Vastgoedmarkt oktober 2020

Page 1

Winkelleegstand Grootste golf moet nog komen ČŤČœȢȤȊČœ Ęą

Woningmarkt Bubbel Amsterdam loopt langzaam leeg ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞĘŹ

Thema Demografie: J Tijd voor serieuze bevolkingspolitiek, ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘ­ J Migranten keihard nodig voor arbeidsaanbod, ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŻ

+% " " ! !

WWW.ADHOCBEHEER.NL

'Bouw woningen voor kleine portemonnee'

Latten neemt aan dat de economie de komende jaren zal krimpen. Het Centraal Planbureau schatte in dat we pas over vijf jaar terug zouden zijn op het oude niveau, en dat was zonder tweede covid-19golf. 'Nu die officieel een feit is, gaan we dat dus al niet meer halen. We moeten rekenen op een langdurige terugval.' Die krimp zal de bevolkingsgroei nu afremmen. 'Een krimpende economie betekent minder migranten.' Een langetermijntrend is volgens Latten een behoefte aan veel meer typen woningen, van small tot extra large. 'Vroeger gingen jonge stellen vanuit het ouderlijk huis samenwonen in een driekamerflat en als ze mazzel hadden, eindigden ze uiteindelijk in een eengezinswoning. Tegenwoordig begin je als starter alleen in de stad, vervolgens word je een powerkoppel, daarna word je een gezin en heb je ruimte en een tuin nodig. Soms volgt een scheiding en heb je als single weer heel weinig ruimte nodig. Vervolgens ga je weer samenwonen en word je een samengesteld gezin.

Dan gaan de kinderen weer het huis uit. Daarna woon je opeens alleen omdat je partner is weggevallen en besef je dat je nog dertig jaar als single te leven hebt en wel een beetje in de buurt van cultuur en voorzieningen wilt zitten', aldus Latten. Zijn advies aan de vastgoedsector: 'Bouw klein, maar ook divers en verplaatsbaar. Zorg ervoor dat je huizen simpel kunt uitbreiden en weer kunt inkrimpen. En als dat nog te ingewikkeld is, bouw dan in elk geval kleine woningen. Het aantal eenpersoonshuishoudens neemt in rap tempo toe. De kans is groot dat pensioenen worden gekort, veel zzp’ers komen in de bijstand. Bouw liever voor een kleine portemonnee, want de kans dat mensen de hoge huur niet kunnen betalen, wordt alleen maar groter.' Klein bouwen is volgens Latten wel iets anders dan mensen wegstoppen in een flatje. 'De deelcultuur is heel belangrijk. Maak gemeenschappelijke ruimtes, want de vereenzaming neemt toe. Er komen de komende jaren hon-

derdduizenden alleenwonenden bij. Die mensen willen best een beetje aandacht; iemand die aan je vraagt: "Hoe gaat het met je? Zal ik een kom soep langsbrengen?"' De demograaf verwacht niet dat krimpgebieden een opleving gaan krijgen door de corona-epidemie. 'Dit werd ook al voor corona door sommige mensen voorspeld: jonge stedelingen vertrekken uit de stad! In aantallen is dit te weinig om echt van een trendbreuk te spreken. In het positieve scenario komt er in steden meer ruimte voor middeninkomens, omdat de expats nu wegblijven. Een zorgelijke ontwikkeling is dat met name een stad als Amsterdam ernstig zal lijden onder de gevolgen van de coronacrisis. De stad heeft, vergeleken met de rest van Nederland, een relatief hoog aantal sociale huurwoningen. Daarnaast zijn er relatief veel alleenstaanden die wonen met een hoge woonquote. Veel zzp’ers zonder buffer die hun werk verliezen, zullen de bijstand in moeten.'

!""" # ! $ % -QPKPMNÄŽM %QPUGTXCVQTKWO &CV ICCV VGIGP FG XNCMVG *GV PKGWYG MCPVQQT ICCV FGGN WKVOCMGP XCP JGV %GPVTCN +PPQXCVKQP &KUVTKEV JGV IGDKGF VWUUGP GP TQPFQO FG FTKG *CCIUG UVCVKQPU %GPVTCCN *5 GP .CCP XCP 01+ &G QRNGXGTKPI XCP FG PKGWYG JWKUXGUVKPI XCP FG " ! & ' ()* )!

'Tweemaal zoveel logistiek nodig in 2050' De komende dertig jaar verdubbelt de Nederlandse voorraad logistiek vastgoed. Dat voorspelt vastgoedadviseur Savills. De Nederlandse bevolking zal volgens het CBS tot 2050 met bijna 12 procent groeien tot 19 miljoen. Meer mensen zorgen voor meer vraag naar goederen. Ook zijn Nederlanders de afgelopen jaren steeds meer producten online gaan kopen. Het aandeel aankopen via internet is de afgelopen jaren hard doorgegroeid tot het huidige niveau van 12 procent. Corona heeft hierbij voor een boost gezorgd. Tijdens de lock-

down zijn consumenten massaal online gaan shoppen, waardoor e-commerce-ondernemingen de vraag naar hun producten zagen stijgen met 30 tot 40 procent. Aangezien consumenten nu nog meer voordelen zien van online winkelen en eraan gewend zijn geraakt, zal er geen terugval komen, denkt Savills. De vastgoedadviseur ziet meer potentie voor e-commerce in Nederland. In het Verenigd Koninkrijk loopt al 20 procent van de consumentenuitgaven via internet en in Duitsland 16 procent.

Ingezonden mededeling

'Transformatie kantoren nodig door vergrijzing' De vergrijzing betekent dat de vastgoedsector weer aan de bak moet met de transformatie van kantoren. Dat vindt een flink deel van de deelnemers aan de Vastgoedmonitor van Vastgoedmarkt en USP Marketing Consultancy. Van de ondervraagden is 44 procent het eens met de stelling: 'De vergrijzing maakt een nieuwe golf van kantoortransformaties noodzakelijk.' 6 procent is het hier zeer mee eens. Daar staat tegenover dat 21 procent het oneens is met de stelling en 20 procent zeer oneens. 'De jongere generatie zal veel meer op afstand gaan werken en tegelijkertijd regelmatig toch fysiek contact willen houden. De huidige

richting waarin kantoren zich ontwikkelen, met veel mensen in een beperkte ruimte met weinig privacy past, daar niet in', zegt een deelnemer. 'De vraag naar kantoren zal door thuis/flexibel werken minder worden. Hierdoor kunnen transformaties plaatsvinden', zegt een andere respondent. Scepsis over de potentie van transformatie is er ook. 'De behoefte aan kantoren blijft en wat overblijft kan beter gesloopt worden, omdat transformatie tot oplossingen leidt met beperkte gebruiksmogelijkheden.' En hoe nieuw is vergrijzing? 'Vergrijzing is al decennia aanwezig. Hier wordt als het goed is al op ingespeeld.'

SOLID & INVENTIVE

ˣˢË&#x;ËŚĘ­ Ë—Ë˜Ë Ë˘ËšËĽË”Đ ËŚË–Ë›Ë˜ ˢ˥˧˪˜˞˞˘Ë&#x;ËœËĄËšË˜ËĄ ËŚËŁË˜Ë&#x;Ë˜ËĄ Ë Ë˜Ë˜ Ë•ËœË? Ë•Ë˜ËŚË&#x;ËœËŚËŚËœËĄËšË˜ËĄ ˢˣ ˌ˧˼Ë”˧Ë˜ËšËœËŚË–Ë› ËŠË&#x;˔˞ʥ ʡ˔˔˼˗ˢˢ˼ Ëž˨˥˥Ë˜ËĄ ËŞË˜ ˢ˥ˌ ËŠË”ˌ˧Ëšˢ˘˗ˣˢ˼˧Ë™ˢË&#x;Ëœˢ ˊˢˢ˼˧Ë—˨˼Ë˜ËĄË— ˢˣ˧ËœË Ë”Ë&#x;ËœËŚË˜ËĽË˜ËĄĘĄ Ę´Ë&#x;ËŚ ËŞËœË? ËžË”ËĄËŚË˜ËĄ Ë­ËœË˜ËĄ Ë˘Ë ËŞËœËĄËžË˜Ë&#x;Ę Ë˘Ë™ ˞˔˥˧ˢˢ˼˼˨ËœË Ë§Ë˜ËŚ ˧˘ ˧˼Ë”ËĄËŚË™Ë˘ËĽË Ë˜ËĽË˜ËĄ ˥˔˔˼ ˪ˢˢ˥˼˨ËœË Ë§Ë˜ËŚĘ&#x; ˗˔˥ ˕˘˥˨˧˧Ë˜ËĄ ËŞËœË? Ë—ËœË˜ĘĄ Ë?ˢ ËĽË˜Ë”Ë&#x;ËœËŚË˜ËĽË˜ËĄ ËŞËœË? ˗˘ ËžË˘Ë Ë˜ËĄË—Ë˜ ˧˪˘˘ Ë?˔˔˼ Ë›ˢ˥Ë—Ë˜ËĽË—Ë˜ËĄ ËĄËœË˜˨˪˘ ˪ˢ˥ËœËĄËšË˜ËĄ ËœËĄ Ë Ë¨Ë&#x;˧ËœË—ËœËŚË–ËœËŁË&#x;ËœËĄË”ËœËĽË˜ Ë&#x;Ë˜Ë˜Ë™Ë˘Ë ËšË˜ËŠËœËĄËšË˜ËĄ ËœËĄ Ę´Ë&#x;Ë Ë˜ËĽË˜Ę&#x; Ë…ˢ˧˧Ë˜ËĽË—Ë”Ë Ę&#x; ʡˢ˼Ë—ËĽË˜Ë–Ë›˧ Ë˜ËĄ Ę´Ë ËŚË§Ë˜ËĽË—Ë”Ë ĘĄ

Meld je nu aan via provada.nl

,,, -)./01234)56/ 78

16/1*25 Vastgoedmarkt

Hoeveel inwoners willen we? 'Vijftien miljoen mensen, op dat ene kleine stukje aarde,' zongen Fluitsma & Van Tijn in 1996. Bijna een kwarteeuw later telt dat 'kleine stukje aarde' alweer 17,4 miljoen mensen. Weer dertig jaar later zijn dat er misschien wel 22 miljoen. Althans, zo luidden de prognoses voordat de coronacrisis uitbrak. Het ineenstorten van de economie en het tot stilstand komen van het daarmee gepaard gaande rondtrekken van arbeidsmigranten en expats kan weleens een einde maken aan de bevolkingsgroei van de afgelopen decennia. Maar misschien ook niet. We hebben geen idee, en dat is best gek.

$ "

%

" #$ $ " %'#

" & $ %' $"

&

!" # #

! $

"

! & #$

Stelt u zich eens voor dat u geen idee hebt hoeveel personen er morgen aan de eettafel zitten. Het kunnen er drie zijn, maar ook tien. Dat is lastig boodschappen doen. Koop je te veel of te weinig? Bovendien, is er wel ruimte voor tien? Feitelijk is dit een simpele weergave van het probleem waar Nederland voor staat. De afgelopen decennia groeide de bevolking. De hoge welvaart en open economie zorgden ervoor dat Nederland een aantrekkelijk vestigingsland was voor zowel laag- als hooggeschoolde migranten. Dit werd als een goed teken beschouwd, want de samenleving vergrijst. De instroom van jonge werklui was nodig om de economie draaiende te houden. Tegelijkertijd drukt die bevolkingsgroei steeds meer op de voorzieningen. Het sociale stelsel, de zorg, het onderwijs, de woningbouw; overal zijn tekorten. De oorzaak is niet zozeer de bevolkingsgroei zelf, maar de onvoorspelbaarheid ervan. Door tal van externe factoren zoals de oorlog in SyriĂŤ, hongersnood in Afrika en een iets te gastvrije Duitse bondskanselier groeide de Nederlandse bevolking veel harder dan gedacht. En net nu de noodzaak in de zorg, het onderwijs en de woningbouw (we moeten een miljoen woningen bouwen!) tot velen is doorgedrongen, maakt covid-19 alles weer anders. Hierdoor weten we niet of er over dertig jaar zeventien miljoen of 22 miljoen inwoners zijn. Een verschil van vijf miljoen, dat is lastig plannen! Wat nou als we tegen elkaar zouden zeggen: in 2050 wonen er in Nederland achttien miljoen mensen. Die groei van 1,6 miljoen over dertig jaar gaan we op twee manieren realiseren. We gaan het aantrekkelijker maken voor Nederlandse stellen om meer kinderen te krijgen, tegelijkertijd gaan we een beperkt aantal migranten in een aantal sectoren zoals de zorg, hightech en logistiek toelaten. Omdat we een humane samenleving zijn, openen we de grenzen ook voor een beperkt aantal vluchtelingen per jaar. Zo komen we op een immigratie die de samenleving en economie dient, maar niet overbelast. Tussentijds kan er worden bijgestuurd, maar de focus ligt op achttien miljoen (of negentien of twintig miljoen; het is maar wat we als land willen). Een dergelijk bevolkingsbeleid zal, zoals demograaf Jan Latten op pagina 34 en 35 betoogt, het land in rustiger vaarwater brengen. Het onderwijs weet waar het aan toe is en hoeveel extra leerkrachten moeten worden opgeleid. Hetzelfde geldt voor de zorg. En, voor lezers van Vastgoedmarkt niet onbelangrijk, vooral de vastgoedsector krijgt rust en ruimte om te bouwen aan genoeg woningen, winkels, kantoren, distributiecentra, scholen, ziekenhuizen en zorgcentra. Achttien miljoen mensen, op dat hele kleine stukje aarde. Het kan best, we moeten het alleen iets beter plannen. 1193523):/2;5 .25-)).-)73258))7 -)6423<)72/ 78

" $ ' #$" $ $ # $

'

$

' # $ #$ !!

! " $ % " " " % $ #

# " % ( ( !

$ " "

# " $ $ #

' $ # " "

"

$ #

" #

"% "#$" # $ #

! "#

(

% #

"% % ' $

" $

" #

# !

" &

"% " & #$

" $ $

$ % "

Ingezonden mededeling

"

& !

Beleggingen: Beleggingen: Vastgoedbelegg ingen Nederl in Q2 licht andse beleggestegen gers relatief ČŤČœȢȤȊČœ ĘŤĘ° somber ČŤČœȢȤȊČœ ĘŤĘŻ

Wij komen graag

WWW.ADH OCBEHEER .NL

bij u langs voor

QMVQDGT LCCTICPI % " " ! YYY XCUV IQGFOCTM ! V PN

een persoonlijk

eegstand Winkell golf e Grootst komen nog moet ČŤČœȢȤȊČœ Ęą

gesprek

" %

+ !

!

fie: gsDemograuze bevolkin Thema voor serie arkt J Tijd , ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘ­ nodig Woningm terdam politiek en keihard ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŻ Ams rant leeg od, Bubbel J Mig idsaanb langzaam loopt voor arbe ĘŹ ČŤČœȢȤȊČœ ĘŞ

•

•

•

•

•

• •

T: +31 (0)162 58 33 90

Neem vrijblijvend contact met ons op

E: infozakelijk@leenbakker.nl

www.leenbakkerzakelijk.nl

EER.N CBEH .ADHO WWW

L

Niet-geno teerd voor het eerst verli eslatend

"

KP JGV VYGGFG MYCTVC CN GGP PGICVKG H VQVCCNTGPFGO GPV CN DNÄŽHV FG UEJC Dat blijkt uit de Inrev Quarterly uitkomsten van de van de

Asset Level over het tweede Index te sector steeds meer onder druk staan van covid-19. rendement rende het eerste kwartaal. Geduis volledig de Inrev is in Amsterdam kwartaal

or gen vo ' wonin nee 'Bouw portemon e klein

van dit jaar was er ondanks de corona-uitbraak nog een positief totaalrendement van 0,50 procent. Het kwartaal bood tweede met -0,33

procent het laagste totaalrendement de eerste meting sinds van de index, het eerste in

•

Demografie: J Econom ie: Arbeids migrant keihard nodig, ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŻ ĘŹĘ° J Retail: Vergrij winkel, ČŤČœȢȤȊČœ zing raakt ĘŹĘą

dende Europese kantoorhouvoor niet-beursg branchevereniging enoteerd vastgoed. De Inrev Quarterly Asset Level Index meet de prestaties van de onderligge nde individuele wen en niet geboude prestaties

toe te schrijven aan de negatieve waardeont wikkeling van -1,21 procent tweede kwartaal. in het Ook in het kwartaal was eerste er negatief indirect al sprake van een resultaat (-0,45 procent) maar dat gecompenseerd werd toen nog

kwartaal van van het totale fonds, door het directe resultaat uit zoals de Inrev Volgens Inrev 2014. de huurinkom terly Fund Quarkomen Index. dat +0,95 procent sten, de prestaties De verslechte tweede kwartaal bedroeg. In het ring van het totaal daalde het directe resultaat

naar 0,89

procent.

!"""

Inrev Uit de GN

Quarterly ICCV FG Fund %

*CCIUG Index eenCPVQQT komt soortgelijk GWYG M FG FTKGbeeld *GV PK QPFQO P FG naar met een G XNCMVG vorenGP GP T UVKPI XC totaalrend VGIGP F KGF VWUU JWKUXG CV ICCV JGV IGDdat voor PKGWYG het eerst sinds ement ! $ den TKWO & KUVTKEV XCP FG # het vierde UGTXCVQ wonen kwartaal XCVKQP & NGXGTKPI

NÄŽM %QP van 2012 in alleen TCN +PPQ een + &G QR * )! -QPKPM het rood GV %GPV belandt XCP 01 uizendenn willen best aan je () P XCP J met -0,60 P .CCP derdd & ' WKVOCMG CN *5 G mense iemand die ! eerste kwartaal procent. In het het %GPVTC Zal ik " bij. Die

cht; je? weer was UVCVKQPU dat nog een

ren met aanda s minimaal plusje beetje de kinde gaat het n?"' je opeen van 0,05 procent. renge : "Hoe Residentie Dan gaanDaarna woon r is weggeelel vastgoed langsb vraagt niet dat

8QNIGPU FG < YKVUGTUG \CMG PDCPM 7$5 KU #OUVGTFCOUG GT YGN FGIGN YQPKPIOCTM ÄŽM URTCMG XCP V 9GN NQQRV GGP \GGRDGN YQPKPIGP KP FG\G NCPI\CC QR FG ITQVG UVGF O NGGI 7$5 GP QXGT FG JG CPCN[UGGTFG F KU FG XQQT KPË­ NG YGTGNF 1P G RTÄŽ\GP XCP CVKG IGEQTTKIG FCPMU FG JWK GTFG JWK\GPR MYCTVCNGP IG FKIG YGTGNFY TÄŽUITQGK KP FG OKFFGNF XGTU ÄŽFG TGEGUUKG \G UVGFGP PGNF YCV FG /Ă˜PEJGP GP KP FG CHIGNQR CWVGWTU XCP F (TCPMHWTV XQ GP XKGT G UVWFKG CNU nQ GTGP FG TCPIN PJQWFDCCTo D ÄŽUV CCP 2CTÄŽU GUEJQWYGP GP #OUVGTFC O XQNIGP QR FG XQGV

Eres stopt 46 Nederlands miljoen in e woninge n

De Canadese vastgoedb elegger European Residenti beraliseerd al REIT e segment (Eres) koopt en heeft een gemiddeld voor e nettomaan euro de zogeheten26,25 miljoen dhuur van 912 euro. Kairoswoonport efeuille van De Kairos-por Syntrus tefeuille, gelegen Achmea. Een de gemeenten eerdere aangein kondigde Hoogezand soep mie cht is de best aankoop , Emmen, Hardenber presterend huis uit. t je partneje nog dertig van een de econo een kom graaf verwa e sector complex van ng gaan omda g, Enschede Maastricht t aan dat krimpen. je dat senindex, ondanks voor de fondAegon werd alleen en wel en De demo en een oplevi emie. , is gebouwd neem afgerond. al en besef leven hebt e in r een daling a-epid tussen Latten nde jaren zal gebied 1997 en 2005 het totaalrend schatt te vallen n massa van krimp de coron corona door van cultuu en vergde volgens single ementmente oor de kome aal Planbureau terug zounaar waard n door buurt Eres gezien ', aldus cent. Slechtste jaar als voor in de krijge zijn consu jaar en, 1,19 prode ouderdom zitten De Kairos-por ook al voorspeld: jonge jongetje de down beetje wilt Het Centr over vijf , en shopp van degen en kwalien teit van de tefeuille bestaat een is winkelvastgaan stad! klas 'Dit werd mensen pas niveau nemin iening panden een 113 eengezinsw uit de uit 19online goed-onder dat beleggers dat we op het oude ige relatief jaar ver- voor het kken bescheiden en voorz edseconingen en cten zagen e covidsomm merce al Aanvertre weinig om vijfde investering vastgo keereenhe . 98 parachtereenv is, e-com se voor-kwartaal nde dertig r tweed den zijn ingen . hun produ den verdeeld Latten De woningen aan de procent. &G TGUKFGPVKÇ zonde stedel een feit is dit te ook divers 40olgende te spreDe komede Nederland eennaar over de vijf advies bevinden zich panden, NG UGEVQT RTGU len meer verlies tot vraag dat was die officieel maar reuk Zijn 30 dat oed. oplevert. die nog elt groene en elk voor 100 meer het tweede in nu met In aantal een VGGTV JGV DGU klein, trendb rio komt ervoor V KP FG +PTGX dubb kindvriend procent kwartaal pakte n In winke iek vastg eigendom stijgen golf. 'Nu dat dus al niet en op een KPFGZGP elijke wijken tor: 'Bouwatsbaar. Zorg uitbreiden eve scena zijn en momentee midlogist nabij basisschole -3,99 procent consumente echt van online met t, raad vandat iseur 99,1 het positi ruimte voor s nu gezien helemaal l voor gaan we moeten reken krimp zal procent bezet. geraak als en verpla simpel kunt edadv den en winkelcenn, recreatiegebieken. In elen zienberoerd d zijn ing meer . We uit. denkt n al.' Die pen. En de expat Ongeveer 87 voord elt vastgo men. gewen halen t bevolk huize tra, n, steden terugv met je inkrim in bouw afrem directe verbinding eraan procent van er is, kunt al kome ns, omda Dat voorsp Nederlandse 2050 met en naar de len en de woningen langdurigeingsgroei nu kome en weer ingewikkeld woningen. . De stadscentra; tot bevindt zich g is mie betedie zijn hetzij denin geen terugv te Savills kkelin in het gelizal er meer s het CBS de bevolk ende econo per ijven. n tot 19 kleine roudat nog wegbl of op loopafstan fiets of per bus geval . ijke ontwi als Amste shuish iseur ziet in zal volgenprocent groeie zorgen voor in elk Savills 'Een krimp r migranten.' is volzorgel rsoon De edadv d bereikbaar stad n dan 12 Een Ingezonden toe. de een eenpe merce . mededeling mense bijna De vastgo e-com onder kent minde ermijntrend aan veel ren. Ook met name igd Het aantal t in rap tempoenen worn. Meer fte tie voor miljoe Rabobank dat ernstig zal lijden acrisis. De Een langeteen behoe naar goedeafgelopen het Veren nt van poten dens neem dat pensios komen in Real vraag van small Estatevan dam de coron met de rest s de land. In meer al 20 proce groot Neder lander cten gens Latten woningen, gingen en Finance zzp’er ziet drie via interkans is eken Binnen uitdaging produ er voor een grotegevolg krijk looptnuitgaven t, veel die thema’s el f hoog typen vergel zijn Neder voor meer nt. 'Vroeg ouderlijk Konin aande meer ziet kans vastgoeds heeft, en een relatie de bank den gekor d. Bouw liever langeterm steeds dede mente large. 25. Het 16 proce het en. ijnontwikk jaren elingen.kopen afgelo land, , want op lange termijn: stadector de consu Duitsland de oning tot extra vanuit drieka gaan Som- et is de onnee de bijstan niet in van Neder een van die ontwikkel stellen e huurw mige verstoord in een online portem f veel huur n, marktwer net en via intern egroeid tot social e relatie jonge wonen ingen, kleine pen l hadde een gezond aantal zoals n de hoge ongelijkh alleen king, economis met een aanko zijn er wonen en gelukkigm procent. hard doorg huis samen als ze mazze in een aast che n, wordt dat mense eid en het van 12 een akende jaren s zonDaarn t en en die leefomgev delijk klimaat. n betale niveau zzp’er ing en depen De coronacri merfla staand uitein j voor integratiee van kunne . Veel zen, .' s Latten sis dreigt alleen den ze hierbi quote de fysieke het huidig heeft verlieen de online . groter de focus te verschuiv stareindig is volgen woon a werk s de lockoning maar wereld n weg-en naar hoge Coron zinsw ig begin je als wordoorn.' bouwen termijn. d. Tijden mense de kortedie hun den leenge gens Klein in moete het coronavirus versneld. s dan gezorg woord der buffer bijstand Andere ander 'De deelcu a boost ontwikkelingen, Tegen stad, vervol ng de l, daarn e wel iets in een flatje. Maak in de zoals verzullen en mededeli grijzing en koppe n Ingezond rijk. een groeiende ter alleen Dat want power je ruimt schrijftes, stoppe belang bevolking de bank in blijven ongeacht je een en heb heel ruimt een is ke het word Vastgoedbtoe. 25ste gezin Er het coronaviru tuur volgt ppelij t ericht. In het doorgaan. je een . Soms nscha Reflecteren s weer Om alle 25 word rapport g neem gemee ontwikkelintuin nodig je als single ophonzamin gen het hoofd de toekomst len een heb ondernde jaren scheidt te kunnen . Vervo de vereen kome Rabo RE Finance ing en bieden, moet de vastgoedse e nodig n de en scheid vijf thema’s die van kome g ruimt wonen ctor dynamisch zijn, aldus invloed zijn heel weini weer samen d gezin. de bank. Ook op ontwikkelingen in je

is het volgestel de vastgoedm gens Rabobank gens ga samen arkt: mensen en noodzakelijk je een hun sector minder dat de word ontwikkeling gedrag, stedelijke naar geld verdienen op de korte en mobiliteit, termijn kijkt

maatschap

pelijke opgaven, grote en vizier meer

˘Ë&#x;Ë˜ËĄ op de maatschap het werking en markt ËšË˜ËĄ ËŚËŁ de profession lange termijn pij op ˜˞˞˘Ë&#x;ËœËĄ ˔˞ʥ gaat richten. van de sector. ren zich ont-alisering ˘ ˢ˥˧˪

ËœËŚË–Ë› ËŠË&#x; ˼˔Рˌ˖˛ ˧˼Ë”˧˘˚ ˧Ë™ˢË&#x;Ëœˢ n kanto Ë˜Ë Ë˘Ëš n in een ËĄ ˢˣ ËŚ ˘˗ˣˢ˼ ˣˢË&#x;ËŚĘ­ Ë— g waari ËŚËŚËœËĄËšË˜ ËŠË”ˌ˧Ëšˢ Ë˜ËĄ veel mense g pririchtin ËœË? Ë•Ë˜ËŚË&#x;Ëœ ˘ ˢ˥ˌ ËœË? ˞˔˥ˌ Ë Ë˜Ë˜ Ë• de len, met e met weini ËĄËĄË˜ËĄ ËŞ ËĄĘĄ Ę´Ë&#x;ËŚ ËŞ een wikke ˢˢ˼ Ëž˨ ent dat ˧˘ Ë”Ë&#x;ËœËŚË˜ËĽË˜ ruimt zegt ʡ˔˔˼˗ in', kte betek ˢˣ˧ËœË Ë¨ËœË Ë§Ë˜ËŚ beper ˨˼Ë˜ËĄË— ˥˧ˢˢ˼˼ ijzing aan de daar niet naar kanto ËŚĘ&#x; ˗˔˥ ˊˢˢ˼˧Ë— Ë&#x;Ę Ë˘Ë™ ˞˔ ˗˘ n De vergr ctor weer ˼˨ËœË Ë§Ë˜ forma ËŞËœËĄËžË˜ vacy past, 'De vraag ËžË˘Ë Ë˜ËĄ ˪ˢˢ˥ el werke n oedse trans ËŞËœË? ˗˘ Ë­ËœË˜ËĄ Ë˘Ë mer. ËĄ ˥˔˔˼ flexib vastg ËŚË˜ËĽË˜ËĄ ËĄ ËœËĄ met de deelne ËĽË Ë˜ËĽË˜ thuis/ kunne ˢ ËĽË˜Ë”Ë&#x;Ëœ oor ˢ˥ËœËĄËšË˜ moet door ˧˼˔˥ˌ˙ˢ ren. Ë? Ë—ËœË˜ĘĄ Ë? bak ˨˪˘ ËŞ Ë Ë˜ËĽË˜Ę&#x; n. Hierd ren zal n', zegt ˧Ë˜ËĄ ËŞËœ kanto Ë˜ËĄ ËĄËœË˜ ËĄ ËœËĄ Ę´Ë&#x; ˕˘˥˨˧ r worde plaatsvinde ËĄË—Ë˜ËĽË— de Ë˜ËŠËœËĄËšË˜ tie van minde ˔˔˼ Ë›ˢ ies Ë˜Ë™Ë˘Ë Ëš Ë”Ë ĘĄ deel van ˧˪˘˘ Ë? niormat Ë”ËœËĽË˜ Ë&#x;˘ dent. Ë ËŚË§Ë˜ËĽË— transf een flink Vastgoedmo ËœËŚË–ËœËŁË&#x;ËœËĄ Ë›˧ Ë˜ËĄ Ę´ van transe respon tie vindt Ë Ë¨Ë&#x;˧˜˗ de ˢ˼Ë—ËĽË˜Ë– ander Dat USP aan een de poten behoefte Ë—Ë”Ë Ę&#x; ʡ kt en mers Ë…ˢ˧˧Ë˜ËĽ s over edmar . Van de deelne ook. 'De Scepsi overVastgo ltancy tie is er en wat tor van n, nt het forma ren blijft ting Consuis 44 proce pt worde injkanto Marke en gesloo vergri aan oploss beter vraagd g: 'De ie tot van onder iksblijft kan de stellin ormat e golf kte gebru is t transf eens met t een nieuw noodzakeomda met beper hoe nieuw mee leidt zing maak sformaties En zeer gen den.' is al hier ortran is het kanto dat 21 mogelijkhe 'Vergrijzing wordt als procent tegenover jzing? lijk.' 6 zig. Hier de stelvergri Daar staat s is met nia aanwe ingespeeld.' s. eens. decen het oneen zeer oneen is al op nt meer procent het goed zal veel 20 proce ling en re generatie n en tegelij 'De jonge d gaan werke fysiek con atig toch huidige op afstan regelm n. De kertijd houde tact willen

zove 2050' maal 'Twee k nodig in logistie

J

#OUVGTFCOUG YQPKPIOCTMV QXGTXGTJKV

'Door coro na termijn uit raakt lange zicht'

en kantor rmatie zing' 'Transfo or vergrij do nodig

I D & S O L N T I V E INVE

%%% $ !" "

Vastgoedmarkt "

Vooral horeca voelt nieuw coronabeleid &G PKGWYG OCCVTGIGNGP XCP JGV MCDKPGV VGIGP JGV EQTQPCXKTWU \ÄŽP GGP in elk geval tot half oktober voortduren. Alle eet- en drinkgelegenheden hebben tot 21.00 uur inloop, om 22.00 uur moet de zaak gesloten zijn. Bovendien zijn horecazaken verplicht bezoekers te vragen zich te registreren ten behoeve van bron- en contactonderzoek door de GGD bij een besmetting. Horecazaken zijn niet de enige eindgebruikers van vastgoed die worden getroffen door de nieuwe corona maatregelen. De detailhan-

Het coronavirus is al weken bezig met een stevige opmars in het hele land. In zes veiligheidsregio’s, met name in de Randstad, werden al eerder extra maatregelen getroffen omdat het aantal besmettingen daar wel heel hard opliep, later kwamen daar nog eens acht regio’s bij. De vervroegde sluiting van de horeca springt het meest in het oog bij de maatregelen die het kabinet eind september aankondigde en die

del moet een deurbeleid voeren om ervoor te zorgen dat klanten anderhalve meter afstand houden. In overleg met de brancheorganisaties wordt, op basis van de lokale situatie, invulling gegeven aan de verplichting voor grotere winkels in de levensmiddelenbranche om twee keer per dag een uur alleen voor ouderen en kwetsbare mensen open te zijn. Het kabinet heeft verder het dringende advies gegeven om over

&G JQTGEC KU DG\QTIF QXGT FG YKPVGT 0KGV CNNGGP \ÄŽP FG QRGPKPIUVÄŽFGP XQQTNQRKI DGRGTMV 1QM ICCP XGGN VGTTCUUGP nU YKPVGTU YGI GP DKPPGP ! # "

%1.7/0

te gaan tot het dragen van nietmedische mondkapjes in alle publieke binnenruimtes zoals winkels, musea en gemeentehuizen. Daarnaast geldt bijvoorbeeld voor kapperszaken en nagelsalons – de zogeheten contactberoepen – dat zij hun klanten moeten vragen zicht te registreren. Specifiek voor de kantorenmarkt geldt dat thuiswerken voorlopig de norm blijft, tenzij dat echt niet kan. Als er in een werksituatie toch een besmetting plaatsvindt, kan de werklocatie veertien dagen worden gesloten. Het maximum van vier personen in een ruimte geldt ook voor kantoren. Dus meetings met meer dan vier personen, of teambuildingsactiviteiten zijn niet toegestaan. De horecabedrijven, die zich nu toch weer geconfronteerd weten met een gedeeltelijke lockdown, reageerden het felst op het aangescherpte cononabeleid. De aangekondigde maatregelen zijn volgens brancheorganisatie Koninklijke Horeca Nederland (KHN) desastreus voor de horeca, die economisch al zwaar onder druk staat. Gezien het geringe aantal besmettingen in de horeca vindt KHN de maatregelen in de horeca disproportioneel. Om de horecabranche te kunnen laten overleven, is het volgens KHN noodzakelijk dat de financiële steunpakketten niet worden afgeschaald, maar juist worden versterkt en aangevuld. De horeca is bezorgd over de winter. Niet alleen zijn de openingstijden voorlopig beperkt. Ook gaan veel terrassen ‘s winters weg en binnen is er minder ruimte. Daarbovenop komen de afnemende steunmaatregelen van de overheid voor loonkosten. Deze ‘gevaarlijke cocktail’ van factoren kan veel horecabedrijven deze winter de kop gaan kosten, verwacht directeur Dirk Beljaarts van KHN.

Naast de kortere openingstijden dreigt het afbouwen van de loonkostencompensatie (NOW-regeling) door de overheid. De steunmaatregelen uit pakket NOW 2.0 (bij 20 procent omzetverlies, een looncompensatie van 90 procent) verlopen eind september. Op 1 oktober begint NOW 3.0; in negen maanden wordt de steun afgebouwd. Tot en met december krijgen bedrijven 80 procent loonkostencompensatie wanneer zij 20 procent omzetverlies hebben. Midden in de winter, van januari tot en met maart 2021, krijgen bedrijven 70 procent loonkostencompensatie bij een omzetverlies van 30 procent. Vanaf april geldt 60 procent tegemoetkoming in loonkosten bij een omzetverlies van 30 procent. Een verschil met de eerdere steunpakketten is dat bedrijven bij NOW 3.0 wel de mogelijkheid hebben om het loon van medewerkers te laten dalen – met respectievelijk 10, 15 en 20 procent – zonder dat dit ten koste gaat van de subsidie. Ook kunnen ondernemers personeel om bedrijfseconomische redenen ontslaan, zonder gekort te worden op de subsidie (zoals bij NOW 2.0 het geval was). De drie factoren – beperktere openingstijden, minder ruimte doordat in de winter de buitenruimte wegvalt en de lagere looncompensatie door de overheid – zijn een grote zorg van de horecabranche. Beljaarts: ‘Bij het handhaven van anderhalve meter afstand in de binnenruimtes van horeca dalen de inkomsten met 60 procent, terwijl de vaste kosten gewoon moeten worden betaald. Ondernemers zijn daarom pessimistisch; ze knokken, maar de situatie wordt deze winter alleen maar nijpender.’

+PVGITKVGKV KU XGT VG \QGMGP DÄŽ RTQHGUUQT -QGNGYÄŽP

8QQTOCNKI JQQHFTGFCEVGWT 8CUVIQGFOCTMV

" # " $ ! % !"## FG RCTVVKOG 0[GPTQFG RTQHGUUQT ,CCR -QGNGYÄŽP &G\G RWDNKEKUV GP JQQING TCCT %QTRQTCVG (KPCPEG OGV GGP JQQHFCEEGPV QR KPVGITKVGKV DNÄŽMV PCWY DG VTQMMGP VG \ÄŽP DÄŽ FG DGNGIIKPIUHQPFUGP 'WTQHQPFU GP 6QRHWPF GP FG QPNKPG DTQMGT 6TCFGCNQV -QGNGYÄŽP JGGHV VYGG RGTUQPGP DÄŽ \ÄŽP RTKXCVG YGTM\CCO JGFGP DGVTQMMGP FKG KP JGV XGTNGFGP \ÄŽP XGTQQTFGGNF 'Ã…P KU XGTQQTFGGNF XQQT DGNGIIKPIUHTCWFGU GP GT NQQRV PQI GGP \CCM VGIGP JGO &G CPFGT MQOV $ ! " $ $ !" $ !" 2CCTNDGTI *ÄŽ JGGHV FCCTKP UVCHXGTXQNIKPI CHIGMQEJV 8GTFGT NQQRV GT GGP \CCM KP ECUUCVKG VGIGP JGO FKG &G 0GFGTNCPFUEJG $CPM JGGHV CCPIGURCPPGP XCP YGIG JGV KNNGICCN NGKFKPIIGXGP DÄŽ GGP QOUVTGFGP VTWUVDGFTÄŽH -QGNGYÄŽPU XGTFGFKIKPI KU n+GFGTGGP XGTFKGPV GGP VYGGFG MCPUo 9CCTQO JÄŽ GEJVGT s LWKUV CNU KPVGITKVGKVUGZRGTV s FG DGVTQMMGPJGKF XCP JGV XGTQQTFGGNFG VYGGVCN PKGV QRGPNÄŽM JGGHV IGEQOOWPKEGGTF IGGHV CCP FCV JÄŽ \KEJ GTXCP DG YWUV YCU \KEJ OGV FG VYGG QR INCF ÄŽU VG YCIGP <GMGT CNU JGV ICCV QO FG \GNHFG OCTMVUGEVQT s DGNGIIKPIGP GP XCUVIQGF s YCCTKP JGV VYGGVCN QR GGP VYÄŽHGNCEJVKIG OCPKGT CEVKGH YCU 8GTDCCUFGT YCU KM GEJVGT QXGT JGV 'WTQHQPFU YCCTXCP -QGNGYÄŽP UCOGP OGV GPG 4QD .CDCFKG FG IGGUVGNÄŽMG XCFGT KU &KV HQPFU RTQDGGTV OKNLQGP GWTQ DÄŽ RTKXCVG DGNGIIGTU KP 0GFGTNCPF DKPPGP VG JCNGP QO FCCTOGG QDNKICVKGU CCP VG UEJCHHGP KP GGP +GTU UQEKCCN YQPKPIRTQLGEV 7 NGGUV JGV IQGF IGNF KP XGUVGTGP OGV JGV QQI QO GGP TGPFGOGPV VG DGJCNGP XCP TQPF FG RTQEGPV QR +GTUG UQEKCNG JWWTYQPKPIGP 'WTQHQPFU JGGHV XQNIGPU FG UKVG GGP DGNGI IKPIUUVTCVGIKG nFKG UVTGGHV PCCT \QYGN ˬPCPEKGGN TGPFGOGPV CNU OCCVUEJCRRG NÄŽMG DGVTQMMGPJGKF &QQT KP 'WTQHQPFU XCUVIQGFQDNKICVKGU VG DGNGIIGP KPXGU VGGTV W KP UQEKCNG YQPKPIDQWYRTQLGEVGP QR UNGEJVU MKNQOGVGT CHUVCPF

+GTNCPF GP JGNRV W OGPUGP FKG PKGV KP UVCCV \ÄŽP QO \GNHUVCPFKI GGP YQPKPI VG MQRGP QH VG JWTGP CCP JWKUXGUVKPI /GV QPU DGNGIIKPIUOQFGN FTCIGP YÄŽ DÄŽ CCP FG &WWT\COG 1PVYKMMGNKPIUFQGNGP XCP FG 8GTGPKIFG 0CVKGU PCOGNÄŽM

FG FQGNGP o 'GP EKVCCV XCP RTQHGUUQT -QGNGYĎP n0KGV CNNGGP KU DGNGIIGP KP UQEKCNG YQ PKPIDQWY OCCVUEJCRRGNĎM XGTCPVYQQTF YCCTDĎ KGVU XQQT FG PCCUVG YQTFV IGFCCP QQM DKGFGP FG\G DGNGIIKPIGP JGV XCUVIQGF CNU QPFGTRCPF ÅP FG LCCTU JWWTICTCPVKG XCP FG +GTUG TGIGTKPI DGNGIIGTU NCPIFWTKIG \GMGTJGKF o #NU W IGËPVGTGUUGGTF DGPV JQWF GT FCP TGMGPKPI OGG FCV CNNGU nDWKVGP #(/ VQG\KEJVo RNCCVUXKPFV n)GGP RTQURGEVWURNKEJV XQQT FG\G CEVKXKVGKVo 8KC )QQING QPVFGM KM FCV FG\G KPXGUVGTKPIGP XQQTVMQOGP WKV GGP QXGTJGKFU CEVKGRNCP WKV +GTNCPF JCF VQGP GGP JWKUXGUVKIKPIUVG MQTV XCP PCCT UEJCVVKPI FTKGJQPFGTFFWK\GPF UQEKCNG JWWTYQPKPIGP *QG FG QDNKICVKGU FKG 'WTQHQPFU CCPDKGFV s OGV TGPFGOGPVGP XCP VQV RTQEGPV CHJCPMGNĎM XCP GGP NQQRVĎF XCP FTKG VQV XĎH LCCT DĎ KPXGUVGTKPIGP XCP GWTQ VQV GWTQ s CCP EQPETGVG RTQLGEVGP \ĎP IGMQRRGNF YQTFV PGT ! # " % " ! " $ # ! +M DGP \GGT XQQT FG DQWY XCP OGGT UQEKCNG JWWTYQPKPIGP &CV KPXGUVGTKPIGP IGNF MQUVGP GP FWU OQGVGP TGPFGTGP FCCT JGD KM QQM IGGP GPMGN RTQDNGGO OGG /CCT YCCT QXGTJGFGP DNĎMDCCT QR FKV OQOGPV IGNF MWPPGP NGPGP VQV \GNHU QPFGT FG RTQEGPV KU JGV XTGGOF CNU FCCTXQQT QR FG RCTVKEWNKGTG OCTMV IGNF OQGV YQTFGP IG\QEJV VGIGP \QoP CCPVTGMMGNĎM TGPFGOGPV 'TIGT XKPF KM JGV FCV FG CCPDKGFGTU XCP 'WTQHQPFU s OGV PCOG KPVGITKVGKVU RTQHGUUQT -QGNGYĎP s JGV FWTXGP VG JGDDGP QXGT nOCCVUEJCRRGNĎM XGTCPV YQQTF KPXGUVGTGPo GP FCCT FG &WWT\COG 1PVYKMMGNKPIUFQGNGP XCP FG 8GT GPKIFG 0CVKGU DĎ JCNGP &G YGTGNF FWWT\COGT OCMGP KU ÅÅP FKPI OCCT FCV KU KGVU CPFGTU FCP JGV XGTITQVGP XCP LG XGTOQIGP QR DCUKU XCP UQEKCNG JWWTYQ PKPIRTQLGEVGP &CV JGGHV QQM JGNGOCCN PKGVU VG OCMGP OGV JGV DKGFGP XCP GGP VYGGFG MCPU 8GTTGYGI FG OGGUVG DGYQPGTU XCP UQEKCNG JWWTYQPKPIGP JGDDGP KP JWP NGXGP PKGV GGPU GGP GGTUVG MCPU IGMTGIGP

Vastgoedmarkt

6GTYÄŽN GGP ITQQV FGGN XCP 0GFGTNCPF XCPWKV JWKU YGTMV MQPFKIV FG DGWTUIGPQVGGTFG MCPVQTGP DGNGIIGT 05+ FG QPVYKMMGNKPI CCP XCP GGP JQWVGP MCPVQQTIGDQWY XCP XGNG VKGPVCNNGP OKNLQGPGP GWTQoU QR FG <WKFCU KP #OUVGTFCO

Waarom NSI juist nu een kantoorproject lanceert

&'#. 8#0 &' /##0&

A

/.0 '741

an moderne en kwalitatief hoogwaardige kantoorgebouwen op de Zuidas in Amsterdam zal nog geruime tijd behoefte zijn. Met dat in het achterhoofd heeft de beursgenoteerde kantorenbelegger NSI, terwijl de coronacrisis in volle gang is, afspraken gemaakt met de gemeente Amsterdam. Aan de toekomstige Maurice Ravellaan, in het verlengde van de Gustav Mahlerlaan, moet een 86 meter hoge houten kantoortoren verrijzen naar een ontwerp van Dam & Partners. De locatie ligt naast Vivaldi I en II, twee kantoorgebouwen die NSI al in bezit heeft. De realisatie kan naar verwachting beginnen in de eerste helft van 2022 en neemt naar schatting ongeveer twee jaar in beslag. De geschatte investering bedraagt 90 tot 110 miljoen euro, exclusief erfpacht. De afsprakenbrief komt op een moment waarop de Nederlandse kantorenmarkt een pas op de plaats maakt. Volgens de laatste cijfers van Dynamis, het regionale samenwerkingsverband van makelaars, daalde de opname van kantoorruimte in hun regio’s in de eerste helft van 2020 met 38 procent op jaarbasis. Leden van beroepsorganisatie Rics (Royal Institution of Chartered Surveyors) verwachten dat Nederlandse topkantoren over twaalf maanden 1,75 procent minder waard zijn. Maar NSI kijkt verder in de toekomst en ontwikkelt het project voor eigen portefeuille. Er zijn weinig zorgen over de omstandigheden op de beleggingsmarkt wanneer het project uit de pijplijn komt. ‘We ontwikkelen dit kantoorgebouw niet om het snel te verkopen. Onze horizon voor dit project is lang. Bij de oplevering is het 2024. Natuurlijk kunnen we niet in de glazen bol kijken, maar we vertrouwen erop dat er naar dit product vraag zal zijn. Zouden we ontwikkelen met een horizon van ĂŠĂŠn of twee jaar, dan was het een spannender verhaal’, zegt Sten Karelse, head of Development bij NSI. Hij zegt zich te realiseren dat veel bedrijven op dit moment pas op de plaats maken en mogelijk nog geen langetermijncommitment aan kunnen gaan. ‘Tegelijkertijd zijn er nog steeds snelgroeiende bedrijven in de dienstverlenende en ICT/techsector die behoefte hebben aan kwalitatief hoogwaardige en onderscheidende kantoren. Juist deze onzekere periode en de mogelijke gevolgen van covid-19 dwingen ons versneld na te denken over de toekomst van kantoren.’ NSI verwacht dat er na de coronacrisis meer wordt thuisgewerkt dan ervoor, maar minder dan nu. ‘Het zal voor werkgevers een uitdaging worden werknemers te verleiden weer naar kantoor te komen. Daarvoor zal er, naast een gezonde en veilige omgeving, iets extra’s nodig zijn. Dat was al zo en dat zal door de corona-epidemie alleen maar sterker worden. Het moet

een beleving zijn om naar kantoor te gaan.’ Als een kantoor op de Zuidas staat, is het volgens Karelse nog niet automatisch een leuke plek om naar toe te komen. ‘Zelfs op de Zuidas bestaat een kwalitatieve mismatch tussen vraag en aanbod. Ook daar staan kantoren waarvan je je bij het betreden afvraagt: voel ik me hier welkom? Ons houten kantoorgebouw is een inspirerende omgeving en bijzonder leuk om te verblijven. Het ontwerp faciliteert werknemers om samen te werken, maar ook om hun eigen plekje te vinden voor individueel werk. De natuurlijke beleving van hout zal straks een heel andere uitstraling geven dan men op de Zuidas gewend is.’ ‘Ook hebben we de afgelopen maanden veel geleerd van onze eindgebruikers, met wie wij veel contact hebben, zeker in deze tijden. Een goed binnenklimaat met voldoende ventilatie is belangrijker dan ooit en ook flexibiliteit in gebruik wordt de norm. Niet in vierkante meters maar in de wijze van gebruik’, vervolgt Karelse. Het kantoor wordt ontworpen voor meer gebruikers. Het opleverniveau wordt aangepast aan de wensen van de klant. De onderste twee of drie verdiepingen lenen zich voor ontmoeten, samenwerken en horeca, mogelijk in combinatie met een flexibel werkconcept. De verdiepingen daarboven krijgen standaard een bruto vloeroppervlakte van 1.100 m². Karelse verwacht niet dat daar nog veel kantoortuinen met zo veel mogelijk bureaus zullen komen. ‘De vraag naar dat type kantoortuin was al voor de covid-19-epidemie aan het afvlakken. In plaats daarvan willen eindgebruikers mooie plaatsen om samen te komen, bijvoorbeeld bibliotheken, afgewisseld met open ruimten, vergaderfaciliteiten en werkplekken.’

