Installatie XL 2017 by VMN Media

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 8, december 2017

N°01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Nieuwbouw in oude Fenixloods

in Met hier en opgenom

LicfhpatginXa 7L7) (vana

Portiekﬂat naar nul op de meter

Kippen leven in grote luxe

Kröller-Müller Museum “Luchtvochtigheid stevige uitdaging op natte dagen”

Kleine warmtepomp in metaalskeletwoning

Discover the future of Ventilation

De toekomst van ventilatie is vandaag! Zo zal ook blijken op VSK, waar Duco op gepaste wijze via vier doordachte woonconcepten gestalte zal geven aan de toekomst van ventilatie naar aanloop van 2021. Hierbij zullen twee absolute wereldprimeurs alle aandacht naar zich toetrekken.

Bezoek ons in Hal 09, B.010 van 6 t.e.m. 9 februari

VOORWOORD De overeenkomst tussen kunst en kippen Kunst moet goed geconserveerd worden in het KrĂśller-MĂźller museum. De hele installatie is daarop ingericht. De juiste luchtkwaliteit, de juiste temperaWXXU =RÂˇQ LQVWDOODWLH UHDOLVHUHQ LV RS ]LFK]HOI DO HHQ hele klus. Maar daar kwam nog eens bij dat tijdens GH UHQRYDWLH KHW PXVHXP JHZRRQ RSHQ EOHHI 'H gasten mochten er niets van merken. â&#x20AC;&#x153;Dat was de grootste uitdagingâ&#x20AC;?, verklapt de projectleider. Kunst PRHW ]LFK FRPIRUWDEHO YRHOHQ ]RGDW KHW HHQ ODQJ leven beschoren is. En voor mensen is dat natuurOLMN QLHW DQGHUV +HW LV RP KHW HYHQ RI KHW HHQ WUDQVIRUPDWLH EHWUHIW YDQ HHQ RXGH 5RWWHUGDPVH ORRGV LQ KRQGHUGHQ IUDDLH ORIWDSSDUWHPHQWHQ RI GH UHQRYDWLH YDQ HHQ MDUHQ ]HVWLJ SRUWLHNĂ DW QDDU QXO RS GH PHWHU ZRQLQJHQ GH EHZRQHU PRHW ]HNHU ]LMQ YDQ HHQ JH]RQG ELQQHQNOLPDDW 6RPV JDDW GDW gepaard met een begroting die wordt overschreden GH SRUWLHNĂ DW HQ VRPV PDDNW GH JURWH NHX]HYULMheid voor toekomstige bewoners het erg ingewikkeld om de installatieschachten juist te positioneren (de WUDQVIRUPDWLH YDQ GH ORRGV +HW PRRLH YDQ GLW YDN LV GDW GH EHZRQHUVZHQV DOWLMG GH]HOIGH LV PDDU GH ZHJ HU QDDUWRH WHONHQV ZHHU DQGHUV =HOIV GH NLSSHQ ]LWWHQ HU WHJHQZRRUGLJ JRHG ELM $OWKDQV LQ 2LUOR 9LHUHQWZLQWLJGXL]HQG NLSSHQ OHYHQ GDDU LQ HHQ HQHUJLHQHXWUDOH NLSSHQVWDO ]LH SDJLQD +HW RQWwerp en de realisatie gingen gepaard met vallen en RSVWDDQ 0DDU KHW UHVXOWDDW PDJ HU ZH]HQ Â´'H OXFKW die we uitstoten is schoner dan die we naar binnen halenâ&#x20AC;?. Ga daar maar eens overheenâ&#x20AC;Ś

INHOUD

Een hele klimaatinstallatie vernieuwen, inclusief de koelen warmteopwekking, zonder dat de museumbezoekers het merken. Met die opdracht ging Kuipers Installaties aan de slag bij de renovatie van het klimaatsysteem van het KrĂśllerMĂźller Museum in Otterlo.

Nieuwbouw boven bestaande Fenixloods Rotterdam

Bovenop de bestaande Fenixloods in Rotterdam verrijzen in 2019 nieuwe loftappartementen. De bijzondere manier van bouwen levert installatietechnisch behoorlijke uitdagingen op.

PortiekďŹ&#x201A;at naar nul-op-de-meter

Tot voor kort werd het energieneutraal renoveren van ďŹ&#x201A;ats bijna onmogelijk geacht. De pilot â&#x20AC;&#x2DC;Flat met Toekomstâ&#x20AC;&#x2122; in Utrecht bewijst dat het wel kan.

20 Maarten Legius +RRIGUHGDFWHXU Gawalo en Installatie Journaal

Luchtvochtigheid stevige uitdaging op natte dagen

Alles is connected in duurzame IRIS-woningen

Wat als alle smart home-snufjes in ĂŠĂŠn systeem worden geĂŻntegreerd en als totaalpakket worden aangeboden? Aan versnipperde oplossingen heb je immers niets. Vanuit die gedachte is Dura Vermeer aan de slag gegaan met IRIS home.

Colofon Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo, 9DVWJRHGPDUNW &RERXZ HQ 'H $UFKLWHFW -DDUJDQJ QXPPHU GHFHPEHU Verschijnt 1x per jaar

Innovatieve installaties voor duurzame eieren Kippenboerderij Kipster is volledig energieneutraal, zonder gasaansluiting. Vierentwintigduizend kippen leven in grote luxe. Het geheim achter de innovatieve boerderij is een vrijwel volledige integratie van de installaties voor energieproductie, ventilatie en mestverwerking.

Uitgever Vakmedianet Postbus 448 $. $OSKHQ DDQ GHQ 5LMQ 7HO 5HGDFWLH,QVWDOODWLH-RXUQDDO#YDNPHGLDQHW QO www.vakmedianet.nl 9ROJHQV RQV RS #*DZDOR HQ #,QVWDOODWLH,1Redactie Harmen Weijer, Patrick Marx, Tijdo van der Zee, Joop van Vlerken, Evi Husson, Maarten Legius, Tieneke Wilms, Marjolein Eilander, Gerard Vos Hoofdredacteur 0DDUWHQ /HJLXV PDDUWHQOHJLXV#YDNPHGLDQHW QO

Advertentieverkoop -HWYHUWLVLQJ 5LMVZLMN 5RE .RSSHQRO URE#MHWYHUWLVLQJ QO

7 Vormgeving Colorscan bv, www.colorscan.nl Basis ontwerp 0RWLI &RQFHSW 'HVLJQ 1DDUGHQ

Installatie XL December 2016

Authentiek pandaverblijf herbergt modernste techniek

Een stukje China in Nederland: dat kenmerkt het nieuwe reuzenpandaverblijf Pandasia in Ouwehands Dierenpark in Rhenen. Zijn twee inmiddels beroemde bewoners, de reuzenpandaâ&#x20AC;&#x2122;s Wu Wen en Xing Ya, huizen in een traditioneel gebouwd verblijf, dat is voorzien van de meest moderne installaties.

INHOUD

Stadhuistoren in Eindhoven duurzaam gerenoveerd De Stadhuistoren in Eindhoven wordt in 2017 en 2018 duurzaam gerenoveerd. Een bijzondere aanbesteding voor renovatie en onderhoud van zeven gemeentelijke gebouwen leverde de gemeente Eindhoven maximale duurzaamheid op voor een vaste prijs.

Vrieshuis met PV-park

Installaren tussen de studenten

Duurzaamste onderwijsgebouw ter wereld

Dat zeer goede gebouwprestaties niet alleen in nieuwbouw voorkomen, bewijst Atlas, het gerenoveerde hoofdgebouw van de TU in Eindhoven. Na de oplevering in 2018 is Atlas het duurzaamste onderwijsgebouw ter wereld en behoort het tot de vijf duurzaamste gebouwen in Nederland.

67 45

Een van de duurzaamste hotels van Nederland verrijst op de kop van het Java-Eiland in Amsterdam. Doordat gestreefd wordt naar een epc van 0, is energie-efficiëntie erg belangrijk in Hotel Jakarta Amsterdam. Voor de verwarming van het gebouw wordt dan ook voornamelijk bodemwarmte gebruikt.

Monumentale tintjes in voormalige studio’s behouden In een stad als Hilversum worden de voormalige televisiestudio’s gekoesterd. Mooi voorbeeld is de voormalige televisie- en radiostudio van de KRO. Het originele gebouw uit 1931 is rijksmonument en dat zorgt ervoor dat de nieuwe bestemming voor 85 levensloopbestendige woningen een monumentaal tintje blijft houden.

Esthetiek en duurzaamheid in Hotel Jakarta

Kleine warmtepomp voor zeer zuinige woning

‘We moeten niet dogmatisch worden in onze duurzame zoektocht’

Theo Smits, duurzaamheids- en energieadviseur bij Heijmans, heeft een heldere kijk op de uitdaging waar de gebouwde omgeving voor staat. En welke rol Heijmans zou kunnen spelen in de energietransitie.

Een metaalskeletbouw voor een grondgebonden woning is al bijzonder, maar dankzij het gebruik van een aantal duurzame maatregelen is de woning van Johan Stegeman in Vaassen ook nog eens bijna energieneutraal.

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Een jonge, strakke uitstraling

Het Frits Philips Lyceum in Eindhoven

Het nieuwe pand van het Frits Philips Lyceum in Eindhoven biedt plaats aan ongeveer 1.650 leerlingen. Het pand, met een oppervlakte van ongeveer 11.000m2 (inclusief sporthal), is voorzien van honderd procent led-verlichting.

17.000 energiezuinige lampen met 15 jaar constante lumengarantie

Dankzij de inzet van intelligente ledverlichting wordt op de Chemelot Site ’s nachts de lichtvervuiling drastisch verminderd. De sterrenhemel is weer zichtbaar, terwijl het energieverbruik voor de verlichting op het industrieterrein in Limburg tot meer dan tachtig procent kan worden verlaagd.

Licht XL

Showtime in Westergasfabriek

De Westergasfabriek in Amsterdam is een iconisch terrein met meerdere hallen die tegenwoordig dienst doen als culturele en creatieve bestemming. Om de Transformatorhal, de Zuiveringshal en de enorme Gashouder aan meer gasten en frequenter te kunnen verhuren, werd de verlichting grondig aangepakt.

Donker waar het kan, licht als het moet

Texel heeft de ambitie om in 2020 volledig energieneutraal te zijn. Om dit doel te realiseren is de openbare verlichting grondig aangepakt.

Licht XL December 2017

Installatie XL December 2017

ONDERHOUDSVRIJ INSTALLEREN WINSTA® is als enige Maintenance Free

DE R STE HOUDS K INS ERBA A VRIJ TAL LER R EN

WINSTA® is als enige Maintenance Free gecertiﬁceerd WINSTA® is toegestaan in gesloten wanden en plafonds WINSTA® is stekerbaar installeren volgens de NEN NPR 5310 Praktijrichtlijn WINSTA® is Maintenance Free gecertiﬁceerd middels BS 5733:2010 WINSTA® is 100% stekerbaar en 100% onderhoudsvrij

WAGO Nederland B.V. Postbus 2070 7301 DB Apeldoorn T: 055 36 83 500 www.wago.com

THEMA: RIOLERING / MUSEUM POMPEN Energie – Luchtbehandeling - Koudwaternet

Kuipers Installaties heeft het klimaatsysteem van het Kröller-Müller Museum volledig vernieuwd.

Museum open tijdens installatie klimaatsysteem Een hele klimaatinstallatie vernieuwen, inclusief de koelen warmteopwekking, zonder dat de museumbezoekers het merken. Met die opdracht ging Kuipers Installaties aan de slag bij de renovatie van het klimaatsysteem van het Kröller-Müller Museum in Otterlo. Mede dankzij een nieuwe warmtekrachtinstallatie is de verwachte energiebesparing zeker twintig procent. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2017

MUSEUM

Midden in het Nationaal Park De Hoge Veluwe ligt het Kröller-Müller Museum. Het museum - opgericht door Helene Kröller-Müller in 1938 - herbergt de op één na grootste verzameling van Van Gogh kunst: bijna negentig schilderijen en ruim 180 tekeningen. Daarnaast zijn er talrijke topstukken te zien van moderne meesters als Claude Monet, Pablo Picasso en Piet Mondriaan. Al die kunst moet goed geconserveerd worden, zeker als er veel bezoekers van buiten binnen komen kijken. Het museum kent pas sinds begin jaren zeventig een luchtbehandelingssysteem. “Eerst werd het energiegebouw gebouwd”, vertelt Johan Stegeman, hoofd technische dienst van het museum. “Dit gebouw staat los van het museum. Daarin zijn destijds koelmachines en grote cv-ketels geplaatst. Door middel van een tunnel werd het warm en koud water naar het museum getransporteerd.” Hiermee worden de luchtbehandelingskasten gevoed. In de loop van de jaren is het museum continu voorzien van moderne klimaatsystemen, zodat de kunst goed bewaard is gebleven. Maar de huidige eigenaar van het museum - het Rijksvastgoedbedrijf - gaf in 2015 aan dat de gehele installatie vervangen moest worden, om ook energetisch up-to-date te zijn. Het koelwatercircuit is volledig nieuw aangelegd.

Museum gewoon open

In de grote centrale technische ruimte staan drie volledig ingepakte warmtewisselaars.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Rijksvastgoedbedrijf Projectmanagement: Complan in samenwerking met Raadgevend Technisch Bureau Huisman en van Muijen Adviseur installaties: Witteveen + Bos en Dijkoraad E- en W-installaties: Kuipers Centrale Projecten

Installatie XL December 2017

Toegepaste producten Luchtbehandelingskasten 18 - Alco CV-ketels - Remeha 610 Eco Pro WKK - ENER-G Nedalo, type ENER-G 70 (70 KW elektrisch vermogen / 109 KW thermisch vermogen) NSA - Haarhuis SDMO 275 kVA

In de zes technische ruimten, die verdeeld zijn over het gehele museum, zijn de zeventien oude luchtbehandelingskasten vervangen door negentien nieuwe, kleine en grotere exemplaren, waarbij zo veel mogelijk is aangesloten op bestaande luchtkanalen. Maar zo makkelijk als het nu klinkt, was de installatie niet, vertelt Frank Engelen, projectleider bij Kuipers Installaties, die het project heeft uitgevoerd. “De grootste uitdaging was het feit dat het museum gewoon open bleef en wel zo dat de bezoeker niet zou merken dat er een hele operatie gaande was. Daarvoor had het museum een planning gemaakt over een looptijd van anderhalf jaar, waar de exposities in de betreffende zalen op afgestemd werden.” In de zalen waar de luchtbehandelingskasten vernieuwd werden en dus niet werkten, kreeg de bezoeker andere kunst te zien. Daar werd tijdelijk bijvoorbeeld audiovisuele kunst tentoongesteld, die minder klimaatgevoelig is. Bovendien werd in die planning rekening gehouden met de buitentemperatuur, om te voorkomen dat expositieruimtes open zouden zijn als het buiten vriest en er geen warme lucht zou worden toegevoerd. Een extra uitdaging was dat deze planning niet overeenkwam met de opstelling van de oude luchtbehandelingskasten in de grotere technische ruimten. Daardoor kwam het voor dat een luchtbehandelingskast er tussenuit gehaald moest worden, en de nieuwe er weer in. Omdat de ruimte in sommige technische vertrekken beperkt is, noopte dat tot enkele noodmaatregelen. “Zoals voor de regelapparatuur: op de nieuwe luchtbehandelingskasten zitten deze aan de voorkant, en dat beperkt de ruimte tot wisselen nog meer. Die zijn tijdelijk aan de zijkant opgehangen”, aldus Stegeman van het Kröller-Müller Museum. Tegelijkertijd zijn de leidingen van het koudwaternet

MUSEUM

in het museum geheel vervangen. Dat was mede nodig omdat de ﬂenzen van dit koudwaternet asbest bevatte, dat vervangen moest worden. Verder zijn er kunststoﬂeidingen geplaatst. “Dat was nodig omdat we hier dieper gaan koelen dan in het oude systeem. We koelen tot één graad”, vertelt Engelen van Kuipers Installaties. “Daarnaast maakte het oude systeem gebruik van een mengsysteem via een driewegklep, wat veel pompenergie kost en dus energetisch niet verantwoord was. Nu hebben we bij de luchtbehandelingskasten tweewegkleppen geïnstalleerd. Dat is een stuk duurzamer. En bovendien konden we veel waterverdelers schrappen”, aldus Engelen.

Gefaseerd Ook die vervanging is gefaseerd aangepakt, waarbij er tijdelijk een dubbel koudwaternet in gebruik was. “De oude luchtbehandelingskasten draaiden tijdelijk door op het oude net, terwijl voor de nieuwe luchtbehandelingskasten een nieuw koudwaternet is aangelegd. Elke keer als er weer een nieuwe kast werd bijgevoegd, werd ook deze weer aangesloten op het nieuwe net.” Het nieuwe luchtbehandelingsysteem is vooral goed nieuws voor de kunst in het Kröller-Müller Museum. Want de luchtvochtigheid in een museum moet constant zijn, zegt Stegeman: “We streven naar +2 tot -2 procent ten opzichte van de ingestelde waarde. En dat is een stevige uitdaging op natte dagen, wanneer bezoekers veel vocht meenemen. Daarmee verschilt een museum sterk met een kantoor, waar meer aan

koeling en minder aan ontvochtiging wordt gedaan. Bij ons is temperatuur minder van belang dan een goede vochtregeling.” Eigenaar van het museum, het Rijksvastgoedbedrijf, wilde tevens dat het museum energetisch op niveau zou worden gebracht, om te voldoen aan de duurzaamheidseisen voor overheidsgebouwen. Ondanks dat het museum al die jaren technisch wel up-to-date is gehouden, is de verwachting toch dat alle nieuwe maatregelen leiden tot twintig procent energiebesparing. Veel besparing wordt behaald door de nieuwe luchtbehandelingskasten. Daarnaast zijn gelijkstroomventilatoren gebruikt die minder energie vragen, en hebben de luchtbehandelingskasten een betere isolatie. Daarnaast wordt de lucht minder met koelmachines ontvochtigd dan voorheen, maar meer met buitenlucht.

Nieuwe warmtekrachtinstallatie Bovendien heeft de komst van de nieuwe warmtekrachtinstallatie ook voor een ﬂinke dot aan energiebesparing opgeleverd. De oude is vervangen door een kleiner exemplaar, dat uit zichzelf terug kan regelen als er minder van hem wordt gevraagd. “Of op momenten dat hij zijn warmte niet kwijt kan, bijvoorbeeld op warme dagen”, vertelt Stegeman. “We merkten al tijdens het installatieproces, dat naarmate er meer nieuwe luchtbehandelingskasten en koelmachines werden toegevoegd, de WKK uitschakelde. Dit omdat hij zijn thermische vermogen niet kwijt kon. Op dat moment kopen we gewoon stroom in, want we

gaan geen koelers gebruiken om die warmte weg te koelen, alleen maar om zelf stroom op te wekken.” Naast het energiegebouw is een aparte noodstroomaggregaat geïnstalleerd. Engelen: “Voorheen zat de noodstroom ook op de WKK. Dat was niet meer wenselijk en dat is gesplitst.”

Het klinkt makkelijk, maar zo was de installatie niet

Omdat musea in vergelijking met andere utiliteitsgebouwen aardige energieslurpers zijn, kijken steeds meer musea naar warmte-/koudeopslag. Maar dit bleek voor het Kröller-Müller Museum niet mogelijk, omdat het midden in het Nationaal Park de Hoge Veluwe en daarmee in een Natura 2000 gebied ligt. Daardoor haalt het museum de energiewinst uit slimme toepassingen en nog nauwkeuriger afstellen van de luchtbehandelingskasten. Engelen: “We houden de trends goed bij, sinds de gehele oplevering eind vorig jaar. Iedere maand bekijken we deze gegevens of er uitschieters zijn. Daarvoor kunnen verschillende redenen zijn, wellicht omdat er een bus vol bezoekers tijdens een regenachtige dag met z’n allen naar binnen gaan. Maar ook inschattingen vooraf gedaan kunnen wellicht verkeerd uitpakken. Dat monitoren we de komende periode heel strak.” Q

Drie expansievaten vormen het hart van de expansie-installatie van warmwatercircuit.

Hier tegenover zijn de hoofdverdelers van het warmwatercircuit opgesteld.

Kröller-Müller Museum wordt verwarmd door vier cv-ketels in cascade, de vijfde bron is de niet in beeld

Om de nieuwe, grotere 3d-werken te kunnen opslaan als ze niet worden tentoongesteld is een nieuw

zijnde warmtekrachtinstallatie.

depot gebouwd.

Installatie XL December 2017

APPARTEMENTEN Aorta - Flexibiliteit - Stadsverwarming

Nieuwbouw boven bestaande Fenixloods Rotterdam

Bovenop de bestaande Fenixloods in Rotterdam verrijzen in 2019 nieuwe loftappartementen. De nieuwbouw komt op een stalen tafel die boven de bestaande constructie van de loodsen wordt geplaatst. Deze bijzondere manier van bouwen levert ook installatietechnisch behoorlijke uitdagingen op. Want hoe krijg je elektriciteit, warmte, koude en telefonie in de appartementen zonder dat de onderliggende bedrijven en instellingen in de loodsen daar hinder van ondervinden? Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2017

APPARTEMENTEN

“Een nieuw gebouw op een bestaande loods zetten, dat is nogal een dingetje.” Zo verwoordt Robert Platje, projectmanager en partner bij het Rotterdamse Mei architects and planners een van de belangrijkste aspecten van de bouw van Fenix I in Katendrecht. Op de bestaande Fenixloods worden 212 nieuwe loftappartementen geplaatst. Het is één van de grootste bouwprojecten in Nederland met 45.000 m2. Platje vertelt hoe de nieuwbouw bovenop de oude loods wordt geplaatst. “We hebben een enorme stalen tafel boven de bestaande loods geplaatst en daarbovenop komt de nieuwbouw in tunnelbekisting. De tafel steunt nergens echt op de constructie van de loods. Die zou je er bij wijze van spreken onderuit kunnen halen als de nieuwbouw klaar is.” Niet dat ze dat gaan doen, want die oude industriële havenloods is een van de unieke verkooppunten van de loods, vertelt Platje. “De Fenixloods heeft geen monumentale status, dus formeel hadden we het weg mogen halen. Maar we merkten tijdens de verkoop juist dat het heel goed werkte en dat mensen graag in een oude loods willen wonen. Het karakter van de oude haven doet het heel goed in de markt.”

Deze was maar liefst 360 meter lang. Na een brand aan het einde van de Tweede Wereldoorlog die het middengedeelte van de loods verwoestte, werden de loodsen in 1954 gedeeltelijk herbouwd in twee delen: Fenix I en Fenix II. In de herstructurering van Katendrecht passen volgens de stad Rotterdam ook de getransformeerde Fenixloodsen. Platje vertelt dat Mei architects and planners de selectie voor het herontwikkelen van de kleinste Fenixloods in 2013 won, omdat zij het beste idee hadden. “We hebben gewonnen omdat we met een gedifferentieerd plan kwamen. Doordat we het gebouw een getrapt volume hebben gegeven, sluit het aan de ene kant goed aan bij de laagbouw van Katendrecht en aan de andere kant bij de hoogbouw op de Kop van Zuid.” Platje vertelt dat in de Fenixloods I een gemixt programma komt van culturele, culinaire en commerciële activiteiten. “De loods zal gedeeltelijk worden gebruikt voor de huisvesting van Codarts en Conny Janssen Danst. Daarnaast komt er een bed en breakfast, horeca, detailhandel en een inpandige openbare parkeergarage met 227 parkeerplaatsen.”

Aorta Transformatie Katendrecht De stad Rotterdam zet zich al vanaf 2007 in voor herstructurering en transformatie van de wijk Katendrecht. In de afgelopen jaren kreeg die transformatie vorm en veranderde Katendrecht van een achterstandsgebied naar een gewilde wijk met allerlei culinaire, culturele en creatieve ondernemingen. In dit gebied liggen ook de Fenixloodsen I en II. Deze zijn in 1922 gebouwd naar een ontwerp van C.N. van Goor. De oorspronkelijke naam was de San Fransciscoloods.

Begin 2016 begonnen de bouwwerkzaamheden aan Fenix I, de oplevering is gepland voor halverwege 2019. René Bakker, projectleider bij Techniplan adviseurs, rondde in 2015 al het installatietechnisch ontwerp voor het gebouw af. Omdat de nieuwbouw boven een bestaande constructie wordt geplaatst, zijn er ook aanzienlijke installatietechnische uitdagingen, vertelt hij. “De belangrijkste vraag was hoe we vanaf de straat met al onze techniek in de woningen konden komen. Daarom is er een soort aorta bedacht

die zich in de incisielaag tussen het bovenste en onderste gedeelte van het gebouw bevindt. Dit is een technische ring waarvandaan alle woningen van elektriciteit, warmte, koude, water, centrale antenne en telefonie kunnen worden voorzien. De aansluitingen zijn bovendien altijd goed bereikbaar omdat ze eigenlijk onder de eerste woonlaag hangen. Hierdoor heeft het cultuurcluster op de eerste verdiepingen er geen last van als de installaties onderhouden moeten worden.”

Flexibiliteit Een ander bijzonder element van het project is de hoge indelingsflexibiliteit van de appartementen. Platje vertelt dat de loftappartementen in de nieuwbouw van Fenix niet standaard zijn. “Het project is in de crisistijd ontwikkeld, toen er veel onzekerheden in de markt waren. We hebben daarom een woonproduct ontwikkeld met veel keuzevrijheid voor de toekomstige bewoners en de ontwikkelaar. Door de hoge indelingsflexibiliteit is het mogelijk om kleine of juist hele grote appartementen te maken in het gebouw.” Platje vertelt dat tot vlak voor de realisatie de grootte en hoogte van de appartementen nog aangepast kunnen worden zonder dat dit verstrekkende gevolgen heeft voor het installatietechnische ontwerp. Bakker licht dit toe. “Bij de mogelijkheid om allerlei verschillende indelingen te maken, hoorde ook een flexibel installatieconcept. Daarom hebben we verticale schachten gemaakt om de 8,6 meter, waar één of twee appartementen op kunnen worden aangesloten. Normaal gesproken zitten alle meterkasten in een gebouw boven elkaar, maar dat paste niet bij de gewenste flexibiliteit van dit gebouw. Daarom is

XL Installatiefeiten Ontwerp: Mei architects and planners Aannemers: Heijmans Woningbouw West Installatie-advies: Techniplan Adviseurs bv Adviseur Bouwfysica: Techniplan Adviseurs / LBP Sight Opdrachtgever: Heijmans Vastgoed, regio West

Installatie XL December 2017

APPARTEMENTEN

de stijgschacht losgehaald van de meterkast, zodat we daar waar nodig is een meterkast kunnen maken.” Over dit alles is goed nagedacht in het installatieontwerp, benadrukt Bakker. “We hebben hier te maken met een gestapeld project waarin ook nog eens allerlei verschillende functies gecombineerd zijn. Het is dan extreem belangrijk dat je goed nadenkt op welke plekken je de installaties plaatst en hoe je er makkelijk bij kunt, zonder dat je de bewoners van het pand lastig valt.”

Warmte en koude Fenix I wordt aangesloten op de stadsverwarming van Rotterdam en krijgt daarnaast ook een eigen wkobron. Daarvoor is een overeenkomst gesloten met Eneco. Er wordt gebruik gemaakt van een bijzonder bronsysteem, licht Bakker toe. “We gaan hier een zogenaamde monobron maken. Dat betekent dat er twee bronnen, een voor warmte en een voor koude, boven elkaar worden gemaakt. Dat gecombineerd met de energie uit de Rotterdamse stadsverwarming is voldoende om het gebouw van warmte én koude te voorzien.” In de gevels van Fenix I wordt veel glas gebruikt. Platje legt uit waarom: “Op zo’n bijzondere plek is uitzicht een belangrijke asset. Daarom wilden we in de appartementen glazen puien van het

plafond tot de vloer.” Maar het zorgt er ook voor dat het gebouw een overvloed aan zonlicht binnenkrijgt waardoor het achter dat glas erg warm kan worden. Techniplan Adviseurs heeft daarom temperatuuroverschrijdingsberekeningen voor de vele verschillende appartementen uitgevoerd, waarbij de bouwkundige en installatie-uitgangspunten zijn getoetst in een simulatieprogramma. Hiermee zijn de uiteindelijke oppervlakten en speciﬁcaties van het glas bepaald. “We hebben alles goed doorgemeten om te kijken of het wel goed ging. Aan de zuidkant op de penthouseverdiepingen komt erg veel zon binnen en hebben we om die reden aanvullend op het reeds toegepaste zonwerende glas ook nog buitenzonwering toegepast.”

Parkeren In het gebouw komt een parkeergarage met 227 parkeerplaatsen. Op die plek is de oude loods wel helemaal weggehaald, vertelt Platje. “De loods was ter hoogte van de parkeergarage in een dermate slechte bouwtechnische staat dat we besloten hebben om dit helemaal af te breken. De nieuwe gevel van deze parkeergarage bouwen we in de stijl van de oorspronkelijke gevel uit 1922 terug, zodat het goed aansluit bij de rest van het gebouw.” De parkeergarage wordt halfopen gemaakt, zodat de auto’s eigenlijk in de

Artist impression van de Fenixloods.

buitenlucht staan. “De gevel van de parkeergarage is zoveel mogelijk open. Voor de gevelopeningen hebben we geperforeerde staalplaatsen geplaatst, zodat je van buiten af niet tegen al dat blik aan hoeft te kijken. Doordat de gevel open is, hoeven we hier in principe geen uitgebreide mechanische ventilatie toe te passen, omdat de garage natuurlijk geventileerd wordt”, besluit Platje. Q

In de Fenixloods komt straks een gemixt programma van culturele, culinaire en commerciële activiteiten.“

Installatie XL December 2017

(

! $ " " ' ! !" ! ! ! % " % " ! #! ! " # % " ! !" ! " # $ ! " $ " ! $ ! # ! ! " " " !" !&!" !! " $ # " !" "# " ! "% % " $ " #% " $ ! % ** # "

MARKT Renovatie – Flat – Energieneutraal

Portiekﬂat naar nul-op-de-meter

Het was een behoorlijke uitdaging om de Intervam-ﬂat in Utrecht NOM te krijgen.

