Vastgoedmarkt december 2019

Retail Forum Rotterdam nagenoeg verhuurd ČŤČœČ˘Č¤ČŠČœ ʪʲ

Co-living Ruimte in markt die op slot zit ČŤČœČ˘Č¤ČŠČœ ĘŹĘŞ

Trends 19 J Optimisme retailers, ČŤČœČ˘Č¤ČŠČœ ĘŠĘŻ J Beeldreportage, ČŤČœČ˘Č¤ČŠČœ Ęą WWW.ADHOCBEHEER.NL

% " ! % *** ) &' # ! % ' "

! % " % ' ! (! )##% ) &' # $%# && #"

‘Optimisme onder beleggers voor 2020’

#(* #* %& " "( % %) '

.CIG TGPVG GGP JQQI TGPFGOGPV GP FWKFGNĎMG TGIGNU 8CPWKV DGNGIIGTU RGTURGEVKGH UVCCP XQQT KP CNNG UGIOGPVGP XCP FG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFOCTMV FG UGKPGP QR ITQGP \GIIGP XCUVIQGFCFXKUGWTU +PVWUUGP YCCTUEJWYGP XGVGTCPGP FCV JGV XCUVIQGFURGN PKGV CNVĎF \Q NGWM DNĎHV Het fundament onder de Nederlandse woningmarkt is heel sterk, stelt Thijs Konijnendijk, hoofd onderzoek bij vastgoedadviseur Capital Value. ‘We hebben te maken met een consistente vraag die wordt aangejaagd door de groei van de bevolking en het aantal huishoudens. Dat vertaalt zich in hogere huur- en leegwaardes. Vanuit beleggersperspectief is de markt extra interessant, ook voor buitenlandse partijen. De rente is laag en Nederlandse woningen bieden naast rendement ook zekerheid. ‘Het glas is niet halfvol, het is driekwart vol’, stelt Mark Siezen, executive director Retail bij vastgoedadviseur CBRE. ‘Er is nu overal het besef dat er werk aan de winkel is. De gebruikersmarkt zit midden in een transitiefase. De vraag naar fysieke winkelmeters neemt af, maar dat leidt ook tot positieve stappen. Het aantal winkelmeters wordt verkleind, wat vooral te merken is op de minder goede locaties. De toenemende concentratie van winkels op de betere locaties is goed vanuit beleggingsperspectief. Bovendien

zitten we nu ook juist in een markt waarin veel vraag is naar ander vastgoed, vooral woningen en kantoren. Dat biedt een gunstig perspectief voor transformaties.

In het segment logistiek in Nederland houdt de vraag van beleggers aan, zegt Niek Poppelaars, co-head Logistics & Industrial bij Savills. ‘Dit zorgt voor een hoge mate van vertrouwen in de markt, waardoor partijen het risico durven te nemen om in (speculatieve) ontwikkelingen te investeren op relatief onbekend terrein. Wij verwachten dat dit een groeiende trend is die ons logistieke landschap zal veranderen.’ Tegelijkertijd waarschuwen vastgoedveteranen voor mindere tijden. ‘Kijk altijd waar de mogelijke bedreigingen zitten en hoe je die naar jouw situatie vertaalt’, zegt RenĂŠ Hogenboom. De vastgoedveteraan weet hoe een markt over een langere periode op en neer kan gaan. ‘Zolang het goed gaat, ben je geneigd je alleen met kansen en mogelijkheden bezig te houden. Maar de tijd komt dat je het schip varende moet houden en alles moet vastsjorren.'

Inmiddels is de reis naar de veilige haven al begonnen, constateert Dirk Brounen. De hoogleraar vastgoedeconomie aan Tilburg University / Tias signaleert een grote vraag naar corevastgoed: het beleggingsvastgoed met het laagste risicoprofiel en dito rendement. ‘Ik denk dat core zo populair is op dit moment omdat het vertrouwen in de toekomst stilaan slinkt en men dus liever op veilig speelt’, zegt Brounen.

Voormalig projectontwikkelaar Rudy Stroink waarschuwt voor demografische verandering. ‘De sterke bevolkingsgroei ligt achter ons en daardoor ook de economische groei. De opgave van projectontwikkelaars is veranderd van uitbreiden naar vervangen', aldus Stroink, de voormalige topman van de ter ziele gegane projectontwikkelaar TCN. Ook leidt de opkomst van internet volgens hem tot een structureel lagere vraag naar retailvastgoed. ‘Winkelstraten voldoen niet meer en zijn vreselijk inefficiĂŤnt bij het vergaren van informatie voor de consument.'

" #" ") &'! "' ' ++ " % " '%# " & "" ! % ) " #* %& "

!&' % ! ' "& "" ! % %) ' #(* " "( % #* %& #!) ' " #' " " *##"'#% " ! ' " '#' %('# ) # %#$$ %) ' ) " !² " #" +PXGUVOGPV PCO JGV RTQLGEV KP QMVQDGT QXGT XCP JGV 1QUVGPTĎMUG +'5 +OOQDKNKGP GP +PXGUVGT 7PKVGF $GPGˏVU &G DQWY NKGR CEJVVKGP OCCPFGP XGTVTCIKPI FQQT GGP EQP˭KEV QXGT #(* #&' " #$ " " ) " #* %& &' ' $ " )##% ' %&' * %' ) "

‘Bouwinvest sterker uit bestuurscrisis gekomen’ Ceo Dick van Hal van vastgoedvermogensbeheerder Bouwinvest kijkt tevreden terug op het jaar 2019.

Na het vertrek van de raad van commissarissen in december 2018 zijn er nieuwe toezichthouders benoemd. 'De organisatie heeft goed doorgedraaid, maar ik zat als ceo tussen twee vuren: het bestuur van de aandeelhouder BPF Bouw en de nu vertrokken commissarissen.'

Niettemin haalde Bouwinvest ruimschoots de ambitie van minimaal 7 procent rendement op de portefeuille. ‘De exacte rende-

mentscijfers over 2019 zijn nog niet bekend, maar we komen uit boven de 7 procent op de hele portefeuille. Ik denk zelfs tussen de 8 en 9 procent.'

Ook tonen de belanghebbenden waardering voor Bouwinvest. ‘We hebben dit jaar een reputatieonderzoek laten uitvoeren onder 45 van onze belangrijkste stakeholders, de partners waarmee wij elke dag optrekken. Gemeenten, pensioenfondsen, verzekeraars, internationale partners en ontwikkelaars. (...) Uiteindelijk hebben we gemiddeld een 7,8 gekregen.'

Ingezonden mededeling

‘Goed moment voor verkoop winkelcentra’ Door de dalende aanvangsrendementen is het op dit moment aantrekkelijk om winkelcentra te verkopen.

Dat zegt Patrick van Dooyeweert, chief development officer / chief investment officer van Multi Corporation. Vastgoedmarkt vroeg hem of de aandeelhouder, de Amerikaanse vermogensbeheerder Blackstone, een verkoop van Multi voorbereidt.

'Blackstone is heel goed in de omgang met cycli op de vastgoedbeleggingsmarkt. Het lijkt soms wel of het die cycli mede bepaalt.

Dalende aanvangsrendementen maken het een goed moment om winkelcentra te verkopen, maar samen met Blackstone richten we

ons momenteel op het verder ontwikkelen van Multi.’ De vertrokken ceo Josip Kardun krijgt geen opvolger. Gevraagd hoe Multi zonder eindverantwoordelijke wordt bestuurd, zegt Van Dooyeweert: 'Als board van Multi werken we al langer in een collegiaal model. We vullen elkaars competenties, kwaliteiten en ervaring goed aan: Steven Poelman als chief financial officer, Rßdiger Dany als chief operations officer en ik', zegt Van Dooyeweert. 'Steven en ik hebben een lange geschiedenis binnen het bedrijf en werken al lang samen met Blackstone. Blackstone is een actieve manager en we hebben regelmatig contact.’

! ! # "

! # ! ! ! # # " "

OUR BEST WISHES FOR 2020

,-+-4*-7 Vastgoedmarkt

<<< ;)89/6-,4)729 53

# ! $

! "# # !

Honderd dagen

$&" Voordat we aan de kerstdis en oliebollen gaan, blikken we traditiegetrouw terug op het afgelopen jaar. Voor mij was 2019 een extra bijzonder jaar. In juni werd ik voor het eerst vader van een prachtige dochter en een paar maanden later voor het eerst hoofdredacteur van een prachtig vakblad. Tegelijkertijd rondden we de eerste grote verbouwing van ons huis dit jaar af. Als je dingen verandert, kun je het maar beter allemaal tegelijk doen.

( ! % "# #!

( ! " %

# " #! "

#! "

Het leuke, maar ook spannende aan verandering is dat je nooit weet wat je kunt verwachten. Op een verbouwing kun je je nog enigszins voorbereiden, maar voor de komst van een kind zijn geen handboeken geschreven. Dat kun je maar beter over je heen laten komen. Dat geldt in principe ook voor een baanwissel. Je kunt van tevoren allerlei plannen maken, maar dan bestaat het risico dat die plannen door de werkelijkheid worden ingehaald. Daarom heb ik een oude wijsheid ter harte genomen: observeer eerst honderd dagen voordat je aan nieuwe plannen begint. Dat is de luxepositie van een nieuwe baan.

Een baby gunt je die tijd niet.

# ! !

Woensdag 8 januari is mijn honderdste dag als hoofdredacteur van Vastgoedmarkt. Langzaam maar zeker wordt duidelijk welke kant we opgaan. Digitalisering verandert onze hele samenleving en dus ook Vastgoedmarkt. Het advertentiemodel staat onder druk, onder meer door de komst van Google en Facebook. Maar tegelijkertijd hebben Spotify en Netflix een nieuw online verdienmodel geĂŻntroduceerd: kwalitatieve inhoud in ruil voor een vast bedrag per maand. Wat voor print gold, werkt dus ook online. De New York Times heeft 4,7 miljoen abonnees. Daarvan hebben intussen 3,8 miljoen een online abonnement.

% % ! "#$$! " ! " "

! % ! % ! " % ! #

"# % %

! # ## #" !

#! ' & ! #

# # # ! "

!$

De opschuiving van print naar online biedt zowel kansen als bedreigingen. Je kunt online veel beter meten en daardoor de inhoud specifieker op de ontvanger afstemmen. Ook heb je digitaal veel meer mogelijkheden om een verhaal te vertellen, denk aan interactieve grafieken, video's en podcasts. Tegelijkertijd is het online erg druk. Je concurreert niet alleen met je directe concurrenten, maar ook met Whatsapp, Youtube, Instagram en Netflix. Hoe zorg je ervoor dat je overeind blijft in die strijd om aandacht?

Het antwoord op die vraag is relatief eenvoudig: met relevante, onderscheidende journalistiek. Met need to know, in plaats van nice to know. Maar wat is relevant en onderscheidend voor de vastgoedmarkt? Zijn dat de transacties, de reden waarvoor dit blad is opgericht? Is dat onderzoeksjournalistiek op onderwerpen als stikstof of gemeentelijke regelgeving? Of is dat nieuws, opinie en duiding op thema's als duurzaamheid, verstedelijking en digitalisering?

De redactie van Vastgoedmarkt is druk bezig om die puzzel te leggen. Maar het zou stompzinnig zijn om te proberen dat vraagstuk alleen op te lossen.

Uiteindelijk maken we dit mooie blad voor u. Daarom doe ik u bij deze de oproep: deel uw inzichten en ideeĂŤn met de redactie. Mijn emailadres vindt u hier onder. Maak daar gebruik van! De honderd dagen zijn nog niet voorbij.

066.,7-,)+9-:7 8-7;))8;)5,-73))5 ;)24-,1)5-9 53

!$ !"#! " # "

!" (

$ " # ! $#

Ingezonden mededeling

Vastgoed Exploitatiewijzer

!$ $ & #

! # ! "

$ " " %

% "# ! # #

Met de Vastgoed Exploitatiewijzer schat u snel en nauwkeurig de onderhoudskosten en overige exploitatielasten van beleggingsvastgoed in.

Negen categorieĂŤn gebouwen met in totaal ruim 110Â gebouwtypen zijn voorzien van een kleurenfoto, een beknopte omschrijving en alle relevante gegevens.

Q

snel en makkelijk de exploitatielasten berekenen,

Q

nauwkeurig bepalen herbouwwaarde,

Q

zelf selecteren welke onderhoudskosten van belang zijn,

Q

uitgebreide invoermogelijkheden,

Q

gebaseerd op de kostendatabase van Bouwkosten,

Q

verkrijgbaar als boek en online.

Ga voor meer informatie en uw bestelling naar vakmedianetshop.nl/exploitatiewijzer of neem contact op met 088 58 40 600.

!$ !

Uw gids voor vastgoedtaxaties en exploitatielasten

Uw voordelen:

NIEUW Editie 2019

J

000 / ,-") ' +%- (&

Vastgoedmarkt ' +

â&#x20AC;&#x2DC;Zorgvastgoed is nu veel meer geaccepteerdâ&#x20AC;&#x2122;

H

artelt, gevestigd in Maastricht en ook kantoorhoudend op de Amsterdamse Zuidas, investeerde in 2019 voor ruim 30 miljoen euro in zorgvastgoed. Daarmee sluit de fondsbeheerder aan bij een trend die ook beleggersvereniging IVBN constateert: er is een groeiende vraag naar zorgvastgoed. Ook buitenlandse partijen, zoals het Belgische beursgenoteerde Aedifica, weten Nederlands steeds beter te vinden.

teerders uit te leggen waarom het een interessante beleggingscategorie is.â&#x20AC;&#x2122; Waarom is het interessant? â&#x20AC;&#x2DC;Omdat je bij vergrijzing hebt te maken met een langjarige trend.

Ook voor zorgvastgoed bieden rendementen uit het verleden geen zekerheid, maar de risicoâ&#x20AC;&#x2122;s zijn voor dit segment snel concreet te maken en hebben hoofdzakelijk te maken met veranderende wet- en regelgeving.â&#x20AC;&#x2122; Hoe verhoudt het rendement zich tot de reguliere beleggingscategorieĂŤn? â&#x20AC;&#x2DC;Bij beschermd wonen is er het

# ! # % Hartelt startte in 2016 met zijn zorgvastgoedfonds Apollo, dat zich puur richt op Nederlands zorgvastgoed en waarbij namens institutionele beleggers zowel in woonvormen als in verpleegcomplexen en gezondheidscentra wordt geĂŻnvesteerd. Directeur Joep Munten heeft met name de afgelopen anderhalf jaar zorgvastgoed als allocatie populairder zien worden. â&#x20AC;&#x2DC;Deels komt dat doordat ons eigen fonds nog tractie moest krijgen, maar we zijn hier al langer mee bezig. Een jaar of vijf geleden was zorgvastgoed echt nog nieuw binnen de categorie alternatieve beleggingen.

Intussen is het veel meer geaccepteerd. Je hoeft niet meer aan inves-

minste risico voor beleggers, omdat dit sterk lijkt op gewone woningen. Daarbij hanteren wij een plus op de yield. Maar ook verpleegtehuizen en complexen vinden wij erg interessant qua rendement omdat je het hebt over een flink aantal eenheden per object en vanwege de langjarige huurcontracten. Genees- en behandelcentra zijn wat kleinschaliger, maar vaak wel essentieel in wijkcentra.â&#x20AC;&#x2122; Moet je als belegger in zorgvastgoed ook gevoel hebben bij dat segment? â&#x20AC;&#x2DC;Als fondsbeheerder ben je in de eerste plaats op zoek naar een goed rendement voor beleggers.

% ! ' ( % #& 8GTRNGGIEQORNGZ *QHLG 9GPFCMMGT KP *GGTFG )GNFGTNCPF CCPIGMQEJV XQQT OKNLQGP GWTQ r )G\QPFJGKFUJGKFUEGPVTWO 'WFQMKC KP 'PUEJGFG CCPIGMQEJV XQQT .+) r )G\QPFJGKFUEGPVTWO 6YGMMGNGTXGNF KP 'PUEJGFG CCPIGMQEJV XQQT

.+) r 8GTRNGGIEQORNGZ 8KNNC XCP 1TCPLG KP 5EJKGFCO CCPIGMQEJV IGTGPQXGGTF /))+ .+) r )G\QPFJGKFUEGPVTWO &G $TWI KP *GPIGNQ QXGTPCOG GTHRCEJVQXGTGGP %)',r )G\QPFJGKFUEGPVTWO ,Q\GH KP &GXGPVGT CCPIGMQEJV XQQT GWTQ r $GUEJGTOF YQPGPEQORNGZ &G -QO KP /Ä&#x17D;FTGEJV 7VTGEJV CCPIGMQEJV /))+ .+)

%1.7/0 $'.'))'4 5

) * .(- ( $, $+ - .+ / ( # - +- &- .( ( " ' (-

Tegelijkertijd heeft zorgvastgoed vanzelfsprekend een grote, maatschappelijke component. Onlangs hebben we samen met zorgminister Hugo de Jonge (CDA) een complex in het Gelderse Heerde opgeleverd waar mensen met zware dementie terecht kunnen. Als je investeert in nieuwbouw realiseer je, behalve een mooi nieuwe

gebouw, ook een plek waar mensen kunnen wonen die niet (meer) op een reguliere wijze kunnen wonen. Bewoners voelen zich prettiger, waardoor het medicijngebruik daalt. Medewerkers zijn daarnaast gelukkiger, wat leidt tot een lager ziekteverzuim. Vroeg of laat krijgt iedereen er een keer mee te maken.â&#x20AC;&#x2122;

/CCVUEJCRRGNÄ&#x17D;M RTQDNGGO QH RCTVKEWNKGTG RTGV!

$"#! # " ! !"

! $# ))"& + + 1 (+) 4GCN 'UVCVG %GPVGT

&QQTFCV JGV TGPFGOGPV QR URCCTVGIQGFGP CN VÄ&#x17D;FGP FCPKI VG YGPUGP QXGTNCCV # ( / & " !+.,-+ + ,* + +, #.( # $& " 2) #- $( & ""$(",/ ,-") 8GTJWWTDCTG YQPKPIGP \Ä&#x17D;P KP VTGM DÄ&#x17D; XGTOQIGPFG RCTVKEWNKGTGP )GGP YQPFGT YCPV FG YQPKPIOCTMV JGGHV FG CHIGNQRGP XÄ&#x17D;H LCCT HCPVCUVKUEJ IGRTGUVGGTF &G RTÄ&#x17D;\GP \Ä&#x17D;P QOJQQI IGUEJQVGP CN XNCMMGP \G PW YCV CH /))++ , #$% + ( - & + 0)($(" ( /))+ %))* ( #..+,- +- +, PGGOV \KGPFGTQIGP CH 8GTRNGIGTU QPFGTYÄ&#x17D;\GTU GP RQNKVKGCIGPVGP O X GP GK IGPNÄ&#x17D;M CN FKG CPFGTG OGPUGP FKG KP FG PQQF\CMGNÄ&#x17D;MG FKGPUVXGTNGPKPI YGTM\CCO \Ä&#x17D;P GP FKEJV DÄ&#x17D; JWP YGTM OQGVGP YQPGP MWPPGP GGP DGVCCNDCTG JWWT QH MQQRYQPKPI YGN XGTIGVGP ,QPIG OGPUGP \Ä&#x17D;P OKP QH OGGT XGTRNKEJV PĂ?I NCPIGT DÄ&#x17D; JWP QWFGTU VG YQPGP -QTVQO 0GFGTNCPF KU VGIGP FG ITGP\GP XCP \Ä&#x17D;P ITQGK CCPIGNQRGP XGGN XTCCI YGKPKI CCPDQF 9QPKPIEQTRQTCVKGU OQGVGP UVGGFU XCMGT nPGGo XGTMQRGP GP FWU TGUVGTGP FG RCTVKEWNKGTG XGTJWWTFGTU 'P FKG MWPPGP \Q JWP GKUGP UVGNNGP 8QGI FCCTDÄ&#x17D; FG MNCEJVGP QXGT MQTVUVQPFKIG XGTJWWT CCP NWKFTWEJVKIG nTQNMQHHGTGPFGo VQGTKUVGP /$ $+ ( ( ( + *& -!)+', )' # - 0 $($" +)),%& .+$" & - )'*& - TGP -YCNKËŹECVKGU CNU nJWKULGUOGNMGTUo GP nYQGMGTXGTJWWTFGTUo \Ä&#x17D;P FCCTQR VGTWI PC LCTGP XCP YGIIGYGGUV *GV %GPVTCCN $WTGCW XQQT FG 5VCVKUVKGM GP JGV 2NCP DWTGCW XQQT FG .GGHQOIGXKPI 2$. JGDDGP JGV CHIGNQRGP LCCT FG PQFKIG PGW VTCCN VQQPIG\GVVG RWDNKECVKGU CCP FKV VJGOC IGYÄ&#x17D;F YCCTFQQT YG OGGT \KEJV MTÄ&#x17D;IGP QR FKV KPVGTGUUCPVG HGPQOGGP /CCT KU RCTVKEWNKGTG XGTJWWT YGN JGV RTQ & ' - *)&$-$ $ 0$&& ( 5 )! ') - ( 5 2$ ( ( (* %% ( ! &$"" ( ))+ 2 % ( )*&),,$(" / ( # - 3 .0$" 4 *+) & ' 0)($("()) & +,

++ 0 " ' ,- * +-$ .&$ + / +#..+ +, # ( ' + 88( 0)($(" $( XGTJWWT 9CCTXCP CMVG 8CP FG CEJV OKNLQGP YQPKPIGP KP 0GFGTNCPF KU RTQ (- ( #..+0)($(" - "+))-,- & +/ ( $, )+*)+ -$ 2$- (

2 - ( +.$' * +-$ .&$ + ( 88( )! ' + 0)($(" ( /))+ / +#..+ OGP XGTJWWTFGP \G TWKO YQPKPIGP 'GP MNGKPG ITQGR RTQEGPV XGTJWWTV XÄ&#x17D;H QH OGGT YQPKPIGP *KGTXCP JGGHV GGP ITQGR XCP RCTVKEWNKGTG XGTJWWTFGTU GNM OGGT FCP XÄ&#x17D;HVKI YQPKPIGP KP DG\KV PKGV GEJV URGEVCEWNCKT VG PQGOGP 2CTVKEWNKGTG XGTJWWTFGTU \Ä&#x17D;P XQQTCN CEVKGH CNU YGTMPGOGT RTQEGPV

QH \GNHUVCPFKIG RTQEGPV RTQEGPV KU RGPUKQGPIGTGEJVKIF <GNHUVCPFKIGP ( * (,$) (" + #-$" ( )( + * +-$ .&$ + / +#..+ +, # ( / % + -0 QH OGGT YQPKPIGP KP FG XGTJWWT <G KPXGUVGTGP XQQTCN FKEJV DÄ&#x17D; JWKU KP FG QO IGXKPI FKG \G MGPPGP &CV KU QXGT\KEJVGNÄ&#x17D;M GP \G MWPPGP GGP QQILG KP JGV \GKN #). ( - ( ' $(/ ,- +- ' ( $( -) +$,-$, # -+ %*& $,- +, ( -1*$ , # ,-. (- (,- ( .$' ( %0 +- / ( * +-$ .&$ + / +#..+ 0)($(" ( UVCCV KP FG XKGT ITQVG UVGFGP 8QNIGPU JGV 2$. \Ä&#x17D;P RCTVKEWNKGTG DGNGIIGTU IGNF ,-+))' " )+$9(- + ( $, # - $( $+ - + ( ' (- / ( '$( + & (" OGGUVG XCP FG QPFGT\QEJVG DGNGIIGTU JGDDGP JWP XCUVIQGF KP DQZ -CP s GP OQGV s FG QXGTJGKF JGV RCTVKEWNKGT DGNGIIGP KP XCUVIQGF QPVOQGFKIGP QH TGIWNGTGP! &G ITQVG TG DGNGIIGTU JGDDGP FG NCCVUVG LCTGP VCN XCP OCCVTGIG NGP XQQT FG MKG\GP IGMTGIGP \QCNU FG XGPPQQVUEJCRUDGNCUVKPIRNKEJV XQQT EQT RQTCVKGU GP FG XGTJWWTFGTUJGHËŹPI 2CTVKEWNKGTG DGNGIIGTU IGXGP CCP FCV FG XGGNJGKF KP YÄ&#x17D;\KPIGP KP QXGTJGKFUDGNGKF GTVQG MCP NGKFGP FCV \Ä&#x17D; FG RCTVKEWNKGTG OCTMV XGTNCVGP /CCT GGTFGT KU CN IGDNGMGP FCV RCTVKEWNKGTGP CNU \G GGPOCCN FG UOCCM VG RCMMGP JGDDGP JWP XCUVIQGF \GNFGP XGTMQRGP /QGVGP \G FCP XKC & ,-$(" ( $( # - " + & " + #- 0)+ ( & ,-$(" )* / ,-") & " IKPIGP KP DQZ \CN FG MQOGPFG LCTGP UVÄ&#x17D;IGP VGP QR\KEJVG XCP URCCTIGNF &CP PQI NÄ&#x17D;MV XCUVIQGF XQQT RCTVKEWNKGTGP CCPVTGMMGNÄ&#x17D;M VG DNÄ&#x17D;XGP CNU GT IGĂ&#x2039;PFGZGGT FG JWWTKPMQOUVGP \Ä&#x17D;P n$QWYGP DQWYGP DQWYGPo XQTOV XQNIGPU OGPKIGGP 8 )*&),,$(" )' +.% / ( % - & - # & ( + # & , " 0 (,- )* UEJCNKPI PCCT YQPKPIGP RGT LCCT VQV OKNLQGP YQPKPIGP DKPPGP CH\KGP DCTG VÄ&#x17D;F NÄ&#x17D;MV XGTFGT YGI FCP QQKV FQQT FG RHCU GP UVKMUVQHRGTKMGNGP +M \KG RCTVKEWNKGTG DGNGIIGTU XQQTNQRKI PQI PKGV t XTÄ&#x17D;YKNNKI QH IGFYQPIGP t CH UEJGKF PGOGP XCP JWP DG\KV n&G OCTMVo \CN XGTOQGFGNÄ&#x17D;M JGV YGTM XQQT FG DG NGKFUDGRCNGTU OQGVGP FQGP 6GP\Ä&#x17D; FKG FG OCTMV GTPUVKI XGTUVQQTF ICCV TCMGP ))+ )(-+ *+) . -$ / + " &" /$(" ( # - $, /+ " )! ( )(-,- ( ,$-.

CVKG OGV PĂ?I OGGT TGIGNIGXKPI KU VG DGJGGTUGP

# ! $#

$+ , <10 & ' 4 ' & ' # . 5

$'.'))+0)'0

! " # #$ " $ " " %" ! " %%" " & "# $% $ " $

" #$" $ !! ' $ " /CMGNCCT $CTVGNF $QGTOC -QRGT $GNGIIKPIUHQPFU $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP 8QQTOCNKIG 4CDQDCPM XCP *QQIG\CPF 2TÄ&#x17D; U RGT O $81 a RGT O

"! !& #$" $

$ " " "# Koper/huurder Shell

!& #$" $ "## & $ " " "# " !

-QRGT JWWTFGT &CIGNÄ&#x17D; MU .GXGP <QTI $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP 8QQTOCNKI UEJQQNIGDQWY

6CRÄ&#x17D; VYGI &GP *CCI $ " /CMGNCCT (TKUKC $GFTÄ&#x17D; HUOCMGNCCTU -QRGT JWWTFGT 2CTVKEWNKGT XQQT GKIGP IGDTWKM $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP -CPVQQTXKNNC

!$$ " %QOOGTEKGNG TWKOVG " #$ $ -QRGT JWWTFGT .7%+' $QMUEQPEGRV FCV RGTUQPCN VTCKPKPI EQODKPGGTV OGV ITQGRUNGUUGP $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP 2NKPV XCP FG 9GGPC Ë­ CV

$QUEJFÄ&#x17D; M 'KPFJQXGP $GFTÄ&#x17D; HUTWKOVG /CMGNGNCCT $QUUGTU (KVVGTU $GFTÄ&#x17D; HUJWKUXGUVKPI Koper/huurder: Tesla Motors Nederland

.QEJGOUGYGI /CTMGNQ *QTGEC /CMGNCCT 7PKGM $GFTÄ&#x17D; HUOCMGNCCTU -QRGT JWWTFGT /X$ 5GTXKEGU

% " $ " /CMGNCCT -WÄ&#x17D; U 4GKPFGT -CMGU -QRGT JWWTFGT -CNFGPDCEJ 2KCPQoU GP 8NGWIGNU )GTGUVCWTGGTFG OQNGPUEJWWT OGV FQQTNQRGPF PKGWY IGDQWYF QNKGJWKU VQVCCN O

0KGWYUVTCCV .GKFGP 9KPMGNTWKOVG /CMGNCCT $CUKU $GFTÄ&#x17D; HUJWKUXGUVKPI -QRGT JWWTFGT -QUK &COGUOQFG $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP /QPWOGPVCCN RCPF KP JGV EGPVTWO XCP .GKFGP

8CP &KGOGPUVTCCV #OUVGTFCO $ " /CMGNCCT %$4' GP %WUJOCP 9CMGˬ GNF ! " %%" " # %"' # $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP LCTKI JWWTEQPVTCEV

.CPFGNÄ&#x17D; MG YKPMGNRQTVHQNKQ 9KPMGNTWKOVG " "# -QRGT 5GEVKG $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP &GNC YKPMGNRQTVGHGWKNNG OGV DGJQQTNÄ&#x17D; M YCV #$

$GTI GP &CNUGYGI 0Ä&#x17D; OGIGP $ " /CMGNCCT 5VTÄ&#x17D; DQUEJ 6JWPPKUUGP -QRGT 8GXCI $ 8 $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP 8QQTOCNKI %CPKUKWU %QNNGIG OKFFGNDCTG UEJQQN YÄ&#x17D; NGP RTGOKGT .WDDGTU

)GTDTCPFÄ&#x17D; NCCP /KFFGNDWTI 9QQPTWKOVG /CMGNCCT 5KPMG -QOGLCP $GFTÄ&#x17D; HUOCMGNCCTU -QRGT 5EJKRJQTUV $GJGGT $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP <GNHUVCPFKIG YQPKPIGP YCCTDÄ&#x17D; Ã&#x2026;Ã&#x2026;P OGV NKEJVG \QTIXQQT\KGPKPIGP

& !" & $ " $GFTÄ&#x17D; HUTWKOVG " ! " " $ $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP /WNVKHWPEKQPGNG QPVYKMMGNKPI \QTI YQPGP GP MCPVQQT \QTIKPUVGNKPI

!!" !!" .GKUWTG /CMGNCCT 8NKGI $GFTÄ&#x17D; HUOCMGNCCTU -QRGT 2CTVKEWNKGTG DGNGIIGT

9KVVGOGT #NGG 9KVVGO .GKUWTG /CMGNCCT $QGM 1HHGTOCPU *GGTNGP -QRGT .GPHGTKPM )TQGR $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP $GMGPFUVG MNQQUVGT XCP 0GFGTNCPF

9QNICYGI 'WTQRQQTV .QIKUVKGM /CMGNCCT 6.( 4GCN 'UVCVG -QRGT 4GCN + 5 $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP O FKUVTKDWVKGEGPVTC KP 5OCTVNQI

" " $ #$ " $ " /CMGNCCT 0. 4GCN 'UVCVG ^ -PKIJV (TCPM ! " %& #$ $ $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP )QWFGP $QEJV %QORNGZ

&QMVGT $NQGOGPNCCP 6KNDWTI <QTIXCUVIQGF /CMGNCCT 0. 4GCN 'UVCVG ^ -PKIJV (TCPM -QRGT *GKVOCP +PVGTPCVKQPCN $Ä&#x17D; \QPFGTJGFGP .WZG \QTIEQORNGZ &G .G[JQGXG

%%% $ !" "

Vastgoedmarkt

!

OCCMVGP 4C[OQPF %NQQUVGTOCP 4KVWCNU 5CPFGT XCP FGT .CCP #EVKQP GP 6QP XCP 8GGP ,WODQ FWKFGNÄ&#x17D;M &G XCUVIQGF UGEVQT YQTFV UVGGFU FWWT\COGT DGYG\GP 5[PVTWU #EJOGC 4' ( GP %$4' )+ 'P #OUVGTFCO \CN CCPVTGMMGNÄ&#x17D;M DNÄ&#x17D;XGP

Winnaars in retail en vastgoed imponeren tijdens Trends 19

D

e nieuwe opzet van het jaarlijkse trendscongres â&#x20AC;&#x201C; een exclusief diner met inhoudelijk programma in een hippe horecalocatie â&#x20AC;&#x201C; viel in de smaak bij de bijna tweehonderd genodigden. De vastgoedprofessionals konden tijdens het vastgoeddiner in de Harbour Club Amsterdam Oost op 28 november ook kennismaken met Servaas van der Laan, de nieuwe hoofdredacteur van Vastgoedmarkt. De missie die de aanwezige oprichter Dirk Rompelman in 1974 had â&#x20AC;&#x201C; de vastgoedsector transparant maken â&#x20AC;&#x201C; staat ook eind 2019 nog fier overeind, liet de 35-jarige Van der Laan, die in oktober Elsevier Weekblad inruilde voor Vastgoedmarkt, weten. Wel is die toekomst steeds meer digital: â&#x20AC;&#x2DC;Ik zal me inzetten om van Vastgoedmarkt hĂŠt digitale platform voor de vastgoedsector te maken.â&#x20AC;&#x2122; Op die manier wil Vastgoedmarkt inspelen op de komst van de jonge generatie. Want die drukt steeds meer zijn stempel op de vastgoedmarkt, constateerde ook Paul Oremus. De managing director van CBRE Global Investors Nederland maakte samen met Nicole Maarsen, cio van Syntrus Achmea Real Estate & Finance (RE&F) bekend in 2030 te willen voldoen aan de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties. â&#x20AC;&#x2DC;De oudere vastgoedgeneratie is minder bezig met duurzaamheid.

