Vastgoedmarkt april 2020

Page 1

Coronacrisis Een tijdlijn van dag tot dag ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠĘŻ

Retailcrisis Wie betaalt nog wel de huur? ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞĘŞ

Economische crisis J , *ČŞČ Č§ČœȊȢ ȢČœČœČŻ ČŁČ ČŻ Č&#x;Č°Č­Č ČŠ! ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŤ J Krimp verwacht van 7,7% ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘ­

LCCTICPI YYY XCUVIQGFOCTMV PN

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Beleggers en retailers zoeken uitweg in crisis

YKPMGNNCPFUEJCR $ÄŽ XCUVIQGFDGNGIIGTU TGIGPV JGV UVQR\GVVKPIGP XCP FG JWWTDGVCNKPI 8QQTCN ITQVG MGVGPU \GVVGP MYCCF DNQGF OGV GGP\ÄŽFK IG JWWTUVQR\GVVKPIGP 'GP IG\COGPNÄŽMG QRNQUUKPI NÄŽMV XGT YGI Toen de redactie van Vastgoedmarkt een online oproep plaatste om huurstopzettingen van retailers te delen, kon ze niet bevroeden wat die oproep teweeg zou brengen. De ene na de andere e-mail, veelal van gefrustreerde vastgoedeigenaren, stroomde binnen. Grandvision, Wibra, Rituals, Specsavers, Holland & Barret en als kers op de taart: AS Watson, de eigenaar van onder meer ICI Paris XL. Alle stoppen ze (gedeeltelijk) met het betalen van de huur. Dit tot ergernis van beleggers. Niet omdat ze de crisis niet onderkennen, de pijn zit vooral in de manier waarop: de brieven van advocaten die simpelweg mededelen dat er geen huur meer wordt betaald. Alsof het voor de beleggers geen crisis is. Vooral de eenzijdige brieven van AS Watson, de detailhandeldivisie van de Hongkongse multinational Hutchison Whampoa (CK Hutchison Holdings) zette veel kwaad bloed. 'Zo'n reus als Watsons zou eigenlijk twee keer de huur moeten betalen in deze tijden,' zei vastgoedeigenaar Bert Degenaar, die ook zo'n brief ontving.

Ook belegger Pieter van Loon uit Dordrecht kreeg zo'n brief en liet het er niet bij zitten. Hij probeert AS Watson failliet te laten verklaren via de rechter. Een kansloze poging, maar wel een goede publiciteitsstunt. Het verhaal van de Nederlandse Goliath die de grote reus uit Hongkong probeert uit te schakelen, haalde zelfs de Financial Times. Erg constructief zijn dit soort pogingen niet. Brancheverenigingen van huurders en verhuurders doen verwoede pogingen om de partijen bijeen te brengen. Eind maart was er even witte rook. Vastgoedeigenaren zouden tot 20 april geen huurfacturen sturen. Ook zou de kwartaalhuur per maand over worden gemaakt. Maar luttele dagen later, bleek er bitter weinig van een akkoord te zien. 'Toen het erop aan kwam, bleken de standpunten van de deelnemers aan het overleg nog te ver uit elkaar te liggen om een brug te slaan,' zegt Gijs Bessem van retailvastgoedadviseur KroesePaternotte. 'Met het belangrijkste resultaat – uitstel van huurbetaling tot 20 april – komt de sector

de coronacrisis niet door. Het werd ook verworpen door zowel verhuurders als huurders.’ En dus blijven beide partijen naarstig op zoek naar een oplossing. Buiten alle media-aandacht om lukt dat sommige partijen best aardig. Want wie in plaats van de confrontatie de dialoog opzoekt, kan er gezamenlijk uitkomen. 'De deal is dat de retailers de helft van de huur voor de maanden mei en april betalen en de andere helft opschorten. Zo hebben we honderden coronaregelingen getroffen tussen huurders en verhuurders', zegt Bessem van KroesePaternotte. Zo zijn er meer lichtpuntjes. Blokker blijft vooralsnog de huur betalen. 'Wij willen onze problemen niet doorschuiven naar onze partners,' zegt Michiel Witteveen, eigenaar van de Blokkerketen. Ook andere retailers en beleggers blijken bereid tot een compromis. Maar zij zitten beiden gevangen in hetzelfde dilemma: niemand weet hoe lang deze crisis nog duurt.

&G 5ECPFKPCXKUEJG YQPKPIXGTJWWTFGT *GKOUVCFGP DTGKFV \ÄŽP YQPKPIRQTVGHGWKNNG WKV OGV XQQTPCOGNÄŽM FG 4CPFUVCF RTQXKPEKGU GP KP )GNFGTNCPF *GKOUVCFGP MQQRV FG YQPKPIGP XCP 2CVTK\KC JGV ICCV QO FG #ODGT RQTVGHGWKNNG XQQT OKNLQGP GWTQ KPENWUKGH RCTMGGTHCEKNKVGKVGP GP \GUVKI DGFTÄŽHUTWKOVGP &G CCPIGMQEJVG RQTVGHGWKNNG DGUVCCV XQQT QPIGXGGT RTQEGPV WKV YQPKPIGP KP FG IGTGIWNGGTFG GP GGP MYCTV KP FG NKDGTCNG UGEVQT

ABN AMRO: huizenprijs daalt volgend jaar De huizenprijzen gaan volgend jaar voor het eerst sinds 2014 weer dalen als gevolg van de coronacrisis. ‘Na jaren van prijsstijgingen en hoge transactieaantallen krijgt de woningmarkt momenteel een knauw,’ meldt het Economisch Bureau van ABN Amro in de woningmarktmonitor. ‘De maatregelen die nodig zijn om de verspreiding van het coronavirus te beteugelen, leiden tot een terugval van de economie. De werkloosheid neemt toe en de besteedbare inkomens staan onder druk. In combinatie met een verwachte stijging

van de hypotheekrente zorgt dit voor een verslechtering van de betaalbaarheid van koopwoningen.’ De verwachting is dat het aantal woningaankopen hierdoor terugvalt. Dat komt ook doordat sommige beleggers pas op de plaats zullen maken. Dit alles heeft een negatieve impact op de huizenprijzen. ‘Als gevolg van de vraagterugval zal de tot voor kort nog zeer krachtige prijsstijging volgend jaar omslaan in een daling van het gemiddelde prijspeil. Met hoeveel valt op dit moment nog niet exact te zeggen.'

Ingezonden mededeling

Diepe recessie nadert: 'hopen op een V-vorm' Steeds meer economen houden rekening met een diepe, lange crisis. Maar er is ook hoop op een snel herstel. ‘Ik heb het gevoel dat de crisis van 2008 slechts een voorproefje was van deze crisis,’ zegt Harvard-econoom Kenneth S. Rogoff in The New York Times. Rogoff is medeauteur van het boek This time is different: eight centuries of financial folly, over de geschiedenis van economische crises. ‘Zoals het er nu naar uitziet, wordt dit de diepste duik voor de wereldeconomie in honderd jaar,’ aldus Rogoff. ‘Alles hangt af van de vraag hoe lang het virus aanhoudt, maar als het zo doorgaat, wordt dit de moeder van alle crises.’

Het is geen rooskleurige boodschap. Misschien is een verklaring dat de stad New York, waar de krant zijn zetel heeft, extra zwaar lijkt te zijn getroffen door het virus. Wellicht dat Rogoffs visie negatief wordt beĂŻnvloed door de malaise in New York. Maar Rogoff staat niet alleen. Meer economen voorzien dat het coronavirus een stapeling van negatieve effecten op gang zal brengen waar de wereld nog jarenlang de gevolgen van zal ondervinden. Ontslagen, werkloosheid, minder investeringen, minder bestedingen, die leiden tot nog meer ontslagen en faillissementen. Een neerwaartse spiraal. Het slechte nieuws is dat dit kamp steeds meer aanhangers krijgt.

SOLID & POSITIVE # $" % '!!# # ) !" % ! % ) % '!!# $%# ' # " % % '!!# # ! % $ !#! '# % ' ' ! $ ! ( ! '!!#)!# $ %# $ %& % " # '! % &($ !" '! % # ( ) ' ! # #$ ' $% ! &$ ( ' ++ '!!#& % ( $ # ! % )! $% # %

De toekomst draait om data.

Zorg jij voor het slimme inzicht? eîŠƥūƑĚŠȡ DžĿŠŒĚŕƙȡ ċĚēƑǞ IJƙƑƭĿŞƥĚŠȠ ēĚ ĺĚŕĚ ČūŞŞĚƑČĿĚĚŕ DŽîƙƥijūĚēŞîƑŒƥ ijĚŠĚƑĚĚƑƥ DŽĚĚŕ ēîƥîȦ qĚƥ ĿŠŞĿēēĚŕƙ ǯǦǦ ŕĚēĚŠ ċĚƙČĺĿŒƥ s×q ƭƙĿŠĚƙƙ ūDŽĚƑ ĚĚŠ ƙČĺîƥ îîŠ ĿŠIJūƑŞîƥĿĚȦ qîîƑ ǕūŠēĚƑ îŠîŕNjƙĚ ĚŠ ĿŠƥĚƑƎƑĚƥîƥĿĚ ċŕǞ DŽĚŠ ēĚ ƙŕĿŞŞĚ ĿŠǕĿČĺƥĚŠ DŽĚƑċūƑijĚŠȦ 'îîƑūŞ ĿŠDŽĚƙƥĚĚƑƥ s×q ƭƙĿŠĚƙƙ ĿŠ ƥĚČĺŠūŕūijĿĚ ūŞ ǕĚ ǕĿČĺƥċîîƑ ƥĚ ŞîŒĚŠȦ ~ūŒ DŽūūƑ ŏūƭȦ

<<< ;)89.5,+3)719 42

)6702 Vastgoedmarkt

Never abuse a bad crisis

$ "

%

" #$ $ " %'#

Het zal u nauwelijks verbazen dat deze editie van Vastgoedmarkt vrijwel volledig in het teken staat van het coronavirus. Het virus raakt u en mij op een ongekende manier. Alles wat altijd vanzelfsprekend was, even een biertje in de kroeg, een zaterdagochend op het voetbalveld, 's ochtends vroeg met een bak koffie onderweg naar de zaak, een spontane trip naar Rome of New York. Van de ene op de andere dag kan dat allemaal niet meer.

% ( !" (

#$

De noodzakelijke maatregelen van de overheid raken ons persoonlijk, maar ook zakelijk. Voor veel mensen is het even wennen, je collega's alleen nog maar via een schermpje spreken. Maar eigenlijk gaat dat prima. Voor sommigen is het een uitdaging met een of meerdere kinderen die continu om aandacht vragen. Maar stiekem is het ook een luxe om je gezin zo vaak te zien.

$ " & '#

"

! $ !

" $ % ! $" (

" # #

$

"

& #$

" # # # #

$ " & '# &

" $ &

$ " & ' " $ "

Al dat klein leed van mensen met een kantoorbaan is natuurlijk niets in vergelijking met wat mensen in de zorg voor hun kiezen krijgen. Zij moeten elke dag weer het gevecht aan met een virus dat voor de meeste mensen onschuldig is, maar voor sommigen heel akelig en mogelijk zelfs dodelijk kan zijn. Het is niets in vergelijking met al die flexwerkers in bijvoorbeeld de horeca of evenementenindustrie die van de ene op de andere dag hun inkomsten moeten missen. En het is niets in vergelijking met al die winkeliers die plotseling geen klant meer in hun zaak hebben of met al die toeleveranciers en dienstverleners waarbij de vraag is uitgevallen. De overheid springt bij om getroffen ondernemers te helpen. Met een ongekend steunprogramma worden faillissementen en massa-ontslagen voorlopig voorkomen doordat lonen door belastingbetalers worden betaald. Maar dat is niet voor iedereen genoeg. Veel ondernemers hebben naast personeel nog een grote kostenpost: de huur. Hoe betaal je die nog als je omzet het nulpunt nadert? Daarmee treft deze crisis ook de vastgoedeigenaren. Als de huurstroom stokt, komen beleggers in de problemen met hun financiers. En die financiers zijn weer gebonden aan allerlei regels. Zo zitten huurders en verhuurders in hetzelfde schuitje. In zo'n situatie kun je twee dingen doen. De confrontatie opzoeken of er samen proberen uit te komen. Gelukkig kiezen velen voor het laatste. Het is hartverwarmend om verhalen te horen over vastgoedeigenaren en retailers die elkaar opzoeken en proberen de pijn te verdelen. Helaas lukt dit niet altijd. Sommige grote retailketens zetten kwaad bloed door simpelweg te stoppen met huur betalen. En er zijn beleggers die gewoon hun huurpenningen komen ophalen, terwijl ze dondersgoed weten dat die nu niet opgebracht kunnen worden. Voor sommige retailers is deze crisis dĂŠ kans om die huurverlaging er eindelijk eens door te drukken. Voor sommige beleggers is dit dĂŠ kans om die kwakkelende retailer eindelijk uit dat pand te krijgen. Never waste a good crisis. Maar misbruik een slechte crisis ook niet. Dit is niet het moment om elkaar de tent uit te vechten. Niemand is schuldig aan het coronavirus. De acute vraaguitval heeft niets met slecht ondernemerschap te maken. Het is extreem zwaar weer buiten. Zorg ervoor dat we samen deze storm doorstaan. Dan ruimen we straks de scherven wel op. /55-+7,+)*9,:7 8,7;))8;)4+,72))4 ;)13,+0)4,9 42

' $ $ $ " & ' "

' %%" & $

$ " & ' "

'

" #

"

! #$ " # & " " $$ " (%

"% "#$" # $ #

! "#

(

% #

$ "

%$

"% % ' $

" $

" #

"% " & #$

" $ $

Ingezonden mededeling

SEGRO LOGISTICS CENTRE SCHIPHOL NU BESCHIKBAAR

7.750 - 43.300 m

2

SEGRO LOGISTICS CENTRE VENRAY WWW.SEGRO.COM/ VENRAY

WWW.SEGRO.COM/ SCHIPHOL

Willem Slager: 'Corona toont belang logistie k' ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŻ

Lockdown

Is het middel erger dan de kwaal? ČŤČœȢȤȊČœ ʏʲ

Corona:

J Wat is de impact op kantoren? ČŤČœȢȤȊČœ ĘŤĘ° J Impact in China en ItaliĂŤ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŽ WWW.ADH OCBEHEER .NL

CRTKN LCCTICPI YYY XCUV IQGFOCTM V PN

MODERNE LOGISTIEKE ONTWIKKELINGEN

isis Coronacrijn van dag Een tijdl tot dag ĘŻ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŠ

sis Retailcri alt nog wel Wie beta r? de huu ĘŞ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞ

s ! sche crisi Č ČŻ Č&#x;Č°Č­Č ČŠ Economi ȧČœȊȢ ȢČœČœČŻ ČŁ J , *ČŞČ ČŠČœ ĘŹĘŤ van 7,7% ČŤČœȢȤ verwacht p J Krim Ę­ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹ

ER.NL CBEHE .ADHO WWW

Hypotheek records do or angst hoge re rente

werden bijna 20.000 hypotheek aanvragen

ingediend. Dat is het dubbele hoge weekgemid van het toch al delde sinds einde van de het zomervaka ntie van vorig jaar. Daarmee staan de drie ‘coronawek en’ allemaal in de top vier van weken met het hoogste weekaanta l hypotheek aanvragen sinds 2011, bijgehoude n door het Hypotheke n Data Netwerk (HDN).

Hoewel de categorie oversluiter sinds het begin s van

vorige week toe met gemiddeld 0,07 procent; $QTIJGUG .QI de grootste KUVKEU JGGHV GG stijging sinds oktober P PKGWY FKUVTK GGP %CPCFGGU 2011. DWVKGEGPVTWO DGWTUIGPQVGG Vorige week KP $NGKUYĎM X TF XCUVIQGFDG DGFTĎHUVGTTGKP verhoogden GTMQEJV CCP ) NGIIKPIUHQPFU 2TKUOC KP $NG TCPKVG 4GKV veel aanbieders hun *GV FKUVTKDWV KUYĎM GP KU NCP *GV FKUVTKDWVK rentetariev KGEGPVTWO NKIV IFWTKI XGTJWW GEGPVTWO YQT en. Na de QR regiepartije TF CCP #NDGTV FV FQQT $QTIJ n pasten UGRVGODGT *GĎP GUG .QIKUVKEU Q YQTFGP QR week ook Rabobank, de afgelopen PVYKMMGNF GP IGNGXGTF *GV O GK \CN PCCT XGTYC EQORNGZ YQT ABN Amro, IGP ITQPF GP EJVKPI KP Florius en FV IGDQWYF Q DGUEJKMV QXGT ING de rente R GGP MCXGN XC EKTEC aan. Voor P EKTEC de komende O OCIC\ĎPT week WKOVG nieuwe verhogingezijn er al twaalf digd, waaronder n aangekonmaar ook SNS, de Rabobank ASR Sinds het begin OGV en Triodos. WKNNG WKV van de coronacrisi hebben RQTVGHG s bijna alle geldverstre YQPKPI KFV \ĎP verhoginge kkers XCP n doorgevoer FGP DTG Twee derde QPKPIGP *GKOUVC d. Geldvervan de Chinese strekkersRV FG Y WWTFGT FGP MQQ reageren met fabrikant KPIXGTJ en, retailers *GKOUVC de aanpastants Internation singen op ENWUKGH JG YQP QT GTNCPF en logistieke dienstverl GWTQ KP de UVCCV XQ afgenomen FKPCXKUE al heeft uitge KP )GNF voerd onder OKNLQGP marge op &G 5ECP de WKNNG DG hypotheek eners PEKGU GP EVQT QQT zijn al op productieb 80 procent RQTVGHG rente F RTQXK GTCNG UGen het GWKNNG X edrijven, MQEJVG e-commerc of meer van toegenomen risico 4CPFUVC P FG NKD T RQTVGH G CCPIG ebedrijven GNĎM FG MYCTV K op financierin capaciteit hun G #ODG en logistieke OVGP & GP GGP . dienstverle XQQTPCO gen als CV QO F FTĎHUTWK WNGGTFG gevolg van de crisis. ners in China. JGV IC GUVKI DG G IGTGI Bijna 2CVTK\KC tweehonde De schaarste VGP GP \ IGP KP F rd bedrijven HCEKNKVGK Na ruim drie aan woningen KV YQPKP particiRCTMGGT peerden in maanden van naast de oplopende QEGPV W blijkt het onderzoek GT RT volledige economisc bijna rente een QPIGXG (laatste datum 24 maart). belangrijke he stilstand zitten Dordr reden dat starters verkla hebben Chinese naarst Vastgo alle mediapartijen best te niet bij Jeff Wang, doorstrome te laten ie van bedrijven hun en ze ige het er directeur van de p plaats rs massaal activiteiten redact sing. Buiten n failliet kanslo oproe in actie het razendsnel Shanghai-k dat sommin plaats van komen. Zeker Toen de retaipubliAS Watso rechter. Een weer opgeantoor van kt, pakt. Bijna om lukt voor starters dit wie een onlinetingen van goede de Buck Con60 procent sultants Internation g opzoe 'De het momentum lijkt markt . Want ren via wel een l van de van de topzet bedrijven geeft te zorgt aardig en. niet bevroe de dialoo gunstig , maar te zijn: delijk dat Chinese al: ‘Het is duieekren de beleggers stellen om huurs ntatie aan dat hun kon ze uitkom g zou poging van van Het verhaa hypoth tieke ketens confro de grote enlijk logisdelen, tewee bedrijven nog zich gterughou- n.’ stunt. h die van deop verslechterin steeds aan e upstream alweer gezam lers te die oproep dend rs de helft en oninge 'GP FTGKIGPFG uit te citeits Goliat en doorstrome het herstellen nd kan er retaile TGPVGUVĎIKPI koopw de ander e noren mei landse ong probeert volge aantal maal zijn geworden; rs die zijn van voor een ial UVWYV FG YQP de lockdowns dat de den wat De ene na id van hebben het reeds Neder treerd hetzelfde Financ gekocht, deal is voor de maand e helft KPIVTCPUCEVKGU baarhe en gaan 2014 en geldt voor en. is dat Hongk voelen zelfs de 47 procent logistieke ketens. onderbroken mogelijk nprijz breng van gefrus de bindebetaal rander chting or terugdrukverwa sinds reus uit van de logisom hun huize haalde de huur honde tieke dienstverle , veelal de hierdo eerst n en de , stroom Maar De huidige s, len, De we meer somn het van e-mail driekwart hoopt woning g naren verkopen.gaankopen at te dan schake , Ritual soort fen april betale Zo hebbe doord edeige Deze resultaten ners. binnen acht jaar voor als gevol , Wibra zijn dit niginen als wonin komt ook vastgo orten. weken hun plaats gen getrof ', vision zijn gebaseerd Times. dalen uctief opsch op de logistieke ketens & Barret regelin verhuurders weer op een een onderzoek s. valt. Dat nen. Grand Holland ers pas volledig normaal Erg constr Branchevere urders n, de weer dat Buck Consulheeft acrisi otte. den corona ers en belegg vers, coron te laten draaien. Patern AS WatsoICI Paris n en gen niet. ers en verhu de Dit alles huizenmige . huurd Specsa Dat taart: pogin Kroese is ijginge . bemoedige maken t op de de tussen de evan meer huurd gen om ) untjes nd.' zullen krijgt Ingezonden vraagt kers op van onder van prijsst ltelijk lichtp gen van mededeling ede pogin en. Eind zegt Bessem eve impac van de ar ‘Na jaren ctieaantallen een er meer snog de huur verwo Dit negati ‘Als gevolg n ze (gedee eigena te breng rook. Geografis doen nteel Zo zijn kort nog stoppe n. de huur. hoge transa t mome che n bijeen blijft vooral onze proble prijze voltot voor misch XL. Alle betalen van 20 erspreiding partije gmark even witte n tot vastgoedb ers. Niet Blokk l zal de prijsstijging willenvan naar onze het Econo wonin was er elegginge bleem opleveren zoude rugva met het is van belegg kennen, . n. 'Wij n biedt tige ,’ meldt Amro in de maart naren huivenweieen, een daling sturennig bescherm betale vastgoedin maatreknauw voor edeige zeer krachomslaan in l Wittev vesteringen ingdoorsc cturen per tot ergern de crisis ondermanier eil. Met niet tegen van ABN tor. ‘De Vastgo . Dat is eieen pandemie Michie n. Ook prijsp men r huurfa ze jaar zeker Bureau in de tmoni ten een van de verspr . delde erkete mijn grootste gend rs,' zegt omdat nt nog april geende kwartaalhuu kt. gmark gemid blijzorgen, zit vooral van advoca er partne van de Blokk zijn om te ersimpact wonin omdat n gemaa van het valt op dit mome er de pijn de brieven ar devirus daarvan wereldwijd Ook zou die nodig al elen dat eigena Dat constateert rs en belegg omis. el p: n.' over worde later, bleek gelen d. hoeve ‘Partijen is.’tot een terugv waaro e retaileJennen, het corona Maarten te zegge rd te maand lweg meded betaal dagen een compr gen in hebben ander directeur wereldwijd akkoo ding van osheid luttele gevan belegginge tot niet exact gespreide die simpe meer wordt ers geen , goed elen, leiden Maar van een n bij penbeiden De werklo inkosioenuitvoe ken bereid nd weet portefeuille beteug s. Corona mie. weinig erop aan kwam zitten rder geen huurvoor de belegg aantoonbaa niema zij dbare PGGM. Hoogleraar a: is de bitter

het r een de econo de bestee Maar van vastgoedec

te onomie fde dilemm nog duurt. n van Alsof het In combi verschijnse vanniet-binnen toe en lands zien. 'Toen standpunten vroeg Dirk Brounen g nog druk. hetzel l’, vervolgt g is. de neemt Jennen. dige brieveivisie overle deze crisis Jennen onder onder crisis kan het voordeel ‘Dat chte stijgin bleken staan aan het meer naar andeld l de eenzij hoe lang om een grootste l mens van diversificat mers zijn Voora een verwa ationa beperken. te liggen Bessem zorg in de coronadialo deelne n, de detailh ie Nog steeds multin van natie met ielkaar

gen g heeft spreiBusiness AS Watso ongse ding zin, zeker Hutch zegt Gijs eurTias

ver uit School in Tiln mededelin Hongk slaan,' burg. Kroese over sectoren. poa (CK Ingezonde ‘Ons van de dadvis basisscenar denk dat de brug te rijkste Ik astgoe io is

ison Wham veel kwaadzou winkel- en heel diepe een belang Hutch hotelmarkt op dit moment eta-recessie,

gs) zette Watsons van retailv 'Met het hopelijk huurb gevolgd otte. het hardst van son Holdin reus als door geraakt worden. We Patern huur moede sector een snel herstel. 'Zo'n zien minder zullen aat – uitstel– komt Dan keer de bloed. er niet heel zei vastimpact result bij woningen veel bedrijven ijk twee deze tijden,' die 20 april failliet en nog minder eigenl gaan. Maar aar, ling tot

logistiek vastgoed. n in bij als het herstel langer op zich !

ten betale r Bert Degen Die spreiding

helpt dus zeker

laat wachten, igenaa ontving.

het een heel, wel. Maar als

wordt goede

langer gaat brief diepe, langdurige

dit aanhouden neergang. ook zo'n RP YDVWJRHG , zoals bij Heel veel huurders

de vorige crisis,

ͤ QDQFLHULQJ 9

len omvallen. dan wordt

zulY( EHKHHU RI voordeel van het Dat kan een YHU]HNHULQJH ) Q ZLM VWDDQ Y die pro # # ' RRU X NODDU Q ding ook minder.'sectorale sprei % '!! $%# X PHHU GDQ R # RLW # $" # bood% '!!# % ) % '!! eurige ring ' ! " % % ' geen rooskl !" % een verkla # Het is ! '# ! ien is $ !# waar de en Missch % York, % houd Newomij_CORP schap. zwaar $ %& men ( ORATE_Adv_V ! astgoedmarkt_1 stad New heeft, extra econo ! , lange dat de '! % het 57x98mm_v1.in zetel s meer een diepe $ !" door ! zijn op %# fen Steed &($ dd 1 krant # $ % ing met is ook hoop #$ zijn getrof Rogoffs visiede '!!#)! reken er lijkt te ! # '! ht dat . Maar el. !#& % oed door " # Wellic ' crisis ++ '! beĂŻnvl virus. ) Rogoff herst ' wordt % snel Maar # ( van ef $ ( een York. crisis men negati & ! ' $% ! l dat de e in New . Meer econo een was $ # malais het gevoe voorproefje alleen virus ( $% # % ‘Ik heb rd-eco s een staat niet dat het corona effecten op Harva )! en eve ’ zegt 2008 slecht voorzi negati crisis, Rogoff in The wereld ing van en waar de van deze zal th S. stapel f is en van Kenne breng . Rogof noom This time gang zal ang de gevolg werkloosTimes boek 20 16:24 al gen, 06/04/20 New York van het es of financi nog jarenl . Ontsla n, minuteur vinden eringe centuri medea van ecoonder r invest leiden tot nog nt: eight nu minde en. die is differe de geschiedenis heid, het er ement ingen, folly, over crises. ‘Zoals de diepste der bested gen en failliss che l. Het dit in ontsla nomis spiraa t, wordt economie meer aartse 1 dit kamp indd naar uitziede wereld f. ‘Alles 2020-04. Een neerw s is dat krijgt. Rogof kt 157x98_ e nieuw ngers duik voorjaar,’ aldus hoe lang slecht aanha rd meer honde van de vraag als het steeds af

udt, maar moeder hangt

aanho dit de het virus aat, wordt zo doorg crises.’ van alle

PI TMV PN LCCTIC GFOC XCUVIQ YYY

ers retail crisis gers en Beleg uitweg in en zoek

de coronacrisi het meest s is gestegen,

ziet de Hypotheek

doorstromeshop ook onder starters,

CP GP X V UVQR\GVVKPI P\ĎFK V JG OGV GG NGIIGTU TGIGP YCCF DNQGF FDG XGT YGI GP M XCUVIQG KPI NĎMV GPU \GVV Het werd PFUEJCR $Ď TCN ITQVG MGV PNĎMG QRNQUU niet door. veracrisis zowel YKPMGNNC GVCNKPI 8QQ 'GP IG\COG de coron rpen door uit ook verwoals huurders.’ partijen van Loon FG JWWTDVQR\GVVKPIGP ers liet Pieter beide er en huurd oplosblijven zo'n brief ert Ook belegg naar een En dus cht IG JWWTU . Hij probe echt kreeg -aanda ig op zoek ed-

rs en verhogers fikse toename een van acties. De gestegen het aantal transhypotheek rente speelt volgens de hypotheek winkel een belangrijke rol. De gemiddelde hypotheek rentes 10, 20 en 30 jaar vast) namen (op 5,

rijs izenp RO: hu r ABN AM lgend jaa vo daalt

Beleggingen spreiden helpt niet tegen coro na

J

%CPCFG\GP MQR GP FE KP $NGKUY ÄŽM

PC TGEQTF VÄŽFG PU FG EQTQPCE

TKUKU -Q RGTU GP

J[RQVJGGMTGP QXGTUNWKVGTU NÄŽMGP XQNI VGU GPU Begin april

rt: e nade m' recessi or Diepe op een V-v n 'hope

ID & SOL TIVE I POS

Chinese indu razendsnel strie veert op

### "

Vastgoedmarkt

ABN Amro voorziet daling huizenprijs in 2021 #$0 #OTQ ICCV GTXCP WKV FCV FG JWK\GPRTĎ\GP XQNIGPF LCCT XQQT JGV GGTUV UKPFU YGGT ICCP FCNGP CNU IGXQNI XCP FG EQTQPCETKUKU 6GIGNĎMGTVĎF JQGXGP JWK\GPDG\KVVGTU \KEJ XQQTNQRKI IGGP \QTIGP VG OC MGP QXGT FG DGVCNKPI XCP JWP J[RQVJGGM ‘Na jaren van prijsstijgingen en hoge transactieaantallen krijgt de woningmarkt momenteel een knauw,’ meldt het Economisch Bureau van ABN Amro in de woningmarktmonitor. ‘De maatregelen die nodig zijn om de verspreiding van het coronavirus te beteugelen, leiden tot een terugval van de economie. De werkloosheid neemt toe en de besteedbare inkomens staan onder druk. In combinatie met een verwachte stijging van de hypotheekrente zorgt dit voor een verslechtering van de betaalbaarheid van koopwoningen.’

De verwachting is dat het aantal woningaankopen hierdoor terugvalt. Dat komt ook doordat sommige beleggers pas op de plaats zullen maken. Dit alles heeft een negatieve impact op de huizenprijzen. ‘Als gevolg van de vraagterugval zal de tot voor kort nog zeer krachtige prijsstijging volgend jaar omslaan in een daling van het gemiddelde prijspeil. Met hoeveel valt op dit moment nog niet exact te zeggen,’ aldus de bank. Daarvoor moet volgens de bank eerst meer duidelijk worden over

%1.7/0 &774 < # # /

de precieze impact op de economie. Eerder al lieten economen van de bank weten dat de vastgoedmarkt grosso modo in 2021 door de coronacrisis een afslag te wachten staat. De coronacrisis zorgt zo voor een plotselinge kentering op een oververhitte markt. Het aantal transacties zat vanaf medio 2019 weer in de lift. In de twaalf maanden tot en met februari 2020 gingen 221.000 bestaande woningen van de hand. Die aankoopstijging hing samen met de daling van de hypotheekrente die een historisch

lage stand bereikte. De gemiddelde tienjaarshypotheekrente daalde van 2,8% in juni 2019 naar 2,4% in januari 2020. Dit zorgde voor een verbetering van de betaalbaarheid, wat het vertrouwen in de woningmarkt versterkte en de belangstelling om te kopen vergrootte. Doordat de nieuwbouw achterbleef bij de vraag, groeide het huizentekort en dus de vraag. ABN Amro: ‘De koopwoede werd nog extra aangewakkerd door berichten dat de woningbouw bij de behoefte zou achterblijven. Dit maakte het waarschijnlijk dat het huizentekort – nu al 300.000 woningen groot – verder zou stijgen. De daling van het aantal afgegeven bouwvergunningen en de aanhoudende bouwvakkerstekorten wezen al langer op een toekomstige afname van de woningproductie. Toen de woningbouw vervolgens ook nog eens aan banden werd gelegd in verband met restricties op de uitstoot van stikstof en het gebruik van met pfas verontreinigde grond, trokken veel kopers de conclusie dat zij haast moesten maken met de aanschaf van een woning.’ Door de aanhoudende stijging van de woningaankopen daalde het aanbod tot een nog lager niveau. In februari stonden er volgens huizenzoeker.nl minder dan 50.000 huizen te koop, een duidelijk signaal van ernstige krapte op de Nederlandse woningmarkt. ‘Deze krapte vertaalde zich in een verdere stijging van de huizenprijzen. In februari 2020 noteerde de gemiddelde huizenprijs liefst 6,6% hoger dan in februari 2019. De gemiddelde koopsom van bestaande woningen nam in deze periode met 22.000 euro toe tot 321.000 euro. Ook de prijzen van

nieuwbouwwoningen gingen verder omhoog.’ Opvallend was wel dat de prijzen in de grote steden al een tijdje minder hard stegen dan in de rest van het land. Vooral in Amsterdam waar de prijsstijging zelfs tot onder het nationale gemiddelde daalde. ‘Een opmerkelijk signaal, want de woningmarkt in de grote steden loopt doorgaans voor op de rest van het land, mede omdat de grote steden qua economische structuur sterker op het buitenland zijn gericht en zodoende gevoeliger zijn voor omslagen in de internationale conjunctuur. Aanvankelijk had de wereldeconomie vooral last van het handelsconflict tussen de VS en China. Vanaf het begin van dit jaar kwam daar de uitbraak van het coronavirus bij, eerst in lichte mate via de productieproblemen in China, vervolgens hevig.’ Vooralsnog hoeven huizenbezitters zich nog geen zorgen te maken over de financiering en de bijbehorende betalingsverplichtingen voor hun woning. Minister Stientje van Veldhoven (Wonen, D66) heeft afspraken gemaakt met onder meer banken en verzekeraars dat huizenbezitters ten minste tot 1 juli niet uit hun huis kunnen worden gezet als ze als gevolg van de coronacrisis hun hypotheek niet meer kunnen betalen. In de tussentijd moet er worden gezocht naar oplossingen, bijvoorbeeld uitstel van betaling. Van huiseigenaren zelf wordt verwacht dat ze bij instanties als de belastingdienst en de gemeente actief zoeken naar inkomensondersteuning. Eerder werd voor de huursector al een tijdelijke ban op huisuitzettingen overeengekomen.

%QTQPC UVGPGP JGDDGP DGNCPI DÄŽ IG\QPFG OGPUGP

$ 4GCN 'UVCVG %GPVGT

" " % & !! \CCOJGKFo &CV VJGOC MTÄŽIV GGP JGGN CPFGTG DGVGMGPKU GP NCFKPI FQQT FG EQ TQPCETKUKU *QG FWWT\CCO KU FG XCUVIQGFGEQPQOKG CNU YG IGVGKUVGTF YQTFGP 9G JGDDGP NCPI OQIGP IGPKGVGP GP MWPPGP RTQËŹVGTGP XCP FG OQPFKCNKUG TKPIU VGPFGPU \QYGN \CMGNÄŽM CNU RTKXĂ… 0GFGTNCPF KU KP FG GGTUVG RNCCVU GGP JCPFGNUPCVKG OGV 4QVVGTFCO GP #OUVGTFCO CNU DGMGPFG GZRQPGPVGP 0W MQ OGP YG GT QR GGP JCTFG OCPKGT CEJVGT FCV GT \QYGN \CMGNÄŽM CNU RTKXĂ… UEJCFWY MCPVGP MWPPGP MNGXGP CCP IQGFG H[UKGMG XGTDKPFKPIGP YCCTFQQT QQM FQFGNÄŽMG \KGMVGP IGOCMMGNÄŽMGT XGTURTGKF MWPPGP YQTFGP <KGMVGP FKG \Q DNÄŽMV GGP OQ " % ( ! # +P OÄŽP t ËŹPCPEKGGN IGQTKÇPVGGTFG t YGTMQOIGXKPI JQQT GP \KG KM FCV FG FKIKVCNG KPHTCUVTWEVWWT XQNQR YQTFV DGPWV 9G NÄŽMGP XGGN VÄŽF GP GPGTIKG VG DG URCTGP FQQT PKGV VG TGK\GP PKGV nDÄŽ GNMCCTo VG MQOGP 9G XGTMGPPGP GP DGPWV VGP FKIKVCNG EQOOWPKECVKGOQIGNÄŽMJGFGP <Q KU 0[GPTQFG KP PQ VKOG QXGTIG UEJCMGNF QR QPNKPG NGUIGXGP &QEGPVGP NGKFGP VJWKU CEJVGT JWP NCRVQR QR GGP KPVGTCEVKGXG OCPKGT EQNNGIGU GP YGTMITQGRGP &KV \CN QPIGVYÄŽHGNF IGXQNIGP JGDDGP XQQT QP\G OCPKGT XCP UCOGPYGTMGP t GP FWU QQM XQQT XCUVIQGF 9G \ÄŽP CCP JGV NGTGP XQQT P½ FG ETKUKU <Q JGD KM QQM IGNGGTF FCV GT ITGP\GP \ÄŽP CCP JGV QPNKPG XGTICFGTGP GP NGUIGXGP &G XGTDKPFKPIGP \ÄŽP PKGV CNVÄŽF QRVK OCCN SWC DGGNF GP IGNWKF LG OQGV GZVTC KPVGPUKGH NWKUVGTGP GP MÄŽMGP *GV UEJKGV PKGV CNVÄŽF QR XGTIGNGMGP OGV YCV FG PQTOCNG ICPI XCP \CMGP YCU 8QNIGPU 9KMKRGFKC JGGHV JGV YQQTF nETKUKUo GGP PGWVTCNG NCFKPI 1QTURTQPMG NÄŽM JGGHV JGV FG DGVGMGPKUUGP UEJGKFGP UEJKHVGP QPFGTUEJGKFGP DGUNKUUGP DG UNGEJVGP TKEJVGP GP QQTFGNGP 'GP ETKUKU KU GGP OQOGPV XCP FG YCCTJGKF YCCT QR DGUNKUUKPIGP OQGVGP YQTFGP IGPQOGP FKG XCP ITQVG KPXNQGF \ÄŽP QR FG VQGMQOUV 9CV XCNV GT PW VG DGUNKUUGP! 1R FKV OQOGPV KU PQI VG XGGN QP\GMGT 5VCCP YG CCP JGV DGIKP KP JGV OKFFGP QH CCP JGV GKPFG XCP FG ETKUKU! <GMGT KU FCV FG TGIGTKPI FG GEQPQOKG OGV XGGN IGNF DGQQIV VG UVWVVGP GP FCCTOGG FG

GGTUVG ˏPCPEKÇNG PQQF RTQDGGTV VG NGPKIGP &G 'WTQRGUG %GPVTCNG $CPM JGGHV FG CHIGNQRGP LCTGP CN XGGN ITCVKU IGNF KP FG GEQPQOKG IGRQORV &CV JGGHV MGPPGNĎM PKGV IGNGKF VQV XGGN TGUGTXGU DĎ DGFTĎXGP GP QPFGTPGOGTU CNU YG \KGP JQG QP IGNQHGNĎM UPGN IGNF OQGUV YQTFGP XTĎIGOCCMV 1H EQPUWOGPVGP FQQT FG OCCV TGIGNGP OGGT IGNF ICCP WKVIGXGP KU \GGT FG XTCCI 1P\GMGTJGKF \QTIV GTXQQT FCV JWKUJQWFGPU XGTOQGFGNĎM P�I OGGT IGNF ICCP URCTGP \QCNU YG \CIGP VĎFGPU FG NCCVUVG ˏPCPEKÇNG ETKUKU +U JGV RQORGP XCP IGNF FQQT 0GFGTNCPF YGN \KPXQN " ! % ! " ! XKGT YGMGP nKPVGNNKIGPVG NQEM FQYPo FWTHFGP GPMGNGP XQQT\KEJVKI FG XTCCI QR VG YGTRGP QH GT YGN GGP IQGFG DCNCPU KU VWUUGP \QTI GP GEQPQOKG +P GNM IGXCN KU FWKFGNĎM FCV FG XCUVIQGFGEQPQOKG DGNCPI JGGHV DĎ IG\QPFG OGPUGP &CV FG GEQPQOKG OKFUEJGGRU YQTFV IGTCCMV KU FWKFGNĎM 9CV FG IGXQNIGP \ĎP XQQT XCUVIQGF KU PW PQI PKGV IQGF VG QXGT\KGP +P FG RGTU URGGNV FG FKUEWU UKG QXGT JGV XGTNCIGP QH WKVUVGNNGP XCP JWWTDGVCNKPIGP FQQT FG XGTJWWTFGTU +M DGP FQQT LQWTPCNKUVGP IGDGNF OGV FG XTCCI YKG GT PQW nGGP MPKGXCNo \QW OQGVGP OCMGP FG ˏPCPEKGT FG XGTJWWTFGT QH FG JWWTFGT 9KG MCP GT UEJWNF MTĎIGP! *GV MQUV FCP VĎF WKV VG NGIIGP FCV CNNG RCTVĎGP KP FG MGVGP GGP GEQPQOKUEJ DG NCPI DĎ GNMCCT JGDDGP YCCTFQQT YCCTUEJĎPNĎM KGFGTGGP GGP XGGT OQGV NCVGP

! # " # # " " # # # UPGN QR JGV JQIG PKXGCW XCP X��T EQTQPC MWPPGP VGTWIMGTGP! 1H DGNCPFGP YG KP GGP FKGRG TGEGUUKG GP FWWTV JGV NCPI XQQTFCV YG FG OQPFKCNG H[UKGMG XGTDKP FKPIGP YGGT VQV UVCPF JGDDGP IGDTCEJV! *GV 'EQPQOKUEJ +PUVKVWWV XQQT FG $QWY '+$ XGTYCEJV PW CN FCV GT XQNVĎFDCPGP XGTNQTGP ICCP 8QNIGPU GGP TGEGPVG GPSWÆVG XGTYCEJV XCP FG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFRTQHGUUKQPCNU FCV FG XCUVIQGFOCTMV \KEJ DKPPGP VYCCNH OCCPFGP ICCV JGTUVGNNGP &CV JQQR KM QQM YCPV FCV \QW DGVGMGPGP FCV YG FG\G GNNGPFG UPGN JGDDGP QXGTYQPPGP

%%% $ !" "

Vastgoedmarkt

9QPKPIXGTJWWTFGT *GKOUVCFGP DTGKFV \ÄŽP YQPKPIRQTVGHGWKNNG WKV OGV YQPKPIGP *GV ICCV ITQVGPFGGNU QO CRRCTVGOGPVGP KP XGTUEJKNNGPFG RNCCVUGP KP XQQTPCOGNÄŽM FG 4CPFUVCF RTQXKPEKGU GP KP )GNFGTNCPF

Heimstaden breidt woningportefeuille uit

D

e van oorsprong Scandinavische organisatie koopt de woningen van Patrizia (het gaat om de Amber-portefeuille) voor 375 miljoen euro, inclusief parkeerfaciliteiten en zestig bedrijfsruimten. De aangekochte portefeuille bestaat voor ongeveer 75 procent uit woningen in de gereguleerde en een kwart in de liberale sector. De woningen liggen bovendien in regio’s waar de woningverhuurder al actief is, en in het komende jaar diverse regiokantoren gaat openen. Heimstaden bezit na deze acquisitie, waarbij het juridisch en fiscaal werd bijgestaan door Loyens & Loeff, ongeveer 12.600 woningen in Nederland. De acquisitie past goed in de strategie van Heimstaden. Omdat de Zweedse belegger zijn aanwezigheid in Nederland wil uitbreiden, begon het in de herfst van 2019 met het samenstellen van een lokaal investmentteam. ‘Ook in deze tijden van onzekerheid blijven wij in de woningmarkt geloven, zeker in Nederland,’ zegt Robert-Jan Reeuwijk, investment manager bij Heimstaden Nederland. ‘Wij zijn een woningverhuurder met een langetermijnvisie. We spreken onverminderd de ambitie uit om onze woningportefeuille in Nederland sterk uit te breiden.’ Heimstaden roert zich ondanks het coronavirus stevig op de Nederlandse woningmarkt. Een dag voor de overname maakte de woningverhuurder de acquisitie van 142 woningen in Rotterdam en Amsterdam van DamBorg bekend. Het gaat om 95 woningen in Rotterdam en 47 in de hoofdstad. Van de woningen vallen er 62 in het gereguleerde segment en 80 in het geliberaliseerde. De recente transacties tonen volgens Bas Wilberts van vastgoedadviseur Savills aan dat het vooralsnog business as usual is in de Nederlandse woningbeleggersmarkt, al vlakt hij de mogelijke gevolgen voor de rendementen op de langere termijn niet uit. Savills stond Patrizia commercieel en technisch bij in de transactie met Heimstaden. Net als Heimstaden was er ook voor Patrizia sprake van twee transacties in twee dagen. Een dag na de verkoop van de 2.023 woningen aan Heimstaden maakte Patrizia namens een andere beleggende klant bekend juist 114 huurappartementen en 57 parkeerplaatsen aan de Pontkade op de Amsterdamse NDSM-werf te hebben gekocht van de Biesterbos Groep. De koopsom bedroeg 51 miljoen euro. Het gehele gebouw, een eyecatcher in het hart van NDSM, biedt in totaal 252 koop- en huurappartementen, variĂŤrend van tweekamerappartementen tot luxe penthouses. De verkochte eenheden zijn van hoge kwaliteit en variĂŤren van circa 50 tot circa 128 m2.

