Special Dag over Preventie by VMN Media

www.overpreventie.nl

jaargang 9 | april | 2015

PRAKTIJKBLAD

OVER VEILIG EN GEZOND WERKEN

In dit nummer: Niet straffen maar belonen +++ Preventiewerk: een vak apart +++ Baas mag best de cel in +++ Sleutelrol bij preventie

Wat te doen met de preventieparadox? RI&E

Vergroot je kennis en haal meer uit jezelf…

Arbo Workshopdag 2015 28 mei 2015 BCN Utrecht Daltonlaan

Je kunt 2 workshops volgen:

•• •• •• •• ••

Agressie en geweld op het werk Veilig gedrag en cultuur: kies de juiste aanpak Valkuilen bij ongevalsonderzoek Losdenken Beïnvloed de ander, begin bij jezelf De RIE effectief inzetten als middel POW (Plaats Ongebonden Werken) Timemanagement Brainpower: invloed uitoefenen zonder macht! Zo krijg je dat advies wél geaccepteerd

HAAL OOK MEER UIT JEZELF EN MELD JE AAN OP

ARBO-ONLINE.NL/WORKSHOPDAG

Laatste nieuws over veilig en gezond werken • Hoog rendement in korte tijd • Keuze uit 10 verschillende workshops • Een leuke en leerzame dag

COLOFON VEILIGHEID & PREVENTIE IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET Redactiecoördinator Nicole Weidema, tel. 088-5840972 Eindredacteur Inge Mulder Uitgever Frederique Zeemans Accountmanager Richard van Dijk, tel. 088-5840966 richardvandijk@vakmedianet.nl Vormgeving & opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Van der Wiel & Rosmalen Drukkers, Arnhem Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn www.overpreventie.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Veiligheid & Preventie verschijnt 6 keer per jaar. Jaarabonnement € 147,00 exclusief btw; verzending buitenland per jaar € 27,00 (EU) en € 38,00 (niet-EU-landen). Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl. Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2015 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl. Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

INHOUD 8 Niet straffen maar belonen Je kunt straf gebruiken om gedrag te veranderen. Maar gedragsdeskundige Maarten Kouwenhoven ziet meer in een contract dat vooraf sancties vaststelt als iemand zich niet aan de (veiligheids)regels houdt.

10 Preventiewerk: een vak apart Hoewel vrijwel alle organisaties gezond en veilig werken belangrijk vinden, zijn preventietaken toch vaak iets dat de verantwoordelijken ‘er even bij’ doen.

1 op de 5 besteedt vrijwel al zijn tijd aan preventiewerk

NATIONAAL ONDERZOEK O PREVENTIE

57% vindt de wensen van de verzekeraar niet belangrijk voor het preventiebeleid

79% vindt preventiewerk een vak apart. 67% vindt dat er een verplichte opleiding voor preventiemedewerkers moet komen

18 Wat te doen met de preventieparadox?

RI&E

Eigenlijk is preventie heel eenvoudig: die moet het werk gezond en veilig maken. Waarom is de praktijk dan vaak zo weerbarstig?

ISSN 2352-1597

EN VERDER NIEUWS COLUMN RIEMEIJER ARTIKEL DAG OVER PREVENTIE ARTIKEL

4 13 14 16 20

LETTER VAN DE WET DE VERBAZING ARTIKEL ONGEVAL MEDIA

| april | 2015 3

22 23 24 26 27

NIEUWS Nog niet de helft heeft RI&E

Zere schouders

De meeste bedrijven in Nederland (75%) houden een schriftelijke ongevallenadministratie bij,

Steeds meer mensen brengen de hele dag door achter hun

maar met het naleven van de verplichting om een RI&E op te stellen is het een stuk minder

computer. En dat voelen we aan onze nek, schouders en ar-

goed gesteld.

men.

Slechts 47 procent van de organisaties heeft een RI&E. Een plan van aanpak krijgt nog

Alleen al in Nederland zijn klachten aan nek en schouders

minder prioriteit: slechts 38 procent van de organisaties beschikt hierover. Dat blijkt uit het

goed voor 184.000 verzuimgevallen per jaar. Opgeteld zor-

Inspectierapport Arbo in bedrijf 2014 van de Inspectie SZW. Grote bedrijven (met veel werk-

gen deze verzuimgevallen samen voor 11 procent van het

nemers) slagen er veel vaker in aan de verplichtingen te voldoen dan de kleinere bedrijven.

totaal aantal verzuimdagen.

94 procent van de werknemers werkt voor een organisatie die de wet naleeft als het gaat

RSI staat voor repetitive strain injury. En herhalende bewe-

om voorlichting, arbodienstverlening en ziekteverzuimbeleid.

gingen maken, gebeurt volop op de Nederlandse werkvloer. 35 procent van de werknemers moet herhalende bewegin-

Bron:

gen maken, 19 procent moet kracht zetten bij het werk en

Inspectie SZW

10 procent werkt in een ongemakkelijke houding, zo blijkt uit de feiten en cijfers die de RSI Vereniging op een rij heeft gezet. Hieruit komt naar voren dat het werk in de afgelopen

Nood aan de man

jaren nauwelijks gezonder is geworden, want deze cijfers verschillen bijna niet van die uit 2007. Het aantal beeldschermwerkers is in die jaren wel aanmer-

Door te weinig mankracht en hoog ziektever-

Bij de politie kampt driekwart van de meld-

kelijk toegenomen, van 22 procent in 2007 naar 26 procent

zuim zijn de meldkamers waar 112-telefoon-

kamers met te weinig mankracht, bij de

in 2013. De belangrijkste arbeidsrisico’s zijn werkdruk en

tjes binnenkomen, ernstig onderbezet.

brandweer en ambulancezorg dik de helft.

fysieke belasting. Hieronder vallen lichamelijk te zwaar werk

De ‘oplossing’ van het personeelstekort

en langdurig dezelfde handelingen moeten uitvoeren of met

Dit vormt volgens de Inspectie Veiligheid en

zoekt men in extra diensten voor centralis-

een computer werken. Dit type belasting vormde in 2013

Justitie en het Agentschap Telecom direct

ten en het vaker inroosteren van jongeren

onder 7 procent van de verzuimers de belangrijkste reden

risico voor de veiligheid van mensen.

in de nachtdienst. Dit leidt tot overtredin-

van het ontstaan van hun laatste verzuimklacht.

gen van de Arbeidstijdenwet. Door deze ongezonde situatie dreigt een

Er zijn stappen die we kunnen nemen om de kans op RSI te

toename van ziekteverzuim, waarschuwt

verminderen:

de Inspectie, terwijl dat juist één van de

t Goed zitten - Een goede houding is niet voorover gebo-

oorzaken is van het personeelstekort.

gen of onderuitgezakt, maar ook niet té rechtop. Dat

Een bijkomend probleem is dat een deel

verhoogt de kans op overstrekken. Heb je koude of tin-

van de medewerkers al eerder is vertrokken

telende handen, dan worden de bloedvaten in de schou-

vanwege onzekerheid over de reorganisatie

ders mogelijk afgekneld. Ontspan je schouders en zorg

van de meldkamers. Die moeten op termijn

dat je onderrug licht hol is, terwijl de bovenrug juist licht

één landelijk geheel gaan vormen. De vacatures die door hun vertrek zijn ontstaan,

gebold moet zijn. t Check je werkplek - Een beeldscherm moet op oog-

blijven tot die tijd open staan. Hierdoor

hoogte staan, dan rust je hoofd op je ruggengraat en

wordt de werkdruk voor de achterblijvers

hoef je je nekspieren niet te gebruiken. Gebruik voor een

nog hoger.

laptop een los toetsenbord en een losse muis om nek en schouders te ontlasten.