Tot voor kort werd het energieneutraal renoveren van ﬂats bijna onmogelijk geacht. De pilot Flat met Toekomst in Utrecht bewijst dat het wel kan. Het consortium Nieuw Utrechts Peil leverde in december 2016 een tot nul-op-de-meter gerenoveerde Intervam-portiekﬂat in Overvecht op van woningcorporatie Mitros. De eerste resultaten zijn volgens John Bouwman van Nieman Raadgevende adviseurs zeer bemoedigend, maar de renovatie viel wel duurder uit dan begroot. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2017

OK NU O

LOOS D A A DR

De nieuwe vrijheid.

MARKT

“Dit is één van de eerste flats in Nederland van deze hoogte die nul-op-de-meter (NOM) is gemaakt. Het is niet makkelijk om dit soort flats energiezuinig te renoveren, omdat je een beperkt dakoppervlak hebt om het energieverbruik te compenseren met behulp van zonnepanelen”, aldus John Bouwman van Nieman Raadgevende Adviseurs. Nieman maakt deel uit van het consortium Nieuw Utrechts Peil dat de aanbesteding van woningcorporatie Mitros voor de renovatiepilot Flat met Toekomst won. Eind 2016 werden de eerste acht woningen van de in totaal 48 woningen tellende flat door het consortium opgeleverd. Woningcorporatie Mitros koos ervoor om pas na een jaar monitoring te beslissen of de overige veertig woningen in de flat ook op deze manier gerenoveerd worden. Het was volgens Bouwman een behoorlijke uitdaging om de Intervam-flat van vijf verdiepingen aan de Camera Obscuradreef in Utrecht NOM te krijgen. “Er zit veel glas in de gevels van deze flats. In het eerste concept dat we indienden, wilden we de gevelopeningen beperken, zodat de flat makkelijker te isoleren zou zijn. Maar dat vond de Welstandcommissie van de gemeente Utrecht geen goed idee. Die wilde het liefst dat de flat naar de oude vormgeving zou worden teruggebracht. Uiteindelijk is het de architect gelukt om het zo te ontwerpen dat het aan de wensen van Welstand voldoet en we het toch nul-op-de-meter kunnen maken.”

Woningcorporatie Mitros was op zoek naar een robuust renovatieconcept.

Industrialisering woningbouw De reden waarom Welstand zo haar best doet om de ﬂats in oorspronkelijke staat te krijgen, is dat de Intervam-ﬂats een belangrijk onderdeel zijn van de Nederlandse architectuurgeschiedenis. Ze werden vanaf eind jaren vijftig tot de jaren zeventig gebouwd en maakten onderdeel uit van de industrialisering

“NOM is het full option pakket, maar je kunt ook een gedeelte afnemen”

van de woningbouw na de Tweede Wereldoorlog. In Utrecht zijn ongeveer 6.500 van de 14.000 Nederlandse Intervam-flats gebouwd, met name in Overvecht en Kanaleneiland. Daarom was woningcorporatie Mitros in 2014 op zoek naar een robuust renovatieconcept voor deze woningen. Want als het werkt, is het mogelijk om het concept naar de andere Intervam-flats in Utrecht en Nederland uit te rollen. Daarom schreef Mitros een prijsvraag uit om een projectoverstijgend renovatieconcept te ontwikkelen en realiseren voor Intervam-flatwoningen volgens het uitgangspunt van nul-op-de-meter inclusief keuken, badkamer en toilet. De aanbesteding werd gewonnen door het consortium Nieuw Utrechts Peil van de

XL Installatiefeiten Bouwconsortium: Nieuw Utrechts Peil Ontwerp: op ten noort blijdenstein architecten, Utrecht Hoofd aannemer: Vios Bouwgroep, Utrecht Installatie-advies: Nieman Raadgevende Ingenieurs, Utrecht

W installaties: Cevesin Intallatietechniek, Dieren Opdrachtgever: Woningcorporatie Mitros, Utrecht

Installatie XL December 2017

Partner in de

slimme openbare ruimte

Je staat er eigenlijk nooit bij stil. Maar Ziut doet dat wel. Wij werken dagelijks aan de veiligheid in de openbare ruimte, aantrekkelijkheid van steden en dorpen en goede doorstroming van het verkeer. WIJSTER

Ziut is gespecialiseerd in openbare verlichting, verkeersregelinstallaties, ‘Talking Traffic’ (coöperatieve verkeerssystemen), camerabewaking en smart city-technologie. Dit is een combinatie die opdrachtgevers veel extra werk bespaart. Daarnaast zorgt Ziut, als onafhankelijk systeemintegrator, ook technisch voor goede afstemming tussen diverse systemen in de openbare ruimte.

Grote leveranciersonafhankelijke inkoopkracht Maarten de Graaf, accountmanager Ziut: ‘Wij zijn in heel Nederland actief en regionaal vertegenwoordigd. Ons marktleiderschap en onze leveranciersonafhankelijkheid geven inkoopkracht waarvan

opdrachtgevers profiteren. Jarenlang werken in opdracht van bouwondernemingen maakt dat Ziut goed op de hoogte is van de gang van zaken van grote en kleine projecten.’

AMSTERDAM APELDOORN

Toegang tot het ondergronds netwerk Maarten: ‘Groot voordeel is dat Ziut in grote delen van Nederland toegang tot het ondergrondse netwerk heeft waardoor wij snel kunnen schakelen. Hierdoor kunnen wij projecten aanzienlijk sneller uitvoeren dan bedrijven die deze toegang moeten aanvragen of uitbesteden. Vaak zijn wij zelfs dagelijks aanwezig in het gebied omdat we daar voor de betreffende gemeente aan het werk zijn. In combinatie met ons grote aantal hoogwerkers en ander materieel kunnen wij vaak kostenefficiënt aanbieden.’

BLEISWIJK

ARNHEM

WEERT

>100

inleenkrachten

>500

medewerkers

Kennis Ziut onderscheidt zich doordat we veel kennis hebben van openbare verlichting en verkeersregelinstallaties. Ook op het gebied van Design & Construct-opdrachten, die in toenemende mate voorkomen, kunnen wij opdrachtgevers ondersteunen en ontzorgen. Dit wordt in de toekomst steeds belangrijker.

Totaalpakket Ziut biedt een totaalpakket, van ontwerp, werkvoorbereiding en begeleiding, uitvoering tot beheer en onderhoud. Ziut werkt met zowel traditionele als innovatieve contracten zoals RAW-contracten, Design & Construct en geïntegreerde contracten.

Wilt u meer informatie? Stuur een e-mail aan: info@ziut.nl.

PROJECT Traverse Dieren Ziut is onderdeel van de combinatie Traverse Dieren. Contractvorm: UAV-GC, Design & Construct. Werkzaamheden: compleet ontwerp, levering en realisatie van 4 verkeersregelinstallaties, openbare (tunnel)verlichting en dynamisch verkeersmanagement, inclusief systems engineering.

1,3miljoen lichtmasten in beheer

hoogwerkers

vrachtwagens

€

€100 miljoen omzet per jaar (circa)

1.200

VRl’s in beheer

200

servicevoertuigen

MARKT

De kracht van het concept zit in de modulaire opbouw. De opdrachtgever kan ook een gedeelte van het concept afnemen en kan dan stapsgewijs renoveren.

Utrechtse bedrijven VIOS Bouwgroep, op ten noort blijdenstein architecten en adviseurs en Nieman Raadgevende Ingenieurs. Ze ontwikkelden het ﬂexibele Keep it Simple renovatieconcept speciaal voor deze Intervam-ﬂats. Bij wijze van proef probeerden ze dit concept uit op acht woningen in één portiek. Bouwman: “De kracht van dit concept zit onder meer in de modulaire opbouw. Dat betekent dat je als opdrachtgever ook een gedeelte van het concept kunt afnemen, zodat je ook stapsgewijs kunt renoveren. NOM is het full option pakket, maar je kunt ook een gedeelte afnemen. Dan ben je goedkoper uit, maar toch klaar voor de toekomst.”

Budget De prijs is nog wel een dingetje, legt Bouwman uit. “In de prijsvraag stond een prijs van 65.000 euro voor een NOM-renovatie inclusief een nieuwe keuken, badkamer en toilet. Dat bedrag is voor wat we nu gedaan hebben zeker niet toereikend. Dat zit eerder rond de 90.000 euro per woning.” Als een van de redenen voor het overschrijden van het budget noemt hij het aantrekken van de economie. “Toen het project uitgeschreven werd, zaten we op het hoogtepunt van de crisis en zat iedereen te springen om werk. Dat is inmiddels wel anders. Maar de prijs van 65.000 euro per woning is ook gewoon niet realistisch. Zeker niet als je ook toilet, badkamer en keuken moet vernieuwen.” Dat betekent volgens hem niet dat het niet goedkoper kan dan de eerder genoemde 90.000 euro per woning. “We zouden bijvoorbeeld kunnen kijken of we de bouwkundige schil kunnen optimaliseren. Daar zit nu veel geld in, maar misschien kan het ook wel wat minder. Daarnaast moet industrialisering op termijn meer opleveren. Als we bijvoorbeeld de installaties voor een groot deel kunnen prefabriceren en in één unit kunnen plaatsen, kunnen we daar geld mee besparen.”

Oplevering De ﬂats werden niet in bewoonde staat gerenoveerd hoewel dat volgens Bouwman wel mogelijk is. “Doordat we de lagetemperatuurverwarming hebben aangesloten op radiatoren, valt het werk dat we in de woning moeten verrichten mee. Maar het is toch een behoorlijke ingreep en het geeft toch wel veel overlast. Vandaar dat een renovatie in onbewoonde staat de voorkeur heeft.” Na de renovatie van de Flat met Toekomst betalen de bewoners in principe geen energierekening meer. “In plaats daarvan betalen ze een energieprestatievergoeding aan woningcorporatie Mitros voor huishoudelijk verbruik, warm tapwater en verwarming. Als ze meer verbruiken dan redelijk is, moeten ze natuurlijk wel bijbetalen via het energiebedrijf.” Om zeker te zijn dat alles goed werkt, wordt de Flat met Toekomst in het eerste jaar volledig gemonitord. En omdat het een pilot betreft, heeft Nieuwe Utrechts Peil de ruimte genomen om te experimenteren. “We hebben voor deze woningen bijvoorbeeld twee types

warmtepompen getest. Een luchtwaterwarmtepomp met een unit op het dak en een bodemwarmtepomp met een lus in de grond. Ze werken allebei prima, maar de bodemwarmtepomp is wel een stuk duurder.” Hoewel de resultaten hoopvol zijn, kan Bouwman nog geen definitieve uitspraken over de werking van het renovatieconcept doen. “Daarvoor zijn we nog te kort aan het meten. Maar de zonnepanelen leveren meer op dan we geprognosticeerd hadden en ook de warmtepompen doen hun werk naar behoren. Vooraf hadden we onze twijfels of het boilervat van 180 liter voor warm tapwater voldoende zou zijn, maar ook dat lijkt mee te vallen.” Het ziet er dus naar uit dat het renovatieconcept ook op andere Intervam-flats toegepast kan worden en dat gebeurt ook al elders in Utrecht, vertelt Bouwman. “We passen het concept al op andere Intervam-flats toe, maar dan niet in deze full option NOM-versie. In die renovaties gebruiken we natuurlijk de kennis die we hebben opgedaan in de Flat met Toekomst-renovatie”, besluit Bouwman. Q

ENERGIECONCEPT FLAT MET TOEKOMST 1. Hoogwaardige isolatie van vloeren, gevels en dak (gesloten gebouwdelen Rc = 3,5 tot 8,0 m2K/W en open geveldelen U = 1,0 W/m2K). 2. Maatregelen ter voorkoming van koudebruggen. 3. Grote mate van luchtdichtheid (qv10;kar = 0,15 dm3/(s.m2). 4. Installatie van PV panelen op de gevels en daken met een totale jaarlijkse opbrengst van 168.892 kWh waarvan 73.237 kWh beschikbaar is t.b.v. verwarmen, warm tapwater en ventilatie met bijbehorende hulpenergie (voor 48 woningen). 5. Warmtepomp voor opwekking ruimteverwarming en warm tapwater in combinatie met een boiler van 180 liter. 6. Lage temperatuurverwarming met radiatoren. 7. Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning, CO2-regeling per ruimte en een bypass voor de zomersituatie.

Installatie XL December 2017

SMART HOMES All Electric - Woningbouw - Toekomstbestendig

Alles is connected in duurzame IRIS-woningen

Wat als alle smart home-snufjes in één systeem worden geïntegreerd en als totaalpakket worden aangeboden? Aan versnipperde oplossingen heb je immers niets. Vanuit die gedachte is Dura Vermeer aan de slag gegaan met IRIS home. De ambities zijn groot, van dimbaar glas tot sensoren in de toiletpot. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2017

SMART HOMES

Aan de rand van Rijswijk doemt een compleet nieuwe wijk op: Rijswijk Buiten. De hagelnieuwe; all electric woningen zijn state-of-the-art op het gebied van woningbouw, dus hier kijkt men niet op van een zonnedak of een buitenunit meer of minder. Wat minder zichtbaar is, is het gebruik van veel smart hometechnologie in deze woningen. Dura Vermeer bouwt in Rijswijk Buiten een aantal toekomstbestendige slimme pilotwoningen. Deze ‘woningen van de toekomst’ worden in de loop van volgend jaar bewoond door Rijswijkers, zo vertelt projectmanager Tristan Chater. “In deze woningen worden connected producten van diverse leveranciers met IRIS verbonden. Daarmee zijn alle slimme gadgets vanuit één handige app te bedienen en kunnen sensoren gecombineerd worden om nieuwe functionaliteit aan de woning mee te geven. We hebben geconstateerd dat er veel aanbieders zijn van dergelijke toepassingen, maar elke propositie heeft een eigen infrastructuur en een eigen app. In de praktijk betekent dit: hoe meer functionaliteit, des de groter de verzameling apps op je smartphone. Niet echt handig dus.”

Veiligheid, gezondheid, duurzaamheid en comfort Voorafgaand aan de pilot heeft Dura Vermeer huidige en nieuwe partners uitgedaagd om de innovaties van 2020 met het bedrijf te delen, met als doel om die samen in de markt te kunnen zetten als één totaalproduct. De toepassingen zijn gericht op vier speerpunten: veiligheid, gezondheid, duurzaamheid en comfort. “Uit ons marktonderzoek is gebleken dat bewoners over het algemeen eerst voor veiligheid en comfort kiezen en daarna pas voor duurzaamheid en gezondheid. We realiseren ons dat als mensen kunnen kiezen tussen een uitbouw of een sensorpakket voor betere binnenluchtkwaliteit, dan kiezen ze toch vaak voor de eerste optie. Het mooie van IRIS is dat bewoners niet direct voor alle functionaliteiten hoeven te kiezen, maar deze op een later moment gemakkelijk kunnen toevoegen.”

Sensoren in de woning De gateway is het kloppende hart van de woning. Die is draadloos of – indien nodig – bedraad verbonden met allerlei sensoren in de woning. “De gateway is verbonden met de wiﬁ-router en met toestemming van de bewoner wordt de woningdata in de persoonlijke cloud omgeving van hem opgeslagen. Dit is momenteel nog de enige manier om het voor bewoners mogelijk te maken hun woning op afstand aan te sturen via hun smartphone. Overigens werken de toepassingen ook zonder cloud, in dat geval is de woning lokaal aan te sturen via het eigen netwerk.” Hoe ziet een IRIS-woning er in de praktijk uit? De nu gebouwde woningen in Rijswijk hebben niet de uitstraling van een high-tech woning uit een Back to the future-ﬁlm. “Juist niet, want dat willen de meeste bewoners helemaal niet. Bewoners willen wel de functionaliteiten die bij hen appelleren aan meer gevoel

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Dura Vermeer Installatie-advies: Giesbers & van der Graaf Belangrijkste componenten Warmtepomp: Itho Daalderop WTW-unit: Itho Daalderop IRIS-installatie: Dura Vermeer Sensortechniek: Diverse fabrikanten/leveranciers

Installatie XL December 2017

De innovatiemotor voor duurzame energie innovaties voor Smart Buildings Wij bieden ondersteuning en investeren in innovaties voor de eindgebruiker. Met ons netwerk van partners bouwen we verbindingen in heel Europa en brengen we innovators en klanten bij elkaar op www.Innoenergy.com

Over InnoEnergy

InnoEnergy Benelux

InnoEnergy is de innovatiemotor voor duurzame energie in geheel Europa en wordt daarin ondersteund door het Europees Instituut voor Innovatie en Technologie (EIT). Wij bieden ondersteuning en investeren in innovatie in elk deel van het traject, van klaslokaal tot eindgebruiker. Met ons netwerk van partners bouwen we verbindingen in heel Europa en brengen we uitvinders en industrie, afgestudeerden en werkgevers, onderzoekers en ondernemers, en bedrijven en markten bij elkaar.

Kennispoort 6th floor John F. Kennedylaan 2 5612 AB Eindhoven The Netherlands T: +31 (0)40 247 31 82 www.Innoenergy.com

SMART HOMES

van comfort en veiligheid. Het voordeel van nieuwbouw is natuurlijk dat sensoren netjes weggewerkt kunnen worden in de wanden en vloeren.”

aard ook op afstand met je smartphone, als je per ongeluk vergeten bent het raam te sluiten.

Kwaliteit van binnenlucht Digitaal slot Zoals het leidingwerk en de sensortechniek van de deur en intercom. De deurbel heeft een camera waarmee op afstand te zien is wie voor de deur staat. Maar ook om de deur op afstand te openen. “Diezelfde deur slaat standaard inbraakveilig dicht - dus op het nachtslot - en is naast de elektrische besturing ook gewoon met de sleutel te openen.” Er wordt ook gekeken naar de mogelijkheden voor het langer thuis wonen. Zo worden multisensoren toege-

In de pilotwoningen komt ook zonopwekkend glas

De sensoren meten naast aanwezigheid tevens de binnenluchtkwaliteit. “Dat zie je nu al veel terug in CO2-gestuurde systemen. Maar dit gaat verder, want we sturen ook op luchtvochtigheid en ﬁjnstof. Ook de watermeter is met het systeem verbonden daardoor is het waterverbruik te meten en krijgen bewoners meer inzicht krijgen in hun verbruik. Daarnaast is de watermeter in staat om lekkages te detecteren en krijg je een berichtje als er iets aan de hand is. ” De nu in de Rijswijkse woningen ingebouwde smarttoepassingen komen in iedere woning die Dura Vermeer bouwt en verbouwt. “Het basispakket is inplugbaar in iedere woning, dus ook geschikt voor renovatie van de bestaande bouw.”

Sensoren in de toiletpot

past om inzichten te verwerven in het leefpatroon van ouderen. Wanneer het leefpatroon sterk afwijkt wordt de betreffende zorgverlener of een familielid direct op de hoogte gesteld. Dergelijke systemen worden in de zorg al toegepast, maar in deze IRIS-woningen wordt getest of het ook voor particulieren geschikt is. Ook de verlichting is gekoppeld aan het systeem. “De lampen zijn te dimmen en de lichtknoppen zijn draadloos, dus overal te plaatsen en te herplaatsen. Deze lichtknoppen kunnen ook meerdere functies toegewezen krijgen, zoals het afsluiten van je ramen en deuren of het inschakelen van het alarm.”

In fase 2 en 3 wil Dura Vermeer verdergaande innovaties toevoegen. Deze zijn nu nog te duur, maar als fase 1 aanslaat worden deze producten wel rendabel. Chater: “Denk hierbij aan dimbaar glas als zonnewering. Er zijn nu al ramen op de markt die je ‘aan’ en ‘uit’ kunt zetten, doordat een folie of een gel het raam

zwart of wit maakt. Deze ramen gebruiken we overigens al in de IRIS-woning, maar we denken ook aan verdergaand, dimbaar systeem. Dat is bijvoorbeeld interessant in badkamers.” Een andere innovatie, waaraan Chater denkt voor fase 2, is een gezondheidsmetend toilet. “Sensoren in de toiletpot meten de gezondheid van een bewoner, zo is de bedoeling. Ze zijn overigens al wel beschikbaar, maar we hebben nog wel vraagtekens over de kwaliteit van de metingen. En die moet natuurlijk wel goed zijn, want het gaat wel over gezondheid.”

Protocollen en systemen Smart homes zijn niet de toekomst, maar worden nú gerealiseerd, stelt Chater vast. “Helaas wordt de bouwsector tegengehouden door een tekort aan kennis én een overvloed aan ICT-systemen. In onze vrij traditionele sector betekent dit: ‘op de rem trappen en we wachten wel even af totdat iemand anders het doet.’ Gezien het aantal protocollen en systemen kan dat zomaar een jaar of tien duren. Daar willen we niet op wachten. Daarom delen we onze kennis met onze collega bouwers en ontwikkelaars, zodat we gezamenlijk de volgende stap kunnen zetten en er allemaal beter van worden. Het is niet een kwestie of ‘de koek groot genoeg is’. De koek kan simpelweg niet groeien als we niet samenwerken”, besluit Chater. Q

Energie-opslag De hypermoderne keuken is niet alleen mooi, maar ook nog eens voorzien van keukenapparatuur, die volledig connected is. “Neem de koelkast: daarin zitten camera’s die jou kunnen helpen bij boodschappen doen. In de supermarkt kun je op je smartphone checken wat je er wel en niet in hebt. De vaatwasser kan draaien op het moment dat er veel zonne-energie beschikbaar is. En het is extra interessant door de combinatie met een 4 kW accu, die in de technische ruimte van de woningen wordt geplaatst. Deze accu slaat de nietgebruikte zonne-energie op, in plaats van dat deze zonnestroom direct wordt teruggeleverd aan het net.”

Warmtepomp en balansventilatie De IRIS-woningen worden verwarmd door middel van een warmtepomp. De ventilatie is geregeld middels balansventilatie, in combinatie met een wtw-unit. Een ﬂink deel van de benodigde stroom komt van de 25 zonnepanelen op het dak. In de pilotwoningen komt ook zonopwekkend glas. “Daarnaast zijn de dakramen elektrisch te bedienen en voorzien van een eigen zonnepaneel, die voldoende energie opwekt om de zonwering te openen en sluiten. En dat kan uiter-

Installatie XL December 2017

Warmtepompen onmisbaar in energietransitie

De energietransitie begint op stoom te raken en steeds meer marktpartijen zien dat warmtepompen snel terrein winnen in de woningbouw. Maar wat betekent dat voor installateurs; is het beter om af te wachten of toch vol gas te geven om bij te blijven? We vroegen het Sander Zuidgeest van de Nederlandse grondlegger van warmtepompen: Itho Daalderop.

We vroegen Zuidgeest waarom installateurs nog huiverig

Warmtepompen zijn bewezen techniek

lopen dat we producten op de markt brachten die niet

zijn om de overstap naar warmtepompen te maken.

Het is toch ook wel logisch dat de installateur

aan onze kwaliteitsstandaard voldeden. Monitoren

“Itho Daalderop ziet veel installateurs worstelen

afwachtend is bij dit soort nieuwe technieken?

van warmtepompen doen we al sinds 2006 en het

met de vraag of ze gewoon moeten doorgaan met

“Het mooie van onze warmtepompen is dat het

bevestigde ons dat de warmtepompen deden wat

cv-ketels of dat ze versneld op warmtepompen

inmiddels

zijn.

ze moesten doen en zelfs onze verwachtingen

moeten overstappen. Volgens recent onderzoek van

Al 15 jaar geleden in 2002 hebben we met onze

overtroffen. Inmiddels monitoren we real time

Uneto-VNI blijkt dat het grootste deel, 70 procent,

eerste generatie grondgebonden warmtepompen

8.000 woningen met onze grondgebonden WPU

van de installatiebedrijven op het gebied van de

gebouwd,

warmtepomp. Het totaal aantal geplaatste WPU’s

warmtepomp nog in de oriënterende fase zit, of

bijvoorbeeld Zetten in de Betuwe. De eerste tien

betreft inmiddels een veelvoud daarvan. Die techniek

de beslissingen omtrent de warmtepomp nog voor

jaar hebben we veel tijd en aandacht besteed aan

is het pilotstadium al lang voorbij!”

zich uitschuiven. Aan de ene kant begrijpelijk; je

het doorontwikkelen, engineeren van projecten en

hele bedrijf heeft jarenlang goed gedraaid rondom

ook de goede oplevering en nazorg. Dat is de reden

“Onze WPU warmtepomp staat dus al meer dan 15

cv-ketels en met name de onderhoudscontracten.

dat we toen gekozen hebben voor zeer selectieve

jaar aan de basis van energieneutrale en nul-op-de-

Je personeel kan ermee lezen en schrijven. Als

distributie met een paar installatiebedrijven. Eerlijk

meter woningen, zowel in eengezinswoningen maar

je diezelfde bedrijfsvoering en verdienmodel voor

is eerlijk, in dat stadium wilde we geen enkel risico

– en dat verwachten veel mensen niet – ook veel in

de warmtepomp gebruikt, kom je niet uit. Maar aan de andere kant: nieuwe ketels worden met zeer kleine marges geplaatst, dus dat is wel een onzekere factor geworden. Daarnaast kun je je nauwelijks meer onderscheiden als installateur, ketels zijn op elke hoek van de straat te verkrijgen. Warmtepompen zijn ‘here to stay’ en we zien de markt ervan zo groeien, dat je daar als ondernemer niet omheen kunt. Om de onzekerheden rondom kennis en kunde weg te nemen willen wij als fabrikant onze klanten zo snel zich thuis laten voelen in warmtepompland en daar hebben we bijvoorbeeld het Duurzaam Partner Programma voor opgericht.”

eerste

allemaal

bewezen

energieneutrale

technieken

wijken

appartementen. Gezien de ervaring die we hebben en vooral de monitoring draaien we onze hand er niet voor om verregaande garanties te geven, als de klant erom vraagt zelfs tot 25 jaar. Maar eerlijk is eerlijk, de WPU is vooral geschikt voor nieuwbouwwoningen en grote renovatie/transformatieprojecten. Naast de WPU hebben we ook andere soorten warmtepompen, genoeg keuze dus om elke woning nul-op-demeter (energieneutraal of zeer energiezuinig) te maken. De Booster warmtepomp is bijvoorbeeld heel geschikt voor verwarming en/of tapwater voor woningen en vooral appartementen die aangesloten zijn op een laagtemperatuur netwerk of bijvoorbeeld stadsverwarming.

Past

een

keukenkastje,

en het voorraadvat komt bijvoorbeeld in een voorraadkast.” Consument wil duurzame woning Hoe zien jullie de energietransitie voor je? “We vinden absoluut dat je in nieuwbouw moet kiezen voor het hoogst haalbare, en dat is nulop-de-meter zonder gas. Dus niet bouwen zoals het moet maar zoals het kan. Wat ons betreft had EPC 0,4 overgeslagen kunnen worden. Op de lange duur zijn consumenten gebaat bij een woning die nul-op-de-meter is, dat verkoopt over 10 jaar beter dan een EPC 0,4 woning. En als je kijkt wat de meerinvestering is plus het feit dat consumenten extra hypotheekruimte kunnen krijgen dan kiezen de meesten absoluut voor nul-op-de-meter. De renovatie en vervanging is uiteraard een grotere uitdaging om die gasloos te krijgen. Maar dat het kan hebben we inmiddels al bewezen. Een consument wil vaak wel maar loopt tegen installateurs aan die alleen een cvketel adviseren. Daar kom je binnenkort echt niet

“Niet bouwen zoals het moet maar zoals het kan”

meer mee weg. Consumenten informeren zich steeds beter via het internet, dat merken we in de informatie-aanvragen die we krijgen. Geef ze

Ander verdienmodel voor de installateur

als installateur een volledig advies over hoe ze

Hoe zou een installateur deze nieuwe techniek zo snel

hun huis kunnen verduurzamen. Werk meerdere

en succesvol mogelijk onder de knie kunnen krijgen?

opties uit, maar biedt op zijn minst een hybride

“We zien dat bij warmtepompen het verdienmodel

warmtepomp aan (bijvoorbeeld onze lucht/water

anders ligt. Zoals ik net al zei: geef een consument

Comfortabele, gezonde én energiezuinige woningen

warmtepomp HP Cube), maar ook een meeroptie

meerdere opties, daar gaat natuurlijk tijd in zitten.