Sinds tien jaar staat het wel op de agenda, maar we lopen nog niet zo hardâ&#x20AC;&#x2122;, zei Oremus. â&#x20AC;&#x2DC;Onze jonge mensen eisen echter gewoon dat we hier actiever mee bezig moeten zijn. Dat gaan we dus ook doen.â&#x20AC;&#x2122;

Syntrus Achmea legt de lat eveneens hoog, vertelde Maarsen op het podium in een gesprek met dagvoorzitter Pauline de Wilde. â&#x20AC;&#x2DC;De vastgoedsector kan veel bijdragen aan vermindering van de CO2uitstoot. In 2030 wil Syntrus Achmea zelf volledig CO2-neutraal zijn en moet 100 procent van onze vastgoedportefeuille energielabel

A hebben. We hebben ook oog voor de gezondheid en het welzijn van mensen. Zo beogen wij met ons grote zorgfonds eenzaamheid te bestrijden.â&#x20AC;&#x2122; Maarsen hoopt dat de rest van de markt zich hierbij aansluit. â&#x20AC;&#x2DC;We moeten elkaar niet beconcurreren, maar samenwerken om gemeenschappelijke doelen te ontwikkelen. Laten we bijvoorbeeld samen een standaard ontwikkelen om stikstof terug te dringen.â&#x20AC;&#x2122; De oudere generatie liet zich overigens ook niet onbetuigd op het gebied van maatschappelijke betrokkenheid. Zo nam vastgoednestor Cor van Zadelhoff de gelegenheid te baat een oproep te doen namens de Hartstichting. â&#x20AC;&#x2DC;Ik wil alle vastgoedbeleggers vragen om niet alleen in, maar ook buiten jullie gebouwen defibrillatoren op te hangen.â&#x20AC;&#x2122;

Trends 19 bood ook een podium aan de vastgoedman van 2018, Maarten de Gruyter. De directeur en eigenaar van Boelens de Gruyter gaf uiting aan zijn ergernis over de â&#x20AC;&#x2DC;dubbele moraalâ&#x20AC;&#x2122; van het Amsterdamse stadsbestuur. â&#x20AC;&#x2DC;De deur staat daar niet bepaald open voor onze branche. Aan de ene kant roept het college om meer woningen, maar praten met ons willen ze niet. Wij leggen onze rekenmodellen over een vastgoed-

' %#!" % ! !! !"

RTÄ&#x17D;U XGTMNCTGP ! !# !(

project op tafel, maar de gemeente weigert dat. Hun projectbureau had twee jaar nodig om de hoogte van de erfpacht te berekenen, terwijl wij transparant zijn.â&#x20AC;&#x2122;

De Gruyter deed zijn beklag in een discussie met Henk Jagersma, voormalig ceo van Syntrus Achmea RE&F en nu stedelijk directeur ruimte en economie van de gemeente Amsterdam. Jagersma zei zijn best te doen de belangen van markt en stad te verenigen. â&#x20AC;&#x2DC;Als een project klem zit, probeer ik met bestuurders om tafel te gaan. Het is soms lastig vanwege interne, politieke discussies. Ook ik vind de procestijden nogal lang.

We zijn in debat om er meer snelheid in te krijgen. Dat is niet binnen drie maanden zichtbaar, maar over een paar jaar moeten we versnelling zien. Maar dit college is zich wel degelijk bewust van de marktzorgen. We willen dat onze randvoorwaarden kloppen, zodat de markt investeert en we ook over twee jaar nog voldoende woningprojecten hebben.â&#x20AC;&#x2122;

De Gruyter liet het er niet bij zitten en nam de 40-40-20-regel op de korrel. Deze regel van de gemeente verplicht ontwikkelaars om 80 procent gereguleerde huur te bouwen. â&#x20AC;&#x2DC;Voor wie in godsnaam is Amsterdam die 80 procent goedkope en middeldure woningen aan het bouwen? De stad wil internationale bedrijven en brexit-expats aantrekken, maar woningen zijn niet beschikbaar. Het is prima een inclusieve stad te willen zijn, maar we moeten niet doorslaan. Mensen kunnen ook goedkoper in Purmerend, Weesp of Hoofddorp wonen en binnen twintig minuten op hun werk in Amsterdam zijn.â&#x20AC;&#x2122; Maar daar ging Jagersma niet in mee. â&#x20AC;&#x2DC;We zetten inderdaad fors in op de onderkant. Maar we bouwen al jaren tussen de 7.000 en 9.000 woningen per jaar, dus dat zijn 1.600 dure woningen op jaarbasis.

In de jaren tachtig bestond 80 procent van de markt uit sociale woningbouw. Nu is dat gedaald

naar 51 procent en het zal verder zakken naar 42 procent. Dus onze 40-procentsnorm is goed. De kracht van Amsterdam is dat verschillende inkomens door elkaar wonen. We willen geen rijkenenclave als Heemstede of Wassenaar worden.â&#x20AC;&#x2122;

' !" ! & %#!" $ "& (

Na de stevige discussie over de krapte op de woningmarkt, werd het podium vrijgemaakt voor drie toppers uit de retailsector. Malaise in de winkelstraat? Het grote succes van Action, Rituals en Jumbo logenstraft dat beeld. Action verovert in hoog tempo Europa, vertelde ceo Sander van der Laan. â&#x20AC;&#x2DC;Dit jaar voegen we 230 winkels toe aan ons bestand van nu 1.509. De laatste opening hadden we in Nice, waar mensen in drie rijen van honderd meter lang voor de deur stonden. Het gaat in de media alleen over e-commerce, terwijl de winnaars fysieke retailers zijn in value discount en premium retail. Wij opereren in dat eerste segment met veel focus, overtuiging en consistentie. En we hebben bewust geen webshop. Verrassing en de laagste prijs verklaren ons succes. Als wij in een pand komen, generen we heel veel traffic waarvan iedereen profiteert.â&#x20AC;&#x2122;

Raymond Cloosterman. â&#x20AC;&#x2DC;Elke euro winst investeren we al achttien jaar in meer innovatie, winkels en personeel. Omdat we innoveren, komen mensen terug en besteden meer. Zo veranderen we elk jaar een derde van het winkelassortiment. We zijn het snelst groeiende retailmerk van Europa. De crisis in de winkelstraat en de lagere huren die daarbij komen, zien wij als een kans. Rituals zoekt nieuwe winkels van 300 vierkante meter op triple A-locaties. Bestaande, kleine winkels willen we de helft groter maken. In 2020, als Rituals twintig jaar bestaat, openen we een flagshipstore van 2.500 vierkante meter in Amsterdam. Niet alleen lanceren we hier nieuwe luxe-artikelen, ook komt er een spa, een restaurant en andere voorzieningen. Mijn droom is om een wereldmerk te bouwen. In de Verenigde Staten gaat het nog niet zo goed.

Een samenwerking met Amazon moet daarin verandering brengen.

De opening van drie winkels in Hongkong was een verkeerde timing. Maar Rituals kan groot worden in AziĂŤ en de VS.â&#x20AC;&#x2122;

Ook Jumbo blijft hard groeien, lichtte cfo Ton van Veen toe. â&#x20AC;&#x2DC;In Nederland bedraagt ons marktaandeel nu 22 procent. Er zijn nog genoeg spelers die slechts 1 procent hebben. Ik verwacht dan ook een verdere consolidatie, waarin Jumbo een rol wil spelen. Dit jaar hebben we onze eerste winkel in BelgiĂŤ geopend, waar we verder willen groeien. Als dat een succes wordt, zie ik niet in waarom we niet kunnen uitbreiden naar andere landen. Fysieke winkels zijn en blijven key, zolang ze niet enkel een overslagplaats van producten zijn. Als we service en beleving toevoegen, blijven klanten komen. Op je lauweren rusten is er niet bij. Een retailer moet zichzelf elke dag een beetje opnieuw uitvinden.â&#x20AC;&#x2122;

Rituals blijft succesvol door constante innovatie, stelde oprichter

/#46Ä?0 8#0 .''79'0 ! # !" $ !" "

333 2 /0$,#"* .(0 +)

"#!#* #.

Vastgoedmarkt

&/!1//&# *#0 .#0 &)#./ ,+ 2 + ##+ 2 + 1* , ) 4*,+" ),,/0#.* + 2 + &01 )/ #+ +"#. 2 + "#. + 2 + !0&,+ .

Ingezonden mededeling

8CUVIQGFRTÄ&#x17D;\GP XQQT 8CP FGT 8QTO GP $QFGYGU &CCP XCP FGT 8QTO EGQ XCP 8QTO *QNFKPI YGTF VÄ&#x17D;FGPU 6TGPFU WKVIG .,#-#+ 0,0 /0$,#"* + 2 + %#0 . &#+(# ,"#3#/ (.##$ ##+ ,#12.# CYCTF WKVIGTGKMV XCPYGIG \Ä&#x17D;P ITQVG XGTFKGPUVGP XQQT FG 0GFGTNCPFUG XCUV IQGFUGEVQT ,WT[XQQT\KVVGT 2GVGT 0QQTFCPWU RTGGU 8CP FGT 8QTO QO \Ä&#x17D;P KPPQXCVKGXG QPFGTPGOGTUEJCR YCCTFQQT JÄ&#x17D; KP UVCCV KU MYCNKVCVKGH JQQIYCCT FKIG GP DGVCCNDCTG YQPKPIGP VG DQWYGP 8CP FGT 8QTO YKPV FG RTÄ&#x17D;U KP JGV LCCT FCV JGV HCOKNKGDGFTÄ&#x17D;H JQPFGTF LCCT DGUVCCV n'GP OQQKG VKOKPI +M YKN XQQTCN OÄ&#x17D;P IGYGNFKIG UVCDKGNG VGCO FCPMGP YCCTXCP KM FG CCPXQGTFGT OCI \Ä&#x17D;P 9G JGDDGP RTCEJVKIG RTQLGEVGP KP #OUVGTFCO 7VTGEJV 4QVVGTFCO GP #+ $ (1++#+ .# )&/#.#+ *#+ *#0 ,+5# - .0+#./ 51))#+ 3# #"#.) +" OQQKGT OCMGP +M XQGI GT PQI ITCCI JQPFGTF LCCT CCP VQGo URTCM 8CP FGT ,.* +"#.# $#+,*&+##."#+ 3 .#+ &!0,. 2 + ,**#) !#, . +$# -&0 ) .0 PGTU /CCTVGP (GKN\GT EGQ <CFGNJQHH $GJGGT $CTV /GÄ&#x17D;GT EGQ /42 &GXG NQROGPV GP $CU XCP 8GIIGN RCTVPGT 6KOGNGUU +PXGUVOGPVU &#+(# ,"#3#/ 3&#+/ 2 /0$,#"! ..&6.# .1&* 2##.0&$ ' . ,2#./- +0 2,#) FG \KEJ nJGGN GTI XGTIWNFo OGV JGV YKPPGP XCP FG QGWXTGRTÄ&#x17D;U *Ä&#x17D; YCU XCP

0,0 #+ *#0 ,(0, #. ' . )$#*##+ "&.#!0#1. 2 + -.,'#!0,+03&( MGNCCT #OXGUV GP VWUUGP GP 0GRTQO FKTGEVGWT 1QM YGTMVG JÄ&#x17D; 2,,. 3,+&+$!,.-,. 0&# *#.# #+ "# $#*##+0# ,00#." * # '1.4 3 / *#0 + *# ,+"#. "# &+".1( 2 + $.,0# $# &#"/,+03&((#)&+$#+ 5, )/ )*#.# 1&+ 5VTÄ&#x17D;R 4 KP 'KPFJQXGP GP %TWSWKWU KP #OUVGTFCO 1QUV YCCT $QFGYGU CNU #OXGUV FKTGEVGWT \Ä&#x17D;P UVGORGN QR JGGHV IGFTWMV

&( &# # !&( !$% # % ) % ! $ % & # !&( !$% #$% !$% $ * % & %$% & " '!!# & $% % ) % $ " " # ! !# !# " # !# ( " !# '!!# !" #

! !# ! !# ! " ! " !# ! # " " " ! % ! ' ! " % !

% $ ! " ! % # ) ) #! ! ! ! " " "

$ " !

! !# " !#

$% # ((( ' %$ !" % ) % !

Vastgoedmarkt

64'0&5 1R PQXGODGT UVQPF FG *CTDQWT %NWD KP #OUVGTFCO KP JGV VGMGP XCP GGP XGTPKGWYF 6TGPFU 6Ä&#x17D;FGPU GGP HGGUVG NÄ&#x17D;MG CXQPF IGPQQV FG ETÃ&#x201E;OG FG NC ETÃ&#x201E;OG XCP FG 0GFGTNCPFUG XCUVIQGFYGTGNF XCP GGP JGGTNÄ&#x17D;M FKPGT OGV KPVGTGUUCPVG URTGMGTU QR JGV RQFKWO QPFGT YKG 4C[OQPF %NQQUVGTOCP XCP 4KVWCNU 5CPFGT XCP FGT .CCP XCP #EVKQP GP 6QP XCP 8GGP XCP ,WODQ 1QM YGTF FG 8CUVIQGFOCP XCP JGV ,CCT CYCTF WKVIGTGKMV CCP &CCP XCP FGT 8QTO GP QPVXKPI 9KGPMG $QFGYGU FG QGWXTGRTÄ&#x17D;U 'GP UHGGTKORTGUUKG XCP GGP JGV GGTUVG 0CVKQPCNG 8CUVIQGFFKPGT

Trends 19 in beeld

&G JQUVGUUGU XGTYGNMQOFGP FG ICUVGP DÄ&#x17D; FG GPVTGG XCP FG *CTDQWT %NWD

1GWXTGRTÄ&#x17D;UYKPPCCT 9KGPMG $QFGYGU N OGV &KTM 4QORGNOCP QRTKEJVGT 8CUVIQGFOCTMV GP ,CP -TQGUG T

,GTQGP .QMGTUG % 9 %QT XCP <CFGNJQHH GP /CTEQ *GMOCP %$4' RTCVGP DÄ&#x17D; VÄ&#x17D;FGPU GGP INCCULG EJCORCIPG

2CWN 1TGOWU XCP %$4' )+ N GP 0KEQNG /CCTUGP XCP 5[PVTWU #EJOGC 4' URTCMGP QXGT FG 80 FQGNGP GP XCUVIQGF

5CPFGT XCP FGT .CCP XCP #EVKQP N GP 4C[OQPF %NQQUVGTOCP 4KVWCNU KP IGURTGM OGV %QT XCP <CFGNJQHH T

6CHGNIGPQVGP ,CP -TQGUG N 2GVGT -GWT GP %QT XCP <CFGNJQHH T

Vastgoedmarkt

*GPM ,CIGTUOC NKPMU IKPI KP FKUEWUUKG QXGT FG #OUVGTFCOUG YQPKPIOCTMV OGV /CCTVGP FG )TW[VGT T

&CIXQQT\KVVGT 2CWNKPG FG 9KNFG N OGV LWT[XQQT\KVVGT 2GVGT 0QQTFCPWU T

8NPT XQQTCCP /CTEQ *GMOCP %$4' /CCTVGP FG )TW[VGT $QGNGPU &G )TW[VGT GP 5GTXCCU XCP FGT .CCP 8)/

,WT[XQQT\KVVGT 2GVGT 0QQTFCPWU N TGKMVG FG QGWXTGRTÄ&#x17D;U WKV CCP 9KGPMG $QFGYGU T

4QPCNF *WKMGUJQXGP N GP /CTÄ&#x17D;P 5PÄ&#x17D;FGTU CCP VCHGN VÄ&#x17D;FGPU JGV FKPGT

*QQHFTGFCEVGWT 8CUVIQGFOCTMV 5GTXCCU XCP FGT .CCP N XGTYGNMQOV FG ICUVGP KP FG \CCN

)GNCEJ KP FG \CCN VÄ&#x17D;FGPU FG FKUEWUUKG OGV FG FTKG TGVCKNGTU #EVKQP 4KVWCNU GP ,WODQ

6CHGN OGV XNPT 2KGVGT #MMGTOCP /CCTVGP (GKN\GT /GPPQ FG -W[GT GP 8KEVQT XCP $QOOGN

((( ' $% ! # %

Vastgoedmarkt #

&KEM XCP *CN EGQ XCP $QWYKPXGUV MÄ&#x17D;MV XQQTWKV PC JGV QRUVCRRGP XCP FG TCCF XCP EQOOKUUCTKUUGP PW GGP LCCT IGNGFGP

â&#x20AC;&#x2DC;Bouwinvest is sterker uit de bestuurscrisis gekomenâ&#x20AC;&#x2122;

D

ick van Hal (61) is sinds 1 maart 2008 ceo van Bouwinvest, oorspronkelijk de exclusieve vastgoedontwikkelaar en -belegger van het pensioenfonds voor de bouw, bpfBouw.

Onder zijn leiding is het bedrijf veranderd in een brede vastgoed investment manager, zowel in Nederland als daarbuiten. 2019 was een moeilijk jaar: â&#x20AC;&#x2DC;Organisatorisch hebben we het zwaar gehad vanwege het opstappen van de raad van commissarissen eind vorig jaar. Dat is achter de rug. We

maken ons met een gerust hart op voor een volgende stap.â&#x20AC;&#x2122;

%QPÉ&#x2020;KEV Eind vorig jaar vertelde Van Hal in een interview dat hij voor 2019 twee ambities had: een rendement van minimaal 7 procent op de totale vastgoedportefeuille van Bouwinvest ĂŠn voor hem persoonlijk een reis naar Ierland met als specifiek doel de Ring of Kerry, een populaire toeristische rondrit. Hij wist op dat moment niet dat een conflict met de raad van commissarissen (rvc) van â&#x20AC;&#x2DC;zijnâ&#x20AC;&#x2122; Bouwinvest tot een ingrijpend organisatiepro-

bleem zou leiden.

Op 12 december 2018 maakte Bouwinvest namelijk bekend dat de voltallige rvc was opgestapt. Er volgde een persbericht: â&#x20AC;&#x2DC;De aanleiding is dat tussen de enig aandeelhouder van Bouwinvest, bpfBouw, en de rvc verschillen van inzicht zijn ontstaan over de strategie en de inrichting van de organisatie van Bouwinvest. Uit de daarna gevoerde gesprekken bleek dat deze verschillen van inzicht onoverbrugbaar waren, waarna de rvc zijn ontslag heeft aangeboden.â&#x20AC;&#x2122;

5RGEWNCVKGU De berichtgeving leidde tot speculaties over de aard van het conflict en de positie van Van Hal. Bouwinvest besloot echter â&#x20AC;&#x201C; conform de afspraak met de vertrekkende commissarissen â&#x20AC;&#x201C; geen nadere toelichting te geven. Van Hal: â&#x20AC;&#x2DC;Terugkijkend is dat misschien niet zo verstandig geweest, maar de gang van zaken toen heeft in ieder geval niet geleid tot problemen voor onze medewerkers en onze ambities, vastgelegd in het plan Move up to the next level. Ik ben blij dat het achter de rug is. We hebben een nieuwe sterke rvc en hebben met Rianne Vedder een goede chief financial & risk officer (cfro) gevonden, die ook de tweede statutair directeur wordt. Daarnaast hebben we een twintigtal uitbreidingsvacatures ingevuld.â&#x20AC;&#x2122; De situatie waarmee hij eind vorig jaar werd geconfronteerd, heeft overigens geen negatieve uitwerking gehad op de eerder verwoorde voornemens en ambities. â&#x20AC;&#x2DC;De exacte rendementscijfers over 2019 zijn nog niet bekend, maar we komen uit boven de 7 procent op de hele portefeuille. Ik denk zelfs tussen de 8 en 9 procent. Die door mij gehoopte 7 procent rendement op de geĂŻnvesteerde portefeuille â&#x20AC;&#x201C; na jaren van double digit returns â&#x20AC;&#x201C; was op dat moment een uitdagende doelstelling, gezien de neergaande beurzen en de geopolitieke problemen. Achteraf is die doelstelling niet eens zo ambitieus gebleken. En ik heb, mede dankzij de kwaliteiten van mijn medewerkers binnen het bedrijf, de gewenste Ring of Kerry kunnen maken. Een ongelooflijk mooie en inspirerende ervaring.â&#x20AC;&#x2122;

een â&#x20AC;&#x2DC;therapeutisch interviewâ&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x201C; overhandigt hij de nieuwe brochure van Bouwinvest Real Estate Investors. In de uitgave staan de missie, visie, kernwaarden en de aanpak van Bouwinvest. Van Hal: â&#x20AC;&#x2DC;Bouwinvest bestaat sinds 1952 en heeft zich ontwikkeld van een nauw aan het pensioenfonds bpfBouw verbonden â&#x20AC;&#x2DC;stenen-afdelingâ&#x20AC;&#x2122; met een eigen ontwikkelingstak en puur Nederlandse vastgoedportefeuille, tot een zelfstandige, op afstand geplaatste duurzame investment manager, actief in tien landen en inmiddels met investeringen van 25 institutionele beleggers. We hebben dit jaar een kantoor in Sydney geopend en hebben alle processen afgerond voor de opening van een kantoor in New York, begin volgend jaar. De totale omvang van de portefeuille bedraagt ruim 12,5 miljard euro met een pijplijn van ruim 2 miljard euro. Het is onze ambitie om de portefeuille elk jaar met minimaal 1 miljard euro te laten groeien vanuit de pijplijn en nieuwe acquisities.â&#x20AC;&#x2122; Centraal staan de ambities van Bouwinvest. Van Hal: â&#x20AC;&#x2DC;We willen ons nog meer ontwikkelen als multiclient manager, we willen onze vastgoedportefeuille â&#x20AC;&#x201C; maar ook onze organisatie â&#x20AC;&#x201C; nog duurzamer maken, we gaan verder met de internationalisatie van onze portefeuille, we streven een meer â&#x20AC;&#x2DC;outside inâ&#x20AC;&#x2122; benadering na en ook meer non-lineariteit in de bedrijfsvoering. Niets blijft zoals het is vanwege alle ontwikkelingen, onder meer door verdergaande urbanisatie, globalisering, klimaatverandering en digitalisering.â&#x20AC;&#x2122;

)GQRQNKVKGMG UEJQMMGP 6JGTCRGWVKUEJ Opgelucht dat het allemaal goed is gekomen â&#x20AC;&#x201C; Van Hal spreekt van

' $ $ $ #% ! ' !&( ' $%

) ' $% # % !" !! # $ ! % " # % % % ( # ( % ( \Ä&#x17D;Po

Dat laatste legt hij uit: â&#x20AC;&#x2DC;Bij vastgoed is het lang de gewoonte geweest om lineair vooruit te kijken bij het opstellen van de begroting: dit is mijn portefeuille, dit zijn mijn inkomsten en kosten, dit is mijn aankoop- en verkoopbeleid en dit wordt het verwachte rendement. Erg voorspelbaar.

Wij proberen andere zaken erbij te betrekken, met name gericht op mogelijke geopolitieke schokken.

En die zijn moeilijk te voorspellen.

Een jaar geleden hadden we op geen enkele manier rekening gehouden met wat er nu in Hongkong gebeurt. Net zomin als we, wat onze Nederlandse portefeuille betreft, ook maar het geringste vermoeden hadden dat de stikstofen pfas-problematiek zoâ&#x20AC;&#x2122;n impact zou krijgen op bouw en vastgoed.

De dynamiek om ons heen maakt het noodzakelijk dat onze organisatie beter moet kunnen inspelen

/// . +, ( & *$, '%

& * Vastgoedmarkt

op onverwachte ontwikkelingen.â&#x20AC;&#x2122; Van Hal noemt verder de nieuwe wetgeving op het gebied van terrorismebestrijding en het witwassen. â&#x20AC;&#x2DC;Daar moeten we ook rekening mee houden en ervoor zorgen dat onze bedrijfsvoering en onze portefeuille daaraan voldoet. Dat verwachten onze klanten, de deelnemende pensioenfondsen.

Recentelijk hebben zich twee nieuwe Nederlandse klanten bij ons gemeld, waarmee het totaal aan deelnemende investeerders in onze Nederlandse fondsen op 25 komt, met een totaal aan geïnvesteerd vermogen van 2 miljard euro.â&#x20AC;&#x2122; Van Hal legt verder uit: â&#x20AC;&#x2DC;Vastgoed kent een lagere liquiditeit in vergelijking met andere beleggingscategorieën. Maar ik wil vooral de positieve punten benadrukken, zoals het stabiele rendement. Ook draagt vastgoed bij aan de diversiteit van de beleggingsportefeuille.

Je kunt er een impact mee hebben op de ruimtelijke omgeving en zo een bijdrage leveren aan maatschappelijke vraagstukken. Nu bpfBouw de maximum allocatie van 20 procent naar vastgoed gaat bereiken, zetten we nadrukkelijker in op het aantrekken van nieuwe klanten, met name voor onze Nederlandse fondsen. En we weten dat de belangstelling voor Bouwinvest bestaat.â&#x20AC;&#x2122;

eist meer dynamiek in je organisatie. Daarom hebben we een nieuw functiehuis ingevoerd, waarbij wij veel flexibeler zijn als mensen van functie wijzigen. Mensen zijn onze belangrijkste eigen assets. We hebben een tevredenheidsonderzoek laten uitvoeren onder onze medewerkers en dat heeft een score van 7,8 opgeleverd. Dat is opvallend hoog voor de financiële sector en geeft ons als werkgever drie sterren, de hoogste score.â&#x20AC;&#x2122;

Het investeringsbeleid van Bouwinvest richt zich op een specifieke groep landen en regioâ&#x20AC;&#x2122;s, met nog steeds Nederland als dominant land in de portefeuille. Van Hal: â&#x20AC;&#x2DC;We investeren niet op hoog risico en dat beperkt het aantal landen waarin wij actief willen zijn. Wij beleggen nu in tien landen en kernregioâ&#x20AC;&#x2122;s, te weten Nederland, Noord-Amerika, Scandinavië, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Australië/Nieuw Zeeland, Japan, Singapore/Hongkong en China. Dat zijn transparante vastgoedmarkten met een behoorlijke liquiditeit in de markt.â&#x20AC;&#x2122; Naast globale spreiding staat sectorale diversiteit centraal bij Bouwinvest. Van Hal: â&#x20AC;&#x2DC;We zijn actief in zes sectoren: woningen, retail, kantoren, hotels, gezondheidszorg en logistiek. In alle landen waar we investeren doen we dat in al die sectoren. Met uitzondering van Nederland, waar we op continentaal niveau investeren in logistiek via partners als Goodman en Prologis. De 25 institutionele klanten kunnen vooralsnog alleen investeren in drie Nederlandse fondsen van Bouwinvest, te weten Residential, Retail en Office. Maar dat hopen we het komende jaar uit te breiden.â&#x20AC;&#x2122;

# Van Hal benadrukt de kernwaarden die Bouwinvest heeft geformuleerd: â&#x20AC;&#x2DC;Duidelijkheid en transparantie, het overtreffen van de verwachtingen, expertise en het geven van vertrouwen aan de markt en onze klanten. Voor deze kernwaarden staan we en ze worden onderschreven door onze 190 mensen. Dat we dit jaar onze organisatie met twintig fteâ&#x20AC;&#x2122;s hebben kunnen versterken komt vooral door de snel veranderende eisen die aan een internationale investment manager worden gesteld.

Meer dynamiek in je portefeuille

"! ! % Niet alleen de medewerkers zijn tevreden over Bouwinvest, ook de stakeholders zijn dat. Van Hal: â&#x20AC;&#x2DC;We

hebben dit jaar een reputatieonderzoek laten uitvoeren onder 45 van onze belangrijkste stakeholders, de partners waarmee wij elke dag optrekken. Gemeenten, pensioenfondsen, verzekeraars, internationale partners en ontwikkelaars.

We hebben een goed beeld gekregen hoe Bouwinvest bekend staat in de markt. Dit onderzoek is uitgevoerd in de periode dat wij met de teruggetreden commissarissen te maken hadden. Dus we wisten niet wat we konden verwachten.

Uiteindelijk hebben we gemiddeld een 7,8 gekregen. We scoren goed op punten als ondernemerschap, degelijkheid, enthousiasme, samenwerking, expertise en track record. Dat wil je vasthouden. Uit het reputatieonderzoek bleek ook dat onze klantenbediening beter kan en dat we ons nog beter op het gebied van duurzaamheid moeten laten zien. Dat pakken we aan. Daarom zijn we op zoek naar een directeur client management.

Ook hebben we onze positionering opgepakt en hebben wij bijvoorbeeld de nieuwe corporate brochure gemaakt. We werken aan een nieuwe pay off, waarmee we in vier woorden zeggen waar we voor staan en dat helpt weer in onze profilering.â&#x20AC;&#x2122;

$ ! !

Terugkijkend op het afgelopen jaar geeft Van Hal toe dat hij zelf door een dal is gegaan vanwege het terugtreden van de rvc. â&#x20AC;&#x2DC;De organisatie heeft goed doorgedraaid, maar ik zat als ceo tussen twee vuren: het bestuur van de aandeelhouder bpfBouw en de nu vertrokken commissarissen. Op een gegeven moment word je toch met een loyaliteitsprobleem geconfronteerd. Dat was zwaar voor me. Er zijn inderdaad mensen geweest die me hebben gevraagd: waarom ben je niet opgestapt? Maar waarom zou ik? Het conflict ging niet over mij, maar over de strategie van Bouwinvest. Voor mij was het belangrijk dat het bestuur van bpf-

Bouw mij steunde. Ik geloof in onze ambities en we hebben de afgelopen vijf jaar ook 24 nieuwe klanten binnengehaald waar ik voor sta. Natuurlijk hebben de nieuwe commissarissen gevraagd wat er aan de hand was, waarom de oude commissarissen en bloc waren opgestapt? Maar ik heb ze kunnen overtuigen dat er met het bedrijf niets mis is. Achteraf kunnen we zeggen, dat wij sterker uit de bestuurscrisis zijn gekomen.â&#x20AC;&#x2122;

"# Voor het komende jaar heeft Van Hal voorzichtig nieuwe doelen gesteld. â&#x20AC;&#x2DC;We zouden graag zien dat de twee Nederlandse fondsen â&#x20AC;&#x201C; Dutch Hotel Fund en Dutch Healthcare Fund â&#x20AC;&#x201C; die nog niet zijn opengesteld voor nieuwe institutionele beleggers, ook open gaan.

Daarnaast gaan we er hard aan werken om onze buitenlandse mandaten open te krijgen voor andere investeerders dan bpfBouw.

Dat is mijn droom.â&#x20AC;&#x2122; En met zijn kenmerkende lach: â&#x20AC;&#x2DC;En ik hoop het vooral iets rustiger te krijgen dan het afgelopen jaar. Ik hoop dit geen tweede keer te moeten meemaken.â&#x20AC;&#x2122; In ieder geval denkt hij niet aan een vertrek bij Bouwinvest. Van Hal: â&#x20AC;&#x2DC;Ik ben nu twaalf jaar ceo en dat is op zich een hele tijd als ik kijk naar andere, soortgelijke bedrijven. Maar ik ben 61 en denk nog lang niet aan stoppen met werken. Dit is een wereldjob, ook al heb je soms te maken met lastige situaties. Die moet je doorstaan en dat hoort bij zoâ&#x20AC;&#x2122;n positie.

Tien landen, zes sectoren, multiclient: dat is een unieke propositie.

Er zijn geen andere Nederlandse vastgoedvermogensbeheerders die zoâ&#x20AC;&#x2122;n breed palet aan diensten kunnen aanbieden aan klanten.â&#x20AC;&#x2122;

!

En het rendement voor het komende jaar? â&#x20AC;&#x2DC;Met onze kwaliteitsportefeuille en de sectorale en geografische spreiding mogen we

1 ", "+ ' / * % #( (($ % ! # +(&+ , & $ ' & , % +," +",- ," +2

nog enige waardegroei verwachten, gezien de lage rentestand en de hoge bezettingsgraad. We kunnen uitgaan van een lopend hoog huurrendement door de hoge bezettingsgraad in de portefeuilles, het directe rendement, van zoâ&#x20AC;&#x2122;n 3 procent netto, en een waardestijging, het indirecte rendement, van zoâ&#x20AC;&#x2122;n 3 procent. Dan kom je uit op een totaal rendement van 5 tot 7 procent. Daar tekenen wij voor.

Maar als de rente echt gaat stijgen en de economische groei afneemt, zal dat zeker consequenties hebben. Daarom is risicomanagement zo belangrijk en dat zal niet alleen bij ons een steeds grotere rol spelen.â&#x20AC;&#x2122; Heeft Van Hal, naast de zakelijke droom, ook weer een persoonlijke droom voor het komende jaar?