Bron: Meer nieuws? www.overpreventie.nl

Arbo-online.nl

t Bewegen is belangrijk - Onderbreek je werk af en toe voor een wandeling of gebruik een printer op een andere verdieping. Bron: RSI Vereniging, Managementsupport.nl

| april | 2015

10 procent van de werknemers werkt in een ongemakkelijke houding

Oppasen met latex

Boete voor de baas

Ook wanneer er op de verpakking staat ver-

ernstigste gevallen zelfs tot ademhalings-

Leidinggevenden die willens

hierover zeggenschap heeft

meld dat handschoenen latexvrij zijn, hoeft

moeilijkheden of overlijden.

en wetens overtredingen

gehad en maatregelen ter

dat in de praktijk niet zo te zijn.

Latex wordt niet alleen gebruikt voor hand-

van de arbowetgeving laten

voorkoming van deze over-

schoenen, maar wordt ook verwerkt in di-

voortduren, kunnen daar op

treding achterwege heeft

Met die waarschuwing wil de U.S. Food

verse andere producten zoals pleisters,

persoonlijke titel voor wor-

gelaten of de overtreding

and Drug Administration (FDA) mensen

condooms, catheters, bloeddrukmeters en

den bestraft.

heeft laten voortduren.

erop wijzen dat er (nog) geen goede testen

krukken.

beschikbaar zijn om aan te tonen dat pro-

Naar schatting zijn tussen de 8 en de 12

De afgelopen twee jaar

niet alleen het bedrijf een

ducten echt geschikt zijn voor mensen met

procent van de werknemers in de zorg ge-

heeft de Inspectie SZW 25

boete, maar de baas zelf

een overgevoeligheid voor latex. Er zouden

voelig voor latex. Deze gevoeligheid kan

maal leidinggevenden be-

ook. Het boetebedrag kan

volgens de FDA toch latexproteïnen in pro-

toenemen wanneer mensen vaker in con-

boet. De Inspectie kan dit

aardig oplopen, want de

ducten kunnen zitten. In de Verenigde Sta-

tact komen met de stof.

doen als ze kan aantonen

boete voor de leidingge-

ten mogen fabrikanten daarom niet meer

De FDA raadt mensen met een overgevoe-

dat de leidinggevende ver-

vende is in principe de helft

zeggen dat hun handschoenen latexvrij

ligheid voor latex aan om alleen hand-

antwoordelijk was of een

van wat het bedrijf krijgt

zijn, maar alleen dat ze niet zijn gemaakt

schoenen te gebruiken die zijn gemaakt

belangrijke rol heeft ge-

opgelegd. De hoogste boe-

met natuurlijke latex.

zonder natuurlijke latex en dan alleen de

speeld bij het begaan van

te die de I-SZW tot nog toe

Overgevoeligheid voor latex kan leiden tot

poedervrije variant. Gebruik geen lotions

een overtreding binnen het

heeft uitgedeeld, bedraagt

een rode, jeukende huid en uitslag of in de

op oliebasis, want die kunnen de hand-

bedrijf. Te denken valt daar-

68.000 euro. In totaal is

schoen aantasten. Na gebruik de handen

bij aan overtreding van de

ruim 433.000 euro aan

wassen met water en een milde zeep.

Arbeidstijdenwet. Er moet

boetes opgelegd. De I-SZW

sprake zijn van persoonlijk

heeft besloten om door te

Bron:

verwijtbaar handelen van

gaan met het beboeten van

U.S. Food and Drug Administration

de feitelijk leidinggevende.

leidinggevenden.

In deze gevallen krijgt dus

Verder moet uit onderzoek blijken dat de hij kennis

Bron:

had van de overtreding,

Inspectie SZW

kankerepidemioloog

voor infectieziekten.

Richard Stevens kan

Uit onderzoek naar de

KORT NIEUWS Het risico op dodelijke

stress blootstaan op het

zware werk in het ma-

ongevallen stijgt met

werk lopen ruim 20%

gazijn.

40% door de grote druk-

Hulpverle-

meer risico op een her-

ners die in Afrika de

kunstlicht worden ge-

MRSA-bacterie blijkt dat

seninfarct, concluderen

strijd tegen ebola aan-

linkt aan ernstige ziek-

deze sterker en agressie-

British Safety Council

Zweedse onderzoekers.

gaan, worden thuis vaak

ten als kanker, diabetes

ver wordt door de bloot-

(BSC) heeft van gezond

geconfronteerd met

en obesitas.

te in het voorjaar

en veilig werken een on-

Volgens de Britse

Volwas-

stelling aan sigaretten-

t Fysiek werk

vakbond GMB vraagt

vooroordelen. Het Rode

sen mensen krijgen

rook.

derwerp voor de verkie-

internetboekwinkel

Kruis wil met een cam-

gemiddeld twee keer

in een ongemakkelijke

zingen gemaakt. In mei

Amazon werknemers die

pagne onwetendheid

per tien jaar de griep.

houding is een van de

gaan de Britten naar de

al langere tijd in dienst

over de risico’s wegne-

Dat mensen zich toch

belangrijkste oorzaken

stembus. De BSC wil van

zijn ‘vrijwillig’ ontslag te

men.

vaker grieperig voelen,

van lage rugpijn. Men-

de potentiële regerings-

nemen. Zo zou het be-

kwijtraakt, wordt ge-

komt door griepachtige

sen die onder deze om-

partijen weten hoe be-

drijf willen voorkomen

wetenlozer, minder

ziektes die niet worden

standigheden werken,

langrijk zij arbeids-

dat zij verantwoordelijk

open en onaangenamer

veroorzaakt door een

hebben een acht keer

worden voor gezond-

in de omgang.

heidsklachten door het

gens de Amerikaanse

veiligheid vinden.

Werknemers die aan

t Wie zijn baan t Vol-

influenza-virus.

t Ro-

kers zijn vatbaarder

grotere kans op rugklachten.

| april | 2015 5

NIEUWS Europeaan tobt over gezondheid Nederlanders maken zich meer zorgen over hun gezondheid dan over de vraag of ze wellicht hun baan zullen verliezen.

