Magazine RCC K&L nummer 2 2016

109e JAARGANG NR 2 FEBRUARI 2016

THEMA:

INDUSTRIËLE KOUDETECHNIEK EN WARMTEPOMPEN OOK IN DIT NUMMER: t ALLES OVER LNG t NIEUWE STRATEGISCHE STAP EMERSON t PROJECT MET TRIPLEAQUA

RETHINK

#26 “ Waarom kiezen voor behoudend als je ook vooruitstrevend kunt zijn?”

Peter Bolleman, Ondernemer SPAR

CONVENIPACK EN ZEAS DE ALLESINÉÉN OPLOSSING

Peter geeft zijn klanten graag een goed gevoel. Letterlijk, door het constante binnenklimaat in zijn winkel. Maar ook figuurlijk. Zijn SPAR supermarkt kreeg in 2014 namelijk een nieuwe inrichting én installatie. “Bij die renovatie was vooruit denken heel belangrijk”, vertelt Peter. “Een warmteterugwininstallatie bleek duurder dan een conventionele oplossing. Maar je keuze baseren alleen op prijs is kortetermijndenken.

Met de Conveni-Pack en ZEAS bespaar ik jaarlijks € 10.000,- aan energiekosten. Ongelofelijk veel!” Ook besparen, net als Peter? Lees zijn verhaal op daikin.nl/ervaringen en kijk voor meer informatie over onze systemen op daikin.nl/convenipack en daikin.nl/zeas.

Direct contact opnemen? Bel ons op 088 324 54 55.

RETHINK CLIMATE IMPROVE LIFE

Vers van het land, vers bij de klant Het behouden van de versheid van fruit en groente is belangrijk.

Hoe delicaat de producten soms ook zijn.

Om dit te realiseren biedt GEA een breed scala aan producten en oplossingen voor de industriele koudetechniek. Niet alleen voor de voedingsmiddelenindustrie, maar ook in de scheepvaart, transport en opslag, chemische- en farmaceutische industrie zijn er tal van mogelijkheden.

GEA | nederland@gea.com | T: +31 73 6203 111

engineering for a better world

gea.com

inhoud

ECOSTYLE KIEST VOOR TRIPLEAQUA ECOstyle wilde een nieuw bedrijfsgebouw dat past bij de visie van het bedrijf. Daarom koos het voor het TripleAqua-systeem.

49

16 VERDER IN DIT NUMMER:

NIEUWE HT-WP OP MEERDERE VLAKKEN INZETBAAR Dankzij doorontwikkeling draait de HT-WP nu conventionele CV-temperaturen (80°C-60°C) met een PER van 1,53.

20 WARMTEPOMP VINDT PLEK BIJ IJSBANEN Op verschillende Nederlandse ijsbanen wordt tegenwoordig een warmtepomp ingezet voor het opwaarderen van afvalwarmte.

24

07

VOORWOORD

08

NIEUWS

14

VERENIGINGSNIEUWS

36

PREVENTIEF ONDERHOUD

40

EUROPE SOLUTION CENTER

44

LNG: DUURZAME BRANDSTOF

49

ALBERT EINSTEIN

54

BUITENLANDS NIEUWS

57

PRODUCTNIEUWS

62

COLOFON & VERWACHT

ADVERTEERDERSINDEX ADVANSOR

53

ALFA LAVAL BENELUX B.V.

10

BITZER KÜHLMASCHINENBAU

63

CHEMOURS INTERNATIONAL OPERATIONS SARL CLIMA DIRECT

21,23 BIJSLUITER

COOLMARK B.V.

61

DAIKIN AIRCONDITIONING NETHERLANDS 2,3

HOGE EISEN AAN NIEUWBOUW SLACHTERIJ Zowel de productie als het nieuwe gebouw van runderslachterij Hutten Traditional Beef voldoen aan hoge duurzaamheidsdoelstellingen.

28 FRUITMASTERS KLAAR VOOR DE TOEKOMST

DANFOSS

43

ECR-NEDERLAND

39

ENERGIE CONSULT HOLLAND

60

GEA REFRIGERATION NETHERLANDS

HANDELSONDERNEMING

6

LG ELECTRONICS BENELUX

13

MASTERCOOL EUROPE

61

MAYEKAWA EUROPE

64

MULTI IMPORT B.V.

19

OPLEIDINGSCENTRUM GOº

58

PANASONIC BENELUX

31

RITTAL SABROE PRODUCTS BENELUX

Fruitmasters moderniseerde zijn koelhuizen voor optimale opslagcondities.

32 februari 2016

4

KUSTERS TECHNISCHE

27, 56 48

SMITSAIR JET SYSTEMEN

48

TESTO

34

THERMOFIN

19

UNIECHEMIE

35

VRT-INTERNATIONAL

53

WIJBENGA

60

5

Airconditioning • Infrarood afstandsbediening • 0.5 W Stand-by • Energiezuinig • Auto herstart

Making BETTER Air Conditioners Gree Airconditioning

Tel: 077-3540341 • www.gree.nl

redactioneel

Early adopters

D

‘Duurzaamheid’ is van early adopters naar de massa van leveranciers overgevlogen

Uko Reinders Hoofdredacteur

februari 2016

e VSK 2016 is weer achter de rug. Hoewel de echte koudetechniek minder vertegenwoordigd was dan tijdens eerdere edities, was er genoeg aan luchtbehandeling te zien om mij twee boeiende beursdagen te bezorgen. In september bezocht ik de Installatie Vakbeurs in Hardenberg. Bedrijven die ik daar zag met gemiddeld grote stands, pakten in Utrecht uit met flitsende creaties op vele vierkante meters.

Dat duurzaamheid en energiebesparing op bijna alle stands een grote rol speelden is geen verrassing. De eisen uit Brussel en Den Haag doen hun werk en met subsidies wordt het financieel aantrekkelijk om in duurzaamheid te investeren. De beurs maakte goed duidelijk hoe ‘duurzaamheid’ in enkele jaren van early adopters of voorlopers naar de massa van leveranciers is overgevlogen.

Ook de discussieavond van de KNVvK in Apeldoorn op 3 februari, die ik bezocht, stond in het teken van duurzaamheid. Het onderwerp was transkritische CO2koelinstallaties in de industrie. Inleider van de avond was Kim Christensen van het bedrijf Advansor. Samen met een compagnon is deze energieke Deen dit bedrijf tien jaar geleden begonnen. In zijn garage ging hij CO2-installaties ontwerpen en samenstellen. Christensen geloofde in CO2, omdat dit koudemiddel nauwelijks negatieve effecten heeft op de opwarming van de aarde. Ook toen was al duidelijk wat de gevolgen van broeikasgassen op onze planeet zijn, maar daar werd nog niet voortvarend naar gehandeld.

Christensen deed dat wel. Hij omarmde CO2. In het begin ging dat met horten en stoten. De vraag viel tegen, waardoor de verleiding groot was om terug te vallen op traditionele koudemiddelen. Christensen hield voet bij stuk, wat hem uiteindelijk geen windeieren heeft gelegd. De orders van supermarkten begonnen binnen te stromen en het bedrijf ging goed draaien. Zo goed zelfs, dat het jarenlang de snelst groeiende onderneming van Denemarken was. Nu CO2 als natuurlijk koudemiddel flink terrein heeft gewonnen, heeft hij een mooie voorsprong weten op te bouwen.

Dat voorlopers niet altijd succes hebben, hoorde ik een dag later op de VSK. Bert Kriekels van Jaga vertelde hoe zijn bedrijf in de jaren zeventig een serie warmtepompen ontwikkelde. De aanleiding was het rapport van de Club van Rome. Daarin werd voorspeld dat de grondstofvoorraden binnen enkele decennia op zouden raken. En er was een oliecrisis die de olieprijs tot ongekende hoogte deed stijgen. Maar toen die weer ging dalen raakte Jaga de warmtepompen aan de straatstenen niet meer kwijt. De productie werd daardoor begin jaren tachtig gestopt. Inmiddels zijn de tijden veranderd. De markt voor warmtepompen groeit hard, Jaga produceert nu laagtemperatuur-afgiftesystemen voor warmtepompen en het lijkt er niet op dat het scenario van de jaren zeventig zich herhaalt.

7

nieuws

Nathan Group gaat verder als Nathan De Nathan Group, een totaalaanbieder van hoogwaardige projecten, systemen en producten in duurzame klimaattechnologie, is van naam veranderd. Het bedrijf gaat verder onder de nieuwe naam Nathan. Ook zijn de vijf voormalige bedrijfsonderdelen samengevoegd tot twee nieuwe bedrijfsonderdelen: Nathan Systems en Nathan Projects. De markt waarin Nathan opereert is continu in be-

weging. Om daar beter op in te kunnen spelen, is de organisatiestructuur van Nathan anders ingericht. Meer gericht op de toekomst, met als doel klanten en partners nog beter van dienst te kunnen zijn. “In de komende jaren willen we uitgroeien tot een voor iedereen in de branche herkenbare business partner, die op zeer deskundige en adviserende wijze hoogstaande producten

verkoopt en een expertcentrum is voor uitdagende vooruitstrevende projecten op het gebied van klimaattechnologie”, aldus Wolf Nathan, Chief Executive Officer Nathan. Peter Centen, Chief Technology Officer Nathan, vult aan: “Driven by knowledge, dat is wat we met het nieuwe Nathan willen uitstralen: de constante verspreider van kennis.”

SAMENWERKING PECO SELECT FASTENERS EN DOUWES INTERNATIONAL Peco Select Fasteners heeft zich aangesloten bij Indutrade Benelux. Peco Select Fasteners is gespecialiseerd in de levering van hoogwaardige bouten en moeren voor zeer veeleisende toepassingen. De marktbenadering en het productgamma passen goed in de strategie van Indutrade: hoogkwalitatieve producten en specialistische technische oplossingen voor niche-markten en toepassingen. Peco Select zal intensief gaan samenwerken met Douwes International, een bedrijf dat al sinds 2008 onderdeel is van de Indutrade Benelux groep.

Douwes is een bedrijf gespecialiseerd in fasteners, bevestigingsmaterialen en schroef- en montagegereedschappen. De productportfolio's van Douwes International en Peco Select Fasteners zijn zeer complementair. De combinatie van producten en diensten van Douwes International en Peco Select Fasteners is uniek. Hiermee kunnen de klanten rekenen op een totaaloplossing voor hun bevestigingstoepassing met zowel de

Fasteners van Peco Select als de gereedschappen van Douwes International voor torque- en bolt-tensioning, die Douwes ook in de verhuur heeft.

Distributiecentrum investeert in energiebesparende luchtdeuren Het Spar-distributiecentrum in Waalwijk is het afgelopen jaar verbouwd om de 40 procent toename van colli door de sluiting van het distributiecentrum in Alkmaar efficiënt te kunnen verwerken. Daartoe zijn de koel- en vriesruimte vergroot en is er een buitenopslag voor lege uitgesorteerde emballage gecreëerd. De twee doorgangen van 4×4 meter tussen het koelgedeelte van circirca 2oC en de ongeconditioneerde emballage van circa 20oC worden frequent gebruikt en zijn nu ieder voorzien van een energiebesparende AFIM-luchtdeur van producent/

8

leverancier Air In Motion. De luchtdeuren maken een snelle passage mogelijk en zorgen tegelijkertijd voor een efficiente temperatuurscheiding tussen beide ruimten. Gedurende het hele jaar zijn de temperaturen nagenoeg stabiel. Daarnaast is een doorgang met een afmeting van 5×5 meter naar het emballage-buitenterrein, die een groot deel van de dag openstaat, ook voorzien van een AFIMluchtdeur. Spar is zeer tevreden met de eerder geleverde oplossing die al sinds 2011 in gebruik is bij de doorgang van de koelruimte naar de vriesruimte.

MECHANISCHE APPARATEN NIET ZONDER EXPLOSIEGEVAAR Machines en andere apparaten die gebruikt worden in een potentieel explosieve werkomgeving moeten voldoen aan de ATEX 95-richtlijn. Deze richtlijn heet vanaf 20 april 2016 ATEX 114. Dat meldt NEN. De minimale veiligheidseisen die in deze richtlijnen gesteld worden, zijn sinds 2003 hetzelfde voor zowel elektrische als mechanische apparaten. Michiel Bakker, specialist explosieveiligheid en ATEX van NEN, ziet in de praktijk de meeste aandacht gaan naar de explosieveiligheid rond elektrische apparaten. Simpelweg omdat elektrische apparatuur vrijwel altijd een ontstekingsbron bevat. Daar bestaan al decennia normen voor. Tot een aantal jaar geleden was er minder aandacht voor risico’s van mechanische apparatuur. Volgens Bakker is dat ten onrechte. Ook mechanische apparatuur kan een ontstekingsbron zijn. “Het gevaar is juist dat er in mechanische machines veel potentiële ontstekingsbronnen aanwezig kunnen zijn.” Onderhoud is dus cruciaal.

6%

'Ondanks moeilijke omstandigheden stijgt omzet Ziehl-Abegg aanzienlijk'

OMZET ZIEHL-ABEGG STIJGT MET ZES PROCENT "We hebben vorig jaar nog een aanzienlijke stijging van de omzet behaald in moeilijke omstandigheden", aldus Peter Fenkl, CEO van Ziehl-Abegg. Hoewel de economische ontwikkeling in de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India en China) terugloopt, is Ziehl-Abegg er in geslaagd de omzet wereldwijd met zes procent te verhogen tot 448 miljoen euro (vorig jaar 423 miljoen). “In weerwil van de vele militaire conflicten en de economische crisisregio’s, is de uitkomst toch zo dat we een duidelijke toename kunnen melden”, aldus de voorzitter. Een groot deel van de omzet wordt gerealiseerd met producten die nog geen vijf jaar op de markt zijn.

Ziehl-Abegg is een niet-beursgenoteerde onderneming, maar een familiebedrijf. Het aantal medewerkers steeg van 3.400 naar 3.450.

februari 2016

BITZER OPENT TRAININGSCENTRUM IN DUITSLAND

B

itzer heeft begin februari in de Duitse plaats Rottenburg-Ergenzingen een 1500 m2 internationaal trainingscentrum geopend.

Het centrum heeft de naam Schaufler Academy gekregen, ter nagedachtenis aan Peter Schaufler. De in 2015 overleden Schaufler stond sinds 1979 als eigenaar en CEO aan het hoofd van de wereldwijde Bitzer Group.

Componenten en systemen in de koudetechniek worden steeds complexer. Dat maakt dat technisch personeel over meer kennis moet beschikken, wat ook de behoefte aan training vergroot. Volgens Bitzer zorgt moderne technologie pas echt voor meer duurzaamheid, als hij op de juiste manier wordt ingezet. Daarom is het noodzakelijk dat technische medewerkers van bedrijven over de juiste kennis beschikken. Om die reden heeft het bedrijf besloten om een eigen trainingscentrum op te zetten. Met behulp van moderne koelsystemen verzorgen de installatie-engineers van Bitzer trainingen voor installateurs van over de hele wereld.

De Schaufler Academy is gevestigd in een nieuw gebouw met drie verdiepingen, met vijf locaties voor theorielessen en drie voor praktijktrainingen.

9

Alfa Laval Arctigo

Applicatie-expertise

Breed & veelzijdig Configurator & support

Optimaal ontwerp wordt werkelijkheid

Alfa Laval industriële luchtkoelers Alfa Laval Arctigo luchtkoelers zijn ontworpen met een toepassingsgerichte benadering, waardoor het optimale ontwerp werd gecreëerd voor industriële toepassingen. Arctigo luchtkoelers zijn gebaseerd op een modulair concept, resulterend in een brede en diepe productserie met diverse constructievarianten, ventilatortypes en verschillende opties.

Van invriezen en koelopslag in een industrieel gebouw tot klimaatbeheersing in opslagruimten voor verse levensmiddelen, Alfa Laval Arctigo levert een perfect klimaat voor al uw koelbehoeften. www.alfalaval.com/arctigo

Winnaars VSK Awards 2016 Ambrava, Inventum, Ubbink en Itho Daalderop zijn de winnaars van de VSK Awards 2016. Ze wonnen in respectievelijk de categorieën Design, Energiebesparing, Installateurzaken en Systeemoplossingen. De prijzen werden op 3 februari uitgereikt door UNETO-VNI- en juryvoorzitter Titia Siertseman. De winnaars werden gekozen uit ruim honderd inzendingen. Voor het eerst telde de stem van het publiek even zwaar als die van de vakjury. Siertsema roemde tijdens de uitreiking het innovatieve karakter van de inzendingen. De sector evolueert volgens de juryvoorzitter, waarbij goed wordt gekeken naar de duurzaamheid van de producten.

Tijdens de jurering zag ze een paar duidelijke trends. Er is sprake van veel samenwerking, het is digitalisering (BIM) dat de klok slaat en producten worden opnieuw uitgevonden, maar dan net even iets slimmer, beter en innovatiever.

Winnaar Design: Ambrava - Samsung 360 cassette: De eerste ronde cassette in de wereld zonder uitblaasliniaal is een stijlvol element in ieder interieur, kan geheel vrij als ook ingebouwd geïnstalleerd worden, voorkomt koudeval en biedt het hoogst bereikbare comfortniveau, zorgt voor gelijkmatige luchtverdeling en is daarmee ook bij uitstek geschikt om te koelen.

Winnaar Energiebesparing: Inventum - Ecolution WTW-D: De Ecolution ventilatiewarmtepomp wint warmte terug uit ventilatie retourlucht, waardeert de warmte op door middel van de warmtepompfunctie tot 50°C cv-water voor verwarming en warm tapwater. Bij de gecombineerde WTW-D unit wordt de aangezogen buitenlucht verwarmd door het opgewarmde water uit de warmtepomp alvorens het de woning in getransporteerd wordt.

Winnaar Installateurzaken : Ubbink Het veilige en snelle Ubbink Beugelprogramma: Met het slimme en innovatieve beugelprogramma heeft Ubbink niet alleen verantwoordelijkheid genomen voor veiligheid, maar ook voor installatiegemak. De verschillende soorten kunststof beugels in het assortiment garanderen veilige en snelle montage van rookgasafvoeren ventilatiesystemen en dakdoorvoeren, ook achteraf.

Winnaar Systeemoplossingen: Itho Daalderop - Zero Energy Concept (ZEC): Dit is een totaalconcept bestaande uit een warmtepomp, WTW en regeneratie-unit, dat inspeelt op door ketenpartners gewenste flexibiliteit en fysieke inpassing. Een 'menukaart' biedt keuze uit uiteenlopende configuraties voor diverse eengezinswoningen en portieketagewoningen.

Er is een grote variatie mogelijk van afgiftesystemen.

NTA 8828 ‘ELEKTROLASSEN VOOR PE’ WORDT GEPUBLICEERD

O

p 28 januari werd de Nederlands Technische

Afspraak (NTA) 8828 gepubliceerd. Deze is vanaf dit moment ook beschikbaar in de NEN-webshop. NTA 8828 bevat uniforme afspraken voor het maken van elektrolasverbindingen in PE-leidingen voor gas en drinkwater. De afgelopen tijd is er veel te doen geweest over de kwaliteit en de betrouwbaarheid van elektrolasverbindingen in PE-leidingen. Bij controle bleek te vaak dat deze techniek faalde, zonder dat er een duidelijke oorzaak voor gevonden kon worden. Reden om met alle betrokkenen (leidingbeheerders, aannemers, leveranciers, kennis- en keuringsinstellingen) vast te stellen aan welke voorwaarden voldaan moet worden om de kwaliteit van deze verbindingstechniek te borgen.

In NTA 8828 zijn de nieuwe eisen vastgelegd voor het maken van elektrolasverbindingen in PE-leidingsystemen. De NTA is bedoeld voor iedereen die in zijn/haar werk te maken heeft met elektrolasverbindingen in PE-leidingen. Dat blijft niet beperkt tot de voorbereiding en de uitvoering van de laswerkzaamheden, omdat de reikwijdte van NTA 8828 zich ook uitstrekt over aanpalende werkzaamheden op gebied als logistiek, toezicht, inspectie en

De Samsung 360 cassette.

februari 2016

keuring.

11

nieuws

Duco investeert in nieuw trainingscentrum voor installateurs Duco Ventilation & Sun Control uit Veurne zet het nieuwe jaar sterk in met de opening van een eigen trainingscentrum. Met de Duco Academy kan de fabrikant van natuurlijke ventilatie- en zonweringsystemen zowel beginnende als ervaren installateurs voortaan van een doorgedreven én praktijkgerichte opleiding voorzien. Hiermee wil Duco de kwaliteitsgarantie van zijn ventilatiesystemen versterken. Voor een optimale werking van een ventilatiesysteem is een vakkundige installatie, inregeling van de debieten én correct onderhoud essentieel. Met het oog op het realiseren van deze pijlers richtte Duco een eigen Academy op van 250 m2 in een bestaande vleugel van zijn bedrijfsgebouwen, waardoor het bedrijf nog beter kan inspelen op de noden van de installateur. “Het garanderen van kwaliteit van onze Vraaggestuurde Natuurlijke Ventilatiesystemen vormt onze topprioriteit en de installatie speelt daarbij een cruciale rol”, stelt Hendrik Dejonghe, marketing manager bij Duco. “Dankzij de Duco Academy kunnen we de lat hoog leggen op het gebied van kwaliteit. Bovendien is deze Academy geen traditioneel trainingscentrum.”

NEN 3650-SERIE ‘BUISLEIDINGEN’ UITGEBREID MET PUBLICATIE NEN 3655 EN 3656 De NEN 3650-serie ‘Buisleidingen’ is uitgebreid met twee nieuwe delen: NEN 3655 ‘Veiligheidsbeheerssysteem (VBS)’ en NEN 3656 ‘Stalen buisleidingsystemen op zee’. De Nederlandse transportleidingensector voor transport van aardgas, olie en overige gassen en vloeistoffen, heeft sinds tientallen jaren via zelfregulering een normenstelsel waarin eigen verantwoordelijkheid centraal staat. De NEN 3650-serie is de basis hiervan en omvat de totale levenscyclus van buisleidingsystemen.

De NEN 3650-serie vormt voor een belangrijk deel de basis voor vergunningverlening, toezicht en invulling van zorgplicht voor de buisleidingexploitanten en industriële bedrijven. In Nederland exploiteren zij samen ruwweg 20.000 kilometer aan transportleiding.