Hoe ziet jullie toekomst en product road map eruit?

om volledig elektrisch te gaan. Dat kan in

Veel consumenten vinden het niet raar om voor een

“Ik ga hier natuurlijk niet alles verklappen maar

bestaande bouw bijvoorbeeld met onze lucht/water

goed advies te betalen. Hoe je dat het beste aan kunt

je kunt ervan op aan dat wij voor de volle 100%

warmtepomp HP-S, die kan zowel all electric als

pakken leer je in ons Duurzaam Partner Programma.

voor warmtepompen gaan. Gas alleen nog waar

hybride worden toegepast. Consumenten zien hun

Ook in welke situatie je de beste warmtepomp kiest en

het niet anders kan, bijvoorbeeld in sommige

spaargeld verdampen en willen best investeren,

op welke andere zaken je goed moet letten, denk aan

renovatiesituaties. Ook bekijken we de woning

je hoeft het blad van Vereniging Eigen Huis maar

isolatie, ventilatie et cetera. Warmtepompaanbieders

graag als een geheel; warmtepompen zijn daar

open te slaan om te zien wat leeft. Consumenten

schieten als paddenstoelen uit de grond, iedereen

belangrijk in voor verwarmen, koelen en warm

willen een energiezuinig maar ook comfortabel

probeert snel een graantje mee te pikken en zich als

tapwater. Maar in goed geïsoleerde woningen kun je

en gezond huis. Ze kijken naar de lange termijn:

duurzaamheidsgoeroe neer te zetten. Vertrouw op

niet zonder mechanische ventilatie of WTW. Slimme

een energiezuinig huis levert gemiddeld 6.000

fabrikanten die al langer dan vandaag bezig zijn met

energiebespaarders als douche WTW, een goede

euro meer op en staat gemiddeld twee maanden

warmtepompen, die hebben gegronde kennis in huis

regeling voor de consument en monitoring van de

minder lang te koop. Ook warmtepompen moeten

om je als installateur verder te helpen. Ik krijg er zelf

installateur, maken de zaak compleet. Dat zijn ook

onderhouden worden, dus daar zit een goed

een geweldig goed gevoel bij als ik een bedrijf help

zaken waar we in onze productontwikkeling vol gas

verdienmodel in, niet anders of misschien wel

om succesvol te worden met warmtepompen. Want

op geven. Climate for life is niet zomaar een slogan,

beter dan bij cv-ketels wat ook hier kan monitoring

we verkopen nou eenmaal liever warmtepompen dan

niet alleen productontwikkeling en techniek; het

helpen om je onderhoud en service beter te

cv-ketels, onze slogan is niet voor niets: Climate for

draait allemaal om die consument, hoe zorgen we

plannen. Daarom zijn binnenkort vrijwel al onze

life. Maar je moet je als installateur zo snel mogelijk

dat die een comfortabele, gezonde en energiezuinige

warmtepompen online te monitoren.”

thuis gaan voelen in warmtepompland.”

woning krijgt. Dáár doen we het voor!”

TECHNIEK Energieneutraal â&#x20AC;&#x201C; Verwarming - Ventilatie

Het buitenverblijf van Kipster.

Installatie XL December 2017

TECHNIEK

Zomaar een ochtend in het Noord-Limburgse dorp Castenray: in de stal van Kipster gaat het witte Ledlicht aan, de kippen ontwaken en leggen een ei. Na enige tijd gaan de deuren van het nachtverblijf open en kunnen de kippen naar hartenlust scharrelen in het binnenverblijf met glazen dak. Weer wat later gaan ook de buitenluiken open en kunnen de kippen hun gescharrel in de open lucht voortzetten. De stal lijkt in niets op een traditionele kippenstal. De ruimtes zijn enorm. De inrichting lijkt op het natuurlijke leefgebied van kippen, met boomstronken en struiken. “Kippen zijn bosdieren”, zo verklaart installateur Peter Claessens van Electro Gommans in Oirlo al het groen in de stal.

Stoffilters De ventilatie- en luchtfiltering koppelt de warmtevoorziening aan de mestverwerking. Lucht stroomt van buiten de stal in. In de stal hangen elektrostatische stoffilters, zo laag mogelijk bij de grond, want daar is het meeste stof. De filters vangen (fijn)stof (Pm 10-Pm 2,5 en kleiner) en micro-organismen uit de lucht. De lucht die vanuit het dagverblijf naar de centrale luchtzuivering stroomt, is dus al deels ontdaan

van stof. Voordat de lucht definitief gefilterd wordt, stroomt deze eerst door de mestdroger. Na de filtering stroomt de lucht door de warmtepomp en verlaat het gebouw. “De lucht die we uitstoten is schoner dan de lucht die we naar binnen halen”, zegt Dirk Brouns van INNO+, het bedrijf dat de luchtfiltering voor zijn rekening nam. “We testten het filterconcept eerst in andere stallen, het blijkt 99% van het (fijn)stof uit de lucht te halen.”

Vallen en opstaan Vijf jaar geleden klopten de initiatiefnemers van Kipster aan bij Electro Gommans en collega installateur Versleijen, ook uit Oirlo. “Ze wilden brainstormen over een energieneutrale kippenstal”, zegt Richard van Els, van Versleijen. De realisatie van die wens vergde heel wat vergaderen, vallen en weer opstaan. Een doorsnee kippenstal heeft behoefte aan verwarming, ventilatie met luchtﬁltering en mestverwerking. Doorgaans zijn dit afzonderlijke installaties. Bij Kipster echter, wisten de installateurs de systemen te integreren, waarbij optimaal gebruik wordt gemaakt van de aanwezige warmte en lucht.

Kippenwarmte Energie haalt de boerderij op twee manieren uit de zon. Op het dak liggen 1.090 zonnepanelen van elk 270 Wp. Claessens: “Dat is het dubbele van de behoefte aan elektrische energie.” De panelen bedekken het grootste deel van het op het zuiden gerichte dak. De rest van het dak is transparant en laat zonlicht door. De zon is daarmee ook de belangrijkste primaire leverancier van warmte, naast de lichaamswarmte van de kippen.”

Dagverblijf met stoffilters.

“De lucht die we uitstoten is schoner dan de lucht die we binnen halen” Een lucht/water warmtepomp recyclet die warmte uit de ventilatielucht en slaat deze op in een buffervat. “Met het water in het vat verwarmen we de lucht die het nachtverblijf instroomt voor tot 17-18 oC”, zegt Claessens. “Voor het geval dat we te weinig warmte terugwinnen, bevat het buffervat drie elektrische verwarmingselementen die hun energie van de PVpanelen krijgen.” Om zoveel mogelijk warmte in het gebouw te houden, blijven de kippen binnen zodra de buitentemperatuur 1 oC of lager is. Dan kunnen ze nog steeds scharrelen, maar alleen in het binnenverblijf.

Filters boven mestdroger.

XL Installatiefeiten Bouw: Aannemersbedrijf Teunissen - Ysselsteyn E-Installateur: Electro Gommans - Oirlo W- en stal Installateur: Versleijen - Oirlo Stalinstallaties: Big Dutchman - Holland (VS) Luchtﬁltering: INNO+ - Panningen

Installatie XL December 2017

TECHNIEK

Mestverwerking De derde belangrijke peiler van de installaties is de mestverwerking. Onder de nachtverblijven door loopt een transportband waarop de mest valt. Van Elst: ”Er stroomt verwarmde lucht over de transportband waardoor het droogproces meteen begint.” De transportband loopt vervolgens door een droger waarin de warme ventilatielucht uit de stal de mest verder droogt. Kipster verkoopt vervolgens de gedroogde mest. Brouns: “De combinatie van luchtconditionering en directe mestdroging voorkomt dat er ammoniak vanuit de mest in de lucht komt. Omdat er altijd spoortjes ammoniak in de lucht kunnen komen, gebruiken we een ammoniak bestendige warmtewisselaar in de warmtepomp.”

Luchtreiniging Het idee voor de integratie van de installaties kwam niet zomaar aanwaaien. Van Els: “Soms liepen we tegen problemen aan waardoor we opnieuw moesten beginnen. Het helpt dan om het idee eerst een maand te laten rusten.” Brouns noemt een voorbeeld: “Van begin af aan wilden we een natte luchtwasser gebruiken. Door nieuwe kennis en technieken bedachten we vijf voor twaalf dat droge luchtreiniging met alleen filters veel slimmer zou zijn voor een energieneutrale stal. De natte luchtwasser reduceert fijnstof met 77% tegenover 99% voor de droge stoffiltering. Daar staat tegenover dat de natte luchtwasser 80% van het in de lucht aanwezige ammoniak afvangt, dat doet het fijnstoffilter niet. Daarom voorkomen we bij Kipster dat ammoniak in de lucht komt.”

geproduceerd ei. Het ei krijgt het hoogste ‘beter leven’ keurmerk van de dierenbescherming, de stal draagt de goedkeuring van Milieudefensie. De belangrijkste ‘verzekering’ vormt echter het contract met supermarkt Lidl. Van Els: “Voor de bouw startte, zocht Kipster eerst naar een afnemer. Lidl garandeert zeker vijf jaar eieren af te nemen. De techniek in de stal is tegen die tijd afbetaald waardoor Kipster door kan blijven produceren.”

Opgedane kennis De installaties van Kipster vergden meer vergaderdan bouwtijd, de bouw duurde maar vijf maanden. Toch vindt van Els dit geen probleem: “Het project is veel interessanter en uitdagender dan de realisatie van een traditionele stal.” Brouns denkt dat het niet bij dit ene project blijft: “Wil je voldoen aan de toenemende maatschappelijke vraag naar milieu- en diervriendelijk geproduceerde eieren, dan moet je

deze productie intensiveren, in stallen zoals Kipster.” De ervaring die de installateurs met de energiezuinige stal opdeden, willen ze gebruiken in nieuwe projecten. Claessens: “Kipster is een conceptstal. Als het concept aanslaat, zullen op meerdere plekken in Nederland en Duitsland dezelfde stallen gebouwd worden.” Bij kippen blijft het overigens niet. Het agrarische gebied in Castenray is aangewezen als een plek voor innovatieve veeteelt. Brouns: “We werken aan een varkensstal waar we de technieken die we voor Kipster ontwikkelden gaan gebruiken.” Mogelijk wordt deze stal komend jaar gebouwd. Als het avond wordt in Castenray, gaan de kippen naar hun nachtverblijf. Inmiddels is het led-licht zachter van kleur, om zoveel mogelijk het natuurlijke kleurverloop van daglicht te benaderen. De kippen kunnen op stok om de volgende ochtend weer een ei te leggen. Q Meer informatie: www.kipster.nl

Warmteterugwinning Het glazen dak van de stal heeft een nadeel voor het kleine kantoorgedeelte in het gebouw. Het wordt er snel te warm. Van Elst: “De eisen voor de ventilatie volumes, samen met de benodigde capaciteit van de airco zouden wind in het kantoor veroorzaken. Om dit

“Het helpt om een idee eerst een maand te laten rusten.” te voorkomen, integreerden we, samen met fabrikant Mitsubishi, airco’s met warmteterugwinning in de ventilatie. De ventilatielucht wordt nu door de airco’s gekoeld of verwarmd waardoor de luchtstromen hooguit 2500 m3 per uur bedraagt.” In het kantoor zit overigens een bezoekerscentrum met een glazen inkijk in de stal. De bezoeker loopt een trapje af waardoor hij op ooghoogte met de kippen komt te staan. Overdag is de stal vrij toegankelijk voor bezoekers. Om besmetting met ziektes te voorkomen, is het bezoekersdeel hermetisch afgesloten van de stal.

Ei te duur? De risico’s voor Kipster als bedrijf zijn groot. De vraag is immers of de consument een paar cent extra wil betalen voor een energieneutraal en diervriendelijk

Buffervat met drie electrische verwarmingselementen voor verwarming van de stal.

Installatie XL December 2017

Boiler vervangen?

Advies van A.O. Smith: Kies altijd voor een condenserende boiler !

Een HR-boiler verdien je zo terug!

%%'/ $/ %$ $( ' $ / % " '/) /! . $ / (& '/ / $. $" !/%&/ /+ ' '* !(!%() $/ $/ (/ / / %+ $ $/ ")/ $/ %$ $( ' $ / % " '/ )/ %% () /' $ # $)/ $/+%" % )/ . /# " * ,*() /, '#, ) '%&"%(( $ / $/ / ' ' " + $ / / $/( &) # '/ /+ $/!' )/,%' ) / / # ) /+%%'. )/ /+ $/ + (/ $/ " $ /+ $ /%$), '& ( /)%)/ $/# )/$ .%' /.% )/ / ") / / * () /, '#, ) '%&"%(( $ / )/+%%'/ "! /"% ) 0/ Jaren 6,0

â&#x20AC;˘ - # " / $ ' (& ' $ $

5,0

Gemiddelde terugverdientijd (jaar) Spreiding terugverdientijd (jaar)

â&#x20AC;˘ $ # " /() "() $ + '" . $ â&#x20AC;˘ / -&"% ) ) !%() $

4,0 3,0

â&#x20AC;˘ $+%* / $() "" ) / $/%$ ' %* â&#x20AC;˘ $/' ()' ) (/, )/'* #) / )' )/ + $) " ) / â&#x20AC;˘ '/ %#&" ) /' $ / $/ % " '(/

2,0 1,0 0,0 0

w w w. a o s m i t h . n l

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000 l/dag

Terugverdientijd in jaraen gebaseerd op installatiekosten en gasprijzen

DIERENTUIN THEMA: RIOLERING / POMPEN Dakpannen - Warmtepompen - Cross OVer

Authentiek pandaverblijf herbergt modernste techniek

Een stukje China in Nederland: dat kenmerkt het nieuwe reuzenpandaverblijf Pandasia in Ouwehands Dierenpark in Rhenen. Zijn twee inmiddels beroemde bewoners, de reuzenpandaâ&#x20AC;&#x2122;s Wu Wen (mooie, krachtige wolk) en Xing Ya (elegante ster), huizen in een traditioneel gebouwd verblijf, dat echter is voorzien van de meest moderne installaties. Door Harmen Weijer

Om de twee reuzenpandaâ&#x20AC;&#x2122;s uit China zo natuurlijk mogelijk te huisvesten is een heuse tempel uit de Verboden Stad in Peking nagebouwd in Ouwehands Dierenpark.

Installatie XL December 2017

DIERENTUIN

Voordat de Chinese arbeiders het originele dak hebben afgemaakt, zijn de luchtbehandelingskasten en warmtepompen met een speciale kraan in het gebouw gehesen.

Het duurde lang - circa zestien jaar lobbyen - maar China heeft twee reuzenpanda’s uitgeleend aan Nederland. Om ze zo natuurlijk mogelijk te huisvesten is een heuse tempel uit de Verboden Stad in Peking nagebouwd in Ouwehands Dierenpark. Dat is niet zomaar gebeurd; daarvoor zijn dertig Chinese arbeiders een paar maanden in Rhenen aan de slag gegaan. Zij hebben vooral gewerkt aan de typisch Chinese elementen van het verblijf, zowel binnen als buiten. Op dat moment was Instaan Installaties al druk doende met het installeren van verschillende onderdelen in de nachtverblijven. Die zijn ondergronds gelegen in een betonnen bak. De afwerking van de gevel en het dak is op traditionele Chinese wijze gemaakt, vertelt directeur Bas Arends van Instaan Installaties. “In het dak zijn ruim 35.000 aardewerk dakpannen verwerkt, allemaal met de hand gemaakt in een zevenhonderd jaar oude fabriek. Dat is in China gebeurd en daarna getransporteerd naar Nederland. Ook het houtsnijwerk is traditioneel uitgevoerd door hen. Omdat onze bouwveiligheidsnormen een stuk scherper zijn dan in China, hebben we hen vooral moeten wijzen op veilig werken. En ondanks de taalbarrière is het zonder al te veel problemen verlopen”, aldus Arends.

Duurzaam verwarmd

In het dak zijn ruim 35.000 aardewerk dakpannen verwerkt, allemaal met de hand gemaakt in een zevenhonderd jaar oude fabriek.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Ouwehands Dierenpark Bouwdirectie: Veerhuis Bouwconsultant Adviseur installaties: Bureau S2H ingenieurs E- en W-installaties: Instaan Installaties Architect: Solo Architectuur ism Croonen Architecten Aannemer: Wessels Rijssen Toegepaste producten Lichtbehandelingskasten (4): Robatherm

Installatie XL December 2017

Warmtepomp: Blue Box – BETA REV HP (Western) Afzuigsysteem:: Capture Jet – Halton Regeltechniek: Regin (RT2000) Luchtinjectieslangen: BLT Luchttechniek Afvalwaterpompen: Arveon

Achter al die authentieke elementen gaat uiteraard hedendaagse, duurzame installatietechniek schuil. Pandasia wordt duurzaam verwarmd door middel van twee luchtgekoelde lucht-water warmtepompen. Arends: “We wilden aanvankelijk ook gebruik maken van warmte-/koude-opslag (WKO) met een bron. Dat bleek echter niet mogelijk. De bronbalans en de totale kosten waren het struikelblok. Nu wordt het hart van de koelen verwarmingsinstallatie gevormd door twee grote lucht/water warmtepompen met elk een capaciteit van 73,9 kW koeling en 45,5 kW warmte. Voordat de Chinese arbeiders het originele dak hebben afgemaakt, zijn deze warmtepompen tezamen met de luchtbehandelingskasten met een speciale kraan in het gebouw gehesen.”Dat technische ‘hart’ is via een weggewerkte trap boven de ‘pandashop’ te bereiken. In deze ruimte staan onder andere de warmtepompen opgesteld. “Die hebben we uitgevoerd met een cross-over. Zodat als het restaurant om meer koeling vraagt de ene warmtepomp hiervoor kan zorgen, terwijl de andere pomp de verblijven van de panda’s kan blijven verwarmen.” Dankzij een extra klep is het ook mogelijk koeling die voor de winkel bedoeld is, tijdelijk te gebruiken voor het restaurant. “Dat kan natuurlijk alleen als de winkel dicht is. We hebben al meegemaakt dat bij speciale gelegenheden - zoals het Pandagala in juni - in het restaurant deze oplossing voor een extra boost aan koeling kan zorgen zonder dat daarvoor extra luchtcapaciteit is geïnstalleerd”, aldus Arends.

Engineering on the job Het bouwontwerp is uitgevoerd door architect Solo Architectuur in samenwerking met Croonen Architecten in BIM. En hoewel Instaan ook hiervan heeft gebruik gemaakt, is veel van de engineering ontwor-

DIERENTUIN

meten geweest, maar de leidingen konden we daardoor ook iets beter wegwerken onder de kap.”

pen tijdens de klus. Dat had vooral te maken met het feit dat met de bouw van de kelders al was begonnen, toen Instaan het installatieontwerp nog moest maken. “Samen met de adviseur S2H ingenieurs en de architect zijn we snel aan de slag gegaan, maar in de praktijk betekent dat ‘engineering on the job’.” En ondanks dat het nieuwbouw is, moest wel rekening gehouden worden met het authentieke karakter van Pandasia. Zoals bij het aan- en afzuigen van de lucht voor de lucht-warmtepompen. “Om aan de buitenkant van dit pand units op te hangen zou niet mooi zijn. Dan kun je ze verder buiten het pand plaatsen, maar dat zou weer veel meer leidingwerk kosten. Toen kwamen we op het idee om de torentjes op het dak te gebruiken. Deze zijn origineel nagemaakt, maar hebben van binnen geen functie en zijn hol. In deze torens zijn geen ramen maar roosters geplaatst, waardoor we lucht kunnen aan- en afzuigen. Daardoor hebben we geen grote toeters op het Chinese dak nodig, want dat zou misstaan in de uitstraling van Pandasia.” Om ervoor te zorgen dat de warmtepompen voldoende energie uit de buitenlucht kunnen halen, is in de technische ruimte een ventilatiesysteem geplaatst, die zorgt voor de aanvoer van 45.000 m³/h verse buitenlucht. Dankzij deze lucht worden de warmtepompen gevoed, die vervolgens koude of warmte afgeven aan de diverse luchtbehandelingskasten in de pandaverblijven, de winkel en het restaurant. Een stukje ‘engineering on the job’ heeft Instaan in nauwe samenwerking met de architect ook in het restaurant uitgevoerd. “Aanvankelijk was op de tweede verdieping van het restaurant, net onder de kap, voor de luchtbehandelingskasten één ﬂinke technische ruimte gereserveerd. Wij zagen kansen om meer plek voor het restaurant te winnen door deze op te delen in twee verschillende ruimten. Het is wel even passen en

Pandasia Pandasia bestaat uit twee binnen- en twee nachtverblijven voor de beide panda’s. Het nachtverblijf van het vrouwtje is ruimer, want voorzien van een kraamkamer. Verder is bij de nachtverblijven - die ondergronds liggen - een kleine dierenkliniek gerealiseerd om de panda’s bij ziekten of een mogelijke zwangerschap te behandelen. Daarnaast is in het 3.400 m2 grote pand een restaurant en een ‘pandashop’ gevestigd.

Energiezuinig afzuigen Ook in de keuken wilde Ouwehands zo duurzaam mogelijk zijn, zeker als het gaat om terugwinning van warmte. “Daarvoor hebben we samen met keukenleverancier Halton een geavanceerd en zeer energiezuinig afzuigsysteem geïnstalleerd. Sensoren in de kap meten de warmte van de twee wokken van elk 100 kW en op basis daarvan toert het systeem op of af. Deze kan maximaal 9.000 m3 lucht per uur afzuigen, en wint zestig tot zeventig procent warmte terug. Daarvoor wordt een stand-alone luchtbehandelingskast boven de keuken gebruikt.” Om te voorkomen dat de olie- en waterdampen die vrijkomen bij het wokken de kanalen aantasten, zijn de kappen uitgerust met apparatuur die gebruikmaakt van speciale ozon-technologie. Daarbij worden UV-C lampen gebruikt, die door een dubbele reactie van fotolyse en ozonolyse vetdeeltjes en vetdampen weten te neutraliseren. Dit zorgt ervoor dat er ﬂink wordt bespaard op reinigingskosten en maakt een duurzame warmteterugwinning mogelijk. De twee nachtverblijven die tussen de twee binnenverblijven liggen, worden verwarmd in combinatie met een BLT luchtinjectieslang. Daarmee is het binnen tussen de 18 en 25 graden gehouden, een ideale temperatuur voor de reuzenpanda’s. Overtollige warmte uit deze nachtverblijven wordt door middel van overdruk gestort naar de binnenverblijven. Als de panda’s ’s ochtends uit hun nachtverblijven komen, kunnen ze zowel buiten als in de binnenverblijven rondlopen. Bezoekers kunnen de twee panda’s in de twee binnenverblijven van bovenaf goed zien. Dat is ook het geval als het buiten vochtig is, want om

te voorkomen dat de ruiten beslaan zijn ze voorzien van minuscule warmtedraadjes. “Wij meten op de ruiten het dauwpunt door middel van opnemers. Op deze manier kunnen we de condensatietemperatuur heel precies uitrekenen. We verwarmen de ruiten net een paar graden boven het dauwpunt, zodat we niet te veel verwarmen maar net genoeg om de ruiten condensvrij te houden.”

Bamboe knagen Met het authentiek afgebouwde Pandasia heeft Ouwehands Dierenpark en zelfs heel Nederland een bijzondere dierenattractie erbij gekregen. Want het getuigt van vriendschappelijkheid tussen Nederland en China dat deze panda’s voor de komende vijftien jaar zijn uitgeleend aan een land buiten China. Na de oplevering in december 2016 zijn de panda’s afgelopen maart aangekomen. Sinds april - na een korte quarantaine-tijd - zijn de dieren ook buiten te bewonderen. De ﬂinke toeloop van nieuwsgierige Nederlanders is voor hen vooral aanleiding om rustig op hun banken op bamboe te knagen. Q

1 Het authentiek afwerken van Pandasia - waaronder de dakconstructie en het houtsnijwerk - is ter plekke door dertig Chinese arbeiders uitgevoerd, die speciaal uit China voor enkele maanden zijn overgekomen. 2 In de keuken is samen met keukenleverancier Halton een geavanceerd en zeer energiezuinig afzuigsysteem geïnstalleerd. 3 Het hart van de koelen verwarmingsinstallatie van Pandasia wordt gevormd door twee grote lucht/water warmtepompen met elk een capaciteit van 73,9 kW koeling en 45,5 kW warmte. 4 In de technische ruimte, net onder de kap, staan twee van de in totaal vier luchtbehandelingskasten opgesteld.

Installatie XL December 2017

INSTALLATIE VOLGENS ATTEMA:

Met de nieuwe inzetstukken van Attema maak je hollewanddozen geluidsdicht, luchtdicht en rookdicht! Betrouwbaar

Praktisch & snel

Kostenbesparend

Heb je het al gehoord? Je combineert de inzetstukken gemakkelijk met onze veelgebruikte hollewanddozen. En met elk merk schakelmateriaal.

luchtdicht

1117

rookdicht

1115

geluidsdicht

1118

Meer info? Kijk op www.attema.com

Vernieuwende ideeĂŤn voor â&#x20AC;&#x2122;n veranderende wereld.

THEMA: RIOLERING /STADHUIS POMPEN Renovatie - Best Value - Hogetemperatuurverwarming

Maximale duurzaamheid voor een vaste prijs

De Stadhuistoren in Eindhoven wordt in 2017 en 2018 duurzaam gerenoveerd. Een bijzondere aanbesteding voor renovatie en onderhoud van zeven gemeentelijke gebouwen leverde de gemeente Eindhoven maximale duurzaamheid op voor een vaste prijs. Hergebruik van materialen was ĂŠĂŠn van de belangrijkste eisen. In totaal wordt meer dan 95% van de verwijderde materialen van de Stadhuistoren hergebruikt. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2017

STADHUIS

“We hebben het hier over een beeldbepalend gebouw voor Eindhoven. Sloop was dus geen optie en daarmee kwam eigenlijk ook de mogelijkheid van energieneutraliteit te vervallen. We moeten het doen met het gebouw zoals het hier staat en mogen daar niet veel aan veranderen. We kunnen de gevel niet beplakken met zonnepanelen of een isolerende muts plaatsen.” “Daarnaast is het een hoog gebouw, waardoor je een groot vloeroppervlak hebt met een relatief klein dak waar weinig zonnepanelen op passen. We hebben nu het maximale uit de schil gehaald, maar komen daarmee tot een maximale energieneutraliteit van vijfendertig procent, vandaar dat we ook zonnepanelen op gebouwen in de omgeving nodig hebben om tot vijftig te komen.” Aan het woord is Machiel Karels, prestatiemanager bij !mpuls. !mpuls is een samenwerking van Brink Groep, DOOR architecten / Rudy Uytenhaak architectenbureau, DWA, Kuijpers en LAUDY Bouw & Ontwikkeling die de aanbesteding won voor de renovatie, het onderhoud en het verduurzamen van zeven gemeentelijke gebouwen in Eindhoven. Karels legt uit dat de maximale verduurzaming ook in het eigenbelang van !mpuls is. “De partij met de hoogste duurzaamheidswaarde won de aanbesteding. We hebben een overeenkomst getekend met de gemeente Eindhoven voor een langdurige samenwerking. Dat gaat niet alleen over de renovatie van het stadhuis, maar ook over het onderhoud en het verduurzamen van in totaal zeven gemeentelijke gebouwen. Als we nu slim investeren, besparen we in de toekomst geld. Als je ook het onderhoud van de gebouwen zelf doet, denk je toch even beter na over bouwkwaliteit en energiebesparing dan dat je een maand na oplevering afscheid neemt.” De renovatie van de Stadhuistoren staat als eerste op de rol en is in mei 2017 begonnen en wordt begin 2018 opgeleverd.

Samenwerking

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Gemeente Eindhoven Bouwmanagement: !mpuls Adviseur installaties: DWA E- en W-installaties: Kuijpers Ontwerp: DOOR architecten / Rudy Uytenhaak architectenbureau Hoofdaannemer: Bouwcombinatie Duurzaam Eindhoven VOF Bouwkundig aannemer: Laudy

Installatie XL December 2017

De aanbesteding van de gemeentelijke gebouwen was een bijzonder traject vertelt Garry Whitrick, contractmanager bij de gemeente Eindhoven. “We hebben verschillende aanbestedingsprocessen bestudeerd en uiteindelijk gekozen voor een combinatie van een best value-aanbesteding en een concurrentiedialoog. Dat hield onder meer in dat we met de markt in dialoog zijn gegaan om de scope van het project te bepalen. We schreven dus niets voor. Zelfs de samenwerkingsvorm hebben we open gelaten. Daar is uiteindelijk een alliantie uitgekomen, een samenwerking tussen de gemeente Eindhoven en !mpuls.” De gemeente Eindhoven en !mpuls hebben een contract getekend met een looptijd van tien jaar en een optionele verlenging van vijf jaar voor een projectsom van 86 miljoen euro. Daarvan worden eerst de Stadhuistoren en het Stadhuis gerenoveerd, maar daarna volgt nog de verduurzaming van vijf andere gemeentelijke gebouwen. Volgens Whitrick kan de markt veel beter zijn werk doen als die zelf de invulling van het project kan bepalen. Dit wordt bevestigd door Karels. “We hadden veel vrijheid in onze keuzes. Binnen het project hoefden

Air Excellent koppelt uw woning moeiteloos aan een gezond binnenklimaat!

Maximale ontwerpvrijheid met optimaal verwerkersgemak! Het Ubbink Air Excellent luchtverdeelsysteem is een modulair systeem, dat geschikt is voor alle mechanische ventilatiesystemen met of zonder warmteterugwinning. Voordelen: • Flexibel en modulair systeem • Ontwerpvrijheid combinatiemogelijkheden ronde en halfronde kanalen • Past op iedere ventilatie-unit, ongeacht merk (ook vraaggestuurd CO2) • Verlaging energieverbruik en geluidsniveau door lagere drukverliezen • Geen kanaalaftakkingen, geluidsarm • Luchtdichte trekvaste aansluitingen • In te storten en vormvast • Snelle en eenvoudige inbedrijfstelling • Anti-statisch en anti-bacterieel

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.airexcellent.nl

BIM

Onze leefwereld wordt steeds intelligenter. Door technologie

Wij mensen worden steeds intelligenter, dat is wetenschappelijk bewezen. En wat ﬁjn is: de wereld om ons heen ook. Door intelligente systemen kan onze leefomgeving steeds beter meedenken, reageren en zo nodig ingrijpen. Ziekenhuizen helpen genezen, wegen en tunnels hebben oog voor onze veiligheid, kantoorpanden stimuleren onze werklust, industriële complexen maken zichzelf efﬁciënter en schepen kunnen zelf navigeren. Croonwolter&dros is een van de leidende bedrijven in deze ontwikkeling. Als specialist in elektrotechniek, werktuigbouwkunde, automatisering en informatisering zijn we in staat om intelligente systemen en integrale, duurzame oplossingen te bedenken, ontwikkelen, implementeren, beheren en onderhouden.

