Installatie XL 2022 by VMN Media

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 12, december 2021

N°01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Met hierin opgenomen

Circulair hotel wekt eigen stroom op

Licht XL

(vanaf pagin a 79)

Drijvende woningen delen energie

Vernieuwbouw FloraHolland

Auditorium voor ASML

Het eerste all electric ziekenhuis van Nederland p. 44

THE FUTURE IS GREEN

Bezoek ons in Hal 8, STAND B010 Van 8 t.e.m. 11 februari 2022

Te ontdekken op

4 BENG-PROOF TOTAALCONCEPTEN

INTERACTIEVE PRESENTATIES

We inspire at www.duco.eu

PRODUCTINNOVATIES

NETWERKING

VOORWOORD Het nieuwe beton Is hout het nieuwe beton? Bouwen met hout is in ieder geval een trend. Zo wordt een circulair hotel in Ede opgebouwd uit houten modules. Die komen prefab uit de fabriek; inclusief voorgemonteerde installatietechniek. In Amsterdam staat de hybride houten woontoren HAUT. Met 73 meter hoogte en 21 verdiepingen is het gebouw op zich al imposant. Door het gebruik van hout - in combinatie met slimme installatietechniek - maakt het gebouw ook QRJ HHQV DDQVSUDDN RS HHQ RQWZHUSFHUWLÀFDDW BREEAM-nl Outstanding. Wel moest er vanuit brandveiligheid en achterlopende regelgeving goed worden nagedacht over GH ULVLFR·V YDQ KHW JHEUXLN YDQ GLW PDWHULDDO Verder is een charmant houten woongebouw van vier verdiepingen opgeleverd in Utrecht. “We hebben nooit ander bouwmateriaal gebruikt. Ik zou eerder vragen: Wat levert baksteen me op?” Zo is de nuchtere reactie van de architect. Met luchtwarmtepompen wordt het gebouw verwarmd en gekoeld. De buitenunits elegant wegwerken PHW GH EHSHUNWH UXLPWH ZDV HHQ ÁLQNH XLWGDJLQJ Maar het resultaat mag er zijn. Het is niet in beton gegoten, maar naar verwachting zijn de bewoners vrij van energiekosten.

Maarten Legius Hoofdredacteur Gawalo en Installatie Journaal

INHOUD

Hoofdgebouw bloemenveiling met vernieuwbouw naar A+

De Floradôme, het hoofdgebouw van de bloemenveiling FloraHolland van Aalsmeer, is dit jaar zowel gerenoveerd als vernieuwd. Met een nieuwe halfronde gevel, veel frisse lucht, warmtepompen en natuurlijk licht, mikt het gebouw uit 2004 op BREEAM Very Good.

Houten appartementsgebouw is honderd procent herbruikbaar

In de groene oase van de Monicahof in de binnenstad van Utrecht is in zeer korte tijd een houten appartementsgebouw van vier verdiepingen verrezen.

Circulair hotel wekt grotendeels eigen energie op

In Ede, langs de snelweg A12, bouwt ontwikkelaar Noordereng Groep het Energiehotel. Middels pv-panelen in de gevel en een dubbele warmtepomp op de begane grond wordt zo grotendeels de eigen energie opgewekt.

Drijvende woningen delen energie via een smart grid

In Amsterdam is in een van havens een heuse waterwijk gerealiseerd: Schoonschip. Dankzij warmtepompen, zonnepanelen en energieopslag, zijn de woningen gasloos. Een smart grid verdeelt de energie onder de woningen. .

Colofon Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL) is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo, Vastgoedmarkt, Cobouw en De Architect. Jaargang 12, nummer 1, december 2021 Verschijnt 1x per jaar

Kantoorgebouw The Joan Kropman Installatietechniek en Visser & Smit Bouw vlakbij de Zuidas een multifunctioneel, gezond en duurzaam kantoorgebouw. De bouwsnelheid ligt hoog: in krap anderhalf jaar tijd van eerste spade naar oplevering.

Uitgever Vakmedianet Utrechtseweg 44, 3704 HD Zeist Tel: 088 - 58 40 800 RedactieInstallatieJournaal@vakmedianet.nl www.vakmedianet.nl Volgens ons op @Gawalo en @InstallatieINJ Redactie Harmen Weijer, Patrick Marx, Tijdo van der Zee, Joop van Vlerken, Evi Husson, Maarten Legius, Margo van Voskuilen, Marjolein Eilander Hoofdredacteur Maarten Legius (maartenlegius@vakmedianet.nl) Advertentieverkoop Jetvertising, Rijswijk Rob Koppenol (rob@jetvertising.nl) T: 070 - 399 00 00 Vormgeving Colorscan in Beverwijk Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden Druk Wilco BV, Amersfoort

Installatie XL December 2021

Installaties in extreme cleanroom krijgen UIT-knop

Hoe bouw je een oude drukkerij om tot een hightech instituut voor zwaartekrachtonderzoek? Hoe krijg je een cleanroom zo stil en trillingsvrij mogelijk en waar laat je onderzoekers en studenten in een drukhal die vooral uit lege ruimte bestaat?

INHOUD

Het eerste all electric ziekenhuis van Nederland

64 Het eerste Nederlandse allelectric ziekenhuis is Isala Meppel. Door de toepassing van een wko, veel zonnepanelen, klimaatplafonds, luchtbehandeling en decentrale tapwaterbereiding met doorstroomverwarmers is het gebouw volledig aardgasvrij.

Aaibaar hoofdkantoor Brabantia

Het hoofdkantoor van Brabantia is strak met zachte afgeronde vormen. De opdrachtgever koos voor een circulaire houten constructie, vanwege de hoge duurzaamheid en de warme uitstraling. Deze keuze had ook gevolgen voor de installaties.

Hoogste houten woontoren

De hoogste hybride houten woontoren van Europa staat in Amsterdam. Hout als constructiemateriaal heeft nogal wat consequenties voor kanalen en leidingen van de gebouwinstallaties. “We boren het liefst zo min mogelijk sparingen.”

Stadswoningen in Utrecht

In de wijk Leeuwesteyn in Utrecht zijn 45 duurzame stadswoningen gebouwd. Doel van het project? Energieneutrale, all electric-woningen realiseren, met nog voldoende keuzevrijheid en luxe voor de bewoners.

73 56

Energieneutrale fabriek voor prefab houtbouw Houtbouw is helemaal terug. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er steeds meer prefab-assemblage faciliteiten worden gestart. De Koopmans Bouwgroep bouwt een fabriek in het Gelderse Wehl.

Kleine woningen op stadsverwarming Het gebouw 7even in het Zuidblok-complex in Amsterdam Nieuw-West wordt met stadsverwarming voorzien van warmte en warm tapwater.

Licht XL INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Grootste woontoren in Benelux

Groot, groter, grootst. De bouw van drie woontorens, waarvan de hoogste met 215 meter boven alles uittorent, gaat gepaard met de nodige uitdagingen.

15.000 led-armaturen voor Station Antwerpen

De Belgische spoorwegmaatschappij NMBS heeft als doel gesteld om tegen 2030 volledig te zijn overgeschakeld op ledverlichting. Een bijzonder station dat al een metamorfose onderging, is Antwerpen-Centraal.

Energie besparen en het nachtleven veiliger maken

Energiereductie realiseren door slimme ledverlichting. Dat is het hoofddoel van het project Smart-Space. Hoe kan de openbare verlichting met behulp van sensoren beter worden afgestemd op de behoefte van de gebruikers?

Hightechverlichting voor nieuw auditorium ASML

ASML heeft een nieuw auditorium in gebruik genomen. Hierin zijn de nieuwste technieken qua verlichting, video en smart grid toegepast: van grote ledschermen voor livestreams tot smart verlichting.

Zelfvoorzienend energienet voorziet N470 van energie

De N470 mag zich de duurzaamste weg van Nederland noemen dankzij een zelfvoorzienend energienet dat werkt op gelijkspanning.

Licht XL December 2021

Installatie XL December 2021

KANTOOR Luchtbehandelingskasten - Warmteopwekking - Verlichting

Hoofdgebouw bloemenveiling met vernieuwbouw naar A+ De Floradôme, het hoofdgebouw van de bloemenveiling FloraHolland van Aalsmeer, is dit jaar zowel gerenoveerd als vernieuwd. Met een nieuwe halfronde gevel, veel meer frisse lucht, warmtepompen en veel natuurlijk licht, mikt het gebouw uit 2004 op BREEAM Very Good.

Foto: Ossip van Duivenbode.

Door Harmen Weijer

Het hoofdgebouw van de bloemenveiling Floradôme is dit jaar zowel gerenoveerd als vernieuwd door de toevoeging van een nieuwe, halfronde gevel.

Installatie XL December 2021

Foto: Ossip van Duivenbode.

KANTOOR

In de halfronde aanbouw aan de voorkant is het atrium gerealiseerd, met daarin een karakteristieke ronde trap. Ook het bedrijfsrestaurant - achter de trap - is hierin gesitueerd.

De vernieuwbouw van het hoofdgebouw is bouwkundig uitgevoerd door BAM Bouw & Techniek, in samenwerking met Vink Installatiegroep uit Roelofarendsveen. Dit installatiebedrijf is al meer dan vijftig jaar de huisinstallateur van FloraHolland, vertelt projectleider Simon Brandt. “We hebben natuurlijk veel locatiekennis, dus daarom zijn wij gevraagd mee te doen in de aanbesteding. We zijn begonnen zodra BAM bouwkundig klaar was, maar uiteraard hebben

we in het voortraject meegedacht. Vanaf 2018 zijn we gestart met dit traject, dat uiteraard geheel in BIM is uitgevoerd. Het was overigens een van onze eerste grotere BIM-projecten.”

Zero waste Het basisontwerp qua installatie van het kantoorgebouw, dat 5.000 m2 bvo bevat, is door RoyalHaskoningDHV uitgevoerd. “Daarna zijn wij ingestapt met

XL Installatiefeiten Gebouw: Floradome Opdrachtgever: Royal Flora Holland Bouw casco: BAM Bouw & Techniek Aannemer inbouwpakket: Bouwbedrijf Huurman Leiden Architect: Paul de Ruiter Ontwerp: installaties: RoyalHaskoningDHV E/W-installaties: Vink Installatiegroep

Belangrijkste componenten: Warmtepompen lucht/water: CIAT Luchtbehandelingskasten: Rosenberg Klimaatplafond: HCKP Luchtverdeelapparatuur: HC-Barcol Air Meet- en regeltechniek: Saia / Regelpartners PV-panelen/ omvormers: First Energy Verlichting: Signify

onze invulling van het doel van de opdrachtgever: zero waste en circulair grondstoffengebruik. Op installatiegebied betekende dat we delen moesten strippen en niet meer konden hergebruiken, maar sommige radiatoren konden we gelukkig nog hergebruiken. Enerzijds om te laten zien dat het kan, maar ook omdat het waarde heeft. Het HR-glas aan de achtergevel is namelijk niet vervangen en daardoor is aan achterkant extra warmte nodig. Ook de toiletgroepen zijn niet vervangen, inclusief het leidingwerk. Het gebouw stamt uit 2004, en de opdrachtgever vindt de toiletten nog heel goed kunnen.”

Variabel volume ventilatie Waar duurzaamheid en circulariteit op installatiegebied elkaar nog wel eens kunnen dwars zitten, is dat veelal het gevolg van de ambitie op duurzaamheid. Zo ook in Aalsmeer waar FloraHolland voor het Floradôme een BREEAM Very Good (3 sterren) ambitie heeft neergelegd. “Dat betekent dat we qua installaties toch behoorlijk veel nieuw hebben toegepast,

Installatie XL December 2021

1HÀW %RVFK &RPSUHVV L %

&RQVXPHQWHQERQG WHVW

%UHHG DVVRUWL LQ ZDUPWHSRPSHQ YDQ 1HÀW %RVFK KHHIW 1HÀW %RVFK HHQ EUHHG DVVRUWLPHQW DDQ OXFKW ERGHP HQ YHQWLODWLHZDUPWHSRPSHQ LQ KXLV 0HW JHFHUWLÀFHHUGH RQGHUVWHXQLQJ QHÀW ERVFK QO EHVWH ZDUPWHSRPS

KANTOOR

Circulaire bouw

het pand is, moet hij ook voldoende warmte leveren bij -10 graden Celsius. En dat lukt met een vermogen van 128 kW.”

‘Onzichtbare’ technische ruimte De beide warmtepompen zijn naast de nieuwe dakopbouw geplaatst, die als technische ruimte is gerealiseerd op het oude deel van het pand. “Natuurlijk is deze dakopbouw wel zo neergezet dat hij niet vanaf de grond zichtbaar is. Daar zag architect Paul de Ruiter scherp op toe. Hier staan ook de buffervaten, de luchtbehandelingskasten en de verdeler/verzamelaars voor warmte en koeling.” De warmte en koeling worden in de kantoren en andere ruimten in het vijf verdiepingen tellende gebouw afgegeven via een klimaatplafond en de randstrook van de vloerverwarming. “In de halfronde nieuwbouw aan de voorkant van het pand was dat wel een stevig stukje maatwerk, omdat die nieuwbouw in een halve cirkel rondom het nieuwe atrium is gerealiseerd. Daar

Foto: Ossip van Duivenbode.

Door het skelet en de schil van het vijf lagen tellende Floradôme-gebouw uit 2004 in het geheel te hergebruiken, is 62 procent C02 bespaard ten opzichte van een volledig nieuw gebouw. Voor het tapijt, vitrage, isolatiemateriaal en de balie bij de receptie zijn oude visnetten, spijkerbroeken, aangespoeld plastic en PET-flessen gebruikt. De plantenwanden op de begane grond zijn gemaakt met profielen van stapelwagens en ook de bloemenfusten onder de monitoren zijn hergebruikt. Ook op de andere verdiepingen zijn materialen van veilingkarren gebruikt: de halfhoge scheidingswanden met planten zijn gemaakt van oude legborden en profielen van de veilingkarren. Er is in het hele pand ruim 425 m2 aan planten verwerkt.

zoals luchtbehandelingskasten, nieuwe warmteopwekking en geheel nieuwe verlichting. Het bijzondere is dat we dit in 2004 ook al hebben aangelegd, en dus zo oud is het niet eens, maar om het naar de huidige duurzaamheidseisen te krijgen moest het wel vervangen worden. Zo zat er voor de ventilatie een constant volume installatie in, en daar hebben we een VAV-installatie - een variabel volume installatie van gemaakt met sensoren voor luchtkwaliteit voor CO2- en VOC-opnemers. Dat was twintig jaar geleden nog niet aan de orde. Nu ventileren we op basis van behoefte, en dat is goed te zien tijdens lunchtijd. Het bedrijfsrestaurant is gesitueerd op de begane grond van het atrium en dan wordt daar veel meer frisse lucht naar toe verplaatst.” Daarnaast zijn er twee lucht-waterwarmtepompen voor warmte en koeling geplaatst. “De warmtepomp heeft een koelvermogen van 190 kW per stuk en 180 kW warmte bij een buitentemperatuur van +5 graden Celsius. Maar omdat dit de enige warmteopwekker in

In de halfronde uitbouw zijn op vijf verdiepingen werkplekken gerealiseerd, met een adembenemend uitzicht.

Installatie XL December 2021

009

Duurzame vloerverwarming voor iedere situatie. MAGNUM Heating biedt een complementair elektrisch en watergedragen vloerverwarmingsprogramma voor nieuwbouw, renovatie en droogbouw inclusief geavanceerde WiFi thermostaten om deze interactief te beheren.

systemen hebben een zeer lange levensduur en spelen perfect in op de fundamentele energietransitie van fossiele verwarmingsbronnen naar duurzame klimaatoplossingen.

De consument stelt steeds meer belang bij een duurzaam en comfortabel woonklimaat. Onze

Wij fabriceren en assembleren de meeste producten zelf op onze eigen productieafdelingen. Op deze manier wordt het traject van begin tot eind in eigen hand

Nieuwbouw

Renovatie

gehouden en is er een optimale kwaliteitsbewaking. Dit maakt ons tot de meest betrouwbare leverancier van vloerverwarmingsproducten. Voor iedere verwarmingsvraag hebben wij een passend systeem. Kijk op voor het complete aanbod op magnumheating.nl.

Droogbouw

MAGNUM Heating B.V. Stevinweg 8 4691 SM Tholen

T +31 166 609300 E info@magnumheating.nl W www.magnumheating.nl

KANTOOR

Op het dak is een nieuwe technische ruimte gerealiseerd met daarin de verdeler/verzamelaars voor warmte en koeling, buffervaten en luchtbehandelingskasten.

is natuurlijk geen plafondplaat recht, wat een ﬂinke inmeetsessie vergde.” In die nieuwe kantoorruimte zorgen grote raampartijen voor veel natuurlijk licht. Dankzij overstekende luifels wordt het gebouw beschermd tegen te veel opwarming door de zon. In de winter vangt de randstrook vloerverwarming de ‘koudeval’ van de grote raampartijen op. De rest wordt door het ventilatiesysteem geregeld. “We blazen frisse lucht in via onzichtbare roosters en wervel-roosters. En via geventileerde kantlat en armaturen verdwijnt de lucht weer in de tweede façade, waarna de lucht wordt overgestort in het atrium. Daar wordt het afgezogen naar de twee luchtbehandelingskasten op het dak.”

Deze moet voor maximaal honderd man de ruimte van frisse lucht voorzien. We hebben in die luchtbehandelingskasten wel extra goede ﬁltering ingebouwd om zoveel mogelijk roetdeeltjes weg te zuiveren. We zitten namelijk onder de rook van Schiphol en als straks na de corona-tijd het vliegverkeer weer toeneemt, passeert hier om de dertig tot zestig seconden wel een vliegtuig. Daarvoor hebben we ook extra geluiddempers geplaatst, zowel om geluid buiten te houden als om geluid binnen te dempen. Het gaat om een combinatie van absorptie en resonantie-dempers. Onder andere zijn in de relatief harde klimaatplafondplaten akoestische matten gelegd. En er zijn veel groenwanden gerealiseerd, die naast frisse lucht en een mooi aanzien ook voor geluidsdemping zorgen.”

Extra goede ﬁltering De grootste luchtbehandelingskast heeft een capaciteit van 23.500 m3/h, de kleinere kast 2.750 m³/h. “Aanvankelijk konden we het af met één kast, maar op de vierde verdieping zijn de oorspronkelijk geplande kantoorplekken voor circa twintig mensen omgebouwd tot een grote multifunctionele ruimte, die een eigen luchtbehandelingskast heeft gekregen.

Duurzame energie In het nieuwe pand wordt geen fossiele energie meer verbruikt. Daar zorgen onder andere de 52 pv-panelen voor, die op het dak van het nieuwe aangebouwde deel zijn geplaatst. Deze hebben per stuk een vermogen van 400 Wp, dus in totaal 20,8 kWp. Als in de winter de warmtepompen meer stroom nodig hebben,

dan ontvangt Floradôme stroom vanuit een Europees windturbinepark. Naast de zonnepanelen zijn op het nieuwe deel ook sedumdaken gerealiseerd, waar met behulp van een slim irrigatiesysteem voor de luifels het vochtgehalte van het mos-sedum wordt gemeten. En dat alles levert een energieprestatie op die ruim twintig procent lager ligt dan het Bouwbesluit eist en het nieuwe pand een Energielabel A+ oplevert. Brandt: “Tezamen met de eigen nieuwe trafo is het hoofdgebouw nu losgekoppeld van de overige veilinggebouwen, en zelfvoorzienend qua energie. Die overige gebouwen staan wel op de nominatie om qua warmtevoorziening te worden verbeterd. Dat wordt nu nog gedaan met gladde buisspiralen die het beste fungeren bij een aanvoer van tachtig tot negentig graden Celsius.” Dat is natuurlijk niet meer van deze tijd en verre van duurzaam. “Dat kan wel anders maar dan moet je kijken naar duurzame bron. Zoals gedaan wordt bij de veiling in Naaldwijk, waar men wil aansluiten op een geothermische bron. Zo houd je wel je afgiftesysteem intact, maar gebruik je een duurzame bron”, zo besluit Brandt. Q

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW Herbruikbaar - Aardgasloos - Warmtepompen

Het woontorentje in de Monicahof is twaalf meter hoog en herbergt zes kleine appartementen en twee werkruimten.

Houten appartementsgebouw is honderd procent herbruikbaar In de groene oase van de Monicahof in de binnenstad van Utrecht is recentelijk in zeer korte tijd een houten appartementsgebouw van vier verdiepingen verrezen. Hout isoleert goed en heeft een mooie, natuurlijke uitstraling. Met luchtwarmtepompen wordt het gebouw verwarmd en gekoeld. De buitenunits ‘kwijtraken’ was nog een ﬂinke uitdaging. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

“Waarom niet?”, antwoordt Ramin Visch op de vraag waarom zijn studio alleen met hout bouwt. “We hebben nooit ander bouwmateriaal gebruikt. Ik zou eerder vragen: ‘Wat levert baksteen me op?’” In hartje Utrecht is binnen drie maanden tijd een uniek houtskeletbouw gebouw verrezen in de Monicahof. Na de sloop van een Neogotische kerk, ontstond er een binnenhof met speeltuin en grasveld. Daar bouwde Studio Ramin Visch in opdracht van Luuc Visch een nieuw woontorentje van twaalf meter hoog met zes kleine appartementen en twee werkruimten. Het ontwerp van Studio Ramin Visch is een zacht gebouw dat helemaal opgaat in de parkachtige omgeving.

Herbruikbaar Zowel de constructie van de appartementen als het binnenwerk en de afwerking aan de buitenkant is geheel van hout. “Er staat straks een gebouw dat honderd procent herbruikbaar is”, zegt Ramin. Studio Ramin Visch bouwde in 2016 al een huis van hout. Ramin ziet vooral de voordelen van bouwen met hout. “We hadden hier bijvoorbeeld weinig ruimte en als je met hout bouwt heb je dunnere wanden, wat een paar vierkante meter per verdieping kan schelen.

‘Als het goed is, zijn de bewoners vrij van energiekosten’

De wandjes zijn ongeveer 31 centimeter dik inclusief isolatie en zijn zeer efficiënt ontworpen. Hout is van nature al sterk warmteen geluidsisolerend, dus we winnen rondom binnenruimte in vergelijking met de traditionele huidige stenen muren. Met bakstenen zit je inclusief isolatie als snel op vijftig tot zestig centimeter.” Een ander belangrijk voordeel is de bouwsnelheid, legt Ramin uit. “In twee en halve week stond het gebouw waterdicht. Het is dus een heel snelle bouwmethode.”

Aardgasloos Eind april zijn de eerste bewoners in de appartementen getrokken, vertelt opdrachtgever Luuc Visch. “We zijn al lang bezig met deze plek en hebben al verschillende plannen gemaakt. Op een gegeven kwam aardgasloos in beeld. We hadden al lang een vergunning dus we hadden wel met gas kunnen werken. Een cv-ketel van duizend euro werkt ook goed. Maar toen we hadden besloten om een duurzaam houten gebouw neer te zetten, kwam de warmtepomp ook in beeld. Het leek me een goed concept en als je het combineert met zonnepanelen is het helemaal mooi.” Luuc vertelt dat elk appartement zeven of acht zonnepanelen heeft. “Als het goed is, zijn de bewoners vrij van energiekosten. Het gebouw is ook heel goed geïsoleerd, waardoor stoken bijna niet nodig is. Met

Doorsnede van het houten gebouw van Studio Ramin Visch.

