Nationale Energie Week 2021 by VMN Media

Maak ke met onznnis innovati e es! Vakb eurs En e Stand: rgie

C3.C034

Slim verduurzamen: Het totaalplaatje van de beste innovatieve oplossingen Panasonic levert de juiste oplossing voor verwarming, koeling, productie van warm water en ventilatie in ieder soort gebouw. Wij bieden een brede reeks efﬁciëntie, energie- en kostenbesparende oplossingen om van een woning of utiliteitsbouw een prettige plek te maken. Ons programma omvat airconditioners, warmtepompen, VRF, chillers en koel-vriesunits die geschikt zijn voor uiteenlopende toepassingen. Op onze stand (C3.C034) laten wij u graag kennismaken met bijvoorbeeld onze serie Aquarea warmtepompen. De meest uitgebreide reeks op de markt met oplossingen voor zowel nieuwbouw als renovatieprojecten. Panasonic. Partner voor slim verduurzamen.

www.aircon.panasonic.nl

Nederlands Warmtepomp Congres 2021 14 OKTOBER 2021 CONGRESCENTRUM 1931, DEN BOSCH

Actuele thema’s Eind dit jaar komen gemeenten – als regisseurs van de warmtetransitie – met een ‘Warmtevisie’ waarin concrete voorstellen staan voor het gasloos maken van woningen. Het ‘project NL Gasloos’ verloopt tot nu toe weinig succesvol, zoals het nu gaat zullen de ambities in het Klimaatakkoord zeker niet worden gehaald. Tijdens het congres staan twee vragen centraal

PROGRAMMA 14 oktober 2021 | 12.30-17.00 uur Met onder andere: Lunch sessie: gesprek over uitdagingen rond de energietransitie Energietransitie in de gebouwde omgeving: waar staan we? Casper Tigchelaar

1. Welke belemmeringen/uitdagingen zijn er, waar loopt het op vast? (kosten / draagvlak / juridische context)

Onderzoek: uitblijvend effect bij lokale aansturing bodemenergie Bas de Jongh

2. Welke innovaties/oplossingen worden vanuit de markt aangedragen? (projecten en technische oplossingen)

Aquathermie: potentie, kansen en aandachtspunten Toke van den Hemel

Dagvoorzitter is Frank Agterberg. Als voorzitter van Vereniging Warmtepompen en bodemenergieNL en bestuurslid van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie zit Agterberg midden in de wereld van verduurzaming van woningen en met warmtepompen in het bijzonder.

CO2-reductie bij gestapelde corporatiewoningen: kansen en uitdagingen Jan-Maarten Elias Hybride warmtepompen: cruciale schakel voor een succesvolle energietransitie? Rokus Wijbrans Zijn warmtepompen klaar voor het slimme elektriciteitsnet van de toekomst? Brendan de Graaf

Bekijk het complete programma en meld je aan:

www.nederlandswarmtepompcongres.nl

9ÐÌÌÐ ŒĊ ÌÐī ďķÌÐș ÌðīÐÆĴÐķī ŒĊ ǤǣÐŒÐĊĴĮș āĊ ĊðÐĴ œÆìĴÐĊț ÐðĊÌÐăūā ðĮ Ðī œÐÐī ÌÐ ĉďæÐăūāìÐðÌ ďĉ Ðăāī åřĮðÐā ĴÐ ďĊĴĉďÐĴÐĊ ďĨ ÌÐ ÅÐķīĮŒăďÐīȘ ȵ¢ď āķĊĊÐĊ œÐ ďĊšÐ īďă ìÐīĨāāÐĊ ðĊ ÌÐ ĮĴÐÐÌĮ ķīæÐĊĴÐīÐ ďĨÌīÆìĴ ÌðÐ ďĊĮ œÆìĴȘȶ }ūÌÐĊĮ ÌÐ UĴðďĊăÐ 'ĊÐīæðÐ ÐÐā ŒðĊÌÐĊ ðĊ ÌÐ īÅĊĴìăăÐĊ ŒðÐī ŒāÅÐķīšÐĊ ĨăĴĮȚ āÅÐķīĮ 'ĊÐīæðÐș qt'9 ș ¢Ðīď 'ĉðĮĮðďĊ ɳ 'ÆďĉďÅðÐă ÐĊ AĊÌķĮĴīðă >ÐĴ ɪ qďœÐīȘ

œďĊðĊæÆďīĨďīĴðÐĮș ĨīďÌķÆĴðÐÅÐÌīūŒÐĊ ÐĊ æÐĉÐÐĊĴÐĊȘ ¢ū ìÐÅÅÐĊ ăăÐĉă ÐÐĊ ĊÐĴ ðÐĴĮ ĊÌÐīÐ ŒðĮðÐ ďĨ ÌÐ īďķĴÐ Ċī ÐÐĊ åďĮĮðÐăŒīūÐ æÐÅďķœÌÐ ďĉæÐŒðĊæș ðĊÌķĮĴīðÐ ÐĊ ŒÐīŒďÐīȘ ĊĴ ðĮ ÌÐ ĴīðĮ ÐĊÐīæÐĴðÆ œÐă šďȸĊ æďÐÌ ÆďĊÆÐĨĴȟ 'Ċ āĊ ðĊĮĴăăĴðÐĴÐÆìĊðÐā ĊðÐĴ œĴ ÐÐĊŒďķÌðæÐīȟ 'Ċ œīďĉ šūĊ æÐĉÐÐĊĴÐĊ Œďďī šðÆìšÐăå ìÐĴ œðÐă Ċ ìÐĴ ķðĴŒðĊÌÐĊȟ ÐīīĮĮÐĊÌÐ ðĊšðÆìĴÐĊ ŒĊ Ǩ ÅÐĴīďāāÐĊ ĨīďåÐĮĮðďĊăĮș ÌðÐ Ðăā ìķĊ ĮĴÐÐĊĴþÐ ÅūÌīæÐĊ Ċ ÌÐ ÐĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐȘ

& "( $$ " % $& " # " $ " %' &

$' " " $

!" $ " ' " $ $" # $ $

!" $ " " & $ ! $

%ìO

" $ $ " $ $ '

:??L kì

# "& " "!

" & $ %%" (

" $ %"

$ "#$

" $ %" % ! "

' &

,-'(15 !$.%(745 1(4*,( (1 '( *(/,-.6,-',*( %(74<(1 #(42 0,55,21 = &20%,(/ (1 1'7564,$/ ($6 29(4 <,-1 (/.( '$* ',8(45( ,1 +27'(/,-.( .(11,55(55,(5 6( %(<2(.(1

# " $ " !

( (:6 ,5 ((1 1,(79 5/,0 /$$'56$6,21 0(6 &21 1(&6,8,6(,6 ,(40(( .$1 ((1 ! 5/,0 (1 ()),&,?16 *(/$'(1 924'(1 (1 ,5 (4 82//(',* ',*,6$$/ %(+((4 8$1 +(6 /$$'56$6,21 ,6 (1 0((4 342'7&6,1128$ 6,(5 <,-1 ,1 '(<( 47%4,(. 6( /(<(1

" ! ( " ' " ( ( !"

!$.%(745 1(4*,( 924'6 *(24*$1,5((4' '224 (8(165 (1 8,1'6 3/$$65 8$1 ',15'$* 6 0 '21'(4'$* 2.62%(4 ,1 '( 4$%$16+$//(1 ,1 @5 (462*(1%25&+

,15'$* 2.62%(4 774 "2(15'$* 2.62%(4 774 21'(4'$* 2.62%(4 774

!$.%(745 1(4*,( (1 <756(4%(74<(1 <,-1 62(*$1.(/,-. 82/*(15 '( 23 '$6 020(16 *(/ '(1'( 4,&+6/,-1(1 3 '( 9(%5,6( 56$$6 '( 0((56 $&67(/( ,1)240$6,(

4$%$16+$//(1 ,(<(.$'(

@5 (462*(1%25&+

(6 3$4.((46(44(,1 8$1 '( 4$%$16+$//(1 ,5 8224<,(1 8$1 ((1 3$4.((45;56((0 9$$4%,'( ,14,-'5/$*%20(1 $7620$6,5&+ 23(1(1 .716 %,11(1 ,1 '( (164((+$/ ((1 7,64,-.$$46 .23(1 (6 3$4.((46$4,() ,5 A

! $ (#%( "!

( 4$%$16+$//(1 %,('(1 7 '( 5(48,&( 20 $/8$56 79 3$4.((43/$$65 6( 4(5(48(4(1 ,(4%,- 2168$1*6 7 22. '( /$$656( 4(,5,1)240$6,(

($ ( $

3 +(6 6(44(,1 8$1 '( 4$%$16+$//(1 5 (462*(1%25&+ <,-1 1$%,- ,1*$1* (1 '( (1 64$/( 164(( ,18$/,'(13$4.((43/$$65(1 $$19(<,* !224 ,18$/,'(1 924'6 +(6 *(/'(1'( 3$4.((46$4,() *(+$16((4'

$$46(1 <,-1 *4$6,5 %,- 6,-',*( 82244(*,564$6,( !2244(*,564$6,( ,5 626 (1 0(6 0$$1'$* 2.62%(4 02*(/,-. 8,$ 999 8$.%(745(1(4*,( 1/ 2) '224 '( &2'( 23 '(<( 3$*,1$ 6( 5&$11(1 $$46(1 $$1 '( '(74 .256(1 A (:&/75,() "

(

) * 9ÐÌÌÐ ŒĊ ÌÐī ďķÌÐș ÌðīÐÆĴÐķī ŒĊ ÅÐķīĮďīæĊðĮĴďī ǤǣÐŒÐĊĴĮș ðĮ Åăū ÌĴ ďĨ Ǡǡș ǠǢ ÐĊ Ǡǣ ďāĴďÅÐī ȯ Ċ ĊÌÐīìăå þī ÆďīďĊÆīðĮðĮ ȯ ÌÐ ÌÐķīÐĊ ŒĊ ÌÐ īÅĊĴ* ,!* " ! % * '% ( + # ! " ' * œÐšÐĊ ăĮ ÅÐăĊæīūāÐ ĮÆìāÐă ðĊ ÌÐ " ! " ( " # * šÐĊ qt'9 ș ¢Ðīď 'ĉðĮĮðďĊ ɳ 'ÆďĉďÅðÐă ÐĊ AĊÌķĮĴīðă >ÐĴ ɪ qďœÐī ŒďīĉÐĊ šū ÐÐĊ " " ! "! $ * ĴīďāāÐĊ ðĮ Åū ÌÐ ÐĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐȶș ăÌķĮ " #! !" $ # ( + &! " " " " * ÌÐīÐ ÅÐĴÐāÐĊðĮș ÌĊ ăďķĴÐī ŒðīĴķÐÐă ÆďĊ* ĴÆĴȘȶ

ij kan bijna niet wachten; eindelijk is er weer de mogelijkheid voor bezoekers, exposanten en sprekers om elkaar fysiek te ontmoeten op de beursvloer. “Zo kunnen we onze rol herpakken in de belangrijke en steeds urgentere opdracht die Nederland wacht.” Onder de paraplu van de Nationale Energie Week, vinden bezoekers straks in de Brabanthallen vier vakbeurzen: Vakbeurs Energie, PREFAB, Zero Emission | Ecomobiel en Industrial Heat & Power. Die zijn met één entreebewijs te bezoeken, doordat ze in open verbinding met el-

kaar staan. “Die open verbinding symboliseert ook de kruisbestuiving tussen de platforms. Prefabricage speelt een belangrijke rol bij de energietransitie en accu’s van voertuigen kunnen een rol spelen bij energieopslag. De restwarmte van de industrie is toepasbaar bij ruimteverwarming in de woningbouw en innovatieve energiebesparende materiaaloplossingen zien we vaak terug in prefab elementen.” Hij waarschuwt voor eiland-denken: “We zien nog te vaak dat bepaalde energietechnieken ogenschijnlijk eenzijdig worden doorontwikkeld. Niet zelden worden dan andere technieken weggezet als weinig kansrijk. Maar het gaat nu juist om integrale oplossingen. Elke techniek die helpt om van fossiel af te komen, is per definitie een stap voorwaarts en kan daarmee een rol spelen in de energietransitie. Wat dat betreft is het goed om de Nationale Energie Week te bezoeken, omdat je dan een veel breder beeld kunt vormen van de mogelijke oplossingen.”

Een mooi voorbeeld van de vaak eenzijdige beeldvorming is de discussie rond waterstof. “Waterstof wordt door sommigen gezien als de heilige graal, terwijl anderen het verguizen. Zo’n polariserende insteek speelt enkel de fabrikanten van fossiele brandstoffen in de kaart. Maar de discussie moet op een ander niveau worden gevoerd: welk pad ga je kiezen? Er wordt gesproken over waterstofproductie met als bron windenergie die op de Noordzee wordt opgewekt. Maar kunnen die productie-

kosten via windenergie in Nederland ooit op tegen waterstof uit zonne-energie die ergens in de woestijn wordt opgewekt? Maar dan moet je de waterstof die daar wordt opgewekt wel tegen lage kosten kunnen vervoeren.” “We moeten dus investeren in een goed waterstofnetwerk en transport over water. Nederland heeft bovendien de infrastructuur om waterstof te distribueren. We hebben de haven in Rotterdam met goede verbindingen naar omliggende landen. Daar liggen zeker kansen. Net zoals op het gebied van kennis- en productontwikkeling die nodig zijn om waterstof efficiënter te produceren en op te slaan.” “Tijdens de Nationale Energie Week is er dan ook veel aandacht voor waterstof in de mobiliteit, gebouwde omgeving en industrie. Dat gebeurt tijdens de Dutch Hydrogen Days.” Waterstof komt aan bod tijdens seminars op diverse hoofdpodia. Op Zero Emission | Ecomobiel wordt daarnaast dagelijks een waterstof-workshop georganiseerd. Ook is er het waterstof-paviljoen, waar-

' $ $ " $ * ! $ ## ' ) '

" ( ' $ $ " "' " ŒðÐī ĴÐÆìĊðĮÆìȭðĊìďķÌÐăūāÐ ÅÐķīšÐĊ ĨăĴĮș ĊĉÐăūāȚ $!" ! ș ' ! "" , $"#! # + % !& āķĊĴ ĴÐīÐÆìĴ Åū ìďĊÌÐīÌÐĊ ăÐŒÐī* ! " " ' * ,!(

. ' t¢'U }ŧ#'Uw #' U }AZU O' 'U't:A' ''N U#'O'U OO' N'UUAw #A' 't Aw Z 't 'U't:A'}t UwA}A'ȘȽ

! &" # # # # ! # "* $# ! % !#$ # # , # + ! "# !#"-

op de koplopers binnen dit segment hun expertise claimen. En er is maandelijks via vakbeursenergie.nl een podcast te beluisteren over de toepassingen van waterstof. “Ondanks al die aandacht moeten we wel waken voor de gedachte dat waterstof een panacee is voor de energietransitie. Elke duurzame techniek heeft op bepaalde terreinen voordelen. Vergelijk het maar met de huidige opkomst van houtbouw. Daaruit blijkt ook dat hybride constructies in bepaalde situaties betere oplossingen bieden dan religieus alleen in hout bouwen. Benut van elke techniek de voordelen. Dan kom ik toch weer op het grote belang van de Nationale Energie Week: hier krijg je een totaaloverzicht van alle mogelijkheden en kun je kennis delen.”

Nog zo’n voorbeeld van framing: de keuze voor warmtebronnen om gebouwen duurzaam te verwarmen. “Biomassa werd tien jaar geleden gezien als een belangrijke bron voor duurzame energie, maar nu staat de verbranding van biomassa in een kwaad daglicht en wordt er geen subsidie meer op verstrekt. Wat is dan de gedachte daarach-

ter? Niemand zal voorstander zijn van het kappen van bomen om deze hierheen te transporteren en te verbranden. Maar zijn daarmee berm- en snoei-afval, waarvan pellets worden gemaakt ook taboe? Ook biomassa biedt mogelijkheden als duurzame warmtebron. En de uitstoot van schadelijke stoffen bij verbranding wordt met moderne technieken tot een minimum beperkt. Wat is het alternatief? Vuilniszakken verbranden bij een AVI en de ‘restwarmte’ als groene bron bestempelen?”

()' Met de komst van Warmtewet 2.0 – waarschijnlijk in 2022 - krijgen gemeenten meer mogelijkheden om voor gebieden (warmtekavels) een publiek of privaat warmtebedrijf aan te wijzen. Hiermee krijgen warmtenetten een nieuwe stimulans. “Maar ook bij warmtenetten moeten we goed voorsorteren”, vindt Van der Woude. “Nu de bestaande bouw massaal van het aardgas af moet, komen onder meer warmtenetten nadrukkelijker in beeld. Hogetemperatuur-netwerken hebben echter vaak geen duurzame bronnen. Lagetemperatuur-netwerken kun je voeden met zonnecollectoren, PVT-sys-

temen, (combinatie van PV en zonnecollector, red.), echte restwarmte vanuit de industrie of bodemwarmte en warmteopslagsystemen. Ga daarom uit van lage temperatuur netwerken. En doe dat ook op lokaal niveau. Het is altijd een risico als je afhankelijk wordt van één grote warmteaanbieder. Lokaal zijn er vaak andere oplossingen mogelijk. En zorg dat bewoners en verenigingen van eigenaren bij het besluitproces worden betrokken. Tijdens de Nationale Energie Week besteden we ruim aandacht aan de warmtetransitie in het kennisprogramma en er zijn ook veel oplossingen op dit gebied te zien.”

De industrie (inclusief raffinaderijen) is goed voor circa 40 procent van het totale Nederlandse energieverbruik. Een flink aandeel dus, waardoor energiebesparing in de industrie een hoge prioriteit heeft. Van der Woude over de mogelijkheden: “Groene waterstof wordt als kansrijke toekomstige bron van hogetemperatuur-warmte voor de industrie gezien en waterstof is tevens een belangrijke grondstof voor de chemie. Daarnaast is er veel winst te behalen door optimalisatie van processen, waar

$ # " #$ & $ ('() $ % "% " $" ## # #* $ %" $ % $ % ! ## , $ + " #$ "$#-

onder brandertechnieken. Maar ook isolatie van leidingen en appendages kan veel besparingen opleveren. Daarnaast is er nog veel laaghangend fruit. Door een goede energiemonitoring en de plaatsing van extra meters op cruciale punten in het proces, komen verliezen sneller in beeld. Dat kunnen warmtelekken zijn, maar ook lekkage van perslucht en dergelijke.”

Een ander aandachtspunt is vraagsturing. “We zien nu op bepaalde tijden voor grootverbruikers al negatieve elektriciteitstarieven. Daarmee worden grootverbruikers gestimuleerd om energie-intensieve productie bijvoorbeeld naar bepaalde tijdstippen te verplaatsen. Maar daar ligt natuurlijk wel een uitdaging bij volcontinu processen. Op Industrial Heat & Power zijn veel van deze facetten te zien, zoals energiemonitoring, stoom- en brandertechnieken en technische isolatie. Ook is er een paviljoen Project 6-25. FME is, in samenwerking met kenniscentrum en belangenbehartiger van zakelijke energie- en watergebruikers VEMW, Project 6-25 gestart met als ambitie om in 2025 zes megaton CO2 te kunnen reduceren.”

Tal van andere onderwerpen passeren tijdens het gesprek nog de revue. Van der Woude heeft sinds de eerste Vakbeurs Energie in 2005 veel kennis opgedaan: “Vakbeurs Energie en de andere beurzen tijdens de Nationale Energie Week bundelen alle kennis die er is over energietransitie. Dus ja, dan hoor je natuurlijk veel. Zoals de rol van energieopslag om ons netwerk te ontlasten. We hebben niet voor niets een Energy Storage NL Paviljoen. Daarnaast zijn er opslagsystemen te zien. Ook hier zie ik veel voordelen van lokale oplossingen met onder meer energieopslag. Zelfs accu’s van elektrische auto’s kunnen daar een rol in spelen.”

En dan is er nog de grote aandacht voor mobiliteit bij Zero Emission | Ecomobiel: “Daar gaat het al lang niet meer alleen over elektrisch vervoer. Ook het terugdringen van emissies is van groot belang. Steeds meer steden willen dat in 2025 het vervoer in de centra emissieloos is. Dat vraagt innovatieve oplossingen bij transportbedrijven, maar ook bouwverkeer. De reactie zie je al door de toename van bouwhubs aan de randen

van de steden, waarbij de toeleverende industrie de materialen naar de hubs brengt. Van daaruit gaan de dagproducties met elektrisch vervoer naar de projecten in de binnensteden. Wie nu nog voor diesel kiest bij nieuw materieel, moet er rekening mee houden dat de waarde over vijf jaar enorm is gezakt.

“Wij merken dat veel innovatieve bouwers en ontwikkelaars die zich presenteren op onze beurs PREFAB al voorsorteren op dit soort vormen van duurzame logistiek”, aldus Van der Woude. “Elektrisch vervoer is ook heel geschikt voor binnensteden, door de regeneratieve werking. Als je remt, wordt de vrijkomende energie weer gebruikt om de accu weer bij te laden. Maar ook waterstof biedt mogelijkheden bij zwaar vervoer en schepen. En als je een bedrijfspand vol legt met pv-panelen, kun je daar mooi je bedrijfsauto’s mee opladen. Weer die kruisbestuiving, die zo belangrijk is bij de energietransitie. Ik kan er uren over praten, maar ik nodig vooral iedereen uit om een bezoek te brengen aan de Nationale Energie Week. De energietrein is niet meer te stoppen. Het is meerijden of afhaken.”

"" ,%$ $ $ #% ) $ +%%' /.0. + $ ) ' ( 1 ) "*!)2 ( () '! $! 3 ăūā ŒĊ ÌÐ þķðĮĴÐ īĊÌŒďďīœīÌÐĊș ĉÐÐĊĴ ') $ + $ % " ()2 +%%'- )) ' + $ ) * )+% ' $ (%' $ " # ) !!%%' 3 %*, %# + $ $ %&+%" ' + $ 3 ' ! #(%#1 ) '()% +%%' %*, ďĉæÐŒðĊæ ŒðĊÌĴ ìū æÐÐĊ æďÐÌ ðÌÐÐȘ

tijd om de juiste randvoorwaarden te creëren en daar zitten we nog middenin. We merken wel dat we bij het afsluiten van het Klimaatakkoord misschien te optimistisch zijn geweest. Wat vooral een lastig punt is, is dat de woningen die je eerst wilt doen niet allemaal in dezelfde wijk staan.” Van Poelgeest duidt daarmee op het gegeven dat de wijkaanpak daarop niet is ingesteld (De wijkaanpak gaat ervanuit dat de woningen die je eerst wilt doen, ook bij elkaar in één wijk staan – red.).

“We zitten nog in de overstap van denken naar doen. Maar het commitment is groot.” Maarten van Poelgeest volgde in november 2019 Diederik Samsom op als voorzitter van het uitvoeringsorgaan Klimaatakkoord gebouwde omgeving. Sindsdien is hij druk in overleg met de betrokken partijen. “Het kost

') $ + $ % " ()2 )+% ' $ (%' $ " # ) !3 !%%' %*, %# + $ %%'- )) '

Het is volgens Van Poelgeest cruciaal dat de condities veranderen. “Anders kunnen we geen vaart maken in de energietransitie. We moeten juist manieren zien te vinden waarop we het schaalbaar kunnen maken.” De condities waar hij op doelt zijn eenvoudig te benoemen: “Gas moet duurder worden en elektriciteit goedkoper. Dat kun je voor elkaar krijgen door te schuiven met de energiebelasting. Dat is echt een incentive voor warmtenetten en all-electric-oplossingen, mensen maken dan eerder de stap naar aardgasvrij.”

Een volgende conditie is geld, stelt Van Poelgeest. “Er is extra geld nodig van de overheid om dit voor elkaar te krijgen. De onrendabele top voor het aard-

gasvrij maken van bestaande woningen is te groot. In het Klimaatakkoord staat dat eigenaren een volledige compensatie krijgen als de gaskraan wordt dicht gedraaid.” Een derde conditie is volgens Van Poelgeest het optimaliseren van de aanpak. “In stedelijke gebieden ligt het meer voor de hand om voor grootschalige warmtenetten te kiezen, maar voor de rest is dat minder voor de hand liggend. Daar zou je eerder denken aan oplossingen op individuele basis. Dat kan bijvoorbeeld een warmtepomp zijn en extra isolatie. Het is daarbij belangrijk om te realiseren dat we nu niet meteen alles kunnen doen. Hybride warmtepompen kunnen bijvoorbeeld een prima tussenoplossing zijn.“

Voor verschillende woningen en wijken zijn er dus verschillende oplossingen. Zijn er op voorhand al technieken waar hij weinig vertrouwen in heeft? “Waterstof voor de gebouwde omgeving vind ik voorlopig geen goed idee, in ieder geval tot 2035. Het is zonde om waterstof te gebruiken voor de gebouwde omgeving. Dat heeft een veel betere toepassing in de industrie. Groen gas kan ik me meer bij voorstellen voor bijvoorbeeld monumentale panden in de binnenstad of oude huizen op het platteland die heel moeilijk geïsoleerd kunnen worden.”

NIBE S-SERIE %F XBSNUFQPNQFO WBO EF JOOPWBUJFWF /*#& 4 TFSJF [JKO HFCBTFFSE PQ FFO IBSE FO TPGUXBSFQMBUGPSN XBBSCJK DPOOFDUJWJUFJU DFOUSBBM TUBBU &MLF XBSNUFQPNQ JT CJKWPPSCFFME WPPS[JFO WBO XJGJ 0PL JT FFO WFSOJFVXE POMJOF QMBUGPSN WPPS TNBSUQIPOFT UBCMFUT FO QD T CFTDIJLCBBS NZ6QMJOL ;P XPSEU FML IVJT NFU EF /*#& 4 TFSJF FFO 4NBSU )PNF %F /*#& 4 TFSJF PNWBU POEFS NFFS UXFF NPEVMFSFOEF XBUFS XBUFS XBSNUFQPNQFO DPNCJ FO TPMP NFU ØG [POEFS QBTTJFWF LPFMJOH FFO CJOOFOVOJU WPPS MVDIU XBUFS XBSNUFQPNQFO FO FFO TMJNNF SFHFMVOJU 0Q UFSNJKO XPSEU EF /*#& 4 TFSJF WFSEFS VJUHFCSFJE NFU MVDIU XBUFS XBSNUFQPNQFO FO WFOUJMBUJFMVDIU XBUFS XBSNUFQPNQFO.

IT’S IN OUR NATURE

WWW.NIBENL.NL

ȵZq Ǡ L U tA ǡǟǤǟ : } #' : wNt U #A >}ș ZZt #A' }ŧ# 5

#" !' ' & # ( &$* & #'2 + # # & $%'! $#(, (( # & #$ ìÐÅÅÐĊ ðĊ ÌÐ ÐĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐȘ }ū ÌÐĊĮ ÌÐ 'ĊÐīæř wĴďīæÐ #ř œďīÌĴ ÌķðÌÐăūā æÐĉāĴ $ ( &*$$& '( ( " ( )' # '' ' * # * &' !! # # & $%'! ( #$!$4 # # )# ($ % '' # #1 Ț ďÐĊĮÌæ ǠǢ ďāĴďÅÐī ūÌ3 ./1-- 4 .01-- 3 &($ !

Met name voor het individuele spoor, dus op het vlak van de all-electric-oplossingen, ziet Van Poelgeest veel mogelijkheden voor installatiebedrijven. “Installateurs zijn cruciaal. Mensen gaan meestal met hun woning aan de slag op natuurlijke momenten als ze gaan verhuizen of verbouwen. Wie ga je dan bellen als het gaat om de verduurzaming? Installateurs kunnen op die momenten een belangrijke adviesfunctie vervullen om samen met de bewoner te bekijken wat de beste aanpak is.”

“Ongeveer 40 procent van de woningen kunnen makkelijk op een warmtenet aangesloten worden of all electric gemaakt worden. Laten we daarmee beginnen en niet gaan wachten. Er is niet een gouden sleutel dus moeten we zorgen dat de wijkaanpakken doorlopen.” In elke gemeente verlopen de gesprekken met de belanghebbenden anders, legt Van Poelgeest uit. “Maar het gaat altijd in overleg met de verschillende partijen. Voor gemeenten is het nu belangrijk om te kijken naar de oplossingen met de laagste kosten.” Dat gemeenten daardoor vaak bij een warmtenet uitkomen, betekent volgens Van Poelgeest niet dat bewoners verplicht worden om daarbij aan te sluiten. “Je mag als eigenaar altijd kiezen voor een alternatief, maar je krijgt alleen een vergoeding op basis van de goedkoopste oplossing. Op 1 januari 2050 gaat de gaskraan dicht. Voor die tijd moet je als eigenaar een alternatief hebben.”

