Cobouw Special Renovatie

162ste jaargang, Donderdag 2 mei 2019

05 Actueel

Overlast door renovatie. Dat is het lot van vele huurders van corporatiewoningen. Communicatie met deze bewoners is hierbij van groot belang.

10 Project

Het Nederlands-Vlaamse project DEMI MORE probeert monumenten in de twee grensstreken energiezuiniger te maken door middel van innovatieve technieken.

Renovatie

24 Alles over de beurs

Van 14 tot en met 16 mei vindt in de Brabanthallen in Den Bosch de beurs RENOVATIE plaats. Het complete programma is te lezen in deze Special.

VLOERVERWARMING. VOOR IEDERE RENOVATIE. NIE

UW

!

MAGNUM SlimFit

MAGNUM Mat

MAGNUM HeatBoard E

(4mm)

(12 & 31mm)

(12mm)

De MAGNUM Mat is een unieke vloerverwarmingsmat. Het systeem is ontwikkeld om over een bestaande tegelvloer of op een reeds aangebrachte afwerkvloer toch nog vloerverwarming te kunnen installeren.

De mat is ca. 4mm dun en kan in een lijmlaag meegenomen worden zonder dat slopen en uitfrezen nodig is. De mat komt vrijwel direct onder de oppervlakte te liggen. Dit verhoogt de opwarmsnelheid van de vloer wat het systeem zeer geschikt maakt voor badkamerrenovaties.

Met een opbouwhoogte van slechts 12 & 31mm is MAGNUM HeatBoard het dunste droogbouw systeem in zijn soort. Het systeem heeft een contact over de gehele vloer en biedt, in tegenstelling tot vergelijkbare producten, zelfs in de bochten een maximale warmteoverdracht. De MAGNUM HeatBoard Cable van 7mm past precies in de voorgevormde kabelgoten en is verkrijgbaar in 2 vermogens: 6 en 10 Watt per meterlengte. Deze kabel geeft bij installatie op de HeatBoard systeemplaten een warmteafgifte van respectievelijk 60 en 100 Watt per m2.

Dit systeem bestaat uit kunststof matten (tegels), die eenvoudig aan elkaar worden geklikt. Een vloerverwarmingsbuis van 10mm wordt met hetzelfde gemak in de matten geklikt. Door de totale opbouwhoogte van slechts 12mm is dit systeem uitermate geschikt voor renovatieprojecten en installatie is zowel mogelijk op de vloer als in de wand. Het SlimFit systeem is speciaal ontwikkeld voor installaties met een 10mm MAGNUM Tube vloerverwarmingsbuis.

De geavanceerde thermostaat houdt rekening met de benodigde opwarmtijd, zodat de vloer altijd op het gewenste tijdstip de juiste temperatuur heeft.

MAGNUM HeatBoard is alleen toe te passen bij harde droge vloersystemen (Laminaat, hout en parket).

.

R E D L HE IT E T I L A IN KW .

E C I V R EN SE

Voor meer informatie kijk op magnumheating.nl of bel tijdens kantooruren naar 0166-609 300.

Onze producten worden uitsluitend geleverd via de technische groothandel.

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

VOORAF

Communiceer

R

enoveren is vooral communiceren. En dan is een papieren Cobouw Special natuurlijk een prachtig middel om aan de vakbeurs RENOVATIE volop aandacht te besteden. De beurs in de Bossche Brabanthallen is ook dit jaar weer het middelpunt van alles wat met renovatie te maken heeft. En dan gaat het bijna automatisch over innoveren, anders denken en anders doen. Want de kansen zijn groot, de opgave minstens net zo en daar is daadkracht, vernieuwing en lef voor nodig. Je vindt het allemaal terug op de beursvloer en in verschillende kennissessies.

Maar om te beginnen hier in deze krant. Over hoe een hondenuitlaatservice succesvol renoveren in de hand werkt, dat bouwers beter communiceren dan opdrachtgevers. Maar ook over de doortastende vernieuwing die DEMI MORE in gang zet. Een prelude op drie mooie, belangwekkende beursdagen. Ik ontmoet u graag daar, bij een kop koffie. Want communiceren bij renovatie gaat beter met koffie.

05 Bouwers voorkomen renovatiewoede / Thomas van Belzen 10 DEMI MORE maakt monumenten klaar voor de toekomst / Yvonne Ton 13 Innovaties 16 XL-foto: Nieuw leven voor brugwachtershuisjes 19 Verduurzamen met de bewoner aan het stuur / Edo Beerda 21 Gekke dingen doen in het renovatielab / Jeroen Kreule 23 Nieuw leven in monumentale watertoren / Jeroen Kreule 24 Beursplattegrond RENOVATIE & MONUMENT 2019 26 Vakbeurs voor koplopers in renovatie 29 Programma MONUMENT 2019

Deze special kwam tot stand in samenwerking met RENOVATIE

Joost Valkhoff Adjunct hoofdredacteur Cobouw Specials joostvalkhoff@vakmedianet.nl

Deze Cobouw Special wordt ook verstuurd naar de abonnees van:

OMSLAG

De inhoud van deze special bevat gesponsorde onderdelen.

Klantenservice (088) 584 08 88 Redactie (088) 584 08 00 Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn Internet www.cobouw.nl/specials E-mail specials@vakmedianet.nl Adjunct hoofdredacteur Joost Valkhoff Uitgever Mieke Stikkelorum Eindredactie en coördinatie Ingrid de Zwart-Schaap en Anne Marieke Robertson Medewerkers Edo Beerda, Thomas van Belzen, Jeroen Kreule, Yvonne Ton Vormgeving colorscan, www.colorscan.nl Basis ontwerp Menno van der Veen Abonnementen wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenservice@vakmedianet.nl, tel.: 088-584 08 88.

Jaarabonnement binnenland € 795,- (excl. btw).

© Vakmedianet 2019 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Gebouw TR is de originele energiecentrale van Phillips uit 1958. Dit icoon van Eindhoven kreeg na jaren leegstand een nieuwe functie en daarmee een nieuw leven. De voormalige energiecentrale is getransformeerd tot het Innovation Powerhouse,

een ecosysteem voor de creatieve industrie.

Zo is gebouw TR een icoon van Eindhoven dat weer nieuw leven is ingeblazen.

Foto: Tycho Merijn

3

Van de nr. 1 in Europa: complete oplossingen voor meer efficiëntie • Energie-efficiënte oplossingen voor industriedeuren en dockequipment voor snelle en veilige bedrijfsprocessen • Gecertificeerde voorzetsluizen conform EN 1090 volgens de eisen van de bouwproductenverordening • 24-uursservice: dag en nacht bereikbaar

www.hormann.nl

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

5

ACTUEEL

Bouwers voorkomen renovatiewoede Herrie. Stof. Maanden van overlast en troep. Alsof je in je eigen woning bivakkeert. Dat lot staat miljoenen huurders de komende jaren te wachten. Wat bouwers kunnen doen? “Hondjes uitlaten of buurtfeesten organiseren.” Waarom? “Je moet wel. Anders geen opdracht.”

DOOR THOMAS VAN BELZEN

L

euk hoor al die corporatiewoningen die onder het mes moeten, makkelijk is het niet. Huurders hebben wel iets anders aan hun hoofd. Alsof je als bouwers bij ze inbreekt, terwijl je de boel wilt opknappen.

Vergis je niet: bewoners houden jou ook in de gaten.

Elke misstap wordt vastgelegd.

Bij corporatie Portaal kunnen ze erover meepraten sinds een item van Zembla (Renovatiewoede, zie kader) vorig jaar over de renovatie van flats in de Utrechtse wijk Overvecht. Het onderzoeksprogramma onthulde een verhaal van onveilige situaties, ernstige overlast, gebrek aan inspraak en zelfs intimidatie.

Portaal ontkende, en herkende zich niet in de geschetste situatie, maar de waarheid en woede van huurders kon de corporatie daarmee niet wegnemen.

Het geeft aan hoe gevoelig dit soort renovatieprojecten liggen: huurders ervaren letterlijk dat ze aan het kamperen zijn in hun eigen woning. Weken, maanden, soms jaren bivakkeren zij in bouwputten. “En zelden vragen ze daar zelf om”, weet Marieke Kolsteeg, directeur-bestuurder bij Corporatie Waterweg Wonen in Vlaardingen. Zij vindt dat bouwers en corporaties meer aandacht moeten besteden aan die bewoners.

“Bij het verduurzamen van woningen wil je de batterij zo lang mogelijk volhouden. Maar we moeten ons realiseren, dat de batterij van ons huurderbestand, van de mensen zelf, zo goed als leeg is. Als mijn hoofd vol zit, zit ik ook niet op iets nieuws te wachten. Een warmtepomp, balansventilatie?”

Bewonerscommunicatie Laaggeletterdheid, schulden, nauwelijks ontbijt op tafel kunnen krijgen voor de kinderen. En de relatie tussen huurders en corporaties is ook niet altijd opperbest, zegt Jan Willem Sloof, directeur van Renolution, een bedrijf dat zelfs hogere appartementsgebouwen Nul-op-de-meter maakt.

“Daarom halen wij zelf de handtekeningen op en niet de corporatie. Die staat vaak al met 3-0 achter nog voor de plannen bekend zijn. Meestal krijgen wij honderd procent van de bewoners mee.”

Niet toen de corporatie tegen het advies in een bewonersbijeenkomst organiseerde… “Toen stonden we binnen 3 minuten weer buiten. U heeft dit niet gedaan, en al jaren geen onderhoud gepleegd, was het verwijt naar de corporatie… Altijd gaat het dan over geld en achterstallig onderhoud. Probeer dan maar iets nieuws te gaan doen.”

Laat de communicatie aan bouwers over, adviseert Sloof de corporaties. “Wij hebben zelfs een team Bewonerscommunicatie. Zij zijn allemaal getraind op communicatie in Nul-op-de-meter-renovaties. Per bewoner voeren wij minstens drie individuele gesprekken. Van kennismaking naar reparatieverzoeken tot en met het doornemen van de dagplanning.”

Niet techniekgericht handelen, niet protocollengericht, maar mensgericht. Dat is de grote uitdaging, ziet ook Kolsteeg.

“Een bouwbedrijf kan vandaag echt niet meer zeggen: morgen moet u om 8 uur thuis zijn, want dan gaan we met alles beginnen. Aan de voorkant moet alles afgestemd zijn. Doe je dat niet goed, dan wordt een renovatieklus als een overval ervaren.”

Sloof beaamt dat: “Twintig procent van de opgave is techniek, tachtig procent emotie. Na één dag vinden bewoners het al ingrijpend worden.” Renolution heeft kantoorunits op bouwlocaties. Op vaste tijden is ons team daar aanwezig. “Bewoners kunnen daar altijd naar binnen lopen als ze vragen hebben of als ze gewoon even willen praten.”

Proefwoningen Bij ERA Contour worden wooncoaches ingezet bij een revovatie.

“Neem je de bewoner niet mee, dan sta je een paar dagen stil.”

Communiceren. Vertrouwen kweken. Ook volgens ERA Contour is dat van groot belang. “Ons werk bevindt zich letterlijk achter de voordeur van de bewoner.

Neem je de bewoner niet goed mee, dan sta je na een

paar dagen stil”, zegt Michel Ouwens, Hoofd Realisatie Groot Onderhoud en Renovatie. “Wij doen dat met eigen wooncoaches.”

ERA maakt meestal ook eerst een proefwoning op locatie. Bewoners kunnen daar zien wat ze krijgen en wat er wanneer gaat gebeuren.

“Visueel management”, zegt Ouwens. “In die proefwoning kunnen bewoners vragen stellen of gewoon een kop koffie drinken, alsof het hun tweede huis is.

