Magazine Warmtepompen nummer 3 2016

WP POMPEN JAARGANG 8 – NUMMER 3 – MEI 2016

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Plug&play energieinstallatie voor duurzaam bedrijventerrein Nieuw hotel in Amsterdam voldoet aan strengste duurzaamheidseisen Energieprestatievergoeding goedgekeurd door parlement

Start-up in teken van thermo-akoestische warmtepomp

Meer comfort.

Nul-op-de-meter.

Duurzame systeemRSORVVLQJHQ YDQ 1HÀ W

Duurzaam verwarmen, koelen en warm water 0HW (QYL/LQH LQWURGXFHHUW 1HÀ W HHQ FRPSOHHW QLHXZ

(QYL/LQH ZDUPWHSRPSHQ ]LMQ ERYHQGLHQ HHQYRXGLJ WH

SURJUDPPD OXFKW ZDWHU ZDUPWHSRPSHQ 0DDU OLHIVW

FRPELQHUHQ PHW GH WKHUPLVFKH HQ SKRWRYROWDwVFKH

FRQÀ JXUDWLHV ELHGHQ PDDWZHUN YRRU HONH VLWXDWLH

]RQQH HQHUJLHV\VWHPHQ YDQ 1HÀ W 9RRU HHQ GXXU]DPH

0RQR HQ ELYDOHQW ]RZHO PRQREORFN DOV VSOLW PHW HHQ

WRWDDORSORVVLQJ XLW ppQ KDQG

KRJH &23 HQ YRRUEHUHLG YRRU 6PDUW*ULG

1HÀ W =R HDV\ NDQ KHW ]LMQ

QHÀ W QO ZDUPWHSRPSHQ

‘Bewoners zijn doorslaggevende factor bij energieprestaties’. Dat is de kop van een nieuwsbericht in dit nummer, over een promotieonderzoek naar de werkelijke energiebesparingen die in woonhuizen worden behaald. De uitkomsten zijn verrassend: het energiegebruik in de hoogste energieklassen blijkt bijvoorbeeld fors hoger te liggen dan vooraf berekend, en de meeste oude en slecht geïsoleerde huizen blijken relatief goed te scoren op het gebied van stookkosten. Een alleenstaande oudere in een huis met energielabel G blijkt soms minder energie te gebruiken dan een gezin met kinderen in een woning met energielabel A. Als ik zoiets lees gaan mijn gedachten terug naar mijn grootouders. Zij waren pas echt zuinig. De lamp in de voorkamer ging uit als ze in de achterkamer gingen eten. En als ze zich na het eten naar de voorkamer verplaatsten om een kopje thee te drinken, dan ging - u raadt het al - de lamp boven de eettafel uit. In de woonkamer waren niet meer dan twee lampen te vinden.

Geen lees- of sfeerlampjes; echt gezellig zag het er niet uit. Soberheid ging voor alles: geen tv en auto, en de (buizen)radio ging alleen aan voor het nieuws en De toestand in de wereld van G.B.J. Hiltermann.

De energierekeningen van mijn grootouders heb ik nooit gezien, maar het zal me niets verbazen als die niet bijzonder hoog waren. Naast die van de elektriciteit zal ook de gasmeter niet snel hebben gedraaid; alleen de verwarming in de woonkamer stond aan. Zo energiezuinig als mijn grootouders waren zal voor veel mensen, inclusief hun kleinzoon die dit schrijft, te ver gaan. Zuinigheid zal deels met de generatie te maken hebben, en met de manier waarop je bent opgevoed.

In de generatie van mijn grootouders waren producten minder gemakkelijk voorhanden dan nu het geval is. Terwijl hun boerderij bovenop de Groningse gasvelden stond, werden die pas in het tweede deel van hun leven geëxploiteerd. Je moet er niet aan denken wat het voor inspanningen heeft gekost om steenkool bij alle huizen te krijgen. Het zal mede van invloed zijn geweest op het zuinige gedrag van veel oudere mensen.

Nu basis- en andere behoeften in overvloed aanwezig zijn, is zuinigheid uit het gedrag van veel mensen verdwenen. Dat kan de reden zijn waarom ze in huizen voorzien van energielabel A toch vaak 20 tot 30 procent meer energie gebruiken dan wat theoretisch nodig zou zijn, zoals blijkt uit het promotieonderzoek. Het zou daarom niet verkeerd zijn om (enigszins) terug te grijpen naar het gedrag van onze grootouders. Alleen dan zullen investeringen in bijvoorbeeld warmtepompen en isolatie echt tot een verlaging van CO2emissie leiden.

Hoofdredacteur Uko Reinders, ukoreinders@vakmedianet.nl tel. 06-46652579 Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (IEA Heat Pump Conference) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Uitgever Frederique Zeemans Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 129,00, buitenland € 135,00; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Oplage Door onafhankelijk accountant gecontroleerde oplage. Zie voor accountantsverklaring van Grant Thornton www.vakmedianet.nl Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2016 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Uko Reinders Hoofdredacteur Warmtepompen

ISSN 2214-7349

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 3

COLOFON

Mijn grootouders

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen

WP

16

INHOUD Verder in dit nummer:

12

THERMO-AKOESTISCHE WARMTEPOMP VOOR VOOR DE MASSAMARKT Een nieuw bedrijf gaat een door ECN ontwikkelde thermo-akoestische warmtepomp op de markt brengen. Met deze warmtepomp, die woningen per kamer kan ventileren, koelen en verwarmen, denkt het bedrijf het ei van Columbus voor de duurzame woning in handen te hebben.

16 20

30 32

Plug&play-installatie voor duurzaam bedrijventerrein Warmtepomp optimaliseren met drogen voor koeling Lucratief naar energieneutraal wonen Alles over het Nederlands Warmtepomp Congres

24

HYBRIDE VRF-SYSTEEM IN DESIGN-HOSTEL Zogenaamde ‘design-hostels’ - accomodaties waarbij voor een relatief lage prijs kan worden overnacht in een hippe omgeving - zijn in opmars. Zo opende de internationale hostelketen Generator onlangs een vestiging in Amsterdam, waarin behalve een moderne vormgeving in een historisch jasje ook duurzaamheid centraal staat. Het pand is in dat kader onder andere voorzien van een hybride VRF-systeem.

20

28

PARLEMENT KEURT ENERGIEPRESTATIEVERGOEDING GOED Verhuurders die hun woningen tot (bijna) energieneutraal of nul-op-de-meterwoning renoveren, mogen een Energieprestatievergoeding (EPV) aan hun huurders vragen. Afgelopen jaar hebben de ministers Stef Blok en Ard van der Steur hierover een wetsvoorstel ingediend bij de Tweede Kamer, en dat is nu eindelijk door het Parlement aangenomen.

4 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Rubrieken: 6 34 36 38

Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

A2?2D@?:4 2BF2C62 G@@C 2=D 96E ¯49E <@F5 :D

A2?2D@?:4 2BF2C62 3:65E 4@>7@CE @@< 2=D 96E ¯49E <@F5 :D G`]]VUZXV TRaRTZeVZe e`e "& 4 G``c ZVUVcV e`VaRddZ_X VV_ e`VdeV] D^Rce XcZU cVRUj 6_VcXZV_VfecRR] S`fhV_

hhh RZcT`_ aR_Rd`_ZT Vf hhh aR_Rd`_ZTac`T]fS T`^

NIEUWS

‘Koppeling’ vereenvoudigt aanvraag van energielabels voor woningbouwprojecten Een koppelingsverzoek voor meerdere nieuwbouwwoningen maakt de aanvraag van energielabels voor een nieuwbouwproject eenvoudiger. Het is nu mogelijk om slechts éénmaal het bewijs te uploaden en dat voor meerdere woningen uit het project te laten gelden. Na het uploaden kan het verzoek per email aan klantcontact@rvo.nl worden gestuurd, onder vermelding van ‘koppelingsverzoeken nieuwbouw’. Als bijlage moet daar een Excelbestand aan worden toegevoegd met de adressen waarvoor het betreffende bewijs geldt. Dit Excelbestand dient een normale opmaak te hebben en aparte kolommen voor waarden als straat, huisnummers en huisnummertoevoegingen. Daarnaast ontvangt RVO.nl graag een PDF van het Excelbestand. RVO.nl koppelt vervolgens de nieuwbouwwoningen; de aanvrager moet dan nog wel voor elke nieuwbouwwoning afzonderlijk het energielabel aanvragen. www.rvo.nl

Hernieuwde Energiebesparingsverkenner online De Energiebesparingsverkenner is terug van weggeweest. Dat meldt RVO. nl. De hernieuwde tool is een hulpmiddel om de impact van energiebesparende maatregelen in beeld te krijgen.

Professionals die huizen verhuren, verkopen, bouwen of verbouwen kunnen gebruik maken van de tool. Marijke Wobben van RVO.nl, verantwoordelijk voor de inhoud van de nieuwe Energiebesparingsverkenner: “Het is een mooi resultaat van vele updates. We voerden een nieuwe rekensystematiek door voor het energielabel en we bepaalden de Energie-Index, die zorgt voor maar liefst 10 miljoen berekeningen. Elke getroffen maatregel kun je doorberekenen en heeft invloed op het totaalplaatje.”

De Energiebesparingsverkenner is toepasbaar voor één woning of een heel woningcomplex of project met diverse

woningtypen. Nadat gebruikers de woning selecteren en de uitgangssituatie vaststellen, kunnen ze op verschillende manieren scenario’s in kaart brengen en vergelijken. Het instrument helpt om een verantwoorde afweging te maken: wegen de benodigde investeringen op tegen de beoogde opbrengsten, zoals een lagere energierekening, meer comfort of een beter energielabel? Nieuw is ook de budgetverkenner.

Wobben: “Professionals kunnen een budget invoeren en kiezen of zij het label of het comfort moeten verbeteren. De verkenner gaat dan op zoek naar een slimme combinatie aan maatregelen.”

De site is geschikt voor diverse professionele doelgroepen die via de Energiebesparingsverkenner onafhankelijke, representatieve en betrouwbare informatie krijgen die ze kunnen ge-

6 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

bruiken bij beheer, planmatig onderhoud, of een snelle inventarisatie van de bouwkundige en installatietechnische staat van een woning of een complex van woningen. De data achter de verkenner zijn ook toegankelijk voor derden, via een webservice. Wie een eigen userinterface bouwt, kan daar gratis gebruik van maken. Wobben: “De verkenner gaat uit van gemiddelden, dat kan in de praktijk afwijken.

Maar een professional kan in combinatie met zijn eigen expertise met de eerste berekeningen al een goede indicatie geven. Op basis daarvan is maatwerk mogelijk: past hij de investeringen aan of neemt hij andere of meer besparingsmaatregelen. Hij kan alles daarna onderzoeken en uiteindelijk in een gespecificeerde offerte voorleggen. Met die werkwijze besparen professionals tijd en energie.”

Zonder grote verbouwingen een huis in één klap laten stoppen met het gebruiken van gas? Dat kan zelfs met een pand uit 1900, bewees het testproject dat Triple Solar in maart 2016 uitvoerde. Het bedrijf gebruikte hiervoor het gewonnen prijzengeld van Frisse Dingen van vorig jaar. De uitdaging van het testproject was om een oude Amsterdamse benedenwoning binnen korte tijd helemaal van zijn stookkosten af te helpen. Daarvoor werden een nieuwe warmtepomp en moderne radiator geplaatst. Solarthermische T-panelen wekken zowel elektriciteit als warmte op, dus zelfs met een kleine dakoppervlakte waren er goede mogelijkheden geweest. Maar de benedenwoning had geen eigen dak beschikbaar en ook de kleine tuin bood te weinig mogelijkheden. Dit moet de doelstelling niet in de weg staan, zo stelt Frits Verhoef, commercieel directeur van Triple Solar. “Wij geloven in een aanpak waarbij huiseigenaren en bedrijven zelf zoveel mogelijk energie opwekken, maar accepteren dat ze daarnaast ook een klein beetje schone stroom uit een naburig windpark moeten halen.” Dat is realistischer en vaak net zo relevant als meteen grootschalig isoleren.

“De kosten in euro’s en de CO2-uitstoot van een nieuwe gevel en triple glas moet je wel meenemen. Wij zoeken een ander optimum dan de grote bouwbedrijven en de overheid. Van het gas af gaan is belangrijker dan per se alle elektriciteit op je eigen dak willen opwekken.” www.triplesolar.eu

Negentien huurwoningen met ‘nul op de meter’ in Boekel Begin dit jaar is de Design & Build-overeenkomst voor negentien nul-op-demeter woningen aan de Boekweit in Boekel getekend door woningcoöperatie PeelrandWonen en Van Wanrooij Projectontwikkeling. In dit vooruitstrevende nieuwbouwproject krijgen de toekomstige huurders een woning die zelf de energie opwekt. Alle huizen zijn supergeïsoleerd, voorzien van drievoudige beglazing en hebben op alle woonlagen vloerverwarming. De benodigde warmte hiervoor wordt uit de bo-

dem gehaald, door middel van een warmtepomp in combinatie met een boiler. Verder hebben de woningen een balansventilatiesysteem en een douche met warmteterugwinning. De benodigde elektrische energie wordt opgewekt door geïntegreerde zonnepanelen op het volledige dak aan de zuidzijde. Voor de energiebundel betalen de bewoners een maandelijks bedrag aan de corporatie. De overheid heeft dit mogelijk gemaakt omdat de corporatie extra investeringen moet doen om deze

energiezuinige woningen te kunnen bouwen. De energiebundel van 2.500 kWh moet voldoende zijn bij normaal gebruik van de woning, ofwel normaal bewonersgedrag. De toekomstige bewoners worden vooraf en tijdens de huurperiode geïnformeerd over het gebruik van de woning. PeelrandWonen wil de bewoners kunnen garanderen dat er naast de energieprestatievergoeding geen extra energiekosten hoeven te worden betaald.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 7

NIEUWS

Testproject maakt benedenwoning onafhankelijk van aardgas

NIEUWS

‘Bewoners zijn doorslaggevende factor bij energieprestaties’ Huizen zijn in theorie prima energieneutraal te maken, maar in de praktijk gooien bewoners vaak roet in het eten.