Gevraagd naar de brandveiligheid van hout als bouwmateriaal zegt Karelse: ‘Hout heeft aantoonbaar een hoge brandveiligheid, daarover bestaat nog weleens een misverstand. Het bijzondere van hout is dat er bij een fikse brand aan de buitenkant een verkoolde laag ontstaat die brandwerend is. Daardoor blijft de stijfheid van bijvoorbeeld een houten kolom aan de binnenkant geborgd en dat is natuurlijk van groot belang. Ook heeft hout een laag warmtegeleidend vermogen.’ NSI heeft de Veiligheidsregio AmsterdamAmstelland bij de ontwikkeling betrokken om de brandveiligheid straks optimaal te kunnen waarborgen. Elementen moeten zestig tot negentig minuten brandwerend zijn. Hierin verschilt de ontwikkeling van een houten gebouw niet van die van een kantoor opgetrokken uit beton. Ook is er een uitstekende vluchtcapaciteit en is er een sprinklerinstallatie voorzien, geeft Karelse aan. De ambitie op het gebied van duurzaamheid is het certificaat Breeam-NL Outstanding. Hout is volgens Karelse een bijzonder duurzaam bouwmateriaal. Bomen halen CO2 uit de lucht en zetten die om in andere koolstofverbindingen. Per kubieke meter hout wordt zo ongeveer 0,9 ton CO2 onttrokken. Tijdens de levensduur van het gebouw draagt die CO2 niet bij aan het broeikaseffect. Aan het einde van de levenscyclus komt door vertering of verbranding weer een gelijke hoeveelheid CO2 vrij. Per saldo is de bijdrage van het gebouw aan de hoeveelheid CO2 in de lucht dus neutraal, aldus NSI. Wie de verhuur gaat doen is nog niet bekend. NSI rondt naar verwachting in november het voorlopig ontwerp af. NSI zal voor de verhuur een of meerdere partijen selecteren.

DGNGXKPI \ÄŽP QO *GV PKGWYG MCPVQQTIGDQWY QR FG <WKFCU OQGV XGTTÄŽ\GP PCCUV 8KXCNFK + GP ++ VYGG MCPVQQTIGDQWYGP FKG 05+ CN KP DG\KV JGGHV

05+ )'/''06' #/56'4 &#/

! !

Vastgoedmarkt " "

1R 2TKPULGUFCI JGGHV JGV OKPKUVGTKG XCP (KPCPEKÇP VTCFKVKGIGVTQWY FG ɈUECNG XQQTUVGNNGP XQQT JGV MQOGPF LCCT DG MGPFIGOCCMV &G\G PKGWYG ɈUECNG TGIGNU JGDDGP GGP ITQVG KORCEV QR FG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFOCTMV (KUECCN LWTKUVGP 5GDCUVKCCP 9ÄŽUOCP GP 4QFGTKM $QWYOCP XCP &.# 2KRGT 0GFGTNCPF IGXGP JKGTQPFGT GGP QXGT\KEJV XCP FG DGNCPITÄŽMUVG ɈUECNG TGIGNU XQQT FG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFUGEVQT

van een fiscale eenheid om het tariefsvoordeel te benutten. Voor winsten boven de 245.000 euro blijft het huidige vpb-tarief van 25 procent van toepassing. De eerder voorgestelde verlaging van het vpb-tarief van 25 procent naar 21,7 procent wordt niet meer doorgevoerd.

! $ # ! $( Vanaf 2021 wordt tarief in box 2 verhoogd van 26,25 procent naar 26,9 procent.

8GTJQIKPI JGHÉ…PIUXTKLG XGTOQIGP GP UVKLIKPI DGNCU # ! $( Per 1 januari 2021 wordt het heffingsvrije vermogen van box 3 verhoogd naar 50.000 euro. Daarnaast stijgt het belastingtarief in box 3 van 30 procent naar 31 procent. Verder wordt alsnog onderzocht hoe de heffingssystematiek van het forfaitair rendement efficiĂŤnt kan worden gewijzigd.

Prinsjesdag 2020: dit is de impact op de vastgoedsector ! " # $" ! ! % & % # Per 1 januari 2021 wordt het tarief voor de overdrachtsbelasting verhoogd van 6 procent naar 8 procent. Daarnaast is, ter verbetering van de positie van starters op de woningmarkt ten opzichte van beleggers, besloten om starters op de woningmarkt vrij te stellen van overdrachtsbelasting. Met ingang van 1 januari 2021 wordt er een eenmalige vrijstelling geĂŻntroduceerd voor starters op de woningmarkt. Deze eenmalige vrijstelling geldt voorlopig tot en met 31 december 2025. Er worden drie voorwaarden gesteld aan de vrijstelling: a. de koper is jonger dan 35 jaar; b. de koper heeft deze vrijstelling niet eerder toegepast; c. en de koper gaat de woning gebruiken als hoofdverblijf. Ook dient de koper op het moment van de verkrijging van de

woning een verklaring af te geven waarin de koper duidelijk, stellig en zonder voorbehoud verklaart de woning te gaan gebruiken als hoofdverblijf. Als blijkt dat de koper de woning niet als hoofdverblijf gaat gebruiken dan zal de belastingdienst in principe gaan naheffen. Daarnaast wordt de toepassing van het 2 procent-tarief beperkt tot verkrijgingen door natuurlijke personen – niet zijnde starters – die een woning verkrijgen die zij als hoofdverblijf gaan gebruiken. Alle overige verkrijgingen van woningen worden dus vanaf 1 januari 2021 belast tegen het 8 procent-tarief. Dus ook de verkrijging van bijvoorbeeld een vakantiewoning en een woning die ouders kopen voor hun kind wordt belast met 8 procent. Deze maatregelen zijn geïntroduceerd om de positie van starters en doorstromers te verstevigen ten

opzichte van andere kopers, zoals beleggers. Vanaf 2021 zullen de volgende tarieven van toepassing zijn in de overdrachtsbelasting in de Nederlandse vastgoedmarkt: - 0 procent voor ‘starters’; - 2 procent voor de aankoop van woningen voor eigen gebruik; - 8 procent voor alle andere verkrijgingen (niet-woningen en beleggingswoningen).

!& # ! " # #$$ % '% & % # Vanaf 2021 wordt het bedrag aan belastbare winst dat onder het lage vpb-tarief valt verhoogd van 200.000 euro naar 245.000 euro en vanaf 2022 zelfs tot 395.000 euro. Daarnaast wordt het lage tarief verder verlaagd van 16,5 procent naar 15 procent. Het kan lucratief zijn voor bedrijven door gebruik te maken van meerdere groepsvennootschappen of het verbreken

#"$ ! # # ! & ! #" % ! # % $! # Ter stimulering van de werkgelegenheid wordt een zogeheten Baangerelateerde investeringskorting (BIK) geĂŻntroduceerd. Bedrijven met bedrijfsinvesteringen die werkgelegenheid opleveren krijgen korting op de loonheffing op grond van de BIK-regeling. De BIKregeling is een gunstige regeling die projectkosten voor de bouw- en vastgoedsector kan verlagen. Deze regeling wordt ingevoerd als crisismaatregeling en betreft een tijdelijke regeling.

#% !' # & ) " !& %! & # De liquidatieverliesregeling in de vennootschapsbelasting wordt aangescherpt. Deze regeling biedt de

MTÄŽIKPI XCP GGP XCMCPVKG YQPKPI GP GGP YQPKPI FKG QWFGTU JWP MKPF

mogelijkheid om een verlies op een deelneming in aftrek te brengen op de belastbare winst. De liquidatieverliesregeling wordt beperkt tot deelnemingen waarin een aandelenbelang van 50 procent wordt gehouden en die gevestigd zijn binnen de EUR/EER. Daarnaast dient de vereffening binnen drie jaar na staking van de activiteiten te zijn voltooid. De aanscherping geldt niet voor liquidatieverliezen tot en met 5 miljoen euro.

#"$ ! # $# $# & DTQPJGHÉ…PI Per 1 januari 2021 wordt een bronbelasting ingevoerd over rente- en royaltybetalingen aan groepsvennootschappen gevestigd in laagbelastende landen. Voor het financiele jaar 2020 betreft het vennootschappen gevestigd in de volgende laagbelastende landen: Amerikaans Samoa, Amerikaanse Maagdeneilanden, Anguilla, Bahamas, Bahrein, Barbados, Bermuda, Britse Maagdeneilanden, Kaaimaneilanden, Fiji, Guernsey, Isle of Man, Jersey, Oman, Turkmenistan, Turks- en Caicoseilanden, Trinidad en Tobago, Verenigde Arabische Emiraten en Vanuatu. Om de impact van deze maatregel in kaart te brengen is het aanbevelenswaardig om na te gaan of er groepsvennootschappen zijn gevestigd in de bovenstaande landen. Daarnaast is continu monitoring noodzakelijk omdat de lijst jaarlijks wordt herzien.

#' %% # " ! ! ! JGHÉ…PI De verhuurderheffing die is gericht op verhuurders van meer dan vijftig sociale huurwoningen, wordt structureel in totaal met 138 miljoen euro verlaagd. Dit zal worden gerealiseerd door een vermindering van de verhuurderheffing met 0,036 procent.

9KL\KIKPIGP GPGTIKGDG & % # # CO2-heffing industrie: ter uitvoering van het Klimaatakkoord zal een CO2-heffing worden ingevoerd voor de industrie. Deze heffing is bedoeld om de CO2-uitstoot bij en door de industriĂŤle productie en afvalverbranding te verminderen. Energiebelasting: vanaf 2023 wordt de salderingsregeling geleidelijk afgebouwd. Verder komt er een aparte subsidieregeling voor coĂśperaties die het mogelijk maakt dat omwonenden makkelijker kunnen participeren in duurzame energieprojecten in hun omgeving.

&&&!% "# ! #!

# ! " " Vastgoedmarkt

%QXKF JGGHV KORCEV QR CNNG XCUVIQGFUGEVQTGP MQQR GP JWWTYQPKPIGP MCPVQTGP TGVCKN JQTGEC GP DGFTÄŽHUTWKOVGP

8CUVIQGFVCZCVKGU FGGNFG VÄŽFGPU GGP DÄŽGGPMQOUV XCP JGV 8CUVIQGFHQTWO /KFFGP 0GFGTNCPF FG NCCVUVG KP\KEJVGP

meer expats, die door covid-19 zijn vertrokken en wegblijven uit Nederland. Gezien het prijssegment zijn de inkomenseisen voor dit huursegment relatief hoog. Als het inkomen van Nederlanders daalt, is er dus minder vraag naar dit soort woningen omdat de vereiste koopkracht ontbreekt.

Door het thuiswerken is de vraag naar kantoren afgenomen. Het kantoor wordt nog meer een belangrijke ontmoetingsplaats voor sociale interventie, in plaats van een ruimte die volledig gericht is op productiviteit. Van een trendbreuk is echter geen sprake, eerder van een versnelling, want de vraag naar traditionele kantoorpanden liep al terug. Als kantoorgebruikers het in de toekomst zwaarder krijgen, kan een grotere omslag volgen. Vooral de financiĂŤle dienstverleningssector, grootgebruiker van kantoorpanden, kan de komende maanden in zwaarder weer komen. Dat zal doorwerken in de kantorenmarkt. ‘Dan stagneert de huurprijsstijging en zullen het aanbod en aanvangsrendementseisen juist oplopen, omdat de vraagcyclus vertraagt’, verwacht Pietersen. ! # # $ "& ! " %! ! # ! !

Impact van corona: waar vallen de zwaarste klappen?

B

ij een bijeenkomst van het Vastgoedforum Midden-Nederland deelde Richard Pietersen van MVGM Vastgoedtaxaties de laatste inzichten in hoe de Nederlandse vastgoedmarkt zich in tijden van corona ontwikkelt. De algemene tendens is dat covid-19 vooralsnog vooral bestaande trends versterkt en versnelt, met de horeca als grote uitzondering. Daar vallen de zwaarste klappen, gevolgd door de retailbranche en de kantorenbranche.

In april, toen de lockdown net va kracht was geworden, werden relatief veel woningen in de verkoop gezet. Er ontstond enige onzekerheid op de markt, terugvallende

vraag werd gevreesd. Woningeigenaren deden hun eigendom snel in de verkoop om te kunnen inspelen op de toen krappe markt. De verwachte terugvallende vraag bleef echter uit en schaarste bleef voortbestaan. Op transactieprijzen zijn de effecten van corona dus miniem. Direct na de lockdown daalden woningprijzen en werd minder overboden, maar de markt corrigeerde zichzelf snel. Woningprijzen bleven en blijven oplopen. De conclusie: de koopwoningenmarkt laat vooralsnog geen grote trendbreuken zien, zowel in het aantal transacties als in de prijsontwikkeling. Wel sluit Pietersen niet uit dat de coronacrisis zich in de toekomst nog laat gelden in de koopwoningensector. ‘Als grote ontslaggolven volgen, zal dit weerslag vinden in de markt. Dan daalt

de koopkracht en stellen consumenten grote investeringen als een nieuwe woning uit.’

Retail is al enige jaren een uitdagende markt voor investeerders. Door e-commerce en veranderende consumenteneisen liep het bezoek aan winkelgebieden flink terug. Wat dat betreft brengt corona niets nieuws onder de zon. Een nieuwe ontwikkeling is dat de centra in de grote steden nu ook hard worden geraakt. Wijkcentra doen het juist relatief goed, omdat consumenten graag in kleinschaligere wijkcentra hun dagelijkse inkopen doen. Winkelvastgoed wordt door corona dus een minder aantrekkelijk beleggingsproduct, zeker op prime locaties. Pietersen verwacht

De huurwoningenmarkt toont een zelfde trend als de koopwoningenmarkt. De vraag naar huurwoningen blijft hoog. Middenhuurwoningen blijven onveranderd in trek. Na de lockdown was een lichte daling zichtbaar, maar de markt corrigeerde zichzelf in twee maanden tijd. ‘We zien een markt waar nog steeds grote vraag bestaat’, besluit Pietersen. ‘Huurprijsontwikkeling kan iets afzwakken, maar woningen blijven een aantrekkelijk beleggingsproduct.’ Een uitzondering zijn huurwoningen in het hogere segment, met prijzen vanaf 1.300 euro. Deze woningen zijn in trek bij onder

8GGN RCTVÄŽGP ! '$ % $ # # $ $$! % ! # # %

lagere huurprijzen, zeker als het aantal faillissementen onder huurders toeneemt als de steunmaatregelen vanuit het Rijk afzwakken. ‘Beleggers zullen hun retailportefeuilles afbouwen of zich meer focussen op kleinere wijkwinkelcentra. Aanvangsrendementseisen lopen op doordat retail een risicovollere investering wordt, zeker ook gezien de gerechtelijke procedures waarmee sommige huurders soms met succes proberen om huurkortingen en verlagingen te vorderen bij verhuurders.’

Horeca is van alle economische sectoren het hardst geraakt. Omzetten in de sector daalden sterk door de coronamaatregelen. Zolang anderhalve meter afstand houden de norm is, blijft herstel uit. Pietersen verwacht dat vooral horecabedrijven die afhankelijk zijn van grote omzetten en volumes het nog moeilijker krijgen. Het resultaat? Veel horecapartijen zullen onvoldoende liquiditeit hebben om aan hun lopende huurverplichtingen te kunnen voldoen, gezien de zeer beperkte omzetmogelijkheden in de sector. In verband met het exploitatiegebonden karakter van dit type vastgoed werkt dit direct negatief door in de waarde van het vastgoed. Wel benadrukt Pietersen dat de consumentenvraag naar horeca onveranderd groot is. Het wegblijven van klandizie is een kwestie van niet kunnen in plaats van niet willen. ‘Ik hoop dan ook dat banken, verhuurders en horecapartijen met elkaar in overleg gaan, zodat zo veel mogelijk horecaondernemingen in deze moeilijke tijden kunnen voortbestaan.’

Bedrijfsruimte is een zeer diverse sector, met grote schaalverschillen. Denk aan gigantische productiecentra, logistieke centra of aan kleinschalige bedrijfsruimten. ‘De vraag naar bedrijfsruimte wisselt dus sterk,’ zegt Pietersen. ‘De marktvraag naar bedrijfsruimte is zeker nog aanwezig, maar door corona zijn er enorm veel restricties. Internationale handel is bijvoorbeeld moeilijker geworden.’ De onzekerheid over de hele sector neemt dus toe. Huurprijzen staan onder druk en aanvangsrendementen stijgen. Een opvallende tak van de bedrijfsruimtesector is logistiek vastgoed. De afgelopen jaren is grote vraag ontstaan naar grote distributie- en logistieke centra en is er een tekort aan goede logistieke ruimten. ‘Door de groei van online winkelen wegens corona stijgt de vraag naar groot- en kleinschalige distributie- en opslagruimten,’ constateert Pietersen.

Vastgoedmarkt

1PFGT\QGMUDWTGCW .QECVWU UEJCV FCV FG YKPMGNNGGIUVCPF UVÄŽIV VQV RTQEGPV GKPF VGIGPQXGT RTQEGPV PW &KG EÄŽHGTU YGMMGP FG KPFTWM FCV GT PKGV XGGN CCP FG JCPF KU %JTKU .CPVKPI TGVCKNGZRGTV DÄŽ XCUVIQGFCFXKUGWT %QNNKGTU \KGV GGP CPFGT DGGNF

winkelen en aankopen zal verleggen naar het onlinekanaal. Dit heeft een grote impact en kan leiden tot faillissementen, winkelsluitingen, huuraanpassingen en leegstand in grootstedelijke winkelgebieden.’ De bank wijst op metingen door Locatus. ‘Op basis van de aanwezigheid van mobiele telefoons blijkt dat bij aanvang het gemiddelde aantal passanten tijdens de lockdown bijna 80 procent lager lag dan voor de crisis. Op dit moment ligt dit nog altijd zo’n 40 procent lager.’

*GV XQQTOCNKIG RCPF XCP MNGFKPIYKPMGN 9KVVGXGGP CCP FG *QQHFUVTCCV KP #RGNFQQTP UVCCV VG JWWT

‘Grootste golf winkelleegstand moet nog komen’

D

e winkelleegstand zal toenemen tot 9,9 procent eind 2021, tegenover 7,6 procent nu. Dat is de inschatting van retailonderzoeksbureau Locatus. Vóór de coronacrisis was de leegstand al gestegen: van 6,7 procent begin 2019 naar 7,3 procent begin 2020. ‘Onze best mogelijke schatting is dat eind volgend jaar zo’n 21.500 panden leegstaan’, aldus Locatus. Wel geeft Locatus aan dat de analyse een momentopname is. Zo is het de vraag wat er gaat gebeuren als de steunmaatregelen verder worden afgebouwd en het kabinet meer beperkende maatregelen oplegt. De cijfers wekken de indruk dat er niet veel aan de hand is. Chris Lanting, retailexpert bij

vastgoedadviseur Colliers, ziet een ander beeld. ‘De grootste leegstandsgolf in onze winkelstraten moet nog komen. Locatus meet fysieke leegstand: winkels die daadwerkelijk leeg zijn en te huur staan op een bepaald moment. Maar niet alles staat zichtbaar leeg of wordt openbaar te huur aangeboden. Hierdoor ontstaat er een niet-realistisch beeld van wat zich afspeelt in de Nederlandse winkelstraten’, zegt Lanting. ‘Wij spreken dagelijks talloze winkeliers en winkelketens die kritisch kijken naar al hun vestigingen en kijken welke ze kunnen sluiten. Het kan zijn dat een retailer een huurcontract heeft opgezegd, maar dat de huurtermijn voorlopig niet voorbij is. Vaak wordt er dan eerst gezocht naar een partij die het contract

wil overnemen. Of naar een tijdelijke invulling. Wij zien dat nu steeds meer voorkomen. Dat is een voorportaal van oplopende leegstand, zeker nu nieuwe gegadigden niet rijen dik staan te wachten.’

Ook ABN Amro waarschuwt op basis van de cijfers van Locatus dat het niet goed gaat in de detailhandel. Volgens de bank komen retailers met een goedlopend onlinekanaal relatief beter door de crisis, omdat de verschuiving naar online deels blijvend is. ‘De crisis heeft een enorme impact op de retail en het consumentengedrag. We verwachten dat een deel van de consumenten blijvend minder winkels zal bezoeken, gerichter en meer lokaal gaat

De grote steden laten ten opzichte van 7 maart een nog grotere daling zien. Per 15 augustus ligt het bezoek in winkelgebieden van Rotterdam, Utrecht, Breda, Den Haag en Amsterdam een derde tot ruim de helft lager. Veel consumenten blijven de grote steden mijden en de huidige businessmodellen zijn daar niet op berekend. Daarentegen deden winkelcentra in woonwijken en kleinere steden het relatief goed omdat consumenten gerichter zijn gaan winkelen en relatieve veiligheid in hun eigen omgeving ervaren. ABN Amro denkt dat bij fysieke kledingwinkels de omzet dit jaar met 15 procent zal dalen en dat bij schoenenwinkels een min te zien zal zijn van 10 procent. Door de virusuitbraak bleven veel consumenten weg uit de winkelstraat en nam de vraag naar formele kleding door het thuiswerken drastisch af, aldus ABN Amro. Bovendien kunnen kleding en schoenen bij uitstek online besteld worden. De onlineverkopen gingen dan ook hard omhoog, maar dat is niet genoeg om het verlies in fysieke kleding- en schoenenwinkels goed te maken. De bank verwacht dat volgend jaar de omzet in kleding- en schoenenwinkels met 5 procent zal stijgen, maar dat is onvoldoende voor herstel naar een niveau van voor de crisis.

n9ÄŽ URTGMGP FCIGNÄŽMU ! MTKVKUEJ MÄŽMGP ! "

Lanting van vastgoedadviseur Colliers meent dat gemeenten de regie moeten nemen en belangrijke stakeholders bij elkaar moeten brengen om een ontwikkelvisie te maken voor de binnenstad. ‘De winkelmarkt krimpt, maar de binnenstad moet vitaal blijven om de consument te lokken. Een levendige binnenstad behoud je door duidelijke keuzes te maken en het beleid daarop af te stemmen. Het beeld dat binnensteden vooral om te winkelen zijn, moet worden losgelaten.’ ‘De oplossing is een combinatie van het verminderen van het aantal winkelmeters, het clusteren van winkels in het kernwinkelgebied, het terugbrengen van functies die jaren geleden wegtrokken zoals kleinschalige kantoren of publieke diensten, transformatie naar woningen en investeringen in de openbare ruimte. Dat vraagt om meer exibiliteit in bestemmingsplannen en bij de verstrekking van vergunningen.’

De centra van Maastricht, Zwolle, Enschede, Arnhem en Drachten behoren tot de tien winkelgebieden die het meest zijn getroffen door de coronacrisis, schrijft Locatus. Verder behoren de centra van Den Bosch, Tilburg, Roermond, Goes en Leeuwarden tot deze top tien. Het onderzoeksbureau concludeert dat na een beoordeling van alle ongeveer 2.500 winkelgebieden in Nederland. Dat deze centra zo zijn geraakt, komt onder meer doordat ze veel horeca en modewinkels hebben. Die zijn zwaar getroffen door de coronacrisis. Deels omdat mensen drukke plekken mijden en via internet spullen kopen, maar ook omdat ze bijvoorbeeld minder behoefte hebben aan een nieuwe garderobe vanwege het gebrek aan feestjes. Ook komen mensen die naar de stad gaan nu vooral met de auto of de ďŹ ets in plaats van met het openbaar vervoer. Steden die slecht bereikbaar zijn per auto, of hoge parkeertarieven hebben, worden daarom minder bezocht. Ook het aantal besmettingen in de regio heeft invloed: in regio’s waar corona hard heeft toegeslagen gaan minder mensen naar de stad. Afhankelijkheid van toerisme is ook een probleem. ‘Soms zijn landen simpelweg op slot gegaan voor reizigers uit het buitenland, met ongekende gevolgen voor het toerisme. Zo liepen op sommige plekken de toeristenaantallen terug tot nagenoeg nul’, schrijft Locatus. ‘Steden zoals Amsterdam, Utrecht en Maastricht – waar veel toeristen komen – hebben het zwaarder dan steden waar vooral bezoekers uit de eigen regio komen.’

"""!! !

" " Vastgoedmarkt

zenuwachtig geworden of in financiele problemen gekomen. Zelf zou ik niemand aanraden om te verkopen als het niet noodzakelijk is, maar ik zie het wel gebeuren. Voor die partijen is het een slechte tijd om te verkopen, want de prijzen zijn laag. Daaruit volgt dat het een goede tijd is om winkelvastgoed te kopen. Over twee jaar, wanneer er weer sterke economische groei is, zullen de winkelstraten weer gaan bloeien, dan gaan veel retailers aanhuren. Dan zullen de huren stijgen en wordt het vastgoed weer meer waard.’

!% & ! " ! % " " % " % &% ! % !% ‘Mensen die dat als argument gebruiken om de winkelvloeroppervlakte eindelijk met 20 procent te verminderen, zitten op een roze wolk. Daar komen ze vanzelf vanaf. In coronatijd staan consumenten in de rij voor populaire winkels, zoals Zara. Als straks alle maatregelen voor social distancing van tafel zijn, gaan mensen weer enthousiast winkelen. Bijna als koeien die na een winter op stal weer de wei in mogen.’ *CPU XCP 6GNNKPIGP n%QTQPC \CN XGTFYĎPGP GP OGPUGP YKNNGP YKPMGNGP o

‘HĂŠt moment om in winkelvastgoed te stappen’ ! & % &" % ‘In totaal helemaal niet zo slecht. De totale leegstand bedraagt nu 7,5 procent en zal door de coronacrisis oplopen tot 9 procent. Misschien wordt het wat meer, maar meer dan 10 procent zal het niet worden. In wijkwinkelcentra, op de betere meubelboulevards, in kleinere steden en dorpen en een aantal middelgrote steden gaat het goed. In sommige wijkwinkelcentra is zelfs een tekort aan ruimte. Wel hebben steden die normaal veel toeristen ontvangen het veel moeilijker. Je ziet dat terug in de oplopende leegstandscijfers. Dat zal de komende een of twee jaar nog wel zo blijven. Daarna zal er ook in die toeristische steden herstel komen.’

" !%! & ! !! & % " ‘Ik zie het liever lager, maar zorgwekkend is een te groot woord. De

winkelvastgoedmarkt heeft ongeveer 4 à 5 procent leegstand nodig om gebruikers genoeg gelegenheid te geven voor mutaties. Frictieleegstand noemen we dat. Op dit moment zit de markt dus op ruim anderhalf keer de frictieleegstand. Met ruim 9 procent zit je op tweemaal dat niveau. Gezien de moeilijkheden die een deel van de retailmarkt ervaart door de coronacrisis vind ik dat niet hoog.’

! " ! & % ! ! ‘Corona zal verdwijnen en mensen willen winkelen. Ze willen leuke dingen doen met elkaar, zoals consumeren in winkelstraten en eten en drinken in de horeca. Geen webwinkel kan dat plezier vervangen.’

& & & ! ! " " % ! % &% ‘Slimme winkeliers en vastgoedeige-

naren zien juist nu goede mogelijkheden. Kijk bijvoorbeeld naar de Nieuwendijk in Amsterdam. Daar is niet alleen snoepparadijs Kingdom of Sweets opengegaan, maar ook De Koopman neergestreken, de outlet van modeketen The Sting. Dat is juist een formule die in het gat duikt van Hudson’s Bay. Een creatieve ondernemer verzint altijd een list om te overleven. Voor wie een winkel wil huren, is dit een goede tijd. Vooral op A1-locaties hebben vastgoedeigenaren huurverlagingen moeten accepteren van retailers die door corona in de problemen kwamen.’

! !% " & & !! * " ! & " % & ! " ! ! & ! " % ! ‘Die prijzen zijn harder gedaald dan je denkt. Genoeg particuliere beleggers en winkeliers met het pand in eigendom zijn door de coronacrisis

! & * * % ! ! " ! & " ! & % " % ! ! & ‘De aantallen patiĂŤnten in ziekenhuizen en opnames op de intensive cares zullen ongetwijfeld toenemen. Maar vergeleken met wat we hebben gehad, wordt die tweede golf een rimpeling. Je kunt het zien aan de cijfers voor BelgiĂŤ, ItaliĂŤ en Spanje. Die landen liggen drie of vier weken voor op ons.’ ‘Ja, het neemt iets toe, maar het is niets in vergelijking met maart en april. Geen misverstanden, ik onderschat dat virus niet, voor sommigen is het een vreselijk en fataal virus. Ik heb vrienden en kennissen van wie ouders zijn overleden.’

" % & % ! "! * ! & * & & "

$ # ! % ! XQQTDÄŽo

‘Met of zonder vaccin, die pandemie is volgend jaar echt grotendeels voorbij. In Nederland is het kabinet er niet in geslaagd de verspreiding van het virus onder de bevolking te voorkomen. Daar kun je van alles van vinden, maar groepsimmuniteit is dichterbij gekomen.’

& % (! ! % ! * & " % ! % ! !% " ! ‘Groepsimmuniteit is misschien wel veel dichterbij dan je denkt. Onderzoek, bijvoorbeeld van een team rond viroloog Sunetra Gupta van de universiteit van Oxford, suggereert dat de drempel voor groepsimmuniteit veel lager ligt dan het niveau van 60 Ă 70 procent waar vaak nog vanuit wordt gegaan. Volgens Gupta moet je ook rekening houden met aangeboren immuniteit en immuniteit als resultaat van blootstelling aan virussen die verwant zijn aan Sars-Cov-2. Oftewel er is al 50 procent immuniteit, dat heet kruisimmuniteit. Haar onderzoek suggereert dat je dan nog 10 tot 20 procent aan besmettingen dient te hebben en de groepsimmuniteit is een feit. Zweden lijkt daar al te zijn. En ook wij komen in de buurt. Als ze gelijk heeft, zijn we er bijna.’

% % " && & ! ! & " & ! ! ! ! ! " ! ! ‘Was het maar waar dat het alleen om het welzijn van mijn onderneming draait. Honderdduizenden ondernemers lijden onder de maatregelen en daar werken een paar miljoen mensen. Als die failliet gaan, zit ook de Nederlandse regering met de gebakken peren. En uiteindelijk is er dan ook geen geld meer voor goed onderwijs en goede gezondheidszorg.’

‘Ik denk het. De maatregelen zijn voor het publiek niet vol te houden. Onze minister van Justitie heeft dat zelf onderstreept door geen afstand te houden op zijn eigen bruiloft. Buiten hoeven we sowieso geen anderhalve meter afstand te houden, want daar is de besmettingskans klein. Binnen moet je zorgen voor voldoende verse lucht. Zet een raam open of zorg voor ventilatie die lucht van buiten naar binnen brengt en andersom. Ingewikkelder hoeft het niet te zijn. En nee, ook ik ben geen viroloog of epidemioloog. Hugo de Jonge is dat trouwens ook niet. Maar gezond verstand denk ik wel te hebben op beleidsmatig gebied. Ik citeer slechts experts als Gupta, maar ook Anthony Fauci, de Amerikaanse Jaap van Dissel, als het gaat om bijvoorbeeld ventilatie.’

%%% $ "# ! #

Vastgoedmarkt # !

9QPKPIXGTJWWTFGTU XGTCPFGTGP UVGGFU OGGT KP YGPFDCTG FCVCDGFTĎXGP FKG FG YQQPGTXCTKPI XCP JWP JWWTFGTU EGPVTCCN UVGNNGP &G XGNG FCVC UVGNNGP JGP VQV XGGN OGGT KP UVCCV n1PU FCIGNĎMUG FKIKVCNG MNCPV EQPVCEV MWPPGP YG XGTVCNGP PCCT JGV KFGCNG YQQPRTQFWEV o

+P JGV URKVUWWT XCP LG NGXGP QR \QGM PCCT GGP PKGWYG YQPKPI KU PKGV YCCT FG IGOKFFGNFG JWWTFGT OGV XGGN RNG\KGT QR VGTWIMĎMV 8GTFYCCNF TCMGP KP JGV VGNGHQPK UEJG MGW\GOGPW XCP FG YQPKPIXGTJWWTFGT OKPW VGP KP FG YCEJV UVCCP \QPFGT TGUWNVCCV IGGP QH GGP NCVG TGURQPU QR GGP XGT\QPFGP G OCKN 8GTXQNIGPU FG YQPKPIDG\KEJVKIKPI GP NCVGT FG EQPVTCEVQPFGT VGMGPKPI FKG GPMGN OQIGNĎM \ĎP VĎFGPU MCPVQQTWTGP 1O QXGT JGV RCMMGV WKV VG RTKPVGP FQEWOGPVGP OCCT VG \YĎIGP 5VGGFU OGGT YQPKPIDGNGIIGTU JGDDGP CHUEJGKF IGPQOGP XCP FKV VĎFTQXGPFG CPCNQIG JWWT RTQEGU YGGV 6GTTGPEG 9QPI TGIKQPCN OCPCIGT XCP VGEJPQNQIKGRCTVPGT ;CTFK

n9Ď JGNRGP XCUVIQGFRCTVĎGP OGV FG\G QOUNCI 8CPWKV GGP UNKOOG CRR \QCNU QPU FKIKVCNG RNCVHQTO 4'06%CHÅ MCP FG JWWTFGT CNNGU TGIGNGP \QPFGT CHJCPMGNĎM VG \ĎP XCP MCPVQQTVĎFGP QH FG CIGPFC XCP FG XGTJWWTFGT 1QM FG XGTJWWTFGT YKN MQTV QR FG DCN \KVVGP &QQTFCV FG JWWTFGT CN \ĎP IGIGXGPU FKIKVCCN CCPNGXGTV JGV EQPVTCEV FKIKVCCN QPFGTVGMGPV GP XGGN \CMGP \GNH CHJCPFGNV \ĎP GT OKPFGT OGFGYGTMGTU DĎ FKV RTQEGU DGPQFKIF $QXGPFKGP MWPPGP MNCEJVGP UPGN YQTFGP CHIGJCPFGNF /GV 4'06%CHÅ MWPPGP

“Een digitaal georganiseerde belegger is efficiënter en winstgevender” !! % ! ! $ # !# ! !

JWWTFGTU QQM EJCVVGP OGV GNMCCT GP FG XGTJWWTFGT DGVCNGP GP UGTXKEGXGT\QGMGP FQGP *KIJ 6GEJ GP *KIJ 6QWEJ PQGOV ;CTFK FG\G FKIKVCNG FKGPUVXGTNG PKPI XQNNGFKI IGFKIKVCNKUGGTF GP VGIGNĎMGTVĎF JQQI YCCTFKIG MYCNKVGKV FKGPUVXGTNGPKPI XQQT \QYGN JWWT FGT CNU XGTJWWTFGT 8QQTVCCP KU FG JWWTFGT VGXTGFGP GP IQGF IGËPHQTOGGTF VGTYĎN FG XGTJWWTFGT GGP GHɈEKÇPVG DGFTĎHUXQGTKPI JGGHV o &G\G CCPIGPCOG FKIKVCNG MNCPVYGI KU UNGEJVU ÅÅP XQQTDGGNF JQG JGV YQPKPINCPFUEJCR FTCUVKUEJ KU XGT CPFGTF 9CCT UVGNNGP FG PKGWYG VGEJPKGMGP YQPKPI XGTJWWTFGTU PQI XGTFGT VQG KP UVCCV! +U GT PQI TWKOVG XQQT OGPUGNĎM EQPVCEV KP FG\G FKIKVCNG VĎFGP! 9CV KU FG KORCEV XCP FG EQTQPCETKUKU QR FG FKIKVCNKUGTKPI GP QR FG YQPKPIXTCCI! 2TCPIGPFG XTCIGP YCCT #NVGTC 8GUVGFC GP 9GUVRNCP +PXGUVQTU s FTKG XQQTCCPUVCCPFG QPVYKMMGNGPFG YQPKPIDGNGIIGTU GP VGEJPQNQIKG GZRGTV ;CTFK GGP CPVYQQTF QR RTQDGTGP VG HQTOWNG TGP <G FGGNFGP JWP KP\KEJVGP GP XKUKGU QPNCPIU VĎFGPU FG ;CTFK 8CUVIQGFOCTMV QPNKPG TQPFGVCHGN &KIKVCNKUGTKPI XCP FG EWUVQOGT LQWTPG[

! % !# ! "# $ "# !"