Wij zijn letterlijk even de buurman, bij wie ze altijd even naar binnen kunnen lopen. Het nul-op-de-meterconcept is voor bewoners vaak helemaal nieuw. Die moet je daar rustig in meenemen.”

Met speciale, dubbelzijdige, smileys op het raam van hun woning kunnen huurders gemakkelijk aangeven als hen iets dwarszit. “Die smiley heeft een groene en een oranje kleur. Gaat alles goed dan laat de bewoner de groene kant zien, zit ze iets dwars, dan de oranje kant. Sommige bewoners vinden het moeilijk om zelf naar de uitvoerder te gaan als er iets aan de hand is.

Wij proberen die drempel te verlagen.”

Bij een recent project was ERA Contour zelfs twee jaar ‘te gast’. Ouwens zag een band ontstaan met bewoners, dat gebeurt wel vaker. “De sociale voetprint, noemen we het wel eens. We maken mee dat bewoners die nooit met elkaar praatten, dat na afloop van een project wel doen. Ik durf te zeggen dat wij in wijken ook gezelligheid brengen. Wij starten met een feest, met een hapje en een drankje en soms zelfs met muziek en foodtrucks en eindigen met een opleverfeestje.

‘Jammer dat jullie weggaan’, horen we best vaak.”

Geen gedoe, geen commentaar, geen pijnlijke documentaires. Doe je het goed, dan krijg je bloemen, zelfgebakken saucijzenbroodjes of taart, is de ervaring

‘Van Zembla geleerd’ Corporatie Portaal kwam vorig jaar in negatief daglicht te staan nadat huurders tijdens de uitzending ‘Renovatiewoede’ van Zembla een boekje open deden. Het roer ging daarna niet drastisch om, zegt Annette Cornelisse, woordvoerder van de corporatie. “We zijn niet echt iets anders gaan doen, want de huurder stond al centraal bij ons, maar we hebben wel geleerd dat het heel belangrijk is om de verwachtingen van huurders helder te krijgen. Dat vraagt om een open en heldere communicatie. Niet via een nieuwsbrief of bijeenkomst in een zaaltje, maar een-op-een en niet één keer, maar zo veel als nodig is.”

! # # ! ! ! # "$ ! # ! ' # ! " ! " ! % ! ! $ ! ! ! ! # & $ # ! ! ! "$ "$ $ !

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

van Sloof en Ouwens. “Als er soep door de wijk heengaat, weet ik; dat gaat wel goed.”

Bij ERA Contour denken ze zelfs aan de straat verderop. “Bij een project in Amsterdam krijgt iedere omwonende daar nu een bloemenbon. Zij hebben ook niet om de overlast gevraagd.”

Renovatieblijdschap Bij Renolution hebben ze ook wat over voor de buurt en dus ook voor de omwonenden. Sloof: “Zo hebben we de hond van een oudere man uitgelaten tijdens werkzaamheden. Een keer troffen we een bewoner met koikarpers in de vijver. Op verzoek hebben wij ze gevoerd.”

Het wordt gewaardeerd. “Als je ziet wat bewoners allemaal voor ons personeel maken. De een zorgde altijd voor snacks, de andere bracht ons zelfgemaakte saucijzenbroodjes of soep. Dat is gewoon hartverwarmend. Een keer kregen al mijn werknemers een afscheidscadeau. Dan weet je: wij hebben het goed gedaan.”

“Twintig procent van de opgave is techniek, tachtig procent emotie. Na één dag vinden bewoners het al ingrijpend worden”

Renovatiewoede? Sloof gaat voor Renovatieblijdschap.

Hij herinnert zich de oude vrouw van tachtig. Wat zag zij tegen de verbouwing op.

“Maar ze tekende er uiteindelijk toch voor omdat ze niet wilde dwarsliggen voor de rest van de buurt. Wat was dat een lief mens. Toen we klaar waren en onze vrouwelijke uitvoerder het project opleverde, stonden de tranen in haar ogen, omdat we na deze intensieve periode weggingen.”

Sloof en Ouwens vinden dat bouwbedrijven zich moe-

7

ten verplaatsen in bewoners. Corporaties zouden er meer in moeten investeren. Kolsteeg van Waterweg Wonen onderschrijft dat.

“Wij moeten als corporaties aannemers meer de ruimte durven geven om zelf met plannen te komen. Laat ze zelf bedenken hoe ze zo min mogelijk overlast veroorzaken. Corporaties moeten een aannemer dus zeker niet alleen op de laagste prijs selecteren.”

Openingsdebat Vakbeurs Renovatie Op 14 mei zal de beurs in de Brabanthallen geopend worden met een scherp debat onder leiding van Thomas van Belzen.

Het panel bestaat uit alle geïnteviewden en Anneke Witte van Bewuste Bouwers. Zij buigen zich over de vraag: Renoveren met bewoners, hoe ver ga je?

Gasloze oplossing voor renovatieproject Hoog Lindoduin Hoog Lindoduin, een markant, veertien verdiepingen tellend flatgebouw met 182 galerijwoningen aan de Scheveningse Westduinweg, wordt volledig gerenoveerd.

Woningcorporatie Vestia kiest voor een gasloos verwarmingssysteem en warmteterugwinning, passend bij de actualiteit. Met bodemwarmte worden de woningen via individuele warmtepompen voorzien van warmte en warm tapwater, en wordt in de zomer bovendien het comfort van koeling geboden.

BAM Wonen is, in opdracht van woning-

Gasloos

warmteterugwinning onderdeel van het

corporatie Vestia, in oktober van start

Hoewel constructie-technische ingrepen

klimaatsysteem. Verwarming en venti-

gegaan met de renovatie. De oplevering

de aanleiding waren voor de renovatie,

latie zijn te bedienen via de intelligente

staat gepland voor het laatste kwartaal

werd er een extra investering gedaan

Spider Klimaatthermostaat.

van 2020. Aanleiding voor de renovatie

om tot een gasloos energieconcept te

is onder andere de staat van de balkon-

komen, legt projectleider Arie de Graaf

Zo hoog mogelijke score

en galerijplaten en de ondersteunende

namens Vestia uit. “Hiermee voldoet

De Graaf geeft aan dat er voor de

consoles. In samenspraak met de

dit gebouw nu al aan onze doelstelling

verbetering van de energieprestatie

gemeente is bepaald dat het behoud

van een CO2 neutrale woningvoorraad in

twee sporen samengebracht worden:

van deze sociale huurwoningen op

2050. In het oorspronkelijke plan zaten

warmtevraag verlagen door isolatie

deze locatie het doel is. Er blijven 143

gasgestookte ketels. Straks worden de

en aanpassen van installaties voor

woningen beschikbaar voor de sociale

182 woningen aangesloten op individuele

aardgasvrije verwarming en tapwater.

huursector, 39 woningen van de bovenste

bodemwarmtepompinstallaties. Naast

Dat betekent nieuwe kozijnen, dak- en

drie lagen worden verhuurd als

duurzaamheid is gebruiksvriendelijk

kopgevelisolatie, HR++ dubbelglas, een

vrijesectorwoning.

onderhoud voor ons een belangrijke

wtw-ventilatiesysteem, warmtepompen

voorwaarde in de nieuwe situatie, net als

en vloerverwarming. “Binnen wordt alles

eensoortige bediening en het makkelijk

vernieuwd, inclusief de installaties; een

kunnen opheffen van een storing.

nieuwe indeling, keuken en badkamer en

Daarom hebben we gekozen voor

aangepaste plafonds met een zwevende

monitoring op afstand.”

dekvloer, gescheiden door een isolatielaag. Dat is brandveiliger en geeft

Binnenklimaat

minder overlast door contactgeluid.

In het project wordt de nieuwste

Samen met de vervanging van balkons

generatie warmtepompen van Itho

en galerijen die anderhalf keer zo breed

Daalderop geïnstalleerd; de WPU

worden, vernieuwde liftinstallaties,

5G. Voor warm tapwater is er een

gemoderniseerde hoofdentree en een

voorraadvat van 150 liter beschikbaar.

nieuwe, witte uitstraling blijft dit gebouw

Daarnaast is het Itho Daalderop

uit 1965 beeldbepalend en kan het weer

HRU ECO 300 ventilatiesysteem met

een jaar of veertig mee.”

BRABANTHALLEN

DEN BOSCH

!DTQR UNNQ OQNEDRRHNM@KR HM RMDK DƧBH¦MS

! #!! ! $ " #%

$DM BNLOKDDS DM TO SN C@SD @@MANC U@M DWONR@MSDM

$DM THSFDJHDMC

ADTQRSGD@SDQR

#DYD "NANTV ADTQRRODBH@K HR DDM THSF@UD U@M 5@JLDCH@MDS GNNEC LDCH@O@QSMDQ U@M 1$-.5 3($ 5DDK KDDROKDYHDQÊ–

4HSRKTHSDMC SNDF@MJDKHIJ UNNQ OQNEDRRHNM@KR &Q@SHR SNDF@MF AHI SHICHFD NMKHMD UNNQQDFHRSQ@SHD $MSQDDOQHIR @@M CD CDTQ ŵ DWBK !36

&DKHIJSHICHF " ! " LDS CD MHDTVD ADTQR

10

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

PROJECT

DEMI MORE maakt monumenten klaar voor de toekomst Energiezuiniger maken van monumenten vraagt om een specifieke aanpak. Bestaande maatregelen zijn niet altijd zonder meer toepasbaar in monumentaal erfgoed. Het Nederlands-Vlaamse project DEMI MORE laat aan de hand van zes voorbeeldmonumenten in de twee grensstreken zien welke innovatieve technieken kansrijk zijn voor dit soort objecten. Tegelijkertijd werkt het project aan de ontwikkeling van een methodiek om de duurzaamheid te kunnen beoordelen op een manier die monumenten recht doet.

DOOR YVONNE TON

D

e naam van dit Europese Interreg-project (een Europese subsidieregeling voor grensoverschrijdende samenwerking bij ruimtelijke en regionale ontwikkeling) doet denken aan die van de Amerikaanse actrice Demi Moore, maar heeft daar niets mee van doen. Het is een samentrekking van de projectomschrijving: Demonstration of Energy efficiency by Measurement and Innovation gives More. Het project wordt gezamenlijk geleid door de provincie Noord-Brabant vanuit Nederland en het Kempens Landschap vanuit Vlaanderen. DEMI MORE is gestart in 2015 en wordt dit najaar afgesloten met een symposium.

“We willen monumenten nog zeker vijftig jaar bewaren voor de toekomst”, zegt de projectleider voor Nederland, Aster Speckens van de provincie NoordBrabant. Wanneer de gebouwen een functie hebben, is de kans op behoud groter dan wanneer ze leegstaan. “Dan

“We willen monumenten nog zeker vijftig jaar bewaren voor de toekomst”

moet de energierekening wel omlaag, anders is het vaak niet te betalen.”

Ten behoeve van DEMI MORE krijgen de eigenaren of gebruikers van zes monumenten hulp bij het verduurzamen. Vijftig procent van de investering die dat vergt, betalen ze zelf. De andere helft komt van Interreg VlaanderenNederland.

De aanpak is in grote lijnen gelijk. De trajecten zijn gestart met een nulmeting om het energieverbruik te bepalen en een energiescan om onder meer na te gaan hoe de ruimtes worden gebruikt, hoe de isolatie is en waar de warmtelekken zitten. Vervolgens is met experts in kaart gebracht welke maatregelen haalbaar en betaalbaar zijn. Ook bij de implementatie worden de gebouweigenaren of -gebruikers ondersteund.

kunt bepalen. We kijken vervolgens hoe we die koudeval tegen kunnen gaan met ventilatoren die de koude lucht terug omhoog blazen. Dit systeem is nog niet eerder toegepast en wordt nu voor dit klooster ontwikkeld. In de toekomst zou het wellicht ook bij andere monumenten kunnen worden toegepast”, aldus Speckens.

