Facto 6 - 2019 by VMN Media

FACTO ON O NA AF FH HA ANK KELIJ JK V VA AKB KBLA LAD VO OOR OR FACIL AC CIL I IT TY E EN N INK NKOO OOP

WW WWW W W W. WW W . F A CTO.NL NL L

DE SLIMME TECHNO OLOGIE IN EDGE OLYMPIIC

NUMMER 6 OKT KT TO OB OBE B BE R 2 0 01 019 19 19

HOE MAAK JE EEN BESTAA AND GEBOUW SMART?

THEMA:

SMART S BUILDING

WIM PULLEN (CFPB) OVER GEZONDE KANTOREN:

WAT WETEN WE NU ECHT?

, 73,2 =((8 4,59,5 =,82,5 ),7((3: 05 .86:, 4(:, /6, @, 78,9:,8,5 6.09*/ +(: 9:,,+9 4,,8 ),+801<,5 /;37 <8(.,5 )01 ),/,,8 ,5 65+,8/6;+ <(5 /;5 .,)6;=,5 ,5 059:(33(:0,9 ;5 =,59 , 0+,(3, ,5 9:04;3,8,5+, 64.,<05. =,,: (39 .,,5 (5+,8 /6, 1, +0, *8,C,8: 3 905+9 97,,3: ,,5 863 05 +, <633,+0., 3,<,59*?*3;9 <(5 .,)6;=,5 %(5 (+<0,9 6<,8 65:=,87 ,5 )6;= :6: +, <633,+0., ,>7360:(:0, ,5 /,: 65+,8/6;+ $0:,05+,3012 .((: /,: ,864 +(: 7(5+,5 ,5 059:(33(:0,9 .6,+ -;5*:065,8,5 '6+(: 4,+,=,82,89 67:04((3 78,9:,8,5 ,5 .(9:,5 @0*/ =,3264 <6,3,5 ((864 :,3: <668 659 4((8 BB5 +05. .,)8;02,89 ,,89: 055,5 ,32, 67+8(*/: +6,5 =, ,8 (33,9 ((5 64 +0, ),36-:, =((8 :, 4(2,5 - =, 5; ,,5 2304((:9?9:,,4 65+,8/6;+,5 +, 8,*,7:0, ),4,59,5 6- 9*/6654(2,5 &(5: (33,9 =(: =, +6,5 46,: 65@, 23(5:,5 <,8+,8 /,37,5

&, 3,<,8,5 /,: ),9:, =,82 =(55,,8 =, ,,5 23(5: +668 ,5 +668 2,55,5 ((8 @015 =, <(5 6<,8:;0.+ ((864 @6,2,5 =, (3:01+ 05:,590,- +, 9(4,5=,8205. 67 %(5 +08,*:0,2(4,89 :6: +, =,82<36,8 7 +0, 4(50,8 65:+,22,5 =,

=(: ,8 97,,3: 3,8,5 =, /;5 =,59,5 2,55,5 ,5 =,:,5 =, 4,,9:(3 4,,8 6<,8 ,,5 7(5+ +(5 65@, 23(5:,5 @,3- ',2,8 64+(: =, <((2 1(8,53(5. )01 @, 6<,8 +, <36,8 264,5 &, =68+,5 +,,3 <(5 +, 68.(509(:0, ,5 <6,3,5 659 4,+,<,8(5:=668+,3012 <668 :,.,593(.,5 B5 9;**,99,5 68:64 =, @015 :/;09 )01 +, 23(5: 5 65+,8 +0, 649:(5+0./,+,5 +6,5 =, 659 =,82 /,: (33,830,-9: (*030:? 4(5(.,4,5: +8((0: <63.,59 50,: 64 9:802: *65:8(*:,5 5(3,<,5 4((8 64 <,8=(*/:05.,5 6<,8:8,--,5 ",8<0*, =0:/ ( 9403, 56,4,5 =, +(: ((864 @,::,5 =, (3:01+ ,,5 9:(7 ,>:8( ,5 @6,2,5 =, <668:+;8,5+ 5((8 50,;=, 46.,3012/,+,5 64 +, 7(5+,5 +0, =, ),/,8,5 05 :67*65+0:0, :, )8,5.,5 ,5 :, /6;+,5 '6 <63.,5 =, +, 3((:9:, :8,5+9 ,5 ,>7,804,5:,8,5 =, (39 ,,89:, 4,: 50,;=, :,*/5636.0,C5 33,9 64 ,8<668 :, @68.,5 +(: 65@, 23(5:,5 /,: 4(>04(3, ;0: /;5 .,)6;= /(3,5 32, +(.

!,.;30,8,5805. ;5502 A 69:);9 ;5502 A # A )(4 *64 A === )(4-4 53

COLUMN

SMART EN HEALTHY

ie heeft zin om mee te werken aan een whitepaper over de gezonde werkomgeving? Deze oproep deden we vlak voor de zomer via de socialmediakanalen van Facto. Tot onze vreugde stroomde de redactie-inbox al heel snel vol met enthousiaste reacties uit het werkveld. Het enthousiasme leidde begin

september tot het verschijnen van een interessant document (zie facto.nl/gezon-

de-werkplek-12-deskundigen) waarin 12 experts vanuit hun eigen invalshoek hun visie geven op de gezonde werkomgeving. Gezondheid in de werkomgeving staat midden in de belangstelling. Het blijkt ook uit het aantal aanmeldingen voor de Facto-middag ‘Healthy Workplace’ op 11 november aanstaande in Pharos, het bedrijfsverzamelgebouw in Hoofddorp, waar tientallen partijen er flink op los innoveren om de ambitie van Pharos waar te maken: de gezondste werkcommunity van Europa worden. Meerdere sprekers, zoals Wim Pullen, directeur CfPB (zie het coverartikel), delen hun kennis als het gaat om de gezonde werkomgeving. Het belooft een interessante middag te worden, zeker ook omdat tijdens de rondleiding door Pharos meerdere innovaties worden getoond die een bijdrage moeten leveren aan de gezondheid van de mensen die er werkzaam zijn. Zo’n vier weken daarvoor, op 10 oktober, staat er een ander Facto-event op het programma, namelijk ‘Smart Buildings’ in Utrecht. Ook dat onderwerp staat momenteel volop in de belangstelling. Wie de interviews met Erik Ubels van EDGE Technologies en Karin Mars, directeur Workplace & Facilities van VodafoneZiggo in dit nummer leest, realiseert zich waarom dat zo is: IoT-oplossingen in een kantoor zorgen voor gemak, efficiency, tijdswinst (niet onbelangrijk als je weet dat in sommige grote organisaties medewerkers per dag soms wel een half uur kwijt zijn met het vinden van een lege vergaderzaal, het vinden van collega’s e.d.), een aangenaam en flexibel instelbaar binnenklimaat en meer inzicht in het werkelijke gebruik van het gebouw. Overigens komt op dat event ook een andere kant van IoT aan de orde, namelijk de veiligheid. Immers, als de beveiliging van systemen niet goed op orde is, kunnen kwaadwillenden veel ellende veroorzaken, zoals diefstal van persoons- en/of bedrijfsgegevens of het volledig overnemen van systemen. De presentatie van een ethisch hacker en security researcher is dan ook iets waar ik ze-

IOT-OPLOSSINGEN ZORGEN VOOR GEMAK, EFFICIENCY EN MEER INZICHT

ker naar uitkijk. Wellicht tot ziens op een van deze aankomende events!

GERARD DESSING, HOOFDREDACTEUR (GERARDDESSING@VAKMEDIANET.NL)

8 6

Facility Matters komt er weer aan!

Op 21 november organiseert Facto voor

EDGE Olympic zit vol met technologie EDGE Olympic zit boordevol slimme

de tweede maal Facility Matters, het

technologie. Gebruikers kunnen via één

kennis- en inspiratiefestival voor young

app alles rond hun werkplek regelen,

facility professionals. Op het event in

zoals verlichting en temperatuur. Met

Nieuwegein worden zo’n 350 deelne-

dezelfde app kunnen ze collega’s vinden,

mers verwacht. Topspreker Arjen Ba-

toegang krijgen tot het gebouw en de

nach verzorgt de opening. Daarnaast is

parkeergarage en vergaderzalen boeken.

er keuze uit verschillende inhoudelijke

Erik Ubels, Chief Technology Officer

sessies.

van EDGE Technologies, geeft zijn visie op de meerwaarde van een slim, duurzaam, gezond en flexibel kantoor.

Maken kantoren (on)gezond? Is er wetenschappelijk bewijs voor de invloed van werkomgevingen op de gezondheid en het welzijn van medewerkers? Deze vraag komt aan de orde in een groot onderzoek van het CfPB en

‘Smart buildings zijn de belangrijkste FM-trend’

TU Delft. Wim Pullen, directeur CfPB, licht het onderzoek toe en plaatst een kritische noot bij onderzoeken waarin soms te snel conclusies worden getrok-

4 |

Zo maak je een bestaand gebouw smart In een serie van drie artikelen besteedt Facto aandacht aan het onderwerp smart buildings. In het derde en laatste deel van de serie behandelt Edwin

Rising Star Lars Tubben zie pag. 43

Koose de vraag: hoe maak je een bestaand gebouw smart met moderne technologie? Over de voordelen van lo-

ken. “Een gebouw kan niet gezond zijn,

catiegebaseerde wifinetwerken, pilots en

mensen zijn wel of niet gezond.”

blauwdrukken.

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

24 20

VodafoneZiggo gaat voor smart in Utrecht Het in oktober 2018 geopende Central Office van VodafoneZiggo in Utrecht zit vol met IoT-oplossingen. Ze zorgen voor gemak, efficiency, tijdswinst, een aangenaam binnenklimaat en meer in-

‘Waarom is er nog zoveel ruimte voor het beïnvloeden van artsen?’

zicht in het werkelijke gebruik van het gebouw. Een gesprek met Karin Mars, Director Workplace & Facilities bij

Duurzame leveranciers nu en in de toekomst In inkooptrajecten kan vandaag de dag duurzaamheid niet meer genegeerd worden. Natuurlijk is het goed om als inkoper te beoordelen hoe leveranciers er nú voorstaan, maar in het kader van langdurige contracten en partnerships is

Maarten Erasmus zie pag. 29

de vraag minstens zo belangrijk wat hun plannen op korte en lange termijn zijn

VodafoneZiggo. “Als je het mensen mak-

als het gaat om duurzaamheid en circu-

kelijk wilt maken, moet je alle functio-

lariteit.

naliteit in één app onderbrengen.”

Hoe hou je hackers buiten de deur?

Verder... 03

Column Gerard Dessing

Het verbinden van een gebouwsysteem

Nieuws

met internet zorgt voor gebruiksgemak.

Over inkoop

Maar het levert ook risico’s op. Hoe

Recht

voorkom je dat hackers de boel overne-

Van freshbrew naar verse boon

men? Installateurs lijken het probleem

Boeken

nog altijd niet serieus te nemen. Daar-

Agenda

om zijn KNX en Techniek Nederland

Contacten en contracten

met een nationale voorlichtingscampag-

Rising star

ne gestart.

Colofon

NIEUWS

Facility Matters 2019 verwacht 350 young FM-professionals

Op 21 november organiseert Facto voor de tweede maal Facility Matters, het kennis- en inspiratiefestival speciaal voor young facility professionals. Het event (in Nieuwegein) is een nauwe samenwerking met founding fathers Arrange Interim, Facilicom en Heyday en partners Yask, TOPdesk, HTC Advies/Atir, VFM en CSU.

werkgeluk), sessies van onder meer Booking.com, Rotterdam Ahoy, Vattenfall en Mind Elevators, korte FM Talks door young professionals zelf, een FM Garden, een Moonshot Area en een gave afsluiting door Ron Simpson, eigenaar van de Avocado Show. De primaire doelgroep van het event is: young professionals werkzaam in FM, tussen de circa 22 en 30 jaar, met een tot zoâ&#x20AC;&#x2122;n acht jaar werkervaring en vierdejaars studenten HBO FM.

Net als vorig jaar wordt het weer een gaaf kennisfestival met onder meer een opening door Arjen Banach (over persoonlijk

Hotelkamer schoonmaken of gratis drankje? Hostelgasten kunnen vanaf nu bij alle a&o Hostels vrijwillig afzien van een dagelijkse schoonmaak van hun kamer. In ruil hiervoor krijgen zij een gratis drankje in de bar aangeboden. De hostelketen, met 39 vestigingen in 23 Europese steden, is tot deze beslissing gekomen na een uitgebreide proef bij een aantal vestigingen. Hieruit bleek dat de meeste gasten een dagelijkse schoonmaak van hun kamer onnodig vinden. Het resultaat sinds de invoering van deze optie: meer dan 10.000 schoonmaakbeurten minder in slechts twee maanden tijd. â&#x20AC;&#x153;We werden echt verrast door de positieve ontvangst van de proef en hadden niet verwacht dat er in twee maanden tijd 10.000 schoonmaakbeurten minder zouden zijnâ&#x20AC;?, vertelt Matthias Posth, Project Manager Operations bij a&o Hostels. â&#x20AC;&#x153;Dit heeft onder andere 75.000 liter water, 708 kWh elektriciteit en 20.000 vuilniszakken bespaard.â&#x20AC;?

6 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

Wat is de meerwaarde van een gezonde werkomgeving? Wat is een gezonde werkomgeving, heeft het zin om daarin te investeren? Zo ja, welke keuzes kun je dan maken? Deze vragen staan centraal tijdens de Factokennismiddag â&#x20AC;&#x2DC;Healthy Workplaceâ&#x20AC;&#x2122; op maandagmiddag 11 november in Hoofddorp. Tijdens de middag wordt in verschillende sessies (plenaire opening en 4 keuzesessies) ingegaan op de gezonde werkomgeving.

Programma : Hoe gezond is het eigenlijk om in een (open) kantoor te werken? Spreker: Wim Pullen (Center for People and

4. Op weg naar een gezonde, duurzame werk community (prak-

Buildings).

tijkcase Pharos). Spreker: Xander Meijer (Pharos).

: 1. Workplace nudging: kroket of salade? Trap of lift? Spreker:

Ook is er een rondleiding door gebouw Pharos, een multi te-

Simone Leenders (WorkWire).

nant-kantoor recht tegenover station Hoofddorp. Het pand

2. Het gezondste kantoor van Nederland (praktijkcase: VGZ).

wordt momenteel compleet gerenoveerd en omgebouwd tot

Spreker: Frank van der Leest (VGZ).

misschien wel de gezondste werkcommunity van Europa.

3. Mentaal welbevinden op kantoor. Sprekers: Gideon van der Burg (Leesman) en Harold Coenders (Colliers).

Meer weten? zie https://healthyworkplace.facto.nl/

â&#x20AC;&#x2DC;MINDER OP KANTOOR WERKEN MAAKT GELUKKIGâ&#x20AC;&#x2122; Werken buiten kantoor maakt kantoorwerkers naar

rijk, vindt 66,8% van de respondenten. Toch geeft

eigen zeggen gelukkiger en productiever. Dat blijkt

73% aan dat geregeld elders kunnen werken een

uit onderzoek dat, in opdracht van Citrix, is uitge-

positief effect heeft op hun werk-privĂŠbalans.

voerd onder 450 Nederlandse kantoormedewerkers.

Werknemers â&#x20AC;&#x201C; uit alle gezinssituaties, leeftijdsgroepen en functieniveaus â&#x20AC;&#x201C; geven aan dat ze er

Een derde van de Nederlandse kantoormedewer-

gelukkiger van worden (66%) en dat het hun pro-

kers zit elke dag achter hetzelfde bureau, maar van

ductiviteit ten goede komt (63%).

de resterende 66,5% is ruim de helft (53,6%) in de afgelopen twee jaar steeds meer buiten kantoor

Ruim de helft van de respondenten (51,9%) zegt

gaan werken. 36% doet

dat ze, door vaker buiten kantoor te werken, een

het nog net zoveel als

minder vast ritme in hun leven hebben, maar

voorheen, en slechts

slechts een minderheid (minder dan 15%) geeft aan

10,3% is vaker op kan-

daar negatieve effecten van te voelen. Overigens

toor te vinden.

vindt bijna twee derde van de werknemers (60,6%)

Werk en privĂŠ geschei-

buiten vaste werktijden werken (thuis of op kan-

den houden is belang-

toor) wĂŠl een probleem.