( " " % ' "" ! " # " % " # "

Volgens Wilberts passen de twee transacties, hoewel het gaat om verschillende producten, in het beeld van een woningmarkt die vanuit beleggingsperspectief redelijk stabiel is. ‘De transacties die je nu ziet in de markt zijn een resultaat van de grote dynamiek in de woningbeleggingsmarkt die al langer gaande is. Als je kijkt naar retail is het sentiment al langer wankelend, terwijl de woningmarkt wat stabieler is. De verkoop van de Amber-portefeuille aan Heimstaden stond al langer op de planning, toen we nog in andere marktomstandigheden verkeerden. Een transactie van dergelijke omvang wordt door een institutionele belegger op basis van langetermijnstrategie en rendement bepaald.’ Dat spel lijkt volgens Wilberts vooralsnog door te gaan, ook gelet op de biedingen die veelal ‘boven verwachting’ waren. ‘Er is dus nog veel kapitaal in de markt beschikbaar voor woningbeleggingen. Misschien dat het de komende periode met grote portefeuilles in kantoren of retail wat minder zal gaan. Maar ik zie vooralsnog geen afnemende vraag naar single assets, met dertig tot pakweg honderd woningen. De aankoop van Patrizia in Noord valt daar ook onder.’ De Nederlandse woningbeleggersmarkt is volgens hem zeer weerbaar. ‘Als je kijkt naar de schaarste en andere fundamenten, zoals de demografie en economische onderliggers, dan staat de Nederlandse woningmarkt er goed voor, al hangt het af van het soort product. In geval van de woningen die Patrizia heeft gekocht op de NDSM-werf, gaat het om wonin-

& " " # " " # $ !"

gen voor een specifieke doelgroep waarbij de huren iets hoger liggen. Bij de woningen die zijn verkocht liggen de huren lager, maar deze voorzien in een nog altijd grote behoefte aan betaalbare woningen, wat ook een gunstig risicoprofiel oplevert.’ Vooralsnog blijft de beleggersmarkt voor woningen in Nederland gestuwd door enerzijds het sterke economische fundament en anderzijds de disbalans tussen vraag en aanbod op de Nederlandse woningmarkt. ‘Het ligt juist eerder voor de hand dat die disbalans nog groter wordt, doordat je het aanbod aan nieuwbouw nu al ziet teruglopen. Dat is aan de ene kant prettig voor een belegger, die daardoor wat meer zekerheid heeft over de waardeontwikkeling, maar aan de andere kant leidt dit ertoe dat nieuwe partijen wat moeilijker kunnen toetreden tot de markt.’ Wat de coronacrisis doet met de aanvangsrendementen voor vastgoedbeleggers durft Wilberts nog niet te zeggen. ‘Dat gaan we de komende periode zien. Wat wel in de lijn der verwachting ligt, is dat er een risico-opslag zal komen die hoger ligt dan in het precorona tijdperk. Hoe ga je om met een hotel waar je normaal een bezettingsgraad aan kunt koppelen, maar dat de komende tijd helemaal niet wordt gebruikt? Probeer daar maar eens een waarde aan te koppelen. Bij woningen ligt het vooralsnog niet voor de hand dat er grote prijscorrecties gaan plaatsvinden. Vastgoed zit in een keten die je niet kunt loskoppelen van andere economische en maatschappelijke bewegingen.’

/.0 '741 2#64+<+#

Vastgoedmarkt

DTCEJV YGGT GGP PKGWYG YGPFKPI KP GGP UVGGFU QPYCCTUEJÄŽPNÄŽMGT RNQV &G ETKUKU KU PQI NCPI PKGV XQQTDÄŽ JGV KU YCCT UEJÄŽPNÄŽM PQI OCCT JGV DGIKP +P FKV PWOOGT DNKMMGP YG VGTWI QR FG GGTUVG YGMGP XCP FG EQTQPCETKUKU CCP FG JCPF XCP

Coronacrisis van dag tot dag

Deze geschiedenis begint op de dag waarop de helft van Nederland voor het eerst echt thuis gaat werken. De overheidsmaatregel werd al op donderdag 12 maart aan het einde van de dag afgekondigd, maar landde pas na het weekend echt bij de meeste bedrijven. In het weekend werd bovendien aangekondigd dat ook alle horeca de deuren moet sluiten. Ook de redactie van Vastgoedmarkt houdt vanaf vandaag kantoor vanuit de huiskamer, werkkamer, zolderkamer of, als het weer het toelaat, vanuit de tuin. Meteen deze maandag nemen de hoofdredacteur en de uitgever van Vastgoedmarkt het besluit om vanwege de uitzonderlijke situatie de betaalmuur tijdelijk op te heffen om cruciaal coronanieuws voor iedereen beschikbaar te stellen. De bezoekersaantallen op de website schieten door het dak. De redactie werkt vanaf deze dag het klokje rond om al het vastgoedgerelateerde coronanieuws te brengen. Dat de gevolgen voor de vastgoedsector groot zullen zijn, is direct duidelijk. Alle hotels, restaurants en cafĂŠs worden op last van de overheid gesloten. Anders dan in de meeste landen rondom Nederland mogen de winkels openblijven, maar retailers zien de bui al hangen nu mensen veel minder de straat op zullen gaan. Winkelketen H&M kampt al met een fors lagere omzet door de virusuitbraak in China. Fitnessketen Basic Fit opent geen nieuwe vestigingen meer en vraagt om extra krediet. En zo stromen er talloze berichten binnen. ‘Sinds afgelopen donderdag zijn de omzetten in onze sector met 50 tot 70 procent gedaald,’ zegt Jan Meerman van brancheverenging Inretail tegen Vastgoedmarkt. ‘De situatie die in enorm korte tijd is ontstaan, is uitzonderlijk. Er ontstaan liquiditeitsproblemen in een sector die aan 400.000 mensen werk biedt. Er zijn miljarden nodig om lucht te creĂŤren.’ Ook geeft Meerman hier al aan dat winkeliers, grote en kleine, hun verhuurders om drie maanden uitstel van huurbetaling zullen gaan vragen. Maar ook beleggers voelen de gevolgen. Beursgenoteerde vastgoedbelegger Wereldhave had het al zwaar en geeft aan een ‘ongekende impact’ te zien in de bedrijfsvoering. Het bedrijf bekijkt per geval hoe het met huurver-

plichtingen om zal gaan. Het ministerie van Economische Zaken nodigt de brancheverenigingen van de vastgoedbeleggers Vastgoed Belang en de Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed (IVBN) uit om te komen praten over noodoplossingen voor de horeca en non-foodretailers. Er is nog geen reden voor paniek, alle partijen lijken welwillend om deze crisis samen door te komen. Jeroen Lokerse (Cushman & Wakefield) schuift als een soort informateur aan bij de gesprekken om te kijken hoe beleggers en retailers bij elkaar kunnen komen. In een interview in Vastgoedmarkt roept hij alle partijen op om toch vooral ‘de rust te bewaren. Gezondheid gaat voor alles.’ Op de woningmarkt lijken er nog geen problemen te zijn. Het aantal hypotheekaanvragen stijgt juist, meldt de Hypotheekshop. Vastgoedbeurs Provada laat weten goede hoop te hebben dat de beurs gewoon doorgaat in juni.

Het is duidelijk dat het Nederlandse bedrijfsleven de klap van corona niet zelfstandig zal overleven. Het kabinet kondigt daarom acht steunmaatregelen aan. De belangrijkste maatregel is dat ondernemers bij het UWV maximaal 90 procent van hun loonsom kunnen laten doorbetalen bij een omzetverlies van minimaal 20 procent. Hierdoor kunnen de meeste bedrijven hun personeel blijven doorbetalen. Ook krijgen zzp’ers extra ondersteuning, is de fiscus tijdelijk coulant met uitstel van belastingbetaling en krijgen banken meer ruimte om getroffen bedrijven te helpen. Ondanks de ernst van de situatie is de stemming bij velen optimistisch. Dat thuiswerken gaat eigenlijk best prima. De eerste bedrijfsmakelaar meldt zich die virtuele bezichtigingen gaat doen. Vastgoedadviseur JLL meldt in een rapport dat het coronavirus waarschijnlijk de trend van het telewerken zal versnellen zonder dat dit de vraag naar kantoorruimte doet afnemen. Topman Pieter Hendrikse van JLL zegt tegenover Vastgoedmarkt dat alle deals voorlopig doorgaan en ook over de toekomst is hij positief: ‘Er komt weer economische groei en er blijft vraag naar beleggingsvastgoed.’ Positief nieuws komt er ook vanuit de wijkwinkelcentra. Daar stij-

gen de bezoekersaantallen juist, melden Locatus en PFM Footfall Intelligence. Het zogenoemde hamstereffect. Minder nieuws is er ook uit China. Hoewel het aantal besmettingen daar in rap tempo afneemt, wordt duidelijk dat de schade aan de economie groot is. Vooral de vastgoeden bankensector is vanwege het hoge aantal met schuld gefinancierde bouwprojecten ernstig in de problemen gekomen. Een waarschuwing. Het bericht blijft de hele week een van de best gelezen onderwerpen op onze site.

In de eerste dagen van de crisissituatie kijkt Nederland angstvallig naar ItaliĂŤ. In Nederland zijn er op dit moment 58 patiĂŤnten overleden aan het virus. In ItaliĂŤ grijpt het virus om zich heen en ligt het hele land plat. Alle ziekenhuizen zijn overbelast. De vastgoedmarkt in Milaan, die de laatste tijd floreerde vanwege de hoge vraag naar luxevastgoed stort volledig in. Veel mensen in Nederland vragen zich af: komt dit straks ook naar ons land? Op woensdag sluiten ook de eerste grote winkelketens vrijwillig hun deuren. Ikea en Bijenkorf, dat dit jaar honderdvijftig jaar bestaat, gaan dicht. Andere winkels blijven wel open. Vooral bij bouwmarkten loopt het storm. Met de lente op komst, grijpen veel mensen de situatie aan om in de tuin te gaan werken. Wat de situatie betekent voor woningbeleggingen blijft nog onzeker. Vooralsnog wordt de (koop)woningmarkt gestut door de economie die intrinsiek gezond is en een huizenmarkt waarin de vraag het aanbod nog altijd ver overstijgt. Gaat de coronacrisis langer duren dan nu voorzien, met alle gevolgen voor de economie van dien, dan zouden banken alsnog wat meer afkerig kunnen worden van het verstrekken van hypotheken. Dit kan op de langere termijn dan zorgen voor afnemende vraag bij particuliere kopers als beleggers (buy-to-let).

Banken spelen een cruciale rol in deze crisis. Als zij geen soepel betalingsbeleid hanteren, komen veel ondernemers in de knel. Roel van de Bilt zegt in een interview met Vastgoedmarkt (pagina 14) dat banken er alles aan zullen doen om bij te dragen. ‘Een ondernemer met

een gezond verdienmodel mag niet failliet gaan door corona,’ zegt Van de Bilt. Maar ook banken zijn gebonden aan regels en moeten voldoende liquiditeit houden om ondernemers de ruimte te kunnen geven. Wat dat betreft komt er goed nieuws van de Europese Centrale Bank (ECB). Die kondigt aan voor 750 miljard euro aan staatsobligaties op te kopen. De ECB geeft aan ‘tot het uiterste te gaan’ voor de euro. Toch kunnen de maatregelen niet voorkomen dat de rente waarschijnlijk gaat stijgen. Verschillende hypotheekadviseurs en -dienstverleners verwachten een stijging van de rente op zowel kortlopende als langlopende leningen vanwege de hogere risico’s.

De coronapandemie verspreidt zich razendsnel over de wereld. Volgens de laatste cijfers van de WHO zijn wereldwijd zeker 245.000 mensen besmet waarvan zo’n 10.00 personen zijn overleden. Ook in Europa grijpt het covid-19-virus om zich heen met vergaande gevolgen. Landen als ItaliĂŤ, Spanje, maar ook Frankrijk en BelgiĂŤ gaan volledig op slot. Iedereen in Nederland houdt zich op dit moment bezig met de vraag: staat ook Nederland een lockdown te wachten? Door de maatregelen die wereldwijd zijn getroffen om deze gezondheidscrisis het hoofd te bieden, vallen de huishoudbestedingen en de productie van bedrijven in Nederland volgens Rabobank tijdelijk fors terug. ‘Dat raakt niet alleen de winstgevendheid van ondernemers. Het zet ook de werkgelegenheid en daarmee de inkomens van Nederlanders onder druk’, aldus de coĂśperatieve bank. Ervan uitgaande dat de virusuitbraak in het tweede kwartaal wordt bezworen, verwachten economen van de Rabobank dat de Nederlandse economie dit jaar daarom met 0,2 procent krimpt. Tot nu toe hebben zeker 1.950 winkelvestigingen hun deuren tijdelijk gesloten vanwege het coronavirus. Dat blijkt uit een optelsom van alle sluitingen die bekend zijn bij branchevereniging Inretail of die bekend zijn gemaakt door winkelketens. Veel kleinere ondernemers zitten hier niet bij en daarom zal het werkelijke getal veel hoger liggen, verwacht een woordvoerder. Omzet die winkels nu verliezen door de corona-uitbraak kunnen ze

straks maar gedeeltelijk inhalen, zegt Olaf Zwijnenburg, retailanalist van Rabobank. ‘Uitstel van aankoop betekent in een groot aantal gevallen ook afstel.’ Retail is een van de sectoren die behoefte heeft aan extra liquiditeiten, hoort Rabobank van klanten. ‘Non-food retail wordt nu al heftig geraakt met omzetdalingen van 50 procent en meer. Steeds meer ketens en zelfstandigen sluiten hun winkels met een daling van 100 procent tot gevolg, constateert Zwijnenburg. De leden van de Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed in Nederland (IVBN) gaan maatwerk toepassen bij de hulp aan retailers die door de coronacrisis in financiĂŤle problemen dreigen te komen. De totale impact van de schade valt volgens de IVBN nog niet te overzien. Nu het advies om anderhalve meter afstand van elkaar te houden massaal wordt genegeerd, overweegt het kabinet om ook de niet-essentiĂŤle winkels te sluiten. Dat bevestigen bronnen bij het kabinet, meldt De Telegraaf. Dit weekend gingen Nederlanders massaal naar buiten. Daar troffen ze elkaar in parken, stranden en speeltuinen. Het kabinet besloot daarom de oproep om afstand te bewaren met een NL Alert kracht bij te zetten. Designer Outlet Roermond heeft zijn deuren gesloten, in opdracht van de Veiligheidsregio LimburgNoord. Sinds zaterdag 8.00 uur is het winkelcomplex dicht. Dat moet voorkomen ‘dat vele kooptoeristen uit binnen- en buitenland de outlet bezoeken’. Nederlandse winkelstraten worden steeds leger vanwege de overheidsmaatregelen tegen het nieuwe coronavirus. Dat meldde onderzoeksbureau RMC op basis van tellingen van shoppers door wifi-sensoren van Citytraffic. Vorige week liepen er zo’n 70 procent minder mensen in de winkelstraat dan een jaar daarvoor. Hoewel Nederland al een week zo veel mogelijk binnen moet blijven vanwege de coronapandemie, draait de huizenmarkt gewoon door. Veel potentiĂŤle kopers zijn gewoon huizen gaan bezichtigen, laat makelaarsvereniging NVM weten. De Hypotheekshop noteerde een recordaantal hypotheekaanvragen. Vastgoedbeurs Provada wordt verschoven van 16 tot 18 juni naar begin november.

Vastgoedmarkt

Het kabinet heeft aanvullende maatregelen genomen om verspreiding van het coronavirus tegen te gaan. Feitelijk is Nederland nu in lockdown, alleen wordt het niet zo genoemd. Nederlanders wordt aangeraden om alleen voor noodzakelijke dingen naar buiten te gaan, zoals boodschappen doen of noodzakelijk familiebezoek. Ook is besloten dat alle vergunningplichtige evenementen tot 1 juni zijn verboden. Bouwwerkzaamheden gaan nog wel door. Grote winkelketens als C&A, H&M en Zara-moeder Inditex zetten de eigenaren van hun winkels voor het blok. Zij eisen huurkorting of delen simpelweg mee dat ze de komende maanden geen huur betalen vanwege de coronacrisis. Dat zet kwaad bloed bij de verhuurders, die vinden dat de winkelbedrijven misbruik maken van de situatie en zelf klappen kunnen opvangen. Ondanks de strijd tussen grote winkelketens en beleggers sluiten de brancheverenigingen een tussenovereenkomst. Winkeliers die in de problemen komen door het coronavirus worden tijdelijk uit de brand geholpen. Vastgoedeigenaren komen de retailers tegemoet door de kwartaalhuur tijdelijk om te zetten naar maandhuur en het versturen van de huurnota van april op te schorten tot 20 april. Ook de banken sluiten aan. Het is echter de vraag of leden van de vereniging zich aan de afspraken gaan houden.

De Nederlandse economie zal door de coronacrisis vrijwel zeker in een recessie terechtkomen. Dat zegt Pieter Hasekamp, directeur van het Centraal Planbureau (CPB) in De Telegraaf. Volgens de directeur zal de diepte en lengte van de recessie afhangen van hoe lang het kabinet het dagelijks leven stil moet leggen. De vrees voor verdere verspreiding van het coronavirus en de ongewisse toekomst over hoe lang en in welke mate Nederland op slot gaat, zorgt voor terughoudendheid van aspirant-kopers en -verkopers op de woningmarkt, zegt Funda op basis van eigen cijfers. Banken hanteren een soepeler terugbetalingsregeling voor een deel van de leningen aan huurders en verhuurders die in liquiditeitsproblemen raken door de coronacrisis. Dat meldt de Nederlandse Vereniging van Banken. Internationale vastgoedbeurs Mipim gaat definitief niet door dit jaar.

Tijdens het verdere verloop van de coronacrisis zullen geen huurders hun huis worden uitgezet en worden tijdelijke huurcontracten verlengd. Dit zijn minister Stientje van Veldhoven (Milieu en Wonen), huurdersbelangenverenigingen en brancheorganisaties, waaronder Vastgoed Belang en IVBN, overeengekomen. De helft van de huiseigenaren gaat ervan uit dat de huizenprijzen door de coronacrisis gaan dalen. Dit blijkt uit onderzoek van Vereniging Eigen Huis onder 1.175 leden. De markt voor bedrijfsruimte krijgt ook last van de virusuit-

braak, volgens vastgoedadviseur Dynamis. Deze sector is zeer gevoelig voor economische schommelingen. De recessie veroorzaakt door de coronapandemie zorgt wereldwijd voor een grotere economische neergang en meer baanverliezen dan de financiĂŤle crisis van 2008. Dat blijkt volgens directeur-generaal Roberto AzevĂŞdo van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) uit de laatste voorspellingen. ABN Amro verwacht dat de Nederlandse economie dit jaar met 3,5 procent zal krimpen door de coronacrisis. Daarnaast verwacht de bank dat de Nederlandse detailhandel dit jaar 8 procent minder omzet zal halen. Per saldo zal de waarde van Nederlands vastgoed met 3,5 procent dalen tot eind 2021. Horecabedrijven die direct huren van Heineken mogen de betaling van de huur uitstellen tot en met mei. De brouwer wil zijn huurders hiermee in deze coronacrisis tegemoet te treden. Voor de panden die Heineken zelf huurt en onderverhuurt aan horecabedrijven wil de brouwer een bemiddelende rol spelen.

lijdende ondernemers ontvangen. Meerdere banken zegden bijna twee weken geleden toe ondernemers zes maanden uitstel te geven voor het aflossen van lopende leningen. Ook verschaffen enkele banken overbruggingskredieten waarbij de overheid borg staat onder de verruimde BMKB-regeling. Vooral retail– en horecaondernemingen kloppen aan voor hulp. Het moederbedrijf van Mediamarkt voert gesprekken over ongeveer 2 miljard euro overheidssteun nu een groot deel van zijn winkels dicht is door de uitbraak van corona. Dat meldt het financiÍle persbureau Bloomberg op gezag van mensen die bekend zijn met de situatie. Met name in kleinere gemeenten valt de planvorming en vergunningverlening fors terug, omdat de betrokken ambtenaren door de coronamaatregelen niet te bereiken zijn. Branchevereniging NVB Vereniging voor ontwikkelaars & bouwondernemers roept het kabinet op om meer geld en ondersteuning beschikbaar te stellen voor digitalisering van de gemeentelijke processen.

Passantenaantallen in winkelstraten zijn fors gedaald door de maatregelen tegen verspreiding van het coronavirus die het kabinet 23 maart aankondigde. Dat blijkt uit gegevens van retailonderzoeksbureau RMC Smart Retailing. Afgelopen week was het 79 procent rustiger dan in dezelfde week vorig jaar. Het was zelfs rustiger dan vorige week. De coronacrisis heeft een serieuze impact op commercieel vastgoed. Diverse sectoren worden zowel op korte als de lange termijn geraakt. Veel vastgoedtransacties worden uitgesteld of helemaal gecanceld. Dat blijkt uit een analyse van Rabobank Real Estate Finance (RREF). Regiepartijen, die vaak via buitenlandse beleggers geld steken in de Nederlandse hypotheken, hebben de afgelopen weken verschillende keren hun rentetarieven verhoogd. Dit meldt hypotheekwinkel De Hypotheekshop die enerzijds een recordaantal aanvragen noteert, maar anderzijds wijst op een teruglopend aantal transacties. Belangrijke oorzaak daarvoor is volgens de hypotheekwinkel de verhoging van de hypotheekrente. Net als hotels hebben bed and breakfast-uitbaters te maken met het vrijwel volledig opdrogen van de gastenstroom. Maar anders dan hotels kunnen veel van deze kleine ondernemers niet of nauwelijks gebruikmaken van de noodmaatregelen. Nederland is nu twee weken in polderlockdown vanwege het coronavirus. Wie kan, werkt thuis en veel mensen verlaten alleen het eigen huis voor noodzakelijke dingen of om een frisse neus te halen. Het sentiment is omgeslagen van wennen aan het nieuwe naar berusting.

In een persconferentie kondigt premier Rutte aan dat de maatregelen tegen de verspreiding van het coronavirus worden verlengd tot en met 28 april. Banken hebben inmiddels duizenden steunverzoeken van nood-

Moederbedrijf AS Watson van ICI Paris XL heeft besloten per 1 april helemaal geen huur meer te betalen. Volgens de parfumerieketen, met 155 vestigingen in Nederland, is het momenteel ‘volstrekt onmogelijk om de door de klant verwachte service te bieden zonder daarbij de door de overheid ingestelde regels rondom social distancing te overtreden’, schrijft het bedrijf in een brief aan de verhuurders van het vastgoed. De Nederlandse winkelketen Hema is door het coronavirus in acute problemen gekomen. Het bedrijf neemt daarom een aantal ingrijpende maatregelen zoals het halveren van de maandelijkse huurbetaling. De Mirage Retail Group, het voormalige Blokker Holding, betaalt voor zijn 780 panden in Nederland gewoon de huur door. Wel betaalt het bedrijf de huur nu aan het einde van de maand in plaats van aan het begin. Dat laat eigenaar en bestuursvoorzitter Michiel Witteveen desgevraagd weten aan Vastgoedmarkt. Hema heeft in overleg met verhuurders besloten om voor de maand april en mei de helft van de huur over te maken. Dit geldt voor alle panden in Nederland. Volgens het bedrijf hebben de verhuurders de tijdelijke verlaging geaccepteerd. De helft is immers altijd nog beter dan niets. De winkels in Nederland blijven vooralsnog wel open. C&A, Zara en H&M zullen de huur niet meer betalen of flinke korting op de huur willen, zo lieten betrokkenen op anonieme basis weten aan Het Financieele Dagblad. Deze winkels houden hun deuren voorlopig gesloten. Lingerieketen HunkemĂśller betaalt zijn leveranciers voorlopig dertig dagen later dan afgesproken. Ook de verhuurders van de winkelpanden ontvangen de huur vier weken later. Ook Action verkeert in de problemen. De Nederlandse non-foodretailer moest noodgedwongen driekwart van zijn ruim 1.500 win-

kels sluiten. Dit zijn de vestigingen in het buitenland. Wel betaalt het bedrijf nog gewoon de huur voor zijn panden. Kleding- en accessoireketen Urban Outfitters heeft zijn winkels wereldwijd gesloten en heeft de huurbetaling opgeschort, laat moederbedrijf URBN weten. Urban Outfitters overlegt in Nederland met de verhuurder. De Europese beursgenoteerde vastgoedsector - zoals gerepresenteerd door de GPR 250 Europe Index – kende een volatiel en vooral negatief eerste kwartaal. Waar in januari nog een positieve start was voor de Europese beursgenoteerde vastgoedsector, hadden in februari en maart (-22,1 procent) alle relevante landen een verlies. Het investeringsvolume in de markt was afgelopen maand meer dan de helft lager dan in maart 2019, en er werd een derde minder kantoorruimte in gebruik genomen, stelt vastgoedspecialist Cushman & Wakefield. Het beleggingsvolume over het eerste kwartaal is 21 procent lager.

In twee dagen tijd verkoopt de Duitse vermogensbeheerder Patrizia een bulk woningen in Nederland om er meteen ook weer wat terug te kopen. Het toont volgens Bas Wilberts van vastgoedadviseur Savills aan dat het vooralsnog business as usual is in de Nederlandse woningbeleggersmarkt, al vlakt hij de mogelijke gevolgen voor de rendementen op de langere termijn niet uit. Coronacrisis of niet; Nederland heeft volgens brancheorganisatie NVB Bouw een schreeuwend tekort aan woningen. Om het woningtekort van vandaag op te lossen heeft Nederland een stad groter dan Rotterdam nodig. Het gaat om ruim 315.000 nieuwbouwwoningen.

De Zweedse kledingketen Hennes & Mauritz (H&M) zag in maart zijn omzet vrijwel halveren als gevolg van de winkelsluitingen vanwege het coronavirus. Zo’n driekwart van alle H&M-vestigingen, inclusief die in Nederland, zijn momenteel gesloten vanwege de pandemie. Vastgoedbelegger Tres Invest vraagt vandaag bij de rechtbank Midden-Nederland faillissement aan voor AS Watson, het Chinese moederbedrijf van onder meer de Kruidvatdrogisterijen en parfumerieketen ICI Paris XL. Reden is de schriftelijke aankondiging van AS Watson dat het per 1 april geen huur meer betaalt voor de parfu-

meriewinkels vanwege de coronacrisis. Het ministerie van Economische Zaken heeft de druk opgevoerd op vastgoedbeleggers en winkeliers om tot landelijke afspraken te komen over huuruitstel en of huurverlagingen. Als de partijen er onderling niet uitkomen, sluit het Rijk overheidsingrijpen niet uit. Optiekconcern Grandvision betaalt voor april geen huur voor zeshonderd Nederlandse winkels van Pearle en Eye Wish. Wibra betaalt in april en mei de helft van de huur ‘als blijk van onze constructieve houding’.

Ook Rituals heeft per brief laten weten de komende drie maanden geen huur meer te betalen. Wel wil het cosmeticabedrijf in gesprek met verhuurders. Ondernemers in de detailhandel zien hun kaspositie razendsnel verslechteren. De drie grootste kredietverzekeraars van Nederland beĂŤindigen of verlagen massaal hun kredietlimieten vanwege de corona-uitbraak en wijzen bijna alle nieuwe aanvragen af. Winkelketen Action gaat zijn leveranciers na Pasen weer binnen zestig dagen betalen. Eerder verlengde Action de termijn naar negentig dagen. Volgens topman Sander van der Laan staat Action er goed genoeg voor om dat terug te draaien. De hypotheekmarkt breekt in aantallen transacties vooralsnog record na record tijdens de coronacrisis. Kopers en oversluiters lijken volgens hypotheekwinkel De Hypotheekshop te anticiperen op allengs hogere hypotheekrentes.

ABN Amro gaat ervan uit dat de huizenprijzen volgend jaar gaan dalen als gevolg van de coronapandemie. De drukte in de winkelstraten is weer wat toegenomen. Vorige week waren er 4 procent meer mensen ten opzichte van de week ervoor. In de twee voorgaande weken was juist sprake van een aanhoudende daling van drukte in de winkelstraten, meldde onderzoeksbureau RMC.

Het aprilnummer van Vastgoedmarkt moet vandaag naar de drukker. Hiermee komt er een einde aan dit overzicht, maar nog lang geen einde aan deze coronacrisis. Wilt u op de hoogte blijven van de gevolgen voor de vastgoedsector? Volg ons dan dagelijks op vastgoedmarkt.nl.

Vastgoedmarkt

0CVWWTNÄŽM OQGVGP PQQFNÄŽFGPFG TGVCKNGTU WKV FG DTCPF YQTFGP IGJQNRGP /CCT FCCTOGG JGD LG PQI IGGP FWWT\COG QRNQU UKPI XQQT YCPPGGT FG\G EQTQPCETKUKU XQQTDÄŽ KU *QG XGTFGNGP YG FG RÄŽP CNU UVTCMU CN FKG RCTVÄŽGP JGV NCPIFWTKI NCUVKI MTÄŽ IGP!o XTCCIV 0KEQNG /CCTUGP FKTGEVGWT 8CUVIQGFDGNGIIKPIGP D[ 5[PVTWU #EJOGC 4GCN 'UVCVG \KEJ CH

‘We moeten verder kijken dan de coronacrisis’ #( (&$ # '%& # ()'' # & ( ! &' # * & ))& &' & ' # ))&) ('( ! ($( %& ! '%&$ # + & $$& & ( ! &' # )( #$$ # " % ), & # % &( # ,$) # $% ,$ # # & # ))&, " & $%!$'' # ' ! *$# # ‘De reden dat we bij elkaar zijn gekomen, was omdat vastgoedbeleggers zoals wij brieven kregen van grote retailers waarin zij eenzijdig aangaven voorlopig geen huur te betalen. Tegelijkertijd waren er kleine retailers die dreigden om te vallen. Vanuit die stress is dit overleg ontstaan. We hebben wat tijd kunnen kopen, nu is het zaak dat meer partijen zich aansluiten, zoals Koninklijke Horeca Nederland en de banken. Samen met de overheid gaan we werken aan een duurzame oplossing voor de lange termijn. Daarover zijn we nu ook met het ministerie van Economische Zaken in gesprek.’

( ! &' + ! # # " #' %% ! $%!$'' # ! &' " (+ & & * &' !! # + & # ( &$$( ' ( %&$ ! " ! $% !$'(

‘De huidige problemen spelen bij non-food en dan vooral bij de mkb’ers. Supermarkten draaien goede omzetten, die hoef je nu niet te helpen. EĂŠn maand huuropschorting voor partijen die het niet nodig hebben, betekent bijvoorbeeld zes maanden opschorting voor een mkb’er. Je focus moet in crisistijden liggen op de ondernemers met een gezond verdienmodel die nu dreigen om te vallen.’

$) ' #$ # ( ) ( !) ( ‘Grote retailers moeten in dialoog gaan in plaats van eenzijdige briefjes sturen. Wees integer, voer een terughoudend dividendbeleid, neem je maatschappelijke verantwoordelijkheid. Dat is de oproep die de brancheverenigingen van huurders en verhuurders doen. Gelukkig gaat dat goed bij heel veel partijen, maar helaas niet bij allemaal.’

& ' $$ & ( $% * '( $ ! &' )!! # $ * & # !$% # & # # )## # #) '( + ( ( &) $ # ($ &$" $ # )!! ,$ "$ ! ‘Wij doen helemaal niet moeilijk. Iedereen die in de problemen zit en zich bij ons meldt, krijgt huur-

opschorting als we in dialoog kunnen vaststellen dat dat gewenst is. Maar je moet je realiseren dat ook de mogelijkheden van verhuurders niet oneindig zijn. Als dit vijf maanden duurt, komen ook financieringen en lopende bouwprojecten op enig moment in gevaar. Daarom is het zo belangrijk dat er een oplossing komt met de hele keten. Ook de banken moeten meedoen en vooral de Rijksoverheid. Het is nu tijd om tot een oplossing te komen voor de lange termijn. We moeten verder kijken dan deze crisis.’

! $%!$'' # # ! # & # ( * &' ( *$$& ! # ( &" # ‘Dit is een tijdelijke crisis. Straks gaan alle winkels weer open en gaat iedereen weer winkelen. Maar zijn de problemen in de retailsector daarmee dan opgelost? Een aantal retailers zat al in de problemen voor het coronavirus uitbrak. Hoe gaan we daarmee om? Hoe gaan we met z’n allen die pijn verdelen? Tegelijkertijd moeten we oppassen voor paniekreacties. Laten we deze crisis gebruiken om tot een gezamenlijke oplossing voor die structurele problemen te komen.’

$CPMGP GP QXGTJGKF MWPPGP XGGN OGGT FQGP QO YKPMGNKGTU GP XCUVIQGFDGNGIIGTU VG JGNRGP FKG FQQT FG EQTQPCETKUKU VG OCMGP JGDDGP OGV QO\GV GP JWWTFGTXKPI &CV UVGNV OCPCIKPI RCTVPGT )ÄŽU $GUUGO XCP YKPMGNXCUVIQGFCFXKUGWT -TQGUG2CVGTPQVVG

‘Banken en overheid kunnen de pijn verzachten’ $ ( ( ‘We zijn zeven dagen per week aan het werk. We treffen regelingen tussen verhuurders en detailhandelaren die aangeven dat ze de huur niet kunnen betalen.’

$ & ))& &' # * & ))& &' $% ..# ! # ‘Begrip kweken. Allemaal worden we geconfronteerd met een crisis die we nog niet hebben meegemaakt. Daarom waren de eerste reacties ongenuanceerd. Huurders kondigden eenzijdig uitstel van betaling aan, verhuurders dreigden met boetes en het inroepen van bankgaranties.’

& ' ! # $&$# $$& $* & ) ('( ! * # ))& ( ! # # ( # &$ ' ( & #$(( & # ($ *$ # ‘Standpunten van de deelnemers aan het overleg bleken te ver uit elkaar te liggen. De ĂŠĂŠn vroeg zes maanden uitstel van de huur, de ander wilde niet verder gaan dan het geven van ĂŠĂŠn maand. Met het belangrijkste resultaat – uitstel van huurbetaling tot 20 april – komt de sector de coronacrisis niet door. Het werd ook verworpen door zowel verhuurders als huurders.’

( ( &$ ' ( &#$(( $# &#$" # ‘Als eerste zijn we om de tafel gegaan met grote moderetailers als The Sting en H&M en grote particuliere beleggers als Kroonenberg Groep, Urban Interest, De Jong Groep en RJB Group of Companies. De deal is dat de retailers de helft van de huur voor de maanden mei en april betalen en de andere helft opschorten. Zo hebben we honderden coronaregelingen getroffen.’

# ! &' $% ' $&( ))& #$ ( &) , # ‘Dat hangt af van het verdere verloop van de coronacrisis. Maakt de detailhandel een deel van de verloren omzet later in 2020 goed, dan krijgen beleggers de opgeschorte huur. Blijft de omzet duidelijk achter bij die van 2019, dan schelden beleggers de opgeschorte huur voor de helft kwijt. Wordt 2020 een verloren jaar voor de retailers, dan schelden de beleggers de opgeschorte huur helemaal kwijt.’

)' ))& &' # ! &' "$ ( # % # ! # ‘Dat is maar een deel van de oplossing. Misschien wel de belangrijkste winst van een succesvolle

bemiddelingspoging is het besef dat detailhandelaren en hun verhuurders in hetzelfde schuitje zitten. Ook beleggers moeten omzet halen om aan hun verplichtingen te voldoen en om te leven. Laat beleggers en detailhandelaren samen een beroep doen op vermogensverschaffers – banken en pensioenfondsen – om de pijn te delen. Ik pleit voor een model waarbij huurders, verhuurders, financiers en overheid ieder een gelijk deel van het verlies dragen.’

# # * # ($ '( "" # QO FG CɆQUUKPI QR NGPKPIGP ($( " ! $ # )&$ *$$& # ! & '( ! ( , (( # ' ( # ( #$ ‘Een mooi gebaar, maar het staat niet in verhouding tot de financiele pijn voor detailhandelaren en hun verhuurders. De maatregelen voor social distancing hebben grote consequenties voor huurders en eigenaren van winkels op A1-locaties. Dat zijn per definitie de plekken met de meeste passanten in een stad of dorp en dus ook de duurdere plaatsen. Veel van de financieringen van partijen die op A1-locaties actief zijn, zijn dus hoger dan 2,5 miljoen euro.’

Vastgoedmarkt

*QGXGGN TGUGTXGU JGDDGP RCTVKEWNKGTG DGNGIIGTU QO TGVCKNGTU FKG FG JWWT PKGV MWPPGP DGVCNGP VGIGOQGV VG MQOGP! 8ÄŽH

‘Niet elke belegger heeft evenveel vet op de botten’ ! " $ # ! # !! # ! ! # " " ! ‘De goede tijden in retail zijn alweer een hele tijd geleden, de sector is al jaren het zorgenkindje van de vastgoedwereld. Niet alleen retailers hebben het zwaar, maar ook de beleggers in winkelvastgoed. En nu komt die uitbraak van corona erbij. De schrik zit er bij particuliere beleggers goed in.’

! ! " ! ! ! ! # ‘Onze leden hebben snel gekeken naar mogelijkheden om een deel van de klap voor retailers op te vangen door soepeler om te gaan met de huurverplichtingen. Op allerlei manieren komen particuliere beleggers de retailers tegemoet die in de problemen zijn gekomen door de coronacrisis. Opschorting van de huurbetaling, gedeeltelijke kwijtschelding, vervroegde beĂŤindiging van de huur-

overeenkomst: met zulke oplossingen komen onze leden nu.’

! " ! # ! " ! ! ‘Die is niet overal even groot. Leden vragen zich af: wat betekent het voor ons als we die retailers tegemoet komen? Ook particuliere beleggers hebben vaste lasten en de afgelopen jaren hebben al hun tol geĂŤist. Ze willen best de nood van retailers helpen ledigen. Maar alleen als onderdeel van een keten. Banken helpen al, maar ook andere partijen kunnen iets doen. Gemeenten kunnen een tegemoetkoming doen op het gebied van de onroerendezaakbelasting. Energiebedrijven kunnen zich ook soepeler opstellen. We moeten het echt samen doen.’

$CPMGP UEJQTVGP FG CɆQU ! # # ! ! ! " # !

ringen hebben lopen bij banken. Maar er zijn ook grotere particuliere beleggers die met 100 procent eigen vermogen werken. Zij kunnen de pijn van de derving van huurinkomsten niet met banken delen. Elke euro die een retailer niet betaalt, lopen deze particuliere beleggers dus volledig mis. Dat komt hard aan wanneer de huurstroom je primaire bron van inkomsten is.’

! # " " !" $ # ! ! ! ! % $ " % ! ! " ! ‘Voor de particuliere beleggers die wij vertegenwoordigen, klopt dat beeld niet. Onze leden hebben er geen enkel belang bij om te hoge huurprijzen te vragen, want een leeg pand is niets waard. De huurprijzen bewegen mee met de retailmarkt en onafhankelijke taxateurs passen de taxaties daarop aan.’

‘Het helpt beleggers die financie-

8GTGPKIKPI XCP +PUVKVWVKQPGNG $GNGIIGTU KP 8CUVIQGF +8$0 JGGHV FCCT DGITKR XQQT /CCT FCCTOGG UVQMV QQM OGVGGP FG RTKOCKTG KPMQOUVGPDTQP XCP XGTJWWTFGTU &KG PWCPEG OKUV JÄŽ KP FKUEWUUKGU

‘Onze leden hebben die huur echt nodig’ " " $ # !