Energielabels krijgen pas betekenis wanneer ze worden gekoppeld aan verbruiksgegevens, stelt Daša Majcen van de TU Delft in haar proefschrift. Zij pleit voor meer bewustmaking van bewoners. Energielabels zijn in Nederland de belangrijkste meters voor de energieprestaties van woningen, terwijl ze volgens Majcen feitelijk weinig zeggen. “Labels vergelijken alleen de thermische waarde van verschillende soorten woningen met elkaar. Daarbij worden het gebruik en de gezinssamenstelling als vaststaande gegevens gezien. Maar daarvan is natuurlijk geen sprake.” Voor haar proefschrift ‘Predicting energy consumption and savings in dwelling stock; a performance gap analysis in the Netherlands’ analyseerde ze de gegevens van 200.000 woningen – voor het merendeel sociale woningen. Daarnaast voerde ze in opdracht van de Rekenkamer Amsterdam onderzoek uit naar de effectiviteit van hoofdstedelijke subsidies aan woningcorporaties voor energierenovatie van hun huurwoningen. Hoofdvraag: zorgt een labelstap werkelijk voor minder energiegebruik en dus minder CO2-uitstoot? Ze voerde daarvoor een steekproef uit onder een kleine veertigduizend sociale huurwoningen, door

de energielabeldatabase van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) te koppelen aan de energiedata van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De uitkomst was verrassend. Een alleenstaande oudere in een huis met energielabel G blijkt soms minder energie te gebruiken dan een gezin met kinderen in een woning met label A. Sterker, de meeste gebruikers van oude, slecht geïsoleerde huizen scoren relatief goed als het gaat om stookkosten. Het omgekeerde is ook

het geval. Terwijl het werkelijke gasgebruik voor de labels D tot en met G aanzienlijk lager ligt dan het theoretische – gemiddeld pakweg de helft – geldt voor de hoogste labelklassen juist het omgekeerd: het werkelijke energiegebruik is fors hoger dan vooraf berekend. Het energiegebruik gaat wel naar beneden als de U-waarde wordt opgekrikt. Maar voor een label A-woning ligt het werkelijke gebruik toch al snel 20 tot 30 procent hoger dan het theoretische gebruik.

Gilze deelnemer aan Heat Pump City of the Year-verkiezing De ‘Heat Pump City of the Year’-award 2016 heeft dit jaar het hoogste aantal inzendingen ooit gekregen. Er zijn inmiddels drie finalisten geselecteerd; de winnaar werd bekendgemaakt op 18 mei, net na het ter perse gaan van dit blad. Volgens organisator European Heat Pump Association (EHPA) lag het kwaliteitsniveau van de ingezonden projecten hoog. Een dan de finalisten is het energienet van bedrijventerrein Midden Brabant Poort in Gilze. Het bedrijvenpark wordt duurzaam ontwikkeld. Dit wil zeggen dat het park voorziet in de be-

hoeften van de huidige generatie, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Om duurzaamheid verder concreet invulling te geven, is hier gezocht naar mogelijkheden om de energievoorziening te optimaliseren. Hiervoor is een warmte- en koude-ringleiding van 4,5 km langs alle gebouwen aangelegd. Er zijn ook collectieve systemen voor warmtekoude opslag (wko) en warmtekrachtkoppeling (wkk). Met deze systemen kan optimaal worden voorzien in een eigen energie-

8 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

voorziening van, voor en tussen bedrijven. De toepassing zorgt voor een optimalisatie in hergebruik en levering van de restcapaciteit in diverse energiestromen van de te vestigen bedrijven. Hiermee wordt een bijdrage geleverd aan het verminderen van de milieubelasting van het bedrijvenpark. Het systeem geeft goedkope warmte in de winter en koeling in de zomer. Hiermee kan tot 32 procent op de energielasten worden bespaard. www.ehpa.org

De nieuwe standaard in duurzaam koelen en verwarmen.

Koelen en verwarmen van ruimte en water De LG Therma V 3-in-1 lucht water warmtepomp verwarmt of koelt niet alleen een woning, maar ook het (sanitair) water. Het is eigenlijk een energiezuinige cv-ketel die ook koelt. CO2 neutraal en zeer geschikt voor nieuwbouw en renovatie.

30-35%

besparen op je energierekening

De LG Therma V levert een effectieve bijdrage aan de energiebesparing voor woningen. Wij informeren u graag over de subsidiemogelijkheden voor dit toestel.

Beschikbaar in Monoblock en Split uitvoering.

3 t/m 16 kW

Verwarmen Koelen Warmwater

Voor meer informatie kijk op lgklimaat.nl/thermaV

NIEUWS

Isolatie van alle woningen kost nog minimaal 31 jaar In het huidige tempo waarin woningisolatie plaatsvindt duurt het nog minstens 31 jaar voor alle huizen in Nederland zijn geïsoleerd. Dit blijkt uit berekeningen van Natuur & Milieu. Als alle huizen zijn geïsoleerd, daalt het totale gasverbruik in Nederland met 50 procent. Per huishouden scheelt volledige isolatie bijna 550 euro per jaar op de energierekening. Voor heel Nederland is dit jaarlijks 4 miljard euro. 78 procent van de Nederlanders wil dat over tien jaar alle huizen in Nederland volledig zijn geïsoleerd. Dit blijkt uit onderzoek van Natuur & Milieu dat op 11 mei werd gepubliceerd. Het onderzoek is door Panelwizard uitgevoerd in samenwerking met Greenchoice, SNS, ASN Bank, BLG Wonen, Hoom en Nederland Isoleert. Zelf isoleren gebeurt mondjesmaat: slechts 1 op de 9 Nederlanders zegt alle energiebesparende maatregelen te hebben genomen die mogelijk zijn. De belangrijkste besparingsstappen die Nederlanders tot nu toe zetten, zijn het vervangen van gloeilampen (74 procent), dubbel glas (57 procent) en apparaten op standby zetten (57 procent). Isolatie staat nog niet in de top 3.

“Mooi om te zien dat een meerderheid veel sneller wil isoleren dan nu gebeurt. Nederlanders kunnen dit proces zelf versnellen door hun eigen huis zo goed mogelijk te isoleren,” aldus Talitha Koek, woordvoerder Campagnes bij Natuur & Milieu. “Veel mensen missen de grote klappers: spouw-, dak- en bodemisolatie. Met deze maatregelen spaar je honderden euro’s per jaar uit. Op de Klimaattop in Parijs vorig jaar is afgesproken dat we in 2050 niet meer dan 2 graden temperatuurstijging in de wereld toestaan. Als de Nederlandse overheid deze doelstelling serieus neemt, moeten in Nederland vrijwel alle woningen voor 2035 van het gas af. Als we niet snel starten met isoleren, halen we dit niet,” aldus Koek. “Bovendien is isoleren drie keer goed: voor je portemonnee, voor je wooncomfort en voor het milieu.” www.natuurenmilieu.nl

Nieuwe warmtepompenlijst voor ISDEsubsidie Eigenaars van warmtepompen komen in aanmerking voor de InvesteringsSubsidie Duurzame Energie (ISDE). RVO.nl heeft ‘Apparatenlijst Warmtepompen versie 1 april 2016‘ bijgewerkt naar de stand van zaken in april 2016. Deze lijst wordt continue aangevuld met nieuwe merken en typen.

Dit gebeurt na controle en goedkeuring van nieuw gemelde apparaten door RVO. nl. In de lijst staat ook het indicatief subsidiebedrag per apparaat. Een warmtepomp komt in aanmerking voor de ISDE als hij voldoet aan de volgende voorwaarden: t De warmtepomp is onderdeel van een verwarmingstoestel. t Het verwarmingstoestel is uitgerust met een lucht/water-warmtepomp, grondwater-warmtepomp, water/ water-warmtepomp, hybride water-warmtepomp of warmtepompboiler. Lucht/ lucht-warmtepompen zijn uitgesloten. t Het verwarmingstoestel heeft een nominaal vermogen van ten hoogste 70 kW. t Het verwarmingstoestel is voorzien van een etiket, productkaart en technische documentatie.

De hoogte van het subsidiebedrag is afhankelijk van het soort apparaat en de energieprestatie. Voor warmtepompen ligt het bedrag indicatief tussen de 500 en 2.500 euro.

Bij het berekenen van de uiteindelijke subsidie baseert RVO.nl zich op apparaatgegevens die door fabrikanten zijn verstrekt. www.rvo.nl

10 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

In de Groningse wijk Paddepoel wordt fervent gewerkt aan energiebesparing en duurzame energie. Dat doen wijkbewoners in Stichting Paddepoel Energiek, zo meldt nulopdemeter.eu. Met ondersteuning van de landelijk nul-opde-meter-stichting willen ze zo veel mogelijk particuliere woningeigenaren helpen om hun energierekening richting de nul te brengen. Om dit voor elkaar te krijgen, hebben de initiatiefnemers eind 2015 een plan van aanpak geschreven.

Er wordt gestart met de woningen in particulier bezit in Paddepoel-Noord (ook particuliere huur). In vervolgstadia

komen overige delen van de wijk en een deel van de buurwijk aan bod.

Rond die tijd betrekt de stichting ook huurders en woningbouwverenigingen bij het project. De leden van Paddepoel Energiek maken gebruik van het advies en de expertise van Ekwadraat. Zij volgen de tweedaagse energietraining, gaan de energie-applicatie gebruiken voor hun berekeningen, krijgen hulp bij het samenstellen van een actueel subsidie-aanbod en het onderhandelen met aannemers. De stichting wil wijkbewoners wijzen op de mogelijkheid van de nul-op-de-meter-energieprestatiegaran-

tie. Hiermee kunnen eigenaren, die spaargeld steken in isolatie en moderne technologie, zich verzekeren tegen eventuele tegenvallende opbrengsten.

De campagne loopt van 13 april tot 15 juni 2016. De eerste tastbare resultaten worden in het najaar van 2016 verwacht.

De gemeente Groningen is volgens nulopdemeter.eu zeer enthousiast over Paddepoel Energiek en verleende de stichting een eenmalige bijdrage om het project tot bloei te brengen. De stichting streeft binnen een jaar naar zelfredzaamheid. www.paddepoelenergiek.nl

Eteck realiseert succesvolle crowdfunding voor warmteprojecten Eteck heeft met succes een nieuwe crowdfunding-actie opgezet voor de financiering van wko-renovaties. Al eerder organiseerde Eteck in samenwerking met Stichting Greencrowd een succesvolle crowfundactie. “Omdat die actie geslaagd was, zijn we deze actie optimistisch ingestoken, maar dit hadden we niet verwacht,” vertelt Jaap van Eck, directeur van Eteck, “Binnen 24 uur was er reeds 141.500 euro toegezegd. En nog eens zes dagen later konden we de actie sluiten, omdat we

de benodigde 550.000 euro hadden gerealiseerd.” Ook Greencrowd is blij met het resultaat, want zij zijn hiermee de 2,5 miljoen-euro-grens gepasseerd.

Bij de eerdere crowdfundactie werd ruim 450.000 euro opgehaald voor de herfinanciering van de recovery van een wko-systeem in Goes. Dit keer betreft het de herfinanciering van vijf warmteprojecten in Hilversum, Veghel, Amsterdam en Zaandam. Deze projecten zijn met eigen middelen gekocht, gerecoverd en geoptimaliseerd. “Door

het grote succes van de eerste actie was deze beslissing snel genomen.

Omdat de samenwerking goed is bevallen, was de keuze voor Greencrowd ook logisch”, vervolgt Van Eck. “Dit is het 25e crowdfundingproject dat Greencrowd heeft verzorgd”, vertelt Jan Willem Zwang, directeur van Stichting Greencrowd. “En wat voor een.

Met dit project is de gemiddelde inleg per crowdfunder gestegen van 3.100 euro naar maar liefst 3.600 euro.” www.eteck.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 11

NIEUWS

Groningse wijk Paddepoel gaat voor nul-op-de-meter

Duurzaam ondernemer Michiel Hartman bij de thermo-akoestische warmtepomp die hij met zijn bedrijf Blue-Heart-Energy in 2019 op de markt wil brengen.

Thermo-akoestische warmtepomp klaarstomen voor massamarkt Een nieuw bedrijf gaat een door ECN ontwikkelde thermo-akoestische warmtepomp op de markt brengen. Met deze warmtepomp, die woningen per kamer kan ventileren, koelen en verwarmen, denkt het bedrijf het ei van Columbus voor de duurzame woning in handen te hebben.

TEKST: UKO REINDERS

12 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

TOT LEVEN BRENGEN Onder de vlag van IDEA namen Fred Gardner van Teamwork Technology en Sjoerd Wittkampf van ECN het initiatief om het ontwerp uit de lade te halen en tot leven te brengen. IDEA is een samenwerkingsverband waaraan naast Teamwork Technology en ECN ook Hogeschool InHolland, provincie NoordHolland, Rabobank, Cofely, Energy Valley en Energy Board verbonden zijn.

Deze partijen werken samen om vernieuwende en innovatieve ideeën te ontwikkelen tot succesvolle producten en bedrijven. De warmtepomp is het eerste product dat door IDEA op de markt wordt gebracht.

Gardner is mede-initiatiefnemer van het nieuwe bedrijf Blue-Heart-Energy, dat de warmtepomp gaat produceren en op de markt zal brengen. Michiel Hartman is daar later als mede-eigenaar bijgekomen. “We gaan met Blue-HeartEnergy een nieuw bedrijf in de regio uit de grond stampen, een bedrijfsplan maken en financiering aantrekken. De Alkmaarse regio is een goede plek om dat te doen. Er wordt hier al langer aan duurzame energie gewerkt. Kennis is volop aanwezig, evenals toeleveran-

ciers van materialen als staal en rubber, die we voor de productie nodig hebben”, zegt Hartman.