8GUVGFC YCU GGP XCP FG GGTUVG ITQVG XGTJWWTFGTU FKG GGP FKIKVCCN XGTJWWTU[UVGGO KPXQGTFGP UEJGVUV FKTGEVGWT 1RGTCVKQPU #UVTKF 5EJNØVGT /GV YQPKPIGP KU 8GUVGFC FG ITQQVUVG EQOOGTEKÇNG YQPKPIXGTJWWTFGT XCP 0GFGTNCPF n&G\G UVCR YGTF KPIGIGXGP FQQT DG\WKPKIKPIGP PC FG XCUVIQGFETKUKU JGV\GNHFG YGTM FQGP &CV FYQPI QPU QO GHɈEKÇPVGT GP FWU FKIKVCNGT VG YGTMGP 1P\G KP\GV YCU GP KU QO FG RTQEGUUGP GNMG FCI GHɈEKÇPVGT KP VG TKEJVGP CHIGUVGOF QR FG JWWTFGTUYGPU <GU LCCT IGNGFGP NCPEGGTFGP YG QPU GGTUVG FKIKVCNG MNCPVRQTVCCN &G\G \QOGT \GVVGP YG GGP ITQVG UVCR XQQTYCCTVU OGV QPU PKGWYG WKVIGDTGKFG GP XQNNGFKI IGËPVGITGGTFG FKIK VCNG U[UVGGO QPNKPG o

$Ď #NVGTC 8CUVIQGF s IQGF XQQT GGP RQTVHQNKQ XCP IKUEJG MGW\G XGTVGNV EGQ ,CCR XCP FGT $ĎN n9G \ĎP CN LCTGP FQQTFTQPIGP XCP FG PQQF\CCM JWWTFGTU FKIKVCCN OGGT MYCNKVGKV VG DKGFGP #NVGTC YKN GGP GEJVG FCVCIGFTGXGP DGNGIIGT \ĎP &CCTOGG XGTYCEJVGP YG OGGT YCCTFG VG MWPPGP VQGXQGIGP 8QQT JWWTFGTU YKNNGP YG XGTFGT ICCP FCP GGP CRR 0CCUV FG QPNKPG XGTJWWT FGPMGP YG CCP GGP FKIKVCCN UEJGTO KP GGP YQQPIGDQWY OGV TGNGXCPVG KPHQTOCVKG \QCNU QX XGT VTGMVĎFGP GP EQPVCEVIGIGXGPU XCP QP\G DGJGGTFGT 1QM YKNNGP YG OGGT UGTXKEG QPNKPG DKGFGP \QCNU GGP RCTMGGTCRR GP UOCTV MG[U o

8QQT 9GUVRNCP +PXGUVQTU KU FKIKVCNKUKPI RWTG PQQF \CCM NGIV RCTVPGT 6CEQ 7NTKEJ WKV n#NU QPVYKMMGNCCT QRGTGTGP YĎ QR FG #OGTKMCCPUG JWWTYQPKPIOCTMV #OGTKMC MGPV GGP QXGTUEJQV CCP JWWTYQPKPIGP GP GT KU XGGN EQPEWTTGPVKG 9KG \KEJ YKN QPFGTUEJGKFGP OQGV JGV DGUVG YQQPRTQFWEV GP FG DGUVG QPNKPG UGT XKEG NGXGTGP #NU YĎ PKGV XQQT\KGP KP GGP XNGMMGNQ\G FKIKVCNG MNCPVTGKU MTĎIGP YG IGGP JWWTFGTU $QXGP FKGP YGTMV FG #OGTKMCCPUG JWWTOCTMV OGV EQPVTCE VGP XCP OCCPFGP 1P\G LCCTNĎMUG OWVCVKGITCCF NKIV QR RTQEGPV 1O \QoP DĎGPMQTH VG OCPC IGP MCP LG PKGV DWKVGP GGP UNKO FKIKVCCN U[UVGGO /CCT QPU RTQFWEV UNCCV IQGF CCP 9GUVRNCP JGGHV FG CHIGNQRGP LCCT #OGTKMCCPUG JWWTYQPKPIGP IGDQWYF GP XGTMQEJV &G JWKFKIG RQTVGHGWKNNG XCP 9GUVRNCP DGUVCCV WKV \QoP YQPKPIGP GP \CN FG MQOGPFG OCCPFGP PCCT XGTYCEJVKPI OGV \QoP YQPKPIGP ITQGKGP o

&G EQTQPCRCPFGOKG KU GGP YCMG WRECNN XQQT XGTFGTG FKIKVCNKUGTKPI DGCOGP FG FTKG YQPKPIXGTJWWTFGTU n%QTQPC KU CDUQNWWV GGP XGTUPGNNGT GP MCVCN[UCVQT XCP FKIKVCNKUGTKPI 2CTVĎGP FKG PQI PKGV \Q XGT YCTGP

! !

" " Vastgoedmarkt

QXGTVWKIF FCV FG EQPUWOGPV UVTCMU PKGV CPFGTU YKNV QR GGP MNGKP ITQGRLG XGTUVQMVG FKIKDGVGP PC 0KGV CNNGGP FG LQPIGTGP OCCT QQM QWFGTGP \QCNU OĎP OQGFGT XCP YKNNGP UPGNNG IGOCMMGNĎM FKGPUVXGTNG PKPI XCPWKV FG NWKG UVQGN FQQT GGP CRR 'GPXQWFKIGT FCP FKGPUVGP DGUVGNNGP XKC GGP #NGZC URTCCMCUUKUVGPV YQTFV JGV PKGV 8GTJWWTFGTU MTĎIGP JWP YQPKPI KP 0GFGTNCPF \QPFGT FKIKVCNG KPXGUVGTKPI RTKOC XGT JWWTF /CCT IGDGWTV FKV QQM QR FG OGGUV GHɈEKÇPVG JWWTFGTU! 'GP DGNGIIGT FKG JGV JGNG JWWTRTQEGU JGGHV IGFKIKVCNKUGGTF KU XGGN GHɈEKÇPVGT GP JKGTFQQT YKPUVIGXGPFGT $QXGPFKGP KU GGP YQPKPI FKIKVCCN XGGN UPGNNGT XGTJWWTF 'GP \Q MQTV OQIGNĎMG NGGIUVCPF KU VQEJ JGV FQGN XCP GNMG DGNGIIGT 'GP EQPEWTTGPV FKG \ĎP \CCMLGU YGN FKIKVCCN QR QTFG JGGHV \CN \ĎP YQPKP IGP FCP GGTFGT XGTJWTGP o

&G YQPKPIXGTJWWTFGTU QPFGTUEJTĎXGP \ĎP DGVQQI ITQVGPFGGNU n/CCT QPU JWWTFGTUDGUVCPF KU GGP CHURKGIGNKPI XCP FG 0GFGTNCPFUG UCOGPNGXKPI 9Ď DNĎXGP FG VTCFKVKQPGNG JWWTFGT GXGP VTCFKVKQPGGN DGFKGPGP CNU FKG YGPUVo XQGIV 5EJNØVGT VQG n&G FKIK VCNKUGTKPI DKGFV QPU GEJVGT XGGN OGGT OQIGNĎMJGFGP FCP GGP FKIKVCNG MNCPVTGKU 1P\G FCVCDCUG OQGV ÅÅP DTQP XCP YCCTJGKF \ĎP YCCTOGG YG MWPPGP KPURG NGP QR FG VQGMQOUVKIG XTCCI 1PU FCIGNĎMUG MNCPV EQPVCEV GP MGPPKU MWPPGP YG PCCT JGV KFGCNG YQQP RTQFWEV XGTVCNGP &CV MCP CNNGGP OCCT OGV GGP FKIKVCCN FCVCRNCVHQTO 6QV XQQT MQTV DQWYFGP QPVYKM MGNCCTU JWK\GP GP IKPIGP RCU FCCTPC PCFGPMGP QXGT FG MNCPV 0W YGVGP YG GZCEV YGNMG FQGNITQGR YCCT YCV YKN o &CV FG VGEJPKGM XQQT PKGVU UVCCV DGYĎUV 9GUVRNCP OGV \ĎP JWKUFKGTGPDGNGKF n8CP FG JWKUFKG TGP XCP QP\G JWWTFGTU PGOGP YĎ FPC CH #NU GT JQP FGPRQGR NKIV KP FG DKPPGPVWKP MWPPGP YG DGRCNGP XCP YKG FG JQPF KU GP FG DQGVG DGVCCNV +P QP\G EQORNGZGP KU JGV CNVĎF UEJQQP 9G YQTFGP UVGGFU OGGT GGP FCVCDGFTĎH OGV FG UGTXKEG GP MNCPVIGTKEJV JGKF XCP GGP JQVGN o

,CCR XCP FGT $ĎN EGQ #NVGTC 8CUVIQGF

“Zoom-sessies met een hondentrainer en een foodtruck voor onze huurders” OQGVGP UPGN CCP FG UNCIo TGCIGGTV ,CCR XCP FGT $ĎN

IGXQGTF XGTMNCCTV #UVTKF 5EJNØVGT n0C FG NQEMFQYP XCP JCNH OCCTV OQGUVGP YG XCP FG GPG QR FG CPFGTG FCI JGV JWWTRTQEGU QOIQQKGP 1O RGTUQQPNĎM EQP VCEV VG XGTOĎFGP TKEJVVGP YG FG XQQT GP PC KPURGE VKG GP FG UNGWVGNQXGTFTCEJV CPFGTU KP <Q VQQPFGP YQPKPI 2QUV EQTQPC \WNNGP YG YGNNKEJV PQI OCCT ÅÅP H[UKGMG KPURGEVKG FQGP &CV NGXGTV VĎFUYKPUV GP OKNKGWYKPUV QR 1QM ICCP YG OGGT YQPKPIGP OGV GGP FKIKVCNG UNGWVGN WKVTWUVGP o

2 1QM #NVGTC 8CUVIQGF \KGV PQI NGIKQ OQIGNĎMJGFGP UEJGVUV 8CP FGT $ĎN n1P\G DGUVCCPFG FCVCDTQPPGP YKNNGP YG MQRRGNGP CCP PKGWYG FCVCUGVU \QFCV YG PQI DGVGTG CPCN[UGU GP RTQIPQUGU MWPPGP OCMGP <Q OQGV KP ÅÅP QQIQRUNCI FWKFGNĎM YQTFGP JQG FWWT \CCO YG \ĎP YCV KU RGT RTQLGEV QH IGDQWY JGV ITQPF UVQH GPGTIKG GP YCVGTXGTDTWKM JQGXGGN CHXCN KU IGRTQFWEGGTF JQGXGGN %1 /CCT YG RNWMMGP PW CN FG XTWEJVGP XCP QPU JWKFKIG QPNKPG RNCVHQTO 9G \KGP FCV JGV \QGMIGFTCI XCP JWWTFGTU XGTCPFGTV PC \GXGP

&KIKVCNKUGTKPI OQGV YGN JCPF KP JCPF ICCP OGV GGP RGTUQQPNĎMG VQWEJ OGTMV 6CEQ 7NTKEJ QR n9GUVRNCP JGGHV VĎFGPU FG NQEMFQYP \ĎP JWWTFGTU GGP JCTV QPFGT FG TKGO YKNNGP UVGMGP OGV GZVTC FKGPUVGP 8GGN JWWTFGTU JGDDGP GGP JWKUFKGT 9G JGDDGP GGP JQP FGPVTCKPGT KPIGJWWTF FKG <QQO UGUUKGU FGGF 1QM QTICPKUGGTFGP YG NKXG EQPEGTVGP KP FG DKPPGPVWKP XCPCH JWP DCNMQP \CVGP \G FCCT OGV GGP YĎPVLG VG NWKUVGTGP &CCTPCCUV JCFFGP YG GGP HQQFVTWEM XQQT FG FGWT OGPUGP MQPFGP FKIKVCCN DGUVGNNGP GP DĎ JWP XQQTFGWT CHJCNGP o 1QM 5EJNØVGT KU FCCT XQQTUVCPFGT XCP n&KG RGTUQQPNĎMG VQWEJ KU ETWEKCCN <Q UVWTGP YĎ DĎ GGP LWDKNGWO XCP JWWTFGTU PW CNVĎF GGP DNQGOGVLG OGV GGP JCPFIGUEJTGXGP MCCTV &QQT FKG MCCTV MTĎ IGP YG XGGN XCMGT GGP DGFCPMLG VGTWI 2GTUQQPNĎMG PGP <Q JGD KM OGV OĎP HCOKNKG QPNCPIU GGP JWKULG QR 6GZGN IGJWWTF \QPFGT GGP RGTUQQP VG JGDDGP IG\KGP /CCT JGV NKGXG YGNMQOUVMCCTVLG FGGF JGV JGO o

;CTFK OCPCIGT 6GTTGPEG 9QPI LWKEJV FG XGTUPGNNKPI XCP FKIKVCNKUGTKPI VQG /CCT JĎ JQQRV YGN FCV GT OGGT DGYGGITGFGPGP FCP EQTQPC VGP ITQPFUNCI NKIIGP CCP FG FKIKVCNKUGTKPIUNCI n8QQTPCCOUVG DGYGGITGFGP OQGV FG RQVGPVKÇNG JWWTFGT \GNH \ĎP +M DGP GTXCP

#UVTKF 5EJNØVGT FKTGEVGWT 1RGTCVKQPU 8GUVGFC

“Altera stemt zijn acquisitiebeleid af op de door corona veranderende woningvraag” OCCPFGP EQTQPC 'T YQTFV OGGT PCCT JWK\GP DWKVGP FG UVCF IG\QEJV +M XGTYCEJV FCV FG YQQPYGTMEKTMGNU \WNNGP XGTTWKOGP &G YQQPEQPUWOGPV XKPFV FG UVCF IGT 1QM PC EQTQPC \WNNGP OGPUGP XGGN OGGT VJWKU YGTMGP &G PQQF\CCM QO KP FG UVCF VG YQPGP XGTXCNV FCCTOGG 'P DQXGPFKGP MTĎI LG DWKVGP FG UVCF OGGT OGVGTU ÅP DWKVGPTWKOVG XQQT JGV\GNHFG IGNF #NVGTC \CN JKGT \ĎP CESWKUKVKGDGNGKF QR CHUVGOOGP o

8GUVGFC OCPCIGT 5EJNØVGT EQPUVCVGGTV JGV\GNHFG n1QM YĎ \KGP JGV \QGMIGFTCI GP JGV CCPVCN NGCFU RGT YQPKPI XGTCPFGTGP 8QQT QPU DGNGKF \CN FCV PKGV XGGN XGTCPFGTGP QOFCV 8GUVGFC CN YQPKPIGP KP JGGN 0GFGTNCPF JGGHV o 9GUVRNCP RCUV \ĎP FKIKVCNG MGPPKU CN VQG QR PKGWYG RTQLGEVGP XGTVGNV RCTVPGT 7NTKEJ n9G YGVGP RTGEKGU YCV QP\G JWWTFGTU YGN QH PKGV YKNNGP +P #OGTKMC KU FCV RWTG PQQF\CCM YCPV FCCT KU QR CNNG RTĎUPKXGCWU IGPQGI CCPDQF &G\G FKIKVCNKUG TKPIUNCI NGKFV GTVQG FCV JGV RTQFWEV RGTHGEV YQTFV CCPIGRCUV QR FG JWWTFGTUXTCCI $GNCPITĎMUVG QRICXG XQQT 0GFGTNCPF KU QO FG YQPKPIUEJCCTUVG QR VG NQU UGP *GV KU PCVWWTNĎM KFKQQV FCV \QXGNGP IGGP YQPKPI MWPPGP XKPFGP 9GUVRNCP TGRTQFWEGGTV JGV QPVYGTR FCV YGTMV &CCTFQQT JGDDGP YG GGP GPQTOG URGGF VQ OCTMGV DKPPGP OCCPFGP NGXGTGP YG QP\G PKGWYG YQPKPIGP QR o #NVGTC EGQ 8CP FGT $ĎN JQQRV FCV 0GFGTNCPF FCCT GGP XQQTDGGNF CCP MCP PGOGP n&G FKIKVCNKUGTKPI OQGV QQM JGV CCPDQF QPFGTUVGWPGP #NU JGV \Q FQQTICCV \KVVGP YG PQI VYKPVKI VQV FGTVKI LCCT OGV UEJCCTUVG &G DQWY OQGV PQI OGGT PCCT UGTKGOCVKIG DQWY GP RTGHCD &CV MCP OKFFGNU FKIKVCNG $+/ OQFGNNGPRTQ FWEVKG YCCTXCP FG FCVC XQQT QPU YGGT YCCTFGXQN \ĎP KP JGV DGJGGT GP QPFGTJQWF 'P QPFCPMU FG UEJCCTUVG CCP YQPKPIGP OQGV FG MYCNKVGKV YGN EGP VTCCN DNĎXGP UVCCP CPFGTU \KVVGP YG UVTCMU OGV GGP XQQTTCCF FKG PKGV VQGMQOUVDGUVGPFKI KU o

***!) &' # ! % '!"

Vastgoedmarkt # '# % " "

#

$ÄŽ HQPFUDGJGGTFGT GP XCUVIQGFKPXGUVGGTFGT *QNVDWTIJ %CRKVCN KU JGV IQGFFGGNU QRVKOKUOG YCV FG MNQM UNCCV 8QNIGPU JGV DGFTÄŽH KU FG JQPIGT PCCT XCUVIQGF FQQT EQTQPC CNNGGP OCCT VQGIGPQOGP DÄŽ FG RCTVKEWNKGTG DGNGIIGT

ook de smaak van vastgoed te pakken en besloot ik dat ik, ook namens de aandeelhouders van Holtburgh, zelf wilde gaan investeren in vastgoed.’ De afgelopen anderhalf jaar groeide het bedrijf in ‘eigen ontwikkeling’. Recent kocht Holtburgh een nog te realiseren woningbouwproject in Dordrecht, maar er liggen ook plannen voor woningen en winkels in onder meer Ridderkerk, De Bilt en Enschede. In de laatste stad is Holtburgh eigenaar van een kantoorgebouw in stationsgebied Centrumkwadrant. Recent trok het kabinet onder meer voor deze gebiedsontwikkeling de portemonnee om er versneld woningbouw te kunnen realiseren.

## ' (% % ' (% " ##&' " " % "&& " & ! " ! ' #"'* ! " % % # ) " & #$ # ' %#! #(' " #% % '! % ' ## ' (% ##$ $$ %' ! "' " " ' * ' % % & % "!

Particuliere belegger ruikt nu kans in vastgoed

H

oltburgh Capital huist in het voormalige bankgebouw van Otto de Kat aan de Wijnstraat in Dordrecht. Een rijksmonument dat in 1906 als representant van de overgangsarchitectuur verrees. Een gebouw met een bijzonder verhaal want volgens Marc Janssen, oprichter van Holtburgh Capital, trokken de bankiers en kassiers van De Kat er uiteindelijk nooit in. Dit omdat het bedrijf zich vertilde aan de hoge bouwkosten. ‘Ik heb me laten vertellen dat het pand op de groei werd gebouwd, maar dat de kost in dit

verband wel heel erg voor de baat uitging’, aldus Janssen. Wel fungeerde het kantoor, waarin het klassieke bankinterieur van begin vorige eeuw goeddeels bewaard is gebleven, nadien als bijkantoor van De Nederlandsche Bank. Voor Holtburgh lijkt het kaarsje aanmerkelijk minder snel te doven dan voor de bankiersfamilie. Het bedrijf maakt dit jaar nadrukkelijk de omslag van hoofdzakelijk assetmanager naar een grotere rol als vastgoedinvesteerder. Joost Eggink kwam van BNP Paribas RE over om deze relatief jonge loot tot wasdom te brengen. Twaalf jaar geleden begon Marc Janssen, telg van een Limburgse

aannemersfamilie, voor zichzelf toen de vastgoedtak verzelfstandigde. ‘Het was echt de beleggingsportefeuille van een familiebedrijf zoals je die wel vaker ziet onder particuliere vastgoedbeleggers. Veel verspreid bezit met woningen, winkels en wat kantoren, hoofdzakelijk in het midden en zuiden van het land. Een supermarkt in Deurne, maar ook een pandje in Someren.’

‘De portefeuille moest worden gemanaged, wat ook betekende dat ik de eerste jaren flink met de stofkam door de portefeuille ben gegaan. Maar tegelijkertijd kreeg ik

Inmiddels heeft de Dordtse vastgoedinvesteerder ruim 100 miljoen euro aan belegd vermogen onder handen. ‘We zijn echt aan het opbouwen’, vertelt Joost Eggink. ‘Daarbij kijken we niet alleen naar nieuwbouw of transformatie, maar ook naar renovatie. In het centrum van Bunnik hebben we vier maisonnettewoningen gecreĂŤerd. Dat was voorheen een grote winkel en woonhuis. De grootste gemene deler in onze ambitie is dat we binnenstedelijk of binnendorpelijk een functie willen toevoegen. Daarbij schuwen wij iets met een rafelrandje niet.’ Juist dergelijke objecten zijn volgens Janssen nu in trek door corona. ‘Over alle sectoren zal een flinke afwaardering van vastgoed gaan plaatsvinden. Tegelijkertijd is dit een ideaal instapmoment als je de hand weet te leggen op vastgoed waar je snel waarde aan kunt toevoegen.’ Eggink: ‘Er is de afgelopen jaren door veel partijen veel te duur ingekocht. Dat vertaalt zich in mijn beleving ook in een matige kwalitatieve uitstraling. Mijn insteek is dat ik zelf nog over twintig jaar met mijn kinderen langs een nieuwbouwproject moet kunnen lopen en dat het dan de tand des tijds heeft doorstaan. Dat is ook de reden dat wij serieus werk

, & '& * ' ) % #$ " " !# ' ' % )##% (" ' ## CCPVTGMMGNÄŽM ( '+ "-

maken van houtskeletbouw. Door modulair met hout te bouwen hopen wij op een duurzame manier ons steentje bij te dragen aan het tekort aan middenhuur.’ Met name in retail is het probleem volgens Janssen dat prijzen worden berekend op huurwaarden per vierkante meter. ‘Ik weet ook wel dat alles zijn waarde heeft en dat de lage rente een stuwende factor is. Maar als je een kleine winkelier bent en je moet 600 euro per vierkante meter aan markthuur betalen, dan weet je dat dat niet toekomstbestendig is.’ ‘Vandaar dat wij bij het aanhuren van winkelpanden bij kleinere ondernemers niet kijken naar vierkante meters, maar hun ondernemingsplan als uitgangspunt nemen, welke ruimte ze nodig hebben en welke huurprijs redelijk is. We denken ook met die ondernemer mee. Een doorsnee vastgoedinvesteerder zal eerder kijken naar de korte termijn, maar het kenmerk van een familiekantoor als Holtburgh is juist dat de aandeelhouders meer geĂŻnteresseerd zijn in een bestendig rendement.’ In retail is de markt volgens Eggink nog altijd overprijsd. ‘Corona moet je in dat opzicht echt zien als een incident te midden van trends waar winkels al veel langer last van hebben, met het onlinekanaal als belangrijkste uitdaging. Wel hebben die trends door corona een versnelling gekregen. Hetzelfde zie je ook in de discussie over thuiswerken. Ook daar zie je dat er structureel minder vraag naar kantoren is. Terwijl je tegelijkertijd te maken hebt met onmiskenbare demografische trends. Dat we 850.000 woningen nodig hebben, heeft bijvoorbeeld ook te maken met het gegeven dat er steeds meer ĂŠĂŠnpersoonshuishoudens zijn.’

Eggink ziet de forse toestroom van kapitaal richting Holtburgh als teken dat particuliere beleggers wel brood zien in het aanpakken van die samenhangende uitdagingen. Er is volgens hem veel laaghangend fruit. ‘Als je nu door binnensteden loopt en je ziet sommige winkelpanden al zo lang leegstaan dat het verkoopbord is vergeeld dan weet je dat er iets anders aan de hand is dan alleen een tegenzittende economie.’ ‘Als je iets wilt verkopen dan moet het er voor die functie ook aantrekkelijk uitzien. Veel winkelpanden lenen zich prima om er woonruimte aan toe te voegen. Waarom zou je in deze tijd nog een V&D-achtig pand van vier verdiepingen en een kelder bouwen in een plaats als Zeist? Het toevoegen van woningen aan winkelstraten zorgt voor leefbaarheid en reuring en daarvoor is steeds meer privaat geld beschikbaar.’

! !

" " Vastgoedmarkt

910+0)'0

Hoofdstad oververhit, zeepbel loopt leeg 8QNIGPU FG <YKVUGTUG \CMGPDCPM 7$5 KU GT YGN FGIGNÄŽM URTCMG XCP GGP \GGRDGN QR FG #OUVGTFCOUG YQPKPIOCTMV 9GN NQQRV FG\G NCPI\CCO NGGI UBS analyseerde de prijzen van woningen in 25 grote steden over de hele wereld. Ondanks de huidige wereldwijde recessie is de voor inatie gecorrigeerde huizenprijsgroei in deze 25 steden in de afgelopen vier kwartalen gemiddeld versneld, wat de auteurs van de studie als ‘onhoudbaar’ beschouwen. De eurozone onderscheidt zich als de regio met de meest overver-

hitte huizenmarkten. MĂźnchen en Frankfurt voeren de ranglijst aan met een indexcijfer van respectievelijk 2,35 en 2,26. Parijs en Amsterdam volgen dit voorbeeld op de voet, al lijkt de zeepbel in de Nederlandse hoofdstad langzaam wat leeg te lopen. Kreeg Amsterdam vorig jaar nog een indexcijfer van 1,84 voor de mate van overprijzing, dit jaar zakt dat naar 1,52.

Dat de lucht er in de hoofdstad langzaam begint uit te lopen, blijkt ook uit demograďŹ sche cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Zou Amsterdam in 2035 als eerste stad van Nederland de grens van een miljoen inwoners passeren, inmiddels is de bevolkingsgroei in de hoofdstad omgeslagen naar een krimp. Een jaar geleden zag de werkelijkheid er voor de hoofdstad nog

/GV PCOG GZRCVU GP DWKVGPNCPFUG UVWFGPVGP \KGP GT OKPFGT JGKN KP QO \KEJ VG XGUVKIGP KP #OUVGTFCO

%1.7/0

heel anders uit. Toen berichtte het CBS nog dat Amsterdam in 2035 een ‘miljoenenstad’ zou worden. Door de uitbraak van het coronavirus en het pakket aan coronamaatregelen is de toon een stuk soberder. Sinds het grootschalig uitbreken van het coronavirus en de daaropvolgende lockdownmaatregelen in maart verloor de hoofdstad tot en met juni ongeveer 4.000 inwoners. Door heel Nederland was er alleen in april een lichte krimp, maar groeide de bevolking daarna juist weer. De aantrekkelijkheid van Amsterdam staat door corona onder druk. Met name expats en buitenlandse studenten zien minder heil om zich te vestigen in de hoofdstad. Daarnaast blijft er een uitstroom van Amsterdammers, vooral gezinnen, die de hoofdstad verruilen voor een plek elders in het land, een trend die al veel langer zichtbaar is. In tegenstelling tot vorig jaar bevindt de huizenmarkt van Vancouver zich nu in het overgewaardeerde bereik van het spectrum , naast Londen, San Francisco, Los Angeles en, in mindere mate, New York. Boston, Singapore en Dubai blijven redelijk gewaardeerd. Gemiddeld versnelde de voor inatie gecorrigeerde prijsstijging op jaarbasis in de geanalyseerde steden de afgelopen vier kwartalen. In veel Europese grootstedelijke gebieden stegen de prijzen met meer dan 5 procent, met MĂźnchen, Frankfurt en Warschau voorop. De prijsstijgingen in de Aziatische, Australische en Amerikaanse steden, met uitzondering van Sydney, bleven in een lage tot gemiddelde eencijferige bandbreedte. Madrid, San Francisco, Dubai en

Hongkong zijn de enige steden waar de prijzen zijn gedaald. De laatste keer dat er minder steden waren met een negatieve prijsgroei, was in 2006. Mark Haefele, chief investment ofďŹ cer bij UBS Global Wealth Management: ‘Het is onzeker in hoeverre de hogere werkloosheid en de sombere vooruitzichten voor het gezinsinkomen de huizenprijzen zullen beĂŻnvloeden. Het is echter duidelijk dat de versnelling van de afgelopen vier kwartalen op korte termijn niet houdbaar is. In de meeste steden zijn de huren al gedaald, wat aangeeft dat er waarschijnlijk een correctiefase zal komen wanneer de subsidies wegvallen en de druk op de inkomens toeneemt.’ Claudio Saputelli, head of Real Estate bij UBS: ‘De opkomst van het thuiskantoor doet twijfels rijzen over de noodzaak om dicht bij stadscentra te wonen. De druk op het gezinsinkomen zorgt ervoor dat veel mensen naar meer betaalbare voorstedelijke gebieden verhuizen. Bovendien zullen steden die al schulden hebben of economisch zwakker zijn, op deze economische crisis moeten reageren met belastingverhogingen of bezuinigingen op de overheidsuitgaven, die geen van beide veel goeds voorspellen voor de vastgoedprijzen. Bij elkaar genomen maken deze factoren onzekerheden op langere termijn rond de vraag naar stedelijke woningen waarschijnlijk.’ Voor een echt buitenkansje moet je als woningbelegger in het Amerikaanse Chicago zijn. Met een indexcijfer van -0,66 gelden woningen daar als ‘ondergewaardeerd’. Ook in Dubai zijn woningen relatief goedkoop.

-QTVGVGTOÄŽPRQNKVKGM MQUV JWWTFGTU XGGN IGNF

*QQHF MGPPKU UVWTKPI 4CDQ 4GCN 'UVCVG (KPCPEG

&G JWWTRTÄŽ\GP XQQT YQPKPIGP UVÄŽIGP FKV LCCT YGGT /GV RTQEGPV XQNIGPU JGV %GPVTCCN $WTGCW XQQT FG 5VCVKUVKGM %$5 0KGV JGV EÄŽHGT OCCT FG nJQQIUVG UVÄŽIKPI KP \GU LCCTo JCCNFG JGV PKGWYU *OOe UNQVGP YG \QoP \GU LCCT IGNG FGP IGGP nJKUVQTKUEJ YQQPCMMQQTF!o <QoP UVGTMG UVÄŽIKPI KU MQTGP QR FG OQ NGP XCP RQNKVKEK *GV VQQPV KP JWP QIGP JGV KOOQTGNG IGFTCI XCP XCUVIQGFGK IGPCTGP $GUV UPGW CNU LG DGUGHV FCV FG QQT\CCM DÄŽ FG XQNMUXGTVGIGPYQQTFKIGTU \GNH NKIV 8QQT FG FWKFGNÄŽMJGKF +M XGTFGFKI JKGT IGGP XCUVIQGFGKIGPCTGP \QCNU YQ PKPIEQTRQTCVKGU RGPUKQGPHQPFUGP DWKVGPNCPFUG KPXGUVGGTFGTU QH RCTVKEWNKG TGP 'GP JWWTUVÄŽIKPI KU JWP MGW\G GP DQXGPFKGP XKPF KM FCV LG DGUV GGP OQ TGGN DGTQGR MWPV FQGP QR XGTJWWTFGTU KP VÄŽFGP XCP GGP FKGRG ETKUKU 'GP XGTJQIKPI XCP RTQEGPV MNKPMV FQQT JGV IGVCN CEJVGT FG MQOOC PQICN DQGMJQWFMWPFKI KP FG RTCMVÄŽM KU FKV XGGN IGNF XQQT IG\KPPGP FKG JGV CN PKGV DTGGF JGDDGP FKG IGTCCMV YQTFGP FQQT EQTQPC QH QWFGTGP OGV CNNGGP GGP #19 QH MNGKP RGPUKQGP 'GP JGNG ITQVG ITQGR FWU &KV YKN PKGV \GIIGP FCV GKIGPCTGP FG GZVTC KPMQOUVGP \QOCCT MWPPGP OKUUGP $QXGPFKGP FQGP \G RTGEKGU YCV FG RQNKVKGM CCP \G JGGHV IGXTCCIF 'ZVTC JWWT KPMQOUVGP \ÄŽP DÄŽXQQTDGGNF GGP EQORGPUCVKG XQQT FG XGTJWWTFGTJGHËŹPI GGP UQQTV n2NWM \G YGVo XQQT NGICCN JWWTYQPKPIDG\KV 8GTFGT \QTIGP FG JQIGTG JWTGP GTXQQT FCV FG FGMMKPIUITCCF XCP WY RGPUKQGP PQI GPKIU\KPU QR RGKN DNÄŽHV /GGT JWWT XQQT WY DWTGP DGVGMGPV RNCV IG\GIF FCV W GT NCVGT YCTO RLGU DÄŽ \KV 1QM XNQGKV UVGGFU OGGT IGNF PCCT JGV DWKVGPNCPF FG DX 0GFGT NCPF KU XCPWKV FCV QQIRWPV GGP NGMMGTG OGNMMQG /CCT JGV YCU VQEJ FG OK PKUVGT \GNH FKG NCPIUMYCO QO ITQVG KPXGUVGTKPIGP KP QPU RTCEJVKIG NCPF CCP VG RTÄŽ\GP MQQR *QNNCPFUG JWK\GP 'P FG XGTGPKIKPI XCP DW[ VQ NGV DGNGIIGTU FKG QO OQTGNG TGFGPGP CHUVCPF YKNNGP FQGP XCP JWP DGNGIIKPI! &KG OQGV XTGGU KM PQI YQTFGP QRIGTKEJV +M \GV JGV PGGT CNU GGP MCTKMCVWWT 1O JGV UEJGTR VG MTÄŽIGP 9CPV FKV KU PKGV FG VCCN FKG W YKNV JQTGP 1H KM *GV KU FCCTQO PKGV OKPFGT YCCT 5VGTMGT GKIG

PCTGP JGDDGP PKGV CNNGGP FG XGTJQIKPI PQFKI \G JGDDGP GT TGEJV QR *GV KU CNNGOCCN TWKO \GU LCCT IGNGFGP CHIGURTQMGP KP GGP nJKUVQTKUEJ YQQPCMMQQTFo &QQT YKG! &QQT FG\GNHFG XQNMUXGTVGIGPYQQTFKIGTU QH KP GNM IGXCN JWP XQQT ICPIGTU FKG PW OQQTF GP DTCPF UEJTGGWYGP GP JWWTXGTJQIKPI KP FG UEJQG PGP UEJWKXGP XCP JGV ITGVKI ITCCKGPF ITQQVMCRKVCCN &GUVÄŽFU YGTF FCV CNU nNCPILCTKI RGTURGEVKGHo CCP FG DWTIGT XGTMQEJV /GV OCIKUEJG YQQTFGP YGT FGP KPXGUVGGTFGTU XGTNGKF UCOGP VG \QTIGP XQQT GGP DGUVGPFKIG YQPKPI OCTMV 'GP FGGN XCP FG QRRQUKVKG YCU FCCT OQTFKEWU QR VGIGP &G OGGTFGT JGKF XCP FG 6YGGFG -COGT PKGV &CV OCCMV JGV GGP FGOQETCVKUEJ DGUNWKV OGV TGIGNU FKG XQQT KGFGTGGP IGNFGP 'GP RCCT FCIGP XQQT JGV %$5 DGTKEJV IKPI OKPKUVGT XCP ,WUVKVKG (GTF )TCRRGT JCWU FKGR FQQT JGV UVQH YGIGPU JGV QXGTVTGFGP XCP FG EQTQPCTGIGNU 8QNMU XGTVGIGPYQQTFKIGTU MYCOGP KP VCNMUJQYU FCIGPNCPI YQQTFGP VGMQTV QO XQQTCN JWP CEJVGTDCP WKV VG NGIIGP FCV TGIGNU PW GGPOCCN TGIGNU \ÄŽP GP JGV UEJGPFGP FCCTXCP GGP FQQF\QPFG /CCT QQM CNU LG LG YGN CCP TGIGNU JQWFV KU JGV PKGV XQNFQGPFG 0KGV FG NGVVGT XCP FG YGV OCCT QPIGUEJTGXGP TGIGNU DGRCNGP IQGF GP HQWV 'P CNU YG FKG NCVGP KPXWNNGP FQQT RQNKVKEK FCP MTÄŽI LG YCV GT PW IGDGWTV 'T XCNV CNVÄŽF YGN KGOCPF VG XKPFGP FKG U[ODQNKUEJ CCP FG UEJCPFRCCN MCP YQTFGP IGPCIGNF &CV XQGNV FCCFMTCEJVKI OCCT NQUV YQPKPIOCTMVXTCCIUVWMMGP PKGV QR 8QQT YKG OQGKVG JGGHV QO VWUUGP FG TGIGNU FQQT VG NG\GP \CN KM JGV XGTFWKFG NÄŽMGP JWWTFGTU \ÄŽP PKGV FG FWRG XCP KOOQTGNG XCUVIQGFDGNGIIGTU OCCT XCP TKEJVKPINQ\G RQNKVKEK OGV GKIGP DGNCPIGP GP JQPIGT PCCT CCPFCEJV *KUVQTK UEJG DGUNWKVGP YQTFGP GXGP IGOCMMGNÄŽM IGPQOGP CNU FCV \G KP FG RTWNNGPDCM XGTFYÄŽPGP 'P CNU JGV OKU ICCV NKIV FCV CNVÄŽF CCP GGP CPFGT -QTVGVGTOÄŽPRQ NKVKGM GP NCPIGVGTOÄŽPKPXGUVGTKPIGP ICCP PKGV IQGF UCOGP &CV MQUV JWWTFGTU JGGN XGGN IGNF &KV LCCT RTQEGPV QO RTGEKGU VG \ÄŽP !

### "

Vastgoedmarkt

MQOUV JGV \ÄŽP GPMGNG XCP FG VJGOCoU FKG CCP DQF MYCOGP VÄŽFGPU JGV EQPITGU n6TCPUHQTOCVKG KP FG UNKOOG UVCFo XCP 8CUVIQGFOCTMV n/CCT FG XCUVIQGFUGEVQT NQQRV UVGTM CEJVGT o

Transformatie in de stad van de toekomst: ‘Laten we lef hebben en fouten durven maken’

‘A

ls we toch elektrisch en synchroon gaan rijden, kan de ringweg rond Amsterdam worden teruggebracht tot een tweebaansweg’, aldus toparchitect Ben van Berkel. ‘Dan komt er ruimte vrij voor zo’n zevenduizend nieuwe woningen. En als het toch allemaal elektrisch is, wordt wonen langs de ringweg prettig. De ringweg zou een soort boulevard kunnen worden, met ruimte voor hubs en parkeerplaatsen zodat er minder verkeer in het centrum komt.’ Van Berkel, grondlegger van het befaamde architectenbureau UNStudio, was een van de sprekers op het door Vastgoedmarkt georganiseerde congres Transformatie in de slimme stad; de weg naar de intelligente opbouw, van 16 september. Het congres, dat werd gehouden in de Jaarbeurs in Utrecht, telde vanwege de coronamaatregelen slechts een bescheiden aantal live

bezoekers. Het merendeel van de belangstellenden volgde het congres via een digitale verbinding. Dat zij daar vanwege de coronacrisis al aan gewend zijn, bleek uit het feit dat alle digitale aanwezigen al voordat het congres van start ging, druk met elkaar aan het communiceren waren.

Het concept ‘smart cities’ mag zich verheugen in grote belangstelling. Niet alleen in Nederland zijn steden druk bezig zich voor te bereiden op de digitale toekomst, dat gebeurt wereldwijd. De gestage opmars van het internet of things, waarbij ook apparaten met elkaar communiceren, evenals de noodzaak van duurzaamheid en nieuwe kansen van burgers en bedrijven, maken een goede digitale infrastructuur, goede communicatiemogelijkheden en goed databeheer broodnodig. ‘Nieuwe technologieĂŤn brengen ‘niet alleen nieuwe kansen met zich mee, maar ook bedreigingen voor degenen die

zich er niet op voorbereiden’, stelde een van de spreker het later voor. In zijn openingswoord merkte congresvoorzitter Hans Nouwens, programmadirecteur National Smart City Living Lab bij Connected Worlds, op dat de infrastructuur in Nederland goed geregeld is. Daarbij wees hij niet zonder trots op het feit dat het overgrote deel van de congresbezoekers gewoon thuis of op kantoor de presentaties zat te volgen. ‘Maar de transformatie van de stad stelt ons voor allerlei nieuwe vraagstukken, waaraan we vanmiddag aandacht zullen geven.’ Architect Van Berkel, de eerste spreker, is in Nederland onder meer bekend van de Erasmusbrug in Rotterdam, maar hij werkt al decennialang internationaal. Dat bleek onder meer uit de foto’s die hij tijdens zijn presentatie toonde van de multifunctionele Rafes-toren in Hangzhou, opgeleverd in 2018, de Wasl Tower in Dubai (2020), en de Southbank-wolkenkrabber in Melbourne

%QGP 5CPFGTKPM XCP *GÄŽOCPU QR JGV RQFKWO XCP JGV 8CUVIQGFOCTMVEQPITGU 6TCPUHQTOCVKG KP FG UNKOOG UVCF

(op te leveren in 2024). Die indrukwekkende, maar architectonisch en bouwtechnisch veeleisende gebouwen zijn volgens Van Berkel alleen mogelijk dankzij digitale technieken. Het even indrukwekkende, door UNStudio ontworpen Mercedes-Benzmuseum in het Duitse Stuttgart werd weliswaar al in 2006 in gebruik genomen, maar het revolutionaire ontwerp was volgens Van Berkel gebaseerd op slimme modulaire bouw met slechts zes elementen. ‘Dat vereiste vooral heel veel samenwerking van alle partijen, terwijl we nu op basis van data kunnen bouwen.’ Berkel provoceerde de aanwezigen met zijn opmerking dat de bouw- en vastgoedsector –‘onze sector’, zei hij er meteen bij – in deze iPhone-fase zelf nog maar in het stadium van de walkman zat. ‘Onze sector heeft een achterstand. Maar als we de doelen willen halen die alleen al in Nederland gesteld zijn, zoals de bouw van energieneutrale woningen in 2020, circulair bouwen vanaf 2050 en een productiestijging van 10 procent vanaf 2025, zijn digitale technieken onmisbaar.’ Kort ging Van Berkel in op de bouw van een multifunctionele, digitale wijk in Helmond, waarbij UNStudio ook betrokken is. ‘Daar komen 1.500 woningen. Met de eerste honderd woningen gaan we

\ÄŽP XQNIGPU " !#

testen of we ĂŠĂŠn dataplatform kunnen ontwikkelen, waarbij de bewoners zelf kunnen proďŹ teren van de voordelen van hun eigen data.’ Dat testen sloot aan bij wat hij even daarvoor zei: ‘We moeten niet denken dat we alles weten. We moeten vooral experimenteren.’

In het daaropvolgende forum discussieerden Hendrik Blokhuis, directeur country investments van Cisco, Ellen van Bueren, hoogleraar urban development management van de TU Delft, en wethouder Wim Willems van Apeldoorn, over een aantal stellingen die werden voorgelegd door congresvoorzitter Nouwens. Op Nouwens’ vraag of Nederland nieuwe oplossingen nodig had, antwoordde de wethouder volmondig ‘ja’. ‘Wie nu van Amsterdam naar Apeldoorn rijdt, begint op een zesbaansweg, maar moet vanaf Stroe over op een tweebaansweg. Asfalt bijleggen kan niet meer, maar hoe kan dat probleem verholpen worden? Ik weet het niet.’ Van Berkel zou hem geantwoord hebben dat die tweebaansweg voldoende is, en dat Amsterdam asfalt zal kunnen weghalen. Van Bueren haakte wel in op Van Berkels voorbeeld, maar sneerde dat er op diens artists impressions vrijwel geen auto’s te zien waren. ‘Het zijn allemaal mooie toekomstplaatjes, maar de investeringen moeten in het hier en nu genomen worden. Dat is lastig, omdat de toekomst er weleens anders kan uitzien dan we nu denken.’ Blokhuis wees erop dat digitalisering slechts een middel is. ‘We zien nu dat thuiswerken en zorg op afstand moet en kan, maar het is te hopen dat mensen dat straks, als corona weg is, nog steeds willen.’ Op Nouwens’ stelling dat de overheid de digitale transitie daadwerkelijk steunt, antwoordde de Apeldoornse wethouder Willems dat ze dat helemaal niet kan. ‘Als de overheid een corona-app ontwikkelt, heeft iedereen bezwaren, omdĂĄt het van de overheid komt, maar tegelijk accepteert iedereen de voorwaarden van Whatsapp. Je

""" !

