeuren, bestellen, goederenontvangst en factuurmatching; de inkoopafdeling staat hier helemaal buiten. Dat is ook de bedoeling. Het inkoopsysteem voorkomt dat de inkoopafdeling er als verplicht loket nog tussen zit. Kortgezegd omvat het P2P-proces dus alle activiteiten, die niet op de inkoopafdeling plaatsvinden. Ik vrees dat daarom vaak gedacht wordt dat de inkoopafdeling er ook niet verantwoordelijk voor

bij de meeste organisaties dat het systeem goed

is. Als bovendien iedereen zelf mag beslissen om

is ingericht en er geen belemmeringen zijn om er

al dan niet gebruik te maken van de inkoopafde-

volledig gebruik van te maken.

ling, dan geldt hetzelfde voor het systeem. Lekker makkelijk.

Bewijzen Kennelijk is er een andere oorzaak. De inko-

Salaris

pers die je ernaar vraagt geven vaak aan dat de

Maar wat is dit voor rare redenering? ICT is ook

inkoopafdeling zichzelf moet bewijzen. Medewer-

een serviceafdeling. Mag daarom iedereen zelf

kers zijn vrij om al dan niet gebruik te maken van

zijn software installeren? Het facilitaire bedrijf

hun diensten en daarmee ook van het systeem.

is ook een serviceafdeling. Mag daarom iedereen

Dit klinkt logisch, maar is het dat ook? Mag je

zelf zijn kantoor kiezen? Personeelszaken is ook

überhaupt de inkoopafdeling gelijkstellen aan het

een serviceafdeling. Is daarom iedereen vrij om

inkoopsysteem?

zijn eigen salaris te bepalen?

Uit zicht

Falen

Nee, dat mag niet en ik zal uitleggen waarom.

Het is potdomme de taak van een inkoopafde-

Een inkoopafdeling concentreert zich op het

ling om de uitgaven te volgen en verspilling te

voortraject, waarin afspraken en contracten tot stand komen. De inkoopafdeling maakt zelf

MAARTEN ERASMUS IS

voorkomen. Een inkoopsysteem inrichten, maar

MANAGING CONSULTANT BIJ

niet gebruiken, mag je dus zien als falen op beide

nauwelijks gebruik van die contracten, dat doen

EMERITOR

punten. Natuurlijk mag je het gebruik verplich-

anderen. Het zogeheten ‘purchase to pay’- proces,

(WWW.EMERITOR.COM)

ten; de inkoper die dat niet doet neemt zijn vak

waar een inkoopsysteem voor bedoeld is, vindt

niet serieus. Of zichzelf, maar dat is mijn mening.

OUD IS NIET OUT!

Tekort aan menskracht maakt leeftĳd onbelangrĳk Waar halen wĳ in de toekomst onze medewerkers vandaan? Nu gelden de economische wetten, maar straks de demografische. Want dat de beroepsbevolking als gevolg van de ontgroening en vergrĳzing in Nederland structureel vermindert, is een feit. Ook is het een vaststaand gegeven dat de verzorging aan het bed niet naar India kan worden verplaatst en dat menig jongere zĳn neus ophaalt voor technische functies of beroepen waarbĳ de handen vuil kunnen worden. Hoe gaan organisaties het verlies aan kennis en ervaring van de babyboomers, die massaal de arbeidsmarkt gaan verlaten, opvangen? Het in dienst nemen van schoolverlaters is vaak een ontoereikende maatregel om medewerkers die met pensioen gaan (op hun 67e?) te vervangen. Organisaties moeten zich daarom nu al mobiliseren om klaar te zĳn voor de war for talent. OVERSPOELD DOOR SCHAARSTE Auteurs Jacco van den Berg en Richard Jongsma ISBN 9789013106268 Prĳs € 43,95 excl. btw

Tensabarrier® professionele afscheidingspalen van

Tel.: +31(0)252 531230

Bestellen: www.vakmedianetshop.nl/overspoeld

E-mail: info@methon.nl

producten en diensten

Bedrijfscatering

Facilitaire diensten

Sanitaire dienstverlening

BESPAREN OP SANITAIRE HYGIËNE?