Met het Besluit Externe Veiligheid Buisleidingen is een wettelijk kader geschapen waardoor bedrijven de wettelijke plicht hebben om technisch en organisatorisch alles in het werk te stellen om lekkages en ongevallen te voorkomen. Dit met het oog op de veiligheid en gezondheid van mens en milieu.

Met NEN 3655 kan invulling worden gegeven aan deze plicht. Deze norm voorziet de leidingexploitant van een VBS voor het transport van gevaarlijke stoffen, specifiek voor buisleidingsystemen, afgestemd op de meest erkende normen voor managementsystemen, met de mogelijkheid om het VBS te integreren in het integraal bedrijfsmanagementsysteem van de organisatie.

NEN 3655:2015 vervangt NTA 8000 uit 2009.

12

'CONCEPT NATUURLIJKE VENTILATIE EARTH, WIND & FIRE KANSRIJK VOOR OMVORMEN KANTOREN' Het Earth, Wind & Fire-concept (EWF) voor natuurlijke ventilatie van gebouwen biedt in Nederlandse kantoren goede kansen. Dat stelt Peter Swier, die op donderdag 28 januari op dit onderwerp afstudeerde aan de TU Delft. EWF kan helpen om kantoren om te vormen tot een attractieve, energiezuinige, gezonde, comfortabele en productieve werkomgeving.

Dit door de airconditioning van gebouwen met vallend water, zon en wind te realiseren. Het systeem bestaat uit drie hoofdonderdelen: het Ventecdak, de Klimaatcascade en de Zonneschoorsteen. Het Ventecdak zorgt voor aanvoer van verse en afvoer van vuile lucht door gebruikmaking van over- en onderdrukken. Die lucht wordt via de Klimaatcascade toegevoerd en via een Zonneschoorsteen afgevoerd. De schoorsteen verhit ventilatielucht met opgevangen warmte van invallend zonlicht. Het op gang brengen van de luchtstroom gebeurt in de Klimaatcascade. Dit is een bouwkundige schacht waarin van bovenaf waterdruppels worden gesproeid waarmee de lucht kan worden gekoeld of verwarmd.

Hotel InterScaldes kiest voor LG InterScaldes Kruiningen

Het systeem is prachtig verwerkt in het verlaagde plafond

LiriŃ xw VQ Uereep _rmxw @ diiv lski irivkmitviwxexmiw @ Owxlixmwgl qssmwxi stpswwmrk @ Ppymwxivwxmppi {ivomrk

@ Nyyv~eeq ir fixvsy{feev w}wxiiq @ Srhmzmhyipi vikipmrk tiv vymqxi/ groep of verdieping mogelijk @ Pmwgeep eerxviooipmno

De gehele case is te bekijken op www.lgklimaat.nl/referenties/InterScaldes

KNVvK verenigingsnieuws

ETTY DE BOER IS DE NIEUWE VERENIGINGSMANAGER VAN DE KNVVK Het dagelijks bestuur van de KNVvK maakt bekend dat Etty de Boer per 1 februari de nieuwe KNVvK-verenigingsmanager is. Zij volgt Timo Corporaal en Joop Hoogkamer op. Etty is een allround professional met veel ervaring in het verenigingsmanagement, zoals bij de Nederlandse Vereniging van Makelaars en Taxateurs (NVM). De laatste tijd heeft zij als adviseur bij Van Spaendonck BrancheAdvies gewerkt en besturen van branche- en beroepsverenigingen geadviseerd over strategische positionering, nieuwe verdienmodellen en ledenbinding van vooral jonge professionals.

Vanuit haar eigen bedrijf Going Unicorn ondersteunt en helpt zij verenigingen en organisaties om te anticiperen op de toekomst.

Bij de KNVvK zet zij haar kennis en expertise in om de vereniging te verjongen, te vernieuwen en verder te professionaliseren. In de volgende editie van RCC K&L wordt zij uitgebreid aan u voorgesteld. Het bestuur van de KNVvK wenst Etty heel veel succes toe met het verder uitbouwen van onze vereniging.

Joop Hoogkamer

De nieuwe verenigingsmanager Etty de Boer.

DE ALGEMENE LEDENVERGADERING VAN DE KNVVK: WOENSDAG 20 APRIL Zoals het er nu naar uitziet houden wij op woensdag 20 april ’s middags onze jaarlijkse ALV. Wij verzoeken u vriendelijk deze datum alvast in uw agenda vrij te houden.

INNOVATIE PRESTATIE CONTRACTEN (IPC)-PROJECT AFGEROND Het Innovatie Prestatie Contracten (IPC) project ‘Natuurlijk koelen, ontwikkeling van kleine HFK-vrije koelinstallaties’ is afgerond.

Het project omvat het ontwikkelen van innovatieve koelinstallaties met natuurlijke koudemiddelen als propaan, CO2, ammoniak, water en zout. Opdrachtgever KNVvK en adviseur en uitvoerder Sparkling Projects werkten in dit project samen met twintig bedrijven in fruit, food en ijsbanen.

In 2013 heeft de KNVvK haar leden uitgedaagd om met innovaties te komen als antwoord op veranderende Europese wet- en regelgeving rondom synthetische koudemiddelen, en daarmee de overgang te maken naar duurzaamheid. Die uitdaging was de basis voor dit IPC-

14

project, waarbij de bedrijven zich hebben voorgenomen om 1,8 miljoen euro te investeren in nieuwe HFK-vrije koeltechniek. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) heeft voor de IPC-regeling 550.000 euro subsidie vrij gemaakt.

Technisch en bedrijfseconomisch was het een succesvol project, met twee miljoen euro aan investeringen in onderzoek, ruim vijf miljoen euro aan gerealiseerde omzet en bijna een miljoen euro aan vervolginvesteringen.

Het project heeft er toe bijgedragen, dat ondanks de crisis werkgelegenheid behouden is gebleven en de deelnemende bedrijven in staat zijn geweest om nieuwe markten aan te boren. Verder zorgt inno-

vatie voor hogere marges dan conventionele HFK-koeling. Het laatste wordt steeds meer een kopersmarkt, waardoor prijzen en marges sterk onder druk staan.

Op één na zijn alle deelnemende bedrijven er in geslaagd hun innovatie te realiseren. Er is een breed veld aan alternatieven gekomen voor op HFK gebaseerde koeling. Naast 100 procent reductie van HFK-emissies leidt dit in alle gevallen tot installaties die aanmerkelijk energiezuiniger zijn dan de op HFK gebaseerde koeltechniek.

In de maart-editie van RCC K&L komt een artikel over het project, gevolgd door interviews met deelnemende bedrijven. Het eindrapport is na publicatie op aanvraag voor KNVvK-leden beschikbaar.

NVKL verenigingsnieuws

CHRISTIAN GERRITSE NEDERLANDS KAMPIOEN KOUDE- EN KLIMAATTECHNIEK De 23-jarige Vakkanjer Christian Gerritse uit Kerk-Avezaath is de nieuwe Nederlands kampioen koude- en klimaattechniek. De monteur van Van Kempen Koudetechniek pakte de titel tijdens de vakbeurs VSK in de Jaarbeurs Utrecht. Op de NVKL-stand bouwden vier monteurs aan een propaaninstallatie die donderdag in bedrijf werd gesteld. Op vrijdag gingen ze met een acteur aan de slag om andere skills in praktijk te brengen.

Christian scoorde op alle fronten goed en bereikte daarmee de eerste plek.

Dit jaar doen zo'n 250 talenten uit de metaal-, installatie-, elektro- en koudetechniek mee aan de voorrondes van de VakkanjerWedstrijden. De finalisten reizen later dit jaar af naar Gotenburg in Zweden.

MEER INSTROOM De (Junior) VakkanjerWedstrijden zijn een activiteit van TechniekTalent.nu, een samenwerkingsverband van acht technische sectoren, in opdracht van werknemers- en werkgeversorganisaties. Met de VakkanjerWedstrijden wil TechniekTalent.nu de vaktrots, het vakmanschap en de instroom van jonge technici stimuleren.

Kijk voor meer info op www.devakkanjers.nl.

De deelnemers van de Nederlandse kampioenschappen koude- en klimaattechniek met (van links naar rechts) Mike de Wilde (tweede plaats), Christian Gerritse (winnaar), William Koops en Jeroen Jasper (gedeeld derde).

KOELTROFEE 2016 VOOR TRIPLEAQUA Tijdens de VSK-beurs werd op 4 februari bekendgemaakt dat Uniechemie met TripleAqua als winnaar van van de NVKL Koeltrofee 2016 uit de bus kwam. De trofee werd uitgereikt door juryvoorzitter Carlos Infante Ferreira. Het commentaar was lovend.

De NVKL Koeltrofee wordt sinds 1989 eens per twee jaar uitgereikt als blijk van waardering van de Nederlandse Vereniging van ondernemingen op het gebied van de Koudetechniek en Luchtbehandeling (NVKL) voor een gerealiseerde innovatie op het gebied van de koudetechniek en/of klimaatbeheersing.

De jury bestaat uit ir. M. Janssen (Re/genT BV), dr. ir. C. A. Infante Ferreira (TU Delft), ir. A.M.G. Pennartz

februari 2016

(KWA Bedrijfsadviseurs) en ir. E.B. Wissink (WUR Wageningen). Ze nomineerden begin dit jaar twee bedrij-

ven: Uniechemie met het TripleAqua systeem en Addi-Cool met de Adco luchtbehandelingkast.

De uitreiking vand de Koeltrofee met (van links naar rechts) Udo van der Meer, directeur ECR BelgiĂŤ (distributeur TripleAqua voor BelgiĂŤ en Luxemburg); Menno van der Hoff, R&D Uniechemie (producent TripleAqua); dr. ir. Carlos Infante Ferreira ( juryvoorzitter Koeltrofee); Chris van der Lande, directeur Uniechemie; Richard Droop, directeur Coolmark (distributeur TripleAqua voor Nederland).

15

klimaatsysteem Tekst: Huibert Baak

ECOstyle kiest voor TripleAqua ECOstyle, leverancier van ecologisch verantwoorde producten voor tuin en huisdier, wilde een nieuw bedrijfsgebouw dat paste bij de visie van het bedrijf. Besloten werd dat het gebouw in Oosterwolde energieneutraal moest worden. ECOstyle koos daarom voor TripleAqua. Met dit klimaatbeheersingssysteem won Uniechemie de koeltrofee 2016.

D

at een bedrijf als ECOstyle uiteindelijk koos voor TripleAqua ligt volgens Daan Zethoven, directeur van Zethoven Bouwplangroep, voor de hand. “ECOstyle is een milieubewuste organisatie.

Bij de eerste plannen voor de bouw van het nieuwe onderkomen in Oosterwolde werd direct als eis op tafel gelegd dat het een energieneutraal gebouw moest worden met een BREEAM-outstanding certiϐ Ǥ bij het gebruik van een milieubelastend koudemid Ǥ pleAqua-systeem terechtgekomen.”

Huibert Baak, accountmanager Watersystemen ǣ Dz perken van milieubelastende koudemiddelen. De markt vraagt steeds meer om milieuvriendelijke klimaatsystemen. In Nederland wordt de lat hoger gelegd en kritische klanten kijken niet alleen naar de energiebesparing die bepaalde installaties opbrengen, maar ook naar hoe de installatie is opgebouwd, welk koudemiddel en hoeveel ervan wordt gebruikt en welke installatiematerialen er worden toegepast.

In het geval van ECOstyle wilde de opdrachtgever een warmte- en koudebuffer in de bodem, en een beperking van de koudemiddelinhoud. Dit was natuurlijk een fantastisch startpunt voor TripleAqua."

Watertraject en leidingsysteem Het watertraject en het leidingsysteem wijken sterk af van traditionele klimaatsystemen, want door gebruik te maken van de nieuwste ontwikkelingen bij warmtewisselaars ontstaan er veel kleinere temperatuurverschillen.

16

Traditioneel klimaatsysteem: Watertemperatuur verwarming: Watertemperatuur koeling:

45 tot 70°C 6 en 12°C

TripleAqua: Watertemperatuur verwarming: Watertemperatuur koeling:

36 en 28°C 12 en 18°C

INNOVATIEF EN ECOLOGISCH BEDRIJVENTERREIN Ecomunitypark is geen standaard bedrijventerrein, maar een ecologisch werklandschap waar innovatie en ondernemerschap, en het delen van kennis en faciliteiten centraal staan. Niet in Silicon Valley, maar ‘gewoon’ in Oosterwolde. Tien jaar lang hebben verschillende partijen in Noord-Nederland intensief samengewerkt aan de realisatie van zo’n werklandschap, dat de naam Ecomunitypark gekregen heeft. Het wordt één van de mooiste werklandschappen die Nederland rijk is, met een uitzonderlijke ruimtelijke kwaliteit: 55 procent van het gebied bestaat uit groen en water en slechts 45 procent wordt bebouwd.

Die ruimtelijke kwaliteit biedt bedrijven de kans zich te onderscheiden, inhoud te geven aan duurzaamheid en te werken in een hoogwaardige werkomgeving die bijdraagt aan het welzijn van mensen. Maar vooral ook een plek waar innovatie optimaal gestimuleerd wordt en vrij baan krijgt.

Jaren geleden ontstonden binnen de ECOstyle Group de eerste ideeën voor de ontwikkeling van een nieuw bedrijfsgebouw. Al snel werd duidelijk dat kwaliteit van ruimte en de aanwezigheid van een brede biodiversiteit krachtige toegevoegde waarde betekent. ECOstyle richt zich voornamelijk op ecologisch verantwoorde producten en concepten en is daarmee erg gericht op duurzaamheid. Daarnaast speelde bij de ontwikkeling van nieuwe producten en concepten voor duurzame bestrijding van ziekten en plagen bij planten het onderwijs een belangrijke rol. Met deze eerste vaststellingen werd de allereerste stap in de denkrichting naar het Ecomunitypark gezet.

Anne Jan Zwart, mede-eigenaar ECOstyle en initiatiefnemer van van Ecomunitypark, is van mening dat er veel gemiste kansen zijn met betrekking tot de samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven.

Noord-Nederland is een unieke omgeving waarin veel winst te behalen is op het gebied van de drie P’s: People, Planet en Profit, door middel van intensieve samenwerking tussen MKB en kennisinstellingen.

Bij alle te maken keuzes wordt steeds gezocht naar een optimum ten aanzien van sociale, economische en milieuaspecten. Het Ecomunitypark is het eerste bedrijvenpark in Europa dat het BREAAM-NL ‘outstanding’ label heeft gekregen.

februari 2016

17

klimaatsysteem

Coolmark zal de TripleAqua intensief volgen

18

TripleAqua maakt gebruik van laagtemperatuurverwarming en hoogtemperatuurkoeling. De algemene stelregel is: 1K (°C) minder verwarmen of koelen is drie procent energiebesparing. De praktijk is als volgt: in verwarmingmodus is het water gemiddeld 20K lager in temperatuur. Het resultaat is 60 procent besparing. Bij koelen is het water circa 6K hoger in temperatuur. Het resultaat is 18 procent besparing.

Door de gematigde watertemperaturen is een driepijpsleidingtraject mogelijk bij TripleAqua: verwarming, koeling en retour. Traditioneel worden er vier leidingen (koud en warm, toevoer en retour) aangelegd. De retourwatertemperatuur bij TripleAqua zal circa 23°C zijn en dus nagenoeg gelijk aan de ruimtetemperatuur. Isolatie is dan ook niet noodzakelijk. ϐ verwarmen waren belangrijke technische afwegingen bij de keuze van het klimaatsysteem.

Meerwaarde van TripleAqua

Inzet op minimale milieubelasting Installatiebedrijf Bakker werd bij de aanbesteding van het project niet geselecteerd voor het totale installatiewerk, maar Edwin Walstra, directeur van Installatiebedrijf Bakker, had zich al wel laten overtuigen van de voordelen van TripleAqua. Hij stapte alsnog naar Zethoven en wist het adviesbureau en diens opdrachtgever ECOstyle te overtuigen van de meerwaarde van TripleAqua. Walstra: "Het systeem sluit direct aan bij de wensen van ECOstyle voor wat betreft het verduurzamen van het gebouw en de minimale milieubelasting.” Walstra is overtuigd dat het systeem het beloofde rendement gaat opleveren. “In feite is het een combinatie van allerlei bestaande technieken.” Bij ECOstyle worden diverse technieken samengevoegd: ■ gesloten bodembronnen; ■ water/water-warmtepomp; ■ gebruik van vrije koeling; ■ energietransport door water; ■ ϐ Ȁ ruimte; ■ hoogtemperatuurverwarming en laagtemperatuurkoeling; ■ hoogrendement fancoil units; ■ vloerverwarming; ■ moderne regeltechniek.

Adviesbureau Zethoven Bouwplangroep was vrij snel overtuigd van de meerwaarde van het TripleAqua-systeem, maar moet samen met ECOstyle ook ervaren of het systeem voldoet aan de beloof Ǥ Dz ʹͲͳͶ ϐ ven. Uiteraard zijn er garanties ingebouwd, maar we hebben ook tegen Coolmark en Installatiebedrijf Bakker gezegd: ‘We gaan het avontuur samen aan, maar als jullie kunnen waarmaken wat je belooft, dan hebben we een fantastisch systeem. Wij zijn bereid om daarin mee te gaan.’”

Zoals bij alle nieuwe producten en pilotprojecten, is het altijd de vraag of de theorie en praktijk op elkaar aansluiten. Het komend half jaar is dus een spannende tijd voor de betrokken partijen. Coolmark zal na de oplevering van het gebouw de prestaties van het nieuwe TripleAqua-systeem in ieder geval intensief volgen. Baak: “We willen volgend jaar met dit systeem verder Europa in, dus voor ons is dit een mooie pilot. Uiteraard hebben we in de ontwikkelfase uitgebreid getest, dus ik ben er 100 procent van overtuigd dat het systeem aan de verwachte prestaties gaat voldoen.” Uiteraard blijft ook Installatiebedrijf Bakker na oplevering van het gebouw bij het nieuwe systeem betrokken. Walstra: “We hebben wel als eis gesteld dat we na oplevering een tijd lang de gelegenheid krijgen om het systeem intensief te monitoren, in te regelen en eventueel bij te sturen.”

Besparingen door het toepassen van TripleAqua: ■ 25% minder leidingwerk; ■ 50% minder isolatie; ■ Nederlands product dus beperkt transport en gerelateerde CO2-uitstoot.

Over de auteur Huibert Baak is accountmanager watersystemen bij Coolmark in Barendrecht Meer informatie T: 0180 - 751 300 E: h.baak@coolmark.nl I: www.coolmark.nl

HET MULTI VOORDEEL VAN DE ALLES-IN-1 PARTNER. UITGEBREIDE WEBSHOP

! $

EXTRA DIENSTEN

LEVERING EN VOORRAAD

SERVICE EN GARANTIE

Multi Import staat bekend om zijn kwaliteitsproducten, snelle levering door voldoende eigen voorraad, uitstekende service en scherpe prijzen. In Nederland is Multi Import sinds 2011 officieel distributeur van Panasonic Airconditioning.

Maak ook kennis met het alles-in-1 principe van Multi Import:

1. LEVERING EN VOORRAAD

Ruime voorraad Vóór 14.00 uur besteld, volgende dag geleverd W Tijdslevering tegen meerprijs mogelijk W Afhaal mogelijk aan onze balie

2. UITGEBREIDE WEBSHOP 24 uur - 7 dagen online Direct bestellen W Order history bekijken W Volledige product informatie

W

W

W

W

3. EXTRA DIENSTEN Project- technische ondersteuning op locatie W MI-Deal app W

4. SERVICE EN GARANTIE Snelle afhandeling garantie Garantietermijnen geldig vanaf factuurdatum W Panasonic 5 jaar garantie W Space-Saver 5 jaar garantie W Condenswaterpompen 2 jaar W W

!!!" " # $ % & ' ( ) *+ , *

HONGKONGSTRAAT 10-14 3047 BS ROTTERDAM T +31 (0)10 437 62 55 E INFO@MULTI-IMPORT.NL WWW.MULTI-IMPORT.NL

OFFICIEEL DISTRIBUTEUR VOOR NEDERLAND

warmtepompen Tekst: Victor van der Lee en Frank Dimmendaal

NIEUWE HT-WARMTEPOMP OP MEERDERE VLAKKEN INZETBAAR Reduses, producent van de Hoge Temperatuur Warmtepomp (HT-WP), heeft zijn product in het afgelopen jaar doorontwikkeld. In oktober 2015 werden de laatste testen afgerond. De HT-WP draait nu conventionele CV-temperaturen (80-60°C) met een PER van 1,53. De hoge aanvoer- en retourtemperaturen maken de HT-WP voor veel (renovatie)projecten inpasbaar, zeker wanneer de koeling benut wordt.

D

e HT-WP is een van de producten die binnen de Installect-groep (Installect Advies, GeoComfort, Insted en Reduses) is ontwikkeld. Een gasverbrandingsmotor drijft een of meerdere compressoren aan. De condensorwarmte wordt samen met de motorwarmte afgegeven aan het verwarmingssysteem. De verdamper zorgt voor duurzame koeling. De geproduceerde koude kan direct geleverd worden of opgeslagen via een WKO (warmte-koude opslagsysteem). De koeling wordt dus geleverd uit het gasnet. Het verwarmingsvermogen van de HTWP ligt tussen de 180 en 400 kW, het koelvermogen ligt tussen de 75 en 230 kW.

Dominante warmtevraag Projecten met een dominante warmtevraag, of de ˜”ƒƒ‰ ‘Â? ‡‡Â? Š‘‰‡ ƒƒÂ?˜‘‡”–‡Â?Â’Â‡Â”ÂƒÂ–Â—Â—Â”ÇĄ ’”‘Ď?‹–‡”‡Â? van de energieprestaties van de HT-WP. Zo is de HTWP succesvol toegepast in woon/zorg-locaties, theaters en entertainment, woningbouw en renovatie.