% " # # $ !

hun huur (en dus ook hun hypotheeklening) kijken, begrijp ik wel, maar de huur is natuurlijk niet de voornaamste kostenpost van een retailer; wel ÊÊn die makkelijk bij de verhuurder kan worden neergelegd. Voor verhuurders is het echter wel de primaire inkomstenbron en onze leden hebben die huur dan ook echt gewoon nodig.’

‘Volksgezondheid staat voorop; ik verwachtte al dat er een verlenging zou komen en vind de niettotale ‘lockdown’ zoals we die nu kennen een goede aanpak.’

$ ! $ " # ! ! # # % !

‘Ja, juist nu kunnen we onze leden goed ondersteunen. Vooralsnog redden we ons prima via mail en telefonische calls of via Zoom of Skype.’

! ! #" ! " ! # ! # % ‘Ja, dat denk ik. De crisis zal economisch diepe sporen trekken en ook partijen zoals verhuurders heel hard gaan raken.’

! " ! % "" ! ! ! # ! " # ‘Dat de retailers nu vooral naar

‘Ongetwijfeld komen er individuen in huurwoningen nog in de problemen, maar met generieke oplossingen, zoals de huurverhoging uitstellen tot 1 oktober of de huurverhoging per 1 juli niet door laten gaan, help je die probleemsituaties niet en zou je grote groepen bewoners die niet geraakt worden een cadeautje geven. Het moet dan echt maatwerk zijn. Je kunt beter meer doen voor degenen die echt worden getroffen.’

*** ) &' # ! % ' "

Vastgoedmarkt $%

RCTVÄŽ GP OQGVGP GXGP PKGV CCP IGNF FGPMGP GP JWP JCTV NCVGP URTGMGP &CV IGNFV XQQT DGNGIIGTU OCCT QQM XQQT ITQVG YKPMGNMGVGPU n'GP ITQVG TGWU CNU #5 9CVUQP \QW KP FG\G VÄŽ FGP FWDDGNG JWWT OQGVGP DGVCNGP o

‘We moeten deze crisis gezamenlijk doorkomen’

V

$!%$ $ ) **' $ ) # ' , ' ) "

oor Bert Degenaar is het duidelijk. ‘Het is oorlog, en iedereen moet nu zijn of haar maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen.’ De verzamelaar en belegger in hoofdzakelijk monumentaal vastgoed, bij het grote publiek bekend van het tv-programma Van Onschatbare Waarde, ergert zich aan partijen, zowel huurders als verhuurders, die in deze tijden alleen maar aan geld denken. ‘Ik denk dan: aan welke kant van de geschiedenis wil je staan?’

‘Daarvan sta ik op mijn achterste benen. Watson is de grootste retailer ter wereld. Ze huren bij mij en andere verhuurders onder de marktwaarde, omdat iedereen ze als huurder wil hebben. Ze betalen zelfs geen borg, omdat het zo’n betrouwbare partij zou zijn. Nou, dat is gebleken. Een partij als Watson is het aan haar stand verplicht om in deze tijden juist te blijven betalen, zodat wij als verhuurders de kleintjes kunnen helpen. Sterker: een multinational als Watson zou nu twee keer de huur moeten overmaken. Ze zouden een noodfonds van 1 miljard euro beschikbaar moeten stellen om getroffen ondernemers te helpen. In plaats daarvan stoppen ze gewoon helemaal met huur betalen. Nou, dan kan je het krijgen. Daarom sluiten wij ons ook aan bij het initiatief om dat bedrijf via de rechter failliet te laten verklaren. In de oorlog werden ook een heleboel mensen niet geholpen, omdat mensen wegkeken. Wil je de wegkijker of de verzetsheld zijn?’

+ ' **') %%! $ ' ) " $ %' %$ '$ # '( % ) * %# # ) %$ '$ # '( **' $ ) # ' !*$$ $ ) " $ ‘We bekijken dat per geval. Er komen hier winkeliers huilend op kantoor, omdat de nood zo hoog is. Die helpen we natuurlijk. Sommigen wachten ook nog totdat de overheidssteun op de rekening staat. Tegen hen zeggen we: wacht dan maar even met betalen tot het binnen is. Maar er zijn ook partijen, zoals een café Brandon in Amsterdam, die het de afgelopen jaren goed hebben gedaan en die wel de huur kunnen blijven betalen. Die zeggen tegen mij: wij betalen de huur gewoon, want jullie zullen het ook wel moeilijk hebben. Dat is de manier hoe we deze situatie te lijf moeten gaan. We moeten er samen uitkomen, huurders én verhuurders. Met begrip en respect voor elkaars situatie en belangen.’

%! + () % " '( () $ ' $ ) "" # " % %& %## $ ( $ ,%%$ &'% $) **' "(% ' $ )( $ $ ( ‘Ik hoor inderdaad van collega’s dat ze zeggen: nou, laat me eerst even wat cijfertjes zien. Kom maar even met je vermogensopstelling. Ik vind dat ongepast. Het is verschrikkelijk wat er nu gebeurt. Er zijn hardwerkende ondernemers die in één klap hun winkel zien omvallen. Ik ben opgegroeid als

!' %%! $ ' + $ )(%$ # ) $-

winkelier, ik weet als geen ander hoe dat voelt. Helaas wordt ook een deel van de vastgoedtak door hebzucht gegrepen. Maar ook aan hen doe ik de oproep: denk een keer niet aan geld en volg je hart.’

' * #% ) )% %%! + $ **'%& ' $ () $ " + $ ‘Zeker, daarom doe ik ook een oproep aan retailers. Als jij het niet nodig hebt als winkelier, denk dan niet: we krijgen hulp van de overheid, dus die huurkorting pakken we ook nog even mee. We moeten allemaal doen wat we kunnen, om elkaar door de crisis heen te helpen. Wij schelden ook niet meteen de schuld kwijt. Dat is veel te prematuur, omdat we niet weten wat de toekomst brengt. We schorten die op, tot er betere tijden komen. Als straks de terrasjes weer vol zitten en het geld weer binnenstroomt, verwacht ik dat huurders mij opbellen om te zeggen dat ze hun schuld versneld willen aflossen. Blijft het ook straks kwakkelen, dan kijken we naar een betaaltermijn die de ondernemer aankan. Gaat het echt niet meer, dan zijn wij de eersten die alsnog de schuld kwijtschelden of een huurcontract ontbinden om de druk van een winkel weg te nemen. Dit alles uiteraard onder toezicht van een onafhankelijke accountant. We moeten dit met z’n allen eerlijk oplossen en daarbij roeien met de riemen die we hebben. Ik sta er als verhuurder en als ondernemer in om iedereen die in nood is te helpen. Ik roep anderen op dat ook te doen. Ik zal er daardoor wel weer als een rooie rakker op staan, maar dat is dan maar zo.’

) &' # * % ' )##% $ !$(&

""*()' ) $( &' $ '(

** ) 8QQTOCNKI JQQHFTGFCEVGWT 8CUVIQGFOCTMV

&G\G EQNWOP JGT UEJTÄŽ H KM XQQT FG FGTFG MGGT 4WKO VYGG YGMGP IGNGFGP \QW KM GGP OCCPF PCCT <WKF #HTKMC ICCP OCCT FG EQTQPC GRKFGOKG FYQPI QPU FCV WKV VG UVGNNGP GP FCV OCCMVG JGV OQIGNÄŽ M GP \KPXQN CCP FG EQNWOP VG DNÄŽ XGP YGTMGP )GNWMMKI FCV YG PKGV \ÄŽ P IGICCP <WKF #HTKMC JGGHV KPOKFFGNU QQM GGP # #*" ) " % * " " &# " #"#! & ' ) ' ' ' &' #' QXGTOCCV XCP TCOR JGDDGP FG MTGFKGVDGQQTFGNCCTU JGV NCPF XCPYGIG FG CN GGT % " + '' % && (" &' '(& ) " ' & )# ' % " * % Ë­ KPM KU IGFCCNF VGP QR\KEJVG XCP FG GWTQ 0KGV GTI IQGF FWU XQQT XCUVIQGF KPXGUVGTKPIGP KP FCV NCPF *GV MCP CNVÄŽ F GTIGT FCP DÄŽ QPU +M YKNFG JGV GPKIG YGMGP IGNGFGP KP FG\G EQNWOP JGDDGP QXGT FG RNCPPGP XCP FG EQCNKVKGRCTVÄŽ GP %&# GP & QO s VGT XGTNKEJVKPI XCP FG YQPKPIFTWM KP #OUVGTFCO s YQPKPIGP VG DQWYGP KP #NOGTG 2CORWU /GV FCCTCCP IG MQRRGNF HQTUG KPXGUVGTKPIGP KP FG KPHTCUVTWEVWWT OGV PCOG XQQT FG CCPNGI XCP GGP UPGNYGI GP GGP DTWI VWUUGP #OUVGTFCO GP #NOGTG GP QH GGP OGVTQNÄŽ P *GV NGGM GGP PKGWY KPKVKCVKGH OCCT FCV KU QP\KP &KG RNCPPGP DGUVCCP CN UKPFU GP NKIIGP QRIGUNQVGP KP FG 4ÄŽ MUUVTWEVWWTXKUKG #OUVGTFCO #NOGTG /CT MGTOGGT /CCT \QCNU \Q XCCM KP JGV DWTGCWETCVKUEJG GP XQQTCN QR EQORTQOKUUGP IGUVQGNFG RQNFGT 0GFGTNCPF KU GT UKPFUFKGP PKGVU OGV FKG XKUKG IGDGWTF 0GV CNU OGV FG QPFGTVWPPGNKPI XCP FG # DÄŽ FG <WKFCU YCCT YG CN VYKPVKI LCCT QR YCEJVGP QO QPU XGTXQNIGPU CH VG XTCIGP QH YG FCV <WKFCUFQM YGN PQFKI JGDDGP $NÄŽ MDCCT DGUVCCV FKG PQQF\CCM YCPV PC JGV \QXGGNUVG QPFGT\QGM UVGNV GGP EQOOKUUKG QPFGT NGKFKPI XCP QWF OKPKUVGT 5[DKNNC &GMMGT FCV JGV RTQLGEV #&' * ' #&' ##% !# ' " ' '&' & " % '(&& " " )GUEJCVVG GZVTC MQUVGP VWUUGP FG OKNLQGP GP OKNLCTF GWTQ +M DGP \QCNU YGN XCMGT nXGTDÄŽ UVGTFo &GMMGT YCU LWKUV FG OKPKUVGT FKG GT TWKO XÄŽ HVKGP LCCT IGNGFGP XQQT JCF OQGVGP \QTIGP FCV JGV <WKFCUFQM XQQTVXCTGPF YGTF CCPIGNGIF #NU \G FCV VQGP JCF IGFCCP JCF FCV FQM GT PW IGNGIGP VGIGP GGP CCP\KGPNÄŽ M NCIGT DGFTCI 'P PGGO OCCT CCP FCV FG MQUVGP QXGT FG DGQQIFG GKPFFCVWO PQI GGPU GGP GZVTC OKNLCTF FWWTFGT WKVXCNNGP

'GP\GNHFG UEGPCTKQ XQQT\CI KM GGP CCPVCN YGMGP IGNGFGP XQQT FG RNCPPGP XCP #NOGTG 2CORWU 6GTYÄŽ N KGFGTGGP YGGV FCV YG FKG GZVTC YQPKPIGP GK IGPNÄŽ M XCPFCCI CN PQFKI JGDDGP DNÄŽ HV JGV DÄŽ YQQTFGP #NU FG %JKPG\GP \KEJ QQM \Q JCFFGP QRIGUVGNF YCTGP JWP OQFGTPG GP JQQIUV GHˬ EKÇPVG UVGFGP FKG QXGTCN KP JGV NCPF WKV JGV PKGVU GP KP MQTVG VÄŽ F XGTTG\GP GT PQQKV IGMQOGP <GNHU XQQT JGV EQTQPCXKTWU NÄŽ MV VG IGNFGP FCV FG %JKPG\GP FKG WKVDTCCM XQQTVXCTGPFGT GP FCCFMTCEJVKIGT JGDDGP CCPIGRCMV FCP 'WTQRC QH FG 8GTGPKIFG 5VCVGP )% & ' $ "" " #! ' #! " "" (! #" % ( + " " *# PKPIGP KP 0GFGTNCPF VG DQWYGP PQI XGTFGT QPFGT FTWM MQOGP VG UVCCP FQQT FG EQTQPCRCPFGOKG *GDDGP YG FKG YQPKPIGP GKIGPNÄŽ M YGN PQFKI CNU FG EQTQPC DGFTGKIKPI KU YGIIGÇDF! 0GV \QCNU PKGWYG MCPVQTGP CCPIG\KGP VJWKUYGTMGP PC FG NQEMFQYPU GP KUQNCVKGUVTCVGIKGÇP HWPEVKQPGNGT DNÄŽ MGP VG \ÄŽ P FCP OCUUCCN KP GGP MCPVQQTVWKP FG FCI FQQT VG DTGPIGP! 1O PQI OCCT PKGV VG URTGMGP QXGT FG '# #!&' ) " ## )##% #%#" % & & #$ %( " % ' & '#% 9G MGPPGP KP 0GFGTNCPF FG WKVFTWMMKPI nXQQT RCORWU NKIIGPo OGV FG DGVG MGPKU nWKVIGVGNF \ÄŽ Po nKP QPOCEJV NKIIGPo QH XCP XGTOQGKFJGKF GT nNWK DÄŽ NKIIGPo +M YKN W PKGV XGTOQGKGP OGV PKGWYG nYÄŽ UJGFGPo QXGT FG EQTQPC GRKFGOKG &CCT JGDV QQM W QPIGVYÄŽ HGNF IGPQGI XCP 8CUVIQGFOCTMV NCCV KP \ÄŽ P PKGWYUDTKGH GP QR \ÄŽ P YGDUKVG CHFQGPFG \KGP FCV FG XCUVIQGFUGEVQT XGTCPVYQQTF DGVTQMMGP GP OGV ITQVG TGCNKVGKVU\KP TGCIGGTV QR FG RCPFGOKG +M FWTH YGN VG UVGNNGP FCV FG YGTGNF KPENWUKGH FG XCUVIQGFUGEVQT nXQQT RCORWUo NKIV 1H FCV MQOV FQQT NGVVGTNÄŽ MG QH ˬ IWWTNÄŽ MG NWKJGKF QH RWTG QPOCEJV KU PKGV TGNGXCPV /CCT CNU KM VQEJ GXGP XQQTWKV OCI MÄŽ MGP UVQR FKG OKNLCTFGP PKGV NCPIGT KP JGV <WKFCUFQM OCCT KP #NOGTG 2CORWU GP DGIKP XCPFCCI PQI OGV FG PQQF\CMGNÄŽ MG CCPNGI XCP FG KPHTCUVTWEVWWT &CP YGVGP YG \GMGT FCV YG XQQT FG # DÄŽ FG <WKFCU FCCFYGTMGNÄŽ M MWPPGP QPVNCUVGP YCV DGVTGHV YQQP GP YGTMXGTMGGT

'** , ) )$ ) $"

''' & #$ " $

!" Vastgoedmarkt

8GGN YKPMGNMGVGPU JCFFGP JGV CN \YCCT XQQT FG EQTQPCETKUKU 0W 0GFGTNCPFGTU PQQFIGFYQPIGP VQV GKPF CRTKN DKPPGPDNÄŽ XGP KU JGV CNNG JGPU CCP FGM 8CUVIQGFOCTMV \GV FG UKVWCVKG DÄŽ GGP CCPVCN YKPMGNMGVGPU QR TÄŽ

tenland die gedwongen gesloten zijn. Daar beroepen zij zich op overmacht en betalen geen huur meer. Dat beleid passen ze ook toe in Nederland, waar winkels nog wel open mogen zijn, meldden zij op anonieme basis aan Het FinanciĂŤle Dagblad. Ze betalen niet, of willen een flinke huurkorting. Deze winkels houden hun deuren ook in Nederland voorlopig dicht.

Ook C&A verkeert in zwaar weer en wil geen of veel minder huur betalen. In een brief aan verhuurders heeft de keten laten weten flinke kortingen te verwachten en ook na de crisis op ‘ondersteuning’ te rekenen.

$NQMMGT DNÄŽHV XQQTNQRKI PQI YGN FG JWWT DGVCNGP

Slagveld in retail: Wie betalen er nog wel de huur?

H

et coronavirus trekt een spoor van vernieling door de Nederlandse winkelstraten. Bij sommige retailers is de nood zo hoog, dat zij de huur niet meer kunnen of willen betalen. Dat gaat vaak in overleg, maar vaak ook niet. De een betaalt de helft, de andere helemaal niet meer. En er zijn uitzonderingen zoals Blokker en Action die de huur blijven betalen. Vastgoedmarkt maakt de balans op.

Hema heeft in overleg met verhuurders besloten om voor de

Moederbedrijf AS Watson van ICI Paris XL heeft besloten per 1 april helemaal geen huur meer te betalen. Volgens de parfumerieketen, met 155 vestigingen in Nederland, is het momenteel ‘volstrekt onmogelijk om de door de klant verwachte service te bieden zonder daarbij de door de overheid ingestelde regels rondom social distancing te overtreden’, schrijft ICI Paris XL in een brief aan de verhuurders van het vastgoed. De panden worden daarom gesloten. Hierdoor hoeft er ook geen huur meer te worden betaald, omdat er sprake is van overmacht, aldus AS Watson. De A.S. Watson Group, ook wel Watsons genoemd, is de detailhandeldivisie van het Hongkongse Hutchison Whampoa (CK Hutchison Holdings). Het is ook de eigenaar van Kruidvat, Trekpleister en Prijsmepper. Die winkels blijven vooralsnog wel de huur betalen. Een aantal verhuurders probeert AS Watson nu via de rechter failliet te laten verklaren.

brief te hebben ontvangen. De lingerieketen neemt extra maatregelen om de schade van het coronavirus zo veel mogelijk te beperken. De cfo roept verhuurders op om daarin ook hun verantwoordelijkheid te nemen en een rental payment holiday te accepteren die per direct ingaat. Als alles weer normaal is, belooft de cfo de afgesproken huurvoorwaarden weer na te leven. Ook aan leveranciers vraagt de retailer of zijn betalingen dertig dagen later mogen plaatsvinden. HunkemĂśller laat weten geen commentaar te geven op de situatie.

Ook de Nederlandse discounter Action verkeert in de problemen. De Nederlandse non-foodretailer moest noodgedwongen driekwart van zijn ruim 1.500 winkels sluiten. Dit zijn de vestigingen in het buitenland. Het bedrijf verlengde daarom in eerste instantie de betalingstermijn voor leveranciers van twee naar drie maanden, maar zou die maatregel na Pasen terugdraaien. Action spreekt tegenover Vastgoedmarkt van een noodmaatregel. Het zeskoppige bestuur van het bedrijf levert drie maanden 35 procent van hun salarissen in. Wel betaalt het bedrijf nog gewoon de huur voor zijn panden.

Adidas gaat toch huur over de maand april betalen voor al zijn winkels. Eerder kondigde Adidas juist aan dat het geen huur zou betalen voor winkels die gedwongen moesten sluiten vanwege de uitbraak van het coronavirus. Het Duitse sportkledingmerk besloot overstag te gaan vanwege de forse imagoschade.

7TDCP 1WVÉ…VVGTU HunkemĂśller betaalt zijn leveranciers voorlopig dertig dagen later dan afgesproken. Ook de verhuurders van de winkelpanden ontvangen de huur vier weken later. Dat blijkt uit een brief van cfo Michael Hitchcock aan de verhuurders die in handen is van RetailNews. Meerdere verhuurders bevestigen de

Kleding- en accessoireketen Urban Outfitters heeft zijn winkels wereldwijd gesloten en heeft de huurbetaling opgeschort, laat moederbedrijf URBN weten. Urban Outfitters overlegt in Nederland met de verhuurder. De keten heeft in Nederland een winkel aan de Kalverstraat 31-33 in Amsterdam. Het pand is eigendom van Kroonenberg Groep.

maanden april en mei de helft van de huur over te maken. Dit geldt voor alle panden in Nederland. ‘Hema kiest er nadrukkelijk voor om haar huurverplichtingen niet volledig op te schorten zoals andere retailers doen, omdat Hema begrijpt dat ook vastgoedeigenaren zich plots geconfronteerd zien met een uitzonderlijke situatie.’ Volgens het bedrijf hebben de verhuurders de tijdelijke verlaging geaccepteerd.

De Mirage Retail Group, de voormalige Blokker Holding, betaalt voor zijn 780 panden in Nederland de huur door. Wel betaalt het

bedrijf de huur nu aan het einde van de maand in plaats van aan het begin.‘Wij hebben voor al onze panden in Nederland een voorstel verstuurd naar de eigenaren om de huur naar het einde van de maand op te schuiven. De meesten vonden dat een heel mooi voorstel,’ aldus eigenaar Michiel Witteveen in een interview met Vastgoedmarkt. ‘We maken gebruik van het pand, dus we willen onze afspraken zoveel mogelijk nakomen.’ (Het interview staat op vastgoedmarkt.nl)

De grote, internationale ketens hebben veel vestigingen in het bui-

" $ $ $ " "

$ $ " # $ $ %%" "

Ook cosmeticabedrijf Rituals heeft brieven verstuurd met het verzoek de huur op te schorten. Het bedrijf wil best met verhuurders praten, zegt een woordvoerder, maar Rituals gaat sowieso dit jaar niet meer de volle huur voor zijn panden betalen.

Wibra betaalt in april en mei de helft van de huur ‘als blijk van onze constructieve houding’. Dat meldt Wibra in een brief aan zijn verhuurders. Volgens de discountketen is winkelen bijna onmogelijk geworden door de maatregelen tegen de verspreiding van het coronavirus.

((( ' $% ! # %

Vastgoedmarkt "#

$2 #$ .-#$02$*$-(-& 4 - $$- ".-4$- -2 +($2$- 8$4$-2(& $#$0+ -#1$ /$-1(.$-%.-#1$- (- +1 $$012$ 8($- 4$$+ 5 0#$ 2$ '$"'2$- - -4(0.-,$-2 ."( + $- .4$0- -"$ 2$$#1 ,$$0 4 12&.$#(-4$12$$0#$01 $+#$01 (- 30./ 4.+&$- '$2 4..0!$$+# ., (- '3- 120 2$&($ 2$0#$&$ 0$*$-(-& 2$ JQWFGP OGV OKNKGW OCCVUEJCRRÄŽ GP IQXGTPCPEG 0COGPU XCUVIQGFCFXKUGWT 5CXKNNU NKEJVGP /CTE XCP 0KGMGTMGP GP /CTVÄŽP 1PFGTUVCN FG\G 2.$

$- &$0$$#1"' /1*(12 4..0 '$2 2.$/ 11$- 4 - ,(+($3 IGTGNCVGGTFG OCCVUEJCRRGNĎMG GP IQXGTPCPEGETKVGTKC ./ )$ !$12 -#$ /.02$%$3(++$ ,$2 +1 #.$+ #$ /0$12 VKGU QR FKG IGDKGFGP VG XGTITQVGP <Q QOUEJTĎHV 0" 4 - ($*$0*$- #($ +$(#(-& &$$%2 - #$ %#$+(-& 3(+#(-& 0.)$"2 .-13+2 -"7 4 - 4(++1 (- $#$0 + -# #$ -4(0.-,$-2 ."( + -# .4$0- -"$ ETKVGTKC &KG \ĎP QQM UVGGFU XCMGT JGV WKVICPIURWPV XQQT KPXGUVGTKPIGP FKG PCCUV ɈPCPEKGGN TGPFGOGPV GGP OCCVUEJCRRGNĎMG QH OKNKGWIGTGNCVGGTFG KORCEV !$.&$- n1HVGYGN KORCEV KPXGUVOGPV o \GIV /CTVĎP 1PFGTUVCN '..%# 4 - #$ 2 6 2($ %#$+(-& 4 - 4(++1 (- $#$0 + -# 9 $#$0+ -#1$ /$-1(.$-%.-#1$- +./$- ./ # 2 &$!($# 4..0./ $- # 2 (1 ./ 8("' -($2 40$$,# (- $$- + -# ,$2 $$- 4 - #$ ,$$12 ,!(2($38$ #3308 ,$ #.$+12$++(-&$- 2$0 5$0$+# $ 12(*12.% $- /% 1"0(1(1 JGGHV XQTKI LCCT PQI GGPU QPFWDDGN\KPPKI FWKFGNĎM &$, *2 # 2 #3308 , #$ -.0, (1 (- #$ !.35 $- '$2 4 12&.$# ..0 $#$0+ -#1$ /$-1(.$-%.-#1$- 5 1 FCV IGGP PKGWYU XGGN GGTFGT FCP DĎ EQNNGICoU GNFGTU (- 30./ !$&.--$- "0(2$0( + $$- 12$,/$+ 2$ #03**$- ./ '3- 120 2$&($>- $- /.02$%$3(++$1 :

$ 12.0, "'2(&$ .-25(**$+(-& 4 - +1 -($35$ 12 -# 0# $- +1 -("'$, 0*2 !(--$- #$ !$+$&&(-&1 5$0$+# $$012 #31 (- $#$0+ -# $- + 2$0 ..* $+#$01 (- 30./ 5 1 (- $$- 4 - #$ 0$#$-$- 4..0 '$2 EQPXGPCPV &CCTPCCUV \QWFGP IG\COGPNÄŽM IGJCP

# ' # % & #! % ! $& % ) ' ' $ #

VGGTFG FGɈPKVKGU GP PQTOGP FG HQPFUGP GHɈEKÇPVGT , *$- .+&$-1 '$2 *3--$- /$-1(.$-%.-#1$- RTQɈVGTGP XCP GNMCCTU GTXCTKPI n0GFGTNCPFUG RGP UKQGPHQPFUGP \ĎP FWKFGNĎM IGËPURKTGGTF FQQT FG 4..08($-$ &0.$( 4 - #$ , 0*2 $- #$ /3!+($*$ /$0"$/ 2($ #($ (- #$ +../ 4 - #$ ) 0$- (1 4$0 -#$0#: - +7 1$$02 - ($*$0*$- 9 . 5(+ #$ ).-&$0$ &$-$0 2($ KPXGUVGGTFGTU KP RGPUKQGPHQPFUGP DĎXQQTDGGNF YGVGP JQG JWP IGNF YQTFV DGUVGGF <Ď MĎMGP PCCUV FG ɈPCPEKÇNG RQUKVKQPGTKPI XCP JWP RQTVGHGWKNNGU QQM - 0 #$ /0$12 2($1 ./ '$2 &$!($# 4 - ,(+($3 $- , 2 UEJCRRĎ o

- !0$#$0$ ".-2$62 * - #$ &0.2$ !$+ -&12$++(-& 4..0

De vastgoedsector ondergaat een transformatie, iedereen is zich bewust van de gevolgen van ESG

/CTVÄŽP 1PFGTUVCN KU JQQHF XCP FG VCZCVKGCHFGNKPI XCP 5CXKNNU KP 0GFGTNCPF

(,/ "2 (-4$12(-& 4.+&$-1 - ($*$0*$- -($2 +.1 5.0 FGP IG\KGP XCP OCCVUEJCRRGNĎMG XGTCPFGTKPIGP n&G 4 12&.$#1$"2.0 ,.$2 ,$$0 -# "'2 !$12$#$- - 5 2 $0 &$!$302 ,$2 #$ ,$-1$- #($ / -#$- &$!03(*$- $- #$ ,$-1$- (- #$ &$,$$-1"' //$- # 0.,'$$- &CCTPCCUV DTGPIV FG VQGPGOGPFG XGTUVGFGNĎMKPI GGP &0..2 -2 + #3308 ,'$(#1 $- 1."( +$".-.,(1"'$ *5$12($1 ,$2 8("' ,$$ -$2 +1 $$- 2.$-$,$-#$ !$53125.0#(-& 4 - #$ ,(+($3/0.!+$, 2($* -"+31($% JGV DGUGH FCV FG MNKOCCVXGTCPFGTKPI \QXGGN OQIGNĎM ,.$2 5.0#$- !$/$0*2 (1 #($ + !$/ +$-# 4..0 #$ *$38$1 4 - 4$0,.&$-1!$'$$0#$01 #($ !$1$%%$- # 2 #$ DGDQWYFG QOIGXKPI XGTCPVYQQTFGNĎM KU XQQT RTQEGPV XCP FG YGTGNFYĎFG MQQNUVQHWKVUVQQV &CV !$2$*$-2 # 2 $0 &0.2$ * -1$- +(&&$- ., #$ ,.-#( +$ 3(212..2 2$ 4$0,(-#$0$- - /+ 21 4 - 2$ 8$&&$- ; * *../ $$- &0.$- &$!.35 5 -2 # 2 (1 +$3* ., 2$ '$! DGPq FGPMV FG UGEVQT PW GGTFGT CNU KM GGP KPGHɈEKÇPV &$!.35 *../ $- -($21 4$0!$2$0 - #$ !$12$-#(&'$(# GP GHɈEKÇPVKG FCCTXCP MCP KM JGV FCP PQI YGN XGTMQ /$- 3 12$$#1 ,$$0 ,$-1$- 8("' 8.0&$- , *$- QXGT JGV MNKOCCV \CN GT FCP QXGT XĎHVKGP QH VYKPVKI LCCT GGP MQRGT \ĎP FKG DGTGKF KU QO ITQVG MNKOCCV 0(1(".:1 2$ -$,$- :

-#$012 + #0 (2 $0 -($2 .,'$$- (,/ "2 (-4$12(-& (1 -($2 ,(-#$0 # - $$- 9 $2 #.$+ (1 PCOGNĎM PKGV QO KPFKXKFWGNG RGTUQPGP OGGT XQQT #$+$- 2$ !($#$- # - -#$0$- , 0 ., $$- !0$#$0$ /.1(2($4$ (,/ "2 2$ 0$ +(1$0$- ,$2 !$20$**(-& 2.2 ,(+( GWIGTGNCVGGTFG GP OCCVUEJCRRGNĎMG DGJQGHVGP FQQT # 2 ,$$0#$0$ 4$0,.&$-1!$'$$0#$01 4$01/0$(# .4$0 FG IGJGNG UGEVQT IG\COGPNĎM JCPFGNGP &QQT FKG (-2$&0 2($ 4 - #$ (,/ "2 (- '$2 (-4$12$0(-&1/0."$1 XGTUEJKNV JGV XCP VTCFKVKQPGGN KPXGUVGTGP GP ɈNCPVTQ /($ : +P JGV XGTNGPIFG FCCTXCP \ĎP '5) GP KORCEV KPXGUVKPI 4.+&$-1 - ($*$0*$- $$- *5$12($ 4 - 0(1(". !$'$$01(-& 9 $2 (1 (-2$0$11 -2 ., 2$ 8($- '.$ '$2 4 - ;+$3* ., 2$ '$!!$-< (1 4$01"'.4$- - 0 ($21 5 2 &$! 1$$0# (1 ./ 0(1(". +1 $0 -($35$ ,(+($35$2&$4(-& 5.0#2 -&$-.,$- *3--$- &$!.35$- &$120 -#$ CEVKXC YQTFGP +P FG NQQR XCP FG VĎF \CN MNKOCCVXGT -#$0(-& &$4.+&$- '$!!$- 4..0 0$&(.:1 .% 12$#$- - $$- &$!.35 # - $$- .4$0120.,(-&10(1(". ./+$4$ 0$- - (1 '$2 !$12 -# 2$&$- #$02(& ) 0 - 2$,/$0 VWWTUVĎIKPIGP! 8GGN OGPUGP JCPVGTGP XQQT JGV ,.#$++$0$- 4 - #$ *+(, 24$0 -#$0(-&1!$12$-#(&'$(# XCP JWP CEVKXC GGP OQPFKCNG VGORGTCVWWTUVĎIKPI XCP .% &0 #$- $+1(31 ., #$ * -1 ./ &$120 -#$ "2(4 2$ !$..0#$+$- $- 0("'2(-& 2$ &$4$- - 120 2$ &($>- 4..0 #(0$"2 /.02$%$3(++$!$'$$0 : .$ 5$$2 $$- (-4$12$$0#$0 .% $$- &$!.35 .% /.02$ HGWKNNG n'5) XTKGPFGNĎMo KU! 8QNIGPU 1PFGTUVCN KU FG +.! + $ + 12 2$ 312 (- !(+(27 $-"', 0* GGP XCP FG MGWTOGTMGP FKG VQV FWUXGT \ĎP QPVYKM *$+# , 0 3-(%.0,$ $(1$- .-2!0$*$- -.& 9 0- 12 5.0#$- $0 ++$0+$( * #$01 .-25(**$+# ., #$ ,(+($3 RTGUVCVKGU GP FG OCCVUEJCRRGNĎMG KORCEV VG OGVGP &G DGNCPITĎMUVG RTKQTKVGKV KU QO \QYGN MYCPVKVCVKGXG CNU MYCNKVCVKGXG KPFKECVQTU VG JGDDGP QOFCV FG ɈPCP

... - *+ ' % )#+ &$

()"$ Vastgoedmarkt

+ '& )+ # &"& - & & '&- & &+ $" + & / - &+" )$ & * ( &*"' & '& * & "& $* )*+ /" & - $ . ) + ! !+ & & &-")'&% &+ ' " $ & '- )& &

EKÇNG UGEVQT XGTRNKEJV KU QO EĎHGTU VG TCRRQTVGTGP CCP CCPFGGNJQWFGTU GP VQG\KEJVJQWFGTU o

&Ã… WKVFCIKPI XQQT FG MQOGPFG LCTGP CNFWU FG 5CXKNNU GZRGTVU KU QO KORCEV KPXGUVKPI QR VG UEJCNGP

GP VGIGNÄŽM FG KPVGITKVGKV VG DGYCTGP XCP FG KORCEV FKG GTOGG YQTFV DGQQIF 8CP 0KGMGTMGP n*GV OGVGP XCP FG KORCEV KPENWUKGH FG PWCPEGU XCP MYCNKVCVKGXG OCCVUEJCRRGNÄŽMG KORCEV MCP MQUVDCCT \ÄŽP ,G JGDV MGPPKU IGNF GP OKFFGNGP PQFKI QO FG RTGUVCVKGU XCP

CEVKXC CEEWTCCV VG DGQQTFGNGP &CV IGNFV XQQTCN XQQT FG OCCVUEJCRRGNÄŽMG RTGUVCVKGU o 1PFGTUVCN n6QEJ \WN NGP CNNG '5) ETKVGTKC FG MQOGPFG FGEGPPKC CNNGGP OCCT DGNCPITÄŽMGT YQTFGP &G XCUVIQGFUGEVQT QPFGT ICCV GGP VTCPUHQTOCVKG KGFGTGGP KU \KEJ DGYWUV XCP FG IGXQNIGP XCP '5) GP TGCNKUGGTV \KEJ FCV YG IGGP VKGP LCCT MWPPGP YCEJVGP OGV JGV QPFGTPGOGP XCP CEVKG &G VÄŽF XCP CCPRCMMGP KU PW o

*+ ' -"* ,) -"$$* " + & ) * $ & *( " $"* ) -" * +) &* +" & JGGTFKGPUVGP CCP &CV IGDGWTV YGTGNFYÄŽF XCP ,"+ / *!'& ) - *+" "& & . )'& ) +. "& )$ & %*+ ) % & +) !+ &,"+ % ) ) "* "($"& * .') + % + ( &*"' & '& * & & $ )* % !+ '- ) ! + ! ) . ) ) & - ) ,,)/ % & & 0 ()'' 1 % # & - & !,& - *+ ' (')+ ,"$$ *

Vastgoedmarkt

&G DCPMGP URGNGP PGV CNU DÄŽ FG XQTKIG ETKUKU GGP DGNCPITÄŽMG TQN KP FG\G EQTQPCETKUKU &KV MGGT PKGV CNU QPFGTFGGN XCP JGV RTQDNGGO OCCT CNU QPFGTFGGN XCP FG QRNQUUKPI 4QGN XCP FG $KNV FKTGEVGWT XCP 4CDQ 4GCN 'UVCVG (KPCPEG XKPFV FCV FG QXGTJGKF DTCPEJGXGTGPKIKPIGP Ă…P DCPMGP UCOGP OQGVGP QRVTGMMGP QO QPFGTPGOGTU FKG KP FG RTQDNGOGP MQOGP VG JGNRGP o9G OQGVGP KP FG\G WKV\QPFGTNÄŽMG UKVWCVKG TWUVKI DNÄŽXGP GP GNMCCT JGNRGP YCCT JGV MCP o

‘Samen gaan we deze crisis overwinnen’

‘L

aten we rustig blijven, goed met elkaar blijven communiceren en elkaar helpen waar het kan. Niemand is schuldig aan deze situatie. We hebben elkaar nodig,’ De boodschap van Roel van de Bilt, directeur van Rabo Real Estate Finance, is duidelijk, al kijken hij en de interviewer elkaar niet in de ogen. Ook Van de Bilt werkt noodgedwongen zo veel mogelijk vanuit huis.

! $ $ " $" $ ' " ( ) ( # % ( # & $ ( " " # # & " ‘In lijn met de richtlijnen van de overheid hebben wij onze manier van werken aangepast. Dat betekent dat iedereen maximaal thuiswerkt. Alle bestaande afspraken worden zoveel mogelijk omgezet naar digitale afspraken. Alleen teams die vanwege continuĂŻteitsredenen aanwezig moeten zijn, zoals bijvoorbeeld de dealingroom of mensen die cruciaal betalingsverkeer regelen, zijn op kantoor. De rest werkt thuis.’

& $ $ " & "%# & " # ' " ( & #$ $ ‘Alle kernprocessen gaan gewoon door. Maar natuurlijk zijn er wel gevolgen. In de vastgoedwereld is fysiek contact belangrijk, maar dat kan nu even niet. Dat heeft gevol-

gen. We bekijken per geval of opnames nodig zijn. Als we recent een waardering hebben gedaan, dan is dat goed mogelijk. In andere gevallen bekijken we wat kan, hierover hebben we recent nog met de NRVT gesproken.’

$ ( & & " %' & #$ # $ " " " & $ #!" ‘Er is voor iedereen veel onduidelijkheid. Hoe lang duurt het? Lopen projecten nog door? Vinden transacties nog plaats? Hoe zit het juridisch? Onduidelijkheid leidt tot onzekerheid. Dan is er maar ĂŠĂŠn oplossing: rustig blijven, inventariseren, bijschakelen waar nodig en iedereen zo goed mogelijk informeren. In de bouwsector zie ik dat projecten voorlopig nog doorgaan. Bouwondernemers en projectontwikkelaars nemen maatregelen. Het gaat wel trager, maar stil ligt het niet. Voor bestaand vastgoed hebben veel klanten ook al een eigen inventarisatie gemaakt. Daar zie je dat de effecten vooral de sectoren raken die sterk afhankelijk zijn van bezoekers. Dus horeca, hotels, events en retail. Voor andere sectoren, bijvoorbeeld woningen, is de urgentie op korte termijn minder groot.’

% $ $ !" ‘Dat is vrij simpel. We’re in this together. Het mag duidelijk zijn dat een ondernemer met een gezond ver-

dienmodel niet failliet zou mogen gaan vanwege corona. In lijn met de oproep van onze minister-president laten wij klanten niet vallen door corona. Onze dienstverlening en ondersteuning is er volledig op gericht om onze ondernemende klanten weer financieel gezond uit deze crisissituatie te laten komen. We kunnen klanten op korte termijn op twee manieren helpen. Door bestaande aflossingsverplichtingen tijdelijk te verlichten of door klanten (tijdelijk) extra krediet te verschaffen. Dit is mogelijk omdat de centrale bank de buffers voor banken tijdelijk heeft versoepeld en de overheid borg staat voor leningen als onderdeel van het pakket dat begin april is gepresenteerd.’

' # " ! $ # &" % $& & "" # ( " # # & " " $ $ ‘Ook in 2008 kwam de crisis onverwacht en hij raakte ons diep en duurde lang. Maar de oorzaak was totaal anders. We dachten toen dat de bomen tot aan de hemel groeiden. Nu is er een virus dat iedereen raakt, maar waaraan niemand schuldig is. Dat brengt een gevoel van saamhorigheid dat ik nooit eerder heb meegemaakt. We moeten dit met elkaar oplossen. We hebben daarom veel overleg met marktpartijen, overheden en besturen van koepelorganisaties. Of het nu de Nederlandse Vereniging van Banken is, de institutionele beleggers (IVBN), de bouwers (Bouwend Nederland), de particu-

liere beleggers (VastgoedBelang), de taxateurs (NRVT) of de ontwikkelaars (Neprom). Iedereen is in principe bereid om bij te dragen. Hopelijk leidt dit ondanks de verschillen tot oplossingen. Tegelijk zie ik dat sommige vastgoedondernemers hier niet op wachten en al afspraken hebben gemaakt, bijvoorbeeld om de huur tijdelijk op te schorten. Dat siert ze.’

& "' $ # $ ( " &" % $& # " # # ( & " "( & "" &" #$ % $ $ & $ ! $ " ‘Ik ben zeker bezorgd. Vastgoed is maar beperkt liquide en daarom is het zaak om niet ondoordacht te handelen. Vorige maand stond de krant nog vol met nieuws over uitbreidingsplannen. Dat is in ĂŠĂŠn klap voorbij. Hoe deze crisis zich ontwikkelt, is onzeker, maar op de lange termijn zal wederom blijken dat bouw en vastgoed cruciaal zijn

OGTU FKG VÄŽ FGNÄŽM FG JWWT QRUEJQTVGP

!

voor de economie. Wel ook met hun eigen cyclische karakter. En zaten we ergens niet ook aan het einde van een cyclus? Die vraag werd vorig jaar ook vaak gesteld. Winston Churchill zei eerder: ‘Never let a good crisis go to waste’. Alhoewel ‘good’ natuurlijk niet van toepassing is, is het misschien ook een moment om te gaan nadenken over nieuwe oplossingen. Oplossingen die ook vastgoed voor de langere termijn gaan beĂŻnvloeden. Hoe afhankelijk willen we zijn van internationale supply chains? Is urbanisatie het enige antwoord op hoe we willen leven? Wordt dit de doorbraak voor onlineoplossingen? Hoe kunnen we de saamhorigheid die ik nu zie, omzetten in oplossingen voor bijvoorbeeld woningbouwplanning, gebiedsontwikkeling of energietransitie? Maar ik begrijp dat de urgentie nu even elders ligt.’

