Gawalo december 2017 by VMN Media

VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - KLIMAAT

www.gawalo.nl “Niet dogmatisch worden in duurzame zoektocht” p. 12 Gevel en gebouwinstallatie groeien naar elkaar p. 18 VSK 2018 p. 26 Erp-richtlijnen ventilatie p. 30 Slimme thermostaat vergroot populariteit smart homes p. 36 Van kantoor naar smart building p. 36

N°12

Jaargang 29 December 2017

TECHNIEK Nieuwe sanitatie p. 20

REGELGEVING Collectieve installaties leidingwater onderhouden p. 32

MARKT Doorbraak voor de warmtepomp p. 14

PROJECT Hergebruik radiator p. 24

o 18 8 ek zo 20 00 Be K 09.A VSStand

INTRODUCING

MEP APPS FOR REVIT

Low cost, high productivity.

Download now

STORE.MEPCONTENT.COM

MEPcontent: The BIM library for MEP engineers Powered by Stabiplan

Discover the future of Ventilation

De toekomst van ventilatie is vandaag! Zo zal ook blijken op VSK, waar Duco op gepaste wijze via vier doordachte woonconcepten gestalte zal geven aan de toekomst van ventilatie naar aanloop van 2021. Hierbij zullen twee absolute wereldprimeurs alle aandacht naar zich toetrekken.

Bezoek ons in Hal 09, B.010 van 6 t.e.m. 9 februari

REDACTIONEEL / INHOUD

Hergebruik

“De overheid moet in de energietransitie sturen op resultaat en niet al-

leen op welke maatregelen in een gebouw getroffen worden.” Dat zegt Theo Smits, duurzaamheids- en energieadviseur bij Heijmans (p. 12). Toch gaat de overheidsbemoeienis de komende jaren nog verder. Ook voor de milieuprestaties van bouwmaterialen komen strenge regels. Hergebruik van materialen wordt daarmee een serieuze optie. Royal HaskoningDHV nam alvast het voortouw. In zijn Amsterdamse kantoor installeerde het ingenieursbureau onder andere tweedehands radiatoren en een gereviseerde koelmachine (p. 24). Zelfs het hergebruik van water komt bij opdrachtgevers hoger op het verlanglijstje te staan (p. 23). Marktontwikkelingen die ook u weer nieuwe kansen bieden. Tieneke Wilms tienekewilms@vakmedianet.nl

TIEN VRAGEN AAN

“In deze transitieperiode moet je kiezen voor een toekomstbestendige oplossing en niet automatisch teruggrijpen naar wat je al kent.” Peter van den Bosch, PEET Klimaatadvies

@TienekeWilms

14 Doorbraak voor de warmtepomp Hoewel warmtepompen al geruime tijd toegepast worden, staan ze nu echt op doorbreken. De toekomst voor warmtepompen is rooskleurig, maar er zijn nog hindernissen te overwinnen.

12 in onze duurzame zoektocht’

‘We moeten niet dogmatisch worden

Theo Smits, duurzaamheids- en energieadviseur bij Heijmans, heeft een heldere kijk op de uitdaging waar de gebouwde omgeving voor staat. En welke rol Heijmans zou kunnen spelen in de energietransitie.

18 groeien naar elkaar

Gevel en gebouwinstallatie

Gevelbouwers en installateurs werken nu nog vaak langs elkaar heen. Maar daar lijkt verandering in te komen.

Gawalo December 2017

INHOUD

over nieuwe sanitatie 20 ‘Kennis is bijna nul bij installateurs’ Van de 1 biljoen liter drinkwater gebruiken we vijftig procent voor toepassingen die helemaal niet zo’n hoge waterkwaliteit nodig hebben, denk aan wc’s, wasmachines en om de tuinplanten te bewateren. Dat moet én kan anders, vinden de specialisten.

Energieneutraal pand met tweedehands installatiemateriaal

Sinds een half jaar zetelt het Amsterdamse kantoor van Royal HaskoningDHV in de voormalige Volkswagengarage in stadsdeel Westpoort. Een bijzondere locatie, niet alleen omdat het pand gedeeld wordt met een creatieve broedplaats, ook omdat DHV zijn nek uitstak en zijn ambities op het gebied circulariteit wilde waarmaken.

VERDER IN DIT NUMMER 06 42

Nieuws Warmtepompverkenner

49 54

Productberichten Servicepagina/colofon

26 VSK 2018 voor iedereen relevant Op de VSK 2018 zal de installateur meer dan ooit kennis maken met de vernieuwingen in zijn vakgebied. ‘Ons vak wordt steeds slimmer, blijf scherp met VSK’, is de slogan.

32 collectieve leidingwaterinstallaties

Kwaliteit borgen bij beheer en onderhoud

Een collectieve leidingwaterinstallatie moet zo worden beheerd en onderhouden dat de kwaliteit van de uitvoering van de leidingwaterinstallatie is gewaarborgd. Hoe kan de kwaliteit van het totale pakket van beheer en onderhoud geborgd worden?

RONDVRAAG Over welke kwaliteiten beschikt een goede installateur?

kantoor 38 Verouderd wordt smart building Dit najaar betrekt Croonwolter&dros een nieuw hoofdkantoor in Rotterdam. Het volledig gerenoveerde pand, gelegen aan de A20 in Rotterdam, blinkt niet alleen uit in duurzaamheid, maar is ook bijzonder ‘slim’, door toepassing van de modernste technieken.

Gawalo December 2017

NIEUWS

Pleidooi voor hybride warmtepompen Hybride warmtepompen zijn het meest geschikte alternatief voor verwarming. En de klassieke cvketel moet verdwijnen. Dat zegt Peter Vermaat, topman van netwerkbedrijf Enexis. Vermaat is groot voorstander van de hybride warmtepomp, zo schrijft Financieel Dagblad. De hybride oplossing bestaat uit een elektrische warmtepomp gecombineerd met een cv-ketel. Pas op piekmomenten of als er geen groene stroom beschikbaar is, schakelt de gasketel bij. Zo verschuift de warmtevraag van gas naar elektriciteit. Enexis gaat als netwerkbedrijf over de gasleidingen. Dus een logisch pleidooi, zo opperen de journalisten van FD. “Gas eruit, dat is niet wat er moet. CO2 moet eruit. Dat is net iets anders. Met hybride warmtepompen kunnen we een hele hoop CO2 besparen,”

vangen, bij de meeste huizen gebeurt dat eens in de

ren, terwijl we juist de piek in de vraag naar warmte

stelt Vermaat.

tien jaar. Als de helft van deze mensen een hybride

kunnen opvangen met het gasnet.”

Vermaat gaat nog een stapje verder: “Verbied cv-ke-

warmtepomp neemt, dan zijn er na vijf jaar al 1 mil-

Volgens Vermaat kan een hybride warmtepomp zelfs

tels. Niet nu, maar ergens in de toekomst. Ontmoedig

joen huizen met zo’n warmtepomp. En per woning

de eindoplossing zijn. Is dat CO2-neutraal, is dan de

huiseigenaren een cv-ketel te kopen. Naarmate de

wordt dan 1,5 tot 2 ton CO2 bespaard.”

vraag. “Wel als dit groen gas is, en zeker ook groene

datum van het verbod dichterbij komt zullen steeds

Ook over de duurzame alternatieven ‘all electric’ en

stroom. Bovendien is een monteur in een paar uur

meer hybride warmtepompen worden verkocht.”

warmtenetten in Vermaat positief, maar met een

klaar. Het is een kleine klus.” Ook de circa tweemaal

Wel moeten er dan “voldoende leveranciers, warmte- kanttekening: “Dat duurt veel langer. Het is een veel

hogere kosten zullen volgens Vermaat verdwijnen:

pompen en monteurs zijn”, zo vervolgt Vermaat. “In

grotere stap om alles te elektrificeren. We zouden

“Als de producenten echt op grote schaal leveren,

Nederland worden jaarlijks 400.000 cv-ketels ver-

het elektriciteitsnet voor miljarden moeten verzwa-

zal ook het kostennadeel verdwijnen.”

Groothandel Technische Unie opent Inspiratiecentrum Duurzaamheid in Zwolle Groothandel Technische Unie heeft sinds 1 november een Inspiratiecentrum Duurzaamheid aan de Ravensburgstraat 2 in Zwolle. Het centrum helpt installateurs bij het ontwikkelen van duurzame maatwerkoplossingen voor hun opdrachtgevers.

bezoekers complete en werkende duurzame

Het Inspiratiecentrum Duurzaamheid is

mogelijkheden kunnen ervaren.

geopend van maandag tot en met vrijdag tus-

Daarnaast is er een compleet ingericht Smart

sen 08u30 en 17u00. Een bezoek brengen is

Home. In dit demohuis laat Technische Unie

alleen mogelijk op afspraak. Geïnteresseerden

schakelsystemen zien van meerdere leveran-

kunnen een bezoek plannen op Inspiratiecen-

ciers en kan de bezoeker kennismaken met de

trumduurzaamheid.nl.

manier waarop artikelen binnen de systemen gekoppeld zijn, zoals: bewaking, verlichting en

In het Inspiratiecentrum Duurzaamheid kan de

temperatuurregeling. Ook is er een speciale

bezoeker verschillende duurzame concepten

lichtruimte waar men led-verlichting en de

leren kennen en beleven. Pv-panelen, hybride

invloed van licht op het dagelijks leven ervaart.

systemen, BENG (bijna energieneutrale gebou-

Om haar klanten persoonlijk te ondersteunen

wen) en NOM (nul op de meter) hebben elk een

bij het verduurzamen van woningen en gebou-

eigen ruimte. Daarin is een aantal duurzame

wen, beschikt Technische Unie over een duur-

totaaloplossingen te zien die binnen het betref-

zaamheidsteam dat bestaat uit zes duurzaam-

fende concept kunnen worden toegepast.

heidsspecialisten. Deze specialisten kunnen

Deze oplossingen overstijgen de traditionele

installateurs wegwijs maken in het assortiment

scheiding tussen E en W. Producten en fabri-

duurzame producten, oplossingen en duurza-

kanten worden aan elkaar gekoppeld, zodat de

me diensten die Technische Unie levert.

Gawalo December 2017

NIEUWS

Aardgasloze woningen en wijken in Westland Gemeente Westland, Energie Transitie Partners, ONW, BPD Ontwikkeling, Ontwikkelingsbedrijf De Westlandse Zoom en Westland Infra maken plannen voor ongeveer vijfduizend aardgasloze woningen in de gemeente Westland. Het plan gaat uit van de aanleg van acht aardgasloze woonwijken en twee aardgasloze gebieden in de gemeente Westland (Zuid-Holland).In het plan krijgt duurzame warmte zoals aardwarmte een belangrijke rol. Het zou gaan om ongeveer vijfduizend woningen. Naar verwachting worden de eerste woningen eind 2018

Voor wijken zonder aardgas gelden er bijzondere

30 gemeenten, 12 provinciën en 5 netbeheer-

gebouwd. De betrokken partijen onderteken-

eisen aan de aanleg van elektriciteitsnetten. Het

ders een Green Deal aardgasvrije wijken geslo-

den op 24 oktober een intentieovereenkomst.

pompvermogen voor warmtenetten en het elek-

ten. Gemeenten spraken daarin af om wonin-

trisch bijverwarmen van woningen vragen meer

gen op een andere manier te laten verwarmen

De aardgasloze nieuwbouwwoningen bevinden

capaciteit van het elektriciteitsnet. Netbeheer-

dan met aardgas.

zich in de projecten:

der Westland Infra is daarom als initiatiefnemer

Wethouder Theo Duijvestijn: “Nederland zal de

– De Kreken (Poeldijkerhout) in Poeldijk

betrokken bij de omslag naar aardgasloze wijken

komende jaren afscheid moeten nemen van

– Westmade in Monster

en woning. Op deze manier wil de netbeheerder

fossiele brandstoffen, zoals aardgas. In de glas-

– Liermolen – Molensloot in De Lier

kennis en ervaring opdoen om op efficiënte wijze

tuinbouw is de energietransitie een aantal jaar

– Monster Noord

de bestaande gasnetten uit te faseren.

geleden al in gang gezet met diverse geother-

– Wateringen Noord

De gemeente Westland is een van de gemeen-

mieprojecten. Door nieuwbouwwoningen te

– Waelpark tussen ‘s-Gravenzande en

ten die de Green Deal aardgasvrije wijken heeft

voorzien van duurzame warmte, is dit een

ondertekend. Om aardgasvrij wonen te stimu-

mooie vervolgstap in de verduurzaming van

leren heeft de overheid op 8 maart 2017 met

Westland.”

Naaldwijk – Gantel de Baak in Naaldwijk

All-electric verwarmen en de woonhuisinstallatie In de toekomst wordt de verwarming van een woning met elektriciteit ingevuld. Woningen worden all-electric en gasloos, dankzij de inzet van pvsystemen en warmtepompen. Welke gevolgen heeft dit voor de woonhuisinstallatie?

pv-installatie. Voor de distributie en de afgifte van warmte in een all-electric concept kunnen een elektrisch aangedreven warmtepomp en elektrische vloer- of wandverwarming een uitkomst bieden. Ook deze componenten zijn van invloed op de elektrische woonhuisinstallatie. Gasgestookte verwarming is traditioneel het

De meest toegepaste lokale opwekkers van

domein van de w-installateur. Voor de installa-

energie voor verwarming zijn de zonnepane-

tie van elektrische verwarming heeft de instal-

len. Bij de samenstelling en installatie van deze

lateur ook basiskennis nodig van de elektrische

systemen zijn diverse aandachtspunten. Zo is

woonhuisinstallatie. In de whitepaper ‘Woon-

aan. De whitepaper ‘Woonhuisinstallaties, nu

het van belang om een goede inschatting te

huisinstallaties, nu en in de toekomst’ reikt

en in de toekomst’ is gratis te downloaden op

maken van de verwachte opbrengst van een

prof. dr. ir. Sjef Cobben enkele basisbegrippen

www.gawalo.nl.

Kijk voor dagelijks nieuws op www.gawalo.nl

@Gawalo

Gawalo December 2017

Buitengewone binnenprestaties met de HP-S Twee nieuwe lucht/water warmtepompen met 7 jaar garantie Itho Daalderop introduceert twee nieuwe lucht/water

Slimme Spider klimaatthermostaat

warmtepompen; de HP-S 110 en HP-S 130. Ideaal

De HP-S wordt bediend met de meegeleverde Spider

om grotere woningen duurzaam te verwarmen en te

klimaatthermostaat en Spider App. Met Spider regelt

koelen met energie uit de buitenlucht.

u op afstand ook andere slimme Itho Daalderop oplossingen in de woning, zoals verwarming van

7 jaar zekerheid door 7 jaar garantie

afzonderlijke ruimten (multizonering), ventilatie,

Wij zijn bij Itho Daalderop al sinds 2002 bezig met

rookmelders, beveiliging en elektrische apparaten.

het verduurzamen van woningen door warmtepomptechnologie. Door onze kennis en ervaring is het

De voordelen op een rij:

vertrouwen zo groot, dat we een garantie op de HP-S

- 7 jaar zekerheid door 7 jaar garantie

bieden van maar liefst 7 jaar.

- Een rendement tot 500% - Zowel hybride als all-electric inzetbaar

Energieneutraal De HP-S benut de energie uit de buitenlucht voor het verwarmen én koelen van de woning. Met het optionele boilervat wordt ook het tapwater snel en efficiënt verwarmd. Een energieneutrale woning is hiermee binnen handbereik. Een besparing met de huidige energieprijzen tot € 475,- per jaar is mogelijk.

zakelijk.ithodaalderop.nl/hp-s

- Bespaart tot € 475,- per jaar op de energierekening - Besturing met Spider klimaatthermostaat en Spider App

NIEUWS

Statushouders oplossing voor tekort aan technici Opleidingsbedrijf InstallatieWerk Nederland gaat asielzoekers met een verblijfsvergunning omscholen voor een baan in de installatie- of elektrotechniek. Met een speciaal programma voor deze statushouders wil het opleidingsinstituut het personeelstekort in de branche helpen oplossen. Tegelijkertijd helpt de opleiding deze statushouders te integreren in de maatschappij en te werken aan een toekomst, zegt het Opleidingsbedrijf. Het programma is opgezet samen met partners, zoals OTIB/Metechnica, UWV, Stichting Vluchtelingenwerk, opleidingspartners en de verschillende gemeentes.

Foto: TechniekBeeldbank.nu

Inmiddels zijn 75 statushouders gestart met de op-

van installatie- of elektrotechniek. Daarnaast moe-

aantal deelnemende statushouders is er zeker nog

leiding. De verwachting is dat Opleidingsbedrijf In-

ten zij het VCA-certificaat behalen. Vervolgens gaan

behoefte aan stageplaatsen/arbeidsplaatsen. Be-

stallatieWerk in het schooljaar 2017-2018 in totaal

de toekomstige vakmensen op stage bij een installa- drijven die het initiatief ondersteunen en mogelijk-

zeker 150 statushouders zal klaarstomen voor een

tiebedrijf waar ze werkervaring gaan opdoen.

heden zien voor een stageplek, kunnen contact op-

baan in de installatie- of elektrotechniek.

Praktijkervaring doen de statushouders op bij één

nemen met Opleidingsbedrijf InstallatieWerk. Aan

De statushouders starten met een voorschakeltra-

van de participanten van Opleidingsbedrijf Installa-

het einde van het voorschakeltraject wordt per deel-

ject van twaalf tot zestien weken. Tijdens deze perio- tieWerk. Na het behalen van hun VCA-certificaat en

nemer bekeken wie inmiddels voldoende kennis en

de krijgen de deelnemers onderwijsondersteuning

het succesvol doorlopen van de eerste fase van de

vaardigheden heeft opgedaan om met een reguliere

in de Nederlandse taal en leren zij de basiskennis

opleiding, starten zij met de stage. Gezien het grote

BBL-opleiding te kunnen starten.

Ventilatiewarmtepomp Warmtewinner nog geen hardloper De Warmtewinner van Eneco, een ventilatiewarmtepomp die begin 2016 op de markt kwam, loopt veel minder hard dan verwacht. Tot nu toe zijn er maar 120 exemplaren van op de markt gebracht.

thermostaat en Tesla, de Powerwall voor ener-

Inventum, dat de Warmtewinner heeft ontwik-

gieopslag, wilde Eneco zich profileren als ‘leve-

keld, zou het probleem inmiddels hebben ver-

rancier van comfort’ in plaats van als traditio-

holpen door aanpassingen aan de hardware en

nele ‘energieleverancier’.

de besturing van de ventilatiewarmtepomp.

Bij de lancering van de Warmtewinner begin

Eneco is ervan overtuigd dat het product nog

2016, waren de verwachtingen groot. De mini-

steeds een glansrijke toekomst heeft. Het ener-

warmtepomp zou onder ideale omstandigheden

giebedrijf wijst daarbij onder andere naar een

Eneco had de ambitie om in 2020 het magische

het gasverbruik van de cv-ketel terugbrengen

recent gepubliceerd rapport van adviesbureau

getal van 100.000 ventilatiewarmtepompen te

met zo’n zestig procent. De energiewinst zou

Berenschot. Volgens dit rapport kan met een

hebben geïnstalleerd. Met de Warmtewinner en

het grootst zijn in huizen met mechanische ven-

hybride warmtepomp in alle bestaande wonin-

andere nieuwe producten als Toon, de slimme

tilatie. Alleen voor warm tapwater en bij extreme

gen de huidige aardgasvraag van vijftien mil-

kou zou de cv-ketel nog moeten bijspringen.

jard kubieke meter teruglopen tot een miljard

Maar dat valt in de praktijk tegen, erkent de

kubieke meter in 2035.

energieleverancier nu op de website van Ener-

Ook Nuon geeft toe dat het nog niet zo’n vaart

geia. “De gasbesparing is weliswaar fors, maar

loopt met de introductie van zijn ventilatie-

kan volgens onze berekeningen nog beter.” Dat

warmtepomp, de Savent, ontwikkeld samen

is te verklaren doordat huishoudens minder

met Nibe. In mei van dit jaar startte de energie-

gebruikmaken van hun ventilatiesysteem dan

leverancier daarmee een pilot in vijftig proef-

vooraf berekend. Soms staat de ventilatiebox

woningen. Volgens de energieleverancier heeft

zelfs gewoon uit. Omdat de Warmtewinner ven-

de specifieke situatie van een woning meer

tilatielucht nodig heeft, wordt de woning na

gevolgen voor het installeren van een ventila-

installatie van de ventilatiepomp beter geventi-

tiewarmtepomp dan eerder verwacht. Grotere

leerd. Maar dat doet ook het besparingseffect

noodzakelijke bouwfysieke aanpassingen

enigszins teniet: de woning koelt daardoor ook

maken de drempel om ervoor te kiezen daarom

af, zodat er juist meer gestookt moet worden.

soms hoger, aldus Nuon.

