Installatie XL 2023

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

in Met hier en opgenom

Jaargang 14, december 2023

N°01

Klimaateilanden in hogeschool

LicfhpatginXa 6L3) (vana

Warmtapwater van 40 °C

Onzichtbaar van het gas af

Cooltoren kleurt Rotterdamse skyline p. 06

Heel veel groente koelen en verwerken

' ! & !" " ! "

!" " "

! % " !! $ !# "

$ # # " '

% $ ## ' " ' "

"

" !" " "

" !" "

" $ # ! " ! "

GREEN VENTILATION

ZONAAL VENTILEREN VOOR NIEUWBOUW

TOTAALOPLOSSINGEN VOOR RENOVATIE

INTERACTIEVE PRESENTATIES

NETWORKING & KENNIS DELEN

ONTDEK GREEN VENTILATION TIJDENS VSK IN HAL 11 - STAND D030

VOORWOORD Bestaande regelgeving omzeilen Regelgeving die duurzame doelen oplegt, loopt vaak voor op de normering over het ontwerp en de uitvoering van installatietechniek. Zo leiden afspraken over verduurzaming naar de toepassing van warmtepompen voor verwarmen op lage WHPSHUDWXUHQ (IÀFLsQWHU NDQ KHW QLHW Maar bij verwarmen op lage temperaturen kom je wel in de knoop met je voorzieningen voor warmtapwater, die in verband met legionella-regelgeving op hogere temperaturen moet functioneren.

Warmtapwater krijgt daarom vaak een eigen oplossing.

Kan het ook slimmer? Jazeker. Dat realiseerde installatiebedrijf Schouten Techniek in een wooncomplex met enkele honderden appartementen. De woningen worden verwarmd met een verwarmingssysteem op 40 °C dat tevens voor de productie van warmtapwater zorgt. Mocht de bewoner dat niet warm genoeg vinden, dan drukt die op een knop waardoor het water tijdelijk 55 °C wordt.

Omdat het warmtapwater niet standaard op 60 & VWDDW OHLGW GH]H DDQSDN WRW HHQ ÁLQNH VWLMJLQJ van het rendement. De oplossing is goedgekeurd door Gemeente Amsterdam.

Is het veilig? Jazeker, dankzij een slim technisch ontwerp en een periodieke thermische desinfectie. Het optimaal toepassen van nieuwe technologie dwingt je soms met slimme oplossingen buiten de bestaande regelgeving te kijken. Niet om eronderuit te komen, maar om het beter te doen.

Maarten Legius Hoofdredacteur

INHOUD

06

Cooltoren van 150 meter kleurt Rotterdamse skyline

De skyline van Rotterdam is ingrijpend aan het veranderen. Zo ook de Cooltoren, ook wel CoolTower genoemd, die naar 150 meter hoogte reikt. Hoe pas je al die installaties in een compacte ruimte voor maar liefst 282 woningen?

10

Rustig zoeken naar de juiste balans in de bronnen

Bij de Rijksuniversiteit Groningen verrijst een prachtig, nieuw gebouw voor onderwijs en onderzoek met een bruto vloeroppervlak van 64.000 vierkante meter. De Groot-Lammerink Installatiecombinatie verzorgt er nagenoeg alle installaties.

14

Warmtapwater van 40 0C in wooncomplex AMST

In het appartementencomplex AMST wordt een innovatief energiesysteem toegepast, waarbij warm water van 40 0 uit de warmtepomp direct gebruikt wordt als warm tapwater.

18

Veel luxe en toch duurzaam

Van een rooftopbar tot een zwembad van 25 meter en een wellness met verschillende sauna’s: het nieuwe Valk Exclusief-hotel in Best biedt haar gasten overdadig veel luxe.

Colofon Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL) is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo, Vakblad Warmtepompen en RCC K&L. Jaargang 14, nummer 1, december 2023 Verschijnt 1x per jaar

22

Duurzaamste zwembad is energie- èn kostenneutraal Het meest energiezuinige zwembad van Europa staat in Rijssen. Het plaatselijke zwembad De Koerbelt kreeg een volledig nieuw binnengedeelte.

Hierbij werd alles uit de kast getrokken om het zwembad zoveel mogelijk zelfvoorzienend te maken op het gebied van energie.

Uitgever VMN Media Utrechtsteweg 44 3704 HD Zeist Tel: 088 - 58 40 800 RedactieInstallatieJournaal@vmnmedia.nl vmnmedia.nl Volg ons op @Gawalo en @InstallatieINJ Redactie Harmen Weijer, Patrick Marx, Tijdo van der Zee, Joop van Vlerken, Evi Husson, Tim van Dorsten, Maarten Legius, Margo van Voskuilen, Marjolein Eilander, Gerard Vos Hoofdredacteur Maarten Legius (maartenlegius@vmnmedia.nl) Advertentieverkoop VMN Media Richard van Dijk (richardvan dijk@vmnmedia.nl), Levi Kramer (levikramer@vmnmedia.nl) en Almanda Prins (almandaprins@vmnmedia.nl Vormgeving colorscan, Beverwijk Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

04

Installatie XL December 2023

26

‘Alle installaties op de millimeter nauwkeurig’

Het komende theaterseizoen kunnen Bosschenaren hun vernieuwde Theater aan de Parade bezoeken. In een intensieve samenwerking met de architect en de constructeur heeft Deerns eraan bijgedragen dat het verouderde theater in de binnenstad plaatsmaakt voor een hypermodern theater.

INHOUD

30

Jaren dertig woning onzichtbaar van het gas af

48 Mensen die in een oude woning wonen, doen dat meestal omdat ze gecharmeerd zijn van de karakteristieke bouwelementen van zo’n woning. Tegelijkertijd willen ze moderne innovaties integreren.

34

Republica, zelfvoorzienend dorpje in Amsterdam Noord

Met Republica wordt een dorpje aan de stad Amsterdam toegevoegd, met eigen voorzieningen voor wonen, werken en recreëren. De bewoners zijn voor hun energie niet afhankelijk van de buitenwereld, omdat warmte, koude en elektriciteit in het complex zelf opgewekt worden.

‘Klimaateilanden’ voor frisse lucht in Hogeschool Rotterdam

De Hogeschool Rotterdam heeft zijn locatie aan de Kralingse Zoom uitgebreid met moderne duurzame nieuwbouw. Het is naast gezond (Frisse Scholen klasse B) en energieneutraal, ook nog eens circulair en flexibel gebouwd.

52

Kerkrenovatie naar energielabel A

Het Groot Tuighuis, een voormalig kerkgebouw, kazerne, museum en depot uit de 15e eeuw, is met duurzame installatietechnieken weer helemaal bij de tijd gebracht.

58 38

Thermen Soesterberg aardgasvrij Acht jaar na de oplevering van Thermen Soesterberg in 2015 zijn de gasketels afgesloten. Het saunacomplex draait nu volledig op een door Linthorst Techniek ontwikkelde en warmtepomp van 1,2 MW.

BIM maximaal benut op bouwplaats Wonderwoods In het centrum van Utrecht verrijzen twee ‘groene’ torens van Wonderwoods. Terberg Totaal Installaties verzorgt zowel de elektrotechnische als werktuigkundige installaties. “Dankzij het gebruik van het BIM-model zijn er minder vakmensen op locatie nodig. Erg prettig in de huidige tijd van personeelstekorten.”

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

64

43

De grootste 112 meldkamer van Nederland

De grootste 112-meldkamer van Nederland is geopend. Het lichtontwerp benadrukt niet alleen de esthetiek van de architectuur, maar is ook aangenaam voor de mensen die er in continudiensten verblijven

320.000 kilo groente koelen en verwerken

In de buurt van Venlo heeft Hessing Supervers een nieuwe productielocatie gebouwd, waar zo’n 320.000 kilo groente kan worden gesneden tot ruim 850 verse groenteproducten. VHI Koudetechniek is verantwoordelijk voor het ontwerp en de realisatie van de koudetechnieken.

73

DC voor openbare verlichting bespaart kosten

In een nieuwbouwwijk in Heerhugowaard is ervoor gekozen om een bipolair DC-net aan te leggen voor de openbare ledverlichting. Over converters, omvormers, led-drivers en DC-kasten.

68

Slim verlichten vergt uitgebreid testen

Met draadloze communicatie tussen armaturen, schakelaars, sensoren en klimaatsystemen realiseerde Bosman bedrijven een intelligent gebouwsysteem bij de renovatie van een kantorencomplex.

63

Licht XL

76

84.500 kWh besparen met nieuwe verlichting

ABB wil dat al haar gebouwen wereldwijd in 2030 volledig CO2-neutraal zijn.

Deze ambitie geldt ook voor de fabriek in Ede, waar de productie van installatiedozen en verdeelkasten plaatsvindt.

Licht XL December 2023

Installatie XL December 2023

63

05

WOONGEBOUW Warmte - Koude - Voorlichting

Cooltoren van 150 meter kleurt Rotterdamse skyline De skyline van Rotterdam is ingrijpend aan het veranderen. Zo ook de Cooltoren, ook wel CoolTower genoemd, die naar 150 meter hoogte reikt. Hoe pas je al die installaties in een compacte ruimte voor maar liefst 282 woningen?

Door Harmen Weijer

De Cooltoren bestaat uit 282 huur- en koopappartementen en is 150 meter hoog.

06

Installatie XL December 2023

WOONGEBOUW

“Een ingewikkelde puzzel op het gebied van installatie-engineering”, zo begint Richard Wolf van adviesbureau Wolf Dikken adviseurs, verantwoordelijk voor onder andere het installatieadvies voor de Cooltoren, een ontwerp van V8 Architects. In het Baankwartier worden vier hoge woontorens gebouwd, naast de circa dertig woontorens die Rotterdam de komende jaren rijker gaat worden.

Op dit kleine stadoppervlak worden naast de 150 meter hoge Cooltoren ook neergezet: Downtown (70 meter, in aanbouw), de Baantoren (150 meter, bouw start binnenkort) en de Maasbode (eveneens 70 meter hoog, in aanbouw).

Voor de eerste drie hierboven genoemde torens doet Wolf Dikken adviseurs al het installatie-advies. En dat begon in 2015 met de Cooltoren. Wolf: “De Cooltoren bestaat uit 282 huur- en koopappartementen. Aanvankelijk zou de Cooltoren 100 meter worden, maar uiteindelijk is toch gekozen voor een toren en niet voor een flat. Dus gingen we engineeren voor een 150 meter woontoren.”

Belangrijk in die ontwerpfase was dat de verhouding tussen gebruiksoppervlakte (GBO) en bruto-vloeroppervlakte (BVO) zo optimaal mogelijk moest worden, blikt Wolf terug. “We zijn in die tijd, in 2015 was dat, met het bouwteam onder leiding van de architect een week of vier alleen maar met de kern van het gebouw bezig geweest. Daar moest alle installatietechniek door het gebouw gevoerd worden, maar heb je natuurlijk ook te maken met de liftschachten, vluchttrappenhuizen, overdruk en andere systemen.

Daarnaast worden, naarmate je hoger in het gebouw komt, de appartementen groter en de dichtheid van kanalen en leidingen minder. Dit alles omzetten naar bruikbare meters was een hele puzzel.”

De plint is heel specifiek voor Rotterdam..De plint van de Cooltoren is 23 meter hoog. Foto: Ossip van Duivenbode.

Warmte-/koude De volgende hobbel die genomen moest worden, was hoe warmte en koude in het gebouw zou worden gebracht. “Dat was een ongelooflijk ingewikkelde puzzel, waar we, na een marktconsultatie, met Eneco aan hebben gesleuteld. De ruimte in de bodem op deze plek voor bijvoorbeeld warmtekoudeopslag is beperkt. Daarnaast is de Cooltoren de eerste van de vier woontorens, dus er moest genoeg ruimte overblijven voor ook de andere torens. Voor de techniek hadden we de kelder ingepland, met een extra techniekruimte boven de 23 meter hoge plint. De kelder bleek in praktijk te duur en we zijn overgeschakeld naar de parkeergarage die naast de Cooltoren is gebouwd.

Daar staat naast de warmtepompen ook de sprinklerinstallatie. Daarnaast is de Cooltoren aangesloten op het stadswarmtenet van Eneco. Ook de andere torens worden daarop aangesloten.”

Het warmtekoudenet uit de wko, dat Eneco hier heeft aangelegd, biedt primair ruimteverwarming en koeling voor de appartementen. “Het stadswarmtenet levert warm tapwater en is er voor de piekmomenten bij ruimteverwarming. Dat moment is natuurlijk nog niet geweest, want de woontoren is afgelopen voorjaar opgeleverd. En in de zomer was de warmtevraag uiteraard nihil.’

De werkzaamheden aan de Coolotren waren tamelijk complex.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: De Vijf Heeren B.V. Projectmanagement: U-Vastgoed B.V. Architect: V8 Architects Aannemer: Ballast Nedam Bouw Constructeur: Van Rossum Installatieadviseur: Wolf Dikken adviseurs

Adviseur brandveiligheid: Wolf Dikken adviseurs Installateur: Spindler installatietechniek Belangrijkste gebruikte componenten: Luchtbehandelingskasten: Nedair Sprinklerinstallatie: Sign security systems

Installatie XL December 2023

07

Duurzame vloerverwarming voor iedere situatie.

MAGNUM Heating biedt een complementair elektrisch en watergedragen vloerverwarmingsprogramma voor nieuwbouw, renovatie en droogbouw inclusief geavanceerde WiFi thermostaten om deze interactief te beheren.

systemen hebben een zeer lange levensduur en spelen perfect in op de fundamentele energietransitie van fossiele verwarmingsbronnen naar duurzame klimaatoplossingen.

De consument stelt steeds meer belang bij een duurzaam en comfortabel woonklimaat. Onze

Wij fabriceren en assembleren de meeste producten zelf op onze eigen productieafdelingen. Op deze manier wordt het traject van begin tot eind in eigen hand

Nieuwbouw

Renovatie

gehouden en is er een optimale kwaliteitsbewaking. Dit maakt ons tot de meest betrouwbare leverancier van vloerverwarmingsproducten.

Voor iedere verwarmingsvraag hebben wij een passend systeem.

Kijk op voor het complete aanbod op magnumheating.nl.

Droogbouw

MAGNUM Heating B.V. Stevinweg 8 4691 SM Tholen

T +31 166 609300 E info@magnumheating.nl W www.magnumheating.nl

WOONGEBOUW

Woontorens Rotterdam De binnenstad van Rotterdam kende al enkele hoge gebouwen, zowel kantoren als woongebouwen. Maar de komende jaren verrijzen nog meer woontorens. Er zijn plannen voor liefst 31 woontorens. Niet ver van de Cooltoren is eerder al in 2021 de Zalmhaventoren opgeleverd. Met zijn 215 meter hoogte is dit tevens het hoogste woongebouw van Nederland. Dat record gaat zeker verbroken worden, want er zijn plannen voor drie torens aan het Hofplein, genaamd RISE. De hoogste van de drie torens gaat richting de 275 meter; in totaal bieden deze drie torens ruimte aan circa 1.300 woningen.

Ook bijzondere woontorens als het groene Treehouse en de houten Sawa-toren (beide in aanbouw en naar verwachting in 2024 gereed) zullen de skyline van Rotterdam drastisch doen veranderen.

Balkons als overstek In de appartementen is vloerverwarming aangelegd, met ruimtekoeling die is uitgelegd voor een maximaal vermogen van 19 graden Celsius op de oppervlaktetemperatuur. “Dit om te voorkomen dat er condensatie op de vloeren ontstaat. Er zijn genoeg ramen aangebracht, dus er komt voldoende koeling van buiten naar binnen. En veel van de appartementen zijn overhoeks gerealiseerd, waardoor ze niet eenzijdig op de zon georiënteerd zijn. En die woningen die dat wel zijn, hebben dankzij de bovenliggende balkons het voordeel van een flinke overstek. Dus de verhouding tussen transmissieverlies en temperatuuroverschrijding is goed te noemen. Dat is ook wat we terugkrijgen na afgelopen zomer van de bewoners, die in de woontoren zijn komen wonen.”

Wolf benadrukt dat voorlichting aan bewoners op dit punt ook heel belangrijk is. “Voor ons is het logisch, maar lang niet iedereen houdt de ramen en deuren overdag dicht als het buiten warm is, en opent ze weer als het avond en nacht is, wanneer het afkoelt. Zonwering aan de gevel is in deze hoge woontoren niet te doen, dus met zonwering aan de binnenkant zou je een deel van de warmte nog tegen kunnen houden.”

Warmtewerend glas bleek niet nodig te zijn, zo bevestigde ook het onderzoek van een afstudeerder bij Wolf Dikken. “Hij heeft doorgerekend wat de invloed van warmtewerend glas zou hebben in deze woontoren.

Hij deed dat met meerdere meetmethoden, waaronder de ATG-methode, adaptieve temperatuur grenswaarden. Daarbij wordt ook rekening gehouden met ventilatie en spuien. Uit het onderzoek bleek dat de appartementen ruim binnen de normen bleven, dus ook zonder warmtewerend glas.”

‘Rotterdamse’ plint Om de woningen van frisse lucht te voorzien zijn op de tweede verdieping luchtbehandelingskasten geïnstalleerd. “Die plint is trouwens heel specifiek voor Rotterdam, alle torens hebben een dergelijk hoge plint. De toevoer van lucht komt dus van onderin en uitblazen wordt bovendaks gedaan. Daarvoor hebben

Naarmate je hoger in het gebouw komt, worden de appartementen groter en de dichtheid van kanalen en leidingen minder.

we in de kern twee keer acht ronde kanalen door het gebouw aangelegd, die uiteindelijk samenkomen om naar buiten af te blazen, uiteraard nadat via de wtw de warmte wordt hergebruikt.”

In een hoog woongebouw als de Cooltoren is riolering ook een stevige klus om dat veilig te realiseren. “We hebben dat opgelost met dubbele standleidingen en deels met solvent stukken.” Daarnaast vroeg de sprinklerinstallatie de nodige aandacht. “Dat heeft natuurlijk alles te maken met de uiteindelijke keuze om de installaties in de parkeergarage te realiseren, en dat is niet in hetzelfde gebouw, maar staat aan de overkant van de weg. Dat laatste maakt het engineeren niet eenvoudiger.”

Het dak van die parkeergarage is tevens de gemeenschappelijke buitenruimte voor de bewoners én deels de opwekking van duurzame energie voor de Cooltoren. “We hebben hier ruimte gevonden voor tweehon-

derd zonnepanelen, zodat hier ook duurzame energie wordt opgewekt. En hoewel dit nieuwbouw betreft, zijn de huidige BENG-eisen nog niet van toepassing want de vergunningen zijn in 2018 verleend. Bovendien is hier veel gebruikersoppervlakte ingepast, wat voor het energielabel gunstig is, mede dankzij de luchtdichtheid van 0,23. Daardoor heeft het een A+label gekregen.” Bij de andere woontoren waar Wolf Dikken het installatieadvies voor verzorgt, de Baantoren, is de BENG-regelgeving wel van toepassing.

“Het resultaat van het goed verwerken van al die techniek in de kern van het gebouw is een open en transparante woontoren, mede dankzij al het aanwezige glas, dat op zijn beurt toch zorgt voor comfortabele woningen voor de bewoners. “Het is ons gelukt om de techniek ondergeschikt te maken aan de woonbeleving. Dat was precies onze bedoeling”, besluit Wolf. Q

Installatie XL December 2023

09

ONDERWIJS BIM - Boorrobot - Prefab

Rustig zoeken naar de juiste balans in de bronnen Bij de Rijksuniversiteit Groningen verrijst een prachtig, nieuw gebouw voor onderwijs en onderzoek met een bruto vloeroppervlak van 64.000 vierkante meter. De Groot-Lammerink Installatiecombinatie verzorgt er nagenoeg alle installaties en doet dat door een verregaand prefabricageproces. “Wij hebben hier 25.000 manuren mee bespaard.”

Door Tijdo van der Zee Beeld: De Groot-Lammerink Installatiecombinatie

Het exterieur van het Feringa Building.

10

Installatie XL December 2023

ONDERWIJS

Het Feringa Building gaat de faculteit Science and Engineering huisvesten. Aannemer Ballast Nedam is in de zomer van 2019 begonnen met de bouw. In 2020 is De Groot-Lammerink Installatiecombinatie ingestapt. Het nieuwe gebouw krijgt de vorm van drie aaneengeschakelde V-vleugels en zal zo’n 1.400 studenten en 850 medewerkers huisvesten.

Naast kantoor- en collegeruimtes zal het gebouw ook een breed scala aan bijzondere laboratoria bevatten.

Bodemwarmtepomp warmte en koude Het pand is uiteraard gasloos en krijgt zijn warmte en koude van een bodemwarmtepomp die op de eerste verdieping is geïnstalleerd in een flinke technische ruimte van ongeveer driehonderd vierkante meter. De warmtepomp werkt op een set open bronnen, die op het perceel, maar net naast het gebouw zijn geboord en die zowel een verwarmings- als koudevermogen hebben van 5 MW. De twee bronnen hebben elk een maximaal debiet van tweehonderd kuub water per uur en kunnen daarmee jaarlijks 1.750 MWh aan energie leveren (warmte en koude). Engineering van bronnen werd uitgevoerd door Arcadis.

Na oplevering van het gebouw blijft de WKO in eigendom van De Groot-Lammerink Installatiecombinatie, dat vanaf dat moment ook nog in ieder geval tien jaar het beheer en onderhoud zal uitvoeren in opdracht van Universiteit Groningen. Dat maakt het ook mogelijk om in de komende jaren rustig te zoeken naar de juiste balans in de bronnen. Overigens geldt die tien jaar ook voor de overige installaties in het gebouw.

Een deel van de benodigde elektriciteit wordt opgewekt door een pv-systeem van 900 m2 op het dak van het vijf verdiepingen tellende gebouw. Die pv-panelen leveren al sinds de lente van 2023 elektriciteit.

XL Installatiefeiten Boven: de hal met modules zichtbaar aan het plafond. Deze kant-en-klare kooiconstructies van montagerails met leidingen worden in de

Feringa Building: 64.000 m2 BVO Opdrachtgever: Rijksuniversiteit Groningen Architect:: Ector Hoogstad Installatie-advies: Arcadis Aannemer: Ballast Nedam Klimaatplafonds: Inteco Klimaatplafonds Installateur: Groot-Lammerink Installatiecombinatie Toegepaste producten PV-panelen: 453 stuks, Canadian Solar, 172.000 WP Warmtepompen: 2x Carrier 3,6 MW Koelmachines: 4x Carrier 1200 kW Luchtbehandelingunits: Alko met een capaciteit van 1.000.000 m3/h Databekabeling: 350 kilometer Lichtarmaturen: 17.000 lichtarmaturen Leidingwerk: 45 kilometer leidingwerk (voor centrale verwarming, gekoeld water en sanitaire leidingen)

prefab-werkplaats in Hengelo gemaakt. Beneden: de technische ruimte.

Installatie XL December 2023

11

ONDERWIJS

De bovenste etage van het gebouw en tevens technische ruimte: 500m lang, onder meer 23 luchtbehandelingskasten waar ieder uur 1 miljoen m³ lucht door wordt verplaatst.

12

Installatie XL December 2023

ONDERWIJS

Project integraal aangepakt Afgezien van de warmtepompen bevindt het gros van de installatietechniek zich op de vijfde verdieping, die eigenlijk in zijn geheel bestemd is voor installaties.