XL Installatiefeiten Project: Appartementen gebouw Monicahof Opdrachtgever: Luuc Visch Ontwerper: Studio Ramin Visch Projectteam: Ramin Visch, Laurent de Wolf, Maciej Abramczyk Constructeur: IBT Veenendaal Aannemer: Willemsen Veendaal Installateur: Clima Solutions WTW: Brink Clima

de warmtepomp is het mogelijk om te koelen met behulp van vloerkoeling en we hebben op de zuidkant warmtewerend glas gebruikt om het zo koel mogelijk te houden binnen. Daarnaast gebruiken we ventilatie met WTW voor de frisse lucht en het terugwinnen van warmte.”

Bedenkingen De keuze voor luchtwarmtepompen lag op deze locatie voor de hand, vertelt Luuc. “Een bodembron is op deze plek niet mogelijk vanwege allerlei regelgeving. Dan had ik bijvoorbeeld in het parkje een bron moeten boren en dat mag niet van de gemeente.” Bij een eerder project, jaren geleden, had hij nog bedenkingen bij de toepassing van warmtepompen. “Mijn idee was dat warmtepompen geavanceerde apparaten zijn waar veel aan kapot kan. Maar volgens de installateur valt dat erg mee. Het is een beest van een apparaat.”

Zonnepanelen: acht panelen per woning Boiler: Daikin 200 liter Warmtepomp: Daikin 3,5 kW – 4 kW Omvang: 566m² Project start: 2020 Project gereed: 2021

Buitenunits uitdaging Voor het project plaatste de ontwikkelaar acht warmtepompen, voor elk appartement één. “Dit is een binnenunit van 60x60 cm met een boiler erboven. Boven in de kast hebben we nog de wtw-ventilatie geplaatst zodat de kast helemaal vol is. We zijn binnen dus redelijk veel ruimte kwijt aan de installatie.” De buitenunits veroorzaakten een uitdaging, vertelt Luuc. “We konden de acht buitenunits niet allemaal op het dak kwijt. De units zouden te veel boven het dak uitsteken wat vanwege de vergunning niet kan. Op het pleintje achter het gebouw hadden we ook geen ruimte. Uiteindelijk hebben we ervoor gekozen om voor het dak vier hele kleine buitenunits te gebruiken van maar 45 centimeter hoog. Deze units zijn in Nederland nog niet op de markt, maar worden in het Verenigd Koninkrijk al vaker toegepast. De overige buitenunits hebben we in het gangetje naast het gebouw gezet.” Door het toepassen

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

In twee en halve week stond het gebouw waterdicht.

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

Het is een rechthoekig houten blok met afgeronde hoeken en de drie balkons gaan mee in die afronding.

van de warmtepompen was het mogelijk om voor elk appartement een ISDE-subsidie te krijgen.

Bouwsnelheid

Het gebouw is heel goed geïsoleerd, waardoor stoken bijna niet nodig is.

De snelheid van houtskeletbouw zit vooral in een precieze voorbereiding. Alle elementen worden in een productiehal opgebouwd, vervolgens getransporteerd en op de bouwlocatie in elkaar gezet. Dit zorgt niet alleen voor een snel bouwproces maar is tegelijkertijd een mogelijke oplossing voor het woningtekort en de CO2-problematiek in de bouwwereld. De houten elementen zijn volledig geprefabriceerd in de werkplaats van Willemsen Veenendaal, vertelt Ramin. “Daar hebben we eerder houten elementen van een ander huis ook laten maken. Nu hebben we het hele gebouw er laten prefabriceren. Alle wanden zijn prefab inclusief isolatie, de vloeren ook.” Deze elementen worden op de bouwplaats gestapeld, vertelt Ramin. “Vervolgens wordt op de bouwplaats nog de gevelbedekking bevestigd. Die is ook het meest kwetsbaar en moet dus voorzichtig behandeld worden. Elke ochtend werden er nieuwe elementen geleverd die we in een dag monteerden. De gehele bouwtijd bedroeg zo maar drie tot vier weken.”

Afgeronde hoeken Het uiterlijk van het gebouw past goed in de omgeving van het groene Monicahof, vertelt Ramin. “Het is een rechthoekig houten blok met afgeronde hoeken en de drie balkons gaan mee in die afronding. Het is echt een verborgen groen plekje in de stad dat niemand kent. Toch hebben we best een hoog gebouw neergezet van vier verdiepingen. Dat kon best omdat er drie

‘Hout is van nature al sterk warmteen geluidsisolerend’

wat hogere gebouwen in de directe omgeving staan. Maar het is met 12,5 meter toch een ﬂink gebouw, daarom wilde ik het zo zacht mogelijk maken.” De gevelbekleding is van Platowood, vertelt Ramin. “Dat is behandeld hout van de populier waaruit alle sappen zijn gehaald, om het te laten verkleuren. Over een paar jaar kun je dat zien.” Q

Installatie XL December 2021

6LQGV GH ODQFHULQJ YDQ *52+( (XURVPDUW LQ LV GH SURGXFWOĎQ VQHO

YRRU SURIHVVLRQDOV +RHZHO GH EHODQJUĎNVWH NHQPHUNHQ YDQ GH SURGXFWOĎQ RQJHZĎ]LJG EOĎYHQ ]RUJW *52+( HUYRRU GDW GH (XURVPDUW SRUWIROLR EOĎIW

GH]H ]LFK EOĎIW DDQSDVVHQ DDQ PRGHUQH EHKRHIWHQ

7č'/226 '(6,*1 s (OHJDQW VWUDN UHFKWVWDDQG GHVLJQ

'885=$0(5 s (HQ &UDGOH WR &UDGOH *ROG JHFHUWLƂFHHUGH YDULDQW LV EHVFKLNEDDU

HOTEL CLT - Plug & Play - Fancoil

Circulair hotel wekt grotendeels eigen energie op In Ede verrijst een bijzonder hotel. Langs de snelweg A12 bouwt ontwikkelaar Noordereng Groep het Energiehotel, dat door middel van pv-panelen in de gevel en een dubbele warmtepomp op de begane grond grotendeels zijn eigen energie opwekt. Het gebouw valt verder op door de innovatieve bouwmethode: de houten hotelkamers en de centrale leidingenschachten rollen prefab uit de fabriek. Winter 2021 begint de bouw. Door Tijdo van der Zee Beeld DP6 architectuurstudio

In het Energiehotel zijn de raamluiken tegelijk pv-paneel. Op iedere laag bevindt zich een multifunctionele ruimte aan de transparante gevel die als een wokkel door het gebouw gaat. Deze opzet zorgt tegelijkertijd voor natuurlijk daglicht in het gebouw en geeft het haar bijzondere verschijningsvorm.

Installatie XL December 2021

HOTEL

Het 52 meter hoge hotel (bvo: 8.000 m2) wordt gebouwd achter de rode bioscoop bij de geluidswal langs de snelweg. Adviesbureau DWA werd betrokken voor het installatie-advies. Projectmanager Aart-Jan Schot van DWA: “De ontwikkelaar van het hotel is de Noordereng Groep. En naast het hotel ligt, ook op de geluidswal, een wijngaard, die eveneens eigendom is van onze opdrachtgever. Deze lokale wijn van die Zuid-Veluwe Wijngaard zal straks in het hotel geschonken worden.” Het is een niet-alledaags detail in een niet-alledaags hotel. Neem alleen al de indeling van de verdiepingen. Rond de betonnen kern van het gebouw komen per verdieping twaalf hotelkamers plus een woon- en ontmoetingskamer. Schot: “Het is de bedoeling dat hotelgasten hun kamer vooral gebruiken om te slapen en dat ze in de woonkamer gaan recreëren: een boekje gaan lezen, of een praatje aanknopen met de andere hotelgasten.”

Hotelgast doet mee Die hotelﬁlosoﬁe zal voor sommige gasten wat wennen zijn: vaak verschanst men zich op de eigen kamer om daar vooral met rust gelaten te worden. Bij het Energiehotel wordt de hotelgast juist wat meer uitgedaagd. Dat uit zich niet alleen in die gezamenlijke woonkamer, maar ook in het energieconcept. Zolang de gast verblijft op zijn kamer, dan kan hij genieten van het magistrale uitzicht over de Gelderse Vallei of de Veluwe, maar verlaat hij zijn kamer, dan kan hij de ramen blinderen met luiken in de vorm van pv-panelen, die op dat moment energie gaan opwekken. Schot: “Die pv-panelen hebben geen collectieve aansluiting op de centrale meterkast, maar een aansluiting op die betreffende hotelkamer. Gaan de luiken dicht, dan levert die kamer energie op, wat de hotelgast later terugziet als een korting op zijn hotelrekening. Zo betrek je mensen op een hele mooie manier bij de energiehuishouding van zo’n gebouw.” Wanneer de kamer overdag leeg is, sluit het geveldeel van deze kamer zich om energie te besparen en energie op te wekken. Gedurende de dag zal hierdoor een afwisselend en fascinerend gevelbeeld ontstaan van open en gesloten geveldelen.

Het hotel kan door de houten modulebouw volledig uit elkaar worden gehaald en worden hergebruikt.

luchtkanalen worden vanuit de zijkant aangekoppeld. Het is plug and play.” Alleen de elektriciteit krijg geen stekker ter plekke, maar ligt in opgerolde kabels in de module. “Op de juiste lengte voor aansluiting in de centrale meterkast.”

Stikstofemissie bijna nul Het innovatieve bouwproces zorgt voor een minimale verspilling van bouwen installatieproducten, en reduceert het aantal transportbewegingen en mensen dat op de bouw nodig is. Schot: “Zelfs het hotelbed

‘Gedurende het jaar verwachten we dat er meer behoefte zal zijn aan koude dan aan warmte’

staan en niet boven, heeft twee redenen, zegt Schot. “Ten eerste omdat op het dak een daktuin is, waar je mensen niet lastig wil vallen met het gezoem van een warmtepomp. Ten tweede omdat we niet het risico wilden lopen op trillingen door het gebouw. Je hebt te maken met een constructie met veel hout en staal en je weet niet precies hoe die reageert op zo’n warmte-

XL Installatiefeiten Opdrachtgever en ontwikkelaar: Noordereng Groep Bennekom Architect: DP6 architectuurstudio Delft Constructeur: ABT Velp Brandveiligheid: DGMR Den Haag GPR: De Groene Jongens Utrecht Installatieadvies en - ontwerp: DWA Installaties: Lomans Modulebouw: Heko Ede

Prefab hotelkamers Het hotel wordt opgebouwd uit een houten kern met daaromheen een stalen frame. De hotelkamers zelf zijn vervaardigd uit cross laminated timber (CLT)-hout, en komen uit de prefabfabriek van Heko Spanten uit Ede. Ook alle installatietechniek - de badkamer, de verwarming en ventilatie en de elektrische bekabeling - worden in de fabriek alvast voorgemonteerd. Eenmaal klaar, worden de zogeheten HoutKern modules op een vrachtwagen naar de bouw getransporteerd, waar ze met een kraan op hun plek worden gehesen. Schot: “De modules worden met een simpele pen-gatverbinding in het stalen frame gekoppeld.” Om alle installaties op het gebouw aan te laten sluiten is op de bouw een groepje monteurs aanwezig. “De riolering valt via een schuifverbinding mooi op zijn plek, de

wordt er in de prefab fabriek alvast ingezet, want waarom zou je die later stuk voor stuk naar boven tillen?” Dit alles met als resultaat: een stikstofemissie van bijna nul. Het laatste restje stikstofemissie dat er nog was in de bouwplannen, wordt geëlimineerd door de inzet van een elektrisch aangedreven hijskraan. Het lijkt misschien wat overdreven, maar het is de harde realiteit als je tegenwoordig nog wil kunnen bouwen in de nabijheid van natuurgebieden.

Luchtwaterwarmtepompen Verwarming en koeling komt van twee luchtwaterwarmtepompen met een gezamenlijk vermogen van 400 kW, die staan opgesteld op de betonnen vloer van de begane grond. Dat de warmtepompen beneden

Ook alle installatietechniek - de badkamer, de verwarming en ventilatie en de elektrische bekabeling - worden in de fabriek alvast voorgemonteerd.

Installatie XL December 2021

910059

910063

EZ RJ

ASSORTIMENTSKIST Alles wat je nodig hebt voor een perfecte connectie. 910063 Assortimentkist met RJ12 & RJ45 EZ connectoren + EZ Tules, incl EZ tang (904068)

910059 Assortimentkist met RJ45 EZ Cat 5e en Cat 6 connectoren + EZ Tules, incl EZ tang (904068)

KLEMKO.NL

HOTEL

Het is de bedoeling dat hotelgasten hun kamer vooral gebruiken om te slapen en dat ze in de woonkamer gaan recreëren.

Installatie XL December 2021

NIEUW

Remeha Avanta Ace

Avanta Ace bewijst dat het nog beter kan Installatievriendelijk

Servicevriendelijk

Compleet geleverd

Beproefde onderdelen

eSMART Inside

Alle voordelen van de Avanta Ace

HOTEL

pomp.” Lucht wordt aangezogen door een gat in de gevel. Enkele meters hoger zit de uitblaas.

Warmte-uitwisseling hotelkamers Hotelgasten kunnen hun kamer enkele graden warmer of koeler maken door bediening van de thermostaat. Een fancoil-unit in het plafond zal dan warme of koude lucht de ruimte inblazen. Die lucht wordt verwarmd of gekoeld door middel van de cv-leidingen vanuit de warmtepomp. “De fancoilunit zal dan de lucht in de kamer gedeeltelijk gaan recirculeren, waarmee de kamer binnen een half uur

‘Veel prefab met een stikstofemissie van bijna nul’

lekker op temperatuur zal zijn.” De luchtbehandelingskast voor de balansventilatie staat op het dak, bovenop de betonnen schacht, net iets hoger dan de daktuin, dus uit het zicht van de hotelgasten. “De ventilatielucht een vooraf ingestelde temperatuur. Vanuit de kamers kan je die lucht dus een paar graden warmer of kouder maken”, aldus Schot.

Energierekening De fancoils maken gebruik van een leidingsysteem plus buffervaten en een stuk regeltechniek, die het mogelijk maken om decentraal warmte en koude uit te wisselen, zegt Schot. “Als het aan de noordzijde van een verdieping te koud is en aan de zuidzijde te warm, kan je eenvoudig de warmte en de kou naar de andere zijde toe leiden.” Op dat moment hoeft er dus geen warmtepompvermogen te worden ingezet, wat uiteraard een gunstig effect heeft op de energierekening. Schot: “Gedurende het jaar verwachten we dat er meer behoefte zal zijn aan koude dan aan warmte. We hebben dit kunnen concluderen door de uitgebreide energieberekening met het softwareprogramma Sefaira. Dat bestaat nog niet zo lang (circa vijf jaar), maar bewijst ons goede diensten.”

De verdiepingen zijn niet eender. Iin de opbouw draaien de verdiepingen als in een soort wokkel naar boven.

Leidingenschachten kant-en-klaar Niet alleen de hotelkamers komen als kant en klare modules op de bouw aan. Hetzelfde geldt voor de leidingenschachten. “Luchtkanalen, CV en GKWleidingen, elektriciteitskabels en zelfs de wc’s voor de algemene toiletgroepen worden geprefabriceerd.” Het gaat om per verdieping een viertal houten schachtmodules van circa 60 cm x 3 meter, die rondom het trappenhuis en lift worden geconstrueerd. Schot: “Dat is wel heel bijzonder. DWA heeft niet eerder meegewerkt aan een project waarbij alle schachtleidingen ook uit de fabriek rolden.”

Riolering Alleen met de riolering lukte het niet om het ontwerp zo te krijgen dat ze ook in de centrale schacht gesitueerd konden worden, zegt Schot. “Die riolering was een hele puzzel. Samen met installateur Lomans uit Amersfoort zijn we een tijd bezig geweest om die een plek te geven. Dat was vooral lastig omdat de verdiepingen niet eender zijn; in de opbouw draaien de verdiepingen eigenlijk als in een soort wokkel naar boven.” Het resulteerde in een zestal rioleringsschachten, waarbij per verdieping telkens twee

kamers aan een schacht aangesloten zijn. Schot is enthousiast over het nieuwe bouwconcept en hij staat daarin niet alleen. “Er is veel spinoff. Met dit concept gaan we ook het tijdelijke Floriade Rijkspaviljoen in Almere maken. Na de Floriade wordt alles dan gedemonteerd, waarna de verschillende modules en bouwcomponenten weer worden gebruikt voor een bezoekerscentrum voor Nederlandse landschapsparken. Zo krijgt alles weer een tweede leven, en later misschien een derde. Hoe circulair wil je het hebben?” Q

Installatie XL December 2021

wil kennis met je maken We staan voor grote uitdagingen. We moeten duurzame woningen bouwen en het gasverbruik van bestaande woningen verminderen. Daarom is Vincent er. Vincent houdt niet van buiten, doet niet moeilijk en is kostenbewust. Vincent is de nieuwe naam in warmtepompen en wil graag kennis met je maken.

Ontmoet Vincent Scan de QR-code of kijk op ontmoetvincent.nl

THEMA: RIOLERINGWOONWIJK / POMPEN Installatie - Ventilatie - Watergebruik

Drijvende woningen delen energie via een smart grid Wonen op het water kan in de toekomst nog wel eens heel veel vaker voorkomen. Bijvoorbeeld omdat ruimte op land steeds schaarser wordt, maar ook als door klimaatverandering de waterspiegel zou kunnen stijgen. In Amsterdam is in een van havens een heuse waterwijk gerealiseerd: Schoonschip. Dankzij warmtepompen, zonnepanelen en energieopslag, zijn de woningen gasloos. Een smart grid verdeelt de energie onder de woningen. Door Harmen Weijer Foto’s: Isabel Nabuurs, Foto’s installaties: Harmen Weijer

In een insteekhaven aan het IJ en het Johan van Hasseltkanaal in Amsterdam-Noord zijn dertig duurzame waterwoningen gebouwd. Deze zijn tevens met een micro-grid aan elkaar verbonden om energie te kunnen uitwisselen.

Installatie XL December 2021 2017

Volledige controle over energieverbruik?

Ê Groot assortiment Ê Ruime voorraad Ê MID gekeurde meters Ê 24 maanden garantie Ê Hoge kortingen voor bedrijven

E&S Electrading • Distributeur van Eastron energie en kWh meters voor de Benelux Vragen? +31 645737811 info-1 kwhmeter.nl

1 fase multifunctionele kWh meter

3 fase energie paneelmeter 5A MID gekeurd

• MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 1 fase meter 1x 230V 100A (direct) • Meet 2 kanten op (import en export) • Modbus RS485 • 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) • Instelbaar via paneel op voorzijde • Meet o.a kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A

• MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 3 fase meter multivoltage, (1f, 2f, 3f), 5A (indirect via •

3 fase multifunctionele kWh meter MID gekeurd

• •

• MID gekeurd (voor verrekening in de gehele EU) • 3 fase meter 3x 230/400V 100A (direct)

•

stroomtransformatoren) Meet 2 kanten op (import en export) Modbus RS485 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) Meet o.a. kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A, THD

• Meet 2 kanten op (import en export)

Nauwkeurigheid:

• Modbus RS485

Active energy Reactive energy Current Voltage Power THD and IHD Hz

• 2x puls uitgang (1x programmeerbaar) • Instelbaar via paneel op voorzijde • Meeto.a. kWh, Kvarh, KW, Kvar, KVA, PF, Hz, dmd, V, A

Bekijk het complete aanbod op www.kwhmeter.nl

Cl. 0.5s Cl. 2 0,50% 0,50% 0,50% 2 0.20%

WOONWIJK

Het zijn dertig geheel verschillende woningen, ontworpen door verschillende architecten en waarbij ook op installatiegebied met verschillende installatiebedrijven is gewerkt.

Anders dan in Amsterdam gebruikelijk is, zijn dit geen woonarken maar echte waterwoningen met meerdere verdiepingen. Nog bijzonderder is de energievoorziening van deze woningen. Dankzij warmtepompen en zonnepanelen, een eigen accu om zonne-energie op te slaan, gecombineerd met hele goede isolatie en grote raampartijen voor passieve zonne-energie zijn de woningen geheel gasloos. En via een smart grid wordt de zo verkregen elektriciteit naar behoefte verdeeld onder de woningen, waarbij het verbruik per woning wordt bijgehouden. Maar dat had wel veel voeten in de aarde, vertellen Joep Brouwers van installatie-adviesbureau TreeDelft en Markus Schmid, een van de bewoners.

XL Installatiefeiten Gebouwen: 30 waterwoningen Installatie-advies: TreeDelft Micro Grid: Spectral Energy Belangrijke componenten: - Warmtepompen NIBE - Warmtewisselaar Limnion LIMA-1 (Frank GMBH) - Accu: BY

Installatieadvies Al in 2010 zijn de eerste ideeën ontwikkeld voor wat de meeste duurzame, drijvende wijk van Europa moest worden. In de jaren die volgden zijn veel partijen aangehaakt, waaronder installatieadviesbureau TreeDelft, vertelt Joep Brouwers. “We zijn gevraagd installatieadvies uit te brengen door architectenbureau Space and Matters, dat kantoor heeft net naast de woningen op de wal van Buiksloterham in Amsterdam-Noord. Dat was al in 2015, en toen waren de bewoners al enkele jaren druk bezig met onder andere het vinden van deze waterkavel.” In het installatieadvies is door TreeDelft heel realistisch gekeken naar de meest duurzame mogelijkheden. “Daar staat Tree ook voor: technisch realistische economisch effectief. En dat laatste is bij deze grootse plannen erg belangrijk, want hoe kun je nu op een betaalbare manier de maximale duurzaamheid bereiken?”

Individuele warmtepompen Dat betekende voor de warmtevoorziening dat alle soorten warmtepompen voorbijkwamen: van luchtwarmtepompen tot aan warmtepompen met als bron oppervlaktewater. “De standaard luchtwarmtepomp viel af, vanwege vooral het mogelijke geluid van de buitenunit dat ver draagt op het water, en het lage rendement bij gebruik op water. Een aantal woningen is vanwege de relatief kleinere woning op een retourluchtwarmtepomp van NIBE aangesloten. Deze werkt nog bij een buitentemperatuur van -15 graden Celsius

en haalt voldoende warmte uit de retourlucht. Nadeel is wel dat ook ’s winters de ventilatie voldoende moet zijn om die warmte eruit te trekken. In de uitvoering zijn daar het afgelopen jaar wel wat klachten over binnengekomen, omdat het toch niet goed werkte.” Een bodemwarmtepomp zou betekenen dat er verticale bodemlussen in de bodem van het kanaal moet worden geslagen. Dat had dan gemoeten vanaf een ponton verderop in de haven, omdat de bodem in het kanaal met basaltblokken is verstevigd. Brouwers: “Deze optie was wel mogelijk geweest, maar alleen als het collectief zou worden gedaan. Men wilde echter individuele warmtepompen.”

Oppervlaktewater-warmtepompen De keuze is gevallen op oppervlaktewater-warmtepompen, die in twee varianten zijn uitgevoerd. “Bij de ene variant wordt een oppervlaktewater-warmtewisselaar in de betonnen funderingsbak gebruikt. Deze kan 70 tot 90 W/m2 warmte uit de bak halen. Ook bij lage temperaturen van het water, zoals in de winter, wist de warmtepomp toch nog vermogen eruit te halen.” Omdat niet alle bouwers van de betonnen bakken dit aandurfden, is bij een aantal woningen een plastic bol van Limnion Lima geplaatst in het water naast de waterwoning. “In deze bol van anderhalf bij twee meter zitten kilometerslange PE-leidingen die uit het oppervlaktewater warmte onttrekt. Omdat ze een halve meter onder het oppervlaktewater liggen, wor-

Installatie XL December 2021

Ontdek de Wildkamp app Vanaf nu beschikbaar

Download nu

Nóg sneller bestellen, altijd & overal

Met scanfunctie sneller afrekenen in vestiging

Volledig assortiment onder de duim

Altijd alle informatie bij de hand

Download onze app en ontdek het gemak!

