Magazine Warmtepompen nummer 1 2016

WP POMPEN JAARGANG 8 – NUMMER 1 – JANUARI 2016

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Steun voor duurzame warmte

Marktcijfers Nederland loopt achter Interview Jan Willem van de Groep VSK 2016 Veel aandacht voor warmtepompen

COLOFON

Keuzes

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen

Ik ben verzot op gezegden die in een paar woorden meer duidelijk maken dan een artikel van drie pagina’s. Een belangrijke discussie over het tempo waarin de gebouwde omgeving wordt verduurzaamd, is er eenvoudig mee samen te vatten: ‘Lange halen, snel thuis’ versus ‘Rome is niet op een dag gebouwd’.

Als het op duurzaamheid aankomt, maakt Nederland er een potje van. In het EnergieAkkoord staan dwaze voorstellen rond kolencentrales, en dat er nog steeds nieuwe woonwijken worden aangesloten op het gasnetwerk is eigenlijk bizar. Anderzijds: als je het monopolistische karakter van stadsverwarming verafschuwt, moet je bewoners ook niet dwingen om voor een warmtepomp te kiezen. De bouw van nieuwe kolencentrales op de Maasvlakte was verreweg het allerslechtste plan uit de geschiedenis van de Nederlandse energievoorziening, maar heel Nederland vol windmolens zetten is wat mij betreft ook geen optie. Enerzijds, anderzijds.

Het zijn gedachten die al veel langer door mijn hoofd spoken, maar door het interview met Jan Willem van de Groep in deze editie van Warmtepompen zijn ze weer op scherp gezet. Van de Groep - volgens sommigen een briljant visionair, volgens anderen een groene drammer - gaat het allemaal veel te traag in Nederland en moeten er grote stappen worden gezet. De 70 miljoen subsidie voor duurzame verwarmingstoestellen werkt volgens hem “vertragend”; hybride warmtepompen zijn “lock in-technologie die ons aan het aardgas kluisteren” en “het concept waarmee we woningen bouwen en klimaatinstallaties ontwerpen moet worden herzien.”

Hoofdredacteur Uko Reinders, ukoreinders@vakmedianet.nl tel. 06-46652579

Enerzijds heeft hij natuurlijk gelijk. De subsidiepot waar hij naar refereert is een opsteker voor de warmtepompsector, maar de gletsjers in Groenland zullen er niet trager door smelten. Het is vreemd om een all-electric toekomst te promoten en ondertussen gastoestellen aan te prijzen, en in de woningbouw wordt nog steeds te weinig vanuit systemen gedacht. Daar staat tegenover dat de ‘lange halen, snel thuis’- benadering ook niet bepaald het gewenste effect heeft. Van de 111.000 woningen die over vier jaar naar nul-op-de-meter moeten zijn gerenoveerd, zijn er pas 500 aangepakt. Aardgas moet uiteindelijk worden verbannen, maar de eerstkomende tien of twintig jaar zitten we er ongetwijfeld nog aan vast, waardoor hybride warmtepompen net als de Toyota Prius een belangrijke rol in de transitie van fossiel naar duurzaam elektrisch kunnen spelen. Wat is dus wijsheid? De ‘alles of niets’-strategie met het risico op ‘niets’ uit te komen? Of een meer pragmatische benadering waarvan het eindresultaat waarschijnlijk ontoereikend is?

Ik hoop dat 2016 hier meer duidelijkheid in zal brengen.

Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888

Tot slot: vanaf de volgende editie heeft Warmtepompen een nieuwe hoofdredacteur. Ik neem bij deze dus afscheid van dit blad - al zult u mijn naam vast nog weleens tegenkomen. Eenmaal gegrepen door het warmtepompvirus kom je er niet zo snel meer van af.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

2 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (IEA Heat Pump Conference) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Uitgever Frederique Zeemans Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl

Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 129,00, buitenland € 135,00; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Oplage Door onafhankelijk accountant gecontroleerde oplage. Zie voor accountantsverklaring van Grant Thornton www.vakmedianet.nl Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2016 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

ISSN 2214-7349

WP

INHOUD

14

18

BELASTINGPLAN 2016 VERDUURZAAMT Vlak voor de kerstdagen van 2015 heeft de Eerste Kamer ingestemd met het Belastingplan 2016. Naast wijzigingen in onder andere de inkomsten- en loonbelasting is er ook een bescheiden paragraaf opgenomen over de energiebelasting. Hiermee wordt de ‘scheve verhouding’ tussen gas en elektra bijgesteld: een overwinning voor de duurzame energiesector.

Verder in dit nummer: 16 18 30 33 36

Nieuwe subsidieregeling Project: Blijburg Themamiddag Bodem RijswijkBuiten: energieneutrale woonwijk Europese marktcijfers

20

VSK 2016: POSITIEVE FLOW Van 2 tot en met 5 februari vindt de VSK 2016 plaats. Deze beurseditie is meer dan ooit gericht op duurzame klimaatsystemen. Daarbij is er volop aandacht voor warmtepomptechnologie; niet alleen bij exposanten, maar ook via het lezingengedeelte en tijdens de Warmtepompen Innovatieroute. In deze VSKspecial vindt u een deel van het programma en een handige, uitneembare beursplattegrond.

40

26

INTERVIEW: JAN WILLEM VD GROEP Volgens Jan Willem van de Groep - drijvende kracht achter Energiesprong en Stroomversnelling, opiniemaker en in 2015 winnaar van de Duurzame 50 Vastgoed NL-verkiezing – speelt de bouwsector de komende jaren een belangrijke rol bij de verduurzamingsslag in Nederland. Daarbij moet integraal in systemen worden gedacht: “kleine ingrepen op productniveau remmen de transitie naar een duurzame toekomst alleen maar af”.

Rubrieken: 06 38 40 42

Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 3

WEGENS SUCCES EXTRA TRAININGEN WARMTEPOMPEN

EXTRA TRAININGEN:

• BASIS WARMTEPOMPEN • LUCHT/WATER WARMTEPOMPEN VOOR WONINGEN Meer informatie?

Voor meer info of direct inschrijven ga naar

Neem contact op met Roelof Robbertsen, T. 06 - 53 71 61 75

www.opleidingscentrum-go.nl

Opleidingscentrum GO° is hét opleidingscentrum voor de koude- en klimaattechnische branche. Het opleidingscentrum is gelieerd aan de brancheorganisaties, beroepsopleidingen, trainingen en cursussen in de koudetechniek. GO° is hiermee de schakel in de koude- en klimaattechnische branche voor alles wat met opleiden en werken te maken heeft.

Opleidingscentrum GO°

Zandlaan 29 6717 LN Ede

Postbus 32 6710 BA Ede

T: kantoor 088 - 0206419 E: info@opleidingscentrum-GO.nl

UITVOERINGSPARTNER

De installatiebranche heeft te maken met een veranderende vraag: gebruikers en eigenaren van gebouwen zoeken vaker een duurzame totaaloplossing, dan één specifiek product. Uit onafhankelijk onderzoek in opdracht van ING Economisch Bureau blijkt dat gebouweigenaren nu liever investeren in een comfortabel binnenklimaat voor een periode van bijvoorbeeld 10 tot 15 jaar, in plaats van apart voor een cv-ketel en stroom en gas te betalen. De Daikin Award speelt in op deze trend door de installatiebranche uit te dagen om vernieuwende, duurzame oplossingen voor een binnenklimaat te bedenken.

“De Award is ontstaan vanuit de gedachte dat we de markt willen oproepen om te denken in totaaloplossingen in plaats van in producten”, aldus Wilma van Bommel, marketeer bij Daikin. “Wij zijn trots op de oplossingen die met onze producten gerealiseerd worden. En die trots willen we delen.”

Emondt Koeltechniek won vorig jaar de eerste Daikin Award voor hun VRV-project voor Hart van Grolle, een

ecologische en biologische streekmarkt in Groenlo. Bjorn Eggers, salesmanager klimaattechniek bij Emondt, bevestigt dat de klantvraag in de installatiebranche aan het veranderen is. “Opdrachtgevers zijn niet langer alleen geïnteresseerd in de terugverdientijd van een product. Ze vragen steeds vaker om energiezuinige totaalconcepten die zijn opgebouwd met duurzame elementen.” Eggers noemt het VRV-project voor Hart van Grolle als voorbeeld.

“90 procent van de energie die nodig is voor de bedrijfskoeling en het binnencomfort wordt energieneutraal opgewekt. Zonnepanelen leveren de elektriciteit voor het binnenklimaat, dat wordt aangestuurd met warmtepom-

pen. De restwarmte van de koeling, aangedreven door een VRV-installatie, gebruiken we onder meer voor vloerverwarming en diverse luchtgordijnen in het winkelcentrum.”

Aan de Award - een vakprijs voor het beste VRV-project van het jaar - is een bedrag verbonden dat kan oplopen tot 25.000 euro. Deelnemers maken bovendien kans op een de trip naar New York.

De winnaar ontvangt dit bedrag als een vermindering op het volgende VRV-project. De prijs wordt dit jaar voor de tweede keer uitgereikt. Tot 1 juni aanstaande kunnen installateurs hun mooiste VRV-project aanmelden. www.daikinaward.nl

Groei woningmarkt is motor achter herstel architectenbranche De architectenbranche herstelt door de groeiende woningmarkt. Toch zijn er grote verschillen tussen bureaus, deelmarkten en regio’s. Fred Schoorl, BNA-directeur: “De markt groeit en ook de verwachting is positief. De BNA Conjunctuurmeting laat zien dat de toenemende vraag naar woningen zal doorzetten.” De gemiddelde werkvoorraad in het najaar van 2015 was in vergelijking met dezelfde periode in 2014 gestegen naar 3,8 maanden. De verschillen per regio en deelmarkt zijn groot. Architectenbureaus in de Randstad doen het relatief goed, terwijl bureaus in krimpgebieden het lastiger hebben. Het herstel is behalve aan particulieren te danken aan ontwikkelaars en bedrijven, die weer investeren in de ontwikkeling van woningen. Dit is met name te zien in het midden- en hogere huursegment. Naast nieuwbouw van woningen zijn verduurzaming, transformatie, herbestemming de typen werkzaamheden waar de meeste bureaus groei verwachten.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 5

NIEUWS

Inschrijving voor VRV-vakprijs Daikin Award opengesteld

NIEUWS

Carrier zoekt jong talent via recruitmentprogramma Carrier zet een nieuw recruitmentprogramma in om de instroom van jong (commercieel) talent te versnellen. Onder de naam ‘The Coolest Candidate’ worden via dit programma jonge talenten uitgedaagd om in een 3-daagse challenge te laten zien dat zij de beste kandidaat zijn.

In het recruitmentprogramma worden de kandidaten gevraagd een korte videopitch in te sturen waarin zij zichzelf presenteren als dé perfecte kandidaat.

De beste inzendingen worden geselecteerd. Vervolgens worden zij uitgenodigd om mee te doen aan de challenge en met andere deelnemers te strijden om ‘The Coolest’ te worden. Carrier richt zich met deze actie voornamelijk op afgestudeerde MBO-ers die een baan in sales zoeken en daarnáást willen doorleren. Dit kunnen dus ook jon-

ge talenten zijn binnen de HVAC-branche. De beste deelnemer wordt uitgeroepen tot ‘The Coolest Candidate’. Hij/zij komt in aanmerking voor een betaalde baan met opleiding en wint

bovendien. De ‘Coolest Candidate challenge’ vindt plaats van dinsdag 23 t/m donderdag 25 februari. www.carrier.nl/thecoolestcandidate

NEN-normenserie voor warmtemeters gepubliceerd Onlangs werd de herziene serie NEN-EN 1434 ‘Warmtemeters’ en gepubliceerd. In deze Europese normenserie zijn de eisen opgenomen die gelden voor warmtemeters die worden ingezet bij bij warmtelevering voor ruimteverwarming.

Herzien zijn daarbij: NEN-EN 1434-1 Deel 1: Algemene eisen NEN-EN 1434-2 Deel 2: Constructieve eisen NEN-EN 1434-4 Deel 4: Beproevingen voor typekeuring

NEN-EN 1434-5 Deel 5: Initiële ijkbeproevingen NEN-EN 1434-6 Deel 6: Installatie, ingebruikneming, bewaking en onderhoud NEN-EN 1434-3 ‘Warmtemeters - Deel 3: Gegevensuitwisseling en koppelapparatuur’ is nog niet herzien, maar hiervoor is in 2015 wel een normontwerp gepubliceerd. www.nen.nl

Smurfit Kappa kiest voor gasmotorwarmtepomp van Panasonic Toen het in Dublin gevestigde hoofdkantoor van Smurfit Kappa Group – markleider in de Europese verpakkingsindustrie- aan renovatie toe was, besloot het bedrijf niet alleen het interieur aan te pakken maar ook de klimaatinstallatie. Een uitdaging daarbij was dat de bestaande stroomaansluiting van het kantoorgebouw onvoldoende capaciteit bood voor een all-electric-systeem. Mede daarom is gekozen voor een energie- en kostenefficiënte oplossing van Panasonic, bestaande uit vier gasmotorwarmtepompen met 81 binnendelen en zes PACi-systemen. Ildert Burghout, product manager Heating and Cooling-systems Panasonic Benelux: “Anders dan een elektrisch systeem wordt een gasmotorwarmtepomp grotendeels aangedreven door aardof biogas en verbruikt hij relatief weinig stroom. Een belangrijk voordeel is dat er geen krachtstroomaansluiting nodig is.

Aangezien de realisatie van zo’n aansluiting een forse meerinvestering met zich meebrengt, levert het een interessante besparing op als die ingreep achterwege blijft.” Naast de stroomvoorziening was ook de stedelijke locatie van het hoofdkantoor een punt van aandacht. De dichte bebouwing

6 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

in de directe omgeving maakt het van belang dat het geluidsniveau van de condensors minimaal is. Smurfit Kappa kon ervan worden overtuigd dat Panasonics gasmotorwarmtepomp een even stille werking heeft als vergelijkbare elektrisch gevoede systemen. Dit was, samet met TCO-berekeningen, een van de doorslaggevende aspecten bij de systeemkeuze. Dankzij de gaswarmtepomp zal de CO2-uitstoot van het klimaatsysteem in Smurfit Kappa’s hoofdkantoor naar verwachting met 30 procent dalen.

Bijna driekwart van de Nederlandse consumenten is bereid om het gebruik van huishoudelijk elektrische apparaten aan te passen op het moment waarop netbeheerders aangeven dat het energietarief lager is. Dit is de belangrijkste conclusie uit het ieder kwartaal terugkerende consumentenonderzoek USP Energie Monitor van onderzoeksbureau USP Marketing Consultancy. Aan het onderzoek deden 300 Nederlandse consumenten meer.

Respondenten die zich bereid tonen hun apparaatgebruiki aan te passen, denken daarbij vooral aan het gebruik van de wasmachine, wasdroger en vaatwasser. 2 procent van de respondenten geeft aan het gebruik van zijn warmtepomp als eerste aan te passen bij een tariefsverlaging. www.usp-mc.nl

HET MULTI VOORDEEL VAN DE ALLES-IN-1 PARTNER. UITGEBREIDE WEBSHOP

F-gassenregister online gepubliceerd Het door Rijkswaterstaat gefaciliteerde online bedrijven- en persoonsregister met betrekking tot F-gassencertificering – het zogenaamde F-gassenregister – staat sinds kort online.