DUURZAAM ONDERNEMER Hartman noemt zichzelf duurzaam ondernemer en heeft al eerder een bedrijf opgezet. Dat was Qwic, een merk van elektrische fietsen en scooters. Hartman begon hiermee toen deze producten in dezelfde beginfase van marktacceptatie zaten als de warmtepompen nu. “Qwic werd een commercieel succes, mede doordat de vraag naar elektrische fietsen enorm toenam. De gemiddelde leeftijd van de kopers is van 65 jaar naar 40 jaar teruggelopen.”

Dat Hartman ondanks het succes toch uit het bedrijf stapte komt doordat hij zich beter op z’n plek voelt in de opstartfase. “Die is uitdagend. Als het eenmaal loopt is het een kwestie van een bedrijf runnen. Die rol past minder bij mij.” Zijn overstap naar de warmtepompen komt mede door zijn tweejarig

voorzitterschap van DOET, de branchevereniging in Elektrisch Vervoer. “Voor elektrische auto’s is de laadinfrastructuur belangrijk en de elektriciteitsopslag in de auto’s is weer van belang voor netbeheerders. Daardoor ben ik in de energie gerold. Oorspronkelijk kom ik uit de bouwwereld. Daarin ben ik nu dus weer actief.”

FRISSE BLIK Hartman vindt het belangrijk om niet te dicht op de warmtepompwereld te zitten. “Mensen denken vanuit bestaande kennis. Dat maakt de discussie onnodig ingewikkeld. Doe je daar niet aan mee, dan hou je een frisse blik. Ik wil vrij kunnen denken vanuit oplossingen. Niet vanuit problemen zoals die leven bij andere warmtepompen, die bijvoorbeeld op basis van faseovergang in koudemiddelen werken. In onze warmtepomp wordt geen koudemiddel gebruikt, daarom hebben we ook een ander uitgangspunt.”

De compressor met het zwarte blok waarin een geluidsgolf wordt samengedrukt en geexpandeerd.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 13

START-UP

De thermo-akoestische warmtepomp is niet nieuw. ECN ontwikkelde het apparaat en bracht het ontwerp na voltooiing in 2008 naar buiten. “Dat het toen niet op de markt kwam, heeft verschillende oorzaken”, zegt Michiel Hartman, die als ondernemer betrokken is bij het nieuwe bedrijf Blue-Heart-Energy, dat de warmtepomp op de markt wil brengen. “Tegen duurzaamheid werd nog anders aangekeken. Er werden bijvoorbeeld nog kolencentrales gebouwd. En een echte markt voor warmtepompen bestond nog niet. Een andere oorzaak is dat ECN een onderzoeksinstituut is met overheidsregulering. ECN heeft als primaire taak technologieën en producten te ontwikkelen en niet om ze zelf op de markt te zetten”, zegt Hartman.

Het ontwerp van de warmtepomp bleef zo jaren in de lade liggen. Tot vorig jaar.

Het mag duidelijk zijn dat er sinds 2008 veel veranderd is. Dat het twee voor twaalf is voor het behoud van een leefbare aarde is tot iedereen doorgedrongen, en kolencentrales die nog niet zo lang geleden in gebruik zijn genomen worden al ontmanteld ver voor hun economische pensioenleeftijd is bereikt.

START-UP

In plaats van een koudemiddel werkt de thermo-akoestische warmtepomp met helium. Met een compressor met deze stof wordt een geluidsgolf in een drukvat samengedrukt en geëxpandeerd.

“Als je de golf samendrukt komt er warmte vrij. Net zoals een ventiel warm wordt als je een fietsband oppompt.”

De thermo-akoestische warmtepomp kan zowel warmte als koude leveren en is geheel elektrisch aangedreven. Een voordeel is dat de warmtepomp lineair stuurbaar is en niet beperkt is in zijn temperatuurlift. Hierdoor kun je exact de warmte- en koudevraag invullen.

VORDERINGEN IN EFFICIËNTIE “De afgelopen jaren zijn in de aansturing van bestaande warmtepompen de grootste vorderingen in efficiëntie geboekt door de ICT. Dit omdat de pomp beperkingen heeft en ingewikkeld gekoppeld wordt met een bron en afgiftesystemen. De lineaire stuurbaarheid van de output maakt dat onze pomp zich kan aanpassen aan elk type bron of afgiftesysteem, in plaats van andersom, waardoor de efficiëntie in alle situaties fors verbeterd kan worden.” In de eerste serie verwacht Hartman een COP van vier. “Dat kan oplopen tot zeven tot acht.”

De warmtepomp is inzetbaar in combinatie met alle bestaande bronnen (lucht, water en grond) en afgiftesystemen (lucht, water, hoge en lage temperaturen). Blue-Heart-Energy houdt zich echter niet bezig met bronnen en afgiftesystemen. “Wij richten ons alleen op de warmtepomp. Dat is onze specialisa-

tie. De pomp zal verkocht worden aan bestaande spelers in de markt, die per situatie de gewenste bron en afgiftesystemen aan de pomp kunnen koppelen.

We beginnen met een 1 kW sterke output-unit. Daarna schalen we op naar 2,5 kW en een centrale unit van 7,5 kW, en in de toekomst naar units van maximaal 100 kW”, aldus Hartman.

CENTRAAL OF DECENTRAAL De vraag is of een centrale verwarmingsunit in een huis de beste optie is.

Decentraal met een warmtepomp in iedere kamer werkt beter, denkt Hartman.

Belangrijke eis daarbij is dat de warmtepomp stil is, maar dat zit volgens hem wel goed. “In het gesloten drukvat wer-

De binnenkant van de thermo-akoestische warmtepomp.

14 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ken twee geluidsgolven tegen elkaar in.

Die heffen elkaar op, waardoor er geen geluid wordt gefabriceerd.”

In een kamer kan de warmtepomp op een buitenunit aan de gevel worden aangesloten. Daarmee kun je warmte en koude maken en de kamers goed ventileren. Ook dat laatste is belangrijk, vindt Hartman. “De aandacht voor gezonde binnenlucht neemt vanwege de toenemende isolatie terecht toe. De warmtepomp is implementeerbaar in bestaande bouw en nieuwbouw, in alle situaties. De grootste uitdagingen voor het verduurzamen van Nederland zijn appartementencomplexen in de bestaande bouw.”

IN EIGEN BEHEER De productie van de warmtepomp wil Blue-Heart-Energy in eigen beheer uitvoeren. “Daarvoor is een miljoeneninvestering nodig, waarover we met partijen in gesprek zijn en waarnaar we ook nog zoekende zijn. We zijn nu een selectie aan het maken voor ontwikkelpartners voor de techniek en ook voor partners voor de verkoop. We hebben nog wel fondsen nodig voor de ontwikkeling van de warmtepomp”, zegt Hartman.

Volgens Hartman is het belangrijk om bij die ontwikkeling de kostprijs van het product laag te houden. “Eerst gaan we een proefwarmtepomp bouwen en dan gaan we kijken hoe we de prijs kunnen drukken. De prijs moet ons product concurrerend maken met ketels en ander warmtepompen. De verwachting

EENVOUDIG TE INSTALLEREN Dat Hartman denkt dat de prijs laag gehouden kan worden, komt onder meer doordat het aantal onderdelen 80 procent lager is dan bij traditionele modellen. “De onderdelen zijn bovendien zeer robuust, goed verkrijgbaar en makkelijk geautomatiseerd te produceren.

Dat resulteert in een terugverdientijd van gemiddeld 2,5 jaar”, zegt hijHartman. De warmtepomp is volgens hem ook nog eens eenvoudig te installeren en onderhouden. “Het apparaat is zo simpel dat iedereen het kan installeren.

Bij wijze van spreken kun je straks een exemplaar bij de bouwmarkt kopen.

Ons doel is de massamarkt. Dat kan zijn voor verwarming, maar misschien wordt airconditioning wel onze grootste markt.”

Als alles volgens plan verloopt, moeten

START-UP

is dat we daarin ruimschoots gaan slagen. De warmtepomp moet voor elke eindklant een feestje worden, zowel voor de portemonnee en dankzij verse lucht voor de gezondheid, als voor de duurzaamheid”, zegt Hartman.

Schema van de warmtepomp met bron en afgifte.

de eerste warmtepompen in 2019 op de markt komen. “Dat gebeurt in een gunstige periode, want vanaf 2020 mag er geen nieuw huis meer worden opgeleverd met een EPC hoger dan nul. Met isoleren kun je veel bereiken, maar er is meer mogelijk met duurzame energie.

Omdat de warmtepomp kan verwar-

men en koelen is de marktpotentie groot.” Nu we toch groot denken: in een brochure van Blue-Heart-Energy staat dat de warmtepomp de potentie heeft om 14,4 procent besparing op te leveren op het totale energiegebruik in Nederland. De ambitieuze Hartman denkt dat dit haalbaar is. WP

ó +IPMNOXMNHMK ZIV[EVQIR IR OSIPIR TMNT W]WXIIQ ó 3TXMSRIIP [EVQ XET[EXIV QSHYPI XSX ' ó 7XEXI SJ XLI EVX ZIRXMPEXSV GSRZIGXSVIR ó +I²RXIKVIIVHI WSJX[EVI LEVH[EVI MR EPPI GSQTSRIRXIR FYW XIGLRSPSKMI

Totaalsystemen Nu exclusief verkrijgbaar via

Airconair, Specht 33, 4793 HN Fijnaart, The Netherlands, Tel: +31 (0)16 885 01 45, www.airconair.nl warmtepompen en koelmachines | ventilator convectoren | rooftops | luchtbehandeling | wtw-units | ontvochtiging | software & hardware

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 15

Energie-installatie in pand op duurzaam bedrijventerrein Op 7 april werd de duurzame plug & play energie-installatie met warmtepompen in de kelder van het nieuwe kantoor van Plantronics in Hoofddorp geplaatst. De installatie werd vervolgens aangesloten op het warmte/koudenetwerk met wkobron op het duurzame bedrijventerrein Park 20|20. Daarin komen dertien kantoorpanden samen om hun energievraag zo efficiënt mogelijk in te vullen.

TEKST: UKO REINDERS

Het team van Dubotechniek, met geheel links Erik Kivits, poseert voor de energie-installatie die het in de uren daarvoor heeft geïnstalleerd.

16 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

WARMTE- EN KOUDENET De installatie is de ONE (Own New Energy) van Dubotechniek. Dit bedrijf verzorgt de energievoorziening van alle dertien panden van Park 20|20, waarvan ruim de helft inmiddels is opgeleverd.

De gebouwen zijn met een warmte- en koudedistributienet op elkaar aangesloten. Dit distributienet is weer gekoppeld aan een ondergrondse bron van 200 m3 voor warmte- en koudeopslag.

Met een centrale pomp wordt het water de bron in- en uitgepompt. “We hebben gekozen voor een centrale bron omdat een keer boren duurzamer is dan dertien keer”, zegt Erik Kivits, projectleider van Dubotechniek.

Door de gebouwen met het warmte- en

PROJECT

Na een paar uur hard werken werd aan het eind van de middag van 7 april de laatste hand gelegd aan de energie-installatie in de technische ruimte in de kelder van het toekomstige kantoor van Plantronics. Dankzij de plug & play-installatie konden de werkzaamheden in een dag gerealiseerd worden. Het voordeel is dat de installatie, met onder meer twee warmtepompen, bronmodule, buffervaten, waterbehandelingsmodule, verdelerverzamelaar en schakelkastmodule, in de eigen productiehal van Dubotechniek in elkaar gezet wordt. Dat scheelt acht tot tien weken werk in een kleine technische ruimte, waar de werkomstandigheden door de beperkte ruimte verre van ideaal zijn.

Lassen en andere lastige werkzaamheden onder dergelijke omstandigheden is vragen om fouten. Niet zelden zorgt dat voor onvoorziene herstelwerkzaamheden, die extra tijd en geld kosten.

Het nadeel van grote plug & play-installaties is dat ze in een keer in de technische ruimte gebracht moeten worden.

Door het goed voorbereiden van het transport, deels door het gebouw, valt dat nadeel normaal gesproken mee.

Maar op 7 april was dat niet het geval.

De nacht ervoor had het hard en lang geregend, waardoor het zandpad voor de kelder met parkeergarage, die aan de zijkant nog open is, onbegaanbaar was geworden. Dat probleem moest eerst opgelost worden, waardoor het plaatsen van de installatie enkele uren vertraging opliep. Desondanks stond de installatie aan het einde van de dag op z’n plek. Hij was meteen klaar voor gebruik, zoals je dat van een plug & play-installatie mag verwachten.

Het kantoorpand van Plantronics in Hoofddorp, waar de energie-installatie in de kelder is geplaatst.

koudedistributienet aan elkaar te verbinden, kunnen de bedrijven bij overschotten en tekorten, warmte of koude aan elkaar leveren of van elkaar afnemen. “Dat spaart energie, omdat er dan minder van de ondergrondse bron gebruik hoeft te worden gemaakt. Water van 12°C kunnen we uit de grond halen of van een ander gebouw betrekken. Dat water komt in de ring terecht en hoeft daardoor niet uit de grond te worden gepompt”, zegt Kivits.

GROTE VIJVER ALS BUFFER In het warmte- en koudenetwerk is ook een grote vijver opgenomen. Deze dient als buffer, om te voorkomen dat de bron in onbalans raakt. “Er moet

De panden in Park 20|20 zijn via een warmte- en koudenet met elkaar verbonden evenveel energie uit de koude als warme bron komen. Is dit niet in balans, dan moet je het overschot ergens anders kwijt zien te raken. Dat kan aan een ander gebouw geleverd worden, of via een drycooler naar de buitenlucht worden afgevoerd. De vijver zorgt voor de regeneratie van het bronnensysteem”, zegt Kivits.