# ! ' $ % & #$ # $ " & Blijf rustig en communiceer goed. In crisistijd is het belangrijk om geen ondoordachte beslissingen te nemen. Goede, betrouwbare informatie is daarin essentieel. Ik vind het positief dat Vastgoedmarkt tijdelijk zijn betaalmuur voor coronanieuws heeft opgeheven om vitale informatie met zoveel mogelijk mensen te delen. Het belangrijkste is dat we elkaar steunen. Maak geen misbruik van de situatie, maar help elkaar. Als je ziet dat een ondernemer het moeilijk heeft, is het in ieders belang hem of haar uit de brand te helpen.’

Vastgoedmarkt

- #0614'0 9CMGɈGNF &G XCUVIQGFCFXKUGWT NCPEGGTV GGP EQPEGRV XQQT XGKNKI MCPVQQTYGTM

Amsterdam. Misschien moeten meer plekken worden gedeeld. Dat vraagt dan om planning door de organisatie die het kantoor gebruikt.’

! " ‘Dat niet, maar je merkt wel dat iedereen in onzekerheid zit over duur en verloop van de lockdown. Klanten zitten nu met vragen en we moeten nu nieuwe ideeĂŤn ontwikkelen die aansluiten op de behoefte en inzichten die door de coronacrisis ontstaan. Dinsdag 7 april hebben we de oproep van premier Rutte gezien om mee te denken over manieren waarop we geleidelijk aan en op een veilige en gezonde manier weer richting het normale kunnen gaan, op het moment dat de tijd daar rijp voor is. Dit concept is de bijdrage van Cushman & Wakefield aan de discussies die hierover wereldwijd gevoerd zullen worden.’

,GTQGP .QMGTUG JGCF QH 0GVJGTNCPFU %WUJOCP 9CMGËŹGNF n9G \KVVGP VJWKU OCCT FGPM PQW PKGV FCV YG ÄŽUXTÄŽ JGDDGP o

‘Kappen met doemdenken en schouders eronder’

! ! ! " ‘Met 6 Feet Office, een concept om weer op kantoor te kunnen werken op het moment dat de overheid de contactbeperkende maatregelen geleidelijk versoepelt.’

! ‘Iedereen zegt dat het werken op afstand zoals we dat nu doen goed gaat. Ik geloof dat de coronacrisis tot een blijvende toename van het

thuiswerken zal leiden, maar zoals het nu gaat, lijkt me op de lange duur geen optie. We willen ook weer gewoon collega’s op kantoor in de ogen kunnen kijken en met ze lachen. Dat is belangrijk voor het plezier van werknemers en het succes van organisaties.’

‘De werkplekken zijn zo verdeeld dat je op veilige afstand van je col-

lega’s zit. Er zijn acrylaatplaten tussen bureaus die tegenover elkaar staan gezet als extra bescherming tegen besmetting. Grotere werkruimten krijgen een aparte in- en uitgang. Lopen doe je met de klok mee, zodat je collega’s niet tegen het lijf kunt lopen. Ook voor het betreden, het gebruik en het verlaten van vergaderzalen is een protocol dat de kans op besmetting minimaliseert. We doen nu een beroep op andere partijen zoals technologiebedrijven en facility managers bij de verdere ontwikkeling. Onze cateraar Vermaat heeft al toegezegd binnen het concept 6 Feet Office de catering voor onze medewerkers te kunnen uitvoeren.’

+P JGV EQPEGRV (GGV 1HËŹEG \ÄŽP FG YGTMRNGMMGP \Q XGTFGGNF FCV LG QR XGKNKIG CHUVCPF XCP LG

‘Niet overal, want het ruimtegebruik per werkplek neemt toe. Het kan zijn dat je andere ruimtes intensiever moet gebruiken, zoals het werkcafĂŠ op het hoofdkantoor van Cushman & Wakefield in

" !

" ‘De gesprekken lopen. Zolang dat zo is, kan ik er niet meer over zeggen.’

de basis leggen om de economie weer te brengen waar die was en misschien zelfs verder. Dat betekent hard werken en dat doen we ook. Cushman & Wakefield heeft nog nooit zoveel internationaal overleg gehad als nu. We delen kennis en ervaring om tot oplossing te komen voor de effecten van de beperkende maatregelen in de industrie, het kantoorbedrijfsleven en de retail.’

‘We waren op de top van de markt. Cushman & Wakefield heeft in 2018 niet voor niets al een strategie gekozen op basis van de aanname van afvlakkende economische groei. De belangrijkste elementen zijn consolidatie, spreiding van het pakket aan diensten en focus op toegevoegde waarde in plaats van op marktaandeel. Voor Nederland gingen we ervan uit dat de transactietotalen op de markt voor vastgoedbeleggingen naar het gemiddelde van de lange termijn zouden bewegen. Het totaal van 24 miljard euro voor 2019 is niet een niveau waarop je op de lange termijn de omvang van je afdeling Capital Markets kunt baseren. Er zaten daar 45 mensen, nu zijn dat er 35 en misschien worden het er nog wel minder.’

‘Vanuit de mist waarin we nu zitten, kan ik dat moeilijk zeggen. Elke dag wordt een beetje duidelijker hoe het ervoor staat. In bijvoorbeeld de retail is de schade aanzienlijk. De kantorenmarkt zal ook worden geraakt. Om me heen zie ik de onzekerheid over de huizenprijzen en de economie. Maar van bespiegelingen over hoe slecht het kan worden houd ik niet zo. Ik ben meer van “kappen daarmee en schouders eronder�. We zitten thuis, maar denk nou niet dat we ijsvrij hebben. Juist nu moeten we

‘Macro-economen weten dat er vroeger of later een recessie komt. Het enige wat je van tevoren niet weet, is de aanzet ertoe.’

! ‘Ik kan zeggen wat ik hoop. Dat is dat de scherpe afname van de economische activiteit van korte duur zal zijn en dat we dus snel weer op het oude niveau zitten. Het Japanse scenario van langdurig lage groei, waar we voor de uitbraak van corona vanuit gingen, is ook een scenario waar we nog rekening mee houden. Het kan ook een lange en diepe recessie worden. Dan krijgen we een knauw, maar ik ga ervan uit dat we ons ook weer zullen herpakken. We zijn een rijk volk en we zullen in staat blijken ons land terug te brengen naar waar we vandaan komen.’

" "

VGIGP JGV NÄŽH

‘De coronacrisis zal ons nog lang bijblijven. Als vastgoedprofessionals werken we in een omgeving waarin alles met elkaar samenhangt en op een ingewikkelde manier op elkaar inwerkt: economie, politiek, monetair beleid en vrijheden. Een biologisch fenomeen als een pandemie kan daar veel invloed op hebben. We ervaren nu hoe kwetsbaar de omgeving is waarin we werken. Dat besef nemen we mee.’

*** ) &' # ! % ' "

Vastgoedmarkt $%

5KPFU UVCCV /CTEQ 2CUVQTU CNU VQRCODVGPCCT CCP JGV TQGT DÄŽ JGV 0CVKQPCCN 2TQITCOOC 4QVVGTFCO <WKF &G EQTQPC ETKUKU VGP URÄŽV QPVYKMMGNV JGV UVCFUFGGN \KEJ XQNIGPU 2CUVQTU IGUVCCI KP RQUKVKGXG TKEJVKPI GP VQV DCMGP XQQT CPFGTG MYGVU DCTG UVGFGNÄŽMG IGDKGFGP

‘Rotterdam Zuid kan wel een beetje tegenwind hebben’ * & * % .- ( ( ) ) #) + $ * )& # & ) % % "- *) ( )* ) #

worden uitgevoerd, proberen mensen zoveel mogelijk aan boord te houden. Tegelijkertijd zien we het aantal aanvragen voor een uitkering de laatste weken wel weer oplopen.’

‘In positieve zin zien we dat er nu veel meer gemeenschappelijk wordt geregeld. Ook als je ziet hoe de scholen, gezamenlijk én met de ouders en leerlingen de schoolsluiting hebben opgepakt. Daarnaast zien we dat mensen de regels die nu gelden, naleven. Mensen op Zuid gaan niet in grote groepen de straat op. Op een foto van winkelcentrum Zuidplein zag het er ook behoorlijk leeg uit, wat helaas in deze tijden noodzakelijk is. Mensen pakken het toch behoorlijk netjes op. Tegelijkertijd worden mensen in een kwetsbaar gebied als Rotterdam het eerst geraakt bij een crisis als deze. Er zijn hier relatief veel mensen met laagbetaald werk en flexcontracten.’

* + # ,&# % ,&&( * &%&$ ) # , % &' + !,&&( # % * %* # ## )) $ %* % ‘Op het eerste gezicht valt dat nu nog wel mee, al ligt het voor de hand dat meer ondernemers in de problemen gaan komen naarmate de crisis langer gaat duren. Als NPRZ hebben we samen met onze partnerorganisaties een intensieve aanpak van de Winkelboulevard Zuid. Je ziet nu dat door die inspanningen ondernemers elkaar en instanties nu digitaal proberen te vinden en samen proberen problemen op te lossen.’

& "+% ! $ %) % ) ($ %

!% ( , # #&" # % * * , % &$ . ( ) ) * * " # %

‘We houden dat scherp in de gaten. De partners in de werkgelegenheidsprojecten die op Zuid

‘Die zien we opkomen. Vaak gaat het om organisaties en mensen die al actief zijn in het buurtwerk. Die

%1.7/0 4' 52'% 6

zijn nu druk bezig met het regelen van zaken, bijvoorbeeld extra spullen voor de Voedselbank. Daarnaast is er ook extra steun van de stichting De Verre Bergen die samen met Coolblue heel doortastend is ingesprongen op het tekort aan chromebooks voor kinderen die nu onderwijs op afstand moeten volgen. Met name in arme wijken is dat echt een drama. In plaats van dat er met veel moeite wat gebruikte exemplaren bij elkaar verzameld kunnen worden, kunnen er nu kant en klare nieuwe exemplaren worden uitgereikt aan iedereen die dat echt nodig heeft.’

# * - * , % , ()% # # % * ()* % * ! !+ )* % "- *) ( #) &** ( $ + * )&&(* + * % % )% ## ( "+%* &'' "" % ‘Natuurlijk heeft de extra aandacht door NPRZ geholpen. Maar het zijn nu vooral de lijnorganisaties zelf die dit goed hebben opgepikt. Ieder doet zijn ding en hoe dat

moet, daar hebben wij niet zoveel in te betekenen. We hebben wel regie in de samenwerking die de afgelopen jaren is ontstaan. Daar heb je nu profijt van. Partijen weten elkaar een stuk beter te vinden. Dat moet helpen, bijvoorbeeld in de hulpverlening aan ouders die het nu extra lastig hebben, omdat kinderen hele dagen thuis zijn.’

* & * &(&% ( ) ) $ * $ * ) ( . !% ,&&( %* + % * % * -&% % # () . * (+ *( "" % ‘Het coronavirus doet niets aan onze ambities af. NPRZ is een twintigjarig programma. Je weet dat je in die twintig jaar bijzondere dingen zult meemaken. Maar Zuid kan wel een beetje tegenwind hebben. We zijn nog altijd goed op weg om er in dit deel van de stad voor te zorgen dat mensen kunnen leren, werken en wonen op hetzelfde niveau als in de rest van de G4. Natuurlijk beïnvloedt een hele grote crisis wel het sentiment

onder beleggers. Er is altijd pupillenvoetbal in de markt, in die zin dat investeerders soms in een kluitje achter de bal aan rennen. Dat kan betekenen dat er minder interesse ontstaat voor projecten die minder rendabel zijn, maar daar kun je nu nog niets over zeggen. We staan pas aan het begin van wat misschien een economische crisis gaat worden. Vooralsnog worden plannen steeds doorgezet. In die zin kunnen we ook profiteren van de extra aandacht die Rotterdam-Zuid heeft ten opzichte van andere stedelijke gebieden.’

& ,&&("&$ ! * &+- )* #, #* #) $ ("* * % &(&% ( ) ) &%, ( &&'* *& # * - * % ‘Tijdens en na de vorige crisis viel de nieuwbouw door woningcorporaties ook stil. Het ligt niet in de lijn der verwachting dat dat nu gebeurt. Woningcorporaties hebben de middelen om te investeren. Bij ons zelfs nog meer dan elders, omdat er voor investeringen in

' *##%

##+)*( * %) '( % ()

(* % &%" () *QQHF MGPPKU UVWTKPI 4CDQ 4GCN

&' ' " "

' & ( + ! ' # " " # ' #%#" ) %(& #) % " * % ( & #( ' % ) ' * " ' " ' # " " %& " &' " ' #( " " ' #$ " ' ' ) %(& #(* ( & " ' ) " " #) %& ' " #"# ! & #"+ % ' %( " * % #"+ % & ) ' ' , *##% - 4GEGUUKG FWU 9CV KU FCV GKIGPNÄŽM! 1HˬEKGGN DGVGMGPV FKV FCV YG VYGG MYCTVC NGP CEJVGTGNMCCT GGP MTKOR XCP QP\G GEQPQOKG JGDDGP ,G JQGHV IGGP FGUMWP FKIG VG \ÄŽP QO VG DGITÄŽRGP FCV CNU YG FG RTQFWEVKG FG DGUVGFKPIGP GP FG KP VGTPCVKQPCNG JCPFGN OGGTFGTG YGMGP UVKNNGIIGP FG EÄŽHGTU QXGT JGV GGTUVG JCNH LCCT UVTCMU FTCOCVKUEJ \WNNGP \ÄŽP 9CV JGV EÄŽHGT RTGEKGU YQTFV FQGV GT HGKVGNÄŽM PKGV \QXGGN VQG &CV YG JGV GT ØDGTJCWRV QXGT JGDDGP KU CN XQNFQGPFG )G XQGNUOCVKI KU JGV VÄŽ IGMGGTF &CCTXQQT JQGH KM IGGP DGWTUMQGTU VG \KGP &CCTQO XGTYÄŽUV JGV 4 YQQTF KP FG\G FCIGP XQQT OÄŽ PCCT XGGN OGGT ' #%#" ) %(& & & " &##%' ' #) " % " "& ' ' ! & " &' ' CNNGU UVKN &KTGEV \KG LG FG YGPFDCCTJGKF KP FG UGEVQT $KPPGP GPMGNG FCIGP UVTQQOV FG OCKNDQZ XQN OGV DGTKEJVGP QXGT FG IGXQNIGP XQQT FG DQWY GP XCUV IQGFUGEVQT &G VQQP KU FWKFGNÄŽM CPFGTU XQQTCN TGCNKUVKUEJ &KV WKV \KEJ QR XGT UEJKNNGPFG OCPKGTGP 8CP EQPETGVG CEVKGU QR FG JGNG MQTVG VGTOÄŽP VQV GGTUVG CPCN[UGU XCP FG IGXQNIGP XQQT FG MQOGPFG OCCPFGP *GV DGGNF FCV FCCTWKV #"'&' ' & % //" '(&& " ##$ " )% & ##$ & ' % & & #%'&'#" & FG GHHGEVGP VÄŽFGNÄŽM \ÄŽP GP JGV JGTUVGN FCCTPC KPVTGGFV &G XTGGU KU FCV YG VG QRVKOKUVKUEJ \ÄŽP &G TGCNKVGKV KU FCV FG WKVDTGKFKPIUXTCCI DÄŽ DGFTÄŽXGP QP JQNF *#% ' + ' " ") &' % " " %#) %*# " " *#% " 9CV DGVGMGPV FKV XQQT YCCTFG! $GNCPITÄŽM YQTFV FG TQN XCP FG VCZCVGWT &KG UVWTGP YG QR RCF OGV GGP XTÄŽ UKORGNG QRFTCEJV DGRCCN FG YCCTFG XCP JGV QP FGTRCPF QR OQOGPV PW &WU PKGV IKUVGTGP GP QQM PKGV OQTIGP &CP DGITÄŽR LG FCV GT CN UPGN VYGG RTCMVKUEJG XTCIGP QRFQGOGP YCCT MQO LG XQQTNQRKI PQI GGP IGDQWY DKPPGP! 'P YCV YQTFV FCP FG YCCTFG XCP FCV IGDQWY CNU FG ECUJ Ë­QY GP FG GZRNQKVCVKG QPFWKFGNÄŽM \ÄŽP IGYQTFGP! 'P CNU FG YCCTFG KP GGP CP % $ %&$ ' #!' ' &' " *#% ' ## ' % " ! "' % ' " &#!!

& '#% " +# & % ' +#* % ' & " % ' ##% *#" " " ) %* ' )##% " " % ' ' *GV CPVYQQTF XCP DGNGIIGTU GP KPXGUVGGTFGTU \CN JGV\GNHFG \ÄŽP CNU KP YGNMG " % % & & " ## %( " % ' ) &' # ' " # ! ' ) " + % JGKF DKGFV +P JGV 'PIGNU JQQT KM UVGGFU XCMGT FG VGTO XGGTMTCEJV QRFWKMGP &CP ICCV JGV QO VQGMQOUVDGUVGPFKIG IGDQWYGP GP IGDKGFGP % ) %!# ' #%#" %)##% + +#% " ' &#!! ( & & % " !# ' " #) " " & $ ) " ' #%#" ) %(& ' " '#' " % QXGTYGIKPI XCP VCN XCP DGUVCCPFG QTICPKUCVKGUVTWEVWTGP 9CCT DQWYGP YG! *QG CHJCPMGNÄŽM YKNNGP YG XCP GZRNQKVCVKG \ÄŽP! 'P JQG CHJCPMGNÄŽM YKNNGP YG \ÄŽP XCP YGTGNFYÄŽFG UWRRN[ EJCKPU! %QTQPC \CN FCCTOGG QQM QP\G MÄŽM QR XCUV # ) % " % " &KV KU CNNGOCCN XQQT NCVGT /ÄŽP 4 YQQTF XQQT PW KU XQQTCN nTGURGEVo 4GURGEV XQQT KGFGTGGP FKG FG UCOGPNGXKPI QR FKV OQOGPV QR FG DGGP JQWFV +P JGV DÄŽ +#" % ! * % %& " +#% "' +( ' ! % " %#"' " !# ' " QRGTGTGP /GV DGRGTMVG OKFFGNGP GP IGXCCT XQQT GKIGP NGXGP 6GXGPU \KG KM JQG % " ! ' ' "' " ! % " (%#-& #) % " *#% ' #( " # % & RGEV XQQT KGFGTGGP FKG JGGHV OGGIGYGTMV CCP GGP UVGWPRCMMGV FCV KP CNNGTÄŽN KP % & + ' ' !# ' " ) #! " * " % &' "## " % * ' & ' &'# &'% & & " % " ! % "&' (" * % YQTFV IGPQTOCNKUGGTF! &CP JQQR KM FCV YÄŽ GT CNU UCOGPNGXKPI XQQT MKG\GP QO FG RCCT OKNLCTF GWTQ YCCT FG \QTI CN LCTGPNCPI XQQT UVTÄŽFV FCCT QQM GGP MGGT ' ' ' " " " 9CPV YGGU PW GGTNÄŽM FCV KU VQEJ MNGKPIGNF XGTIGNGMGP OGV JGV UVGWPRCMMGV * %! #"#! "( #) % " *#% ' #( " ! "& " " +#% JGDDGP FCV PKGV CNNGGP XGTFKGPF YG \ÄŽP JGV \G KP OQTGNG \KP QQM UEJWNFKI $ (* % &%" () ( & %" %#

333 2 /0$,"!* .(0 +)

-.&) Vastgoedmarkt

!" ! " -,)&0&"(" ),,- + 2 + . , /0,./ 3,.!0 ,+ "31/0 #$"0. -0 KP CNU JÄŽ PC \ÄŽP UVWFKG 'EQPQOKG CCP FG 'TCUOWU 7PKXGTUKVGKV 4QVVGTFCO MQOV VG YGTMGP DÄŽ FG 18 5VWFGPVGPMCCTV $8 &CCT KU YÄŽNGP 2KO ,.014+ ,- ! 0 *,*"+0 !&." 0"1. )/ ,.014+ .1&* 0&"+ ' . ) 0". %"0 -,)&0&"(" - ! (&"/0 3,.!0 /0,./ 99+ 2 + !" ""./0 #. 0&")"!"+ 2,,. ""# . ,00".! * !" *,,.! ,- ,.014+ &+ 3,.! /0,./ HTCEVKGNGKFGT GP YGVJQWFGT ([UKGMG KPHTCUVTWEVWWT KP FG /CCUUVCF 0C \ÄŽP CHVTGFGP KP FQGV JÄŽ KP OGV QPFGT OGGT ,QQUV 'GTFOCPU GGP *&/)1(0" $,,& ,* ,+!". !" +,"*". 9+ &+ !" 3""!" *". 0" (,*"+ ""+ +&"13" -".&,!" )/ . !/)&! 2,,. ""# . ,00".! * 3,.!0 /0,./ "&+! $"2. $! ,* !&." 0"1. 0" 3,.!"+ 2 + %"0 0&,+ ) .,$. ** ,00".! * 1&! &0 *,"0 !" /0".( %0".$" )"2"+ )""# .%"&! &+ JGV \WKFGNÄŽMG UVCFUFGGN XCP FG VYGGFG UVCF XCP 0GFGTNCPF XGTDGVGTGP

NPRZ een extra beperking van de verhuurderheffing geldt.’

! "" # % !" % ‘We zitten nu in jaar negen van de twintig jaar die we voor het programma hebben uitgetrokken en hebben nu al de middelen voor de komende twee jaar binnen. Blijven investeren in betere scholen en betere banen, zodat mensen klimmen op de woningmarkt is het devies. Als je dan kijkt naar hoe het nu gaat, zie je dat bij het onderwijs de helft van de achterstand al is ingelopen en we zelfs iets voor op schema liggen. Dat geldt ook voor banen in de zorg en de techniek in combinatie met baangarantie, waar wij op sturen.’

$ " " ' " % " ‘Toen NPRZ begon, zaten we nog midden in de crisistijd. Nadien is er toch al heel veel gebouwd, met

name in de Tarwewijk en Charlois. Maar ook op Katendrecht en aan de Laan van Zuid zie je dat het beter gaat.’

" !" ! ! ! XCP IGPVTKɅECVKG FG ' # "" " $ ! ! % % " " " ‘Ja, we voegen woningen aan de bovenkant van de markt toe, bijvoorbeeld in Smeetsland in Lombardijen. Maar je hebt het met Zuid wel over een stadsdeel met meer dan 200.000 inwoners, dat is een soort Tilburg of Groningen. Het is niet De Pijp in Amsterdam, al zie je op plekken als Katen-drecht natuurlijk ook de bevolking qua inkomensniveau behoorlijk omslaan. In Rotterdam heb je het nog altijd hoofdzakelijk over woningen toevoegen, niet over sloop of renovatie. Zodat mensen uit de middenklasse uit Zuid die daaraan toe zijn daadwerkelijk op Zuid een stap

. , /0,./ &/ !&." 0"1. 2 + 0&,+ ) .,$. ** ,00".! * 1&!

kunnen maken naar een wat grotere woning. Die willen vaak graag in hun eigen wijk blijven wonen, merken wij. Zo is van de laatste vijf nieuwbouwprojecten in onze focuswijken ruim 80 procent verkocht aan mensen uit diezelfde wijken.’

" % " % !" % ! $ ! % " ' " # " ‘Dat we absoluut niet de kant op willen van steden als Utrecht en Amsterdam waar mensen met een laag inkomen al niet of nauwelijks meer terecht kunnen. Wij hebben alleen de ambitie om aan een arm gebied woningen voor de middenklasse toe te voegen. De wijk Carnisselande in Barendrecht is mede zo groot geworden, omdat mensen geen alternatief op Zuid zagen. De meeste nieuwbouw die nu gerealiseerd wordt, keert deze ontwikkeling.’

" ! % " " !" $ $ ! ## ‘Op Zuid is een percentage van 80 procent sociale huur. Wil je een goede, stabiele wijk creĂŤren dan heb je ook die middeninkomens nodig. Vandaar dat we ook met andere gemeenten in de regio om de tafel zitten om de sociale voorraad op peil te houden. Op die manier worden mensen niet gedwongen om te verhuizen, omdat het woningaanbod niet

meer past bij hun inkomen. We willen niet zo’n stad zijn waarbij alleen de hoge inkomens zich een huis in het centrum kunnen veroorloven en de lage inkomens naar de rand van de stad worden gedrongen.’

! " #% #% $ $ $ "% $ "" # ‘Rijnhaven wordt echt een centrumgebied, maar dan aan de zuidkant van de Maas. Gebieden als Katendrecht en de Wilhelminapier staan ook niet voor niets in de reis-

5 &) '" ""+ $,"!" UVCDKGNG YÄŽM .":."+ ! + %" '" ,,( !" *&!!"+ &+(,*"+/ +,!&$6

gids Rough Guides. Langzamerhand beginnen Rotterdammers met een wat hoger inkomen te merken dat het op Zuid de goede kant op gaat. Dat is fijn, want als je ondanks een goed inkomen aan de noordkant geen woning kunt vinden, kom je vanzelf op Zuid terecht.’

! !" $ & "& $ " " # ‘Die is in mijn beleving vooral stedenbouwkundig van belang, waarbij ik het belang van een nieuwe Kuip voor Feyenoord zeker niet wil uitvlakken. Kijkend naar het omliggende gebied heb je met Hillesluis, Bloemhof en Feijenoord te maken met wijken waarvoor het ook wel goed zou zijn als ze een impuls krijgen. Het toevoegen van nieuwe voorzieningen kan er ook voor zorgen dat je een nieuw, levendig centrum aan de stad toevoegt.’

$ ! #% $ " !" ‘Je hebt in elk geval iets nodig wat ook economisch iets oplevert, waar werkgelegenheid mee gemoeid is. Dat er niet alleen woningen zijn, maar ook voorzieningen. Dan krijgt zo’n nieuw centrum echt betekenis. Daarom levert het voetbalstadion in deze plannen wat mij betreft echt een dubbele plus op.’

222 1!/0&,%$*!.(0 +)

Vastgoedmarkt !-.')

8QQT XTCIGP QXGT WY CDQPPGOGPV QH WY NQIKPIGIGXGPU PGGOV W EQPVCEV QR OGV -NCPVGPUGTXKEG 1H OCKN PCCT ()!+0%+/%.1'#% 1!(*%$'!+%0 +)

Transacties

)GDTWKMGTUVTCPUCEVKGU GP CCPDQF CCPOGNFGP XKC 6 # QR

QH KP GGP GOCKNDGTKEJV CCP

&G ETKVGTKC XQQT QRPCOG XCP VTCPUCEVKGU \ÄŽP r URGEKËŹGMG MCPVQQTTWKOVG XCPCH O

r DGFTÄŽHUTWKOVG XCPCH O

r YKPMGN UJQYTQQO XCPCH O QH GWTQ RGT LCCT QH MQQRUQO GWTQ

))% *%0.!&%/ 1!+ 3,2%) !!+",$ !)/ 0.!+/!#0'%/ 2,.$%+ '+ QP\G FCVCDCUG FCIGNÄŽMU XGTYGTMV GP \ÄŽP QPNKPG KP\KEJVGNÄŽM

r 5[NXKC $WUGMG

4

XGTMQQR )'+% 1!+ $% %+

AMSTELVEEN - Amstelwijs, Stichting Voor Openbaar Primair Onderwijs heeft 840 m² kantoorruimte gehuurd aan Kalkbranderij 2 in Amstelveen. Valkering & Co. bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, en particuliere belegger.

toorruimte aan Loosduinse Hoofdplein 183 in Den Haag, Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

FREDERIK HENDRIKLAAN 22 - Een horecaondernemer huurt voor een Japans restaurant met 191 m² horecaruimte aan Frederik Hendriklaan 22 in Den Haag. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

AMSTELVEEN - Een sportschool huurt 2.050 m² bedrijfsruimte in het kantoorgebouw aan Kalkbranderij 2 in Amstelveen. Valkering & Co. bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. AMSTELVEEN - Stichting KinderRijk huurt 840 m² kantoorruimte aan Kalkbranderij 2 in Amstelveen. Valkering & Co. bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

Utrecht. Brecheisen Bedrijfsmakelaars/IBG bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Standards II. HYPERONENWEG 16 - Brandwacht & Meijer Beheer kocht 953 m² bedrijfs- en 42 m² kantoorruimte aan Hyperonenweg 16 in Utrecht. Brecheisen Bedrijfsmakelaars/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Rucobe Holding. KROMMEWETERING 121 - Romaro Schoonmaakgroep kocht een bedrijfsgebouw van 987 m² aan Krommewetering 121 in Utrecht. Brecheisen Bedrijfsmakelaars/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, VDW Holding. Zuijdplas & Partners Bedrijfshuisvesting adviseerde de koper.

aan Hoofdstraat 2 in Wolvega. Het geheel omvat 540 m² winkelruimte verdeeld over 2 units, 220 m² magazijnruimte op de tweede verdieping en een verhuurde zelfstandige bovenwoning van 100 m². RBMT bedrijfsmakelaars en taxateurs bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

CORNELIS SCHUYTSTRAAT 31 - Een particuliere belegger kocht een woon-/winkelobject van ongeveer 300 m² aan Cornelis Schuytstraat 31 in Amsterdam. Eigenaar was eveneens een particuliere belegger.

LUXEMBUGRPROMENADE 102 - De Ambachtelijke Naaiwinkel huurt 204 m² winkelruimte aan Luxemburgpromenade 102 in Utrecht Leidsche-Rijn. Brecheisen Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Shopping Centre LRC. OUDEGRACHT 10 - Kapsalon Beichies huurt 66 m² winkelruimte aan Oudegracht 10 in Utrecht. Molenbeek Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Classic Property Fund XII.

ENSCHEDE - Een technische groothandel kocht een bedrijfsgebouw van 926 m² aan Buursestraat 218 in Enschede. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

VAN HOYTEMASTRAAT 53 - Lunchroom Anne&Max huurt 189 m² horecaruimte aan Hoytemastraat 53 in Den Haag. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

WWW.ADHOCBEHEER.NL

HOOGEVEEN - De Brilmij Groep huurt voor een Pearle-formule 113 m² winkelruimte aan Hoofdstraat 196 in Hoogeveen. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Nijenstaete Vastgoed.

ENSCHEDE - H.S.L.S. Holding huurt 1.960 m² bedrijfsruimte aan De Reulver 71 in Enschede. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de huurder. Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis adviseerde de verhuurder, Triple A. ENSCHEDE - BTG Bioliquids kocht een nog te bouwen bedrijfsgebouw met 426 m² bedrijfs- en 561 m² kantoorruimte aan Josink Esweg in Enschede. Boers & Lem Vasgoedconsultants en Uniek Makelaars brachten de transactie collegiaal tot stand namens de eigenaar, RG Investment.

PIETER BASTSTRAAT/CORNELIS ANTONISZSTRAAT - Een belegger kocht een wooncomplex bestaande uit twaalf appartementen met drie winkelunits in de plint aan Pieter Baststraat/Cornelis Anthoniszstraat in Amsterdam. De woningen variÍren in grootte van 40 tot 71 m². De eigenaar was een particuliere belegger.

LEYWEG 1076A - Een particuliere beleggersgroep kocht een winkelruimte van 131 m² aan Leyweg 1076a in Den Haag. Frisia Makelaars, partner in Dynamis, bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere beleggersgroep.

LOOSDUINSE HOOFDPLEIN 183 De Volksbank huurt 138 m² kan-

BURGEMEESTER REIGERSTRAAT 89 - Trengo B.V. huurt 752 m² kantoorruimte aan Reigerstraat 89 in

LEEUWARDEN - Onkruidbestrijdingsbedrijf Weed Free Service huurt 400 m² bedrijfs- en 360 m² kantoorruimte in het hoogwaardige bedrijfsverzamelgebouw aan Ceresweg 48 in Leeuwarden. Hoekstra Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Water Beheer.

WOLVEGA - Een particuliere belegger kocht een woon-/winkelobject

Joure, Marconiweg 4-6 Nextfund heeft het markante kantoorgebouw Woudstate verkocht aan een aanbieder van onder meer arbobegeleiding en re-integratie. Het object van 2.289 m² bevindt zich op bedrijvenpark Woudfennen in het hart van Friesland en is nagenoeg volledig verhuurd. De laatste 520 m² kantoorruimte neemt de koper zelf in gebruik. Eigenaar was een particuliere belegger.

,,, + )* & $ ("* %#

'(!# Vastgoedmarkt

( *( %) *! ) &' ENSCHEDE - Fabrikant van ecologische schoonmaakmiddelen Hygeniq huurt 1.182 m² bedrijfsruimte aan Lenteweg 13 in Enschede. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Intra Vastgoed. ENSCHEDE - Antagonist B.V. kocht 687 m² kantoorruimte aan Neptunusstraat 27-27b in Enschede. De koper huurde al 251 m² op huisnummer 27b. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

& Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, een particulier.

actie tot stand namens de eigenaar, Ahold Europe Real Estate & Construction.

ALMELO - Jamin huurt 111 m² winkelruimte in winkelcentrum De Galerij aan Corridor 36 in Almelo. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Urban Interest.

HENGELO - Een particuliere belegger kocht een woon-/winkelobject met 260 m² winkel- en 120 m² woonruimte aan Markt 5/Nieuwsteeg 10-12 in Hengelo. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

ALMELO - TUI huurt 90 m² winkelruimte aan in winkelcentrum De Galerij aan Corridor 38 in Almelo. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Urban Interest. ENSCHEDE - Bakkerij Nollen huurt 56 m² winkelruimte aan H.J. van Heekplein 34 in Enschede. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ENSCHEDE - Masterpack Group huurt 2.000 m² bedrijfsruimte aan Strootsweg 8 in Enschede. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de verhuurder.

ENSCHEDE - Groothandel in werkkleding Beeswift huurt ongeveer 3.000 m² bedrijfsruimte aan Twekkeler-Es 32 in Enschede. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

OLDENZAAL - Een particuliere belegger kocht een bedrijfsgebouw van 2.333 m² aan Hanzepoort 25 in Oldenzaal. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de koper. KockvanBenthem Makelaars adviseerde de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

ENSCHEDE - Bakkerij Nollen huurt 149 m² winkelruimte aan Rijnstraat 60 in Enschede. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de huurder. Eigenaar is een particuliere belegger. RIJSSEN - Een particuliere belegger kocht een grotendeels verhuurd bedrijfspand van 1.585 m² aan Morsweg 3, 5, 5c en 5d in Rijssen. Momenteel zijn Variahout en Slaap op Maat gevestigd in het complex. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger. ENTER - Smit Fietsen huurt 317 m² winkelruimte aan Dorpsstraat 116a in Enter. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

GOOR - Kees Smit Tuinmeubelen huurt 7.122 m² opslagruimte aan D.J. Bunschotenstraat 12 in Goor. Euverman Bedrijfsmakelaars bracht, collegiaal met Ten Hag Makelaarsgroep/IBG, de transactie tot stand namens de verhuurder, Oude Wolbers Droste Projectontwikkeling. HENGELO - Technisch Handelsbureau Rensa heeft het huurcontract verlengd voor 990 m² bedrijfsruimte aan Wegtersweg 14-2 in Hengelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

HENGELO - Circle-Fit huurt 229 m² winkelruimte aan Enschedesestraat 37 in Hengelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. OLDENZAAL - Die Grenze Medikamente huurt 745 m² winkelruimte aan Driehoek 27 in het gelijknamige winkelcentrum in Oldenzaal. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de huurder. Eigenaar is een particuliere belegger.

ALMELO - T&R Badkamers huurt een winkelpand van 460 m² aan Boddenstraat 80 in Almelo. Boers

ENSCHEDE - Genc kocht 1.075 m² winkel- en 646 m² opslagruimte aan Thomas de Keyserstraat 63 in Enschede. Euverman Bedrijfsmakelaars en Taxateurs bracht de trans-

Weerselo, Burgemeester Scholtensplein 1 Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars verkocht een voormalig gemeentehuis aan een lokale private investeerder. Het gemeentelijk monument ligt in het dorpscentrum van Weerselo. Het gebouw krijgt een Grand CafĂŠ op de begane grond met ondersteunende retail en woningen op de verdieping. Ook zal de koper een gedeelte zelf in gebruik nemen. De eigenaar was gemeente Dinkelland.

bedrijfsgebouw van 2.000 m² aan Poort van Midden Gelderland Rood 8 in Heteren. Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars / BMV Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. NIJKERK - Bijzondere plekken Amersfoort huurt 543 m² kantoorruimte aan Ampèrestraat 3a-3c in Nijkerk. RÊBM Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Lidl Nederland. VAASSEN - Galvaniseerbedrijf De Vries huurt 613 m² bedrijfs- en 97 m² kantoorruimte aan Aalbosweg 27 in Vaassen. Rodenburg Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Morsink Beheer.

laars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

KLARENBEEK - Bouwbedrijf D&D Doorvaart kocht een kavel grond van 1.817 m² aan Hoofdweg in Klarenbeek. De koper realiseert op het perceel nieuwbouw voor eigen gebruik. Rodenburg Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Stichting Pluryn. VORDEN - IGB Beheer & Management kocht een perceel grond van 1.715 m² met opstallen aan Handelsweg 3 in Vorden. De bestaande bebouwing wordt gesloopt. FJ Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ZWOLLE - Een beleggingsmaatschappij kocht een kantoor van 4.000 m² aan Zwartewaterallee 14 in Zwolle. Boogaerdt Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de koper. Verkoper is LTO Noord Huisvesting.

BORCULO - Ride-On Nederland huurt 820 m² bedrijfsruimte aan Korenbree 22-28 in Borculo. Ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Eclon B.V.

HETEREN – een groothandel in meet- en regelapparaten kocht een

ZEVENAAR - Kuster Vastgoedbeheer kocht voor eigen gebruik een bedrijfsgebouw van 1.140 m² aan Nobelstraat 5 in Zevenaar. Het object omvat onder meer een verkooppunt met motorbrandstoffen, werkplaats met kantoor en wasruimte en een bedrijfswoning. Ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

APELDOORN - Meubelwinkel Gifaz Italy huurt 225 m² winkelruimte aan Asselsestraat 225 in Apeldoorn. Rodenburg Bedrijfsmake-

AALTEN - Een particulier kocht camping ‘t Walfort in Aalten. De koop omvat tevens een bedrijfswoning en drie Finse Kota’s, houten blokhutten ingericht met een origineel Lapland-interieur. Thoma Post Bedrijfsmakelaars bracht, collegiaal met Rijnlandhaven Makelaardij, de transactie tot stand namens de eigenaar.

APELDOORN - Een particuliere belegger kocht een kantoorgebouw van 2.150 m² aan Prins Willem Alexanderlaan 401 in Apeldoorn.

/// . +,"( & *$, '%

Vastgoedmarkt )*#%

*-#$ *+,* '+ ,# + ' ' ( '& % ' () (! #' Het object is op de vierde verdieping na volledig verhuurd. Verkoper is 1618 Vastgoed.

APELDOORN - BCL Real Estate kocht voor herontwikkeling een kantoorgebouw van 975 m² op een perceel van 2.000 m² aan Schorpioenstraat 69 in Apeldoorn. Thoma van Bussel Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand.

huurd en behoudt haar religieuze functie. Stonevest bracht de transactie tot stand namens de eigenaar. WAGENINGEN - Een particuliere belegger kocht een winkelstrip aan Tarthorst 1201-1221 in Wageningen. Het wijkwinkelcentrum van 970 is volledig verhuurd aan een groentezaak, kaaswinkel, cafetaria, boekhandel-/ drogist, kapsalon, Chinees restaurant en delicatessenwinkel. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

HOUTEN - Path to Health Holding Clinics kocht 500 m² kantoorruimte aan Kruisboog 26 in Houten. Brecheisen Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Yoga Centrum Amadorra.

EIBERGEN - Een particuliere belegger kocht een bedrijfsgebouw van 6.929 m² waarvan een overkapping van 1.119 m² aan Groenloseweg 26/Kiefteweg 2 in Eibergen. Het object is volledig verhuurd aan Witzand Bouwcenter. Uniek Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

NIJMEGEN - Een particuliere belegger kocht de Pauluskerk in de naoorlogse wijk Grootstal in Amersfoort. Het markante kegelvormige gebouw staat op een ruim perceel tussen de Einsteinstraat, Nieuwe Mollenhutseweg en Heiweg. Het kerkgebouw is gedeeltelijk ver-

HOUTEN - Grafisch bedrijf Vezzino huurt 750 m² bedrijfsruimte aan Nieuwe Schaft 19 in Utrecht. Brecheisen Bedrijfsmakelaars/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

drijf 724 m² bedrijfs- en 355 m² kantoorruimte aan A. Einsteinweg 21a en d in Alphen aan den Rijn. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

weg 266 in Lisse. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, TeekensKarstens Vastgoed Lisse.

BERGAMBACHT - P. Koolwijk Holding kocht een bedrijfsgebouw met 730 m² bedrijfs- en 205 m² kantoorruimte aan Nijvenheidstraat 9-11 in Bergambacht. Brecheisen Makelaars/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ALPHEN AAN DEN RIJN - Dutch Dream Slaapcomfort huurt 335 m² winkelruimte aan Euromarkt 103 in Alphen aan den Rijn. Basis bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Real Estates Nederland.

AMERSFOORT - Smink Vastgoed kocht een bedrijfsgebouw van 1.518 m² aan Havenweg 40 in Amersfoort. Brechseisen Bedrijfsmakelaars/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

HILVERSUM - Lafeber Horen en Zien huurt 180 m² winkelruimte aan Gijsbrecht van Amstelstraat 174 in Hilversum. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. WEESP - De TominGroep huurt 545 m² winkelruimte aan Nieuwstad 12a in Weesp. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Maatschap Galesloot

AMERSFOORT - Dreams Spa & Welness huurt 70 m² winkelruimte aan Van Randwijcklaan 6d in Amersfoort. RÊBM Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

' & #% '

HILVERSUM - Een particuliere belegger kocht een winkelruimte van 56 m² met een luxe bovengelegen maisonnette van 123 m² aan Leeuwenstraat 42 en 42a in Hilversum. Het object werd vrij van huur opgeleverd. Molenbeek Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

KATWIJK - Floorweb huurt 2.960 m² bedrijfs- en 1.050 m² kantoorruimte aan Taanderstraat 13 in Katwijk. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. LEIDEN - BRL Leiden kocht een bedrijfsgebouw met 460 m² bedrijfsruimte, 345 m² kantoorruimte en 2.200 m² terrein aan Amphoraweg 9-11 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

LAREN - Een particuliere belegger kocht een kantoorgebouw van 637 m² aan Heideveldweg 10 in Laren. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

LEIDEN - Stichting Confessioneel Onderwijs Leiden (SCOL) huurt 1.250 m² kantoorruimte aan Rooseveltstraat 18 in Leiden. Basis bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

LEIDEN - Een ondernemer huurt voor een Doppio Espresso formule 83 m² winkelruimte aan Haarlemmerstraat 62-64 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

LEIDEN - Teddy Kids huurt 275 m² winkelruimte aan Zeemanlaan 22 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. RIJNSBURG - Slagerij De Mooy kocht een winkelpand van 300 m² aan Anjelierenstraat 39 in Rijnsburg. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. RIJNSBURG - Beautysalon Helen kocht 85 m² commerciÍle ruimte aan Vliet Noordzijde 77a in Katwijk. Basis bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, De Freek B.V.