Handhavers (IL&T, Omgevingsdiensten en Gemeenten) en eindgebruikers kunnen het register gebruiken om bedrijven met een F-gassenbedrijfscertificering en personen met een F-gassendiploma te vinden . www.infomil.nl/onderwerpen/klimaat-lucht/ner/ozongassen/certificering/registers/

EXTRA DIENSTEN

LEVERING EN VOORRAAD

SERVICE EN GARANTIE

Multi Import staat bekend om zijn kwaliteitsproducten, snelle levering door voldoende eigen voorraad, uitstekende service en scherpe prijzen. In Nederland is Multi Import sinds 2011 officieel distributeur van Panasonic Airconditioning.

Maak ook kennis met het alles-in-1 principe van Multi Import:

1. LEVERING EN VOORRAAD Ruime voorraad W Vóór 14.00 uur besteld, volgende dag geleverd W Tijdslevering tegen meerprijs mogelijk W Afhaal mogelijk aan onze balie W

3. EXTRA DIENSTEN Project- technische ondersteuning op locatie W MI-Deal app W

2. UITGEBREIDE WEBSHOP 24 uur - 7 dagen online Direct bestellen W Order history bekijken W Volledige product informatie W W

4. SERVICE EN GARANTIE Snelle afhandeling garantie Garantietermijnen geldig vanaf factuurdatum W Panasonic 5 jaar garantie W Space-Saver 5 jaar garantie W Condenswaterpompen 2 jaar W W

HONGKONGSTRAAT 10-14 3047 BS ROTTERDAM T +31 (0)10 437 62 55 E INFO@MULTI-IMPORT.NL WWW.MULTI-IMPORT.NL

OFFICIEEL DISTRIBUTEUR VOOR NEDERLAND

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 7

NIEUWS

‘Nederlandse huishoudens bereid energiebruik aan te passen aan energietarief’

NIEUWS

‘77 procent technisch Nederland ervaart tekort aan technici Een ruime meerderheid (77%) van de professionals die werkzaam zijn in de techniek ervaart een tekort aan technici. 23 procent geeft aan dit tekort niet te voelen. Dit blijkt uit online onderzoek van ROVC, onder 228 respondenten. Met het oog op het naderende tekort van 155.000 technici in 2016 is dit onderwerp voor de technische industrie actueler en urgenter dan ooit.

Naast het kwantitatieve tekort, heeft de technische branche ook te maken met een kwalitatief tekort. Vaak sluit het niveau van kennis en kunde van pas afgestudeerde technici niet aan op hetgeen de markt naar op zoek is. Ook zien veel bedrijven dat allround inzetbare medewerkers steeds belangrijker worden. John Huizing, algemeen directeur van ROVC: “Volgens diverse berekeningen kampt de technische sector binnen enkele maanden met een tekort van 155.000 technici. Het minder populaire imago en de vergrij-

zing spelen de technische branche al jaren parten, maar lijken nu echt tot een hoogtepunt te komen. Er zijn genoeg initiatieven vanuit de overheid en het onderwijs die beide zaken aanpakken. Deze zijn echter vaak ge-

richt op de lange termijn. Het verwachte tekort is echter nu al merkbaar in de sector. Proactief het tekort aan technici te lijf gaan is dus pure noodzaak. Denk aan gezamenlijke bedrijvenscholen of de inzet van zij-instromers.”

Gebouwen zijn de grootste vervuilers van Nederland Uit onderzoek van Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) blijkt dat kantoorpanden, winkels en woningen 36 procent van de Nederlandse CO2-uitstoot voor hun rekening nemen. Woningen en bedrijfsgebouwen zijn daarbij ongeveer gelijkelijk verdeeld. De 8 miljoen gebouwen die Nederland telt wor-

den - mits ze in gebruik zijn - verlicht, gekoeld en verwarmd, en staan vaak vol met ICT-apparatuur die stroom gebruiken. De energiedoelstellingen met betrekking tot gebouwen - 20 procent energiebesparing in 2020 - is mijlenver uit zicht; de afgelopen twee jaar is het gebruik nauwelijks afgenomen. Om de

8 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

gebouwenvoorraad te verduurzamen, moeten bedrijven fors investeren, zo stelt Bram Adema van Corporate Facility Partners - adviesbureau voor verduurzaming van het bedrijfsleven: “Vastgoedeigenaren moeten 40 miljard euro investeren om doelstellingen van het Energieakkoord te voldoen”

VERSATI II Lucht/Water INVERTER Warmtepomp • • • •

8 - 16 kW Verwarmen/Koelen Incl. Hydrobox Watertank 200 /300 liter (optie)

Alternatieve ENERGIE moet betaalbaar zijn!

Gree Airconditioning

Tel: 077-3540341 • www.gree.nl

VAKBLAD WARMTEPOMPEN ONLINE

BLIJF OP DE HOOGTE VAN TRENDS, NIEUWS, PRODUCTONTWIKKELINGEN & EVENTS. Abonneer u op de tweewekelijkse e-mailnieuwsbrief van Vakblad Warmtepompen

WP POMPEN

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

In deze gratis nieuwsbrief krijgt u een overzicht van het laatste nieuws, ontwikkelingen en events. Ook kunt u regelmatig columns lezen en wordt er een artikel uit het magazine uitgelicht.

Schrijf u eenvoudig in voor de e-mailnieuwsbrief:

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL/NIEUWSBRIEF

Viessmann heeft het eerste Energieuit-ijs-systeem (Eisspeicher) van het Verenigd Koninkrijk geïnstalleerd, in een particulier wooncomplex in Surrey.

Het systeem onttrekt energie uit ijs voor het verwarmen of koelen van de woning en neemt daarvoor energie op uit het water in een ijsopslagtank. De temperatuur van het water daalt dan en als meer energie wordt onttrokken bevriest het tenslotte. Het systeem gaat dan over op het onttrekken van warmte uit het ijs. Wanneer het water verandert in ijs geeft het latente warmte vrij, die wordt bewaard in de ijsopslag. Een standaar-ijsopslag van 10 m³ voor een woning genereert 10 kW ver-

warmingscapaciteit. Omdat de hoeveelheid vrijgegeven latente warmte gelijk is aan de warmte die nodig is voor het proces van ontdooien, is er op de lange termijn sprake van 100 procent energieoverdracht zonder verliezen. Het systeem omvat een ‘warmtebronmanagement’-systeem in de warmtepompregeling. Het is geprogrammeerd om energie op te nemen voor verwarmen vanuit de ijsvoorraad of van een solarsysteem op het dak van het pand. Als de bodemtemperatuur relatief hoog is neemt de ijsvoorraadtank ook grondwarmte op uit de omgeving, om warmte te regenereren in de winter.

Het binnenwerk van een Eisspeichersysteem van Viessmann.

Carrier Airconditioning neemt Klimarent over Carrier Airconditioning Benelux BV heeft zijn verhuuractiviteiten in tijdelijke koel- en klimaatsystemen uitgebreid, middels de overname van Klimarent BV uit Oudewater. Hiermee zet Carrier een volgende stap zetten in de ontwikkeling van de verhuuractiviteiten in de Benelux. Deze ontwikkeling past in de strategie om klanten breder te ondersteunen bij alle HVAC-vraagstukken, zoals levering van nieuwe apparatuur, service en onderhoud, verkoop van onderdelen, regeltechniek, monitoring en ook de inzet van tijdelijke koeling en/of verwarming. Klimarent is opgericht in 2001; de merknaam is vertrouwd en zal worden voortgezet. Het huidige management van Klimarent zal samen met Carrier werken aan de ontwikkeling van de verhuuractiviteiten in de Benelux. www.klimarent.nl

vlnr: Cor de Gans, Arjan de Priester, Marco Vierhout (Klimarent).

Achter: Otto de Bont, UTC Climate Controls & Security (Carrier)

Jaarcongres Warmtenetwerk: marktmodellen centraal Tijdens de zevende jaarbijeenkomst van de stichting Warmtenetwerk kwamen vanuit de werkgroep Techniek & Innovatie verschillende sprekers met ideeën voor marktmodellen die de groei van warmtenetten moeten bevorderen. Een uitdaging die actueel is, mede vanwege de publicatie van de warmtevisie in 2015. Zo ging Casper Jansen in op de ontwikkeling van warmtenetten op lage temperatuur. Hij toonde aan de hand van een appartementenflat in Leiden dat technische innovatie tot nieuwe marktconcepten kan leiden. Voor de aansluiting van dit complex op de retourleiding van de

stadsverwarming is een nieuw concept voor verrekening van de warmtelevering bedacht. Een andere spreker tijdens de bijeenkomst, Joop Oude Lohuis van bureau Ecofys, gaf uitleg over een studie waarin mogelijkheden van ‘open’ warmtenetten zijn onderzocht die keuze van de afnemers op warmtebron of op warmteleverancier mogelijk maken.

op het warmtenet. Dit plan is gebaseerd op aansluiting van bestaande woningen; het behelst zowel woningrenovatie met isolatie als aansluiting op het warmtenet. Een aantrekkelijk aanbod van goedkope warmte zonder aansluitkosten is mogelijk door gebruik te maken van de huidige lage financieringsrente.

Ted Zwietering, programmadirecteur bij de gemeente Den Haag, presenteerde tijdens de jaarbijeenkomst het Haagse plan om een grote sprong te maken naar honderdduizend woningen

Een volledig verslag van de jaarbijeenkomst van stichting Warmtenet vindt u op de website van deze stichting: www.warmtenetwerk.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 11

NIEUWS

Eerste ‘Warmte-uit-ijs’-project in Groot-Brittannië

NIEUWS

‘Stop met aardgas voor verwarming van gebouwen’ Het klimaatakkoord kan in de Nederlandse gebouwde omgeving handen en voeten krijgen door te stoppen met aardgas voor de verwarming van gebouwen, zo stelt Stichting HIER Klimaatbureau. Volgens het bureau is daar een verhoging van de aardgasprijs naar â‚Ź1,per kubieke meter nodig, naast een verplicht label B vanaf 2030. Bovendien moeten netwerkbedrijven samen met gemeenten en lokale energie-initiatieven een ondersteuningsstructuur bouwen om bewoners te helpen met energiebesparing. Ter onderbouwing hiervan heeft CE Delft het rapport ‘6 stappen naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving’ opgesteld in opdracht van HIER. Om de gebouwde omgeving in Nederland klimaatneutraal te maken, moeten we stoppen met aardgas voor de verwarming van woningen en gebouwen, aldus Sible SchĂśne, programmadirecteur HIER klimaatbureau. “De technieken daarvoor bestaan al, maar zijn duurder dan aardgas. Door een verhoging van de aardgasprijs worden de duurzame alternatieven goedkoper dan aardgasâ€?, aldus SchĂśne.

De aardgasprijs voor kleinverbruikers moet volgens het rapport stapsgewijs worden verhoogd van â‚Ź0,62 tot â‚Ź1 per

kubieke meter. Daarmee wordt de CO2belasting op aardgas even hoog als de belasting op elektriciteit. Gelijktijdig kunnen andere belastingen zoals de inkomstenbelasting worden verlaagd waardoor er een vergroening van de belastingen optreedt. Uit de berekeningen van CE Delft blijkt dat wanneer alle kosten worden meegenomen, dus naast de brandstof zelf ook de gebouw-installaties en de infrastructuur, de goedkoopste manier om klimaatneutraal aan de warmtevraag in Nederland te voldoen er als volgt uitziet: t (FNJEEFME QSPDFOU FOFSHJFCFTQBring in alle gebouwen. t %VVS[BNF XBSNUFMFWFSJOH JO POHFveer de helft van de gebouwen. t (SPFO HBT JO FFO LXBSU WBO EF HFCPVwen. t &MFLUSJTDIF XBSNUFQPNQFO JO IFU SFTterende kwart van de gebouwen.

met besparingsmaatregelen, is een nieuwe lokale infrastructuur nodig. Lokale duurzame energie-initiatieven, gemeenten en netwerkbedrijven moeten daarin een belangrijke rol spelen. Met name voor de laagste inkomensgroepen zal dit nodig zijn om de stijgende kosten van energie te kunnen dragen.

Deze infrastructuur zal voor een belangrijk deel betaald moeten worden door de bedrijven die aan de maatregelen verdienen.

Het rapport van CE Delft kan hier worden gedownload: www.ce.nl/publicatie/6_stappen_naar_ een_klimaatneutrale_gebouwde_omgeWJOH

De onderzoekers adviseren een verplicht label B voor alle woningen vanaf 2030. Dit kan door een verplichting op te nemen bij de verkoop van de woning die komt te liggen bij de koper en waarbij de notaris een controlerende rol uitvoert. Daarmee wordt energiebesparing afgedwongen. Om bewoners te helpen

Energiebesparingsfonds wordt nauwelijks gebruikt Het sinds 2014 actieve energiebesparingsfonds wordt tot op heden nauwelijks gebruikt. Van de 300 miljoen euro die het fonds omvat is voor slechts 36 miljoen een aanvraag gedaan, zo meldt Totaalbesparen.com op basis van gegevens van RTL Nieuws. Het grootste pro-

bleem is dat de consument niet op de hoogte is van het bestaan van het fonds. Het energiebesparingsfonds is in 2014 opgezet om consumenten te helpen hun bestaande woning energiezuiniger te maken. Een lening bij het energiebesparingsfonds kan gebruikt

12 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

worden voor onder andere het beter isoleren van de woning, de aanschaf van een warmtepomp, zonneboiler of zonnepanelen, warmte terugwinninginstallaties en meer. De lening dient een NJOJNBMF IPPHUF WBO FVSP UF IFCCFO FO NBH NBYJNBBM FVSP zijn. Zonnepanelen zijn de populairste manier om te besparen op energiekosUFO NBBS TMFDIUT QSPDFOU WBO EF MFning mag gebruikt worden voor de plaatsing van zonnepanelen. De andere QSPDFOU WBO EF MFOJOH EJFOU HFCSVJLU te worden voor een andere energiebesparende maatregel, zoals plaatsing van een warmtepomp of het isoleren van de woning. De leningen hebben een looptijd van 7 of 10 jaar, afhankelijk van de hoogte van het bedrag. De - overigens ďŹ scaal aftrekbare - rente die een consument betaalt over het geleende bedrag is vastgesteld op 3 procent, maar in de Tweede Kamer wordt nagedacht over verlaging van deze rente.