VASTGOED EN HUISVESTING

GEZONDHEID EN KANTOREN: WAT WETEN WE NU ÉCHT? Is er wetenschappelijk bewijs voor de invloed van werkomgevingen op de gezondheid en het welzijn van medewerkers? Deze vraag komt aan de orde in een groot onderzoek van het CfPB en TU Delft. Wim Pullen, directeur CfPB, licht het onderzoek toe en plaatst een kritische noot bij onderzoeken waarin soms te snel conclusies worden getrokken.

DOOR GERARD DESSING FOTOGRAFIE RINDERT VAN DEN TOREN

‘Het Center for People and Buildings

werd benoemd als hoogleraar Vastgoed-

WETENSCHAPPELIJK, MAAR

(CfPB) is een kenniscentrum dat zich

beheer en Ontwikkeling aan de TU,

PRAKTISCH TOEPASBAAR

richt op de relatie tussen mens, werk en

kwam hij begin jaren negentig op het

Voor het CfPB zijn drie zaken extra be-

werkomgeving. Het verzamelt, ontwik-

idee om een centrum te ontwikkelen

langrijk, licht Pullen toe op een ochtend in

kelt en ontsluit kennis over huisvestings-

voor wetenschappelijk onderzoek naar

een van de overlegkamers op de tweede

vraagstukken. Deze kennis helpt organi-

alles wat te maken heeft met de relatie

verdieping in de Bouwcampus in Delft.

saties om evidence based keuzes te

mens, werk en werkomgeving.

Ten eerste: bij het CfPB gaat het altijd om

maken over de nieuwe werkomgeving en

wetenschappelijk onderzoek, met als kern-

het proces op weg daar naartoe.’ Wie de

Het idee leidde op 1 mei 2001 tot de

woorden zorgvuldig, verifieerbaar, syste-

website van het CfPB bezoekt stuit al

start van Stichting Kenniscentrum Cen-

matisch en alles volgens afspraken en con-

snel op deze introductietekst, waarbij

ter for People and Buildings, een onder-

venties die binnen de wetenschap gelden.

woorden als ‘kenniscentrum’, ‘kennis

zoeksinstituut dat in zijn 18-jarig be-

Ten tweede: het centrum verricht inmid-

verzamelen en ontsluiten’, ‘relatie mens,

staan honderden onderzoeken heeft

dels 18 jaar onderzoek. In die periode

werk en werkomgeving’ en ‘evidence

uitgevoerd, in opdracht maar ook op ei-

zijn veel onderzoeksgegevens vastgelegd

based keuzes maken’ meteen opvallen.

gen initiatief.

in een database, waardoor de onderzoekers in staat zijn gefundeerde verbanden

ONTSTAAN CFPB

De rode draad in het werk van het CfPB:

te leggen.

Wim Pullen is sinds 2001 directeur van

gegevens verzamelen, methodes op een

“En ten derde: we proberen hoogdraven-

het CfPB. In 1981 afgestudeerd als geo-

systematische manier toepassen, steeds

de taal te voorkomen”, zegt Pullen. “Men-

detisch ingenieur aan TU Delft werkte

dezelfde dimensies meten als het gaat

sen die bij ons werken, moeten geen stu-

hij tot eind 2000 in meerdere functies

om het gebruik en de beleving van ge-

deerkamergeleerde zijn. Je moet in het

bij de toenmalige Rijksgebouwendienst

bouwen, verzamelde gegevens opslaan in

kader van het onderzoek immers wel het

(nu: Rijksvastgoedbedrijf ), waarvan de

een grote database en vervolgens patro-

gesprek met eindgebruikers kunnen voe-

laatste jaren als directeur onderzoek.

nen proberen te ontdekken en daar con-

ren. Wetenschappelijk verantwoord, maar

Samen met Hans de Jonge, die in 1991

clusies aan verbinden.

praktisch toepasbaar, dat is ons motto.”

8 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

daar correlaties leggen, maar de relatie tussen een interventie, het aanbieden van een bepaald soort werkplek of een daaraan gerelateerde dienst en het effect daarvan, is vaak heel complex. Er kunnen zoveel factoren zijn die van invloed kunnen zijn op die relatie.” Pullen wil er geen misverstand over laten bestaan: hij juicht het toe dat er door verschillende partijen en instanties op dit gebied onderzoeken worden gedaan. Maar, zo zegt hij: “Ga nou niet zeggen dat je weet hoe het zit. Hoe langer ik als wetenschapper meeloop, hoe meer ik ervan overtuigd ben dat er weinig is dat je met zekerheid kunt zeggen.” Wim Pullen, directeur van het Center for People and Buildings in Delft: “Hoe langer ik

WETENSCHAPPELIJKE TRITS

als wetenschapper meeloop, hoe meer ik ervan overtuigd ben dat er weinig is dat je met

Wetenschappelijk onderzoek kent drie ele-

zekerheid kunt zeggen.”

mentaire taken, legt Pullen uit, te weten: beschrijven, verklaren en voorspellen. “Be-

GEZONDE WERKOMGEVING:

ken van gezonde gebouwen? Pullen

schrijven gaat over dataverzameling, dat

MEER AANDACHT

denkt van niet. Hij snapt het spraakge-

kan kwalitatief en kwantitatief zijn, in taal

Een van de onderwerpen die in de we-

bruik, evenals de intentie dat dingen in

en/of in getallen. Bij ‘verklaren’ gaat het

reld van kantoorhuisvesting en FM mo-

een gebouw kunnen bijdragen aan de ge-

om het ontdekken van patronen, bijvoor-

menteel beslist in de belangstelling

zondheid en vitaliteit van mensen. Maar

beeld aan de hand van statistieken. En

staan, is de gezonde werkomgeving.

tegelijk is hij van mening dat mensen

‘voorspellen’ heeft – zeker hier in Delft – te

Die toegenomen belangstelling, volgens

niet de illusie moet hebben dat een ge-

maken met de stap van data via verklaring

Pullen mede geïnitieerd vanuit de aan-

bouw mensen gezonder gaat maken.

naar modellen en algoritmes waarmee toe-

biederskant, gaat gepaard met een haus-

“Een gebouw is een ding, een structuur.

komstig gedrag van mensen of machines

se aan aandacht als het gaat om senso-

Een gebouw kan niet gezond zijn, het

voorspeld kan worden: dus wat gebeurt er

ren en het binnenmilieu. Dat laatste is

zijn mensen die wel of niet gezond zijn.”

als één of misschien twee parameters worden veranderd?”

iets wat hem bevreemdt. “Het is bekend dat aan binnenmilieu gerelateerde be-

Vanuit zijn achtergrond als wetenschap-

roepsziekten een factor tien tot vijftien

per is het voor Pullen een tweede natuur

Pullen vervolgt: “Soms kom je onderzoe-

kleiner zijn dan werkdruk- en stressgere-

om onderzoeken die een relatie claimen

ken tegen die van al snel van ‘beschrij-

lateerde zaken. Dan is het best bijzonder

tussen een interventie en een effect op

ven’ naar ‘voorspellen’ schieten, zo van:

dat er nu veel aandacht is voor sensoren

gezondheid, arbeidsproductiviteit, kri-

als u met deze oplossing aan de slag

in gebouwen die van alles meten, maar

tisch te bekijken. “Ja, je kunt hier en

gaat, gaat het ziekteverzuim omlaag,

als je het hebt over stress in een werkomgeving en het effect daarvan op gezondheid, dan is daar op de een of andere manier veel minder aandacht voor.” GEZONDE GEBOUWEN? Is het eigenlijk wel mogelijk om te spre-

‘EEN GEBOUW KAN NIET GEZOND ZIJN, HET ZIJN MENSEN DIE WEL OF NIET GEZOND ZIJN’

VASTGOED EN HUISVESTING

ZIT-STABUREAUS Een voorbeeld uit het onderzoek in de categorie â&#x20AC;&#x2DC;meubilairâ&#x20AC;&#x2122; betreft zit-stabureaus. Uit het onderzoek bleek dat deze een positief effect hebben op de gezondheid van deelnemers, ook als zij niet verplicht waren om regelmatig te gaan staan. Zowel de totale zitduur per dag als de lengte van de zitperiodes nam in verschillende onderzoeken aanzienlijk af met betere bloedwaarden en minder (rug)klachten tot gevolg. Ook blijkt dat automatisch instelbare zit-stabureaus vaker in de sta-stand worden gezet dan KEYNOTE WIM PULLEN,11 NOVEMBER, HOOFDDORP

handmatig in te stellen zit-stabureaus.

Op 11 november verzorgt Wim Pullen de plenaire keynote tijdens de

Overigens gaan de gebruikers van zit-

Facto-middag â&#x20AC;&#x2DC;Healthy Workplaceâ&#x20AC;&#x2122; in Hoofddorp (gebouw Pharos).

stabureaus niet mĂŠĂŠr lopen op een dag,

Met onder meer een overzicht van de belangrijkste uitkomsten van

ze gaan alleen meer staan.

het CfPB/TU Delft-onderzoek naar het effect van de werkomgeving op de gezondheid van medewerkers: wat werkt wel en wat niet?

VRAAG ALTIJD: IS DAT ZO? Aan facility managers die te maken krij-

gen met onderzoeken naar de effecten van interventies heeft Pullen een advies: â&#x20AC;&#x153;Blijf nuchter en stel altijd de vraag: is dat zo?

gaat de gezondheid van mensen omhoog,

derzoek bestond uit een enorme zoek-

Waar blijkt dat uit? Neem niet alles zo-

stijgt de arbeidsproductiviteit met mini-

tocht in twee grote databanken voor we-

maar aan. En als je twijfelt, praat erover,

maal x procent. Vanuit het oogpunt van

tenschappelijke literatuur aan de hand

met collegaâ&#x20AC;&#x2122;s, of met de mensen die op

wetenschappelijk onderzoek kun je daar

van twaalf zoektermen: zes voor

managementniveau fungeren en budget-

vaak vraagtekens bij plaatsen. Neem zo-

kantoor(inrichting) en zes voor gezond-

ten beheren. En zoek elkaar op in elkaars

iets als gezondheid, dat is zo complex en

heid en welbevinden. Het leidde tot een

gebouw, kijk hoe de situatie ter plekke is

van zoveel factoren en variabelen afhan-

selectie van 2.600 artikelen. Na het

en creĂŤer voor jezelf een beeld van de om-

kelijk dat het lastig is te zeggen dat als je

zorgvuldig lezen van de titel, de samen-

standigheden waaronder bepaalde kan-

op een moment X of Y doet, het effect op

vatting of de volledige tekst bleven 54

toorinrichtingen of nieuwe gebouwtech-

de gezondheid dan Z zal zijn. De werke-

onderzoeken over die voldeden aan een

nieken ingezet worden. Zien is leren.â&#x20AC;?

lijkheid is complex. Als je ĂŠĂŠn ding er-

aantal vooraf vastgestelde criteria. Ook voor de hbo-opleidingen FM heeft

gens uithaalt, daarmee aan de slag gaat en daar conclusies aan verbindt, dan zeg

De onderzoekers kwamen uiteindelijk

Pullen tot slot nog een advies: zorg dat

tot acht elementen van kantoorinrich-

er in het curriculum meer aandacht

ting die op een wetenschappelijk verant-

komt voor het kweken van kritisch ver-

WAT WETEN WE NOU ECHT?

woorde wijze waren onderzocht op hun

mogen bij de studenten. â&#x20AC;&#x153;De FM-oplei-

Om de invloed van kantoren op vitaliteit

invloed op de gezondheid en het welbe-

dingen moeten praktijkgericht zijn,

van medewerkers wetenschappelijk te

vinden van medewerkers. De acht ele-

maar volgens mij is het vermogen tot

onderbouwen heeft het CfPB in samen-

menten zijn: meubilair, kantoortype,

kritisch reflecteren bij studenten voor

werking met Technische Universiteit

planten en uitzicht, licht, gebouwken-

verbetering vatbaar. Daar kan tijdens de

Delft in 2018 zelf een groot, systematisch

merken, visuele communicatie, individu-

opleiding wel meer aandacht aan be-

literatuuronderzoek uitgevoerd. Dit on-

ele controle en geluid.

steed worden.â&#x20AC;? <<

ik: pas op. Causaliteit is zo ingewikkeld.â&#x20AC;?

10 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

THEMA: SMART BUILDINGS

Smart, duurzaam, gezond en flexibel

EDGE OLYMPIC BOORDEVOL SLIMME TECHNOLOGIE EDGE Olympic zit boordevol slimme technologie. Gebruikers kunnen via één app alles rond hun werkplek regelen, zoals verlichting en temperatuur. Met dezelfde app kunnen ze collega’s vinden, toegang krijgen tot het gebouw en de parkeergarage, vergaderzalen boeken enzovoort. Erik Ubels, Chief Technology Officer van EDGE Technologies, geeft zijn visie op de meerwaarde van een slim, duurzaam, gezond en flexibel kantoor. DOOR GERARD DESSING FOTOGRAFIE RONALD TILLEMAN

rik Ubels is sinds ja-

Olympic Plaza, heropende in de zomer van 2018

nuari 2016 Chief

zijn deuren na een ingrijpende herontwikkeling,

Technology Officer

verbouwing en modernisering.

bij EDGE Technolo-

Het gebouw werd niet alleen duurzamer en ener-

gies (voorheen OVG

giezuiniger, er werd ook veel slimme technologie

Real Estate), een Ne-

toegepast, technologie die het verblijf van mensen

derlands vastgoedtechnologiebedrijf dat gebou-

in het gebouw aangenamer en efficiënter maakt.

wen ontwerpt die een bijdrage leveren aan het milieu en de gezondheid van mensen die er werken. Daarvoor was hij ruim 23 jaar verbonden aan advies- en accountantsorganisatie Deloitte, eerst als Chief Information Officer en de laatste drie jaar als director Information Technology & Workplace Services. In die hoedanigheid was hij nauw betrokken bij de ontwikkeling van een aantal Deloitte-kantoren, waaronder The Edge in Amsterdam, volgens Bloomberg een van de eerste echt slimme gebouwen ter wereld. Het gesprek met Ubels vindt plaats in EDGE

12 |

FA C TO MA G A Z INE

Olympic, een multi-tenantkantoor gelegen vlak

Erik Ubels, sinds januari 2016 Chief Technology

aan de Ring Zuid in Amsterdam, nabij het Olym-

Officer bij EDGE Technologies. “Een gebouw als

pisch Stadion.

dit moet één app hebben waarmee de eindgebrui-

Het in 1990 gebouwde pand, voorheen bekend als

ker alles kan doen.”

| 6 2019

daard ingesteld op het aantal personen waarvoor een ruimte is ontworpen. Heb je echter elektronisch gestuurde kleppen, dan kun je de luchttoevoer koppelen aan het aantal personen dat op een moment werkelijk in een ruimte aanwezig is. Met toevoeging van die intelligentie kun je automatisch verse lucht in een ruimte sturen en voorkom je een te hoog CO2-gehalte.” LICHTNIVEAU Een andere parameter die voortdurend wordt gemeten is het lichtniveau. Dat gebeurt om twee redenen: ten eerste om het licht zelf te managen (als de zon feller schijnt kan de verlichting omlaag en andersom) en ten tweede om een beeld te krijgen van de hoeveelheid daglicht die iemand als individu op een dag ontvangt. De technologische basis van het gebouw wordt