Hilversum, Loosdrechtse Bos 13 Castanea Bedrijfsmakelaars heeft met ID Bedrijfsmakelaars Villa Pampahoeve uit 1911 verhuurd aan een organisatie adviesbureau. De monumentale kantoorvilla van 498 m² ligt op het landgoed Zonnestraal tussen Hilversum en Loosdrecht. Het rijksmonument wordt gekenmerkt door het voormalige sanatorium Zonnestraal. Verhuurder is Zonnestraal Hilversum.

LEIDEN - Tritac Systems en ChannelEngine huren samen 835 m² kantoorruimte aan Vondellaan 47 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Heerema Marine Contractors Nederland SE. ALPHEN AAN DEN RIJN - Een ondernemer kocht voor een bouwbe-

LISSE - NotarBean Holding kocht 500 m² kantoorruimte aan Heere-

KATWIJK - B&B aan Zee kocht een horecaruimte van 206 m² aan Wilhelminastraat 14 in Katwijk. Basis bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Feest aan C.

--- , *+!' % )#+ &$

()"$ Vastgoedmarkt

DORDRECHT - Een beheermaatschappij kocht via een gestructureerde verkoop een kinderdagverblijf van 1.418 m² aan Van en Broek-erf 30 in Dordrecht. Waltmann Bedrijfshuisvesting adviseerde de eigenaar, gemeente Dordrecht.

HILLEGOM - Een tweetal particuliere belegger kocht een winkel-/ woonobject van 352 m² op A1 locatie aan Hoofdstraat 93-95 in Hillegom. Het betreft een winkelruimte van 170 m², opslagruimte van 107 m² en een bovengelegen appartement van 74 m². Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

beeld 42 In Den Bosch. Saris & Partners Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Riemersma Leasing. DEN BOSCH - My Jewellery huurt 1.904 m² kantoorruimte aan Rietveldenweg 72-82 in Den Bosch. Saris & Partners Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, ER Capital.

DEN BOSCH - IT Consultant Pink Elephant heeft het huurcontract verlengd voor 903 m² kantoorruimte op de tweede verdieping van het kantoorgebouw aan Rietveldenweg 72-86 in Den Bosch. Saris & Partners Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, ER Capital.

KATWIJK - Een particuliere belegger kocht een winkelruimte van 100 m² aan Badstraat 26 in Katwijk. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

LEIDEN - Een particuliere belegger kocht een woon-/winkelobject van 500 m² aan Haarlemmerstraat 3537 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

EINDHOVEN - De Dutch Entertainment Group huurt 1.620 m² leisure ruimte aan Vijfkamplaan 6b in Eindhoven. Bossers & Fitters Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Goevaers Beheer.

la De Vier Jaargetijden aan Noordstraat 36 in Tilburg. Het object heeft een oppervlak van 759 m² op een perceel van 2.747 m². Makelaars- en Assurantiekantoor OG B.V. J.H. Oldenkotte & Zn. bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

UDEN - Een kinderdagverblijf huurt 515 m² maatschappelijke ruimte met een buitenterrein van 832 m² aan Udenseweg 14-16 in Uden. Bernheze Makelaars & Taxateurs bracht de transactie tot stand n namens de eigenaar, een particulier. WAALWIJK - Groothandel Sajoni kocht 1.600 m² bedrijfs- en 150 m² kantoorruimte aan Industrieweg 18 in Waalwijk. Van de Zande Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, De 3R. Waalwijk. ZEVENBERGEN - Krone Trailer huurt 19.975 m² verhard vloeistofdicht buitenterrein en 460 m² kantoorruimte aan Mark S. Clarkelaan 6 in Zevenbergen. Van de Water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Euro Holding.

DEN BOSCH - Groothandel Hemimex huurt 688 m² bedrijfs- en 66 m² kantoorruimte aan Sterren-

VUGHT - Q-Bed huurt 718 m² winkelruimte aan de Schakel 9 in Vught. Saris & Partners Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Etrias B.V.

TERHEIJDEN - Een groothandel in autobanden kocht een bedrijfsgebouw met 1.575 m² bedrijfsruimte, 145 m² kantoorruimte en 800 m² terrein aan Bredaseweg 47 in Terheijden. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier. TILBURG - Man of the Mountain kocht de monumentale kantoorvil-

Den Bosch, De Mortel 2D HRS Bedrijfsmakelaars heeft aan Maxwell Invest 615 m² kantoorruimte verkocht in het voormalige rijksarchief van Den Bosch. Het rijksmonument uit 1888 met een totaal vloeroppervlak van 2.140 m² bevindt zich in het oude centrum. De directe omgeving is divers met voornamelijk kantoren en woningen uit de vooroorlogse periode. Verkoper is Triforium Vasgoedmaatschappij.

mens de eigenaar, een particuliere belegger. OOSTERHOUT - AutoConcurent huurt 770 m² verhard terrein aan Lennepstraat 26 in Oosterhout. Van de Water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Kooren Holding.

BREDA - R.A.P. de Vreede Holding huurt 545 m² leisure in het multifunctionele gebouw aan Hambroeklaan 1 in Breda. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand na-

Wever, GGD Huisarts M.A.J. Cals en Prikpost gevestigd. Op de eerste verdieping is tandartspraktijk Hoefstraat gevestigd, en op de tweede verdieping Verloskundige De Vlinder en Fysiotherapie Quirijnstok Het object is volledig verhuurd. Van de Water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Stichting WonenBrebrug.

GEMERT - Agrarische Bedrijven Van Mil kocht een woon-/winkelobject aan Binderseind 69-71 in Gemert. De winkel-/kantoorunit is vrij van huur opgeleverd. De woning is verhuurd. Van Helvoort Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

BREDA - Els Logistics huurt een bedrijfscomplex met 1.905 m² bedrijfs- en 235 m² kantoorruimte aan Rithmeesterpark 20 in Breda. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, VDG Property Investment.

EINDHOVEN - Kragt Vastgoedontwikkeling heeft 220 m² winkelruimte gekocht aan Franz Leharplein 26-26a in Eindhoven. Bossers & Fitters Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ERP - Stichting Jos Vissers kocht voor grotendeels eigen gebruik een bedrijfsgebouw van 2.640 m² aan Hoogven 2 in Erp. Van Helvoort Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

) +) &* +" * '(

HELMOND - Een particuliere beleggersgroep kocht een kantoorgebouw van 681 m² aan Paterslaan 42 in Helmond. Adriaan van den Heuvel bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Stichting De Zorgboog Wonen.

TILBURG - Cortese Capital Management kocht dienstencentrum Padua aan Hoefstraat 191-193 in Tilburg. Het object betreft een gezondheidscentrum, voorzien van een lift en is rolstoeltoegankelijk. Op de begane grond zijn De

MAASTRICHT - De Verfzaak huurt voor haar negende vestiging 850 m² winkelruimte op zichtlocatie aan Bergerstraat 70a in Maastricht. Boek & Offermans Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

VALKENBURG - Een particuliere belegger kocht voor transformatie doeleinden 610 m² kantoorruimte verdeel over de begane grond en de eerste verdieping van een appartementencomplex aan Oranjelaan/Wilhelminalaan in Valkenburg aan de Geul. Het ruimte was voorheen in gebruik als ING-kantoor. Boek & Offermans Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

!!!

Vastgoedmarkt

Directeur Rob Mulder vertrekt bij Eigen Huis Rob Mulder, directeur Strategie, kennis en belangenbehartiging bij Vereniging Eigen Huis, verlaat de belangenorganisatie per 1 mei. Hij gaat aan de slag bij werkgeversorganisaties VNO-NCW en MKB Nederland. Mulder bekleedde de functie van directeur belangenbehartiging meer dan tien jaar. Hij neemt afscheid van een vereniging die volgens hem financieel onafhankelijk en zeer gezond is. ‘In tien jaar groeiden wij met 100.000 naar bijna 800.000 leden. Dagelijks komen wij in Den Haag en elders met succes op voor de belangen

van onze leden: mensen met een eigen huis. En voor de belangen van onze toekomstige leden: starters die graag een eigen huis zouden kopen.’ Vanaf 1 mei gaat Mulder aan de slag als directeur Beleid van de gezamenlijke werkorganisatie van de werkgeversverenigingen VNONCW en MKB-Nederland. ‘We leven in een prachtig, welvarend land. Om dit te behouden en maatschappelijke uitdagingen, zoals vergrijzing en duurzaamheid, aan te gaan, zijn innovatie en ondernemerschap onmisbaar.’ VEH heeft de zoektocht naar een opvolger van Mulder in gang gezet.

Vermeer en Willems naar Spring Real Estate

Spring Real Estate heeft per 1 april een kantoor in Utrecht geopend. De nieuwe vestiging wordt geleid door Rolf Vermeer en Edgar Willems. Zij stappen over van Cresa Nederland, waar zij sinds 2013 directeur/eigenaar waren van de vestiging Utrecht. Vermeer en Willems begonnen hun carrières in respectievelijk 2006 en 2004 bij DTZ Zadelhoff als adviseurs Corporate Real Estate. In 2013 vertrokken zij om het Utrechtse kantoor van Cresa op te zetten. Ook die periode was het een uitermate uitdagende tijd in het commercieel onroerend goed. Met het behaalde succes hebben zij laten zien dat zij, in zowel tijden van economische voor- als tegenspoed, een succesvol vastgoedadvieskantoor hebben kunnen opzetten en uitbouwen.

Het openen van een Utrechtse vestiging geeft invulling aan de ambitie van Spring Real Estate om door te groeien tot een full services vastgoedadviseur met een landelijk netwerk van kantoren. Na Amsterdam, Den Haag en Arnhem is dit het vierde kantoor in Nederland. Spring Real Estate Utrecht gaat

zich toeleggen op het adviseren van zowel huurders als verhuurders van commercieel onroerend en zal daarbij worden gesteund door de landelijk opererende business units zoals Capital Markets, Midcap Investments, Valuations, Spring Online Brokers en het Lead Generation team.

Johannes van de Pol overleden De bekende Nederlandse vastgoedadviseur Johannes van de Pol is overleden. Hij was al enige tijd ziek. Van de Pol is 76 jaar geworden. De uit Utrecht uit een kapitaalkrachtige familie stammende Van de Pol had een nauwe relatie met Vastgoedmarkt. Hij was goed bevriend met onder anderen Dirk

en Liesbeth Rompelman en accountmanager Ria Wijnberger, maar ook met bekende Nederlandse private beleggers en institutionele partijen die in Amerikaans commercieel vastgoed wilden investeren. Gedurende het grootste deel van zijn actieve leven woonde Van de Pol in New York. Voormalig hoofdredacteur van Vastgoedmarkt Ruud

de Wit: ‘Bekend was zijn speciale relatie met de anderhalf jaar geleden overleden accountmanager van Vastgoedmarkt, Ria Wijnberger. Hoewel hij geen advertentiebudget had, plaatste hij bij de speciale Mipim-uitgaven van Vastgoedmarkt elk jaar weer een kleine advertentie met de simpele tekst: Drs. Joh. C. van de Pol & Partners. Experts in de U.S.A. New York City. En vervolgens zijn telefoon- en faxnummers, plus e-mailadres. En dat alles om Ria toch nog dat beetje extra omzet te bezorgen.’ Oprichter van Vastgoedmarkt Dirk Rompelman: ‘Johannes was een eenmansbedrijf dat nauwe contacten met Nederland onderhield. Om de maand kwam hij naar Nederland om familie en relaties te bezoeken. Het was een buitengewoon aardige vent en een enorme bon-vivant.‘

gaat vanaf 1 juli aan de slag als managing director van Heimstaden Nederland. Rats heeft meer dan twintig jaar ervaring in de Nederlandse vastgoed- en hospitalitysectoren. Hij werkte meer dan tien jaar bij Vesteda Investment Management, onder meer als director of property management & innovation. De afgelopen drie jaar werkte hij als regional director in Amsterdam en Almere voor woningcorporatie de Alliantie. Rats zal zich allereerst bezighouden met het succesvol afronden van het in huis halen van beheer, administratie en dienstverlening aan Heimstadens klanten. verruilde per 1 april Q-Park voor Dekfordt. Bindels is bijna twaalf jaar actief geweest voor Q-Park en heeft bijgedragen aan de groei van de parkeerlocatieportefeuille met beheer-, huur-, en koopobjecten. Als partner van Dekfordt is Bindels medeverantwoordelijk voor het gehele verwervingstraject en de nieuwbouw van parkeervastgoed met daarbij het juiste exploitatieadvies voor de beleggingsfondsen. is per 1 april in dienst getreden bij vastgoedadviseur Savills als associate director binnen de Valuation-afdeling. In zijn nieuwe functie gaat Kamperman zich richten op taxaties voor Nederlandse fondsen en cross-border taxaties. De afgelopen dertien jaar heeft Kamperman in diverse posities vastgoedervaring opgedaan bij Cushman & Wakefield. Hij is zijn carrière gestart als researcher en heeft kort daarna de over-

is als senior

projectmanager in dienst getreden bij VKZ, een adviesbureau op het gebied van management en economie van vastgoed- en gebiedsontwikkeling. Hiervoor heeft Van Schaick gewerkt bij diverse projectmanagementbureau’s. Bij VKZ zal Van Schaick zich voor diverse organisaties bezig houden met project- en procesmanagement van verschillende gebieds- en vastgoedontwikkelingen, onder meer de ontwikkeling en realisatie van het nieuwe hoofdkantoor van Evides Waterbedrijf in Rotterdam. Van Schaick is afgestudeerd aan de TU Delft als bouwkundig ingenieur. Hij is zijn loopbaan gestart als tekenaar en procesontwerper bij Royal Haskoning in Rotterdam, en heeft daarna achtereenvolgens gewerkt bij de projectmanagementbureaus Wilimas Bouwadviseurs, CapNeuf en PSVA (projectmanagement en vastgoedadvies).

stap gemaakt naar het taxeren van commercieel vastgoed, waaronder kantoren, logistiek en retail. is tot partner benoemd bij Sectie5. Daarnaast is zij toegetreden tot de directie van Sectie5 Management. Van Slooten heeft meer dan twintig jaar ervaring als jurist in het vastgoed. Zij begon haar carrière als vastgoedadvocaat bij Dentons Boekel, waarna zij werkzaam was als legal manager en head of legal bij Redevco. In haar huidige rol is zij verantwoordelijk voor investment management en legal affairs. .''0&'46 /'Ä?'45 is per 1 april directeur bij Stichting VastgoedCert. Hij volgt Jan Mes op die vanwege zijn pensionering de organisatie verlaat. Meijers heeft het afgelopen jaar al als projectmanager gewerkt voor VastgoedCert. Eerder was Meijers werkzaam bij NVB-bouw, de vereniging voor ontwikkelaars & bouwondernemers, en bij makelaarsvereniging NVM.

is per 23 maart in dienst getreden als projectdirecteur bij Provast. In deze functie gaat Lakerveld zich richten op het ontwikkelen van grote complexe binnenstedelijke projecten. Lakerveld was hiervoor werkzaam bij BAM Bouw en Techniek waar zij als manager planontwikkeling grote projecten verantwoordelijk was voor het verwerven, ontwikkelen en realiseren van nieuwe projecten. Eerder werkte Lakerveld bij HBG en OVG Real Estate.

/''4 (70%6+'9Ä?<+)+0)'0 $$$ # !" "

BBB A->?3;109-=7? :8

-<=58 Vastgoedmarkt

% &'$$#! , ! Vastgoedmarkt toen

Colofon

8CUVIQGFOCTMV XGTUEJĎ PV UKPFU OGK +P FG\G TWDTKGM MĎ MGP YG OCCPFGNĎ MU VGTWI QR VTCPUCEVKGU GP QPVYKMMGNKPIGP FKG UKPFU FKG VĎ F \Ď P IGOGNF KP 8CUVIQGFOCTMV &G VTCPUCEVKGU IGXGP KP\KEJV KP RTĎ UXQTOKPI GP OCTMVXKUKG +P FG RGTKQFG XÏÏT \Ď P FG IGOGNFG RTĎ \GP KP IWNFGPU 1O FKG VQV GWTQ VG JGTNGKFGP OQGVGP FG IGPQGOFG DGFTCIGP YQTFGP IGFGGNF FQQT %& !

5>?1=1: .13;: 01 .;@B A-: 41? :51@B1 4;;207-:?;;= A-: 01 #101= 8-:0>/41 "5001:>?-:0>.-:7 #" --: 01 ;<<5:3-0=112 ;;3;;=00=112 5: 9>?1=0-9 1? B;=0? 9H ITQQV GP FG KPXGUVGTKPI \CN PCCT TC OKPI OKNLQGP IWNFGP DGFTCIGP GZ URGEKCNG DCPECKTG XQQT\KGPKPIGP *GV #$2 VTGGFV QR CNU ˬ PCPEKGT *GV JWKFK 31 4;;207-:?;;= --: 01 A-: 15 :@9>?=--? 5: 9>?1=0-9 ,@50 7;9? ?1 7;;< 1? .1A-? 9H .=@?; =@59?1: 9H :1??; 1: 4112? :--= A1=8@50? 11: B--=01 A-: ;9 >?=117> 9586;1: 3@801: 1? 31 DQWY UVCCV GP FCV KU WKV\QPFGTNĎ M XQQT FG\G NQECVKG QR GKIGP ITQPF 'T MCP PQI O MCPVQQT DĎ YQT 01: 31.;@B0 *;=531 9--:0 5> 0;;= =11A->? @5? )?=1/4? .13;::1: 91? 01 .;@B A-: 41? :51@B1 B5:718/1:?=@9 5: ;@?1: &G GGTUVG HCUG QOXCV O YKP 718> <=19514@@=B;:5:31:

9H 7-:?;;= 1: 9H .5.85; VJGGM &G KPXGUVGTKPI DGFTCCIV EKTEC 9586;1: 3@801: !-?1= 7@::1: :;3 11: 9H B5:718> 1: <=1951 4@@=B;:5:31: B;=01: 31.;@B0 (@>>1: 01 =131=5:3 1: 01 %(( 81505:3 GPGT\Ď FU GP FG IGOGGPVG )TQPKPIGP 5> ;:1:534150 ;:?>?--: ;A1= 01 7;>?1: XCP FG XGTJWK\KPI XCP FG 266 JQQHFK =1/?51 :--= 41? :;;=01: %=1951= !@. .1=> 4112? 8-?1: B1?1: 0-? 01 A1=4@5 \KPI PKGV FQQTICCV YCPPGGT FG VQVCNG 7;>?1: 9586-=0 3--: .10=-31: #- OGNĎ M OKNLCTF CNU YCEJVIGNF XQQT -9.?1:-=1: 051 :51? 911 B5881: :--= =;:5:31: 1: 9586;1: A;;= 01 .;@B A-: 01 9H 7-:?;;==@59 VG FKG 266 PQFKI \GIV VG JGDDGP 8QN 31:> =;:5:31: B5881: A118 911= -9.?1:-=1: 911 0-: B;=0? --:31:; OGP PCOGNĎ M RTQEGPV KP RNCCVU XCP FQQT JGV 4Ď M IGPQGOFG RTQ EGPV &CCTFQQT MQOGP FG MQUVGP XCP 01 B-/4?3180=13185:3 ;< 9586;1: 3@801: 5: <8--?> A-: 9586-=0 3@8 01:

Pas verschenen

& " $" # " $ XGTMGPPGPF QPFGT\QGM PCCT JGV OQIGNĎ MG GHHGEV XCP FG % NCDGNXGT RNKEJVKPI QR VTCPUHQTOCVKGU XCP $ "

" 8CPCH LCPWCTK KU JGV YGVVGNĎ M A1=.;01: 11: 7-:?;;=31.;@B 5: 31 DTWKM VG PGOGP QH VG IGDTWKMGP \QP 01= 11: 318053 1:1=3518-.18 91? 11: GPGTIKG KPFGZ XCP QH DGVGT QHYGN 95:59--8 8-.18 "11= 0-: 01 4182? XCP FG MCPVQTGP XQNFQGV PKGV CCP FG\G PQTO &G GKIGPCTGP XCP FG\G MCPVQ =1: >?--: 0@> A;;= 11: 312;=/11=01 KPXGUVGTKPIUCHYGIKPI <Ď MWPPGP JWP 7-:?;;= ?=-:>2;=91=1: :--= 11: -:01 =1 31.=@57>2@:/?51 ;2 41? <-:0 =1:;A1 TGP #PFGTU \CN JGV RCPF \Ď P GEQPQOK UEJG YCCTFG XGTNKG\GP #CPIGPQOGP YQTFV FCV FG\G QRVKG \QXGGN OQIGNĎ M

%& !

*GV DGFTĎ HURGPUKQGPHQPFU XQQT FG /GVCCNPĎ XGTJGKF KU KP XGTIGXQTFGTFG ;:01=4-:0185:3 91? ;:?B57718--= *-: 01: =@181 %-=?:1=> ;A1= 01 A1=B1=A5:3 A-: 9H 7-:?;;= <8@> <-=711=<8--?>1: 5: 01 3-=-31 KP JGT IGDKGF %CVJCTĎ PGUKPIGN 0QQTF KP 7VTGEJV &G VQVCNG KPXGUVGTKPIU B--=01 B;=0? 0;;= 01>7@:0531: ;< ;9>?=117> 9586;1: 3@801: 31 TCCOF &G JWWTRTĎ U XQQT FG MCPVQTGP \CN PCCT XGTYCEJV \GMGT DQXGP FG 3@801: <1= 9H 7;91: ?1 85331: 8GT\GMGTCCT 8KVC \KG QQM FG\G TW .=517 5: 01 9--=?105?51 4112? A;;= ;9>?=117> 9586;1: 3@801: 11: A-: 01 7-:?;;=?;=1:> 5: 41? !- *51 IGDKGF DĎ &GP *CCI %GPVTCCN UVCVKQP 317;/4? A-: ;:?B57718--= " 1? B;=0? 9H 3=;;? *;;= 41? B5:718/1:?=@9 "-3:- %8- \C KP JGV XQQTOCNKIG JQQHFRQUVMCP ?;;= --: 01 #, *;;=.@=3B-8 5: 9 >?1=0-9 B;=0? 9;91:?118 01 .181335:3>9-=7? .@5?1: #101=8-:0 IGUQPFGGTF XKC &6< <CFGNJQHH *GV .1A-? /5=/- 9H B5:718> 1: O MCPVQQT &G <YGGFUG DGNGI 31= ;:?B57718--= !-=> "-3:@>>;: 7;/4? 41? <;>?7-:?;;= 5: A;;= ;9>?=117> 9586;1: 3@801: 1: 35:3 ;A1= ?;? 3=;:0531 41=;:?B577185:3 8QNIGPU YCCTPGOGTU KP FG OCTMV \QW 5:05/-?512 B;=01: @5?313--: A-: 11: RTĎ U XCP TQPF OKNLQGP IWNFGP DĎ GGP LCCTJWWT OGV YCCTUEJĎ PNĎ M FTKG 6--= 4@@=3-=-:?51 A-: 9586;1: 3@8 FGP &TKG LCCT IGNGFGP MGPFG FG GKIG PCCT XCP /CIPC 2NC\C CCP JGV EQO RNGZ PQI GGP RQVGPVKÇNG YCCTFG XCP

9586;1: 3@801: ?;1 +P <YQNNG KU QPNCPIU JGV 4Ď MUMCPVQ TGPIGDQWY *CP\GNCPF QHˬ EKGGN KP IG .=@57 31:;91: 1? 5> 9H 3=;;? 1: 4112? 11: 81:3?1 A-: 91?1= $:?B57718--= ;:0;= +1>>18> =;1< :;19? 11: 5:A1>?1=5:3 A-: /5= EC OKNLQGP IWNFGP &G JWWTRTĎ U .10=--3? 1A1: .;A1: 01 3@801: <1= 9H

%& !

+1=1804-A1 7;/4? A;;= 9586;1: 1@=; 11: <-:0 A-: B-=1:4@5>71?1: '?;/79-:: 5: 18>5:75 1? 5>

9H 3=;;? 1: B;=0? A;;= ?51: 6--= 0;;= 01 A1=7;<1= ?1=@3314@@=0 6GXGPU PGGOV FG\G FG XGT\GMGTKPIU GP XGTDQWYKPIUMQUVGP XQQT \Ď P TGMG :5:3 1? :1??; --:A-:3>=1:0191:? .10=--3 <=;/1:? &G 0GFGTNCPFUG RCTVKEWNKGTG DGNGIIGT %NG[PG JGGHV \GXGP XGTFKGRKPIGP OGV 5: ?;?--8 9H 7-:?;;==@59?1: 31 7;/4? 5: 01 :?B1=< (;B1= --: 01 1C>1=815 5: 41? /1:?=@9 A-: 01 31 NĎ MPCOKIG UVCF &G MQQRUQO YCU 9586;1: 1@=; 1? 5: 9>?1=0-9 31A1>?5301 -=1-8 %=;<1=?C '1=A5/1> ;:01=0118 A-: 01 IGNĎ MPCOKIG &WKVUG DCPM JGGHV XQQT 9586;1: 1@=; 41? B5:718/1:?=@9 $0J;: 5: 01 #;;=0 '<--:>1 >?-0 1= TQN IGMQEJV *GV KU DĎ PC O ITQQV GP GT \KVVGP YKPMGNU ;88-:0 99; =;@< --:.5101= A-: XCUVIQGF %8oU JGGHV XQQT \Ď P XĎ HFG .181335:3>2;:0> A;;= /5=/- 958 LQGP GWTQ JGV MCPVQQTIGDQWY &G *1>?1 5: 41? /1:?=@9 A-: 5:04;A1: 317;/4? 1? 5> 9H 3=;;? 1: 31 JGGN XGTJWWTF &G QPFGTIGNGIGP ICTC IG JGGHV RCTMGGTRNCCVUGP &G 6--=4@@= .10=--3 9586;1: 1@=; 1: 41? 319500180 .=@?; --:A-:3>=1:01 91:? 7;9? @5? ;< <=;/1:? *1=>/4@@=1: '/4=1<<1=> -0A5>11=01 01 7;<1= &G 0GFGTNCPFU &WKVUG MTGFKGVXGT\G 71=--= 1=85:3 # " 4112? A5- 11: >- 81 -:0 81->1 .-/7 ?=-:>-/?51 41? 7-: VQTGPEQORNGZ -GK\GTUITCEJV 5: 9>?1=0-9 A1=7;/4? --: =105?' WKUUG *GV KP OGGTFGTG XTĎ YGN QRGGP A;831:01 2->1: 31.;@B01 ;.61/? .1 A-? 9H 7-:?;;==@59?1 1: 01 7;;<>;9 B-> =@59 9586;1: 1@=; 1? .=@?; --:A-:3>=1:0191:? .1 0=--3? ;:31A11= <=;/1:? ;<1= B1=0 31-0A5>11=0 0;;= %=;<1=?C "-> ?1=> @=;<1 %" 5: >-91:B1=75:3 OGV &6< <CFGNJQHH

#24+.+ | +%" +5:718 %=;<1=?C "-:-31 91:? 1: *->?3;109-=7? 8-:/1=1: 01 LCCTNĎ MUG 5VK$ #YCTF 5VK$ UVCCV XQQT '?101: 5: 1B135:3 (;17;9>?531 RTĎ UYKPPCCTU JGDDGP OGV GNMCCT IG OGGP FCV \G OGGT NGXGP DTGPIGP KP 11: >?-0 ;2 0;=< :5?5-?512:191= 5> %51?1= 22;@=?5? -831911: 05=1/?1@= XCP 92/ +P FG LWT[ \KVVGP QPFGT CP 01=1: 1:7 -31=>9- 'C:?=@> /491- & 1: %-@8 '/4:-.18 05=1/ ?1@= ';/5--8 @8?@=118 %8-:.@=1-@ 1? :51@B1 >?-05;: A;;= 1C1:;;=0 KP 4QVVGTFCO \CN OKNLQGP GWTQ MQUVGP GP OQGV JGV OGGUV FWWT\COG >?-05;: A-: @=;<- B;=01: 1957? YQTFV QR GGP EQORNGZ OGV TWKOVG A;;= ?;1>/4;@B1=> .@>5 :1>> @:5?> 1: .@>5:1>> >1-?> = KU GGP WKVUEJWKHDCCT FCM IGRNCPF &G 31911:?1 B;=0? 31A=--30 11: 3-=-: VKG XCP OKNLQGP GWTQ XQQT FG ˬ PCPEKGTKPI VG XGTUVTGMMGP &G KPKVKC ?512:191=> 3--: 1=A-: @5? 0-? 01 .;@B 5: 7-: >?-=?1: 1: 0-? 0-: 5: 01 ;<81A1=5:3 <8--?>A5:0? +;:5:32;:0> *1>?10- 5: 4-:01: A-: 5:>?5?@?5;:181 .181331=> 4112?

-<<-=?191:?1: A1=01180 ;A1= 0=51 B;;:?;=1:> ?B11 5:<-:0531 <-=711= 3-=-31> 1: 9H /;991=/5K81 TWKOVGP CCP &G $QQORLGU KP 4QVVGT 0-9 A1=7;/4? --: =;@B18> *->? IQGF /GV GGP XGTMQQRRTĎ U XCP OKNLQGP GWTQ XGTVGIGPYQQTFKIV FG\G ?=-:>-/?51 01 3=;;?>?1 >5:381 ->>1? 01-8 5: B;:5:3.181335:31: A-: 01 -2318;<1: 6-=1: 5: ;:> 8-:0 -<5?-8 *-8@1 .131815001 *1>?10- &GNKP %CRKVCN #UUGV /CPCIGOGPV 11: 8;35>?517 A->?3;102;:0> 91? &@> UKUEJ MCRKVCCN MQEJV XQQT DĎ PC 9586;1: 1@=; 41? 9@8?59;0-81 05>?=5 DWVKGEGPVTWO &KUVTKRCTM 5KVVCTF KP $QTP XCP &*) *GV KU KP IG .;@B0 1: 853? 05=1/? 8-:3> 01 1: QOXCV XĎ H FKUVTKDWVKGEQORNGZGP OGV 5: ?;?--8 9H A8;1=;<<1=A8-7?1 ;:1> !-:3 !-'-881 -0A5>11=01 01 7; <1=

8CUVIQGFOCTMV KU GGP OCCPFGNĎ MUG % $ & & $ ) " # %=5:>1> "-=3=51?8--: #NRJGP CCP FGP 4Ď P ;==1><;:01:?51 -0=1> %;>?.@> #- #NRJGP CCP FGP 4Ď P (18 ;;20=10-/?1@= '1=A--> A-: 01= !--: &10-/?51 %1?1= -:22 &;.1=? %-85:3 =57 +5131=5:/7 -::571 @5>9-: ;: 85:1 81@=5K??1 A-: 01 *1801 15:0=1 0-/?51 ' " "# (;9 1=74;@? #C1: TQFG $7 *CTEQ 0Ď NCPF '; &KNGM %170195= %& !-@=1:?51: ;7 4WDGP .CPIDTQGM )4'5$ &KTM 4QO RGNOCP $GTV %QNĎ P +0) 'EQPQOKUEJ @=1-@ 1=;1: *=1171= %& &@@0 FG 9KV /CCTVGP &QPMGTU 4CDQ 4GCN >?-?1 5:-:/1 11> -: %1: $ & " "-/517 %5->1/75 " # $ # 'C8A5- @>171 )TCɅ UEJG XQTOIGXKPI ;8;=>/-: * BBB /;8;=>/-: :8 # #& " & '-71 A-: 01: =@81 /QVKH %QPEGRV &GUKIP %#$" $ # ; - -:> '<=-:31=> &TWM 4QFK &KGOGP & "$ $ & " ! :318- %->@??; -:318-<->@??; A-79105-:1? :8 85:1 A-: 01 *1:

185:1A-:01A1: A-79105-:1? :8 $ *;;= :51@B1 -.;::191:?1: CFTGUYĎ \KIKPIGP GP MNCEJVGP QXGT DG\QTIKPI 8CMOGFKCPGV -NCPVGPUGTXKEG ?1812;;: 19-58 78-:?1:>1=A5/1 A-79105-:1? :8 &QQT FG CCTF XCP FG WKVICXG ICCV 8CMOGFKCPGV WKV XCP GGP \CMGNĎ MG QXGTGGPMQOUV FG\G QXGTGGPMQOUV XCNV ;:01= 41? -83191:1 A1=.5:?1:5>>1: =1/4? 2TĎ \GP LCCTCDQPPGOGPV #$ " $ $:85:1 6--=-.;::191:? 1@=; $:85:1 9--:0-.;::191:? 1@=; 2TĎ \GP GZ DVY DGVCNKPI RGT HCEVWWT QH -@?;9-?5>/41 5:/->>; ''#

#51@B1 -.;::191:?1: 7@::1: ;< 5101= 31B1:>? 9;91:? 5:3--: #FTGUYĎ \KIKPIGP VYGG YGMGP VGXQTGP QRIGXGP 1R\GIIKPIGP WKVUNWKVGPF UEJTKHVGNĎ M FTKG OCCPFGP XQQT JGV GKPFG XCP FG DGVCCNFG VGTOĎ P $Ď PKGV VĎ FKI QR\GIIGP YQTFGP CDQPPGOGPVGP CW ?;9-?5>/4 91? 11: 6--= A1=81:30 G *->?3;109-=7? 0KGVU KP FG\G WKVICXG OCI YQTFGP 31=1<=;0@/11=0 0;;= 950018 A-: .;170=@7 2;?; ;22>1? 2;?;7;<51 OKETQˬ NO QH YGNMG CPFGTG OGVJQFG QH XQTO FCP QQM \QPFGT UEJTKHVGNĎ MG ?;1>?1995:3 A-: 01 @5?31A1= .GXGTKPIUXQQTYCCTFGP IGFGRQPGGTF DĎ FG -COGT XCP -QQRJCPFGN &GP *CCI ;:01= :@991=

/CCPFGNĎ MU XGTUEJĎ PGP PKGWYG RWDNKECVKGU KP FG 8CUVIQGFDKDNKQVJGGM XCP FG #OUVGTFCO '/4;;8 ;2 &1-8 >?-?1 '& 51= 11: 3=11< @5? 01 911>? =1/1:?1 <@.85/-?51>

YQTFV XGTOGFGP &G XTCCIUVGNNKPI XCP FKV QPFGT\QGM KU QH FG % NCDGNXGTRNKEJ ?5:3 :--= A1=B-/4?5:3 ?;? 911= ?=-:> HQTOCVKGU \CN NGKFGP <Q LC FCP KU FCV =181A-:? ;90-? ?=-:>2;=9-?51> 9JJ= KPURCPPKPIGP XGTIGP XCP \QYGN GKIG :-=1: -8> A-: 31911:?1: 1: -:01=1 .18-:341..1:01: 1: -:-8C>1 ;< .- >5> A-: 45>?;=5>/41 1:1=3518-.18=135> ?=-?51> A-: 7-:?;;=<-:01: 051 \Ď P IGVTCPUHQTOGGTF IGTGPQXGGTF QH YCCTOGG PKGVU KU IGDGWTF NCCV \KGP 0-? 11: 1:1=3518-.18 B185>B--= 11: <;>5?51A1 5:A8;10 4112? ;< 01 ?=-:>2;= 9-?51 A-: 7-:?;=1: 9--= 0-? 01 911>?1 1531:-=1: A-: 11: 7-:?;;= 91? 11: 1:1=3518-.18 1= :--= A1= YCEJVKPI XQQT \WNNGP MKG\GP JWP MCP ?;;= ?1 =1:;A1=1: '/=5<?51 5: 41? 7- 01= A-: 01 "& ;<81505:3 6--=3-:3

8CP UNCCRUVCF VQV EKV[ VJCV PGXGT UNGGRU FG OCVG XCP WWTUJGKF CNU & "#! " & ' " $ " ( 0GFGTNCPF QPVYKMMGNV \KEJ UVGGFU 911= =5/4?5:3 11: @@=>1/;:;951 YCCTFQQT UVGFGP NCPIGT CEVKGH \Ď P IG 0@=1:01 41? 1?9--8 /4?1= 5> 11: >?-0 CNU #OUVGTFCO PQI XGT XGTYĎ FGTF XCP 01 9-?1 A-: -/?5A5?15? 051 11: >?-0 -8> 0GY ;QTM JGGHV s VJG EKV[ VJCV PGXGT UNGGRU &G\G UETKRVKG QPFGT\QGMV QH 11: 4;31 9-?1 A-: D @@=>4150E 8150? ?;? 4;31=1 =1:0191:?1: ;< B;:5:31: 5: #101=8-:0 ,;B18 41? 05=1/?1 -8> KPFKTGEVG TGPFGOGPV DNĎ MV JQIGT KP FKGP UVGFGP CEVKGXGT \Ď P PKGV CNNGGP VĎ FGPU MCPVQQTWTGP OCCT XQQTCN QQM FCCTDWKVGP &KV \Ď P UVGFGP YCCT OGP UGP ITCCI XGTDNĎ XGP QO VG YQPGP VG YGTMGP GP XTĎ G VĎ F VG DGUVGFGP *GV

QPFGT\QGM VQQPV CCP FCV .GKFGP #O >?1=0-9 1: =;:5:31: 41? .1>?1 >/; =1: ;< D @@=>4150E 1: 0--=911 5:?1 TGUUCPVG NQECVKGU \Ď P XQQT B;:5:3.181331=> '/=5<?51 5: 41? 7-01= A-: 01 "& ;<81505:3 6--=3-:3 YYY XCUVIQGFDKDNKQVJGGM PN &G\G YGDUKVG KU QPFGTFGGN XCP FG YGDUKVG A-: 01 9>?1=0-9 '/4;;8 ;2 &1-8 >?-?1

Ingezonden mededeling

: 01 =@.=517 #51@B1 (5?18> >?--? 11: >181/?51 @5? 01 85?1=-?@@= 0-?-.->1 A-: 01 9>?1=0-9 '/4;;8 ;2 &1-8 >?-?1

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Investeren met Perspectief

Een mooi beleggingsrendement alleen is niet voldoende! Elk gebouw of locatie verdient een duurzame toekomst. Daarvoor heb je visie en creativiteit nodig die duurzame waarden toevoegen aan een gebouw en de ruimtelijke omgeving. Door het ontwikkelen van strategische oplossingen voor complexe bouwkundige, financiële én commerciële vraagstukken, creëert PingProperties die waarden. Waarde voor investeerders, maar ook waarde voor huurders en andere betrokkenen. Dat is onze kracht en daarmee maken we een blijvend verschil voor iedereen, voor nu en in de toekomst. Benieuwd hoe een blijvend verschil eruit ziet? Ga naar www.pingproperties.com en lees onder andere over de verduurzaming van het Cascade-complex in Groningen.

creating a lasting difference

www.pingproperties.com

Willem Slager: 'Corona toont belang logistiek' ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŻ

Lockdown Is het middel erger dan de kwaal? ČŤČœȢȤȊČœ ʏʲ

Corona: J Wat is de impact op kantoren? ČŤČœȢȤȊČœ ĘŤĘ° J Impact in China en ItaliĂŤ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŽ

WWW.ADHOCBEHEER.NL

""" !

Hypotheekrecords door angst hogere rente

%CPCFG\GP MQRGP FE KP $NGKUYÄŽM

PC TGEQTF VÄŽFGPU FG EQTQPCETKUKU -QRGTU GP QXGTUNWKVGTU NÄŽMGP XQNIGPU

J[RQVJGGMTGPVGU Begin april werden bijna 20.000 hypotheekaanvragen ingediend. Dat is het dubbele van het toch al hoge weekgemiddelde sinds het einde van de zomervakantie van vorig jaar. Daarmee staan de drie ‘coronaweken’ allemaal in de top vier van weken met het hoogste weekaantal hypotheekaanvragen sinds 2011, bijgehouden door het Hypotheken Data Netwerk (HDN).

Hoewel de categorie oversluiters sinds het begin van de coronacrisis het meest is gestegen, ziet de Hypotheekshop ook onder starters, doorstromers en verhogers een fikse toename van het aantal transacties. De gestegen hypotheekrente speelt volgens de hypotheekwinkel een belangrijke rol. De gemiddelde hypotheekrentes (op 5, 10, 20 en 30 jaar vast) namen

'GP FTGKIGPFG TGPVGUVÄŽIKPI UVWYV FG YQPKPIVTCPUCEVKGU

vorige week toe met gemiddeld 0,07 procent; de grootste stijging sinds oktober 2011. Vorige week verhoogden veel aanbieders hun rentetarieven. Na de regiepartijen pasten de afgelopen week ook Rabobank, ABN Amro, Florius en ING de rente aan. Voor de komende week zijn er al twaalf nieuwe verhogingen aangekondigd, waaronder de Rabobank maar ook SNS, ASR en Triodos. Sinds het begin van de coronacrisis hebben bijna alle geldverstrekkers verhogingen doorgevoerd. Geldverstrekkers reageren met de aanpassingen op de afgenomen marge op de hypotheekrente en het toegenomen risico op financieringen als gevolg van de crisis. De schaarste aan woningen blijkt naast de oplopende rente een belangrijke reden dat starters en doorstromers massaal in actie komen. Zeker voor starters lijkt het momentum gunstig te zijn: beleggers stellen zich terughoudend op en doorstromers die reeds hebben gekocht, voelen mogelijk de druk om hun huidige woning te verkopen.

$QTIJGUG .QIKUVKEU JGGHV GGP PKGWY FKUVTKDWVKGEGPVTWO KP $NGKUYÄŽM XGTMQEJV CCP )TCPKVG 4GKV ! DGFTÄŽHUVGTTGKP 2TKUOC KP $NGKUYÄŽM GP KU NCPIFWTKI XGTJWWTF CCP #NDGTV *GÄŽP " " $ ! " " ! # " " ! ! O GKIGP ITQPF GP DGUEJKMV QXGT EKTEC O OCIC\ÄŽPTWKOVG

Chinese industrie veert razendsnel op Twee derde van de Chinese fabrikanten, retailers en logistieke dienstverleners zijn al op 80 procent of meer van hun capaciteit. Na ruim drie maanden van bijna volledige economische stilstand hebben Chinese bedrijven hun activiteiten razendsnel weer opgepakt. Bijna 60 procent van de bedrijven geeft aan dat hun logistieke ketens upstream alweer normaal zijn geworden; hetzelfde geldt voor 47 procent van de logistieke dienstverleners. Deze resultaten zijn gebaseerd op een onderzoek dat Buck Consul-

tants International heeft uitgevoerd onder productiebedrijven, e-commercebedrijven en logistieke dienstverleners in China. Bijna tweehonderd bedrijven participeerden in het onderzoek (laatste datum 24 maart). Jeff Wang, directeur van het Shanghai-kantoor van Buck Consultants International: ‘Het is duidelijk dat Chinese bedrijven nog steeds aan het herstellen zijn van de lockdowns en onderbroken logistieke ketens. Maar meer dan driekwart hoopt binnen acht weken hun logistieke ketens weer volledig normaal te laten draaien. Dat is bemoedigend.'