RSORVVLQJHQ YDQ 1HÀ W

0HW (QYL/LQH LQWURGXFHHUW 1HÀ W HHQ FRPSOHHW QLHXZ

(QYL/LQH ZDUPWHSRPSHQ ]LMQ ERYHQGLHQ HHQYRXGLJ WH

SURJUDPPD OXFKW ZDWHU ZDUPWHSRPSHQ 0DDU OLHIVW

FRPELQHUHQ PHW GH WKHUPLVFKH HQ SKRWRYROWDwVFKH

FRQÀ JXUDWLHV ELHGHQ PDDWZHUN YRRU HONH VLWXDWLH

]RQQH HQHUJLHV\VWHPHQ YDQ 1HÀ W 9RRU HHQ GXXU]DPH

0RQR HQ ELYDOHQW ]RZHO PRQREORFN DOV VSOLW PHW HHQ

WRWDDORSORVVLQJ XLW ppQ KDQG

KRJH &23 HQ YRRUEHUHLG YRRU 6PDUW*ULG

1HÀ W =R HDV\ NDQ KHW ]LMQ

QHÀ W QO ZDUPWHSRPSHQ

Belastingplan 2016 verduurzaamt energiesystemen Vlak voor de kerst van 2015 heeft de Eerste Kamer ingestemd met het Belastingplan 2016. Naast wijzigingen in onder andere de inkomsten- en loonbelasting is er ook een bescheiden paragraaf in opgenomen over de energiebelasting. Hiermee wordt de ‘scheve verhouding’ tussen gas en elektra deels bijgesteld: een overwinning voor de duurzame energiesector.

TEKST: BAS ROESTENBERG

14 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

SCHEVE HEFFING Al in 2012 concludeerde het Centraal Planbureau (CPB) in het discussiestuk ‘The socially optimal energy transition in a residential neighbourhood in the Netherlands’ al dat het belastingstelsel bepaalde klimaatsystemen bevoordeelt.

De afgelopen jaren is het verschil in fiscale benadering tussen gas en elektra steevast een belangrijk onderwerp van discussie gebleven. Wie zijn hr-ketel inruilt voor een - al dan niet hybride warmtepomp wordt voor die duurzame keuze immers bestraft met een hogere belastingdruk; de heffing op gas is relatief gezien veel lager dan die op elektra.

VERGROENING Een paar maanden geleden rekende CE Delft voor dat huishoudens vijf keer zoveel energiebelasting betalen voor aardgas- dan voor elektriciteitsgebruik.

Tot begin dit jaar bedroeg de energiebelasting op elektriciteit €0,12 per kWh en op gas €0,19 per m3. Daarbij moet worden bedacht dat één kubieke meter aardgas bijna tien keer zoveel energieinhoud heeft als één kWh elektriciteit.

Omgerekend naar GigaJoules geeft

dat een redelijk dramatisch beeld. Voor 1 GJ aan energie uit aardgas moest tot 1 januari van dit jaar nog €6,72 worden betaald, voor 1 GJ energie uit elektriciteit €33,22 - bijna het vijfvoudige.

De berekening van CE Delft vond plaats in het kader van onderzoek dat was geïnitieerd door een positioning paper van de Dutch Heat Pump Association (DHPA) en werd uitgevoerd in opdracht van Eneco en werkgeversvereniging De Groene Zaak, die al eerder pleitte voor een verschuiving in de energiebelasting. “Door het belastingverschil tussen aardgas en elektriciteit op te heffen kan het Kabinet een belangrijke vergroeningsslag slaan: de energietransitie in Nederland versnelt en onze afhankelijkheid van aardgas vermindert”, zo stelde Marga Hoek, directeur van De Groene Zaak, in 2015.

Aan zo’n fiscale aanpassing worden tal van positieve effecten toegerekend: hij stimuleert bijvoorbeeld energiebesparing bij het gebruik van gasgestookte apparatuur, elektrisch rijden wordt goedkoper en de keuze voor een warmtepomp in plaats van hr-ketel wordt een stuk interessanter. Op die manier kan een herziening van de energiebelasting dus prima bijdragen aan het bereiken van klimaatdoelstellingen.

VERDUURZAMING Na veel discussie en lobbywerk achter de schermen is het parlement inmiddels ook overtuigd van die visie. In het Belastingplan 2016, ingegaan op 1 januari 2016, is opgenomen dat voor kleingebruikers de energiebelasting op gas wordt verhoogd en die op elektriciteit wordt verlaagd. De primaire reden voor het aanpassen van de belastingtarieven is overigens wat merkwaardig. In eerste instantie was deze aanpassing namelijk vooral bedoeld als compensatie voor gederfde inkomsten door de overheid. Een van de afspraken uit het

Energieakkoord luidt dat er een nieuwe vrijstelling op kolenbelasting voor elektriciteitscentrales wordt ingevoerd, in ruil voor afbouw van de meest vervuilende elektriciteitsproductie enerzijds, en rendementsverbeteringen van kolencentrales (in juli 2017 moet minimaal 40 procent worden behaald) anderzijds. Door die vrijstelling loopt de schatkist jaarlijks 189 miljoen euro mis, een bedrag dat in datzelfde Energieakkoord wordt afgedekt middels een verhoging van de energiebelasting. Vanuit duurzaamheidsoogpunt geen charmante actie, maar door de energielasten bij burgers anders te verdelen – lees: de belasting op aardgas en elektriciteit beter in verhouding te brengen – krijgt de wijziging alsnog een duurzaamheidsstimulerend karakter.

DHPA Een van de partijen die het rechttrekken van de fiscale ongelijkheid toejuicht, is de DHPA. “De DHPA heeft, samen met de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) en ook Eneco, de laatste drie jaar de nodige energie in de correctie van deze ongelijkheid gestoken door er aandacht voor te krijgen van de landelijke overheid”, aldus Peter Wagener, voorzitter van de DHPA. “Dat heeft tot zeer concrete resultaten geleid; het Ministerie van Financiën heeft de Energiebelasting op aardgas verhoogd met 7,3 eurocent per kubieke meter en de Energiebelasting op elektriciteit verlaagd met 2,3 eurocent per kilowattuur. We zien dit als een eerste stap in de aanpassing van het fiscale systeem terwille van de verduurzaming van ons energiesysteem. De DHPA zal consequent blijven pleiten voor nog een aantal van deze stappen, om het fiscale nadeel van verduurzaming te elimineren.” WP

Energiebelasting 2011-2016 2011

2012

2013

2014

2015

2016

Aardgas (€/m3)

0,1639

0,1667

0,1862

0,1894

0,1911

0,25168

Electriciteit (€/kWh)

0,1121

0,114

0,1165

0,1185

0,1196

0,1007

De energiebelasting voor kleinverbruikers (gas: tot 5.000 m3/jr, elektriciteit: tot 10.000 kWh/jr).

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 15

WETGEVING

Het concept energieheffing dateert al uit 1996, toen het in Nederland werd ingevoerd onder de noemer ‘Regulerende EnergieBelasting’ (REB). Het ging om een budgetneutrale heffing; de lastenverzwaring van de REB werd gecompenseerd door een verlaging van de inkomstenbelasting. Doel van de REB was dan ook niet het spekken van de staatskas, maar het stimuleren van efficiënt energiegebruik. Bij de invoering is destijds echter nooit voorzien dat in het kader van verduurzaming een verschuiving plaats zou gaan vinden van aardgas- naar elektriciteitsgebruik. In de jaren ‘90 was dit nog helemaal geen issue, maar inmiddels is die verschuiving wel in gang gezet.

FINANCIERING

Nieuwe subsidieregeling voor warmtepompen Dit jaar kunnen particulieren en zakelijke gebruikers bij de investering in een warmtepomp, zonneboiler, biomassaketel of pelletkachel een beroep doen op de ISDE (InvesteringsSubsidie Duurzame Energie). Met deze regeling erkent de overheid dat warmtepompen een belangrijke bijdrage leveren aan het behalen van duurzaamheidsdoelstellingen.

TEKST EN FOTO: BAS ROESTENBERG Met de ISDE wil de overheid stimuleren dat Nederlandse huizen en kantoren minder door gas en meer door duurzame warmte worden verwarmd. De regeling komt in dat kader voort uit het Energieakkoord uit 2013. Het gaat om een meerjarige regeling die doorloopt tot en met 31 december 2020. Per subsidiejaar wordt het budget vooraf bekendgemaakt; voor 2016 is 70 miljoen euro beschikbaar.

VEREISTEN Om een subsidieaanvraag te kunnen indienen, moet aan een paar voorwaar-

Rekenvoorbeeld Wie een lucht/water-warmtepomp met een vermogen van 6 kilowatt laat installeren, kan daarvoor maximaal €2.300,- subsidie krijgen: het basisbedrag van €2.000,- voor het type systeem plus €300,- als het om een warmtepomp gaat met A++ label.

den worden voldaan. Zo wordt alleen subsidie toegekend aan verwarmingstoestellen met een vermogen kleiner dan 70 kilowatt en voor installaties die binnen een jaar na toekenning in gebruik worden genomen. Een toestel waarvoor subsidie wordt aangevraagd moet zijn voorzien van een etiket, productkaart en documentatie, er mag niet eerder een subsidieaanvraag voor zijn ingediend en eenmaal geïnstalleerd mag het niet binnen een jaar weer worden doorverkocht.

gensdrempel. Die drempel ligt bij hybride warmtepompen bij 5 kilowatt, en bij lucht/water- en water/water-warmtepompen bij 10 kilowatt. Voor elke kilowatt extra vermogen (tot de 70 kW) wordt €100,- extra toegekend. Bij een hybride systeem is voor die ‘vermogenstoeslag’ een plafond vastgesteld van €1.500,-. Tot slot leveren lucht/water- en water/water-warmtepompen met een label in de hoogste energie-efficientieklasse een bonusbedrag op: €150,- bij A+ en €300,- bij A++.

BEDRAGEN Het subsidiebedrag dat kan worden aangevraagd hangt enerzijds af van het type apparaat en anderzijds van de energieprestatie. Als louter naar warmtepompen wordt gekeken, gaat het om basisbedragen van €500,- voor een warmpompboiler, €1.000,- voor een hybride warmtepomp, en €2.000,- c.q. €2.500.- voor een lucht/water- of water/ water-warmtepomp. Behalve bij warmtepompboilers worden deze bedragen verhoogd boven een bepaalde vermo-

AANVRAGEN Dit jaar kan een subsidieaanvraag tot 31 december worden ingediend via de Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). Eindgebruikers die van plan zijn een warmtepomp te laten installeren doen er verstandig aan om niet te lang met een aanvraag te treuzelen. Als het volledige subsidiebedrag van 70 miljoen euro voor dit kalenderjaar is vergeven, zullen ‘laatkomers’ namelijk moeten wachten op de regeling van 2017. WP

16 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Blijburg 4.0: duurzaam strandpaviljoen Innovatieve combinatie van techniek

Het Amsterdamse strandpaviljoen Blijburg opende onlangs een nieuwe, voor de komende twaalf jaar vaste, locatie in de nieuwbouwwijk IJburg. Om de locatie energetisch zo zelfvoorzienend mogelijk te maken, tekenden Blijburg, Eneco en Metabolic voor een bijzondere combinatie aan nieuwe technieken. Zo wordt piekbelasting in energiegebruik opgevangen door accu’s, zodat er geen grootgebruikeraansluiting hoefde te worden gerealiseerd.

Het nieuwe, 1.800 m2 grote strandpaviljoen is een centrale ontmoetingsplek voor een grote diversiteit aan mensen van binnen en buiten Amsterdam. Naar verwachting zal het jaarlijks zo’n 800.000 bezoekers aantrekken. Bij de bedrijfsvoering van het paviljoen staat oog voor mens, dier en milieu centraal.

Zo is bij de bouw van het pand zo veel mogelijk met hergebruikte materialen en duurzaam beton gewerkt. Daarnaas is het voorzien van een slim en innovatief energie- en klimaatsysteem, dat jaarlijks bijna 65.000 kilo minder CO2

uitstoot dan een conventioneel systeem. Op het dak plaatste Eneco 71 zonnepanelen die jaarlijks 16.000 kWh groene stroom produceren, zo’n één vijfde van het totale energiegebruik van de technische installatie van Blijburg.

Overigens is de complete energievoorziening van Blijburg CO2-neutraal, omdat het resterende deel aan gebruikte stroom afkomstig is van Hollandse Wind van Eneco.

Voor koeling en verwarming is het paviljoen voorzien van een Daikin VRV-systeem. Daarbij gaat het om een lucht-

18 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

warmtepomp die niet alleen de buitenlucht als bron gebruikt, maar ook restwarmte van de vriescel, twee koelcellen en de biertank. Tevens voorziet het systeem in frisse lucht door middel van warmteterugwinning uit de luchtbehandelingskast. Dit maakt Blijburg twintig procent energiezuiniger. Eneco realiseert en onderhoudt de installaties voor in ieder geval negen jaar.

KLIMAATDOELSTELLINGEN Met de combinatie van verschillende innovaties draagt Blijburg bij aan de kli-

Op het dak liggen 71 zonnepanelen.

maatdoelstellingen van de gemeente Amsterdam, dat de doelstelling heeft om de CO2-uitstoot in 2040 met 40 procent te verminderen. Voor de realisatie van de duurzame innovaties in dit duurzame strandpaviljoen heeft Blijburg een unieke samenwerking opgezet. Zo heeft het Eneco en Metabolic – ontwikkelaar van duurzame concepten – bij elkaar gebracht om gezamenlijk het energetische deel van het project op te pakken. Daarbij speelde ook de bijzondere locatie van het nieuwe paviljoen een rol: het ligt wat afgelegen en op grote afstand van het hoofdelektriciteitsnetwerk.

SMART POWER BLOCK Een bijzondere innovatie die bij Blijburg is toegepast, is de grootschalige opslag van elektische energie. “Normaal gesproken wordt een project als Blijburg, mede vanwege de VRV-klimaatinstallatie, aangesloten op een grootverbruikersaansluiting”, aldus Cornel Gaas-

beek, projectleider namens Eneco. “Dit pand staat echter op een relatief grote afstand van de hoofdader van het Liander-elektriciteitsnetwerk, zodat de aanleg van een grootverbruikersaansluiting erg kostbaar zou worden. Dat was de reden om naar een alternatieve oplossing te zoeken, en die werd gevonden in energieopslag.” In plaats van een grootverbruikersaansluiting van 3x250 ampère heeft Blijburg nu een kleinverbruikersaansluiting van 3x80 ampère, aangevuld met een ‘Smart Power Block’. Dit is een door de Nederlandse start-up Spectral Utilities, een dochteronderneming van Metabolic, ontwikkeld opslagsysteem. Het bestaat uit enkele accu’s die vermogenspieken opvangen zodra ze de kleinverbruikersaansluiting overschrijden. “Het Smart Power Block is echter meer dan een ‘simpele’ batterij die indien nodig extra energie levert”, vertelt Gaasbeek. “De ingebouwde slimme software van het systeem stuurt apparatuur aan, zodat

Het Smart Power Block is ontwikkeld door Spectral Utilities, een jong technologisch bedrijf dat duurzame oplossingen ontwikkeld voor onder andere watervoorzieningen, sanitair en energie. Een van de doelstellingen van het bedrijf is de realisatie van voorzieningen (zoals energie) op locaties waar die voorziening nog niet aanwezig zijn (zoals Blijburg), en om bestaande systemen te vervangen die milieubelastend zijn. Blijburg is de eerste locatie in Nederland waar het Smart Power Block van Spectral Utilities word toegepast. Het opslagsysteem kan 30 kW continuvermogen en 60 kW peakvermogen leveren, en heeft een opslagcapaciteit van 50 kWh.

piekvragen worden beperkt en het stroomgebruik waar mogelijk wordt getimed. Een voorbeeld van dat laatst is dat het VRV-systeem af en toe automatisch wordt afgeschakeld om piekbelasting te voorkomen.” WP

Blijburg Het strandpaviljoen Blijburg bestaat als concept sinds 2003, toen het werd geopend op de net opgespoten zandvlakte van de Amsterdamse uitbreidingswijk IJburg. Twee jaar laten sloot het paviljoen de deuren omdat er andere plannen voor de locatie kwamen, waarna het twee keer een paar honderd meter verhuisde weer werd geopend als Blijburg 2.0 (in 2006) en Blijburg 3.0 (in 2010). Het nieuwe Blijburg – Blijburg 4.0 – is gevestigd op een landtong van Ijburg waar het twaalf jaar mag blijven staan.

