Februari 2019

Page 1

Deal van de maand: De 5 Keizers ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠĘŽ

Bouwinvest verduurzaamt WTC Rotterdam ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞĘŻ

Gouden jaren zijn voorbij: J Verslag ULI-conferentie Europese Unie raakt voor de zomer in recessie ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞĘŤ

" ) & ), )!

... - *+ ' % )#+ &$

WWW.ADHOCBEHEER.NL

$ % ) & " ) + % !,% -'') - *+ ' ()' **!'& $

Gouden vastgoedjaren zijn verleden tijd

$ (( ) % + ,. '% $$ & )! #

&G IQWFGP XCUVIQGFLCTGP \ÄŽP XQQTDÄŽ %TGCVKXKVGKV YCU FG CHIGNQRGP VKGP LCCT PKGV PQFKI QO GGP JQQI TGPFGOGPV VG JCNGP &G MQOGPFG VKGP LCCT YQTFV FCV CPFGTU &G OCTMV OQGV CCP FG DCM QO KP FG DWWTV VG MQOGP XCP FG TGPFGOGPVGP WKV FG VÄŽF XCP FG OQPGVCKTG XGTTWKOKPI Die boodschap van Mark Preston, ceo van Grosvenor Group uit het Verenigd Koninkrijk, vatte het sentiment samen op het jaarcongres 2019 van Urban Land Institute in Londen. Politieke onzekerheid is het grootste gevaar voor de Europese vastgoedsector, gaf de helft van de 650 aanwezigen aan bij de peilingen via de congresapp. Groeivertragingen en handelsoorlogen scoorden beide 18 procent. Gevraagd waar de vastgoedcyclus zich bevindt, zegt 45 procent dat de piek nabij is. Dat de piek nu is bereikt gelooft 29 procent. Nog eens 23 procent denkt dat de piek al in het verleden ligt. Een op de drie verwacht dat het Verenigd Koninkrijk de Brexit uitstelt en niet op 29 maart 2019 uittreedt. Een op de vijf verwacht een Brexit zonder deal. Jes Staley, de Amerikaanse ceo van de Britse bank Barclays, maakt zich meer zorgen over de Europese Unie dan over het Verenigd Koninkrijk. 'De Fed heeft de rente al negen keer verhoogd en de balans met ĂŠĂŠn biljoen dollar verkort. De ECB heeft niets gedaan. In geval van een laagconjunctuur

heeft de Fed grote vuurkracht en staat de ECB machteloos', zei Staley. Gilles MoÍc, managing director Research van BofA Merrill Lynch, ziet het zwaar in. 'Ik acht de kans zeer groot dat we vóór de zomer in een recessie zijn beland. De groei van het BNP ging in het laatste kwartaal van 2018 al richting nul. In januari zakten de indices voor de productie- en dienstensector in. ItaliÍ zit al in een recessie. Duitsland zal volgen en de rest van de EU meetrekken. Hoofdoorzaak is de groeivertraging in China.' De Franse onderzoeker vreest dat de EU in 2019 fiscaal op drift raakt, Noord- en Zuid-Europa weer in conflict raken en de ECB machteloos staat. 'ItaliÍ wil dat de ECB weer geld pompt in de periferie, terwijl Duitsland een nieuwe QE (quantitative easing, red.) zal tegenhouden uit angst voor de Alternative fßr Deutschland (AfD). Deze onbedoelde samenzwering van populisten uit noord en zuid maakt het onmogelijk voor de ECB om maatregelen tegen de recessie te nemen.' Vastgoed blijft wel de beste papie-

ren houden, denkt Michael Cochran, managing director van de Amerikaanse vastgoedbelegger Eastdil Secured. 'De aanvangsrendementen kunnen weliswaar niet veel lager en zonder ECB is de free lunch voorbij', erkent Cochran, Maar nog steeds is veel geld op zoek naar een hoger rendement dan op obligaties van landen of bedrijven. 'Amerikaanse beleggers hebben 300 miljard dollar klaarstaan, Aziatische beleggers nog veel meer. Er komt een tsunami van Japans geld naar Europa en de VS, ook Zuid-Korea en Singapore zijn zeer actief. Zuid-Koreaanse beleggers investeerden in 2018 acht miljard dollar, waarvan driekwart in de VS. Dit jaar verwacht ik dat het leeuwendeel naar Europa gaat.' Niettemin is het speelveld lastiger geworden, erkent Cochran. ‘Als er een crisis komt, zullen liquiditeit en financiering snel opdrogen. Wellicht is het dit jaar beter om meer geld te steken in je personeel en dan vooral je researchers.’

(!*' & !% $ ** &- *+% &+* & -'') %!$"' & ,)' ,. '% $$ & )! # !& %*+ ) % #' + - & & !& '++' !& '( & )! # - & ($ !& ) ,& +! - )$') & )! " ) $ *+ & #' + !& '++' + - )- $$ & !&, *+)!1$ $' +! -'') & )'&+.!## $!& )! + '( ) +! - & '&+.!## $ ) ) + + '%($ / XCP O KP KP DÄŽ 8CUVIQGF %8 #2( +: $GNGIIGTU KP FCV HQPFU JCCNFGP GGP %! $ ) & % &+ - & ()' &+ ( ) " ) ! ''# ( !&

Twijfels aan waardering beursgenoteerd vastgoed Beleggers weten niet in hoeverre ze de opgegeven intrinsieke waarde van vastgoed nog kunnen vertrouwen. Dat stelt Dick Boer, hoofd vastgoed van Kempen Corporate Finance, 'En dan kom je dus op het vertrouwen in taxateurs', zegt Boer. ‘We voeren daar veel gesprekken over, vooral met beursgenoteerde winkelvastgoedbedrijven.' De discounts zijn het grootst in genoteerd winkelvastgoed. Gemiddeld noteren de Europese winkelvastgoedfondsen op een korting van 30 procent ten opzichte van hun intrinsieke waarde oftewel de

net asset value (NAV). Waarderingen zouden vooral een weerspiegeling moeten zijn van het antwoord op de vraag waar de huurniveaus naar toe gaan, betoogt Boer. 'Er zijn ondernemingen die negatieve like-for-like huurinkomsten laten zien. Deutsche Euroshop en Wereldhave in Frankrijk zijn daarvan voorbeelden. Dan kun je ervan uitgaan dat de waarden naar beneden gaan. getuige de recente afwaarderingen bij die fondsen. Het kaf moet van het koren gescheiden worden.'

Ingezonden mededeling

Dudok over bouwkosten: ‘Markt corrigeert zichzelf’ Nog in 2019 komt er een kentering in de alsmaar oplopende bouwkosten. Dat zegt Ewald Dudok, eigenaar van het gelijknamige Dordtse vastgoedbedrijf. 'De markt is nu nog zo dat sommige (onder)aannemers qua prijs overvragen, in plaats van een reĂŤle prijsstijging voor loon en grondstofkosten door te berekenen. De markt zal zichzelf uiteindelijk weer corrigeren. Je ziet nu al bepaalde bouwprojecten niet doorgaan. Voor 2020 gaat het denk ik al normaliseren. Om werk binnen te halen zul je jezelf niet uit de markt moeten prijzen.' Dudok roert zich stevig op de Rotterdams vastgoedmarkt met de herontwikkeling van karakteris-

tieke objecten. Zijn bedrijf nam onlangs voor 30 miljoen de Schiecentrale over van de gemeente Rotterdam. Een jaar eerder nam Dudok er al het iconische HAKAgebouw over, gebouwd in 1931 en decennialang het thuis van de CoĂśperatieve Gebruiksvereniging De Handelskamer. Door contacten binnen gemeenten en bij andere stakeholders zit het Dordstse vastgoedbedrijf op het vinkentouw voor als zich nieuwe ontwikkelingen voordoen. Zelf trekt hij er als liefhebberij nog al eens in het weekend op de fiets op uit om onderzoek te doen naar ontwikkelkansen.

$ & # ! % # !

! "$ $ % ! % ! % ! # ! ! # " ! ! # ! % # ! !

(advertorial)

! 67$57ȃ83

+3%# 45#35624 9+,0 12 ('$36#3+ ,. &' 453+,& ##0 JHJDDQ YRRU HHQ SOHN RS 3529$'$ )8785( !+, ('.+%+5'3'0 10&'345##0&' 45#35624

by Smart2IT

#04 &' 1'3 12'05

,

, ,+0:0, <(5 +, <(9:.6,+),;89 ! % =68+: .,67,5+ +668 #04 &' 1'3 <668@0::,8 <(5 65+,85,405.968.(509(:0, % & 0HW DOV RYHUNRHSHOHQG WKHPD ÷$UH ZH Æ‘ W IRU WKH ;:;8, G @(3 /01 ((5+(*/: <8(.,5 <668 +, <,3, .86:, ;0:+(.05.,5 +0, +, 264,5+, 7,806+, 67 659 7(+ @;33,5 264,5 (59 +, 6,8 F ,+,83(5+ @0: ((5 +, 4(> <(5 65@, *(7(*0:,0: =6505.4(82: =,.,5 "*/07/63 ,5,8.0,5,:=,82 , :01+ 09 ((5.,)862,5 64 67 ,,5 +;;8@(4, 4(50,8 :, 05<,9:,8,5 05 +, /(8+, (99,:9 <(5 659 3(5+ G

*' 5#5' 1( 5*' .1%-%*#+0 ! +, 05:,85(:065(3, 5,:=,8268.(509(:0, <668 36*2*/(05 %(9:.6,+ 78,9,5:,,8: 67 ! % $#$! H 36*2*/(05 ,,:;79 5+,8@6,2 ,5 36*2*/(05 ,>7,804,5:,5 ;0: +, <(9:.6,+ ,5 *68768(:0,9,*:68 H 8,9,5:(:0, =05505. D8,(3 ,9:(:, */(33,5.,9E 6- :/, +?99,? )36*2*/(05 /(*2(:/65 H &6829/67 6, .((: )36*2*/(05 4015 );905,9946+,3 <,8(5+,8,5 &03: ; )01.,78((: =68+,5 6<,8 D)36*2*/(05 <(9:.6,+E =,8,3+=01+ ,5 05 ,+,83(5+ 6;+ 65@, =,)90:, 05 +, .(:,5 ,5 93;0: ((5 )01 +, ,,:;79 =6829/679 6- 865+, :(-,39

#6. /+5 17'3 &' 10&'3$'8645' 8'3-+0) 7#0 104 $3'+0 :!##31/ /+4.6--'0 109' 21)+0)'0 1/ 5' 7'3#0&'3'0 91 7##- '5 &3##+5 #..'/##. 1/ &' 4#/'08'3-+0) 5644'0 109' *'34'0&'.'0; 9')5 #6. /+5 - /,: 5; .((: 64 9(4,5=,82,5 6- <,8(5+,84(5(.,4,5: (33,9 +8((0: 64 ),B5<36,+05. <(5 .,+8(. <(5 4,59,5 (5 +, /(5+ <(5 ((5978,2,5+, YRRUEHHOGHQ JDDW QHXURZHWHQVFKDSSHU HQ Æ‘ ORVRRI 3DXO 6PLW RQV RS GH 12'0+0)4&#) 7#0 &+04&#) ,60+ # 4 1/ 663 4,: <,,3 /;468 ;0:3,..,5 =((864 <,8(5+,805. @6 46,03012 09 F 5),=;9: 5,,4: 659 )8,05 +(: ;0: <,89*/033,5+, +,3,5 ),9:((: 40316,5,54(3,5 95,33,8 ),9309905.,5 +(5 =01 659 ),=;9: @015 5 +, 9,990, D 5+,89 2012,5E @664,5 =, ;0: ,5 2012,5 =, <(5;0: 50,;=, 05@0*/:,5 4,: ,,5 -8099, )302 5((8 659@,3- 65@, 23(5:,5 ,5 5((8 +, 68.(509(:0, , 2,?56:, <(5 (;3 6<,8 +, 65+,8),=;9:, =,8205. <(5 659 )8,05 09 3,,8@((4 ,5684 059708,8,5+ A5 /;46809:09*/ '68. +(: 1, ,8 )01 ),5: ,3+ 1, ((5 <0( 888 2317#&# 0.

'0 *'5 +,- 4#/'0 7113 &' 7'345'&'.+,-+0)412)#7' &(: 09 +, 047(*: <(5 46)030:,0: ),:((3)((8/,0+ +;;8@((4/,0+ ,5 +, 64.,<05.9=,: 67 /,: :,476 <(5 8,(309(:0, 5 /6, <,,828(*/:0. 09 +, .,@(4,53012 ((57(2 )01 ,*656409*/, 9*/644,305.,5 7 81'04&#) ,60+ @(3 <668 +, , 2,,8 /,: +,)(: 73((:9<05+,5 6;+ 65@, =,)90:, 05 +, .(:,5 <668 5(+,8, +,:(039

'531211.3')+1 /45'3&#/ ! !

! !

$ " % ! ! ! 5 / #23+.

% " % #& ## ! ! % ! % ' $&" ! '6 ),5: ; +08,*: 67 +, /66.:, <(5 /,: 3((:9:, 50,;=9 59*/801<,5 <668 65@, 4((5+,30129, 50,;=9)80,- +6,: ; 67 === 786<(+( 53

!!!

.-*8;)81 Vastgoedmarkt

=== <)9:/7-,5)83: 64

$ " %

" #$ $ "

Zakendoen is veranderen Mijn nieuwe directeur bij de uitgeverij heeft een spreuk aan de muur van zijn kantoor hangen: ‘Business is change, there is nothing else'. In mijn vertaling betekent dat zoveel als ‘zakendoen is veranderen’. Dat gaat ook op voor Vastgoedmarkt. Traditioneel organiseert deze vaktitel elk jaar in april het Trendscongres, waarvoor vaste relaties van Vastgoedmarkt een uitnodiging ontvangen. Het is het jaarlijkse cadeau aan de sector, waarmee wij graag iets terug willen doen. Deze traditie houden wij in ere, maar vanaf dit jaar wel in een andere verschijningsvorm. Ons Trendscongres krijgt de vorm van een diner eind november waar gerenommeerde sprekers uit verschillende sectoren van de vastgoedmarkt naar aanleiding van de actualiteit een keynote houden. Vooraf, tussen de gangen door en na afloop blijft er natuurlijk ruimschoots gelegenheid om met elkaar te netwerken. Kennisdelen over trends in de vastgoedsector blijft het hoofddoel. De afsluiting van de avond is de bekendmaking van de Vastgoedman of -vrouw van het Jaar. De afgelopen jaren werden genomineerden aangedragen door de vijf winnaars van de voorgaande jaren. Hun voorkeur, aangevuld met uitgebrachte stemmen van de lezers en bezoekers van Vastgoedmarkt.nl, bepaalden de uiteindelijke winnaar. Die keuze wordt vanaf dit jaar in handen gelegd van een deskundige jury, waarin de prominenten uit verschillende sectoren uit de vastgoedsector zijn vertegenwoordigd. Een vast onderdeel van het Trendscongres was altijd de voorronde van de Funda in business/Vastgoedmarkt Young Talent Award. Voor deze voorronde – waarvan de slotronde nog steeds op de laatste dag van de Provada plaatsvindt – hebben wij onderdak gevonden bij de de Amsterdam School of Real Estate (Asre) alumni-avond op 18 april 2019. Tijdens deze voorronde zullen op basis van hun debatkunsten uit de vijf genomineerden drie finalisten worden geselecteerd. Daarbij speelt de stem van het aanwezige publiek een belangrijke rol. Elders in deze editie vindt u meer informatie over deze avond. Welke jonge talenten in het strijdperk zullen treden zal binnenkort worden bekendgemaakt via onze dagelijkse nieuwsbrief. In de maart-editie van Vastgoedmarkt treft u uitgebreide portretten van de kandidaten aan. Dat je soms niet zo heel veel hoeft te veranderen om in business te blijven, blijkt uit de deal van kantoorgebouw 5 Keizers. Belegger Marathon investeerde een bescheiden bedrag in tuin en entree om de waarde van zijn belegging te verdubbelen. Andere succesvolle beleggingen die in de spotlight staan in deze editie zijn de Kauwgomballenfabriek, die in handen van Timeless Investments een ingrijpende herontwikkeling zal ondergaan, en de herontwikkeling van WTC Rotterdam, dat door eigenaar Bouwinvest op voorbeeldige wijze werd verduurzaamd. 077.,8-,)+:-;8 270)66-9<)6*-6:;5 <)35-,1)6-: 64

%'#

" # &# " ( $ $ ' $ ' " #

& ( " #

#$ # #$ " %# # #$

$ " " & " $$ " "

" & " %%" ( $ $ ' " $ $ %' " " %' #

% %" & " ( " " # #

$

" # " $ #

' $ " $$ " %%" ( $ & "

"% "#$" # $ #

"# (

% # Ingezonden mededeling

$ " %$ % $ $ (

"% % ' $ %%" ' " % $ %

# $ !% # % #$ $ $ " $

"% " & #$ " $ $

Dudok: Houdt enorm van mooie panden ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŤ

Kempen: Beste vastgoe djaar ooit ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘą

Wonen J Greystar: wonen is leefstij ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŻ l, J Kortlopende huurov komsten, ČŤČœȢȤȊČœ ereenĘ­ĘŻ WWW.ADH

OCBEHEER

HGDTWCT LCCTICPI K RC IKPC YYY XCUV IQGFOCTM V PN

nd:

de maa Deal van ers De 5 KeizĘŽ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠ

vest Bouwin aamt WTC verduurzm Rotterda ĘŻ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞ

rbij: zijn vootie jaren Gouden ULI-conferent voor lag J Vers Unie raak Europese in recessie er de zom ĘŤ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞ

WWW

.ADHO

CBEHE

ER.NL

Inrev tevred en over KPMG-rapp ort AIFMD

#DGTFGGP MQQ RV -GPPGF[RN GKP

#+(/& TKEJVNÄŽ P IGRWDNKEGGT XQQT PKGV DGW F +PTGX FG 'W

TUIGPQ TQRGUG VGGTF XCUVIQG WKVMQOUVGP F VQQPV \KEJ V DTCPEJGQTICPKUCVKG

GXTGFGP QXGT FG KGM NNGPHCDT YIQODC OGV -CW -NCRRGT

Ë Ë˜˧ Đ ËĄË”ËĄË–ËœĚ˝Ë&#x;˘ ˗˔˔˗˞˼˔˖˛˧ Ë˜ËĄ ËŚËĄË˜Ë&#x;Ë&#x;˘

De Alternative Investmen t Fund Managers Directive van Inrev in (AIFMD), Brussel, toont mee vrijwel CTK tevreden. Hoewel alle vastgoedve waarzich HGDTW die beschikken gensbehee N KPMG niet PI rders te maken rmogevraagd is CTMV P over een Europees LCCTIC QGFO om aanbevelin paspoort. ‘Nu hebben, ging in juli #UUGV OCPCIG 2012 is gen te doen, wordt YYY XCUVI T #DGTFGGP 5 dat individuele het helaas vaak zo wel degelijk wordt momenteevan kracht en VCPFCTF +PXGU JGV EGPVTWO de op de zere lidstaten op VOGPVU JGGHV l geĂŤvolueer XCP 'KPFJQXG plek gelegd.‘Wi vinger genlijke gronden oneiOnderdeel MCPVQQTIGDQW P IGMQEJV XC XNQGTQRRGTXNC van de evaluatie d. Y n-GPPGF[R j hebben drie belangrijk P .NQ[F (QPF allerlei voorwaarM JGGHV XCP NGKP o KP den stellen’, U #) *GV IGD rapport van e punten en is een O GP QWY FCV GGP VGNV KU VQGIGX zei Rupp in accountancyorganisa punten gaan op alle \GXGPVKI QPF XGTJWWTDCCT QGIF CCP JGV een eerder interview de rapporteur GT JGV IGDQW tie KPMG, #DGTFGGP 'W Y IGNGIGP RC WKV JGV -CFCU waarvan de met Vastgoedm dig in, zodat s gronTQRGCP $CNCP TMGGTRNCCVUGP VGT DGFTCCIV uitkomsten Ook ontbreekt we hopen EGF 2TQRGTV[ deze maand arkt. FG MQQRUQO op een aan (WPF 8QNIGP EQORNGZ KP passing van gepublicee een eenduidige OKNLQGP XQQT U IGIGXGPU rd zijn door de bestaande definitie wat GWTQ .NQ[F ( de Europese OKNLQGP G QPFU #) XGT precies onder regelgeving.’ Zo wil Commissie WTQ YKGTH JGV . marketen van Inrev het Jeff Rupp, Director geen additionele dat de lidstaten fondsen wordt Public Relations staan. vereisen meer len aan de stelmarketing Voorts moet van fondsen DTKGM KP de zogenaam DCNNGPHC de Maltauitzonderi CF CWYIQO ng voor deposito’s G .GCH J TQ FG P /CRN definitief ÇNG een NLQGP GW karakter krijgen. DTKGM XC PWFUVTK T OK GPFG HC XCNNGP K de AIFMD JGV XGT Volgens DGP XQQ NGZ IGQR mogen fondsmana V EQOR PVU JGD G KP KPIQVVQ XGUVOG CEJV JG alleen QVVQ & gers MQEJV . gebruik GNGUU +P GNCCT DT GGP Logistiek GP .KPI IUVCPF maken GP 6KO QPVYKMM CCNFGP van deposiCP #2( vastgoedb LCCT NGG to’s in el 'RKUQ GP &G het land HQPFU J MQEJV X elegger 0C FTKG WDP heeft Micha ETGCVKGX waar zij hun U KP FCV FCO IG TNQTGP van denkt omvang over EJV QR or gunning #OUVGT GNGIIGT n, 2018 een PEVKG XG van vijf miljard hebben verkregen verKPI IGTK direct gerealisee 2( +: $ winst JCCT HW PC gger VYKMMGN ren houdemanaging euro rd van de vijfjarige GF %8 # Malta-beslu . Het KP QM RCIK edbele P JGTQP an, 8CUVIQ en periode 2019-23. over it in een uitzonderi euro. De winst 134,4 miljoen CT <KG Q vastgo XQQT GG KP DÄŽ Cochr racht V RGT LC huidige omvang ngsren periode van NQECVKG De per aandeel KP ngsikaanse vuurk RTQEGP aanva kwam uit vijf O grote XCP de Amer ', zei Staed. 'De aar niet op zes euro, euro. Doelstellin is circa 3,5 miljard XCP een permanen jaar. Inrev wil dat de Fed FGOGPV teloos l Secur een stijging met heeft n welisw de free GNF TGP t maken. Ander Eastdi 7 procent ECB mach ongeveer tien g is een groei van IGOKFF kunne punt in de n, pijnECB is in vergelijor bestaande Presto procent per king tot 2017. staat de an, dementen en zonder regeling is Mark jaar. En een jaarlijkse ongelimite het , ging direct t Cochr de erde aansprake ley. stijging van chap van Group uit mana veel lager ij', erken geld op ll Lynch de EPRAwinst per aandeel MoĂŤc, senlijkheid van de externe Die boods enor voorb Gilles BofA Merri de kans is veel Dat maakte taxateurs. Dat Grosv van zes procent vatte het lunch ment naar 8,00 euro de in Brussel rch van in. 'Ik acht volgens Rupp in leidt ceo van Koninkrijk, ngres nog steedshoger rende of Resea en Amsterdam in 2023. Deze zomer tot veel nodeloos jaarco Maar igd zwaar een zal hoofdzake genoteerde (NAV). werk en kosten groei l een landen vóór de groei op het te in Veren ziet het vastlijk gedreven goedonder n voora zoek naar dat we voorzoude ties van se beleggers . De t samen Land Institu asset value neming eerder door eigen, worden ders om net externe obliga timen n fondsbehe er-van maand zeer groot ie zijn beland laatste ikaan voorverhuurde Urban n zijn deze dan op taxateurs klaarbekend. WDP het hoe- warenWaarderinge ten op bestaande projecgroot2019 van ven. 'Amer d dollar waar dehet ing moetete vrijvan mogelijke g nul. bevestigde een recess ging in niet in is het bedrij piegel en/of nieuwe dividend van n. miljar BNP de vraag richtin ers nog claims. gronden en erheid Gezienweers Londe n 300 4,80 euro per ord op i belegg van het van 2018 al ese vastde Europese gers weten even intrinnog s voor2ÄŽPRWPV KP F in beperktere G #+(/& KU F aandeel, hebbe ke onzek sche toe gaan, nemin antwo verkiezing Beleg indice tsunam opgeg hetgeen een aal G QPIGNKOKVGG oed mate selectieve het in. de naar in Politie r voor de Europvan de 650 Aziati de een mei, via en de tor kwart ze TFG CCPURTCMG vastg toename zou hetiveaus acquisities. staan, betekent van ensec ri zakten Er komt Europa en verre NÄŽMJGKF XCP F zijn onder e van huurn Rupp niet In Nederland ste gevaa gaf de helft peilingen 7 procent. zen als de . G GZVGTPG VCZ r-like De In janua ctie- en dienst ie. Duitswaard CVGWTU Boer. 'Er verbaCommissie veel meer.s geld naar Singapore – dat uwen de ector, vastgoedon sieke inpas like-fo betoogt jaren de belangrijk de afgelopen goeds herfst derneming aan bij ertrag de produ al in een recess van de en vertro negatievein de zien. Deuted verderedie se orea en van Japan kondigde zigen rest kunn ste groeimoto . Groeiv in een nieuw laten en vastgo zit oreaan Zuid-K gen stappensten neemt. is aanwe was van het en de esapp dhave groeiplan ItaliĂŤ scoord r hoofd VS, ook actief. Zuid-K in 2018 vastgoedbe congr oorzaak volgen naar een portefeuill aan, dat eelhuurinkomhop en Werelvoorbstreeft drijf – is de via de Finance, lsoorlogen agd waar groei aan het Dick Boer, land zal ekken. Hoofd .' n zijn zeer investeerden hande afremmen e an drieChina Dat stelt en Corporate het vertrousche Euroszijn daarva uitgaan dat , stelde ceo gen en procent. Gevrabevindt, ers Joost Uwents. , waarv EU meetr ertraging in vreest dat belegg rijk 18 dus op r d dollar jaar verwacht zich van Kemp ervan Frank Ingezonden beide Boer. kom je ‘We de groeiv onderzoeke drift raakt, kun je mededeling en gaan. edcyclus de piek nabij t acht miljar VS. Dit 'En dan urs', zegt kken over, l op dat l naar den. Dan en naar bened rderingen de vastgo in de t geloof taxate De Franse2019 fiscaa De in endee huurprijzkwart procent gespre bereik weer winwen in in van nt en van de waard recente afwaamoet zegt 45 piek nu is het leeuw teuropa in r daar veel enoteerde de EU heel 23 proce ik dat kantoren e de kaf ÍŤ de Europa voeren - en Zuid-E de ECB mach & lastigeer eld n.' getuig n. Het stijgen is. Dat nt. Nog eens het verlea gaat.' en met beursg ven.' Noord speelv Consultan cy bij Savills ÍŤ ECB naar verwacht fondse eiden worde Europ in is het vooral an. ‘Als in Neder- grootst in ct raken wil dat de rie, ing met land, cht bij die 29 proce de piek al min licht een gesch confli tgoedbedrij ÍŤ gemid- t Cochr verwa iteit toe: ‘Het het Niette 'ItaliĂŤ dat perife van gemiddeld kelvas dedelde liquid de drie het koren denkt nts zijn e den, erken zullenleegstands oed. Gemid loos staat. pompt in Deze e QE 3,4 procent ÍŤ niveau in Europa krijk de Een op ldiscou lvastg jaar. nieuwhuurgroeigewor per komt, met gen.procent De lag den ligt. igd Koninop 29 maart ese winkeg wordt crisis weer geld eerd winke and een name snel opdro6,1om zalgevoed met Veren een Europ in het genot Duitsl het de red.) niet derde kwariering l beter , n taal dat door financ lt en vijf vereellager de terwij een kortin 2018

dit jaar van e easing aanvoor gebrek uitste op de person prime-pro en het ht deld dannotere is het titativ te van dsen op

eind Brexit in jeprocent). 2017 (AfD). duct, edt. Een (quan edfon opzich r deal. aldus te steken(6,9 n uit angst ’ Wellic Het leegstands internatio el de vastgo niveau chland ng nt ten naal vastgoeda van chers. 2019 uittre Brexit zonde se ceo van geld e oftew tegenhoude fßr Deuts 30 proce meer dvi- l je resear eind 2018 bedroeg een waard seur zweri ikaan van5,9 ative t voora sieke samenSavills. wacht De leegstand procent. Altern , de Amer ys, maak oelde en zuid en dan in Amsterdam hun intrin noord ng Jes Staley bank Barcla de Europese met 5,1 procent ligt Deze onbed de ECB en mededeli isten uit Tevensvoor zorgt groei ie de Britse zorgen over igd pees gemiddeld onder het Euro- Ingezond van popul onmogelijk de recess van de werkge- legenheid e. Als gevolg het

alsmaar zich meer over het Veren de rente tegen voor een aanhouden maakt

dalende leegstand van de egelenvraag naar heeft de Unie dan de hoogwaard wachten wij 'De Fed verom maatr papie- ige krijk. ogd en Ä?Ĺ?ĹŠ ĚĞ ĎŜĂŜÄ?Ĺ?ÄžĆŒĹ?Ĺś dat de huurprijze n.' kantoorruimte beste verKonin aankomen te neme blijft wel de op goede locaties. n keer verho n dollar d jaar blijven Volgens Savills wijken ed n. In biljoe Ĺ? ǀĂŜ Ç€ÄžĆŒĹšƾƾĆŒÄšÄž al negen stijgen.’ In 2018 was Vastgo gedaa gebruikers met ĂŠĂŠn de Technolog , al dan niet tijdelijk, ! balans ECB heeft niets tuur ie-, Media-, en uit naar flexibele njunc Telecomsector kantoorconcepten. kort. De een laagco ÍŤ (TMT) opnieuw sterk Enerzijds door van het beperkte vertegenw geval ÍŤ ÄžĆ‰ÄžĆŒĹŹĆš oordigd op de Europese aanbod en ! Äž ÄšŽŽĆŒůŽŽĆ‰ anderzijds & # ÍŤ

vanwege de kantorenm Ć&#x;ĹŠÄš Waar TMT huidige politieke arkt. in 2017 goed kerheden. onzewas voor ! 15 procent van de Jordy Kleemans, nam totale kantoor- $ % opname, f $steeg Head of Research bedrij dit in 2018 naar "$ ! en. Zijn circa 17 n de Schieprocent. ! % ! # % #

tieke object 30 miljoe nte Rot ! ! ! gemee gs voor

onlan van de er een nam % le over komt eerder HAKAcentra ar ! # " 2019 che . Een jaar de alsma n. Nog in terdam al het iconis in 1931 en ring in ! ! koste er wd kente CoĂśbouw Dudok over, gebou ende van de w ar thuis oplop # ! ! g De gebou g het , eigena enigin nialan Dudok ! se vastiksver decen Ewald e Dordt nog zo eve Gebru Dat zegt nten % # perati er. is nu gelijknamig gemee n het lskam markt van 'De emers Hande zit het ten binne edrijf.

r)aann olders van goedb het Door contac e stakeh ige (onde in plaats en rijf op ander e dat sommovervragen, edbed en bij nieuw voor loon tse vastgo als zich equa prijs prijsstijging Dords voor te berek oen. Zelf al een reĂŤle sten door lf uitein vinkentouw gen voord nog stofko kkelin liefhebberij zal zichze ziet nu al grond ontwi fiets op Je markt er als op de eren. hij doornd nen. De corrig niet trekt ten weer het weeke te doen naar ik al projec delijk eens in zoek lde bouw gaat het denk n te onder bepaa . uit om ansen Voor 2020Om werk binne kkelk gaan. de n. ontwi niet uit normalisere jezelf n.' zul je Rothalen n prijze op de moete

stevig de markt

kt met roert zich Dudok vastgoedmar teriskarak s terdam eling van twikk heron

jaren stgoed en va tijd Goud rleden zijn ve

RGP G CHIGNQ KV YCU F G MQOGPFG WTV TGCVKXKVG P & QQTDÄŽ %OGPV VG JCNG QO KP FG DW I DCM GP \ÄŽP X PFG GTTWKOKP CCP FG VIQGFLCT GGP JQQI TG GVCKTG X FGP XCU TMV OQGV FG OQP QO &G IQW PKGV PQFKI &G OC VÄŽF XCP CPFGTU P WKV FG VKGP LCCT YQTFV FCV FGOGPVG VKGP LCCT P XCP FG TGP VG MQOG

J

Stevige win ststijging voor logistiekbe legger WD P

g arderin d aan wa stgoe Twijfelsenoteerd va beursg

Europese kantoorhuu r stijgt met 3,4 procent

n: koste bouw hzelf ’ zic k over Dudo corrigeert ‘Markt

.NL

... - *+ ' % )#+ &$

Vastgoedmarkt ), )!

Quote van de maand ‘De EU staat op de rand van een recessie’

# ) " $ " # " & "" '

‘Twin Towers New York zijn opgeblazen’ .CY[GTUo %QOOKVVGG HQT +PSWKT[ MTĎIV \ĎP RTQFGFWTG DĎ FG ITCPF LWT[ 9CCTQR DCUGGTV FG #OGTKMCCPUG CEVKGITQGR XCP LWTKUVGP QPFGT \QGMGTU YGVGPUEJCRRGTU GP DWTIGTU FCV FG 6YKP 6QYGTU KP 0GY ;QTM \ĎP QRIGDNC\GP! Binnen gevlogen jets trokken op 9 september 2001 de aandacht, maar in feite was de instorting van Twin Towers in New York een geval van controlled demolition. De verantwoordelijken voor de plaatsing en ontsteking van de explosieven moeten alsnog worden berecht. Dat stelt Lawyers’ Committee for 9/11 Inquiry (LC) in een petitie. De organisatie verzamelde er naar nu blijkt genoeg handtekeningen mee om een behandeling van de zaak door een grand jury af te dwingen. Dit zijn de belangrijkste argumenten van LC voor de theorie van de controlled demolition van de Twin Towers: - De aanwezigheid van geavanceerde explosieven in stofmonsters uit het WTC. Volgens onafhankelijk laboratoriumonderzoek gaat het om een mengsel van aluminium en ijzeroxide (thermiet), mogelijk aangevuld met zwavel (thermaat). - Explosies in de Twin Towers die al plaatsvonden voordat de jets

waren binnen gevlogen. - De symmetrische ineenstorting van een ander onderdeel van het complex, WTC7. Het gebouw was op niet-symmetrische manier beschadigd door puin van de Twin Towers en door branden. Dat een gebouw recht in elkaar zakt als gevolg van asymmetrische schade, ligt volgens experts niet in de lijn der verwachting. - Waarnemingen door brandweermannen van explosies en van gesmolten ijzer zoals in een hoogoven. Gesmolten ijzer is een product van de chemische reactie tussen aluminium en ijzeroxide. IJzer smelt bij een temperatuur van ongeveer 1.500 graden celsius. Dat is aanzienlijk hoger dan de temperaturen van 650 tot 1.000 graden die worden gehaald bij de verbranding van de vliegtuigbrandstof kerosine en het interieur en onderdelen van een gebouw. - Videobeelden en ooggetuigenverslagen van zware stalen onderdelen die zijwaarts werden afgevuurd

%1.7/0 $'.'))'0

tijdens de ineenstortingen van de Twin Towers. Die waarnemingen kunnen niet worden verklaard met de gangbare theorie. Volgens het officiĂŤle verhaal werd de instorting veroorzaakt doordat beschadigde verdiepingen de lagere verdiepingen in hun val mee namen. - Wetenschappelijke analyse waaruit blijkt dat stukken staal uit het WTC zijn aangetast door zwavel en zijn gecorrodeerd door extreem hoge temperaturen. Die waarnemingen sporen niet met kerosinebranden, maar wel met het gebruik van thermaat.

Een ander geluid valt te horen op websites gericht tegen wat ze zelf complottheorieÍn noemen. Volgens websites als Truthersaresanitychallenged, Metabunk. org en 911myths.com snijden de argumenten van de truthers geen hout en is de ineenstorting het gevolg van het binnenvliegen van twee jets. - De door LC aangedragen stofmonsters bewijzen niet het gebruik van geavanceerde explosieven. Daarvoor is er te veel onduidelijkheid over de herkomst van de monsters. Ook de zuiverheid ervan staat ter discussie, omdat de analyse van de monsters jaren na 9/11 plaatsvond. - Getuigenverslagen van bomontploffingen voorafgaand aan het binnenvliegen van de jets zijn onbetrouwbaar. Een ontploffing hoeft niet door explosieven te zijn veroorzaakt en over de tijdstippen van gebeurtenissen bestaat te veel onduidelijkheid. - De symmetrische instorting van het asymmetrisch beschadigde WTC7 kan worden verklaard door de grote stijfheid van de buitenconstructie en bewijst niet dat dit gebouw is opgeblazen. - De aanwezigheid van gesmolten ijzer als product van de explosieve

reactie tussen aluminium en ijzeroxide is niet aannemelijk. IJzer smelt bij 1.500 graden celsius. Een analyse van Nasa vijf dagen na de aanslagen liet temperaturen van meer 800 graden zien. De temperaturen waren veel te laag om een reactie tussen aluminium en ijzeroxide te vermoeden. - Verslagen over stalen onderdelen die zijwaarts werden afgevuurd tijdens de ineenstortingen van de Twin Towers zijn geen bewijzen voor het gebruik van explosieven. Er zijn andere verklaringen voor. Vallend materiaal uit kapotte delen van de torens kan bijvoorbeeld op intacte vloeren zijn gestuit, waarbij de verticale verplaatsing werd omgezet in een horizontale. Ook de toegenomen druk op onderdelen van de Twin Towers kan het zijwaarts afvuren van materiaal verklaren. - De aantasting van staaldelen bewijst niet het gebruik van de zwavelhoudende springstof thermaat. Zwavel komt ook voor in zure regen en gips. Ook is de aantasting van het staal geen bewijs voor de extreem hoge temperaturen waarmee de ontploffing van thermaat gepaard gaat. Een gewone brand is daarvoor al voldoende.

!+ " # % + 1'&& ( & $ &

%#$" $ # !" "#

" %$ '' $ ) ) 0 &)' ) $ *+ + &+ )

+ # - & & ',. -'') - $ ',. ! & ) & 2 & ($ # % + - $ '& &,++ % + )*3 !&+ 1' $ & 1 % ) & & ,* ,*!& ** * '( + $ - ) & /GV FG QRMQOUV XCP FG OQDKGNG VGNGHQPKG YGTFGP FCMGP CCPVTGMMGNÄŽM XQQT JGV RNCCVUGP XCP VGNGHQQPOCUVGP 0W \ÄŽP \QPPGRCPGNGP CCP GGP QROCTU DGIQPPGP '% ) *+ ) & % + )* + - )'- ) & ' . $ % &! !& &! ,) ),.+ - & ($ ++ # & & '&+. )( ',+ !& 1! 1 $ - &. $ ## - ) & ,,) '& FGTJQWF MWPPGP FGTIGNÄŽMG QRRGTXNCMMGP \GMGT XCP ITQVG IGDQWYGP JGV ËŹ & & ! $ ) & % &+ - & !+ - *+ ' & /+) ,.+" !& ), - & & ) +,** & .') + + ',. - ) ) - ) ,,)1 % & .') + + & ) ! $ $ %!** ! & . + - ) ) '( #)!#+ & + + . ) ('*!+! - -'$ & -'') XGTJWWTDCCTJGKF GP FG YCCTFGQPVYKMMGNKPI 'GP OQQKG DÄŽXCPIUV 'ZVTC DQPWU RWPVGP \ÄŽP GT CNU FG JWWTFGTU IGDTWKMGTU XCP JGV IGDQWY XCCM IGXQGNKI XQQT ,,)1 % ! * *( + & ,,)1 % & ' #'( & ) ! #,&& & & % & ) - $ ',. ! & ) & 1!++ & &! + + *()!& & '% ($ +*!& & '& ) ', XCP FKG RCPGNGP <G \ÄŽP QPDGMGPF OGV FG VGEJPKGM FKG PQI KP FG MKPFGTUEJQG PGP UVCCV YGVGP PKGV YCV JGV ËŹPCPEKGGN QRNGXGTV GP \KGP IGYQQPYGI QR VGIGP + /+) ' & ! ,,)1 % ! * . & /($'!+ &+ & - & 1'&& ( & $ & ) &+ & 1! & 1 1. ) & &! + & .!$$ & -'') ! & ) # &!& 1'&& ( PGNGP RNCCVUGP GP GZRNQKVGTGP QR FG FCMGP XCP OGV PCOG ITQVG IGDQWYGP <ÄŽ 1! & ) .5$ )'' !& & .!$$ & ''# -'') + ),!# - & + # + $ & +GFGTGGP DNÄŽ GP IGNWMMKI \QW LG \GIIGP /CCT FCV IGNFV PKGV \QPFGT OGGT XQQT FG ËŹPCPEKGTU XCP FG IGDQWYGKIGPCTGP GP GZRNQKVCPVGP XCP FG \QPPGRCPGNGP #NU JGV FCM YQTFV XGTJWWTF RNCCVUV FG GZRNQKVCPV XQQT NCPIG VÄŽF \QPPGRCPGNGP '( + # - & ',. ! & ) '$ &* + !-! $ ) + .') & ( & $ & '') & +) ##!& & $ *& $ ! & '% - & ',. ! & ) /($'! VCPV GP \ÄŽP ËŹPCPEKGT YKNNGP FKV PCVWWTNÄŽM PKGV #NU FG IGDQWYGKIGPCCT HCKNNKGV ICCV QH CNU CPFGT QPJGKN \KEJ CCPFKGPV XKUUGP \ÄŽ CEJVGT JGV PGV &QQT PW GGP ) + - & '(*+ $ + - *+! & # & /($'!+ &+ ( & $ & !& ! & '% ', & &CV QRUVCNTGEJV KU GGP \CMGNÄŽM TGEJV QO KP QR QH DQXGP GGP QPTQGTGPFG \CCM FKG GKIGPFQO KU XCP GGP CPFGT QRUVCNNGP KP GKIGPFQO VG JGDDGP &G ËŹPCPEKGT XCP FG GZRNQKVCPV MCP FCP IQGFGTGPTGEJVGNÄŽM GGP \GMGTJGKFUTGEJV QR \QPPGRC PGNGP J[RQVJGGMTGEJV QR QRUVCNTGEJV XGUVKIGP <ÄŽP YG FCP MNCCT! 0QW PGG

YCPV FG XCUVIQGFËŹPCPEKGT JGGHV QQM PQI PQVGP QR \ÄŽP \CPI &G ËŹPCPEKGTKPIU QXGTGGPMQOUV DGRCCNV XCCM FCV JÄŽ VQGUVGOOKPI OQGV IGXGP XQQT JGV RNCCVUGP - & 1'&& ( & $ & & + - *+! & - & '(*+ $) + & + 0('+ #) + + XĂ?Ă?T JGV QRUVCNTGEJV DÄŽ WKVYKPPKPI XCP JGV IGDQWY 'T OQGV FCCTQO GGP \QIG JGVGP TCPIYKUUGNKPI YQTFGP QXGTGGPIGMQOGP QO FKV GHHGEV VG XGTOÄŽFGP &G XCUVIQGFËŹPCPEKGTU DGFWEJV XQQT TKUKEQoU \WNNGP FCCTQO XQQTYCCTFGP YKNNGP - ) !& & & ,& % . )#!& ! 1'&& ( & $ & 1', & !%% )* . $ &* #,&& & #')+*$,!+ & ' '( . )% & !& ) & #,&& & -$! & & . + ' + FG XGT\GMGTKPI FCP! &G XCUVIQGFËŹPCPEKGT \CN FCCTQO \GMGT YKNNGP UVGNNGP FCV FG\G TKUKEQoU QR UEJCFG CCP \ÄŽP QPFGTRCPF CHFQGPFG XGT\GMGTF \ÄŽP 1O UVGGMURGNNGVLGU VG XQQTMQOGP GP QXGTGGPUVGOOKPI VG XGTIGOCMMGNÄŽMGP + & ",)! !* . )# )' ( - & )$ & * ) &! !& - & &# & & ' $ * ) & ),!# ) %' $ #+ % + +' $! +!& '( *+ $ ! -! ) . *!+ + '.&$' & !* ( " &, )! . ) !+ *+,# *()'# & KP GGP FTWM DG\QEJV UGOKPCT DÄŽ .Q[GPU .QGHH QR FG <WKFCU *GV NGGHV MGPPG NÄŽM +M JGD FCCT FG ËŹUECNKVGKV DGURTQMGP FKG YCCTNÄŽM GGP UVWFKG QR \KEJ XQTOV '') - $ $ *+!& *'')+ & +. '- ) ) +* $ *+!& !&#'%*+ & & - &&''+ * (* $ *+!& $'# $ $ *+!& & *( $+ + % +! # !%% )* + # & ) VKGXG ËŹUECNKUVGP WKVFCIGP QO KP FG VTCRG\G VG ICCP JCPIGP +P FG VQGNKEJVKPI QR FG CMVG YQTFV XGGN\GIIGPF QRIGOGTMV n+P JGV OQFGN \ÄŽP e XQQTDGGNFDGRC NKPIGP QRIGPQOGP e &G\G XQQTDGGNFGP \ÄŽP PKGV NKOKVCVKGH GP FG QRIGPQOGP XQQTDGGNFGP \ÄŽP IGGPU\KPU DGFQGNF QO GGP TKEJVKPI QH GGP QRKPKG VG IGXGP QXGT FG ËŹUECNG DGJCPFGNKPI 'T DGUVCCP XGTUEJKNNGPFG \KGPUYÄŽ\GP QR FKV IGDKGF GP GT \ÄŽP PQI CPFGTG TKEJVKPIGP FGPMDCCTo ,C \Q NWUVGP YG GT PQI YGN GGPVLG $GVGT YGNNKEJV FCV FG ËŹUECNKUV CNU +ECTWU PKGV VG JQQI GP VG FKEJV DÄŽ FG \QP XNKGIV OCCT OGV DGKFG DGPGP QR FG ITQPF QH JGV FCM DNÄŽHV

$ " %$ ' "

''' & #$ " $

"% " Vastgoedmarkt

&G YKPUV XCP RTQEGPV KP FTKG LCCT VÄŽF QR FG -GK\GTU V[RGGTV FG UEJCCTUG CCP ITQVG

100 procent winst voor Marathon op 5 Keizers

M

CAP Global Finance (UK) heeft in drie jaar tijd 70 miljoen euro verdiend op kantoorgebouw de 5 Keizers in Amsterdam. De Europese dochteronderneming van het in New York gevestigde Marathon Asset Management kocht het grotendeels gerenoveerde complex in 2016 voor 67.323.572 euro van Credit Suisse Asset Management. Marathon investeerde enkele miljoenen euro’s in tuin en entree, zette het gebouw in de markt als eersteklas, unieke kantoorruimte en verkocht het onlangs voor 142 miljoen euro aan Union Investment. Savills begeleidde Marathon bij de verkoop. De winst van 70 miljoen euro ofwel 100 procent op de 5 Keizers bevestigt dat beleggers veel willen betalen voor prime-kantoren op goede locaties in Amsterdam. In december legde een fonds van DWS Grundbesitz zelfs 228 miljoen euro op tafel voor het 30.000 vierkante meter omvattende gebouw Rivierstaete aan de Amsteldijk in Amsterdam.