Cultuurhistorische waarde Bij monumenten is het vaak zoeken naar geschikte ingrepen. Een oplossing moet niet alleen technisch en financieel haalbaar zijn, tegelijkertijd moet ook de cultuurhistorische waarde behouden blijven. Zo viel de optie af om bij hetzelfde klooster zonneleien op het zuidelijk dak bij de binnentuin te plaatsen.

De monumentencommissie ging er niet mee akkoord. Het gevolg was dat een daarmee samenhangende ingreep ook niet meer doorging: het installeren van zonnecollectoren onder de leien om de warmte op te slaan.

Speckens: “De zonnecollectoren zouden ook onder het huidige dak geplaatst

kunnen worden, maar dan moet het hele dak eraf. Dat maakt het veel te duur. Wanneer de huidige leien aan vervanging toe zijn, is dat wel weer haalbaar.”

Zonnepanelen bij de buren Bij de voormalige Adrianuskerk in Esbeek zijn ze al klaar met de hele operatie. Bij de restauratie van de leegstaande kerk is het gebouw ook duurzamer gemaakt. Daarna kreeg het rijksmonument een nieuwe functie. Het huisvest sinds begin dit jaar een school, kinderopvang en peuterspeelzaal. Om minder energie te verbruiken, is een heel scala aan maatregelen getroffen.

Zo kreeg het monument onder meer een vloerverwarmingssysteem met capillaire matten die zijn ingebouwd in een dunne cementlaag, zodat de vloer snel is op te warmen. Net als bij het klooster in Megen was ook hier de voorwaarde dat het aanzicht van het gebouw niet mocht worden aangetast. Zonnepanelen werden daarom niet op het kerkdak maar op een aangrenzend

Koudeval tegengaan Een goed voorbeeld van een innovatieve maatregel is HumiTemp, een luchtbehandelingssysteem om koudeval tegen te gaan, ontwikkeld door Innovation Handling, een bedrijf dat is gespecialiseerd in akoestische meetapparatuur.

Het nieuwe systeem bespaart niet alleen energie, maar verhoogt ook het comfort. In februari en maart stond er een testopstelling in de kapel van het klooster in Megen, een van de zes deelnemende monumenten.

“Het idee is dat je met geluidsmetingen de snelheid en temperatuur van de lucht meet, zodat je de koudeval goed

Niet alledaags zijn de daglichtbuizen in het vroegere priesterkoor van de Adrianuskerk om meer daglicht binnen te krijgen. Foto: Jeroen Verhelst

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

11

De voormalige Adrianuskerk kreeg een vloerverwarmingssysteem met capillaire matten zodat de vloer snel is op te warmen. Foto: Gemeente Hilvarenbeek

gemeenschapshuis geïnstalleerd. Via een zonnestroomverdeler wordt de opgewekte energie verdeeld over het gemeenschapshuis en de kerk. Niet alledaags zijn daarnaast de daglichtbuizen in het vroegere priesterkoor om meer daglicht binnen te krijgen als alternatief voor een lichtstraat.

Betrokkenheid inwoners Bijzonder bij de renovatie van de kerk in Esbeek noemt Speckens de grote betrokkenheid van de inwoners van Esbeek (onderdeel van Hilvarenbeek), die het project zelfs eerst in eigen hand wilden nemen. Eerder wisten ze op deze manier een gemeenschapshuis voor het dorp te

behouden. De transformatie van de kerk bleek toch een maatje te groot, waarna de gemeente Hilvarenbeek het project overnam. “Dat er zo veel draagvlak was in Esbeek, was wel een van de succesfactoren”, meent Speckens.

Standaard Bestaande methodieken zijn niet geschikt om de duurzaamheidsprestaties van monumenten op een reële manier te kunnen beoordelen. Monumenten komen daar steevast slecht uit vanwege de grote, open ruimtes en de slechte isolatie. Daarom werkt DEMI MORE ook aan de ontwikkeling van een standaard die toegespitst is op dit soort gebouwen.

Omdat de regelgeving in Nederland en België verschilt, worden hiervoor twee

trajecten doorlopen. In Nederland zocht het project aansluiting bij de BREEAMmethodiek door samen met Dutch Green Building Council te werken aan een nieuw nationaal schema voor het internationale keurmerk BREEAM Refurbishment en Fit-Out. Hierin moeten monumenten met hun duurzaam materiaalgebruik en beperkingen in renovatie beter tot hun recht komen.

Omdat België geen ‘national scheme operator ’ heeft dat BREEAM kan aanpassen op landelijk niveau, is voor Vlaanderen een andere koers gekozen.

Het ziet ernaar uit dat de Vlaamse monumentenstandaard onderdeel wordt van de GRO-meter, de bestaande duurzaamheidsmeter van de Vlaamse overheid.

Zes monumenten

De voormalige Adrianuskerk in Esbeek huisvest sinds begin dit jaar een school, kinderopvang en peuterspeelzaal. Foto: Jeroen Verhelst

Aan de hand van zes erfgoedcomplexen in Nederland en Vlaanderen toont DEMI MORE welke innovatieve maatregelen zich lenen voor energiebesparing in monumenten. Het gaat om twee monumenten in de Nederlandse provincie Noord-Brabant: het Franciscanenklooster in Megen (zeventiende eeuw) en de Adrianuskerk in Esbeek (gebouwd in 1937 op de fundamenten van een eerdere kerk uit 1888). Daarnaast zijn er vier Vlaamse monumenten: de Beddermolen in Westerlo (achttiende eeuw), domein Roosendael in Sint-Katelijne-Waver (oudste deel zeventiende eeuw), kasteel Hof Ter Linden in Edegem (achttiende eeuw) en de douaneloods in Essen (1902).

Meer DEMI MORE? Kom op 14 mei naar de Monumentenbeurs naar het praktijktheater voor een ontmoeting. Of kijk op maakmonumentenduurzaam.eu.

+ " 4 /"#

+

$+#1',%#, 5 ++

* ,) '0-*#/#, +##/ /2'+1# 3--/ (-24 ./-(#!1 '101#)#,"# #,#/%'#./#01 1'#0 +#1 ##, * %# * + " 4 /"# 3 , +

'#24 ', -,0 00-/1'+#,1

#& * ##, ! 4 /"# 3 ,

+ +#1 ##, '0-* 1'# "')1# 3 , 0*#!&10 ++ '() 3--/ -,0 3-**#"'%# 00-/1'+#,1 -. 444 2,'*',',02* 1'-, ,*

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

13

INNOVATIES

Energie-opwekkende gevel Renovatieprojecten moeten voldoen aan steeds strengere eisen omtrent BENG, nul-op-de-meter en BREEAM. Verduurzaming moet, zoveel is helder en ook de markt is zich er inmiddels van bewust.

De manier waarop alle normen en doelstellingen worden gehaald staat nog iets meer open. Saint-Gobain Solutions komt nu met een energie-opwekkende gevel die zal bijdragen om bestaande gebouwen te verduurzamen, waarbij BIPV (Building-Integrated PhotoVoltaics) wordt toegepast in de gevel van een gebouw. Met de EnergyFaçade wil het bedrijf echter meer bieden dan alleen een duurzame oplossing. Het oog wil tenslotte ook wat, vandaar dat de nadruk op design en vormgeving ligt, door de frameloze zonnepanelen in een palet aan kleuren. En nee, gekleurde panelen betekenen niet minder rendement. De fabrikant belooft zelfs hoge

jaarlijkse opbrengsten dankzij geavanceerde dunne-film-technologie (CIGS).

EnergyFaçade wordt gemonteerd met het PhoenixFaçade ophangsysteem van dezelfde leverancier. Een nieuwe manier om, met glasvezelversterkte kunststof beugels panelen, koudebrugvrij op te hangen. Niet onbelangrijk is dat er ook gebruik wordt gemaakt van duurzaam en brandveilig (A1) isolatiemateriaal.

Ideaal voor mooie gevelrenovaties.

Duurzaamheid die niet jeukt

Van VR naar HR Alles van het gas af is een mooi streven, maar gaat natuurlijk niet van de een op de andere dag. Het minste wat gebeuren moet is dat alle VR-ketels worden vervangen door een HR-variant. Een aardige kostenpost. RZ-Ecoseal heeft een oplossing die de omschakeling iets minder ingrijpend maakt.

Een CLV-rookgasafvoersysteem (Combinatie Luchttoevoer Verbrandingsgas-

afvoersysteem), is vaak te vinden in appartementencomplexen of gestapelde woningbouw. Meestal zijn meerdere ketels gekoppeld aan één gemeenschappelijke afvoerleiding. Verse lucht wordt dan vanaf het dak aangezogen naar binnen via de buitenbuis, en de rookgassen worden via de binnenbuis uitgeblazen naar het dak. In de jaren 70 werden deze CLV-systemen volop toegepast; ze waren geschikt voor de VR-verwarmingsketels. Na het verbod op VR-ketels in september 2015 moeten die ketels massaal worden vervangen door de HR-variant. Bijkomend probleem is dat veel van de huidige CLV-systemen niet geschikt zijn omdat er tijdens het stoken met een HR-ketel zure condens vrijkomt, met een pH van 3.0-3.5, die de systemen aantast en zelfs beton oplost.

RZ-ecoseal denkt daar een oplossing voor gevonden te hebben door in de binnenbuis van het CLV-systeem een nieuwe buis te maken die onbrandbaar is, en die lekkende gaten en scheuren dicht die de storingen aan de CV-ketels veroorzaken. Een testopstelling bij Intergas in Coevorden is net succesvol afgerond en het Zuidhollandse bedrijf is nu op zoek naar een pilotproject om ook in de praktijk de waarde van de oplossing te bewijzen.

In 2009 stelde Knauf Insulation zich de vraag: kunnen we glaswol produceren die niet jeukt en irriteert en die veel duurzamer is? De vraag stellen is hem beantwoorden, maar het ook daadwerkelijk realiseren, heeft meer voeten in de aarde. Daarbij is een lange adem uiteraard onontbeerlijk. Maar 10 jaar van innoveren brengt dan toch een oplossing. De Duitse isolatiegigant vond uiteindelijk een toepasbare oplossing met een 100 procent natuurlijk en oersterk bindmiddel en doopte het ECOSE® Technology. Bij de productie van dit bindmiddel is 70 procent minder energie nodig dan bij traditionele bindmiddelen en ontstaat een glaswol die aanzienlijk minder jeukt en irriteert.

Ook geeft het geen geur en stof af.

Dit komt omdat – in tegenstelling tot andere isolatiematerialen – er geen

chemische bindmiddelen zijn gebruikt (zoals fenol- en formaldehyde).

Daarmee behaalt deze isolatie de hoogste norm voor een gezonde binnenluchtkwaliteit; de Eurofins Indoor Air Comfort Gold. Dat staat voor ‘outstanding material’ volgens de VOC & Indoor Air Quality Emissions certification.

Het herkenbare bruine isolatiemateriaal is van nature dus prettiger en (milieu-) vriendelijker om mee te werken. Bovendien bestaat de isolatie uit tot wel 80 procent gerecycled glas. Daarmee draagt het bij aan de scores voor wereldwijde ‘Green Building Rating Systems’, zoals BREEAM en LEED. Goed beschouwd bleek de vinding die in 2019 precies 10 jaar bestaat, een baanbrekende evolutie voor het toepassen van isolatie.