“Het is prachtig: zo’n vijfhonderd meter aaneengesloten technische ruimte”, zegt Marcel de Groot, directeur van De Groot Installatiegroep uit Emmen. De Groot Installatiegroep en Lammerink Installatiegroep hebben voor deze klus een speciale bv opgericht: De Groot-Lammerink Installatiecombinatie. Samen hebben de twee alles in huis om het project integraal aan te pakken, zegt Erik Lammerink. “De Groot is sterk in sprinklers, en wij hebben als specialiteit beveiligings, inbraak en camera-installaties. De e&w-techniek hebben we beide in huis, maar samen kunnen we dus alles aanbieden.”

BIM en prefabriceren op skids Hoewel De Groot-Lammerink Installatiecombinatie pas iets later in het proces instapte, waren ze nog wel net op tijd om in het BIM-proces hun wensenlijstje verwerkt te krijgen. Dat was belangrijk, omdat het plan was om de installaties grotendeels te prefabriceren: zonder gedetailleerde uitwerking in het BIMmodel is dat eigenlijk niet te doen.

Die prefab begint bij de prefab assemblagehal van De Groot in Hengelo, waar normaal gesproken vooral sprinklerinstallaties worden geprefabt. Daar in Hengelo wordt het grootste deel van het installatiewerk gemonteerd op skids met een lengte van 3,60 meter. Lammerink: “Dan hebben we het echt over bijna alles: koeling, verwarming, luchtbehandeling, technische gassen, waterleidingen, sprinkler en de goot voor elektra. De kabels zelf niet, die kan je niet modulair uitvoeren en moesten dus in het werk worden geïnstalleerd.” De Groot vult aan: “Alles was kant en klaar, met metertjes, afsluiters en isolatie.

Alleen de uiteinden moesten op de bouwplaats nog afgeïsoleerd worden.” Langere prefab skids hadden in principe best gekund, maar de beperking zat hem in het gewicht: bij grotere afmetingen dan 3,60 zouden de skids simpelweg te zwaar worden om nog gemakkelijk te kunnen vervoeren en hanteren.

Manuren besparen Vanuit Hengelo werden de skids - zevenhonderd in totaal - naar de bouw vervoerd. Een speciaal voor dit project aangekochte Manitu hoogwerker takelde de skids naar de juiste verdieping, waar ze op een speciaal karretje werden gelegd. Met de modules werd ook een doos meegeleverd met alle benodigde ophangmaterialen en koppelstukken. De karretje brachten de modules vervolgens precies naar de plak waar ze aan het plafond gemonteerd moesten worden en een zelfontworpen hoogwerker bracht ze vervolgens naar het plafond, waar ze door de monteur eenvoudig konden worden vastgemaakt en afgemonteerd. De Groot: “Twee jongens konden per dag tien modules monteren. We hebben met dit hele proces wel 25.000 manuren bespaard.” Het gros van de uren die wél werden gemaakt, vonden plaats in een droge en verwarmde assemblagehal in Hengelo.

Boorrobot Interessant onderdeel tijdens de bouw was de samenwerking met Hilti, zeggen de twee installatiedirecteuren.

Dit Zwitserse bedrijf heeft sinds 2020 de Jaibot in het assortiment, een robot die zelf de gaten kan boren in het plafond, op basis van de boorpunten die in het BIM-model al zijn gedefinieerd. Boren in een betonnen plafond is geen prettig klusje. Monteurs krijgen er nek- en rugklachten van. De robot kan dit zware werk nu overnemen. De operator loopt ernaast met de tablet in de hand. De Jaibot werkt samen met de PLT 300 digitale lay-outtool. “De PLT 300 dient voor het stationeren en coördineren van het systeem op de bouwplaats en voor het continu bewaken van de boornauwkeurigheid,” zegt Hilti-woordvoerder Jana Heiß. “De groene laserstraal van laserbeschermingsklasse 2 op de boorkop wordt door de PLT 300 automatisch uitgelijnd met het 360°-prisma. Hoewel dit in werkelijkheid niet zichtbaar is, zorgt dit proces voor precisie terwijl de Jaibot de gaten boort en markeert op basis van het datamodel.”

Vertrouwen Als twee installatiebedrijven op deze manier samenwerking, is het heel belangrijk dat ze elkaar vertrouwen en elkaar wat gunnen. Want hoe controleert de ene partij bijvoorbeeld dat de andere partij daadwerkelijk de uren maakt die hij zegt te maken? De Groot

had al veel ervaring in de eigen prefab-hal, maar ook Lammerink had al prefab-ervaring, zij het iets kleinschaliger. Het kwam goed uit dat een medewerker van Lammerink had aangegeven liever niet meer op de bouwplaats te werken, maar wel in een droge, warme assemblagehal. Op die manier, zo zeggen Lammerink en De Groot, hadden beide partijen mensen aan het werk in Hengelo. Lammerink: “Maar sowieso zit het tussen ons wel goed. We zijn beide de tweede generatie in onze bedrijven en wij kennen elkaar al dertig jaar. Deze bijzondere manier van samenwerking durfden wij dus wel aan.”

Artsen en professoren Het installatiewerk zit er nog niet helemaal op, zeggen Lammerink en De groot. De fase is nu aangebroken dat de professoren de ruimtes gaan bekijken en hun wensenlijstje kenbaar maken. Het invullen daarvan kan eventueel weer tot aanpassingen van de installatie leiden, zegt Lammerink. “Stel dat een professor aangeeft dat hij onderzoek wil doen met bepaalde stoffen, dan kan dat betekenen dat wij eventueel weer extra luchtafvoer moeten realiseren.” Universiteiten en ziekenhuizen zijn wat dat betreft berucht. Artsen en professoren kunnen veeleisend zijn. “Met eventuele modificaties moeten we dus nog rekening houden”, besluit Lammerink lachend. Q

Installatie XL December 2023

13

WOONGEBOUW Legionella - Prefab - Boosterknop

o

Warmtapwater van 40 C in wooncomplex AMST

Amst is een complex met 252 huurappartementen, recht tegenover het Amstel Station in Amsterdam, foto Ossip van Duivenbode.

In het appartementencomplex AMST wordt een innovatief energiesysteem toegepast, waarbij warm water van 40 0C en uit de warmtepomp direct gebruikt wordt als warm tapwater. Hiervoor was een afwijkende interpretatie nodig van het Bouwbesluit. En slimme techniek.

Door Joop van Vlerken

14

Installatie XL December 2023

WOONGEBOUW “Drie jaar geleden werden we benaderd door MRP Development voor een project in Amsterdam. Zij hadden een probleem om een energetisch goed systeem voor dit project te ontwerpen.” Aan het woord is Bastiaan Lankhoorn, technisch directeur van Schouten Techniek.

Het project waaraan hij refereert is AMST, een complex met 252 huurappartementen, recht tegenover het Amstel Station in Amsterdam. Schouten Techniek ontwierp voor dit gebouw een zeer energiezuinige installatie, zegt Lankhoorn. “De woningen worden verwarmd met een collectief verwarmingssysteem dat 40 0 water maakt. Deze watertemperatuur wordt ook toegepast voor het warm tapwater. En alleen als de bewoner het nodig vindt, kan hij in de keuken dankzij een speciale knop warm water van 55 0C krijgen.

Doordat het warm tapwater niet continu naar 60 0 C gebracht hoeft te worden, stijgt het rendement van de installatie enorm.”

Geheim van de smid In het Bouwbesluit staat regelgeving over legionella, maar die is niet altijd eenduidig, legt Lankhoorn uit.

“De regelgeving voor het voorkomen en bestrijden van legionella is complex. De lage temperaturen voor warmte en warmtapwater in dit project lijken strijdig met deze regelgeving. Maar met een door ons team bedachte bijzondere vinding is toch een oplossing voor dit vraagstuk gevonden. Deze oplossing is goedgekeurd voor het project AMST door onder meer de gemeente Amsterdam.” Hoe de vinding precies werkt, is het geheim van de smid, zegt Lankhoorn. “Maar de oplossing zit in een bijzondere toevoeging van een boost-functionaliteit aan een reguliere afgifteset en een aangepast koud- en warmtapwaterleidingontwerp in de woningen, waarbij de speciale tapkranen op een beperkte afstand van de afgifteset geplaatst zijn. Tot slot worden monitoring en afstandsbeheer toegepast om de legionellaveiligheid van de installatie ‘aantoonbaar’ en ‘rapporteerbaar’ te maken.”

Indeling appartementen Het energieconcept had bovendien gevolgen voor de indeling van de appartementen, legt Lankhoorn uit. “De indeling van de appartementen moest wat compacter worden, zodat de tapwaterinstallaties in de woning dichter bij elkaar kwamen te zitten. Dat betekende dat we de woning anders moesten modelleren. Samen met de architect hebben we toen gekeken hoe we badkamer, keuken en installaties zo dicht mogelijk bij elkaar konden krijgen.” Dat is uiteindelijk gelukt door een prefabmodule te laten maken waarin de badkamer, de meterkast en de techniekruimte zijn verwerkt. Ook de aansluitingen voor de keuken zitten aan de module vast. Lankhoorn: “Deze minimodule wordt in de fabriek geproduceerd en vervolgens op de bouwlocatie ingehesen en afgemonteerd.”

Bouwsnelheid omhoog De badkamermodules zijn door de fabriek van Ursem Modulaire Bouwsystemen in Wognum geproduceerd.

Dat leverde een aantal voordelen op, zegt Lankhoorn.

“De bouwsnelheid kan omhoog als je met prefab modules werkt en de logistiek verloopt eenvoudiger. Deze

plek tegenover het Amstel-station is een zogenoemde postzegellocatie en er is dus weinig ruimte. Ursem weet hoe het met zulke uitdagingen om moet gaan.”

Richard Ooms, hoofd bedrijfsbureau bij Ursem, noemt nog een aantal voordelen van modulair bouwen. “Er lopen veel minder disciplines rond op de bouw, de bezetting en de werkdruk op de bouwlocatie gaan

dus omlaag. Dat terwijl de kwaliteit in de fabriek altijd hetzelfde is. We hebben geen last van vervelende weersomstandigheden en kunnen dus een constante kwaliteit leveren.”

Standaard badkamers Ooms zegt dat er ook nadelen zijn aan de keuze voor

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: MRP Development Architect: Venhoeven CS Hoofdaannemer: Heddes Bouw Installaties: Schouten techniek Prefab modules: Ursem Modulaire Bouwsystemen

Watermanagement: Aveco de Bondt Warmtepompen: Keyter Afleversets: LTTS Ventilatiesysteem: Brink CLimate Systems

Installatie XL December 2023

15

Al 50 jaar partner van de installatie sector ! ! ! ! ! ! ! !

!

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Jij blij, zij blij

! ! !

! ! ! ! ! ! !

! ! !

!

! ! ! ! ! ! !

! ! !

!

Win € 5050,- en schenk de helft aan een goed doel ! !

! ! ! !

Kom verder!

WOONGEBOUW

Heddes Bouw in actie bij de bouw van AMST.

Er is een aangepast koud- en warmtapwaterleidingontwerp in de woningen.

kon maken. Maar nu we van het gas af gaan en te maken hebben met de warmtepomp, is het heel wat anders. Om elke dag het warm tapwater op te warmen tot 60 0C, kost heel veel energie. Terwijl je dus ook periodiek kunt desinfecteren, als je de waterkwaliteit maar in de gaten houdt. Daarom moet de installatie ook zorgvuldig uitgevoerd worden.”

Ander temperatuurbereik

Als je de boosterknop indrukt, kun je heet water van 55 0 krijgen. Deze pulsknop is vlak bij de kraan in de keuken in de wand is geplaatst.

prefab modules. “Partijen moeten al vroeg in het proces keuzes maken over welke tegel en welke indeling ze willen. Dat moeten ze doen in de fase waarin ze zelf nog met de ruwbouw of de fundering bezig zijn. Ursem is dan al aan het produceren. Verder zie je een prefab badkamer niet snel terug in een nieuwbouwappartement. Het product leent zich er op dit moment namelijk nog niet voor om met kopersopties te werken. We zoeken juist naar repetitie, waardoor we een veel hoger productietempo kunnen behalen dan in de traditionele bouw. We kunnen afhankelijk van de afmetingen vier tot acht van deze badkamers per dag produceren.”

Afleverset Van de 252 appartementen zijn er 180 uitgerust met een prefab badkamer. De overige appartementen zijn op locatie geïnstalleerd, omdat ze toch om een andere indeling vroegen. Elke woning heeft een afleverset, vertelt Lankhoorn. “De woningen worden voorzien van warmte en koude via een afleverset. De warmte is afkomstig van een wko, waarvoor we twee bronnen hebben gemaakt, een voor warmte en een voor koude. Deze bronnen komen uit in de techniekruimte waar we 40 oC maken met een warmtepomp.

Daarnaast staat er een lucht/water-warmtepomp op het dak om de bron energetisch in balans te houden.”

Boosterknop Om met de lage tapwatertemperatuur te kunnen werken, waren nog meer aanpassingen nodig, zegt Lankhoorn. “We hebben ook speciale thermostaatkranen moeten zoeken die met deze techniek om kunnen gaan. We hebben de kranenleverancier het probleem voorgelegd en die is er mee aan de slag gegaan en heeft een kraan speciaal voor dit project geleverd.” Bij de keukenkraan is een knop gemaakt, waarmee bewoners tijdelijk heet water kunnen krijgen. Lankhoorn: “We noemen dit de boosterknop. Als je die indrukt, kun je heet water van 55 0C krijgen. Dit is een pulsknop die vlak bij de kraan in de keuken in de wand is geplaatst.”

Uniek in Nederland De mogelijkheid om te kiezen voor een lagere tapwatertemperatuur is helemaal nieuw in Nederland, vertelt Lankhoorn. “We hebben dit idee volledig in eigen beheer ontwikkeld en gemonitord. Vroeger met de cv-ketel deed dit probleem zich helemaal niet voor, omdat je makkelijk water van een hoge temperatuur

De keuze voor een wko werd geboren uit de behoefte aan koeling voor dit gebouw. “Koeling was wenselijk en daarom viel een aansluiting op de stadsverwarming eigenlijk meteen af.” En omdat er gewerkt wordt met een bijzonder temperatuurbereik, is ook de warmtepomp speciaal afgestemd op het gebruik, zegt Lankhoorn. “We maken gebruik van twee Keyterwarmtepompen die warmte en koude kunnen maken.

Deze warmtepomp is specifiek geschikt voor dit temperatuurbereik tot 40 0. Gangbare warmtepompen produceren juist op een ander temperatuurbereik en maken vaak water op een hogere temperatuur.”

Grijswatersysteem De koeling in de appartementen gebeurt via de vloer, vertelt Lankhoorn. “De woningen zijn uitgerust met vloerkoeling en voor de bedrijfsruimten hebben we een aansluiting gemaakt, zodat ze er hun eigen installaties op aan kunnen sluiten.” Daarnaast zijn alle woningen en ruimten uitgerust met balansventilatie met warmteterugwinning en is er in het gebouw een grijswatersysteem aangelegd. Lankhoorn: “De toiletten worden met regenwater gespoeld en we houden zoveel mogelijk water vast. Dit is gedaan op verzoek van de gemeente Amsterdam. Die wil de hoeveelheid regenwater dat via het riool wordt weggespoeld, beperken. Daarvoor hebben we onder meer sedumdaken toegepast met een krattensysteem. Daarnaast hebben we een bassin in de kelder geplaatst van driehonderdduizend liter. Dit water wordt hergebruikt voor het spoelen van de toiletten en het beregenen van de planten.” Q

Installatie XL December 2023

17

HOTEL Afwerkingsniveau - Luchtbehandeling - Monitoring

Het Valk Exclusief-hotel Eindhoven-Best.

Veel luxe en toch duurzaam Van een rooftopbar tot een zwembad van 25 meter en een wellness met verschillende sauna’s: het nieuwe Valk Exclusief-hotel in Best biedt haar gasten overdadig veel luxe. Behalve die pracht en praal is het hotel ook duurzaam, getuige het streven naar een BREEAM Outstanding-certificaat. Mede dankzij de systemen van Linthorst Techniek.

Door Tim van Dorsten

18

Installatie XL December 2023

HOTEL

Hoewel eind mei het Valk Exclusief-hotel EindhovenBest op de onderste verdiepingen al diverse gasten kan ontvangen voor overnachtingen, diners en zakelijke afspraken, waren de werkzaamheden in juli op de bovenste verdiepingen nog in volle gang. Juist op de twaalfde en bovenste verdieping bevindt zich het pronkstuk van het nieuwe hotel, dat gelegen is aan de snelweg A2: verdiepingshoge ramen over de hele verdieping tonen aan de zuidkant het stadse uitzicht over Eindhoven, terwijl het uitzicht aan de noordkant van het hotel natuurlijker aandoet dankzij het groenere uitzicht over de vele hoge bomen.

“Ondanks alle luxe in dit hotel beschouwt Valk Exclusief deze verdieping als een van de paradepaardjes”, vertelt projectmanager Johnny Hoogstrate van installatiebedrijf Linthorst Techniek. “Deze verdieping heeftt namelijk een rooftopbar en -restaurant gekregen.

Onder het genot van een diner of een cocktail kunnen de gasten van de bar en het restaurant hier genieten van een van beide panorama’s.” De meest luxueuze hotelsuites, die onder meer over een eigen sauna beschikken, bevinden zich ook op vergelijkbare hoogte, namelijk op de tiende en elfde etage.

BREEAM-NL Outstanding

Een van de keukens in Valk Exclusief-hotel Eindhoven-Best.

Het installatiebedrijf uit Apeldoorn is sinds het prille begin in 2017 betrokken bij het ontwerpen en ontwikkelen van de werktuigbouwkundige installaties van het nieuwe hotel, onder bij het opstellen van de EPC om een bouwvergunning op de locatie in Best te verkrijgen. Voor Hoogstrate, die sinds 2020 bij het installatiebedrijf werkt, is het hotel van Valk Exclusief een van de eerste projecten waar hij namens Linthorst Techniek bij betrokken is.

“Van begin af aan was duidelijk dat dit hotel moest voldoen aan het duurzaamheidscertificaat ‘BREEAMNL Outstanding’”, vertelt hij.

“Dat was voor ons geen probleem. Wij zijn een van de vaste installateurs van Valk Exclusief en ook betrokken bij diverse andere hotels, waaronder de nieuwbouwprojecten van Schiedam en van Amsterdam Zuidas en de renovatie van Valk Exclusief Schiphol. Al deze hotels moeten luxe en exclusiviteit uitstralen en ieder nieuw hotel moet weer gelden als meest exclusief. Dat geldt dus ook voor het hotel Eindhoven-Best. Voor ons was de grootste uitdaging om ondanks alle luxe en architectonische hoogstandjes ervoor te zorgen dat de installaties voor optimale resultaten kunnen zorgen.”

Overleg over details Het hoge en luxe afwerkingsniveau van het hotel beschouwt Hoogstrate naast een grote uitdaging ook als bijzonder. “Over enorm veel details hebben we veel en nauwgezet overleg gehad met de architect”, geeft hij aan. “De klimaatinstallaties moeten namelijk wel goed hun werk kunnen blijven doen. Valk Exclusief wil haar gasten een zo comfortabel mogelijke ervaring verzorgen en vindt het daarbij een zo goed mogelijk ingeregeld binnenklimaat van groot belang. Dit geldt echter niet alleen voor de hotelkamers, maar ook voor de fitnesszaal, de restaurants en de wellness. Gelukkig kennen we P.A.M Teunissen Architectenbureau al langere tijd en hebben

XL Installatiefeiten Architect: P.A.M. Teunissen Architectenbureau Bouw: Huybregts Relou Constructeur: Faas & Van Iterson Werktuigbouwkundige installaties: Linthorst Techniek Elektrotechnische installaties: Benschop Installatietechniek

BREEAM- adviseur: W4Y adviseurs Sprinkler installateur: Wijnen Installaties Warmtepomp: water/waterwarmtepomp Skadi Ventilatiesysteem: Kitchen Air Technologiessysteem in de keukens Meet- en regeltechniek: Linthorst Automatisch Beheersysteem (LABS)

Installatie XL December 2023

19

HOTEL

‘Het hotel beschikt in totaal over vijf luchtbehandelingskasten, met een totale capaciteit van zo’n 115.000 m3 per uur’

Werken aan de installatie.

we een goede relatie, mede dankzij eerdere projecten voor Valk Exclusief waaraan we samen hebben gewerkt.”

Hoogstrate is bij de nieuwbouw van dit Valk Exclusiefhotel betrokken sinds juni 2020.

“Toen gingen de bouwwerkzaamheden van start en zijn wij ook direct begonnen met onze werkzaamheden in de fundering.” De kelder van het hotel is namelijk volledig gevuld met de benodigde installatietechniek, waaronder de koelings- en verwarmingsinstallatie voor alle kamers en de ventilatie-installatie voor onder meer de twee restaurants.

“Het hotel beschikt over drie warmtepompen, waaronder onze zelf ontwikkelde Skadi-warmtepomp voor verwarming en tapwater. Dit is een hoge-temperatuurwarmtepomp met een hoog rendement”, legt hij uit.

“Daarnaast hebben we gezorgd voor een maximale warmteterugwinning van interne energiestromen, om de warmte-opwekking zo veel mogelijk te beperken.

Het hotel beschikt in totaal over vijf luchtbehandelingskasten, met een totale capaciteit van zo’n 115.000 m3 per uur, die allemaal zijn voorzien van warmteterugwinning. En dankzij ons zelf ontwikkelde Kitchen Air Technologies-systeem (zie kader ‘Werking van het KAT-systeem, red.) kunnen we de warmte uit de afgezogen lucht uit de keukens hergebruiken.

Zonder dit systeem zou dit niet mogelijk zijn, omdat de aanwezige vetten in de afgezogen lucht de warmtewisselaars zouden verstoppen.”

Gereserveerd = geconditioneerd

De kelder van het hotel is volledig gevuld met de benodigde installatietechniek.

20

Installatie XL December 2023

Daarnaast heeft Linthorst ervoor gezorgd dat het luchtbehandelingssysteem in iedere hotelkamer is gekoppeld aan het reserveringsysteem van Valk Exclusief. “Zodra in het reserveringssysteem staat aangegeven dat een gast een kamer heeft geboekt, zorgt het luchtbehandelingssysteem ervoor dat het klimaat in de kamer naar de ideale temperatuur wordt opgewarmd of afgekoeld. Dankzij haar vele hotels weet Valk Exclusief exact welk klimaat haar meeste gasten als ideaal beschouwen. En als een gast zijn kamer toch iets warmer of kouder wenst, dan kan hij dit eenvoudig aanpassen dankzij een thermostaat die op iedere kamer aanwezig is.”

Het meet- en regelsysteem van het hotel is ook gekoppeld aam het systeem LABS (Linthorst Automatische Beheer Service), laat Hoogstrate weten. “Een zo goed mogelijk ingeregeld binnenklimaat is onder meer afhankelijk van luchtvochtigheid, temperatuur en luchtkwaliteit. Daarom is het belangrijk om de installaties constant automatisch bij te kunnen regelen.

Het LABS-systeem stelt ons in staat om meer inzicht te krijgen in de technische systemen die we in beheer hebben, rapportages te automatiseren, data uit technische systemen te verkrijgen en met behulp van deze data de installaties aan te sturen. Ons doel met dit

HOTEL

Werking van het KAT-systeem Het systeem Kitchen Air Technologie (KAT) maakt gebruik van een vloeistof, die de Technische Universiteit Twente in samenwerking met Linthorst Techniek heeft ontwikkeld, die in het afzuigkanaal van een keukeninstallatie wordt verneveld. De vetdampen en geurstoffen binden zich aan deze vloeistof en hechten zich daardoor niet meer aan de kanaaloppervlakten.