‘De 5 Keizers ligt op een absolute A-locatie´, zegt Reinier Wegman, director Investments bij Savills in Nederland. De verkoop trok dan ook grote belangstelling vanuit de (internationale) beleggersmarkt. Schaarste van prime-product in het centrum van Amsterdam in combinatie met de potentiĂŤle huurgroei van dit object, heeft geleid tot een competitieve verkoopprocedureen prijs. In de afgelopen dertien jaar zagen we slechts driemaal eerder kantoortransacties van een dergelijk beleggingsvolume aan de Amsterdamse grachten.’ Bij Marathon is er vreugde over de transactie. ‘Wij zijn zeer verheugd de transformatie van dit unieke object binnen drie jaar te hebben afgerond, samen met onze asset manager Cording Real Estate Group. Met de verkoop wordt het gebouw overgedragen aan een institutionele belegger die ruime ervaring heeft op de Nederlandse markt. Dit geeft het gebouw, met zijn huidige en toekomstige huurders, een solide basis voor een succesvolle toekomst’, zei Jochen Kauschmann, head of Asset Management bij Marathon. De transactie omvat een commercieel verhuurbaar vloeroppervlakte van ongeveer 15.000 m2, verdeeld over vijf aaneengesloten grachtenpanden. De 5 Keizers aan de Keizersgracht 271– 287 is een van de grootste kantoorgebouwen op eigen grond en staat middenin de 17e-eeuwse grachtengordel. Het complex heeft grote open vloeren te bereiken via een gemoderniseerde entree en aangesloten op een opnieuw aangelegde binnentuin. Huurders kunnen de kantoorruimte indelen naar individuele wensen, behoeften en bedrijfscultuur, met behoud van het karakter en de sfeer van een grachtenpand.

De kantoorruimte in het gebouw wordt op dit moment verhuurd aan vijf partijen: Nyenrode Business University, hoofdkantoor H&M Benelux, SThree’s merken Huxley en Madison Black, het hoofdkantoor van technologiebedrijf Elasticsearch en Europees hoofdkantoor Kids II, een fabrikant van baby- en peuterproducten. De winkelruimte is verhuurd aan de high-end supermarkt Marqt.

Credit Suisse Asset Management nam het initiatief tot de herontwikkeling van de 5 Keizers. De Zwitserse vermogensbeheerder kocht het uit de periode 1967-1985 daterende complex in 2003 van de Nederlandsche Credietverzekering Maatschappij (NCM) voor 37.200.000 euro. Volledige leegstand van de kantoren was vanaf 2008 was aanleiding voor Credit Suisse om in 2011 COD als gedelegeerd ontwikkelaar in de arm te nemen voor een herontwikkeling. Dat project liet enkele jaren op zich wachten. In de periode 2014-2016 veranderde de 5 Keizers van een multifunctioneel complex in een kantoorgebouw met vloeren tot 2.500 m2. Het project was nog niet klaar toen het gebouw in 2016 van eigenaar verwisselde. ‘De herontwikkeling naar kantoorruimte met vloeren tot 2.500 m2 vond plaats onder Credit Suisse. Na de verkoop aan Marathon volgde nog de aanpassing van de entree en de aanleg van de tuin’, aldus Wegman. ‘Je kunt dus inderdaad zeggen dat Credit Suisse het meeste werk aan de 5 Keizers heeft laten doen.’ De winst van 70 miljoen euro van Marathon op kantoorgebouw de 5 Keizers vloeit voort uit huurgroei, zegt Wegman. ‘Union Investment ziet aanzienlijke kansen op stijging van de

huren van de 5 Keizers. De grote kantoorvloeren van het gebouw zijn in de Amsterdamse grachtengordel schaars.’ In de 5 Keizers is 4.772 m2 kantoorruimte beschikbaar door het faillissement van de grootste huurder Travelbird. Wegman ziet die leegstand eerder als voordeel dan als nadeel, want gebruikers betalen minder dan de huidige markthuur. ‘Huren voor de 5 Keizers lopen uiteen van 275 tot 385 euro. De markt voor zulke kantoorruimte tikt al de 450 euro per vierkante meter aan’, zegt Wegman. Bij de aankondiging van de herontwikkeling in 2011 gaf de Credit Suisse nog een huurprijs aan van 220 euro per vierkante meter na voltooiing van het project.

Union Investment heeft hoge verwachtingen van de 5 Keizers. ‘De Nederlandse vastgoedmarkt is momenteel ĂŠĂŠn van de meest aantrekkelijke van Europa. De acquisitie van 5 Keizers bood ons een unieke kans om te investeren in de Amsterdamse grachtengordel’, aldus Martin Schellein, head of Investment Management Europe bij Union Investment Real Estate. ‘Tot nu toe hebben wij vooral geĂŻnvesteerd in gebouwen op de Zuidas. Net deze aankoop hebben wij onze aanwezigheid op de Amsterdamse kantorenmarkt vergroot. Wij zijn ervan overtuigd dat de 5 Keizers een sterke, duurzame huurstroom gaat opleveren. Na deze acquisitie bestaat de portefeuille van de vastgoedfondsen van Union Investment uit vijftien gebouwen in Nederland met verschillende gebruikstypes en een totale waarde van ongeveer 1,3 miljard euro. Tien van deze objecten, met een totale waarde van ongeveer 900 euro miljoen, zijn gelegen in Amsterdam.

" $ & #$ " $% $" ) !% # $ & ( "#

# % # $ & #$ " #$ " # " $ " *

-#06114 70+10 +08'56/'06 /#4#6*10

Vastgoedmarkt

&'#.5

&G XQQT\ÄŽFG XCP FG 4QVVGTFCOUG 5EJKGEGPVTCNG

&G 5EJKGEGPVTCNG KP JGV .NQ[FMYCTVKGT KU GKIGPFQO IGYQTFGP XCP &WFQM )TQGR KP &QTFTGEJV *GV KEQPKUEJG RCPF KU QR FGEGODGT FQQT FG IGOGGPVG 4QVVGTFCO QXGTIGFTCIGP PC GGP WKVXQG TKI QRGPDCCT XGTMQQRRTQEGU &WFQM DGVCCNFG OKNLQGP XQQT JGV RCPF -CFCUVGT *GV EQORNGZ JGGHV GGP QOXCPI XCP O GP DGUVCCV WKV \GXGP DQWYFGNGP *GV KU PW GGP DTQGFRNCCVU XQQT ETGCVKGXG DGFTÄŽXGP OGV JQTGEC +P KU JGV RCPF CCPIGXWNF OGV GGP CCPVCN PKGWYDQWYRTQLGEVGP

*GV QPVYGTR XCP FG\G VTCPUHQTOCVKG JGTDGUVGOOKPI GP WKVDTGKFKPI KU XCP /GK CTEJKVGEVU CPF RNCP PGTU &G EQODKPCVKG XCP MCPVQQTTWKOVGP YQPKPIGP GP YQQPYGTMGGPJGFGP DTGPIV OGGT NGXGP KP $2& JGGHV FG NQECVKG XCP JGV QWFG RQUVMCPVQQT KP JCTVLG 8GGPGPFCCN IGVTCPUHQTOGGTF KP GGP YQQP IGDKGF OGV CRRCTVGOGPVGP *GV RTQLGEV VGNV MQQR GP JWWTCRRCTVGOGPVGP GP GGP EQO OGTEKÇNG TWKOVG

,,, + () $ " ' ) #!

'* ' Vastgoedmarkt

) "$#*" #) ! #)$$'% # # (( *! # # #

' # #) ' () $$%) . )$'& $') * !! $"" ' !/ + # # '! # # + () $ %$') * !! ( +$$' ) $+ ' '$) ! ! # # ' $ # %$') * !! #" ' ) - $$' ) *) #) ' ) ' + # $ ) # , '+ # " ' # ! ) # $*, ' # + # DGIKP VYKPVKIUVG GGWY &G \QIGJGVGP 5VQTS RQTVGHGWKNNG DGUVCCV WKV XÄŽH MCPVQQTXKNNCoU XKGT YKPMGNU OGV DQXGPIGNGIGP YQPKPIGP GGP \QTIKPUVGNNKPI GP \GXGP UVWFGPVGPYQPKPIGP *GV ICCV QO FG MCP

VQQTRCPFGP CCP <GGUVTCCV ,CXCUVTCCV 0CUUCWNCCP GP JGV JGTGPJWKU QR PWOOGT GP JGV MCPVQQT QR PWOOGT $ÄŽ FG YKPMGNU ICCV JGV QO 0QQTFGKPFG # 6JGTGUKCUVTCCV GP <GGUVTCCV KPENWUKGH DQXGPIGNGIGP YQPKPIGP 'GP ITQQV FGGN XCP FG RQTVGHGWKNNG DGUVCCV * ) "$#*" #) # ) " )' + # $ ) # ( " # ( -$/# " ' # #) ' () ) ! OKNLQGP GWTQ -CFCUVGT &G MCPVQTGP GP YKPMGN YQTFGP FQQT 7TDCP +PVGTGUV QPFGTIGDTCEJV KP 5VKEJVKPI 5RCXQNC JGV QXGTKIG XCUVIQGF KP '-# 8CUVIQGF ++

222 1 ./#+! ) -'/ *(

Vastgoedmarkt "! -0 -%

Minder busjes in de stad, dat kan 8CP QWFUJGT \ÄŽP YÄŽ IGYGPF QO CNNG TGVCKNFKUVTKDWVKG \GNH VG FQGP OCCT FCV JQGHV PCVWWTNÄŽM JGNGOCCN PKGV ‘Zolang webwinkels blijven concurreren op snelheid is er geen incentive om het distributieproces anders te doen dan dat het nu verloopt en blijven busjes af en aan de stad in rijden.’ Dit zegt directeur Operations bij logistiek dienstverlener CB – voorheen het Centraal Boekhuis – Cees Pronk. Hij verwacht dan ook restricties vanuit de overheid. Pronk is is één van de sprekers tijden het ‘Congres Stadslogistiek’ dat op donderdag 28 maart 2019 plaatsvindt bij City Hub Utrecht. CB distribueert fysieke boeken en e-books naar winkels en online in Nederland en België en biedt logistieke oplossingen voor de Healthcare-markt. Het creëren van schaarste in tijdslots dat auto’s de stad in mogen, is volgens hem één van de oplossingen voor het mobiliteitsprobleem in steden. ‘Restricties vanuit de overheid wanneer je met je auto de stad in

mag, zijn de enige mogelijkheid om iets te doen aan het af en aan rijden van busjes. Want pas als er schaarste is, komt er ruimte voor nieuwe oplossingen en initiatieven.’ Die schaarste is volgens Pronk tweeledig. ‘Enerzijds wordt het vinden van mensen en dus chauffeurs steeds lastiger en wanneer er overal venstertijden worden ingezet, wordt ook de tijd die je de stad in mag rijden schaars. Wanneer dit werkelijkheid wordt, worden bedrijven en vervoerders gedwongen om meer samen te werken, want zij hebben geen keuze meer.’ Het is volgens Pronk belangrijk dat bedrijven zoals CB zich hierop voorbereiden. ‘Van oudsher zijn wij gewend om voor alle retaildistributie alles zelf te doen, maar dat hoeft natuurlijk helemaal niet. Door met partners te werken hebben wij nu al een kooldioxidereductie behaalt van twintig

procent’, vertelt Pronk. CB kijkt per zending welke mobiliteit daarbij past. ‘Daar hebben wij een ITplatform voor ontwikkeld. De intelligentietool bekijkt per dag en per zending of wij met eigen vrachtwagens gaan leveren of dat wij een strategische partner zoals Audax Logistiek, Foox of andere

carriers zoals PostNL inzetten.’ Daarnaast voorziet Pronk meer duurzame initiatieven. ‘Denk aan een Uber-achtig model, waarbij consumenten ingezet worden om pakketten af te leveren vlakbij hun huis. Carpoolen is nooit echt aangeslagen, maar dat is ook vanuit privacyoverweging, want je zit met iemand anders in een auto. Van een paar pakketjes naast je in de auto, heeft niemand last’, zegt hij. Slimme concepten kunnen volgens

Pronk dus heel simpel zijn. ‘Wij hebben een PostNL-bezorger die ’s ochtends bij school gaat staan en dan de helft van zijn pakketjes al kan meegeven aan ouders die hun kinderen brengen. Wat ik bedoel, is dat wij andere vormen moeten bedenken om de stroom aan pakketjes en daarmee de aantallen busjes die door de steden rijden te reguleren. In de combinatie van al die ideeën ligt de oplossing voor het mobiliteitsvraagstuk.’

! ! 0CCUV 2TQPM XGT\QTIGP QPFGT OGGT 9CNVJGT 2NQQU XCP #OUVGN *X# 6KC XCP $GGM 2TKPEKRCN 9KO 'TKPIHGNF 5VGE )TQGR 4KPUG XCP FGT 9QWFG %KV[ *WD GP 'FYKP XCP FG 9QGUVÄŽPG #54 4GCN 'UVCVG GGP UGUUKG QR OCCTV !/ +*#-!. / .(+#%./%!' %. ! +!( 1++- %! !-!!* %! #!;*/!-!..!!- %. %* ! 0%/ #%*#!* -+* +) ./ .(+#%./%!' !* $+! #!)!!*/!* 1!-( !-. !* 2%* '!(%!-. $%!-)!! +)# * ! '+./!* ! - #!* !0-+ +**!!. 1 * ./ IQGFOCTMV DGVCNGP GWTQ 5EJTÄŽH LG PW KP 5VCFUNQIKUVKGM %GPVTCCN $QGMJWKU

/ # 4- 6

(TCWFG XKC (WPFC GP /CTMVRNCCVU

" ! !

"" ! 1++-) (%# $++" -! /!0- ./#+! ) -'/

* & *0 -% ,0 (% !!- ! ! +('.'- */ !!* -/%'!( +1!- ! ,+,0( -%/!%/ 1 * .+ % ( )! % ,( /"+-). (. $ /. ,, %''%! !* -'/,( /. 6 -%)%*!(!* )%. -0%'!* ! ,( /"+-)!* +) +*.0)!*/!* +, /! (% $/!* 7 , 5% $ #!!* *%!02. ! )! % 2 -. $02!* ! 6 +*.0)!*/7 ./!! . +,*%!02 1++- ! #!1 -!* 1 * +,(% $/%*# 1% %*/!-*!/ !* .+ % ( )! % *CNXGTYGIG XQTKI LCCT QXGTNGGF OÄŽP \YCIGT ,QU QPXGTYCEJV QR GGP XGGN VG XTQGIG NGGHVÄŽF /ÄŽP XTQWY GP JCCT VYGG QXGTIGDNGXGP DTQGTU JGDDGP \KEJ XGT XQNIGPU OGV \ÄŽP PCNCVGPUEJCR DG\KIIGJQWFGP ,QU YQQPFG KP *QQHFFQTR KP FG YÄŽM (NQTKCPFG KP GGP JWKU FCV \QoP VKGP LCCT IGNGFGP FQQT $QWYHQPFU KU PGGT #!5!/ !* /4,%. $! %*!3 (+ /%! )!/ 1!!( &+*#! #!5%**!* !* 0. !-# ,+,0( %- \GMGT FQQT FG PCDÄŽJGKF XCP #OUVGTFCO YCCT CN LCTGPNCPI FG JWK\GPRTÄŽ\GP GZQTDKVCPV \ÄŽP IGUVGIGP &G KPIGJWWTFG 08/ OCMGNCCT XGTYCEJVVG XGGN XCP FG XGTMQQR XCP JGV JWKU XCP ,QU 8KGT OCCPFGP IGNGFGP YGTF JGV IGJGGN NGGIIGOCCMVG JWKU QR (WPFC IG\GV GP VTQM QPOKFFGNNÄŽM ITQVG CCPFCEJV 8QQTFCV JGV JWKU QHˬEKGGN KP FG XGTMQQR MYCO YCTGP GT CN GGP VGNGHQQPVLGU DKPPGPIGMQOGP XCP OGPUGP KP FG YÄŽM FKG DGNCPIUVGNNKPI JCFFGP 'T XQNIFGP PC FG RWDNKECVKG QR (WPFC GGP Ë­KPM CCPVCN !5% $/%#%*#!* ) - !!* -!:!( + $! !* 2! 8 /+/ 1!- 5%*# 1 * ! ) '!( - s PQI PKGV QPVXCPIGP 1QM KP *QQHFFQTR KU GT DNÄŽMDCCT URTCMG XCP GGP MGPVG TKPI KP FG YQPKPIOCTMV QOFCV FG RTÄŽ\GP VGXGGN \ÄŽP IGUVGIGP GP UVGGFU OGGT ,+/!*/%:(! '( */!* %* $!/ )% !*.!#)!*/ 1 * ! '++,2+*%*#) -'/ ,-+ (!)!* DNÄŽMGP VG JGDDGP OGV FG ˬPCPEKGTKPI , ! !) !- )!( ! ! ) '!( - *+# !!* #!;*/!-!..!!- ! '+,!- /! $! DGP TQPFIGNGKF OCCT ICH VGIGNÄŽM CCP FCV GGP XQNIGPFG DG\QGM RCU PC FG MGTUV FCIGP YCU KPIGRNCPF 6QGP JÄŽ PC -GTUV DÄŽ JGV JWKU CCPMYCO EQPUVCVGGTFG JÄŽ FCV PKGV CNNGGP JGV 6G -QQR DQTF YCU XGTFYGPGP OCCT QQM JGV UNQV QR FG 1++- !0- 2 . 1!-1 *#!* ) !!* ( *# 1!-$ ( '+-/ /! ) '!* ! 2+*%*# (!!' 1 * " ! !) !- 8 ! # 1 * ! ( /./! !5% $/%#%*# 8 +, -'/,( /. /! \ÄŽP IG\GV VGT XGTJWWT *KGT YCTGP FWU QRNKEJVGTU CEVKGH IGYGGUV FKG PKGV CNNGGP 1% ! $/!-' */ $ !* %*#! -+'!* ) - ++' 1++- !!* !%#!* /+!# *# 1% ! 1++- !0- $ !* #!5+-# 0QI FKG\GNHFG FCI OGNFFGP \KEJ VYGG IGFWRGGTFGP DÄŽ FG OCMGNCCT OGV FG OG FGFGNKPI FCV \ÄŽ FG YQPKPI JCFFGP IGJWWTF OCCT IGGP VQGICPI MQPFGP MTÄŽ #!* ! 2 -!* %*#!# * +, ! -',( /. * %! %*# 2 -!* %* ! 2+*%*# TQPFIGNGKF KP FG YGGM XQQT -GTUV GP JCFFGP GGP JWWTEQPVTCEV XQQT VYGG LCCT IGVGMGPF 'P PCVWWTNÄŽM ECUJ XQQT VYGG OCCPFGP JWWT XQQTWKV DGVCCNF GP GGP ! - # 1++- # . !* !(!'/- +/ (! . $ ! .$ !!* '(!%*! !0-+ ! $! !* $!/ * #!/-+''!* +, -'/,( /. ! 1!-/!*/%! )!/ ! 2+*%*# XCP ,QU YCU KP GGP YGGM VÄŽF OGGT FCP MGGT DG\QEJV 1H GT OGGT IGFW RGGTFGP \ÄŽP IGYGGUV FCP FG VYGG YCCTXCP YÄŽ MGPPKU JGDDGP YGVGP YG PKGV

) - 2! $! !* $!/ % !! / !.(%./ )!!- )!*.!* %* ! /%!* #!* / ! +, NKEJVGT s OGV FG HCMG PCCO ,CCR FG 8TKGU s VQGICPI VQV JGV JWKU JCF \ÄŽP TQPF #!(!% 'GP XCP FG IGFWRGGTFGP FKG \KEJ DÄŽ QPU OGNFFG YCU GGP 2QTVWIGGU IG\KP OGV /2!! '%* !-!* %! ( & -!* 0%/ 2 -!* +, !!* !/ ( -! $00-2+*%*# %* !!* #+! FG YÄŽM 6QV QR FCV OQOGPV YQQPFGP \G KP #OUVGTFCO QR GGP XGGN VG MNGKPG ' )!- /!#!* !!* 1!!( /! $+#! $00- (. %' .,-!!' )!/ %*./%/0/%+*!(! 2+*%*# ! NGIIGTU DNÄŽMV FCV \ÄŽ KP JGV JWWTUGIOGPV XCP TQPF FG GWTQ RGT OCCPF Ë­KPMG YCEJVNÄŽUVGP JGDDGP 8QQT DWKVGPNCPFGTU OGV VG YGKPKI ˬPCPEKÇNG ICTCP VKGU KU GT DNÄŽMDCCT DÄŽ FG\G ECVGIQTKG YQPKPIDGNGIIGTU PCWYGNÄŽMU GGP OQIGNÄŽM $!% +) !!* 2+*%*# /! $0-!* ! .(! $/./! +* !- $!* 2 -!* 1-+!#!- /!-0# /! XKPFGP KP FG MNGKPG MTCPVGPCFXGTVGPVKGU 6GIGPYQQTFKI JQWFGP \ÄŽ \KEJ XTÄŽYGN 5+* !- -%.% + )!/ 1 (.! * ) 1 (. !) %( -!. *%!/ /! /- !-!* ,-!, % /!(!"++* )!/ $0* -%)%*!(! 5 '&!. !5%# , -'/,( /. /CTMVRNCCVU OCCMVG \KEJ FQQT QPU DGPCFGTF GT YGN GTI OCMMGNÄŽM XCP CH /CCT PC JGV VGNGHQQPVLG XCP FG OCMGNCCT YGTF FG CFXGTVGPVKG XCP JGV JWKU XCP ,QU XGTYÄŽFGTF &G RQNKVKG JQQTFG JGV XGTJCCN XCP FG\G QRNKEJVKPI IGNCVGP CCP s 6 %/ %. 2!!- 2 / *%!02. 5+ +*/ $! !* 2! $!/ *+# *%!/ !!- !- #!$++- 7 8 OCCT FCV \G GTOGG CCP FG UNCI ICCP NÄŽMV OG WKVIGUNQVGP &KV UQQTV ETKOKPCNKVGKV JGGHV PW GGPOCCN IGGP RTKQTKVGKV 1QM FG VYGG DÄŽ QPU DGMGPFG DGPCFGGNFGP MWPPGP PCCT JWP IGNF Ë­WKVGP YCPV XCP /CTMVRNCCVU JQGXGP \G PKGVU VG XGT 2 $/!* ,(% $/%*# 1 (.$!% %* #!. $-%"/! ) - ++' ! * ;1%/!%/ 1 * ! 6 +*.0)!*/7 %. XCP CNNG VÄŽFGP 'P FCV FKIKVCNG ETKOKPCNKVGKV FG IGYQQPUVG \CCM XCP FG YGTGNF KU \GMGT IGGP PKGWYU 8QQT OÄŽP UEJQQPHCOKNKG KU FG UEJCFG IGTKPI JGV CCPDTGP IGP XCP PKGWYG UNQVGP XCNV PGOGP YÄŽ CCP QPFGT FG CCPIGJQWFGP KPDQGFGN XGT\GMGTKPI /CCT FG IGFCEJVG FCV GT VYGG IG\KPPGP JGV PKGWYG LCCT \ÄŽP KPIG ICCP s PKGV KP GGP PGVLGU IGJWWTFG YQPKPI KP *QQHFFQTR OCCT QR GGP OÄŽ QPDGMGPFG RNGM OGV GGP CFGTNCVKPI XCP GPKIG FWK\GPFGP YCCTUEJÄŽPNÄŽM OGV $ - 2!-'!* 1!- %!* ! !0-+7. 8 $!!"/ +*. ! "#!(+,!* 2!'!* -!#!() /%# 1!- -%!/%# !* 2+! !* #!) '/ #NNGGP CN XQQT FG\G ECVGIQTKG YQPKPI\QGMGTU KU JGV PQQF\CMGNÄŽM FCV GT OGGT 2+*%*#!* '+)!* %* $!/ #!(% !- (%.!!- ! .!#)!*/ /+/ !0-+ (%!"./ %* $ * !* 1 * !/-+02 -! %*./%/0/%+*!(! GP HCVUQGPNÄŽMG RTKXCVG DGNGIIGTU *GV XGTJCCN XCP JGV JWKU XCP ,QU s FCV QXGTK #!*. *+# ./!! . *%!/ %. 1!-'+ $/ 8 ( / 2!( 5%!* / ! 2+*%*#*++ %* ! !- ( * !!* .!-%!05! !* ./-0 /0-!(! 5 ' %. - / 2%./!* 2! ( 1!!( ( *#!-

"" # ! ! !

Vastgoedmarkt

#CTFICUXTÄŽ YQPGP FCV OQGVGP YG CNNGOCCN /CCT JQG DQWY LG FWWT\CCO \QPFGT ICU!

Holland Park verduurzaamt met warmtenet

B

ij nieuwbouwprojecten wordt steeds vaker gekeken naar duurzame onderdelen, zoals gerecycled beton en zonnepanelen. In Holland Park, een nieuwe wijk ten oosten van Amsterdam, levert het lokale warmtenet een bijdrage aan de duurzaamheidsprestaties.In september 2015 ging in Holland Park in Diemen de eerste paal de grond in. Inmiddels zijn ruim zevenhonderd woningen opgeleverd. Naar verwachting is de nieuwbouwwijk in 2022 afgerond en zijn er dan ruim tweeduizend woningen gebouwd. De woonwijk Holland Park is gelegen nabij zowel NS-station Diemen-Zuid als metrostation Verrijn Stuart. Grenzend aan Holland Park ligt OurCampus Amsterdam Diemen. Dit complex zal na voltooiing bestaan uit circa 1.700 studentenwoningen, die voor een deel zijn gerealiseerd in voormalige kantoorgebouwen. De campus en Holland Park zijn twee met elkaar verbonden buurten en delen voorzieningen zoals winkels, restaurants en sportgelegenheden. De bebouwing in Holland Park bestaat voor het grootste deel uit appartementengebouwen en woontorens tot vijftien woonlagen. Circa zeventig procent van de woningen is koop en ongeveer dertig procent is huur.

Projectontwikkelaars Bouwaccent

en Snippe Projecten werken samen aan de realisatie van Holland Park. Directeur AndrĂŠ Snippe van Snippe Projecten, ziet stadsverwarming als een logische keuze bij aardgasvrij bouwen. ‘In de nabije toekomst zullen we geen gas meer tot onze beschikking hebben. En we willen graag duurzaam bouwen. Nuon was al aanwezig in dit gebied, dus de keuze voor stadswarmte lag eigenlijk wel voor de hand. Het kwam ons goed uit.’ Naar alternatieven zoals warmte-koudeopslag (WKO) is wel gekeken. Het makkelijk kunnen aansluiten op stadswarmte bleek doorslaggevend te zijn. OurCampus Amsterdam had al stadsverwarming.

Het aanleggen van stadswarmte in nieuwbouwwijken is doorgaans een stuk simpeler dan in bestaande buurten, waar de transitie naar aardgasvrije warmte veel bouwwerkzaamheden in en rond de huizen vereist. Nieuwbouwprojecten kunnen dan ook relatief eenvoudig een steentje bijdragen aan een vrijwel klimaatneutraal Nederland, de doelstelling die de Nederlandse regering voor 2050 heeft bepaald. Ontwikkelaar Aldo Miltenburg van Snippe wijst erop dat zorgvuldig plannen wel van belang is. ‘Er komt extra voorbereiding bij kijken, omdat je tijdig de aanleg van stadswarmte en de bouw van woningen op elkaar moet afstem-

men. Een nadeel is dat je bij aangelegde warmtenetleidingen te maken hebt met beperkingen voor de bouwwerkzaamheden. De leidingen zijn namelijk gevoelig voor extreme trillingen en verplaatsingen.’

Duurzaamheid maakt nadrukkelijk deel uit van het plan Holland Park. Naast stadswarmte zijn de woningen in Holland Park voorzien van onder meer zonnepanelen, warmteterugwin-installaties en laagverbruikelektra-installaties. De duurzame aspecten worden ook expliciet in de communicatie over Holland Park meegenomen. AndrĂŠ Snippe: ‘We hebben op de verkoopafdeling in ons kantoorgebouw modelwoningen ingericht die door geĂŻnteresseerden kunnen worden bezichtigd. In de modelwoning is ook de dubbele meterkast opgenomen, waarin het separate deel zit voor de stadswarmte. En de keuken is uitgerust met een inductiekookplaat.’ Voor consumenten die gewend zijn aan koken op gas, kan een woning met stadsverwarming even wennen zijn: daar wordt immers gekookt op elektriciteit.

Omdat Holland Park voor een deel uit hoogbouw bestaat, ontwikkelde Nuon een nieuw afgiftesysteem dat aangepast is voor hoogbouw en dat over een extra

functionaliteit beschikt. Ieder woning-afgiftesysteem is extra uitgerust met een scheidingswisselaar en drukverhogingsunit. De scheidingswisselaar is bedoeld om de warmteaansluiting goed af te scheiden van de koelingsinstallatie. Met de drukverhoger wordt de juiste waterdruk geregeld. Business manager voor de regio Amsterdam Raymond van Bulderen van Nuon Warmte licht toe: ‘Het speciale afgiftesysteem maakt het voor de bouwer gemakkelijker en goedkoper om hoogbouwwoningen aan te sluiten op het warmtenet.’

De gebruikerservaringen met stadswarmte in Holland Park zijn tot nu toe positief. ‘Er waren wel wat kinderziektes’, vertelt Van Bulderen, ‘maar dat waren bekende zaken zoals het goed instellen van de installatie en de vloerverwarming. Dit moet allemaal zorgvuldig gebeuren, anders heb je kans dat je keuken wel warm is, maar je woonkamer niet.’ De problemen die er waren konden snel worden verholpen en Snippe is erg te spreken over de betrouwbaarheid van het warmtenet. ‘We horen eigenlijk nooit klachten over storingen. Dat vind ik al heel wat in de hele energietransitie. Ik denk dat Holland Park daarom ook als goed voorbeeld kan dienen voor collegaontwikkelaars en gemeenten die met stadswarmte aan de slag willen.’

2TQɅVGTGP XCP XGTFWWT\COKPI Van Bulderen merkt dat er veel interesse is voor de duurzaamheidsaspecten van stadswarmte. ‘Verenigingen van Eigenaren (VvE’s) komen met vragen, of organiseren bewonersbijeenkomsten waarop ze andere VvE’s uitnodigen.’ Tijdens de opstart van de ontwikkeling van Holland Park werd verwacht dat consumenten niet extra zouden willen betalen voor duurzame voorzieningen. Met een aansluiting op stadsverwarming is de warmtevoorziening vanzelf milieuvriendelijk. Hoewel de verbruikskosten voor huurders en eigenaren dit jaar iets hoger liggen dan voorheen, krijgen afnemers van stadsverwarming met een minder hoge kostenstijging te maken dan bij gasgestookte cvketels. ‘De verduurzaming van het warmtenet bij Diemen is een van onze speerpunten’, blikt Van Bulderen vooruit.‘We zitten volop in een transitietraject waarbij we kijken naar de mogelijkheden van waterstof en geothermie en – voor de kortere termijn – biomassa. Op dit moment realiseert het warmtenet in Diemen al een kooldioxidereductie van 49 procent ten opzichte van gasgestookte cvketels. In 2050 zal het warmtenet klimaatneutraal zijn. Een wijk die al aangesloten is op het warmtenet profiteert dus automatisch van de verduurzaming.’

Ingezonden mededeling

$ ! ( & $ â–ś $ " ! ( & " + & " & " " %' â–ś ) " " , "% $ " $ + + + â–ś " + "% # " " "% $ $ ) " $ "% $ % # ) â–ś " # ) " $ ! #

! ! !

((( ' $% " # % !

Vastgoedmarkt #& #

$ " " % ! " " #% $ ! !" $ ! !! $ !" "! % " " & "! "%

Kauwgomballenfabriek na verkoop nieuwe fase in

V

an een vervallen fabriek in een nogo-area tot een belegging met een rendement van veertig procent per jaar. Dat is in een notendop de transformatie van de Kauwgomballenfabriek in vijftien jaar. ‘Een fantastisch avontuur’, blikt directeur Bob Jansen van ontwikkelaar Lingotto terug bij de verkoop van het multitenantkantoor aan de DaniĂŤl Goedkoopstraat en Willem Fenengastraat in Amsterdam. ‘Met de Kauwgomballenfabriek wilden we laten zien hoe de herontwikkeling van industrieel vast-

goed werkt. Het complex was half afgebrand en vervuild met asbest. Een gemeentegrens en erfpachten gingen er dwars doorheen. De locatie werd vooral bezocht om weggesleepte auto’s op te halen of voor een discotheek met een niet zo goede reputatie. Toch leek sloop van het complex ons een gemiste kans door de industriĂŤle uitstraling van het gebouw en de goede ontsluiting. Via twee metrostations op korte afstand is een groot deel van Amsterdam te bereiken’, zegt Jansen. Overheid, financiers, beleggers: allemaal zagen ze de herontwikkeling zitten, zegt Jansen. ‘De gemeente reageerde super enthou-

siast op ons voorstel en bracht ons in contact met Bureau Broedplaatsen. Banken deden mee en na een rit van vijf jaar kwam fondsaanbieder APF aan boord.’

De kauwgomballenfabriek van Maple Leaf is ruim zeventig jaar oud. Het complex ging open in 1948 en werd na verschillende fusies en overnames in 2003 gesloten als fabriek. Na drie jaar leegstand kocht Lingotto het complex in 2006 voor een herontwikkeling. De voormalige fabriek veranderde in een multitenantcomplex van vijf kantoorgebouwen met een

totale oppervlakte van 18.000 m². Creatieve gebruikers waren vanaf het begin van de herontwikkeling welkom. In de eerste fase kwamen er studio’s voor onder meer dansen theatergezelschappen. Ook worden er bedrijfsruimten en kantoren verhuurd aan uiteenlopende bedrijven, variĂŤrend van broedplaatsen tot grote reclamebureaus. In de tweede fase veranderde een productiegebouw in loftkantoren naar een ontwerp van Mei Architecten. Q Music, EMI en de MT Media groep huurden er kantoren. Met de komst van de mediabedrijven was de ontwikkeling nog niet klaar. Voor de derde fase kocht Lingotto een naastgelegen bedrijfsgebouw. Daar kwamen drie grotere creatieve bedrijfshallen van ongeveer 500 m2 en kantoorunits met een totale oppervlakte van ongeveer 900 m2. In 2012 kon Lingotto ondanks de toen lastige markt melden dat de Kauwgomballenfabriek volledig bezet was.

In acht jaar tijd verdubbelde de waarde van de Kauwgomballenfabriek ruimschoots. Lingotto bracht het complex in 2010 in bij Vastgoed CV APF IX tegen een koopprijs van 24.445.741 miljoen euro, blijkt het prospectus van het vastgoedfonds. Lingotto bleef voor 51 procent eigenaar. De nieuwe eigenaren Episo5 en Timeless Investments kochten het complex begin 2019 voor 54 miljoen euro. In de tussentijd stegen de huren aanzienlijk. Per 1 juli 2010 bedroeg de huurstroom 2.220.272 euro, blijkt uit het prospectus van de CV. Bij de beĂŤindiging van het fonds was dat tussen 2,5 en 3 miljoen euro. Een deel van de waardegroei komt door geleidelijke investeringen in

" !$ ! # % &# ! "%%" * % &( " ! # ( ! ( % ! ) ! " #"!%( ! ' ! ! &$%# ' $% " ( # % +

het complex, maar de verkoopwinst voor de CV bedraagt zeker tientallen miljoenen. Op de participaties in Vastgoed CV APF IX zal na afronding van het fonds later in 2019 een gemiddeld enkelvoudig totaalrendement van meer dan veertig procent per jaar worden gerealiseerd. Dat hoge rendement wordt mede verklaard door de financiering die als een hefboom werkte. Beleggers in de CV brachten 7,7 miljoen euro in. Het overige geld voor de aankoop in 2010 kwam via een hypothecaire lening van 17.786.780 euro. Het totale rendement na aftrek van fondskosten is voor de beleggers.

Managing director Wiggert Karreman van APF International kijkt met plezier terug op de samenwerking. Die begon op het dieptepunt van de crisis, maar bood volgens Karreman perspectief op basis van de door Lingotto gecreĂŤerde bruisende en creatieve omgeving. ‘Het management, de recent versnelde ontwikkeling van de stad in de richting van deze omgeving en het zeer sterk aantrekken van de markt hebben ertoe geleid dat onze beleggers zeer tevreden kunnen terugkijken op deze belegging. Daarbij is gedurende een zeer lange periode een uniek totaalrendement behaald.’ Uitstappende beleggers in de

"" % ' ! ) ' !% % # ( % OQIGNÄŽM

111 0 -."* ( ,&. )'

! ,/ ,$ Vastgoedmarkt

Kauwgomballenfabriek danken hun rendement van 40 procent per jaar ook aan het lef in 2010 laag in te stappen, meent Karreman. ’Lingotto begon met de herontwikkeling van de Kauwgomballenfabriek door het complex in de markt te zetten als broedplaats met huren van 55 euro per vierkante meter. Nu zijn de huren voor sommige van de ruimten ruim honderd euro hoger’, zegt Karreman. ‘De gebruikersgroep is veranderd. Sommige gebruikers van het eerste uur zijn gebleven, een deel ervan na te zijn doorgegroeid. Andere zijn vertrokken omdat de Kauwgomballenfabriek niet meer de broedplaats van toen is. Het aantal corporate gebruikers nam toe’, vervolgt Karreman.

Voor de nieuwe eigenaren Episo5 en Timeless Investments biedt de Kauwgomballenfabriek nog verschillende heontwikkelingsmogelijkheden. De gemeente wil de omgeving laten verdichten om aan de groeiende vraag naar kantooren woonruimte in de stad Amsterdam te voldoen. Tristan Capital ziet de Kauwgomballenfabriek als een solide belegging. ‘De Kauwgomballenfabriek heeft een uitstekende reputatie met aantrekkelijke huurders en is gelegen op een geweldige locatie in de stad. De solide markt voor kantoren in Amsterdam en de aanhoudende vraag naar woningen maken dat de aankoop ook aantrekkelijke ontwikkelingsmogelijkheden met zich meebrengt. Wij zijn van plan om te putten uit Timeless’ ervaring op dit vlak’, zegt Ali Otmar, senior partner en deputy head of Investments bij Tristan Capital Partners.

Timeless Investment kijkt uit naar de verdere ontwikkeling van het complex. ‘De gezamenlijke ambitie is erop gericht om, in nauwe samenwerking met de gemeente Amsterdam, bij te dragen aan de voorgenomen gebiedsontwikkeling. Binnen het kader van onze activiteiten in de stad, als belegger, ontwikkelaar en mede-oprichter van B. Amsterdam zien wij de Kauwgomballenfabriek als perfecte toevoeging voor ons’, zegt Tim van Veggel, managing partner Timeless Investments.

/1"*( '' )! ,$ & $- ) 0**,( '$" $) /-.,$ ' *(+' 2 $) (-. , ( 0 , (-. ' ) &* #. *).1$&& ' , $)"*..* # . ' "-. ) *(+' 2 *( # . . ., )-!*,( , ) 0 ,- #$'' ) " */1 ) #$ ' ) #/) $" ) & , &. TKUVKGMGP GP GKIGPUEJCRRGP UJGFFCMGP DGVQPPGP EQPUVTWEVKGU ITQVG GP JQIG TWKOVGP GP FGVCKNU FKG XGTYĎ\GP PCCT JGV KPFWUVTKÇNG XGTNGFGP +P XQNIFG XCPYGIG FG VQGPGOGPFG XTCCI PCCT MNGKPG TGNCVKGH IQGFMQRG DGFTĎHUTWKOVG ) /$. , $ $)" **, )&**+ 0 ) )& ' ) -." ' " ) " */1 ) -."* 1 - -$) - $" ) , -- 0 ) # . *(+' 2 ) 0 ,&* #. # . $) % )/ ,$ ) +$-* ) $( ' -- )0 -.( ).-

De Kauwgomballenfabriek biedt zijn nieuwe eigenaren Episo5 en Timeless Investments nog veel potentie door de mogelijkheid van hoogbouw, zegt managing director Wiggert Karreman van APF. ‘De rendementen zijn gedaald, maar de ruimte voor huurgroei is er. Amsterdam wil zijn ruimte intensiever gebruiken. Op sommige stukken mogen ontwikkelaars de hoogte in. Bij delen van de Kauwgomballenfabriek is hoogte van zeventig meter wellicht mogelijk.’ De grote investeringen bij een verdere ontwikkeling en de nadering van het einde van de looptijd van de CV waren redenen voor APF om afscheid te nemen van de Kauwgomballenfabriek. ‘Voor een grote herontwikkeling is een grote hoeveelheid cash nodig. Dat is lastig wanneer een groot deel van de participanten uit particuliere beleggers bestaat. Temeer doordat een investeringen in een herontwikkeling niet meer in box 3 wordt belast. Wie daarin investeert, wordt ondernemer en gaat 52 procent belasting betalen’, aldus Karreman.