Installateurs kunnen in de komende jaren dan ook vaker telefoontjes verwachten van mensen die hun woning van het gas willen halen. "Zeker wat beter geïsoleerde woningen zijn daarvoor geschikt, maar er zijn ook heel veel woningen die nog lang niet van het gas af gaan. Voor jarendertigwoningen is het bijvoorbeeld wel wat lastiger. Die komen misschien pas over tien tot vijftien jaar aan de beurt. Maar ook daarvoor kunnen mensen een hybride warmtepomp overwegen. Je hoeft niet niets te doen.” Belangrijk is dat woningeigenaren een aanspreekpunt hebben voor het verduurzamen van hun woning. Van Poelgeest: “Het moet overzichtelijker en duidelijker dan het nu is. Mensen zijn op zoek naar betrouwbaar advies, installateurs zouden dat kunnen bieden.”

De eerste stap in het Klimaatakkoord is bijna genomen. Voor 2021 moeten ge-

meenten de Transitievisies Warmte opgesteld hebben. “Gemeenten moeten lokaal de regie nemen. Wat ik merk, is dat deze visies er vooral toe hebben geleid dat het voor gemeenten concreter wordt wat er moet gebeuren. Zij krijgen zo echt inzicht in de opgave. Verder geldt dat grote gemeenten over het algemeen verder zijn terwijl het voor andere gemeenten nog heel nieuw is. En ik wil benadrukken dat die visies nog op elkaar gelegd moeten worden om te zien wat het allemaal gaat betekenen, want die gemeenten zijn natuurlijk niet los te zien van de rest van het land.” Ook uit het Programma Aardgasvrije Wijken komen interessante zaken naar voren, vertelt Van Poelgeest. “Dat is geweldig, momenteel wordt er in 50 wijken geëxperimenteerd. Dat is nodig om uiteindelijk schaal te kunnen maken.”

Dat betekent niet dat alles nu in kannen en kruiken is, benadrukt Van Poelgeest. “Er moet nog veel geregeld worden. Zo is er nog onvoldoende uitvoeringscapaciteit en is er nog veel geld nodig. En voor de marktpartijen blijkt het nog lastig om te anticiperen op deze transitie. Dat heeft te maken met de overgangsfase waar we in zitten. Er moet nog een stapje bij om de doelstellingen te halen. Daarom moeten we de goede voorwaarden creëren.” Een van die voorwaarden is volgens Van Poelgeest ook dat de aansluitplicht voor gas gaat verdwijnen. Nu kunnen mensen in alle gevallen nog aanspraak maken op een gasaansluiting, terwijl bijvoorbeeld de rest van de wijk op een warmtenet gaat. “In het Klimaatakoord is aangegeven dat gemeenten uiteindelijk de bevoegdheid krijgen om de gaslevering te stoppen in aangewezen wijken.”

:'T''U}'U ¢ŧU " " " ( % " ' " $%& * ! "& " " $ " & ! &* ! & ) $ "% & ' % $!& ( % " " " " $ &# " ! %* & " $ ! "& % "# !# %& " "* ĊÐĊȘ ū ăăÐ ĮĴĨĨÐĊ ðĊ ÌÐ ÐĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ šďÐāĴ ÌÐ æÐĉÐÐĊĴÐ ÆĴðÐå ìÐĴ æÐĮĨīÐā ĉÐĴ ÅÐœďĊÐīĮȘ ȵLÐ ĉďÐĴ ĊðÐĴ ÅĊæ šūĊ ÌĴ ÌÐ ÌðĮÆķĮĮðÐ ÐÐĊ āĊĴ ďĨ æĴ ÌðÐ þÐ ĊðÐĴ œðăĴȶș šÐæĴ ĨīďþÐÆĴăÐðÌÐī wĊĊÐ TÐÐăāÐīȘ

een project opgezet om die koplopers te ondersteunen. Iedereen met een eigen huis kon meedoen en het maakte niet uit wat voor huis het was. Er zaten boerderijtjes bij, appartementen, nieuwe woningen en hele oude. We hebben een community opgericht, zodat mensen elkaar op de hoogte hielden en daarnaast een paar onafhankelijke energieadviseurs beschikbaar gesteld die hen konden ondersteunen. Vanuit die individuele maatwerk-aanpak zijn we gaan zoeken naar mogelijkheden om op te schalen. Maar dus wel altijd samen met de bewoners zelf. ”

Sanne Meelker is projectleider warmtetransitie bij de gemeente Wageningen en werkt nu zo’n tien jaar aan energiethema’s in de gebouwde omgeving. De afgelopen jaren is de focus steeds meer komen te liggen op de warmtetransitie. Ver voordat de warmtetransitie een politiek thema werd, was Wageningen er al mee bezig. “Acht jaar geleden deden we een oproep voor woningeigenaren die al bezig waren met energieneutraal wonen. Dat was toen nog niet zo gebruikelijk, maar we wisten dat er early adopters waren. Ook die zagen soms door de bomen het bos niet meer. Dus wij hebben vanuit de gemeente

"" $ ÐÌīūåȚ ! "& " " " qīďþÐÆĴăÐðÌÐī

In 2018 begon Wageningen met een Transitievisie Warmte. “Er waren allerlei losse projecten en we hadden behoefte aan een integrale visie. Daarvoor wilde ik zoveel mogelijk mensen in de stad spreken. Het is belangrijk dat mensen begrijpen waarom we aardgas in Nederland uitfaseren én dat mensen een idee hebben van de alternatieven. We hadden een aantal studenten opgeleid en die op woensdag en op zaterdag op de warenmarkt gezet met een kraam, om gesprekken aan te knopen. Daarnaast hebben we avonden georganiseerd waar inwoners zich konden laten informeren over de warmtetransitie en waar ze konden meedenken en meepraten over de opties voor hun eigen wijk. Dat heeft heel veel opgeleverd.” “Ik heb ontdekt dat je als beleidsmaker of als plannenmaker niet bang moet zijn dat de discussie met bewoners een kant op gaat die je niet wilt. Dat moet

je gewoon loslaten. Als je alle informatie die er is – en dan niet alleen over aardgas en elektriciteit, maar ook over de riolering, bestrating, openbaar groen enzovoort – open op tafel legt, zul je zien dat mensen goede conclusies trekken. Natuurlijk zullen er ook mensen zijn met een afwijkende mening, maar dat is niet erg.”

'U'#'U t} t#: w tŧ Wageningen is een van de gemeentes in Nederland met een ‘proeftuin’ in het kader van het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW). In de Wageningse Benedenbuurt komt een warmtenet voor ongeveer 450 woningen, met een hogetemperatuur-warmtepomp als bron. “We waren in de Benedenbuurt al bezig geweest met een concept voor een nul-op-de-meter-renovatie, maar dat sloeg niet zo aan. Tijdens een klimaat-straatfeest raakte ik in gesprek met een kritische bewoner, die zei: ‘allemaal leuk, ledlampen en wassen op dertig graden, maar de echte vraag is hoe we als buurt van het aardgas gaan.’ Dat gesprek kreeg een vervolg, met de woningcorporatie en later ook andere bewoners erbij. Geleidelijk is het draagvlak vergroot. Uiteindelijk heeft de wijk een buurtcoöperatie opgericht, leden geworven, een plan geschreven en met succes die PAW-aanvraag ingediend.”

Overheidsstimulering – in dit geval het PAW – is belangrijk voor de warmtetransitie, vindt Meelker. “Ik denk regelmatig: waar zouden we nu zijn met de

ȵ Ow ŧ T'} ¢ȸU OO'U AOO'U # } #' :'T''U}'U #' t':A' Z't'U Zq #' tT}'}t UwA}A'ș # U TZ'}'U :'T''U}'U ZZN #' TA##'O'U Ntŧ:'Uȵ

:''U }ŧ# ZZt AUUZ }A'

ȵAN ¢A' ¢'N't AUUZ }A'Nt >} ŧ AUw} OO }' tw 'U Z '#tŧ 'Uș T t AN AU# ZZN # } #'¢' w' }Zt'U T''t N UU'U #Z'Uȵ

$ " " ! " " + + % " . " $ Ċī ÐÐĊ åķĮðÐ ŒĊ ÅÐăĊæÐĊȾș Ìďďī ĊāÐ ŒĊ >ăș ìďďæăÐīī Ìķķīšĉ ÅďķœÐĊș % #! !! $ ! " "+ " ďĨȚ œīďĉ ðĊåďīĉÐīÐĊ Œā ĊðÐĴ œÐīāĴț ìÐĴ ÅÐăĊæ ŒĊ ÐÐĊ ďĨăðÆì ĴÐĊÌ ìÐīĮÐĊāœÅþÐ ÐĊ ÌÐ œÐæ Ċī ÐÐĊ ÌķķīšĉÐ ÅķĮðĊÐĮĮÆĮÐȘ >ÐĴ Ĩīďæīĉĉ ÅÐĮĴĴ ŒÐīÌÐī ķðĴ ÐÐĊ ǦȭĴă æÐĉÐÐĊĴÐÆĮÐĮȘ ') " (&(' }ūÌȚ '&,&&-'','* Ț >ÐīĴďæ ¢ă Benedenbuurt als we die PAW-subsidie niet hadden gekregen? Ik denk dat we dan vrij snel van het idee van een warmtenet waren afgestapt omdat de businesscase niet rondkwam. We waren waarschijnlijk nog een tijdje doorgegaan maar op een gegeven moment zou de energie bij de bewoners verdwijnen. De subsidie gaf het initiatief vleugels en dat was nodig om dit voor elkaar te krijgen.”

Het landelijke klimaatbeleid is tot nu toe niet erg effectief en vooral te traag, vindt Meelker. “De urgentie van het klimaatprobleem maakt me ongeduldig. Ik vind dat de rijksoverheid meer kan doen om te zorgen voor versnel

ling. Als wij met z’n allen willen dat de gemeenten de regie voeren op de warmtetransitie, dan moeten gemeenten ook de middelen krijgen. Dat kan echt sneller. Aan de andere kant zeggen we ook eerlijk tegen de mensen dat ze niet morgen al van het aardgas af moeten. Mensen wonen gemiddeld zo’n zes of zeven jaar in dezelfde woning, dus er komt waarschijnlijk al best snel een natuurlijk moment om die woning te verduurzamen en aardgasloos te maken. En ook al ben je niet degene die de woning van het aardgas haalt, je kunt wel degene zijn die de eerste stappen zet om het voor de volgende bewoners mogelijk te maken.”

Volgens Meelker zijn er grofweg twee technische alternatieven voor aardgas: de warmtepomp en groen gas. “Een warmtepomp kun je individueel toepassen, dan noemen we het all electric, en je kunt hem collectief toepassen, dan noem je het een warmtenet. Van groen gas verwachten we in Wageningen niet veel. Biogas en waterstof zijn niet grootschalig voorhanden in Nederland en zullen op andere plekken eerder ingezet worden. Dus vooral die warmtepomp is interessante techniek. Ik denk dat de techniek nog wel een vlucht gaat nemen, waardoor ook de wat slechter geïsoleerde woningen steeds gemakkelijker all electric verwarmd kunnen worden.”

“Ik zie zeker innovatiekracht bij installateurs en bouwbedrijven. Maar ik vind ook dat deze sectoren meer kunnen doen. Het probleem is dat installatiebedrijven nooit verlegen zitten om klussen van particulieren. Ik begrijp wel hoe lastig het is je dan op innovatie te richten. Zeker als je niet in serie kunt werken. Je hebt vijf huizen in een rij die op elkaar lijken, maar die in de loop van vijftig jaar in handen zijn geweest van wel dertig verschillende eigenaren, die daar allemaal verschillende dingen hebben gedaan. Dus geen huis is hetzelfde. Je hebt te maken met eigenaren die op individuele momenten aan hun individuele keukentafel besluiten of ze iets aan hun huis gaan doen. Ik snap dat een gemiddeld installatiebedrijf daar niet heel veel tijd in kan steken. Maar ik geloof wel heilig in samenwerking met de branche. Dus we moeten de bedrijven gewoon blijven uitdagen.”

t} '#tŧ9 Wat is de rol van de gemeente in de warmtetransitie? “Wij proberen als gemeente vooral de collectiviteit te organiseren. Dat is best lastig, want de meeste mensen hebben wel iets anders aan hun hoofd. We proberen daarom aan te haken bij de dingen waar de mensen in een wijk al collectief mee bezig zijn. Zoals het groen in de wijk, sociale vraagstukken, armoede soms, welzijn, dat soort dingen. In een van onze wijken hebben bewoners een buurtbedrijf opgericht dat allerlei handen spandiensten doet voor mensen in de buurt en dat daar ook mensen bij betrekt die geen vast werk hebben. Als dat eenmaal staat en het werkt, kun je als gemeente best eens aan dat buurtbedrijf vragen om mee te denken over de energietransitie in de wijk.” “Waar ik echt blij van word is de samenwerking met bewoners. Daar zit echt heel veel energie. Ik hoop dat de Rijksoverheid meer tempo gaat maken. Gemeentes zijn allemaal bezig het wiel uit te vinden. Dat hoeft helemaal niet; er kunnen veel meer kant-en-klare concepten aangereikt worden waardoor gemeentes en regio’s veel sneller kunnen en we de drive die ik bij de bewoners zie, ook echt kunnen benutten.”

S 3OSƝ $?S?Ɲ

%LìI 4ì3 L `?L : % % % "#( %' #" " $%# '! , È ç³ƺ® ŮƛŬŬŬ Ü³® ® ®ƛ Ʒ À Ã v¨Èò Ã½Àv, § Ûv® ?Ůư Ã½vÀ ® Ɯ vvÀ vvÀ vÃ¨³³Ã Ã ® È ® v¨¨ Ã ÈËvÈ Ã ³ vv¨ vvÀƿƜ * ' $%# '! " % # " && + #( ", ® vvÈ Û À ËËÀçv ® ® È v¨¨ ® ³Û À Ã³¨vÈ ® ç³®® ½v® ¨ ®ƛ Ʒ` ç ® ® À ÈÀv®Ã È v¨Ã §v®Ã Û³³À v¨ ¨ )#" " ( % ' % " +-

Rolien Wisse is productontwikkelaar Renovatieconcepten bij BAM Wonen en projectmanager bij de verduurzaming van bestaande woningen. Waar Rolien Wisse in beeld verschijnt, is het thema duurzaamheid nooit ver weg. Samen met haar zus is ze onder meer te zien in een YouTube-ﬁlmpje over windenergie op de boerderij van de ouders Wisse. “Ik ben opgegroeid in de polder op een akkerbouwbedrijf, daar kom ik nog steeds veel en graag. Ik hou van frisse lucht om mijn hoofd.

?V` L

:vvƝ # " && Àò Ɲ #" " $Ë® È Ɲ %# '! " % % "#( ' #" $' "

Op mijn zeventiende ging ik bouwkunde studeren, eerst in Groningen en later in Eindhoven. In Eindhoven leerde ik integraal naar een opgave te kijken: vanuit bouwtechniek, architectuur, bouwfysica, binnenklimaat, circulariteit enzovoort. En daarbij kijk je eerst naar de situatie, de bewoner en de wensen van de opdrachtgever. Dat hele brede speelveld, daar houd ik van.”

Als projectmanager is Wisse verantwoordelijk voor renovatieprojecten met een omvang van 50 tot meer dan 300 woningen. Renovatie is altijd méér dan alleen isoleren. “We zien de energietransitie als kans voor algehele woningverbetering, inclusief aanpak van achterstallig onderhoud en gezondheidsissues. En vaak gaat het ook over verbetering van de biodiversiteit. Je ziet wel verschil; de ene opdrachtgever stuurt meer op energie en de andere wil wat integraler.”

“We doen zo’n 2.000 woningen per jaar. Bij elk project is de vraag: wat past nou bij dit complex of bij deze woningen? Wat is de situatie, hoe oud zijn de installaties, hoe is de gebouwschil, hoe presteert het energetisch, is er een kans om aan te sluiten op een warmtenet? Ook belangrijk: hoe ziet het klachtendossier met de bewoners eruit? We beginnen altijd met een bewonersenquête. We willen alles weten wat nodig is om een goed integraal plan te maken dat meerwaarde creëert op de punten die de bewoners hebben aangedragen.”

Ω L % O4??O :* S 4Sì OS : L Soms worden woningen bij de renovatie aardgasloos gemaakt, maar dat is niet standaard. “Er is altijd sprake van CO2-besparing, maar aardgasloos is niet in alle situaties goed haalbaar. Dat is op zich ook niet erg; je mag aannemen dat de warmtebron tussen nu en 2050 nog een keer wordt vervangen, als je uitgaat van een economische levensduur van vijftien jaar. Soms is het verstandig om nu de stap naar label A of B te maken en dan over een paar jaar, bijvoorbeeld als er een warmtenet komt, van warmtebron te switchen. Dan ga je wat later naar aardgasloos, maar heb je de eerste vijftien jaar al wel die energiebesparing gerealiseerd en het achterstallig onderhoud weggewerkt. En sowieso gaat in de wijk de uitstoot van NOx fors omlaag.”

“We hebben nu twee grote projecten in Rotterdam en Utrecht, wijken met een enorme diversiteit aan bewoners. Daar komen wij achter elke voordeur. Sociaal gezien hebben we daar een unieke positie, maar die moet je wel elke dag waarmaken. Bewonerscommunicatie is cruciaal. Mensen moeten begrijpen wat we doen en waarom we het doen. En dat hun woning beter wordt en de kosten omlaaggaan. En ze moeten ons ook geloven. Dat gaat niet vanzelf. We ontwikkelen onze renovatieplannen altijd met input van de bewoners. De wettelijke eis is dat zeventig procent er ja tegen zegt. We zijn er altijd vrij zeker van dat we dat halen, omdat we ons echt in die bewoners verdiepen. En als we een

*® : À À ưðvÈ ® VÈÀ È ?Û ÀÛ È ƪÈ ® Èv Ãƫ À ®³Û ÀÈ 9 `³® ® ŭųŰ Ü³® ® ® ® ³½ Àv È Ûv® Ü³® ® ³À½³ÀvÈ I³ÀÈvv¨ƛ Ü³® ® ® vÈ À ® Ûv® ® ¦vÀ ® ç ÃÈ ® Û³¨ ³ ® ® È À vv® ® vv Ã Ü³³® Ã ®ƛ 9 `³® ® vv§È Ü³® ® ® ³ ³ÀÈv ¨ ® ® À çË ® ® ç³À È Û³³À ® Ë ÈÃÈÀv¨ ® ½vÃÈ ò ç Èò ƛ

Spirair Luchttechniek is sinds 1992 uw onafhankelijke, adviserende groothandel in de luchttechniek en een expert op het gebied van ventilatie en WTW. Naast het leveren van een groot assortiment aa aan luchttechnische producten, bestaat onze dienstverlening ook uit he het maken van ventilatieberekeningen en e -tekeningen. Wij streven altijd naar het et beste resultaat voor zow zowel klant als eindgebruiker, waarbij de kwaliteit van product en dienstverlening hoog in het vaandel vaand staat. Wij zeggen wat we doen en doen wat we zeggen. Spirair Luchttechniek, al drie generaties lang uw partneer in ventilatie.

Daphne Energiezuinige en uitzonderlijk stille WTW unit De Daphne brengt dee regelbaarheid vvan een moderne luchtbehandelingskast ast naar de wonin woningbouw en kleine utiliteit. Zéér complete ete unit die stand standaard voorzien is van een voorverwarmer en 100% regelb regelbare bypass. De Daphne is er in verschillende types: 200 - 300 - 500 een de XL: 700 en 900 m3/h. D ingebouwde intelligente AirGENIO-regeling zorgt De vvoor een evenwichtige toevoer van frisse lucht en warmteterugwinning, terwijl de gebruiker de instellingen w kkan aanpassen aan zijn voorkeuren. Met de toegevoegde mogelijkheid van een AirGENIO-app M is de Daphne binnen handbereik. Ontmoet Daphne live op onze stand! O

Stand: D018 hal 3 - 033 24 748 49 - info@spirair.nl - www.spirair.nl

XXX DBMFGm DPN

&DOHIÀ RQWZLNNHOW HQ SURGXFHHUW PLOLHXYULHQGHOLMNH HQ YHUDQWZRRUGH V\VWHHPRSORVVLQJHQ YRRU YHUZDUPLQJ ZDWHUWHFKQRORJLH HQ GXXU]DPH HQHUJLHV\VWHPHQ 6DPHQ PHW RQ]H NODQW ]RHNHQ ZLM QDDU WRWDDORSORVVLQJHQ GLH KHW PHHVWH FRPIRUW HQ GH JURRWVWH WLMGV HQ HQHUJLHEHVSDULQJ RSOHYHUHQ

CALEFFI GUARANTEED.

%LìI 4ì3 L `?L :ƛ : : ( *3 ( S :?% :* S :O ?_ L OV O* * OƛƸ

nen gaan meer duidelijkheid bieden en die duidelijkheid gaat ook helpen. Op het moment dat we weten waar een warmtenet komt en waar niet, wordt die warmtetransitie in de woningen een stuk gemakkelijker. Dat het een complexe puzzel is en heel veel werk, dat is ook duidelijk. Maar iedereen is van goede wil en we gaan de uitdaging wel aan.”

%LìI 4ì3 *:OS 44 S* O

® À Ã½vÀ ® §v® v¨Èò Ã¨ Àƛ _v§ ËÀÃ ® À Ã ³³§ È ¦vvÀ Ü À ³½ ç³ § vv® ®vvÀ È ÃÈ ®®³ÛvÈ Û ³® ½È ³ ½À³ Ë È vÈ ® À Ã½vvÀÈ ® : À¨v® ¨½È Û À ËËÀçv ®ƛ ?½ È ³³ ½³ Ë Ûv® _v§ ËÀÃ ® Àư §Àò ® ®³ ® À ® ³ư ¨ò§ ³ Ë® ®®³ÛvÈ Û ½À³¦ È ®Ɯ ½À³ Ë È ® ®ƨ³ ³® ½È ® È ½ È ®ƛ Ɲ ®Ã v ŭŮ ³§È³ À Sò Ɲ ŭűƝŬŬ ư ŭŲƝŬŬ Ɲ ® À S vÈ ÀƜ (v¨ Ű

maal aan het werk zijn, kunnen ze elke dag bij ons terecht met vragen. Met alleen technische kennis ga je het niet redden in de energietransitie. Ik vind die communicatiekant heel belangrijk. Als we dat niet in de vingers hadden, zou het werk voor mij een stuk minder leuk zijn.”

Op Wisses LInkedin-proﬁel staat onder meer dat ze bij BAM Wonen ‘Productontwikkelaar’ is. Dat mag best letterlijk genomen worden. “Als productontwikkelaar ben ik op zoek naar onderdelen van de woning die we kunnen verduurzamen of circulair kunnen maken. Dat doe ik naast het projectmanagement,

dus eigenlijk heb ik twee petten op. Bij productontwikkeling werk je nauw samen met leveranciers en co-makers die bijvoorbeeld daken en gevels produceren, of nestverblijven die je in een gebouwgevel kunt integreren. De focus ligt hier op circulair inkopen, hergebruik van renovatie-afval, dat soort dingen. Het is gaaf dat wij daar een eigen club voor hebben. Alleen als je overkoepelend werkt, zie je mogelijkheden om het slimmer of eﬀectiever te doen.”

Een voorbeeld? “We hebben onlangs voor een project een circulaire entree ontworpen. Oude voordeuren uit projecten worden verzameld door onze co-maker Verweij en een sociale werkplaats maakt er meubels van. Dat doen we samen met andere partijen. De grootste uitdaging is ervoor te zorgen dat je afzet krijgt en dat het ketentje blijft lopen. Vraag en aanbod moet je in de tijd op elkaar afstemmen. En op het moment dat je een standaardproduct standaard circulair kunt maken, wordt het leuk, want dan kun je het breed gaan toepassen.”

Bij de warmtetransitie ziet Wisse een vergelijkbare opgave; ook daar gaat het om het koppelen van vraag en aanbod. “Daar hebben we die Transitievisies Warmte voor, die nu overal worden gemaakt. Hartstikke goed, die plan-

Meer duidelijkheid zou ook voor de bewoners helpen, denkt Wisse. “Er zijn nu zoveel verschillende apparaten en installaties: hybride warmtepompen, all electric warmtepompen, cv-ketels, lagetemperatuursystemen, warmteterugwinning, stadswarmte… dat is heel anders dan dat iedereen een cv-ketel heeft en een raam dat open kan. Er zijn zoveel belangen en zoveel thema’s. Voor bewoners wordt het er niet duidelijker op. Als je een industrial designer, een installatietechnicus en een omgevingspsycholoog bij elkaar zou zetten, geloof ik oprecht dat de installaties een stuk begrijpelijker zouden worden. Degene die dat organiseert, nodig ik van harte uit mij te bellen. Want daar ligt een enorme kans. Installaties moeten véél begrijpelijker worden. En dan heb ik het nog niet eens over de subsidies.”

Wisse verwacht dat de techniek van warmtepompen de komende decennia nog verder verbeterd wordt. “Op plaatsen waar geen warmtenet mogelijk is, kom je vaak uit bij oplossingen op woningniveau. Ik verwacht dat de techniek nog wel even doorontwikkeld wordt. De cv-ketel heeft ook een hele ontwikkeling doorgemaakt voordat hij zo eﬃciënt en compact was als nu. Dat verwacht ik bij warmtepompen ook. Ik denk dat ze steeds stiller worden en steeds kleiner. En liefst dus ook begrijpelijker. Een lagetemperatuursysteem met een warmtepomp werkt minder intuïtief dan we gewend zijn. Dat komt vooral door de lange reactietijd; dat vergt gewenning. Er bestaat zoiets als adaptief thermisch comfort en gevoel van persoonlijke controle, de invloed daarvan wordt nog vaak onderschat. Ik denk dat daar nog wel wat te winnen is.”

" #! $ " ( ! " ! !' #! Z%ȭÅÐĮĨīðĊæ šďķ ŒÐÐă ÐååÐÆĴðÐŒÐī šūĊș šď ĮĴÐăĴ bīþĊ :ĉÐș ďĊĴœðāāÐăī Åū œďĊðĊæ( ÆďīĨďīĴðÐ īÅĊĴ ďĊÐĊȘ ȵTÐĴ ÐÐĊ Ìķķī( šĉÐ ìďæÐĴÐĉĨÐīĴķķīďĨăďĮĮðĊæ ìďÐå ðā ĊðÐĴ šďŒÐÐă ĉĴÐīðă ðĊ ÌðÐ œďĊðĊæ ĴÐ !" &)

Örjan Game – Scandinavische voornaam, markante achternaam - is technisch opgeleid en, zoals hij zelf zegt, in zijn loopbaan bij de woningcorporatie ‘sociaal gekneed’. “Als techneut ben je gewoon bezig met techniek, dat is je doel. We vergeten vaak dat techniek een middel is om een doel te bereiken. Waar doen we het voor? Dat inzicht heb ik in mijn werk voor de corporatie wel verworven. Een corporatie voorziet in de woonbehoefte van mensen die daar zelf niet in kunnen voorzien. Betaalbaar wonen, dat is onze core business. En dan heb ik het niet alleen over betaalbaarheid van de huur, maar ook over betaalbaarheid van energie.”

ÐÌīūåȚ " ZĊĴœðāāÐăī

ZUt'U# 'O AU 'w}'t'U Wat doet een ontwikkelaar bij een woningcorporatie, dat is natuurlijk een goede beginvraag. “Bij een commercieel vastgoedbedrijf heeft een ontwikkelaar een stuk grond en stelt zich de vraag: hoe krijg ik hier zoveel mogelijk woningen op tegen zo laag mogelijke kosten en met maximale opbrengst? Dat is bij ons anders. Wij zijn een ‘toegelaten instelling’. We werken met maatschappelijk geld en zijn bereid om onrendabel te investeren. Het is onze taak te kijken naar behoeftes op wijkof stadsniveau. Ons speelveld is sterk gereguleerd. Als corporatie zien we soms kansen waar wij op dit moment niets mee mogen. Ik hoop wel dat daar weer wat meer ruimte komt. Wij zouden bijvoorbeeld graag meer doen met huurwoningen in het middensegment, omdat je daarmee de doorstroming aan de onderkant van de markt kunt stimuleren. Dat is nu nog lastig.”

O 'Oȭ Aw O qt N}ŧN De warmtetransitie is voor corporaties alomtegenwoordig, zegt Game. Alleen is de handelingsruimte voor veel corporaties beperkt. “Overheden zien in de corporaties de aanjagers van de warmtetransitie, want wij hebben massa. Maar vergeet niet dat de corporaties al veel gedaan hebben. De woonlasten van onze bewoners helpen verlagen via de energierekening, dat doen wij al jaren. Binnen onze koepelorganisatie Aedes hebben we al lang geleden afge-

sproken om in 2020 ons woningbezit gemiddeld op label-B te hebben. BrabantWonen had dat in 2019 al voor elkaar. Dus op het gebied van schilrenovatie hebben we al flinke stappen gezet. De knop waar we nu nog aan kunnen draaien, is die van de installatietechniek.”