Het KAT-filter vangt de vloeistof af, zodat het mogelijk is om de warmte uit de schone luchtstroom over te dragen op de koude toevoerlucht. systeem is om de technische installaties nog efficienter en slimmer aan te sturen om zo het energieverbruik zo laag mogelijk te houden.”

Installaties monitoren Naar verwachting is Valk Exclusief-hotel EindhovenBest in juli volledig afgerond en zijn gasten dan ook welkom op de bovenste verdieping. Daarna blijft Linthorst betrokken bij de exploitatie van het hotel in de vorm van service en onderhoud.

“Bij de bouw van een van de meest duurzame hotels van Nederland bestaat ook de noodzaak om na de realisatie de installaties goed te blijven monitoren en bij te sturen om het energieverbruik zo laag mogelijk te houden”, legt Hoogstrate uit. “Hiervoor gaan we zorgen, met behulp van het LABS-systeem.” Q

Om het ventilatiesysteem in de kelder te kunnen plaatsen, was een kleine verdieping in de betonnen vloer nodig.

Eurolyzer S1 rookgasmeter De nieuwe rookgasmeter voor inbedrijfstelling, inspectie, reparatie en onderhoud van cv-installaties.

3 Bediening naar keuze met het grote

Nieuw

HR touchscreen én met één hand via het ronde touchpad 3 Handige, tijdbesparende functies, waaronder macro’s en multi-memory 3 Digitale meetrapportage met gratis EuroSoft connect (software en apps) 3 EN50379 deel 2 gecertificeerd, geschikt voor CO-certificering (Gasketelwet) 3 7 jaar garantie met KWSe, ook op verbruiksonderdelen en sensoren

Ervaar de S1 tijdens de VSK van 6 t/m 9 februari in Jaarbeurs Utrecht. U vindt ons in hal 12 stand B.030.

Kijk op eurolyzer.nl Installatie XL December 2023

21

RECREATIE TCO - Moederboard - Accu’s

Duurzaamste zwembad is energie- èn kostenneutraal

Het ontwerp van het zwembad is in handen van Reitsema & partners architecten i.s.m. Wehrung architecten.

Het meest energiezuinige zwembad van Europa staat in Rijssen. Het plaatselijke zwembad De Koerbelt kreeg een volledig nieuw binnengedeelte. Hierbij werd alles uit de kast getrokken om het zwembad zoveel mogelijk zelfvoorzienend te maken op het gebied van energie. Daarvoor werden zonnepanelen, heatpipes, warmtepompen, isolatie en een biobased energieopslag toegepast. De combinatie van deze onderdelen zorgt ervoor dat het zwembad meer energie produceert dan het verbruikt.

Door Joop van Vlerken Beeld Ronald Tilleman

22

Installatie XL December 2023

RECREATIE

“We zijn vroeg bij het project betrokken geraakt en hebben het eerste haalbaarheidsonderzoek gedaan.

Al snel hebben we voor de TCO-benadering gekozen, wat ertoe heeft geleid dat er nu een superduurzaam zwembad is gebouwd.” Paul van Dorst, projectmanager bij adviesbureau OLCO, heeft het bouwmanagement voor de nieuwbouw van het zwembad De Koerbelt in Rijssen gedaan. Hij legt uit dat voor de TCO-benadering een grote investering nodig is. “Je moet vooraf flink investeren om een duurzaam concept te kunnen maken, maar je verdient het wel terug.

De gemeente Rijssen-Holten heeft dat goed doorgezet en de investeringskosten vrijgemaakt.”

Renovatie geen optie De beslissing om het zwembad te vervangen viel al in 2017, omdat het niet meer aan de eisen van de moderne tijd voldeed. De energiekosten waren te hoog en het zwembad was langzamerhand te klein geworden.

Daarom streefde de gemeente Rijssen-Holten naar een toekomstbestendig en duurzaam zwembad.

Van Dorst: “Renovatie was eigenlijk geen optie dus kwamen we bij nieuwbouw uit. Vervolgens was natuurlijk de vraag hoe dat eruit moest komen te zien.

We hebben de gemeente daarom drie opties voorgelegd: goud, zilver en brons. De bronzen optie was bijna energieneutraal, zilver was energieneutraal en goud was energieneutraal inclusief het gebouwgebonden gebruik.”

De voornaamste uitdaging was het ontwerpen van een gebouw dat zowel energetisch, technisch als esthetisch duurzaam is.

Total Cost of Ownership Wat TCO betekent voor het ontwerp van dit zwembad, legt bouwkundig engineer Kasper Brinkman van architectenbureau Reitsema + partners uit. “TCO is een aanpak waarbij de ontwerpkeuzes niet gemaakt worden op basis van aanschafkosten, maar op basis van werkelijke exploitatiekosten. Met oog voor eventuele opbrengsten, installatiekosten, onderhoudskosten en vervangingskosten. Dankzij deze werkwijze levert het zwembad straks namelijk energie terug aan het net.”

Het binnengedeelte van De Koerbelt heeft een wedstrijd- en een recreatiebad van elk 25 meter.

Eén geheel Het binnengedeelte van De Koerbelt heeft een wedstrijd- en een recreatiebad van elk 25 meter. Beide baden zijn gedeeltelijk voorzien van een beweegbare bodem, waardoor meerdere doelgroepen tegelijkertijd van het zwembad gebruik kunnen maken en in de daluren kan eventueel een van de baden gesloten worden. Een peuterbad met speelelementen, een waterglijbaan en een whirlpool zijn ook opgenomen in het binnengedeelte.

Het bestaande buitenzwembad is hergebruikt. Hier is wel een nieuwe ligweide, een spraypark voor kinderen, twee nieuwe duiktorens en een familieglijbaan aan toegevoegd. Het nieuwe binnenbad wordt gekoppeld met het bestaande buitenbad waardoor het complex een geheel wordt. Het buitengedeelte van het zwembad en de ligweide worden geïntegreerd met het omliggende landschap.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Gemeente Rijssen-Holten Architect: Reitsema + Partners Bouwmanagement: OLCO

Installaties: Van Dam Installaties Energieopslag: Loohuis Installatiegroep Accu’s: WES 22 Zonnepanelen: Kieszon

Warmte en elektriciteit opslaan

Ook projectleider van de gemeente Giel ten Berge is enthousiast over dit concept. “De warmte en elektrische energie worden opgeslagen in volledig circulaire thermische en elektrische accu’s. Het bijzondere hieraan is dat we dankzij de accu’s energie uit de zomer tot januari kunnen gebruiken. Hierdoor hoeven we de gehele levensduur van het zwembad niet of nauwelijks energie in te kopen om het zwembad te verwarmen.”

De architect ontwierp een groot dak voor de nieuwbouw waar energie kan worden opgewekt met behulp van zonnepanelen, zegt Brinkman. “Het dak werkt als een innovatief moederboard, waarop langdurig energie kan worden opgewekt. Zonnecollectoren en pv-panelen zorgen voor de opwarming van de baden. Overtollige energie uit de zomer wordt slim opgeslagen.”

Installatie XL December 2023

23

SPECIALISTISCH TEAMWORK. Samenwerking & Meerwaarde bij Alklima Een half woord van jou is al voldoende, zo’n band wil je met je leveranciers. Daarom hebben wij voor al je vragen over warmtepompen, airconditioners en ventilatiesystemen klantenteams ingericht. Met steeds een consultant, accountmanager, verkoopadviseur binnendienst, orderverwerker, servicemonteur en financieel medewerker als vaste contactpersonen. Net zo rechtstreeks alsof het je eigen mensen zijn. En die al zoveel onderling afstemmen, dat soms zelfs dat halve woord van jou niet eens nodig is. Da’s nog eens slim geregeld.

alklima.nl/meerwaarde

RECREATIE

Beide accu’s zijn biobased, legt Van Dorst uit. “Voor de elektrische opslag worden geen lithium-accu’s gebruikt, maar accu’s met een zoutoplossing. Ook voor de warmteopslag worden vaten met een zoutoplossing gebruikt.”

Opslag maakt project kostenneutraal De keuze in dit project om zowel elektriciteit als warmte op te slaan, is volgens Van Dorst logisch. “Bij de omzetting van elektriciteit naar warmte verlies je energie. Dus is het logisch om ook warmte op te slaan.

De warmte die met de heatpipes wordt gemaakt, kan direct worden gebruikt om warm water mee te maken.

De warmtebuffer bestaat uit drie door membranen gescheiden compartimenten waarin water van verschillende temperaturen is opgeslagen.”

De mogelijkheid tot opslag van thermische en elektrische energie is bovendien een belangrijke bijdrage aan de businesscase, legt Van Dorst uit. “Energieopslag op deze schaal is uniek en maakt het project niet alleen energieneutraal, maar ook kostenneutraal. De elektrische biobased accu’s kunnen elektriciteit voor meerdere maanden opslaan, zodat als de winter niet te streng is, je de winter kunt overbruggen. Het is dus echt opslag voor de lange termijn, terwijl je met standaardaccu’s alleen korte perioden kunt overbruggen.”

Douche- en lockerruimte van zwembad De Koerbelt.

‘We hoeven gedurende de gehele levensduur van het zwembad niet of nauwelijks energie in te kopen om het zwembad te verwarmen’ Geen koeling In het project is alleen verwarming nodig, licht Van Dorst toe. “Koeling is voor zwembaden niet nodig.

Voor de warmte-opwekking hebben we drie luchtwaterwarmtepompen. Eerst dachten we er vier nodig te hebben, maar omdat we heat-pipes geplaatst hebben op de ligweide, zijn er nog maar drie nodig.” Het ontbreken van koeling is ook de reden waarom een wko voor het zwembad niet overwogen is, zegt hij. “Je kunt niet alleen maar warmte onttrekken aan een wko, je zult er ook weer warmte in moeten stoppen anders komt de bron niet in evenwicht”, aldus Van Dorst.

Financiële aspect uniek Het project is niet makkelijk te kopiëren voor andere zwembaden, denkt Van Dorst. “Elk project is toch weer anders. Zwembaden zijn energieslurpers, maar je kunt een groot deel compenseren door het plaatsen van zonnepanelen en heatpipes. In dit project hadden

Voor de warmte-opwekking in het zwembad worden drie luchtwaterwarmtepompen gebruikt.

we daar ruimte voor, maar dat is lang niet overal zo.”

Daarnaast is het financiële aspect in dit project uniek.

Van Dorst: “De gemeente heeft een flinke investering gedaan voor een lange periode, maar vaak is het een uitdaging om tot dergelijke investeringen te komen. In dit geval stond de gemeente echt achter het project.

Door het toevoegen van opslag aan het project werd het wel een stukje duurder. Maar uiteindelijk heeft de gemeente de investering wel gedaan.”

Architectonische uitdagingen Voor de architect waren de uitdagingen in dit project fors, zegt Brinkman. “De voornaamste uitdaging was

het ontwerpen van een gebouw dat zowel energetisch, technisch als esthetisch duurzaam is. Dankzij verschillende ontwerpkeuzes gaan materialen en onderdelen zo lang mogelijk mee. Een van de voorbeelden is de waterglijbaan. Door de glijbaan volledig in het gebouw te positioneren worden weersinvloeden op de glijbaan tegengegaan en gaat er daarnaast geen warmte verloren uit het bad. De glazen puien, lichte materialen en kleuren zorgen er niet alleen voor dat er een prachtige relatie met de omgeving wordt gelegd.

Het zorgt ook voor langdurige esthetische waarde, zodat het ook over veertig jaar nog een prettig zwembad is om te bezoeken.” Q

Installatie XL December 2023

25

THEATER BIM - WKO - Energieverbruik

‘Alle installaties op de millimeter nauwkeurig’ Na ruim twintig jaar is het eindelijk zover: het komende theaterseizoen kunnen Bosschenaren hun vernieuwde Theater aan de Parade bezoeken. In een intensieve samenwerking met de architect en de constructeur heeft Deerns eraan bijgedragen dat het verouderde theater in de binnenstad plaatsmaakt voor een hypermodern theater. “Ook de installatietechniek is het nieuwste van het nieuwste.”

Door Tim van Dorsten

De bouwwerkzaamheden vonden plaats naast de Sint-Jan in het centrum van ’s-Hertogenbosch. (Foto: Noahh)

26

Installatie XL December 2023

THEATER

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Gemeente ’s-Hertogenbosch Architect: Noahh Aannemer: Bouwbedrijf Mertens Aannemer/Constructeur: Pieters Bouwtechniek Utrecht Adviseur E- en W-installaties: Deerns installaties: Spie Projectmanagement: Stevens van Dìjck en Stead Advisory Adviseur Boukosten: Vitruvius Adviseur akoestiek en brandveilgiheid: Peutz Toegepaste producten Warmtepompen: Daikin type R-513A (waterwaterwarmtepomp) Ventilatiesysteem: balansventilatie, warmteterugwinning via warmtewielen Verwarming en koelsysteem: middels open bronsysteem, warme en koude bron en warmtepompen Vloerverwarming: Albrand Klimaatplafonds: Inteco Lichtschakelsysteem: Helvar Lightning Control – Dali/ DMX systeem

De eerste plannen voor een nieuw theater aan de Parade in de Brabantse hoofdstad dateren van het begin van deze eeuw. Toch duurde het tot maart 2019, voordat de gemeenteraad de knoop doorhakte en een bouwteam met architectenbureau Noahh, constructeur Pieters Bouwtechniek en installatieadviesbureau Deerns het groene licht gaf om met een nieuw theater aan de slag te gaan. Dit kwam niet alleen vanwege onduidelijkheid over de locatie, maar ook omdat het gemeentelijke besluit tot nieuwbouw – in plaats van renovatie – pas in 2015 viel. Uiteindelijk viel de keuze op een ontwerp (zie kader), waarin delen van het oude pand worden hergebruikt.

Namens Deerns was projectmanager Menno Hollander tussen 2018 en 2021 bij het ontwerp van het nieuwe theater betrokken. “In nauwe samenwerking met Noahh en Pieters Bouwtechniek hebben we gezamenlijk voor het ontwerp gezorgd”, vertelt hij.

“Het idee was om het theater te gaan verfraaien, te gaan uitbreiden en op alle vlakken te gaan verbeteren.

Duurzaamheid speelde daar ook een rol in, alleen wisten we in het begin nog niet hoe duurzaam we het theatergebouw konden maken.”

De eerste stap van het adviesbureau was namelijk om invulling te geven aan de wensen van het architectenbureau. “Zo moesten we onder meer weten hoeveel zalen het nieuwe theatergebouw zou gaan krijgen, hoeveel horecagelegenheden en hoe het gebouw moest gaan functioneren. Al dit soort zaken leiden tot een bepaald ontwerp van het nieuwe gebouw en hiervoor moesten we voor een geschikt installatiesysteem zorgen.”

Luchtfoto van het complex.

Een deel van het ventilatiesysteem in het nieuwe Theater aan de Parade. (Foto: gemeente ’s-Hertogenbosch/Mertens Bouwbedrijf)

Luchtfoto van het complex.

Installatie XL December December2023 2017

27

' ! & !" " ! " ! % " !! $ !# " % $ ## ' " ' " " !" " " " $ # ! " ! " !" " " $ # # " ' " " !" "

### "

!

THEATER

Wko-systeem Hollander koos ervoor om het nieuwe Theater aan de Parade van een wko-systeem met warmtepompen te voorzien. “Omdat dit een van de meest duurzame verwarmings- en koelingssystemen is. Niet alleen op het gebied van efficiëntie, maar ook qua kosten: het is een uitwisselingssysteem waarbij we gebruikmaken van warm en koud water uit de bodem. In de zomer gebruiken we koud water om het theater te koelen.

Hierdoor wordt het water warmer en dit verwarmde water wordt weer in de bodem opgeslagen. In de winter wordt het warme water gebruikt om het theater te verwarmen. Hierdoor wordt het water koeler en dit gekoelde water wordt weer in de bodem opgeslagen voor de zomer. Ook in andere gebouwen gebruiken we steeds vaker wko-systemen.”

Voor dit systeem is het wel nodig om twee bronnen op een diepte van maximaal tachtig meter te boren. “In de binnenstad van Den Bosch is dat niet eenvoudig”, geeft hij aan. “Daarom hebben we onderzocht hoe we dat het voor twee bronnen konden zorgen en ze aan het nieuwe theater konden koppelen. Uiteindelijk hebben we ervoor gekozen om de twee bronnen in de nabije omgeving van het theater te boren. Deze bronnen zijn uitsluitend voor het nieuwe theater bedoeld.”

State-of-the-art De voornaamste uitdaging was om de hoge ambitie waar te maken, laat Hollander weten. “We wilden op dezelfde plek van een relatief eenvoudig theater naar een state-of-the-art-theater. Alles aan het nieuwe Theater aan de Parade moest het nieuwste van het nieuwste zijn, ook op gebied van de techniek.” De uitdaging lag in het feit dat die installatietechniek wel binnen de bestaande afmetingen moet passen. “Maar om ook op het gebied van installatietechniek voor een hypermodern gebouw te kunnen zorgen, is meer techniek nodig. Alleen was de benodigde ruimte voor die techniek niet aanwezig, omdat de architect voor

Hergebruik in nieuw theater Het nieuwe Theater aan de Parade moet volgens architectenbureau Noahh een multifunctionele culturele hub worden, dat onder meer bestaat uit glazen puien, een theatercafé en een botanische foyer. Daarnaast staan de zalen en de foyer binnen in het gebouw in verbinding met elkaar. Verder heeft het bureau ervoor gezorgd dat de grote zaal met de tribuneopstelling in het nieuwe theater wordt hergebruikt. “In het kader van duurzaamheid wilden we die zaal handhaven”, legt Menno Hollander van Deerns uit. “Om daarvoor te zorgen moesten we heel nauwkeurig kijken hoe die constructie in elkaar zat en hoe we de rest van het nieuwe theater daaromheen konden bouwen. Dankzij het gebruik van BIM lukte dit goed.” Op installatietechnisch gebied heeft Deerns ervoor gekozen om geen techniek te hergebruiken. “We hebben de mogelijkheden onderzocht, maar de installatietechniek was hiervoor te verouderd.”

meer zalen had gezorgd. Dat leverde wel een spanningsveld op.”

Met de keuze om al vroeg in het ontwerpproces al met het bouwwerkinformatiemodelprogramma Revit te werken, was Hollander daarom erg blij. “Dankzij dat BIM-programma konden we iedere vrijgekomen millimeter direct benutten door die ruimte met installatietechniek te vullen. Om hiervoor te zorgen, zijn we

‘De voornaamste uitdaging was om de hoge ambitie waar te maken’

in dit project in een vroeg stadium heel erg diep op detailniveau met de architect en de constructeur gaan overleggen. Dat vond ik erg bijzonder. We hebben alle installaties op de millimeter nauwkeurig uitgedacht en ingevuld. Dat wilden we zelf omdat we vreesden dat de constructeur of aannemer anders met een plan geconfronteerd zou worden waaraan nog veel aanpassing nodig zouden zijn.”

Bij dit ontwerp is ook de aannemer, Bouwbedrijf Mertens, in een vroeg stadium betrokken geweest, geeft hij aan. “Mertens was aanwezig om kritiek te leveren en vragen te stellen, zodat er een doordacht plan zou liggen.”

Ventilatie Uiteindelijk heeft deze aanpak geleid tot een gebouw dat bijna energieneutraal is. Dit is ook te danken aan het ventilatieconcept, waar Deerns voor heeft gezorgd. “We wilden zorgen voor een concept, dat speelt met de gebruikstijden van de verschillende zalen. Zo zijn de horecagelegenheden voornamelijk overdag open, maar vinden de toneel-, theater-, dansen muziekvoorstellingen vooral ’s avonds plaats. Om zowel voor verwarming als voor ventilatie te zorgen, kunnen we lucht van de horeca en de entreegebieden naar de zalen laten stromen. En als een zaal dicht is, kun je wat meer lucht van die dichte zaal naar een zaal met een voorstelling laten stromen. Daarnaast beschikken de luchtbehandelingssystemen over warmteterugwinning. Zo zorgen we ervoor dat de luchtbehandeling – en daarvan hebben we heel wat nodig in een theater – minder energie verbruikt.”

Naar verwachting opent het vernieuwde Theater aan de Parade in de loop van het theaterseizoen 2023/2024 haar deuren. Q

Installatie XL December 2023

29

WONINGEN Isolatie - Compact - Gietvloer

Jaren dertig woning onzichtbaar van het gas af Mensen die in een oude woning wonen, doen dat meestal omdat ze gecharmeerd zijn van de karakteristieke bouwelementen van zo’n woning. Tegelijkertijd willen ze moderne innovaties integreren, zoals met dynamische energiecontracten energie bufferen voor de warmtepomp.

Tekst Patrick Marx

Begin er maar eens aan. De klant wil van het gas af, maar woont in een niet-geïsoleerde oude woning met enkel glas maar wel met prachtige balken en ornamenten aan het plafond en stijlvolle bouwelementen in de muren en doorgangen. “Niemand wil dan de makkelijkste oplossing, een strakke doos in een doos”, zegt Jacco Langebeeke van Zorgeloos Gasloos in het Drentse Gieten. Het bedrijf is gespecialiseerd in het haast onzichtbaar gasloos maken van oudere woningen.

30

Installatie XL December 2023

Techniek onder de vloer Als je niet aan het plafond mag komen, dan is er vaak maar één mogelijkheid voor het wegwerken van de benodigde techniek en dat is onder de vloer. Langebeeke vertelt over een woning in Stadskanaal die hij momenteel renoveert.

“De woning komt uit de jaren dertig en was nog volledig in originele staat toen mijn opdrachtgevers deze kochten. Ze willen alle karakteristieke elementen behouden maar de woning wel comfortabel maken.

Gelukkig is er een spouwmuur die we isoleerden, net als het dak en de ramen. De woning heeft, zoals veel jaren dertig woningen, een diepe kruipruimte.

De bodem daarvan isoleerden we met schuimbeton. Daarop plaatsten we de meeste techniek, zoals kunststof buffervaten voor de opslag van warmte (2.000 liter) en de ventilatieleidingen voor de WTWbalansventilatie. De in- en uitstroomroosters voor de ventilatie zitten bij de vloer in plaats van in het plafond.”

WONINGEN Gietvloer met vloerverwarming De nieuwe gietvloer bevat vloerverwarming (buismaat 16x2, hart op hart 10 cm met maximaal 70 meter per groep). “Dankzij de warmtebuffering, een drukgeregelde pomp en een naregeling, kunnen we elke ruimte in huis individueel voorzien van warmte en koeling.

De primaire energiebron voor de buffervaten is een monoblock luchtwaterwarmtepomp in de bijkeuken (60 x 70 x 120 cm). Op het dak liggen pv-panelen. “De klant heeft een dynamisch energiecontract en wil zijn warmtebuffer tot maximaal 65 oC verwarmen wanneer de elektriciteitsprijzen laag zijn.”

Geen installaties in zicht Zorgeloos Gasloos plaatst al vijftien jaar warmtepompen en ziet dat klanten steeds meer eisen hebben.

Langebeeke: “Aanvankelijk waren klanten blij als ze een warmtepomp met boiler kregen die de helft van hun bijkeuken in beslag nam. Wij waren erg trots op onze installaties met glimmende koperen leidingen op de muren. We beschouwden ze als onze Picasso’s.

Echter, de klant werd steeds minder blij met installaties in het zicht op plekken waar deze liever een wasmachine neerzet. Vanuit de bijkeuken verhuisden de installaties naar de zolder, keuken of kruipruimte.

Een kritische klant wees me onlangs op de hoge prijs per vierkante meter woonruimte. Elke vierkante meter woonruimte die door de installatie niet meer als woonruimte bruikbaar is, verlaagt dus de prijs van de woning.”