Gawalo December 2017

ErP The strong combination of technology and trust

女女女

女

10 VRAGEN AAN

Peter van den Bosch Functie Directeur Leeftijd 36 Bedrijf PEET Klimaatadvies Plaats Houten Aantal medewerkers (Nu nog) 1 Tekst Tieneke Wilms Beeld NFP Photography

Waarom hebt u voor dit vak gekozen?

jes en moeilijke componenten. Er zit een

Technieken voor hernieuwbare energie en de

grondgebonden warmtepomp in en twee

opslag van warmte en/of elektriciteit. Die zijn

ventilatiewarmtepompen plus een groot

binnen nu en vijf jaar zeker op de markt en nodig

Ik geloof dat elke woning te verduurzamen is.

buffervat voor warm tapwater. Het verwarmen

om de energietransitie betaalbaar te houden.

Voor opdrachtgevers is het vaak lastig een eer-

en koelen gebeurt all-electric.

ste stap te zetten, want waar moeten ze beginnen? Hen daarbij helpen is mijn missie, daarom heb ik een eigen adviesbureau opgezet.

Hoe verkoopt u zichzelf bij uw klanten?

Wat zou u in uw vak willen veranderen?

De eindgebruiker wordt te vaak vergeten. Die

Ik heb al een behoorlijk netwerk in de branche,

wil een bepaald comfortniveau en lage

de mond-tot-mondreclame doet zijn werk. Ik

energielasten. De prestaties van een installatie

word vaak zelf benaderd voor advies. Mijn

komen vaak niet tegemoet aan die wensen. De

PEET staat voor ‘Planmatige Energetische Ener-

kracht zit in de persoonlijke benadering van

bouwkolom kan daar beter op inspelen door de

gie Transitie’. Ik help opdrachtgevers over de eer-

mijn klanten, in het gesprek aangaan en goed

techniek ondergeschikt te maken aan de wens

ste drempel heen bij het verduurzamen van

doorvragen. Ik neem de opdrachtgever mee in

van de eindgebruiker.

gebouwen en woningen. Ik laat ze zien dat dat

het adviestraject. Samen bekijken we de opties

helemaal niet duur en niet moeilijk hoeft te zijn. Ik

en wegen we voor- en nadelen af. En ik zeg het

adviseer ook leveranciers bij strategische keuzes.

ook als iets niet kan.

Wat is uw specialisatie?

Welke opleiding heeft u als laatste gevolgd?

Wat kan volgens u echt niet meer?

De post-hbo Installatiekosten / exploitatiekos-

Kortetermijnkeuzes maken bij vervanging van

ten. Daardoor kan ik naar het totale plaatje

installatiecomponenten, zoals de cv-ketel. In

kijken, ook naar beheer en onderhoud.

deze transitieperiode moet je kiezen voor een

toekomstbestendige oplossing en niet

Op welk project bent u het trotst en waarom?

Op mijn eerste opdracht als eigenaar van dit adviesbureau. In een woonhuis heb ik allerlei technieken gecombineerd tot een eenvoudige,

Waar zou u zich verder in willen bekwamen?

Mijn prioriteiten liggen nu bij het opzetten en goed laten lopen van mijn eigen bedrijf.

Hoe ziet uw werk er over vijf jaar uit?

De energietransitie zorgt voor grote verande-

automatisch teruggrijpen naar wat je al kent. Er

ringen. De CO2-footprint en circulaire economie

zijn zoveel mooie en betaalbare alternatieven.

gaan een grote rol spelen bij beslissingen in de

bouwkolom. Met mijn – tegen die tijd – middel-

Welke nieuwe techniek of welk nieuw product heeft de toekomst?

groot adviesbureau kan ik daarbij een goede rol spelen om dit proces te versnellen.

robuuste installatie, zonder al te veel regelklep-

Gawalo December 2017

MARKT Duurzaamheid - Uitdagingen - Sturing

‘We moeten niet dogmatisch worden in onze duurzame zoektocht’ Theo Smits, duurzaamheids- en energieadviseur bij Heijmans, heeft een heldere kijk op de uitdaging waar de gebouwde omgeving voor staat. En welke rol Heijmans zou kunnen spelen in de energietransitie. “Wij zijn een schakel in de keten.” Tekst Tijdo van der Zee Beeld NFP Photopgraphy

Welke techniek komt de komende jaren als win-

zich richten op het resultaat, niet alleen op wel-

woningen allemaal een dikke isolerende schil

naar uit de bus? Heeft straks elk huis pv-pane-

ke maatregelen in een gebouw getroffen moe-

en voor de opwekking van elektriciteit liggen er

len? Een warmtepomp? Of wellicht een micro-

ten worden. “Bepaal hoeveel CO2 bespaard

pv-panelen op het dak. Warmtapwater en ruim-

wkk? Gaan we helemaal elektrisch en kunnen

moet worden en laat de markt zelf met oplos-

teverwarming voor de veertien huurwoningen

we van het gas af? Het zijn vragen waar Theo

singen komen.”

worden verzorgd door een collectieve biomas-

Smits eigenlijk het antwoord niet op kan en wil

Wat dat betreft is Smits tevreden met ex-minis-

saketel.

geven.

ter Stef Blok, die eind vorig jaar besliste dat de

De duurzaamheidsadviseur wedt liever op

Energie Prestatie Vergoeding (EPV) - een

VIER DECENNIA IN DE BOUW

meerdere paarden. “Ik ben pragmatisch. In het

opslag op de huur na een duurzame renovatie

Theo Smits werkt al bijna veertig jaar in de bouw,

ene geval is de ene oplossing beter en in het

- ook kan worden gevraagd van huurders in

voor verschillende aannemers. In Boxtel was hij

andere geval kan je beter een ander pad

woningen die hun gasaansluiting hebben

twaalf jaar geleden betrokken bij de realisatie van

bewandelen.” Smits waakt ervoor dat hij zich in

behouden. De coalitie Stroomversnelling had

EPC=0-woonwijk In Goede Aarde. Vanaf die tijd is

hier juist tégen gepleit. Blok beargumenteerde

hij zich steeds meer gaan verdiepen in duurzaam-

zijn besluit door te zeggen dat hij ‘techniekneu-

heid. Sinds 2012 is Smits adviseur Duurzaamheid

traal’ wenst te zijn. Smits: “Daar ben ik het

en Energie binnen Heijmans.

“Comfort is belangrijk. Je wilt dat mensen vijftig jaar in zo’n woning willen blijven wonen”

principieel mee eens.”

Uitdagingen een hoek laat duwen. “We moeten oppassen

Natuurlijk komen er met gasloos bouwen ook

dat we in onze duurzame zoektocht niet te dog-

“heel leuke uitdagingen” bij, zegt Smits. Een

matisch worden. Er zijn nu verschillende kam-

mooi voorbeeld is het nieuwe centrum van het

pen aan het ontstaan, die allemaal heel sterk in

Noord-Brabantse Vlijmen. In het centrum van

hun eigen gelijk geloven. Dat is eigenlijk heel

het dorp komt een appartementencomplex,

jammer.”

bestaande uit 24 appartementen voor huurders en kopers, bovenop nieuwe winkels. De

Techniekneutraal

herontwikkeling van het nieuwe centrum is een

Theo Smits: “In de markt zie ik de meest

Natuurlijk moeten we veel duurzamer worden

samenwerking tussen de gemeente Heusden,

ingewikkelde apparaten. Ik vind dat je met

en daarin is sturing nodig van bovenaf, van de

wooncorporatie Woonveste en Heijmans.

minimale inspanning het maximale resultaat

overheid, zegt Smits. Maar die sturing moet

Om de warmtevraag te beperken hebben de

moet zien te halen.”

Gawalo December 2017

MARKT

“We waren al een tijd op zoek naar een geschikt project voor de zeer zuinige houtpelletketel die we hadden gevonden in Oostenrijk, bij fabrikant KWB”, zegt Smits. Het rendement van deze ketel ligt zo hoog, de fabrikant zegt dat een rendement van 96 procent haalbaar is, dat er te weinig restwarmte overblijft om er nog een elektrische generator achter te hangen en van de opstelling effectief een WKK te maken.

Biomassa niet onomstreden Smits heeft inmiddels genoeg ervaring in het duurzame wereldje om te weten dat biomassa niet geheel onomstreden is. Want als je niet uitkijkt, gaan er houtpellets de kachel in waarvoor oerbos gesneuveld is, of waarvoor landbouwgrond heeft moeten wijken. “Ik ben dan ook blij dat wij een contract hebben voor het onderhoud voor de komende twintig jaar. Daardoor hebben wij de garantie kunnen geven dat de biomassa gedurende de looptijd van het contract een duurzame oorsprong heeft.” En om die belofte gestand te kunnen doen, heeft Heijmans zich grondig moeten oriënteren op de markt van biomassa. Smits: “Stel nu dat biomassaketels in de woningbouw echt gaan doorbreken. Dan weet

In de Eindhovense Airey-wijk paste Heijmans in opdracht van woningcorporatie Woonbedrijf tal van nieuwe

je dat je moet gaan concurreren met andere

technieken en concepten toe. De woningen in de Airey-wijk hebben energieprestatiecoëfficiënt van EPC 0,09 in

toepassingen voor biomassa. Hierdoor krijgen

combinatie met een GPR-gebouwscore van 9,0.

wij dus automatisch een rol in de biomassaketen. Heijmans zal echt geen biomassa-expert worden, we blijven een bouwbedrijf, maar we

en kunnen we ook makkelijk voor verse lucht-

Geen overkill

moeten wel het gesprek aangaan met andere

toevoer zorgen. Maar in de BENG-methode

Zoals eerder gezegd wil Smits zich niet vastpin-

partijen. En dat doen we al.” Nederland zou

neigt men juist naar kleinere kozijnen, zodat de

nen op één winnende technologie. Maar als hij

best zelf meer biomassa kunnen gaan verbou-

schil zijn isolerende waarde behoudt. Maar ik

dan toch een keuze moet maken, dan zal dat

wen, zegt Smits. “Een deel van de weilanden

vind: als je dat energieverlies kunt compense-

zijn: “Hou het eenvoudig. In de markt zie ik de

kunnen we hier wel voor gebruiken.”

ren met energieopwekking ergens anders in of

meest ingewikkelde apparaten. Ik vind dat je

op de woning, dat je dit stuk comfort moet kun-

met minimale inspanning het maximale resul-

Lobby

nen bieden aan bewoners. Comfort is belang-

taat moet zien te halen. Hoeveel krijg je terug

Een beetje duwen hier, een beetje trekken daar.

rijk. Je wilt dat mensen vijftig jaar in zo’n

voor elke geïnvesteerde euro?” Uit de

Smits is niet vies van lobbywerk. Zo zit hij

woning willen blijven wonen.”

Heijmans-stal kan hij nog wel een voorbeeld

namens de NEPROM (Vereniging Nederlandse

In dat licht moet Smits’ recente oproep

halen. Het Energiedak, dat werd ontwikkeld in

Projectontwikkeling Maatschappijen) in de

geplaatst worden om de heilige drie-eenheid

samenwerking met Aerspire. “Een compleet

commissie die de opvolger van de NEN 7120

van de Trias Energetica te herzien. Die gaat uit

dak vol met pv-panelen en zonnecollectoren,

gaat vormgeven. De NEN 7120 is op dit

van energiebesparing, gebruik maken van

waarbij onder de pv-panelen een spouw zit die

moment de bepalingsmethode voor de EPC van

duurzame energie en resterende (fossiele)

dienst doet als schacht voor de af te voeren

een woongebouw, en ook voor Bijna Energie

energievraag zo efficiënt mogelijk inzetten.

ventilatielucht. Hierdoor worden de pv-panelen

Neutrale Gebouwen (BENG). “Ik probeer wat

Smits stelde in mei dit jaar op de website van

gekoeld en presteren ze beter. Het warme

scherpe kantjes er van af te halen. De drie

Heijmans dat ‘comfort’ als vierde pijler mag

water gaat de grond in op ongeveer 25 graden

BENG-indicatoren zijn erg gericht op energie-

worden toegevoegd. “De Trias Energetica is

en komt er in de winter weer uit. De COP van de

verbruik. En ik zie daar wel wat valkuilen ont-

een goed stappenplan, maar we zijn in de

warmtepomp gaat hierdoor van de gebruikelijk

staan.”

woningbouw nu op zo’n duurzaam niveau aan-

4 of 5 richting de 10.” Of dit dak nu echt zo low

“Neem bijvoorbeeld luxe villa’s. Daar zit veel

beland, op zo’n lage EPC, dat comfort een

tech is valt te bezien. Maar duurzaam is het in

glas in. Daardoor zijn de woningen lekker licht

plaats moet kunnen krijgen.”

ieder geval wel.

Gawalo December 2017

MARKT Warmtebron – Innovatie – Early Majority

Doorbraak voor de warmtepomp Hoewel warmtepompen al geruime tijd toegepast worden, staan ze nu echt op doorbreken. Dat heeft te maken met aangepaste regelgeving waardoor er steeds vaker aardgasloos gebouwd gaat worden. De toekomst voor warmtepompen is dus rooskleurig, maar er zijn nog hindernissen te overwinnen. Toch lijkt wel duidelijk dat de warmtepomp de cv-ketel als voornaamste warmtebron gaat vervangen. Tekst Joop van Vlerken

‘Wacht nog maar even met het aanschaffen van

wordt meegenomen. Hierdoor zal een woning

Early Majority

een warmtepomp’ of ‘Warmtepompen zijn nog

met een gasaansluiting steeds minder aantrek-

Volgens Frank Agterberg breekt de warmte-

lang niet uitontwikkeld.’ Het zijn voorbeelden

kelijk worden.

pomp nu definitief door. “Als je naar de innova-

van uitspraken die installateurs op dit moment

tie-adoptiecurve kijkt, gaan we nu van de early

doen over de markt voor warmtepompen. Maar

Gebrek aan kennis

adopters naar de early majority. Dat betekent

als je naar het aantal geïnstalleerde warmte-

Volgens Frank Agterberg, vicevoorzitter van de

dat warmtepompen de stap naar de massa-

pompen in Nederland kijkt, is er toch een stevi-

Dutch Heat Pump Association (DHPA) en voor-

markt gaan maken.”

ge groei waarneembaar.

zitter van BodemenergieNL, zijn de uitspraken

Hij begrijpt dus wel waar de uitspraken van

Terwijl er in 2010 nog geen 100.000 geïnstal-

van de installateurs eerder in dit stuk exempla-

leerde warmtepompen waren, liep dat in 2016

risch voor het gebrek aan kennis over warmte-

volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek

pompen in de installatiesector. “Als je een

op naar ruim 160.000. De verwachting is dat dit

warmtepomp wilt, moet je op zoek naar een

aantal in 2017 verder stijgt naar 200.000 stuks.

goede installateur die verstand van zaken heeft

Een van de factoren die de groei van warmte-

en bekend is met de techniek. Anders loop je

installateurs over warmtepompen vandaan

pompen bevordert, is het afschaffen van de

het risico dat je te maken krijgt met een slecht

komen. “Het heeft te maken met de markt. Er

verplichting om nieuwbouwwoningen aan te

geïnstalleerde warmtepomp, die daardoor min-

worden op dit moment nog ongeveer vierhon-

sluiten op het aardgasnet per 1 januari 2018.

der goed presteert.”

derdduizend cv-ketels gemonteerd per jaar,

Gemeenten zullen hierdoor steeds minder vaak

Barend Schermer, directeur van Schermer

tegenover vijfenveertigduizend tot vijftigdui-

gasnetten aan laten leggen op nieuwbouwloca-

Installatietechniek bevestigt dat het kennisni-

zend warmtepompen. Tel daarbij op dat slechts

ties. Het is niet ondenkbaar dat het aanleggen

veau over warmtepompen bij veel installatiebe-

tien procent van de installateurs iets doet met

van gasnetten op nieuwbouwlocaties in de

drijven laag is. “Bij kleine bedrijven is dat eigen-

duurzame warmtetechnieken. Dan is het niet

nabije toekomst zelfs verboden wordt.

lijk ook wel logisch. Daar werken de eigenaren

gek dat veel installateurs nog steeds een cv-

Een andere oorzaak is dat woningen (ook

gewoon mee in het bedrijf en ’s avonds en in

ketel adviseren. Ze zijn nog niet bekend met de

bestaande) aan steeds strengere eisen voor

het weekend doen ze de administratie. Zij heb-

nieuwe technieken.”

energie-efficiëntie moeten voldoen, waarin ook

ben helemaal geen tijd om voor een offerte

Bovendien trekt de bouw aan na de crisis en dan

steeds vaker duurzame opwek van warmte

eens flink in een nieuwe techniek te duiken.”

is er voldoende vraag naar conventionele tech-

Gawalo December 2017

Warmtepompen zijn in toenemende mate een reële optie

MARKT

Monteurs werken aan een lucht-luchtwarmtepomp voor utiliteitsgebouwen.

Aandacht voor energiebesparing met een lucht-waterwarmtepomp.

niek en is er minder tijd over voor verdieping,

bodemenergieinstallaties, maar we installeren

Lagere prijs

constateert Agterberg. “Voor veel installateurs

inmiddels ook lucht-waterwarmtepompen.”

Agterberg bevestigt dat de prijs van warmte-

is dit niet het moment om met iets nieuws aan

Schermer merkt dat warmtepompen voor zijn

pompen gradueel lager wordt. “Nu is de instal-

de slag te gaan. Maar er zijn ook positieve uit-

klanten in toenemende mate een reële optie

latie van warmtepompen vaak maatwerk. Maar

zonderingen. Ik ken ook een installateur die

zijn. “Maar ze denken er vaak verder niet bij na.

als de vraag toeneemt en de geproduceerde

helemaal niets meer met cv-ketels doet.”

Cv-installaties werken met hogetemperatuur-

aantallen groter worden, slaat het om naar

In de toekomst hebben installateurs bovendien

verwarming. Dat kan ook met een warmte-

massaproductie. Hierdoor gaat de prijs uitein-

weinig keuze, denkt Schermer. “Die gasaanslui-

pomp, maar het heeft niet de voorkeur. Een

delijk dalen of er komt meer functionaliteit voor

ting gaat er op termijn hoe dan ook uit. En

warmtepomp functioneert het best met

hetzelfde bedrag.”

steeds meer gebouweigenaren eisen nu al een

lagetemperatuurverwarming. Er moet dus wel

Een trend die het CBS waarneemt, is dat de

duurzame energievoorziening. Ik zou installa-

wat aan een bestaand gebouw veranderen om

lucht-waterwarmtepomp momenteel harder

teurs vooral willen adviseren het gesprek aan te

een goede warmtepompinstallatie te kunnen

groeit dan bodemgebonden systemen. Van de

gaan met de klant. Licht ze goed voor en

realiseren. Bij voorkeur moet de schil beter

ruim driehonderdvijftigduizend geïnstalleerde

bespreek de voordelen van een duurzame

worden geïsoleerd en moet er vloerverwarming

warmtepompen in Nederland is het overgrote

warmtevoorziening.”

worden aangelegd. In bestaande bouw is het

deel (meer dan driehonderdduizend) een

Agterberg vult aan: “De aanstaande groei van

daarom soms beter om te werken met hybride

luchtwaterwarmtepomp, bijvoorbeeld als

warmtepompen vraagt om meer en beter

systemen die een warmtepomp en een cv-

onderdeel van een hybride systeem. Volgens

gekwalificeerde installateurs. De DHPA werkt

installatie combineren.”