STADHUIS

we eigenlijk alleen rekening te houden met de pijlers samenwerking, duurzaamheid en een sluitende businesscase.” Duurzaamheidsadviseur van de gemeente Eindhoven Joop Ketelaers voegt daar nog aan toe: “Voor de gemeente is wel belangrijk dat het een voorbeeldproject is. Wij onderschrijven de basisprincipes van The Natural Step. De uitgangspunten daarvan zijn door het hele project verweven.”

Hergebruik materialen Een belangrijke consequentie van het werken volgens de methode The Natural Step is dat hergebruik van materialen hoog op de agenda staat. Karels legt uit dat dat voor de Stadhuistoren goed gelukt is. “We halen een hergebruik van meer dan vijfennegentig procent. Van het vrijgekomen materiaal wordt veertig procent direct weer in de bouw gebruikt en tachtig procent van de vrijgekomen grondstoffen wordt binnen de gemeentegrenzen van Eindhoven hergebruikt of aangeboden op een speciaal daarvoor ingericht materialenplatform. De laatste vijf procent gaat over materialen die voorkomen op de rode lijst van The Natural Step. De dakbedekking bevatte bijvoorbeeld een stof die op die lijst voorkwam en konden we daarom niet hergebruiken. Hetzelfde geldt natuurlijk voor zaken als asbest.” In zogenaamde krachtvoersessies komt de alliantie bijeen om mogelijke innovaties te bespreken die in het Stadhuis of bij de toekomstige renovaties van andere gemeentelijke gebouwen toegepast kunnen worden. Karels: “We nodigen hier ook heel nadrukkelijk het lokale midden- en kleinbedrijf bij uit, zodat die ook mee kunnen denken over de oplossingen die

ten controleren. Karels: “We hebben afgesproken dat de gebruikers het gebouw met minimaal een 7,5 moeten beoordelen. Als we echt willen dat het gebouw gebruiksvriendelijk is, moeten we die tevredenheid garanderen.”

Willie Wortel Na renovatie wordt het stadhuis aangesloten op een wko-bron, vertelt Karels. “We realiseren een thermisch grid door de Stadhuistoren, het Stadhuis en het Designhuis aan elkaar te koppelen en op basis van een wko-hub geschikt te maken voor aansluiting op meerdere gebouwen. !mpuls wordt de exploitant van het systeem en gaat actief gebouweigenaren rondom het Stadhuisplein benaderen voor aansluiting op de hub. De inkomsten die dit mogelijk genereert worden teruggestort in een duurzaamheidsfonds, waarmee we weer meer duurzame maatregelen kunnen nemen in de gemeentelijke gebouwen.” Hoewel de gemeente Eindhoven streeft naar een

gasloze gebouwenvoorraad, was het op dit moment niet mogelijk om het Stadhuis helemaal van het gasnet los te maken. Karels: “Voor de verwarming zetten we naast een warmtepomp ook piekketels in. We komen daarmee nu nog niet helemaal los van gas. Het gebouw vraagt om hogetemperatuurverwarming. Dat kun je met een warmtepomp wel realiseren, maar dat is energetisch weer erg ongunstig.” Ketelaers bevestigt dat de oplossing met de gasketels niet ideaal is, maar wel de best mogelijke. “We verwachten dat in de nabije toekomst een Willie Wortel met een goed idee komt om dit probleem in oudere gebouwen op te lossen. Voor nu hebben we het zo ontworpen dat we mogelijke toekomstige innovaties op dit gebied nog kunnen inpassen. En dat geldt voor het gehele gebouw. De renovatie is zo vormgegeven dat toekomstige innovaties makkelijk ingepast kunnen worden. Alles wat we nu doen, mag geen belemmering vormen voor mogelijke verbeteringen in de toekomst.” Q

“Als je ook het onderhoud van de gebouwen doet, denk je toch beter na over bouwkwaliteit en energiebesparing” nodig zijn om het Stadhuis te verduurzamen. Zo zijn we bijvoorbeeld op de ontwikkeling van een slim en generiek toepasbaar klimaatplafond uitgekomen; een combinatie van verlichting, verwarming, koeling, ventilatie en akoestiek in één product. Dit wordt met slimme sensors vraaggestuurd geregeld, waardoor de energievraag maximaal gereduceerd wordt.” Om het slimme klimaatplafond en andere innovaties te kunnen testen worden in de stadhuistoren twee verdiepingen ingericht als Living Lab. Hier wordt gezocht naar het ideale werkklimaat. De resultaten hiervan moeten door !mpuls meegenomen worden in de aanpak van de gemeentelijke gebouwen, vertelt Whitrick. “We willen een systeem waarin rekening gehouden wordt met de beleving van gebruikers. Want die wijkt soms af van gemeten resultaten.” !mpuls gaat daarom elk kwartaal gebruikersresulta-

Installatie XL December 2017

UNIVERSITEIT Bouwactiviteit - Warmtepompen - WKO-net

Installeren tussen de studenten Nieuwbouw en renovatie universiteitsgebouw Gymnasion

De nieuwe gebruiker heeft andere wensen en heeft vooral meer ruimte nodig. Zo’n 5.300 vierkante meter extra is aangebouwd.

Het faculteitsgebouw Gymnasion op de Nijmeegse universiteitscampus wordt uitgebreid met 5.300 vierkante meter en het bestaande deel wordt gerenoveerd. De werkzaamheden vinden plaats terwijl de colleges gewoon doorgaan. “In de tentamenperiodes kunnen we echt geen gaatje boren.” In gesprek met Johan Buijs, van installatieadviseur Sweegers en de Bruijn. Door Tijdo van der Zee

Installatie XL December 2017

UNIVERSITEIT

De bouwvakker met de helm op zijn hoofd en de student met een laptopje op schoot. Op een doordeweekse dag kom je ze beiden tegen in het Gymnasion. Op dit moment studeren er nog de studenten Sport en Bewegen van de Hogeschool Arnhem en Nijmegen (HAN). Maar in 2018 verloopt het huurcontract en verhuist deze faculteit naar honderd meter verderop, naar wat voorheen deel van de parkeergarage onder het universitaire sportcentrum was, maar die afgelopen jaar is verbouwd tot nieuwe faculteit. De nieuwe gebruikers van het Gymnasion worden studenten en docenten van de Faculteit der Managementwetenschappen (FDM) van de Radboud Universiteit, die op hun beurt gedwongen waren te verhuizen door de sloop van hun onderkomen aan de naburige Thomas van Aquinostraat. En in de nieuwbouw op díe plek komt dan weer de faculteit der Sociale Wetenschappen. Ja, het is een heel geschuif daar bij de Radboud Universiteit. En dat alles heeft weer veel invloed op de verbouw en nieuwbouw van het Gymnasion, zegt Johan Buijs, die namens Sweegers en De Bruijn niet alleen installatietechnisch adviseur is, maar ook lid is van de bouwdirectie en verantwoordelijk voor het bouwtoezicht op de installaties. “Aanvankelijk zou de faculteit in twee etappes overgaan naar het Gymnasion en zouden wij met onze werkzaamheden tussen deze fases een jaar wachten. Nu is besloten dat de FDM tussen Kerst en Oud en Nieuw van 2017 zijn intrek zal nemen en wij voor die tijd het hele project gereed zullen hebben.”

Op de drie nieuwgebouwde ‘bruggen’ liggen pv-panelen, per brug 42 stuks, wat opgeteld naar schatting een piekvermogen levert van 32 kW.

Project in 2 fasen Het project – de uitvoering begon in het voorjaar van 2016 – is opgeknipt in twee fases, I en II. In fase I zijn de studenten van de HAN nog aanwezig. In fase II zijn ze verhuisd en kunnen bouwer en installateur eindelijk ongestoord hun gang gaan. Buijs: “Belangrijk onderdeel van de aanbesteding door de Radboud Universiteit en de gunning aan Rots Bouw, WAM & Van Duren en installateur WSi was hun plan van aanpak tijdens deze fase I, waarbij gebruiker HAN nog gewoon in het gebouw zit. Dat hebben ze heel serieus aangepakt met voorstellen over stofschotten, looproutes,

‘In de tentamenperiodes kunnen we echt geen gaatje boren’ vluchtroutes, een inloopspreekuur en frequente informatiememo’s.” En die offerte bleek geen loze beloftes te bevatten, zegt Buijs. De toezeggingen worden goed nageleefd. “Je moet ook wel, want anders gaat de huurder, de HAN, zich roeren.” Hectisch is het wel, zegt Buijs. “Vaak kunnen we maar op beperkte tijden boren, tot negen uur ‘s ochtends bijvoorbeeld, en tijdens tentamenperiodes helemaal niet. Dat is soms best lastig, vooral omdat er zoveel onderaannemers zijn waarmee het allemaal moet worden afgestemd.

Radiatoren om koudeval te voorkomen blijven noodzakelijk.

XL Installatiefeiten Ontwerp: AGS Architects International Aannemers: Rots Bouw & WAM & Van Duren Bouwgroep Installatie-advies: Sweegers en de Bruijn Bouwdirectie: Sweegers en de Bruijn Adviseur Bouwfysica: DGMR Raadgevende

Ingenieurs Installateur e- en w-installaties: WSi techniek Beheer & Onderhoud Installatietechnisch adviseur theatergedeelte: Royal HaskoningDHV

Werken in going concern, zoals dat heet, kost in de uitvoering wel 30 procent meer tijd.” Extra aandacht in de offerte kreeg de centrale serverruimte van de universiteit in de kelder van het Gymnasion. “Uitval door bouwactiviteiten was onaanvaardbaar. Constante bedrijfsvoering stond voorop. De aannemer heeft voorzorgmaatregelen moeten treffen voor wateroverlast en meetapparatuur geplaatst om te voorkomen dat bouwactiviteiten niet te veel trillingen zouden veroorzaken.”

meter extra is aangebouwd: één extra vleugel en op de eerste en tweede verdieping drie nieuwe bruggen met kantoorvertrekken tussen de vier vleugels. Het bestaande gebouw werd gebouwd in 2003 en is dus helemaal niet zo oud. Desalniettemin is destijds gekozen voor een conventionele verwarming en koeling door middel van drie cv-ketels, koelmachines en geklimatiseerde luchtbehandeling op het dak. In de nieuwe situatie zijn er twee warmtepompen (vermogens respectievelijk 590 kW thermisch / 433 kW koeltechnisch en 73 kW thermisch / 55 kW koeltechnisch) bijgeplaatst die werken op het campusbrede WKOnet, die voor deze ingreep een extra aftakking heeft gekregen. “De consequentie is natuurlijk wel dat je

Conventionele verwarming en koeling De nieuwe gebruiker, de FDM, heeft andere wensen en heeft vooral meer ruimte nodig. Zo’n 5.300 vierkante

Installatie XL December 2017

VSK.NL

ONS VAK WORDT STEEDS SLIMMER BLIJF SCHERP MET VSK

VSK, DÃ&#x2030; VAKBEURS VOOR VERWARMING, SANITAIR, KLIMAATBEHEERSING EN KOUDETECHNIEK

GA VOOR GRATIS TOEGANG NAAR VSK.NL/REGISTREREN

UNIVERSITEIT

met een veel lagere temperatuur gaat verwarmen en een hogere temperatuur gaat koelen”, zegt Buijs, “en dat terwijl we hier te maken hebben met een betonskeletconstructie, die gevoelig is voor langere koude en warme periodes.” Vandaar ook dat de bestaande cv-installatie (2x 1.000 kW en 1x 150 kW) en koelmachines niet worden ontmanteld, maar blijven staan om “bij te plussen” tijdens piekvraag. De cv-ketels zijn dertien jaar oud, maar niet lang geleden geüpgraded, waardoor ze weer voldoen aan de nieuwste NOx-richtlijnen. “Voorlopig veranderen we daar weinig aan. We verwachten wel dat de huidige grote en kleine ketel na hun afschrijvingstermijn worden vervangen door een gereduceerd vermogen.”

Balans herstellen De keuze om aan te sluiten aan het bestaande WKOnet is goed voor de energieprestatie van het Gymnasion. En het heeft meer voordelen. Het WKO-net op de Radboud Universiteit is namelijk in zijn totaliteit niet helemaal in balans. Er is gemiddeld genomen iets meer koudevraag dan behoefte aan warmte. Buijs: “En het treft dus dat het Gymnasion gedurende het jaar iets meer warmte nodig zal hebben dan koeling

“Het treft dat het gebouw iets meer warmte nodig heeft dan koeling”

en dus een koude-overschot heeft. Wij kunnen dus helpen het net in balans te brengen. Dit is zeker een van de overwegingen geweest bij de beslissing om op het WKO-net aan te koppelen.” Hoewel de nieuwe, vierde, vleugel van het Gymnasion er op het eerste gezicht precies hetzelfde uitziet als de andere drie, kan je bij nadere beschouwing toch goed zien dat de tijd niet stil heeft gestaan. Neem bijvoorbeeld de luchtbehandelingskasten op het dak. De kast op de nieuwe vleugel is wel twee keer zo groot als de bestaande luchtbehandelingskasten op de andere vleugels. Dit komt door de nieuwe energieefficiëntie-eisen (eurovent label A) die onder meer voorschrijven dat de luchtsnelheden veel lager zijn. Een groter oppervlak voor de warmte-uitwisseling is dan het logische gevolg. Op de drie nieuwgebouwde ‘bruggen’ liggen zonnepanelen, per brug 42 stuks, wat opgeteld naar schatting een piekvermogen levert van 32 kW. Ook is het nieuwe gebouw volledig over op ledverlichting. “Voor zowel de ledverlichting als voor de zonnepanelen heeft de Radboud Universiteit een subsidieaanvraag ingediend”, zegt Buijs, “en dat was belangrijk want ondanks dat de duurzaamheidsambities hoog zijn, was er aanvankelijk geen budget voor led.”

De nieuwe vleugel ziet er op het eerste gezicht precies hetzelfde uitziet als de andere drie, maar heeft luchtbehandelingskasten op het dak die twee keer zo groot zijn. Dit om aan de nieuwe energie-efficiëntie-eisen (eurovent label A) te voldoen..

Klimaatwanden en klimaatplafonds Op plaatsen in het gebouw waar straks veel studenten samenkomen, worden klimaatwanden en klimaatplafonds geïnstalleerd, die straks netjes worden weggestuct. Deze dienen als additioneel systeem om de interne warmtelast te kunnen wegvangen. Het hoofdverwarmingssysteem werkt op lage tempera-

tuur, vanwege de geïnstalleerde warmtepompen. Op veel plekken is sprake van radiatoren met een vergroot afgifte-oppervlak. “Er zijn hier veel grote raampartijen. Radiatoren om koudeval te voorkomen blijven dan ook noodzakelijk”, zegt Buijs. “Want als de studenten hier straks zitten, dan willen ze geen koude rug krijgen.” Q

Installatie XL December 2017

Al 70 jaar de specialist in luchtbehandeling

HR-WTW Combiline uitgevoerd met meerdere warmtepompen

Hoe werkt een WTW? Er wordt “vervuilde” binnenlucht afgevoerd en schone buitenlucht toegevoerd. Beide luchtstromen worden door een speciale wisselaar geleid waar warmte wordt uitgewisseld. Beide luchtstromen blijven van elkaar gescheiden. In de winter wordt de koude buitenlucht door de warme binnenlucht voorverwarmd. Dit gebeurd met een rendement van meer dan 90%.

Koelen en verwarmen middels de warmtepomp De HR-WTW Combi Line is voorzien van een warmtepomp welke de toegevoerde ventilatielucht kan verwarmen of koelen. De warmtepomp wordt afhankelijk van de gewenste ruimte of retourtemperatuur in verwarming- of koelmodus geschakeld.

Een of meerdere warmtepompen? Het voordeel van een HR-WTW Combi Line uitgevoerd met meerdere warmtepompen is dat we 2 kleinere warmtepompen i.p.v. 1 zwaardere warmtepomp toepassen. De minimale capaciteit van kleinere warmtepompen is vele malen lager waardoor te koud inblazen wordt voorkomen. Doordat meerdere warmtepompen in cascade worden aangestuurd is de regelbaarheid zeer comfortabel. Het koelen verwarmingsvermogen is op deze manier erg verﬁjnd en veel beter regelbaar. Wanneer de ontdooifunctie actief is wordt een 2e warmtepomp in automatisch in verwarming geschakeld waardoor te koud inblazen wordt voorkomen. Er kan maximaal 1 warmtepomp in zijn ontdooicyclus geschakeld worden.

Overige voordelen Conform ERP-2018, leverbaar vanaf 1000 m3/uur, hoog rendement >90%, duurzaam, milieuvriendelijke constructie, energie en kostenbesparend, comfort verhogend, subsidie, ontdooicyclus compensatie

Ventileren - Warmteterugwinning - Koelen - Verwarmen Warmtepomp(en) - Zomernacht ventilatie Thermo Air - Ambachtsweg 18 - 1271AM Huizen - Tel 0355249000 www.thermoair.com

www.thermoair.com

THEMA: RIOLERINGWONINGEN / POMPEN Levensloopbestendig – Transformatie – Monument

De monumentale panden van de KRO-studio’s aan de Emmastraat in Hilversum blijven behouden in het nieuwe wooncomplex.

Monumentale tintjes in voormalige KRO-studio’s behouden In een stad als Hilversum, waar zo veel televisiegeschiedenis is geschreven, worden de voormalige televisiestudio’s gekoesterd. Mooi voorbeeld is de voormalige televisie- en radiostudio van de KRO aan de Emmastraat. Het originele gebouw uit 1931 is rijksmonument en dat zorgt ervoor dat de nieuwe bestemming voor 85 levensloopbestendige woningen een monumentaal tintje blijft houden. Met als koninklijke naam: de Kroon. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2017

WONINGEN

“Voor de ventilatie waren we gebonden aan het behoud van de gevels en de voor dit gebouw typische ramen”

In de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw verscheen in Hilversum de ene na de andere (toen nog) radiostudio. De verschillende omroepen, zoals Avro, KRO, NCRV, VPRO en Vara, kochten markante panden in Hilversum en verbouwden die tot radiostudio’s. In de jaren vijftig en zestig - dankzij de opkomst van televisie - werden deze panden uitgebreid met grote televisiestudio’s. Met de komst van het mediapark werden al deze panden overbodig. Ook de in 1925 opgerichte KRO kocht in Hilversum een pand aan dat als nieuwe studio moest gaan fungeren. Het voormalige RK ‘vereenigingsgebouw’ werd onder leiding van architect J. Duncker in eerste instantie in de periode 1930-1931 verbouwd. Onder leiding van architect W.A. Maas werd in de periode 1936-1938 de nieuwbouw van de KRO-studio gerealiseerd naast het gebouw van Duncker. De drie markante ornamenten die toen zijn aangebracht, prijken nog steeds aan de gevel. In de jaren vijftig is een uitbreiding aangebouwd, herkenbaar aan de gevel met de KRO-letters. Het zijn deze gevels en gebouwen die na 86 jaar nog steeds blijven bestaan; met deze eis wil Hilversum zijn omroepverleden blijven koesteren. “Door veel ontwik-

kelaars is na het vertrek van de KRO in 1999 uit dit pand getracht deze locatie een nieuwe bestemming te geven”, vertelt Albert-Jan Moerman, adjunct-directeur productie van bouwer en ontwikkelaar Stebru uit Nieuwerkerk aan de IJssel. “Het stuitte op veel verzet van allerlei groeperingen, zoals welstand en monumentencommissie, maar ook van omwonenden. We hebben met ons ontwerp ingezet om wat betreft het uiterlijk zo dicht mogelijk bij de voormalige bestemming te blijven.”

Levensloopbestendige appartementen Belangrijkste consequentie is dat in ieder geval het rijksmonumentale pand aan de Emmastraat en het nieuwere deel uit de jaren vijftig blijven bestaan en dat studio 1 qua vorm, afmeting en materialisatie wordt teruggebouwd. “We hebben in 2013 het eerste plan bij de gemeente Hilversum neergelegd om hier levensloopbestendige appartementen en woningen te bouwen. Daar is ook in Hilversum veel vraag naar. Uiteindelijk is het aangepaste ontwerp en de vergunning eind 2016 onherroepelijk geworden. Onder het complex hebben we een parkeerkelder voor 108 plekken gerealiseerd, zodat parkeren geen problemen oplevert in de wijk. Daar bovenop komen naast de al bestaande voormalige KRO-panden vier woongebouwen in verschillende stijlen. Aan de Julianalaan komt meer laagbouw in de stijl van de jarendertigwoningen aan deze straat. Aan de Emmastraat wordt naast de originele panden een groter complex neergezet, met daarachter aan de Koningstraat een vierde gebouw. Al met al komen er 85 levensloopbestendige appartementen.” Ook de later gebouwde tv-Studio 1, die achter het KRO-kantoor is neergezet, wordt één-op-één nage-

bouwd, maar dan als appartementencomplex. “Deze wordt net zo groot en hoog als de voormalige studio. We hebben zelfs de kap zo ontworpen dat er wel in gewoond kan worden, maar nog steeds lijkt op de studio van vroeger. De studio was voorheen natuurlijk een ‘zwarte doos’. Om er in te kunnen wonen hebben we de raamopeningen slim ingepast. Als het gebouw er staat, zijn de ramen in de kap vanaf de straat amper te zien. Ook de metselbouw is geënt op bouwen alsof het oude pand wordt herbestemd. Moerman legt uit: “We metselen op zo’n manier waardoor het lijkt alsof we de gevelopeningen er uit hebben gezaagd. Dus er ontstaan opvallende steenmaten. Met een stalen kader worden de ramen en deuren ingepast. Alles om de illusie te wekken dat de oude tv-studio is omgebouwd.”

WTW-units Van het voormalige monumentale KRO-kantoor worden niet alleen de gevels behouden, maar ook het gehele pand. Hier komen naast appartementen ook ruimtes voor zorgorganisatie HilverZorg, waaronder een activiteitenruimte. Dat vraagt een slimme aanpassing voor de installatietechniek. “Voor de ventilatie waren we gebonden aan het behoud van de gevels en de voor dit gebouw typische ramen. Daardoor was natuurlijke ventilatie geen optie. Dus hebben we gekozen voor WTW-units, zodat er geen roosters in ramen en gevel gerealiseerd hoefden te worden. Daarmee lossen we ook de mindere isolatiewaarde van de gevels op, want die houdt niet over. In sommige delen is de spouwmuur wel geïsoleerd, maar over het grootste geheel niet. Die gaan we op huidig niveau brengen met behulp van installaties.” Om de geluidsbelasting van de drukke Emmastraat te drukken en om het enkelglas en glas-in-lood energetisch te compenseren wordt de binnenkant of buitenkant van een extra glasplaat voorzien. Moerman: “Dat is afhankelijk van glas-in-lood of enkelglassituatie. Bij de puien met glas-in-lood gebruiken we voorzetbeglazing. Dat doen we in een stalen proﬁel met een koude-

‘Aan de achterzijde worden ventilatie-units geplaatst zodat ze niet in het oog vallen vanaf de straatkant’ Ook de later gebouwde tv-Studio 1, die achter het KRO-kantoor is neergezet, wordt één-op-één nagebouwd, maar dan als appartementencomplex. De studio was voorheen een ‘zwarte doos’. Om er in te kunnen wonen zijn de raamopeningen slim ingepast.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: BPL Pensioen Ontwikkelaar: Stebru Transformatie Adviseur installaties: Spindler installatietechniek

Installatie XL December 2017

Belangrijkste componenten: CV-Ketels: Intergas HR ECO – CW4/CW5/CW6 WTW-Units: Brink Type Excellent Zonnepanelen: S-energy SN260P-10

brug onderbreking om het comfort wel op huidig niveau te brengen. We zetten het nieuwe glas ervoor om te zorgen dat het glas-in-lood ook beschermd is tegen onder andere vandalisme. Bij enkelglas zonder glas-in-lood wordt een aluminium kozijn achter het bestaande stalen raam met enkelglas geplaatst.” Om ook binnen in dit oude pand zo veel mogelijk bij de oorspronkelijke uitstraling te blijven, worden paneelradiatoren geplaatst. “Deze worden verwarmd middels cv-ketels en op een paar plekken luchtverwarming. Dat willen we ook weer doen zonder dat

WONINGEN

de originele binnenplafonds worden aangetast. Een aantal plafonds is door de jarenlange leegstand ﬂink aangetast bijvoorbeeld door lekkages. Deze gaan we conform de opdracht weer geheel opnieuw stuccen. Het biedt ook een kans om op een slimme manier nieuwe ventilatiekanalen toe te voegen. Dat kan interessant zijn voor de mogelijke verschillende invullingen die gegeven kunnen worden door de zorgorganisatie in dit pand. Dan is ondersteunende ventilatie wel nodig.” Dat wordt wel bovendaks opgelost, en volgens Moerman is dat mogelijk zelfs op dit monumentale pand. “Aan de achterkant van het voormalige KROkantoor is een lager dakdeel, zodat hier ventilatieunits geplaatst kunnen worden zonder dat ze in het oog vallen vanaf de straatkant.”

Aansluiten op originele techniek Hoe het exacte installatieontwerp er gaat uitzien, is nog niet helemaal geëngineerd, vertelt Moerman. “Het concept is in grote lijnen duidelijk, gebaseerd op een epc van 0,6. We zijn dus nog bezig met het ontwerp daarvan, maar we hebben al wel de schachten gecreëerd en de techniekruimtes ontworpen. We willen echter ook qua installaties zo veel mogelijk aansluiten op hoe het vroeger was, met uiteraard modernere apparatuur. In de oorspronkelijke bestuurskamer kwamen we een luchtverwarmingssysteem tegen die vanuit de vloer inblies. Maar dat is er later ingezet, van origine waren er radiatoren geplaatst. Die willen we weer laten terugkeren.” De nieuwe gebouwen worden verwarmd met cv-ketels en vloerverwar-

ming. “Hier kunnen we uiteraard wel CO2-gestuurde balansventilatie toepassen. Verder komen op het appartementengebouw dat in plaats van de tv-studio komt, zonnepanelen. Dat is het hoogste gebouw van het gehele complex, waardoor de panelen minder in het zicht zijn vanuit de andere appartementen. Het gaat overigens om een relatief klein vlak van 25 m2.” Na jarenlange leegstand krijgt ook deze voormalige studio een nieuwe bestemming. En hoewel het veel voeten in de aarde had, blijft die media-geschiedenis nog steeds goed te zien dankzij het behoud of slimmer herbouw van de meest markante gebouwen. Q

Aan de Julianalaan komt meer laagbouw in de stijl van de jaren dertig woningen in deze straat.

Van de voormalige monumentale panden is bouwer en ontwikkelaar Stebru gebonden aan het behoud van de gevels en de voor dit gebouw typische ramen. Daardoor was natuurlijke ventilatie geen optie en is gekozen voor wtw-units, zodat er geen roosters in ramen en gevel gerealiseerd hoefden te worden.

Tussen de verschillende complexen wordt een klein park gerealiseerd.

Installatie XL December 2017

U wilt een warmtepomp met uitstekende energieprestaties. Wij bieden BUVA EcoClimate. De BUVA EcoClimate lucht/water warmtepomp biedt een comfortabele en duurzame totaaloplossing om woningen te verwarmen, te koelen ĂŠn tapwater te warmen ook in combinatie met verschillende warmteafgiftesystemen, zoals vloerverwarming, radiatoren en ventilator-convectoren. De EcoClimate L/W, met energielabel A++ , behoort tot de meest zuinige warmtepompen op de markt en past ideaal in een NOM-woning. Meer informatie over deze innovatieve warmtepomp? Neem contact op met BUVA voor de volledige brochure en meer informatie of download deze op buva.nl.

WONINGBOUW Zelfbouw - Energieneutraal - Tripleglas

Kleine warmtepomp genoeg voor metaalskeletwoning Een metaalskeletbouw voor een grondgebonden woning is al bijzonder, maar dankzij het gebruik van een aantal duurzame maatregelen is de woning van Johan Stegeman in Vaassen ook nog eens bijna energieneutraal. Opmerkelijk is dat hij de woning zelf heeft gebouwd, en dat stelde hem in staat extra duurzame keuzes te maken. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2017

WONINGBOUW

In het Gelderse Vaassen valt de nieuwbouwwoning van Johan Stegeman direct op tussen de andere nieuwe meer traditionele woningen: de strakke vormgeving van het wit gestucte huis en zeker de verticaal geplaatste zonnepanelen aan de zuidzijde springen direct in het oog. Achter die gevels schuilt een bijzondere constructie en duurzame installatietechniek. Stegeman heeft bewust gekozen voor een metaalskeletconstructie. “Ik wilde mijn nieuwe huis zo duurzaam mogelijk bouwen en in mijn speurtocht naar duurzame bouw kwam ik op metaalskeletbouw uit. Houtskelet is wel duurzamer, maar dit was sneller te realiseren en je kunt veel ﬂexibeler sparingen tijdens het prefab proces laten aanbrengen. Het paste ook

‘In mijn speurtocht naar duurzame bouw kwam ik op metaalskeletbouw uit’

beter in ons verdere ontwerp. Verder wilde ik geen betonnen en gemetselde muren, deze geven geen meerwaarde om energieneutraal te bouwen.” Het metaalskelet is opgevuld met 14 cm minerale wol met een OSB 3 buitenafwerking. Hierop is 12 cm EPS aangebracht en is daarna afgestuct. De verdiepingsvloer is een zwaluwplaatvloer met een cementdekvloer. Het dak kent een OSB 3 plaat met 18 cm PIR-isolatie met EPDM-dakbedekking en grind als ballast.