Ingezonden mededeling

Beleggingen spreiden helpt niet tegen corona Geografische spreiding van vastgoedbeleggingen biedt weinig bescherming tegen een pandemie. Dat constateert Maarten Jennen, directeur beleggingen bij pensioenuitvoerder PGGM. Hoogleraar vastgoedeconomie Dirk Brounen vroeg Jennen onder meer naar zijn grootste zorg in de coronadialogen van Tias Business School in Tilburg. ‘Ons basisscenario is een heel diepe recessie, hopelijk gevolgd door een snel herstel. Dan zullen er niet heel veel bedrijven failliet gaan. Maar als het herstel langer op zich laat wachten, wordt het een heel, diepe, langdurige neergang. Heel veel huurders zullen omvallen. Dat kan een pro-

bleem opleveren voor vastgoedinvesteringen. Dat is zeker een van mijn grootste zorgen, omdat de impact daarvan wereldwijd is.’ ‘Partijen hebben wereldwijd goed gespreide portefeuilles. Corona is aantoonbaar een niet-binnenlands verschijnsel’, vervolgt Jennen. ‘Dat kan het voordeel van diversificatie beperken. Nog steeds heeft spreiding zin, zeker over sectoren. Ik denk dat de winkel- en hotelmarkt op dit moment het hardst geraakt worden. We zien minder impact bij woningen en nog minder bij logistiek vastgoed. Die spreiding helpt dus zeker wel. Maar als dit langer gaat aanhouden, zoals bij de vorige crisis, dan wordt het voordeel van die sectorale spreiding ook minder.'

!

RP YDVWJRHGͤ QDQFLHULQJ 9Y( EHKHHU RI YHU]HNHULQJHQ ZLM VWDDQ YRRU X NODDU QX PHHU GDQ RRLW

??? >*;<08.-6*:4< 75

Vastgoedmarkt *9:25

! "'

FG UEJCFGNÄŽMG IGXQNIGP XCP JGV XKTWU

& ) & $ ! ! ! ! ')%

! &"$ ! "# " & %

"!"

% $ % %

(""$ %# ! #

& ! !

)

% $

$ %%

$ $ ! )

Corona richt ravage aan Japanse economie Dat blijkt uit onderzoek van Jibun Bank. De zogeheten Jibun Bank-inkoopmanagersindex die de bedrijvigheid meet, toonde voor de dienstensector een stand van 32,7 tegen 46,8 in februari. Dat is het laagste niveau ooit. Een stand onder 50 wijst op krimp, daarboven op groei. De Japanse dienstensector, met bijvoorbeeld de luchtvaart, detailhandel en horeca, wordt ernstig ontregeld door de uitbraak en de maatregelen om het coronavirus in te dammen. De graadmeter voor de omvangrijke Japanse industrie zakte naar 44,8 van 47,8 in februari. Dat is de laagste stand sinds april 2009. De Japanse industrie kampt met verstoringen van de vraag en toeleveringsketen door het virus omdat veel fabrieken in China de afgelopen maanden hun pdoructie noodgedwongen hadden moeten stilleggen. Verder staat de vraag naar producten van Japanse makelij onder druk omdat de ziekte ook wereldwijd voor allerlei logistieke beperkingen zorgt. Dit zorgt voor druk op de vraag De samengestelde index van diensten en industrie kelderde naar 35,8, wat de laagste stand is sinds april 2011 nadat Japan getroffen was door een tsunami.

# $ %% " '

!

% ! # !

! % #$ # &

$ &

#$

! ( ! ! ! %& !

" ' ! "' ) .,<8: -. 87-.:7.6.7-. :.028 87<@; 80.;,185.7

Door de coronacrisis dreigt de Japanse economie, de derde van de wereld, in een diepe recessie te belanden. Zo hebben Japanse autofabrikanten als Toyota Motor fabrieken stilgelegd, terwijl luchtvaartmaatschappijen als Japan Airlines veel vluchten hebben geschrapt. Daarnaast zijn ook pretparken in het land gesloten. Ook de Olympische Spelen in Tokio zullen dit jaar niet doorgaan wat ook een flinke domper betekent voor de economie. ‘De Japanse economie is in een agressieve neergang beland in maart, geleid door de dienstensector’, aldus een van de samenstellers van het onderzoek. ‘Het

gekelderde toerisme, geschrapte evenementen en verstoringen van de toeleveringsketen hebben tot de scherpste daling van de activiteit in de private sector sinds de tsunami van 2011 geleid. Als de virusuitbraak verder versnelt kan de economische schade nog veel groter worden, vooral nu de Olympische Spelen worden uitgesteld.’ De Japanse regering staat op het punt om omgerekend 128 miljard euro in de economie te pompen om de crisis tegen te gaan. Dat geld is onderdeel van de eerdere belofte van premier Shinzo Abe om met een ‘enorm’ stimuleringsplan voor de economie te komen. Ook de Bank of Japan zou klaarstaan met extra stimuleringsmaatregelen. De stappen moeten onder meer banenverlies voorkomen en de economie aanjagen. Daarmee neemt de Japanse regering maatregelen die te vergelijken zijn met die in Europa en Amerika. De Nederlandse regering pompt tientallen miljarden in de Nederlandse economie om ondernemers overeind te houden. De Europese Centrale Bank koopt voor 750 miljard euro aan Europees schuldpapier op. Italië pompt 400 miljard euro in de economie. De Amerikaanse president Donald Trump heeft 1.000 miljard euro gereserveerd voor steunmaatregelen. De Duitse regering werkt aan enorme steunpakketten om de economie te stimuleren. KfW heeft circa 500 miljard euro klaarliggen voor steun. Het is vrijwel zeker dat Duitsland dit jaar in een stevige recessie zal belanden door de crisis. De Duitse economie gaat in het tweede kwartaal waarschijnlijk met 10 tot 15 procent krimpen door de coronacrisis. Dat meldde de Duitse staatsontwikkelingsbank KfW. Door de maatregelen om de virusuitbraak tegen te gaan is de Duitse economie, de grootste economie van Europa, vrijwel volledig tot stilstand gekomen. Veel bedrijven en winkels zijn gesloten.

.< 05*; >*7 -. +8=?;.,<8: 2; .:0 5..0 !* 6**7-.75*70. +.:2,1<.7 8>.: ?87270788- ,:2;2; .7 -.5<*95*77.7 .7 /8,=; 89 B+8=?.7 +8=?.7 +8=?.7C 2; -88: -. ,8:87*,:2;2; 1.< +..5- <8<**5 860. UNCIGP &KV DGGNF YCU CNU IGXQNI XCP UVKMUVQH RHCU GP QP\G TWKOVGNÄŽMG RTQEGFW TGU XQNIGPU FG DQWYUGEVQT CN \QTIGNÄŽM 1R CRTKN UEJGVUVG JGV 'EQPQOKUEJ +P ;<2<==< >88: -. 8=? ..7 274<A?*:< ;,.7*:28 >88: -. +8=? -. 486.7-. <?.. 3**: 0**7 +*7.7 27 -. +8=? >.:58:.7 .7 -. +8=?9:8-=,<2. MTKORV OGV RTQEGPV *GV '+$ ICCV JKGTDÄŽ WKV XCP GGP GEQPQOKUEJG MTKOR XCP 9:8,.7< 1.< 62--.5;<. ;,.7*:28 >*7 1.< .7<:**5 #5*7+=:.*= .5.< 89 87A. FGOQITCˬUEJG ITQGK DGVGMGPV FKV FWU GGP XGTFGTG VQGPCOG XCP FG YQPKPI PQQF FKG CN DGFTQGI 6GIGNÄŽMGTVÄŽF NGKFV FKV VQV GGP \QTIGNÄŽMG TGO QR FG PQQF\CMGNÄŽMG XGTFWWT\COKPI XCP FG YQPKPI GP IGDQWYGPXQQTTCCF *GV '+$ RCMV \QCNU CNVÄŽF \ÄŽP TQN OGV XGTXG &KV MWPPGP YG VQEJ PKGV NCVGP IGDGWTGP . 1.5. +8=?;.,<8: .7 -. 9852<2.4 ?8:-.7 12.:6.. 0.-?870.7 7* <. -.74.7 QXGT QOXCPITÄŽMG UVGWP XQQT FG DQWYUGEVQT PCCUV FG JWKFKIG UVGWPRCMMGVVGP .A. ,873=7,<==:0.>8.520. ;.,<8: ?8:-< 1*:- 0.:**4< .7 -. ?.<6*<201.2- -8.< A2,1 0.5-.7 -*< B*5; 1.< ;5.,1< 0**< 6.< -. .,87862. 1.< 780 ;5.,1<.: 0**< 6.< -. +8=?C .QU XCP JGV HGKV FCV JGV '+$ FG JWKFKIG ETKUKU YGN GTI OCMMGNÄŽM IGNÄŽMUEJCMGNV OGV GGTFGTG XQQTCN GEQPQOKUEJG ETKUGU ICCV FG CPCN[UG XQQTDÄŽ CCP VYGG ETWEK *5. /*,<8:.7 2778>*<2. .7 <.,1785802. .7 -. 1=2-20. :85 >*7 -. 8>.:1.2- 27 EQODKPCVKG OGV FG WTIGPVG XGTFWWT\COKPIUQRICXG 'TXCTKPI NGGTV FCV DGFTÄŽXGP VÄŽFGPU GP PC ETKUGU GZVTC KPXGUVGTGP KP FKIKVCNKUGTKPI XCP FG DGFTÄŽHUXQGTKPI *GV '+$ ICCV VQVCCN XQQTDÄŽ CCP DQWYKPPQXCVKGU FKG JGV OQIGNÄŽM OCMGP QO UNKO OGT UPGNNGT GP Ë­GZKDGNGT VG QPVYKMMGNGP &G DQWYUGEVQT KU IGNGV QR FG XQQT ;9.5-. :.,.;;2. 627 8/ 6..: 0.-?870.7 <. 2778>.:.7 202<*52;.:270 >*7 9:8 EGUUGP & RTKPVKPI TQDQVKUGTKPI GP #TVKˬEKCN +PVGNNKIGPEG \QTIGP XQQT GZVTC

OQFWNCKTG JQWVUMGNGVDQWY RTQFWEVKG &CCTDÄŽ KU JGV XCP DGNCPI QO OGGT VG YGTMGP OGV GGP $QWY +PHQTOCVKG /QFGN $+/ YCCTDÄŽ CNNG FCVC KP Ã…Ã…P OQFGN ;<**7 .A. 4=7 3. ..7>8=-20 -.5.7 ?**:-88: 0..7 27/8:6*<2. >.:58:.7 0**< .7

HCCNMQUVGP UVGTM FCNGP &KV JGGHV ITQVG KPXNQGF QR FG XGTUPGNNKPI XCP FG VÄŽFGNÄŽ MG YQPKPIDQWYRTQFWEVKG 1QM TGRV JGV '+$ PKGV QXGT FG PQQF\CMGNÄŽMG CPFGTG MÄŽM QR ITQPFUVQHHGP GP KPPQXCVKGU QR JGV IGDKGF XCP WTDCP OKPKPI ITQPFUVQH /.7 .7 6*<.:2*5.79*;988:<.7 .7 /8:;. *6+2<2.; :87- ,2:,=5*2: 27489.7 .7 **7 DGUVGFGP 1H UVGNV JGV '+$ KORNKEKGV FCV JGV PKGV IGNQQHV KP FGTIGNÄŽMG KPPQXCVKGU! /QOGPVGGN KPXGUVGGTV FG 4ÄŽMUQXGTJGKF GGP QPIGMGPF QOXCPITÄŽM RCMMGV XCP 6253*:- .=:8 27 -. .,87862. . B1.< 05*; 2; .:0 5..0 +88-;,1*9C >*7 1.< 4*7 ?.5 ?*< 27;92:*<2. 0.+:=24.7 . $**- >88: -. 5../860.>270 .7 27/:* UVTWEVWWT YÄŽUV KP JCCT CFXKGU

>*7 -.,.6+.: QR FG QPOKUDCTG TQN XCP FG QXGTJGKF DÄŽ FG ITQVG GP QPXGTOÄŽFGNÄŽMG XGTFWWT\C 6270;890*>. ?**: -. .,87862. >88: ;<**< != 2; 1.< 686.7< -. +8=? .,8 7862. .7 -. ?.:40.5.0.71.2- <. ;<26=5.:.7 -88: -. +8=? >*7 +.<**5+*:. FWWT\COG JWK\GP GP IGDQWYGP 5EJCH OGVGGP FG XGTJWWTFGTUJGHˬPI XQQT EQT RQTCVKGU CH \QFCV LWKUV FG CCPRCM XCP MYGVUDCTG YÄŽMGP OGV TGNCVKGH XGGN UQEKCNG YQPKPIDQWY YQTFV XGTUPGNF &KV OGU UPÄŽFV CCP VYGG MCPVGP YCPV DGYQPGTU XCP FG\G YÄŽMGP XQGNGP FG MNCR XCP FG GEQPQOKUEJG PGGTICPI XCCM JGV JCTFUV +PURKTGGT FG XGTFWWT\COKPI XCP FG UGEVQT XGTFGT FQQT VÄŽFGNÄŽM IGGP DVY VG JGH /.7 89 :.78>*<2. 2;85*<2. <:*7;/8:6*<2. .7 -**:6.. >.:-==:A*6270 >*7 -. +. UVCCPFG XQQTTCCF 1QM KU XGGN YKPUV VG DGJCNGP FQQT ITQVG DQWYDGFTÄŽXGP GP EQTRQTCVKGU OGGT VG DGVTGMMGP DÄŽ FG TGIKQPCNG GPGTIKGUVTCVGIKGÇP YCCTCCP YQTFV IGYGTMV -QRRGN FG TQGR QO CPVKE[ENKUEJ VG KPXGUVGTGP CCP FG QPXGTOÄŽ FGNÄŽMG FWWT\COG XGTUVGTMKPI XCP QPU XGUVKIKPIUMNKOCCV FQQT FG CCPNGI XCP TCKN *18 GP ˬGVUPGVYGTMGP OCCM JGV UVTQQOPGV MNCCT XQQT FG GPGTIKGVTCPUKVKG GP A.< ..7 -.5<*95*7 89 >88: 1.< 1.:;<.5 >*7 .,8;@;<.6.7 5*7-;,1*9 .7 87A. 452 6**<+.;<.7-20. 0:87- .7 -:274?*<.:>88:A2.7270 8:<86 +8=? **7 ..7 -==:A*6. <8.486;< **:6.. 1.59< 3. -. +8=?;.,<8: 9*; .,1<

Vastgoedmarkt

1R FG MCPVQTGPOCTMV \WNNGP DGNGIIGTU KP IGDQWYGP QR $ NQECVKGU JGV UPGNUV FG RÄŽP XQGNGP XCP FG EQTQPCETKUKU XQQTURGN NGP /CCTVGP &QPMGTU JQQHF MGPPKU GP UVWTKPI GP #TLGP 1WYGJCPF UGPKQT XCUVIQGFOCTMVCPCNKUV DÄŽ 4CDQ 4GCN 'UVCVG

toch weer in beeld. Maar het probleem van structurele leegstand is niet in een keer weg omdat er rond de piek van de markt een huurder is gevonden. We zijn ver in de economische cyclus. Deze gebouwen zullen weer verlaten worden. Dit betekent niet dat ze totaal leeg komen te staan. Er blijft altijd een vraag naar deze locaties.’

% "& " " ! ! ' # " Arjen Ouwehand: ‘Beleggers willen weer meer zekerheid. De afgelopen jaren zagen we steeds meer beleggers die geen product vonden op A-locaties uitwijken naar B-locaties. Door de corona-uitbraak verwachten we dat de focus weer op het coresegment komt: de betere kantoren op de betere locaties.’

" " ! $ " " ( ( Donkers: ‘Locaties waar de gebruiker wil zitten. Die heeft een voorkeur voor multifunctionele, goed ontsloten plekken in stedelijk gebied. Voorheen kwamen de belangrijkste stationslocaties in de grootste steden in aanmerking. Hoeveel van de grootste steden, verschilt per institutionele belegger. Het kunnen er vijf, tien, vijftien of 21 zijn. De afgelopen jaren veranderde die voorkeur, vooral in Amsterdam. Daar was elke kantoorlocatie goed voor institutionele beleggers. Zelfs Zuidoost, dat was eerder geen corelocatie. Blijkbaar was de druk op de markt hoog.’

" ! % " ! " !! " $ !" "#" !

Kantoren op B-locaties zijn weer riskant " " " ! ! $ ! " # ! " Maarten Donkers: ‘Rabobank gaat uit van economische krimp in 2020. Daar kun je allerlei modellen voor toepassen om de effecten op de werkgelegenheid te voorspellen. In elk geval zal die krimp de kantorenmarkt raken. Minder hard dan de retailmarkt, maar op de kantorenmarkt zullen we vrij snel vraaguitval zien. Bedrijven die kantoorruimte huren, maken pas op de plaats. Een terugval in de transacties zal het gevolg zijn. Wanneer corona binnen een paar maanden verdwenen is, zal de vraag redelijk snel aantrekken.

Duurt dat langer, dan krijg je een andere situatie. Bedrijven kijken of ze kunnen besparen en gaan investeringsbesluiten heroverwegen.’

" " " ! ! $ # !$ " " ! Donkers: ‘Nu is een goed moment om het over de B-locaties te hebben. Tot een maand geleden zag ik een beweging die typisch is voor elke opgaande kantorenmarkt. Er is een krapte aan goede kantoorruimte op multifunctionele locaties nabij ov-knooppunten. Bij krapte gaan bedrijven voor de mindere gebouwen op de mindere locaties. Totdat de markt omslaat.’

' ! $ ! " " ! Donkers: ‘Veel beleggers investeren in kantoren op locaties die een paar jaar geleden nog als kansloos werden bestempeld. Die gebouwen stammen uit de jaren ‘70 en ‘80. Destijds waren het prima panden, maar voor de gebruiker van nu zijn ze ongeschikt door de slechtere bereikbaarheid, gebouwkwaliteit en voorzieningen. Al in 2009 was het besef gekomen dat kantoren gebruikers moeten faciliteren en dat deze gebouwen niet in hun behoefte voorzien. Bij gebrek aan goede gebouwen op goede locaties kwamen de B-locaties bij beleggers

Ouwehand: ‘Ja, als er sprake is van functiemenging en verduurzaming, zoals op De Herven in Den Bosch. De opname van kantoorruimte neemt daar toe. Het rendement op kantoorgebouwen zal er interessanter zijn dan op spaargeld op de bank.’

# " ! $ ! ! " $ " ! " ! ! " $ !"

" !

Donkers: ‘Met welk doel kopen ze? Om te verhuren of om te transformeren? Transacties met beide doelen lopen dwars door elkaar heen. De golf transformaties begon op binnenstedelijke locaties. Nu zie je ook transformaties van monofunctionele perifere locaties. En dan op gebiedsniveau om woningbouw te realiseren. Of iemand koopt een pand om het drie jaar te verhuren en daarna te transformeren. Achter veel van die aankopen kan dus een transformatie zitten.’

" " " " ! " " ! $ # " " " ! Ouwehand: ‘De Nederlandse kantorenmarkt kwam in 2013 in beeld bij private equity door de hoge rendementen in combinatie met de lage rente. Sommige investeerders in die categorie zijn alweer vertrokken. Je kunt je afvragen waarom er partijen zijn die niet in de afgelopen crisis kochten en wel nu. Maar of een aankoopprijs goed is, kun je alleen achteraf zeggen. Wie wil instappen, zal een moment moeten kiezen.’

" ' " " ! $ !" Ouwehand: ‘De beleggingsmarkt voor kantoren zit in een late fase van de vastgoedcyclus. Sinds 2017 is het totaal aan beleggingen in kantoren teruggelopen. Vastgoedadviseurs verklaren dat wel eens door gebrek aan geschikt product. Dat tekort kan er zijn, maar of een product geschikt is, hangt mede af van de vraag of het niet te duur is. Kantoren waren altijd het grootste segment, maar na de piek in 2017 zijn jaartotalen aan beleggingen in het segment gedaald naar ongeveer 6 miljard euro in 2018 en 2019. Beleggers neigen naar woningen en logistiek, die categorieĂŤn schieten omhoog. De niches hotels en zorg komen op, maar die zijn nog substantieel kleiner dan kantoren.’

" " !! ɅPCPEKGTGP! Donkers: ‘Op voorhand zeggen we daar geen nee tegen. Laten we aannemen dat de Nederlandse gebruikersmarkt voor kantoren bij 5 procent leegstand in evenwicht is. De landelijke leegstand bedraagt het dubbele en gebieden met minder dan 5 procent zijn ver in de minderheid. In die markt moet je kieskeurig zijn met beleggingsfinancieringen. Huurcontracten korter dan vijf jaar en andere risico’s op het vertrek van de huurder kunnen duiden op toekomstige problemen. Individuele panden met zulke risico’s bekijken we kritisch. Als ze minimaal energielabel C hebben en onderdeel zijn van een gespreide portefeuille waarvan 80 procent op goede locaties staat, kan het een ander verhaal worden.’

... - *+ ' % )#+ &$

Vastgoedmarkt ()"$

(+0#0%+''. +0&+%'5

Verliezen GPR 250 Index tonen wereldwijde impact coronavirus )24 )GPGTCN 9GTGNF %QPVKPGPVCNG KPFKEGU

& ) $ "& " * & ) * +') 31 mar

1 januari 1984 = 100 5000 4800 4600 4400 4200 4000 3800 3600 3400 3200

3000

3760.65

31 mar

1 januari 1984 = 100

2800

Huizen Winkels Kantoren

2600 Amerika Europa Azië Wereld

2400

3000

2200

2800 2600

2000

2400

1800

2200

2115.73

1600

2000 1800

1400

1600

1200

1400

1000

1282.76

1200

1547.22 1435.27

919.17

800

1000

807.12

800

600

600

400

400

200

200

0

0 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

De beursgenoteerde vastgoedsec tor heeft ook in maart 2020 verliezen laten zien ten opzichte van een maand eerder, omdat de angst voor de coronavirus pandemie de aandelenmarkten in de greep bleef houden. De totaalrendementen varieerden van -16,7 procent voor Azië tot -37,5 procent voor Afrika. In het eerste kwartaal verloor de GPR 250 Index uiteindelijk 26,7 procent, met de totaalrendementen voor de continentale tijdreeksen variërend van -21,0 procent (Azië) tot -59,2 procent (Afrika). Alle genoemde performances luiden in euro. De Europese beursgenoteerde vastgoedsector - zoals gerepresenteerd door de GPR 250 Europe Index – kende een volatiel en vooral negatief eerste kwartaal. Waar in januari nog een positieve start was voor de Europese beursgenoteerde vastgoedsector, hadden in februari en maart (-22,1 procent) alle relevante landen een verlies. In het eerste kwartaal was er uiteindelijk 26,8 procent verlies. België (1,3 procent) is in het eerste kwartaal de negatieve dans nipt ontsprongen, terwijl Frankrijk (-35,8 procent), Spanje (-36.3 procent) en met name Nederland (-60.5 procent) zeer hard werden geraakt. Overigens bleek Europa het overeenkomstig het wereldwijd gemiddelde te hebben gedaan zowel op kwartaalbasis als in maandelijks perspectief. Rendementen voor de individuele Europese landenindices in het eerste kwartaal waren als volgt: België (1,3 procent); Zwitserland (-8,9 procent); Duitsland (-14,7 procent); Zweden (-21,3 procent); Oostenrijk (-32,0 procent); Verenigd Koninkrijk (-34,3 procent); Frankrijk (-35,8 procent); Spanje (-36,3 procent); Nederland (-60,5 procent). De overgrote meerderheid van aandeelhouders van Adler Real Estate AG heeft haar aandelen aangeboden in reactie op het over-

2018

2019

‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

2020

namebod van ADO Properties SA met de deal die naar verwachting op 9 april 2020 zal worden afgerond. De gecombineerde onderneming ADLER Real Estate Group heten. Ook is ADO Properties S.A. van plan een vrijwillig openbaar overnamebod in contanten uit te brengen voor alle uitstaande aandelen van Westgrund AG, nadat het al indirect een belang van 96,86 procent had verworven bij de afwikkeling van de overname van Adler Real Estate AG. De GPR 250 Americas Index verloor in maart 2020 23,9 procent, met verliezen variërend van -22,9 procent voor de Verenigde Staten (VS)ntot -46,9 procent voor Mexico. Ook de totaalrendementen voor het eerste kwartaal tonen grote verliezen, variërend van -28,0 procent voor de VS tot -43,8 procent voor Brazilië.. Het rendement in de relevante vastgoedsectoren lijkt de verschillende exposure te weerspiegelen die de mensen mogelijk hebben aan de ontwrichtingen die worden veroorzaakt door de coronavirus pandemie en de maatregelen om de verspreiding ervan te vertragen. Mack-Cali Realty Corp. heeft op een vernietigende wijze reactie gegeven op de ‘valse en misleidende’ verklaringen van Bow Street LLC in de brief van laatstgenoemde activistische belegger aan de aandeelhouders van de onderneming. Volgens Mack-Cali Realty Corp. waren de opmerkingen gemaakt met het oog op het verbergen van het werkelijke doel, namelijk het verkrijgen van de controle over de raad van bestuur van Mack-Cali Realty Corp. om een verkoop tegen elke prijs af te dwingen. Vastgoedaandelen in Azië (-16,7 procent) Oceanië (-34,7 procent) en Afrika (-44,9 procent) duikelden in maart 2020 opnieuw naar beneden. In het eerste kwartaal verloren deze continentale tijdreeksen respectievelijk 21,0 procent (Azië), 40,5 procent (Oceanië) en 59,2 procent (Afrika).

2GTHQTOCPEG CCPFGNGPOCTMVGP XCUVIQGF

2018

2019

OCCPF LCCT

LCCT

2020

LCCT

8QNCV

#.. )GPGTCN

#..

) &" + + &

#/ )GPGTCN

#/

,)'(

,)'( & ) $

,)'(

#UKC )GPGTCN

#UKC

) $

#\KÇ '&"& &

&+') &

"&# $*

&G )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV QPIGXGGT CCP FG DGWTU IGPQVGGTFG XCUVIQGFHQPFUGP YGTGNFYÄŽF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG KPFGZ QRIGPQOGP FKG OCCPFGNÄŽMU YQTFV JGT\KGP &G )24 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV FG OGGUV NKSWKFG XCUVIQGFHQPFUGP FKG KP FG )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ \ÄŽP QRIGPQOGP &KV DGVTGHV GGP JGTDGNGIIKPIUKPFGZ FKG QR HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG KU IGYQIGP GP FCIGNÄŽMU YQTFV DGTGMGPF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG\G KPFGZ QRIGPQOGP

Geld & Kapitaalmarkt

Coronavirus houdt rente laag

$' $ )# +* * ) ! *GV EQTQPCXKTWU \QTIV GTXQQT FCV GEQPQOKUEJG XQQTURGN NKPIGP KP TCR VGORQ PCCT DGPGFGP YQTFGP DÄŽIGUVGNF *GV &+ )& +"'& $ '& + ") '& * - ). !+ + ) EGUUKG FKV LCCT VGPOKPUVG GXGP GTI YQTFV CNU FKG VGP VÄŽFG XCP FG ITQVG ˬPCPEKÇNG ETKUKU &G #OGTKMCCPUG EGPVTCNG &# !', + ) ) # &"& % + . )#$''*! " "& 8GTGPKIFG 5VCVGP YGN GGPU VQV \QW MWPPGP QRNQRGP 1O FG GEQPQOKUEJG ETKUKU s XGTQQT\CCMV FQQT %QXKF & % +) $ & '% - )*() " "& - & ! + ')'& -" TWU VG DGRGTMGP s VG DGUVTÄŽFGP \ÄŽP GT QPIGÇXGPCCTFG % +) $ & &'% & & ,)'( ! & % *+ ) IGTKPIGP DGUNQVGP VQV GGP EQODKPCVKG XCP YGTMVÄŽFXGTMQT VKPI ICTCPVKGU GP NKSWKFKVGKVUUVGWP XQQT DGFTÄŽXGP GP FK ) + )' "*+"%,$ )"& & ! + ,)' " + ! + '% & ") + )'+"& **+"%,$ &* - & ),+' "&& &$ & * 2TQFWEV $$2 GP ICTCPVKGTGIGNKPIGP VGT ITQQVVG XCP '# "* ,)'( * ) $ " & % /"%,% - & *+ $+ & ! + '- )! " *+ #')+ ,"+ & . )#"& *+ $ & ) &" + + & "* ) '- ) &*+ %%"& '- ) & DGITQVKPIURCMMGV OGV GGP QOXCPI XCP $$2 'P IG \KGP FG QPIGJQQTFG UVÄŽIKPI XCP JGV CCPVCN PKGWYG YY CCPXTCIGP s DÄŽPC OKNLQGP KP VYGG YGMGP s NÄŽMV

JGV GGP MYGUVKG XCP VÄŽF XQQTFCV JGV #OGTKMCCPUG EQPITGU VQV GGP PKGWY GEQPQOKUEJ UVGWPRCMMGV \CN DGUNWKVGP 1QM OQPGVCKT YQTFV CNNGU WKV FG MCUV IGJCCNF %GPVTCNG DCPMTGPVGU \ÄŽP PWN QH PGICVKGH GP FG EGPVTCNG DCPMKGTU JGDDGP \KEJ IGEQOOKVVGGTF QO PCIGPQGI QPDGRGTMV QDNKICVKGU VG ICCP QRMQRGP &G (GFGTCN 4GUGTXG FG #OG TKMCCPUG EGPVTCNG DCPM JGGHV \GNHU GGP TGIGNKPI FKG GGTFGT VGP VÄŽFG XCP FG ˬPCPEKÇNG ETKUKU KP JGV NGXGP YCU IGTQG RGP YGGT IGCEVKXGGTF *KGTFQQT YQTFV JGV OQIGNÄŽM QO FKTGEV NGPKPIGP CCP DGFTÄŽXGP VG XGTUVTGMMGP 'GP TGEGUUKG \WNNGP CN FG\G OCCVTGIGNGP GEJVGT PKGV -'')#'% & $ -'')#'% & # & .') & + ) **" ,"+%'& + "& & - $ ) ) '&'%"* ! )"*"* +P JGV GWTQIGDKGF NKIV FG KPË­CVKG PW QPFGTNKIIGPF QR RTQEGPV &G XTCCI KU YCV WKVGKPFGNÄŽM JGV GHHGEV \CN \ÄŽP XCP FG EQTQPCETKUKU QR JGV XGTFGTG XGTNQQR XCP FG KPË­CVKG 1R MQTVG VGTOÄŽP \QWFGP JQIGTG RTÄŽ\GP XQQT DGRCCNFG KP FWUVTKÇNG VWUUGPRTQFWEVGP XCPYGIG NGXGTKPIURTQDNGOGP VQV GGP YCV JQIGTG KPË­CVKG MWPPGP NGKFGP 1R NCPIGTG VGTOÄŽP NÄŽMV GEJVGT VQEJ JGV FGË­CVQKTG GHHGEV XCPYGIG GGP UVGTM KPIG\CMVG XTCCI VG \WNNGP FQOKPGTGP &G KPË­CVKG GP FCCTOGG QQM FG TGPVG DNÄŽHV FWU PQI YGN GXGP NCCI

222 1 ./$+"!) -'/ *(

,-&( Vastgoedmarkt

Negatieve impact covid-19 in maart duidelijk te zien in alle sectoren &*!"3 0-+,

&*!"3 (+ ( 8500

31 december 1999 = 100

31 mar

8000 7500

31 mar

31 december 1999 = 100

7500

7000 6500 6000

7000 EPRA Europe Index - Tr (€) EPRA Netherlands - Tr (€) EPRA Eurozone - Tr (€)

6500 6000

5000

4972.37

5000 4500

4500

3995.30

4000

3500

3000

3000

2500

2500

2000

2000

1500

1244.52

1000

3995.30 3976.07

4000

3500

2630.37 EPRA/NAREIT Global Total Return Index - TR (€) EPRA/NAREIT Asia Total Return Index - TR (€) EPRA/NAREIT North America Total Return Index - TR (€) EPRA Europe Index - TR (€)

1500 1000 500

500

2019

2020

Aanbevelingen analisten

‘Woning- en zorgvastgoed minst getroffen’ n#NU YG MÄŽMGP PCCT QP\G QRXCVVKPIGP RGT XCUVIQGFUGI )"*/ "* !" &), / 1 * +1&! &. %"/ .&*!. "&*! #" -0 CTK XTÄŽYGN JGV\GNHFG IGDNGXGP o \GIV 0KMQ .GXKMCTK CPCNKUV DÄŽ #$0 #OTQ n9G \KGP FCV FG FGVCKNJCPFGN NGCUWTG QR MQTVG VGTOÄŽP JGV JCTFUV YQTFV IGVTQHHGP -CPVQTGP MTG $"* ""* */ ( '( ,,"* 1++- ( ""* 1(0 %/ -& %/&*$ +-" XCP FG KPXGUVGTKPIUOCTMV .QIKUVKGM UGOK KPFWUVTKGGN \QW QPFCPMU GPKIG XGTUVQTKPIGP QR UQOOKIG RTQFWEVKG NQECVKGU FQQT RTQDNGOGP DÄŽ FG VQGNGXGTCPEKGT LWKUV OQG VGP RTQˬVGTGP XCP GGP XGTJQQIFG QXGTUVCR PCCT QPNKPG DGUVGNNKPIGP o &G JCTFUVG MNCRRGP XCNNGP FWU DÄŽ TGVCKN JQGYGN .GXKMCTK FGPMV FCV WKVGKPFGNÄŽM FG DGNCPITÄŽMG YKPMGNNQECVKGU QQM PC FG ETKUKU TGVCKNGTU \WNNGP DNÄŽXGP VTGMMGP VGTYÄŽN FG \YCMMGTG NQECVKGU JGV YCCTUEJÄŽPNÄŽM PQI UNGEJVGT \WNNGP FQGP FCP XQQT FG ETKUKU &G CPCNKUV \KGV YQPKPIGP GP \QTI XQQTCNUPQI (. !" )&*./ $"/-+##"* ."$)"*/"*

)-+ '""' * - !" "##" /"* 1 * !" +1"-%"&!.) / TGIGNGP QR XCUVIQGFDGNGIIKPIGP *KGTQPFGT GGP QXGT\KEJV n9G \KGP GGP IGOGPIF DGGNF PCCT XQTGP MQOGP CNU $"1+($ 1 * !" 1"-. %&(("*!" $"*+)"* +1"-%"&!.) /-" $"("* &* 0-+, "* !" /&". 1 * * /&+* (" - * %"+-$ *&. /&". OGV DGVTGMMKPI VQV \QYGN JWWTWKVUVGN XCP DGVCNKPI GP QP FGTUVGWPKPI XCP TGVCKNGTU QR FG MQTVG VGTOÄŽP &G XQNNGFKIG KORCEV XCP FG\G OCCVTGIGNGP KU PQI UVGGFU OQGKNÄŽM VG FWK FGP KP FKV RTGOCVWTG UVCFKWO *GV KU YGN FWKFGNÄŽM FCV +1"-%"!"* "- ((". * !+"* +) ) .. 2"-'(++.%"&! /" XQQTMQOGP 1QM ICCP FG OGGUVG DQWYYGTM\CCOJGFGP FQQT CN \KGP YG FCCT YCV XGTVTCIKPIGP +P FG VQGMQOUV XGT YCEJVGP YG XQQT NQIKUVKGM UGOK KPFWUVTKGGN UVTGPIGTG GKUGP 1++- 2"-'*")"-. )"/ "/-"''&*$ /+/ 2"-' #./ *!"* "* . PKVCKTG XQQT\KGPKPIGP &G\G OCCVTGIGNGP MWPPGP UCOGP OGV RTQDNGOGP DÄŽ FG NGXGTKPI XCP DQWYOCVGTKCNGP VQV

XGTVTCIKPIGP GP KP UQOOKIG IGXCNNGP \GNHU VQV UVKNUVCPF NGK FGP o *QGYGN XTĎYGN CNNG XCUVIQGFCCPFGNGP FG CHIGNQRGP YG MGP ˭KPM YGTFGP CHIGUVTCHV YCU GT DGIKP CRTKN RNQVUGNKPI ""* +,("1&*$ * (&./ "-) * 1 * !"- ++. 1 * "$-++# 2GVGTECO \CI IGGP FKTGEV PKGWYU FCV FG MQGTUUVĎIKPI MQP XGTMNCTGP 8QNIGPU 8CP FGT .QQU \ĎP XCUVIQGFCCPFGNGP FG #$"(+,"* ,"-&+!" "*+-) % -! #$"./- #/ "* !&" "2"$&*$ YCU YGNNKEJV QQM VG XGT FQQTIGUEJQVGP \GIV JĎ VGIGP RGTU 0-" 0 +2 +*". " * (&./ !"*'/ 2"( ! / !" +,("1&*$ 2"((& %/ &"/. /" +, VKOKUVKUEJ KU \Q YCCTUEJWYV JĎ 6QEJ UVCCP FG XCUVIQGF CCPFGNGP PQI CNVĎF GGP UVWM QPFGT YCCT \G XCPFCCP MQ )"* +*./ /""-!" !" * (&./ 1 * "$-++# "/"- ) +($"*. * !"- ++. % *$/ 1""( # 1 * +# "- ""* -"$" (&*$ '+)/ !&" %00-!"-. "* 1"-%00-!"-. 1"-(& %/&*$ $ / -"*$"* 5 - 2+-!/ *0 ( * *'"* $"1- $! .+","( /" \ĎPo CNFWU FG CPCNKUV &CCTDĎ \WNNGP FG QXGTJGKFUOCCVTGIGNGP QO FG XGTURTGK !&*$ 1 * %"/ +-+* 1&-0. &* /" ! ))"* ""* '""- /"* "&*!" MQOGP 9CPPGGT KU QP\GMGT OCCT FCV FKV OQOGPV ICCV MQ OGP FCV KU \GMGT CNFWU 8CP FGT .QQU n4GVCKN \CN CNVĎF DNĎ XGP DGUVCCPo YKPMGNU MWPPGP XQNIGPU FG CPCNKUV PKGV \QP FGT nDTKEM CPF OQTVCTo "( )""*/ * !"- ++. ! / .%+,,&*$ ) ((. "* , *!"* KP FG DGMGPFUVG YKPMGNUVTCVGP JGV NCUVKI \WNNGP MTĎIGP &G JWTGP \ĎP JKGT GTI JQQI GP FG YCCTFGTKPIGP QQM CNFWU FG CPCNKUV 'P JGV MCP KP \ĎP QIGP PKGV CPFGTU FCV JKGT GGP nRĎPNĎMGo JGTYCCTFGTKPI \CN MQOGP /GWDGNDQWNGXCTFU \ĎP XQNIGPU 8CP FGT .QQU OQOGPVGGN XGGN CCPVTGMMGNĎMGT QOFCV FG JWTGP JKGT OKPFGT JQQI NKI $"* "* !" 2 -!"-&*$"* ++' " )""./" "!"-( *!." DGWTUIGPQVGGTFG XCUVIQGFDGFTĎXGP \KVVGP PKGV KP FKV UGI OGPV &CCTXQQT OQGV LG KP $GNIKÇ \ĎP

1XGT\KEJV TCVKPIU PQXGODGT

+-$ *

"$-++# "/"- )

*& &( +! ) +

(7,&"-"

"-"(!% 1"

04

!!

+(!

"!0 "

04

+(!

0-+ +))"- & ( ./ "!

"((

De Noord-Amerikaanse index verloor 23,87 procent, waardoor het jaarlijkse rendemen nu -22,28 procent bedraagt. De Amerikaanse en de Canadese index daalden met respectievelijk 23,42 procent en 32,69 procent. Datacenters doen het met 12,56 goed, terwijl de overige sectoren een negatief rendement boekten. Industrieel (-5,73%) en zelfopslag (-5,84 procent) scoorden nog goed in vergelijking met Retail (-41,79 procent), Specialty (38,74 procent) en Lodging / Resort (-35,94 procent). De best preste-

De Azië-index verloor 20,39 procent, wat resulteerde in een rendement van 23,46 procent. Alle landen scoorden negatief: Hong Kong (-9,4 procent), Singapore (-18,42 procent), Japan (-19,81 procent), Nieuw-Zeeland (-37,24 procent) en Australië (-41,88 procent). Alle sectoren boekten een negatief rendement in Azië. Residentieel (-6,46 procent) en Industrieel / Kantoor (-9,80 procent) behaalden een relatief lager negatief rendement als toppresteerders, terwijl Lodging / Resort (-46,09 procent) het slechtst presteerde, gevolgd door Retail (-28,63 procent) in maart. De in Hong Kong gevestigde Champion REIT (3,77 procent, Diversified) presteerde beter dan de regio, alleen het bedrijf behaalde positieve rendementen, gevolgd door Keppel DC REIT (-1,3%, Singapore, datacenters), Daiwa House REIT (-2,0%, Japan, Residentieel). De laagst presterende waren twee Australische retailspecialisten, Scentre Group (-54,77 procent) en Vicinity Centers (-52,08)

2018

04

‘07 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

+(!