Eigen boiler en buffervatcombinatie “Om de installaties uit het zicht te houden, lieten we zelf apparatuur ontwikkelen waarmee we installaties compact kunnen realiseren”, vervolgt Langebeeke.

“Zo vroegen we een leverancier een combinatie van boiler en buffervat 250/100 liter te maken. We bestelden er meteen vijftig, dat is meestal genoeg voor een fabrikant om ze in productie te nemen.”

Ook de monoblok luchtwaterwarmtepomp liet Zorgeloos Gasloos naar eigen wensen ontwerpen door het Sloveense Kronoterm. “Het is van oorsprong een warmtepomp voor buiten die Kronoterm ombouwde tot een compact binnenmodel met goede geluidsisolatie. Deze maakt niet meer lawaai dan een oude gasketel.” Inmiddels zijn enkele van de voor Zorgeloos Gasloos ontwikkelde producten ook commercieel verkrijgbaar via DHPS.

Compacte Kronoterm warmtepomp met buffervat.

Regeltechniek en dynamische prijzen De laatste jaren ziet Langebeeke de jongste generatie huizenkopers nog veeleisender worden. “Ze zijn gewend dat alles via regeltechniek te regelen valt en hebben op internet al gezien wat er allemaal mogelijk is. Dan moet je als installateur wel bijblijven, anders ben je je klanten kwijt. De opdrachtgever in Stadskanaal, bijvoorbeeld, werkt in de ICT en weet precies hoe alle regeltechniek werkt. Ik moet op mijn tenen lopen om hem bij te houden, maar het lukt. We leren als bedrijf natuurlijk veel van zo’n ervaring.”

De woning in Stadskanaal krijgt een uitgebreide regeling waarbij de warmtepomp wordt ingezet zodra de stroomprijs laag is. Aan de hand van gegeven stroom-

Gietvloer met luchtkanalen.

Installatie XL December 2023

31

! $ # % & ! # & # ! # ! #! " # ! " " $& ! # % ! # % ! ! ! # $ ! $ # ! % ! !$ % ! # % !& ! % & ! # & # ! $& ! # % ! !

WONINGEN

prijs voor de komende 24 uur, buffertemperatuur, boilertemperatuur en buitentemperatuur beslist de regeling op welk tijdstip de warmtepomp de boiler of buffer verwarmt en naar welke temperatuur.

XL Installatiefeiten Aannemer: Geveke W-installaties: Zorgeloos Gasloos

Warmte bufferen De warmtebuffering verloopt via een dagcyclus.

“Opslag voor een langere periode zou te duur zijn”, zegt Langebeeke. Een Caleffi mengregeling stuurt de warmte die de warmtepomp opwekt naar de boiler/buffer of de vloerverwarming. Zolang de temperatuur in de buffervaten hoger is dan de gewenste aanvoertemperatuur voor de vloerverwarming, voedt de warmtebuffer het vloerverwarmingssysteem. Pas als de buffertemperatuur te laag wordt, dient het gebufferde water als aanvoer voor de warmtepomp die dan maar een klein deel hoeft bij te verwarmen.

Dure oplossingen?

De op maat gemaakte installaties voor oudere woningen klinken als dure oplossingen, toch heeft Langebeeke heel wat klanten. Deels omdat hij actief is in het Groninger aardbevingsgebied waar bewoners hun

Buffervaten in schuimbeton.

Belangrijkste componenten: Warmtepomp: Kronoterm Versi i WTW-unit: Vijf buffervaten van 400 liter, eigen product Zorgeloos Gasloos

veelal oude huizen op kosten van de overheid mogen verstevigen en renoveren en deels omdat mensen hun huis nu eenmaal willen renoveren met behoud van de karakteristieke elementen.

Een wijk met oude woningen renoveren Zorgeloos Gasloos denkt mee aan de renovatie van een wijk vol oude woningen. De technische oplossingen zijn voorhanden. “De uitdaging zit vooral in de ingewikkelde regeling die op wijkniveau nodig is.

Niet iedereen kan tegelijkertijd zijn warmtepomp aan hebben en zijn elektrische auto opladen. Om proble-

Balansventilatie met WTW: Wavin ventiza Aansturing buffervaten en vloerverwarming: Caleffi R586HPI Hydronic unit for heat pump Aansturing warmtepomp obv stroomprijs: Tibber Smart Home

men te voorkomen, zullen de bewoners om de beurt de auto of warmtebuffer moeten opladen. Daarvoor is een plan nodig dat iedereen in de wijk moet steunen, anders gaat zo’n oplossing niet werken.”

Zoals Langebeeke hierboven al stelt, de energietechnieken voor duurzame renovatie van oudere woningen zijn voorhanden, de belangrijkste innovatie zit vooral in de combinatie van die technieken en het bedenken van de daarbij horende besturing. Die uitdaging zal alleen maar groter worden naarmate meer jongeren oudere woningen kopen om ze helemaal naar hun wens op te laten knappen. Q

Luchtinlaat tussen de dakpannen.

Installatie XL December 2023

33

SCHOOLGEBOUW Wko - Techniekstrook - Stroomvoorziening

‘Klimaateilanden’ voor frisse lucht in Hogeschool Rotterdam

De Hogeschool Rotterdam heeft zijn locatie aan de Kralingse Zoom uitgebreid met moderne duurzame nieuwbouw. Het is naast gezond (Frisse Scholen klasse B) en energieneutraal, ook nog eens circulair en flexibel gebouwd.

Door Harmen Weijer

34

Installatie XL December 2023

SCHOOLGEBOUW Op de locatie Kralingse Zoom heeft Hogeschool Rotterdam zijn economische opleidingen geconcentreerd. Een deel van het gebouw voldeed niet meer aan de eisen en uitstraling passend bij een moderne hogeschool. Op gebouw- en installatietechnisch niveau wordt tegenwoordig meer gevraagd van een schoolgebouw, dan het kon brengen. Daarop is besloten voor nieuwbouw van het meest zichtbare deel, aan de Kralingse Zoom.

Wko-bronnen Voor het installatieadvies is Valstar Simonis ingeschakeld, vertelt adviseur Jacques Mol van Valstar Simonis, die voor die project verantwoordelijk was. “Deze hogeschool is een van de eerste hogescholen die zich ook fysiek dicht bij de universiteit heeft gevestigd. Dat leverde voor ons al indirect een uitdaging op qua energievoorziening, in dit geval de warmte/koude-opslag.

De Erasmus Universiteit, die ernaast ligt, heeft namelijk een groot aantal wko-bronnen vergund gekregen en het was maar de vraag of er nog ruimte was voor twee bronnen voor de Hogeschool Rotterdam.”

Overigens had de hogeschool voor de overige bouwdelen een aansluiting op het warmtenet van Eneco.

“Sterker nog, die aansluiting tezamen met twee trafo’s en bijbehorende hoofdverdeelinrichtingen waren de enige overblijfselen van het oude gebouw die zijn blijven staan. Voor de nieuwbouw is niet aangesloten op de warmtenet-aansluiting. Ook niet als hybride, omdat de kans groot is dat dit qua temperaturen niet goed met de warmtepompen samengaat.

We zien namelijk geregeld in de praktijk, dat wanneer iemand de temperatuur van het lage temperatuurafgiftesysteem te laag vindt en aan de knop van het warmtenet zit, dat de warmtepompen niet meer goed werken.”

Het voorgebouw van de Hogeschool Rotterdam aan de Kralingse Zoom is geheel gesloopt, op het zogeheten energiestation na. Dat is de techniekruimte met nutsvoorzieningen, zoals de aansluiting op het Eneco-warmtenet. Over deze ruimte heen is de nieuwbouw gerealiseerd.

Schil In de zoektocht naar de benodigde wko-capaciteit voor deze nieuwbouw van de hogeschool, kwam Valstar Simonis er op uit, dat rondom het eigen gebouw er uiteindelijk maar twee posities voor wko-bronnen mogelijk bleken te zijn. “We hebben nog wel gekeken naar alternatieven, bijvoorbeeld aan de andere kant van de Kralingse Zoom, maar dat zou te veel gedoe opleveren. Uiteindelijk hebben we het zo kunnen plooien dat we de volledige nieuwbouw op die twee bronnen kunnen faciliteren, en we het warmtenet niet hoeven te gebruiken.”

Om dat mogelijk te maken moest het nieuwe gebouw een slimme en goed geïsoleerde schil krijgen. Hierbij is veel glas gebruikt om de school een zo transparant mogelijk karakter mee te geven. Bij de gebruiksruimten gaat het om triple glas, en bij het atrium om HR++-glas.

Mol: “Aan de zuidkant is gekozen om de gevel niet geheel van glas te maken, maar voor maximaal vijftig procent in verticale stroken tot aan de vloer. Daar tussen zijn aan de buitengevels zonnepanelen gerealiseerd.”

Zonnepanelen Deze gevelpanelen zijn - naast de warmtepompen, slimme verlichting, zonwering en de wko - nodig om naar energieneutraal te kunnen gaan, vertelt Mol.

Het grote en hoge atrium wordt gebruikt om een groot deel van de toegevoerde lucht retour te halen.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Hogeschool Rotterdam Architect: Paul de Ruiter Architects Aannemer: Heerkens van Bavel Bouw W-installateur: Van Delft Groep E-installateur: TES installatietechniek Adviseur installaties: Valstar Simonis Adviseur bouwfysica: DGMR

Belangrijkste gebruikte componenten: Luchtbehandelingskasten: SystemAir Warmtepompen: Carrier WKO: Haitjema Regeltechniek: Priva Klimaateilanden: Verwol Klimaatplafonds Verlichting in klimaateilanden: Etap Sprinklerinstallatie: Spie Zonnepanelen + omvormers: Van Herp Solar Solutions

Installatie XL December 2023

35

SCHOOLGEBOUW gereserveerd voor een derde warmtepomp, voor als de bestaande bouwdelen van de Hogeschool hieraan worden gekoppeld. Dat paste nu niet in de scope van het project, maar dat is natuurlijk wel op termijn aan de orde.”

Daarnaast staan in de techniekruimte de verdelers voor warm en koud, de warmtewisselaars naar de wko en de dry-cooler en een luchtbehandelingskast, bedoeld voor het Grand Café en de keuken. Midden in de techniekruimte staat een lange regelkast voor de regeling van alle systemen.

Techniekstrook op het dak

Voor luchtverversing in de onderwijsruimten is gekozen voor zogeheten hybride ‘klimaateilanden’; een soort klimaatplafond waar de lucht door wordt verspreid. Die ‘eilanden’ hangen modulair in alle ruimten.

De drie luchtbehandelingskasten voor de rest van het gebouw staan zoals gezegd op het dak, in de zogeheten techniekstrook. “Dat is een ideale plek om de schone lucht aan te zuigen en de gebruikte binnenlucht te kunnen afblazen. Want frisse lucht is zeker in scholen een belangrijk element”, vertelt Mol. “Er wordt voor de luchtverversing ruim voldaan aan Frisse scholen, klasse B. Door de hoge bezetting wordt dan ook zo veel lucht verplaatst dat je bijna de gehele klimatisering er mee kunt regelen. Wij hebben hier een tussenoplossing gevonden, door te werken met zogeheten hybride ‘klimaateilanden’; een soort klimaatplafond waar de lucht door wordt verspreid.

Die ‘eilanden’ hangen modulair in alle ruimten.

Daardoor zijn er geen verlaagde plafonds in de lokalen nodig en blijven de zichtlijnen goed. Deze klimaateilanden dekken circa 65 van het plafondoppervlak, met daar tussen akoestische panelen.”

De luchtretour gaat ook via deze eilanden, waardoor het een heel compact en strak geheel is geworden, legt Mol uit. “Daarbij hebben we ingezet om het maximale eruit te halen qua comfort en qua energiegebruik. Dat laatste zit hem dan vooral in het temperatuurniveau.

We zitten met de cv lager dan wat je normaal zou doen: 40 graden Celsius aanvoer, wat normaal bij dit soort systemen richting de 55 graden gaat. En voor de koeling kunnen we ook maximaal gaan, tot 16 graden naar de eilanden en 10 graden primair.”

Contactpunten uit klimaateilanden

Op het dak van de nieuwbouw is een techniekstrook gemaakt, waarin de liftuitloop, drie grote luchtbehandelingskasten, de dry-cooler en aansluitingen naar de schachten zijn gepositioneerd.

“Daarnaast is ook het dak volledig benut om zon-pv neer te leggen. Neem bijvoorbeeld de techniekstrook op het dak waarin de liftuitloop, drie grote luchtbehandelingskasten, de dry-cooler en aansluitingen naar de schachten zijn gepositioneerd. Deze is omhuld met een stellage die geheel bedekt is met zonnepanelen. Aan de zuidkant is ook de zijkant van deze techniekstrook dichtgemaakt met zonnepanelen, zodat het zowel zonne-energie opwekt als wind tegenhoudt bij eventueel onderhoud aan componenten in de techniekstrook.”

De keuze om de luchtbehandelingskasten op het dak te plaatsen komt voort uit het feit dat er geen technische ruimte in een kelder kon worden gerealiseerd.

36

Installatie XL December 2023

“Kelders in de Randstad zijn als gevolg van de hoge grondwaterstand erg prijzig. Voor de warmtepompen en de warmte- en koudedistributie is een ruimte gevonden op de begane grond, in de aansluiting op het bestaande gebouw. Maar die is wel slim weggewerkt achter een brede tribunetrap naar het atrium, zodat niemand hem opmerkt.”

Techniekruimte op begane grond In de nieuwe technische ruimte op de begane grond staan twee warmtepompen met een gezamenlijk verwarmingsvermogen van 880 kWth bij 40 °C, die aangesloten zijn op de wko-bronnen. “Er is nog ruimte

De verlichting en andere technieken, zoals speakers en bewegingsmelders, zijn eveneens in deze klimaateilanden weggewerkt. Mol wijst bijvoorbeeld op extra contactdozen, die hangen aan het plafond, en hun voeding halen uit deze klimaateilanden. “Langs de gevel zijn er in de wandgoot contactpunten gerealiseerd, maar in het midden van de onderwijsruimten is dat niet mogelijk. En omdat vrijwel iedere leerling van allerlei apparaten naar school meeneemt, is een goede stroomvoorziening overal in het lokaal nodig en op deze manier ook mogelijk.”

Dankzij aanwezigheidssensoren en de metingen op basis van CO2 zijn de ruimten ook af te schakelen als ze niet gebruikt worden. “Dat is ook nodig, omdat de bezetting van scholen anno nu anders is dan twintig jaar geleden. Nu zijn zeker hogescholen ook in de weekenden en zomers regelmatig geopend en dat zorgt voor een andere energiedynamiek.”

De verlichting, ook een enorme bron van energiegebruik, is uitgevoerd met een nieuw type ledarmatuur.

“Deze heeft een hogere lichtopbrengst bij een laag energieverbruik van minder dan 6 W/m2.”

SCHOOLGEBOUW

Het dak is volledig benut om zon-pv neer te leggen.

Atrium

De verlichting, ook een enorme bron van energiegebruik, is uitgevoerd met een nieuw type ledarmatuur. Deze heeft een hogere lichtopbrengst bij een laag energieverbruik van minder dan 6 W/m2.

Om zo min mogelijk energie kwijt te zijn aan luchtverplaatsing is daarmee in de schachtenstructuur rekening gehouden. “We wilden de luchtsnelheden laag houden, want dat kost minder energie. Daarom hebben we gekozen voor overmaatse luchtbehandelingskasten en grotere kanalen. En we gebruiken het flinke atrium om een groot deel van de toegevoerde lucht retour te halen. Doordat de luchtbehandelingskasten op het dak naast het atrium staan, kunnen we een deel van de lucht daar direct retour halen. Hierdoor is de structuur voor retourkanalen een stuk compacter gemaakt. De af te voeren lucht is doorgaans warmer, waardoor het atrium indirect op deze manier verwarmd kan worden. Er zit ook vloerverwarming/vloerkoeling in het atrium. Voor de warme dagen kiezen we in het atrium voor vrije koeling door natuurlijke trek te creëren via te open dakluiken en zijramen op het tweede verdiepingsniveau. Dan worden de retourkasten terug geregeld om meer energie te sparen.”

Na veertien maanden ontwerp en twee jaar bouwtijd heeft de Hogeschool Rotterdam met deze nieuwbouw een fraai en transparant paradepaardje in huis, waar studenten en hun docenten comfortabel en gezond in kunnen leren en werken. Q Installatie XL December 2023

37

WONEN - KANTOREN Viewer - Tool - Plannen

Een artist impression van de twee kantoor- en woontorens Wonderwoods. (Beeld: Verio Digital)

BIM maximaal benut op bouwplaats Wonderwoods In het centrum van Utrecht verrijzen twee ‘groene’ torens van Wonderwoods. Terberg Totaal Installaties verzorgt zowel de elektrotechnische als werktuigkundige installaties. Dankzij het gebruik van het BIM-model worden de werkzaamheden op de bouwplaats efficiënter uitgevoerd.

Door Tim van Dorsten

38

Installatie XL December 2023

WONEN - KANTOREN

Op de hoek van de Jaarbeursboulevard en Croeselaan in het centrum van Utrecht is sinds een paar jaar het ontstaan van een bijzonder bouwproject te zien: de twee woon- en kantoortorens Wonderwoods die samen een verticaal bos vormen. In 2017 kreeg installatiebedrijf Terberg Totaal Installaties de opdracht om bij te dragen aan de elektrotechnische en de werktuigkundige installaties van dit project van ontwikkelaar G&S& en de architecten Stefano Boeri Architetti en MVSA Architects.

Digitale versie “Het ging om een ‘Design & Build’-opdracht”, vertelt projectleider werktuigkundige en sanitaire installaties Wouter Lenssinck van Terberg Totaal Installaties, die sinds de start van dit project betrokken is. “Samen met ons bouwteam ontwerpen en installeren we alle installaties, waaronder de werktuigkundige installaties, de sanitaire installaties, de gebouwbeveiliging en de data-installaties. Aangezien Wonderwoods een gasloos gebouw moest worden, hebben we ervoor gekozen dat een warmtekoudeopslag (wko)-installatie voor de verwarming en de koeling in het gebouw gaan zorgen.”

Daarnaast koos het installatiebedrijf ervoor om het volledige ontwerp eerst in een BIM-model te ontwikkelen. Dit laatste hield ook in dat het installatiebedrijf koos voor een intensieve samenwerking met de diverse bouwpartijen die bij de totstandkoming van Wonderwoods betrokken waren. Deze partijen waren onder meer de twee architecten, de constructeur- en bouwkundig aannemer Bouwcombinatie Wonderwoods (Boele & van Eesteren en Kondor Wessels Amsterdam) en de overige betrokken bedrijven, waaronder Koninklijke Ginkel Groep die voor de irrigatiesystemen zorgt. “Het was ons doel om te zorgen voor een digitale versie van de twee torens”, legt projectleider elektrotechniek Joost Hassing van Terberg Totaal Installaties uit. “Vervolgens hebben we geprobeerd om zo veel mogelijk mogelijkheden van het BIM-model ten volle te benutten. Gezien de grootte is Wonderwoods een ideaal project om zo veel mogelijk toepassingen van het BIM-model te gebruiken.”

Dankzij het BIM-model weet boorrobot Hilti op welke plekken hij voor boorgaten moet zorgen. (Foto: Terberg Totaal Installaties)

Boorrobot Om het BIM-model zo maximaal mogelijk te gebruiken, heeft het installatiebedrijf het BIM-model naar de bouwplaats gehaald. Als eerste stap heeft Terberg Totaal Installaties gewerkt met Total Station, een apparaat dat het uitzetten van maatvoering op de bouwplaats versnelt door deze uit het BIM-model een laser te projecteren. Op deze manier zijn onder meer bevestigings- en boorpunten vanuit het BIMmodel uitgezet op de werkvloer. “Hierdoor hebben we kunnen experimenteren met een boorrobot”, legt Lenssinck uit. “We zetten zo’n robot op een bepaalde verdieping en dankzij het BIM-model weet die robot exact op welke plekken hij voor boorgaten moet zorgen. Bij wijze van experiment hebben we dit eerst op één verdieping gedaan en deze ervaring nemen we weer mee in de engineering van de toekomstige projecten.”

Daarnaast heeft Terberg Totaal Installaties ervoor

Met de Dalux software kunnen alle partners van Terberg gebruik maken van het BIM-model. (Foto: Terberg Totaal Installaties)

XL Installatiefeiten Ontwikkelaar: G&S& Architecten: Stefano Boeri Architetti en MVSA Architects Constructeur: Van Rossum Raadgevende Ingenieurs Bouwkundig aannemer: Bouwcombinatie Wonderwoods (Boele & van Eesteren en Kondor Wessels Amsterdam)

E& W Installatie ontwerp en realisatie: Terberg Totaal Installaties Utrecht Groenvoorziening: Koninklijke Ginkel Groep Belangrijkste componenten: Wko: Eneco BIM software: Dalux Field BIM naar de bouwplaats: Total Station Boorrobot: Hilti Jaibot

Installatie XL December 2023

39

#BENGbooster Geef jouw binnenklimaat een boost met de combinatie van slimme balansventilatie en warmtepomp

De beste BENG-score haal je met deze topcombinatie In goed geïsoleerde nieuwbouwwoningen is ventilatie van groot belang. De HRC SmartComfort wint warmte of koude terug. Hierdoor draait de Alfea R32 warmtepomp in een optimaal werkingsgebied met een zeer laag energieverbruik en gegarandeerd comfort.

Combinatie met beste bijdrage aan BENG 2 en BENG 3

Complete oplossing voor een comfortabel en gezond binnenklimaat

Geluidsarm totaalpakket

Beste bijdrage BENG 2 & 3

HRC SmartComfort

F-ctrl tot -0,41 en tot 5dB stiller door zonesturing

Alfea R32 warmtepomp

Hoogste taprendement van 2,8 volgens NTA 8800

Climeleon omkasting buitenunit

Optie voor tot 7dB extra geluidsreductie

Ga voor meer informatie naar de website. Scan de QR-code!

www.groupe-atlantic.nl/bengbooster

WONEN - KANTOREN

Duurzaamheidscertificaat De energiebron van de buitenverlichting vindt Wouter Lenssinck van Terberg Totaal Installaties een van de opvallend onderdelen van Wonderwoods. “Boven het atrium komt een glazen dak en in dat dak hebben we zonnepanelen verwerkt”, vertelt hij. “De elektriciteit die deze zonnepanelen opwekken, wordt gebruikt voor de buitenverlichting.” Mede door deze manier van energieopwekking heeft het gebouw in de ontwerpfase het duurzaamheidscertificaat BREEAM ‘Excellent’ behaald. Naar verwachting wordt dit duurzaamheidscertificaat bij de realisatie ook behaald.

Een medewerker van Terberg is bezig met het vastvlechten van pvc-installatiebuis op de bewapening. (Foto: Terberg Totaal Installaties)

de plantenbakken zijn prefab betonelementen, die eenvoudig te monteren zijn”, vertelt Lenssinck. “De aannemer wilde deze elementen op tijd bestellen om er zeker van te zijn dat ze tijdig op de bouwplaats aanwezig zouden zijn.”

Toen de prefab betonelementen op de bouwplaats kwamen, beschikten deze al over de irrigatieleidingen om de beplanting goed te laten groeien. In de kelder van het gebouw is een buffer om het hemelwater op te vangen. Nadat dit water is gefilterd en de noodzakelijke meststoffen zijn toegevoegd, worden de planten aan de gevel met dit water geïrrigeerd. Terberg Totaal Installaties heeft de transportleidingen voor deze beregeningsinstallatie geïnstalleerd om deze beplanting goed te laten groeien. “Dit doen we samen met Koninklijke Ginkel Groep, die verantwoordelijk is voor de irrigatie.