Voor Lingotto resteert nog een ontwikkelpositie bij de Kauwgomballenfabriek voor 12.000 m² kantooren woonruimte. ‘De gemeente wil dat de locatie een gemengd gebied wordt waar werken de overhand heeft. Een planning voor dat project is moeilijk te geven, omdat er nog een bestemmingsplanwijzi-

ging voor nodig is’, zegt directeur Bob Jansen van Lingotto. Jansen heeft gemengde gevoelens bij de verkoop van de Kauwgomballenfabriek. ‘Veel mensen hebben me gefeliciteerd met het resultaat. Maar voor mij betekent de verkoop ook een afscheid van een project dat me veel heeft gebracht. Het project gaf een goede cashflow

en ik heb er veel creatieve mensen door ontmoet.’ De directeur van Lingotto kan zich troosten met de gedachte dat hij de huidige gebruikers van de Kauwgomballenfabriek niet uit het oog zal verliezen. ‘We waren al huurder onder de CV en dat blijven we ook onder de nieuwe eigenaren.’

$$$ # ! !

Vastgoedmarkt "

&G nHTGG NWPEJo KU XQQTDÄŽ GP TGEGUUKG FTGKIV

‘Europa belandt voor de zomer in een recessie’

B

lijvende onzekerheid over de Brexit, een dreigende recessie in Europa en een vastgoedsector die rond de piek zit en het zonder de ‘free lunch’ van de ECB moet stellen. En toch blijft vastgoed – logistiek en residentieel dan wel te verstaan – veruit de beste investering. Met deze paradoxale boodschappen moesten de 650 ULI-leden het 6 februari 2019 op het Europese jaarcongres in Londen doen. Sinds ECB-president Mario Draghi voorjaar 2015 de geldkraan opendraaide en de rente tot het nulpunt verlaagde, was elke ULI Europe Annual Conference een feest. Op het jaarcongres van 2019 kwamen de leden van Urban Land Institute weer met beide benen op de grond. Dat het jaarcongres voor het eerst neerstreek in Brexit-hoofdstad Londen droeg daaraan bij. De ontzetting over de politieke soap in het Britse Lagerhuis was voelbaar tot in het nabijgelegen congreshotel.

De meeste Britse sprekers putten zich uit in excuses voor de politieke chaos. ‘We zijn in een puinhoop beland’, begint Grosvenor

! ! &

Group-ceo Mark Preston zijn korte openingsspeech. ‘De gouden vastgoedjaren zijn voorbij. Niet zozeer vanwege Brexit, maar vooral doordat de ECB de geldkraan heeft dichtgedraaid. De afgelopen tien jaar hoefden we niet creatief te zijn om een hoog rendement te halen. De komende tien jaar moeten we veel harder en creatiever werken om in de buurt te komen.’ Dat sentiment blijkt ook te leven onder de 650 aanwezige ULI-leden, grotendeels investeerders, financiers en ontwikkelaars. In peilingen via de congresapp noemt de helft de politieke onzekerheid het grootste gevaar voor de Europese vastgoedsector, gevolgd door de economische groeivertraging (achttien procent) en handelsoorlogen (achttien procent). Gevraagd waar de vastgoedcyclus zich bevindt, denkt 45 procent dat de piek nabij is, nu is bereikt (29 procent) of al voorbij is (23 procent). Een op de drie verwacht dat het Verenigd Koninkrijk de Brexit uitstelt en niet op 29 maart 2019 uittreedt, een op de vijf verwacht een No Deal-Brexit.

Michael Cochran, managing director van de Amerikaanse vastgoed-

belegger Eastdil Secured, ziet het minder somber in. ‘De aanvangsrendementen kunnen weliswaar niet veel lager en zonder ECB is de free lunch voorbij, maar vastgoed blijft ook in 2019 de beste papieren houden. Staatsobligaties en aandelen leverden in 2018 een negatief rendement op. Bedrijfsobligaties deden het weliswaar goed, maar werden ruimschoots verslagen door vastgoed. De spread met tienjarig staatspapier is nog 300 basispunten en nog veel meer in perifere Europese landen. Amerikaanse beleggers hebben 300 miljard dollar klaarstaan, Aziatische beleggers nog veel meer. Er komt een tsunami van Japans geld naar Europa en de VS, ook ZuidKorea en Singapore zijn zeer actief. Zuid-Koreaanse beleggers investeerden in 2018 acht miljard dollar, waarvan driekwart in de VS. Dit jaar verwacht ik dat het leeuwendeel naar Europa gaat’, aldus Cochran, ook co-head van het Europese platform van Eastdil.

Jes Staley, de Amerikaanse ceo van de Britse bank Barclays, maakt zich meer zorgen over de EU dan het Verenigd Koninkrijk. ‘Barclays ging uit van een worst case-scena-

rio en vorige maand hebben we al onze Europese bankactiviteiten overgeheveld naar Ierland. Dat is nu eenmaal de eis van de EU. Het Verenigd Koninkrijk zal de Brexit niettemin prima doorstaan; het zal de Britse economie de komende tien jaar 15 tot 20 basispunten groei per jaar kosten. Ik maak me grotere zorgen over de EU. De Fed heeft de rente al negen keer verhoogd en de balans met ĂŠĂŠn biljoen dollar verkort. De ECB heeft niets gedaan. In geval van een laagconjunctuur heeft de Fed grote vuurkracht en staat de ECB machteloos.’ Cochran geeft desgevraagd toe dat het speelveld lastiger is geworden. ‘Als er een crisis komt, zullen liquiditeit en financiering snel opdrogen. Wellicht is het dit jaar beter om meer geld te steken in je personeel en dan vooral je researchers.’

Een wijze raad, want macro-economisch staat de EU zwaar weer te wachten, beargumenteert Gilles MoĂŤc, managing director Research van BofA Merrill Lynch. ‘De EU staat op de rand van een recessie. Ik acht de kans zeer groot dat we vóór de zomer in een recessie zijn beland. De groei van het BNP ging in het laatste kwartaal van 2018 al richting nul. In januari zakten de indices voor de productie- en dienstensector in. ItaliĂŤ zit al in een recessie. Duitsland zal volgen en de rest van de EU meetrekken. Hoofdoorzaak is de groeivertraging in China. De Duitse export naar China droeg in 2017 0,6 procentpunt bij aan de groei van het BNP. Nu veroorzaakt de afnemende export een min van 0,5 procentpunt. China gaat de stagnatie weliswaar te lijf met een verruimend fiscaal en monetair beleid. Maar het effect in de reĂŤle economie zal pas vanaf de herfst merkbaar zijn.’ De Franse onderzoeker vreest dat de EU in 2019 fiscaal op drift raakt, Noord- en Zuid-Europa weer in conflict raken en de ECB machteloos staat. ‘ItaliĂŤ wil dat de ECB weer geld pompt in de periferie, terwijl Duitsland een nieuwe QE (quantitative easing, red.) zal tegenhouden uit angst voor de Alternative fĂźr Deutschland (AfD). Deze onbedoelde samenzwering

van populisten uit noord en zuid maakt het onmogelijk voor de ECB om maatregelen tegen de recessie te nemen. Als de reÍle economie niet na de zomer aantrekt, gaan de verkeerde lidstaten hun economie stimuleren. Nederland kan dat doen, ItaliÍ zeker niet.’

Hij denkt dat de oplossing uit Frankrijk kan komen. ‘In antwoord op de Gele Hesjes-protesten maakt Macron miljarden vrij voor werkende mensen. Dat zal de economie stimuleren en is niet in strijd met het Franse langetermijnbeleid. Als de Duitse staat meer gaat investeren, wat nu voorzichtig gebeurt, levert dat ĂŠĂŠn procentpunt extra groei op. Waarschijnlijk zal de EU slechts in een technische recessie raken met twee kwartalen krimp. Ik zie de ECB in maart weer eenmalig liquiditeit pompen in de bankensector. De rente zal dit jaar niet worden verhoogd, maar de geldkraan zal evenmin open gaan. Met een fiscale stimulans van de juiste landen en een einde aan de handelsoorlog kan de EU in het derde kwartaal weer groeien.’ Beleggen in vastgoed noemt hij risicovol. ‘Er staat nog veel kapitaal langs de zijlijn, maar er zijn veel onbekende risico’s. De Europese rente zal de komende drie jaar weliswaar niet substantieel omhoog gaan, maar de financieringsmarkt is kwetsbaar en de ban-

! ! " "

+++ * '( $ " & ( #!

&) & Vastgoedmarkt

&$'* #$& &$)% $ & & '($#

kensector blijft de achilleshiel van de EU.’

Voor Martina Malone, head Global Capital Raising van Prologis, is er echter geen vuiltje aan de lucht. ‘Logistiek is en blijft de beste belegging. De Europese economie is de laatste tien jaar tien procent gegroeid, de logistieke markt met zeventig procent. De e-commercemarkt groeit de komende vijf jaar nog met vijftig procent. Vooral de huren op toplocaties aan de stadsrand blijven verder omhoog gaan. Voor logistieke bedrijven vormt de huur slechts vijf procent van de totale kosten. Retailers en logistieke bedrijven willen steeds dichter bij de consument zitten – liefst op maximaal twee uur – dus hebben ze er veel voor over om op de beste locatie te zitten.’

Hoewel ze geen crisis aan de horizon ziet, zou Prologis er prima tegen bestand zijn, besluit ze. ‘De afgelopen jaren heeft Prologis voor 25 miljard euro aan niet-kernvastgoed verkocht en geherinvesteerd in logistiek op toplocaties en in vermindering van onze schuld.’ Anne Kavanagh, cio van Patrizia, noemt residentieel vastgoed de een na beste beleggingscategorie. ‘Woningportefeuilles die we vier

jaar geleden kochten, hebben we met enorme winst verkocht. Het core-vastgoed dat we nu aanschaffen, levert nog steeds een rendement van zeven procent op. De institutionele vraag wordt steeds groter, maar het aanbod stagneert. Financiering van goede woningprojecten is geen probleem. Wel een probleem zijn de hogere arbeidskosten, het duurdere staal en cement en het tekort aan bouwbedrijven. De Europese bouwkosten zijn daardoor zeker twintig procent gestegen.’ Kantoren zijn volgens de Patrizia-cio alleen interessant in groeisteden als Barcelona en Berlijn, retail is een no goarea.

Oud-premier Jan Peter Balkenende mag op de ULI-conferentie zijn geopolitieke visie geven. Hij is ‘erg ongelukkig’ met de Brexit. ‘Het is onbestaanbaar, want het Verenigd Koninkrijk is simpelweg onderdeel van Europa en economisch, militair en politiek zeer nauw met de EU verbonden. Ik maak me grote zorgen over de politieke chaos in het hele Westen. Met weemoed denk ik terug aan de G20-top in Londen in maart 2009. Op dit beste geopolitieke moment dat ik meemaakte, traden alle economische grootmachten gezamenlijk op om de wereldeconomie te redden. Tien

## * # # ! $ & #

jaar later is er niets meer over van die saamhorigheid. We staan tegenover elkaar door Trumps America First, handelsoorlogen en het opzeggen van internationale verdragen. De EU is verzwakt door de Brexit, de afbrokkelende macht van Merkel en Macron en het ondermijnen van de rechtstaat door Oost-Europese landen.

Balkenende ziet drie mogelijke richtingen die Europa kan inslaan. ‘Of we treden allemaal uit de EU met Nexits, Frexits en Grexits en vechten elkaar de tent uit. Of we proberen net als de laatste tien jaar met crisismanagement er het beste van te maken. Of we herformuleren het Europese ideaal en denken een nieuwe langetermijn-

visie uit. Ten eerste moet de EU de VN-klimaatdoelen implementeren, de economie circulair maken en inzetten op sociale innovatie. Ten tweede moet Brussel de bevolking concrete resultaten tonen en op het internationale toneel Europese waarden uitdragen. Ten derde moeten de Europese instituties op de schop om de trage besluitvorming te pareren.’

--- , )* & $ ("* %#

Vastgoedmarkt (+ (

8QQTOCNKI UGETGVCTKU IGPGTCCN XCP FG 8GTGPKIFG 0CVKGU $CP -K OQQP KU MG[PQVG URTGMGT VÄŽFGPU FG KPVGTPCVKQPCNG XCUVIQGFDGWTU /KRKO &G UVG GFKVKG XCP JGV LCCTNÄŽMUG KPVGTPCVKQPCNG XCUVIQGFGXGPGOGPV KP %CPPGU XKPFV

)* * , % ' $ )* * % * * " % , % ++(. $

Ban Ki-moon keynote spreker op ‘duurzame’ Mipim

D

e Koreaan zal dinsdagmiddag 12 maart zijn visie geven in het Palais des Festivals op de uitdagingen waarvoor de wereld staat, van klimaatopwarming tot de economische ontwikkeling, en van handelsconflicten tot de toenemende schaarste aan energie en water. Ban Ki-moon was secretaris-generaal van 2007 tot 2016. Hij is ook de voormalige minister van Buitenlandse Zaken en Handel van Korea. Als topman van de VN nam hij initiatief voor de eerste klimaattop in 2007, en verrichte vervolgens grote diplomatieke inspanningen om de klimaatuitdaging wereldwijd op de agenda te houden. Mede hierdoor kwamen uiteindelijk de Klimaatakkoorden van Parijs in december 2015 tot stand, die door een groot aantal landen werd ondertekend.

Beursorganisator Reed Midem verwacht meer dan 26.000 deelnemers, waaronder 5.400 vertegenwoordigers van

beleggingsinstellingen. Thema dit jaar is ‘Engaging the Future’ oftewel hoe bereiden we ons voor op de komende 30 jaar? Daarbij ligt de nadruk duurzaamheid. Een van de belangrijke vragen daarbij is hoe de nieuwe generaties zullen wonen en werken in een steeds drukker stedelijke milieu, legt Mipim-directeur Ronan Vaspart uit. ‘Ban Ki-moon heeft zich altijd ingezet voor een duurzame

(# % ) * ! ( - ( Ë­KPM XCP FG RCTVÄŽ KP

%% ) $ * &% ( % ( )* % , % &## % *(&'&#

ontwikkeling en hij zal met zijn keynote de toon zetten voor het verdere verloop van de Mipim.’Wetenschappers en vastgoedspecialisten uit de hele wereld zullen hun visie geven op de toekomstige, economische ontwikkeling, de samenhang van gemeenschappen en duurzaamheid. Duurzaamheid in de zin van milieuzorg vormt het kernthema van Mipim 2019. Stijgende energieprijzen, klimaatverandering en strengere wet-en regelgeving drukken immers hun stempel in toenemende mate op de produkten en de werkwijzen in de sector. In allerlei paneldiscussies zullen deelnemers het antwoord proberen te geven op prangende vragen zoals: Wat zijn de beste strategieÍn voor een solide,lange termijn rendement? Wat zijn de beste strategieÍn voor het behalen van optimale levenskwaliteit? Welke werkwijzen zijn het meest milieuvriendelijk en hoe kunnen we schaarse grondstoffen het best inzetten?

Een ander groot thema op Mipim

2019 vormt de digitalisering van de vastggoedsector die steeds sterker de verdienmodellen beĂŻnvloedt. Hierdoor verandert ook de wijze waarop ondernemingen en investeerders aankijken tegen vastgoed als beleggingscategorie en de dienstverlening die gebouwgebruikers verwachten. Tijdens de finale in Cannes zullen de winnaars van de voorrondes in 2018 van de Mipim Startup Competitie in Parijs, New York en Hongkong de degens met elkaar kruisen. De beursorganisator maakte recentelijk ook bekend dat de tweede editie van Mipim PropTech Europe in Parijs zal plaatsvinden op 1 en 2 juli in het evenementencomplex Centquatre-Paris. Het techevenement is in korte tijd uitgegroeid tot een van de belangrijkste platforms in Europa voor technologische innovatie in de vastgoedsector. Proptech is een samenstelling van property en technology.

ker de stand van Holland Metropole (Pavilion C19.E). Het platform is een samenwerking van Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven en een aantal toonaangevende projectontwikkelaars en beleggers zoals onder andere Bouwinvest, BPD, AM, MRP Development, Syntrus Achmea Real Estate & Finance, Heijmans en MRP Development. Een internationale jury heeft drie Nederlandse projecten voorgedragen voor een zogeheten Mipim Award 2019. Het gaat om en logistieke ontwikkeling van Prologis in Tilburg, ’s werelds grootste fietsenstalling in Utrecht en het woongebouw Amsteltoren in Amsterdam. De projecten zijn gekozen door een internationale jury waarin de Nederlandse vastgoedsector is vertegenwoordigd door ceo Marco Hekman van CBRE.

1OXCPITÄŽM EQPITGURTQITCOOC # $ ( % &($ * &, ( ' $ )

* , % % &' - ) * , % , )* &

Nederland is dit jaar weer flink van de partij in Cannes met ongetwijfeld als grootste aandachtstrek-

+() ( * ,&&( # % * * ( ) + % % KP JGV QOXCPITÄŽMG EQPITGURTQITCOOC $ * (+ $ )'( " ()

111 0 -."* ( ,&. )'

! ,/ ,$ Vastgoedmarkt

# " #% ! ! " #% " $ $ " " ! &CP DGPV W XQNIGPU FG 9GV OKNKGWDGJGGT YGVVGNÄŽM XGTRNKEJV QO GPGTIKG " !

Energiebesparing? Een verplichting of juist een kans? met een terugverdientijd van vijf jaar of minder. In januari 2019 komen de actuele Erkende Maatregelenlijsten beschikbaar. Er staan nieuwe maatregelen op en het

In de Wet milieubeheer zijn eerste stappen genomen vooruitlopend op de Klimaatwet en het hieruit volgende Klimaatakkoord. Het moet ervoor zorgen dat bedrijven hun bijdrage leveren aan het behalen van de doelstellingen van het Internationale Klimaatakkoord van Parijs. Vanaf 1 juli 2019 treedt de informatieplicht voor energiebesparende maatregelen voor bedrijven in.

bereik van sommige lijsten is groter met meer sub-sectoren en gebouwtypes. Als u al eerder energiebesparende maatregelen heeft genomen, dan hoeft dit niet direct

vervangen te worden. Alle huidige erkende maatregelen blijven gelden tot een eerstvolgend natuurlijk moment, zoals afschrijving of verbouwing. Daarna moet u vol-

& !' & ) !$ & " & Tot uiterlijk 1 juli 2019 heeft u de tijd om te rapporteren welke energiebesparende maatregelen u heeft genomen. De genomen energiebesparende maatregelen meldt u aan het eLoket van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Dit is reeds mogelijk vanaf januari 2019. Daarnaast dient ieder kantoor groter dan 100m2 in 2023 in het bezit te zijn van minimaal energielabel C. De definitieve wetgeving hieromtrent geldt vanaf 2019, de naleving en de handhaving daarvan worden nog nader vormgegeven.

doen aan de vernieuwde maatregelen uit de EML.

$ !$ & U kunt in aanmerking komen voor verschillende subsidievormen rondom energiebesparende maatregelen. Daar valt te denken aan de volgende regelingen: • Milieu-investeringsaftrek (MIA) • Energie-investeringsaftrek (EIA) • Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE) • Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+) Met ‘Wetchecker Energiebesparing’, een website van de Rijksoverheid, kunt u eenvoudig controleren aan welke wettelijke verplichtingen uw bedrijf moet voldoen en hoe u deze kunt realiseren. Om de regelhulp succesvol te doorlopen heeft u nodig: - Energierekening, uitgesplitst in elektriciteits- en aardgasverbruik en/of aardgasequivalenten; - FinanciĂŤle jaarrekening; - Aantal werknemers; - Gebouwoppervlak van alle gebouwen en gebruiksoppervlak van kantoorfunctie.

&$ ! & Uitgangspunt voor de energiebesparende maatregelen zijn de Erkende Maatregelenlijsten (EML). Deze lijsten bevatten per branche energiebesparende maatregelen

0$ * & ' $- */). ). ) -+ $ '$-. KP FWWT\CCOJGKFUXTCCIUVWMMGP DÄŽ 45/

) ,"$ ' '- 0**, & ).*, )

%1.7/0

/)-.( .$" 6) &' )." ,$ #.

'%&$ & % "$ $%

% & ' %" JGCF QH 5VTCVGI[ +PPQXCVKQP DÄŽ %WUJOCP 9CMGËŹGNF

#TVKˏEKCN +PVGNNKIGPEG \ĎP UNKOOG EQORWVGTU FKG EQIPKVKGXG HWPEVKGU XCP OGPUGP &/)) ) /$.0* , ) $) '/-$ ! $). , .$ ( . $, . *(" 0$)" . $ . 1 ) \KPPKIG OQIGNĎMJGFGP XQQT JGV DGFTĎHUNGXGP GP FWU QQM XQQT FG XCUVIQGF OCTMV *GV KU GGP VGEJPQNQIKG FKG DĎXQQTDGGNF IQGF MCP YQTFGP VQGIGRCUV QO MNCPVTGNCVKGU VG QPFGTJQWFGP CN NĎMV FCV OKUUEJKGP QPFGPMDCCT #+ NGGHV XCP DKI . $) *( $) .$ ( . 5& ))$- )"$) ,$)"5 *+ -$- 0 ) 2., ( 0 ' . \ĎP #+ EQORWVGTU KP UVCCV \GNHUVCPFKI GGP QOIGXKPI VG QDUGTXGTGP VG DGITĎRGP GP FG QRIGDQWYFG �KPVGNNKIGPVKG� QO VG \GVVGP PCCT QPCHJCPMGNĎM JCPFGNGP $,./ ' #*-+$. '$.3 #+ EQORWVGTU DĎXQQTDGGNF KP FG XQTO XCP TQDQVU \ĎP KP UVCCV \KPXQNNG IG URTGMMGP VG XQGTGP GP FCCTOGG MNCPVTGNCVKGU VG QPFGTJQWFGP +P VGNGHQQPIG URTGMMGP \ĎP FG\G TQDQVU PW CN PKGV OGGT XCP OGPUGP VG QPFGTUEJGKFGP +P FG 8GTGPKIFG 5VCVGP KU JGV FCCTQO XGTRNKEJV QO DĎ VQGRCUUKPIGP XCP TQDQVU KP VG ' !**)" -+, && ) 2+'$ $ . ) . " 0 ) . % $) " -+, & ). ( . ) ,* *. * ' )" //,. # . )*" 0**, . -- . ) +,*+ ,.3 ( ) " ,- 0$,./ ' --$-. ).- " ) .* 0* " ) ) #/) # ,. (- ,( & ) $(( ,- *+ '* .$ , UVGNĎPU JQURKVCNKV[ QRVKOCCN GP GHˏEKÇPV YQTFGP KPIGXWNF &G XKTVWCN JQUV MCP $, . , " , ) *+ 0, " ) 0 ,4* & ) ) &' #. ) 0 ) #//, ,- ) (* $. '**- - # & ' ) ./-- ) 0 ,- #$'' ) *) ,1 ,+ ) + # . " $ 0 ) *) ,#*/ MWPPGP GT OGV DGJWNR XCP #+ QQM OGVGTU YQTFGP IGOCCMV OQGKVGNQQU YQTFV XQQTURGNV YCPPGGT QPFGTFGNGP XCP KPUVCNNCVKGU QH XGTNKEJVKPI VQG \ĎP CCP XGT XCPIKPI /CCT QQM MWPPGP KPUVCNNCVKGU QRVKOCCN YQTFGP KPIGTGIGNF QO \Q VGIG NĎMGTVĎF GPGTIKGMQUVGP VG DGURCTGP GP FG VGXTGFGPJGKF XCP FG JWWTFGTU VG XGT #*" ) 'T KU PQI GGP NCPIG YGI VG ICCP XQQTFCV #+ FG XCUVIQGFOCTMV FCCFYGTMGNĎM & ) $-,/+. ) ( -. & ))$- *0 , ( ,&. 4$. )*" $) #**! ) 0 ) ( )- )

\QCNU CFXKUGWTU 5VGGFU OGGT YQTFV GEJVGT QQM QPNKPG KPHQTOCVKG IGDTWKMV XQQT OCTMVQTKÇPVCVKG GP \QGMXTCIGP /GV #+ \QTIGP ITQVG \QGMOCEJKPGU CNU )QQING GP $KPI GT PW XQQT FCV JGV TGUWN VCCV XCP GGP \QGMQRFTCEJV UKIPKˏECPV XGTDGVGTV &CV MCP s GP IGDGWTV QQM URGEKˏGM XQQT XCUVIQGF &G XGTDGVGTFG MYCNKVGKV GP JQGXGGNJGKF KPHQTOCVKG MCP IGNCCIF CCP URGEKˏGMG IGDQWYGP YQTFGP IGMQRRGNF DĎXQQTDGGNF QXGT FG NGGH DCCTJGKF XCP FG FKTGEVG QOIGXKPI JGV QRGPDCCT XGTXQGT DGFTĎXKIJGKF GP HCEK NKVGKVGP TQPFQO GGP IGDQWY +PHQTOCVKG FKG QR FKV OQOGPV \GMGT PQI PKGV XQN ' $" $- ) /- )$ . + ' ) $) )#//, )&**+ *! . 2 .$ 0 ) IGDQWYGP -GPPKU WKV RGTUQQPNĎM EQPVCEV MCP \Q YQTFGP XGTTĎMV OGV UVGGFU TĎMGTG FKIKVCNG KPHQTOCVKG 1PFGTDQWYF OGV FCVC MCP FWU DGVGT CFXKGU YQTFGP IGIGXGP GP YQTFV KP RQVGPVKG XGGN VĎF GP IGNF DGURCCTF 1QM OCTMGVKPI XCP IGDQWYGP MCP QR FKG OCPKGT XGGN URGEKˏGMGT CHIGUVGOF YQTFGP QR FG RQVGPVK ' &*+ ,- ) *! " ,/$& ,- ) . 2 .$ - &/)) ) ( . 0 ' ( , . +/). ) 1*, ) *) , */1 *GV KP\GVVGP XCP #+ MCP FKTGEV \QTIFTCIGP XQQT XGTFGTG RTQHGUUKQPCNKUGTKPI XCP $ )-.0 ,' )$)" $) 0 -."* - .*, (* . ) ,0**, 4*," ) . 1 ( ICCP OGV FG\G VGEJPQNQIKUEJG QPVYKMMGNKPIGP CNU UGEVQT GP GTXQQT �KP� \ĎP QPU \GNH CCP VG RCUUGP QH �QRPKGWY WKV VG XKPFGP� YCCT PQFKI <QNCPI YG DNĎXGP )& ) $) # . ' )" 0 ) *)4 &' ). ) 1 &' ). ) $)4$ #. " 0 ) $) 0 , ) FGTGPFG YGTGNF QO QPU JGGP GP FG YKN JGDDGP QO DNĎXGPF VQGIGXQGIFG YCCT FG VG NGXGTGP QR FG MQTVG GP FG NCPIG VGTOĎP

% & #' %" '$ '% ( !

$$$ # ! !

Vastgoedmarkt "

$QWYKPXGUV TGPQXGGTV JGV DÄŽPC VCEJVKILCTKIG 9QTNF 6TCFG %GPVGT 4QVVGTFCO VQV GGP FWWT\COG GP F[PCOKUEJG YGTM GP QPVOQGVKPIURNGM

‘Gebouw met verhaal wordt trekpleister talent’

H

et World Trade Centre aan de Coolsingel in Rotterdam is als een dame die jokt over haar leeftijd. Architect Jan Frederik Staal lokte het leugentje uit met een ontwerp op basis van de nieuwe zakelijkheid. Het gebouw oogt minstens een halve eeuw jonger dan het in 1922 opgeleverde voormalige postkantoor ernaast, met zijn historiserende ontwerp van Gustav Cornelis Bremer. In werkelijkheid zat er maar achttien jaar tussen de oplevermomenten. Het lage gedeelte van de beurs heeft de oorlog nog meegemaakt. De bouw van het complex in het hele blok tussen de Coolsingel, de Meent, het Rodezand en de Hoogstraat begon in 1936 en kostte vier jaar. Volgens de publicatie 100 jaar architectuur in Rotterdam moesten duizend betonnen heipalen de

grond in. Het slaan maakte zoveel lawaai, dat de hoogste klassen van het Erasmiaans Gymnasium voor een jaar uitweken van de Sint Laurensstraat naar de Lijnbaanstraat. Niet lang na de oplevering in 1940 konden bouwvakkers opnieuw aan de slag met de beurs om de schade te repareren van het Duitse bombardement. In een landschap van ruĂŻnes stonden de beurs, het postkantoor, de Laurenskerk en het Schielandshuis nog overeind. Onder de eerste gebruikers van de beurs na de heropening in 1941 waren waren niet alleen handelaren in onder meer granen en assurantiĂŤn. Volgens de website van WTC Rotterdam zaten er ook 75 onderduikers.

‘De historie alleen al is reden voor het Bouwinvest Office Fund om WTC Rotterdam bij de renovatie

% ! " ! " $ ! # # ! $ $ !&

met fluwelen handschoenen aan te pakken. De status van rijksmonument voor de laagbouw heeft tot gevolg dat we veel elementen intact moeten laten. We overleggen ook meer dan anders met de gemeente. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft een zeg over het project. We moeten kortom langer wachten op procedures’, zegt Bas Jochims, director Dutch Office & Hotel Investments bij Bouwinvest. ‘We moeten ook voorzichtig zijn omdat in het gebouw veel verschillende huurders zitten’, zegt JanWillem Kos, senior assetmanager bij Bouwinvest. ‘Gehuurde oppervlakten lopen uiteen van 100 tot 2.500 vierkante meter. Er is vaak heel wat overleg en geschuif nodig om de verbouwing van weer een stukje WTC mogelijk te maken.’

Bouwinvest kocht het WTC Rotter-

dam in 2014 om er waarde aan toe te voegen en het lang in portefeuille te houden. De prijs voor het complex met een verhuurbare oppervlakte van 60.000 vierkante meter bedroeg 130 miljoen euro. Dat kwam neer op 2.200 euro per vierkante meter voor kantoor-, winkel- en congresruimte in het hart van Rotterdam. Op een knooppunt van metro’s en trams, met de Koopgoot op kruipafstand en heel veel goede horeca in de buurt. Weliswaar bedroeg de leegstand 35 procent. Maar de kans op een snelle toename van die leegstand was klein door de spreiding van de einddata van huurcontracten met partijen als Amlin, Lloyds, Fakton en Sluyter. ‘Je kunt zeggen dat we goed hebben ingekocht. Maar we constateerden ook dat er veel aan het gebouw moest gebeuren. De uitstraling moest veranderen van gesloten in open en van stoffig in

dynamisch. Het gebouw moest veel duurzamer worden. En er moesten meer voorzieningen komen om het ontmoeten te faciliteren’, zegt Jochims. Voor die operatie heeft Bouwinvest zeven jaar en 20 miljoen euro uitgetrokken.

Meer voorzieningen betekent als het aan Bouwinvest ligt toevoeging van functies zoals een sportschool, maar ook een gedeeltelijke transformatie. ‘Met de gemeente overleggen we op dit moment over de transformatie van de voormalige ruimte van de Hogeschool Rotterdam aan de Meent en het Rodezand naar een hotel met 160 kamers. De bedoeling is om het toe te voegen aan de portefeuille van het Bouwinvest Hotel Fund. We denken aan een designformule in het betaalbare segment met drie of vier sterren’, zegt Jochims. ‘Of het doorgaat, hangt niet zozeer af van de animo onder hotelexploitanten. Die staan te trappelen op deze locatie een vestiging te openen’, zegt Kos desgevraagd. Ziet Bouwinvest het hotelplan van Omnan Group voor het naastgelegen postkantoor als concurrentie? ‘Nee, dat is een plan voor een highend hotel, dat is een heel ander segment’, zegt Jochims. Spannend voor Bouwinvest is eerder of het transformatieplan en de verduur-

# IGFGGNVGNÄŽMG ! ! !

&&& % "# ! #

!$ ! Vastgoedmarkt

## !

zaming haalbaar zijn, gezien de eisen voor een rijksmonument als de laagbouw van het WTC.

Met de verduurzaming heeft Bouwinvest al een sprong gemaakt. De in 1987 opgeleverde hoogbouw ging in de periode 2015-2018 van energielabel E naar A. Dat gebeurde met onder meer een WKO-installatie, klimaatplafonds, ledverlichting, daglichtregeling, CO2- en aanwezigheidsdetectie. Hergebruik van energie maakte het grootste verschil. De luchtzuivering wordt aangedreven door een warmtewiel dat de warmte in het pand hergebruikt, zodat koude buitenlucht minder opgewarmd hoeft te worden. Nog tijdens de verduurzaming ging de lat omhoog. Aanvankelijk mikte Bouwinvest voor de hoogbouw op label C, dat 1 januari 2023 verplicht wordt. Label A zou er pas hoeven komen bij de verplichting daarvan per 1 januari 2030. Met label A voor de hoogbouw nam Bouwinvest in 2018 een voorsprong van bijna twaalf jaar op zijn schema voor de verduurzaming. De toren heeft ook het label Breeam-in-use Very Good. Ook voor de laagbouw wil Bouwinvest verder gaan dan de wettelijke duurzaamheidseisen. De status van monument brengt een ontheffing

van de energielabelplicht met zich mee. Toch streeft Bouwinvest ook voor dit deel naar label A. Voor het hele gebouw wil Bouwinvest ook het duurzaamheidscertificaat Breeam Very Good. Dat past bij de verduurzamingsstrategie van de totale portefeuille van Bouwinvest.

heid het rendement op het gebouw. Ons beleggingsperspectief hierbij is ongeveer tien jaar, maar het blijft moeilijk te meten. Houd je rekening met de kosten van leegstand en incentives, dan is de terugverdientijd van investeringen in duurzaamheid misschien wel korter.’

Een monument verduurzamen is een aparte tak van sport. Er bestaan ingrepen die geen of weinig overleg vergen met de gemeente, zoals de aanleg van de eerste 1.200 vierkante meter zonnepanelen op de laagbouw aan de Coolsingel. In totaal moet er 4.800 vierkante meter zonnepanelen komen, waarvan het grootste deel op de laagbouw. Maar veel bouwkundige ingrepen kunnen niet zomaar. ’Het enkel glas in de oude metalen puien mogen we niet vervangen en dat willen we ook niet. En voor aanpassingen van de gevel hebben we goedkeuring nodig van monumentenzorg’, zegt Kos. Gevraagd naar het waarom van de verduurzamingsijver zegt Jochims: ‘Een duurzaam kantoor wordt de norm en de huur kan stijgen doordat er steeds meer vraag naar is.’ Bouwinvest gebruikt software van Nuuka om energieprestaties te monitoren en de terugverdientijd te voorspellen. ‘Op termijn verhogen de investeringen in duurzaam-

Niet alleen de duurzaamheidsmaatregelen vergen overleg met gemeente en monumentenzorg. Nog een gespreksonderwerp uit het masterplan van Bierman Hen-

( ! $$! ' # Ë­WYGNGP " )

ket is de manier waarop het gebouw toegankelijker moet worden. De entree is nu nog een grote stenen trappartij naar de ingang op de eerste etage met een smalle roltrap naast de gevel. ‘We willen twee roltrappen in het midden plaatsen zodat ze recht naar de ingang leiden. Het mooiste zou zijn als ze de loop van de stenen trapopgang volgen, ook op de horizontale delen. Zodat het een ervaring wordt om de trappen te bestijgen’, zegt Kos. Kernpunten van het masterplan zijn verbetering van de ontvangst en van de routing en verhoging van het voorzieningenniveau. Daarvan getuigt nu al de Koffiesalon aan de linkerkant van de ontvangsthal. Verderop aan de linkerkant van de begane grond huist het 24 uur per dag toegankelijke business center, dat eerst op een verdieping zat. Belangrijk programmaonderdeel is de ontsluiting van de hoogbouw met een loopbrug vanuit de entree. Bezoekers van de hoogbouw hoeven daarmee niet meer over de beursvloer waar het druk kan zijn. Ook de parkeerkelder moet straks uitmonden in het entreegebied. En voor de aansluiting op de omgeving moet er op de eerste etage aan de Koopgoot-kant een beurslounge met dakterras komen.

Net als het WTC zelf heeft de Rotterdamse gebruikersmarkt voor kantoren opwaartse potentie, zegt Kos. De vraaghuren voor WTC Rotterdam liggen tussen 180 en 230 euro. ‘In Rotterdam is dat aan de hoge kant, maar in de andere grote steden niet. De Rotterdamse gebruikersmarkt voor kantoren blijft achter door een gebrek aan goede gebouwen. Er zijn minder nieuwe kantoren gekomen dan in Amsterdam en het aantal transformaties lag er lager dan in Den Haag. De noodzaak voor transformaties was in Rotterdam minder omdat de stad niet werd geconfronteerd met een zich terugtrekkende overheid.’ Jochims vertrouwt erop dat de bezettingsgraad die nu ongeveer 60 procent bedraagt omhoog gaat naar 91 procent in 2021. ‘Dat is ons met WTC Den Haag ook gelukt. Daar bedraagt de bezettingsgraad nu zelfs 97 procent. En met alle respect voor een nieuw gebouw: WTC Rotterdam is een gebouw met een verhaal op een goed bereikbare toplocatie in het business district van Rotterdam. Zodra je naar buiten loopt zit je in de dynamiek van de grote stad. Een prima vestigingsplaats voor bedrijven die talent aan zich willen binden.’

### "

Vastgoedmarkt !

*GV 1RGPDCCT /KPKUVGTKG JGGHV EGNUVTCHHGP VQV VYGG LCCT IGÇKUV YGIGPU HTCWFG DĎ FG XGTMQQR XCP nGPVGTVCKPOGPVDQWNG XCTFo )Q 2NCPGV KP 'PUEJGFG 8QQT JGV GGTUV KP FG IGUEJKGFGPKU UVCCP GT QQM VCZCVGWTU KP GGP UVTCHRTQEGU XQQT FG TGEJVGT

OM eist twee jaar cel tegen Klaas Hummel

H

et Openbaar Ministerie heeft celstraffen tot twee jaar geĂŤist wegens fraude bij de verkoop van ‘entertainmentboulevard’ Go Planet in Enschede.Hoofdverdachte in de zaak is de Amsterdamse vastgoedhandelaar Klaas Hummel (58). Medeaandeelhouders zouden voor miljoenen zijn opgelicht, terwijl de fiscus voor ruim 5,7 miljoen euro zou zijn benadeeld.

Hummel was een zakenpartner van de in 2004 geliquideerde Willem Endstra. Go Planet was tot 2007 in het bezit van Museum Vastgoed Groep, waarin zowel zowel Hummel als de erven-Endstra aandelen hadden. Onderzoek van de Fiod wees uit dat Hummel de erven heeft ‘bestolen’, aldus het OM. De ex-echtgenote van Hum-

mel, Jeanette van Dijk, zou als strovrouw hebben gefungeerd. Zij zou achter een Zwitserse onderneming hebben gezeten aan wie hij Go Planet via een verhullende constructie ver onder de waarde verkocht. Een paar maanden later werd Go Planet voor een veelvoud van die prijs verkocht aan enkele ondernemers uit Twente. De veel hogere verkoopopbrengst komt door de opgezette constructie niet terecht bij de vastgoedgroep en haar aandeelhouders, aldus het OM, maar verdwijnt in de zakken van de hoofdverdachte en zijn exvrouw.

neert het OM. Hummel is een grote belegger in vakantieparken. De officier van justitie nam het de verdachte kwalijk dat hij anderen heeft meegesleurd in de fraude, onder wie zijn ex en twee taxateurs van DTZ Zadelhoff (nu: Cushman & Wakefield). Tegen Van Dijk eiste het OM 240 uur werkstraf, een voorwaardelijke celstraf van een half jaar en een boete van een ton. De taxateurs hoorden werkstraffen van 120 en 180 uur tegen zich eisen. Tegen hun werkgever is een boete van tot 250.000 euro geĂŤist.

non-actief gesteld. Eerder werd juist een taxateur van de belastingdienst in deze zaak door de tuchtrechter op de vingers getikt. Vastgoedmakelaar DTZ Zadelhoff heeft zich vanaf het begin vierkant achter zijn medewerkers geschaard.

In een zogeheten stakeholder statement, stelt Hummels advocaat, corporate strafrechtadvocaat Dian Brouwer van het kantoor JahaeRaymakers in Amsterdam, hoe hij tegen deze strafzaak aankijkt. ‘Go Planet is een zogeheten leisure boulevard, die voor zijn inkomsten geheel afhankelijk is van huurders die recreatieve activiteiten (kartbaan, bowling) exploiteren. Het is eind jaren negentig gebouwd voor 26 miljoen euro, maar ging al acht maanden na de

Volgens justitie is door deze constructie ook op grote schaal belastingfraude gepleegd. Hummel en zijn ex investeerden de opbrengst van zeven miljoen euro in vakantieparken. Daarmee zijn de opbrengsten witgewassen, zo rede-

Het is voor het eerst dat in een fraudezaak ook vastgoedtaxateurs terechtstaan. Op maandag 11 januari 2019 komen de advocaten van de betrokken taxateurs in het strafproces aan het woord. De taxateurs werden in december 2015 door beroepsvereniging Rics op

opening failliet. Het bleek toen – en het blijkt tot op de dag van vandaag – voor de exploitanten niet mogelijk om voldoende publiek te trekken om een kostendekkende huur aan de eigenaar van Go Planet te kunnen betalen. Go Planet heeft dan ook in zijn gehele bestaan jaar op jaar alleen maar verliezen geschreven. Op verzoek van Bouwfonds heeft Klaas Hummel in 2002 Go Planet voor zo’n vijf miljoen euro uit de ‘stroppenpot’ overgenomen. Ook hij werd vervolgens geconfronteerd met niet te stelpen verliezen van vele tonnen per jaar. In 2005 en 2007 taxeerde DTZ het object op nog maar 2,9, respectievelijk 2,5 miljoen euro.’ ‘Mede onder druk van de accountant besloot Hummel eind 2006 om Go Planet per 1 januari 2007 uit de boeken van MVG (Museum Vastgoed Groep, red.) te halen. Hij heeft daarop zijn ex-echtgenote Jeanette van Dijk, met wie hij vaker zaken doet, gevraagd om hem van het probleem Go Planet te verlossen. Bij de daarop volgende transactie (in augustus 2007, die vooraf is voorgelegd aan de Belastingdienst, die echter door tijdsgebrek niet aan beantwoording toekwam) is het vastgoed voor de door DTZ getaxeerde prijs verkocht. Voor de verlieslatende exploitaties die Van Dijk ook overnam (terugwerkend per 1 januari 2007), is een badwillvergoeding van zo’n 1,5 miljoen euro meegegeven. De Twentse investeerders zijn vervolgens uitgegaan van een (te) optimistisch scenario: zij hebben 8 miljoen euro geboden – en betaald – voor Go Planet. ‘In de loop van deze zaak is er nog een aantal (her)taxaties van Go Planet uitgevoerd. Daarnaast hebben zich in het fiscaal-strafrechtelijk onderzoek vijf deskundigen over de verschillende taxaties gebogen. Daaruit bleek dat de hertaxatie door de Belastingdienst (die uitkwam op 7,5 miljoen euro) door ondeskundige taxateurs en aan de hand van een onbruikbare methode was uitgevoerd. De enige (her)taxatie die is verricht volgens de methode die door de gerechtelijke deskundigen is voorgeschreven, kwam uit op een waarde van Go Planet in augustus 2007 van 1,9 miljoen euro. Ook Van Dijk blijkt achteraf dus nog te veel te hebben betaald.’ Tot zover het verweer van Hummel en Van Dijk.

*ÄŽ JGGHV CPFGTGP JGGHV ! !