Een nieuwe reis bijvoorbeeld, zoals dit jaar de Ring of Kerry? â&#x20AC;&#x2DC;Nee niet echt. Ik ben een gelukkig mens en heb privé genoeg om handen.

Eerst moeten we een goede directeur client management weten aan te trekken en dan zie ik wel of we het komende jaar opnieuw zoâ&#x20AC;&#x2122;n reis als die naar Ierland kunnen maken.â&#x20AC;&#x2122;

' *('$ . * (0"' ' '5 - $

%1.7/0 .1)+5 6 +'-

" ! !

"" ! ((*& %" !(( * , -* 8CUVIQGFOCTMV

$ % * ('% ' + # * ' . ' +, ( & *$, ((* ' * %"+ * & QRPKGWY FCV FG FKUEWUUKG QXGT TWKOVGIGDTWKM TWKOVGNÄ&#x17D;MG QTFGPKPI GP UEJQPGT (& ' & , ' * " ' ' * " *('' ' '" , '" -/ "+ ' ! , )*"%'-&& * . ' "', *." / "$ ' *('$ . &"'"+, * . ' "' ! , ,/ RCCTUG -CDKPGV <Ä&#x17D;P UVCCVUUGETGVCTKU YCU QXGTKIGPU ,QJCP 4GOMGU FKG PQI PKGV 0(% ' % ' %+ .((*0",, * ! , % *& * ' ." +* ))(*, CË­G . * (. * +,"$+,( )*( % & ," $ " (($ . +, ( + ,(* " ) * $, &G MQR DQXGP JGV KPVGTXKGY YCU GGP EKVCCV XCP 2TQPM n9KPFOQNGPU \Ä&#x17D;P OQQK GT FCP CN FKG DGFTÄ&#x17D;XGPVGTTGKPGPo 1QM VQGP YCU GT KP OKNKGWMTKPIGP XGGN MTKVKGM QR FG XGTFQ\KPI GP XGTMCUUKPI XCP JGV NCPFUEJCR OGV XGGNCN NGNÄ&#x17D;MG DGFTÄ&#x17D;HURCP FGP -Ä&#x17D;MGPF XCPWKV OÄ&#x17D;P JWKU KP JGV .KODWTIUG *GWXGNNCPF KP QQUVGNÄ&#x17D;MG TKEJVKPI 3 ' * * '+ & , -",+% ' " %+ ! , / * /(* , .(*& ((* ' * + , *"' . ' /"' &(% '+ 3 '$ "$ * ' *+ (. * ' *('$ $ ' ' ' . ' " &(% '+ ' !(() , / , '+ ! ) ' , !'" $ +' % & , ' %, *' ," .((* " !(*"0('. *.-"% ' .(*& . ' /"' ' * " $(& ' 2TQPM OCCMVG FKG QROGTMKPI QXGTKIGPU QR \Ä&#x17D;P MTWKUVQEJV FQQT JGV NCPF QO \Ä&#x17D;P 8Ä&#x17D;HFG 0QVC 4WKOVGNÄ&#x17D;MG 1TFGPKPI XKC GGP DTGFG KPURTCCMTQPFG FQQT FG 6YGGFG -COGT VG MTÄ&#x17D;IGP 7 YGGV JGV OKUUEJKGP PQI JGV IKPI KP FKG PQVC QO TQFG GP *( ' (',(-* ' ' *,-++ ' % '+ " ' / * (. *! ' 0 % OQGUVGP DGRCNGP YCV QR TWKOVGNÄ&#x17D;M IGDKGF OQEJV IGDGWTGP &G 8Ä&#x17D;HFG 0QVC ! , ! , '((", ! % *+ ." % ' / * "' () .(% ((* ! , * UVG MCDKPGV $CNMGPGPFG OGV %&# 88& GP .2( 8QQTCN FG nDQGTGPRCTVÄ&#x17D;o %&# GP FG nQPFGTPGOGTURCTVÄ&#x17D;o 88& \CIGP FKG EQPVQWTGP s GP XQQTCN FG ITQGPG (',(-* ' / * ' (-/"' & * 0(- &( ' )% ,+."' ' 3 '" , 0",, ' 1QM FG XCUVIQGFUGEVQT YCU IGGP XQQTUVCPFGT XCP FG 8Ä&#x17D;HFG 0QVC XCP 2TQPM +M ! *"'' * & ' (' * + . ' ")"& "' '' + & , '5 - $ %+ .((*0",, * FKG FCV FWKFGNÄ&#x17D;M OCCMVG ,CESWGU -YCM VQGPOCNKI XQQT\KVVGT XCP 08/ $G FTÄ&#x17D;HUQPTQGTGPF )QGF PQGOFG FG PQVC VG XTÄ&#x17D;DNÄ&#x17D;XGPF GP XQQTURGNFG nITQVG RTQ DNGOGP QXGT FG XTCCI PCCT YQPKPIGP MCPVQTGP GP DGFTÄ&#x17D;XGPVGTTGKPGPo ((* % "+ -++" (. * . * (0"' . ' % ' . ' ('+ % ' ((* & "+,*" DWVKGEGPVTC KU QRPKGWY CEVWGGN +M \KG KP <WKF .KODWTI YCV GT FG CHIGNQRGP

VYGG LCCT NCPIU FG # GP FG # KU DÄ&#x17D;IGDQWYF CCP NQIKUVKGMG RCPFGP 'PQTOG HQGKNGNÄ&#x17D;MG IGDQWYGP QR RNGMMGP YCCT GGTFGT MQGKGP ITCCUFGP *GV %QNNGIG XCP 4Ä&#x17D;MUCFXKUGWTU %4# JGGHV QXGT FG KORCEV XCP NQIKUVKGM XCUV IQGF QR FG TWKOVGNÄ&#x17D;MG KPTKEJVKPI XCP QPU NCPF OGV JGV TCRRQTV

GGP FWKFGNÄ&#x17D;M UVCTVRWPV XQQT XGTFGTG FKUEWUUKG IGIGXGP *GV OQGV CNNGOCCN IG (' ',* * * ' &-%," -' ,"(' % * /(* ' ' (. *! ' &( , ' . $ * ' 0 ' , ' (',/"$$ % *+ % *+ ' !--* *+ (& , .((*$(& ' , ! % *% ' 155' *(, %( "+," $ ((+2 /(* , '5 - $ ! , ! ' + !( ' XCP FG 4Ä&#x17D;MUCFXKUGWTU QRIGRCMV <Ä&#x17D;P DGFTÄ&#x17D;H $WEM %QPUWNVCPVU +PVGTPCVKQPCN

$%+ KU XGTOCCTF QR JGV IGDKGF XCP GEQPQOKG KPHTCUVTWEVWWT NQECVKGMGW\G ( * '. *.( * %( "+," $ ' . +, ( ' - $ 0 % / * ('% ' + , * !, -", *( ) ' ,(, +, ( . ' ! , # * "' & ' & ', ." ++ ,(* ((* 0 $ ' % -+"' ++ (*% /" 0"' '5 "+ (($ % # * ' (%-&'"+, "' +, IQGFOCTMV GP KM DGP \GGT QR \Ä&#x17D;P OGPKPIGP IGUVGNF $WEM XKPFV JGV TCRRQTV XCP FG 4Ä&#x17D;MUCFXKUGWTU YCCTFGNQQU 'NFGTU KP FKV PWOOGT XCP 8CUVIQGFOCTMV MWPV W NG\GP YCCTQO *Ä&#x17D; PQGOV JGV TCRRQTV QPFGT OGGT nGGP XCNUG UVCTV XQQT GGP WTIGPVG FKUEWUUKGo +M FGGN \Ä&#x17D;P MTKVKGM QR JGV TCRRQTV () ' ', % )-', ' & * 0" ! , '" , %+ ' . %+ +, *, ('(&"+ ! %( "+," $ ' . +, ( * % , * % ' ' .(*& ' +% !,+ ' % . ' RTQDNGOCVKGM XCP TWKOVGNÄ&#x17D;MG QTFGPKPI YCCTXQQT QPU \GGT FKEJVDGXQNMVG NCPF 3 & , (($ '( '+ )*( % & ' () ! , " . ' +,"$+,( ' ) + 3 ' ()%(+ UKPI OQGV XKPFGP +M FGPM DÄ&#x17D;XQQTDGGNF CCP FG GGTFGT IGPQGOFG MQGKGP $ . *! - & "' %$ . % () ! , . *.(% . ' "+ -++" (. * ! , * ))(*, . ' FG 4Ä&#x17D;MUCFXKUGWTU +M JQQR FCV $WEM OGV \Ä&#x17D;P RTQHGUUKQPCNKVGKV RCUUKG GP JWOQT FCCTCCP XQNQR \CN FGGNPGOGP +M FGPM QQM FCV ,CP 2TQPM \KEJ FCCTDÄ&#x17D; OQGV CCP UNWKVGP 2TQPM s QQM CN JQGH LG JGV NCPI PKGV CNVÄ&#x17D;F OGV JGO GGPU VG \Ä&#x17D;P s JGGHV / % ' & '"' " +, , ' " ! , / * "+ (& !((* , /(* '

"" # ! ! !

$$$ # ! !

Vastgoedmarkt

tailer kan een outletcentrum een positieve bijdrage leveren, stelt de topman van Via Outlets. â&#x20AC;&#x2DC;30 procent korting lijkt misschien veel, maar het gaat om productie waarvoor het grootste deel van de kosten al gemaakt is.â&#x20AC;&#x2122;

In de eerste vijf jaar zat er vaart in de ontwikkeling van de portefeuille. Via Outlets kocht elf centra met een bruto vloeroppervlak van meer dan 265.000 vierkante meter en een waarde van 1,6 miljard euro. De 1.100 winkels die daar huizen, vertegenwoordigen meer dan 860 merken. Samen trekken ze meer dan dertig miljoen bezoekers per jaar en die besteedden in 2018 1,07 miljard euro.

Nieuwe aankopen van outletcentra sluit Ambagtsheer niet uit. â&#x20AC;&#x2DC;Maar dat hangt er helemaal vanaf wat er tegen welke prijs op de markt komt en wat daarvan de toegevoegde waarde voor ons is.â&#x20AC;&#x2122; Gevraagd of hij aankopen in Nederland verwacht, zegt hij: â&#x20AC;&#x2DC;Dat niet.â&#x20AC;&#x2122; Hij geeft aan dat de markt voor outletcentra in Nederland al redelijk compleet is.

& ! "! ! ! " $ ! ! ! ! ! ! ! " % $ "! ! ! ' " ! # "! !

â&#x20AC;&#x2DC;Outletcentra zijn niet meer te negerenâ&#x20AC;&#x2122;

M

et de wind in de rug fietsen gaat makkelijker dan met wind tegen.

Dat merkte topman Otto Ambagtsheer van Via Outlets tijdens Mapic 2019. Van Nederlandse exposanten hoorde Vastgoedmarkt dat het op de jaarlijkse retailvastgoedbeurs in Cannes wel eens drukker is geweest.

Zelf toont Ambagtsheer zich achteraf tevreden over de leads die hij aan het evenement overhield. â&#x20AC;&#x2DC;Ik zat twee dagen lang ramvol met afspraken met retailersâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Ambagtsheer. De topman van Via Outlets, eigenaar van elf outletcentra schrijft zijn volle agenda tijdens de Mapic toe aan een structurele verandering in het winkel-

landschap. â&#x20AC;&#x2DC;Het outletcentrum wordt het kanaal dat niet mag ontbreken in een omnichannelstrategie: online, reguliere fysieke winkel en outletstore. Outletcentra zijn een te groot kanaal geworden om te negeren.â&#x20AC;&#x2122;

verwacht Ambagtsheer, onder meer op basis van zijn indrukken tijdens de Mapic. â&#x20AC;&#x2DC;We hebben nu ook gesprekken met premiummerken die er vijf jaar geleden niet over zouden hebben gedacht zich in een outletcentrum te vestigen.â&#x20AC;&#x2122;

Nog een aanwijzing dat steeds minder retailers om outletcentra heen kunnen, is volgens Ambagtsheer de verbreding van het prijssegment dat ze bestrijken. Middeldure mode is er traditioneel goed vertegenwoordigd. Maar een centrum als Batavia Stad Fashion Outlet in Lelystad, eigendom van Via Outlets, herbergt ook al duurdere merken als Armani en Hugo Boss.

Meer premiummerken zullen zich vestigen in outletcentra van Via,

De 30 procent korting op originele prijzen die de huurders moeten garanderen, vormt volgens Ambagtsheer voor steeds minder premiumaanbieders een belemmering. â&#x20AC;&#x2DC;Je kunt er een mooie omzetgroei mee realiseren. Logisch dat ze het doen, om overtollige voorraden te verkopen of om investeringen beter te laten renderen via extra productie speciaal voor outlets.â&#x20AC;&#x2122; Ook aan de winst van een modere-

Nu gaan de investeringen voor Via Outlets vooral in de centra zelf zitten. De onderneming heeft 150 miljoen euro uitgetrokken voor verbetering van de indeling en voor beperkte uitbreidingen.

Onderdeel van de aanpak is ook verbetering van de vindbaarheid voor toeristen en op internet.

Omzetgroei komt verder uit analyse van de bewegingen van de bezoekers. â&#x20AC;&#x2DC;Van de bezoekers die meedoen aan het klantenbindingsprogramma weten we veel: hoeveel van hen er binnen zijn, hoeveel van die bezoeken tot aankopen leiden en wat ze besteden per bezoek aan een outletcentrumâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Ambagtsheer.

Cijfers. Ambagtsheer noemt ze graag, omdat ze een verhaal vertellen over een groei waarvan het

einde nog niet in zicht is. Via Outlets boekte in 2018 een toename van 9 procent in omzet van de merken en 8 procent groei in bezoekersaantallen. â&#x20AC;&#x2DC;Ook in 2019 verwachten we weer 9 procent omzetgroei van de merkenâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Ambagtsheer. â&#x20AC;&#x2DC;Het gaat goed. We realiseren groeicijfers die je niet ziet bij reguliere winkelcentra. Dat bevestigt dat een outletcentrum een ander beleggingsproduct is, waar je ook andere mensen voor in huis moet hebben. Bij ons werken ook retailers, omdat je ons beter kunt vergelijken met een warenhuis volgens het concept shop-in-shop.

Maar dan met een andere indeling en op een andere locatie.â&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x2DC;Vanzelf gaat het nietâ&#x20AC;&#x2122;, haast hij zich te zeggen. â&#x20AC;&#x2DC;Dat zien we aan de grote verschillen in de prestaties van onze outletcentra. Waar we geĂŻnvesteerd hebben in branchemix, service en beleving is de omzetgroei aanmerkelijk hoger dan waar we dat niet hebben gedaan.â&#x20AC;&#x2122;

Volgens Ambagtsheer zien ook de aandeelhouders van Via Outlets een zonnige toekomst voor outletcentra. Het Nederlandse pensioenfonds APG en het Britse vastgoedbedrijf Hammerson breidden in september 2019 hun gezamenlijke belang uit met 6,25 procentpunt.

Dat was het moment voor Value Retail en Meyer Bergman om uit de onderneming te stappen, zodat APG en Hammerson als enige eigenaren overbleven. Elk bezit de helft van de onderneming.

Tegelijkertijd veranderde de investeringstermijn voor de twee overgebleven aandeelhouders van tijdelijk naar onbepaald. Via Outlets was in 2014 van start gegaan in een fonds met een looptijd van vijf jaar. Nu is het een gewone onderneming zonder einddatum geworden. Ambagtsheer: â&#x20AC;&#x2DC;Dat zie ik als een blijk van vertrouwen. Niet alleen in ons bedrijf, maar ook in de markt waarin we actief zijn.â&#x20AC;&#x2122;

1VVQ #ODCIVUJGGT \KGV UVGGFU OGGT RTGOKWOOGTMGP KP \Ä&#x17D;P QWVNGVEGPVTC

!!!

Vastgoedmarkt

-CTFWP <GU XTCIGP CCP 8CP &QQ[GYGGTV QR FG UVCPF XCP /WNVK VÄ&#x17D;FGPU FG /CRKE KP %CPPGU

â&#x20AC;&#x2DC;Goed moment om winkelcentra te verkopenâ&#x20AC;&#x2122; Hoe verloopt de Mapic? â&#x20AC;&#x2DC;Op onze stand hebben we veel gesprekken en de animo voor onze lunch in restaurant lâ&#x20AC;&#x2122;Ondine is groot. Maar op de beursvloer is het wel eens drukker geweest en ik zie minder Nederlanders. Ik kom hier voor - wat is het, de zeventiende keer? Vroeger stonden de leden van de Nederlandse vastgoedgemeenschap in de rij voor Caffé Roma en Martinez Bar. Nu liepen daar een paar vastgoedmensen rond en werd er geen piano gespeeld zoals in eerdere jaren.

Mapic is duur geworden. Er zijn ook mensen die afspreken op het strand of helemaal niet meer naar Cannes gaan. Grotere partijen sturen kleinere delegaties naar de Mapic en sommige komen helemaal niet. Een toegangskaart, een hotel, een aantal dagen weg zijn: het is allemaal duur voor partijen die in een bedrijfstak werken met zulke lage marges als in de retail.

En ze kunnen het zich veroorloven niet naar de Mapic te komen. Het zijn de retailers die het in deze winkelvastgoedmarkt voor het zeggen hebben, de vastgoedpartijen komen wel naar hen toe. Je merkt het aan de deals.

Maar over de toekomst van het retailvastgoed zegt de niet zo hoge opkomst bij de Mapic weinig. Die zou ik eerder verklaren door de

concurrentie van Expo Real in München. En schrijf Mapic niet af.

Deze beurs heeft al meer pieken en dalen meegemaakt. Over twee jaar kan het weer helemaal anders zijn.â&#x20AC;&#x2122; Multi gaat verder zonder topman.

Bereidt jullie aandeelhouder, de Amerikaanse vermogensbeheerder Blackstone, een verkoop voor? â&#x20AC;&#x2DC;Blackstone is heel goed in de omgang met cycli op de vastgoedbeleggingsmarkt. Het lijkt soms wel of het die cycli mede bepaalt.

Dalende aanvangsrendementen maken het een goed moment om winkelcentra te verkopen, maar samen met Blackstone richten we ons momenteel op het verder ontwikkelen van Multi.â&#x20AC;&#x2122; Multi bezit drie miljoen vierkante meter winkelvastgoed met een totale waarde van acht miljard euro en heeft 650 mensen in dienst in veertien landen. Hoe bestuur je zoâ&#x20AC;&#x2122;n organisatie zonder eindverantwoordelijke? â&#x20AC;&#x2DC;Als board van Multi werken we al langer in een collegiaal model. We vullen elkaars competenties, kwaliteiten en ervaring goed aan: Steven Poelman als chief financial officer, Rüdiger Dany als chief operations officer en ik als chief development officer / chief investment

%1.7/0 5 6 +- 5 61(

officer. Steven en ik hebben een lange geschiedenis binnen het bedrijf en werken al lang samen met Blackstone. Blackstone is een actieve manager en we hebben regelmatig contact. We deden het al zo toen we werkten bij Qubicon, de dochter van Blackstone met het vroegere bezit van Redevco in Turkije.â&#x20AC;&#x2122; Gaat Multi uit Turkije vertrekken? â&#x20AC;&#x2DC;Veranderende en ingewikkelde regelgeving bemoeilijken ons werk, maar dat komt in meer landen voor. Wat voor ons minder goed uitpakt, is de recessie die de koopkrachtstijging onder druk zet.

Ook de waardedaling van de Turkse lira helpt ons niet. Tegelijkertijd zijn we blij met de Turkse bevolkingsgroei, urbanisatie en verdunning van de huishoudens.

Per saldo staan we in Turkije onder druk. Maar zoâ&#x20AC;&#x2122;n situatie is zelden uniek in een portefeuille verspreid over veertien landen.â&#x20AC;&#x2122; Na vijftien jaar in Turkije ben je onlangs terug naar Nederland verhuisd. Hoe vind je dat het retaillandschap er hier bij ligt? â&#x20AC;&#x2DC;Als consument zie ik minder formules, al komen er nog wel nieuwe. Interessant vind ik wat er in de wieg van de aanloopstraat gebeurt, zoals in De 9 Straatjes in

Amsterdam. Daar blijven initiatieven komen die, als ze succesvol zijn, kunnen opschalen. Aan de andere kant van het spectrum draaien grote ketens als Primark nog steeds goed.

Dat er ook ketens verdwijnen, is onderdeel van een organisch proces. Daar is niks nieuws aan. Groei, krimp, faillissementen en het doorbreken van nieuwe partijen zijn normale fasen in een vijftigjarige cyclus van de bedrijfstak retail. Er is geen enkele reden om daarvan in de stress te schieten.â&#x20AC;&#x2122; Zie je de opkomst van winkelen op internet als bedreiging? â&#x20AC;&#x2DC;Met e-commerce heb ik niets.

Wanneer een pakketje onderweg is, vind ik dat niet alleen onhandig omdat ik er voor thuis moet blijven. Ik vind het ook niet duurzaam. Het verbaast me dat daar geen discussie over is. Over al die dozen, het plastic, het piepschuim dat ermee gemoeid is, de beweging van een busje die ervoor nodig is.

En dan is de kans ook nog groot dat het pakje terug moet.

Fysieke retailers doen aan e-commerce om hun omzet op peil te houden, maar de marge is laag. De enige reden dat grote beursgenoteerde internetretailers zoveel waard zijn, is dat ze op een andere manier gekapitaliseerd zijn. Hun

koerswinstverhoudingen zijn hoger en ze hebben gemakkelijker toegang tot financiering.

Laat je niet misleiden door hoge waarderingen. De retailwereld zou nog wat kunnen leren van het verhaal over een partij als kantorenverhuurder WeWork, die de waardering van een technologiebedrijf probeerde te krijgen met mooie woorden over de wereld verbeteren. Onder aan de streep is het een intermediair die groot huurt en klein doorverhuurt, niet de wereldwijde gemeenschap van gelukkige mensen waar het voor door wil gaan. Niet de mooie verhalen tellen, maar het verdienmodel.â&#x20AC;&#x2122;

" !

1NKHCPVGPRCCFLG 8GNGP ITÄ&#x17D;RGP JGV GKPFG XCP JGV LCCT CCP QO XQQTURGNNKPIGP VG FQGP XQQT +M FQG FCV PKGV +M YKN LWKUV VGTWIMÄ&#x17D;MGP 1O VG NGTGP XCP JGV QPXGTYCEJVG 8CCM JGGHV FCV FG OGGUVG KORCEV &CV IQNF QQM XQQT 5VKMUVQH

*QQHF MGPPKU UVWTKPI 4CDQ 4GCN 'UVCVG (KPCPEG

+M JGD XGTUEJKNNGPFG XQQTURGNNKPIGP XCP GGP LCCT IGNGFGP VGTWIIGNG\GP KPENWUKGH FKG XCP OÄ&#x17D;\GNH &G ITQVG IGOGPG FGNGT XCP VQGP PCFGTGPFG TGEGUUKG TGPVGUVÄ&#x17D; IKPI GP YQPKPIVGMQTVGP /GV WKV\QPFGTKPI XCP JGV NCCVUVG YCTGP FCV \QTIGP QO PKGVU 'P VQEJ UVCCV FG UGEVQT QR \oP MQR &QQT UVKMUVQH 0GTIGPU NCU KM FCCT

&CV FG KORCEV XCP UVKMUVQH ITQQV KU YQTFV OKUUEJKGP PQI YGN JGV OGGUV FWKFG NÄ&#x17D;M KP FG YQQTFGP XCP /CTM 4WVVG &KG PQGOV JGV UVKMUVQHFQUUKGT FG ITQQVUVG ETKUKU KP \Ä&#x17D;P RGTKQFG CNU RTGOKGT .CCV FKV GXGP VQV W FQQTFTKPIGP *KGT UVCCV FWU OGV \QXGGN YQQTFGP FCV FG TCOR OGV FG /* KPENWUKGH FG TGRCVTKÃ&#x2021;TKPI XCP FG NKEJCOGP GP FG JGNG LWTKFKUEJG PCUNGGR FCCTXCP XCP OKPFGTG KORQTVCP VKG KU +M DGITGGR KPGGPU FG QOXCPI XCP JGV XTCCIUVWM FCV QR JGV DQTF NKIV

4WVVG YKUV QPU GT KP XCP VG QXGTVWKIGP FCV XKUKG GGP XKGU YQQTF KU +P FG * , 5EJQQ NG\KPI XCP 'NUGXKGT 9GGMDNCF OCCMVG JÄ&#x17D; OGV FG YQQTFGP nXKUKG KU CNU FG QNKHCPV FKG JGV WKV\KEJV DGNGOOGTVo FWKFGNÄ&#x17D;M FCV XQQTWKV\KGP PKGV CNNGGP NCUVKI KU OCCT QQM QPPQFKI *QG ITCCI JCF KM IGYKNF FCV GT OGV DGVTGMMKPI VQV UVKM UVQH KGVU OGGT XKUKG YCU IGYGGUV <Q ITQQV YCU FKG QNKHCPV PKGV 5KPFU GKPF XQTK IG GGWY KU FWKFGNÄ&#x17D;M YGNMG TGIGNU YÄ&#x17D; OGV GNMCCT JGDDGP CHIGURTQMGP QO FG PC VWWT VG DGUEJGTOGP &CP JGD LG FWU CNNGGP GGP IQGF RNCP PQFKI

+P RNCCVU FCCTXCP MKG\GP YG CN LCTGPNCPI XQQT FG MQTVUVG YGI QNKHCPVGPRCCFLGU

9G UPÄ&#x17D;FGP FG JQQHFTQWVG CH TGEJV QR JGV FQGN CH 9G \CIGP FKV QQM CN DÄ&#x17D; FG 7TIGPFC \CCM YCCT FG *QIG 4CCF JGV MCDKPGV FYQPI QO FG WKVUVQQV XCP DTQGK MCUICUUGP VG XGTOKPFGTGP &KV OCCMV FWKFGNÄ&#x17D;M FCV GT GGP PKGWYG VÄ&#x17D;F KU CCPIG DTQMGP 0CVWWT GP MNKOCCV UVCCP DQXGP MQTVG VGTOÄ&#x17D;P GEQPQOKUEJ IGYKP QH \Ä&#x17D;P KP GNM IGXCN IGNÄ&#x17D;MYCCTFKI *QG OGGT QNKHCPVGPRCCFLGU JGV MCDKPGV DGYCPFGNV JQG XCMGT JGV /CNKGXGNF XQN \CN UVCCP OGV XGTQPVYCCTFKIFG DQGTGP GP DWTIGTU *GGN DGITÄ&#x17D;RGNÄ&#x17D;M &CV FG DQGTGP GP DQWYGTU DQQU \Ä&#x17D;P KU DGITÄ&#x17D;RGNÄ&#x17D;M <Ä&#x17D; \Ä&#x17D;P FGEGPPKCNCPI GGP YGI KPIGNGKF FKG PW FQQF DNÄ&#x17D;MV VG NQRGP &G QRNQUUKPI XQQT FG DQWY YQTFV QR PKGWY GGP QNKHCPVGPRCCFLG +P FGEGODGT XQNIV GGP RCMMGV CCP VÄ&#x17D;FGNÄ&#x17D;MG OCCVTG IGNGP QO GGP WKVYGI WKV FG KORCUUG VG XKPFGP 8QNIGPU JGV MCDKPGV KU FCV DG FQGNF QO FG YGTMIGNGIGPJGKF KP FG DQWYUGEVQT VG MWPPGP ICTCPFGTGP &KV KU PW RTGEKGU YCCT FG RNCPM OKU YQTFV IGUNCIGP <Q YQTFV FG DQWYUGEVQT YGGT KP FG JQGM IG\GV XCP GEQPQOKUEJ IGYKP GP GKIGP DGNCPI &CV \QW TGFGP OQGVGP \Ä&#x17D;P QO CNUPQI GGP MGGT GGP OKFFCILG MQHˬG VG ICCP FTKPMGP QR JGV /CNKGXGNF

*GV /CNKGXGNF UVTQQOV PKGV XQN QOFCV CN FKG ITQGRGP FCCT XQQT JWP GKIGP DG NCPI UVCCP 9CV \Ä&#x17D; XTCIGP KU RGTURGEVKGH QO JGV OQGKNÄ&#x17D;MG YQQTF nXKUKGo OCCT VG XGTOÄ&#x17D;FGP *GV RGTURGEVKGH QO VG MWPPGP GP OQIGP DÄ&#x17D;FTCIGP GP FG YCCTFGTKPI VG MTÄ&#x17D;IGP XQQT CN JGV YGTM YCCTXQQT \Ä&#x17D; GNMG FCI JWP JCPFGP WKV FG OQWYGP UVGMGP &CV XGTVCCNV \KEJ VQGXCNNKI KP OGGT IGNF QH OKPFGT TGIGNU /GV CNNGGP RGTURGEVKGH JQWF LG FG MCEJGN QQM PKGV DTCPFGPF *QG MCP JGV MCDKPGV FCCT KP XQQT FG DQWY CCP DÄ&#x17D;FTCIGP! 8TÄ&#x17D; UKORGN &QQT FG TKV WKV VG \KVVGP 9CPV QPFCPMU CNNG QNKHCPVGPRCCFLGU \QW GGP FGOKUUKQPCKT MCDKPGV GP JGV EQPVTQXGTUK GGN XGTMNCTGP XCP JGV UVKMUVQHFQUUKGT 0GFGTNCPF RCU GEJV QR UNQV \GVVGP <KG FG GEJQ XCP JGV /CNKGXGNF FCCTQO CNU GGP CCPOQGFKIKPI 9CPV \GNFGP JGD KM JGV XQNM \Q FWKFGNÄ&#x17D;M JQTGP TQGRGP NQU JGV GEJV QR

Vastgoedmarkt

KP QR GPMGNG XQTOIGXGTU XCP FG\G DGFTÄ&#x17D;HUVCM 8GTXQNIGPU DGURTGGMV JÄ&#x17D; FG TQN XCP GGP CCPVCN DGTQGRUQTICPKUCVKGU GP XCMIGTKEJVG QRNGKFKPIGP GP UVCCV JÄ&#x17D; UVKN DÄ&#x17D; FG WKVDTGKFKPI XCP FG É&#x2C6;PCPEKĂ&#x2021;NG KPHQTOCVKG

Periode 1969/1974-2019: vormgevers van de vastgoedsector

H

et maken van een overzicht van personen en hun ondernemingen of instellingen uit de marktsector en van een aantal beroepsorganisaties en vakgerichte opleidingen die van bijzondere betekenis zijn geweest bij het vorm en inhoud geven van de vastgoedsector is arbitrair.

Er wordt immers een keuze gemaakt. Dat kan niet anders, omdat volledigheid niet haalbaar is en ook buiten het bestek van deze artikelenreeks valt.

Eerst wordt dus op een aantal personen ingegaan voor de vier decennia tussen 1960 en 2000, toen de markt volledig tot ontwik-

keling kwam. Daarbij wordt aangestipt wat hun vernieuwende of anderszins opvallende bijdrage is geweest, los van hun overige activiteiten.

! !

Voorzitter respectievelijk bestuurslid van het Brederoconcern. Zij introduceerden in de tweede helft van de jaren zestig wetenschappelijk onderzoek voor hun (multifunctionele) projecten met Hoog Catharijne in Utrecht als belangrijk startpunt. Bij ontwikkelingsdochter Empeo waren enkele tien-

tallen academici uit verschillende disciplines (sociologen, planologen, geografen en economen) werkzaam. Bredero gaf daarmee een geheel nieuwe dimensie aan de projectontwikkeling die nadien brede navolging kreeg. Ook nam het concern het voortouw bij ontwikkeling van commercieel vastgoed in het buitenland.

!

Voorzitter respectievelijk bestuurslid van FGH bank. Zij creĂŤerden eind jaren zestig als nouveautĂŠ zogenaamde stallingsfondsen voor commercieel onroerend goed. Dat deed FGH op 50/50-basis met Bredero Vast Goed. Die laatste bracht door haar gerealiseerde kantoren, bedrijfsgebouwen en winkels in, die een aantal jaren in hun huurprijzen door moesten groeien en vervolgens aan eindbeleggers werden verkocht. Zowel voor de ontwikkelaar als de bank was dit een aantrekkelijke oplossing. Ze breidden snel uit met soortgelijke partnerships in buitenlandse projecten.

! #%

&KTM 4QORGNOCP KU FG QRTKEJVGT XCP 8CUVIQGFOCTMV (QVQ %[PVJKC XCP &Ä&#x17D;MG

President Blauwhoed (enveem), later Pakhoed (nu onderdeel Vopak). Ging, overigens tegen de wens van zijn commissarissen in, vanaf medio jaren zestig overtollige bedrijfsruimten van het concern aan derden verhuren. Dit bleek buitengewoon succesvol, waarna ook nieuwe bedrijfsruimten en kantoren die niet van oorsprong voor eigen gebruik dienden, werden gebouwd. De objecten werden in speciale beleggingsfondsen ondergebracht waarin samen met Shell Pensioenfonds werd geparticipeerd. Het was een nieuw beleggingsproduct. Brouwer was ook de geestelijke vader van het geĂŻndexeerde huurcontract (prijzen aangepast aan index kosten levensonderhoud) voor commercieel vastgoed in Nederland. Tevens legde hij in die tijd mede de basis voor de ontwikkeling van Pakhoed tot wereldspeler in tankopslag. Dat is ook een vorm van vastgoedexploitatie, voortbordurend op de

oude veemfunctie. Het concern investeerde medio jaren zeventig als eerste, via een Amerikaans dochterbedrijf (50 procent), op relatief grote schaal in topvastgoed in de Verenigde Staten.