Betonkernactivering

In een heuse technische ruimte op de eerste verdieping komen de luchtkanalen tezamen om door de WTW-unit te gaan. Ook is daar

De fundering bestaat uit 20 cm EPS (piepschuim) op de kale bodem, gevolgd door nog eens 20 cm betonvloer (fundering op staal). Stegeman: “Hierin maak ik tevens gebruik van betonkernactivering, voldoende om 1,5 dag warmte te bufferen, opgewekt door een lucht-water warmtepomp.” Deze warmtepomp loopt veelal overdag omdat er dan veel meer warmte in de lucht zit om deze in het beton te bufferen. Door de grote hoeveelheid glas van circa 33 m2 op de oost- en zuidzijde is de zon een storende factor. “Dat is vooral in de winter het geval. Dan schijnt de zon onder de veranda van drie meter door. Het glas is goed voor ongeveer 300 W/m2 aan warmte, dus 6 kW aan warmte in een woning die minder dan 1,5 kW aan warmte vraagt. Deze warmte moet eruit geventileerd worden door een WTW-unit met vrije koeling. “Op een zonnige winterdag ontkom ik er niet aan het teveel aan warmte weg te moeten ventileren in dit zeer goed geïsoleerd huis.” Aankomende winter wil Stegeman experimenteren met zijn warmtegebruik in het woongedeelte op de begane grond, want hij wil zo slim en duurzaam mogelijk zijn huis verwarmen. “Ik maakte afgelopen winter mijn beton nog vaak te warm, ook op die zon-

andere apparatuur geplaatst, zoals de omvormer en een regelkast.

XL Installatiefeiten Gebouw: woonhuis Vaassen Opdrachtgever: eigenaar Installatieadviseur: eigenaar Belangrijkste componenten: WTW-unit: Auerhaan 400 m³/h Warmtepompen: Panasonic all in one 3 kW lucht-water Zonnepanelen: Exasun

nige winterdagen. Ik wil nu proberen mijn vloer zo min mogelijk te verwarmen. En voor echt koude dagen heb ik uit het zicht in de woonkamer een kleine convectorkachel gemonteerd tegen de wand.” Die hoeft alleen maar aan te slaan om de gewenste kamertemperatuur te halen. “Ook in de slaapkamers heb ik dergelijke kacheltjes als de kinderen daar willen studeren bijvoorbeeld. Dat lijkt energetisch niet verantwoord, maar omdat ik het beton aan de koude kant houd, kan ik wel van de

zonnewarmte gebruikmaken en van andere factoren zoals warmte van koken, TV, computer en lichaamswarmte. Het is hierdoor ook makkelijker regelbaar en er kan nachtverlaging worden toegepast”, aldus Stegeman. Die hoeveelheid glas is ook nog eens uitgevoerd in triple. En hoewel deze uitvoering nog lang niet gangbaar is in nieuwbouw, ziet Stegeman het vooral als een uitgelezen kans voor meer isolatie en dus meer duurzaamheid. “Ik zou dit bij nieuwbouw altijd

Installatie XL December 2017

! $ $ $ $ ' # &( % #' # ) # % $ $ ) ! ) % # ) ( # ) ) ! ) % ! #$ & % , % ( % , # $ ' # $ ) ! % # &( $ # % &# '

% ) ( $ $ $ $ ) ! !# & #% $ % ) % ! % %( $ % #

# ' #$ % $ $ ' $

" '% &$ "" " * % ##% ' % & # &' ' ' - & (% " & - % ' " " #" % 5 & # -#"" $ " " - " &,!! '% & ) " &'%( '((% -#"" '% &$ "" " ("" " -# "# ! #'&$#'& #"'&' " ' ) %!# " & !#"' % '(&& " " &$ ' " )##% "' " " $ ' ) " $ &' # ) " ' -#"" $ " " ' 0") # " %" &' & #% " & & " ' % "' & & -#"" $ " " ) " ' -#"" - '(&& " -#"" $ " " # % #$ % " ) $ &' # " ' %- & '* &$ ' " 6 ) ' % % )##% % " )##% & % #$ #( %& )#" )((%* % #$ '

!# & #% %( % " ' & & -#"" $ " " # $ $ ! # - " %' " &' " #! ' & " ' &#% % ! $ %$% ' # % " ' 6

! &$%# + $

5 ##% " " #"- "' " " &' % )##% (% )##% & # -#"" $ " " ) "* ' 2 '# " "# 2 % * ' % & # % # $ % $ " * ' & & (* " * ' ) " ) %' # ' ' ' ! " ! ' ' ) " &$ ' " #' )##% #%' &'#" ' "# # )##% ' % " ) " & $ ' " ) " '* ! ! ' % " ! & !$ * " ' "! & & % )# # " +$ %' & #$ #(* "" " % " #! ("" &$ ' " ' ("" " ! " ## "# "& )% * #") %*# &' % - " - & #" % # &' " ' # $ % &'( - " ( $ " " " " ' -# ' & & # ) %& " & " %% /% #! )##% & & ' - " * "#! " )# )% " % & & " ! &' % '# * % ##% ! && $%# ( ' #" " * % 6

% $ % ' # ' $ $ ' $

5 # % " ' ( ' " ) %* %' &" % & # -#"" $ " " % " " )# ' -((%&'# " & &( &' "' & -# & !!#" " & && " ' ' " ' -#"" $ " " -#% " -# )##% ) %!# "&) % & & & -#"" $ " " & ' " ' !# *#% ' $ % ' & %! ##% '* &$ ' " " * %&- " ##% ' & # -#"" " * '& % % - " *#% " - #) " " ##' &'

"& !# $

5 & ' " % "& " "&' ' #&' " ' ) %!# " " & ' " & #) % " & # ! " % "'% " & &

#&' " - " ") " '& % ! % ' ) %!# " " !' ##% "& " #" ) % '* ( - " ((% % " # ' " -((%&'# ' &' " " " & & -#"" $ " " % "' " ) % % " " ) ( - " ((% "# )% * " " (*&' ' " " " " '& ) " (" ) %!# " ) % #% " % ) % " " %' % ' $%# ( % " & & -#"" $ " " #" ) % $%# "' ! % &'%##! " & # " & " * " )##% "' &" ! ' 6

WONINGBOUW

adviseren. Dat het echter nog niet massaal gebeurt, komt omdat tripleglas volgens het Bouwbesluit nog niet verplicht is.” Klein nadeel is condensatie aan de buitenkant. “Maar dat is eigenlijk alleen het geval aan de noordzijde, waar ik amper naar buiten kijk. Bij de zuidzijde is dat dankzij de overstekkende veranda niet het geval.”

Kleine warmtepomp Deze combinatie van stevig isoleren en zonnewarmte zorgt ervoor dat Stegeman genoeg heeft aan een kleine lucht-water warmtepomp. “Ik heb er één van 3 kW thermisch met een boilervat van 200 liter, en dat is meer dan voldoende. Sterker nog, ik heb waarschijnlijk de helft nodig, tenzij we een strenge winter krijgen. Leverancier Panasonic kan haast niet geloven dat ik hieraan voldoende heb. Ze willen zelfs nog een keer langs komen om dat met eigen ogen te aanschouwen.” Daar waar de zon binnen een storende factor kan zijn, is hij buiten hard nodig voor Stegeman. “We hebben twintig glas-glas zonnepanelen van elk 290 Wp geïnstalleerd. Ik heb ze verticaal geplaatst, ook omdat ik wilde laten zien dat je meer kunt met een gevel. Nu is het een zonnegevel geworden. Ik heb zelfs de maten van ons huis afgestemd op twee rijen staande panelen. Ze zijn dan ook zonder omlijsting geplaatst.”

ning vanuit het douchewater. Hij doet dit echter op een iets andere wijze dan gangbaar, waardoor hij zeker meer dan vijftig procent warmte weet terug te winnen. “Een warmtepomp maakt immers niet al te warm water om mee te douchen. Normaal wordt het water dat door de douche-WTW loopt gebruikt als mengwater: koud water wordt lauw gemaakt. Wij halen echter de warmte uit het water en stoppen dat terug in de boiler. Daardoor hoeft de warmtepomp minder hard te draaien om dat water warm te maken.” Om het duurzame karakter van zijn woning extra luister bij te zetten heeft Stegeman een grijswatercircuit

aangelegd. Daarvoor heeft hij onder de garagevloer zes tanks van elk duizend-- liter geplaatst. Hierin wordt het hemelwater opgevangen. “Dat water wordt eerst grof geﬁlterd om bijvoorbeeld bladeren van het dak niet in de tanks te laten komen. Het geﬁlterde water gebruik ik alleen om de toiletten door te spoelen. Ik heb het ook gebruikt om de tuin te besproeien, maar dan gaat het water te snel op.” Als er op zeer regenachtige dagen te veel water in de tanks wil, heeft Stegeman voor een overstort gezorgd. Dit om te voorkomen dat de daken vol water blijven staan. Q

Luchtdicht huis Een goede gebalanceerde ventilatie is in een dergelijk luchtdicht huis onontbeerlijk. Deze is temperatuur- en CO2-gestuurd en in elk vertrek wordt de luchtkwaliteit stipt gemeten. “Op 1.300 ppm CO2 in de kamer schakelt de ventilatie in, zodat de ramen dicht kunnen

Een kleine convectorkachel zorgt voor de gewenste kamertemperatuur blijven. Dat doet hij door in elke ruimte verse lucht in te brengen.” De temperatuur is echter wel de baas, geeft Stegeman aan. “Als de ruimte warmer is dan de door mij ingestelde temperatuur gaat hij over op zomer-nachtkoeling. Die overrulet wel de CO2-sturing, maar dat komt de luchtkwaliteit altijd ten goede. Tijdens warme nachten in de zomer wanneer ik niet kan koelen, gooi ik wel de ramen open om de warmte het huis uit te laten gaan. Overigens is dat ook weer een voordeel van metaalskeletbouw: omdat er veel minder massa aan beton en gevelstenen is, kan die warmte ook veel sneller het huis uit.” De gehele woning wordt bestuurd door een plc (programmable logic controller) die door Stegeman zelf wordt geprogrammeerd en bijgestuurd. Deze moet zorgen dat er in alle seizoenen een gezond klimaat heerst in de woning.

Douche-WTW

Een goede gebalanceerde ventilatie is in een dergelijk luchtdicht huis onontbeerlijk.

METAALSKELETBOUW UITVINDING VAN PHILIPS De eerste staalframewoningen in Nederland, met frames opgebouwd uit koudgevormde profielen, waren arbeiderswoningen voor Philipswerknemers in Eindhoven. Ontwerper van deze woningen was de uitvinder van de Philishave, Alexandre Horowitz; de frames werden geproduceerd door de firma Polynorm die speciaal voor dit doel werd gestart. Philips bouwde, net als andere grote Nederlandse ondernemingen, al vele decennia woonwijken voor werknemers. In de wederopbouwperiode na de Tweede Wereldoorlog werd vanwege de schaarste aan materiële en financiële middelen geëxperimenteerd met nieuwe, industriële bouwmethoden (bijvoorbeeld het Airey-systeem). Philips, dat op dat moment haar aandacht verlegde van de gloeilampenproductie naar de fabricage van huishoudelijke artikelen, deed ervaring op met dunne staalplaat. Door deze toevalligheid besloot Philips een eigen, dus niet geïmporteerd, systeem te ontwikkelen. De Polynormwoningen waren het resultaat. De woningbouw-carrière van Polynorm, heeft echter niet lang geduurd. In 1950 werd gestart met de productie van 212 woningen voor de Eindhovense wijk Lievendaal. Deze werden in 1951 opgeleverd. In thuisstad Bunschoten bouwde Polynorm er nog zo’n 80, echter daar bleef het bij. In 2006 zijn de Eindhovense woningen gesloopt.

Stegeman maakt ook gebruik van warmteterugwin-

Installatie XL December 2017

InnoEnergy Benelux tekent zes nieuwe startup deals InnoEnergy, de grootste innovatiemotor voor duurzame energie van Europa (daarbij ondersteund door de EIT) heeft zes belangrijke partnershipdeals in de Benelux bekendgemaakt. De overeenkomsten, die de commercialisering van een aantal door InnoEnergy gesteunde startups zullen bespoedigen, hebben betrekking op warmte, recycling, opslag en zonne-energie:

Act & Sorb, dat een zelfvoorzienende recyclingstrategie heeft ontwikkeld voor verschillende afvalstromen voor de productie van hoogwaardige grondstoffen en energie (warmte en/of elektriciteit), heeft een overeenkomst gesloten met EuroWaste, een van Europa’s toonaangevende afvalverwerkingsbedrijven.

Elestor heeft een contract ondertekend met ITM Group voor de ontwikkeling en opschaling van zijn technologie voor waterstofbromide flowbatterijen, waarmee elektriciteit op een kostenverantwoorde manier wordt opgeslagen. Het toepassingsgebied omvat gemeenschappelijke projecten met onderzoeksinstellingen en universiteiten.

Heat Power, een startup die is

Sit & Heat, dat elektrisch verwarmde

Smartroof, producent van een

Solar Energy Booster heeft een

stoelen maakt, voornamelijk voor stadions, heeft een contract ondertekend met de VDL-Groep voor de productie en verkoop van zijn energiezuinige kussens door geheel Europa.

innovatief systeem van dakpanelen voor zolderkamers, heeft voor Nederland een distributieovereenkomst ondertekend met Eigen Energie.net.

licentieovereenkomst gesloten met Stanstechniek voor de verkoop van zijn producten in Europa.

gespecialiseerd in stoom-turbinesystemen met aanjager die industriële warmte en kracht genereren, heeft een officiële verkoopovereenkomst gesloten met het Nederlandse bedrijf Maris na de geslaagde installatie van een model waarmee de technologie werd gedemonstreerd.

Over InnoEnergy

InnoEnergy Benelux

Kennispoort 6th floor John F. Kennedylaan 2 5612 AB Eindhoven The Netherlands T: +31 (0)40 247 31 82 www.Innoenergy.com

VRIESHUIS Energie - Zonnepanelen - Koelvraag

Vrieshuis heeft grootste PV-park van Rotterdam

Frigocare, een vrieshuis voor visopslag, heeft afgelopen jaar het grootste zonne-energiepark van Rotterdam in gebruik genomen. De ruim drieduizend zonnepanelen op het dak leveren nu ongeveer een derde van de totale elektriciteitsvraag van het pand. “Duurzaamheid is voor ons altijd een belangrijk thema geweest”, aldus directeur Jan Bouman. “Dankzij deze installatie maken we een grote slag.” Door Bas Roestenberg

Installatie XL December 2017

VRIESHUIS

Van alle importvis die in Rotterdam in containers binnenkomt wordt ongeveer 30 procent opgeslagen bij Frigocare, een van de grootste koelen vrieshuizen in de regio. Bij Frigocare wordt de vis omgepakt, bij -21,5 °C opgeslagen en uiteindelijk naar distributiecentra of verwerkingsfabrieken vervoerd. “De temperatuur is bij ons wat lager dan in een gemiddeld vrieshuis”, vertelt Bouman. “Daardoor wordt de houdbaarheid van sommige vissoorten, zoals makreel of haring, verlengd. Idealiter zouden we willen koelen tot -26 °C, maar dan lopen de kosten te hoog op en raken we klanten kwijt.”

Vriesinstallatie De vriesinstallatie van Frigocare bestaat uit twee Mycom-compressoren die op R507A draaien. Toen het vrieshuis begin jaren negentig werd gebouwd, bleek de regionale milieudienst niet enthousiast over toepassing van ammoniak, zo vertelt Bouman. “Vlak voordat de bouw startte, vond in het Rotterdamse havengebied een ongeluk plaats waarbij zes ton ammoniak weglekte. Het leek de instanties veiliger als we voor een R22-installatie zouden kiezen. In 2011 wilden we met het oog op duurzaamheid en wetgeving alsnog overstappen op een duurzamer koudemiddel. De compressoren waren echter nog lang niet aan het eind van hun levensduur, omdat ze vrijwel nooit tegelijk draaien. In de winter draait het vrieshuis op de 135 kW-compressor, en in de zomer op de 200 kWcompressor. Heel zelden, bijvoorbeeld als het buiten 36 graden is en er een enorme partij moet worden ingevroren, zijn de twee compressoren parallel aan het werk. Ze slijten dus niet snel, en zes jaar geleden was de bestaande installatie nog lang niet afgeschreven. We waren daarom een van de eerste grote bedrijven die voor een retroﬁt van R22 naar het duurzamere R507A kozen.”

Zonne-energie In totaal gebruikt het vrieshuis ongeveer 2,7 miljoen kilowattuur per jaar aan stroom. Door verschillende maatregelen is het stroomgebruik sinds de ingebruikname met ongeveer vijf procent verminderd, zelfs met een uitbreiding van de vriescapaciteit. Het bedrijf loopt ook al twintig jaar mee in meerjarenafspraken over energiebesparing. “Maar in een bestaand bedrijf loopt je tegen grenzen aan van wat er op het vlak van besparing nog mogelijk is”, vertelt Bouman. “De vraag is nu hoe we het energiegebruik kunnen verduurzamen zonder dat het ten koste gaat van onze rendabiliteit. Drie jaar geleden onderzochten we de mogelijkheid om zonnepanelen op het dak te plaatsen, maar de conclusie was dat de terugverdientijd te lang zou zijn. Heel toevallig zocht het bedrijf ZON Exploitatie Nederland, kortweg ZON XP, vlak daarna contact met ons. Het rekende een model voor waarmee zonneenergie alsnog interessant werd.” Het model van ZON XP komt er in een notendop op neer dat het bedrijf voor een symbolisch bedrag een recht van opstal op het dak van Frigocare heeft gekregen. Het heeft vervolgens de pv-installatie gebouwd waarvan de stroom wordt afgenomen door Frigocare.

De twee Mycom-compressoren van het vrieshuis. De 135kW-compressor draait in het winterseizoen, de 200kW-compressor in het zomerseizoen. Slechts bij hoge uitzondering zijn ze tegelijkertijd in gebruik.

Het businessmodel van ZON zelf drijft daarbij op twee inkomstenstromen: enerzijds komt het project in aanmerking voor SDE+-subsidie, en anderzijds wordt er stroom verkocht aan Frigocare, op hetzelfde of een iets lager prijsniveau dan dat van gewone netstroom.

Nieuw dak ZON XP keek naar de energievraag en is gaan rekenen aan het gewicht dat het dak moet kunnen dragen. ” Frigocare loet tegelijkertijd het bestaande dak vervangen. De dakbedekking was na 22 jaar aan het eind van zijn levensduur, en door het plan voor een zonnepark werd de vervanging van het dak versneld doorgevoerd. Jan Bouman: “Daarbij was het een absolute eis dat het vrieshuis continu operationeel kon blijven. Er werd dus een strak schema gehanteerd, en de bouwers maakten lange dagen. Het dak werd als een blik sardientjes opengetrokken, steeds in kleine delen vervangen en meteen weer gesloten. Na twee maanden was het hele dak vernieuwd, zonder dat de operatie in de opslag had stilgelegen. Ook tijdens de installatie en het inkoppelen van het pv-park heeft de opslag in het vrieshuis volcontinu doorgedraaid. Tijdens het hele project is de elektriciteit hooguit een uur afgesloten geweest, om de panelen in te koppelen in de stroomvoorziening.”

Extra voordelen Uiteindelijk is het nieuwe dak voorzien van 3.100 panelen, die samen een derde van de totale stroomvraag dekken. Volgens Michel Peek van ZON XP zijn er veel voordelen: “Bij bedrijven als Frigocare is er een sterke correlatie tussen de energievraag en het zelf opgewekte vermogen. De vriesinstallatie vraagt immers de meeste energie in de zomer, juist het seizoen waarin de panelen de hoogste opbrengst hebben. Daarbij komt dat de vriesinstallatie 24 uur per dag stroom nodig heeft en dat alles wat op het dak wordt opgewekt direct wordt afgenomen. Dat

levert een aardige besparing op de transportkosten van de netbeheerder. En nog een ander voordeel is dat de panelen zonlicht weerkaatsen en instraling in het dak tegengaan, zodat de vriesinstallatie iets minder hard hoeft te werken. Bij een ander project van ons hebben we een zonne-energie-installatie op het dak van een skihal geplaatst. De vriesmachine van die hal gebruikte ’s zomers veel energie, omdat het gebouw matig is geïsoleerd. Sinds er pv-panelen op het dak staan, is het stroomgebruik met een kwart gedaald doordat die panelen een extra isolatieschil vormen.” Bij Frigocare is dat laatste effect moeilijk te meten, omdat het bedrijf ook van een nieuw dak met extra isolatie is voorzien. De combinatie van die twee ingrepen levert in ieder geval een forse besparing op, weet Jan Bouman: “Sinds september vorig jaar, toen het nieuwe dak met de pv-panelen werd opgeleverd, besparen we tussen de 10 en 15 procent op energiekosten. En we voelen het verschil ook letterlijk. De expeditiehal waarin de vis wordt omgepakt, wordt met twee aparte machines gekoeld. In die hal is het nu een stuk koeler, terwijl de installatie er minder energie voor gebruikt.”

Gemiste kansen Jan Bouman benadrukt dat bedrijven en de overheid grote kansen laten liggen als het om verduurzaming gaat. “Toen ik een paar jaar geleden met de gemeente Rotterdam sprak over onze plannen met zonne-energie, schrok ik van het magere lokale ambitieniveau. In de hele regio was nog geen twee megawatt vermogen aan zonnepanelen opgesteld. Doordat de installatie van Frigocare 850.000 kilowattuur per jaar levert, op een vermogen van circa 850 kilowatt vermogen, is de pv-capaciteit in Rotterdam door ons in één klap met veertig procent gegroeid. Als je ziet hoeveel ongebruikte dakoppervlakte er nog in de havens beschikbaar is, dan worden er enorme kansen gemist.” Q

Installatie XL December 2017

U kunt geen spanning meten zonder meetsnoeren

De NIEUWE Fluke T6-1000 elektrische tester Meet voortaan spanning zoals u stroom meet, namelijk zonder dat u contact maakt met open spanning. Dankzij de FieldSense-technologie kunt u de open vork om een geleider schuiven en het spanningsniveau zien. 1

(B WPPS NFFS JOGPSNBUJF OBBS XXX GMVLF OM 5

Vereist een capacitieve aardeverbinding, bij de meeste toepassingen verzorgd door de gebruiker. In sommige situaties is aarding via het meetsnoer vereist.

Fluke. Keeping your world up and running.ÂŽ ÂŠ2017 Fluke Corporation. 60098684a-nl

NIEUW!

! ' ' $" !$ Ä?Ć&#x152;Ä&#x17E;ÄŁĆ&#x152;Ä&#x17E;ĹśÍ&#x2022; Ç&#x20AC;Ä&#x17E;Ć&#x152;Ç Ä&#x201A;Ć&#x152;ĹľĹ?ĹśĹ? Ä&#x17E;Ĺś Ç&#x20AC;Ä&#x17E;Ć&#x152;ĹŻĹ?Ä?Ĺ&#x161;Ć&#x; ĹśĹ? Ć&#x152;Ä&#x17E;Ĺ?Ä&#x17E;ĹŻÄ&#x17E;ĹśÍ&#x2022; ! " ' ! # & # ( " " ! ! ! ( ! ) % *

( ! (

$$$( ) (

“Duco brengt de toekomst van ventilatie naar VSK 2018”

Stoppen met roken, meer sporten, gezonder eten: we maken bij het nakende, nieuwe jaar allemaal wel goede voornemens - die veelal geen lang leven beschoren zijn - om gezonder te leven. Maar is dit alles wel voldoende? Of gaat gezond leven nog een stapje verder? Wat bijvoorbeeld met gezond wonen? Al sinds zijn ontstaan houdt Duco het niet bij loze woorden. Zo zal ook blijken op VSK (Hal 09, B.010), waar het van 6 t.e.m. 9 februari op gepaste wijze via vier doordachte woonconcepten gestalte zal geven aan de toekomst van ventilatie naar aanloop van 2021. Hierbij zullen twee absolute wereldprimeurs alle aandacht naar zich toetrekken. Ventilatie nu ook in passief- en actiefhuizen De Belgische ventilatiespecialist heeft alle redenen om tevreden en trots de balans op te maken van de voorbije jaren. “In 2014 profileerde Duco zich nadrukkelijk in de markt met zijn mechanische ventilatiebox onder de naam DucoBox, beschikbaar in de fluisterstille DucoBox Silent specifiek voor renovatie- en vervangingsprojecten, en de intelligente DucoBox Focus voor de nieuwbouwmarkt”, legt Hendrik Dejonghe, marketingmanager bij Duco, uit. “Maar stilstaan, betekent achteruitgaan. Zeker in tijden waarin de energienormen alsmaar verder worden aangescherpt, en de klemtoon wordt verlegd naar gezondheid, duurzaamheid én comfort, mogen ook wij niet stil blijven zitten.”

Dat bewijzen de twee ontwikkelingen die Duco tijdens de vierdaagse hoogmis in première aan de gehele installatiebranche zal voorstellen. “We willen het doek nog niet meteen helemaal laten vallen, maar wel kunnen we met zekerheid stellen dat de bewonderende oh’s en ah’s niet zullen uitblijven”, vervolgt Dejonghe. “Zo hebben we nu ook concrete ventilatieoplossingen in onze rangen voor toepassing in de zeer energiezuinige passiefhuizen, alsook actieve woningen, waarbij aandacht voor het milieu, duurzaam materiaalgebruik en luchtkwaliteit als primaire uitgangspunten gelden. Toekomst van ventilatie is vandaag Dergelijke woningen lijken misschien nog veraf, maar bouwen volgens die principes is vandaag al een slimme keuze met 2021 in het vooruitzicht. Naast efficiënte zonwering

tegen oververhitting is ventilatie hierbij een wezenlijk onderdeel. “Met een uitbreiding van onze vloot met twee nieuwe modellen kunnen we meer dan ooit inspelen op de veranderende behoeftes. De toekomst van ventilatie is vandaag”, besluit een opgetogen Dejonghe. Hebben we uw nieuwsgierigheid kunnen prikkelen? Houd dan tijdens uw bezoek aan VSK zeker even halt in hal 9 op stand B.010, en wees bij de eersten om kennis te maken met de ventilatie van de toekomst. Dankzij een interactieve workshop, gebracht door een ware ‘Oxygen expert’, zal u beslist een bijzondere ervaring rijker zijn. Op www.databadge.net/vsk2018/reg/ kunt u zich alvast registreren voor gratis toegang!

" # #! #"'%# %' " # #! #"'%# &# '* % #!) ' # " " (* & " ('#! ' & ($ ' & "' % ' ! ' $ %'" %& " '#' )# % " * ) %" (* " " ##% #) % " "&' ' , ' " )# ' " % * % ) % " %' " '& . . . . .

( #) %, ' " "'(-' ! ' ! " % &' $$ "

! ' ## #!$ + ' & ! *HSHUVRQDOLVHHUGH SURÃ&#x20AC;HOHQ )##% "&' ' "' " #*" # " " "&' % " ,

' & " , ) % ")#( )##%* % " ! #$$ " ) " +' %"

# #! #"'%# &" % $%# % !! % ! -"&' % "' & #) % # #! #"'%# #$

ONDERWIJSGEBOUW THEMA: RIOLERING / POMPEN Renovatie - BREEAM - WKO

Na oplevering in 2018 is Atlas het duurzaamste onderwijsgebouw ter wereld.

Duurzaamste onderwijsgebouw ter wereld Dat zeer goede gebouwprestaties niet alleen in nieuwbouw voorkomen, bewijst Atlas, het gerenoveerde hoofdgebouw van de TU in Eindhoven. Na de oplevering in 2018 is Atlas het duurzaamste onderwijsgebouw ter wereld en behoort het tot de vijf duurzaamste gebouwen in Nederland, terwijl de constructie van het gebouw in tact blijft. Naast hergebruik van materialen droegen innovatieve installaties bij aan de hoogst mogelijke ontwerpscore: BREEAM Outstanding. Door Joop van Vlerken, Foto Norbert van Onna, Artist Impression Zwartlicht

Installatie XL December 2017

ONDERWIJSGEBOUW

Het hoofdgebouw heeft een enorm vloeroppervlak van 42.000 m2.

“Sloop is nooit een optie geweest, maar het gebouw was helemaal uitgeleefd en voldeed totaal niet meer aan de eisen van de moderne tijd.” Renovatie van het hoofdgebouw op de TU Eindhoven (TU/e) was dan ook de enige reële optie, vertelt Thijs Meulen, beleidsmedewerker vastgoed bij de TU/e. “Het is een heel bijzonder gebouw met een enorm vloeroppervlak van 42.000 m2. Bij de oplevering in 1963 was het het grootste gebouw van Nederland. De kern is een gigantische betonnen tafel, die in het nieuwe ontwerp weer heel mooi uitkomt.” Het hoofdgebouw van de TU/e is een ontwerp van architect en stedenbouwkundige Van Embden en werd in 1963 opgeleverd. Het was na vijftig jaar gebruik in dermate slechte staat dat strippen en slopen noodzakelijk waren. Zo zijn alle aanwezige asbesttoepassingen gesaneerd en werd het totale gebouw van ongeveer 140.000 m3 gestript en kaal gesloopt tot op het betonskelet. Maar daarbij ging sloper Dusseldorp zorgvuldig te werk, vertelt Meulen. “Het is zeker niet met de botte bijl gedaan. Slim slopen was noodzaak. We proberen namelijk zoveel mogelijk her te gebruiken. Dat geldt bijvoorbeeld voor de bevestigingselementen van de betonnen vloeren en de beton- en staalconstructie.” Voor de installaties en leidingen was een tweede leven een lastiger verhaal, licht Peter van Mierlo, installatieadviseur bij Valstar Simonis, toe. “Op elke plek in het gebouw zag je sporen van eerdere renovaties. We hebben nog wel even overwogen om bepaalde dingen opnieuw te gebruiken, maar dat was te bewerkelijk en uiteindelijk hebben we besloten om het te strippen en te voorzien van nieuwe energiezuinige installaties.”