ADVERTENTIE

Nieuw Ecolution Modul-AIR Bezoek onze stand B06.077

Stap voor stap van hybride naar all-e De bouw staat voor de opgave om meer CO2 te reduceren. Of het nu om nieuwbouw, renovatie, koop of huurwoningen gaat. De uitdaging is die oplossing te vinden die leidt tot een optimale en verantwoorde keuze.

De Ecolution Modul-AIR is de nieuwste ventilatiewarmtepomp van Inventum. Deze compacte warmtepomp zonder buitenunit is verkrijgbaar in vier uitvoeringen en is makkelijk uit te breiden van hybride tot en met all electric.

De ventilatiewarmtepomp hergebruikt de warme ventilatieretourlucht voor het verwarmen van de woning, voor het opwarmen van tapwater tot het volledig elektrisch verwarmen zonder gas-aansluiting. Alle varianten zijn met of zonder WTW-D unit (balansventilatie) verkrijgbaar.

Daarmee is deze warmtepomp geschikt voor zowel woningen met ventilatietype C als voor woningen met ventilatietype D. • Hoge EPC reductie bij nieuwbouw • Twee energielabelsprongen voor bestaande bouw • Milieuvriendelijk, energiezuinig en stil • Made in Holland

De professionals van Inventum begrijpen het belang van flexibiliteit als het gaat om de juiste keuzes voor een duurzame oplossing met een optimaal resultaat. Denk aan warmtepompen voor een no-regret aanpak.

De Ecolution Modul-AIR, de nieuwste ventilatiewarmtepomp, sluit naadloos aan op deze aanpak. Zo is het verduurzamen van woningen eenvoudig en kostenefficiënt omdat de Modul-Air technisch makkelijk uit te breiden is van hybride naar all-electric.

Meer informatie Tijdens de Renovatiebeurs van 14 t/m 16 mei is de Ecolution Modul-AIR te zien.

Bezoek onze stand B06.077.

Wilt u alvast meer informatie of een afspraak maken?

Ga dan naar www.inventum.com/nl/warmtepompen.

Energy Innovation First www.inventum.com

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

15

INNOVATIES

NOM verovert Europa Nul-op-de-meter-renovaties (NOM) moeten voet aan de grond gaan krijgen in Noord-West Europa. Het innovatieen experimentenprogramma Energiesprong wil dat voor elkaar krijgen door nu verder op te schalen. Ook Nederland plukt daar de vruchten van. Hier is al een duidelijke prijsdaling te zien, sinds daar vijf jaar geleden de eerste NOMrenovaties op de markt kwamen. In Frankrijk en het VK is eenzelfde trend zichtbaar. Energiesprong hoopt dat die prijsdaling door opschaling nog verder wordt ingezet. “Hoe groter de vraag hiernaar, hoe competitiever de markt uiteindelijk wordt.”

Het VK, Nederland, Frankrijk en Duitsland tellen volgens Energiesprong samen maar liefst 43 miljoen apparte-

menten waarvoor nog geen goede energieneutrale renovatieoplossing is.

Dit terwijl alle landen de klimaatdoelen moeten halen voor 2025. De markt voor NOM-renovaties is dus groot.

Mustbe0, het nieuwe Europese innovatieproject dat Energiesprong start, gaat de komende 3,5 jaar aan de slag in deze landen om NOM-renovaties door te ontwikkelen voor appartementen in Noord-West-Europa. In dit programma hebben negen woningcorporaties zich gecommitteerd om negen pilotprojecten te realiseren. Dat zijn in totaal 415 appartementen. Dit volume is genoeg om een markt te creëren voor oplossingen voor appartementsgebouwen, stelt Energiesprong.

Lelijk uit Delft Het gebeurt niet vaak dat een nieuw product van de daken schreeuwt dat het lelijk is. Maar dat is precies wat bij de Delftse innovatie Frogwatch wel gebeurt. “Lelijk. Dat is ‘ie. En daar zijn we trots op!”, valt er te lezen op de site.

Maar bij een apparaat als een trillingsmeter gaat het natuurlijk ook niet om esthetiek, maar vooral om wat hij doet.

En daar belooft de Frogwatch veel.

Vier jaar hebben adviesbureau Alcedo en ingenieursbureau Jitter erover

gedaan om het te ontwikkelen. Uit onvrede over bestaande apparatuur sloegen beide bureaus de handen ineen om een compacte trillingsmeter te ontwerpen die zowel SBR-A-, SBR-B- als SBR-C-metingen doet. De gekalibreerde en gecertificeerde meter bevat alle componenten om trillingshinder, gebouwschade én apparatuurstoring te monitoren en daarmee ook te bewaken. En dat alles in één simpel, compact, maar wel bijzonder lelijk kastje. Externe compo-

nenten en zwarte koffers behoren daarmee tot het verleden. Ook het monitoren is met dit apparaatje bijzonder simpel. Het gebeurt, uiteraard, via een online dashboard. Behalve dat het het maken van rapportages vereenvoudigt, zeker voor mensen die minder ingevoerd zijn, fungeert het ook als een bijzonder snel waarschuwingssysteem.

Ingrijpen kan dus sneller en adequater.

Waar een kleine, lelijke, Delftse meetbox groot in kan zijn.

men. Elke kamer krijgt zijn eigen unit.

Een grote ruimte misschien twee. Een DCU die een boilerunit verwarmt, is ook beschikbaar.

Actief en passief koelen doet de DCU ook. Maar belangrijker dan dat is toch wel de ventilatiefunctie van het apparaat. Rechtstreeks door de buitenmuur zorgt die voor frisse lucht, én volgens de principes van balansventilatie. Een compacte WTW-unit met 90 procent effi f ciëncy is ingebouwd. De ventilatielucht wordt bovendien ontdaan van fijnfi stof door een ingebouwde ionisator. De DCU moet ervoor gaan zorgen dat de lucht binnen schoner wordt dan buiten.

Tot nu toe is dat andersom. De bronnen van de abominabele luchtkwaliteit zijn juist vaak onder andere de ventilatiekanalen en de filters van de luchtinstalla-

tie. Die filters laten nano- en ultrafijnfi stof meestal gewoon door, terwijl de vervuilde kanalen met neergeslagen vocht ook broeinesten zijn en een grote bron van besmettingen. De ionisator in de DCU zorgt ervoor dat de fi fijnstof deeltjes samenklonteren tot grotere deeltjes.

Daardoor kunnen ze geen kwaad meer in het menselijk lichaam. Een veel gezonder binnenklimaat is dan dus het resultaat.

De DCU is al in een paar proefprojecten toegepast en zit inmiddels ook in het laatste controlestadium bij Kiwa.

Verse Lucht Nieuwkomer Tegnis, 50 procent in handen van VolkerWessels, komt met een opvallende innovatie. Vooral voor de verduurzaming van appartementencomplexen en hoogbouwprojecten werkt het bedrijf uit Lelystad aan een decentrale verwarmings- en ventilatieunit. Zolang een goed klinkende merknaam ontbreekt, luistert die naar de werknaam DCU. De DCU bestaat uit een micro warmtepompje dat is ondergebracht in een soort radiator die aan de buitenmuur van woon- of slaapkamers wordt bevestigd. De verdamper bevindt zich op een paar decimeter afstand, aan de buitenkant van dezelfde muur. Ook die is weer fluisterstil, omdat er maar kleine debieten nodig zijn. De DCU hoeft immers niet meer dan één ruimte te verwar-

16

Renovatie

Nieuw leven voor brugwachterhuisjes FOTO MIRJAM BLEEKER

28 unieke brugwachtershuisjes, verspreid over de stad en door water met elkaar verbonden, vormen samen SWEETS hotel. Het idee voor het hotel ontstond in 2010. In de financiĂŤle crisis stond veel vastgoed leeg.

Grote leegstaande kantoorgebouwen trokken vooral de aandacht, maar er ligt juist potentie in de kleine gebouwtjes. Omdat de brugaansturing in Amsterdam werd gecentraliseerd, kwamen de brugwachtershuisjes in onbruik. Nu doen ze dienst als hotelkamers.

Op dit beeld staat het huisje uit de jaren zestig op de Meeuwenpleinbrug in Amsterdam Noord.

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

Renovatie

17

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

19

PARTNERNIEUWS

Verduurzamen met de bewoner aan het stuur Verduurzaming van corporatiewoningen is voor huurders vaak een verplicht nummer, maar niet in Amersfoort.

Corporatie Portaal schotelt bewoners een persoonlijk aanbod voor en laat hen volledig vrij in hun keuze. Het resulteert vaak in forse ingrepen.

Buren trekken elkaar over de streep.

DOOR EDO BEERDA

I

n het Soesterkwartier worden de komende week weer een paar vloeren volledig uitgezaagd en vervangen door een nieuwe, goed geïsoleerde vloer. Vloerspecialist Havebo voert het in één dag uit. Een grote operatie, toch kiezen bewoners ervoor. “Dat verbaast ons best, maar het is natuurlijk niet leuk om koude voeten te hebben en stukken vloer die bewegen”, zegt projectleider Johan Damsteeg van Portaal. “We zien dat klanten worden aangestoken als ze zien hoe het bij hun buren uitpakt.”

Jouw Thuis concept De isolerende vloer is een van de vele opties in het persoonlijk aanbod van het ‘Jouw Thuis’-concept dat op het Soesterkwartier wordt losgelaten. Portaal heeft een Jouw Thuis winkel ingericht waar bewoners (‘klanten’) kunnen rondneuzen tussen de producten. Isolatiematerialen bijvoorbeeld, maar ook zonnepanelen, basis- of topventilatie, deuren en dakramen. Ze kunnen er ook praten met adviseurs en met ‘ambassadeurs’ – bewoners die hun renovatie al achter de rug hebben. Het assortiment

wordt nog uitgebreid met producten voor het gasloos maken van de woning, zoals gevelisolatie en warmtepompen.

Portaal koos voor het concept van vrije keuze omdat ze constateerde dat bewoners vaak niet tevreden waren na ingrijpende renovaties. De woningbouwvereniging (55.000 woningen) pakte het altijd op de traditionele manier aan: aanschrijven van bewoners en uitleggen wat hen te wachten stond. Wanneer 70 procent van de bewoners een akkoord had gegeven, ging de renovatie van start.

“Als mensen je vervolgens een mager zeventje geven, ondanks een investering van veertig- tot vijftigduizend euro, moet je de vraag stellen: wat gaat er niet goed?”, zegt Damsteeg. “Wij denken dat een klant die zelf kan kiezen blijer is. Ze zitten niet op elk product te wachten.

Laat ze het dus zelf bepalen.”

Nel de Neling-Gouw, bewoonster in het Soesterkwartier en trotse ambassadrice voor Jouw Thuis.

Paarse envelop In proeftuin Soesterkwartier, waar 852 sociale woningen van Portaal staan, kan iedereen beginnen met een gratis ‘servicebeurt’: HR++ glas, vervanging van de oude cv-ketel, installatie van rookmelders en een nieuwe stoppenkast.

Bewoners kunnen upgrades, waaraan een prijskaartje hangt, vinden in de Jouw Thuis winkel. Een nieuwe, geïsoleerde vloer kost een huurverhoging van 15 euro per maand, als er spouwmuur- en dakisolatie bijkomt zo’n 25 euro in totaal. Wie alle producten neemt, komt uit op zo’n 50 euro per maand. Klanten kunnen uitkiezen wat ze willen, en ook wanneer het wordt geïnstalleerd. Bewonersavonden zijn er niet. In plaats daarvan krijgen maandelijks veertig tot vijftig huishoudens een paarse envelop. Daarin vinden ze een persoonlijk aanbod met alle keuzemogelijkheden voor hun woning en een uitnodiging om de winkel te bezoeken.