De taxateurs van DTZ Zadelhoff (nu Cushman&Wakefield) hoorden werkstraffen van 120 en 180 uur tegen zich eisen in een nagenoeg verlaten rechtszaal. Tegen hun werkgever is een boete van tot 250.000 euro geĂŤist. Zoals al eerder gezegd: DTZ Zadelhoff stelde zich van begin af aan vierkant achter zijn medewerkers en hun taxatie. De rechtbank doet uitspraak op 4 april 2019.

??? >*;<08.-6*:4< 75

/.+:=*:2 Vastgoedmarkt

$"& %& ! !""$ &$ !% & %

(88: >:*0.7 8>.: =? *+877.6.7< QH WY NQIKPIGIGXGPU PGGOV W EQPVCEV QR OGV -NCPVGPUGTXKEG "/ 6*25 7**: 45*7<.7;.:>2,. >*46.-2*7.< 75

Transacties $ % $ ( % & "

" !& & ! " $

&

$ & $

.+:=24.:;<:*7;*,<2.; .7 **7+8- **76.5-.7 >2* & 89 8/ 27 ..7 .6*25+.:2,1< **7 r )WKNNGOKPG /GÄŽGT B B %@5>2* =;.4. B 2*7,* 885.

*7;;.7 .;687- .7<:89

%& $

HERENGRACHT 475 - Waldom Electronics EMEA huurt 910 m2 kantoorruimte aan Herengracht 475 in Amsterdam. Het kantoorgebouw dateert uit 1735 en wordt ook Het Huis aan de Bocht genoemd. Makelaar verhuurder: TREC.

) ! %

&G ETKVGTKC XQQT QRPCOG XCP VTCPUCEVKGU \ÄŽP r URGEKˬGMG MCPVQQTTWKOVG XCPCH O r DGFTÄŽHUTWKOVG XCPCH O B ?274.5 ;18?:886 >*7*/ 6 8/

.=:8 9.: 3**: 8/ 4889;86

.=:8 55. 6.<:*0.; >*7 A8?.5 **7+8- *5; <:*7;*,<2.; YQTFGP KP QP\G FCVCDCUG FCIGNÄŽMU XGTYGTMV GP \ÄŽP QPNKPG KP\KEJVGNÄŽM <KG TGUGCTEJ XCUVIQGFOCTMV PN

) ! %

%! # % ''$& "# $

!&"$ ! $ ( !

belegger. Makelaar verhuurder: Frisia Makelaars, partner in Dynamis. Langenhorst 251 in Rotterdam LANGENHORST 257 - Een particuliere belegger kocht een commerciële ruimte van 280 m2 verdeel over de begane grond (140 m2) en opslagruimte in de kelder (140 m2) aan Langenhorst 251 in Rotterdam. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Schaub & Partners Bedrijfshuisvesting.

$ & !

! ! !&"$ ! $ ( !

dienstverlener Vers & Fijn huurt 1.953 m2 bedrijfsruimte en 194 m2 kantoorruimte aan Computerweg 14-16 is in Utrecht. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Waltman Bedrijfshuisvesting collegiaal met Ans de Wijn bedrijfshuisvesting.

Paterswoldseweg 806 in Groningen. Verhuurder: Chalet Group. Makelaar verhuurder: Kooistra Feenstra Bedrijfsmakelaars.

PROOSTWETERING 41 - Drankengroothandel Nectar huurt 1.946 m2 bedrijfsruimte aan Proostwetering 41 in Utrecht. Verhuurder: HCI 360. Makelaar verhuurder: JLL.

OOSTRUM - Brocacef Facilitair Bedrijf huurt 6.025 m2 bedrijfsruimte en 1.434 m2 kantoorruimte aan De Amfoor 1 in Oostrum. Huurprijs: 560.000 euro per jaar. Verhuurder: Fortissimo Real Estate. Makelaar verhuurder: Verschuuren & Schreppers Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis.

$"! ! ! !&"$ ! $ ( !

KALVERSTRAAT 107 - Het Spaanse modebedrijf Pampling huurt 170 m2 winkelruimte verdeeld over de begane grond (95 m2) en de eerste verdieping (75 m2) aan Kalverstraat 107 In Amsterdam. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar huurder: KroesePaternotte. Makelaar verhuurder: City Real Estate.

"( $ DAMRAK 1 - Snipes, sneaker- en streetwear, huurt 521 m2 winkelruimte aan Damrak 1 in Amsterdam. Verhuurder: PPHE Hotel Group. Makelaar verhuurder: JLL. Makelaar huurder: City Real Estate.

$"&& $ !&"$ ! $ ( ! GEYSSENDORFERWEG 44 - Groothandel in glas, porselein en aardewerk Ar2All huurt 1.712 m2 bedrijfsruimte en 287 m2 kantoorruimte aan Geyssendorfferweg 44 in Rotterdam. Verhuurder: Havenbedrijf Rotterdam. Makelaar verhuurder: Cushman & Wakefield.

! !

!&"$ ! $ ( !

WILHELMINA VAN PRUISENWEG 104 - Aptitude Health huurt 532 m2 kantoorruimte aan Wilhelmina van Pruisenweg 104 in Den Haag. Huurprijs: niet voor publicatie. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Frisia Makelaars, partner in Dynamis. BEZUIDENHOTSEWEG 105-113 Stichting Milieukeur (SMK) huurt 727 m2 kantoorruimte in het WTC The Hague aan Bezuidenhoutseweg 105-113 in Den Haag. Nadorp Bedrijfsmakelaars bracht, collegiaal met CBRE en COG Makelaars, de transactie tot stand namens de verhuurder: SRLEV.

$ % ! !&"$ ! $ ( !

"( $ %% !&"$ ! $ ( !

! Gerard Doustraat 75 in Amsterdam GERARD DOUSTRAAT 75 - Corporate Lab huurt 85 m2 winkelruimte aan Gerard Doustraat 75 in Amsterdam. Huurprijs: 2.750 euro per maand. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: KS Bedrijfsmakelaars.

WWW.ADHOCBEHEER.NL

KERKETUINENWEG 21 - Perfect groenbeheer kocht een bedrijfsgebouw met 883 m2 bedrijfsruimte, 617 m2 kantoor/showroom en 420 m2 entresol aan Kerketuinenweg 21 in Den Haag. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Nadorp Bedrijfsmakelaars. IJZERWERF 36-46/KOPERWERF 2733 - M7 Real Estate kocht een bedrijfsgebouw van 5.500 m2 aan IJzerwerf 36-46/Koperwerf 27-33 in Den Haag. Koopsom: niet voor publicatie. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Frisia Makelaars, partner in Dynamis. VOORBURG - De Maese Feithplein kocht voor hertontwikkeling een kantoorgebouw aan Burgemeester Feithplein 1-19 in Voorburg. Koopsom: niet voor publicatie. Verkoper: Stichting Pensioenfonds Architectenbureaus, Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor Beroepsvervoer over de Weg, Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Koopvaardij. Makelaar verkoper: Nadorp Bedrijfsmakelaars.

GRONINGEN - Een handelsonderneming huurt 1.400 m2 bedrijfsruimte aan Koningsweg 8 in Groningen. Huurprijs: 39.200 euro per jaar. Verhuurder: particulier. Makelaar verhuurder: Overduin & Casander Bedrijfsmakelaars. GRONINGEN - Stichting Elann huurt 630 m2 kantoorruimte aan

ENSCHEDE - Een groothandel in meubels huurt 2.466 m2 bedrijfsruimte en 527 m2 kantoorruimte aan Twekkeler Es 32 in Enschede. Huurprijs: 95.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger.

' & &

) ! %

'&$ & %& !&"$ ! $ ( !

PLAATS 31 - Een ijssalon huurt 80 m2 winkelruimte aan Plaats 31 in Den Haag. Huurprijs: 40.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere

COMPUTERWEG 14-16 - Logistieke

Koudekerkseweg 131 in Middelburg Het rijksmonument Landhuis Toorenvliet is verkocht aan een particuliere eigenaar. Het gebouw met een totaal vloeroppervlak van 700 m2 is omstreeks 1754 gebouwd op in totaal 1.013 m2 eigen grond. Tot recente datum is het pand in gebruik geweest als kantoor bij een zorginstantie. Niet bekend is of de koper het object zelf in gebruik zal nemen pf voor verhuur zal aanbieden. De koopsom (Kadaster) bedroeg 750.000 euro. Het makelaarskantoor Schulting & Partners bracht de transactie tot stand namens de verkoper.

666 5#23)/'&-#1+3 .,

Vastgoedmarkt ('$14#1*

'$14*+'1231#.2#%3*'2 '. ##.$/& ##.-',&'. /0 /( *. ''. '-#*, ##.

49.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Uniek Bedrijfsmakelaars.

Achmea Real Estate & Finance. Makelaar verhuurder: Univast Retail.

Makelaar verhuurder: Boers&lem Vastgoedconsultants. HENGELO - Jungheinrich Nederland huurt 1.174 m2 bedrijfsruimte aan Vosboerlaan 7 in Hengelo. Huurprijs: 55.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Cushman & Wakefield collegiaal met Boers&Lem Vastgoedconsultants.

RIJSSEN - Leverink Transport en Expeditie huurt een bedrijfsgebouw met 1.528 m2 bedrijfsruimte, 300 m2 entresol en 122 m2 kantoorruimte aan Noordermorssingel 7 in Rijssen. Huurprijs: 75.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Uniek Bedrijfsmakelaars.

! HAAKSBERGEN - Knip & Go huurt 117 m2 winkelruimte aan Spoorstraat 59a in Haaksbergen. Huurprijs: 24.000 euro per jaar. Verhuurder: Sanders Vers. Makelaar verhuurder: Uniek Bedrijfsmakelaars. RIJSSEN - Boekenvoordeel huurt voor een korte periode 290 m2 winkelruimte aan Haarstraat 3 in Rijssen. Huurprijs: 50.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Uniek Bedrijfsmakelaars.

WIJCHEN - Travion IT Distribution huurt 1.769 m2 bedrijfsruimte aan Bijsterhuizen 1219 in Wijchen. Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis, bracht de transactie tot stand namens de verhuurder. WIJCHEN - Swapfiets huurt voor reparatie van fietsen 858 m2 bedrijfsruimte aan Nieuweweg 279e in Nijmegen. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis.

ZALTBOMMEL - Brouwers Logistics huurt 4.010 bedrijfsruimte en 250 m2 kantoorruimte aan Heksekamp 31a in Zaltbommel. Verhuurder: Hitachi Vantara Nederland. Makelaar verhuurder: HRS Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis.

! ARNHEM - Got Buns huurt voor verkoop van huisgemaakt fastfood 92 m2 winkelruimte aan Jansplaats 33 in Arnhem. Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar. ARNHEM - Fashion retailer Zumo huurt 178 m2 winkelruimte verdeeld over de begane grond en de eerste verdieping aan Rijnstraat 43 in Arnhem. Verhuurder: Syntrus

WIJHE - TerStal Familiemode heeft het huurcontract verlengd voor 374 m2 winkelruimte aan Langstraat 2 in Wijhe. Huurprijs: 95 euro per m2 per jaar. Verhuurder: Lenferink Groep Zwolle. Makelaar verhuurder: Uniek Bedrijfsmakelaars.

NIJMEGEN - SHPPR Events huurt voor een half jaar voor verkoop van onder meer kleding, accessoires en interieur-artikelen 454 m2 winkelruimte aan Molenstraat 82 in Nijmegen. Aan het einde van de huurperiode wordt in samenspraak met betrokken partijen besloten de huidige huurperiode te verlengen. Verhuurder: particuliere beleggersgroep. Makelaar verhuurder: Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis.

ZUTPHEN - Het concept De Broodbode huurt 385 m2 winkelruimte aan Laarstraat 12 in Zutphen. Huurprijs: 27.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Uniek Bedrijfsmakelaars.

BEMMEL - Stollenberg Beheer kocht 12 appartementen met een totaal vloeroppervlak van 1.500 m2 aan Klappenburgstraat in Bemmel. Koopsom (Kadaster): 2,17 miljoen euro. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Cushman & Wakefield. ARNHEM - Syntrus Achmea Real Estate & Finance kocht voor Stichting BPL Pensioen 203 appartementsrechten in Project Kruisgebouw en 122 parkeerplaatsen in Project Oostgebouw, Beiden zijn onderdeel van de herontwikkeling High Park aan de Velperweg in

aal met Ans de Wijn Bedrijfshuisvesting.

Arnhem. De woningen variĂŤren in grootte van 48 tot 200 m2. Voorlopige koopsom (Kadaster): 42 miljoen euro. Verkoper: Borghese Real Estate.

!

AMERSFOORT - Een particulier kocht een bedrijfsgebouw met 399 m2 hal en 221 m2 kantoorruimte aan Ariane 46 en een bedrijfswoning aan Apollo 6 in Amersfoort. Koopsom: 860.000 euro. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: RĂƒŠBM Bedrijfsmakelaardij. AMERSFOORT - Groothandel in elektronische- en telecommunicatieapparatuur Restock huurt 810 m2 bedrijfsruimte aan Helium 16 in Amersfoort. Huurprijs: 40.000 euro per jaar. Verhuurder: belegger. Makelaar verhuurder: Comma Vastgoed.

AMERSFOORT - Gents, rokkostuums, smokings en pakken, huurt 92 m2 winkelruimte aan Langestraat 71 in Amersfoort. Huurprijs: 43.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Comma Vastgoed.

! AMERSFOORT - Een particuliere belegger kocht een winkel-/woonobject met 200 m2 winkel- en 90 m2 woonruimte aan Evertsenstraat 40 en 40a in Amersfoort. de verkoper is eveneens een particuliere belegger. Makelaar verkoper: RĂƒŠBM Bedrijfsmakelaardij. AMERSFOORT - Een particuliere belegger kocht een winkel-/woonobject met 74 m2 winkel- en 139 m2 woonruimte aan Groenmarkt 7 in Amersfoort. Verkoper is eveneens een particuliere belegger. Makelaar verkoper: RĂŠBM Bedrijfsmakelaardij.

LEUSDEN - Zonnestroom Nederland huurt 580 m2 kantoorruimte en twintig parkeerplaatsen aan Hamersveldseweg 120 in Leusden. Het betreft de boerderij Groot Wildenburg uit naar verluidt het jaar 1536. Na een recente renovatie ontstond een hoogwaardige kantoor-/bedrijfsruimte. Huurprijs: 75.400 euro per jaar. Verhuurder: belegger. Makelaar verhuurder: Comma Vastgoed. LEUSDEN - Loodgietersbedrijf Schreuder-Ruitenbeek B.V. huurt 650 m2 kartoorruimte aan Plantageweg 3 in Leusden. Huurprijs: 104.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Comma Vastgoed.

ZEIST - Stichting Diakonessenhuis huurt 1.200 m2 bedrijfs- en 332 m2 kantoorruimte aan Huis ter Heideweg 22 in Zeist. Huurprijs: 100 euro per m2 per jaar. Verhuurder: Sagax Industrial 7. Makelaar verhuurder: Ans de Wijn Bedrijfshuisvesting collegiaal met Binc Bedrijfshuisvesting.

ZEEWOLDE - ACE Pharmaceuticals kocht 2.400 m2 bedrijfsruimte aan Schepenveld 47 in Zeewolde. Koopsom: 1,3 miljoen euro. Verkoper: Van Rij Vastgoed. Makelaar verkoper: Van Westrhenen Voerman Bedrijfshuisvesting. Makelaar koper: Snelders Zijlstra Bedrijfsmakelaars.

!

TERSCHUUR - Borgman en Van Dijk Natuursteenspecialisten huurt 940 m2 bedrijfs- en 110 m2 kantoorruimte aan Hoevelakenseweg 204 in Terschuur. Huurprijs:

Torenweg 10 Burgh-Haamstede Groepsaccommodatie De Schouwse Boer aan Torenweg 10 in Burgh-Haamstede is verkocht aan Estate Projectontwikkeling Haamstede. De koopsom (Kadaster) bedroeg 1,574 miljoen euro. De koper realiseert op deze locatie Strandhotel Haamstede en wordt gehuurd door Fletcher Hotels. De gelegenheid zal, naast de 70 hotelkamers, beschikken over een restaurant, terras, vergaderfaciliteiten en een wellnesskelder.

BUSSUM - Een ondernemer huurt 76 m2 winkelruimte aan Spiegelstraat 32 in Bussum. Huurprijs: VIANEN - Stedin Netbeheer huurt 2.600 m2 bedrijfsruimte en 200 m2 kantoorruimte aan De limiet 13-15 in Vianen. Voor de bedrijfsruimte wordt 55 euro en voor de kantoorruimte 90 euro per m2 per jaar betaald. Verhuurder: Henley 360 505. Makelaar verhuurder: JLL collegi-

" !

111 0 -.$*"!( ,&. )'

#" ,/ ,% Vastgoedmarkt

"", ., )- .%"- *+ 1.150 euro per maand. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Castanea Bedrijfsmakelaars.

LAREN - Cadeauwinkel Daen huurt 76 m2 winkelruimte aan Brink 25 in Laren. Huurprijs: 2.200 euro per maand. Verhuurder: Wijori Vastgoed. Makelaar verhuurder: Castanea Bedrijfsmakelaars.

LISSE - Bestseller huur voor haar ONLY-formule 180 m2 winkelruimte aan Kanaalstraat 37 in Lisse. Huurprijs: 38.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Frisia Makelaars, partner in Dynamis. NOORDWIJK - The Creaft Company huurt 250 m2 winkelruimte aan Hoofdstraat 98 in Noordwijk. Huurprijs: 40.000 euro per jaar. Verhuurder: Berckheijde Vastgoed Beleggingen. Makelaar verhuurder: Basis Bedrijfshuisvesting.

HOOFDDORP - L’Etoile Properties

kocht namens Aviva Immo Selection kantoorgebouw The Avenue Building aan Scorpius 1 in Hoofddorp. Het object heeft een totaal vloeroppervlak van 11.702 m2 met 19 bijbehorende parkeerplaatsen. De koop omvat tevens 69 parkeerplaatsen op een gedeelte van het bovendek van de naastgelegen parkeergarage. De koopsom bedroeg 30,465 miljoen euro. Verkoper: APF International namens Fotex. Makelaar verkoper: Cushman & Wakefield.

WASSENAAR - Woonholland Projectontwikkeling kocht voor herontwikkeling een perceel grond van 1.500 m2 aan Kerkstraat 20-22 in Wassenaar. Koopsom: niet voor publicatie. Verkoper: EQU Vastgoed. Makelaar verkoper: Nadorp Bedrijfsmakelaars.

LEIDEN - De gemeente Leiden kocht een bedrijfsgebouw van 8.500 m2 aan Rijnsburgerweg 1 in Leiden. Koopsom: niet voor publicatie. Verkoper: Connexxion Nederland. Makelaar koper: Frisia Makelaars, partner in Dynamis. Makelaar verkoper: CBRE.

LEIDERDORP - Printshop Ouwehand huurt 1.115 m2 bedrijfsruimte aan Weversbaan 9 in Utrecht. Huurprijs: 63.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Barnhoorn Bedrijfsmakelaardij.

LEIDEN - ANWB kocht 527 m2 kantoorruimte aan Stationsweg 2 in Leiden. Koopsom: 90.000 euro. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Basis Bedrijfshuisvesting.

BREDA - Samenwerking Schoolbesturen huurt 741 m2 kantoorruimte aan Cosunpark 20-24 in Breda. Huurprijs: 74.100 euro per jaar. Verhuurder: NSI Vastgoed. Makelaar verhuurder: Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis.

Verlengde Hoflaan 74 in Arnhem De voormalige kerk Sint Jan de Doper in Arnhem is verkocht aan Lucky Stones. Het rijksmonument uit 1896 met een oppervlakte van 1.000 m2 wordt getransformeerd naar nieuwe functies waaronder zorg en wonen. Ondanks het risico van de aankoop is de nieuwe eigenaar positief over het eindresultaat. De koopsom bedroeg 300.000 euro. Het makelaarskantoor start binnenkort met de verkoop van nog twee kerken in de regio Arnhem.

prijs: 85.000 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Van de Zande Makelaars. VGM02_MUT31_ DEN BOSCH - Groothandel in stoffen Bertrums.nl huurt 1.000 m2 bedrijfsruimte aan AziĂŤlaan 22 in Den Bosch. Verhuurder: Moonen Vastgoed. Makelaar verhuurder: RSP Makelaars. KAATSHEUVEL - Treeborg B.V. huurt voor een korte periode 887 m2 bedrijfs- en 123 m2 kantoorruimte aan Bevrijdingsweg 7 in Kaatsheuvel. Huurprijs: 35.400 euro per jaar. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: Van de Zande Makelaardij.

EINDHOVEN - Blue Industry huurt 90 m2 winkelruimte aan Kleine Berg 34a in Eindhoven. De winkel was voorheen in gebruik bij Coco & Sebas. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar verhuurder: RSP Makelaars. TILBURG - Rituals huurt 270 m2 winkelruimte aan Heuvelstraat 30 in Tilburg. Verhuurder: particuliere belegger. Makelaar huurder: Brickstone Retail. Makelaar verhuurder: City Real Estate.

ZOETERMEER - De Maese Projecten kocht een kantoorgebouw van 4.140 m2 aan Luxemburglaan 2 en 10 in Zoetermeer. Koopsom: 3,7 miljoen euro. Verkoper: Motta Zoetermeer. Makelaar koper: Nadorp Bedrijfsmakelaars.

LEIDEN - Sneaker- en Streetwearketen Snipes huurt 500 m2 winkelruimte verdeeld over de begane grond. eerste en tweede verdieping aan Haarlemmerstraat 163 in Leiden. Verhuurder: Patrizia. Makelaar verhuurder: City Real Estate.

VLAARDINGEN - Het Rijksvastgoedbedrijf huurt 1.000 m2 kantoorruimte aan Lierplein 1 in Vlaardingen. Verhuurder: Duma Investment. Makelaar verhuurder: Ooms Makelaars Bedrijfshuisvesting, partner in Dynamis.

SEROOSKERKE - Holding OOS II kocht in een sale-and-lease-back constructie een kantoorgebouw van 1.215 m2 aan Gapingseweg 1a in Serooskerke. Koopsom: 725.000 euro. Verkoper: Lloyd’s Register Drilling Integrity Services Holding. Makelaar verkoper: Sinke Komejan Makelaars.

RITTHEM - Logistiek dienstverlener Access World terminals huurt voor een korte periode 4.542 m2 bedrijfsruimte aan Europaweg Zuid 4 in Ritthem. Huurprijs: 20.644 euro per maand. Verhuurder: Citters Beheer. Makelaar verhuurder: Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars.

RAAMSDONKSVEER - LMA kocht 790 m2 bedrijfsruimte aan Oeverkruid 14 in Raamsdonksveer. Koopsom: 350.000 euro. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis. AAMSDONKSVEER - Rietveld Onroerend Goed huurt voor een korte periode 12.348 m2 bedrijfsruimte aan Zalmweg 41 in Raamsdonksveer. Huurprijs: 524.790 euro per jaar. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis, collegiaal met JLL belast met de verhuur, bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Dome Vastgoed Wassenaar.

WAALWIJK - Victory Classic Cars huurt 900 m2 showroom, 370 m2 kantoorruimte, 600 m2 bedrijfsruimte en 130 m2 magazijn aan Havenweg 22a in Waalwijk. Huur-

BOXTEL - Een particuliere belegger kocht een solitair kantoorgebouw met 970 m2 kantoor- en 118 m2 archiefruimte aan Parkweg 12 in Boxtel. Koopsom: 1,155 miljoen euro. Verkoper: Bonju Nederland. Makelaar verkoper: Saris & Partners Makelaars. DEN BOSCH - De Boer Boulders O.G. kocht 1.195 m2 bedrijfsruimte, 175 m2 kantoorruimte met een bijbehorende bedrijfswoning van 155 m2 aan Jagersheuvelstraat 3234 in Den Bosch. Koopsom: 538.000 euro. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Saris & Partners Makelaars. DEN BOSCH - Een particuliere belegger kocht een bedrijfsgebouw van 1.586 m2 aan Rietveldenweg 41 in Den Bosch. Koopsom: 860.000 euro. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Saris & Partners Makelaars. DRUNEN - Een particuliere belegger kocht een object met 245 m2 winkel- en 176 kantoorruimte aan Hugo de Grootstraat 35-37 in Drunen. Koopsom: 615.000 euro. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Van de Zande Makelaardij.

EINDHOVEN - AB Sagax kocht een bedrijfsgebouw met 2.922 m2 bedrijfs- en 866 m2 kantoorruimte aan Esp 125 in Eindhoven. Koopsom: 3,05 miljoen euro. Makelaar koper: Verschuuren & Schreppers Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis. Verkoper: particuliere belegger. Makelaar verkoper: Q Bedrijfslocaties.

BREDA - Vastgoed in Nederland kocht een winkelruimte van 257 m2 aan Veemarktstraat 45 in Breda. De koopsom wordt niet bekendgemaakt. Verkoper: Orange Brick. Makelaar verkoper: Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis. OOSTERHOUT - Etma Vastgoed Oosterhout kocht een woon/winkelobject met 317 m2 winkel- en 358 m2 woonruimte aan Arendstraat/Nieuwstraat in Oosterhout. Koopsom: 775.000 euro. Verkoper: Sommet B.V. Makelaar verkoper: Van de Water Bedrijfsmakelaars.

ROERMOND - Focus Real Estate kocht een kantorencomplex (4.000) en een monumentale villa (1.500 m2) aan Venloseweg 1 in Roermond. Beide objecten worden getransformeerd naar woon-/zorgappartementen. Koopsom (Kadaster): 925.000 euro. Verkoper: Muermans Vastgoed Monumenten. VENRAY - Een particuliere belegger kocht een kantoorgebouw van 750 m2 op zichtlocatie aan Noorderhof 10-20 in Venray. Verkoper: belegger. Makelaar verkoper: Boek & Offermans Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis.

%%% $ !" "

Vastgoedmarkt #

Rotterdam benoemt Qualityteam voor Feyenoord City Gemeente Rotterdam heeft een zogeheten Quality-team benoemd voor de gebiedsontwikkeling Feyenoord City. De acht leden adviseren het college van burgemeester en wethouders over de ruimtelijk kwaliteit van de plannen. De leden zijn gespecialiseerd in de disciplines architectuur, architectuurhistorie, sociaal-economische en sociaal-maatschappelijke stedenbouw en inrichting van de buitenruimte. Het Q-team treedt in de plaats van de reguliere Commissie voor Welstand en Monumenten. Specifieke kennis van grootschalige complexen, evenementprogramma’s en infrastructuur/knooppunten is gewenst om goed te kunnen sturen op ruimtelijke kwaliteit. Vier deskundigen op deze discipli-

nes zijn opgenomen in een team van acht, dat verder bestaat uit drie leden van de Commissie Welstand en Monumenten en een voorzitter. De voorzitter van het Q-team is Robert Winkel van het Rotterdamse architectenbureau MEI Architects & planners. Het Q-team wordt ambtelijk ondersteund door het secretariaat van Commissie voor Welstand en Monumenten. Leden Q-team Feyenoord City • Robert Winkel / voorzitter

• Rudolph Eilander / lid commissie W&M – architectuur • Johanna van Doorn / lid commissie W&M – cultuurhistorie • Jeroen Ruitenbeek / lid commissie W&M – stedenbouw • Philomene van der Vliet / deskundige landschapsarchitectuur • Ton Venhoeven / deskundige knooppunten • Paul Diederen / deskundige venues • Aruna Vermeulen / burgerlid – sociaal-maatschappelijk

Alex Brunner versterkt Het Nieuwbouw Platform Alex Brunner is op 1 februari 2019 gestart bij Het Nieuwbouw Platform. Alex vertegenwoordigt Het Nieuwbouw Platform en is aanspreekpunt voor abonnees, samenwerkingspartners en stakeholders. Belangrijke taak voor Brunner is het opstellen van het strategisch

plan – in overleg met het dagelijks bestuur en abonnees – waarin de toekomst van HNP wordt vastgelegd. Hij heeft ruim tien jaar voor Funda gewerkt, waar hij onder andere betrokken was bij de opzet van Funda Nieuwbouw en later Funda in Business. Na zijn vertrek bij Funda heeft hij een jaar als ceo gewerkt aan de technologische

startup ScanM, dat software ontwikkelt voor 3D-scans van gebouwen. Het Nieuwbouw Platform is een stichting met als doel de nieuwbouwmarkt voor consumenten transparant te maken en vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen. Ruim zeventig woningontwikkelaars en beleggers plaatsen alle nieuw te koop en te huur aangeboden woningen op de centrale internet-hub die Het Nieuwbouw Platform is. Het platform faciliteert de distributie van het aanbod naar de consument, zoals naar Funda, Nieuwbouw-Nederland, msterdamWoont, GroningenWoont, UtrechtWoont en honderden project- en gebiedssites. Het Nieuwbouw Platform vervult daarmee een essentiĂŤle rol bij het verbinden van ontwikkelaars, beleggers en potentiĂŤle nieuwbouwkopers en -huurders.

Erik Snijders algemeen directeur bij KiesZon Erik Snijders is op 1 januari 2019 gestart als algemeen directeur van KiesZon. Snijders werd benoemd vanuit de eigen gelederen en zal samen met Daan de Haas (financieel directeur) en Bram Peperzak (operationeel directeur) de directie van KiesZon vormen. Zij volgen oprichters Frank Heijckmann en Gideon Overwater op. Verdere uitbouw Snijders werkt sinds 2017 bij KiesZon. Als commercieel manager breidde hij het aanbod uit. In zijn nieuwe rol is Snijders verantwoordelijk voor de verdere uitbouw van zowel het zakelijke als het particuliere portfolio van KiesZon.

KiesZon is onderdeel van Greenchoice. De duurzame energieleverancier nam het bedrijf uit Rosmalen eind 2016 over. Evert den Boer, algemeen directeur Greenchoice, heeft groot vertrouwen in Snijders. ‘Erik heeft succesvol ingespeeld op

de stroomversnelling die de laatste jaren is ontstaan in de zonnestroommarkt. Hij is de juiste persoon om de stijgende lijn door te trekken en de leidende positie van KiesZon in de markt te verstevigen.’

.#74# 8#0 &'4 5.7Ä?5 is op 1 februari 2019 gestart als ontwikkelingsmanager bij gebiedsontwikkelaar en investment manager Amvest. Na een opleiding Bouwmanagement & Vastgoed werkte Van der Sluijs bijna vier jaar bij de Gemeente Amsterdam, Bij Amvest gaat zij zich in eerste instantie richten op het project Cruquius. is op

1 december 2018 gestart als junior analist Vastgoedbeleggingen. Met deze uitbreiding creĂŤert Fris capaciteit om meer en complexere beleggingstransacties te doen. Voordat hij bij Fris kwam deed FlĂłrez Pinto kennis en ervaring op als financieel analist bij ABN Amro. (D66) heeft zijn ontslag ingediend. De Rotterdamse wethouder stapt op na een kritisch rapport van de rekenkamer. Het rapport handelt over zijn rol als topambtenaar van de gemeente Rotterdam bij een omstreden vastgoeddeal over de ontwikkeling van het zogeheten Schiekadeblok, tussen het Hofplein en het Centraal Station.

start per 1 februari 2019 bij investeringsmaatschappij Somerset Capital Partners. Met zijn ruime ervaring op het snijvlak van financiĂŤn en vastgoed versterkt Huetink, in de rol van partner, Somerset Capital Partners in het ontwikkelen van en beleggen in bedrijfsmatig en logistiek vastgoed.

was gedurende vier jaar financieel directeur en directielid bij Bouwinvest, met een vastgoedportefeuille ter waarde van 12 miljard euro wereldwijd. Op 1 april 2019 start hij in zijn rol van chief financial and risk officer. Als CFRO en lid van de raad van bestuur geeft hij mede vorm aan de groeistrategie van Frasers Property Europe, dat op dit moment een portefeuille van 1,6 miljard euro beheerd. Dat is iets meer dan ÊÊn achtste van de omvang van de portefeuille van Bouwinvest. Van Geet is sinds het begin van zijn carrière werkzaam in de financiÍle dienstverlening. Voorafgaand aan Bouwinvest heeft hij verschillende functies bij Allianz, Interpolis en Westland Utrecht Hypotheekbank vervuld, als laatste voor zijn overstap naar Bouwinvest als financieel directeur van Allianz Nederland.

MSc Mrics RT RM treedt op 1 februari toe als associate partner bij taxatie- en adviesbureau BaseValue. Sauerborn geeft met zijn uitgebreide ervaring bij onder andere Cushman & Wakefield, Ing Ref, en Troostwijk een impuls aan de verdere doorontwikkeling van de activiteiten van BaseValue. is aangesteld als lid

van het Residential Investment Committee bij Redevko. De benoeming volgt op de aankondiging van Redevco in december dat het met de oprichting van een fonds van 0,5 miljard euro de woningmarkt in geselecteerde landen gaat betreden. is teamlid gewor-

den van Marketing & Communicatie bij het Blue Building Institute. Zij zal zich toeleggen op de verdere ontwikkeling en uitbouw van de organisatie. BBI heeft als missie om een gezonde bebouwde woon-, werk- en leefomgeving te creÍren voor haar gebruikers en stakeholders.

begint bij Saxion het lectoraat Blockchain. In zijn nieuwe functie gaat hij hij binnen drie afdelingen van de hogeschool leiding gaat geven aan onderzoek en onderwijs rond deze techniek. Jan Veuger is ook lector Maatschappelijk Vastgoed aan de Hanzehogeschool in Groningen

/''4 (70%6+'9Ä?<+)+0)'0 ''' & $% " # % !

32/>A.>6 Vastgoedmarkt

CCC B.?@4<21:.>8@ ;9

% &'$$#! - ! Vastgoedmarkt toen

Colofon

8CUVIQGFOCTMV XGTUEJĎ PV UKPFU OGK +P FG\G TWDTKGM MĎ MGP YG OCCPFGNĎ MU VGTWI QR VTCPUCEVKGU GP QPVYKMMGNKPIGP FKG UKPFU FKG VĎ F \Ď P IGOGNF KP 8CUVIQGFOCTMV &G VTCPUCEVKGU IGXGP KP\KEJV KP RTĎ UXQTOKPI GP OCTMVXKUKG +P FG RGTKQFG XÏÏT \Ď P FG IGOGNFG RTĎ \GP KP IWNFGPU 1O FKG VQV GWTQ VG JGTNGKFGP OQGVGP FG IGPQGOFG DGFTCIGP YQTFGP IGFGGNF FQQT &) & | $= .=>69 <>4.;6?22>@ *.?@4<21 :.>8@ B<<> 52@ 22>?@ 22; 4><<@ 0<; 4>2? 2@ 4..@ <: 22; 22;1.4?0<; 4>2? <B2> *.?@4<21 6; 12 *2>2;6412 5VCVGP | *GV XKPFV RNCCVU KP CNNG \CNGP B.; 52@ 69@<; <@29 6; :?@2>1.: %QPITGUXQQT\KVVGT KU RTQH FT % ( -CTUVGP QWF XQQT\KVVGT XCP FG >..1 B.; /2?@AA> B.; 12 :?@2>1.: &<@@2>1.: .;8 2; =><32??<> ..; 12 A?6;2?? '05<<9 B.; 12 <9A:/6. );6 B2>?6@E 6; @52 6@E <3 #2C ,<>8 > C<>1@ 42>282;1 <= ><;1 1229;2 :2>? B<<> :KK> 6? @><AC2;? 422; RNCCVU $GJCPFGNF \WNNGP YQTFGP FG ˬ UECNG LWTKFKUEJG GP OCTMVCURGEVGP B.; /292442; 6; <;><2>2;1 4<21 6; 12 75# 5RTGMGTU \Ď P CHMQOUVKI XCP ˬ U 0.96?@2; "<>2@ A1112 >6;8:.; 7A>6?@2; .1B<0.@2; ;<@.>6??2; B.; !<233 B.; 12> %9<24 #212>9.;1 )' 2; '52.>:.; '@2>96;4 A6@ #2C ;QTM VGTYĎ N FG OCTMVCURGEVGP XCP 0GFGTNCPFUG KPXGUVGGTFGTU\Ď FG YQT 12; /29605@ 1<<> B.; '=><;?2; 16>20@2A> #.@6<;.92 #212>9.;12; *.?@4<21 2; 22; 4><@2 /292442> 6; :2>68..;? <;><2>2;1 4<21 2; 1<<> 12 16>20@62 B.; 52@ >2.9 2?@.@2 6;B2?@ :2;@? 12=.>@:2;@ B.; 6@6/.;8 6; 0GY ;QTM &G MQUVGP XCP KPUEJTĎ XKPI /21>.42; =2> 1229;2:2> 4A912; 2 .31296;4 %9.;<;@C688296;4 B.; *QNNCPFUG $GVQP /Ď QPFGTFGGN *$) /<AC4><2= 5223@ 22; <;@C2>= 42 :..8@ B<<> 12 /2/<AC6;4 B.; 52@ XQQTOCNKIG *CIGOGĎ GT EQORNGZ CCP FG 4Ď UYĎ MUGYGI FG 0GJGTMCFG GP 12 !..8C24 .05@2> 52@ '@.@6<; <9 9.;1? '=<<> 6; 2; ..4 2@ 4..@ <: : 8.;@<<>

: /2 FTĎ HUTWKOVG YQPKPIGP GP GGP /<B2;4><;1? =.>822>4.>.42 B<<> .A@<G? 2 @<@.92 6;B2?@2>6;4 6;09A?623 4><;1 C<>1@ 42>..:1 <= :697<2; IWNFGP &G MCPVQTGP \Ď P KP JGV RNCP <=42;<:2; <: 12 5A>2; B.; 12 C< PKPIGP GP DGFTĎ HUTWKOVGP TGNCVKGH NCCI VG MWPPGP JQWFGP |

('$47#4+ |

&) &

#$2 \CN FGˬ PKVKGH DGUNKUUGP QXGT GGP =.>@606=.@62 B.; :697.>1 4A912; 6; 52@ &<1.:0< ..@ 16@ 1<<> 1.; ;22:@ 52@ =2;?6<2;3<;1? B<<> 12>@64 =><02;@ 1229 6; 52@ B.?@4<213<;1? > C<>1@ <<8 42?=><82; <B2> 22; :<42 NĎ MG KPDTGPI XKC CCPFGNGPTWKN FQQT JGV RGPUKQGPHQPFU XCP \Ď P IGJGNG XCUV 4<21=<>@232A6992 2D C<;6;42; 6; 4QFCOEQ *GV ICCV FCCTDĎ QO \QoP :697.>1 4A912; 6; /6;;2; 2; /A6 @2;9.;1 2 C<;6;4=<>@232A6992 B.; % " B.; :697<2; B.9@ /A6@2; 52@ <B2>924 -<A <<8 16@ 1<<>4..; FCP \QWFGP #$2 GP 2))/ VG\COGP 12 :22>12>5261 8A;;2; 52//2; 6; 4QFCOEQ /CCT QQM \QW JGV HQPFU KP IGURTGM \Ď P OGV FG (TCPUG XGT\GMG TCCT #)( QXGT GGP QOXCPITĎ MG RCTVK EKRCVKG | ; 12 *.?@4<21:.>8@ C<>1@ 12 8.;? PKGV WKVIGUNQVGP FCV FG 4Ď MUIGDQW YGPFKGPUV 4)& XQQT FG ˬ PCPEKGTKPI B.; 22; 4><<@ =.882@ 8.;@<<>42/<A C2; B<<>.9 /2?@2:1 B<<> 7A?@6@6L92 162;?@2; :2@ 22; @<@.92 6;B2?@2>6;4 B.; @A??2; 12 KK; :697.>1 2; :69 7.>1 4A912; /6;;2;8<>@ 22; >24296;4 4..@ @>2332; *<942;? <;/2B2?@6412 DGTKEJVGP \QW FG +0) ITQGR GP FCP KP JGV DĎ \QPFGT FG FCCTXCP FGGN WKVOC 82;12 #" %<?@/.;8 " $ 42M;@2 TGUUGGTF \Ď P CNU ˬ PCPEKGT QR VG VTG 12; *<<> 52@ 1<<> ..;;2:2> <;@C6882 NCCT )KGUDGTU CCP FG /CTMV KP 9Ď EJGP @2 >2.96?2>2; C6;82902;@>A: B.; : =9A? /<B2;C<;6;42; 2; 22; =.>822>4.>.42 B<<> .A@<G? 6? #NDGTV *GĎ P CNU GGTUVG ITQVG JWWTFGT IGEQPVTCEVGGTF &G\G DGVCCNV IWN 12; 5AA> B<<> : @2; /25<2B2 B.; 22; ?A=2>:.>8@ *<<> C6;829 >A6:@2; B.; ><;1 : \CN FG JWWT RTĎ U IWNFGP RGT O C<>12; 2; B<<> 8926;2>2 >A6:@2; <=9<=2;1 @<@ =2> : 'T \Ď P OGGT FCP XQN 1<2;12 424.16412; 2 6;B2?@2>6;4 C<>1@ <= :697<2; 4A912; 42>..:1

*.?@4<213<;1? A>< <::2>06.9 %><=2>@62? B2>8<05@ B<<> :697<2; GWTQ JGV OQPWOGPVCNG \QIGPCCOFG F <A12; <05@G 8.;@<>2;0<:=92D ..; 12 2>2;4>.05@ &24A962>? 1C.>??@>..@ 6; :?@2>1.: ..; 22; /A6@2;9.;1?2 /292442> 2@ 6? 06> 0. : ITQQV 1QTURTQPMGNĎ M YCU JKGT XGT\GMGTCCT &GNVC .NQ[F IG XGUVKIF OCCT FG\G XGTVTQM OKFFGP LC TGP \GXGPVKI GP XGTMQEJV JGV VQGP B<<> <:42>282;1 :697<2; 2A>< ..; =.>@60A962>2 /292442>? ; PC NCPIG NGGIUVCPF XGTMQEJVGP FG\G B<<> <;42B22> :697<2; 2A>< ..; 22; #<<>?2 /292442> 162 52@ 6; B<<> :697<2; 2A>< 1<<>B2>8<05@ ..; 22;?2 6;B2?@22>12>? 62 B2> 8<05@2; 6; B<<> :697<2; 2A>< ..; A>< <::2>06.9 %><=2>@62? FKG KP XĎ H LCCT VĎ F FWU GGP YKPUV XCP DĎ PC RTQEGPV DQGMV %><3 1>? % % <5;?@.:: ;22:@ <= ;<B2:/2> ;. >A6: 7..> .3 ?05261 .9? 22>?@2 5<<492>..> *.?@ 4<218A;12 ..; 12 );6B2>?6@26@ B.; #OUVGTFCO GP CNU XQQT\KVVGT XCP FG ' * '05<<9 <3 &2.9 ?@.@2 ;.162; ' 4' 1PFGT \Ď P NGKFKPI KU JGV KPUVKVWWV A6@424><261 @<@ 12 :22?@ @<<;..;42 B2;12 =<?@1<0@<>.92 <=92616;4 <= 52@ 42/621 B.; <;><2>2;1 4<21 6; #212>9.;1 <99.;1 .?6;< 5223@ B<<> <;42B22>

:697<2; 2A>< 52@ 42/<AC A>5.A? C24 6; '052B2;6;42; 428<05@ B.; # *.?@4<21 2@ 0.?6;< 6? 562> .9 ?6;1? 42B2?@641 2@ 42/<AC 429242; ;..?@ 52@ A>5.A? 5<@29 6? : 4><<@ 2; 5223@ <;12> 4><;1?2 =.>822>=9..@?2; <=2> C2>1 42.1B6?22>1 1<<> (- -.1295<33 .;@<>2; <;1? #212>9.;1 # YQTFV XQQT DĎ PC OKNLQGP GWTQ FG /292442> B.; 52@ : 4><@2 ..; 29<6@@2 B2>5AA>12 8.;@<<> 6; 52@ /A?6;2?? =.>8 9645@ <>A: 6; 6;15< B2; 2 <=92B2>6;4 B6;1@ <B2> >A6: 22; 7..> =9..@?