25%

van de mantelzorgers verleent meer dan 4 uur per week zorg

26%

verzuimt bij ziekte meer dan 2 weken

Dat blijkt uit Europees onderzoek in opdracht van de Velux Groep. De ondervraagden gaven aan dat zij een gezond binnenklimaat, voldoende slaap en genoeg daglicht als belangrijke factoren voor hun eigen gezondheid beschouwen. Daarnaast nemen de respondenten zich voor niet te roken, meer te bewegen en beter te eten. De Europeanen laten nog wel steken vallen. Ook al beschouwen ze voldoende slaap als het belangrijkste voor een goede gezondheid, een aanzienlijk deel van de respondenten slaapt in minder dan complete verduistering, waardoor de kwaliteit van hun slaap vermindert, zo constateren de onderzoekers. Ook hebben Europeanen de hardnekkige gewoonte hun was binnenshuis te drogen, waardoor de kans op vochtigheid en schimmels in huis toeneemt.

5 stappen voor:

Bron: Velux Groep/Healthy Homes Barometer

onderzoek van geweld op het werk

Veiligheid in beeld

Agressie en geweld tegen werknemers met een publieke functie wordt nog te vaak niet onderzocht of gemeld. Zo onderzoek je incidenten.

Meld elk incident bij de geëigende persoon en instan-

1 2

tie, zowel binnen als buiten de organisatie. Betrek medewerkers bij het onderzoek naar agressie. Werknemers die zich vlakbij het incident bevonden,

De herziene versie van NEN 3011, de natio-

In de nieuwe versie van NEN 3011:2015

kunnen inzicht bieden in de aanleiding én de oplossingen.

nale norm met eisen voor veiligheidskleuren

zijn de strijdigheden van NEN 3011:2004

en -tekens in de werkomgeving en in open-

vervangen. Ook bevat de nieuwe versie de

bare ruimtes, is gepubliceerd.

enkele nog relevante bepalingen uit NEN

of dat een incident onvermijdelijk was. Vraag waarom een

Kijk naar onderliggende problemen. Het volstaat niet om te zeggen dat iets een fout was van de werknemer

6088:2002. Die laatste was bijna volledig in

cliënt of patiënt geagiteerd raakte en waarom de werkne-

NEN 3011:2015 vervangt zowel de voor-

strijd met NEN-EN-ISO 7010, ‘Graﬁsche

mer reageerde zoals hij deed.

gaande versie uit 2004 inclusief correctie-

symbolen – Veiligheidskleuren en -tekens

bladen, als NEN 6088:2002 ‘Brandveilig-

– Geregistreerde veiligheidstekens’.

heid van gebouwen – Vluchtwegaandui-

De ontwikkeling van internationale veilig-

omgeving is ingericht en onderhouden en wat er in

ding – Eigenschappen en bepalingsmetho-

heidstekens loopt nog. Daarom krijgt NEN-

eventuele audits en inspectierapporten staat.

den’. De norm geeft voorschriften voor

EN-ISO 7010 steeds aanvulling op het

veiligheidskleuren en ontwerpprincipes ter

moment dat er een set veiligheidstekens

voorkoming van ongevallen en brandbe-

klaar is.

daadwerkelijk tot agressie kwam, je kunt ook veel leren van

strijding. Daarnaast geeft de norm infor-

Beperk je onderzoek niet tot dit incident. Kijk ook welke training medewerkers hebben gehad, hoe de werk-

Vergeet de bijna-ongelukken niet. Het is niet alleen belangrijk om de incidenten te onderzoeken waar het

die voorvallen waar het nog maar net goed ging. Deze ge-

matie over evacuatie en de gevaren voor

Informatie:

beurtenissen worden veroorzaakt door dezelfde factoren als

de gezondheid bij noodgevallen.

NEN

de ernstige incidenten en kunnen een waarschuwing zijn voor risico’s die tot nog toe onbekend waren of die in het verleden niet adequaat zijn aangepakt. Bron: Guidelines for Preventing Workplace Violence for Healthcare and Social Service Workers/OSHA

| april | 2015

Hardlopers zijn blessuregevoelig Kort lontje Onbalans tussen werk en

balans en dit ook onder-

het privéleven kan zowel

steunt, niet alleen het

thuis als op het werk leiden

werk-familieconﬂict kan

tot verbale agressie.

verminderen maar er ook voor zorgt dat de verbale

Dat stelt dr. Chu-Hsiang

agressie afvlakt.”

Chang, docent aan de

Leidinggevenden kunnen

Michigan State University.

volgens Chang hun begrip

Een studie met 125 proef-

tonen door bijvoorbeeld

personen toonde aan dat

‘s avonds laat geen mails te

mensen het moeilijker von-

sturen met de verwachting

Werknemers die sporten zijn ﬁtter, stressbe-

ventie tot onderdeel van de training te ma-

den hun agressieve impul-

dat werknemers daar direct

stendiger en vaak ook productiever. Sport-

ken. “Denk hierbij aan een goede

sen in bedwang te houden

op reageren. Gestreste

blessures zijn de keerzijde van de medaille.

trainingsopbouw, warming-up, cooling-

als werk en privé botsten.

werknemers kunnen in de

down en spierversterkende oefeningen.

Een voorbeeld was een

optiek van Chang zelf ook

Het aantal hardloopblessures blijft stijgen.

Tips zijn te vinden op Voorkomblessures.

werknemer die in getier

het een en ander doen om

Vorig jaar waren het er 710.000, vergele-

nl’’, aldus VeiligheidNL. Ook zou meer aan-

uitbarstte toen hij een be-

de spanningen te verminde-

ken met 640.000 in 2013 en 610.000 in

dacht voor preventie in hardloop-apps kun-

langrijke vergadering niet

ren. De lunchpauze buiten

2012. Vooral bij beginnende hardlopers

nen leiden tot minder blessures.

kon bijwonen omdat zijn

de werkplek doorbrengen is

kind ziek was.

bijvoorbeeld een optie, rek-

neemt het aantal blessures toe. Dit blijkt uit een onderzoek van VeiligheidNL.

Bron:

Een begripvolle baas kan

en strekoefeningen doen

VeiligheidsNL beveelt aan om blessurepre-

ANP

volgens Chang de angel uit

om te ontspannen een an-

het probleem halen. “Het

dere.

blijkt dat een leidinggeven-

Eerder dood door ﬁjnstof Ook jonge mensen hebben een verhoogde kans op sterfte door luchtverontreiniging door ﬁjnstof en stikstofdioxide. Tot nog toe werd aangenomen dat alleen de sterftekans van mensen op hoge leeftijd toenam door de luchtverontreiniging.

de die begrip heeft voor het

Bron:

belang van de werk-privé-

msutoday.msu.edu

Pas op voor de robot Robots kunnen niet gewond

Volgens een woordvoerder

Dit blijkt uit onderzoek van het RIVM en de Universiteit Utrecht, die met een nieuwe

raken, maar de mensen om

van de Amerikaanse ar-

onderzoeksmethode gegevens van zeven miljoen Nederlanders hebben geanalyseerd.

hen heen wel.