Wij verzorgen een installatie die beschikt onder meer over leidingen naar de plantenbakken toe”, legt Lenssinck uit. “Dat maakt het project wel complex, met name door de verschillende hoeken van de verschillende 161 boombakken en de 4 kilometer aan plantenbakken. Door te werken in BIM ging dit eenvoudiger.”

Omvang

Een van de groene torens van Wonderwoods.

gekozen om met Dalux samen te werken. “De BIM Viewer van Dalux is een tool om alle teamleden goed inzicht te laten krijgen in het BIM-model en de samenwerking met andere bedrijven in een bouwteam te verbeteren”, geeft Hassing aan. “Hierin kunnen alle opmerkingen, vragen en problemen die tijdens een bouwproject plaatsvinden op één plek worden verzameld, zodat ze niet verloren gaan. Dalux beschikt ook over de tool Dalux Field, dat bouwbedrijven niet alleen de mogelijkheid geeft om hun onderaannemers mee te laten kijken in het BIM-model maar ze ook taken en opdrachten op de exacte locatie in het bouwproject aan hun onderaannemers kunnen geven. Ook is het plannen, uitvoeren en vastleggen van alle controlelijsten en keuringsmomenten in dit programma mogelijk, zodat de kwaliteit van de installaties wordt gewaarborgd.” Met deze stappen probeert het instal-

42

Installatie XL December 2023

latiebedrijf het werken in BIM zo veel mogelijk te optimaliseren en BIM zo toegankelijk mogelijk te krijgen.

“En dankzij het gebruik van het BIM-model op deze manier zijn er minder vakmensen op locatie nodig.

Erg prettig in de huidige tijd van personeelstekort”, vindt Lenssinck.

Verticaal bos Het naar de bouwplaats halen van het BIM-model zorgde er wel voor dat het grootste deel van de belasting van de engineering vroeg in het bouwproject kwam te liggen. Beide torens worden namelijk uitgevoerd als een verticaal bos: op de balkons, op de daktuinen en in plantenbakken aan de gevels komt beplanting die afkomstig is van de Utrechtse heuvelrug, waaronder zo’n 280 bomen, zo’n 75.000 planten en zo’n 30 verschillende diersoorten. “De balkons en

Het installatiebedrijf is blij met de vele mogelijkheden van BIM, want Wonderwoods is een complex project voor het installatiebedrijf. Volgens Hassing kwam dat niet alleen door de omvang van 419 woningen in de twee torens van respectievelijk 70 meter en 105 meter. “Wij zijn met name gewend om aan kleinere gebouwen te werken, maar dit is wel een van de grootste tot nu toe. Daar komt bij dat de werkzaamheden midden in het centrum van Utrecht plaatsvinden. Hierdoor moeten we de werkzaamheden op een postzegel uitvoeren.”

Aan het begin van de afgelopen zomer vonden de ruwbouwwerkzaamheden op de zeventiende verdieping plaats, de afbouwwerkzaamheden op de twaalfde verdieping en de afmontage op de derde verdieping. Op de eerste verdiepingen in de groene woontoren is een commerciële plint, vervolgens zijn er huurappartementen en boven in bevinden zich de meest luxueuze koopappartementen. “De huurappartementen voeren we uit met een standaard installatiepakket”, vertelt Lenssinck. “De eigenaren van de koopappartementen mogen zelf beslissen welke opties op installatiegebied ze willen.” Naar verwachting wordt Wonderwoods in 2024 afgerond. Q

FOOD PRODUCTIE Ontwerpen - Bouwen - BREEAM

Dagelijks 320.000 kilo groente koelen en verwerken In de buurt van Venlo heeft Hessing Supervers een nieuwe productielocatie gebouwd, waar zo’n 320.000 kilo groente kan worden gesneden tot ruim 850 verse groenteproducten. VHI Koudetechniek is verantwoordelijk voor het ontwerp en de realisatie van de koudetechnieken. De omvang van het gebouw was even wennen, zoals silo’s van driehonderdduizend liter om ijswater te maken.

Door Tim van Dorsten

Het nieuwe gebouw van Hessing Supervers. (Foto: Hessing Supervers)

Installatie XL December December2023 2017

43

FOOD PRODUCTIE

Mensen meer groente en fruit laten eten. Dat is de missie van Hessing Supervers, het bedrijf dat groenten en fruit snijdt en verwerkt tot onder meer panklare groenten, bewerkt fruit en maaltijdsalades voor onder meer supermarkten, fastfoodketens en cateringbedrijven. De komst van de nieuwe zogeheten ‘Groente Vers Fabriek’ moet aan dit doel bijdragen.

Deze fabriek beschikt over in totaal honderd productielijnen om verse groenten te snijden, wassen, drogen en verpakken.

In januari 2023 is deze fabriek opgeleverd en na een half jaar van uitgebreid testen heeft Hessing Supervers aan het begin van de zomer de eerste productielijnen in gebruik genomen. Op een perceel van ruim 100.000 m2 beschikt de nieuwe fabriek over een begane grond van 45.800 m2 en twee verdiepingsvloeren van in totaal 16.200 m2.

Een dergelijk formaat heeft Hessing Supervers nodig, want het bedrijf wil hier - in het Limburgse Sevenum in het regionale samenwerkingsverband Greenport Venlo - vanaf eind 2023 dagelijks in totaal 320.000 kilo groente gaan verwerken tot meer dan 850 verse groenteproducten.

Even wennen “Het is echt een enorm groot pand”, luidde dan ook de eerste reactie van directeur Bart van Helmond van VHI Koudetechniek. Zijn bedrijf is verantwoordelijk voor het advies, ontwerp en de realisatie van de verschillende soorten koudetechnieken van het nieuwe gebouw. “Die grootte was voor ons wennen. Wij zijn gewend om in de vleesindustrie voor de koudetechnieken te zorgen, maar die gebouwen zijn niet zo groot. Daarbij bestaat er een verschil in de volumes. In de vleesindustrie komen koeien en varkens een fabriek in, om ze vervolgens te slachten tot vleesproducten, zoals biefstukken en speklapjes. In de groente-industrie worden veel verschillende groenten, zoals blaadjes sla, komkommers en tomaatjes, gemixt en gemengd tot onder meer salades in bakken en verschillende soorten sla in zakken. Ten opzichte van elkaar zijn de producten in de vleesindustrie relatief zwaar en zijn de volumes in de groente-industrie hoger. Mede door die hoge volumes is het gebouw erg groot. Elk groente- of saladeproduct voor een supermarkt, heeft zijn eigen productielijn.”

Compressors in de machinekamer. (Beeld: VHI Koudetechniek).

Geen gasaansluiting

De warmtewisselaars in de machinekamer. (Beeld: VHI Koudetechniek).

XL Installatiefeiten Aannemer: Bouwbedrijf Van de Ven Architect: Nieuweboer architecten W-installateur en regeltechniek: VanPanhuis Installatietechniek (inmiddels: Hoppenbrouwer Techniek) E- installateur: Terberg Totaal Installaties Koeltechniek: VHI Koudetechniek

44

Installatie XL December 2023

Toegepaste producten Warmtepompen: Alfa Laval, ontwerp van VHI Koudetechniek, op basis van ammoniak Ventilatiesysteem: 34 luchtbehandelingskasten van Robatherm met een capaciteit van in totaal 340.000 m3/h IJswaterkoeling: Twee silo’s van 300.000 liter Zonnepanelen: 11.988 panelen

Begin 2020 kreeg VHI Koudetechniek uit Uden de vraag van de aannemer, Bouwbedrijf Van de Ven, om de koudetechnieken in de ‘Groente Vers Fabriek’ te realiseren. “Sublym had als adviesbureau in koeltechnische systemen al voor een basisontwerp gezorgd”, vertelt Van Helmond. “In de aanbiedingsfase zijn we in overleg met Sublym dit ontwerp op punten gaan aanpassen en optimaliseren passend aan de behoefte van het productieproces. Daarnaast zijn we het richtlijnenbestek in detail gaan uitwerken.”

Op sommige plekken vond het Brabantse installatiebedrijf dat er aanpassingen in dat bestek nodig waren.

Dat ging over het algemeen over kleine zaken, geeft Van Helmond aan, maar de voornaamste verandering

FOOD PRODUCTIE

De CO2-afscheider met pompenset in de machinekamer. (Beeld: VHI Koudetechniek).

De ijswatertanks van bovenaf gezien. (Beeld: VHI Koudetechniek).

De nieuwe fabriek beschikt over een begane grond van 45.800 m2 en twee verdiepingsvloeren van in totaal 16.200 m2.

was een ander soort warmtepomp. “Het gebouw mocht geen gasaansluiting hebben en Hessing Supervers heeft als doel gesteld dat de locatie aan het duurzaamheidscertificaat BREEAM ‘Very Good’ moest voldoen. Om hieraan te voldoen, zijn warmtepompen nodig”, legt hij uit. “De transkritische CO2-warmtepompen hebben we gewijzigd in warmtepompen op basis van ammoniak. Deze warmtepompen zijn wel

iets duurder, maar ook efficiënter. Daarnaast maken ze de installatie eenvoudiger en betrouwbaarder. Dat laatste is van belang om voor koud, lauwwarm en warm water te kunnen zorgen.”

VHI Koudetechniek bouwt de warmtepompen zelf en dat heeft volgens Van Helmond enorme voordelen. “Aangezien we de warmtepompen zelf op maat maken, kunnen we de warmtepompen vrij eenvoudig

aanpassen. Een warmtepomp aanschaffen is wellicht goedkoper, maar die zijn enkel onder bepaalde omstandigheden toepasbaar.” De warmtepompen in de ‘Groente Vers Fabriek’ van Hessing Supervers maken gebruik van de restwarmte die vrijkomt uit het koelproces. Het voormalige VanPanhuis Installatietechniek, inmiddels onderdeel van Hoppenbrouwer, zorgt voor de distributie van de warmte door het pand.

Installatie XL December 2023

45

SPONSORED CONTENT

Comfortabel binnenklimaat in serre Ampt van Nijkerk Een elegante manier van koelen en verwarmen van het vernieuwde restaurantgedeelte, zónder gebruik te hoeven maken van aardgas: dat was de wens van Golden Tulip-hotel Ampt van Nijkerk. Installateur Klimaplan Klimaattechniek koos voor ClimaPac Compact-range van STULZ, partner voor klimaatbeheersing: een plug-and-play oplossing voor koelen, verwarmen én ventileren. mpt van Nijkerk is een geliefd hotel aan de rand van de Veluwe, met onder meer 110 kamers, zestien multifunctionele zalen, een zwembad, sauna en solarium. Het restaurantgedeelte is onlangs uitgebreid met een grote glazen serre met een oppervlakte van zo’n 300 vierkante meter. Comfort voor gasten is essentieel: het mag niet te warm of te koud zijn. En tocht is helemaal uit den boze.

Door snelle zonopwarming in de glazen uitbouw is goede koeling extra belangrijk, bovendien wilde de hoteldirectie minder afhankelijk van gas worden. Duurzaamheidsambities en de hoge gasprijzen speelden een belangrijke rol bij de afweging om te kiezen voor een nieuwe manier koelen, verwarmen en ventileren.

A

De gekozen ClimaPac Compact van STULZ bestaat uit een unit die op een zelfdragend frame is gezet. Het gaat om een luchtbehandelingskast (lbk) en twee Mitsubishi Heavy Industries warmtepompen. De thermisch onderbroken systeembehuizing is samengesteld uit een aluminium frame en dubbelwandige panelen. De luchtbehandelingskast zorgt voor de luchtverversing en de warmtepompen voor de verwarming en verkoeling. De naregeling wordt gedaan door een VRF-systeem met cassette-units in het plafond. VRF staat voor Variable Refrigerant Flow. Er wordt met een graad of 18 ingeblazen. Is dit niet voldoende, dan koelt of verwarmt het VRF-systeem automatisch bij.

De componenten waren al klaargezet in de werkplaats van STULZ in Hoofddorp.

Want dat is de werkwijze van STULZ: wanneer een frame binnenkomt, worden alle onderdelen al op het frame gezet, samengebouwd, aangesloten en uitgetest. Voor de installateurs van Klimaplan was het vervolgens vrij eenvoudig om de ClimaPac Compact in het Golden Tulip-hotel in Nijkerk te installeren, mede door de eenvoudige handleiding. De luchtbehandelingskast werd aangesloten op het kanaalwerk met daarop een voeding. De regelaars waren vooraf ingesteld. Het systeem draaide uiteindelijk door het omdraaien van een knop. Met andere woorden: de bediening is kinderlijk eenvoudig.

46

Installatie XL December 2023

Ook geschikt voor scholen, utiliteit en kantoren De voor Ampt van Nijkerk toegepaste oplossing van STULZ is voor verschillende types vastgoed geschikt: van kleine utiliteitsgebouwen en grote verzamelkantoren tot scholen. Daarvoor zijn diverse Compact-units beschikbaar. Er zijn twaalf modellen lbk’s met luchthoeveelheden van 1.500 tot 8.800 kubieke meter. Zo kan voor elk project maatwerk worden geleverd. Het concept is toepasbaar bij zowel nieuwbouw- als renovatieprojecten. Het voordeel van nieuwbouw: in de ontwerpfase is nog alle ruimte om een optimale oplossing uit te denken.

Zo wordt de ClimaPac Compact-range veelvuldig toegepast bij scholen: gebouwen waarbij voldoende ventilatie en een aangename temperatuur van cruciaal belang zijn.

Sterker, wanneer ventilatie en temperatuur in een leslokaal niet goed geregeld zijn, kunnen ze de leerprestaties van scholieren en studenten negatief beïnvloeden.

De bediening is kinderlijk eenvoudig Voldoende voorraad Waar veel leveranciers problemen hebben met het tijdig leveren van warmtepompen of luchtbehandelingskasten, heeft STULZ begin 2022 de beslissing genomen om een grotere voorraad aan te leggen. Het systeem is dus snel leverbaar. En daarbij maakt het niet uit of een grid CO2-gestuurd moet zijn en of er demping voor geluid nodig is: alles is mogelijk.

De restaurantgasten in het vernieuwde restaurantgedeelte van Ampt van Nijkerk zitten er in elk geval comfortabel bij: in de serre is het nooit te warm, te koud of te tochtig. Bovendien heeft het hotel zelf een lagere energierekening en is het minder afhankelijk van aardgas. Een win-win situatie voor iedereen.

Dit artikel is gesponsord door Stulz.

FOOD PRODUCTIE

3D-tekening van de ijswatertanks.

Korte ontwerp- en bouwtijd De nieuwe fabriek moest uiterlijk eind 2022 opgeleverd moest worden. Dit hield niet alleen een korte bouwtijd in, maar ook een intensieve ontwerptijd.

“Direct na het toekennen van de opdracht hebben we drie maanden lang alleen maar getekend om alle benodigde installatietechniek op zijn plaats te krijgen”, geeft hij aan. “Dit zorgde voor hoge eisen op het gebied van overleg: niet alleen wij moesten werk uitvoeren in de nieuwe fabriek, maar ook andere bouwpartijen. Door het ontwerp via de BIM-methodiek uit te tekenen, konden we ook direct met andere bedrijven meekijken en overleggen. Dit nauwgezette overleg had als gevolg dat de uitvoering soepel verliep, met minimale doorlooptijden.”

Voor de ruimtes waar groentes worden gesneden, worden samengesteld tot (maaltijd)salades en worden verpakt, heeft VHI Koudetechniek 34 luchtbehandelingskasten geleverd en geïnstalleerd. “De luchtventilatie is gestuurd op basis van het CO2-gehalte van de lucht in de productieruimtes”, legt Van Helmond uit. “Op die manier kunnen we zorgen voor optimale en stabiele klimaatcondities, met een minimaal en efficiënt energieverbruik. De kasten koelen en filteren de vers aangezogen buitenlucht en vervolgens wordt deze lucht gedesinfecteerd, dankzij een UV-C-desinfectiesysteem dat allerlei bacteriën, schimmels en virussen kan doden.”

3D-tekening Machinekamervaten.

aan. “Vanwege dat duurzaamheidscertificaat hebben we vooral energiezuinige componenten toegepast.

Zo verwarmt een warmtewisselaar de binnenkomende lucht met de restwarmte die vrijkomt uit het koelproces.” Mede dankzij de maatregelen van VHI Koudetechniek, heeft de nieuwe locatie van Hessing Supervers half april 2023 de BREEAM-score ‘Very Good’ behaald.

Twee silo’s met ijswater BREEAM De efficiëntie is van belang vanwege het streven om BREEAM ‘Very Good’ te behalen, geeft Van Helmond

Om de gesneden groenten gekoeld te verpakken, heeft VHI Koudetechniek gekozen voor koeling met ijswater.

Eigenlijk vindt Van Helmond deze manier van koelen

niet zo bijzonder. “Maar in dit geval is het wel het geval, omdat Hessing Supervers hier enorme hoeveelheden ijswater voor gebruikt. Het gaat dagelijks om honderden kubieke meters aan ijswater”, legt hij uit. Dit water is afkomstig uit twee silo’s met een gezamenlijke inhoud van 300.000 liter. “De silo’s zijn allebei 18 meter hoog en 4 meter breed. Bovenin hangen platen die we koelen met ammoniak, zodat het water aan deze platen vriest. Door de platen iedere paar minuten even warm te maken, komt het ijs los en breekt het in het water in stukjes van 1 millimeter tot 2 millimeter dik.

Met dit ijswater worden de groenten gewassen, zodat ze na het snijden koud in de zakken gaan.” Q

Installatie XL December 2023

47

WOONGEBOUW Warmtepompen - CV-buffervat - Stroomprijs

Republica, zelfvoorzienend dorpje in Amsterdam Noord Met Republica wordt een dorpje aan de stad Amsterdam toegevoegd, met eigen voorzieningen voor wonen, werken en recreëren. De bewoners zijn voor hun energie niet afhankelijk van de buitenwereld, omdat warmte, koude en elektriciteit in het complex zelf opgewekt worden. Hiervoor zorgen zonnepanelen, een wko, een batterij en een warmtebuffer.

Door Joop van Vlerken

48

Installatie XL December 2023

WOONGEBOUW

“Het is een flink bouwproject met zeven bouwdelen, dat zelfvoorzienend is. Dat is niet alleen idealistisch gezien een mooi streven, maar ook als je kijkt naar netcongestie. Republica beschikt over een groot accupakket, zodat stroom bij negatieve prijzen ingekocht kan worden.”

Aan het woord is Hans Hueber, projectleider bij Van Dorp Installaties. Hij legt uit hoe het complex in Amsterdam Noord zelfvoorzienend is gemaakt. “De accu’s worden geladen met de zonnepanelen. En voor verwarming en koeling hebben we een wko gemaakt die gecombineerd wordt met warmtepompen en een warmtebuffer.”

Zes bouwdelen Republica bestaat uit zeven bouwdelen: drie woongebouwen, een hotel, een café inclusief kantoorruimte, een bedrijfsruimte en een parkeergarage onder de gebouwen. Het complex ligt tussen de Papaverweg en de Bosrankstraat in Buiksloterham in Amsterdam Noord. Door de vormgeving is een mooie mix van woningen, bedrijven, straten, pleintjes en horeca ontstaan. Republica is een idee van ontwikkelaar Machiel Brautigam.

‘De naam van het complex is een knipoog naar de zelfstandigheid van de bewoners’

De naam van het complex is een knipoog naar de zelfstandigheid van de bewoners die onafhankelijk van het grid lokaal geproduceerde energie gebruiken, vertelt Eric Thijsen, partner bij Marc Koehler Architects. “We wilden echt een stukje stad toevoegen op een duurzame en inclusieve manier. Dus niet alleen het programma volgen zoals dat er lag vanuit de gemeente, maar echt een complete verbetering maken. Daarvoor hebben we een divers programma gemaakt voor wonen en werken.”

Die opzet is volgens Thijssen geslaagd. “De woningen in het complex zijn opgeleverd. Het concept moet zich natuurlijk nog bewijzen, maar ik zie al dat mensen wonen en werken combineren en even van de buitenlucht genieten en elkaar opzoeken.”

Regelkast voor de wko.

Eén grote accu De warmtepompen voor het complex worden aangezet als de stroomprijs gunstig is, legt Hueber van Van Dorp uit. “De warmtepompen kunnen gestuurd worden op basis van de stroomprijs, omdat we een cv-buffervat hebben geïnstalleerd van tienduizend liter. Dat is expres zo groot zodat we de buffer kunnen laden met warm water als de elektriciteitsprijs laag is.

Dat is fijn voor de netbeheerders, omdat ze zo minder last hebben van netcongestie. Het maakt het bovendien een heel duurzaam project. Zonnepanelen en warmtepompen zijn niet heel spectaculair meer, maar doordat dit project eigenlijk één grote accu is, is het wel heel bijzonder.”

stukje in aanloop naar de parkeergarage was het enige stuk grond waar we de bron konden realiseren.”

Aan de wko zijn twee Carrier warmtepompen gekoppeld die zorgen voor de verwarming en koeling van de aangesloten panden. Naast de wko heeft Republica ook een aansluiting op de stadsverwarming, vertelt Hueber. “In het hotel is een grote vraag naar warm tapwater. Die vangen we op met warm water via de warmtenetaansluiting.”

Het hotel is daarnaast uitgerust met een luchtbehandelingskast voor de 116 kamers. De kamers kunnen individueel verwarmd of gekoeld worden. Voor de keuken en het restaurant is nog een luchtbehandelingskast geïnstalleerd.”

Monobron wko Om het project van warmte en koude te voorzien is een wko aangelegd, legt Hueber uit. “De basis voor de wko is een monobron van 71 m3/h, die we onder de inrit naar de parkeergarage hebben gemaakt. Het kon nergens anders omdat de fundering op de erfgrens staat, dus er is nauwelijks eigen grond. Het vlakke

XL Installatiefeiten Gebouw: Republica Opdrachtgever: Republica VOF, (M. Banlieu & Vink Bouw) Bronnen: Visser pomptechniek Architect: Marc Koehler Architects Hoofdaannemer: Vink Bouw Installaties: Van Dorp

Afleversets: Fortes Energy Systems Binneninstallatie: Klaver Techniek Belangrijkste componenten: Warmtepompen: 2x Carrier 347 kW Luchtbehandeling: Orange Climate Verhulst, 2x 17.000 m3/h Luchtbehandelingskast voor de 116 kamers van het hotel.

Installatie XL December 2023

49

WOONGEBOUW

Afleversets Afleversets zorgen in de woningen en bedrijfsruimten van Republica voor warmte en koude, zegt Hueber. “Deze hebben we samen met de leidingen prefab laten maken door groothandel Van Walraven in Mijdrecht. Hierdoor hoefden we tijdens de bouw alleen deze units in de meterkast te brengen en aan te sluiten op het centrale systeem.”

De afleversets zorgen ook voor het warm tapwater, vertelt Hueber. “In de afleverset van Fortes Energy Systems zit een TE-booster. Hiermee leveren we water van 52 graden op het tapwaterpunt. En een keer per dag wordt het water naar 65 graden gebracht om legionella tegen te gaan. Bij toepassing van een wko is deze elektrische naverwarming nodig om het warm tapwater te kunnen maken.”

Doordat Republica beschikt over een grootverbruikersaansluiting betalen de gebruikers relatief weinig energiebelasting, zegt Hueber. “De kopers van de woningen, de bedrijfsunits en de eigenaar van het hotel zijn verenigd in een coöperatie en kunnen daarom gebruik maken van een grootverbruikersaansluiting. Daarvoor is een ontheffing verleend door het ministerie van Economische Zaken. Het betekent wel dat bewoners niet zelf hun energieleverancier kunnen kiezen, maar dat zullen ze ook niet willen, omdat ze relatief weinig voor hun energie hoeven te betalen. Sterker nog, als de energiecoöperatie erin slaagt winst te maken, vloeit dit terug naar de eigenaren.”