Koeling is weliswaar van belang in deze projecten, maar de warmtevraag is doorslaggevend gebleken. Voor Ahoy Rotterdam, ARAG Leusden, studentenhuisvesting Leidse Schans en ziekenhuis Tergooi was het de aanleiding om te kiezen voor de HT-WP. Het Tergooi ziekenhuis te Blaricum bewijst dat het effectief en gelijktijdig inzetten van zowel ver-

KENMERKEN HT-WARMTEPOMP: t t t t t t t t t t

XBSNUFCSPO XBUFS HBTNPUPS 78 73 LPVEFNJEEFM 3 B DPNQSFTTPSFO #JU[FS 3FDJQSP QJTUPO DBQBDJUFJU WFSXBSNJOH L8 L8 WFSNPHFOTBBOQBTTJOH JOUSFEF ÂĄ$ ÂĄ$ VJUUSFEF ÂĄ$ ÂĄ$ 1&3 WFSXBSNJOH DBQBDJUFJU LPFMJOH L8 L8

De HT-WP wordt geleverd in twee uitvoeringen: GW200 en GW400. De GW200-serie kenmerkt zich door het toepassen van een compressor en een kleinere gasmotor. Omdat de GW200 wordt voorzien van een geïntegreerde SKID vormt deze compacte HT-WP een complete energiecentrale. De GW400 maakt gebruik van twee compressoren. De GW400serie HT-WP’s zijn vanwege hun grote verwarmingsvermogen een goede keuze in grootschaliger projecten.

20

Zijaanzicht GW200.

Refrigerants

Wij ontwikkelden OpteonTM… • Compatibel binnen F-gassen regeling • Eenvoudig en snel toepasbaar bij retrofits, verbouwingen en nieuwe installaties • Ontwikkeld voor brede inzetbaarheid binnen RAC toepassingen • Verbeterde energie efficiëntie en gereduceerde milieu belasting

Zijaanzicht GW400.

warming als koeling grote meerwaarde oplevert.

De HT-WP levert CV-water, warm tapwater en koeling voor het ziekenhuis. De bestaande voorzieningen (stoomketel en koelmachines) zijn niet verwijderd maar worden ‘weggedrukt’ door de GW (dat staat voor gasmotorgedreven warmtepomp). De basislast verwarming en koeling wordt drie keer zuiniger opgewekt en de bedrijfszekerheid is vergroot.

In de zomermaanden wordt de HT-WP ook gebruikt voor het opvangen van de zomerpiekkoeling. Door de integratie van een dry-cooler kan bij minimale warmte toch aanvullende koeling richting het gebouw geleverd worden. Door deze toepassing is er zelfs sprake van een extra redundantie. De inpassing levert het ziekenhuis een energiebesparing op van vele tienduizenden euro’s per jaar.

“Uw lage GWP oplossing voor vandaag en morgen” Joachim Gerstel Business Manager Chemours Duitsland | BeNeLux Oostenrijk | Zwitserland

Geschikt voor renovatieprojecten Renovatieprojecten met een hoogtemperatuur CVnet zijn ook zeer geschikt voor de HT-WP. Toepassing van standaard-warmtepomptechniek laat een intredetemperatuur van maximaal 40°C aan de condensorzijde toe. De praktijk laat zien dat dit in conventionele verwarmingsnetten moeilijk te realiseren is. De afgiftesystemen hebben vaak weinig verwarmd oppervlak. Toch wordt er relatief veel water van hoge temperatuur rondgepompt, met een klein tempera ሺȟ ሻǤ een hoge temperatuur terugkomt. Met de 80-60 HTfebruari 2016

21

warmtepompen

Temperatuurtrajecten en PER-waarden van de GW200 en GW400 Temperatuurtraject (°C)

PER (bovenwaarde)

PER (onderwaarde)

60-80

1,53

1,70

50-70

1,63

1,81

40-60

1,78

1,97

35-45

1,92

2,13

Overzicht van temperatuurtrajecten en PER-waarden.

WP vormt dit geen probleem meer. Door toepassing van de HT-WP kunnen dan forse investeringen voor ombouw van een verwarmingssysteem naar laagtemperatuurverwarming voorkomen worden.

Door de koppeling met een WKO zorgt de HT-WP ervoor dat er in de wintermaanden voldoende koude gebufferd wordt die in de zomerperiode wordt benut voor het koelen van het gebouw. De HT-WP kan ook worden ingezet als koelmachine op gas. Door toepassing van een SKID kan de HT-WP als koelmachine de zomerpiek opvangen.

Speciaal voor renovatie van collectieve woningbouw, ϐ ǡ keld. Door aansluiting op het bestaande CV-net kunnen de afgiftesets gehandhaafd blijven. De HT-WP kan opgesteld worden op het dak en gekoppeld worden aan de afzuigventilatie. Het grote voordeel voor woningcorporaties is dat er fysiek niets in de woningen gedaan hoeft te worden. De kosten voor aanpassingen per woning zijn beperkt, terwijl 40 procent minder energie voor verwarming en warm tapwater nodig is.

Transformeren businessmodellen Gelijktijdig met de energietransitie transformeren de gebruikelijke businessmodellen. Eindgebruikers van klimaatbeheersing denken in termen van verwarming en koeling, niet in termen van installaties en apparaten. Energy Service Companies (ESCo’s) spelen hier op in. Het exploitatievoordeel, de besparing op energiekosten, van de HT-WP ten opzichte van bijvoorbeeld een standaard-CV en -koelmachine maakt dit mogelijk. De eindgebruiker krijgt verwarming en koeling maar hoeft niet te investeren.

Zo is de HT-WP door verschillende ESCo’s toegepast in woongebouwen en zorgcentra.

In veel bestaande gebouwen in Nederland is niet de koelvraag maar de warmtevraag leidend. Dit geldt vaak voor bestaande bouw. Ook bij moderne nieuwbouw is dit echter mogelijk. Door zaken als energiezuinige verlichting neemt de interne belasting in kantoren weer af. Voor adviseurs en (ontwerpend) installateurs is dit een belangrijk gegeven. De energieprestatie van de HT-WP is bij verwarming meer

22

dan 50 procent hoger dan die van een HR-CV-ketel, aangevuld met een aanzienlijk koelvermogen. In het Sankey diagram (zie volgende pagina) is een rekenvoorbeeld gegeven van het exploitatievoordeel en de reductie op CO2-uitstoot die de HT-WP oplevert in vergelijking met een CV-ketel en koelmachine.

Ontwikkeling HT-WP De ontwikkeling van de HT-WP begon in 2008, als aanvulling op de bestaande elektrische warmtepompen. Door toepassing van een HT-WP kan met een kleinere WKO hetzelfde verwarmingsvermogen geleverd worden. Door de koppeling met een WKO wordt de geleverde koude gebufferd, die nuttig in de zomerperiode wordt benut voor het koelen van het gebouw. De eerste HT-WP’s werden in 20112012 toegepast door een aantal belangrijke partijen die voorop wilden lopen in duurzaamheid. Er werden met de HT-WP al temperatuurtrajecten van 70 - 40°C bereikt. In 2014 werd begonnen met het onderzoek naar de mogelijkheden van het realiseren van hogere aanvoer- en retourtemperaturen.

Allereerst is via een groot aantal theoretische berekeningen in samenspraak met toeleveranciers afgestemd waar de technische mogelijkheden lagen.

Energiestromen van de HT-WP.

XP40

Refrigerant (R-449A)

Wij gebruiken OpteonTM XP40 omdat ...

• Excellente Efficiëntie en performance

Voorbeeld (Sankey-diagram) van energiebesparing met HT-WP.

Uit dit onderzoek bleek dat door relatief kleine wijzigingen in de motorkoeling, de overbrengingsverhouding en de vullingsgraad een hoge aanvoer- en retourtemperatuur behaald zou kunnen worden.

Vervolgens is de 60-80 variant gebouwd en uitvoerig onder diverse bedrijfscondities getest. Dit heeft geleid tot een aantal technische optimalisaties. Belangrijke randvoorwaarden, zoals het behoud van de PER (Primaire Energie Ratio, het is de verhouding tussen de hoeveelheid geleverde energie en de gebruikte primaire energie), zowel voor verwarming als voor koeling en bedrijfszekerheid, werden ook gehaald. De warmtepomp is nu rijp om in concrete projecten te worden toegepast. Het resultaat is een HT-warmtepomp, die direct in te passen is in bestaande conventionele verwarmingsinstallaties voor de energierenovatie van grotere gebouwen (> ͸ͲͲͲ ;ሻǡ ´ ϐ van 60 appartementen of meer.

• Snelle en makkelijke retrofits en verbouwingen voor R-404A • Niet ontvlambaar, klasse A1 • 64% lagere GWP dan R-404A • Hoge beschikbaarheid en ondersteunt door producenten van componenten.

“Opteon™ XP40 – De beste oplossing voor mijn klanten” Hans de Vries Coördinator Service Retail Technics BV*

www.opteon.com

Over de auteurs Victor van der Lee is manager communicatie en kwaliteit bij de Installect-bedrijven Frank Dimmendaal is technisch verkoopadviseur bij GeoComfort.

Over de bedrijven De Installect-bedrijven (Installect Advies, GeoComfort, Insted en Reduses) zijn gespecialiseerd in het leveren van duurzame energieconcepten voor verwarming en koeling.

Meer informatie Installect Advies T: 033-246 58 58 E: info@installect.nl I: www.installect.nl

februari 2016

23

warmtepompen Tekst: ing. Ernst Berends

Schaatsers op ijsbaan De Scheg in Deventer.

Warmtepomp vindt plek bij ijsbanen Nederland kent 23 permanente ijsbanen, bijna allemaal geheel of gedeeltelijk overdekt.

Een 400-meterbaan heeft globaal 2,5 MW aan opgesteld koelvermogen, bij vollast wordt circa 3 MW aan warmte afgevoerd. Bij veel ijsbanen werd daarvan een deel gebruikt voor bijvoorbeeld het opwarmen van dweilwater en afsmelten van het schraapijs. Een add-on-warmtepomp kan de afvalwarmte opwaarderen naar een hoger temperatuurniveau, waardoor deze voor meerdere doeleinden gebruikt kan worden.

I

n 1994 werd in Assen de bestaande kunstijsbaan uit 1971 half overdekt en werd het ernaast gebouwde nieuwe subtropische zwembad geopend. De NH3-koelinstallatie werd toen uitgebreid met een watergekoelde condensor voor het opwarmen van de diverse baden waar toen ook 's winters buiten gezwommen kon worden. De pers noemde het een unieke combinatie. Er werd geen gebruikgemaakt van een warmtepomp, maar wel was er sprake van hergebruik van restwarmte.

Ook bij Glanerbrook in Geleen (1989) wordt sinds de opening al condensatiewarmte benut voor de opwarming van het zwembad, daarvoor draaiden al enkele compressoren bewust op een hogere druk. Bij de Sportboulevard in Dordrecht zijn de NH3-ijsbaancompressoren en oliekoelers watergekoeld en wordt dit water verder in temperatuur verhoogd (van +35 naar circa +50°C) ten behoeve van het zwembad, de sporthal, et cetera. Hier is een Trane WP met het chemische koudemiddel R407C toegepast. Toch

24

blijkt er nog altijd warmte over te zijn die via een dry-cooler wordt afgevoerd. Er zijn nog diverse ijsbanen in bedrijf zonder dergelijke voorzieningen.

De theorie Een koelinstallatie, zoals van een ijsbaan, produceert geen koude maar transporteert warmte. Waar warmte onttrokken wordt, zal het kouder worden. Om iets te transporteren is altijd een drijvende kracht - dus

Koelinstallatie met een add-on-warmtepomp.

toegevoerde energie (Pe) - nodig. Deze energie plus de onttrokken warmte (Q0) ging op te veel plaatsen jarenlang ongebruikt de lucht of het water in (Qc).

Een bekende vergelijking in de koudetechniek, waarin de energiestromen worden aangegeven, luidt: Qc = Pe + Q0. De warmteontwikkeling van het koelproces (Qc) speelt voor de warmtepompfunctie van de koelinstallatie dan ook een belangrijke rol. Het is natuurlijk geen toeval dat tegenwoordig alle vormen van energie worden gebruikt. Bij ijsbanen speelt dit een belangrijke rol, omdat door gebruikmaking van de beschikbare warmte in het koelproces voor verwarmingsdoeleinden de exploitatiekosten van de ijsbaan worden gereduceerd.

Aangezien ijsbanen alleen gedurende de koudste maanden in bedrijf zijn en uit energetisch oogpunt daarbij op een zo laag mogelijke condensatiedruk draaien, heeft de beschikbare vrijkomende warmte vaak een te laag temperatuurniveau. Maar de laatste jaren is hierin grote verandering gekomen. Innovatie en productontwikkeling op het gebied van het benutten van warmte van koude-installaties resulteerde in 2012 tot de uitreiking van de NVKL Koeltroffee aan GEA Refrigeration, voor de Energy Enhancer. Dit is een add-on-warmtepomp die afvalwarmte van de koelinstallatie opwaardeert naar een hoger temperatuurniveau, waardoor deze warmte gebruikt kan worden voor andere bedrijfsprocessen. Kort daarna hebben drie bestaande ijsbanen ook zo’n HD-NH3 warmtepomp in gebruik. Deze projecten worden hier nader besproken.

er warmte aan de schaatsbaan onttrokken worden.

Dit gebeurt met drie elektrisch aangedreven Grasso NH3-zuigercompressoren. De uit de schaatsbaan onttrokken warmte werd in de oude situatie via een verdampingscondensor aan de buitenlucht afgegeven en ging daarmee verloren.

In juni 2012 is, zoals in het schema op de vorige pagina is weergegeven, een add-on warmtepomp bovenop de koelinstallatie geplaatst. De condensatiedruk van de bestaande NH3-installatie is nu voortaan de zuigdruk voor de HD-WP, die op een condensatiedruk van +73°C gaat draaien. In de HD-condensor wordt het retourwater van de verwarmingsinstallatie opgewarmd van +65°C naar +71°C en gaat dan pas naar de gasgestookte ketel(s). Op deze manier wordt de warmte uit de koelinstallatie niet meer afgevoerd naar de buitenlucht, maar voortaan nuttig gebruikt, mede voor het zwembad. Met de warmtepomp is het mogelijk om warmte op te wekken met een rendement van zo’n 560 procent, waar een gasgestookte ketel maximaal 100 procent realiseert.

De add-on warmtepomp bij Sportiom heeft de volgende kenmerken: ■ Verwarmingscapaciteit: 590 kW bij +71°C watertemperatuur.

■ Verwarmings COP : 5,6. h ■ Gasbesparing: circa 100.000 euro/jaar.

■ Vermindering CO2-uitstoot: 500.000 kg/jaar.

■ De terugverdientijd is circa vier jaar, een interessant gegeven voor gemeenten.

Sportiom Den Bosch De levering en installatie van de eerste HD-WP met het koudemiddel NH3 is bij Sportiom in Den Bosch omstreeks juni 2012 mogelijk geworden door samenwerking tussen Sportiom, de gemeente Den Bosch en GEA. Met deze warmtepomp wordt de warmte, die tijdens het koelen van de ijsvloer onttrokken wordt, gedistribueerd naar een subtropisch zwemparadijs.

In de oude situatie werd de warmte voor het zwemparadijs geleverd door twee warmtekrachtinstallaties (WKK's). Hierbij werd met gasmotoren elektriciteit opgewekt voor de installaties binnen Sportiom, onder andere voor de verlichting, maar ook voor de koelinstallatie. Om het gasgebruik van de WKK optimaal te benutten, werd naast elektriciteit ook warmte geleverd voor de verwarmingsinstallatie van het zwembad. Als de twee WKK-installaties niet voldoende warmte konden leveren, werden twee gasgestookte ketels bijgeschakeld. Om ijs op de schaatsbaan te kunnen verzorgen, moet

februari 2016

Triavium Nijmegen Spoedig na de installatie van de warmtepomp bij Sportiom in Den Bosch volgde een vergelijkbare aanpassing bij ijsbaan Triavium in Nijmegen.

Warmtepompen in bedrijf bij ijsbaan Triavium in Nijmegen.

25

warmtepompen

Plaatsing van de warmtepompunit bij ijsbaan De Scheg.

Op deze locatie is geen zwembad, maar wordt warmte opgewekt voor het verwarmen van kantoren en kleedkamers en voor de productie van warm tapwater voor douches en andere toepassingen. Dat gebeurde door twee grote gasgestookte ketels die aan vervanging toe waren. Investeren in een WP was een betere optie.

In december 2014, toen het ijsseizoen al begonnen was, werd de add-on-warmtepomp in de NH3-machinekamer bijgeplaatst, naast de twee bestaande York-schroefcompressoren. In de zomermaanden was de noodzakelijke aansluiting op de NH3-persleiding al aangebracht, zodat er geen extra stop gemaakt hoefde te worden. Het retourwater naar de ketels werd in deze opstelling onderbroken en eerst door de condensor van de WP gevoerd, waardoor het circa 8 K wordt opgewarmd.

Door de WP, voorzien van een GEA-zuigercompressor met een verwarmingscapaciteit (condensor) van circa 320 kW voor opwarming van het ketelwater van +70 naar +78°C bij NH3-condities van circa +30/+80°C, werd een enorme reductie van het energiegebruik bereikt. Op het moment dat de WP werd bijgezet werd bijna een halvering van het gasverbruik geconstateerd. Het hele seizoen heeft de WP verder op vollast gedraaid.

De Scheg in Deventer Sportcomplex De Scheg in Deventer met zwembad is gebouwd in 1992. Tot vorig jaar werd de afvalwarmte van koeling niet gebruikt. Nu komt er circa 750 kW ter beschikking via een hogedruk NH3warmtepomp, weer met een zuigercompressor. In de condensor hiervan wordt water opgewarmd van circa +40°C naar +60°C. De berekende verwar-

26

mings-COP (COPh) bedraagt 5,9. De besparing op het gasgebruik zou ongeveer 120.000 euro zijn (bij circa 4.500 draaiuren), maar de elektrische energiekosten voor de WP-aandrijving moeten hier nog van worden afgetrokken. Het geheel resulteert in een besparing van 63.000 euro per seizoen. Het energiegebruik, het waterverbruik en de waterbehandelingskosten van de koeltoren zullen ook afnemen. Ook zijn de ruim 30 jaar oude STAL-zuigeren schroefcompressor (nog van de oude Deventer Kunstijsbaan) vervangen door een nieuwe toerengeregelde tiencilinder V-compressor met een beduidend hogere COP en met lagere onderhoudskosten.

Door Sportbedrijf Deventer is bij De Scheg 2,4 miljoen euro geïnvesteerd in het Duurzaamheidsplan 2014-2015. Behalve de aanschaf van de WP en een nieuwe compressor zijn op het dak van de ijsbaan ook ruim 1.500 zonnepanelen aangebracht. De Scheg als zonnepark zal naar verwachting 312.000 kWh per jaar aan elektrische energie produceren.

Als het totale plan is gerealiseerd, bespaart Sportbedrijf Deventer ruim 200.000 euro per jaar op de inkoop van energie.

Over de auteur Ing. Ernst Berends is Application Engineer Technology & Innovation bij GEA Refrigeration Netherlands en lid van de redactieraad van RCC Koude & Luchtbehandeling.

Meer informatie GEA Refrigeration Netherlands T: 073–6203111 E: info@gea.com I: www.gea.com

Advertorial

Expert meets Expert Hoogakker & De Beijer: “Trias Energetica leidraad voor verduurzaming” De experts zijn het erover eens - de weg naar verduurzaming is al lang geleden uitgestippeld, in 1979 welteverstaan, toen een TU Delft studiegroep de Trias Energetica strategie lanceerde (zie kader). Rittal expert Edgar Hoogakker in gesprek met energie-expert Henk de Beijer, onder andere energie-adviseur van de Sociaal Economische Raad (SER) en spreker bij ruimtevaartbedrijf NASA en sinds 1984 directeur van Raadgevend Technisch Bureau De Beijer B.V. hier mogen we hem gewoon Henk noemen.

Henk: “Laat ik vooropstellen dat de hoogte van de energieprijzen nog steeds bepalend is voor de snelheid van de ontwikkelingen.

Vaak krijgen nieuwe energiebesparende oplossingen pas de aandacht die zij verdienen als de energieprijzen de pan uit rijzen. Die houding is kortzichtig en contraproductief, want verduurzaming van industrieprocessen vraagt om een langetermijnvisie.”

Edgar: “Herkenbaar, het kan lang duren voordat de markt een duurzame technische oplossing accepteert, ook al levert dat directe energiebesparingen op. Lang niet iedereen heeft een compleet overzicht van alle nieuwe mogelijkheden, laat staan van de effectiviteit en de kosten en terugverdientijden ervan.”

Henk: “Daarom richt ik me bij voorkeur op het hergebruik van warmte-energie in de energie-intensieve sectoren, want daar kunnen snel grote winsten worden geboekt. Veruit het grootste deel van de wereldwijde energieverspilling bestaat uit warmte-energie. Met de restwarmte die jaarlijks alleen al in onze nationale energie-intensieve industrieën verspild wordt kunnen we heel Nederland van energie voorzien.”

Edgar: “Het probleem is dat de warmte vaak ontstaat op plaatsen waar je deze niet wilt hebben, bijvoorbeeld in schakelkasten. Die warmte moet worden afgevoerd en dat kost weer extra energie. De nieuwste koelsystemen voorkomen die extra energieverspilling.

Door gebruik te maken van heatpipe technologie maken zij een passieve vorm van koelen mogelijk en minimaliseren wij het gebruik van compressoren, ofwel punt 1 van de Trias Energetica: het voorkomen van energiegebruik.”

Henk: “Heatpipe technologie is een effectieve en betrouwbare oplossing voor het afvoeren van warmte. De volgende stap is het hergebruik van afgevoerde warmte-energie (stap 2 Trias Energetica), en dat vraagt om een slim, energie-efficiënt ontwerp van de productieomgeving.”

Edgar: “Voor onze klanten geldt dat een goed energetisch ontwerp van schakelkasten vooral om een helder inzicht in de wisselwerkingen tussen componenten vraagt. Wil je een energie-efficiënte totaaloplossing, dan moet hier al bij het eerste ontwerp rekening mee worden gehouden.”

Henk: “Precies, en dat geldt ook voor het ontwerp van productieomgevingen als geheel.

Neem het voorbeeld van een koekjesfabriek: er is energie nodig om het beslag te laten rijzen, om de koekjes te bakken, om ze vervolgens weer af te koelen enzovoort. Nu gaat in elk deelproces veel energie in de vorm van restwarmte verloren, maar er zijn genoeg technische mogelijkheden om de restenergie van het ene deelproces te gebruiken als energiebron van het volgende deelproces. De energiebesparingen kunnen dan gigantisch zijn.”