Agterberg heeft dit vooral met de prijs te

intensief samen met onder meer Uneto-VNI en

Schermer ziet dat de vraag naar warmtepom-

maken. “Als je de buitenlucht als bron gebruikt,

het opleidingsveld om hierin een slag te

pen in de praktijk toeneemt. “Je ziet nu zelfs

is er geen bodemboring nodig. Om die reden

maken.”

dat ketelproducenten op de hype inspringen.

wordt nu vaak voor een luchtwaterwarmte-

En als er alleen nog maar aardgasloos gebouwd

pomp gekozen.”

Hybride systemen

mag worden, dan zal het alleen maar verder

Maar die keuze is niet helemaal terecht vindt

Barend Schermer begon vijftien jaar geleden al

aantrekken. Op termijn zullen warmtepompen

hij. “Als je kijkt naar Total Cost of Ownership,

met het installeren van warmtepompen in de

hierdoor ook goedkoper worden, omdat er

kan een warmtepomp die gebruik maakt van

utiliteitsbouw. “In het begin ging het vooral om

meer concurrentie ontstaat op de markt.”

bodemenergie goedkoper zijn. Die is namelijk

Gawalo December 2017

MARKT

KENMERKEN VAN DE WARMTEPOMP IN 2027

Veel bestaande bouw is zo lek als een mandje

1. De warmtepomp is door massaproductie een stuk goedkoper. 2. Er zijn ongeveer net zoveel geïnstalleerde warmtepompen als cv-ketels in Nederland. 3. Door voortdurende innovatie zijn warmtepompen nog veel efficiënter dan in 2017. 4. Rijtjeshuis, kantoorgebouw, appartementencomplex, school of vrijstaande woning; voor elke situatie is

efficiënter door gebruik van de constant hogere temperatuur van de bodem in de winter.”

een geschikte warmtepompoplossing. 5. Door de toenemende isolatiegraad neemt de warmtevraag van Nederlandse woningen af en daarmee

Hoewel een warmtepomp gecombineerd met

ook de benodigde capaciteit van gebruikte warmtepompen.

bodemenergie efficiënter en op termijn ook

6. Het aantal lucht-waterwarmtepompen is ongeveer gelijk aan het bodem gebonden warmtepompen.

goedkoper is, ziet hij wel degelijk goede moge-

7. Er is een innovatieve oplossing bedacht voor tapwaterverwarming met warmtepompen.

lijkheden voor het benutten van buitenlucht-

8. De innovatie voor cv-ketels is in 2027 bijna tot stilstand gekomen. Nieuwe cv-ketels worden alleen nog

warmte. “Het is wat mij betreft een goede tweede optie voor bepaalde gebouwen. Soms

in combinatie met warmtepompen toegepast. 9. De kennis over warmtepompen bij installateurs is enorm toegenomen en heeft geleid tot hoge kwaliteit

is de warmtevraag te klein voor een bodemgebonden systeem. En je moet niet vergeten dat

van installatie en comfort. 10. Er zijn lagetemperatuurverwarming- en isolatiepakketten beschikbaar voor bestaande woningen.

je op sommige plekken in Nederland niet de bodem in mag.” Een belangrijke technische uitdaging die vol-

ketel. In nieuwbouw is dat relatief eenvoudig en

bouw zeker nog niet afgeschreven worden,

gens Schermer nog wel eens over het hoofd

wordt het ook al veelvuldig toegepast, maar in

vindt hij. “Soms is het om allerlei redenen niet

wordt gezien, is warmtapwaterbereiding.

bestaande bouw ligt dat wat minder eenvou-

mogelijk om voldoende te isoleren of lagetem-

“Mensen zijn bij een cv-installatie gewend dat

dig.

peratuurverwarming aan te leggen. Dan kan

ze een constante toevoer van warm tapwater

Daar groeit de vraag naar warmtepompen dan

een hybride systeem met een piekketel een

voorhanden hebben. Maar bij een warmte-

ook een stuk minder hard”, stelt Agterberg.

oplossing zijn.”

pomp is dat niet zo. Hier wordt vaak gewerkt

“Omdat warmtepompen bij voorkeur gebruik

Schermer is het met Agterberg eens dat de

met boilers, maar die hebben een beperkte

maken van lagetemperatuurverwarming zijn

grootste uitdaging in de bestaande bouw ligt.

capaciteit. Op dit vlak is echt nog innovatie

wel investeringen in goede isolatie, vloer- of

“Veel bestaande bouw is zo lek als een mandje.

nodig. Degene die hier iets op bedenkt kan heel

wandverwarming of convectieradiatoren

Als je dan toch een warmtepomp installeert is

rijk worden.”

nodig. Daar komen nu ook al innovatieve syste-

dat als een vlag op een modderschuit. Je moet

men voor op de markt zoals voorzetwanden of

dus niet alleen kijken naar de warmtevoorzie-

Vervanger voor cv-ketel

vloerelementen met verwarmingsleidingen.”

ning, maar het hele gebouw aanpakken”,

“De warmtepomp is de vervanger van de cv-

Ook hybride systemen mogen in de bestaande

besluit hij.

Mensen zijn bij een cv-installatie gewend dat ze een constante toevoer van warm tapwater voorhanden hebben. Maar bij een warmtepomp is dat niet zo.

Gawalo December 2017

TREND Innovatie - BENG - Pilot

Gevel en gebouwinstallatie groeien naar elkaar toe Gevelbouwers en installateurs werken nu nog vaak langs elkaar heen. Maar daar lijkt verandering in te komen. Door samen op te trekken, staan de onderaannemers sterker. Ook veranderende inzichten en eisen over energieverbruik en circulariteit doen gevelbouwers en installateurs naar elkaar toe trekken. Tekst Tijdo van der Zee

Bij de bouw van woningen of kantoren stuurt

Desondanks leverde al dat onderzoek en deze

genoemd. Veerman: “Het mooie is dat deze

traditioneel de hoofdaannemer de installateur

commerciële drijfveer tot voor kort weinig con-

toegevoegde functies geen afbreuk hoeven te

en de gevelbouwer van boven aan. Door deze

creets op, beaamt Veerman. “Maar door de cir-

doen aan het design.”

hiërarchische constructie kan het gebeuren dat

culaire economie en nieuwe businessmodellen,

Daniëlle Dikhoff, community manager kennis-

het contact tussen de onderaannemers vaak

zoals Building as a Service, krijgt de samenwer-

ontwikkeling bij TVVL, voorziet dat samenwer-

tot het hoogstnoodzakelijke beperkt blijft. En

king een nieuwe impuls.” Projectontwikkelaars

king tussen installateurs en gevelbouwers

dat is zonde, want gevel en installatie zijn

met flexibele wensen, die een gebouw na tien

zowel bij nieuwbouw als bij renovaties tot stand

eigenlijk niet los van elkaar te zien. Onderlinge

jaar willen kunnen demonteren bijvoorbeeld,

zal komen. “In 2023 moeten bestaande kan-

afstemming ligt voor de hand. Dat beseffen ook

zegt Veerman, beginnen in te zien dat het han-

toorgebouwen verplicht energielabel C hebben,

de installateurs en gevelbouwers. Brancheor-

dig kan zijn om gevels met geïntegreerde plug-

in 2030 is dat zelfs energielabel A. Je moet hier

ganisaties onderzoeken hoe die afstemming

and-play installaties neer te zetten. “Neem een

nu al op anticiperen. Met installatietechnische

vorm kan krijgen.

ontwikkelaar als OVG, of De Mannen van

oplossingen alleen lukt het je nu misschien nog

Schuim. Zij hebben er wel oren naar. We verko-

wel om label C te halen, maar dan zit je zeven

Nieuwe impuls

pen dan geen product meer, maar een service,

jaar later met de problemen, want dan heb je

“In feite is het niks nieuws wat we nu doen”,

we verlenen comfort.”

echt de gevel erbij nodig. Dus als je duurzaam gaat renoveren, dan moet je nu eigenlijk al de

zegt Martijn Veerman, projectcoördinator bij gevelbrancheorganisatie VMRG, “het denken

Leasegevel

hierover gaat al terug tot de jaren tachtig. Gro-

Als voorbeeld noemt Veerman de recente proef

te bedrijven met flinke R&D-afdelingen, zoals

met verschillende gevelsystemen van verschil-

Scheldebouw, onderzoeken al jarenlang hoe je

lende bedrijven op de TU Delft. Daar zijn sep-

intelligent met je gevel om kan gaan.” Voor

tember vorig jaar vier gevelunits geïnstalleerd

samen optrekken zijn genoeg technische argu-

waarin functies als zonwering, warmteterug-

menten aan te voeren, maar een commercieel

winning en energieopwekking zijn geïnte-

argument mag niet onbenoemd blijven. “Zo’n

greerd. De vier systemen verschillen alle iets

Geïntegreerde installatie-gevelconcepten bij

twintig procent van de bouwsom komt voor

van elkaar, zodat aan het eind van de proef dui-

renovaties hebben voordelen, zegt Dikhoff. Ze

rekening van de gevel. De installaties gebruiken

delijk moet zijn welke het beste werkt. Deze

somt op: “Je kan ze makkelijk prefabriceren, de

ongeveer veertig procent van het budget.

gevelsystemen zijn speciaal ontwikkeld om

montageconditities zijn beter, waardoor betere

Samen zit je dus op zestig procent. Daarmee

ingezet te worden in Esco-achtige constructies.

efficiëntie haalbaar is. Door de installaties in de

sta je heel sterk tegenover de hoofdaannemer.

Het onderzoeksteam heeft het concept de

gevel te verwerken hou je een hoger plafond

Je kan er op die manier voor waken niet uitge-

naam ‘circulaire integrale gevel als een service’

over en gebouwgebruikers ondervinden minder

knepen te worden.”

gegeven, in de volksmond ‘de leasegevel’

hinder van het installatiewerk.”

Gawalo December 2017

gevel en de installatie in samenhang bekijken.”

“Je gaat met BENG echt naar luchtdichte gevels. Dat heeft wel impact.”

TREND

Regenjas Het is volgens Veerman en Dikhoff aan de producenten, gevelbouwers en installateurs zelf om interessante concepten te bedenken. Hoe diep gaat de integratie? Is bijvoorbeeld een warmtepomp op te nemen in de schil? Een bedrijf als Nefit - ketelbouwer en warmtepompfabrikant - denkt van wel. Het ontwikkelde de Energy Bar, een systeem dat warm tapwater en ruimteverwarming levert en verkrijgbaar is in

Op de TU Delft loop een proef met vier verschillende

een hybride en all electric variant. Deze Energy

gevelsystemen met geïntegreerde installaties.

Bar is bijna volledig geïntegreerd in de schil. De

Bron: VMRG

module wordt bevestigd aan de zoldervloer, de vloer van de eerste verdieping en de vloer van de begane grond. Dat geeft de mogelijkheid om de leidingen meteen op de verdieping te heb-

Een van de bedrijven die meewerkt aan de Delftse

ben waar ze horen. De Energy Bar is verzonken

gevelpilot is TROX. Bron: TROX GmbH

in de schil, en omdat die schil ruim twintig centimeter dik is, steekt er nog maar een halve meter van de energiemodule naar buiten. Eerder dit jaar werden twee prototypes tentoongesteld in de eigen productiehal in Deventer. Waar Veerman van gecharmeerd is, is het concept van de ‘tweede huid’, zoals die bijvoorbeeld is toegepast in de Rabobank-torens bij het treinstation van Utrecht. “De isolatie zit dan aan de binnenste schil. De buitenkant bestaat uit enkelglas, je kan het zien als een regenjas. Hij is niet luchtdicht, maar werkt wel als een schacht waardoor de door de zoninstraling opgewarmde buitenlucht naar boven gaat en per verdieping kan worden afgegeven.” En Dikhoff vult aan: “De zonwering kan bij zo’n tweede huid achter de tweede gevel worden geplaatst. Daarmee wordt de zonwering ook op hoge hoogte beschermd tegen wind en andere weersinvloeden.”

BENG In 2021 worden voor nieuwe woningen en kan-

Het voormalige VROM-gebouw in Den Haag kreeg na een duurzame renovatie een zeer transparante gevel.

toren de BENG-eisen van kracht. Het lijkt er op

Beeld: Poortcentraal

dat vooral ten aanzien van energiebesparende maatregelen - lees: isolatie - de uitdagingen groot zijn. Immers, er zijn nog niet veel gebou-

sluitingen met bouwkundige kaders kitten.

gevel om aan de eerste BENG-eis te voldoen.

wen in Nederland die voldoen aan de eis van

Normaal zet je een kozijn over het stelkozijn en

En andersom ook. Een gevel met een matige

maximaal 25 kWh/m2/jaar bij woningen of

zorgt het aanslagrubber voor de binnen- en

isolatiewaarde maakt dat je straks beperkt

maximaal vijftig kWh/m /jaar bij kantoren. Om

buitendichting. Maar wil je het helemaal lucht-

wordt in het aantal ventilatieconcepten dat je

dat te halen heb je gevels nodig met een zeer

dicht krijgen, dan zijn extra maatregelen

kunt kiezen.”

lage u-waarde (warmtedoorgangscoëfficiënt,

nodig.” Dikhoff beaamt dat: “Je moet echt heel

TVVL en VMRG maken op dit moment bereke-

red.), gecombineerd met een uiterst lage qv10-

nauwkeurig gaan werken.” Het is híer dat de

ningen aan allerlei varianten, om duidelijk te

waarde (luchtdoorlatendheid).

installatiewereld en de gevelbouwers heel

krijgen welke consequenties BENG gaat heb-

Veerman: “Je gaat met BENG echt naar lucht-

direct met elkaar te maken krijgen. Dikhoff:

ben op het gevel- en installatieconcept.

dichte gevels. Dat heeft wel impact. Je moet

“Want het gekozen ventilatieconcept heeft

In september worden de eerste resultaten

werkelijk alles met tape afplakken en alle aan-

consequenties voor de isolatiewaarde van de

gepresenteerd.

Gawalo December 2017

TECHNIEK Regenwater - Drinkwater - Afvalwater

Nieuwe sanitatie Van de 1 biljoen liter drinkwater gebruiken we vijftig procent voor toepassingen die helemaal niet zo’n hoge waterkwaliteit nodig hebben, denk aan wc’s, wasmachines en om de tuinplanten te bewateren. Dat moet én kan anders, zeggen experts. Bijvoorbeeld door regenwater en grijs afvalwater hiervoor in te zetten.

Tekst Katja van Roosmalen

“De kennis van nieuwe sanitatie en de oplossin-

achter op de energiesector. En net als in de

Meer overlast

gen die hiervoor aanwezig zijn, is bij installa-

energiesector zijn ook voor waterbesparing

Als de urgentie duidelijk wordt, is Bel ervan

teurs en opdrachtgevers bijna nul!” Deze bou-

allang goede oplossingen voor handen. Maar

overtuigd dat de manier waarop we met water

de uitspraak komt voor rekening van Johan Bel

pas toen de crisis iedereen raakte en de Gro-

omgaan ook drastisch anders zal worden. “De

van Mijn Waterfabriek. Bel: “Ik vergelijk het wel

ningse gasbel veel media-aandacht kreeg, was

situatie is nu wezenlijk anders dan acht jaar

eens met de energietransitie. De bewustwor-

de markt bereid om te investeren in energeti-

geleden. Toen hadden installateurs honger en

ding dat water schaars wordt, loopt 8 à 9 jaar

sche oplossingen.”

moesten ze om het hoofd boven water te houden op zoek naar nieuwe zakelijke kansen. Zo kwam de energietransitie in een stroomversnelling. De urgentie op het terrein van water wordt nu echter wel steeds duidelijker, vooral door klimaatverandering. We krijgen steeds meer overlast van regenwater en daar is ons rioolsysteem niet op ingericht.” Drinkwater daarentegen zien we nog niet als een schaars goed, ziet Bel. “Terwijl dat het dat wel is. We onttrekken namelijk teveel schoon water uit de bodem. Zeventig procent van de 1 biljoen liter die we gebruiken is bodemwater. Dat is water dat decennialang in de grond zit, maar dat we er veel sneller aan onttrekken dan dat het door regenwater wordt aangevuld. Vijftig procent van onze drinkwaterbronnen wordt al bedreigd door uitdroging en/of vervuiling. Dat lineaire systeem is niet houdbaar. Als we de kwaliteit van het water op peil willen houden, moeten we veel circulairder gaan denken en waar mogelijk water hergebruiken.”

Regenwatertanks van het Waterschap Zuiderzeeland.

Goed bruikbaar “Door regenwater te gebruiken voor de toilet-

Gawalo December 2017

TECHNIEK

ten, wasmachine en de tuin is het mogelijk het watergebruik te halveren”, vult Fred Prins van GEP Water aan. “Dit is overigens geen grijswater, al wordt dat vaak gezegd. Grijswater is het afvalwater uit gootstenen, douches en wasmachines; regenwater is een blauwwaterstroom.” En beide stromen zijn goed bruikbaar volgens de mannen. Bel: “Zelfs op woonhuisniveau is het mogelijk om regenwater op te waarderen tot drinkwater door een kleine waterzuiveringsinstallatie in huis te plaatsen. Zo’n installatie neemt niet meer dan 2 bij 2 meter in beslag.” Maar – om het vergelijk met zonnepanelen te

GEP-huis industry System

maken – de terugverdientijd van deze duurzame investering is veel langer. “Dat komt ook omdat de rekensom niet goed gemaakt wordt. Je moet het in zijn totaal zien: drinkwater en afvalwater. Het is een misverstand dat water goedkoop is. Drinkwater is in Nederland inderdaad niet duur, maar de riool- en zuiveringsheffingen die we betalen wel. In de ideale situatie worden woningen zelfvoorzienend waardoor je niet meer hoeft te lozen op het riool en hier dus ook geen heffing meer voor betaalt.” Maar, is dat mogelijk? “In de bebouwde omgeving is dat lastig. Er geldt een verplichting om woningen aan te sluiten op het rioolnet. Wil je daarvan

Varitank regenwaterput Flexoline

afwijken dan heb je een gemeentelijke onthef-

Een tank en pomp volstaat voor het gebruik van regenwater ten behoeve van de wc’s en wasmachine.

fing nodig.” Daarnaast is het zeker in steden de vraag of er voldoende dakoppervlak is om het regenwater op te vangen. “Met het huidige verbruik is per bewoner 65 m2 dakoppervlak nodig om zelfvoorzienend te zijn, dat gaat in steden niet lukken.”