Scan de QR-code of kijk op wildkamp.nl/app

WOONWIJK

In de woningen zijn verschillende warmtepompen gebruikt, zoals deze Alpha Innotec, maar ook de NIBE

In een van de woningen is een gezamenlijke ontvangstwoonkamer gerealiseerd. In de technische ruimte

is veelvuldig geïnstalleerd.

van deze woning, die tevens dienstdoet als uithangbord van de installatietechniek in de Schoonschipwoningen, staat ook de verdeelinstallatie van het smart grid.

den ze niet zo heel smerig door algengroei en blijven ze ook bij strenge winters nog ijsvrij”, aldus Brouwers.

Natuurlijke ventilatie Ook voor de ventilatie zijn twee varianten berekend: balansventilatie met warmteterugwinning en natuurlijke, vraaggestuurde ventilatie. “Beide zijn uitgevoerd, afhankelijk van de woonwensen. Qua stroomverbruik was het echter om het even. De extra energie die je bij natuurlijke ventilatie nodig hebt voor de verwarming en door een hoog rendement warmtepomp wordt opgewekt, is gelijk aan de ventilatie-energie voor de warmteterugwinning bij balansventilatie. Wel heel belangrijk is het dat bij woningen met vraaggestuurde natuurlijke ventilatie afzuiging per ruimte is opgenomen, vertelt Brouwers. “Daardoor kun je de luchttoevoer kunt beperken, zodat je bijvoorbeeld voor een slaapkamer voor 50 m3/h lucht afzuigt, maar dat je maar 30 m3/h lucht toevoert. Die andere 20 m3 komt uit de woonkamer, want daar ben je niet als je slaapt. Hiermee voorkom je dat je te veel koude lucht toevoert. Ook belangrijk - en dat liep niet helemaal goed in de uitvoering - is dat je niet beknibbeld op de luchtroosters. Dus je moet niet kiezen voor twee grote roosters waar we er vijf kleine hebben berekend. Dan krijg je tochtklachten omdat al die koude lucht op één plek binnenkomt.”

Watergebruik Ook op het gebied van watergebruik wil Schoonschip vooroplopen. Met waterleidingmaatschappij Waternet

is gesproken over het hergebruikt van het rioolwater. “Aanvankelijk was het idee om drie systemen te laten aanleggen: voor zwart water, voor geel water - urine dus - en voor overige water. Dat werd te kostbaar. Het was niet rendabel om bijvoorbeeld voldoende fosfor uit urine terug te winnen. Uiteindelijk is gekozen voor de optie van vacuümtoiletten waar met veel minder water de wc’s worden doorgespoeld. Het gaat om wel 1,5 liter per spoeling. Deze wordt opgevangen in een centraal opvangpunt dat Waternet in de buurt van Schoonschip heeft aangelegd. Dat gebeurt zonder aanlenging van water, waardoor het goed te gebruiken is voor vergisting voor groen gas.” Belangrijk is wel dat ook bij vacuümtoiletten de onderbreking van de watertoevoer moet inbouwen, ook al hebben ze geen stortbakken. “En deze moeten ook op de juiste hoogte, dus hoger dan het toilet onder een hoek van 45 graden, anders kun je lekkage krijgen. Iets wat in de uitvoering niet altijd goed is gegaan, maar dat is onvermijdelijk bij dit soort innovatieve woningen.”

Duurzaam micro-grid Een bijzondere combinatie is op de daken gerealiseerd, want om dit project te mogen uitvoeren heeft de gemeente Amsterdam onder andere als eis gesteld dat er behalve zonnepanelen ook groene daken gerealiseerd moeten worden. En dat was puzzelen geblazen op dat kleine oppervlak van deze waterwoningen. “Het is gelukt door goede plekjes te vinden voor het groen, zoals groene terrassen en groene eilandjes naast de water-

woningen. Daardoor is er in totaal toch ruimte gevonden voor in totaal vijfhonderd panelen op de dertig woningen. In iedere woning is tevens voor opslagcapaciteit gezorgd: een accu van 7 kW. Deze zijn collectief aangeschaft door Schoonschip, en met elkaar gekoppeld in een smart grid. Op deze manier kan bij een stroomuitval de meest benodige energie, zoals voor ijskasten, worden gehaald uit de accu’s. In het meest ideale geval zouden ze dus een paar dagen van het net af kunnen, maar dan zonder dat de warmtepompen stroom eruit trekken. Die worden dan afgeschakeld. Dat is mogelijk omdat die warmtepompen en de elektrische boilers centraal worden aangestuurd via het micro-grid.”

Nul op de meter Alle woningen nul op de meter is niet haalbaar gebleken in het eerste jaar dat de woningen er staan, vertelt Markus Smid, een van de bewoners van Schoonschip. “Toch is ongeveer een derde van de woningen nul op de meter. Die hebben ook voor meer pv-panelen gekozen. Een aantal woningen halen het bij lange na niet; een bewoner laadt zijn elektrische auto op bij huis. Dat vraagt natuurlijk veel stroom. Sommige woningen zijn op een dubbele bak gebouwd en hebben gewoonweg minder ruimte op hun dak voor zonnepanelen. We hebben net de eerste jaarcijfers ontvangen en daaruit blijkt dat het gemiddelde verbruik op 1.100 kWh per jaar zit. Als je weet dat een gemiddeld huishouden met warmtepompen rond de 8.000 kWh verbruikt, dan zitten we behoorlijk laag.” Q

Installatie XL December 2021

" $ #

! ! ! ! ! ! ! " " ! $$$ ! # "& "# %

KANTOOR Klimaatplafonds - WKO - Elektrische ketels

Kantoorgebouw The Joan

The Joan is een duurzaam kantoorgebouw van 24.000 vierkante meter met ﬂexibel in te delen kantoor- en creatieve bedrijfsruimtes, een horecaruimte en werkplaatsen.

Op steenworp afstand van de Amsterdamse Zuidas, bouwen Kropman Installatietechniek en Visser & Smit Bouw een multifunctioneel, gezond en duurzaam kantoorgebouw. De bouwsnelheid ligt hoog: in krap anderhalf jaar tijd van eerste spade naar oplevering. “Dat lukt mede doordat we veel installaties hebben kunnen prefabriceren.” Door Tijdo van der Zee Beeld Kropman Installatietechnei en Visser & Smit Bouw

Installatie XL December 2021

KANTOOR

De bouw van The Joan startte in oktober 2020. Naar verwachting wordt het gebouw in april 2022 opgeleverd.

The Joan wordt een acht verdiepingen tellend bedrijfsverzamelgebouw in Amsterdam Duivendrecht, met een zichtlocatie aan de ringweg A10. Kropman Installatietechniek realiseert daar in samenwerking met Visser & Smit Bouw in opdracht van ontwikkelaar Being een duurzaam kantoorgebouw van 24.000 vierkante meter met ﬂexibel in te delen kantoor- en creatieve bedrijfsruimtes, een horecaruimte en werkplaatsen. Architectenbureau OZ is verantwoordelijk voor het bouwkundig ontwerp, dat zich kenmerkt door de glazen gevel met stalen kruizen en een open uitstraling. Door de toepassing van veel glas in de gevel is er sprake van veel natuurlijke lichtinval en uitzicht naar buiten. Daarnaast is iedere verdieping voorzien van levende verticale tuin, die wordt gevoed met opgevangen regenwater. De bouw van The Joan startte in oktober 2020. Naar verwachting wordt het gebouw in april 2022 opgeleverd. Tegenover het kantoor komt een drie verdiepingen tellende parkeergarage, The Joan II genoemd. De installaties van het drie verdiepingen

Installatie XL December 2021

tellende parkeerhuis worden deels gekoppeld vanuit de duurzame installatie van The Joan I.

Samen optrekken “De opdrachtgever zette het project in februari 2019 met een tender in de markt. Kropman Installatietechniek en Visser & Smit Bouw hebben toen besloten om dit project samen aan te vliegen”, zegt Willem Henselmans, projectleider bij Visser & Smit Bouw. “Dat was niet de eerste keer. We zoeken elkaar wel vaker op.” Zo hebben de aannemer en de installateur ook

samenwerkingen lopen bij LAB42 een project van de Universiteit van Amsterdam en sloegen ze de handen ineen bij de bouw van het Protonenlab van het universitaire ziekenhuis in Groningen. “Ja, we weten elkaar steeds beter te vinden”, zegt Johan Kuhnen, projectmanager bij Kropman Installatietechniek. Ook in dit project loopt de samenwerking in de bouwcombinatie soepel, zeggen Henselmans en Kuhnen. Vermeldenswaardig is dat de partners in deze projecten opereren op basis van gelijkwaardigheid en niet op basis van hiërarchie, zegt Kuhnen. “Dat betekent dus

XL Installatiefeiten Bouwkundig aannemer: Visser & Smit Bouw Staalconstructie: Voortman Steel Group Gevel: Rollecate Groene wanden: Donker Groep Dakbedekking en mossedum: Van Dijk Dakwerken Installateur: Kropman installatietechniek

Klimaatplafonds: Verwol Luchtbehandelingskasten: OC Verhulst Luchtkanalen: Airpro Warmtepompen: Carrier WKO installatie: Haitjema

KANTOOR

Een groot deel van het werk is in de eigen prefabricagefabriek in Nijmegen uitgevoerd.

Installatie XL December 2021

" "! ! ' # ! %! ! # #

! ' ! # ' # " ' $ ! # " ! ' " # " ) ! # " # ' ) ! # " # ! ! " ) " ! ! (( " ) # ! # $ ) ! # & ! # ! " ! !

KANTOOR

Een belangrijke rol bij het realiseren van een gezond binnenklimaat is weggelegd voor de klimaatplafonds van Verwol.

dat we ook de risico’s gelijk verdeeld hebben, evenals de kansen. We zijn een echte tandem.” Voor Kuhnen is die gelijkwaardigheid vanzelfsprekend: “Je ziet dat het aandeel installatietechniek in gebouwen steeds groter is geworden en installaties worden ook steeds belangrijker in het goed laten functioneren van een gebouw.”

Duurzaam en adaptief Nieuwbouw is tegenwoordig bijna altijd gasloos. The Joan vormt daarop geen uitzondering. Maar duurzaamheid houdt nog wel meer in dan het ontbreken van een gasaansluiting. Kropman en Visser & Smit Bouw hebben zich gecommitteerd aan het behalen van een BREEAM Excellent oplevercertiﬁcaat. Daarvoor moet je een BREEAM-score halen van minimaal zeventig procent en The Joan zit daar met een score 79,88 procent ruim boven. Verwarming en koeling vinden plaats door middel van een WKO met Carrier-warmtepompen. Op het dak staat verder een droge koeler om de WKO in balans te houden. Als back-up, voor warmwatervoorziening en eventuele pieklast onder extreme omstandigheden zijn er nog enkele elektrische ketels geïnstalleerd. Op het dak liggen pv-panelen en ook, op het dak op de eerste verdieping, mossedum. Regenwater, zegt Henselmans, wordt over het mossedumdak geleid, waarna het wordt opgevangen in een bassin (met een suppletievoeding voor de zekerheid)

in de kelder. Vandaaruit wordt het met een hydrofoor naar boven gepompt en als grijs water wordt gebruikt voor de spoeling van de toiletten. Oók wordt het gebruikt voor de bewatering van de plantenwanden. Henselmans: “In het gebouw zitten drie betonnen kernen, voor de liften, trappenhuizen en de toiletgroepen. De buitenzijde van deze kernen worden bekleed met plantenmuren, die samen een oppervlakte beslaan van ruim zeshonderd vierkante meter. Het irrigatiesysteem wordt gevoed met het hemelwater.” De plantenwand is nog niet geïnstalleerd, dat gebeurt pas als het gebouw verwarmd wordt.

Gezond en ﬂexibel Het kantoor biedt gebruikers straks ook een uiterst gezonde werkomgeving, zegt Kuhnen. “We realiseren een prima klimaatklasse.” Het vele glas in de gevel heeft invloed op het klimaat, dus moest die gevel inclusief installaties worden getest om meegenomen te worden in de klimaatberekeningen, zegt Kuhnen. “We hebben een mockup gemaakt en die laten testen bij Peutz.” Een belangrijke rol bij het realiseren van een gezond binnenklimaat is verder weggelegd voor de klimaatplafonds van Verwol. Klimaatplafonds zijn in de basis stalen platen met buisjes waardoorheen warm of koud water loopt, die worden gevoed vanuit de voedingsleidingen via een change-over-systeem. In deze klimaatplafonds is de verlichting en de ventilatie geïntegreerd.

Kuhnen: “De verdiepingen zijn ﬂexibel indeelbaar. Dat moet ook wel, want het is goed mogelijk dat een toekomstige huurder slechts een deel van een verdieping wil huren.” Kropman heeft dat opgelost door met stramienmaten te werken. Op die plekken kunnen wanden neergezet worden. De ventilatie kan dan eenvoudig aangepast worden door VAV-regelaars (variabel volumeregelaars) en extra opnemers in het plafond. “Voor een andere indeling is dan maar minimaal verbouwingswerk nodig.”

Prefab Om snelheid én kwaliteit van het werk te waarborgen heeft Kropman ervoor gekozen om een groot deel van het werk in de eigen prefabricagefabriek in Nijmegen (Bijsterhuizen) uit te voeren. Kuhnen: “Waar hebben we het dan over? Denk aan leidingbanen, de techniekruimte en op het dak hebben we een complete container met daarin regelkasten, verdelers en regelsets. Die komt volledig bekabeld aan op de bouw, met een deurtje en een slot. Op de bouw borduren we van daaruit verder richting bijvoorbeeld de droge koeler.” De fabriek - waar ook werk wordt verricht voor concullega’s - krijgt regelmatig bezoek van bouwpartners en opdrachtgevers. Kuhnen, grinnikend: “Op de bouwplaats van The Joan vroeg men zich wel eens af waar de installaties toch bleven. In Nijmegen konden we ze laten zien dat ze al zo goed als klaar waren en op locatie alleen nog hoefden te worden aangesloten.” Q

Installatie XL December 2021

PRODUCTIE Luchtbehandeling - Isolatie - Lagetemperatuurwarmte

Installaties in extreme cleanroom krijgen UIT-knop Hoe bouw een oude drukkerij om tot een hightech instituut voor zwaartekrachtonderzoek? Hoe krijg je een cleanroom zo stil en trillingsvrij mogelijk en waar laat je onderzoekers en studenten in een drukhal die vooral uit lege ruimte bestaat? Door Patrick Marx

Interieur van de cleanroom.

Installatie XL December 2021

Slim

NIEUW PRODUCT:

Ventus - geïsoleerde dakdoorvoeren

Door de haakse dakdoorvoer behoud je de isolatie prestatie van het dak, is het maken van de dakdoorbreking gemakkelijker en kan je de geïsoleerde leidingen eenvoudig langs het dakbeschot beugelen.

Strak afgewerkt op het dak zorgt de Ventus voor een optimale aan- en afvoer van ventilatielucht. De nieuwe Ventus dakdoorvoeren zorgen ervoor dat isolatiewaarden van het dak behouden blijven. Daarnaast onderscheidt de Ventus dakdoorvoer zich door het installatiegemak. Slechts een minimale dakdoorbreking is nodig, het maken van de dakdoorbreking is gemakkelijker en door de haakse dakdoorvoer kunnen leidingen direct langs het dakbeschot worden gemonteerd.

Simpel De Ventus is een universele dakdoorvoer geschikt voor platte en hellende daken in alle gangbare diameters.

Snel De unieke en eenvoudige instellingsmethodiek zorgt ervoor dat je de doorvoer en kap altijd loodrecht plaatst.

Meer informatie over de geïsoleerde dakdoorvoeren

Ubbink Nederland •

info@ubbink.nl •

www.ubbink.nl

PRODUCTIE

De voormalige redactiekantoren krijgen hun 60-80 oC warmte van een cascade van acht Neﬁt Topline HR ketels.

Het gangetje tussen de buitenmuur en de wanden van de cleanroom is smal, amper één persoon breed. Elkaar passeren is een lastige opgave en als er een deur opengaat dan moet iedereen achteruitlopen om plaats te maken. Niets herinnert meer aan de metershoge rollen papier die de drukkerij van Dagblad de Limburger hier ooit opsloeg. Waar eerst papierstof dwarrelde en het nieuws letterlijk van de persen rolde, heerst nu volmaakte rust en reinheid. In de cleanroom van de Universiteit Maastricht verrijst binnenkort ETpathﬁnder, het prototype van de Einstein Telescoop voor zwaartekrachtgolven (zie kader). Een eis voor dit werk is rust. De precisie van de meetapparatuur is zo groot dat de kleinste trilling, bijvoorbeeld van een warmtepomp buiten of zelfs

stromende lucht uit ventilatiekanalen, de boel al verstoort.

Thermische en akoestische isolatie De installateurs van het Belgische Jansen Cleanrooms bouwden de uitzonderlijk grote cleanroom die 25 x 33 x 8 meter meet. “We zijn gespecialiseerd in de bouw van cleanrooms op maat”, zegt Dieter Hufkens, accountmanager bij Jansen Cleanrooms. “Design and Build”, noemt hij de werkwijze. “We kregen het ontwerp en de exacte speciﬁcaties van de Universiteit Maastricht. Wij namen de engineering en bouw van de cleanroom voor onze rekening voor zowel de bouwkundige, als de e- en w-installatie.” De cleanroom is een volledig autonoom werkend

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Universiteit Maastricht Architect drukkerij en renovatie: Architecten aan de Maas Fundering: Fundering: BAM Bouw en Techniek Aannemer: Heijmans Utiliteit Cleanroom: Jansen Building Klimaat/regeltechniek: Klimatro Projectmanagement: Hevo Adviseurs installatietechniek en bouwfysica cleanroom: K+ Adviesgroep en Adviesbur. Brekelmans

Adviseur installatietechniek laboratorium: Arcadis Bouwmanagement: Arensohn CV-ketels: Neﬁt Lchtbehandelingskasten: Systemair Warmtepomp: Daikin, luchtgekoelde 2-pijps warmtepomp, met R-32

gebouw dat maar net binnen de muren van de oude drukkerij past, vandaar de smalle gangen eromheen. De wanden bestaan uit twee lagen legt Hufkens uit. “De binnenwand bestaat uit acht cm dikke sandwichpanelen met QuadCore isolatie waar achter onze lage extractie kanalen lopen. Aan de buitenkant zit een akoestisch geïsoleerde gipskartonwand die ook voor extra thermische isolatie zorgt. De akoestische isolatie is nodig om het aantal storende luchttrillingen in de cleanroom zoveel mogelijk tegen te gaan.”

Luchtstromen Buiten het gebouw staan een installatie voor luchtbehandeling en een warmtepomp. Deze filtert en conditioneert 7.000 m3 lucht per uur. Een deel van deze verse lucht is bestemd voor de omkleed- en voorbereidingskamers bij de cleanroom. Een ander deel, 3.600 m3/h, stroomt via luchtkanalen door het plafond de cleanroom in. “De meeste lucht, zo’n 40.000 m3/h, recirculeren we door deze in filter-fan units op het dak opnieuw te filteren en te conditioneren. Dit heeft als voordeel dat de condities (warmte/koude en luchtvochtigheid) van de lucht zoveel mogelijk behouden blijven.” Het resultaat mag er zijn. Wie in de cleanroom staat, waant zich in een spierwitte kathedraal. Technici leggen de eerste hand aan de experimentele opstelling in het gebouw. Die bestaat straks uit zes torens, elk zes meter hoog en tien ton zwaar, die via buizen met elkaar verbonden zijn. In het geheel flitsen laserstralen tussen spiegels heen en weer. Binnen in de torens

Installatie XL December 2021

PRODUCTIE

Er wordt 7.000 m3 lucht per uur geﬁlterd en geconditioneerd.

en buizen heerst een vacuüm en een temperatuur van ruim 250 oC onder nul. Omdat de kleinste trilling de metingen van de onderzoekers al verstoort, heeft de cleanroom van ETpathﬁnder een bijzondere extra optie, namelijk een uit-knop. “Zodra er metingen lopen, ligt het luchttechnische gedeelte stil zodat er geen trillingen van onze installaties het experiment verstoren”, zegt Hufkens. “Tijdens zo’n meting zijn er geen mensen aanwezig, of hooguit zeer kort, maar dat is gelet op het grote volume van de ruimte geen probleem zonder ventilatie.”

Laboratorium Niet al het werk aan het prototype van de Einstein Telescoop vindt in de cleanroom plaats. Op de plek waar ooit de metershoge drukpersen stonden, verrezen laboratoria voor de wetenschappers en studenten van onder meer ETpathﬁnder. “Het realiseren van dit gebouw was een hele uitdaging”, zegt Juul IJzermans,

als Projectmanager Services Projecten van bouwbedrijf Heijmans verantwoordelijk voor de e-installaties. “Omdat we de noordelijke gevel sloopten, was er een behoorlijke stalen constructie nodig om de stabiliteit van het gebouw te waarborgen.” Tussen de stalen dragers liggen dunne en lichtgewicht vloeren die samen de vier verdiepingen van het gebouw vormen. Bouwbedrijf Heijmans nam de bestaande technische ruimtes onder handen. De voormalige redactiekantoren krijgen hun 60-80 oC warmte van een cascade van acht Neﬁt Topline HR ketels. Projectmanager voor de w-installaties van Heijmans, Frank Julien hierover: “We plaatsten zes ketels van dezelfde serie in cascade erbij. Ze leveren lagetemperatuurwarmte voor het laboratorium.” Aardgas in een vernieuwd gebouw klinkt niet heel duurzaam, zeker als je bedenkt dat de cleanroom wel over een warmtepomp beschikt. Toch is er aan duurzaamheid gedacht, vooral bij de luchtbehandeling in de laboratoria.

Einstein Telescoop en ETpathﬁnder Telescopen komen in allerlei soorten en maten. De bekendste is de in Nederland uitgevonden optische telescoop, een soort verrekijker waarmee je de planeten en sterren kunt bekijken. Andere telescopen richten zich op andere soorten straling dan zichtbaar licht. Denk bijvoorbeeld aan een radiotelescoop die naar radiostraling in het heelal speurt. Nieuw in het rijtje telescopen is de zwaartekrachttelescoop die ‘kijkt’ naar zwaartekrachtgolven die ontstaan als zware sterren of zwarte gaten in het heelal botsen. De Einstein Telescoop wordt zo’n zwaartekracht-

telescoop. Onder de grond in drie tunnels van elk tien km lengte speuren geavanceerde lasers en spiegels naar zulke zwaartekrachtgolven. Hoewel vaststaat dat de Einstein Telescoop ergens in Europa, mogelijk in Zuid-Limburg, gebouwd wordt, bestaat deze nog niet. Onderzoekers en technici van over de hele wereld zullen onderdelen uitvinden en bouwen. De centrale plek waar vervolgens alles getest wordt is ETpathﬁnder bij de Universiteit Maastricht. De komende decennia hoort dit laboratorium tot de meest hightech instituten van de wereld.