Een jaar na de start heeft dat zo’n 230 bestellingen opgeleverd van ruim 700 producten. De nieuwe vloer is populair, de nieuwe voordeur ook. Vanzelfsprekend: daarmee kun je de straat laten zien dat je wat aan je huis doet.

Bij de renovatie van het Soesterkwartier in Amersfoort geeft Portaal de bewoners met het ‘Jouw Thuis’-concept een vrije materiaalkeuze.

Focus op kwaliteit Een aannemer komt er niet aan te pas in Amersfoort, de woningcorporatie doet direct zaken met de leveranciers.

Zij moeten dus zelf afspraken maken met individuele bewoners en die ook nakomen. De deurenleverancier monteert de ene week vier deuren, de volgende tien. Hetzelfde geldt voor de vloerenleverancier. “Het is versnipperd

Vloer in een dag vervangen Voorwaarde aan leveranciers bij het ‘Jouw Thuis’-concept is dat ze snel en op tijd kunnen leveren en installeren. Vloerproducent Havebo slaagt erin dankzij een geprefabriceerd vloersysteem. Oude vloeren worden daarmee in één dag vervangen.

Het montagebedrijf van Havebo zaagt ’s ochtends de bestaande houten vloer eruit en schroeft stalen hoeklijnen waterpas tegen de muren. Hierop rust de nieuwe luchtdichte Cassettevloer met een vaste hoge Rc-waarde van 6,20m2 K/W. Dat ligt in een paar uur op zijn plek. Na afwerking met underlaymentplaten en plinten kan direct de voerbedekking erop. Zwaar materieel komt er niet aan te pas: de Cassettevloer weegt slechts 22 kilo per vierkante meter (inclusief underlayment).

werken, de focus ligt niet op kwantiteit maar kwaliteit”, zegt Damsteeg. “Best lastig, want de bouw is anders gewend.

Maar door je afspraken na te komen maak je ambassadeurs. Als je die hebt, verkoop je als leverancier meer.” Blije klanten zorgen voor nieuwe klanten.

Het streven is dat op termijn bewoners hun order plaatsen in de webshop, waarna automatisch de opdrachtbon bij de leverancier terechtkomt. Ze handelen daarna alles samen af.

Uitdaging voor de corporatie is dat ze ieder product apart moet gaan afrekenen, in plaats van een eenmalig miljoenenbedrag. Het past bij een veranderende samenleving met kritische burgers die zelf willen kiezen, denkt Damsteeg.

“De menselijke maat in renovaties is terug en als corporatie gaan wij daarin mee: wij verduurzamen ons bezit met de bewoner aan het stuur.”

Dit artikel is gesponsord door Havebo.

EEN DEUR IS MAAR GEWOON EEN DEUR, TOT ER

TOCHT OP DE LOER LIGT

Meer weten?

Kijk direct op www.gnd.nl

NATURALLY FEELING GOOD...

Download je gratis bouwkostenboekje Check gemakkelijk jouw prijzen voor: • aannemerswerk • stut- en sloopwerk • metselwerk • timmerwerk • afbouw- en schilderwerk • dakdekkerswerk • cv- en loodgieterswerk • elektrotechnisch werk • koeling en luchtbehandeling • communicatie en beveiliging

Roosters Eindeloze mogelijkheden • Muur-, vloer-, deur- en overdrukroosters voor alle maatwerk

• Verkrijgbaar in alle maten en kleuren • Speciale toepassingen: akoestische, brand-, water- of inbraakwerende roosters • Voor buiten- en binnentoepassingen

www.renson.nl

Vraag aan op cobouw.nl/bouwkosten

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

21

INTERVIEW

Gekke dingen doen in het renovatielab Achterover hangen, afwachten en maar kijken wat er op zijn pad komt: als directeur Cees van Dillen van de Van Dillen Groep uit Culemborg heel eerlijk is, heeft hij er een gruwelijke hekel aan. “Een pro-actieve houding, vooruit denken, nieuwe en duurzame oplossingen bedenken, creatief durven zijn: daar ben ik van.”

DOOR JEROEN KREULE

“K

en je die filmpjes van Jackass, waarbij een groepje mannen gekke stunts uithaalt? Zo bont maken we het niet, maar in ons eigen renovatielab kunnen en mogen we ook gekke dingen doen. Zie het als een soort research and development afdeling. Weinig Nederlandse bouwbedrijven hebben zo’n afdeling, maar het is voor ons de manier om innovatief te zijn en om nieuwe dingen te durven doen. Betrouwbaarheid van de oplossing staat echter wel centraal. Wat we eigenlijk doen, is van betrouwbare, reeds beproefde oplossingen nieuwe toepassingen maken. Dit kan soms verrassend innovatief lijken. We willen daarom ook verrassend saai zijn.”

Renovatielab In het renovatielab worden ‘bruikbare oplossingen die direct toepasbaar zijn bij tenders, aanbestedingen en projecten’ ontwikkeld. Het bedrijf richt zich op verbetering van dienstverlening. Een van de producten die in het eigen lab zijn ontstaan, zijn de prefab gevelelementen die onder meer worden toegepast bij het energiezuiniger maken van portiekflats. Van Dillen: “Bij ons krijgt elke medewerker de kans om nieuwe ideeën en technologische oplossingen aan te leveren.

Iemand die bij ons stage loopt of een afstudeeronderzoek uitvoert, werkt bijna altijd vanuit de drie pijlers van onze productontwikkeling: type woningvoorraad, geprefabriceerde bouwmethode en een gebruiker die er gelukkig van moet worden.”

De Van Dillen Groep is een familiebedrijf dat is opgericht in 1724. Het bedrijf – dat nu wordt geleid door de negende generatie – is gespecialiseerd in innovatieve en duurzame oplossingen voor renovatie en nieuwbouw. Anno 2019 bestaat het bedrijf uit vier onderdelen: het bouwbedrijf, onderhoud & beheer, een timmerfabriek en een prefab fabriek. Van Dillen denkt hard na over een vijfde onderdeel; projectontwikkeling. “Waarom? Omdat het een toegevoegde waarde is aan wat we goed kunnen en dat is bouwen.”

Timmerfabriek Het Culemborgse bedrijf beschikt al jaren over een eigen timmerfabriek. In deze fabriek maakt en levert

Cees van Dillen (links): “Wanneer je zelf de onderdelen produceert, kun je natuurlijk veel efficiënter en vooral sneller werken.”

Van Dillen onder meer kozijnen, ramen en deuren.

Voor nieuwbouw, maar vooral voor renovatie, verbouw en restauratie. Naast een timmerfabriek is er een prefab fabriek. Hier worden onder meer constructies voor daken, daklijsten en houten elementen voor energieneutrale woningen en bestaande bouw gemaakt.

“Wanneer je afhankelijk bent van een externe fabriek, kom je in de regel onderop de stapel te liggen. Of heb je te maken met leveringsproblemen. Die komen altijd onverwacht. Wanneer je deze onderdelen of elementen zelf produceert, kun je natuurlijk veel efficiënter en vooral sneller werken. De kosten van een project kunnen behoorlijk omlaag, bovendien ben je bewoners minder tot last.”

Groot onderhoud Het bouwbedrijf is gespecialiseerd in het renoveren en het plegen van groot onderhoud: meer dan de helft van alle werkzaamheden bestaat uit renovatie.

“Verouderde woningen transformeren tot vastgoed dat voldoet aan de meeste actuele kwaliteits- en onderhoudseisen, daar zijn we goed in.”

Het familiebedrijf werkt van oudsher veel in opdracht van woningcorporaties.

De aannemer hecht tijdens renovaties in de woningmarkt aan persoonlijk contact met bewoners, onder meer door het opstellen van een omgangsplan met bewoners. Met dit plan inventariseert hij waar en wanneer bewoners mogelijke overlast kunnen ondervinden en welke maatregelen genomen kunnen worden om die overlast tot een minimum te beperken. “Zodat ze precies weten waar ze aan toe zijn. Ons doel is er voor te zorgen dat een pand zo optimaal mogelijk in gebruik kan blijven tijdens de renovatie.” Van Dillens motto tijdens een renovatie: ‘kamperen in je eigen woning’, met alle mogelijke voorzieningen die dit verblijf zo fijn als mogelijk maken.

Voorbeeldproject Dat Van Dillen hecht aan een goede communicatie met bewoners, blijkt onder meer uit een project dat recentelijk in Wijk bij Duurstede is uitgevoerd in opdracht van woningcorporatie Viveste. Het ging om de grondige renovatie van 47 appartementen aan de Karel Martèlstraat. De renovatie had als doel om alle woningen van energielabel F naar energielabel A+ te brengen. Om dit te realiseren, zijn diverse maatregelen genomen. Het dak, de spouw en de gevelpenanten aan de buitenzijde zijn voorzien van isolatie, de kozijnen zijn vervangen en voorzien van HR++ glas met ZR roosters. Voor de warmte-opwekking in de appartementen is gekozen voor een lucht-warmtepomp-systeem, waardoor warm water wordt gegenereerd voor zowel ruimteverwarming als voor het kraanwater.

De woningen kunnen weer veertig jaar mee en de bewoners zijn enthousiast over het resultaat, aldus Van Dillen. Dit project is uiteindelijk een voorbeeldproject geworden voor nieuwe renovatieopdrachten.

De combinatie van intensief overleg met bewoners, het maken van een verdeling tussen interieur en exterieure werkzaamheden van de woningen waardoor de overlast voor de bewoners werd geminimaliseerd en het beschikbaar stellen van tijdelijke woningen heeft geleid tot een succesvol resultaat. Met alle betrokken partijen is uitgebreid geëvalueerd. De aanpak van dit project heeft uiteindelijk geleid tot een ‘product’ dat in de toekomst veel vaker gebruikt zal worden.

“Ons doel is te zorgen dat een pand zo goed mogelijk in gebruik kan blijven tijdens de renovatie”

CHA-MONOBLOCK, GEÏNSPIREERD DOOR DE NATUUR MET INDRUKWEKKENDE STILLE WERKING. Het CHA-monoblock, de nieuwe generatie lucht/water-warmtepomp van WOLF, kent een zeer laag geluidsniveau.

< 35 dB(A)

Het CHA-monoblock is ontwikkeld met talrijke technische details, zoals een langzaam draaiende ventilator met uilenvleugelconstructie, geleidingsgeometrie en inbedding van de componenten in een geluidsisolerende EPP-kern. Deze elementen zorgen in combinatie met de lage snelheid voor een indrukwekkend stille werking.

MEER INFO: WWW.WOLF.EU

VOOR VERWARMEN EN KOELEN ZEER HOGE COP-WAARDE TEMPERATUREN >70 °C NATUURLIJK KOUDEMIDDEL R290 INTEGREERBAAR IN SMARTHOME

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

23

BOUWBERICHT

Nieuw leven in monumentale watertoren

De eigenaar zal helemaal boven in de toren gaan wonen.

Jarenlang stond hij te verpieteren, de watertoren aan de Amsterdamsestraatweg in Utrecht. Een rijksmonument nota bene. Architect Marnix van der Meer van Zecc Architecten fietste er praktisch elke doordeweekse dag langs, op weg naar zijn kantoor. Hij zag het met lede ogen aan, net als een hoop andere mensen uit de buurt.

DOOR JEROEN KREULE

H

et gebouw stond een lange tijd leeg.

Een keer of vijf is het iconische gebouw gekraakt geweest. Het was een bouwval, soms vielen de leistenen van het dak.

Dat de nieuwe eigenaar van de watertoren, een particulier, juist Zecc Architecten benaderde om een nieuw ontwerp te maken, was fantastisch, aldus Van der Meer.