Pieken en dalen “Bovendien is een dubbel leidingsysteem onvermijdelijk”, zegt Prins. “Al is de perceptie dat het hier veel regent, de cijfers bewijzen het tegendeel. We hebben dit gemonitord. Als er gebruik wordt gemaakt van een regenwaterput van beton - bij nieuwbouw de goedkoopste

Varitank 325 Flatline Regenwatertank.

oplossing - is de put twintig procent van de tijd leeg. Regenwater komt namelijk in pieken en om altijd water te hebben, blijft een aansluiting op het waterleidingnet onontbeerlijk.”

maar is ook financieel aantrekkelijker dan het

worden voor een extra filter waar ook een actief

Toch is Prins een groot voorstander van het

water te laten infiltreren in de grond.”

koolfilter in zit. Eigenlijk is dat alleen nodig in

gebruik van blauwwater. “Het besef dat duur

Bovendien is de opvang en aanleg van zo’n sys-

een bosrijke omgeving, want het regenwater

drinkwater niet door de wc gespoeld moet wor-

teem niet ingewikkeld, een tank en pomp vol-

dat wordt opgevangen dient vooral om de toi-

den is overal aanwezig, toch is de markt in

staat voor het gebruik van regenwater ten

letten te spoelen en de tuin te sproeien. Willen

Nederland nog klein. Maar de wetgever wil dat

behoeve van de wc’s en wasmachine. “Het filter

mensen het opgevangen regenwater gebruiken

regenwater op eigen terrein wordt opgevangen.

bevindt zich aan de voorzijde van het systeem

om te douchen, dan is mijn advies: niet doen!

Het regenwater gebruiken voor de wasmachine

zodat voorkomen wordt dat organische resten

De EN 1717 is streng en ziet toe op de scheiding

en toiletten is dan een effectieve oplossing,

in de tank komen. Daarnaast kan er gekozen

van regenwater en drinkwater. Met reden, want

Gawalo December 2017

We hebben u iets speciaals te vertellen. Daarom nodigen we u uit voor een sprankelende ontmoeting met BUVA tijdens de VSK beurs. Datum: 6-9 februari 2018 Standnummer: 7.C096 Registreer voor gratis toegang op buva.nl (onder agenda)

TECHNIEK

aan de veiligheid mag niet getornd worden.

schat aan fosfaten, nitraten en kalium. Die stof-

steeds meer door dat we veel water verspillen.

Daarom moet het water ook ondergronds en

fen worden nu nog in mijnen gewonnen en zijn

Dat hier aandacht voor is komt omdat de toilet-

donker opgeslagen worden. Donker om algen-

belangrijk voor de landbouw, maar we kunnen

groepen daar de grootste waterverbruikers

groei te voorkomen en ondergronds (of

ze ook uit ons afvalwater winnen. De water-

zijn.” Daarnaast hebben bedrijfspanden, open-

schappen doen dit al, maar zij krijgen het zwart-

bare gebouwen en scholen vaak grote dakop-

water verdund met grijs- en regenwater aange-

pervlakken waardoor er voldoende water is

leverd. Op wijkniveau een zwartwatersysteem

voor de spoelingen. Bel: “Maar ook vacuümsys-

met vergister met grondstoffenwinning aanleg-

temen zijn effectief om het waterverbruik terug

gen is veel effectiever.”

te dringen en natuurlijk watersparende kranen

We denken dat het hier veel regent, de cijfers bewijzen het tegendeel

of watervrije urinoirs. Bij die laatste oplossing

gekoeld) om bacteriegroei tegen te gaan.” Een stelling waarmee Bel het overigens niet

Noodzaak stijgt

moet je overigens wel rekening houden met

helemaal eens is: “Mensen kunnen zich prima

Bel vertelt dat gemeenten, overheden en het

afzetting in leidingen door urinesteen. Een hal-

douchen met regenwater. Daarvoor zijn syste-

bedrijfsleven de noodzaak om anders met de

ve literspoeling of een 2-in-1 oplossing - waarbij

men op de markt, bovendien staat het los van

watervoorziening om te gaan steeds meer

aan de bovenzijde van het urinoir een wasbek-

EN 1717. Feit is wel dat de meeste mensen daar-

inzien. “Dat zie je terug in de huidige aanvragen

ken is geïntegreerd waarbij het water dat

voor onvoldoende regenwater beschikbaar

en bestekken.” Installateurs moeten daarop

gebruikt wordt voor het wassen van de handen

hebben en dat het eerste doel altijd het toilet,

inspelen, want het zijn niet alleen grote projec-

ook dienstdoet als spoelwater - kan dan uit-

de wasmachine en buitenkraan is.”

ten zoals het Stadskantoor in Venlo waar

komst bieden. Daarnaast is het een relatief

Er is echter ook nog een grijs gebied in de wet-

gevraagd wordt naar circulaire oplossingen.

goedkope oplossing omdat bestaande leidin-

geving en dat is het gebruik van regenwater

“Ook in de utiliteitssector dringt het besef

gen niet aangepast hoeven te worden.”

voor het besproeien van de tuin. Beide experts zeggen dat dit op woonhuisniveau is toegestaan, maar voor bijvoorbeeld appartementengebouwen gelden andere regels. Bel: “In de letterlijke zin van de wet mag je in collectieve voorzieningen grijswater en regenwater niet gebruiken anders dan voor het toilet. Dus ook niet voor de wasmachine of de tuin. Deze bepaling bevindt zich echter op de grens van de Drinkwaterwet. Ontheffingen kan je hierop niet krijgen of je moet de kwaliteit van het water constant monitoren en dan schiet de oplossing haar doel voorbij.”

Oplossingen Waar de mannen op wijzen is dat het lang niet altijd nodig is om ingrijpende maatregelen te treffen. “Het zou een goed begin zijn om - waar mogelijk - waterbesparende maatregelen te treffen. Bijvoorbeeld door andere keuzes te maken ten aanzien van de waterconsumptie. Alleen daardoor kan per huishouden het gebruik al met een derde teruggebracht worden.” Er zijn tal van oplossingen voor handen. Denk aan watersparende kranen en douchekoppen, douches met waterrecycling en vacuümtoiletten. “Niet alles is in ieder huis toepasbaar. Vacuümtoiletten zijn bijvoorbeeld vooral geschikt in combinatie met een vergister op wijkniveau. Toch denk ik dat dit wel een systeem is met toekomst. We hebben het vaak over drinkwater, maar afvalwater is minstens zo interessant. Bijvoorbeeld om energie uit te winnen, maar ook als bron voor grond-

Installatie van een regenwaterput van beton.

stoffen. Zwartwater (uit toiletten) bevat een

Gawalo December 2017

PROJECT Duurzaam - Circulair bouwen - Installaties

Energieneutraal pand met tweedehands installatiemateriaal Sinds een half jaar zetelt het Amsterdamse kantoor van Royal HaskoningDHV in de voormalige Volkswagengarage in stadsdeel Westpoort. Een bijzondere locatie, niet alleen omdat het pand gedeeld wordt met een creatieve broedplaats, ook omdat het advies- en ingenieursbureau zijn nek uitstak en zijn ambities op het gebied circulariteit wilde waarmaken. Dat resulteerde onder andere in het gebruik van tweedehands radiatoren, armaturen en een gereviseerde koelmachine. Tekst Katja van Roosmalen

Het is een mooie middag in september als

vizier. En dan was er ook nog een lijst met doe-

zwerver tegen de muur te plassen en binnen

Gawalo op uitnodiging van Frits Smedts op

len. Smedts: “Want we vonden het ook belang-

was het rommelig en donker. Kortom: het zag

bezoek gaat bij Royal HaskoningDHV in

rijk om een energieneutrale gezonde werkom-

er desolaat uit.” Toch weerhield die eerste

Amsterdam. Eerder vertelde de Director Servi-

geving te creëren, daarbij zoveel mogelijk

impressie RoyalHaskoningDHV er niet van om

ces, Workplace Solutions al telefonisch welke

gebruik te maken van circulaire bouwmateria-

serieus de mogelijkheden van dit gebouw te

impact de circulaire aanpak heeft op zijn orga-

len en met een multifunctionele invulling van

onderzoeken. “De openheid sprak ons aan. Er

nisatie. “Deze manier van cocreatie opende

het gebouw. Gaandeweg is aan die doelstellin-

is hier vierduizend vierkante meter op

onze ogen en geeft onze hele organisatie een

gen ook nog samenwerking toegevoegd.”

één vloer, dat vind je nergens in de gemeente Amsterdam. Zulke grote open vloeren zijn fan-

gevoel van trots. Samen hebben we dit pand ontwikkeld, met ambitie, maar vooral ook met

Potentie

tastisch.”

duidelijke doelen.”

Hij vertelt verder dat een ander belangrijk the-

In potentie was het dus een geweldig onderko-

Het avontuur begon voor het ingenieursbureau

ma ‘ontwikkelbaarheid’ was. “We wilden geen

men, maar: hoe ging het verder met het bud-

twee jaar geleden. “We hadden een aantal

kant-en-klaar pand of concept. In onze visie

get? Het ingenieursbureau wilde niet investe-

ambities gedefinieerd, die we wilden waarma-

leidt zelf ontwikkelen tot een trots gevoel bij

ken binnen een aantal randvoorwaarden. Deze

medewerkers. Als we zelf ons kantoor mee ont-

randvoorwaarden waren onder andere dat de

wikkelen is het veel meer eigen en een heel

financiële ruimte hetzelfde was als het huisves-

andere beleving.”

tingsbudget op de vorige locatie, we wilden een

Terwijl Smedts het vertelt, opent een jongens-

huurcontract afsluiten voor maximaal vijf jaar

boek zich. Want zelf ontwikkelen in combinatie

ren en had alleen een huisvestingsbudget

en de locatie mocht niet meer dan tien loopmi-

met geen pand op het oog hebben, leidde tot

opgesteld voor de komende vijf jaar. Smedts:

nuten verwijderd zijn van een treinstation.

uren in de auto met adviseur Micha van Wijn-

“De basisprijs van dit gebouw bedraagt per

Daarnaast wilden we ons nieuwe onderkomen

gaarde om panden te bekijken, variërend van

vierkante meter een derde van het oude pand.

1 januari 2017 betrekken.”

een oude bakkersschool tot een kerk, een open

Daar krijg je echter geen kantoorpand voor,

Op zijn zachts gezegd was alleen het invullen

ruimte onder de A2 en de Volkswagengarage.

maar slechts de schil van een bedrijfspand.

van de randvoorwaarden al hoog gegrepen,

“Zoals het er nu bijstaat, zo was het niet toen

Tussen die een derde en honderd procent van

want een pand, dat was nog niet eens in het

we hier kwamen. Ter illustratie: er stond een

de huurprijs moet er dus een pakket ingebracht

Gawalo December 2017

Er is helaas nog geen database voor gebruikte bouwmaterialen

PROJECT

worden aan installaties en bouwmaterialen om

bruikbaar.”

daarmee een kantooromgeving te bouwen.”

Het was de eerste stap in een proces dat zich

Kleine bijkomstigheid: de eigenaar van het

steeds verder ontvouwde. Zo was de opkoper

pand was niet bereid te investeren. “Daarom

ook nog brandhaspels en wc-potten in het

moesten we op zoek naar een externe financier

gebouw tegengekomen en ook daarvan kregen

die bereid was om geld beschikbaar te stellen.”

ze bericht. Er volgden appjes met foto’s van deuren met de mededeling ‘morgen kijken?

Ambities versus budget

Contant afrekenen.’ Dat klinkt allemaal erg

“De uitdaging waar we voor stonden was: hoe

goed, maar tegelijk ook niet meer echt van deze

Het voormalige Volkswagengarage in stadsdeel

gaan we de ambities waarmaken binnen het

tijd. Filippini: “Dat is ook zo, maar dat heeft een

Westpoort heeft vierduizend vierkante meter op één

gestelde budget?”, vult Geert Filippini aan. “We

reden: er was nog geen database voor gebruik-

vloer.

hadden alleen een casco; bouwkundig en

te bouwmaterialen. Eigenlijk gek, want er zijn

installatietechnisch moest er veel gebeuren.

nog zo veel goede installatiecomponenten die

Bouwkundig was een grote financiële post,

nog makkelijk jaren mee kunnen, maar omdat

denk aan de akoestiek, maar ook de realisatie

niemand weet waar die radiatoren, armaturen

van de vergaderruimtes in oude BAM-contai-

en installaties zijn, worden ze niet gebruikt.

ners. Daarvoor moesten we de pui doorbreken.

Inmiddels is die database er wel gekomen, deze

En dan is er nog de discussie tussen de ver-

transformatie en Circl (van ABN-AMRO) vorm-

schillende ambities. Energie en circulair botst.

den het startpunt voor het Circular Building

De oplossing vonden we door eerst te kijken

Platform.”

naar de mogelijkheden van het gebouw en bijvoorbeeld in kaart te brengen over welke mid-

Meer materialen beschikbaar

Er werd een opkoper gevonden die net een pand had

delen we konden beschikken.”

Maar terug naar de installatietechniek: hoe ging

gesloopt waarvan de zeven jaar oude radiatoren goed

Diverse mogelijkheden passeerden de revue.

het verder na de radiatorvangst? “Door met

afgedopt waren én zeer bruikbaar.

“Zo onderzochten we of lagetemperatuurver-

andere ogen te kijken bleken er steeds meer

warming en het realiseren van bronnen hier

goede materialen beschikbaar te zijn. Zoals de

energetisch en milieutechnisch aantrekkelijke

TL5-armaturen die we vonden in Rotterdam.

alternatieven waren. Geen van beide bleek het

Een maand na de oplevering van een groot

geval omdat het pand reeds stadsverwarming

gebouw, besloot de huurder dat er andere ver-

had die gevoed wordt door de restwarmte van de

lichting moest komen. De armaturen lagen

afvalverwerker. Dat is redelijk duurzaam,

daarna meer dan een jaar te verstoffen in een

behoeft minimale aanpassingen en paste boven-

loods, tot wij aangaven ze te willen gebruiken.”

dien beter in het financiële plaatje. De bijpassen-

Het enige waar je op zo’n moment wel tegenaan

de radiatoren zijn circulair, deze zijn tweede-

loopt is het lichtontwerp. “Welke armaturen en

Door met andere ogen te kijken, bleken er steeds

hands en kregen bij ons een nieuw leven.”

hoeveel armaturen het precies waren, daar was

meer goede materialen beschikbaar te zijn, zoals

geen beschrijving van.”Het hele proces vergde

TL5-armaturen.

Op zoek naar radiatoren

dus veel creativiteit, maar precies over dat tra-

Vraag is echter: waar vind je genoeg radiatoren

ject zijn de mannen erg enthousiast. “Het was

om vierduizend vierkante meter te verwarmen?

een zoektocht naar producten die er vaak nog

nog niet onder het huurcontract gezet en BAM

Een paar radiatoren zijn nog wel te traceren op

niet waren. In het ontwerp hielden we daar

durfde het niet aan om te investeren in de

Marktplaats, maar zulke grote partijen worden

rekening mee. Voor de ventilatie en de koeling

installatie.” Iets waar Smedts wel begrip voor

zelden aangeboden. Filippini: “Dit traject door-

van het pand hebben we zo twee concepten uit-

op kan brengen: “Vergeet niet hoe weinig circu-

liepen we samen met BAM; het was een leer-

gewerkt; ontwerp A was alles ventileren en koe-

laire vragen er gesteld worden in de markt: het

proces voor ons beiden. Want was de eerste

len met lucht, ontwerp B omvatte een kleinere

is nog onontgonnen gebied.” Maar dat neemt

reactie: ‘Tweedehands radiatoren dat doen we

luchtbehandelingskast aangevuld met fancoil-

niet weg dat toen het contract was getekend,

natuurlijk niet! Onvindbaar! Hoe gaan we om

units. De keuze die we zouden maken was

de luchtbehandelingskast al een andere eige-

met de roestplekken en eventuele lekkages?

afhankelijk van wat we tweedehands konden

naar had. Fillipini: “Daarom - en omdat fancoil-

Dat voorstel van jullie gaat nooit lukken’, tijdens

verkrijgen, vervolgens zouden we het ontwerp

units moeilijk verkrijgbaar zijn - kozen we voor

de tweede meeting werd er toch aarzelend

verder uitwerken.” Daarmee waren ze er nog

een grote nieuwe luchtbehandelingskast Deze

gezegd dat ze misschien wel een partij wisten

niet, want ook contractueel moest alles goed

is gekoppeld aan een gereviseerde tweede-

om te benaderen. En aan het eind van de

geregeld zijn. “We vonden een luchtbehande-

hands koelmachine. Achteraf een goede keuze,

maand was er een opkoper gevonden die net

lingskast. Deze was tweedehands, circulair en

omdat een nieuwe luchtbehandelingskast aan

een pand had gesloopt waarvan de (zeven jaar

had voldoende capaciteit. Kortom: hij voldeed

de laatste energierichtlijnen voldoet, meer

oude) radiatoren goed afgedopt waren én zeer

helemaal. Alleen… wij hadden de handtekening

mogelijkheden biedt en dus rendabeler is.”

Gawalo December 2017

MARKT Ontwikkelingen - Uitdagingen - Arbeidsmarkt

VSK 2018 voor iedereen relevant Op de VSK 2018 zal de installateur meer dan ooit kennis maken met de vernieuwingen in zijn vakgebied. ‘Ons vak wordt steeds slimmer, blijf scherp met VSK’, is de slogan. De ontwikkelingen in het vak volgen elkaar in

ge erbij en keken we naar de ontwikkelingen in

E en W samen?

hoog tempo op. Slimmere - en ook nog eens

de markt. Daarop werd dan het nieuwe concept

De geijkte vraag wanneer E en W nu eens in

‘connected’ - producten vragen de onverdeelde

ontwikkeld. Deze keer hebben we dat anders

elkaar opgaan, resulteert ook nu weer in:

aandacht van de installateur, die meer dan ooit

aangepakt. We zijn - om het in moderne marke-

je-zou-denken-van-wel-maar toch-niet. “Daar

voor de keuze staat: ‘aanhaken of afhaken’. Dat

tingtermen te vatten - naar de customer jour-

is het nog te vroeg voor, blijkt uit onderzoek’,

is in het kort de boodschap van Patrick Schilte,

ney gaan kijken, naar persona’s. Wie zijn onze

vertelt Schilte. “Vandaar dat we afgelopen win-

Business Unit Manager bij Jaarbeurs en bij

bezoekers en wat bieden wij ze? Zo kwamen we

ter hebben besloten toch de VSK apart te orga-

gelegenheid beursmanager VSK.

erachter dat we vooral de jongere doelgroep

niseren. Ik sluit niet uit dat het er in de toe-

“Normaal gesproken pakten we bij de aanloop

onvoldoende weten te binden. Daar zijn we mee

komst nog eens van komt. Maar met de

naar een nieuwe beurs de evaluatie van de vori-

aan de slag gegaan. De jongere doelgroep is

wetenschap die ik nu heb, zie ik dat E- en

belangrijk voor ons en voor de branche. We

W-installateurs echt nog hun eigen behoeften

zien de uitdagingen die de branche heeft, de

hebben.”

aanwas van jongeren in de W-installatie stagneert, terwijl het zo’n mooi vakgebied is. Daar

Het is aanhaken of afhaken

speelt onze campagne op in.”