beidsinspectie zijn er nog geen incidenten bekend

De onderzoekers keken naar verbanden tussen sterftecijfers en gegevens over de luchtkwaliteit op het woonadres. Dit onderzoek heeft aangetoond dat ook stikstofdioxide

Een Amerikaanse kunststof-

waarbij een werknemer een

invloed heeft op de totale sterfte en de sterfte door luchtwegaandoeningen en long-

fabrikant heeft een boete

tik van de robot heeft ge-

kanker in Nederland.

van ruim honderdduizend

kregen. Maar hij signaleert

Bij inademing van stof kunnen er stofdeeltjes in de luchtwegen achterblijven. Die kun-

dollar opgelegd gekregen

wel dat de risico’s van het

nen daar een hinderlijke of schadelijke werking uitoefenen, afhankelijk van de aard van

omdat zijn werknemers

werken met robots een be-

het stof, de deeltjesgrootte en de frequentie en duur van de blootstelling. Die werking

moesten werken met ge-

langrijke bron van zorg zijn

kan uiteenlopen van verschijnselen van voorbijgaande aard, zoals hinder of irritatie van

vaarlijke machines. Daarbij

voor de veiligheid van me-

de bovenste luchtwegen (prikkeling van de slijmvliezen, hoesten), tot ernstiger effecten

hoorden ook robots die zo

dewerkers in productiebe-

zoals het opgeven van slijm, longoedeem, kortademigheid of allergische reacties.

waren geplaatst dat ze ge-

drijven.

voelige klappen konden Bron:

uitdelen aan werknemers

Bron:

RIVM, Arbo Vakbase

die iets te dichtbij kwamen.

Bangordailynews.com

| april | 2015 7

Persoonlijke ontwikkeling

Niet straffen maar belonen Je kunt straf gebruiken om gedrag te veranderen. Maar

gedragsdeskundige Maarten Kouwenhoven ziet meer in een contract dat vooraf sancties vaststelt als iemand zich niet aan de (veiligheids)regels houdt. Richard Bender

ouwenhoven ontwikkelde zijn methode

ring notuleren. Of een medewerker die steeds

tijdens zijn werk in de psychiatrie. De

het geluid van zijn mobiel aan laat staan, krijgt

reden? Volle separeers, patiënten die

van de hele groep een knuffel zodra de tele-

wegliepen en alcoholisten die meer gingen

foon weer aangaat. Deze situaties haalt

drinken zodra ze wegens wangedrag werden

mensen uit hun comfortzone en

weggestuurd. Het straffen had meestal een

zorgt er automatisch voor dat

averechts effect. Gevolg: groot verloop bij het

het gedrag wordt aangepast

hulpverlenend personeel, veel schade, hoog

om die ongewenste situa-

verzuim en een angstcultuur. De oplossing die Kouwenhoven heeft bedacht, is gebaseerd op het maken van afspraken waarin wordt vastgesteld welke handelingen niet zijn toegestaan. Bijvoorbeeld: niet drinken, geen agressief gedrag. De cultuuromslag zit hem dus vooral in de manier van aanpakken van foutief gedrag. Dit moet volgens Kouwenhoven zowel Individueel als relationeel als systematisch. “Pas als iedereen vooraf akkoord geeft op de sancties die in het contract staan, heeft het zin. Als iemand met een verhoogde risicofactor een dergelijk contract krijgt, waarin wordt afgesproken wat wel en wat niet kan, dan moeten alle betrokkenen daarvan op de hoogte zijn.” De contracten zijn dan ook stuk voor stuk maatwerk en bevatten een exacte omschrijving van een overtreding en de daarbij behorende sanctie(s): “In het contract kun je van alles vastleggen. Bijvoorbeeld: iemand die te laat op zijn werk komt, moet bij de eerstvolgende vergade-

| april | 2015

Richard Bender is tekstschrijver

Het contract is een soort moreel kompas

ties te voorkomen”, zegt Kouwenhoven.

foutief gedrag. In de praktijk komt het er dan

“Straf is eendimensionaal. Daarin moet een

vaak op neer dat, na het uitdelen van de sanc-

duidelijke omslag komen, naar commitment

tie, een gesprek plaatsvindt om het weer goed

richting gedragsverandering. Compliance na

te maken. Dit is het psychologisch schuldgevoel

het bestraffen van een persoon is niet moeilijk,

van de straffer. Door zowel de linker- als rech-

commitment om bestraffen te voorkomen is

terhersenhelft te gebruiken bij conﬂictsituaties,

een duidelijke stap verder.”

ontstaat een proces van omdenken dat zal zor-

ging. Kortom: straffen werkt vaak averechts.

gen voor een cultuuromslag”, aldus Kouwen-

Door te denken vanuit preventie en veiligheid

Compliance? Commitment!

hoven.

van die persoon en zijn omgeving, bereik je veel

De methode van Kouwenhoven is al toegepast

Het concept bestaat al sinds de jaren 80, maar

eerder commitment. Het contract is een soort

in het onderwijs. De resultaten waren verbluf-

wordt nog niet veel toegepast – ook niet op

moreel kompas dat rekening houdt met de situ-

fend: “Leraren werden een stuk gelukkiger en

scholen: “Ook hierbij is opvoeding weer bepa-

atie waarin de persoon die een verhoogde risi-

ook de sfeer in de klassen verbeterde ziender-

lend. Daar wordt ons venster naar de wereld

cofactor heeft, zich bevindt.”

ogen”, aldus Kouwenhoven. “Een leraar is

gevormd en het blijkt moeilijk daar vanaf te wij-

geen handhaver, maar moet zich richten op het

ken. De enige manier om daarin verandering te

Ultiem preventiemiddel

geven van onderwijs. Op scholen waar deze

brengen, is het maken van heldere afspraken.

In de contracten die door Kouwenhoven zijn

methode is toegepast wordt veel minder ge-

Vandaar ook die vooraf opgestelde contracten.”

opgemaakt, worden drie groepen onderschei-

pest, omdat de contracten voorzien in sancties

den: een persoon die handelt vanuit een wan-

voor de pester en een beloning voor de gepeste

Afspraken nakomen

hoopssituatie: ‘ik weet niet wie ik ben’, een

leerling. Een voorbeeld: een jongen die een

Belangrijk gegeven in die contacten is het na-

persoon die acteert vanuit een arrogante posi-

klasgenoot heeft gepest, moet een dag lang de

komen van de afspraken. Alleen uitvoeren van

tie: ‘ik doe wat ik wil’ en ten slotte een persoon

tas dragen van zijn slachtoffer. Dit lijkt mis-

de sancties (pester) en beloning (gepeste) is niet

die reageert vanuit een ‘ik ben niet oké’-positie.