''U¢ŧ#A:' 9Z w Zq t#: w 't t AN “Ik vind het jammer dat de Transitievisies Warmte die nu worden vastgesteld eenzijdig gefocust zijn op het reduceren van aardgasverbruik. Aardgasvrij verwarmen wordt dan steeds gekoppeld aan lage- of middentemperatuursystemen. Dat wil zeggen dat ik een enorme bak materiaal in of aan die woning moet gaan plakken om haar nog verder te isoleren. Dat geeft zo’n enorme uitstoot van CO2, die krijg ik de komende decennia nauwelijks gecompenseerd. Ik ben dan wel aardgasvrij, maar heb ik netto de CO2-uitstoot teruggebracht?”

't Aw :'UZ': # t¢ T' 'U't:A' “Duurzaam verwarmen is in mijn ogen een technisch vraagstuk. Als je ziet waar we in relatief korte tijd zijn gekomen met ICT en elektrische auto’s, dan denk ik: hier gaan we wel uitkomen. Er is bovendien duurzame energie genoeg. Er valt in één dag zoveel zonne-energie op de aarde dat je daarmee vele dagen in de mondiale energiebehoefte kunt voldoen. Je moet die energie alleen kunnen opslaan en dis

#"#"& $#%"&

3 #( ' ( "## , ) "" & #$ $ 3 ##% #!' ( #" ) "/ &'#% " " " (% & ' % 3 #( ' ( (* "' " ' )% "/ " , # #$ #&& " " " ) , " 3 " & ( ' ) " " ' * ' &' " +$ %'& % #! (* )% " ' "'*##% "1

& & & ! # ' $ $ $ $ & $

VAKBLAD VOOR

OTECHNISCH DE ELEKTR

INSTALLATEUR

$)/ - /$ 1 - & )$)" )ѵ ȅ 0 $

# # ' $ ! "%

l.nl

iejournaa

www.installat

n p. 12 solarbrande

10 Strijden tegen elektrische pakken p.kabelberekening p. 20 Inspectie ? p. 27 voor stekort aan Personeel berekening? p. 18 Software verwarming als hoofdverwarming een kabel 22 Elektrische Hoe maak je op letten? p. waar moet je installaties:

PROJECT ie zorgt voor Brandventilatn stekkerauto’s laadvermoge p. 14

N°1 2

Jaargang 37 December 2019

TREND

s en de Aardgasloo llatie woninginsta p. 16

MARKT

Visie op de sitie energietran 36 & 40 p. 30, 34,

TECHNIEK

Fouten bij schakelkasten p. 24

"" & " . "&' ' #(%" ."

$ #! $ ("' ( ! 2 " )% ) " " % ' & $ $%# #"" ! "' ")% "1

8 7 9

hapbare, natuurlijke stappen die je achter elkaar kunt nemen. We kunnen nu alles uit de kast halen om een doelstelling voor 2050 in één keer te halen. Maar we kunnen het ook doen met twee of drie tussenstappen. Daarbij kun je meer volume maken – je kosten per woning zijn lager – en je maakt automatisch gebruik van de technologische ontwikkeling die nog in het verschiet ligt. Als de gebouwschil redelijk op orde is en er komen duurzame technieken voor wat hogere afgiftetemperaturen, dan kun je relatief gemakkelijk verduurzamen.”

&('&( *! % ( ! *( %)!*! !) % % '(& ( $$ ,&&( % &&( -&7 %!% &('&( *! )5 - ( " %%!)+!*-!)) 7 #!% %*( # )* *4 !, () &% (- (7 ' % "&$ % % & 5 , (* # &&( % & ĉÐÐīÌÐīÐ ĮĨīÐāÐīĮș šÐăå œÐīāšĉ Åū ÌÐ -&%!% &('&( *! 4 !%) /0 &"*& ( 0.0/ }ūÌȚ /16.. 7 /26.. /31/ 7 !$&+)!% / tribueren, maar dan zijn we er. Dat is techniek. Maar materiaal, dat is écht een probleem. Grondstoffen raken écht op. Je kunt ze niet eindeloos inzetten, ook niet voor isolatie. Dus ik vraag me af: is die trias energetica nog wel zo’n goede gedachte?”

Een subtielere benadering van de energietransitie in de gebouwde omgeving kan op meerdere manieren, denkt Game. “Er zijn materialen met een hoge isolatiewaarde die minder vatbaar zijn voor uitputting. Denk aan de ouderwetse isolatiematerialen als vlas en stro. Dat is materiaal uit de natuur, het neemt tijdens de groei keurig CO2 op en dat leg je dan voor langere tijd vast. Die materialen zijn langzaam in opkomst, maar ze zijn nog schaars en duur.”

“Ik zie ook een ander spoor. Als we een duurzame hogetemperatuuroplossing

zouden hebben, dan hoef je niet zoveel materiaal in die woning te stoppen. Er zijn al hogetemperatuur-warmtepompen op de markt. Nog niet helemaal ideaal misschien, maar er zit ontwikkeling in. Daarnaast zijn we als corporaties actief op zoek naar goede alternatieven in het project De WarmteWissel.”

7 7 De WarmteWissel (www.warmtewissel.nl) is een ontwerpwedstrijd voor een plug-and-play vervanger van de standaard gasgestookte cv-ketel. Het project is een initiatief van Lente, het samenwerkingsverband van acht woningcorporaties in Midden-Brabant. Begin 2020 werden drie prijswinnnaars bekendgemaakt, die hun concept momenteel testen in woningen van de deelnemende corporaties. De prijswinnende concepten waren een gasgedreven adsorptiewarmtepomp, een all electric ‘turbineketel’ en een systeem met vacuümbuis zonnecollectoren in combinatie met een ketel of een warmtepomp. De drie prijswinnende concepten zijn te zien als vervangers van de cv-ketel, met een aanzienlijk lagere CO2-uitstoot. Aardgasloos hoeven ze nú nog niet per se te zijn.

U } tOŧN' w} qq'U Game: “Aan De WarmteWissel zie je hoezeer we op zoek zijn naar een slimme benadering van het klimaatprobleem. Ik zie veel in het idee van The Natural Step. Dat is een manier van ontwerpen waarbij je een grote onoverzichtelijke verandering opdeelt in be-

Game heeft hoge verwachtingen van de techniek. “Vooral individuele verwarmingsoplossingen hebben veel ontwikkelpotentieel. Ik geloof niet zozeer in warmtenetten die er nu niet liggen. Die zijn meestal niet haalbaar. Ik geloof wél in de netwerken die er al liggen, want daar zit kapitaal. Dus dat moet je goed onderhouden en je moet zorgen dat er verwarmingstechniek komt die daarbij past. Daarom vind ik die challenge van De WarmteWissel zo hoopgevend. Als een van die partijen straks een robuust product op de markt brengt dat we breed kunnen toepassen, dat zou echt fantastisch zijn.”

Uiteindelijk zal de transitie een optelsom zijn van verschillende ontwikkelingen, denkt Game. “Er komt niet één oplossing. Maar waar ik nu al blij van word, dat zijn de vele goede pogingen die worden ondernomen om echt samen op te trekken in die warmtetransitie. Wij werken samen met gemeenten, netwerkbedrijven, collega-corporaties, bewonersinitiatieven enzovoort. We verkennen met elkaar wat we nu al kunnen. En wat ik heel krachtig vind: we benoemen ook steeds beter wat we nog niet weten. Dat schept duidelijkheid en reële verwachtingen. Ook dat zit in die gedachte van The Natural Step. Doe in ieder geval de stappen die je nu verantwoord kunt doen. Het gaat niet puur om snelheid, maar om CO2-effect. Het hoeft niet per se morgen klaar; de urgentie is er duidelijk maar we hebben echt nog wel even tijd.”

! ȵ ū ÌÐ œīĉĴÐĴīĊĮðĴðÐ ÌÐĊā ðā ăĮ īÆìð ĴÐÆĴ ÐÐīĮĴ Ċ ÌÐ ďīðÚĊĴĴðÐ ÐĊ ÌÐ æÐ ÅďķœŒďīĉȘ ďĉĨÆĴ ÅďķœÐĊ ĉÐĴ ÐÐĊ ìďďæœīÌðæÐ ĮÆìðăș æďÐÌÐ ðĮďăĴðÐȘȶ ďă æÐĊĮ īÆìðĴÐÆĴ Aīĉ NăÐŒÐīðĊæ ĉæ ÌÐ ďŒÐīìÐðÌ ÅÐĮĴ ĮĴÐŒðæÐ ĉÅðĴðÐĮ ìÐÅÅÐĊ ďĉ ÌÐ æÐÅďķœÌÐ ďĉæÐŒðĊæ ĴÐ ŒÐīÌķķīš ĉÐĊș ĉī ĉďÐĴ šÐ æÐÐĊ ďĨăďĮĮðĊæÐĊ ŒďďīĮÆìīūŒÐĊș šďăĮ Ċķ Œā æÐÅÐķīĴȘ ȵAĊ ĊďŒĴðÐ ÌīðĴ ďĉ āÐĊĊðĮ ÐĊ Œīū ÌÐĊāÐĊȘ 'Ċ ăÐå ďĉ ĴÐ ÐŘĨÐīðĉÐĊĴÐīÐĊȘȶ

woningbouw. Dat was al zo toen ik er kwam. Het was een esthetische overtuiging. Destijds was dat nog heel opvallend. Ik denk dat daar mijn aandacht voor duurzaamheid wel is gevormd.” Met Van Zwieten Architecten ging het in de woningbouwcrisis van 2014 niet goed, vertelt Klevering. Het bureau overleefde niet. “Dat was verdrietig, maar al onze mensen hebben werk gevonden bij andere bureaus.” Zelf vond Klevering aansluiting bij bureau 19 Het Atelier in Zwolle. “In veel aspecten vergelijkbaar met Van Zwieten.” Sinds september 2021 is ze werkzaam bij BDG Architecten.

'T'U} U tŧw}'N 9

Irma Klevering studeerde bouwkunde aan de HTS in Groningen en deed haar architectuuropleiding in Delft. Na een aantal kleinere bureaus landde ze bij Van Zwieten Architecten in Amersfoort, een bureau met een reputatie op het gebied van duurzaam ontwerpen. “Bij Van Zwieten ontwierpen we altijd met zonnepanelen. Ook in sociale

Aīĉ NăÐŒÐīðĊæ ÐÌīūåȚ #: īÆìðĴÐÆĴÐĊ ¢œďăăÐ īÆìðĴÐÆĴ

“In mijn studietijd was ik enige tijd uitgezonden door de faculteit Civiele Techniek naar Sri Lanka om samen met de lokale gemeenschap in een klein dorpje een fabriekje op te zetten om rijstekaf bruikbaar te maken als bindmiddel cement. Rijstekaf is afval, dat wordt verbrand op de velden en dat levert veel luchtverontreiniging op. Maar je kunt het ook zo verbranden dat het reactief wordt met kalk en water en dan heb je een soort cement. Daarvoor moet je veel onderzoek doen, een procédé zoeken en steeds verder optimaliseren. Dat was onze uitdaging. De kern is dat je kijkt wat lokaal voorhanden is. Dat spreekt me enorm aan. Maar daar is dus wel kennis voor nodig. Ik wist wel iets van de chemie, maar ik ben geen specialist. Specialisten heb je no-

dig als je iets innovatiefs wilt ontwikkelen.”

“Duurzaam ontwikkelen heeft voor mij een soort vanzelfsprekendheid. Dan verbaas ik me er soms over dat het nog zo langzaam gaat. Aan de andere kant zie ik ook wel dat het ingewikkeld is. De standaard manier van bouwen en energie gebruiken is belastend voor het milieu. Het is moeilijk om tegen die stroom in de roeien. Er zijn voorbeelden genoeg die bewijzen dat het kan, maar het draait in die voorbeelden altijd om kennis. In Almere Poort hebben we een project gedaan met zonnewoningen en daar werkten we samen met specialisten die alles wisten van PV-panelen. Ergens panelen op leggen is niet moeilijk. Maar als je wilt ontwerpen met PV-panelen, heb je experts nodig.” In de praktijk is het niet vanzelfsprekend dat die specialisten ook aanschuiven, zegt Klevering. “Vaak is er wel een duurzame ambitie, maar zitten er geen specialisten aan tafel. Een opdrachtgever denkt kennelijk dat de architect wel alle kennis in huis heeft.”

Gaat het helpen dat er nu overal warmtetransitievisies op papier zijn gezet? “Ik denk het wel. Er is wel iets veranderd. Klimaatadaptief, natuurinclusief, energieneutraal… daar kijkt niemand meer gek van op. Ik vind het wel jammer dat de overheid sterk stuurt

ѷ ' ""$& ' !" $&

# / * & " ȅ $)./ '' / 0-. +- &/$. # *+'*..$)" ) *+ # /

& $

# % $ $ $ #

! !

/ ( & ) # ȅѵ ./ ' /2 * & ) ) +-*‫ޔ‬/ - 1 ) # / "-*/ +-$%.1**- 'ѵ

ȵ ŧ qtZ 't'U ŧ ZU} 'tqqtZ 'ww'U

'ĊÐīæðÐÅÐĮĨīðĊæ āĊ ăĴūÌ ĮăðĉĉÐīȘ āÅÐķīĮ ÐĊÐīæðÐ ðĮ ďďā ÌðĴ þī œÐÐī ďĨ šďÐā æÐæĊ Ċī ìÐĴ ĉÐÐĮĴ ðĊĊďŒĴðÐŒÐ ÆďĊÆÐĨĴ ďå ĨīďÌķÆĴ ÌĴ ÐĊÐīæðÐ ÅÐĮĨīĴ ÐĊ UÐÌÐīăĊÌ ìÐăĨĴ ŒÐīÌķķīšĉÐĊȘ ZĨ ìÐĴ ìďďåÌĨďÌðķĉ ŒĊ ÌÐ āÅÐķīĮ 'ĊÐīȭ æðÐ āīūæÐĊ ÌÐ æÐĊďĉðĊÐÐīÌÐĊ ÌÐ ĉď æÐăūāìÐðÌ ďĉ ìķĊ ðĊĊďŒĴðÐŒÐ ĨīďþÐÆĴÐĊș ĨīďÌķÆĴÐĊ ÐĊȥďå ÆďĊÆÐĨĴÐĊ ĴÐ ĨðĴÆìÐĊȘ Ț #ðĊĮÌæ Ǡǡ ďāĴďÅÐī }ūÌȚ ǠǤȚǟǟ ȭ ǠǥȚǟǟ Ț 'ĊÐīæðÐ }ìÐĴÐīș >ă ǣ

op oplossingsrichtingen. Er wordt vaak letterlijk voorgeschreven wat je moet doen. Dat is een reflex waar veel overheden in schieten als er iets moet veranderen en dat werkt enorm remmend op innovatie. Het leidt bovendien lang niet altijd tot de meest duurzame oplossing. De ambities mogen van mij wel steviger, maar dan ook veel meer op doelen gericht en niet op oplossingen.”

Van dat sturen op oplossingen zijn er voorbeelden genoeg, zegt Klevering. “Een tijd geleden ontwierpen wij een appartementengebouw in houtskeletbouw. Dat gebouw scoorde tot onze verbazing niet goed in relatie tot de gevraagde duurzame ambities. Toen bleek dat er een methodiek onder lag die scores geeft aan specifieke bouwmethodes

en houtskeletbouw stond niet op de lijst. Je krijgt dus punten als je bekende bouwmethodes toepast. Terwijl je als ontwerper misschien wel iets in petto hebt dat veel beter is, of beter past bij de lokale situatie. Ik pleit ervoor dat we veel meer vanuit de mogelijkheden van de locatie denken en minder vanuit de voorgeschreven oplossingen.”

“Begrijp me goed, ik ben niet tegen regels. In regels kun je heel goed je ambitie uitdrukken als overheid. Maar dan dus wel geformuleerd als een doel, een stip op de horizon. Onlangs hoorde ik iemand in een debat de stelling verdedigen dat de bouw eigenlijk afscheid zou moeten nemen van het traditionele metselen. Ik zou die stelling niet meteen omarmen, maar ze drukt wel ambitie uit. Zoiets zet partijen meteen in de actiemodus. Ik ben dus voor regels die tot beweging aanzetten. Die regels komen niet uit de markt, daar geloof ik niet in. De markt is veel te monodisciplinair, denkt steeds in bekende oplossingen. Innovatie in de gebouwde omgeving moet je inzetten op rijksen gemeentelijk niveau. Anders gaat het niet gebeuren. De markt komt pas daarna met de innovatieve oplossingen.”

Voor het verduurzamen van de gebouwde omgeving denkt Klevering niet als eerste aan de gebouwinstallaties. “Als architect kijk ik eerst naar de orientatie en de gebouwvorm. Dus: goed ontworpen overstekken, opletten waar

je glas toepast, compact bouwen. En daarna denk ik over een hoogwaardige schil, goede isolatie. Dat zijn de hoofdzaken. Dat is dus eigenlijk best simpel.” “Natuurlijk zijn er ook wel denkrichtingen die complexer zijn. Zoals een gebouw met een gelaagde huid. Ik heb nagedacht over seizoensgebonden wonen. Voor passiefwonen, waarbij je een huis in theorie met lichaamswarmte kunt verwarmen, heb je een enorm dikke jas nodig. Maar dat is niet altijd fijn. In de lente willen mensen ervaren dat het lente is, dat is een stukje woongenot. Bij seizoensgebonden wonen is die dikke jas uit elkaar getrokken. De jas heeft dan nog steeds een hoge isolatiewaarde, maar tussen de voering en de buitenstof ontstaan plekken waar je iets van het buitenklimaat ervaart. Met meerdere flexibele schillen en meerdere temperatuurzones. Zo’n idee is experimenteel, dat is van invloed op hoe mensen hun huis ervaren. Niet iedereen zal dat meteen omarmen. Maar als je verder wilt komen, moet je durven experimenteren.” En de rol van installaties? “Wij proberen bij ontwerpprocessen de installateurs of de installatieadviseurs heel vroeg te betrekken. Maar installatietechniek is niet mijn eerste denkrichting. Als de warmtevraag heel klein is, maakt het eigenlijk niet zo veel uit welke warmtetechniek je kiest. Ik geloof in het minimaal maken van de warmte- of koudevraag en in gebalanceerde opslag van warmte en koude in de bodem. Dan moet je een eind kunnen komen.”

“Ik heb de indruk dat de installatiesector innovatiever is dan de bouwsector. Als ik houtskeletbouw voorstel bij een appartementengebouw, begint iedereen moeilijk te kijken. Gaat dat wel goed met het geluid, het binnenklimaat… Die bezwaren zijn ongefundeerd, maar ook heel massief. In de installatiesector wordt innovatie gemakkelijker omarmd. Ik denk dat de bouwsector voorzichtig is omdat iedereen een mening heeft over gebouwen en over materialen. Maar niet iedereen heeft een mening over installatietechniek. Dat staat verder van je af. Als je op een muur klopt en die klinkt hol, dan heb je daar een gevoel bij en een mening over. Bij een installatietechniek hebben weinig mensen dat.”

! # ' # ) # -/0,,, (%$ ' " % #' !! #' # $$% # # 2 " ! # (* $(* ( & ) # .,,0,,, (%$0 %1 " % * %0 ' "$ ' # %&1 + ' $% %' $'' 1 " # % ##$) ' Ǫ ËËÀçvv ò ½À³¦ È³®ÈÜ §§ ¨vvÀ _?L9 (³¨ ® ƛ O¨ Ü³® ® ® çò® ®v2 ¨ò§ ³ À À À ® ® ¨v® Àò§ )$$% # % '% #& ' 0

Wie aan smart home-applicaties denkt, denkt wellicht meteen aan automatische stofzuigers en grasmaaiers. Dan heb je ergens ook wel gelijk, maar volgens Schotte ligt de echte potentie van smart home-applicaties elders. “Er zijn grofweg drie thema’s waar smart home-applicaties echt impact kunnen maken: gezondheid, vergrijzing (langer thuis wonen) en energiemanagement”, zegt hij. “Vooral op het gebied van energiemanagement wordt de potentie van slimme applicaties vooralsnog nauwelijks benut.”

2 Schotte werkt bij vastgoedontwikkelaar en bouwbedrijf VORM en is daar verantwoordelijk voor innovatie en duurzaamheid. Smart home-applicaties staan sinds een aantal jaar hoog op de agenda bij het Rotterdamse familiebedrijf. Dat klinkt misschien vooruitstrevend, maar Schotte vindt dat onzin: “Eigenlijk is het gek dat alle nieuwbouwwoningen nog niet slim opgeleverd worden. Dit zou de standaard moeten zijn.”

$% %' $'' Àò Ɲ $! # # % ##$) ' 3 ((%+ "2

Dat is vreemd, want er zijn genoeg mogelijkheden. Zo kunnen IoT-producten (Internet of Things-producten) als witgoed, warmtepompen of laadpalen van elektrische auto’s automatisch op slimme momenten aan- en uitgezet worden, zodat opgewekte zonne-energie beter wordt benut. Hetzelfde is mogelijk met de boilertemperatuur: die kan (ook weer automatisch) verwarmd worden tijdens hoge pieken van zonne-energieopwekking. Zo zet je opgewekte zonne-energie om in energie voor je boiler, zodat je die op een later moment weer kan gebruiken. “Maar je kan het ook omdraaien”, zegt Schotte. “Als je elektrisch gaat koken en er een piek in je elektriciteitsverbruik ontstaat, kan het opladen van je elektrische auto juist even gepauzeerd worden, zodat de piek beperkt blijft.” Schotte kan nog

wel even doorgaan: “Ook de weersvoorspelling kan meegenomen worden in de beslissingen die een slimme woning neemt. Die kan bijvoorbeeld beslissen om de verwarming nog even uit te laten, omdat er veel zonneschijn voorspeld is en natuurlijke verwarming een energiezuiniger alternatief is.”

Hoewel dergelijke oplossingen momenteel nauwelijks toegepast worden, verwacht Schotte dat daar snel verandering in komt. Daar zijn drie redenen voor, zegt hij. “Ten eerste gaan we momenteel zeer inefficiënt met onze zonne-energie om. Zo’n 70 procent van de zonne-energie die een gemiddelde particulier opwekt, wordt teruggeleverd aan het net. Door de salderingsregeling voelen mensen daar vooralsnog weinig van, maar dat verandert wanneer die afgebouwd wordt. Dan wordt het ineens een stuk belangrijker om je zonne-energie zoveel mogelijk zelf te gebruiken.” Ten tweede is er Europese wetgeving voor flexibele energietarieven in de maak. Dit houdt in dat elke particulier een flexibel energietarief moet kunnen afnemen bij zijn energieleverancier. Ook daar kunnen smart home-applicaties van waarde zijn. Het tarief van energie fluctueert namelijk constant; per week, per dag en per uur. Als een woning in staat is om daarop in te spelen (en vooral energie gebruikt op momenten dat het tarief laag is), kan dat een forse besparing opleveren.

ZZt OwUZ: U 'OŧNw 'U }ȵ

Vol energie. Bekĳk de nieuwe Power Station op stand C.023

Vincent - De ideale warmtepomp zonder buitendeel! BEURSPRIMEUR Nieuwbouw

Projectmatig

Renovatie

20_0182 | ID 15-09-2021

Kom naar onze stand D047 in Hal 3. U wordt vast net zo enthousiast over deze nieuwe warmtepomp als wij zijn!

! Particulier

ŧ9 L t :'O'#'U NZw}}' >'} UZ: }A'Uȭ }Z} ''t}A:ȭ ' L' T'} } ''ȭ }Z} #tA'# A¢'U# ' tZ O ''U >''O 'AU#

#Ð ďīĨďīĴðÐÌæ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ ðĮ ÐÐĊ Ìæ ÐĊ Ĩīďæīĉĉ Œďďī ÐĊ Ìďďī œďȭ ĊðĊæÆďīĨďīĴðÐĮș œī āÐĊĊðĮķðĴœðĮĮÐȭ ăðĊæ ÆÐĊĴīă ĮĴĴȘ #ðŒÐīĮÐ ďĊÌÐī œÐīĨÐĊ āďĉÐĊ Ċ ÅďÌș ŒÐīĴÐăÌ Ìďďī ÑÑĊ ďå ĉÐÐīÌÐīÐ ĮĨīÐāÐīĮș šÐăå œÐīāšĉ Åū ÌÐ œďĊðĊæÆďīĨďīĴðÐȘ #ðĊĮÌæ Ǡǡ ďāĴďÅÐī ǡǟǡǠ }ūÌȚ ǠǢȚǟǟ ȭ ǠǧȚǟǟ ǠǨǢǠ ȭ OðĉďķĮðĊ Ǡ

De derde reden voor de verwachte opkomst van slimme woningen heeft te maken met het Nederlandse elektriciteitsnet. De forse toename van zonnepanelen, warmtepompen, elektrische auto’s, elektrisch koken, enzovoorts staat logischerwijs gelijk aan een toename van elektriciteitsopwekking en -gebruik. Hierdoor neemt de druk op het elektriciteitsnet toe; netbeheerders houden inmiddels rekening met congestieproblemen door heel het land. “Wat is dan een belangrijk deel van de oplossing? Slimmer omgaan met energie, op woning-, wijken stadsniveau”, aldus Schotte. “En slimme woningen kunnen daar een rol in spelen.”

Goed nieuws: de techniek, knowhow en fysieke componenten om dit te kunnen doen, zijn er gewoon. De grote uitdaging is echter integraliteit. Om woningen, wijken en steden slim te maken, moet alles met elkaar kunnen praten. Van het elektriciteitsnet en de laadpalen tot woningen en individuele applicaties. “Alles moet aan elkaar geknoopt worden. Zo ver zijn we nog niet. Dat is een grote opgave, maar het gaat wel langzaam die kant op. Ieder

een realiseert zich dat die integraliteit onmisbaar is.” Ook op woningniveau is integraliteit belangrijk. Omwille van gebruiksgemak moet een bewoner zijn huis immers kunnen aansturen vanuit één centrale digitale omgeving. Niet via tien verschillende apps.

wOATT' ŧN VORM is inmiddels met verschillende projecten bezig waar slimme woningen en wijken opgeleverd en getest worden. Bijvoorbeeld in Den Haag, Amsterdam en Leiden. In Utrecht staat daarnaast een bijzonder project op de planning: Newroots. In samenwerking met Paul de Ruiter Architects, WE architecten, EVA architecten en ZUS worden daar 220 woningen opgeleverd, die gezamenlijk een slimme wijk vormen. Schotte: “De woningen en laadpalen in de wijk worden allemaal slim en er wordt een wijkaccu geïnstalleerd. Al die componenten moeten met elkaar kunnen praten en aangestuurd worden vanuit één energiemanagementsysteem. Daar werken we momenteel hard aan.” De vastgoedontwikkelaar werkt daarnaast met verschillende partners samen om dit jaar nog één integraal totaalpakket te kunnen aanbieden, genaamd SMART Energy. Bestaande uit losse componenten die je woning slim maken, die aangestuurd kunnen worden vanuit één centrale, digitale omgeving.

Op termijn hoopt Schotte ook in de bestaande bouw de transitie richting slimmere woningen in gang te zetten. Daar verwachten netbeheerders immers de meeste congestieproblemen én is de meeste CO2-reductie te behalen. Maar in de bestaande bouw is dat wel wat lastiger en zijn de opties beperkt. “Als een woning geen warmtepomp of

boiler heeft, is er meteen minder mogelijk”, aldus Schotte. “Toch moeten we ook in de bestaande bouw aan de slag met smart homes, zeker bij renovaties. Dan moeten de mogelijkheden van slimme woningen gewoon meegenomen worden in de keuzes.”

O'OŧN' ''U#L' Volgens Schotte is het onvermijdelijk dat woningen in de toekomst steeds slimmer worden. De vraag is: hoe snel zal die transitie gaan? Best snel, verwacht hij. De kosten zijn de laatste jaren namelijk rap gekelderd. “Vijf jaar geleden kostte het nog tien- tot veertigduizend euro om een woning slim te maken. Nu kom je met twee- tot drieduizend euro al een heel eind in een gemiddelde woning.” Schotte verwacht dan ook dat slimme woningen een mooie deeloplossing worden in de energietransitie, met name om de congestieproblemen op het net tegen te gaan. “De woning is nu eigenlijk het lelijke eendje in een wereld van slimme componenten, terwijl daar juist alles samenkomt. Maar dat gaat veranderen, daar ben ik van overtuigd. Tegenwoordig hebben alle nieuwe auto’s sensoren, cruise control, noem maar op. Dat is allang niet bijzonder meer. Die kant gaat het ook op met de woningmarkt.”