Vastgoedmarkt

! ! !

kunt van de overheid geen voortrekkersrol verwachten.’ Dat waren hoogleraar Van Bueren en Cisco-directeur Blokhuis niet met hem eens. ‘Ik zie twee gebieden waarop de overheid een voortrekkersrol moeten spelen’, zei Blokhuis. ‘Dat is op het gebied van cyber security en privacy, en op het onderwijzen van digitale vaardigheden.’ Van Bueren: ‘De overheid moet de spelregels bepalen en mensen meenemen. Dat mensen de voorwaarden van Whatsapp accepteren, is niet zo

vreemd.’ Blokhuis reageerde daar nog even op. ‘Mensen accepteren voorwaarden niet omdat ze van een private partij komen, maar omdat ze een bepaalde dienst willen. Het is een taak van de overheid om cyber awareness te kweken.’

Toen Nouwens zijn laatste vraag stelde, refereerde hij even aan een interview met EU-topambtenaar Eddy Hartog dat eerder door Vastgoedmarkt werd gepubliceerd. ‘Niet alleen Amsterdam is te klein

Hendrik Blokhuis, Wim Willems en Ellen van Bueren gingen in debat

om een smart city te worden, Nederland is te klein, zelfs Duitsland is te klein’, zei Nouwens. Toen hij Willems vroeg hoe het stond met zijn poging om de onderlinge band van Nederlands veertig grootste steden te verstevigen, antwoordde deze: ‘Helmond is niet de enige stad die een digitale wijk gaat aanleggen, Almere en Alkmaar doen dat ook. Maar ze weten het niet van elkaar.’ Dat silodenken komt ook binnen sectoren voor, zo bleek. Volgens Van Bueren worden winkelcentra bijvoorbeeld nog steeds vooral vanuit een sectorgewijze aanpak ontwikkeld. ‘De investeringen daarvoor zijn tien jaar geleden gedaan, terwijl de technologie inmiddels veel verder is. Dat vraagt dat alle partijen veel nauwer samenwerken.’ Blokhuis tilde daar niet zo aan, zo leek het. Toen Nouwens de forumleden vroeg wat ze het publiek nog wilden meegeven, antwoordde hij: ‘Laten we lef hebben, fouten durven maken. Die digitalisering volgt vanzelf.’ Samenwerken was het thema van het volgende congresonderdeel. Onderzoekers van Nyenrode en het IT-advies- en dienstenbedrijf

T-Systems kondigden de oprichting aan van hun gezamenlijke Digital Ecosystems Institute, waarin onder meer aandacht wordt besteed aan smart cities. Vertegenwoordigers van bouwbedrijf Heijmans en EuroďŹ ber beklemtoonden eveneens het belang van samenwerking. Na de verdiepingssessies kwam Deborah Nas aan het woord, technologietrendwatcher, ondernemer en hoogleraar Strategic Design for Technology-based Innovation aan de TU Delft. Eerder schreef ze in Vastgoedmarkt dat de coronacrisis velen ‘over de drempel heeft geholpen’ om nieuwe technologieĂŤn als telewerken te gaan gebruiken. ‘Daardoor komt de opkomst van steden die door slimme technologie gedreven zijn, in een stroomversnelling.’ ‘We moeten ons goed realiseren dat technologie vrijwel nooit de belemmerende factor is bij innovatie, maar de mens’, begon Nas haar presentatie. Als mens zijn we volgens haar bang om dingen te verliezen die we al kennen, dingen waaraan we doorgaans meer waarde toekennen dan aan onbekende dingen. ‘3D-printing, drones, artiďŹ cial

intelligence; wat er allemaal op ons afkomt, is overweldigend. Zelfs techoptimisten kunnen daar weerstand tegen voelen. Dat ervoer ik vier jaar geleden zelf ook. Mijn zoontje van tien heeft een talent voor digitale dingen. Toen ik hem de hele dag daarmee bezig zag, vroeg ik me als moeder af of dat wel goed was. Of ik hem niet moest aanmoedigen buiten te gaan spelen. Maar als iemand die ook bedrijven adviseert en die als professor nieuwe kansen wil creĂŤren, zou ik juist tegen mijn kind zeggen: “Buiten spelen? Nee, dat talent ontwikkelen, gas erop!â€?’ Weerstand tegen nieuwe technologie wordt volgens Nas vooral gedreven door angst, wat volgens haar de sterkste emotie is die mensen kennen. ‘De disruptieve bedrijven die met echte innovaties komen, hebben die angst niet. Ze zijn jong en hebben geen oude waardeproposities, geen oude technologie en geen oude businessmodellen’, stelde Nas. ‘Ze zijn elk soort bedrijf dat ze mĂłeten zijn om hun doelen te bereiken’, zo citeerde Nas ĂŠĂŠn van die disruptieve bedrijven. Die boodschap gaf ze ook de congresbezoekers mee.

222 1 ./#*! ( -&/ )'

Vastgoedmarkt *&/* !-

6TCPUHQTOCVKG XCP MCPVQTGP UVQPF VÄŽFGPU FG XGVVG XCUVIQGFLCTGP QR GGP NCIGT RKVLG )QGFG MCPU FCV FG XGTITÄŽ\KPI FCCT XGTCPFGTKPI KP ICCV DTGPIGP 8CUVIQGFRTQHGUUKQPCNU \KGP MCPUGP \Q DNÄŽMV WKV FG 8CUVIQGFOQPKVQT XCP 8CUVIQGFOCTMV GP 752 /CTMGVKPI %QPUWNVCPE[

Vergrijzing vraagt ombouw kantoren

D

e vergrijzing heeft tot gevolg dat de vastgoedsector weer aan de bak moet met het transformeren van

kantoren. Dat vindt een flink deel van de deelnemers aan de Vastgoedmonitor van Vastgoedmarkt en USP Marketing Consultancy. Van de ondervraagden is 44 procent het eens met de stelling: ‘De vergrijzing maakt een nieuwe golf van kantoortransformaties noodzakelijk.’ 6 procent is het er zeer mee eens. Daar tegenover staat dat 21 procent het oneens is met de stelling en 20 procent zeer oneens. Waarom kan vergrijzing een golf van kantorentransformaties in gang zetten en waar liggen dan de kansen? Dit is wat de geĂŤnquĂŞteerden zeggen. Jongeren verlangen iets anders van de werkplek dan ouderen, denkt een deel van de respondenten. ‘De jongere generatie zal veel meer op afstand gaan werken en

tegelijkertijd regelmatig toch fysiek contact willen houden.’ Dus: ‘Werknemers worden flexibeler.’ Dat kan op de kantorenmarkt gevolgen hebben voor de kwantitatieve vraag. ‘Er is minder kantoorruimte nodig.’ Ook kwalitatieve veranderingen in de vraag worden voorzien. ‘De huidige manier van kantoren ontwikkelen, met veel mensen in een beperkte ruimte met weinig privacy, past niet bij de behoefte van de jongere generatie om op afstand te werken en tegelijkertijd fysiek contact te houden’, zegt een ondervraagde. ‘Er is minder behoefte aan klassieke kantoren’, zegt een ander. De coronacrisis draagt volgens een aantal deelnemers aan de Vastgoedmonitor bij aan de noodzaak tot meer transformaties. Thuiswerken wordt dankzij corona steeds normaler en zal dus leiden tot leegstand. Door de impact van het coronavirus bestaat er twijfel of de kantoren hun huidige functies kunnen behouden. De kantoorfunctie en daarmee de behoefte zal

veranderen door vergrijzing en corona. Dat maakt de weg vrij voor transformatie. Vergrijzing kan niet alleen invloed hebben op de kantorenvraag via de samenstelling van de beroepsbevolking. Vastgoedprofessionals zien ook potentie in kantoren om ouderen te huisvesten. ‘Meer seniorenwoningen zijn nodig, terwijl er minder kantoorwerkplekken nodig zullen zijn.’ EĂŠn en ĂŠĂŠn is twee: ‘Kantoren zijn ideale panden voor het realiseren van seniorenappartementen.’ Hier signaleren vastgoedprofessionals een kans om een maatschappelijke nood te lenigen. ‘De woningnood onder ouderen is enorm. Er zijn geen passende appartementen of woningen beschikbaar of de prijzen zijn enorm omhoog gedreven door de woningkrapte.’ Concreet: ‘Er is behoefte aan geschikte appartementen met buitenruimte voor de grote groep 65-plussers die nu nog deels in (sociale) huurwoningen woont. Er

zal dus ook veel aandacht moeten zijn voor woningen in het betaalbare segment.’ En vergeet de menselijke maat niet: ‘Meer kleinschalige woningbouw/zorgcentra’. Scepsis over de potentie van transformatie is er ook. ‘De behoefte aan kantoren blijft en wat overblijft kan beter gesloopt worden omdat transformatie tot oplossingen leidt met beperkte gebruiksmogelijkheden. Sloop is beter.’ En hoe nieuw is die vergrijzing eigenlijk? ‘Covid-19 heeft op het moment meer invloed op de vastgoedmarkt dan de recente vergrijzing. Vergrijzing is al decennia aanwezig. Hier is als het goed is al op ingespeeld.’ Twijfel is er bovendien over de geschiktheid van kantoren om ouderen te huisvesten. Te beginnen met de kwaliteit van de locatie: ‘Veel kantoren staan op een plek die niet aantrekkelijk is voor senioren.’ Een probleem kan het voorzieningenniveau zijn. ‘Deze doelgroep moet dicht bij de voorzieningen wonen en daar liggen deze kantoren meestal niet.’ Dat maakt de spoeling misschien wel dun. ‘De doelgroep koopt alleen op centrale locaties met goede voorzieningen.’ En is de kwaliteit van de te transformeren kantoren wel hoog genoeg? ‘Goede duurzame kantoren zijn er nog te weinig. Vergrijzing of niet, oude kantoren vallen af en nieuwe komen erbij met gelijkblijvende input en uitstroom. Oude kantoorgebouwen zijn niet

duurzaam en daarmee ongeschikt voor transformatie.’ Functiebehoud is natuurlijk ook een optie: ‘Er moeten voldoende werklocaties blijven dicht bij wonen. Anders staat iedereen permanent in de file.’

! ./#*! (*)%/*- %. !!) *) !-4*!& 0%/#!1*!- **- &(! % )!/ !) -&!/%)# *).0' / ) 3 ) %/ *) !-4*!& 2*- / #!&!&!) ) - $!/ .!)/%(!)/ -*) *( !) *" ! %(+ / 1 ) $!/ *-* ) 1%-0. *+ ! $!'! &!/!) %) ! 1 ./#*! .! /*-% 1 ) *02 /*/ ! NGIIGT 'NMG OCCPF PQFKIGP YÄŽ +-*"!..%*) '. 0%/ ! .! /*- 0%/ *( !!' /! )!(!) ) %/ *) !-4*!& ! -!.0'/ /!) 2*- !) #! ) '3 .!!- **- !) ! 0%/&*(./!) 2*- !) #! !!' 1% *) !- (!!- ./#*! ( -&/ !) ! - $%/! / !/ *) !-4*!& 2*- / ./-0 /0-!!' 0%/#!1*!- *( 4* ! *)/2%&&!'%) #!) *1!- !!) ' )#!-! +!-%* ! 0- / %) & -/ /! -!)#!) !/ *) !-4*!& (!!/ $!/ .!)/%(!)/ %) ! *02 !) 1 ./#*! 2!-!' !) %. /!'&!). !!) (*(!)/*+) (! !/ )/ ' !!')!(!-. 1**- !4! *) !-4*!&.-*) ! 2 . % YCCTXCP CEVKGH \ÄŽP KP JGV 1 ./#*! ! !),06/!. 2*- !) "#!)*(!) /0..!) .!+/!( !- !) *&/* !-

$$$!# ! !!

! " " Vastgoedmarkt

#OGTUHQQTV GP 0ÄŽOGIGP MCORGP DGKFG OGV GGP ITQQV VGMQTV CCP DGVCCNDCTG GP IQGFG JWWTYQPKPIGP OCCT YCCT \KVVGP PQW GEJV KPXGUVGTKPIUMCPUGP! 'GP DNKM QR VYGG UVGFGP YCCT FG YQPKPIOCTMV QXGTMQQMV OCCT YCCT FG PQQF EQORNGGV CHJCPMGNÄŽM KU XCP FG QXGTXGTVGIGPYQQTFKIFG DGXQNMKPI GP JGV V[RG YQPKPI FCV \ÄŽ \QGMGP

Waarom is investeren in woonruimte tot 75 vierkante meter in Nijmegen interessanter dan in Amersfoort? &G IGOGGPVG #OGTUHQQTV YKPFV GT KP JCCT &GNVCRNCP 9QQPQRICXG #OGTUHQQTV IGGP FQGMLGU QOJGGP pGT \ÄŽP OGGT YQPKPIGP KP JGV OKFFGPUGIOGPV PQFKI XQQT OKFFGPKPMQOGPU JWWTYQPKPIGP VQV GWTQ RGT OCCPF &QQT FG ITQVG RTÄŽUUVÄŽIKPIGP KP FG XTÄŽG UGEVQT FTGKIV XQQT OKFFGPKPMQOGPU GGP DGVCCNDCTG RCUUGPFG YQPKPI KP #OGTUHQQTV QPDGTGKMDCCT VG YQT FGP XQQTCN XQQT FG NCCIUVG OKFFGPKPMQOGPU &G JWKFKIG YQPKPIVGMQTVGP XQQT DGKFG FQGNITQGRGP \ÄŽP KPOKFFGNU \Q ITQQV FCV YG PKGV MWPPGP XGTYCEJVGP FCV GT XQQT KGFGTGGP QR MQTVG VGTOÄŽP XQNFQGPFG MCP YQTFGP IGDQWYF XQQTCN PKGV OGV FG JWKFKIG DQWY MQUVGP 1R FG #OGTUHQQTVUG YQPKPIOCTMV UVCCP IG\KPPGP \YCCT QPFGT FTWM 8GGTVKI RTQEGPV XCP FG JWKUJQWFGPU KP FG UVCF DGUVCCV WKV IG\KPPGP YCV PGGTMQOV QR \GUVKI RTQEGPV XCP JGV VQVCNG KPYQPGT CCPVCN 0CCT XGTNWKFV \QW #OGTUHQQTV \GNHU FG LQPIUVG UVCF XCP 0GFGTNCPF \ÄŽP IG\KGP JGV JQIG CCPFGGN MKPFGTGP q

Dit artikel is onderdeel van de serie ‘meer waarde’: vastgoedfinancier RNHB toont vastgoedbeleggers door middel van vijf onderzoeksvragen waar mogelijk kansen liggen. Benieuwd naar de complete serie? Scan de QR-code en laat u inspireren.

<GXGPVKI MKNQOGVGT VGP \WKFQQUVGP XCP #OGTUHQQTV NKIV 0ĎOGIGP /GV FG *#0 FG 4CFDQWF 7PKXGTUKVGKV GP JGV WPKXGTUKVCKT OGFKUEJ EGPVTWO GGP GEJVG UVW FGPVGPUVCF YCCT PKGV IGJGGN QPXGTYCEJV FG PKGWYG CCPYCU XCP DWKVGPNCPFUG UVWFGPVGP ITQQV KU &CV JGGHV XQNIGPU YGVJQWFGT *CTTKÇV 6KGOGPU XQQTCN VG OCMGP OGV JGV ITQGKGPFG CCPDQF CCP QRNGKFKPIGP KP FG UVCF NCCV \Ď KP GGP KPVGTXKGY OGV -41 0%48 2QKPVGT YGVGP 0KGV CNNGGP UVWFGPVGP QQM [QWPI RTQHGUUKQPCNU FKG PC JWP UVWFKG DNĎXGP RNCMMGP XGUVK IGP \KEJ GT ITCCI 1PFGT CPFGTG XCPYGIG JGV IG\GN NKIG MCTCMVGT OCCT QQM QOFCV 0ĎOGIGP UCOGP OGV 'FG GP #TPJGO GGP GEQPQOKUEJG TGIKQ XQTOV YCCTKP (QQF *GCNVJ GP 'PGTI[ DGNCPITĎMG OCIPGVGP \ĎP FKG DGFTĎXGP GP FWU OGPUGP CCPVTGMMGP 6WUUGP GP YCU 0ĎOGIGP UCOGP OGV #TPJGO FG UPGNUV ITQGKGPFG UVCF XCP 0GFGTNCPF &CV UVGNV FG RTQXKPEKG )GNFGTNCPF KP JCCT 9QQP CMMQQTF 1QUV 0GFGTNCPF 0W CN DNĎMV RTQEGPV XCP CNNG JWKUJQWFGPU CCPIGYG\GP QR FG UQEKCNG a QH OKFFGPJWWT a VQV a RGT OCCPF +P FG RGTKQFG VQV \CN JGV KPYQPGTCCPVCN GT PCCT XGT YCEJVKPI VQGPGOGP OGV PQI GGPU GP *GV YQPKPIVGMQTV KU GT KP \GNHU FWDDGN \Q ITQQV CNU KP #OUVGTFCO XGTTGYGI JGV JQQIUVG XCP JGV NCPF

p#NNGGP CN KP JGV VYGGFG MYCTVCCN XCP YCTGP OGPUGP KP 0ĎOGIGP QR \QGM PCCT GGP YQPKPI VWUUGP FG GP XKGTMCPVG OGVGTq XGTMNCCTV (TCPM 8GT YQGTF YGTM\CCO CNU JGCF QH TGUGCTEJ DĎ XCUVIQGF CFXKUGWT %QNNKGTU p&KG MNCUUG YCCTKP UVWFGPVGP GP UVCTVGTU XQQTPCOGNĎM \QGMGP YQTFV KP 0ĎOGIGP IGMGPOGTMV FQQT GGP GTPUVKI VGMQTV *GV CCPDQF XCP YQPKPIGP FCV CCP FG\G \QGMQRFTCEJV XQNFGGF YCU XĎH VKGP 8KGT XCP FG JQPFGTF YQPKPI\QGMGPFGP \ĎP GT FWU FCCFYGTMGNĎM KP IGUNCCIF QO GGP YQPKPI VG XKPFGP q &G UKVWCVKG KP 0ĎOGIGP KU XQNIGPU 8GTYQGTF WKV\QP FGTNĎM KP CPFGTG UVGFGP UNCIGP VQV QR FG JQP FGTF YQPKPI\QGMGPFGP p*GV CCPFGGN LQPIG OGPUGP FCV FQQT DĎXQQTDGGNF GGP UVWFKGUEJWNF PKGV XGTOQ IGPF IGPQGI KU QO FKTGEV GGP UVCR PCCT FG MQQR YQPKPIOCTMV VG OCMGP KU JKGT TGNCVKGH ITQQV 0ĎOG IGP VGNV ITQVGPFGGNU YQPKPI\QGMGPFGP KP FG NGGHVĎF XCP VQV LCCT &G\G ITQGR KU NCPIGT CHJCPMGNĎM XCP FG JWWTYQPKPIOCTMV OGFG QOFCV FG QXGTJGKF VWUUGP GP FG ɈPCPEKGTKPIUOQIGNĎMJGFGP JGGHV DGRGTMV &GPM QQM CCP FG UVGTM IGFCCNFG TGPVG FG VQGIGPQOGP XTCCI GP FG EQPEWTTGPVKG XCP UVCTVGTU OGV DW[ VQ NGV MQRGTU RCTVKEWNKGTG DGNGIIGTU *KGT FQQT \ĎP FG RTĎ\GP JCTFGT IGUVGIGP FCP FG KPMQOGPU XCP FG\G ITQGR 0W YQTFV FCV FG NCCVUVG LCTGP YGN XGT TWKOF OCCT KP XGTIGNĎMKPI OGV FG YQPKPIRTĎ\GP QPV UVCCV GT XQQT FG\G ITQGR QRPKGWY GGP ICV q

% # # " ! # $ # & ! "$ ! ! ! ! !$ !

'GP CPFGT RTQDNGGO FCV 0ĎOGIGP QPFGTXKPFV FG DGUVCCPFG XQQTTCCF UNWKV UNGEJVU XQQT XĎHVKI RTQEGPV XCP FG YQPKPI\QGMGPFGP CCP QR JWP YGPUGP &G NCPFGNĎMG OQPKVQT UVWFGPVGPJWKUXGUVKPI URTGGMV DĎXQQTDGGNF XCP GGP QXGTUEJQV XCP TWKO UVW FGPVGPMCOGTU KP FG 9CCNUVCF VGTYĎN JGV VGMQTV CCP \GNHUVCPFKIG YQQPGGPJGFGP GXGP ITQQV KU 8GTYQGTF pFG QWFG UVWFGPVGPYQPKPI YCCTKP CNNGU YQTFV IGFGGNF XGTOKPFGTV KP RQRWNCTKVGKV 0CIGPQGI CNNG UVWFGPVGP FKG QR \KEJ\GNH ICCP YQPGP IGXGP FG XQQTMGWT CCP GGP MCOGT OGV GKIGP MGWMGP +GVU OGGT NWZG FWU \GNHU CNU FCV DGVGMGPV FCV \Ď QR FG ECORWU OQGVGP YQPGP 1XGTIGXNQIGP WKV #OGTKMC YKPV YQPGP QR FG ECORWU CCP RQRWNCTKVGKV *GV KU GGP RNGM YCCT UVGGFU XCMGT GKIGP XQQT\KGPKPIGP GP FWU IG\GNNKIJGKF YQTFV IGETGÇGTF \QCNU LG PW QQM QR FG &KGOGT %CORWU \KGV QPVUVCCP &CCT KU CN LCTGP URTCMG XCP GGP YCEJVNĎUV q #OGTUHQQTV QPFGTXKPFV JGV\GNHFG RTQDNGGO OCCT FCP XQQT GGP CPFGTG ECVGIQTKG YQPKPI\QGMGPFGP p-TĎI LG MKPFGTGP QH XGTFKGP LG IQGF GP XGTMKGU LG OGGT TWKOVG DQXGP NQECVKG FCP KU GGP VTGM WKV FG UVCF GGP NQIKUEJG IGFCEJVGq XGTMNCCTV 8GTYQGTF 0W 7VTGEJV GP #OUVGT FCO VG QXGTURCPPGP TCMGP \KGP YG XGGN LQPIG IG\KP PGP PCCT #OGTUHQQTV XGTJWK\GP &CV XGTUEJKN KP FGOQ ITCɈG XGTIV YGN GGP CPFGT V[RG YQPKPIRTQFWEV FCP 0ĎOGIGP 9G \KGP JKGT FG XTCCI PCCT YQPKPIGP XCP VQV XKGTMCPVG OGVGT VQGPGOGP q

8QQTCN LQPIG IG\KPPGP GP OKFFGPKPMQOGP IG\KPPGP FKG QR FG XTÄŽG UGEVQT \ÄŽP CCPIGYG\GP \KVVGP FQQT JGV VGMQTV CCP GGPIG\KPUYQPKPIGP KP FG MPGN UVGNV FG IGOGGPVG #OGTUHQQTV 'P QQM DKPPGP FG UQEKCNG JWWT MQOV FG FQQTUVTQOKPI PKGV GEJV QR ICPI 4GNCVKGH XGGN QWFGTG GP MNGKPG JWKUJQWFGPU DNÄŽXGP \KVVGP YCCTFQQT FG YCEJVVÄŽF KU QRIGNQRGP VQV LCCT +P JGV &GNVCRNCP YQTFV FCCTQXGT IG\GIF p8QQT GGPIG\KPUYQPKPIGP ICCP YG WKV XCP GGP DGJQGHVG XCP OKPKOCCN GZVTC GGPIG\KPUYQPKP IGP VQV #OGTUHQQTV JGGHV PW QPIGXGGT PKGWYDQWY GGPIG\KPUYQPKPIGP IGRNCPF 1QM \ÄŽP GT FG CHIGNQRGP LCTGP XGGN RNCPPGP IGOCCMV XQQT FG VTCPUHQTOCVKG XCP MCPVQTGP PCCT YQPKPIGP q

+P JCCT YQPKPIOCTMVTCRRQTVCIG 3 UVGNV /8)/ FCV \KEJ GGP UVCDKNKUCVKG XCP FG JWWTRTÄŽ\GP

QR FG JWWTYQPKPIOCTMV XQQTFQGV p&G VQR XCP DGVCCNDCCTJGKF NĎMV DGTGKMV GP FG JWWTRTĎUITQGK KU GT KP XGGN IGDKGFGP YGN WKV /GFG FQQT FG EQTQPCETKUKU \CN FG KPMQOGPUITQGK QQM CEJVGTDNĎXGPq NKEJV 6JĎU )WKPGG JGCF QH TGUGCTEJ DĎ /8)/ VQG p&CV IGNFV QXGT JGV CNIGOGGP QQM XQQT #OGTUHQQTV GP 0ĎOG IGP 6QEJ KU GT GGP PWCPEG 9G \KGP IGGP FCNGPFG JWWTRTĎ\GP /KVU FG MQQRRTĎU FWU PKGV XGGN JCTFGT UVĎIV FCP FG JWWTRTĎU GP FG FTWM QR CRRCTVGOGPVGP KP 0ĎOGIGP DNĎHV DNĎHV JGV TGPFGOGPV JQQIUVYCCT UEJĎPNĎM QQM CCPVTGMMGNĎM 'GP FGGN XCP FG YQPKPI \QGMGPFGP \KGP YG YGNKUYCCT PCCT %WĎM QH &GP $QUEJ XGTJWK\GP WKVGKPFGNĎM XGTMKG\GP LQPIGTGP NQECVKG DQXGP CNNGU q 9CCT 0ĎOGIGP GGP QR\KEJ\GNHUVCCPFG UVCF KU KU #OGTUHQQTV OGGT CHJCPMGNĎM XCP FG EQPLWPEVWWT KP 7VTGEJV OGGPV )WKPGG p#NU 7VTGEJV QXGTURCPPGP KU VTGMMGP OGPUGP PCCT #OGTUHQQTV *GV TGPFGOGPV KP #OGTUHQQTV YQTFV FCCTFQQT QQM KPVGTGUUCPVGT FCP KP 7VTGEJV /CCT CNU 7VTGEJV FG JWKUXGUVKPI YGGT MCP HCEKNKVGTGP JGGHV FCV YGN GHHGEV QR #OGTUHQQTV q &GUQPFCPMU NĎMV FCV TKUKEQ XQQTCNUPQI DGRGTMV )WKPGG p'GP IQGF DGTGKMDCTG NQECVKG KP #OGTUHQQTV KU XQQT XGNGP CNUPQI CCPVTGMMGNĎMGT FCP GGP NQECVKG XGT DWKVGP FG TKPI KP 7VTGEJV <QNCPI YĎ DQXGPFKGP IGGP NCUV JGDDGP XCP NGGIUVCPFEĎHGTU QR FG YQPKPI OCTMV s \QCNU KP (TCPMTĎM YGN JGV IGXCN s KU JGV TKUKEQ RTQɈGN QQM JKGT NCCI q

'XGPGGPU KPVGTGUUCPV KU JGV QO VG MĎMGP PCCT JQG FG YGPUGP RGT PKEJG \KEJ XGTFGT ICCP QPVYKMMGNGP 8GT YQGTF p9CV LG QPFGT FG PKGWYG IGPGTCVKG UVCTVGTU DĎXQQTDGGNF UVGGFU OGGT \KGV \ĎP ɉGZKDGNG XQTOGP XCP JWTGP 8GTIGNĎM JGV OGV GGP 0GVɉKZ CDQPPG OGPVUXQTO QH JGV FGNGP XCP GGP CWVQ FGNGP YQTFV JGV PKGWYG DG\KVVGP &GPM CCP EQNNGEVKGXG YQQPXQT OGP \QCNU EQ JQWUKPI GP HTKGPFU YQPKPIGP YCCTDĎ FG IGOGGPUEJCRRGNĎMG XQQT\KGPKPIGP GP FG UVQH\WK IGT YQTFGP IGFGGNF &CCT MWP LG KP LG EQPEGRVGP XQQT YQPGP TGMGPKPI OGG JQWFGP *GGN UKORGN CNU JGV FGNGP XCP CWVQoU ITQVGT YQTFV QPFGT UVCTVGTU JGD LG DĎXQQTDGGNF CCP\KGPNĎM OKPFGT RCTMGGTRNCCVUGP PQFKI 1PVYKMMGNCCTU URGNGP FCCT IQGF QR KP 9GGV QQM FG UVCTVGTU XCP PW \ĎP IG\KPPGP XCP QXGT LCCT <Ď PGOGP FKG XTCCIDGJQGHVG YGN FGIGNĎM OGG PCCT FG VQGMQOUV q

111 0!./&,%$*!-(/ +)

Vastgoedmarkt ,(/,"%-

8QQT XTCIGP QXGT WY CDQPPGOGPV QH WY NQIKPIGIGXGPU PGGOV W EQPVCEV QR OGV -NCPVGPUGTXKEG 1H OCKN PCCT ()!+/%+.%-0'#% 0!(*%$'!+%/ +)

Transacties

)GDTWKMGTUVTCPUCEVKGU GP CCPDQF CCPOGNFGP XKC 6 # QR

QH KP GGP GOCKNDGTKEJV CCP r 5[NXKC $WUGMG

3

XGTMQQR )'+% 0!+ $% %+

VEERHAVEN 7 - Een private investeringsmaatschappij huurt 605 m² kantoorruimte in het monumentale kantoorgebouw aan Veerhaven 7 in Rotterdam. Schaub & Partners Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

Partners Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. KORTE LIJNBAAN 11 - Telefoonmerk Xiaomi huurt een winkelruimte van 480 m² verdeeld over de begane grond (160 m²), de eerste verdieping (160 m²) en de kelder (160 m²) aan Korte Lijnbaan 11 in Rotterdam. De winkel, die Xiaomi Mi Experience Store gaat heten, richt zich zowel op het verkopen van telefoons als op het geven van workshops. Xiaomi werd in 2010 opgericht en lanceerde het merk vorig jaar in Nederland. KroesePaternotte bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Altera Vastgoed. Kokelenberg & Ouwehand adviseerde de huurder. WATERMANWEG 103 - Een meubelzaak huurt 285 m² winkelruimte in het Alexandrium aan Watermanweg 103 in Rotterdam. Schaub & Partners Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

HELLEVOETSTRAAT 33 - Een vishandel huurt 75 m² winkelruimte onderdeel van een winkelstrip op de begane grond aan Hellevoetstraat 33 in Rotterdam. Schaub &

&G ETKVGTKC XQQT QRPCOG XCP VTCPUCEVKGU \ÄŽP r URGEKËŹGMG MCPVQQTTWKOVG XCPCH O

r DGFTÄŽHUTWKOVG XCPCH O

r YKPMGN UJQYTQQO XCPCH O QH GWTQ RGT LCCT QH MQQRUQO GWTQ

))% *%/-!&%. 0!+ 2,1%) !!+",$ !). /-!+.!#/'%. 1,-$%+ '+ QP\G FCVCDCUG FCIGNÄŽMU XGTYGTMV GP \ÄŽP QPNKPG KP\KEJVGNÄŽM

WITTE DE WITHSTRAAT 5A - It’s a present! huurt 139 m² winkel- en 98 m² opslagruimte aan Witte de Withstraat 5a in Rotterdam. In de vernieuwende en culturele Witte

Rotterdam, Blaak 520 Ooms Makelaars Bedrijfshuisvesting (Dynamis) heeft, collegiaal met Schaub & Partners Bedrijfshuisvesting, 210 m² kantoorruimte verhuurd aan Easystart Office Rotterdam in kantoor De Coopvaert in Rotterdam. Het gebouw heeft een hoogte van 103 m² met uitzicht op de Leuvehaven. De begane grond herbergt hoogwaardige horeca. Op de 1e tot en met de 6e verdieping zijn kantoorruimten gerealiseerd. Op de hoger gelegen verdiepingen bevinden zich woonappartementen. Het complex is eigendom van een particuliere belegger.

de Withstraat zijn (trendy) winkels, kunstgaleries, cafĂŠs en restaurants gevestigd. Schaub & Partners bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Accres Real Estate.

CAPELLE AAN DEN IJSSEL - Een particuliere belegger kocht een perceel bouwgrond van 3.700 m² aan Barckalaan in Capelle aan den IJssel. Schaub & Partners Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

SCHIEDAM - Een particuliere beleggersgroep kocht de herontwikkellocatie inclusief omgevingsvergunning aan Kerklaan 27-29/ Olivier van Noortstraat 4 in Schiedam. Het betreft een recht van erfpacht met daarop een in 1980 gebouwd kantoorgebouw ter grootte van 3.000 m² bruto vloeroppervlak, bestaande uit een begane grond en 2 verdiepingen. Het kantoorgebouw heeft meerdere entrees. Het plan is al door een architect uitgewerkt en omvat 24 appartementen variÍrend in grootte van 48 m² tot en met 100 m² en 4 multifunctionele woon/werkruimten op de begane grond. Cushman & Wakefield bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Nevo Vastgoed.

LOOSDUINSE HOOFDSTRAAT 555 - Stichting Autisme en Jeugd heeft 1.016 m² kantoorruimte gehuurd aan Hoofdstraat 555 in Den Haag. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht, collegiaal met Nadorp Bedrijfsmakelaars, de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. RIJSWIJK - Adviesbureau T-Systems Nederland heeft 1.878 m² kantoorruimte gehuurd in het Office Parkcomplex aan de Bruyn Kopsstraat 15 in Rijswijk. Nadorp Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Van Wilsum Vastgoedbeheer.

APPELSTRAAT 121 - Een schoonheidssalon huurt 157 m² winkelruimte aan Appelstraat 131 in Den Haag. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

WWW.ADHOCBEHEER.NL

tie tot stand namens de verhuurder, een particulier.

VLAMINGSTRAAT 45 - Een juwelierswinkel huurt 44 m² winkelruimte aan Vlamingstraat 45 in Den Haag. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

LOOSDUINSE HOOFDPLEIN 190 Een horecaondernemer huurt 81 m² horecaruimte aan Loosduinse Hoofdplein 190 in Den Haag. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ARNOLD SPOELSTRAAT 8 - Bert’s Wielershop huurt 221 m² winkelruimte aan Arnold Spoelstraat 96100 in Den Haag. Frisia makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

PRINSESTRAAT 88 - Zuiderwijk Vastgoed kocht een winkelruimte van 80 m² aan Prinsestraat 88 in het centrum van Den Haag. De winkel is verhuurd aan een schoonheidssalon. Nadorp Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Siersema Onroerend Goed.

BEZUIDENHOUTSEWEG 105 - WRI Europe Stichting huurt 718 m² kantoorruimte aan Bezuidenhoutseweg 105 in Den Haag. Nadorp Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, SRLEV N.V.

NOORDEINDE 186 - Een zakelijk dienstverlener huurt 186 m² commerciÍle ruimte aan Noordeinde 186 in Den Haag. Het Noordeinde is onderdeel van de Royal Shopping Tour. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transac-

SAVANNAHWEG 7 - SB Gym huurt 780 m² bedrijfsruimte aan Savannahweg 7 in Utrecht. Ans de Wijn Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

... - +,"(! & *$, '%

($,( !* " " Vastgoedmarkt

!!* ,* '+ ,#!+ () PRINSENSTRAAT 22 - Een particuliere belegger kocht en woonobject van 170 m² aan Prinsenstraat 22 in Utrecht. Molenbeek Makelaars, partner in Dynamis, bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

HEERENVEEN - Freerun Noord Nederland huurt 800 m² bedrijfs- en 184 m² kantoorruimte aan Jousterweg 42 in Heerenveen. RBMT bedrijfsmakelaars & taxateurs bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Concordia B.V.

del een bedrijfsgebouw van 1.175 m² aan Ambachtstraat 2 in Almelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de verkoper, Riele Beheer.

LEEUWARDEN - Stella Fietsen huurt 500 m² winkelruimte aan Kelvinstraat 9 in Leeuwarden. RBMT bedrijfsmakelaars & taxateurs bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, B.J. Eggengoor Pensioen.

HENGELO - Studio Yoga NamastÊ Casci huurt 280 m² commerciÍle ruimte aan Steijnstraat 6 in Hengelo. Ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

ALMELO - Poly Plastics Engineering Almelo huurt 1.800 m² bedrijfsruimte aan Bleskolksingel 1a in Almelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, een particulier.

HEERENVEEN - Een ondernemer kocht een winkelruimte van 137 m² aan Lindegracht 27 in Heerenveen. RBMT bedrijfsmakelaars & taxateurs bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een tweetal particulieren.

tie tot stand namens de verhuurder, een particulier.

DEVENTER - Wieap Beheer kocht een bedrijfsgebouw van 4.815 m² aan Harderwijkstraat 6 in Deventer. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, FrieslandCampina Nederland. ALMELO - GGD Twente huurt 1.285 m² bedrijf- en 150 m² kantoorruimte aan Edisonstraat 6 in Almelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, een particulier.

ENSCHEDE - NX Filtration Holding huurt 1.960 m² bedrijfsruimte aan Josink Esweg 44 in Enschede. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, M.H. Damhuis Holding.

DAMWĂ‚LD - Een particuliere belegger kocht een winkelobject met bovenwoning aan MĂťnewei 15-17 in Dâmwald. Het betreft een Spar supermarkt van 945 m² met bovenwoning. De laatste is in gebruik als sociale ruimte voor het supermarkt personeel. Barteld makelaar en adviseur bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

ALMELO - A.J.E. Knol Holding kocht voor een drankengroothan-

HAAKSBERGEN - Twentsche Kabelfabriek huurt 2.355 m² bedrijfs- en 750 m² kantoorruimte aan Industriestraat 63 in Haaksbergen. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, A & J Small B.V. HENGELO - VM Lease huurt 925 m² bedrijfsruimte aan Boekeloseweg 15 in Hengelo. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transac-

plaatsen gehuurd aan Computerweg 1 in Amersfoort. Comma Vastgoed bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, HSA Computerweg.

voor 356 m² winkelruimte aan Misterstraat 48 in Winterswijk. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Stichting Belhebo.

DOETINCHEM - La Souris huurt 285 m² winkelruimte aan Dr. Huber Noodstraat 2d in Doetinchem. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, VastNed Retail Nederland.

ARNHEM - Het oudste advocatenkantoor van Nederland Kempenaer Advocaten huurt 1.300 m² kantoorruimte en 25 parkeerplaatsen in gebouw Rijnpoort aan Groningensingel 1 in Arnhem. BMV bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Rijsterborgh Vastgoed.

GOOR - Tandheelkundig Team kocht een kantoorgebouw van 680 m² aan Grotestraat 26 in Goor. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Dori Rotterdam.

Hoogland, Kerklaan 22 Comma Vastgoed heeft een kantoorkamer van 20 m² verhuurd aan zorgverlener Open Aandacht in de pastorie van de St. Martinuskerk in Hoogland. De oorspronkelijke kerk en de pastorie zijn in 1882 gebouwd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben de Duitsers de klok gestolen. Mogelijk om deze te laten omsmelten. De grootste klok werd gespaard aangezien deze al eerder door parochianen was begraven. In 1957 werden er drie nieuwe klokken in de kerk gehesen. Eigenaar is RK Parochie Onze Lieve Vrouw van Amersfoort.

DOETINCHEM - Muis Holding kocht voor een dochtermaatschappij een logistiekgebouw van 5.955 m² aan Gildenstraat 5 in Doetinchem. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de verkoper, Dutch Difference.

AMERSFOORT - Een zakelijk dienstverlener huurt 65 m² commerciÍle ruimte aan Hendrik van Viandenstraat 34 in Amersfoort. Comma Vastgoed bracht de transactie tot stand namens de verhuurder.

TIEL - P&B Onroerend Goed kocht een bouwkavel van 1.115 m² met verleende omgevingsvergunning voor de bouw van 12 zelfstandige appartementen aan Medelsestraat 98-120 in Tiel. Molenbeek Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verkoper, een particulier.

AMERSFOORT - Stichting Kwintes huurt 844 m² kantoorruimte en 20 parkeerplaatsen aan Computerweg 1 in Amersfoort. Comma Vastgoed bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, HSA Computerweg.

APELDOORN - Een ondernemer kocht een commerciÍle ruimte van 275 m² aan Hofveld 138 in Apeldoorn. Rodenburg Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Bos & Buildings. WINTERSWIJK - Robers Schonen heeft het huurcontract verlengd

NIEUWEGEIN - Caring Fieldmarketing huurt 950 m² bedrijfsruimte aan Ravenswade 114-116 in Nieuwegein. Brecheisen Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Delcel B.V.

AMERSFOORT - Parnassia heeft 568 m² kantoorruimte en 13 parkeer-

AMERSFOORT - A. Belhadi heeft voor verkoop van stoffen 207 m² winkelruimte gehuurd aan Kamp 63 in Amersfoort. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere beleggersgroep.

BILTHOVEN - Xenos huurt 989 m² winkelruimte aan Julianalaan 14 in Bilthoven. Molenbeek Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Real Estate Invest II.

///!. +,"( & *$,!'%

Vastgoedmarkt ($,( *

*-#$ *+,* '+ ,# + ' ' ( '& % ' () (! #'

HOUTEN - Trebbe Wonen kocht in een gedeeltelijke sale-and-leaseback constructie een kantoorgebouw van 1.759 m² aan De Molen 77 in Houten. Verkoper Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde (KNMVD) huurt voor een periode van vier jaar 800 m² terug. Brecheisen Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

# AALSMEER - Bloemen- en plantengroothandel Fleurametz huurt een nieuwbouwontwikkeling met 22.420 m² logistieke ruimte en 980 turnkey kantoorruimte aan Rietwijkeroordweg 48 in Aalsmeer. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de verkoper, Kroll Vastgoed.

Leeuwenstraat 41 in Hilversum. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

LAREN - Modewinkel Villanova Style huurt 101 m² winkelruimte aan Nieuweweg 35 in Laren. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Doorschodt Makelaars.

HAARLEM - RVE Vastgoed kocht een bedrijfsgebouw met 2.562 m² bedrijfs- en 1.302 m² kantoorruimte aan Izaäk EnschedÊweg 42-44 in Haarlem. Nadorp Bedrijfsmakelaars bracht, collegiaal met BNP Paribas Real Estate, de transactie tot stand namens de eigenaar, MÜhringer Liften.