! !

Was de financieel directeur van olieconcern Shell en daarnaast verantwoordelijk voor het Shell Pensioenfonds. Dit ging als eerste beleggen in bedrijfsruimten via 50/50-deelneming in de door Blauwhoed (zie hiervoor) opgezette fondsen. Fischer huldigde het in een eerder artikel genoemd adagium: your brains, my money. Shell was een van de eerste pensioenfondsen die fors in het buitenland belegde, zoals via de aanschaf van enkele trophy buildings in Amerika.

!!

Directeur van de Philips Pensioenfondsen en eind jaren zestig de grootste institutionele belegger in vastgoed. Ging als eerste vanaf eind jaren zestig relatief grootschalig investeren in kantoren en in luxere huurwoningen. Vanaf midden jaren zeventig ook sterk internationaal.

$ !

Was directeur van de vastgoedtak van Nationale-Nederlanden (veel later ING Real Estate). NN was eind jaren zestig de nummer twee (kort daarna gedurende vele jaren afwisselend met het ABP nummer ĂŠĂŠn).

Bracht eveneens een belangrijke verschuiving van woningen naar commercieel vastgoed tot stand.

En gaf in de jaren zeventig en tachtig ook nieuwe originele projectontwikkelaars een kans door hun projecten aan te kopen. Was een van de voorlopers bij het investeren in buitenlands vastgoed. Van Spronsen, tevens onder meer oud-voorzitter van de ROZ (zie hierna), was de eerste â&#x20AC;&#x2DC;nestorâ&#x20AC;&#x2122; van de vastgoedsector.

! $ Directeur Rodamco. Hij zorgde in de periode tot 1990 voor de uitgroei van het beursgenoteerde vastgoedfonds Rodamco dat in

1979 werd opgericht. In 1999 werd besloten tot splitsing in vier regionale fondsen (North America, Europe, UK en Asia) en op dat moment was het het grootste internationale fonds in zijn sector met een portefeuille winkelcentra en kantoren ter waarde van tegen de 15 miljard euro.

"!

Was de eigenaar van het gelijknamige ontwikkelingsbedrijf. Hij realiseerde in het begin van de jaren zestig de eerste twee grote stadsdeelwinkelcentra in Nederland; Presikhaaf in Arnhem en De Binnenhof in Amstelveen.

!

Oprichters/eigenaren van het Wilma-concern en bestuursleden P.J.J.G. Hueber en ir. W. Koning.

Wat Bredero was voor de commerciĂŤle markt was Wilma voor de woningsector en het stond op het gebied van marktonderzoek en ontwikkeling van hele wijken vooraan. Namen begin jaren tachtig het voortouw bij het bestrijden van de diepgaande crisis op de woningmarkt. Dit onder meer door als eerste een zeer grote portefeuille onverkochte koopwoningen in huurwoningen om te zetten. Het luidde het herstel van de koopmarkt in. Het bedrijf werd via een groeispurt in de jaren zestig de belangrijkste woningbouwer (van koop- en huurwoningen) van Nederland. Vrij snel ook sterk in commercieel vastgoed en internationaal.

!

Was oprichter reeds in 1946 van wat het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten (nu BPD) zou worden.

Bracht betaalbare koopwoningen voor de lagere inkomens.

! " Richtte in 1961 Eurowoningen op (sinds begin jaren zeventig lang onderdeel van Blauwhoed). Ontwikkelaar van koopwoningen in een wat hoger segment dan aanvankelijk bij Bouwfonds. Poot onderkende medio jaren tachtig als een van de eersten de potentie

&&& % "# ! #

! Vastgoedmarkt

van de omgeving van Schiphol als toplocatie voor logistieke en andere luchtvaartgebonden bedrijven.

(De NV Luchthaven Schiphol zelf is in feite een nagenoeg 100 procent onroerendgoedmaatschappij die start- en landingsbanen en overig vastgoed exploiteert. Hetzelfde geldt deels ook voor NS/ProRail en bijvoorbeeld de gemeentelijke havenbedrijven van Rotterdam en Amsterdam).

)* - ' %!( Richtte eind 1968 de gelijknamige uitsluitend op commercieel vastgoed gerichte makelaardij op die in de vijftien jaar daarna uitgroeide tot marktleider. Heeft als geen ander deze sector in Nederland op de kaart gezet. Zette als enige in het buitenland, namelijk in Duitsland, een soortgelijk omvangrijk landelijk werkzaam bedrijf op. Van Zadelhoff maakte ook in 1974 de komst van het tijdschrift Vastgoedmarkt mogelijk door het als uitgever introduceren van drs. L. Aardenburg, oudmedeoprichter en eigenaar van het tijdschrift Intermediair.

)*

- ' ) "' ' Was directeur van MBO ontwikkelingsdochter NMB Bank. Maakte hiervan vanaf begin jaren zeventig de grootste ontwikkelaar van winkelcentra. Winkels werden in lease of huurkoop verkocht aan de daarin gevestigde detaillisten.

Vanaf midden jaren tachtig werden de centra vooral als belegging verkocht.

! "# ) Was de oprichter van het ontwikkelingsbedrijf MAB in het begin van de jaren zeventig. Hij bracht een nieuw type winkelcentra en kantoren met veel aandacht voor ontwerp en design op de Nederlandse markt. Hij ging snel ook internationaal, eerst in Frankrijk en daarna ook in Groot-BrittanniĂŤ en Duitsland.

)* ,"#+ )* Projectontwikkeling/makelaardij.

Medio jaren zeventig pionier op het gebied van ontwikkelen van en beleggen in parkeergarages. Hieruit kwam in 1998 Q-Park voort dat onder leiding van schoonzoon E.J.M. Vleugels en met medewerking van ING Real Estate tot de top-drie Europese bedrijven in de sector uitgroeide. Q-Park is in 2017 overgenomen door het Amerikaanse KKR.

/ ) . )-"' ' &) %& ' Respectievelijk eind jaren zestig en

begin jaren zeventig oprichters van de Nederlandse vestiging van respectievelijk de Britse internationale onroerendgoedadviseurs Jones Lang Wootton JLW (nu JLL) en Richard Ellis (nu CBRE). JLW was in 1969 het eerste buitenlandse bedrijf in deze sector dat in ons land actief werd en onder meer baanbrekend was op het gebied van omvangrijke winkeltransacties op A-1 locaties. Richard Ellis trad vanaf het begin op als een toen nog niet bestaande real estate investment banker door een multidisciplinaire aanpak te hanteren bij complexe beleggingstransacties. Organiseert sinds 1974 elk jaar in december een grote besloten informele bijeenkomst voor de top van de markt.

' - '

%

Afkomstig van MAB (zie hiervoor) en eind jaren zeventig medeoprichter van Multi Vastgoed MDC waar het accent nĂłg meer op ontwerp en design kwam te liggen, zowel bij winkelcentra als kantoren. MDC werd een van de grootste winkelcentra-ontwikkelaars van Europa. MDC is inmiddels onderdeel van Blackstone.

) ( +*

# VJ /GÄ&#x17D;GT ! # $& #' & #!

Vanaf eind jaren tachtig ruim vijftien jaar directeur van de ondernemingen die ING Real Estate vormden. Was onder meer leidend bij het opzetten van niet genoteerde (internationale) vastgoedfondsen waarin vooral ook door derden werd geĂŻnvesteerd. Werd rond de eeuwwisseling de nummer ĂŠĂŠn assetmanager van de wereld.

Tevens projectontwikkeling in verschillende landen en mede-verantwoordelijk voor uitbouw Q-Park (zie hiervoor). Na de financiĂŤle crisis in 2008 werd ING RE ontvlecht

en werden de meeste onderdelen verkocht dan wel beĂŤindigd.

)* ( ' ((& !% # % !"# ! % ! # ! # !(

)* - ' ' (* Waren begin jaren negentig directeur vastgoed van respectievelijk het ABP en van pensioenfonds PGGM, nu PFZW. Dit waren in de eerste helft van dat decennium de eerste grote institutionele beleggers (ABP had een vastgoedbezit van 5,5 miljard euro en was toen nummer 1, PGGM was met 3,5 miljard euro nummer 3) die vrijwel volledig overgingen tot het indirect beleggen in vastgoed. Het voorbeeld vond breed navolging

Verschillende beroepsorganisaties en andere gremia hebben duidelijk hun stempel gedrukt op de ontwikkeling en de bewaking en bevordering van de kwaliteit van de sector. Vrijwel alle doen daarnaast veel aan kennisoverdracht via speciale opleidingen, cursussen en publicaties. Het gaat onder meer om de volgende instanties:

De ontwikkeling van de vastgoedsector kon, met name in de periode 1982-2005, niet zonder de inbreng van de ministeries van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VROM) en Verkeer & Waterstaat. Te noemen valt de uitbouw van de publiek-private samenwerking, de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening (Vinexlocaties), de Raad voor de Volkshuisves-

ting (RAVO) en alle maatregelen betreffende mobiliteit (ABC-parkeerbeleid). De opheffing van het zelfstandige ministerie van VROM en van de RAVO en de Klimopaffaire (de grote fraudezaak in de periode 2008-2010) hebben (helaas) geleid tot een minder hechte samenwerking.

-(() ')( ) ' $ ' De koepel daterend uit 1934 waarbij tot voor enkele jaren nagenoeg alle beroepsverenigingen uit de sector, waaronder bijvoorbeeld ook de bankinstellingen, waren aangesloten. Inmiddels is de ledenkring beperkter. En dat is jammer, want juist in de huidige tijd is op gezette tijden een krachtig en vooral ĂŠĂŠndrachtig geluid vanuit de integrale sector nodig bij de belangrijke vraagstukken van nu (denk alleen al aan die in de woningsector en de hele milieuproblematiek) die ook om een duidelijke politieke oplossing vragen.

In de jaren zeventig en tachtig waren respectievelijk ABP-directeur dr. mr. N.H. Wiarda en na hem Nationale-Nederlanden Vast Goeddirecteur J.C. van Spronsen voorzitters die regelmatig op de voorgrond traden om de betekenis van de sector voor de samenleving te onderstrepen. Als bureaudirecteuren traden vooral mr. R.W.M. Smeets en prof. dr. A.C. Hordijk naar voren. ROZ is onder meer bekend van de model-huurcontracten voor diverse typen onroerend goed. Maar het meest van de ROZ/ IPD Vastgoedindex (zie hierna).

De Nederlandse Vereniging van Projectontwikkeling Maatschappijen Neprom, opgericht in 1974.

Bij Neprom zijn vooral de grote

ontwikkelaars en ontwikkelende beleggers aangesloten. De vereniging heeft zeer veel gedaan voor de verbetering van de relatie tussen deze sector en de overheid in al haar geledingen. De opeenvolgende bureaudirecteuren dr. M.C. Oude Veldhuis en sinds 1999 drs. ing. F. Fokkema hebben hieraan duidelijk bijgedragen. Bestuurslid ir. W. Koning was richtinggevend voor het via Neprom bevorderde herstel van de koopwoningenmarkt begin jaren tachtig.

De Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed, Nederland: IVBN. Opgericht in 1995 mede op initiatief van drs. ir. C.A.M. de Boo, toen nog directievoorzitter van Aegon Vastgoed. Een van de hoofdredenen was dat onroerend goed in de assetmix bij grote beleggers door gebrek aan profilering dreigde onder te sneeuwen. Dat werd nu voorkomen. Sinds 2002 is directeur drs. F.J.W. van Blokland het boegbeeld.

De Nederlandse Vereniging van Makelaars NVM. In 1984 ontstaan uit de fusie tussen de Nederlandse Bond van Makelaars NBM (opgericht in 1897) en de Makelaars Vereniging Amsterdam MVA (opgericht in 1877) met toen in totaal 1700 leden en inmiddels 4200 waarvan 700 gespecialiseerd in commercieel vastgoed. NBM nam al begin jaren zeventig het initiatief tot het publiceren van prijsoverzichten van verkochte woningen. Was in 2001 mede-oprichter (thans voornaamste partner) van Funda, het landelijk aanbiedingensysteem voor woningen en commercieel vastgoed. Eerst alleen toegankelijk voor eigen leden maar

Vastgoedmarkt

inmiddels ook voor aanbieders die bij andere organisaties zijn aangesloten.

Nederlandse Vereniging van Bouwondernemers NVB, opgericht in 1934. Hierbij zijn vooral middelgrote projectontwikkelaars aangesloten. Directeur drs. N.Rietdijk was hier in de periode 1999 tot eind 2019 gezichtsbepalend.

Vereniging Eigen Huis, Opgericht door H.J. van Herwijnen in 1974, als consumentenorganisatie voor eigen woningbezitters. Nu zijn er circa 780.000 leden. In 1976 was Eigen Huis mede-initiator van het Garantie Instituut Woningbouw en introduceerde het, naast tal van andere zaken, ook de opleveringskeuring voor nieuwbouwwoningen. In 2000 werd Van Herwijnen opgevolgd door mr. M. Pernot, die tot in 2014 directeur was.

In de afgelopen 45 tot 50 jaar is het aantal opleidingen aanmerkelijk gestegen, ook in kwaliteit.

Zonder andere tekort te willen doen, is absoluut hoogtepunt de start eind 1989 van de Stichting voor Beleggings- en Vastgoedkunde SBV (in 2002 omgedoopt tot

Amsterdam School of Real Estate ASRE), die is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.

Het initiatief hiervoor ging uit van de Neprom (namens ontwikkelaars en beleggers), makelaarsvereniging NVM en de Rijksgebouwendienst (namens het Rijk).

Er was hiervoor een dwingende reden. Als gevolg van de grote crisis op zowel de woningmarkt als die op de markt voor commercieel onroerend goed in de eerste helft van de jaren tachtig, waren tal van vastgoedondernemingen in grote problemen geraakt. Ook bij beleggers en financiers waren de gevolgen merkbaar en daardoor bijvoorbeeld ook bij gemeentelijke grondbedrijven. Dit leidde tot faillissementen dan wel belangrijke inkrimpingen in de personeelsbestanden.

Het tijdschrift Vastgoedmarkt constateerde toen dat hierdoor een hele toekomstige managementlaag was weggevaagd (vrijwel niemand wilde zijn carrière nog in het onroerend goed beginnen) en dat dit hiaat moest worden opgevuld.

De SBV/ASRE voorzag hierin. Voor het eerst werd -aanvankelijk alleen via de 2-jarige postdoctorale opleiding tot Master of Real Estate MREeen geĂŻntegreerd leerprogramma aangeboden aan een brede groep van potentiĂŤle managers. Bijzonder was en is ook, dat voor het eerst alle disciplines in de sector bij elkaar werden gebracht ; dus

zowel ontwikkelaars, beleggers, financiers, vastgoedadviseurs, overheidsfunctionarissen, medewerkers van corporaties, vastgoedadviseurs, juristen, fiscalisten enz. Doel was daarmee eindelijk de weg te openen voor onderlinge uitwisseling tussen al deze bloedgroepen, die tot dan vooral gescheiden opereerden.

Dit doel werd behaald. Inmiddels in 2019, zijn er 3600 afgestudeerden (alumni) als MRE of van verschillende geĂŻntroduceerde daarop aansluitende kortere deelopleidingen.

De ASRE publiceert tal van studies en ook de meeste scripties van de studenten. De alumni worden regelmatig bijgeschoold.

Aan de ASRE gelieerd werd de in 1991 opgerichte Vereniging Onroerend Goed Onderzoekers Nederland (VOGON) met op dit moment rond de 170 leden en actief met tal van publicaties.

Aan vrijwel alle universiteiten en ook bij veel hogere beroepsopleidingen kwamen eveneens vastgoedgerelateerde opleidingen maar niet zo uitgebreid als bij de SBV/ASRE.

Prof. drs. P.P. Kohnstamm, vanaf

1989 tot 2002 de eerste bijzonder hoogleraar Vastgoedkunde en tot 2004 ook eerste voorzitter, zijn opvolger als hoogleraar prof. dr. P. van Gool en drs. ing. L.B. Uittenbogaard, directeur en vanaf het begin tot nu daaraan verboden, verdienen voor dit grote succes alle credits. Na prof. dr. B. Kruyt en prof.

P.P. Kohnstamm waren ir. J.D. Doets (ING RE) en dr. J. van der Ende (pensioenfonds PFZW) voorzitter van de overkoepelende stichting en sinds eind 2019 is dat drs.

J.A.M. Meuwissen.

!

Van veel betekenis waren ook drs. ing. S. de Graaf en ing. J.A.J.M. van den Hoven, beiden oud-voorzitter van de Neprom, want zij (Van den Hoven de afgelopen twintig jaar) hebben gezorgd voor de additionele financiering van de SBV/ASRE door het aantrekken van de nodige sponsors.

# Sommige hoogleraren zoals prof. dr. L.Bak (VU en UvA), prof. dr. J.G. Lambooy(UvA/ASRE) en prof. dr.

E.J. Prins (Universiteit Groningen) waren al sinds begin jaren zeventig op het gebied van sociale en economische geografie en aanverwante terreinen toonaangevend.

Bak, onder meer ook als auteur van de Atlas van de distributieve verzorging in Nederland. Hij was ook een van de eersten die nadrukke-

lijk de markt zelf in zijn studies en colleges betrok. Prins (oud-voorzitter Neprom en in 1986 medeoprichter van de Nederlandse Raad voor Winkelcentra NRW) publiceerde ook veel op het gebied van ruimtelijke ordening in algemene zin.

" Andere hoogleraren, voor zover al niet in ander verband hiervoor genoemd en deels al emeritus, zijn in alfabetische volgorde P.J. Boelhouwer (TU Delft, vooral woningen), D. Brounen (Tias/Nimbas), J. Conijn (UvA/ASRE, vooral woningen), P.M.A. Eichholtz (Universiteit Maastricht), H. de Jonge (TU Delft), E.F. Nozeman (Universiteit Groningen en ASRE) en H. Priemus (TU Delft, vooral woningen).

De hoogleraren Bak, Berkhout, Brounen, Conijn, Eichholtz, Van Gool, Hordijk, De Jonge, Kohnstamm, Lambooy en Prins zijn of waren -de meeste jarenlang- verbonden aan Vastgoedmarkt als columnist of als dagvoorzitter van door het blad georganiseerde bijeenkomsten.

Vrijwel alle beroepsverenigingen doen aan educatie en vele komen met gerichte marktanalyses en dergelijke naar buiten. Wat cursussen en opleidingen betreft onder meer de Neprom (alleen al de cursus projectontwikkeling trok in de afgelopen twintig jaar drieduizend

Ingezonden mededeling

MRE - de ASRE feliciteert de masters van 2019!

Bovenste rij (van links naar rechts) Robyn Wissenraet Colliers Anthony van Goudoever Gemeente Amsterdam Tessa Flantua Rijksvastgoedbedrijf Ferdi Blom ING Real Estate Finance Marlieke van der Rijt Belastingdienst Leyla Yildirim PwC Middenrij (van links naar rechts) Dennis Pronk Vestia Wouter Blom Edge Technologies Yorick Meefout Stadgenoot Annelien van de Graaf Ministerie van Buitenlandse Zaken Marjolein de Boer AM

Jeroen Blom Daan Vismans Jaap van Velzen Maurice van den Heuvel

Provincie Utrecht Cromwell Property Group Multi Corporation Gemeente Breda

Onderste rij (van links naar rechts) Gilbert ten Brink Rijksvastgoedbedrijf Richard Schaefers Loyens & Loeff Doris Slegtenhorst Wereldhave Fons Beekwilder ING Bank Sophie Hoogenberg Boris Cammelbeeck Stibbe Kenny Zartarian a.s.r. real estate

Vastgoedmarkt

In 2011 kwam Stivad, Stichting Vastgoed Data, van de grond. Het was een initiatief van de IVBN. Stivad meet onder meer voor een aantal instituten de waarde-ontwikkeling van individuele objecten. De resultaten worden vrijwel alleen aan de deelnemers bekendgemaakt; ze zijn dus niet openbaar.

%QT XCP <CFGNJQHH VÄ&#x17D;FGPU 6TGPFU N (QVQ %[PVJKC XCP &Ä&#x17D;MG

deelnemers), de NVB, de NVM/ MVA/VBO en de taxateursverenigingen. Maar ook de koepel van de woningcorporaties Aedes, in 1998 ontstaan uit de fusie tussen de Nationale Woningraad en de NCIV, doet aan opleidingen.

Gedegen algemene marktanalyses komen van de NVM (over de koopwoningensector en over commercieel vastgoed; de laatste onder anderen via drs. R.L. Bak, tevens auteur van de Kantorenatlas, de Neprom, de IVBN de NVB en Aedes (soms samen met gespecialiseerde adviesbureaus als Stec, Ortec en Finance Ideas). De NRW houdt interne seminars.

Sommige vastgoedbedrijven worden beschouwd. Op landelijk niveau gezien fungeerden Bredero/ Empeo, Wilma, NN/ING RE, MAB en in de vastgoedadvisering vooral Zadelhoff en ook JLW/JLL als het ware als opleidingsinstituten voor aankomende managers, die later in uitstekende functies elders aan de slag gingen of die eigen ondernemingen startten.

Met de groei van de vastgoedmarkt steeg ook de behoefte aan veel meer financiĂŤle onderbouwing.

Vanaf de jaren negentig trad een stroomversnelling op.

goed hun direct en indirect rendement publiceren. Voor het zover was, moesten wel eerst alle partijen op ĂŠĂŠn lijn komen en dat bracht ir. M.T. Kooistra (voorheen Wilma, PGGM en Wereldhave) kort daarna voorzitter van de ROZ, tot stand.

& &$

!$ ! &$% &(+ ' &

In de periode tot 1980 waren het ondernemingen als Bredero Vast Goed die als eerste met marktanalyses kwamen als onderdeel van het jaarverslag. En vanaf begin jaren tachtig manifesteerde zich bureau Fakton, opgezet door W.N.J. Rust, met financiĂŤle analyses over tal van deelmarkten. In diezelfde tijd ontstond ook Ortec, gelieerd aan de Erasmus Universiteit en in 1996 de Stec groep.

Vanaf 1995 werden ook internationale data van genoteerde en later ook van niet-genoteerde vastgoedfondsen bijgehouden via speciale indexen van Global Property Research (GPR), een initiatief mede van prof. dr. P.M.A. Eichholtz, ook een van de initiatiefnemers van het op vastgoed gerichte bureau Finance Ideas.

Een grote doorbraak was de lancering in 1995 van de ROZ/IPD Nederlandse Vastgoedindex (sinds 2018 verzorgd door MSCI). Zoals in voorgaande artikelen aangegeven gingen uiteindelijk de grote Nederlandse institutionele en aanverwante beleggers voor woningen, kantoren, winkels en overig vast-

De in 1999 opgerichte EPRA, waarbij internationale beursgenoteerde onroerendgoedfondsen zijn aangesloten, en de in 2002 gelanceerde INREV voor internationale nietgenoteerde beursfondsen, doen voor hun leden hetzelfde. GPR, EPRA en INREV publiceren hun resultaten ook in Vastgoedmarkt.

( *

Op instigatie van de toezichthouders De Nederlandsche Bank (DNB) en de Autoriteit FinanciĂŤle Markten werd in 2016 het Nederlands Register Vastgoed Taxateurs NRVT opgericht. Dit om de betrouwbaarheid van taxaties te vergroten.

DNB uit al ettelijke jaren haar twijfels over de betrouwbaarheid van taxaties van commercieel onroerend goed in ons land. Trouwens ook over die van koopwoningen.

De NRVT is een samensmelting van vier organisaties: de eerste twee; SCVM (2001) met inmiddels 6500 aangeslotenen en Vastgoedcert. (2004), houden zich bezig met de certificering van makelaars en taxateurs. De andere twee zijn de NVR (Rentmeesters) en RICS Nederland, Royal Institution of Chartered Surveyors met anno 2019 ruim 950 leden.

G.G.M.ten Have (Boer, Hartog, Hooft/Dynamis), prof. dr. A.C. Hordijk, prof. dr. T.M. Berkhout en mr.

G.E.J. Gieskes (sinds 1995 directeur van de Waarderingskamer) hebben zich in het bijzonder voor deze materie ingespannen. Alle vier doceren of doceerden zij ook aan de SBV/ASRE.

'( $ %& ' Een deels financiĂŤle achtergrond hebben ook de in 1990 voor het eerst toegekende FGH Vastgoedprijs (nu Rabo Vastgoedprijs) waarmee excellent ondernemerschap voor gerealiseerde projecten wordt beloond en de in dezelfde periode door Troostwijk Makelaars geĂŻnitieerde prijs voor verslaggeving De Gouden (later ook daarbij De Groene) Baksteen. Na de overname van Troostwijk in 2007 door JLL heet deze prijs sinds 2018 de JLL Real Excellence Award.

& )# # Aparte vermelding voor dr. J. Funken (oud-directeur vastgoed Centraal Beheer), die vanaf 1975 circa

veertig jaar lang voor Vastgoedmarkt doorwrochte overzichten maakte van de jaarlijkse (resultaten)ontwikkeling op het gebied van onroerend goed bij de grote pensioenfondsen en verzekeraars.

Het Centraal Bureau voor de Statistiek, met name drs. J. Gebraad, haakt hier al vijfentwintig jaar mede op aan waarbij ook andere beleggers in zijn overzichten worden betrokken. Funken was de eerste die promoveerde op (een deelonderzoek van) de Amsterdamse kantorenmarkt.

&$ & * # $$!

Eveneens een aparte vermelding voor prof. dr. P. van Gool. In 1993 publiceerde hij het boek Vastgoed als belegging en inmiddels is de zevende editie in voorbereiding.

Daarbij had en heeft hij verschillende co-auteurs, in het bijzonder drs. R.M. Weisz (oud-Wereldhave).

"% # In de jaren zeventig, begin jaren tachtig waren er hooguit twee beleggingsanalisten die ad hoc de vastgoedmarkt (via de toen nog beperkt in omvang zijnde Nederlandse beursgenoteerde fondsen) bijhielden. Hun verhandelingen richtten zich in hoofdzaak op de zuiver financiĂŤle aspecten en werden, wanneer ze bij Vastgoedmarkt werden aangeleverd, daar voorzien van begeleidend marktcommentaar.

Mr. L.O. Husken, in 1990 directievoorzitter van bankiershuis Kempen & Co en voorheen voorzitter van Wereldhave, vond dat laatste ook nodig. Hij introduceerde een integrale benadering van de markt in de studies van de vastgoedaandelenanalist â&#x20AC;&#x2DC;nieuwe stijlâ&#x20AC;&#x2122;. Kempen, traditioneel sterk in de beursgenoteerde vastgoedsector, vervulde hiermee een voorbeeldfunctie.

Met dank aan prof. drs. P.P. Kohnstamm voor zijn commentaar op de rol van de overheid in de discussies en regelgeving over de ruimtelijke ontwikkeling en over de organisaties van de taxateurs)

FG IGPQGOFG OCTMVRCTVÄ&#x17D;GP GP QXGTKIG DGFTÄ&#x17D;XGP QTICPKUCVKGU GP KPUVGNNKPIGP

Ingezonden mededeling

AMSTERDAM | 3-5 FEBRUARY 2020

ULI EUROPE CONFERENCE REGISTER TODAY AT:

europeconference.uli.org

CONNECT WITH THE WORLD OF REAL ESTATE

&&& % "# ! #

Vastgoedmarkt !

8QQT GNMG YKPMGN GGP GKIGP XGTJCCN PGGT\GVVGP &KG CODKVKG JGGHV 7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVÉ&#x2C6;GNF 749 OGV /CNN QH VJG

MNCCT OQGV \Ä&#x17D;P XGTYCEJV FG QPVYKMMGNCCT XGGTVKGP OKNLQGP DG\QGMGTU RGT LCCT

pen veel retailers volgens Koster de gelegenheid aan om iets bijzonders neer te zetten. â&#x20AC;&#x2DC;Concepten die retailers hier uitproberen, zullen we later ook in de rest van Nederland zienâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Koster. En wie zegt dat alleen hippe modeketens zich aan een flagshipstore wagen? â&#x20AC;&#x2DC;Alle winkels hier zijn flagshipstores. De Etos is een heel andere vestiging geworden dan de recht-toe-rechtaan-variant die we gewend zijn. Bij Etos in de Mall hebben de looppaden ronde vormen en het interieur heeft een warme houtkleur.â&#x20AC;&#x2122;

8QQT GNMG YKPMGN GGP XGTJCCN â&#x20AC;&#x2DC;Het personeel van Etos verkoopt niet alleen, maar adviseert ook op het gebied van welzijnâ&#x20AC;&#x2122;, vervolgt Koster. Achter in de winkel kunnen klanten hun BMI laten bepalen en zich laten informeren over manieren om die te verlagen. Met producten die bij Etos te koop zijn. â&#x20AC;&#x2DC;Zo willen we voor elke winkel een verhaal neerzetten. Elke winkel moet iets unieks te vertellen hebben, ook bekende Nederlandse partijenâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Teun Koek, projectdirecteur Mall of the Netherlands bij URW. â&#x20AC;&#x2DC;Etos wil een stap omhoog zetten, wij helpen daarbij. Jumbo rolt zijn foodmarkten uit waarbij de supermarkt wordt aangevuld met ter plekke bereid eten. Albert Heijn wilde in Leidschendam een XL-vestiging. Hier is er plaats voor.â&#x20AC;&#x2122; !# "# ! "" % # # ! " & ! & ! # #

)GXGN KU PQFGNQ\G DCTTKĂ&#x201E;TG

â&#x20AC;&#x2DC;Alle winkels hier in de Mall zijn flagshipstoresâ&#x20AC;&#x2122;

G

roter, groter, grootst. De herontwikkeling van winkelcentrum Leidsenhage tot Westfield Mall of the Netherlands is de overtreffende trap van een verbouwing met de winkel open. Dat leert een bezoek aan het bezit van UnibailRodamco-Westfield (URW) in Leidschendam. Het retailpaleis omvat straks 117.000 vierkante meter winkels, horeca, leisure en service.

Met nog tien maanden tot de opening in oktober 2020 is een kwart van het winkelcentrum klaar.

Voor het projectteam van URW betekent dat multitasken. Terwijl de

nieuwe zuidoostvleugel met onder meer het voedselcluster al open is voor het publiek, zijn de restaurantsector en de bioscoop op de eerste etage aan de zuidwestkant nog in de ruwbouwfase. In andere zones varieert het werk van het leggen van de witte marmeren vloer tot het plaatsen van de inbouwpakketten voor de huurders.

Esoterische muziek en houten wandbekleding op de wcâ&#x20AC;&#x2122;s van de vershoek zijn niet de enige aanwijzingen voor de nieuwe standaard die Unibail-Rodamco-Westfield in Nederland wil neerzetten. In Mall of the Netherlands gaat luxe hand

in hand met de kunst van het verleiden en daarvoor haalt URW alles uit de kast. â&#x20AC;&#x2DC;Let op de gebogen looproutesâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Sydney Koster, ontwerpmanager van URW, verschillende keren. â&#x20AC;&#x2DC;Niets is dodelijker voor beleving dan een rechte lijn in een winkelstraat. Je moet mensen nieuwsgierig maken naar wat er achter die flauwe bocht ligt.â&#x20AC;&#x2122; Hij wijst naar de winkelpuien van 7,5 meter. â&#x20AC;&#x2DC;Voor retailers een geweldige kans zich te preseneren.

In geen enkele binnenstedelijke winkelstraat is dat de standaard.â&#x20AC;&#x2122;

#NNGGP É&#x2020;CIUJKRUVQTGU Met winkels van al gauw enkele honderden vierkante meters grij-

Omdat fysieke grenzen de kunst van het verleiden tenietdoen, krijgt driekwart van de winkels geen pui. â&#x20AC;&#x2DC;Glazen gevels zijn vaak nodeloze barrières en ze dragen bij aan de CO2-voetafdruk die wij fors willen verlagen. Voor de meeste winkels zijn die puien niet nodig.

Het afsluiten gebeurt met luiken of trekhekken. Wij dragen zorg voor de veiligheid met 24-uursbewakingâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Koster.

Het winkelpubliek lang binnenhouden, is een kunst op zich. Daarvoor moeten niet alleen 35 rustpunten in de wandelpaden zorgen, in de vorm van bankjes, winkeltjes en eet- en drinkstalletjes. Grote lichtkoepels in de plafonds moeten het onderscheid tussen binnen en buiten laten vervagen.

( # ! # !" ! $ # ! ! '$ & # ! ! "# % ! ' )

Voor bezoekers trekken is meer nodig dan winkels. De Mall wordt 42.000 vierkante meter groter dan het oude winkelcentrum Leidsenhage, dat 75.000 vierkante meter telde. Een groot deel van de toevoeging bestaat uit andere functies dan retail. Er komt 8.000 vierkante meter leisure bij en 9.000 vierkante meter horeca en diensten.