! # ! ( "" % Åū ZtTș ðĮ UďīÅÐīĴ wÆìďĴĴÐ ĉÐÌÐďĨīðÆìȭ ĴÐī ŒĊ ĮĴðÆìĴðĊæ :ðÌÐďĊȘ :ðÌÐďĊ ìÐÐåĴ ìÐĴ ! ! % "" % "$ # ! # ȭ ăÐĊ Ìďďī ÆĴðŒðĴÐðĴÐĊ ĴÐ ðĊðĴðÚīÐĊș ďĊÌÐīĮĴÐķȭ ĊÐĊș ĨīďĉďĴÐĊ ÐĊ ķðĴ ĴÐ ŒďÐīÐĊȘ ZĨ ÌðÐ ĉȭ ĊðÐī ĉďÐĴ ìÐĴ Œďďī ÌÐ ÅďķœĮÐÆĴďī ĉďæÐăūā œďīÌÐĊ ďĉ šď ĮĊÐă ÐĊ ďĨĴðĉă ĉďæÐăūā ðĊȭ ŒķăăðĊæ ĴÐ æÐŒÐĊ Ċ ìÐĴ ÅÐìăÐĊ ŒĊ ÌÐ qȭ īūĮÐ āăðĉĴÌďÐăÐĊȘ ȵZĉ ÌðÐ ÌďÐăĮĴÐăăðĊæÐĊ ĴÐ ÅÐìăÐĊș ĉďÐĴ ÌÐ ÅďķœĮÐÆĴďī ǦǤ ĨīďÆÐĊĴ & ķðĴĮĴďĴÐĊ ðĊ ǡǟǢǟȶș šÐæĴ wÆìďĴĴÐȘ ȵZĉ þÐ ÐÐĊ ðÌÐÐ ĴÐ æÐŒÐĊȚ ăĮ ÌÐ ĮÐÆĴďī ďĨ ÌÐ ìķðÌðæÐ ŒďÐĴ ÌďďīæĴș āďĉÐĊ œÐ ìďďæķðĴ ďĨ &ȭīÐÌķÆĴðÐ ŒĊ Ǡǟ ĨīďÆÐĊĴ ķðĴȘ 'Ċ ÌĊ ÅÐĊ ðā Ċďæ ĨďĮðĴðÐåȘȶ Ðīā Ċ ÌÐ œðĊāÐă ÌķĮȘ :ðÌÐďĊ œÐīāĴ Ìīȭ ďĉ Ċ Œūå ŒÐīĮĊÐăăðĊæĮĴìÐĉȸĮȚ ÐĊÐīæðÐĴīĊȭ ĮðĴðÐș ĉĴÐīðăÐĊĴīĊĮðĴðÐș ĮďÆðăÐ ðĊĊďŒĴðÐș ÆķăĴķķīŒÐīĊÌÐīðĊæ ÐĊ ìÐĴ ÆīÐÚīÐĊ ŒĊ ÌÐ þķðĮĴÐ ÆďĊÌðĴðÐĮ ďĉ ĴÐ ŒÐīĮĊÐăăÐĊȘ

:ūĮ OðĊĴìďīĮĴ ŒĊ ðĊĮĴăăĴðÐÅÐÌīūå OðĊĴìďīĮĴ }ÐÆìĊðÐā ĊÐÐĉĴ æÐÐĊ ÅăÌ Œďďī ÌÐ ĉďĊÌ ăĮ ìÐĴ æĴ ďŒÐī ÌÐ ŒÐīÌķķīš ĉðĊæ ŒĊ UÐÌÐīăĊÌȘ #Ð UÐÌÐīăĊÌĮÐ ďŒÐīìÐðÌ œðă šÐăå ÌÐ ĴÐÆìĊðÐāÐĊ Œďďī ĮÆìīūŒÐĊș ĴÐīœūă ìÐĴ āÐĊĊðĮĊðŒÐķ Åū ÅÐ ăÐðÌĮĉāÐīĮ ÐĊ ĨăĊĊÐĊĮÆìīūŒÐīĮ ÅÐăÅ ÅÐīÌ ðĮȘ >řĨÐīåīķĮĴīÐīÐĊÌș ŒÐīšķÆìĴ OðĊĴìďīĮĴȘ ȵ: þÐ ăĮ ďŒÐīìÐðÌ ĊðÐĴ ÅÐĉďÐð ÐĊ ĉÐĴ œĴ ÌÐ ĉīāĴ ĉďÐĴ ÌďÐĊȘȶ

Gijs Linthorst kwam ter wereld in december 1978. Een half jaar daarvoor, midden in de tweede oliecrisis, had zijn vader Linthorst Techniek opgericht. Hij bouwde een demonstratiewagen voor warmtepompen, zonnecollectoren en windenergie. ‘Alternatieve energie’ heette dat destijds. Linthorst Techniek verduurzaamde woningen die op dat moment nog olie stookten. “Het is een grappige gedachte”, zegt Gijs Linthorst. “Wat we nu heel innovatief vinden, een all-electric woning, dat deed mijn vader toen al. Maar het was roeien tegen de stroom in. Er was geen overheidsbeleid; je moest het puur hebben van de hoge

AUw} OO }A' '#tŧ9 :ūĮ OðĊĴìďīĮĴ ÐÌīūåȚ OðĊĴìďīĮĴ }ÐÆìĊðÐā ăæÐĉÐÐĊ ÌðīÐÆĴÐķī

energieprijzen. Toen die weer daalden, verslapte de belangstelling. Dus die demonstratiewagen kwam achterin de werkplaats te staan en heeft daar jaren staan te verstoffen.”

Wat bleef was de liefde voor energietechniek en voor innovatie. Gijs was aanvankelijk de enige van de vier zoons Linthorst die de techniek in wilde. Op zijn dertiende ging hij mee met de monteurs, hij ging installatietechniek studeren en vervolgens technische bedrijfswetenschappen. In 2004 trad hij in dienst bij het familiebedrijf, dat snel groeide. Twee broers voegden zich later bij de firma. Gijs houdt zich binnen de huidige directie bezig met techniek, markt en innovatie. Vanuit die rol stuurt hij de ontwikkelafdeling aan en richt hij zich op strategieontwikkeling.

Als hij een presentatie geeft over de verduurzaming van de gebouwde omgeving kan Linthorst zijn ergernis soms maar moeilijk verbergen. “In de bestaande bouw zijn de businesscases volledig afhankelijk van overheidssturing, vooral via de SDE++. Die SDE is een subsidie op de techniek, die de onrendabele top subsidieert. Je moet een krachtige lobby kunnen organiseren bij het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL, red.) als je een SDE-waardige techniek denkt te hebben. En heel belangrijk: het moet bewezen techniek zijn met een stabiele en voorspelbare businesscase. Dat subsidieregime werkt in ons geval honderd procent belem-

merend. Ik ben niet de enige die dat vindt. De OESO wijst er in een recent rapport ook op.”

“Ik vind die SDE-subsidie één grote chaos. Er wordt van alles gesubsidieerd, maar warmtepompen in de gebouwde omgeving, dat vinden ze in Den Haag gewoon lastig. Dat snap ik ook wel; houtverbranding of geothermie is veel simpeler. De variabelen in die businesscase zijn vrij stabiel en de variaties in de techniek zijn beperkt. Een onrendabele top berekenen is niet ingewikkeld. Maar een grote warmtepomp die bijvoorbeeld 70 graden maakt met een COP van 4, past niet in de standaard berekeningen die het PBL kan hanteren. Er zijn honderden varianten van de techniek, met verschillende bronsystemen en die hebben allemaal verschillende rendementen. Soms kan er ook koude geleverd worden; als je die nuttig kunt gebruiken, wordt de businesscase meteen anders. Het is frustrerend om te zien dat industriële warmtepompen wel gesubsidieerd worden als ze relatief eenvoudig interne restwarmte opwaarderen. Maar in negen van de tien gevallen wil je gewoon energie uit de bodem of de omgevingslucht opwaarderen. Waarom zou je daar nou geen subsidie voor verstrekken?”

Het Nederlandse beleid remt innovatie en belemmert toetreding tot de markt, vindt Linthorst. In landen als Duitsland en Denemarken gaat het anders, weet hij. “Die landen sturen door mid

De Home Power Station Een huis vol energie. De slimme alles-in-één-oplossing voor beheer en opslag De krachtigste huisenergiecentrale op de markt. Dat is onze Home Power Station. Alles-in-één, connected en duurzaam. Dat betekent ruime accucapaciteit, voldoende vermogen en breed inzetbaar voor elk modern huis en de mogelĳkheid om tot 50 zonnepanelen direct aan te sluiten. Opgewekte energie blĳft in je eigen beheer en zet je vervolgens slim in voor elektrische verwarming, het opladen van je auto of als noodstroomvoorziening, wanneer het nodig is. Met de Home Power Station regel je energie optimaal en onafhankelĳk. Elk huis zit vol energie. Gebruik het. Benieuwd wat er nog meer kan?

Kĳk op: hg.news/HomePowerStation

Een krachtige huisenergiecentrale die voldoet aan de energiewensen van grote moderne huishoudens en kleine bedrijven. Van het opladen van elektrische auto’s tot ondersteuning van liefst 50 zonnepanelen. Dat klinkt als het antwoord op de groeiende behoefte aan duurzame energie in Nederland. De Home Power Station van Hager heeft het in huis.

uurzame energie wordt de norm. En de behoefte aan die energie groeit. Zeker met de invoering van BENG en het Paris Proof-akkoord. Hager biedt vanaf nu ook in Nederland de Home Power Station aan. Een alles-in-één oplossing voor energiebeheer en -opslag voor huizen en kleine bedrijven met een jaarverbruik vanaf 8.000 kWh. Dankzij de ruime accucapaciteit van 13 of 19,5 kWh, het grote vermogen en de mogelijkheid om 50 zonnepanelen direct aan te sluiten kan dit systeem een duurzame krachtpatser genoemd worden. Onafhankelijk van het energienetwerk Het voordeel van de Home Power Station is dat gebruikers tot 85 procent onafhankelijk van het energienet zijn. De energie die bewoners thuis opwekken, kunnen ze dankzij het systeem optimaal inzetten voor eigen gebruik, zoals de elektrische vloerverwarming, het opladen van elektrische auto’s en zelfs als noodstroomvoorziening van 9 kW continu. Valt de salderingsregeling straks weg, dan raakt dat gebruikers met deze huisenergiecentrale niet al te hard in de portemonnee.

kers zelfs het moment en de laadsnelheid per auto instellen.

Compleet energiebeheer: tot wel 7 auto’s De Home Power Station is een alles-in-één oplossing. Lithium-ion-accu's, een omvormer en een batterijmanagementsysteem zijn standaard geïntegreerd. Zonnepanelen worden direct op het systeem aangesloten. Het driefasensysteem met net balancing zorgt ervoor dat energie gebalanceerd over elke fase wordt verdeeld en dat maximale waarden niet overschreden worden. Het systeem kan maximaal zeven autoladers aansturen en het laadvermogen tot 22 kW nauwgezet regelen. Via de app kunnen gebrui-

Energiemanagementsoftware houdt het veilig De geïntegreerde software maakt uitgebreide gebruiksinstellingen mogelijk. Gebruikers hebben direct inzicht en maximale invloed op alle energiestromen in een woning. Het batterijmanagementsysteem beschermt en bewaakt de aangesloten accu’s tegen overladen, overmatig ontladen en te hoge of te lage temperaturen. Zo wordt optimale veiligheid gewaarborgd. Benieuwd naar de Home Power Station? Ontmoet de duurzame krachtpatser van Hager in hal C, stand 23.

Dit artikel is gesponsord door Hager Nederland.

Aruba 21, 7332 BJ Apeldoorn Tel +31 (0)55 5334529 info@celsisbv.nl - www.celsisbv.nl Zorgen dat jij kunt blijven doen waar jij goed in bent, daar zorgen wij voor. Of het nu gaat om koudetechniek, airconditioning, warmtepompen of alle toebehoren, wij regelen het voor je. Onze belofte ‘Warm. Koud. Geregeld.’ zit in ons DNA. Wij zoeken altijd naar passende oplossingen. Ook wanneer het antwoord niet voor de hand ligt. We voelen ons oprecht betrokken bij jouw koelen klimaattechnische uitdagingen (utiliteits- en woningbouw) en doen er alles aan hiervan een succes te maken. Geen uitdaging is ons te gek. Wij zijn Celsis*, de partner die gewoon voor je regelt. * Voorheen UNIECHEMIE

Handelsstraat 19, 8630 Veurne, België Tel +32 (0)58 330033 info@duco.eu - www.duco.eu DUCO Ventilation & Sun Control zet gezondheid en de bewoner in al zijn ontwikkelingen op vlak van ventilatie- en zonweringsystemen centraal, steeds met een knipoog naar optimaal bewonerscomfort en maximale energie-efficiëntie. Sinds de oprichting in 1991 is DUCO uitgegroeid tot een toonaangevende speler op de Europese markt van natuurlijke ventilatie- en zonweringsystemen. Voor elke situatie heeft DUCO de

oplossing in huis: natuurlijke ventilatie via het kozijn of de gevel, mechanische ventilatie (systeem C en D), warmtepomptechnologie én ook buitenzonwering. Tijdens vakbeurs ENERGIE introduceert DUCO met de DucoBox Eco vier slimme warmtepompconcepten voor nieuwbouw en renovatie.

Europark Allee 2 7742 NA Coevorden Tel. +31 (0)88 8788700 info@intergas.nl www.intergas-verwarming.nl Al meer dan 50 jaar richt Intergas zich op het perfectioneren van verwarmingssystemen. In die periode zijn we uitgegroeid tot marktleider op het gebied van hoog rendement cv-ketels. Die status verplicht ons om ook in de toekomst oplossingen te bedenken en te ontwikkelen die voldoen aan de vraag naar comfortabele warmte. Met slimme en innovatieve producten, maar ook met duurzame energiebronnen en hightech warmte-oplossingen die beantwoorden aan de energietransitie. Daarbij geloven we in een toekomst waarin ruimte is voor meerdere warmte-oplossingen naast elkaar. Het uitgangspunt is steeds hetzelfde: het ontwikkelen en produceren van betrouwbare warmtebronnen met een enorm hoog rendement.’

Adm. de Ruyterstraat 2, 3115 HB Schiedam Tel. +31(0)10 4278500 info@ithodaalderop.nl www.ithodaalderop.nl Met haar innovatieve producten en systemen (warmtepompen, ventilatie, boilers, regeltechniek) zorgt Itho Daalderop voor een comfortabel, gezond en energiezuinig binnenklimaat. Het bedrijf maakt energieneutraal wonen - volgens de klimaateisen van morgen - vandaag al mogelijk. Reeds in 2002 bracht Itho Daalderop zelf ontwikkelde en geproduceerde grondgebonden water/water warmtepompen op de markt en is in de nieuwbouw hiermee marktleider. Inmiddels worden vele duizenden hiervan real time gemonitord. Naast deze warmtepompen levert Itho Daalderop ook innovatieve lucht/water warmtepompen, zowel met als zonder buitendeel. In totaal werken er bij Itho Daalderop meer dan 450 medewerkers.

Weverij 7-9, 185 ZE Amstelveen Tel. +31 (0)20 5451111 info@stulz.nl www.stulz-benelux.com Sinds de oprichting in 1959 heeft STULZ zich ontwikkeld in de Benelux tot een wereldwijd toonaangevende leverancier voor klimaatbeheersing. Precisie koeling, comfort koeling, bevochtiging, luchtbehandeling en warmtepompen, tegenwoordig gaat het niet meer om de vraag welk afzonderlijk systeem gebruikt moet worden, maar meer om wat de ff beste totale oplossing is voor de betreffende taakstelling. Wij gaan verder. De van origine Duitse onderneming wordt gekenmerkt door intensief contact met haar afnemers, een innovatief karakter en een pioniersrol bij de introductie van airconditioning in Nederland. Wij zijn specialisten in ons vakgebied en bezitten een hoog niveau van technische expertise in onder andere datacenters dat zich uitstrekt tot ver buiten onze core business.

ȵAN 't >} # } AUU'U ŧ9 L t #' }'Tq't } t'U UZ: 't#'t w}ŧ:'Uȶ

niek sturen, ga je als overheid niet bemoeien met wat de markt moet doen, ga nou geen RES’en schrijven, ga nou zéker geen Warmtewet 2.0 opstellen waarin je de lagere overheden laat dicteren wat er moet gebeuren en door wie. Ga in plaats daarvan de transitie faciliteren en organiseren. Zorg als overheid dat er een duidelijk en stabiel energiebeleid is, en stuur de transitie aan met generieke maatregelen, dus door middel van energie- en CO2-belasting. Kijk, wij hebben de wijsheid ook niet in pacht. Maar er moet nu wel iets veranderen om de energietransitie kosteneffectiever, sneller en duurzamer te laten verlopen.”

}ūÌÐĊĮ ìÐĴ ÆďĊæīÐĮ ĮĴĊ ĴœÐÐ ŒīæÐĊ #(& !5 7 ! ! "" & # #6 ķðĴÌæðĊæÐĊ šūĊ Ðīș œī ăďďĨĴ ìÐĴ ŒĮĴȟ Ȩ ÐăāÐ ðĊĊďŒĴðÐĮȥďĨăďĮĮðĊæÐĊ œďīÌÐĊ ŒĊķðĴ ÌÐ ĉīāĴ ĊæÐÌīæÐĊȟ 5 $# & -0 $ ($ & }ūÌȚ ǠǡȚǠǤ ȭ ǠǧȚǟǟ 5 -3/- 8 "$)' # del van de energie- en CO2-belasting, niet door te bepalen welke techniek je moet gebruiken. In Denemarken worden op grote schaal HT-warmtepompen ingezet in warmtenetten, onder meer om de verbranding van houtige biomassa uit te faseren. In Nederland krijgt grootschalige industriële warmtepomptechniek geen kans in de gebouwde omgeving. Intussen worden elektrische boilers gesubsidieerd en CO2-afvang en dat soort fratsen. Daar moet ik maar niet te lang over nadenken. Dat subsidiëren op de techniek is de grootste valkuil in het Nederlandse subsidiebeleid.”

“In de nieuwbouw is het gelukkig anders georganiseerd. Daar kun je je techniek laten toetsen voor een gelijkwaardigheidsverklaring. Met deze verklaring kun je vervolgens BENG-berekeningen maken. In de hoge temperatuurrange hebben we de hoogste COP’s gecertificeerd gekregen. Daarom hebben we op dit moment veel impact in de

nieuwbouw. We zijn in de afgelopen jaren steeds blijven ontwikkelen en onze rendementen zijn steeds verder verbeterd. Onder de naam Wij Maken Energie hebben we binnen onze holding een eigen energiebedrijf opgericht. Dat bouwt en exploiteert warmte- en koudenetten en levert de afleversets voor de individuele woningen. In de nieuwbouw gaat dat goed, maar in de bestaande bouw lukt het nog onvoldoende. Terwijl daar het potentieel juist zo groot is.”

Hoe kan het dat het Nederlandse beleid zo inefficiënt is? “De techniek is gewoon complex. En de adviseurs bij de bureaus die de transitievisies en de RES’en maken, hebben meestal geen technische achtergrond. Zij halen hun energiekennis bij dezelfde partijen, die allemaal de bestaande technieken gebruiken voor hun berekeningen. Nieuwe technieken krijgen daardoor niet snel een plek in die strategieën. Die zijn dus bij voorbaat achterhaald. Ik moet vaak lachen om de oplossingen die zulke bureaus voorstellen. Dat is allemaal oud nieuws. En het wordt nog erger, want er komt nu een Warmtewet 2.0, die gaat partijen wellicht verplichten om van het aardgas af te gaan met een voorgeschreven techniek en met een van te voren geselecteerd warmtebedrijf.”

“Ook in die RES’en zie je weer dat ze sterk gericht zijn op de techniek. Ik zeg: laat dat nou los, ga niet op de tech-

“Waar ik blij van word? Ondanks de frustratie doen we hartstikke gave projecten en dat worden er ook steeds meer. De technologie vindt haar weg wel. Jammer dat het niet harder gaat in de bestaande bouw, maar desondanks is er heel veel werk. We zijn continu bezig met nieuwe ontwikkelingen. De lat telkens weer hoger leggen, daar krijg ik energie van. Ik verwacht dat binnen nu en vijf jaar de rendementen voor het maken van hoge temperaturen nog verder stijgen. Warmtepompen zullen universeler toepasbaar worden. In onze ogen is warmtepomptechnologie onmisbaar voor het verduurzamen van de gebouwde omgeving.”

#( $&'( # ' " ( &) " 01, " # % &'$# ! # * # &$( & ($( ! #'( !8 ăĴÐķīĮ ðĊ UÐÌÐīăĊÌȘ >ÐĴ ÅÐÌīūå ðĮ Œďďīă ÆĴðÐå ðĊ ÌÐ ðĊÌķĮĴīðÐș ÌÐ œďĊðĊæÅďķœ ÐĊ ÌÐ &$( )( ! ( (4

# .,-, ' #( $&'( # + $$ æĊ åďÆķĮĮÐĊ ďĨ ìÐĴ ŒÐīÌķķīšĉÐĊ ŒĊ ÌÐ ÅÐĮĴĊÌÐ Åďķœș Œð ìÐĴ ÐðæÐĊ ÐĊÐī8 æðÐÅÐÌīūå ū TāÐĊ 'ĊÐīæðÐȘ >ÐĴ ÅÐ Ìīūå "$#'(& & # .,-2 " ( '( )# * # ( %&$ & "" $%' ($& # # & # $8 æÐĴÐĉĨÐīĴķķīȭœīĉĴÐĨďĉĨ ĉÐĴ ÐÐĊ å8 æðåĴÐĴÐĉĨÐīĴķķī ŒĊ ĉŘðĉă ǧǤ æīÌÐĊȘ #īĉÐÐ œÐīÌ ÐÐĊ Åăďā ŒĊ ǣǟǟ œďďĊÐÐĊ8 # & '!$$' " (4 ( # ' #" !' # " & # /, %&$ ( # ($ 8 ĨĮĴ ÐĊ ðĮ ðĊ ÌÐ åæÐăďĨÐĊ þīÐĊ ÌďďīďĊĴœðā8 āÐăÌ Ċī æīďĴÐīÐ ŒÐīĉďæÐĊĮș ìďæÐīÐ īÐĊÌÐ8 " #( # # $ & ( "% & ()& #4

¢Z 'O U:tŧN $() "" ) *' !%#) # ) () " *(, % ( ) )% . $ %'& $!) ' $ '( ďŒÐīȘ >ÐĴ ðĊĮĴăăĴðÐÅÐÌīūå ďĨÐĊÌÐ ÐÐĊ + () $ $ ) ') + $ %)) ' # $ $) !" $) $ & ' " !)' ( ( %%) '- ÐÐĊ ÐăÐāĴīðĮÆì ĮĴÌĮŒďÐīĴķðæș ďå ÌÐ ťÐĴĮȘ ¢ÐăåĮ œĴÐīĮĴďåķĴďȸĮ šðĴĴÐĊ ðĊ ÌÐ ÅÐÌīūåĮ/ +% ' $ ,

‘Soms zijn dingen zo simpel dat je ze eigenlijk niet ziet’, zegt Nick Noordzij, servicemanager bij Van Dorp. Maar wie de juiste puntjes aan elkaar verbindt, ziet het uiteindelijk toch wel. Noordzij en collega’s merkten bijvoorbeeld dat monteurs van Van Dorp soms uren per dag in de auto zaten. En dat een steeds groter deel van hun klanten in de binnenstad van Rotterdam te vinden was. Het aantal potentiële nieuwe klanten en klussen in de stad bleek daarnaast gigantisch. ‘Tel daarbij op dat steeds meer gemeenten de binnensteden op slot gooien voor diesel- en benzineauto’s en we wis-

UðÆā UďďīÌšū ÐÌīūåȚ $ %'& '+ # $ '

ten dat het tijd was voor verandering. Het businessmodel van installateurs in benzineauto’s werkt binnenkort gewoon niet meer’, aldus Noordzij. ‘Natuurlijk kun je inzetten op elektrische auto’s om toegang tot binnensteden te behouden, maar wij hebben het bewust anders aangepakt. Wij zijn naar onze klanten toegekomen.’

Van Dorp huurde in 2019 een pand van zo’n 50 vierkante meter af in de binnenstad van Rotterdam, waar twaalf medewerkers sindsdien de klanten in de binnenstad bedienen. Zij gaan niet met de auto bij klanten langs, maar per fiets, elektrische scooter of de Carver, een elektrisch stadsvoertuig. Bij Van Dorp ontstond al snel het besef dat deze manier van werken de toekomst had. Het concept wordt sinds het begin van dit jaar dan ook als dienst aangeboden: Van Dorp City Solutions, of kortweg CISO. ‘Het is mijn ambitie dat we in de aankomende jaren in alle grote steden een CISO-vestiging krijgen.’

De duurzame voordelen daarvan zijn groot. Het aantal gereden kilometers wordt immers drastisch teruggedrongen. En de kilometers die wel gemaakt worden, nemen geen CO2-uitstoot met zich mee. Maar er zijn meer voordelen, vertelt Noordzij. Zo zijn de reacties van klanten enthousiast: ‘Het lijkt wel of er een ‘gelukshormoon’ zit in die fietsen

van ons. Het beeld van een monteur op een kanariegele fiets werkt in ieder geval heel goed. De klant wordt er blij van en je hebt het soms meer over de fiets dan over het werk.’ Daarnaast trekt het duurzame concept nieuwe, jonge werknemers aan, vervolgt Noordzij. En dat in een branche die toch verlegen zit om handjes. ‘We zitten midden in de stad, zijn innovatief bezig en proberen bij te dragen aan een betere wereld. Dat trekt jonge mensen aan. Die vinden het vaak belangrijk om betekenisvol werk te doen en iets bij te dragen.’

Maar de uitrol van CISO ging ook gepaard met uitdagingen. Zo is mentaliteitsverandering best een dingetje, zeker in een conservatieve branche als de installatiebranche. Sommige medewerkers van Van Dorp werkten bijvoorbeeld al 20 jaar op een bepaalde manier. Dan is het toch even wennen als dat verandert, aldus Noordzij: ‘Niet iedereen stond te springen om ’s ochtends op de fiets naar een klant te moeten gaan, zeker niet als het regende. Dat vergt een andere mindset en daar is tijd voor nodig.’

Daarnaast liepen Noordzij en collega’s tegen de pakketlevering aan. ‘We zitten in een klein kantoor, zonder parkeerplekken of magazijn. Dat is best

$ ! $ ! $

$ !!!# #

L vÀ Ûv® ò§ ƪŬŲ ůů Ŭů ŭŰ ųŰƫƜ % ¦³ $¨ Àv® ƪŬŲ űů ŮŮų ůŭŲƫ

# " ! $ $ Û³À ³ ³½ ® Üòç Ɯ Èçò ¨ §ÈÀ³® Ã Ɯ v® Ã Ɯ ³³À ³È³§³½ ®Ɯ ³½®v ®Ɯ ³ ® v® À v® ÀƜ ç³® À Û³³Àv vv® Ã À È ¨ò§ È³ ÃÈ ® Ûv® Ë È Û Àƛ _³³À ç³Û À È v§ ® Ûv® §³½ ® Ë È ç Ë È vÛ Ã È³ ÃÈvv® ³½ À³® Ûv® vÀÈƛ ŭŲ Èƨ ŭŲ ËÈ ËÀÃÜ È ŭŵŭŮ ¦³ Ã¨Ë È Ûv® Ůų ®³Û À ŮŬŬŮƜ OÈ ƛ űųűƜ ®È ® vvÀÛ³³À Ü ÈÈ ¨ò§ Û ÀÃ Ë¨ Û À ³ ® È Û³¨ ³ ® vv® OÈ È ® L ½À³À ÈƜ I³ÃÈ ËÃ ůŬŲŬƜ ŮŭůŬ 3 (³³ ³À½ƛ ³ÀÀ Ã½³® ®È ®çv§ ³Û À® ® ³ À ½À³ Ë È À È ® vv®Ɲ _v§ v® È _Ɯ VÈÀ ÈÃ Ü ŰŰƜ ůųŬŰ ( k ÃÈƛ Ov ®ÃÈ ¨¨ ÀÃ ® Ë È Û À çò® ç Û³¨¨ ÜËÃÈ Ûv® Ë® Èvv§ ® ç³ ÈÀ³ËÜ vvÀ ³ ¨ò§ Ë È vÛ È Û Àç³À ®ƛ : ÈÈ ® §Ë®® ® çò ® ®§ ¨ vv®Ã½Àv§ ¨ò§ vv®ÛvvÀ ® Û³³À ƪ Û³¨ ® Ûv®ƫ ³®Û³¨§³ ® ® Û ®ÈË ¨ ® ç Ë È vÛ #

űŰ Û ®ÈÃ ƛ_ƛ v¨ í *®È À®vÈ ³®v¨ :ƛ_ƛ ¨Èv S ® Ã ® ® À ® ƛ_ƛ Ë ³ _ ®È ¨vÈ ³® Ǫ OË® ³®ÈÀ³¨ $¨v® ÀÃ *®Û ÃÈ ®È Ǫ SÀv ÀËÃÃ ¨ (v À ¨ ÈÀ³ _ *®È À vÃ _ ÀÜvÀ ® ƛ_ƛ *È ³ vv¨ À³½ 9â ® À _ :* ® À È ® § ƛ_ƛ Iv®vÃ³® : È À¨v® Ã I³® I³Ü À O½ Àv À ¨Ë ÈÈ ® § OÈË¨ç %À³ ½ _ S ®³À ® Û Ã ƛ_ƛ V® ƨ ¨Ã Ã _v§ v® È _ ÃÃv®® : À¨v® ƛ_ƛ ` %? : À¨v® _ `?4$ ® À ÃâÃÈ ® ƛ_ƛ

ŭŲ ŮŬ ůŮ ůŴ ůŮ ůŮƜ ůŲƜ ůų ůŮƜ ůŴƜ ųŭ ůŮƜ ůŴƜ ųŮ ůŮ ŭŮƜ ŰŲ ŮƜ ŰŲ ŰŮ ŮŬƜ ŰŲ ůŴ ŰŴ ůŴƜ ŰŲ ůƜ ŮŰƜ ŮŴ ŰŲ ŰŲ ůŴ

ALTIJD EEN PASSENDE OPLOSSING VOOR UW ENERGIEVRAAGSTUK

CAT SOLAR

WKK - G3500H SERIE

NOODSTROOMINSTALLATIE

• Hoog rendement

• Complete oplossingen

• Brandveilig

• Groen label: minder uitstoot

• Aggregaten van 9,5 - 4.000 kVA

• 25 jaar productiegarantie

• Laagste onderhoudskosten

24/7 SERVICE • Uitgebreide serviceorganisatie om u geheel te kunnen ontzorgen

in zijn klasse

PON POWER BV

WE TAKE CARE OF IT.

pon-cat.com

¢Ðīď 'ĉðĮĮðďĊ ɳ 'ÆďĉďÅðÐă ðĮ ÌÑ šāÐăūāÐ # ! " " $ ## & $ #0 % " "- " !" $ $ " . ! #! !! ÐăāÐ ĨīďÌķÆĴÐĊ ÐĊ ÌðÐĊĮĴÐĊ šðÐĴ ķ ďĨ # !$ / ȭ }īĊĮĨďīĴ ɪ wĴÌĮÌðĮĴīðÅķĴðÐ 0 ! 1 " ! 0 " " ! ȭ AĊĊďŒĴðÐș :ÐĉÐÐĊĴÐĊ ɪ ÐăÐðÌ ȭ 9ķÐăĮș OÌÐĊ ɪ AĊåīĮĴīķÆĴķķī / (). (*. (+ " }ūÌ/ ('/'' 0 (,/'' Ț īÅĊĴìăăÐĊș ȾĮ ȭ>ÐīĴďæÐĊ0 ! gek voor een installatiebedrijf. We losten dat op door just-in-time te leveren op locatie. Maar dat ging niet altijd goed en het betekende dat er soms wel twintig keer per dag beleverd moest worden. Daarom wordt binnenkort een kluisjesmuur bij ons pand geïnstalleerd en werken we samen met een logistieke partner die een city hub heeft aan de rand van de stad. Die bevoorraadt ons dan één keer per dag en doet dat uitsluitend met elektrische voertuigen.’