schien kinderachtig, maar het werkt. Voor de

voldoende, zo blijkt ook uit Kouwenhovens er-

Voor elk van deze personen zijn aparte contrac-

scholen is het werkelijk een verademing. Ster-

varingen in de psychiatrie: “Preventie is ook

ten opgemaakt. Kouwenhoven zal deze con-

ker nog: zelfs de resultaten gaan omhoog door

daar een vast agendapunt. Als een patiënt zich

tractvormen toelichten tijdens zijn sessie op de

een betere sfeer en het herstel van de relaties in

niet aan de regels houdt, wordt deze vaak weg-

Dag over Preventie: “Ik hoop te bereiken dat

een klas.”

gestuurd. Verdere behandeling heeft geen zin

mensen leren om anders naar bepaalde situa-

De theorie van Kouwenhoven is erop gebaseerd

als de persoon in kwestie niet wil meewerken

ties te kijken. Als gedragsdeskundige zie ik da-

dat straffen goed is voor het stellen van gren-

of veranderen, is dan het argument. Het enige

gelijks dat straffen ervoor zorgt dat je nieuwe

zen, maar dat een gedragsverandering alleen

dat daarmee wordt bereikt, is dat een alcoholist

grenzen stelt en dat het belonen van goed ge-

weer in de kroeg belandt en na verloop van tijd

drag zorgt voor een blijvende gedragsverande-

toch weer wordt teruggestuurd naar de kliniek

ring. Als we dat kunnen bereiken, is dat wat mij

waar ze hem enige tijd geleden hadden weg-

betreft het ultieme preventiemiddel.”

kan ontstaan door het nieuwe gedrag te belonen: “Het is een kwestie van omdenken. We zijn opgegroeid in een zorgende cultuur, waarbij we veelal

gestuurd. Een andere voorbeeld: een crimineel

Kouwenhoven stuurt de bezoekers van zijn ses-

denken vanuit het principe

leert in de gevangenis pas echt hoe je een goe-

sie met een duidelijke opdracht naar huis: “Wie

van straffen uitdelen bij

de crimineel kan worden en komt waarschijnlijk

durft het aan om veiligheid – op een preventie-

als ergere crimineel de cel uit dan hij erin

ve wijze – op te bouwen vanuit een wederzijdse verantwoordelijkheid, met als uitgangspunt: het

veranderen van gedrag?”

DAG OVER PREVENTIE Geïnteresseerd in het verhaal van Maarten Kouwenhoven? Volg de sessie ‘Als straffen niet helpt …’ op de Dag over Preventie. Kijk voor informatie en het programma op www.dagoverpreventie.nl.

| april | 2015 9

Onderzoek

Preventiewerk: een vak apart Hoewel vrijwel alle organisaties gezond en veilig werken belangrijk vinden, zijn preventietaken toch vaak iets dat de verantwoordelijken ‘er even bij’ doen.

75 procent van de respondenten houdt zijn vakkennis nu op peil door het lezen van vakliteratuur en relevante bladen. 64 procent volgt cursussen en trainingen en 46 procent bezoekt congressen en netwerkbijeenkomsten om kennis uit te wisselen met vakgenoten. Ook relevante websites en e-mailnieuwsbrieven worden

Denise Schaap

gezien als een goede bron van informatie. Ook de praktijk blijkt een goede leerschool te

at blijkt uit het Nationaal Onderzoek

zijn wel degelijk een vak. Dat stelt 79 procent

zijn. 67 procent van de respondenten houdt zijn

Over Preventie dat is uitgevoerd door

van de deelnemers aan het onderzoek. 55 pro-

vakkennis op de werkvloer op peil. 4 procent

uitgeverij Vakmedianet. Slechts één op

cent van de respondenten vindt dat de preven-

van de respondenten geeft toe helemaal niets

de vijf van de ruim 1400 respondenten kan vrij-

tiemedewerker er steeds meer in slaagt om in-

te doen om zijn kennis up to date te houden.

wel al zijn tijd besteden aan preventietaken. Nog

vloed uit te oefenen. Ruim een kwart (26%) is

eens 8 procent besteedt ongeveer 75 procent

het daar niet mee eens en bijna een op de vijf

Top 3

van zijn werktijd aan preventietaken. Veruit de

weet het niet.

De RI&E is met kop en schouders het belangrijk-

grootste groep (41%) kan zich slechts een heel

ste instrument dat organisaties inzetten voor

klein gedeelte van de tijd inzetten voor preven-

Bedrijfskunde

preventie. 63 procent van de respondenten

tie. 20 procent is een kwart van de tijd hiermee

Alleen verstand hebben van gezond en veilig

kiest altijd voor het opstellen van een RI&E, 30

bezig. 45 procent vindt dat er onvoldoende tijd is

werken is onvoldoende. 78 procent van de res-

procent soms. Slechts 2 procent maakt geen

om het preventiewerk naar behoren te kunnen

pondenten onderschrijft de stelling dat de pre-

RI&E. Op de tweede plaats van meest gekozen

doen. Toch vindt ruim een kwart (28%) van de

ventiemedewerker kennis moet hebben van be-

preventie-instrumenten staat het medewerker-

organisatie dat er binnen zijn organisatie vol-

drijfskundige zaken om succesvol te kunnen

stevredenheidsonderzoek. 45 procent van de

doende aandacht is voor alle aspecten van het

zijn. Ruim een derde (36%) van de deelnemers

professionals die zijn belast met preventietaken

preventiebeleid. Wanneer de respondenten van

aan het onderzoek is in staat om een busines-

wil altijd weten wat medewerkers tevreden

mening zijn dat er wel meer aandacht moet ko-

scase te maken voor gezond en veilig werken.

maakt, 46 procent houdt soms een dergelijk

men voor preventie, dan ziet 38 procent toch

33 procent zegt niet te beschikken over de be-

onderzoek als onderdeel van het preventiebe-

wel graag dat er meer tijd en prioriteit aan dit

nodigde data over onder andere de kosten van

leid. 33 procent kiest altijd voor een Preventief

onderwerp wordt gegeven. Met 39 procent

verzuim en de investeringen en opbrengsten

Medisch Onderzoek en daarmee wint dit instru-

wordt het wensenlijstje echter aangevoerd door

van preventie.

ment de strijd om de derde plaats nipt van de

de behoefte aan meer kennisuitwisseling. 34

Arbocatalogus (32%). De Workability Index en

procent wil graag dat er beter wordt samenge-

Opleiding en vakkennis

inzetbaarheidsscans zijn het minst in trek bij de

werkt. Een op de vijf zou graag zien dat er meer

Een ruime meerderheid (67%) is van mening

respondenten. Gevraagd naar welke middelen

wordt nagedacht over het budget waarmee het

dat er een verplichte opleiding met een erkend

volgens de respondenten verder nog positief

preventiebeleid wordt uitgevoerd.

diploma moet komen voor preventiemedewer-

bijdragen aan preventie, blijkt dat communica-

kers. Over het niveau van deze opleiding zijn de

tie en een persoonlijke aanpak heel belangrijk

Vak apart

meningen verdeeld. 34 procent is voorstander

zijn. Preventiemedewerkers moeten aanwezig

Ook al kan slechts een enkeling er vrijwel al zijn

van een MBO-opleiding, 33 procent ziet het

zijn op de werkplek en mensen aanspreken op

werktijd in steken, toch is preventiemedewerker

liefst een preventiemedewerker op HBO-niveau.