Arbeidsmarktproblematiek “Wij moeten met z’n allen zorgen dat zoveel

Onderzoek centraal

mogelijk vakgenoten, ongeacht leeftijd, naar de

Schilte ging uitgebreid in gesprek met de VSK

VSK komen,” vindt Schilte, “en we gaan in het

bezoeker en ook met degenen die er de laatste

bijzonder ook hard aan de slag om jongeren te

editie niet waren. Wat maakt dat iemand wel of

trekken, dat heeft in de manier waarop we

niet naar de VSK komt? En als hij komt, wat wil

communiceren onze aandacht. Tenslotte vor-

hij dan zien? Dan blijkt dat de bekende thema’s,

men zij de toekomst en blijkt dat het trekken

de bekende productgroepen op de VSK - ver-

van nieuw talent een uitdaging vormt voor de

warming, ventilatie, klimaat en sanitair - onver-

installatiebranche. Onlangs hoorde ik Doekle

minderd in de belangstelling staan. Alleen doen

Terpstra (voorzitter UNETO-VNI) zeggen in de

zich daarnaast, meer dan twee jaar geleden,

huidige arbeidsmarktproblematiek een groot

heel nieuwe thematieken voor.

gevaar te zien voor de doorontwikkeling van

Schilte: “Daar zien we ruwweg drie onderwer-

het vakgebied. Hij zei: ‘samenwerken is de

pen terugkomen. Ten eerste gezonde gebou-

nieuwe concurrentie: ga met elkaar in gesprek

wen en woningen. Het tweede thema betreft

hoe we dit gaan oplossen’. Maar het is daar-

energieneutrale gebouwen, en het derde Smart

naast interessant om mensen die nu bijvoor-

Technology. Dat alles speelde twee jaar gele-

beeld in de bouw werken kennis laten maken

den aanmerkelijk minder. Als je nu beziet hoe

Patrick Schilte: “De VSK toont straks innovaties met

met het mooie W-vak. De integratie van de dis-

wij van oudsher gewend waren de VSK in te

goede content eromheen.”

ciplines vormt daar steeds meer aanleiding

richten - een hal Verwarming, een hal Koude-

voor.”

techniek, een hal Regeltechniek en een hal

Gawalo December 2017

MARKT

Sanitair - dan springen die nieuwe thematieken er niet meteen uit. Maar de bezoekersdoelgroepen vragen er wél om.” Dat heeft de VSK aan het denken gezet over het contentprogramma. Schilte: “Wat bieden wij onze bezoeker en hoe kan dat beter? Op basis van ons onderzoek zijn we aan de slag gegaan ons programma hierop af te stemmen en zijn we ook met de exposanten in gesprek gegaan. We hebben hen op het hart gedrukt dat dit de thema’s zijn waarmee ze straks met een antwoord moeten komen, zodat de bezoeker aan het eind van de dag met een goed gevoel naar huis gaat omdat hij iets heeft geleerd.”

Gasloos Hoe de exposanten omgaan met ingrijpende trends zoals gasloos wonen, daarnaar is Schilte ook heel benieuwd. “We vragen ze om hun visie te geven hoe zij op die ontwikkeling inspelen. Een van mijn ambities is om een forum te vormen met een aantal van de betrokken partijen, tenslotte hebben we ze tijdens VSK allemaal bij elkaar. Wat is bijvoorbeeld de rol van de warmtepomp en welke andere oplossingen zijn er? Het zijn allemaal sterk ambitieuze bedrijven en ik verwacht dat zij met een krachtige reactie zullen komen.”

Relevant voor iedereen Uit de vele gesprekken met potentiële bezoekers kwam ook naar voren dat een bezoek aan VSK meerdere invalshoeken kent. Schilte noemt het voorbeeld van een directeur van een installatiebedrijf die twee dagen naar de beurs komt: één dag met personeel voor een dagje uit, een rondje over de beurs en aan het einde van de dag een gezellig pilsje en dan met een goed gevoel naar huis. De tweede dag komt hij alleen, dan gaat hij leveranciers af, komt dan veel meer om zaken te doen, inkoopcontacten te bespreken. “Er zijn dus duidelijk meerdere behoeften”, concludeert Schilte, “en als VSK

mere zaken, ook steeds vaker connected

vakgebied verandert, en daarom moet je naar

moet je dus proberen zo compleet mogelijk te

(neem de badkamer, waar je straks alles met

de VSK komen - om aan het einde van de dag

zijn - voor iedereen relevant.”

een app kunt aansturen), dan heeft hij best wat

slimmer naar huis te gaan.”

te leren. En er komt ook een nieuwe generatie

Contrast

aan die digital-proof is, die gewend is om daar-

Beleving

De observatie van Schilte voert ons verder naar

mee te werken, een generatie ook die zich

Uit eerder onderzoek kwam ook naar voren dat

de doorgewinterde installateur die jarenlang

bewust is van de rol van de W-installateur in de

de laatste editie te weinig gepaard ging met de

zijn business heeft gedraaid. Zeker aan het

keten, een rol die bijvoorbeeld bij renovatie

beleving van een dagje uit. Schilte: “Natuurlijk,

begin van het stookseizoen was er vaak vol-

steeds belangrijker wordt. Schilte: “Dat maakt

het is een vakbeurs. Men komt voor innovatie,

doende werk. Maar als deze installateur appa-

dat we onze campagne hebben ingestoken op

voor productontwikkeling en informatie, maar

ratuur-anno-nu moet gaan installeren, met

‘ons vak wordt steeds slimmer, blijf scherp met

de bezoeker wil de producten en toepassingen

steeds meer smart componenten; steeds slim-

de VSK’. Want het is aanhaken of afhaken. Het

ook voelen en beleven. Een belangrijke conclu-

Gawalo December 2017

MARKT

sie is dat we de vorige editie te veel op de harde

van een app, waar behalve informatie ook ruim-

Hierdoor creëren we een andere dynamiek.

informatie-component waren gericht, terwijl de

te is voor ‘leuk’ en is het de bedoeling een

Onze bezoekers worden over een kleiner opper-

VSK vooral is bestemd voor (uitvoerende)

Nieuws Café op te tuigen. En natuurlijk, de dag

vlak verdeeld, zonder dat het ten koste gaat van

installateurs. Die willen producten in werking

mag ook best mag worden afgesloten met wat

het aanbod. En, anders dan voorgaande editie

zien, kunnen aanraken, wedstrijdjes tegen

entertainment, een drankje, een beetje leuke

zijn er weer drie ingangen. Op deze manier

elkaar spelen, zien wie het snelst een ketel in

muziek… Daarom is besloten naast de beurs-

hopen we een andere dynamiek te brengen, met

en uit elkaar heeft. Met de exposanten hebben

hallen een Entertain-tent neer te zetten waar

behoud van aanbod. Onder de streep gaan we er

we daar te weinig vorm aan gegeven. Toon die

bezoekers iets kunnen eten, samen een biertje

zo op vooruit: minder beursvloer resulteert hier

innovaties met goede content eromheen en

kunnen drinken, waar in de middag muziek zal

netto in meer aanbod.”

biedt daarnaast de gelegenheid om eraan te

zijn, en waar vanuit ook een aantal activiteiten

zitten en te sleutelen en te vergelijken, dan ont-

wordt georganiseerd.”

staat er voor de installateur een andere dyna-

Een andere dynamiek “We zijn op een aantal fronten echt aan het

miek op zo’n dag.”

Andere opzet en plattegrond

vernieuwen”, besluit Schilte. En ook, vergeet

Schilte: “Uiteraard daagt de vraag naar bele-

Schilte: “Operationeel hebben we ook wat zaken

niet dat het economisch allemaal weer beter

ving ons ook uit om dingen anders te doen en

aangepast. De vorige editie van de VSK waren er

gaat. Dat zorgt toch voor een andere stemming

andere dingen te doen. Op dit moment wil ik

zes hallen in gebruik. Daarvan waren er netto

dan twee jaar geleden. Je merkt dat er weer

daar nog niet te veel over in detail treden, maar

vier, vijf echt in bedrijf. Als je dan rekent dat er

handel is. Afgelopen februari op de Bouwbeurs

er wordt hard gewerkt aan diverse initiatieven.

vijfendertig à veertigduizend bezoekers door die

was de sfeer echt optimistischer dan de jaren

Meer dan andere jaren bieden we ruimte aan

zes hallen lopen, dan is de bezoekersdichtheid

daarvoor. Klanten waren weer blij om daar

presentatie van nieuws en informatie op een

relatief bescheiden. Nu sluiten we een hal (hal

te staan omdat er weer veel leads werden

toegankelijke wijze. We werken onder andere

12) en hebben we gekozen voor het plaatsen van

geschreven. Dat verwachten wij ook voor de

samen met een partner aan de ontwikkeling

een extra Entertain-tent op het buitenterrein.

komende VSK.”

VSK 2018

De VSK 2018 is van 6 tot en met 9 februari 2018 in de Jaarbeurs te Utrecht. Meer informatie: www.vsk.nl

Gawalo December 2017

REGELGEVING Ventilatie - Energieprestatie - Milieuprestatie

Aanscherping Ecodesignrichtlijnen ventilatie Op 1 januari 2016 hebben een aantal woonhuisventilatiesystemen zoals ventilatieboxen en wtw-units een energielabel gekregen. Toen was ook al bekend dat er per 1 januari 2018 een verdere aanscherping zou plaatsvinden. Wat is Ecodesign, waarom worden de regels aangescherpt en wat gaat u daarvan merken als installateur? Tekst Coen Schut*

Ecodesign is een Europese richtlijn die tot doel

zowel fysiek in de verpakking als in de commu-

komt nu per 1-1-2018 verandering in. Bij wtw-

heeft de milieu- en energieprestaties van appa-

nicatie vanuit de fabrikant. De energielabels

units verandert op het gebied van energiela-

raten inzichtelijk te krijgen en door geregeld

voor ventilatie-units bevatten specifieke infor-

bels niets, maar wel wordt een vuilfilterindica-

aanscherpen van de richtlijn deze prestaties te

matie met betrekking tot ventilatie volgens de

verbeteren. Het terugdringen van het broeikas-

Specifieke Energie Consumptie (SEC) in een

effect, een betere klimaatbeheersing en het rea-

gemiddeld klimaat. Het product moet boven-

liseren van een grotere energiebesparing zijn

dien voorzien zijn van een document met tech-

daarbij het doel. In 2020 moet er - ten opzichte

nische gegevens over het energieverbruik.

van oude afspraken uit 1990 - sprake zijn van

Bij de start van Ecodesign voor ventilatie-units

twintig procent minder CO2-uitstoot, twintig

op 1 januari 2016 betekende dit in het algemeen

tie verplicht. Een goede ontwikkeling.

procent minder energieverbruik en twintig pro-

dat wtw-units vanwege het feit dat ze warmte

Bewoners zijn zich niet altijd bewust van de rol

cent meer inzet van duurzame energie.

terugwinnen een A-label kregen, met sensoren

die goed aangelegde en onderhouden ventilatie

een A+ label. Een enkele uitzondering zoals de

speelt bij een gezond binnenklimaat. Een indi-

Stimulans voor productverbetering

Itho Daalderop HRU ECO 300 die zelfs zonder

catie dat filters vervangen moeten worden is

Als eerste werd Ecodesign bij huishoudelijk

sensoren een A+ label scoort. Ventilatieboxen

hier een goede stap in. Bovendien voor installa-

apparaten zoals koelkasten ingevoerd. Gere-

kregen door de bank genomen een E-label zon-

teurs een mooie ingang, niet alleen voor de fil-

geld worden de Ecodesign-richtlijnen aange-

der sensoren en een D-label met ĂŠĂŠn sensor.

terverkoop, maar denk ook aan all-in onder-

scherpt waardoor bepaalde labels ophouden te

Het hoogst haalbare bij ventilatieboxen was

houdscontracten voor wtw-systemen.

bestaan. Dat betekent dat het product niet

een B-label, namelijk indien er sprake was van

Een andere belangrijke factor in een gezond

meer verkocht mag worden binnen de EU. Dat

twee of meer sensoren.

binnenklimaat is het toepassen van sensoren.

Door onderhoudscontracten aan te bieden garandeer je in elke woning een goed binnenklimaat

We weten uit onderzoek dat bewoners niet of

is een stimulans om producten te verbeteren zodat ze een beter label krijgen.

Aandacht voor gezond binnenklimaat

Apparaten waarop de Ecodesign richtlijn van

De zorg van fabrikanten zoals Itho Daalderop

ken. Dat betekent dat kookluchten, CO2 en

toepassing is en die vallen binnen de Labeling

was dat rondom Ecodesign alleen wordt geke-

vocht vrij spel krijgen in huis en dat is nou niet

Directive (gericht op producten voor consu-

ken naar energiebesparing en niet naar het

bepaald bevorderlijk voor een gezond binnen-

menten), moeten een energielabel hebben,

comfort en gezondheid van de bewoners. Daar

klimaat. Door het plaatsen van sensoren hoeft

Gawalo December 2017

nauwelijks de drie-standen schakelaar aanra-

REGELGEVING

de bewoner nergens naar om te kijken en toert

in de box in te bouwen. De ene sensor is echter

pakking), in de meeste gevallen zal dat een

de ventilator automatisch op en af.

de andere niet. Itho Daalderop heeft gekozen

vochtsensor zijn.

Gelukkig levert de aanscherping van Ecodesign

voor een slimme vochtsensor die nog nauw-

per 1 januari aanstaande ook een verbetering

keuriger meet dan andere boxen. Daarnaast

Wat kunt u doen als installateur?

op voor het binnenklimaat. De onderste drie

raden we aan om CO2-sensoren in bijvoorbeeld

Adviseer de consument over een gezond bin-

energielabels verdwijnen, maar door aan pro-

slaapkamers te hangen en onderhoudscontrac-

nenklimaat en plaats bijvoorbeeld ook CO2-sen-

ducten die hierin vielen een sensor toe te voe-

ten aan te bieden zodat in elke woning een goed

soren in de huiskamer en vooral in de slaapka-

gen, krijgen deze een betere SEC-waarde en

binnenklimaat kan worden gegarandeerd. Ook

mers. Dit geldt zowel voor ventilatieboxen als

daarmee ook een beter label. Door het toepas-

daar ligt voor de installateur een win-win situa-

wtwâ&#x20AC;&#x2122;s. Daarnaast is het aan te raden om all-in

sen van een sensor is er niet alleen een energe-

tie, want je biedt de consument gezondheid en

onderhoudscontracten voor ventilatiesyste-

tisch voordeel, maar krijgt de bewoner ook een

voor jezelf een goede omzetkans.

men aan te bieden of op zijn minst een filter-

beter binnenklimaat.

abonnement zodat filters regelmatig vervanKort samengevat de Ecodesign wijzigingen per

gen worden. Zo garandeert u de consument

Ecodesign-veranderingen

1 januari a.s.:

een gezond binnenklimaat en creĂŤert u voor

Als installateur mag je overigens nog gewoon

1 Wtw-units veranderen niet qua energielabel,

uzelf goede en stabiele omzetkansen.

ventilatieboxen verkopen die al in de markt of

maar een vuilfilterindicatie wordt verplicht.

in uw magazijn aanwezig waren. De meeste

2 Ventilatieboxen worden voorzien van een

* Coen Schut is Innovation manager Ventilation

fabrikanten kiezen ervoor om een vochtsensor

sensor (ingebouwd in de box of los in de ver-

bij Itho Daalderop

Gawalo December 2017

REGELGEVING Legionellapreventie – Beheer - Onderhoud

Kwaliteit borgen bij collectieve leidingwaterinstallaties Een collectieve leidingwaterinstallatie moet zo worden beheerd en onderhouden dat de kwaliteit van de uitvoering van de leidingwaterinstallatie is gewaarborgd. Dat staat in NEN 1006:2015. Voor de verplichte legionellapreventie op prioritaire locaties gelden daar bovenop eisen voor het beheer die zijn gesteld in het Drinkwaterbesluit en de daarbij behorende Regelingen. Hoe kan de kwaliteit van het totale pakket van beheer en onderhoud geborgd worden? Tekst Will Scheffer / CAMmediaservice Beeld Holland Building Maintenance

Omdat een leidingwaterinstallatie bij voort-

Waterwerkblad WB 1.4G zijn daarvoor bepalin-

waterinstallaties (2013)’, ISSO-publicatie 55.1

during aan de eisen van de weten regelgeving

gen en richtlijnen opgenomen.

Handleiding Legionellapreventie in leidingwater (2012) en ISSO publicatie 55.2 ‘Handleiding

moet voldoen, is beheer en onderhoud noodzakelijk. We doelen daarmee op de Woningwet

Legionellapreventie

zorgplicht legionellapreventie collectieve lei-

met het Bouwbesluit en de daarbij bijbehoren-

Hoewel NEN 1006:2015 het fundament is voor

dingwaterinstallaties (2012)’, maar niet naar de

de Regeling Bouwbesluit, de Drinkwaterwet en

een legionellaveilige leidingwaterinstallatie zijn

ISSO-publicatie 55.4 ‘Beheer en onderhoud

het Drinkwaterbesluit met de daarbij behoren-

voor legionellapreventie op prioritaire locaties

van collectieve leidingwaterinstallaties (2012)’.

de Regelingen, en NEN 1006 met de Water-

specifieke beheersmaatregelen van toepas-

werkbladen. Onder beheer wordt verstaan het

sing. Voor de uitvoering van die beheersmaat-

geheel van activiteiten dat noodzakelijk is om

regelen op basis van thermisch en alternatief

te waarborgen dat de functies van de leiding-

beheer verwijst WB 1.4 G naar het legionellabe-

waterinstallatie blijven voldoen aan de daar-

heersplan dat voor de betreffende prioritaire

voor vastgestelde eisen en normen. In Water-

locatie is opgesteld door een op basis van BRL

werkblad WB 1.4G ‘Beheer van

6010 gecertificeerde legionellapreventieadvi-

Beheer beoogt

leidingwaterinstallaties’ (2015) zijn alle artike-

seur. Indien alternatief beheer (dat moet vol-

Het besef dat goed beheer en onderhoud van

len uit NEN 1006(2015) overgenomen die

doen aan BRL-K14010 deel 1 of 2) is toegepast

collectieve leidingwaterinstallaties noodzake-

direct of indirect betrekking hebben op het

dient het beheersconcept van de leverancier/

lijk is, is sinds de Legionella-epidemie in Boven-

beheer van leidingwaterinstallaties. De in die

fabrikant van die alternatieve techniek te zijn

karspel (1999) sterk gegroeid. De ISSO-publi-

artikelen geformuleerde eisen zijn in het Water-

geïmplementeerd in het legionellabeheersplan.

caties 55.1 en 55.2 die daarna zijn verschenen

werkblad nader toegelicht en voorzien van aan-

Het legionellabeheersplan kan op zijn beurt

zijn primair gericht op legionellapreventie.

wijzingen voor de uitvoering. De beheeractivi-

geïmplementeerd zijn in een totaal beheerplan

Maar het beheer van collectieve leidingwaterin-

teiten controleren, onderhouden en

van de collectieve leidingwaterinstallatie.

stallaties beoogt veel meer, blijkt uit ISSO-

documenteren van relevante gegevens hebben

Wat echter opvalt is dat in Waterwerkblad 1.4G

publicatie 55 ‘Leidingwaterinstallaties voor

tot doel het goed en veilig functioneren van de

wel verwezen wordt naar BRL 6010 ‘Legionella

woon- en utiliteitsgebouwen’.

leidingwaterinstallatie te waarborgen. In

preventie advisering voor collectieve leiding-

De omschrijving van beheer gaat daarin dan

Gawalo December 2017

Organisaties zijn veel tijd (en geld) kwijt aan onderhouds- en beheerscontracten.

REGELGEVING

Processchema beheer- en onderhoudsplan waarin Legionellapreventie is geĂŻntegreerd (ISSO 55.5).]

1. Vaststellen verantwoordelijkheden

2. Tekeningen en documenten verzamelen

3. Installaties en tappunten opnemen, documenten verzamelen

Aanwezig en juist?

nee

* Opleveringsdocumenten * Onderhoudsdocumenten

* Installatietekening * Bouwkundige tekening * Opnameformulie

ja 4. Inventarisatie onderhoudsgevoelige onderdelen

* Model controlelijst beheer drinkwaterinstallatie info@dwi.nl

Legionellapreventie vlgs. DWB, hfst. 4

nee

5. Legionellabeheersinstructie aanwezig?

6. Legionellabeheersplan aanwezig?

nee

7. Legionellabeheersplan of instructie (laten) maken

8. Vaststellen prestatie-eisen

4. Inventarisatie onderhoudsgevoelige onderdelen

nee

* Regelgeving * Aanvullende eisen eigenaar

* Meetresultaten * Visuele opname * Conditiemeting NEN 2767

Voldoet aan prestatie-eis? ja

10. Installatie aanpassen

* Opname formulieren uit ISSO55.1 en 55.2 * Beheer alternatieve desinfectietechnieken, zie ISSO 55.4

11. Beheer- en onderhoudsplan opstellen onderhoudsactiviteiten

12. Beheer- en onderhoudsplan uitvoeren

* Activiteiten * Tijdsaspecten * Inplementatie leg. beh. actv. * Kosten

* Logboek

Gawalo December 2017

VLOERVERWARMING. VOOR IEDERE SITUATIE.