Koek verwacht bijna anderhalf keer zoveel bezoekers als in de goede tijd van het oude winkelcentrum. â&#x20AC;&#x2DC;Vanaf 2007 daalden de bezoekersaantallen van 10 miljoen naar 8 miljoen. Het faillissement van V&D in 2016 leidde tot een verdere daling naar 7 miljoen en door de bouw zaten we de afgelopen jaren op nog geen 6 miljoen.

Na de heropening verwachten we 14 miljoen bezoekers per jaar.â&#x20AC;&#x2122;

&CIDGUVGOOKPI Niet al dat bezoek zal uit de regio Haaglanden komen, verwacht URW. Mall of the Netherlands heeft 2,9 miljoen mensen op maximaal een half uur autorijden wonen en 6,1 miljoen mensen op maximaal een uur. Bart van Twillert, countrymanager Nederland van URW, kijkt verder. â&#x20AC;&#x2DC;Mall of the Netherlands is ook een dagbestemming. Nederland heeft geen grootschalige winkelcentra zoals het buitenland. Met retail, horeca en leisure die verder gaat dan een bioscoop. Zo bieden we met The Void een voor Nederland unieke virtualreality-ervaring, waar je niet alleen ziet, maar ook voelt.â&#x20AC;&#x2122; Ook het retailprogramma moet het alledaagse ontstijgen en niet alleen door de aanwezigheid van veel flagshipstores en internationale merken als Hugo Boss, Zara, Swarovski, Scotch & Soda, Calzedonia en Starbucks. Formules die in binnensteden kiezen voor hippe locaties zoals De 9 Straatjes in Amsterdam of de Meent in Rotterdam, kunnen in de Mall terecht in The Gallery. De zone van 3.000 vierkante meter voor zeventien boetieks en lifestylewinkels en drie pop-ups krijgt een aparte uitstraling. De vloer is niet van wit marmer zoals in de rest van het winkelcentrum, maar van beton.

Ook is het plafond lager. De Amsterdamse merken Hutspot, Ace & Tate en 10Days tekenden al voor The Gallery.

Bijna 70 procent van de Mall is nu verhuurd. Over het verwachte effect van de Mall op ander winkelvastgoed zegt Van Twillert: â&#x20AC;&#x2DC;Stadsdeelcentra en binnencentra van middelgrote steden hebben het sowieso al moeilijk, daar zal Mall of the Netherlands weinig aan bijdragen. Dat komt door de verandering in retail naar omnichannel; minder, maar betere winkels. Met deze Westfield mall slopen we dus niet het Nederlandse winkellandschap, maar brengen we het naar een volgende fase. Wie wil overleven, zal meer moeten doen dan dozen schuiven. Dat bedrijfsmodel is dood. Verleiding en beleving zijn de nieuwe normen.â&#x20AC;&#x2122;

Vastgoedmarkt

'GP LCCT XQQT FG CHTQPFKPI \Ä&#x17D;P DÄ&#x17D;PC CNNG VQGMQOUVKIG IGDTWKMGTU DGMGPF XCP FG YKPMGN GP JQTGECTWKOVGP KP JGV XKGTMCPVG OGVGT ITQVG OWNVKHWPEVKQPGGN RTQLGEV (QTWO 4QVVGTFCO

tigingen van Starbucks en Bagels & Beans hun deuren geopend voor publiek. Ook restaurantformule Happy Italy neemt er zijn intrek.

Aan de kant van de Lijnbaan kwamen de grote verhuurtransacties in de herfst van 2019. Multi had een rij panden van twee vermogensbeheerders meegenomen in de ontwikkeling. Syntrus Achmea Real Estate & Finance (RE&F) verhuurde daar namens onder meer het Achmea Dutch Retail Property Fund 1.600 vierkante meter winkelruimte aan modeketen Costes en 1.300 vierkante meter aan kledingmerk Seven Sisters. ASR Real Estate sloot een contract voor 1.700 vierkante meter met The Sting Companies voor de modeformule Distrikt Nørrebro.

appartementen voor de vrije sector.

Er was een tijd waarin een project als Forum Rotterdam al jaren voor oplevering volledig verhuurd was, weet Harald Telkamp. Hij was lid van het directieteam van Multi Netherlands en maakte in 2016 de overstap naar Nieuw Holland Vastgoed. Als partner van die binnenstedelijke ontwikkelaar hield hij zich bezig met de verhuur van winkelruimte in Forum Rotterdam. â&#x20AC;&#x2DC;Toen ik begon, legden retailers zich jaren van tevoren vast voor projecten. Nu beslissen ze later en willen ze meer flexibiliteit. Costes gaat aan het einde van 2019 open.

Dat is nog geen jaar na de eerste blijk van serieuze interesse.â&#x20AC;&#x2122; Worden institutionele beleggers daar niet zenuwachtig van? Dat valt mee, zegt Frits Tonnaer. De senior asset manager special projects bij ASR Real Estate kan het weten. Hij vertelt dat The Sting Companies pas begin november definitief akkoord ging met de huur van het pand aan de Lijnbaan. En anders was er wel een andere retailer voor gekomen, redeneert Tonnaer. â&#x20AC;&#x2DC;Dit is een goed product op een goede plek. Daar heb je er niet zoveel van.â&#x20AC;&#x2122;

Ontwikkelen is ĂŠĂŠn, gebruikers vinden is twee. Een jaar voor de afronding van Forum Rotterdam is het hele winkelgedeelte op 400 vierkante meter na afgenomen.

Primark legde in 2015 de basis. De Ierse modeketen kocht een winkel van 17.000 vierkante meter, inclusief expeditieruimte, met ingangen aan de Koopgoot en het Binnenwegplein. Zo wist Multi zich verzekerd van een trekker van formaat.

Voor de invulling van het monumentale bankgebouw met 5.500 vierkante meter kantoorruimte en 6.700 vierkante meter ruimte voor retail en horeca bood het faillissement van boekhandelketen Polare in 2014 een kans. Donner, onderdeel van Polare, maakte een doorstart. De boekwinkel verhuisde daarbij van de hoek van de Lijnbaan en het Binnenwegplein naar het Forum-monument. In de plint van dat gebouw, dat is verkocht aan Deka Immobilien, hebben ves-

â&#x20AC;&#x2DC;Een private-equity-partij die binnen drie jaar een exit wil maken,

&G +GTUG OQFGTGVCKNGT 2TKOCTM MQEJV GGP YKPMGN XCP XKGTMCPVG OGVGT KPENWKGH GZRGFKVKGTWKOVGU KP (QTWO 4QVVGTFCO

Forum Rotterdam is al bijna volledig verhuurd

P

rojecten ontwikkelen in de binnenstad gaat niet automatisch gepaard met meer comfort dan wanneer het in de wei gebeurt.

Dat is te zien in Rotterdam, een stad waar een bouwput nooit alleen komt, zodat Forum Rotterdam minder goed te bereiken is.

De laatste fase van de binnenstedelijke ontwikkeling valt samen met de ombouw van de nabijgelegen Coolsingel van verkeersader tot stadsboulevard. Geen auto komt er voorbij de tijdelijke afzettingen.

Het projectkantoor van Forum Rotterdam aan diezelfde Coolsingel is een spartaanse ruimte op de gestripte zevende etage van het uit bruinspiegelglas opgetrokken kantoor van verzekeraar Allianz.

Gezellig, gelikt, makkelijk bereikbaar: de ontwikkelaar van Forum, Multi, vindt dat voor deze locatie niet zo belangrijk. â&#x20AC;&#x2DC;Bovenop ons project zitten heeft voor ons een hogere prioriteit dan een mooi

kantoorâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Jurgen van Gastel, senior development manager van Multi Netherlands. â&#x20AC;&#x2DC;Hier ontgaat ons weinig.â&#x20AC;&#x2122;

Zicht op de bouw heeft Van Gastel zeker, vanuit het Allianz-kantoor.

Recht onder het raam van het projectkantoor is er bedrijvigheid van gehelmde Playmobil-poppetjes. De bouwvakkers zijn bezig met de nieuwbouw van retail- en horecaruimte tussen een reeks bestaande retailpanden aan de Lijnbaan en het Forum-monument aan de Coolsingel, beide ook onderdeel van het project. Op ooghoogte, bijna recht vooruit en aan de noordkant van het projectkantoor, staat een woontoren die in de afwerkingsfase verkeert.

Met in totaal 64.000 vierkante meter is het project in het hart van de Maasstad een van de grootste ontwikkelingen van Nederland van dit moment. Forum Rotterdam omvat 30.000 vierkante meter winkel- en horecaruimte, 5.500 vierkante meter kantoor en 103 huur-

Ë­GZKDKNKVGKVo

wordt misschien zenuwachtig van late verhuur. Onze klanten kijken over een langere termijn naar een project. Ze weten dat ze kunnen vertrouwen op winkels op een goede plek. Ze weten bovendien dat er weinig beleggingsalternatieven zijn met een even goed rendementâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Tonnaer.

â&#x20AC;&#x2DC;Dit is een plek waar je marktconform en zonder te grote incentives kunt verhurenâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Walther van Leeuwe, head of (re)development & transformation bij Syntrus Achmea RE&F. De vastgoedvermogensbeheerder bracht Lijnbaanpanden in namens drie pensioenfondsen en kocht de 103 appartementen. â&#x20AC;&#x2DC;De hoek van de Koopgoot en de Lijnbaan is de allerdrukste plek in het Rotterdamse winkelhart. Precies daar begint ons gebouw.â&#x20AC;&#x2122; Van Leeuwe is ook verguld met de gemengde invulling van Forum Rotterdam. â&#x20AC;&#x2DC;We hebben hier de functies winkelen, sport, wonen en werken op een superbinnenstedelijke locatie.

Daarmee past het project in onze gemengd-gebruikstrategie om in de binnenstad plekken te creĂŤren waar mensen graag en langer verblijvenâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Van Leeuwe.

De rendementen op de Lijnbaanwinkels liggen op niveaus die passen bij een gemengd binnenstedelijk project op A1-stand in een van de grootste steden van Nederland, geven Tonnaer en Van Leeuwe desgevraagd aan. Het rendement op Forum Rotterdam exclusief het monument en de ruimte van Primark ligt tegen 5 procent. Voor winkels ligt de yield wat lager en voor woningen is die nog wat scherper. Daartegenover staat een hoger rendement voor de fitnessruimte van Fit for free, huurder van Syntrus Achmea RE&F.

In de waardevastheid van Forum Rotterdam bestaat groot vertrouwen. â&#x20AC;&#x2DC;Hier zal nooit leegstand ontstaanâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Telkamp van Nieuw Holland Vastgoed. â&#x20AC;&#x2DC;De druk op dit soort hoogstedelijke locaties blijftâ&#x20AC;&#x2122;, beaamt Van Leeuwe. Ook Tonnaer van ASR Real Estate onderschrijft dat: â&#x20AC;&#x2DC;Wij geloven dat de binnenstad altijd aantrekkelijk blijft.â&#x20AC;&#x2122; Gevraagd naar de mogelijkheid dat de urbanisatietrend weer omkeert naar suburbanisatie zegt Van Gastel van Multi: â&#x20AC;&#x2DC;Er is geen plek voor ontwikkeling buiten de steden.â&#x20AC;&#x2122; Telkamp: â&#x20AC;&#x2DC;Het mobiliteitsprobleem maakt dat onmogelijk.â&#x20AC;&#x2122; Tonnaer roemt de samenwerking tussen ontwikkelaar, beleggers en gemeente. â&#x20AC;&#x2DC;Zeven jaar hebben we elkaar de hand vastgehouden. Bij projecten van deze omvang en doorlooptijd moet je bereid zijn compromissen te sluiten en elkaar wat te gunnen. Er komen nog veel meer ingewikkelde binnenstedelijke ontwikkelingen. Forum Rotterdam kan als voorbeeld dienen hoe je zoâ&#x20AC;&#x2122;n project tot een goed einde brengt.â&#x20AC;&#x2122;

111 0!./&,%$*!-(/ +)

Vastgoedmarkt $%#%*"%-

8QQT XTCIGP QXGT WY CDQPPGOGPV QH WY NQIKPIGIGXGPU PGGOV W EQPVCEV QR OGV -NCPVGPUGTXKEG

1H OCKN PCCT ()!+/%+.%-0'#% 0!(*%$'!+%/ +)

Transacties

)GDTWKMGTUVTCPUCEVKGU GP CCPDQF CCPOGNFGP XKC 6 # QR

QH KP GGP GOCKNDGTKEJV CCP

&G ETKVGTKC XQQT QRPCOG XCP VTCPUCEVKGU \Ä&#x17D;P r URGEKËŹGMG MCPVQQTTWKOVG XCPCH O

r DGFTÄ&#x17D;HUTWKOVG XCPCH O

r YKPMGN UJQYTQQO XCPCH O QH GWTQ RGT LCCT QH MQQRUQO GWTQ

))% *%/-!&%. 0!+ 2,1%) !!+",$ !). /-!+.!#/'%. 1,-$%+ '+ QP\G FCVCDCUG FCIGNÄ&#x17D;MU XGTYGTMV GP \Ä&#x17D;P QPNKPG KP\KEJVGNÄ&#x17D;M

r 5[NXKC $WUGMG

r )WKNNGOKPG /GÄ&#x17D;GT

3

XGTMQQR )'+% 0!+ $% %+

KALVERSTRAAT 140 - Rituals heeft 2.393 m2 winkelruimte gehuurd aan Kalverstraat 140 in Amsterdam. Van Gool Elburg Vastgoedspecialisten bracht de transactie tot stand namens de huurder.

consultancybureau kocht een vrijstaande kantoorvilla van 560 m2 aan Benoordenhoutseweg 43 in Den Haag. Frisia Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particulier.

HERENGRACHT 433 - HighBrook kocht via het vehikel Church Owner NL een kantoorgebouw van ongeveer 2.600 m2 aan Herengracht 433 in Amsterdam. Verkoper is Triodos Vastgoedfonds.

KARSPELDREEF - Een buitenlandse particuliere belegger kocht twee kantoorgebouwen aan Karspeldreef in Amsterdam. De Locatie wordt mogelijk herontwikkeld met woningen, kantoorruimte, maatschappelijke-/commerciĂŤle voorzieningen en een gezondheidscentrum. Verkopers zijn DWV NL Tplus en Wimazo Beheer.

Amsterdam

KONINGINNEGRACHT 5 - Een belegger kocht een kantoorgebouw van 1.877 m2 aan Koninginnegracht 5 in Den Haag. Frisia Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

HENGELO - GM Design, met als hoofdactiviteit het produceren van massieve houten panelen, huurt een bedrijfsgebouw van 910 m2 aan Spinelstraat 45 in Hengelo.

Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de verhuurder.

BEUNINGEN - Pedi Invest kocht de kantoorgebouwen Alpha en Beta met een totaal vloeroppervlak van 3.287 m2 aan Platinawerf 20 in Beuningen. Van Gool Elburg Vastgoedspecialisten bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Matex Vastgoed.

HERCULESPLEIN 114 - Future Group heeft het huurcontract verlengt en uitgebreid aan Herculesplein 114 in Utrecht. Van Gool Elburg Vatsgoedspecialisten bracht de transactie tot stand namens de huurder. Eigenaar is Hercules Property S.Ă .r.l.

OOTMARSUM - Fabrikant van elektrische lampen en verlichtingsapparaten Lednovate kocht een bedrijfsgebouw van 1.560 m2 aan Tijnskamp 4 in Ootmarsum. Boers & Lem Vastgoedconsultants bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

HENGELO - Unica Installatietechniek huurt 745 m2 bedrijfs- en 312 m2 kantoorruimte aan Vosboerweg 20-2 in Hengelo. Euverman Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

HAAKSBERGEN - Een particuliere belegger kocht 1.000 m2 bedrijfsruimte verdeeld over vier units aan Metaalstraat 20-20d in Haaksbergen. Euverman Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

SAVANNAHWEG 67-69 - Een particuliere beleggersgroep kocht een kantoorgebouw van 1.854 m2 aan Savannahweg 67-69 in Utrecht.

TREC Utrecht bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Duinweg Vastgoed.

BENOORDENHOUTSEWEG 43 - Een

VAASSEN - ESBE Europe Solartechniek huurt 1.705 m2 bedrijfsruimte aan Griftmolenweg 15-17 in Vaassen. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Silly Vastgoed.

ARNHEM - Supermarktketen Spar huurt voor de nieuwe City-formule 270 m2 winkelruimte aan Koningstraat 32 in Arnhem. Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Arnhem Real Estate Netherlands.

LEEUWARDEN - Een particuliere belegger kocht een bedrijfsgebouw van 940 m2 aan Celsiusweg 39 in Leeuwarden. Dijkstra Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de verkoper.

APELDOORN - H.J. hutten Holding kocht voor verhuur van bedrijfsmaterieel 805 m2 kantoorruimte aan Sutton 5 in Apeldoorn. Rodenburg Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de particuliere eigenaren.

PARKLAAN 5 - Een particuliere belegger kocht via een gestructureerde openbare verkoop een patriciĂŤrspand van 1.372 m2 op een perceel van 4.217 m2 aan Parklaan 5 in Rotterdam. Ooms Makelaars Bedrijfshuisvesting, partner in Dynamis begeleide de transactie namens de verkoper.

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Helmond, Laan van Borgele Ten Hag Bedrijfsmakelaars heeft een fabriekscomplex met kantoor met een totaal vloeroppervlak van 22.500 m2 aan Laan van Borgele 70 in Deventer verkocht aan Ter Steege. Het object was tot voor kort in gebruik bij matrassenfabrikant Auping. In 1868 ontstond de eerste smederij in de Smedenstraat. In 1912 werd de fabriek aan de Laan van Borgele geopend. De koper herontwikkelt de locatie met wonen en zorgfuncties.

AALTEN - Gemeente Aalten kocht een perceel grond van 26.805 m2 aan Vierde Broekdijk ongenummerd in Aalten. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, ME Vastgoed.

000 / -.$*#"( ,&. )'

"#!#( #, Vastgoedmarkt

##, ., )- !.%#- *+

DOETINCHEM - Een particuliere belegger kocht een winkelruimte van 564 m2 aan Haareweg 98-102 in Doetinchem. ten Hag Makelaarsgroep/IBG bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Boomkamp Beheer.

Kerkstraat 52 in Hilversum. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, J.P. Woerdman Hilversum.

AMERSFOORT - Diverse kopers kochten in totaal 1.150 m2 bedrijfsruimte aan Wiekenweg 42 in Amersfoort. Hiermee is het nieuwbouwproject Solid Business Park fase 3 volledig verkocht. Comma Vastgoed bracht de transacties tot stand namens de ontwikkelaar, Solid Business Park.

LEIDEN - Een particuliere belegger kocht een woon-/winkelobject van 320 m2 aan Roomburglaan 18-18a in Leiden. Basis bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar eveneens een particuliere belegger.

LEIDEN - Een particuliere belegger kocht een woon-/winkelobject van 130 m2 aan Turfmarkt 11-11a in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

BARENDRECHT - Stichting Cedrah kocht een kantoorgebouw van 805 m2 aan 1e Barendrechtseweg 40-44 in Barendrecht. De Mik Bedrijfshuisvesting adviseerde de eigenaar.

NOORDWIJK - Groothandel in voedingsmiddelen De Wereldstraat huurt 1.250 m2 bedrijfs- en 100 m2 kantoorruimte aan Herenweg 100 in Noordwijk. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

NOORDWIJK - Groothandel MusicAll-in Beheer huurt 900 m2 bedrijfsruimte aan Keyserswey 67a in Noordwijk. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Kitemania.

BUNNIK - Bam Services Nederland huurt 2.186 m2 kantoorruimte aan Regulierenring 6 in Bunnik. Molenbeek Makelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, Bruinsma & Bruinsma Vastgoed.

ting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

LEIDEN - Een zakelijk dienstverlener kocht 200 m2 commerciĂŤle ruimte verdeeld over twee verdiepingen aan Narnstraat 3-3b in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

RIJNSBURG - Waardzichtprojecten kocht een winkelruimte van 300 m2 aan Hoftuinplein 5 in Rijnsburg. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

Naarden, Kooltjesbuurt 13 Castanea Bedrijfsmakelaars heeft 150 m2 kantoorruimte verhuurd aan Villa Verde Consultancy in een gerestaureerd Rijksmonument in Naarden Vesting. De stoomweverij uit 1868 verloor in 1875 zijn functie en werd gekocht door het Ministerie van Oorlog die het in 1877 inrichtte als magazijnruimte voor de opslag van artilleriematerieel en vanaf 1900 als garnizoensbureel. De nieuwe eigenaar Coen Hagedoorn heeft de kazerne in 1990 verbouwd tot kantoor.

KATWIJK - Een particuliere belegger kocht 2 bedrijfswoningen met een totaal vloeroppervlak van 355 m2 op een perceel van 2.025 m2 aan Valkenburgseweg 86 en 88 in Katwijk. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

BREDA - Scooterhandel La Souris huurt 300 m2 winkelruimte aan Markendaalseweg 2 en 2a in Breda.

Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

OEGSTGEEST - Posh. B.V huurt 90 m2 commerciĂŤle ruimte aan Terweeweg 82 in Oegstgeest. Van der Kooij Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

OEGSTGEEST - Van Lennep Kliniek huurt 100 m2 winkelruimte aan De Kempenaarstraat 71 in Leiden. Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Holland Property Group.

ALKMAAR - Verdon Vastgoed kocht via een openbare verkoop rijksmonument Stads Timmerwerf met 647 m2 kantoorruimte aan Keetgracht 1 in Alkmaar. Na het vertrek van de eigenaar naar de nieuwe locatie zal de koper het object zelf in gebruik nemen. Bregman Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Woningstichting Van Alckmaer.

HILVERSUM - Stevaco Beheer kocht een winkelruimte van 234 m2 aan

BRESKENS - Antwerp Yacht Service kocht een bedrijfsgebouw van 4.440 m2 aan Deltahoek 26-28 in Breskens. Sinke Komejan Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, beleggingsmaatschappij Aarbeco II.

LEIDEN - Een particuliere belegger kocht een woon-/winkelobject met 165 m2 winkel- en 305 m2 woonruimte aan Lijstelaan 40 in Alphen aan den Rijn. Basis Bedrijfshuisves-

OOSTERHOUT - Slijterij Mitra Nieuwkoop huurt 140 m2 winkelruimte aan Schapendries 1 in Oosterhout. Van de Water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Sommet Development.

BREDA - .Xerio Groep kocht 2.302 m2 bedrijfsruimte aan Paardeweide 12 in Breda. Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, D.P.W. Beheer.

KATWIJK - McDonalds Nederland kocht een perceel grond van 3.400 m2 aan Zeilmakerstraat in Katwijk.

Basis Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger.

BREDA - Zomer 2019 kocht Krisma Vastgoed een zorgobject van 791 aan Zomergemstraat 4 in Breda.

Van der Sande VanOpstal Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, een particuliere belegger. VGM12_MUT25_ DEN BOSCH - Een particuliere belegger kocht ongeveer 1.400 m2 bedrijfsruimte aan De Beverspijken 15 en 15B in Den Bosch. HRS Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, eveneens een particuliere belegger.

ALMERE - Klimateam Nederland huurt 780 m2 bedrijfsruimte aan Markerkant 15 26 in Almere. Castanea Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Pieter Bouwer Onroerend Goed.

EINDHOVEN - Groothandel Shields Environment huurt 3.080 m2 bedrijfsruimte, 1.125 m2 kantoorruimte en 1.000 m2 terrein aan Marinus van Meelweg 22 in Eindhoven. Bossers & Fitters Bedrijfshuisvesting bracht de transactie tot stand namens de verhuurder, B. Theunissen Beheer.

DEN BOSCH - RW Totaalafbouw kocht een bedrijfswoning en een bedrijfsgebouw aan De Meerheuvel 14 en 16 in Den Bosch. Saris & Partners makelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, Brouwers Beheer.

OOSTERHOUT - Een particulier kocht een perceel grond van 9.984 m2 aan Damweg ongenummerd in Oosterhout. Van de Water Bedrijfsmakelaars bracht de transactie tot stand namens de eigenaar, TB Onroerend Goed.

HEERLEN - ICT-bedrijf Cerence huurt 577 m2 kantoorruimte aan CBS-weg 11 in Heerlen. Boek & Offermans Bedrijfsmakelaars, partner in Dynamis bracht de transactie tot stand namens de verhuurder.

MAASTRICHT - Een particuliere belegger kocht een kantoorgebouw van 1.016 m2 verdeeld over 4 bouwlagen aan Vrijthof 21 in Maastricht. Saelmans Bedrijfsmakelaardij bracht de transactie tot stand namens de verkoper, eveneens een particuliere belegger.

### " ! !

Vastgoedmarkt

NVM publiceert boek over langetermijnwaarderingen Makelaarsvereniging NVM Business publiceert een boek over de heilige graal van vastgoedtaxaties: wat is de economische waarde van vastgoed op de lange termijn?

In het boek Economisch waarderen van vastgoed - Langetermijnwaarderingen van vastgoed inventariseert en

ordent Tom Berkhout de inzichten en definities die in de literatuur en praktijk zijn gerijpt. De hoogleraar vastgoed aan Nyenrode University geeft definities en voorwaarden voor het (economisch) waarderen van vastgoed op de lange termijn.

Toekomstige marktwaarde Vastgoedtaxateurs mogen volgens mondiale en Europese taxatiestandaarden geen marktwaarden voor een toekomstige datum rapporteren: ze kennen de prijzen van toekomstige markten immers niet.

Waarop zouden ze zich dan moeten baseren? Taxateurs hanteren een achteruitkijkspiegel. Ze nemen een snap shot van een object dat een lange exploitatieperiode heeft.

Kopen, aanhouden of verkopen?

Voor vastgoedinvesteerders is de

marktwaarde in het heden of het verleden wel interessant, maar niet altijd relevant. Ze willen namelijk inspelen op de toekomst: moet ik kopen, aanhouden of verkopen gelet op toekomstige ontwikkelingen? Wat is de toekomstige waarde van mijn object? Wat is een stabiele waarde op de lange termijn?

Extra waarde Verder is relevant of de vastgoedexploitant extra waarde toevoegt aan het vastgoed, bijvoorbeeld door het bedrijfsmatig goed te managen. Dat is het terrein van economisch waarderen van vastgoed, waarbij inzichten uit business valuation worden ingezet. Dit zijn anno 2019 de relevante themaâ&#x20AC;&#x2122;s voor vastgoedinvesteerders en hun adviseurs, aldus de NVM.

Oud-Neprom-voorzitter Carel de Reus (72) overleden Na een ziekbed van een jaar is op zondag 8 december oudNeprom-voorzitter Carel de Reus overleden.

Carel de Reus was gedurende tientallen jaren met grote betrokkenheid zeer actief binnen de wereld van projectontwikkeling en stedelijke ontwikkeling. â&#x20AC;&#x2DC;Hij was altijd op zoek naar tijdeloze kwaliteit en maatschappelijke relevantieâ&#x20AC;&#x2122;, schrijft de Neprom in een reactie op zijn overlijden. Van 2001 tot medio 2003 was De Reus voorzitter van de Neprom, de Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen. Ook daarna was hij als lid van tal van commissies en werkgroepen van groot belang voor het vakgebied.

Na zijn studie begon de bouwkundig ingenieur (TU Delft) in 1974 bij

het toenmalige ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (Vrom) en werd daar uiteindelijk hoofdingenieur- directeur in de provincie Noord-Holland. In 1988 werd hij directeur van Wilma Vastgoed bij de Groep Wonen en eind 1996 ging hij naar Johan Matser Projectontwikkeling. In 2008 en 2009 was hij directeur van Synchroon, waarna hij zijn eigen bedrijf begon.

De ceo-prijzen zijn bestemd voor de meest gerespecteerde directeuren van de wereld, die verkozen worden in allerlei verschillende sectoren. In tegenstelling tot de meeste prijzen, die zich richten op het succes van de onderneming, zetten deze awards ceoâ&#x20AC;&#x2122;s en directieleden in het zonnetje.

Over de hele wereld Buck richtte BCI op in 1985 in Nijmegen nadat hij net was afgestu-

Gerehabiliteerd De Reus werd, samen met drie andere voormalige ambtenaren van het ministerie tijdens de verhoren van de parlementaire enquĂŞtecommissie bouwnijverheid in 2008 door ex-AVBB-topman Terlingen beschuldigd van het lekken van vertrouwelijke informatie naar marktpartijen. De Reus deed de

deerd in economische geografie en stedelijke planologie. Zijn onderneming telt inmiddels een groot aantal buitenlandse vestigingen, waaronder in Londen, Frankfurt, Singapore, Shanghai, Atlanta, Los Angelos en Bay Area bij San Francisco. Zijn bedrijf onderzoekt, adviseert, implementeert en voert pro-

beschuldigingen meteen af als onzin. HIj werd later gerehabiliteerd.

De Reus is 72 jaar oud geworden.

RenĂŠ Buck benoemd tot ceo van het jaar RenĂŠ Buck, ceo en oprichter van de wereldwijde consultancyfirma Buck Consultants International, is uitgeroepen tot beste ceo van het jaar in de managementadviessector door zakenblad Business Worldwide Magazine (BWM).

jectmanagement uit met betrekking tot economie, infrastructuur, locatiekeuze, goederenvervoer, logistiek en vastgoed. Tot de klanten behoren onder meer Allen & Overy, Cisco, Ikea, Johnson & Johnson, Samsung, Unilever en UBS. Trots Buck, al vele jaren columnist bij Vastgoedmarkt, toonde zich zeer verheugd met de award. â&#x20AC;&#x2DC;Wij zijn vooral trots dat onze cliĂŤnten ons beschouwen als een managementconsultancy firma die handzame adviezen geeft die direct te implementeren zijn. Dit is een mooie opsteker.â&#x20AC;&#x2122; Eerder dit jaar verkoos het zakenblad Forbes BCI tot een van de beste adviesbureaus in Amerika.

is per 1 januari 2010 benoemd tot Chief Commercial Officer van MVGM International. De Haas komt van Cushman & Wakefield. Daar was hij actief als Chief Customer Officer en Board Member Asset Services voor Europa, het Midden-Oosten en Afrika. Eerder werkte De Haas bij Deloitte waar hij director was en lid van Deloitteâ&#x20AC;&#x2122;s Global Strategies Group. Daarvoor was hij actief in verscheidene rollen voor Ernst & Young zowel in Amsterdam als in meerdere Aziatische landen.

start 1 januari 2020 als Directeur Integration Management en M&A bij MVGM International. Sas heeft als overname- en integratie expert jarenlange ervaring bij internationale M&A Boutique Solveigh. Vanuit die hoedanigheid heeft hij de overnames van MVGM begeleid in de afgelopen jaren waaronder de overname van JLLâ&#x20AC;&#x2122;s Europese Property Management. Eerder werkte Sas als controller bij Rentokil en CFO voor een franchise onderneming van Nuon.

verlaat Albert Heijn om per 6 januari 2020 manager acquisitie bij Vomar Voordeelmarkt te worden. Lanting gaat leiding geven aan de acquisitie- en ontwikkelingsactiviteiten van Vomar Voordeelmarkt met aan het eind van het jaar 69 filialen en 7.000 medewerkers. De Vomar Voordeelmarktwinkels worden wekelijks bezocht door ruim 900.000 klanten. Lanting (50)

zal per 1

januari 2020 starten als directeur van MVGM Nederland. Vermeulen (50) werd begin dit jaar nog als ad interim-operationeel directeur aangesteld bij CBRE Global Workspace Solutions in Brussel, BelgiĂŤ. Van 2014 tot 2018 werkte Vermeulen voor RICS als Managing Director voor Europa, Rusland & CIS en eerder voor een Private Equity Real Estate Boutique, Composition Caspital Partners als directeur Europa.

De aanstelling van Vermeulen volgt op het vertrek van aandeelhouder/directeur Eric Verwey begin vorige maand.

MVGM is in de laatste drie jaar aanzienlijk gegroeid. Het team van MVGM groeide uit tot 1.500 medewerkers verdeeld over 10 landen waaronder Nederland, Duitsland, BelgiĂŤ, Luxemburg en TsjechiĂŤ.

Vermeulen zal de Nederlandse productgroepen van MVGM aansturen waar gezamenlijk zoâ&#x20AC;&#x2122;n 800 medewerkers werken.

beschikt over veel ervaring in de supermarktbranche Ên de vastgoedsector. Hij startte zijn carrière bij Laurus en was tot 2005 als supermarktmanager bij Albert Heijn verantwoordelijk voor diverse vestigingen. In 2006 maakte hij als expansion manager de overstap naar het acquireren van nieuwe en de herontwikkeling van bestaande vestigingspunten

zijn benoemd tot

respectievelijk consultant en associate debt & structured finance bij vastgoedadviseur Cushman & Wakefield. Adriaansen (28) startte haar carrière als finance trainee in het ING international talent programme gevolgd door de benoeming tot associate binnen ING capital management. Het afgelopen jaar was ze actief als zelfstandig ondernemer. Adriaansen studeerde International Business Administration aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam gevolgd door een Master of Science in Finance aan de ESADE Business School in Barcelona.

Diekerhoff (37) werkte ruim tien jaar bij FGH Bank waar hij als relatiemanager verantwoordelijk was voor het structureren en effectueren van vastgoedfinancieringen voor vastgoedinvesteerders en -ontwikkelaars. Meest recent werkte hij bij Beaufort Corporate Consulting waar hij ervaring opdeed als financieel adviseur. Diekerhoff is in 2017 afgestudeerd aan de ASRE waar hij na zijn doctoraal bedrijfskunde zijn Master of Science in Real Estate behaalde.