WWW.DOLMANS.COM SCHOON MAAKT BLIJ t 088 - 365 62 00 e info@dolmans.com CWS Nederland B.V. | De Beverspijken 16, 5221 ED ‘s-Hertogenbosch | T 073 6 338 338 | E: info.nl@cws.com

www.serving-nature.nl

Adv.Naamvermelding_43x52cm_2.indd 1 16-06-11 14:05 Advertentie.facto_SM.v5.indd 1

Ook adverteren in deze rubriek? Bel Vakmedianet - Michel Lases

06 528 672 56

of stuur een e-mail: michellases@vakmedianet.nl

Sanitaire dienstverlening

08-02-12 15:12

recht

Het risico van

Bot gedrag

Een verkoopster is niet bepaald erg klantvriendelijk. De werkgever wil na het zoveelste incident de arbeidsovereenkomst beëindigen. In verband met persoonlijke omstandigheden vindt de rechter dit een te zware maatregel. Het verzoek wordt echter wel toegewezen op grond van wijziging van omstandigheden. door mr. ing. rob poort

en vrouw werkt sinds oktober 2001

uitschelden van een klant voor ‘takkewijf ’ was

als verkoopster bij een warenhuis.

echter de druppel die de emmer deed overlopen.

Zij is na een hersenbloeding in 1992

De werkneemster kende de Huisregels en de On-

motorisch beperkt aan haar linker-

arm. In de huisregels is onder meer opgenomen dat zowel de klant als collega’s met respect moeten worden behandeld. Als men zich daar niet aan houdt kunnen passende maatregelen worden genomen. Medewerkers die contacten onderhouden met klanten, bepalen in hoge mate het gezicht van de winkelformule en zijn bepalend voor het imago en de reputatie van het bedrijf.

contacten met klanten bepalend voor imago en gezicht van het bedrijf

dernemerscode waarin klantvriendelijkheid hoog in het vaandel staat en klantonvriendelijk gedrag ontoelaatbaar is. Zij was ook voldoende gewaarschuwd dat haar gedrag ontoelaatbaar was. Dat zij snel prikkelbaar zou zijn als gevolg van haar hersenbloeding in 1992 komt de kantonrechter niet aannemelijk voor. Daarmee levert het uitschelden van een klant, in samenhang met de voorgeschiedenis, objectief een dringende reden

In diverse functioneringsgesprekken is de verkoop-

op (art. 7:677 lid 1 BW). Maar een dergelijke

ster erop gewezen dat zij niet altijd klantvriendelijk

ontbinding zou de werkneemster zeer zwaar tref-

is en vaak bot en kortaf overkomt. Er zijn afspraken

fen gezien haar anciënniteit, kostwinnerschap,

gemaakt voor verbetering. Later, in mei 2010, volgt

medische beperking en leeftijd, in samenhang

na een schriftelijk klacht een formele waarschu-

met het moeilijk vinden van een andere passende

wing. In november 2012 komt het onderwerp bij

baan. Daarom wijst de rechter dit af.

het functioneringsgesprek opnieuw aan de orde.

Maar er is wel sprake van verandering in omstandigheden van zodanige aard, dat de arbeidsover-

In december 2013 hoort een teamleider dat zij

eenkomst behoort te eindigen. Van een werkgever

een vertrekkende klant ‘takkewijf ’ naroept. De

hoeft niet te worden verwacht, dat hij een werk-

klant hoort het niet, maar wel de andere klanten

nemer in dienst houdt die klanten onvriendelijk

bij de kassa. De teamleider meldt het incident

behandelt. De arbeidsovereenkomst wordt per

bij haar leidinggevende. Voor de werkgever is

1 april 2014 ontbonden.

de maat vol. Hij schorst de werkneemster en verzoekt ontbinding van de arbeidsovereenkomst wegens dringende reden.