GOUDA - Stubbe Holding kocht voor een werkmaatschappij 1.025 m² bedrijfsruimte, 495 m² kantoorruimte en 15 parkeerplaatsen aan James Wattstraat 10 in Gouda. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de verkoper, Vinvest Vastgoed. NOORDWIJKERHOUT - KZ 2020 huurt voor een indoor-speelparadijs 2.410 m² bedrijfsruimte aan Pletterij 3 in Goor. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, een particulier.

NIEUW-VENNEP - Transportbedrijf Golicia huurt ongeveer 750 m² bedrijfsruimte verdeeld over drie units in de nieuwbouwontwikkeling aan de Pesetaweg 77c-e in Nieuw-Vennep. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, E.H. Janssen Beheer.

BUSSUM - PSN Personeeslzaken heeft 157 m² commerciÍle ruimte gehuurd aan Vlietlaan 2 in Bussum. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

HILVERSUM - Blumst B.V. heeft voor verkoop van bloemen 91 m² winkelruimte gehuurd aan Gijsbrecht van Amstelstraat 192 in Hilversum. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. HILVERSUM - Een ondernemer huurt 65 m² winkelruimte aan

SASSENHEIM - Akzo Nobel Decorative Coatings huurt 2.503 m² bedrijfsruimte aan Warmonderweg 10 in Sassenheim. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Greenib Onroerend Goed.

kelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

LEIDEN - Bol supermarkten huurt 142 m² winkelruimte in winkelcentrum De Luifelbaan aan Vijf Meiplein 192 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

# NIEUW-VENNEP - IT-dienstverlener Capture Tech huurt 1.082 m² kantoor-/bedrijfsruimte aan Lireweg 42-50 in bedrijvencomplex Business Circuit in Nieuwegein. Van Luling BOG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

De nieuwe huurder is verantwoordelijk voor verkoop en distributie van de merken Monster Tower wakeboardtowers en accessoires, TurboSwing sleepbeugels , Fishmaster T-Tops en Westland Bimini’s. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, een particulier.

' & #% '

SASSENHEIM - Groothandel in watersportartikelen Marine Accessoires huurt 815 m² bedrijfsruimte aan Jagtlustkade 5a in Sassenheim.

ALPHEN AAN DEN RIJN - Avesta Phone Shop huurt 64 m² winkelruimte aan Mandersloostraat 46 in Alphen aan den Rijn. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Societe Civile de Placement Immobilier ĂĄ capital variable Immorente. GOUDA - Sunday’s Gouda huurt 350 m² winkelruimte aan Van Hogendorpplein 1 in Gouda. Frisia Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. KATWIJK - P&T Katwijk kocht voor een dochteronderneming 347 m² winkelruimte aan Zwaaikom 1 in Katwijk. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Holland Property Group.

LISSE - Mala Yoga huurt 1.056 m² winkelruimte aan Kanaalstraat 21 in Lisse. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Blokhuis Beleggings- en Beheermaatschappij.

NOORDWIJK - CLC Vastgoed kocht 144 m² winkelruimte aan Van Limburg Stirumstraat 13 in Noordwijk. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

SASSENHEIM - Bakker van Maanen huurt 208 m² winkelruimte aan Hoofdstraat 211 in Sassenheim. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Bakels en Ouwerkerk Projectontwikkeling. LEIDEN - Sushi Mama huurt 81 m² winkelruimte aan Breestraat 108a in Leiden. Barnhoorn Bedrijfsma-

#

Baarn, Eemnesserweg 95 Castanea Bedrijfsmakelaars heeft 84 m² kantoorruimte verhuurd aan een zakelijk dienstverlener in het Baby Benthuys in Baarn. Het rijksmonument maakt deel uit van buitenplaats ’t Benthuys en was oorspronkelijk bedoeld als dienstwoning De buitenplaats is gebouwd naar ontwerp van Nicolaas Redeker-Bisdom en was bedoeld als woonhuis voor de architect zelf. De eigenaar is een particulier.

NOORDWIJKERHOUT - Zonderwijk Autoservice huurt 400 m² verhard terrein aan Slijperij 6 in Noordwijkerhout. Mens Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Embee Vastgoed.

WASSENAAR - Floor en ShaÍn Hair en Beauty huurt 45 m² winkelruimte aan Luifelbaan 9b in Wassenaar. Basis bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Kastino B.V.

ALPHEN AAN DEN RIJN - Deloitte Financial Advisory heeft de voormalige GGZ Rivierduinen verkocht

aan Stichting Woonforte. Het complex van 5.070 m² wordt momenteel beheerd door leegstand beheerder Villex. De 126 kamers worden op tijdelijke basis verhuurd aan hoofdzakelijk studenten en starters. De gemeente Alphen aan den Rijn is bereid mee te werken aan een bestemmingswijziging van de huidige maatschappelijke bestemming naar een bestemming wonen. Dit biedt de mogelijkheid om in de toekomst de locatie te her-ontwikkelen met 164 appartementen waaronder ook enkele zorgwoningen.

GOUDA - RBR Real Estate kocht een kantoorgebouw van 930 m² met 26 parkeerplaatsen aan Bßchnerweg 3 in Gouda. Het object is nog voor een korte periode in gebruik bij de huidige eigenaar, de Betonvereniging. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand. LEIDEN - Lewo B.V. kocht een winkel/woonobject met 40 m² winkelruimte en 56 m² woonruimte aan Haarlemmerstraat 63 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

WADDINXVEEN - Een tweetal particuliere beleggers kocht een bedrijfsgebouw met 585 m² bedrijfsruimte, 405 m² kantoorruimte, 360 m² terrein met 10 parkeerplaatsen aan Coenecoop 745 in Waddinxveen. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

GOES - Stedin Holding huurt 1.977 m² kantoorruimte aan Nassaulaan 8 in Goes. Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Potgeest B.V.

KORTGENE - Landgoed Rijckholt kocht de locatie van Jeugdinstelling de Vliethoeve aan Galgendijk

...!- +,"(! & *$,!'%

($,( !* Vastgoedmarkt

!!* ,* '+ ,#!+ () 2-4 in Kortgene. Het totale oppervlakte bedraagt 26.075 m² met diverse opstallen. Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaren, Trivestor Beleggingen en Vastgoed in Nederland.

MIDDELBURG - Hertens Beheer kocht een bedrijfsgebouw en een bedrijfswoning aan respectievelijk Industrieweg 7a-b en Kleverskerkseweg 6 in Middelburg. Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Green Properties.

VLISSINGEN - Een particuliere belegger kocht een winkelruimte van 194 m² met een verhuurde bovenwoning van 113 m² aan Walstraat 86 in Vlissingen. Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Eris Winkelfonds.

BOXTEL - MisterDesign huurt 1.147 m² bedrijfs- en 462 m² kantoorruimte aan Boseind 14 in Boxtel. Saris & Partners bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

BOXTEL - Een investeringsmaatschappij huurt 4.593 m² bedrijfsen 433 m² kantoorruimte aan Industrieweg 8 in Boxtel. Saris & Partners Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

BREDA - Creative Structures huurt 685 m² bedrijfs- en 200 m² kantoorruimte aan Minervum 7049 in Breda. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Bouwcombinatie Dongemond Beheer.

CHAAM - Groothandel in (accu) speelgoed, watersport- en sport gerelateerde artikelen met nadruk op elektrische aandrijving E-FUNN huurt 2.241 m² bedrijfs- en 369 m² kantoorruimte aan Florijnstraat 4 in Chaam. Van de Water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Ron Smeekens Beheer.

DEN BOSCH - Noud van Geffen Projects huurt 1.350 m² bedrijfsruimte aan Koenendelseweg 29 in Den Bosch. Saris & Partners Makelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Van den Bouwhuijsen. EINDHOVEN - Lewis Communication huurt 793 m² kantoorruimte en 22 parkeerplaatsen aan Mahatma Ghandilaan 2 in Eindhoven. Vermeer Vastgoed Advies bracht, collegiaal met Colliers International, de transactie tot stand namens de verhuurder, Maatschap Sweegers Onroerend Goed.

EINDHOVEN - Heveco Projectontwikkeling kocht een kantoorgebouw van 645 m² met 18 parkeerplaatsen op eigen terrein aan Parklaan 58 in Eindhoven. Inmiddels heeft PRAKTIJK.nl | HMCC,

222m² kantoorruimte en 5 parkeerplaatsen gehuurd. Colliers International bracht de verkoop tot namens de verkoper, een particuliere belegger en de verhuur namens de nieuwe eigenaar.

MOERDIJK - Importeur van onder meer bedrijfsauto’s PK Rental kocht een kantoorgebouw van ongeveer 500 m² aan Plaza 1 in Moerdijk. Van de Water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Vebes Advisieurs.

WAALWIJK - Groothandel in onder andere medische en tandheelkundige instrumenten Insulet Netherlands huurt 1.100 m² bedrijfsruimte aan Mechie Trommelweg 14 in Den Bosch. Saris & Partners Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

BREDA - Block 62 heeft voor verkoop van voedings- en genotsmiddelen 170 m² winkelruimte gekocht aan Ginnekenweg 317 in Breda. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

OOSTERHOUT - I love Sushi Property huurt voor de bereiding, verkoop en bezorging van voedingswaren en dranken, conform het I love Sushi concept 151 m² winkelruimte aan Schapendries 5 in Oosterhout. Van de Water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Sommet Development.

Sittard, Europaboulevard 2 Makelaarskantoor Royworks De Makelaar heeft 125 m² kantoorruimte gehuurd in Het Pomphuisje. Her rijksmonument is gebouwd in 1915 en was bedoeld als waterbron en pompstation voor de gemeentelijke waterleiding in Sittard. In 1938 werd het uitgebreid met een beluchtingsruimte en een overloop- en waterreservoir. Eigenaar is een particulier.

BREDA - BPD Ontwikkeling kocht een bedrijfsgebouw van 10.240 m² aan Beverweg 2-4 in Breda. De locatie was tot 2020, 56 jaar lang eigendom van Autobedrijf Otten. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Houdstermaatschappij Otten. BREDA - Een particuliere belegger kocht een winkelstrip van ongeveer 1.200 m² aan Charleroistraat

Oegstgeest, Rhijngeestraatweg 13a Basis Bedrijfshuisvesting heeft, collegiaal met Nadorp Bedrijfsmakelaardij, 3.342 m² kantoorruimte en 50 parkeerplaatsen verhuurd aan Divorce Housing in het zogeheten hoefijzergebouw van de voormalige Jelgersmakliniek aan Rhijngeesterstraatweg 13a in Oegstgeest. Divorce Housing is een woonconcept dat landelijk voorziet in snel beschikbare woonruimte voor de doelgroep die te maken heeft met een scheiding of relatiebreuk. Vanaf oktober 2020 hoopt de Lissese onderneming 57 woningzoekende te kunnen huisvesten. Eigenaar is Wieglia Beheer.

170-182 in Breda. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een belegger. BREDA - V.O.F. Kees kocht 129 m² winkelruimte aan Vierwindenstraat 24 in Breda. Het object is verhuurd aan een zorgverlener. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verkoper, Danko vastgoed. EINDHOVEN - Hommen Waerdevast kocht een bedrijfsgebouw met 3.933 m² bedrijfsruimte, 250 m² kantoorruimte en een buitenterrein van 6.000 m² aan Hugo van der Goeslaan 4 in Eindhoven. Het object is momenteel nog verhuurd aan Kringloop de Grootste Bazaar. Bossers & Fitters Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de verkoper, Widlak OG. OUDENBOSCH - Een particuliere belegger kocht een bedrijfsgebouw van 945 m² aan Nijverheidsweg 15 in Oudenbosch. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verkoper, Embi Holding.

ROOSENDAAL - Stichting St. Elisabeth kocht een zorgcomplex van 21.888 m² aan Sint Theresiastraat 2-28 in Roosendaal. Van de water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaresse, Zusters Franciscanessen Penitenten, Recollectinen van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria. ROSMALEN - Een belegger kocht 1.188 m² bedrijfsruimte met de mogelijkheid deze op te delen in units aan Zuidervliet 1a-1h in Rosmalen.

Saris & Partners Makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. TILBURG - Bodem en Ontwikkeling Vastgoed kocht voor herontwikkeling enkele percelen grond met een totaal oppervlak van 22.919 m² aan Enschotsestraat/RingbaanOost/Dijksterhuisstraat in Tilburg. Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verkoper, Kanaalkwartier Ontwikkeling.

WEERT - AT Beheer kocht voor een dochteronderneming een kantoorgebouw van 655 m² aan Schoutlaan 2 in Weert. Saelmans Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar.

MAASTRICHT - Een internationaal opererend beleggingsfonds met een brede portefeuille in voornamelijk West-Europa kocht een volumineus bedrijfsobject met 8.838 m² bedrijfs- en 350 m² kantoorruimte aan Schoenerweg 45 in Maastricht. Het object is langjarig verhuurd aan Fi & S B.V. Boek & Offermans, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Avenue2 Infra. Verschuuren & Schreppers Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis adviseerde de huurder.

Vastgoedmarkt " "

! !

VanWonen vindt directeur acquisitie in Ten Vergert VanWonen, gebieds- en vastgoedontwikkelaar in Noord- en Oost-Nederland, heeft AndrĂŠ ten Vergert aan de directie toegevoegd.

directeur Noordoost. In deze functies was hij verantwoordelijk voor

het tot ontwikkeling brengen van veel projecten en gebieden.

Met ingang van deze maand versterkt AndrĂŠ ten Vergert het VanWonen team in de rol van directeur Acquisitie en is hij toegetreden tot het managementteam. Ten Vergert geeft leiding aan het acquisitie- en ontwikkelingsteam en wordt verantwoordelijk voor alle nieuwe initiatieven op het gebied van vastgoed- en gebiedsontwikkelingen in het VanWonen werkgebied en de uitbreiding ervan. Ten Vergert is vanaf 2014 ontwikkelingsmanager bij BPD geweest en werkte daarvoor zes jaar bij Heijmans Vastgoed als

Paul van der Eng nieuwe directeur Hoorne Vastgoed Paul van der Eng wordt per 1 januari 2021 algemeen directeur van vastgoedontwikkelaar en belegger Hoorne Vastgoed.

lijke omvang en complex. Deze ontwikkeling zal naar verwachting in de toekomst worden versterkt. Daarom heeft Jan Heeremans in

goed overleg met de raad van commissarissen besloten zijn functie eind 2020 over te dragen.

Hij volgt Jan Heeremans op die de functie sinds 2009 bekleedde en per 31 december vertrekt. Van der Eng is door de raad van commissarissen van Hoorne Vastgoed per 1 januari 2021 benoemd. Momenteel is hij head of development & construction bij Green Real Estate. Van der Eng werkte van 2010 tot 2016 in de functie van hoofd Ontwikkeling en Beleggingen ook al bij Hoorne Vastgoed. Daarvoor was hij werkzaam bij Rotteveel M4 Vastgoedontwikkeling. Als gevolg van een aanhoudende groei ontwikkelt Hoorne Vastgoed steeds meer projecten. Die zijn in toenemende mate van een behoor-

Tia van Beek benoemd tot commissaris van Habion De raad van commissarissen van Habion heeft Tia van Beek per 1 januari 2021 benoemd als commissaris van Habion. Van Beek is in het dagelijks leven directeur transacties bij Principal Real Estate Nederland, een organisatie die investeert in vastgoed. Daarvoor was zij onder meer werkzaam als directeur bij Antea Vastgoedmanagement. Van Beek is ook voorzitter van de raad van commissarissen van Dunavie, een woningcorporatie in Katwijk, en lid van de raad van commissarissen van Vivium Zorggroep. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft een positieve zienswijze op de benoeming van Van Beek gegeven. De werving vond plaats op basis

van een openbare procedure. De raad benoemde Van Beek omdat Francine Zijlstra, voorzitter van de raad, per 1 januari 2021 aftreedt als commissaris van

Habion. Zij is dan acht jaar commissaris en niet meer herbenoembaar. Wouter de Jong, nu nog lid van de raad, volgt Zijlstra per die datum op als voorzitter.

is sinds 1 oktober in dienst als asset manager bij QB Real Estate Management, een dochteronderneming van Boelens de Gruyter en Quan Real Estate Investors. Tijdens haar bachelor rechtsgeleerdheid studeerde Herklots een half jaar aan de universiteit van Barcelona en liep zij stage bij een advocatenkantoor.

is per 1 oktober partner bij Mooi lost op. Koop is al ruim drie jaar werkzaam bij Mooi lost op als conceptontwikkelaar. Hij studeerde bestuurskunde aan de Hogeschool van Amsterdam en deed daarna een master ‘beleid, communicatie en organisatie’. is 1 oktober begonnen als advocaat bij Hys & Co. Advocaten. Het zwaartepunt van haar praktijk ligt bij het huurrecht, koop en verkoop en bouwrecht. Hiervoor was zij als advocaat werkzaam bij de Advocaten van Van Riet.

is per 1 oktober 2020 benoemd tot investment manager bij Green Real Estate. Arnolli gaat in deze functie deel uitmaken van het team dat onder leiding staat van Juul Derks, die onlangs is aangetrokken als head of Investments. Arnolli is afkomstig van Colliers waar hij eerst als consultant werkte in het Research & Consultancy team en meest recent als consultant Capital Markets, gespecialiseerd in transacties in de retailsector. Arnolli studeerde economie en behaalde een master in real estate aan de Rijksuniversiteit Groningen.

is benoemd

als director Investment & Portfolio Management Benelux en zal zich in deze rol richten op logistiek vastgoed. Daarnaast zal hij zich bezighouden met het uitbreiden van de aanwezigheid van Nuveen in deze regio. Eerder dit jaar opende Nuveen zijn eerste Nederlandse kantoor op de Zuidas in Amsterdam. De opening volgde op een reeks vastgoedaankopen in Nederland in 2019 en sluit aan bij de wens van Nuveen om zich beter te positioneren. Van der Veen begon zijn carrière bij JLL als vastgoedadviseur. De afgelopen zeven jaar was hij werkzaam bij vastgoedbelegger Merin. Daar was hij verantwoordelijk voor het verder opzetten en uitbouwen van het asset managementteam en het business developmentteam, waaronder marketing, sales en transactions vielen. Vóór Merin werkte hij bij CBRE, waar hij leiding gaf aan een asset managementteam.

is op 1 oktober begonnen als fund manager van het Achmea Dutch Health Care Property Fund van Syntrus Achmea Real Estate & Finance. Tettero werkte de afgelopen twee jaar bij CBRE, de laatste periode als associate director Health Care. Daarvoor was hij actief bij Syntrus Achmea als conceptontwikkelaar Zorgvastgoed. Tettero studeerde in 1997 af als facility manager aan de Hogeschool Diedenoort in Wageningen en behaalde in 2001 zijn master bedrijfskunde aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. is sinds 15 september in dienst bij vastgoedontwikkelaar Boelens de Gruyter als projectontwikkelaar. Yeh studeerde bouwkunde aan de TU in Delft en deed haar afstudeeronderzoek bij Fakton Capital in Amsterdam. is gestart als projectontwikkelaar bij VanWonen. Hij zal invulling gaan geven aan tenders en zal projecten en acquisities gaan onderzoeken op haalbaarheid. Ook zal hij eigen projecten gaan begeleiden. Bonekamp heeft twintig jaar ervaring in vastgoed. De laatste jaren was hij projectdirecteur bij AM. is als business controller in dienst getreden bij Dudok Groep uit Dordrecht. Van der Bom zal deel uitmaken van de financiĂŤle afdeling en zal met zijn financiĂŤle expertise in deze rol onder meer het vastgoedteam ondersteunen en zich bezighouden met de planning en control van projecten en vastgoedobjecten van de groep.

/''4 (70%6+'9Ä? <+)+0)'0 %%% $ "# ! # &

A8@A/2B Vastgoedmarkt

=== >.?@4A21:.B8@ ;9

% '($$#! - ! Vastgoedmarkt toen

Colofon

8CUVIQGFOCTMV XGTUEJĎ PV UKPFU OGK +P FG\G TWDTKGM MĎ MGP YG OCCPFGNĎ MU VGTWI QR VTCPUCEVKGU GP QPVYKMMGNKPIGP FKG UKPFU FKG VĎ F \Ď P IGOGNF KP 8CUVIQGFOCTMV &G VTCPUCEVKGU IGXGP KP\KEJV KP RTĎ UXQTOKPI GP OCTMVXKUKG +P FG RGTKQFG XÏÏT \Ď P FG IGOGNFG RTĎ \GP KP IWNFGPU 1O FKG VQV GWTQ VG JGTNGKFGP OQGVGP FG IGPQGOFG DGFTCIGP YQTFGP IGFGGNF FQQT $ )$ '

+2BH282B..B " + H.9 ?.:2; :2@ 12 ?0522C>..B@A;12B;2:6;4 #2199AF1 BA2C .9? /292442B AC@B212; >.; 52@ ;62D=2 5AA318.;@AAB >.; 9..@?@42 ;A2:12 ..; 12 AA:C72? 6; 'A@@2B FCO *GV IGDQWY MTĎ IV GGP DTWVQ >9A2BACC2B>9.8@2 >.; :J 6;09D?623 H2? /A>2;4BA;1?2 C.B822B9. 42; >AAB .D@AK? 2@ /BD68/.B2 8.;@AAB>9A2BACC2B>9.8 6? BD6: :J 2 6;>2?@2B6;4 =AB1@ AC BD6: :697A2; 4D912; 42B..:1 2 >AAB 7..B .3428A05@2 2B3C.05@0.;A; >2B412 :697A2; 4D912; #2199AF1 5DDB@ 12 ;62D=/AD= 6; 22B?@2 6;?@.;@62 >AAB

7..B #2199AF1 =2B1 42.1>6?22B1 FQQT 5VĎ MGN 2CTVPGTU AAB 12 #2CBA: +2B2;646;4 >.; #212B9.;1?2 %BA720@A;@=688296;4 /CCVUEJCRRĎ GP KU GGP XTĎ WPKGM KPKVK .@623 42;A:2; 246; >A942;1 7..B H.9 PCOGNĎ M YQTFGP IGUVCTV OGV GGP EWT ?D? L%BA720@A;@=688296;4M +2B=.05@ YQTFV FCV JGV KPKVKCVKGH OGFG MCP DĎ FTCIGP VQV GGP DGVGT YGFGT\Ď FU DG ITKR VWUUGP FG RCTVĎ GP FKG KP DTGFG \KP DĎ JGV TWKOVGNĎ MG QTFGPKPIURTQEGU DGVTQMMGP \Ď P 2 @=2212 3.?2 >.; 52@ ?@.1?02; @BD: 6; -A2@2B:22B 6? >2B=AB>2; 1AAB 12 >.?@4A21/292446;4?.31296;4 >.; >2BH282B..B ;;6. 2@ 4..@ A: :J =6;829? C.B822BC9..@?2; 2; =A;6;42; 2 6;>2?@2B6;4 /2 1B..4@ :697A2; 4D912; 2?CB2882; A>2B 1AAB>2B8AAC >.; 12 =A;6;42; ..; 12 =A;6;43212B.@62 -A2@2B:22B \Ď P ICCPFG 1PVYKMMGNCCT /#$ XGT 8A05@ AA8 12 22B?@2 3.?2 ..; ;;6. .@ 46;4 A: 22; A;:.B >2?@646;4 + >.; :J :J 42=A;2 =6;829? :J 8.;@AAB 22; C.B 822B4.B.42 >AAB .D@AK? 1B62 /6A ?0AC2; :2@ 6; @A@..9 C9..@?2; 2;

=A;6;42; 62B /21BA24 12 6;>2? @2B6;4 :697A2; 4D912; ;;6. 5223@ AC@62 42;A:2; AC 12 12B12 2; 9..@ ?@2 3.?2 :2@ :J =6;829? :J 8.;@AAB =A;6;42; 2; C.B822B 3.0696@26@2;

Pas verschenen &G KPXNQGF XCP KPUVKVWVKGU QR JGV OKFFGPJWWTUGIOGPV DĎ YQPKPIEQT 5KGVUMG 5QO FG %GTHH 6GTRUVTC ; 6? 12 ;62D=2 ,A;6;4=2@ 6; =2B86;4 42@B212; 162 =A;6;40ABCAB. @62? ?@6:D922B@ H605 @2 B605@2; AC 5D; 82B;@..8 62B1AAB =AB12; 12 :A42 NĎ MJGFGP XQQT YQPKPIEQTRQTCVKGU QO @2 C.B@606C2B2; 6; 52@ :6112;5DDB?24 :2;@ H22B /2C2B8@ 2 1A29?@2996;4 >.; 52@ A;12BHA28 6? A: @2 A;@12882; YGNMG KPUVKVWVKGU GGP DĎ FTCIG NGXGTGP ..; 12 @A@?@.;18A:6;4 >.; 5DDB=A ;6;42; 6; 52@ :6112;?24:2;@ 1AAB =A;6;40ABCAB.@62? AC 12 #212B9.;1?2 =A;6;4:.B8@ 2@ A;12BHA28 B605@ H605 AC 12 0ABCAB.@62?20@AB 2; /2AAB 1229@ AC9A??6;4?B605@6;42; *6@ 12 .;. N[UG DNĎ MV FCV FG KPHQTOGNG KPUVKVWVKG 12 BA9 >.; 12 =A;6;40ABCAB.@62 6; RQVGPVKG GGP RQUKVKGXG DĎ FTCIG NGXGTV

$ )$ '

*GV $GFTĎ HURGPUKQGPHQPFU XQQT FG /GVCCNPĎ XGTJGKF $2/0 KU IGICFKIFG >AAB 52@ 16B20@ ;..?@ 52@ %.926? >.; D?@6@62 ..; 12 BA@6D?C9..@? 6; 2; *CCI VG DQWYGP MCPVQTGPEQORNGZ >.; :J @2 8AC2; 2@ 4..@ A: 52@ CBA720@ L 2 BA2;2 (9A3M >.; "D9@6 +.?@4A21 2 6;>2?@2B6;4 H.9 >AAB %"# ;..B >2B=.05@ 2>2; /A >2; 12 :697A2; 4D912; D6@8A:2; 2@ %2;?6A2;3A;1? AD= 5223@ >AAB HAK; :697A2; 4D912; 52@ 8.;@AAB 42/AD= 6; 52@ 42/621 B./.;@?2 2QQTV KP 0Ď OGIGP IGMQEJV 1PVYKM MGNCCT KU FG EQODKPCVKG *GĎ OCPU 2;1B68? 2; 12 #.@6A;.92 ;>2?@2B6;4? .;8 ?.:2; :2@ 12 42:22;@2 2@ 42/AD= :2@ :J 6? >2B5DDB1 CCP FTKG DGFTĎ HUXGTGPKIKPIGP 2912B?2 %BA720@ $;@=688296;4 %$ JGGHV CCP FG 4CXGNĎ PYGI KP &GP *GN 12B 22; @52:.02;@BD: >AAB 12 :2D /29 2; =A;6;46;B605@6;4?/B.;052 2; 12 1A2 52@ H293 ?20@AB 6; >AAB/2B26 FKPI QP FG PCCO p4CXGNĎ P %GPVGTq 2@ >AABH62@ 6; 12 /AD= >.; HA N; :J 4BAA@?05.9642 12@.695.; 129?BD6:@2; >2B12291 A>2B D;6@? 2 6;>2?@2B6;4?=..B12 =AB1@ AC BA;1 OKNLQGP IWNFGP DGEĎ HGTF &G JWWT RTĎ \GP DGIKPPGP QR IWNFGP RGT :J 2 >2B5DDB >2B8AAC 6? 6; 5.;12; >.; A;42=..B1 A;42=..B1 920@BA;60 '2.9@F ??A06.@2? ' GG; >.; 12 4BA@2 :2B68..;?2 3B.; 056?282@2;? AC 52@ 42/621 >.; 12 =A PKPIOCMGNCCTFĎ YKN QQM KP 0GFGTNCPF /246;;2; 2; 6? 42?CB2882; 42?@.B@ :2@ CA@2;@6E92 1229;2:2B? 2 /2 1A296;4 6? 6; "6112; #212B9.;1 ..; @2 >.;42; 2; >A942;1 7..B ;..B 12 PQQTFGNĎ MG GP \WKFGNĎ MG RTQXKPEKGU VG 4..; 62B@A2 6? AC42B605@ ' #2 12B9.;1 6; 'A@@2B1.: 2@ 162;?@2; C.882@ A:>.@ A;12B :22B 22; 4.B.; @62C9.; >AAB HA=29 8AC2B .9? >2B8AC2B YCCTDĎ FG NCCVUVG VGXGPU GGP OKPK OWO IGVCZGGTFG QRDTGPIUV XQQT JGV JWKU DKPPGP GGP DGRCCNFG VĎ F YQTFV 424.B.;122B1

$ )$ '

" %BAC2B@F ABC *6@ (.; B.;06? 0A 5223@ >AAB :697A2; 2DBA 52@ 1AAB 29@. $;@=688296;4 2; +A982B ,2??29? '2442/AB05 @2 B2.96?2B2; 9A 46?@6282 02;@BD: A: 52@ ;@5A;F A882B D?6;2?? %.B8 AC (056C5A9 42 8A05@ 2@ 4..@ A: @=22 3.?2; 2 22B?@2 >.; :J =AB1@ @DB; 82F AC4292>2B1 6; 2; 12 @=2212 2>2; 4BA@2 6; 2@ 425292 CBA 720@ >.; 12 A;@=688296;4?0A:/6;.@62 4..@ A: 12 52BA;@=688296;4 >.; 52@ XQQTOCNKIG DGFTĎ HUEQORNGZ XCP (QM 82B 6B0B.3@ 5. 4BA;1 62B H.9

:J ..; 9A46?@6282 BD6:@2; 2; 16?@B6/D@6202;@B. =AB12; 42B2.96?22B1 2; 6; 52@ ..;4B2;H2;12 CBA720@ A8 82B +699.42 :J 8.;@AAB " YGTF DĎ FG CCPMQQR IGCFXKUGGTF FQQT %WUJOCP 9CMGˬ GNF *GCNG[ $CMGT 8CP )QQN GP -GĎ $ÒJNMG 2@ #212B9.;1?2 /2DB?42;A@22B12 >.?@4A213A;1? DBA0A::2B06.9 %BA C2B@62? % 5223@ >AAB :697A2; 2D BA >62B =6;82902;@B. 6; -=212; 42 8A05@ 2@ ;2@@A ..;>.;4?B2;12:2;@ 6? CBA02;@ B62 >.; 12 02;@B. :2@ 22; @A@.92 >9A2BACC2B>9.8@2 >.; O \Ď P IGMQEJV XCP FG -=221?2 1.@ >AAB 12 5293@ 2642; 1A: 6? >.; 5A91 992 1B62 52//2; PCOGNĎ M GGP +%# UWRGTOCTMV OGV GGP 5DDB0A;@B.0@ >.; 7..B 2@ >62B12 =6;82902;@BD: >.; :J 6? 42 8A05@ >.; 3 A@. 22; 4BA@2 -=221 ?2 ?DC2B:.B8@82@2; 9QPKPIDGFTĎ H #OUVGTFCO GP RTQ 720@A;@=68829..B " 4..; 52@ ,.@2B 9.;1C926; 6; :?@2B1.: #AAB1 52B QPVYKMMGNGP $GKFG RCTVĎ GP JGDDGP 1..B@A2 12 6;@2;@62A>2B22;8A:?@ 42 VGMGPF )GRNCPF \Ď P O YKP 829? :J 8.;@AB2; 2; =A ;6;42; 6; 0A:/6;.@62 :2@ C.B82B2; $A8 =AB12; /2?@..;12 =A;6; 42; 42B2;A>22B1 "2@ 52@ 5292 CBA 720@ 6? 22; 6;>2?@2B6;4 42:A261 >.; A;42>22B :697A2; 2DBA #..B >2B =.05@6;4 =AB1@ 26;1 16@ 7..B /246; :2@ 12 /AD= /24A;;2;

$ )$ '

6@F !6>6;4 =69 12 >AAB:.9642 42/AD =2; >.; 12 8B.;@2; 2@ %.BAA9 2; )BAD= ..; 12 ,6/.D@?@B..@ 6; :?@2B 1.: A:/AD=2; @A@ 22; (@D12;@ A @29 :2@ ?@D16AK? 8.:2B? 2@ 4..@ A: 22; @A@.92 6;>2?@2B6;4 >.; BA;1 :697A2; 2DBA A3=29 42:611291

2DBA C2B D;6@ ,A;6;40ABCA B.@62 (@.142;AA@ 6? ;D ;A4 2642;..B >.; 12 ?6;1? 9224?@..;12 42 DQWYGP FKG GGP IG\COGPNĎ MG QRRGT >9.8@2 52//2; >.; 06B0. :J 2@ 42:22;@2/2?@DDB >.; B21. 5223@ 6;42?@2:1 :2@ 12 ?@212;/AD= 8D;1642 C9.;;2; 2; 52@ >.?@4A21CBA 4B.::. >.; 52@ 52BA;@=688296;4?CBA 720@ L 05@2B 12 !.;42 (@.992;M 2@ C9.; >.; " 2>29AC:2;@ 2; DB. +2B:22B 4..@ D6@ >.; :J =6; 829? 2; B605@ H605 AC 6;@2B;.@6A;.92 :A12 6; 52@ :6112; 2; 5A42B2 ?24 :2;@ :2@ =6;829D;6@? >.;.3 :J ..B;..?@ 8A:2; 2B 5DDB=A;6; 42; HA=29 /A>2; .9? A;12B 12 96/2B.96 ?.@624B2;? =..B>AAB (F;@BD? 05:2. .9? /292442B =69 AC@B212; )2;?9A@@2 8A:@ 2B 22; A;12B4BA;1?2 C.B822B4. B.42 :2@ C9..@?2; 2 @A@.92 6; >2?@2B6;4 =AB1@ AC :697A2; 2DBA /24BAA@ B =AB1@ .9 ?6;1?

..; 12 C9.;;2; 42=2B8@ )A@ @BA8 *;6/.69 'A1.:0A 12 8.B :..B ;. 12 MTGFKGVETKUKU IKPI JGV RTQLGEV VĎ FGNĎ M KP FG Ď UMCUV GP XGTNGIFG 7PKDCKN 4Q FCOEQ \Ď P CCPFCEJV XQNNGFKI PCCT :24. =6;82902;@B. (' +.?@4A21 +2B:A42;?/2522B 5223@ >AAB A;42>22B :697A2; 2DBA 22; 42?CB261 A>2B 52@ 9.;1 96442;12 CAB@232D6992 :2@ .CC.B@2:2;@2; >2B8A05@ ..; &D.1B64A 22; 3A;1? >.; >62B C.B@60D962B2 /292442B? 2@ /BD@A ..;>.;4?B2;12:2;@ HAD CBA02;@ /21B.42; 2@ 6? 12 4BAA@?@2 =A;6;4 /292446;4?@B.;?.0@62 @A@ 1D?>2B 16@ 7..B 2 BD/B628 L+.?@4A21:.B8@ @A2;M >2B UEJĎ PV UKPFU OGK 5COGPUVGNNGT 6? 6B8 'A:C29:.;

/CCPFGNĎ MU XGTUEJĎ PGP PKGWYG RWDNKECVKGU KP FG 8CUVIQGFDKDNKQVJGGM XCP FG #OUVGTFCO

8CUVIQGFOCTMV KU GGP OCCPFGNĎ MUG ! " " $ %B6;?2? ".B4B62@9..; #NRJGP CCP FGP 4Ď P ABB2?CA;12;@62 .1B2? %A?@/D? #- #NRJGP CCP FGP 4Ď P )29 AA31B21.0@2DB (2B>..? >.; 12B !..; '21.0@62 %2@2B .;33 'A/2B@ %.96;4 B68 ,6242B6;08 .;;682 D6?:.; A; 96;2 92DB6E@@2 >.; 12 +2912 26;1B2 1.0@62

# .?C2B .442B:.; B.;8 >.; 9A89.;1 + # 'A12B68 AD=:.; ! %6C2B "..B@2; A; 82B? './A '2.9 ?@.@2 6;.;02 A5; 2/B..1 ( "605.29 2?C ' AB1F 922:.;? (.>699? "..B@2; .GGP +0) *CTEQ 0Ď NCPF '; &KNGM %2812:6B %' #628 %ACC29..B? (. >699? 6B8 'A:C29:.; ".B4B62@ (052C :.; 2?6BG2 *6@H2@@2B )A/6.? +2B5A2 >2; 2BA2; +B2282B %' (2/.?@6..; 9Ď UOCP &.# 2KRGT 4WWF FG 9KV " ".0628 %6.?2086 (F9>6. D?282 )TCɅ UEJG XQTOIGXKPI A9AB?0.; + === 0A9AB?0.; ;9 " " (.82 >.; 12; BD92 "A@63 A;02C@ 2?64; ! A . .;? (CB.;42B? BD8 'A16 62:2; " " ;429. %.?D@@A .;429.C.?D@@A >.8:216.;2@ ;9 96;2 >.; 12 +2;

296;2>.;12>2; >.8:216.;2@ ;9 +AAB ;62D=2 ./A;;2:2;@2; CFTGUYĎ \KIKPIGP GP MNCEJVGP QXGT /2HAB46;4 +.8:216.;2@ 9.;@2;?2B>602 @2923AA; 2:.69 89.;@2;?2B>602 >.8:216.;2@ ;9 AAB 12 ..B1 >.; 12 D6@4.>2 4..@ 8CMOGFKCPGV WKV XCP GGP \CMGNĎ MG A>2B22;8A:?@ 12H2 A>2B22;8A:?@ >.9@ A;12B 52@ .942:2;2 >2B/6;@2;6??2; B205@ 2TĎ \GP LCCTCDQPPGOGPV $;96;2 7..B./A;;2:2;@ $;96;2 :..;1./A;;2:2;@ 2TĎ \GP GZ DVY DGVCNKPI RGT HCEVWWT QH .D@A:.@6?052 6;0.??A ((#

#62D=2 ./A;;2:2;@2; 8D;;2; AC 6212B 42=2;?@ :A:2;@ 6;4..; #FTGUYĎ \KIKPIGP VYGG YGMGP VGXQTGP AC42>2; $CH2446;42; D6@?9D6@2;1 UEJTKHVGNĎ M FTKG OCCPFGP XQQT JGV GKPFG XCP FG DGVCCNFG VGTOĎ P $Ď PKGV VĎ FKI ACH2442; =AB12; ./A;;2:2;@2; .D @A:.@6?05 :2@ 22; 7..B >2B92;41 I +.?@4A21:.B8@ #62@? 6; 12H2 D6@4.>2 :.4 =AB12; 42B2CBA1D022B1 1AAB :61129 >.; /A281BD8 3A@A A33?2@ 3A@A8AC62 OKETQˬ NO QH YGNMG CPFGTG OGVJQFG QH XQTO FCP QQM \QPFGT UEJTKHVGNĎ MG @A2?@2::6;4 >.; 12 D6@42>2B .GXGTKPIUXQQTYCCTFGP IGFGRQPGGTF DĎ 12 .:2B >.; AAC5.;129 2; ..4 A;12B ;D::2B

(05AA9 A3 '2.9 ?@.@2 (' 62B 22; 4B22C D6@ 12 :22?@ B202;@2 CD/960.@62?

..; 12 @A@?@.;18A:6;4 >.; 5DDB=A ;6;42; 6; 52@ :6112;?24:2;@ 1AAB =A;6;40ABCAB.@62? 2H2 CA@2;@6E92 RQUKVKGXG DĎ FTCIG YQTFV GEJVGT DG 92::2B1 1AAB 3AB:292 6;?@6@D@62? C.? UGPF VQGYĎ \GP OCTMVVQGVU UEJGKFKPI .2/ 2; ;62@ .2/ 2; >2B5DDB12B523 ˬ PI 0CCUV FG DGUVCCPFG KPUVKVWVKGU \Ď P GT QQM QRNQUUKPIUTKEJVKPIGP IG CPCN[UGGTF *KGTWKV DNĎ MV FCV CNNGGP JGV ..;C.??2; >.; 12 96/2B.96?.@624B2;? MCPUTĎ M KU $GUVCCPFG KPUVKVWVKGU MGP ;2; 22; H282B2 ..;C.?/..B5261 $: YQPKPIEQTRQTCVKGU GGP DĎ FTCIG VG NC @2; 92>2B2; ..; 12 A;@=688296;4 >.; JGV OKFFGPUGIOGPV \Ď P CCPRCUUKPIGP ..; 12 5D61642 6;?@6@D@62? ;AA1H.82 NĎ M 5ETKRVKG KP JGV MCFGT XCP FG /5 ' AC92616;4 7..B4.;4 ..; 12 :?@2B1.: (05AA9 A3 '2.9 ?@.@2 1XGTXGTJWWTF QH QPFGTXGTJWWTF! &G KPXNQGF XCP OGGT QH OKPFGTJWWT QR

VTCPUCEVKGRTĎ \GP XCP MCPVQQTTWKOVG 4QDDGTV ,CP 5QQTU Fo#PEQPC 292442B? 6; 8.;@AB2;>.?@4A21 :.82; >AAB 12 ..;8AAC >.; 22; A/720@ 22; ˬ PCPEKÇNG CPCN[UG QO XCUV VG MWPPGP ?@2992; A3 52@ A/720@ /6;;2; 12 ?0AC2 >.9@ 2; A3 12 B2;12:2;@?1A29?@2996;4 562B:22 8.; =AB12; /25..91 $;12B 1229 >.; 12H2 .;.9F?2 6? 52@ /2C.92; >.; 12 =..B12 >.; 22; CA@2;@6E92 ..;8AAC ; 12 5D61642 /292446;4? :.B8@ >AAB 8.;@AB2; =AB12; >229 42 /AD=2; AC @AC9A0.@62? >2B8A05@ AC /.?6? >.; H22B 9.42 B2;12:2;@2; 2 >B..4 6? 6; 5A2>2BB2 >2B?056992; @D??2; 5DDB6;8A:?@2; 2; :.B8@5DDB 6; 12 RTCMVĎ M VGTWIMQOGP KP FG VTCPUCEVKG RTĎ U XCP GGP MCPVQQTDGNGIIKPI GP QH 16@ 6; A>2B22;?@2::6;4 6? :2@ 12 @52 AB62 $: 16@ @2 A;12BHA282; 6? 22; 8=.;@6@.@623 A;12BHA28 D6@42>A2B1 AC /.?6? >.; /292446;4?@B.;?.0@621.@. >.;

8.;@AB2; D6@ 12 C2B6A12

&G EQPENWUKG KU FCV FGTIGNĎ MG JWWTXGT UEJKNNGP XCP UKIPKˬ ECPVG KPXNQGF \Ď P QR VTCPUCEVKGRTĎ \GP XCP MCPVQTGPXCUV 4A21 AAB 42/BD68 @2 :.82; >.; 22; 0ABB20@2 :.B8@5DDB 8.; 12 HD6>2B5261 >.; 12 =..B12B6;4?/2B282;6;4 =AB12; >2B4BAA@ -A 8D;;2; /292442B? >AAB 8A:2; 1.@ H2 A: 162 B212; @2 >229 /2@.92; >AAB 22; 8.;@AABA/720@ (0B6C @62 6; 52@ 8.12B >.; 12 "(' AC926 16;4 7..B4.;4 ..; 12 (' Ingezonden mededeling

YYY XCUVIQGFDKDNKQVJGGM PN 2H2 =2/?6@2 6? A;12B 1229 >.; 12 =2/ ?6@2 >.; 12 :?@2B1.: (05AA9 A3 '2.9 ?@.@2

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Investeren met Perspectief

Een mooi beleggingsrendement alleen is niet voldoende! Elk gebouw of locatie verdient een duurzame toekomst. Daarvoor heb je visie en creativiteit nodig die duurzame waarden toevoegen aan een gebouw en de ruimtelijke omgeving. Door het ontwikkelen van strategische oplossingen voor complexe bouwkundige, financiële én commerciële vraagstukken, creëert PingProperties die waarden. Waarde voor investeerders, maar ook waarde voor huurders en andere betrokkenen. Dat is onze kracht en daarmee maken we een blijvend verschil voor iedereen, voor nu en in de toekomst. Benieuwd hoe een blijvend verschil eruit ziet? Ga naar www.pingproperties.com en lees onder andere over ROC RijnIJssel en hun nieuwe campus, onderdeel van een unieke binnenstedelijke gebiedsontwikkeling in hartje Arnhem.

creating a lasting difference

www.pingproperties.com

Beleggingen: Vastgoedbeleggingen in Q2 licht gestegen ČŤČœȢȤȊČœ ĘŤĘ°

Beleggingen: Nederlandse beleggers relatief somber ČŤČœȢȤȊČœ ĘŤĘŻ

Demografie: J Economie: Arbeidsmigrant keihard nodig, ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘŻ ĘŹĘ° J Retail: Vergrijzing raakt winkel, ČŤČœȢȤȊČœ ĘŹĘą

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Niet-genoteerd voor het eerst verlieslatend

KP JGV VYGGFG MYCTVCCN GGP PGICVKGH VQVCCNTGPFGOGPV CN DNÄŽHV FG UEJC Dat blijkt uit de uitkomsten van de Inrev Quarterly Asset Level Index over het tweede kwartaal. Gedurende het eerste kwartaal van dit jaar was er ondanks de corona-uitbraak nog een positief totaalrendement van 0,50 procent. Het tweede kwartaal bood met -0,33 procent het laagste totaalrendement sinds de eerste meting van de index, in het eerste kwartaal van 2014. Volgens Inrev komen de prestaties

van de sector steeds meer onder druk te staan van covid-19. Inrev is de in Amsterdam kantoorhoudende Europese branchevereniging voor niet-beursgenoteerd vastgoed. De Inrev Quarterly Asset Level Index meet de prestaties van de onderliggende individuele gebouwen en niet de prestaties van het totale fonds, zoals de Inrev Quarterly Fund Index. De verslechtering van het totaal-

&G TGUKFGPVKÇNG UGEVQT RTGUVGGTV JGV DGUV KP FG +PTGX KPFGZGP

rendement is volledig toe te schrijven aan de negatieve waardeontwikkeling van -1,21 procent in het tweede kwartaal. Ook in het eerste kwartaal was er al sprake van een negatief indirect resultaat (-0,45 procent) maar dat werd toen nog gecompenseerd door het directe resultaat uit de huurinkomsten, dat +0,95 procent bedroeg. In het tweede kwartaal daalde het directe resultaat naar 0,89 procent. Uit de Inrev Quarterly Fund Index komt een soortgelijk beeld naar voren met een totaalrendement dat voor het eerst sinds het vierde kwartaal van 2012 in het rood belandt met -0,60 procent. In het eerste kwartaal was dat nog een minimaal plusje van 0,05 procent. Residentieel vastgoed is de best presterende sector voor de fondsenindex, ondanks een daling van het totaalrendement naar 1,19 procent. Slechtste jongetje van de klas is winkelvastgoed dat beleggers al voor het vijfde achtereenvolgende kwartaal een verlies oplevert. In het tweede kwartaal pakte dat met -3,99 procent helemaal beroerd uit.