De panden hebben allemaal een eigen installatie met warmtepompmodules, schakelkastmodule, waterbehandelingsinstallatie, buffervaten, bronmodule, en

verdelerverzamelaar. De functie van het buffervatensysteem is om warmte- en koudecapaciteit tijdelijk op te slaan.

Het wordt vooral gebruikt om overtollige warmte als gevolg van schakelingen, die een aantal keer per uur plaatsvinden, op te vangen. De warmtepomp schakelt in trappen. Elk gebouw is ook voorzien van een verdeler voor de warmte- en koudeaanvoer.

TWEE WARMTEPOMPEN Bij Plantronics zijn in de kelder twee warmtepompen van Waterkotte geplaatst. Een warmtepomp bestaat uit twee scrollcompressoren die op vol- en halfvermogen kunnen draaien. De maximumcapaciteit voor warmte is 224 kW, De andere stappen zijn 56, 112 en 168 kW. De capaciteit aan koude ligt ruim 20 procent lager. De warmtecapaciteit is niet voldoende voor de pieklast.

“Om die op te vangen, wordt vaak gekozen voor een extra CV-ketel, maar dat is hier niet nodig omdat de extra vraag door overschot van andere gebouwen wordt ingevuld.” Een situatie waarbij door extreem koud weer de totale warmtevraag van alle gebouwen groter is dan de totale capaciteit zal volgens Kivits niet voorkomen. “Door alle computers wordt veel warmte in het gebouw afgegeven. Mede daardoor is er meestal meer koude- dan warmtevraag.”

In de technische ruimte van Plantronics is de complete warmtepompinstallatie aan het einde van de dag aangesloten op de leidingen van het warmte- en

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 17

PROJECT De energie-installatie met warmtepomp is geplaatst en bijna gereed om in gebruik te worden genomen.

De leidingen van het warmte- en koudenet.

koudenet. Met kleppen wordt de vraag en het overschot aan warmte en koude gereguleerd. Daarvoor zijn circulatiepompen van Biral geïnstalleerd. Wat opvalt aan de installatie is de isolatie van de leidingen. “We hebben het hele systeem perfect geïsoleerd. Dat zorgt voor zeer weinig energieverliezen.”

NAAR HET GEBOUW Bij verwarming is de aanvoertemperatuur naar het gebouw 40 °C en het water komt met een temperatuur van rond de 30 °C terug. Als de warmtevraag afneemt, zal de warmtepomp niet direct stoppen. Om die energie niet te verliezen, wordt het 1.000 liter buffervat gevuld met warm water. Komt er weer warmtevraag, dan wordt eerst het vat geleegd. Als de sensor aangeeft dat het vat leeg is, gaat de warmtepomp standaard aan. Bij koeling voltrekt zich een gelijk scenario, waarbij het vat wordt gevuld met gekoeld water. Koelwater gaat met 12 °C het gebouw in en komt terug met 19 °C. Dat water gaat terug naar de warme bron.

Dubotechniek is niet alleen de leverancier van de technische installatie, het bedrijf treedt ook op als exploitant van de energievoorziening. Het bedrijf heeft daarvoor een contract voor twintig jaar met Delta Projectontwikkeling

afgesloten. Met een beheerssysteem wordt het samenspel tussen de gebouwen, de bron en de vijver zo optimaal mogelijk ingevuld, met een zo hoog mogelijke SPF als doel. Dit wordt vanuit het hoofdkantoor van Dubotechniek nauwlettend in de gaten gehouden.

CRADLE TO CRADLE-PRINCIPE Het 20I20 park in Hoofddorp is het eerste bedrijvenpark dat helemaal volgens

de Cradle to Cradle-principes gebouwd is. Van omgeving tot interieur en energie, overal is rekening gehouden met duurzaamheid. Het Cradle to Cradleconcept is een nieuwe kijk op duurzaam bouwen in projecten, waarbij het draait om het hergebruik van producten. Het uitgangspunt is dat alle gebruikte materialen na hun leven in het eerste product, nuttig in kunnen worden gezet in een ander product. Elke grondstof, elk materiaal, moet volledig hergebruikt kunnen worden zonder dat het zijn waarde verliest. Ook wordt er gekeken naar hoe het product zo zuinig mogelijk in gebruik kan worden gemaakt, dat er schone grondstoffen worden gekozen en dat het product geoptimaliseerd wordt voor recycling. De bouwmaterialen van Park 20|20 kunnen eindeloos worden hergebruikt. Energie-optimale ontwerpen van de gebouwen zorgen voor lagere CO2-emissies. Verder zijn er doordachte systemen voor water-, afval- en transportmanagement. Het terrein bestaat uit gebouwen rond een autovrije groenzone met water en wandelpromenades. Onder de kantoren bevinden zich parkeerplaatsen voor fietsen en auto’s. Onderdeel van Park 20|20 is het 20|20 Experience Center dat dienst zal doen als kantoorruimte voor de Park 20|20-organisatie. Het paviljoen gaat tevens fungeren als informatiecentrum op het gebied van Cradle to Cradle, duurzaamheid en Het Nieuwe Werken. WP

De twee buffervaten van 1.000 liter: een voor warm en een voor gekoeld water.

18 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

MÉÉR DAN ALLEEN EEN AIRCONDITIONER

De nieuwe dimensie in comfort.

De verwachtingen die een gebruiker

TOSHIBA SMMS-e systeem verenigt

heeft van een airconditioningsysteem

innovatie, nieuwe technologieën en

zijn de afgelopen jaren geëvolueerd.

kennis en ervaring uit het verleden tot

Comfort gaat vandaag de dag hand in

LLU OVNL LULYNPL LɉJPwU[PL LU TH_P-

hand met energiebesparing en opera-

maal comfort voor de gebruiker.

tionele betrouwbaarheid. Het nieuwe

TOSHIBA-AIRCONDITIONER.NL

Nieuwe toepassing voor energieneutrale utiliteitsbouw

Optimale benutting warmtepomp door drogen om te koelen

Het hoofdkantoor van Greenchoice in Rotterdam.

20 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

TEKST: ARTHUR VAN DER LEE Koeling speelt een essentiële rol in de verduurzaming van steeds beter geïsoleerde gebouwen. Warmte wordt door die isolatie namelijk beter binnengehouden en dus moet er eerder en vaker gekoeld worden. In een tijd waarin gebouwen duurzaam en energieneutraal moeten worden, wordt steeds meer gekeken naar alternatieven voor conventionele, energie-intensieve koeltechniek en het gebruik van koudemiddelen met een hoge GWP-waarde. Zo’n alternatief is een combinatie van luchtdroging met indirecte verdampingskoeling voor de koeling en ventilatie van utiliteitsgebouwen. Daarbij speelt het energiegebruik van de luchtdroging een hoofdrol, omdat dit de belangrijkste energie-input van het systeem is.

Indirecte verdampingskoeling is koeling door de verdamping van water in een platenwisselaar. Deze manier van koelen is energie-efficiënt en maakt gebruik van het natuurlijke koudemiddel water. Om goed te kunnen koelen heeft indirecte verdampingskoeling wel aanvoer van droge lucht nodig. Die kan geleverd worden door een luchtdroger. Er zijn verschillende methodes om de lucht te drogen. Luchtdrogers gebruiken doorgaans veel energie en hebben hogetemperatuurwarmte nodig om het droogmateriaal te regenereren. Recent is er een nieuwe droogmethode ontwikkeld die lucht kan drogen met lagere temperaturen.

SMART MATERIAL LUCHTDROGING Het bedrijf Dutch Climate Systems past het innovatieve smart material droogmateriaal toe in combinatie met indirecte verdampingskoeling. Dit nieuwe droogmateriaal is in staat grote hoeveelheden vocht uit de lucht op te nemen. Daarbij heeft het de unieke eigenschap dat het droogmateriaal met een veel lagere temperatuur geregenereerd kan worden.

Het smart material droogmateriaal is in staat effectief te drogen en te regenereren met een regeneratietemperatuur van 40 tot 60 °C. Conventionele methoden hebben daar vaak minimaal 90 °C of meer voor nodig. Door deze lage regeneratietemperatuur is deze nieuwe manier van luchtdrogen niet alleen energiezuiniger, maar kunnen voor deze droging allerlei duurzame warmtebronnen gebruikt worden. Als deze manier van luchtdrogen gecombineerd wordt met indirecte verdampingskoeling ontstaat er een klimaatsysteem dat zeer energieefficiënt koelt, en lagetemperatuurwarmte als belangrijkste energiebron heeft.

Dit maakt het systeem zo efficiënt, dat een door kennisinstituut ISSO erkende energieprestatie voor de koeling (COPKoel) van twaalf gehaald wordt. Conventionele koeling komt vaak niet hoger dan een COPKoel van drie. Bij deze energieprestatie is een CV-ketel als warmtebron voor de regeneratie van het droogmateriaal genomen. Als een warmtepomp gekozen wordt in plaats van een CV-ketel wordt het systeem om meerdere redenen nog efficiënter.

WARMTE EN KOUDE Een warmtepomp produceert altijd tegelijkertijd warmte en koude. Om de efficiëntie te verhogen is het een grote uitdaging om zowel de warmte als de koude te gebruiken. De luchtdroger met het smart material droogmateriaal doet dit op één van de meest efficiënte manieren. De warmte van de warmtepomp wordt onder zomerse omstandigheden gebruikt voor de regeneratie van de luchtdroger. Een warmtepomp is onder die omstandigheden op zijn meest efficiente werkpunt en in staat een energieprestatie voor opwekking van warmte (COPWarmte) van vijf te halen. De koude kant van de warmtepomp kan eveneens direct op een zeer efficiënte plek in het systeem nuttig gebruikt worden. De koude wordt gebruikt om de ingaande lucht vóór de luchtdroger te koelen. Dit heeft een dubbel nuttig effect: de koude draagt volledig bij aan het koelvermogen van het totaalsysteem, en de voorkoeling verhoogt het droogvermogen van de luchtdroger. Het smart material droogmateriaal heeft namelijk de beste droogprestatie bij een hoge relatieve luchtvochtigheid. De voorkoeling zorgt er voor dat de relatieve luchtvochtigheid verhoogd wordt. Daardoor kan in de zomer de luchtdroger in dit klimaatsysteem de maximale droog- en koelprestatie behalen. Dit klimaatsysteem is dan ook tot meer in staat dan alleen de koeling van de ventilatielucht.

COMPLETE KOELING EN VENTILATIE Bij utiliteitsgebouwen wordt koelvermogen het gebouw ingebracht door het koelen van de ventilatielucht. Voor veel van die gebouwen, zoals kantoorgebou-

De Dry to Cool-installatie bij duurzame energieleverancier Greenchoice. De combinatie van luchtdroging en indirecte verdampingskoeling in een centraal systeem zorgt voor optimale koeling, ventilatie en warmteterugwinning.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 21

TECHNIEK

De combinatie van indirecte verdampingskoeling met luchtdroging is een radicaal andere manier om een gebouw van koeling en ventilatie te voorzien. Bij deze techniek kan optimaal gebruik worden gemaakt van een warmtepomp, doordat voor de koeling lagetemperatuurwarmte kan worden ingezet. Zowel de geproduceerde warmte als koude worden daarvoor gebruikt.

TECHNIEK Kantoorruimte bij Greenchoice, met bovenin de luchtaanvoer.

wen, geldt dat alleen het koelen van de ventilatielucht niet voldoende is om het gebouw in de zomer binnen de gewenste comfortgrenzen te krijgen. Daarom wordt er vaak een additioneel koelsysteem geplaatst, zoals splitunits of plafondunits. De combinatie van luchtdroging met indirecte verdampingskoeling levert zowel de gekoelde ventilatielucht als de extra koude. Het bedrijf Dutch Climate Systems doet dit bijvoorbeeld in het Dry to Cool Multisplit-klimaatsysteem. Dit bestaat uit een centrale droger met lokaal geplaatste indirecte verdampingskoelers. De centrale droger voert verse ventilatielucht aan naar de lokale units. De lokale unit zuigt naast de ventilatielucht ook lokale binnenlucht aan en koelt deze middels indirecte verdampingskoeling. Door extra binnenlucht mee te nemen en te koelen, wordt ongeveer drie keer meer koelvermogen gecreëerd; voldoende om het gebouw van volledige koeling te voorzien. De lokale unit kan behalve als koeler ook functioneren als warmtewisselaar. Deze

zorgt jaarrond voor de aanvoer van ventilatielucht en in de zomer voor de koeling. Een gebouw wordt voorzien van verschillende lokale units, die individueel functioneren. Daardoor is de individuele regelbaarheid optimaal en is er bij gebruik van binnenlucht voor de koeling geen recirculatie van lucht naar andere gebouwdelen. De ultieme vorm van dit systeem is het gebruik van plafondunits, die individuele kantoorruimtes voorzien van klimatisering. Het is daarmee een zeer compleet klimaatsysteem, dat samen met een duurzame warmtebron meer voor een gebouw kan betekenen dan alleen een goede en duurzame klimatisering.

ENERGIENEUTRALE GEBOUWEN De specifieke combinatie van smart material luchtdroging met indirecte verdampingskoeling is de enige klimaattechniek die goed gebruik kan maken van lagetemperatuurwarmte voor koeling. Dat biedt nieuwe mogelijkheden voor het combineren van duurzame

Weergave van het Dry to Cool Multisplit-systeem. Dry to Cool Multisplit is een systeem om luchtdroging te combineren met indirecte verdampingskoeling, waarbij de luchtdroger centraal gepositioneerd wordt, en de koeler lokaal. Dit zorgt voor maximalisering van het koelvermogen en optimale regelbaarheid.