Het cv-buffervat van tienduizend liter is expres zo groot zodat de buffer met warm water kan worden geladen als de elektriciteitsprijs laag is.

Circulair en Rainproof Naast deze indrukwekkende kwaliteiten is het project ook Amsterdam Rainproof. Dat betekent dat het complex tegen regenbuien van meer dan 60 millimeter bestand is, vertelt Thijssen. “We slaan water op

“Doordat dit project eigenlijk één grote accu is, is het wel heel bijzonder”

onder het plein en op de daken. Dat water wordt gebufferd en gebruikt voor het bewateren van de planten.

Deze buffer heeft een sturingssysteem met schotjes waardoor we veel water kunnen opslaan. Wat echt niet gebruikt kan worden, wordt dan vertraagd afgevoerd naar het riool.” Ook op het gebied van circulariteit zijn stappen gemaakt, zegt Thijssen. “We hebben voor het hotel hout gebruikt en we hebben voor een van de gebouwen gerecyclede bakstenen uit België gebruikt.

Daarnaast is gerecyclede natuursteen toegepast op het plein. Voor de materialen hebben we ook gekeken wat we konden doen. Zo hebben we gerecycled beton en staal gebruikt.”

Het bouwen met circulaire of gerecyclede materialen

Technische ruimte van Republica.

is niet altijd eenvoudig, bevestigt Thijssen. “We willen het natuurlijk zo goed mogelijk doen, maar je maakt wel meer kosten voor de engineering. Daarnaast heb je te maken met andere materialen. Je kunt geen gladde ‘shiny’ gebouwen maken. Dat is ook niet per se wat we willen, maar je moet er wel rekening mee houden in het ontwerp. Je gaat eigenlijk als ontwerper mee met het materiaal, waardoor een ander uiterlijk van de gebouwen ontstaat.”

Corona De grootste uitdaging van dit project is toch Corona geweest, vertelt Hueber. “In 2019 hebben we ons contract voor dit project getekend met Vink Bouw en daarna begon Corona waardoor het project tijdelijk werd uitgesteld. Daarna gingen de grondstofprijzen snel omhoog en toen we eenmaal konden starten hadden we te maken met materiaaltekorten. Hierdoor stond het project financieel flink onder druk.” Q

Installatie XL December 2023

51

MONUMENT Isolatie - Vloerverwarming - Luchtwaterwarmtepomp

Kerkrenovatie naar energielabel A Het Groot Tuighuis, een voormalig kerkgebouw, kazerne, museum en depot uit de 15e eeuw, is met duurzame installatietechnieken weer helemaal bij de tijd gebracht. Met onder meer een luchtwaterwarmtepomp en vloerverwarming - en een uitgekiend isolatieplan - werd het energielabel teruggebracht van E naar A. Renoveren in een monument vergt concentratie en de nodige onderlinge afstemming. “Een plank weghalen en in de container gooien, dat is er niet bij.”

Door Tijdo van der Zee

Mede door de duurzame installatietechniek kreeg het Groot Tuighuis de Erfgoed Duurzaamheidsprijs 2023 toegekend.

52

Installatie XL December 2023

Foto: Nico de Bont

MONUMENT

Na anderhalf jaar renoveren werd het project afgelopen zomer afgerond. De inspanningen van het bouwteam bleven niet onopgemerkt: het project kreeg in juni de Erfgoed Duurzaamheidsprijs 2023 toegekend.

Op de begane grond is een publiek toegankelijk erfgoedcentrum gerealiseerd. Op de verdiepingen zijn kantoren en daar weer boven bevindt zich het depot met historische vondsten.

Het project werd opgepakt in bouwteamverband, waarbij aannemer Nico de Bont via een tender gezelschap kreeg van installatiebedrijven Immens Installatietechniek (w-installaties) uit Sint-Michielsgestel en Welvaarts Elektro (e-installatie) uit Vught. De drie bedrijven werkten samen het definitief ontwerp uit tot technisch ontwerp.

Verlichting Ook bij de verlichting stond duurzaamheid centraal, zo vertelt Michel Geukens van Welvaarts. “Voor het grootste deel van het pand is een 3-fase spanningsrail toegepast met Dali-sturing waardoor verlichting te dimmen is. In de archiefruimte is 3-faserail met ledarmaturen toegepast, die geschakeld worden door sensoren zodat de verlichting niet onnodig blijft branden.”

In de kantoren zijn pendelarmaturen toegepast met een aanwezigheidssensor die communiceert via een smart lighting systeem. Zelfs bij gebouwdelen waar geen sensoren zijn toegepast, gaat geen onnodige energie verloren, zegt Geukens. “Alle verlichting die niet gestuurd wordt door een bewegingssensor of aanwezigheidssensor wordt uitgeschakeld als het inbraakalarm wordt ingeschakeld. Hierdoor blijft er avonds verlichting niet onnodig branden.”

Isolatie Vanuit de gedachte van de Trias Energetica werd eerst aandacht besteed aan maximale isolatie, met inachtneming van de beperkingen die er vanuit het monument bestonden. De oude ramen in de voorgevel werden voorzien van isolerende stalen achterzetramen met daarin HR++ glas. Het glas in de ramen van het koor werd vervangen door Fineo vacuümglas.

Dit zijn twee glasplaten van elk minimaal 3 millimeter, waarvan één plaat is bekleed met een superisolerende coating. Tussen de glasplaten zit een vacuüm van 0,1 millimeter. Door dit dunne vacuümglas konden de oude kozijnen gehandhaafd blijven.

De kruipruimtes onder het gebouw werden gevuld met schelpen, in de plafonds werd inblaaswol gebruikt en op enkele plaatsen werden voorzetwanden geplaatst, die gevuld werden met hennepisolatie. Het gebouw werd om praktische redenen thermisch gecompartimenteerd vanaf de tweede verdieping. Dat pakte esthetisch fraai uit, want in plaats van een dichte geïsoleerde vloer, werd gekozen voor een dikke glasplaat, waarmee zichtlijnen in het gebouw behouden bleven.

Warmtepomp met gas-backup “Op basis hiervan hebben we een transmissieberekening gemaakt om te bepalen welk vermogen we nodig hadden”, zegt Ronny Habraken, projectleider namens

De luchtbehandelingskast moest in delen naar binnen getakeld worden, doordat er maar een kleine opening in het dak gemaakt kon worden.

Foto: Gemeente ’s Hertogenbosch

Immens Installatietechniek. Het resulteerde in een verwarmingsinstallatie in hybride opstelling: behouden bleven de bestaande gasketels in de technische ruimte, als back-up maar vooral ter overbrugging van extreem koude dagen. “Achter het gebouw installeerden we onder een afdakje een Western 57 kW luchtwaterwarmtepomp, met aanzuig aan de zijkanten en afblaas aan de bovenkant.”

Die warmtepomp levert koeling in de zomer en verwarming in de winter. Verwarming gaat op drie manie-

ren. Ten eerste is er in een groot gedeelte van het pand vloerverwarming aangelegd, waar dat niet noodzakelijk was, wordt gebruik gemaakt van bestaande radiatoren. De verwarmingsinstallatie is gesplitst op noord en zuid, omdat de kantoren op het zuiden door zonnewarmte minder hard hoeven te stoken.

Habraken: “Die radiatoren hebben we wel een upgrade gegeven door ze te voorzien van radiatorthermostaten en voetventielen.” De aanvoertemperatuur vanuit de warmtepomp staat op 45 oC.

XL Installatiefeiten Archtecten: Verlaan en Bouwstra architecten Aannemer: Nico de Bont E-installaties: Welvaarts Elektro W-installaties: Immens Installatietechniek Belangrijkste componenten: Warmtepomp: Western

Verlichting: DALI Besturingssysteem verlichting: KNX Luchtbehandelingskast: FläktGroup Smart lighting systeem: BLE Pendelarmaturen: Opple

Installatie XL December 2023

53

MONUMENT

In feite is dat aan de lage kant voor de radiatoren - het afgifte-oppervlak is daarvoor niet altijd toereikend maar het systeem wordt geholpen door een aparte groep vanaf de warmtepomp richting de luchtbehandelingskast, die voorzien is van een warmtebatterij die de ingeblazen lucht voorverwarmt.

Renoveren in monument De luchtbehandelingskast is er een van oorsprong Zweedse FläktGroup en heeft een maximaal debiet van 8.200 m3 per uur toevoer. De kast is geïnstalleerd op zolder. Drie strangen gaan naar beneden via bestaande schachten. De luchthoeveelheid op de begane grond wordt afgestemd op het aantal mensen in de ruimtes, via CO2-sensoren die variabel-volumeregelaars (VAV-kleppen) aansturen. De afzuig leidt terug naar de luchtbehandelingskast, waar de warmte via een warmtewiel wordt teruggewonnen.

Bij de plaatsing van de luchtbehandelingskast kwam het duidelijkst naar voren dat het team te maken had met renovatie van een monument, zegt Habraken.

“Gordingen en andere balken konden we vanwege hun historische waarde niet verwijderen, dus we konden maar een klein gat maken in het dak waarlangs we de installatie naar binnen konden hijsen. We hebben de kast dus in delen van ongeveer 1 bij 1 meter gedemon-

teerd, stuk voor stuk naar binnen getakeld en daar weer in elkaar gezet.” Omdat de bestaande zoldervloer niet genoeg dragend vermogen had, moest een dragende constructie gemaakt worden vanaf dikke balken een verdieping lager.

“Behouden bleven de bestaande gasketels in de technische ruimte, als back-up maar vooral ter overbrugging van extreem koude dagen” Archeologen eerst “Het is natuurlijk prachtig om mee te maken”, zegt Habraken. “Bij alles wat we deden vond overleg plaats met mensen van de erfgoedafdeling. Ik snap dat goed: al die oude materialen hebben historische waarde.”

Dat betekende concreet dat draadstangen voor het ophangen van de luchtkanalen niet zonder meer in

Renoveren in een monument vergt concentratie en de nodige onderlinge afstemming.

elke balk verankerd konden worden. Het betekende ook dat bij het creëren van doorvoeren niet zomaar een plankje verwijderd kon worden en op de container gegooid kon worden, of dat toen de vloer in de kerk eruit ging om vloerverwarming aan te leggen, dat er eerst archeologen gingen speuren naar waardevolle vondsten. “Dat vergt soms wat improvisatie met de planning, maar het is wel superinteressant.” De vondsten waren overigens niet spectaculair: onder meer skeletmateriaal, een fragment van een grafzerk en een mergelstenen bouwfragment.

‘Echte’ verwarming Door de thermische compartimentering op de tweede verdieping, is er vanaf die verdieping geen sprake meer van ‘echte’ verwarming. Dat hoeft ook niet, want de derde verdieping is bestemd voor de archieven waar normaal gesproken maar weinig mensen komen.

Habraken: “Maar het is niet zo dat we er helemaal níks doen. De retourlucht vanuit het ventilatiesysteem laten we namelijk via deze verdieping lopen.”

Hetzelfde bouwteam mag ook aan de slag bij fase 2 van het project, waar men zich bezig gaat houden met de verduurzaming van het archiefdepot. Habraken: “Dat wij weer aan de slag mogen, is wel een indicatie dat we het hier goed gedaan hebben.” Q

Foto Angelique Swinkels.

Installatie XL December 2023

55

SPONSORED CONTENT

Een belangrijk punt van aandacht in de energietranisitie

Systeemwaterkwaliteit Installateurs zijn zich meer en meer bewust van het belang van een goede systeemwaterkwaliteit in installaties. Dat heeft alles te maken met de energietransitie. Key Accountmanager Ruud Brunst van Spirotech geeft tekst en uitleg.

n een ideale wereld draait de installatie altijd als een zonnetje, maar de praktijk is weerbarstiger, vertelt Ruud Brunst. “Lucht in een installatie is een groot probleem.

Ingesloten lucht zorgt er voor dat de doorstroming van het systeemwater belemmerd wordt. Waar water niet kan komen, wordt het ook niet warm. Dit gaat ten koste van de efficiëntie en de prestaties van het systeem.”

I

Gassen en lucht in een installatie gaan ook een verbinding aan met vooral de stalen componenten. De hoeveelheid lucht bepaalt de mate van roest in een installatie. Roest ofwel corrosie zorgt in een sterke mate voor de vorming van vuil en magnetiet. Brunst: “Zaak om lucht en vuil in de installatie zo snel mogelijk te verwijderen; met behulp van vrije lucht en microbellen afscheiders en vuilafscheiders.”

Vloerverwarming Veel radiatoren en cv-leidingen zijn van staal en dan ligt roestvorming op de loer.

Maar dat geldt niet alleen voor radiatoren of leidingen, vertelt Brunst. “Er wordt weleens geroepen: ‘wij hebben vloerverwarming en daar zitten kunststof leidingen in. Dus er is niks aan de hand.’ Maar veelal heb je toch met staal te maken. Denk aan een expansievat, een aansluiting op een ketel of warmtepomp, of de verdeler van de vloerverwarming.”

Vroeger was alles beter In het verleden was zo’n beetje alles van staal in een installatie. Brunst: Natuurlijk was er toen ook sprake van corrosie, maar het bijzondere is dat het staal als geheel werd aangetast. De impact was daardoor veel kleiner. Tegenwoordig zit er zo weinig staal in een installatie dat de stalen delen direct worden aangevallen. Het is zelfs zo erg dat in drie jaar tijd een verdeler van de vloerverwarming bijvoorbeeld volledig door kan roesten.”

Een bijkomend probleem is dat roest vervuiling geeft, weet Brunst. “De stelregel

Wateranalyse Je ziet bij grote installaties dat vuil en lucht nogal eens hardnekkig kan zijn, en kan leiden tot grote problemen. Spirotech heeft als onderdeel de SpiroCare-wateranalyse. Want waterkwaliteit is sterk bepalend voor een goed functionerende installatie, het rendement, de exploitatiekosten en de levensduur. Door middel van wateranalyse die door ons eigen laboratorium wordt uitgevoerd, kunnen problemen vroegtijdig worden opgespoord.

Spirotech test het water om de systeemwaterkwaliteit in kaart te brengen.

Er wordt onder andere gekeken naar: pH-waarde, geleidbaarheid, totale hardheid, microbiologie, chloride, ijzer, koper, aluminium en zink, in totaal wordt het water geanalyseerd op 35 verschillende parameters. Daar wordt precies bepaald waaruit de vervuiling bestaat, hoeveel corrosie, bacteriegroei en opgeloste metalen erin zitten en wat de PH-waarde is.

Spirotech neemt de waterstalen op, het laboratorium analyseert vervolgens het water en maakt een analyse. Daarna wordt het resultaat met de klant besproken en worden oplossingen aangeboden.

is: ‘hoe vuiler de installatie des te meer er wordt ingeleverd op het rendement dat je voor ogen had.’ Corrosie heb je altijd, maar dit proces wil je zo min mogelijk versnellen. Je wilt de lucht snel verwijderen. Daarnaast is het inregelen van een installatie veel sneller te realiseren. Vuil isoleert ook de warmteafgifte. Het geeft dus een lager rendement. Ook kleppen, pompen en wisselaars kunnen verstopt raken.”

Energietransitie Maar gelukkig is de bewustwording voor wat betreft de waterkwaliteit tegenwoordig beter geworden, ziet Brunst. “Door de energietransitie is er een boost in de verkoop van warmtepompen ontstaan. “Waar water in een cv-systeem kan oplopen tot 80-85 graden, is dit veelal bij hybride of warmtepomp systemen veel lager. Een vuilafscheider in een warmtepomp installatie is echt noodzakelijk, maar ook lucht wil je zo snel mogelijk kwijt uit deze installaties. Zoals gezegd om inregelen

Tegenwoordig zit er zo weinig staal in een installatie dat de stalen delen direct worden aangevallen.

Door middel van wateranalyse kunnen problemen vroegtijdig worden opgespoord. Deze worden uitgevoerd in het Spirotech-laboratorium in België.

56

Installatie XL December 2023

gemakkelijker en sneller te kunnen uitvoeren.

Veel warmtepompfabrikanten schrijven daarom de vuilafscheider standaard voor.

Die nemen het mee in de garantievoorwaarden. Het gevolg is dat het bewustzijn hierover bij installerend Nederland flink is toegenomen. Brunst: “We zien dan ook dat de vuilafscheider in ons assortiment een hardloper aan het worden is. Het is

SPONSORED CONTENT

Door middel van wateranalyse kunnen problemen vroegtijdig worden opgespoord. Deze worden uitgevoerd in het Spirotech-laboratorium in België.

Actie Installateurs, maar ook beheerders, adviseurs of projectontwikkelaars die met installaties in de utiliteit werken, wordt nu de mogelijkheid geboden om maximaal drie proefanalyses aan te vragen. Brunst: “Wat we hiervoor terugvragen, is dat indien er problemen geconstateerd worden, deze besproken worden met de opdrachtgever en bij opdracht de werkzaamheden met Spirotech-producten zal gaan uitvoeren.”

ook een kleine investering in het geheel van de kosten van het installeren van een warmtepomp.”

Opbrengst Dan blijft de vraag over: wat levert een vuilafscheider op, behalve betere waterkwaliteit? Brunst: “Met een aparte SpiroVent-luchtafscheider en een SpiroTrapmagneetvuilafscheider in het verwarmingssysteem levert het een flinke besparing op. Uit onafhankelijk onderzoek is gebleken dat je bij een nieuwe installatie met bovengenoemde componenten tot dertien procent op het gasverbruik kunt besparen.”

Vraag Ruud Brunst naar de mogelijkheden voor een wateranalyse via info@spirotech.com. De actie loopt tot 31 maart 2024.

Dit artikel is gesponsord door Spirotech.

Installatie XL December 2023

57

RECREATIE Metamorfose - Warmtepomp - Rendement

De warmtepomp maakt water tot 80 graden en stopt dat in de thermische energiebuffer. Zo wordt er een buffer gecreëerd van 500 m3 op maximaal 80 graden.

Thermen Soesterberg aardgasvrij Acht jaar na de oplevering van Thermen Soesterberg in 2015 zijn de gasketels afgesloten. Het saunacomplex draait nu volledig op een door Linthorst Techniek ontwikkelde en warmtepomp van 1,2 MW. Een thermische buffer van 500 m3 in combinatie met slimme regeltechniek maakt de installatie compleet en zorgt ervoor dat het complex warmte buffert bij een lage energieprijs en eigen opgeslagen thermische energie gebruikt als de energieprijzen minder gunstig zijn.

Door Joop van Vlerken

58

Installatie XL December 2023

RECREATIE

Er is een nieuwe installatie geplaatst met een door Linthorst Techniek zelf ontwikkelde warmtepomptechniek.

Thermen Soesterberg onderging een technische metamorfose: “We hebben een compleet nieuwe opwekkingsinstallatie gemaakt voor koeling en verwarming, het warm tapwater en het zwembadwater.

De gasketels uit het pand zijn afgesloten en zullen op korte termijn worden verwijderd en we hebben de nodige inkoppelingen gemaakt op de bestaande installaties.”

Aan het woord is Anko Timmerman, projectleider bij Linthorst Techniek. Hij legt uit dat de wens van de opdrachtgever Thermen Resorts was om het resort te verduurzamen. “Thermen Resorts is voor ons een vaste partner. Het is een vooruitstrevend bedrijf met de ambitie al hun sauna- en wellnesscomplexen te verduurzamen.”

liseerd. Thermen Resorts nam het besluit om het saunacomplex van het gas te halen om zo duurzaam en betaalbaar mogelijk warmte te maken.

Daarvoor is een complexe installatie nodig, legt Timmerman uit. “Het gaat hier om een installatie met best complexe technieken terwijl het saunacomplex gewoon in bedrijf bleef. De grootste uitdaging was dus om alle componenten in het gebouw te krijgen met zo min mogelijk transportbewegingen en zonder dat de klanten er overlast van ondervonden.”

Complexe technieken

XL Installatiefeiten

De nieuwbouw van Thermen Soesterberg is in 2015 opgeleverd. Het gaat om een hoofdgebouw van ongeveer 5.100 m2 met diverse buitenverblijven en een bedrijfswoning. Het resort is geheel geïntegreerd in het bestaande monumentale boslandschap. Op termijn wordt op deze locatie nog een hotel gerea-

Installatiebedrijf: Linthorst Techniek Warmtepomp: Linthorst Techniek - Skadi-warmtepomp van 1,2 MW Thermische energiebuffer: 5oo m3 HoCoSto

Nieuwe installatie De werkzaamheden aan Thermen Soesterberg begonnen eind 2022, vertelt Timmerman. “We zijn

voor de kerst begonnen en de oplevering was 21 april.

De ketels staan nu uit en de nieuw installatie is op de bestaande verdelers aangesloten. We hebben een nieuwe installatie geplaatst met een door Linthorst Techniek zelf ontwikkelde warmtepomptechniek.”

Een van de belangrijkste voordelen van dit systeem is dat het water op hoge temperatuur kan leveren bij een goed rendement. Timmermans: “We hebben het systeem bovendien zo aangelegd dat er ook een mogelijkheid is om later nog een hotel op dezelfde installatie aan te sluiten.”

Belangrijk onderdeel van de installatie is de HoCoSto warmtebuffer van 500m³. Timmerman: “Daarvoor is een 20x10x3,5 meter spaceframe met toebehoren in

WKO-systeem e- en w-installaties: 100m3/h recirculatiebron met haal- en retourbron Regeltechniek: Regeltechniek gekoppeld aan L.A.B.S (Linthorst Automatische Beheer Service)

Installatie XL December 2023

59

RECREATIE

Een thermische buffer van 500 m3 in combinatie met slimme regeltechniek maakt de installatie compleet.

de grond geplaatst onder de parkeerplaats. Dus als de mensen parkeren bij de sauna staan ze eigenlijk op de buffer.”

Buffer De techniek is echt vraaggestuurd, legt Timmerman uit. “We kijken precies wat de vraag is van het gebouw en wat de prijs van energie is. De warmtepomp maakt

‘Het gaat hier om best complexe technieken, terwijl het saunacomplex gewoon in bedrijf bleef’

water tot 80 graden en stopt dat in de thermische energiebuffer. Zo creëren we een buffer van 500 m3 op maximaal 80 graden. Als de energieprijs stijgt,

60

Installatie XL December 2023

halen we deze energie uit de buffer. De grote van de buffer is gebaseerd op het gebouw en de energiebehoefte uit het complex. De buffer is gekoppeld aan een warmtepomp. We hebben een grote warmtepomp van 1,2 MW. Daarmee maken we midden temperatuur warmte van 55 graden voor onder meer de zwembaden en de vloerverwarming. En we maken er hoge temperatuur warmte mee voor onder meer het warm tapwater. Aanvullend wordt er ook mee gekoeld voor de behandelkamers, de kantoren en de vloerkoeling van de sauna’s.”

Hoge temperatuur De warmtepomp maakt gebruik van een gepatenteerde techniek, zegt Timmerman. “Het is niet de enige warmtepomp die water van 80 graden kan maken, maar deze kan het bij uitzonderlijk goede rendementen.” Gijs Linthorst, algemeen directeur van Linthorst Techniek, vertelt dat de Skadi-warmtepomp door Linthorst zelf ontwikkeld is. “We kopen de componenten in en stellen zelf vervolgens de installatie samen.” Waar Linthorst Techniek zich in onderscheid, is de keuze voor hoge temperatuur warmtepompen, zegt de directeur.