De luchtbehandelingskast.

De buitenunits van het Daikin VRV-systeem.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 19

PROJECT

Smart Power Block

VSK 2016

‘We zitten in een positieve flow’ Van 2 tot en met 5 februari vindt in de Jaarbeurs te Utrecht de VSK 2016 plaats.

Alles wijst erop dat deze beurseditie meer dan ooit is gericht op duurzame klimaatsystemen. Daarbij is er volop aandacht voor warmtepomptechnologie; niet alleen bij exposanten, maar ook via het lezingengedeelte en tijdens de Warmtepompen Innovatieroute. In deze VSK-special vindt u een deel van het programma en een handige, uitneembare beursplattegrond.

TEKST: BAS ROESTENBERG ‘Kennis omhoog, verbruik omlaag’ is het thema van VSK 2016. Deze VSK staat in het teken van de klimaatdoelstellingen. Brand Manager Cas Wegman van Jaarbeurs vindt dat een gevoelige snaar is geraakt. “Het thema slaat aan, elke exposant licht er op zijn stand één product uit dat een substantiële bedrage levert aan deze doelstelling. We presenteren hiermee een bloemlezing aan producten die de komende jaren toonaangevend zullen zijn.”

De VSK 2016 is opgebouwd langs de lijnen van Product, Kennis, Netwerken en Fun. Cas Wegman: “Het product komt uitgebreid aan bod bij exposan-

Genomineerd voor de VSK Awards in de categorie Design: de Samsung 360 Cassette van Ambrava; de eerste ronde cassette ter wereld zonder uitblaasliniaal.

20 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

PRODUCT MET STIP Wegman herhaalt de Europese 2020-doelstellingen nog maar even.

Twintig procent minder uitstoot van broeikasgassen dan in 1990 en twintig procent meer energie-efďŹ ciĂŤntie. Dat worden toch de grote uitdagingen voor de komende vijf jaar. Op de beurs laten exposanten zien hoe die doelstellingen bereikt kunnen worden, welke producten zij daarvoor in de aanbieding hebben.

Zo kan elke exposant een product dat hieraan een essentiĂŤle bijdrage levert in het zonnetje zetten. Hij plakt daar letterlijk een grote sticker op. Vanaf dat moment is het een Product met Stip.

Hierdoor ontstaat een staalkaart aan innovatie. Daarnaast krijgen alle exposanten de gelegenheid ‘als een standwerker’ in een kwartier tijd hun product te presenteren in een van de vier theaters op de beursvloer. Wegman: “Dat is wat mij betreft de tweede beurslijn: kennis.

Naast productpresentaties vinden in de theaters sessies plaats van kennisinstituten en branche-organisaties.�

VSK AWARDS Tijdens de VSK worden ook dit jaar weer de VSK Awards uitgereikt. Met deze awards worden bedrijven beloond voor innovatie en initiatief. Dat de awards in trek zijn, blijkt uit het aantal inzendingen: dit jaar kreeg de organisatie er precies 100, wat meer is dan ooit.

Juryvoorzitter Titia Siertsema, voorzitter van branchevereniging Uneto-VNI, is niet verrast door de innovatiedrang van de branche. “De branche zit in een transitie. Er komt veel op de ondernemers af, van samenwerking in de keten, BIM, sociale innovatie tot en met de ontwikkeling van techniek.�

Inmiddels zijn uit alle inzendingen een twaalftal nominaties geselecteerd: Categorie Design: t "JS #SJOL $MJNBUF 4ZTUFNT

t "RVB$MFBO .FSB $PNGPSU (FCFSJU

t 4BNTVOH $BTTFUUF "NCSBWB

Categorie Energiebesparing: t &DPMVUJPO 858 % *OWFOUVN

t FDP5&$ FYDMVTJWF 7BJMMBOU

t 5SJQMF"RVB $PPMNBSL

Categorie Installateurzaken: t #FVHFMQSPHSBNNB 6CCJOL

t .FHBQSFTT 7JFHB

t ;NBSU 'MFY ;FIOEFS

Categorie Systeemoplossingen: t $PNGP"JS 2 ;FIOEFS

VSK 2016

ten, kennisdeling via vier theaters op de beursvloer, netwerken gebeurt op de (VIP) terrassen en VSK Borrel. Mag een beurs ook een beetje leuk zijn?. Daar zorgen we voor via de VSK Games.

Kortom, VSK biedt de installateur een pallet aan mogelijkheden om kennis te verwerven zodat het verbruik omlaag kan, want dat is toch de rode draad.�

Genomineerd voor de VSK Awards in de categorie Systeemoplossingen: Het Zero Energy Concept van Itho Daalderop; een totaalmodule bestaande uit een water/ water-warmtepomp, WTW- en regeneratie-unit.

t %JBHOPT59 1SJWB

t ;FSP &OFSHZ $PODFQU *UIP %BBMEFSPQ

De genomineerden worden in hal 9 van de VSK gepresenteerd in de Awards Arena. Alle inzendingen die aan de minimale voorwaarden voldoen, maar niet zijn genomineerd worden bijeengebracht in de Innovatie Boulevard. Op EF FFSTUF UXFF CFVSTEBHFO FO GFCSVBSJ LVOOFO PPL CF[PFLFST IVO stem uitbrengen. De stem van de jury en die van het publiek wegen even [XBBS 8PFOTEBH GFCSVBSJ XPSEFO EF winnaars bekend gemaakt. WP

Warmtepompen Innovatieroute Tijdens de vakbeurs VSK die van 2 tot en met 5 februari 2016 plaatsvindt in Utrecht, organiseert vakblad Warmtepompen de gratis Warmtepompen Innovatieroute. Tijdens de route worden bezoekers in korte tijd geĂŻnformeerd over de nieuwste ontwikkelingen.

Dankzij recente aanpassingen in de regelgeving komt de warmtepomp steeds beter in zicht als duurzame vervanger van - of aanvulling op - de hr-ketel. Door een woning te verwarmen (en koelen) met behulp van een warmtepomp, wordt een duurzaam en comfortabel binnenklimaat gecreĂŤerd, tegen lagere energiekosten. Het is voor archi-

tecten, installatieadviseurs en medewerkers van vastgoedbedrijven en woningcorporaties belangrijk om op de hoogte zijn van de actuele stand van zaken met betrekking tot warmtepomptechnologie en de mogelijke toepassingen ervan.

Ook ambtenaren werkzaam bij een gemeente zijn overigens van harte welkom om mee te wandelen.

Hoe werkt het?

Deelnemers aan de Warmtepompen *OOPWBUJFSPVUF XPSEFO JO FFO groep van maximaal vijftien personen langs een aantal warmtepomp-stands geleid. Bij iedere stand geeft een expert u vijftien minuten lang uitleg over

een onderwerp dat aan de toepassing van warmtepompen is gerelateerd. Zo worden deelnemers dus in anderhalf uur volledig bijgepraat. Standhouders die tijdens de route worden bezocht zijn NeďŹ t Bosch, Jaga, Stulz, Alpha Innotec en NIBE Energietechniek.

De Warmtepompen Innovatieroute WJOEU QMBBUT PQ XPFOTEBH GFCSVBSJ FO EPOEFSEBH GFCSVBSJ CFJEF EBHFO PN FO 6 LVOU [JDI UPU KBOVBSJ JOTDISJKWFO FO EBBSCJK aangeven naar welk tijdstip uw voorkeur uitgaat. Deelname aan de route is volledig gratis. Inschrijven kan online, via www.vakbladwarmtepompen.nl/innovatieroute

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 21

HAL 12 12F085

12F084

12F070 12F062 12F056

12F081

12F071

12F090

12D082

GAMES

12D105 12C104

12D096

12C101

12A100

12F041 12E040

12C 12B 085 12B082 090 12B 084

12B 065

12B071

12A 099

12A 064

12A054

12D040

12D026

12B042

12A040

GAMES KENNIS UIL

11C076

12B024

12B034

12B010

11C

12A024

12A020

11B082 11B074

11B079

12A010

11A078

12A032

12A 12A073 12A063 059

11D0

12B006

12C 12C 033 029

12B 12B 033 029

11E072

11D080

12C010

12C032

12B054

12B 068

12B070

11E080

TERRAS

12D033

12C052

12C 12C 12C071 065 063

12E028

12E030

12D046

HEATER THEATE T

12C082

11F 11F 11F 11F 086 080 078 074 0

12F024 12F031

12E054

12E073 12E065

12A082

P2

12F065

12E 12E072 12E064 060

12E082

12F040

12A043 12A00037 12A027

11B 071 11A 070

11A 11A06 11A083 077

12A013 12A003

P4

P3

P1

2 T/M 5 FEBR JAARBEURS | UTRE 07E128 07E122 GAMES KENNIS UIL

LEGENDA TOILETTEN

07E125

07E116

07E108

07E117

07E105

07E 07E 07E 07E096 090 084 074

07D090

07E 072

07E062

07E 07E 087 083

07E075

07E055

07E 07E 049 047 07D044

07D084

07D074

07D054

07D052

07E034

07D034

07E0

07E023 00

07D024 00

07D124

07E 135

07D104

07D085

07D067

07D033

07D134

07C032

CATERING

07C048 HEATER THEATE T

INFORMATIE GARDEROBE

07E 07E 050 040 07E036

07C094

07C080

07C066

07C034

07B124

PINNEN

07B104

07C083

07B066

07B048

07B065

07A048

07B034

07B022

TELEFOON PARKEERAUTOMAAT EHBO BOULEVARD

07B125 07A136

07A 07A 130 126

07A139 07A 137

07A 133

07A 114

07A 127

07A104

07A119

07A101

SITUATIE PER 4 JANUARI, WIJZIGINGEN VOORBEHOUDEN.

22 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

07A067 07A 07A057 07A 07A045 061 053

07B039

07

11F052

11E 059

11F020

10F 070

11F011

11E 050

11E032

11D 048

060

11E026

11D030

11C052

C066

11F 036 11F030

11C040

11C032

11E 018

11D 022

10F 069

11E 012

11C051

11B032

11B 11B 050 040

B 11B061 1 A 11A060 0

11A 11A061 69 065

11A032

10F016

10E045

10F031

10F021

10E040

10F 006 10F 005

10E016 10E010 10E008

10E 069

11D012

10D044

10E 006

10E015 10E011

HEATER THEATE T

10D016

11C012

10D 069

11C010

11C011

11B020

11B012

11A018

11A049 11A041 11A033

10F030

10E071 10E070

11B010 11B070 11B060

10F056 10F046 10F040

11B008 11B004

10C062

10D 10D026 020

10C042

10C026

10C043

10C025

10C017 10C011

10B044

10B026

10B014 10B010

10C 068 10C067 10B 068

10B056

10A 072

11B 013 11A 010

10A 068

11A013 11A007

VSK AWARDS INNOVATIE BOULEVARD

10D011 10C 10C 10C 016 012 010

10A056

10A042

10A 10A 053 049

10A041

10A026

10B 023 10A 020

10A027

10B 015 10A 016

10B 011 10A 010

10A021 10A011

10B005 10B004 10B003 10B002 10B001 10A 002 10A 001

VSK AWARDS ARENA HELP DESK

GAMES KENNIS UIL

ENTREE

REGISTRATIE VIP2 VIP LOUNGE

07E 017

07D 018

VIP4

VIP1

RUARI ECHT

026

VIP3

SERVICE & INFO MARIJKEZAAL

08E058 08F 070

07E010

08F026 08F020

CROESEZAAL

08D042

08D032

08D044 07C010

GAMES KENNIS UIL

08C072

07B010

08E 020 08E010 08E 018

08E032 08E 026 08D046

08C038

08C030

08D 024

08D 021

08F 005 08E 004 08D 011

08D 010

08D 009 08D 004

08C011

08C 008

08C041

ENTREE OOST

08C 005

HEATER THEATE T

08B072

08B073

ENTREE

08F016

08D050 07D010

Hal 9

08C031

08B 005 08B021

7B011

Hal 8

BRAMBAM.NL©

11F 066 11F060

Hal 10

VSK 2016

Hal 11

ENTREE WEST

Hal 7 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 23

Exposanten Op pagina 22 en 23 van deze editie vindt u een plattegrond van de beursvloer.

Onderstaand overzicht biedt een selectie van beursdeelnemers die relevant zijn voor de warmtepompsector - met daarachter de hal en het standnummer.

Bedrijfsnaam

Hal/Standnummer

Bedrijfsnaam

Hal/Standnummer

A.O. Smith Water Products Company B.V.

07.B065

KOREX Benelux B.V.

08.E004

Altena Cleaning B.V.

10.C026

MAGNUM Heating

07.D034

Ambrava B.V. / Samsung klimaatbeheersing

11.F011, 11.F020

Nathan Import/Export B.V.

07.B048

Aqua Power Store B.V.

07.A061

Navos Klimaattechniek B.V.

07.E034

Avans+

10.E008

Nefit

07.B011

AWB

07.C083

NIBE Energietechniek B.V.

07.C034

BLM Raadgevend Technisch Adviesbureau

10.E016

NVKL

10.D044

Blygold Nederland B.V.

11.C066

OC Autarkis

12.D082

Carrier Airconditioning Benelux B.V. Branch Office Nederland

11.C012

Orange Climate BV

12.D082

Orcon B.V.

07.D090

Clima Direct BV

11.A061

OSH bv

12.D040

ClimaRad B.V.

07.D067

OTIB

10.C042

Condair B.V.

12.B090

Radson

07.D067

Conpro Condensor Bescherming B.V.

11.B082

Remeha B.V.

07.B124

Coolmark B.V.

10.F056

Remon Aardwarmte B.V.

07.D052

EcoForest Nederland

07.E135

RIHO Climate Systems

12.D082

ENECO B.V.

10.E045

Robot Vloerverwarming B.V.

07.E096

Ferroli Nederland

09.VIP2, 12.A100

Spirotech B.V.

07.B022

FLAMCO B.V.

07.B010

Stelrad B.V.

07.A104

Geothermica B.V.

07.E084

Stulz Groep B.V.

11.B032

Glen Dimplex Benelux B.V.

08.D009

Techneco Energiesystemen B.V.

08.E020

Grundfos Nederland B.V.

12.D026

Technisch Handelsbureau Rensa B.V.

10.E016

Henrad N.V.

07.A104

Testo B.V.

07.D054

HITMA Instrumentatie BV

10.A041

Thercon BV

07.D090

Honeywell B.V.

11.C076

UNETO - VNI

10.C062

Intergas Verwarming B.V.

07.C048

Uponor GmbH

07.A048

Inventum

07.B039

Vaillant

10.E016, 07.C083

ISSO Kennisinstituut voor de installatiesector

10.E016

Viega Nederland B.V.

08.D042

Itho Daalderop B.V.