Ubels: “In kantoren met led-verlichting is het vaak

gevormd door een digitale IT-infrastructuur die

zo dat het licht wel harder en zachter kan branden,

alles en iedereen in het gebouw met elkaar ver-

maar het blijft één kleur, namelijk wit. In de nabije

bindt. Verder zijn op iedere etage tientallen klimaatplafonds geïnstalleerd. In die plafonds bevinden zich armaturen met led-verlichting en een sensornode, een compact ‘doosje’ met daarin een aantal verschillende sensoren. DYNAMISCHE STURING Die sensoren meten voortdurend allerlei waardes,

toekomst krijgen we verlichting die meebeweegt

‘In de nabije toekomst beweegt ledverlichting mee met de kleur van de zon’

met de kleur van de zon. Dus ’s ochtends helder en wat feller en aan het eind van de dag warmer en zachter. Dat is nu nog vrij prijzig, maar als de prijzen dalen, zal dat vaker worden toegepast.” DIGITAAL WATERVALGELUID Weer een andere sensor meet het geluidsniveau in

vertelt Ubels. Een daarvan is het CO2-niveau in

een ruimte of op de werkplek. Wat je daarmee

ruimtes. Als uit een meting blijkt dat op enig mo-

kunt doen? Ubels staat op van zijn stoel en maakt

ment een bepaalde grens wordt overschreden,

een wenkend gebaar. “Loop even mee”, zegt hij,

wordt automatisch de luchtventilatie aangepast

“dan laat ik het je zien.” We lopen vanuit de verga-

om toch een gezonde werkomgeving te realiseren.

derzaal een meter of dertig naar een ander deel

Ubels legt uit hoe deze dynamische sturing in zijn

van de verdieping waar enkele OVG-collega’s aan

werk gaat.

een bureau werken. Vlak voor het raam bevindt

“Traditionele klimaat- en ventilatiesystemen wer-

zich een verticaal, glazen paneel, zo’n 2,5 meter

ken met mechanische kleppen. Deze staan stan-

hoog en 80 centimeter breed. Tussen de glasplaten stroomt duidelijk zichtbaar water, eigenlijk een soort mini-waterval dus. Ubels: “Als je in dit ge-

KERNGEGEVENS

bied staat, hoor je op de achtergrond heel zacht het geluid van kabbelend water. Iedereen denkt dat

Gebouw

: EDGE Olympic

dat van die mini-waterval komt, maar dat is niet

Plaats

: Amsterdam

zo, het is kunstmatig geluid. Wat er in feite ge-

Oppervlakte

: 11.000 m 2 vvo

beurt, is dat er een soort geluidsdekentje over je

Certificaten

: o.a. BREEAM Excellent,

hersenen wordt gelegd. Door zo’n digitaal water-

energielabel A, WELL

valgeluid toe te voegen realiseer je in feite een be-

Ontwikkelaar

: EDGE Technologies

paalde rust, dat is prettig, zeker in een open ruimte

THEMA: SMART BUILDINGS

zoals hier. Er zijn veel verschillende soorten van dit

DRIVERS ACHTER SMART BUILDING-

soort technologieën beschikbaar, via de app kun je

TECHNOLOGIE

dat allemaal zelf beïnvloeden.”

In grote lijnen zijn er twee drivers achter het toe-

De technologie in EDGE Olympic maakt het ook

passen van smart-buildingtechnologie bij gebou-

mogelijk de schoonmaak slimmer te sturen. Sen-

wen als EDGE Olympic, vervolgt Ubels. Ten eer-

soren meten het gebruik van een ruimte, waar-

ste: de app biedt mensen op een makkelijke

door vergaderzalen die niet gebruikt zijn niet

manier individuele controle over een aantal za-

schoongemaakt hoeven te worden. De tijd die de

ken. Ze kunnen elkaar makkelijk vinden, ze kun-

schoonmaker overhoudt, kan dan weer ergens anders ingezet worden, met als mogelijk positief gevolg een verhoogde klanttevredenheid. GEBRUIKER REGELT ALLES VIA APP Omdat alle systemen via een gemeenschappelijke digitale infrastructuur met elkaar verbonden zijn, is het voor gebruikers mogelijk om via een app zelf invloed uit te oefenen op factoren als verlichting, temperatuur en geluid in de directe werk-

‘Het is wel belangrijk dat gebouwonderdelen als wanden en lichtbakken ook makkelijk te verplaatsen zijn’

nen een ruimte boeken, een AV-systeem managen, noem het maar op. Als je dat niet in één app zou regelen, zou je 10 of 20 verschillende apps nodig hebben, voor elk systeem een. Maar dat is onwerkbaar, benadrukt Ubels. “Een gebouw als dit moet één app hebben waarmee de eindgebruiker alles kan doen.” Een tweede driver is de mogelijkheid om alle data bij elkaar te brengen en deze met elkaar te verbinden. Dat gebeurt via machine learning, pa-

omgeving. Het is een belangrijk onderdeel van

troonherkenning in data dus. Ubels: “Dat gebeurt

het werkplek- en belevingsconcept, zegt Ubels.

met computers, die zijn nu eenmaal in staat veel

“In ieder kantoor heb je te maken met 10 tot 15

sneller en accurater grote hoeveelheden gegevens

procent mensen die zich niet prettig voelen bij de

te verwerken.”

standaardwaarden voor bijvoorbeeld de verlichting en verwarming. Hier pak je je smartphone, open je

FLEXIBILITEIT VAN WANDEN…

de app en als je dan op de optie ‘verlichting’ klikt,

Toepassing van slimme technologie stelt facility

kun je met een schuifje de sterkte van de verlich-

managers ook in staat flexibel om te gaan met de

ting op jouw werkplek instellen, dat wordt in een

gebouwindeling. Maar dan is het wel belangrijk

fractie van een seconde aangepast. Dat is ook met

dat de gebouwonderdelen zoals wanden, pla-

de temperatuur mogelijk, het duurt als het goed is

fonds, lichtbakken, ook makkelijk te verplaatsen

maximaal een paar minuten voordat je dat merkt.

zijn. Ubels geeft het voorbeeld van een situatie

De telefoon is ook te gebruiken voor toegang tot

die in de praktijk vaak voorkomt: een kantoor

het gebouw, voor parkeren, voor bediening van de

wordt ontwikkeld en binnen een paar weken na

lockers, alles gaat via de app. En wil je weten wie

de ingebruikname blijkt de gekozen indeling niet

nu in het pand aanwezig zijn en waar ze zich be-

ideaal. Omdat de tussenwanden al zijn geplaatst

vinden? Hup, met de app zie je dat zo.”

ligt een verandering van de indeling op korte termijn niet voor de hand. Gevolg: organisaties zitten jaren vast aan een ongewenste indeling. In een slim en flexibel gebouw gaat dat anders, zeg Ubels. Sensoren tellen hoeveel mensen van ruimtes gebruik maken waardoor facility management snel op de hoogte is van het werkelijke gebruik van bepaalde ruimtes. “Stel, je komt tot de ontdekking dat vergaderzalen voor zes tot acht mensen nauwelijks worden gebruikt. Als je daar iets mee wilt kunnen doen, moeten de wanden wel makkelijk verplaatsbaar zijn. Met Zipper Walls, een Nederlands product, is dat mogelijk,

14 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

dat zijn wanden die je zonder te schroeven en te

KEYNOTE ERIK UBELS OP EVENT SMART BUILDINGS

breken kunt verplaatsen.” Ook het licht- en het ge-

(10 OKTOBER, JAARBEURS UTRECHT)

luidsniveau in ruimtes wordt voortdurend gemeten. “Met dergelijke data kun je ook tot de conclusie ko-

Erik Ubels verzorgt de closing keynote ‘The world needs better

men dat een ruimte zich op de verkeerde plaats be-

buildings’ op het event Smart Buildings dat Facto op 10 oktober

vindt. Als je dat makkelijk kunt veranderen, ben je

organiseert in Jaarbeurs Utrecht.

een stap vooruit.”

Voor het programma: zie www.smartbuildings.facto.nl.

…EN PLAFONDSYSTEMEN Voor een flexibele kantoorindeling spelen de plafondsystemen ook een belangrijke rol. In traditionele plafondsystemen bevinden de verlichtingsbalken zich vaak op een vaste plek, vaak niet optimaal. Met metalen plafonds ben je flexibeler, vervolgt Ubels. “Het voordeel is dat je veel flexibeler bent met de positionering van je lichtsysteem. Zo kun je gaan werken met een magnetisch gekoppeld lichtsysteem, dan kun je het licht overal aan het plafond ‘plakken’ waar je maar wilt. Voordeel: je hebt minder balken nodig en ze zitten altijd op de juiste plek.” LOSSE SENSORMODULES Voor optimale indelingsflexibiliteit is het ook zaak de sensormodules los te koppelen van de verlichtingsarmaturen. “Momenteel is de sensormodule nog een vast onderdeel van de verlichting.

pasbare werkomgeving met gepersonaliseerde

Maar we zien mogelijkheden voor losse sensor-

werkplekken die op een intelligente manier wor-

modules. Dat is belangrijk, want als de verlichting

den ondersteund. Andere toekomstige ontwikke-

flexibel wordt moet de sensornode met sensoren

lingen hebben te maken met toepassing van

wel op de juiste plek blijven zitten.”

kunstmatige intelligentie en spraaktechnologie. Ook voorspelt hij dat gebouwindelingen veel

EDGE Technologies werkt overigens samen met

flexibeler worden en verwacht hij dat servicero-

plafondfabrikanten die de plafonds als een prefab-

bots de kantoren gaan bevolken, niet als gadget

module maken. De voordelen zijn duidelijk. “Sinds

maar echt functioneel voor bijvoorbeeld het op-

de partijen die alles achter het plafond monteren

halen en begeleiden van bezoekers naar een ver-

met elkaar in contact staan, hebben we 50 centimeter ruimte kunnen besparen. De hoogte van de vloer tot het plafond, de nettoruimte voor een

‘Met metalen plafonds ben je flexibeler’

gaderzaal of voor het bezorgen van pakketjes. “En nog een stap verder heeft te maken met wat

eindgebruiker dus, wordt groter met als positieve

we humanization noemen”, sluit Ubels af. “Daar-

gevolgen namelijk meer daglicht, meer ruimtelijk

bij gaat het om de vraag alles in en rond het ge-

gevoel, een positief effect op de mens dus.”

bouw bijdraagt aan een gezonde lifestyle, niet alleen voor het individu maar ook voor de

WAAR GAAT HET NAARTOE?

organisatie als geheel. Je kunt dan ook denken

Wat de toekomst gaat brengen? Hoewel Ubels

aan eten en drinken, sport, planten, luchtkwali-

geen harde uitspraken doet over het kantoor van

teit, daglicht, de uiterlijke vormgeving en ga zo

de toekomst ziet hij wel een trend naar de aan-

maar door.” <<

THEMA: SMART BUILDINGS

HOE MAAK JE EEN BESTAAND GEBOUW SMART? In een serie van drie artikelen besteedt Facto aandacht aan het onderwerp smart buildings. Dit keer het derde en laatste deel van de serie met als centrale vraag: hoe maak je een bestaand gebouw smart met moderne technologie? DOOR EDWIN KOOSE*

n het tweede deel van dit drie-

ving) zijn te behalen als sprake is van nieuwbouw

luik stond nieuwbouw centraal.

of van een grondige renovatie. Dit is aan de orde

Daarbij kwamen twee vragen

geweest in de twee eerder gepubliceerde artikelen

aan bod: waarom is het belang-

van dit drieluik:

rijk voor Facility Management

> Artikel 1: wat is een smart building?

om in een vroeg stadium aan te

> Artikel 2. hoe maak je een nieuw gebouw

sluiten bij de nieuwbouwplannen van een kantoor en wat zijn de redenen om aan te sturen op

‘smart’? De situatie in bestaande bouw is echter anders. In

‘smart’-toepassingen in een nieuw gebouw? Dit

bestaande kantoren zijn namelijk vaak gebouw-

artikel (deel 3) gaat in op ‘smart’-toepassingen in

installaties geïnstalleerd die met een eigen plat-

een bestaand kantoorgebouw.

form werken. Het zijn als het ware losstaande silo’s die wel aan elkaar zijn ‘geknoopt’, maar toch

BESTAANDE BOUW VS. NIEUWBOUW

niet optimaal met elkaar communiceren.

De grootste voordelen van een smart building (of

Zoals in de vorige artikelen besproken, is één ge-

van slimme toepassingen in een kantooromge-

meenschappelijke infrastructuur, gebaseerd op het IP-protocol, dé basis om de complexiteit van verzuilde systemen te verminderen en maximaal rendement te behalen uit slimme technologie. Maar dit betekent niet dat in een bestaand gebouw geen smart-buildingtoepassingen mogelijk zijn. De enige beperking ten opzichte van nieuwbouw is dat in een bestaand kantoor gewerkt moet worden met de aanwezige IT- en gebouwgebonden infrastructuur. Het is dan ook belangrijk om, voordat een start kan worden gemaakt met een smart-buildingproject, altijd eerst vooronderzoek te doen naar de huidige (technische) stand van zaken.

16 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

Een vraag die speelt als een bestaand gebouw ‘smart’ moet worden: hoe is het wifinetwerk is geïnstalleerd? Is dat op basis van ‘bereik en capaciteit’ of is er ingemeten om ‘locatiegebaseerde services’ te faciliteren?

VOORONDERZOEK

(denk aan een presentatiescherm met een camera

Neem bijvoorbeeld de vraag hoe het wifinetwerk is

voor bijvoorbeeld videoconferencing) ontstaat een

geïnstalleerd. Is dat op basis van ‘bereik en capaci-

nauwkeurige informatiebron voor het meten van

teit’ of is er ingemeten om ‘locatiegebaseerde servi-

benutting en bezetting. Dit geldt ook als losse

ces’ te faciliteren? Is dat laatste het geval, dan is vaak sprake van een hogere dichtheid van accesspoints. Als dat zo is, is het mogelijk om met simpele aanpassingen, bijvoorbeeld door een ‘tag’ op apparatuur aan te brengen, apparaten met een nauwkeurigheid van vijf tot zeven meter te lokaliseren.

sensoren in een ruimte worden aangebracht die

Een locatiegebaseerd wifinetwerk heeft voordelen

aanwezigheid, temperatuur en CO2 kunnen meten. Het combineren van deze mogelijkheden zorgt ervoor dat er in een bestaand gebouw bijvoorbeeld een project kan worden gestart om de benutting en bezetting in een pand beter in beeld te krijgen.

Een ander voordeel van een locatiegebaseerd wifinetwerk is dat er betere informatie is te verkrijgen

Bij de hier genoemde voorbeelden vervult de IT-

over de benutting en bezetting van het gebouw.

afdeling een belangrijke rol. Immers, de produc-

Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van vergader-,

ten die worden gebruikt zijn aanwezig in het IT-

college-, presentatiezalen of de ‘aanwezigheid’ van

netwerk en worden aangestuurd via het

personen over diverse gebouwen of een campus.