22 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

technieken om te komen tot energieneutrale gebouwen. Zowel in de zomer als in de winter kunnen alle duurzame warmtebronnen maximaal gebruikt worden. De warmtepomp zorgt in de zomer voor de regeneratie van de luchtdroger en in de winter voor de verwarming.

Hetzelfde geldt voor thermische zonneenergie. De warmte uit zonnecollectoren wordt in de zomer maximaal gebruikt voor de koeling en alle andere warmte die ermee geproduceerd wordt draagt bij aan de ruimteverwarming. De technische uitdaging voor zowel de warmtepomp als de zonnecollectoren is om ook op de meest koude momenten voldoende warmte te leveren. Dit kan opgelost worden door toevoegingen als thermische buffering of een hulpwarmtebron, zoals een cv-ketel. Ook voor warmtenetten zorgt dit klimaatsysteem er voor dat zowel in de winter als in de zomer optimaal efficiënt gebruik wordt gemaakt van de aanwezige warmte. Zelfs de nuttige voorkoeling die een warmtepomp levert voor de smart material luchtdroger is bij een systeem met zonnecollectoren of warmtenet prima te realiseren.

Dat kan bijvoorbeeld door een kleine capaciteit ad- of absorptiekoeling toe te passen die alleen op de piekmomenten hoeft bij te springen als voorkoeling.

De combinatie van indirecte verdampingskoeling met smart material luchtdroging is al in meerdere praktijkprojecten toegepast. Meest recent nog bij duurzame energieleverancier Greenchoice uit Rotterdam. Volgens het bedrijf functioneert het systeem daar goed, zowel op het vlak van koelprestaties als duurzaamheid. Eerdere systemen zijn uitgevoerd in combinatie met een cv-ketel en met zonnecollectoren. De combinatie met een warmtepomp is echter nog niet toegepast. Daar ligt een kans voor partijen die hun gebouw willen verduurzamen. WP

Combinatie van smart material luchtdroging met een water/water-warmtepomp.

De warmte van de warmtepomp wordt gebruikt om het droogmateriaal te regenereren. Tegelijkertijd wordt de koude zijde van de warmtepomp gebruikt om de te conditioneren luchtstroom te koelen.

NIEUW!

Nederlands Warmtepomp Congres 2016 7 JUNI 2016 HOTEL VAN DER VALK VEENENDAAL

Tijdens het Nederlands Warmtepomp Congres 2016 staan kansen, mogelijkheden en uitdagingen rond de toepassing van warmtepompen centraal. In verschillende workshops worden onderwerpen uitgediept aan de hand van praktijkvoorbeelden.

NIEUW: Nederlandse Warmtepomp Awards dé duurzaamheidsprijs voor architecten Van architecten wordt steeds meer verlangd dat ze proactief meedenken over manieren om een pand zo duurzaam mogelijk te maken. Om te stimuleren dat de warmtepomp daarbij een prominente rol speelt, zijn de Warmtepomp Awards in het leven geroepen. Deze awards zijn een unieke erkenning voor architecten die een duurzaam woningontwerp hebben gemaakt waarin een warmtepomp centraal staat.

Tijdens het Warmtepomp Congres 2016 worden de winnaars van deze duurzaamheidsprijs bekendgemaakt én worden de awards uitgereikt. Lees meer informatie op nederlandswarmtepompcongres.nl

Programma • Keynotes van spraakmakende experts • 9 Workshops over uiteenlopende onderwerpen, zoals ‘BENG: de nieuwe energieprestatie’, ‘Financiering van duurzame Installatieconcepten’, ‘Warmtepompmarkt en ambities’ en ‘Het duurzaamheidsbelang van integraal bouwen’ • Incl. praktijkvoorbeelden van de toepassing van warmtepompen • Reguliere prijs: € 249,• Abonnees van Vakblad Warmtepompen krijgen € 100,korting en betalen slechts € 149,• Leden/begunstigers van het NPW ontvangen een persoonlijke uitnodiging.

Bekijk het complete programma op:

www.nederlandswarmtepompcongres.nl Organisatie:

Hoofdsponsor:

Design-hostel met hybride VRF

Directe expansie met watergedragen afgifte Zogenaamde ‘design-hostels’ - accomodaties waarbij voor een relatief lage prijs kan worden overnacht in een hippe omgeving - zijn in opmars. Zo opende de internationale hostelketen Generator onlangs een vestiging in Amsterdam, waarin behalve een moderne vormgeving in een historisch jasje ook duurzaamheid centraal staat.

Het pand is in dat kader onder andere voorzien van een hybride VRF-systeem.

Het Generator Hostel ligt vlakbij het Amsterdamse Oosterpark en biedt plaats aan 564 gasten in 168 twee- en vierpersoonskamers. Het bijzondere hostel is gevestigd in een oud pand dat is gerenoveerd op een niveau dat voldoet aan Building Research Establish-

ment Environmental Assessment Methode-criteria, kortom: Breeam. Dit is het oudste en meest gebruikte certificeringssysteem voor duurzaam bouwen ter wereld. Het werd ontwikkeld in 1990 in het Verenigd Koninkrijk en kent een puntensysteem in acht beoordelingsca-

24 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

tegorieën, en labels in vier gradaties.

De beoordelingscategorieën omvatten het beheer, energie, water, landgebruik en ecologie, gezondheid, welzijn en transport. In Breeam wordt niet alleen het duurzaamheidsgehalte van de planning- en uitvoeringsfase meegewogen,

FACULTEITSGEBOUW Het gebouw waarin Generator Amsterdam is gerealiseerd dateert uit 1916 en is lange tijd gebruikt door de Universiteit van Amsterdam. In het kader van de herindeling van het pand - die ervoor zorgt dat het als hostel ‘voor jong en jong van hart’ kan dienen - werd het gebouw voorzien van twee glazen vloeren. Om te voorkomen dat de historische achtergrond van de locatie volledig zou worden ‘weggerenoveerd’ zijn verschillende ruimten van het faculteitsgebouw gehandhaafd, zoals het auditorium en de bibliotheek, waarin nog steeds duidelijke verwijzingen naar het verleden zijn te vinden.

KLIMAATSYSTEEM Terwijl men bij het renoveren van het gebouw subtiel te werk ging om ervoor te zorgen dat de historische achtergrond zichtbaar zou blijven, is bij de kli-

PROJECT

maar ook de gehele levenscyclus van een pand. Daarbij gaat het uit van een puntensysteem per onderdeel: hoe efficiënter, energiezuiniger en comfortabeler bijvoorbeeld de airconditioning werkt, hoe meer punten ermee worden gescoord.

Een aantal van de buitenunits van het hybride VRF-systeem.

maatinstallatie voor een heel andere aanpak gekozen. Het oude systeem is simpelweg weggesloopt en vervangen door up-to-date-technologie, zodat de gasten van het hostel tijdens hun verblijf zijn verzekerd van een een comfortabel en gezond binnenklimaat. Cen-

traal staat een hybride VRF-systeem, dat de voordelen van directe verdamping (DX) combineert met die van een watergedragen systeem. De technologie is gebaseerd op die van het Multi R2-warmtepompsysteem van Mitsubishi Electric, zodat men gelijktijdig kan koe-

Het voormalige auditorium is volledig gemoderniseerd - met een knipoog naar het verleden.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 25

PROJECT De veertien R2-buitendelen op het dak.

len en verwarmen, met warmteterugwinning. Het hybride VRF-systeem is met aanzienlijk minder koudemiddel gevuld, wat gunstig is met het oog op de strengere ‘F-gassenwetgeving’ die vorig jaar van kracht werd.

Blik op het interieur van het hostel.

WATER ALS TRANSPORTMEDIUM Het HVRF-systeem maakt gebruik van R2-buitenunits uit de City Multi-serie van Mitsubishi Electric. Hier zijn Hybrid BC-controllers op aangesloten die zijn voorzien van een speciale platenwarmtewisselaar. Die warmtewisselaar zorgt ervoor dat de energie uit het koudemiddel wordt overgedragen aan water, zodat dit vervolgens als transportmiddel voor warmte of koude dient. De

scheiding van het water- en het koudemiddelcircuit zorgt ervoor dat het klimaatsysteem eenvoudiger en flexibeler kan worden geïnstalleerd. Zo kan in het leidingwerk tussen de hybride BC-controllers en het afgiftesysteem kunststof worden toegepast in plaats van koper.

Binnen het hybride systeem stroomt – anders dan in de standaard R2-warmtepompinstallatie – in dit deel immers water; er zit alleen koudemiddel in de leidingen tussen de buiten-unit en de hybride BC-controllers.

In totaal staan er veertien R2-buitendelen op het dak van het hostel. Daarnaast staan er nog nog twee buitenunits die het centrale ventilatiesysteem van warmte voorzien. Die worden nog vervangen door een systeem van Mitsubishi Electric dat kan verwarmen en koelen, zodat de basislast aan koeling of verwarming van alle kamers en van de publieke ruimten in het hostel kan worden afgedekt.

ENERGIEBESPARING Alle kamers van het hostel beschikken over een eigen ingebouwd paneel waarmee de gewenste temperatuur kan worden ingesteld. Alle binnenunits in het hostel kunnen onafhankelijk van elkaar koelen of verwarmen, via een luchtinblaassysteem dat zo is ingesteld dat er geen tochtstromen ontstaan. De warmte die wordt onttrokken aan te koelen ruimten kan worden hergebruikt in ruimten die worden verwarmd. Deze warmteterugwinning zorgt voor een energiebesparing van 40 procent ten opzichte van traditionele systemen voor verwarming of koeling. WP

Hybride City Multi VRF Het Hybride City Multi VRF-systeem (HVRF) van Mitsubishi Electric is ‘s werelds eerste 2-pijpssysteem voor gelijktijdig koelen en verwarmen met energie-uitwisseling dat de voordelen van directe expansie (VRF) en een waterdragend afgiftesysteem combineert. Het HVRF-systeem is hiermee een alternatief voor het traditionele 4-pijpssysteem. Bij conventionele installaties worden verschillende technieken van verschillende fabricaten aan elkaar gekoppeld om de gewenste koel- en verwarmingscapaciteit te krijgen. De systemen werken met fossiele brandstoffen (CV) en/of een beperkt rendement (CV/ chillers). Daarnaast zijn er vaak regeltechnische uitdagingen omdat de verschillende componenten/fabricaten niet standaard met elkaar communiceren. Bij Hybride VRF zijn alle speerpunten van het normale VRF R2 van toepassing: onafhankelijk per vertrek kunnen koelen of verwarmen, per vertrek regelbaar, energie-uitwisseling, hoog comfort, enzovoort, maar nu gebaseerd op een watergevoerd afgiftesysteem. De uitvoering is eenvoudig doordat het totale concept gebruikmaakt van één fabricaat. Zo zijn bij een Hybride VRF geen bijkomende pompen, buffervaten of omschakelkleppen nodig. Het buitendeel, de Hybride BC-controller, de binnenunits en de bijbehorende regeltechniek zijn allemaal van Mitsubishi Electric, zodat het systeem door middel van busbekabeling eenvoudig kan communiceren. Een 2-pijpssysteem levert bovendien voordelen op tijdens de uitvoering, en heeft aanzienlijk minder aansluitpunten in het leidingnet, wat het risico op lekkage vermindert en het systeem veiliger en onderhoudsarmer maakt. De warmtepomp en de aanvullende energie-uitwisseling zorgen daarnaast voor lagere exploitatiekosten.

26 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Exclusief importeur Clivet Airview Luchtbehandeling BV is exclusief importeur van Clivet voor Nederland. De volledige range van Clivet koudwatermachines, luchtbehandelingsunits en commerciële airconditioners en de residentiële warmtepompen van Clivet Home worden door Airview vertegenwoordigd.

HET MULTI VOORDEEL VAN DE ALLES-IN-1 PARTNER.

Het volledige leveringsprogramma Clivet producten bestaat uit:

UITGEBREIDE WEBSHOP KOUDWATERMACHINES

Luchtgekoeld & Watergekoeld

EXTRA DIENSTEN

WARMTEPOMPEN

Lucht/Water & Water/Water

LEVERING EN VOORRAAD

ROOFTOPUNITS

Inverter rooftops & complete dakcentrales

SERVICE EN GARANTIE

LUCHTBEHANDELINGSUNITS

Warmteterugwinning & luchtbehandeling

Multi Import staat bekend om zijn kwaliteitsproducten, snelle levering door voldoende eigen voorraad, uitstekende service en scherpe prijzen. In Nederland is Multi Import sinds 2011 officieel distributeur van Panasonic Airconditioning.

Maak ook kennis met het alles-in-1 principe van Multi Import: WATERGEKOELDE AIRCONDITIONING Packaged consoles en kanaalunits

INDUSTRIËLE AIRCONDITIONING Verticale units & kanaalunits

1. LEVERING EN VOORRAAD Ruime voorraad W Vóór 14.00 uur besteld, volgende dag geleverd W Tijdslevering tegen meerprijs mogelijk W Afhaal mogelijk aan onze balie W

PRECISIE AIRCONDITIONING

Luchtgekoeld, watergekoeld & koudwater

CLIVET HOME

Residentiële warmtepompen

Naast de levering van de apparatuur vormen advies, ondersteuning en service & aftersales belangrijke ondersteunende onderdelen in de totaaloplossingen van Airview.

3. EXTRA DIENSTEN Project- technische ondersteuning op locatie W MI-Deal app W

2. UITGEBREIDE WEBSHOP 24 uur - 7 dagen online Direct bestellen W Order history bekijken W Volledige product informatie W W

4. SERVICE EN GARANTIE Snelle afhandeling garantie Garantietermijnen geldig vanaf factuurdatum W Panasonic 5 jaar garantie W Space-Saver 5 jaar garantie W Condenswaterpompen 2 jaar W W

Wij laten u graag zelf de toegevoegde waarde van ons concept ervaren en nodigen u uit om contact met ons op te nemen voor het bespreken van de mogelijkheden.