“We kregen de opdracht om er nieuw leven in te blazen. De eigenaar heeft de toren gekocht, omdat hij er verliefd op is geworden. Terecht. Hij gaat er ook in wonen. Het is een prachtig gebouw, al moet er veel gebeuren.”

Zecc Architecten heeft veel ervaring met herbestemmen van watertorens. Het bureau was onder meer betrokken bij de renovatie van de watertorens in Sint Jansklooster (nu uitkijktoren Natuurmonumenten),

Den Bosch (horeca/kantoor), Lutten (Bed & Breakfast) en Soest (wonen).

Het is de bedoeling dat de eigenaar van de watertoren in Utrecht helemaal bovenin de toren komt te wonen.

In de kap worden rondom ramen gemaakt, voor een prachtig uitzicht over de stad, inclusief de Domtoren.

De watertoren is 43,50 meter hoog en heeft een waterreservoir van liefst 1000 kubieke meter. Het is de bedoeling dat het reservoir blijft zitten, maar dat er wel ramen in worden geplaatst.

De transformatie van de watertoren bestaat uit twee fases. De eerste fase bestaat uit de renovatie van het gebouw en het realiseren van appartementen op de eerste, tweede en derde verdieping. Deze appartementen zijn bereikbaar met een lift die alleen toegankelijk is voor de bewoners. De tweede fase bestaat uit de bouw van drie woningen náást de toren. De bouw van deze woningen is nodig om de hoge renovatiekosten te kunnen betalen. Mogelijk komt op termijn horeca op de begane grond van de watertoren, maar die plannen zijn op dit moment nog niet concreet.

De eerste steen van de watertoren werd in 1917 gelegd.

Het ontwerp is van architect W.K. de Wijs, in de stijl van de Amsterdamse School. De Utrechtse Waterleiding Maatschappij was de opdrachtgever. J.C. Rijk bouwde de toren. De watertoren stond toen nog op de grens van de gemeente Utrecht en de toenmalige gemeente Zuilen, tegenwoordig de gemeente Utrecht. Van der Meer: “Veel watertorens in Nederland verloren in de jaren zeventig en tachtig hun functie. Ongeveer 175 zijn er gesloopt, maar in de jaren negentig kwam gelukkig het besef dat het toch bijzondere bouwwerken zijn. Ik denk dat er nu nog evenveel watertorens zijn als dat er zijn gesloopt, dus circa 175.” De watertoren in Utrecht is in 2001 aangewezen als rijksmonument.

Het deed onder meer dienst als kantoorruimte, maar

het gebouw raakte desondanks in verval. In 2013 is er een nieuw dak op de watertoren gebouwd.

Transformeren en renoveren van een watertoren kost per definitie veel geld, zegt Van der Meer. “Omdat het lastige en grote objecten zijn om te renoveren. Meestal is het nodig om iets toe te voegen in de vorm van nieuwbouw.”

De toren komt volledig in de steigers te staan. Het metselwerk is slecht, er zitten scheuren in het gebouw, op sommige plekken is sprake van betonrot. Er komen nieuwe, stalen kozijnen en dubbel glas. “Je kunt er ook een bed in zetten en zeggen: kijk, de watertoren heeft een woonfunctie gekregen, transformatie geslaagd.

Maar de eigenaar wil er gelukkig echt iets moois van maken. Het is een dure ingreep, maar het wordt wel een toren waar iedereen trots op kan zijn. De toren wordt in oude glorie hersteld, we gaan er nieuw leven in blazen.”

Plaats: Utrecht Opdrachtgever: Chris Visscher Ramingsgroep: 1 miljoen euro Nummer: 248842 Uitgebreide informatie over dit project zien, inclusief alle contactpersonen en marktpartijen? Bekijk dit project op bouwberichten.nl. Heeft u een inhoudelijke vraag of opmerking, neem dan contact op met het redactieteam van Cobouw Bouwberichten: content@vakmedianet.nl

24

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

BEURS

Beursplattegrond RENOVATIE & MONUMENT 2019 Van dinsdag 14 tot en met donderdag 16 mei vinden in de Brabanthallen in Den Bosch de beurzen RENOVATIE en MONUMENT 2019 plaats. Deze plattegrond wordt u aangeboden door Cobouw, RENOVATIE en MONUMENT.

( "* !"* * ( &%+$ %*

BRABANTHALLEN

DEN BOSCH

&%+$ %* * (

( "* !" * * ( &%+ $ %*

&(% (

-'&) %* %#&+%

& ' #

( "* !" * * ( %&, *

&& %*(

%&, * ( %

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

Deelnemerslijst RENOVATIE 2019 BEDRIJFSNAAM HAL- EN STANDNUMMER A. Rouwenhorst Isolatie BV 06.A040 ABB Praktijktheater Monument ACR Klimaat B.V. 06.E026 Air@Work 06.D085 Alsecco 06.D015 AlterWood 06.B025 Anticimex 06.D040 Aquaberg 06.B016 ASB B.V. 06.A026 Asselux B.V. 06.B046 AWB 06.C084 BaiyiLed Europe B.V. 06.C064 Balco Balkonsystemen B.V. 06.A014 Belgium Invest 06.E041 Bertens Media 06.C007 Bestisol Isolatie BV 06.A040 BewonersCommunicatie Brabant 06.D050 Bluedec BV 06.B006 BMI 06.C018 BOB Opleiding Training en Advies 06.D031 Botament 06.C046 Bouwaktua 06.C105 Bouwgezond.nl 06.E023 Buildinglabel 06.C093 BZW Holland BV 06.B101 Cantex Dakrenovatie 06.C006 Compofloor 06.C017 Copperant, groenste verf van NL 06.A053 Dakea 06.C052 De VvE Zonnecoach 06.D052 DOB Buildings 06.C072 Duco Ventilation & Sun Control 06.A064 Easydek 06.D078 Essent 06.C036 Etexgroup / Siniat / Promat 06.B041 Exclusieve Schoorstenen BV 06.A100 Fleetshield 06.C032 GEO Holland 06.A079 Griffon 06.B104 Havebo B.V. 06.A072 HeBlad B.V. 06.A096 Height Specialists 06.B038 Hi-Con Nederland B.V. 06.C047 Hottgenroth Benelux BV 06.C002 iBinder Nederland 06.C015 Ideefix - BSA 06.D041 IKO bv 06.B015 Infinity Repair 06.C099 Innodeen / DTS Reflex 06.C076 Inspectus B.V. 06.E025 Inventum 06.B077 IsoBouw Systems B.V. 06.A054 Isolatie.com 06.D055 Isovlas Oisterwijk B.V. 06.D051 iwell 06.C068 Jaga Nederland B.V. 06.A048 Jupiter Vloerverwarming 06.A079, 06.A105 Karbonik B.V. 06.D007 Karl Anton 06.A106 Kingspan Insulation B.V. 06.A084 Kingspan Unidek B.V. 06.B097 KUBIE 06.D042 Lumenplan B.V. 06.B034 Mawipex B.V. 06.C008 MC-Bouwchemie 06.C046

Meilof Riks B.V. Multipanel Nedelko B.V. Nevima Orange Climate P.X.A. Nederland PIF Isolatie BV Pluimers Isolatie Polygum Nederland Prefa GmbH Raamdorpelelementen RENODRY Nederland Renolution BV Renovatie Totaal Renovatieapplicatie Renovum B.V. Repair Care International RET Bouwproducten RN Stone Royal Mosa RZ-Ecoseal B.V. S&P Reinforcement Benelux Saint-Gobain Weber Beamix Sensor BV Sikkens SLIPSTOP ThermiQ Tonzon B.V. Topvoorzetramen Unifloor Underlay Systems Uretek Vaillant Van Den Berg Afvoerputten BV Van der Velden Rioolrenovatietechnieken B.V. Van Wijk Doorlock Systems b.v.

Velu Vloer+ bv WARP Systems b.v.

Wedi Benelux Weikhoplex B.V. Windoo Glasisolatie BV XENZ Zondergas.nu Zoontjens International B.V.

06.E064 06.D032 06.A093 06.E014 06.B065 06.E015 06.D064 06.D027 06.B083 06.B049 06.A015 06.D054 06.B069 06.D024 06.D071 06.C047 06.D014 06.C027 06.D087 06.B028 06.E055 06.C056 06.D075 06.B002 06.C042 06.B008 06.C037 06.A036 06.B084 06.A067 06.C057 06.C084 06.D023 06.A018 06.B105 06.C014 06.B056 06.A029 06.B030 06.D065 06.A040 06.B007 06.C085 06.B092

Deelnemerslijst MONUMENT 2019 BEDRIJFSNAAM HAL- EN STANDNUMMER A1 (Acrylic One) 07.B040 AGC Nederland 07.B043 Albarello Tegelfabriek & Atelier 07.C039 Ambiance Natuursteen Restauratie 07.C031 Arte Constructo bvba 07.A041 Asona Acoustic Solutions 07.B090 Boonstoppel Verf 07.B054 BOOT organiserend ingenieursbureau 07.E094 Cibap 07.B082 Dakdekkersbedrijf Gebr. Bril 07.B032 Donatus de monumentenverzekeraar 07.B083 Doornekamp Woodspecials 07.D083 E-Candle 07.E064 Erfgoed Magazine 07.E048 Ferolux Nostalgische Dakramen 07.A033 Fineo, de evolutie van glas 07.C094 Flesst Finally Safe 07.A079 Frank Pouwer Historische Bouwmaterialen 07.E082

Wijzigingen voorbehouden: stand van zaken deelnemers en standnummes zoals bekend bij het ter perse gaan van deze plattegrond.

25

Glasbewerkingsbedrijf Brabant 07.D080 Herenhuis 07.E091 Herfst & Helder - Verf van goeden huize 07.E092 Het Neerlandsch Stucgilde 07.D038 Het Neerlandsch Stucgilde - demonstratieplein 07.D039 Heuker Beheer B.V. 07.B060 Hoekstra Bedrijfshygiëne 07.D022 Houthandel Houtex 07.D083 Houtzagerij Twickel 07.B002 Isoglas Haarlem B.V. 07.B011 J. Van de Plas B.V. 07.D083 JVK Daken 07.E036 Keim Nederland B.V. 07.B045 Khalix Restauratie Speciaalproducten 07.D027 Kremer Pigmente 07.D091 Lampen van Toen 07.D018 Lei Import, Dak & Gevel 07.B069 Luijtgaarden 07.A078 Monuglas® 07.D052 Monumentaal 07.A026 Monumentenfotograaf 07.C004 Monu-Verre 07.D098 MvL groep 07.C029 Nationaal Centrum Erfgoedopleidingen 07.C091 Nationaal Restauratie Centrum 07.C091 Nationaal Restauratiefonds 07.B079 Nimeto 07.B082 OnderhoudNL 07.E054 Oostendorp 07.A055 Orgelmakerij Pels & van Leeuwen B.V. 07.A070 Ornamenten Restauratie Amsterdam Bouwkunstenaars 07.A025 Osmunda 07.B080 P.X.A. Nederland 07.E032 Q-Roof 07.B028 Reflect 07.D090 Remmers 07.B044 ReVisi 07.D090 Rewah nv 07.C027 Ridder Leidekkers en Koperslagers 07.A040 RIGO Verffabriek 07.A032 Schakel & Schrale, Erkend Restauratie Bouwbedrijf 07.B067 Schildersbedrijf de Jongh Waardenburg 07.A056 Snijder&Co 07.A055 Steenhouwerij Maarssen / Jurriëns 07.C002 Stichting ERM 07.A085 Stichting Monumentenhuis Brabant / Rop - Zuid 07.C090 Strikolith 07.E042 Techma Bouwspecialiteiten BV 07.C041 ThermoShield-Benelux B.V. 07.D058 Traas Building Care 07.A044 Vakgroep Restauratie 07.B084 VAM Vereniging van Adviesbureaus in de Monumentenzorg 07.B042 VAN DRAECKEBURGH Subsidies Financieringen 07.E055 Venema Restauratie B.V. 07.A097, 07.B085 Vogel B.V. 07.D084 WeClean B.V. 07.A095 Wolters B.V. 07.D053

5 ifty 4our events

26

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

BEURS

Vakbeurs voor koplopers in renovatie RENOVATIE is de vakbeurs voor iedereen die zakelijk betrokken is bij renovatie. Het is hét platform voor kennisdeling en zakendoen in het kader van snelle, efficiënte en omgevingsvriendelijke verbetering van bestaande woningen en utiliteitsgebouwen.