(Bron: Kantonrechter Amsterdam,

Aantekening De rechter besluit dat de ontbinding op een an-

17 februari 2014,

dere grond gestoeld wordt dan door de werkgever

Oordeel rechter

ECLI:NL:RBAMS:2014:1131)

gevraagd. Of dit de werkneemster veel zal helpen

De werkgever heeft diverse malen de werk-

veiligheidskundige

bij het vinden van een andere baan kan echter

(www.bureaupoort.nl)

worden betwijfeld!

neemster gewezen op haar onjuiste gedrag. Het

rob poort is jurist en

contacten en contracten Ook in deze rubriek? Mail uw korte tekst + jpg-foto naar gERarddessing@vakmedianet.nl

Samenwerking AAFM en Sabic verlengd tot 2017

Lieke hermsen van d&b AAFM Facility Management en Sabic hebben de

Op de foto Math Peeters, general

naar Schiphol Group

IFM-samenwerking opnieuw met drie jaar verlengd.

manager site logistics & site

Lieke Hermsen heeft een nieuwe

Al sinds 2005 is AAFM verantwoordelijk voor de fa-

affairs Sabic (links) en Bernt

baan. Ze heeft haar vorige werkge-

cilitaire dienstverlening op het Europese hoofdkan-

Bouwmeester, general manager

ver D&B verlaten en is per 1 mei

toor van Sabic en op de productielocatie in Geleen.

van AAFM Facility manage-

bij Schiphol in dienst getreden als

De nieuwe overeenkomst loopt tot 2017. De contract-

ment. <

contractmanager Facility Services.

ondertekening vond plaats op 8 mei jl. in Sittard.

Voor D&B was ze in de periode 2006 - 2011 werkzaam bij Essent en

Koningin Máxima bij schoonmakers Erasmus MC

Enexis als productmanager Facilities. Hermsen heeft FM gestudeerd aan Diedenoort en heeft een master in communicatiewetenschappen (2005, Universiteit Utrecht). <

Onlangs vierde de schoonmaakbranche in het bijzijn van Hare Majesteit Koningin Máxima een mijlpaal: de toekenning van het 1000ste taaltraject. Schoonmakers van Hago Zorg, werkzaam bij Erasmus MC, waren de gelukkigen. Dat het leren van de

ISS ondertekent

Nederlandse taal in de werksituatie werkt, blijkt uit de praktijk. Nederlands kunnen

Manifest MVIO

spreken bevordert de communicatie op de werkvloer, maar ook in de privésituatie.

ISS Nederland heeft als eerste

Investeren in taaltrajecten is een unieke cao-afspraak tussen sociale partners in de

facilitaire dienstverlener het Mani-

schoonmaaksector. <

fest Maatschappelijk Verantwoord Inkopen en Ondernemen (MVIO) ondertekend. ISS onderstreept hiermee het belang van sociale en duurzame criteria als voorwaarden in haar inkoopmanagement. Het manifest is een initiatief van NEVI, het kenniscentrum voor inkoop en supply management, en op dit moment reeds mede ondertekend door 40 publieke en private organisaties in Nederland. <

38 |

FACTO MAG AZ INE

| 6 2014

Wijzigingen in MT Gom

Unit 4 kiest voor ew facility services

Het managementteam van Gom is gewijzigd. Met de

(op de foto v.l.n.r.): Rian de Jong (opera-

inrichting van een zogenoemd ‘Groot MT’ heeft een

tioneel directeur), Rob Alsema (alge-

herschikking van portefeuilles binnen het directie-

meen directeur), Aura Groen (directeur

Met ingang van mei ver-

team plaatsgevonden. Het directieteam ziet er met

personeel & organisatie) en Patricia

zorgt EW Facility Services

ingang van 1 mei jl. als volgt uit:

Ghering (commercieel directeur). <

de schoonmaakdienstverlening en glasbewassing voor Unit4, een toptienspeler in de Nederlandse softwarebranche. De facilitair dienstverlener is verantwoordelijk voor vijf locaties van de softwaregigant, namelijk Sliedrecht (hoofdkantoor), Utrecht, Veenendaal, Zoetermeer en Hengelo. <

Hinfelaar en Boeije in top Facilicom Solutions

TIP: Op 17 juni a.s. verzorgen Wilke Smeenk van Facilicom Facility Solutions

Het MT van Facilicom Facility

portefeuilleverdeling binnen

en Frea Speckmann van

Solutions is gewijzigd. De

het MT van Facilicom Facility

KPN tijdens het Facto con-

functie van commercieel

Solutions is nu als volgt:

gres een workshop over de

directeur wordt per 1 mei be-

Rogier Verbeek (algemeen

integrale uitbesteding van

kleed door Harold Hinfelaar

directeur), Harold Hinfelaar

technisch en bouwkundig

de huidige directeur opera

(commercieel directeur),

onderhoud, de beveiliging

tions. Sander Boeije treedt in

Sander Boeije (directeur

en de schoonmaak van ca.

zijn voetsporen als directeur

operations), Marc van Hagen:

1400 technische panden

operations en maakt daarmee

(directeur business deve-

c.q. objecten van KPN.

de overstap van Gom naar Fa-

lopment zorg) en Bas Niese:

Zie www.facto.nl/congres

cilicom Facility Solutions. De

(directeur PPS/DBFMO). <

voor meer informatie.

Almere: 890 lockers voor 1250 medewer-

systeem wijst dan automatisch

kers

een vrije locker in de buurt toe.

Twan nobel naar hago next

Op het moment dat de locker Voor de ondersteuning van

wordt leeggemaakt, komt deze

Met ingang van 14 april ver-

‘anders’ werken in de organisa-

vrij voor de volgende medewer-

sterkt Twan Nobel het team

tie heeft de gemeente Almere

ker. ‘Zo heeft niet iedereen een

van Hago Next als onderne-

gekozen voor flexibele lockers.

vaste locker meer nodig, waar-

mer, verantwoordelijk voor

Bij de lockers is een infopunt

door wij er aan 890 genoeg

de regio Noord & Oost. Hij

geïnstalleerd, waar medewer-

Op de foto (v.l.n.r.) Wil van

hebben voor 1250 medewer-

heeft ruime ervaring in de

kers hun bestaande toegangs-

Tamelen (Lamson Group) en

kers’. Het lockersysteem is

catering- en schoonmaak-

kaart (HID PROXpro-techno-

Henk van Oosten (Gemeente

geleverd door Lamson Group,

branche, meest recentelijk

logie) kunnen aanbieden. Het

Almere).

Nedap en Vepa. <

bij CSU. <

Boeken | agenda

aanbestedingsrecht

Hoofdstukken

o’n twaalf jaar geleden verscheen het eindrapport van de Parlementaire Enquêtecommissie Bouwnijverheid ‘De bouw uit de schaduw’. Er moest een ‘nieuwe zakelijkheid’ ontstaan met een gepaste afstand tussen bedrijfsleven en overheid. De beginselen van objectiviteit, transparantie en

non-discriminatie werden leidend bij de aanbesteding van overheidsopdrachten.

aanbestedingsrecht • auteur: prof. mr. dr. H.D.

Om dit te kunnen bereiken is meer dan tien jaar gewerkt naar een verbeterd wettelijk

van Romburgh

aanbestedingskader, dat op 1 april 2013 is gerealiseerd met de Aanbestedingswet 2012.

• uitgever: Berghauser

De auteur geeft aan dat het aanbestedingsrecht vooral draait om het ‘interstatelijk han-

Pont Publishing

delsverkeer’. Om dit te bevorderen zijn procedureregels opgesteld, en met dit boek maakt

• ISBN:

hij inzichtelijk dat hiertussen een logische samenhang bestaat.