@62? B<942;? 52@ C<<;/29261 1>A8@ 12 /292446;4?C..>12 B.; 22; C<;6;4 2; CPFGT\Ď FU FG UVGTMG UVĎ IKPI XCP FG 4><;1C..>12 2;<242; ;2:2; :2@ 22; 9.42>2 4><;1<=/>2;4?@2; :..8@ 12 2:22;@2 :?@2>1.: ;62@ C..> &G\G EQODKPCVKG NGKFV GT VQG FCV KPUVK @A@6<;292 /292442>? 205@2> 421C<;42; C<>12; <: 42;<242; @2 ;2:2; :2@ 22; ;<4 9.42> >2;12:2;@ <= 5A; C< ;6;4/292446;4 2; 16@ 6? B<<> 52; ..; 92616;4 <: 5A; 3<0A?42/621 @2 B2>/>2 12; ;..> 42:22;@2? C..> 42M;B2?@22>1 8.; C<>12; 6; :611291A >2 5AA> 162 C29 ..;?9A6@2; <= 52@ >6?6 EQ XGTUWU TGPFGOGPVURTQˬ GN XCP FG /292442> '0>6=@62 6; 52@ 8.12> B.; 12 "& <=92616;4 7..>4.;4 ..; 12 :?@2>1.: '05<<9 <3 &2.9 ? @.@2

*GV TQORGTVLG QPVTCHGNF GGP QPFGT \QGM PCCT FG CCPVTGMMGNĎ MJGKF XCP YQPKPIDGNGIIKPIGP KP 0GFGTNCPFUG " $ $ (!!$ %& &'& ! $% $ ( &QQT GGP KPIGUNGVGP FQIOC NĎ MGP KP ?@6@A@6<;292 /292442>? .9922; ;<4 :..> 6; 5AA>C<;6;42; 6; 12 &.;1?@.1 @2 C6992; 6;B2?@2>2; 6@ 1<4:. 6? C29 9605@ :212 @<@ ?@.;1 428<:2; 1<<> (TKUQ FG <GGWY GP \Ď P IGUVKNGGTFG F><:=2>@72G A6@ ;?@6@A@6<;292 DGNGIIGTU HQEWUUGP \KEJ QR nFCCT YCCT 52@ 42/2A>@G 2; ;62@ <= =2>632>2 42/62 FGP &G\G UETKRVKG QPFGT\QGMV KP JQG B2>>2 52@ 6;B2?@2>2; 6; 5AA>C<;6;42; 6; =2>632>2 42/6212; B<<> 6;?@6@A@6<;2 NG DGNGIIGTU CCPVTGMMGNĎ M KU *GV QP FGT\QGM IGDTWKMV FG KPFKECVQTGP TGP 12:2;@ 2; >6?60< 2; 12 :..@?@.B2;

('$47#4+ | *.?@4<21/.;8 %><=2>@E 6;.;02 <;12>1229 B.; '#' &2..9 5223@ B<>64 7..> 52@ B2>962? B2>:6;12>1 B.; :697<2; 2A>< @<@ :697<2; 2A>< 2 .3C..>12>6;42; <= 12 /A6@2;9.;1 UG ˬ PCPEKGTKPIGP FCCNFGP XCP :697<2; 2A>< @<@ :697<2; 2A>< 2; 162 <= 12 #212>9.;1?2 B.; :69 7<2; 2A>< @<@ :697<2; 2A>< $<8 FKV LCCT \WNNGP FG CHDQGMKPIGP TGNCVKGH JQQI DNĎ XGP \Q NKGV 505 YGVGP *GV @<@..9 B.; 12 8>2162@96:62@2; 1..912 B<>64 7..> B.; :697.>1 2A>< @<@ :697.>1 2A>< C..>B.; :697.>1 6; 52@ /A6@2;9.;1 2@ ;62AC2 ?@.1?8.;@<<> 2B2;@2> CCP JGV )TQVG -GTMJQH KP FG UVCF \CN :697<2; 2A>< 8<?@2; 2@ 4..@ <: : ;62AC/<AC 2; 12 >2 ;<B.@62 B.; : VQVCCN FWU DĎ PC : >056@20@ 6; #2A@296;4? 4KGFĎ M /QOGPVGGN KU FG IGOGGPVG XGTURTGKF QXGT XĎ H RCPFGP KP FG UVCF 425A6?B2?@ $B2> 52@ =9.; 6? ?6;1? <;12>5.;1291 &G 0GRTQO FG XGTGPKIKPI YCCTDĎ 12 4><@2 =><720@<;@C68829..>? 6; <;? NCPF \Ď P CCPIGUNQVGP JGGHV FG IG FTCIUEQFG CCP\KGPNĎ M CCPIGUEJGTRV #NNG NGFGP \Ď P UKPFU DGIKP FKV LCCT XGTRNKEJV QO GGP VTCPUCEVKGTGIKUVGT DĎ @2 5<A12; C..>6; .992 >292B.;@2 4242 B2;? <B2> 22; 42/<AC2; <3 4><;1 VTCPUCEVKG VWUUGP DGFTĎ XGP OQGVGP C<>12; 421<0A:2;@22>1 !212; :< IGP XGTFGT QPFGT OGGT IGGP \CMGNĎ MG >29.@62? ..;8;<=2; :2@ =2>?<;2; 162 DCPFGP JGDDGP OGV RGTUQPGP DGFTĎ XGP YCCTOGG JGV NKF \CMGP FQGV $Ď ?A/?@.;@6L92 @>.;?.0@62? 6; 0<::2>06 229 B.?@4<21 :<2@ 22; ?0>22;6;4 RNCCVUXKPFGP XCP EQPVTCEVRCTVĎ GP CNU ;62@? /282;1 6? <B2> 5A; 6;@24>6@26@ 8QNIGPU 0GRTQO XQQT\KVVGT 9KGPMG <12C2? 1A9@ 12 B2>2;646;4 ./?<9AA@ IGGP HTCWFWNGWU IGFTCI XCP \Ď P NG FGP \Q UVGNV JĎ KP GGP KPVGTXKGY OGV *.?@4<21:.>8@

8CUVIQGFOCTMV KU GGP OCCPFGNĎ MUG ' & ( ( & *! $ % %>6;?2? ".>4>62@9..; #NRJGP CCP FGP 4Ď P <>>2?=<;12;@62 .1>2? %<?@/A? #- #NRJGP CCP FGP 4Ď P (29 <<31>21.0@2A> <5.;;2? B.; 2;@A: &21.0@62 %2@2> .;33 >68 +6242>6;08 &</2>@ %.96;4 >.;06;2 .>1<29 6;1>2 1.0@62 ) $ $% (<: 2>85<A@ #E2; ><12 ) >2;. ".?9<B. 6>8 &<:=29 :.; &AA1 12 +6@ 6: 12 *>62? !E; UG[ &WDDGNF /CTVĎ P XCP .GGWYGP & ( $ ".0628 %6.?2086 $ % & % 'E9B6. A?282 6.;0. -QQNG )WKNNGOKPG /GĎ GT 5CUMKC XCP FGT (<AC )TCɅ UEJG XQTOIGXKPI <9<>?0.; * CCC 0<9<>?0.; ;9 % %(!$ ( '.82 B.; 12; >A92 "<@63 <;02=@ 2?64; '%&$ & % < . .;? '=>.;42>? >A8 &<16 62:2;

( $& & ( $ !!" 2?:<;1 2;@><=

12?:<;182;@><= B.8:216.;2@ ;9

! & *<<> ;62AC2 ./<;;2:2;@2; CFTGUYĎ \KIKPIGP GP MNCEJVGP QXGT DG\QTIKPI 8CMOGFKCPGV -NCPVGPUGTXKEG @2923<<; 2:.69 89.;@2;?2>B602 B.8:216.;2@ ;9 <<> 12 ..>1 B.; 12 A6@4.B2 4..@ 8CMOGFKCPGV WKV XCP GGP \CMGNĎ MG QXGTGGPMQOUV FG\G QXGTGGPMQOUV XCNV <;12> 52@ .942:2;2 B2>/6;@2;6??2; >205@ 2TĎ \GP LCCTCDQPPGOGPV %& ! $ &

#212>9.;1 2A>< 2D09 (+ 646@..9

2A>< 2D09 (+ A6@2;9.;1 2A>< 2D09 (+ !<??2 ;A::2>? 2A>< 2D09 (+ ''#

#62AC2 ./<;;2:2;@2; 8A;;2; <= 6212> 42C2;?@ :<:2;@ 6;4..; #FTGUYĎ \KIKPIGP VYGG YGMGP VGXQTGP QRIGXGP 1R\GIIKPIGP WKVUNWKVGPF UEJTKHVGNĎ M FTKG OCCPFGP XQQT JGV GKPFG XCP FG DGVCCNFG VGTOĎ P $Ď PKGV VĎ FKI QR\GIIGP YQTFGP CDQPPGOGPVGP CW @<:.@6?05 :2@ 22; 7..> B2>92;41 I *.?@4<21:.>8@ 0KGVU KP FG\G WKVICXG OCI YQTFGP 42>2=><1A022>1 1<<> :61129 B.; /<281>A8 3<@< <33?2@ 3<@<8<=62 OKETQˬ NO QH YGNMG CPFGTG OGVJQFG QH XQTO FCP QQM \QPFGT UEJTKHVGNĎ MG @<2?@2::6;4 B.; 12 A6@42B2> .GXGTKPIUXQQTYCCTFGP IGFGRQPGGTF DĎ 12 .:2> B.; <<=5.;129 2; ..4 <;12> ;A::2>

Pas verschenen *GGHV OKFFGNFWTG JWWT VQGMQOUV KP

%& $ ! % #' & ( $ ( !" ( %& TKPIUDGTGKFJGKF XCP FG 0GFGTNCPFUG %& &'& ! $ ! $& $ !'& 'GP QPFGT\QGM PCCT FG EQPUGSWGPVKG 52@ ;62AC2 :?@2>1.:?2 C<<;/29261 =2> 7A96 12 >242942 B6;4 B<<> 52@ >24A92>2; B.; :6112; 5AA> 5223@ <= 12 /2>2615261 B.; 12 #212>9.;1?2 6;?@6@A@6<;292 /292442> <: @2 6;B2?@2>2; 6; 52@ :611291A>2 JWWTUGIOGPV +P FKV QPFGT\QGM KU IG DNGMGP FCV FG EQPUGSWGPVKG XCP JGV ;62AC2 :?@2>1.:?2 C<<;/29261 1.@ 12 #212>9.;1?2 6;?@6@A@6<;292 /2924 42> ;62@ :22> 6; ?@..@ 6? 2; 1..>1<<> ;62@ :22> /2>261 6? @2 6;B2?@2>2; 6; :611291A>2 5AA>C<;6;42; 2 <<> \CCM JKGTXCP KU VYGGNGFKI FG TGUVTKE

'5.>=2 >.@6< 2 >2?A9@.@2; 42B2; 22; 42;A.;022>1 /2291 6; 7..> 6? ?=>. 82 B.; 22; .3C6??296;4 6; 5<<4 2; 9..4 ?0<>2;12 =2>632>2 1.; C29 &.;1?@212 NĎ MG TGIKQoU 1R VQVCCNTGPFGOGPV DNĎ MV 12 >2;12:2;@? 2; >6?60<B2>5<A16;4 6; 0QQTF 0GFGTNCPF CCPVTGMMGNĎ MGT FCP 6; 12 &.;1?@.1 /''4 +0(14/#6+' YYY XCUVIQGFDKDNKQVJGGM PN &G\G YGDUKVG KU QPFGT FGGN XCP FG YGD ?6@2 B.; 12 :?@2>1.: '05<<9 <3 &2.9 ?@.@2 ; 12 >A/>628 #62AC2 (6@29? ?@..@ 22; ?2920@62 A6@ 12 96@2>.@AA> 1.@./.?2 B.; 12 :?@2>1.: '05<<9 <3 &2.9 ?@.@2

Ingezonden mededeling

Hoe doorzichtig is transparantie

Het kan ons niet helder genoeg zijn.

îŕ ūŠǕĚ ŕĚēĚŠ ǕǞŠ ǕūƑijDŽƭŕēĿij ijĚƥūĚƥƙƥ ūƎ ēĚƙŒƭŠēĿijĺĚĿē ĚŠ ƥƑîŠƙƎîƑîŠƥĿĚȦ /ŠɉūŞēîƥ ēĚ ŞîƑŒƥ ČūŠƥĿŠƭ ĿŠɉċĚDžĚijĿŠij Ŀƙȡ ċĿĚēĚŠ DžǞ ūƎŕĚĿēĿŠijĚŠ îîŠȡ ūŠƥDžĿŒŒĚŕĚŠ DžĚɉijĚēƑîijƙČūēĚƙ ĚŠ ǕĿĚŠ DžĚ ƥūĚ ūƎ ēĚ ŠîŕĚDŽĿŠij ēîîƑDŽîŠȦ èūɉċŕǞIJƥ ŒDžîŕĿƥĚĿƥ ċūDŽĚŠîîŠ ƙƥîîŠȦ

Dudok: Houdt enorm van mooie panden ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŤ

Kempen: Beste vastgoedjaar ooit ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘą

Wonen J Greystar: wonen is leefstijl, ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŻ J Kortlopende huurovereenkomsten, ČŤČœȢȤȊČœ Ę­ĘŻ

WWW.ADHOCBEHEER.NL

" ) & ), )!

" ) & ), )! ( !& ... - *+ ' % )#+ &$

Inrev tevreden over KPMG-rapport AIFMD

) & #''(+ && 0($ !&

#+(/& TKEJVNÄŽP IGRWDNKEGGTF +PTGX FG 'WTQRGUG DTCPEJGQTICPKUCVKG XQQT PKGV DGWTUIGPQVGGTF XCUVIQGF VQQPV \KEJ VGXTGFGP QXGT FG WKVMQOUVGP De Alternative Investment Fund Managers Directive (AIFMD), waarmee vrijwel alle vastgoedvermogensbeheerders te maken hebben, ging in juli 2012 van kracht en wordt momenteel geĂŤvolueerd. Onderdeel van de evaluatie is een rapport van accountancyorganisatie KPMG, waarvan de uitkomsten deze maand gepubliceerd zijn door de Europese Commissie. Jeff Rupp, Director Public Relations

van Inrev in Brussel, toont zich tevreden. Hoewel KPMG niet gevraagd is om aanbevelingen te doen, wordt wel degelijk de vinger op de zere plek gelegd.‘Wij hebben drie belangrijke punten en op alle punten gaan de rapporteurs grondig in, zodat we hopen op een aanpassing van de bestaande regelgeving.’ Zo wil Inrev dat de lidstaten geen additionele eisen meer stellen aan de marketing van fondsen

2ÄŽPRWPV KP FG #+(/& KU FG QPIGNKOKVGGTFG CCPURTCMGNÄŽMJGKF XCP FG GZVGTPG VCZCVGWTU

die beschikken over een Europees paspoort. ‘Nu is het helaas vaak zo dat individuele lidstaten op oneigenlijke gronden allerlei voorwaarden stellen’, zei Rupp in een eerder interview met Vastgoedmarkt. Ook ontbreekt een eenduidige definitie wat precies onder het marketen van fondsen wordt verstaan. Voorts moet de zogenaamde Maltauitzondering voor deposito’s een definitief karakter krijgen. Volgens de AIFMD mogen fondsmanagers alleen gebruik maken van deposito’s in het land waar zij hun vergunning hebben verkregen. Het Malta-besluit in een uitzonderingsperiode van vijf jaar. Inrev wil dat een permanent maken. Ander pijnpunt in de bestaande regeling is de ongelimiteerde aansprakelijkheid van de externe taxateurs. Dat leidt volgens Rupp tot veel nodeloos werk en kosten voor fondsbeheerders om externe taxateurs te vrijwaren van mogelijke claims. Gezien de Europese verkiezingen in mei, zou het Rupp niet verbazen als de Commissie pas in de herfst verdere stappen neemt.

** + % & ) ) & + & ) &- *+% &+* + # &+'') ',. 2 && 0($ !& 3 !& + &+),% - & !& '- & #' + - & $'0 '& * + ',. + & - ) ,,) ) -$' )'(( )-$ # + - & % & 1 - &+! '& ) + ',. $ & ( )# )($ +* & + $+ !* +' -' & + ) & ,)'( & $ & )'( )+0 ,& '$ &* - &* ,!+ + *+ ) ) + #''(*'% %!$"' & ,)' $'0 '& * - ).! ) + '%($ / !& -'') %!$"' & ,)'

Stevige winststijging voor logistiekbelegger WDP Logistiek vastgoedbelegger WDP heeft over 2018 een winst gerealiseerd van 134,4 miljoen euro. De winst per aandeel kwam uit op zes euro, een stijging met 7 procent in vergelijking tot 2017. Dat maakte de in Brussel en Amsterdam genoteerde vastgoedonderneming eerder deze maand bekend. WDP bevestigde het dividend van 4,80 euro per aandeel, hetgeen een toename betekent van 7 procent. De vastgoedonderneming kondigde een nieuw groeiplan aan, dat streeft naar een portefeuille Ingezonden mededeling

Europese kantoorhuur stijgt met 3,4 procent De huurprijzen van kantoren in heel Europa stijgen naar verwachting met een gemiddelde van 3,4 procent per jaar. Deze huurgroei wordt met name gevoed door het gebrek aan prime-product, aldus internationaal vastgoedadviseur Savills. Tevens zorgt groei van de werkgelegenheid voor een aanhoudende vraag naar hoogwaardige kantoorruimte op goede locaties. Volgens Savills wijken gebruikers, al dan niet tijdelijk, uit naar flexibele kantoorconcepten. Enerzijds door het beperkte aanbod en anderzijds vanwege de huidige politieke onzekerheden. Jordy Kleemans, Head of Research

& Consultancy bij Savills in Nederland, licht toe: ‘Het gemiddelde leegstandsniveau in Europa lag met 6,1 procent in het derde kwartaal van 2018 lager dan eind 2017 (6,9 procent). Het leegstandsniveau van eind 2018 bedroeg 5,9 procent. De leegstand in Amsterdam ligt met 5,1 procent onder het Europees gemiddelde. Als gevolg van de alsmaar dalende leegstand verwachten wij dat de huurprijzen aankomend jaar blijven stijgen.’ In 2018 was de Technologie-, Media-, en Telecomsector (TMT) opnieuw sterk vertegenwoordigd op de Europese kantorenmarkt. Waar TMT in 2017 goed was voor 15 procent van de totale kantooropname, steeg dit in 2018 naar circa 17 procent.

ÍŤ ÍŤ ÍŤ ÍŤ

Ä?Ĺ?ĹŠ ĚĞ ĎŜĂŜÄ?Ĺ?ÄžĆŒĹ?ĹśĹ? ǀĂŜ Ç€ÄžĆŒĹšƾƾĆŒÄšÄž ! ÍŤ ÍŤ ÄžĆ‰ÄžĆŒĹŹĆšÄž ÄšŽŽĆŒůŽŽĆ‰Ć&#x;ĹŠÄš ÍŤ

!

omvang van vijf miljard euro over de vijfjarige periode 2019-23. De huidige omvang is circa 3,5 miljard euro. Doelstelling is een groei van ongeveer tien procent per jaar. En een jaarlijkse stijging van de EPRAwinst per aandeel van zes procent naar 8,00 euro in 2023. Deze groei zal hoofdzakelijk gedreven worden door eigen, voorverhuurde projecten op bestaande en/of nieuwe gronden en in beperktere mate via selectieve acquisities. In Nederland – dat de afgelopen jaren de belangrijkste groeimotor was van het vastgoedbedrijf – is de groei aan het afremmen, stelde ceo Joost Uwents.

::: 9)67.4,+2)507 31

Vastgoedmarkt -,*58)5/

$

# & # !

! ! % $ # % !

'GP ITQVG XTCCI GP GGP DGRGTMV CCPDQF URGNGP QQM FG XTÄŽG JWWTUGEVQT KP 0GFGTNCPF RCTVGP n*GV IGIGXGP FCV FG PKGWYDQWY XCP JWWTYQPKP IGP KP JGV JQIGTG GP OKFFGPUGIOGPV UVCIPGGTV \QTIV GTXQQT FCV FG JWWTRTÄŽ\GP DNÄŽXGP UVÄŽIGPo \GIIGP 8)/ 0. XQQT\KVVGT 'TKE 8GTYG[ GP 08/ XQQT\KVVGT )GT ,CCTUOC

' ! ! # ! ; ! # % ! ! # ! $ # # ## "

" !

! ' "# ! ( # & " "#

"# % "# ! # % !

$ $

!# $ $ ! % ! "# &

"

# ! #

% "#

Donderdag 7 februari presenteerden VGM NL en NVM de meest actuele halfjaarcijfers over de vrije sector huurwoningen. Deze cijfers hebben betrekking op ruim de helft van alle transacties binnen de vrije huursector in ons land over de tweede helft van 2018. De prijs van een gemiddelde vrije sector huurwoning in Nederland is in het tweede halfjaar van 2018, bij mutatie, met 2,9 procent toegenomen naar 1.050 euro per maand, vergeleken met dezelfde periode een jaar eerder. 'Een andere trend is dat er steeds meer kleine huurappartementen worden gebouwd. Dat zorgt voor een stijging van de m2-prijs. De consument krijgt hierdoor minder woonruimte voor dezelfde prijs', aldus Verwey. De vierkante meterprijs steeg met 5,9 procent naar 11,40 euro. 'De huurprijzen stijgen echter minder hard dan enkele jaren geleden, er is sprake van een afvlakking', vult Jaarsma aan. In totaal zijn door NVM-makelaars en VGM NL-vastgoedmanagers in de tweede helft van 2018 19.923

woningen in de vrije sector verhuurd. Dit is bijna gelijk aan het aantal verhuurde woningen in de eerste helft van 2018 en met 1,1 procent een zeer lichte stijging ten opzichte van een jaar eerder. De huurprijzen stijgen in veel plaatsen nog steeds, maar VGM NL en de NVM constateren over de hele linie een afvlakking. De prijsstijging per m2 van appartementen was in de tweede helft van 2018 5,9 procent ten opzichte van dezelfde periode een jaar eerder, en kwam uit 12,83 euro. Voor woonhuizen was de stijging 4,0 procent op jaarbasis, waardoor de prijs per m² nu 9,05 euro bedraagt. Jaarsma: 'De afvlakkende prijsstijging geldt niet overal in Nederland; de regionale verschillen in de vrije huursector blijven groot.' Het absolute prijsniveau van (opnieuw) verhuurde woonhuizen komt uit op 1.036 euro (+3,5 procent ), die van appartementen op 1.058 euro (+2,4 procent). Voor een gemiddelde vrije sector huurwoning in Nederland moet nu 1.050 euro betaald worden (bij mutatie).

Dat is 2,9 procent meer dan een jaar geleden. Van de verhuurde woningen in het afgelopen jaar waren 4.057 (17 procent) gestoffeerd en gemeubileerd. 'Gestoffeerde en gemeubileerde huurwoningen worden vooral verhuurd aan expats', stelt Jaarsma. De m2-prijs van gemeubileerde woningen is met een stijging van zes procent in een jaar tijd nog steeds fors. Gestoffeerde woningen zijn per m2 1,9 procent duurder geworden. Per vierkante meter moet een prijs van 15,99 euro voor gestoffeerde en 20,47 euro voor gemeubileerde woningen betaald worden. NVM en VGM NL merken dat er grote verschillen zijn in huurprijsniveaus tussen de provincies. De drie Randstadprovincies Noord- en Zuid-Holland en Utrecht noteren al jaren de hoogste huurprijzen, waarbij Noord-Holland met 15,72 euro per m2 ver boven de rest uitsteekt. 'De invloed van de hoofdstedelijke huurprijzen doet zich hier sterk gelden', weet NVM-voorzitter Jaarsma.

Bijna 1 miljard euro in 2018 belegd in zorgvastgoed In 2018 is bijna ĂŠĂŠn miljard euro in zorgvastgoed geĂŻnvesteerd, aldus Capital Value. Vijfendertig procent meer dan in 2017.

# ! % "# ! #

Huurprijzen vrije sector blijven stijgen

In totaal kwam het beleggingsvolume van 2018 in deze categorie uit op 945 miljoen euro, een groei van 35 procent ten opzichte van 2017. Het grootste deel van de transacties betreft zorgwoningen met 95 procent van het totale volume. Het aandeel zorgwoningen in de woningbeleggingsmarkt komt daarmee uit op tien procent. Naar verwachting zal het aantal investeringen in 2019 verder toenemen, al blijft het aanbod achter bij de vraag. Dit zijn de eerste resultaten in het segment zorgvastgoed van het jaarlijkse onderzoek van Capital Value naar de ontwikkelingen op de woningbeleggingsmarkt. De interesse in zorgvastgoed maakt de afgelopen jaren een enorme groei door. In 2017 werden met een investeringsvolume van 700 miljoen euro al records verbroken. Deze trend zette zich in 2018 verder door. Doordat er onvoldoende kwalitatief zorgvastgoed beschikbaar kwam in 2018, kon niet al het beschikbare kapi-

taal voor dit segment aangewend worden. In vergelijking met 2017 is het aantal beleggers in zorgvastgoed gegroeid. Vorig jaar kwam het grootste deel van het transactievolume voor rekening van een aantal Belgische beleggers. In 2018 ontstond meer evenwicht tussen investeringen door Nederlandse en buitenlandse beleggers. De markt voor zorgvastgoed vereist specifieke kennis van het zorgstelsel. Naast institutionele beleggers zijn meer particuliere beleggers zich gaan specialiseren in dit segment. Zij richten zich grotendeels of uitsluitend op zorgwoningen en gezondheidscentra. Deze specifieke beleggers hebben met name interesse in nieuwbouwprojecten en recente bestaande bouw, aangezien deze woningen voldoen aan de eisen van hedendaagse ouderen, die niet alleen langer zelfstandig moeten blijven wonen maar ook meer te besteden hebben dan vroeger. Hierdoor stellen zij hogere eisen aan hun woonomgeving, de diensten die aan huis of in het woonzorgconcept geleverd worden en aan de woning zelf. De behoefte aan goed zorgvastgoed blijft toenemen. Door de groeiende

vraag vanuit de gebruiker en de interessante rendements-risico verhouding, groeit het aantal beleggers op de markt. Daarnaast ontstaan steeds meer samenwerkingen tussen zorgpartijen en marktpartijen en worden nieuwe (zorg)initiatieven ontplooid. De verwachting voor 2019 is dat er in vergelijking met voorgaande jaren meer nieuwbouwontwikkelingen en herontwikkelingen van zorgcomplexen op de markt zullen komen. Ook zullen diverse (omvangrijke) transacties plaatsvinden van corporaties die het zorgvastgoed afstoten dat buiten de portefeuillestrategie valt. De beleggers geven aan voor 2019 circa 1.7 miljard euro beschikbaar te hebben voor investeringen in zorgvastgoed. Dit is een optelsom van de bedragen genoemd door institutionele- en particuliere beleggers, internationale beleggers en corporaties. In totaal zegt 32 procent van de internationale beleggers en 25 procent van de institutionele beleggers specifiek in zorgvastgoed te willen investeren. De komende vijf jaar zijn in de geliberaliseerde huursector 75.000 nieuwe woningen nodig.

%%% $ !" "

# Vastgoedmarkt

&G 'WTQRGUG DGNGIIGT #XKIPQP %CRKVCN 2CTVPGTU DNĎHV KP CEVKGH QR FG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFOCTMV &KTGEVKGNKF 2CVTKEM (NCVQP XGTCPVYQQTFGNĎM XQQT ɈPCPEKÇP GP DGJGGT \KGV PQI UVGGFU MCPUGP XQQT EQTG DGNGIIKPIGP VGIGP IQGFG TGPFGOGPVGP

Core-belegger Avigon houdt interesse in Nederland zien het als een voorbereiding op de toekomst. iYield heeft technologie ontwikkeld waarmee een pand kan worden opgedeeld in zogeheten tokens, waarin beleggers kunnen investeren. Hierdoor wordt een illiquide asset liquide gemaakt. Het is een nieuwe manier om vastgoedbeleggingen bereikbaar te maken voor kleinere particuliere investeerders. Avignon levert de vastgoedexpertise, iYield levert de technologie.’ Hoe kijkt Avignon naar de Brexit? ‘Wij schrijven in onze Outlook voor 2019: ‘there is value that can be created through the dislocation of Brexit impact‘. We proberen aan te geven dat de Brexit door de publieke discussie en grote onzekerheid een belangrijke kans biedt. Mensen weten niet welke kant het opgaat. Beleggers besluiten even niet te investeren, waardoor de prijzen dalen. Daardoor wordt het vastgoed een aantrekkelijke belegging. Als je met euro’s investeert zoals wij, wordt het nog interessanter. " "

A

vignon Capital maakte begin 2019 zijn jongste aankoop in de Nederlandse markt bekend: het Staybridge appartementenhotel aan Lange Vijverberg 10, pal tegenover het parlement in Den Haag. De Britse belegger betaalde 16,2 miljoen euro aan APF International voor de ‘extended stay’-accommodatie in het voormalige kantoorpand van 4.766 m2. Het gebouw wordt uitgebaat door de International Hotel Group, dat wereldwijd 200 vergelijkbare vestigingen geëxploiteerd. Het is de zesde acquisitie van Avignon Capital in Nederland. Eerder kocht Avignon al voor 24,4 miljoen euro het kantoorpand van 6.650 m2 aan Danzigerkade 16 in Amsterdam. Die deal werd deed de belegger samen met de Libanese bank Cedrus Invest. Het kantoor wordt verhuurd aan bedrijven in de creatieve sector, waaronder het productiehuis voor films en foto’s Rooff en de online horloge- en juwelenhandelaar Cluse. In portefeuille had Avignon toen al het opvallende, ronde kantoorgebouw van de OPCW – Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons – in Den Haag en het hotel NH Amsterdam Zuid in Bui-

Londen blijft Londen, ook na de Brexit. Wij alloceren nu duidelijk meer in het Verenigd Koninkrijk,. Wij hebben net voor 74 miljoen pond een portefeuille van 32 bedrijfsruimten, retail- en mixeduse-panden gekocht. De locatie en huurder blijven natuurlijk wel van belang.’ Investeren jullie ook in flex-offices? ‘Nee, hoewel het in Londen een enorme vlucht heeft genomen. Ik verwacht dat daar wel weer een saneringsslag in zal komen. De flex-kantooraanbieders gaan een lange huurtermijn aan van één of twee jaar, maar kunnen pas als ze vol zitten de huur betalen. Als het mis gaat krijg je een sneeuwbaleffect. Ik zou het risico niet snel nemen. Voor één pand zou het nog kunnen, maar bij vijf tot tien panden kan het enorme gevolgen hebben. Ook grote partijen zijn hierdoor kaartenhuizen aan het bouwen. Het is niet mijn business model.’

tenveldert. Blijkbaar had de belegger daarna de smaak te pakken en kocht nog een hotel: het Hyatt Place Airport Amsterdam Hotel aan de Rijnlanderweg 800 in Hoofddorp.

belegger kijkt geïnteresseerd naar de markt in Zwitserland, het moederland van Avignon-ceo Eric Mounier. Patrick Flaton is de financiële en operationele man in het directieteam van Avignon Capital.

Kijkt Avignon nog steeds naar de Nederlandse markt? ‘In 2019 hebben wij als target een deel van ons nieuwe vermogen in Nederland weg te zetten. Ik heb erg veel zin in de Nederlandse markt, die is nog steeds erg interessant. Nederland biedt een goede aanvulling op de Duitse vastgoedmarkt en die in het Verenigd Koninkrijk. Duitse banken willen er nog steeds erg graag vastgoeddeals financieren.’

Avignon heeft inmiddels een portefeuille van 104 objecten met een totale waarde van 1,1 miljard euro in vier landen. Buiten Nederland zijn dat het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Noorwegen. En de

& " FG RTÄŽ\GP DNÄŽHV .QPFGP & "

!" ! % $ $ !" $ # " $TGZKV JGGHV #XKIPQP XQQT XGGN XGTVTQWYGP KP /KNNGPPKCNU GP FG VTGPFU FKG \ÄŽ XGTQQT\CMGP KP JGV IGDTWKM XCP XCUVIQGF GP JGV FGPMGP QXGT TWKOVG *QG FG\G FQGNITQGR YGTMV QPVURCPV GP YQQPV DGRCCNV JQG FG DGNGIIGT \ÄŽP DG\KV XQQT \KEJ NCCV YGTMGP Ë­GZKDGNG YGTMRNGMMGP JQVGNMCOGTU YCCTKP LG CNNGU OGV GGP CRR MWPV DGFKGPGP RQR WRU GP TWKOVGP FKG LG MWPV nKPUVC ITCOOGPo \QCNU FCMVWKPGP #XKIPQP \KGV FCP QQM QOXCPITÄŽMG MCPUGP KP EQTG UVGFGP OGV CCP\YGNNGPFG ITQGRGP LQPIGTGP CNU .QPFGP $GTNÄŽP GP .KUUCDQP *QVGNU \ÄŽP XQNIGPU #XKI $ " " $ ! $ !" FWEV <ÄŽ XQQT\KGP KP FG ITQGKGPFG ITQGR WKV FG OKFFGPMNCUUG GP OKNNGPPKCNU FKG QR \QGM \ÄŽP PCCT GTXCTKPIGP

Hebben jullie de strategie aangepast? ‘Nee, die is vanaf dag één gericht op core-plus. Daarvoor hebben wij ook de kennis inons team in huis. Voor grote renovaties hebben wij de mensen niet. Deze strategie hebben wij de afgelopen vijf jaar ook goed kunnen uitleggen aan onze klanten, alle institutionele beleggers.’ Jullie zijn gaan samenwerken met iYield? ‘Ja, iYield is een blockchain-platform voor de vastgoedsector. Wij

'$ " $ $ " #% !

000 / ,-!) ' +%- (&

Vastgoedmarkt +. +#

(+0#0%+''. +0&+%'5

Beursgenoteerde vastgoedaandelen maken een vliegende start )24 )GPGTCN 9GTGNF %QPVKPGPVCNG KPFKEGU

( + & #( # , ( + , -)+ 4000 3800 3600 3400 3200

31 jan

1 januari 1984 = 100

3899.63 Huizen Winkels Kantoren

2600

2200

2800

2000

2600

2532.40

Amerika Europa AziĂŤ Wereld

2400

3000

31 jan

1 januari 1984 = 100

1826.44 1731.87

1800

2400 2200

2161.52

2000

1600 1400

1800 1600

1200

1400

1000

1200

991.51

800

1000

879.38

800 600

600 400

400

200

200

0

0 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16

%" ! % % &) & +)* +-1 , + "

De GPR 250 Index begon het kalenderjaar erg positief met een stijging van 10,3 procent in januari 2018. Ook op continentaal niveau was het ĂŠĂŠn en al hosanna en varieerden de winsten van 7,3 procent voor AziĂŤ tot 19,0 procent voor Afrika. Zelfs op nationaal niveau was er geen negatieve uitzondering; waarbij de landenindices van Mexico (23,9 procent), Zuid-Afrika (19,0 procent) en BraziliĂŤ (6,1 procent) de eerste drie plekken voor hun rekening namen. Alle genoemde performances luiden in euro.

(& ' % $( ' & '+ De Amerikaanse beursgenoteerde vastgoedaandelen zijn het kalenderjaar prima gestart, getuige de 11,3 procent winst welke werd behaald. Louter winsten met rendementen variĂŤrend van 11,1 procent voor de Verenigde Staten tot 23,9 procent voor Mexico (Fibra Uno Administracio SA). Omega Healthcare Investors Inc. heeft een definitieve fusieovereenkomst getekend waardoor het alle uitstaande aandelen van MedEquities Realty Trust Inc. zal verwerven via een aandelenruil. De transactie wordt uitgevoerd met MedEquities Realty Trust Inc. aandeelhouders die in een vaste ruilverhouding 0,235 Omega Healthcare Investors Inc. aandelen en USD 2,00 in contanten zullen ontvangen voor elk (1) gehouden MedEquities Realty Trust Inc. aandeel. De fusie wordt naar verwachting in de eerste helft van 2019 afgerond, in afwachting van de voldoening van de gebruikelijke afsluitende voorwaarden, inclusief de goedkeuring van de aandeelhouders van MedEquities Realty Trust Inc.

" & !) &' !'" &'/" " .%

De GPR 250 Europe Index eindigde in januari 2019 10,6 procent hoger.

2017

2018

Daarmee was een herstel te zien na een negatief beursjaar 2018. In alle grote landen louter positieve getallen in de eerste maand van het jaar met na koploper Nederland (15,6 procent), het Verenigd Koninkrijk (12,8 procent), Frankrijk (10,7 procent) en Oostenrijk (10,5 procent) als beste presteerders. Verdere rendementen voor de individuele Europese landenindices in januari 2019 waren als volgt: Duitsland (9,4 procent); Spanje (9,1 procent); Zweden (7,1 procent); BelgiÍ (6,5 procent); en Zwitserland (4,6 procent). De Portugese overheid heeft Decreto-Lei (decreet) nummer 19/2019 gepubliceerd, effectief 28 januari 2019, waarin het Sociedades de Investimento e Gestão Imobiliåria (SIGI)-regime wordt goedgekeurd, een nieuw vehikel om investeringen te bevorderen en de vastgoedmarkt te stimuleren, en dan met name de verhuurmarkt. Beloofd sinds 2015 markeren de SIGI’s de toetreding van Portugal tot de internationale markt van REITs, welke naar verwachting de diversificatie van de financiering voor de ondernemingen mogelijk zal maken en directe buitenlandse investeringen zal aantrekken. SIGI’s moeten evenwel op de effectenbeurs genoteerd zijn. CapitaLand bouwt aan imperium Afrika (19,0 procent), AziÍ (7,3 procent) en OceaniÍ (9,3 procent) beÍindigden januari 2019 allen hoger. De best presterende Aziatische aandelen van de maand bevonden zich in China (Soho China Limited; 12,9 procent), gevolgd door Singapore (10,4 procent), Hong Kong (10,0 procent) en Japan (5,7 procent). CapitaLand wil alle aandelen van zowel Ascendas Pt als Singbridge verwerven van (de Ascendas-Singbridge Pte. Ltd. dochteronderneming) Temasek Holdings (Pte.) Ltd. voor bijna SGD 6,04 miljard. *** " #%"# %'+% & % "

2019

‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16

+ )+' ( ( & (' +%- ( / ,-!)

2017

' ( $ +

2018

2019

$ +

$ +

)& -

+ &

#.. )GPGTCN

+ (#! - - (

#/ .+)*

.+)* ( + & .+)*

#\KÇ

#UKC )GPGTCN

#UKC

#..

#/ )GPGTCN

)(#(! ( (-)+ ( #(% &,

&G )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV QPIGXGGT CCP FG DGWTU IGPQVGGTFG XCUVIQGFHQPFUGP YGTGNFYÄŽF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG KPFGZ QRIGPQOGP FKG OCCPFGNÄŽMU YQTFV JGT\KGP &G )24 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV FG OGGUV NKSWKFG XCUVIQGFHQPFUGP FKG KP FG )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ \ÄŽP QRIGPQOGP &KV DGVTGHV GGP JGTDGNGIIKPIUKPFGZ FKG QR HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG KU IGYQIGP GP FCIGNÄŽMU YQTFV DGTGMGPF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG\G KPFGZ QRIGPQOGP

Geld & Kapitaalmarkt

Bekomen van de schrik? %' ! ! &) & +% -, , + "

Eind vorig jaar bleek de economische groei in China de laagste van de afgelopen 28 jaar. Duitsland zou wel eens in een (technische) recessie kunnen zitten, een no-deal brexit werd steeds waarschijnlijker en de onzekerheid over het Amerikaans-Chinese handelsconflict bleef groot. Ook werd gevreesd dat de Fed te ver zou gaan met het verhogen van de rente. Aandelenmarkten gingen hard onderuit en beleggers. De tienjaars overheidsrente in de VS daalde naar 2,55 procent en in de eurozone zelfs naar 0,15 procent. Maar aandelenbeleggers lijken de schrik alweer te boven. De belangrijkste indices noteren op het moment van schrijven tegen de tien procent boven het dieptepunt van december. Gunstiger economisch nieuws ligt hieraan ten grondslag. Duitsland bleek (net) niet in een recessie te zitten, het vertrouwen van producenten in de Amerikaanse verwerkende industrie is weer wat opgeveerd, de shutdown van de Amerikaanse overheid is tot een einde gekomen en de Fed heeft duidelijk gemaakt dat zij voorlopig niet van plan is de rente te verhogen.

Obligatiebeleggers lijken minder zeker van hun zaak. De tienjaarsrente in de eurozone is verder gedaald tot zelfs even 0,07 procent. Inderdaad zijn er genoeg redenen om je zorgen te maken. President Trump zou kunnen besluiten om de import van auto’s extra te gaan belasten. In combinatie met een onverhoopte no-deal brexit zou vooral de eurozone-economie hiervan een flinke terugslag ondervinden. En of de Chinese overheid erin zal slagen om middels een belastingverlaging de groei weer vlot te trekken is ook maar de vraag. Waar obligatiebeleggers met enig wantrouwen naar de toekomst kijken lijken aandelenbeleggers de gok op een goede afloop te hebben genomen. Wij denken dat enig wantrouwen op zijn plaats is. Een eventueel groeiherstel in het eurogebied zal waarschijnlijk onvoldoende krachtig zijn om de inflatie op een houdbaar pad richting de twee procent te brengen. Er moet dan ook mee rekening worden gehouden dat de driemaandrente tot eind 2020 negatief blijft en de benchmark tienjaarsrente niet boven de half procent komt. *** %' ! ! ! "

000 / ,-!) ' +%- (&

+. +# Vastgoedmarkt

Zeer sterk begin van het jaar voor beursgenoteerd vastgoed

#( 1 .+)*

6500 6000

31 december 1999 = 100

31 jan

EPRA Europe Index - Tr (€) EPRA Netherlands - Tr (€) EPRA Eurozone - Tr (€)

7000

31 jan

6672.79

6500

6099.24

5500

6000 5500

5000

5000

4584.01

4500 4000

4781.43 4584.01

4500 4000

3500

3500

3116.99

3000

2500

2000

2000

1500

1500

1000

1000

500

500 ‘07 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16

$ !' 5GPKQT #PCN[UV 4GUGCTEJ CPF +PFKEGU s

2018

Canada leverde een rendement van 11,91 procent en de Verenigde Staten een rendement van 11,67 procent in januari. Alle 147 leden van EPRA North America Index leverden deze maand een positief rendement, waarbij Colony Capital het hoogst was (29,7 procent), gevolgd door CBL & Associates Properties (29,69 procent). De laagste prestaties van de maand kwamen van datacenters specialist Digital Realty Trust (1,68 procent) en InterRent Real Estate Investment (3,02 procent). Na het voltooien van de fusie tussen Government Properties Income Trust en Select Income REIT werd Select Income REIT geschrapt van de beurs, en gaan de bedrijven verder als één entiteit: Office Properties Income Trust. Net als de andere regio’s behaalde de EPRA Developed Asia Index in de maand januari een positief rendement, namelijk 8,99 procent. De best presterende landen waren Hong Kong (12,66 procent) en Singapore (9,36 procent). De laagste prestaties kwamen uit Japan (6,31 procent) en Nieuw-Zeeland (7,20 procent). De besten van de maand waren de Hongkongse bedrijven New World Development (18,73 procent) en Sun Hung Kai Properties (17,56 procent).

!! # % $% % & % Op 4 april 2019 vindt de eerste Bloomberg Intelligence/EPRA Real Estate Summit plaats in Londen. Het hoofdthema van dit gratis evenement zal gaan over hoe macrobeleid en regelgeving de sector kunnen sturen en hoe REIT’s kunnen profiteren van nieuwe technologische ontwikkelingen.