“Alles begint bij visie en strategie en wij hebben een andere visie dan de meeste bedrijven. We willen namelijk graag op hoge temperatuur blijven. Dan hoef je bijvoorbeeld niet met warmtepompboilers, boosters of elektrische ketels te werken, maar kun je meteen ook het warm tapwater maken. Het gaat volgens ons namelijk niet altijd om de hoeveelheid warmte die je afneemt, maar eerder om de flexibiliteit in je systeem.”

Flexibiliseren met warmte-opslag Linthorst doelt hiermee op de warmtebuffer die een grote rol speelt in het energieconcept van Thermen Soesterberg. “Je kunt systemen heel goed flexibiliseren met warmte-opslag, zodat je het hele jaar door duurzame bronnen kunt gebruiken. All electric is niet per definitie duurzaam als de elektriciteit op het moment dat je het gebruikt niet duurzaam opgewekt kan worden. Dat zagen wij al een aantal jaren aankomen. Daarom kiezen we voor thermische opslag.” De trias energetica is volgens Linthorst niet meer de beste strategie. “Energiebesparing is niet de heilige graal. Honderd procent duurzame energie is veel belangrijker dan minder energie gebruiken.

RECREATIE

Er kan op de installatie worden ingelogd om te zien hoe die draait. Deze gegevens zijn gekoppeld aan eergiemanagementsysteem LABS. (Linthorst Automatische Beheer Service).

Dat is onze eigen visie en de reden voor ons succes.

Voor ons is duurzaamheid energie afnemen als die duurzaam geproduceerd wordt.”

Grote warmtepomp De installatie in Thermen Soesterberg werkt ook volgens dit principe, legt Linthorst uit. “We hebben een buffer aangelegd van 500 m3 en die gekoppeld aan een hele grote warmtepomp, die eigenlijk te groot is.

Maar hierdoor hebben we wel de mogelijkheid om ook in de winter flexibel te zijn. In principe kan de warmtepomp twee weken aan en twee weken uit en hebben we nog steeds voldoende energie om de vraag vanuit het saunacomplex op te vangen.”

De installatie kan nog verder uitgebreid worden, zegt Linthorst. “Een grotere buffer is misschien nog beter, dan kun je een kleinere warmtepomp gebruiken.

De buffer is onderdeel van bijna al onze concepten, omdat het volgens mij de sleutel is voor duurzaamheid. We proberen overal waar we een project doen, deze techniek toe te passen.”

Monitoring Het besluit om Thermen Soesterberg van het gas te

halen, viel al voor de Oekraïne-oorlog, zegt Timmerman. “We hebben vooronderzoek gedaan en daar rolde een terugverdienmodel uit. Dus ook bij een normale gasprijs, is het een goede beslissing om van het gas af te gaan. In de installatie zelf zitten energiemeters die continu gemonitord worden. Hiermee kunnen we precies berekenen wat het meest gunstig is om te doen.”

De keuze voor een warmtepomp met buffer, is voor Thermen Soesterberg de beste oplossing, zegt Timmerman. “Ook installaties met lucht als bron kunnen interessant zijn, daarom hebben we ook de Boreas lucht-waterwarmtepompen met CO2 als koudemiddel ontwikkeld.”

Nadelen?

De combinatie van warmtebuffer en warmtepomp kan in principe overal toegepast worden, zegt Timmerman. “Deze techniek wordt ook in wijken toegepast.

Het grote voordeel is dat je de bestaande binneninstallatie niet hoeft te vervangen.” Het systeem kent niet echt nadelen, vindt Linthorst. “Maar het vermogen van de installatie is wel een probleem op het moment. Het is moeilijk om grote aansluitingen

te realiseren in deze tijd. Maar gelukkig was dat voor de Thermen Soesterberg al geregeld. Daarnaast is het natuurlijk zo dat je ruimte moet hebben om de opslagbuffer te kunnen plaatsen.”

Software voor optimale installatie De installatie draait inmiddels naar volle tevredenheid, zegt Timmerman. “We kunnen inloggen op de installatie om te zien hoe die draait. Deze gegevens zijn gekoppeld aan een energiemanagementsysteem (LABS, Linthorst Automatische Beheer Service). Hierachter zit software die alle relevante data verzameld die doorgegeven wordt aan de technische beheerders. LABS communiceert ook met ons energiebedrijf Linthorst Flexpower die de stroombehoefte van de thermen slim inkoopt gebaseerd op de data die vanuit LABS wordt aangeleverd.” De gebouwspecifieke intelligente software is wezenlijk voor de installatie, legt hij uit. “Deze zorgt ervoor dat de installatie zo optimaal mogelijk draait. Op deze manier wordt het optimale resultaat behaald qua inkoop van de energie. En dit op een manier dat alle techniek nog vlekkeloos blijft functioneren en de gasten nog altijd het gewenste comfort blijven ervaren.” Q

Installatie XL December 2023

61

ADVERTEERDERSINDEX Alklima

p. 24

Maas & Hagoort

p. 66

Attema

p. 54

Magnum

p. 8

BLT

p. 62

Miasin

Duco Ventilation & Sun Control

p. 3

Quooker

E&S Electratrading

p. 72

SLV

omslag 4

Euro-Index

p. 21

Spirotech

p. 56-57

Fieldpiece

p. 62

Stulz

p. 46

Gira

omslag 3

Veko

p. 70

Groupe Atlantic

p. 40-41

Wildkamp

p. 16

Intergas

omslag 3 p. 32

VOOR EEN TOCHTVRIJ

BINNENKLIMAAT

omslag 2 en p. 28

WWW.PLAFAIR.NL

Goed gereedschap is het halve werk!

Een accurate en volledige systeem check met onze Job Link toolset Alle onderdelen van de set kunnen worden verbonden met het Fieldpiece Job Link Systeem dat een bereik heeft van 300 meter. Koppel meerdere tools aan het systeem zodat er diverse metingen tegelijkertijd kunnen worden gedaan. Het Job Link systeem toont de resultaten van de metingen in realtime. Met het interne geheugen kan de data tot wel 24 uur worden opgeslagen.

Met het Fieldpiece Job Link systeem kunnen snel accurate metingen worden uitgevoerd, waardoor slechts één bezoek aan de klant genoeg is.

Ontmoet ons op de VSK, standnummer: 09.D030

Bekijk onze website voor meer informatie www.fieldpiece-europe.com

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

64

De grootste 112 meldkamer van Nederland

De grootste 112-meldkamer van Nederland is geopend. Het lichtontwerp benadrukt niet alleen de esthetiek van de architectuur, maar is ook aangenaam voor de mensen die er in continudiensten verblijven.

73

DC voor openbare verlichting bespaart kosten

In een nieuwbouwwijk in Heerhugowaard is ervoor gekozen om een bipolair DC-net aan te leggen voor de openbare ledverlichting. Over converters, omvormers, led-drivers en DC-kasten.

68

Slim verlichten vergt uitgebreid testen

Met draadloze communicatie tussen armaturen, schakelaars, sensoren en klimaatsystemen realiseerde Bosman bedrijven een intelligent gebouwsysteem bij de renovatie van een kantorencomplex.

76

84.500 kWh besparen met nieuwe verlichting

ABB wil dat al haar gebouwen wereldwijd in 2030 volledig CO2-neutraal zijn.

Deze ambitie geldt ook voor de fabriek in Ede, waar de productie van installatiedozen en verdeelkasten plaatsvindt.

Licht XL December 2023

63

KANTOOR Biodynamisch - Kleurtemperatuur - Ruimtelijkheid

De grootste 112 meldkamer van Nederland De grootste 112-meldkamer van Nederland is geopend. Het lichtontwerp benadrukt niet alleen de esthetiek van de architectuur, maar is ook aangenaam voor de mensen die er in continudiensten verblijven. Overdag en in de nacht moet men in volle concentratie kunnen werken. De keuze viel op een daglichtvolgend systeem.

Door Evi Husson Beeld Lucas van der Wee

De buitenschil van het gebouw bestaat uit cortenstaal, daarin zijn de logo’s van brandweer, ambulance en politie, elk met een hoogte van 2,5 meter, verwerkt.

64

Installatie XL December 2023

KANTOOR

De nieuwe meldkamer in Apeldoorn is inmiddels volledig in gebruik. Dagelijks komen er ruim tweeduizend 112-oproepen binnen in de meldkamer die de centralisten met volle concentratie moeten behandelen. Daarom moet de verlichting zowel overdag als ’s nachts aangenaam zijn. “Er is bewust gekozen om niet te werken met het standaard Human Centric Lighting concept waarmee veel lichtproducenten adverteren.

In het verleden heb ik bij andere projecten met dit soort verlichting gewerkt, maar het werd niet altijd als positief ervaren”, zo start lichtontwerper Robert Jan Vos. “Met verlichting kun je de biologische klok zeker beïnvloeden, maar dit heeft pas na minimaal tien dagen effect. Als je tien dagen of meer nachtdiensten zou draaien, dan zal je lichaam zich hieraan aanpassen. Maar feit is dat werknemers in Nederland maximaal zeven aaneengesloten nachtdiensten mogen werken.”

“Daarom is het belangrijk om de verlichting op een andere manier aan te pakken. Uit gesprekken met gebruikers is gebleken dat wie in een meldkamer een avond- of nachtdienst draait, het prettig vindt om te weten dat het avond of nacht is. Wie door het raam naar buiten kijkt, ziet immers meteen dat het donker is en kunstmatige verlichting moet niet het tegenovergestelde proberen te bereiken. Daarom heb ik gekozen voor biodynamische verlichting waarbij het werkelijke buitenlicht als referentie wordt genomen.

De workshifts worden dus niet elk gesimuleerd als een dag, zoals dat standaard wordt toegepast. De lichtintensiteit is hoog zodat de biologische werking zoveel mogelijk wordt benut.”

Daglichtvolgend “In de meldkamer in Apeldoorn heb ik gekozen voor een daglichtvolgend systeem”, legt Vos uit. “De verlichting binnen volgt het licht van buiten. Wat je buiten ziet en ervaart – de zon schijnt bijvoorbeeld fel aan een heldere hemel – zie je ook binnen. Dan schijnt er koel wit licht met een hoog lichtniveau. Gaat het schemeren, of is er sprake van een zwaarbewolkte dag in november, dan is koel wit licht niet prettig, maar wordt het licht warmer.” Om het buitenlicht te kunnen volgen, maakte Vos gebruik van een eenvoudige daglichtsensor. “Bovenop het dak is een sensor geplaatst die de intensiteit van het daglicht meet, met een meetbereik van 50 tot 100.000 lux. Op basis van de Kruithofcurve die een verband beschrijft tussen de verlichtingssterkte en de kleurtemperatuur, is de kleurtemperatuur vervolgens afgestemd op de lichtintensiteit die buiten wordt geregistreerd.”

De meldkamer heeft aan beide zijden grote raampartijen van vier meter hoogte die van vloer tot plafond reiken.

Abrupte overgangen - zoals een wolk die plots voor de zon verschijnt - worden voorkomen omdat dit niet als prettig wordt ervaren. “Daarom hebben we een vertraging ingebouwd van ongeveer tien minuten. De meldkamer heeft aan beide zijden een aantal raampartijen die van vloer tot plafond reiken. Hierdoor zie je vanaf de werkplekken al wat voor weer het buiten is. Komt er snel een zware onweersbui aan, dan zal

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Politie Projectmanagement: Arcadis Interieurontwerp: Cepezeinterieur Constructies: Imd raadgevende ingenieurs Installaties, bouwfysica & duurzaamheid: Nelissen ingenieursbureau

Landschapsontwerp: Bosch Slabbers landschapsarchitecten Lichtontwerp: Robert Jan Vos Lichtontwerp en -advies Bestek en bouwkosten calculatie: Multical Directievoering en bouwtoezicht: BBC bouwmanagement

de verlichting nog steeds geleidelijk veranderen. De beweging wordt vertraagd in de lichtregeling waardoor er altijd een soepele overgang is qua kleurtemperatuur en lichtintensiteit.”

‘s Nachts Maar ’s nachts gaat het licht natuurlijk niet uit.

“Omdat het lichtniveau afneemt zodra het schemert, zal de kleurtemperatuur geleidelijk veranderen naar 2.700 kelvin. Dit is de ondergrens. Als het volledig donker is gaat het lichtniveau naar 350 lux.”

Dit is minder dan de grenswaarden van bureauverlichting die op 500 lux liggen. “Klopt, individueel hebben de centralisten de mogelijkheid om die 500 lux te realiseren met extra bureauverlichting aangezien de lichtbehoeftes per individu erg kunnen verschillen. Bij 300 lux werken vinden sommigen prettiger aangezien de helderheid van de schermen ook een rol speelt.

Anderen willen juist meer licht, en kunnen op hun

Installatie XL December 2023

65

" & " " "" $ " $ ! " $ # " " " ! $ $ " " " !" ! " " $ % !" "' $ " #% !" " " " " $ ! # # ## "

KANTOOR

In de nieuwe meldkamer in Apeldoorn komen dagelijks meer dan tweeduizend 112-oproepen binnen.

werkplek naar wens aanpassingen doen met verlichting die ze individueel kunnen dimmen. De bureauverlichting heeft standaard een lichttemperatuur van 3.000 kelvin. En uiteraard is het mogelijk om centraal de lichtintensiteit van de basisverlichting manueel nog aan te passen.”

Ruimtelijkheid De meldkamer heeft aan beide zijden grote raampartijen van vier meter hoogte die van vloer tot plafond reiken. “Om de gevoelswaarde van de ruimte te verhogen hebben we in het verlengde van de raampartijen

met dezelfde breedte als de ramen - inclusief tussenliggende muur - aan het plafond indirecte verlichting in koven geplaatst. Hierdoor ontstaan grote oppervlaktes waarop licht kan worden geprojecteerd wat leidt tot meer ruimtelijkheid. Je kunt zorgen voor een hoog verlichtingsniveau met een relatief lage helderheid van de verlichting.”

De uitvoering bracht nog wel wat uitdagingen met zich mee. “De technische ruimtes bevinden zich achter de meldkamer. De techniek moet dus via het plafond het gebouw in. Daarom was het wel even zoeken hoe ruimte voor de koven kon worden gecre-

De toegepaste verlichtingsmaterialen in de meldkamer bestaat uit: Basisverlichting: - Lichtlijnen voor indirecte belichting in bouwkundige koven - Downlights met een prisma-afscherming voor basisverlichting langs de flanken.

- Lichtlijn voor indirecte belichting sheddak voor basisverlichting bij entree.

Accentverlichting: - Lineaire downlights voor creëren van schaduwwerking.

- Lichtlijnen voor directe belichting van de binnengevels in koven langs beide gevels voor optimaliseren van de ruimtebeleving.

Taakverlichting: - Bureauverlichtingsarmaturen op elke werkplek; individueel instelbaar en dimbaar op het armatuur.

De basisverlichting en accentverlichting langs de gevels is uitgevoerd in ‘regelbaar wit’ (2700-5500 K) en wordt automatisch aangestuurd door een daglichtvolgende regeling. Deze bestaat uit één sensor op het dak gemonteerd, die lichtscenes in een lichtregeling activeert afhankelijk van de intensiteit van het daglicht.

eerd, terwijl er ook voldoende ruimte moest zijn voor ventilatie en een klimaatplafond. Ingenieursbureau Nelissen heeft zich hierover gebogen en het is uiteindelijk goed gelukt.”

Visuele communicatie Voor hulpverleners is het belangrijk om altijd op de hoogte te zijn van de GRIP-status (Gecoördineerde Regionale Incidentbestrijdingsprocedure, red.). Er zijn zeven GRIP-opschalingsniveaus, afhankelijk van de grootte van incidenten. “Ook dit hebben we via verlichting weergegeven met kleine, onopvallende armaturen die van kleur kunnen veranderen naarmate de ernst van de situatie. Zo weet iedereen in het gebouw die zich niet in de centrale meldkamer bevindt - van gang tot vergaderruimte of kleedkamer wat de status is dankzij visuele communicatie.”

Buitenschil en logo’s De buitenschil van het gebouw bestaat uit cortenstaal, een staalwerk dat verroest is aan de toplaag waardoor het een roestbruine kleur genereert. Daarin zijn de logo’s van brandweer, ambulance en politie, elk met een hoogte van 2,5 meter, verwerkt. Ook deze moeten net als het gebouw zelf goed worden aangelicht, zonder verstoring van de omgeving aangezien het gebouw in een NATURA2000 gebied ligt. De gevels zijn daarom verlicht met amberkleurig licht aangezien vleermuizen hiervan geen hinder ondervinden. De logo’s zijn verlicht door gebruik te maken van indirecte verlichting door korte flexibele ledlijnen. Aangebracht direct achter de uitgesneden delen van het cortenstaal. Q

Installatie XL December 2023

67

KANTOREN Armaturen - Sensoren - Klimaatsystemen

Slim verlichten vergt uitgebreid testen Met draadloze communicatie tussen armaturen, schakelaars, sensoren en klimaatsystemen realiseerde Bosman bedrijven een intelligent gebouwsysteem bij de renovatie van een kantorencomplex. Resultaat: human centric lighting en een vraaggestuurd klimaat.

Door Evi Husson

In 2020 is het kantorencomplex gerenoveerd en herontwikkeld. De bestaande gebouwen werden naar de huidige energie- en gebruiksstandaarden gebracht en er is een vijftig meter hoog kantoorgebouw (rechts) gebouwd.

68

Installatie XL December 2023

KANTOREN In 1994 werd het kantorencomplex Tripolis aan de A10 in Amsterdam van de hand van architect Aldo van Eyck opgeleverd. Het bestond destijds uit drie gebouwen met een totale oppervlakte van ongeveer 25.000 vierkante meter. Typische kenmerken van het gebouw zijn de met hout beklede golvende gevels en een bijzondere kleurencombinatie voor de kozijnen.

In 2020 was het kantorencomplex toe aan renovatie en herontwikkeling. De bestaande gebouwen werden naar de huidige energie- en gebruiksstandaarden gebracht terwijl aan de rand van het terrein een vijftig meter hoog nieuw kantoorgebouw werd toegevoegd met als doel het terrein te beschermen tegen vervuiling en het geraas van de snelweg. De omgeving werd omgevormd tot Tripolis-Park, een groene oase waar de bedrijven zich snel thuis zullen voelen. Ook de e-installaties werden aangepakt. Ron Peeters, projectleider e-installaties bij Bosman bedrijven uit Leusden gaat in op de verlichting van het kantorencomplex.

Draadloze communicatie “Het is een enorm omvangrijk project, waarbij je in totaliteit moet denken aan een vloeroppervlak van ruim 60.000 m2. Om de verlichting aan te pakken hebben we gesprekken gevoerd met partijen die de verlichting konden leveren. De keuze viel daarbij op Trilux waarbij zij een partnership zijn aangegaan met Mymesh. De toeleverancier in verlichtingsoplossingen heeft een product waarmee draadloze communicatie tussen armaturen, schakelaars, sensoren en klimaatsystemen mogelijk is. In de armaturen waarvan we gebruik wilden maken, is het draadloze communicatiesysteem al ingebouwd. Dit vergemakkelijkt de installatie. Bovendien konden we met dit systeem een aanzienlijk aantal kilometers aan bekabeling besparen.”

Smart Systeem Het systeem dat werd gekozen maakt onder andere gebruik van de TriSensor. “Deze sensor meet nauwkeurig de kamertemperatuur, lichtintensiteit van de omgeving en de bezetting van de ruimte waardoor een vraaggestuurde regeling van verwarming, koeling en ventilatie mogelijk wordt. Vervolgens kan ook de lichtintensiteit en kleur van de verlichting worden ingesteld. We maken niet zozeer gebruik van een draadloos sensorsysteem, maar creëren hiermee een smart systeem.”

Afhankelijk van de ruimte worden meer of minder data verzameld. “Het kantorencomplex hebben we ingedeeld in subgroepen: kantoorgebied, algemene ruimtes zoals trappenhuizen, liftzones, toiletten en dergelijke en de virtuele gangzones. In de gangzones en algemene ruimtes zijn bewegingen interessant om te meten maar in de toiletruimtes is het bijvoorbeeld niet gewenst om het geluidsniveau te meten.

In het kantoorgebied of vergaderruimtes willen we juist zoveel mogelijk gegevens verzamelen. Weet je bijvoorbeeld de bezettingsgraad, dan kun je nagaan welke energiebesparende maatregelen mogelijk zijn.

De ventilatie hoeft bijvoorbeeld niet op volle kracht te draaien als er slechts een paar mensen in een ruimte aanwezig zijn. Het smart systeem leidt tot zowel energiebesparing als het creëren van de perfecte werkomstandigheden.”

Het is een enorm omvangrijk project, waarbij je in totaliteit moet denken aan een vloeroppervlak van ruim 60.000 m2.

Human Centric Lighting

Mesh gateways

Hier draagt ook de verlichting aan bij. “We werken met Human Centric Lighting. De lichtkleur en intensiteit veranderen gedurende de dag en bootsen daarmee natuurlijk daglicht na. Dit zou leiden tot een gezond bioritme en de prestaties van de werknemers ten goede komen. Daarnaast is er daglichtregeling aanwezig zodat de binnenverlichting automatisch terugdimt op het moment dat er veel daglicht aanwezig is. De sensoren meten continu de lichtwaardes binnen het pand waardoor de verlichting hierop kan worden aangepast.”

Het draadloze besturingssysteem Mymesh is al vaker toegepast, maar nog niet bij een project van deze omvang. “Dat heeft wel wat uitdagingen met zich meegebracht, met name in de draadloze communicatie. Het systeem werkt als volgt: een mesh-netwerk bestaat uit meerdere nodes die signalen doorgeven aan elkaar. Elke ontvanger is dus ook zender waardoor een communicatienetwerk ontstaat. Mocht de verbinding tussen twee ontvangers onverhoopt worden onderbroken, dan is er door het mesh-netwerk altijd een andere weg te vinden. Via een gateway

XL Installatiefeiten Project: Tripolos Parm, Amsterdam Duur project: 2018-2023 Projectontwikkelaar: Flow Real Estate Architect renovatie en nieuwbouw: MVRDV, Coarchitect Powered by EGM Consultant installaties: Arcadis

Installatietechniek: Bosman bedrijven Adviseur bouwfysica en milieu: DGMR Interieurarchitect: Concrete Lichtonwerpers: Robert Jan Vos Lichtontwerp en -advies: BeersNielsen Lichtontwerpers, Studio Rublek

Installatie XL December 2023

69

)J 91 GZN_JS [JWI\NOSJS IJ‫ܪ‬SNYNJK ! # ' # # ! ' ( " " & & ! "$ ! # ! # ! ! ! ! # ' % !

[NF XFQJX%[JPT HTR TK GJQ

KANTOREN

Op maat gemaakte beugels Het plaatsen van de verlichting aan de gevels van de oude gebouwen was niet eenvoudig aangezien bij de plaatsing het gevelplan zoals het door het architectenbureau MRVD was bedacht, nauwgezet moest worden gevolgd. Peeters: “De gevels van de oude gebouwen bestaan uit houten panelen en kleine raampjes. Zo was het destijds ontworpen door architect Aldo van Eyck. Tussen de ramen moest gecentreerd een armatuur komen, wat betekende dat ook op de ongelijke hoeken van de gevels van het gebouw armaturen moesten worden geplaatst. Geen enkele hoek is - bewust hetzelfde waardoor we voor de armaturen beugels op maat hebben moeten laten ontwerpen met exact diezelfde hoek als de muren. De beugels en schroefjes werden vervolgens in dezelfde kleur als het gevelmateriaal behandeld om ze zo weinig mogelijk te laten opvallen. Af en toe moest een beugel ter plekke nog wat worden bijgeplooid om deze passend te maken.”

kunnen de armaturen met radiosignalen op afstand worden bediend en is het mogelijk de netwerkinstellingen te wijzigen, maar zodra je werkt met verdiepingen, wordt het doorgeven van een signaal lastiger.