Hoge score

Het gebouw krijgt een zeer isolerende glazen vliesgevel met parallele uitzetramen.

XL Installatiefeiten Total Engineer: Team RVSP Bouwfysica: Peutz Installaties: Valstar Simonis Architect: Team V Architectuur Aannemer: Van Wijnen

Installatie XL December 2017

Na de renovatie krijgt het hoofdgebouw een nieuwe naam: Atlas. Door slimme oplossingen heeft Atlas als eerste gerenoveerde onderwijsgebouw van Nederland het BREEAM Outstanding ontwerpcertiﬁcaat kunnen binnenslepen en behoort het na oplevering bij de vijf duurzaamste gebouwen van Nederland. De uitgangspunten voor de ontwerpvisie waren optimaal hergebruik van de bestaande constructie, maximale toetreding van daglicht en het voorkomen van energetische verspilling. Meulen vertelt dat aanvankelijk het streven was om het certiﬁcaat BREEAM Excellent te behalen. “Maar gaandeweg kwamen we erachter dat we een hoge score zouden halen die heel dicht tegen Outstanding aan zat. Toen zijn we gaan kijken wat we moesten doen om dat binnen te slepen.” Uiteindelijk kwam de BREEAM-score zelfs op 93,86%, ruim boven de benodigde 85% voor ‘Outstanding’. Na de renovatie heeft Atlas geen gasaansluiting meer, net als vier andere gebouwen op de TU/e-campus in Eindhoven. De benodigde verwarming en koeling voor deze gebouwen komt uit een campusbreed WKOsysteem. Dit systeem met 32 bronnen is een van de grootste WKO-systemen van Europa. Meulen vertelt dat de organisatie hierin vijftien jaar geleden al investeerde. “En het betaalt zich nu uit. Het sterke punt ten opzichte van andere systemen is dat we tegelijkertijd warmte en koude kunnen leveren. De WKO bestaat namelijk uit twee centrale ringen; een koude ring en een warme ring. Gebouwen kunnen daarom onaf-

( # $ ( % %$% ( # ( # ' ( % $ ( % ( % $ # &$ ! # $% & ( !" # # ! !&( ( # # & # % $ % "% %

$ ' $ %&&# % $% "#! & % '!!# ' #( # ' % % ! ( # (

% ! % ! % ! % % ( # & % )!# !!$ & % $ "

BE SMART! ONTDEK DELTA DORE

HUISAUTOMATISERING

VERLICHTING

VERWARMING

VERLICHTING

APP BEDIENING

BEVEILIGING

CAMERA

POORTEN

ROLLUIKEN

100% INNOVATIEF

100% GEBRUIKS GEMAK

100% KWALITEIT

GROTE INVERSTERING IN R&D VOOR INNOVATIEVE EN SLIMMERE PRODUCTEN

HUISAUTOMATISERING VOOR IEDEREEN TOEGANKELIJK: GEBRUIKSVRIENDELIJK EN BETAALBAAR

ONZE ONTWERP EN PRODUCTIE LOCATIES ZIJN AL 40 JAAR GEVESTIGD IN EUROPA

GA VOOR MEER INFORMATIE NAAR WWW.RIHODOMOTICA.NL

ONDERWIJSGEBOUW

hankelijk van elkaar warmte en koude tegelijkertijd gebruiken. Bij mijn weten zijn er maar drie systemen in Nederland die dit kunnen.” De investering uit 2002 heeft ervoor gezorgd dat de TU/e na oplevering van Atlas 70% van de gebouwen op WKO heeft aangesloten. “Dan zitten we na twee nog later uit te voeren renovaties wel aan onze maximale capaciteit en zullen we extra bronnen moeten slaan om straks alle gebouwen op deze manier van warmte en koeling te kunnen voorzien”, aldus Meulen.

Uniek ramensysteem Ook het gevelconcept heeft een forse bijdrage geleverd aan de hoge duurzaamheidsscore van Atlas, benadrukt van Mierlo. “Het gebouw krijgt een zeer isolerende glazen vliesgevel met een uniek ramensysteem van PAF. Dit is een parallel uitzetraam dat in zijn geheel rechtstandig naar buiten open gaat. De ramen zijn bovendien per werkplek te bedienen met een geautomatiseerd systeem. Ze zijn namelijk veel te zwaar om met de hand open te doen. Maar er is ook een mogelijkheid om dit systeem te overrulen voor als het bijvoorbeeld gaat regenen.” Meulen legt uit dat het innovatieve ramensysteem bovendien in een groot gedeelte van de ventilatiebehoefte van het gebouw kan voorzien. “Door de PAF-ramen maken we optimaal gebruik van natuurlijke ventilatie zonder dat de mensen in het gebouw heel veel last hebben van de wind. We kunnen de ramen ’s nachts en in de ochtend

helemaal open zetten, waardoor de eerste drie uren van de werkdag waarschijnlijk geen mechanische ventilatie nodig is. Hierdoor besparen we ook nog eens veel energie op de luchtbehandelingskasten.” Omdat de gevel van Atlas voor een groot gedeelte uit glas bestaat zou je een grote koelbehoefte verwachten. Dat valt erg mee, legt Van Mierlo uit. “We hebben door een combinatie van het gevelconcept en de installaties zelfs een koude-overschot in dit gebouw, iets dat tegenwoordig bijna niet meer voorkomt. Dat komt doordat we naast de natuurlijke ventilatie ook gebruik maken van zonwering aan de binnenkant van de ramen. Deze is van metaal met een speciale coating gemaakt en houdt ’s nachts ook de warmte binnen.”

Slimme verlichting In het hele gebouw wordt aanwezigheidsdetectie toegepast. Zo worden koeling, ventilatie, verwarming en verlichting alleen gebruikt in die ruimtes waar ook daadwerkelijk mensen aanwezig zijn, vertelt Meulen. “In het hele gebouw worden slimme verlichtingsarmaturen gebruikt. Deze worden aangestuurd door power over ethernet en hebben een eigen IP-adres. Zo ontstaat een slim netwerk op basis van verlichting. In de helft van de 4470 armaturen is namelijk een sensor verwerkt. Die registreert beweging, warmte en daglicht. Hierdoor kunnen we makkelijk per plek verwarming, ventilatie, koeling en verlichting instellen. Blijft bijvoorbeeld een ruimte een gehele dag leeg, dan kan dit worden door-

gegeven aan de facilitaire dienst en hoeft die ruimte de volgende dag niet schoongemaakt te worden. Maar we kunnen ook het gedrag van mensen registeren. Zit men liever aan de oostzijde- of is de westzijde van het gebouw meer in trek?” Deze gegevens leveren volgens Meulen een enorm potentieel aan energiebesparing op. En ook met de slimme led-verlichting hoopt de TU/e veel elektriciteit te besparen. Meulen: “Als het gebouw ’s morgens open gaat, wordt de verlichting standaard ingesteld op 100 lux. Als iemand dan gaat zitten, wordt dat verhoogd naar 300 lux. Vervolgens kunnen de gebruikers het verlichtingsniveau met een app op hun telefoon of ruimtebediening naar wens nog verhogen naar 500 lux. Bij het verlaten van de werkplek wordt de verbinding met de smartphone of tablet verbroken en gaat de lichtsterkte terug naar 300 lux. Is in bepaalde ruimte een tijdje geen menselijke activiteit dan kan de lichtsterkte terug naar 100 lux of volledig uit. Als je nagaat dat 500 lux nu het standaardverlichtingsniveau is in kantoren, kunnen we zo nog veel besparen.” Naar dit verlichtingsconcept wordt bovendien onderzoek gedaan door het Intelligent Lighting Institute, vult Van Mierlo aan. “Het leuke aan deze verlichting is dat ieder armatuur afzonderlijk instelbaar is. Zo kan de ene verdieping gebruikt worden als controlegroep en een andere als experimentele groep. Op die manier is onderzoek naar de effecten van kunstmatig licht op de gemoedstoestand van mensen mogelijk en wordt de TU/e een living lab”, besluit hij. Q

De BREEAM-score kwam op 93,86 procent, ruim voldoende voor een Outstanding certiﬁcaat.

Installatie XL December 2017

Eurolyzer STx serviceanalyser Een handig en betrouwbaar instrument voor het afstellen en onderhouden van cv-installaties conform de regelgeving.

3 3 3 3 3

Bezoek onze stand tijdens de VSK van 6 t/m 9 februari in de Jaarbeurs te Utrecht. Schrijf u in via onze website voor Gratis E-Tickets.

Scan de QR-code voor meer informatie en speciďŹ caties.

HOTEL THEMA: RIOLERING / POMPEN Warmtepompen - Prefab - Energieneutraal

Esthetiek en duurzaamheid in Hotel Jakarta Een van de duurzaamste hotels van Nederland verrijst op de kop van het Java-Eiland in Amsterdam. Doordat gestreefd wordt naar een epc van 0, is energie-efficiëntie erg belangrijk in Hotel Jakarta Amsterdam. Voor de verwarming van het gebouw wordt dan ook voornamelijk bodemwarmte gebruikt. De elektriciteit die de warmtepompen verbruiken, wordt bovendien gecompenseerd door zonnepanelen op het dak én door zonnecellen die in de ramen verwerkt zijn. Het leverde het hotel het BREEAM Excellent ontwerpcertiﬁcaat op. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2017

HOTEL

De publiek toegankelijke subtropische binnentuin werd in samenwerking met Hortus Botanicus Amsterdam ontworpen.

Waar in de Gouden Eeuw de schepen van de Verenigde Oostindische Compagnie naar Indonesië vertrokken, wordt nu gebouwd aan Hotel Jakarta Amsterdam. De herontwikkeling van Kop Java-eiland is in 2012 begonnen. In 2014 won WestCord Hotel de tender voor het bouwen van Hotel Jakarta. De oplevering van het hotel is begin 2018. De ligging op de driehoekige kop van het Java-eiland midden in de rivier ‘t IJ brengt het hotel niet alleen esthetische voordelen, vertelt Martijn Vermeij, projectleider bij ULC Installatietechiek. “Door de ligging aan het water is de kans klein dat er gebouwen naast of voor het hotel komen te staan. Hierdoor is de zoninval gegarandeerd, wat nodig is om de geplaatste zonnepanelen ook effectief te maken.” Op het dak van Hotel Jakarta worden zonnepanelen geplaatst, maar ook in de ramen worden zonnecellen verwerkt. Dit alles is nodig om het hotel klimaatneutraal te maken, want in het luxe hotel staat duurzaamheid voorop. WestCord Hotels is de opdrachtgever voor Hotel Jakarta Amsterdam. Dit familiebedrijf heeft meerdere bijzondere hotels in haar portfolio, waaronder hotelschip ss Rotterdam en Hotel New York. Vanwege de prominente locatie op de punt van het Java-eiland wilde de gemeente Amsterdam hier een architectonisch hoogstandje gerealiseerd zien. De architecten van SeARCH wonnen de aanbesteding en ontwierpen het hotel als een publiek gebouw in de stijl van een Aziatische bazaar met bars, restaurants en een wellnesscentrum. De publiek toegankelijke subtropische binnentuin werd in samenwerking met Hortus Botanicus Amsterdam ontworpen en zorgt voor een Javaanse sfeer in het hotel. Het zwembad, het wellness-gedeelte, de parkeergarage en de skybar zijn ook openbaar, zodat er verbinding ontstaat met de inwoners van Amsterdam.

Hemelwater

Vanwege de prominente locatie op de punt van Java-eiland wilde de gemeente een hoogstandje gerealiseerd zien.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Hotel Jakarta Amsterdam Bouwmanagement: Building for Tomorrow, Amsterdam Installaties: ULC Installatiegroep, Utrecht Constructeur: Pieters Bouwtechniek, Amsterdam Bouwfysisch adviseur: DGMR, Arnhem

Installatie XL December 2017

Architect: SEaRCH, Amsterdam Aannemer: De Nijs, Warmenhuizen Toegepaste producten - Drie warmtepompen van Carrier - Twee Luchtbehandelingstoevoerkasten

Voor het ontwerp sleepte Hotel Jakarta Amsterdam het BREEAM-certiﬁcaat Excellent binnen, met een score van 73%. Volgens Vermeij is dit voor een belangrijk deel te danken aan de energie-efficiëntie van het hotel. “De EPC is 0, omdat we op een zeer zuinige manier energie opwekken met behulp van warmtekoudeopslag. De energie die hiervoor nodig is, wordt bovendien gecompenseerd met zonnepanelen. Nu is het zaak om het ontwerp te maken zoals het is bedacht en zo ook het oplevercertiﬁcaat BREEAM Excellent te behalen.” Een ander element waar het gebouw duurzame punten voor krijgt, is het gebruik van hemelwater voor de bewatering van de binnentuin en de sprinklerinstallatie. “In de kelder van het pand komt een bassin waarin hemelwater verzameld wordt. Voor het bewateren van de planten in de binnentuin is ongeveer 1,5 m3 water per dag nodig.” Ook materiaalgebruik, recycling en afvalscheiding zijn speerpunten in de bouw van Hotel Jakarta. Vrijgekomen afval wordt op de bouwplaats al gescheiden in acht afvalstromen en wordt op verantwoorde wijze verwerkt en zoveel mogelijk gerecycled. Beton wordt in de bouw zo weinig mogelijk toegepast en daarvoor in de plaats wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van hernieuwbare bouwmaterialen zoals hout en bamboe. Het

NIEUW! HRC-350/450

ONTDEK HEM OP DE VSK!

Terugstroombeveiligingseenheden EA en CA

De WATTS TBE-EA is een volledige EA beveiligingseenheid, voorzien van een geĂŻntegreerde afsluiter aan de intredezijde en een controlekraan. De WATTS TBE-EA kan overal ingezet worden waar volgens de Waterwerkbladen een EA beveiliging (vloeistofklasse 2) moet worden toegepast en is voorzien van een vergrendelbare hendel op de kogelkraan. De beveiliging WATTS TBE-CA 2096 is een middelzware beveiliging. Zij dient toegepast te worden ter bescherming tegen terugstroming van ]SVLPZ[VŃ&#x153; LU ]SVLPZ[VMRSHZZL KPL PU LUPNLYTH[L schadelijk kunnen zijn voor de menselijke gezondOLPK KVVY KL HHU^LaPNOLPK ]HU NPM[PNL Z[VŃ&#x153; LU Watts Benelux Beernemsteenweg 77A, 8750 Wingene â&#x20AC;˘ BelgiĂŤ ;LS Â&#x2039; -H_ , THPS! ILULS\_'^H[[Z^H[LY JVT www.wattsindustries.nl â&#x20AC;˘ www.waterbeveiliging.nl

Voordelen van deze beveiligingseenheid: â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘

Makkelijk te installeren Korte inbouwlengte Prijsgunstig Inclusief aftapper Kiwa goedgekeurd GeĂŻntegreerde kogelkraan en aftap â&#x20AC;˘ TBE-EA eenvoudig controleerbaar inclusief verzegelgaatjes â&#x20AC;˘ Volledig gamma van Â˝â&#x20AC;? tot 2â&#x20AC;? â&#x20AC;˘ ;), *( TL[ VM TT knelaansluiting

HOTEL

De geprefabriceerde kamerunits in REVIT.

Het publiek toegankelijke restaurant.

De kelder van Hotel Jakarta.

Voooraanzicht van het hotel.

beton dat wel gebruikt wordt, is gemaakt van gerecycled betongranulaat. Vanwege het BREEAM-Excellent certiﬁcaat kreeg WestCord een groenverklaring van RVO.nl. Dit houdt in dat de hotelorganisatie WestCord tegen gunstigere voorwaarden kan lenen voor de bouw van Hotel Jakarta Amsterdam.

Wko Vermeij vertelt dat er een warmtekoudeopslag met warmtepomp wordt geplaatst onder Hotel Jakarta die het gebouw van warmte én koeling gaat voorzien. Hierdoor ontstaat er een ﬂinke elektriciteitsvraag die nog eens verhoogd wordt door de twintig parkeerplekken voor elektrische auto’s in de parkeergarage van het hotel. Om dit verbruik te compenseren,

Het hotel is wel aangesloten op het gasnet, maar verbruikt amper gas

worden zonnepanelen aangebracht op het dak en zonnecellen in de ramen verwerkt. Dit in combinatie met de hoge isolatiewaarden in de gevel, het gebruik van ledverlichting en drievoudige beglazing levert een EPC op van 0, aanzienlijk lager dan het bouwbesluit

van EPC = 1. “Het hotel is wel aangesloten op het gasnet, maar verbruikt amper gas. We hebben een monobron gemaakt die nog aangevuld wordt met een energie-oppervlaktewaterinstallatie. Deze voorzien het hele hotel van vloerverwarming en -koeling. Daarnaast hebben we vier piekketels geïnstalleerd. Deze zijn voornamelijk bedoeld voor de productie van tapwater, maar kunnen ook bijgezet worden voor de verwarming van het hotel. Bovendien wordt er in de keuken op gas gekookt.”

voorbereidingstijd, maar als je daar rekening mee kunt houden in de planning, is dat geen probleem. Daartegenover staat dat je een veel snellere bouwtijd hebt.” En dat is ook in het werk te zien. Nadat de betonnen tafelconstructie gerealiseerd was, zijn de prefab-elementen als legoblokjes met tien tot vijftien prefab-modules per dag geplaatst, waardoor het gebouw snel vorm krijgt. Bijkomend voordeel is dat WestCord nu al weet hoe de kamers er van binnen uit komen te zien.

Prefab

Koeling

Samen met bouwbedrijf De Nijs begon ULC in april 2016 met de bouw van dit hotel, maar de ontwerpfase begon al veel eerder. “We zijn vanaf eind 2014 samen met de architect SeARCH en de hoofdaannemer De Nijs in een bouwteam bezig met het ontwerp. Dat betekent dat we vanaf het begin hebben kunnen meedenken.” Deze vroege betrokkenheid heeft volgens Vermeij veel voordelen. “In het gebouw zijn 172 van de 200 kamers geprefabriceerd. De kamers zijn bijna helemaal van hout met betonnen vloeren. Omdat al het leidingwerk en de installaties er al in zitten, was het noodzakelijk ons bij de prefabricage te betrekken. Zodat ze na plaatsing ook echt makkelijk aan de centrale installaties gekoppeld konden worden.” De prefabricage vond plaats bij Ursem Modulaire Bouw in Wognum. Van daaruit werden de elementen naar Amsterdam vervoerd. Volgens Vermeij kent prefabricage weinig nadelen. “Je hebt een langere

Hotel Jakarta wordt volledig klimaatneutraal, het ontwerp straalt een duurzaam-industriële sfeer uit die de bezoekers terugzien in de combinatie van hout, stalen en aluminium profielen en heel veel glas. Hierdoor komt er veel licht binnen en is het uitzicht groots. Maar door het grote glazen oppervlak komt ook de warmte binnen. “Daarom zijn de ramen allemaal van triple glas en wordt er zowel lucht als vloerkoeling toegepast in het gebouw”, licht Vermeij toe. Want hoewel duurzaamheid belangrijk was voor WestCord was comfort een harde eis. “Ook dat zie je in het hele gebouw terug. Gastvrijheid staat bij WestCord bovenaan en daarin is comfort heel belangrijk. Eén van de eisen was bijvoorbeeld dat de wifi in elke kamer goed moest zijn. Om die reden hebben we een wifi-systeem met een verhoogde dekkingsgraad toegepast. Daarnaast werden er hoge eisen gesteld aan geluid en akoestiek”, besluit hij. Q

Installatie XL December 2017

DUURZAAMHEID Oplossingen - Biomassa - Resultaat

‘We moeten niet dogmatisch worden in onze duurzame zoektocht’ Theo Smits, duurzaamheids- en energieadviseur bij Heijmans, heeft een heldere kijk op de uitdaging waar de gebouwde omgeving voor staat. En welke rol Heijmans zou kunnen spelen in de energietransitie. “Wij zijn een schakel in de keten.” Door Tijdo van der Zee Beeld NFP Photography

In de Eindhovense Airey-wijk paste Heijmans in opdracht van woningcorporatie Woonbedrijf tal van nieuwe technieken en concepten toe.

Installatie XL December 2017

DUURZAAMHEID

Welke techniek komt de komende jaren als winnaar uit de bus? Heeft straks elk huis pv-panelen? Een warmtepomp? Of wellicht een micro-wkk? Gaan we helemaal elektrisch en kunnen we van het gas af? Het zijn vragen waar Theo Smits eigenlijk het antwoord niet op kan en wil geven. De duurzaamheidsadviseur wedt liever op meerdere paarden. “Ik ben pragmatisch. In het ene geval is de ene oplossing beter en in het andere geval kan je beter een ander pad bewandelen.” Smits waakt ervoor dat hij zich niet in een hoek laat duwen. “We moeten oppassen dat we in onze duurzame zoektocht niet te dogmatisch worden. Er zijn nu verschillende kampen aan het ontstaan, die allemaal heel sterk in hun eigen gelijk geloven. Dat is eigenlijk heel jammer.”

Techniekneutraal Natuurlijk moeten we veel duurzamer worden en daarin is sturing nodig van bovenaf, van de overheid, zegt Smits. Maar die sturing moet zich richten op het resultaat, niet alleen op welke maatregelen in een gebouw getroffen moeten worden. “Bepaal hoeveel CO2 bespaard moet worden en laat de markt bepalen hoe ze dat willen oplossen.” Wat dat betreft is Smits tevreden met ex-minister Stef Blok, die eind vorig jaar besliste dat de Energie Prestatie Vergoeding (EPV) - een opslag op de huur na een duurzame renovatie - ook kan worden gevraagd van huurders in woningen die hun gasaansluiting hebben behouden. De coalitie Stroomversnelling had hier juist tégen gepleit. Blok beargumenteerde zijn besluit door te zeggen dat hij ‘techniekneutraal’ wenst te zijn. Smits: “Daar ben ik het principieel mee eens.”

“Comfort is belangrijk. Je wilt dat mensen vijftig jaar in zo’n woning willen blijven wonen” Dikke schil Natuurlijk komen er met gasloos bouwen ook “hele leuke uitdagingen” bij, zegt Smits. Een mooi voorbeeld is het nieuwe centrum van het Noord-Brabantse Vlijmen. In het centrum van het dorp komt een appartementencomplex, bestaande uit 24 appartementen voor huurders en kopers, bovenop nieuwe winkels. De herontwikkeling van het nieuwe centrum is een samenwerking tussen de gemeente Heusden, wooncorporatie Woonveste en Heijmans. Om de warmtevraag te beperken hebben de woningen allemaal een dikke isolerende schil en voor de opwekking van elektriciteit liggen er pv-panelen op het dak. Warmtapwater en ruimteverwarming voor de veertien huurwoningen worden verzorgd door een collectieve biomassaketel. “We waren al een tijd op zoek naar een geschikt pro-

Theo Smits: “In de markt zie ik de meest ingewikkelde apparaten. Ik vind dat je met minimale inspanning het maximale resultaat moet zien te halen.”

ject voor de zeer zuinige houtpelletketel die we hadden gevonden in Oostenrijk, bij fabrikant KWB”, zegt Smits. Het rendement van deze ketel ligt zo hoog, de fabrikant zegt dat een rendement van 96 procent haalbaar is, dat er te weinig restwarmte overblijft om er nog een elektrische generator achter te hangen en van de opstelling effectief een WKK te maken.

Biomassa niet onomstreden Smits heeft inmiddels genoeg ervaring in het duur-

zame wereldje om te weten dat biomassa niet geheel onomstreden is. Want als je niet uitkijkt, gaan er houtpellets de kachel in waarvoor oerbos gesneuveld is, of waarvoor landbouwgrond heeft moeten wijken. “Ik ben dan ook blij dat wij een contract hebben voor het onderhoud voor de komende twintig jaar. Daardoor hebben wij de garantie kunnen geven dat de biomassa gedurende de looptijd van het contract een duurzame oorsprong heeft.” En om die belofte gestand te kunnen doen, heeft

Installatie XL December 2017

VLOERVERWARMING. VOOR IEDERE SITUATIE. RENOVATIE

MAGNUM Mat (4mm)

MAGNUM TubeMat (9mm)

Lean&Duurzaam

MAGNUM SlimFit (12mm)

NIEUWBOUW

MAGNUM Cable (7mm)

MAGNUM Tacker (30-40mm)

MAGNUM Noppenplaat (20-40mm)

HOUTEN VLOEREN

vandenpol.com MAGNUM Foil (0,4mm)

MAGNUM DryFloor (25mm)

THERMOSTATEN

Adverteerdersindex Rensa

AO Smith Water Products Company 30

Riho Climate

Attema

SLV Nederland

BLT Luchttechniek

Solarwatt

ABB

MAGNUM X-treme Control

MAGNUM W-Controller

Gebruiksvriendelijke aansturing

HELDER IN KWALITEIT EN SERVICE Met de huidige bouwtechnische ontwikkelingen, stelt de consument steeds meer belang bij een comfortabel en gezond woonklimaat. Wij produceren en leveren voor elke verwarmingsvraag een passende oplossing. Kijk voor meer informatie op magnumheating.nl of bel tijdens kantooruren naar 0166-609 300.

12, 52

Buva Rationele Bouwproductie 48-49

Thermo-Air

Croonwolter & Dros

Ubbink

Duco Ventilation & Sun Control 3, 59

Van den Pol Elektrotechniek

Euro-Index

WAGO Nederland

Famostar Emergency Lighting

Watts Water Technnologies

Fluke Nederland

Wecycle

Weidmuller

Ziut

Intergas Verwarming Itho Daalderop Jaarbeurs KIC InnoEnergy

Onze producten worden uitsluitend geleverd via de technische groothandel.

2, 56 24, 25 42 22, 54

Klemko Techniek

LEDVANCE

Magnum C&F Technieken

Niko Nederland

Oosterberg

Orcon

Performance in Lighting

DUURZAAMHEID

VIER DECENNIA IN DE BOUW Theo Smits werkt al bijna veertig jaar in de bouw, voor verschillende aannemers. In Boxtel was hij twaalf jaar geleden betrokken bij de realisatie van EPC=0-woonwijk In Goede Aarde. Vanaf die tijd is hij zich steeds meer gaan verdiepen in duurzaamheid. Sinds 2012 is Smits adviseur Duurzaamheid en Energie binnen Heijmans.

Heijmans zich grondig moeten oriĂŤnteren op de markt van biomassa. Smits: â&#x20AC;&#x153;Stel nu dat biomassaketels in de woningbouw echt gaan doorbreken. Dan weet je dat je moet gaan concurreren met andere toepassingen voor biomassa. Hierdoor krijgen wij dus automatisch een rol in de biomassaketen. Heijmans zal echt geen biomassaexpert worden, we blijven een bouwbedrijf, maar we moeten wel het gesprek aangaan met andere partijen. En dat doen we al.â&#x20AC;? Nederland zou best zelf meer biomassa kunnen gaan verbouwen, zegt Smits. â&#x20AC;&#x153;Een deel van de weilanden kunnen we hier wel voor gebruiken.â&#x20AC;?

Lobby Een beetje duwen hier, een beetje trekken daar. Smits is niet vies van lobbywerk. Zo zit hij namens de NEPROM (Vereniging Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen) in de commissie die de opvolger

van de NEN 7120 gaat vormgeven. De NEN 7120 is op dit moment de bepalingsmethode voor de EPC van een woongebouw, en ook voor Bijna Energie Neutrale Gebouwen (BENG). â&#x20AC;&#x153;Ik probeer wat scherpe kantjes er van af te halen. De drie BENG-indicatoren zijn erg gericht op energieverbruik. En ik zie daar wel wat valkuilen ontstaan.â&#x20AC;? â&#x20AC;&#x153;Neem bijvoorbeeld luxe villaâ&#x20AC;&#x2122;s. Daar zit veel glas in. Daardoor zijn de woningen lekker licht en kunnen we ook makkelijk voor verse luchttoevoer zorgen. Maar in de BENG-methode neigt men juist naar kleinere kozijnen, zodat de schil zijn isolerende waarde behoudt. Maar ik vind: als je dat energieverlies kunt compenseren met energieopwekking ergens anders in of op de woning, dat je dit stuk comfort moet kunnen bieden aan bewoners. Comfort is belangrijk. Je wilt dat mensen vijftig jaar in zoâ&#x20AC;&#x2122;n woning willen blijven wonen.â&#x20AC;? In dat licht moet Smitsâ&#x20AC;&#x2122; recente oproep geplaatst worden om de heilige drie-eenheid van de Trias Energetica te herzien. Die gaat uit van energiebesparing, gebruik maken van duurzame energie en resterende (fossiele) energievraag zo efficiĂŤnt mogelijk inzetten. Smits stelde in mei dit jaar op de website van Heijmans dat â&#x20AC;&#x2DC;comfortâ&#x20AC;&#x2122; als vierde pijler mag worden toegevoegd. â&#x20AC;&#x153;De Trias Energetica is een goed stappenplan, maar we zijn in de woningbouw nu op zoâ&#x20AC;&#x2122;n duurzaam niveau aanbeland, op zoâ&#x20AC;&#x2122;n lage EPC, dat comfort een plaats moet kunnen krijgen.â&#x20AC;?