9789491073953 • prijs: 1 49,-

Tot op heden ontbrak het in Nederland aan een boek dat op een toegankelijke wijze de complexe en soms zelfs verwarrende aanbestedingsregelgeving van de overheid

★★★★★

ontsloot. Van Romburgh biedt met dit handzame boek een praktisch handvat voor door ian van der pool

inkopers, verstrekkers van overheidsopdrachten en anderen die zich bezighouden met

docent imagineering & international fm nhtv,

de praktijk van het aanbestedingsrecht. Het is zeker niet uitputtend, maar geeft de lezer

breda, eigenaar visionfm en associate partner

snel een goede introductie in de aanbestedingswet.

bij cmcompany. hij schrijft boekrecensies op persoonlijke titel.

Conclusie: zeer bruikbaar naslagwerk voor elke FM’er.

Gastvrijheidszorg met

World Workplace

Congres Over Het Nieuwe

Sterren

Congress 2014

Werken

Datum: 12 juni

Datum: 16-18 september

Datum: 4 december

Locatie: Ede

Locatie: New Orleans (VS)

Locatie: NBC Nieuwegein

Organisator: Vakmedianet

Organisator: IFMA

Organisator: Platform www.ohnw.nl

Facto Congres 2014

ALV FMN

Vakbeurs Facilitair

Datum: 17 juni

Datum: 13 november

Datum: 14 t/m 16 januari 2015

Locatie: Ede (De Reehorst)

Locatie: n.n.b.

Locatie: Brabanthallen

Organisator: Facto Magazine

Organisator: FMN

‘s Hertogenbosch Organisator: HoLaPress

Zie www.facto.nl/congres ASIS Security Management

Communicatie

NEVI Inkoopdag

Congres

Datum: 24 juni

Datum: 20 november

Horecava

Locatie: NBC Nieuwegein

Locatie: Nijkerk

Datum: 12 t/m 15 januari 2015

Organisator: NEVI

Organisator: ASIS Benelux / Security

Locatie: RAI Amsterdam

Management

Organisator: RAI Amsterdam

agenda 40 |

FAC TO MAGA Z INE

| 6 2014

rising star

Thomas van Buren leeftijd: 26 opleiding: Bachelor FM Haagse Hogeschool (2009) Ik ben: senior interim-professional bij ArrangeGroup Mijn werk bestaat uit: het uitvoeren van interim-opdrachten op het gebied van Inkoop en Facility Management.

Belangrijkste trend: de toegevoegde waarde van strategische partnerships. Het optimaal benutten van contractmanagement met het oog op langdurige samenwerkingen en het behalen van gezamenlijke doelen (vanuit zowel opdrachtnemers- als opdrachtgeversperspectief ). In de huidige (uitbestedings)markt positioneert dit onderwerp zich steeds prominenter.

Over 5 jaar ben ik: (interim-)facility manager. Grootste verbazing tot nu toe: de wijze waarop in veel organisaties het contracten leveranciersmanagement is ingericht. Er is nog veel ruimte voor ontwikkeling en optimalisering.

Grootste succes: ials interimmer heb ik bij een multinational een strategisch verbeterplan geschreven, dat ook is uitgevoerd. Dit gaf veel voldoening.

Social media: ik ben actief op LinkedIn. Het onderhouden van je netwerk is een absolute must voor de hedendaagse FM-professional. Kennis delen is kennis vermenigvuldigen. Daar kun je als professional alleen maar beter van worden.

Beter kunnen: hiërarchisch leidinggeven en het beheersen van de technieken voor conflicthantering (intern of met externe leverancier).

Favoriete managementboek: 'The Seven Habits of Highly Effective People' van Stephen Covey. Een aanrader voor iedereen die effectiever en efficiënter zijn werk wil inrichten. Een mindfulnessboek pur sang met tal van bruikbare tips & trucs.