8QNIGPU FG <YKVUGTUG \CMGPDCPM 7$5 KU GT YGN FGIGNÄŽM URTCMG XCP GGP \GGRDGN QR FG #OUVGTFCOUG YQPKPIOCTMV 9GN NQQRV FG\G NCPI\CCO NGGI 7$5 CPCN[UGGTFG FG RTÄŽ\GP XCP YQPKPIGP KP ITQVG UVGFGP QXGT FG JGNG YGTGNF 1PFCPMU FG JWKFKIG YGTGNFYÄŽFG TGEGUUKG KU FG XQQT KPË­CVKG IGEQTTKIGGTFG JWK\GPRTÄŽUITQGK KP FG\G UVGFGP KP FG CHIGNQRGP XKGT MYCTVCNGP IGOKFFGNF XGTUPGNF YCV FG CWVGWTU XCP FG UVWFKG CNU nQPJQWFDCCTo DGUEJQWYGP /Ă˜PEJGP GP (TCPMHWTV XQGTGP FG TCPINÄŽUV CCP 2CTÄŽU GP #OUVGTFCO XQNIGP QR FG XQGV

Eres stopt 46 miljoen in Nederlandse woningen De Canadese vastgoedbelegger European Residential REIT (Eres) koopt voor 26,25 miljoen euro de zogeheten Kairoswoonportefeuille van Syntrus Achmea. Een eerdere aangekondigde aankoop van een complex van Aegon werd afgerond. De Kairos-portefeuille bestaat uit 113 eengezinswoningen en 98 parkeereenheden verdeeld over de vijf panden, die elk voor 100 procent eigendom zijn en momenteel voor 99,1 procent bezet. Ongeveer 87 procent van de woningen bevindt zich in het geli-

beraliseerde segment en heeft een gemiddelde nettomaandhuur van 912 euro. De Kairos-portefeuille, gelegen in de gemeenten Hoogezand, Emmen, Hardenberg, Enschede en Maastricht, is gebouwd tussen 1997 en 2005 en vergde volgens Eres gezien de ouderdom en kwaliteit van de panden een relatief bescheiden investering. De woningen bevinden zich in groene en kindvriendelijke wijken nabij basisscholen, recreatiegebieden en winkelcentra, met directe verbindingen naar de stadscentra; die zijn hetzij per fiets of per bus of op loopafstand bereikbaar.

Ingezonden mededeling

'Door corona raakt lange termijn uit zicht' Rabobank Real Estate Finance ziet drie grote uitdagingen voor de vastgoedsector op de lange termijn: een verstoorde marktwerking, economische ongelijkheid en het klimaat. De coronacrisis dreigt de focus te verschuiven naar de korte termijn. Dat schrijft de bank in het 25ste Vastgoedbericht. In het rapport Reflecteren op de toekomst onderscheidt Rabo RE Finance vijf thema’s die van invloed zijn op ontwikkelingen in de vastgoedmarkt: mensen en hun gedrag, stedelijke ontwikkeling en mobiliteit, grote maatschappelijke opgaven, marktwerking en de professionalisering van de sector.

Binnen die thema’s ziet de bank 25 langetermijnontwikkelingen. Sommige van die ontwikkelingen, zoals een gezond en gelukkigmakende leefomgeving en de integratie van de fysieke en de online wereld worden door het coronavirus versneld. Andere ontwikkelingen, zoals vergrijzing en een groeiende bevolking blijven ongeacht het coronavirus doorgaan. Om alle 25 ontwikkelingen het hoofd te kunnen bieden, moet de vastgoedsector dynamisch zijn, aldus de bank. Ook is het volgens Rabobank noodzakelijk dat de sector minder naar geld verdienen op de korte termijn kijkt en het vizier meer op de maatschappij op lange termijn gaat richten.

777 6)45-2,+0)3.5 1/

Vastgoedmarkt 2.52*,3

# " % " #%!

' ! " "

# ' !

! " "

$ !"

# $

" " !" " % % "

" $ !"

" $ ! #! "

"

" $ ( " % !" % !" & " !

0GFGTNCPFUG DGNGIIGTU \ÄŽP XTÄŽ UQODGT QXGT FG FWWT XCP FG GEQPQOK UEJG ETKUKU CNU IGXQNI XCP EQTQPC GP FGPMGP FCV FG JGTUVGNRGTKQFG NCPI \CN \ÄŽP &G OGGUVG DGNGIIGTU KP FG YGTGNF \KGP FG VQGMQOUV FCCTGPVG IGP QRXCNNGPF \QPPKI VGIGOQGV &CV DNÄŽMV WKV FG )NQDCN +PXGUVQT 5VWF[ XCP KPVGTPCVKQPCCN XGTOQIGPUDGJGGTFGT 5EJTQFGTU

Nederlandse beleggers relatief somber Opmerkelijk genoeg laten Nederlandse beleggers zich niet uit het veld laten slaan: in meerderheid hebben zij het risico in hun beleggingsportefeuille vergroot of intact gelaten. De rendementsverwachtingen voor de komende vijf jaar blijven erg hoog. Door de impact van de pandemie hebben veel beleggers de samenstelling van hun beleggingsportefeuille gewijzigd. Wereldwijd zegt 28 procent van de beleggers een groot deel van het vermogen naar minder riskante beleggingen te hebben verschoven. In Nederland is dat percentage echter 3 procentpunt lager, waarmee Nederlanders duidelijk het risico iets minder vaak hebben teruggeschroefd. Nederlanders houden wel relatief vaker rekening met een lange herstelperiode: 37 procent denkt dat de negatieve economische impact van covid-19 een tot twee jaar zal aanhouden en 20 procent denkt zelfs dat het twee tot vier jaar zal duren voordat er normalisering optreedt. Daarmee zijn Nederlandse beleggers duidelijk negatie-

ver dan het wereldwijde gemiddelde: het gemiddelde percentage is zelfs dubbel zo hoog. 33 procent is somber, ten opzichte van 15 procent wereldwijd. De herstelperiode wordt door de Nederlandse ondervraagden gemiddeld ingeschat op 1,95 jaar. Wereldwijd zijn beleggers optimistisch over het mogelijk te behalen rendement en verwachten ze in de komende vijf jaar een gemiddeld totaalrendement op hun beleggingen van 10,9 procent per jaar. Beleggers zijn daarmee positiever dan in 2018 en in 2019, toen ze gemiddeld uitkwamen op een prognoserendement van respectievelijk 9,9 procent en 10,5 procent voor de komende vijf jaar. De onzekerheid als gevolg van covid19 lijkt dus geen grote impact te hebben op de rendementsverwachtingen. Vermogensbeheerder Schroders heeft de mening van meer dan 23.000 beleggers uit 32 landen gepeild, van wie 1.000 in Nederland. De internationale verschillen in rendementsverwachtingen zijn

aanzienlijk. Net als in voorgaande jaren blijken Nederlandse beleggers in internationaal perspectief relatief voorzichtig met hun rendementsprognose. Dit jaar komt de verwachting uit op gemiddeld 9,1 procent. Dit zijn nog steeds percentages die gezien de huidige marktonrust erg hoog zijn. Amerikaanse beleggers zijn dit jaar het meest optimistisch en hopen voor de komende jaren op een gemiddeld rendement van 15,4 procent per jaar. De Zwitsers zijn in Europa het somberst met een verwacht rendement van 7,9 procent voor 2020. Hein Kuijpers, directeur particulieren bij Schroders in Nederland, stelt dat beleggers in hun prognoses te optimistisch zijn. ‘Uit het onderzoek blijkt dat 80 procent van de mensen deze wel erg positieve verwachtingen baseert op behaalde rendementen in het verleden. De afgelopen tien jaar waren deze erg hoog. In Nederland hebben beleggers hun verwachtingen voor de inkomsten uit hun beleggingen wel teruggeschroefd.’

DWS: flinke waardedaling in winkels en kantoren Nederlands vastgoed zal het de komende vijf jaar beter doen dan andere Europese markten, ondanks flinke waardedalingen dit jaar in winkelvastgoed en kantoren. Dat verwachten de vastgoedexperts van vermogensbeheerder DWS. In zijn outlook schrijft DWS dat de coronacrisis op korte termijn zijn sporen nalaat, waarbij een aanzienlijke waardedaling wordt verwacht in de detailhandel en, in mindere mate, in de kantorensector. DWS denkt dat aan het eind van dit jaar de waarden van kantoren op toplocaties dit jaar met ongeveer 12 procent zijn gedaald. Toch valt deze daling nog in het niet vergeleken met grote winkelcentra, waar DWS uitgaat van een waardedaling van 25 procent. Daarbij tekenen de DWS-analisten wel aan dat het ‘gebrek aan transacties nauwkeurige waarderingen moeilijker maakt’. DWS verwacht dat de Nederlandse kantorenmarkt volgend jaar enigszins opkrabbelt waardoor er weer sprake zal zijn van huurgroei. Maar dat geldt niet voor de winkelvastgoedmarkt.

Toch blijven in het algemeen de gunstige langetermijntrends intact, met name in de Randstad. Bovendien verwacht DWS dat de rente op Nederlandse staatsobligaties laag blijft, wat de relatieve aantrekkelijkheid van vastgoed vergroot. Nederland is een van de interessantste markten als het gaat om 'last mile' logistiek vastgoed en manifesteert zich als sterke kandidaat voor woningbeleggingen. De kantoorhuren en opbrengsten bleven tot het einde van het tweede kwartaal redelijk stabiel, voor de rest van het jaar geldt een ander verhaal. De leegstand op de Amsterdamse kantorenmarkt is in bijna twintig jaar niet zo laag geweest. De sterke ontwikkelingspijplijn, evenals het feit dat Nederlandse bedrijven steeds meer bewegen richting flexkantoren met kortere huurtermijnen, heeft de kans op substantiĂŤle leegstand verder vergroot. De Rotterdamse kantorenmarkt is altijd zwakker geweest dan die van Amsterdam. Het feit dat Rotterdam als havenstad last heeft van afnemende handels- en vrachtvolumes zal zijn sporen nalaten op de kantorenmarkt. Thuiswerken heeft anders dan bij-

voorbeeld in Duitsland niet zo veel invloed op de eindgebruikersmarkt, meent DWS. Voor de crisis werkte 37 procent van de Nederlanders weleens of geregeld thuis, in Duitsland was dat slechts 13 procent. Nederland is zelfs een van de favoriete landen van DWS als het gaat om logistiek vastgoed, vooral de zogenoemde ‘last mile’ distributiecentra hebben hun voorkeur. De verschuiving naar nog meer online aankopen geeft deze vorm van distributie een duw in de rug. Daardoor zal er een kloof ontstaan tussen (rand)stedelijke logistieke centra en logistiek vastgoed dat meer industrieel van aard is. DWS handhaaft de gunstige vooruitzichten voor Nederlandse huurwoningen in de vrije sector. Deze sector wordt nog steeds gestut door de combinatie van een sterke bevolkingsgroei in de Randstad, de aanhoudende mismatch tussen vraag en aanbod en de voortdurende liberalisering van de markt. DWS neigt in zijn strategie om te beleggen in de iets betaalbaardere woningen, aangezien deze een betere yieldpremie hebben en een stabielere opbrengst genereren gedurende de cyclus.

+++ * () & $ '") %#

&")& ' Vastgoedmarkt

" " $ !! ! " " "% % " $ !" & " !" % " " " # $ $ ! & " # " " VYGGFG MYCTVCCN &KV DNÄŽMV WKV IGIGXGPU XCP &G 0GFGTNCPFUEJG $CPM GP JGV %GPVTCCN $WTGCW XQQT FG 5VCVKUVKGM

ONF GWTQ

KPFGZ

&) # # !% % $TWVQ $KPPGPNCPFU 2TQFWEV

() &

"& '(!% , % # % ( # ' )(

)TCËŹGM 6QVCNG XCUVIQGFDGNGIIKPIGP XCP RTQHGUUKQPGNG DGNGIIGTU DTWVQ DKPPGPNCPFU RTQFWEV GP CCPFGNGPMQGTUGP

&KTGEV XCUVIQGF CNU QPFGTFGGN XCP FG DGNGIIKPIGP UVÄŽIV KP XCP OKNLCTF PCCT OKNLCTF GWTQ

Licht herstel beleggingen in tweede kwartaal

D

e beleggingen in vastgoed laten hetzelfde patroon zien: na een daling in het eerste kwartaal van 25 miljard euro volgt een toename in het tweede kwartaal van 6 miljard euro. De totale beleggingen van de professionele beleggers – dit zijn pensioenfondsen, verzekeringsinstellingen en beleggingsfondsen – zijn in 2019 gestegen met 424 miljard euro naar 3.085 miljard euro. Vervolgens daalden deze beleggingen in het eerste kwartaal van 2020 met 207 miljard euro naar 2.878 miljard euro. De coronacrisis heeft de aandelenkoersen een flinke klap gegeven. De AEX-index kelderde van 604,6 naar 483,4 en de Dow Jones-index van 28.538,4 naar 21.917,2. Daardoor hebben de beleggingen in aandelen van de professionele beleggers in het eerste kwartaal 245 miljard euro aan waarde verloren. Daarmee is de waardetoename over heel 2019 van 270 miljard euro grotendeels verdampt.

!" " Waar de economie juist in het tweede kwartaal pas goed de gevolgen van corona heeft ondervonden, geldt dat niet voor de beleggingen van de professionele beleggers. Die zijn met 130 miljard

euro toegenomen. De toename in het tweede kwartaal is vooral te danken aan het herstel op de aandelenmarkt, getuige het herstel van de AEX-index naar 559,7 en de Dow Jones-index naar 25.813. De beleggingen in aandelen zijn daardoor in het tweede kwartaal met 128 miljard euro in waarde toegenomen (zie grafiek 1).

" " ! De participaties van professionele beleggers in Nederlandse beleggingsfondsen zijn in 2019 toegenomen met 99 miljard euro naar 856 miljard euro. In het eerste kwartaal van 2020 daalden de participaties in Nederlandse beleggingsfondsen met 115 miljard euro. In het tweede kwartaal namen de participaties weer flink toe met 54 miljard euro naar 795 miljard euro. Ook hier spelen koersontwikkelingen een belangrijke rol in de ontwikkelingen. Pensioenfondsen hebben vanaf 2009 een toenemend deel van hun beleggingen omgezet in participaties in beleggingsfondsen, later gevolgd door enkele verzekeringsinstellingen. Dit heeft een extra impuls gegeven aan de groei in de beleggingen van de professionele beleggers. Maar ook zonder deze ‘dubbeltelling’ nemen de beleggingen meer toe dan het bruto binnenlands product (bbp). Geschoond voor de participaties in Neder-

landse beleggingsfondsen zijn de beleggingen van 2010 tot 2019 toegenomen van 1.213 miljard euro naar 2.229 miljard euro. Oftewel van 190 procent van het bbp naar 275 procent van het bbp.

" $ !" De omvang van vastgoed in de beleggingsportefeuille is in 2019 gestegen van 256,7 naar 300,2 miljard euro. Deze is in het eerste kwartaal van 2020 gedaald naar 275,4 miljard euro en vervolgens in het tweede kwartaal weer toegenomen naar 281,6 miljard euro. Indirect vastgoed neemt in 2019 toe met 38,6 miljard euro toe, daalt in het eerste kwartaal van 2020 met 25,7 miljard euro en neemt in het tweede kwartaal met 5,9 miljard euro toe. Direct vastgoed als onderdeel van de beleggingen stijgt in 2019 van 54,8 naar 59,7 miljard euro. Dit komt door netto-aankopen van 1,6 miljard euro en positieve herwaarderingen van 3,2 miljard euro. In het eerste kwartaal van 2020 neemt het direct vastgoed toe met 0,9 miljard euro, en in het tweede kwartaal met 0,2 miljard euro. De verschuiving binnen de vastgoedbeleggingen van direct naar indirect vastgoed stokt in 2014 (zie grafiek 2). Vanaf dat moment maakt indirect vastgoed iets meer of minder dan 80 procent uit van

!' )

% !' )

)TCËŹGM 2TQEGPVWGNG XGTFGNKPI FKTGEV KPFKTGEV XCUVIQGF

het totale vastgoed. Eind 1980 was dit 2,9 procent, eind 2000 30,9 procent en eind 2010 66,1 procent. Pensioenfondsen hebben fors bijgedragen aan deze ontwikkeling. Hun indirect vastgoed als deel van het totale vastgoed is toegenomen van 4,9 procent aan het eind van 1980 naar 93,9 procent aan het eind van 2019.

# " ! $ !" ! ! Een belangrijk deel van het indirect vastgoed betreft buitenlandse vastgoedbeleggingsfondsen. Voor het totaal van de professionele beleggers heeft 44,3 procent van het indirect vastgoed aan het eind van 2019 betrekking op buitenlandse vastgoedbeleggingsfondsen. Dit percentage is vanaf 2009 gedaald doordat enkele pensioen-

# !% % !% * () & \ÄŽP KP Ë­KPM IGUVGIGP

fondsen hun vastgoed hebben ondergebracht in participaties in Nederlandse beleggingsfondsen die ze zelf hebben opgericht. Voor beleggingsfondsen bestaat 92,4 procent van het indirect vastgoed uit buitenlandse vastgoedbeleggingsfondsen. De vastgoedbeleggingen, als percentage van de totale beleggingen, zijn voor professionele beleggers gestegen in 2019 van 9,6 procent naar 9,7 procent. Het belang van aandelen exclusief indirect vastgoed is in 2019 gestegen van 49,1 procent naar 49,9 procent van de totale beleggingen. Het belang van schuldbewijzen, zoals obligaties, is gedaald en wel van 30,3 procent naar 28,6 procent.

# " De beleggingen van de Nederlandse professionele beleggers in het buitenland zijn in 2019 toegenomen. Dit steeg van 1.427,5 miljard euro naar 1.672,6 miljard euro. Aandelen en obligaties zijn beeldbepalend als wordt gekeken naar de samenstelling van de beleggingen in het buitenland. Samen vormen zij ruim 90 procent van de buitenlandse beleggingen. Op gepaste afstand vormt vastgoed, het betreft hier vooral indirect vastgoed, de derde grootste post in de buitenlandse beleggingen. Het aandeel daarvan in de totale buitenlandse beleggingen bedraagt 6 procent. & % ' !( #( () )!()!( &% '-& MGT YGTM\CCO DÄŽ JGV %$5 UGEVQT 0CVKQ PCNG TGMGPKPIGP *ÄŽ UEJTÄŽHV FKV CTVKMGN QR RGTUQQPNÄŽMG VKVGN

000 / ,-!) ' +%- (&

Vastgoedmarkt )%-) +

(+0#0%+''.

GPR 250 Index marginaal lager in wisselvallig derde kwartaal ( + & #( # , ( + , -)+ 5000

( + & + & )(-#( (- & #( # , 30 sep

1 januari 1984 = 100

4800 4600 4400 4200

4109.55

4000 3800 3600 3400 3200

3000 2800

Huizen Winkels Kantoren

2600 Amerika Europa Azië Wereld

2400

3000

2200

2800 2600

2000

2400

1800

2200

2264.17

1641.56 1514.56

1600

2000

1400

1800 1600

1200

1400

1326.98

1200

1000

975.57

800

1000 800

600

778.62

600

400

400

200

200 0

30 sep

1 januari 1984 = 100

‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

&) & +)* +-2 , + "

De GPR 250 Index is het derde kwartaal van 2020 1,5 procent lager gesloten, mede door een daling van 1,0 procent in september 2020. Met uitzondering van Oceanië (7,1 procent) en Europa (1,1 procent) lieten de continentale sub-indices in de periode juli-september negatieve kwartaalrendementen zien, variërend van -0,2 procent voor Azië tot -16,0 procent voor Afrika. Alle genoemde performances luiden in euro. Braziliaanse IPO’s De Amerikaanse beursgenoteerde vastgoedaandelensector verloor in september 2020 1,2 procent, met ook verliezen voor de lokale vastgoedaandelenindices van Canada (-0,4 procent), de Verenigde Staten (-1,2 procent) en Brazilië (-8,8 procent). Mexico (3,5 procent) ontsprong de negatieve dans. Bezien over het gehele afgelopen kwartaal eindigde de GPR 250 Americas Index 3,3 procent lager. Cury Construtora e Incorporadora SA kende een inschrijvingskoers van zijn IPO van BRL 9,35 per aandeel. De joint venture van Cyrela Brazil Realty SA en Cury Empreendimentos Ltda zei dat de inschrijvingskoers werd bepaald op basis van het resultaat van de bookbuilding procedure en de respectievelijke verhoging van het gestorte kapitaal van het bedrijf tot ongeveer BRL 170,0 miljoen met de uitgifte van 18.181.818 aandelen. De aandelen van Cury Construtora e Incorporadora SA werden genoteerd op 21 september 2020. De aandelen van Even Construtora e Inc.’s bedrijfsonderdeel Melnick Even Desenvolvimento Imobiliário SA gingen naar de beurs tegen een inschrijvingskoers van BRL 8,50 per aandeel. Unibail-Rodamco-Westfield De Europese beursgenoteerde vastgoedsector – zoals gerepresenteerd door de GPR 250 Europe Index – is

0 2018

2019

2020

in september 2020 2,4 procent lager gesloten. Nederland is met -18,3 procent overduidelijk de voornaamste daler. Over het derde kwartaal viel er desondanks 1,1 procent winst bij te schrijven in Europa. Met Zweden (19,0 procent) gedurende laatstgenoemde periode bovenaan, terwijl Nederland (-35,9 procent) meer dan een derde aan beurswaarde zag verdampen. Rendementen voor de individuele Europese landenindices in september 2020 waren als volgt, met daarachter de kwartaalrendementen en gemeten in euro: Zweden 19,2 procent (19,0 procent); België 4,4 procent (15,8 procent); Noorwegen 4,2 procent (5,7 procent); Zwitserland 3,2 procent (-2,0 procent); Oostenrijk -2,8 procent (-11,1 procent); Duitsland -3,0 procent (6,0 procent); Spanje -4,8 procent (-5,5 procent); Frankrijk -6,0 procent (-9,8 procent); Verenigd Koninkrijk -7,5 procent (-3,1 procent); Finland -9,7 procent (2,4 procent); Nederland -18,3 procent (-35,9 procent). Unibail-Rodamco-Westfield streeft ernaar de financiële draagkracht te herstellen via een schuldafbouwplan dat meer dan 9,0 miljard euro behelst, inclusief zo’n 4,0 miljard euro aan vastgoedverkopen voor eind 2021. Vastgoedaandelen in Azië (0.6 procent) rendeerden afgelopen maand positief. Die in Afrika (-0,2 procent) en Oceanië (-2,2 procent) verloren aan beurswaarde. Voor het hele derde kwartaal eindigde Oceanië bovenaan (7,1 procent). Azië (-0,2 procent) en Afrika (-16,0 procent) noteerden een verlies. Aandeelhouders van CapitaLand Mall Trust en CapitaLand Commercial Trust hebben de voorgestelde fusie goedgekeurd, wat de weg vrijmaakt voor CapitaLand Integrated Commercial Trust in Singapore. Het wordt de belangrijkste proxy voor commercieel vastgoed in Singapore. !

‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

2GTHQTOCPEG CCPFGNGPOCTMVGP XCUVIQGF + &

2018

OCCPF LCCT

2019

LCCT

2020

LCCT

8QNCV

#.. )GPGTCN

#..

#/ )GPGTCN

#/

.+)*

.+)* ( + &

.+)*

#\KÇ

#UKC )GPGTCN

8GTGPKIFG 5VCVGP

)(#(! (

(-)+ (

#(% &,

#UKC

&G )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV QPIGXGGT CCP FG DGWTU IGPQVGGTFG XCUVIQGFHQPFUGP YGTGNFYÄŽF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG KPFGZ QRIGPQOGP FKG OCCPFGNÄŽMU YQTFV JGT\KGP &G )24 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV FG OGGUV NKSWKFG XCUVIQGFHQPFUGP FKG KP FG )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ \ÄŽP QRIGPQOGP &KV DGVTGHV GGP JGTDGNGIIKPIUKPFGZ FKG QR HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG KU IGYQIGP GP FCIGNÄŽMU YQTFV DGTGMGPF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG\G KPFGZ QRIGPQOGP

Geld & Kapitaalmarkt

Nog meer monetaire verruiming?

&) & , + " +P JGV GWTQIGDKGF JGDDGP FG OGGUVG GEQPQOKGÇP \KEJ !) " +,- & / ( ()+' %& * #( " - -0 %0 +- & +P FG NCPFGP XCP FG GWTQ\QPG NKIV FG KPFWUVTKÇNG RTQFWEVKG #( $.&# &0 + *+) (- )/ ( " - # *- *.(- / ( *+#& /CCT FG RQUKVKGXG GHHGEVGP XCP JGV IGFGGNVGNĎM YGGT )* (,- && ( / ( )()'# 0)+ ( 0 & ,- , '#( + ( *+) . -# !+) # / ( ( *+) (- #( ' # ( $.(# +) ! !+) # #( $.&# ( #( 1 # " - / + VTQWYGP XCP FG KPMQQROCPCIGTU KP FG GWTQ\QPG YGGTIGGHV s FG\G KPFGZ YQTFV CNIGOGGP IG\KGP CNU GGP IQGFG KPFKEC VQT XQQT FG QR MQTVG VGTOĎP VG XGTYCEJVGP GEQPQOKUEJG !+) # 3 &#!- #( , *- ' + ' - ( 0 + / ( ()! ' + ( - )/ ( *.(- ( !+ (, # " - / +, "#& -.,, ( !+) # ( %+#'* ' +% +- 6GTYĎN FG JGTUVGNHCUG CNFWU VGPGKPFG NQQRV PGGOV JGV CCP - & )+)( ,' --#(! ( #( / & .+)* , & ( ( 0 + -) 1XGTJGFGP \ĎP GT FCCTQO VQG QXGTIGICCP QO YGGT TGUVTKE VKGU KP VG XQGTGP GP DWTIGTU \ĎP XQQT\KEJVKIGT IGYQTFGP &CV GT PQI OGGT DGRGTMKPIGP \WNNGP YQTFGP KPIGXQGTF ' - )*(# .0 ( ! -# / ! /)&! ( /))+ )()'#, " !+) # % ( (# - 0)+ ( .#-! ,&)- (

1PFGTVWUUGP KU FG KP˭CVKG KP JGV GWTQIGDKGF CN VYGG OCCP FGP QR TĎ PGICVKGH +P CWIWUVWU RTQEGPV GP KP UGRVGO DGT RTQEGPV &G NCIG GPGTIKGRTĎU GP FG &WKVUG DVY XGTNCIKPI YGIGP \YCCT QR JGV EĎHGT OCCT QRXCNNGPF KU FCV QQM FG FKGPUVGPKP˭CVKG ˭KPM KU IGFCCNF 8CP RTQEGPV /))+ .#- + % / ( )+)( +#,#, ( + *+) (- #( , *- ' + )+' & ! ,*+)% ( #, #- ( )( + & / ( JGV KP˭CVKGOCPFLG FCV YGKPKI UEJQOOGNV OCCT CNU IGXQNI XCP GGP RTĎUFCNKPI XCP FKGPUVGP FKG DGËPXNQGF YQTFGP FQQT FG CPFGTJCNXGOGVGTGEQPQOKG KU FG\G PW VQEJ ˭KPM IG\CMV /GFG JKGTFQQT KU QQM FG MGTPKP˭CVKG s FKV KU FG KP˭CVKG WKV IG\QPFGTF FG RTĎUQPVYKMMGNKPI XCP GPGTIKG XQGFUGN CNEQ JQN GP VCDCM s QR JGV WKV\QPFGTNĎM NCIG PKXGCW XCP RTQEGPV WKVIGMQOGP 'P JGV KU LWKUV FG MGTPKP˭CVKG YCCTXCP "+#,-#( ! + *+ ,# (- / ( .+)* , (-+ & $CPM '%$ QPNCPIU JGGHV IG\GIF FG\G GTI DGNCPITĎM VG XKP FGP *GV \QW FCCTQO DGUV YGNGGPU MWPPGP FCV FG '%$ KP ' + ,&.#- )' " - ')( - #+ & # ()! 0 + / + + - / ++.#' (

777 6"34(0&%."2,4 /-

0,40#&2 Vastgoedmarkt

Beursgenoteerd vastgoed weer verder omlaag over de hele wereld */%&8 5201"

*/%&8 -0#"8500 30 sep

31 december 1999 = 100

7000

7500 7000

EPRA Europe Index - Tr (€) EPRA Netherlands - Tr (€) EPRA Eurozone - Tr (€)

6500 6000

5528.56

5500 5000

5000

4500

4325.05

4000

4500

4325.05 4200.20

4000

3500

3500

3000

3000

2500

2500

2000

2000

1500

1500

1000

873.60

500

2749.86

EPRA/NAREIT Global Total Return Index - TR (€) EPRA/NAREIT Asia Total Return Index - TR (€) EPRA/NAREIT North America Total Return Index - TR (€) EPRA Europe Index - TR (€)

1000 500

2020

Aanbevelingen analisten

Nachtmerrie voor beleggers retailfondsen &4 &&/ %"-*/( 6"/ .""2 -*&'34 % 120$&/4 6"/ %& &%&2-"/% */%&8 7"3 &%&2-"/% */ 3&14&.#&2 7&%&20. 01 "'34"/% )&4 3-&$)434 12&34&2&/%& +0/(&4+& XCP 'WTQRC &CV MQOV JQQHF\CMGNÄŽM FQQT FG \YCTG 7&(*/( 6"/ 2&4"*-'0/%3&/ */ %& &%&2-"/%3& */%&8 &/ FCV XCP JGV CCPFGGN 7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVˬGNF 749 KP JGV DÄŽ\QPFGT 1QKV YCU FCV HQPFU JGV VTQVUG #0&(#&&-% 6"/ %& 5201&3& #&523(&/04&&2%& 7*/,&-6"34(0&%3&$402 "4 #&&-% -*(4 404""- */ ITW\GNGOGPVGP *GV CCPFGGN DGIQP FKV LCCT QR GGP MQGTU 6"/ &520 ""2 *3 01 0,40#&2 7&-(&4&-% % &520 6"/ 06&2 */%&2 %"/ &&/ ,7"24 %53 &/ 7"2& /"$)4.&22*& 6002 %& ""/%&&-)05%&23 <ÄŽ OQIGP \KEJ QR PQXGODGT WKVURTGMGP QXGT JGV JGT UVTWEVWTGTKPIURCMMGV FCV FG PQQFNÄŽFGPFG TGVCKNIKICPV QR UGRVGODGT CCPMQPFKIFG GP JGP QPIGVYÄŽHGNF \YCCT QR %& .""( :"- -*((&/ & 7*/,&-$&/425.#&-&((&2 7*- % .*- LCTF GWTQ QRJCNGP OGV GGP CCPFGNGPGOKUUKG *GV UEJTCRRGP 0' #&1&2,&/ 6"/ %*6*%&/%&/ .0&4 %& ,0.&/%& 47&& +""2 % .*-+"2% &520 01-&6&2&/ &/ #&1&2,*/( 6"/ %& 5*4("6&/ 6002 0/47*,,&-*/( &/ /*&4 &33&/4*@-& */6&34&2*/(&/ -&6&24 &&/ #&31"2*/( 01 6"/ % .*-+"2% &520 &2%&2 6&27"$)4 %& 0/%&2/&.*/( 404 &/ .&4 &*/% 6002 % .*-+"2% &520 ""/ 6&2,01&/ 4& 2&"-*3&2&/ "/7&(& %& ("/( 6"/ :",&/ *3 & 200' &4&2$". :&-'3 )& -&.""- (&34014 .&4 )&4 60-(&/ 6"/ /GV \ÄŽP RQTVGHGWKNNG XCP ITQVG FQOKPCPVG YKPMGNEGPVTC KP 'WTQRC GP #OGTKMC KU 749 PQI JGV DGUV VG XGTIGNÄŽMGP OGV )&4 2"/3& -?1*&22&% 7""26"/ %& ,0&23 %*4 +""2 00, :7"2& CXGTÄŽ QRNKGR FQQT FG EQTQPCETKUKU GP FG UPGNNG ITQGK XCP G EQOOGTEG -NÃ…RKGTTG \CI \ÄŽP DGWTUYCCTFG VQV GP OGV 0,40#&2 404 &&/ %&2%& 4&25((&#2"$)4

&(&/ %*& "$)4&2(20/% #&:*&/ %0&4 &2&-%)"6&% "- +"2&/ %& (&#&4&/ )0/%% )&4 /*&4 &&/3 :0 #&20&2% &2&-%)"6& 01&/%& 01 % &520 &/ 01 0,40#&2 ,034 )&4 ""/ %&&- %

&520 &/ 25*.& )"-6&2*/( %53 1QM FG CCPFGGNJQWFGTU XCP 'WTQEQOOGTKCN 2TQRGTVKGU

'%2 OQGUVGP OGGT FCP GGP JCNXGTKPI UNKMMGP *GV CCP %&&- 01&/%& )&4 +""2 01 % &520% %""2 *3 4)"/3 % &5 20 6"/ 06&2 ."",4& .&%*0 602*(& .""/% &6&/ &&/ ,0&233120/( 6"/ 120$&/4 /" &&/ "%6*&36&2)0(*/( %002 02("/ 6"/ 3&-- /""2 )0-% &/ &&/ 6&2)0(*/( 6"/ )&4 ,0&23%0&- .&4 &520 404 &520 ""2 %"4 )&234&- 7"3 3-&$)43 6"/ ,024& %552 &-&((&23 400/%&/ :*$) 7&- (&-5,,*(% /&4 "-3 .20 "/"-*34 *,0 &6*,"2*% .&4 %& 01 3&14&.#&2 ""/(&,0/ %*(%& 6&2,001 6"/ )&4 !7&&%3& 2&4"*-1"2, 02"#&2( & 6&2,001 ."",4 %&&- 5*4 6"/ %& 40&:&((*/( 6"/ 520$0. OGTEKCN QO \ÄŽP DCNCPU XGTFGT VG XGTUVGTMGP 'T MQOGP OGGT 6&2,01&/ ""/ &6*,"2* *3 6&&- 103*4*&6&2 06&2 %& 7*/,&-$&/42" %*& 6002 \KGP \ÄŽP XCP UVGTMG HQQF CPMGTU \QCNU FKG XCP 'WTQEQOOGT EKCN GP 9GTGNFJCXG FQQT JGO XGTJQQIF XCP UGNN PCCT JQNF %"/ %& 2&53"$)4*(& ."--3 6"/ &/ -?1*&22& 0-(&/3 JGO KU FG NCCVUVG ECVGIQTKG XGGN CHJCPMGNÄŽMGT XCP JGV QRGP #""2 6&260&2 %"4 6"/7&(& )&4 $020/"6*253 :0 6&&- (&.& FGP YQTFV 6GTYÄŽN FG JQIG JWTGP KP FG OGIC YKPMGNEGPVTC 00, (&&/ &/,&- :*$)4 #*&%&/ 01 )552(20&* 01 %& 7"4 -"/(& TG VGTOÄŽP *4(&2&,&/% "34/&%% 7""2 401."/ "$0 %& 2004 1&2 %&$&.#&2 .0&4 6&242&,,&/% %0&4 )&4 */ %*4 0/(&,&/%& 2& 4"*-#-0&%#"% )&-&.""- /*&4 :0 3-&$)4 &6*,"2* *3 ;103*4*&' XGTTCUVo FCV FG JWWTKPECUUQ DÄŽ 8CUVPGF PQI CNVÄŽF TGFGNÄŽM UQGRGN XGTNQQRV *ÄŽ JGGHV DQXGPFKGP DGITGRGP FCV 8CUVPGF 06&27&&(4 :*$) .&&2 4& (""/ 2*$)4&/ 01 2&3*%&/4*&&- 6"34 (0&% ; "4 :05 *, &2( 40&+5*$)&/<% :&(4 &6*,"2*

1XGT\KEJV TCVKPIU QMVQDGT

.20

02("/

&(200' &4&2$".

#GFKˬEC

$ #

7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVˬGNF

*

$

*

$

*

#

-NÃ…RKGTTG

*

*

9&2

*

*

9GTGNFJCXG

*

*

%%

'WTQEQOOGTEKCN 2 8CUV0GF

$

59

*QNF

2019

&%5$ &

Azië De Azië-index verloor 31 basispunten, waarmee het jaarverlies tot dusverre uitkomt op -22.51 procent. Nieuw-Zeeland (1,64 procent), Singapore (99 basispunten) en Japan (92 basispunten) rendeerden positief. De slechtste prestaties kwamen van Australië (-2,36 procent) en Hongkong (-2,35 procent). Naar sector leverde de combinatie lodging/resorts (4.24 procent) het hoogste rendement, gevolgd door industrieel (2,53 procent) en industrieel/kantoren (1,6 procent).

2018

59

Noord-Amerika De Noord-Amerikaanse index leverde een maandrendement op van -1.19 procent, waardoor het rendement over de eerste negen maanden uitkomt op -26.54 procent. De VS-index en de Canadese index verloren respectievelijk 1,18 procent en 1,36 procent. Naar sector bekeken leverde zelfopslag met 5,71 procent het hoogste rendement op. De combinatie industreel/kantoren (-7,93 procent) scoorde het slechst. Alle andere sectoren moesten genoegen nemen met een negatief rendement. Hoogste rendement boden opmerkelijk genoeg drie retailspelers uit de VS; Essential Properties Realty Trust, Inc. (9,30 procent), Brookfield Property (8,94 percent) en Tanger Factory Outlet Centers, Inc. (5,98 procent.

‘07 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

*QNF

Europa De Europese index verloor 1,64 procent,waardoor het resultaat over de eerste negen maanden uitkwam op -12,49 procent. Beste prestaties van de landen leverden Zweden (18,46 procent), Noorwegen 4,18 procent) en Zwitserland (3,25 procent). Helemaal onderaan bungelen Nederland (-14,81 procent), Ierland(-9,26 procent) en Finland (-8,21 procent). Kijken we naar de sectorale prestaties dan scoort de combinatie industrieel/kantoren (14,95 percent) het hoogst, gevolgd door lodging/resort (3,17 procent) en gediversifieerd (1,24 procent). Aan de andere kant van het spectrum bevindt zich winkelvastgoed (-15,25 procent). Ook alle overige sectoren lieten negatieve resultaten zien. Op bedrijfsniveau leverden Zweedse vastgoedbedrijven een bovengemiddelde prestatie. Hoogste totaalrendement in Europa was voor Fastighets AB Balder (32,10 procent, gediversifieerd), daarna volgden: Wihlborgs Fastigheter AB (28,34 procent, gediversifieerd), Nyfosa AB (27,48 procent, industrie/kantoren), Klovern B (24.36 procent,industrieel/kantoren) en Kungsleden Fastighets AB (24,34 procent, industrieel). Slechtst presterende bedrijven in

Europa waren de winkelvastgoedspecialisten Hammerson Plc (-26,24 procent, VK), Unibail-RodamcoWestfield (-19,56 procent, Nederland), Carmila S.A.(-17.22 percent, Frankrijk) NewRiver REIT plc (-17,06 procent, VK) en ook BMO Real Estate Investments Limited (-23.20 procent, VK gediversifieerd).