Twin Coil WTW Recirculatie van lucht is in een laboratorium niet mogelijk omdat alle, mogelijk vieze lucht, naar buiten wordt afgevoerd. Heijmans kon daarom niet met het gebruikelijke warmtewiel werken vanwege kortsluiting van luchtstromen en koos daarom voor een twin coil systeem. Julien: “De luchtafvoer van het hele laboratoriumgebouw loopt voor 95 procent via zuurkasten en puntafzuigingen. Alle kanalen en de warmtewisselaar hebben daarom een coating die bestand is tegen chemicaliën in de lucht. De zuurkasten zelf werken met een regelbare lage flow van maximaal 580 m3 per uur in plaats van de gebruikelijke 700 - 800 m3 per uur.” Het idee om van een oude drukkerij een nieuw laboratorium met cleanroom te maken ontstond in 2019. Anderhalf jaar later, op 10 september 2021, werd het gebouw opgeleverd. Julien is erg te spreken over de manier van werken die deze snelle realisatie mogelijk maakte: “We waren van begin af aan bij het project betrokken zodat we onze ervaring konden inbrengen van vergelijkbare projecten en mee konden denken over de maakbaarheid.” IJzermans voegt toe: “Iedereen had hetzelfde doel, namelijk opening bij de start van het nieuwe studiejaar. De lijnen waren daarom kort en de besluitvorming snel. Als ik een vraag had, kreeg ik binnen een dag antwoord. Dat werkte positief en leidde tot een goede flow.” Nu zijn de technici en natuurkundigen van ETpathfinder aan zet. In de loop van komend voorjaar moeten de eerste delen van het prototype in de cleanroom klaar zijn en de experimenten starten. De krant wordt er niet meer gedrukt, maar nieuws, over baanbrekende natuurkunde, komt in de toekomst nog steeds uit het gerecycled gebouw. Q

Installatie XL December 2021

ZIEKENHUIS Klimaatplafonds - Tapwater - Beheer

Het eerste all electric ziekenhuis van Nederland Het eerste Nederlandse all-electric ziekenhuis is Isala Meppel. Door de toepassing van een wko, veel zonnepanelen, klimaatplafonds, luchtbehandeling en decentrale tapwaterbereiding met doorstroomverwarmers is het gebouw volledig aardgasvrij. Het ziekenhuis koos ervoor om het onderhoud en beheer volledig uit te besteden, zodat het zich volledig kan richten op de zorg. Door Joop van Vlerken Beeld Egbert de Boer

Isala Meppel is uitgevoerd naar een ontwerp van Vakwerk Architecten en wordt eind 2021 opgeleverd.

Installatie XL December 2021

ZIEKENHUIS

Als je werkt aan een ziekenhuis moet je naast installatietechniek ook rekening houden met de medische techniek.

“Het is hier niet per se gasloos, maar wel aardgasloos. Er zijn wel andere gassen dan aardgas nodig voor de behandeling van patiënten.” Voor de nieuwbouw van Isala Meppel en Noorderboog is geen aardgasaansluiting gerealiseerd, legt Mark Visser, project team manager bij Deerns, uit. Het is daarmee het eerste all-electric-ziekenhuis van Nederland. “Om toch warmte en koude te kunnen

leveren hebben we een wko aangelegd. Er ligt geen warmtenet in de buurt en we wilden een duurzame aardgasloze oplossing. Twee bronnen hebben we geboord en daarmee verwarmen en koelen we het ziekenhuis Isala Meppel en Zorggroep Noorderboog. Het gebouw is energieneutraal als we naar de gebouwgebonden energie kijken.” Daarmee maakt het gebouw geen gebruik meer van

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Isala Ziekenhuis Meppel/Zorggroep Noorderboog Hoofdaannemer: Bouwconsortium TDE, samenwerking Trebbe, Dura Vermeer en Equans (ENGIE). Architect: Vakwerk Architecten Installatieontwerp: Deerns Nederland Warmtepompen: Drie Carrier (AquaForce PUREtec, koudemiddel R-1234ze).

fossiele bronnen zonder noemenswaardige meerkosten, legt manager Healthcare & Vastgoed Kristiaan Blokzijl van technisch dienstverlener Equans uit. “Zonnepanelen op de daken en de wko zorgen voor de benodigde energie. We hebben nu natuurlijk wel een grotere netaansluiting nodig voor alle elektra, maar de totale meerkosten van dit project in vergelijking met fossiel zijn maar 1,2 procent.”

Inpassen van techniek WKO: Het totale vermogen van de wko-installatie ligt rond de 1,1 MW voor verwarming en 1,4 MW voor koeling. Luchtbehandeling: AL-KO luchttechniek Doorstroomverwarmers: Technische Unie Plimaatplafonds: Inteco Zonnepanelen: Totaal 400 panelen op het gehele project (ruim 135 kWp).

Isala Meppel is uitgevoerd naar een ontwerp van Vakwerk Architecten en wordt eind 2021 opgeleverd. De uitdagende aspecten van dit project zaten volgens technisch architect Tim van Beurden onder meer in. Daarnaast heb je meerdere gebruikers en alle stromen van patiënten, personeel, medicatie en catering. Deze moeten georganiseerd en op elkaar afgestemd worden. Dat is een ﬂinke puzzel.” Gedurende het project hadden de contractpartijen te maken met twee verschillende opdrachtgevers (Isala Meppel en Zorggroep Noorderboog) en bijbehorende

Installatie XL December 2021

ZIEKENHUIS

Isala is het eerste all-electric-ziekenhuis van NederIand.

Installatie XL December 2021

ZIEKENHUIS

De klimaatplafonds hebben een grote capaciteit.

budgetten. Ook dat was af en toe uitdagend, vertelt Van Beurden. “Zeker in de uitvoerende fase is het belangrijk om de lijn erin te houden, zodat het beeld over het gehele project zoveel mogelijk gelijk blijft.”

Landschappelijke inpassing Esthetisch gezien vindt Van Beurden onder meer de landschapsinrichting rond het project erg geslaagd. “De landschappelijke inpassing in het Reestdal is heel goed gedaan, met een uitgestrekte platte begane grond en op het dak een groendak. Alleen het beddenhuis en het gebouw van Noorderboog steken daarboven uit.” Op het snijvlak van architectuur en installatietechniek bestaan spanningen, legt Van Beurden uit. “Wij willen natuurlijk graag zo hoog mogelijke plafonds, maar daar gaat veel vanaf voor de luchtbehandeling. Het vergt nogal wat afstemming om alle techniek in een compact gebouw te krijgen. Reden dat er op het dak van het beddenhuis en van de kliniek Noorderboog een techniekruimte is geplaatst, van waaruit we centraal naar beneden kunnen met de installaties.”

Welbevinden patienten De geslaagde landschappelijke inpassing speelt ook bij het welbevinden van de patiënten een belangrijke rol, vertelt Blokzijl. “Om een voorbeeld te geven. De dialyse-afdeling is een plek waar patiënten lang moeten verblijven voor een vervelende behandeling die regelmatig terugkeert.” Dan wil je graag dat deze mensen een prettig verblijf hebben, Vertelt Blokzijl. “Tijdens hun behandeling hebben ze dan ook uitzicht over het Reestdal en er zijn per patiënt regelbare klimaatplafonds. Zo zorgen

Al het warme water wordt lokaal gemaakt.

we er met de techniek voor dat de patiënt het meest comfortabel mogelijke verblijf heeft.”

Breed contract Technisch dienstverlener Equans heeft alle techniek in het ziekenhuis op zich genomen, zo vertelt Blokzijl. “We doen alles van koeling en verwarming tot medische gassen en het gebouwbeheersysteem. Gezondheidszorg is onze belangrijkste markt en dat vergt echt wel een bepaalde aanpak die niet per se veel met techniek te maken heeft, maar wel met de omgeving waarin je werkt. Je houdt er bijvoorbeeld in je planning rekening mee dat de meeste patiënten op de verpleegafdelingen om zeven uur nog slapen en je vraagt voor je planning hoe laat de arts rond gaat. Dat vraagt ook om bepaalde soft skills van je werknemers.” Niet alleen de uitvoering maar ook het technisch beheer en onderhoud zijn onderdeel van het contract van Equans. “We hebben getekend voor 25 jaar technisch beheer en onderhoud met daarin onder meer ook een facilitair contract. Daar zit bijvoorbeeld ook de schoonmaak in.” De mogelijkheid voor dit brede contract komt doordat Isala zich wil richten op het primaire proces van zorgverlening. Blokzijl: “Zij hoeven nu geen energie te steken in secundaire processen. En ze hebben voorspelbare kosten voor onderhoud. Ze weten precies waar ze aan toe zijn voor de komende 25 jaar.”

TCO Dat Equans voor een lange periode het beheer en onderhoud doet, heeft ook gevolgen voor de manier waarop ze nu werken. “We kijken in de ontwerp- en uitvoeringsfase heel goed naar de total cost of ownership van bepaalde onderdelen. Dat hebben we in alle

techniek toegepast. We hebben bijvoorbeeld gekozen voor klimaatplafonds omdat die qua levensduur, maar ook op het gebied van ﬁnanciën én comfort het meest aantrekkelijk waren.” Dat wordt bevestigd door Visser. “De klimaatplafonds hebben een grote capaciteit en je kunt er een gelaagdheid van temperatuur in de ruimte mee aanbrengen. Ze maken bovendien geen lawaai wat erg prettig is als er geslapen moet worden. In de operatiekamers klimatiseren we volledig met lucht. Die moeten twintigvoudig of zelfs nog meer geventileerd worden en met die lucht kun je ook verwarmen en of koelen. Waar je de medische handelingen doet, hoef je dus bijna niet meer aanvullend te verwarmen of koelen.”

Decentrale tapwaterproductie Een ander bijzonder installatietechnisch aspect van het project is dat het warm tapwater decentraal gemaakt wordt, vertelt Visser. “We gebruiken elektrische doorstroomverwarmers bij de tappunten. Dat betekent dat al het warm water lokaal gemaakt wordt. Hierdoor heb je geen energieverliezen door het verplaatsen van het water. En je maakt alleen het warm water aan dat je nodig hebt. Je vermindert daarnaast het risico op legionellabesmetting. En niet onbelangrijk, je bespaart heel veel geld en energie omdat je geen circulatieleiding aanlegt.” Waarom worden deze apparaten dan niet vaker toegepast? Visser: “Niet iedereen kent deze oplossing, maar het is wel een concept waar wij achter staan. Het is zoals altijd een afweging van verschillende factoren, maar als je naar total cost of ownership kijkt is dit een gunstige oplossing. Het nadeel is dat de doorstoomtoestellen natuurlijk wel onderhouden moeten worden.” Q

Installatie XL December 2021

#BENGbooster Geef jouw binnenklimaat een boost met de combinatie van slimme balansventilatie en warmtepomp

De beste BENG-score haal je met deze topcombinatie In goed geïsoleerde nieuwbouwwoningen is ventilatie van groot belang. De HRC SmartComfort wint warmte of koude terug. Hierdoor draait de Alfea R32 warmtepomp in een optimaal werkingsgebied met een zeer laag energieverbruik en gegarandeerd comfort. Combinatie met beste bijdrage aan BENG 2 en BENG 3

Complete oplossing voor een comfortabel en gezond binnenklimaat

Geluidsarm totaalpakket

Beste uit de test NTA8800 Beste bijdrage BENG 2 & 3

HRC SmartComfort

F-ctrl tot -0,41 en tot 5dB stiller door zonesturing

Alfea R32 warmtepomp

Hoogste taprendement van 2,8 volgens NTA 8800

Climeleon omkasting buitenunit

Optie voor tot 7dB extra geluidsreductie

Ga voor meer informatie naar de website. Scan de QR-code!

www.groupe-atlantic.nl/bengbooster

WOONGEBOUW Kruislaag - Installaties - Sprinkler

HAUT: Hoogste houten woontoren

De hoogste hybride houten woontoren van Europa staat in Amsterdam. HAUT heet het gebouw - erg toepasselijk omdat in de naam zowel het constructiemateriaal als het formaat van de toren wordt uitgedrukt (haut is hoog in het Frans). Maar hout als constructiemateriaal heeft nogal wat consequenties voor kanalen en leidingen van de gebouwinstallaties. “We boren het liefst zo min mogelijk sparingen.” Door Tijdo van der Zee

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

Bevestiging van leidingen en kanalen aan het plafond. Gereed voor aansluiting op woningventilatiesysteem. Foto: Jannes Linders.

Met zijn 73 meter hoogte en 21 verdiepingen is HAUT op zich al een imposant gebouw. Indrukwekkender nog is het als je bedenkt dat er een groot deel van de constructie bestaat uit kruislaaghout (CLT); alleen de kern is vanwege de stabiliteit van beton gemaakt, maar wanden en vloeren zijn van hout. Berekend is dat hiermee zo’n 2.800 kubieke meter aan beton is bespaard. Het gebouw heeft een BREEAM-nl Outstanding ontwerpcertiﬁcaat, mede door het gebruik van hout, zegt Filique Nijenmanting van ingenieursbureau Arup. “Het soort constructiemateriaal dat je gebruikt, bepaalt

voor een deel je BREEAM-score.” Ook met andere maatregelen, zoals de met pv-panelen bedekte gevel en dak en de opslag van regenwater voor de bewatering van de daktuinen, scoorde HAUT veel BREEAMpunten.

Sparingen in hout Arup heeft een brede opdracht bij HAUT. Het ingenieursbureau is constructeur, installatie-adviseur, BREEAM-expert ontwerpcertiﬁcaat, commissioningmanager, bouwfysisch adviseur, akoestisch adviseur

XL Installatiefeiten Bruto vloeroppervlak: 11.800 m² Start bouw: 2018 Oplevering: eind 2021 Architect: Team V Architectuur Onwikkelaar: Lingotto Aannemer: J.P. van Eesteren Constructie, installatieadvies en BREEAM: Arup W-techniek: Kemp Installatie en ULC Groep

en brandveiligheid-adviseur. Het toepassen van al dat kruislaags hout maakte het inpassen van de installatietechniek tamelijk lastig, zegt Nijenmanting. “Bij een normale betonnen constructie vraagt de installatie-adviseur aan de constructeur een sparing aan in een balk, muur of vloer en meestal kan dat dan wel. Maar hier was dat anders. Er zijn hier en daar heus wel gaten geboord, maar het advies was toch: in principe geen sparingen maken.” De reden is dat het draagvermogen van hout snel minder wordt met grote sparingen.

Tegenstroom warmtewisselaar E-techniek: SDR Elektrotechniek Warmte en koude: Vattenfall Ventilatie-installatie: GLK Ventilatietechniek Ventilatie: Duco, Ducotronic Plus System, met Tronic SkyMax Boilers: Itho Daalderop PV-panelen: Powerglaz BIPV-panelen (Hermans Techniglaz)

Een BREEAM-outstanding certiﬁcaat (90,76 procent) haal je niet zomaar. Daarvoor moet je alles uit de kast trekken. Een belangrijk onderdeel zijn het warmteen koudenet, die zijn aangelegd door Vattenfall. De warmte komt van het bestaande warmtenet van Vattenfall en komt op een temperatuur van zeventig graden de meterkast binnen, om die weer te verlaten met veertig graden. In de woningen is een tegenstroom warmtewisselaar (TSA) geïnstalleerd, die het water van het warmtenet scheidt van het cv-water binnenshuis. De woningen zijn voorzien van zelfrege-

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

Slaapkamer van een van de appartementen.

Het interieur van een van de 52 koopappartementen.

De sprinklerkoppen werden niet tegen het plafond gemonteerd, maar zijn in de wanden weggewerkt.

BREEAM voor woningbouw Bij HAUT is gebruikgemaakt BREEAM-nl 2014 v2 Nieuwbouw en Renovatie. In de praktijk worden weinig woongebouwen gecertiﬁceerd met BREEAM en dan zeker niet met dergelijk hoge scores. Dit heeft te maken met de uitgebreide onderbouwing die noodzakelijk is volgens de methodiek en die niet gebruikelijk is in woningbouw (of niet past in het verdienmodel). Hier en daar leidde dat tot vreemde situaties bij HAUT, zegt Nijenmanting: “Een voorbeeld was dat het thermisch comfort voor woningen volgens BREEAM moet worden bepaald met een methodiek die ontworpen is voor kantoren. Dat zijn plekken waar je striktere kledingvoorschriften hebt en minder invloed op de temperatuurinstelling dan in je woning.”

Installatie XL December 2021

DGBC (Dutch Green Building Council) is nu bezig om een beoordelingsmethodiek te ontwikkelen die zich puur richt op woningen. Het is echter de vraag of kopers zich bij hun beslissing laten leiden of er wel of geen BREEAM-certiﬁcaat aan hun woning hangt. Nijenmanting: “De individuele kopers of huurders laten zich hierdoor misschien niet leiden, maar het kan wel interessant zijn voor beleggers, investeerders of pensioenfondsen met een portfolio met woningbouw die volgens de aankomende EU-taxonomie-richtlijnen moeten aantonen dat zij hun geld ‘groen’ beleggen.”

WOONGEBOUW

lende gevelroosters en om het risico van koudeval te verkleinen, zijn de vloerverwarmingsleidingen onder de ramen in een hogere dichtheid aangelegd, zegt Nijenmanting.

Koudelevering Voor koude is er een speciale bron geslagen bij het gebouw, die wordt geregenereerd met een droge koeler op het dak. Koudelevering gaat door dezelfde leidingen in de vloer en de temperatuur ligt, om condens te voorkomen, niet lager dan 18 graden en komt ook niet boven de 21 graden uit - de temperatuur van de bron zelf schommelt rond de 12 graden. Nijenmanting: “Vanuit BREEAM wordt een maximum gesteld aan het aantal uren dat de binnentemperatuur boven een bepaalde waarde uitkomt (zie kader, red). Dat zie je nu ook terug in de nieuwbouwwetgeving BENG, met de TOjuli. Toen HAUT ontworpen werd, in 2017, was BENG er nog niet. In zekere zin liepen we dus voor de troepen uit.”

Hotfill boilers Elk van de 52 koopappartementen heeft de beschikking over een boiler, een hot filler. Die zijn niet zozeer nodig om warm tapwater te garanderen, want dat wordt al opgewarmd via een warmtewisselaar door het warmtenet waar het gebouw op aangesloten is. Die boilers zijn vooral bedoeld om snél warm water te kunnen leveren: onderdeel van het toegepaste SWK-certificaat. Nijenmanting: “Het zijn heel luxe appartementen en deze hot fillers geven dat extra stuk comfort.”

Sprinklerinstallatie Bij een houten gebouw is er natuurlijk speciale aandacht voor de brandveiligheid. In HAUT is een speciale sprinklerinstallatie aangebracht. Nijenmantings collega Yvonne Wattez was betrokken bij het advieswerk en de engineering. Wattez: “In de woningen zit een watermist sprinklerinstallatie. Bij brand produceert die een wolk van kleine druppels, voor verkoeling zorgt en het verdringen van zuurstof. Dat is een andere manier van beheersing van een brand dan normale sprinklers, want die blussen het vuur door er veel water overheen te sproeien.” Het Bouwbesluit, met de daaraan gerelateerde prestatie-eisen, is ten aanzien van brandveiligheid in houten gebouwen verouderd, meent Wattez, en daarom heeft Arup gekozen voor een risicogebaseerde aanpak. “De risico’s hangen af van het brandverloop. Hout draagt bij aan de brand. Het is in basis net als beton onder normale omstandigheden zelfdovend, maar bijvoorbeeld bij hoge stralingswaarden of bij delaminatie mogelijk niet. Dan blijft een brand voortduren tot de vuurlast op is met alle gevolgen van dien. Om dit te voorkomen zijn passende maatregelen getroffen in het ontwerp.”

Risicogebaseerde aanpak De sprinkler is, net als bijvoorbeeld de brandwerende beplating van de wanden in de woningen, het resul-

Geïntegreerde pv-panelen in de gevel. Foto: Jannes Linders.

taat van deze risicogebaseerde aanpak. Voordeel van een watermist installatie is dat er minder water voor nodig is, de leidingen en daarmee de sparingen dus kleiner kunnen, een bluswatertank kleiner kan én dat de potentiële waterschade aan het gebouw kleiner is. De sprinklerkoppen werden niet tegen het plafond gemonteerd, maar in de wanden weggewerkt. “De

plafonds tonen namelijk de houten constructie. Die wil je natuurlijk zoveel mogelijk in het zicht laten.” HAUT bleek uiteindelijk in meerdere opzichten een mooie leerschool, zo laat Arup in een naschrift weten: “Ook al lijken de oplossingen gelijk aan die van conventionele gebouwen, het is wel gebleken dat de realiteit complexer is.” Q

Installatie XL December 2021

The Evolution Of Smart.

De Classe 300EOS is de allernieuwste revolutie op het vlak van intercomsystemen. Dankzij de ruime keuze aan Smart Home-functies en mogelijke uitbreidingen creëert u snel en eenvoudig een connected huis voor uw klanten. De deur openen, het weer opvragen of het alarm inschakelen, met de Classe 300EOS legt u de lat voor videofonie en toegangscontrole hoger zonder in te boeten aan gebruiksgemak.

videointercom

remote besturing met smartphone

Smart Home

Smart Security

Ontdek alles over de Classe 300EOS via www.legrand-classe300eos.nl

spraakgestuurde bediening met Alexa

WOONGEBOUW Prefab - Vloerverwarming - WKO

Kleine woningen op stadsverwarming Het gebouw 7even in het Zuidblok-complex in Amsterdam Nieuw-West wordt met stadsverwarming voorzien van warmte en warm tapwater. Deze vorm van verwarming blijft aantrekkelijk, omdat het installatieontwerp er eenvoudig door blijft en de installaties in kleinere woningen weinig ruimte in beslag nemen. Door het toepassen van prefab elementen kon de bouw van 7even bovendien binnen achttien maanden gerealiseerd worden. Door Joop van Vlerken

7even is een nieuwbouwproject van negentig huurappartementen, verschillende gemeenschappelijke ruimtes en een binnentuin.

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

Zuidblok is een groot complex van 1.200 woningen op een bijzondere plek in Amsterdam Nieuw-West. 7even is daar onderdeel van.

“Zuidblok is een groot complex van 1.200 woningen op een bijzondere plek in Amsterdam Nieuw-West. 7even is daar onderdeel van. Voor dit appartementsgebouw hebben we gekozen voor een bakstenen architectuur met een hoogwaardige afwerking. Er zit heel veel kwaliteit in deze blokken. Dat komt door de hoge ambities van de opdrachtgevers.” Aan het woord is Pim Köther van KENK Architecten. “Dit blok bestaat uit twee deelblokken en het heeft een eigen hoofdentree. De wat kleinere woningen zijn bedoeld voor starters, jongeren en studenten. Het gebouw heeft een dubbelhoge plint, die dient als een privacy zone tussen straat en woning. In die plint zijn maisonnettes gemaakt.”

7even 7even is een nieuwbouwproject van negentig huur-

appartementen, verschillende gemeenschappelijke ruimtes en een binnentuin. Het is onderdeel van het grotere Zuidblok-complex. Het gebouw is voorzien van ﬁetsenstallingen en een ruime ondergrondse

bedoeld voor startende alleenstaanden, stellen of kleine gezinnen. Het Zuidblok is gunstig gelegen met het Metrostation Delﬂandplein om de hoek en het centrum op tien ﬁetsminuten. 7even is gebouwd tussen de Overschiestraat en de Voorburgstraat.

‘We hadden achttien maanden om veertien bouwlagen te realiseren’

Snelle bouwtijd

parkeergarage. In 7even zijn huurappartementen in verschillende stijlen te vinden. De woningen zijn

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Rockﬁeld Real Estate Hoofdaannemer: Bot Bouw Architect: KENK Architecten Technisch advies: Hiensch Engineering Installateur (W): Spindler Installatietechniek Installateur (E): Blom Elektrotechniek

Een van de eisen van de opdrachtgever Rockﬁeld Real Estate was dat 7even snel gerealiseerd zou worden. De grootste uitdaging van dit project was volgens Johan Kuin van Bot Bouw dan ook de snelle bouwtijd. “We hadden slechts achttien maanden om veertien bouwlagen te realiseren. We hebben daarom gekozen om veel met prefab elementen te werken en steigerloos te bouwen, waardoor we aan de voorkant snel omhoog konden. Daarnaast hebben we in de ruwbouw voorzieningen genomen waardoor we de afbouw sneller af kunnen maken.”