08.D050

Wolf Energiesystemen

07.C066

Jaga Nederland B.V.

07.D134

WTH Vloerverwarming B.V.

07.C080

JK Vloerverwarming

07.C032

Ziehl-Abegg Benelux B.V.

12.B042

Lezingenprogramma Tijdens de VSK vindt verspreid over de vier ‘Theaters’ een uitgebreid inhoudelijk lezingenprogramma plaats, georganiseerd door Marktmonitor in samenwerking met Nolles Public Relations. Hierbij worden ook verschillende warmtepompgerelateerde onderwerpen besproken. Een paar voorbeelden uit het omvangrijke programma zijn de lezingen ‘Ins en Outs van Warmtepompen’ (wat is de bijdrage van de warmtepomp aan energieneutraal bouwen), ‘Energiebesparende Warmtapwaterconcepten’ (hoe dring je het energiegebruik bij tapwatergebruik terug?) en ‘Van EPC naar BENG, wat betekent het voor je installatie?’ (over de eisen aan Bijna EnergieNeutrale Gebouwen en de verschillen met de EPC).

Het volledige programma inclusief locaties en tijden kan worden ingezien op de website: www.vsk.nl/nl-NL/Bezoeker/Activiteiten/Theaterprogramma.aspx

24 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

elektrische boilers en hybride warmtepompen Tijdens VSK 2016 staat de beursstand van NIBE (stand C034, hal 7) voor een belangrijk deel in het teken van enkele nieuwe product(lijn)en. “Met de recente uitbreiding van ons boilerassortiment spelen we in op de groeiende behoefte aan ‘all electric’ concepten voor nieuwbouw, terwijl we met de NIBE F135 HYBRID – net als met onze vertrouwde NIBE F2040 – een warmtepompconcept bieden voor het verduurzamen van bestaande gebouwen in combinatie met een HR-combiketel”, aldus Marketing Manager Mariëlle van Gils van NIBE. BOILERS VOOR ‘ALL ELECTRIC’ “De nieuwe serie NIBE Melite omvat vier elektrische boilers van 60 tot 120 liter”, vervolgt Van Gils. “Daarmee bieden we voor bijna elke nieuwbouwsituatie een passende boiler, al kun je ze ook prima inzetten bij renovaties. Door de zelflerende SMART-temperatuurregeling en de goede isolatie vallen de

boilers – die leverbaar zijn vanaf 1 maart 2016 – in energieklasse B.” Ook de pas geïntroduceerde serie LX ACDC – vijf zonnestroomboilers van 95 tot 195 liter – passen volgens Van Gils goed in een all-electric concept of – voor beperking van het gasverbruik – in een systeemcombinatie met een HR-combiketel. “Je kunt deze boilers aansluiten op een pakket pv-panelen, maar ze werken ook op netstroom. Dankzij twee onafhankelijk in te stellen thermostaten én een extra ingebouwde voorkeurschakeling kan de opgewekte pvstroom op elk moment optimaal worden benut: voor de productie van warmtapwater óf voor omzetting in 230V elektrische stroom. Dus ook bij een mogelijke toekomstige verandering in de wijze van saldering zijn deze boilers de perfecte oplossing voor eventueel te veel opgewekte pv-stroom.”

HYBRIDE WARMTEPOMPEN Enthousiast is Van Gils ook over de NIBE F135 HYBRID, de gasbesparende hybride systeemoplossing voor bestaande bouw én nieuwbouw. “Je kunt de componenten van dit concept – een NIBE F135 ventilatielucht/water warmtepomp, een NIBE UKV 100 buffervat en een warmtewisselaar – naar keuze los of samengebouwd in een wandmontageframe opstellen. Dat geeft de installateur veel vrijheid in de opstelling. Uniek is daarnaast het 100 liter grote buffervat dat probleemloos het verschil in vermogen tussen de warmte-

pomp en de HR-combiketel opvangt én warmte opslaat als er geen verwarmings- of warmtapwatervraag is. Zo gaat er geen kostbare energie verloren!”

Bij wijze van introductieactie verloot NIBE na de beurs twee gratis NIBE F135 HYBRID systemen onder bezoekers. En ook niet onbelangrijk: de NIBE F135 HYBRID is zeer concurrerend geprijsd en kwalificeert in 2016 ook nog voor een ISDE-investeringssubsidie van € 1.000,-.

OVERIGE BEURSNIEUWS Tot slot besteedt NIBE op VSK 2016 aandacht aan de uitbreiding van de serie NIBE F1255 modulerende water/water warmtepomp met een 12 kW-uitvoering die zich onderscheidt door een zeer hoog rendement (SCOP: 5,4 bij 35 ° cold climate).

www.nibenl.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 25

ADVERTORIAL

Focus NIBE op de VSK:

Jan Willem van de Groep: ‘Kleine stappen remmen de transitie’ Volgens Jan Willem van de Groep - drijvende kracht achter Energiesprong en Stroomversnelling, opiniemaker en in 2015 winnaar van de Duurzame 50 Vastgoed NL-verkiezing – speelt de bouwsector de komende jaren een belangrijke rol bij de verduurzamingsslag in Nederland. Daarbij moet integraal in systemen worden gedacht: “kleine ingrepen op productniveau remmen de transitie naar een duurzame toekomst alleen maar af.”

TEKST: BAS ROESTENBERG HOE BEN JE BETROKKEN GERAAKT BIJ ENERGIESPRONG? “Tot 2008 probeerden corporaties waar ik werkzaam was zelf te bedenken hoe je energieneutrale bouw kunt realiseren. Volgens mij werkte dat niet, daarom ben ik vanuit mijn ervaring bij aannemers en woningcorporaties gaan experimenteren met een marktgerichte combinatie van duurzaam bouwen, innovatie en een nieuwe manier van het inkopen van woonproducten. Op basis van een beperkt aantal uitgangspunten vroegen we marktpartijen een concreet productaanbod te leveren. Dat resulteerde in een manier om op betaalbare wijze energieneutrale nieuwbouw te realiseren. Dat idee trok veel aandacht, onder andere van de toenmalige Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, die samen verantwoordelijk waren voor de uitvoering van de Innovatieagenda Energie Gebouwde Omgeving. In het kader daarvan is mij gevraagd te helpen bij het opzetten van Energiesprong; een innovatieprogramma waarbinnen condities worden gecreëerd om grote sprongen bij het verduurzamen van de gebouwde omgeving te maken.”

Jan-Willem van de Groep: “Pogingen om tot integrale totaalsystemen te komen zijn redelijk kansloos als er wordt vertrouwd op de kennis van de installateur.”

HOE IS DAT PROGRAMMA VERDER DOORONTWIKKELD? “Samen met koplopers in de bouw-, in-

26 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

stallatie- en corporatiesector hebben we vanuit Energiesprong experimenten opgezet rond de verduurzaming van woningbouw. Daaruit bleek dat het nodig was om gelijktijdig een aantal belemmeringen op te ruimen die opschaling in de weg zitten. Dat heeft geleid tot de Stroomversnelling Huur; een manier om perspectief te scheppen waardoor heel veel partijen gelijktijdig in beweging kwamen. Perspectief op schaal, lagere prijzen, prestatiegaranties, innovatie en industrialisatie. Het woningbouwgedeelte van Energiesprong is volgens plan gestopt op 31 december 2015, maar wordt overgepakt door de markt, in de vorm van de Brede Stroomversnelling.”

WAAR STAAT STROOMVERSNELLING VOOR? “Stroomversnelling kent verschillende onderdelen. Stroomversnelling Huur is een overeenkomst tussen zes corporaties en vier woningbouwbedrijven, met als gezamenlijke doelstelling om voor 2020 111.000 woningen naar nul-opde-meter te renoveren. ‘Nul-op-de-meter’ moet je daarbij heel letterlijk nemen: we willen dat de energiemeter achter de voordeur op nul staat. Daarnaast hebben in Stroomversnelling Koop 176 partijen, waaronder gemeenten, netwerkbedrijven en corporaties, een inspanningsverplichting afgespro-

‘Keuzes die we nu maken moeten aansluiten bij de energiesystemen van 2030 of 2040’ marktgedragen initiatief dat de conditioneringsslag van Energiesprong overneemt, onder andere via lobbywerk richting de politiek, de doorontwikkeling van financieringsconcepten, maar ook bijvoorbeeld onderzoek naar de manier waarop duurzame warmte een rol kan spelen in deze beweging. Die conditioneringsslag is nog niet klaar, maar we verkeren nu wel in een fase waarin de markt het over kan nemen.”

IN HOEVERRE LIGT HET STROOMVERSNELLING HUUR OP SCHEMA? “Gezien de doelstelling zouden nu ongeveer 5.000 woningen moeten zijn gerenoveerd, maar de teller staat op 500.

Die achterstand heeft twee oorzaken.

Ten eerste heeft het veel tijd gekost om de juiste richting te bepalen voor deze innovatieslag. Dat is niet erg; ik heb liever dat er tijd wordt geïnvesteerd in het leggen van een goede basis dan dat we gaande het proces moeten desinvesteren om op het juiste spoor te blijven. De tweede oorzaak is dat de invoering van de EPV, de Energieprestatievergoeding, meer tijd heeft gekost dan voorzien. Die vergoeding houdt in dat verhuurders een vergoeding aan huurders mogen vragen voor de investeringen die nodig zijn om nul-op-de-meter-niveau te renoveren. In plaats van een energierekening betaalt de huurder dus een EPV. Nu die EPV eindelijk een wettelijke basis heeft verwacht ik een exponentiële groei in nulop-de-meter-renovaties. Dankzij de regeling wordt nul-op-de-meter voor corporaties een interessantere business case dan een standaard B-labelrenovatie. Ze krijgen een betere woningvoor-

raad, huurders krijgen een comfortabeler en gezonder woonklimaat, en uiteindelijke is het voor iedereen financieel aantrekkelijk. Overigens loopt Stroomversnelling Koop ook nog niet heel hard, maar dat heeft een andere oorzaak. De condities daarvoor zijn nog niet rond; er moet met name aan de financieringskant wat gebeuren. Ik denk daarbij aan objectgebonden in plaats van eigenaargebonden leningen. Daarbij leunt een langlopende lening voor nul-op-de-meter op het huis, en neemt de volgende bewoner het voordeel van nul-op-de-meter over. Dat verlaagt de risicoperceptie aanzienlijk Zo’n objectgebonden lening bestaat nog niet, maar er is wel politiek debat over: onlangs is in de Tweede Kamer een motie over ingediend.”

HOE KRIJG JE CORPORATIES ZO VER DAT ZE MEE GAAN IN NUL-OP-DEMETER-RENOVATIES? “Bij woningcorporaties doen veel Broodje Aap-verhalen de ronde. Door die weg te nemen, zorg je ervoor dat ze vertrouwen in het concept krijgen en inzien dat financiering geen obstakel is. Corporaties stellen bijvoorbeeld dat ze beperkte fi-

Minister Blok nam in 2015 het boekje ‘Stroomversnelling Nederland’ in ontvangst. Hierin staat beschreven hoe gemeenten eenvoudiger met vergunningen voor het energieneutraal maken van woningen om kunnen gaan.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 27

INTERVIEW

ken om de particuliere markt in beweging te krijgen. Op dit moment wordt Stroomversnelling op regionaal niveau doorontwikkeld. Daarmee brengen we het programma terug naar een schaal die voor iedereen behapbaar is en waarbij nationale belangen worden gekoppeld aan de lokale economie. Als een soort paraplu hangt daar de Brede Stroomversnelling overheen. Dat is het

INTERVIEW

goede redenen voor. Ten eerste krijgt gas een steeds slechtere business case dankzij vastrecht en verwachte prijsstijgingen. Veel belangrijker is echter het feit dat de gebouwde omgeving een traag transformerende massa is. Keuzes die we nu maken moeten aansluiten bij de energiesystemen van 2030 of 2040, en die zullen zonder twijfel op al-electric zijn gestoeld. Alle technologische ontwikkelingen wijzen in die richting, denk maar aan experimenten met smart grids en energieopslag. Alles wat we nu investeren in gastechnologie is een lock-in voor de komende 20 tot 30 jaar en belemmert de transitie naar een duurzame toekomst.”

“Alles wat we nu investeren in gastechnologie is een lock-in voor de komende 20 tot 30 jaar.”

nancieringsruimte hebben en niet kunnen investeren. Dat is onzin, mits de juiste condities worden gecreëerd – zoals de EPV waar we net over spraken. Een andere misvatting is dat bij corporatiewoningen een B-label het hoogst haalbare is omdat hogere ambities onbetaalbaar zijn.

Die perceptie is aantoonbaar onjuist, dat hebben we met verschillende experimenten met corporatiewoningen laten zien.”

OP WELKE MANIER MOET EEN BOUWER ERVOOR ZORGEN DAT HIJ VOLDOET AAN DE EISEN VAN NULOP-DE-METER? “Bijna alle duurzame bouwconcepten, zoals EPC-nul of energieneutraal, zijn gevangen in definities waar rekensystemen achter zitten. Nul-op-de-meter is niets meer dan een ambitieniveau: de belangrijkste meter – namelijk die achter de voordeur – moet op nul komen.

Hoe een woningbouwer dat bereikt moet hij zelf weten. Voor mijn part bouwt hij huizen van krantenpapier, zolang er maar een prestatiegarantie bij wordt afgegeven. Er zit dus geen moeilijk verhaal vol rekensommen. Overigens moet nul-op-de-meter gewoon een standaard worden; dat je een energieneutrale woning bouwt is dan helemaal geen issue meer zodat andere voordelen op de voorgrond komen:

wooncomfort, een nieuw design van je huis, een gezonder woonklimaat. Ik ben betrokken bij Factory Zero, een start-up die innovatieproducten ontwikkelt.

Daarbij gebruiken we nul-op-de-meter niet eens meer als verkoopargument.”

WAT VIND JE IN DAT KADER VAN PASSIEFHUISBOUW? “Passiefhuisbouw gaat onvoldoende uit van een systemisch ontwerp. Het gaat uit van een norm waarbij een woning een maximale warmtevraag mag hebben van 15 kWh per vierkante meter.

Daarmee beperk je je innovatieruimte.

Op zich onderschrijf ik dat je moet isoleren en kierdichtheid na moet streven.

Maar misschien hebben we over een paar jaar nieuwe inzichten over het totaalsysteem van isoleren, ventileren en warmteproductie waarbij de warmtevraag misschien wel op 50 kWH per vierkante meter uitkomt. Die norm is helemaal niet interessant; wat ik wil bereiken is dat mensen gezond, comfortabel, duurzaam en betaalbaar kunnen wonen, zonder een hoop rekenwerk en innovatieremmende normeringen.”

BETEKENT ‘ECHT DUURZAAM’ BOUWEN DAT WE AL AFSCHEID MOETEN NEMEN VAN DE GASKETEL? “Absoluut. Daar zijn minstens twee heel

28 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

DAARMEE PLEIT JE VOOR AFSCHEID VAN DE TRADITIONELE MANIER VAN BOUWEN. “De bouwsector moet meer ‘out of the box’ denken. Om een voorbeeld te geven: kijk eens naar een koelkastdeur.