hun gedrag. Arbo moet een onderwerp zijn in

| april | 2015

Denise Schaap is publiciste arbeidsomstandigheden

alle overleggen en als er iets niet goed gaat,

baart bijna een op de drie respondenten (grote)

moet dat bespreekbaar zijn, zo stellen de res-

zorgen. De top drie wordt afgesloten door de

pondenten.

ongezonde leefstijl van medewerkers. Ongeveer een op de vijf respondenten (18%) stelt dat de

Preventiemedewerker zijn is wel degelijk een vak

Waar zitten de risico’s?

organisatie waarvoor hij werkt een hoog risico-

Meer dan de helft van de professionals die zich

proﬁel heeft. Een derde (32%) spreekt van een

het beleid en 29 procent heeft geen idee. Maar

met preventie bezighouden, vindt dat de eigen

laag risicoproﬁel. Veruit de grootste groep

ook als de verzekeraar zich niet actief bemoeit

organisatie er niet in slaagt om risico’s tegen

(49%) is van mening dat de eigen organisatie

bij het beleid, wordt hij door de respondenten

elkaar af te wegen en prioriteiten te stellen bij

niet afwijkt van het gemiddelde als het gaat om

soms wel als partner gezien. Bijvoorbeeld wan-

het oppakken van preventietaken. Bijna een

risico’s.

neer de verzekeraar fysiotherapie en werkplekadvies voor de werknemers biedt. Verzekeraars

kwart (24%) van de respondenten weet niet hoeveel ongevallen er in de eigen organisatie

Verzekeraar

bieden soms ook voorlichtingsmateriaal over

plaatsvinden. Meer dan de helft (51%) weet

Hoe gezonder werknemers zijn, hoe minder er

gezond en veilig werken. Het komt ook voor

niet hoeveel mensen een beroepsziekte hebben

een beroep hoeft te worden gedaan op verze-

dat de verzekeraar om advies wordt gevraagd,

of hierop risico lopen. Top 3 risico’s: 32 procent

keringen. Toch bemoeien verzekeraars zich niet

waarna de interne deskundige van het bedrijf

ziet fysieke belasting, zoals tillen, duwen, trek-

vaak met preventie. 57 procent van de ruim

of de organisatie zelf het beleid vormgeeft.

ken en beeldschermwerk, als een bovengemid-

1400 respondenten noemt de wensen van de

Slechts 3 procent van de respondenten geeft

deld risico in de eigen organisatie, 16 procent

verzekeraar heel onbelangrijk bij het opstellen

aan dat het maken van preventiebeleid volledig

kwaliﬁceert dit risico zelfs als hoog. Ook PSA

van een preventiebeleid. 60 procent werkt niet

is uitbesteed aan een arbodienst. Een veel gro-

zoals werkdruk, pesten en seksuele intimidatie

samen met de verzekeraar bij het opstellen van

tere groep (36%) heeft de touwtjes deels zelf in

1 op de 5 besteedt vrijwel al zijn tijd aan preventiewerk

57% vindt de wensen van de verzekeraar niet belangrijk voor het preventiebeleid

79% vindt preventiewerk een vak apart. 67% vindt dat er een verplichte opleiding voor preventiemedewerkers moet komen

NATIONAAL ONDERZOEK OVER PREVENTIE

20% noemt het beschikbare budget voor het uitvoeren van het preventiebeleid onvoldoende

63% vindt de RI&E het belangrijkste instrument voor preventie

| april | 2015 11

Onderzoek NATIONAAL ONDERZOEK OVER PREVENTIE

78% van de respondenten vindt dat preventiemedewerkers kennis moeten hebben van bedrijfskundige zaken om succesvol te kunnen zijn

1 op de 3 vindt dat de kosten van preventie niet opwegen tegen de baten

79% ziet dat preventie zorgt voor lager verzuim

37% noemt kostenbesparingen heel belangrijk voor het preventiebeleid

1 op de 3 respondenten maakt zich grote zorgen over PSA zoals werkdruk, pesten en seksuele intimidatie

handen, maar heeft de verantwoordelijkheid

wordt geschat, geven daarvoor uiteenlopende

Ook or-leden zijn vaak belast met preventieta-

ook voor een deel in handen van een arbo-

redenen aan. Ook hierbij speelt geld een be-

ken: 9 procent van de ruim 1400 respondenten

dienst gelegd. Veruit de grootste groep respon-

langrijke rol. Een op de drie in deze groep deel-

zit in de ondernemingsraad. De combinatie met

denten (44%) laat het preventiebeleid uitvoeren

nemers zegt dat de kosten niet opwegen tegen

BHV komt ook regelmatig voor. Onder de res-

door de eigen stafafdelingen zoals HR, KAM of

de opbrengsten, 39 procent hekelt de tijdsin-

pondenten bevinden zich verder nog KAM-

Arbo.

spanning die preventie kost. Bijna 88 procent

managers, HR-functionarissen en Safety & Health-

van de respondenten zegt dat kostenbesparin-

specialisten. 1 procent van de respondenten

Kostenbesparingen

gen een rol spelen bij het opzetten van preven-

werkt als secretaresse en 4 procent zit in de

Goed werkgeverschap is een belangrijke reden

tiebeleid, 37 procent noemt dit zelfs heel be-

directie.

om aan preventie te doen. Maar nog liever zien

langrijk. Als er geen preventiebeleid is, dan

organisaties resultaten als kostenbesparingen

komt dat in bijna één op de drie gevallen (29%)

Toch heeft de grootste groep (38%) responden-

en lager verzuim. 90 procent van de responden-

omdat het management daar het belang niet

ten wel een achtergrond in arbo en veiligheid.

ten zegt dat in de organisatie wordt erkend dat

van inziet.

8 procent beschrijft zijn belangrijkste vakkennis als arbeid en gezondheid. 12 procent noemt

preventie bijdraagt aan een positief bedrijfsre-

sultaat. 79 procent daarvan ziet dat vooral te-

Preventie: iedereen doet ‘t

personeel en organisatie als voornaamste vak-

rug in lager verzuim, 73 procent noemt daar-

Het is lang niet alleen de preventiemedewerker

gebied. Bijna twee derde (62%) van de respon-

naast ook goed werkgeverschap. 42 procent

die zich bezighoudt met preventietaken. Slechts

denten is man. Het lijkt erop dat de kennis en

vindt het feit dat preventie zorgt voor ‘minder

13 procent van de respondenten zegt dat zijn

aandacht voor gezond en veilig werken onder

problemen op het werk’ eveneens een belang-

functie het beste kan worden omschreven als

jongeren minder aanwezig is: 73 procent van

rijke argument. De 10 procent van de respon-

preventiemedewerker. 12 procent is arbodes-

de respondenten bevindt zich in de leeftijds-

denten die stellen dat preventie niet op waarde

kundige en een op de tien veiligheidskundige.

groep tussen de 45 en 65 jaar.

| april | 2015

COLUMN

Riemeijer Het begrip veiligheid is behoorlijk aan devaluatie onderhevig. Echt waar? Jazeker!