Edgar: “Helaas heeft Rittal hier geen invloed op, maar we dachten als volgt: momenteel zijn wereldwijd ruim 200 miljoen industriële koelaggregaten in gebruik. Als deze aggregaten door onze Blue e+ koelers met heatpipe technologie zouden worden vervangen, dan is dat inderdaad een grote energiebesparing.”

Henk: “Maar het blijft een druppel op een gloeiende plaat als er niet eerder in de ontwerpfase beter over energiegebruik wordt nagedacht.

Voor het ontwikkelen van energie-efficiënte pro-

ductieomgevingen staan ons methoden als de PINCH en de Total Site Analyse te beschikking, die als doel hebben om alle beschikbare energieniveaus zo optimaal mogelijk voor de productieprocessen te benutten. Maar de bal ligt bij de investeerders, en die denken: is het nice to have of is het must have? Dat heeft dus ook met regelgeving te maken.”

Edgar: “Europese regels bepalen bijvoorbeeld dat productieomgevingen tegenwoordig energie-efficiënte IE3 elektromotoren moeten gebruiken, maar als je die motoren niet op de juiste wijze met efficiënte frequentieomvormers aanstuurt en de afvoer van de restwarmte extra energie kost, dan gaat de duurzaamheidswinst van die nieuwe motoren alsnog verloren. Het is de combinatie van energie-efficiënte componenten en het energieneutraal afvoeren van restwarmte die het echte verschil maakt.”

Henk: “Mee eens. Duurzaamheid is vooral het resultaat van succesvolle nieuwe combinaties realiseren. Alleen zo kunnen we al die open energiecirkels sluiten.”

TRIAS ENERGETICA: 1. Beperk het energieverbruik door verspilling tegen te gaan.

2. Maak maximaal gebruik van energie uit duurzame bronnen.

3. Maak voor de resterende energiebehoefte efficiënt gebruik van fossiele brandstoffen.

www.rittal.nl

bedrijfscase Tekst: Ing. Paul ten Have

BIJ NIEUWBOUW SLACHTERIJ HUTTEN TRADITIONAL BEEF IS ALLES DOORDACHT

Met een praktische aanpak de hoogste standaard bereiken Runderslachterij Hutten Traditional Beef heeft in 2014 een nieuwe fabriek gebouwd in Heeten. Zowel de productie als het gebouw voldoen aan hoge duurzaamheidsdoelstelligen, met koudetechniek, water en transport als kernpunten.

D

oor in de ontwerpfase van de nieuwbouw stap voor stap het gehele logistieke proces binnen de slachterij te beoordelen, verbetert de opzet, aldus Rick Hutten van de slachterij. “Voor elke fase in het project beoordeelden we de mogelijkheden, gevolgen en eventuele risico’s van alternatieven. Dat leverde voor ons soms verrassende uitkomsten op, maar die sloten volledig aan bij hoe wij vinden dat een goede slachterij eruit moet zien. We streven niet naar een gigantische uitbreiding, maar wel naar een nog betere en nog meer hygiënische Inkoelcel met zicht op bovenzijde karkassen.

28

ǡ ϐ ´ te en moderne verwerking.”

Een slachterij kan niet zonder koeling en dat geldt uiteraard ook voor het nieuwe bedrijf van Hutten.

Sterker nog, de koelinstallatie is het hart van het bedrijf qua voorzieningen. Wel met een kritische benadering van de capaciteit, want vooral de beschouwing van gelijktijdig verlopende processen biedt een drastische reductie van het opgestelde vermogen. Waar gekoeld wordt, komt immers ook warmte vrij en in de nieuwe slachterij maakt Hutten hier

volop gebruik van. De capaciteit van de installaties en de voorzieningen is voldoende voor de beoogde slachtcapaciteit van runderen. Hutten: “Door verdere benutting van de gelijktijdigheid is er zelfs ruimte voor verdubbeling van de huidige slachtcapaciteit, zonder aanpassingen.”

Het streven is een optimaal gebruik van restwarmte. “Door gebruik te maken van doordachte schakelingen zorgt de koelinstallatie voor verwarming van kantoren, luchtbehandeling van ventilatielucht én voorverwarming van water. Warmtepompen zorgen voor verdere opwarming van het water”, vertelt Rick Hutten trots. “De warmtevoorziening is zelfs zo geregeld dat we geen gasaansluiting nodig hebben.

Dat vind ik een sterk punt van het concept. Toch is het absoluut geen futuristische installatie, maar juist een hele praktische, door koppeling van bewezen technologieën.”

De koeling.

In een project gaat het altijd om keuzes maken, dus beslissingen nemen. Dit begint al bij de keuze van het koudemiddel voor de installatie. Gekozen is voor NH3, vanwege de laagste GWP-waarde en het laagste energiegebruik. Om de risico’s voor de mens bij lekkage zo klein mogelijk te houden, is gekozen voor een pompsysteem, waarbij alle appendages zich in de compressorruimte of op het dak bevinden. Ruimten waar mensen werken worden gekoeld met behulp van de energiedrager temper. Hiermee is het risico voor de mens bij lekkage minimaal en aangezien deze ruimten ook dagelijks schoon gemaakt worden, is de faalkans van detectoren bij toepassing van NH3 geëlimineerd. De compressorinstallatie is opgebouwd uit drie compressoren, waarvan één frequentiegestuurd is. Die zorgt dat de koelcapaciteit van 10 procent tot 100 procent traploos kan worden geregeld.

De restwarmte Volgens de trias energetica heeft de gebouwschil een goede isolatiewaarde (RC=5,6), waardoor slechts tien procent van het totale koelvermogen in de zomer nodig is voor klimatiseren. Een neveneffect is dat een dikker paneel minder hulpstaal behoeft. Dit hulpstaal zit aan de binnenkant van het gebouw en is een obstakel waar vuil op kan blijven liggen (hygiëne). Minder hulpstaal leidt dus onder meer tot minder schoonmaken en een lager watergebruik. De koelinstallatie bestaat uit drie schroeven (Bitzer), waarbij Hutten de condensatiewarmte voor 90 procent nuttig gebruikt. Dit met behulp

februari 2016

Inkoelcel die gevuld wordt tijdens het slachten.

van een NH3/glycol-condensor, waarbij de capaciteit van de condensor nagenoeg even groot is als die van de luchtgekoelde condensor op het dak. Deze laagwaardige warmte wordt toegepast voor verschillende doeleinden: ■ Voorverwarmen leidingwater van 12 naar 25°C ten behoeve van schoonmaakwater.

■ Verwarmen buitenlucht voor ventilatie van de slachthal en productieruimten tijdens schoonmaken en vervolgens drogen.

■ Krattenopslag in geventileerde ruimte in plaats van drogen door koeling (wat gebruikelijk is).

■ Vloerverwarming wasstraat voor op temperatuur houden en drogen.

Koelinstallatie en warmtepomp: het hart van de installatie.

29

bedrijfscase

Principeschema restwarmtegebruik.

Door met Hutten de gelijktijdigheid van de verschillende ventilatietoepassingen goed in kaart te brengen, was het mogelijk om een relatief kleine luchtbehandelingskast toe te passen. Dit scheelt in investering en dimensionering van het kanaalwerk.

Door een doordachte lay-out is de hoeveelheid kanaalwerk/leidingwerk tot een minimum beperkt, wat weer gunstig is voor de investeringen en het kleine ruimtebeslag dat dit kanaalwerk inneemt boven het verlaagd plafond. Alle installaties bevinden zich in de buurt van de koelinstallatie.

Hoogwaardige restwarmte Naast de 90 procent laagwaardige restwarmte (25°C) is er ook nog de persgaswarmte (75°C) en de warmte van de oliekoeler (45°C). Deze warmte wordt benut voor het verder verwarmen van schoonmaakwater, dat in een 30 m3 grote buffertank wordt opgeslagen. Wanneer er warmtevraag is in het kantoor, dan heeft dit voorrang. De warmtevraag (en koudevraag) van het kantoor is door de hoge RC-waarde van de buitenschil en de van een WTW-systeem voorziene ventilatie van het kantoor minimaal.

Schoonmaak/sterilisatie-water Het schoonmaakwater, opgeslagen in de geïsoleerde kelder, wordt continu rondgepompt over een warmtepomp (R134a), die het schoonmaakwater verwarmd naar 60°C, of 75°C tijdens het slachtproces.

De laatste 10°C, nodig om sterilisatiewater op minimaal 82°C te brengen, wordt geleverd door een elektrische ketel. In de toekomst is bij uitfasering

30

van R134a, de installatie eenvoudig aan te passen met een warmtepomp die meteen door kan verwarmen naar 82°C sterilisatiewater.

Het warmwatersysteem door de fabriek en de kelder wordt continu op 60°C gehouden om bacteriologische besmetting te beperken. Om dit geheel goed samen te laten werken wordt er veel meer gevraagd van de koelinstallateur dan alleen kennis van een koelinstallatie. De installateur is verantwoordelijk geworden voor de koude/warmte en ventilatie. Dit concept is in zijn geheel opgezet door KWA-bedrijfs ϐ Ǧ lo.

Beheer systeem Bij de aanschaf van de gehele installatie is het beheer en onderhoud ingekocht voor de duur van tien jaar. Dit is inclusief materialen. Hierdoor wordt de installateur gedwongen na te denken over de betrouwbaarheid en het onderhoud van de gehele installatie. Een goede, betrouwbare installatie vergt weinig Ǥ ϐ een groot deel van zijn techniek ontzorgd en kan zich focussen op wat voor dit bedrijf echt van belang is, namelijk het slachten en verwerken van runderen.

ϐ Om het systeem goed te kunnen beheren, zijn alle relevante water- en elektra-verbruiken in kaart ge Ǥ Ǧ Ǧ zen, waarmee Hutten een tool heeft om te kijken of er bijvoorbeeld niet te veel schoonmaakwater voor Ǥ Ǧ

Hogedrukunit voor schoonmaakwater met warmtepomp voor opvangen warmtetekort vanuit proces.

ter, door zijn temperatuur het duurste water, wordt ook gemonitord om onnodig gebruik in de gaten te kunnen houden. Dit bleek bij het opstarten van de slachterij een uitstekend hulpmiddel om fout gebruik van middelen te traceren. Door bij de waterzuivering te beginnen met testen en proefdraaien en vervolgens terug te werken tot de slachtlijn, is de verhuizing van Nieuw-Heeten naar Heeten zonder enig productieverlies verlopen.

KWA was in dit project van conceptontwerp tot en met de opstart direct betrokken. Het adviseerde de eigenaar bij het nemen van de vele beslissingen en zorgde ervoor dat deze op het juiste moment en met de juiste onderbouwing genomen werden. Voordat ook maar een heipaal de grond inging, waren feitelijk alle beslissingen al genomen. Na negen maanden productie heeft Hutten geen enkele slechte of minder goede beslissing kunnen ontdekken waar het bedrijf achteraf spijt van heeft. Alle benodigde hardware is nu aanwezig om de productie in het komende ǡ ϐ ciëntie en een kwalitatief nog hoogwaardiger eindproduct te komen.

GAS WARMTEPOMP EFFICIËNT EN DUURZAAM

Panasonic GHP systeem; meest efficiënte en duurzame oplossing voor VRF systemen - Hoge efficiëntie door onder andere het gebruik van de restwarmte - Ideale oplossing beperkte electravoorziening - Aansluitbaar op aardgas en propaan - Grote range aan capaciteiten (van 45 t/m 142 kW) - Bedrijfssituatie tot -20°C met behoud van capaciteit - Geen ontdooicyclus, dus maximaal comfort - Aansluitbaar op alle VRF DX binnendelen - Aansluitbaar op de watermodulen voor gekoeld en verwarmd water - Diverse oplossingen voor de integratie in gebouwbeheer systemen High

savings

refrigerant

friendly

Down to -20°C in heating mode

control

by BMS

R410A

OUTDOOR TEMPERATURE

CONNECTIVITY

Environmentally

Easy

Officiële Panasonic distributeurs

Over de auteur Ing. Paul ten Have is senior processing/energie adviseur bij KWA Bedrijfsadviseurs.

Meer informatie T: 033 - 4221339 E: pth@kwa.nl I: www.kwa.nl

februari 2016

www.aircon.panasonic.eu

31

koelhuizen Tekst: Ing. Dennis Wentink

FRUITMASTERS MET NIEUWE KOELHUIZEN KLAAR VOOR DE TOEKOMST Gekoelde opslag van hard en zacht fruit is een belangrijke activiteit van de coöperatie Fruitmasters. Het is belangrijk dat de gekoelde opslag tot in de puntjes wordt verzorgd en beheerst om optimale opslagcondities te garanderen. Daarom was er behoefte aan modernisering van de koelhuizen in Ochten en Geldermalsen. Nu voldoen de koelhuizen aan alle eisen en is Fruitmasters klaar voor de toekomst.

F

ruitmasters is een coöperatie van ruim 425 fruittelers die als afzetorganisatie Nederlands kwaliteitsfruit direct van de bron levert aan eindafnemers in binnen- en buitenland. De coöperatie heeft een facilitair en logistiek centrum voor koeling, sortering en verpakking van fruit. Samen met Van Vliet Bouwmanagement en Adviesburo Verhoef startte de coöperatie in 2013 met de ontwikkeling van een masterplan. Het ging om de gefaseerde vervanging van twee koelinstallaties en de herkeuring van één ammoniak koelinstallatie. Fruitmasters ϐ ǡ na de oogst een enorme hoeveelheid fruit in kor Ǥ ϐ de bewaarfase, waarvoor relatief weinig koelvermogen nodig is. In het ontwerp is de specialistische kennis van Fruitmasters gecombineerd met moderne technieken om de bewaarresultaten te optimali Ǧ ϐ ´ Ǥ In Ochten bevinden zich diverse koelgangen met in totaal 73 ULO (Ultra Low Oxygen)-cellen met een gezamenlijke opslagcapaciteit van 10.000 ton. De

Ontwerpcriteria en eisen ϐ masters (zie tabel 1) zijn door Adviesburo Verhoef verwerkt in een technische omschrijving ten behoeve van de aanbesteding.

Op basis van het aanbestedingsdocument zijn diver Ǥ ´ bij gekeken is naar de verwachte jaarlijkse exploitatiekosten van de koelinstallatie, in combinatie met

Ochten

Geldermalsen

CA/ULO cellen

73

56

Koelsysteem

NH3-pompsysteem

NH3-pompsysteem

NH3-inhoud

Circa 4.075

Circa 2.800

Stuks Kg

Geïnstalleerd koelvermogen

1.100

Circa 1.165

kW

To / Tc ontwerp

-10 / +42

-10 / +42

o

Compressoren

4x zuiger (1x freq.geregeld)

3x zuiger (2x freq.geregeld)

Condensor

2x luchtgekoeld, V-shape

2x luchtgekoeld, V-shape

Luchtkoelers

146 st. enkel uitblazend, persgas ontdooid

112 st. enkel uitblazend, persgas ontdooid

Tabel 1. Specificaties koeltechniek nieuwbouw.

32

ULO-cellen werden geconditioneerd door een R22pompsysteem met Grasso zuigercompressoren. Fruitmasters wilde de R22-koelinstallatie vervangen door een moderne energiezuinige en milieuvriendelijke koelinstallatie. Na een vergelijking van verschillende koelsystemen werd duidelijk dat een ammoniakpompsysteem de beste keus was. Niet alleen vanuit het oogpunt van energiebesparing en milieuvriendelijkheid, maar vooral vanwege de bewaarresultaten. Het nieuwe koelsysteem, op basis van ammoniakpompcirculatie, voldoet aan alle eisen. Aandachtspunt was de benodigde hoeveelheid ammoniak.

C

Oude R22-koelinstallatie. (foto Mark Verwey)

Nieuwe NH3-koelinstallatie. (foto Mark Verwey)

kwaliteit en betrouwbaarheid. De productkwaliteit wordt bepaald door een combinatie van een goed ontwerp, goede apparatuur voor de regeltechniek en intelligente regelsystemen.

Het project is over een periode van twee jaar uitgevoerd, buiten het oogst- en bewaarseizoen. Immers, tijdens het oogstseizoen is alle capaciteit nodig. In nauw overleg met Fruitmasters zijn ULO-cellen vrij gepland en zijn de ULO-cellen gefaseerd overgezet van de R22-koelinstallatie naar de nieuwe ammoniakkoelinstallatie. In de eerste fase werd een nieuwe machinekamer gebouwd en zijn de ULO-cellen in twee van de vijf gangen voorzien van de nieuwe koeltechniek en aangesloten op de nieuwe koelinstallatie.

In de tweede fase is de koelcapaciteit uitgebreid en is de koeltechniek in de overige ULO-cellen vervangen.

Met de inventarisatie werd de kwaliteit van de koelinstallatie inzichtelijk en kon er een plan opgesteld worden voor gewenste aanpassingen en onderhoudswerkzaamheden. Met een constructieve aanpak en gerichte maatregelen is de ammoniakkoelinstallatie uit 1967 weer helemaal up-to-date. Parallel aan de modernisering van de twee koelhuizen werd volledige nieuwbouw van twee koelhuizen gepland met een uitbreiding van de opslagcapaciteit naar totaal 25.000 ton.

De tijd voor de nieuwbouw van de twee koelhuizen was beperkt omdat deze klaar moesten zijn voor het nieuwe oogstseizoen. Daarom werd de oude koelinstallatie in fases uit bedrijf genomen en gedemonteerd. Feitelijk werd één zijde van het koelhuis al gesloopt, terwijl andere koelcellen nog in bedrijf waren.

Fruitmasters heeft nu twee ULO-koelhuizen met optimale stapelhoogte, zeer hoge mate van luchtdichtheid en de meest moderne (bewaar)regeling.

Plan voor Geldermalsen In Geldermalsen bevinden zich acht koelhuizen, waarvan er recent al vier werden gerenoveerd. Het masterplan voorziet in de volledige nieuwbouw van twee koelhuizen en modernisering van de overgebleven twee. Het koeltechnische ontwerp op basis ϐ technisch document samengevat en aanbesteed.

Gang met niet ULO-cellen. (foto Mark Verwey)

februari 2016

Intelligente regelsystemen De koelhuizen hebben een grote capaciteit, waarmee kort na de oogst een grote hoeveelheid fruit gekoeld ϐ Ǥ koelinstallaties hebben een traploze capaciteitsregeling die de koelvraag en het koelaanbod naadloos op elkaar afstemt. Met deze intelligente regeling wordt een goed opwekkingsrendement behaald, zowel tijdens het inkoeltraject (direct na de oogst) als tijdens het bewaartraject. Door de combinatie van moderne bewaartechnieken en intelligente regelsystemen worden de producten onder optimale opslagcondities bewaard.

De nieuwe koelinstallaties voldoen aan alle eisen en aan alle voorwaarden voor een hoog opwekkings Ǥ ϐ den de relevante data van beide nieuwe koelinstallaties verzameld en bewaard in een monitoringtool

33

koelhuizen

het rendement ongemerkt daalt, worden (seizoens ϐ ሻ den onderhoudsprogramma’s opgesteld. De tool ondersteunt en waarborgt de betrouwbaarheid van de koelinstallatie en de productkwaliteit.

Over de auteur Ing. Dennis Wentink is adviseur en directeur/ eigenaar van Adviesburo Verhoef en voorzitter van de WAC (Werkveld Advies Commissie) van de Stichting Post HBO Koudetechniek.

Nieuwe NH3-koelinstallatie. (foto Mark Verwey)

van Adviesburo Verhoef. Zo worden eventuele afwijkingen vroegtijdig gesignaleerd en kan er tijdig bijgestuurd worden. De monitoringtool heeft een gebruikersvriendelijk online dashboard dat Fruitmasters altijd inzicht geeft in het opwekkingsrendement.

Adviesburo Verhoef maakte elke maand een uitgebreide analyse van een aantal kentallen (Key Performance Indicators; KPI’s). Zo wordt voorkomen dat

De meetoplossing voor de koudetechniek!

De digitale manifolds van Testo voor inbedrijfstelling, service en onderhoud.

16TES-05

Nieuw: nu met Bluetooth en App

www.testo.nl Testo BV, Randstad 21-53, Almere, T 036 5487 000

34

Over Adviesburo Verhoef Dit onafhankelijk adviesbureau in koeltechniek richt zich nationaal en internationaal op onder meer koel- en vrieshuizen, logistieke centra, AGF, vlees, vis, bakkerijen en bloemen.

Meer informatie Adviesburo Verhoef T 085 -27 35 900 E info@verhoef.net I www.verhoef.net

U N I ECHEMIE

De kracht van koud en warm!

Uniechemie B.V. | Aruba 21 | 7332 BJ Apeldoorn Telefoon 055 533 45 29 | Fax 055 533 37 29 www.uniechemie.nl

UN 001

Koelen is een apart fenomeen. Weinig mensen hebben er kennis van. Koelen is voor velen een middel, het geeft Traploos regelen van de koelcapaciteit he eft z’n hun onderneming een bestaan. Het lekkerste stukje nut bewezen. De kra cht van de nieuwe Ec oline co mp ressoren is het ve vlees, de mooiste bloemen of een heerlijk klimaat worden rbeterde rendement.

De capaciteitsrege ling met de nieuw gerealiseerd door middel van koelen. Maar koelen kan ook e CRII cilinderkoppen is traplo os regelbaar tussen verwarmen zijn. Ook hier zijn er vele toepassingen mogelijk. en 10 10% 0%. Voor de aanstur ing biedt Uniechemi e Er zijn steeds meer situaties waarin verwarmen elektrisch een zelf ontwikkelde combinatie aan met de Dix ell sta pp enregelaar XC645CX. moet, bijvoorbeeld als er zonne-energie gewonnen wordt, Dit is een uitgebreide regelaar met alarmreg dan brengen koelen en verwarmen uitkomst. istratie, dynamische setpuntverschuiving en veel meer functies.