IP-protocol. Maar ook beheerders van de gebouwgebonden automatisering kunnen een belangrijke

Als de informatie uit het wifinetwerk gecombi-

rol vervullen binnen het Smart Building-project.

neerd wordt met de informatie uit AV-middelen

Zij beschikken vaak over informatie over de wer-

THEMA: SMART BUILDINGS

king van het gebouw, informatie opgesloten in gebouwsystemen voor bijvoorbeeld klimaat, verlichting en toegang. INFORMATIE IN ÉÉN DATAPLATFORM Als deze informatie wordt samengebracht naar één dataplatform ontstaat inzicht, waardoor bijvoorbeeld energiebesparende maatregelen mogelijk zijn. Als het mogelijk is om voor het klimaat of de verlichting (delen van) etages apart op- of af te schakelen, kan dit worden ingericht met behulp van de data uit het wifinetwerk. Als een ruimte bijvoorbeeld niet wordt benut, ontvangt de gebouwbeheerder een signaal, zodat hij weet dat die ruimte niet gekoeld of verwarmd hoeft te

Het is belangrijk om de ervaringen en informatie uit de pilots vast te leggen in

worden. Door informatie te bundelen en te kop-

een blauwdruk, een Smart Building-ontwikkelingsplan, met daarin de uitgangs-

pelen ontstaat meer inzicht en transformeren FM

punten, voorwaarden en eisen.

en huisvesting naar een datagedreven en datagewordt vanuit de individuele afdelingen informatie

stuurde organisatie.

ingewonnen, maar ontbreekt het totaalplaatje. Een bestaand gebouw biedt dus zeker mogelijkheden om smart-toepassingen in te voeren. Een belangrijke voorwaarde om ‘smart services’ mogelijk te maken is dat FM en huisvesting samenwerken met IT. Dit bepaalt het succes van het project. Zie ook deel 2 van deze artikelenreeks en dan

Alleen door het samenbrengen van deze bedrijfs-

Het uitvoeren van pilots is van grote waarde

onderdelen bij aanvang van een smart-buildingproject wordt een stevig fundament voor het project neergelegd. Duurzaamheid, prijs en flexibiliteit zijn vaak doorslaggevende factoren om keuzes op te base-

met name het kopje ‘Meer inzicht, betere dienst-

ren. De ICT-afdeling heeft veel ervaring met wifi

verlening’. De aldaar beschreven oplossingen zijn

of AV-middelen, gebouwbeheerders zijn bekend

namelijk ook van toepassing en komen in zicht bij

met het gebruik van sensoren in gebouwen. Door

een project binnen de bestaande bouw.

samen met alle partijen te kijken naar de mogelijkheden (hierbij kan FM een leidende rol pak-

HOE STARTEN?

ken) ontstaat een gezamenlijk beeld voor de start

Wie neemt het initiatief om met smart technolo-

van het project.

gie aan de slag te gaan? Is dat Vastgoed, Gebouwbeheer, ICT of Facility Management? De vastgoed-

HET BELANG VAN PILOTS

organisatie beheert het portfolio van de

Het uitvoeren van een of meerdere pilots is van

gebouwen, terwijl de technische componenten in

grote waarde om te kunnen bepalen of de ge-

het gebouw zijn vaak belegd bij de beheer & on-

vraagde oplossing precies zo functioneert als in

derhoud-afdelingen van ICT & Gebouwautomati-

de PowerPoint-presentatie van de leverancier is

sering. Facility Management is verantwoordelijk

beloofd. Deze aanpak levert inzicht in de vraag of

voor de gehele facilitaire dienstverlening.

de oplossing ook echt toegevoegde waarde levert voor het project.

In de praktijk blijkt vaak dat in Smart Building-

Voor het slagen van een smart-buildingproject is

trajecten de ‘Man in de Middle’ ontbreekt, ie-

het belangrijk een team samen te stellen met ver-

mand die de taal spreekt van zowel vastgoed, de

tegenwoordigers vanuit Vastgoed, Gebouwbeheer,

gebouwautomatiseerders, ICT en Facility Ma-

ICT en Facility Management. Bepaal vervolgens

nagement. Als zo’n verbindende schakel er niet is,

op welke toegevoegde waarde het project zich wil

18 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

focussen. Dit kan benutting en bezetting zijn,

SAMENVATTING

maar ook het vergroten van ‘hostmanship’ vanuit

Optimaal profiteren van smart-buildingtechnolo-

FM of het meten van de prestaties van externe

gie is het eenvoudigst bij nieuwbouw. Maar ook

dienstverleners.

bestaande bouw kan profiteren van slimme en intelligente toepassingen. Denk aan een uitbreiding

Definieer met elkaar met welke pilot wordt ge-

van wifitoegangspunten om locatiegebaseerde

start en stel toetscriteria op. Een belangrijk uit-

diensten mogelijk te maken of aan het in gebruik

gangspunt is om te bekijken of de oplossing soe-

nemen van voice over wifi om te besparen op een

pel integreert binnen de bestaande IT- of

Distributed Antenna System (DAS), een prijzig

gebouwgebonden infrastructuur, of de data/informatie toegankelijk is voor de organisatie en/of de systemen of applicaties met de oplossing kunnen integreren. Met deze aanpak wordt een solide start gemaakt met het project en krijgt de organi-

indoor antenne-netwerk bedoeld om de GSM-

Leg ervaringen vast in een blauwdruk

dekking in een gebouw te verbeteren. Daarnaast is het mogelijk om sensoren te installeren die in een ruimte de temperatuur en/of het CO2-gehalte meten of om geavanceerde smart

satie meer inzicht en vertrouwen om smart-buil-

boards te gebruiken om de samenwerking te sti-

ding-toepassingen te integreren in de bestaande

muleren en informatie effectief te delen.

bouw. Overigens begint alles bij een breed gedragen amMAAK EEN BLAUWDRUK

bitie en de intrinsieke motivatie om een gebouw

Het is belangrijk om de ervaringen en informatie

smart te maken. De ambities om een slim gebouw

uit de pilots vast te leggen in een blauwdruk, dat

te realiseren worden hiermee gekoppeld aan duur-

is een smart-building-ontwikkelingsplan voor een

zaamheid, verrijking, flexibiliteit en innovatie.

organisatie, met daarin de uitgangspunten, voorwaarden en eisen. Een goed blauwdrukdocument

AAN DE SLAG

beschrijft het doel, de motivatie, de voorkeuren

De drie gepublioceerde artikelen over smart buil-

en de eisen die worden gesteld aan de smart-buil-

dings bieden houvast om een start te maken met

dingoplossingen. Het beschrijft hoe de oplossing

een smart building. Als de diverse kennisgebieden

moet integreren binnen de (bestaande) infra-

of afdelingen bereid zijn om gezamenlijk met el-

structuren, hoe de data/informatie toegankelijk

kaar op te trekken, dan staat er niets in de weg

moet zijn en wat de gewenste toegevoegde waarde

om een smart building te realiseren. De mogelijk-

voor de gebruikers is.

heden zijn enorm, dus… tijd om aan de slag te gaan? <<

WAAROM EEN BLAUWDRUK? Een blauwdruk is bedoeld om: > een richtlijn te geven, ideeën en eisen op te stellen voor de leveranciers; > te komen tot een standaard die verband houdt met een smart building maar ook een strategie voorstelt voor smart-buildingprojecten; > te voorzien in een reeks ideeën en eisen om ook nieuwbouw (en bestaande faciliteiten) te migreren naar de volgende generatie IP-gerichte faciliteiten. Zo’n blauwdruk, meestal een document van zo’n 30 tot 50 pagina’s, is een levend document; het

*Edwin Koose is algemeen directeur en Smart

wordt regelmatig geactualiseerd totdat het een

Building Specialist bij Ventus IT professionals in

definitieve status heeft gekregen.

Rijswijk.(https://ventus.nl)

THEMA: SMART BUILDINGS

Central Office VodafoneZiggo omgevormd tot smart building

WIN-WIN VOOR FM EN EINDGEBRUIKERS Het in oktober 2018 geopende Central Office van VodafoneZiggo in Utrecht zit vol met IoT-oplossingen. Ze zorgen voor gemak, efficiency, tijdswinst, een aangenaam binnenklimaat en meer inzicht in het werkelijke gebruik van het gebouw. DOOR GERARD DESSING

KANTOOR ALS PROEFTUIN acilitaire uitdagingen

Het was bij de huisvestingsplannen al snel duide-

met de klant voor

lijk dat het gebouw ‘smart’ moest worden, vertelt

ogen, daar gaat Karin

Karin Mars op een middag in een van de overleg-

Mars voor. Bij Vodafo-

ruimtes van het kantoor. “Vodafone is wereldwijd

neZiggo is zij sinds ja-

de grootste aanbieder van IoT-connectiviteit. Hoe

nuari 2019 als Director

gaaf is het dan dat je je eigen kantoor gebruikt als

Workplace & Facilities verantwoordelijk voor de

proeftuin voor deze innovaties?” Onder de bezie-

panden van het telecombedrijf, waaronder het

lende leiding van haar collega Roel Polmans werd

nieuwe Central Office in Utrecht.

een projectgroep geformeerd met als missie het nieuwe kantoor in te richten en op te leveren als

VodafoneZiggo, een Nederlandse aanbieder van

een smart building. Belangrijkste startpunt was

televisie, internet en mobiele telefonie, kwam in

dat het vanuit het oogpunt van de gebruikers en

2017 tot stand na een fusie van de Nederlandse

FM relevant en nuttig moest zijn, het moest geen

activiteiten van Liberty Global (de Amerikaanse

gimmick worden. Daartoe werden relevante use

moeder van Ziggo) en het Engelse Vodafone

cases uitgewerkt en geprioriteerd.

Group. Zoals vaker bij een bedrijfsfusie kwam al

20 |

FA C TO MA G A Z INE

snel de huisvestingsvraag op tafel, met in het ge-

SENSOREN

val van VodafoneZiggo als uitkomst het besluit

Om een gebouw vervolgens smart te maken, moest

om een aantal locaties (drie in Utrecht en een in

een aantal zaken worden geregeld. Het kantoor

Amsterdam) samen te voegen tot een nieuw Cen-

werd voorzien van de nodige sensoren: 1.000

tral Office in Utrecht. Om precies te zijn: op

Bgrid-sensoren bevinden zich in de plafondpane-

Hoog Catharijne, slechts twee minuten lopen van

len en nog eens 1.050 NB-IoT Zens-sensoren met

station Utrecht Centraal. Een kantoor in het

Vodafone-connectitiviteit zijn onder de bureaus en

midden van Nederland, goed bereikbaar met het

in de telefoon/bila-cubes geïnstalleerd.

ov en zonder verleden van een van de twee be-

De sensoren meten voortdurend allerlei waardes,

drijven.

zoals temperatuur, lucht en licht in ruimtes. Maar

| 6 2019

tigingen die een dag in Utrecht komen werken), de app maakt het allemaal mogelijk. Verder wordt de app gebruikt voor interne communicatie en zijn er quick-referencekaarten te vinden over onderwerpen als bedrijfshulpverlening, Skype for Business, wat te doen bij calamiteiten en de gebruiksaanwijzing van het gebouw. De keuze om zelf één overkoepelende app te ontwikkelen heeft heel goed uitgepakt, zegt Mars enthousiast. “Natuurlijk kun je met afzonderlijke apps werken. Het storingen- en meldingssysteem heeft een app, onze onderhoudspartij beschikt over een app, ga zo maar door. Je kunt zo 10 facilitair gerelateerde apps noemen die medewerkers op hun smartphone kunnen installeren, dan heb Karin Mars, Director Workplace & Facilities bij VodafoneZiggo. “Als je

je ook een smart office. Maar dat is verre van ide-

het mensen gemakkelijk wilt maken, dan moet je alle functionaliteit in

aal. Als je het mensen gemakkelijk wilt maken,

één facilitaire app onderbrengen.”

dan moet je al die functionaliteit in één facilitaire app onderbrengen.”

ook de werkplekbezetting wordt via sensoren in

Belangrijk daarbij is dan ook dat iedereen die zich

kaart gebracht. Een speciaal IoT-dataplatform

wil aansluiten in de app zijn data moet ontsluiten

verzamelt en verwerkt de data en stuurt informatie terug aan de gebruikers. WAAR ZIJN VRIJE WERKPLEKKEN? Daarnaast ontwikkelden de developers een aantal handige tools. Voor de medewerkers werd een informatieportaal en een speciale VodafoneZiggoapp ontwikkeld. Wie ’s ochtends het pand binnenloopt kan op een ‘kiosk’, een informatiepaneel van pakweg 1,5 meter hoog en 75 centimeter breed, na enkele swipes op het touchscreen zien

naar het eigen VZ IoT-platform, zodat die infor-

‘Je kunt zo 10 facilitaire apps noemen die medewerkers kunnen installeren. Maar dat is verre van ideaal’

matie vervolgens gebruikt kan worden om nieuwe use cases te ontsluiten. MELDINGEN WORDEN BETER Een bijkomend voordeel van de app is dat meldingen er beter van worden, merkt Mars: “Als je een verstoring meteen via je smartphone kunt melden, doe je dat eerder, in ieder geval sneller dan wanneer je eerst naar je laptop moet lopen, onderweg een praatje maakt met een collega, even koffie

waar in het pand vrije werkplekken beschikbaar

haalt, afgeleid wordt... dan ben je vaak alweer ver-

zijn en waar collega’s zijn neergestreken. Die col-

geten dat je een melding wilde doen. Ik verwacht

lega’s mogen overigens uit privacyoverwegingen

dat we ruimtes beter op orde kunnen houden om-

zelf bepalen of ze in het systeem ‘zichtbaar’ zijn

dat we sneller op meldingen kunnen reageren.”

voor anderen. VOORDELEN VOOR FM APP

Het feit dat via de smart-buildingtechniek tal van

De VodafoneZiggo-app bevat tal van functionali-

zaken in het kantoor worden gemeten brengt op

teiten, bedoeld om het verblijf van collega’s in het

meerdere terreinen voordelen voor Facility Ma-

kantoor efficiënter en prettiger te maken. Een

nagement met zich mee. Een voorbeeld betreft de

overlegruimte reserveren, een vrije werkplek zoe-

temperatuurbeheersing in het pand. Karin Mars:

ken, bezoekers aanmelden, klachten en storingen

“We kunnen op elk moment van de dag zien waar

doorgeven, collega’s vinden, door het pand navi-

in het pand het warmer of koeler is. Als de zon te

geren (handig voor medewerkers van andere ves-

lang op een deel van de gevel staat en een service-

THEMA: SMART BUILDINGS

deskmedewerker ziet dat de temperatuur aan die

van ruimtes. Mars: “Net als bij veel andere orga-

kant oploopt, kan hij of zij die zone via het sys-

nisaties hebben ook wij op woensdagmiddag en

teem meteen terugkoelen, zodat de temperatuur

op vrijdag te maken met een dalbezetting. Met de

niet te ver oploopt.”

smart-buildingtechniek zien we de actuele bezet-

Een ander voorbeeld betreft de mogelijkheid om

tingsgraad en kunnen we straks besluiten om

de verlichting per zone in te stellen. Toen het pand

bouwdelen ‘op zwart’ te zetten. Als iemand dan ’s ochtends binnenkomt, ziet hij meteen dat er op

in gebruik werd genomen kwamen er de eerste week best veel klachten over de verlichtingssterkte. “Die was goed ingeregeld, maar in bepaalde delen van het gebouw aan de kopse kant vonden mensen het licht veel te fel”, vertelt Mars. “Via bGgrid konden we in die bouwdelen de verlichtingssterkte

‘De schoonbeleving is op basis van data enorm verbeterd’

bijvoorbeeld de vijfde verdieping niet gewerkt kan worden. Facilitair gezien is dat echt een groot voordeel van een smart building.” SCHOONMAAK

heel gemakkelijk terugschakelen, dat werkte per-

Ook ondersteunende diensten profiteren van de

fect en de problemen waren meteen opgelost.”

slimme techniek die in het gebouw is aangebracht. Is een overleg- of vergaderkamer niet ge-

TERUGDRINGING ‘NO SHOW’

bruikt? Dan ontvangen de schoonmakers op hun

De techniek maakt het ook mogelijk het percen-

iPad automatisch een bericht dat ze deze ruimte

tage ‘no show’ van geboekte vergaderruimtes te-

in hun schoonmaakronde kunnen overslaan. En

rug te dringen. Mars: “Er zijn in dit pand nooit

moeten de handdoek- en zeepdispensers worden

lege vergaderruimtes, althans... dat denken men-

aangevuld? Dan worden de schoonmakers daar

sen als ze in het systeem kijken. Maar in werke-

tijdig automatisch van op de hoogte gesteld. Hoe

lijkheid hebben we te maken met een no show

dat kan? De dispensers zijn voorzien van senso-

van zo’n 30 procent. Daar hebben we wat op be-

ren, die precies meten wanneer bijvullen nodig is.

dacht. Als geboekte ruimtes na 10 minuten onbezet blijven, geeft het systeem die ruimte direct vrij

BEDRIJFSRESTAURANT GESLOTEN IN

en kunnen anderen er gebruik van maken.”