/''4 (70%6+'9Ä?<+)+0)'0 ''' & $% " # % !

5646>36B Vastgoedmarkt

GGG F2CD8@65>2B<D ?=

' )*&&%# !" 0 " # !"

Vastgoedmarkt toen

Colofon

8CUVIQGFOCTMV XGTUEJĎ PV UKPFU OGK +P FG\G TWDTKGM MĎ MGP YG OCCPFGNĎ MU VGTWI QR VTCPUCEVKGU GP QPVYKMMGNKPIGP FKG UKPFU FKG VĎ F \Ď P IGOGNF KP 8CUVIQGFOCTMV &G VTCPUCEVKGU IGXGP KP\KEJV KP RTĎ UXQTOKPI GP OCTMVXKUKG +P FG RGTKQFG XÏÏT \Ď P FG IGOGNFG RTĎ \GP KP IWNFGPU 1O FKG VQV GWTQ VG JGTNGKFGP OQGVGP FG IGPQGOFG DGFTCIGP YQTFGP IGFGGNF FQQT $ )

$GNGIIKPIUOCCVUEJCRRĎ $CMMGT XCP -@BCD G2C >6D >:=;@6? 8E=56? 56 JQQIUVG DKGFGT QR FG VYGGFG \KVVKPI F2? 56 F6:=:?8 F2? 96D >E=D: 7E?4D:@ PGNG EQORNGZ $CD[NQP KP &GP *CCI @?DG:<<6=5 5@@B $ 22B>66 G6B5 56 9@@8CD6 3:65:?8 F2? 66? G66< 86 =656? 25 >:=;@6? 8E=56? 27<@> UVKI XCP 9GUVGNĎ M *CNHTQPF KP #OUVGN XGGP 4Ď UVGTDQTIJ OGV OKNLQGP IWNFGP QXGTVTQGHF #CPXCPMGNĎ M \QW 23H=@? :? @A5B249D F2? 6?DB22= 6 966B 6? .6CD=2?5 ,DB649D HA@ VJGGMDCPM FKG TGURGEVKGXGNĎ M XQQT >:=;@6? 6? >:=;@6? 8E=56? D@D22= 5EC

>:=;@6? 8E=56? 22? 9HA@ D966< 92556? E:DCD22? %2 DECC6?

MQOUV XCP FG TGEJVGT \GVVG CNNGGP ., 56 F6:=:?8 5@@B 23H=@? @>F2D

> <2?D@@B > G:?<6=C 66? 9@D6= >6D <2>6BC 6? 66? 82 B286 F@@B 2ED@JC -@@B 2<<6B F2? -@BCD 66? A2BD:4E=:6B DB25 5BC XCP <CFGNJQHH QR XQQT 9GUVGNĎ M *CNH B@?5 G2C 52D >B ! *6=>2? ):492B5 ==:C *GV )GOGGPVGXGTXQGTDGFTĎ H XCP >CD6B52> 9667D 36C=@D6? F@@B

>:=;@6? 8E=56? 96D >@?E>6?D2=6 *4966AF22BD9E:C 22? 56 'B:?C 6?

5B:<<256 D6 <@A6? 6D :C 4:B42

> ITQQV *GV EQORNGZ YGTF GKPF

F@@B B@?5 >:=;@6? 8E=56?

5@@B 56 9E:5:86 6:86?22B 56 2B2?C2 B@6A 86<@49D 6 - 822D 9:6B 96D 9@@75<2?D@@B F6CD:86? 6? 56 9E:5:86 F6CD:8:?8 F2? BE:> > 22? 56 *D259@E56BC<256 G@B5D :? 863BE:< 86?@>6? 5@@B *D25CB6:?:8:?8 6D *$ 4@?46B? 9667D 36C=@D6? D@D 56 3@EG F2? 66? ?:6EG 9@@75<2?

D@@B F2? BE:> > 22? 56 ?D G6BAC6G68 :? 66B=6? 6 :?F6CD6B:?8 G@B5D @A >:=;@6? 8E=56? 368B@@D *GV JWKFKIG JQQHFMCPVQQTEQORNGZ DĎ 56 *D2D:@?CCDB22D G@B5D F@@B @> CDB66<C >:=;@6? 8E=56? 22? 56 86 >66?D6 F6B<@49D >22B 9:6BF2? <@>D DĎ PC OKNLQGP IWNFGP VGTWI XQQT FG 8B@?522?<@@A 22? 56 ?DG6BAC6G68

Pas verschenen $ " # " $ ! " " # 'GP QPFGT\QGM PCCT FG TGPFGOGPV TKUKEQXGTJQWFKPI GP JGV FKXGTUKˬ ECVKG A@D6?D:66= F2? 36=6886? :? 3=@@D6: IGPFQO CNU OQIGNĎ M nPKGWYo CNVGTPC D:67 F@@B @7 22?FE==:?8 @A G@?:?836=688:?86? +96@B6D:C496 F@@B 6? ?256=6? F2? 6B7A249D 5@6?

F6B>@656? 52D 5@@B 56 CD23:6=6 8B@?5G22B56@?DG:<<6=:?8 56 F@=2D:=: D6:D F2? 96D :?5:B64D B6?56>6?D F2?

3=@@D6:86?5@> 36=688:?86? =286B :C 52? F2? G@?:?836=688:?86? 22B ?22CD G@B5D 66? CD23:6= 5:B64D B6?56 >6?D F6BG249D F2?G686 4@?DB24DE66= F2CD86=6856 6B7A249D42?@?C 6? 96D @?D3B6<6? F2? 22? G@?:?836=688:?

IGP IGTGNCVGGTFG GZRNQKVCVKGTKUKEQoU 7KV JGV QPFGT\QGM DNĎ MV FCV FG NQQR VĎ F XCP FG GTHRCEJVQXGTGGPMQOUV GH

$ )

6 @?DG:<<6=:?8C8B@6A $ 56 4Ď MUIGDQWYGPFKGPUV GP FG IGOGGPVG 6? 228 96336? @F6B66?CD6>>:?8 36B6:<D @F6B 56 @?DG:<<6=:?8 F2? 96D \QIGPCCOFG .#8+ .CPFDQWY 8KUUGTĎ MCXGN PCDĎ JGV %GPVTCCN 5VCVK @? 6D 822D @> B@?5 > <2?

VQQT XQQT JGV 4Ď M YCCTUEJĎ PNĎ M F@@B2= 96D >:?:CD6B:6 F2? .- > <2?D@@B 36CD6>5 F@@B F6B \GMGTCCT 8KC MQQR GP O MCPVQQT XQQT FG XTĎ G OCTMV &CCT ?22CD G@?:?86? > G:? <6=C 6? A2B<66BA=22DC6?

6 D@D2=6 :?F6CD6B:?8CG22B56 G@B5D @A DECC6? 56 >:=;@6? 6? >:= LQGP IWNFGP IGTCCOF *GV 4Ď M \CN B@?5 8E=56? A6B > <2?D@@BBE:> VG OQGVGP DGVCNGP DĎ QRNGXGTKPI $ 9667D :? :656B 86F2= @EG7@?5C 0GFGTNCPFUG )GOGGPVGP CNU ˬ PCPEKG TKPIURCTVPGT /QIGNĎ M MQOGP FCCT PQI CPFGTG RCTVĎ GP DĎ %* @?DG:<<6=:?8C5@49D6B %6>6@8 ICCV DĎ JGV UVCVKQP KP 'PUEJGFG

> <2?D@@B 3@EG6? 52D F@@B 8E=56? A6B > I<22=J G@B5D 86 JWWTF FQQT \QTIXGT\GMGTCCT 1QUV 0G FGTNCPF &G KPXGUVGTKPI \CN TQPF FG

>:=;@6? 8E=56? =:886? *GV $GFTĎ HURGPUKQGPHQPFU XQQT FG $QWYPĎ XGTJGKF JGGHV XQQT EKTEC OKNLQGP IWNFGP VYGG KP CCPDQWY \Ď P FG MCPVQTGP KP FG YĎ M -TQPGPDWTI KP B?96> 86<@49D F2? @?DG:<<6=22B "2?D@B6?9E:C 06 G@B56? B6CA64D:6F6 NĎ M O 6?

> ITQQV GP \Ď P F@@B B@?5 8E=56? A6B > A6B ;22B XGTJWWTF CCP TGURGEVKGXGNĎ M WKVIGXGTĎ $:CC6D 6? 22? $@B6D B?CD /@E?8 *GV\GNHFG RGPUKQGPHQPFU MQEJV XQQT :6DC >66B 52? >:=;@6? 8E=56? 56 GGTUVG HCUG XCP JGV /CCURNC\C YKPMGN AB@;64D @A 56 49D6B92<<6BC :? @B5 B649D 6D 822D @> > 8B@@D UEJCNKIG YKPMGN GP VQQP\CCNTWKOVG > <2?D@@B 6? A2B<66B86=686?

96:5 F@@B 2ED@JC &?DG:<<6=22B :C FG 8CP 9Ď PGP )TQGR

$ ) *49:A9@= )62= CD2D6 *) 9667D @?

56BC92?5C AB@46?D F2? 56 66BCD6 72C6 F2? 96D =E49D92F6?7@?5C 4B6 (WPF IGRNCCVUV DĎ KPUVKVWVKQPGNG DG NGIIGTU *GV ICCV QO \GXGP IGDQWYGP 36CD22?56 E:D > =@8:CD:6<6 BE:>D6? 6? > <2?D@@B >6D GGP IG\COGPNĎ MG YCCTFG XCP OKN LQGP GWTQ $GNGIIGTU \Ď P QPFGT OGGT % )62= CD2D6 96D A6?C:@6?7@?5C F@@B 56 BDC6? 6? +@D2= A6?C:@6?

HQPFU 5EJKRJQN JQWFV \GNH RTQEGPV KP JCPFGP #NNG QDLGEVGP \Ď P NCPILCTKI F6B9EEB5 6D :C 56 365@6=:?8 96D 7@?5C :? DB2?496C E:D D6 3B6:56? D@D OKNLQGP GWTQ &CCTKP \WNNGP QQM @3;64D6? F2? *) G@B56? @?56B86 DTCEJV DĎ QPFGT OGGT 4QVVGTFCO #KT A@BD 6? :?59@F6? :BA@BD B66F2CD 9667D :? 96D 6=8:C496 %:? @F6 96D %:?:2 *9@AA:?8 6?D6B 86 @A6?5 6D :C > 8B@@D 6? :C F@@B AB@46?D F6B9EEB5 F@@B 86 >:556=5 6EB@ A6B > A6B ;22B 6 MQUVRTĎ U XCP JGV RTQLGEV DGFTQGI QP 86F66B >:=;@6? 6EB@ $ 5@49D6B >CD6==2?5 G:= 22?

56 $6:B :? 96D 46?DBE> F2? ?DG6B RGP FG XQQTOCNKIG 5VCFUHGGUV\CCN JGT @?DG:<<6=6? D@D > G:?<6=C 2AA2BD6>6?D6? 6? 66? 82B286 F@@B 2ED@JC &A=6F6B:?8 G@B5D :?

XQQT\KGP &G VQVCNG KPXGUVGTKPI G@B5D @A >:=;@6? 6EB@ 368B@@D 6 E:DC6 36=6886B <@@AD F@@B :? D@D22= >:=;@6? 6EB@ 96D AB@;64D $29=6B :? 56 0E:52C F2? >CD6B FCO 1PVYKMMGNCCTU \Ď P ) 5 8CUV 8@65 % ) 6? @BD:C -2CD8@65 &?D G:<<6=:?8 6D :C 56 8B@@DCD6 36=688:?8CDB2?C24D:6 F2? 5:D ;22B 6D 822D @> 66? <2?D@@B863@EG F2? > F2? 2B49:D64D +@H@ D@ F@@B

>:=;@6? 6EB@ 66? 863@EG F2? > F2? 2B49:D64D *<:5>@B6 &G6?C F@@B >:=;@6? 6? 66? A2B <66B82B286 F@@B 2ED@JC F@@B >:=;@6? 6EB@ 6? 566= F2? 56 <2?

D@@BBE:>D6? :C FPPBF6B9EEB5 -2? @@= '2BD?6BC 25F:C66B56

$ )

6D 36EBC86?@D66B56 7@?5C -2CD %65 9667D F@@B >:=;@6? 6EB@ 96D G:?<6=A2?5 )E6 56 ):F@=: :? 56 (TCPUG JQQHFUVCF 2CTĎ U IGMQEJV *GV 3BED@ F6B9EEB322B F=@6B@AA6BF=2< :C

> 6D :C 8B@D6?566=C F6B9EEB5 22? 56 >6B:<22?C6 >@56<6D6? ' 6D 3BED@ 22?F2?8CB6?56>6?D 36 5B228D AB@46?D 6D F2CD8@657@?5C @B:@ G:= 56 <@ >6?56 5B:6 N F:6B ;22B F@@B >:=;2B5 6E@ 22? G:?<6=@3;64D6? F6B<@A6?

6D 36DB67D F@@B2= <=6:?6B6 G:?<6=46?

VTC XQQT FG FCIGNĎ MUG DQQFUEJCRRGP 6D F2CD8@657@?5C G:= @@< 56 > CD6B52>C6 G@@?3@E=6F2B5 B6?2 > XGTMQRGP %QTKQ \CN \KEJ JGNGOCCN ICCP TKEJVGP QR JCCT \QIG ?@6>56 2F@B:D6 $66D:?8 '=246C 8B@ VG FQOKPCPVG YKPMGNEGPVTC &G\G OC <6? >@>6?D66= 2= AB@46?D F2? 56 D@D2=6 A@BD676E:==6 F2? >:=;2B5 6EB@ E:D )62=:C6B:?8 F2? 66? > 8B@@D 46?DBE> F@@B >65:2 @?56B >66B 3:@C4@A6? 6? CDE5:@JC >@56 GP JQTGEC &G DGPQFKIFG ˬ PCPEKGTKPI F2? >:=;@6? 6EB@ :C B@?5 66=C F:2 =6?:?86? F2? 32?<6? >22B @@< F2?

A2BD:4E=:6B6? 5:6 @>52D 96D @> 66?

4Ď MUOQPWOGPV ICCV KPXGUVGTKPIGP ˬ UECCN MWPPGP CHVTGMMGP GP XCP QP FGTPGOGTU FKG \KEJ JKGT XGUVKIGP <Q 36D22=D ( '2B< >:=;@6? 6EB@ F@@B 56 82B286 0@ I? AB@46?D F2? 56 BE:>D6? :C B665C F@@BF6B9EEB5 B49: VGEV KU JGV DWTGCW 8CP 5VKIV FCV \GNH @@< A2BD:4:A66BD &@< *D25C96BCD6= ?66>D 566= @?5C22?3:656B .6CDA=2? E:D #:CC6 9667D C2>6? >6D 66? >6B:<22?C6 6?

66? CB2O=:C496 A2BD?6B

B646?D 863@EG56 G@?:?86? 86<@49D :? 56 >6B:<22?C6 CD656? !24<C@?F:==6 2= =2C 6? @ECD@? 6 :?F6CD6B:?8 36 5B228D @>86B6<6?5 4:B42 >:=;@6?

GWTQ YCCTXCP DĎ PC OKNLQGP GWTQ 6:86? F6B>@86? 6D :C 56 365@6=:?8 FG YQPKPIGP DKPPGP XĎ H LCCT VG XGTMQ A6?

/CCPFGNĎ MU XGTUEJĎ PGP PKGWYG RWDNKECVKGU KP FG 8CUVIQGFDKDNKQVJGGM XCP FG #OUVGTFCO 5EJQQN QH

8CUVIQGFOCTMV KU GGP OCCPFGNĎ MUG % $ & & $ ( " # 'B:?C6C $2B8B:6D=22?

#NRJGP CCP FGP 4Ď P @BB6CA@?56?D:6 25B6C '@CD3EC #- #NRJGP CCP FGP 4Ď P +6= @@75B6524D6EB *6BF22C F2? 56B #22? )6524D:6 '6D6B 2?77 )@36BD '2=:?8 B:< .:686B:?4< =6EB:ODD6 F2? 56 -6=56 6:?5B6524D:6 ' " "# +@> 6B<9@ED %H6?

B@56 , 6?< 56 B227 6=@:DD6 +:> "6CC6=6B ') #2EB6?D:6? "@< )E36? #2?83B@6< ) * :B< )@>A6=>2? $22BD6? #66? % 4@?@>:C49 EB62E !6B@6? -B66<6B ') )EE5 56 .:D $22BD6? @?<6BC E:3 @CC6 XCKP /CTVĎ P XCP .GGWYGP $ & " $24:6< ':2C64<: " # $ # *H=F:2 EC6<6 E:==6>:?6 /GĎ GT )TCɅ UEJG XQTOIGXKPI @=@BC42? - GGG 4@=@BC42? ?= # #& " & *2<6 F2? 56? BE=6 $@D:7 @?46AD 6C:8?

%#$" $ # @ 2 2?C *AB2?86BC BE< )@5: :6>6? & "$ $ & " ! ?86=2 '2CEDD@

2?86=2A2CEDD@ F2<>65:2?6D ?= =:?6 F2? 56 -6?

6=:?6F2?56F6? F2<>65:2?6D ?= $ -@@B ?:6EG6 23@??6>6?D6?

CFTGUYĎ \KIKPIGP GP MNCEJVGP QXGT DG\QTIKPI 8CMOGFKCPGV -NCPVGPUGTXKEG D6=67@@?

6>2:= <=2?D6?C6BF:46 F2<>65:2?6D ?= @@B 56 22B5 F2? 56 E:D82F6 822D 8CMOGFKCPGV WKV XCP GGP \CMGNĎ MG QXGTGGPMQOUV FG\G QXGTGGPMQOUV XCNV @?56B 96D 2=86>6?6 F6B3:?D6?:CC6?

B649D 2TĎ \GP LCCTCDQPPGOGPV #$ " $ +@D22= ;22B23@??6>6?D +@D22= >22?523@??6>6?D

&?=:?6 ;22B23@??6>6?D

&?=:?6 >22?523@??6>6?D

2TĎ \GP GZ DVY DGVCNKPI RGT HCEVWWT QH 2ED@>2D:C496 :?42CC@ **%

%:6EG6 23@??6>6?D6? <E??6? @A :656B 86G6?CD >@>6?D :?822? #FTGUYĎ \KIKPIGP VYGG YGMGP VGXQTGP QRIGXGP 1R\GIIKPIGP WKVUNWKVGPF UEJTKHVGNĎ M FTKG OCCPFGP XQQT JGV GKPFG XCP FG DGVCCNFG VGTOĎ P $Ď PKGV VĎ FKI QR\GIIGP YQTFGP CDQPPGOGPVGP CW D@>2D:C49 >6D 66? ;22B F6B=6?85 L -2CD8@65>2B<D

0KGVU KP FG\G WKVICXG OCI YQTFGP 86B6AB@5E466B5 5@@B >:556= F2?

3@6<5BE< 7@D@ @77C6D 7@D@<@A:6 OKETQˬ NO QH YGNMG CPFGTG OGVJQFG QH XQTO FCP QQM \QPFGT UEJTKHVGNĎ MG D@6CD6>>:?8 F2? 56 E:D86F6B .GXGTKPIUXQQTYCCTFGP IGFGRQPGGTF DĎ 56 "2>6B F2? "@@A92?56= 6? 228 @?56B ?E>>6B

)62= CD2D6 *) :6B 66? 8B66A E:D 56 >66CD B646?D6 AE3=:42D:6C

764D 9667D @A 56 >2B<DG22B56 6? 52D 56 66EG:85EB6?56 F2CD6 42?@? ?:6D 86C49:<D :C 2=C 22?FE==:?8 @A 66? G@ ?:?836=688:?8CA@BD676E:==6 6 F@@BD FWTGPF IGËPFGZGGTFG ECPQPU JGDDGP YGN GGP GHˬ EKÇPVG TGPFGOGPV TKUKEQ F6B9@E5:?8 6? 5@@B 66? ?682D:6F6 EQTTGNCVKG OGV FG /5%+ KPFGZ GGP FK XGTUKˬ ECVKGRQVGPVKGGN 'GP DGNCPITĎ MG 36F:?5:?8 5:6 @@< G6B5 36F6CD:85 5@@B 56 56C<E?5:86? :C 52D 3=@@D6: 86?5@> 36=688:?86? ?:6D A2CC6? :? 56 42D68@B:6 5:B64D F2CD8@65 @7 56 42D6 IQTKG ˬ PCPEKÇNG RTQFWEVGP *QGYGN GT GGP FKXGTUKˬ ECVKGRQVGPVKGGN DNĎ MV WKV FG CPCN[UG RCUV GGP FGTIGNĎ MG DGNGI IKPI XCPYGIG FG DGPQFKIFG GZRGTVKUG 6? 8B@D6 F6BC49:==6? >:?56B 8@65 :?

66? 86>6?856 A@BD676E:==6 *4B:AD:6 :? 96D <256B F2? 56 $*) @A =6:5:?8 ;22B82?8 22? 56 > CD6B52> *49@@= @7 )62= CD2D6

' " & ! !$ JWWTQXGTGGPMQOUV GGP QPFGT\QGM " " & ' " "* & +P JGV ITQQVUEJCNKI QRIG\GVVG QPFGT \QGM JGGHV FG XQNIGPFG XTCCI EGPVTCCN IGUVCCP KP JQGXGTTG JQWFGP DGFTĎ HU >2<6=22BC B6<6?:?8 >6D 56 G22B56 F2? 66? <@@A@AD:6 :?86365 :? 66?

9EEB@F6B66?<@>CD 63BE:< :C 86 >22<D F2? 66? 3:?@>:22= @AD:6G22B 56B:?8C>@56= &@< :C ?286822? @7 56 FQQT DGFTĎ HUOCMGNCCTU IGOKFFGNF KP 8686F6? @AD:6AB6>:6 22?=6:5:?8 8667D QO VG VYĎ HGNGP CCP FG VJGQTGVKUEJG WKVMQOUV XCP GGP FGTIGNĎ M OQFGN &G QPFGT\QGMUTGUWNVCVGP \Ď P XGTTCUUGPF <Q KU GT GGP CCPYĎ \KPI IGXQPFGP FCV FG OCVG XCP GTXCTKPI XCP FG DGFTĎ HU >2<6=22B :?F=@65 9667D @A 56 :?C492D D:?86? F2? 56 9@@8D6 F2? 56 @AD:6AB6 >:6 6 5@@B >2<6=22BC 86C492DD6 @AD:6AB6>:6C 36F6CD:86? >:? @7 >66B

56 D96@B:6 49D6B 96D @F6B8B@D6 566= XCP FG DGFTĎ HUOCMGNCCTU JQWFV IGGP FCP YGN PKGV QR FG LWKUVG YĎ \G TGMG ?:?8 >6D 56 G22B56 F2? 56 <@@A@AD:6 \QCNU FG\G \KEJ MCP XQQTFQGP KP JWWT @F6B66?<@>CD6? %22CD D96@B6D:C496 TGNGXCPVKG JGGHV JGV QPFGT\QGM FCCT QO QQM OCCVUEJCRRGNĎ MG TGNGXCPVKG *4B:AD:6 :? 96D <256B F2? 56 $*) @A =6:5:?8 ;22B82?8 22? 56 > CD6B52> *49@@= @7 )62= CD2D6

YYY XCUVIQGFDKDNKQVJGGM PN

Ingezonden mededeling

&G\G YGDUKVG KU QPFGT FGGN XCP FG YGD C:D6 F2? 56 >CD6B52> *49@@= @7 )62= CD2D6 ? 56 BE3B:6< %:6EG6 +:D6=C CD22D 66? C6=64D:6 E:D 56 =:D6B2DEEB 52D232C6 F2?

56 >CD6B52> *49@@= @7 )62= CD2D6

WWW.ADHOCBEHEER.NL

Is vertrouwen te koop?

Vertrouwen moet je verdienen. 'îîƑūŞ ǕǞŠ ēĚ ēîƥîċîƙĚ ĚŠ ēĚ ƑĚIJĚƑĚŠƥĿĚēîƥîċîƙĚ DŽîŠ

ȡ ŞĚƥ îŕŕĚ ijĚijĚDŽĚŠƙ ūDŽĚƑ ēĚ ČūŞŞĚƑČĿĦŕĚ DŽîƙƥijūĚēŞîƑŒƥȡ ċĚƙČĺĿŒċîîƑ DŽūūƑɉūŠǕĚ ŕĚēĚŠȦ ~IJ ĺĚƥ Šƭ ijîîƥ ūŞ ēĚ ŞîƑŒƥ DŽūūƑ ĺĚƥ ŞŒċ ūIJ ēĿĚ DŽūūƑ ČūƑƎūƑîƥĚƙȦ ØǞɉDŽĿŠēĚŠ ĺĚƥ ċĚŕîŠijƑǞŒ ēîƥ ūŠǕĚ ŕĚēĚŠ ƥūĚijîŠij ĺĚċċĚŠ ƥūƥɉîŕ ūŠǕĚ ŒĚŠŠĿƙ ĚŠ ēîƥîȦ 'îƥɉŒūŞƥ ĺĚƥ DŽĚƑƥƑūƭDžĚŠ ĿŠ ūŠƙɉƥĚŠ ijūĚēĚȦ

GPR Indices Genoteerde vastgoedaandelen nemen pauzemoment ČŤČ&#x153;ȢȤȊČ&#x153; ĘŤĘ°

Epra indices: Goede prestaties van Europese fondsen ČŤČ&#x153;ȢȤȊČ&#x153; ĘŤĘą

Rentemarkten J Stilte voor de storm?, ČŤČ&#x153;ȢȤȊČ&#x153; ʍʲ WWW.ADHOCBEHEER.NL

" " " " ! ''' & #$ " $

â&#x20AC;&#x2DC;Verhuurderheffing in strijd met woningwetâ&#x20AC;&#x2122;

& "

!$ #$

&G JQPFGTFGP OKNLQGP FKG EQTRQTCVKGU LCCTNÄ&#x17D;MU MYÄ&#x17D;V \Ä&#x17D;P CCP FG XGT JWWTFGTJGHÉ&#x2C6;PI \Ä&#x17D;P YGVVGNÄ&#x17D;M XQQTDGUVGOF QO KP UQEKCNG JWWTYQPKPIGP VG UVGMGP \Q UEJTÄ&#x17D;XGP FG YQPKPIDQWYXGTGPKIKPIGP GP FG 9QQPDQPF KP GGP QRGP DTKGH CCP OKPKUVGT 8CP 8GNFJQXGP In oktober 2019 tekenden bijna 200 woningcorporaties bij de Belastingdienst bezwaar aan tegen de aangifte verhuurderheffing. De commissie voor Binnenlandse Zaken verzocht het kabinet om een schriftelijke reactie op deze bezwaren. In die reactie verwijst de minister van Binnenlandse Zaken voor een inhoudelijk oordeel naar de Belastingdienst. De fiscus heeft echter aangegeven dat

zij niet bevoegd is tot een inhoudelijk oordeel te komen over de â&#x20AC;&#x2DC;principiĂŤle grievenâ&#x20AC;&#x2122; van de corporaties.

In de open brief onderschrijven de corporaties en de Woonbond dat het gaat om een fundamentele kwestie. Ze stellen dat de verhuurderheffing strijdig is met artikel 19 van de Woningwet. Het regelt dat corporaties uitsluitend op het gebied van de volkshuisvesting

&QQT FG XGTJWWTFGTJGHËŹPI XGTFYÄ&#x17D;PV LCCTNÄ&#x17D;MU XGGN IGNF WKV FG UQEKCNG UGEVQT

werkzaam mogen zijn en hun financiĂŤle middelen uitsluitend in het belang van de volkshuisvesting mogen inzetten. â&#x20AC;&#x2DC;Deze bepaling is cruciaal omdat de sociale huursector â&#x20AC;&#x201C; beheerd door de corporaties â&#x20AC;&#x201C; als een revolverend fonds functioneert. Het idee is dat de huuropbrengsten binnen de sector en worden ingezet voor de financiering van nieuwe (deels onrendabele) investeringen. (â&#x20AC;Ś)Daarom is het goed dat er een wet is die voorkomt dat het in de stenen van de sociale huurvoorraad opgeslagen vermogen verdwijnt op een manier waar we later spijt van krijgen.â&#x20AC;&#x2122; Gematigd rendement De briefschrijvers stellen dat sinds de introductie van de verhuurderheffing er jaarlijks een omvangrijke som geld uit de sector verdwijnt. â&#x20AC;&#x2DC;Exploitatie van goedkope woningen tegen een gematigd rendement â&#x20AC;&#x201C; de essentie van sociale verhuur â&#x20AC;&#x201C; is niet meer mogelijk als de kosten te hoog worden. De corporaties en de Woonbond willen van de minister weten wat het doel is van de verhuurderheffing.

$ #$ "% $ & " $ % $# #$ & " # " " $ & & $' & " #

XGTMQQRRTÄ&#x17D; DGFTCCIV OKNLQGP GWTQ 5OCTVNQI 4QVVGTFCO OCCMV FGGN WKV XCP .QI%JCKP6YQ FCV O CCP QR TKUKEQ QPVYKMMGNFG FKUVTKDWVKGEGPVTC DGXCV FKG DÄ&#x17D; XGTMQQR NCPILCTKI \Ä&#x17D;P XGTJWWTF &G XGTMQQR XCP FG QXGTKIG O WKV .QI%JKCP6YQ

OGV GGP IGYQIGP IGOKFFGNFG NQQRVÄ&#x17D;F XCP LCCT XGTYCEJV &*) DKPPGPMQTV

Europa Capital koopt 75.000 m2 bedrijfsruimte Europa Capital en ARC Real Estate Partners hebben aan hun investeringsplatform Dutch Urban Light Industrial Platform een portefeuille van acht semi -industriĂŤle objecten toegevoegd.

De portefeuille omvat 75.000 m2 en is gekocht van Altera Vastgoed, ten behoeve van Europa Capital value-add fonds, Europa Fund V. Dit fonds wordt geĂŻntegreerd in DULIP. De acht gebouwen zijn voor 95,7 procentverhuurd aan vijftig huurders, waaronder Sanquin Bloedvoorziening, BAM en Welzorg Nederland. De gemiddelde huur

bedraagt 59.40 per m2 per jaar met een resterende looptijd van de huurcontracten van drie jaar. De objecten zijn gesitueerd in Amsterdam, Bleiswijk en Lijnden de Randstad, alsmede Best en Son en Breugel bij Eindhoven.

Voor DULIP is het de vierde transactie sinds maart. Met deze acquisitie meegerekend heeft het platform nu 31 objecten met een waarde van ruim 100 miljoen euro en 160.000 m2 verhuurbaar oppervlakte. In oktober kochten Europa Capital en ARC Real Estate Partners een light industrial portefeuille van 29,000 m2 van Looije Properties.

Ingezonden mededeling

ECB bezorgd over risicoâ&#x20AC;&#x2122;s van lage rente De Europese Centrale Bank (ECB) zegt in een rapport dat de lage rente in de eurozone negatieve effecten heeft op de financiĂŤle stabiliteit.

Pensioenfondsen en verzekeraars zouden meer risico nemen bij het uitlenen van geld aan bedrijven.â&#x20AC;&#x2DC;Hoewel het klimaat van lage rentes de Europese economie ondersteunt, zien we ook een toename in het risicogedrag. Dat moet goed in de gaten worden gehoudenâ&#x20AC;&#x2122;, stelt vicepresident Luis de Guindos in de Vlaamse zakenkrant De Tijd.

Volgens de ECB zijn vooral de nietbanken zoals pensioenfondsen, investeringsfondsen en verzekeringsmaatschappijen meer blootge-

steld aan risicovolle bedrijfsleningen. Deze partijen zijn ook zeer actief in commercieel vastgoedfinancieringen.

De ECB vreest dat die partijen bij financiĂŤle stress hun risicovolle bedrijfsobligaties verkopen en de geldkraan dichtdraaien. Dat kan dan leiden tot een toename van financiĂŤle stress in het hele eurosysteem.

De centrale bank maakt zich daarnaast zorgen over niet-financiĂŤle bedrijven, waaronder vastgoedondernemingen, die een zware schuldenlast hebben. De lage rente geeft die ondernemingen een prikkel om nog meer schulden aan te gaan, waardoor ze hun risicoprofiel verder vergroten.

& ! $ ) % ! " $ & ( &% ! $ ! $ ""$ ! ""# ( ! ''$, ## $& !& ! " # * ! ! "$! ! ## # &% ! ( ! $%&

-% ! % !) $ ! & $&%& & ! & "! $ $ ! ! ( ! $"# $&+ ! !& )" %& " ! ! $ ! ( ! ( $! ') ) % & ! )" ! " ! %& ! ) ' & $ $ ) $ "# ! (""$ ! ') !% !

000 /!-.&+%$)!,'. *(

Vastgoedmarkt $%#%)"%,

% ! " " " $ ! " # #% $ # % " " " " ! " $ # $ $ !" $ # % " & $ % " # " #

â&#x20AC;&#x2DC;Woningbeleggingen naar 9,3 miljard euroâ&#x20AC;&#x2122; Dat blijkt uit recente cijfers van vastgoedadviseur Capital Value.