Geluid

Aﬂeversets: Aquaheat WTE-units: Brink Renovent Oplevering: Augustus 2021

Bijzonder aan de woningen is dat de galeriezijde zich aan de straatkant bevindt, vertelt Köther. “Wij houden erg van transparante gevels. De zon is lekker warm en voelt in de winter erg prettig. Bovendien heb je veel daglicht. In zomer is de zon minder prettig, daarom is de transparante gevel voorzien van zonwering.” Geluid was op deze plek in Amsterdam wel een factor om rekening mee te houden, vertelt de architect. “Door de hoge geluidsbelasting van de ringweg heb-

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW ben we voor dit blok en de andere woningen aan de oost- en zuidzijde van het complex een dubbele gevel toegepast.”

Energiezuinig De woningen zijn erg energiezuinig, vertelt Köther. “Ze zijn klein en hebben dus relatief weinig warmte nodig.” De installaties waren volgens de architect in dit gedeelte van het project dan ook geen groot issue. Dat heeft ermee te maken dat het blok op de stadsverwarming van Vattenfall is aangesloten. De verwarming en het warm tapwater komen van de stadsverwarming. Per woning is een Aquaheat aﬂeverset geplaatst. Hiensch Engineering heeft het technisch advies voor de liften, de sanitaire installatie, de elektra en de klimaatinstallaties opgesteld voor 7even. Ferry Slijkerman van deze ﬁrma bevestigt dat de installaties in dit gebouw geen grote uitdaging vormden. “Maar het is toch altijd een klus om de technische installaties samen met het ontwerpteam op een goede manier in te passen in de woning. Daarbij kijken we vooral hoe we zo efficiënt mogelijk met de ruimte in de woning om kunnen gaan.”

men toe te passen in stedelijke woningbouw, vertelt Slijkerman. “De aﬂeversets van de stadsverwarming konden eenvoudig geïntegreerd worden in een ‘warme’ meterkast, dat is een van de voordelen van stadsverwarming. De lagetemperatuur-warmteafgifte gebeurt met vloerverwarming en warm tapwater via een warmtewisselaar in de aﬂeverset. Verder zijn er WTW-units in de bergingen van de woning voorzien, wat het energieverbruik van de bewoners redu-

‘Geluid is op deze plek in Amsterdam wel een factor om rekening mee te houden’

ceert. Zonnepanelen waren voor de EPC-eis beperkt benodigd, er is rekening gehouden dat de daken in de toekomst volledig voorzien kunnen worden van zonnepanelen.”

Gebruikersoppervlakte Door het toepassen van stadsverwarming is er relatief weinig installatietechniek in de woning nodig. Hierdoor is het eenvoudiger om deze manier van verwar-

EPC De keuze voor stadsverwarming in 7even lag voor de hand en is afhankelijk van een aantal factoren, legt

Slijkerman uit. “Er lag hier al een warmtenet in de buurt, dus dat maakt de keuze een stuk makkelijker, tevens scoorde de stadsverwarmingsaansluiting in de EPC-berekening goed.” De woningen zijn allemaal afzonderlijk bemeterd. Een extra voordeel is dat alle verblijfsruimten in de woningen apart te sturen zijn met een eigen thermostaat.”

Goede kwaliteit De ontwikkelaar Rockﬁeld Real Estate maakte de deﬁnitieve beslissing voor stadsverwarming, vertelt Slijkerman. “In de andere blokken is de stadsverwarming gecombineerd met wko. Wko biedt natuurlijk voordelen met bijvoorbeeld een mogelijkheid tot koeling.” Maar het is daarnaast ook complex om aan te leggen, vrij kostbaar en het neemt meer ruimte in. “Daar heeft de opdrachtgever hier niet voor gekozen.” De negentig woningen in het complex worden dus allemaal met behulp van stadsverwarming voorzien van warmte en warm tapwater. “Het is een vrij basic systeem, maar de kwaliteit en de betrouwbaarheid zijn goed. De installateurs Spindler installatietechniek en Blom Elektrotechniek hebben de installaties verder in detail uitgewerkt. Uit de kwaliteitsinspecties in de uitvoering is gebleken dat de kwaliteit van deze installateurs voldoet aan de verwachtingen en prestatie-eisen”, aldus Slijkerman. Q

Eurolyzer STx rookgasanalyser Een compleet instrument voor het afstellen, onderhouden en inspecteren van cv-installaties Volledig NEN-EN 50379 deel 2 gecertiﬁceerd, 3 dus geschikt voor metingen conform de Gasketelwet Digitale meetrapportage met de GRATIS EuroSoft connect app 3 7 jaar garantie met KWSe, ook op verbruiksonderdelen en sensoren 3 Rookgasanalyse, temperatuurmeting én drukmeting 3 Uitbereiding functionaliteit mogelijk met CAPBs® (bijvoorbeeld gaslekdetectie) 3 Bezoek ons tijdens de VSK van 8 t/m 11 februari in de Jaarbeurs te Utrecht. Schrijf u in via onze website voor Gratis E-Tickets.

Kijk op eurolyzer.nl voor informatie en speciﬁcaties

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW Leidingwerk - Netverzwaring - Esco

Zalmhaven: grootste woontoren in Benelux Groot, groter, grootst. De bouw van drie woontorens, waarvan de hoogste met 215 meter boven alles uittorent, gaat gepaard met de nodige uitdagingen. “Bij sommige onderdelen, zoals bepaalde appendages, hebben we stad en land afgezocht naar producten die bestand zijn tegen de hoge drukken in de standleidingen.” Door Tijdo van der Zee

De Zalmhaven door Brick Visual.

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

Vloertje storten, met uitzicht.

De bouw van de toren, waar de Rotterdamse gemeenteraad in 2016 mee instemde, startte in de herfst van 2018, in de zomer van dit jaar werd het hoogste punt bereikt en medio 2022 wordt het ensemble in gebruik genomen. De hoogste toren, ontworpen door Dam & Partners Architecten, wordt tweehonderd meter hoog, maar door de toevoeging van een vijftien meter hoge mast reikt het topje tot 215 meter hoogte. Dat is feitelijk hoger dan de tweehonderd meter die voorheen gold als maximum ‘streefhoogte’ in de stad, maar met het aanpassen van de Hoogbouw-visie heeft de gemeente in 2019 ruimte gemaakt voor nog hogere torens, tot 250 meter. In Zalmhaven is plaats voor 452 appartementen en 33 herenhuizen en verder bieden ze onderdak aan kantoren en onder meer een restaurant. De hoogste toren heeft 61 verdiepingen en per verdieping zijn er één tot acht appartementen gemaakt, waarvan een ﬂink deel al verkocht werd voordat de bouw gereed was.

Leon Bik is als projectmanager BAM Bouw en Techniek Grote Projecten bij De Zalmhaven betrokken. “Natuurlijk is zo’n project voor ons, BAM, ook uniek. In Nederland zullen de komende jaren nog wel meer hoge woontorens gebouwd gaan worden en BAM zal daar zeker aan bij willen dragen. De Zalmhaven heeft ons heel veel geleerd wat we in volgende projecten weer kunnen gebruiken”, zegt hij niet zonder enige trots.

Nutsbedrijven aan de bak Een project als dit zet je niet zomaar even neer in de bestaande stedelijke infrastructuur. “Met 485 woningen bouw je namelijk in feite ineens een klein dorp”, zegt Bik. Het bestaande leidingenwerk in de grond van nutsbedrijven als Eneco (warmte en elektra) en Evides (drinkwater) hadden bijvoorbeeld bij lange na niet de capaciteit om aan de behoefte van de toekomstige woonkolossen te kunnen voldoen. Bik: “Dus heeft

bijvoorbeeld waterbedrijf Evides vanaf de Westzeedijk een afstand van ongeveer vierhonderd meter - zijn net verzwaard. Wat er lag was simpelweg te dun.” In de toren zelf gaat het ook om forse, stevige leidingen en appendages. Dat heeft alles te maken met de hoogte. Neem de riolering. In het gebouw zijn zestien schachten gemaakt met standleidingen voor de riolering. Als die leidingen recht naar beneden zouden gaan, zou bij iedere doortrekbeurt het goedje zo diep vallen, dat het een enorme klap zou opleveren. Daarom is er voor gekozen om bij de aansluiting op elke verdieping een s-bocht te installeren, waardoor de val vertraagd wordt. Bik: “Hoewel het vernuftig ontworpen is, levert zo’n bocht in de leiding zelf ook weer geluid op. Daarom hebben de leidingen op die plekken dikkere wanden en hebben de schachten, op basis van advies van ingenieursbureau Peutz, geluidsisolatie gekregen.”

Robuuste afsluiters XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Amvest, AM Architecten: Dam & Partners, Kaan Architecten CV- en loodgieterswerkzaamheden: Giesbers Installatiegroep Elektrotechnische installaties: Bectro Installatietechniek Luchtbehandeling: Steboma

Installatie XL December 2021

Sprinklerinstallaties en blusleidingen: ULC Energie-installatie, o.a. WKO: Bam Energy Systems Parkeergarage-ventilatiesystemen en overdruksysteem voor de trappenhuizen: HCPS Liftinstallaties: Mitsubishi Geluidsadvies: Peutz

De staande natte blusleiding haalt zijn bluswater uit een ondergrondse kelder van 290 kuub, die door een brandydrant met 60 kuub per uur gevuld kan worden. De blusleiding bestaat van beneden tot boven uit één trap en moet dus vooral op de onderste verdiepingen bestand zijn tegen een ﬂinke druk. “Het systeem is afgeperst op 30 bar”, zegt Bik, “wat betekent dat je in de drukklasse van PN 40 terecht komt.” Voor de leiding zelf heeft dat niet zoveel consequenties; vooral de appendages werden veel zwaarder uitgevoerd dan gebruikelijk.

WOONGEBOUW

Leidingenwerk in de parkeergarage. Gebruikte ventilatielucht levert warmte voor de woningen.

Beeld van de Zalmhaven met een drone (Dam & Partners Architecten).

Binnentuin waar ook horecagelegenheden komen.

De Zalmhaven bevat 452 appartementen en 33 herenhuizen.

Bik: “De afsluiters op de onderste verdiepingen zijn echt een stuk robuuster. Die hebben echt een andere uitstraling. In Nederland konden we die niet vinden, het werd echt een speurtocht.” De geschikte afsluiters werden uiteindelijk door onderaannemer ULC gevonden bij de Italiaanse fabrikant LVF, een bedrijf dat gespecialiseerd is in afsluiters voor de olie- en gasindustrie, elektriciteitscentrales en petrochemie dat zegt wel iets. Bij de drinkwaterleidingen liggen de drukken iets lager. Dat heeft ermee te maken dat er in de hoogste toren met twee druktrappen gewerkt wordt, waarbij de scheiding ligt op de dertigste verdieping. Daar is een terugslagklep gemonteerd, waardoor de druk van de bovenliggende verdiepingen niet op het onderliggende systeem terecht komt. Bij de waterleiding ligt de druk tussen de 10 en 15 bar, waarbij voor de veilig-

heid gekozen is voor materialen in de drukklasse van PN 25. Bik: “Je zou op PN 16 kunnen gaan zitten, maar je wil die extra zekerheid hebben.” De waterleiding komt elke verdieping binnen via een drukreduceer, die ervoor zorgt dat de waterduk in de woningen niet te hoog is.

warmtebron. Voor een efficiëntere en duurzamere werking van beide warmtepompen, gebruikt BAM ook warmte die het terugwint uit de afzuiging van de parkeerventilatie. Voor Bik is de Zalmhaven een prachtig project, en dan gaat het niet alleen om de hele grote installaties. Ook de kleinere onderdelen van het project waren interessant, zoals de obstakelverlichting die op verschillende niveaus rondom het gebouw zijn aangebracht. “De Inspectie voor Leefomgeving en Transport vereist dergelijke verlichting bij gebouwen hoger dan honderd meter.” Dus werd het weer puzzelen geblazen: je wil immers niet dat bewoners last hebben van het rode schijnsel. “Dat hebben we gedaan door de lampjes weg te werken achter een natuurstenen rand.” Al met al, kortom, een geweldige ervaring. “Ja hoor, kom maar op met de volgende wolkenkrabber!” Q

Warmtenet plus WKO De energievoorziening voor de torens wordt verzorgd door BAM-dochter BAM Energy Systems, dat door middels van een speciaal opgezette Esco-constructie de installaties beheert en onderhoudt. Het gaat hierbij om warmte, koude en de warmte voor het warmtapwater. Dat doet BAM Energy Systems door een hybride constructie van twee krachtige warmtepompen met WKO-bronnen en een aansluiting op het 90 graden-warmtenet van Eneco als aanvullende

Installatie XL December 2021

$ #!% ! ' ( % # # % # $ # $ $" ! $ # # ( #! ! %( ' # ' $ "" # %&&# $%!"" $ ) $ $'!!#( # $ '! , # #! # ' ! $" ! " # ! $ ) %! ! $% $% ! %( #" ' #$ '& ! )( !"$% '!!# &$$ * ' $% & $%$%! $%# " " &&#) $% $%# " "' # # % # '!!# ! ' ! #!! ! $" ) #' $ %$ !"' '!!#

!' ( % "#! % # ' % & $% % # $ $" $ !&( $ $ " # # #$" ) " & '!!# ' %+ # % '! $ # % ' %

!&( $ & % ! # ' $ $ '!!# $ '!

#1 "# #!- / ,"0* ,%& 0.#*0 #4'(01 3 * * ( / " 1 ',01 ** 1'#%#+ ) 1-.)4 *'1#'1 #, "#0'%, 4#* "#%#*'() 0 +#,% , #1 14## 2'13-#/',%03-/+#, . 01 "# 3 * #!- & 0.#* ', #*) ',1#/'#2/ # #!- & 0.#* +#1 01/ ) 3-/+%#%#3#, "'!&1# /-"# * "#, '#"1 + 5'+ *# &#/)#,,',% #, ##, %-#"# #0!&#/+',% 3 , "# 0* ,% # #!- & 0.#* +#1 "# 01 *#, 0. )%#*#'"',% . 01 " /#,1#%#, 2'101#)#," ', ',1#/'#2/0 +#1 ##, -,"#/0!&#'"#,"# /!&'1#! 122/ #'"# 16.#, )2,,#, ', "# 3 * & 0.#*) 01#, 3--/ ', -$ -. -24 %#.* 101 4-/"#, #1 "# "'3#/0# +-%#*'()&# "#, ', 0* ,%*#,%1# '0 #/ ##, ,14--/" -. #*)# #&-#$1# ', *--. $01 ," 1-1 "# +-%#*'()# / ,"& /"

/'#3-2"'% %#0!&#'"#, * %#/',% #4'!&1 1/-++#* & ,%1 ,'#1 -. 4 1#/3-#/#,"# "#*#, ,#**# +-,1 %# / ' 1'("*--0 "#0'%, #!- +#1 01/ ) 3-/+%#%#3#, /-"# * "#, #!- +#1 /- 2201# 0. )%#*#'"',% #3#/ / ', "'3#/0# 3 /' ,1#, 3--/ #*)# 0'12 1'# 1 ,".'(. 3--/ $ *#3#/ / "20 3--/ $ 1# +-,1#/#, #&##* !-,$-/+ #,

-#"%#)#2/" "--/ 9 3--/7'#, 3 , )#2/

-# "# 4#/#*" #/ , "# 3-*%#,"# ( / 2'1 7 * 7'#, '# 7 * &#1 7#%%#, / / ," *'($1 / ," $ &#1 7'!& ,"#/0 % 1 %#"/ %#, ]DO KRRJXLW OLJJHQ DDQ GH EUDQGEDUH VWR΍HQ GLH ZH WHJHQ GLH WLMG %# /2')#, , "# #!- / ,"0* ,%& 0.#* '# '0 %#+ )1 3 , "# +##01 "22/7 +# + 1#/' *#, "'# " , #0!&') / 7'(, , *0 #/ 8 &-# -,4 /0!&'(,*'() --) ##, + ,'#/ '0 -+ &#1 ',01 **#/#, ,-% %#+ ))# *'()#/ 1# + )#, " , '+.*#+#,1#/#, 4# "'# -1 &#1 7- 3#/ '0 *'(3#, 4# 1/-24 , -,0 -,14#/. * ( / ##, )* 00# -.*-00',% 3--/ "# )* 00# / ,"

KANTOOR Installatiekoof - VRF - Luchtbehandelingskasten

Houten constructie voor aaibaar hoofdkantoor Brabantia In Valkenswaard verrijst het nieuwe hoofdkantoor van Brabantia. Het gebouw is ontworpen in de vormentaal van Brabantia, strak met zachte afgeronde vormen. De opdrachtgever koos voor een circulaire houten constructie, vanwege de hoge duurzaamheid en de warme uitstraling. Deze keuze had ook gevolgen voor de installaties. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2021

KANTOOR

Een tekening in Revit.

“Het gebouw heeft een prettige aaibaarheid net als de producten van Brabantia. Vrijwel al hun producten hebben veel afgeronde vormen en dat wilden we ook terugbrengen in het ontwerp.” Aan het woord is Gert Jan Kruijning van AAArchitecten. De gevel is helemaal van cortenstaal gemaakt, vertelt hij. “Het gebruik van staal is bijvoorbeeld heel speciﬁek voor hun producten. We hebben het gebouw een beetje boven het groen uitgetild, zodat het gebouw als object zo goed mogelijk tot zijn recht komt en zwevend lijkt boven een tapijt van groen.”

de jaren zeventig en erg hokkerig. Het nieuwe gebouw stimuleert en versterkt de interactie in de formele en informele sfeer door het open karakter.” “Tegelijkertijd wilden we een iconisch en duidelijk herkenbaar gebouw maken dat bij een koninklijk bedrijf en de entree van Valkenswaard past.” Voor de prijsvraag werd uitgeschreven, werd de directie uitgebreid geïnterviewd en hebben de afdelingshoofden input geleverd middels een enquête, vertelt Maikel Aarts van MIBA Bouwmanagement. “Op basis van al deze informatie is het Programma van Eisen ontstaan met het centrale thema Ontmoeting.”

Huiselijke sfeer In de prijsvraagfase werd al duidelijk dat het een bijzonder gebouw moest worden, vertelt Kruijning. “De opdrachtgever wilde een gebouw als een warme jas met een prettige, huiselijke sfeer. Bij Brabantia vinden ze samenwerking tussen de verschillende afdelingen heel belangrijk, dus dat moet dit gebouw maximaal faciliteren. Het huidige kantoor is nog uit

Constructie van hout De constructie, verdiepingsvloer, dakvloer en overstekken van het gebouw zijn volledig van hout gemaakt. Dit draagt bij aan de warme uitstraling van het gebouw. Kruijning: “Hout ruikt lekker en heeft een prettige aaibaarheid. Het is bovendien heel duurzaam, omdat hout meer restwaarde heeft

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Brabantia S&L Netherlands B.V. Projectmanagement: MIBA Bouwmanagement Architect: AAArchitecten Constructeur: Lüning - Ingenieurs in houtconstructies Hoofdaannemer: Bouwbedrijf Van de Ven Installatie-advies: K+ Adviesgroep E-installaties: Mansveld Elektrotechniek W-installaties: Kuijpers Projecten

dan bijvoorbeeld beton en CO2 opslaat in plaats van uitstoot.” Een ander voordeel is de mogelijkheid om snel te werken, legt Aarts uit. “Binnen zes weken staat de hele constructie en kunnen de dakdekkers aan de slag. We gaan in acht weken van fundering naar wind- en waterdicht.” Het gebruik van hout heeft ook uitdagingen, legt Kruijning uit. “Casco is direct afbouw. Daardoor moet je van te voren al heel goed bedenken waar eventuele sparingen komen en hoe die eruit zien. Correcties zijn niet mogelijk als het eenmaal gemaakt is. Je maakt het gebouw dus al vooraf één op één volledig in 3D.”

Warmtepompen: Mitsubishi Electric City Multi VRF R2. Totaal opgesteld verwarmingsvermogen: 106,1kW. Totaal opgesteld koelvermogen: 117,5kW Luchtbehandeling: Rosenberg: LBK 1: 11.500m³/h, LBK 2: 2.600m³/h Zonnepanelen: 158 zonnepanelen van 370 Wattpiek

Uitdagingen voor installaties De keuze voor de houten constructie had ook gevolgen voor de installaties vertelt Roy Delissen van K+ Adviesgroep. “De houten constructie geeft uitdagingen voor de installaties. De installaties op de begane grond zijn in de gangzones geplaatst en worden van daaruit de kantoren ingestoken. Op de verdieping loopt een installatiekoof door de kantoren. Dat is zo gedaan om zoveel mogelijk van de constructie en architectuur in het zicht te laten en de installaties waar mogelijk uit het zicht te plaatsen. De geïsoleerde ventilatiekanalen voor de luchtverdeling lopen om dezelfde reden over het dak.” De installatiekoof is aan de onderzijde afgewerkt met demontabele strekmetalen roosters, vertelt Delissen, waardoor de installaties gedeeltelijk zichtbaar zijn. De strekmetalen roosters zijn een knipoog naar de roosters die gebruikt worden voor de strijkplanken van Brabantia.

Installatie XL December 2021

KANTOOR

Alles is in Revit gezet om knelpunten te laten zien en ze uit te kunnen werken.

Kloppend ontwerp Een uitdaging van het werken met een houten constructie vormde het ontwerpproces voor de installaties, vertelt Delissen. “Dat is complexer dan normaal. In de houten constructie zijn alle sparingen gemaakt voor de installaties vooraf geëngineerd. Het ontwerp en de maatvoering moeten dus goed kloppend zijn. Dat vraagt om een gedegen voorbereiding.” De grootste uitdaging voor K+ lag dan ook in het verwerken van de benodigde installaties in het gebouw. Delissen: “Dat hebben we volledig in 3D uitgewerkt in Revit om knelpunten te laten zien en ze uit te kunnen werken.” Een andere uitdaging van het bouwen met hout vormt de grote vraag naar hout, vertelt Kruijning. “Hout is gewild en je ziet dat steeds vaker gekozen wordt voor een houten constructie voor gebouwen. Dat heeft helaas ook gevolgen voor de beschikbaarheid. We krijgen de constructie later aangeleverd, waardoor het gebouw ook later wordt opgeleverd.” Aanvankelijk zou de oplevering voor het einde van dit jaar zijn, maar dat wordt nu medio 2022, aldus Kruijning.

veelheid ventilatielucht, verlichtingsniveaus, verbeterde energieprestatie, thermische schil en het triple glas.” Dat wordt bevestigd door Kruijning. “Een aantal onderdelen uit de BREEAM-berekeningen die overigens niets met de duurzaamheid van het pand te maken hebben, konden we niet realiseren. Er staan in die regels ook een aantal tegenstrijdigheden die niet voor elk gebouw opportuun zijn. Zo is er een eis dat je vanuit alle ruimten naar buiten moet kunnen kijken. Maar voor vergaderruimten, die juist naar binnen zijn gericht, wil je dat misschien helemaal niet. Zo staan er een aantal tegenstrijdigheden in. Dus hebben we de vraag gesteld: gaat het om het BREEAM-certificaat of de intentie?” Aarts benadrukt dat de intentie inderdaad veel belangrijker is. “Het was op een aantal punten gewoon niet mogelijk om aan de certificering te voldoen. Daarom hebben we besloten om de certificering te laten liggen en ons vooral te focussen op de onderdelen die er écht toe doen.“

Transparant gebouw Certiﬁcaat of intentie De opdrachtgever had aanvankelijk het idee om te gaan voor BREEAM Excellent. Op het gebied van installaties zijn deze doelstellingen behaald, zegt Delissen. “De voor de opdrachtgever belangrijke onderdelen uit BREEAM zijn gehandhaafd. Dat gaat vooral om de eisen voor het binnenklimaat, de hoe-

Installatie XL December 2021

Doordat grote delen van het gebouw transparant zijn, is er in het ontwerp rekening gehouden met de instraling van de zon, vertelt Kruijning. “We hebben voor de zuidgevel overstekken gemaakt, zodat de winterzon naar binnen kan schijnen, maar de zomerzon niet. Bovendien hebben we screens geplaatst op de zuidgevel wat ook de instraling van de zon beperkt.”