DE ZOMER En de cateraar kan op basis van data zijn inkoop

WERKPLEKBEZETTING

aanpassen op de hoeveelheid aanwezigen die op

Een andere belangrijke functie van de sensoren is

een bepaalde dag op kantoor wordt verwacht. Ka-

het meten van de werkplekbezetting. Het systeem

rin Mars: “In de eerste week van de zomervakan-

slaat alle gegevens op, zodat over een langere pe-

tie zagen we aan de cijfers dat de gebouwbezet-

riode inzicht ontstaat in de werkelijke bezetting

ting aanmerkelijk lager was. We hebben toen besloten één van de bedrijfsrestaurants te sluiten. Dat is begin september weer opengegaan. Dat scheelt kosten, omdat je minder mensen voor de catering hoeft in te zetten en omdat je daar niet meer hoeft schoon te maken.” GROTE WINST VOOR FM? Wat voor FM de grote winst is van de smartbuildingtechniek? “Op basis van de techniek en data zijn we in staat de producten en diensten nog beter af te stemmen op de wensen van de pandbewoners”, zegt Karin Mars. Als voorbeeld noemt ze de toiletgroepen, waar het aantal klachten tot nagenoeg nul is gereduceerd, iets wat ze in haar jarenlange facilitaire carrière nog nooit heeft meege-

22 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

Al 120 jaar perfecte kwaliteit. Miele Professional. Immer Besser.

maakt. â&#x20AC;&#x153;Nu we het aantal toiletbezoeken kunnen meten, kan schoonmaak proactief handelen en meer tijd besteden aan toiletgroepen die intensief worden gebruikt. Dat gebeurt overigens met dezelfde capaciteit, omdat toiletten die bijna niet gebruikt worden op zoâ&#x20AC;&#x2122;n moment wat minder aandacht krijgen. En omdat je nu precies weet wat de piektijden zijn voor toiletbezoek, kun je vĂłĂłr en na die piektijden een extra ronde doen. De schoonbeleving is op basis van data enorm verbeterd, dat vind ik fantastisch. Of neem het gebruik van vergaderzalen. Collegaâ&#x20AC;&#x2122;s weten dat er altijd wel beschik-

VERANTWOORD WASSEN BEGINT

baarheid in huis is, door het snel vrijgeven van ge-

VANDAAG. BEKIJK NU ONZE

boekte maar niet bezette vergaderzalen. Dat

JUBILEUMWASMACHINE.

voorkomt dat ze extern gaan vergaderen.â&#x20AC;? TOEKOMST Of Mars voor de toekomst nog wensen heeft? Ze hoeft niet lang na te denken: â&#x20AC;&#x153;Het zou mooi zijn als de smart-buildingtechniek ook in de andere

De jubileumwasmachines verbruiken

panden van de organisatie beschikbaar komtâ&#x20AC;?,

6% minder energie en hebben 12%

sluit ze af. â&#x20AC;&#x153;De VodafoneZiggo-app is op zich voor iedere medewerker beschikbaar, maar omdat in

meer inhoud. Daarmee kunt u 1x per

de andere panden geen bGrid aanwezig is, heeft

dag meer wassen op dezelfde aantal m2.

die app dus eigenlijk alleen zin als je hier in Utrecht komt werken. Ook vanuit facilitair zouden we graag meer willen weten over de bezetting van andere panden. Ook om die reden zou die smart-buildingtechniek dus goed van pas komen.â&#x20AC;?

Meer informatie? KÄłk op miele.nl/pro/120series E-mail: professional@miele.nl of bel 0347 37 88 84

THEMA: SMART BUILDINGS

Gebouwsysteem en internet:

HOE VOORKOM JE DAT HACKERS DE BOEL OVERNEMEN? Het verbinden van een gebouwsysteem met internet zorgt voor gebruiksgemak. Maar het levert ook risico’s op. Hoe voorkom je dat hackers de boel overnemen? Installateurs lijken het probleem nog altijd niet serieus te nemen. Daarom zijn KNX en Techniek Nederland met een nationale voorlichtingscampagne gestart. DOOR EDO BEERDA*

merikaanse hac-

stellen: 500 dollar betalen of anders ging de ther-

kers slaagden er

mostaat omhoog naar de maximale stand van 37

onlangs in de slim-

graden Celsius.

me thermostaten van een aantal ge-

ETHISCHE HACKERS

bouwen over te ne-

In dit geval boften de gebouweigenaren, want de

men. Dat lukte door een virus te installeren op de

inbraak werd gepleegd door zogenoemde ‘ethi-

SD-kaart, waarna ze door middel van ransomwa-

sche hackers’. Maar dat Internet of Things (IoT)

re de gebouweigenaar voor een keuze konden

kwetsbaar is, maakte de hack pijnlijk duidelijk. Het bericht enige tijd geleden dat ook domoticatoepassingen met de KNX-standaard makkelijk te kraken kunnen zijn, onderstreept dat nog eens. Een ethische hacker van Computest ontdekte dat hij in duizenden gebouwen met deze veelgebruikte standaard voor woning- en gebouwautomatisering de bediening kon overnemen. INSTALLATEURS Het ging om ruim 17.000 gebouwen wereldwijd, waarvan zo’n 1.300 in Nederland. Klinkt als een verbijsterend aantal. “Maar die getallen verbazen mij helemaal niet”, reageert Aiko Pras, hoogleraar Internet Security. “Het gaat ook helemaal niet om de KNX-standaard, dit kan bij elke standaard gebeuren. De kern van het probleem ligt bij de in-

24 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

stallateurs. Zij zijn gewend iets af te leveren dat

DE RISICO’S VAN EEN GATEWAY

na oplevering klaar is. Maar bij IoT is dat hele-

Besturingssystemen voor gebouwen kunnen intern communiceren, maar zijn niet per definitie

maal niet zo, daar blijft security áltijd hoofdzaak.” INTERNETKOPPELING Hoe goed systemen ook bedacht zijn, in de miljoenen regels code bevinden zich altijd fouten, stelt Pras. En dat betekent ook dat er altijd kwets-

In de miljoenen regels code zitten altijd fouten

verbonden met het internet. Dat gebeurt pas als er een gateway tussen wordt gehangen. Makkelijk voor iedereen, want dan hoeft er geen busje met een monteur voor te rijden als er problemen zijn. Maar wordt de koppeling gelegd zonder beper-

baarheden in zitten. Maar meestal hoeven hac-

king, dan is het voor een hacker een koud kunstje

kers helemaal niet op zoek naar dergelijke mis-

om binnen te komen.

sers in de code, het probleem zit meestal bij de

Pras: “Je moet het daarom aan een Virtual Private

internetkoppeling.

Network (VPN) hangen met meerdere lagen van beveiliging, net als bij een middeleeuws fort, want de eerste muur kan altijd vallen.”

VIJF STAPPEN VOOR MINDER GEVAAR TERUG VAN DE TANDARTS Om de risico’s van gebouwbeheerssystemen met internetconnectie te

Te vaak nog gebeurt dat niet. Want wat moet een

beperken adviseert Techniek Nederland om altijd vijf stappen in acht te

hacker met de besturing van een woning? De

nemen:

lampen aan- en uitzetten? De tv naar een andere zender schakelen? Dat is niet zo spannend. Het

> Stap 1. Wachtwoordbeheer

wordt interessanter als bewoners of organisaties

Verander alle standaardwachtwoorden voordat een apparaat wordt

hun voordeur via internet op afstand gaan bedie-

verbonden met internet.

nen. Een Zweedse slotenmaker stak er in een re-

Gebruik wachtwoorden met minstens tien karakters, een computer

clamespotje de draak mee. De video toont een

kan miljarden wachtwoorden per seconde testen.

man die zijn hele huis, inclusief voordeur, online bedient met behulp van stemcontrole. Wanneer

> Stap 2. Netwerkbeheer

hij terugkeert van de tandarts en vanwege een

Dek kwetsbare toegangspoorten, zoals web-interface, usb-poorten,

dikke wang nauwelijks kan praten, laat de com-

IP-poorten en netwerkapparaten, goed af. Schakel de autorun-func-

puter hem zijn eigen huis niet in. Pras: “Lachen

tie van de usb-poort uit. Gebruik alleen usb-sticks uit een afgesloten

natuurlijk. Maar als een hacker de voordeur wél

verpakking, afkomstig van een bekende en veilige leverancier. Mini-

open kan krijgen, heb je een probleem.”

maliseer het aantal open TCP/IP-poorten of installeer een firewall. VIRTUAL PRIVATE NETWORK > Stap 3. Accountbeheer

Doen ontwikkelaars van standaarden voor ge-

Geef gebruikers alleen de privileges die ze nodig hebben, laat wacht-

bouwautomatisering dan niets om indringers bui-

woorden periodiek resetten. Schakel het account van vertrekkende

ten te houden? Jazeker, ze werken zelfs voortdu-

werknemers direct uit.

rend aan verbetering van hun protocollen. Bij KNX Nederland zijn ze geschrokken van de com-

> Stap 4. Softwarebeheer

motie die de bevindingen van Computest veroorza-

Laat alleen geautoriseerde gebruikers software implementeren en

ken. De hacker kwam waarschijnlijk de KNX-bus

installeer alleen geautoriseerde software.

binnen doordat sommige klanten nog steeds geforward worden naar 3671 – de standaardpoort voor

> Stap 5. Inventariseer de risico’s

opbouwen van een KNX/IP tunnel, vermoeden ze.

Stel een plan met de veiligheidsrisico’s van het systeem en hun prioriteit op.

KNX

Zorg ervoor dat medewerkers zich realiseren hoe belangrijk een vei-

KNX-secretaris Rob van Mil vindt het overigens

lig systeem is.

niet eerlijk dat de ethische hacker zich alleen

THEMA: SMART BUILDINGS

richtte op de – ISO, EN en NEN-genormeerde –

nele gebouwautomatiseringssystemen stammen

KNX-standaard. “Bij andere standaarden zou je

van voor die tijd. Die zijn dus nog steeds aange-

een soortgelijk resultaat krijgen. Zonder een veili-

wezen op een VPN. Hebben ze een zwak of hele-

ge koppeling met het internet is het altijd riskant

maal geen wachtwoord, dan zijn ze eenvoudig te

om je systeem via smartphone of tablet te bedienen. Helaas ontbreekt het vaak aan kennis bij installateurs en fabrikanten over hoe dat moet.” IT-KENNIS Via een VPN is dat prima voor elkaar te krijgen,

‘Het ontbreekt vaak aan kennis over veilige koppelingen’

kraken. “Dan nog moet je nog heel wat IT-kennis en speciale software hebben om die KNX-bus te kunnen lezen, maar je zit er wel in”, zegt Van Mil. KNX heeft er workshops en netwerkbijeenkomsten over georganiseerd, maar kennelijk is dat

maar het vergt wel enige IT-kennis. Als je de

niet voldoende. Gateways beveiligen was geen on-

poort open laat staan en het VPN niet op orde

derdeel van de KNX-basistraining. Dat wordt het

hebt, loopt je gebouwsysteem een risico. Aange-

in de toekomst wel.

zien niet iedereen dat voor elkaar krijgt, heeft KNX een IP Secure Gateway bedacht. Dat is een

PROMOTIECAMPAGNE

stukje hardware dat er bij het leggen van een ver-

Techniek Nederland zet ook in op dergelijke ver-

binding met internet automatisch voor zorgt dat

beteringen. De brancheorganisatie maakte al eens

elk bericht wordt versleuteld. Alleen wie de sleu-

een stappenplan waaraan installateurs zich zou-

tel heeft, komt erin.

den moeten houden bij koppeling van gebouwinstallaties aan het internet. Naar aanleiding van

KNX/IP SECURE GATEWAY

de melding van Computest steken Techniek Ne-

Er is één probleem: KNX/IP Secure Gateway is

derland, KNX Nederland en brancheorganisatie

pas in 2018 geïntroduceerd, de meeste operatio-

Gebouw Automatisering nu de koppen bij elkaar.

26 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

De drie partijen denken aan het organiseren van een promotiecampagne om installateurs bewust te maken van de gevaren van onvoldoende beveiliging van internetkoppelingen. ONVOLDOENDE BEWUSTZIJN Ondertussen blijft het een vreemd verhaal dat er nog onvoldoende bewustzijn in branche is over de gevaren van hackactiviteit. Het probleem speelt niet alleen in Nederland. Een Duits computerblad slaagde er enkele jaren geleden in de bediening van de deuren van een gevangenis en een brandweerkazerne over te nemen. GENERATIEKLOOF Hoe kan het toch dat professionele installateurs onveilige beheerssystemen blijven afleveren? Aiko Pras – zelf 60 jaar – vermoedt dat er een generatiekloof is die een rol speelt. “Een installateur van 55 heeft op school niet geleerd hoe hij een internetbeveiliging installeert, terwijl de jeugd precies weet hoe je daar misbruik van maakt. Mensen

net. Op die manier zijn ze weer bruikbaar voor

hebben gewoon meer bijscholing nodig.”

Ddos-aanvallen. Hoeveel mensen zijn zich bewust van dát gevaar?

CYBERSECURITY De Tweede Kamer nam in december 2017 een mo-

TERRORISTISCHE ORGANISATIES

tie aan om de haalbaarheid van een cybersecurity

“En dan hebben we het nog niet gehad over veel

onderzoeksinstituut te onderzoeken. Gaat dat iets

grotere gevaren: dat vreemde mogendheden of

opleveren? Pras: “Het probleem is dat we te weinig gekwalificeerde mensen hebben om dergelijke plannen daadwerkelijk uit te voeren. Jaarlijks leveren Nederlandse universiteiten honderd ict’ers

‘Mensen hebben meer bijscholing nodig’

terroristische organisaties vitale infrastructuur hacken bijvoorbeeld of mensen op afstand vermoorden met behulp van een gehackt systeem”, zegt Pras. “We moeten ons veel beter bewust wor-

af met specialiteit cybersecurituy. Dat is veel te

den van de gevaren van onze afhankelijkheid van

weinig voor de behoeften van het bedrijfsleven.”

het internet. Elk ict-systeem wordt op een dag gehackt, dat is een natuurwet."

OMVORMERS ZONNEPANELEN Gezien de tsunami aan nieuwe IoT-toepassingen

KNX-INSTALLATIE VEILIG?

zal dat tekort alleen maar nijpender worden, ver-

Computest heeft een website waarop gebouwbe-

wacht hij. Installateurs zijn niet de enigen die

heerders en consumenten kunnen controleren of

daardoor steken laten vallen. Fabrikanten kunnen

hun KNX-installatie veilig is

er ook wat van. Zo bleken omvormers voor zonne-

KNX Nederland heeft een KNX Security Check-

panelen die als ‘beveiligd’ werden verkocht, in de

list die vakmensen helpt met een stapsgewijze be-

praktijk geen authenticiteitscheck uit te voeren.

veiliging. <<

Ook ‘slimme’ wasmachines blijken gevoelig voor hacken. Het levert niet alleen risico’s op voor het

*Edo Beerda is freelance journalist. Dit artikel

functioneren, gehackte mini-computers in appa-

verscheen eerder op de website van Installatie-

raten kunnen ook onderdeel worden van een bot-

journaal.