2020

&--

Gedurende september waren alle ontwikkelde regio’s over de wereld verlieslatend. In Europa deden Zweedse vastgoedbedrijven het beter dan gemiddeld en Zweden liet in z’n totaliteit de hoogste rendementen zien. Fluctuaties in de valuta drukten de prestaties ook van beursgenoteerd vastgoed, vooral in Azië en NoordAmerika. Sectoraal gezien presteerde de industriële graadmeter het best in vergelijking tot de andere indexen. Terwijl de winkelvastgoedindex overal negatieve totaalrendementen lieten zien.

2019

59

&3&"2$) "/"(&2

0 2018

*QNF

‘07 ‘08 ‘09 ‘10 ‘11 ‘12 ‘13 ‘14 ‘15 ‘16 ‘17

&--

0

5802.21

5500

6000

8000

6500

30 sep

7500

31 december 1999 = 100

4

333 2 01&-$#+ /)1 ,*

Vastgoedmarkt -)1-!$/

Kerninflatie lager dan ooit $*#+ /)11 /($2$,

.GPKPIGP MQTVGT FCP GGP LCCT KP

.(1

*+ /)11 /($2$,

.GPKPIGP NCPIGT FCP GGP LCCT KP

1,50

0,40

1,00 0,15 0,50 -0,10 sep‘19

nov‘19

jan‘20

mrt‘20

mei‘20

jul‘20

sep‘19 0,00

sep‘20

-0,35

jan‘20

mrt‘20

mei‘20

jul‘20

-1,00 1-maands Euribor

'WTKDQT KP

2-jaars rente

3-maands Euribor

'WTQRGUG UVCCVUTGPVG KP UGR

QMV

8GTUEJKN

UGR

5YCRVKQP RC[GT

QMV

8GTUEJKN

1RVKG

UYCR

UVTKMG

2TGOKG

10-jaars rente

$,1$03 . .QQRVĎF

8CUVG TGPVG

+

,#0

LCCTU

+

,#$,

LCCT

LCCT

+

,#0

LCCTU

+

,#$,

LCCT

LCCT

+

,#0

LCCTU

+

,#$,

LCCT

LCCT

LCCTU

+

,#$,

LCCT

LCCT

LCCTU

+

sep‘20

-0,50

-0,60

nov‘19

,#0

LCCTU

LCCTU

LCCTU

.QQRVĎF

UVTKMG

2TGOKG

LCCTU

LCCT

LCCT

LCCTU

LCCT

LCCT

LCCTU

LCCT

LCCT

LCCTU

LCCT

LCCT

$,1$"-** /

(NQQT

ECR

2TGOKG

$,1$" . .QQRVĎF

+P DQXGPUVCCPFG VCDGNNGP UVCCP FG VCTKGXGP XCP XGTUEJKNNGPFG TGPVGFGTKXCVGP XGTOGNF &G\G VCTKGXGP \ĎP KPFKECVKGH GP GZENWUKGH MTGFKGVQRUNCI #CP FG\G VCTKGXGP MWPPGP IGGP TGEJVGP YQTFGP QPVNGGPF 8TCCI DĎ JGV KPFGMMGP XQQTCH GGP IQGFG TKUKEQ KPXGPVCTKUCVKG QR OCCV

*CTEQ 0ĎNCPF 5GPKQT CFXKUGWT ';

$*#+ /)1 ,* ,&0 3$/# !$)$,#&$+ )1 # 1 #$ KP˭CVKG KP FG GWTQ\QPG XQQT FG VYGGFG "'1$/$$,2-*&$,#$ + ,# -,#$/ #$ RTQEGPV KU WKVIGMQOGP /GV CPFGTG YQQTFGP GT KU FWU CN VYGG OCCPFGP URTCMG XCP FG˭CVKG 1XGT CWIWUVWU FCCNFGP FG RTĎ\GP QR LCCTDCUKU XGTIG *$)$, +$1 ./-"$,1 2$/ 0$.1$+ DGT KU GT CN URTCMG XCP GGP RTĎUFCNKPI XCP RTQEGPV QR LCCTDCUKU

&G FCNKPI XCP JGV RTĎURGKN YQTFV VQG &$0"'/$2$, , -,#$/ +$$/ #$ 2$/* IKPI XCP FG QO\GVDGNCUVKPI KP &WKVU NCPF GP NCIGTG GPGTIKGRTĎ\GP &KV DCCTV FG CPCNKUVGP PQI PKGV \Q XGGN \QTIGP *GV GHHGEV XCP FG QO\GVDGNCUVKPIXGTNC IKPI NQQRV CWVQOCVKUEJ WKV FG EĎHGTU GP FG DTCPFUVQHRTĎ\GP \ĎP XCMGT XQNCVKGN #PFGTU KU FCV OGV FG RTĎUFCNKPIGP FKG XGTQQT\CCMV YQTFGP FQQT GGP JCTFPGM MKI CEJVGTDNĎXGPFG XTCCI 'GP XQQT DGGNF JKGTXCP KU FG RTĎUFTWM QR FKGP UVGP FKG IGTGNCVGGTF \ĎP CCP TGK\GP $, ,#$/$ % "1-/ 2--/ #$ ,$$/3 /10$

FTWM QR FG KP˭CVKG KU FG TGNCVKGH UVGTMG GWTQ &QQT QP\G UVGTMG OWPV YQTFGP RTQFWEVGP WKV NCPFGP DWKVGP FG GWTQ \QPG XQQT QPU IQGFMQRGT YCCTFQQT FG RTĎU FCCNV &G JKGTXQQT DGURTQMGP KP ˭CVKG DGVTGHV FG \QIGPCCOFG JGCFNKPG KP˭CVKQP 'GP UVCPF XCP RTQEGPV XQQT FG\G KP˭CVKG KU YGNKUYCCT NCCI + / *(&1 ,-& 01$$#0 !-2$, #$ * &01$ 01 ,# --(1 2 , ./-"$,1 # 1$/$,# XCP &G MGTPKP˭CVKG FCV KU FG KP˭CVKG \QPFGT FG XQNCVKGNG XQGFKPIU GP GPGTIKGRTĎ\GP DGTGKMVG YGN FG * &01$ 01 ,# --(1

.(1

*+ /)1

. #$ ) .(1 *+ /)1 # *#$, #$ /$,1$0 -2$/ #$ %&$*-.$, 3$)$, -$,$+$, FG \QTIGP QXGT FG GEQPQOKUEJG ITQGK XCPYGIG JGV FWKFGNĎM VQGPGOGPF CCP VCN DGUOGVVKPIGP YGTFGP CNU QQT\CCM 2--/ #$ # *$,#$ ) .(1 *+ /)1/$,1$0 &$,-$+# $GNGIIGTU DNĎXGP FG XGKNKIG JCXGP XCP UVCCVUQDNKICVKGU QR\QGMGP YCCTFQQT FG QDNKICVKGMQGTUGP UVĎIGP &CCTFQQT # *1 #$ /$,1$ $ 2/ & , / -!*(& 1($0 !*$$% 2$/#$/ --) -. .$(* #--/ -, \GMGTJGKF XCPYGIG FG #OGTKMCCPUG

XGTMKG\KPIGP GP FG DTGZKV 6GP UNQVVG KU FG 'WTQRGUG %GPVTCNG $CPM PQI UVGGFU "1($% *0 &/-1$ )-.$/ -. #$ -!*(& 1($ OCTMV &G\G EQODKPCVKG XCP XTCCIHCE VQTGP \QTIV GTXQQT FCV NCPFGP PQI UVGGFU IGOCMMGNĎM PKGWYG QDNKICVKGU MWPPGP RNCCVUGP QO JWP JWNRRTQ ITCOOCoU VG ˬPCPEKGTGP \QPFGT FCV \G FG TGPVG QRFTĎXGP

/''4 +0(14/#6+' YYY G[ PN

9KPPCCT EQTQPCETKUKU FTGKIV UNCEJVQHHGT GKIGP UWEEGU VG YQTFGP

KNNWUVTCVKG *CPU 5RTCPIGTU

'TKM 9KGIGTKPEM 5GPKQT TGFCEVGWT 8CUVIQGFOCTMV

6QGP KM \GXGPVKGP LCCT IGNGFGP DGIQP QR FG TGFCEVKG XCP 8CUVIQGFOCTMV YGTF KM FQQT FG GKPFTGFCEVGWT QR OĎP XKPIGTU IGVKMV QOFCV KM GGP HQVQ XCP GGP OC IC\ĎP YKNFG RNCCVUGP n)GGP IG\KEJV \QoP NGNĎMG FQQU 0GGO GGP OQQKG RNCCV XCP GGP MCPVQQTIGDQWY QH GGP YKPMGNEGPVTWO o 6TGHHGPF XGTYQQTFFG \Ď FCCT OGG JQG FG XCUVIQGFYGTGNF FGUVĎFU FCEJV QXGT FKV nNGNĎMG GGPFLGo *QGYGN 0GFGTNCPFUG RCTVĎGP KP GKIGP NCPF IGGP TQN URGNGP KP FG FKTGEVG NQIKU VKGMG XCUVIQGFDGNGIIKPIUOCTMV \QCNU KM NCCVUV UEJTGGH YKN FCV DGUNKUV PKGV \GI IGP FCV FG ITQVG 0GFGTNCPFUG KPUVKVWVKQPGNG DGNGIIGTU PQI CNVĎF OGV GGP DQQI QO FG NQIKUVKGMG XCUVIQGFOCTMV JGGP NQRGP +PVGIGPFGGN 8QQT JGP KU NQIKUVKGM CNNCPI IGGP nCNVGTPCVKGXGo PKEJG OGGT OCCT GGP XQNYCCTFKI QPFGTFGGN XCP FG DGNGIIKPIURQTVGHGWKNNG 5VGTMGT DĎ RGPUKQGPDGNGIIGT 2))/ DGUVCCV KPOKFFGNU OCCT NKGHUV RTQEGPV XCP FG YGTGNFYĎFG PKGV IGPQVGGTFG XCUVIQGFRQTVGHGWKN NG XCP OKNLCTF GWTQ WKV FKUVTKDWVKGEGPVTC &CCTOGG KU XQQT 2))/ FG ÅÅP PC ITQQVUVG RGPUKQGPDGNGIIGT XCP JGV NCPF NQIKUVKGM \GNHU QR CHUVCPF JGV DGNCPI TĎMUVG UGIOGPV KP FG\G XCUVIQGFRQTVGHGWKNNG )GGP YQPFGT #NU JGV ICCV QO YCCTFGQPVYKMMGNKPI DG\GVVKPIUITCCF OQIGNĎMG JWWTITQGK GP JGV KPECUUGTGP XCP FG JWWTRGPPKPIGP DNĎMV NQIKUVKGM CNU IGGP CP FGT UGIOGPV QRIGYCUUGP VGIGP FG EQTQPCETKUKU /GV FCPM XQQTCN CCP FG TC\GP FG ITQGK XCP G EQOOGTEG /CCT QQM QOFCV DGFTĎXGP ITQVGTG XQQTTCFGP OQG VGP CCPJQWFGP /KPKOCNG XQQTTCFGP KP FG MGVGP IQNF NCPIG VĎF CNU FQIOC KP FG NQIKUVKGM ,WUV KP VKOG NGXGTGP ,+6 UVQPF CN QPFGT FTWM FQQT FG JCPFGNUQQT NQIGP XCP FG #OGTKMCCPUG RTGUKFGPV &QPCNF 6TWOR &G RCPFGOKG NGIV FG MYGVUDCCTJGKF XCP ,+6 KP YGTGNFQOURCPPGPFG UWRRN[ EJCKPU JGNGOCCN DNQQV 1QM G EQOOGTEG KU GGP UVTWEVWTGNG VTGPF FKG FQQT EQXKF CNNGGP OCCT XGTFGT CEEGNGTGGTV 8QQT EQTQPC OCCMVGP YGDYKPMGNU RTQEGPV WKV XCP FG 'WTQRGUG FGVCKNJCPFGNUXGTMQRGP )GFCEJV YGTF FCV FKV \QW ITQGKGP PCCT RTQEGPV KP

0W YQTFV XQQT\KGP FCV FKV WKVMQOV QR RTQEGPV KP 1QM CNU FG RCPFGOKG FCP CNNCPI XGTFYGPGP KU #NU FG KPVGTPGVXGTMQRGP FCCFYGTMGNĎM ITQGKGP XCP RTQEGPV PCCT RTQEGPV KP FCP OQGV GT OKNLQGP XKGT MCPVG OGVGT DĎMQOGP KP 'WTQRC XQNIGPU DGTGMGPKPIGP XCP YGTGNFOCTMVNGKFGT 2TQNQIKU 8QQT 0GFGTNCPF DGVGMGPV FCV GVVGNĎMG OKNLQGPGP OGVGTU GZVTC <GMGT CNU YG GT QQM PQI GGPU DĎ QRVGNNGP FCV FG 0GFGTNCPFUG DGXQNMKPI CPFGTU FCP XGGN CPFG TG NCPFGP KP JGV UVGTM XGTITĎ\GPFG 'WTQRC FQQT OKITCVKG YCCTUEJĎPNĎM PQI ˭KPM \CN ITQGKGP KP RNCCVU XCP MTKORGP 8QNIGPU FG OGGUV QRVKOKUVKUEJG s QH RGUUKOKUVKUEJG FCV KU OCCT JQG LG FCV RQNKVKGM DGMĎMV s XQQTURGNNKPI ITQGKV FG 0GFGTNCPFUG DGXQNMKPI OGV \QoP XKGT OKNLQGP OGPUGP VQV 1QM FCV DGVG MGPV XGGN GZVTC XTCCI PCCT NQIKUVKGMG OGVGTU /CCT YCCT OQGVGP CN FKG GZVTC NQIKUVKGMG EGPVTC UVTCMU UVCCP KP FKV QXGTXQNNG NCPFLG! 8ÏÏT FG WKVDTCCM NCCKFG FG XGTFQ\KPIUFKUEWUUKG JQQI QR XQPFGP FG VG IGPUVCPFGTU XCP FG NGNĎMG FQ\GP GGP UVGGFU YKNNKIGT QQT DĎ FG RQNKVKGM /GFG FQQT FG UPGN QRNQRGPFG YGTMNQQUJGKF GP FQQT EQTQPC KU JGV FKV LCCT VQV FWUXGT TG XGTTCUUGPF UVKN IGDNGXGP CCP JGV XGTFQ\KPIUHTQPV 5VKNVG XQQT FG UVQTO XTGGU KM #NU FG GEQPQOKG JGTUVGNV XCP EQTQPC GP FWKFGNĎM YQTFV JQG QPIGNQQ˭ĎM XGGN OGVGTU GT PQI PQFKI \ĎP MQOV FKG FKUEWUUKG QPIGVYĎHGNF OGV QTMCCP MTCEJV VGTWI %QTQPC IGGHV FG NQIKUVKGMG XCUVIQGFDGFTĎXGP GP JWP CFXKUGWTU KP GNM IGXCN PQI YCV VĎF QO ITQPFKI VG MĎMGP JQG CN FKG GZVTC OGVGTU OCCVUEJCR RGNĎM CCPXCCTFDCCT MWPPGP YQTFGP KPIGRCUV #PFGTU YQTFV FG UGEVQT UNCEJVQH HGT XCP \ĎP GKIGP UWEEGU 4'#%6+'5 0##4 GTKMYKGIGTKPEM"XCMOGFKCPGV PN

Vastgoedmarkt

DEMOGRAFIE

XGTITÄŽ I ÄŽ UF È«ÈœȢȤȩÈœ ʬʫ

Jan Latten Het wordt tijd voor een serieus bevolkingsbeleid È«ÈœȢȤȩÈœ ʬʭ

Vergrijzing Waarom migratie noodzakelijk is voor onze economie È«ÈœȢȤȩÈœ ʬʯ

Bevolkingsgroei Waar plaatsen we al die logistieke dc’s? È«ÈœȢȤȩÈœ ʬʲ

111 0 -."*! ( ,&. )'

Vastgoedmarkt *&.* !,

&'/1)4#(+' *QG \KGV FG 0GFGTNCPFUG DGXQNMKPI GT KP WKV! 7KV GGP QOXCPITÄŽM TCRRQTV XCP JGV %GPVTCCN $WTGCW XQQT FG 5VCVKUVKGM

%$5 GP JGV 0GFGTNCPFU +PVGTFKUEKRNKPCKT &GOQITCɈUEJ +PUVKVWWV 0KFK DNĎMV FCV 0GFGTNCPF UVGTM \CN XGTITĎ\GP GP FCV CNU JWKFKIG OKITCVKG FQQT\GV JGV CCPVCN OKITCPVGP OQIGNĎM XGTFWDDGNV *GV KU GEJVGT FG XTCCI QH FKV QPFGT FG JWKFKIG QOUVCPFKIJGFGP TQPF JGV EQTQPCXKTWU QQM FCCFYGTMGNĎM \CN IGDGWTGP

Nederland in 2050: vol en sterk vergrijsd migratieland

V

ergrijzing en migratie. Dat zijn de twee sleutelwoorden in het rapport Bevolking 2050 in beeld: Drukker, diverser en dubbelgrijs dat het CBS en het Nidi in opdracht van de Tweede Kamer uitvoerden. Het rapport werd afgelopen zomer, in het midden van de coronacrisis, gepresenteerd. Omdat de huidige (veelal onderschatte) bevolkingsgroei grote, maatschappelijke

gevolgen (woningnood, arbeidsmarkt, verdeling) heeft voor Nederland, is het volgens de auteurs aan de politiek om daar beleid op te maken. Vergrijzing zorgt immers voor een afname van de beroepsbevolking, maar te veel migratie om die afname op te vangen, verhoogt weer de druk op veel voorzieningen. Het rapport schetst een aantal mogelijke scenario’s over hoe de bevolking zich zou kunnen ontwikkelen de komende dertig jaar.

!-. *-. , !$ -( $", .$!' ) !) /$.!) -$!'' ) !) 6WTMĎG /CTQMMQ KPFQPGUKÇ 5WTKPCOG #PVKNNGP

2 ($'%*!) (KIWWT $GXQNMKPI OGV OKITCVKGCEJVGTITQPF GP %$5 RTQIPQUG

' --$!&! ($", .$!' ) !) ' ) !) -$!'($", .$!' ) !)

Alle scenario’s hebben in elk geval ÊÊn constante: Nederland vergrijst. Volgens de meest recente bevolkingsprognose van het CBS groeit de Nederlandse bevolking de komende dertig jaar van 17,4 miljoen naar 19,3 miljoen. Die groei is voor 90 procent toe te schrijven aan migratie. Het CBS verwacht dat er jaarlijks gemiddeld 298.000 migranten naar Nederland komen en 242.000 ons land verlaten. Per saldo komen er jaarlijks dus 56.000 migranten bij. Daar komen nog jaarlijks 7.000 Nederlanders bij doordat er meer kinderen worden geboren dan er mensen overlijden. Gemiddeld groeit de Nederlandse bevolking dus met 63.000 personen per jaar. Doordat de levensverwachting stijgt en de bevolking groeit door migratie verandert de samenstelling van de Nederlandse bevolking ingrijpend. Het aandeel 65-plussers zal de komende dertig jaar toenemen van 19 naar 25 procent. Daarnaast neemt het aandeel inwoners met een migratieachtergrond toe van 24 naar 36 procent. Dit laatste betekent dat in 2050 bijna de helft van de Nederlandse beroepsbevolking (42 procent) een migratie-achtergrond zal hebben. Dit samen geeft een beeld van een flink vergrijsd en daarnaast veel multicultureler Nederland. Het aantal 65-plussers met een Nederlandse achtergrond zal in 2050 zijn toegenomen tot 3,6 miljoen. Maar het aandeel met een Nederlandse achtergrond tussen de 20 en 65 jaar zal juist afnemen van 7,5 naar zes miljoen.

, !$ -($", .$!' ) !) /$.!)

(KIWWT 5COGPUVGNNKPI OKITCVKGUCNFQ

2 ($'%*!)

!0*'&$)" $) ($'%*!)

%$5

,*!)

,$(+

"!

)TÄŽU

($", .$!

-$!'

+,*")*-! %$5 RTQIPQUG GP XCTKCPVGP

(KIWWT $GXQNMKPIUQOXCPI KP

, !$

,*!$

Nederland wordt dus nog multicultureler dan nu. Maar waar komen die migranten dan precies vandaan? Simpel gezegd zijn er drie categorieĂŤn: arbeidsmigranten uit (Oost-)Europa, AziĂŤ, Amerika en OceaniĂŤ, asielmigranten uit het Midden-Oosten en Afrika en de gezinsherenigers uit de klassieke migratielanden Turkije, Marokko, IndonesiĂŤ, Suriname en de voormalige Nederlandse Antillen. Op dit moment is de groep arbeidsmigranten met 1,8 miljoen ongeveer even groot als de groep uit klassieke migratielanden (1,7 miljoen). De asielmigranten vormen met 590.000 een minderheid. Maar die samenstelling zal veranderen, aangezien de groei bij de klassieke migratielanden veel minder groot is dan bij de asiel- en nieuwe arbeidsmigratie. Arbeids-

!, !). "!

)TÄŽ\G FTWM

,*!)! ,/&

)TÄŽU

,$(+

-$!'

%$5

,*!$

, !$

+,*")*-!

"!

,*!)

($", .$!

%$5 RTQIPQUG GP XCTKCPVGP (KIWWT &GOQITCËŹUEJG FTWM CCPVCN VQV LCTKIGP RNWU CCPVCN #19 GTU CNU RGTEGPVCIG 0 ) ! +*.!).$4'! !,*!+- !0*'&$)" !)

migratie van binnen (37 procent) en buiten de Europese Unie (28 procent) neemt ruim de helft in van de bevolkingsgroei door migratie. Daarna komen de asielmigranten (21 procent) en tot slot de klassieke migratielanden (14 procent). De Nederlandse bevolkingsgroei hangt dus sterk af van migratie. Dat dit een onzekere factor is, blijkt wel uit eerdere prognoses waarin dit aandeel structureel is onderschat. Dit ligt ook weer op de loer voor de komende decennia, maar het aantal kan ook worden overschat. Onzeker is nog of de zeer sterke bevolkingsgroei van Afrikaanse landen tot een toenemende migratiestroom naar Europa en dus Nederland zal leiden. Ook onzeker is of de migratie vanuit AziĂŤ door de toenemende welvaart en vergrijzing aldaar tot een verminderde migratie uit Aziatische landen zal leiden. Daarnaast is nog onzeker of klimaatverandering en overstromingen tot extra migratiestromen uit die gebieden leiden.

**, XGTITÄŽ\KPI GP ($", .$! ",*!$. #!. ). ' !!)+!,-**)- #/$-#*/ !)- "!-. " 1 . ! ,/& *+ ! 1*)$)"( ,&. 0!,",**.

Ook op het gebied van de levensverwachting zijn er onzekerheden. In Europa stagneerde in 2015 de levensverwachting. Het is niet precies duidelijk wat daar de oorzaak van is. In Nederland groeit de levensverwachting sinds 2019 weer, maar wel minder hard dan voorheen. Hierin zijn de gevolgen van het coronavirus nog niet meegenomen.

De onderzoekers hebben vanwege de grote onzekerheden zeven scenario’s opgesteld voor de Nederlandse bevolkingsomvang in 2050. In zes van de zeven varianten groeit de bevolking. Alleen in het krimpscenario zal de bevolking in 2050 met maximaal 300.000 mensen afnemen. Dit gebeurt alleen wanneer het migratiesaldo, het kindertal Ên de levensverwachting lager zullen zijn dan verwacht. Zijn deze drie factoren echter hoog, dan kan de bevolking in 2050 makkelijk toenemen tot boven de twintig miljoen inwoners tot een maximum van 21,8 miljoen. Migratie blijft een grote rol spelen in alle scenario’s. Als kindertal en levensverwachting tegenvallen, maar migratie hoog blijft, zal Nederland in 2050 nog steeds twintig miljoen inwoners tellen. Het aandeel migranten zal zelfs bij een lage migratie vanwege de natuurlijke aanwas groeien van 24 tot 30 procent in 2050. Het aantal personen is ÊÊn ding, voor de vastgoedmarkt is het vooral relevant hoeveel huishoudens Nederland zal tellen in 2050. Zowel door vergrijzing als door migratie groeit het aantal eenpersoonshuishoudens in Nederland gestaag. Dit speelt vooral in de veertig grote en middelgrote steden, wat de druk op de woningmarkt, waar toch al schaarste

Vastgoedmarkt

$ heerst, extra hoog maakt. Het CBS verwacht dat het aantal huishoudens zal groeien van acht miljoen naar 9,1 miljoen in 2050. Daar komen die miljoen benodigde huizen dus vandaan. Dat is een groei van 14 procent, naast een bevolkingsgroei van 11 procent. Het aantal ‘oudere’ huishoudens zal toenemen van 1,7 naar 2,7 miljoen. Het is dus noodzakelijk om die groei te faciliteren door het bouwen van kleinere, gelijkvloerse woningen nabij voorzieningen. Maar dit is een lastige kwestie, omdat veel ouderen aangeven het liefst de huidige woning aan te passen in plaats van te verhuizen. Het is volgens de onderzoekers hoe dan ook geen uitgemaakte zaak dat er één miljoen woningen nodig zijn. In de krimpvariant blijft het aantal huishoudens de komende dertig jaar ongeveer gelijk. Daar staat tegenover dat in de groeivariant het aantal huishoudens met ruim twee miljoen zal toenemen. In dat scenario zal het aantal huishoudens met 70-plussers groeien met maar liefst 1,4 miljoen.

als ‘(klimaat-)vluchtelingen’ worden beschouwd. Ook zou je de uitstroom van migranten kunnen vergroten door bijvoorbeeld een strenger terugkeerbeleid voor asielzoekers te hanteren of arbeidsmigranten een maximale verblijfsduur te verstrekken in Nederland. Daarnaast kan Nederland met het toewijsbeleid voor onderwijs, woningen, en de arbeidsmarkt en met integratieverplichtingen het vestigingsklimaat voor migranten in Nederland negatief beïnvloeden. Een andere troef is het stimuleren van het kindertal om vergrijzing tegen te gaan. Hier zijn middelen voor, zoals het verhogen van de kinderbijslag, korting op de kinderopvang en een ruimer ouderschapsverlof. Echter, het tegengaan van vergrijzing met het stimuleren van het kindertal lijkt op het aangaan van nog meer schulden om andere schulden te kunnen betalen. Een hoger kindertal leidt op termijn immers tot een nog hogere vergrijzing, tenzij gezinnen voor altijd in omvang blijven groeien, wat niet realistisch is. Vergrijzing zorgt voor het afnemen van de beroepsbevolking, wat slecht is voor de economie. Dit geldt niet wanneer de AOW-leeftijd wordt gekoppeld aan de levensverwachting. Dit is al in gang gezet door de AOW-leeftijd te verhogen tot 67 jaar. Maar hier speelt een probleem in de grote verschillen in levensverwachting tussen hoog- en laagopgeleiden. De levensverwachting onder laagopgeleiden ligt veel lager, bovendien beginnen zij meestal op jongere leeftijd al met werken. Voor deze groep lijkt het verhogen van de AOW-leeftijd niet eerlijk. Aan de andere kant zou je kunnen stellen dat de hoogopgeleiden met hun doorgaans veel hogere belastingafdracht nettobetalers van de AOW zijn en het dus ook eerlijk is dat zij hier langer van mogen genieten. Dit dilemma is te

In Nederland wordt geen expliciet bevolkingsbeleid gevoerd. Het is de vraag of dit raadzaam is. De bevolkingsgroei en al zijn onzekerheden brengen een groot aantal uitdagingen met zich mee. Eén van de knoppen waaraan je kunt draaien, is migratiebeleid, maar dat is niet eenvoudig. Zo kun je migratie binnen de EU, die goed is voor de helft van alle migratie, niet beperken, omdat dit in strijd is met het recht op vrij verkeer van personen. Instroom van vluchtelingen beperken is lastig, omdat Nederland het VN-vluchtelingenverdrag heeft ondertekend. Wat rest is een quotum voor arbeidsmigratie van buiten de EU. Dit kan wel helpen wanneer er een grote migratiestroom vanuit Afrikaanse landen op gang komt. Belangrijk is hierbij wel dat deze migranten ook als zodanig worden aangeduid en niet

%1.7/0

beslechten door ervoor te zorgen dat ook laagopgeleiden ouder worden door het stimuleren van een gezondere levensstijl in deze groep. Een complicerende factor is dat het binnenhalen van laagopgeleide migranten en vluchtelingen de druk op de AOW juist weer verhoogt. De belangrijke demografische ontwikkelingen doen zich vooral voor in de grote en middelgrote gemeenten. In de drie noordelijke provincies, in Limburg, ZeeuwsVlaanderen, de Achterhoek en Twente krimpt de bevolking. Bovendien wonen hier veel minder mensen met een migratie-achtergrond.

Een betere spreiding van de groepen over Nederland zou veel uitdagingen, bijvoorbeeld op het gebied van de woningnood, gemakkelijker maken. Twee derde van de Nederlandse oppervlakte wordt gebruikt voor landbouw. Beleidsmakers staan voor een keuze om deze gebieden anders in te richten waardoor de bevolking beter over Nederland wordt verdeeld. Maar Nederland is (gelukkig) geen Sovjet-Unie en ook geen China waar overheden bepaalden of bepalen wie, waar met hoeveel mag wonen. De vraag is dus ook in hoeverre Nederland de demografische ontwikkelingen kan sturen. Dat Nederland vergrijst is een niet te stoppen feit, net als het feit dat Nederland steeds meer een migratieland wordt. Al lijkt hier door de ontwikkelingen rond het coronavirus verandering in te komen. De migratiecijfers van de grote steden zullen dit jaar negatief zijn. Volgens het Centraal Planbureau zal de economische malaise de komende jaren aanhouden en zullen de expats wegblijven uit Nederland. Deze twee factoren hangen immers sterk met elkaar samen. Hoe de migratie naar Nederland zich ook ontwikkelt, demografen zoals Jan Latten (zie pagina 34-35)

Ook eerste generatie arbeidsmigranten vergrijzen

In 2050 heeft Nederland mogelijk 1,4 miljoen 70-plussers pleiten voor een algeheel bevolkingsbeleid dat stuurt op een perfect aantal inwoners voor ons land. Dit is essentieel om alle voorzieningen in Nederland voor iedereen toegankelijk te houden en ervoor

te zorgen dat Nederland een prettig land blijft om in te wonen. 5GTXCCU XCP FGT .CCP KU JQQHFTGFCEVGWT )

+U #OUVGTFCO FG XGTNKG\GT XCP FG EQTQPCETKUKU!

!

*GCF QH UVTCVGI[ DÄŽ %$4' )+ 0GFGTNCPF

% #OUVGTFCO 6WUUGP OCCTV GP LWNK KU FG DGXQNMKPI OGV DÄŽPC XKGTFWK\GPF % FWK\GPF RGT LCCT *GGHV #OUVGTFCO FCCFYGTMGNÄŽM HQTU CCP RQRWNCTKVGKV KPIG DQGV! 'P YCV DGVGMGPV FKV XQQT FG #OUVGTFCOUG XCUVIQGFOCTMV YCCT FG RTÄŽ \GP FG NCCVUVG LCTGP LWKUV XGGN UVGTMGT \ÄŽP IGUVGIGP FCP FCCTDWKVGP!

XQNMKPIUMTKOR 9GVGPUEJCRRGTU GP VTGPFYCVEJGTU YCTGP GT UPGN DĎ QO FG JGT QPVFGMMKPI XCP JGV RNCVVGNCPF CNU DGNCPITĎMG TGFGP CCP VG YĎ\GP +OOGTU VĎ FGPU FG NQEMFQYP XKGNGP XGGN UVGFGNĎMG XQQT\KGPKPIGP KPGGPU YGI *GV EWNVWTGNG NGXGP GP FG JQTGEC YCTGP IGPQQF\CCMV VG UNWKVGP GP FG RCTMGP DNGMGP $ VJWKUYGTMGP \KEJ CNU RTKOC CNVGTPCVKGH OGV FG QPFGTUVGWPKPI XCP XKFGQDGNNGP 1O OĎ JGGP OGTMVG KM FCV JGV KFGG XCP GGP PKGWYG VTGM PCCT JGV RNCVVGNCPF FQQT XGNGP YGTF QOCTOF &QQTICCPU QPFGTUVGWPF OGV nHGKVGPo PCOGNĎM FCV n\Ď QQM GGP IG\KP MGPFGP FCV FG UVCF XGTTWKNFG XQQT JGV RNCVVGNCPFo 'P KM \CI QQM FCV FKV QP\GMGTJGKF XGTQQT\CCMVG DĎ XCUVIQGFKPXGUVGGTFGTU OGV KPXGUVG TKPIUUVTCVGIKGÇP IGTKEJV QR XGTFGTICCPFG XGTUVGFGNĎMKPI GP INQDCNKUCVKG 9KG DGVGT PCCT FG EĎHGTU MĎMV \KGV GEJVGT FCV GT KGVU CPFGTU CCP FG JCPF KU 'T \ĎP PKGV OGGT JWKUJQWFGPU FKG FG UVCF WKV VTGMMGP OCCT FG KOOKITCVKG KU IG )

% 8GTGPKIFG 5VCVGP GP JGV 8GTGPKIF -QPKPMTÄŽM VTQMMGP PCCT #OUVGTFCO &QQT JGV EQTQPCXKTWU MWPPGP FG\G OGPUGP s KP GNM IGXCN PW s PKGV PCCT 0GFGTNCPF MQOGP *GV KU GGP MYGUVKG XCP VÄŽF XQQT FG KOOKITCVKG YGGT QR ICPI MQOV YCPV DGFTÄŽXGP MÄŽMGP XQQT VQRVCNGPV QXGT FG ITGP\GP JGGP GP KPVGTPCVKQPCNG &CCTPCCUV QGHGPGP UVGFGP GGP DNÄŽXGPF ITQVG CCPVTGMMKPIUMTCEJV WKV QR LQPIG

0GFGTNCPFGTU WKV CNNG YKPFUVTGMGP <Ď MQOGP XQQT JWP QRNGKFKPI QH ECTTKÄTG <G QPVOQGVGP GGP RCTVPGT GP MTĎIGP XCCM JWP GGTUVG MKPF VGTYĎN \G PQI KP FG UVCF YQPGP +P QP\G UVGFGP YQTFGP FCP QQM XGGN OGGT OGPUGP IGDQTGP FCP FCV GT QXGTNĎFGP 8GTXQNIGPU VTGMMGP FG\G PKGWYG IG\KPPGP PCCT FG UWDWTDU (GKV KU FCV RTQEGPV XCP FG XGTJWK\KPIGP PCCT #OUVGTFCO CHMQOUVKI KU XCP DWKVGP \KPIGP XCPWKV #OUVGTFCO DKPPGP GGP UVTCCN XCP MKNQOGVGT DNĎHV 1HVGYGN GGP ITQQV FGGN XCP FG\G OGPUGP DNĎHV FCCTPC DKPPGP FG OGVTQRQQNTGIKQ YQ PGP &G\G F[PCOKGM KU VĎFGPU FG RCPFGOKG PKGV XGTCPFGTF 0CVWWTNĎM FG EQTQPCETKUKU JGGHV NCVGP \KGP FCV XQQTCN MCPVQQTDCPGP QQM XCPWKV JWKU \ĎP VG FQGP &G YQQP YGTM CHUVCPF YQTFV FCCTOGG KGVU OKPFGT DGNCPITĎM KP FG YQQPMGW\G +POKFFGNU \ĎP YG GT GEJVGT CEJVGT FCV GGP RCCT FCIGP KP FG YGGM QR MCPVQQT \ĎP DTQQFPQFKI KU CNU IG\QPFG CHYKUUGNKPI GP XQQT JGV ETGCVKGH UCOGPYGTMGP GP XGTDKPFKPI OGV EQNNGICoU *GNGOCCN XGTYĎFGTF XCP FG 4CPF UVCF \WNNGP YG FWU PKGV TCMGP $QXGPFKGP DNĎXGP UVGFGP CCPVTGMMGNĎM QO JGV EWNVWTGNG NGXGP FG JQTGEC GP JGV FKEJVG UQEKCNG PGVYGTM FCV \Ď JGTDGTIGP #OUVGTFCO GP CPFGTG UVGFGP QPFGTXKPFGP GGP ITQVG OCCT VĎFGNĎMG VGIGPUNCI GXGP YCV NWEJV QOFCV FG GPQTOG DGXQNMKPIUITQGK XCP FG CHIGNQRGP VĎF QQM XQQT WKVFCIKPIGP \QTIFG \QCNU FG DGVCCNDCCTJGKF XCP FG YQPKPIXQQTTCCF JGV

&G UVTWEVWTGNG FGOQITCˬUEJG VTGPFU \ÄŽP QPXGTCPFGTF GP QR GGP IGIGXGP OQ OGPV MQOV FG KOOKITCVKG YGGT QR ICPI )GOGGPVGDGUVWTGP MWPPGP FG\G CFGORCW\G DGPWVVGP QO \KEJ JKGTQR XQQT VG DGTGKFGP 9CPV RNCPPGP OCMGP XQQT JGV HCEKNKVGTGP XCP FG DNÄŽXGPFG ITQGK XCP FG UVCF s \QPFGT FG PGICVKGXG DÄŽGHHGEVGP XCP FG NCCVUVG LCTGP s DNÄŽHV RTKQTKVGKV GP DTQQFPQFKI

"

! &' $ " % '!#!

Vastgoedmarkt $ '$ % " "

1HVGYGN YG JGDDGP IGGP KFGG 'P FCV KU QPDGITÄŽRGNÄŽM XKPFV ,CP .CVVGP GOGTKVWU JQQINGTCCT XCP FG 7PKXGTUKVGKV XCP #OUVGTFCO XQQTOCNKI %$5 JQQHFFGOQITCCH Ă…P RTQOKPGPV FWKFGT XCP FGOQITCɈUEJG VTGPFU *ÄŽ XKPFV FCV 0GFGTNCPF \KEJ FG XTCCI OQGV UVGNNGP YCV XQQT DGXQNMKPI YKNNGP YG GKIGPNÄŽM!

‘Ongeremde bevolkingsgroei? Het wordt tijd voor serieuze bevolkingspolitiek’

E

rgens heeft het wel iets cynisch. Sinds 2010 wordt de groei van de Nederlandse bevolking structureel onderschat. Er kwamen meer expats, meer vluchtelingen en meer gezinsherenigers dan gedacht. Voortdurend liep de Nederlandse overheid achter de werkelijkheid aan. Jan Latten, voormalig hoofddemograaf van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), waarschuwt er al jaren voor. ‘Waarom wordt in een land als Nederland waar werkelijk overal regeltjes voor zijn bedacht, de bevolkingsgroei gezien als een soort natuurverschijnsel waarop je geen invloed hebt?’ Intussen lopen allerlei voorzieningen zoals de gezondheidszorg, het onderwijs, de sociale zekerheid en de woningbouw tegen hun plafond. Latten leek een roepende in de woestijn. Totdat eind vorig jaar de Tweede Kamer het CBS en het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (Nidi) opdracht gaf die bevolkingsgroei voor de komende decennia in kaart te brengen. Eindelijk gebeurde er iets wat leek op het begin van een bevolkingsbeleid. En toen kwam corona. Toen het rapport met daarin zeven scenario’s voor bevolkingsontwikkeling in de komende dertig jaar afgelopen zomer werd gepresenteerd, was het eigenlijk alweer achterhaald. In zes van de zeven scenario’s groeit de Nederlandse bevolking onder sterke invloed van migratie. Nu de expats en internationale studenten door de coronacrisis wegblijven, kunnen die scenario’s in de prullenbak.

bron van onze bevolkingsgroei. Migratie hangt sterk samen met economische groei. De komende jaren zal onze economie krimpen. Het Centraal Planbureau schatte in dat we pas over vijf jaar terug zouden zijn op het oude niveau, en dat was zonder tweede covid-19golf. Nu die officieel een feit is, gaan we dat dus al niet meer halen. We moeten rekenen op een langdurige terugval, en een krimpende economie betekent minder migranten.’

# ! " ! ! % " # " " " " " XQQT FG FGOQITCÉ…UEJG "% $

' ! $ $ !" " " " " ! " " !!

‘Vorig jaar had Nederland een migratiesaldo van 110.000. Dit jaar bleef het in de eerste acht maanden bij dertigduizend. Augustus en september zijn traditiegetrouw sterke migratiemaanden, maar we zien nu al in de cijfers dat het migratiesaldo is gehalveerd. Dat betekent dus een flinke trendbreuk. Want migranten en hun nakomelingen vormen de enige

$ ! " #! $ ' $ ‘Dat is mogelijk. Als de migratie de komende jaren nul blijft, dan hebben we in 2050 een bevolking van zeventien miljoen. Maar als er ergens een oorlog uitbreekt, of een hongersnood in Afrika, dan kan dat weer helemaal anders zijn. Het punt is: we hebben geen idee. Waar het eigenlijk om gaat, is dat de Nederlandse overheid voortdurend achter de ontwikkelingen aanhobbelt. Eerst me de vluchtelingencrisis, nu weer met de coronacrisis. Allemaal externe invloeden op de samenstelling van onze bevolking. Maar niemand vraagt zich af: welke bevolkingssamenstelling wĂ­llen we eigenlijk? Er wordt gezegd dat migratie je overkomt, maar dat is natuurlijk onzin. Je kunt vluchtelingen opvangen onder de voorwaarde dat ze teruggaan als het veilig is in het land van herkomst. Je kunt keuzes maken in welke sectoren je arbeidsmigranten wilt ontvangen. Het zijn politieke keuzes. Canada en AustraliĂŤ doen het ook. En dit zijn toch humane samenlevingen.’

‘Dat is de algemene gedachte en deels is dit ook waar. Maar met vergrijzing speelt hetzelfde als met migratie. De overheid beschouwt het als een natuurverschijnsel waar je niets aan kunt doen. De andere kant van vergrijzing is ontgroening. Een Nederlands gezin krijgt gemiddeld 1,6 kind. En dat aantal wordt steeds minder. De vraag of we dat wenselijk vinden wordt niet gesteld.’

" # " " " ! $ ‘Bijvoorbeeld, of gratis kinderopvang. ArchaĂŻsch uitgedrukt: nakomelingen zijn er ook voor het algemeen nut. We hebben kinderen nodig, anders bloedt een samenleving dood. Dus waarom vragen we ons niet af waarom we minder kinderen krijgen? Voor veel jonge mensen zijn er nu te veel drempels: geen vaste baan, geen geschikt huis. Dat drukt het kindertal. Ik denk dat dit door corona alleen maar erger wordt. Door corona ontstaan meer onzekerheden, meer drempels voor mensen om aan kinderen te beginnen.’

" " " # " " " # % % ‘Om te beginnen zou de overheid moeten nadenken over een integraal plan voor de bevolkingssamenstelling in Nederland. Waarom zeggen we wel dat de netto CO2uitstoot naar nul moet in 2050, maar zeggen we niet: in 2050 willen we bijvoorbeeld achttien miljoen inwoners. En we gaan dit en dat zĂł doen om dat voor elkaar te krijgen. Je stelt elke twee jaar een ijkpunt vast om te kijken of je ergens moet bijsturen. Dat kan het land een beetje rust geven. Je kunt dan je scholen, je sociale voorzieningen en je woningbouw daarop aanpassen. Dan kun je een gestage ontwikkeling zonder golfbewegingen krijgen en niet zoals nu extreme conjunctuurgolven waar iedereen achteraan hobbelt en paniekreacties zoals: ‘Help, we hebben een miljoen woningen nodig!’’