Verwarmen en koelen gebeurt met een VRF-systeem, vertelt Delissen. “Hiermee kun je gelijktijdig koelen en verwarmen. Een luchtwaterwarmtepomp is de basis voor het systeem, met vier buitendelen voor de verschillende gebouwzones. In totaal komen we op 120 kW koelvermogen en 110 kW verwarming. De ruimtes worden geklimatiseerd met luchtventilatieslangen. In de grote kantine die met een vide tot het dak open is, gebruiken we luchtbehandelingskasten om de lucht te klimatiseren.”

Druk op het dak Op het dak van de nieuwbouw is het behoorlijk druk, vertelt Kruijning. “Er liggen heel veel zonnepanelen op het dak. Daarnaast lopen er dus ventilatiekanalen en staan er buitenunits en luchtbehandelingskasten. Ook is het dak voorzien van sedumbeplanting. We wilden niet dat de installaties vanaf de weg zichtbaar zouden zijn. Daarom hebben we gekozen voor luchtbehandelingskasten met een beperkte hoogte. Ook dit hebben we vooraf ontworpen in de 3d-tekeningen om de installaties zo goed mogelijk aan het zicht onttrekken.” Het gebouw aan de Leenderweg in Valkenswaard ligt bijna vol met zonnepanelen, weet Delissen. “Er liggen er meer dan voor de epc-berekening noodzakelijk is. Voor de epc berekening waren 84 zonnepanelen van 370 wattpiek nodig. Uiteindelijk zijn er 158 panelen geplaatst om ook het wagenpark van Brabantia te kunnen voeden.” Q

partner.gira.nl

Licht. Bewogen licht of intelligente geborgenheid? Met de Gira bewegingsmelder Cube installeert u meer dan alleen aan of uit. Een gevoel van veiligheid. Want hĳ reageert gevoelig op warmtebeweging en omgevingslicht en hult zo elk terrein automatisch in licht of

Donker. Gira / Lichtsteuerung / Bewegungsmelder /

10 JAAR FIVEA IN NEDERLAND... ...EEN FEESTELIJK JUBILEUM JAAR!

Gira Cube

! Ƣ

**, ! $)-. '' .!/, $! )$!. "!'$%&- 0'*!,0!,1 ,($)" )'!". $- ! !!) /$.&*(-. 3' ! 0**, !'!) !) .$% 1$)-. 0 ) !!) 0'! #.( #$)! ( , "!!) $)0!-.!,$)" 0 ) .*. &!!, ! +,$%- 0 ) !!) !. $- !!) -'$((! 0'! #.( #$)! $! -)!' !) !!)0*/ $" 2$%) 1!,& *!. $ #. $) "!1$ #. 2/$)$" (!. , !) -.*,$)"0,$% ! " , ) !,!) 0!'! % ,!) 2*,"!'**- 1!,&!) , ).$! ( ) !) *+ ! ( #$)! ( ) !) *+ ! (-/)" /4- !0!,$)" 0$ ! ",**.# ) !' , " /1 '!0!, ) $!, *( ''! +,$%2!) , $- ' !!) 0**, 5

TTCOM EUROPE

6 ǳǶǴǻǜǹǸǴ ǻǷǶ

WOONGEBOUW Indeling - Woonblok - Zonnepanelen

Art Deco stadswoningen in Utrecht In de wijk Leeuwesteyn in Utrecht zijn 45 duurzame stadswoningen gebouwd. Doel van het project? Energieneutrale, all electric-woningen realiseren, met nog voldoende keuzevrijheid en luxe voor de bewoners. Het projectteam is hier succesvol in geslaagd. Door Evi Husson Beeld KlaassenGroep

STROOM is de naam van het gesloten bouwblok met 45 stadswoningen in de wijk Leeuwesteyn in Utrecht.

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

STROOM, zo heet het nieuwe gesloten bouwblok met 45 stadswoningen in de wijk Leeuwesteyn in Utrecht. Er zijn acht op Art Deco geïnspireerde woningtypes in ondergebracht. Het heeft een gezamenlijke binnentuin en een deels halfverdiepte parkeergarage. Bulten was namens van Losser Installatiegroep betrokken voor de gehele E- en W-installaties van dit project. Hij licht toe: “Ongeveer vier jaar geleden zaten we voor dit project dat medio 2021 werd opgeleverd, voor het eerst om tafel. De EPC moest liggen rond de -0,2 wat destijds een behoorlijke energieambitie was die op projectmatig niveau nog niet vaak was ingevuld. Het gaat om een vrij groot en complex bouwblok met een minimaal dakoppervlak. Door de energieambitie wisten we dat we daarom pv-panelen zouden moeten plaatsen met een erg hoog rendement. De panelen die we hebben gemonteerd, waren zeker voor het tijdspad erg hoogwaardig. Inmiddels zijn deze panelen als standaard rendement beschikbaar.”

Meebewegend installatieconcept “De indeling van het woonblok maakte het project complex”, zegt Bulten. “De woningen zijn groot waarbij de bewoners veel indelingsvrijheid krijgen. Je ziet vaak dat mensen hierin beperkt worden omdat er in het ontwerp al bepaalde keuzes zijn gemaakt. Dat wilden we voorkomen. Concreet betekent dit dat het installatieconcept mee moet kunnen bewegen met de wensen van de bewoners, maar binnen het bouwkundige plan. Wanneer bewoners van een bepaalde woning bijvoorbeeld meer warm water willen, moet er eenvoudig een extra boiler kunnen worden geplaatst, zonder dat je daarvoor grote bouwkundige ingrepen moet doen. Hetzelfde geldt voor keuzemogelijkheden rond extra warmte- of koeling in combinatie met gezond ventileren.”

Lucht/water warmtepomp Maar naarmate de comfortwensen stijgen, stijgt ook de energievraag. “In het basisontwerp hebben we al gekozen voor systemen zoals een lucht-waterwarmtepomp van Panasonic met een voor die tijd uitzonderlijk hoog rendement, hoger dan op dat moment nodig was. Dit werkte positief op de puntentelling. Vervolgens hebben we zorgvuldig zonnepanelen met een juiste prijs- kwaliteitverhouding gekozen, met in het achterhoofd rekening houdend met een hoger rendement zonder extra kosten. De panelen zouden ten slotte pas drie jaar na het ontwerp worden geplaatst. Daarnaast hebben we bepaald wat de maxi-

XL Installatiefeiten Opdrachtgevers: Gemeente Utrecht, Blauwhoed, KlaassenGroep Locatie: Oeverpark e.o. Leeuwesteyn bouwveld 8, Leidsche Rijn Utrecht Ontwerp: KOW Aannemer: KlaassenGroep W- en E-installatie: Van Losser Installatiegroep Status: Gerealiseerd (2021)

De woningen zijn groot waarbij de bewoners veel indelingsvrijheid krijgen.

male comfort-opwaardering is die we zouden kunnen bieden om nog binnen de marges van de energieneutraliteit te blijven terwijl het geheel voor de bewoners betaalbaar en comfortabel zou blijven. Samen met de hoofdaannemer en de ontwikkelaar is daarbij gekeken naar elkaars belangen zodat we zijn gekomen tot het ideale installatieconcept in de meest ideale bouwkundige opzet. Dankzij de nauwe samenwerking werd het een succesvol en sluitend verhaal.”

Co2-gestuurde ventilatie Bulten geeft een aantal voorbeelden van installatietechnische slimme keuzes. Een eerste is CO2-

Het installatieconcept moet mee kunnen bewegen met de wensen van de bewoner

“Hiervoor hebben we nauw samengewerkt met leverancier Vidalco Systems B.V te Kampen. Samen hebben we een installatieconcept opgezet waarbij de hart-op-hart afstand van de slangen van de vloerverwarming wat korter bij elkaar liggen dan gebruikelijk. Hierdoor heeft je verwarming sowieso voldoende capaciteit, terwijl indien gewenst de vloerverwarming ook als koeling kan worden ingezet. Je bouwt weer ﬂexibiliteit in zodat bewoners extra keuzes krijgen zonder dat je grote ingrepen hoeft te doen.” Vidalco heeft de vloerverwarming geïndustrialiseerd aangeboden. “De modules werden rechtstreeks vanuit hun digitale werkomgeving, 3D in Autocad of Revit, geproduceerd in het benodigde verlegpatroon. De productie gebeurde volledig geautomatiseerd op hun productielocatie zodat we op de bouwplaats de modules alleen nog maar hoefden uit te rollen en bevestigen aan de ondergrond. Dit heeft ons erg veel tijd bespaard.”

Dakinbouwunit

gestuurde ventilatie. “Vier jaar geleden was dit nog best bijzonder terwijl het tegenwoordig vaak standaard bij energieberekeningen wordt meegenomen. Met CO2-sturing is er een eenvoudige lage inspanning en investering, terwijl hiermee een goed energierendement wordt geboekt.” Hetzelfde gold voor investeringen in isolatie. “Investeren in goede isolatie, in combinatie met CO2-gestuurde ventilatie leidt tot het verminderen van warmteverlies, het draagt bij aan het verduurzamen van de woning en je zorgt voor een goede balans tussen een gezond binnenklimaat en de juiste warmtebehoefte.”

“Daarnaast vonden we elkaar ook in installatiemodules met betrekking tot de warmtepompen”, stelt Bulten. “Ze hebben voor ons prefab warmtepompen in een module gebouwd zodat we deze eenvoudig als dakinbouwunit konden installeren; plug & play. Op het moment dat we hiervoor kozen, was een maximaal geluidsniveau nog geen eis of voorwaarde in het Bouwbesluit. Maar omdat we de woningen een juiste kwaliteit en luxe wilden geven, vonden we het nodig om hier meer te investeren zodat bewoners geen last zouden hebben van een buitenunit op balkon of terras en de warmtepomp blijft vanuit de binnenzijde van de zolder bereikbaar voor onderhoud.”

Vooruitdenken Vloerverwarming In het project werd gekozen voor vloerverwarming die is uit te breiden met vloerkoeling, gaat Bulten verder.

Slimme keuzes maken heeft vooral te maken met vooruitdenken en openstaan voor ketensamenwerking. “Waar je elkaar kunt versterken, zoek je elkaar

Installatie XL December 2021

WOONGEBOUW

dementen zo belangrijk. Tegenwoordig zie je dat de energetische maatregelen een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Waar CO2-sturing vroeger een optie was, is het tegenwoordig een voorwaarde. Hetzelfde geldt voor geluidsbeperkende maatregelen bij warmtepompen. We hebben gemerkt dat wanneer er nog ruimte is om niet voor kwaliteit te kiezen, dit slechts van tijdelijke duur is. Wetten en normen worden uiteindelijk toch aangescherpt om te zorgen dat er gericht en gedwongen kwaliteit in bouwplannen wordt aangebracht. Dat is een mooie ontwikkeling.”

Wiﬁ

Investeren in goede isolatie, in combinatie met CO2-gestuurde ventilatie leidt tot het verminderen van warmteverlies.

op. Dat hebben we met de aannemer en ontwikkelaar gedaan, evenals met onze toeleveranciers.” De gemaakte keuzes hebben geleid tot meer kwaliteit dan gebruikelijk. “In dit project was de totaalkwaliteit

van het plan belangrijk om de opdracht gegund te krijgen. Wij waren als E- en W-installateur slechts één speler in het veld. Daarom was de samenwerking en de focus op kwaliteit en het behalen van hoge ren-

Het project is inmiddels afgerond. Bulten blikt terug en geeft aan wat hij anders zou hebben aangepakt. “Er zijn wat kleine voorbeelden op praktisch niveau waarbij we nu met voortschrijdend inzicht mogelijk toch andere keuzes zouden hebben gemaakt. Vanwege het willen bieden van kwaliteit hebben we bijvoorbeeld gekozen voor installaties die op wifi werken. Dat is een mooie kwaliteit, maar op het moment dat de sleuteloverdracht er is, is de bewoner nog niet met wifi bezig terwijl hij mogelijk wel zijn installaties in bedrijf wil brengen. De kwaliteit van het aansturen via wifi of internet is bij de oplevering tijdelijk een beperking in plaats van extra comfort. Dit zouden we nu wellicht anders hebben aangepakt, met meer nadruk op de gebruiksvriendelijkheid vanaf het begin.” Q

Nieu w edit e ie! Inspectie van elektrische installaties

VOOR EEN TOCHTVRIJ

BINNENKLIMAAT

Alles over visueel inspecteren, meten en rapporteren

Achtergrondinformatie en praktische tips Het inspecteren van elektrotechnische installaties is de laatste jaren alleen maar toegenomen. Dit boek voorziet in de grote behoefte onder elektrotechnici die op zoek zijn naar achtergrondinformatie en praktische tips rondom metingen. Het gehele proces vanaf offerte tot en met het uitbrengen van een inspectierapport wordt in dit boek behandeld. Zowel de visuele inspectie van de elektrische installatie als alle metingen en beproevingen die in het kader van NEN 1010 Deel 6 en NEN 3140 zijn vereist.

WWW.PLAFAIR.NL 70

Installatie XL December 2021

Bestel het boek van Ing. N.J. (Nico) Kluwen voor € 89,- (ex. BTW). Ga naar: www.installatiejournaal.nl/praktijkboeken

INTERVIEW Systeem D - Kierdichting - Ventilatie

Over de evolutie van DUCO WTW-units Nog even en de VSK is er weer! Met een primeur binnen systeem D geeft DUCO je alvast een reden om VSK 2022 te bezoeken. De ventilatiespecialist zet met de lancering van de nieuwe DucoBox Energy Comfort 400 en Energy Comfort Plus een stap vooruit in de ontwikkeling van WTW-units.

DUCO trekt met een volledig gamma ventilatie-units voor systeem C en D naar VSK. De Belgische fabrikant is uitgegroeid tot expert in de ventilatiebranche. Of het nu om een villa, rijtjeswoning of appartementencomplex gaat, de systemen van DUCO zorgen automatisch, en zonder dat je het doorhebt, voor precies dat perfecte binnenklimaat in huis.

Comfort 400 en Comfort Plus 350/450/550. De nieuwste generatie WTW-toestellen biedt antwoord op de groeiende vraag naar doortastende ventilatiesystemen voor strenge BENG-normen, lage energiegebouwen en de strengere installatie-eisen voor ventilatiesystemen. Het hoge thermische rendement en het lage opgenomen vermogen van de toestellen zijn het resultaat van een uitgekiend ontwerp.

Innoveren binnen systeem D De gebouwschil moet in orde zijn. En dat betekent: goede isolatie en uitstekende kierdichting. Om in een passiefhuis te allen tijde van een gezond binnenklimaat te genieten, is een ventilatiesysteem D installeren cruciaal. Tijdens VSK introduceert DUCO een gloednieuw balansventilatietoestel DucoBox Energy

kan de bestaande woningvoorraad sneller worden voorzien van upgrades. De DucoBox Reno biedt de mogelijkheid om een verouderd ventilatiesysteem twting procent sneller uit te wisselen dan bestaande oplossingen. Het spijtvrije verduurzamingstraject met de ventilatiewarmtepomp DucoBox Eco combineert dan weer slimme natuurlijke ventilatie met actieve warmteterugwinning. Deze ventilatiewarmtepomp komt uitstekend tegemoet aan BENG 2 en BENG 3. Q

Innoveren binnen systeem C Binnen systeem C innoveert DUCO met de gloednieuwe DucoBox Reno, speciﬁek op maat van de renovatiemarkt. Deze gloednieuwe afvoerbox is ontwikkeld om een bestaand systeem snel uit te wisselen naar een hoogwaardig vraaggestuurd systeem. Hierdoor

Ontdek het gamma WTW-units van DUCO tijdens VSK van 8 februari tot en met 11 februari 2022 in hal 8. Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met DUCO.

Installatie XL December 2021

De Home Power Station Een huis vol energie. De slimme alles-in-één-oplossing voor beheer en opslag.

De krachtigste huisenergiecentrale op de markt. Dat is onze Home Power Station. Alles-in-één, connected en duurzaam. Dat betekent ruime accucapaciteit, vol-doende vermogen en breed inzetbaar voor elk modern huis en de mogelĳkheid om tot 50 zonnepanelen direct aan te sluiten. Opgewekte energie blĳft in je eigen beheer en zet je vervolgens slim in voor elektrische verwarming, het opladen van je auto of als noodstroomvoorziening, wanneer het nodig is. Met de Home Power Station regel je energie optimaal en onafhankelĳk. Elk huis zit vol energie. Gebruik het.

Benieuwd wat er nog meer kan? Kĳk op: hg.news/HomePowerStation-Ĳ

THEMA: RIOLERINGPRODUCTIE / POMPEN Assemblage - Betonkernactivering - Indeling

Energieneutrale fabriek voor prefab houtbouw Houtbouw is helemaal terug. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er steeds meer prefab-assemblage faciliteiten worden gestart. Zo bouwt TBI-onderneming Koopmans Bouwgroep een dergelijke fabriek het Gelderse Wehl. Energieneutraal natuurlijk. Met betonkernactivering. Door Harmen Weijer

Om aan de steeds grotere vraag naar snel te bouwen woningen te voldoen, zet TBI-onderneming Koopmans een fabriek neer voor prefab LVL-houten woningen. In een geheel geïndustrialiseerd proces worden in deze fabriek duurzaam gefreesde houten panelen samengevoegd met ramen, deuren, kozijnen en installatiecomponenten zoals leidingen, badkamers, toilet en keuken. Na assemblage worden ze op de vrachtwagen geladen voor montage op de bouwplaats. De bouwer hoeft de modules ter plaatse alleen nog maar te stapelen, te verbinden en af te werken. Dat betekent dat de fabriek in Wehl heel efficiënt van opzet moet zijn. Sustainer Homes ontwikkelde de ontwerpsoftware, en heeft deze met Koopmans doorontwikkeld tot modules voor woningen en appartementen. Het oorspronkelijke bouwontwerp van de fabriekshal van DAD Architectuur ging uit van een fabriek van 1.600 m2, vertelt projectleider Tommy Zandbergen van Koopmans. “Onze doelstelling is acht units per dag te kunnen opleveren; dat is gelijk aan één woning per dag. Daarvoor was de aanvankelijk ontworpen hal ﬂink te klein. We bouwen nu op het terrein van 8.000 m2 een fabriek van 3.250 m2. De achterpui is geheel van glas, en geeft op deze zichtlocatie langs de A18 een mooie doorkijk naar de assemblagelijnen. Ook bijzonder is het experience centre dat in de fabriekshal wordt gebouwd. Daarvoor gebruiken we namelijk drie van onze te bouwen woningen. Sterker nog: de eerste 27 modules die vanaf oktober uit deze hal komen, gebruiken we voor deze ‘woningen’.”

Zonnepanelen Voor de installatietechnische installaties is TBI-onderneming Croonwolter&dros geselecteerd. “Maar dat was niet zomaar een uitgemaakte zaak”, benadrukt Zandbergen. “Dat zou je natuurlijk snel kunnen denken, maar we vroegen en kregen een scherpe offerte en oplossing van Croonwolter&dros.”

Die scherpte is terug te zien in de keuze voor verschillende duurzame opties. “Neem de zonnepanelen”, vertelt Gideon Smit, accountmanager bij Croonwolter&dros. “Het dak is groot genoeg om wel 1.800 zonnepanelen neer te leggen, maar deze fabriek assembleert slechts de verschillende onderdelen tot modules. Daardoor is het energieverbruik

ook veel minder dan bijvoorbeeld in een zaagfabriek of productiefabriek. Koopmans wil ook niet een netto-stroomleverancier zijn, en daarom zijn honderd panelen van elk 340 Wp voldoende. Mocht Koopmans hier toch gaan uitbreiden qua vermogen, dan is dat dus zeker mogelijk. Denk in dat geval aan meer dan twee dubbele laadpalen voor personenwagens en

De nieuwe assemblagefabriek van geWOONhout in Wehl is vrijwel af. De achterpui is geheel van glas, en geeft op deze zichtlocatie langs de A18 een mooie doorkijk naar de assemblagelijnen.

XL Installatiefeiten Gebouw: Fabriek geWOONhout Gebruiker: GeWOONhout Bouw: Koopmans Bouwgroep E/W installaties: Croonwolter&dros

WTW-unit: type QRCE 1000 leverancier Altop Betonkernactivering: RIHO Climate Systems PV-panenelen /omvormers: Trina Solar 330 Wp; 1 omvormer: SolaxX3-25.0-T leverancier De Twentse Energie Groep

Belangrijkste componenten: Warmtepompen lucht: Nibe-Rhoss leverancier AQ koeling

Installatie XL December 2021

Kiwa Gebouwenscan Dé graadmeter voor veilige en gezonde gebouwen

Eén bezoek

Asbest

Bliksembeveiliging

Brandveiligheid

Eén rapportage

Doorvalbeveiliging

Constructie

Eén oplossing

Waterinstallatie

Energieverbruik

En veel meer!

Gasleidingen

Luchtkwaliteit

Menselijk gedrag

Liften

Rookgasafvoer

Elektrische installatie

(Ondergrondse) Tanks

Kijk voor meer informatie op: www.kiwagebouwenscan.nl

OPTIMALE LICHTVERDELING

! "

$ # !

KIJK OP ADUROLIGHT.NL/TITAN OF SCAN VOOR MEER INFORMATIE

YOUR WORLD

PRODUCTIE

In de Nieuwe Es in Hengelo zijn de eerste vier houten rijwoningen met vier verschillende installatieconcepten gerealiseerd.

De doelstelling isom acht units per dag te kunnen opleveren.

Installatie XL December 2021

THE ILLUMINATED

HANDRAIL

!!%#$& $"

ADVERTEERDERSINDEX Alklima b.v.

Ledvance Benelux b.v.

84, 94

Aduralight

Legrand Nederland b.v.

54, 55

BLT Luchttechniek b.v.

Magnum Heating

10 36

BOSCH Thermotechniek b.v.

Niko Nederland b.v.

Duco Ventilation & Sun Control

Orcon b.v.

48, 49

E&S Electrading b.v.

Remeha b.v.

EURO-INDEX b.v.

Renson Ventilation

Famostar Emergency Lighting b.v.

Saval b.v.

Geberit b.v.

Tronix Lighting b.v.

GIRA Giersiepen GmbH & Co. KG

TTCOM-EUROPE b.v.

18, 19

Ubbink b.v.

Vaillant b.v.

Webasto Thermo & Comfort Benelux b.v.

Grohe Nederland b.v. Hager Electro b.v. Intergas Verwarming b.v.

2, 42

62, 63

Itho Daalderop Nederland b.v.

Wecycle b.v.

Kiwa Technology b.v.

Wildkamp

Klemko Techniek b.v.

22, 78

Lagusski

BLT Luchttechniek b.v.

Bijsluiter

PRODUCTIE

HOUTbaar Begin juli zijn de eerste houten woningen gerealiseerd vanuit het TBI WOONlab-concept HOUTbaar. In de Nieuwe Es in Hengelo zijn de eerste vier houten rijwoningen met vier verschillende installatieconcepten gerealiseerd. De gevels en het interieur van de drielaags woningen zijn aan te passen naar de wensen van corporaties, beleggers en toekomstige bewoners. Een houtbare woning kan in series van twee of meer worden geleverd voor een prijs die nagenoeg gelijk is aan vergelijkbare gezinswoningen die volgens de bekende bouwmethoden worden gerealiseerd.

vrachtwagens die we nu gaan installeren.” Voor het verwarmen en koelen wordt gebruik gemaakt van betonkernactivering in de betonvloer. Daarvoor is er voor circa vijftien km aan buizen in het beton gelegd. Rond de glaswand liggen deze dichter op elkaar om trek en warmte vanuit de gevel op te vangen. Zandbergen: “Deze buizen komen overigens in een behoorlijk dikke betonvloer te liggen van 25 cm. We kiezen daarvoor, omdat de vloer zwaar belast gaat worden vanwege het assemblagewerk. Een module is ongeveer zes ton zwaar, met een puntbelasting van twee ton. Wat betreft het verwarmen en koelen hadden we ook kunnen kiezen voor CO2-luchtgestuurde koeling en verwarming, maar betonkernactivering geeft zowel meer comfort als ﬂexibiliteit. Dit pand is namelijk zeer ﬂexibel qua opzet en toekomstgericht. Mochten we hier uit ons jasje gegroeid zijn, dan is de hal makkelijk op te delen en te verhuren in afzonderlijke hallen, omdat we met de betonkernactivering nu al rekening hebben gehouden met een opdeling.”