FM Garden

21 november 2019 De Woonindustrie Nieuwegein

Moonshot Area

Keynotes

FM Talks

Borrel

HĂŠt kennisfestival voor ambitieuze young professionals

Kom samen met een collega en betaal slechts â&#x201A;Ź99,- per persoon

Als jonge facility professional wil je graag alles uit jezelf halen en tegelijkertijd heb je de behoefte om kennis op te doen en met gelijkgestemden over je vak te praten. Facility Matters is daar hĂŠt event voor. Tijdens dit event laten topsprekers, experts en andere young professionals van zich horen en kun je jouw eigen programma samenstellen. Kom naar Facility Matters en til jouw carriĂ¨re op een toffe manier naar the next level! D Keynote Arjen Banach % # ! " # ! !# ' D " FM Talks en Kennissessies D " " Vattenfall, Rotterdam Ahoy, Bookings.com D De rol van van Talent in the War for Talent, Moonwalk through life, Pitch like a Champ Shine bright like a diamond D Facility Matters Moonshot Area ! & ! " ! D ! $ ! FM Garden

Persoonlijk werkgeluk

Succesvol pitchen

Slimmer werken

Talentmanagement

Personal branding

Data in FM

Smart Buildings

facilitymatters.facto.nl

OVER INKOOP

A FREE LUNCH?

Met een gemiddeld rendement van 21% is de farmacie de rijkste sector ter wereld. Het is ook de sector met de meest strenge regels en restricties. Daartussen zit een verband. Hoewel bedoeld om de patiëntveiligheid te bevorderen, zijn wetten en regels een probaat middel om concurrentie buiten te sluiten, met excessieve gevolgen voor de prijs van veel medicijnen. DOOR MAARTEN ERASMUS

e lijken in een situatie te zijn beland waarin we de hoge prijzen van gepatenteerde medicijnen moeten accep-

teren en niets anders kunnen dan betalen. Maar dat is zeker niet het geval. De farmaceutische industrie meent dat hoge prijzen nodig zijn om de ontwikkeling van nieuwe medicijnen te financie-

HET IS MOGELIJK EEN GRENS TE STELLEN AAN MISBRUIK VAN REGELS

GRENS AAN REGELS Weerstand bieden is lastig. Wereldwijd wordt 110 tot 165 miljard dollar aan marketing besteed. Het is niet verwonderlijk dat we hier als maatschappij geen antwoord op hebben, maar we staan zeker niet machteloos. Zo blijkt het mogelijk een grens te stellen aan het misbruiken van regels. In juni oordeelde het ge-

ren. Ontwikkeling van een medicijn is duur en

rechtshof van Arnhem dat zorgverzekeraar Men-

bovendien zijn er medicijnen die de markt nooit

zis niet verplicht is een cholesterolverlagend mid-

halen. Ook die investering moet ergens worden

del van farmaceut MSD te vergoeden. Het middel

terugverdiend. Dit argument verliest aan kracht

was twintig keer duurder geworden nadat de fa-

als je bedenkt dat de meeste medicijnen worden

brikant twee losse medicijnen had samengevoegd

ontwikkeld door universiteiten en andere publiek

in één pil. De rechter oordeelde dat dit geen

gefinancierde onderzoeksinstellingen. De farma-

meerwaarde voor de patiënt bood en gaf Menzis

ceutische industrie koopt veelbelovende patenten

gelijk. Dat gaat nu ook andere patenten aan de

op en investeert vervolgens in certificering en

rechter voorleggen.

productie. Het risico dat dit mislukt, is heel klein. GRENS AAN BEÏNVLOEDING BEÏNVLOEDING

Wat het beïnvloeden van artsen betreft, is het

Dit is terug te zien in de cijfers. Farmaceuten be-

voor mij onbegrijpelijk dat hiervoor nog zo veel

steden ongeveer 2% van hun omzet aan innovatie.

ruimte wordt gelaten. In vrijwel elke sector is het

Tegelijk valt op hoeveel aan marketing wordt be-

verboden om een ook maar een bosje bloemen

steed. Afhankelijk van de methode van toereke-

van een leverancier aan te nemen, maar het blijkt

ning wordt hier zo’n 20 tot 30% van de omzet

nog steeds toegestaan dat een arts belangen heeft

voor uitgetrokken. Die marketinggelden worden

in de farmaceutische industrie. Voor mij is er

op twee fronten ingezet: het beïnvloeden van regelgeving, met name in de Brusselse lobby’s, en het benadrukken van de uniciteit van medicijnen bij de voorschrijvende artsen.

maar een antwoord op dit marketinggeweld en MAARTEN ERASMUS IS MANAGING CONSULTANT BIJ EMERITOR (WWW.EMERITOR.NL)

dat is: NIET DOEN. “There is no such thing as a free lunch.” Strengere regels zouden hier op hun plaats zijn. Rara, waarom zijn die er nog niet?

INKOOP EN OUTSOURCING

HOE DUURZAAM IS JE LEVERANCIER, NUâ&#x20AC;Ś Ă&#x2030;N IN DE TOEKOMST? In inkooptrajecten kan vandaag de dag duurzaamheid niet meer genegeerd worden. Natuurlijk is het goed om als inkoper te beoordelen hoe leveranciers er nĂş voorstaan, maar in het kader van langdurige contracten en partnerships is de vraag minstens zo belangrijk wat hun plannen op korte en lange termijn zijn als het gaat om duurzaamheid en circulariteit. DOOR ROYAN VAN VELSE EN LUCA VERVOORT*

Anno 2019 is het bijna ondenkbaar dat

begrip â&#x20AC;&#x2DC;duurzaamheidâ&#x20AC;&#x2122; als het begrip â&#x20AC;&#x2DC;cir-

echter niet over de P van People, en

er nog wordt ingekocht zonder het as-

culariteitâ&#x20AC;&#x2122; gebruikt, en vaak door elkaar

dat terwijl Nederland toch maar liefst

pect duurzaamheid te betrekken bij de

of zelfs in plaats van elkaar. We zetten de

zeven mensenrechtenverdragen heeft

selectie van producten, diensten of leve-

termen even op een rij.

geratificeerd.

ranciers. Los van alle wettelijke regelin-

gen die al bestaan of in aantocht zijn en

(MVO) gaat over de drie-

EARTH OVERSHOOT DAY

die te maken hebben met onder andere

eenheid People, Planet en Prosperity.

Hoe dan ook, het gaat om maatschappe-

uitstoot en afval, kĂĄn duurzaamheid ge-

> Daarbinnen gaat over

lijke verantwoordelijkheid, duurzaam-

woonweg niet meer genegeerd worden.

de inzet van grondstoffen en ook over

heid ĂŠn circulariteit. En-ĂŠn dus! Dat ac-

Het welzijn van onze planeet en de be-

de duurzame inzet van mensen. Ten

tie heel belangrijk is, blijkt uit de Earth

woners van deze aarde speelt hierbij een

aanzien van die grondstoffen dient de

Overshoot Day. Dit is de dag in het ka-

rol, maar zeker ook de maatschappelijke

aarde zoveel mogelijk gespaard te wor-

lenderjaar waarop wij meer gebruikt

verwachtingen van consumenten.

den.

hebben dan de aardbol in een jaar tijd

> gaat nog iets verder: er

aan grondstoffen kan produceren. In

CIRCULAIR OF DUURZAAM?

mogen geen grondstoffen verspild

2018 was deze datum 1 augustus. Dit

Wanneer het gaat om maatschappelijke

worden. Grondstoffen moeten dus

jaar was het 29 juli. Sinds de jaren 70 al

verantwoordelijkheid worden zowel het

worden hergebruikt. Circulariteit gaat

van vorige eeuw maken we meer op dan

Duurzaamheidsambitie Verbeteringspotentieel

Rapportage

Keurmerken

Certificatie

30 |

FA C TO MA G A Z INE

Praktijk

Milieu

Bouwstenen duurzaam inkopen

| 6 2019

Samenwerkingen

Sociaal

Economisch

er aangemaakt wordt en teren we in op

men namelijk een goed begin en tonen

de steeds zeldzamer wordende reserves.

Algemene beoordelingsaspecten zijn bij-

aan dat een onderneming serieus bezig is

voorbeeld:

met het onderwerp, maar daarna moet je

INKOOP ALS POORTWACHTER

> de omgang met mensenrechten;

verder.

Het behoeft weinig extra betoog dat

> de mate van social return;

Waarom zou je als inkoper dus niet in

maatschappelijke verantwoordelijkheid

> de uitstoot van CO2;

gesprek gaan met je leveranciers over de

niet weggecijferd mag worden. Een in-

> het hergebruiken van verpakkingsma-

toekomst en over de maatschappelijke

koopafdeling fungeert vaak als poort-

terialen.

potentie? Wat doet het bedrijf nu aan

wachter van organisaties en kan een cru-

Algemeen is zeker niet negatief bedoeld

duurzaamheid en circulariteit, maar bo-

ciale rol spelen in het verhogen van het

en geldt als een goede eerste stap, waar-

venal: wat zijn de plannen op korte en

duurzaamheidsniveau van de organisa-

bij ook nog gebruik gemaakt kan worden

lange termijn? Hoe kunnen klant en le-

tie. Dat betekent duurzaam en/of circu-

van verschillende labels, de CO2-presta-

verancier elkaar daarbij ondersteunen?

lair tenderen en aanbesteden. In de

tieladder, ISO 26000 (richtlijn voor

praktijk blijft dat echter nog wel lastig

MVO) en ISO 14001 (certificering voor

De inkoopafdeling van SUEZ Nederland

omdat er zoveel duurzame en circulaire

milieumanagement).

deed onderzoek naar het ambitieniveau bij toeleveranciers. Hierbij werden par-

initiatieven zijn dat het soms moeilijk is 6SHFLĂľHNH EHRRUGHOLQJVDVSHFWHQ

tijen uit allerlei marktsegmenten uitge-

Leveranciers kunnen ook specifiek be-

nodigd om hun visie daarop te geven en

ISO 20400

oordeeld worden. Zo kent een leveran-

in gesprek te gaan over onze gezamenlij-

Kenniscentra als MVO Nederland, PIA-

cier van papierproducten andere eisen

ke maatschappelijke verantwoordelijk-

NOo en NEVI bieden hierbij gelukkig

dan een producent van vrachtwagens.

heid. Het doel ervan is om vanuit de in-

een helpende hand en ook de ISO 20400

Dit is al wat complexer voor de inkoper,

koopafdeling het duurzaamheids- of

is een stukje rots in deze enorme bran-

omdat hij een gedegen kennis moet heb-

circulariteitsgehalte bij toeleveranciers

ding. Deze norm voor maatschappelijk

ben van de markt waarbinnen hij zich

niet alleen te meten, maar ook om een

verantwoord inkopen is een richtlijn en

begeeft. Hij zal dan ook deels moeten

verhoging daarvan te stimuleren.

bevat geen eisen. Men kan er dus niet op

bouwen op de expertise van de leveran-

gecertificeerd worden.

cier, waarbij bijna vanzelfsprekend een

Het is interessant om te kijken naar de

partnership kan ontstaan.

strategie en het beleid van een onderne-

De norm is twee jaar oud en zal na het

Het FSC-label over verantwoord bosbe-

ming. Denk daarbij aan vragen zoals:

derde jaar worden geĂŤvalueerd. Hopelijk

heer is inmiddels redelijk standaard voor

wordt dan ook besloten om er een certi-

de eerste categorie, en bij vrachtwagens

> Vormt maatschappelijke verantwoor-

ficeringsmogelijkheid aan te koppelen in

gaat het over emissie, elektrisch rijden,

delijkheid een onderdeel van de be-

de vorm van een ISO 20401. Dan kun je

waterstof, biologische diesel, LNG e.d.

aan het certificaat zien dat de organisa-

Gelukkig is het item duurzaamheid erg

tie daadwerkelijk maatschappelijk ver-

actueel en is het onderdeel aan het wor-

antwoord inkoopt. Aangezien er 40 lan-

den van de (inkoop)bedrijfsvoering. Die

den hebben meegeschreven aan de ISO

inkooprevolutie is gaande.

om een juiste schifting te maken.

20400, kan het nog wel enige jaren du-

drijfsstrategie? > Zijn duurzaamheid en circulariteit mogelijk apart genoemd? > Is er een afdeling die zich specifiek bezighoudt met MVO, duurzaamheid en circulariteit, of is er een CSR-manager

ren voordat alle bijdragers geraadpleegd

GA IN GESPREK OVER

aangesteld? (Corporate Social Res-

zijn en er eventueel een ISO 20401 op de

DE TOEKOMST

ponsibility-Manager)

plank ligt.

Je kunt als inkoper beoordelen hoe leveranciers er nĂş voorstaan, waarbij onder

> Is het beleid algemeen van aard of bevat het ook concrete milestones?

BEOORDELING LEVERANCIERS:

andere gebruik gemaakt kan worden van

KLASSIEK EN SPECIFIEK

de elementen uit de Ecovadis-vragenlijst.

Leveranciers van producten en diensten

Maar in het kader van langdurige con-

> Is sprake van een (externe) audit?

kunnen geheel klassiek beoordeeld wor-

tracten en partnerships, kun je ook een

> Is er een budget voor maatschappelij-

den op algemene aspecten.

stap verder gaan. Bestaande labels vor-

> Wat wordt gemeten en wanneer en hoe gebeurt dat?

ke verantwoordelijkheid?

INKOOP EN OUTSOURCING

De initiële enquête werd opgezet met be-

kleding te vervaardigen, of over het her-

Wanneer een inkoper het dan heeft over

hulp van een tool van Optimal Planet.

gebruik van meubilair.

gunnen op waarde, dan is MVO ook

Leveranciers konden hiermee een per-

Potentie en ambitie moeten echter wel

waarde, een waarde die geldt voor alle

centage scoren. Het ging hierbij niet zo-

uitmonden in een resultaat. De inventa-

partijen. <<

zeer om het percentage zelf, maar meer

risatie leidt daarom tot een inspannings-

om de onderzoeksmethode en het feit

verplichting, die uiteindelijk zal moeten

dat partners met elkaar in gesprek gin-

leiden naar een resultaatverplichting. Op

gen over wederzijdse verwachtingen.

het hogere niveau is dat een betere we-

MVO doe je namelijk wel samen.

reld en een Earth Overshoot Day die

Opvallend is dat heel veel partijen initia-

schuift. Op het lage niveau leidt dat

tieven ontplooien op het gebied van

MVO-partnership tot verantwoorde in-

MVO. De hele wereld is in beweging.

kooptrajecten waarbij de 3 P’s worden

*Royan van Velse (op de foto rechts) is

Het gaat over de ontwikkeling van ande-

geborgd. Hierbij worden naast ‘prijs’ en

manager inkoop bij SUEZ recycling &

re soorten brandstof, over het gebruik

‘kwaliteit’ ook ‘de factoren ‘circulariteit’

recovery. Luca Vervoort is onlangs afge-

van zuinige verlichting, over het aan-

en ‘duurzaamheid’ meegewogen in de

studeerd als bedrijfskundige aan

wenden van afval om circulaire bedrijfs-

beoordeling van offertes.

NEOMA Business School in Reims.

steeds meer en sneller naar achteren ver-

een begrip in documentatie en archivering

AL MEER DAN 100 JAAR IS SAMSOM FORMULIEREN & OPBERGSYSTEMEN EEN BEGRIP IN HET VASTLEGGEN, BEHEREN EN ARCHIVEREN VAN INFORMATIE. Met een assortiment van meer dan 300 producten maken wij het u gemakkelijk uw informatiebeheer te stroomlijnen. Ons assortiment is onderverdeeld in: bedrijfsformulieren overheidsformulieren onderwijsformulieren dossiersystemen trouwboekjes geboorteboekjes

Kijk voor meer informatie of een persoonlijk advies op: www.samsom.nl/formulieren

32 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

RECHT

DURE FRAUDE MET UREN

Een werknemer komt vaak te laat. Hij registreert niet de werkelijk gewerkte uren, maar noteert de openingstijd van de winkel als begintijd. Als de fraude wordt ontdekt, volgt ontslag op staande voet.