De Europese index verloor 21,16 procent, een neerwaarts jaarlijks rendement tot 15,44 procent eind maart. Gedurende de maand boekten alle landen een negatief rendement, terwijl Finland (-8,04 procent) en België (-11,51 procent) relatief beter presteerden. De laagste presteerders van de maand waren Nederland (-47,25 procent), Spanje (-32,90 procent) en Italië (-31,07 procent). Alle sectoren scoorden negatief: Zorg (-3,57 procent), industrie (-5,55 procent) en residentieel (-9,84 procent) waren relatief veerkrachtig in vergelijking met accommodaties / resorts (54,77 procent) en detailhandel (-44,79 procent). Twee Britse zorgspecialisten Assura plc (14,25 procent) en Primary Heath Properties (10,91 procent), en ook WDP NV (8,14 procent, België, industrieel), Kojamo plc (2,39 procent, Finland, residentieel) en Civitas Social Housing plc (0,73 procent, VK, residentieel) presteerde beter dan maart. Laagste presteerders in Europa waren drie Britse retailspecialisten INTU Properties (-63,36 procent), New River REIT plc (-61,31 procent) en Hammerson plc (55,82 procent); en ook twee Nederlandse retailbeleggers; Eurocommercial Properties NV (-55,69 procent) en Wereldhave NV (-53,84 procent).

rende bedrijven waren datacenterspecialist Digital Realty Trust (16,58 procent), QTS Realty Trust (4,12 procent) en CyrusOne (2,76 procent), en andere toppresteerders waren Americold Realty Trust (11,67 procent ) en Easterly Government Properties (4,12 procent) in maart. De slechtst presterende waren drie retailspecialisten Seritage Growth Properties (-73,50 procent), Macerich Company (-72,43 procent) en Tanger Factory Outlet Centers Inc (58,26 procent), ook Service Properties Trust (-70,13 procent, gediversifieerd) en EPR Eigenschappen (-58,47 procent, specialiteit). Na de fusie tussen Digital Realty Trust (VS, opdrachtgever) en Interxion Holding NV (VS, niet-opdrachtgever), bleef Digital Realty Trust in de index met een verhoogd aantal uitstaande aandelen in totaal 262.336.948 en een verlaagd gewicht in beleggingen van 99,51 procent naar 99,26 procent .

2020

"((

2019

"." - % * $"-

0 2018

‘07 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

0

5503.85

5500

5500

<<< ;&89,4*)2&709 31

Vastgoedmarkt &57.1

# ! ! %" ! # ! #

Hogere rente ondanks coronacrisis *1)2&7099&7.*;*3

*3.3,*3 0479*7 )&3 **3 /&&7 .3

&5.9&&12&7099&7.*;*3

*3.3,*3 1&3,*7 )&3 **3 /&&7 .3

1,50

0,40

1,00 0,15 0,50 -0,10 apr‘19

jun‘19

aug‘19

oct‘19

dec‘19

feb‘20

apr‘19 0,00

apr‘20

-0,35

aug‘19

oct‘19

dec‘19

feb‘20

apr‘20

-0,50

-1,00

-0,60 1-maands Euribor

:7.'47 .3

jun‘19

2-jaars rente

3-maands Euribor

:745*8* 89&&987*39* .3 OTV

CRT

8GTUEJKN

OTV

"<&59.43 5&=*7

CRT

8GTUEJKN

10-jaars rente

!*39*8<&5

59.*

8<&5

897.0*

7*2.*

.QQRVÄŽF

8CUVG TGPVG

2&&3)8

/&&78

2&&3)*3

/&&7

/&&7

2&&3)8

/&&78

2&&3)*3

/&&7

/&&7

2&&3)8

/&&78

2&&3)*3

/&&7

/&&7

2&&3)8

/&&78

2&&3)*3

/&&7

/&&7

/&&78

/&&78

/&&78

!*39*(411&7

/&&78

.QQRVÄŽF

/&&78

/&&7

/&&78

/&&7

/&&78

/&&78

!*39*(&5 (NQQT

ECR

2TGOKG

.QQRVÄŽF

UVTKMG

2TGOKG

/&&7

/&&7

/&&7

/&&7

/&&7

/&&7

+P DQXGPUVCCPFG VCDGNNGP UVCCP FG VCTKGXGP XCP XGTUEJKNNGPFG TGPVGFGTKXCVGP XGTOGNF &G\G VCTKGXGP \ÄŽP KPFKECVKGH GP GZENWUKGH MTGFKGVQRUNCI #CP FG\G VCTKGXGP MWPPGP IGGP TGEJVGP YQTFGP QPVNGGPF 8TCCI DÄŽ JGV KPFGMMGP XQQTCH GGP IQGFG TKUKEQ KPXGPVCTKUCVKG QR OCCV

*CTEQ 0ÄŽNCPF 5GPKQT CFXKUQT ';

*1)2&709 &57.1 ? * 5&3)*2.* -**+9 )* &+,*145*3 <*0*3 -&&7 8547*3 3&,*1& VGP QR FG IGNFOCTMV -ÄŽMGPF PCCT FG ;*7<&(-9.3,*3 ;447 )* 94*04289.,* 89&3)*3 ;&3 )* 2&&3)8 :7.'47 ;&19 -*9 ;41,*3)* 45 3 )* **789* -*1+9 ;&3 2&&79 <*7) *7 34, ;&3 :.9,*,&&3 )&9 )* 2&&3)8 :7.'47 >4: )&1*3 949 *3 )&9 -*9 949 >4: ):7*3 ;447)&9 ).9 .39*7'&3(&.7 9&7.*+ <**7 54

$ ! (TCPM 8GTYQGTF *&) 4+ !*8*&7(- 411.*78 39*73&9.43&1

8.9.*+ >4: <47)*3 * 43;*7<&(-9* &&3043).,.3, 45 2&&79 ;&3 -*9 &3)*2.( 2*7,*3(= :7(-&8.3, 74 ,7&22* )447 ;447>.99*7 -7.89.3* &,&7)* >47,)* ;447 **3 0*39*7.3, 2)&9 )* -&) ,*04>*3 ;447 ).9 450445574,7&22& 2*9 **3 42;&3, ;&3 2.1/&7) *:74 *3 3.*9 ;447 **3 7*39*;*71&,.3, <*7) ;&3&+ )&9 242*39 )* 0&38 45 94*04289.,* 7*39*;*71&,.3,*3 1&,*7 .3,*8(-&9 .9 1*.))* *794* )&9 )* 2&709 440 ,**3 7*0*3.3, 2**7 -.*1) 2*9 1&,*7* :7. '4789&3)*3 5 -*9 242*39 ;&3

UEJTÄŽXGP \QTIGP DQXGPFKGP JQQRXQNNG 439<.00*1.3,*3 .3>&0* )* ;*7857*.).3, ;&3 -*9 (4743&;.7:8 *7;447 )&9 )* 7*3 9*8 45 )* 0&5.9&&12&709 45145*3 .9 <*709 440 )447 .3 )* ;*7<&(-9.3,*3 ;447 )* 94*04289.,* 439<.00*1.3, ;&3 )* 2&&3)8 :7.'47 5 ).9 242*39 7*0*39 )* 2&709 *745 )&9 .3 )* 9<**)* -*1+9 ;&3 )* 2&&3)8 :7.'47 YGGT RQUKVKGH \CN \ÄŽP &G CEVWGNG UVCPF ;&3 )* 2&&3)8 :7.'47 '*)7&&,9 .9 1.,9 2&&7 1.*+89 7:.2 '4;*3 )* 1&&,89* 89&3) 44.9 ;&3 ;&3 &+,*145*3 2&&79

# ! # &57.1 ? * &+,*145*3 <*0*3 YCTGP DGJQQTNÄŽM VWTDWNGPV QR FG MCRK 9&&12&709 *,.3 2&&79 '*7*.09* )* :.98* /&&78 89&&987*39* )* '*3(- 2&70 ;447 )* 0&5.9&&12&709 ;&3 )* *: 74>43* 34, )* 1&&,89* 89&3) 44.9 45 &&73& ;41,)* **3 85*(9&(: 1&.7 -*789*1 949 42 ;*7;41,*38 <**7 9*7:, 9* ;&11*3 949 5 JGV OQOGPV XCP UEJTÄŽXGP PQVGGTV FG >* 7*39* "9&&981*3.3,*3 ;*7 ;:11*3 34, 89**)8 )* 741 ;&3 ;*.1.,* -& ;*3 &9 '*9*0*39 )&9 )* 7*39* )&&19

&18 )* 2&709 5*88.2.89.8(- .8 ,*89*2) GP UVÄŽIV CNU GT QRVKOKUOG KU 0KGWY KU 3: )&9 *7 **3 ;447:.9>.(-9 .8 45 **3 *3472 &&3'4) ;&3 3.*:<* 89&&981*3.3 ,*3 * ;*1* -:155&00*99*3 ).* )* 1&3 FGP JGDDGP QRIGUVCTV OQGVGP IGˬ 3&3(.*7) <47)*3 *3 )&9 '*9*0*39 2**7 &&3'4) ;&3 4'1.,&9.*8 &&7 89&&9 )&3 <**7 -*9 3.*:<* 45 0445574,&22& ;&3 )* 9*,*34;*7 /''4 +0(14/#6+' YYY OQPVGUSWKGW PN

4743& ,&&9 438 ;447,4*) ;*7&3)*7*3 /ÄŽP EQNWOP XCP GGP VÄŽFLG VGTWI QXGT FG QXGTUEJCVVKPI XCP JGV DTGZKVGHHGEV NÄŽMV GGP GGWYKIJGKF IGNGFGP +P YCV XQQT GGP YGTGNF \ÄŽP YG DGNCPF *GV EQTQPCXK TWU JGGHV FG XQNNGFKIG YGTGNFGEQPQOKG KP \ÄŽP ITGGR $CPMGP GEQPQOKUEJG 51&3':7*&:8 *3 '*:78,4*74*8 ;&11*3 4;*7 *10&&7 -**3 42 **3 ;44785*11.3, 9* IGXGP QXGT JGV GHHGEV GP XQQTCN FG FWWT XCP FG\G ETKUKU 'KIGPNÄŽM YGGV PKGOCPF JGV RTGEKGU 1XGT Ã…Ã…P FKPI NÄŽMGP FG MPCRRG MQRRGP JGV YGN GGPU VG \ÄŽP JGT 89*1 0429 >*0*7 &11**3 -4* ,7449 )* 8(-&)* .8 ;&19 3.*9 9* ;44785*11*3 +POKFFGNU DGP KM TGFGNÄŽM IGYGPF IGTCCMV CCP JGV VJWKUYGTMGP 'P JQQT KM QO OÄŽ JGGP XQQTCN JQG ˬLP FG UCOGPYGTMKPI QR CHUVCPF GKIGPNÄŽM KU &G XKFGQECNNU UEJKGVGP LG QO FG QTGP GP YG JGDDGP PQI PQQKV \Q GHˬEKÇPV XGTICFGTF *KGT FQQT XTCCI KM OÄŽ UVGGFU OGGT CH ICCP YG UVTCMU PQI YGN VGTWI PCCT QPU nPQT OCNG NGXGPVLGo CNU FG\G NQEMFQYP XQQTDÄŽ KU! * ;7&&, .8 <&9 ).9 ;*751.(-9* 9-:.8<*70*3 897&08 )4*9 2*9 )* ;7&&, 3&&7 0&3 VQQTTWKOVG $GFTÄŽXGP FKG LCCT GP FCI JGDDGP XQNIGJQWFGP FCV VJWKUYGTMGP 3.*9 -&3)., <&8 4+ ,*<443 8.25*1<*, 3.*9 043 <47)*3 3: ,*(43+7439**7) OGV JGV HGKV FCV JGV YGN MCP +GVU YCV YG CNNGOCCN CN YKUVGP OCCT KP ETKUKUVÄŽF <47)9 '*<*>*3 .9 0&3 ):8 >*0*7 .3;14*) -*''*3 45 )* 897:(9:7*1* ;7&&, 3&&7 0&394477:.29* /CCT PKGV IGVTGWTF KP 0GFGTNCPF JQQIUVYCCTUEJÄŽPNÄŽM JGV OKPUV 9ÄŽ \ÄŽP PC OGNÄŽM CN MCORKQGP VJWKUYGTMGP +P FG EQPUGTXCVKGXG VJWKUYGTMNCPFGP NCPFGP &WKVUNCPF GP )TQQV $TKVVCPPKÇ ICCV FKV GHHGEV GT YGN \ÄŽP 'P FCP JGDDGP YG JGV 34, 3.*9 **38 4;*7 )* 1&3)*3 .3 489 :745& <&&7 -*9 9-:.8<*70*35*7(*39&,* 949 9<** <*0*3 9*7:, 3.*9 '4;*3 )* 574(*39 :.90<&2 .*9 &11**3 45 )* 0&3947*32&709 0&3 -*9 (4743&;.7:8 1*.)*3 949 ).87:59.* 40 JQG YG YKPMGNGP MTÄŽIV GGP GZVTC FWY KP FG QPNKPG TKEJVKPI 6WWTNÄŽM YKNNGP YG 897&08 &18 <* <**7 ':.9*3 24,*3 85*1*3 3.*98 1.*;*7 )&3 )447 )* <.30*1897&9*3

897:.3*3 45 >4*0 3&&7 )* '*89* 0445/*8 #4(- >&1 *7 **3 897:(9:7*1* ;*7&3)*7.3, RNCCVUXKPFGP FQQTFCV DÄŽXQQTDGGNF FG DCD[DQQOIGPGTCVKG GP IGPGTCVKG : JGV IGOCM XCP QPNKPG DGUVGNNGP OGGT GP OGGT QPVFGMMGP KP FG\G VÄŽF 6GTYÄŽN \ÄŽ VQV ;447 )* 6:&7&39&.3* 81*(-98 243)/*82&&9 ;447 )* -*1+9 2.3)*7 )&3 AA3 0**7 5*7 2&&3) .*98 431.3* '*89*1)*3 47942 440 -.*7 ,*1)9 )&9 431.3* <**7 **3 897:(9:7*1* -&5 :.9 )* +=8.*0* <.30*1 0&3 3*2*3 1QM FG JQVGNDTCPEJG ICCV XGTCPFGTGP 9G DNÄŽXGP PCVWWTNÄŽM FG OGGUV DÄŽ\QPFG TG RNGMMGP DG\QGMGP XQQT FG GEJVG GZRGTKGPEG OCCT \CMGNÄŽM TGK\GP \QW YGN GGPU FGˬPKVKGH XGTCPFGTF MWPPGP \ÄŽP 8KFGQECNNU YGDKPCTU GP QPNKPG DGWT\GP \ÄŽP RTKOC CNVGTPCVKGXGP IGYQTFGP +P CEJV FCIGP JGD KM CN OGGTFGTG XKFGQRTGUGPVCVKGU IGIGXGP XCPCH OÄŽP \QNFGT 0&2*7 &&3 47*&3*3 7&38*3 :.98*78 *3 3,*18*3 .*7;447 >4:)*3 >* 347 OCCN QXGTXNKGIGP +FKQQV GKIGPNÄŽM 9CV QQM KFKQQV KU KU FCV KM NGGU FCV FG 5EJKRJQNVWPPGN MQOGPFG YGGM KP Ã…Ã…P YGGM VÄŽF YQTFV IGTGPQXGGTF KP RNCCVU XCP KP FG IGRNCPFG VYGG LCCT &KV JGGHV &11*8 9* 2&0*3 2*9 -*9 +*.9 )&9 -*9 &&39&1 7*.>.,*78 2*9 574(*39 .8 ,*)&&1) GP JKGTFQQT JGV OCMMGNÄŽM YGTMGP KU CCP KPHTCUVTWEVWWT +M YKN FCP QQM XQQTCN QRTQGRGP QO CN FKV UQQTV RTQLGEVGP \Q UPGN OQIGNÄŽM VG XGTXTQGIGP YCCTFQQT 43>* .3+7&(&5&(.9*.9 .3 *30*1* 2&&3)*3 89*70 ;*7'*9*79 *GV \QW VQEJ YCV \ÄŽP CNU GT PC FG SWCTCPVCKPGRGTKQFG QRGGPU GGP XGTNGPIFG 0QQTF <WKFNÄŽP NKIV FG <WKFCUFQM MNCCT KU QH GGP PKGWYG OGVTQNÄŽP PCCT #NOGTG &25:8 ,*7**) .8

4'#%6+'5 0##4 HTCPM XGTYQGTF"EQNNKGTU EQO

%& ) '!* +*5! #! +13!* .%/ .++" )==PO?D=LLAHEFG AJ J=J?EAAH .!* !)!*0 # * $%!. %& $ * %* $ * ! +" 1/0 %* %(%04 * **+2 0%+*

+13%*2!/0 . #0 %& * ! ) %0%!/ 2 * $!0 (%) 0 ''++. %* !!* #! +13 ! +)#!2%*# 5+* !. 1%0/0++0 "0!3!( 6 .%/ .++"7 %& (!##!* ! ( 0 $+#!. 2++. %/ ( +*/ 2 /0#+! 6 .%/ .++"7 *5! *, ' ! %*2!/0!.!* %* #! +13!* )!0 !!* #+! #!8/+(!!. / + $!0 0+!, //!* 2 * /(%))! )+ !.*! 2!.3 .)%*#/ '+!(%*# !* 2!.(% $0%*#//4/0!)!* !* 11.5 )! !*!.#%!+,3!''%*# !5! #! +13!* '!**!* ( #!.! /!.2% !'+/0!* !* !!* $+#!. +)"+.0 3 0 ,.!00%# %/ 2++. $11. !./ !* . ++. !!* !0!.! !5!00%*#/#. +,(!2!.0 ! 5%&* .)!! 3 . !2 /0!. !* 2++. !.!% +, 0+!'+)/0%#! */ $!.,%*# 2 * SAP AJ NACAHCAREJC 'KNPKI J=J?EAAH NAJ@AIAJP RKKN KJVA GH=JPAJ LAJOEKAJBKJ@OAJ ÛJ ) 0/ $ ,,!(%&' .!* !)!*0 ++. ! %& . #! * ! '(%) 0 "/,. '!* 2 * .%&/ !!/ )!!. +2!. +*5! /0. 0!#%! +,

$%/ 2!.0%/!)!*0 +!/ *+0 +*/0%010! / (! * +""!. 0+ /!(( +. /+(% %0 0%+* +" * +""!. 0+ 14 *4 %*0!.!/0/ %* 0$! "1* $! /$ .!/ %* 0$! "1* / 3%(( *+0 %.! 0(4 +. %* %.! 0(4 ! +""!.! +. -1%.! %* 0$! !0$!.( * / 1* HAOO PK KN >U EJ@ERE@Q=HO KN HAC=H AJPEPEAO PD=P =NA MQ=HE A@ EJRAOPKNO SEPDEJ PDA IA=JEJC KB /A?PEKJ KB PDA QP?D "EJ=J?E=H /QLANREOEKJ ?P 3AP KL DAP J=J?EAAH PKAVE?DP "/ KQSEJRAOP D=O = HE?AJOA SEPDEJ PDA )! *%*# +" .0% (! * %/ /1,!.2%/! 4 0$! 10$+.%04 %* * % ( .'!0/ * 0$! 10 $ !*0. ( *'

""" !

Vastgoedmarkt

9CV \CN FG KORCEV XCP EQTQPC QR QP\G GEQPQOKGÇP \ĎP! 'EQPQOGP GP CPCNKUVGP TGMGPGP \KEJ UWH &CV FKG KORCEV ITQQV \CN \ĎP KU PW CN FWKFGNĎM OCCT YCV \ĎP FG NCPIGVGTOĎPIGXQNIGP! &G YGTGNF NĎMV XGTFGGNF KP VYGG MCORGP MCOR ÅÅP IGNQQHV KP GGP MQTVG OCCT JGXKIG ETKUKU YCCTPC UPGN JGTUVGN XQNIV -COR VYGG XQQT\KGV GGP NCPIG RGTKQFG XCP \YCCT YGGT *GV UNGEJVG PKGWYU KU FCV MCOR VYGG UVGGFU OGGT CCPJCPIGTU MTĎIV

Waarom deze crisis weleens heel lang kan aanhouden

‘I

k heb het gevoel dat de crisis van 2008 slechts een voorproefje was van deze crisis,’ zegt Harvardeconoom Kenneth S. Rogoff in The New York Times. Rogoff is medeauteur van het boek This time is different: eight centuries of financial folly, over de geschiedenis van economische crises. ‘Zoals het er nu naar uitziet, wordt dit de diepste duik voor de wereldeconomie in honderd jaar,’ aldus Rogoff. ‘Alles hangt af van de vraag hoe lang het virus aanhoudt, maar als het zo doorgaat, wordt dit de moeder van alle crises.’ Het is geen rooskleurige boodschap. Misschien is een verklaring dat de stad New York, waar de krant zijn zetel heeft, extra zwaar lijkt te zijn getroffen door het virus. Wellicht dat Rogoffs visie negatief wordt beĂŻnvloed door de malaise in New York. Maar Rogoff staat niet alleen. Hij is aanhanger van ‘kamp twee’, de pessimisten. Hij, en met hem steeds meer economen, voorzien dat het coronavirus een stapeling van negatieve effecten op gang zal brengen waar de wereld nog jarenlang de gevolgen van zal ondervinden. Ontslagen, werkloosheid, minder investeringen, minder bestedingen, die leiden tot nog meer ontslagen en faillissementen en zo verder. Het slechte nieuws is dat dit kamp steeds meer aanhangers krijgt. Toch leeft onder veel experts, met name onder investeerders, nog altijd een hoopvol scenario van een pijnlijke, maar korte crisis: de zogenoemde tijdelijke deep freeze. Het idee is dat als dit allemaal voorbij is, mensen weer naar hun werk gaan. Gezinnen zullen er weer vrolijk op uitgaan en naar de winkelstraat rennen om hun opgepotte geld uit te geven. Afgeladen vliegtuigen vliegen dan weer de wereld rond om reizigers naar verre vakantiebestemmingen te brengen. Fabrieken pakken de draad weer op, uitgestelde bestellingen worden weer uitgevoerd. We staan nu op pauze, maar straks gaat het circus weer door en is alles weer zoals het was.

De analyses die veel grote vastgoedbeleggers en analisten nu rondsturen, komen min of meer neer op dit scenario dat bekend staat als de V-vorm: een diepe val, maar daarna snel herstel. De grootste schade zal beperkt blijven, zo lang de overheid met steunmaatregelen de verliezers met een soort bungeejumptouw straks weer kan laten opveren. De Nederlandse overheid doet dit door 90 procent van de lonen door te betalen bij bedrijven die in de problemen komen. Massa-ontslagen en faillissementen worden hiermee voorkomen. Bovendien mogen banken extra soepel zijn waardoor nodige investeringen niet worden gefrustreerd. Maar veel economen vrezen dat de wereld niet zo makkelijk in elkaar steekt dat je die simpelweg even op pauze kunt zetten. Econoom Nouriel Roubini, die al maanden geleden een nieuwe financiĂŤle crisis voorspelde, geeft de V-vormanalisten weinig hoop: ‘Het is intussen wel duidelijk geworden dat deze covid-19-crisis echt iets unieks is,’ schrijft hij in zijn commentaar. ‘Het lijkt niet op een V (diep dal, snel herstel), ook niet op een U (dal, recessie, herstel) en ook niet op een L (diep dal, lange periode van stagnatie), maar eerder op een I: een verticale lijn recht naar beneden die staat voor een totale ineenstorting van de financiĂŤle markten en de economie.’ Roubini maakt de vergelijking met de Grote Depressie van bijna honderd jaar geleden. ‘Maar zelfs toen stortte de economie niet zo hard in als op dit moment gebeurt,’ schrijft hij. Een diepere crisis voorkomen dan toen, kan volgens hem al niet meer. ‘In het beste geval duurt deze crisis minder lang.’ De Grote Depressie hield ruim een decennium aan.

Hoe snel de wereld van deze crisis zal herstellen, is afhankelijk van een aantal factoren. De belangrijkste factor is de bestrijding van het virus zelf. Weten we het op korte termijn in te dammen, komt er een vaccin? Zolang dit niet gebeurt, zullen overheden beper-

kende maatregelen in stand houden. Die maatregelen hebben een verlammend effect op de economie zoals dat in de recente geschiedenis niet eerder is gezien. Tijdens een ‘normale’ crisis moedigt een overheid burgers aan om geld uit te geven. Maar tijdens deze crisis moedigt de overheid burgers aan zoveel mogelijk binnen te blijven. Hoe langer dat duurt, hoe groter de schade zal zijn, denken economen. Het Centraal Planbureau (CPB) rekende vier scenario’s voor. Het driemaanden-, het lichte zesmaandenscenario, het zware zesmaandenscenario en het gitzwarte twaalfmaandenscenario. In het lichtste scenario zullen de contactbeperkingen die door de overheid zijn opgelegd maximaal drie maanden aanhouden. In dat geval zal het grootste deel van de Nederlandse productiecapaciteit worden behouden dankzij de steunmaatregelen van de overheid. In dat geval zal de economie dit jaar weliswaar krimpen met 1,2 procent, maar zal er spoedig herstel optreden. In 2021 verwacht het CPB dan alweer een groei van 4,5 procent. Ook de overheidsschuld zal gering blijven en in 2019 maximaal 49,9 procent van het bruto binnenlands product (bbp) bedragen. De werkloosheid, nu historisch laag met 3 procent, zal maximaal oplopen tot 4,5 procent, wat nog steeds erg laag is. Als de coronacrisis langer aanhoudt, en de overheid besluit dat de polderlockdown zes maanden (tot eind augustus) in stand blijft, zal de impact zwaarder zijn. De industrie zal zwaarder worden getroffen en de wereldhandel zal wegzakken. Nederland heeft hier last van vanwege de grote rol van de export in ons nationaal inkomen. In dit scenario krimpt de economie dit jaar met 5 procent. Tijdelijke contracten, die nu nog door de meeste bedrijven worden verlengd, zullen in dit scenario steeds minder worden verlengd. Starters komen lastiger aan een baan. De werkloosheid zal maximaal oplopen tot 5,3 procent in 2021. Omdat de recessie langer aanhoudt, zal de staatsschuld verslechteren en oplo-

pen tot 56,1 procent van het bbp in 2021. Toch zal er ook in dit scenario weer herstel zijn in 2021 en zal de Nederlandse economie dan weer een groei noteren van 3,8 procent. In het derde scenario duren de maatregelen eveneens zes maanden maar komt de schok harder aan. De problemen in de wereldeconomie en het financiĂŤle stelsel leiden tot een langere en diepere recessie die zeker vier kwartalen zal aanhouden. In dit scenario krimpt de Nederlandse economie dit jaar met 7,7 procent en komt er in 2021 een licht herstel van 2,2 procent. Bedrijven zullen in dit scenario niet in staat zijn al hun personeel te behouden: de werkloosheid loopt op tot 8,4 procent. De staatsschuld zal in 2021 verder oplopen tot 65,5 procent van het bbp, omdat de overheid meer zal moeten uitgeven om bedrijven te redden. In het zwaarste scenario zullen we een jaar lang grotendeels moeten binnenblijven. In dit extreme scenario zal de recessie anderhalf jaar aanhouden. Er ontstaan grote problemen in de financiĂŤle sector, bedrijven kunnen geen leningen meer krijgen. Dit jaar zal de economie met 7,3 procent krimpen en volgend jaar met 2,7 procent. De werkloosheid zal hard oplopen tot 9,4 procent en de staatsschuld zal oplopen tot 73,6 procent.

6ÄŽFGPU GGP ! ! OQGFKIV \ÄŽ DNÄŽXGP

Een langere duur van de pandemie zorgt er ook voor dat overheden hun steunprogramma’s niet langer kunnen volhouden. Landen moeten hun staatsschuld verhogen om hun economieÍn te stimuleren. Nederland heeft relatief een lage staatsschuld van 49 procent van het nationaal inkomen, maar andere landen in de eurozone, zoals ItaliÍ (135 procent van het bbp), staan er veel slechter voor. En juist ItaliÍ lijkt voorlopig het hardste getroffen door corona. Dit land pompt dan ook vele miljarden in de lokale economie om bedrijven en burgers overeind te houden. Dat is geld dat de Italianen eigenlijk helemaal niet hebben. Het is de vraag of de Europese Centrale Bank met het opkopen van staatsobligaties (waarmee het de rentes laag houdt) een land als ItaliÍ kan en wil blijven redden. Als dat niet lukt, zullen de rentes op Italiaanse staatsleningen oplopen, kan ItaliÍ de schuld niet meer betalen en gaat het land failliet. Het is onzeker of het Europese Stabiliteitsmechanisme (ESM), dat tijdens de vorige crisis is opgetuigd, zo’n klap kan opvangen. Een oplossing zou kunnen zijn om als eurolanden gezamenlijk staatsobligaties uit te geven. De eurozone in zijn geheel is natuurlijk veel sterker en betrouwbaarder dan een land als ItaliÍ of Griekenland alleen. Maar in dat geval zullen ook Nederland en Duitsland, met hun lage staatsschulden, zich extra in de schulden moeten steken om een land als ItaliÍ te redden. De rente op Nederlandse en Duitse staatsobligaties is nu negatief, wat betekent dat beleggers betalen om hun geld aan veilige landen als Nederland en Duitsland te lenen. Maar bij eurobonds worden ook de risico’s van landen als ItaliÍ en Griekenland meegewogen. Ook Nederland zal dan weer (meer) rente moeten gaan betalen op die leningen. De Nederlandse regering voelt daarom niets voor die eurobonds. Nog veel grotere zorgen zijn er over landen met nóg zwakkere economieÍn, buiten de eurozone. In ontwikkelingslanden zal de

### "

Vastgoedmarkt

0QWTKGN 4QWDKPK XQQTURGNV CN IGTWKOG VÄŽF FG MQOUV XCP GGP ITQVG GEQPQOKUEJG ETCUJ

ravage enorm zijn, verwachten economen. Kapitaal vlucht die landen uit met alle gevolgen van dien. De prijs van commodities als graan en olie neemt een duikvlucht in landen als Mexico, Chili en Nigeria. De teruggang van de Chinese economie heeft grote gevolgen voor toeleveranciers in landen als IndonesiĂŤ en Zuid-Korea. De Verenigde Naties verwachten dat deze landen hierdoor in de problemen gaan komen, omdat ze hun schulden niet meer kunnen betalen. Ontwikkelingslanden moeten tussen nu en het einde van dit jaar 2.700 miljard dollar aan schuld terugbetalen. Door de vlucht van kapitaal moeten deze landen hogere rentes betalen om die schulden te herfinancieren. Het begin van een vicieuze cirkel. Het Internationaal Monetair Fonds staat alweer klaar om de zoveelste noodkredieten te verstrekken. In alle opzichten lijkt dit uit te monden in een globale crisis die in alle uithoeken van de wereld gevoeld zal worden.

En dan is er nog de meest onvoorspelbare factor: consumen-

tengedrag. Economie is grotendeels psychologie. Hoe reageren consumenten wanneer het coronavirus is ingedamd? Gaan ze werkelijk direct over tot de orde van de dag of zullen ze voorzichtiger zijn? Als huishoudens hun hand op de knip houden door onzekerheid over de economie, maar ook over een mogelijke terugkeer van dit virus of de komst van een nieuw, dodelijker virus, dan blijft de economie ook na corona kwakkelen. De kans bestaat dat consumenten voorzichtig zullen blijven en ook aan social distancing blijven doen wanneer het virus is ingedamd. ‘Dat gevoel gaat niet zomaar weg,’ zegt Charles Dumas, hoofdeconoom bij TS Lombard, een beleggingsonderzoeksbureau in Londen, in The New York Times. ‘Mensen hebben een heftige schok te verwerken. Het herstel zal langzaam gaan en sommige gedragspatronen zullen langdurig en misschien wel voor altijd veranderen.’ Roubini wijst er in zijn commentaar op dat de economie toch al op een crisis afstevende, ook zonder uitbraak van het coronavirus. Dat betekent dat andere risicofactoren zoals een hoge schuldenberg en

geopolitieke spanningen (ChinaVS, Iran, Noord-Korea) een extra bedreiging zullen blijven vormen. Bovendien zijn veel hulpmiddelen van de overheid om de economie aan te jagen, zoals het verlagen van de rente, al verbruikt. Mede hierdoor acht Roubini de kans groot dat het herstel dit keer langzamer zal gaan dan in 2008. Wie van de twee kampen gelijk krijgt, is lastig in te schatten. Deze crisis is er een zonder precedenten. PandemieĂŤn komen gemiddeld elke honderd jaar voor. De vorige was de Spaanse Griep van 1918, die naar schatting twintig tot honderd miljoen levens eiste. Maar de combinatie pandemie en een geglobaliseerde wereld waarin alle economieĂŤn met elkaar in verbinding staan, is uniek. Het medische karakter van deze crisis maakt de uitkomst onvoorspelbaar. Er zijn nog altijd te weinig betrouwbare data beschikbaar om een juiste inschatting te kunnen maken over het verloop van het virus. Uniek is ook dat het de bewegingsvrijheid van vrijwel iedereen aan banden legt. De crisis van 2008 was erg, maar mensen konden in elk geval hun verdriet

nog wegdrinken in de kroeg met een stel vrienden. Nu moet dat via Skype, Teams of Zoom. Bijzonder is ook dat deze crisis iedereen raakt: zowel arbeid (mensen raken hun baan kwijt) als kapitaal (beleggingen verdampen). Daarnaast is de coronacrisis veel meer dan vorige crises een echte mondiale crisis, omdat corona geen hoek van de wereld overslaat.

EQODKPCVKG # # GEQPQOKGÇP " !

De Verenigde Staten, nog altijd de grootste economie ter wereld, verkeert vrijwel zeker in een recessie. Hetzelfde geldt voor Europa, Canada, Japan, Zuid-Korea, Singapore, BraziliĂŤ, ArgentiniĂŤ en natuurlijk voor China, de tweede economie ter wereld, waar deze crisis ontstond. Uit dat land komt er nu wel voorzichtig positief nieuws. Het virus lijkt er onder controle en de economie komt langzaam weer op gang. Dit kan een positieve stimulans zijn voor de economieĂŤn die verbonden zijn aan China. Wat dat betreft lijkt daar het V-scenario zich te ontvouwen. Maar ook Chinese consumenten zullen mogelijk voorzichtig blijven en dat is niet eens China’s grootste probleem. Wat te denken van de export wanneer de Verenigde Staten en Europa nog grotendeels in lockdown verkeren? Of, zoals Rogoff het verwoordt: ‘Als Chinese fabrikanten weer aan de slag gaan, aan wie gaan ze dan hun spullen verkopen?’ 5GTXCCU XCP FGT .CCP KU JQQHFTGFCEVGWT "

""" !

Vastgoedmarkt

! # #" !

CPB: economie krimpt maximaal met 7,7 procent

! $ Als de coronacrisis langer aanhoudt, en de overheid besluit dat de polderlockdown zes maanden (tot eind augustus) in stand blijft, zal de impact zwaarder zijn. De industrie zal zwaarder worden getroffen en de wereldhandel zal wegzakken. Nederland heeft hier last van vanwege de grote rol van de export in ons nationaal inkomen. In dit scenario krimpt de economie dit jaar met 5 procent. Tijdelijke contracten, die nu nog door de meeste bedrijven worden verlengd, zullen in dit scenario steeds minder vaak worden verlengd. Starters komen lastiger aan een baan. De werkloosheid zal maximaal oplopen tot 5,3 procent in 2021. Omdat de recessie langer aanhoudt, zal de staatsschuld verslechteren en oplopen tot 56,1 procent van het bbp in 2021. Toch zal er ook in dit scenario weer herstel zijn in 2021. De Nederlandse economie zal dan weer een groei noteren van 3,8 procent.

! $ In het derde scenario houden de

! # In het zwaarste scenario zullen we een jaar lang grotendeels moeten binnenblijven. In dit extreme scenario zal de recessie anderhalf jaar aanhouden. Er ontstaan grote problemen in de financiĂŤle sector, bedrijven kunnen geen leningen meer krijgen. Dit jaar zal de economie met 7,3 procent krimpen en volgend jaar met 2,7 procent. De werkloosheid zal hard oplopen tot 9,4 procent en de staatsschuld zal oplopen tot 73,6 procent.

# " De problemen spelen zowel aan de aanbod- als aan de vraagkant van de economie. De contactbeperkingen die door de overheid zijn opgelegd, leggen sommige sectoren vrijwel geheel stil, zoals de horeca, evenementen en cultuur. Maar ook andere sectoren moeten terugschalen, omdat bijvoorbeeld personeel met verkoudheidssymptomen uit voorzorg thuisblijft. Sectoren die sterk leunen op arbeidsmigranten, zoals de bouw, land- en tuinbouwsector komen personeel tekort. Dit omdat veel buitenlandse migranten terug naar huis zijn gegaan en voorlopig niet terug kunnen of willen komen. In de industrie kunnen voorraadproblemen ontstaan door problemen in het buitenland. Aan de aanbodkant ontstaan dus problemen op het gebied van minder gewerkte uren en een lagere arbeidsproductiviteit. De vraagkant wordt in eerste instantie gevoeld in de eerdergenoemde sectoren die direct door

Voor Nederland is extra vervelend dat ook de buitenlandse vraag door deze pandemie sterk terugvalt. In sommige sectoren die sterk op de uitvoer zijn gericht, zoals de sierteelt en het toerisme, stokt de vraag abrupt. Nederlandse bedrijven zijn daarnaast diep verweven in internationale productieketens, waarin vaak sprake is van korte levertijden van grondstoffen en halffabricaten. De mate waarin die ketens kunnen blijven functioneren onder alle contactbeperkingen in binnen- en buitenland is onzeker. De mondiale verwevenheid is groter dan ooit, en de economische neergang geldt voor alle grote handelspartners. De diepte van de daling van de wereldhandel is daarmee ongewis.

Op korte termijn kan een economie best tegen een schokje. Als de maatregelen snel worden opgeheven, zal alles naar verwachting weer doorgaan als voorheen. De problemen ontstaan echter wanneer de coronacrisis langer aanhoudt. Als de reserves bij bedrijven op zijn, komen er ontslagen en faillissementen. Consumenten verliezen hun baan, geven minder uit, waardoor nog meer bedrijven in de problemen komen en er nog meer ontslagen volgen. Faillissementen leiden bovendien tot vernietiging van kapitaal. De bouwsector zag in de vorige crisis veel personeel voorgoed vertrekken. Dit is ÊÊn van de redenen waarom er nu zo’n schaarste is aan bouwpersoneel en veel projecten daardoor uitlopen en de kosten oplopen. Het Nederlandse beleid is er daarom op gericht om personeel zo lang mogelijk in dienst te houden. Daarom vergoedt de overheid

nen minder lenen, de vraag zakt hierdoor weg, de prijzen zullen dalen. Zo ontstaat een credit crunch: banken kunnen minder geld uitlenen. Zo verandert de coronacrisis in een financiĂŤle crisis. De ervaringen uit het verleden tonen aan dat financiĂŤle crises hardnekkig zijn en jarenlang kunnen voortduren.

ing

ram

In vier scenario’s schetst het CPB de mogelijke economische impact van het coronavirus in 2020 en 2021. De scenario’s hanteren verschillende uitgangspunten voor de duur van de contactbeperkingen en de diepte van de economische doorwerking

Hoofdconclusies

Onzekerheden over pandemie en gevolgen zijn groot

Economie hard geraakt, recessie is onvermijdelijk

Ingezet beleid beperkt deel economische schade

De staatsschuld loopt op en blijft te dragen

• Er zijn grote onzekerheden en nog nauwelijks harde cijfers • Deze scenario’s kijken naar de economische gevolgen in 2020 en 2021 • Het CPB doet geen uitspraken over de duur of verspreiding van de pandemie, of over de waarschijnlijkheid van de scenario’s

2

3

4

Contactmaatregelen duren zes maanden

Contactmaatregelen duren zes maanden

Maatregelen duren twaalf maanden

Eerste herstel al in 2020

Industrie zwaarder getroffen

Productiecapaciteit behouden mede door steunpakket overheid

Wereldhandel zakt weg

Problemen in de wereldeconomie en het financiĂŤle stelsel leiden tot langere en diepere recessie

Recessie houdt anderhalf jaar aan, mede door problemen in de financiĂŤle sector en in het buitenland

groei in %

groei in %

groei in %

groei in %

3,8 2,0

2020 2021

2020

2021

2020

2020

-2,7 -5,0 -7,3

-7,7 Recessie in eerste helft 2020, gevolgd door sterk herstel

Recessie in 2020, gevolgd door herstel in 2021

Recessie duurt vier kwartalen, traag herstel in 2021

2021

2021

2021

2021

4,5%

5,3%

8,4%

9,4%

Mede door steunpakket blijft aantal ontslagen beperkt

Tijdelijke contracten minder verlengd, starters vinden moeilijk een baan

Bedrijven zijn niet langer in staat al hun personeel in dienst te houden

Werkloosheid loopt door lange en diepe recessie hard op

EMU-schuld in % bbp

EMU-schuld in % bbp

EMU-schuld in % bbp

EMU-schuld in % bbp

Recessie duurt zes kwartalen, herstel blijft in 2021 uit

73,6 2019: 48,8

49,9

48,4

2020

2021

Door snel herstel is toename van overheidsschuld gering

55,4

56,1

2020

2021

Schuld verslechtert door langere steun en diepere recessie

Medio juni publiceert het CPB de eerstvolgende reguliere raming

60,4

65,5

2020

2021

Diepere recessie stuwt schuld op; overheid moet bedrijven redden

61,7

2020

Hoe is dat te voorkomen? In eerste instantie moet het begin van de negatieve spiraal worden tegengegaan: mensen moeten hun baan behouden. Daar richt het overheidsbeleid zich dan ook op. Juist in tijden van crisis geeft de overheid extra geld uit om een neergang van de economie te voorkomen.

2021

2021

-1,2

economische groei

3,5 economische groei

uitgangspunten

1 Contactmaatregelen duren drie maanden

werkloosheid

uitgangspunten

Vier scenario’s

staatsschuld

In het lichtste scenario zullen de contactbeperkingen die de overheid heeft opgelegd maximaal drie maanden aanhouden. In dat geval zal het grootste deel van de Nederlandse productiecapaciteit worden behouden dankzij de steunmaatregelen van de overheid. De economie zal dan dit jaar weliswaar krimpen met 1,2 procent, maar er zal spoedig herstel optreden. In 2021 verwacht het CPB dan alweer een groei van 4,5 procent. Ook de overheidsschuld zal gering blijven en in 2019 maximaal 49,9 procent van het bruto binnenlands product (bbp) bedragen. De werkloosheid, nu historisch laag met 3 procent, zal maximaal oplopen tot 4,5 procent, wat nog steeds erg laag is.

de maatregelen worden geraakt. Een kroeg die dicht moet, heeft natuurlijk geen klanten. Maar ook sectoren die niet op slot zitten ondervinden problemen, zoals de reisbranche of de benzinestations. Over de hele linie zal, met uitzondering van de supermarkten en de online retail, de afnemende vraag worden gevoeld. Daarbij speelt vooral mee dat consumenten onzeker zijn over de toekomst. Heb ik straks nog een baan? Bedrijven stellen grote investeringen uit. Tijdens de vorige crisis werkte dit door op de woningmarkt, omdat de recessie aanhield.

geen

Impact

werkloosheid

!

contactbeperkingen ook een half jaar aan, maar komt de schok in de wereldeconomie harder aan. De problemen in de wereldeconomie en het financiĂŤle stelsel leiden tot een langere en diepere recessie die zeker vier kwartalen zal aanhouden. In dit scenario krimpt de Nederlandse economie dit jaar met 7,7 procent en komt er in 2021 een licht herstel van 2,2 procent. Bedrijven zullen in dit scenario niet in staat zijn al hun personeel te behouden: de werkloosheid loopt op tot 8,4 procent. De staatsschuld zal in 2021 verder oplopen tot 65,5 procent van het bbp, omdat de overheid meer zal moeten uitgeven om bedrijven te redden.

dit is

staatsschuld

H

et CPB schetst vier scenario’s voor de economie, omdat het lastig is te voorspellen hoe lang deze crisis aanhoudt. In drie van de vier scenario’s zal de neergang zwaarder zijn dan tijdens de vorige crisis, die in 2008 begon.