R

ENOVATIE richt zich op hen die te maken hebben met renovatie van woningen en utiliteitsgebouwen. Exposanten tonen er hun – veelal direct toepasbare – oplossingen, terwijl de experts hun publiek bijpraten over de laatste ontwikkelingen in de sector.

De beurs is de meest up-to-date en complete vakbeurs op dat gebied. Informatie en inspiratie staan centraal: de beurs brengt een breed aanbod van innovaties, oplossingen en best practices op de beursvloer en een ijzersterk inhoudelijk programma.

Koplopers in Renovatie Bezoekers treffen op de beursvloer de koplopers op het gebied van isolatie, binnenklimaat, energieopwekking en -besparing, gevels en daken, kozijnen, ramen en deuren, verlichting en daglicht, gebouwbeheer en domotica en interieur en afbouw.

Een stevig kennisprogramma RENOVATIE wordt ondersteund door een stevig kennisprogramma: in samenwerking met de koplopers uit de renovatiebranche worden tientallen seminars, debatten en workshops georganiseerd. Een greep uit het aanbod (onder voorbehoud).

Openingsdebat: Renoveren mét bewoners? Hoe ver ga je?

Wanneer: dinsdag 14 mei 2019, 10.30 - 11.30 uur Waar: Renovatie Arena Renovatie-opdrachten worden steeds groter en ingewikkelder. Zeker met het oog op het aardgasvrij maken van woningen en appartementen. Bovendien willen huurders steeds meer inspraak. Letterlijk renoveer je terwijl de ‘winkel’ open is. Dat vraagt om andere vaardigheden en disciplines. Maar hoe ver ga je daarin als renovatiespecialist? Daarover gaan we in gesprek tijdens het openingsdebat van Renovatie 2019.

Sprekers • Gespreksleider Thomas van Belzen, onderzoeksjournalist Cobouw en presentator van onder meer het Cobouw Café • Michel Ouwens, hoofd realisatie groot onderhoud en renovatie, ERA Contour • Anneke Witte, interim-directeur, Bewuste Bouwers • Jan Willem Sloof, directeur, Renolution • Marieke Kolsteeg, directeur-bestuurder, Waterweg Wonen

Seminar: Bouwlogistiek in renovatieprojecten Wanneer: dinsdag 14 mei 2019, 14.30 - 16.00 uur Waar: Renovatie Arena Bij renovaties en mutaties komen 5 tot 10 onderaannemers naar de woning. Vaak, met even zoveel bestelbusjes.

Leveranciers rijden dagelijks af en aan en vaak wordt er ook nog even snel afgehaald bij de groothandel. De buren storen zich aan de op de stoep geparkeerde busjes. De bouwlogistieke kosten bedragen vaak meer dan 20% van de renovatiekosten. Met al die ‘spoedjes’ gaan ook nog eens de nodige faalkosten en planningsproblemen gepaard.

Kan dat niet slimmer en goedkoper? Welke bouwlogistieke lessen zijn er voor renovaties?

Sprekers • Walther Ploos van Amstel, lector Citylogistiek, Hogeschool van Amsterdam • Bart van Acker, innovatie & relatiemanager, Van der Leij Bouwbedrijven • Mark van Breukelen, Business Unit Manager, Stiho

Seminar: De versnelling in renovatie door prefab en industrialisatie Wanneer: woensdag 15 mei 2019, 10.30 - 12.00 uur Waar: Renovatie Arena Om de doelstellingen van het ‘Parijse’ Klimaatakkoord te halen, is het noodzakelijk om de gebouwde omgeving te verduurzamen. Daarbij komt nog de opgave binnen de gebouwde omgeving vanuit het meest recente nationale klimaatakkoord.

De verduurzamingsopgave is groot, met ruim 7 miljoen woningen. De 2,5 miljoen woningen die in het bezit zijn bij woningcorporaties zijn daarin wellicht het makkelijkst te bereiken door middel van de wijkaanpak. Versnelling in de renovatie is dan ook noodzakelijk. Prefab en industrialisatie gaan voor een versnelling zorgen in de opgave.

Spreker Spreker tijdens dit seminar is o.a. Bas Sievers, directeur Wonen & Vastgoed, Wonen Limburg.

Betaalbaar renoveren: inzichten vanuit de AZEB-methode Wanneer: woensdag 15 mei 2019, 12.30 - 14.00 uur Waar: Renovatie Arena Betaalbaar (bijna) energieneutraal renoveren lukt alleen met een integrale en multidisciplinaire aanpak, zowel in de organisatie van de bouwketen als projectmatig. Het Europese project Affordable Zero Energy Buildings heeft een gestructureerde methode ontwikkeld om deze betaalbaarheid stap-voorstap te realiseren.

Spreker tijdens dit seminar is o.a. Joyce van den Hoek Ostende, directeur Kennisintituut KERN. Zij geeft de presentatie samen met de andere Nederlandse AZEB-teamleden.

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

Renda Kaffee: Bewonerscommunicatie en -participatie Wanneer: donderdag 16 mei 2019, 14.30 - 16.00 uur Waar: Renovatie Arena

27

Seminar: Energiebesparingsmogelijkheden voor VvE’s Wanneer: donderdag 16 mei 2019, 12.30 - 14.00 uur Waar: Renovatie Arena

Bewonerscommunicatie is hot. Er zijn tal van manieren: brieven, appjes, enquêtes, collectieve bewonersavonden en individuele keukentafelgesprekken. Sommige methodes werken beter dan andere maar er is altijd een groep bewoners die niet of nauwelijks reageert. Tijdens de renovatiebeurs laat Renda zien dat er toch manieren zijn om deze specifieke doelgroepen te bereiken en hen te betrekken bij een op handen zijnde renovatie, vaak met hoge energiebesparende ambities.

Met inspirerende voorbeelden laten we tijdens het RendaKaffee op de Renovatiebeurs zien dat het ook echt hélemaal anders kan door de inzet van ontwerpers, kunstenaars en theatermakers.

Welke rol kan de creatieve industrie spelen in het versoepelen, verzachten en aanjagen van het contact met bewoners?

Veel huis- of appartementseigenaren nemen maatregelen om energie te besparen. Daarnaast worden zij steeds bewuster hoe energiezuinig hun huis of appartement is: dit komt onder meer door de verplichting om een woning die te koop staat te voorzien van een energielabel. Door gemeenten en banken worden financieringen en garanties verstrekt voor het nemen van maatregelen en regelmatig kunnen huiseigenaren informatiebijeenkomsten bezoeken om meer informatie te krijgen over de mogelijkheden. Ook onder VvE’s neemt de aandacht voor energiebesparing toe. Een maatwerkadvies voor een VvE-complex is anders dan voor een grondgebonden woning. In een appartementencomplex zijn dak, buitenmuren, vloer op de begane grond en meestal ook de kozijnen gemeenschappelijk bezit. Om de isolatie van een appartement te verbeteren is een besluit nodig van de VvE. Het plaatsen van zonnepanelen, zonneboilers of buitenunits van warmtepompen óf het maken van rookgaskanalen voor een pelletkachel mogen niet zonder toestemming. Voor het bestuur van de VvE wordt een rapport gemaakt. Hierin staat een overzicht van mogelijkheden om besparingen te realiseren op complexniveau met de investeringen, terugverdientijden, rendementen en subsidies.

Tijdens deze lezing zal dit proces vanuit verschillende invalshoeken worden belicht.

Sprekers • Evamarije Smit, Impact manager, Renda (RendaKaffee) • Henk den Boer, Cobee • Felix Wielinga, Renovatieplanner • Wikke Peters, Buurtfonds Woonbedrijf • Dorot Sobczyk, actrice

Sprekers • Isabelle Sternheim, fedEC • Luis Vinagre de Freitas, Adviesbureau de Freitas • Constan Custers, Utiliteit- en Woningbouw, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland • Fiona Hamburg, SVN • René Reeuwijk, VvE de Koch in Haarlem

PROGRAMMA RENOVATIE 2019 Dinsdag 14 mei 10.30 - 11.00 uur 10.30 - 11.30 uur 11.15 - 11.45 uur 12.00 - 12.30 uur 12.45 - 13.15 uur 13.00 - 17.00 uur 13.30 - 14.00 uur 14.15 - 14.45 uur 14.30 - 16.00 uur 15.00 - 15.30 uur 15.45 - 16.15 uur

Workshop ABB: Sneller en goedkoper renoveren naar NOM - Smart Energy Management in de praktijk Openingsdebat: Renoveren mét bewoners? Hoe ver ga je?

Workshop Orange Climate: “Duurzaam renoveren? Vergeet je faseovergangsmateriaal niet!”

Workshop iwell: Batterijen in de gebouwde omgeving met een verdienmodel!

Workshop Inventum: Hybride verwarmen Algemene ledenvergadering NVDE (besloten) Workshop Essent: Informatieplicht Energiebesparing: ontdek hoe energiewetgeving u geld oplevert Workshop Innodeen: Slim kozijnonderhoud. Behouden wat goed is.

Seminar: Bouwlogistiek in renovatieprojecten Workshop Zondergas.nu: ZonderGas voor minder dan €10.000,Workshop Air@Work: Energielabel C behalen met duurzaam klimatiseren voor kantoren!

Praktijktheater Renovatie Renovatie Arena Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Congrescentrum 1931 Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Renovatie Arena Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie

Workshop ABB: Sneller en goedkoper renoveren naar NOM - Smart Energy Management in de praktijk Seminar: De versnelling in renovatie door prefab en industrialisatie Workshop Orange Climate: “Duurzaam renoveren? Vergeet je faseovergangsmateriaal niet!”

Workshop iwell: Batterijen in de gebouwde omgeving met een verdienmodel!

Betaalbaar renoveren: Inzichten vanuit de AZEB methode Workshop Inventum: Hybride verwarmen Workshop Essent: Informatieplicht Energiebesparing: ontdek hoe energiewetgeving u geld oplevert Workshop Innodeen: Slim kozijnonderhoud. Behouden wat goed is.

Seminar: Renovatie en Circulariteit Workshop Zondergas.nu: ZonderGas voor minder dan €10.000,Workshop Air@Work: Energielabel C behalen met duurzaam klimatiseren voor kantoren!

Praktijktheater Renovatie Renovatie Arena Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Renovatie Arena Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Renovatie Arena Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie

Workshop ABB: Sneller en goedkoper renoveren naar NOM - Smart Energy Management in de praktijk Start up pitches: Innovaties in Renovatie Workshop Orange Climate: “Duurzaam renoveren? Vergeet je faseovergangsmateriaal niet!”

Workshop iwell: Batterijen in de gebouwde omgeving met een verdienmodel!

Seminar: Energiebesparingsmogelijkheden voor VvE’s Workshop Inventum: Hybride verwarmen Workshop Essent: Informatieplicht Energiebesparing: ontdek hoe energiewetgeving u geld oplevert Workshop Innodeen: Slim kozijnonderhoud. Behouden wat goed is.