DOOR ROB POORT

en man werkt sinds januari 2000 als filiaalmanager in een winkel. Onderdeel van zijn functie is openen (en sluiten) van de winkel. Hij moet een

urenregistratie bijhouden op basis van gewerkte tijden in uren en kwartieren. Tussen medio 2018 en maart 2019 meldt hij zijn operationeel manager twee keer dat hij de winkel niet op tijd kon

HET BEWUST INVULLEN VAN ONJUISTE BEGINTIJDEN IS ERNSTIG VERWIJTBAAR

ontvangen over te laat opengaan, maar ook dat vele malen de urenadministratie niet correct was ingevuld. Het keer op keer bewust invullen van onjuiste begintijden met als gevolg het ontvangen van loon voor niet gewerkte uren wordt, mede gelet op de ernst van deze gedraging en de overige omstandigheden, gezien als een dringende reden voor een ontslag op staande voet. De werknemer

openen. Tijdens een functioneringsgesprek kort

heeft frauduleus gehandeld en is het vertrouwen

daarna wordt dit besproken. Dan komt ook aan

van de werkgever onwaardig geworden.

de orde of hij vaker te laat is gekomen en of de

Daar komt bij dat hij als winkelmanager verant-

uren dan correct zijn geregistreerd. Volgens de

woordelijk was voor een juiste verwerking van de

werknemer was de bus vaak te laat en is hij verge-

gewerkte uren en een voorbeeldfunctie had. Zijn

ten de uren te corrigeren. Hij wordt twee weken

lange dienstverband maakt dit niet anders. Het

geschorst.

verzoek tot vernietiging van het ontslag op staan-

Uit onderzoek naar het verschil in tijdstip van

de voet alsmede het verzoek tot wedertewerkstel-

uitschakelen van het beveiligingssysteem ten op-

ling wordt daarom afgewezen. Het steeds bewust

zichte van de openingstijden blijkt dat dit in ne-

invullen van onjuiste begintijden en loon ontvan-

gen maanden achttien maal is gebeurd. Het ging

gen voor niet gewerkte uren is ernstig verwijt-

dan niet om een paar minuten, maar het verschil

baar. Dat kan de werknemer worden toegerekend.

bedroeg telkens één tot twee uur, terwijl de uren-

Zijn recht op een transitievergoeding vervalt.

registratie geen verschil aangaf. De werknemer wordt 3 april 2019 op staande voet ontslagen. Hij

AANTEKENING De kantonrechter wijst het verzoek van de werk-

verzoekt de rechter dit ongedaan te maken. OORDEEL KANTONRECHTER Volgens de kantonrechter is het ontslag onverwijld gegeven. De werknemer werd eerst 14 dagen geschorst, maar er is voortvarend onderzoek gedaan. Daaruit bleek niet alleen dat een klacht was

KANTONRECHTER

gever voor vergoeding van buitengerechtelijke

ROTTERDAM 25 JULI 2019,

werkzaamheden toe. De rechter haakt aan bij het

ECLI:NL:RBROT:2019:6020 MR. ING. R.O.B. POORT JURIST EN VEILIGHEIDSKUNDIGE (WWW.BUREAUPOORT.NL)

‘Besluit voor vergoeding van buitengerechtelijke kosten’ en acht een bedrag van 200 euro redelijk. Dat wordt verrekend met het loon dat de ontslagen werknemer nog tegoed had.

INKOOP

VAN FRESHBREW NAAR VERSE BONEN Gemeente Alkmaar is in het najaar 2018 overgestapt van fresh brew-koffie naar verse bonen. Op basis van een rekenmodel werd besloten om de koffievoorziening niet meer uit te besteden maar zelf machines aan te schaffen en deze in eigen beheer te onderhouden. Welke afwegingen zijn gemaakt en hoe zat het businessmodel in elkaar?

DOOR REMKO HUITEMA*

Is het volgende in uw organisatie herkenbaar? > De smaak van freshbrew-koffie of instantkoffie bevalt niet. > Er is weinig keuzevrijheid binnen het huidige contract als het gaat om bijvoorbeeld het soort koffiebonen.

> De koffiemachines zijn afgeschreven, maar de consumptieprijs blijft hetzelfde. > Er vinden steeds vaker malus-gesprekken met de leverancier plaats en niet of nauwelijks gesprekken over het optimaliseren van de klantbeleving. > Er is sprake van een groot koffiemachinepark. Gemeente Alkmaar vond na een tijdperk van zeven jaar freshbrew-koffie dat het anders moest. Toen de expiratiedatum van het contract met de toenmalige leverancier in zicht kwam en het Stadskantoor verbouwd zou gaan worden was het tijd om de ‘wel of niet uitbesteden’-vraag goed te bekijken. De gemeente legde zichzelf de volgende vraag voor: hoe kunnen we komen tot een optimale klantbeleving met horecawaardige koffie op basis van gratis verstrekking zonder exceptionele stijging van de kosten? PRIJS ZOU VERDUBBELEN

Door alleen in het netwerkcafé luxere koffievarianten aan te bieden, wordt ontmoeten

Na marktoriëntatie bleek dat bij een

gestimuleerd. (foto: Marcel van der Burg)

nieuw contract op basis van verse bonen

34 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

machines flink verminderd. Hiermee wordt het ontmoeten gestimuleerd en het draagt bij aan voldoende doorloop van de koffiebonen in de machines waardoor de kwaliteit constant blijft. DIFFERENTIATIE IN AANBOD Vooraf is goed nagedacht over differentiatie in het aanbod van warme dranken in het pand. Alleen in het netwerkcafé is cappuccino te krijgen en niet op andere plaatsen in het pand. Dit zorgt voor veel verkeer naar deze plek in het gebouw en dat was precies de bedoeling van het netwerkcafé, namelijk het stimuleren van ontmoeten. Bij de ingebruikname van de nieuw verbouwde verdiepingen in het najaar van Koffiebonen bepalen voor circa 40% de prijs van het kopje koffie.

2018 zijn ook de nieuwe koffiemachines in gebruik genomen. Opvallend: er wa-

de prijs zou gaan verdubbelen, iets wat

AANDACHTSPUNTEN

ren best veel opmerkingen over de nieu-

niet wenselijk was. De grootste costdri-

Hierbij zijn enkele aandachtspunten van

we werkomgeving en het kantoorconcept

ver van koffie zijn de koffiebonen. Dit is

belang:

maar eigenlijk nauwelijks over de koffie.

veelal het verdienmodel waar de meeste

> 6FKDI RQGHUKRXGVDUPH NRIõHPDFKL

Een mooi compliment voor de facilitaire

koffiecontracten op zijn gebaseerd.

(met bijvoorbeeld een volledi-

afdeling: als in een organisatie veel

Wil je meer keuzevrijheid in bijvoor-

ge metalen zetgroep in plaats van ge-

wordt gesproken over de kwaliteit van de

beeld het soort bonen of de koffiebekers

deeltelijk van kunststof ). Dit zijn vaak

koffie, dan zit het meestal niet goed.

die gebruikt worden, dan betekent dit al

de wat duurdere machines bij aanschaf

snel dat je zelf de inkoop moet regelen.

maar ze gaan zich, zeker bij een hoog

APP

Wat betekent dit in de praktijk?

volume, op termijn terugverdienen.

Vrij nieuw is dat de koffiemachines via

> =RUJ YRRU YROGRHQGH FRQWLQX°WHLW LQ

een koffie-app te bedienen zijn. Met die

BUSINESSMODEL

KHW GDJHOLMNV EHKHHU De gemeente

app kunnen gebruikers hun persoonlijke

Een businessmodel werd opgesteld met

kon deze taken onderbrengen binnen

koffievoorkeuren instellen op hun smart-

per element de geschatte kosten per ‘tel-

het bestaande facilitaire team omdat

phone, zodat met één druk op de knop

lertik’. De kosten voor een beker, kosten

hier door organisatieontwikkelingen

de juiste bereiding wordt uitgevoerd. Bij

roerstick, kosten suiker/melk, koffiebo-

taken wegvielen. De dagelijkse tijdsbe-

de ingebruikname van de machines is

nen, et cetera zijn omgerekend naar de

steding valt in de praktijk overigens

hier weinig ruchtbaarheid aan gegeven,

kosten per consumptie. Hierbij komen

heel erg mee, mede door het type ma-

uiteindelijk gaat het immers om de

uiteraard nog andere kosten zoals aan-

chine dat werd ingekocht.

smaak van de koffie. Maar de app wordt

schaf van de koffiemachine, het onder-

> .LMN VFKHUS QDDU GH LQNRRS YDQ NRI

in de praktijk veel gebruikt. Het beant-

houd van de machines en de kapitaallas-

õHERQHQ Deze bepalen voor circa 40%

woordt duidelijk aan een behoefte bij de

ten.

(!) de prijs van het kopje koffie. Kwali-

medewerkers. <<

Uiteindelijk leidde de berekening onder-

teit hoeft hierbij niet altijd duur te zijn.

aan de streep tot een lagere prijs dan be-

> 3ODDWV GH NRIõHPDFKLQHV RS VWUDWHJL

*Remko Huitema is facilitair adviseur bij

taald zou moeten worden in een com-

VFKH SODDWVHQ LQ KHW JHERXZ In het

gemeente Alkmaar (rhuitema@alkmaar.

mercieel full-maintenancecontract.

Stadskantoor Alkmaar is het aantal

nl).

$ ! " ! ! $ " " $ ! " $ " ' ! " # % " ! # " $ & ! ( " !

$ " '

! $ " " " $ " " ! $

" " " $ " # ! ' $ ! $ "'

BOEKEN | AGENDA

EN NU AAN HET WERK! En nu weer aan het werk! • auteur: Jasper Meerding

at hebben Elon Musk, Oprah Winfrey en Jasper Meerding met elkaar gemeen? Ze hebben alle drie een hekel aan vergaderen! Vooral aan inefficiënt vergaderen. Gegeven het feit dat ook ik een broertje dood heb aan zinloos praten om het praten, was ik nieuwsgierig

• ISBN: 9789047 011781

naar de levensmissie van ondernemer Meerding om de wereld te redden van slechte

• uitgever: Business contact

vergaderingen.

• prijs: e 15,-

In vijf korte hoofdstukken worden de lezer achtergrondinformatie en praktische tips

• conclusie: opsomming

aangereikt met een introductie op veelvoorkomende miscommunicatie tijdens vergade-

van weinig vernieuwende

ringen. Vervolgens een beschouwing over het belang van de bedrijfscultuur en de in-

technieken

vloed van Generatie Z op de werkvloer. Ook is er een theoretische beschouwing over de verschillen tussen dagelijkse, wekelijkse en maandelijkse vergaderingen. Uiteraard krijgt de lezer tips hoe meetings voor te bereiden, over het belang van voorzitten, hoe te

notuleren en hoe om te gaan de ‘after sales’ van de vergadering. Als slot een korte uitleg van managementmethoden als Scrum, Kanban en Holacracy. Eerlijk gezegd was ik teleurgesteld over de inhoud van dit boekwerkje. In zijn voorwoord belooft Meerding de wereld te redden van slechte vergaderingen middels slimme

RACHEL KUIJLENBURG

technologieën en een betere manier van werken. De vernieuwende ideeën bleven echter

HOGESCHOOLDOCENT FACILITY MANAGEMENT

uit. Ik trof een opsomming van weinig vernieuwende en vooral doorsnee vergadertech-

(HAAGSE HOGESCHOOL) EN ONDERZOEKSDOCENT BIJ

nieken aan die mij weinig boeide. Efficiënt is het gidsje wel: met slechts 80 pagina’s in

LECTORAAT FM (HANZEHOGESCHOOL)

A5-formaat blader je er zo doorheen en krijg je een opfriscursus ‘vergaderen’.

VAKBEURS ENERGIE

INFOSECURITY NEDERLAND

FACILITY MATTERS 2019

Datum: 8 oktober

Datum: 30 en 31 oktober

Datum: 21 november

Locatie: Brabanthallen, Den Bosch

Locatie: Jaarbeurs Utrecht

Locatie: De Woonindustrie,

Organisator: 54events

Organisator: Jaarbeurs Utrecht

Nieuwegein

EVENT SMART BUILDINGS

KENNISMIDDAG HEALTHY

Datum: 10 oktober

WORKPLACE

FMN NAJAARS-ALV

Locatie: Jaarbeurs Utrecht

Datum: 11 november

Datum: 27 november

Organisator: Facto

Locatie: Pharos, Hoofddorp

Locatie: nog niet bekend

Organisator: Facto

Organisator: FMN

Datum: 16 t/m 18 oktober

FM SYMPOSIUM DEFENSIE

HORECAVA 2020

Locatie: Phoenix (VS)

Datum: 12 november

Datum: 13 t/m 16 januari 2020

Organisator: IFMA

Locatie: Kootkazerne, Stroe

Locatie: Amsterdam RAI

Organisator: Expertisecentrum FM,

Organisator: Amsterdam RAI

Organisator: Facto

WORLD WORKPLACE 2019

Ministerie van Defensie

agenda

VAKBEURS FACILITAIR Datum: 29 t/m 31 januari 2020 Locatie: Jaarbeurs Utrecht Organisator: HolaPress

Vanuit resultaatgericht schoonmaken sturen op totale ontzorging Met een uitgebreid plan startte Asito vorig jaar april de dienstverlening bij Alliander. Met dit plan draagt het schoonmaakbedrijf bij aan de ambitie van Alliander om een ‘Great Place to Work’ te zijn voor haar medewerkers. Het principe van een onbaatzuchtige samenwerking en innovatie staat hierbij centraal. Een jaar na dato een terugblik met de schoonmaakkrachten ter plekke, de klant en de klantmanager.

Door de focus te leggen op een sterke samenwerking werd de

der. “Ook in de MVO-thema’s gericht op de duurzame inzetbaar-

aanbesteding gewonnen: “Wij vinden een schone werkomgeving

heid van de medewerkers konden we ons heel goed vinden.

voor onze medewerkers en onze bezoekers heel belangrijk”, aldus

Asito’s aanpak in de kwaliteit van het werk en samenwerking met

Mark Hamstra, leveranciersmanager Werkomgeving bij Allian-

andere facilitaire leveranciers sprak ons erg aan.”

De vaste schoonmaakkrachten bij Alliander: Skender en Rania.

38 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

Brenda Jansen en José Albring in gesprek over de dienstverlening.

TOTALE ONTZORGING

concept: ‘1-facilitaire formule’. “Ondanks dat we hier veel verschil-

Brenda Jansen is facility manager bij Yask en ondersteunt en

lende leveranciers hebben voor de facilitaire zaken, willen we het

voert werkzaamheden uit voor alle facilitaire zaken bij Alliander.

als eigen zien. Asito maakt daarin het verschil”, aldus Brenda.

“Asito had in de aanbestedingsperiode een mooie aanbieding, die

“De partners uit het concept zoeken goed de samenwerking op.

perfect aansloot op wat Alliander wil: ontzorgd worden. Dat ont-

Zo zorgen we er met z’n allen voor dat de medewerkers en bezoe-

zorgen zit hem in proactief de kwaliteits- en belevingsrondes lo-

kers van Alliander prettig worden ontvangen en op een prettige

pen. Gebreken en verstoringen op tijd signaleren, maar daarin

manier kunnen werken en verblijven. Onze locatie in Duiven

ook een stap extra zetten. Wat doe je om het op te lossen? We

heeft een best groot oppervlakte in het atrium. Daar rijdt sinds

hebben veel gebruikers in onze gebouwen, dus we moeten elkaar

kort een schoonmaakrobot. Daarmee hebben ze ons verrast. Dit

daarin ondersteunen.”

draagt echt bij aan de beleving. Daarnaast worden ook de schoonmaakkrachten ontzorgd, want ze kunnen zich nu focussen

EXTRA WAARDERING SCHOONMAAKKRACHTEN

op de zaken die er toe doen, zoals hospitality.”