De koeltechnische branche ziet deze uitdaging en weet Bitzer en Dixell, een veel beproefde dat Uniechemie hierin haar toeleverancier is. Uniechemie en ideale combinatie ! biedt het productenpakket dat compleet beantwoordt aan de behoefte van installatiebedrijven die F-gassen gecertificeerd zijn. Ook voor wat betreft de koudemiddelen HFK’s, HFO’s en de natuurlijke koudemiddelen. Naast componenten beschikt Uniechemie over een eigen koudemiddelafvulstation en unitbouw voor koelinstallaties en warmtepompen.

regelapparatuur Tekst: Ing. Kees van Heiningen

PREVENTIEF ONDERHOUD REGELAPPARATUUR KOELINSTALLATIES: ZINVOL OF OVERBODIG? Na inbouw in koelinstallaties wordt vaak niet meer naar regelapparatuur omgekeken. Totdat het stuk gaat. Om niet voor onaangename verrassingen komen te staan, kun je kiezen voor preventief onderhoud. Voor vier productgroepen zijn de criteria voor preventieve inspecties of renovaties op een rijtje gezet.

P

reventief onderhoud van regelapparatuur moet wel mogelijk zijn. Dat is niet het geval bij hermetisch gesloten commerciële koelinstallaties met gesoldeerde verbindingen. De componenten zijn niet meer toegankelijk, waardoor preventief onderhoud niet uitvoerbaar is. Voor deze installaties geldt dat het vertrouwen in de kwaliteit van de regelapparatuur essentieel is. Industriële installaties zijn wel toegankelijk. Dat maakt onderhoud wel mogelijk.

De economische levensduur van commerciële componenten wordt meestal aangehouden op tien jaar; voor industriële versies geldt twintig jaar. De werkelijke levensduur van installaties kan echter het dubbele hiervan zijn. Of meer, wat onlangs bleek bij een thermostatisch expansieventiel (foto 1) in een bewaaropslag van een ijsfabriek. Het onderdeel werd gemonteerd in 1954 en pas vervangen in 2014. En dat gebeurde niet vanwege een defect, maar omdat de installatie met een ander koudemiddel werd gevuld. Zo’n prestatie mag voor commerciele installaties als een uitzondering worden gezien, maar voor industriële installaties is een levensduur van 30 tot 40 jaar normaal.

Fabrikanten van industriële zuiger- en schroefcompressoren schrijven voor na hoeveel draaiuren controle en/of onderhoud uitgevoerd moet worden. Tegenwoordig zijn deze onderdelen meestal uitgerust met een softwarematig onderhoudsschema in de compressorbesturing of -bewaking. Bij de hermetische en semi-hermetische compressoren wordt er-

36

van uitgegaan dat, mits installatietechnisch oké, de economische levensduur wordt gerealiseerd zonder preventief onderhoud. Voor condensors en koelers geldt in principe hetzelfde. Schoonhouden is het belangrijkste onderhoud.

Foto 1: Expansieventiel na 60 jaar eervol ontslagen (Foto: CBC-Koeltechniek)

Uitvoerige levensduurtesten Voor regelapparaten worden nagenoeg geen onderhoudsvoorschriften afgegeven. Fabrikanten doen uitvoerige levensduurtesten, maar harde garanties geven ze niet. Bij navraag zullen ze altijd aange ϐ is van de bedrijfscondities, de reinheid van de olie en welk koudemiddel wordt gebruikt. Het beslissen over de noodzaak van preventief onderhoud zal dus ϐ die de vakman van de installatie heeft. De gevolgen van defecte regelapparaten lopen uiteen van een algehele productiestop, een mogelijke uitstoot van ϐ ´ Ǥ Of preventief onderhoud aan regelapparatuur zinvol of overbodig is, kan slechts achteraf vastgesteld worden. Het uitblijven van storingen en calamiteiten kan overigens niet volledig aan preventief onderhoud worden toegeschreven. In dat licht bezien, is de investering in preventief onderhoud een soort verzekering: je weet nooit of het echt nodig is, maar als eigenaar weet je wel dat je de betrouwbaarheid van de installatie op een zo hoog mogelijk niveau houdt. Met een goede analyse van de installatie kan, in combinatie met leveranciersinformatie voor een aantal componenten, een leeftijdsprognose gemaakt worden.

Die prognose heeft betrekking op betrouwbare functionaliteit en externe veiligheid. Met een daaraan gekoppeld onderhoud-vervangingsschema komt ook de installateur niet voor verrassingen te staan. Hieronder volgen voor vier productgroepen de criteria voor preventieve inspecties of renovaties.

Magneetkleppen Het beoordelingscriterium bij magneetkleppen is het aantal schakelingen in combinatie met de positie in het leidingsysteem. De bewegende delen in de magneetklep zijn de magneetkern en het mem Ǥ ϐ Ǥ Op den duur ontstaat metaalmoeheid doordat de magneetkern bij iedere schakeling tegen de top van de kernbuis slaat. Dat leidt tot scheuren in de kernbuis waardoor koudemiddel gaat lekken en de externe veiligheid om de hoek komt kijken.

De beweging van zuigers resulteert in slijtage van zuigerveren, waardoor een klep niet meer geheel geopend kan worden. Dit gaat dan ten koste van de ϐ ´ Ǥ ondergaan kunststof membranen een verouderings ǡ Ǥ als bij zuigers belemmert dit het openingsproces en ϐ ´ Ã Ǥ van de kunststof afdichting door het slaan op de zitfebruari 2016

Foto 2: De linkse regelklep maakt goed duidelijk wat het effect van erosie op het binnenwerk is.

ting geeft kans op lekkage over de zitting en daar ϐ ´ Ǥ De hamvraag is wanneer het zinnig is om een installatie drukvrij te maken, zodat een magneetklep aan een inspectie onderworpen kan worden. Kennis van het gedrag en de historie van de installatie zijn daarbij de belangrijkste factoren. Informatie van de klepleverancier moet duidelijk maken tot hoeveel schakelingen de basisfunctie gegarandeerd kan worden en vanaf welk aantal schakelingen een breukrisico op kan treden. Hieronder volgen drie voorbeelden waarin 250.000 schakelingen worden aangehouden voor de functionele betrouwbaarheid en vijf miljoen schakelingen voor het externe veiligheidsrisico. ● Persgasontdooiing, droge zuigleiding en natte retour: Uitgaande van twee cycli per dag is de functionele leeftijd 340 jaar. Bij platenvriezers met een cyclus van drie uur kan de magneetklep 85 jaar mee. Bij deze toepassing is er dus geen noodzaak voor preventief onderhoud. ● Persgasontdooiing, persgastoevoer: Het theoretische aantal schakelingen van deze kleppen is net zoveel als van het hierboven beschreven voorbeeld. Maar wanneer ze onder extreme condities functioneren, zal de praktische levensduur exponentieel lager zijn. Denk daarbij aan de combinatie van een hoge temperatuur, een hoge druk, een grote drukval en hoge gassnelheid met meegesleurde condensaatdruppels. Het wordt vaak rijkelijk laat opgemerkt dat als gevolg van slecht functionerende kleppen niet meer goed ontdooid wordt. Dat kan aanzienlijke schade tot gevolg hebben. Een lekkende persgastoevoerklep

37

regelapparatuur

resulteert in een verlaging van het systeemrendement. Om dat te voorkomen is het verstandig om na elke 25.000 schakelingen het binnenwerk te controleren. ● Vloeistoftoevoer naar afscheiders: Hoewel moderne installaties meestal voorzien zijn van modulerende regelkleppen, zijn er voor deze toepassing nog talrijke installaties met een aan/ uit-regeling, aangestuurd door een PLC. Het voordeel van de PLC is dat de schakeltijd kort Ǥ ϐ Ǥ Het nadeel is dat de schakelfrequentie van de magneetklep hoog is. Dat komt het sterkst tot uiting bij afscheiders met een kleine inhoud, zoals margarinevotators. Bij twintig schakelingen per uur zou de grens voor een verantwoorde functionele werking al na 1,4 jaar bereikt zijn. De grens voor een potentieel extern risico treedt op na 28 jaar. Duidelijk is dat bij dit soort toepassingen een inspectie-en/of vervangingsschema beslist noodzakelijk is.

Op basis van een verwachte levensduur van 40 jaar en het hierboven aangenomen aantal schakelingen voor magneetkleppen is een inspectieschema wenselijk als de klep frequenter schakelt dan eens in de 80 minuten. De externe veiligheid komt pas in het vizier als een magneetklep frequenter dan eens in de vier minuten schakelt.

Foto 3: Losliggende onderdelen als gevolg van pulsaties.

laatopening, veroorzaken vuildeeltjes erosie van de doorlaat en de regelconus/regelkooi. Op foto 2 is goed te zien wat extreme erosie met een klepsteel doet. Verminderde regelbaarheid en slecht afdichten zijn de gevolgen. De inspectiefrequentie is sterk ϐ Ǥ ϐ ǡ zelfs huntende kleppen, kunnen het beste ieder jaar geïnspecteerd en gereviseerd worden. Als, na het in gebruik nemen van de installatie of bij regulier on ǡ ϐ lijk vervuild is, is het raadzaam om het inspuitventiel uit elkaar te nemen, te reinigen en te controleren op beschadigingen. Inspuitventielen in stabiele proces ϐ ǡ behoeven geen of nauwelijks inspectie.

Drukregelaars Inspuitventielen puls-modulerend Puls-modelerende inspuitventielen zijn magneetkleppen met ingebouwde smoordoorlaat. Door een ϐ aantal schakelingen aanzienlijk hoger dan bij gewone magneetkleppen. Voor commerciële installaties wordt uitgegaan van een levensduur van tien jaar, met een cyclustijd van zes seconden. Dit komt neer op 50 miljoen schakelingen. Bij toepassing in industriële installaties is het raadzaam om, aan de hand van de ingestelde cyclustijd, na te gaan wanneer deze 50 miljoen schakelingen bereikt worden (of bij ǡ ϐ fabrikant). Als het zover is, kunnen de doorlaat en de zitting geïnspecteerd worden, eventueel steekproefsgewijs. Tijdige vervanging voorkomt problemen, zoals vloeistofslag en productschade door een te lage temperatuur in de koelruimte.

Inspuitventielen modulerend Bij alle voorgaande overwegingen is ervan uitgegaan dat de installatie schoon en droog is. Vooral bij modulerende inspuitventielen is dit belangrijk. Door de zeer hoge snelheid van het koudemiddel in de door-

38

Voor drukregelaars geldt hetzelfde als voor modulerende inspuitventielen. De status van het inbouw ϐ inspectie van de regelklep. De stabiliteit van de regeling, de al dan niet afwezigheid van drukstoten, trillingen en vloeistofslag bepalen de mate van slijtage. Bij een schone installatie zou iedere tien jaar een steekproefsgewijze controle toereikend moeten zijn. Drukregelaars in persgas- en economizerleidingen, waarvan soms hoorbaar vastgesteld kan worden dat ze min of meer open-dicht werken, kunnen vergeleken worden met magneetkleppen in persgas-ontdooileidingen. Het aantal 'schakelingen' van 250.000 wordt snel bereikt, waardoor mechanische defecten op de loer liggen (zie foto 3). Een jaarlijkse controle van het binnenwerk is aan te bevelen bij deze toepassingen.

Over de auteur Ing. Kees van Heiningen is eigenaar van adviesbureau Heinconsult.

T: 06 53 495 559 E: info@heinconsult.nl I: www.heinconsult.nl

TRIPLEAQUA: WINNAAR VAN DE

NVKL KOELTROFEE 2016 De verwarming en koeling van het binnenklimaat is bij veel gebouwen een grote kostenpost. Juist daar valt dus nog veel te winnen. Met het TripleAqua klimaatsysteem kunt u verschillende ruimtes onafhankelijk verwarmen en koelen naar behoefte.

Toch gebruikt het tot wel 50% minder energie. Daarmee behoort het tot de zuinigste systemen ter wereld. Doel: uw gebouw met energielabel A+++!

Is uw organisatie of project klaar voor TripleAqua? Wilt u een

COOL

bestaande installatie vervangen of renoveren, bijvoorbeeld in verband met uw duurzaamheidsdoelstellingen? Werkt u aan een geheel nieuw utiliteitsproject? Of bent u nog in een oriëntatiefase?

In alle gevallen helpen wij u graag met informatie over of ontwerp van een A+++ conforme energie-installatie. Voor optimaal comfort

HEAT

STORE

tegen uiterst lage kosten én met zeer geringe milieubelasting. Kijk op www.tripleaqua.com of neem direct contact op via telefoon +31 (0)180 751 300 of tripleaqua@coolmark.nl.

Coolmark B.V. Postbus 393, 2990 AJ Barendrecht Tel: +31 (0)180 751 300 info@coolmark.nl, www.coolmark.nl

ECR-Unitbouw ECR-Nederland BV

600 kW Ammoniak Frequentieregeling Leidingwerk RVS316 Alfa Nova oliekoeler -12°C / +45°C

hǁ ŝŶŶŽǀĂƟ ĞǀĞ ŬŽƵĚĞƐƉĞĐŝĂůŝƐƚ ǀŽŽƌ Ăů Ƶǁ ŽƉ ŵĂĂƚ ŐĞƉƌŽĚƵĐĞĞƌĚĞ ƵŶŝƚƐ hŶŝƚďŽƵǁ ŝƐ ŽŶnjĞ ͚ƐƉĞĐŝĂůŝƐƟ ƐĐŚĞ͛ ĚŝǀŝƐŝĞ ǁĂĂƌ͕ ƐĂŵĞŶ ŵĞƚ ĚĞ ŝŶƐƚĂůůĂƚĞƵƌ͕ ĞůŬ ŬŽĞůƚĞĐŚŶŝƐĐŚ ƉƌŽũĞĐƚ ƐŶĞů ĞŶ ǀĂŬŬƵŶĚŝŐ ŐĞƌĞĂůŝƐĞĞƌĚ ǁŽƌĚƚ͘ ŝƚ ďŝĞĚƚ ĚĞ ŝŶƐƚĂůůĂƚĞƵƌ ĞdžƚƌĂ Ɵ ũĚ ĞŶ ĞdžƚƌĂ ĂƌďĞŝĚƐŬƌĂĐŚƚ͘ ^ŶĞů͕ ĚĂĂĚŬƌĂĐŚƟ Ő͕ ƉƌŽĨĞƐƐŝŽŶĞĞů͕ ĞƌǀĂƌĞŶ͕ ŬǁĂůŝƚĂƟ ĞĨ ĞŶ ĐƵƐƚŽŵ ŵĂĚĞ͘ tŝũ njŝũŶ ͚Ƶǁ ŝŶŶŽǀĂƟ ĞǀĞ ŬŽƵĚĞƐƉĞĐŝĂůŝƐƚ͚͊ EĞĞŵ ƐŶĞů ĐŽŶƚĂĐƚ ŽƉ ŵĞƚ ŽŶnjĞ hŶŝƚďŽƵǁ ƐƉĞĐŝĂůŝƐƚĞŶ͊ www.ecr-nederland.nl

bedrijfsbezoek Tekst: Uko Reinders

Emerson slaat nieuwe weg in met Europe Solution Center Op 8 december opende Emerson Climate Technologies in Aken het Europe Solution Center. Het centrum, met kantoor en laboratorium, moet een impuls geven aan de strategie van het bedrijf om oplossingen voor klanten te bedenken en te maken. Dat is een stap verder dan de productie van compressoren en andere koeltechnische componenten, waarmee Emerson Climate Technologies groot is geworden.

Het nieuwe laboratorium met links een testopstelling van een CO2-installatie.

I

n het nieuwe Europe Solution Center is het woord ‘product’ uit de vocabulaire van de medewerkers geschrapt. In plaats daarvan spreken ze over oplossingen voor klanten. Oplossingen die klanten nodig hebben om belangrijke uitdagingen als energiebesparing en duurzaam produceren suc-

40

cesvol te kunnen aangaan. Emerson gaat daarbij verder dan het met de productie van compressoren en andere componenten jarenlang heeft gedaan en waar het van oorsprong Amerikaanse bedrijf groot mee is geworden. Emerson heeft een wereldwijde jaaromzet van 20 miljard euro en 115.000 werkne-

mers in dienst. Emerson Climate Technologies, waar de vestiging in Aken onder valt, is een onderdeel daarvan. Het bedrijf, met hoofdkantoor in de VS, is in vele sectoren actief, zoals de koeltechniek, chemische industrie, olie en gas, offshore en papier.

Met de productie en ontwikkeling van componenten voor de koeltechniek en klimaatbehandeling gaat Emerson onverminderd door. Ze nemen ook nog verreweg het grootste deel van de omzet in de afdeling Climate Technologies voor hun rekening.

In de nieuwe strategie worden de componenten gecombineerd tot oplossingen waar klanten behoefte aan hebben. Het zijn bijvoorbeeld warmtepompen, WTW-units of complete koelvitrines voor supermarkten, die met de kennis van Emerson worden geoptimaliseerd om bijvoorbeeld de COP-waarde te verhogen. Ook onderdelen van andere producenten kunnen daarin op verzoek verwerkt worden.

Door de jarenlange ervaring heeft Emerson veel technische know-how in huis. In de nieuwe strategie wil het bedrijf die meer exploiteren en aanwenden om voor klanten een beter eindresultaat te bereiken. “Ons doel is om technologie, innovatie en service naar het volgende niveau te tillen, wij willen samen met onze klanten oplossingen voortbrengen die de huidige en toekomstige uitdagingen in de HVAC kunnen aangaan”, zei Jean Janssen, President van Emerson Climate Technologies Europe, bij de opening van het Europe Solution Center. David N. Farr, CEO van Emerson sprak van een mijlpaal voor het bedrijf. “Het Solution Center moet ons naar de ‘next level’ brengen en zal spectaculair zijn, met nieuwe oplossingen voor onze klanten." Farr sprak verder de hoop uit dat het centrum zal bijdragen om de concurrentiepositie van Europese klanten te verbeteren en om geïntegreerde oplossingen voort te brengen die voor comfort en gezondheid zorgen met veilig voedsel. Farr was voor de opening naar Aken gekomen, wat veel zegt over het belang dat de bedrijfsleiding aan het nieuwe centrum hecht, waar het 8 miljoen euro in investeerde.

Creativiteit stimuleren Het resultaat mag er zijn. Een fris ogend kantoor ϐ ruimtes waar groepjes mensen kunnen brainstormen en vergaderen, en waar trainingen kunnen worden gegeven aan medewerkers en klanten. In een van de ruimtes is met lage banken een huiselijke sfeer gecreëerd. Dit moet de creativiteit van medewerkers stimuleren en de kracht van samenwerken optimaal te benutten.

Om zoveel mogelijk kennis te bundelen komen me-

februari 2016

Voor de openingsceremonie was David N. Farr, CEO van Emerson (tweede van rechts) naar Duitsland gekomen. Hij knipte het lint door samen met (van links naar rechts) Bob Sharp (Executive Vice President Emerson Climate Technologies), Jean Janssen (President Emerson Climate Technologies Europe) en Marcel Philipp (burgemeester van Aken).

dewerkers uit tientallen landen naar Aken om aan projecten te werken. Bij de opening waren er bijvoorbeeld medewerkers uit India, China en Oekra Ǥ ϐ door het hele kantoor zijn gecreëerd. Het kantoor is ϐ nen worden samengesteld. Om beter en sneller te kunnen inspelen op behoeftes in de markt staan de verschillende marktsegmenten in de organisatiestructuur centraal. Medewerkers die zich op hetzelfde segment richten werken samen. Dat doen ze in ‘eilanden’, waar specialisten op gebieden als productmanagement en ontwikkeling, marketing en verkoop samen zijn gebracht. Ze kunnen zo informatie beter uitwisselen en zitten dichter bij het product en de klanten. Er zijn eilanden voor marktsegmenten als koeling, airconditioning, warmtepompen, elektronica, control en supermarkten. “We werken al een paar jaar in deze structuur en in het nieuwe gebouw hebben we de indeling hierop ingericht”, zegt Rainer Dietrich, Vice President Sales Europe van Emerson Climate Technologies.

In het laboratorium De oplossingen, die op kantoor samen met klanten worden bedacht en ontwikkeld, worden in het naastgelegen laboratorium gebouwd en getest. Ook

41

bedrijfsbezoek

Het woord 'product' is vervangen door 'oplossingen voor klanten'

In een van de ruimtes wordt met een loungebank en lage stoelen een huiselijke sfeer gecreëerd om de creativiteit van medewerkers te stimuleren.

Dietrich: “We hebben hier een elektronische regelaar op aangesloten die daar het beste bij past. Dat testen we hier, bijvoorbeeld om te kijken of er ongewenste elektromagnetische velden optreden. Daardoor kunnen componenten elkaar negatief beïnvloeden.” Verderop staat een koelvitrine voor in een supermarkt. Dietrich legt uit: “Doordat de verschillende onderdelen met elkaar ‘communiceren’ wordt veel energie bespaard. Het gordijn gaat ’s avonds automatisch dicht. Dat levert zo’n 50 procent aan energiebesparing op. De regelaar zorgt er vervolgens voor dat de compressor in een lagere stand gaat draaien, waardoor nog meer energie bespaard kan worden.”

Voorspellen

Het fris ogend kantoor met flexibele werkplekken.

het laboratorium is onderdeel van het Europe Solution Center en heeft dezelfde frisse uitstraling als het kantoor. Dietrich: “We testen geen afzonderlijke componenten van Emerson. Dat gebeurt al in de fabrieken waar ze worden gemaakt. We testen alleen de combinaties die een oplossing voor onze klanten bieden.” Volgens Dietrich komt hierbij de kennis binnen Emerson om de hoek kijken. “Hierdoor kunnen we de beste componenten samenvoegen en ze optimaal laten ‘samenwerken’, waardoor prestaties en betrouwbaarheid worden geoptimaliseerd.”

In het laboratorium staan bij de opening al verschillende units te draaien, zoals een condensing-unit.

42

De betrouwbaarheid van een koelsysteem wordt op een andere plek in het laboratorium getest door het gedurende twee maanden aan een hoge mate van stress bloot te stellen. “Daarmee kunnen we voorspellen of het systeem zeker vijftien jaar zonder problemen kan draaien”, zegt Dietrich. Met sensoren wordt het uitrekken van een slang gemeten.

Een kleine strekking kan betekenen dat er op lange termijn scheuren ontstaan. Met een andere sensor wordt de resonantie gemeten. Een toenemend aantal vibraties wijst op mechanische ongeregeldheden. Door onder meer dit soort onderzoek kunnen mogelijke problemen vooraf geëlimineerd worden.