In deze rubriek komt jong talent aan het woord over carrière en ambities. Aanmelden van personen kan bij de redactie: gerarddessing@vakmedianet.nl 41

FACTO MAGAZINE

onafhankelijk vakblad voor facility en inkoop

volgend nummer

Colofon Facto Magazine is een uitgave van Vakmedianet

in Facto magazine 7/8 - juli/augustus 2014:

Hoofdredacteur Gerard Dessing, tel. 088-5840912, gerarddessing@vakmedianet.nl Eindredacteur Mieke Bloemheuvel, miekebloemheuvel@vakmedianet.nl

Inkoop / outsourcing BVP vAN kantoorartikelen UMC Utrecht heeft met succes een BVP-aanbesteding doorlopen voor de inkoop van kantoorartikelen. Inkoper Wieke Lubbers deelt haar ervaringen.

We laten traditioneel inkopen, met de toepassing van de simpele ‘prijs x hoeveelheid’-formule, meer en meer achter ons en maken de sprong naar nieuwe vormen van procurement, met aandacht voor meer parameters dan ooit. vechten of samenwerken? In een sourcingsproces ontstaan vaak spanningen tussen betrokkenen. Spanningen die het langetermijnresultaat van het proces negatief

Methon 36 Nestlé Professional

Ricoh Nederland

Securitas Nederland

SGfacilitor 23 TOPdesk 8

42 |

FA C TO MA G A Z INE

2 22

VFM Facility Expert & People

| 6 2014

Adres Vakmedianet, Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn www.factomagazine.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Facto Magazine verschijnt 10 keer per jaar. Jaarabonnement € 153,00, studenten betalen € 61,95, los nummer € 19,95; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl. Partners CWS Nederland BV, Hectas en TOPdesk

Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Adverteerdersindex

Van Houtum

Vormgeving & opmaak Publish Impulse Group - Cross Media Solutions Alphen aan den Rijn

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2014

kunnen beïnvloeden. Hoe is dat te voorkomen?

Ultimo Software Solutions

Accountmanagers Bert Renkema, tel. 06-30060061, bertrenkema@vakmedianet.nl Michel Lases, tel. 06-52867256, michellases@vakmedianet.nl

Druk Ten Brink, Meppel

Het nieuwe inkopen

Boon Edam

Uitgever Geert van den Bosch

1, 25

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie. ISSN 0927-1384

Zonder uw verhaal is het gewoon een afdeling De dagelijkse gang van zaken van uw bedrijf bepaalt onze veiligheidsoplossing

Geen situatie is hetzelfde. Alleen u weet wat uw

van uw veiligheidsniveau. Zo komen we tot de

afdeling uniek maakt. Daarom beginnen we altijd

ideale veiligheidsbalans voor uw situatie waarin de

met heel goed luisteren om zo te doorgronden

continuĂŻteit van uw bedrijfsprocessen

wat uw speciďŹ eke omstandigheden en wensen

gewaarborgd wordt.

zijn. Door de juiste inzet van mens, kennis en techniek bieden we veiligheidsoplossingen die veelal leiden tot kostenbesparing en verhoging

Ontdek hoe verhalen oplossingen zijn geworden op: securitas.nl/verhalen

Eerst luisteren, dan beveiligen

Grip krijgen op je printomgeving doe je zo

Met printdiensten op maat van Ricoh

Minder zorgen en meer grip. Met een optimale inrichting en beheer van je printomgeving. EfficiĂŤnter inspelen op de printbehoefte van je organisatie? Met meer focus op de wensen van de gebruikers en met minder kosten? Het kan echt. Onze experts brengen alles in kaart en ontdekken hoe en waar te verbeteren. Bijvoorbeeld op energie, inkt, onderhoud, papier en printers! Met Managed Print Services richten wij de beste printomgeving voor je in. Dit zorgt voor tevreden gebruikers en heb jij er geen omkijken naar. Zo helpt Ricoh je met het vervaardigen en organiseren van informatie. Zodat jij kunt focussen op wat er toe doet en het verschil kunt maken. Deze pagina is interactief. Download de Clickable Paper app en scan deze pagina of ontdek meer op Zo.Ricoh.nl