Anders denken in klimaatoplossingen

ADVISERING I ONDERSTEUNING I TOTAALOPLOSSING Airview Luchtbehandeling BV I 078 - 652 18 00 I www.airview.nl

HONGKONGSTRAAT 10-14 3047 BS ROTTERDAM T +31 (0)10 437 62 55 E INFO@MULTI-IMPORT.NL WWW.MULTI-IMPORT.NL

OFFICIEEL DISTRIBUTEUR VOOR NEDERLAND

Door de Energieprestatievergoeding wordt het voor verhuurders gemakkelijker om duurzame investeringen – zoals de installatie van een warmtepompsysteem – te financieren.

Eerste Kamer stemt in met Energieprestatievergoeding Invoering wordt enkele maanden uitgesteld Verhuurders die hun woningen tot (bijna) energieneutraal of nul-op-de-meter-woning renoveren, mogen een Energieprestatievergoeding (EPV) aan hun huurders vragen. Afgelopen jaar hebben de ministers Stef Blok en Ard van der Steur hierover een wetsvoorstel ingediend bij de Tweede Kamer. Veel partijen keken al tijdenlang reikhalzend uit naar de invoering van de wet die deze vergoeding regelt.

Onlangs is hij eindelijk aangenomen door het Parlement.

TEKST: BAS ROESTENBERG

28 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

DUBBELE WINST Dergelijke maatregelen brengen echter ook forse investeringen voor de verhuurder met zich mee, en daar kan de invoering van de Energieprestatievergoeding (EPV) uitkomst bij bieden. Met die vergoeding kan de verhuurder de forse investeringen in een aantal jaren terugverdienen. In het vorig jaar ingediende wetsvoorstel is opgenomen dat de huurder er weinig van in zijn portemonnee merkt: de totale vaste woonlasten moeten gelijk blijven. De EPV die de huurder aan de verhuurder betaalt wordt gecompenseerd doordat er geen rekening meer wordt betaald aan een energiebedrijf. De EPV vervangt dus de maandelijkse energierekening en eigenlijk fungeert de verhuurder voortaan als indirecte energieleverancier: hij treft energieopwekkende en energiebesparende maatregelen, zodat de huurwoning een zelfvoorzienende minicentrale wordt die energie aan zichzelf levert.

Vrijwel alle marktpartijen en politici zijn het erover eens: een mooie oplossing, zowel voor de huurder als voor de verhuurder. De huurder is blij omdat hij tegen dezelfde maandelijkse kosten meer wooncomfort (en een milieuvriendelijke woning) krijgt, terwijl de verhuurder relatief eenvoudig de financiering rond krijgt om zijn woningvoorraad te verbeteren en verduurzamen.

UITSTEL Een paar weken geleden zou het wetsvoorstel over de EPV in stemming worden gebracht in de Eerste Kamer, maar die stemming werd onverwachts uitge-

steld en heeft pas op 17 mei plaatsgevonden. Volgens Stroomversnelling is de stemming uitgesteld doordat GroenLinks en SP een motie indienden waarover alle fracties zich eerst moesten beraden voordat ze over de wet zelf konden stemmen. In de motie wordt de regering verzocht om een woonlastengarantie, waarbij in een ministeriële regeling wordt vastgelegd dat de woonlasten van individuele huurders bij gelijkblijvend woongedrag niet mogen stijgen. In de Tweede Kamer had deze motie geen meerderheid en ook in de

Eigenlijk fungeert de verhuurder voortaan als indirecte energieleverancier Eerste Kamer leek de motie kansloos, maar dat belette de indieners niet om hem toch in te dienen, met vertraging van de inwerkingtreding van de wet als gevolg.

Volgens Leen van Dijke, voorzitter van Stroomversnelling, was het uitstel van de stemming de zoveelste tegenslag waar de initiatiefnemers van Stroomversnelling rondom de EPV mee te maken kregen. “We zijn hier al drie jaar mee bezig. In 2013 hebben zes woningcorporaties en vier bouwbedrijven een deal gesloten om 111.000 woningen energieneutraal te maken door middel

van Nul-op-de-Meter-renovaties. Een initiatief dat door bijna alle politieke partijen wordt gesteund en ook door huurders met enthousiasme is omarmd.

Woningcorporaties en bouwers hebben hun hoofd boven het maaiveld uitgestoken, fors geïnvesteerd en risico’s genomen. Zij voelen zich door de politiek in de steek gelaten. Nog weer drie maanden uitstel en dus onzekerheid, terwijl er zulke grote belangen op het spel staan van bewoners, corporaties en bouwers. Iedereen wil dat er haast wordt gemaakt met de energietransitie; op deze manier dreigt de fut er bij de initiatiefnemers uit te gaan”, aldus Van Dijke nadat hij hoorde over het uitstel van de stemming.

1 AUGUSTUS Op 17 mei, op de valreep voordat deze editie van Warmtepompen naar de drukker ging, werd het wetsvoorstel alsnog aangenomen. Inmiddels heeft Stef Blok, minister van Wonen en Rijksdienst aan Stroomversnelling toegezegd alles in het werk te stellen om de wet en ook de bijbehorende Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) per 1 augustus van kracht te laten worden. De AMvB bevat de specificaties van de toegestane EPVbedragen per vierkante meter, en de condities waaronder verhuurders de EPV mogen factureren.

Bij de productie van deze editie van Warmtepompen waren nog niet alle details van de aangenomen EPV-wet bekend. In de volgende editie komen we daar op terug. WP

Stroomversnelling Stroomversnelling is een netwerk van bouwers, toeleveranciers, corporaties, gemeenten, financiers, netbeheerders en anderen die samen Nul-op-de-Meter-renovaties en -nieuwbouw mogelijk willen maken. Het netwerk biedt een platform voor samenwerking, om hulp en kennis uit te wisselen, vraag en aanbod samen te brengen en barrières voor Nul-op-de-Meter–bouw weg te nemen. Binnen Stroomversnelling is de ‘deal Stroomversnelling Huurwoningen’ gesloten, die inhoudt dat de komende jaren 111.000 woningen naar nul-op-de-meter worden gerenoveerd. De deal werd in 2013 gesloten tussen de corporaties Portaal, Lefier, Woonwaard, Stadlander, Tiwos, Wonen LimIn juni 2013 tekenden in totaal burg, en de bouwbedrijven VolkerWessels, tien corporaties en bouwbedrijven voor de ‘deal StroomverBAM, Ballast Nedam en Dura Vermeer. snelling’.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 29

FINANCIERING

In het Energieakkoord, dat in 2013 is ondertekend door zo’n veertig betrokken partijen, is opgenomen dat in 2030 alle gebouwen in Nederland gemiddeld een energielabel A hebben. Om aan die doelstelling te voldoen, is het nodig dat talloze woningen van een grondige renovatie worden voorzien, waarbij energiebesparende en ‘vergroenende’ maatregelen worden getroffen, zoals betere isolatie, de plaatsing van pv-panelen, de installatie van een zonneboiler en het vervangen van de cvketel door een warmtepomp. Het mes snijdt daarbij aan meerdere kanten; behalve voor het milieu is een grootschalige aanpak van de bestaande woningvoorraad ook goed voor innovatie en werkgelegenheid binnen de bouwsector.

‘Lucratief naar energieneutraal wonen’ “Energieneutraal bouwen dreigt een hype te worden.” Met die observatie opent Wim van den Bogerd tijdens de Dag Van De Projectontwikkeling (DVDP) zijn sessie over wonen zonder energierekening. Tegelijkertijd signaleert de CEO van Itho Daalderop en Klimaatgarant een heel ander sentiment in de discussie: “Kunnen we er ook nog geld mee verdienen of hoe zit dat?” Op die vraag luidt zijn antwoord: “Ja, mits er goed gebouwd en daarnaast ook goed gemonitord wordt”.

TEKST: ANTON COOPS

Bij Nul-op-de-Meter bouwen moet je op de eerste plaats recht doen aan de Trias Energetica, vindt Wim van den Bogerd.

30 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

buust energieprestatiesysteem dat 25 jaar lang werkt. In dit model betalen de bewoners een prestatievergoeding voor gebruik, beheer, onderhoud en vervanging (op termijn) van installaties. De kosten liggen voor de bewoner op ongeveer 85% van wat ze anders kwijt zouden zijn aan het energiegebruik. Bewoners kunnen kiezen voor kopen of huren van de apparatuur; dit heeft geen consequenties voor de financiële besparing. Het verdienmodel leidt bovendien tot aantoonbare financiële voordelen voor verhuurders en ontwikkelaars.

Er zijn inmiddels al 1500 Nul-op-de-Meter- en EPC=0-woningen gerealiseerd met de Klimaatgarant-aanpak.

MONITORINGSSYSTEEM “Dit systeem is ontstaan door onze ervaringen met monitoring. Klanten waren ontevreden over comfort en energiegebruik. Om dit probleem goed aan te kunnen pakken hebben we negen jaar geleden voor anderhalf miljoen euro een monitoringsysteem opgetuigd. Ieder uur krijgen we een snapshot op 80 parameters. De grootste eyeopener voor ons was dat het gebruiksgedrag van de bewoners is te beinvloeden, bijvoorbeeld door goed te dimensioneren. Daarnaast moet je de ‘gekke dingen’ gaan elimineren, die te veel lekkage geven.”

Wat betreft huurwoningen neemt Van den Bogerd alvast een voorschot op de Energieprestatievergoeding (EPV) die op 26 april in de Eerste Kamer werd besproken (zie ook pagina 28). “Corporaties kunnen nu vooruit met de EPV, dit is in principe een mooi verdienmodel en het WSW laat dit ook toe. Klimaatgarant bouwt nu NOM-woningen met negen corporaties. Op sociale huurwoningen is het intern rendement 10 procent. Bij duurdere huur spreek je over 7 procent binnen 15 jaar, plus een hogere opbrengst bij uitponden. Met een investering van 10.000 tot 12.000 euro extra voor appartementen, en zo’n 15.000 euro voor grondgebonden woningen, kun je bij nieuwbouw een mooi NOMverdienmodel neerzetten. Bij renovatie gaat het echter over flink hogere bedragen. Maar ook de koper van een NHGwoning kan profiteren als er een extra investering van rond de 15.000 euro wordt gedaan om de woning NOM te maken, en zelfs voor duurdere koopwoningen zijn er veel voordelen te behalen.”

Co-referent Harm Valk (Nieman Raadgevende Ingenieurs) heeft geen directe kritiek op de claims van Klimaatgarant.

Wél tekent hij bij dit succesverhaal aan dat het zeker geen one-size-fits-all-oplossing is. “Denk bijvoorbeeld aan binnenstedelijke oplossingen; dan zijn er misschien wel situaties waar de bomen niet weg mogen, of misschien heb je om een andere reden te maken met schaduwval. En je hebt niet overal dezelfde energie-infrastructuur.” Met enige stemverheffing: “Stedenbouwkundige plannen kunnen helaas flink roet in

“We moeten blijven uitgaan van maatwerk op projectniveau” het eten gooien door allerlei contraproductieve voorschriften, waardoor Nulop-de-Meter niet altijd lukt. Daarom moeten we blijven uitgaan van maatwerk op projectniveau.” Daarnaast zitten er grenzen aan wat NOM vermag.

“Denk bijvoorbeeld aan dure hobby’s zoals een vijver met koikarpers, of energieslurpende interne wifi-netwerken en grote beeldschermen, maar ook een ‘comfortknop’ op de douche.”

INFRASTRUCTUUR Nul-op-de-Meter is opgezet als een business case voor corporaties. De term ‘energieleverende woning’ heeft de voorkeur, wat Valk betreft. “Met alles wat extra is kun je slim aan de slag. Bijvoorbeeld om je auto op te laden.

Energie die over is kun je verkopen.

Met de komst van smart grids zal de energie-infrastructuur mogelijk ook particuliere energieleveranciers geld gaan opleveren.” Volgens Valk moet afscheid van fossiel worden genomen. “Daarvoor heeft de BV Nederland integrale oplossingen nodig, maar wél door de inzet van verschillende energiedragers.

Hoe ga je de kloof tussen de opwekking van zonnestroom in de zomer en het hogere verbruik in de winter dichten? Kun je daarbij het bestaande gasnet inzetten? Het laatste wat je wil is dat kolencentrales in de winter meer CO2 gaan uitbraken.” WP

Bron: www.lente-akkoord.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 31

NUL-OP-DE-METER

Van den Bogerd begint bij de basis.

“Bij Nul-op-de-Meter bouwen moet je op de eerste plaats recht doen aan de Trias Energetica. Je begint met een goede schil. Itho Daalderop wil niet met installaties compenseren wat er in de schil is misgegaan. Dit betekent dat alle elementen waar energie uit weglekt aangepakt moeten worden. Gelukkig blijkt dat de schil die het Bouwbesluit voorschrijft op dit moment al behoorlijk goed is. Als je kijkt naar technieken om het verlies te minimaliseren, kom je onder andere uit op drievoudig glas, douche met wtw, en balansventilatie met wtw. Door slim te bouwen, zuinige apparatuur te gebruiken en stroom op te wekken met PV-panelen ben je niet meer afhankelijk van het gasnet.”

Klimaatgarant heeft zeer scherp gefocust op het ontwikkelen van een ro-

7 juni 2016: Nederlands Warmtepomp Congres Warmtepompen worden steeds meer een standaard in de woningbouw, maar er zijn nog veel vragen, zoals over financiering, toepassingsmogelijkheden en de relatie met toekomstige energieprestatie-eisen. Tijdens het Nederlands Warmtepomp Congres, dat op dinsdag 7 juni aanstaande plaatsvindt in Veenendaal, krijgt u hier antwoorden op.