Internationale beleggers spelen ook in 2019 een belangrijke rol in de totstandkoming van het totale transactievolume. Dit komt mede door de aankoop van de portefeuille van het Britse Round Hill door de Zweedse woningverhuurder Heimstaden, voor 1,38 miljard euro.

Het is de grootste woningbeleggingstransactie op de Nederlandse markt tot nu toe. Hierdoor liep het transactievolume door internationale beleggers op tot 4,2 miljard euro, zoals Capital Value eerder dit jaar in prognoses al aangaf. Dit komt neer op 46 procent van het totale volume. In 2019 betrof dit aandeel nog 36 procent. Alhoewel de ruim 9.500 woningen van Round Hill naar Heimstaden gingen en dus in handen bleven van een internationale belegger, groeide ook het aandeel internationale investeerders in Nederlandse huurwoningen. In 2018 werd 30 procent van de door Nederlandse partijen aangeboden huurwonin-

gen door internationale beleggers gekocht. In 2019 is dat aandeel 36 procent.

De toenemende belangstelling uit het buitenland blijkt tevens uit het aantal actieve internationale beleggers op de Nederlandse woningbeleggingsmarkt. Dit aantal steeg van 35 in 2018 tot 41 in 2019. Veel buitenlandse pensioenfondsen willen investeren in Nederlandse huurwoningen vanwege de economische stabiliteit en de goede vooruitzichten ten aanzien van de bevolkingsgroei en de groei van het aantal huishoudens.

In 2019 zijn in totaal bijna 47.000 huurwoningen verkocht. Zo'n 33 procent daarvan betreft nieuwbouw. Dat komt neer op 16.000 huurwoningen. Vorig jaar lag dit percentage nog op 43 procent en werden er bijna 20.000 nieuwe huurwoningen verkocht. Nog steeds zijn Nederlandse pensioenfondsen de belangrijkste investeerders in nieuwbouw.

Dat er minder nieuwbouwwoningen zijn verkocht ten opzichte van 2018 komt door de gestegen bouw-

kosten. Een andere belangrijke reden is dat er door de stikstofproblematiek en capaciteitstekort bij gemeenten minder bouwvergunningen zijn verleend en bouwprojecten stil liggen.

Naar verwachting zal het aantal afgegeven bouwvergunningen dit jaar uitkomen op circa 47.000. Dit aantal ligt 37 procent lager dan de overheidsdoelstelling van 75.000 vergunningen per jaar.

Marijn Snijders, directeur van Capital Value: â&#x20AC;&#x2DC;Er is nog steeds een record aan pensioenfondsgeld beschikbaar voor investeringen in Nederlandse woningen. Nederlandse pensioenfondsen gaven begin dit jaar aan ongeveer 4 miljard euro beschikbaar te hebben voor investeringen in Nederlandse huurwoningen. Hiervan is 1,5 miljard euro blijven liggen. Het is een gemiste kans als we geen gebruik maken van dit beschikbare kapitaal. Alleen meer aanbod kan ertoe bijdragen dat er een einde komt aan het oplopende tekort en de prijsstijgingen van Nederlandse huurwoningen.â&#x20AC;&#x2122;

Cushman & Wakefield: â&#x20AC;&#x2DC;Last mile vergt hoge kostenâ&#x20AC;&#x2122; De laatste schakel in de logistieke keten vertegenwoordigt de helft of meer van de totale logistieke kosten bij e-commerce.

Dat is een van de belangrijkste conclusies van het rapport Last Link, Quantifying the Cost van vastgoedadviseur Cushman & Wakefield.

Het onderzoek is gebaseerd op een nieuwe, samen met P3 Logistic Parks ontwikkelde tool waarmee ontwikkelaars, investeerders en gebruikers de totale kosten voor de laatste schakel in de logistieke keten voor elk type vastgoed kunnen kwantificeren. De â&#x20AC;&#x2DC;laatste schakelâ&#x20AC;&#x2122; ofwel â&#x20AC;&#x2DC;last mileâ&#x20AC;&#x2122; in het logistieke jargon, verwijst naar de laatste kilometers in de e-commerce supply chain. Het maakt daarbij niet uit of deze laatse kilometers worden afgelegd per bestelbus of elektrische fiets, of dat in de in de stad of op het platteland is, en of het gaat om rit naar een afhaalpunt of een huis.

Met de omarming van e-commerce zijn ook de verwachtingen rond de bezorgservice en snelheid van leveren enorm toegenomen. EfficiĂŤntie in de laatste schakel heeft een cruciale impact op levertijden en kos-

ten door de rijtijd van stedelijke distributiepunten naar afhaalpunten te verkorten.

Het rapport schrijft de hoge kosten voor de laatste schakel in het totale logistieke proces toe aan verschillende kostenverhogende inefficiĂŤnties zoals gebrek aan leveringsgarantie, suboptimale leveringsroutes en niet-gecombineerde retouren in congestiegevoelige stedelijke gebieden.

Uit een analyse van vier belangrijke Europese markten â&#x20AC;&#x201C; Londen, Parijs, Madrid en Milaan â&#x20AC;&#x201C; bleek dat het verkleinen van de STEMafstand (de afstand van en naar een afhaalpunt) de totale kosten in de laatste schakel gegarandeerd verlaagt. Ondanks de hogere huren voor stedelijke distributiepunten is dit nog altijd kostenefficiĂŤnter dan werken vanuit distributiecentra buiten de stad, constateren de opstellers van het rapport.

Stedelijke logistieke hubs, vaak langs of binnen de ring van een stad, verminderen de tijd en de loonkosten van bezorgers, verlagen de brandstofkosten en optimaliseren het gebruik van het vervoer, of dit nu bestelauto´s of fietsen zijn. Een vermindering van twintig minuten reistijd in de laat-

ste schakel levert een gemiddelde besparing op van 2 miljoen euro per jaar (of, zoals in Parijs maar liefst 4 miljoen euro per jaar).

Menno van Boxtel, head of logistics van Cushman & Wakefield, stelt: â&#x20AC;&#x2DC;De laatste schakel in de totale logistieke keten optimaliseren is niet alleen vanuit kostenefficiĂŤntie van groot belang, zoals onze nieuwe tool aantoont. Juist in dit deel van de keten vindt de daadwerkelijke interactie met consumenten plaats en kan het verschil worden gemaakt. De hogere huren voor stedelijke distributiepunten worden zeker terugverdiend door de enorme besparingen die in dit laatste deel van de supply chain te realiseren zijn. Daarnaast is de nabijheid van consumenten een steeds belangrijker criterium om je te onderscheiden van concurrenten, net zoals het aantrekken van geschikt personeel.â&#x20AC;&#x2122; De vraag naar logistiek vastgoed in Nederland is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Het totale opnameniveau ligt op recordhoogte en zal naar verwachting uitkomen op circa drie miljoen vierkante meter.

Het aandeel stadsdistributie in de totale logistieke opname neemt toe tot circa 10 procent.

,,, + () % # '!) $"

# ' Vastgoedmarkt

+0&+%'5 (+0#0%+''.

Genoteerde vastgoedaandelen nemen een pauzemomentje )24 )GPGTCN KPFKEGU PCCT UGEVQT 4800

)24 )GPGTCN 9GTGNF %QPVKPGPVCNG KPFKEGU 30 nov

1 januari 1984 = 100

4756.64

4600

4

4400 4200 4000 3800 3600 3400 3200

3000

30 nov

1 januari 1984 = 100

2791.21

2800

Huizen Winkels Kantoren

2600 Amerika Europa Azië Wereld

2400

3000

2200

2800

2000

2600 2400

2282.22

2200 2000

1800 1600

1800

1400

1600

1200

1400

2082.23 2040.08

1127.07

1000

1200

1016.72

1000 800

800 600

600

400

400

200

200

0

0 â&#x20AC;&#x2DC;08 â&#x20AC;&#x2DC;09 â&#x20AC;&#x2DC;10 â&#x20AC;&#x2DC;11 â&#x20AC;&#x2DC;12 â&#x20AC;&#x2DC;13 â&#x20AC;&#x2DC;14 â&#x20AC;&#x2DC;15 â&#x20AC;&#x2DC;16

,GTQGP 8TGGMGT )NQDCN 2TQRGTV[ 4GUGCTEJ #OUVGTFCO

Na twee opeenvolgende maandwinsten was er in november sprake van een pauzemomentje getuige het bescheiden verlies (-0,3 procent) voor de GPR 250 Index.

Dit was voornamelijk het gevolg van de verliezen voor Amerika (-0,5 procent) en Azië (-2,1 procent). Er waren winsten voor Europa (2,0 procent), Oceanië (2,1 procent) en Afrika (6,1 procent).

Op landenniveau bleek Zweden (8,3 procent) het beste te hebben gerendeerd terwijl de lokale vastgoedaandelenindex van Oostenrijk (-4,7 procent) het grootste verlies liet optekenen. Alle genoemde rendementen luiden in euro.

&TGCO )NQDCN 4GKV De GPR 250 Americas Index heeft afgelopen maand wederom iets ingeleverd: -0,5 procent na het verlies van 0,6 procent in de voorafgaande maand. Het continentale gemiddelde werd negatief beïnvloed door verliezen in de Verenigde Staten (-0,6 procent) en Brazilië (-3,6 procent). De lokale indices van Canada (1,8 procent) en Mexico (3,7 procent) eindigden hoger.

De aandeelhouders van de Canadese vastgoedonderneming Dream Global Reit hebben ingestemd met de voorgenomen acquisitie door vastgoedfondsen gelieerd aan en beheerd door The Blackstone Group. Na de goedkeuring zullen aandeelhouders 16,79 Canadese dollar (zoâ&#x20AC;&#x2122;n 11,45 euro) per aandeel ontvangen. Dream Global Reit heeft daartoe ook de wettelijke goedkeuringen verkregen die vereist zijn voor de voltooiing van de voorgestelde overname.

De deal voorziet er ook in dat Dream Asset Management, een dochteronderneming van Dream Unlimited, ophoudt een externe vermogensbeheerder te zijn van Dream Global Reit.

2017

2018

De Europese beursgenoteerde vastgoedaandelensector â&#x20AC;&#x201C; zoals gerepresenteerd door de GPR 250 Europe Index â&#x20AC;&#x201C; is in november 2019 2,0 procent hoger gesloten volgend op een 3,4 procent winst in oktober 2019.

Was Zweden in oktober 2019 nog de enige verliezer, afgelopen maand was het Scandinavische land de sterkste stijger (8,3 procent). Spanje (-1,5 procent) en Oostenrijk (-4,7 procent) bevonden zich afgelopen maand aan de negatieve kant van de score. Rendementen voor de individuele Europese landenindices in november 2019 waren als volgt: Zweden 8,3 procent; Verenigd Koninkrijk 3,3 procent; Nederland 2,3 procent; Zwitserland 2,2 procent; België 1,2 procent; Duitsland 1,0 procent; Frankrijk 0,1 procent; Spanje -1,5 procent en Oostenrijk -4,7 procent.

+OOQÉ&#x2026;PCP\ )TQWR Immofinanz Group en S Immo AG hebben hun onderhandelingen over een mogelijke fusie van beide ondernemingen beëindigd en verklaard dat de directies niet in staat waren een deal te sluiten over een mogelijke ruilverhouding. In april 2018 stemde Immofinanz Group ermee in om een belang van ongeveer 29,1 procent in S Immo AG te kopen voor ongeveer 390 miljoen euro. Afgelopen maand was er verlies voor Azië (-2,1 procent). Oceanië (2,1 procent) en Afrika (6,1 procent) wonnen aan beurswaarde waarbij in het Aziatische continent slechts de landenindex van Singapore (0,1 procent) positief sloot terwijl die van Hongkong (-2,2 procent) en Japan (-2,6 procent) daalden.

Japan Rental Housing Investments en Nippon Healthcare Investment Corporation hebben aangekondigd samen door te gaan als Japan Rental Housing Investments.

YYY INQDCNRTQRGTV[TGUGCTEJ EQO

â&#x20AC;&#x2DC;08 â&#x20AC;&#x2DC;09 â&#x20AC;&#x2DC;10 â&#x20AC;&#x2DC;11 â&#x20AC;&#x2DC;12 â&#x20AC;&#x2DC;13 â&#x20AC;&#x2DC;14 â&#x20AC;&#x2DC;15 â&#x20AC;&#x2DC;16

2019

2GTHQTOCPEG CCPFGNGPOCTMVGP XCUVIQGF

2017

2018

OCCPF LCCT

2019

LCCT

LCCT

8QNCV

9GTGNF

#.. )GPGTCN

#..

' $ ) ) $

#/ )GPGTCN

#/

*'%&

*'%& $ ' "

*'%&

#\KÃ&#x2021;

#UKC )GPGTCN

#UKC 9QPKPIGP

-CPVQTGP

9KPMGNU

&G )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV QPIGXGGT CCP FG DGWTU IGPQVGGTFG XCUVIQGFHQPFUGP YGTGNFYÄ&#x17D;F #NNGGP HQPFUGP OGV GGP OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG KPFGZ QRIGPQOGP FKG OCCPFGNÄ&#x17D;MU YQTFV JGT\KGP &G )24 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ DGUVCCV WKV FG OGGUV NKSWKFG XCUVIQGFHQPFUGP FKG KP FG )24 )GPGTCN 2TQRGTV[ 5JCTGU +PFGZ \Ä&#x17D;P QRIGPQOGP &KV DGVTGHV GGP JGTDGNGIIKPIUKPFGZ FKG QR HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG KU IGYQIGP GP FCIGNÄ&#x17D;MU YQTFV DGTGMGPF #NNGGP HQPFUGP OGV GGP HTGG Ë­QCV OCTMVMCRKVCNKUCVKG ITQVGT FCP OKNLQGP FQNNCT YQTFGP KP FG\G KPFGZ QRIGPQOGP

Geld & Kapitaalmarkt

Vooruitblikken op 2020 $GTV %QNÄ&#x17D;P 'WTQ\QPG CPCNKUV +0) INQDCN OCTMGVU TGUGCTEJ &G 0GFGTNCPFUG GEQPQOKG JGGHV YGFGTQO GGP RTKOC LCCT ) ' '* % $ , $ # ) $ ) + ' $) ( QR \QYGN FG IGNF CNU FG MCRKVCCNOCTMV &KV DNÄ&#x17D;HV GGP +' # # ' ) +%%' " ) # ! $ # ) # ' ITQGKQOIGXKPI YCCT FG YGTGNFYÄ&#x17D;FG OCCMKPFWUVTKG OGG VG OCMGP JGGHV &QQT NCIG KPË­CVKG VGIGPXCNNGPFG XQQTWKV\KEJ VGP XQQT FG NCPIGTG VGTOÄ&#x17D;P GP CPIUV QXGT GGP OQIGNÄ&#x17D;MG ' (( ( $ ) + ' $) %# + $ $ )' $ # $%# $ ,%' ) $ ' ) +%" $ $$ *# 1O VG DGIKPPGP NÄ&#x17D;MV FG CPIUV QOVTGPV GGP YGTGNFYÄ&#x17D;FG TG EGUUKG PQI PKGV XQQTDÄ&#x17D; &G QPFGTJCPFGNKPIGP VWUUGP FG ' $ ) ) $ $ $ " ! $ "%& $ , ! $ ' VKPI GGP GGTUVG FGCN VG ICCP OCCT VQEJ DNÄ&#x17D;HV JGV OCCT FG XTCCI QH FG\G FGCN QQM GEJV TQPF MQOV 6QVFCV FG JCPFVG MGPKPIGP QR RCRKGT UVCCP DNÄ&#x17D;HV JGV URCPPGPF &CCTPCCUV KU DTGZKV QQM GGP CCPJQWFGPFG DTQP XCP QP\GMGTJGKF &G XGTMKG\KPIGP KP JGV 8GTGPKIF -QPKPMTÄ&#x17D;M FKG QR JGV OQ OGPV XCP UEJTÄ&#x17D;XGP PQI OQGVGP RNCCVUXKPFGP s \Ä&#x17D;P DGNCPI TÄ&#x17D;M XQQT JQG DTGZKV \KEJ \CN QPVYKMMGNGP *QG FCP QQM \CN ) %$ ' $ " $ %+ ' $ $ "( !!%%' # ) IGGP IGOCMMGNÄ&#x17D;MG QRICXG YQTFGP GP YCCTUEJÄ&#x17D;PNÄ&#x17D;M GGP XGTNGPIKPI XCP FG VTCPUKVKGRGTKQFG XGTIGP *KGTDÄ&#x17D; \CN QQM

nPQ FGCNo PQI GGP OQIGNÄ&#x17D;MJGKF DNÄ&#x17D;XGP $ * )(" $ ( $ ' (( $ ) ' !, ') " %& $ JCCT PC XGTOGFGP OCCT RTQFWEVKGEÄ&#x17D;HGTU XQQT QMVQDGT NC VGP \KGP FCV JGV JGTUVGN KP FG NCCVUVG OCCPFGP XCP JGV LCCT \GMGT PQI PKGV KU KPIG\GV *GV DNÄ&#x17D;HV YCEJVGP QR JGV DGIKP + $ ) '() " 8QQT MQOGPF LCCT XGTYCEJVGP YÄ&#x17D; FCV FG ITQGK KP FG 'WTQ \QPG YGNKUYCCT YCV JGTUVGNV XCPCH FG NGPVG OCCT JGV ITQGK EÄ&#x17D;HGT XQQT KU FGUCNPKGVVGOKP \YCM OGV UNGEJVU RTQEGPV &CCTDÄ&#x17D; JQQTV QQM GGP OKNFG KPË­CVKG &G GEQPQOK UEJG ITQGK KP FG GWTQ\QPG NÄ&#x17D;MV YGKPKI TWKOVG VG DKGFGP XQQT UVGTMG RTÄ&#x17D;UUVÄ&#x17D;IKPIGP JGVIGGP FG 'WTQRGUG %GPVTCNG $CPM YGKPKI TGFGP \CN IGXGP QO JGV \GGT TWKOG OQPGVCKTG " $ ) & (( $ + ', ) $ ( $ %%! ) IGNFOCTMVTGPVG TQPF JGV JWKFKIG PKXGCW \CN DNÄ&#x17D;XGP NKIIGP FCV KU GGP OCCPFU GWTKDQT XCP TQPF FG RTQEGPV 9Ä&#x17D; XGTYCEJVGP FCV FG MCRKVCCNOCTMVTGPVG KGVU \CN CCPVTGMMGP OCCT JGV KU \GMGT PKGV WKVIGUNQVGP FCV FG\G CCP JGV GKPF + $ $% () ( $ ) (

DGTV EQNÄ&#x17D;P"KPI EQO

=== <'9:-5+*3'81: 42

Vastgoedmarkt *+)+3(+8

!

Goede prestaties van Europese fondsen in november '24# KPFGZ )NQDCN

/4*+> ;856'

8000 29 nov

7812.98

7500 7000

6612.02

EPRA Europe Index - Tr (â&#x201A;¬) EPRA Netherlands - Tr (â&#x201A;¬) EPRA Eurozone - Tr (â&#x201A;¬)

6500 6000

6500 6000

5500

5227.48

5000

5000 4500

4000

4000

3500

5486.92 5227.48

5500

4500

3531.87

3500

3033.38

3000

3000

2500

2500

2000

2000

1500

1500

1000

1000

500

500

Aanbevelingen analisten

Gemengde verwachtingen voor 2020

' ++4 ;/:+89: :+2+;89:+22+4* 685)+4: <558 (+2+--+89 /4 +*+82'4*9+ <'9:-5+*''4*+2+4 +/4*/-: YCCTUEJÄ&#x17D;PNÄ&#x17D;M KP FG RNWU #HIGNQRGP OCCPF FKMVG FG +*+82'4*9+ /4*+> 3+: 54-+<++8 685)+4: ''4 ''83++ /9 *+@+ /4*+> <'4', (+-/4 */: 0''8 :5: *+)+3(+8 3+: @5A4 685)+4: -+-85+/* ''8 *558 *+ @='8+ =+-/4- <'4 .+: 3+-'=/41+2<'9:-5+*,54*9 #4/('/2 5*'3)5 9GUVˬGNF FCV RTQEGPV UVGGI IGGHV FKV GGP XGTVGMGPF (++2* <'4 *+ '2-+.+2+ 9/:;':/+ &5 35+9:+4 *+ =/41+2,54*9+4 %+8+2*.'<+ 685)+4: +4 $'9:4+* RTQEGPV YGFGTQO Ë­KPM VGTTGKP RTÄ&#x17D;UIGXGP JGV CHIGNQRGP 0''8 4' ++4 854*;/: 8'36@'2/- +-855, +:+8)'3 '4'2/9: +83'4 <'4 *+8 559 .++,: -+3+4-*+ <+8=').:/4-+4 <558 153+4* 0''8 $52-+49 .+3 @'2 .+: '2-+.+2+ 9+4:/3+4: 854* <'9:-5+* /4 ;856' +).:+8 IQGF DNÄ&#x17D;XGP FCPM\Ä&#x17D; FG UWRGTNCIG TGPVG n)GOKFFGNF JGDDGP FG DGWTUIGPQVGGTFG XCUVIQGFHQPFUGP FKG YÄ&#x17D; <52-+4 .+: ',-+256+4 0''8 ++4 8+4*+3+4: 56-+2+<+8* <'4 RTQEGPV XQQT DGNGIIGTU &CV KU NCPI PKGV UNGEJV XGTIGNÄ&#x17D;M *': 3''8 ++49 3+: =': 5(2/-':/+9 562+<+8+4 A %': *+ 8+:'/2,54*9+4 (+:8+,: /9 *+ 8;99+29+ '4'2/9: 9+2+):/+, XQQT 8QNIGPU JGO \Ä&#x17D;P FGTIGNÄ&#x17D;MG XCUVIQGFHQPFUGP -5+*1556 *558 .+: 4+-':/+<+ (+2+--+899+4:/3+4: 854* FGVCKNJCPFGN XCPYGIG G EQOOGTEG OCCT \Ä&#x17D;P FG RTQDNGOGP KP FG UGEVQT PQI PKGV XQQTDÄ&#x17D; *Ä&#x17D; MKGUV FCCTQO <558 1='2/:+/:9''4*+2+4 +4 (+6''2*+ 4/).+9 (/44+4 *+ YKPMGNXCUVIQGFOCTMV (CXQTKGV \Ä&#x17D;P DÄ&#x17D; &GITQQH 2GVGTECO .+: 8'49+ 2D6/+88+ 54*+8 3++8 <'4=+-+ *+ 2'-+ UEJWNFITCCF XGTIGNGMGP OGV 7PKDCKN 4QFCOEQ 9GUVˬGNF +4 *+ 1='2/:+/: <'4 *+ =/41+2)+4:8' +4 4/).+96+2+8 +:'/2 9:':+9 '':9: -+45+3* ,54*9 .5;*: @/). /4 +2-/E +4

+*+82'4* (+@/- 3+: (+2+--+4 /4 6+8/,+8+ =/41+225)':/+9 \QCNU OGWDGNDQWNGXCTFU GNGMVTQPKEC\CMGP GP FGTIGNÄ&#x17D;MG 54*;/: 659/:/+, /9 $'4 *+8 559 5<+8 @58-<'9:-5+* -+@/+4 FG NCPIG JWWTEQPVTCEVGP GP FG XGTITÄ&#x17D;\KPI <Ä&#x17D;P HCXQTKGV KP \QTIXCUVIQGF XQQT KU #GFKˬEC FCV \QYGN IGPQVGGTF KU /4 8;99+2 '29 39:+8*'3 5-/9:/+1+ <'9:-5+*,54*9+4 @5'29 % +4 54:+' @;22+4 .+: <52-+49 $'4 *+8 559 *''8+4:+-+4 7;' 15+8954:=/11+2/4- /4 3/4*+8 -5+* *5+4 + +2- </4*: *+ 68+3/+9 =''856 *+ 25-/9:/+1+ <'9:-5+*,54*9+4 45:+8+4 :+ .55- *+ ''4<'4-98+4*+3+4:+4 /4 *+ 25-/9:/+19+):58 :+ 2''- +4 OQIGNÄ&#x17D;MJGFGP VQV JWWTITQGK XGGN VG DGRGTMV #$0 #OTQ CPCNKUV 0KMQ .GXKMCTK XGTYCEJV FCV nGGP 355/ 0''8A -'': =58*+4 <558 +*+82'4*9 (+;89-+45:++8* XCUVIQGF 4WKOVG XQQT MQGTUUVÄ&#x17D;IKPI KU GT FCP QQM XQNQR 3+: 4'3+ <558 *+ =/41+2<'9:-5+*,54*9+4 %+8+2*.'<+ $'9:4+* +4 ;85)533+8)/'2 @+-: *+ /4 56:/3/9:/9). + *8/+ ,54*9+4 45:+8+4 56 158:/4-+4 :+4 56@/).:+ <'4 *+ /4:8/49/+1+ =''8*+9 +: 99+: $'2;+ $ */+ /4 *+ :/+4:'22+4 685)+4:+4 (+*8'-+4 "8/+9: */+6:+6;4: =': *': (+:8+,: /9 %+8+2*.'<+ 3+: ++4 */9)5;4: <'4 3''8 2/+,9:

RTQEGPV .GXKMCTK MÄ&#x17D;MV FCP QQM PGV CNU XGGN DGNGIIGTU 8+/1.'2@+4* ;/: 4''8 *+ 0''88+9;2:':+4 +4 *+ :5+1539:62'44+4 */+ %+8+2*.'<+ 56 ,+(8;'8/ @'2 RWDNKEGTGP 5KPFU JGV CCPVTGFGP XCP EGQ /CVVJÄ&#x17D;U 5VQTO QR CWIWUVWU JQWFV JGV DGFTÄ&#x17D;H GGP TCFKQUVKNVG $52 25, /9 +</1'8/ 5<+8 .+: +*+82'4*9+ 1'4:58+4,54*9 05+ &CV DGFTÄ&#x17D;H YKUV JGV CHIGNQRGP LCCT FG FKUEQWPV XCP 54-+<++8 685)+4: =''83++ (+-54 <522+*/- =+- =+81+4 $52-+49 +</1'8/ @/: +8 <558 ! /4 3++8 MQGTUUVÄ&#x17D;IKPI KP JGV XCV CNU JGV HQPFU GTKP UNCCIV QO XGTFGT FQQT VG ITQGKGP n&G JWKFKIG OCTMVMCRKVCNKUCVKG XCP 3/205+4 +;85 </4*+4 <++2 (+2+--+89 :+ 12+/4 53 /4 :+ 9:'66+4 A

<+8@/).: 8':/4-9 *+)+3(+8

385

58-'4

+-855, +:+8)'3

;85)533+8)/'2

$'9: +*

2D6/+8+

%

!

%+8+2*.'<+

**

52*

#4/('/2 5*'3)5

+*;)+

!

;?

2019

52*

2018

!+22

De Noord-Amerikaanse index verloor afgelopen maand 0,33 procent. Als we kijken naar de periode vanaf begin dit jaar tot 1 december (YTD) dan staat die nog altijd op een riante plus van 30,28 procent.

De Aziatische index, waarin ook de Pacific is opgenomen, verloor 0,99 procent, waarmee het YTDredendement uitkwam op 19,83 procent. Australië, Nieuw Zeeland en Singapore wonnen respectievelijk 1,86 procent, 0.64 procent en 0,22 procent. De slechtste presteerders waren Hong Kong en Japan met respectievelijk -2,34 procent en -1,16 procent.

Industrieel vastgoed in Azië/Pacific rendeerde het best met een plus van maar liefst 91,58 procent, terwijl Lodging/Resorts helemaal onderaan bengelde (-2,03 procent).

De best presterende bedrijven in Azië waren alle drie uit Japan afkomstig: de industriële vastgoedspeler Mitsui Fudosan Logistics Park (7,77 procent), kantorenbelegger Tokyo Tatemono Co. (6,32 percent) en de gediversificeerde belegger Hulic (5,85 procent).

De Australische kantorenbelegger Cromwell Property Group (-7,2 procent), de gediversificeerde speler Hang Lung Properties (-6.53 procent, Hong Kong) en de Japanse winkelvastgoedbelegger Kenedix Retail REIT (-6,42 procent) moesten het meeste terrein prijs geven.

2017

;?

#\KÃ&#x2021; 2CEKÉ&#x2026;E

â&#x20AC;&#x2DC;07 â&#x20AC;&#x2DC;08 â&#x20AC;&#x2DC;09 â&#x20AC;&#x2DC;10 â&#x20AC;&#x2DC;11 â&#x20AC;&#x2DC;12 â&#x20AC;&#x2DC;13 â&#x20AC;&#x2DC;14 â&#x20AC;&#x2DC;15 â&#x20AC;&#x2DC;16

52*

De Europese index dikte in november met 2,56 procent aan, waardoor de index sinds begin dit jaar (YTD) met 25,56 procent is gestegen. In november waren de best presterende landen: Italië (11,81 procent), Zweden (7,66 procent) en Duitsland 8,40 procent). In het rood eindigden Spanje (-1,55 procent) en Noorwegen (-0,16 procent). De overige Europese landen sloten november af met een positief resultaat.

Naar sector bekeken leverden de combinatie Lodging/Resorts (10,02 procent) en de combinatie Industrieel/Kantoren (6,0 procent) de beste resulaten op, gevolgd door Industrieel vastgoed (3,89 procent), Zorgvastgoed (3,62 procent), Kantoren (3,40 procent), Zelfopslag (2,95 procent). Ook de overige vastgoedsectoren behaalden een positief rendement, zij het op een wat lager niveau dan in oktober.

Op bedrijfsniveau bestond de topdrie uit drie Zweedse vastgoedondernemingen: het gediversificeerde Hemfosa Fastigheter (17,45 percent), de industriële speler Catena AB (12,18 percent), en Nyfosa AB (12,09 procent), die zowel in industrieel vastgoed belegt als in kantoren.

Helemaal onderaan bungelden drie Britse partijen: winkelvastgoedbelegger Intu Properties (-22,22 procent), het gediversificeerde British Land (-7,25 percent) en het eveneens gediversificeerde Capital&Countries (-4,94 procent).

Het Ierse vastgoedfonds Green Reit is uit de index verwijderd, nadat het fonds was overgenomen door Henderson Park Funds.

De index van de VS moest in november 0,44 procent inleveren, terwijl de Canadese index met 1,70 procent steeg.

De Top 4 van de de Amerikaanse sectoren bestond uit: de combinatie Lodging/Resorts (3,80 procent), Industrieel (3,53 procent), Kantoren (2,37 procent) en de combinatie Industrieel/Kantoren (1,81 procent). Winkelvastgoed steeg met 0,13 procent, terwijl alle andere sectoren de maand in het rood afsloten. Zorgvastgoed (-5,03 procent) en Zelfopslag (-3,45 percent) waren de hekkensluiters vorige maand.

0

2019

!+22

2018

+9+'8). 3'4'-+8

2017

â&#x20AC;&#x2DC;07 â&#x20AC;&#x2DC;08 â&#x20AC;&#x2DC;09 â&#x20AC;&#x2DC;10 â&#x20AC;&#x2DC;11 â&#x20AC;&#x2DC;12 â&#x20AC;&#x2DC;13 â&#x20AC;&#x2DC;14 â&#x20AC;&#x2DC;15 â&#x20AC;&#x2DC;16

EPRA/NAREIT Global Total Return Index - TR (â&#x201A;¬) EPRA/NAREIT Asia Total Return Index - TR (â&#x201A;¬) EPRA/NAREIT North America Total Return Index - TR (â&#x201A;¬) EPRA Europe Index - TR (â&#x201A;¬)

0

29 nov

;?