Zo laten we zonder enige gêne een blinde, alleenwonende oude vrouw volledig aan haar lot over, vanwege de bezuinigingen op de gezondheidszorg. Ze kreeg een paar uur ondersteuning per week, om de rommel op te ruimen die zij ongezien had achtergelaten. Levensgevaarlijke rommel voor haar, want ze struikelt vanwege haar visuele beperking over alles wat los en vast zit. Maar ja, gelukkig komen sommige cosmetische ingrepen terug in het basispakket. Dat is ﬁjn. En wat doen we om een veilige woonomgeving voor die ouwe mevrouw zeker te stellen? Geen

Tegen een rand-

ruk! Niets. We laten haar lekker in haar eigen sop gaarkoken, met ons rimpelloos gezicht en onze verkleinde borstjes.

debiele piloot is

Zo is het al een tijdje niet echt ﬁjn om in een vliegtuig te stappen. Het risico? Ze vinden jou en je

geen kruid en dus

reisgenoten na een paar jaar terug tussen een school diepzeevissen, een Rus vindt het leuk om na het verorberen van een ﬂesje Wodka op het knopje ȢȗȢȡȰ (vuur) te drukken, of je bevindt je

geen toegangs-

onverwacht met vliegtuig en al in een instortend ﬂatgebouw. Dat is niet grappig. Maar goed, de achterblijvers krijgen wel 50.000 euro per overledene. Dat is toch mooi meegenomen.

poortje gewassen

Daar is nu een nieuw risico bijgekomen. Het gedwongen ontdoen van riem, schoenen en bhbeugel voordat je de vliegmachien instapt, blijkt namelijk niet voldoende om narigheid te voorkomen. Het zit ‘m ook niet in de ﬂesjes vloeistof, maar in het hoofd van de bestuurder. Tegen een randdebiele piloot is geen kruid en dus ook geen toegangspoortje gewassen. Ik heb me laten vertellen dat piloten, stewardessen en passagiers binnenkort een intensief psychologisch onderzoek dienen te ondergaan alvorens in te stappen. Voorafgaand aan iedere vlucht. Voor de zekerheid. Zal rustig worden onderweg.

| april | 2015 13

Opinie

Arbeidsgerelateerde zorg, hoe nu verder? De kabinetsplannen voor de arbeidsgerelateerde zorg vormen ook een uitdaging voor de medezeggenschap en

Kortom, het sociaaleconomische en maatschappelijke landschap verandert. In dit veranderende landschap met verschillende en ook tegenstrijdige belangen doet het kabinet wederom een

preventiemedewerkers.

beroep op diezelfde marktpartijen. Dit geeft weinig vertrouwen voor een toekomstbestendige preventieaanpak voor werkend Nederland.

Rick Menting en Jolanda Willems

Beroepsziekte voorkomen

e ziekteverzuimcijfers mogen dalen,

Het poldermodel en de rol van de sociale part-

Is preventie niet te belangrijk om aan de markt

maar het aantal beroepsziekten neemt

ners zijn in de afgelopen jaren aan verandering

over te laten? Op dit moment ontbreekt elke

niet af. Uit een recent TNO-onderzoek

onderhevig. De invloed van de vakorganisatie is

ﬁnanciële prikkel om beroepsziekten te voor-

blijkt meer dan 5 procent van de werknemers in

duidelijk aan het verminderen en cao-afspraken

komen. Treedt het effect bij ongevallen direct

het afgelopen jaar klachten hadden of ziek wa-

komen minder vaak en moeizaam tot stand. De

op na de blootstelling, bij blootstelling aan de

ren door het werk. Dit zijn meer dan 420.000

vakbonden doen met een teruglopend leden-

grootste veroorzakers van beroepsziekten (che-

mensen per jaar. Naar schatting wordt 5 procent

aantal wat ze kunnen, maar de achterban

mische stoffen en psychosociale arbeidsbelas-

van onze ziektelast veroorzaakt door factoren in

wordt steeds ouder en kleiner. Op organisatie-

ting) is dit een sluipend proces. De tijd die ligt

het werk. Het is goed om te lezen dat het kabi-

niveau zien we dat preventie in het afgelopen

tussen de blootstelling en het optreden van het

net ziet dat de arbeidsgerelateerde zorg aan ver-

decennium een steeds kleinere component is

gezondheidseffect kan heel lang zijn. De relatie

andering toe is. Het kabinet stelt dat er op basis

geworden in het contract tussen arbodienst en

tussen blootstelling en gezondheidseffect is

van het verdeelde SER-advies nu geen draagvlak

werkgever.

daardoor niet altijd direct zichtbaar.

is voor een stelselherziening. Is dat terecht?

Is die wel zichtbaar, dan is het juridisch aanspra-

Want wat is het verschil met de huidige situatie?

Focus

kelijk stellen vaak een langdurige en kostbare

Draagt deze reactie bij tot een wezenlijke veran-

De uitgaven van werkgevers aan preventiezorg

procedure voor de betrokken werknemer. De

dering en oplossing van de gesignaleerde knel-

zijn gering – naar schatting vijftien euro per me-

veroorzaker is vaak moeilijk aan te wijzen en de

punten? Wij plaatsen daar onze vraagtekens bij.

dewerker per jaar – en het arbobudget is de

baten van de gemaakte preventiekosten komen

laatste jaren geleidelijk steeds verder gekrom-

vaak niet directe ten goede aan hen die erin

Verantwoordelijkheden

pen. De focus is met name gericht op het te-

geïnvesteerd hebben.

Het kabinet legt de verantwoordelijkheid nog

rugdringen van arbeidsverzuim en het beperken

steeds bij de marktpartijen en gaat ervan uit dat

van de inzet en kosten van arbodiensten. Dit

Meersporenbeleid

werkgevers en werknemers op dit punt (samen)

beperkte budget gaat veelal op aan interventies

Wij pleiten voor het inzetten van een meerspo-

initiatieven nemen. Tot op heden is dit zeker

gericht op het voorkomen van een loonsanctie

renbeleid:

niet het geval. De activiteiten van veel branches

door het UWV aan werkgevers – in het kader

t Hoger kennisniveau van beroepsrisico’s, te

lopen zichtbaar terug. De grote voortrekker, de

van hun verplichting inzake de Wet verbetering

bouw, kondigde dit jaar aan zijn investeringen

poortwachter. Preventie is vaak een sluitpost op

in Arbouw te beëindigen. Brancheafspraken en

de begroting; de focus is veelal gericht op de

-initiatieven staan onder druk, terwijl die door

korte termijn. Tot slot zijn de arbeidsrelaties

plinaire specialisten op het gebied van be-

het kabinet als een van de oplossingsrichtingen

sterk aan het veranderen en is het aantal ‘vrij-

drijfsgezondheidszorg als erkende tweede-

worden gezien.

willige’ zzp’ers gestaag toegenomen.

lijnszorg. De verplichting voor alle organisa-

| april | 2015

beginnen bij beroepsopleidingen voor alle werkenden. t Toegang voor alle werkenden tot multidisci-

Rick Menting is bedrijfsarts, Jolanda Willems is arbeidshygïenist/toxicoloog. Beiden zijn bestuurder bij PreventPartner.