In de modules is ook het leidingwerk al aangebracht, Dit zorg ervoor dat op de bouwplaats de woninginstallaties veel sneller geïnstalleerd kunnen worden.

Slimme uitvoering De betonkernactivering wordt gevoed door een warmtepomp, die op het dak wordt geplaatst. Smit: “Deze heeft een koelcapaciteit van 161 kW en een verwarmingscapaciteit van 88 kW. De temperatuursrange ligt tussen de 35 en -10 graden Celsius. Voor de winter wordt er aanvullend ook een elektrische ketel toegepast. Door een slimme uitvoering zit er slechts één pomp in het CV-/GKW-systeem voor de betonkernactivering en warmte-opwekking. Ook het experience centre wordt hierop aangesloten”. Omdat er alleen geassembleerd wordt en niet wordt gezaagd, hoeft er minder directe lucht afgezogen te worden in de fabriek. “Verder is de ventilatie voorzien van een warmteterugwinunit met een capaciteit van 720 m3/h en een warmteterugwin-efficiëntie van ruim 88 procent”, aldus Smit. Conform de vergunning van de gemeente Wehl wordt een grijs water-systeem aangelegd. Zandbergen: “Allereerst mogen we van de gemeente het hemelwater niet direct inﬁltreren in de bodem, omdat hier het grondwater heel hoog staat. Dus we hebben op het terrein een buffervat ingegraven van 150 kuub, van waaruit het regenwater heel langzaam in de bodem wordt geïnﬁltreerd. Daarnaast vangen we het regenwater op voor het grijs water-systeem. Het gaat om

In een geïndustrialiseerd proces worden gefreesde houten panelen samengevoegd met ramen, kozijnen en installatiecomponenten.

een buffervat van tweeduizend liter, waarmee de toiletten en urinoirs worden doorgespoeld. Die hangen we ook binnen op, zodat iedereen - medewerkers en bezoekers - dit kan zien. Als het lange tijd niet heeft geregend zoals in zomers, dan wordt gebruik gemaakt van drinkwater voor het doorspoelen.”

‘Trein’ goed organiseren Om zo min mogelijk elektriciteit te gebruiken wordt zowel binnen als buiten alles in led-verlichting uitgevoerd. Smit: “Een Priva-touchscreen bij de hoofdingang schakelt door middel van het DALI-systeem de verlichting in de hal en verkeersruimtes. De terrein- en gevelverlichting wordt geschakeld via het weerstation van Priva. In de overige ruimtes wordt de verlichting middels bewegingssensoren bediend.”

Zoals veel projecten in de bouw heeft ook dit project last gehad van leveringen vanuit het buitenland. Maar de achterstanden zijn snel ingelopen en de oplevering van de fabriek vindt zoals gepland in oktober plaats. Zandbergen: “Dan is het zaak voor ons de ‘trein’ voor de bouwprojecten van deze woningen goed te organiseren, want zoals gezegd kunnen we één woning per dag klaar maken. Er is ook veel vraag naar, van particulieren tot aan woningcorporaties, beleggers en ontwikkelaars. Het is echter voor hen nog wel een punt de vergunningen goed en snel te regelen. Was het vroeger in bouw en vastgoed vooral ‘locatie, locatie, locatie’. Het is nu vooral: ‘vergunningen, vergunningen, vergunningen’. Als dat goed geregeld is, kunnen deze huizen op locatie binnen één week gebouwd zijn”, besluit Zandbergen. Q

Installatie XL December 2021

HET LUMIKO LED DIMMER PAKKET AANZIENLIJK UITGEBREID

UNIVERSELE LUMIKO DIMMERS BEDRADE DIMMERS Fase aan- of afsnijding dimmer: Duo dimmer: Klein vermogen (1 tot 100W): Groot vermogen (5 tot 600W):

ARTIKELNUMMER 891082 891200 891038 891028

DRAADLOOS GESTUURDE DIMMERS Zigbee dimmer: Z-Wave dimmer:

891105 891110

Voor elke toepassing een geschikte LED dimmer Het dimmen van verschillende soorten ledverlichting kan een uitdaging vormen. Voor elk type ledlamp heeft Lumiko nu een geschikte dimmer. Vrijwel alle dimmers zijn 2 draads aan te sluiten wat een snelle montage garandeert. Alle druk/draai dimmers zijn voorzien van een 4mm as, inclusief 6mm as-adapter, zodat vrijwel alle merken afdekplaten op deze dimmers te monteren zijn. Meer weten: klemko.nl/

Fase aan- of afsnijding dimmer: 891082

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

15.000 led-armaturen voor Station Antwerpen

Energie besparen en het nachtleven veiliger maken

Hightechverlichting voor nieuw auditorium ASML

ASML heeft een nieuw auditorium in gebruik genomen. Hierin zijn de nieuwste technieken qua verlichting, video en smart grid toegepast: van grote ledschermen voor livestreams tot smart verlichting.

Zelfvoorzienend energienet voorziet N470 van energie

De N470 mag zich de duurzaamste weg van Nederland noemen dankzij een zelfvoorzienend energienet dat werkt op gelijkspanning.

Licht XL December 2021

STATION Vervanging - Zone - Esthetiek

Station Antwerpen krijgt meer dan 15.000 nieuwe led-armaturen De Belgische spoorwegmaatschappij NMBS heeft als doel gesteld om tegen 2030 volledig te zijn overgeschakeld op ledverlichting. Concreet betekent dit dat onder meer 550 stations zullen worden aangepakt. Een bijzonder station dat al een metamorfose onderging, is Antwerpen-Centraal. Door Evi Husson Beeld Engie Solutions/NMBS

In het treinstation Antwerpen-Centraal zullen tegen eind 2021 maar liefst 15.110 armaturen zijn vervangen door een variant met led.

Installatie XL December 2021

STATION

Afhankelijk van de levensduur van de verlichting die in het verleden werd aangebracht, kregen bepaalde zones voorrang bij de transformatie, zoals perrons, kantoren en technische ruimtes.

In het treinstation Antwerpen-Centraal zullen tegen eind 2021, maar liefst 15.110 armaturen zijn vervangen door een variant met led. “Met dit project besparen we ongeveer vijftig procent van ons energieverbruik. Op jaarbasis komt dit overeen met om en bij de 2.500 MWh oftewel het gemiddelde elektriciteits-

verbruik van meer dan 750 gezinnen”, zegt Johan van Houdt. Hij is bij de NMBS verantwoordelijk voor de technische installatie op meerdere locaties in Vlaanderen. De verlichting van het station in AntwerpenCentraal valt hier ook onder.

Voorbereiding 42 deelprojecten

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: NMBS Installatie: EQUANS Aantal armaturen: 15.110 Leverancier armaturen: divers Totaal aangesloten vemrogen: net geen 400 kW Totale besparing t.o.v. oude situatie: 2.500 MWh

en monumentale verlichting”, zegt Nico Peeters, projectmanager bij EQUANS, verantwoordelijk voor de uitvoering van de vernieuwing van de verlichting in onder andere Antwerpen-Centraal.

Voor Antwerpen-Centraal is de plaatsing en het onderhoud van de verlichting uitbesteed aan EQUANS (voorheen Engie Solutions). “De verlichting hebben we de afgelopen jaren gefaseerd vervangen. Om dit qua planning overzichtelijk te maken, is het geheel opgesplitst in zones. Afhankelijk van de levensduur van de verlichting die in het verleden werd aangebracht, kregen bepaalde zones voorrang bij de transformatie. Op die manier hebben we 42 deelprojecten systematisch aangepakt, van perrons, kantoren, technische ruimtes, parkings, gangen tot koepel-

De werkzaamheden gebeuren altijd in nauw overleg. Peeters: “We zijn met dit omvangrijke project al begonnen in 2016. In eerste instantie bekijken we wat we welk jaar willen doen. NMBS neemt de leiding in de keuze van de verlichting en samen bespreken we wat de beste oplossing is voor welke zone. Vervolgens doen we een locatiebezoek en voeren we een risicoanalyse uit. Op sommige plekken is niet alleen vervanging van armaturen maar ook van de bekabeling noodzakelijk. Het doormeten ervan biedt ons meer inzicht in de staat ervan. In dit project bleek het merendeel van de bekabeling nog prima in orde.”

Installatie XL December 2021

STATION

Langs de zogeheten slipwanden is blauwe verlichting geplaatst. Bij het vervangen van deze armaturen werd extra personeel ingezet om de monteurs te waarschuwen zodra een trein naderde.

Voor deze werkzaamheden is beroep gedaan op een onderaannemer die is gespecialiseerd in installatiewerk op grote hoogte.

Installatie XL December 2021

STATION

Reizigers Na uitvoerige inspectie en voorbereiding en het bestellen van het materiaal, wordt een uitvoeringsplanning opgesteld om alles op een veilige manier te kunnen voorbereiden en realiseren. “Dit gebeurt altijd in nauw overleg met NMBS aangezien de uitvoering soms een behoorlijke organisatie vergt”,

‘We hebben 41 nieuwe armaturen geplaatst aan de gevel van het koninklijke balkon’

aldus Peeters. Op veel plekken moet rekening worden gehouden met de reizigers en het treinverkeer. Van Houdt: “Op een gemiddelde weekdag - in normale tijden - nemen gemiddeld veertigduizend reizigers per dag de trein in Antwerpen-Centraal. Daarom werden in bepaalde zones zoals het atrium en de ontvangsthal bepaalde armaturen ’s nachts vervangen zodat reizigers geen hinder zouden ondervinden.” Ook ter hoogte van de perrons rijden de treinen af- en aan. Peeters: “Hier moet je tijdens de werkzaamheden op inspelen. Op de benedenverdiepingen van het station hebben we bijvoorbeeld langs de zogeheten slipwanden blauwe verlichting geplaatst. Bij het vervangen van deze armaturen werd extra personeel ingezet om de monteurs te waarschuwen zodra een trein naderde.”

Geprinte armaturen Het juiste armatuur op de juiste plaats kiezen was evenmin altijd eenvoudig. Peeters: “Een oud armatuur retroﬁtten naar een nieuw led-armatuur is niet altijd mogelijk. Onze kennis hebben we gebundeld om steeds de juiste leverancier te vinden die de juiste oplossing kon leveren. Het moet niet alleen functioneel zijn maar ook esthetisch mooi.” Van Houdt: “In de winkelgalerij hangt er bijvoorbeeld

Ledverlichting in publieke zones EQUANS is in 2016 gestart met het vervangen van de ledverlichting in alle publieke zones in Antwerpen-Centraal. Dit project is onderdeel van een breder onderhoudscontract voor de verlichting van het station, dat in 2012 toevertrouwd. De vervanging van alle ledverlichtingen zou tegen eind dit jaar moeten zijn afgerond. Naast dit speciﬁeke verlichtingsproject voert het bedrijf ook nog andere elektrische werken uit voor de renovatie van stationsgebouwen en perronverlichting.

Bij het verlichten van het koninklijk balkon en de ontvangsthal speelde de esthetiek een grote rol.

inbouwledverlichting. We vonden niet meteen een geschikte optie. Zelfs een geprint armatuur dat economisch op zich nog een interessante oplossing was, passeerde de revue. Na uitvoerige discussies hebben we een alternatief gevonden dat nog interessanter bleek. Alles moet kloppen: de kosten, het verbruik, hoe het is te installeren, het onderhoud en het esthetische aspect.”

ongeveer vijftig centimeter en een levenslijn gingen ze aan de slag. De armaturen zijn op deze plek dubbel verankerd als extra veiligheidsmaatregel zodat ze onder geen enkel beding naar beneden zouden kunnen vallen. Onze eigen monteurs hebben geassisteerd via het dak terwijl beneden de ruimte uiteraard werd afgesloten. Deze werken werden dan ook ’s nachts uitgevoerd.”

Spectaculair

Extra veiligheid

Bij het verlichten van het koninklijk balkon en de ontvangsthal speelde de esthetiek een grote rol. Van Houdt: “We hebben 41 nieuwe armaturen geplaatst aan de gevel van het koninklijke balkon. Het was voor het eerst dat dit deel van het station zou worden verlicht. Daarom is voor dit deelproject een lichtplan opgesteld om het monumentale aspect goed tot zijn recht te laten komen. Het resultaat achteraf is erg spectaculair.” Peeters: “Onze monteurs vonden het eveneens spectaculair om in de grote zaal met een hoogtewerker op ongeveer acht meter hoogte de armaturen te plaatsen. Ze hadden daarbij wel een bijzonder uitzicht.”

Bij het plaatsen van sommige armaturen moet ook extra veiligheid worden in gebouwd, gaat Peeters verder: “Typisch voor spoorwegomgevingen zijn bovenleidingen die een valdriehoek hebben. Je moet in bepaalde situaties ervoor zorgen dat als de armatuur binnen die valdriehoek komt, hij nog eens extra geïsoleerd is opgesteld. Dit om ervoor te zorgen dat de elektrische installatie en de gebruikers ervan verbonden aan de verlichting beschermd worden. In Antwerpen-Centraal was dit niet aan de orde, maar in zusterstation Antwerpen-Berchem is dit wel voorzien.”

Prachtig resultaat Grote hoogte Nog spectaculairder was het plaatsen van de armaturen in de ontvangsthal zelf, zegt Van Houdt: “Hier moesten de armaturen die de koepel van onderuit verlichten, worden vervangen. Deze bevinden zich op een hoogte van ongeveer veertig meter en zijn niet via een balustrade toegankelijk.” Peeters vult aan: “Onze monteurs durven veel, maar voor deze werkzaamheden hebben we toch beroep gedaan op een onderaannemer die is gespecialiseerd in installatiewerk op grote hoogte. Via een richel van

Het project in Antwerpen-Centraal is bijna voltooid. Van Houdt: “We zijn erg tevreden met het resultaat. De verlichting is niet alleen functioneel maar zet ook de architecturale en historische waarde van het station in de kijker. De bedoeling is dat we tegen 2030 in al onze stations, parkings, onderhoudsplaatsen en kantoren zijn omgeschakeld naar ledverlichting. Ongeveer de helft is daarvan nu al voorzien. Tegen eind 2022 zitten we naar verwachting al op zestig procent. We zijn dus mooi op schema om tegen 2030 volledig te zijn omgeschakeld naar led.” Q

Installatie XL December 2021

LICHTMANAGEMENT, COMFORTABELER DAN OOIT MET VIVARES OPENT LEDVANCE GEHEEL NIEUWE MOGELĲKHEDEN VOOR HET GEBRUIK VAN MODERN LICHTMANAGEMENT IN KANTOREN - FLEXIBEL, EENVOUDIG EN COMFORTABEL. Vandaag de dag moet kantoorverlichting veel meer doen dan alleen voldoen aan de verlichtingsnormen. Het juiste licht op het juiste moment op de juiste plaats bevordert de concentratie en efﬁciëntie van de werknemers, verhoogt hun welzĳn en, last but not least, bespaart veel elektriciteit. Moderne lichtmanagementsystemen (LMS) maken het mogelĳk. Maar zĳn ze niet erg duur om te plannen, te installeren en te programmeren? Niet met VIVARES. Want het innovatieve IoT-lichtmanagementsysteem van LEDVANCE maakt aangesloten verlichting eenvoudiger en comfortabeler dan ooit. VIVARES DALI daarentegen is de bekabelde oplossing voor langdurige verlichtingsprojecten, bĳvoorbeeld in nieuwe gebouwen of voor renovaties met ruimte voor stuurleidingen.

Draadloos of bedraad? Wat u maar nodig hebt! Het begint met het kiezen van de technologie die past bĳ uw eisen. Het ﬂexibele systeem biedt twee alternatieven. Het draadloze VIVARES ZIGBEE is ideaal als u niet te veel bouwkundige veranderingen kunt aanbrengen, bĳvoorbeeld in bestaande gebouwen, of als de eisen voor het toewĳzen van lichtverdelingen vrĳ vaak veranderen.

LEDVANCE biedt alles uit één hand: hoogwaardige en aantrekkelĳke LED armaturen, controllers, sensoren, andere componenten en uitgebreide diensten voor uw verlichtingsproject. De installatie van alle componenten is eenvoudig en comfortabel. En de inbedrĳfstelling is al even eenvoudig en intuïtief dankzĳ een gratis browsergebaseerde app. VIVARES geïnstalleerd in kantoorpand In 2020 werd de verlichting van een kantoorgebouw in Molsheim, Frankrĳk, grondig gemoderniseerd. Alle traditionele armaturen in het kantoorpand zĳn vervangen door een LED verlichtingsoplossing in combinatie met VIVARES Zigbee.

Het systeem is gekoppeld aan aanwezigheids- en lichtsensoren voor de vermindering van het energieverbruik. Daarnaast biedt het systeem functionaliteiten zoals het opstellen van onderhouds- en energieverbruiksrapporten via de cloud. “We waren onder de indruk van de snelheid van de installatie”, aldus de facility manager van het gebouw. “Alle verlichtingsarmaturen werden vervangen zonder de activiteiten van de werknemers in het kantoor te hinderen. En dankzĳ de energiemonitoring kunnen wĳ de verbruikswaarden in real time volgen.”

Ontdek nu: www.benelux.ledvance.com/vivares

AUDITORIUM THEMA: RIOLERING / POMPEN Armaturen - Ethernet - Inbouwspots

Hightechverlichting voor nieuw auditorium ASML ASML heeft een nieuw auditorium in gebruik genomen. Hierin zijn de nieuwste technieken qua verlichting, video en smart grid toegepast: van grote ledschermen voor livestreams tot smart verlichting en unieke gekleurde lichtelementen voor een bijzondere esthetische kwaliteit. Door Evi Husson

“Ongeveer twee jaar geleden besloot ASML om een nieuw auditorium te bouwen. De ruimte is in twee delen op te delen met een sky-fold wand. Doel was de realisatie van een multifunctionele zaal met een strakke, gedistingeerde uitstraling waarbij de nieuwste techniek in de bouwkundige schil is verwerkt. Denk aan smart-verlichting waarmee je de CO2 in de ruimte kunt meten en kunt bepalen hoeveel mensen er aanwezig zijn, maar ook aan de installatie van twee grote 1,5x 4K schermen van 7,20 meter breed die kunnen worden samengevoegd tot één geheel. Hiermee kan op high-end niveau videostreaming plaatsvinden. De Raad van Bestuur zal vanuit het auditorium onder meer de jaarcijfers communiceren met de buitenwereld. De zaal zal daarnaast onder meer dienst doen voor trainingen, communicatie met klanten enzovoort. De opdracht om de AV-techniek en verlichting

te installeren werd ons gegund”, zegt Peter Bierens, projectleider van het auditorium en bij Mansveld Techniek.

Balans functionaliteit en esthetiek “Wanneer je kiest voor ledschermen in plaats van projectoren, zul je ook de verlichting hierop moeten aanpassen voor een maximaal effect. Daarom werd een lichtontwerper in de arm genomen die in korte tijd een lichtontwerp heeft gemaakt. Het bouwproces was al in uitvoering, maar het lichtplan zou nog worden geoptimaliseerd”, zegt Bierens. Lichtontwerper van dienst was Robert Jan Vos. Hij vult aan: “Aangezien ik op een rijdende trein sprong, heb ik in eerste instantie een inventarisatie gemaakt van het programma van eisen en alle visies van alle betrokkenen gehoord zodat een helder beeld ontstond. Het was in deze fase

Er is een multifunctionele zaal gerealiseerd met een strakke, gedistingeerde uitstraling.

belangrijk te weten waar er speelruimte is qua verlichtingsopstelling zonder de functionele onderdelen te beïnvloeden. Zo is het plafond in de zaal opgebouwd met koven waarin slimme verlichting met onder meer indoor positioning zou komen. Doorgaans is dit type verlichting vrij standaard. Uiteindelijk viel de keuze op nieuwe armaturen van Modular Lighting Instruments, onderdeel van Signify. Deze armaturen, gevoed via Ethernet waren bij het beslissingsmoment nog maar net op papier geïntroduceerd, maar hebben de gewenste functionaliteit en zijn onder een hoek instelbaar wat belangrijk is voor de esthetische kwaliteit.”

ASML-blauw Daarnaast is er gekozen voor Color-kinetics, ook onderdeel van Signify, om het podium en de zaal te ondersteunen qua verlichting. “Doorgaans wordt

Met de smart-verlichting kun je de CO2 in de ruimte meten.

Installatie XL December 2021

AUDITORIUM

De twee grote 1,5x 4K schermen van 7,20 meter breed kunnen worden samengevoegd tot één geheel.

Het plafond in de zaal is opgebouwd met koven.

dit type armaturen gebruikt voor het aanlichten van gebouwen aan de buitenzijde, maar er is ook een klein binnenverlichtingsassortiment. Color-kineticsarmaturen aangestuurd via Ethernet maken het mogelijk om heel genuanceerd kleuren te creëren. Met de gebruikelijke rgb (rood-groen-blauw) strips blijft het kleurenspectrum beperkt. Wil je bijvoorbeeld citroengeel, een zacht roze pasteltint of corporate ASML-blauw dan lukt dat hier niet mee. De rgbw (rood-groen-blauw-witte)-leds in de koven, voorzien van Ra92 bij wit bieden die mogelijkheid wel. Door het toepassen ervan kunnen we de hele ruimte verlichten met een speciﬁeke kleur, tot aan het podium. Daar-

Installatie XL December 2021

De wanden van het podium worden gelijkmatig belicht door wallwashers.

naast zijn de traptreden over de hele breedte tussen de treden en het stootbord elk voorzien van een lichtlijn rgba (rood-groen-blauw-amber)-leds. Deze lichtlijn, aangestuurd met DMX, zorgt voor een goede oriëntatie en verhoging van de sfeer.”

Hoge kwaliteit verlichting Boven het podium zijn rondom kantelbare inbouwspots geplaatst van het fabricaat Erco. “Deze verlichting heeft een lichtkleur van 3500 kelvin met een kleurweergave hoger dan Ra92. Voor een zeer gelijkmatige belichting van het podium zijn een relatief groot aantal spots aangebracht waarbij de armaturen

vlak in het plafond zijn verwerkt. De wanden van het podium worden aanvullend gelijkmatig belicht door wallwashers. Hierdoor wordt de strakke architectuur en materialisatie van de zaal subtiel visueel versterkt.” De hoge kwaliteit van het licht is nodig om de kleurindrukken die ontstaan bij het toepassen van de video-opnames goed te kunnen weergeven. “De reﬂectoren van de armaturen zijn zwart gespoten zodat je vanuit de zaal nauwelijks ziet dat het licht uit deze spots komt. Deze verlichting is gekoppeld aan een lichtbesturing die de zaal als geheel of gedeeld kan bedienen met het besturingsprotocol DALI. De armaturen zijn allen voorzien van stroomgestuurde

AUDITORIUM

De zaal zal onder meer dienst doen voor trainingen en voor communicatie met klanten.