Die sluit luchtdicht af, kan met een vinger worden geopend, geeft de best mogelijke scheiding tussen warmte en koude en als je hem openmaakt gaat er automatisch een lampje branden. Kortom: een koelkastdeur is goed doorontwikkeld. Waarom bedenkt niemand dat ook de voordeuren van woningen op conceptueel niveau onder handen moeten worden genomen? Er zijn ongeveer evenveel voordeuren als koelkastdeuren in gebruik, maar het concept van onze voordeur is al eeuwenlang hetzelfde. En dat geldt grotendeels voor het hele idee waarmee we een woning bouwen en klimaatinstallaties ontwerpen. Er moet bijvoorbeeld veel meer aan systeemintegratie worden gedaan. Als je een warmtepomp als integraal element van een energiesysteem ontwerpt kun je een heel aantal onderdelen weglaten, zoals individuele besturingssystemen, voedingen, sensoren, omkastingen en interfaces. Daarmee maak je klimaatinstallaties beter, goedkoper en kleiner, zodat ze ook beter kunnen worden geintegreerd in daken en gevels.”

TOCH WORDEN ER AL POGINGEN GEDAAN OM INTEGRALE TOTAALSYSTEMEN TE BOUWEN. “Dat klopt, maar die pogingen zijn redelijk kansloos omdat er wordt vertrouwd op de kennis van de installateur.

Installateurs moet je niet laten innoveren; die beroepsgroep is technisch con-

JE HEBT DE WARMTEPOMP WELEENS VERGELEKEN MET DE STARTMOTOR VAN EEN AUTO. “Vroeger was een startmotor een los ding dat op het motorblok werd gemonteerd en onafhankelijk van de motor kon worden ontworpen. Tegenwoordig heb je start/stop-systemen en hybride auto’s die remenergie opslaan, zodat de startmotor een integraal systeemonderdeel is. Hij moet kunnen

communiceren met de startknop en met het gas- en rempedaal. Je kunt de startmotor niet meer los zien van de rest. Zo is het ook met warmtepompen: als je ze niet als onderdeel van een totaalconcept ziet, sla je de plank mis. In dat kader ben ik ook kritisch over de 70 miljoen subsidie die dit jaar wordt vergeven voor wie een warmtepomp of pelletkachel aanschaft. Bewoners die dat doen halen 30 procent van hun energierekening af, maar staan de komende 20 jaar stil. Daardoor zijn zulke kleine stappen een rem op de transitie: er moeten grote sprongen worden gemaakt.”

ONLANGS STELDE JE DAT DE BOUWSECTOR EEN BELANGRIJKE CONCURRENT VAN DE ENERGIESECTOR WORDT. WAT BEDOEL JE DAARMEE? “De bouwsector kan ‘bespaarde’ energie opleveren die, als je hem beschouwt als alternatief voor je energie-

rekening, de meest duurzame energiedrager vormt. Als de 13 miljard euro die Nederlandse huishoudens jaarlijks aan energie uitgeven wordt geïnvesteerd in energiebesparende maatregelen, lijden de energiebedrijven daaronder; dat geld stroomt dan immers niet meer vanuit het woondomein

‘De bouwsector is een belangrijke concurrent van de fossiele energiewereld’ naar het energiedomein. Daardoor wordt de bouwsector een belangrijke concurrent van de fossiele energiewereld. Vergis je niet, als we besluiten de hele woningvoorraad naar energienul te transformeren levert dat 260 miljard euro omzet voor de bouwsector op.

Daarmee is het een heel sterke economische machtsfactor.” WP

“Toekomstige energiesystemen zijn zonder twijfel op all-electric zijn gestoeld.”

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 29

INTERVIEW

servatief en mist de mogelijkheid om manieren te zoeken waarbij je verschillende technieken zo verweeft dat ze samen een nieuw product vormen. Installateurs gaan uit van wat er in een catalogus staat en gebruiken een systematiek waarbij het resultaat van een EPC-som centraal staat. Je moet misschien wel uitgaan van apparaten die nog helemaal niet bestaan en die in de juiste samenhang met elkaar integreren. Je moet dus toegang hebben tot componentleveranciers”

BODEMENERGIE

Op weg naar WKO 3.0 Themamiddag BodemenergieNL

Het wordt druk in de bodem maar als je daar goed mee omgaat, bijvoorbeeld door duidelijke regulering, kun je de duurzame kansen optimaal benutten. Interferentie hoeft geen beletsel te zijn voor efficiënt bodemgebruik. Dat werd duidelijk tijdens een bijeenkomst van BodemenergieNL in Houten. “Regie is gewenst!”

TEKST: JAAP VAN EKERIS Als bodemenergiesystemen te dicht op elkaar worden geplaatst, kunnen de thermische gebieden elkaar overlappen en beïnvloeden waardoor rendementsverlies kan optreden. Dit wordt interferentie genoemd. Over interferentie en de gevolgen daarvan voor het gebruik van de bodem ging het tijdens de halfjaarlijkse themamiddag van BodemenergieNL, op 1 december in het Houtense Van der Valk Hotel. “Het wordt druk in de grond”, zei dagvoorzitter, Unica-commissaris en voorzitter van Dutch Green Building Council Daan van Vliet in zijn openingswoord. “Interferentie kan een probleem worden. Je kunt elkaar versterken, maar ook in de weg zitten.”

INTERFERENTIEGEBIEDEN Dat laatste hoeft niet, betoogde Annelies de Graaf van SIKB (Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer) - mits je een en ander goed reguleert. “Waar de wetgeving niet op ingaat is dat er ook sprake kan zijn van positieve beïnvloeding. Een voorbeeld hiervan is de invloed van een open systeem op een ander open systeem bij de overlap van warme bellen.” Met de invoering van de AMvB Bodemenergie per 1 juli 2013 bestaat

voor gemeenten de mogelijkheid interferentiegebieden aan te wijzen; in uitzonderlijke gevallen kan zo’n gebied door de provincie worden bepaald. Inmiddels hebben diverse gemeenten masterplannen ontwikkeld waarbij de interferentiegebieden zijn aangewezen. Zo krijgen initiatiefnemers snel een overzicht van bestaande gebieden in de buurt van een aan te leggen systeem.

De Graaf toonde de resultaten van een steekproef onder 442 bodemenergie-

30 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

systemen, over efficiënt bodemgebruik.

Daaruit bleek dat zo’n 55 procent van de systemen een temperatuurverschil van onder de vier graden had, en slechts 45 procent van boven de vier graden. Dit terwijl als ondergrens in de standaardvoorwaarden de grenswaarde van vier graden wordt gehanteerd en vanuit het ontwerp veelal van vier graden of hoger wordt uitgegaan. “Of de doelen van de wetgeving worden gehaald als het gaat om efficiënt bodemgebruik hangt bij open systemen sterk

af van de kwaliteit van de aansturing van de systemen”, stelde De Graaf.

Waarop de dagvoorzitter reageerde met: “Er is nog een slag te maken.”

en wensen richting de toekomst. “Mijn stelling luidt: een bodemenergieplan beperkt de toepassingsmogelijkheden van bodemenergie”, aldus Wierikx

DYNAMISCH PLAN Rutger Wierikx (IF Technology) hield een presentatie over masterplannen. Hij liet de groei van het aantal open systemen zien: in 1990 waren het er tien, in 2010 al 1.200. “Inpassing van nieuwe initiatieven knelt in drukke gebieden, onder andere door beperkte bovengrondse ruimte voor inpassing. Regie is derhalve gewenst!” In 2005 werd het eerste bodemenergieplan ontwikkeld, voor Science Park Amsterdam. Begin dit jaar waren dat er vijftig. In de tussentijd zijn weinig verbeterplannen opgesteld en veel plannen zijn te star.

DOELMATIG Henk Witte, senior projectleider bij Groenholland, kwam met de volgende stelling: De gebruikelijke ontwerpmethoden zijn niet geschikt om interferentie tussen systemen te bepalen. Volgens hem is sprake van optimaal gebruik als de bodem zo doelmatig mogelijk wordt benut. “Dat is nog niet zo eenvoudig. Je moet uitgaan van het dragend vermogen van de bodem en rekening houden met de positie in het plangebied. Voordelen? Het is flexibel, je houdt rekening met al aanwezige systemen, het is onafhankelijk van de specifieke energievraag en voor het bevoegd gezag is het eenvoudig te registreren en te controleren. Op deze manier wordt de koek optimaal verdeeld.”

“Er is meer flexibiliteit nodig”, aldus Wierikx, waarna hij het ‘dynamische bodemenergieplan’ introduceerde. Voorwaarden hierbij: 1. Stem het ordeningsniveau af op de concreetheid/inrichting van het plangebied.

2. Neem randvoorwaarden op voor alle typen systemen.

3. Betrek stakeholders op tijd en houd ze aan boord.

4. Zorg voor een goede coördinatie/ flexibele invulling van het plan zodat het meebeweegt met de veranderingen

ENERGIEATLAS Hoe een en ander werkt in de praktijk maakte Cees van der Vliet duidelijk. Hij houdt zich bij de gemeente Utrecht al jaren bezig met gebiedsontwikkeling en energie en vertelde over kansen en belemmeringen bij efficiënt bodemgebruik.

“Waar we in de toekomst naartoe willen, ook in Utrecht, is een energieatlas waar-

BodemenergieNL BodemenergieNL is de branchevereniging voor bedrijven en instanties die bodemenergiesystemen (zowel open als gesloten) realiseren en exploiteren.

Tweemaal per jaar houdt de vereniging een themamiddag waarbij een actueel thema onder de loep wordt genomen. Experts en/of ervaringsdeskundigen verzorgen dan een inleiding over het onderwerp. De bijeenkomsten zijn toegankelijk voor leden en externe partijen. www.bodemenergienl.nl

“In onze gemeente zijn diverse allianties op weg naar WKO 3.0”, legde Van der Vliet uit. “Utrecht-Centrum kent zes kennisdelende exploitanten, in Rijnsweerd ontwikkelen eigenaren/gebruikers een masterplan en in het Utrechtse Science Park maakt de eigenaar een masterplan en een koudering.” Ook Van der Vliet hield de aanwezigen een stelling voor: “Door zekerheid op zekerheid te stapelen worden onnodig kansen voor bodemenergie gemist.” Wijzend naar de zaal: “Jullie maken die zekerheden, en dit lijkt me typisch iets voor de to-do-list van BodemenergieNL.” EFFICIËNTER Kan bodemgebruik efficiënter worden ingericht? En wat kunnen metingen ons daarbij leren? Op die vragen gaf slotspreker Jelle Buma van onderzoeksinstituut Deltares antwoord. Hij deed dit aan de hand van het project Fome-BES: Fibre opting monitoring van de ondergrondse energiebalans van bodemenergiesystemen. In dit project, dat loopt sinds 1 juli 2014 en duurt tot eind volgend jaar, wordt op vijf plaatsen glasvezelmetingen uitgevoerd. “Op een locatie in Delft, waar vanaf 2013 een wko-systeem draait, zien we aan de koude kant dat de temperatuur op bepaalde momenten afneemt.

Je zou voorzichtig mogen concluderen dat heterogeniteit niet al te veel invloed heeft op de temperatuurdistributie en de bodem.”

Buma toonde een kort filmpje met de Delftse onderzoeksresultaten. “Een andere voorlopige conclusie is dat de gangbare modellen die voorspellingen doen op basis van metingen kloppen, al zijn er wel reductie-onzekerheden.

Verder zijn de aanlegkosten van meetnetten sterk variabel.” Achter in de zaal knikte BodemenergieNL-voorzitter Frank Agterberg goedkeurend. “In het filmpje is goed te zien dat de warmte in de bodem wordt opgeslagen in de zomer en weer wordt gebruikt in de winter. Het mooie is: als die modellen kloppen, kun je berekenen hoe het zit met het bodemgebruik en hoeveel ruimte de wko-systemen nodig hebben.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 31

BODEMENERGIE

mee gemeenten kunnen aantonen waar de kansen voor duurzame energie liggen”. De bijbehorende visie is ‘op weg naar WKO 3.0’ (alle stakeholders erbij betrekken). De prioriteit ligt bij de (eind)gebruiker en een gezonde exploitatie.

BOUWPLANNEN

IS VOLLEDIG VERNIEUWD!

ï 8Z SHUVRRQOLMN ]RHNĆ OWHU QX QRJ YHUGHU YHUEHWHUG ï 1RJ PHHU JHEUXLNVJHPDN ï :DUPH OHDGV GLUHFW WH EHQDGHUHQ GLW NXQW X RRN DDQ RQV XLWEHVWHGHQ

ï %RXZSURMHFWHQ YDQDI LQYHVWHULQJVIDVH WRW GH ODDWVWH VWHHQ ï 1LHXZERXZ UHQRYDWLH KHUEHVWHPPLQJ HQ VORRSURMHFWHQ ï 'HNNLQJ LQ 1HGHUODQG 9ODDQGHUHQ HQ %UXVVHO .LMN YRRU PHHU LQIRUPDWLH RS RI QHHP GLUHFW FRQWDFW RS

PROJECT Impressie van RijkswijkBuiten. Bron: Boele & Van Eesteren.

RijswijkBuiten Tevreden bewoners in energieneutrale wijk Aan de zuidkant van Rijswijk wordt de duurzame nieuwbouwwijk RijswijkBuiten gerealiseerd. De schaalgrootte ervan is uniek: het wordt de grootste EPC0-woonwijk, al wordt er ook een aantal ‘echt’ energieneutrale nul-op-de-meter-woningen gerealiseerd. De eerste bewoners van RijswijkBuiten hebben inmiddels meer dan een volledig ervaringsjaar met hun warmtepomp achter de rug.

TEKST: BAS ROESTENBERG Het bijzondere van RijswijkBuiten is dat het de eerste ‘echt grote’ Nederlandse nieuwbouwwijk is waarvan alle woningen een EPC van 0 hebben. In 2013 sloeg minister Blok van Wonen en Rijksdienst de eerste paal voor het megaproject, en tot 2023 worden er in totaal 3.500 woningen gerealiseerd. De eerste woningen die werden opgeleverd zijn voorzien van pv-panelen, hr-ventilatie, hoogwaardige isolatie, vloerverwarming en een individuele water/water-warmtepomp van Itho Daalderop, aangesloten op een 130 meter diepe gesloten bron.

Inmiddels wordt RijswijkBuiten steeds verder uitgebreid. Zo tekende de gemeente Rijswijk in december een overeenkomst met Beatrixzone RijswijkBuiten, een samenwerkingsverband van Dura Vermeer Bouw ZuidWest en Vol-

kerWessels Vastgoed. Dit zal de komende tijd 250 EPC0-woningen realiseren, zowel grondgebonden als in appartementsvorm.

NUL-OP-DE-METER Naast ‘gewone’ EPC0-woningen zijn met behulp van subsidie van Energiesprong vijf nul-op-de-meterwoningen in de wijk gerealiseerd. Dit concept gaat van andere basisvoorwaarden uit; doel is om de energiemeter letterlijk op nul te houden – wat betekent dat ook de energie voor huishoudelijk gebruik zelf moet worden opgewekt. Om voor duurzame opwekking te zorgen zijn ook deze woningen voorzien van pv-panelen. Daarnaast wordt het energiegebruik geminimaliseerd door balansventilatie met aanwezigheidsdetectie, een

douche-wtw, een kierdichte schil (rc = 4,1 m²K/W) en een warmtepomp met gelijkstroompompen. Bewoners van de nul-op-de-meter-woningen zijn gestimuleerd om energiezuinige huishoudelijke apparatuur te gebruiken. Ze kregen standby-killers (die sluipgebruik tegengaan), een energiezuinige deurbel, en kortingvouchers voor led-lampen, een warmtepompdroger en apparaten met een A+++ energielabel.