‘07 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16

2017

2018

2019

Aanbevelingen analisten

Retailfonds prooi voor overnames # # +& ( , .+,! ()- + / ,-!) #, ! &)* ( * +# QFG Ë­KPM QRIGXGGTF OGFG FCPM\ÄŽ JGV RQUKVKGXGTG DGWTUMNK ' - +' #, " - ()+' %) +,/ +&# , / ( #( /)+#! $ + &, #(! &)* ( - 0 , /))+ & - (% ( ( XGGTMTCEJV FKG 7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVˬGNF RTQEGPV -))( #( + )/ +-.#! ( #, " - " +,- & / ( +# ( + FGTNCPFUG TGVCKNHQPFUGP 9GTGNFJCXG 'WTQEQOOGTEKCN 2TQ RGTVKGU GP 8CUVPGF &G FKUEQWPVU VGP QR\KEJVG XCP FG KP VTKPUKGMG YCCTFG DNÄŽXGP ITQQV XCPYGIG FG XTGGU XQQT G EQOOGTEG DÄŽ DGNGIIGTU 8QQTCN JGV IGRNCCIFG 9GTGNF JCXG FCV VQV QXGTOCCV XCP TCOR QQM PQI GGPU TQFG EÄŽHGTU RWDNKEGGTFG QXGT DNÄŽHV KP FG JQGM YCCT FG MNCRRGP / && ( <QCNU KM XQTKIG MGGT KP FG\G TWDTKGM CN UEJTGGH KU JGV XGTVTGM / ( ) #+% ( % ( ))% * & ! ( / ++ ,,#(! - PGVVQTGUWNVCCV XCP 9GTGNFJCXG FCCNFG XCP OKNLQGP GWTQ KP PCCT OKNLQGP GWTQ KP FQQT CHYCCT FGTKPIGP KP (KPNCPF 0GFGTNCPF GP (TCPMTÄŽM 8CUVIQGFCPCNKUV ,CCR -WKP XCP +0) XGTNCCIFG \ÄŽP TCVKPI QR + & " / & /))+ *. &# -# / ( - ! (/ && ( LCCTEÄŽHGTU XCP nJQNFo PCCT nUGNNo 1QM JGV CFXKGU QR 'WTQ EQOOGTEKCN YGTF FQQT +0) PGGTYCCTVU DÄŽIGUVGNF GP YGN XCP nDW[o PCCT nJQNFo )( (, / ,-!) ( &#,- ( / ( )+! ( " ( JWP CFXKGU QR 9GTGNFJCXG CN GPKIG VÄŽF QR nUGNNo UVCCP *WP ( / &#(! ( )* ,-( ( .+) )'' + # & / +& ! ( \ÄŽ GKPF LCPWCTKG XCP nDW[o PCCT nJQNFo 1QM FG CFXKG\GP XQQT CEJVVKGP CPFGTG 'WTQRGUG YKPMGNXCUVIQGFHQPFUGP \ÄŽP VGIGNÄŽMGTVÄŽF FQQT FG #OGTKMCCPUG DCPM PGGTYCCTVU DÄŽIG UVGNF 1R HGDTWCTK IKPI JGV CFXKGU QR 'WTQEQOOGTEKCN

PQI XGTFGT QONCCI PCCT nUGNN &G XGTNCIKPI KU QPFGTFGGN XCP GGP WKVIGDTGKFG OCTMVCPCN[ , # ' +#% (, (% #( $ (. +# *. &# + )/ + / +0 "-#(! ( /))+ /))+ .+)* , .+,! () VGGTF XCUVIQGF 8QNIGPU , 2 /QTICP YQTFV GGP nWKV FCIGPF LCCTo XQQT FG JGNG UGEVQT YCCTDÄŽ FG UEJWNFITCCF XCP FG DGWTUIGPQVGGTFG XCUVIQGFHQPFUGP GGP DGNCPITÄŽM XTCCIUVWM \CN YQTFGP GXGPCNU FG ITQGK XCP FG CCPXCPIU + ( ' (- ( 8QNIGPU XCUVIQGFCPCNKUV 6KO .GEMKG GP \ÄŽP VGCO KU JGV GKPF / ( *+) & ' ( /))+ .+)* , 0#(% &/ ,-!) , -)+ PQI PKGV KP \KEJV &G CPCNKUVGP XCP , 2 /QTICP XQQT\KGP \GNHU nGGP RGTHGEVG UVQTOo QRFQGOGP IG\KGP FG EQODKPCVKG XCP RQTVGHGWKNNGU FKG DQXGP FG OCTMV JCPIGP ITQGKGPFG )( +"). , ( + ()/ -# %),- ( ( ")! #/# ( .#-% +#( ! ( 1QM KU , 2 /QTICP RGUUKOKUVKUEJGT QXGT FG YCCTFGQPVYKM MGNKPI KP FG TGVCKNUGEVQT 8QNIGPU FG DCPM \ÄŽP GT YGKPKI /))+ & ( #( " - / +& ( - / ,-!) 0 + , & ( ( DGWTUMQGTUGP UVÄŽIGP 8CPYGIG JGV UQODGTFGT RGTURGEVKGH \ÄŽP FG CFXKG\GP QR VYKPVKI 'WTQRGUG YKPMGNXCUVIQGFDG FTÄŽXGP YCCTQPFGT JGV 0GFGTNCPFUG 8CUVPGF GP 'WTQEQO OGTEKCN 2TQRGTVKGU XGTNCCIF 0#(% &/ ,-!) )( , ( ' - !+))-,- %)+-#(! - ( QR\KEJVG XCP FG KPVTKPUKGMG YCCTFG DGFTQGIGP GKPF LCPWCTK &GWVUEJG 'WTQUJQR RTQEGPV 8CUVPGF RTQEGPV 9GTGNFJCXG RTQEGPV 7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVˬGNF

RTQEGPV GP 'WTQEQOOGTEKCN RTQEGPV 'NFGTU KP FG\G WKVICXG XGTMNCCTV &KEM $QGT JQQHF XCP JGV XCUVIQGFVGCO XCP -GORGP %QTRQTCVG (KPCPEG FCV 9G TGNFJCXG 'WTQEQOOGTEKCN GP 8CUVPGF nXQNNGFKI XCUV\KVVGPo FQQT FG FKUEQWPVU YCCTQR \ÄŽ PQVGTGP *ÄŽ XGTYCEJV XGGN RWDNKGMG QXGTPCOGU FKV LCCT XQQTCN KP FG TGVCKNUGEVQT

1XGT\KEJV TCVKPIU HGDTWCTK

)+! (

!+)) - + '

$

.+) )'' + # &

,-

&3*# ++

!!# # ) +

Beide Noord-Amerikaanse vastgoedmarkten ondergingen een vergelijkbare dynamiek als Europa.

+ & " /

)&

.

$

$W[

)&

&&

$W[

)&

&&

7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVˬGNF

((( "# !

2019

EPRA/NAREIT Global Total Return Index - TR (€) EPRA/NAREIT Asia Total Return Index - TR (€) EPRA/NAREIT North America Total Return Index - TR (€) EPRA Europe Index - TR (€)

Januari was een uitzonderlijke maand voor beursgenoteerd vastgoed wereldwijd. Volledig herstellend van de zware verliezen van december, kwam de EPRA Developed Europe Index in januari uit op 10,36 procent. Ter vergelijking: Europese algemene aandelen vertoonden een rendement van 5,89 procent en Europese obligaties stegen 1,11 procent. Bij het bekijken van de sectorspecifieke prestaties van onroerend goed, waren Self-Storage en Retail grote winnaars in Europa met respectievelijk 14,40 procent en 12,92 procent rendement. De belangrijkste drijvende kracht achter de positieve prestatie van de Retail Index was Unibail-Rodamco-Westfield, die 16,07 procent hoger uitviel. De beste presteerders van deze maand waren de Italiaanse en Nederlandse vastgoedmarkten, met respectievelijk 14,86 procent en 14,45 procent. Het laagste rendement werd behaald door Zwitserland (4,24 procent) en België (6,89 procent). Op aandelenniveau keerde de Britse kantoorspecialist Workspace Group 21,06 procent uit en was daarmee de beste presteerder van de maand. Primary Health Properties en MedicX Fund, beiden Britse zorgspecialisten, hebben details bekendgemaakt van hun voorgestelde fusie die een gecombineerde portefeuille van meer dan 470 panden met een waarde van 2,3 miljard Britse pond zou creëren. Die aankondiging leidde tot de op één na beste prestatie van de maand voor MedicX Fund (19,3 procent). De slechtste resultaten waren voor Wereldhave Belgium (-2,92 procent) en Civitas Social Housing (-2,82 procent).

0 2017

3212.52

3000

2500

0

31 december 1999 = 100

$

$W[

7000

#( 1 &) &

555 4"12(/&%-"0+2 .,

Vastgoedmarkt '&#03"0)

!

Somberheid trekt rente verder omlaag &,%-"0+22"0)&4&.

.GPKPIGP MQTVGT FCP GGP LCCT KP

0,50

-CRKVCCNOCTMVVCTKGXGP

.GPKPIGP NCPIGT FCP GGP LCCT KP

2,00 1,50

0,25 1,00 0,00 feb ‘18

apr ‘18

jun ‘18

aug ‘18

oct ‘18

dec ‘18

feb ‘19

0,50 feb ‘18 0,00

apr ‘18

jun ‘18

aug ‘18

oct ‘18

dec ‘18

feb ‘19

-0,25 -0,50 -0,50

-1,00 1-maands Euribor

3-maands Euribor

'WTKDQT KP

2-jaars rente

'WTQRGUG UVCCVUTGPVG KP

8GTUEJKN

5YCRVKQP RC[GT

8GTUEJKN

10-jaars rente

4GPVGUYCR

1RVKG

UYCR

UVTKMG

2TGOKG

.QQRVÄŽF

8CUVG TGPVG

-"".%1

*""01

-"".%&.

*""0

*""0

-"".%1

*""01

OCCPFGP

*""0

*""0

OCCPFU

*""01

-"".%&.

*""0

*""0

-"".%1

*""01

OCCPFGP

*""0

*""0

LCCTU

*""01

*""01

&.2&$/,,"0

*""01

.QQRVÄŽF

*""01

*""0

*""01

*""0

*""01

*""01

4GPVGECR (NQQT

ECR

2TGOKG

.QQRVÄŽF

UVTKMG

2TGOKG

*""0

*""0

*""0

*""0

*""0

*""0

+P DQXGPUVCCPFG VCDGNNGP UVCCP FG VCTKGXGP XCP XGTUEJKNNGPFG TGPVGFGTKXCVGP XGTOGNF &G\G VCTKGXGP \ÄŽP KPFKECVKGH GP GZENWUKGH MTGFKGVQRUNCI #CP FG\G VCTKGXGP MWPPGP IGGP TGEJVGP YQTFGP QPVNGGPF 8TCCI DÄŽ JGV KPFGMMGP XQQTCH GGP IQGFG TKUKEQ KPXGPVCTKUCVKG QR OCCV

*CTEQ 0ÄŽNCPF UGPKQT CFXKUQT '; /QPVGUSWKGW

HGDTWCTK s 6ÄŽFGPU JGV TGPVGDGUNWKV 4". %& 4". %/.%&0%"( *".3"0) QPVMYCO '%$ XQQT\KVVGT /CTKQ &TCIJK GT PKGV CCP QO FG XQQTWKV\KEJVGP XQQT %& &$/./-)& 4". %& &30/6/.& 2& 4&0," IGP +P EGPVTCNG DCPMKGTU LCTIQP JGGVVG JGV FCV FG TKUKEQoU XQQT FG GEQPQOKG XCP FG GWTQ\QPG nOQXGF VQ VJG FQYP UKFGo KP RNCCVU XCP JGV GGTFGT IGJCP VGGTFG nTKUMU TGOCKP DCNCPEGFo 8QNIGPU

CPCNKUVGP OCCMV GGP FGTIGNÄŽMG YÄŽ\K IKPI KP FG YQQTFMGWU FG YGI XTÄŽ QO DÄŽ JGV XQNIGPFG TGPVGDGUNWKV OCCTV &&. .)&35& ).%)$"2)& 2& (&4&. QXGT JGV VG XGTYCEJVGP OQPGVCKTG DG NGKF &G OCTMVGP \ÄŽP JKGTOGG GPKIU\KPU XQQTDGTGKF QR FG OQIGNÄŽMJGKF XCP DG NCPITÄŽMG OGFGFGNKPIGP PCCT CCPNGKFKPI 4". %& 0&.2&4&0("%&0).( 4". -""02 & #&,&)%1-"+&01 4". %& MWPPGP QPFGTVWUUGP FG OCETQEÄŽHGTU #&123%&0&. /- 2& #&//0%&,&. /' %& VGTWIXCN VÄŽFGNÄŽM QH OGGT UVTWEVWTGGN 4". ""0% )1 &. 4&0%&0& 0&.2&4&0,"().(

5/0%2 /4&0)(&.1 %//0 %& -"0+2 .)&2 XGTYCEJV 9GN \QW FG '%$ FG KPFKECVKG XCP JGV OQOGPV YCCTQR FG GGTUVG TGP VGXGTJQIKPI RNCCVUXKPFV XGTFGT KP FG VÄŽF MWPPGP UEJWKXGP 'GP CCPVCN CPC NKUVGP JGGHV FKV KPOKFFGNU CN IGFCCP <ÄŽ JGDDGP FG XGTYCEJVKPI XQQT FG GGTUVG TGPVGXGTJQIKPI XGTUEJQXGP PCCT IG OKFFGNF OGFKQ *GV QHˬEKÇNG UVCPFRWPV XCP FG '%$ JKGTQOVTGPV KU PQI UVGGFU FCV FG GGTUVG TGPVGXGTJQ ().( .)&2 4//0 %& 6/-&0 4". RNCCVUXKPFV

&G TGPVGU QR FG MCRKVCCNOCTMV DNÄŽMGP PKGV DGUVCPF VGIGP FG CCPJQWFGPFG UVTQQO XCP PGICVKGXG DGTKEJVGP QXGT VQGUVCPF XCP FG GEQPQOKG 8CP TGEGP VG FCVWO KU DÄŽXQQTDGGNF FG HQTUG PGGT YCCTVUG DÄŽUVGNNKPI XCP FG GEQPQOKUEJG ITQGKXGTYCEJVKPIGP FQQT FG 'WTQRGUG %QOOKUUKG &G '% UVGNV FG XGTYCEJVG ITQGK XQQT FG GWTQ\QPG XQQT DÄŽ XCP RTQEGPV PCCT RTQEGPV 1QM FG KPË­CVKGXGTYCEJVKPI XQQT YQTFV XGTNCCIF XCP RTQEGPV PCCT RTQEGPV 0C FG\G DGTKEJVGP FCCNFG

%& 3)21& *""01 12""210&.2& 2/2 &&. UVCPF XCP RTQEGPV 9G OQGVGP VGTWI PCCT JGV PCLCCT XCP XQQT FGTIGNÄŽMG NCIG UVCPFGP XQQT FKV DG NCPITÄŽMUVG MCRKVCCNOCTMVVCTKGH XCP FG GWTQ\QPG 'GP NKEJVRWPVLG XQTOV FG CTDGKFUOCTMV 5VÄŽIGPFG NQPGP GP OGGT DCPGP \ÄŽP XQQT UQOOKIG &$/./-&. &. ".",)12&. &&. 0&%&. QO IGGP FKGRG TGEGUUKG VG XGT YCEJVGP /''4 +0(14/#6+' YYY G[OQPVGUSWKGW PN

Unibail niet meer de grootste &G QXGTPCOG XCP 9GUVɈGNF JGGHV JGV CCPFGGN IGGP IQGF IGFCCP *QGYGN FG MQGTU XCP 7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVɈGNF| FG NCCVUVG YGMGP ɉKPM QRMTCDDGNV DGFTCCIV FG FKUEQWPV VGP QR\KEJVG XCP FG KPVTKPUKGMG YCCTFG PQI CNVÄŽF \QoP RTQEGPV Naar beurswaarde gemeten vormt het Frans-Nederlands-Australische winkelcentrumfonds met 21 miljard euro zelfs niet langer het grootste vastgoedfonds van Europa maar heeft de koppositie, die het bedrijf sinds de fusie van Rodamco Europe en Unibail had, moeten afstaan aan de Duitse woningbelegger Vonovia (26,4 miljard). Grootste deal vorig jaar - en de grootste vastgoeddeal in de bedrijfsgeschiedenis van de Amsterdamse zakenbank Kempen

-Â vormde de overname van het Australische Westfield met veel winkelcentra in de VS door het Frans-Nederlandse UnibailRodamco. Daarmee was 24,7 miljard dollar (circa 21 miljard euro) gemoeid. De in december 2017 aangekondigde overname werd in mei 2018 definitief afgerond. Kempen was als adviseur van UnibailRodamco betrokken. Hoe kijkt Dick Boer, hoofd van het vastgoedteam van Kempen Corporate Finance, Â aan tegen de koers-

ontwikkeling van Unibail-Rodamco sinds de inlijving van Westfield? Was de overname eigenlijk wel een goed idee? Is het bedrijf niet flink afgestraft voor die acquisitie? ‘Veel te hard’, antwoordt Boer prompt, die nog steeds achter de overname staat. ‘Wat wij horen van beleggers is dat zij de schuldgraad van net boven de 40 procent van Unibail-Rodamco-Westfield als gevolg van de acquisitie te hoog vinden. Best raar: zit je Loan to Value (LTV) net boven de 40 procent dan is het ‘hoog’en is het net

eronder dan is het ‘laag’. Amerikaanse beleggers zijn daar heel sterk op gefocust, ook omdat de Amerikaanse rente hoger is. Destijds is gezegd door het management van Unibail-Rodamco dat de LTV iets zou stijgen door de overname, maar dat dit weer zou teruglopen tot midden 30 procent door de verkoop van in totaal drie miljard euro In de tweede helft van 2018 is al twee miljard verkocht. Kennelijk gaat het echter een aantal beleggers niet snel genoeg.’ Wat verder meespeelt volgens Boer is de grotere volatiliteit in het prijsniveau in de Amerikaanse winkelvastgoedmarkt in vergelijking tot Europa. ‘De Amerikaanse winkelcentrummarkt is nu eenmaal veel groter dan de Europese, die feitelijk bestaat uit allerlei deel-

markten in de verschillende landen. Daardoor krijg je vanzelf een zogenoemd smoothing-effect, een dempende werking in de waarderingen, domweg door gebrek transacties die als onderbouwing kunnen dienen. In het Verenigd Koninkrijk, de grootste markt van Europa, is het transactievolume van winkelcentra bijvoorbeeld gedaald tot het laagste punt sinds 2008. Het is dus lastig voor taxateurs in Europa om zich te baseren op marktbewijs, zeker in die specifieke markt van grote winkelcentra. En als er geen waarde aanpassingen zijn, worden beleggers extra afwachtend, omdat iedereen aan zijn water aanvoelt dat er toch een mismatch is.’

### "

! Vastgoedmarkt

4QPF FG JKRRG UVCTV WR RTQRVGEJ JGGTUV GGP YCTG J[RG /CCT JQG MÄŽMV GGP IGXGUVKIFG CCPDKGFGT XCP XCUVIQGFUQHVYCTG \QCNU OCTMVNGKFGT ;CTFK 5[UVGOU CCP VGIGP FG nRTQRVGEJ TGXQNWVKGo!

dashboards, apps en portalen wordt deze functionaliteit inmiddels ook beschikbaar gemaakt voor groepen die normaal gesproken geen of weinig met systemen werken zoals fonds- en asset managers en externe groepen zoals huurders en aannemers.

4KEJCTF )GTTKVUGP ;CTFK n9ÄŽ XQNIGP FG QPVYKMMGNKPIGP QR FG XQGV OCCT \ÄŽP IGGP XQNIGT o

‘Proptech maakt behoefte aan platform groter’ Proptech is een samenstelling van property en technology. De verzamelterm laat zich lastig in een handzame definitie gieten. ‘Ik denk dat de definitie van een verzamelbegrip als ‘proptech’ net als ‘technologie’ of ‘innovatie’ periodiek verandert en ook verder zal veranderen,’ stelt Richard Gerritsen, Regional Director European Sales Yardi Systems, nuchter. Big data, machine learning en kunstmatige intelligentie zijn volgens hem momenteel de belangrijkste trends in proptech voor Yardi.

Gerritsen noemt een aantal drijvende krachten achter de proptechrevolutie. ‘Grootste drijfveer is natuurlijk de transformatie naar het digitale tijdperk, het informatietijdperk’, betoogt hij in het Vesta-gebouw in Amsterdam Zuidoost, dat sinds november 2018 huis-

vesting biedt aan Yardi Nederland. ‘Deze ‘driver’ heeft niet alleen betrekking op vastgoed maar zorgt er wel voor dat de wereld en dus ook de vastgoedsector verandert nu data en informatie algemeen beschikbaar is. Dit heeft allemaal invloed op operationele en bedrijfsmodellen. Daarnaast wordt vastgoed professioneler en daarom ook transparanter. De verwachtingen van alle stakeholders - financiers, beleggers ĂŠn huurders - zijn de afgelopen jaren echt fundamenteel anders geworden.’ Transparantie, toenemende rapportagedruk, integratie en efficiency waren (en zijn) volgens Gerritsen de trefwoorden in het vastgoedvermogensbeheer en property management. Daar komt de datarevolutie nog eens overheen, waardoor het mogelijk wordt ‘de business wezenlijk anders te organiseren’.

Maar aan de aanbodzijde dreigt ook een ware wildgroei. Veel vastgoedbedrijven, toch al geen sector die voorop loopt met het omarmen van nieuwe technologie, zijn door de vloedgolf aan nieuwe producten en diensten van de proptechbedrijven het spoor bijster in de techjungle. Vaak zijn de aanbieders ook volstrekt onbekende start-ups, niet zelden met de continuĂŻteit van een eendagsvlieg. Gerritsen verwacht dan ook nog een flinke consolidatie in zijn sector. Yardi Systems, opgericht in 1984 in de VS, is sinds 2002 in Europa actief. Het bedrijf levert op de vastgoedwereld toegesneden modulair opgebouwde, geĂŻntegreerde (ERP-achtige)systemen die via een dashboard het management voorzien van cruciale sturingsinformatie op het gebied van vastgoedbeheer en vastgoed vermogensbeheer. Via een groot aantal

Toen Gerritsen in 2005 de overstap maakte van een software start-up telde Yardi wereldwijd 350 medewerkers, en was hij de achtste werknemer in Europa. Thans beschikt het bedrijf van oprichter, grootaandeelhouder en chairman Anant Yardi over zo’n 6.000 medewerkers, waarvan ruim duizend in Europa die 275 Europese klanten bedienen vanuit vestigingen in Londen, Amsterdam, Mainz en een groot productiecentrum/backoffice in de Roemeense stad Cluj. Tot de klanten behoren kleinere lokale partijen met een beheerde portefeuille van 150 miljoen, tot wereldspelers waaronder Prologis, CBRE, Cushman & Wakefield, JLL en CBRE Global Investors. Yardi claimt zelfs dat vijf van tien grootste vastgoedvermogensbeheerders ter wereld gebruikmaken van Yardi-software. Het Amerikaanse software bedrijf baseert zich daarbij op de wereldwijde ranglijst naar assets onder management 2018 van INREV, de Europese branche-organisatie voor niet-beursgenoteerd vastgoed, en haar Aziatische en Amerikaanse zusterorganisaties ANREV en NCREIF.

Waar ligt volgens Gerritsen precies de scheidslijn tussen proptech en datgene wat Yardi reeds decennia doet? ‘Wij hebben ons altijd ingezet om data-eigenaarschap en processen naar de vastgoedsector te brengen’, benadrukt hij. ‘Dat zien wij nog steeds als randvoorwaarde voor concepten als big data en kunstmatige intelligentie. Dit zijn voor Yardi concepten die wij binnenkort introduceren. ’Wat zijn de belangrijkste uitdagingen van de proptech revolutie als aanbieder van geĂŻntegreerde platforms? ‘Laat ik voorop stellen dat met een jaarlijkse groei van meer dan dertig procent in Europa het managen van onze groei eigenlijk wel onze grootste uitdaging vormt’, verklaart hij bedachtzaam. ‘En we staan sowieso trouwens pas aan het begin van de groeicurve.’

In landen als Nederland, de VS en Canada heeft Yardi inmiddels een leidende positie, maar daar buiten is er nog een wereld te winnen. Gerritsen: ‘Uit onderzoek blijkt dat wereldwijd 75 procent van het vastgoed nog altijd in silo’s gemanaged wordt, dus niet via geĂŻntegreerde systemen zoals wij die bieden, maar met Excel of via op zichzelf staande accounting of contractadministratie systemen.’ Intussen is er door de proptech revolutie ook

nog een scala aan losse, op zichzelf staande nieuwe producten en diensten bijgekomen van honderden zo niet duizenden nieuwe aanbieders. In principe zijn volgens Gerritsen al die deeloplossingen van externe partijen te koppelen aan het Yardi platform Voyager. Al functioneren dergelijke aan elkaar geknoopte oplossingen nooit helemaal optimaal.

Bang voor al die nieuwe uitdagers met hun deeloplossingen is hij dan ook niet. ‘Het zal de behoefte in de vastgoedmarkt aan goed geĂŻntegreerde platforms alleen maar doen toenemen. Een solide platform heb je gewoon keihard nodig, wil je werkelijk kunnen profiteren van de mogelijkheden die de datarevolutie biedt aan vastgoedondernemingen en tegelijkertijd ook tegemoet kunnen komen aan alle eisen van meer transparantie, rapportage enzovoorts.’ Hoe houdt zijn onderneming de razendsnelle ontwikkelingen op de proptech markt bij? Is er een aparte afdeling die al het nieuwe aanbod monitort? Gerritsen: ‘Wij doen dat met ruim 2.000 software ontwikkelaars. Wij zijn daarnaast in een constante dialoog met onze klanten en koepelorganisaties, wereldwijd. Wij volgen de ontwikkelingen op de voet maar zijn geen volger. Nieuwe technologie en concepten worden zowel intern geĂŻnitieerd en ontwikkeld. Maar er worden ook acquisities gedaan om technologische innovaties over te nemen. Het grote verschil met andere ondernemingen is dat wij deze concepten volledig herschrijven en of herontwikkelen binnen ons eigen technologische platform.’

Volgens hem worden de eigen producten en diensten continu aangepast aan de laatste stand van de techniek. ‘Wij steken als private onderneming - die niet op de huid wordt gezeten door beursanalisten en hijgerige aandeelhouders - maar liefst 25 procent van onze bijna 1 miljard dollar omvattende omzet in onderzoek en ontwikkeling. Zo hebben we ook een compleet nieuwe serie producten en diensten kunnen ontwikkelen waarmee wij onze leidende positie op het gebied van technologie voor de vastgoedsector verder zullen uitbouwen.’ Gevraagd om een tipje van de sluier op te lichten, zegt deze manager welgemutst: ‘Er zijn bijvoorbeeld initiatieven op het gebied van energie management waarbij sensoren en slimme algoritmen zorgen voor een lager energieverbruik. Ook het hele procure to pay proces, dus de hele administratieve afwikkeling van de inkoop van goederen en diensten, kunnen wij volledig automatiseren voor onze vastgoedklanten. Ook bieden we innovatieve oplossingen om van het verhuurproces voor zowel woningen als commercieel vastgoed een self-service proces te maken.’

&&& % "# ! #

Vastgoedmarkt !$ !

Ewald Dudok: ‘Voor platte vierkante meters kun je net zo goed een pensioenfonds bellen’

H

ij pimpte een Sovjet-stijl postkantoor met betonnen gevelplaten in zijn woonplaats Dordrecht om tot een Ăźberhippe horecazaak met kantoorruimte erboven. Eind vorig jaar besloot Ewald Dudok te gaan particperen in Dudok Horeca, bekend van de appeltaart en de horecazaken in onder meer Rotter-

dam en Den Haag en recent nam hij de Schiecentrale in Rotterdam over. Het past allemaal in zijn filosofie om aan ‘onmogelijke projecten’ toch waarde toe te voegen door het realiseren van ontmoetingsplekken.

Op het moment dat dit interview plaatsvindt wordt op kantoor van de Dudok Groep, praktisch aan de

voet van de Grote Kerk in Dordrecht, de laatste hand gelegd aan het persbericht dat de jongste ‘verovering’ van het Dordtse vastgoedbedrijf wereldkundig maakt. Dudok Groep neemt voor 30 miljoen euro de Schiecentrale in het Rotterdamse Lloydkwartier over van de gemeente Rotterdam. Ewald Dudok (48) gloeit figuurlijk gesproken nog na van het ‘officiĂŤle moment’ dat hij een dag eerder

had met de Rotterdamse wethouder Bas Kurvers (VVD) om de overdracht te beklinken. ‘Bij de binnenstedelijke herontwikkeling in Rotterdam speelt het Rotterdam Makers District -oude haventerreinen aan weerszijden van De Maas, een belangrijke rol. De Schiecentrale sluit daar prima op aan.’

Met de Schiecentrale heeft Dudok de laatste kolencentrale die in Rotterdam actief was in handen gekregen. In de jaren 90 werd het complex drastisch verbouwd en verrezen er ook enkele nieuwe toevoegingen, wat allemaal een thuis moest bieden voor de creatieve sector. En zo geschiedde. De voormalige centrale heeft onder meer twee grote filmstudio’s, een hotelrestaurant en een breed aanbod aan (woon)werplekken voor tussen de 100 en 120 gebruikers. Onder die gebruikers zitten onder meer de regionale omroep RTV Rijnmond en Van Nelle Fabriek Events, dat de centrale als alternatief voor de gelijknamig koffie- en theefabriek in de Spaanse Polder aanbiedt.

‘Als je kijkt naar de gebiedsontwikkeling dan is dat in het Lloydkwartier best wel goed gedaan’, meent Dudok. ‘Alles is er, maar door een

Het Diepeveengebouw staat er in de beleving van Dudok nu nog een beetje verloren bij

! # ! "# % "# # QPOQIGNÄŽM NÄŽMV

betere ontsluiting, bijvoorbeeld met watertaxi’s of deelauto’s hopen we het gebied nog beter te faciliteren.’ Dudok ziet graag wat meer levendigheid en ontmoetingsplekken ontstaan. ‘Ik geloof sterk in het toevoegen aan van dagfunctie aan een woon-werkgebied, waarmee je het aantrekkelijker maakt. De werelden van wonen en werken zijn niet meer strikt gescheiden maar lopen meer in elkaar over. Goede ontmoetingsplekken zijn daarbij heel belangrijk. Je ziet op tal van plekken in Rotterdam enorme ontwikkelingen op het gebied van woningbouw, maar qua levendigheid kan er best wel wat meer gedaan worden.’ Om de daad bij het woord te voegen participeert het Dordtse Dudok sinds november vorig jaar in Dudok Horeca, geen familie, maar wel bekend van de gelijknamige horecazaken in Rotterdam, Den Haag en Arnhem en de vermaarde appeltaart. ‘We hebben die deal echt voor de inhoud gedaan’, benadrukt de vastgoedman. ‘Wij hadden Dudok Horeca ook al op het oog voor de herontwikkeling van het voormalige postkantoor annex telefooncentrale in Dordrecht. Dat was ons pilotproject op het gebied van wonen/werken en winkelen. Dudok Horeca was er nog niet aan toe, twee Dordtse horeca-ondernemers wel.’ Dudok slaagde erin het foeilelijke betonnen postkantoor om te toveren tot een hippe hotspot met een daghorecazaak die zeven dagen per week open is en luxe kantoorruimtes daarboven. Om de hoek zitten ook nog eens tien nieuwe stadswoningen, een supermarkt en een drogist. ‘Dat is voor mij de uitdaging. Karakteristiek vastgoed dat onmogelijk lijkt en daar dan iets mee te doen. Als je iemand zoekt die plat vierkante meters realiseert, kun je net zo goed een pensioenfonds bellen. We willen echt toegevoegde waarde leveren omdat je van daaruit ook een stukje rendement kunt halen.’

+++ * '( $ " & ( #!

&) & Vastgoedmarkt

+ ! ) $ ! # ' # ' )&* &' + ( $) & $)+ # $# # # # & (& #' ( # $(( & "

'ZVGTPG É…PCPEKGTKPI De financiering van vastgoedobjecten is volgens Dudok altijd een mix. ‘Kleine objecten financieren we niet met extern geld, maar doen we uit eigen middelen. Sowieso is de doorlooptijd voor externe financiering nu redelijk lang. Verhuurd vastgoed, waaronder kantoren is Ăźberhaupt nauwelijk financierbaar. In zo’n geval doen we de acquisitie gewoon zelf.’ Zoals de koop van het Rotterdamse Diepeveengebouw in november vorig jaar voor 2,75 miljoen euro. Dudok wil de voormalige ijzerwarenhandel, die de afgelopen jaren functioneerde als bedrijfsverzamelgebouw omtoveren tot een woongebouw met publieke voorzieningen in de plint. Het is niet de eerste aankoop van de Dordtse vastgoedondernemer in het zogeheten Merwe-Vierhavengebied. Een jaar eerder nam Dudok er al het iconische HAKA-gebouw over, gebouwd in 1931 en decennialang het thuis van de CoĂśperatieve Gebruiksvereniging De Handelskamer. Vol bevlogenheid kan hij vertellen over deze ‘representant van het nieuwe bouwen’ dat hij gaat transformeren tot een modern en karakteristiek bedrijfsverzamelgebouw voor kantoren en horeca, waarbij de participatie in Dudok Horeca hem goed van pas komt. ‘Het is een spraakmakend

gebouw, een pakhuis in de stijl die je ook terugziet in SoHo, New York.’

,QGR XCP .KGUJQWV Wie een jaar of tien geleden voor het laatst in de Rotterdamse ‘equivalent’ is geweest, herkent het gebied achter metrostation Marconiplein nauwelijks meer terug. De straatprostitutie aan de Keileweg verdween, de chemische fabriek sloot en de verrommelde bedrijvigheid van loodsen en pandjes en maakte plaats voor een winkelboulevard met daarboven een dakpark van een kilometer lang. Dudok: ‘Het is een stukje oud-Rotterdam dat het op dit moment heel goed doet en wat qua prijs nu nog interessant is. Joep van Lieshout heeft er zijn atelier en steeds meer andere creatieve ondernemers vestigen er zich. Ze vinden het prettig om geĂŻnspireerd en geprikkeld te worden.’ Het Diepeveengebouw staat er in de beleving van Dudok nu nog een beetje verloren bij aan de voet van het dakpark. Het markante hoofdgebouw, in de stijl van architect Marinus Dudok, zal als het aan diens naamgenoot -opnieuw geen familie- ligt worden gerestaureerd. Het tussenliggende gebied, zo’n 20.000 m2 wordt herontwikkeld voor woningen. Het hernieuwde Diepeveengebouw heeft straks, als

alles is gerealiseerd een beleggingswaarde van tussen de zeventig en tachtig miljoen euro. ‘De aankoopprijs zeg niet zo heel veel. Het gaat er vooral om dat iets uiteindelijk wel of geen succes heeft.’

4KUKEQURTGKFKPI Tegenover de aankopen van de monumentale Rotterdamse panden staat, ook in november vorig jaar, de verkoop van een logistieke vastgoedportefeuille. Dudok Groep heeft in totaal 70.000 m2 overslagruimte op twee locaties -Moerdijk en Maasvlakte II- met een beleggingswaarde van 60 miljoen euro verkocht aan het Duitse Hansainvest. Dudok deed de transactie onder de noemer risicospreiding. ‘Qua grootte is logistiek vastgoed nog altijd het belangrijkste, maar een goede spreiding in de portefeuilles logistiek, monumentaal vastgoed, commercieel vastgoed en projectontwikkeling is dat evenzeer.’ Met name in commercieel vastgoed ziet Dudok nog een enorme potentie in Rotterdam en nabije omgeving. ‘Als je het vergelijkt met Amsterdam zijn de prijzen hier nog wat achtergebleven. Er is zeker nog ruimte voor groei.’

(G[GPQQTF %KV[ Door contacten binnen gemeenten en bij andere stakeholders zit het Dordstse vastgoedbedrijf op het vinkentouw voor als zich nieuwe

ontwikkelingen voordoen. Zelf trekt hij er als liefhebberij nog al eens in het weekend op de fiets op uit om zelf onderzoek te doen naar ontwikkelkansen. Bang voor al te veel concurrentie in Rotterdam, in het bijzonder door de ontwikkeling van Feyenoord City op Zuid, is hij niet. ‘De wijk Feijenoord ligt al veel langer in the spotlights, los van de ontwikkelingen rondom het nieuwe stadion. Als ontwikkelaar kies je in ieder gebied je eigen marktsegment zodat er uiteindelijk een mooie mix ontstaat.Ik denk dat Rotterdam zich als woonstad verder kan ontwikkelen. Daar-

naast zie je dat de stad zich steeds meer ontwikkelt als toeristenstad. Dat vertaalt zich bijvoorbeeld ook in de grootschalige verbouwing van museum Boijmans. Als er daarnaast partijen zijn die hotels willen ontwikkelen ontstaat een hele interessante mix van mensen. Ten opzichte van bijvoorbeeld een stad als Dordrecht, zie je dat de gemeente Rotterdam echt tempo maakt. Als Rotterdam uitspreekt dat er 18.000 woningen bij moeten komen wordt er direct een convenant gesloten met marktpartijen. Op die manier slaagt het bestuur erin de stad in vijf jaar tijd echt heel hard te laten groeien.’

)GUVGIGP DQWYMQUVGP

'GP HQGKNGNGÄŽM $)+ $"($* & # ($( %% $('%$(

Probleem daarbij is wel dat de bouwkosten inmiddels behoorlijk zijn gestegen. ‘Met name de grote bouwers hebben daar last van’. aldus Dudok. Tegelijkertijd ziet hij al een kentering ontstaan. ‘De markt is nu nog zo dat sommige (onder)aannemers qua prijs overvragen, in plaats van een reĂŤle prijsstijging voor loon en grondstofkosten door te berekenen. De markt zal zichzelf uiteindelijk weer corrigeren. Je ziet nu al bepaalde bouwprojecten niet doorgaan. Voor 2020 gaat het denk ik al normaliseren. Om werk binnen te halen zul je jezelf niet uit de markt moeten prijzen.’

((( ' $% ! # %

Vastgoedmarkt #& #

7KV FG LCCTNÄŽMU FQQT 8CUVIQGFOCTMV XCUVIGUVGNFG TCPINÄŽUVGP XCP FG ITQVG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFDGNGIIGTU DNÄŽMV FCV JGV OCTMVCCPFGGN XCP FG XÄŽH ITQQVUVG XCUVIQGFDGNGIIGTU KP KU IGFCCNF XCP RTQEGPV PCCT RTQEGPV -QRNQRGT #$2 \KGV JCCT OCTMVCCPFGGN FCNGP XCP RTQEGPV KP PCCT RTQEGPV KP &CV \KGV UVCVKUVKEWU

Bescheiden groei ABP in 2017 Zie tabel 1. De omvang van de vastgoedmarkt volgens de ranglijst van de grote Nederlandse vastgoedbeleggers is in 2017 toegenomen met 16,5 miljard euro van 265,8 miljard euro in 2016 naar 282,2 miljard euro in 2017. De top vijf van de vastgoedbeleggers laat een toename zien van 5,6 miljard euro. Koploper ABP neemt daarvan 2,6 miljard euro voor haar rekening, en het pensioenfonds Zorg en Welzijn (PfZW) levert een toename in 2017 van 1,1 miljard euro. Onderzoek van Vastgoedmarkt heeft aangetoond dat de toename bij ABP voor 1,6 miljard euro te danken is aan waardestijgingen. Doordat het vastgoed van APG vooral in bezit is van het ABP zit er als het ware een dubbeltelling in de uitkomsten van ABP en APG samen. Naast APG zijn er nog andere beleggers die als assetmanager vastgoed beheren van andere beleggers uit de ranglijst, en daarmee voor dubbeltellingen zorgen. De belangrijkste zijn Syntrus Achmea, Bouwinvest, MN Services, Bouwfonds IM, ASR en TKP. In de uitkomsten van 2001 tot en met 2010 zorgt assetmanager ING Real Estate voor een grote

dubbeltelling. Tabel 1 bevat daarom zowel uitkomsten voor alle professionele beleggers als uitkomsten voor de beleggers exclusief de genoemde assetmanagers. Daarmee is het mogelijk de invloed van dubbeltellingen te analyseren. Zo zorgen de verwijderde assetmanagers voor een toename van de vastgoedmarkt in 2017 van 4,6 miljard euro en blijft er voor de professionele beleggers exclusief assetmanagers een toename van 11,9 miljard euro over.

De top vijf heeft ondanks de absolute toename haar marktaandeel op de vastgoedmarkt zien teruglopen van 53,2 procent in 2016 naar 52,0 procent in 2017. De samenstelling van de top vijf is niet veranderd in 2017. Het marktaandeel van koploper ABP is licht gedaald van 20,0 procent in 2016 naar 19,7 procent in 2017. De invloed van ING Real Estate is af te lezen aan de terugval in 2011 van het marktaandeel van de top vijf, van de koploper en van de beleggers met een vastgoedportefeuille groter dan 10 miljard euro. Die terugval is niet te zien in de uitkomstenb exclusief de assetmanagers (tabel 1b).

Voor de beleggers met een vastgoedportefeuille tussen de vijf en tien miljard euro is het marktaandeel fors toegenomen, en wel van 17,0 procent in 2016 naar 21,6 procent in 2017. Absoluut gezien is het vastgoedbezit in 2017 met 15,7 miljard euro toegenomen. Een grote rol daarin speelt de overname van Delta Lloyd door Nationale Nederlanden. Daarnaast is ook van belang dat ASR Vastgoed Vermogensbeheer in 2017 de grens van vijf miljard euro heeft doorbroken. Het bezit van de beleggers met een vastgoedportefeuille groter dan tien miljard euro is in 2017 toegenomen met 4,1 miljard euro. Hun marktaandeel in de totale vastgoedmarkt is echter gedaald van 46,5 procent in 2016 naar 45,3 procent in 2017. Het marktaandeel van de kleinere beleggers daalt, voor de beleggers met een vastgoedportefeuille tussen de ĂŠĂŠn en vijf miljard euro van 26,2 procent in 2016 naar 24,7 procent in 2017 en voor de beleggers met een vastgoedportefeuille tot ĂŠĂŠn miljard euro van 10,3 procent in 2016 naar 8,4 procent in 2017. Het vastgoedbezit van assetmana-

gers schommelt in de periode 1999-2017 tussen de vier en 107 miljard euro. ING Real Estate zorgt voor grote bedragen in de periode 2007-2010. Assetmanagers zitten overwegend in de groepen met een vastgoedportefeuille groter dan vijf miljard euro. Dat is af te lezen aan het marktaandeel van de grotere beleggers met een vastgoedportefeuille groter dan vijf miljard euro. In de uitkomsten inclusief de assetmanagers is hun marktaandeel in de periode 20012017 zes tot 24 procentpunten hoger dan in de uitkomsten exclusief de assetmanagers.

In dit artikel wordt de schaalvergroting gekwantificeerd aan de hand van de door Vastgoedmarkt vastgestelde ranglijsten van grote Nederlandse vastgoedbeleggers/ assetmanagers. De gegevens uit deze lijsten maken het mogelijk onderzoek te doen naar de invloed van de grote beleggers op de vastgoedmarkt. Daarvoor zijn eerst de beleggers van de ranglijst vanaf 1999 verdeeld over vier grootteklassen van de vastgoedportefeuille: minimaal tien miljard euro, tussen de vijf en de tien miljard euro, tussen de ĂŠĂŠn en de vijf

$% ! #$ # ! ' ' ' $% ! "!#% &

300

250

miljard euro, en minder dan ĂŠĂŠn miljard euro. Vervolgens is gekeken naar de omvang van elke groep in verhouding tot de totale vastgoedportefeuille van de ranglijst. Daarbij zijn waar nodig de gegevens van voorgaande onderzoeken gecorrigeerd om te zorgen voor vergelijkbare gegevens voor de gehele periode. Dit keer zijn twee soorten correcties toegepast. De particuliere beleggers zoals Redevco, Kroonenberg Groep en Van Herk Groep zijn verwijderd. Toegevoegd zijn diverse beleggingsfondsen van Achmea, ASR, Altera, Amvest en Bouwinvest. Bij het beoordelen van de marktaandelen van de verschillende grootteklassen moet worden bedacht dat deze beĂŻnvloed worden door het overschrijden van een grens door een belegger. Zoals door de terugval van Achmea Vastgoed onder de grens van vijf miljard euro in 2004. In 2005 brengt de fusie met Interpolis Achmea Vastgoed weer boven de grens van vijf miljard euro. In 2006 doorbreekt Corio de grens van vijf miljard euro, in 2015 doet ook pensioenfonds Metaal en techniek dit. Het doorbreken van de grens speelt een nog grotere rol bij de beleggers met een vastgoedportefeuille groter dan tien miljard euro. Zo doorbreken de ING Group in 2000, Zorg en Welzijn en Rodamco Europe in 2006 de grens van tien miljard euro, en is er een terugval tot onder de grens van tien miljard euro door Zorg en Welzijn in 2008 die in 2009 weer terugkeert. Syntrus Achmea Vastgoed valt in 2009 terug tot onder de grens van tien miljard euro, komt in 2011 weer net boven de grens van tien miljard euro uit om in 2012 weer terug te vallen.