In een geluidsdichte ruimte wordt een test uitgevoerd met een warmtepomp bestemd voor buitenopstelling bij een woning. Er wordt gemeten aan geluid en magnetische velden en de warmtepomp wordt blootgesteld aan extreem lage temperaturen en ijsvorming, om er zeker van te zijn dat de meest strenge winters goed kunnen worden doorstaan.

De proefopstellingen worden samen met klanten gevolgd. Dat zijn voornamelijk original equipment manufacturers (OEM’s), die de producten in grote aantallen gaan produceren. Dietrich: “Net als wij zitten onze klanten in het hoge marktsegment. In dat segment willen we ons versterken. Om dat te bereiken denken we met de opening van het nieuwe centrum een belangrijke stap te hebben gezet.”

Meer informatie: www.emerson.com

Professionele selectie en calculatie met CoolselectorÂŽ2 Toonaangevende software in de markt voor alle koelprofessionals.

EĂŠn

software voor al je selectie en calculatie behoeften.

cryogene koeling Tekst: Bas Roestenberg

LNG: duurzame brandstof met cryogene uitdagingen ϐ ሺ ሻǡ ǡ Ǥ

Ǥ ǣ Ǧͳ͸ʹ Ǥ

A

͸ͲͲ Ǥ

Ǥ ǡ ̵ ̵ Ǥ

Ǣ

-

Het LNG-tankstation van Shell in Rotterdam.

44

Ǥ

ʹ ǣ

ͳ ̵ Ǥ

Ǣ Ǧ ϐ ǡ Ǧ ʹ Ǥ

Ǧ ̵ Ǥ

de avonduren worden bevoorraad.

Dat LNG vooral geschikt is voor gebruik in de transportsector, komt door de hoge energieinhoud (in MJ per liter) van deze brandstof, de forse meerkosten ten opzichte van een traditionele brandstofmotor en het feit dat LNG in een brandstoftank langzaam verdampt. Bij personenauto's en stadsbussen, die een beperkte actieradius nodig hebben, is LNG duur ‡Â? ‹Â?‡ˆĎ?‹…‹´Â?–Ǥ ‹Œ †‡œ‡ ˜‘‡”–—‹‰‡Â? ™‘”†– ™‡Ž •–‡‡†• vaker voor CNG (Compressed Natural Gas) gekozen; gasvormig aardgas onder hoge druk (200 bar).

Opmars Het aantal schepen en vrachtwagens dat op LNG vaart of rijdt neemt wereldwijd snel toe. Ook in Nederland vindt, zij het wat voorzichtig, een transitie plaats. In de 'Duurzame Brandstofvisie', waarin de SER vorig jaar het beeld van een duurzame brandstofmix voor de transportsector schetste, kreeg LNG een prominente plek. Langzaam maar zeker komen er meer binnenvaartschepen die op LNG varen – net zoals de veerboot naar Terschelling – en steeds meer transportbedrijven stappen bij vervanging of uitbreiding van hun wagenpark over op LNG-trucks.

Zo beschikken de transportbedrijven die Albert Heijn bevoorraden inmiddels over ruim honderd LNG-aangedreven bevoorradingstrucks. Het aantal tankstations in Nederland is nu nog beperkt tot twaalf, maar voor het eind van 2016 moeten dat er 26 zijn. Hoewel de binnenlandse markt zich dus nog moet doorontwikkelen, wordt Rotterdam inmiddels beschouwd als het belangrijkste LNG-knooppunt van Europa. LNG komt op de Maasvlakte per tanker binnen, waarna het wordt overgeladen in kleinere schepen voor verder transport, of wordt omgezet naar gas om het Europese netwerk te voeden.

Inmiddels heeft de LNG-terminal in Rotterdam een doorvoercapaciteit van twaalf miljard m3 – wat in principe genoeg zou moeten zijn om heel Nederland van aardgas te voorzien. Vlakbij deze terminal beschikt de Gasunie over een 'Peakshaver'-installatie. Op extreem koude dagen kan deze installatie het Nederlandse gasnet van een snelle boost voorzien, door LNG om te zetten naar gasvormig aardgas.

De brandstoftank van een LNG-truck (Foto: Scania).

oxide (CO2), zwavelwaterstof (H2S) en waterdamp (H2O); stoffen die tijdens het koeltraject zouden aanvriezen en – in het geval van CO2 en H2S – leidingwerk kunnen aantasten. Nadat deze stoffen uit het gas zijn verwijderd, kan het worden teruggekoeld. Vrijwel alle grote LNG-producenten – waaronder de bekende oliemaatschappijen – hebben een eigen, gepatenteerde productiemethode ontwikkeld waarbij natuurlijke koudemiddelen worden gebruikt om aardgas in verschillende cycli op het 'cryogene kookpunt' te krijgen. Wereldwijd zijn er ‘Â?‰‡˜‡‡” ͳͲͲ ‰”‘–‡ …‘Â?Â?‡”…‹´Ž‡ ÇŚÂ’Â”Â‘Â†Â—Â…Â–Â‹Â‡ÂˆÂƒciliteiten, die in overgrote meerderheid gebruikmaken van het APCI-C3MR-proces, ontwikkeld door APCI (Air Products Chemical Inc.) en Shell. Dit proces verloopt in twee cycli: in de eerste cyclus wordt propaan als koudemiddel gebruikt en het aardgas via een shell&tube-warmtewisselaar afgekoeld tot ongeveer -40oC. Hierbij wordt ook meteen het koudemiddel voor de tweede cyclus - een mix van stikstof, propaan, ethaan en methaan – teruggekoeld.

Tijdens die tweede cyclus wordt het aardgas via een verticale spiraalwarmtewisselaar verder gekoeld tot de gewenste -162oC.

Productie Bij de productie van LNG komt letterlijk veel cryogene techniek kijken. Het kookpunt waarbij methaan vloeibaar wordt ligt op -162oC, en om behoorlijke productievolumes te realiseren beschikken LNG-producenten over enorme koelinstallaties.

Voordat het koelproces kan worden gestart, moet aardgas echter eerst worden gezuiverd van kooldi-

februari 2016

Hammerfest ÂƒÂ–ÂƒÂ”ÇĄ ÂƒÂŽÂ‡Â‹Â•Â‹Â´ÇĄ —•–”ƒŽ‹´ ‡Â? ‹‰‡”‹ƒ œ‹ŒÂ? ™‡”‡Ž†™‹Œ† de belangrijkste LNG-leveranciers. Het grootste volume aan LNG dat in 'Europees knooppunt' Rotterdam binnenkomt, wordt echter geproduceerd op het Noorse eiland Melkøya. Hier wordt niet het APCI-C3MR-proces gebruikt, maar het door LindeGas

45

cryogene koeling

Een groot deel van het LNG dat per schip aankomt op de Maasvlakte wordt geproduceerd op het eiland Melkøya, voor de Noorse kust bij Hammersfest (foto: Harald Pettersen - Statoil ASA).

en de Noorse oliemaatschappij Statoil ontwikkelde 'Mixed Fluid Cascade'-proces (MFC) dat drie cycli heeft: 'pre-cooling', 'intermediate' en 'subcooling'.

Het Statoil-complex op Melkøya is de meest Noordelijk gelegen LNG-productielocatie ter wereld, waardoor – anders dan bij APCI-C3MR – propaan afvalt als koudemiddel voor de eerste koelcyclus.

Bij het MFC-proces wordt in iedere cyclus een koudemiddelmix van stikstof, propaan, ethaan en methaan gebruikt, per cyclus in een wisselende samenstelling. Bij de eerste cyclus worden twee gevinde platenwarmtewisselaars gebruikt, bij de tweede en derde cyclus een door LindeGas ontwikkelde en gepatenteerde gewikkelde warmtewisselaar. Noorwegen behoort weliswaar tot de kleinste LNG-producenten ter wereld, maar de locatie heeft nog altijd

BIO-LNG In Nederland wordt geen 'standaard' LNG geproduceerd. Wel wordt er op kleine schaal gewerkt aan de productie van vloeibaar biogas. In Wijster is anderhalf jaar geleden een installatie in gebruik genomen die jaarlijks 4 miljoen m3 biogas – gewonnen via vergisting van afval – omzet in voldoende 'BioLNG' om 55 LNG-trucks van brandstof te voorzien.

In tegenstelling tot 'gewoon' LNG is Bio-LNG CO2neutraal – mits de gasbron echt duurzaam is en bij de productie hernieuwbare energie wordt gebruikt.

46

een capaciteit van 4,3 miljoen ton LNG per jaar. De koelinstallatie die de drie cycli uitvoert is dan ook reusachtig. Vijf jaar geleden werd er de destijds grootste warmtewisselaar ter wereld in gebruik genomen, overigens gebouwd bij het Nederlandse Vermeer Eemhaven. Het ging om een zogenaamde He ϐ Ǧ Ȁ ʹʹ ǡ ͳʹǤͲͲͲ titanium buizen en een thermisch vermogen van ͳͺͲ Ǥ ʹͷͲǤͲͲͲ Ǥ

Transport

Na de productie komt aan transport en opslag van LNG geen actieve koeltechniek meer te pas. Het vloeibare gas wordt opgeslagen in dubbelwandige, vacuümgeïsoleerde containers. Zolang de druk

daarbinnen gelijk blijft, houdt het LNG 'zichzelf' op het kookpunt van -162oC. Omdat er toch altijd enig 'koudeverlies' is, zal een kleine hoeveelheid gas verdampen (boil off) waardoor de druk wordt verhoogd. Door deze damp af te blazen, blijft dat effect binnen de perken en de temperatuur constant.

Gemiddeld wordt er dagelijks 0,07 procent van de tank/opslag-inhoud afgeblazen. Idealiter wordt deze damp afgevangen voor hergebruik; en niet alleen om economische redenen. Methaan, het hoofdbestanddeel van LNG, heeft een GWP van 25. Ongecontroleerde lozing zorgt dus alsnog voor een nadelig milieueffect. Bedrijven als Stirling hebben kleine cryogene installaties ontwikkeld waarmee het afgedampte gasvormige aardgas ter plaatse – op een tankschip of in een opslagterminal – weer vloeibaar wordt gemaakt om voorraadverlies te voorkomen. Het 'afdamp'-fenomeen doet zich niet of nauwelijks voor als LNG direct als brandstof wordt gebruikt. Door verbranding in de vrachtauto- of scheepsmotor loopt de druk in de tank niet op; alleen als de truck of het schip langdurig stilstaat of -ligt moet de brandstoftank worden afgedampt.

Aandachtspunten Het gebruik van LNG zal naar verwachting snel groeien, en om goed op de grotere rol van deze brandstof in te spelen moet er nog veel technisch onderzoek plaatsvinden. De Noorse productielocatie op Melkøya werd de afgelopen tien jaar bijvoorbeeld meerdere keren langdurig stilgelegd in verband met lekkages in warmtewisselaars, veroorzaakt door verkeerde ontwerpkeuzes. Maar ook in de transportsector zijn technische innovaties nodig. Zo is bij LNG-transport over zee het 'klotsen' van het gas in de tanks een belangrijk onderwerp van onderzoek; stevige 'klotsbewegingen' kunnen de tanks beschadigen, met alle risico's van dien. Veiligheidsaspecten zijn sowieso een belangrijk aandachtspunt. Bedrijven die met LNG werken moeten voldoen aan de strenge eisen van PGS33-1 en PGS33-2 (Publicatiereeks Gevaarlijke Stoffen), maar experts wijzen erop dat er nog altijd weinig praktijkkennis is over mogelijke gevaren. Zo zijn er voorbeelden van monteurs die bij een LNG-installatie niet over de juiste PBM's beschikken of appendages toepassen die niet bestand zijn tegen de toepassing van cryogene stoffen. Verder zullen BHV'ers en hulpdiensten op de hoogte moeten zijn van de risico's. Als een LNG-tankauto de sloot inrijdt is nog altijd niet uitgesloten dat hulpdiensten ervoor kiezen hem te koelen met water, bij brandstofvervoer vaak een standaardkeuze. Bij LNG levert dat bijzonder

februari 2016

De Noorse LNG-tanker Arctic Lady heeft capaciteit voor het transport van 147.000 m3 vloeibaar aardgas.

veel technische ellende op doordat alle appendages vastvriezen. Als de inhoud van de tankwagen vervolgens uit voorzorg wordt overgepompt naar een lege – niet-voorgekoelde – tank, zijn de gevolgen helemaal niet te overzien. Bij lekkagegevaar zou er eigenlijk altijd een reservetank klaar moeten staan waarvan leidingen en tank met vloeibaar stikstof zijn voorgekoeld op -170oC, maar dat is uiteraard onhaalbaar. Kortom: er moeten nieuwe noodscenario's worden opgesteld waarmee brandweer en andere hulpdiensten direct weten hoe te handelen in geval van een calamiteit. Op dat vlak zijn er geluk Ǥ ϐ LNG-ongelukken geoefend, en in de regio Rijnmond werken de Veiligheidsregio, Gezamenlijke Brandweer en DCMR (Milieudienst Rijnmond) samen aan een 'Hulpplan LNG'. Bovendien neemt Nederland actief deel aan het Europese LNG Masterplan RijnMain-Donau, dat eventuele LNG-rampen in de binnenvaart moet voorkomen.

Medewerkers van het Amerikaanse bedrijf Air Products bij een reusachtige warmtewisselaar voor LNG-productie (Foto: Air Products and Chemicals, Inc.).

47

/GCSU

*( , X >(94;,7647 TM

6U U?PKU?RCPTMMPXGCLGLE UMPBR UCCP CCL QRSI ??LRPCIICJGHICP

d$ I8

%C )C?R1"$ )19 @GCBR LGCSUC KMECJGHIFCBCL MK KCR XM UCGLGE KMECJGHI RMCECTMCEBC CLCPEGC U?RCP T?L d$ RC NPMBSACPCL )GCPTMMP I?L MLBCP KCCP J??E RCKNCP?RSSP ?DT?J U?RCP ?JQ U?PKRC@PML UMPBCL EC@PSGIR U??PBMMP CCL CDDGAGC\\LRC U?PKU?RCPTMMPXGCLGLE KCR CCL FMME $01 I?L UMPBCL ECPC?JGQCCPB .CCP B?L AMKN?ARCP CL JGAFRCP B?L TCPECJGHI @?PC U?PKRCNMKNCL )GCPBMMP GQ BC )C?R1"$ )19 TPGHUCJ MTCP?J RMC RC N?QQCL %MMP RMCN?QQCL T?L CCL LGCSU MLRUGIICJBC FMEC BPSI AMKNPCQQMP XGHL BPSIICL RMR @?P KMECJGHI #CNPMCDB MLRUCPN ?DECJCGB T?L BC QSAACQTMJJC CL AMKN?ARC $FGJJ1"$ U?RCPIMCJCP P?LEC (C@PSGI T?L FCR KGJGCSTPGCLBCJGHIC CL CDDGAGC\\LRC 3 ?KKMLG?I ?JQ IMSBCKGBBCJ 4R?LB??PB TMMPXGCL T?L DPCOSCLRGC ECPCECJBC ??LBPGHDJGHL )GCPBMMP MMI GL BCCJJ?QR CCL FMME $01 7MJJCBGE RP?NJMMQ PCECJ@CPCGI TMMP CCL XM L?SUICSPGE UCPICLBC U?PKRCNMKN $MKNJCRC P?LEC KCR KMBCJJCL $?N?AGRCGRCL T?L RMR I8

8CLQR S KCCP GLDMPK?RGC MD CCL TPGH@JGHTCLB ?BTGCQ LCCKR S B?L AMLR?AR KCR MLQ MN TG? RCJCDMML MD C K?GJ AE CSP Q?@PMC BMPBPCAFR!HAG AMK 4?@PMC 1PMBSARQ /CRFCPJ?LBQ J 1MQR@SQ J "+ %MPBPCAFR J UUU Q?@PMC AMK

-JETsystemen

Toepassingsgebieden JETsystemen; o GBCSJFLTIBMMFO FO MBTIBMMFO o NBHB[JKOFO FO EJTUSJCVUJFDFOUSB o WPFETFMWFSXFSLFOEF JOEVTUSJF o TQPSUIBMMFO FO [XFNCBEFO o DPODFSU[BMFO UIFBUFST FO EJTDPUIFLFO o NVMUJGVODUJPOFMF FWFOFNFOUFOIBMMFO o XJOLFMT CPVXNBSLUFO o BUSJB FO CJOOFOUVJOFO o LBOUPPSSVJNUFO o TDIPMFO LMBTMPLBMFO o IPSFDB o LFSLFO

-6$)5%*453*#65*& 01 .""5

4NJUTBJS +&5TZTUFNFO # 7 5FM

o 130+&$5."5*(& ""/1", o -6$)57&3%&-*/( 01 .""5 o 4/&--& */45"--"5*& o -""( &/&3(*&7&3#36*,

'BY

o 8&*/*( 53"/41035,"/"-&/ /0%*( o 50$)573*+ &/ )0.0(&&/ ,-*.""5 o )00(*/%6$&3&/% 4:45&&. o

F NBJM KFUTZTUFNFO!TNJUTBJS OM

*/$-64*&' */#&%3*+'45&--*/( o 0/%&3)06%473*+ o (&4$)*,5 7003 ,0&-*/( 7&38"3.*/( &/ 7&/5*-"5*&

JOUFSOFU XXX TNJUTBJS OM

geschiedenis koudetechiek Tekst: Prof. Dr. Dirk van Delft

ALBERT EINSTEIN EN HEIKE KAMERLINGH ONNES

Collega's met een warm hart voor de natuurkunde Op 25 november 1915 deponeerde Albert Einstein bij de Pruisische Academie van Wetenschappen in Berlijn het laatste deel van zijn manuscript van de Algemene Relativiteitstheorie. De publicatie in Annalen der Physik, het toptijdschrift van toen, dateert van 1916 – dit jaar een eeuw geleden. Deze revolutionaire visie op ruimte, tijd en zwaartekracht, samengebald in de ‘veldvergelijkingen’, was na jaren van intensief zwoegen tot stand gekomen. De essentie: massa kromt de ruimte. ‘Zufrieden aber ziemlich kaputt’, schreef Einstein toen de klus was geklaard.

I

Ter ere van Einsteins aantreden als Leids gasthoogleraar, organiseerde Kamerlingh Onnes een driedaagse conferentie over magnetisme. Hier poseren de deelnemers voor een schoolbord in de woonkamer van Huize ter Wetering.

Van links naar rechts: Albert Einstein, Paul Ehrenfest, Paul Langevin, Heike Kamerlingh Onnes en Pierre Weiss.

(Foto: Museum Boerhaave)

februari 2016

n de aanloop naar de Algemene Relativiteitstheorie en tijdens de uitwerking van de consequenties daarvan, mocht Einstein zijn ideeĂŤn graag toetsen aan de kritische geesten van bevriende collega’s. Die zaten vooral in Leiden en onder hen bevond zich koude-pionier Heike Kamerlingh Onnes, in 1908 oprichter van wat nu de Koninklijke Nederlandse Vereniging van Koude (KNVvK) heet (met ĆŹ ƒŽ• ‘ˆĎ?‹…‹‡‡Ž ‘”‰ƒƒÂ?áˆťÇ¤ ‹Â?•–‡‹Â? Š‹‡Ž† ˜ƒÂ? †‡ inhoudsrijke discussies en warme vriendschappen die Leiden – ‘dat verrukkelijke plekje grond op deze dorre aarde’ – hem te bieden had.

Het contact tussen Einstein en Kamerlingh Onnes kende een valse start. In 1901 solliciteerde Albert Einstein, 22 jaar oud en net afgestudeerd op de EidgenĂśssische Technische Hochschule (ETH) in ZĂźrich, naar een assistent-plaats in het Natuurkundig Laboratorium van Heike Kamerlingh Onnes. Liever had hij aan de ETH willen promoveren, maar hij kon slecht overweg met zijn hoogleraar Heinrich Weber. Einstein liet zijn sollicitatiebrief vergezeld gaan ˜ƒÂ? ‡‡Â? ‰‡ˆ”ƒÂ?Â?‡‡”†‡ ƒÂ?–™‘‘”†„”‹‡Ď?Â?ƒƒ”– áˆş ‹ƒ ‹‰Ž‹ 21, Milaan) en een overdruk van zijn eerste publicatie (over capillaire werking). Het mocht niet baten: †‡ „”‹‡Ď?Â?ƒƒ”– œ‹– ‹Â? Š‡– ƒÂ?‡”Ž‹Â?‰Š Â?Â?Â‡Â•ÇŚÂƒÂ”Â…ÂŠÂ‹Â‡Âˆ ˜ƒÂ?

Museum Boerhaave en de conclusie moet zijn dat Einstein niet eens antwoord heeft gehad. Dat is ook wel te begrijpen. Einstein was in 1901 een onbekende jongeman met beperkte praktische vaardigheden, en Kamerlingh Onnes zocht voor zijn koudeproeven medewerkers met twee rechterhanden.

49

geschiedenis koudetechiek

De vraag rijst waarom Einstein, gezien zijn theoretische belangstelling, Ăźberhaupt bij experimentator Kamerlingh Onnes solliciteerde. Waarschijnlijk hoopte hij zo een springplank te creĂŤren naar Lorentz. Hendrik Antoon Lorentz, hoogleraar theoretische natuurkunde in Leiden, was op het toppunt van zijn roem. Einstein keek huizenhoog tegen hem op, vereerde hem. Hij had groot respect voor de mens ĂŠn de fysicus Lorentz, die hij ‘een levend kunstwerk’ noemde. Assistent worden van Lorentz, daarvoor wilde hij naar Leiden, en niet voor de weerbarstige wereld van pompen, cryostaten, manometers en kranenvet.

Heike Kamerlingh Onnes (rechts) en Albert Einstein, getekend door kunstenaar Harm Kamerlingh Onnes, neef van Heike.