Renovatie

Nieuwbouw

Houten vloeren

De MAGNUM Mat, TubeMat en SlimFit systemen zijn uitermate geschikt voor renovatieprojecten. MAGNUM SlimFit kan zelfs in de muur worden verwerkt zodat er geen radiatoren in de ruimte nodig zijn.

MAGNUM Cable, Tacker- en Noppenplaatsystemen zijn uitermate geschikt voor nieuwbouwprojecten en kunnen rechtstreeks in de cementdekvloer worden geïnstalleerd.

Speciaal voor parket, laminaat en houten vloeren: MAGNUM Foil: Een ultra-dunne (0,4mm) elektrische vloerverwarmingsfolie en MAGNUM Dryfloor: Een 25mm watergedragen systeem met warmtegeleidingsprofielen.

MAGNUM Mat

MAGNUM TubeMat

MAGNUM SlimFit

MAGNUM Cable

MAGNUM Tacker

MAGNUM Noppenplaat

MAGNUM Foil

Voor meer informatie kijk op magnumheating.nl of bel tijdens kantooruren naar 0166-609 300.

XERIS.

Comfortabel in het openbaar.

XERIS E-T combineert het beste uit beide werelden: comfort en verbrandingsbescherming door een

Thermostaat, maximale hygiëne en spaarzamer waterver-

bruik door de aanraakvrije sensorsturing. En dit is maar één van de vele varianten van de XERIS kranenfamilie. Kies uit drie groottes, diverse spoelmechanismen en verschillende mogelijkheden voor temperatuurregeling. Meer info op www.schell.eu.

Verantwoordelijkheid voor gezondheid.

MAGNUM DryFloor

REGELGEVING

ook nog een stap verder dan hierboven ver-

De basis voor onderhoud is het opstellen van een

6000-08C laten certificeren voor hun diensten

meld: ‘Er moet sprake zijn van een continue,

onderhoudsanalyse als onderdeel van beheer.

op het gebied van het beheren en onderhouden

comfortabele en veilige werking van de instal-

De uitkomsten hiervan geven aan op welke

van collectieve leidingwaterinstallaties. Certifi-

latie gedurende de levensduur van de installa-

onderdelen er onderhoud noodzakelijk is om de

catie geeft gebouweigenaren voldoende ver-

tie bij acceptabele en voorspelbare kosten en

bedrijfszekerheid en bacteriologische betrouw-

trouwen over het deskundig uitvoeren van

milieubelasting.’ Betrekken wij daarbij ook de

baarheid van de installatie te waarborgen.

beheer- en onderhoud. Gecertificeerde bedrij-

klimaatverandering (vaak hogere ruimtetem-

Vervolgens kan de uitvoering van het onder-

ven werken aantoonbaar volgens vast

peraturen) en de toepassing van energiebe-

houd worden georganiseerd. ISSO-publicatie

omschreven en toetsbare kwaliteitscriteria, en

sparende technieken voor de bereiding van

55.5 geeft een model voor een beheer- en

zijn daarop aan te spreken.

warmtapwater (vaak lagere warmtapwater-

onderhoudsplan waarvan gebruik kan worden

Van de interne én externe kwaliteitscontrole

temperaturen), dan maakt dat de opgave voor

gemaakt bij de onderhoudsanalyse en de uit-

gaat een leereffect uit, waardoor de kwaliteit

het beheersen van een voor de gezondheid vei-

voering van het onderhoud.

steeds verder wordt verhoogd. Tot op heden wordt van BRL 6000-08C geen gebruik

lige situatie, niet eenvoudig. Uneto-VNI voorzag dat en zorgde er voor dat Stichting Kwali-

De praktijk

gemaakt. Voor de opsteller van een legionella-

teitsborging Installatiesector (thans KvINL na

Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat

risicoanalyse en -beheersplan voor prioritaire

fusie met SEI) in 2007 de Beoordelingsrichtlijn

het hebben van een legionella-risicoanalyse en

locaties is certificering volgens BRL 6010 wet-

(BRL) 6000-08C voor het beheer en onder-

legionellabeheersplan, niet garandeert dat in

telijk verplicht. Maar voor het vervolgens uit-

houd van collectieve leidingwaterinstallaties

de praktijk de beheersmaatregelen uit het plan

voeren van het legionellabeheersplan is dat

publiceerde met daaraan gekoppeld een certi-

daadwerkelijk, efficiënt en effectief worden uit-

echter niet het geval. De markt moet dat zelf

ficeringsregeling.

gevoerd. Verbeteringen zijn nodig ten aanzien

regelen, maar dat gebeurt tot op heden niet. Er

van:

moet worden bevorderd dat opdrachtgevers

- het borgen dat beheer en onderhoud wordt

bij aanbestedingen vragen om BRL6000-08C

ISSO-publicatie 55.5 De procedure en regels voor het beheer en

uitgevoerd;

gecertificeerde bedrijven. Certificatie levert

onderhoud van collectieve leidingwaterinstalla-

- de kwaliteit van de uitvoering; en

gebouweigenaren naast een betere kwaliteit

ties waren dus bedacht en op papier gezet. De

- toezicht op de kwaliteit van de uitvoering.

van de installatie en verlenging van levens-

vraag die toen werd gesteld was hoe dit nu aan

duur, een geringere kans op een legionellabe-

te pakken in de praktijk? Dat stond nog niet op

Organisaties die zeer grote aantallen gebou-

smetting, minder controles, tijdwinst, kosten-

papier. In het kader van Actieplan Veilige Lei-

wen in eigendom en/of beheer hebben blijken

besparing of onverwachte kosten op. Bij een

dingwaterinstallaties is ISSO-publicatie 55.5

veel tijd (en geld) kwijt te zijn aan het toezien

integrale benadering van het beheer en onder-

met praktijkrichtlijnen voor beheer en onder-

op de naleving van afspraken, vastgelegd in

houd inclusief legionellapreventie en de bor-

houd ontwikkeld. Het uitgangspunt van deze in

onderhouds- en beheerscontracten. De vakbe-

ging daarvan in één certificatieregeling, zullen

2008 verschenen (en in 2012 geactualiseerde)

kwaamheid en deskundigheid van de bij beheer

eigenaren/opdrachtgevers merken dat op het

publicatie is onderhoud op basis van bedrijfs-

en onderhoud van collectieve leidingwaterin-

gebied van legionellapreventie slechts een

zekerheid en bacteriologische betrouwbaar-

stallaties, inclusief legionellapreventie, betrok-

beperkt aantal extra dingen moet worden

heid. Het gaat immers om het grote belang

ken personen verschilt enorm. Gebouweigena-

gedaan.

voor de volksgezondheid bij het gebruik van

ren uit bepaalde sectoren hebben bij

Bovendien brengt certificatie duidelijkheid over

collectieve leidingwaterinstallaties.

legionellapreventie het beeld dat legionellapre-

wie eindverantwoordelijk is (de eigenaar), wat

Maar daarnaast spelen ook de aspecten com-

ventie ingewikkeld is en (te) veel kost.

je van andere partijen kan en mag vragen, en

fort, veilige werking, levensduur, acceptabele

geeft in het geval van juridische procedures

en voorspelbare kosten en de milieubelasting

Het kan anders

houvast bij het voorkomen van aansprakelijk-

van collectieve leidingwaterinstallaties een rol.

Installatiebedrijven kunnen zich volgens BRL

heidsstellingen.

Het bezitten van een legionellabeheersplan garandeert niet automatisch dat deze in

Gecertificeerde bedrijven werken aantoonbaar volgens vast omschreven, en

de praktijk efficiënt en effectief wordt uitgevoerd.

toetsbare kwaliteitscriteria, en zijn daarop aan te spreken. Gawalo December 2017

MARKT Thermostaten - Domotica - Monitor

Slimme thermostaat draagt bij aan populariteit smart homes Steeds meer Nederlanders zijn bekend met de term smart home. Dat zegt marktonderzoeksbureau Gfk. Volgens de Smart Home Monitor 2017 van marktonderzoeker Multiscope draagt vooral de sterke groei van het aantal slimme thermostaten bij aan het stijgende aantal smart home producten. Tekst Marjolein Eilander en Tieneke Wilms

Volgens onderzoeksbureau Gfk is de helft van

blijft de belangrijkste reden voor het bezit van

tijd tussen 18-49 en hoog opgeleid.

de Nederlanders (18+, internetpopulatie)

een slimme thermostaat. Slimme thermosta-

Oplossingen op het gebied van een smart home

inmiddels bekend met de term smart home.

ten zijn namelijk op afstand te bedienen met

worden vooral interessant gevonden vanwege

Consumenten zouden steeds vaker de voorde-

een app en kunnen ervoor zorgen dat het huis

energiebesparing, betere controle en/of moge-

len van een smart home inzien, vooral als het

bij thuiskomst lekker op temperatuur is. Kos-

lijke kostenbesparing. Als ander voordeel wordt

gaat om controle en gemak.

tenbesparing speelt een belangrijkere rol bij de

genoemd dat de oplossingen overal te bedie-

keuze van een slimme thermostaat dan een

nen zijn.

Slimme thermostaat verovert Nederland

jaar geleden (van 27% naar 30%). Consumen-

Consumenten verwachten steeds vaker dat

ten worden zich er meer van bewust dat deze

een slimme woning ervoor zorgt dat alles in

Volgens de Smart Home Monitor 2017 van

thermostaat kan helpen bij het verlagen van de

huis automatisch gebeurt en dat ze nergens

marktonderzoeker Multiscope draagt vooral de

energie-uitgaven.

aan hoeven te denken. Op categorieniveau con-

sterke groei van het aantal slimme thermosta-

Het afgelopen jaar heeft Toon (van Eneco) het

stateert Gfk dat de interesse in ‘Smart Gezond-

ten bij aan het stijgende aantal smart home-

marktaandeel verder uitgebreid naar 38%. Bij-

heid’ en ‘Smart Beveiliging’ het meest stijgt.

producten.

na vier op de tien slimme thermostaten zijn een

Het aantal slimme thermostaten in Nederland

Toon. Daarna volgen de slimme thermostaten

is het afgelopen jaar gegroeid naar bijna

van Nefit (14%) en Honeywell (11%). Nest wint

900.000. Eén op de negen huishoudens heeft

terrein in Nederland en groeit van 4% naar 8%

nu een slimme thermostaat in huis. Toon is nog

marktaandeel in 2017. Hiermee is Nest de num-

steeds de onbetwiste marktleider. Dat blijkt uit

mer 4 in de markt.

Domotica zou vaker toegepast worden als de bouwsector niet zo conservatief was

Zorgen om privacy

onderzoek van Multiscope onder 5.500 Nederlanders.In 2016 hing in 8% van de huishoudens

Bekendheid smart home groeit

Bijna de helft van de consumenten geeft in de

(ruim 600.000 huishoudens) een slimme ther-

De populariteit van de slimme thermostaat lijkt

Gfk-monitor aan dat ze zich vanwege de toene-

mostaat. In 2017 is dit met 38% gegroeid naar

bij te dragen aan de populariteit van domotica

mende automatisering zorgen maken om hun

11% (ongeveer 880.000 huishoudens). Deze

in het algemeen. In 2016 constateerde Gfk dat

privacy. Na de kosten (51%) is privacy (30%)

groei wordt mede veroorzaakt doordat ener-

maar 38% van de consumenten op zijn minst

de belangrijkste reden om niet voor slimme

giemaatschappijen actief de slimme thermo-

bekend is met het begrip smart home. Dit jaar

oplossingen te gaan.

staat promoten en aanbieden bij een energie-

ligt dat op ruim 50%. Bijna 60% van hen geeft

Voor consumenten is het internet de belang-

contract. Twee op drie huishoudens geven aan

aan zeer geïnteresseerd te zijn. Nog altijd is het

rijkste bron van informatie bij het aanschaffen

de slimme thermostaat bij het abonnement te

profiel van geïnteresseerden overwegend man-

van Smart Home oplossingen. Onafhankelijke

hebben gekregen. Gemak / comfort (37%)

nelijk (58% man versus 42% vrouw), in de leef-

websites als beoordelingssites (46%) en infor-

Gawalo December 2017

MARKT

matieve websites (45%) hebben de voorkeur

gepast worden als de bouwsector niet zo con-

een grote rol spelen in het leven van oudere

boven de websites van fabrikanten en (web)

servatief was. “Ik snap niet dat we in 2017 nog

mensen, maar veel jongere mensen zitten er

winkels (beide 34%).

moeten leven alsof het, qua installatie, 1960 is.

ook om te springen. Iedereen heeft het druk en

Voor de aanschaflocatie is er niet één partij die

Maar er is nog weinig regelgeving op dit gebied,

met slimme toepassingen in je huis wordt je

erboven uitsteekt. De elektronicaspeciaalzaak

geen overheid die bijvoorbeeld minimumeisen

leven echt makkelijker. Bovendien is het wel

wordt het vaakst genoemd. De fysieke winkel

voor domotica heeft ingesteld. En daarbij,

handig als die oudere mensen al bekend zijn

iets vaker (30%) dan de online winkel (26%).

mensen kunnen moeilijk specialisten vinden

met deze systemen, voor het geval ze ze straks

Maar ook de installateur (25%) en direct via de

die het voor ze in orde brengen.”

echt nodig hebben.”

fabrikant (20%) zijn opties die veel worden

Wachten tot het slim aanpassen van de woning

De installatiebranche moet mee met haar tijd,

overwogen.

noodzakelijk wordt als mensen daardoor bij-

vindt van Berlo. “Je kunt het inrichten van

voorbeeld langer thuis kunnen blijven wonen, is

domotica in slimme woningen aan ict-ers over-

Abonnement producten smart home

volgens Van Berlo geen optie. “Daar moet je

laten, maar ik denk dat het verstandiger is als

Bijna de helft van de consumenten is bij de aan-

niet op willen wachten. Zeker, domotica kan

installateurs het zelf doen.”

schaf van een smart home-oplossing bereid om maandelijks een bedrag te betalen. 34% gaat voor een vast bedrag, 27% gaat voor alleen een maandbedrag en 19% voor een vast bedrag + maandbedrag. Een abonnementsvorm biedt dus mogelijkheden. Als de voordelen en voorwaarden maar duidelijk worden gecommuniceerd. Een op de drie consumenten lijkt het leuk om apparaten via de stem te besturen, maar als ze moeten kiezen, gaat een overgrote meerderheid (ca 63%) toch voor reguliere bediening van smart-apparaten en niet voor stembestuurd (12%). Dit heeft te maken met de beperkte bekendheid van deze techniek, denkt Gfk. Maar een kwart van de consumenten weet goed wat virtuele assistenten zijn.

Toon, de slimme thermostaat van Eneco.

Nefit Easy.

Smart home net zo gewoon als smart phone Gfk is niet de enige partij die onderzoek doet op het terrein van smart homes. Ook Intel Security richt zich op deze markt. Tegen 2025 zijn slimme toepassingen in huis net zo gewoon als smart phones nu, voorspellen deze onderzoekers. Zijn installateurs voldoende op de hoogte van de mogelijkheden op het gebied van smart homes? Volgens Corien van Berlo, algemeen directeur van Smart Homes, weten installateurs momenteel te weinig over geavanceerde domoticasyste-

Slimme thermostaten zijn op afstand te bedienen met een app.

men. “Je kunt echt onvoorstelbaar vernieuwend zijn. Toch kiezen veel installateurs ervoor er niet in te duiken.”

Thermostaat Remeha.

Als consumenten ernaar vragen wordt vaak gezegd dat domotica duur en ingewikkeld is, vertelt van Berlo. “Maar de complexiteit van deze systemen valt erg mee en dat zien de installateurs wel in als ze er meer over te weten komen.”

Geen minimumeisen voor domotica Volgens Van Berlo zou domotica veel vaker toe-

Gawalo December 2017

PROJECT Renovatie - Smart - Gebouwbeheersysteem

Verouderd kantoor wordt smart building Dit najaar betrekt Croonwolter&dros een nieuw hoofdkantoor in Rotterdam. Het volledig gerenoveerde pand, gelegen aan de A20 in Rotterdam, blinkt niet alleen uit in duurzaamheid, maar is ook bijzonder ‘slim’, door toepassing van de modernste technieken. Een gesprek met senior-projectmanager Kees Luijk van Croonwolter&dros en hoofd huisvesting Marijn Dekker van TBI Holdings. Tekst Gerard Dessing

Naar verwachting nemen de TBI-ondernemin-

vatie, niet alleen zeer duurzaam maar ook nog

2016 van Croon Elektrotechniek en Wolter &

gen Croonwolter&dros, Mobilis en Servicis eind

eens bijzonder intelligent is, een echte ‘Smart

Dros. Er waren voor de organisatie meerdere

van het jaar hun nieuwe hoofdkantoor ‘MM25’

Building’ dus.

redenen om naar een nieuw hoofdkantoor uit te kijken. Ten eerste was het uit oogpunt van effi-

in Rotterdam in gebruik. De ingebruikname is het sluitstuk van een grootschalige revitalise-

Goed bereikbaar

ciency en kostenbesparing gewenst om diverse

ring van een kantoor uit 1990 dat, na de reno-

Croonwolter&dros is ontstaan na een fusie in

bestaande locaties samen te voegen. De tweede reden had te maken met de geografische ligging: een nieuw hoofdkantoor moest, vanwege duurzaamheid en aantrekkingskracht op de arbeidsmarkt, ook per openbaar vervoer goed bereikbaar zijn.

Pand uit 1990 Na een zoektocht viel het oog op het leegstaande kantoor aan de Marten Meesweg 25 in Rotterdam-Alexander. Het pand voldeed aan veel eisen op gebied van onder meer ligging (vlakbij de snelweg én het NS-intercitystation Rotterdam-Alexander) en aantal vierkante meters. Er was echter een groot nadeel: het pand uit 1990 was zeer energie-onzuinig en de technische gebouwinstallaties waren totaal verouderd. Deze situatie was voor projectontwikkelaar Links hoofd Huisvesting Marijn Dekker van TBI Holdings en senior-projectmanager Kees Luijk van

OVG Real Estate, TBI en Croonwolter&dros

Croonwolter&dros.

echter geen reden om af te haken. Integendeel,

Gawalo December 2017

PROJECT

de organisaties zagen het juist als kans om het pand volledig te verbouwen en te vernieuwen zodat het aan alle eisen van de huidige tijd zou voldoen en het een Smart Building zou worden à la ‘The Edge’, het in 2015 geopende kantoor van accountants- en adviesorganisatie Deloitte aan de Zuidas in Amsterdam.