Geen overkill Zoals eerder gezegd wil Smits zich niet vastpinnen op ĂŠĂŠn winnende technologie. Maar als hij dan toch een keuze moet maken, dan zal dat zijn: â&#x20AC;&#x153;Hou het eenvoudig. In de markt zie ik de meest ingewikkelde apparaten. Ik vind dat je met minimale inspanning het maximale resultaat moet zien te halen. Hoeveel krijg je terug voor elke geĂŻnvesteerde euro?â&#x20AC;? Uit de Heijmans-stal kan

â&#x20AC;&#x153;De drie BENG-indicatoren zijn erg gericht op energieverbruik. Ik zie daar wel wat valkuilen ontstaanâ&#x20AC;? hij nog wel een voorbeeld halen. Het Energiedak, dat werd ontwikkeld in samenwerking met Aerspire. â&#x20AC;&#x153;Een compleet dak vol met pv-panelen en zonnecollectoren, waarbij onder de pv-panelen een spouw zit die dienst doet als schacht voor de af te voeren ventilatielucht. Hierdoor worden de pv-panelen gekoeld en presteren ze beter. Het warme water gaat de grond in op ongeveer 25 graden en komt er in de winter weer uit. De COP van de warmtepomp gaat hierdoor van de gebruikelijk 4 of 5 richting de 10.â&#x20AC;? Of dit dak nu echt zo low tech is valt te bezien. Maar duurzaam is het in ieder geval wel. Q

Advertentie

*9 **3 455*7;1&09* 9*7 ,74499* ;&3 ;./+ ;4*9'&1;*1)*3 .8 -*9 $ 8>89**2 45 -*9 )&0 ;&3 )* 6:.7.8 <&9*7?:.;*7.3,8.389&11&9.* )* ,744989* .3 ?./3 84479 .3 *1,.@ 42'.3*7 '4=*3 ;&3 $*.)2B11*7 ?47,*3 *7;447 )&9 )* ,*A389&11**7)* +494;419&A8(-* 24):1*8 2**7 )&3 $ 945 349(- ;*724,*3 ,*3*7*7*3 * (.7(& 2.1/4*3 .3<43*78 ;&3 )* 7:88*18* -44+)89&) 574):(*7*3 43,*;**7 2.1/4*3 1.9*7 &+;&1<&9*7 5*7 )&, 7 .8 /&&71./08 $- 34)., 42 ).9 <&9*7;41:2* 9* '*-&3)*1*3 .3 )* 6:.7.8 ?:.;*7.3,8.389&11&9.* 2 *7;447 9* ?47,*3 )&9 )*?* *3*7,.* <47)9 ,*,*3*7**7) .3 )* 2**89 2.1.*:;7.*3)*1./0* 2&3.*7 24,*1./0 ?./3 <&9*707&(-9 *3 )* 574):(9.* ;&3 '.4,&8 431&3,8 &&3,*;:1) 2*9 **3 +494;419&A8(-* .389&11&9.* 45 -*9 )&0 ;&3 )* &+;&1<&9*7?:.;*7.3,8.389&11&9.* *?* )7.* 9*(-3414,.*@3 42;&99*3 3: **3 0<&79 ;&3 )* 949&1* 897442 ).* 34)., .8 ;447 -*9 '*-&3)*1*3 ;&3 -*9 &+;&1<&9*7 7.* $ 42;472*78 ;&3 )* .38* +&'7.0&39 # C ?47,*3 ;447 **3 8(-43* 1*;*7.3, ;&3 *3*7,.* .3 -*9 3&9.43&1* *1*097.(.9*.983*9 *3 '*1&3,7./0 ;447)**1 .8 -*9 F :19.2&89*7E (43(*59 <&&72** # C ;*7?*0*79 )&9 -*9 +494;419&A8(-* 8>89**2 &19./) )* -44,89* 4:95:9 ,*3*7**79 4;*7**304289., 2*9 )* .39*38.9*.9 ;&3 )* ?43 45 .*)*7 242*39 &30?./ 7*249* 243.947.3, *3 (422:3.(&9.* ;.& 4)':8 ! !" 0&3 )*

$*.)2B11*7 .8 *7 .3 ,*81&&,) 9* ;41)4*3 &&3 # C *.8*3 2*9 ;447,*89*00*7)* (42'.3*7 '4=*3

RSHUDWRU KHW RXWSXW SURÂżHO RQOLQH YROJHQ HQ RQWYDQJW PHOGLQJHQ ;&3 )* 1&&989* 439<.00*1.3,*3 ;.& '*7.(-9*3 9.189&3)9./)*3 NXQQHQ GHUKDOYH HIÂżFLsQW ZRUGHQ JHPLQLPDOLVHHUG 3 -*9 0&)*7 ;&3 )*?* 243.947.3, 85*1*3 )* (42'.3*7 '4=*3 ).* # C -**+9 &+,*342*3 ;&3 $*.)2B11*7 **3 '*81.88*3)* 741 *A389&11**7) 9:88*3 )* ?433*5&3*1*3 *3 )* 42;472*7 ;*7'.3)*3 ?* )* 45,*<*09* *1*097.(.9*.9 .*7)447 0&3 )* ;*724,*38.39*38.9*.9 ;&3 &+?43)*71./0* 897.3,8 '*<&&09 <47)*3 ;447 ).&,3489.8(-* )4*1*.3)*3 ?4)&9 1&,* 4:95:9 VWULQJV VQHO NXQQHQ ZRUGHQ JHwGHQWLÂżFHHUG HQ RQGHUKRXGHQ F 5 '&8.8 ;&3 )* 9*7:,0*7*3)* *.8*3 ;&3 )* 01&39 -*''*3 <* DO YHOH EHSURHIGH FRQÂżJXUDWLHV YRRU IRWRYROWDwVFKH LQVWDOODWLHV 439<.00*1) %4 ?./3 <* *7.3 ,*81&&,) 42 &&3 )* # C *.8*3 )* ;41)4*3 2*9 ;447,*89*00*7)* '4=*3E &1):8 :). #&3)*7897&*9*3 3):897> &3&,*7 './ $*.)2B11*7 ).* # C KHHIW JHDGYLVHHUG WLMGHQV KHW SURMHFW Ă&#x201E;'DQN]LM GH FRQÂżJXUDWLH ;&3 (42543*39*3 ;447 4;*785&33.3,8'*;*.1.,.3, *3 -*9 897.3, PRQLWRUHQ SURÂżWHUHQ RQ]H NODQWHQ YDQ GH YRRUGHOHQ YDQ HHQ -41.89.8(-* 8>89**2451488.3, ).* './?43)*7 **3;4:)., .8 9* LPSOHPHQWHUHQ LQ GH EHVWDDQGH 6&$'$ WRSRJUDÂżH

0<&1.9*.98*.8*3 ).* <* 89*11*3 &&3 )* 439<.00*1.3, *3 574):(9.* ;&3 43?* +494;419&A8(-* 451488.3,*3 *9 ;*7;41,'*?4*0 &&3 *1,.@ ).*3)* &11**3 42 9* 1&9*3 ?.*3 )&9 43?* 3472*3 ;4479):7*3) <47)*3 ,*-&3)-&&+) './ 94*5&88.3, F 1*,9 1&:8 +|OWHUKRII KRRIG YDQ GH $SSOLFDWLRQ 6SHFLÂżF 6ROXWLRQV .;.8.* F 5 -*9 )&0 ;&3 )* <&9*7?:.;*7.3,8.389&11&9.* 1&, )* '*1&3,7./089* +4(:8 45 )* ,*A389&11**7)* (42'.3*7 '4=*3 ).* ZH KHEEHQ RQWZRUSHQ YROJHQV GH VSHFLÂżHNH HLVHQ YDQ GH .389&11&9.* *3 )* './?43)*7* 14(&9.* E

*3 <&9*7?:.;*7.3, 8>89**2 )&9 45 )7.* 2&3.*7*3 ?*1+ .3 ?./3 *3*7,.* '*-4*+9* ;447?.*9 .8 ?*0*7 .*98 85*(.&&18 *9 -**+9 .3 .*)*7 ,*;&1 ?*0*7 .3)7:0 ,*2&&09 45 )* &5&38* 01&39*3 ;&3 $*.)2B11*7 ).* )* +494;419&A8(-* .389&11&9.* .3 *1,.@ '*?4(-9 -*''*3 F!./)*38 **3 '*?4*0 &&3 43?* 574):(9.* +&(.1.9*.9*3 *3 .3 -4:8* 1&'47&947.:2 <&7*3 <* .3 89&&9 42 43?* ,&89*3 :.9 &5&3 **3 &&7)., ,4*) '**1) 9* ,*;*3 ;&3 )* -4,*

:.)*1./0 ,*A385.7**7) )447 )* )447 -*3 43)*7?4(-9* +494;419&A8(-* 451488.3,*3 -*''*3 )* $*.)2B11*7 ,&89*3 :.9 &5&3 ?*1+ &1 **3 &&39&1 3.*:<* 574/*(9*3 45,*89&79 .3 &5&3 *9 F &3) ;&3 )* ./?*3)* %43E .8 **3 ;&3 )* '*1&3,7./089* 2&709*3 ;447 ?433* *3*7,.* * 45<*00.3, ;&3 ?433* *3*7,.* .8 **3 ?**7 7*1*;&39 3&9.43&&1 574/*(9 ;447 )* 45 ;.*7 3& ,744989* ;*7'7:.0*7 ;&3 $*.)2B11*7 .8 *7 .3 ,*81&&,) 9* ;41)4*3 &&3 # C *.8*3 2*9 *3*7,.* .3 )* <*7*1)

$ !"( & ! % ""#) $ + ! " ! $ % ""$ " ( ! # ! ! $ &'$ ! ($ " !% ) & ! ! # ! ! $ &'$ ! # $& & )"$ ! ! + ! % ( $ !&)""$ $ * ! ( $# & "! "$ ) &&

!"$ ! * '!& ' + $ & % ! ( $ !&)""$ & ! (" $ ! $ ! "$ & ) * ! % ""# $ ( ! !" " $ !" " " # " " & % "" ! $ $ % $ " " ! " &# " $ % " " # $ " $ # " # " !

' & ' ! & & ! & $ ! (""$ $ ! "$ & "# &$ ! ! "# #$" ' !& ! #"$& '$% ! !

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Een jonge, strakke uitstraling

Frits Philips Lyceum

Het nieuwe pand van het Frits Philips Lyceum in Eindhoven biedt plaats aan ongeveer 1.650 leerlingen. Het pand, met een oppervlakte van ongeveer 11.000m2, is voorzien van honderd procent led-verlichting.

17.000 energiezuinige lampen met vijftien jaar constante lumengarantie

Dankzij de inzet van intelligente ledverlichting wordt op de Chemelot Site â&#x20AC;&#x2122;s nachts de lichtvervuiling drastisch verminderd. De sterrenhemel is weer zichtbaar, terwijl het energieverbruik voor de verlichting op het industrieterrein in Limburg tot meer dan tachtig procent kan worden verlaagd.

Showtime in de Westergasfabriek

Donker waar het kan, licht als het moet

Texel heeft de ambitie om in 2020 volledig energieneutraal te zijn. Om dit doel te realiseren is de openbare verlichting grondig aangepakt.

Licht XL December 2017

KANTOOR Lichttechniek - Gevelverlichting - Armaturen

Een jonge, strakke uitstraling

Op de houten balken zijn ledstrips SMD 30 LEDs/m geplaatst die het plafond aanstralen. Ze zorgen op deze plek voor indirect licht.

InWork, gespecialiseerd in diensten als detachering, outsourcing, co-sourcing en consultancy, heeft haar kantoorpand in Amsterdam vernieuwd. Een bestaand gebouw dat al voor verschillende doeleinden was gebruikt, kreeg een volledig nieuw interieur. Ook een schuine wand van het gebouw werd opengewerkt en vervangen door een glaswand. Aangezien het interieur bouwkundig volledig werd aangepakt, kon ook de verlichting zowel binnen als buiten in een compleet nieuw jasje worden gestoken. Een jonge, strakke uitstraling was het doelâ&#x20AC;?, zegt Hedwig Westerburgen van Smart Light.

Door Evi Husson

Installatie XL December 2017

KANTOOR

“We kregen een enorme vrijheid qua vormgeving en lichttechniek, maar tegelijkertijd moesten we ook rekening houden met een aantal beperkingen of randvoorwaarden”, stelt Westerburgen. “Voor de moderne buitengevel was InWork op zoek naar een dynamische eenvoudig te besturen gevelverlichting om de technologische expertise van buitenaf zichtbaar te maken. De uitdaging was om de gevel fel en absoluut gelijkmatig te verlichten terwijl er slechts een meter ruimte beschikbaar was om de armaturen te plaatsen. Dit omwille van parkeervakken aan de ene kant van het gebouw en een vijver aan de andere kant. We hebben daarom gekozen voor Nano Liner AC XB RGB led-armaturen, die beschikbaar zijn in versies met een stralingshoek van 50° x 10°. Daardoor creëer je een gelijkmatigheid en konden we de armaturen ook afwisselen met roosters om de installatie te vergemakkelijken.”

Installatie Voor de installatie is een waterafvoergoot aangelegd waar armaturen en roosters elkaar afwisselden. “Ter hoogte van de armaturen hebben we een uv-bestendige polycarbonaatafdekking van tien millimeter dikte geplaatst terwijl de roosters werden gebruikt om de bekabeling aan te brengen. In principe komt er bij regen water in, maar door her en der, daar waar er geen armaturen zitten, gaten te boren in de bodem van het kunststof, kan het water verder worden afgevoerd richting het grind dat zich onder de armaturen bevindt.” De installatie van de buitenverlichting verliep eenvoudig, de aanloop ernaartoe was wat lastiger, legt Westerburgen uit. “De bestrating was al aangelegd waardoor deze voor de installateur van de armaturen weer moest worden opengemaakt. Aan de vijverkant is er geen bestrating, maar een grindbed, wat het aanbrengen van de goten wat moeilijker maakte, maar ook dat is goed gelukt. Het feit dat we hebben gekozen om met roosters te werken, maakte de installatie van de armaturen eenvoudig. Een alternatief zou zijn om elk armatuur afzonderlijk in de grond in te bouwen met een rvs-bak, afgedekt door een glasplaat, maar dan moet je altijd weer door de grond met de kabels. Door ons idee om de armaturen af te wisselen met roosters was het eenvoudig om door te lussen en de kabels weg te werken. Er zijn op deze manier twee continulijnen geplaatst die zijn aangesloten op de power databox in het gebouw. Eén stuurleiding ligt links en de andere rechts om het gebouw.”

Programmatie Dankzij het doorlussen is er veel vrijheid qua programmeren. “Het systeem is zo ingesteld dat de opdrachtgever met zijn smartphone de kleurstelling van iedere continulijn, maar ook van iedere armatuur afzonderlijk zou kunnen veranderen aangezien ze allen een eigen ip-adres hebben. Echter, om kermistoestanden te voorkomen staat het geheel doorgaans op groen, de kleur van het logo van het bedrijf.” Wat betreft de binnenverlichting had de opdrachtgever de wens om in de kantoren te werken met

Je moet bij dit soort projecten af van de standaard ‘wetjes’ dat je met bepaalde hoeveelheden lux moet werken.

Het geheel moest ﬂexibel zijn, zodat de gebruiker van de ruimte eenvoudig armaturen zou kunnen toevoegen of weglaten.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: InWork, Amsterdam Ontwerp: Smart Light, Tilburg Installatie buiten - en binnenverlichting: Smart Light, Tilburg

Verlichting Verlichting buiten: Nano Liner AC XB RGB LED van Traxon (Osram) Verlichting kantoren: Combinatie van Ares Lighting, Lival, Onok en SG Lighting Verlichting sporthal: Melis Lighting Tilburg Aansturing: HDL gebouwbeheerssystemen

Installatie XL December 2017

KANTOOR

spanningsrails en indirecte verlichting. Het geheel moest ﬂexibel zijn, zodat de gebruiker van de ruimte eenvoudig naar eigen wens armaturen zou kunnen toevoegen of weglaten. In verschillende ruimtes is gekozen voor meerdere type armaturen. Op sommige plaatsen, zoals de ruimtes boven de tafels in de kantine, hangen bijvoorbeeld smalle buisvormige armaturen (Onok Lighting, type: Tubular DEC 04, diameter: 70 mm).

Reflectie Bijzonder waren vooral de open binnenruimtes met een plafond dat, inclusief leidingen, zwart was gespoten. “Er is dus alleen sprake van direct licht zonder reflecties, komende van het plafond. Hierdoor worden vrij harde contrasten gecreëerd tussen de verlichte oppervlaktes en de omgeving. Dat is een keuze. Bij het ontwerp houd je echter altijd rekening met enige reflectie binnen de ruimte. Ontbreekt de reflectie, dan ziet de ruimte er in de praktijk toch anders uit dan je je had voorgesteld op papier. Om die reden werd

er na installatie gevraagd om her en der nog wat bij te hangen om het geheel strak en goed verlicht te krijgen. Installatietechnisch was dit geen groot issue, aangezien met spanningsrails werd gewerkt. Het enige nadeel was dat op de plekken waar nog wat is toegevoegd, men opnieuw het plafond en de leidingen zwart moest spuiten.”

Aantal lux Westerburgen is erg tevreden over het resultaat. “InWork is een jong bedrijf dat op zoek was naar een bepaalde strakke uitstraling die paste bij het bedrijf. Dat is volgens mij goed gelukt. Je moet bij dit soort projecten af van de standaard ‘wetjes’ dat je met bepaalde hoeveelheden lux moet werken, zoals bijvoorbeeld in de keuken waar alleen in de bereidingskeuken is gewerkt met een ledlijn. In de keuken hangen bijvoorbeeld slechts zes spots boven het middenblok, wat een bijzonder en enigszins dramatisch effect met zich meebrengt. In de bereidingskeuken is er uiteraard meer licht voorzien.”

Vertrouwen Dat het resultaat van het geheel zo goed is, heeft wellicht te maken met de goede communicatie, geeft Westerburgen aan. “De communicatie met ons en de interieurarchitect verliep erg goed. De opdracht-

“De opdrachtgever heeft veel vrijheid gegeven en stond open voor suggesties” gever heeft veel vrijheid gegeven en stond open voor suggesties gedurende het volledige traject. Als een opdrachtgever het vertrouwen geeft en bepaalde beslissingen overlaat aan specialisten in hun vakgebied, dan kunnen er erg mooie dingen ontstaan.” Q

“De opdrachtgever kan met zijn smartphone de kleurstelling van iedere continulijn en iedere armatuur afzonderlijk veranderen, aangezien ze allen een eigen ip-adres hebben.

Installatie XL December 2017

)RWRJUDÃ&#x20AC; H 5RQDOG $XpH

ONDERWIJSGEBOUW THEMA: RIOLERING / POMPEN Verlichting - Kleurtemperatuur - Leeromgeving

Tweeduizend armaturen verlichten Frits Philips Lyceum Het nieuwe pand van het Frits Philips Lyceum in Eindhoven is in september in gebruik genomen. Het biedt plaats aan ongeveer 1.650 leerlingen. Het pand, met een oppervlakte van ongeveer 11.000m2 (inclusief sporthal), is voorzien van honderd procent led-verlichting. De verlichting, net als de overige installaties en voorzieningen zijn gevoed door een door de school zĂŠlf aangekochte transformator. Wibeke Vandevelde-PollĂŠ, lichtontwerper bij Philips Lighting in Eindhoven en Ton Waals, projectleider Elektrotechniek bij Gabriels Elektro uit Veghel geven meer uitleg over de gekozen verlichting en de installatie ervan. Door Evi Husson

Installatie XL December 2017

ONDERWIJSGEBOUW

Het Frits Philips Lyceum is een school voor gymnasium/vwo, havo, mavo en huisvest 1.650 leerlingen. Philips Lighting is door het Frits Philips Lyceum gevraagd om een verlichtingsontwerp te maken voor de nieuwe (nieuwbouw) vestiging in Eindhoven. “De façade van het gebouw is bijzonder”, vertelt Wibeke Vandevelde-Pollé, lichtontwerper bij Philips Lighting in Eindhoven. “De verticale structuur op de buitengevel van het gebouw is aan één zijde voorzien van een kleurverloop van geel naar blauw en aan de andere zijde wit. Door in het donker op beide zijden van de verticale structuur wit licht te plaatsen, ontstaat er een spel van schaduw en licht, kleur en wit. Door de verlichting te sturen (regelsysteem Dynalite) en te dimmen ontstaan er vloeiende bewegende structuren op de statische gevel, wat een bijzonder effect creëert samen met de verder donkere beboste omgeving.”

Centrale hal

Het glazen plafond is voorzien van grote zwevende transparante kunststof schijven die allerlei kleuren kunnen aannemen.

In totaal zijn zeventig lokalen voorzien van verlichting, waaronder de aula, de gymzaal, theaterzaal en kleine ruimte waar groepjes leerlingen samen aan opdrachten kunnen werken. “In de centrale hal, het hart van de school, was het de bedoeling om veel kleur te creëren. Het glazen plafond is voorzien van grote zwevende transparante kunststof schijven die allerlei kleuren kunnen aannemen. Hierdoor kunnen ze voor verschillende sferen zorgen.” In de nieuwbouw zijn rond de aula de verschillende stromen in studies geclusterd. Aan de ene zijde worden de meer technische richtingen gevolgd. Hier is gekozen voor verlichting met een koele kleurtemperatuur (4.000 K). Bij een hoog lichtniveau worden mensen geactiveerd. Aan de andere zijde bevinden zich de meer creatieve richtingen. De kleurtemperatuur van de verlichting is hier warm (3.000 K). “De juiste kleurtemperatuur in de juiste applicatie beïnvloedt de sfeer positief”, legt Vandevelde-Pollé uit. “Voor de meeste mensen is dit in hun onderbewustzijn, ze zijn er niet mee bezig. Toch worden wij mensen sterk beïnvloed door dagen kunstlicht.”

Schoolvision

De juiste kleurtemperatuur in de juiste applicatie beïnvloedt de sfeer positief.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Secvo, Eindhoven Installaties: Gabriels Elektro, Veghel (E), Verstappen van Amelsvoort, Nuland (W) Architect: Liag architecten en bouwadviseurs, Den Haag Bouwkundig aannemer: Wijnen Bouw, Someren

Installatie XL December 2017

Toegepaste producten Vloerverwarming: MG Vloerverwarming Verlichting: Philips Lighting Meet- en Regeltechniek: Potec

Op bepaalde plekken wordt nog dieper ingegaan op de kleurtemperatuur, geeft de lichtontwerpster aan. “In een aantal technieklokalen hangt het SchoolVision-systeem, een systeem met verschillende lichtinstellingen, afhankelijk van het tijdstip van de dag en de activiteit. Deze instellingen bootsen de natuurlijke patronen van het daglicht na waarop het menselijk lichaam reageert, en waarvan is aangetoond dat ze leerlingen helpen geconcentreerd en alert te blijven. Er zijn vier keuzemogelijkheden: 1) een standaard helderheid en lichtkleur voor een normale les (Normaal); 2) een hoge lichtintensiteit en koele lichtkleur die de concentratie extra ondersteunt, bijvoorbeeld voor proefwerken (Aandacht); 3) een hoog intensiteitsniveau met koele lichtkleur die de leerlingen alert maakt in de ochtend en na de lunch (Energie); 4) een standaard intensiteitsniveau met warme lichtkleur die een hyperactieve klas weer helpt tot rust

ONDERWIJSGEBOUW

te brengen (Rust). The Schoolvision is uitgevoerd met het product Tunable White Powerbalance met een lichtregelsysteem van Dynalite. Dit systeem draagt eraan bij dat leerlingen in een zo optimaal mogelijke leeromgeving kunnen leren, rustig en geconcentreerd kunnen blijven.”

Goede voorbereiding De installatie van alle verlichting, zo’n 2.000 armaturen, maar ook van de intercom-, data-, zonwerings-, brandmeld-, inbraak- en noodverlichtingsfaciliteiten gebeurde door Gabriels Elektro uit Veghel. Ton Waals, projectleider Elektrotechniek over het project: “Na het ontvangen van de opdracht heeft onze werkvoorbereider alles verder ge-engineerd. In het gebouw zijn meer dan vijftig verschillende soorten armaturen aanwezig, allen van Philips. Met Philips hebben we dan ook steeds nauw contact gehad over het type armaturen en de bijbehorende restricties of mogelijkheden om ze te installeren. Een technisch adviesbureau controleerde vervolgens de tekeningen en na goedkeuring konden we aan de slag.” Het project werd per bouwlaag aangepakt. “We hebben met de klok mee vanaf de tweede, naar de eerste en uiteindelijk naar de begane grond gewerkt, om vervolgens in de sporthal aan de slag te gaan. Om de planning en installatie goed te laten verlopen werd de planning iedere zes weken herbekeken en nam de architect

iedere twee weken deel aan de vergaderingen. Hadden we het idee dat een deadline sneller dan verwacht dichterbij kwam, dan zetten we meer mensen in om de planning alsnog te halen. Dat verliep uiteindelijk erg soepel.”

Bewust extra schakelaar De armaturen in de klaslokalen (60x60) zijn voorzien van bewegingsmelders. Waals: “Als je een ruimte betreedt, merkt de bewegingsmelder je op, maar gaan de lampen niet automatisch aan zoals gebruikelijk. Er is bewust voor gekozen om er nog een schakelaar voor te zetten waarop je eerst nog moet drukken vooraleer de lichten beginnen te branden. Als je vervolgens de ruimte verlaat, gaat de verlichting na een ingestelde tijd automatisch weer uit. Er is voor deze tussenstap gekozen om te voorkomen dat het licht gedurende enige tijd blijft branden wanneer iemand snel een lokaal binnenloopt om een vergeten tas of jas op te halen. Dat zou onnodige energieverspilling opleveren, vandaar dat er is gekozen om alsnog de verlichting handmatig te maken.”

Calamiteiten Om alle verlichting aan te sturen is gewerkt met een centraal lichtregelsysteem Dynalite waarmee alle lichten afzonderlijk kunnen worden aangestuurd. Het bedienpaneel bevindt zich in de centrale hal, geeft Waals aan. “De beheerder kan via het touchscreen

niet alleen de lichten afzonderlijk besturen, maar ook de zonwering en andere faciliteiten zoals intercom, inbraakbeveiliging enzovoort.” Het meest bijzondere aan het project vond Waals de brandmeldingsinstallatie. “Deze is van het type gesproken woord, wat inhoudt dat als het brandalarm afgaat, er niet alleen driemaal een geluidssignaal klinkt, maar ook in zowel de Nederlandse als Engelse taal wordt gezegd dat men het pand moet verlaten.” Daarbij gaat logischerwijs ook de centrale noodverlichting automatisch branden. “Ongeveer 390 noodverlichtingsarmaturen binnen de school draaien niet op separate accu’s, maar worden in geval van calamiteiten via een bekabelingssysteem gevoed door één centraal in het gebouw geplaatste accu.”

Transformator Tijdens het gehele project is erg op duurzaamheid gelet. Waals: “Er is bewust gekozen voor led-verlichting en energiebesparende maatregelen zoals de bewegingsmelders met schakelaar. Wat het project nog een extra bijzonder tintje geeft, is dat de verlichting, net als de overige installaties worden gevoed door een door de school aangekochte transformator. In Eindhoven staan 1593 transformatoren van energiebedrijven en er zijn er drie aangekocht en eentje daarvan is van het Frits Philips Lyceum. Dat maakt dit redelijk uniek.” Q

SPORTHAL De sporthal van de school is voorzien van een geïntegreerd systeem van led-armaturen, controls en lichtregeling (SportControl LED, opbouwarmatuur) die speciaal ontwikkeld zijn voor sporthallen. Het licht kan worden afgestemd op de activiteit van het moment: 300 lux voor schoolsportactiviteiten, 500 lux voor een nationale competitie of training en 750 lux voor (inter)nationale competities. Ook is het mogelijk om het licht te dimmen in het gedeelte van de hal waar geen activiteit is. Besparingen tot 50% per jaar ten opzichte van conventionele TL-verlichting zijn daardoor haalbaar. De verlichting voldoet aan de norm voor sportverlichting, de NEN- EN 12193 klasse 2 voor landelijke en lokale competitie.

Installatie XL December 2017

INDUSTRIE Armaturen - Led-verlichting - Draadloos

17.000 energiezuinige lampen met vijftien jaar lumengarantie Dankzij de inzet van intelligente led-verlichting wordt op de Chemelot Site â&#x20AC;&#x2122;s nachts de lichtvervuiling drastisch verminderd. De sterrenhemel is weer zichtbaar, terwijl het energieverbruik voor de verlichting op het industrieterrein in Limburg tot meer dan tachtig procent kan worden verlaagd. Er is gekozen voor een light-as-a-service oplossing. Een operational leaseconcept ontzorgt de deelnemende bedrijven op het gebied van verlichting als het gaat om ďŹ nanciering, installatie en onderhoud. Voor de zomer van 2018 zullen in 22 fabrieken in totaal ongeveer 17.000 lampen zijn vervangen. Door Evi Husson

Op de gehele Chemelot Site hangen bijna 40.000 lichtarmaturen.

Installatie XL December 2017

INDUSTRIE

Het armatuur is speciaal voor de chemische industrie ontwikkeld.