Eerste ontmoeting In februari 1911 kwam het alsnog tot een ontmoeting tussen Kamerlingh Onnes en Einstein. De laatste was op uitnodiging van studentenvereniging ‘De Leidsche Flesch’ overgekomen uit Praag (waar hij hoogleraar was) om een lezing te geven. Samen met œ‹Œ� ˜”‘—™ ‹Ž‡˜ƒ ƒ”‹Š Ž‘‰‡‡”†‡ ‹�•–‡‹� ‡‡� ™‡‡� bij Lorentz thuis, aan de Hooigracht. Nieuwsgierig naar het wereldberoemde Cryogeen Laboratorium, waar in 1908 vloeibaar helium was gemaakt, zocht Einstein ook Kamerlingh Onnes op. Die had met het oog op die ontmoeting in december 1910 enkele Communications (het huistijdschrift) van Leids onderzoek naar kritische opalescentie naar Praag gestuurd. Op zijn beurt stuurde Einstein eigen artikelen naar Leiden, waaronder een reprint van de Speciale Relativiteitstheorie uit 1905, voorzien van verbeteringen.

Bij zijn bezoekjes aan Leiden logeerde Einstein soms bij Kamerlingh Onnes in Villa ter Wetering aan het Galgewater.

(Foto: Museum Boerhaave)

50

Einstein was diep onder de indruk van de Leidse koudefabriek en had grote interesse voor het onderzoek Â?ƒƒ” †‡ –‡Â?’‡”ƒ–——”ƒĎ?ŠƒÂ?Â?‡Ž‹ŒÂ?Š‡‹† ˜ƒÂ? †‡ ‡Ž‡Â?–”‹sche weerstand van metalen. Twee maanden later (8 april 1911) zouden Kamerlingh Onnes en zijn medewerkers bij verrassing supergeleiding ontdekken.

Antisemitisme In 1914 werd Einstein hoogleraar in Berlijn. Hij weigerde mee te gaan in Duits nationalisme en kreeg vooral na de Eerste Wereldoorlog te maken met virulent antisemitisme. Op bijeenkomsten in Berlijn werd hij uitgemaakt voor dadaĂŻst en charlatan en werden de speculaties van de ‘joodse theoretische fysica’ inferieur geacht aan de degelijke Arische experimentele aanpak. Paul Ehrenfest, die in 1912 Lorentz was opgevolgd, drong bij Einstein aan om een positie in Leiden te aanvaarden. Dan had hij tenminste rust en kon hij intellectueel ‘sparren’ met collega’s van formaat (onder wie ook astronoom Willem de Sitter).

Toen Einstein aangaf zijn Berlijnse collega-fysici (onder wie Max Planck en Walther Nernst) niet in de steek te willen laten, werd overgeschakeld op plan B: een positie als gasthoogleraar. In 1919 sloofde Kamerlingh Onnes, een gewiekst organisator die iedereen voor zijn karretje wist te spannen, zich met Lorentz en Ehrenfest uit om Einstein in Leiden benoemd te krijgen. Op 9 november van dat jaar, kort na Einsteins doorbraak naar het grote publiek (vanwege de experimentele bevestiging dat de zon •–‡”Ž‹…Š– †ƒ– ‡” ŽƒÂ?‰• •…Š‡‡”– ƒĎ?Â„Â—Â‹Â‰Â–áˆťÇĄ •’”ƒÂ? ƒÂ?‡”lingh Onnes bij het Leids Universiteits Fonds, de be‘‘‰†‡ Ď?‹Â?ƒÂ?…‹‡” ˜ƒÂ? †‡ Ž‡‡”•–‘‡Žǥ ˜ƒÂ? ǎ†‡ ‰”‘–‡ ™‹–ser Einstein’ (kort na de wereldoorlog geen loze toevoeging), een ‘ster van de eerste grootte’ en ‘ieÂ?ƒÂ?† ˜ƒÂ? †‡ „‡–‡Â?‡Â?‹• ˜ƒÂ? ‡™–‘Â?ǯǤ ÇŽ —ŽÂ? ‡‡Â? Ž‹…Š– aan onze Leidse Alma Mater te verbinden, zou haar luister zeer vergroten, en dit zou te mooier zijn om-

dat Einstein tot zijn ontdekkingen geleid werd door op het Leidse werk van Lorentz voort te bouwen.’

Maar Einsteins komst was ook eigenbelang. Natuurlijk was de relativiteitstheorie het belangrijkst.

'Maar', aldus Kamerlingh Onnes, ‘ook op ander gebied heeft Einstein werk van grote betekenis afgeleverd.’ Hij doelde op de quantumtheorie, die baat had bij laagtemperaturenonderzoek. ‘Prof. Einstein stelt dan ook groot belang in het werk van het cryogeen laboratorium.’ Graag zou Kamerlingh Onnes zijn ‘voorlichting’ aanhoren.

Oratie

Einsteins identiteitskaart. (Archief Erfgoed Leiden)

Op 26 oktober 1920 hield Einstein in het Leidse Academiegebouw zijn oratie. Op de gedrukte versie staat 5 mei, maar die datum werd niet gehaald om-

dat de autoriteiten in Den Haag de wereldberoemde Albert Einstein door de war haalden met Carl Ein-

EINSTEIN & FRIENDS Met ‘Einstein & Friends’ vierde Museum Boerhaave in 2015 de 100e verjaardag van de Algemene Relativiteitstheorie, Einsteins revolutionaire kijk op ruimte, tijd en zwaartekracht.

Centraal in de tentoonstelling stonden de warme vriendschappen en diepgravende discussies van Einstein met zijn Nederlandse collega’s, onder wie Paul Ehrenfest, Hendrik Lorentz, koudepionier en oprichter van wat nu de KNVvK is en het blad RCC Koude & Luchtbehandeling Heike Kamerlingh Onnes en astronoom Willem de Sitter. Dirk van Delft, directeur van Museum Boerhaave, is met genoegen opgetreden als samensteller/gastconservator van ‘Einstein & Friends’.

Albert Einstein, de grootste natuurkundige aller tijden, hield van Nederland en van de stad Leiden in het bijzonder. Hij kwam als gasthoogleraar aan de Leidse universiteit een maand over uit het roerige Berlijn. Hier genoot hij van het stimulerende intellectuele klimaat, want in Leiden ontmoette Einstein collega’s op topniveau.

Prof. Dr. Peter Kes.

februari 2016

Prof. Dr. Dirk van Delft.

De tentoonstelling Einstein & Friends ging gepaard met veel extra’s. Museum Boerhaave gaf een stripboek uit over Ehrenfest, Einsteins boezemvriend.

Er zijn in Leiden Einstein-fietstochten gehouden inclusief bezoek aan het Ehrenfesthuis met handtekeningenmuur. En in de lezingenserie gingen gerenommeerde wetenschappers, onder wie Robbert Dijkgraaf en Carlo Beenakker, dieper in op Einsteins Nederlandse vriendschappen. Voor de lezers van RCC Koude & Luchtbehandeling was de lezing over Kamerlingh Onnes en Einstein door Peter Kes, emeritus hoogleraar experimentele natuurkunde aan de universiteit van Leiden, een hoogtepunt. Deze en andere lezingen zijn vanwege grote belangstelling meerdere malen gehouden. Ondergetekende heeft de lezing van Prof. Peter Kes bijgewoond en Prof.

Dirk van Delft was bereid om over de relatie EinsteinKamerlingh Onnes dit artikel te schrijven. ing. Dick Havenaar

Belangstellenden tijdens de lezing.

51

geschiedenis koudetechiek

Einsteins sollicitatiebrief aan Kamerlingh Onnes uit 1901, met antwoordkaart. (Archief Museum Boerhaave)

stein, een anarchist uit Brussel, en het inreisvisum maar niet af kwam. Ter ere van Einsteins aantreden als bijzonder hoogleraar in Leiden organiseerde Kamerlingh Onnes in zijn hoedanigheid van voorzitter van het wetenschappelijk comité van het IIF/IIR (de internationale koudevereniging in Parijs) een conferentie over magnetisme bij lage temperaturen.

Deelnemers waren Albert Einstein, Paul Langevin, Pierre Weiss, Willem Keesom en Paul Ehrenfest. Een deel van die ‘Magnetenwoche’ speelde zich af in de huiskamer-met-schoolbord van Huize ter Wetering, Kamerlingh Onnes’ villa even buiten de stad.

Tot 1932 kwam Einstein jaarlijks een maand naar Leiden – zodra Hitler de macht greep emigreerde hij naar Amerika. Meestal logeerde hij bij Paul Ehrenfest, soms bij Kamerlingh Onnes. Regelmatig was hij in Huize ter Wetering te gast op diners, met aan tafel grootheden uit de internationale natuurkunde.

Tijdens die etentjes vlogen de hypothesen over tafel, waarbij het kon gebeuren dat Einstein eerst het ene over supergeleiding beweerde en binnen het half uur het tegenovergestelde. Om nog een half uur later terug te keren naar zijn oude standpunt.

Supergeleiding Niemand had namelijk een verklaring voor supergeleiding – pas in 1957 lag er een volwaardige theorie. Ook Einstein brak zich het hoofd over het wonderlijke verschijnsel van de plotseling wegvallende weerstand. November 1921 gaf hij in Leiden college over het onderwerp en in 1922 kwam hij in zijn bijdrage aan het jubileumboek ter gelegenheid van

52

Kamerlingh Onnes’ veertigjarige Leidse professoraat op het onderwerp terug. In samenspraak met Ehrenfest lanceerde hij toen een model van ‘ketens met quasi in ganzenpas lopende atoom-elektronen’. Hij suggereerde in dat artikel een experiment dat door Kamerlingh Onnes daadwerkelijk is uitgevoerd. Met als resultaat dat Einsteins voorspelling dat op het grensvlak van twee supergeleiders het effect zou verdwijnen, werd gelogenstraft.

Kamerlingh Onnes hoopte dat Einsteins kennis op het gebied van de quantumtheorie hem verder zou helpen in zijn koude-onderzoek naar het gedrag van gassen en vloeistoffen op microniveau. Toen Einstein hem in 1924 wat quantumspeculaties aan de hand deed, schreef hij dankbaar terug dat die suggesties hem ‘kolossale Freude’ hadden gebracht. Kamerlingh Onnes verzekerde Einstein dat er ‘vast iets moois’ van zou komen, maar het waren vage noties en met zijn 71 jaar was de man van het absolute nulpunt te oud om er nog iets mee te doen.

Over de auteur Prof. Dr. Dirk van Delft is directeur van Museum Boerhaave en bijzonder hoogleraar ‘Materieel erfgoed van de natuurwetenschappen’ aan de Universiteit Leiden.

Meer informatie Museum Boerhaave I: www.museumboerhaave.nl

Unboss: meer resultaat met een meer betrokken werkvloer

VRT International koopt, verkoopt en bemiddelt in occasion commerciële - en industriële koelapparatuur en overjarige voorraden.

Het grootste deel van de apparatuur wordt geëxporteerd naar de diverse landen over de gehele wereld.

je

Unboss tie organisa

tter

, Jacob Bø

Lars Kolind

€ 39,50

Wij zijn op zoek naar

Compressoren Grasso, Sabroe, Mycom, Bitzer, Copeland, etc.

Water chillers Trane, Carrier, York, Ciat, Climaveneta, etc.

Verdampers Helpman, Goedhart, Güntner, Küba, etc.

Condensors Baltimore, Helpman, Goedhart, Güntner, etc.

Complete koelinstallaties en vriesinstallatie.

IQF vriezers - spiraalvriezers – invriestunnels

Indien u op zoek bent naar betaalbare occasion of overjarige koelapparatuur, Wij hebben ongeveer 6.000 m2 koeltechnische apparatuur op voorraad. kijk voor ons aanbod op www.used-refrigeration.com.

Unboss daagt uit om zelf na te denken “ en verantwoordelijkheid te nemen”

VRT International is F-gassen gecertificeerd en beschikt over een professioneel demontage-team. Wij kunnen indien gewenst uw gehele installatie(s) in eigen beheer ontmantelen.

VRT international CV Nucleonenweg 25 3542 CD Utrecht

Mark Stoffels, General Manager Philips Healthcare Mexico

T M W E

Bestel nu: www.overmanagement.nl/shop

+31 (0)30 700 9712 +31 (0)6 16063677 www.vrt-int.com info@vrt-int.com

TOONAANGEVENDE CO2 TECHNOLOGIE

ǀŽŽƌ <ŽƵĚĞͲŝŶƐƚĂůůĂƟĞƐ ĞŶ tĂƌŵƚĞƉŽŵƉĞŶ ŶĞƌŐŝĞďĞƐƉĂƌĞŶĚ ĞŶ DŝůŝĞƵǀƌŝĞŶĚĞůŝũŬ ADVANSOR is een internationaal opererende toonaangevende Deense fabrikant van duurzame koeling voor retail, industrie, voedselverwerking, chemie en ijsbanen. De door ADVANSOR ontworpen en geproduceerde koelsystemen gebruiken CO2 als enige koudemiddel. CO2 wordt gezien als het meest milieuvriendelijke koudemiddel. Advansor ontwikkelt alleen CO2 racks en heeft door deze specialisatie een uitzonderlijke expertise. Er zijn vandaag de dag ruim 2000 koelcentrales van ADVANSOR in bedrijf.

Het zeer brede leveringsprogramma van 1,6 - 550 biedt toepassing voor de koelcel in de professionele keuken tot aan grote gekoelde magazijnen, ijsbanen en al ertussen zoals supermarkten, shops van tankstations. Bij centrales van het type “Sigma” bovendien AC en extra

compSUPER SIGMA “L 3+2X3” - Koelen, Vriezen, AC en warmtepomp op één rack!

MT tot ca. 180 kW – LT tot ca. 50 kW – AC tot ca. 150 kW - zwaar industrieel kwaliteit

verwarming met warmtepomp voor winkel, kantine of kantoor.

100% milieuvriendelijk.

EŝĞƚ ŐŝŌŝŐ ĞŶ ŽŶďƌĂŶĚďĂĂƌ͘ Één enkelvoudig toegepast koudemiddel.

Geen impact op opwarming van de aarde. 'ĞĞŶ ĂĂŶƚĂƐƟŶŐ ǀĂŶ ĚĞ KnjŽŶ ůĂĂŐ͘ Laag energieverbruik.

Toekomstbestendige oplossing.

Vriezen, Koelen al dan niet gecombineerd. sĞĞů ŽƉƟĞƐ njŽĂůƐ ď͘ǀ͘ ĚĞ ĐŚŝůůĞƌͲŵŽĚƵůĞ͘

s E^KZ ͬ^ ͼ ĂƵƚĂǀĞũ ϭ ͼ <ͲϴϮϭϬ ĂƌŚƵƐ ͼ нϰϱ ϳϮϭϳ Ϭϭϳϰ ͼ ŝŶĨŽΛĂĚǀĂŶƐŽƌ͘ĚŬ ͼ ǁǁǁ͘ĂĚǀĂŶƐŽƌ͘ĚŬ ŽŶƚĂĐƚƉĞƌƐŽŽŶ ǀŽŽƌ sůĂĂŶĚĞƌĞŶ Θ EĞĚĞƌůĂŶĚ͗ WĞƚĞƌ ^ƚĂĂů ͼ нϯϭ ϳϬ ϯϯϱ ϵϯ ϴϮ ͼ нϯϭ ϲ ϱϮ ϴϵ ϱϯ Ϯϲ ͼ ƉĞƐΛĂĚǀĂŶƐŽƌ͘ĚŬ

internationaal nieuws

Voor deze nieuwe rubriek in RCC K&L worden buitenlandse berichten over koude en luchtbehandeling geselecteerd. Vooral de uitfasering van F-gassen zorgt wereldwijd voor veel nieuws. Het IIR is een belangrijke bron.

Deze organisatie voorziet dat de wereldwijde vraag naar koeling verder zal toenemen. Dat is mede het gevolg van de opwarming van de aarde.

Europa heeft grote voorraad HFK-koudemiddelen Europa - In afwachting van de gevolgen van de 2015 F-gasquota, zijn in 2014 in Europa enorme hoeveelheden HFK-koudemiddelen opgeslagen. Dat meldt Cooling Post. Volgens cijfers van het Europees Milieuagentschap is de Europese invoer van HFK-koudemiddelen in 2014 bijna verdubbeld tot 122.781 ton (260.9Mt CO2-equivalent). De cijfers zijn gebaseerd op gegevens die door bedrijven zijn verstrekt over 2014, het eerste jaar van de verplichte rapportage in het kader van de nieuwe F-gasregelgeving 517/2014. Cooling Post meldt dat vanwege de grote voorraad, de koudemiddelprijzen, met name voor de hogere GWP-gassen, niet zijn gestegen. Dit in tegenstelling tot de voorspelling van vele experts uit de industrie. In tegenstelling tot de stijging van de invoer, daalde de EU-productie van HFKâ&#x20AC;&#x2122;s voor het vierde achtereenvolgende jaar.

Bron: Cooling Post

Nieuwe vervanger R404A met lagere GWP In 2016 komt een nieuwe vervanger voor R404A op de markt. Het nieuwe middel, R455A, heeft een lagere GWP en bestaat uit een combinatie van een HFO, HFC en CO2. Het is ontwikkeld door Honeywell en wordt door ASHRAE gekwaÂ&#x17D;Â&#x2039;Ď?Â&#x2039;Â&#x2026;Â&#x2021;Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x2020; Â&#x192;Â&#x17D;Â&#x2022; Í´ á&#x2C6;şÇŽÂ&#x17D;Â&#x2039;Â&#x2026;Â&#x160;Â&#x2013; Â&#x2018;Â?Â&#x2013;Â&#x2DC;Â&#x17D;Â&#x192;Â?Â&#x201E;Â&#x192;Â&#x192;Â&#x201D;ÇŻ Â&#x2030;Â&#x192;Â&#x2022;á&#x2C6;ťÇ¤ Â&#x2021;Â&#x2013; koudemiddel, op de markt gebracht als SolstiÂ&#x2026;Â&#x2021; ͜Ͳ ÇĄ Â&#x201E;Â&#x2021;Â&#x2022;Â&#x2013;Â&#x192;Â&#x192;Â&#x2013; Â&#x2DC;Â&#x2018;Â&#x2018;Â&#x201D; ͚͡ǥ͡ Â&#x2019;Â&#x201D;Â&#x2018;Â&#x2026;Â&#x2021;Â?Â&#x2013; Â&#x2014;Â&#x2039;Â&#x2013; ͳʹ;͜Â&#x203A;Â&#x2C6;ÇĄ Â&#x2DC;Â&#x2018;Â&#x2018;Â&#x201D; ʹͳǥ͡ Â&#x2019;Â&#x201D;Â&#x2018;Â&#x2026;Â&#x2021;Â?Â&#x2013; Â&#x2014;Â&#x2039;Â&#x2013; ;ʹ Â&#x2021;Â? Â&#x2DC;Â&#x2018;Â&#x2018;Â&#x201D; Íľ Â&#x2019;Â&#x201D;Â&#x2018;Â&#x2026;Â&#x2021;Â?Â&#x2013; Â&#x2014;Â&#x2039;Â&#x2013; CO2. Volgens Honeywell komen de eigenschappen van R455A overeen met die van R404A.

Nieuwe bron met informatie over HFKâ&#x20AC;&#x2122;s Het IIF/IIR heeft haar informatiediensten uitgebreid met een uitgebreide tool met actuele informatie over HFK's. Het doel is hulp te bieden bij het beperken van het gebruik van deze middelen. Het gaat om informatie over ontwikkelingen in de regelgeving en stappen die voor de terugdringing genomen moeten worden.

Het IIF/IIR biedt het laatste nieuws met betrekking tot ÇŻÂ&#x2022;ÇĄ Â&#x201E;Â&#x192;Â&#x2022;Â&#x2039;Â&#x2022;Â&#x2020;Â&#x2018;Â&#x2026;Â&#x2014;Â?Â&#x2021;Â?Â&#x2013;Â&#x2021;Â? Â?Â&#x2021;Â&#x2013; Â&#x2018;Â&#x2C6;Ď?Â&#x2039;Â&#x2026;Â&#x2039;´Â&#x17D;Â&#x2021; Â&#x2013;Â&#x2021;Â?Â&#x2022;Â&#x2013;Â&#x2021;Â? Â&#x2018;Â&#x2DC;Â&#x2021;Â&#x201D; Â&#x2020;Â&#x2021; regelgevingen, aanbevelingen en samenvattingen en een lijst van alle relevante documenten.

Bron: IIF/IIR

Bron: IIF/IIR

Waarschuwing voor koudemiddellekkage op vissersschepen Verenigd Koninkrijk - Twee vooraanstaande verzekeringsmaatschappijen in de zeevaart gaan gezamenlijk waarschuwen voor het risico van koudemiddellekkage op vissersschepen. Het gaat om North P&I Club en de Shipownersâ&#x20AC;&#x2122;Club. Zij hebben technische richtlijnen gepubliceerd om het risico door achterstallig onderhoud of onzorgvuldig gebruik van koelinstallaties op vissersschepen te minimaliseren. Volgens North P&I Club hebben in de afgelopen tien jaar talrijke incidenten plaatsgevonden waarbij koudemiddel ongecontroleerd is ontsnapt. Die hebben geleid tot letsels bij bemanningsleden en werknemers aan wal.

Bron: Cooling Post

54

Europees dochterbedrijf voor Toshiba Carrier Japan - Toshiba Carrier heeft een Europese dochteronderneming opgericht en is van plan om een NoordAmerikaanse operationele basis op te zetten voor een grote wereldwijde promotie van VRF-airconditioning. De ontwikkelingen zijn in lijn met de aankondigingen in oktober 2014 dat Toshiba en UTC, eigenaar van Carrier, het Toshiba Carrier jointventurebedrijf willen versterken en uitbreiden om de jaarlijkse omzet (1,5 miljard euro) in 2020 te verdubbelen.