De traptredes zijn voorzien van uplighters. Tussen de opstaande kant van de trede en de opstap is een lichtlijn aangebracht in rgba-kleuren.

drivers om te voorkomen dat er een stroboscopisch effect kan ontstaan, wat een ongewenst knipperend effect kan geven in relatie met de frequentie van de videoregistratie.”

opstelling werd bijvoorbeeld ook het textiel dat voor de stoelen zou worden gebruikt, en de kleurafwerking van de wanden geïntegreerd voor een betrouwbare weergave. De kleurbeoordeling en verlichting komt namelijk heel nauw.”

Moiré-effect Ook werd onderzocht of een moiré-effect ontstaat. Bierens hierover. “Een moiré-effect is een interferentiepatroon dat zorgt voor een ongewenst neveneffect van digitaal beeld. Dit kan erg storend zijn. Om niet voor verrassingen komen te staan tijdens de uitvoering is besloten om in een proefopstelling de verlichting en AV-techniek uitvoerig te testen. In deze

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: ASML Architect: EnEn Architecten BV Bouwmanagement: DVP Lichtontwerp: Robert Jan Vos Lichtontwerp Installatie verlichting en AV: Mansveld Techniek Leveranciers en fabrikanten verlichting: Living Projects, Sygnify Color Kinetics, Signify, Modular Lighting Instruments, iGuzzini Erco

een de functionaliteit van de camera’s gecontroleerd. Het intensief testen en samenwerken in deze testfase heeft ertoe geleid dat de uitrol over de zaal vrijwel probleemloos verliep.”

Honingraster Nauwe samenwerking Met vijftien tot twintig specialisten en AV-technici werd de samenhang van de verlichting en ledschermen in de mock-up uitvoerig beoordeeld en waar nodig bijgesteld. “We keken onder meer naar de

‘In een proefopstelling is de verlichting en AV-techniek uitvoerig getest’

Vos hierover: “De testfase was intensief, maar ook erg zinvol. Op basis van die opstelling hebben we per punt alle aspecten die van belang waren gemeten om het ontwerp verder te verﬁjnen. Op basis van de uitkomsten hebben we een aantal wijzigingen doorgevoerd. Zo hebben we voor de verlichting met ‘indoor positioning’ boven de zaal diverse afdekkingen in de vorm van rasters getest.” Vos: “Deze zorgen ervoor dat de helderheid uit de reﬂector wordt weggenomen. Het gevolg van dit raster is extra visueel comfort, maar het leidt ook tot een reductie van ongeveer 25-30 procent van het licht. Uiteindelijk is gekozen voor een honingraadraster. De hoeveelheid licht bleek ondanks de reductie nog voldoende.”

Installatie en oplevering helderheid, de mate van spiegeling van het scherm, maar bijvoorbeeld ook naar wat de invloed is van de coating van de led-schermen op de weergave van het licht wanneer ze niet in gebruik zijn. Daarnaast is met-

Bierens: “Eind september hebben we alles opgeleverd, waarna een uitvoerige testfase volgde om alle AV- en besturingstechniek perfect op elkaar af te stemmen. We zijn erg trots op het eindresultaat.” Q

Installatie XL December 2021

OPENBARE VERLICHTING Lichtbehoefte - Dimniveau - Beleving

Energie besparen en het nachtleven veiliger maken

Het algemene doel van Middelburg is energieneutraliteit bereiken in 2050.

Installatie XL December 2021

OPENBARE VERLICHTING

Centrum van Middelburg waar de slimme verlichting is toegepast. Dit meisje kan dus in het donker veilig over straat.

Openbare verlichting is voor veel gemeenten een grote energieverbruiker. Daarom werd in mei 2018 het pilotproject Smart-Space gestart. Met subsidie van Interreg Noordwest Europa zetten vier Europese steden, drie universiteiten en twee bedrijven samen met een netwerkorganisatie de schouders onder dit project. Het doel: minimaal zestig procent energiereductie realiseren met behoud van een aangename én veilige lichtbeleving. Het juiste licht op het juiste moment op de juiste plek met de juiste sfeer. Catharina Murre projectmanager van het project en Martin Vergeer, productmanager en technisch projectleider, beiden werkzaam bij SPIE, geven uitleg over het project. Murre: “Smart-Space staat voor Sustainable Public Spaces Across the NWE Region. Samen hebben alle betrokken partijen gekeken hoe

XL Installatiefeiten Project: Smart-Space Betrokken steden: Middelburg (NL), Oostende (BE), Sint-Niklaas (BE) en Tipperary (IRL) Betrokken universiteiten: KU Leuven (BE), TU Eindhoven (NL), Université de Picardie Jules Verne (FR) Bedrijven:SPIE Infratechniek en Intemo Special Products Netwetkorganisatie: LUCI (Lighting Urban Community International)

we de openbare verlichting met behulp van sensoren nog beter kunnen afstemmen op de behoefte van de gebruikers.” Vergeer vult aan: “We hebben daarbij gemerkt dat de lichtbehoefte niet alleen per land maar per situatie sterk kan verschillen. Nederland heeft per deﬁnitie al een laag lichtniveau, maar ook per gemeente en zelfs per wijk en per dagdeel of uur is de behoefte van een bepaald lichtniveau vaak anders. Daarom is het belangrijk om, voor je een lichtproject start, te inventariseren wat op welke plek wanneer gewenst is. Heb je dit in kaart, dan kun je vervolgens onderzoeken hoe je dit kunt realiseren.” Die vertaalslag is niet eenvoudig.

Ondergrens dimniveau Vergeer: “Veel bestaande openbare verlichting wordt in de nachtelijke uren al gedimd, dat is inmiddels al vrij standaard. De dimniveaus zijn daarbij doorgaans voorgeprogrammeerd. Concreet betekent dit dat je daardoor altijd aan de veilige kant gaat zitten. Je gaat uit van de onveiligste situatie - wat in veel gevallen niet zo is - en neemt dit als ondergrens van je dimniveau. Kun je echter het reële gebruik van de weg meten, dan kun je nog verder veilig terugdimmen. We zijn dus op zoek gegaan naar de beste oplossing. Door gebruik te maken van de juiste sensoren in combinatie met een nieuw ontwikkelde communicatie-unit.”

Algemeen doel Middelburg is één van de deelnemende gemeenten aan het project, naast Tipperary (IE), Sint-Niklaas

en Oostende (BE). Murre: “Het algemene doel van Middelburg is energieneutraliteit bereiken in 2050. Het projectdoel is zestig procent energie besparen door het vervangen van bestaande lichtbronnen door nieuwe led-techniek en door het toepassen van nieuwe slimme lichttechnologie. Uiteindelijk zullen in Middelburg tegen eind 2021 416 lichtpunten zijn vervangen waarbij in het centrum op bepaalde plekken extra sensoriek is toegevoegd.

Winkelbeleving verbeteren In Middelburg zijn twee pilots van het project toegepast. Murre: “In één van de use cases is onderzocht of het mogelijk is om met behulp van het op een bepaalde manier aansturen van de verlichting mensen te verleiden om een winkelstraat in te lopen. De verlichting wordt daarbij onder meer afgestemd op de sfeer- en etalageverlichting en de aanwezigheid van weggebruikers zodat alle aanwezige verlichting als geheel bijdraagt aan een integrale sfeer die de aantrekkingskracht voor bezoekers vergroot. In welke mate dit succesvol is, zullen we de komende maanden verder monitoren.”

Personen registreren De aanwezigheid van weggebruikers registreren lijkt eenvoudig, maar is het niet, stelt Vergeer: “Om het reële weggebruik te bepalen, wordt geen gebruik gemaakt van video’s aangezien dit indruist tegen de privacywetgeving. In Middelburg maken we gebruik van een passantenteller. Deze is strikt volgens de privacywet ontworpen (privacy by design) en detecteert

Installatie XL December 2021

De nieuwe D-Sign Stijlvol, verfijnd en zonder concessies Famostar presenteert een geheel nieuw ontworpen nood verlichtingsarmatuur: de D-Sign. Dit stijlvolle armatuur heeft een bijzondere uitstraling dankzij haar ranke vormgeving en ‘optisch zwevend’ pictogram. Met de ontwikkeling van de D-Sign is met allerlei aspecten rekening gehouden. Een mooie, onderscheidende vormgeving, hoge mate van installatiegemak, duurzaamheid en speciaal voor locaties waar strooilicht als hinderlijk ervaren wordt is er een gedimde variant. In een theaterzaal, zowel in de zaal als op het podium is strooilicht vervelend, maar een oplossing hiervoor mag niet ten koste gaan van de veiligheid. De D-Sign Cinema Dim geeft geen strooilicht en het design past perfect bij locaties waar uitstraling belangrijk is. Bekijk hier de webinar van de D-Sign armatuur

www.famostar.nl

OPENBARE VERLICHTING of een voetganger, ﬁetser of auto de weg gebruikt zonder herleidbare data te verzamelen zodat het ook op de openbare weg mag worden gebruikt.” Afhankelijk van het gebruik, maakt het systeem met behulp van maatwerk algoritmes een analyse en anticipeert qua hoeveelheid licht op de situatie. Vergeer: “Deze algoritmes heeft SPIE speciﬁek ontworpen voor het realiseren van de gewenste use case op die locatie. Het is dus geavanceerder dan de bekende buitenlampen die al gaan branden als er een kat de sensor triggert. Meer intelligentie is nodig.”

Vleermuizen Vergeer licht de tweede use case in Middelburg toe. “In één van de parken van de stad zijn veel vleermuizen aanwezig. Aangezien vleermuizen lichtschuw zijn, is het in dit park belangrijk om de verlichting af te stemmen op hun vliegritme. Er is hier daarom gekozen voor tunable white verlichting van Schréder. De armaturen kunnen zowel wit als amberkleurig licht genereren. In onderzoeken is namelijk aangetoond dat vleermuizen weinig last ondervinden van amberkleurig licht. Anderzijds is wit licht aangenamer voor parkbezoekers.”

Er is geen speciale gateway nodig om via het internet te communiceren

Er is nu een sensor geïnstalleerd die de aanwezigheid van ﬁetsers en voetgangers detecteert, gecombineerd met onder meer temperatuursensoren. “Vleermuizen gaan namelijk in winterslaap wanneer de temperatuur daalt onder de tien graden. De communicatie-unit bepaalt met een speciﬁek voor deze toepassing ontworpen algoritme aan de hand van data uit de beweging- en temperatuursensoren wat de gewenste kleurtemperatuur is op dat moment. Het prettigere licht voor de vleermuizen brandt dus alleen als het echt nodig is.”

Verlichting en geluid Murre: “In een andere stad (Sint-Niklaas, België) wordt de verlichting in een uitgaansbuurt slim aangestuurd op basis van de input uit geluidssensoren. Bij opstootjes gaat het licht feller branden. We willen op deze plek dus niet alleen energie besparen maar tegelijkertijd ook het nachtleven veiliger maken. Ook op deze plek zal de komende maanden nog meer data worden verzameld om de theorie te toetsen aan de praktijk.”

Communicatie Voor de communicatie tussen de sensoren en de verlichting wordt gebruik gemaakt van de DALI D4i en Zhaga standaard. Vergeer: “Dit zorgt ervoor dat we fabrikantonafhankelijk sensoren en communicatie units kunnen toepassen. De communicatie-unit communiceert volgens de NB-IoT (Narowband -IoT)

Een Smart-Space traject loopt ook in Oostende.

standaard dat onderdeel is van het 4G-netwerk. Er is dus geen speciale gateway nodig om via het internet te communiceren. De beschikbaarheid is hierdoor veel hoger terwijl de kosten beheersbaar blijven voor zowel kleine als grootschalige toepassing.”

Uitdagingen Smart-Space is één van de eerste projecten die met deze technologie wordt uitgevoerd. Vergeer: “Het meest complexe aan het project was het samenvoegen van de verschillende technologieën. Een passantenteller wordt al voor andere doeleinden gebruikt, maar om dit te combineren met verlichting is weer een ander verhaal.” Nog een uitdaging is de vertaling van de use cases in

algoritmes en technische oplossingen. Murre: “Als je comfortabel, veilig of sfeervol licht wil, hoe vertaal je dit naar kleurweergave en lichtintensiteit? Bij hoeveel voetgangers moet licht worden opgeschaald? Bij zes of tien voetgangers? Dit soort beslissingen moet je samen met de stakeholders nemen terwijl ze het ook moeten kunnen visualiseren voor je de technische vertaalslag in algoritmes kunt maken. Je kunt hiervoor een proefopstelling maken, maar ten tijde van COVID was dit niet eenvoudig. Met video’s en extra uitleg en de tijd ervoor nemen hebben we uiteindelijk mooie oplossingen bedacht. Gedurende de komende periode zal het project nog voortdurend worden bijgestuurd en aangepast om de meest ideale situatie per locatie te creëren.” Q

Installatie XL December 2021

N-WEG N470 - Energienet - Zelfvoorzienend

Zelfvoorzienend energienet voorziet N470 van energie De N470 mag zich de duurzaamste weg van Nederland noemen dankzij een zelfvoorzienend energienet dat werkt op gelijkspanning. Het wekt eigen energie op om onder meer de verkeersinstallatie en openbare verlichting van voldoende energie te voorzien. Door Evi Husson, Beeld Dynniq Energy

Tegenover de zogeheten Energy Wall met pv-panelen is een zeecontainer geplaatst met daarin een grote batterij voor energieopslag.

Installatie XL December 2021

N-WEG

De N470 is een belangrijke verbinding tussen de A4 langs Delft, de A13, Pijnacker-Nootdorp naar Zoetermeer de A12. Een traject van ongeveer vijf kilometer met acht kruisingen is voorzien van een zelfvoorzienend energiesysteem. Leon van Raamsdonk, werkzaam bij Boskalis Nederland over het project. “In april 2018 hebben we de opdracht aangenomen om van de N470 een energieopwekkende en CO2-neutrale weg te maken.” Het project is opgedeeld in drie pijlers: 1. groot onderhoud aan de N470; 2. de implementatie van duurzaamheidsmaatregelen zoals de aanleg van een DC-grid voor de voeding van de verkeersregelinstallaties en nieuwe ledverlichting; en 3. na de realisatie twaalf jaar lang gezamenlijk met de Provincie Zuid-Holland nieuwe innovaties ontwikkelen en toepassen en zorgen voor de monitoring en het onderhoud ervan.

Zeecontainer Van Raamsdonk gaat dieper in op het zelfvoorzienende energienet. “Een zelfvoorzienend DC-grid is een netwerk dat gelijkstroom levert. Het maakt daarbij de verbinding tussen de 220 pv-panelen die langs de weg in geluidsschermen zijn verwerkt en de bijna 400 nieuwe verlichtingsmasten en 225 verkeerslichten langs de weg. Aangezien de pv-panelen overdag energie opwekken en de verlichting ’s nachts brandt, is tegenover de zogeheten Energy Wall met pv-panelen een zeecontainer geplaatst met daarin een grote batterij voor energieopslag.” Sven De Breucker, senior advisor bij Dynniq Energy, medeverantwoordelijk voor de engineering van het gehele DC energienet, vult aan: “De centrale batterij van 1 MWh bestaat uit twaalf strings van 90 kWh met een string-spanning van 500 Volt. Tijdens het laden en ontladen van de batterij varieert de stringspanning. Daarom hebben we een dc-dc omvormer geplaatst tussen de batterijen en de DC-net spanning van 700 Volt. Er is daardoor maar één conversiestap nodig om de koppeling te maken tussen de batterij en het DCnet. Aangezien het vermogen bij het laden en ontladen door een enkele omvormer moet, kunnen we hiermee een efficiëntie-slag behalen van meer dan vijf procent.”

Groene golf Van Raamsdonk: “In het project zijn slimme verkeerslichten geïnstalleerd. Deze kunnen op afstand met elkaar communiceren. Vrachtwagens van bepaalde bedrijven uit de buurt maken veelvuldig gebruik van de N470. Zij ontvangen een zendertje waarmee ze buiten de spitsuren voor zichzelf een groene golf kunnen genereren. Hierdoor hoeven ze minder vaak te remmen, is er minder schade aan het wegdek en kunnen ze brandstof besparen wat leidt tot een lagere CO2uitstoot. We onderzoeken de komende tijd welk effect dit heeft op de langere termijn.”

Erik Duwel, bij Dynniq Energy verantwoordelijk voor de aanbestedingen, treedt zijn collega bij: “In principe volstaat de hoeveelheid opgewekte energie om in alle jaarseizoenen de verlichting en verkeersregelinstallatie (VRI) van energie te voorzien. In de winter zijn er echter veel donkere dagen waardoor er mogelijk te weinig opwek uit pv-panelen is te halen terwijl de batterijen geleidelijk aan uitgeput geraken. Mocht deze situatie zich voordoen, dan kan het AC-net als back-up worden gebruikt om de verlichting en VRI van stroom te voorzien. Er is dus nog steeds een koppeling met het AC-net.” De Breucker: “De aansluiting met het AC-net gebeurt door Active Front Ends (AFE). Deze vormen de AC-spanning om naar een unipolaire DCspanning van 700 Volt. Ze zijn redundant uitgevoerd zodat bij uitval van 1 AFE de VRI’s en verlichting nog steeds van energie kunnen worden voorzien.”

zen te vallen die in de norm zijn opgenomen. Tenminste, er zijn nog geen normen voor DC-netten. We hebben hier dus gekeken naar de generieke norm over EMC (EN 61000) en hebben dit vertaald naar DC.”

Normen Voor veel meer zaken zijn er nog geen normen. De Breucker geeft hiervan een voorbeeld. “We maken in het DC-net ook gebruik van actieve beveiliging. Normaal gezien maak je voor de beveiliging van een ACnet gebruik van installatieautomaten. Bij ons project steunen die op halfgeleiders maar er bestaan hiervoor nog geen normen. Je zult dus de bestaande normen als basis moeten nemen en vervolgens zelf moeten berekenen waaraan het systeem moet voldoen om veilig te kunnen werken.”

Leercurve Monitoring De provincie kan remote via een computer alle lichtmasten monitoren door een slimme Led-driver. Gaat een armatuur stuk, dan stuurt de smart driver een signaal naar het monitoringssyteem. Daarnaast zijn de armaturen ook afzonderlijk te dimmen tussen tien en honderd procent.

Het project was zowel in de voorbereidingsfase als tijdens de uitvoering een traject met een enorme leercurve, stelt De Breucker. “Er komen ontzettend veel aspecten samen voor je het geheel veilig en functioneel kunt realiseren. Je moet aan alles denken en heel veel scenario’s doorlopen en onderzoeken of je DC-net zal blijven functioneren. Bij reguliere projecten volg je de bekende weg, maar hier bepaal je zelf de route.”

Lange afstand De Breucker: “Verlichting op DC installeren was een proces van vallen en opstaan. Het moeilijke en leuke aan het project is dat je veel zaken voor de eerste keer doet. Tot vóór dit project had Nederland een aantal kleine dc-netten. Bij de N470 gebruikten we voor het eerst kabels over een lange afstand waardoor we rekening moesten houden met optredend spanningsverlies. Dit leidde ertoe dat we onze instellingen opnieuw moesten bepalen.” Ook de bekabeling van de verlichtingsmasten is anders dan bij AC. “De instructies voor installatie zijn explicieter aangezien de aansluiting veel nauwer luistert. Je kunt bijvoorbeeld beter niet met kabelmoffen of -verbindingen werken om het ontstaan van DC-lekstroom te voorkomen. Dit kan immers leiden tot corrosie in bewapening van bruggen en dergelijke. Het is dus zaak dat de bekabeling van verlichtingsmast naar verlichtingsmast niet wordt onderbroken maar bestaat uit één kabel.” Daarnaast is het vermogen per lichtmast beperkt omdat je met omvormers werkt. “De armaturen moeten goed zijn gebalanceerd over de plus en minpool om onbalans in het net te voorkomen. Dit geldt natuurlijk ook voor armaturen in een AC-net, maar daar valt dit minder op omdat je een groot surplus aan vermogen heb. Nauwkeurige aansluiting is nodig.”

Onderhoud Ook het onderhoud zorgt voor een extra maatregelen. “Bij reguliere projecten met openbare verlichting is het eenvoudig om overdag onderhoud uit te voeren aangezien de verlichting dan niet hoeft te branden en je alles eenvoudig spanningsloos kunt maken. Bij dit project zijn zowel de pv-panelen, de batterijopslag, verlichting als de verkeersregelinstallatie gekoppeld aan hetzelfde systeem waardoor je niet zomaar ‘even’ het systeem veilig kunt stellen en onderhoud kunt plegen. Het vereist een andere aanpak. De active front ends hebben we redundant gemaakt waardoor de verkeersinstallatie blijft werken terwijl je veilig onderhoud kan doen aan 1 van beide AFEs. Onderhoud aan verlichting kan overigens altijd, dit zijn apart gekoppelde mini-netjes die we kunnen uitschakelen terwijl de rest van de installatie blijft draaien. ”

Meer aandacht voor DC DC krijgt dankzij het N470-project steeds meer aandacht. Duwel: “We hebben nog geen groot vervolgproject, maar met het slagen van dit project is er een nieuwe markt waarin we ons gespecialiseerd hebben en daarmee onszelf in de etalage zetten. Geleidelijk aan zie je ook dat netbeheerders en overheden het aandurven om van de gebaande paden af te wijken en innovaties te omarmen.”

EMC EMC (Elektromagnetische Compatibiliteit) is nog een aspect waar in dit project extra aandacht aan is besteed. De Breucker: “Als je gebruik maakt van veel omvormers (pv-panelen, batterijen, ledverlichting) en schakelende voedingen moet je rekening houden met de EMC. We hebben na installatie bijkomende ﬁlters geplaatst omdat we constateerden dat dit nodig was om binnen de gren-

Toekomst Van Raamsdonk: “De komende twaalf jaar blijven we alles nauwgezet monitoren en onderhouden waardoor we veel ervaring kunnen opdoen wat een DC-net betekent om toekomstige projecten nog verder te verbeteren. Een belangrijke stap naar een duurzame toekomst is met dit project in elk geval gezet.” Q

Installatie XL December 2021

SLECHT LICHT MAAKT U BOOS?

SCHAKEL OVER OP LEDVANCE ARMATUREN.

BENELUX.LEDVANCE.COM

ARMATUREN VOOR BUITENVERLICHTING: MAAKT VAN EEN DONKERE NACHT EEN HELDERE DAG Duurzaam, krachtig, zeer efﬁciënt – en zeer eenvoudig te installeren. Ontdek onze nieuwste topproducten voor een betrouwbare verlichting van straten, parkeerterreinen, sportvelden en andere grote buitenruimten: FLOODLIGHT COMPACT, FLOODLIGHT MAX en de uiterst ﬂexibele STREETLIGHT FLEX familie.

Winnaar in elk plafond. Vervanger voor alle Ø50mm GU10 lichtbronnen

mm 26

Past altijd. Overal. Slechts 26 mm hoog

Compleet in performance

Light delivered by people

• Laagste 230V inbouwspot • Dimperfectie • 100% ﬂikkervrij (EPREL)

Meer info

CARE

CONNECT

Tronix Lighting | Compleet aanbod LED voor de lichtprofessional | 2000+ producten op voorraad WWW.TRONIXLIGHTING.COM

PROBLEEMLOOS VERDUURZAMEN. Kennis & Innovatie bij Alklima De energietransitie. Natuurlijk is dat niet zo geregeld. Daar werken we met z’n allen hard aan. En ook de komende jaren zullen we moeten aanpakken. Voor nu en voor later. Speelt de inzet van warmtepomptechnologie een rol bij jouw verduurzamingsproject? Of wil je weten welke opties je hier hebt? Maak dan gebruik van onze specialistische kennis, engineering, begeleiding en natuurlijk de premium oplossingen van Mitsubishi Electric. Want wij willen niet alleen bijdragen aan de verduurzaming van Nederland. Wij willen het samen met jou ook heel goed regelen.

alklima.nl/kennis