Warmtewerend glas Een grootschalige verbouwing volgde met onder meer een andere gebouwindeling (resulterend in vloeren van maar liefst 1.500 vierkante meter per verdieping) en een complete renovatie van de gevels, inclusief het aanbrengen van modern, warmtewerend glas, deels zelfs verdiepingshoog. Dat laatste gaat voor een enorme verbetering in de beleving zorgen, zegt Marijn Dekker, als

De hybride plafonds (klimaateilanden) zijn ‘dozen’ van 1 meter breed, 6 meter lang en 85 millimeter dik. Ieder

Hoofd Huisvesting bij TBI Holding eindverant-

eiland bevat twee led-armaturen (Philips), een kanaal voor luchttoevoer en een leidingstelstel voor het transport

woordelijk voor zo’n tachtig locaties in Neder-

van koud en warm water.

land, waaronder het nieuwe hoofdkantoor van Croonwolter&dros. “In de oude situatie was sprake van groen

bGrid

en vergaderruimtes kunnen reserveren.

gekleurd glas. Dat kon je begin jaren negentig

Een innovatief onderdeel van deze ‘eilanden’

De renovatie van MM25 voorziet in een open

niet omheen als je aan de isolatiewaardes wilde

vormt het bGrid-systeem, een technologische

plafondstructuur: wie straks naar het plafond

voldoen. Maar als je op een stralende dag naar

innovatie van ingenieursbureau Deerns en

kijkt ziet niet alleen de klimaateilanden, maar

buiten keek, had je toch het gevoel dat de

Evalan, een bureau gespecialiseerd in Internet

ook het oude, kale beton en leidingen. Het zal

wereld tamelijk grauw en somber was. Dat is

of Things-oplossingen.

voor de medewerkers naar verwachting voor

straks verleden tijd: de nieuwe beglazing is vol-

bGrid maakt gebruik van gateways die,

een extra ruimtelijk effect zorgen, omdat de

komen transparant, biedt helder zicht én vol-

gekoppeld aan het gebouwbeheersysteem,

verdiepingen in hoogte pakweg twintig centi-

doet volledig aan de huidige isolatienormen.”

een gebouw slimmer maken. Zo wordt de

meter aan ruimte winnen.

(aanwezigheidsgestuurde) binnenverlichting

Technische installaties

automatisch geregeld: hoe feller het licht

Inbouwpakket

Als onderdeel van de ‘vernieuwbouw’ zijn alle

van buiten des te minder kunstlicht wordt

Naast de casco-techniek die vanuit de gebou-

oude technische installaties vervangen door

geleverd.

weigenaar aan de huurders wordt aangeboden,

geheel nieuwe installaties, vertelt Kees Luijk,

De sensoren worden ook gebruikt om CO2-

wordt voor Croonwolter&dros, huurder van de

als senior-projectmanager bij

metingen te doen, zodat afhankelijk van de

verdiepingen 1 tot en met 5 (8.000 m2), een

Croonwolter&dros eindverantwoordelijk voor

gemeten waardes meer of minder verse lucht

speciaal inbouwpakket geleverd. Dit pakket

alle werktuigkundige en elektrotechnische

in een ruimte wordt geblazen.

bevat onder meer een moderne data-installa-

installaties in het pand MM25.

“Een van de voordelen van bGrid is het volgsys-

tie, een uitbreiding op het toegangscontrole-

Daarbij gaat het om alle casco-installaties,

teem”, zegt Luijk. “Vroeger blies je in iedere

zoals de verlichting, de wandcontactdozen, alle

ruimte een bepaalde hoeveelheid lucht, of daar

voedingen voor de zware apparatuur, de brand-

nu veel of weinig mensen aanwezig waren

meld-, ontruimings-, toegangscontrole- en

maakte niet uit. In de nieuwe situatie regis-

inbraakalarmeringsinstallatie.

treert het systeem het aantal aanwezige perso-

Bijzonder in het pand zijn de hybride plafonds,

nen en past het automatisch de benodigde

systeem met toegangspoortjes en kaartlezers

of zoals Luijk ze noemt, de klimaateilanden. Het

hoeveelheid verse lucht aan. Het is dus echt

en een verbindingstrap van de eerste naar de

gaat om ‘dozen’ van 1 meter breed, 6 meter

maatwerk.”

tweede verdieping.

lang en 85 millimeter dik, die aan het plafond

bGrid kan ook worden gebruikt voor het volgen

De multifunctionele toegangspas wordt straks

worden gehangen volgens een stramien van

van bedrijfsmiddelen (asset tracking) en voor

gebruikt voor diverse toepassingen, vertelt

vier eilanden per 7 meter 20. Ieder eiland bevat

het optimaliseren van de beveiliging. Boven-

Dekker. “Printen, een locker digitaal aansturen,

twee led-armaturen (Philips), een kanaal voor

dien kan het netwerk een of meerdere apps

toegang tot bepaalde gebouwzones, dat kan

luchttoevoer en een leidingstelstel voor het

activeren waarmee gebruikers collega’s kun-

iedere medewerker straks allemaal met een en

transport van koud en warm water.

nen vinden, lege werkplekken kunnen vinden

dezelfde pas.”

Het moet ook een menselijk gebouw zijn

Gawalo December 2017

14 DECEMBER 2017 HOTEL VAN DER VALK VEENENDAAL

Nederlands Warmtepomp Congres 2017 Warmtepompen, klaar voor de energietransitie!

Kansen en toepassingsmogelijkheden van de verschillende warmtepompsystemen De komende jaren moet er een enorme transitie plaatsvinden van fossiele brandstof naar duurzame energie. De warmtepomp kan hierbij een essentiĂŤle rol spelen. Voorwaarde is wel dat we hier de komende periode de juiste stappen bij maken en daarbij optimaal gebruikmaken van de aanwezige kennis en opgedane ervaringen. Tijdens het congres wordt een actueel beeld geschetst van de kansen en mogelijkheden van de verschillende warmtepompconcepten in de woningbouw en de specifieke marktsegmenten waar de betreffende warmtepompsystemen goed inzetbaar zijn. Het met elkaar delen van die kennis en ervaring is nu van belang om de verduurzaming met inzet van warmtepompen te realiseren. Wij ontmoeten u graag 14 december in Veenendaal!

Schrijf u direct in:

www.nederlandswarmtepompcongres.nl Organisatie:

Hoofdsponsor:

PROJECT

Data Het bGrid-systeem is in staat allerlei data op te leveren. Dekker heeft wel ideeën wat hij met bepaalde gegevens wil gaan doen. “Bezettingsgraden, waar zit iedereen in het gebouw, welke ruimte wordt wanneer benut? Dat is handig om te weten, bijvoorbeeld als je een aantal werkplekken vanuit locatie X misschien zou willen verplaatsen naar Rotterdam. Ook zijn we momenteel bezig om te kijken hoe we aan de hand van data de gebouwprestaties kunnen optimaliseren. En er wordt nagedacht over predictive maintenance. Dus: kun je voorspellen wanneer bepaald onderhoud nodig zal zijn zodat je storingen kunt voorkomen en/of

Artist impression van MM25, het nieuwe hoofdkantoor van Croonwolter&dros, Mobilis en Servicis in

bepaald onderhoud dusdanig kunt inplannen dat

Rotterdam-Alexander.

de gebruiker er geen of minder overlast van ondervindt.” beweging te komen. Dekker: “Op iedere ver-

gezondheid van medewerkers belangrijk vin-

Menselijk gebouw

dieping bevinden zich straks drie koffieappara-

den. De nieuwe trap, van de eerste naar de

Naast alle moderne techniek moet MM25 ook

ten, maar die staan allemaal centraal opge-

tweede verdieping, is mede om die reden inge-

een menselijk gebouw zijn, zegt Dekker, afslui-

steld, naast elkaar in het midden. Dat wordt

bouwd. Als de collega’s zich hier straks thuis

tend. Het pand wordt dan ook dusdanig inge-

dus wel een stukje lopen, maar dat is juist pri-

voelen en goed kunnen presteren in een pretti-

richt dat medewerkers zich er niet alleen thuis

ma. Aan dat soort aspecten gaan we zeker

ge en gezonde werkomgeving, dan ben ik

voelen, maar ook verleid worden om meer in

aandacht besteden omdat we vitaliteit en

tevreden.”

OP ZOEK NAAR UW DROOMBAAN? VIND HEM SNEL EN SIMPEL VIA: INSTALLATIE-BANEN.NL

Uw vertrouwde plek voor vacatures in de installatietechniek

Met onze gratis job alerts mist u geen enkele vacature meer

Gebruik onze handige zoekfilters om direct geschikte vacatures te vinden

Solliciteer rechtstreeks bij de werkgevers of het recruitmentbureau

Kijk voor interessante vacatures op:

INSTALLATIE-BANEN.NL

Gawalo December 2017

MARKT Tool - Particulier - Advies

Makkelijk kiezen met de Warmtepompverkenner Nu warmtepompen op het punt van doorbreken staan, hebben particulieren hulp nodig bij de keuze voor de beste warmtepomp. De Warmtepompverkenner van adviesbureau BDH en de Gasunie kan ze daarbij helpen. Paul Friedel van BDH legde op de Energievakbeurs in ’s Hertogenbosch 11 oktober uit hoe de tool werkt en wat particulieren én installateurs ermee kunnen. Tekst Joop van Vlerken

“Als alle Nederlanders aan de warmtepomp

Binnenklimaat op de Energievakbeurs in ‘s Her-

woning past. Er is ook een pro-versie van de

moeten, hebben ze nog wel wat hulp nodig om

togenbosch de Warmtepompverkenner aan.

Warmtepompverkenner, speciaal voor installa-

er een te kiezen.” Met deze woorden prijst Paul

Hiermee kunnen consumenten snel en eenvou-

teurs. Friedel: “De pro-versie werkt echt ver-

Friedel van adviesbureau BDH in het Theater

dig achterhalen welke warmtepomp bij hun

koopondersteunend en is dus heel handig voor

Voorbeeld uit de warmptepompverkenner.

Gawalo December 2017

MARKT

De tool houdt ook rekening met de redenen waarom de klant wil overstappen naar een warmtepomp.

installateurs. Ze krijgen als het ware een digi-

dat uit de tool rolt is erg breed en geeft veel

beeld kiezen of je de CO2-uitstoot van je woning

taal opnameformulier dat ze door alle stappen

opties, maar dat is logisch legt Friedel uit. “Het

of juist de prijs van de installatie het belang-

leidt.” Helaas zijn in het theater geen installa-

is echt een eerste oriëntatie. Op basis van dit

rijkst vindt. Daar zullen meestal verschillende

teurs aanwezig en dus gaat Friedel snel door

advies kunnen particulieren op zoek naar een

dingen uitkomen, maar het is wel een eerlijk

met de uitleg van de tool voor particulieren.

installateur met een gerichte vraag. Die kan

verhaal naar de klant.” In de zaal vraagt iemand

“We hebben deze tool ontwikkelt samen met de

daar vervolgens op in spelen door met de parti-

zich af of het wel echt een eerlijk verhaal is:

Gasunie en willen deze implementeren in zoveel

culier door de woning te gaan. Soms vallen er

mogelijk websites. De look en feel is eenvoudig

dan meteen nog een aantal opties af, als er bij-

aan te passen, afhankelijk van de vormgeving

voorbeeld geen mogelijkheden zijn om verder

van de website. Maar aan de achterkant wordt

te isoleren of als er beperkt ruimte beschikbaar

de verkenner altijd gevuld met dezelfde gege-

is.” Op het testmoment tijdens de Energievak-

‘Komt er niet altijd hetzelfde merk uit?’ en ‘Wat

vens van de Dutch HeatPump Association.”

beurs zitten er nog enkele rekenfoutjes in de

is het belang van BDH bij deze tool?’ Friedel

tool, geeft Friedel toe. “Maar die moeten er

antwoordt dat de tool merkonafhankelijk is.

Eerste oriëntatie

over een week of twee wel uit zijn. Wat wel al

“Ons belang is niet het verkopen van warmte-

Een bezoeker uit het aanwezige publiek mag

geïntegreerd is, zijn de gegevens uit de ISDE-

pompen, maar het geven van advies aan

onder leiding van Friedel de Warmtepompver-

subsidie. De gegeven adviezen en berekenin-

woningcorporaties en andere gebouweigena-

kenner voor particulieren invullen. De vragen

gen houden daar dus al rekening mee.”

ren. Met de tool zelf verdienen we ook een beet-

De tool is merkonafhankelijk

je geld. Bedrijven en overheden moeten ons

die aan bod komen, zijn makkelijk te beantwoorden. Er wordt onder meer gevraagd naar

Eerlijk verhaal

betalen om de tool te implementeren op hun

het type woning, uit welk jaar de woning is, of

De tool houdt ook rekening met de redenen

website. Maar we hopen er natuurlijk ook klan-

er al isolatie is toegepast, hoe groot de woning

waarom de klant wil overstappen naar een

ten aan over te houden die we kunnen advise-

is en hoeveel personen er wonen. Het advies

warmtepomp, legt Friedel uit. “Je kunt bijvoor-

ren bij het verduurzamen van gebouwen.”

Gawalo December 2017

VSK.NL

ONS VAK WORDT STEEDS SLIMMER BLIJF SCHERP MET VSK

VSK, DÃ&#x2030; VAKBEURS VOOR VERWARMING, SANITAIR, KLIMAATBEHEERSING EN KOUDETECHNIEK

GA VOOR GRATIS TOEGANG NAAR VSK.NL/REGISTREREN

RONDVRAAG

Over welke kwaliteiten beschikt een goede installateur? Henry Beck, Beck CV & Luchtbehandeling Service, Hoorn

bedrijfsbeheer en algemene ondernemersvaar-

drie installatietesters, daarmee kunnen we dat

digheden. Als installateur moet je ook op de

waarmaken. Bij andere bedrijven zie je meestal

hoogte zijn van nieuwe ontwikkelingen en bij-

maar één installatietester. Met die goede con-

Service en klantvriendelijkheid staan voor mij

voorbeeld zorgen dat je de nieuwe NEN1010

trole onderscheiden we ons van Beun de Haas

bovenaan. Doen wat de klant wil en zelfs ver-

kent. Helaas is dat niet meer vanzelfsprekend

en vele anderen.

wachtingen overtreffen. Goed luisteren is

in de branche en wordt er een loopje genomen

belangrijk om de wensen te begrijpen. Ik zit nu

met de eisen. In de NEN1010 staat bijvoorbeeld

ruim dertig jaar in deze branche en heb daar

dat je bij horizontale leidingen elke vijftig centi-

goed kijk op gekregen. Als je je zo opstelt, is de

meter een beugeltje moet plaatsen. Maar de

Voor mij staat klantvriendelijkheid en de beste

prijs die je rekent veel minder van belang. Dat

concurrentie is groot, de uurlonen staan onder

service bovenaan. Als een klant een probleem

was zelfs tijdens de crisis het geval.

druk en controle is er nooit. Dus dan wordt het

heeft, dan zorg ik dat ik snel ter plekke ben om

Kwaliteit zit natuurlijk ook in je vakkennis. Ik

heel verleidelijk om wat minder steuntjes te

te kunnen helpen. Dat betekent voor mij bij-

heb op mijn site de keurmerken staan die we

gebruiken.

voorbeeld dat ik zo nodig alle groothandels

hebben gehaald, zoals Stek, OK CV, Sterkin en

Als je goede kwaliteit van installaties wilt, moet

afbel om snel een onderdeel te pakken te krij-

UNETO-VNI. Particulieren hoor ik er nooit over,

je zorgen dat er goede controle op is. De over-

gen. En als dat uiteindelijk niet lukt, informeer

maar grotere instanties hechten daar wel waar-

heid heeft het Bouwbesluit gemaakt, dat is een

ik de klant daarover.

de aan: het is een goede manier om je in de

soort wet. Daarin staat dat je moet voldoen aan

Eigenlijk onderscheid ik me met hele eenvoudi-

branche te onderscheiden.

de NEN1010 en dan moet de overheid dat ook

ge dingen: als ik een huis binnen kom vraag ik

controleren. Dat hoeft niet bij elke installatie,

of ik door mag lopen en of ik m’n schoenen uit

maar bij een op de vijf zouden ze toch wel langs

zal doen. En als ik moet boren, vraag ik de stof-

moeten komen.

zuiger te leen. Dat vinden klanten prettig en dat

Loodgietersbedrijf Woltheus, Wormer

vertellen ze door. Een betere aanbeveling dan

Ons bedrijf voert al ruim 35 jaar cv-, loodgieters- en dakwerkzaamheden uit. Daardoor weten we dat de kwaliteit van het bedrijf vooral

Anthony Pronk, Pronk Elektra, Zwaag

Rob Gorter, P. Boon Elektrotechniek, Assendelft

mond-tot-mond reclame kun je niet hebben. Natuurlijk is ook vakmanschap belangrijk, maar mijn klanten vragen zelden of nooit naar diplo-

zit in het vakmanschap, een goede inkoop, het gebruik van de juiste materialen en de inzet van

Om goede kwaliteit te kunnen leveren, moet je

ma’s of werkervaring. Dat ik goed werk aflever,

goed geschoold personeel.

goede monteurs hebben en goede meetappa-

vinden ze misschien vanzelfsprekend.

ratuur gebruiken. Het kennisniveau zit in de

Ruud Horak , Horus Technisch Aannemer, Zaandam

opleidingen en het bijhouden van je kennis. Wij hebben alleen monteurs uit onze eigen opleiding, dat is het enige dat voor ons werkt. Goede

Een goede installateur heeft in ieder geval zijn

meetapparatuur noem ik ook, omdat wij het

Wat is uw mening over dit onderwerp?

vakopleiding afgerond. Hij moet ook kennis

belangrijk vinden om alles dat we maken te

Mail het aan gawalo@vakmedianet.nl

hebben van vakken zoals bedrijfstechniek,

controleren. We hebben zeven monteurs en

Gawalo December 2017

Multifunctionele Belimo Energy Valve™. Transparante energiebewaking met de Belimo Cloud. De Belimo Energy Valve™ verenigt 5 functies in één eenvoudige, montagevriendelijke eenheid. Gebouweigenaren, gebouwmanagers, installateurs en systeemintegratoren zullen de voordelen van deze intelligente technologie direct bevestigen: • Snelle en veilige dimensionering, zoals eenvoudige inbedrijfname • Energiebesparend dankzij een automatische, permanente hydraulische inregeling • Gegarandeerd de juiste waterhoeveelheid bij drukschommelingen en in deellastbereik • Efficiënt gebruik gewaarborgd door het Delta-T-Management • Bij Belimo Cloud Connectie geen 5 jaar maar zelfs 7 jaar garantie! Door de integratie van de Belimo Energy Valve™ in de Belimo Cloud stellen de gebruikers zelf hun rekening op, om volledige transparantie bij het energieverbruik van de koel-/ verwarmingstoepassing te verkrijgen. Belimo. Goed geregeld.

Wij ontmoeten u graag tijdens de VSK 2018. Laat u inspireren op onze stand 11.D030 in Hal 11.

Eurolyzer STx serviceanalyser Een handig en betrouwbaar instrument voor het afstellen en onderhouden van cv-installaties conform de regelgeving.

3 3 3 3 3

Bezoek ons tijdens de VSK van 6 t/m 9 februari in de Jaarbeurs te Utrecht. Schrijf u in via onze website voor Gratis E-Tickets.

Scan de QR-code voor meer informatie en specificaties.

PRODUCTBERICHTEN

Ventilatieroosters Bij de verbeterde versie van de Swegon Eagle Free uitblaasroosters zijn de schroeven verdwenen. In - deze bij Auerhaan te verkrijgen - uitblaasroosters wordt de voorkant nu op zijn plaats gehouden door een stalen veer. Om toegang te krijgen tot de binnenzijde van de ventilatie-unit wordt het uitblaasrooster eenvoudig aan de voorzijde naar beneden gekanteld en kan gelijk worden begonnen met onderhoudswerkzaamheden. Als de werkzaamheden klaar zijn, wordt het rooster eenvoudig teruggekanteld. Dit bespaart niet alleen tijd tijdens onderhoud, maar de installateur heeft ook beide handen vrij om te werken. AUERHAAN www.auerhaan-klimaattechniek.nl

Nitril handschoen

Lucht-waterwarmtepompen

Showa presenteert de 708. Deze bij Wiltec te verkrijgen lichtgewicht

De Panasonic Aquarea monobloc lucht-

â&#x20AC;&#x2DC;hybrideâ&#x20AC;&#x2122; Nitril handschoen is bedoeld voor professionals die werken in

waterwarmtepompen zijn vernieuwd. De

vochtige, vettige of chemische omgevingen. Het gepatenteerde profiel

warmtepompen leveren een hogere effici-

zorgt voor een solide grip. De nitril stretchformule zorgt voor de hand-

entie en een grotere verwarmingscapaci-

schoen zit als een tweede huid om de hand. De geringe dikte van 0,23 mm

teit, ook bij het verwarmen van water tot

en het visgraatpatroon op de handpalm beschermen tegen slijtage. De vin-

lage temperaturen. De monobloc-reeks

gertoppen zijn voorzien van een extra textuur voor meer vingergevoelig-

omvat drie modellen: een 5kW-, 7kW- en

heid.