TEKST: UKO REINDERS

Een greep uit het programma: KEYNOTE 1: DUURZAAM BOUWEN, DE SLEUTELS TOT SUCCES Om een energieneutraal woningbouwproject succesvol af te ronden, moeten alle betrokken partijen vanaf de eerste conceptfase samenwerken. Architecten, adviseurs, installateurs, aannemers en opdrachtgevers hebben echter een verschillend kennisniveau als het om warmtepompen gaat, en denken vaak vanuit hun eigen, afgebakende rol. Hoe krijg je de verschillende disciplines vanaf de start op één lijn? Vanuit zijn ruime praktijkervaring met energieneutrale woningbouw geeft Alfonso Wolbert (ARX architecten) inzicht.

Tijdens het congres geven experts antwoord op tal van vragen omtrent warmtepompen. Dat doen ze aan de hand van inspirerende praktijkvoorbeelden.

Het programma is opgezet voor architecten, installatie- en energieadviseurs, installateurs & engineers, gebouweigenaren, projectontwikkelaars en betrokkenen zoals overheden en woningcoöperaties.

Het congres, dat wordt georganiseerd door Vakblad Warmtepompen en het Nederlands Platform Warmtepompen, vindt plaats in het Van der Valk-hotel in Veenendaal. Deze locatie is voorzien

van een duurzame klimaatinstallatie met onder andere een warmtepomp.

Tijdens het congres wordt congresbezoekers de mogelijkheid geboden om onder deskundige begeleiding een bezoek te brengen aan de installatieruimte met de warmtepomp.

In het congresprogramma is ook de uitreiking van de Nederlandse Warmtepompen Award opgenomen. Dit is een wedstrijd voor architecten die zich onderscheiden met een duurzaam woningontwerp waarin een warmtepomp een centrale rol speelt.

32 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

KEYNOTE 2: DE WARMTEPOMP VAN DE TOEKOMST Warmtepompen staan niet alleen in de belangstelling vanwege de huidige toepassingsmogelijkheden; op verschillende locaties wordt praktijkonderzoek verricht naar de manier waarop warmtepompen in de toekomst kunnen bijdragen aan de overgang naar ‘all electric’ energievoorzieningen. Aan de hand van concreet onderzoek werpt Olaf van Pruissen (TNO) een blik op de toekomst: waar moeten architecten, woningcorporaties, installateurs, bouwbedrijven en gemeenten de komende tien jaar rekening mee moeten houden?

WORKSHOP 1: ‘500.000 WARMTEPOMPEN IN 2020’ De ambities rond de warmtepomp lie-

CONGRES

gen er niet om. In hoeverre de doelstelling dat Nederland in 2020 een half miljoen warmtepompen telt wordt gehaald is de vraag, maar feit is dat warmtepomptechnologie populairder is dan ooit. Peter Wagener, Voorzitter van de Dutch Heat Pump Association kijkt in deze workshop zowel naar de huidige markt als naar de toekomst.

WORKSHOP 2: FINANCIERING EN BEKOSTIGING Duurzame klimaatsystemen verdienen zichzelf binnen een aantal jaar terug.

Om te voorkomen dat investeringskosten een drempel vormen bij de keuze voor een duurzame installatie, zijn er interessante financieringsmogelijkheden. Dorine Putman-Devilee, manager institutionele relaties bij ASN Bank, zet ze op een rij.

WORKSHOP 3: SAMENWERKING EN HET BELANG VAN KENNIS Om tot verduurzaming van de woningvoorraad te komen, staan woningcorporaties voor belangrijke beslissingen: welke duurzame technieken zet ik in, en hoe kom ik tot een juiste keuze die uiteindelijk leidt tot een goed resultaat?

Mohammed Bachri, Manager techniek bij Corporatie Energie Beheer, gaat in op het belang van goede samenwerking, overleg en afstemming tussen partijen, en legt uit dat kennis cruciaal is in de voorbereidingsfase.

WORKSHOP 4: BENG, DE NIEUWE ENERGIEPRESTATIE Harm Valk, senior-adviseur Energie en Duurzaamheid bij Nieman Raadgevende Ingenieurs, gaat in deze workshop in op de verschillen tussen EPC (EnergiePrestatieCoëfficiënt) en BENG (Bijna EnergieNeutraal Gebouw), de norm die de EPC zal vervangen. Dat laatste heeft consequenties voor alle nieuwe gebouwen: er komen andere berekeningen aan te pas en er moet aan heel andere criteria worden voldaan. Wat zijn de belangrijkste kansen en struikelblokken, en welke opties biedt BENG voor warmtepomptechnologie?

Aan de hand van een concreet voorbeeld wordt getoond welke rol een warmtepomp kan spelen.

WORKSHOP 5: UITGANGSPUNTEN VOOR WONINGONTWERP Om een woning van het perfecte klimaatsysteem te voorzien, moet het woning- en installatieontwerp goed en realistisch in elkaar steken. Hoe krijg je als architect of projectontwikkelaar zicht op de haalbaarheid en kwaliteit van het ontwerp: hoe voorkom je dat beloften niet kunnen worden waargemaakt? Gert Harm ten Bolscher, consultant bij Adviesbureau DWA, geeft uitleg.

AFSLUITING Het inhoudelijk gedeelte van het congres wordt afgesloten met een bevloten presentatie van Jos Lichtenberg, waarin hij de concrete rol van warmtepompen binnen een aantal algemene trends voor het voetlicht brengt.

Tussen de presentaties door wordt voldoende gelegenheid ingebouwd om bij te praten en te netwerken; het congres wordt in dat kader ook afgesloten met een netwerkborrel. WP

WORKSHOP 6: ENERGIENUL MET EEN WARMTEPOMP EnergieNul-woningen worden zo gebouwd dat de energierekening, dan wel energiemeter, op nul komt te staan. Ronald Hennekeij, projectontwikkelaar bij Homij/VolkerWessels, laat vanuit de praktijk zien voor welke installatietechnische keuzes een bouw- of installatiebedrijf bij de realisatie hiervan staat.

WORKSHOP 7: INTEGRALE AANPAK EN OPLEVERING Het belang van de ‘integrale’ aanpak met behulp van een bouwteam wordt inmiddels breed onderkend. De praktijk blijkt soms echter weerbarstig. Aan de hand van een praktijkcase schetst Ronald Schilt, directeur van Merosch, hoe een project integraal wordt opgepakt en uitgevoerd, en wat deze manier van werken betekent voor het opgeleverde resultaat.

Aanmelden Meer informatie over het programma en hoe u zich voor het congres kunt aanmelden, vindt u op de website: www.nederlandswarmtepompcongres.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 33

KENNIS

Agenda 7 juni 2016 Nederlands Warmtepomp Congres 2016 Locatie: Veenendaal. Informatie: www. nederlandswarmtepompcongres.nl 13 juni 2016 Nul-Nu Congres Locatie: Utrecht. Informatie: http://nul-nu.nl 16 juni 2016 Nationaal Energie Congres 2016 Locatie: Utrecht. Informatie: http://fedec.nl/index.php 8 juli 2016 Nationaal congres Bodemenergie Locatie: Utrecht. Informatie: www.nationaalcongresbodemenergie.nl

Oproep: kandidaten voor WKO Duurzaamheid Award Vorig jaar lanceerde Gebruikersplatform Bodemenergie een nieuwe traditie: de jaarlijkse uitreiking van de WKO Duurzaamheid Award. De award gaat naar een wko-eindgebruiker die uitzonderlijke inspanningen levert om zijn/haar ervaring en kennis voor het verbeteren en optimaliseren van een wko-klimaatinstallatie te delen met andere eindgebruikers. Vorig jaar ging de allereerste WKO Duurzaamheid Award naar Chris Overes, verantwoordelijk voor een omvangrijke wko-installatie bij een vastgoedcomplex van het Ministerie van Binnenlandse Zaken.

Dit jaar wordt de traditie voortgezet en opnieuw een WKO Duurzaamheid Award uitgereikt. Deze uitreiking vindt plaats op 4 oktober, de openingsdag van de Vakbeurs Energie in Den Bosch. Het Gebruikersplatform roept mensen op om potentiele kandidaten - in de vorm van ‘gepassioneerde wko-eindgebruikers’ - voor de award aan te melden. Dit kan door de naam van de eindgebruiker, het telefoonnummer en de locatie van de betreffende wko-installatie te sturen naar info@gebruikersplatformbodemenergie.nl. Daarbij ontvangt de organisatie graag een korte toelichting van wat de eindgebruiker doet om zijn/haar kennis te delen.

Het Gebruikersplatform Bodemenergie is opgericht voor de eindgebruikers van klimaatinstallaties met een wko. Het commitment van het Gebruikersplatform Bodemenergie ligt volledig bij de belangen van wko-eindgebruikers: “Wij inspireren, delen kennis en brengen eindgebruikers bij elkaar en met elkaar in contact”, aldus het platform. www.gebruikersplatformbodemenergie.nl.

13 t/m 15 september 2016 Installatie Vakbeurs Hardenberg Locatie: Hardenberg. Informatie: www.evenementenhal.nl 26 t/m 30 september 2016 Dutch Green Building Week Locatie: Nederland. Informatie: www.dgbw.nl 3 t/m 9 oktober 2016 Nationale Energie Week Locatie: Nederland. Informatie: http://nationaleenergieweek.nl 4 t/m 6 oktober 2016 Energievakbeurs Locatie: Den Bosch. Informatie: www.energievakbeurs.nl

Chris Overes, in 2015 winnaar van de WKO Duurzaamheid Award.

Gouden medaille voor zestien Vakkanjers Zestien technische talenten uit de metaal-, installatie-, elektro- en koudetechniek mogen zich de nieuwe Nederlands kampioen in hun vakgebied noemen. De Vakkanjers (jonge technici op mbo-niveau) kregen hun medailles onlangs uitgereikt in het Klokgebouw in Eindhoven.

De winnaars van de VakkanjerWedstrijden 2015-2016 zijn onder meer: – Koude- en luchtbehandelingstechniek: Christian Gerritse / Van Kempen Koudetechniek, Tiel – Sanitaire en verwarmingstechniek: Marien den Ouden / InstallatieWerk Midden, Amersfoort Beiden doen mee aan de EuroSkills 2016 in Gothenburg. Dertien Vakkanjers sleepten met hun titel ook nog een ticket naar EuroSkills 2016 in de wacht.

De Vakkanjerwedstrijden zijn wedstrijden voor technische talenten van het mbo. Dit jaar verschenen ruim 250 deelnemers aan de aftrap, verspreid over zestien disciplines. Na de voorrondes, in november en december 2015, bleven de beste 86 Vakkanjers over. De finales waren tijdens de vakbeurs VSK, de TechniShow (beide Jaarbeurs Utrecht) en bij ROC Twente. In april vond de vierde en laatste finale plaats, in het Klokgebouw in Eindhoven.

34 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

In 2011 vond in Maarssen het eerste /BUJPOBBM $POHSFT #PEFNFOFSHJF plaats, dat 200 deelnemers trok. De aanwezigen uit het werkveld, adviseurs, installateurs, wetenschappers en overheid, hebben het congres destijds als een goede en actuele samenvatting van de stand van zaken in de verschillende disciplines binnen de bodemenergie ervaren. Prof. dr. R.J. Schotting trapte het congres in 2011 af met de uitspraak â&#x20AC;&#x153;KWO pas je toe tenzij je niet

DHPA: â&#x20AC;&#x2DC;cv-ketels eruit, warmtepompen erin?â&#x20AC;&#x2122; Begin april 2016 hield de Dutch Heat Pump Association (DHPA) tijdens een bijeenkomst van UnetoVNI een presentatie over de mogelijkheden van warmtepompen in de woningbouw. Daarbij werd onder andere ingegaan op de werking van verschillende typen warmtepompen, de mogelijkheden voor nieuwbouw en bestaande bouw, subsidies, en productcombinaties met zonne-energie en huidige subsidies.

De presentatie is terug te vinden op de website van de DHPA: www.dhpa-online.nl/visie-dhpacv-ketel-eruit-warmtepomp-erin

goed bent bij je hoofd of als de bodem het niet toelaatâ&#x20AC;?. Daarmee was de toon destijds gezet.

Vijf jaar later, op 8 juli aanstaande, vindt de tweede editie van het Nationaal $POHSFT #PEFNFOFSHJF QMBBUT )FU congres wordt dit jaar georganiseerd door de Utrechtse Aardwetenschappen Vereniging (U.A.V.) van de Universiteit Utrecht, in samenwerking met Stichting DAP, BodemenergieNL en Platform Geothermie. Het congres beslaat ĂŠĂŠn dag en is bedoeld voor onderzoekers, studenten en professionals die de laatste ontwikkelingen op het gebied van bodemenergie willen volgen. Na een plenaire opening zal het congres bestaan uit drie parallelle sessies, aan de hand van de volgende themaâ&#x20AC;&#x2122;s: t %JFQ o 8JOOJOH WBO BBSEXBSNUF

o 4UBUVT 8BU [JKO EF EPFMFO

o 1SPCMFNBUJFL POEFS[PFL

o /FX GSPOUJFST

t 0OEJFQ o 0QTMBH WBO UIFSNJTDIF energie

o 0QUJNBBM %VVS[BBN HFbruik van de bodem

o 'VODUJPOFSFO WBO #PEFNenergiesystemen in de praktijk

o /JFVXF UFDIOJFLFO XBU XPSEU EF UPFLPNTU t .BBUTDIBQQJK FO CFMFJE

o ,PQQFMJOH POEFS[PFL QPMJtiek

o #FQBMFO OBMFWFO FO BDUVFFM houden van beleid De organisatie van het congres is nog druk bezig met het samenstellen van het programma. Binnenkort zal hier meer bekend over worden gemaakt, via de website, een nieuwsbrief en social media. www.nationaalcongresbodemenergie. nl

Platform Duurzame Huisvesting ontwikkelt toolbox over energiebesparing Het aanbod aan informatie over hulp bij het verduurzamen van woningen is enorm. Platform Duurzame Huisvesting (PDH) heeft een handige toolbox ontwikkeld die ondernemers, huurders en verhuurders op basis van ingegeven zoekcriteria alle relevante informatie toont. Op het platform kan worden aangegeven of er informatie wordt gezocht door een eigenaar, (ver)huurder, adviseur, onderhouden installatieadviseur of bevoegd gezag. Drie muisklikken verder komt alle informatie in beeld over onderwerpen als: t &OFSHJFCFTQBSJOH t #FIFFS POEFSIPVE t &OFSHJFXFUHFWJOH t $FSUJmDFSJOH FO mOBODJFSJOH t "MHFNFOF LFOOJT Daarbij kan ook worden aangegeven in welke vorm de informatie moet worden getoond: als infographic of factsheets, voorbeelden, duurzaamheidstools, wet- en regelgeving, artiLFMFO FO CMPHT PG POEFS[PFLFO &FO aantal van de aangeboden tools richt zich bijvoorbeeld op het oplossen van het belangenconďŹ&#x201A;ict tussen huurder en verhuurder/eigenaar bij de verduurzaming van bestaand vastgoed: de huurder krijgt de lusten van verduurzaming maar de verhuurder/eigenaar moet de investeringen doen. Voor deze en andere knelpunten bij het verduurzamen van vastgoed ontwikkelde PDH duurzaamheidstools zoals een green lease en energieprestatiecontract.