Ook nu blijven er uitdagingen te tackelen. Zoals de afvalstromen die soms

ontstaan. Noordzij: ‘Van Dorp richt zich op technisch beheer dus het komt niet vaak voor, maar soms ontstaat er toch afval. Oude luchtfilters bijvoorbeeld. Die neem je niet zomaar even mee op de fiets. Die halen we nu op met een aanhanger en elektrische auto, maar we zijn samen met de gemeente op zoek naar andere, duurzamere oplossingen.’ Op die manier hoopt Van Dorp het CISO-concept steeds verder te verduurzamen. Zo wordt er nu aan een plan gewerkt om Van Dorp-fietsen door de hele stad neer te zetten, zodat klanten die via een app kunnen ontgrendelen en op de fiets naar een afspraak met een Van Dorp-installateur kunnen komen. ‘Veel installateurs noemen zichzelf duurzaam om het aanbod en advies dat ze leveren, maar duurzame uitvoering van je werk is minstens net zo belangrijk.’

ŧ9 }'tw}Z9 }Zȸw Ook in de rest van de bedrijfsvoering van Van Dorp wordt daarom hard gewerkt aan duurzame mobiliteit. Zo reist binnenpersoneel tegenwoordig uitsluitend met het openbaar vervoer en rijden medewerkers (die geen onderdeel zijn van het CISO-concept) zoveel mogelijk in elektrische auto’s. Daarnaast investeerde Van Dorp, bij wijze van pilot, in tien waterstofauto’s. ‘Dat was best een gedurfde actie, want waterstofauto’s zijn een relatief nieuw fenomeen. Maar het past bij de mentaliteit van Van Dorp; rentmeesterschap en

ȵT'#' 'tN'tw tŧ#'U ¢Z ''O TZ:'OŧN AU 'O'N}tAw >' }Zȸwȶ

je inzetten voor de maatschappij staat hoog in het vaandel.

Volgens Noordzij is het essentieel dat installateurs met duurzame mobiliteit aan de slag gaan. Tegelijkertijd merkt hij dat het onderwerp nog niet echt leeft binnen de sector. ‘Verschillende steden hebben een toekomstplan opgesteld als het gaat om vervoer en logistiek in de binnenstad. En in veel gevallen betekent dat dat je over een paar jaar de stad niet meer in mag met een vervuilend voertuig. Rotterdam wil in 2025 bijvoorbeeld overgestapt zijn op zero emissie stadslogistiek. Dat is over vier jaar. Daar moeten installateurs echt mee aan de slag.’

:' ZZU ':AUU'U Noordzij raadt aan om gewoon te beginnen en personeel zoveel mogelijk te betrekken in dat proces. ‘Het gaat niet werken als je van de ene op de andere dag zegt: ‘lever je auto maar in’. Het is een behoorlijke verandering, die om een mentaliteitsverandering vraagt. Neem iedereen daar dus in mee.’

}'Nw}Ț 9Z}ZȚ

ȵ9ZwwA'O tŧ AU ǡǟǢǟȚ ŧ : Oq'U't OA:} #' O #t N O NO tȶ ,$( & ) . ) !& $'( & " ) & - &1 ,!+ % ) ) ' # & #)''& +'+ ,,)1 šĉĮĴÐ ÅÐÌīūå ŒĊ UÐÌÐīăĊÌȘ #Ĵ ðĮ ĊðÐĴ Œďďī ĊðÐĴĮȘ #Ð ÅðÐīÅīďķœÐī ďĨÐĊÌÐ Œďīðæ þī ÅūŒďďīÅÐÐăÌ ÌÐ ÌÐķīÐĊ ŒĊ ìÐĴ Ìķķī1 šĉĮĴÐ ÅīďķœìķðĮ ŒĊ 'ķīďĨȘ TÐĴ *+''% !&" +! 0 /' + & '*+)!(( ) ÐĊ ÐÐĊ ÅķĴĊ œīĉĴÐĨďĉĨȘ 'Ċ ÌÐ ÅăķœÌīķā ďĉ ðĊ ǡǟǢǟ ŒďăăÐÌðæ åďĮĮðÐăŒīū ĴÐ šūĊș ăðæĴ ðĊĉðÌÌÐăĮ ďďā ă āăīȘ Duurzaamheid staat al decennialang hoog op de agenda van Gulpener. Waarom? Eigenlijk denkt Jan-Paul Rutten, directeur van het familiebedrijf, zelden na over die vraag. Het is een vanzelfsprekendheid, zegt hij: "Mijn vader zag 25 jaar geleden al in dat de zorg voor mens en milieu bij veel bedrijven ten koste ging van winstbejag. Hij wilde het anders doen." Gulpener is bij uitstek geschikt om te laten zien hoe het anders kan, vervolgt Rutten: "We zijn een zelfstandig familiebedrijf en hebben geen last van aandeelhouders die in onze nek hijgen. Als we iets belangrijk vinden, doen we het dus gewoon. Daarnaast zijn we een re-

AU# w}tA'

UĉȚ &1 ,$ ,++ & ÐÌīūåȚ ,$( & ) 9ķĊÆĴðÐȚ !) + ,)

latief klein mkb-bedrijf; dat maakt het gemakkelijker om de rest van de organisatie mee te nemen in onze duurzaamheidsplannen."

Een voorbeeld van duurzame impact die Gulpener in het verleden al maakte, is de focus op de eigen regio. Gulpener is namelijk de enige bierbrouwer van Nederland die al zijn grondstoffen lokaal inkoopt. Zo richtte de bierbrouwer een coöperatie van dertig boeren uit de omgeving op, die sindsdien de brouwgerst leveren. Het ontvangstcentrum van Gulpener (het BrouwLokaal) werd uitsluitend met regionale partners gebouwd en er worden ook uitsluitend regionale producten geserveerd.

# t¢ Tw}' '#tŧ9 U U'#'tO U# Gulpeners inzet op duurzaamheid bleef niet onopgemerkt. Zo won het bedrijf in 2014 de MVO Nederland award, voor duurzaamste bedrijf van Nederland. "Een prachtige bekroning van ons werk, maar het suste ons ook een beetje in slaap", vertelt Rutten. "We waren een beetje lui geworden op het gebied van duurzaamheid. Toen we ons dat eenmaal realiseerden, hebben we de draad weer opgepakt en een nieuwe ambitie geformuleerd: fossielvrij in 2030."

Het eerste grote wapenfeit in het behalen van die doelstelling: het duurzaamste brouwhuis van Europa, dat vorig

jaar zijn deuren opende. Daarmee zette Gulpener meteen een forse stap richting de ambitie van fossielvrij, want het brouwhuis neemt de helft van de totale energiebehoefte in beslag. Belangrijk dus om dat zo duurzaam mogelijk in te richten, aldus Rutten: "Een brouwhuis vernieuwen doe je eens in de dertig tot veertig jaar. Als het zover is, móét je die kans dus wel aangrijpen om het zo duurzaam mogelijk te doen. Anders word je nooit een fossielvrij bedrijf."

Dat bleek een behoorlijke uitdaging. Geen enkele brouwhuisleverancier had namelijk ooit nagedacht over het duurzaamheidsniveau waar Gulpener naar op zoek was. "Wij wisten waar we naartoe wilden, maar hadden zelf ook nog geen idee hoe dat er in de praktijk uit moest zien", aldus Rutten. "Brouwhuisleveranciers ook (nog) niet, zo bleek. Van de vijf leveranciers die we uitgenodigd hadden, haakten er drie binnen twee weken af. Die wilden er niet eens aan beginnen." Uiteindelijk ging Gulpener met Meura in zee om het brouwhuis vorm te geven. Het Belgische bedrijf had al een duurzaam concept voor brouwhuizen op de plank liggen. Aan dat concept werden vervolgens verschillende duurzame innovaties toegevoegd die Gulpener voor ogen had.

De verduurzaming van het brouwhuis begon met energiereductie. Ten op

Warm welkom op onze stand! Maak kennis met de NIBE S2125 • Modulerende monoblock lucht/water warmtepomp • De stilste in zijn klasse en zéér energiezuinig (SCOP: 5,0) • Milieuvriendelijk dankzij natuurlijk koudemiddel R290 • Hoge aanvoertemperatuur (tot 75 °C) mogelijk

TOT ZIENS OP STAND B 057

Stand P9.1

Bezoek onze stand D018 hal 3

Ontdek dé nieuwe generatie warmtepompen.

Hal 3, stand F.065

& ,*+)" $ + 4 '. ) "* ! + ($ + ')% -'') "& ,*+)" $ & ) " -'')/" &"& & ,)* -'') ()' **"'& $* " '&& +" *1 +''$* & # &&"* /' # & '% ") + % & *$ + &0 Ǡǡș ǠǢș Ǡǣ ďāĴďÅÐī }ūÌȚ ǠǟȚǟǟ ȭ ǠǦȚǟǟ īÅĊĴìăăÐĊ ȾĮȭ>ÐīĴďæÐĊÅďĮÆì

Een ecostripper is een buis van ongeveer zes meter lang, vol met metalen ringen, waar het brouwsel doorheen sijpelt. Ondertussen wordt er stoom van beneden naar boven geperst, ter vervanging van het kookproces. Dit bespaart veel energie, omdat je op deze manier geen volledige ketel aan de kook hoeft te brengen. Daarnaast verdampt slecht één procent van het bierbrouwsel, in plaats van de tien in Gulperners oude brouwhuis.

zichte van het vorige brouwhuis wordt er in het nieuwe brouwhuis maar liefst 75 procent minder energie gebruikt. Het sleutelwoord: hergebruik. "Warmte neemt ruim de helft van ons energiegebruik in beslag", vertelt Rutten. "Daarom is het belangrijk dat de hitte die vrijkomt opnieuw gebruikt wordt." Restwarmte wordt dan ook op meerdere plekken in het brouwproces afgevangen. Door middel van warmtewisselaars wordt de warmte opgewaardeerd en vervolgens teruggebracht in een ander deel van het brouwproces.

Gulpener innoveerde daarnaast op verschillende schakels van het brouwproces, om het energiegebruik verder terug te dringen. Bijvoorbeeld op het koken van het bierbrouwsel, dat nodig is om negatieve smaken uit het brouwsel te verwijderen. "In andere brouwhuizen wordt de volledige inhoud van een grote ketel aan de kook gebracht. Dat is een inefficiënt proces, waarbij vijf tot tien procent van het bierbrouwsel verdampt. Wij gebruiken een zogeheten ecostripper, ontwikkeld door Meura. Zij hadden al de duurzaamste ecostripper in handen, maar wij zijn de eerste speciaal-bierbrouwerij ter wereld die deze techniek daadwerkelijk toepast."

Om verdere energiereductie te realiseren, werd ook geïnnoveerd op een ander belangrijk deel van het brouwproces: het opwarmen van het bierbrouwsel. In conventionele brouwhuizen gebeurt dit aan de buitenkant van de ketel, maar bij Gulpener wordt het bierbrouwsel door middel van stoominjectie verwarmd. Om de energiepiek nog verder te verlagen wordt daarnaast een Middeleeuwse techniek toegepast: het injecteren van water (in dit geval met een temperatuur van ongeveer 110°C). Hierdoor kan het opwekken van de warmte (in de vorm van stoom en heet water) op verschillende momenten plaatsvinden, waardoor de energiepiekbelasting van het brouwhuis drastisch daalde. Rutten: "Het was een spannende operatie, want dit is het eerste brouwhuis ter wereld waar het op deze manier gebeurt. Maar het heeft ontzettend goed uitgepakt."

Dankzij het verlagen van die energiepiek werd een ander belangrijk onderdeel van Gulpener’s verduurzamingsstrategie mogelijk: de toepassing van een warmtepomp. "Om de energievraag die overblijft te verduurzamen, hebben we gekozen voor de inkoop van groene elektriciteit. We zijn gevestigd in een klein dorp, dus een windmolen of biomassacentrale is omwille van

overlast geen goede optie", aldus Rutten. "Inkopen van groene elektriciteit dus. En dan kom je al snel op warmtepomptechnieken uit." Met de piekvraag zoals die was, zou een warmtepompsysteem echter geen optie zijn. "Dan krijg je een onbetaalbaar warmtepompsysteem om die ene piek in energievraag op te kunnen vangen", aldus Rutten. Door de piekvraag te verkleinen, werd een kleinere, betaalbaardere warmtepomp mogelijk. Gulpener sloeg daarvoor de handen ineen met het Limburgse Servex. Dit bedrijf kon namelijk de warmtepomp leveren waar de bierbrouwer naar op zoek was: een butaan warmtepomp, die stoom produceert van max 120°C.

9ZwwA'O tŧ AU ǡǟǢǟ Door de coronacrisis kon deze warmtepomp vooralsnog niet geleverd worden, maar met een beetje geluk is het binnenkort eindelijk zover. Dan wordt de warmtepomp geïnstalleerd, stapt Gulpener volledig over op groene elektriciteit en is het brouwhuis volledig fossielvrij. Rutten kijkt ernaar uit, maar het zal zeker geen moment zijn om achterover te leunen. De warmtepomp vormt namelijk de basis voor de volgende verduurzamingsslagen bij Gulpener, die ervoor moeten zorgen dat de bierbrouwer volledig fossielvrij wordt. "Fase 2 wordt het vervangen van onze koelingen", vertelt Rutten. "De restwarmte van de nieuwe koelingen zullen we afvangen en zal als warmtebron dienen voor de warmtepomp. In fase 3 koppelen we de rest van onze warmteprocessen, zoals schoonmaakprocessen, ook aan de warmtepomp. Op de momenten dat de warmtepomp niet ingezet hoeft te worden voor verwarmen kookprocessen zal die namelijk een buffercapaciteit aan warmte opbouwen, zodat ons volledige warmtegebruik duurzaam zal zijn."

De blauwdruk voor de toekomst ligt er dus. Nu de uitvoering nog. Rutten voorziet daar geen problemen. "Duurzaamheid is voor ons geen keuze. We hadden ook een brouwhuis kunnen realiseren voor een miljoen euro minder, maar dat past niet bij ons. Je kan niet halfslachtig met duurzaamheid aan de slag gaan. Je meent het of je meent het niet."

In veel branches zijn energieregistratie- en bewakingssystemen inmiddels verplicht. Tienmorgen Advies B.V. speelt in op deze ontwikkeling, maar biedt behalve monitoring en bewaking een compleet (energie)managementsysteem. Daarmee kunt u energieverbruik en datastromen monitoren, bewaken, tellen, regelen en schakelen.

iMoPlus maakt het mogelijk om energieverbruik en datastromen inzichtelijk te krijgen. Stuur actief op energieverbruik en datastromen die voor uw specifieke situatie van belang zijn. Omdat TiMoPlus merkonafhankelijk gekoppeld kan worden met tal van fabricaten, vormt het systeem het hart van uw (energie)managementsysteem. TiMoPlus kan worden toegepast voor: • Monitoring en bewaking: dit is in veel branches een erkende verplichte maatregel uit het Activiteitenbesluit Milieubeheer. • Meten van processen: breng de energiekosten en het productieverlies per productieproces in kaart. • Bewaking opwekking van zonnepanelen: defecten in de PV-installatie worden direct gesignaleerd. • Bewaking HACCP: te hoge temperaturen in koelen vriescellen worden direct gesignaleerd. • CO2-meting en luchtkwaliteit: het binnenklimaat (ventilatie, CO2-concentratie) kan in de gaten gehouden en geregeld worden. • Legionellapreventie: door bewaking van de meest kritische punten wordt er minder water verbruikt en energie bespaart. • Regelen en schakelen van installaties: bij hoge teruglevering kunnen laadpalen, warmtepompen en energieopslag geschakeld worden. Zonnepanelen kunnen teruggeregeld worden. • Verrekening van energiekosten: bewoners zien het energieverbruik, de kosten kunnen op eenvoudige wijze doorberekend worden. • Energiemanagement: voorkom hoge piekbelastingen in de installatie.

Houd controle over het verbruik Door de voortdurende ontwikkelingen op de energiemarkt nemen de voordelen van TiMoPlus toe. Doordat TiMoPlus zelfstandig kan ingrijpen op processen en kan alarmeren bij afwijkingen, houdt u tijd over voor uw core business. Ontwikkelt uw organisatie zich? Tienmorgen Advies B.V. past het systeem zodanig aan dat u altijd over de gewenste gegevens beschikt. Hierdoor behoudt u de controle over het verbruik, rendement van energiebesparende maatregelen en inzicht in de processen binnen uw organisatie. Doelgroep TiMoPlus kan zowel zakelijk als privé worden ingezet. Door de modulaire opbouw bent u verzekerd van maatwerk. Wilt u actief sturen op uw energieverbruik en datastromen? Sta dan eens stil bij de mogelijkheden van dit systeem. Kom voor meer informatie langs op de stand van Tienmorgen Advies: standnummer 06.B040.

Dit artikel is gesponsord door Tienmorgen Advies.

! & ! $ ! # ' & & * ) " % ìÐÅÅÐĊ ÐÐĊ īūāÐăūā æÐŒķăÌ ăÐšðĊæÐĊĨīďæīĉĉȘ ZĨ ÌÐ ŒďăæÐĊÌÐ ĨæðĊȸĮ ŒðĊÌĴ ķ ÐÐĊ ĨăĴĴÐ( ! # ! # ! ! %

$ "

" # $"% %#

$ $ $ "

#$ " & " ! " '

" $ "

"$! ' %#$" $ "

!# '

"!%## "

" '

& ! #

" $ $ $ "#

(&! *

% +)*( %% %"# $ *

&% '* %'# %

)) &+, %

% ( - *&(

* ()*&

$ (* % ( -

* ()*&

& # * *

#$ " & &!!" $ $" #

Dit is een impressie. Wijzigingen onder voorbehoud.

+ $% * $#)## 0 $$)&# Ț 9ðĴ åďī ǤǤȚ āÐřĊďĴÐ ÐĊ Ìðăďďæ #ðÐÌÐīðā wĉĮďĉ ɳ TīþďăÐðĊ #ÐĉĉÐīĮ ɳ wĴÐŒÐĊ ŒĊ 'ūÆā ɳ }ìÐď >ÐĊīī ɳ #ďÐāăÐ }ÐīĨĮĴī ɳ TŘðĉÐ ÐīìæÐĊ

wT t} 'U't: >A:>OA:>}w

N'UUAwTA## : NT'#A U'}

Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 11:30 - 12:30 Wat: Als partner van Vakbeurs Energie verzorgt kennis- en netwerkgroep Smart Energy NL ook dit jaar een interactieve sessie over de laatste ontwikkelingen die spelen bij het verduurzamen van onze energievoorziening met bijzondere aandacht voor de infrastructuur.

Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 13:00 - 14:30 Wat: Cobouw Café Energietransitie special.

tT}'qZTq AUUZ }A'tZ }' Waar: Centrale entree is startpunt Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 11:00 - 12:30 en 15:00 16:30 Wat: Tweemaal per dag kunt u tijdens Vakbeurs Energie de warmtepompinnovatieroute volgen. Onder begeleiding brengt u als deelnemer van de route een bezoek aan een geselecteerde groep exposanten die interessante ontwikkelingen op het gebied van warmtepompen laten zien.

!+ $(&$ 0 $ !+ $% * $&+## / $')## ! ! # ! #! " # " ! ! % ! ! & ! ! # "( & ! "$ #& "" #! "# #' % !" !& ! ( ŒÐīĴÐăÌ Ìďďī ÑÑĊ ďå ĉÐÐīÌÐīÐ ĮĨīÐāÐīĮș šÐăå œÐīāšĉ Åū ÌÐ & ! ! # '

, " 1 2, " , * ! ) / - / . " / āÐīĮ ŒĊķðĴ ÌÐ œďĊðĊæÆďīĨďīĴðÐĮ ďĨ ÌÐ ĮĨÐÆðťÐāÐ ÆĮÐĮ ðĊȘ #Ð ! / ŒÐăīķæ ďĊÐĊȚ NăĊĴŒīðÐĊÌÐăūā ÐĊ šďĊÌÐī ĮĨūĴ Ċī ÐĊÐīæðÐăÅÐă ș Ìďďī tÐðĉī ŒďĊ TÐÌðĊæ ȧN ȨȘ

U NO # t¢ T NZ'O'U tZ }' Waar: Centrale entree is startpunt Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 13:00 - 14:30 Wat: NVKL, de vereniging van koeltechnische bedrijven, organiseert tijdens de Vakbeurs Energie dagelijks van 13:00 14:30 de NVKL Duurzaam Koelen route. Onder begeleiding van redacteur Henk Wind brengt u als deelnemer van de route een bezoek aan een geselecteerde groep exposanten die interessante ontwikkelingen op het gebied van duurzaam koelen laten zien.

A}t'ANAU: AUUZ }A ' 'U't: wZO }AZU t# ǡǟǡǠ Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 15.00 - 16.00 uur Wat: Energiebesparing kan altijd slimmer! Vakbeurs Energie is ook dit jaar weer op zoek gegaan naar het meest innovatieve concept of product dat energie bespaart en Nederland helpt verduurzamen. Het meest innovatieve product of tool waarmee de energietransitie een grote sprong voorwaarts kan maken wordt bekroond met de Innovative Energy Solutions award. Op het hoofdpodium van de Vakbeurs Energie krijgen de genomineerden de mogelijkheid om hun innovatieve projecten, producten en/of concepten te pitchen. Naar aanleiding van de pitch zal de jury in beraad gaan, waarna de award van het jaar wordt uitgereikt door juryvoorzitter en zonne-energiespecialist Mark Meijer, directeur/eigenaar van Energy Indeed.

N'UUAwT NAU: T'} w} t} qw U 'U't:A'}t UwA}A' Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 16:15 - 16:45 Wat: Tijdens deze sessie stellen de deelnemende startups aan Vakbeurs Energie en Zero Emission | Ecomobiel zich voor, tijdens hun 5 minute-pitch. Met welke innovatieve producten en diensten helpen zij de energietransitie versnellen? Laat u inspireren door deze jonge ondernemingen, en wellicht ziet u kansen om met hen de versnelling verder invulling te geven.

ūšðæðĊæÐĊ ŒďďīÅÐìďķÌÐĊ ȭ Ĩīďæīĉĉ ĨÐī ǡǠȥǟǨȥǡǟǡǠ

Sò ǠǟȚǢǟ ȯ ǠǠȚǟǟ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǣǤ ȯ ǠǢȚǠǤ ǠǡȚǣǤ ȯ ǠǢȚǠǤ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ ǠǣȚǠǤ ȯ ǠǣȚǣǤ ǠǣȚǠǤ ȯ ǠǣȚǣǤ ǠǤȚǟǟ ȯ ǠǤȚǢǟ ǠǤȚǟǟ ȭ ǠǤȚǢǟ ǠǤȚǣǤ ȯ ǠǥȚǠǤ

?® ÀÜ À½ 'ĴďĊȚ ķðăÌðĊæĮ Į :īðÌȚ œ æÐÅďķœ ĴīĊĮåďīĉÐīÐĊ ĴďĴ ÐĊÐīæðÐìķÅ AĴìď #ăÌÐīďĨȚ ÐīÌķķīšĉÐĊ ŒĊ ķœ ŒĮĴæďÐÌ NÐĊĴÐīȚ 'ĊÐīæðÐďĨĮăæș ÐÐĊ ďĨăďĮĮðĊæ Œďďī ÆďĊæÐĮĴðÐ O: >ÐĴðĊæ wďăķĴðďĊĮȚ Œďďī ðÐÌÐī œĴ œðăĮȝ 'īÅðĮZĊÐȚ ZĨĴðĉă ðĊšðÆìĴ ðĊ ķœ ÐðæÐĊ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ q>Z'Ț ĴÐīĮĴďåș ìřĨÐ ďå ìďďĨȟ ďķÐĊȚ Ĵ āďĉĴ Ðī ďĨ þÐ å ăĮ þÐ šďĊĊÐĨĊÐăÐĊ ðĊĮĴăăÐÐīĴȟ :īķĊÌåďĮ t ZȚ wķÅĮðÌðÐīÐæÐăðĊæÐĊ Œďďī ÌÐ ŒÐīÌķķīšĉðĊæ ŒĊ ÌÐ æīďĴÐ ÐĊ āăÐðĊÐ ðĊÌķĮĴīðÐ ðīɩ ďīāȚ wÆìďďă ÐĊĴȚ wÆìďďăŒÐĊĴðăĴðÐ ĉÐĴ ÐĊÐīæðÐšķðĊðæÐ āďÐăðĊæ ɪ ăæÐÌīķā ťăĴÐīðĊæ 'ĮĮÐĊĴȚ 'ĮĮÐĊĴȸĮ ĮăðĉĉÐ ÐĊÐīæðÐďĨăďĮĮðĊæ Œďďī ÐÐĊ ÌķķīšĉÐ æÐÅðÐÌĮďĊĴœðāāÐăðĊæ Œ¢ Ț :ÐÆďĊÆÐĊĴīÐÐīÌÐ šďĊĴìÐīĉðÐ ðĊ ÌÐ œīĉĴÐĴīĊĮðĴðÐ

`vvÀ ƪ(v¨ƫ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ

Zq'UAU:w#' } qt'9 Waar: PREFAB Theater, Hal 5 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 12:00 - 12:30 Wat: Offsite bouwen en renoveren.

T tN}ZU#'t¢Z'N qt'9 Waar: PREFAB Theater, Hal 5 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 13:00 - 14:30 Wat: Presentatie onderzoeksresultaten.

qt'9 tA :' AUU'U 'UZtT' 't# t¢ TAU:wZq: 'U Waar: PREFAB Theater, Hal 5 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 15:00 - 16:00 Wat: Zie www.prefabbeurs.nl.