9kW-uitvoering. De compacte behuizing

SHOWA www.showa.nl

maakt zowel een snellere als flexibelere installatie mogelijk te maken en beperkt de installatiekosten. De thermostaat of het

Ladderliftsysteem

bedieningspaneel kan daarnaast op een

Met het ladderliftsysteem SafeStow4 van Rhino kunnen bedrijfsvoertuigen veilig vanaf de grond

afstand van maximaal vijftig meter van de

met ladders worden be- en ontladen. De SafeStow4 is leverbaar in vier uitvoeringen: voor enkele,

unit worden geplaatst. Alle aansluitingen in

dubbele, extra brede ladders en ladders in speciale uitvoering (zoals glasvezelladders). Het sys-

de unit, inclusief automatische ontluchter,

teem is uitgevoerd met gasveren

overstortventiel, filter en printplaten, zijn

die het tillen van ladders van ver-

toegankelijk via de voorzijde en zijkant van

schillend gewicht op diverse hoog-

de unit

ten van bedrijfsvoertuigen eenvou-

PANASONIC www.panasonic.nl

dig en veilig maken. De Safestow heeft ladderbeveiliging en antivibratievoorzieningen en is vervaardigd uit RVS en aluminium. Het systeem is leverbaar in de lengtes 2.2 en 3.1 meter. Rhino Products www.rhinopro-

ducts.eu

Warmtepomp Met het Clima-split systeem van WOLF kan zowel gekoeld als verwarmd worden. Het systeem bestaat uit een lucht/lucht warmtepomp aangesloten op een change-over warmtewisselaar in de luchtbehandelingskast of de HR-WTW units zoals de WOLF CRL of CKL serie. Het systeem maakt gebruik van een SplitCom communicatiesysteem tussen de luchtbehandelingskast en de split unit. In cascade kunnen tot 3 split-modules worden gecombineerd, zodat ook grotere capaciteiten gerealiseerd kunnen worden. De warmtepomp met een COP tussen de 4,0 en 5,2 voldoet aan de EIA 2017 subsidieregels. Het Clima-split systeem kan in nieuwe installaties worden toegepast en is te integreren in bestaande installaties. WOLF ENERGIESYSTEMEN www.wolf-energiesystemen.nl

Gawalo December 2017

NIEUW

De elektrische woonhuisinstallatie Nu en in de toekomst De verduurzaming van het woningbestand is een belangrijk thema. Zowel voor nieuwe woningen waar al een norm ligt voor de energieprestatie, als voor de verduurzaming van het bestaande woningbestand, ligt de lat hoog. Het boek De elektrische woonhuisinstallatie - Nu en in de toekomst geeft u een overzicht van de eisen die worden gesteld aan een woonhuisinstallatie op dit moment en in de toekomst. Het boek gaat in op de classificaties van onder andere: de “All-electric” woning, “nul-energie” en de “autonome” woning. In het boek vindt u alles over: Q

Comfort in en rondom de woning

Benodigde basiskennis en basisvoorzieningen

Veiligheid in en rondom de woning

De (toekomstige) energievoorziening in een woning

Nieuwe apparatuur en toepassingen in de woning

Slimme meet- en schakeltechnieken

Auteur: Prof. dr. ir. J.F.G. (Sjef ) Cobben

Deze uitgave is bedoeld voor iedereen die betrokken is bij de bouw en het ontwerp van woonhuizen.

Bestellen of meer informatie: Ga naar www.vakmedianetshop.nl/woonhuisinstallatie of bel (088) 58 40 888.

Introductieprijs € 39,95 De prijs is geldig tot en met 15 januari 2018 Normale prijs is € 49,95 Prijzen zijn exclusief btw ISBN: 9789492610027 108 pagina’s

PRODUCTBERICHTEN

Spoelbakken Hansgrohe introduceert spoelbakken met de Select-technologie. Hiermee kan de gebruiker de keukenkraan met de hendel bedienen en via een extra knop vooraan op de gootsteen. De spoelbakken zijn te combineren met alle keukenkranen van het merk. Met de Select-knop op de spoelbak kun je snel de waterstroom aan- of uitzetten. Bij deze oplossing heeft de keukenkraan geen bedieningsgreep meer. Die zit rechts vooraan op de spoelbak gemonteerd. Met de hendel wordt precies de temperatuur en de sterkte van de waterstraal bepaald. In een ander model zit de Select-technologie in de spoelbak zelf. De spoelbak heeft naast de traditionele kraan, een grote Select-knop om de waterstroom van de multi-jet keukenmengkraan te bedienen. HANSGROHE www.hansgrohe.nl

Insteekoverschuifsok

Winterhandschoen

Voor snelle aanpassing van dik-

Koude omstandigheden vereisen goede

wandig stalen buisleidingen

werkhandschoenen. Showa heeft hiervoor

introduceert Viega de Mega-

de Showa 406. Deze bij Wiltec te verkrijgen

press-insteekoverschuifsok.

handschoen biedt gebruikers de voordelen

Hiermee kan een uitbreiding op

van koudebestendigheid, ademend vermo-

een bestaand leidingnet worden

gen en waterafstotende eigenschappen. De

gerealiseerd, een leidingbreuk

406 voorkomt klamme en vochtige handen.

worden gerepareerd of nader-

Dat is belangrijk, want als de voering van

hand bijvoorbeeld een

een handschoen eenmaal nat is, dan duurt

kogelkraan worden gemonteerd.

het een hele tijd voordat deze weer droog

De schuifsok wordt ingezet voor

is. De flexibele waterafstotende dual latex

leidingdiameters van 3/8 inch tot

foam coating houdt water en vocht uit de

en met 1 inch. Uit de betreffende

handschoen, terwijl damp en transpiratie

dikwandig stalen buisleiding

wel naar buiten

wordt een stukje buis gehaald. De

kunnen ontsnap-

lengte hiervan komt overeen met

pen. De hand-

de lengte van de insteekover-

schoen

schuifsok zodat deze terug op de

beschermt bij

leiding kan worden geschoven.

temperaturen

Na montage van bijvoorbeeld een

lager dan -30Â°C

T-stuk of een kogelkraan wordt

en heeft een ther-

de overschuifsok teruggescho-

misch isolerende

ven en met de persaansluitingen

voering.

vastgeperst in de installatie.

SHOWA www.

VIEGA www.viega.nl

showa.nl

BIM plug-in Armacell heeft nu een plug-in waarmee technisch isolatiemateriaal voor W-installaties digitaal gepland kan worden. De autodesk Revit plug-in is volledig geĂŻntegreerd in het programma AutoDesk Revit en levert belangrijke productinformatie voor de planning van technische isolatie. De plug-in is een vereenvoudiging van het plannen van technische isolatie met BIM: anders dan gebruikelijk bij bijvoorbeeld sanitaire voorzieningen, kan isolatie worden ontworpen voor voorzieningen die al gepland zijn. De plug-in roept de benodigde gegevens direct in het model op en ondersteunt de gebruiker bij het kiezen en configureren van de producten. Door het rechtstreeks exporteren uit de Armacell productdatabase kan de hele productplanning geautomatiseerd worden. Armacell www.armacell.eu

Gawalo December 2017

Veiligheids Zakboekje 2018 Uw gids naar veilig werken

Met het Veiligheids Zakboekje heeft u een handig hulpmiddel, waarmee u eenvoudig (on)gevaarlijke situaties beoordeelt.

Nu enige met:

In het boek komt aan de orde:

t t t t t t t

messing fitting assortiment voor

ALLES

Persoonlijke bescherming Werken op hoogte De werkplek Gereedschap en machines Werkzaamheden Transport Regels en instructies

Met behulp van honderden tips, voorschriften en checklist voor bijna alle werksituaties verhoogt u het niveau van veilig werken. Meer informatie of bestellen? www.vakmedianetshop.nl/veiligheidszakboekje CV

Drinkwater

Gas

■ ■ ■ ■ ■ ■

Perslucht

Goed alternatief voor brons Eenduidige wijze van werken Het beperkt het gebruik van gereedschap Verlaagt voorraad- en faalkosten Forse doorlaten, lage weerstandsverliezen Duurzamer door lager pompvermogen en kleinere doorlaat buizen ■ KIWA/Gastec QA gecertificeerd Nieuwe editie is verschenen

SHK Essen Hal 9, stand A44

(0592) 415074 info@tece.nl www.tece.nl

PRODUCTBERICHTEN

SystemairCAD Systemair introduceert SystemairCAD. Met deze ontwerpsoftware kan de luchtbehandelingsunit moeiteloos worden samengesteld. De vernieuwde versie SystemairCAD 2.0 bevat meer dan zeshonderd nieuwe functies en twaalfduizend nieuwe items en prijzen. Met de software is het heel eenvoudig om voor elk project snel een op maat gemaakte unit te configureren die voldoet aan specifieke eisen. Het ontwerpprogramma zorgt voor een optimale dimensionering van de luchtbehandelingsunit. Functies kunnen toegevoegd en/of verwijderd worden, wat betekent dat er in een project altijd voor de meest energie-efficiënte en duurzame ventilatie-oplossing gekozen kan worden. De software is te downloaden op de website van Systemair. SYSTEMAIR www.systemair.nl

Badkameraccessoires

Omkasting warmtepompen

De Geesa collecties met badkameraccesoires Tone,

Bij piekbelasting van een lucht-waterwarm-

Tone Gold en Nemox Black zijn uitermate geschikt

tepomp kan het geluid oplopen tot 60 dB(A)

om te combineren met de nieuwe trendkleur roze. De

of meer wat de nachtrust behoorlijk kan

warme, grijsroze tint, Heart Wood, is uitgeroepen tot

verstoren. Daarom heeft Merford een

dé kleur van het jaar 2018. Deze roze kleur staat ele-

omkasting ontworpen die een geluidsre-

gant in het toilet of de badkamer, zeker in combinatie

ductie realiseert tot 15 dB(A) zonder het

met chromen, gouden of zwarte accessoires. De

functioneren van de warmtepomp te beïn-

Geesa badkameraccessoirecollecties zijn ingetogen,

vloeden. De omkasting van Merford bestaat

maar toch krachtig genoeg om in iedere badkamer

uit meerdere lagen geluidsisolerend materi-

het verschil te maken.

aal waaronder de stalen buitenschil. Deze

GEESA www.geesa.nl

zorgt naast geluidsreductie ook voor bescherming van de warmtepomp tegen beschadiging door bijvoorbeeld vandalis-

Zonweringtoepasssing

me. Speciale geluiddempende lamellen in

DUCO heeft de doek- en architecturale zonweringtoe-

de omkasting zorgen voor de benodigde

passingen doorontwikkeld. De DucoScreen Front 150 is

ventilatie. De omkastingen van Merford zijn

als gemotoriseerd buitenzonweringsysteem al even in

geschikt voor diverse merken en typen

de collectie. Daar is nu een nieuwe variant in stormvaste

warmtepompen.

FIX-uitvoering met een hoogte- en breedtemaat van zes

MERFORD https://stillewarmtepomp.nl

meter bijgekomen. Het DucoSlide-gamma is in twee kadertypes verkrijgbaar met houten of aluminium lamellen. Nieuw binnen dit gamma van schuifpanelen is DucoSlide LuxFrame 45/130. Deze aluminium schuifpanelen kunnen hoogtes tot 6 m aan of een reikwijdte tot 2,80 m per paneel. Tot slot kan de DucoGrille NightVent, voor intensieve en energiezuinige (nacht)ventilatie, voortaan met handbediening worden uitgeleverd. DUCO www.duco.eu

Persen van stalen buisleidingen De Megapress G-fittingen van Viega zijn getest en toegelaten volgens keuringseis K209 van KIWA Gastec voor aardgas, LPG, stookolie en dieselbrandstof maar ook voor oliehoudende perslucht en technische gassen. De G-fittingen van staal zijn met een grote variëteit aan buizen te verwerken: naadloze, gelaste, verzinkte, industrieel gelakte, met epoxyhars gecoate en zwart stalen buizen. Een speciaal HNBR-afdichtingselement zorgt onder alle omstandigheden - ook bij ruwe buisoppervlakken- voor de noodzakelijke dichtheid van de persverbinding. Het Megapress G-programma wordt geleverd als praktisch assortiment met meer dan honderd artikelen in de afmetingen ½ t/m 2 inch. Naast bochten en draadovergangen behoren daartoe ook T-stukken, reduceerstukken, flensen, schroefkoppelingen en afsluitdoppen. VIEGA www.viega.nl

Gawalo December 2017

Filtratie - omgekeerde osmose - waterontharding - UV-sterilisatie - CV-waterbehandeling

www.bwtnederland.nl/vsk

NIEUW: met één kanaal verwarmen, koelen en ventileren De nieuwe Elan E is een volledig elektrische direct gestookte miniluchtverwarmer. In combinatie met een Renovent Excellent WTW-unit levert het toestel via één kanaal zowel warmte als verse ventilatielucht. De installatie is geschikt voor verschillende klimaatzones, ook CO2-gestuurd.

an El

www.BRINKclimatesystems.nl/Elan-E

Zijn ‘broertje’ de Elan 4 is naast verwarming en ventilatie ook geschikt voor koeling. Dit toestel is een indirect gestookte mini-luchtverwarmer en haalt zijn warmte uit een cv-ketel, stadsverwarming of warmtepomp. In combinatie met een warmtepomp kan ook koude worden geleverd.

PRODUCTBERICHTEN

CW6-toestel Nefit introduceert twee nieuwe toestellen voor het hoogste warmwatersegment: de Nefit 9000i AquaPower Plus HRC30 en HRC45 De nieuwe lijn heeft een glazen voorzijde voorzien van een touchscreen. Zowel de 30 kW-uitvoering, als de 45 kWvariant krijgt in combinatie met Nefit Easy energielabel A+. De 9000i AquaPower Plus toestellen zijn voorzien van een QuickLoad boiler. De intelligente boiler-oplaadtechnologie zorgt voor maximale warmteoverdracht. Door een extra platenwisselaar wordt het tapwater op temperatuur gebracht en in de RVS-boiler van veertig liter opgeslagen. De toestellen leveren tot 21 liter warm water van 40°C per minuut met een maximale temperatuur van 65°C. NEFIT www.nefit.nl

Douche-wc Grohe introduceert de Sensia Arena, een slimme douche-wc. De van origine Japanse traditie, waar een ‘douche’ wordt gebruikt bij toilethygiëne, wordt wereldwijd steeds populairder. Zo heeft tachtig procent van de Japanners een douche-wc en is in Europa inmiddels vijf procent van de verkochte toiletten een douche-wc. De Sensia Arena maakt gebruik van een zelfreinigend systeem. Met het HyperClean-zitoppervlak wordt 99% van de bacteriegroei voorkomen. AquaCeramic-glas zorgt voor een gladde afwerking waardoor vuil niet kan worden vastgehouden, en onzuiverheden in het toilet worden verwijderd door de gecombineerde kracht van drie afzonderlijke waterspuiten. De douche-wc werkt eenvoudig aan de hand van drie stappen: reiningen, drogen en doorspoelen. GROHE www.grohe.com/nl

Vierpijps warmtepompen Western Airconditioning heeft haar leveringsprogramma warmtepompen verder doorontwikkeld met de nieuwe generatie Omicron.REV. S4.HE. Deze range vierpijps lucht-lucht-watermultifunctionele warmtepompen is speciaal ontworpen voor het gelijktijdig koelen én verwarmen van kantoren, zorgcentra, industrie of winkelcentra. De Omicron is leverbaar in zestien bouwgroottes met een vermogensrange van 99 tot 860 kW en is voorzien van tandem scroll compressoren. Elke bouwgrootte heeft vier of acht compressoren in twee gescheiden koudemiddelcircuits waardoor tijdens verwarmen, gelijktijdig ontdooien van de gehele unit wordt vermeden. De condensor is voorzien van een speciaal ‘anti-ijs’ circuit dat aanrijpen vanuit de onderzijde van de warmtewisselaar voorkomt. WESTERN AIRCONDITIONING www.western.nl

Gawalo December 2017

COLOFON & SERVICE

Jaargang 29, nummer 12, december 2017 Verschijnt 8x per jaar www.gawalo.nl Redactie Prinses Margrietlaan 3 2404 HA Alphen aan den Rijn gawalo@vakmedianet.nl Marjolein Eilander (marjoleineilander@vakmedianet.nl) Maarten Legius (maartenlegius@vakmedianet.nl) Tieneke Wilms (tienekewilms@vakmedianet.nl) Medewerkers Evi Husson, Rijkert Knoppers, Joost Melten, Ferdinand Pronk, Katja van Roosmalen, Will Scheffer, Joop van Vlerken, Gerard Vos, Tijdo van der Zee Uitgever Vakmedianet, Johan Schot (johanschot@vakmedianet.nl) www.vakmedianet.nl Algemeen hoofdredacteur Maarten Legius (maartenlegius@vakmedianet.nl) T: 088-5840772

Adverteerdersindex Belimo Servomotoren

p. 46

Magnum Heating

p. 34

Brink Climate Systems

p. 52

MCE Mostra convegno

p. 28

BUVA Rationele Bouwprodukten

p. 22

Remeha

BWT Nederland

p. 52

SCHELL GmbH & Co. KG

Duco Ventilation & Sun Control

Abonnementen en administratie Jaarabonnement: € 175,Digitaal abonnement: € 140,-

Alle prijzen exclusief 6% btw. Prijswijzigingen voorbehouden. Abonnementen kunnen worden opgegeven bij Vakmedianet Klantenservice, postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn o.v.v. “Tijdschrift GAWALO”. Telefoon 088-5840888, klantenservice@vakmedianet.nl Een abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders overeengekomen. De minimumlooptijd van een abonnement is één jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen tegen het einde van de abonnementsperiode, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden. Vanwege de aard van de uitgave, gaat BIM Media uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst en om u van informatie te voorzien over Vakmedianet bv en zorgvuldig geselecteerde andere bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij Vakmedianet bv, postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn. Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www. vakmedianet.nl.

Stabiplan

Omslag 2

Euro-Index

p. 46

Systemair

p. 10

Intergas Verwarming

p. 16

TECE Nederland

p. 50

Itho Daalderop Jaarbeurs

p. 8 p. 44

VIEGA Bijsluiters: Duco, Wildkamp

Advertentie-exploitatie Verkoopleider Ellen van den Bosch: 06- 83 63 26 39, e-mail: ellenvandenbosch@vakmedianet.nl

Account manager Daan de Heus: 06- 51 82 07 59, e-mail: daandeheus@vakmedianet.nl

IN DE KOMENDE NUMMERS

Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 10. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 09. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden.

Gawalo December 2017

p. 34

p. 3

Vormgeving colorscan bv, www.colorscan.nl Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

Omslag 4

Januari-februari 2018 Redactiesluiting: 21 december 2017 Maart-april 2018 Redactiesluiting: 2 januari 2018 Mei 2018 Redactiesluiting: 12 februari 2018 Suggesties, ideeën? Mail naar tienekewilms@vakmedianet.nl

Omslag 3

viega.nl/Megapress

Installeren is dubbel profiteren! Dat wil je meemaken.

€50,Gratis cadeaukaart! bij registratie van elke wandketel

mijnremeha.nl

Gratis wandketel! bij registratie van elke 6 wandketels

Van 1 oktober 2017 t/m 28 februari 2018