7000

31 december 1999 = 100

31 december 1999 = 100

*** ) '( % # &!( $"

# & Vastgoedmarkt

Stilte voor de storm? " # &!(( & ) $

.GPKPIGP MQTVGT FCP GGP LCCT KP

0,50

-CRKVCCNOCTMVVCTKGXGP

.GPKPIGP NCPIGT FCP GGP LCCT KP

2,00 1,50

0,25 1,00 0,00 decâ&#x20AC;&#x2DC;18

febâ&#x20AC;&#x2DC;19

aprâ&#x20AC;&#x2DC;19

junâ&#x20AC;&#x2DC;19

augâ&#x20AC;&#x2DC;19

octâ&#x20AC;&#x2DC;19

decâ&#x20AC;&#x2DC;19

0,50 decâ&#x20AC;&#x2DC;18 0,00

febâ&#x20AC;&#x2DC;19

aprâ&#x20AC;&#x2DC;19

junâ&#x20AC;&#x2DC;19

augâ&#x20AC;&#x2DC;19

octâ&#x20AC;&#x2DC;19

decâ&#x20AC;&#x2DC;19

-0,25 -0,50 -0,50

-1,00 1-maands Euribor

'WTKDQT KP

2-jaars rente

3-maands Euribor

'WTQRGUG UVCCVUTGPVG KP

8GTUEJKN

5YCRVKQP RC[GT

8GTUEJKN

10-jaars rente

4GPVGUYCR

1RVKG

5YCR

5VTKMG

2TGOKG

.QQRVÄ&#x17D;F

8CUVG TGPVG

# $ '

LCCTU

# $ $

LCCT

LCCT

# $ '

LCCTU

OCCPFGP

LCCT

LCCT

OCCPFU

LCCTU

# $ $

LCCT

LCCT

# $ '

LCCTU

OCCPFGP

LCCT

LCCT

LCCTU

LCCTU

LCCTU

$( %"" &

LCCTU

.QQRVÄ&#x17D;F

LCCTU

LCCT

LCCTU

LCCT

LCCTU

LCCTU

4GPVGECR (NQQT

%CR

2TGOKG

.QQRVÄ&#x17D;F

5VTKMG

2TGOKG

LCCT

LCCT

LCCT

LCCT

LCCT

LCCT

+P DQXGPUVCCPFG VCDGNNGP UVCCP FG VCTKGXGP XCP XGTUEJKNNGPFG TGPVGFGTKXCVGP XGTOGNF &G\G VCTKGXGP \Ä&#x17D;P KPFKECVKGH GP GZENWUKGH MTGFKGVQRUNCI #CP FG\G VCTKGXGP MWPPGP IGGP TGEJVGP YQTFGP QPVNGGPF 8TCCI DÄ&#x17D; JGV KPFGMMGP XQQTCH GGP IQGFG TKUKEQ KPXGPVCTKUCVKG QR OCCV

*CTEQ 0Ä&#x17D;NCPF

VG KPË­CVKGEÄ&#x17D;HGT ICCP JCPFGNCTGP GT PQI PKGV XCPWKV FCV FG KPË­CVKG PW QR YGI KU PCCT GGP UVTWEVWTGGN XGTDNÄ&#x17D;H TQPF FG FQGNUVGNNKPI XCP FG 'WTQRGUG %GPVTCNG $CPM '%$ &KG UVTGGHV PCCT GGP KPË­C VKG FKEJV DÄ&#x17D; FG RTQEGPV QR OKFFGN NCPIG VGTOÄ&#x17D;P &G IGOKFFGNFG KPË­CVKG ) &* ( $ ) $ # &!( %) & RGTKQFG PQVGGTV PQI UVGGFU TQPF FG RTQEGPV RGT LCCT &G GEQ PQOKUEJG ITQGKXQQTWKV\KEJVGP YQTFGP PQI CNU VG OCIGT DGUEJQWYF XQQT GGP UVTWEVWTGNG UVÄ&#x17D;IKPI XCP FG KPË­CVKG -TG FKGVDGQQTFGNCCT (KVEJ ICH QPNCPIU \GNHU

$ %& ) '%&

FGEGODGT &G KPË­CVKG KP FG GWTQ\Q $ %) & $%) # & " ( $ %$) &* VG UVÄ&#x17D;IKPI \KGP 1R LCCTDCUKU DGMGMGP MYCO FG\G KPË­CVKG WKV QR RTQEGPV 6GP QR\KEJVG XCP FG XQTKIG UVCPF XCP RTQEGPV KU FKV GGP FWKFGNÄ&#x17D;MG UVÄ&#x17D; IKPI &G UVÄ&#x17D;IKPI QXGTVTQH \GNHU FG XGT YCEJVKPI XCP FG CPCNKUVGP <Ä&#x17D; JCFFGP IGTGMGPF QR GGP UVÄ&#x17D;IKPI VQV RTQ $( $ $!' ( ( & $ ) &*

2412 6 '%*

GGP YCCTUEJWYKPI XQQT FG GWTQ\QPG %# $ ( ) $ ( $) "" $ % PQOKUEJG ITQGK NCIG KPË­CVKG PGICVKGXG TGPVGU GP XGTITÄ&#x17D;\KPI \QWFGP MWPPGP NGKFGP VQV n,CRCPKˬECVKGo XCP FG GWTQ \QPG &KV UEGPCTKQ XCP NCPIFWTKIG UVCI PCVKG MCP NGKFGP VQV QRNQRGPFG UEJWNF SWQVCoU GP XGTNCIKPIGP XCP FG MTGFKGV YCCTFKIJGKF XCP NCPFGP +P ,CRCP NKGR FG UVCCVUUEJWNF VWUUGP GP DÄ&#x17D;XQQTDGGNF QR XCP RTQEGPV VQV RTQEGPV XCP JGV DTWVQ PCVKQPCCN RTQFWEV &G MTGFKGVTCVKPI CHIGIGXGP FQQT (KVEJ FCCNFG KP FG\GNHFG RGTKQFG

) $ $ & " $ $ )%" IGPU (KVEJ JGV JQQIUVG TKUKEQ NQRGP \Ä&#x17D;P )TKGMGPNCPF 2QTVWICN GP +VCNKÃ&#x2021; 8QQTCN +VCNKÃ&#x2021; MCP \QTIGP XQQT XGGN QPTWUV KP FG GWTQ\QPG

-#2+6##./#4-6 &G MCRKVCCNOCTMVTGPVGU \Ä&#x17D;P FG NCCVUVG YGMGP YCV VQV TWUV IGMQOGP *GV TG EGPVG JGTUVGN XCP FG TGPVGU PC FG Ë­KP MG FCNKPI KP FG \QOGT JGGHV RNCCVU IG OCCMV XQQT GGP HCUG XCP UVCDKNKUCVKG )G\KGP FG IGDGWTVGPKUUGP FKG XQQT FG NCCVUVG YGMGP XCP JGV LCCT PQI QR FG

CIGPFC UVCCP \QW JGV GGP UVKNVG XQQT FG UVQTO MWPPGP \Ä&#x17D;P 1R JGV OQOGPV XCP UEJTÄ&#x17D;XGP YCEJV FG OCTMV KP URCP PKPI QR FG WKVUNCI XCP FG $TKVUG XGTMKG \KPIGP GP QR FG TGPVGDGUNWKVGP XCP FG '%$ GP FG (GFGTCN 4GUGTXG &G FCVWO FGEGODGT KU XGTXQNIGPU PQI XCP " $ )%%& $ "'%%&"% $ YQTFV JGV FWKFGNÄ&#x17D;M QH FG 8GTGPKI ( ( $ ( & ) $ )%%& # RQTVGP WKV %JKPC YGN QH PKGV ) & % $

YYY G[ PN

9KPPGP GP XGTNKG\GP KP GGP FQQT VGEJ IGFQOKPGGTFG XCUVIQGFYGTGNF

KNNWUVTCVKG *CPU 5RTCPIGTU

'TKM 9KGIGTKPEM 5GPKQT TGFCEVGWT 8CUVIQGFOCTMV

9KG DGJQTGP OQTIGP VQV FG YKPPCCTU GP XGTNKG\GTU KP GGP FQQT VGEJ IGFQOK PGGTFG XCUVIQGFYGTGNF! 2TQRVGEJIQGTQG #PVQP[ 5NWODGTU GKIGPCCT XCP FG CF XKGUˬTOC 2TQR#+ UEJTGGH GPKIG VÄ&#x17D;F IGNGFGP QXGT FKG RTCPIGPFG XTCCI GGP WKV UVGMGPFG DNQI QPFGT FG VKVGN n9KPPGTU .QUGTU KP 2TQR6GEJ &KHHGTGPEGUo 8QQT FG FKIKDGVGP QPFGT QPU FKG LCTGP QPFGT GGP UVGGP JGDDGP RTQRVGEJ KU GGP UCOGPUVGNNKPI XCP RTQRGTV[ GP VGEJ 5NWODGTU JCOGTV GTQR FCV YKPPGP KP FG XCUVIQGFUGEVQT PKGV FTCCKV QO DGNGIIGP KP FG LWKUVG RTQRVGEJ QH JGV MQRGP XCP FG LWKUVG VGEJPKGM OCCT JGV GEJV DGITÄ&#x17D;RGP XCP YCV FG FKIKVCNKUGTKPI ICCV DGVG MGPGP XQQT FG UGEVQT *GV ICCV QO GGP OKPFUGV FG DGTGKFJGKF EQPUVCPV VG YKN NGP NGTGP GP IGXGUVKIFG KP\KEJVGP VG NCVGP XCTGP +M FGPM FCV JÄ&#x17D; FCCTOGG FG URÄ&#x17D;MGT QR FG MQR UNCCV *GV DGIKPV KPFGTFCCF OGV GGP QRGP DNKM GP JGV HQTOWNGTGP XCP GGP WKVXQGTDCTG FKIKVCNG UVTCVGIKG FKG PKGV KP DGVQP KU IGIQVGP OCCT EQPUVCPV DÄ&#x17D;IGUVGNF MCP YQTFGP QR DCUKU XCP nVTKCN CPF GTTQTo 1R FCV RWPV KU GT PQI GGP YGTGNF VG YKPPGP 8QNIGPU TGEGPV KPVGT PCVKQPCCN QPFGT\QGM XCP -2/) DGUEJKMV YGNKUYCCT RTQEGPV XCP FG XCUV IQGFQPFGTPGOKPIGP QXGT GGP FKIKVCNG UVTCVGIKG 5NGEJVU FG JGNHV XCP FG\G DG FTÄ&#x17D;XGP JGGHV GGP FKIKVCNG UVTCVGIKG XQQT FG JGNG QTICPKUCVKG )QGF XQQTDGGNF KU KPVGTPCVKQPCCN XCUVIQGFCFXKUGWT ,.. *GV FKIKVCNG DGNGKF YGTF WKV FG FQGMGP IGFCCP FQQT /CVVJGY 4KEJCTFU *GCF QH %CRKVCN /CTMGVU VÄ&#x17D;FGPU GGP EQPITGU XCP FG 'WTQRGUG DTCPEJGXGTGPKIKPI XCP DGWTUIGPQVGGTF XCUVIQGF $GNCPITÄ&#x17D;M QPFGTFGGN XQTOV FG KP LWPK IGNCPEGGTFG RCTVKEKRCVKG OCCVUEJCRRÄ&#x17D; XQQT KPXGUVGTKPIGP KP RTQRVGEJ JGV \QIGPQGOFG ,.. 5RCTM )NQDCN 8GPVWTG (WPF &CV HQPFU OGV GGP XQNWOG XCP OKNLQGP FQNNCT JGGHV KPOKF FGNU RCTVKEKRCVKGU XGTTKEJV KP XGGNDGNQXGPFG RTQRVGEJ DGFTÄ&#x17D;XGP &G ˬPCPEKÃ&#x2021;NG FQGNUVGNNKPIGP XCP JGV HQPFU \Ä&#x17D;P QPFGTIGUEJKMV CCP FG VGEJPQNQ IKUEJG MGPPKU FKG ,.. QRFQGV FQQT FKGR KP FG MGWMGP VG MÄ&#x17D;MGP XCP RTQRVGEJ DG

FTÄ&#x17D;XGP n&G EQORNGZKVGKV XCP XCUVIQGFXTCCIUVWMMGP YQTFV UVGGFU ITQVGT OGFG FQQT FG ITQVG OCVG XCP XGTUVGFGNÄ&#x17D;MKPIo NGIFG 4KEJCTFU WKV 8QQT ,.. KU JGV GU UGPVKGGN QO VG YGVGP YCCT JGV KP FG XCUVIQGFYGTGNF PCCT VQG ICCV *GV DGFTÄ&#x17D;H YKN GEJV DGITÄ&#x17D;RGP JQG VGEJ YGTMV 'GP XCP FG XGGNDGNQXGPFG VGEJEQPEGRVGP XKPF KM \GNH &KIKVCN 6YKPU &CV KU GGP F[PCOKUEJG FKIKVCNG YGGTICXG XCP GGP IGDQWY YCCTOGG FG GKIGPCCT FG RTGU VCVKGU XCP FG\G CUUGV DGVGT MCP DGITÄ&#x17D;RGP XQQTURGNNGP GP PKGWYG KPMQOUVGP MCP XKPFGP /GV DGJWNR XCP UGPUQTGP GP \GNË­GTGPFG CNIQTKVOGU GP FCVC CPCN[ UGU QPVUVCCV GGP GEJVG nUOCTV DWKNFKPIo +M YGTF IGYG\GP QR JGV RQVGPVKGGN XCP &KIKVCN 6YKPU FQQT /GPPQ .COOGTU GKIGPCCT GP KPKVKCVKGHPGOGT XCP JGV RNCV HQTO 2TQR6GEJ0. .COOGTU NGIV FG NCV GTI JQQI 8QNIGPU JGO DGRGTMV RTQR VGEJ \KEJ PKGV VQV JGV NQWVGT DKGFGP XCP VGEJPKUEJG QRNQUUKPIGP XQQT RTCMVKUEJG RTQDNGOGP 2TQRVGEJ OQGV QQM DÄ&#x17D;FTCIGP CCP GGP FWWT\COG YGTGNF *QGYGN KM \Ä&#x17D;P VGEJPKUEJG KP\KEJVGP JQQI CEJV UEJKGV .COOGTU OGV \Ä&#x17D;P UVGTMG KFGQNQIK UEJG NCFKPI YCV OÄ&#x17D; DGVTGHV JGV FQGN XQQTDÄ&#x17D; *GV KU CN KPIGYKMMGNF IGPQGI QO LG YGI VG XKPFGP KP FG TC\GPFUPGN XGTCPFGTGPFG VGEJLWPING OGV CNNGTNGK PKGWYG CCPDKGFGTU FKG PKGV \GNFGP FG NGXGPUFWWT JGDDGP XCP GGP GGPFCIUXNKGI 1QM FG QRXCVVKPIGP QXGT FWWT\CCOJGKF XGTCPFGTGP OGV FG FCI *GV KU WKVGTCCTF RTCEJ VKI CNU FG KP\GV XCP RTQRVGEJ VQV GGP FWWT\COGTG YGTGNF NGKFV OCCT KM \KG PKGV KP YCCTQO FKG MQRRGNKPI CNVÄ&#x17D;F IGOCCMV \QW OQGV YQTFGP DÄ&#x17D; KPXGUVGTKPIUDG UNKUUKPIGP KP VGEJ 8QNIGPU OÄ&#x17D; OQGVGP XCUVIQGFQPFGTPGOKPIGP JWP FKIKVCNG UVTCVGIKG GP FG KP\GV XCP RTQRVGEJ LWKUV \Q RTCMVKUEJ GP WKVXQGTDCCT OQIGNÄ&#x17D;M JQWFGP QO VQV FG YKPPCCTU XCP OQTIGP VG DGJQTGP 4'#%6+'5 0##4 GTKMYKGIGTKPEM"XCMOGFKCPGV PN

$$$ # !" "

Vastgoedmarkt

.CTU XCP 'PIGNGP MÄ&#x17D;MV VGTWI QR GGP \GGT UWEEGUXQN LCCT &G LGWIFKIG RTQLGEVFKTGEVGWT XCP 5PKRRG 2TQLGEVGP YQP FG HWPFC KP DWUKPGUU 8CUVIQGFOCTMV ;QWPI 6CNGPV #YCTF 8QQT JGV RTQLGEV *[FG 2CTM KP *QQHFFQTR YCCT FKV VQRVCNGPV VGXGPU CCPFGGNJQWFGT KU DGUVCCV ITQVG DGNCPIUVGNNKPI

Welk toptalent volgt Lars van Engelen op?

V

oor het nieuwbouwproject Hyde Park in Hoofddorp, dat 3.800 woningen gaat beslaan, hebben zich al 5.600 gegadigden aangemeld, vertelt Lars van Engelen in de 3.000 vierkante meter tellende showroom. Volgens de projectdirecteur van ontwikkelaar Snippe Projecten betreft het de grootste herontwikkeling in de Metropoolregio Amsterdam op particulier initiatief van dit moment.

Van Engelen (35) werd in juni tijdens de Provada verkozen tot Young Talent 2019. â&#x20AC;&#x2DC;Heel leuk, je komt echt in the picture te staanâ&#x20AC;&#x2122;, blikt hij terug. â&#x20AC;&#x2DC;Ik word er nog vaak over aangesproken.â&#x20AC;&#x2122; In de jury van de funda in business/Vastgoedmarkt Young Talent Award 2020 heeft hij de plaats overgenomen van Tim de Vries, winnaar van de Young Talent Award 2018.

% #% ' # !!" ( # In het eerste kwartaal van 2020 start de verkoop van de eerste appartementen in Hyde Park. Kort daarna vangt ook de bouw aan van het eerste van de in totaal elf appartementenblokken die de komende jaren zullen verrijzen.

Daarvan zal 20 procent uit sociale huurwoningen bestaan, 10 procent uit middenhuur en 70 procent uit vrijesectorwoningen. Die laatste woningen worden een mix van koop- en huurwoningen. Om de nieuwe stadswijk mogelijk te maken wordt circa 100.000 vierkante meter kantoorruimte

%1.7/0

& ! $$ ' ceo Annexum

gesloopt op de voormalige kantorenlocatie Beukenhorst-West in Hoofddorp. Daarvoor in de plaats komt ruim 400.000 vierkante meter met bestemming wonen, kantoren, hotel en andere functies.

# Van Engelen is vanaf het prille begin betrokken bij Hyde Park en geeft leiding aan het projectteam, dat uit 25 medewerkers bestaat.

Daar komen binnenkort nog tien extra medewerkers bij in verband met de start van de verkoop.

Hoeveel Snippe Projecten voor de te slopen kantoorpanden heeft neergeteld, wil Van Engelen niet kwijt. â&#x20AC;&#x2DC;Ach, zoâ&#x20AC;&#x2122;n bedrag is niet zo interessant. Het is belangrijker welke waarde je kunt toevoegen.

Hyde Park wordt een nieuwe stadswijk voor de Metropoolregio Amsterdam, centraal gelegen in de Randstad. Cruciaal voor onze plannen is het NS-station, dat pal naast de te ontwikkelen appartementen ligt en waardoor je binnen vier minuten op Schiphol bent en binnen twaalf minuten op de Zuidas.

Hyde Park krijgt alle voorzieningen van een stadswijk zoals fitness, horeca, winkels, een supermarkt en een huisartsenpost. We bieden niet alleen een woning, maar een community gevoel.â&#x20AC;&#x2122;

# Gezien het stevige herstel dat de hoofdstedelijke kantorenmarkt de afgelopen jaren heeft ondergaan, zal het volgens Van Engelen minder makkelijk worden om in de toekomst dergelijke grootschalige

Lars van Engelen (35) werd in juni tijdens de Provada verkozen tot Young Talent 2019.

transformatieprojecten te realiseren. Er zijn voor kantooreigenaren minder argumenten om te herontwikkelen. â&#x20AC;&#x2DC;Er is veel minder leegstand. Wat ook niet helpt, zijn alle extra eisen die bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam stelt, waaronder de 40-40-20 regel. Voorlopig hebben we aan Hyde Park onze handen vol. Maar we kijken zeker ook naar andere gebieden waar

nog geen woningen staan, maar waar wel de mogelijkheden zijn.â&#x20AC;&#x2122;

De jury nodigt organisaties uit alvast na te denken welk vastgoedtalent zij willen nomineren voor de Funda in business/Vastgoedmarkt Young Talent Award 2020.

De inschrijving opent op 17 februari 2020 en sluit op 27 april. Begin

mei worden de vijf genomineerden geselecteerd door de jury onder leiding van voorzitter Marc Roos, chief commercial officer bij huizensite funda.

De eerste debatronde wordt gehouden in juni, tijdens de Provada. In het najaar van 2020 zullen de drie finalisten de degens kruisen tijdens het Trends20, het nationale vastgoeddiner van Vastgoedmarkt.

1PNKPG YKPMGNGP UNGEJV XQQT JGV OKNKGW 9KPMGNXCUVIQGF NÄ&#x17D;MV CN NCPIGT WKV FG ITCVKG VG \Ä&#x17D;P DÄ&#x17D; DGNGIIGTU 0KGV \Q XGTYQP FGTNÄ&#x17D;M IG\KGP JGV ITQVG CCPVCN HCKNNKUUGOGPVGP DÄ&#x17D; FG YKPMGNMGVGPU *GV YKPMG NGP XKC KPVGTPGV YQTFV XGGNCN CNU DGNCPITÄ&#x17D;MG TGFGP IGPQGOF XQQT FG ˬPCPEKÃ&#x2021;NG RTQDNGOGP FG NCCVUVG LCTGP KU XGGN QO\GV YGIIGNGMV PCCT YGDYKPMGNU 'T KU GGP DTGFG EQPUGPUWU FCV FG\G QPVYKMMGNKPI XQQTNQRKI \CN CCPJQWFGP 6GIGNÄ&#x17D;MGTVÄ&#x17D;F URTGGMV FG LGWIF FG OCCVUEJCRRÄ&#x17D; VGTGEJV CCP QR FG MNKOCCV RTQDNGOGP %1 RHCU GP UVKMUVQH OQGVGP YQTFGP VGTWIIGFTQPIGP &G LGWIF UJQRV DÄ&#x17D; XQQTMGWT QPNKPG /CCT KU QPNKPG YKPMGNGP YGN \Q IQGF XQQT JGV OKNK GW! 8CCM DGUVGNNGP EQPUWOGPVGP XGTUEJKNNGPFG XGTUKGU XCP Ã&#x2026;Ã&#x2026;P CTVKMGN QO JGV VJWKU VG MWPPGP DGQQTFGNGP #TVKMGNGP FKG PKGV RCUUGP QH FKG \G PKGV OQQK XKP FGP YQTFGP XGTXQNIGPU VGTWIIGUVWWTF &KV IGDGWTV QR ITQVG UEJCCN <CNCPFQ IGGHV CCP FCV EKTEC RTQEGPV XCP FG MNGFKPIDGUVGNNKPIGP TGVQWT YQTFV IG UVWWTF #TVKMGNGP VGTWIUVWTGP KU XQQT MNCPVGP OGGUVCN MQUVGNQQU &CV FG\G QXGT DQFKIG XGTXQGTUDGYGIKPIGP PGICVKGXG IGXQNIGP JGDDGP XQQT JGV OKNKGW FTKPIV UNGEJVU VQV YGKPKI OGPUGP FQQT $QXGPFKGP MWPPGP XGGN VGTWIIGUVWWTFG CTVKMG NGP PKGV QRPKGWY YQTFGP XGTMQEJV GP YQTFGP \G XGTPKGVKIF 4GEGPV XGTVGNFG GGP LQPIG EQPUWOGPV QR VX FCV \Ä&#x17D; FG MYCNKVGKV XCP FG IGNGXGT FG CTVKMGNGP XKC #NKDCDC PKGV JGNGOCCN XGTVTQWYFG &CCTQO DGUVGNFG \Ä&#x17D; XQQT UNGEJVU GWTQ GGP CTVKMGN <Ä&#x17D; YCU \KEJ PKGV DGYWUV FCV XQQT FKV NCIG DGFTCI JGV CTVKMGN XCPWKV %JKPC OGV JGV XNKGIVWKI PCCT 0GFGTNCPF KU XGTXQGTF GP XCPWKV JGV

FKUVTKDWVKGEGPVTWO OGV GGP DWULG PCCT JCCT JWKU KU IGDTCEJV #NU \G FKV IQGFMQ RG CTVKMGN XGTXQNIGPU VGTWIUVWWTV YQTFV JGV QPIGVYÄ&#x17D;HGNF XGTPKGVKIF 0KGV DG RCCNF IQGF XQQT JGV OKNKGW 1O \YGTHCHXCN VGIGP VG ICCP GP OGPUGP DGYWUV VG OCMGP XCP RNCUVKE CHXCN JGGHV FG RQNKVKGM KP FG FGVCKNJCPFGN XGTRNKEJV EQP UWOGPVGP EGPV KP TGMGPKPI VG DTGPIGP XQQT JGV OGGIGXGP XCP GGP RNCUVKE VCULG &CV JGGHV IGYGTMV *GV YQTFV JQQI VÄ&#x17D;F FCV QPPQFKI VTCPURQTV QR GGP\GNH FG OCPKGT YQTFV QPVOQGFKIF +M RNGKV FCCTQO XQQT JGV XGTRNKEJV KP TGMGPKPI DTGPIGP XCP GGP TGFGNÄ&#x17D;MG XGTIQGFKPI XQQT VTCPURQTVMQUVGP DÄ&#x17D; QPNKPG DGUVGNNKP IGP DÄ&#x17D;XQQTDGGNF GGP OKPKOWODGFTCI XCP GWTQ RGT DGUVGNNKPI *GV DGNCPI XCP GGP FGTIGNÄ&#x17D;MG OCCVTGIGN XQQT YKPMGNDGNGIIKPIGP NÄ&#x17D;MV OÄ&#x17D; FWK FGNÄ&#x17D;M %QPUWOGPVGP DNÄ&#x17D;MGP KP JWP IGFTCI \GGT IGXQGNKI XQQT VTCPURQTVMQUVGP XCP DGUVGNNKPIGP #TVKMGNGP PCCT JWKU NCVGP UVWTGP GP \G TGVQWTPGTGP KU PKGV IQGF XQQT QP\G NGGHQOIGXKPI &G UVGPGP YKPMGN KU GGP XGGN DGVGTG RNGM QO CT VKMGNGP VG DGQQTFGNGP 1QM XQQT TGVCKNGTU \QWFGP CCP\KGPNÄ&#x17D;M OKPFGT TGVQWTGP GGP \GIGP \Ä&#x17D;P &G XCUVIQGFUGEVQT FQGV GT IQGF CCP FG RQNKVKGM VG QXGTVWKIGP QR FG\G YÄ&#x17D;\G FG QPPQFKIG XGTXQGTUDGYGIKPIGP VG DGRGTMGP

# % ' $% ! # % ' %

))) ( %& " $ & !

$ Vastgoedmarkt

FG ITQVG UVGFGP 8QNIGPU (TGF 6TQOR XCP YQPKPIFGGNDGFTÄ&#x17D;H /GFKEK .KXKPI DKGFV JGV YQPKPIDGNGIIGTU DQXGPFKGP TWKOVG

en hiervan wisten we goed gebruik te maken. Met onze volledige Engelstalige website stonden we lange tijd bovenaan in de zoekresultaten. In Nederland was de expat toen nog een redelijk nieuw fenomeen, zeker in de vrijesectorverhuur. Expats uit landen als het Verenigd Koninkrijk en Amerika kwamen snel bij ons uit. We deden al snel de bulk van de verhuringen aan expats in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag.â&#x20AC;&#x2122;

tenkwartier. Daar moeten twintig wooneenheden en honderd vierkante meter gemeenschappelijke ruimte komen. â&#x20AC;&#x2DC;Het is onze doelstelling om uiteindelijk in de vier grote steden plus Eindhoven een Quarters te hebbenâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Tromp.

Daarbij kiest het bedrijf zowel voor nieuwbouw als voor transformatie en trekt het vaak op met de ontwikkelaars en eindbeleggers.

Een belangrijke eindbelegger is het Duitse Corestate, dat handelt namens institutionele beleggers.

Vier jaar geleden verkocht Tromp het bemiddelingsbedrijf om, indachtig zijn eigen motto dat je als ondernemer moet blijven vernieuwen, op zoek te gaan naar een nieuwe uitdaging. Die vond hij na een ontmoeting met de Duitse ondernemer Gunther Schmidt, oprichter van de Medici Living Group. Die was in eigen land al langere tijd bezig met het ontwikkelen van co-living voor collegaâ&#x20AC;&#x2122;s die woningen deelden. â&#x20AC;&#x2DC;Hij had al het volume wat nodig is om zoâ&#x20AC;&#x2122;n concept te ontwikkelen. Het bleek in Duitsland al een beproefd antwoord op de gestegen huizenprijzen in de grote steden.â&#x20AC;&#x2122;

#$ %% ( ! & ' $& $% "') ! !

â&#x20AC;&#x2DC;Woningdelen is niet te stoppenâ&#x20AC;&#x2122;

H

et van buiten zo chique bedrijfspand aan de Amsterdamse Herengracht waar Medici Living huist, is van binnen een drukke verzameling â&#x20AC;&#x2DC;hokjesâ&#x20AC;&#x2122; die allemaal uitkomen op een kleurrijk trapportaal. Op de tweede verdieping verraadt een ouderwets sleutelbord vol kleurrijke hangers dat het hier gaat om een verhuurder.

Vanuit het hoofdkwartier in de hoofdstad verhuurt Medici Living meer dan honderd appartementen met ruim driehonderdvijftig huurders, hoofdzakelijk in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Verhuur verloopt volgens het co-living prin-

cipe. Daarbij wordt het appartement gedeeld tussen minimaal twee bewoners die ieder een eigen slaapkamer hebben en algemene ruimtes als een keuken en badkamer delen.

Een micro-appartement, een zeer klein appartement waarin alle voorzieningen zijn geperst, mag het volgens managing director Benelux Fred Tromp niet heten. â&#x20AC;&#x2DC;Een micro-appartement is niet gericht op delen. Bij co-living is het aspect van gedeelde ruimte onmisbaar. Onze bewoners vinden het leuk om samen een huis te delen, omdat ze in dezelfde levensfase zitten. Als je thuis komt van je

Schmidt en Tromp besloten het concept samen verder uit te rollen en inmiddels is het bedrijf in vier landen actief: Duitsland, Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Amerika. Daarbij hanteert het bedrijf twee concepten: onder de naam Medici Living worden losse appartementen verhuurd aan meerdere huurders, die in dat appartement gemeenschappelijke ruimtes als de keuken delen.

Onder de naam Quarters worden in grote gebouwen, met een vloeroppervlakte vanaf 1.500 vierkante meter, meerdere deelappartementen aangeboden. Ook hier worden gezamenlijke ruimtes in de appartementen gedeeld. Daarnaast zijn er mogelijkheden voor algemene gezamenlijke ruimtes zoals een lounge bij de entree. De eerste Quarters Nederlandse stijl wordt momenteel gerealiseerd aan de Eisenhowerlaan in het Haagse Sta-

werk en je kunt met zijn allen eten omdat iemand al gekookt heeft: dat vindt iedereen prettig.â&#x20AC;&#x2122;

Na het behalen van zijn MBA werkte Tromp (52) drie jaar bij ABN Amro. Op zijn 34ste besloot hij een eigen onderneming te beginnen in een sector waarmee hij affiniteit had: het vastgoed. â&#x20AC;&#x2DC;Let wel, het was 2001 en op dat moment waren de vliegtuigen net de Twin Towers binnen gevlogen.

Ik was een paar dagen gestart met mijn onderneming.â&#x20AC;&#x2122; Hij begon een bemiddelingsbedrijf in woonruimte, gericht op expats. â&#x20AC;&#x2DC;Dat bleek een schot in de roos.

Google zat ook in zijn begindagen

* % & ' % " & ( ! ) $ !

MWPV OGV \Ä&#x17D;P ! & ! & ( ! & $ ! #$ && +

Tromp geeft aan dat het voor traditionele beleggers vaak lastig is om te werken met veel verschillende gebruikers die zelf een individueel huurcontract hebben. â&#x20AC;&#x2DC;Wij nemen deze zorg uit handen. Als het contract met ons, voor zeg 15 jaar, is afgelopen, kan de belegger er alsnog voor kiezen om de appartementen te gaan uitponden, dus ze te verkopen,of om op de huidige voet door te gaan.

Onze appartementen zijn groot, zestig tot honderd vierkante meter. Een belegger kan na afloop van het huurcontract het vastgoed gemakkelijk aanpassen aan de dan geldende situatie. Omdat we langlopende commitments aangaan, kunnen de objecten op onze wijze ingedeeld en ingericht worden.

Dat maakt het leven van een ontwikkelaar een stuk eenvoudiger.â&#x20AC;&#x2122; Als de indeling goed is, pakt het volgens Tromp goed uit voor de eigenaar. â&#x20AC;&#x2DC;Die kan dan een bovengemiddeld rendement betalen.â&#x20AC;&#x2122;

Aan de andere kant is het belangrijk dat de woningen betaalbaar blijven en aantrekkelijk voor de huurder. Daarbij hanteert Tromp de vuistregel dat starters op de woningmarkt maximaal een derde van hun bruto inkomen aan woonlasten kwijt mogen zijn. â&#x20AC;&#x2DC;Bij een startersinkomen van 2.500 euro bruto per maand heb je het dan over ongeveer 800 euro per maand, inclusief gas, water en lichtâ&#x20AC;&#x2122;. Daarvoor kun je als starter in de grote steden nauwelijks meer terecht.â&#x20AC;&#x2122; Op het moment van schrijven van dit artikel is nog onduidelijk of er nieuwe regelgeving gaat komen in Amsterdam inzake woningdelen.

Er ligt een voorstel voor een nieuwe huisvestingsverordening die per 1 januari 2020 moet ingaan. Dit voorstel zou het woningdelen in Amsterdam onmogelijk maken. â&#x20AC;&#x2DC;Welke kant het ook opgaat, het woningdelen is niet te stoppenâ&#x20AC;&#x2122;, reageert Tromp. â&#x20AC;&#x2DC;Eigenaren van woningen die een vergunning hebben gekregen, dat zijn er naar schatting zesduizend, kunnen gewoon doorgaan met woningdelen. De waarde van deze woningen zal alleen maar harder stijgen. Verder zullen steden als Zaandam, Hoofddorp, Diemen, Weesp en Badhoevedorp extra gaan profiteren. Daar is geen regelgeving tegen woningdelen.â&#x20AC;&#x2122;

namens Vastgoedmarkt en onze partners

*/*"- â&#x20AC;« Þ&#x201D;â&#x20AC;¬Ñ· 4)/#$ 1 ) $%&

*/*"- â&#x20AC;« Þ&#x201D;â&#x20AC;¬Ñ· $' ) *!( ).

Daan van der Vorm, CEO VORM holding

Wienke Bodewes