Economische scenario’s corona

2021

Diepere en lange recessie stuwt schuld op; meer bedrijven moeten worden gered

Š Centraal Planbureau, Den Haag 26 maart 2020

tot maximaal 90 procent van de loonkosten bij omzetverlies vanaf 20 procent. Het is echter de vraag of dit op lange termijn te betalen blijft voor de overheid. FinanciĂŤle sector Anders dan tijdens de vorige crisis zijn de problemen niet ontstaan in de financiĂŤle sector, maar deze sector kan uiteindelijk wel worden geraakt. Als bedrijven en huishoudens in de problemen komen, krijgen banken moeite hun leningen te innen. Banken zullen hierdoor ook minder geld mogen uitlenen, wat investeringen remt. Op de financiĂŤle markten ontstaat een flight to safety waardoor bedrijven en overheden hogere risico-opslagen moeten betalen op obligaties. Bovendien zal bij een aanhoudende crisis de huizenmarkt worden geraakt. Consumenten kun-

! " KP UVCPF DNÄŽHV # \YCCTFGT \ÄŽP

Ook de centrale banken spelen een belangrijke rol. De Nederlandsche Bank (DNB) heeft de systeembuffers verlaagd, waardoor banken minder geld in kas hoeven te houden en dus in verhouding meer geld mogen blijven lenen als er minder binnenkomt. De Europese Centrale Bank (ECB) heeft door het opkopen van staatsobligaties bovendien de banken extra liquiditeit verschaft. Mede hierdoor blijft de rente ook laag en kunnen bedrijven, overheden en burgers goedkoop blijven lenen. Dan lossen we de problemen toch op? Op korte termijn wel. Dit steunbeleid is natuurlijk niet jaren vol te houden. Landen moeten hun staatsschuld verhogen om hun economieÍn te stimuleren. Nederland heeft relatief een lage staatsschuld van 49 procent van ons nationaal inkomen, maar andere landen in onze eurozone, zoals ItaliÍ (135 procent van het bbp), staan er veel slechter voor. En juist ItaliÍ lijkt voorlopig het hardst getroffen door corona. Dit land pompt dan ook vele miljarden euro’s in zijn economie om bedrijven en burgers overeind te houden. Dat is geld dat de Italianen eigenlijk helemaal niet hebben. Het is de vraag of de ECB met het opkoopbeleid een land als ItaliÍ kan en wil blijven redden. Als dat niet lukt, zullen de rentes op Italiaanse staatsleningen oplopen, kan ItaliÍ de schuld niet meer betalen en gaat het land failliet. Het is onzeker of het Europese Stabiliteitsmechanisme (ESM), dat tijdens de vorige crisis is opgetuigd, zo’n klap kan opvangen. Een oplossing zou kunnen zijn om als eurolanden gezamenlijk staatsobligaties uit te geven. De eurozone in zijn geheel is natuurlijk veel sterker en betrouwbaarder dan een land als ItaliÍ of Griekenland alleen. Maar in dat geval zullen ook Nederland en Duitsland, met hun lage staatsschulden, zich extra in de schulden moeten steken om een land als ItaliÍ te redden. Nederland en Duitsland zijn dan ook fervent tegenstander van het uitgeven van deze eurobonds.

((( ' %& " $ & !

#$ Vastgoedmarkt

Corona: ravage in Chinees en Italiaanse vastgoed

H

et coronavirus, dat de ziekte covid-19 veroorzaakt, heeft het leven in China de afgelopen maandenvolledig lamgelegd. Dat heeft grote gevolgen voor de tweede economie ter wereld, de vastgoedmarkt niet uitgezonderd. In Shanghai, China’s grootste stad, daalde het aantal nieuwbouwtransacties op de woningmarkt met 56 procent van begin februari tot begin maart in vergelijking met dezelfde periode vorig jaar. Terwijl de huizenprijs in China in januari nog ruim 6 procent steeg, stortte de markt in februari in doordat potentiÍle huizenkopers de straat niet meer op mochten van de overheid. Ontwikkelaars en vastgoedeigenaren probeerden huurders en kopers te verleiden met flinke prijsverlagingen. Evergrande, China’s grootste vastgoedontwikkelaar, verlaagde de prijzen met 25 procent, meldt het Amerikaanse zakenblad Forbes. De ontwikkelaar gaf kopers de mogelijkheid om een optie op een huis te nemen door een kleine aanbetaling te doen met een vrijblijvende opzegtermijn van dertig dagen. Op die

manier konden huizen worden verkocht zonder dat ze werden bezichtigd. Hoewel de quarantainemaatregelen van tijdelijke aard waren, heeft het coronavirus impact op de huizenprijzen op de langere termijn. De Britse vastgoedconsultant Knight Frank stelde de prognoses voor China naar beneden bij en verwacht nu een stijging tussen de 0 en 2 procent voor dit jaar. De consultant verwacht niet dat de huizenmarkt volledig zal instorten, vanwege de structurele vraag naar woonruimte in China. Bovendien zal de Chinese overheid bijspringen wanneer er een crisis ontstaat. Die hulp kwam voor een honderdtal vastgoedbedrijven in China te laat. Meer dan honderd bouwbedrijven en ontwikkelaars vroegen faillissement aan in januari en februari, meldt persbureau Bloomberg. Het gaat vooral om kleine en middelgrote bedrijven die geen buffers hadden om de plotselinge vraaguitval op te vangen. Grote bedrijven kopen de vastgoedportefeuilles over. Zo ontstaat een shakeout: een consolidatie van de markt. De crisis legt volgens Bloomberg ook een fundamenteler probleem van de Chinese vastgoedsector

bloot. In de maanden voor de uitbraak van het virus werden bouwprojecten al uitgesteld, vertraagd of bijgesteld, omdat ontwikkelaars problemen kregen om hun schulden terug te betalen. Volgens kredietbeoordelaar S&P Global Ratings wordt de crisis in China daarom het hardst gevoeld in de vastgoeden bankensector. Intussen is er ook goed nieuws uit China. De lockdown wordt opgeheven en het openbare leven komt voorzichtig weer op gang. Zelfs in Wuhan, waar het virus ontstond, is de draad weer opgepakt. Het is nog onduidelijk in hoeverre de vastgoedmarkt blijvende schade heeft opgelopen in China.

ters bereikte een record van 481.000 m² en de investeringen in de kantorenmarkt in het Italiaanse zakencentrum gingen door het plafond van 3,6 miljard euro. Ook de woningmarkt floreerde, mede door een grote toename van vraag en aanbod naar luxe appartementen. Maar toen sloeg het noodlot toe. Uitgerekend in Lombardije, de financiÍle superregio van het economisch instabiele ItaliÍ, bleken op 21 februari zestien mensen

Goed nieuws is nog ver weg in ItaliĂŤ. Hoewel het aantal doden per dag voorzichtig afneemt, is er nog geen sprake van het opheffen van de lockdownmaatregelen. Dat legt een zware druk op de hele Italiaanse economie en dus ook op de vastgoedmarkt. En dat terwijl in het noorden de vastgoedmarkt net weer lekker draaide. ‘Waarom is de vastgoedmarkt in Milaan zo in de mode?’, vroeg The Wall Street Journal zich begin dit jaar nog af. Het aantal verhuurde kantoorme-

! ! & !& ("! ! &$ !% & % & #$" !&

besmet met het coronavirus. Een dag later kwamen er zestig besmettingen bij en overleed de eerste patiĂŤnt. Het zou het begin zijn van een epidemie die een spoor van verwoesting door het land zou trekken. Op het moment van schrijven noteerde ItaliĂŤ ruim 17.000 coronadoden. En die cijfers nemen nog dagelijks toe met honderden per dag. Ziekenhuizen kraken onder de enorme toevloed aan patiĂŤnten, het openbare leven ligt volledig stil. Ook tijdens het paasweekend, voor veel Italianen een moment om de familie op te zoeken of om er samen op uit te trekken, zal de strenge lockdown van kracht blijven. Naast een ramp voor de nationale gezondheid, is het virus ook de doodsteek voor de toch al kwakkelende economie van het land. Door een plotselinge vraaguitval kwamen veel bedrijven in acute problemen. Niet voor niets trok de regering de beurs en pompte eerst 25 miljard euro en later nog eens 400 miljard euro in de economie. Een extreme maatregel met geleend geld op de internationale kapitaalmarkt. Daarmee neemt de toch al forse Italiaanse staatsschuld nog verder toe. Ook de vastgoedsector werd hard getroffen. In Milaan, waar alles juist lekker liep, stortte eerst de horeca-branche volledig in. Het corona-effect was al voor de uitbraak in ItaliĂŤ te merken, doordat het aantal toeristen uit China in het begin van 2020 met 80 procent was afgenomen door de uitbraak in China. Door het stilvallen van het openbare leven sloegen de problemen al snel over naar andere sectoren. In Lombardije daalde het aantal woningtransacties in de eerste twee maanden van 2020 met 8 procent, in Milaan met 12 procent, meldt het Italiaanse vastgoedonderzoeksbureau Scenari Immobiliari. De effecten op de commerciĂŤle vastgoedsector zijn nog niet duidelijk. ‘Vastgoed is niet de aandelenbeurs, de markt beweegt veel trager,’ staat in een rapport van Cushman & Wakefield. Maar ook deze makelaar voelt net als alle andere Italiaanse makelaars wel degelijk de effecten, omdat geen enkele bezichtiging nu doorgaat. Dat heeft zijn weerslag op de transacties die kunnen worden gedaan. In Zuid-Korea en China daalde het aantal commerciĂŤle transacties flink. Ook in ItaliĂŤ daalt het aantal vastgoedtransacties sterk. Gek genoeg is er ook positief nieuws. S&P Global Ratings stelde zijn prognoses voor veel vastgoedmarkten naar beneden bij, maar maakte een uitzondering voor ItaliĂŤ. De kredietbeoordelaar voorziet een prijsstijging van 0,5 procent in 2020. Dat is niet veel, maar gezien de stagnatie in 2019, toen de prijzen over alle sectoren met 0,1 procent stegen, is het voor Italiaanse begrippen een opleving.

### "

Vastgoedmarkt

+PVGIGPFGGN *GV NCCV LWKUV \KGP JQG DGNCPITÄŽM JGV KU FCV LG XGGN URWNNGP QR GKIGP DQFGO JGDV UVCCP &CV \GIV 9KNNGO

‘Coronavirus toont belang logistieke sector’

‘We zijn met het kantoor gaan skiĂŤn in Oostenrijk, toen de huidige omvang van het coronavirus nog niet aan de orde was. Een aantal van onze medewerkers heeft daardoor helaas een tijd ziek thuis gezeten. Ze konden niet getest worden op corona, maar we hebben uiteraard het zekere voor het onzekere genomen. De rest van ons bedrijf werkt gewoon door. Dat mag thuis, maar kan ook prima op kantoor. We zitten goed in onze ruimte dus iedereen kan afstand houden. Onze werkzaamheden gaan vooralsnog door.’

‘De logistieke sector heeft relatief weinig last van het coronavirus. Integendeel, ik denk dat veel van onze klanten juist profiteren door de extra vraag naar producten. Wij hebben dus geen huurders die afhaken bij lopende projecten of die de huur niet meer kunnen betalen. Veel bestaande projecten gaan gewoon door. Ook deze week ronden we weer een project van 50.000 m² af voor een Duitse supermarktketen. Logistiek heeft ook nog een ander voordeel: als er een tijdelijke stop is, betekent dat in veel gevallen alleen maar vertraging. Je ziet de productie in China alweer op gang komen. Die orders stonden in de wacht, maar uiteindelijk gaan ze wel gewoon door. Als jij een restaurant of zoals mijn vrouw een modewinkel hebt, dan kun je die verloren tijd niet meer inhalen. Dat is heel anders.’

‘Ja, dat is natuurlijk wel spannend. We hebben tien lopende projecten. De eerste wordt naar verwachting in mei opgeleverd en de andere later in het jaar. Mocht er toch een volledige lockdown komen, en ik hoop uiteraard van niet, dan lopen die projecten mogelijk vertraging op. De helft wordt op risico gebouwd, dus daar is vertraging in principe niet zo’n probleem. Maar bij de andere helft staan de huurders al klaar. Het is natuurlijk wel vervelend als dat allemaal wordt opgeschoven. Gek genoeg heb ik op dit moment dus liever een project dat op risico wordt gebouwd.’

‘Niemand kan natuurlijk de effecten op de lange termijn voorspellen. Het zijn spannende tijden, ook voor ons. Maar mijn indruk is dat deze crisis juist laat zien hoe belangrijk het is dat je je spullen op eigen bodem hebt staan en niet afhankelijk bent van andere landen. Er wordt vaak tegen die “logistieke dozen� geschopt, maar nu zie je hoe belangrijk ze zijn. Er wordt nu veel gehamsterd, maar een halve middag later zijn de schappen weer gevuld. Ik weet als geen ander hoe lang we het in Nederland vol kunnen houden als dit land helemaal op slot gaat. Geloof me: dat is veel langer dan de meeste mensen denken. Als ik heel eerlijk ben, verwacht ik alleen nog maar een grotere vraag naar logistiek vastgoed. Groter partijen zetten maar al te graag hun handtekening onder een contract voor tien jaar om zo’n hal voor lange tijd bij zich te hebben. Voor retail is dat natuurlijk een heel ander verhaal. Die hadden het al zwaar en daar kan corona echt de nekslag zijn. Ook in de flexibelekantorenmarkt voorzie ik uitdagingen. Want wij merken hier ook: dat thuiswerken gaat eigenlijk best prima!’

& " % !! RTQËŹVGTGP ! $ " ! '

‘Absoluut. Daarom moeten we er alles aan doen om dat te voorkomen. Ik snap dat het lastig is als je met drie kinderen op driehoog achter zit, maar toch zou ik met hoofdletters benadrukken: HOUD JE AAN DE RICHTLIJNEN. Blijf binnen, houd het hoofd koel en let een beetje op elkaar. Ik ben persoonlijk niet zo bang voor corona, maar meer bang voor de uiteindelijke, economische gevolgen als dit land echt op slot gaat. Die zijn niet te overzien.’

Vastgoedmarkt

&G WKVDTCCM XCP JGV EQTQPCXKTWU NGIV FG GEQPQOKUEJG DGFTÄŽXKIJGKF YGTGNFYÄŽF NCO &CV FKV IGXQNIGP JGGHV QR FG MQTVG VGTOÄŽP KU IGGP FKUEWUUKGRWPV OCCT QR NCPIG VGTOÄŽP NQRGP FG XQQTURGNNKPIGP WKVGGP 8CUVIQGFOCTMV \GV GGP CCPVCN GEQ PQOKUEJG KPFKECVQTGP QR GGP TÄŽ

We zitten vrijwel zeker in recessie, maar hoe lang die duurt, weet niemand

D

e uitbraak van het coronavirus heeft een verlammend effect op de economie. De overheidsmaatregelen om het virus in te dammen, zoals het afsluiten van gebieden, reisverboden en het verplicht sluiten van horeca en winkels leiden tot een vraaguitval. In principe is dit een tijdelijk effect. Als iedereen straks weer naar buiten mag, gaan mensen weer geld uitgeven en draait de economie weer als vanouds. Maar de vrees bestaat dat het langer aanhoudt. Vastgoedmarkt geeft een overzicht van een aantal

graadmeters van de huidige economische situatie.

De eerste reacties van veranderingen in de economie zijn te zien op de beurzen. Beleggers stappen uit wanneer zij waardedalingen verwachten. Dat gebeurde massaal. De AEX verloor sinds halverwege februari ruim 200 punten. Ook andere indices zoals de S&P 500index en de Dow Jones gingen diep in het rood. Wereldwijd ging de afgelopen weken ruim 26 biljoen dollar in rook op, meldt persbureau Bloomberg. Tegelijkertijd stappen koopjesja-

gers vervolgens weer in. De AEX verloor sinds zijn hoogtepunt halverwege februari zo’n 200 punten, maar krabbelt sinds het dieptepunt halverwege maart weer voorzichtig omhoog. Andere beursindices in het buitenland vertonen vergelijkbare patronen. Een steunpakket ter waarde van 2.000 miljard dollar in de Verenigde Staten zorgde weer voor optimisme. De Dow Jones sloot de dinsdag na aankondiging ervan met een winst van 11 procent – de hoogste winst sinds 1933 – maar is intussen weer flink teruggezakt. Een opleving is geen reden tot al te veel optimisme. Ook de opleving in 1933

resulteerde niet in herstel, maar in een depressie die nog een decennium lang zou aanhouden.

Een andere manier om premature veranderingen van een economie te meten, is door te kijken naar het gedrag van de inkoopmanagers. Als zij de hand op de knip houden, is er meestal iets aan de hand. De Purchase Managers Index (PMI) voor de eurozone zakte in maart van 51,6 naar 31,4. Alles onder de 50 duidt op een economische teruggang. Vooral de dienstensector wordt hard getroffen. Die index zakt terug naar 28,4, ter-

wijl die op het dieptepunt van de vorige crisis in 2009 niet lager kwam dan 39,2. ‘De economische activiteit in de eurozone is ingestort in maart op een manier die de daling ten tijde van de wereldwijde kredietcrisis overtreft. De PMI van maart wijst op krimp van het bruto binnenlands product (gdp) van 2 procent per kwartaal’, aldus Chris Williamson, hoofdeconoom bij IHS Markit in zijn commentaar op de PMI.

De gouden, economische jaren die achter ons liggen, waren voor een groot deel te danken aan de lage

000 / ,- ( & +$- '%

Vastgoedmarkt )+"%

n&KV KU PKGV JGV DGIKP XCP FG XQNIGPFG ɅPCPEKÇNG ETKUKUo - - $ '- ."- + $ / ' (+(' /((+ / ,- ( + ' & '- ' / ' /+ ' ' ." (",, / "' -()& ' / ' (' , ' " + '' 1.& ( - ! - & - #.%%" !..+ +,

n&CV XGTUEJKNV RGT UGEVQT 'PMGNG JWWTFGTU XCP QP\G YQPKPIGP MWPPGP KP FG RTQDNGOGP MQOGP FQQTFCV \G DÄŽXQQTDGGNF \\RoGTU \ÄŽP GP FKG PW \QPFGT QRFTCEJVGP \KVVGP &G QXGTJGKF \QTIV FCCT IQGF XQQT FWU FG UEJCFG KP FG YQPKPIRQTVG HGWKNNG \CN YGN OGGXCNNGP $ÄŽ FG MCPVQTGP \KGP YG IGGP UKIPKˬECPVG RTQDNGOGP GPMGNG JWWTFGTU IGXGP CCP FCV \G JGV OQGKNÄŽM ICCP MTÄŽIGP 8QQT JQVGNU MWPPGP FG RTQDNGOGP QR VGTOÄŽP MQOGP OCCT PW JGDDGP FG OGGUVG ICUVGP JWP DQGMKPI QOIG\GV \QPFGT IGNF VGTWI VG XTCIGP /GV UWRGTOCTMVGP GP YÄŽMYKPMGNEGPVTC ICCV JGV TGFGNÄŽM VQV IQGF 9CCT 0 '. % 0 % /(%() )+( % & ' ," ' % + ' ", "' '(' (( + - "% 3 ( ,)+"' ' #.%%" (& & - - %"' ,/ +)%" !-"' ' / ' + - "% +, " ((+ (+(' "' )+( % & ' $(& '

n9G \ÄŽP UQGRGNGT FCP PQTOCCN +P RNCCVU XCP DGVCNKPI RGT MYCTVCCN UVGNNGP YG GGP OCCPFGNÄŽMUG DGVCNKPI XQQT 4GVCKNGTU " "' )+( % & ' 2"-- ' $.'' ' (($ ! % - / ' " & ' '. - % ' ' ! % - () ' % - + &(& '- 2( $ ' )+( -" ('- - & - ('2 !..+ +, (& !" + , & ' (/ +% (/ + - ! ' 3 ( / +%(()- ! - (/ +% & - + - "% +, (/ + (& ' & - %"*." "- "-,)+( % & '

n9KUUGNGPF 'T \ÄŽP TGVCKNGTU FKG CCPIGXGP FCV \G RTQDNGOGP \KGP CCPMQOGP OGV FG JWWTDGVCNKPI GP FCCTQXGT OGV QPU KP IGURTGM YKNNGP &KG DGPCFGTKPI UVGNNGP YG QR RTÄŽU \Q MWPPGP YG MÄŽMGP JQG YG GT UCOGP WKVMQOGP ,COOGT IGPQGI \KGP YG FKG DGPCFGTKPI PKGV DÄŽ KGFGTG TGVCKNGT 'T \ÄŽP GT QQM FKG GGP DTKGH UVWTGP OGV FG OGFGFGNKPI FCV FG JWWT PW PKGV DGVCCNF YQTFV QQM YÄŽ JGDDGP \WNMG DTKGXGP QPVXCPIGP &CCT URTCM PKGV FG KPVGPVKG WKV QO UCOGP FG\G ETKUKU VG &( - - -+ ' " (),- %%"' / ' "- % / ' + - "% +, ! - +(- +.$ % () ! - (/ +% -.,, ' (' + OGGT +8$0 KPUVKVWVKQPGNG DGNGIIGTU TGF GP +PTGVCKN TGVCKNGTU KP FG PQP HQQF QO VQV GGP CNIGOGPG TGIGNKPI VG MQOGP /((+ + - "% +, & - - %"' ,)+( % & ' %, /(% / ' (+(' +",", 3 9CV \GIV FCV QXGT FG ˬPCPEKÇNG TGUGTXGU XCP FKG TGVCKNGTU! n&G EQTQPCETKUKU KU KP FG 0GFGTNCPFUG FGVCKNJCPFGN GGP IQGFG VYGG YGMGP DG\KI #NU GGP ITQVG TGVCKNGT \ÄŽP NGXGTCPEKGTU PW CN UEJTÄŽHV FCV JÄŽ NCVGT ICCV DGVCNGP MCP FCV VYGG FKPIGP DGVGMGPGP ,G DGPV GGP RCTVÄŽ FKG QR GGP QPRTGVVKIG OCPKGT OGV \ÄŽP NGXGTCPEKGTU QOICCV QH LG UVCCV QR JGV RWPV HCKNNKGV VG ICCP *QG FCP QQM YGMV JGV IGGP XGTVTQWYGP KP FG XGT + , & '0 +$"' &( - ' ! - , & ' ( ' #.",- '. 3 %$ - ' / +0 !- . / ' ."- + $ / ' (+(' () / ,- ( + ' & '- '

n+P FG TGVCKN \WNNGP FG HQPFUTGPFGOGPVGP FCNGP GP \WNNGP GT CHYCCTFGTKPIGP MQOGP /QIGNÄŽM MWPPGP PKGV CNNG DGNGI IGTU FG DCPMEQPXGPCPVGP PCMQOGP +M XGTYCEJV PKGV FCV FCCT OGVGGP RTQDNGOGP FQQT MQOGP 6ÄŽFGPU FG XQTKIG ETKUKU MTGIGP DGNGIIGTU FG VÄŽF XCP ˬPCPEKGTU QO FG RTQDNGOGP QR VG NQUUGP &CV \CN PW PKGV CPFGTU \ÄŽP o 9CV \CN JGV NCPIGVGTOÄŽPGHHGEV XCP FG EQTQPCETKUKU \ÄŽP QR FG IGDTWKMGTUOCTMV XQQT XCUVIQGF! n&G IGDTWKMGTUOCTMV XQQT YKPMGNXCUVIQGF \CN YQTFGP IGTCCMV 8QQT GGP CCPVCN TGVCKNGTU KU FG EQTQPCETKUKU FG FQQFU $% ) 3 9QTFV FKV FG QROCCV XCP GGP PKGWYG ˬPCPEKÇNG ETKUKU! n0GG &G MTGFKGVETKUKU FKG KP WKVDCTUVVG JCF \ÄŽP QQTURTQPI KP FG XCUVIQGF GP ˬPCPEKÇNG OCTMV GP NGMVG FQQT PCCT ('(&" + 0 '. & - & $ ' ! ' ", ' 2(' ! " , +",", & - () "- &(& '- /(% ' /((+ ( PQOKG *GV XQGNV RKVVKI FQQTFCV JGV QXGT NGXGP GP FQQF ICCV GP FKGR KPITÄŽRV KP JGV RGTUQQPNÄŽMG NGXGP 'T \ÄŽP \GGT ITQ VG RTQDNGOGP KP DÄŽXQQTDGGNF FG JQTGEC NWEJVXCCTV DGWT\GP GXGPGOGPVGP GP XGGN CPFGTG UGEVQTGP /CCT FKV KU PKGV JGV DGIKP XCP FG XQNIGPFG ˬPCPEKÇNG ETKUKU &G DCPMGP \ÄŽP DGVGT XQQTDGTGKF FCP KP &G QXGTJGKF JGNRV QR ITQVG UEJCCN 'P GT MQOV GGP NKEJVRWPVLG &G NCPIG TGPVGU UVÄŽIGP YGGT GP XQQT JGV ˬPCPEKÇNG UVGNUGN KU FCV IQGF o

rente. Het was een zichzelf versterkend effect: door de lage rente konden bedrijven en overheden makkelijk geld lenen en investeringen doen. Waardoor er elke keer meer geld in de economie kwam en de rente nog verder daalde. De tienjaarsrente op obligaties ging vorige zomer zelfs in de min. Daar kwam begin deze maand een einde aan toen de rente van -0,67 procent plotseling naar +0,04 schoot. Onmiddellijk greep de Europese Centrale Bank (ECB) in door aan te kondigen voor 750 miljard euro aan obligaties op te kopen. Hierdoor daalde de tienjaarsrente op staatsleningen weer naar -0,082 (niveau van 24 maart). De rente op de kapitaalmarkt (langetermijnleningen) werkt doorgaans door op de geldmarkt (leningen van banken onderling). Als de langetermijnrente oploopt, zullen uiteindelijk ook de rentes die banken verstrekken, zoals hypotheekrentes, stijgen. Die dreiging lijkt dus in eerste instantie ongedaan gemaakt door het ingrijpen van de ECB. Toch was er wel een minimaal effect te zien. In Nederland verhoogden vier hypotheekverstrekkers hun rente licht. Huizenkopers houden rekening met een stijging, zo is terug te zien in het aantal hypotheekaanvragen dat de afgelopen twee weken plotseling steeg. Dit kan ook veroorzaakt worden door potentiële huizenkopers met een tijdelijk contract. Die vrezen hun baan te verliezen door de economische malaise en proberen daarom mogelijk nu nog snel een huis te kopen.

9GTMNQQUJGKF Ook de werkloosheid is altijd een goede graadmeter voor een economie, zij het op een iets langere termijn. In hoogconjunctuur zijn werknemers schaars en is de werkloosheid laag. Bij economische teruggang krimpen bedrijven in en stijgt de werkloosheid. Die effecten zijn nu nog niet in de cijfers terug te zien. Bovendien zorgt het steunpakket van de overheid ervoor dat veel bedrijven hun werknemers in dienst zullen houden. Bij reorganisaties keert de overheid immers niets uit. Toch melden de vakbonden dat er plotseling veel telefoontjes binnenkomen van mensen wiens contract niet wordt verlengd. Ook mensen met nul-urencontracten in bijvoorbeeld de horeca- of evenementensector zitten nu thuis. Uitzendbureau Randstad heeft aangegeven geen dividend uit te

*GV +/( /((+2" - ' + ,," " &"',- ', 2( + ", %, VÄŽFGPU FG ˬPCPEKÇNG +",", / ' & + / +0 !- "' ! +,- %

keren, omdat het geld in kas wil houden. Voorlopig lijkt de schade er nog mee te vallen, meldt een ingewijde. Veel bedrijven hebben de afgelopen jaren de grootste moeite gedaan om talent binnen te halen en laten deze mensen niet bij de eerste tegenslag gaan. Dit blijkt ook uit een peiling van werkgeversvereniging AWVN. Negen van de tien bedrijven zeggen ondanks de tegenslag van het coronavirus ook het personeel met tijdelijke contracten gewoon te behouden. De huidige werkloosheid in Nederland is met 3 procent van de beroepsbevolking historisch laag. De verwachting is dat, mede dankzij het steunpakket van de overheid, die werkloosheid voorlopig niet flink zal oplopen. In andere landen met minder arbeidsbescherming, zoals de Verenigde Staten, geldt dit verhaal uiteraard niet.

9CV \GIIGP FG XQQTURGNNGTU! Uiteindelijk weet niemand hoe de situatie op lange termijn zal verlopen. Toen in het najaar van 2008 de kredietcrisis in de Verenigde Staten uitbrak, meldden de meeste economen dat dit nauwelijks effect op de Nederlandse economie zou hebben. Intussen weten we wel beter. Wat zeggen de economen nu? Het Internationaal Monetair Fonds voorziet ‘een recessie die minstens zo erg is als tijdens de wereldwijde financiële crisis van 2008 of erger.’ Wel denkt de VN-waakhond dat er in 2021 herstel zal optreden. Ook de Wereldhandelsorganisatie voorziet een grote economische neergang, mogelijk zelfs groter dan in 2008. ‘De pandemie gaat onvermijdelijk een enorme impact hebben’, zei directeur-generaal Roberto Azevêdo in een thuis opgenomen video die op de website van de organisatie werd geplaatst. De economen van de WTO zien een ‘zeer scherpe daling’ in de wereldwijde handel. Over enkele weken denkt Azevêdo met een officiële raming te kunnen komen. Wel ziet hij dat landen goede stappen nemen om directe economische schade zoveel mogelijk te vermijden. Hij roept landen op om daarbij samen te werken. ‘Het coördineren van inspanningen vergroot ons gezamenlijke vermogen om te vechten tegen een recessie.’ De economen van de Rabobank voorzien rode cijfers dit jaar in veel sectoren, maar verwachten dat de situatie volgend jaar weer ‘terug naar normaal’ zal gaan. ING verwacht een terugval in consumptie in 46 procent van de productcategorieën, zoals horeca, brandstoffen en kledingindustrie, maar tegelijk ziet de bank een toename bij de supermarkten en medische diensten. Wat betekent corona voor de groei van de Nederlandse economie? Het Centraal Planbureau publiceerde begin april vier scenario’s, waarin de Nederlandse economie maximaal 7,7% zal krimpen. Volgens directeur Pieter Hasekamp stevent Nederland vrijwel zeker af op een recessie. De enige vraag die resteert, is hoe lang die recessie zal aanhouden.

+/ , / ' + ' ", !(( + - .+ XCP 8CUVIQGFOCTMV

Vastgoedmarkt

/QGV LG GGP GEQPQOKG DÄŽPC UVKNNGIIGP QO OGPUGP VG TGFFGP XCP JGV EQTQPCXKTWU! 0GFGTNCPF KU PKGV JGV GPKIG NCPF YCCT FKG XTCCI YQTFV IGUVGNF

Lockdown: is het middel erger dan de kwaal?

D

e uitbraak van corona is ernstig. Maar de vergaande maatregelen ertegen, zoals een lockdown, staan niet in verhouding tot de manier waarop we omgaan met andere risico’s voor de volksgezondheid. Die boodschap ventileerde Ira Helsloot de afgelopen week via verschillende mediakanalen. Helsloot is hoogleraar besturen van veiligheid aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. ‘In 2018 waren het er drieduizend [doden] meer dan in 2017: er kraaide geen haan naar’, aldus Helsloot en Peter Olsthoorn (journalist en onderzoeker bij de Vrije Universiteit in Amsterdam) in een opiniestuk in de Volkskrant van 23 maart. ‘Als er deze maanden drieduizend mensen of veel meer mede door corona eerder sterven, gaat de vlag halfstok. Hoezeer elk overlijden een menselijk drama is, de aandacht voor corona heeft nu alle kenmerken van een hype. We zijn bevangen door paniek. Natuurlijk is het nodig strenge maatregelen tegen corona te nemen, maar wel proportioneel graag. Dus: afstand houden voor volwassenen, geen af- en opsluiting van gezonde mensen, noch paranoia over besmettingen.’ Een euro kun je maar een keer uitgeven, redeneert Helsloot, ook als je er mensen beter mee wilt maken. In de dagbladen van De Persgroep verscheen op 28 maart een artikel waarin Helsloot wijst op de economische crisis waarin het land door de coronamaatregelen terechtkomt. ‘We hebben een noodpakket van 90 miljard euro, geld dat we ook in de Nederlandse gezondheidszorg hadden kunnen steken. Met dat geld hadden we 1 miljoen levensjaren kunnen winnen.’ Toen Helsloot op 29 maart ook

zijn verhaal deed in het televisieprogramma Op1, steeg de verbazing over zijn optreden. In de uitzending vroeg interviewer Jeroen Pauw aan Helsloot of hij nu serieus verwacht dat een politicus gaat zeggen: ‘De economie moet draaien, we moeten aan de slag.’ Helsloot herhaalde zijn standpunt dat de aanpak van corona de bevordering van de volksgezondheid juist ondermijnt. Met zijn boodschap oogstte Helsloot meer verontwaardiging dan bijval. Op Twitter stroomden de aanbevelingen binnen om Helsloot het zwijgen op te leggen, of in ieder geval geen podium te geven op de landelijke televisie. ‘Het wordt nu echt bevestigd dat Op1 en NPO bewust uit [zijn] op maximaal contraproductief te zijn’ twitterde Huib Boissevain, topman van vastgoedfondsenaanbieder Annexum. ‘Wat we nodig hebben is toekomstgerichte informatie en samenwerking. Laat die professor achter de schermen een bijdrage leveren, maar daar neemt niemand hem serieus.’ Ook in andere landen zijn wetenschappers te vinden die kanttekeningen plaatsen bij de maatregelen tegen corona. Gaan die maatregelen niet te ver? In Duitsland is bondskanselier Angela Merkel de geadresseerde van een open brief van Sucharit Bhakdi, emeritus-hoogleraar medische microbiologie aan de Johannes Gutenberg Universiteit Mainz. Want is covid-19 wel zoveel gevaarlijker dan andere coronavirussen? Die vraag wordt binnenkort beantwoord in het wetenschappelijke tijdschrift International Journal of Antimicrobial Agents, kondigt Bhakdi aan. Volgens de wetenschapper geven de voorlopige resultaten van dat onderzoek geen aanleiding de stormbal te hijsen. ‘Wanneer blijkt dat aan covid-19 niet een aanmerkelijk groter

potentieel gevaar kan worden toegeschreven dan aan gewone coronavirussen, zou dat maatregelen uiteraard overbodig maken’, schrijft Bhakdi. De medisch microbioloog vermoedt dat het virus zich al ongemerkt heeft verspreid onder de gezonde bevolking. Dat zou vergaande consequenties hebben. Niet alleen zou dat betekenen dat de procentuele sterfte aan covid-19 in Duitsland lager ligt dan het officiĂŤle cijfer van 0,55 procent van de geĂŻnfecteerden op 26 maart. Ook zou het nauwelijks meer mogelijk zijn om verspreiding onder het gezonde deel van de bevolking nog te voorkomen. De crux zit in de werkelijke aantallen corona-infecties, vinden ook twee wetenschappers van Stanford University in de Verenigde Staten. Die aantallen zouden wel eens veel hoger kunnen zijn dan gedacht, schrijven Eran Bendavid en Jay Bhattacharya in de krant The Wall Street Journal (achter betaalmuur). Bhattacharya is hoogleraar geneeskunde, Bendavid is universitair docent geneeskunde. Ze baseren hun uitlatingen op bevolkingsmonsters van onder anderen Chinezen, Italianen en IJslanders. ‘Op of rond 31 januari stuurden landen vliegtuigen om burgers uit Wuhan, China, te evacueren. Toen die vliegtuigen landden, werden de passagiers getest op covid-19 en in quarantaine geplaatst. Na veertien dagen was het percentage dat positief testte 0,9 procent. Als dat cijfer ook klopt voor Wuhan op 31 januari, dan had die regio met twintig miljoen inwoners 178.000 infecties, ongeveer dertig keer meer dan het aantal gemelde gevallen. Het sterftecijfer zou dan minstens tien keer lager zijn dan schattingen op basis van gerapporteerde gevallen.’ Ook voor andere landen worden de aantallen geĂŻnfecteerden onderschat, constateren de onderzoekers. Op eenzelfde manier als voor China becijferen ze voor de Italiaanse provincie Padua een totaal van 26.000 infecties in plaats van het gemelde aantal van 198. Het cijfer voor de sterfte aan covid-19 zou in de provincie Padua dan in de buurt van 0,06 procent liggen, veel lager dan de gemelde 8 procent voor ItaliĂŤ. In IJsland had 1 procent van een groep van tweeduizend mensen zonder coronasymptomen het virus toch al onder de leden. De Belgische hoogleraar Mattias Desmet plaatst niet alleen vraagtekens bij het aantal besmette personen – ‘het reĂŤle aantal besmettingen ligt waarschijnlijk tien keer hoger dan het aantal gediagnosti-

ceerde besmettingen’. In het Vlaamse dagblad De Morgen (achter betaalmuur) betoogt Desmet ook dat te veel sterfgevallen aan corona worden toegeschreven. ‘Hoe bepaal je wie er sterft aan corona? Als iemand op gezegende leeftijd met wankele gezondheid het coronavirus krijgt en sterft, sterft diegene dan aan dat virus? Is de laatste druppel meer de oorzaak van het overlopen van de emmer dan de eerste?’ En wat is eigenlijk een hoog aantal dodelijke slachtoffers? Desmets kijk daarop lijkt op die van de Nederlandse hoogleraar Helsloot. Desmet: ‘Op dit moment gaat men uit van zestienduizend dodelijke slachtoffers wereldwijd. Is dat veel? Op het eerste gezicht wel. Tot je beseft dat er volgens The Lancet elk jaar tussen de 290.000 en de 640.000 mensen sterven aan de griep. Zestienduizend klinkt plots minder indrukwekkend.’ ‘Het is belangrijk dat we stilstaan bij iets waar we intussen in paniek aan voorbij hollen: wat onze reactie op het virus bepaalt, zijn niet de feiten op zich maar wel het verhaal dat omtrent de feiten geconstrueerd wordt’, schrijft Desmet. ‘Dat verhaal wordt geconstrueerd door hulpverleners die oprecht hun best doen, door mensen die hun medemensen niet willen zien lijden, door politici die de juiste beslissingen willen nemen, door academici die zo objectief mogelijke informatie willen verstrekken.’ Tot zover de bouwstenen die Desmet bruikbaar vindt voor het verhaal over corona. Maar, zo constateert de Belgische klinisch psycholoog, ‘het verhaal wordt ook geconstrueerd door politici die onder druk staan van de publieke opinie en zich genoodzaakt voelen om krachtdadig op te treden, door leiders die de controle kwijt waren over de samenleving en nu door het virus de teugels weer in handen kunnen krijgen, door experts

# !

die hun onwetendheid moeten verbergen en de vlucht vooruit kiezen, door academici die een gelegenheid zien om zich te laten gelden, door de in de mens inherent aanwezige neiging tot hysterie en dramatiek, door farmaceutische bedrijven die een gouden kans ruiken, door media die gedijen op sensationele verhalen, door getuigenissen van unieke gevallen bij wie het ziekteverloop uitzonderlijk zwaar was‌’ Ook Bendavid en Bhattacharya pleiten voor een reactie op corona die in verhouding is met het werkelijke gevaar. ‘De angst voor covid-19 is gebaseerd op het hoge geschatte sterftecijfer bij gevallen: 2 tot 4 procent van de mensen met bevestigde covid-19 is overleden, volgens onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie’, schrijven de onderzoekers. ‘Dus als honderd miljoen Amerikanen uiteindelijk de ziekte krijgen, kunnen er twee tot vier miljoen sterven. Wij zijn van mening dat deze schatting zeer gebrekkig is. Het werkelijke sterftecijfer is het deel van de geĂŻnfecteerden dat sterft, niet de sterfgevallen als gevolg van geĂŻdentificeerde positieve gevallen.’ ‘Dit maakt covid-19 niet tot een non-issue. De dagelijkse berichten uit ItaliĂŤ en de Verenigde Staten tonen echte strijd en overweldigde gezondheidssystemen’, schrijven de Amerikaanse onderzoekers. Maar: ‘Als we het bij het rechte eind hebben over de beperkte omvang van de epidemie, zijn maatregelen gericht op oudere populaties en ziekenhuizen verstandig’, aldus Bendavid en Bhattacharya. Emeritus-hoogleraar Bhakdi van de universiteit van Mainz in Duitsland is bezorgd om ‘de echt onafzienbare sociaaleconomische gevolgen van de huidige drastische inperkingsmaatregelen die van kracht zijn in grote delen van Europa en ook in Duitsland al in grote mate worden toegepast’, schrijft hij in zijn brief aan bondskanselier Merkel. ‘Als het waar is dat het nieuwe coronavirus miljoenen zou doden zonder bescherming ter plaatse en quarantaines, dan zijn de buitengewone maatregelen die in steden en staten in het hele land worden genomen zeker gerechtvaardigd. Maar er is weinig bewijs voor die stelling. De voorspellingen van het dodental zijn mogelijk ordes van grootte te hoog.’ Vandaar zijn vraag aan bondskanselier Merkel: ‘Is er al een steekproef gedaan onder het gezonde deel van de bevolking om de werkelijke verspreiding van het virus te valideren, of wordt dat binnen afzienbare tijd voorzien?’

(* (% ' + % " # ' ( ! ' ' + ' # & " ( '&' " ( $! )##% ( &' ' + ' ! % )##% " #$ " % " $ " " ! " &

) % #" "

QR 6CZCTQO QPNKPG XQQT W FG DGUVG QRNQUUKPI /GGT FCP ǾTGHGTGPVKGRTQLGEVGP JGNRGP W VQV GGP UPGNNG " " " (* (% % #(* #&' " % " " ' + ' # & ' ( #&' " &" ", '

&' " # ! % " #%! ' " % *** ) ! " '& #$ " ' + ' #

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.