ďĊæīÐĮÆÐĊĴīķĉ ǠǨǢǠ ȯ OðĉďķĮðĊ Ǡ # !" % "

# Åďķœ ðĊ ĮĊÐă ĴÐĉĨď ÐŨÆðÚĊĴÐīȘ AĊÌķĮĴīðăðĮĴðÐș ĉďÌķăīðĴÐðĴ ÐĊ ĨīÐåÅīðÆæÐ ȭ āďīĴďĉ ȾďååĮðĴÐ ÆďĊĮĴīķÆĴðďĊȾ ȭ ðĮ ÐÐĊ ÅÐăĊæīūā ďĊÌÐīÌÐÐă ŒĊ ÌÐ œÐæ Ċī ÐÐĊ "

# $ " $ "

Sò ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȯ ǠǡȚǢǟ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ

?® ÀÜ À½ ZĨ Ċī ŒÐīĊðÐķœðĊæ ðĊ ÌÐ æÐÅďķœÌÐ ďĉæÐŒðĊæ tÅ NīÆìÐīș ÌÑ ĮĨÐÆðăðĮĴ ðĊ qīÐåÅ ÅďķœÐĊ TÆìðÐăĮ ķðăÌðĊæ wďăķĴðďĊĮȚ ȧ>ȨďķĴ ďå ĴìÐ ÅďŘ ÅďķœÐĊ ÐĊ īÐĊďŒÐīÐĊ

`vvÀ ƪ(v¨ƫ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ

OO'w Z 't }'tw}Z9 AU #' qt N}ŧN

>ǡ w'wwA' } #'O9} wZO t Z } }' T

Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 11:00 - 11:45 Wat: Tijdens deze workshop wordt u op een interactieve wijze meegenomen in de waterstofoplossingen die in de praktijk al mogelijk zijn. Ook wordt een aantal zelf ontwikkelde toepassingen gedemonstreerd.

Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 12:00 - 12:45 Wat: Hydro Motion, the next step.

w't A 'OZ:Aw}A'NȚ ¢'tZ 'TAwwA' #' w} # AU

>ǡ w'wwA' ¢'qqȘwZO }AZUw Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 13:00 - 13:45 Wat: Alles-in-één waterstof brandstofcelsystemen.

Waar: Mobiliteit Theater, Hal 6 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 11:30 - 12.30 Wat: Zie www.ecomobiel.nl.

¢'tZ 'TAwwAZU Z OZ:Aw}A'N

A}¢'U#AU: qZ# w} ' w' A wN'tN

Waar: Mobiliteit Theater, Hal 6 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 13:00 - 14:30 Wat: Zie www.ecomobiel.nl.

Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 15:00 - 15:45 Wat: Duurzaamste kerk van Nederland verwarmd op waterstof.

}'tw}Z9 AU TZ AOA}'A}

A}¢'U#AU: qZ# w} :'T''U}' >ZZ:' ''U

Waar: Mobiliteit Theater, Hal 6 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 15:00 - 16:30 Wat: Moderator + inleider Jörg Gigler, gaat in gesprek met 2 panels, over enerzijds de toepassingen en anderzijds Infrastructuur, Tankstation, Veiligheid & Vergunningen. Waar staan we? Waar lopen we tegenaan? Obstakels; hoe geslecht?

Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 16:00 - 16:45 Wat: Duurzame woonwijk op waterstof.

Sò ǠǟȚǢǟ ȯ ǠǠȚǟǟ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȯ ǠǡȚǢǟ ǠǡȚǣǤ ȯ ǠǢȚǠǤ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ ǠǣȚǠǤ ȯ ǠǣȚǣǤ ǠǤȚǟǟ ȯ ǠǤȚǢǟ

?® ÀÜ À½ OķĉďĮȚ Æā Ĵď ĴìÐ åķĴķīÐ ďå ' ÆìīæðĊæ qďœÐīÌăÐȚ >ÐĴ ÐăÐāĴīðťÆÐīÐĊ ŒĊ ķœ ÅÐÌīūåĮŒăďďĴȚ ĮÐ ÆĮÐ 9 # t Ț 9ķÌķī ìÐăĨĴ ðÌåďďÌ ĉÐĴ ÌÐ ĴīĊĮðĴðÐ Ċī ¢Ðīď 'ĉðĮĮðÐ wĴÌĮăďæðĮĴðÐā ăăÐĮZŒÐī ĴÐīĮĴďåȚ ĴÐīĮĴďå ðĊ ÌÐ TďÅðăðĴÐðĴ > U ķĴďĉďĴðŒÐ tÐĮÐīÆìȚ ĴÐīĮĴďå ďĨ ÌÐ > Uș ĴìÐďīðÐ ÐĊ ĨīāĴūā U OȚ wăðĉ ăÌÐĊ ĉÐĴ ÌÐ UĴðďĊăÐ æÐĊÌ OÌðĊåīĮĴīķÆĴķķī t ZȚ NðÐšÐĊ Œďďī ÐăÐāĴīðĮÆì ŒÐīŒďÐī ɳ }ďďăĮ ÐĊ ĮķÅĮðÌðÐ

`vvÀ ƪ(v¨ƫ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ

AwA' ǡǟǤǟ U A} #' Z'#AU:wTA##'O'UAU# w}tA'

w'TAU t qtZL' } ǥȭǡǤȚ AU# w}tA O 'U't: w AU:w # ǡǟǡǠ

Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 12:00 - 13:00 Wat: MVO vanuit het 25 miles principe & onderweg naar fossielvrije bierproductie. Gulpener heeft in 2020 het meest duurzame brouwhuis van Europa in gebruik genomen. In fase 2 zal dit brouwhuis gekoppeld worden aan een warmtepomp waardoor het brouwhuis volledig fossielvrij zal zijn.

Waar: Hertog Zaal Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 14:00 - 16:00 Wat: Kan de industrie nog op een rendabele wijze energie besparen? Welke extra voordelen heeft energiebesparing in combinatie met elektrificatie? Wat kan energiebesparing bijdragen aan mijn 2030 doelstelling? Sinds drie jaar werken industriële grootverbruikers van energie en technologiebedrijven intensief samen om het energieverbruik - en daarmee de broeikasgasuitstoot - van de Nederlandse industrie te verminderen. Dat doen ze in Project 6-25, een gezamenlijk initiatief van FME en VEMW.

w'TAU t 9A'O#O AU# w}tA O 'O' }tA9A }AZUȚ qZ 'tǡ>' } Ow ZqOZwwAU: ZZt tT}' O Uw Waar: Hertog Zaal Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 11:00 - 13:00 Wat: Power2heat als oplossing voor de warmtebalans. Breng jouw industriële warmtehuishouding in balans met de implementatie van elektrificatietechnologieën.

9O' A AOAw'tAU: ȧ'O'N}tA9A }A'ș 'ȭ ZAO'twș AU# w}tA1O' tT}'qZTq'UȨ Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 13:30 - 14:30 Wat: Zie www.industrialheatandpower.nl.

'U't:A' ɪ AU# w}tA' ǣȘǟȚ 'TqZ 'tAU: w w} AU O' wAU'ww }>tZ :> wT t} AU# w}t Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Dinsdag 12 oktober, 15:00 - 16:00 Wat: Wat is de relatie tussen energie efficiëntie en de ontwikkeling van Industrie 4.0? Welke waarde kan je halen uit de analyse van stroom en spanning? Hoe ziet het productieproces van de toekomst eruit?

Sò ǠǟȚǢǟ ȯ ǠǠȚǟǟ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȯ ǠǡȚǢǟ ǠǢȚǟǟ ȯ ǠǢȚǢǟ

?® ÀÜ À½ ăķÐ}ÐīīȚ #īďæÐĊ šďĊÌÐī īÌæĮ wĴďďĉĨăĴåďīĉȚ 'ĊÐīæðÐÅÐĮĨīðĊæ ðĊ ÌÐ ĮĴďďĉœÐīÐăÌ ăķÐ}ÐīīȚ 'ŨÆðÚĊĴÐ ĨīďÆÐĮĮÐĊ ĉÐĴ TÐÆìĊðĮÆìÐ #ĉĨ tÐÆďĉĨīÐĮĮðÐ ȧT#tȥT tȨ 'ĊÐÆďȚ #ðīÐÆĴÐ ÐăÐāĴīðťÆĴðÐ ŒĊ ÌÐ ðĊÌķĮĴīðÐȚ ŦÐŘðÅðăðĴÐðĴș ÌðīÐÆĴÐ ZǡȭīÐÌķÆĴðÐ ÐĊ ĊþæÐī ŒĊ æīďÐĊÐ œĴÐīĮĴďå

`vvÀ ƪ(v¨ƫ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ

: 5 4 9 /9 Waar: Hertog Zaal Wanneer: Woensdag 13 oktober, 10:30 - 13:00 Wat: NVKL, de vereniging van koeltechnische bedrijven, en KNVvK, het kennisnetwerk voor de koudetechnische professional, organiseren samen een seminar met als thema ‘Duurzaam koelen, van energiebesparing naar CO2-reductie’.

5 Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 10:30 - 11:15 Wat: Met inzet van de certificerende instellingen en InstallQ komt u alles te weten over het onderwerp ‘dossieropbouw’.

Waar: Centrale entree is startpunt Wanneer: Woensdag 13 oktober, 11:00 - 12:30 en 15:00 16:30 Wat: Tweemaal per dag kunt u tijdens Vakbeurs Energie de warmtepomp innovatieroute volgen. Onder begeleiding brengt u als deelnemer van de route een bezoek aan een geselecteerde groep exposanten die interessante ontwikkelingen op het gebied van warmtepompen laten zien.

22..5 6 Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 11:30 - 12:15 Wat: Zie www.vakbeursenergie.nl.

Waar: Centrale entree is startpunt Wanneer: Woensdag 13 oktober, 13:00 - 14:30 Wat: NVKL, de vereniging van koeltechnische bedrijven, organiseert tijdens de Vakbeurs Energie dagelijks van 13:00 14:30 de NVKL Duurzaam Koelen route. Onder begeleiding van redacteur Henk Wind brengt u als deelnemer van de route een bezoek aan een geselecteerde groep exposanten die interessante ontwikkelingen op het gebied van duurzaam koelen laten zien.

Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 13:00 - 14:30 Wat: Duurzame energie en power quality.

Waar: Bosch Zaal Wanneer: Woensdag 13 oktober, 14:00 - 16:00 Wat: NTA8800, stand van zaken en evaluatie!

Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 15:00 - 16:30 Wat: Waterstof speelt volgens Kiwa een belangrijke rol in de energietransitie. Kiwa onderzoekt daarom concrete waterstoftoepassingen en onderzoekt hoe waterstof kan fungeren als opslagmedium voor groene stroom. Welke aanpassingen zijn er nodig in het gasnet en in de binneninstallatie van een gebouw? Hoe gedraagt waterstofgas zich anders dan waterstof?

"# $ # # # ! # $ ! " !. - ₂.$ #"# # )'*' # % ! ! # +,/ # . & # % (,,'- ! #" & # % $$!& . æÐœÐāĴÐ œĴÐīĮĴďå ÐÐĊ ŦðĊāÐ ÅūÌīæÐ ăÐŒÐīÐĊȘ #īďĉ ŒðĊÌÐĊ ĴūÌÐĊĮ ÌÐ ŒāÅÐķīšÐĊ ¢Ðīď 'ĉðĮĮðďĊ ɳ 'ÆďĉďÅðÐăș āÅÐķīĮ 'Ċ. ÐīæðÐ ÐĊ AĊÌķĮĴīðă >ÐĴ ɪ qďœÐī ŒĊ Ǡǡ Ĵȥĉ Ǡǣ ďāĴďÅÐī ÌÐ #ķĴÆì >řÌīďæÐĊ #řĮ ĨăĴĮȘ TÐĴ ďĨ Ðăā ŒĊ ÌÐ ìďďåÌĨďÌð ÐÐĊ ĨĮ. ĮÐĊÌ ĮÐĉðĊī ďŒÐī œĴÐīĮĴďåȘ ) '()% ! $ ,%' $ '* !) "( '%$ ()% 4 ' $ ()% 4 $ ' ' 9 æÐī ÐĊ ȭďĨĮăæȘ #Ð ' šðÐĴ ŒÐăÐ ĉďæÐăūāÐ ĴďÐĨĮĮðĊæÐĊ ďĉ šď '% ! ( ( # (( ( $ $ *()' 4 ) + '+% '4 " !)' ) )(9 +%%'- $ $ $ %*, %# + $ ) + '# $ ' $3 * )'%" + $ , ) '()% $ ( # $" + $ ,%' ) () ( - ) ' ' $ # 9 ) ( '% $3 $ '" $ ,%' $ # ) ( +%%' , ) '()% ' ( Ìďďī ÌðŒÐīĮÐ ĮĴāÐìďăÌÐīĮ ďĊÌÐīšďÆìĴ ÑĊ ðĊ ÌÐ ĨīāĴūā æÐÅīÆìĴȘ ! ! #ðĊĮÌæ Ǡǡ ďāĴďÅÐīș ǠǤȚǟǟ ȭ ǠǥȚǢǟȚ ĴÐīĮĴďå ðĊ TďÅðăðĴÐðĴ ī5 % " ) ) ) '4 " 1 7 '% # (( %$ ; %#% "8 ĴȚ ÐăāÐ ŒďďīÅÐÐăÌÐĊ ÐĊ æÐĮăæÌÐ ÅķĮðĊÐĮĮ ÆĮÐĮ šūĊ Ðīȟ Ĵ ðĮ ă īÐăðĴÐðĴ ÐĊ œī āūāÐĊ œÐ Ċī ķðĴ ÐĊ œĴ šūĊ ÌÐ ĉÅðĴðÐĮ +%%' , ) '()% $ #% " ) ) $ )' $(&%')6 ďÐĊĮÌæ ǠǢ ďāĴďÅÐīș ǠǤȚǟǟ ȭ ǠǥȚǢǟȚ ĴÐīĮĴďå ðĊ ÌÐ :ÐÅďķœÌÐ % ī5 $ ' ) '4 " 0 7 ! *'( $ ' 8 Ĵ5 ) ( '%" + $ , ) '()% $ + ', '# $ + $ %*,9 %# + $ 6 % () ) ) # ) )% & ( ' 4 + " 4 ( ! ' 4 **'- # $ ) " ' $ , "! +%%'9 ÅÐÐăÌÐĊ ÐĊ ÐīŒīðĊæÐĊ šūĊ Ðīȟ #ďĊÌÐīÌæ Ǡǣ ďāĴďÅÐīș ǠǤȚǟǟ ȭ ǠǥȚǢǟȚ ĴÐīĮĴďå ðĊ ÌÐ ðĊÌķĮĴīðÐ ī5 $ *()' ) '4 " / 7 $ *()' " ) : %, '8 Ĵ5 % %$), !! ") - +' $ ' , ) '()% $ $ *()' 6 ÐăāÐ āĊĮÐĊ ÅðÐÌĴ œĴÐīĮĴďå ðĊ ÌÐ ðĊÌķĮĴīðÐ ÐĊ œÐăāÐ ĨīāĴūāŒďďī9 ÅÐÐăÌÐĊ šūĊ Ðī ďĨ ăďāă ĊðŒÐķȟ

ūšðæðĊæÐĊ ŒďďīÅÐìďķÌÐĊ ȭ Ĩīďæīĉĉ ĨÐī ǡǠȥǟǨȥǡǟǡǠ

Sò ?® ÀÜ À½ ǠǟȚǢǟ ȯ ǠǠȚǟǟ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǣǤ ȯ ǠǢȚǠǤ ǠǡȚǣǤ ȯ ǠǢȚǠǤ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ ǠǣȚǟǟ ȭ ǠǣȚǣǤ ǠǣȚǠǤ ȯ ǠǣȚǣǤ ǠǣȚǠǤ ȯ ǠǣȚǣǤ ǠǤȚǟǟ ȭ ǠǤȚǢǟ ǠǤȚǟǟ ȯ ǠǤȚǢǟ ǠǤȚǣǤ ȯ ǠǥȚǣǤ ǠǤȚǣǤ ȯ ǠǥȚǠǤ

`vvÀ 'ĴďĊȚ ķðăÌðĊæĮ Į :īðÌȚ œ æÐÅďķœ ĴīĊĮåďīĉÐīÐĊ ĴďĴ ÐĊÐīæðÐìķÅ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ NÐĊĴÐīȚ wĊÐăăÌÐī ďå ăÌĨăÐðĊ Åū ķœ ďīæĊðĮĴðÐȟ ZĊĴÌÐā œĴ ķ Œďďīå ĉďÐĴ œÐĴÐĊȝ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ AĴìď #ăÌÐīďĨȚ ÐīÌķķīšĉÐĊ ŒĊ ķœ ŒĮĴæďÐÌ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ O: >ÐĴðĊæ wďăķĴðďĊĮȚ Œďďī ðÐÌÐī œĴ œðăĮȝ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ 'īÅðĮZĊÐȚ ZĨĴðĉă ðĊšðÆìĴ ðĊ ķœ ÐðæÐĊ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ q>Z'Ț ðďĉĮĮ ðĊ ÌÐ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ ďķÐĊȚ Ĵ āďĉĴ Ðī ďĨ þÐ å ăĮ þÐ šďĊĊÐĨĊÐăÐĊ ðĊĮĴăăÐÐīĴȟ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ >ǡ ĮÐĮĮðÐ >řĉĴĴÐīĮȚ ¢ðÐāÐĊìķðšÐĊ ÐĊ ZǡȭÐĉðĮĮðÐīÐÌķÆĴðÐ ȯ 9ðĴ åďī ǤǤȝ qīāĴūāĴìÐĴÐī ĴÐīĮĴďå ȧǥȨ :īķĊÌåďĮ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ t ZȚ #ķķīšĉ TN Ț ŒĊ ÐĊÐīæðÐÌŒðÐĮ ĴďĴ ĨīūšÐĊæÐă qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ 'ĮĮÐĊĴȚ 'ĮĮÐĊĴȸĮ ĮăðĉĉÐ ÐĊÐīæðÐďĨăďĮĮðĊæ Œďďī ÐÐĊ ÌķķīšĉÐ æÐÅðÐÌĮďĊĴœðāāÐăðĊæ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ t qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ qīďťþĴ AĮďăĴðÐȚ #ķķīšĉ ðĮďăÐīÐĊ ÌďÐ þÐ ĮĉÐĊ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ Œ¢ Ț :ÐÆďĊÆÐĊĴīÐÐīÌÐ šďĊĴìÐīĉðÐ ðĊ ÌÐ œīĉĴÐĴīĊĮðĴðÐ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ

`vvÀȚ >ÐīĴďæ ¢ă `v®® ÀȚ ďÐĊĮÌæ ǠǢ ďāĴďÅÐīș ǠǣȚǟǟ ȭ ǠǥȚǟǟ ķķī AĊĉðÌÌÐăĮ ðĮ ðÐÌÐīÐÐĊ ìÐĴ ÐīďŒÐī ÐÐĊĮș œÐ æĊ ÐĊÐīæðÐďĨĮăæ ďĊĴšÐĴ ĴÐĊÌ ìīÌ ĊďÌðæ ìÐÅÅÐĊ ðĊ ÌÐ ÐĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐȘ }ūÌÐĊĮ ÌÐ 'ĊÐīæř wĴďī æÐ #ř ǡǟǡǠ ďĨ œďÐĊĮÌæ ǠǢ ďāĴďÅÐī ǡǟǡǠ œďīÌĴ ÌķðÌÐăūā æÐĉāĴ ìďÐ ìÐĴ ÐīŒďďī ĮĴĴ ĉÐĴ ÌÐ ÅķĮðĊÐĮĮ ÆĮÐ ŒĊ ŒÐīĮÆìðăăÐĊÌÐ ÐĊÐī æðÐďĨĮăæĴÐÆìĊďăďæðÐÚĊ ÐĊ ìķĊ ĴďÐĨĮĮðĊæÐĊȘ

ÐĊ œďīÌĴ ìÐĴ ĴūÌ ďĉ Ċ ÌÐ Įăæ ĴÐ æĊȘ Tī ìďÐ šðĴ ìÐĴ Ċķ ĉÐĴ ÌÐ ÅķĮðĊÐĮĮ ÆĮÐȟ }ūÌÐĊĮ ÌÐ 'ĊÐīæř wĴďīæÐ #ř ǡǟǡǠ œďīÌĴ Ðī ĮĴðă æÐĮĴĊ Åū ÌÐ ĉīā ĴÐĊș ŒÐīÌðÐĊĉďÌÐăăÐĊ ÐĊ ÅīīðÝīÐĮ ðĊ ÌÐ ÅķĮðĊÐĮĮ ÆĮÐ ŒĊ ÐĊÐī æðÐďĨĮăæȘ ¢ďăĮ Ðăā þī œďīÌÐĊ ìðÐīÅū ðĊìďķÌÐăūāÐ ĨīÐĮÐĊĴĴðÐĮ åæÐ œðĮĮÐăÌ ĉÐĴ ĨðĴÆìÐĮ ŒĊ ÌÐ 'ĊÐīæř wĴďīæÐ UO ÌÐÐăĊÐĉÐīĮ ÌðÐ šðÆì ďĨ #Ð UÐÌÐīăĊÌĮÐ ĊÐĴÅÐìÐÐīÌÐīĮ ŒďďīĮĨÐăăÐĊ ðĊ ìķĊ īĨĨďīĴ ȷ'ĊÐīæðÐĮřĮ ÌÐ ŒāÅÐķīĮ ĨīÐĮÐĊĴÐīÐĊȘ ĴÐÐĉ ŒĊ ÌÐ ĴďÐāďĉĮĴȸ ÌĴ Ðī ðĊ ǡǟǤǟ ĴðÐĊĴăăÐĊ æðæœĴĴĮ Ċ ÅĴĴÐī ZĨ ÌÐ ÅÐķīĮŒăďÐī ðĊ >ă Ǣ ðĮ ĴÐŒÐĊĮ ìÐĴ 'ĊÐīæř wĴďīæÐ UO qŒðăþďÐĊ ĴÐ ūŒÐīĉďæÐĊ ðĊ UÐÌÐīăĊÌ ÅÐĮÆìðāÅī ðĮȘ Zĉ ÌĴ ĴÐ āķĊĊÐĊ īÐăðĮÐī ŒðĊÌÐĊȘ

wU'O>'A# T'} w} U# t#Aw }A' ZU#'t #' N ȧ '} N OA}'A}w Zt:AU:Ȩ Waar: PREFAB Theater, Hal 5 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 10:30 - 11:15 Wat: Zie www.prefabbeurs.nl.

wOATT't Z 'U ':AU} ŧ AUUZ }A' Waar: PREFAB Theater, Hal 5 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 14:30 - 16:00 Wat: Zie www.prefabbeurs.nl.

N Uw'U U AU# w}tA OAw }A' Waar: PREFAB Theater, Hal 5 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 12:30 - 14:00 Wat: Zie www.prefabbeurs.nl.

Sò ?® ÀÜ À½ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȯ ǠǡȚǢǟ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ

ZĨ Ċī ŒÐīĊðÐķœðĊæ ðĊ ÌÐ æÐÅďķœÌÐ ďĉæÐŒðĊæ tÅ NīÆìÐīș ÌÑ ĮĨÐÆðăðĮĴ ðĊ qīÐåÅ ÅďķœÐĊ TÆìðÐăĮ ķðăÌðĊæ wďăķĴðďĊĮț ȧ>ȨďķĴ ďå ĴìÐ ÅďŘ ÅďķœÐĊ ÐĊ īÐĊďŒÐīÐĊ

`vvÀ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ

TZ AOA} T''}ȭ q OA 'Ț ' ZZtt #AU: Zq #' # t¢ T' T UA't Waar: Mobiliteit Theater, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 10:30 - 12:00 uur Wat: Wat kunnen we leren van de koplopers? Waar liepen zij tegen aan? Is (volledige) duurzame bevoorrading mogelijk? Feiten en fabels.

OO'w Z 't }'tw}Z9 AU #' qt N}ŧN Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 11:00 - 11:45 uur Wat: Tijdens deze workshop wordt u op een interactieve wijze meegenomen in welke waterstofoplossingen er in de praktijk al mogelijk zijn. Ook wordt een aantal zelf ontwikkelde toepassingen gedemonstreerd.

>ǡ w'wwA' > U > #tZTZ}A ' Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 12:00 - 12:45 uur Wat: Racen op waterstof. Het Hydromotive Team van de HAN (Hogeschool Arnhem Nijmegen) bestaat uit een groep gemotiveerde studenten die samen als doel hebben om een zo zuinig mogelijke raceauto te bouwen.

TZ AOA} T''}ȭ q OA 'Ț #' }Z'NZTw} U #' O #AU9t w}t } t Waar: Mobiliteit Theater, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 12:30 - 14:00 uur Wat: Tijdens deze Mobility Meet-Up live gaan diverse experts in gesprek over de toekomst van de laadinfrastructuur.

>ǡ w'wwA' > T }}'tw Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 14:00 - 14:45 Wat: Ziekenhuizen en CO2-emissiereductie – Fit for 55!

TZ AOA} T''}ȭ q OA 'Ț #' } TA tZTZ AOA}'A} AU #' w}'#'OŧN' ZT:' AU: Waar: Mobiliteit Theater, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 14:30 - 16:00 uur Wat: Tijdens deze Mobility Meet-Up live: Wat is de rol van lichte elektrische voertuigen (LEV) in het mobiliteitssysteem? Wat zijn de kaders (nu) en toekomstverwachtingen? Hoe zit de politiek/beleid erin? Hoe krijgen we (de mogelijkheden voor) LEV hoger op de agenda? Wat zijn lessons learned in het buitenland, en waarom kan/mag dat niet in NL? Diverse voorbeelden passeren de revue. Ook wordt tijdens de Mobility Meet-Up de eerste editie van de Piet Kruijt Award uitgereikt!

A}¢'U#AU: qZ# w} ¢A'N'U> Aw tŧUw} }' Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 15:00 - 15:45 Wat: Ontwerp waterstofvoorziening - locatie Elst.

A}¢'U#AU: qZ# w} Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 16:00 - 16:45 Wat: Waterstof terminal trekker in Rotterdamse haven.

>ǡ w'wwA' tZ O > wNZUAU:#> Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 13:00 - 13:45 Wat: Ontwikkelingen naar zero-emissie mobiliteit, de gevolgen van het Fit for 55!-pakket van de EU en de visie van Royal HaskoningDHV op de rol van waterstof in mobiliteit. Hoe kom je tot de keuze voor waterstof? En als je dan voor waterstof kiest, waar moet je dan aan denken?

Sò ?® ÀÜ À½

`vvÀ

ǠǟȚǢǟ ȯ ǠǠȚǟǟ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȯ ǠǡȚǢǟ ǠǡȚǣǤ ȯ ǠǢȚǠǤ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ ǠǣȚǠǤ ȯ ǠǣȚǣǤ ǠǤȚǟǟ ȯ ǠǥȚǠǤ

qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī TďÅðăðĴÐðĴ ȧǥȨ

OķĉďĮȚ Æā Ĵď ĴìÐ åķĴķīÐ ďå ' ÆìīæðĊæ qďœÐīÌăÐȚ >ÐĴ ÐăÐāĴīðťÆÐīÐĊ ŒĊ ķœ ÅÐÌīūåĮŒăďďĴȚ ĮÐ ÆĮÐ 9 # t Ț 9ķÌķī ìÐăĨĴ ðÌåďďÌ ĉÐĴ ÌÐ ĴīĊĮðĴðÐ Ċī ¢Ðīď 'ĉðĮĮðÐ wĴÌĮăďæðĮĴðÐā ăăÐĮZŒÐī ĴÐīĮĴďåȚ ĴÐīĮĴďå ðĊ ÌÐ TďÅðăðĴÐðĴ ďīāĮìďĨ > U ɳ O' NÐĊĊðĮÆÐĊĴīķĉȚ OÐŒÐĊ ĉÐĴ O' 'ăÌUOȚ #Ð ĴďÐāďĉĮĴ ŒĊ ÌÐ ăÌðĊåīĮĴīķÆĴķķī ȭ ðĊĴÐīÆĴðÐŒÐ ĮÐĮĮðÐ ðĴīÐðāðĊæ ÐĮĴ wĴķÌÐĊĴ }Ðĉ œīÌ ȧNA AȨ

AwA' ǡǟǤǟ U A} #' T Nȭ ɪ Z 'tA:' qtZ 'wAU# w}tA'

qZ 't s OA} ɪ : w s OA}

Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 10:30 - 11:30 Wat: Hoe komt de industrie tot een license to operate in een klimaatneutrale energievoorziening? Hoe kom ik van de verduurzamingsambitie en -opgave tot een doeltreffende en doelmatige uitvoering? Wat is er allemaal voor nodig om de emissiereductie daadwerkelijk te kunnen realiseren? Hoe ga ik als bedrijf om met de vele onzekerheden die op mijn transitiepad komen?

Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 12:00 – 13:00 Wat: Zie www.industrialheatandpower.nl.

# : U #' 'U't:A' # Aw' t Waar: Bosch Zaal Wanneer: Woensdag 13 oktober, 10:30 - 12:00 Wat: De energietransitie van ambitie naar realisatie vanuit oogpunt industriële consultancy.

9AU U A'tAU:Ț 'w Z ZUw}t }A'w Ɏ w wA#A'w ȥ t':'OAU:'U Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 13:30 – 14:30 Wat: Nederlandse regelingen voor CO2-reductie van de industrie. Welke regelingen zijn er ter ondersteuning van klimaatprojecten in de industrie? Wat gaat er veranderen in het pakket aan regelingen? Welke ruimte geeft Europa aan Nederland om steun te geven?