Renda Kaffee: Bewonerscommunicatie en -participatie Workshop Zondergas.nu: ZonderGas voor minder dan €10.000,Workshop De VvE Zonnecoach: Zonnepanelen op VvE’s, lessons learned.

Praktijktheater Renovatie Renovatie Arena Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Renovatie Arena Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie Renovatie Arena Praktijktheater Renovatie Praktijktheater Renovatie

Woensdag 15 mei 10.30 - 11.00 uur 10.30 - 12.00 uur 11.15 - 11.45 uur 12.00 - 12.30 uur 12.30 - 14.00 uur 12.45 - 13.15 uur 13.30 - 14.00 uur 14.15 - 14.45 uur 14.30 - 16.00 uur 15.00 - 15.30 uur 15.45 - 16.15 uur

Donderdag 16 mei 10.30 - 11.00 uur 10.30 - 12.00 uur 11.15 - 11.45 uur 12.00 - 12.30 uur 12.30 - 14.00 uur 12.45 - 13.15 uur 13.30 - 14.00 uur 14.15 - 14.45 uur 14.30 - 16.00 uur 15.00 - 15.30 uur 15.45 - 16.15 uur

Wijzigingen onder voorbehoud. Bekijk de websites voor de meest actuele informatie.

Walraven Tweeschroevenbeugels

walraven.com

Renovatie

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

29

BEURS

Programma MONUMENT 2019 Gelijktijdig met RENOVATIE vindt MONUMENT plaats. De beurs voor professionals in onderhoud, herbestemming, restauratie en verduurzaming van Nederlands monumentaal vastgoed en eigenaren daarvan.

De bezoekers van beide beurzen hebben over en weer vrij toegang.

Werkatelier ‘Innovatieve Verduurzamingskansen’ Wanneer: dinsdag 14 mei 2019, 10.30 - 13.00 uur Waar: Monument Theater De gevolgen van de klimaatverandering en de noodzaak tot energietransitie is op alle vlakken in de samenleving voelbaar. Om de doelen van het Klimaatakkoord Parijs in 2050 te realiseren, zullen energieverbruik verminderd en energieopwekking verhoogd moeten worden. Met gevolgen voor de karakteristieke bebouwing.

Hoofdvragen • Wat is de kern van duurzaamheid?

• Bij welke sociale, maatschappelijke en ruimtelijke kansen en vraagstukken kunnen we aansluiten bij de verduurzaming van monumenten?

De antwoorden op deze vragen worden gegeven aan de hand van 2 praktijkcases, namelijk Villa Barmerhoek (1916) in de buurtschap Doodstil in Groningen en een toelichting op de totale planvorming en duurzaamheidsambities van een innovatief, grootschalig herontwikkelingsproject.

Sprekers • Bob Wind, ambassadeur voor een duurzame toekomst en tevens algeheel gespreksleider/moderator van het symposium • Michel Trompert, directeur Van Ruysdael Glas en Venstercultuur • Margret Brons, directeur Dijkoraad • Rosi de Kok, ontwerpleider ABT • Douwe van der Zee, beheerder erfgoed Groninger Landschap • Harm Jan Eppinga, beheerder erfgoed Groninger Landschap • Jennemie Stoelhorst, trekker DUMO denktank NRP

Herbestemming: Waar staan we met religieus erfgoed?

Wanneer: woensdag 15 mei 2019, 15.15 - 17.00 uur Waar: Monument Theater Uit recent onderzoek bleek dat 80% van de Nederlanders nooit meer in een kerk komt. Door de enorme teruggang in het aantal kerkgangers is er ook steeds minder geld om de kerkgebouwen te onderhouden, terwijl dit onderhoud veel geld kost.

Ook zijn kerkgebouwen zelden energiezuinig ontworpen. De consequentie hiervan is dat de komende 10 jaar naar schatting zo’n 1500 tot 4500 kerken zullen moeten sluiten. Wanneer een kerk niet langer als kerk gebruikt wordt, ontstaan er vaak moeizame en lange processen rondom herbestemming.

Sprekers • 15:30 uur Wat is de huidige herbestemmingsopgave van religieus erfgoed in Nederland? De laatste cijfers van Jan Hylke de Jong (Fenicks BV). Door Michiel Rohlof, Reliwiki.nl • 15:45 uur Aandacht voor duurzaamheid bij herbestemmen van religieus erfgoed.

Door Frank Zegers, E4S Consult • 16:05 uur Do’s en don’ts bij restaureren en herbestemmen van religieus erfgoed.

Door Sylvia Pijnenborg, BOEi • 16:30 uur Praktijkvoorbeeld herbestemming: een trampolinepark in de Clemenskerk Hilversum. Door Saskia de Wit, Flight Deck 53

Mini-symposium ‘Monument en Duurzaamheid in Balans’ Bespiegelingen op interessante casussen uit de praktijk Wanneer: dinsdag 14 mei 2019, 13.30 - 15.00 uur Waar: Monument Theater Verduurzamingsmaatregelen vragen soms een forse bouwkundige of visuele ingreep. Nu zijn niet altijd alle onderdelen van het monument even waardevol. De ‘aanraakbaarheid’ van het gebouw en zijn onderdelen is daardoor per monument wisselend en divers. Verschillende sprekers gaan aan de hand van praktijkvoorbeelden in op het vinden van een goede balans tussen de ambities van monumentenbehoud en verduurzaming. Aansluitend gaat de korte gelijknamige video ‘Monument en duurzaamheid in balans’ in première. Dit is de eerste van een reeks informatieve video’s voor opdrachtgevers die in samenwerking met allerlei betrokkenen wordt gemaakt.

Sprekers • 13.30 – 13.45 Introductie op het thema door Walter de Koning – ERM • 13.45 – 14.05 Landgoed Huis Schouwenburg: verduurzaming met nieuwe én oude technieken De ervaringen van particuliere eigenaar en architect Fenneken Anneveld - van Wesel • 14.05 – 14.25 Verduurzaming: waar begin ik (aan)?

Overzicht van proces, tips en aandachtspunten door Felix Kusters – ERM • 14.25 – 14.30 Monument en Duurzaamheid in Balans Korte informatieve video (eerste uit een reeks) over het samengaan van twee sympathieke ambities; hoe doen we dat in praktijk?

• 14.30 – 15.00 Hoe vinden we de balans?

Gesprek onder leiding van Walter de Koning met: - Claudia van ’t Slot, Inspecteur Bouwtoezicht, Afdeling VTH, team Bouwtoezicht, gemeente Amsterdam, stadsdeel Centrum.

- Barend Jan Schrieken, directeur NV Bergkwartier, maatschappij tot stadsherstel Deventer

De restauratie-architect aan het werk: theorie en praktijk van de hedendaagse opgave Wanneer: donderdag 16 mei 2019, 14.15 - 14.45 uur Waar: Monument Theater In deze presentatie wordt de rol van de restauratie-architect in de huidige restauratie-, renovatie- en herbestemmingsopgaven toegelicht, waarbij een tipje van de sluier wordt opgelicht van de aankomende en nagelnieuwe ‘Uitvoeringsrichtlijn 1001; visie en ontwerp’. Vervolgens wordt een praktijkvoorbeeld van een restauratie en verduurzaming van een Rijksmonument behandeld. Tot slot wordt aandacht besteed aan de doelstellingen van de Vereniging van Architecten Werkzaam in de Restauratie.

Spreker Bastiaan van de Kraats, bestuurslid VAWR, penvoerder URL 1001 en directeur van Architectenbureau 1meter98

Kijk op de volgende pagina voor het gehele programma.

Cobouw special | donderdag 2 mei 2019

Renovatie

31

PROGRAMMA MONUMENT 2019 Dinsdag 14 mei 10.30 - 13.00 uur 12.45 - 13.15 uur 13.30 - 14.00 uur 13.30 - 15.00 uur 14.15 - 15.45 uur 15.15 - 16.15 uur 16.00 - 16.30 uur

Werkatelier ‘Innovatieve Verduurzamingskansen’ door NRP DUMO ‘Nieuwe technieken in een oud jasje’ door Provincie Noord-Brabant CODE49: Cultureel Ondernemen in Duurzaam Erfgoed - Een netwerk van Nyenrode Business Universiteit en ifthenisnow.nl gericht op het behoud en duurzaam gebruik van historische gebouwen met een culturele functie Mini-symposium ‘Monument en Duurzaamheid in Balans’ door ERM ‘Wegwijs in de wereld van isolatie van historische gebouwen’ door Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ‘ESCo: investeren in energiebesparing’ door Provincie Noord-Brabant en Brabantse Ontwikkelings Maatschappij Workshop Craeft Advies: ‘De monumentale krochten van het omgevingsrecht’

Monument Theater Praktijktheater Monument 1 Praktijktheater Monument 1 Monument Theater Praktijktheater Monument 1 Monument Theater Praktijktheater Monument 1

Woensdag 15 mei 10.00 - 11.15 uur 12.45 - 13.15 uur 13.30 - 14.30 uur 14.00 - 15.00 uur 14.30 - 15.30 uur 15.15 - 17.00 uur 16.00 - 16.30 uur

‘Boost your craft: vakmanschap in de 21ste eeuw’ door NCE / NRC ‘Nieuwe technieken in een oud jasje’ door Provincie Noord-Brabant ‘Verduurzaam uw kennis: ga dilemma’s verantwoord te lijf’ door ErfgoedAcademie (sessie 1) ‘Evenwicht stedenbouw en stadsvernieuwing’ door Vincent van Rossem, architectuurhistoricus en emeritus hoogleraar Monumenten en Stedenbouwkundige Vraagstukken VU Amsterdam ‘Verduurzaam uw kennis: ga dilemma’s verantwoord te lijf’ door ErfgoedAcademie (sessie 2) ‘Herbestemming: Waar staan we met religieus erfgoed?’ door BOEi Workshop Craeft Advies: ‘De monumentale krochten van het omgevingsrecht’

Monument Theater Praktijktheater Monument 1 Praktijktheater Monument 1 Monument Theater Praktijktheater Monument 1 Monument Theater Praktijktheater Monument 1

Donderdag 16 mei 10.30 - 11.00 uur 10.30 - 12.00 uur 11.15 - 11.45 uur 12.00 - 12.30 uur 12.45 - 13.45 uur 13.00 - 14.00 uur 14.15 - 14.45 uur 14.00 - 14.30 uur 15.00 - 16.30 uur 16.00 - 16.30 uur

‘De nieuwe woonhuisregeling’ een korte introductie, door Federatie Particuliere Monumenteigenaren / Bewoond Bewaard ‘Planmatig onderhoud; hoe doe je dat?’ door Nationaal Restauratiefonds en MonumentenwachtNL ‘Uitvoeringrichtlijnen in de praktijk’ door Vereniging Adviesbureaus Monumentenzorg ‘Voordelen van kalk in restauratie- en renovatieprojecten’ door Arte Constructo ‘Het Neerlandsch Stucgilde in de 21e eeuw, noodzaak of ideologie?’ door het Neerlandsch Stucgilde ‘Energie besparen: wat zijn de mogelijkheden?’ door Nationaal Restauratiefonds ‘De restauratie-architect aan het werk; theorie en praktijk van de hedendaagse opgave’ door VAWR ‘De opmars van Lijnolie Standverf’ door RIGO Verffabriek ‘De nieuwe woonhuisregeling: lust of last?’ door Federatie Particuliere Monumenteigenaren / Bewoond Bewaard Workshop Craeft Advies: ‘De monumentale krochten van het omgevingsrecht’

Praktijktheater Monument 1 Monument Theater Praktijktheater Monument 1 Praktijktheater Monument 1 Praktijktheater Monument 1 Monument Theater Monument Theater Praktijktheater Monument 1 Monument Theater Praktijktheater Monument 1