Zo’n drie jaar geleden kwamen de bedrijven Professional & Sustainable Performance Lighting (PSPL, toen nog TPPL - Tubular Professional Performance Lighting-expert team) en verlichtingsleverancier Dietal met het idee om de verlichting op het industrieterrein Chemelot in Limburg op innovatieve wijze te vervangen. Zij vonden een gewillig oor bij Sitech Services en besloten samen een open innovatietraject te starten met een aantal bedrijven op het industrieterrein: Arlanxeo, AnQore, Borealis, DSM Engineering Plastics, Fibrant en OCI Nitrogen. “Licht als een service was het uitgangspunt”, stelt Richard Schouten, Business Unit directeur bij Sitech Services. “We hebben vervolgens met meerdere partijen onderzocht aan welke voorwaarden de armaturen, maar ook het leaseconcept zou moeten voldoen om dit grootse project te kunnen realiseren.” De designrichtlijn was een slimme lamp en armatuur ontwerpen die in een industriële (chemische) omgeving kan worden geplaatst en een levensduur heeft van minstens 25 jaar, zonder lumenverlies aan het einde van de leaseperiode. Jaap Feddes, CEO van PSPL licht toe: “Om een operational lease van vijftien jaar aan te kunnen bieden, moet het lichtconcept 25 jaar mee kunnen gaan omdat je juridisch niet meer dan 75 procent van de verwachte levensduur mag

contracteren. Dit betekent dat we moesten innoveren op meerdere gebieden.”

Coating Het armatuur zelf is speciaal voor de chemische industrie ontwikkeld, geeft Schouten aan: “Er bestond nog geen intelligent draadloos bestuurbaar armatuur dat voldeed aan de eisen van de chemische industrie. In de fabrieksomgeving hebben we te maken met een ietwat hogere zuurtegraad dan in andere omstandigheden. Die zuurtegraad zorgt ervoor dat we een hogere aantasting hebben op de armaturen dan in gewone omstandigheden. Er is daarom een speciale coating ontwikkeld waardoor de lampen meer resistent zijn. Ook hebben we de armaturen zo ontwikkeld zodat ze zorgen voor een betere cos-phi, dus minder verlies richting het elektriciteitsnet terwijl de verlichting voldoet aan de zwaarste ATEX-norm.” Jaap Feddes vervolgt: “Een lamp is zo sterk als de zwakste schakel. Om een lange levensduur te kunnen garanderen, hebben we gekozen voor een driver van hoge kwaliteit (Led-driven) die het licht aanstuurt en hebben we een technologie ontwikkeld die ervoor zorgt dat de leds allemaal exact gelijk worden belast waardoor minder snel degradatie optreedt.” De armaturen zijn volledig gesloten en voorzien van sen-

FACTS & FIGURES - Op de gehele Chemelot Site hangen bijna 40.000 lichtarmaturen. - De oude armaturen waren TL-armaturen (T5 en T8). Bij een defect moesten er regelmatig steigers worden gebouwd om de lampen te vervangen. - Het energieverbruik ter waarde van bijna een half miljoen euro, wordt met dit project in fase 1 verlaagd naar 150.000 euro en in fase 2 (verdere toepassing van intelligente schakeling) naar 50.000 euro. - Initiatiefnemers: PSPL (voorheen TPPL expert team), Dietal en Sitech Services. Samen besloten zij een open innovatietraject te starten met een aantal bedrijven op Chemelot: Arlanxeo, AnQore, Borealis, DSM Engineering Plastics, Fibrant en OCI Nitrogen. - Medeontwikkelaars waren Luminext (besturingsplatform), Chess Wise (lokaal netwerk), Van den Pol (installatietechniek) en LEDsEnable (ﬁnanciering).

Installatie XL December 2017

INDUSTRIE

soren die een onderscheid kunnen maken tussen het reﬂecterende licht van andere lampen, het buitenlicht en de vervuiling van het omhulsel van de armatuur zelf, zodat op elk moment het verwachte licht overeenkomt met het daadwerkelijke licht. Schouten: “De lampen zijn met andere woorden in staat om de omgeving waar te nemen en stuurinformatie te geven of zelf erop te reageren.” Daarnaast is er gezorgd voor een lokaal stabiel bluetooth mesh netwerk. “De armaturen zijn verbonden via gateways die op hun beurt in verbinding staan met een beveiligd intranet op locatie. Dat lokale netwerk moet altijd in de lucht blijven, ook bij calamiteiten. Aangezien je geen uitvallers mag hebben om onregelmatig gedrag te voorkomen, was dit nog een behoorlijke klus om te realiseren.”

IoT-platform Om de data die de armaturen genereren, te kunnen verwerken en om te zetten naar relevante stuur- en managementinformatie, is gebruikgemaakt van het zogeheten Luminizer IoT-platform van Luminext. Feddes: “We zijn in staat om op ieder moment de resterende levensduur in te schatten. Wanneer we zien dat een bepaalde waarde daalt, dan weten we dat er een failure aan zit te komen en kun je proactief ingrijpen door preventief onderhoud uit te voeren.” Een ingenieus systeem, vindt ook Schouten. “Dankzij een slimme monitoring en rapportage weet de plantmanager welke fabriek en zelfs welke ploeg hoeveel licht verbruikt. Hij kan bepalen waar er ’s nachts licht echt noodzakelijk is en op die manier kan hij meer dan tachtig procent aan energie besparen. Het feit dat we

werken met een leaseconcept waarbij bedrijven niet de investering van armaturen wordt aangerekend, maar het aantal lumen dat ze effectief verbruiken, geeft plantmanagers een incentive om zo zuinig mogelijk om te springen met het licht.”

Van pilot tot realisatie De installatie voor de eerste pilot is gestart in juli 2016, waarbij ongeveer duizend armaturen werden geplaatst om na te gaan of ze zouden voldoen aan alle eisen. Schouten: “Er waren 54 punten waaraan het armatuur moest voldoen, voor de business case verder mocht worden uitgerold. Na installatie en ongeveer drie maanden testen en meten en enkele kleine wijzigingen, denk aan softwareupdates en een andere ophangbeugel waarvan een onderdeel sneller bleek te corroderen dan wenselijk, zijn we begin 2017 begonnen met de verdere uitrol.” Als eerste werden de bedrade gateways geplaatst (voor onder andere een alarmsysteem dat altijd toegang geeft tot de lampen, verbinding van het lokale netwerk, overrides, etcetera), gevolgd door de draadloze gateways (besturing). Feddes: “Deze zijn aangesloten op het IoT-platform. Vanaf het moment dat dat actief was, konden we ook de lampen installeren.” Belangrijk daarbij was om een één-op-één vervanging te kunnen doen. Feddes: “Zodra je in een fabriek iets moet veranderen aan de infrastructuur, of je moet extra draden trekken, wordt het kostbaar. Er is gekozen voor een één-op-één vervanging en draadloze aansturing wat zorgt voor volledige ﬂexibiliteit. Een vereiste is wel dat je moet weten welke lamp waar zit.” Om de installatie te versoepelen

is daarom een speciale app ontwikkeld. “De installateur moet op de plek waar hij een lamp moet plaatsen instellen welke lichthoeveelheid deze krijgt terwijl er ook meteen een koppeling wordt gemaakt tussen de locatie van de lamp (door het scannen van de barcode) en de bedieningsgroep. De app zorgt ervoor dat de installateur eenvoudig en efficiënt het overzicht kan bewaren.” Per fabrieksdeel werden de armaturen geplaatst. “Qua installatie waren er geen bijzonderheden. Alleen de afstemming met productie en de steigerbouwer vergde een goede planning.”

Toekomst Inmiddels hangen er ongeveer 7.000 van de 17.000 te plaatsen armaturen. Het project is naar verwachting voor de zomer van 2018 voltooid, maar inmiddels wordt al nagedacht over een vervolg. Feddes: “Verschillende bedrijven op het Chemelot-terrein die nog niet in het project zijn ingestapt, hebben hun interesse getoond. Daarnaast zijn we aan het onderzoeken of de vraagsturing ook kan worden gepersonaliseerd door middel van badges van werknemers. Uitgaande van een badge die mensen kunnen dragen, willen we een people tracking aan het systeem koppelen. Op het moment dat je dat doet, weet je precies of en waar mensen in de fabriek zijn en kun je met algoritmes in het systeem aangeven hoe licht moet reageren als mensen aanwezig zijn. Het voordeel daarvan in vergelijking met bewegingssensoren is bijvoorbeeld dat het licht niet uitgaat na een bepaalde tijd als iemand in de fabriek aan het werk is op één positie. Dit verhoogt de veiligheid.” Q

Tegen de zomer van 2018 zullen 17.000 lampen op de Chemelot Site zijn vervangen bij vijf bedrijven die gezamenlijk 22 fabrieken onder hun hoede hebben. De oude armaturen waren TL-armaturen (T5 en T8).

Installatie XL December 2017

FABRIEK THEMA: RIOLERING / POMPEN Cultuur - Showverlichting - Buitenverlichting

Showtime in de Westergasfabriek De Westergasfabriek in Amsterdam is een iconisch terrein met meerdere hallen die tegenwoordig dienst doen als culturele en creatieve bestemming. Om de Transformatorhal, de Zuiveringshal en de enorme Gashouder aan meer gasten en frequenter te kunnen verhuren, werd de verlichting grondig aangepakt. De nieuwe verlichting zorgt niet alleen voor meer kleur en biedt meer mogelijkheden, de monumentale iconische gebouwen komen eveneens veel meer tot hun recht. Een nieuwe beleving voor de bezoekers. Door Evi Husson, beeld Fairlight

Installatie XL December 2017

FABRIEK

De Gashouder is cultureel erfgoed. Zowel binnen als buiten gelden beperkingen die door Rijksmonumenten zijn opgelegd.

De Westergasfabriek is een plek waar mensen elkaar ontmoeten, werken en ontspannen. Fairlight uit Bemmel, specialist in geluid en verlichtingsapparatuur voor de professionele markt mocht drie iconische gebouwen van de voormalige gasfabriek van nieuwe verlichting voorzien: de Transformatorhal, de Zuiveringshal en de Gashouder. “De organisatie had de wens om in de gebouwen waar talloze evenementen en festivals plaatsvinden, de (TL/halogeen) werkverlichting te vervangen door een energiezuinige led-variant en daarnaast de gebouwen te voorzien van vaste showverlichting.” Showverlichting werd voorheen door gasten zelf meegebracht naar de locatie. “Door te investeren in eigen showverlichting kunnen de hallen frequenter (door een snellere opbouw van een evenement, red.) – en aan meer gasten (niet iedereen kan zijn eigen showverlichting meenemen, red.) worden verhuurd. Tegelijkertijd moeten grotere organisaties wel de mogelijkheid krijgen om hun eigen professionele lichttafel in te pluggen in het systeem op locatie om de volledige lichtshow over te kunnen nemen”, zegt Tijs Peters, technisch projectmanager van het project bij Fairlight.

Industriële uitstraling GROOT INNOVATIEPROJECT De nieuwe verlichting in de evenementenlocaties is onderdeel van een groot innovatieproject van de Westergasfabriek om de gebouwen en het terrein waar mogelijk te verduurzamen. De Westergasfabriek doet hiervoor mee aan de Pilot ‘Verduurzaming Rijksmonumenten’ van het Ministerie van OCW, met als doel meer kennis op te bouwen over hoe je monumenten kunt verduurzamen met behoud van de karakteristieke waarden. Naast led-verlichting investeert de Westergasfabriek onder andere in extra isolatie, afvalverwerking en zonnepanelen op het dak van de Gashouder die stroom moet bieden aan de buurt.

HISTORIE WESTERGASFABRIEK De Westergasfabriek kent een lange geschiedenis. Het voormalige industrieterrein is getransformeerd tot een bruisende culturele en recreatieve bestemming. De Imperial Continental Gas Association (ICGA) bouwde eind 19de eeuw twee steenkoolgasfabrieken in Amsterdam: de Ooster Gasfabriek en de Wester Gasfabriek. Het gas werd aanvankelijk gebruikt voor stadsverlichting. In 1898 nam de gemeente de exploitatie over. De productie steeg en er vonden uitbreidingen plaats. Uiteindelijk nam de gasproductie af, omdat de gemeente geleidelijk overging op gas van de Hoogovens in IJmuiden, en vanaf 1963 op aardgas uit Slochteren. In 1967 werd de gasproductie van de Westergasfabriek deﬁnitief gestaakt. Na de sluiting moest een nieuwe bestemming worden gevonden. Het Gemeentelijk Energie Bedrijf gebruikte het terrein als opslag- en werkplaats. Vanaf 1992 werden de gebouwen tijdelijk gebruikt voor creatieve en culturele activiteiten. Geleidelijk aan werd het dé ontmoetingsplaats voor creatief en innovatief Amsterdam. Het terrein werd gesaneerd en er is een park aangelegd. Creatieve ondernemers werken in de gerenoveerde, historische gebouwen en er vinden talloze evenementen en festivals plaats.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Westergasfabriek Amsterdam Installatie: Fairlight, Bemmel Toegepaste producten - Besturingssysteem: Martin Professional M-PC - Armaturen: CLF (Ares, Hercules) led-armaturen, CLS-armaturen

Installatie XL December 2017

In 2016 werd gestart met de Zuiveringshal, gevolgd door de Transformatorhal begin 2017 en de Gashouder eind 2017. In de Zuiveringshal zijn CLF Ares led-armaturen geplaatst die zorgen voor 65 procent energiebesparing ten opzichte van de oude halogeenverlichting. In de Transformatorhal zijn eveneens een groot aantal CLF en CLS armaturen geïnstalleerd. Deze zorgen ervoor dat de karakteristieke hal geschikt is voor veelzijdig gebruik. Peters: “Omdat de gebouwen monumentaal erfgoed zijn, hebben we bij de installatie vooral gekeken of er kon worden geboord in de betonnen pilaren en of bekabeling tegen een dakrand aan kon worden gelegd aangezien er hier al een goot aanwezig was. Dit om zoveel mogelijk het gebouw te respecteren. Om een industriële uitstraling te creëren is gekozen om een aantal ledlampen (de CLF Hercules) te monteren in oude industriële lampenkappen. De verlichting kon op die manier wel in het besturingssysteem worden opgenomen en kunnen net als de andere verlichting van kleur veranderen.”

Haren overeind De installatie van de verlichting in de Zuiverings- en Transformatorhal waren vrij eenvoudig, in vergelijking met de Gashouder, geeft Peters aan. “De Gashouder is een ronde hal, met een diameter van bijna zestig meter en bijgevolg een enorme omtrek. De kabels voor de verlichting moesten die omtrek volgen terwijl er met hoogwerkers op grote hoogte moest worden gewerkt. Daarnaast bleek de statische lading van het gebouw erg hoog te zijn. Tijdens het monteren van de armaturen was het belangrijk om voor de installatie jezelf steeds te ontladen door een ijzeren voorwerp of kabel tegen het gebouw aan te houden en door de hoogtewerker heen naar de grond af te voeren. Vergat je dit, dan stonden er wat haren overeind, letterlijk. Statische elektriciteit en ledverlichting zijn geen

FABRIEK

goede vriendjes.” De armaturen moesten daarnaast erg strategisch worden geplaatst. Marcel Zandbergen, projectmanager van Fairlight legt uit. “Tijdens de opbouw van evenementen in de Gashouder worden banners en decorstukken aan spanten gehangen met hoogwerkers op daarvoor aangewezen plaatsen. In het verleden bleek een hoogwerker regelmatig een hanglamp of andere verlichting te raken of werden kabels door de takels beschadigd. Dit moesten we met de nieuwe verlichting zien te voorkomen. Er hangen daarom geen hanglampen meer in de Gashouder en de armaturen zijn zodanig geplaatst dat de kans dat een hoogwerker ertegenaan rijdt, veel lager is.”

Monumentaal Bij de buitenverlichting van de Gashouder bracht een heel ander aspect uitdagingen met zich mee. De Gashouder is cultureel erfgoed. Waar aan de binnenzijde de regels nog vrij soepel waren, moest aan de buitenzijde rekening worden gehouden met beperkingen die door Rijksmonumenten werden opgelegd. Boren was bijvoorbeeld geen optie Zandbergen: “Het gebouw bestaat uit een gemetselde ringmuur van 5,5 meter hoog en een diameter van bijna zestig meter, waarop een ringkuip is aangebracht. Tussen deze twee delen zit een rand. Hierop heeft men een aluminium strip aangebracht die de omtrek van het gebouw volgt. Door het eigen gewicht wordt de strip volledig ingeklemd en blijft op die manier op zijn positie liggen. Vervolgens konden we aan deze strip alle kabels en buitenverlichting - honderd led-armaturen -

Transformatorhal

monteren, zonder ook maar één gat in het monumentale pand te hoeven boren. Als ooit wordt besloten om iets in de buitenverlichting aan te passen, is dit mogelijk zonder dat een spoor van de huidige montage op het gebouw achterblijft. Alle spotjes kunnen van kleur veranderen en kunnen indien gewenst afzonderlijk worden aangestuurd.”

Aansturing In ieder gebouw wordt de nieuwe verlichting aangestuurd met een Martin Professional M-PC systeem. Peters: “Dit is een overzichtelijk bedieningspaneel. Bezoekende technici kunnen gebruik maken van één van de ART-NET-aansluitingen om de installatie over te nemen en zelf aan te sturen. Pluggen ze uit, dan gaat de gehele installatie automatisch terug op bediening door M-PC.” Zandbergen vult aan. “We hebben een aantal kleurenprogramma’s gemaakt voor de mensen die de hal aan de man moeten brengen aan potentiële huurders. Ze kunnen de hal eenvoudig aansturen met het bedieningspaneel, maar ook met een app op een smartphone. En mocht iemand toch wat verkeerd hebben ingesteld, dan kunnen we van afstand inloggen en de nodige aanpassingen doen. Ook bij bijvoorbeeld een stroomstoring, kunnen we op die manier makkelijk nagaan of alle waarden en settings nog kloppen zoals we ze hebben ingesteld.” Van afstand een nieuwe programmering erin plaatsen, gebeurt ook regelmatig, geeft Peters aan. “Samen met de Westergasfabriek kunnen we nieuwe kleurencombinaties bekijken. Wij stellen het in en de klant beoordeelt vervolgens

realtime ter plaatse of het naar wens is.”

Gefaseerd inschakelen Voor de drie hallen is gekozen voor eenzelfde aansturingssysteem. Peters: “Bij de Gashouder is er echter meer verlichting op aangesloten. Omdat de aantallen steeds groter werden, hebben we door middel van een KNX-systeem ervoor gezorgd dat de verlichting gegroepeerd aangaat, zodat de inschakelstroom wordt geminimaliseerd. De reactie van de opdrachtgever hierop was zo positief dat we dit met terugwerkende kracht ook in de eerder opgeleverde hallen gaan toepassen. Het gefaseerd inschakelen betekent immers dat een heel hoge zekeringswaarde niet nodig is, waardoor het stroomverbruik en dus ook de kosten naar beneden kunnen worden gebracht.

Meer respect De heren van Fairlight kijken positief terug op het project. Zandbergen: “De mensen van de Westergasfabriek hebben zelf veel kennis in huis waardoor gesprekken over wat mogelijk was en wat niet, erg vlot verliepen. Peters over het project: ‘Ik vond de beleving van de klant en bezoeker juist de kers op de taart. Je zag letterlijk dat mensen de gebouwen nu heel anders gingen bekijken. De Transformatorhal heeft een donkere, maar erg mooie dakconstructie. Omdat we nu in tegenstelling tot de oude situatie aanlichten naar boven, komt dit dak nu veel beter tot zijn recht. Het gebouw is al mooi, maar het licht voegt zoveel toe zodat het respect voor het gebouw alleen nog maar toeneemt.” Q

Zuiveringshal

DRIE BELANGRIJKE GEBOUWEN VAN DE WESTERGASFABRIEK Transformatorhuis In de zijbeuken waren regeneratielokalen en aan Het gebouw dat nu Transformatorhuis heet, werd de kopse kanten zaten de kalkblusserijen. in 1904 gebouwd als een watergasfabriek. Hier Gashouder werd watergas geproduceerd. De karakteristieke In 1903 kwam de gashouder gereed met een Polonceau-spanten – die een ruimte van 22 meter inhoud van 100.000 m3. Op een gemetselde overspannen – zijn intact gebleven. ringmuur van 5,5 meter hoog en een diameter Zuiveringsgebouw van bijna zestig meter, werd een ringkuip aanHet langgerekte gebouw deed ooit dienst als Zuigebracht. Deze ringkuip werd gevuld met water veringsgebouw. Het bestond eigenlijk uit twee aan voor een luchtdichte afdichting. Drie grote ijzeren elkaar gespiegelde hoge zuiveringshallen, met in ringen die verbonden waren aan de ringkuip konhet midden een lagere ruimte, de oxidebergplaats. den volgens de telescoop-constructie verticaal uit

elkaar schuiven, om zo ruimte te bieden aan een variërend gasvolume. De bovenste ring, ‘de klok’, had een dak. Het dak op de ringmuur (de onderkant van de ringkuip) wordt gesteund door veertig radiaal geplaatste dakbalken. Hierdoor ontstaat een ruimte zonder steunkolommen. Destijds deed deze dienst als magazijn. Van deze gashouder bestaan tegenwoordig alleen nog maar de ringkuip en de ringmuur, compleet met de indrukwekkende ijzeren dakconstructie. Bron: www.project-westergasfabriek.nl

Installatie XL December 2017

OPENBARE RUIMTE Straatverlichting - Netwerk - Energie Besparen

Donker waar het kan, licht als het moet Texel heeft de ambitie om in 2020 volledig energieneutraal te zijn. Om dit doel te realiseren is de openbare verlichting grondig aangepakt. Een volledig nieuwe en slimme openbare verlichting zorgt voor een daling van het energieverbruik van ongeveer zeventig procent. Het is ĂŠĂŠn van de grootste slimme straatverlichtingsnetwerken van Europa. Dat de verlichting succesvol is, blijkt uit de navolging. Koreanen bezochten Texel om de technologie van dichtbij te aanschouwen, vakantieparken op het eiland tonen interesse in dezelfde technologie en het havengebied is inmiddels ook in volle voorbereiding tot plaatsing van deze nieuwe, slimme lichtmasten. Het project in het havengebied wordt in 2018 afgerond. Door Evi Husson, beeld Dynniq/Tvilight

Niet overal op het eiland is straatverlichting noodzakelijk, zoals hier aan de Nieuwlanderweg richting De Cocksdorp.

Installatie XL December 2017

OPENBARE RUIMTE

Honderd procent energieneutraal in 2020. Een enorme opdracht die Texel zichzelf oplegt. Om daartoe te komen begon het eiland al met beperken van het energieverbruik door woningen beter te isoleren, er zijn energieneutrale sociale huurwoningen ontworpen, er werd een drijvend zonnepark aangelegd, en de openbare verlichting is vernieuwd. “Voor het straatverlichtingsnetwerk omschreef de gemeente in de tender geen speciﬁeke wens, maar gaven ze aan wat de doelstelling was: zoveel mogelijk energie besparen om in 2020 energieneutraal te worden en zo min mogelijk lichtvervuiling om een beleving van de natuur en sterrenhemel te kunnen waarborgen. ‘Donker waar het kan, licht als het moet’ was daarbij het uitgangspunt”, vertelt Joost de Ruiter, productmanager bij Dynniq en verantwoordelijk voor de ontwikkeling van slimme verlichtingsconcepten.

Sterrenhemel Het nieuwe slimme straatverlichtingsnetwerk dat is aangelegd op Texel behoort tot de grootste in Europa. Het omvat 3.500 slimme draadloze besturingssystemen voor verlichting (CitySense en SkyLite) die Texel helpen om energie te besparen en lichtvervuiling te minimaliseren. Het draadloze besturingssysteem is voorzien van een gepatenteerde technologie op basis van bewegingsdetectie, die het verlichtingsniveau van de straatverlichting automatisch aanpast aan het aantal verkeersbewegingen. Door de combinatie van nieuwe led-verlichting met ‘licht op maat’ van Tvilight zijn de energiekosten met twee derde verminderd. De Ruiter: “Texel wekt met haar drijvend zonnepanelenpark overdag de hoeveelheid energie op die ’s avonds door de openbare verlichting wordt verbruikt. Hierdoor is het de eerste Nederlandse gemeente waar openbare verlichting voor honderd procent energieneutraal is.” De slimme straatverlichting helpt om twee doelen te bereiken: energiebesparing en het behoud van de nachtelijke duisternis. De Ruiter: “De oude verlichting op Texel gaf heel veel omgevingslicht. Je zag minder sterren en in plaats daarvan leek het alsof er over het hele eiland een grote oranje gloed hing. Nu kunnen de bewoners weer de sterrenhemel en de Melkweg boven Texel zien doordat de verlichting is weggehaald, uitgeschakeld of gedimd. Er is dus minder lichtvervuiling.”

vangen, maar moet je ook een aantal minuten tijd incalculeren om het netwerk tot stand te brengen. Dat vraagt lering. Voorafgaand aan de installatie zijn er trainingen gegeven terwijl er ter plaatse een expert rondliep die ondersteuning kon bieden om de installatie meteen goed uit te voeren.”

Klaar voor de toekomst Texel beschikt nu over een besturingssysteem waarmee de lichtmasten op afstand kunnen worden aangestuurd. Denk daarbij aan individuele aansturing, het instellen en activeren van dimschema’s en aan/ uit schakelingen. De Open Application Programming die daarbij is toegepast geeft de mogelijkheid dit in de toekomst te koppelen aan Dynniq’s Smart City systeem. Hiermee kunnen verschillende Smart City toepassingen worden gecombineerd, ook systemen van derde partijen. Je kunt hierbij denken aan verkeerslichten, VMS, sensoren en CCTV camera’s. De Ruiter: “Het is in principe een systeem dat in bredere zin de openbare ruimte kan beheren. Texel heeft daarmee de mogelijkheid om het systeem in de toekomst nog verder uit te breiden.” Momenteel is de verlichting op het eiland zo ingesteld dat deze in de bewoonde gebieden tussen 23:00 uur en 1:00 wordt gedimd en tussen 1:00 uur en 5:00 uur volledig wordt uitgeschakeld. Alleen de verlichting boven belangrijke ontsluitingswegen blijft de hele nacht branden. In speciﬁeke gebieden waar ook ’s nachts wat meer beweging is, zoals bijvoorbeeld uitgaansgebieden, wordt de verlichting teruggedimd tot een bepaalde waarde en wordt bewegingsdetectie toegepast. De waarde is gerelateerd aan de nominaal ingestelde waarde op basis van lichtberekeningen.

Omgevingsmanagement Het vervangen van openbare verlichting heeft altijd een grote impact op de omgeving. De Ruiter: “We merken soms dat gemeentes opzien tegen het vervangen van de Openbare Verlichting op deze schaal, in verband met de impact en complexiteit. Wat we geleerd hebben op Texel is dat omgevingsmanagement enorm belangrijk is. Zeker in de beginfase was er weerstand onder bewoners, wat zich uitte in een grote hoeveelheid aan vragen, klachten en wensen, die zowel bij het projectteam als bij hoofdbeheerder binnenkwamen. Het helpt om hier vooraf duidelijke procesafspraken over te maken.” Ook de periode van installeren kan invloed uitoefenen op die impact. “Het systeem moet in de aanvangsfase nog worden geﬁnetuned qua lichtsterkte en dergelijke. Het project is uitgevoerd in de winter waardoor veranderingen aan het verlichtingssysteem in de korte donkere dagen meteen heel erg opvallen. Had het project in de zomerperiode plaatsgevonden, dan zou de aanpassing van het oude naar het nieuwe systeem veel geleidelijker zijn waargenomen terwijl er in principe ook minder hinder van de werkzaamheden zou zijn geweest.”

Goede voorbeeld Het energieverbruik van de openbare verlichting op het eiland is gedaald met ongeveer zeventig procent, afhankelijk van het verkeer. Texel heeft met dit project het goede voorbeeld gegeven. De Ruiter: “Het project op Texel krijgt nu navolging. Het havengebied is momenteel druk bezig met de plaatsing van verlichting met dezelfde technologie. Het project in het havengebied wordt in 2018 afgerond.” Q

Voorbereiding Het gehele traject van voorbereiding naar realisatie was een complex traject. De Ruiter: “Vooral in de voorbereiding was meer tijd nodig. Omdat je met slimme verlichting werkt, moet je op een andere manier nadenken over het installeren van je apparatuur. Je begint met het strategisch plaatsen van je connectiviteitscomponenten of gateways om een mesh-netwerk op te bouwen. Vervolgens ga je de armaturen één voor één aansluiten zodat deze connectie kunnen maken met de gateway en zich kunnen melden. Op die manier kan een dimscenario worden ingeregeld.” Tijdens de installatie zelf, verliep de beginfase wat langzamer. “Bij de uitvoering moet je niet alleen de uren rekenen om de masten en armaturen te ver-

Texel beschikt nu over een besturingssysteem waarmee de lichtmasten op afstand kunnen worden aangestuurd.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Gemeente Texel Toegepaste producten Besturingssyteem: Draadloze besturingssysteem van TVILIGHT en ImCity Armaturen: Vulkan, Lighttronics

“Texel wekt met haar drijvend zonnepanelenpark overdag de hoeveelheid energie op die ’s avonds door de openbare verlichting wordt verbruikt.

Installatie XL December 2017

Famostar, werkt

aanstekelijk

BENELUX.LEDVANCE.COM

LED ARMATUREN VAN LEDVANCE

ZO HERDEFINIÃ&#x2039;REN WIJ DE STANDAARD.

Bezoek ons op LED EXPO 2018 stand C5

DE NIEUWE CATALOGUS. BIG WHITE 2018 SLV Nederland Noorderpoort 28 5916 PJ Venlo Nederland T +31 (0)77 320 43 43

NIE

10 YEA RS BIG WH ITE ED ITIO N

B IG W H IT E 2018 17a_SLV-Nederland_N

LD_nl_Exp-Preise_BW

18_Cover_Cover.indd

slv.com