Skender en Rania zijn twee van de vaste schoonmaakkrachten bij Alliander. Beiden werken ze respectievelijk 18 en 14 jaar als

INITIATIEVEN GERICHT OP MEDEWERKERS

schoonmakers in het gebouw. Sinds een jaar doen ze dat namens

Mark kijkt terug op het afgelopen jaar: “Wat mij het meest heeft

het Almelose schoonmaakbedrijf. “We hopen nog heel lang bij

verrast, is dat Asito het eigenaarschap heeft gepakt om te laten

Asito te werken”, vertellen ze. Volgens Skender komt dat omdat

zien dat ze proactief kunnen samenwerken. Er zijn het afgelopen

het om meer gaat dan schoonmaken. “Eerder ging het alleen om

jaar ook veel leuke initiatieven ontstaan, onder andere gericht op

het poetsen en zagen we onze leidinggevende bijna nooit. Bij dit

de medewerkers”, aldus Mark. “Zij waarderen dat ook heel erg.

schoonmaakbedrijf is dat wel anders, er wordt nu echt naar ons

Daar komt de meerwaarde van de nieuwe functie ‘klantmanager’

geluisterd en we lunchen regelmatig samen.”

om de hoek kijken. José Albring vervult deze rol met verve.”

Tijdens Complimentendag wilde klantmanager José Albring de

Tot slot geeft Mark aan dat in de aanbesteding als uitgangspunt

schoonmaakkrachten laten weten dat zij gewaardeerd worden.

is genomen dat alle schoonmaakbedrijven kunnen schoonmaken.

Rania: “Dat kwam echt als een verrassing. Veel mensen van kan-

“Wij gaan dat niet meer controleren met allerlei technische me-

toor kwamen naar ons toe om te zeggen dat ze blij met ons wa-

tingen. Dat hebben we losgelaten en we hebben hen helemaal

ren. Ik kreeg toen zin om nog meer mijn best te doen.”

verantwoordelijk gemaakt voor het schoonmaakproces. Daardoor werken we heel prettig samen.”

KETENSAMENWERKING Bij Alliander werken alle facilitaire dienstverleners samen in het

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Asito.

CONTACTEN EN CONTRACTEN OOK IN DEZE RUBRIEK? MAIL UW KORTE TEKST + JPG-FOTO NAAR GERARDDESSING@VAKMEDIANET.NL

Uitbreiding First Mate Consultancy & Concepts

DIRECTIEWIJZIGINGEN BIJ ASITO Asito heeft de samenstelling van de directie veranderd. Hans van Leeuwen heeft de organisatie verlaten en is opgevolgd door Anton Witte (foto boven), tot voor kort directeur HR bij Heyday. En First Mate Consultancy & Concepts heeft een derde partner. Tijmen Snel (40, op de foto

Gerard de Kruijk (foto onder) is per

rechts) versterkt sinds september het team en is verantwoordelijk voor de implementa-

1 september als operationeel directeur

tie van de uitgebrachte adviezen en in opdracht ontwikkelde horeca- en cateringconcep-

toegetreden tot de Asito-directie.

ten. De andere twee partners zijn Michiel van Noort (oprichter) en DaniĂŤlle Leeman.

Mark Vosselman naar Zorggroep Crabbehoff Per 1 augustus is Mark Vosselman gestart als directeur Bedrijfsondersteuning bij Zorggroep Crabbehoff in Dordrecht. Onder bedrijfsondersteuning vallen de teams vastgoed & facilitair, logistiek, horeca en welzijn, administraties, inkoop, bedrijfshulpverlening en ict. Vosselman (Facility management, NHTV, 2011) begon zijn loopbaan bij Facilicom en maakte in 2012 de overstap naar Parnassia Groep, waar hij vier jaar werkte als Facilitair Manager. Vanaf juli 2016 was hij actief vanuit zijn eigen bureau VOS Vastgoed & Facility.

40 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

Remco Kroeze Managing Director bij CBRE GWS CBRE Global Workplace Solu-

dendirecties voor Nederland,

tions heeft Remco Kroeze per 1

BelgiĂŤ/Luxemburg en Frank-

juli benoemd tot Managing Di-

rijk direct rapporteren aan het

rector voor Nederland. De

GWS EMEA in Londen. Als

nieuwe functie sluit aan bij de

uitkomst hiervan hebben Rick

organisatiestructuur van CBRE

Jacobs, Managing Director Be-

GWS EMEA, waarbij ieder

nelux & Frankrijk en John de

land wordt aangestuurd door

Rooy, Chief Operating Officer

een Managing Director. In de

Benelux en Frankrijk, besloten

nieuwe structuur zullen de lan-

de organisatie te verlaten.

Schoonmaak Beeld en Geluid naar Asito en Fortron Beeld en Geluid in Hilversum heeft de Europese aanbesteding voor schoonmaak en glasbewassing afgerond. De aanbesteding was verdeeld in 2 percelen; schoonmaak en glasbewassing. Asito heeft de opdracht voor schoonmaak gegund gekregen en Fortron kreeg de opdracht voor de glasbewassing. Samen met Beeld en Geluid heeft MasterKey deze Europese aanbesteding doorlopen.

TON FERNANDES VAN START ALS ZELFSTANDIG INTERIM- EN PROJECTMANAGER Ton Fernandes (29) is per

lende divisies van Facilicom in

(Erasmus Universiteit Rotter-

1 september met zijn eigen

diverse managementfuncties.

dam, 2015). NexGen FM helpt

bureau begonnen onder de

Hij studeerde Marketing (Ho-

organisaties met (interim) Fa-

naam: NexgenFM. Fernandes

geschool Rotterdam, 2012) en

cilitair Management en advies

werkte sinds 2013 bij verschil-

Strategisch Management

bij facilitaire vraagstukken.

Waar licht is, is inzicht Maak van je kantoor een slimme werkruimte door Philips LED-verlichting te connecteren met het Interact Office verlichtingssysteem. Want als je inzicht hebt in bezetting, kun je efficiĂŤnter gebruikmaken van energie en ruimte. www.interact-lighting.com/nl-nl

Office

RISING STAR

LARS TUBBEN LEEFTIJD: 24 OPLEIDING:

HBO FACILITY MANAGEMENT (DIEDENOORT, 2016)

Ik ben: campusmanager bij Gom Schoonhouden op de TU Delft.

Mijn werk bestaat uit: het coördineren en optimaliseren van de gehele schoonmaak op de TU Delft.

Belangrijkste FM-trend? Smart buildings, in verband met de behoefte om kosten te verlagen en beleving te verhogen. Daarnaast kan datagedreven werken helpen in het facilitaire vraagstuk rond arbeidskrapte.

Over 5 jaar ben ik: een leidinggevende die een grotere scope en impact heeft op het plezier en het comfort van zowel gebruikers als collega’s.

Grootste verbazing tot nu toe? Uitvoerende medewerkers zijn de sleutel tot succes voor een organisatie, zij kennen het verbe-

‘Mijn smartwatch voorkomt een hoop irritatie en afleiding’

terpotentieel het beste. Het heeft mij verbaasd hoe moeilijk het is om dit potentieel ook daadwerkelijk te oogsten. Te vaak wordt vanuit de organisatie zelf gedacht en worden besluiten genomen zonder de medewerkers daarin te betrekken. Het vraagt om een andere aanpak. Organisaties laten hier echt waardevolle kansen liggen.

Grootste succes tot nu toe? De medewerkerstevredenheid bij 200 medewerkers binnen één jaar verhogen van 68% naar 78%. Het plezier van de medewerkers werkt zo motiverend om verdere successen te boeken!

Favoriete app of gadget? Dat is mijn smartwatch. Het voorkomt een hoop irritatie en afleiding, door eenvoudig en snel mensen te kunnen beantwoorden. De sneltoets ‘ik bel je terug’ gebruik ik dan ook het meest.

Wat zou je graag beter kunnen? Geduldig zijn en rust hebben, zodat de energie bij jezelf en collega’s soms ook even opgeladen mag worden.

Laatst gelezen managementboek? 'The Corporate Tribe' van Daniëlle Braun en Jitske Kramer. Interessant boek over verandering van bedrijfsculturen.

In deze rubriek komt jong talent aan het woord over carrière en ambities. Aanmelden van personen kan bij de redactie: gerarddessing@vakmedianet.nl 43

D D

Laat data voor je werken Stel je voor: je kunt als facility manager zowel aan je duurzaamheidsdoelen werken als meegaan met de laatste technologische ontwikkelingen. Door data over de bezettingsgraad van een pand te meten en te benutten zijn duurzame, technologische verbeteringen snel realiteit. Niet alleen voor jou als manager, maar ook voor de gebruiker. Meer gemak en efficiënter werken is immers nooit weg. Data die kan worden gegenereerd uit een bedrijfspand kan op vele manieren worden benut – ook, en misschien wel vooral, om problemen vóór te blijven. Zo kan door de inzet van sensoren op een efficiënte en betrouwbare manier onder andere de bezetting, CO2 en het geluidsniveau worden gemeten. Met behulp van algoritmes worden hier patronen in herkend en voorspellingen op gebaseerd. Zo wordt het gebruik van je pand pas echt inzichtelijk. GEBRUIKER EN BEHEERDER Wanneer je weet welke ruimtes wel en niet bezet zullen zijn, kun je als gebouwbeheerder de inrichting en indeling van werkruimtes daarop afstemmen. Op de minder drukke dagen sluit je bepaalde ruimtes af, deze hoef je dan ook niet te koelen of verwarmen. Dat is niet alleen duurzaam, maar ook handig voor de eindgebruiker. Door de data over de ruimtes beschikbaar te stellen aan de medewerkers kunnen zij bijvoorbeeld ruimtes reserveren én inzien om wat voor plekken het gaat. Zo kan onderscheid worden gemaakt tussen een concentratieruimte en een vergaderplek. Wanneer ook no-shows kunnen worden gedetecteerd en reserveringen (semi)automatisch geannuleerd kunnen de beschikbare ruimtes effectiever worden ingezet voor andere gebruikers. Combineer dit met feedback en ervaringen vanuit de gebruiker en een

EEN STAPJE VERDER

dergelijk platform wordt continu verbeterd.

Het ligt in de aard van een facility manager om net dat stapje extra te zetten; door slim met data om te gaan kan er veel worden voorzien en voorkomen. Want analyse van de data is één ding, maar de interpretatie en het advies is minstens zo belangrijk.

IBASX

Wanneer je als beheerder ziet dat het elke derde dinsdag van de

Waar voor de ene klant de nadruk ligt op sensoren in com-

maand om drie uur té druk is, dan zal dat aankomende maand

binatie met managementinformatie, zijn voor de ander de

ook zo zijn. Als facilitair manager kun je met die informatie aan

reserveringsfunctionaliteiten veel belangrijker. HEYDAY

de slag en verschil maken. Zo zou je mensen niet alleen op de

heeft met iBASX software ontwikkeld die bestaat uit ver-

verwachte drukte kunnen attenderen, maar ook aan kunnen bie-

schillende modules die onafhankelijk van elkaar functione-

den dat iedereen die die dag extra vroeg begint een gratis ontbijt-

ren, zo kan het pakket altijd worden uitgebreid of terugge-

je krijgt. Dankzij de data kun je proactiever aan de slag gaan:

schroefd. Doordat het een Software-as-a-Service-oplossing

laat de informatie voor je werken en je bespaart niet alleen kos-

(SaaS) is wordt de software als online dienst aangeboden

ten, maar je draagt ook bij aan een duurzaam kantoor met meer

en is de installatie van een app niet nodig. Dit betekent dat

tevreden medewerkers.

men altijd over de actuele versie beschikt en het platform beschikbaar is via elk apparaat.

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met HEYDAY.

FACTO MAGAZINE

ONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR FACILITY EN INKOOP

VOLGEND NUMMER

COLOFON FACTO MAGAZINE IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET

IN FACTO MAGAZINE 7 - NOVEMBER 2019:

THEMA: FMIS 7 FM’ERS OVER HUN FMIS 7 FMIS-gebruikers van verschillende organisaties over de toegevoegde waarde van hun FMIS. FEEDBACK VRAGEN ÉN KRIJGEN Hoe zorg je ervoor dat je waardevolle feedback vraagt en krijgt van je klanten? Een aanpak in 5 stappen. DRAAGVLAK BIJ FMIS-IMPLEMENTATIE Draagvlak is één van de aandachtspunten voor het laten slagen van een FMIS-implementatie. Hoe realiseer je dat draagvlak?

HOOFDREDACTEUR Gerard Dessing, tel. 088-5840912, gerarddessing@vakmedianet.nl EINDREDACTEUR Rob van de Laar, robvandelaar@vakmedianet.nl UITGEVER Laura Driezes MEDIA-ADVISEURS Guido Duijzers, tel. 06-44381501, guidoduijzers@vakmedianet.nl Jordi van Gool, tel. 06-81320668, jordivangool@vakmedianet.nl VORMGEVING & OPMAAK colorscan, www.colorscan.nl DRUK Ten Brink, Meppel ADRES Vakmedianet, Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn www.facto.nl ABONNEMENTENADMINISTRATIE klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 ABONNEMENTEN Facto Magazine verschijnt 8 keer per jaar. Jaarabonnement € 185,00, studenten betalen € 69,00; prijzen zijn exclusief btw. Verzending buitenland per jaar € 29,50 (EU) en € 41,50 (niet-EU-landen). Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl. OPLAGE Door onafhankelijk accountant gecontroleerde oplage. Zie voor accountantsverklaring van Grant Thornton www.vakmedianet.nl.

WWW.FACTO.NL | NIEUWS, VERDIEPING, BLOGS

WAT IS EEN FMIS? FMIS staat centraal in het novembernummer, maar op Facto.nl is het doorlopend een thema. Zo is op Acties.facto.nl/wat-is-een-fmis een whitepaper te downloaden met een overzicht van de verschillende soorten modules binnen een FMIS en antwoord op de vraag wat je met een FMIS kunt bereiken. Behalve de categoriepagina, te selecteren in de menubalk, is er ook een speciale overzichtspagina over FMIS voor facilitair managers, met veelgestelde vragen, trends en ontwikkelingen en best practices. Meer weten? Kijk dan op Facto.nl/fmis-voor-de-facilitair-manager/.

46 |

FA C TO MA G A Z INE

| 6 2019

COPYRIGHT Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2018 PUBLICATIEVOORWAARDEN Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl. DISCLAIMER Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie. ISSN 0927-1384

SEE VITAL SIGNS. TAKE VITAL ACTION. Verantwoordelijk zijn voor facilitaire diensten betekent verantwoording nemen voor alle lopende zaken. En die vooral lopend houden. Want alles moet door. In de wereld van Ultimo draait alles om beheerprocessen en de software die u daarvoor nodig hebt. Met het uitgebreide facility management informatiesysteem (FMIS) heeft u een doordacht softwareplatform in handen waarmee u structuur aanbrengt in uw bedrijfsprocessen. Daarnaast formeert u hiermee een strategisch sturingsinstrument. Ultimo zorgt ervoor dat de cruciale signalen over uw facilities worden doorgegeven. Zodat u ze ziet en daadkrachtig kunt handelen. Are you listening?

Al uw assets vertellen hun verhaal. Maar luistert u hier wel naar? Weten hoe u uw facilitaire assets en services kunt live-linken? Stel uw vraag direct. Mail patrick.beekman@ultimo.com.

Live-link your assets and facilities.