9O' A AOAw'tAU: ȥ 'O'N}tA9A }A' Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Woensdag 13 oktober, 15:00 – 16:00 Wat: Zie www.industrialheatandpower.nl.

Sò ?® ÀÜ À½ ǠǟȚǢǟ ȯ ǠǠȚǟǟ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȯ ǠǡȚǢǟ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ ǠǣȚǠǤ ȯ ǠǣȚǣǤ ǠǤȚǟǟ ȯ ǠǤȚǢǟ

ăķÐ}ÐīīȚ #īďæÐĊ šďĊÌÐī īÌæĮ Ðďăð ȧwĴďďĉĨăĴåďīĉȨȚ AīďĊ 9ķÐă Į ÆăÐĊĴÐÆì åďī ÐĊÐīæř ðĊĴÐĊĮðŒÐ ðĊÌķĮĴīðÐĮ ăķÐ}ÐīīȚ wăðĉĉÐ ÐăÐāĴīðťÆĴðÐ ðĊ ÌÐ ðĊÌķĮĴīðÐ A ɳ NðĊæĮĨĊ }ÐÆìĊðÆă AĊĮķăĴðďĊȚ AĊĴīďÌķÆĴðďĊ ðĊ ÆīřďæÐĊðÆĮ A ɳ wĴðÆìĴðĊæ ZZAȚ #Ð ðĮďăĴðÐīÐðĮ A ɳ ÐīÅÐĴÐīŒďďīÅÐÐăÌÐĊ ŒĊķðĴ ĨīāĴūāĮðĴķĴðÐĮ ÐĊ ĴďÐĨĮĮðĊæÐĊ ŒĊ ĴìÐīĉðĮÆìÐ ðĮďăĴðÐ

`vvÀ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ

:'T''U}'# : 'U't:A'}t UwA}A'

UZ: Ǡǣ T U#'UȚ 'U't:A'O 'O 'tqOA >}AU: ZZt N U}Zt'U

Waar: Hertog Zaal Wanneer: Donderdag 14 oktober, 10:00 - 11:15 Wat: Plenaire opening van de Gemeentedag Energietransitie met o.a. de keynote ‘Streven naar een fusie van belangen’, door Anke van Hal, hoogleraar duurzaam bouwen, Nyenrode Business Universiteit, waarbij zij ingaat op het volgende: Waarom informeren vaak niet werkt. Het belang van een oplichtend hersenkwabje. En de weg naar een gezonde duurzame businesscase.

Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Donderdag 14 oktober, 10:30 - 11:30 Wat: Kantoorgebouwen moeten per 1 januari 2023 minimaal energielabel C hebben, maar meer dan de helft van de kantoren in Nederland voldoet nog niet aan deze verplichting, aldus RVO op basis van eigen onderzoek. Kader praat u bij!

% % ! $ % * #% $ $ ) " šūĊȘ Zĉ Ìī ĴÐ āďĉÐĊ ðĮ ĮĉÐĊœÐīāðĊæ ĊďďÌšāÐăūā ĉÐĴ ÌðŒÐīĮÐ ĮĴāÐăìďăÌÐīĮȘ }ūÌÐĊĮ ÌÐ :ÐĉÐÐĊĴÐÌæ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ ďĨ Ǡǣ ďāĴď) ÅÐī ǡǟǡǠ āďĉÐĊ ăăÐ ŒīæĮĴķāāÐĊ Ċ ÅďÌȘ

tT}'qZTq AUUZ }A'tZ }' Waar: Centrale entree is startpunt Wanneer: Donderdag 14 oktober, 11:00 - 12:30 Wat: U kunt tijdens Vakbeurs Energie de warmtepomp innovatieroute volgen. Onder begeleiding brengt u als deelnemer van de route een bezoek aan een geselecteerde groep exposanten die interessante ontwikkelingen op het gebied van warmtepompen laten zien.

:'T''U}'# : 'U't:A'}t UwA}A'ț :'T''U}' w' AȘwȘTȘ AtsZU Waar: Hertog Zaal Wanneer: Donderdag 14 oktober, 11:30 - 12:15 Wat: Autoladen = parkeren. Deze case behandelt: het Schone Lucht Akkoord Z.E. binnenstad; de gemeente als CPO (Charge Point Operator) en hoe de gemeente regie pakt in laden en openbare ruimte.

:'T''U}'# : 'U't:A'}t UwA}A'ț :'T''U}' w' AȘwȘTȘ #' U A

>ÐĴ Ĩīďæīĉĉ ŒĊ ÌÐ :ÐĉÐÐĊĴÐÌæ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ ďĨ ÌďĊÌÐī) Ìæ Ǡǣ ďāĴďÅÐī ǡǟǡǠ ðĮ Œďďī ÐĊ Ìďďī ĉÅĴÐăūāÐ ÆďăăÐæȸĮș œĊĴ ìķĊ ŒīæĮĴķā ăÐÐåĴ ďďā ÐăÌÐīĮȘ >ÐĴ Ĩīďæīĉĉ ÌķķīĴ ŒĊ ǠǟȘǟǟ ķķī ĴďĴ ǠǥȘǟǟ ķķīȘ ÐăĊæīūāÐ ĊÌÆìĴĮĨķĊĴÐĊ ĴūÌÐĊĮ ÌÐ :ÐĉÐÐĊĴÐÌæ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ šūĊȚ ' & ' $ & Ȣ ū œðÐ āķĊĴ ķ ĴÐīÐÆìĴ Œďďī ȷÐÐĊ āūāþÐ ðĊ ÌÐ āÐķāÐĊȸ ďå ìĊÌðæÐ &

Waar: Bosch Zaal Wanneer: Donderdag 14 oktober, 11:30 - 12:15 Wat: Energietransitie, haalbaar en betaalbaar, in samenwerking met de Nederlandse Verwarmingsindustrie.

Zĉ ÌÐ āÐĊĊðĮķðĴœðĮĮÐăðĊæ ďĨĴðĉă ĴÐ āķĊĊÐĊ ďīæĊðĮÐīÐĊș ÅÐĮĴĴ ìÐĴ Ĩīďæīĉĉ ĮăÐÆìĴĮ ķðĴ ÑÑĊ āÐřĊďĴÐȘ ÐīŒďăæÐĊĮ æĴ ĉďÌÐȭ īĴďī tďæðÐī 'ăĮìďķĴ ŒĊå ÌÐ ÅĊā ȧðĊ ĨăĴĮ ŒĊ ÆìĴÐī ÌÐ ĮĨīÐȭ (

æÐĉÐÐĊĴÐȭĮĨīÐāÐīĮ ďĨ ÌÐ ĮĨÐÆðťÐāÐ ÆĮÐĮ ðĊȘ #Ð ðĊăÐðÌÐĊÌÐ āÐř) ĊďĴÐ æĴ ďŒÐī ȷwĴīÐŒÐĊ Ċī ÐÐĊ åķĮðÐ ŒĊ ÅÐăĊæÐĊȸș Ìďďī ĊāÐ ŒĊ >ăș ìďďæăÐīī Ìķķīšĉ ÅďķœÐĊș UřÐĊīďÌÐ ķĮðĊÐĮĮ ĊðŒÐī) ĮðĴÐðĴș œīÅū šū ðĊæĴ ďĨ ìÐĴ ŒďăæÐĊÌÐȚ īďĉ ðĊåďīĉÐīÐĊ Œā ĊðÐĴ œÐīāĴȘ >ÐĴ ÅÐăĊæ ŒĊ ÐÐĊ ďĨăðÆìĴÐĊÌ ìÐīĮÐĊāœÅþÐȘ 'Ċ ÌÐ œÐæ Ċī ÐÐĊ æÐšďĊÌÐ ÌķķīšĉÐ ÅķĮðĊÐĮĮÆĮÐȘ

Waar: Hertog Zaal Wanneer: Donderdag 14 oktober, 12:45 - 13:30 Wat: Next step na Toekomst Visie Warmte (TVW): de energiestrategie.

w}AT O't'U#' > U#> AU: Waar: Energie Theater (Hal 4) Wanneer: Donderdag 14 oktober, 12:00 - 12:30 Wat: Zie www.vakbeursenergie.nl.

:'T''U}'# : 'U't:A'}t UwA}A'ț :'T''U}' w' AȘwȘTȘ 9 N }ZU 'U't:

:'T''U}'# : 'U't:A'}t UwA}A'ț :'T''U}' w' AȘwȘTȘ 'O #UO Waar: Bosch Zaal Wanneer: Donderdag 14 oktober, 12:45 - 13:30 Wat: Gemeentelijke visie op elektrisch laden.

ūšðæðĊæÐĊ ŒďďīÅÐìďķÌÐĊ ȭ Ĩīďæīĉĉ ĨÐī ǡǠȥǟǨȥǡǟǡǠ

?® ÀÜ À½ `vvÀ ƪ(v¨ƫ 'ĴďĊȚ ķðăÌðĊæĮ Į :īðÌȚ œ æÐÅďķœ ĴīĊĮåďīĉÐīÐĊ ĴďĴ ÐĊÐīæðÐìķÅ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ NÐĊĴÐīȚ wĊÐăăÌÐī ďå ăÌĨăÐðĊ Åū ķœ ďīæĊðĮĴðÐȟ ZĊĴÌÐā œĴ ķ Œďďīå ĉďÐĴ œÐĴÐĊȝ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ AĴìď #ăÌÐīďĨȚ ÐīÌķķīšĉÐĊ ŒĊ ķœ ŒĮĴæďÐÌ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ O: >ÐĴðĊæ wďăķĴðďĊĮȚ Œďďī ðÐÌÐī œĴ œðăĮȝ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ 'īÅðĮZĊÐȚ ZĨĴðĉă ðĊšðÆìĴ ðĊ ķœ ÐðæÐĊ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ q>Z'Ț ðďĉĮĮ ðĊ ÌÐ 'ĊÐīæðÐĴīĊĮðĴðÐ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ ďķÐĊȚ Ĵ āďĉĴ Ðī ďĨ þÐ å ăĮ þÐ šďĊĊÐĨĊÐăÐĊ ðĊĮĴăăÐÐīĴȟ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ :īķĊÌåďĮ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ t ZȚ 'ĊÐīæðÐďĨĮăæ Œďďī ĉďÅðăðĴÐðĴ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ U NOȚ ZĊÌÐīìďķÌ ÐĊ ÌķķīšĉìÐðÌ ŒĊ āăðĉĴðĊĮĴăăĴðÐĮ qīāĴūāĴìÐĴÐī ðĊĊÐĊāăðĉĴ ȧǢȨ 'ĮĮÐĊĴȚ 'ĮĮÐĊĴȸĮ ĮăðĉĉÐ ÐĊÐīæðÐďĨăďĮĮðĊæ Œďďī ÐÐĊ ÌķķīšĉÐ æÐÅðÐÌĮďĊĴœðāāÐăðĊæ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ Œ¢ Ț :ÐÆďĊÆÐĊĴīÐÐīÌÐ šďĊĴìÐīĉðÐ ðĊ ÌÐ œīĉĴÐĴīĊĮðĴðÐ qīāĴūāĴìÐĴÐī wĉīĴ 'ĊÐīæř ȧǥȨ

N'UUAwTA## : NT'#A U'} Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: Donderdag 14 oktober, 13:00 - 14:30 Wat: Zie www.vakbeursenergie.nl.

de NVKL Duurzaam Koelen route. Onder begeleiding van redacteur Henk Wind brengt u als deelnemer van de route een bezoek aan een geselecteerde groep exposanten die interessante ontwikkelingen op het gebied van duurzaam koelen laten zien.

w} #'U}'UqtZ:t TT

:'T''U}'# : 'U't:A'}t UwA}A'ț :'T''U}' w' AȘwȘTȘ 'Uq Ow

Waar: Parade Zaal Wanneer: Donderdag 14 oktober, 13:00 - 15:00 Wat: Samenwerken in Transitie. Met o.a. een keynote over Samenwerken aan Transitie in Combat, door Gerben Seevinck, Programmamanager Energietransitie-team Landmacht, Defensie.

Waar: Hertog Zaal Wanneer: donderdag 14 oktober, 13:30 - 14:15 Wat: Met aardgasvrij-ready maatregelen aan de slag, hoe doe je dat als gemeente?

U NO # t¢ T NZ'O'U tZ }'

Waar: Hertog Zaal Wanneer: donderdag 14 oktober, 14:45 -15:30 Wat: Omgaan met schurende belangen in draagvlak, uitvoer en participatie. Hoe organiseer je participatie in de breedte: bij omwonenden, ontwikkelaars, landbouwers, ondernemers en natuurorganisaties? Wat viel er op in het proces, wat ging goed/minder goed, hoe heb je dat aangepakt? Hoe creëer je een realistisch speelveld tussen de politieke wensen en wat praktisch mogelijk is?

Waar: Centrale entree is startpunt Wanneer: Donderdag 14 oktober, 13:00 - 14:30 Wat: NVKL, de vereniging van koeltechnische bedrijven, organiseert tijdens de Vakbeurs Energie dagelijks van 13:00 - 14:30

ďĊæīÐĮÆÐĊĴīķĉ ǠǨǢǠ ȯ OðĉďķĮðĊ Ǡ

'ðĊÌ ÌðĴ þī āďĉÐĊ æÐĉÐÐĊĴÐĊ ȭ ăĮ īÐæðĮĮÐķīĮ ŒĊ ÌÐ œīĉĴÐĴīĊĮðĴðÐ ȭ ĉÐĴ ÐÐĊ ȷ īĉĴÐŒðĮðÐȸ œīðĊ ÆďĊÆīÐĴÐ ŒďďīĮ ĴÐăăÐĊ ĮĴĊ Œďďī ìÐĴ æĮăďďĮ ĉāÐĊ ŒĊ œďĊðĊæÐĊ >ÐĴ ȷĨīďþÐÆĴ UO :ĮăďďĮȸ ŒÐīăďďĨĴ ĴďĴ Ċķ ĴďÐ œÐðĊðæ ĮķÆÆÐĮŒďăș šďăĮ ìÐĴ Ċķ æĴ šķ ăăÐĊ ÌÐ ĉÅðĴðÐĮ ðĊ ìÐĴ NăðĉĴāāďďīÌ šÐāÐī ĊðÐĴ œďīÌÐĊ æÐìăÌȘ :ÐĊďÐæ ĊăÐðÌðĊæ ÌķĮ ďĉ ìÐĴ UÐÌÐīăĊÌĮ īĉĴÐĨďĉĨ ďĊæīÐĮ ǡǟǡǠ ďĨ Ǡǣ ďāĴďÅÐī ǡǟǡǠ ĴÐ ÅÐšďÐāÐĊȘ }ūÌÐĊĮ ìÐĴ ÆďĊæīÐĮ ĮĴĊ ĴœÐÐ ŒīæÐĊ ÆÐĊĴīăȚ Ș ÐăāÐ ÅÐăÐĉĉÐīðĊæÐĊȥķðĴÌæðĊæÐĊ šūĊ Ðīș œī ăďďĨĴ ìÐĴ ďĨ ŒĮĴȟ #ÐĊā Ċ ķðĴÌæðĊæÐĊ ďĨ ìÐĴ æÐÅðÐÌ ŒĊ āďĮĴÐĊș ÌīæŒăā ÐĊ þķīðÌðĮÆìÐ ÆďĊĴÐŘĴȘ Ș ÐăāÐ ðĊĊďŒĴðÐĮȥďĨăďĮĮðĊæÐĊ œďīÌÐĊ ŒĊķðĴ ÌÐ ĉīāĴ ĊæÐÌī æÐĊȟ ĊÌÆìĴ Œďďī ĨīďþÐÆĴÐĊ ÐĊ ĴÐÆìĊðĮÆìÐ ďĨăďĮĮðĊæÐĊȘ Nūā Œďďī ìÐĴ ŒďăăÐÌðæÐ Ĩīďæīĉĉ ÐĊ īÐæðĮĴīĴðÐ ďĨȚ

:'T''U}'# : 'U't:A'}t UwA}A'ț :'T''U}' w' AȘwȘTȘ U #'

wOAT 'U}AO't'U AU w >ZO'U Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: donderdag 14 oktober, 15:00 - 16:00 Wat: Om tot optimale ventilatie op scholen te komen is het belangrijk een planmatige aanpak te hanteren en te beginnen bij het begin. Welke voorzieningen zijn bij ons op school aanwezig? Welke eisen worden er gesteld aan onze voorzieningen? Gebruiken en onderhouden we deze voorzieningen wel op de juiste manier? En als er nieuwe voorzieningen nodig zijn, waar kijken we dan naar voor ons schoolgebouw?

N'UUAwT NAU: T'} w} t} qw U 'U't:A'}t UwA}A' Waar: Energie Theater, Hal 4 Wanneer: donderdag 14 oktober, 16:15 - 16:45 Wat: Tijdens deze sessie stellen de deelnemende startups aan Vakbeurs Energie en Zero Emission | Ecomobiel zich voor, tijdens hun 5 minute-pitch. Met welke innovatieve producten en diensten helpen zij de energietransitie versnellen? Laat u inspireren door deze jonge ondernemingen, en wellicht ziet u kansen om met hun de versnelling verder invulling te geven.

tZO U #A:A} OAw'tAU: ŧ qt'9 Z 'U

T } 'tN 'U w}ZTA¢ }AZU

Waar: PREFAB Theater, Hal 5 Wanneer: donderdag 14 oktober, 10:30 - 12:00 Wat: Zie www.prefabbeurs.nl.

Waar: PREFAB Theater, Hal 5 Wanneer: donderdag 14 oktober, 14:30 - 16:00 Wat: Zie www.prefabbeurs.nl.

Sò ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȯ ǠǡȚǢǟ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ

`vvÀ ƪ(v¨ƫ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī qt'9 ȧǤȨ

O #t N ZZt #' tZ }' U t ¢'tZȭ'TAwwA' }t Nw Waar: Mobiliteit Theater, Hal 6 Wanneer: donderdag 14 oktober, 10:30 - 12:00 Wat: In het seminar ‘Blauwdruk voor de route naar zero-emission trucks’ wordt u meegenomen in hoe u de transitie naar uw eerste zero-emission truck kunt maken. Het seminar van anderhalf uur is opgedeeld in drie blokken.

OO'w Z 't }'tw}Z9 AU #' qt N}ŧN Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: donderdag 14 oktober, 11:00 - 11:45 uur Wat: Tijdens deze workshop wordt u op een interactieve wijze meegenomen in de waterstofoplossingen die er in de praktijk al mogelijk zijn. Ook wordt een aantal zelf ontwikkelde toepassingen gedemonstreerd.

>ǡ w'wwA' ' Zȭt UU't }' T #'O9} Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6

Wanneer: donderdag 14 oktober, 12:00 - 12:45 uur Wat: Van Delft naar Moskou op één waterstoftank: welkom in de toekomst!

' ZU# 'O' }tA tw Waar: Mobiliteit Theater, Hal 6 Wanneer: donderdag 14 oktober, 12:45 - 14:00 uur Wat: Zie www.ecomobiel.nl.

>ǡ w'wwA' > ¢ZU TZ}Zt ' tZq' Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: donderdag 14 oktober, 13:00 - 13:45 uur Wat: Accelerating the energy transition.

A}¢'U#AU: qZ# w} T9 #'U Z't Waar: Praktijktheater Waterstof, Hal 6 Wanneer: donderdag 14 oktober, 15:00 - 15:45 uur Wat: ‘s Werelds eerste waterstof gestookte tunneloven.

Sò ǠǟȚǢǟ ȭ ǠǠȚǟǟ ǠǠȚǠǤ ȭ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȭ ǠǡȚǢǟ ǠǡȚǣǤ ȭ ǠǢȚǠǤ ǠǢȚǢǟ ȭ ǠǣȚǟǟ ǠǣȚǠǤ ȭ ǠǣȚǣǤ ǠǤȚǟǟ ȭ ǠǤȚǢǟ ǠǤȚǣǤ ȭ ǠǥȚǠǤ

?® ÀÜ À½ OķĉďĮȚ Æā Ĵď ĴìÐ åķĴķīÐ ďå ' ÆìīæðĊæ qďœÐīÌăÐȚ >ÐĴ ÐăÐāĴīðťÆÐīÐĊ ŒĊ ķœ ÅÐÌīūåĮŒăďďĴȚ ĮÐ ÆĮÐ 9 # t Ț 9ķÌķī ìÐăĨĴ ðÌåďďÌ ĉÐĴ ÌÐ ĴīĊĮðĴðÐ Ċī ¢Ðīď 'ĉðĮĮðÐ wĴÌĮăďæðĮĴðÐā ăăÐĮZŒÐī ĴÐīĮĴďåȚ ĴÐīĮĴďå ðĊ ÌÐ TďÅðăðĴÐðĴ > U ɳ ' TďÅðăðĴřȚ >řÌīďæÐĊș ĴìÐ ĊÐŘĴ ĮĴÐĨȝ NA AȚ 9ðĊăðĮĴÐĊ Ċ ìÐĴ œďďīÌ ȷ ÐĮĴ wĴķÌÐĊĴ }Ðĉ œīÌȾ NA AȚ 9ðĊăðĮĴÐĊ Ċ ìÐĴ œďďīÌ ȷ ÐĮĴ wĴķÌÐĊĴ }Ðĉ œīÌȾ NA AȚ 9ðĊăðĮĴÐĊ Ċ ìÐĴ œďďīÌ ȷ ÐĮĴ wĴķÌÐĊĴ }Ðĉ œīÌȾ

AwA' ǡǟǤǟ U A} #' ȧq'}tZȨ >'TA' Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Donderdag 14 oktober, 10:30 - 11:30 Wat: Een wereld te winnen: het wenkend perspectief van een duurzaam Nederland. Hoe ziet de chemische sector van vandaag er uit? Hoe ziet de circulaire keten van de toekomst (2050) eruit? Hoe kunnen we die toekomst een stapje dichterbij brengen?

> tA#' tT}' w w}'T'U Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Donderdag 14 oktober, 12:00 - 13:00 Wat: Business case voor e-boiler. Wanneer is een e-boiler voor mij interessant? Wat bepaalt de terugverdientijd van een e-boiler? Wanneer kom ik in aanmerking voor SDE++ subsidie? Hybride stoomproductie op Chemelot. Hoe ziet het stoomsysteem op Chemelot eruit en wat is de rol van USG? Wel-

ke ontwikkelingen komen eraan en wat is de impact hiervan op het stoomsysteem van Chemelot? Hoe past een elektrische stoomketel in het stoomsysteem en welke voordelen biedt hybride stoomproductie?

At O At' tT}' 'U NZ #' Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Donderdag 14 oktober, 13:30 - 14:30 Wat: Valorisatie van restwarmte uit exotherm proces met stoomcompressie. Waarom en hoeveel is MVR beter dan een e-boiler? Waarom is dit niet vaker toegepast en wat is er nieuw aan? Wat is het potentieel voor uw fabriek?

}'tw}Z9 AU #' AU# w}tA' Waar: Industrie Theater, Hal 2 Wanneer: Donderdag 14 oktober, 15:00 - 16:30 Wat: Zie www.industrialheatandpower.nl.

Sò ǠǟȚǢǟ ȯ ǠǠȚǟǟ ǠǠȚǠǤ ȯ ǠǠȚǣǤ ǠǡȚǟǟ ȯ ǠǡȚǢǟ ǠǢȚǢǟ ȯ ǠǣȚǟǟ ǠǤȚǟǟ ȯ ǠǥȚǟǟ

?® ÀÜ À½ ăķÐ}ÐīīȚ >řÅīðÌ }ìÐīĉă >ÐĴÐī wĴďďĉĨăĴåďīĉȚ ZĨăÐðÌðĊæ ŒāÅÐāœĉ ĨÐīĮďďĊ ĮĴďďĉðĊĮĴăăĴðÐ ȧ qwȨ ăķÐ}ÐīīȚ }ďÐĨĮĮðĊæ ŒĊ TÐÆìĊðĮÆìÐ #ĉĨīÐÆďĉĨīÐĮĮðÐ ȧT tȥT#tȨ Åū #Z }ÐīĊÐķšÐĊ 'ĊÐÆďȚ 9ăÐŘðÅðăðĴÐðĴș ÌðīÐÆĴÐ ZǡȭīÐÌķÆĴðÐ ÐĊ ĮĴðĉķăÐīðĊæ ŒĊ æīďÐĊÐ œĴÐīĮĴďå ÐĊ æīďÐĊ æĮȘ #Ð īďă ŒĊ ÌÐ ðĊÌķĮĴīðÚăÐ ÐȭÅďðăÐī ðĊ ìÐĴ ĉďÌÐīĊÐ ÐĊÐīæðÐĮřĮĴÐÐĉ NÌÐī ÐĊ wÆìĊÐðÌÐī 'ăÐÆĴīðÆȚ ¢ď ĉďĊðĴďī ÐĊ ìă þÐ ÌķķīšĉìÐðÌĮÌďÐăĮĴÐăăðĊæÐĊ

`vvÀ ƪ(v¨ƫ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ qīāĴūāĴìÐĴÐī AĊÌķĮĴīðÐ ȧǡȨ

" # Het Retrofit-totaalconcept is een concept waarbij (bestaande) klimaatinstallaties energiezuinig worden gemaakt en gereconditioneerd. Hierdoor voldoet de installatie aan de huidige klimaateisen en wordt tevens de levensduur van de installatie verlengd. Piguillet & Zonen is gespecialiseerd in het verduurzamen, reconditioneren en energiezuinig maken van (bestaande) klimaatinstallaties. In samenwerking met de gerenommeerde fabrikant van efficiënte ventilatoren en motoren, ZIEHL-ABEGG, biedt het bedrijf het Retrofit-totaalconcept aan. Piguillet & Zonen adviseert u graag over de Retrofit-mogelijkheden, terugverdientijden en regelgevingen omtrent EIA (Energie-Investeringsaftrek), waarmee uw investering substantieel verlaagd kan worden. Het Retrofit-totaalconcept is onder andere een efficiënte oplossing voor luchtbehandelingskasten, dry-coolers, koelmachines en dakventilatoren. Voordelen Retrofit Retrofit leidt tot een reductie van het energieverbruik en daarmee tot 50% besparing op de energiekosten. Daarnaast verlaagt het concept de ecologische voetafdruk, door onder meer een verlaging van de CO2-uitstoot. Tevens worden hierdoor de klimaatdoelstellingen gehaald. Verder wordt een besparing op de onderhoudskosten bereikt en wordt de levensduur van de kli-

ÐĮĴĊÌÐ āăðĉĴðĊĮĴăăĴðÐ Œďďī ÐĊ Ċ ÌÐ īÐÆďĊÌðĴðďĊÐīðĊæȘ

maatinstallatie verlengd. De terugverdientijd is gemiddeld twee tot vijf jaar. $

" ! " ư ÃÃ ÛÀò Ü³® ® ®ƛ _³³À ç³Ü ¨ À ®³ÛvÈ v¨Ã v Û Ã À ƛ ĴřĨÐĊ æīďĴÐ ŒďďīÌÐăÐĊȘ #ÐĊā ìðÐīÅū Ċ ìÐĴ æÐīðÆìĴ ÐĊ ðĊÌðŒðÌķÐÐă œīĉÐĊș ìÐĴ ìďæÐ ÆďĉåďīĴș ĮĊÐăăÐ īÐÆĴðÐĴūÌș ìďæÐ ÅÐÌīūåĮšÐāÐī ìÐðÌ ÐĊ ăĊæÐ ăÐŒÐĊĮÌķķīȘ '}>'tT šÐĴ ÌÐšÐ ĨīďÌķÆĴÐĊ ŒÐÐă ðĊ Œďďī ÑÑĊ ÐĊ ĴœÐÐĨÐīĮďďĊĮ ìķðĮìďķÌÐĊĮ ÐĊ ŒāĊĴðÐœďĊðĊæÐĊȘ ďďī ÌÐšÐ œďĊðĊæÐĊ ÅðÐÌĴ ìÐĴ ÅÐÌīūå Ċķ ďďā ÐÐĊ ďĨăďĮĮðĊæ Œďďī ÌÐ œīĉœĴÐī ŒďďīšðÐĊðĊæș ĉðÌÌÐăĮ ÌďďīĮĴīďďĉìÐĴÐīĮ ÐĊ œīĉĴÐ ĨďĉĨÅďðăÐīĮȘ Zďā ìðÐī ðĮ ìÐĴ šā ďĉ ÌÐ þķðĮĴÐ āÐķšÐ ĴÐ ĉāÐĊ å ìĊāÐăūā ŒĊ ÌÐ ĮðĴķĴðÐȘ #ďďīĮĴīďďĉìÐĴÐīĮ ìÐÅÅÐĊ ăĮ æīďďĴ ŒďďīÌÐÐă ÌĴ Ðī æÐÐĊ œīĉĴÐ ŒÐīăðÐĮ ďĨĴīÐÐÌĴ Ìďďī ĮĴðăĮĴĊÌȘ #īĉÐÐ šūĊ šÐ ķðĴÐīĮĴ æÐĮÆìðāĴ ðĊ ĮðĴķĴðÐĮ œī ďĨ ďĊīÐæÐăĉĴðæÐ ĉďĉÐĊĴÐĊ ÐĊ īÐăĴðÐå ăæ åīÐ ĪķÐĊĴ œīĉ œĴÐī ĊďÌðæ ðĮț šďăĮ ðĊ ŒāĊĴðÐœďĊðĊæÐĊȘ Tī ďďā ðĊ āăÐðĊÐ ĨĨīĴÐĉÐĊĴÐĊ šūĊ ÌďďīĮĴīďĉÐīĮ æÐĮÆìðāĴș ÌďďīÌĴ šÐ ÅūŒďďīÅÐÐăÌ œÐðĊðæ īķðĉĴÐ ðĊĊÐĉÐĊ ÐĊ ÐÐĊŒďķÌðæ šūĊ ðĊ ìÐĴ æÐÅīķðāȘ īĉĴÐĨďĉĨÅďðăÐīĮ āķĊĊÐĊ æďÐÌ ðĊæÐšÐĴ œďīÌÐĊ ðĊ ÐÐĊæÐšðĊĮœďĊðĊæÐĊȘ #ďďīÌĴ æÐÅīķðā œďīÌĴ æÐĉāĴ ŒĊ ÌÐ ÐĊÐīæðÐ ķðĴ ÌÐ ÅķðĴÐĊăķÆìĴ œďīÌĴ ďĨ ÐÐĊ ÐŨÆðÚĊĴÐ œūšÐ œīĉ œĴÐī ÅÐīÐðÌȘ īĉĴÐĨďĉĨÅďðăÐīĮ ìÐÅÅÐĊ æÐÐĊ ÅķðĴÐĊķĊðĴ ĊďÌðæ ÐĊ šūĊ ÐÐĊŒďķÌðæ ĴÐ ðĊĮĴăăÐīÐĊ ÐĊ ĴÐ æÐ ÅīķðāÐĊȘ ðĴÐðĊÌÐăūā āďĉĴ ìÐĴ Ċ ďĨ ÐÐĊ þķðĮĴÐ ÌŒðĮÐīðĊæȘ #Ð ĮăÐĮ ĮķĨĨďīĴ ŒĊ '}>'tT ìÐÐåĴ ǣǟ þī ÐīŒīðĊæ ĉÐĴ ÐăÐāĴīðĮÆìÐ ŒÐīœīĉðĊæȘ >ÐĴ ÅÐÌīūå ďĊĴœðāāÐăĴ ÐĊ ĨīďÌķÆÐÐīĴ ÌÐ ĨīďÌķÆĴÐĊ šÐăå ðĊ ZďĮĴÐĊīūā ÐĊ æīĊÌÐÐīĴ ÐÐĊ ăĊæÐș ÆďĉåďīĴÅÐăÐ ÐĊ ĨīďÅăÐÐĉăďšÐ œÐīāðĊæȘ !