De vijf woningen zijn ruim een jaar lang uitvoerig gemonitord. Uit de eerste resultaten blijkt dat de energiemeter inderdaad gemiddeld op nul staat. Bijzonder is dat de pv-panelen meer energie aan het net terugleveren dan vooraf was verwacht. Een aantal technische partners van het initiatief, zoals TNO, adviesbureau RIGO en Van Beek

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 33

PROJECT

(actief op het gebied van energiemanagement) onderzoeken hoe bij dit type woningen het vraag- en aanbodmoment (de ‘gelijktijdigheid’) optimaal kunnen worden afgestemd. Dat is mogelijk middels energieopslag, of door het gebruiksmoment van apparaten zoals de wasmachine – en tot op zekere hoogte de warmtepomp – te koppelen aan het vermogen dat de pv-panelen opwekken. Overigens beseffen de initiatiefnemers achter de vijf nul-op-demeterwoningen in RijswijkBuiten dat het monitoren van één gebruiksjaar onvoldoende basis is voor het trekken van echte conclusies. Om schommelingen in de buitentemperatuur mee te wegen, wordt pas over vier jaar bepaald of de woningen in dit ‘sub’-project aan de afgegeven nul-op-de-meter- energieprestatie voldoen.

BEWONERSONDERZOEK Zonder tevreden bewoners kan ook bij een ultiem duurzame woonwijk niet van een succes worden gesproken. Om erachter te komen hoe bewoners het wooncomfort van hun energiezuinige woning met warmtepomp ervaren, deed Jelle van der Knijff namens energie- en installatieadviesbureau Merosch onderzoek onder de bewoners van de EPC0-woningen in RijswijkBuiten. Zijn bevindingen zijn neergelegd in een onderzoeksrapport waarmee hij afstudeerde aan de opleiding Climate & Management aan de Haagse Hogeschool.

Daarbij werd onder andere geanalyseerd hoe tevreden de bewoners zijn met betrekking tot comfort, luchtkwaliteit, temperatuurregeling en het geluidsniveau van de warmtepomp.

Het onderzoek kende zowel een kwantitatieve (enquête met 42 responden-

Twee jaar geleden overhandigde minister Blok (Wonen en Rijksdienst) de sleutels aan de eerste bewoners van nul-op-de-meter-woningen in Rijswijkbuiten.

ten) als kwalitatieve (10 interviews) component. Hieruit blijkt dat het overgrote deel van de bewoners tevreden of zeer tevreden is over het comfort in de woonkamer, slaapkamer en badkamer.

Dat geldt zowel voor het zomer- als voor het winterseizoen. Met betrekking tot de temperatuurregeling in de woning en de manier waarop het geluidsniveau van de warmtepomp wordt ervaren, bestaat evenwel een wat minder duidelijk beeld. Meer dan de helft van de bewoners geeft aan niet heel tevreden te zijn over de regelbaarheid van de temperatuur, terwijl eerder onderzoek van adviesbureau RIGO juist aangaf dat de bewoners de temperatuur in de woning als ‘aangenaam’ ervaren.

Met betrekking tot het geluidsniveau van de warmtepomp is het tegenovergestelde het geval. Tweederde van de bewoners geeft aan dit niveau ‘acceptabel’ of ‘zeer acceptabel’ te vinden, terwijl eerder onderzoek (van TU Delft en V&L Consultants) uitwees dat men

gemiddeld nogal ontevreden is over het geluid. Wellicht – maar dat wordt zo niet in het rapport gesteld – is hierbij sprake van gewenning.

CONCLUSIE De conclusie uit het Merosch-onderzoek luidt dat de bewoners van RijswijkBuiten over het algemeen “tevreden tot erg tevreden zijn” over het wooncomfort. Een paar verbeterpunten die worden gemeld zijn de regelbaarheid van de temperatuur in de woon- en slaapkamer, en het geluid van de warmtepomp in de slaapkamer. Tot slot wordt er nog een drietal aanbevelingen ten aanzien van de warmtepomp gegeven. Zo zou de ‘anti-condensveiligheid’ met 1,5°C kunnen worden verlaagd, is er het advies om geen extra thermostaten meer aan te bieden voor slaapkamers (bewoners zonder die voorziening zijn meer tevreden) en zou er meer kunnen worden gedaan aan geluidsisolatie ten aanzien van de warmtepomp. WP

Rapport Het rapport is in te zien op de website van Merosch (www.merosch.nl).

Dit energie- en installatieadviesbureau heeft een adviserende en ondersteunende rol gespeeld bij de realisatie van RijswijkBuiten en trad op als stagebegeleider van Jelle van der Knijff die het bewonersonderzoek uitvoerde. Andere partijen die hebben meegewerkt aan dat onderzoek zijn de gemeente Rijswijk, Dura Vermeer en Klimaatgarant.

Impressie van RijkswijkBuiten. Bron: Boele & Van Eesteren.

34 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

NIBE F135 HYBRID

GASBESPARENDE HYBRIDE SYSTEEMOPLOSSING VSK 2016

D NZE STAN BEZOEK O L7 C034 - HA

VSK BEURSINTRODUCTIE 2X GRATIS NIBE F135 HYBRID De nieuwe NIBE F135 HYBRID leent zich uitstekend voor het verduurzamen van bestaande woningen in combinatie met een hr-combiketel, maar is ook toepasbaar in nieuwbouw.

De componenten – een NIBE F135 ventilatielucht/water warmtepomp, een NIBE UKV 100 buffervat en een warmtewisselaar – kunnen voor maximale opstellingsvrijheid los worden geleverd: ideaal in bestaande situaties met beperkte ruimte. Er is echter ook een compact wandmontageframe beschikbaar waarin de losse componenten snel kunnen worden samengebouwd.

Uniek is het buffervat van 100 liter, dat het verschil in vermogen tussen de warmtepomp en de hr-combiketel pro-

bleemloos opvangt. Het buffervat slaat bovendien warmte op als er geen verwarmings- of warmtapwatervraag is.

Zo wordt ook op die momenten warmte uit ventilatielucht teruggewonnen en gaat er geen energie verloren! De zeer concurrerend geprijsde NIBE F135 HYBRID is nu extra voordeling in aanschaf dankzij de nieuwe ISDE-subsidieregeling, die recht geeft op een subsidie van Ð 1.000,-.

Maak tijdens VSK 2016 kennis met de NIBE F135 HYBRID en laat uw contactgegevens op de NIBE-stand achter. U maakt dan kans op 1 van de 2 gratis NIBE F135 HYBRID systemen (excl. installatie, incl. technische ondersteuning).

NIBE Energietechniek B.V. | Energieweg 31 4906 CG Oosterhout (NB) Postbus 634 4900 AP Oosterhout (NB) Telefoon: +31(0)168 477 722 Fax: +31(0)168 476 998 info@nibenl.nl www.nibenl.nl

Marktcijfers 2015

Licht herstel, maar nog steeds rode cijfers Onlangs publiceerde de European Heat Pump Association (EHPA) het jaaroverzicht van de Europese warmtepompmarkt in 2014. Het verzamelen en analyseren van marktdata uit 21 landen is een immense klus, wat verklaart waarom onlangs pas de cijfers voor 2014 naar buiten werden gebracht. In Europa als geheel kent de warmtepompverkoop een lichte groei, maar Nederland blijft nog ver achter.

TEKST: BAS ROESTENBERG Het aantal warmtepompen dat in de Europese markt in 2014 werd verkocht steeg ten opzicht van het jaar ervoor met 3,5 procent. In de 21 landen die zijn opgenomen in de marktstatistieken van de EHPA zijn 796.746 toestellen verkocht, waarmee het totaal aantal warmtepompen dat in Europa in gebruik is uitkomt op ruim 7,5 miljoen.

DRIE TRENDS Volgens de EHPA wordt de warmtepompmarkt beheerst door drie belangrijke trends: 1. Lucht is en blijft het meest toegepaste bronsysteem. Daarbij moet meteen worden opmerkt dat apparaten die alleen voor koeling worden gebruikt - de

traditionele airco’s - niet als warmtepomp in het statistisch materiaal zijn opgenomen.

2. Tapwaterwarmtepompen zijn het snelst groeiende warmtepompsegment in Europa. Deze categorie is de enige die dubbele groeicijfers toont. In dit systeemtype wordt een warmtepomp gecombineerd met een buffervat. Ze worden verkocht als stand alone-eenheid met de warmtepomp en de tank in één behuizing, of als combinatiesysteem van een warmtepomp en een losse buffer.

3. Warmtepompen met hogere vermogens voor toepassing in de utiliteit, industrie of gekoppeld aan stadsverwarming worden steeds populairder. Vaak

36 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

gebruiken ze bodem- of proceswarmte als bron, maar er zijn ook lucht-warmtepompen met een groter vermogen. Als een warmtepomp restwarmte gebruikt wordt daarmee de energetische efficientie van een installatie verhoogd, maar is er geen sprake van een hernieuwbare bron.

In acht landen zijn in 2014 minder systemen verkocht dan in 2013: Zweden (-1%), Portugal (-13%), Noorwegen (-8%), Nederland (-9%, waarover verder meer), Italië (-12%), Denemarken (-14%), Duitsland (-5%) en België (-15%). Doordat grotere markten zoals Frankrijk (+27%), Finland (+10%) en Spanje (+5%) groeicijfers laten zien die ook in absolute aantallen fors zijn, komt

Installed Base totaal

2010

800.388

4.437.530

2011

805.591

5.237.003

2012

750.436

5.979.042

2013

769.879

6.741.251

2014

796.746

7.517.019

Aantal verkochte warmtepompen en de installed base in 2014.

2010

Water/Water

Lucht/Water

TapwaterWP

Totaal

5.465

1.887

567

8.497

2011

5.858

3.016

456

9.330

2012

5.786

2.954

270

9.010

2013

3.054

4.277

297

7.628

2014

2.510

4.210

231

6.951

2014 vs 2013

-17,80%

-1,60%

-22,20%

-8,90%

Aantal verkochte warmtepompen in Nederland, 2010-2014, per type.

de Europese markt als geheel uit op een klein groeipercentage. In percentuele groei staan Ierland (+53%) en Litouwen (+52%) ver bovenaan, maar doordat dit relatief kleine markten zijn, is het totaaleffect daarvan beperkt.

Ondanks dat verkoop in een aantal landen achterblijft, verwacht de EHPA dat de groei in die landen aan gaat trekken.

De organisatie is dan ook optimistisch over de vooruitzichten voor 2015 (waarvan het statistisch materiaal nog niet binnen is), met name omdat zowel in Europees als nationaal verband regelgeving is afgesproken die de keuze voor duurzame klimaatsystemen stimuleert.

Bovendien is het volgens de EHPA een goed teken dat de groei in belangrijke warmtepomplanden als Frankrijk, Noorwegen en Zwitserland voor een serieus

deel kan worden toegeschreven aan de renovatiemarkt. “Dit betekent dat deze sector zowel in technologisch als commercieel opzicht is doorontwikkeld; andere landen waar de renovatiemarkt een grotere rol zal gaan spelen kunnen hier gebruik van maken”, aldus de opstellers van het rapport. Ze stellen dat dit van belang is, omdat het groeipotentieel voor warmtepompen met name in de renovatiesector zit.

NEDERLAND Bij de data die over Nederland in het EHPA-rapport zijn opgenomen, valt uiteraard direct het belang op dat aardgas als energiedrager heeft. Ruim 85 procent van de Nederlandse huishoudens verwarmt zijn woning middels aardgas; slechts 0,6 procent middels elektriciteit.

De warmtepompverkoop liep in Neder-

land in 2014 terug met bijna 9 procent ten opzichte van 2013. Een kanttekening die hierbij moet worden geplaatst, is dat de EHPA alleen warmtepompen meetelt die aan bepaalde COP-criteria voldoen; toestellen die daarbuiten vallen worden geacht alleen in gebruik te zijn voor koeling en niet voor verwarming. Het Nederlandse CBS hanteert andere meetmethoden – reden waarom verschillende overzichten nogal uiteenlopende cijfers laten zien. Om toch uit te gaan van het materiaal in het EHPA-rapport: de terugloop in aantallen verkochte apparaten moet op twee manieren worden gerelativeerd. Ten eerste is een afname van 9 procent een verbetering ten opzichte van het dramatische jaar 2013, toen de verkoop met 15 procent terugliep. Daarnaast is de installed base – het aantal in gebruik zijnde toestellen – toch weer gegroeid, met ongeveer zevenduizend.

Volgens de EHPA telt Nederland nu een kleine 70.000 warmtepompen. Dat is een beperkt aantal (al gaat het CBS uit van veel hogere cijfers), met het oog op duurzaamheid zegt dit niet alles. Het milieueffect van alle warmtepompen in een bepaald land heeft niet alleen met aantallen, maar ook met vermogen te maken. In 2013 (voor 2014 ontbreken de cijfers vooralsnog) zorgden alle Nederlandse warmtepompen bij elkaar voor een reductie in broeikasgasuitstoot van 2,5 megaton. Daarmee is Nederland een aardige middenmoter en staan ‘we’ boven landen als Denemarken, België of het Verenigd Koninkrijk.

Hoewel de verkoop van warmtepompen in Nederland nog steeds rode cijfers toont, is er wel ruimte voor enig optimisme. De bouwcrisis – de belangrijkste reden voor de enorme terugval in 2013 – lijkt definitief op zijn retour, en de afgelopen tijd zijn zowel in Europa als op nationaal niveau verschillende maatregelen getroffen die de verkoop zonder meer zal stimuleren. Binnen Nederland moet in dat kader met name aan aanpassingen in de energiebelasting (zie ook pagina 14) en de ISDE (pagina 16) worden gedacht. WP

Rapport Het European Heat Pump Market and Statistics Report 2015 kan worden besteld bij de European Heat Pump Association: www.ehpa.org.