% % " ! $ ' " " !" & "! " $ $ # $ !" $ % " % ! " " # "## # " ! $ " $ " $ ! " " ' ‘In theorie is dat waar, maar de werkelijkheid is complexer. De afgelopen twintig jaar is Nederland echt een kenniseconomie gewor-

den met een groeiend aantal hoogopgeleiden in de bevolking. Opleidingen bevinden zich in de grote steden: Eindhoven, Utrecht, Amsterdam. Die steden hebben een enorme aantrekkingskracht. Vervolgens blijven de jonge stedelingen ook na hun studie hangen. Niet zozeer binnen de gemeentegrenzen, maar wel binnen het stedelijk gebied; jonge gezinnen trekken naar Haarlem, Amstelveen of Hoofddorp. Twintigers in de stad, dertigers en veertigers in de gebieden daaromheen. De bevolkingsgroei die we de afgelopen jaren hebben gezien, voltrekt zich daarom grotendeels in een paar provincies; Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht, Gelderland en een stukje Noord-Brabant. In zes, zeven provincies gebeurt qua bevolkingsgroei weinig. Sterker, hier en daar krimpt de bevolking. Door corona stijgt de krimpkans vermoedelijk.’

' " $ ! # $ $ # % % ' # ! $ # ‘Dit werd ook al voor corona door sommige mensen voorspeld: jonge stedelingen vertrekken uit de stad! Voor een enkeling zal dit zo zijn, maar dit is in aantallen te weinig om echt van een trendbreuk te spreken. Wel zie je dat de Randstad steeds verder wordt opgerekt, maar dit was ook voor corona al zo. Dat heeft met betaalbaarheid te maken. Maar het zal

echt niet zo zijn dat de steden nu opeens gaan leeglopen. Toch zal corona wel degelijk iets doen. In het positieve scenario komt er in steden meer ruimte voor middeninkomens, omdat de expats nu wegblijven. Een zorgelijke ontwikkeling. Ik denk dat met name een stad als Amsterdam ernstig zal lijden onder de gevolgen van de coronacrisis, omdat de stad een relatief hoog aantal sociale huurwoningen heeft en er relatief veel alleenstaanden wonen met, ten opzichte van hun inkomen, hoge woonlasten. Veel zzp’ers zonder buffer die hun werk verliezen, zullen de bijstand in moeten. Dat verhoogt de druk op het sociale stelsel van Amsterdam. Normaal gesproken werd dit gecompenseerd door de expats met hun hoge inkomens, maar nu zij voorlopig wegblijven, vrees ik dat het bijstandspotje van de gemeente snel leeg is. Amsterdam was een stad voor arm en rijk, maar als de rijken wegblijven, blijven de armen over. Een vergelijkbaar fenomeen raakt mogelijk de krimpregio’s. Bijvoorbeeld in Limburg zorgden met name Oost-Europese migranten en asielmigranten ervoor dat de krimp meeviel, maar nu arbeidsmigratie wegvalt, kan de krimp in deze randregio’s weer toenemen.’

" ! # ! (! " # ! $ !" ! " % ‘Het lijkt het me verstandig voor de bouw- en vastgoedwereld dat er

# $# %' ! ' " # # " &! ' # "&' % " # $'' % " $" # % # ' " # # " " """

"""

"

"

""" """ "

""" """ """ " """

" "

""" """

" "

" "

*** ) '( $ " & ( #!

$ ($ & Vastgoedmarkt

in het hofje gooien. Het matcht alleen onder gelijkgestemden.’

! !

! ‘Je kunt menging niet van boven opleggen. Uit onderzoek blijkt: je kunt wel mixen, maar niet op huisdeurniveau. Mensen willen zich omringen met gelijkgestemden. Je ziet wel hofjes met binnentuinen ontstaan voor woningen vanaf zes ton. Een hoge koopprijs is toch al een beetje een uitsortering voor gelijkgestemden. In Nederland vinden we dit vaak moeilijk. Omdat gelijke kansen en gelijkheid worden verward, denken we dat iedereen gelijk moet zijn. Maar dit is een misvatting.’

! ‘Dat zal in een land als Nederland in die vorm niet zo snel gebeuren, maar hier moet je inderdaad goed over nadenken. Het gaat om het schaalniveau en het gaat om kenmerken, bijvoorbeeld jong en oud. Ik denk dat het met het oog op de vergrijzing heel erg belangrijk is om generaties te mengen. Dat voorkomt niet alleen eenzaamheid, maar ook rivaliteit tussen generaties. Afgunst van jongeren versus de babyboomers en vice versa.’

'KIGPNKLM \QW GT GGP ɅTUV ! # ‘Feitelijk zie je dit nu al gebeuren. De selectie van buren is belangrijker geworden. Dat kun je als projectontwikkelaar faciliteren door goede marketing te doen rondom je project. Daarmee trek je de juiste doelgroep aan. Wonen is een levensstijl geworden. Je verkoopt veiligheid en aandacht.’

OQITCÉ…UEJG XGTCPFGTKPIGP !

$$&" ! $$ "$ & ) # ( # (( # %! ( ! & # )$$& # )$! # ' ! # &! #

divers, flexibel en voldoende gebouwd gaat worden. Vroeger gingen jonge stellen vanuit het ouderlijk huis samenwonen in een driekamerflat en als ze mazzel hadden, eindigden ze uiteindelijk in een eengezinswoning. Tegenwoordig begin je als starter alleen in de stad, vervolgens word je een powerkoppel, daarna word je een gezin en heb je ruimte en een tuin nodig. Soms volgt een

scheiding en heb je als single weer heel weinig ruimte nodig, vervolgens ga je weer samenwonen en word je een samengesteld gezin, dan gaan de kinderen uit huis en daarna woon je opeens alleen omdat je partner is weggevallen. Dat betekent dat op de woningmarkt veel meer type woningen nodig zijn dan vroeger, van small tot extra large. Bouw dus klein, maar ook divers en verplaatsbaar.

Zorg ervoor dat je huizen simpel kunt uitbreiden en weer kunt inkrimpen. Daarnaast zijn gemeenschappelijke ruimtes cruciaal, want de vereenzaming neemt toe. Er komen de komende jaren honderdduizenden alleenwonenden bij. Die mensen willen best een beetje aandacht. In de jaren 70 en 80 nam de welvaart toe en werd privacy steeds belangrijker. Nu raakt soci-

ale controle weer in de mode. Mensen hebben geen groot gezin of groep meer waar ze deel vanuit maken, dus ze zoeken die verbinding in de wijk of straat. Betaalbaarheid, eenzaamheid: uiteindelijk is alles met elkaar verweven. Dus ook hier pleit ik voor een integraal plan. Door kleine huizen in hofjes te bouwen los je meerdere problemen op. Maar let op: je kunt niet iedereen bij elkaar

‘Ook hier speelt vergrijzing een grote rol. Winkeliers worden verzorgers. De pakketbezorgers maken een praatje en controleren meteen of het wel goed met meneer of mevrouw gaat. Nu al worden caissières van supermarkten getraind om erop te letten of klanten vergeetachtig zijn. We zijn er nog maar een stapje van verwijderd dat winkels ook een zorgfunctie krijgen. Dat persoonlijke contact wordt steeds belangrijker. Denk aan boekwinkels waar je een glas wijn kunt drinken en het buurtcafĂŠ op de hoek. Ook kantoren zullen veel kleinschaliger en lokaler worden. Gepensioneerden zien geen collega’s meer bij de koffie-automaat, maar velen hebben wel behoefte aan een praatje. Sociaal contact in de buurt wordt steeds belangrijker, gedeelde ruimtes, voorzieningen dichtbij en sociale controle. Samengevat gaat het in de toekomst, ook bij vastgoed, in de eerste plaats om aandacht en in de tweede plaats om stenen.’

""" !

Vastgoedmarkt

0GFGTNCPF OQGV WKV YGNDGITGRGP GKIGPDGNCPI XGGN \CMGNĎMGT QOICCP OGV OKITCVKG n<QPFGT OKITCVKG NQQRV JGV CTDGKFU CCPDQF MGKJCTF VGTWI o &CV UVGNV RTQHGUUQT .GQ XCP 9KUUGP FKTGEVGWT XCP JGV 0GFGTNCPFU +PVGTFKUEKRNKPCKT &GOQITCɈUEJ +PUVKVWWV 0KFK KP &GP *CCI

‘Migranten keihard nodig om arbeidsaanbod voldoende op peil te houden’

‘D

e politiek focust zich heel erg in het vaak verhitte migratiedebat op asielzoekers en vluchtelingen, vergeten wordt dat deze stromen slechts 15 tot 20 procent van de migratie uitmaken’, betoogt professor Leo van Wissen. ‘Arbeids-en kennismigranten die goed integreren in de samenleving zijn juist van enorme betekenis voor de economie. Wees bovendien eerlijk: hoe eerder een vluchteling een geĂŻntegreerde arbeidsmigrant wordt, hoe beter het is voor iedereen. Je moet ze dus niet ergens ver weg opbergen en aan hun lot overlaten.’ Realiteit is volgens de Nidi-directeur zelfs dat zonder migranten de beroepsbevolking al sinds 2010 zou krimpen met alle negatieve gevolgen voor de economie. In dat jaar gingen de eerste babyboomers met pensioen. De uitstroom uit het arbeidsproces en de vergrijzing zet zich sindsdien versneld voort. Ook is het aantal kinderen per vrouw vanaf 2008 als gevolg van de financiĂŤle crisis gedaald van 1,7 naar 1,6 en nooit meer op het oude niveau

teruggekeerd. Van Wissen: ‘Dat verschil lijkt klein, maar heeft op den duur grote gevolgen.’

De wetenschapper verklaart het lagere geboortecijfer door de flexibilisering van de arbeidsmarkt de afgelopen twaalf jaar en alle onzekerheden die daarmee vooral voor jonge mensen gepaard gaan. Flexibele arbeidscontracten zijn immers geen goede basis voor een stabiel gezinsleven. ‘Demografie en economie zijn nu eenmaal nauw met elkaar verbonden’, zo zal hij nog enige malen benadrukken in dit interview, via Teams, vanuit zijn woning vol boeken in Utrecht. In een overheidsbeleid om het aantal baby’s op te vijzelen ziet hij weinig heil. ‘De ervaring in landen in Oost-en Zuid-Europa met een dergelijk stimuleringsbeleid leert dat je met louter financiĂŤle prikkels alleen maar geboortes naar voren haalt, maar geen structurele verhoging teweegbrengt in het aantal kinderen per vrouw.’ Een succesvol geboortebeleid vereist volgens hem dat de ‘hele samenleving vrouwvriendelijk wordt ingericht’. Vooralsnog poli-

tiek een onhaalbare kaart. Samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) bracht het Nidi op verzoek van de minister in juli een omvangrijk rapport uit over Nederland in 2050 op basis van zeven mogelijke demografische scenario’s. Nederland wordt een vol en sterk vergrijsd migratieland, is het beeld dat rijst uit de meeste scenario’s. In alle modellen is de vergrijzing een vaste waarde. In het sterkste groeimodel neemt de bevolking, thans zo’n 17,4 miljoen inwoners, met 4,4 miljoen toe tot 21,8 miljoen. Aan de andere kant van het spectrum staat het krimpmodel, waarin de bevolking met 300.000 daalt. In het rapport is de meest recente bevolkingsprognose van het CBS de benchmark. In dat model neemt de Nederlandse bevolking de komende dertig jaar met 1,9 miljoen toe tot 19,3 miljoen mensen. Van de toename komt 90 procent voor rekening van migratie. In het CBS-model stijgt het aandeel 65-plussers in 2050 van 24 procent naar 36 procent. In een vervolgstudie buigen het Nidi en het CBS zich momenteel over de maatschappelijke en economische effecten van de zeven modellen zoals volkshuisvesting, gezondheidszorg, onderwijs en scholing. Van Wissen verwacht dat het rapport begin volgend jaar aan de minister kan worden aangeboden.

betekent een laag migratiesaldo, een dalend geboortecijfer, een lagere levensverwachting en structurele economische krimp.’ Volgens hem is de pandemie tot op heden nauwelijks terug te vinden in harde oversterftecijfers, al wil hij het leed dat corona veroorzaakt ‘beslist niet bagatelliseren’. Tijdens de eerste golf in het voorjaar registreerde het CBS een oversterfte van 10.000 mensen. ‘Ik verwacht dat de levensverwachting dit jaar als gevolg van corona vrijwel stabiel blijft of enigszins daalt. Dan heb ik het hooguit over ĂŠĂŠn of enkele maanden, beslist geen jaren.’

Wel frappant is volgens Van Wissen dat de instroom van het aantal migranten door corona ‘significant is gedaald’ dit jaar. Nederland telt thans zo’n vier miljoen migranten: 1,8 miljoen kennis-en arbeidsmigranten uit Europa, AziĂŤ en Amerika; 1,7 miljoen uit klassieke migratielanden (Marokko, Turkije en de voormalige koloniĂŤn); en bijna 600.000 asielmigranten. Volgens het CBS-model zouden er de komende jaren gemiddeld 298.000 instromen en 242.000 het land verlaten. Per saldo komen er jaarlijks dus 56.000 migranten bij. Van Wissen vindt het nog te vroeg voor een goed onderbouwde prog-

0KFK FKTGEVGWT .GQ XCP 9KUUGP n(GKVGNÄŽM KU 0GFGTNCPF CN Ă…Ă…P ITQVG OGVTQRQQN o

In de modellen van het rapport Bevolking 2050 in beeld. Drukker, diverser en dubbelgrijs was nog geen rekening gehouden met de demografische effecten van de coronacrisis. Wat zijn de gevolgen? ‘Over de langetermijneffecten valt nog weinig zinnigs te melden, want dat is geheel afhankelijk van hoe de pandemie zich verder ontwikkelt’, spreekt Van Wissen bedachtzaam. ‘Maar als de coronacrisis een min of meer permanent karakter krijgt en structureel vat krijgt op de economie dan zal het door ons geschetste krimpscenario het meest waarschijnlijk worden. Het

# ! NKIV XCCM QR CUKGN\QGMGTUo

nose, maar denkt eerder aan een krimp dan een stijging van het migratiesaldo dit jaar. Tot zover de coronadisruptie. Dat een ongewisse toekomst met (versnelde) klimaatopwarming en allerlei ‘zwarte zwanen’ zoals pandemieĂŤn, oorlogen, natuurgeweld en andere mogelijke ellende, maar ook onverwachte technologische innovaties, zich nooit helemaal in modellen laat vangen, hoef je deze demograaf heus niet te vertellen. Ter relativering van het vakgebied begint hij zijn colleges bevolkingsprognoses steevast met een CBS-prognose uit 1965 waarin een bevolkingsomvang van 25 miljoen mensen werd voorspeld in het magische jaar 2000. Dit op basis van het toen geldende cijfer van 3,2 kinderen per vrouw. Van Wissen: ‘In 1970 was dat cijfer mede onder invloed van de anticonceptiepil al teruggebracht tot 2,45. Toch bleef het CBS ook toen nog in de prognose uitgaan van geen verdere daling omdat het gezien het verleden zo’n ‘onwaarschijnlijke daling’ was voor de langere termijn. Vijf jaar later, in 1975, was het echter gedaald tot 1,6.’

Regeren is vooruitzien. Verschillende scenario’s van mogelijke toekomsten helpen de overheid wel bij de besluitvorming, zegt hij over de waarde van toekomstscenario’s. ‘Sinds de jaren zestig is er bovendien wel het nodige verbeterd op het gebied van prognoses.’ Maar in essentie blijft het toch het doortrekken van trends uit het verleden naar de toekomst, zij het met de nodige aanpassingen aan het belang dat aan die trends wordt gehecht in de verschillende scenario’s. ‘Wat wel al jaren vrij nauwkeurig wordt voorspeld in de bevolkingsprognose is het aantal kinderen per vrouw en het sterftecijfer.’ De raming van het migratiesaldo kan daarentegen heel snel door de werkelijkheid achterhaald worden, zoals nu weer blijkt door covid-19, waarschuwt de wetenschapper. ‘Daarom pleit ik ook zo nadrukke-

! !

" " Vastgoedmarkt

lijk voor een meer zakelijke toon in het migratiedebat. Het is ook tweerichtingverkeer. Nederland moet wel aantrekkelijk voor migranten blijven, anders zoeken ze hun heil elders. We hebben arbeids-en kennismigranten gewoon nodig als we tenminste economische groei willen blijven nastreven. Dat besef mis ik in het politieke en maatschappelijke debat heel nadrukkelijk. Al kun je bij het nut en de noodzaak van economische groei uiteraard vraagtekens stellen vanwege de klimaatopwarming. Maar een bloeiende economie is wel nodig om de tran-

sitie te realiseren naar een meer circulaire economie.’ Stel dat het hardste groeimodel van het CBS en het Nidi uitkomt. Een model waarin de bevolking in 2050 21,8 miljoen inwoners telt en waarin de goed inpasbare kennisen arbeidsmigranten massaal toestromen. Wat betekent dat voor de economie, de woningbouw en de ruimtelijke en bestuurlijke inrichting van het land? ‘Dat zijn we nu juist aan het bestuderen’, glimlacht Van Wissen. Maar de innemende hoogleraar wil op persoonlijke titel wel zijn visie geven. ‘Volgens de prognose moe-

%1.7/0

ten er tot 2030 800.000 woningen bijkomen. Dat streefgetal van een paar jaar geleden wordt nu al op geen stukken na gehaald. En tot 2050 spreek je misschien wel over 1,5 of twee miljoen extra woningen, maar dat is een slag in de lucht van mij. Er zullen in elk geval dan nog heel veel extra woningen nodig zijn.’

Zeker is evenwel, dat de Randstad nu al overvol is en alleen maar voller raakt, betoogt hij. ‘Een aanzienlijk deel van die extra woningen zal ook bij een lagere bevolkings-

groei buiten de Randstad moeten worden gebouwd. Dat vereist sowieso veel meer centrale sturing vanuit Den Haag. Ook omdat een verdere verspreiding van de bevolking over het land enorme investeringen vergt in infrastructuur zoals bijvoorbeeld hogesnelheidslijnen van en naar de Randstad.’ De huidige versnipperde besluitvorming over gemeentes, regio’s, provincies en Rijk is veel te stroperig om de bevolkingsgroei, de ruimtelijke inrichting van het land en de milieu-uitdagingen in goede banen te leiden, onderstreept hij. ‘Feitelijk is Nederland, zeker de

Randstad, allang ÊÊn grote metropool. Dat geldt hoogstwaarschijnlijk nog sterker in 2050. Daar moet je dus ook de bestuurlijke inrichting van het land op aanpassen. Ik toon mijn studenten altijd een beeld van de lichtconcentratie van Europa bij nacht. Dan zie je Nederland heel fel oplichten, net als het Roergebied en Groot Londen. Hier ligt een van de belangrijkste economische zwaartepunten van Europa. Tegelijkertijd zijn we ook het vieste plekje van Europa als het gaat om bijvoorbeeld CO2- en stikstofuitstoot. Ook die uitdaging vergt een daadkrachtig bestuur.’

9CCTQO YG OGGT MNGKPGTG YQPKPIGP OQGVGP DQWYGP

! &KTGEVGWT +8$0

6ĎFGPU OĎP UVWFKG GEQPQOKUEJG IGQITCˏG XQPF KM FGOQITCˏG GGP XCP FG DQGK GPFUVG QPFGTYGTRGP )GDQQTVG UVGTHVG GP OKITCVKGEĎHGTU DGRCNGP FG QOXCPI XCP FG DGXQNMKPI *GV FCCTCEJVGTNKIIGPFG EĎHGT XCP FG JWKUJQWFITQQVVG DGRCCNV OGFG FG DGJQGHVG CCP PKGWYG YQPKPIGP 9G YGVGP CN NCPI FCV FKG JWKUJQWFGPUITQQVVG FCCNV 9CU FCV EĎHGT KP PQI KP KU FCV &CV NĎMV PKGV \QoP ITQQV XGTUEJKN OCCT KU XCP ITQVG DGVGMGPKU XQQT JGV CCPVCN GP XQQTCN QQM JGV V[RG JWK\GP #NU YG GXGP WKVICCP XCP \GXGPVKGP OKNLQGP KPYQPGTU FCP UEJGGNV FKG FCNKPI GGP GZVTC DGJQGHVG CCP NKGHUV YQPKPIGP /CCT YG OQGVGP P�I FKGRGT MĎMGP PCCT FG EĎHGTU &G XGTJQWFKPI VWUUGP ÅÅPRGTUQQPU GP OGGTRGTUQQPUJWKUJQWFGPU YĎ\KIV FQQT FG VĎF QQM KP YCU FKG XGTJQWFKPI PQI RTQEGPV VGIGPQXGT RTQEGPV KP KU FCV RTQEGPV VGIGPQXGT RTQEGPV &CV DGVGMGPV GGP XGGN ITQVGTG DGJQGHVG CCP MNGKPGTG YQPKPIGP 'P GT KU P�I GGP KPVGTGUUCPV EĎHGT YGNKUYCCT PKGV URGEVCEWNCKT OCCT GT \KV GGP YGTGNF XCP XGTCPFGTKPIGP CEJVGT &CV KU JGV CCPVCN JWKUJQWFGPU KP KPUVGNNKPIGP \QCNU \QTI GP XGTRNGGIJWK\GP &CV CCPFGGN YCU KP RTQEGPV FCCNV XGTXQNIGPU KP PCCT GP UVĎIV XGTXQNIGPU YGGT KP PCCT QO FG NCCVUVG LCTGP YGGT YCV VG FCNGP PCCT RTQEGPV #EJVGT FG\G EĎHGTU \KV FWU FG PQQF\CCM QO FG YQPKPIXQQTTCCF PKGV CNNGGP VG NCVGP VQGPGOGP OCCT QQM VG FKHHGTGPVKÇTGP PCCT V[RGP JWKUJQWFGPU 'T YQTFV JKGT GP FCCT GP FCP DGFQGN KM KP FG \GGT ITQVG UVGFGP IGMNCCIF QXGT FG MNGKPG TG V[RGP YQPKPIGP FKG GT PKGWY YQTFGP IGDQWYF &CV MQOV QR FKV OQOGPV RTKOCKT XCPYGIG FG JQIG DQWY GP ITQPFMQUVGP GP FG UVTCMMG TCPFXQQTYCCT FGP FKG FG IGOGGPVGP UVGNNGP /CCT XQQT FG VQGMQOUVKIG DGXQNMKPIUUCOGPUVGN NKPI OQGV GT FWU QQM GTPUVKI TGMGPKPI YQTFGP IGJQWFGP OGV GGP UVGTMG UVĎIKPI XCP FG DGJQGHVG CCP MNGKPGTG YQPKPIGP 6GIGNĎM \KG LG DKPPGP FG NGFGPMTKPI XCP +8$0 FG DGNCPIUVGNNKPI XQQT \QTIXCUV IQGF ITQGKGP QOFCV YG OGV RGPUKQGP GP NGXGPUXGT\GMGTKPIUIGNFGP QQM FCCTKP IQGF MWPPGP KPXGUVGTGP &KG KPXGUVGTKPIGP MQOGP VGIGOQGV CCP FG GPQTOG

ITQGK XCP JGV CCPVCN RNWUUGTU KP FG MQOGPFG FGEGPPKC *GV %$5 NCCV EÄŽHGTU \KGP FKG GTQR FWKFGP FCV KP FG\G DGXQNMKPIUECVGIQTKG DÄŽPC GGP MYCTV XCP FG 0GFGTNCPFUG DGXQNMKPI \CN WKVOCMGP 0QI GXGP VGTWI PCCT FKG JWKUJQWFGPUITQQVVG &CV EÄŽHGT XCTKGGTV PCVWWTNÄŽM GPQTO VWUUGP YÄŽMGP CHJCPMGNÄŽM XCP FG KP FKG YÄŽM CCPYG\KIG YQPKPIV[RGP &CV QPFGTUVTGGRV JGV DGNCPI XCP IGXCTKGGTF DQWYGP OGV XGTUEJKNNGPFG V[RGP YQPKPIGP GP XQQTCN QQM FG PQQF\CMGNÄŽMG UNQQR GP PKGWYDQWY &CV IGNFV WK VGTCCTF QQM XQQT FG KP XGGN YÄŽMGP FQOKPCPVG EQTRQTCVKGYQPKPIGP &G Ă…Ă…P\ÄŽ FKIG UCOGPUVGNNKPI XCP DGRCCNFG V[RGP YQPKPIGP KP DGRCCNFG YÄŽMGP DGRCCNV QH OGPUGP KP JWP DWWTV GGP YQQPECTTKĂ„TG MWPPGP OCMGP GP QQM QH GT URTCMG KU XCP VQGPGOGPFG UGITGICVKG VWUUGP DGXQNMKPIUITQGRGP +P FG RQNKVKGM KU GT QXGTFTGXGP XGGN CCPFCEJV XQQT UGITGICVKG GP OCCVTGIGNGP QO FCV VGIGP VG ICCP OCCT FG GPKIG GEJVG QRNQUUKPI FCCTXQQT KU OGGT IGXCTKGGTF DQWYGP +M NCU GGP KPVGTGUUCPV VTCPUHQTOCVKG KFGG XCP (/ CFXKUGWTU FG nYQPKPIXGTFWD DGNCCTo 8GGN MNGKPG JWKUJQWFGPU YCCTQPFGT XGGN QWFGTGP YQPGP KP VG ITQVG YQPKPIGP 'T KU QH QPVUVCCV GGP QXGTUEJQV CCP ITQVG ITQPFIGDQPFGP IG\KPU YQPKPIGP XQQTCN DWKVGP FG 4CPFUVCF /GV JGV XGTFWDDGNGP QH URNKVUGP XCP ITQPFIGDQPFGP IG\KPUYQPKPIGP YQTFGP YQPKPIGP IGNÄŽMXNQGTU YCCTFQQT JGV CCPDQF XGTTWKOV &CCTFQQT MWPPGP FG MQQR GP JWWTRTÄŽ\GP XCP FKG YQPKPIGP QONCCI *GV ICCV FCP QO VYGG IGUVCRGNFG MNGKPG DGVCCNDCTG JWWT YQPKPIGP OGV GGP YQQPMCOGT UNCCRMCOGT DCFMCOGT MGWMGP GP DWKVGPTWKOVG VWKPVLG QH DCNMQP -NGKP OCCT OGV XQNFQGPFG YQQPIGPQV 'P \GMGT KP FG UQEKCNG JWWT UGEVQT ITQGKV FKG FQGNITQGR JCTF 'T \ÄŽP UVGGFU OGGT UGPKQTGP CNNGGPUVCCPFGP LQPIGTGP UVCTVGTU IGDTQMGP IG\KPPGP UVCVWUJQWFGTU XNWEJVGNKPIGP YGFWYGP GP YGFWYPCCTU /KVU \G YQTFGP XGTFWWT\CCOF GP RNCHQPFU GP XNQGTGP IQGF IGNWKFFKEJV YQTFGP IGOCCMV XKPF KM JGV GGP KPVGTGUUCPV KFGG ! !

### "

Vastgoedmarkt

&G H[UKGMG FGVCKNJCPFGN JCF JGV CN OQGKNÄŽM FQQT FG XGTITÄŽ\KPI +P KU FG RÄŽP FWDDGN \Q JCTF &CV MQOV OGFG FQQT FCV XGGN QWFGTGP KP EQTQPCVÄŽF JGV QPNKPG YKPMGNGP JGDDGP QPVFGMV

De gebreken die met de ouderdom komen, verkleinen de actieradius en leiden tot een ander bestedingspatroon. Niet voor niets signaleerde Bouwinvest al de noodzaak voor wijkwinkelcentra tot aanpassingen om de ouderen te geven wat ze nodig hebben. De vastgoedvermogensbeheerder bleek nog behoorlijk wat verbeterpunten te zien. Geef die ouderen meer reden om te komen, suggereerde Bouwinvest in de publicatie Dutch Retail Landscape uit november 2019. Ouderen slaan aan op winkels die zich op gezondheidszorg richten, maar ook op winkels die praktische problemen oplossen, zoals de installatie van elektronica. Maak het ze niet te moeilijk om daar te komen: wie een rollator of wagentje uit de auto wil laden, heeft een grotere parkeerplaats nodig en wil daarna kunnen oversteken. En maak meer winkels geschikt voor het bezoek van ouderen, bijvoorbeeld met brede gangpaden, grotere paskamers en koffietafels.

6GTYÄŽN JGV CCPVCN KPYQPGTU XCP 0GFGTNCPF VQV GP OGV VQGPGGOV OGV GGP OKNLQGP ITQGKV JGV CCPVCN VCEJVKIRNWUUGTU OGV FG JGNHV

Vergrijzing raakt winkels harder dan verwacht

O

p voorhand gold 2020 niet als een jaar waarin de vlag uit zou kunnen voor de Nederlandse fysieke detailhandel. Daarvoor waren er al geruime tijd te veel twijfels onder economen over de bereidheid van consumenten geld te blijven besteden in stenen winkels. Niettemin laat de jongste sectorprognose van ABN Amro voor de retail zich lezen als een document uit een ander tijdperk. Het document verscheen in januari 2020, twee maanden voor het uitbreken van de coronacrisis. ‘Het gaat relatief goed met de economie’, schreef de bank toen nog. ‘Meer consumenten hebben dus meer geld te besteden. De detailhandel

profiteert van de hoogconjunctuur.’ Al tijdens die hoogconjunctuur vond ABN Amro een waarschuwing op zijn plaats. ‘Het gunstige macrobeeld verhult echter een ingrijpende verandering in het gedrag van consumenten en de gevolgen daarvan voor veel fysieke winkels’, waarschuwde de bank. Want consumenten kopen steeds meer online, de bevolking vergrijst en de trek van jongeren naar de stad verandert de samenstelling en het bestedingspatroon van klantenbestanden. ‘Deze trends leiden tenslotte tot minder passanten in de winkelstraat.’ Die vergrijzing zal inderdaad flinke invloed hebben op de samenstelling van het kooppubliek, zo suggereert de recentste

bevolkingsprognose van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Terwijl het aantal inwoners van Nederland tot en met 2030 toeneemt met een miljoen, groeit het aantal tachtigplussers met de helft. Eind 2019 waren het er 800.000, in 2030 zijn dat er 1,2 miljoen en in 2040 zelfs 1,6 miljoen. De leeftijdsgroep 65- tot 80-jarigen bestond op het moment van de prognose, december 2019, uit 2,6 miljoen personen. In 2029 zal waarschijnlijk de drie miljoen worden gehaald. Deze groep neemt daarna nog toe tot bijna 3,3 miljoen rond 2038 waarna een afname wordt verwacht. Het aandeel 65-plussers in de bevolking stijgt van 19 procent eind 2019 naar een maximum van bijna 26 procent rond 2040.

De kans die de vergrijzing wijkwinkelcentra biedt, heeft een keerzijde. Consumenten die minder mobiel zijn, zijn ook minder in staat om te winkelen. Vergrijzing is dus ongunstig voor stadscentra en andere winkelbestemmingen die op grotere gemiddelde afstand van de consument liggen. Stadscentra hadden al last van die vergrijzing toen in maart 2020 corona toesloeg. En dat bleek ook nog een ziekte die aan leeftijdsdiscriminatie doet. Op peildatum 18 september 2020 had het RIVM 6.258 sterfgevallen in Nederland toegeschreven aan covid-19. Van die overledenen vielen er 5.895 oftewel 94 procent in de leeftijdscategorie van 65 jaar of ouder. Mensen van 65 jaar of ouder hadden relatief veel reden om het virus te vrezen en dus contact met andere mensen te vermijden. Hielden ouderen zich meer dan leden van andere leeftijdsgroepen

$ ! # %

aan de maatregelen tegen de verspreiding van het virus? Dat is niet meteen helder. Duidelijk is wel dat oudere generaties in coronatijd het winkelen via internet hebben ontdekt. De corona-uitbraak heeft ruim een derde van de mensen tussen de 50 en 80 jaar definitief over de streep getrokken, zo meldde vastgoedadviseur Colliers International. Zij zijn van plan om ook na het virus blijvend meer via internet te kopen. Dit betekent minder publiek in de winkelstraten. Dat heeft consequenties voor de koopstromen. ‘Winkeliers gaan hun locatiekeuze nog meer baseren op het aantal bezoekers, de regionale aantrekkingskracht en de omzet per vierkante meter die ze kunnen halen. Veel van hen gaan daarom de focus leggen op de zeventien grootste winkelsteden in het land’, schrijft Colliers. ‘De kaalslag vindt plaats in de laag daaronder. Het gaat om steden met een inwoneraantal tussen de 35.000 en 150.000 waar eigenlijk al te veel winkels zijn, zoals Heerlen, Rijswijk, Lelystad, Almelo en Den Helder’, aldus Colliers. De groeiende leegstand vraagt volgens Colliers om een structurele oplossing. Het gaat om het clusteren van winkels, het terugbrengen van functies die jaren geleden wegtrokken, zoals kleinschalige kantoren of publieke diensten, of transformatie naar woningen. ‘Gezien de economische situatie zullen vastgoedbeleggers minder snel initiatief nemen.

Gemeenten zijn aan zet en moeten de regie in handen nemen’, schrijft Colliers. ‘Dit is het moment om anticyclisch te investeren en toe te werken naar een aantrekkelijk, aangenaam, duurzaam en dus toekomstbestendig centrumgebied.’ Nieuw is dat pleidooi niet. Actueler wordt het wel, nu de coronacrisis de toename van de leegstand versnelt. Het zelfde kan worden gezegd van een pleidooi van Bureau Stedelijke Planning. Wijkwinkelcentra kunnen veel langer mee wanneer aanbod en inrichting worden afgestemd op de behoeften van ouderen, schreven Vinoo Khandekar en Gijs Foeken twee jaar geleden in Vastgoedmarkt. ‘Veel Nederlandse wijkwinkelcentra zijn gerealiseerd in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Daarmee zijn ze inmiddels gedateerd. Ze bevinden zich aan het einde van hun levenscyclus en zijn vaak toe aan herijking. Een deel van deze centra is inmiddels gerevitaliseerd, maar een groot aantal andere wijkwinkelcentra wacht nog op een dergelijke (her) ontwikkeling. Dit is het moment om de kansen die vergrijzing biedt, te benutten.’

!!!! !

" " Vastgoedmarkt

! ! ! ! OKNLQGP GGP ITQGK XCP DÄŽPC RTQEGPV /GGT OGPUGP \QTIGP XQQT OGGT XTCCI PCCT IQGFGTGP FCCTFQQT \CN FG XTCCI PCCT NQIKUVKGM XCUVIQGF UVÄŽIGP &KV KU GEJVGT PKGV FG DGNCPITÄŽMUVG TGFGP XQQT FG XGTYCEJVG XGTFWDDGNKPI XCP FG 0GFGTNCPFUG NQIKUVKGMG XCUVIQGFXQQTTCCF KP FG MQOGPFG FGTVKI LCCT

&G NQIKUVKGMG XQQTTCCF KU UKPFU OGV RTQEGPV IGITQGKF VQV DÄŽPC OKNLQGP OÂŽ

Nederland in 2050: twee keer zoveel logistiek vastgoed

D

e afgelopen jaren zijn Nederlanders steeds meer online producten gaan kopen. Het aandeel online aankopen is in de afgelopen jaren hard doorgegroeid tot het huidige niveau van 12 procent. Dit betekent dat op dit moment circa 12 procent van alle Nederlandse consumentenbestedingen online plaatsvinden. Corona heeft hierbij voor een extra ‘boost’ gezorgd. Net voor de uitbraak van het coronavirus in maart, lag dit percentage nog tussen de 10 en de 11%. Tijdens de lockdown zijn consumenten massaal online gaan shoppen, waardoor e-commerce-ondernemingen de vraag naar hun producten zagen stijgen met liefst 30 tot 40 procent. Aangezien consumenten nu nog meer voordelen zien van, en gewend zijn geraakt aan, online winkelen, zal er geen terugval te zien zijn van het aandeel online aankopen. Dat er nog veel meer potentie is voor de e-commerce markt, blijkt

als naar de groei van de e-commercesector in andere landen wordt gekeken. Zo wordt in het Verenigd Koninkrijk al meer dan 20 procent van de consumentenuitgaven via internet besteed en ligt dit percentage met ongeveer 16 procent ook in Duitsland aanzienlijk hoger. Een andere trend is het verkorten van leveringstijden. De gemiddelde online consument wil steeds vaker, steeds sneller zijn of haar producten ontvangen. Next day delivery of zelfs same day delivery wordt langzaam de standaard voor bestellen via internet.

Al de geschetste ontwikkelingen hebben effect op de logistieke vastgoedvoorraad, die in de afgelopen jaren al flink is gegroeid. Zo bedroeg de omvang van de logistieke voorraad in 2012 26 miljoen m² en nu bijna 38 miljoen m². Een groei van ruim 33 procent in acht jaar tijd. Rekening houdend met factoren die de groei van de logistieke vastgoedmarkt stimuleren, zoals de

groei van de transport- en logistieke sector, de demografische groei en de groei van e-commerce, zal de omvang van de voorraad in de komende jaren groeien tot meer dan 95 miljoen m² in een offensief scenario. In een conservatiever scenario is de verwachting dat de totale logistieke voorraad over dertig jaar een minimale omvang van 75 miljoen m² heeft, een verdubbeling van de huidige voorraad.

Dit noemen wij ook wel agglologistiek. Agglo-logistiek is het Nederlandse antwoord op de toenemende behoefte aan korte leveringstijden. In bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk wordt hiervoor vaker gekozen voor de zogenaamde urban-logistics. Door de relatief korte afstanden in Nederland is het mogelijk in een korte tijd relatief veel mensen te bereiken, waardoor agglo-logistiek hier efficiĂŤnt genoeg is. Deze ontwikkelingen zijn positief te noemen: positief voor de sector, positief voor de consument, en positief voor logistieke vastgoedbeleggers. Echter, de explosieve groei van de logistieke vastgoedvoorraad brengt ook uitdagingen met zich mee. Een belangrijke uitdaging wordt veroorzaakt door de bevolkingsgroei zelf. De demografische toename heeft als direct gevolg dat de bevolkingsdichtheid ook toe zal nemen. Hierdoor zal er een noodzaak zijn voor het ontwikkelen van woningbouw, met name in en aan de randen van stedelijke gebieden. Een andere uitdaging bij het ontwikkelen van logistiek vastgoed is de discussie over de esthetiek van bebouwing. Met de toename van distributiecentra in de publieke ruimte borrelt de ‘verdozingdiscussie’ steeds vaker op. Het not in my backyard-principe is hier van kracht.

De vraag die rest: hoe valt de groeiende behoefte te realiseren ondanks de weerstand wegens ruimtegebrek en een esthetische discussie? Het antwoord hierop vormen verschillende innovaties en ontwikkelingen. Ten eerste kan het probleem van schaars grond in logistieke hotspots worden ondervangen door efficiĂŤnter met de ruimte om te

Door de veranderende behoeftes en de almaar toenemende vraag, groeit ook het formaat van het gemiddelde logistieke vastgoedobject. De gemiddelde grootte van nieuwbouw in de periode 20102014 was ruim 18.000 m², thans is dat ruim 25.000 m². De logistieke vastgoedmarkt groeit, en het logistieke landschap wordt daarmee diverser. Er wordt steeds meer logistiek gerealiseerd op locaties buiten de huidige logistieke hotspots, op plekken vanwaar binnen een korte tijd vele consumenten kunnen worden bereikt.

gaan. Multistorage is hiervan een voorbeeld. Kort gezegd houdt dit in dat door nieuwe ontwerptechnieken meerdere bouwlagen kunnen worden toegevoegd aan distributiecentra. Zulke ontwikkelingen kunnen het aantal vierkante meters logistiek vastgoed maximaliseren op een beperkt aantal vierkante meters grond. Dergelijke ontwikkelingen waren tot op heden in Nederland financieel niet haalbaar. Door de schaarste aan grond met oplopende grondprijzen tot gevolg, is de verwachting dat dergelijke ontwikkelingen in de nabije toekomst in Nederland steeds meer van de grond komen. Bij nieuwbouw zal naar verwachting ook steeds meer aandacht worden besteed aan de esthetiek van logistiek vastgoed om het verdozen van het Nederlandse landschap tegen te gaan. Een voorbeeld van hoe het ook kan is het Rhenus distributiecentrum langs de A58 bij Tilburg. Hier is met relatief beperkte meerkosten meer aandacht gegeven aan de vormgeving van het distributiecentrum. Dit komt niet alleen de kwaliteit van de ruimtelijke omgeving in een voller wordend Nederland ten goede. Het heeft als bijkomend voordeel dat bedrijven beter in staat zijn om personeel aan te trekken ĂŠn te behouden met een aantrekkelijkere werkomgeving, dan met een ‘normale’ logistieke hal. De groei heeft veel economische voordelen, maar zorgt ook voor uitdagingen, met name voor de ruimtelijke omgeving. Met de juiste aanpak is een goede mouw te passen aan deze uitdagingen. Daarnaast zijn er ook bijkomende voordelen als er meer logistiek vastgoed wordt gerealiseerd. De oppervlaktes van de daken van distributiecentra kunnen dienen voor het opwekken van energie via zonnecellen. Zo kunnen dergelijke objecten een tweeledig doel dienen en zou er meer draagvlak voor de ontwikkeling van logistiek vastgoed gecreĂŤerd kunnen worden. Hoewel de grond schaarser wordt, kan en zal er in de komende decennia aan onze behoefte aan logistiek vastgoed voldaan worden. Wij verwachten dat dit in de vorm zal zijn van mooie en compacte logistieke complexen. Dat is goed voor de consument, de sector, de kwaliteit van de ruimtelijke omgeving en zal niet te vergeten ook kansen blijven bieden aan logistieke vastgoedbeleggers.

Niek Poppelaars is co-head Industrial & Logistics, Savills Nederland Jordy Kleemans is head of Research & Consultancy, Savills Nederland

Elk kantoor wordt duurzaam.

Kijk jij verder dan label C? " #!#$ &

& %

ijĚċūƭDžēĚ ūŞijĚDŽĿŠij ĿŠ ǨǦǫǦȦ 'îŠ DžĿŕ ŏĚ Šƭ îŕ DŽĚƑēĚƑ ŒǞ ŒĚŠ ēîŠ ēƑĿĚ ŏîîƑȡ DŽūūƑîŕ ĿŠ ēĚǕĚ ƭĿƥēîijĚŠēĚ ƥǞ ēĚŠȦ èĚŒĚƑ DžĚƥĚŠ ēîƥ ēĚ ŒĚƭǕĚƙ DŽîŠ DŽîŠēîîijȡ ċǞ ēƑîijĚŠ îîŠ ēĚ ūŠijĚŒĚŠēĚ ƭĿƥēîijĿŠijĚŠ &

ĿŠɉēĚ ijîƥĚŠȦ ~ūŒ DŽūūƑ ŏūƭȦ

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.