Zonthermie en in het bijzonder geconcentreerde zonthermie zijn vrij onbekend in Nederland. De vlakke plaat collectoren worden wel toegepast bij woningen en ook steeds meer bij stadsverwarming. Ook de vacuümbuizen vinden steeds meer hun weg. Maar geconcentreerde zonthermie wordt in Nederland nog niet toegepast. Dat is merkwaardig want in al ons omringende landen: België, Duitsland, Denemarken en zelfs Zweden wordt het nu al ingezet voor niet alleen stadsverwarming maar ook voor de industrie. Door het zonlicht te concerteren kun je gemakkelijk hogere temperaturen bereiken. Voor huishoudens heeft dit het voordeel dat je je gewone radiatoren zou kunnen blijven gebruiken. Ook warm tapwater kan geleverd worden. Voor de industrie betekent het dat ze een groot deel van hun warmtevraag of koe-

ling uit CST (Concentrated Solar Thermal-energy) kunnen halen. Opmerkelijk is verder nog dat per m2 spiegeloppervlak, drie keer zoveel energie geoogst kan worden dan met PV. In ons land met beperkte ruimte is dit een geweldig voordeel. Als je verder bedenkt dat meer dan 50% van onze energiebehoefte uit warmte bestaat, dan begrijp je niet dat de buitenlandse voorbeelden nog geen ingang gevonden hebben in Nederland. Zie ook het rapport ‘Focusdocument Warmtetransitie met geconcentreerde zonthermie’ op de website van de Vereniging voor Zonnekrachtcentrales. Of bezoek de stand in Hal 6.

Met in totaal acht nieuwe complete installatiesets van Caleffi, is er altijd één passende set bij een warmtepompsysteem te vinden. Tevens weet je dan ook zeker dat je de juiste appendages hebt gekozen. Omdat alle benodigde onderdelen zijn samengevoegd in één complete set, is een snelle installatie gegarandeerd. Voor zowel monoblock warmtepompen als split units, is er de keuze tussen verschillende vermogens én tussen een basic of premium pakket.

•

Expansieconsole. Een expansievat beschermt de warmtepomp en de rest van de installatie tegen mogelijke drukveranderingen. De expansievatconsole draagt het expansievat en is uitgerust met een overstortventiel, automatische ontluchter, manometer en expansievatkoppeling.

•

Drukverschilregelaar. De compressor van een warmtepomp moet altijd blijven draaien. De drukverschilregelaar zorgt ervoor dat het water kan blijven circuleren, ook als er geen warmtevraag is.

•

Vuilafscheider. Vuil in de installatie vermindert de werking en efficiëntie van de warmtewisselaar, waardoor het energieverbruik stijgt. De vuilafscheiders DIRTMAG® en DIRTMAGPLUS® van Caleffi verwijderen alle onzuiverheden en mag-

De inhoud van de sets bestaat uit de volgende producten: •

Vorstbeveiligingsklep (enkel voor monoblock). De vorstbeveiligingsklep beveiligt het buitendeel van de installatie tegen bevriezingsgevaar en voorkomt zo eventuele schade. Wanneer de watertemperatuur in de leiding 3 °C bereikt, zal de sluiter opengaan waardoor het systeemwater wordt geledigd.

We hebben een probleem: onze kierdichte woningen zijn dan in de winter wel lekker warm, in de steeds warmer wordende zomers liggen we te zweten in ons bed. En als de Nederlander niet lekker slaapt, dan wordt hij chagrijnig. Maar er gloort hoop aan de horizon: de Isobooster Professional-lijn van PXA Nederland, een isolatieproduct bruikbaar van de nok, de wanden tot de vloer. Vergeleken met ‘traditionele’ isolatiematerialen heeft Isobooster volgens Joost Vosmer van PXA Nederland veel voordelen: “Het is dun en heeft een gering gewicht, een hoge thermische isolatiewaarde en goede geluiddemping. Het is verder gemakkelijk te verwerken met een blijvend hoge reflectie en geen dauwpunt in het materiaal. Ook kleven er geen gezondheidsrisico’s aan want het product kent geen schadelijke stoffen, vezels of dampen. Tot slot wordt Isobooster Professional duurzaam geproduceerd met een lage CO2-uitstoot.” Hoe werkt het? Hoe werkt het materiaal dan? “Isobooster werkt op basis van reflectie. Hetzelfde principe wordt al jaren gebruikt bij nooddiensten en in de ruimtevaart. Kijk maar eens naar een thermosfles. In tegenstelling tot glas- of steenwol vertraagt ons materiaal niet de overdracht van temperatuur, maar blokkeert het. Vrijwel alle isolatiematerialen nemen energie op en geven het daarna door. Ons materiaal kaatst warmte en kou terug. Hoe groter het temperatuurverschil, des te beter de werking.” Het isolatiemateriaal is geschikt voor uiteenlopende projecten in nieuwbouw, renovatie of zelfs bij monumenten, waarbij niets mag veranderen in het authentieke aanzicht. Ook op lastige plekken, bijvoorbeeld op een dak wat nog niet eerder geïsoleerd is, komt het materiaal van pas. Door meerdere lagen folie worden meerdere luchtlagen gecreëerd waarin de warmte steeds wordt gereflecteerd. De eerste laag kaatst maar liefst 97 procent

terug en de tweede kaatst wederom 97 procent van de overgebleven 3 procent terug. Dat levert een zeer hoog rendement op, zeker vergeleken met isolatiematerialen die warme lucht vooral absorberen, waardoor een hitteschild ontstaat. Vosmer: “Sinds januari dit jaar moet alle nieuwbouw voldoen aan de BENG-eisen. Als het gaat om thermische isolatie zijn de eisen een stuk strenger dan bij renovatie. Wie renoveert met Isobooster Professional zit altijd goed. Het haalt het maximale uit de energiebesparing en vergemakkelijkt het vergunningentraject. Tevens is het gemakkelijk één product te kunnen gebruiken voor dak, gevel en vloer en dat er geen aparte dampfolie meer nodig is. Het product voldoet aan de hoogste waarden en is sinds 2015 voorzien van de BCRG-gelijkheidsverklaring. We zien dat hiermee zelfs monumenten op het hoogste isolatieniveau worden gebracht en in veel gevallen ook nog in aanmerkingen komen voor subsidies zoals ISDE.”

netiet uit het installatiewater. Dit is nodig om een optimale werking en hoog rendement van de warmtepomp te kunnen garanderen. •

Luchtafscheider. Om slijtage van de warmtepomp te vermijden en de levensduur te verlengen, wordt een luchtafscheider geplaatst. De luchtafscheiders DISCAL® en DISCALSLIM® verwijderen continu lucht uit de installatie. De circulatie van volledig ontlucht water zorgt ervoor dat de installatie optimaal functioneert zonder dat problemen als geluidsoverlast, corrosie, plaatselijke oververhitting en mechanische beschadigingen optreden.

Profijt fi Isolatie is een isolatiebedrijf dat keuzes heeft gemaakt voor de inzet van duurzame en milieuverantwoorde inzet van isolatiematerialen via de spuittechnologie. Hierin werkt het nauw samen met producenten die ook duurzaamheid, circulariteit en milieuverantwoordelijkk heid hoog in het vaandel hebben staan. In dit geval werkt Profijt fi Isolatie voor meer dan 80% met H2foam Lite van HBS (Huntsman Building Solutions).

HBS heeft voor de productie en ontwikkeling een circulariteitsprogramma opgezet waarbij het mogelijk is om door het inzamelen en hergebruiken van PET flessen opnieuw grondstoffen ff te maken voor de productie van H2foamlite. Daarnaast wordt er gezorgd voor de herplanting van vijf bomen bij afname van elke vijf sets van H2foam Lite. Dus aan de grondstoffenkant ff wordt gewerkt aan herwinning en upcycling en aan de achterkant wordt gewerkt aan het herplanten van bossen (Tsjechië). Dit programma wil men verder gaan uitrollen, ook in Nederland. Hierbij wordt er dus een beroep gedaan op de samenwerking in de keten om H2foam Lite afval in te zamelen en aan te bieden aan recyclingbedrijven die hier

nieuwe grondstoffen ff voor de productie van deze PU sprayfoam maken. qtZ9ŧ} AwZO }A' ȘqtZ9ŧ}¢ N'OŧNȘUO

Àvv À³® È ƹÛ À À³ ® ®ƺƛ Sò ®Ã _v§ ËÀÃ ® À ½v§È Û ®È ¨vÈ Ã½ v¨ ÃÈ Ë È È Ã¨ ³½¨³ÃÃ ® ® Û³³À ç³Ü ¨ ® ËÜ ³ËÜ v¨Ã À ®³ÛvÈ Û³³À ® ç³® ®® ®§¨ vvÈƛ ( ! '

( ĴūÌȘ #ďďī ÐÐĊ ìĊÌðæÐ āďĨðÐÐīåķĊÆĴðÐ ðĊ ÌÐ ĮďåĴœīÐ ðĮ ìÐĴ ĉďæÐăūā ďĉ æÐăūāīÌðæÐ œďĊðĊæȘ #Ĵ ăÐŒÐīĴ æīďĴÐ ĴūÌĮœðĊĮĴ ďĨȘ 9řĮðĮÆìÐ ðĊæīÐĨÐĊ šūĊ ĊðÐĴ ĊďÌðæȘ #Ð ăðĊāĮȥīÐÆìĴĮ ķðĴœðĮĮÐăðĊæ æÐÅÐķīĴ ŒďăăÐÌðæ ĮďåĴœīÐ æ ææ æ ( ĉĴðæș ÌĊāšū ÐÐĊ æÐĨĴÐĊĴÐÐīÌ ĨīðĊÆðĨÐ ŒĊ ÌÐ ÌķÅÅÐăÐ ÅřȭĨĮĮȘ

:% ½À³³ ÜvÀÈ ½³½ ³® ½È ® " ÌðÐ ìķĊ ÅÐĮĴĊÌÐ œďĊðĊæ ĮĴĨ Œďďī ĮĴĨ œÐĊĮÐĊ ĴÐ ŒÐīÌķķīšĉÐĊ ĴďĴ ÐÐĊ ŒďăăÐÌðæ æĮăďšÐ œďĊðĊæȘ ū ÐÐĊ āăĮĮðÐāÐ ŒÐĊĴðăĴðÐœīĉĴÐ( ĨďĉĨ œďīÌĴ ăăÐ ăķÆìĴ ķðĴ ÌÐ œďĊðĊæ æÐìăÌ œĊĊÐÐī Ðī œīĉĴÐŒīæ ďå œīĉ ĴĨœĴÐīŒīæ ðĮȘ >ðÐīÌďďī œďīÌĴ Œā ĉÐÐī ăķÆìĴ ÌĊ ĊďÌðæ ķðĴ ÌÐ œďĊðĊæ æÐìăÌș ÐĊāÐă ďĉ ÌÐ œīĉĴÐĨďĉĨ ĴÐ ŒďďīšðÐĊ ŒĊ Œďă( ÌďÐĊÌÐ ăķÆìĴÌÐÅðÐĴȘ ZŒÐīŒÐĊĴðăĴðÐ šďīæĴ Œďďī ďĊĊďÌðæ œīĉĴÐŒÐīăðÐĮ ÐĊ ÌÐ ÌīÅū ÅÐìďīÐĊÌÐ āďĮĴÐĊȘ ū ăæÐ ÅķðĴÐĊĴÐĉĨÐīĴķīÐĊ ÐĊ ÅÐĨ( ÐīāĴ ŒÐīĉďæÐĊ ÌīðĴ šďȸĊ œīĉĴÐĨďĉĨ ĮďĉĮ šÐăåĮ ăďķĴÐī ďĉ šūĊ Ðð( æÐĊ ŒÐīăðÐšÐĊ ĴÐ ÆďĉĨÐĊĮÐīÐĊȘ Ċ ďŒÐīŒÐĊĴðăĴðÐ ðĮ Åū ÌÐ #ķÆď ďŘ ' ÅķðĴÐĊăķÆìĴȘ Zĉ ÐÆìĴÐī æÐÐĊ ÐĊÐīæðÐ ŒÐīăďīÐĊ ĴÐ ăĴÐĊ æĊș œďīÌĴ ÌÐ ÅÐĮÆìðāÅīÐ ŒÐĊĴðăĴðÐăķÆìĴ ďďā ďŒÐī ÌÐ œīĉĴÐœðĮĮÐăī æÐšďæÐĊȘ >ð( ÐīÌďďī ðĮ ÌÐ ăķÆìĴĴÐĉĨÐīĴķķī ìďæÐīȘ 'Ċ ÌķĮ ďďā ìÐĴ īÐĊÌÐĉÐĊĴș œīÌďďī ĉŘðĉăÐ ÐĊÐīæðÐĴÐīķæœðĊĊðĊæ ĉďæÐăūā ðĮȘ

#Ð ĴœÐÐÌÐ ĊďŒðĴÐðĴ ðĮ ÌÐ #ķÆď tďďå9ĊȘ #ÐšÐ ÌīķāæÐĮĴķķīÌÐ ÌāŒÐĊĴð( " )

UĴķķīăūūāÐ ÐĊĴðăĴðÐĮřĮĴÐĉÐĊȘ #Ð ÌīķāĮĴķīðĊæ šďīæĴ Œďďī ÐÐĊ ĨÐī( ' tďďå9ĊĊ ðĮ ÅÐĮÆìðāÅī ðĊ ĴœÐÐ ķðĴŒďÐīðĊæÐĊ ĉÐĴ ÐÐĊ ĉŘðĉķĉ ÌÐȭ % ȥķȘ #Ð tďďå9Ċ ĉÐĴ ĮăðĉĉÐ ð ȭīÐæÐăāăÐĨĨÐĊ $'&## %'### ĉāĴ ìÐĴ ĉďæÐăūā ďĉ ĨĨīĴÐĉÐĊĴÐĊÆďĉĨăÐŘÐĊ ÆÐĊĴīăș šďĊă ďå ăďāă ŒĊ ŒīæĮĴķīðĊæ ĴÐ ŒďďīšðÐĊ ĉÐĴ ÐÐĊ ĊšðÐĊăūāÐ ÐĊÐīæðÐȭ '

De nieuwe Figuresse design badkamerreeks van Radson gaat mee in de moderne designtrends en de vraag naar onalledaagse, gewaagde vormen. Ook zijn nagenoeg alle modellen verkrijgbaar in watervoerende én elektrische uitvoering. Of je kan deze combineren tot een gemengd model, zodat je in warmere seizoenen nog steeds badhanddoeken kunt opwarmen of drogen, terwijl de centrale verwarming is uitgeschaa keld. In sommige ruimtes, zoals de badkamer, kan er behoefte zijn aan een kortstondige en flexibele verwarming. In dat geval is elektrische verwarming de meest energie-efficiënte oplossing. Daarnaast zijn elektrische radiatoren vaak een probleemoplosser bij renovatieprojecten of in ruimtes, zoals de zolder waar geen centrale verwarming aanwezig is. De trend om te kiezen voor hernieuwbare elektriciteit doet ook de vraag naar elektrische radiatoren toenemen. Als we kijken naar het huis van de toekomst, zien we het gebruik van een warmtepomp, meestal in combinatie met vloerverwarming. In ruimtes waar tijdelijk extra warmte moet worden opgewekt, is een elektrische radiator de optimale oplossing. De installatie en uitvoering werken volledig onafhankelijk van de leidingaansluiting en de radiator kan ook gebruik maken van de elektriciteit die door zonnepanelen wordt opgewekt. Eigenschappen Elektrische radiatoren creëren door een zachte stralingswarmte een aangenaam binnenklimaat voor een beter welzijn. De installatie is eenvoudige en snel, zonder aansluiting op het verwarmingssysteem. Dit systeem is te combineren met zonnepanelen. Deze radiatoren zijn ook optimaal voor gebruik buiten het stookseizoen.

Figuresse biedt een volwaardig aanbod, eenvoudige installatie en gebruiksvriendelijke elektrische bedieningen. Radson heeft de drie trendkleuren wit, mat gitzwart en mat antraciet grijs op voorraad. Bij meerdere modellen zit ook de handdoekbeugel inbegrepen in de verpakking. Deze hoeft dus niet apart besteld te worden.

De twee nieuwe laadstations Next en Pure en het nieuwe backend systeem Webasto ChargeConnect staan centraal bij Webasto’s deelname aan Zero Emission I Ecomobiel. De Next is het nieuwe slimme laadstation met connectiviteit. Hiermee kan een EV slim en efficiënt geladen worden en is er volledig digitaal beheer van het laadstation via het Webasto ChargeConnect backend. Via een app of webportaal is er onder andere live inzicht in de status van de gekoppelde laadstations en kunnen deze volledig beheerd worden. De Next is beschikbaar in een 11 kW of 22 kW uitvoering en is voorzien van Dynamic load management. De nieuwe generatie van de Webasto Pure volgt de zeer succesvolle vorige versie op. Het laadstation biedt snel en veilig laden voor alle elektrische voertuigen met een type-2 stekker. Ook de Pure is er in een 11 kW of 22 kW uitvoering, waarbij er gekozen kan worden tussen een vaste laadkabel van 4,5 m of 7 m lengte. Dit laadstation wordt geleverd met een veiligheids- en kwaliteitsbelofte van maar liefst vijf jaar. Beide laadstations zijn aan de muur te monteren. Webasto levert echter ook diverse montagezuilen, als er geen mogelijkheid is voor wandmontage. Webasto ChargeConnect Met de praktische Webasto ChargeConnect oplossing blijft u altijd op de hoogte van uw Webasto laadstation met connectiviteit. U heeft toegang tot de huidige status van uw laadstations,

de volledige laadhistorie, uw energieverbruik en nog veel meer. Waar u ook bent en wanneer u ook wilt. De data van uw laadstations is weergegeven in het webportaal en biedt maximale transparantie, optimaal beheer en veiligheid. Hiermee is deze oplossing zeer geschikt voor organisaties die meerdere laadstations moeten beheren.

Dankzij een uitbreiding van de ClimaPac hoeven installateurs er bij de installatie alleen nog voor te zorgen dat deze luchtbehandelingskast is aangesloten op het stroomnet. “Met deze uitbreiding bieden we bedrijven met één kast de mogelijkheid om hun gebouw op een all electric manier zowel te koelen en te verwarmen als goed te ventileren”, vertelt Evert van Merkestijn van Stulz. Naar aanleiding van vragen van installateurs en diverse klanten besloot leverancier in klimaatoplossingen Stulz Groep om de luchtbehandelingskast ClimaPac uit te breiden. Door deze uitbreiding zorgt het bedrijf voor een apparaat dat beschikt over twee bijzondere eigenschappen. Ten eerste, een frame inclusief warmtepompen. De warmtepompen op de ClimaPac zijn van het merk Mitsubishi Heavy Industries, waar Stulz in Europa de grootste importeur van is. Ook beschikt de unit over een warmteterugwinningsunit. Hierdoor kan de ClimaPac naast het koelen en verwarmen van een

gebouw worden gebruikt voor een goede ventilatie in een gebouw. “Met deze uitbreiding is de ClimaPac een compleet apparaat geworden”, vindt Evert van Merkestijn, accountmanager bij Stulz Groep. “Goede ventilatie is het afgelopen jaar een belangrijker onderwerp geworden. Dat komt met name door het coronavirus. We hebben gemerkt dat bedrijven steeds meer interesse zijn gaan tonen in het ventileren van hun bedrijfsgebouwen.” Daarnaast valt hem op dat steeds meer organisaties door de klimaatdoelstellingen van de Nederlandse overheid de wens hebben om hun bedrijfsgebouw energiezuinig of energieneutraal te maken. “Dankzij de uitbreiding voorziet de ClimaPac in beide behoeften.” Standaard en maatwerk De nieuwe luchtbehandelingskast wordt in vijf verschillende types aangeboden, voor diverse soorten gebouwen van verschillende grootte. Van hotels en universiteiten tot ziekenhuizen, industrie en winkelcentra; het apparaat zorgt voor een goede koeling,

verwarming en ventilatie. De productie vindt voorlopig plaats in Spanje, maar na de zomer wordt de ClimaPac voor een deel in Nederland geproduceerd. “Wij zijn het enige bedrijf in Nederland, dat alles onder één dak heeft, waaronder ook eigen stekmonteurs.” Plug-and-play De uitbreiding biedt niet alleen de bedrijven een goede oplossing om hun gebouw te ventileren, koelen en te verwarmen, zegt hij. “Het biedt ook onze directe klanten, de installateurs, voordelen. Het voornaamste voor hen is dat we hebben gezorgd voor één kast, die eenvoudig is aan te sluiten. Als de kast op het dak van een pand staat, hoeven ze niet meer verschillende onderdelen aan elkaar te verbinden. Dankzij de uitbreiding is de ClimaPac plug-and-play, ze hoeven enkel nog de stekker in het stopcontact te steken.”

Veel aannemers zagen nog zelf hun dakelementen op de bouwplaats. Dat is arbeidsintensief en niet praktisch. Met Unidek PasDak kan dat veel sneller en slimmer. Kingspan Unidek maakt dakelementen op basis van de werktekening op maat. De klant krijgt een legplan voor de controle. Na akkoord vragen productie en levering twaalf werkdagen. En alle dakelementen worden zo aangeleverd dat deze razendsnel zijn te leggen, uiteraard zonder te zagen. U kent het wel. Zo’n fraaie woning met hoek- en kilkepers. Dat betekent vaak veel dakelementen ter plaatse op maat zagen. En dan maar hopen dat alles precies past, anders moet de PUR-schuim erbij komen. Niet echt bevorderlijk voor luchtdicht bouwen. Zou het niet mooi zijn als alle dakelementen al precies op maat worden aangeleverd? Dat alle dakelementen vervolgens snel zijn te monteren en ook nog naadloos op elkaar aansluiten? Ja, het kan: met Unidek PasDak. Hoe werkt het? Het Unidek Pasdak is aantrekkelijk voor daken met één of meerdere kepers. De klant levert de werktekening (als DWG- of IFC-bestand) van het dak aan Kingspan Unidek. Vervolgens krijgt

men een complete set digitale tekeningen (PDF) retour gestuurd. Die bestaat uit een legplan met maatvoering, codering en doorsneden. De klant controleert het legplan en samen met Kingspan Unidek zet men de laatste puntjes op de i. Na definitieve goedkeuring start de productie. Binnen twaalf werkdagen worden de dakelementen al geleverd, inclusief legplan en montage-instructie. Veel voordelen De voordelen zijn legio. De montage verloopt veel sneller en er is minder man-

kracht en kraantijd nodig. Ook wordt een hogere luchtdichtheid bereikt omdat de elementen precies op maat zijn en dus ook perfect op elkaar aansluiten. Doordat de aannemer niet hoeft te zagen, is er ook minder afval. Kingspan Unidek zorgt daarnaast voor technische ondersteuning en een duidelijk legplan. Bij levering zijn de dakelementen genummerd en op logische wijze opgestapeld. Kwestie dus van snel en foutloos monteren!

Onder het motto ‘Maak gebouwen slim voor een betere en duurzame wereld’ neemt Kieback&Peter deel aan Vakbeurs Energie en drie andere beurzen. U kunt op de beursvloer kennismaken met slimme oplossingen op het gebied van energiemanagement, oplossingen voor gebouwautomatisering en het verder digitaliseren van gebouwen, zoals het unieke systeem voor voorspellend regelen. Het Building Life Cycle-serviceprogramma wordt eveneens gepresenteerd. Dit is een maatpak op het gebied van advies, service en onderhoud en loopt parallel aan de levenscyclus van het gebouw. Dus de juiste acties op het juiste moment. Met als doel: continu in dialoog zijn met betrekking tot het digitaliseren van het gebouw (smart buildings) en het aandragen van oplossingen op acute en lange termijn vraagstukken, zoals de klimaatdoelen. Met in de basis het 24/7 oplossen van storingen, het meerjaren-onderhoudsplan en predictive maintenace.

( #( & ' $)& + &"( %$"%','( " ' # # & '% & # # " ! )*& # ! * &+ &" # '','( "

( ) ( # ! '( ( ) ( # !) ( + ( & "$#$ !$ ( ## # ! * # $)& ' # *$!! # # & $#(+ ! ( )"% $#(&$! # ( " ( # #( ! - & & # & #( & ' ()& ' $ $#( & ( # & + ! % # +$& ( & &) ( " ( * # (- ! %! ( $&" *$$& & # & )($" ( !' +$& ( ($ % '( # #( & ' (& " ($ '( !! # $$& &) ( " # * # ( %! ( $&" # $)& *$!! +$& # # & ! * ( &* ' $ & # # & &) +$& # " ( * # $" $&( $) %% $" $&( $) $)& ( &"$'( ( # #( & ' ( + , $" #'( !! ( ( "$# ($& # $$& ( &) * # & # * # + &" ( %+ ( & ' & )- ) ( *$$&& * ( # " ( $ ! ( & # $)

+++ #( & ' #!

Itho Daalderop warmtepompen; altijd een geschikte oplossing! WPU 5G - benut energie uit de bodem Nieuwbouw

Projectmatig

Renovatie De best presterende bodemwarmtepomp van Nederland. Door de bodemenergie is voor het verwarmen én koelen van de woning zeer weinig energie nodig. Er zijn verschillende hoogwaardige voorraadvaten beschikbaar voor elke warmwaterbehoefte.

HP-S - benut energie uit de buitenlucht Nieuwbouw

Projectmatig

Renovatie

Particulier

Deze warmtepomp kan de woning zowel verwarmen als koelen. Met een prachtig design, een ﬂuisterstille werking en hoog rendement, kan deze warmtepomp zowel hybride als all-electric opgesteld worden. Er zijn verschillende hoogwaardige voorraadvaten beschikbaar voor elke warmwaterbehoefte.

Vincent - De ideale warmtepomp zonder buitendeel! Nieuwbouw

Projectmatig

Renovatie

Particulier

Tijdens de Vakbeurs Energie van 12 t/m 14 oktober in de Brabanthallen presenteren we onze nieuwste lucht/water warmtepomp die uit alleen een binnendeel bestaat. Deze warmtepomp is ideaal voor zowel de nieuwbouw als de bestaande bouw. Waarom dat zo is, vertellen we u graag op onze stand

20_0182 | ID 15-09-2021

D047 in hal 3!