Het Platform Duurzame Huisvesting is een samenwerkingsverband tussen branche-, koepel- en kennisorganisaties die een belangrijke rol spelen bij de verduurzaming van bestaande bedrijfshuisvesting. RVO.nl is als partner betrokken bij het platform. www.platformduurzamehuisvesting.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 35

KENNIS

Nationaal Congres Bodemenergie

PRODUCT NIEUWS

Nibe Energietechniek lanceert vernieuwde website

Nibe Energietechniek heeft een volledig vernieuwde website gelanceerd. De site heeft een nieuwe techniek, vernieuwde structuur, de extra rubriek ‘referentieprojecten’ en is volledig responsive. Op de website is productinformatie te vinden over warmtepompen, boilers, warmte- en koudedistributieunits en zonsystemen van Nibe.

Daarnaast is als nieuw element een overzicht van referentieprojecten toegevoegd. “De afgelopen maanden is er door ons hele team hard aan gewerkt”, vertelt marketing manager Mariëlle van Gils. “Er is dan ook geen sprake van een periodieke update, maar van een volledig vernieuwde website die ontworpen is in de internationale Nibe-

‘Warmtepomp brengt EPC omlaag’ Met de alpha innotec brine/waterwarmtepompen WZSV 62K3M en SWCV 162K3 kan de EPC van een project met 0,24 punten omlaag worden gebracht, zonder dat daarbij pv-panelen worden gebruikt. Dat stelt importeur Nathan, die eraan toevoegt dat deze warmtepompen de hoogste opwekkingsrendementen voor verwarming en warmtapwaterbereiding hebben. Ze zijn toekomstbestendig doordat ze allelectric zijn en het modulerende vermogen zorgt voor energiebesparing.

Nathan heeft voor de meest interessante warmtepompen van alpha innotec een gelijkwaardigheids- of kwaliteitsverklaring laten opstellen door Kiwa, een onafhankelijke certificeringsinstelling.

Met deze verklaringen wordt aangetoond dat de warmtepompen minstens

zo energiezuinig zijn als een vergelijkbare techniek of systeem in die norm, óf dat ze beter presteren dan de forfaitaire waarden uit de norm. Een gelijkwaardigheids- of kwaliteitsverklaring is van grote toegevoegde waarde voor de warmtepompmarkt. De testmethodiek voor cv-ketels wordt namelijk ook gebruikt voor warmtepompen, terwijl warmtepompen veel energiezuiniger zijn. De verklaringen van de alpha innotec-warmtepompen hebben een zeer positief effect op de EPC-waarde, zeker in vergelijking met een goed presterende cv-ketel of forfaitaire warmtepomp, aldus Nathan. Wanneer een warmtepomp wordt gecombineerd met vloerverwarming zou het rendement zelfs nog hoger zijn. www.nathan.nl

36 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

huisstijl. Daarnaast is de navigatie overzichtelijker geworden, terwijl ook de techniek achter de website nieuw is.

We maken namelijk gebruik van het universele online platform waarop uiteindelijk alle websites van Nibe-vestigingen zullen draaien”. www.nibenl.eu

t "MUJKE WFSNPHFO CFschikbaar: bij buitentemperaturen tussen -20 °C en +35 °C worden een comfortabel binnenklimaat en sanitair warm water gegarandeerd. Het nominale vermogen van de warmtepomp blijft beschikbaar, ook onder extreme omstandigheden. t 7FSMBHJOH WBO IFU QSJNBJS energiegebruik tot 47 procent, voor dezelfde warmteopbrengst. t 7FSMBHJOH WBO EF $02-uitstoot met 35 tot 95 procent. Dit betekent tot 3.000 kg minder CO2-uitstoot per jaar, het equivalent van 30.000 km met een Eco-gezinsauto. t 4JOET JT EF &1$ OPSN WFSscherpt naar 0,4. Elektrische bijverwarming is overbodig in de nieuwe generatie Waterstage Comfort. In

combinatie met goede isolatie is een EPC van 0,4 of lager eenvoudig haalbaar.

Om met name installateurs en technisch-commerciĂŤle mensen meer inzicht te geven in het installeren en optimaliseren van lucht/ water-warmtepompen, organiseert Fujitsu een warmtepomptraining. Tijdens de training wordt ingegaan op het type Waterstage, in combinatie met vloerverwarming en LT-radiatoren. Tevens komt in deze training de diversiteit aan bod op het gebied van de ventilatiewarmtepompboiler Sanistage. Naast de Waterstage en Sanistage komt ook de Sunstage aan bod, een zonne-energiesysteem voor de opwarming van sanitair water. www.fujitsuclimate.nl

Veel interesse in Warmtewinner van Eneco Eneco heeft al meer dan 10.000 voorinschrijvingen binnen van mensen die de WarmteWinner willen aanschaffen.

Deze compacte ventilatiewarmtepomp is ontwikkeld in samenwerking met Inventum, dat ook de productie voor zijn rekening neemt. Vanaf september brengt het energiebedrijf de warmtepomp op de markt. In januari dit jaar presenteerde Eneco prototypes. Sindsdien toonden al meer dan 10.000 Nederlanders interesse voor de aanschaf van deze innovatieve warmtepomp, door zich aan te melden via de website. Om, zoals Eneco het zegt, Nederlanders te helpen bij besparingen op stookkosten deed het energiebedrijf een beroep op Inventum om een warmtepomp te ontwikkelen.

Daarbij werd een bestaand model (Ecolution Solo) als uitgangspunt gebruikt, waarbij onder meer het uiterlijk een facelift kreeg. Ook werd de warmtepomp compacter, lichter en technisch geoptimaliseerd, en er is een koppeling met Toon, de slimme thermostaat van Eneco. De komende maanden wordt de Warmtewinner in technisch opzicht bijgesteld. In september zijn de eerste modellen te koop. De eerste serie zal onder speciale condities en voorwaarden in de markt worden gezet. www.eneco.nl/warmtewinner

DIRT-SEP - GROFVUILVANGFILTERS AIR-SEP 1 TOESTEL MET 8 FUNCTIES: s $25+"%(/5$ s %80!.3)% s /.4'!33).' s ")*65,,).' s 7!4%2"%(!.$%,).' s 3530%.3)%65),6!.' s %.%2')%"%30!2).' s #/ 2%$5#4)%

KOREX Benelux B.V. T: +31 172NZ 611719 Tjalk 13B,(0) 2411 Bodegraven E:+31 info@korexbenelux.com T: (0) 172 611719 F: +31 (0) 172 617927 E: I: www.korexbenelux.com I: info@korexbenelux.com www.korexbenelux.com

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MEI 2016 WP 37

PRODUCT NIEUWS

Fujitsu-warmtepomp haalt hoge COP voor tapwater Onlangs is de Fujitsu Waterstage getest door Kiwa, volgens NEN7210. Het gemeten resultaat maakt de Waterstage volgens Fujitsu tot de beste lucht/waterwarmtepomp in de markt. Kiwa stelde voor de Waterstage een COP van 2,15 vast voor tapwaterproductie, zonder gebruik van een elektrisch steunelement. Deze CoĂŤfďŹ ciĂŤnt of Performancewaarde garandeert een hoog rendement bij een minimaal energiegebruik. Wordt de Fujitsu Waterstage gecombineerd met een Orcon-woonhuisventilator, dan is een EPC van 0,31 haalbaar, zonder gebruik te maken van pv-panelen. Fujitsu-warmtepompen vallen onder de Investeringssubsidie Duurzame Energie (ISDE). Via die regeling kan voor de aanschaf van een Waterstage-warmtepomp een subsidie van â&#x201A;Ź 2.300,- worden verkregen.

Een aantal kenmerken van de Waterstage-warmtepomp: t ;FFS FOFSHJF[VJOJH NFU FFO VJUTUFkend jaarrendement.

GASTCOLUMN

Nul-op-de-meter verslaat aardgas Drie kilometer onder het Groningse Slochteren ligt een belangrijk obstakel voor de verduurzaming van Nederland. Hier boorde de NAM in 1959 een van de grootste aardgasvelden ter wereld aan. Onder Slochteren bleek 2.700 miljard kubieke meter gas in de grond te zitten. Destijds was deze ontdekking reden voor feestvreugde. De Nederlandse woningvoorraad kon tientallen jaren worden verwarmd met aardgas, het was een gratis exportproduct, en de Nederlandse economie zou er jarenlang stevig van profiteren.

Inmiddels, bijna 60 jaar verder, is de euforie verdwenen. Nu twee derde van de voorraad in vlammen is opgegaan, komt de eindigheid ervan in zicht. Groningen kampt met aardverzakkingen, en bovenal wordt steeds duidelijker dat klimaatproblemen alleen worden opgelost als we afscheid nemen van fossiele verwarmingstechnieken. Veel nieuwbouwwoningen – en zelfs hele wijken – worden niet langer aangesloten op het gasnet, maar all-electric gebouwd.

Dat laatste is een goede ontwikkeling. Steeds vaker wordt er bovendien een stap extra gezet, door woningen ‘nul-op-de-meter’ te bouwen of te renoveren. Met optimale isolatie, een lucht/ water-warmtepomp en pv-panelen wekken nul-op-de-meter-woningen jaargemiddeld genoeg energie op om in hun eigen consumptie te voorzien. Het levert de perfecte combinatie van wooncomfort en duurzaamheid op, en dankzij de EnergiePrestatieVergoeding is dit ook nog budgetneutraal. De energierekening van de bewoner verdwijnt en in plaats daarvan betaalt hij een duurzaamheids-investeringsvergoeding aan de verhuurder.

Om terug te keren naar het begin van dit verhaal: ook in de provincie Groningen wordt een aantal nul-op-de-meter-woningen gerealiseerd. Net als bij projecten in Utrecht, Delft en bij de Brabantse Stroomversnelling is hier gekozen voor de inpassing van een Ecodan-warmtepomp van Mitsubishi Electric. Met de nul-op-de-meter-woningen in het Groningse Loppersum is echter iets bijzonders aan de hand. Het gaat om huizen die moesten worden gerenoveerd omdat ze eerder zijn getroffen door een aardschok als gevolg van gaswinning. Het afgelopen jaar werden ze ‘aardschokbestendig’ gemaakt door de gevel van een stalen frame te voorzien, en met financiële ‘compensatiesteun’ van de NAM werden er PV-panelen op het dak geplaatst. Met een nieuwe, goed geïsoleerde gevel en de plaatsing van PV-panelen bleken prima voorwaarden te zijn geschapen om er een nul-op-de-meter-project van te maken. Aldus geschiedde: de cv-ketel maakte plaats voor een Ecodan-warmtepomp. De bewoners werden afgesloten van het gasnet en ze gaan een energierekeningloze toekomst tegemoet.

Een druppel op de gloeiende plaat, als het om de transitie van fossiel naar elektrisch gaat? Wellicht. Maar dan wel een druppel die symbool staat voor de transitie waar we voor staan. Bovendien zullen de komende tijd nog heel wat druppels volgen, die samen uiteindelijk tot de volledige elektrificatie van de Nederlandse woningvoorraad leiden.

Volgens de NAM is het gasveld in Slochteren naar verwachting in 2050 leeg. De komende jaren worden echter genoeg woningen van een warmtepomp voorzien om ervoor te zorgen dat de gaskraan veel eerder dichtgaat. Dat is geen keuze, maar onze verplichting naar de toekomst.

Babette van Loon Operationeel directeur Alklima

38 WP MEI 2016 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

VERSATI II Lucht/Water INVERTER Warmtepomp • • • •

8 - 16 kW Verwarmen/Koelen Incl. Hydrobox Watertank 200 /300 liter (optie)

Alternatieve ENERGIE moet betaalbaar zijn!

Gree Airconditioning

Tel: 077-3540341 • www.gree.nl

Samenwerking met meerwaarde

ALL-ELECTRIC WARMTEPOMP-OPLOSSINGEN VOOR LAAG- EN HOOGBOUW

ENERGIENEUTRALE WONINGBOUW-CONCEPTEN

+ Verwarming, koeling en warm tapwater tegen 500% rendement + Komt in aanmerking voor de ISDE-subsidie en EIA-2016 + Bewezen concept voor nul-op-de-meter + Geen gasaansluiting nodig + 100% koolmonoxide vrij + Compacte plug-and-play installatie + Forse EPC-verlaging

Opzoek naar een warmtepomp-oplossing?

Bestel de brochure via:

WWW.ALKLIMA.NL