200 18'4 &' #76'74 #$ # $ $ $% % $% $ ! # \QGMGT YGTM\CCO DÄŽ JGV %$5 UGEVQT % ! # 150

100

50

0

2000

mld euro

2001

2002

2003

2004

< 1 mld euro

2005

2006

2007

2008

2009

> 1 mld euro < 5 mld euro

2010

2011

2012

2013

5 mld euro < 10 mld euro

2014

2015

2016

> 10 mld euro

#54 8CUVIQGF !!# # % ITGPU XCP XÄŽH #

! ,/ ,$ Vastgoedmarkt

111 0 -."* ( ,&. )'

A. Totaal professionele beleggers

mld â‚Ź

%

Omvang vastgoedportefeuille: totaal

251,1

268,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

meer dan 10 miljard euro

116,2

123,6

22,0

32,0

33,7

34,2

36,5

40,5

52,5

49,1

43,2

43,4

44,0

39,4

39,8

39,3

44,5

46,3

46,1

5-10 miljard euro

54,7

58,0

24,3

25,5

22,5

22,0

17,5

22,6

15,7

19,5

22,3

24,2

22,7

21,2

24,5

24,9

20,3

21,8

21,6

1-5 miljard euro

58,4

67,3

38,1

30,2

29,5

30,2

33,6

26,3

23,8

22,7

24,9

23,8

25,7

28,8

26,9

26,4

26,5

23,3

25,1

minder dan 1 miljard euro1

21,7

19,1

15,6

12,3

14,3

13,6

12,4

10,5

8,1

8,6

9,7

8,6

7,6

10,6

8,8

9,4

8,7

8,6

7,1

132,4

141,3

39,2

41,2

38,3

43,1

45,1

49,2

52,5

53,2

51,8

51,5

50,8

43,0

47,6

46,9

51,2

52,7

52,7

50,8

53,0

12,7

15,6

16,0

17,0

18,6

23,6

27,3

29,9

30,1

28,3

26,8

15,3

17,5

17,2

19,4

20,2

19,8

100,0

Top 5 Koploper2 B. Professionele beleggers exclusief asset-manager3 Omvang vastgoedportefeuille:

177,5

189,6

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

meer dan 10 miljard euro

77,5

82,7

22,8

33,4

35,9

36,5

38,5

43,9

58,0

55,6

43,9

51,0

52,5

31,8

36,8

36,6

42,1

43,7

43,6

5-10 miljard euro

25,2

26,8

25,1

26,6

20,1

19,7

18,5

20,1

10,6

9,4

19,7

13,8

10,2

17,0

16,3

16,5

11,2

14,2

14,1

1-5 miljard euro

53,1

61,1

36,4

27,8

29,3

29,7

30,4

25,0

22,9

25,2

25,9

25,6

28,2

36,6

34,5

33,7

34,4

29,9

32,2

minder dan 1 miljard euro1

21,7

19,1

15,7

12,2

14,8

14,1

12,6

11,0

8,5

9,8

10,6

9,6

9,1

14,6

12,4

13,2

12,4

12,2

10,1

Top 5

97,7

103,8

40,6

42,9

40,7

45,9

47,5

53,3

58,0

60,2

57,5

58,4

59,5

46,6

51,4

49,6

53,2

55,1

54,8

Koploper2

50,8

53,0

13,1

16,3

17,0

18,1

19,6

25,6

30,2

33,9

34,3

33,2

32,0

21,2

24,6

24,1

27,4

28,6

28,0

totaal

,*) -."* ( ,&. - +. ( ,

2 '/-$ ! # . 0 -."* . $) 4$. $- 0 ) ' "" ,- ( .

) +*,. ! /$'' 0 ) ($) , ) ($'%* ) /,*

) + ,$* $- ' -. . &*+'*+ , ,0**, ) ,) $- . # . ., !. 3).,/- #( */1$)0 -. ,0$ - */1!*) -

" ! !

!

" ! !

!

1

(1)

ABP

50823

53042

19,8

43

(43)

Breevast

924

924

93,6

2

(2)

APG

38675

40911

35,1

44

(45)

Pensioenfonds Horeca & Catering

823

911

93,9

26724

29669

46,1

45

(47)

Cairn Real Estate

800

900

94,3

8713

9179

49,6

46

(48)

Pensioenfonds Detailhandel

797

870

94,6

3

(3)

Pensioenfonds Zorg en Welzijn

4

(4)

Syntrus Achmea Real Estate & Finance

5

(5)

Bouwinvest

7500

8500

52,7

47

(46)

Ping Properties

6

(6)

Pensioenfonds Bouw

7195

7982

55,7

48

(35)

NSI

800

800

94,9

1197

770

95,2

7

(7)

Mn Services

7063

7575

58,5

49

(50)

Westplan Investors

783

762

95,5

8

(8)

Redevco

6700

7100

61,2

50

(59)

Pensioenfonds KPN

504

718

95,7

9

(11)

10

(9)

Pensioenfonds Metaal en Techniek

5624

6053

63,4

51

(49)

Annexum

790

716

96,0

Bouwfonds IM

6296

5927

65,7

52

(53)

Pensioenfonds PostNL

615

673

96,2

11

(10)

Q-Park

5643

5671

67,8

53

(54)

Pensioenfonds Vervoer

601

639

96,5

12

(12)

ASR Vastgoed Vermogensbeheer

4210

4638

69,5

54

(61)

Pensioenfonds Schildersbedrijf

470

632

96,7

13

(13)

Vesteda

3803

4342

71,1

55

(52)

Pensioenfonds Werk en (Re)integratie (WRI)

646

623

97,0

14

(18)

Nationale Nederlanden

3260

4172

72,7

56

(57)

PNO Media

522

607

97,2

15

(15)

Amvest

3300

3900

74,1

57

(60)

Newomij/Hoogh Blarick

487

579

97,4

16

(14)

Wereldhave

3725

3797

75,6

58

(51)

Holland Immo Groep

743

560

97,6

17

(16)

Eurocommercial properties

3204

3555

76,9

59

(55)

Pensioenfonds Hoogovens

559

540

97,8

18

(19)

ASR

2872

3250

78,1

60

(64)

Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten

455

540

98,0

19

(17)

Aegon

3012

2685

79,1

61

(56)

Zeeland Investments Beheer

528

479

98,2

20

(21)

Kroonenberg Groep

2100

2400

80,0

62

(62)

Pensioenfonds Akzo Nobel

459

440

98,4

21

(20)

Pensioenfondsen KLM (Blue Sky Group)

2292

2347

80,9

63

(65)

Metroprop

440

440

98,5

22

(25)

Rabobank Pensioenfonds

1803

2138

81,7

64

(67)

Pensioenfonds DSM Nederland

368

433

98,7

23

(24)

Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw

1891

2020

82,4

65

(66)

Pensioenfonds UWV

432

429

98,8

24

(27)

Philips Pensioenfonds

1672

1968

83,1

66

(58)

Progress (Pensioenfonds Unilever)

513

421

99,0

25

(22)

Pensioenfonds Metalelektro

2006

1965

83,9

67

(69)

Pensioenfonds Slagersbedrijf

361

348

99,1

26

(26)

Pensioenfonds Grafische Bedrijven

1701

1874

84,6

68

(70)

Pensioenfonds Wonen

336

336

99,2

1914

1841

85,3

69

(71)

Pensioenfonds Architectenbureaus

308

333

99,4

995

1800

85,9

70

(73)

Nedstede

267

310

99,5

27

(23)

Altera

28

(41)

Rubens Capital Partners

29

(29)

Pensioenfonds ING

1556

1728

86,6

71

(74)

DHG

262

304

99,6

30

(28)

Vastned

1648

1615

87,2

72

(72)

Hanzevast

277

277

99,7

31

(37)

TKP Investments

1100

1600

87,8

73

(75)

Vivat

259

274

99,8

32

(32)

Achmea

1395

1581

88,4

74

(-)

Pensioenfonds Medewerkers Apotheken

217

258

99,9

254

100,0

33

(30)

Spoorwegpensioenfonds

1515

1540

89,0

75

(-)

Pensioenfonds Heineken

178

34

(31)

Van Herk Groep

1500

1500

89,5

-

(63)

Basisfonds Stationslocaties

459

1060

1462

90,1

-

(68)

Ibus

365

990

1366

90,6

-

(76)

Staalbankiers

250

35

(39)

Vastgoed Syndicering Nederland

36

(42)

Pensioenfonds Woningcorporaties

37

(36)

Pensioenfonds Huisartsen

1175

1338

91,1

38

(33)

Dela

1374

1316

91,6

39

(34)

Shell Pensioenfonds

1204

1284

92,0

40

(40)

Delta Lloyd

1052

1174

92,5

41

(38)

Green Real Estate

1100

1100

92,9

42

(44)

Pensioenfonds Medisch specialisten

888

970

93,2

,*) -."* ( ,&. - +. ( ,

&G TCPIXQNIQTFG VWUUGP JCCMLGU DGVTGHV FG RQUKVKG QR FG TCPINÄŽ UV XCP

Totaal

251068

267975

""" !

Vastgoedmarkt

XTCCI PCCT FG YQQPDGNGXKPI FKG \ÄŽ JCCT DGYQPGTU DKGFV &G\G OCCPF UVCTV FG DQWY XCP )TG[UVCToU YQQPVQTGP 1WT&QOCKP 4QVVGTFCO $NCCM

Mondiaal belegger Greystar ziet wonen als een levensstijl

H

et 70 meter hoge gebouw in hartje Rotterdam telt straks 612 wooneenheden voor young professionals en professionals. Het woonconcept voorziet in de wens van de ‘nieuwe stedeling’ met een hoogwaardig afgewerkt appartement in een aantrekkelijke stedelijke omgeving met services. Het betreft 24/7 hospitality, fitness, lounge en koffiebar en een grote fietsenstalling. Op het dak van het gebouw komt een 600 m2 groot groen dakterras met skykitchen en uitzicht over de skyline van Rotterdam.

OurDomain Rotterdam Blaak is een ontwikkeling van Stebru en

Boag. Het ontwerp is van Tangram Architecten, waarbij Greystar als eindbelegger en beheerder een stevige vinger in de pap had. Opmerkelijk is ook de omvang van het complex. ‘Onze projecten hebben altijd een bepaalde schaal nodig om onze services en voorzieningen tegen een aantrekkelijke prijs aan de bewoners te kunnen aanbieden. Door de services collectief te organiseren kan je meer kwaliteit tegen een lagere prijs bieden dan wanneer elke bewoner individueel zijn abonnementen zou afsluiten. Je hebt daarvoor nu eenmaal een zekere kritische massa nodig,’ stelt Mark Kuijpers, managing director van de Nederlandse Greystarvestiging in Den Haag. De service-component bedraagt ongeveer 20 tot 25 pro-

cent van de huursom. De huren van de Nederlandse woningen liggen grotendeels in het middensegment, tussen de 600 en 1.000 euro per maand.

Bij wonen moet het gaan om gemak, service, betaalbaarheid en beleving, is de filosofie van Greystar. ‘Wonen wordt steeds meer een lifestyle voor de nieuwe stedeling’, licht Kuijpers toe.’ Niet exclusief, maar inclusief en met een goede prijs- kwaliteit verhouding.’ Nederland loopt hierin achter op andere metropoolregio’s in de wereld mede door de regulering die innovatie soms ook in de weg zit, verklaart hij. ‘In Nederland wordt de woonkwaliteit binnen de

regelgeving grotendeels gekoppeld aan de oppervlakte van de woning en de ruimtes binnen de woning. Ook wordt vaak op onderbuikgevoel onderscheid gemaakt tussen kleine woningen en grote woningen, waarbij een grote woning automatisch als meer kwaliteit wordt beschouwd. Naar de echte woonkwaliteit wordt eigenlijk niet echt gekeken.’ Uit eigen ervaring weet Kuijpers dat een woning van 45 m2 met een echt goed doordachte plattegrond in combinatie met gemeenschappelijke voorzieningen en services aanzienlijk meer kwaliteit biedt dan een woning van 80 m2 met een onhandige plattegrond en geen collectieve voorzieningen of service. ‘Dat wil niet zeggen dat wij alleen maar kleine woningen maken. Wij wil-

len de beste woonbeleving bieden voor de beurs die de verschillende doelgroepen hebben. De omvang van de woning is daar slechts ÊÊn van de variabelen in.’

De huurappartementen die Greystar als belegger in Nederland krijgt aangeboden zijn vaak nog ontwikkeld als ‘traditionele’ appartementengebouwen. Kuijpers: ‘Er is bij het ontwerp vaak niet of nauwelijks nagedacht over services en gemeenschappelijke faciliteiten, zoals een lobby, koffiecorner, dakterras enzovoorts. Daarom willen we als belegger en beheerder ook vanaf het prille begin betrokken zijn bij het ontwerp, zodat we ons concept optimaal kunnen toepassen.’ Hij spreek van ‘een omkering’ van het ontwerpproces. ‘Vaak zien wij dat eerst de massa en de buitenkant ontworpen worden, waarna vervolgens de woningplattegronden ingepast moeten worden. Dat leidt vaak tot onhandige plattegronden met relatief veel niet-nuttige meters waar de consument wel voor moet betalen maar eigenlijk geen woonbeleving of kwaliteit voor terugkrijgt. Wij doen dat precies omgekeerd. Wij beginnen bij de optimale woonplattegrond, de collectieve voorzieningen en de logistiek binnen de gebouwen en ontwerpen daar de gebouwen omheen. Daarom kunnen we volstaan met compactere, maar aantrekkelijke woningplattegronden.’ Zo kan Greystar in een appartement van 60 m2 toch twee grote slaapkamers bieden met elk een eigen badkamer, en een grote woonkamer met keuken erbij. ‘Dat betekent geen gekke hoeken of kolommen of een lange gang of een grote hal. Ook ontbreekt in de ĂŠĂŠnpersoonsappartmenten de ruimte voor een wasmachine. De was kunnen de bewoners in een hippe wasserette in de plint doen, terwijl ze genieten van een cappuccino. De wasserette krijgt daarmee zelfs een sociale functie. Wie overigens niet wil wachten tot zijn was klaar is ontvangt een berichtje op zijn app dat de was klaar is.’

Vastgoedmarkt

$Ď YQPGP OQGV JGV IGOCM UGTXKEG DCCTJGKF GP Greystar telt wereldwijd circa 14.000 werknemers. Dat is aanzienlijk, maar met een beheerde woningportefeuille ter waarde van 28 miljard euro en in totaal bijna 500.000 woningen in portefeuille, die actief beheerd worden door onsite teams die de service aan de bewoners bieden, is dat niet vreemd. ‘Greystar is wat dat betreft niet gemakkelijk te vergelijken met andere woninginvesteerders en -beheerders. Wij bieden aanzienlijk meer services en dat is mensenwerk’, aldus Kuijpers.

In de VS is Greystar in de afgelopen 25 jaar uitgegroeid tot marktleider. Vijf jaar geleden zette het bedrijf de eerste stappen buiten de Amerikaanse thuismarkt met de opening van een kantoor in Londen en spoedig daarna in Den Haag. Kuijper vindt het lastig, zo niet onmogelijk, om een marktaandeel te noemen voor Europa of Nederland. ‘De markt voor het product dat wij bieden is nog jong in Nederland en Europa. In Amerika is er na 25 jaar inmiddels sprake van een volwassen, transparante markt voor appartementen met services’.

! De expansie in Europa verloopt voorspoedig. In het Verenigd Koninkrijk, lees Londen, heeft het bedrijf nu 6.000 units operationeel en een aanzienlijk aantal in aanbouw en in ontwikkeling, in Nederland bestaat de portefeuille op dit moment uit 6.500 woningen (waarvan ongeveer 1.000 operationeel, circa 2.500 in aanbouw en ongeveer 3.000 in ontwikkeling), in Spanje 9.500 en in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen zijn 800 eenheden in aanbouw in een markante hoogbouw toren. Ook in AziĂŤ en AustraliĂŤ zijn vestigingen geopend. Greystar kijkt niet zozeer naar landen als wel naar de grootstedelijke gebieden met groeipotentieel. ‘Wij beschouwen de Randstad als ĂŠĂŠn grootstedelijk gebied, vergelijkbaar qua oppervlakte en inwoneraantal met Groot-Londen. Naast de Randstad past in Nederland ook de regio Eindhoven in het plaatje van stedelijke dynamiek’, verklaart Kuijpers.

De Amerikaanse woningbelegger gaf in 2015 zijn visitekaartje in Nederland af met de aankoop van de 939 studentenunits omvattende Campus Diemen Zuid, van initia-

tiefnemers Snippe Projecten, bouwer Van Wijnen en Ramphastos Investments van belegger Marcel Boekhoorn. De campus is recent omgedoopt tot OurCampus Amsterdam Diemen en daarmee familie van de OurDomain portefeuille die Greystar in Nederland opbouwt. OurDomain werd een jaar geleden, bij de start van de bouw van het project in Holendrecht, gelanceerd. OurDomain richt zich nadrukkelijk op een bredere doelgroep dan alleen studenten. Kuijpers: ‘Het branden van onze portefeuille gaat verder dan alleen de naam van het project bij de aankondiging in de markt. Het gaat om de lifestyle eromheen en de uitbreiding van de woonomgeving naar een online omgeving waarin we de bewoners het gemak bieden van het online kunnen huren van een woning inclusief de hele administratieve afhandeling daarvan en de online toegang tot smart mobility en andere services.’ Wereldwijd voert het bedrijf verschillende merken. Kuijpers ziet dat aantal niet gauw teruggebracht worden tot een handzaam aantal wereldmerken. ‘Een woningmerk is cultuurgebonden. OurDomain is op dit moment alleen actief in Nederland.’

Greystar heeft naast OurDomain Rotterdam Blaak nog vier projecten in Nederland in verschillende stadia van ontwikkeling. Direct tussen OurCampus Amsterdam Diemen en het project Holland Park, wordt OurDomain Amsterdam Diemen gerealiseerd met 775 woningen gericht op young professionals en tweepersoons huishoudens. In Amsterdam-Zuidoost, naast het AMC en metrostation Holendrecht, wordt samen met ontwikkelaar Blauwhoed het 1.600 units omvattende ‘OurDomain Amsterdam South East’ gebouwd. Dat is bestemd voor studenten, young professionals en starters op de woningmarkt. Voor de herontwikkeling bood de locatie plek aan 33.000 m2 leegstaande kantoorruimte. Met Amsterdam South East focust Greystar net als met OurDomain Rotterdam Blaak nadrukkelijk niet alleen op studenten, want dan wordt het geen divers stedelijk milieu zoals ook de gemeente Amsterdam wil. ‘Wij richten ons op mensen die bijvoorbeeld in het AMC of elders in de omgeving werken. Ook sluiten we startende gezinnen niet uit. Koppels met hun eerste kindje kunnen heel goed in de grotere driekamerappartementen wonen. Fijn juist dat je dan alle dagelijkse voorzieningen voor gemak direct nabij je woningen hebt’, zo lichtte Kuijpers toe in een interview met het platform Gebiedsontwikkeling.nu. In juli 2018 kocht Greystar voor het OurDomain platform ook een ontwikkellocatie van 37.000 m2 aan de Europalaan 30 en 34 in Utrecht. Volgens Kuijpers betreft het ruimte voor circa 1.500 woningen, al staat de precieze invulling nog niet vast. De aangekochte ontwikkellocatie maakt deel uit van het transformatiegebied Merwedekanaalzone, de belangrijkste plek in Utrecht om binnenstedelijk de groei van de stad op te vangen. In de Merwedekanaalzone komen circa 6.000 nieuwe woningen voor

/CTM -WÄŽRGTU OCPCIKPI FKTGEVQT )TG[UVCT 0GFGTNCPF

een breed scala aan doelgroepen, inclusief commerciĂŤle en sociale voorzieningen.

" Greystar is in Utrecht onderdeel van het eigenarencollectief Merwede. Hier werken zes private grondeigenaren en de gemeente samen aan ontwerp en realisatie van de nieuwe stadswijk Merwede. Een aantrekkelijk hoogstedelijk en duurzaam gebied voor wonen, werken, cultuur en recreĂŤren. Een belangrijk thema bij de ontwikkeling van het gebied is Healty Urban Living. Een thema dat volgens Kuijpers ‘zeer goed past bij de filosofie van Greystar’. In het plan voor Merwede is nadrukkelijk ruimte voor innovaties op het gebied van mobiliteit, energie, gezondheid, sociale duurzaamheid en milieu. De gespecialiseerde vastgoedvermogensbeheerder werkt wereldwijd samen met tientallen grote, mondiale institutionele beleggers

via joint ventures en beheert een aantal grote closed- en open-end fondsen waarin institutionele beleggers investeren. Greystar investeert zelf mee in de beleg-

gingsvehikels. In Nederland en continentaal Europa managet meerdere joint-ventures met een specifieke landenstrategie. Binnenkort wordt tevens een open-end fund gelanceerd dat juist investeert in meerdere Europese landen. Namen wil Kuijpers in dit verband niet noemen. ‘Wij doen nooit mededelingen over onze partners.’

$ÄŽ JGV QPVYGTRGP PCIGFCEJV QXGT UGTXKEGU

Greystar is naar zijn zeggen behoorlijk selectief met het aangaan van partnerships met kapitaalverschaffers. Kuijpers: ‘We zoeken langjarig commitment. Daarom focussen we vooral op grote pensioenfondsen die voor de lange termijn willen investeren. Dat sluit aan bij onze operationsstrategie waarbij we ons met met onze on-site teams committen aan een plek en daar een bijdrage willen leveren aan de woonbeleving van onze bewoners en de buren in de directe omgeving’.

$$$ # ! !

Vastgoedmarkt "

%QTRQTCVG (KPCPEG 8QQT FKV LCCT \ÄŽP FG XGTYCEJVKPIGP OKPFGT JQQI IGURCPPGP

Beste vastgoedjaar ooit voor zakenbank Kempen

G

rootste deal vorig jaar - en de grootste vastgoeddeal in de bedrijfsgeschiedenis van de Amsterdamse zakenbank; dat was de overname van het Australische Westfield met veel winkelcentra in de VS door het Frans-Nederlandse UnibailRodamco. Daarmee was 24,7 miljard dollar, een slordige 21 miljard euro, gemoeid. De in december 2017 aangekondigde overname werd in mei 2018 definitief afgerond. Kempen was als adviseur van Unibail-Rodamco betrokken.

‘Westfield was inderdaad een uitzonderlijk grote transactie’, verklaart Dick Boer, hoofd van het twaalf man sterke vastgoedteam van Kempen Corporate Finance. ‘Maar wat 2018 voor ons echt bijzonder maakte was dat we zowel betrokken waren bij drie publieke overnames, waarvan Westfield een voorbeeld was, maar ook bij drie beursgangen en ook nog enkele emissies zoals die van de Duitse woningbelegger Vonovia ter waarde van 1 miljard euro en die Alstria van bijna 200 miljoen euro.’ De combinatie van IPO’s, aandelenemissies ĂŠn publieke overnames (‘delistings’) is in de genoteerde sector best bijzonder, legt hij uit. ‘Meestal als de beurs laag staat, en sprake is van flinke discounts ten opzichte van NAV (intrinsieke waarde), dan is de tijd rijp voor publieke overnames’, licht Boer toe op het hoofdkantoor van Kempen aan de Amsterdamse Zuidas. ‘Omgekeerd bij hoge koersen willen vastgoedbedrijven naar de beurs of, als ze reeds genoteerd zijn, nieuwe aandelen uitgeven.’

Uiteindelijk heeft dat nog tot december 2018 geduurd voordat het definitieve besluit viel, al heeft dat tot op de dag van vandaag niet geleid tot hogere rentes. Ondertussen zag je de koersen wel de afgelopen jaren heel zachtjes teruglopen, terwijl de onderliggende markt, het directe vastgoed, langzaam omhoog ging. Dat maakt de discounts, zeker in het beursgenoteerde winkelvastgoed, nu ook zo groot.’

5RGEKÉ…GMG VJGOCoU Volgens de Kempen-adviseur zijn beleggers momenteel minder geĂŻnteresseerd in de traditionele sectoren zoals kantoren en woningen, terwijl zij retail op een enkele uitzondering na, zelfs vrijwel links laten liggen. ‘Er is onder vastgoedbeleggers op de beurs een duidelijke shift naar specifieke thema’s zoals bijvoorbeeld logistiek, zorg, studentenhuisvesting en selfstorage. De alternatieve vastgoedsectoren groeien in Europa ook veel sneller dan traditionele beursgenoteerde markten zoals kantoorgebouwen en retail. Dat komt ook doordat deze specifieke sectoren profiteren van de grote lange-termijn beleggingsthema’s zoals vergrijzing en e-commerce’, stelt Boer. ‘Daar is veel vraag naar. Maar in de alternatieve hoek is er in Europa helaas weinig aanbod.’

5WEEGU

'ZVTC FKUEQWPV

Hierin schuilt ook deels de verklaring waarom de drie IPO’s, die Kempen vorig jaar begeleidde, een

Afgezien dat er ‘geen Nederlandse partijen bij zijn’, wil hij geen namen en rugnummers noemen voor deze mogelijke beursgangen. Boer: ‘Als je nu voor 1,5 miljard euro aan Nederlandse winkels naar de beurs zou willen brengen, is het een moeilijk, zo niet onmogelijk verhaal. Iedereen zal zeggen: ‘hoe moet ik dat waarderen? Ik ken jou als manager niet, je hebt geen trackrecord. En de vergelijkbare beursgenoteerde retailbedrijven, jouw peers, staan op enorme discounts van circa 30 procent.’ Beleggers zullen van zo’n nieuwkomer nog een extra korting willen van zeg 10 procent bij een beursgang, dan zit je al op circa 40 procent discount. Dat doet niemand.’

De ongerijmdheid duidt er volgens Boer op dat beursgenoteerd vastgoed ‘op een kantelpunt’ verkeert. ‘De Europese beurzen zijn al een beetje aan het afkomen sinds ECBpresident Draghi in 2016 aangaf dat hij wilde stoppen met QE, het opkopen van (staats)obligaties en de vrees voor renteverhogingen.

succes werden. Dit in combinatie uiteraard met de kwaliteit van het managementteam en het onderliggende vastgoedporteuille. Het betrof zelfopslagbedrijf Shurgard dat een notering kreeg in Brussel waarmee 575 miljoen euro werd opgehaald bij beleggers en het logistieke vastgoedbedrijf Tritax Eurobox in het Verenigd Koninkrijk (300 miljoen Britse pond). Verder speelde de beursgang van het Spaanse woningfonds Arima (100 miljoen euro).

! ! ! " !

Het jaar begint goed, Kempen begeleidde de verkoop van een 4,7 procent belang dat woningbelegger Vonovia had in zijn Duitse branchegenoot Deutsche Wohnen ter waarde van bijna 700 miljoen euro. Vonovia verkocht het aandelenpakket in verband met de afgeblazen plannen om Deutsche Wohnen over te nemen. Toch verwacht Boer niet dat 2019 wederom een topjaar gaat worden voor zijn bedrijf: ‘Ik heb gemengde verwachtingen. Gezien het beursklimaat wordt het waarschijnlijk geen goed jaar voor beursgangen en emissies. Wel waarschijnlijk voor delistings en portefeuilleverkopen. We hebben nog enkele IPO’s in de coulissen staan, maar moeten daarmee wachten op betere tijden.’

Hamvraag voor beleggers is momenteel in hoeverre zij de opgegeven NAV’s en de waarderingen van de onderliggende gebouwen nog kunnen vertrouwen. ‘En dan kom je dus op het vertrouwen in taxateurs. We voeren daar veel gesprekken over met name met beursgenoteerde winkelvastgoedbedrijven. Retail is een breed segment met allerlei deelmarkten, sommigen doen het goed, zoals bijvoorbeeld het Belgische Retail Estates, dat zich focust in BelgiĂŤ en Nederland op perifere detailhandel met lage huurniveaus. Dat maakt zo’n bedrijf redelijk bestendig voor volatiliteit.’

*WWTPKXGCWU Waarderingen zouden vooral een weerspiegeling moeten zijn van het antwoord op de vraag waar de huurniveaus naar toe gaan, betoogt Boer. ‘Er zijn ondernemingen die negatieve like-for-like huurinkomsten laten zien. Deutsche Euroshop en Wereldhave in Frankrijk zijn daarvan een voorbeeld. Dan kun je ervan uitgaan dat de waardes naar beneden gaan, getuige de recente afwaarderingen bij die fondsen. Het kaf moet van het koren gescheiden worden. Veel beleggers zijn vanwege alle onzekerheid in de wereld – vanwege de handelsconflicten, vrees voor renteschokken, gele hesjes - eind vorig jaar massaal richting cash gedraaid en komen nu weer voorzichtig terug. Maar ik denk dat beleggers eerst alle cijfers willen zien voordat ze weer massaal instappen.’ De twijfel aan de waarderingen speelt veel minder volgens hem in de niet-genoteerde sector. Daar wordt meestal de boekwaarde betaald. Boer verwacht geen geweldig beursjaar voor vastgoedbeleggers in de traditionele segmenten. ‘De tijd van krimpende aanvangsrendementen is wel voorbij in de traditionele segmenten, misschien nog een beetje hier en daar in woningen en kantoren, maar niet voor winkels. Positieve herwaardering valt alleen te realiseren uit huurgroei. Ik vrees dat het voor retail precies de andere kant op gaat,

zeker in de winkels buiten de toplocaties.’

&KUEQWPV TGVCKNHQPFUGP Gemiddeld noteren de Europese winkelvastgoedfondsen een korting van 30 procent. De Amsterdamse beurs is daarbij extra hard getroffen, simpelweg omdat het overgrote deel van de vastgoedhoek aan het Damrak uit winkelvastgoedfondsen bestaat: Wereldhave, Eurocommercial Properties, Vastned en niet te vergeten Unibail-Rodamco-Westfield. Dat laatste fonds is weliswaar nauwelijks meer actief in ons land, maar maakt nog wel deel uit van de AEX. Winkelcentrumbelegger Unibail-Rodamco gold jarenlang als de lieveling van alle beursanalisten. Die glans ging er af door het negatieve sentiment rond winkelvastgoed gevoed door de vrees door e-commerce. De overname van Westfield deed het aandeel ook bepaald geen goed. Hoewel de koers de laatste weken opkrabbelt, bedraagt de discount nog altijd zo’n 30 procent.

8QPQXKC ITQQVUVG DGWTUHQPFU Naar beurswaarde gemeten vormt het Frans-Nederlands-Australische winkelcentrumfonds met 21 miljard euro zelfs niet langer het grootste vastgoedfonds van Europa, maar heeft de koppositie moeten afstaan aan de Duitse woningbelegger Vonovia (26,4 miljard). Vonovia is een andere grote klant van Kempen. Deutsche Annington, een van de rechtsvoorgangers van Vonovia, werd in 2013 naar de beurs van Frankfurt gebracht door de Nederlandse zakenbank. De IPO leverde destijds 575 miljoen euro op. In 2013 bedroeg de beurswaarde van de Duitse residentiĂŤle vastgoedbedrijven 5 miljard euro, thans is dat ruim 50 miljard euro.

9GUVɅGNF Hoe kijkt Boer aan tegen de koersontwikkeling van Unibail-Rodamco sinds de inlijving van Westfield? Was de overname eigenlijk wel een goed idee? Zijn ze niet flink afgestraft voor die acquisitie? ‘Veel

/// . +,!( & *$, '%

*- *# Vastgoedmarkt

&KEM $QGT -GORGP CFXKUGGTFG DÄŽ OKNLCTF GWTQ CCP XCUVIQGFVTCPUCEVKGU

te hard’, antwoordt Boer prompt, die nog steeds achter de overname staat. ‘Wat wij horen van beleggers is dat zij de schuldgraad van net boven de veertig procent van Unibail-Rodamco-Westfield als gevolg van de acquisitie te hoog vinden. Best raar: zit je Loan to Value (LTV) net boven de veertig procent dan is het ‘hoog’en is het net eronder dan is het ‘laag’. Amerikaanse beleggers zijn daar heel sterk op gefocust, ook omdat de Amerikaanse rente hoger is. Destijds is gezegd door het management van Unibail-Rodamco dat de LTV iets zou stijgen door de overname, maar dat dit weer zou teruglopen tot midden dertig procent door de verkoop van in totaal drie miljard euro In de tweede helft van 2018 is al twee miljard verkocht. Kennelijk gaat het echter een aantal beleggers niet snel genoeg.’

ringen, domweg door gebrek transacties die als onderbouwing kunnen dienen. In het Verenigd Koninkrijk, de grootste markt van Europa, is het transactievolume van winkelcentra bijvoorbeeld gedaald tot het laagste punt sinds 2008. Het is dus lastig voor taxateurs in Europa om zich te baseren op marktbewijs, zeker in die specifieke markt van grote winkelcentra. En als er geen waarde aanpassingen zijn, worden beleggers extra afwachtend, omdat iedereen aan zijn water aanvoelt dat er toch een mismatch is.’

Wat verder meespeelt volgens Boer is de grotere volatiliteit in het prijsniveau in de Amerikaanse winkelvastgoedmarkt in vergelijking tot Europa. ‘De Amerikaanse winkelcentrummarkt is nu eenmaal veel groter dan de Europese, die feitelijk bestaat uit allerlei deelmarkten in de verschillende landen. Daardoor krijg je vanzelf een zogenoemd smoothing-effect, een dempende werking in de waarde-

Boer stelt dat Nederlandse winkelvastgoedbedrijven zoals Wereldhave, Eurocommercial Properties en Vastned ‘volledig vastzitten’ door de discounts waarop zij noteren. ‘Als je er technisch naar kijkt en je zegt: hoe creĂŤer je het meeste aandeelhouderswaarde? Dan kun je dat doen door te proberen het vastgoed te verkopen op boekwaarde en aandelen in te kopen en als dividend uit te betalen. Vastned heeft dat een aantal malen gedaan door de Turkse en Spaanse portefeuille te verkopen. Maar daar kun je niet eindeloos mee doorgaan. Wil je een organisatie in stand houden dan zul je toch een bepaald volume in stand moeten houden van ĂŠĂŠn Ă 1,5 miljard euro.’

<ÄŽP ()! ! . ' 2+ ' / * *#'! ' , . *,*(-/ '

Hij verwacht dan ook veel muziek dit jaar voor zijn firma in het begeleiden van publieke overnames, vastgoedbedrijven die van de beurs worden gehaald en met name in het winkelvastgoedsegment. Tegelijkertijd waarschuwt hij indringend om ‘je niet blind te staren op grote discounts’ en hoge dividendrendementen. ‘Koop vooral geen bedrijf dat optisch goedkoop lijkt, maar waar straks nog een rondje afwaarderingen gaat plaatsvinden, vanwege dalende huurniveaus, en waar ook nog veel geld

in moet voor renovatie en onderhoud. We volgen het dan ook allemaal op de voet, hebben een lijst met potentieel de meest interessante delistings.’ Nee, ook na wat aandringen wil hij in dit verband geen namen en rugnummers noemen.

Verder is Boer nog altijd ‘best positief’ over vastgoed. ‘Zolang je je maar niet rijk rekent aan yieldcompressie, want die tijd is voorbij. Nogmaals, de waardegroei moet komen van huurgroei. Deze

wat stroevere markt leent zich dan ook uitstekend voor heel actief management en nauwkeurig kijken waar de kansen liggen.’ Voor zijn eigen team is een wat moeilijkere, neergaande markt, zeker als het gaat om portefeuilleverkopen, zelfs alleen maar goed nieuws, verzekert hij enthousiast. ‘Het betekent dat wij als adviseur meer waarde kunnen toevoegen. In een opgaande markt is het voor ons veel lastiger om ons marktaandeel te vergroten dan kan iedereen een portefeuille verkopen.’

0CWYGNÄŽMU DGMGPF KU FCV -GORGP SWC XQNWOG GP CCPVCN FGCNU CN UKPFU !*((,+, . +,!( .#+ -* . ' -*() #+ () " , ! # . ' -*+! '! ' ' ' % '& *$, ' '#,# % - %# *#'! ' ,* '+ ,# + #' '# , ! '(, * . +,!( 3 0( %+ &#++# + + -' #* )% ,+#'! ' ' )(*, -#%% ,* '+ ,# + "((*, &+, * &+ 0 $ ' '$ ,(, () . ' -*() !*( # #+ .(%! '+ # $ ( * , '$ ' ' #', *' ,#(' %#+ *#'! 1 *( IGT NCI FG PCFTWM XGGN UVGTMGT QR FG 0GFGTNCPFUG OCTMV 9ÄŽ \ÄŽP PW \GNHU QR GGP RWPV IGMQOGP FCV YG GGP JGGN NQIKUEJG RCTVÄŽ \ÄŽP QO QPU QXGTCN KP 'W TQRC GT DÄŽ VG DGVTGMMGP 9G OQGVGP CNNGGP PQI XGGN DGVGT YGTMGP CCP QP\G PCCOUDGMGPFJGKF YCPV FKG KU DWKVGP FG XCUVIQGFYGTGNF XTÄŽ DGRGTMV o <GNH KU $QGT CN LCCT YGTM\CCO XQQT FG DCPM n#NU KM CNNG FGCNU DÄŽ GNMCCT QR VGN YCCT KM DÄŽ DGVTQMMGP DGP IGYGGUV MQO KM QR OKNLCTF GWTQ o \GIV JÄŽ OGV GGP NCEJLG $ÄŽ DGWTUGOKUUKGU DGWTUICPIGP GP RWDNKGMG QXGTPCOGU YGTMV \ÄŽP VGCO CNVÄŽF PCWY UCOGP OGV FG EQNNGICoU XCP -GORGP 'SWKV[ %C )#, % *$ ,+

# ! # # )+ )& & $)+ $'( # & # # ( # )+ , ( $ ' ( ) & $)+ $'( # # &'( ! $'( # '# ! #- ( ! # ) ('( # )!%" ! *$$& ) '( ( , (

! * &# )+ , ( $ ' - # * &' # # $ % " ! " % " *$$& ! # $% # & ! !# ! !# ! " ! " !# ! # " " " ! % ! & ! " % !

% $ ! " ! % # ' , &$" $#! #

$ ! !# ! $ " !

'( !! # # & +++ * " # (' $% #! ( , ( $ !

''' & #$ " $

"% " Vastgoedmarkt

0+'795

Amazon schrapt kantoor in New York 9GDYKPMGN #OC\QP JGTQXGTYGGIV \ÄŽP MGW\G XQQT 0GY ;QTM CNU NQECVKG XQQT GGP XCP \ÄŽP VYGG PKGWYG MCPVQTGP

A

waardevolste bedrijven ter wereld, waarvan de topman bovendien de rijkste man ter wereld is. Ook het feit dat Amazon aangaf zich te zullen verzetten tegen vakbonden, viel niet goed in New York. Aanvankelijk werd gedacht dat Amazon het eventuele afzien van New York als dreigement gebruikte richting de stad. Het bedrijf zou namelijk 25.000 banen creëren met een gemiddeld loon

anleiding zou de aanzwellende kritiek op de komst van Amazon naar New York zijn. Met name Democratische politici, vakbonden en buurtbewoners hebben vraagtekens gesteld bij de komst van Amazon naar Long Island City in de wijk Queens. Zij vinden het moeilijk te verkopen dat er ruim een miljard dollar aan subsidies gaat naar een van de

%1.7/0 / # 4- 6

van ruim 150.000 dollar per jaar. Amazon wil ook een nieuw kantoor bij Washington in Arlington in de staat Virginia beginnen. Daar wordt wel enthousiast gereageerd. In een reactie aan website Techcrunch stelde Amazon aanvankelijk met zijn nieuwe buren in gesprek te willen. ‘We werken er hard aan om te laten zien wat voor buren we zullen zijn. Of het nu is door lokale banen te creëren door het trainen van nieuw personeel of

door het betalen van computerlessen voor duizenden leerlingen in New York.’ In een verklaring die het bedrijf later uitbracht, stelde de onderneming toch definitief af te zien van de vestiging van een hoofdkwartier in de wijk Queens in New York. Het voornemen om een nieuw kantoor in Nashville (Tennessee) te openen, blijft ongewijzigd. Daar zijn volgens plaatselijke media vijfduizend goed betaalde banen mee gemoeid. Onlangs werd bekend dat Amazon geld heeft gestoken in de start-up Aurora die zich bezighoudt met

zelfrijdende auto’s. Dat heeft het Amerikaanse bedrijf, dat in totaal ruim 530 miljoen dollar ophaalde, bekendgemaakt. Ook Shell Ventures, de investeringstak van olieen gasconcern Shell, investeerde in Aurora. Amazon liet in een reactie aan de Amerikaanse nieuwszender CNBC weten dat zelfrijdende voertuigen ‘de potentie hebben om ons personeel en onze partners veiliger en productiever te laten werken’. Het bedrijf ziet zowel op de weg als in distributiecentra mogelijkheden voor de technologie van Aurora. Amazon heeft in het vierde kwartaal, met de belangrijke feestdagenperiode, fors hogere resultaten behaald. Dat bleek eind januari uit cijfers die Amazon publiceerde. Amazon boekte een omzet van 72,4 miljard dollar, een stijging van twintig procent ten opzichte van een jaar eerder. De nettowinst bedroeg drie miljard dollar, tegen 1,9 miljard dollar een jaar eerder. Over heel 2018 werd een omzet genoteerd van 232,9 miljard dollar, een toename van 31 procent, met een nettowinst van 10,1 miljard dollar. Voor het eerste kwartaal van dit jaar rekent Amazon op een omzet van 56 miljard tot 60 miljard dollar, een stijging van tien tot achttien procent ten opzichte van vorig jaar. Ook verwacht het bedrijf een hogere operationele winst dan in de eerste periode van 2018. Topman Jeff Bezos van Amazon is de laatste tijd in het nieuws vanwege de scheiding van zijn vrouw MacKenzie, na een huwelijk van 25 jaar. Zij zou recht hebben op de helft van zijn vermogen van naar schatting ruim 137 miljard dollar. Op de beurs heeft het nieuws over de scheiding van Bezos voor enige onrust gezorgd.