Lucht is en blijft het meest toegepaste bronsysteem, zo blijkt uit cijfers van de EHPA.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 37

MARKT

EU-21 in 2014

KENNIS

Agenda

9e Warmtepompforum EHPA

2 t/m 5 februari 2016 VSK / Warmtepompen Innovatieroute Locatie: Utrecht. Informatie: www.vsk.nl

Van 18 tot en met 20 mei vindt in Parijs de negende editie van het warmtepompforum plaats. Het jaarlijkse congres van de European Heat Pump Association (EHPA) staat dit keer grotendeels in het teken van pan-Europese en nationale wet- en regelgeving, en het belang ervan voor de warmtepompsector. In 2016 wordt immers de eerste European Heating and Cooling Strategy aangenomen en een groot aantal bestaande EU-regels herzien, zoals de EPBD, Energy Efficiency Directive, Ecodesign en het Energielabel. Andere onderwerpen op het programma zijn onder andere het Franse duurzaamheidsbeleid, het succes van de Franse warmtepompsector en marktontwikkelingen in Europa. Tijdens het Forum zal de EHPA bovendien haar nieuwe online platform voor marktstatistiek presenteren. http://forum.ehpa.org/about

16 t/m 18 februari 2016 ACR Show Locatie: Birmingham. Informatie: www.acrshow.com

18 februari 2016 Congres Energieopslag en -distributie Locatie: Utrecht. Informatie: www.managementproducties.com

9 t/m 12 maart 2016 SHK 2016 Locatie: Essen (D). Informatie: www.shkessen.de/ontmoetingspunt

22 t/m 24 maart 2016 Building Holland Locatie: Amsterdam. Informatie: www.buildingholland.nl

2 t/m 3 april 2016 Beurs: Energiezuinig wonen 2016 Locatie: Utrecht. Informatie: www.beursenergiezuinigwonen.nl

18 t/m 20 mei 2016 9e EHPA Forum Locatie: Parijs. Informatie: http://forum.ehpa.org/about/

Energie Investeringsaftrek 2016 De Energie Investeringsaftrek (EIA) is een fiscale regeling van het ministerie van Economische Zaken die bedrijven fiscaal voordeel biedt bij het nemen van energiebesparende maatregelen.

Op 30 december is in de Staatscourant de Energielijst 2016 gepubliceerd, waarop de energiebesparende technieken zijn opgesomd die dit jaar in aanmerking komen voor de EIA. In de lijst zijn ook wko’s en warmtepompen opgenomen - mits bestemd voor het verwarmen van bedrijfsgebouwen of het collectief verwarmen van woningen. Wie met succes een beroep doet op de EIA krijgt dit jaar een hoger fiscaal aftrekpercentage op de investering dan in 2015 (58 nu tegenover 41,5 procent vorig jaar).

Hierdoor ontstaat een netto voordeel van ongeveer 14 procent voor EIAaanvragers. Het EIA-budget is bovendien verhoogd, van 106 miljoen naar 161 miljoen euro.

De EIA Energielijst 2016 is online te vinden op www.rvo.nl/eia.

38 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

SHK Essen (Sanitar Heizung Klima), een Duitse vakbeurs voor sanitair, verwarming, klimaat en hernieuwbare energie viert dit jaar haar vijftigjarig bestaan. Van 9 tot 12 maart 2016 presenteren 580 exposanten uit dertien landen hun innovaties in de Messe Essen. Daarbij gaat het om producten en diensten met betrekking tot energie-efficiënte verwarmingstechniek, klimaat- en ventilatie-installaties en verschillende oplossingen rond drinkwaterhygiëne.

Bovendien worden dit jaar voor het eerst innovaties op het gebied van energiehuishouding, koudetechniek, voorzienings- en verwijderingstechniek gepresenteerd. Behalve de beurs met exposanten is er een informatief programma met lezingen, speciale presentaties en acties. De stand van vakvereniging SHK NRW, organisator van de beurs, doet opnieuw dienst als ontmoetingsplaats voor professionals. De SHK Essen telt dit jaar elf hallen en is volgens de organisatie ‘de meest bezochte nationale vakbeurs’. Desondanks heeft de beurs ook een internationaal karakter; zo is de eerste beursdag een speciale ‘Nederland en België-dag’. Een dagkaart voor de beurs kost 18 euro. www.shkessen.de/ontmoetingspunt

VAKBLAD BRANDVEILIG.COM ONLINE

BLIJF OP DE HOOGTE VAN TRENDS, NIEUWS, PRODUCTONTWIKKELINGEN & VACATURES OP HET GEBIED VAN BRANDVEILIGHEID

De SHK Essen in 2014 (Foto: Messe Essen).

Abonneer u op de e-mailnieuwsbrief van Brandveilig.com

DHPA Visiedocument Eind 2015 heeft de Dutch Heat Pump Association (DHPA) een document gepubliceerd met de visie van de DHPA op de toekomstige duurzame energievoorziening in de gebouwde omgeving. Daarbij wordt onder andere ingegaan op ambities en doelen, het maatschappelijk fundament van duurzaamheid, welke speerpunten de DHPA hanteert en welke rol de brancheorganisatie kan spelen. Het visiedocument kan online worden geraadpleegd op de website van de DHPA (http://www.dhpa-online.nl, een link naar het document staat in de rechterkolom).

In deze gratis nieuwsbrief krijgt u een overzicht van het laatste nieuws, ontwikkelingen en vacatures. Ook kunt u regelmatig columns lezen en wordt er een artikel uit het magazine uitgelicht.

Schrijf u eenvoudig in via: WWW.BRANDVEILIG.COM/NIEUWSBRIEF

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 39

KENNIS

Jubileumjaar voor vakbeurs SHK Essen

PRODUCT NIEUWS

Galletti introduceert Ductimax Airconair, de exclusieve distributeur van Galletti in Nederland, introduceert een nieuwe ventilatorconvector voor boven het plafond, de Ductimax. Net als alle andere ventilatorconvectoren van Galletti kan ook deze unit worden uitgerust met een modulerende EC-ventilatormotor, waardoor een zeer laag geluidsniveau kan worden bereikt en het energiegebruik aanzienlijk wordt verlaagd. Samen met de hoog-aan-de-muur- en cassette-systemen (ook met EC-motoren) kan de Ductimax gekoppeld worden aan een hoogrendement multifunctionele waterwarmtepomp. Dankzij in eigen R&D ontwikkelde Ergo- en Evo-regeltechniek ontstaat een compleet energiezuinig systeem voor tal van binnenklimaattoepassingen. www.airconair.com

Pakketlabel configurator berekent energieklasse Verwarmingstoestellen met een vermogen tot en met 70 kW moeten sinds 26 september 2015 zijn voorzien van een energielabel. Dit geldt ook voor boilers en warmwateropslagtanks tot 500 liter. Op het energielabel is te zien hoe energiezuinig een product is. Voor samengestelde systemen, bijvoorbeeld een HR-ketel in combinatie met een warmtepomp, is het de verantwoordelijkheid van de installateur om de energieklassen berekenen en het bijbehorende pakketlabel te verzorgen. Als eerste groothandel levert Rensa nu een tool waarmee dit volledig wordt geautomatiseerd: de Pakketlabel configurator berekent de energieklasse en genereert op basis daarvan automatisch het bijbehorende pakketlabel. Dit werkt online via Rensanet; het pakketlabel en pakketfiche kan eenvoudig worden gedownload, ongeacht het fabrikaat van de verschillende componenten. Doordat de Pakketlabel configurator geïntegreerd is in het online bestelsysteem van Rensa, heeft de installateur direct de juiste prijs- en voorraadinformatie ter beschikking. Bovendien kunnen direct alle geselecteerde componenten worden toegevoegd aan de bestellijst. http://rensanet.nl

Eneco levert Powerwall-batterij van Tesla Eneco heeft bekendgemaakt als eerste officiële leverancier de Tesla Powerwall in de Benelux aan te gaan bieden. De Powerwall is een batterij waarmee een huishouden de stroom kan opslaan die door eigen pv-panelen is opgewekt. Zo kan overtollige zonnestroom op een ander moment alsnog worden toegepast, waardoor de energierekening lager wordt en het aandeel duurzame energie in het totale huishoudelijk gebruik groter wordt. Bovendien kan de Powerwall stroom opslaan die van het elektriciteitsnet komt, zodat huishoudens met een dubbeltariefmeter ‘goedkope’ nachtstroom ook overdag kunnen gebruiken. De batterij van Tesla draagt bij aan het oplossen van de ‘ongelijktijdigheid’ tussen duurzame energieopwekking enerzijds en het gebruik van die energie anderzijds. Door het verschil tussen ‘opwekmoment’ en ‘gebruiksmoment’ te overbruggen wordt een belangrijke drempel overwonnnen bij de transitie naar een duurzame all-electric energievoorziening. De Powerwall is binnenkort beschikbaar, in een capaciteit van 7 kWh. http://eneco.nl/powerwall

40 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Wolf Energiesystemen heeft een lucht/ water-warmtepomp in split-uitvoering uitgebracht; de BWL-1S. Het buitendeel kan dankzij de koeltechnische leidingen met een lengte van 10 of 25 meter ideaal worden gepositioneerd op of naast de woning. De BWL-1S is verkrijgbaar met een capaciteit van 7, 10 of 14 kW in 230V-uitvoering. De twee grootste vermogens zijn ook verkrijgbaar in 400V-uitvoering. De BWL-1S is verkrijgbaar met of zonder een 6 kW elektrisch element als back-up voorziening. De warmtepomp is ideaal voor alle locaties waar naast verwarming ook koeling gewenst is. Dankzij de modulerende compressor past de BWL-1S zich perfect aan op de warmwater-, warmteof koelbehoefte.

Het energetisch rendement van de serie is zeer hoog, met een COP tot 3.8 bij A2/W35 conform EN 14511 en een COP van 4.8 bij A7/W35. Er is een voorraadvat van 200 liter verkrijgbaar voor opstelling onder de binnenmodule, de CEW-2-200. Uiteraard is ook een combinatie met de overige voorraadvaten uit het uitgebreide assortiment van Wolf mogelijk. De BWL-1S is uitgerust met het WRS Wolf regelsysteem en voorzien van het SG-ready label. De regeling is dus geschikt voor integratie in een smart grid, bijvoorbeeld communicatie met een geschikte omvormer van een pv-systeem. Met de geïntegreerde warmtemeter kan exact bekeken worden hoeveel energie de warmtepomp heeft opgewekt. www.wolf-energiesystemen.nl

Panasonic vernieuwt Aquarea H Seriewarmtepompen De vernieuwde Aquarea H Serie-warmtepompen van Panasonic zijn gebruiksvriendelijker dan hun voorganger, dankzij een innovatief bedieningspaneel met een 3,5 inch groot hoogresolutie lcd-scherm en gemakkelijk te bedienen knoppen (zie beeld hiernaast). Op het scherm kunnen gebruikers de energieprestaties en COP van de warmtepomp inzien, naar keuze over een periode van dagen, weken of maanden. Het bedieningspaneel is voorzien van een temperatuursensor en kan van de binnenunit worden losgekoppeld om elders te worden geplaatst. Daardoor wordt bediening op afstand mogelijk en kan het paneel dienst doen als thermostaat. Doordat de binnenunit van de warmtepomplijn kleiner is gemaakt, is er minder installatieruimte nodig. Bovendien biedt het ontwerp meer installatiegemak. Zo is het waterfilter gemakkelijk bereikbaar voor onderhoud en is de plaatsing van het leidingwerk aangepast om het de installateur zo gemakkelijk mogelijk te maken. De warmtepompen, beschikbaar in een vermogensrange van 3 tot 5 kW, voldoen aan de efficiëntie-eisen van de A++ klasse. www.aircon.panasonic.eu/NL_nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JANUARI 2016 WP 41

PRODUCT NIEUWS

Lucht/water-warmtepomp van Wolf Energiesystemen

GASTCOLUMN

De certificatenketting Sommige dingen veranderen snel, andere onbegrijpelijk traag. Onlangs werden we weer opgeschrikt door een CO-ongeval. Niet bij een oud cv-toestel, maar bij een nieuw. Onbegrijpelijk. Thermische terugslagbeveiliging kennen we al jaren. Keurmerken, certificaten en labels ten spijt: waarom zijn niet alle cv-toestellen voorzien van een eenvoudige ‘fail safe ingreep’? Dan is CO-gevaar direct uitgesloten.

Het gaat mij hier niet eens om de signalering van misstanden, maar om de enorme hoeveelheid certificaten en energielabels. Hoe lang wordt deze ketting uiteindelijk?

De lancering van het ‘Energielabel voor Warmtepompen’ juich ik als leverancier toe, maar wel met een dubbel gevoel. Welke mogelijkheden biedt dit label in de renovatiemarkt? Neem de ‘Stimuleringsregeling energieprestatie huursector’ (STEP). Deze regeling impliceert dat het maken van drie labelsprongen (naar minimaal B) een subsidie oplevert van 2.000 euro per woning, en dat loopt op tot 4500 euro subsidie bij zes labelsprongen.

Het aandeel van de woningcorporaties in de renovatiemarkt is evident groot. Daarbij ligt de focus vaak op besparing door schilisolatie, met het HR cv-toestel (label A) als verwarmingsbron.

Hiermee zijn de beoogde labelsprongen te maken. Ondanks toekenning van label A+ en A++ is de warmtepomp hier nog steeds een uitzondering. In nieuwbouw is het markpotentieel gunstiger. Los van internationale attesten als EN 14511 is de gelijkwaardigheidsverklaring een must (EPN-berekeningen). Je zou denken dat dankzij het Energielabel de warmtepomp rijk toegerust is aan attesten en certificaten. Toch voorzie ik een leemte.

De SPF van warmtepompen wordt sterk bepaald door de drie-eenheid ‘bron, pomp en afgiftesysteem’. De eindgebruiker meenemen in het mogelijkhedenlabyrint van labels en certificaten?

Ik geef het de installateur te doen! Zuiver kiezen op grond van een verkregen label brengt een mismatch tussen verwachting en resultaat. Het doel is toch een gegarandeerde, duurzame en energie-efficiënte installatie die minimaal 15 tot 20 jaar meegaat?

Een aangescherpte EPC toont de toename van de installatiecomplexiteit. De uitdaging is niet zozeer het hydraulisch koppelen, maar de onderlinge samenwerking tussen diverse apparaten.

Lokaal in plaats van centraal verwarmen. Elektrische bijverwarming in bad- en slaapkamers. De opmars van infrarood verwarmen. Oververhittingstoename leidt nu al tot meer splitairco’s in bestaande woningbouw. Naast de zorg voor comfort en duurzame energie-efficiëntie, komt de focus meer te liggen op gezondheid en veiligheid. Gebruikersvriendelijke software verbindt apparaten en staat garant voor efficiënte, duurzame en comfortabele installaties. Ik voel meteen weer een trits aan certificaten en labels aankomen.

Hoeveel kralen kan de certificatenketting bevatten? Laten we waken voor het stapelen van certificaten en labels zolang er onvoldoende garantie is dat we het beoogde einddoel bereiken.

Mijn toekomstwens is dat de totale installatie van één keurmerk wordt voorzien, waarbij de eindgebruiker het begrijpt en aan de verwachtingen wordt voldaan. Eén kwalitatief label voor de totale installatie.

Aan de horizon gloort hoop.

Toon van Engelen Directeur OSH

42 WP JANUARI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

- WARMTEPOMPEN max.

63 °C

- WARMTEPOMPEN

Weverij 9 | 1185 ZE Amstelveen | 020 545 1111 | info@stulz.nl

Authorized dealer

Energieneutraal wonen met onze Ecodan warmtepomp-concepten Mitsubishi Electric creëert meerwaarde door samenwerking met alle partijen in de bouwkolom.

Zo realiseren we met onze partners energieneutrale woningen.

In het kader van ‘De Stroomversnelling’ heeft BAM in opdracht van woningcorporatie Woonwaard in Heerhugowaard een eerste pilot afgerond waarbij bestaande woningen zijn opgewaardeerd tot nul-op-de-meter-woningen. In deze woningen is gekozen voor onze modulerende Ecodan lucht-water-warmtepomp voor de voorziening van verwarming en warm tapwater.

T 078 - 615 00 00

E INFO@MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

I WWW.MITSUBISHI-AIRCO.NL