Bron: Cooling Post

Het IIR publiceert â&#x20AC;&#x2DC;Guidelines for Life Cycle Climate Performanceâ&#x20AC;&#x2122;

Nieuwe IIR Informatieve nota over koeling in mondiale economie

Het IIR vindt het noodzakelijk om de Life Cycle CliÂ?Â&#x192;Â&#x2013;Â&#x2021; Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x2C6;Â&#x2018;Â&#x201D;Â?Â&#x192;Â?Â&#x2026;Â&#x2021; á&#x2C6;ş á&#x2C6;ť Â&#x2DC;Â&#x192;Â? Â?Â&#x2018;Â&#x2021;Â&#x17D;Â&#x192;Â&#x2019;Â&#x2019;Â&#x192;Â&#x201D;Â&#x192;Â&#x2013;Â&#x2014;Â&#x2014;Â&#x201D; Â&#x2013;Â&#x2021; analyseren. Het belang van het gebruik van indicatoren om de werkelijke uitstoot van broeikasgassen van systemen gedurende hun gehele werkzame periode te meten is volgens het IIR nog nooit zo belangrijk geweest. Volgens de organisatie is de focus te vaak gericht op deelelementen van de milieu-impact van de apparatuur, met name koudemiddelen. Dat terwijl het IIR heeft aangetoond dat alle koelinstallaties en airconditioners samen goed zijn voor 17 procent van het wereldwijde elektriciteitsverbruik. De

Â&#x2018;Â&#x201D;Â?Â&#x2039;Â?Â&#x2030; Â&#x201D;Â&#x2018;Â&#x2014;Â&#x2019; á&#x2C6;ş á&#x2C6;ť Â&#x160;Â&#x2021;Â&#x2021;Â&#x2C6;Â&#x2013; Â&#x2020;Â&#x192;Â&#x192;Â&#x201D;Â&#x2018;Â? Â&#x201D;Â&#x2039;Â&#x2026;Â&#x160;Â&#x2013;Â&#x2022;Â?Â&#x2018;Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x2021;Â? Â&#x2DC;Â&#x2018;Â&#x2018;Â&#x201D; Â&#x2020;Â&#x2021; Â&#x2DC;Â&#x2018;Â&#x2018;Â&#x201D;Â&#x201E;Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x2021;Â&#x2039;Â&#x2020;Ǥ Â&#x192;Â&#x192;Â&#x201D;Â?Â&#x2021;Â&#x2021; Â?Â&#x192;Â? Â&#x2020;Â&#x2021; Â&#x2DC;Â&#x2018;Â&#x2018;Â&#x201D; alle soorten van stationaire airconditioning, warmtepompen en koelsystemen worden berekend. De gids biedt ontwerpers, installatiebedieners, fabrikanten en beleidsmakers een manier om de milieu-impact van de verschillende systemen in de loop van hun leven effectief te evalueren en te vergelijken.

Op basis van statistische gegevens benadrukt de 29th IIR Informatory Note het belang van de koeltechnische sector. In de komende jaren zal die naar verwachting verder groeien. Dat is het gevolg van de toenemende koelbehoeften in verschillende gebieden en de opwarming van de aarde. De koelindustrie speelt een belangrijke en steeds grotere rol in de hedendaagse mondiale economie, met aanzienlijke bijdragen in voeding, gezondheid, energie en milieu-domeinen. Beleidsmakers moeten daar volgens het IIR steeds meer rekening mee houden. Enkele kentallen: circa drie miljard koel-, airconditioning- en warmtepompsystemen zijn wereldwijd in gebruik; de wereldwijde jaaromzet van bovengenoemde apparatuur bedraagt ongeveer 276 miljard euro; wereldwijd vinden bijna 12 miljoen mensen werk in de koeltechnische sector; circa 17 procent van het totale elektriciteitsgebruik wordt wereldwijd gebruikt door de koelsector.

Bron: IIF/IIR

Bron: IIR

â&#x20AC;&#x2DC;Onvoldoende maatregelen om F-gassenverordening te verwezenlijkenâ&#x20AC;&#x2122; Verenigd Koninkrijk - Ray Gluckman van Gluckman Consulting, die als adviseur nauw betrokken is bij de ontwikkeling en uitvoering van de EU F-gassenverordening, waarschuwt dat eindgebruikers, onderhouds- en installatiebedrijven onvoldoende maatregelen nemen om de EU-doelstellingen op het gebied van F-gassen te verwezenlijken. Volgens de quotaregeling in 2017, waar vooraf gevulde apparatuur deel van gaat uitmaken, zal de vermindering in 2018 ongeveer 44 procent moeten bedragen, gevolgd door een verlaging met 60 procent in 2021. Volgens Gluckman zorgt dit voor veel veranderingen voor de commerÂ&#x2026;Â&#x2039;´Â&#x17D;Â&#x2021; Â?Â&#x2018;Â&#x2021;Â&#x17D;Â&#x2022;Â&#x2021;Â&#x2026;Â&#x2013;Â&#x2018;Â&#x201D;ÇĄ Â&#x2122;Â&#x192;Â&#x192;Â&#x201D; Â?Â&#x2018;Â&#x2030; Â&#x2021;Â&#x2021;Â? Â&#x2030;Â&#x201D;Â&#x2018;Â&#x2013;Â&#x2021; Â&#x192;Ď?Â&#x160;Â&#x192;Â?Â?Â&#x2021;Â&#x17D;Â&#x2039;Â&#x152;Â?Â&#x160;Â&#x2021;Â&#x2039;Â&#x2020; Â&#x2039;Â&#x2022; Â&#x2DC;Â&#x192;Â? Â&#x160;Â&#x2021;Â&#x2013; Â&#x160;Â&#x2018;Â&#x2018;Â&#x2030;ÇŚ Â?Â&#x2018;Â&#x2014;Â&#x2020;Â&#x2021;Â?Â&#x2039;Â&#x2020;Â&#x2020;Â&#x2021;Â&#x17D; ͜Ͳ͜ Ǥ Â&#x2021; Â&#x2DC;Â&#x2021;Â&#x201D;Â&#x2DC;Â&#x192;Â?ging van dit koudemiddel is in het Verenigd Koninkrijk al in gang gezet, maar Gluckman is sceptisch of dit in andere Europese landen ook al voldoende gebeurt.

Bron: Cooling Post

februari 2016

55

Rittal – The System.

Faster – better – everywhere.

World’s first Het meest efficiënte koelaggregaat ter wereld:

De Blue e+ Het n

n

n

n

principe:

Efficiëntie – bespaar tot 75% energie Veelzijdig – ondersteuning meerdere spanningen Veilig – langere levensduur door componentvriendelijke koeling Gebruiksvriendelijk – touch display en intelligente interfaces

Meer informatie: www.rittal.nl

productnieuws

SUBSIDIE VOOR LG THERMA V WARMTEPOMP De LG Therma V komt ook in aanmerking voor de ISDE-subsidieregeling. Met deze lucht/water-warmtepomp wordt de nieuwe standaard in duurzaam koelen en verwarmen ingezet. De LG Therma V 3-in-1 lucht/ water-warmtepomp verwarmt of koelt niet alleen een huis, maar ook het (sanitair) water. De Therma Voplossing heeft een veelzijdige toepassing en is te gebruiken in zowel renovatie- als nieuwbouwwoningen. De subsidie voor de warmtepomp kan vanaf 4 januari 2016 worden aangevraagd. De voorwaarden voor particulieren en ondernemers zijn verschillend. In 2016 is er in totaal 70 miljoen euro subsidie beschikbaar. Het subsidiebedrag is afhankelijk van het soort apparaat en de energieprestatie. Op de website van RVO kunt u de exacte voorwaarden en bedragen nalezen die voor u gelden. www.lgklimaat.nl

NIEUWE 4300 N HIGH-PERFORMANCE VENTILATOR: MEER KOELING, MINDER GELUID De moderne, compacte apparaten van tegenwoordig stellen hoge eisen aan warmteafvoer. De oplossing hiervoor zijn compacte, high-performance ventilatoren. Met de nieuwe 4300N biedt ventilatorspecialist ebmpapst een nieuwe high-performance ventilator die meer koelt, met minder geluid.

In vergelijking met de vorige serie haalt deze ventilator een hoger luchtdebiet met daarbij een efficiëntieverhoging tot 57 procent én een geluidsniveaudaling van 9 dB(A). De ventilator kan worden gebruikt in compacte toepassingen, zoals omvormers voor lasapparaten, solarsystemen en automatisering, maar ook in de IT-branche en woonhuisventilatie.

Met de afmetingen 119 x 119 x 32 mm is de nieuwe 4300N zeer compact.

De speciaal gevormde ophanging van de motor en innovatieve winglets aan het vleugeleind verbeteren de aerodynamische efficiëntie en voorkomen turbulentie die voor lawaai kan zorgen. Deze compacte en efficiënte motoren zijn beschikbaar voor bedrijfsspanning 12, 24 en 48 VDC. Afhankelijk van de toepassing is de ventilator (optioneel) beschikbaar tot IP68.

Het maximale luchtdebiet is 285 m³/h met een luchtdruk tot 146 Pa. Deze waarden overtreffen de vorige serie tot 50 procent. Dat maakt deze nieuwe high-performance ventilatoren geschikt voor koeltoepassingen waar sprake is van een kleine inbouwgrootte en er wordt gevraagd om een hoog luchtdebiet en laag energiegebruik. www.ebmpapst.nl

SAMSUNG INTRODUCEERT DVM INVERTER WARMTEPOMP CHILLER

De oplossing voor warmteafvoer van compacte apparaten: high-performance ventilatoren. ebm-papst

februari 2016

Met het verbod op R22 sinds 1 januari 2015 is de vraag naar koudwater-machines die voldoen aan de Europese F-gassenregelgeving enorm toegenomen. Om hieraan te voldoen ontwikkelde Samsung een nieuwe, compacte, modulair op te bouwen warmtepomp/koudwatermachine: de DVM Inverter Warmtepomp Chiller. Dit systeem combineert de voordelen van een traditionele luchtgekoelde chiller met de vaporinjectie en inverter-capaciteitsregeltechnologie van een VRF-systeem. Het biedt zo een energiezuinig systeem met een hoog rendement en zeer hoge deellastrendementen. Met als uitgangspunten goede vollast- en deellastrendementen, een nauwkeurige en traploze capaciteitsregeling, comfort en prestatie in een breed werkingsgebied, ontwikkelde Samsung de energiezuinige DVM Warmtepomp Chiller.

Het systeem is compact en modulair op te bouwen. Een separate koeltoren en machineruimte zijn overbodig. In vergelijking met een conventioneel watergekoeld systeem kan hiermee tot 50 procent ruimte bespaard worden.

Door het significant verlagen van de hoeveelheid koudemiddel voldoet de chiller aan alle huidige en toekomstige EU-regelgeving op dit gebied. Met dit systeem loopt Samsung voorop op het gebied van energiezuinige chillers. www.samsung-airco.nl

57

NIEUW!

Vakbekwaamheidscertificaat Ammoniak (NH3), Kooldioxide (CO2) en Koolwaterstoffen (CH)

SCHRIJF JE NU IN!

Training Ammoniak, kooldioxide en Koolwaterstoffen (ACK) Voor meer info of direct inschrijven ga naar www.opleidingscentrum-go.nl Of neem contact op via telefoonnummer 088 - 020 64 19 Opleidingscentrum GO° is hét opleidingscentrum voor de koude- en klimaattechnische branche. Het opleidingscentrum is gelieerd aan brancheorganisatie de NVKL, beroepsopleidingen, trainingen en cursussen in de koudetechniek. GO° is hiermee de schakel in de koude- en klimaattechnische branche voor alles wat met opleiden en werken te maken heeft.

Opleidingscentrum GO°

Zandlaan 29 6717 LN Ede

Postbus 32 6710 BA Ede

T: kantoor 088 - 0206419 E: info@opleidingscentrum-GO.nl

UITVOERINGSPARTNER

ACS-AFPRO FILTERS LANCEERT VIER LUCHTFILTERS MET A+ LABEL ACS-AFPRO Filters, de luchtfilterproducent met een leidende rol op de internationale markt, lanceert vier energiebesparende filters die het Eurovent A+ label mogen dragen. De vier nieuwe filters maken deel uit van de innovatieve ‘Cost Saver’-serie, die sinds 1 januari 2016 op de markt is. A+ is de meest efficiënte categorie volgens de energieclassificatie zoals die per 1 januari 2015 wordt gehanteerd door Eurovent. Het nieuwe zakkenfilter HQ80A10-6-A+ en de nieuwe compactfilters PT98XL, CS85-A-XL, en CS98-A-XL voldoen alle vier aan de strenge eisen die Eurovent aan het A+ energielabel stelt.

Joost Verlaan (Directeur ACS-AFPRO Filters): "Met deze energiebesparende luchtfilters verdient de eindklant zijn investering al binnen een paar maanden terug. De ‘Cost Saver’-serie bestaat uit filters die zorgen voor een schone lucht én voor een laag energiegebruik.” Om de daadwerkelijke energiebesparing uit te kunnen rekenen en inzichtelijk te kunnen maken, ontwikkelde ACS-AFPRO Filters de AFPRO Filter Simulator. Deze app maakt visueel wat het plaatsen van een energiebesparend filter de eindgebruiker oplevert. www.acsfilters.com

PANASONIC BRENGT ENERGIE-EFFICIËNTE WTW-SYSTEMEN OP DE MARKT Panasonic lanceert een nieuwe VRF-hydrokit en HR-multibox. De systemen zijn niet alleen installatievriendelijk, maar dankzij het gebruik van restwarmte ook energiezuinig. De nieuwe ECOi Hydrokit maakt deel uit van de Panasonic VRF-reeks. Het systeem creëert warm water met behulp van restwarmte van airconditioningkoeling, die anders ongebruikt zou worden afgevoerd.

Deze restwarmte verwarmt water tot een temperatuur van 45°C. Afhankelijk van de toepassing kan het water in een buffervat, zoals de Panasonic boiler, elektrisch worden naverwarmd tot 65°C. Dit maakt het water geschikt voor ruimteverwarming of gebruik als tapwater. De ECOi Hydrokit is volgens Panasonic het meest complete hydrobox-systeem dat op de markt beschikbaar is. Het systeem is voorzien van een klasse-A waterpomp van Panasonic, ontluchtingsklep, stromingsschakelaar, overdrukventiel, expansieventiel, back-upverwarming, automatisch watersterilisatie en een manometer.

De nieuwe Hydrokit kan worden gecombineerd met de driepijps VRF (ECOi) buitenunits van Panasonic. Het is mogelijk meerdere ECOi-units aan te sluiten op hetzelfde circuit, waarbij de units onafhankelijk van elkaar kunnen worden ingezet voor het bereiden van warm tapwater of ruimteverwarming.

Door gebruik te maken van restwarmte levert het systeem in beide toepassingen een hoge energie-efficiëntie. De ECOi Hydrokit is voor het regelen van het binnenklimaat voorzien van een ingebouwde kamerthermostaat. Het is echter ook mogelijk het systeem aan te sluiten op een externe regeling. www.aircon.panasonic.eu

februari 2016

NIEUWE DWYERTRANSMITTER MET BACNETEN MODBUSCOMMUNICATIE

O

nlangs heeft HITMA Instrumentatie het assortiment uitgebreid met de vernieuwde Dwyer Magnesense II-transmitter. Deze MSII-transmitter is, naast de uitvoering met analoge uitgang van 0…5/10 Volt of 4…20 mA, ook verkrijgbaar met BACnet- of Modbusuitgang. Dit maakt de transmitter geschikt om te gebruiken voor vuilfiltermeting en/of snaarbreukdetectie op een luchtbehandelingskast. Optioneel is de MSII-transmitter leverbaar met geïntegreerd LCD-display. Het instrument is ook geschikt voor flowmeting.

Door het in het veld te selecteren meetbereik is deze druktransmitter extra flexibel inzetbaar. De nieuwe Dwyer-transmitter is terug te vinden op de website van HITMA Instrumentatie. www.hitma-instrumentatie.nl

59

Notified Body voor Drukapparatuur (PED) Gespecialiseerd in koudetechniek

Wilt u meer informatie aanvragen of een afspraak maken?

Alle PED modules Keuring voor ingebruikneming Periodieke herkeuringen Soldeer- en laskwalificaties

Energie Consult Holland B.V. Hertzstraat 14 6716 BT EDE NoBo/AKI-nummer 1242

Beoordelingen PGS 13 T +31 (0)318 55 11 06 F +31 (0)318 55 13 22 info@energie-consult.nl www.energie-consult.nl

Samen bouwen!

Unitbouw Afscheiders en vaten Economisers Koudemiddelpompen ,ŽŐĞĚƌƵŬǀůŽƩ ĞƌƐ Handafsluiters Warmtewisselaars

Natuurlijk de beste oplossing +31 (0)345 68 15 49, info@wijbenga.nl, www.wijbenga.nl

VERBETERDE ZELFAANZUIGENDE CENTRIFUGAALPOMP VAN KSB KSB heeft de nieuwste uitvoering van de zelfaanzuigende centrifugaalpompen van de serie Etaprime op de markt gebracht. De nieuwe aggregaten beschikken over een goed zuiggedrag, ook bij relatief ongunstige toeloopcondities. De pompen kunnen zelfs bij geringe of negatieve voordruk aanzuighoogten van maximaal negen meter bereiken. Ook het verpompen van gashoudende media is mogelijk. De toepassing van een voetklep is niet nodig. De aggregaten zijn ontworpen voor standaard mediumtemperaturen van â&#x20AC;&#x201C;30o tot +90o C. De maximale opvoerhoogte bedraagt 105 meter en de grootste capaciteit ligt bij 180 m3/h. De verbeterde serie omvat 28 pomptypes, die worden aangedreven door 2- of 4-polige IEC-motoren. De pompen zijn leverbaar in een compacte modulaire blokuitvoering (Etaprime B) of in de klassieke uitvoering met de motor op fundatieplaat (Etaprime L).

De aansluitafmetingen komen voor 100 procent overeen met die van de voorgaande generatie.

Afhankelijk van de toepassing kan de klant bij de smering van de wentellagers kiezen tussen oliesmering en levensduur vetgesmeerd.

Optioneel kan men de lagerstoelen ook met aansluitingen voor een temperatuur- of trillingsmeting uitvoeren. www.ksb.nl

februari 2016

advertentie

61

RCC K&L IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET Officieel Orgaan van: KNVVK, KONINKLIJKE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR KOUDE Internet: www.knvvk.nl E-mail: info@knvvk.nl Naast de KNVvK leveren deze verenigingen op het gebied van koude, koeling, luchtbehandeling en ventilatie vanuit hun expertiseveld bijdragen aan RCC K&L:

NVKL, NEDERLANDSE VERENIGING VAN ONDERNEMINGEN OP HET GEBIED VAN DE KOUDETECHNIEK EN LUCHTBEHANDELING Internet: www.nvkl.nl E-mail: info@nvkl.nl STEK, STICHTING EMISSIEPREVENTIE KOUDETECHNIEK Internet: www.stek.nl E-mail: info@stek.nl NEKOVRI, VERENIGING VAN NEDERLANDSE KOEL- EN VRIESHUIZEN Internet: www.nekovri.nl E-mail: info@nekovri.nl VERAC, VERENIGING VAN LEVERANCIERS VAN AIRCONDITIONING-APPARATUUR Internet: www.verac.nl E-mail: info@verac.nl LUKA, NEDERLANDSE VERENIGING VAN LUCHTKANALENFABRIKANTEN Internet: www.luka.nl E-mail: info@luka.nl VLA, VERENIGING VAN LEVERANCIERS VAN LUCHTTECHNISCHE APPARATEN Internet: www.gezondeluchtingebouwen.nl E-mail: vla@fme.nl NEDERLANDSE KOELTECHNISCHE INDUSTRIE (NKI) Internet: www.koelindustrie.nl E-mail: nki@fme.nl RCC K&L komt tot stand in samenwerking met de KNVvK-beleidsgroep Marcom.

Het bestuur hiervan bestaat uit: ing. M. Bouwman en H. Blok (secretaris).

Hoofdredacteur Uko Reinders, ukoreinders@vakmedianet.nl, tel. 06-46652579 Eindredacteur Christine Linneweever Technisch adviseur Ing. Dick Havenaar Uitgever Frederique Zeemans Accountmanager Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl, tel. 06-53227316 Vormgeving & opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn Website RCC K&L www.koudeenluchtbehandeling.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888

in nummer 03 van RCC K&L onder andere: t "35*,&-&/ 07&3 %& 5)&."h4 condensing-units, warmtewisselaars en compressoren t /"#&4$)068*/( 74, met een fotoreportage t &/&3(*&-&&3 Wat gebeurt er precies bij de omzetting naar bruikbare energie? t 858 4:45&&. */ 461&3."3,5 presentatie van onderzoeksresultaten

Abonnementen RCC K&L verschijnt maandelijks. Jaarabonnement â&#x201A;¬ 135,00. Verzendkosten buitenland per jaar â&#x201A;¬ 29,50 (EU) en â&#x201A;¬ 41,50 (niet-EU-landen). Prijzen zijn exclusief btw.

Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Oplage Door onafhankelijk accountant gecontroleerde oplage. Zie voor accountantsverklaring van Grant Thornton www.vakmedianet.nl Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2016 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze staan op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd.

Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

ISSN 0925-630X

62

INDUSTRIÃ&#x2039;LE KOELSYSTEMEN ZIJN NIET KANT-EN-KLAAR BESCHIKBAAR. RENDEMENT IS ECHTER ALTIJD DE NORM.

+RRJ UHQGHPHQW ]HOIV YRRU GH JURRWVWH V\VWHPHQ +HW XLWJHEUHLGH %,7=(5 SRUWIROLR YDQ RSHQ HQ VHPL KHUPHWLVFKH ]XLJHU HQ VFKURHIFRPSUHVVRUHQ JHHIW RSWLPDOH IOH[LELOLWHLW ELM GH V\VWHHPSODQQLQJ HQ ELM KXQ DDQSDVVLQJ DDQ YRO RI GHHOODVW %,7=(5 JHHIW RSORVVLQJHQ YRRU 1+ &2 HQ 5 D HQ YRRU ERRVWHU FDVFDGH RI VLQJOH VWDJH V\VWHPHQ =R EHKHHUVW X RS HHQ HQHUJLH HIILFLsQWH HQ PLOLHXYULHQGHOLMNH ZLM]H V\VWHPHQ PHW HHQ NRHOFDSDFLWHLW YDQ PHHUGHUH PHJDZDWW 0HHU LQIRUPDWLH RYHU RQ]H SURGXFWHQ YLQGW X RS ZZZ ELW]HU GH

Recycling waste heat on a mega-scale. ... isnâ&#x20AC;&#x2122;t industry cool!

Member of

Industrial heat pump technology using natural refrigerants.

Save Megawatts of energy by recycling waste heat and upgrading it to high temperature utility or process water.

These applications perfectly match our industrial Ask a MAYEKAWA partner or your local contractor Š www.koloriet.info

refrigeration solutions.

www.mayekawa.eu