&G UVTÄŽF QO GGP PKGWY JQQHFMCPVQQT XCP #OC\QP s *GV 8GTXQNI

&KTGEVGWT $WEM %QPUWNVCPVU +PVGTPCVKQPCN

*QGXGGN MQUV JGV QO LG QXGTJGOF VG NCVGP UVQOGP GP MWP LG YGN GGP HCVUQGPNÄŽ MG CXQECFQ MTÄŽIGP! )CCV JGV CNNGGP QO IGNF QH KU nVJG FGXKN KP VJG FGVCKNo CNU JGV ICCV QO JGV DKPPGPJCNGP XCP GGP ITQVG QPFGTPGOKPI KP LQWY UVCF! 'GP LCCT IGNGFGP IKPI KM QR FG\G RNCCVU PCFGT KP QR FG UVTÄŽF FKG VWUUGP GGP ITQQV CCPVCN #$ " $ $ ' # # "#$ & " $ & $ $' $ " & ( ( $ %' KPXGUVGTKPI XCP OKNLCTF FQNNCT KP XÄŽHVKGP LCCT 0CFCV JGV DGFTÄŽH OCCT NKGHUV DKFDQQMU JCF QPVXCPIGP FTQPIGP UVGFGP FQQT VQV FG JCNXG ˬPCNGU 'KPF XQ TKI LCCT DGUNQQV #OC\QP WKVGKPFGNÄŽM PKGV Ã…Ã…P PKGWY JQQHFMCPVQQT VG TGCNKUGTGP OCCT VYGG YCCTFQQT GT OGV JGV JWKFKIG JQQHFMCPVQQT KP 5GCVVNG OGGIGTG ) " " $ % # $#$ &G YKPPCCTU XCP FG\G DGCWV[ EQPVGUV \ÄŽP 9CUJKPIVQP GP 0GY ;QTM +P NCCVUV IGPQGOFG UVCF ICCV #OC\QP \KEJ XGUVKIGP KP FG .QPI +UNCPF %KV[ YÄŽM KP 3WGGPU KP 9CUJKPIVQP &% MQOV FG PKGWYG ECORWU KP #TNKPIVQP $GKFG UVGFGP DGJQQTFGP VQV OÄŽP FGUVÄŽFU KP 8CUVIQGFOCTMV IGRWDNKEGGTFG VQR FTKG YCCTKP QQM PQI #VNCPVC UVQPF #NVÄŽF OQQK CNU LG GGP IQGFG KPUEJCVVKPI OCCMV )GJGGN KP NÄŽP OGV FG FQQT #OC\QP IGXQNIFG YGTMYÄŽ\G YCCTDÄŽ JWP nTGSWGUV HQT RTQRQUCNUo QPNKPG YGTF IGRWDNKEGGTF XGTUEJGPGP QQM GGP CCPVCN DKFDQQMU XCP UVGFGP QR JGV KPVGTPGV *GV DKFDQQM XCP 0GY ;QTM FCV DGUVCCV WKV GGP RCCT JQPFGTF RCIKPCoU VGMUV KU HCUEKPGTGPFG NGEVWWT #NNGTGGTUV FG XTCCIUVGNNKPI XCP #OC\QP IGFGVCKNNGGTF IGHQEWUV QR VCNGPV QRNGKFKPIGP GP FG VGEJ IG OGGPUEJCR 7KVFCIGPF GP IGTKEJV QR FG VQGMQOUV QQM YCPV DÄŽ XGGN QPFGTYGT RGP YQTFV IGXTCCIF PCCT VQGMQOUVKI DGNGKF n&GUETKDG VJG DKI KFGCU [QWT EQO OWPKV[ RTQRQUGU KP CFFKVKQP VQ EWTTGPV GHHQTVU VQ GPJCPEG [QWT EQOOWPKV[oU FGXGNQROGPV QH GFWECVKQPCN RCTVPGTUJKRUo &CV XGT\QGM QO nDKI KFGCUo MQOV XCCM VGTWI $ÄŽ FG VCNGPVXTCCI KU GT GGP QPIGMGPF FGVCKNPKXGCW 0GY ;QTM %KV[ NGXGTFG RGT UEJQQN FG CHUVWFGGTTGUWNVCVGP XQQT VKGP CH\QPFGTNÄŽMG LCTGP RGT UGM UG OCCT QQM RGT GVPKEKVGKV WKVIGURNKVUV PCCT #UKCP DNCEM JKURCPKE OWNVK TCEKCN PCVKXG #OGTKECP YJKVG &CV KU PQI GGPU YCV CPFGTU FCP IGPFGTPGWVTCNKVGKV GP

IGGP \KEJV QR JGTMQOUV GVPKEKVGKV KP 0GFGTNCPF 8GTFGT \ÄŽP GT CN XGNG VKGPVCNNGP RTQLGEVGP QRIG\GV QH KP FG RÄŽRNÄŽP QO XQNFQGPFG VGEJVCNGPV GZVTC PCCT 0GY ;QTM VG JCNGP QO CCP FKG ITQVG #OC\QP XTCCI VG XQNFQGP &KG VGEJYGTMGTU OQGVGP PCVWWTNÄŽM QQM NGXGP GP FCP KU FG XTCCI PCCT MQUVGP XQQT NGXGPUQPFGT % " & $ ( #$ $ & # !! & #$ XTQGI CCP CNNG UVGFGP YCV JGV MQUVVG nICNNQP QH RTQEGPV OKNM NQCH QH YJQNG YJGCV DTGCF CP CXQECFQ C 5VCTDWEMU VCNN EQHHGG C OQXKG VKEMGV C OQPVJN[ I[O OGODGTUJKR CV C ;/%# FT[ ENGCPKPI QH C UJKTV CPF C ICNNQP QH ICUo *GV KU OCCT FCV W JGV YGGV OCCT JGV UVQOGP XCP GGP QXGTJGOF MQUV /KFVQYP /CP JCVVCP FQNNCT OCCT KP JGV WKVGKPFGNÄŽM IGMQ\GP .QPI +UNCPF %KV[ MWP LG IG NWMMKI CN XQQT FQNNCT VGTGEJV 9QTFV GT KP FCV DKFDQQM QQM PQI QXGT XCUV IQGF IGURTQMGP! ,C\GMGT OGV IGFGVCKNNGGTFG RTQˬNGU XCP FG KP JGV IGXCN XCP 0GY ;QTM VYGG CCPIGDQFGP NQECVKGU WKVDTGKFKPIUOQIGNÄŽMJGFGP XGTIWPPKP IGP QOIGXKPIUKPHQTOCVKG GNGMVTKEKVGKVU GP VGNGEQOXQQT\KGPKPIGP GV EGVGTC *GV \ÄŽP PCVWWTNÄŽM QQM ITQVG NQECVKGU DÄŽPC O CNNÃ…Ã…P XQQT #OC \QP RGT UVCF 'P FCP PCVWWTNÄŽM FG ˬPCPEKÇNG NQMMGTVLGU 8CP 0GY ;QTM MTÄŽIV #OC\QP KP VKGP LCCT VÄŽF KP VQVCCN OKNLCTF FQNNCT KP ECUJ GP IGTGFWEGGTFG DG NCUVKPIGP |'GP VGIGOQGVMQOKPI CCP GGP IQGF FTCCKGPF DGFTÄŽH YCCTVGIGP ITQGKGPFG QRRQUKVKG KU 9CUJKPIVQP YKUV IQGF DGVCCNFG DCPGP IGOKF FGNF FQNNCT OGV GGP nUEJCOGNo ˬPCPEKGGN RCMMGV XCPo OKNNKQP FQN " # " #$"% $%%" & #$ " $ &G \QGMVQEJV XCP #OC\QP KU DGÇKPFKIF FG VYGG YKPPGPFG UVGFGP Ë­QTGTGP GP FG CHXCNNGTU NKMMGP JWP YQPFGP *GV \CN OÄŽ TGW\G DGPKGWYGP YCV FG KORCEV & ( & ! " # " $ & #$ " $ ' PKPIGP MCPVQTGP KP 0GY ;QTM GP 9CUJKPIVQP \CN \ÄŽP 8QNIGPF LCCT TQPF FG\G VÄŽF GGP WRFCVG DGNQQHF IGUEJTGXGP XQQTCHICCPF CCP DQXGPUVCCPF PKGWYU

333 2 /0$,"!* .(0 +)

Vastgoedmarkt #" .1 .&

GP RTĎUXQTOKPI XCP EQOOGTEKGGN XCUVIQGF MCPVQTGP DGFTĎHUTWKOVGP GP YKPMGNU KP QPU NCPF /GGT URGEKɈGM KP FG CI INQOGTCVKG #OUVGTFCO

Vijftig jaar informatie over commercieel vastgoed Nederland

D

eze maand is het precies vijftig jaar geleden dat voor het eerst bericht werd over verhuisbewegingen, gebouwkenmerken en prijsvorming van commercieel vastgoed (kantoren, bedrijfsruimten en winkels) in ons land. Meer specifiek in de agglomeratie Amsterdam. Dat gebeurde in een door mij geschreven paginagroot artikel in Het Financieele Dagblad van eind februari 1969. Ik was daar redacteur en begon in de laatste maanden van 1968 met het verzamelen van de nodige gegevens. Dat was geen makkelijke taak; er bestond nauwelijks of geen gerichte informatie, alles moest als stukjes van een puzzel bij elkaar worden gesprokkeld. Daarvoor winkelden we bij belanghebbenden: bedrijven en instellingen, de gemeente, eigenaren, financiers, ontwikkelaars en hun adviseurs (een kleine groep makelaars). In het begin aarzelden veel van deze partijen de betrokken gegevens prijs te geven, zij moesten echt worden overtuigd dat het zinvol was wanneer er op dit terrein meer openheid ontstond. Ik vond het vreemd dat er over aandelen en vastrentende waarden ook toen al uitgebreide cijfermatige en statistische informatie voorhanden was, maar dat dit voor onroerend goed geheel ontbrak. Voor woningen werd door het CBS alleen -en omdat de politiek daarom vanwege de woningnood vroeg- het aantal geproduceerde nieuwbouwwoningen bijgehouden (prijzen van koopwoningen bijvoorbeeld werden pas in 1974 landelijk geregistreerd) en voor commercieel onroerend goed was er niets. Dit terwijl in onroerend goed in het algemeen toen -en ook nu trouwens- veruit het

belangrijkste deel van het nationale vermogen is vastgelegd.

Maar wat was de aanleiding om juist toen de commerciĂŤle vastgoedsector nader te onderzoeken? Er waren drie belangrijke trends te onderscheiden. 1: Tweede helft jaren zestig werden de eerste nieuwbouwkantoren en aanverwante ruimten opgeleverd die -en dat was voor het eerst op die schaal- voor verhuur aan toekomstige gebruikers beschikbaar kwamen. Tot dan was de hoofdregel dat dergelijke gebouwen door de gebruikers zelf werden gerealiseerd en dat die in eigendom bleven. Dat nu ook huurobjecten echt in zwang raakten komt later aan de orde. Maar daarnaast wisselden sowieso kantoor- , bedrijfs- en winkelobjecten van eigenaar, waarvan het interessant was om niet alleen de mutatie in eigendom en gebruik, maar ook de prijsvorming te achterhalen.

ling van de commerciĂŤle gebouwensector in met name de drie grote steden in ons land en in belangrijke steden in BelgiĂŤ, Duitsland, Frankrijk en Spanje. Zij hadden een relatief geavanceerde kennis en wijze van aanpak.

In Amsterdam kwam het nieuwe tijdsgewricht het eerst tot ontwikkeling. Immers in het belangrijkste centrum van het land op het gebied van de dienstverlening maar ook op dat van de industriĂŤle bedrijvigheid, kwam als gevolg van de economische expansie een toenemende druk te staan op de traditionele vestigingsplaats, de binnenstad. Bedrijven en instellingen groeiden uit hun jas en konden niet voldoende extra ruimte vinden. Bereikbaarheid kwam in de knel. Dus er vond een grote uitwaaiering plaats naar de periferie zoals

als Buitenveldert, West, Amstelveen en Diemen. Maar ook naar Het Gooi en elders in het land. Veel bedrijven en instellingen wilden tegelijkertijd flexibeler zijn in hun huisvesting zodat men indien nodig makkelijker kon switchen van gebouw of binnen gebouwen kon uitbreiden of inkrimpen. Een zeer belangrijk aspect was dat het voor ondernemingen aantrekkelijker was om ruimte te huren dan in eigendom te hebben, gezien de steeds krapper wordende financieringsverhoudingen in eigen bedrijf. Het altijd relatief schaarse eigen vermogen kon beter worden ingezet ten behoeve van de eigenlijke ondernemingstaak dan in vastgoed. Maar er bleven natuurlijk ook partijen (bijvoorbeeld banken en verzekeraars) voorshands hechten aan eigendom, ook bij nieuwe acquisities.

Een van de eerste grote verplaatsingen vanuit de binnenstad vond plaats in de confectiesector, zowel met productiebedrijven als verkoopvestigingen. Vanaf 1963 gaat de sector vooral naar West, waar ze bedrijven voor eigen rekening realiseren en dus nog niet huren. Als kroon op dit proces werd in het voorjaar van 1968 aan het Koningin Wilhelminaplein in West het Confectiecentrum (nadien omgedoopt tot World Fashion Center WFC) geopend, twee torens met in totaal rond 45.000 m2 ruimten (kosten toen circa 30 miljoen gulden ofwel 13,6 miljoen euro) waarin een groot aantal confectiebedrijven onderdak vond. De betrokken bedrijven huurden hier niet, maar kochten hun ruimten via een aandelenconstructie. Deze kwam er in grote lijnen op neer dat, wanneer 1.000 m2 in gebruik werd genomen men via een corresponderend aantal aande-

2: Commercieel vastgoed begon als gevolg hiervan zijn opmars als speciale categorie bij institutionele en andere beleggers, bij projectontwikkelaars en financiers, niet te vergeten bij gemeenten en de adviessector, zoals makelaardij, notariaat, advocatuur en bij fiscalisten en accountants. Opmars bij beleggers ook omdat , anders dan bij de streng gereguleerde huurwoningen, in de commerciĂŤle sector de huurprijzen via indexering makkelijker konden worden aangepast aan de sterk oplopende inflatie. 3: Een grote impuls kwam vanaf eind jaren zestig van Britse beleggers en ontwikkelaars en hun adviseurs. Zij hebben een belangrijke aanzet gegeven tot de ontwikke-

*GV VÄŽFUEJTKHV 8CUVIQGFOCTMV DGUVCCV KP OGK CCPUVCCPFG LCCT 'P JGV KU RTGEKGU LCCT IGNGFGP PCOGNÄŽM KP HGDTWCTK FCV XQQT JGV GGTUV QXGT RTÄŽUXQTOKPI NQECVKGU IGDQWYGPMGPOGTMGP GP CCTF XCP FG IGDTWKMGTU QR JGV IGDKGF XCP MCPVQTGP YKPMGNU GP DGFTÄŽHUTWKOVGP KP QPU NCPF KU DGTKEJV + (,*"+!" "!&0&"/ 2 + /0$,"!* .(0 5 ) &+ 2,$")2)1 %0 +! %0 3,.!"+ "/0""! + "+(")" ,+03&((")&+$"+ "+ 0."+!/ &+ !" #$"),-"+ ' . &0 5,3") ,- !" * .(0 2,,. ,**". &"") ,+.,"."+! $,"! )/ !&" 2,,. (,,- 3,+&+$"+ "5" * +! ""+ "4-,/7 ,2". !" +)"&!&+$ &+ ,* ,2". !" ,**". &" )" $" ,13"+/" 0,. 0" $ + . --,.0"."+ "+ 3,.!0 ""+ "")! $"/ %"0/0 2 + #OUVGTFCO YCCT NCPFGNÄŽM IG\KGP JGV \YCCTVGRWPV XCP FG\G UGEVQT CNVÄŽF %""#0 $")"$"+

"0 #.&( %1&/ -1& )2"./0. 0 + 2".(, %0 2,,. ,*$"."("+! *&)',"+ "1., "+ &+ 2,,. *&)',"+ "1., ČĄČŞČŻČŞ / / /ȤȊČ&#x;Č Č­ČŁČŞČ°Č&#x;

333 2 /0$,"!* .(0 +)

#" .1 .& Vastgoedmarkt

1!" 1.#* .(0 $"(, %0 !,,. !" 2,,. *&)',"+ $1)!"+ (ČŞČŻČŞ 9Č¤ČŚČ¤Č¨Č Č&#x;ȤČœ %ȪȨȨȪȊȎ

len eigenaar werd van die 1.000 m2. Al eerder was er een soortgelijke constructie toegepast, namelijk in het kader van de wederopbouw in 1953 geopende Groothandelsgebouw van 128.000 m2 in Rotterdam. Zowel bij het Confectiecentrum als het Groothandelsgebouw werd deze vorm van eigendom later omgezet en werden de gebruikers gewoon huurders en kwamen beide complexen uiteindelijk in handen van beleggers. Deze wijze van financiering , dus op basis van aandelen naar rato van de in gebruik genomen ruimten is nadien nooit meer toegepast. (n.b. In 1990 werden de twee torens van het WFC voor 180 miljoen gulden (81 miljoen euro) verkocht aan de Scandinavische Fabege en later wordt nog eens 100 miljoen gulden (45 miljoen euro) geĂŻnvesteerd in toren vier. Na verschillende doorverkopen komen de drie torens in 2018 in handen van Meijer Realty Partners via een aandelentransactie. De onderliggende marktwaarde van WFC zou vermoedelijk rond de 120 miljoen euro hebben gelegen maar bevestigd is dit niet. Het complex werd in de afgelopen decennia regelmatig en soms grondig gerenoveerd, die investeringen moeten bij de beoordeling van de prijs uiteraard mee worden gerekend.)

Enkele van de gepubliceerde transacties uit de laatste maanden van 1968 in willekeurige volgorde. -De Britse ontwikkelaar Town & Commercial Properties kocht voor 3,5 miljoen gulden (1,6 miljoen euro) het Afrikahuis van de Verenigde Ned. Scheepvaartmij VNS aan het Spui 10a bij de Kalverstraat met 2700 m2 kantoor op 480m2 eigen grond. Het werd uiteindelijk grondig verbouwd en getransformeerd tot winkel waardoor de waarde aanzienlijk steeg. VNS vertrok in 1969 en werd opgenomen in NSU, later Nedlloyd Rotterdam en het gebouw werd later verhuurd aan boekhandel Scheltema Holkema (n.b. het gebouw

werd volgens Vastgoedmarkt na verschillende opvolgende eigenaren, in 2006 verkocht voor 30 miljoen euro en in 2014 voor 42,5 miljoen euro aan drie particuliere beleggers; dus 26 keer zo veel als eind 1968. Het is intussen al jaren aan modeketen Esprit verhuurd). -Koninklijke Van Gelder Papier verhuisde van het gebouw Singel 236 (4500 m2 nuttig vloeroppervlak) naar het 10.000 m2 grote kantoorgebouw van Philips Pensioenfondsen aan de Parnassusweg. De Singel werd voor 5,5 miljoen gulden (2,5 miljoen euro) verkocht aan de Nederlandse Spaarbankbond. -Technische onderneming Stokvis verkocht haar gebouw Keizersgracht 313 (1200m2) voor rond 2 miljoen gulden (0,9 miljoen euro) aan de naastgelegen Noordhollandse Uitgeversmaatschappij. Ook panden elders in de stad worden verlaten en Stokvis vestigt zich in kantoren aan de Europaboulevard in Buitenveldert, eveneens van Philips pensioenfonds. -Het Burgerweeshuis verkocht de panden Kalverstraat 78 t/m 108 met een gezamenlijk vrijwel geheel volgebouwd grondoppervlak van 1200 m2 voor circa 5 miljoen gulden (2,27 miljoen euro) aan de zittende huurders ofwel voor rond 4.100 gulden (1869 euro) per m2. De opbrengst was aanzienlijk lager dan wanneer de ruimten leeg waren opgeleverd. (n.b. In 2018 was de grondprijs voor winkels, zeker als het om kleinere units gaat, zoals in genoemd geval in de Kalverstraat, volgens de gemeente 24.000 euro per m2 ofwel dertien keer zo veel als eind 1968. Bedacht moet worden dat beleggen in winkelpanden in de binnenstad toen maar door een beperkt aantal partijen werd gedaan, immers eigendom was de hoofdregel. Beleggers waren toen al wel onder meer de Caransa Groep en de Kroonenberg Groep, alsmede dus enkele Britse investeerders. Van Nederlandse zijde was vastgoedfonds Rodamco pas in de jaren tachtig een van de eerste die gericht in binnensteden winkels kocht. In 2018 variĂŤren de huurprijzen in de Kalverstraat voor

parterreruimten van 100 m2 tot 150 m2 tussen de 2000 en 3000 euro per m2). -De Franse Staat kocht voor 2,5 miljoen gulden ( 1,1 miljoen euro) het gebouw Vijzelgracht hoek Prinsengracht van het Hospice Wallon, een bejaardenhuis dat naar de Veluwelaan in Zuid verhuisde. Het gaat om 5.000 m2 ruimten op 2.000 m2 eigen grond en hierin werd Maison Descartes ondergebracht (n.b. In 2017 werd het complex volgens Vastgoedmarkt verkocht aan particuliere beleggers voor 15,1 miljoen euro ofwel ruim veertien maal zo veel). -Handelshuis Hagemeijer verlaat een aantal verspreid gelegen gebouwen in Amsterdam en wil zich buiten de stad concentreren . Het hoofdkantoorgebouw Herengracht 468 (Gouden Bocht) met 1200 m2 ruimten zal ook worden verkocht. Raming 1,2 miljoen gulden (circa 0,55 miljoen euro) of 1.000 gulden (450 euro) per m2. (n.b. begin jaren tachtig, bijna 15 jaar later en op het dieptepunt van de vastgoedcrisis, werd het gebouw voor dezelfde prijs verkocht. Pas vanaf begin jaren

")!".) +!-)"&+ #,0, 0 !/ . %&"# */0".! *

negentig is de prijs sterk in de lift, accelererend sinds 2015. De huidige marktwaarde van dergelijke gebouwen ligt rond 9.000 euro per m2 en soms meer). -De Universiteit van Amsterdam verwierf voor 4,5 miljoen gulden (2 miljoen euro) de kantoren van verzekeraar Nederlandse Lloyd aan de Herengracht 256-268 met 8500 m2 vloeroppervlakte. De maatschappij verhuist naar een nieuw complex van 24.000 m2 aan de Nachtwachtlaan in Amsterdam West (en gaat niet lang daarna op in Delta-Lloyd). - De Universiteit van Amsterdam wil ook de gebouwen van De Nederlandsche Bank aan de Turfmarkt bij de Munt aankopen. Daarvoor wordt een prijs van tegen de 8,5 miljoen gulden (3,9 miljoen euro) genoemd. Het complex staat op 8100 m2 eigen grond. Inmiddels is er al vele jaren het Allard Piersonmuseum gevestigd. - Blauwhoed verplaatst zijn havenen opslagactiviteiten naar het westelijk havengebied. Daardoor komen 25 pakhuizen met 56.000 m2 vloeroppervlakte aan de Handelskade vrij. Deze wil Blauwhoed gaan verhuren. -Het gebouw hoek Herengracht/ Leidsestraat 1, groot 1750 m2 waarvan 350 m2 op de parterre wordt door modemagazijn Kreymborg verlaten. Voor de parterre wordt 250 gulden (115 euro) huur per m2 gevraagd en voor de bovenliggende etage tussen de 80 en 100 gulden (36 en 45 euro). (n.b. In 2018 bedragen de huurprijzen voor parterreruimten in de Leidsestraat afhankelijk van ligging globaal tussen de 1850 en

2600 euro per m2.Dat is voor standaardruimten van 150m2 dus voor grote ruimten is dat minder). -Lingeriefabrikant Wala verhuisde onder meer naar BelgiĂŤ. Het rond 8.000 m2 grote bedrijfsgebouw Prinsengracht 585 doorlopend naar Keizersgracht 438-442 wordt voor 3,2 miljoen euro (1,45 miljoen euro) te koop geboden. (n.b. Midden jaren zeventig wordt het complex grotendeels gesloopt en komt hier de Openbare Bibliotheek in op 12.000m2, investering circa 25 miljoen gulden (11,3 miljoen euro) en in 2012 opende hier het Andaz Hotel met 122 kamers zijn deuren. -Binnenlands Beleggingsfonds Vastgoed kocht voor 8 miljoen gulden (3,6 miljoen euro) het circa 7.000 m2 grote nieuwe kantoorgebouw aan de Vlaardingenlaan waar het VMF-concern zijn hoofdkantoor vestigde. Huurprijs even boven de 100 gulden (45 euro) per m2. Brutoaanvangsrendement 9,5 procent. -KLM Pensioenfondsen , eigenaar van het in aanbouw zijnde Groothandelscentrum van 32.000 m2 in West bij de Basisweg, verhuren voor tussen de 70 en 80 gulden (32 en 36 euro) per m2. De helft wordt reeds in gebruik genomen door onder andere IBM en Alfa Romeo. &.( ,*-")* + 3 / &+ *"!" ,-.& %0". "+ "! %0 0,"+ !" + * 2 + JGV VÄŽFUEJTKHV 8CUVIQGFOCTMV YCCTOGG JÄŽ VGXGPU JGV DGITKR nXCUVIQGFOCTMVo KP 0GFGTNCPF KPVTQFWEGGTFG *ÄŽ YCU VQV %,,#!."! 0"1. "+ &/ /&+!/!&"+ 0,0 %"!"+ ."! 0&"*"!"3".(". "+ !2&/"1. 2 + %"0 ) !

9CNGPYGGUJWKU 2TKPUGPITCEJV ČĄČŞČŻČŞ 5ČŻČœČ&#x;ČŽČœČ­ČžČŁČ¤Č ČĄ #Č¨ČŽČŻČ Č­Č&#x;ČœȨ

222 1 ./$+"!) -'/ *(

Vastgoedmarkt #" -0 -&

% ! ! # ! ! ! $ # # " $ "$ GP RTĎUXQTOKPI XCP EQOOGTEKGGN XCUVIQGF MCPVQTGP DGFTĎHUTWKOVGP GP YKPMGNU KP QPU NCPF /GGT URGEKɈGM KP FG CIINQOGTCVKG #OUVGTFCO 8GTXQNI XCP RCIKPC

Vijftig jaar informatie over commercieel vastgoed T

weede helft jaren zestig werd begonnen met de bouw van kantoren voor verhuur in Buitenveldert en West en in beperkte mate in het centrum. Begin 1969 was er in Buitenveldert rond 50.000 m2 in aanbouw en deels opgeleverd. De huurprijzen liepen hier op tot 135 gulden (61 euro) per m2, maar 110 gulden (55 euro) was meer de norm zoals aan de Europaboulevard en het Gelderlandplein. Elders werd voor nieuwe kantoren vanaf 80 gulden (36 euro) per m2 betaald. Voor bestaande kantoren in het centrum lagen de prijzen tussen de 40 en 80 gulden (18 en 36 euro) per m2. Voor bedrijfsgebouwen, vrijwel altijd nieuw, was de huurprijs begin 1969 tussen de 50 en 70 gulden (22 en 32 euro) per m2 en voor

(1"-./- / ČĄČŞČŻČŞ 5ČŻČœČ&#x;ČŽČœČ­ČžČŁČ¤Č ČĄ #Č¨ČŽČŻČ Č­Č&#x;ČœȨ

opslagruimten minder dan de helft. Vanaf eind 1968 tot 2018 was de stijging van de consumentenprijzen in ons land circa 380 procent. De huurprijzen voor kantoren hebben deze inflatie in veel gevallen bijna bijgehouden of incidenteel overtroffen. In Buitenveldert liggen de topprijzen nu rond de 290 euro per m2 (ruim vier keer zo veel dus als in 1968) en in het centrum tussen de 195 en zelfs incidenteel 425 euro per m2. Voor bedrijfsruimten variĂŤren de huurprijzen in Amsterdam tussen de 40 en 75 euro per m2, dus daar is de inflatie niet bijgehouden. Bedacht moet worden dat bij de huidige prijzen voor de kantoren in de afgelopen 50 jaar verschillende, soms zeer forse, renovaties

hebben plaatsgevonden. Dikwijls met intervallen van tien tot vijftien jaar. Die investeringen werken door in de berekening van de huren. Anders gezegd: de gebouwen zelf zijn weliswaar min of meer onveranderd, maar de kwaliteit is totaal onvergelijkbaar en sterk aangepast. Ook moet rekening worden gehouden met kosten van leegstand en honoraria bij aantrekken nieuwe huurders. Bij de winkels voor de toplocaties Kalverstraat en Leidsestraat toonden de voorbeelden bij de prijzen uit begin 1969 vergeleken met 2019 aan dat daar de inflatie meer dan ruimschoots is goedgemaakt. Het gaat noch bij kantoren, bedrijfsgebouwen en zelfs niet bij winkels om een immer doorlopende opgaande lijn in de huur- en

koopprijzen. Periodes van waardestijging worden afgewisseld door soms forse waardedaling . Het hangt van de timing van beleggers/ huurders af wat de effecten van de prijsbewegingen voor hen zijn. Per saldo biedt commercieel onroerend goed op lange termijn bezien per gebouwentype een bepaalde mate van bescherming tegen inflatie (wat ook de bedoeling was en is) en in absolute zin dan vooral bij winkels en kantoren op toplocatie.

Het artikel in februari 1969 werd direct gevolgd door een eerste aanzet van mij tot inventarisatie van het aanbod kantoren en bedrijfsruimten in geheel Nederland. Daaraan is toen in juni van dat jaar een aparte bijlage bij Het FD

"&3"-.$- %/ /+/ ČĄČŞČŻČŞ 5ČŻČœČ&#x;ČŽČœČ­ČžČŁČ¤Č ČĄ #Č¨ČŽČŻČ Č­Č&#x;ČœȨ

gewijd. Kort daarna stelde ik een, uiteindelijk, wekelijkse rubriek over commercieel vastgoed samen en werd eens per jaar een steeds completer landelijk aanbodoverzicht samengesteld. De behoefte aan informatie in de sector groeide sterk. Daarvoor bleek binnen Het FD geen ruimte. Het leidde in het voorjaar van 1974 tot de oprichting van het blad Vastgoedmarkt, waardoor gestructureerd onderzoek en veel meer diepgaande berichtgeving mogelijk werd.

&-' +),"() * 2 . &* )"!" QRTKEJVGT GP DGFCEJV VQGP JGV VÄŽFUEJTKHV ./$+"!) -'/ "/ ! *' * &". "/% 1 * ""("* "&*! -"! /-& " ./$+"!

*** ) &' $ " % ' #!

%( % Vastgoedmarkt

)TQQVJCPFGNUEGPVTWO IG\KGP XCPCH ,CP XCP )CNGPUVTCCV ȡȪȯȪ 5ȯÈœÈ&#x;È®ÈœÈ­ÈžÈ£È¤È È¡ #È¨È®È¯È È­È&#x;ÈœȨ

Ingezonden mededeling

TE KOOP: NIEUWBOUW APPARTEMENTENCOMPLEX PIETER CALANDLAAN 5-7, Amsterdam % !" $ $ &" # $ " ' & + $ $ÄŽUEJTKHV

HHQ SDUNHHUNHOGHU YRRU DXWRèV HHQ LQSDQGLJH Ć HWVHQVWDOOLQJ YRRU ! $# + " , "% $

" % '

"

#$ #$ $ ( ' # $ $ $ ) ' # %$ % $#$ " "

Voor meer informatie neem contact op met: DRS Makelaars • Mr. T.G.M van der Heijden thomas@drs.eu

&&& % "# ! #

Vastgoedmarkt !$ !

XCUVIGUVGNF +P FG\G DÄŽFTCIG UVCCP VYGG CFXQECVGP UVKN DÄŽ FG IGXQNIGP

Huurovereenkomsten woonruimte voor korte duur

O

p 20 maart 2017 heeft de Raad voor de Onroerende Zaken (ROZ) een nieuw model huurovereenkomst woonruimte vastgesteld. In dit ROZ-model worden vier opties gegeven voor de looptijd, ofwel de duur van de huurovereenkomst. Aanleiding voor het vernieuwen van het model is onder meer dat sinds 1 juli 2016 het huurrecht woonruimte is verruimd. Zo is een optie tot het sluiten van kortdurende huurovereenkomsten met (minder) huurbescherming toegevoegd. Deze nieuwe variant is dan ook als een van de vier opties in het huidige ROZ-model opgenomen. Het betreft contracten voor bepaalde tijd van maximaal twee jaar of korter (bij zelfstandige woonruimte) en van maximaal vijf jaar of korter (bij onzelfstandige woonruimte). Deze huurovereenkomsten eindigen van rechtswege (mits de verhuurder tijdig waarschuwt). In deze bijdrage staan wij stil bij enkele uitspraken over dit relatief nieuwe type huurcontract.

schuwing moet dus schriftelijk, maar in de rechtspraak wordt verzending per e-mail ook geaccepteerd, mits kan worden aangetoond dat de huurder de waarschuwing daadwerkelijk heeft ontvangen. Waarschuwt de verhuurder niet (aantoonbaar) binnen de gestelde periode, dan wordt de huur voor onbepaalde duur verlengd. De huurder heeft de mogelijkheid een kortdurende huurovereenkomst tussentijds op te zeggen tegen een voor betaling van de huurprijs overeengekomen dag. De opzegtermijn die in acht moet worden genomen is gelijk aan de betaaltermijn, in de regel is dat een maand. Bij kortdurende huurovereenkomsten, heeft de huurder bovendien het recht om de huurprijs tot uiterlijk zes maanden na afloop van de huurovereenkomst te laten toetsen door de huurcommissie. In de praktijk ervaren verhuurders met name de tussentijdse opzeggingsmogelijkheid van de huurder als een pijnpunt (met het oog op mutatiekosten).

Voor de in de inleiding genoemde kortdurende huurovereenkomsten heeft de wetgever in de Wet doorstroming huurmarkt 2015 bepaald dat een opzegging niet vereist is voor de huur van zelfstandige woonruimte met een duur van twee jaar of korter en voor onzelfstandige woonruimte met een duur van vijf jaar of korter. Overigens mogen toegelaten instellingen voor zelfstandige woonruimte (Daeb-woningen) in beginsel geen kortdurende huurovereenkomsten sluiten, tenzij de minister een specifieke uitzondering heeft gemaakt. Wel moet de verhuurder de huurder ten minste drie maanden en minimaal een maand voor het verstrijken van de bepaalde duur schriftelijk informeren over de dag waarop de huur verstrijkt (‘waarschuwen’). Het sturen van deze kennisgeving moet worden gezien als een fatsoensnorm waaraan moet worden voldaan. De waar-

Veel verhuurders grijpen daarom terug naar de ‘goede oude tijd’, te weten een huurovereenkomst voor een eerste periode van ĂŠĂŠn jaar met daarna een verlenging voor onbepaalde tijd. In het ROZ-model

# # # " $"" & !" $& VÄŽFKI

wordt deze optie aangeduid als ‘Onbepaalde tijd met een minimum duur van twaalf (12) maanden’, waarbij tijdens de genoemde periode van twaalf maanden de huurovereenkomst niet tussentijds door opzegging kan worden beĂŤindigd. Wij hanteren zelf liever de terminologie ‘bepaalde tijd met een verlenging voor onbepaalde tijd’. Dat is zuiverder, omdat de aanduiding van de ROZ een huurovereenkomst voor onbepaalde tijd met een tijdelijk ‘opzegverbod’ impliceert. De wet bepaalt dat een huurovereenkomst voor onbepaalde tijd door elk van beide partijen kan worden opgezegd (tegen een voor betaling van de huurprijs overeengekomen dag). Een beding dat hiervan afwijkt is nietig. Maar ook wij hebben oog voor het gangbare spraakgebruik waar de ROZ bij heeft geprobeerd aan te sluiten.

Deze bijdrage ziet nadrukkelijk niet op huurovereenkomsten die naar zijn aard van korte duur zijn (zoals omschreven in artikel 7:232 lid 2 BW). Daarmee worden met name huurovereenkomsten voor vakantiewoningen of wisselwoningen (tijdelijke huisvesting tijdens een renovatie) bedoeld. Op die overeenkomsten is de huurbescherming (inzake onderhoud, huurprijs en beĂŤindiging) die in de wet is opgenomen voor de huur van woonruimte niet van toepassing. Rechters zijn vrij terughoudend om aan te nemen dat een huurovereenkomst naar zijn aard van korte duur is. Volgens de minister moet het gaan om gevallen waarin het voor iedereen duidelijk is dat er geen sprake kan en mag zijn van een beroep op huurbescherming.

Ondanks dat de wetgever inzake kortdurende huurovereenkomsten een duidelijk tijdspad voor de verhuurder heeft bepaald als het gaat om de waarschuwing (tenminste drie maanden en minimaal een

maand voor het verstrijken van de bepaalde duur), gaat het in praktijk geregeld mis. Ter herinnering: in beginsel is aan het overschrijden van de gestelde waarschuwingstermijn de consequentie verbonden dat de huurovereenkomst voor onbepaalde tijd wordt verlengd (inclusief de bijbehorende huurbescherming).

Kantonrechter Almere (1): De tijdelijke huurovereenkomst duurde tot en met 28 februari 2017. Een strenge kantonrechter oordeelde in dit kort geding dat een waarschuwingsbrief die op 1 februari 2017 was verzonden te laat was. De brief had uiterlijk op 31 januari 2017 door huurder ontvangen (de kantonrechter stelt abusievelijk ‘verzonden’) moeten zijn. Ter motivatie verwijst de rechter naar de totstandkoming van de wet en overweegt dat de wetgever niet bedoeld heeft dat de rechter de beĂŤindiging nog zou toetsen. Als de verhuurder niet bijtijds waarschuwt, mag de huurder ervan uitgaan dat de huurovereenkomst kennelijk niet van rechtswege zal eindigen, maar dat de verhuurder de huurovereenkomst wil voortzetten. Overigens blijkt uit deze uitspraak dat de rechter het de verhuurder verwijt dat deze kortlopende huurovereenkomsten gebruikt als proefperiode om te bezien of hij een langlopende huurrelatie met de huurder wil. Kantonrechter Zwolle (2): Dit keer ging het om een ‘te vroege’ waarschuwing. De tijdelijke huurovereenkomst duurde tot 1 januari 2018 en de verhuurder verzond zijn waarschuwingsbrief op 29 september 2017. In dit geval hielp de rechter de verhuurder. Het beroep van de huurder op huurbescherming (een huurovereenkomst voor onbepaalde tijd) werd naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar geoordeeld. De huurder had niet aangetoond dat zijn belangen waren geschaad en bovendien had de verhuurder geen signalen afgegeven dat hij de

huurovereenkomst zou willen voortzetten. Kantonrechter Amersfoort (3): In deze zaak had de verhuurder de waarschuwing tijdig per e-mail verzonden. De huurder ontkende vervolgens de e-mail ontvangen te hebben en beweerde dat deze bij de spam terecht gekomen was. Het was aan de verhuurder om te bewijzen dat de waarschuwing de huurder tijdig had bereikt en dat lukte in dit geval de verhuurder niet. Kantonrechter Breda (4): De tijdelijke huurovereenkomst duurde tot 1 januari 2018. In deze zaak had de verhuurder ingezet op de ‘kracht van de herhaling’ en maar liefst 4 waarschuwingsbrieven verzonden. Geen van de brieven vielen echter in de bewuste periode (in dit geval niet eerder dan 1 oktober en niet later dan 1 december 2017). Ondanks de vele waarschuwingen, kreeg de verhuurder de rechter desondanks niet aan zijn kant om de slechte timing te repareren. Kantonrechter Leeuwarden (4): Deze zaak heeft betrekking op een driepartijen huurovereenkomst tussen een huurder, een woningstichting en GGZ instelling. De tijdelijke huurovereenkomst eindigde op 13 oktober 2018. De waarschuwingsbrief was negen dagen te vroeg verzonden en de kantonrechter was onverbiddelijk. Omdat de huurder structurele en ernstige geluidsoverlast veroorzaakte werd de ontruiming alsnog toegewezen, maar dus op andere gronden. Kantonrechter Utrecht (5): Deze uitspraak ziet op onzelfstandige woonruimte waarbij de verhuurder niet kon aantonen dat hij (tijdig) had gewaarschuwd. Het verzoek tot ontruiming en huisuitzetting werd afgewezen. Kantonrechter Utrecht (6): In deze zaak had de verhuurder ongeveer drie weken ‘te vroeg’ gewaarschuwd. De tijdelijke huurovereen-

999 8$56*2('0$4.6 1/

)(%47$4, Vastgoedmarkt

2!2 2 $33$46(0(16(1 056(4'$0

komst duurde tot en met 31 augustus 2018. De waarschuwingsbrief

( +774'(4 216.(1'( '( (0$,/ 2168$1*(1 6( +(%%(1

werd verzonden op 8 mei 2018 en is een dag later door de huurder ontvangen. De huurder stelde zich daarop op het standpunt dat de huurovereenkomst was overgegaan naar een overeenkomst voor onbepaalde tijd. Gelukkig boden de redelijkheid en billijkheid uitkomst omdat de verhuurder en huurder na de te vroege waarschuwingsbrief in overleg waren getreden om de huurovereenkomst – nota bene op verzoek van huurder– al eerder dan de oorspronkelijke einddatum te beÍindigen. Onder die omstandigheden is het beroep van huurder onaanvaardbaar.

De moraal? Laat het niet op een discussie aankomen en waarschuw tijdig. Is dat niet gelukt, dan kan in beginsel alleen een bijzondere

omstandigheid de verhuurder helpen!

Met regelmaat zien wij huurovereenkomsten die op twee gedachten hinken. Bijvoorbeeld een huurovereenkomst waarin elementen van een tijdelijke huurovereenkomst en elementen van tussenhuur voorkomen. Dit laatste is een opzeggingsgrond voor een verhuurder (ook wel bekend als ‘diplomatenclausule’) die aan het einde van de huurovereenkomst zelf de woning wil betrekken of die aan zijn huurder die tijdelijk vertrekt, de mogelijkheid wil geven om terug te keren. De tijdelijke huurovereenkomst en de tussenhuur-overeenkomst hebben ieder een andere werking. Zo eindigt de tijdelijke huurovereenkomst na een tijdige schriftelijke

waarschuwing van rechtswege en een tussenhuur-overeenkomst moet opgezegd worden met alle bijbehorende regels. Indien verwarring ontstaat over de wijze waarop de huurovereenkomst eindigt, zal dit vermoedelijk aan de verhuurder tegengeworpen worden. Een ander onderscheid is de duur van de huurovereenkomst. Sinds de Wet doorstroming huurmarkt 2015 kan een huurovereenkomst voor tussenhuur in goed overleg met de huurder voorafgaand aan de einddatum voor een bepaalde termijn verlengd worden. Bij tijdelijke huurovereenkomsten is slechts eenmaal een bepaalde termijn toegestaan. Wordt een tijdelijke huurovereenkomst toch verlengd, dan is dit voor onbepaalde tijd met volle huurbescherming.

241;/,( 412765 (1 ,WUVKPG XCP .QEJGO \ÄŽP XCUVIQGFCFXQ ECVGP YGTM\CCO DÄŽ JGV #OUVGTFCOUG $'82&$6(1.$16224 (16215 2(.(/

" 0(, # " 0$$46 #

" 5(3 6(0%(4 # !

" -$17$4,

#

" '(&(0 %(4 # " 2.62%(4 #

" '(&(0 %(4 #

%

# " "# " "# " ! # ! $ # # ! % & ! # "#! ! % !" # ! "# # # ! & $' " ! # ! "# % !& # # & ! # % ! "# "# " ! # ! ! $* ) # '!) ( ' * " ! +' $ ' $ # $) " ! " # ' ) " ! ') , "" $ #& !" & !" % ! !" # & # % ! ! # #& # % ""

$( ) %$ ' ( ' $ $ , + ( 0$ , $( $ $ '+ ' $ $ + $ + '( "" $ & ') $ "! ' $ $ %&

1 ") ' "%%( + $ #() " % ( %%" + $ #() ' # $ , '!. # "( %' $ ( ) + ( *' %& ) + $ () " ! ()' *) *" "# $) (*&&"- $ # $ # $) $ $) '$ ) %$ " ()' *)

D " )() )' $ ( $ %$), !! " $ $ %& ) + $ () ("% () ! D ) ! $(' ! "% ) ( . $ %# $ ) %$), !! " $ $ ) " $ D + ( + $ # $) $ $ % . !*$$ $ " ) ' $ "% () ! + () % D ' !) ! ( '+ ' $ $ + $ )- * )' ) D ' !) ! ( % ) $ $ '+ ' $ $ + $ , $! " ' $ + '" '

1 $( + $ ' %* )- * %$ '$ # ' $ $$%+ ) $ '% 1 # ' $ + " ' ) *' ) '% &

1 + $ ! ' ) *' )' $( ) %$( ' $ & " #() ' # 1 , $ + $ % () $ *$ ' )%' * ' # ) " *$ $ # $ $ ' )%' %## ' " () %

$ " ! ' # ! ! " #

! ""# " "#

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.