Uiteindelijk hebben we hier gekozen voor een eenvoudige oplossing door op elke verdieping één of soms meerdere gateways bij te plaatsen. Hiermee wordt het basisnetwerk krachtiger en kunnen de systemen toch onderling met elkaar communiceren.”

Just-in-time In de kantoorruimtes zijn redelijk standaard langwerpige armaturen geplaatst, gelijkend op het uiterlijk van de bekende oude TL-armaturen. “Gezien de omvang van het project was het belangrijk om op het juiste moment de juiste verlichting ter beschikking te hebben. Trilux heeft daarom in de buurt tijdelijk een magazijn gehuurd waarheen de armaturen rechtstreeks vanuit de fabriek konden worden gebracht zodat wij ze op het juiste moment ter beschikking hadden. De installatie van de meeste armaturen was vrij standaard. Bij de meer bijzondere armaturen of schakelingen gaf een projectleider van Trilux op de vloer werkinstructies. En indien er wat niet liep zoals gewenst, door het optreden van een storing of een fabricagefout, werd dit door de projectleider meteen ter plaatse opgelost.”

Testen, testen, testen Werken met een slim verlichtingssysteem waaraan ook andere installaties zijn gekoppeld vergt een uitgebreide testfase. “Nadat een volledige verdieping klaar was, volgde een eerste testfase om de eerste storingen op te lossen. Deze kunnen ontstaan door het armatuur zelf, de wijze van aansluiting of de software.

Storingen die optraden werden gedocumenteerd in ons kwaliteitsbewakingssysteem (Ed Controls).

Hierdoor kwamen de storingen bij de juiste persoon terecht die het vervolgens ging oplossen.”

“Daarna volgde een tweedelijnskeuring, SAT-test en

Bijzondere verlichting in Atrium De armaturen in de kantoorruimtes hebben een standaard uiterlijk. In het atrium daarentegen hangt bijzondere verlichting. “Uitgangspunt van lichtontwerper Robert Jan Vos was om hier een Italiaans straatje qua uitstraling na te bootsen met onder meer kleine hanglampjes. Bijzonder is dat ondanks de hoogte van het atrium - zeven verdiepingen - ervoor is gekozen om de armaturen aan de ene zijde op ongeveer vier meter

een Total overall test waarbij we alles als geheel zijn gaat testen. Wat doet het systeem als je de hoofdschakelaar aanzet? Hoe gedragen de verlichting en klimaatsystemen zich nadat je het pand volledig in het donker hebt gezet en weer inschakelt? Wat doen de systemen bij welke scenario’s? Hier en daar hebben we kleine aanpassingen moeten doorvoeren om alles te stroomlijnen en finetunen.”

Belang van software Toch zou Peeters in de toekomst één aspect anders aanpakken. “We hebben geleerd dat men in de bouwwereld en de wereld van software implemen-

hoogte te hangen en aan de andere zijde op een hoogte van 90 centimeter. Door dit hoogteverschil creëer je een puntverlichting aan de ene zijde en aan de andere zijde heb je een strijklicht over de vloer. Als het buiten donker is maakt de verlichting het atrium gevoelsmatig nog ruimtelijker. De geplaatste armaturen zorgen voor een straatlantaarngevoel. Het creëren van een sfeer van een Italiaans straatje is zeker geslaagd!”

tatie elkaar niet altijd volgt. Men is zich er niet altijd van bewust dat binnen een bouwproject meerdere partijen afhankelijk zijn van te ontwikkelen software.

Als zij niet tijdig gereed zijn, kan bijvoorbeeld ook de meet- en regeltechniek die gekoppeld is aan de sensoren van Mymesh niet verder. Het inregelen van bijvoorbeeld de ventilatie loopt daarmee vertraging op aangezien zonder waardes die de software genereert de ventilatie niet kan worden afgesteld en geautomatiseerd. Dergelijke zaken kom je met een besturingssysteem waaraan meerdere systemen aan elkaar zijn gekoppeld, hoe dan ook tegen. Er meteen bovenop zitten is heel belangrijk.” Q

Installatie XL December 2023

71

Volledige controle over energieverbruik?

Ê Groot assortiment Ê Ruime voorraad Ê MID gekeurde meters Ê 24 maanden garantie Ê Hoge kortingen voor bedrijven

E&S Electrading • Distributeur van Eastron energie en kWh meters voor de Benelux Vragen? +31 645737811 info-1 kwhmeter.nl

1 fase multifunctionele kWh meter

3 fase energie paneelmeter 5A MID gekeurd

• MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 1 fase meter 1x 230V 100A (direct) • Meet 2 kanten op (import en export) • Modbus RS485 • 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) • Instelbaar via paneel op voorzijde • Meet o.a kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A

• MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 3 fase meter multivoltage, (1f, 2f, 3f), 5A (indirect via

3 fase multifunctionele kWh meter MID gekeurd • MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 3 fase meter 3x 230/400V 100A (direct)

stroomtransformatoren) • Meet 2 kanten op (import en export) • Modbus RS485 • 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) • Meet o.a. kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A, THD

• Meet 2 kanten op (import en export)

Nauwkeurigheid:

• Modbus RS485

Active energy Reactive energy Current Voltage Power THD and IHD Hz

• 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) • Instelbaar via paneel op voorzijde • Meeto.a. kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A

Bekijk het complete aanbod op www.kwhmeter.nl

Cl. 0.5s Cl. 2 0,50% 0,50% 0,50% 2 0.20%

OPENBARE VERLICHTING THEMA: RIOLERING / POMPEN Beveiliging - Storing - Veiligheid

DC voor openbare verlichting bespaart kosten In een nieuwbouwwijk in Heerhugowaard is ervoor gekozen om een bipolair DC-net aan te leggen voor de openbare ledverlichting. Over converters, omvormers, led-drivers en DC-kasten.

Door Evi Husson Foto’s: Kabelmetingen

Installatie XL December December2023 2017

73

OPENBARE VERLICHTING OVL bij Gemeente Dijk en Waard. “Bovendien”, zo gaat hij verder, “heb je door de lange kabellengtes een veel groter bereik. Waar nu één DC-kast staat zouden er voor AC vier of vijf exemplaren nodig zijn. Een DC-kast is dan wel duurder maar dit weegt op tegen meerdere AC-kasten en de bijbehorende jaarlijkse netbeheerderskosten.”

Beveiliging Grippeling benoemt nog een voordeel van het DC-net in de Draai. “Er is sprake van een hoge mate van beveiliging waarbij ook in spanningsloze toestand een aardfout kan worden opgemerkt. Zeker in nieuwbouwwijken, waar nog veel wordt gegraven, is dit handig.

Ook overdag kunnen we een kabelschade signaleren en meteen reparaties uitvoeren nog voor het donker wordt. Dat is al een aantal keren voorgekomen.”

Storingen oplossen Aan het nieuwe DC-net in de Draai ging enige voorbereiding vooraf. “Er was in deze wijk al sprake van een DC-installatie, maar die werkte niet optimaal.

Om oplossingen te zoeken hebben we P. de Jong Kabelmetingen ingeschakeld”, legt Grippeling uit. Dit bedrijf heeft zich gespecialiseerd in netontwerp en kabelberekeningen tot aan het inbedrijfstellen van gelijkspanningsinstallaties. Van oudsher is het bedrijf gespecialiseerd in het lokaliseren van ondergrondse kabelstoringen waarbij het lokaliseren van storingen in openbare verlichtingsnetten een van de kernactiviteiten is. Vanuit die hoedanigheid was het bedrijf al betrokken bij de bestaande openbare verlichting DC-installaties.

Perry Groot van P. de Jong Kabelmetingen: “In bestaande DC-verlichtingsprojecten, geïnstalleerd en geleverd door een andere partij, bleek de betrouwbaarheid van de DC-componenten een issue. Er zat bijvoorbeeld een DC/DC-omvormer in de mast die door leveringsproblemen lastig was te vervangen wanneer die stuk ging. Er werd destijds door middel van andere componenten een oplossing geboden, maar het alternatief bleek niet het gewenste temperatuurbereik te hebben waardoor bij koude er opnieuw defecten optraden met als gevolg dat de verlichting het niet deed. Daarom werd ons gevraagd om een nieuwe, toekomstbestendige oplossing te bedenken voor De Draai. Gezien het kabelwerk al voor DC was uitgelegd, konden we dit opnieuw gebruiken voor de nieuwe installatie.”

Merkonafhankelijk

“Er is sprake van een hoge mate van beveiliging waarbij ook in spanningsloze toestand een aardfout kan worden opgemerkt.

“In Heerhugowaard brandt de openbare verlichting in nieuwbouwwijk De Draai op een nieuw aangelegd DC-netwerk. We hebben voor DC gekozen omdat we hiermee een aanzienlijke hoeveelheid koper kunnen

74

Installatie XL December 2023

besparen aangezien de kabels veel dunner zijn. De energiebesparing die het DC-net oplevert is slechts een paar procentpunten, maar ook dat is mooi meegenomen”, zegt Barry Grippeling Beheerder Ruimte

De nieuwe installatie bestaat uit een bipolair DCnet (+350 VDC en -350 VDC) waarbij gebruik wordt gemaakt van nieuw ontworpen DC-kasten die 18 kW verdelen over 9 eindgroepen, met één eindgroep als reserve. “Per eindgroep hebben we ongeveer drie kilometer kabel van 4 x 2,5 mm2 in een ringsysteem aangelegd. Dit betekent dat mocht er een storing optreden, een groot gedeelte blijft werken aangezien het net van twee kanten wordt gevoed.” Collega Kay Wiegel vult aan. “Voor het project hebben we de armaturen compleet uitgewisseld. In de oude installatie zat de DC/DC-omvormer ter hoogte van het mastluikje. Deze is vervangen, maar hebben we tegelijkertijd ook verplaatst naar het armatuur. In de nieuwe ledunits zit de converter dus ingebouwd.

OPENBARE VERLICHTING Van de leddrivers in het oude systeem konden we geen gebruik maken aangezien ze specifiek voor de bestaande installatie waren gebouwd. We hebben er nu voor gezorgd dat het geheel niet langer afhankelijk is van ons of een specifieke leverancier of merk. Een led-driver geschikt voor 350 volt DC zorgt voor het juiste vermogen voor de led-plaat, ook is een dimprotocol in deze driver reeds geprogrammeerd. De DC-kasten zijn op dezelfde manier opgebouwd. Groot: “Ons streven was om de kast met bestaande onderdelen uit de markt op te bouwen zodat de opdrachtgever – mocht hij dat willen – ook met een andere partij in zee kan gaan.”

Installatie in de praktijk Hoe de installatie verliep in de praktijk? Wiegel: “Per groep hebben we de armaturen gewisseld. Dit betekende dus dat we in eerste instantie twee kasten naast elkaar hadden staan. Het kabelnet werd opgegraven en fysiek van de oude naar de nieuwe verplaatst. Toen eenmaal alles was overgezet, hebben we de oude schakelkast voorzichtig gedemonteerd.

De bestaande componenten van het oude systeem dienen nu als reserveonderdelen om de nog in werking zijnde oude DC-installaties draaiende te houden.”

Veilig werken Veilig werken stond tijdens het project centraal.

Wiegel: “Bij de kastopbouw is een duidelijk onder-

scheid gemaakt tussen het AC en DC-gedeelte om problemen te voorkomen, onder meer door toevoeging van kleuren. Daarnaast hebben we monteurs tijdens de installatie extra begeleid aangezien een ringsysteem in de openbare verlichtingswereld nog niet wijdverspreid bekend is. Men vindt het in eerste instantie vreemd dat de stroom en spanning van twee kanten komt en in een ringleiding loopt.” Groot vult aan: “Het grote voordeel bij dit project is dat Heerhugowaard een eigen serviceteam heeft, dus de informatie die je met hen deelt, wordt meteen goed geborgd.”

Bij de beveiliging van het systeem zelf werd samengewerkt met Bender Benelux. Wiegel: “De installatie is als TN-S netstelsel uitgevoerd waarbij elke eindgroep wordt bewaakt op differentieelstroom, overstroom in de +350VDC leiding en overstroom in de -350VDC leiding. We hebben het systeem ruim een half jaar uitvoerig getest omdat we een product op de markt wilden brengen waar we honderd procent achter staan.

Zo kwamen we er tijdens het testen op kortsluitingen achter dat de relais tegen een stootje moeten kunnen.

Daarom is hier gekozen voor een relais die ook in de automotive wordt toegepast en zijn betrouwbaarheid al heeft bewezen. Uiteindelijk hebben we uit diverse branches componenten bij elkaar gebracht met als doel een betrouwbare en veilige DC-installatie. De kast werd ook gekeurd door een instantie voor ingebruikname.”

Communicatie via Modbus “De communicatie tussen de diverse componenten van de DC-installatie was een grote uitdaging.

We hebben samengewerkt met Bender Benelux om dat goed in te regelen”, zegt Perry Groot van P. de Jong Kabelmetingen. “De installatie is uitgerust met sensoren. Deze monitoren continu de stromen voor de beveiliging. Via Modbus wordt een verbinding gemaakt met een plc. Een beheerder heeft via een beveiligde web-interface meteen zicht op storingen, foutmeldingen, ingestelde dimprotocollen en stroomverbruik. De DC-installatie hebben we ook gekoppeld aan het bestaande beheer en besturingssysteem waardoor ook op lichtniveau kan worden geschakeld. Alleen als het donker wordt, brandt dus de verlichting.”

Grippeling voegt nog toe: “Veiligheid is heel belangrijk voor ons. Daarom zijn de kasten ook voorzien van een speciale sleutel waardoor alleen onze monteurs die zijn opgeleid, toegang krijgen tot de kast. Er is ook een specifieke kabel voor DC die herkenbaar is. We maken gebruik van de EO-YMeKaszh OVG 4x2,5 mm2 kabel met een zwarte band terwijl de AC-variant groen is.

Dit opnieuw om vergissingen te voorkomen en de veiligheid te verhogen.” Q

De openbare verlichting in nieuwbouwwijk De Draai brandt op een nieuw aangelegd DC-netwerk.

Installatie XL December 2023

75

INDUSTRIE - KANTOOR Veiligheid - Comfort - Energiezuinigheid

84.500 kWh besparen met nieuwe verlichting ABB wil dat al haar gebouwen wereldwijd in 2030 volledig CO2-neutraal zijn. Deze ambitie geldt ook voor de fabriek in Ede, waar de productie van installatiedozen en verdeelkasten plaatsvindt. De besparing die ABB daarmee verwacht te realiseren bedraagt 84.500 kWh op jaarbasis.

Door Evi Husson

In de fabriek in Ede worden installatiedozen en verdeelkasten geproduceerd.

76

Installatie XL December 2023

INDUSTRIE - KANTOOR

De verwachte besparing met de nieuwe verlichting is circa 84.500 kWh op jaarbasis.

“De fabriek in Ede heeft een vloeroppervlak van 11.400 vierkante meter waar met 75 machines jaarlijks miljoenen installatiedozen en duizenden verdeelkasten worden geproduceerd”, begint Jord Sijgers, Energy Consultant bij Equans. Equans is als totaalpartner betrokken bij de volledige technische installatie om de Mission to Zero-ambitie van ABB waar te maken, gaande van het uitvoeren van energie-audits (de fabriek van ABB is EED-plichtig, red.), onderhoudswerkzaamheden tot het opstellen van een plan om de fabriek energie- en CO2-neutraal te maken.

“We hebben eerst onderzocht wat er mogelijk is qua energiebesparing om vervolgens na te gaan hoe we de resterende benodigde energie zo efficiënt en duurzaam mogelijk kunnen opwekken om aan de vraag te kunnen voldoen.”

Alles begint dus met energiebesparing. “Een belangrijk onderdeel was het vervangen van de bestaande verlichting. We brachten eerst het geïnstalleerd vermogen en het type lampen in kaart zodat we konden nagaan welke winst hier nog was te behalen.”

weten dat de verlichting op tijd inschakelt, nog voor een heftruck de hoek omgaat om te voorkomen dat hij een donkere gang inrijdt.”

Sijgers: “Daarnaast moeten de werknemers voldoende licht hebben om hun werkzaamheden correct te kunnen uitvoeren. Bij assemblagewerkzaamheden mogen er geen fouten worden gemaakt. Belangrijk was dus het vinden van een goede balans tussen veiligheid en comfort enerzijds en energiezuinigheid anderzijds.”

Transitie Een bijkomende complexiteit is de transitie waarin ABB zich bevindt. “De productiecapaciteit wordt regelmatig uitgebreid en toekomstbestendig gemaakt, waardoor veel processen nu of in de toekomst worden geautomatiseerd. De verlichting moet mee kunnen groeien met de transitie die het bedrijf doormaakt. Daarom is gekozen voor verlichting waarbij de sturing op een later moment eenvoudig is aan te passen zodat lichtlijnen mee kunnen veranderen met de hele inrichting van de fabriek.”

Veiligheid, comfort, energiezuinigheid “Niet alleen energiebesparing, maar ook veiligheid speelde een belangrijke rol bij de keuze van de nieuwe verlichting”, zegt Sijgers. “Je kunt in een magazijn bijvoorbeeld op beweging sturen, maar je wil zeker

Automatiseren De besparing die we met de nieuwe verlichting verwachten te realiseren is 84.500 kWh op jaarbasis.

“We hebben de oude situatie in kaart gebracht en

vervolgens onderzocht hoe we door slim aan te sturen het aantal branduren kunnen verlagen in combinatie met het nodige nieuwe vermogen. In de praktijk wordt in de nieuwe situatie bijvoorbeeld veel teruggedimd en buiten de productie-uren wordt verlichting uitgeschakeld wat voorheen niet altijd het geval was.

Wanneer in de toekomst meer delen van de fabriek volledig zijn geautomatiseerd kan de verlichting daarop worden afgestemd. Zo wordt het magazijn bijvoorbeeld kleiner waarbij het aantal AGV’s (automated guided vechicles) toeneemt en werknemers niet langer continu aanwezig zullen zijn. De verlichting zal dan nog verder kunnen terugdimmen en in sommige gebieden zelfs volledig worden uitgeschakeld. Daar is het systeem nu al op voorbereid. Deze evolutie is nog niet meegenomen in de berekeningen waardoor de besparing in de toekomst nog verder zal oplopen.”

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: ABB Totaalpartner: Equans Besturing: Cylon en KNX, in combinatie met ABB Ability Energy Manager Opgeleverd in: 2023

Installatie XL December 2023

77

INDUSTRIE - KANTOOR

Een belangrijk onderdeel was het vervangen van de bestaande verlichting.

KNX en Cylon Het besturingssyteem is met andere woorden heel belangrijk. “ABB maakt gebruik van het smart Building-systeem Cylon. Dit systeem koppelt KNXen W-installaties aan elkaar waardoor ABB de hele fabriek zo slim mogelijk kan aansturen. Daarnaast zijn alle machines voorzien van ABB energiemeters, waarmee exact het energieverbruik kan worden

gemonitord in combinatie met de ABB Ability Energy Manager.”

Installatie De installatie heeft Equans’ E-tak uit Arnhem verzorgd. “De armaturen waren vrij eenvoudig te installeren door middel van doorstekkering. De communicatiemogelijkheden zijn al in de armaturen ingebouwd,

Transformatie fabriek ABB in Ede in een notendop Energiemonitoring Er worden jaarlijks miljoenen installatiedozen en duizenden verdeelkasten, geproduceerd. In de fabriek zijn alle 75 machines voorzien van ABB energiemeters, waarmee exact het energieverbruik kan worden gemonitord in combinatie met ABB Ability Energy Manager.

Aanpassingen in machinepark Daarnaast is gekeken hoe en waar op machineniveau besparingen mogelijk waren. Denk aan temperatuurverlaging in het productieproces, de vervanging van hydraulische door elektrische aandrijving en het gebruik van geavanceerde automatiseringslijnen.

(Nood)verlichting Het vervangen van alle verlichting en noodverlichting door led zorgt voor een verlaagd energieverbruik met 85 MWh per jaar. Daarnaast zorgt een slim gebouwbeheerssysteem voor extra energiebesparing.

Energie De 1.250 zonnepanelen op het dak zijn goed voor de opwekking van 213 MWh. De benodigde ingekochte elektriciteit is honderd procent groen. Daarnaast zijn er honderd extra zonnepanelen gelegd op het dak van het nieuwe magazijn. Het nieuw warmte/koudeopslagsysteem dat naar alle waarschijnlijkheid in 2023 wordt geïnstalleerd slaat de warmte die tijdens het productieproces wordt gegenereerd, ondergronds op voor verwarming in de wintertijd. De fabriek wordt daarmee volledig gasvrij.

78

Installatie XL December 2023

terwijl ze in de toekomst nog verder kunnen worden uitgebreid door extra sensoren te plaatsen.” De installatie was eenvoudig, maar de planning was een grotere uitdaging”, vertelt Sijgers. “De productie in de fabriek vindt in ploegendiensten plaats waardoor machines niet eenvoudig zijn stil te leggen terwijl ze bovendien een aantal tonnen wegen en lastig zijn te verplaatsen. De installatie van de verlichting moest dus op een veilige manier om en over de machines heen gebeuren tijdens de intervallen waarin de machines niet actief waren. Er is vanaf het begin rekening gehouden met een iets langere doorlooptijd in vergelijking met de installatie van verlichting in een lege hal. Daarnaast leidden een goede afstemming en planning met de productieverantwoordelijke en een goed plan met betrekking tot werkverantwoordelijkheden en veiligheid tot een succesvolle uitvoering. Er was ook altijd een veiligheidsdeskundige aanwezig die erop toezag dat er veilig kon worden gewerkt.”

Ecologische footprint Ook aan de logistieke bewegingen tijdens het project werd aandacht besteed, vervolgt Sijgers. “Het is waardevol om door de hele keten heen duidelijk te maken wat de drijfveren en ambities zijn. Doel is om een zo klein mogelijke ecologische footprint te hebben, ook tijdens de uitvoering. Zo hebben we bij de leverancier aangekaart dat het belangrijk is om zo min mogelijk verpakkingsmateriaal te gebruiken.

Dat leidt niet alleen tot een kleinere voetafdruk maar levert ook tijdsbesparing op, op locatie. Op die manier hebben we het geheel goed in ogenschouw genomen.

De ambitie ‘Mission to Zero’ komt daarmee sneller dichterbij.” Q

Een touch om energie te besparen.

partner.gira.nl

Het Gira System 3000 biedt een eenvoudige en betaalbare instap in de Smart Home wereld en zorgt voor meer comfort en energie-efficiëntie in afzonderlijke ruimten. Voor de handmatige lichtbesturing overtuigt de zeer platte, moderne Gira System 3000 touchdimmer. Zacht aanraken van de digitale touch- en slideroppervlakken vergemakkelijkt duurzaam dimmen en de eenvoudige instelling van aangename lichtsferen.

Met de geheugenfunctie kunnen drie lichtsterktes worden opgeslagen en zo rechtstreeks worden opgeroepen.

Gira / Smart Home /

212193_Anz_Gira-Sys3k-Touchaufsatz_E2-Rwg_245x170_NL.indd 1

Gira System 3000 09.11.23 12:23

IT’S BACK. IT’S BETTER. IT’S BIGGER.

BIG WHITE ‘24 ®

Vraag jouw gratis BIG WHITE® ‘24 nu aan via bigwhite.nl