Wij nodigen ondernemers, werknemersvertegenwoordigers en preventiemedewerkers uit om gezamenlijk en proactief invulling te geven aan duurzaam en verantwoord ondernemen. Wij pleiten ervoor om de huidige wettelijk verplichte instrumenten (RI&E en PAGO) actiever in te zetten en deze instrumenten te zien als een vast onderdeel van de managementcyclus in het domein duurzaam ondernemen. Gebruik hierbij de RI&E als een dynamisch instrument en maak gebruik van alle aanwezige kennis en kunde. Geef het Preventief Medisch onderzoek (PMO) een prominente rol in deze managementcyclus. Dit PMO, mits adequaat uitgevoerd, levert een belangrijk bijdrage aan het opsporen van beroepsziekten en het verbeteren van de inzetbaarheid van werkenden.

Als de verandering van boven even niet komt, moeten we dan niet gewoon van onderaf beginnen?

Mooie successen We zien in de praktijk mooie successen wanneer medewerkers, management en adviseurs optimaal samenwerken, elk vanuit hun eigen rol en invloedscirkel. Door een gezamenlijke inbreng met een multidisciplinaire aanpak ontstaat een dynamische, positieve ﬂow. Zo maken

ties om risicomanagement op het gebied

geraakt door het fenomeen duurzaam onder-

we van de RI&E en het PMO levende stuurin-

van HRM te organiseren, geborgd door een

nemen, al zelf doen? Als de verandering van

strumenten van duurzaam ondernemingsbeleid,

jaarrekening – analoog aan de beheersing

boven voorlopig niet komt, moeten we dan niet

in plaats van verplichte nummertjes.

van ﬁnanciële risico’s.

gewoon van onderaf beginnen? De noodzaak

Hiermee komen we weer terug bij de kern: het

tot preventie moet voortkomen uit een intrin-

gezamenlijk effectief voorkomen van beroeps-

die gediagnosticeerd worden met beroeps-

sieke motivatie en maatschappelijk verantwoor-

ziekten en het verbeteren van de inzetbaarheid

ziekte en/of beroepsgerelateerde ziekte. En

delijkheidsgevoel.

van werkenden.

t Een beter ﬁnancieel vangnet voor degenen

niet alleen voor mensen die met asbest of chroomverf hebben gewerkt.

WAT GAAT ER VERANDEREN? Het kabinet richt zich in zijn brief aan de kamer op de volgende punten:

Op het gebied van de ﬁnanciële compensatie

t betere arbodienstverlening door meer betrokkenheid van werknemers

van beroepsziekten zou Nederland moeten

t meer preventie op het werk

gaan voldoen aan de Europese wetgeving.

t wettelijk vastleggen van een basiscontract voor professionele arbodienstverlening

Wij doen een beroep op de politiek om de duidelijke (wettelijke) kaders aan te scherpen op te nemen maatregelen en borging van preventie

en meer bescherming voor de werknemer t betere en effectievere zorg door nauwere samenwerking tussen reguliere gezondheidszorg en bedrijfsgezondheidszorg

op het werk. Maar met toezicht en handhaving alleen krijgen we het roer niet om.

De werkgever behoudt de regie over het verzuimbeleid. Er is geen consensus tussen werkgevers en werknemers over de onafhankelijkheid van de bedrijfsarts. Om die

Eigen invloedcirkel

onafhankelijkheid te onderstrepen komt er de mogelijkheid van een second opinion.

Het is mooi dat er allerlei gedachten bestaan

Maar die is er al: het deskundigenoordeel van het UWV of de Commissie van Drie voor

over een ander stelsel. Maar wat kunnen orga-

ambtenaren. Op dit gebied verandert er dus niet veel.

nisaties en ondernemers die geïnspireerd zijn

| april | 2015 15

DAG OVER PREVENTIE 16 JUNI 2015 DE REEHORST IN EDE

Tussen Wet en Werkelijkheid Preventie is een zaak van werkgever ĂŠn werknemer. Bedrijven zien het nut er wel van in, maar investeren er nog niet genoeg tijd en geld in. Dit terwijl de Arbowet een aantal zaken verplicht stelt. Ervaar tijdens deze dag hoe je preventie beter kan. Zijn wetgeving en procedures hierbij de belangrijkste richtingbepalende factoren?

Korting voor abonnees en bij inschrijving met meerdere personen

Tijdens deze dag ervaar je: wat de meest actuele stand van zaken is rondom preventie hoe jij invloed kunt hebben op optimale preventie het brede scala aan positieve effecten van effectieve

SKO punten zijn aangevraagd

preventie, zoals winst, innovatie en het voorkomen van claims hoe samenwerking bijdraagt aan meer onderling vertrouwen en veiligheid wat een organisatie van jou mag verwachten

WWW.DAGOVERPREVENTIE.NL Organisatie:

Highlights programma 09:30 Opening

Preventie: tussen droom en werkelijkheid Paul ter Wal, dagvoorzitter

09:45 Keynote:

Gedragsverandering door straffen Ingeborg Koopmans

10:30 Keynote:

Als straffen niet helpt... Maarten Kouwenhoven

11:30

Cowboy of kwaliteit? Bram Peperzak

Keynote:

12:00 Keynote:

Preventie en de (on)zin van verzekeren Louis Koehorst

12:30 Lunchpauze 13:30 Breakout sessies ronde 1

Keuze uit 5 verschillende inspirerende sessies

15:00 Breakout sessies ronde 2

Keuze uit 4 verschillende inspirerende sessies

16:00 Keynote:

Verdraaide organisaties: terug naar de bedoeling Wouter Hart

JE KRIJGT KORTING: • Als abonnee op één van deze bladen: Praktijkblad Veiligheid & Preventie, Vakblad Arbo, Brandveilig. com, OR informatie, PWdeGids, Zorginstellingen, KIZ, SIGMA of Logistiek.

16:45 Afsluiting en borrel

• Over Preventie en Arbo-Online. • Als je je met meerdere personen uit één organisatie tegelijk inschrijft.

Breakout sessies (kies er 2) RONDE 1: 1. Zelfregie en vroegsignalering bij Deloitte

RONDE 2: 6. DHM: Innovatie van onderop

Deloitte en HSK over de knelpunten, effectieve elementen bij de aanpak en het reduceren van (psychisch) verzuim.

Hoe De Heuristische Methode, onderzocht door TNO, je helpt om breed gedragen veranderingen door te voeren en de werksituatie verbetert.

2. De RI&E: trends en best practices Ben je goed bezig met de RI&E? Cultuur, gedrag en PSA spelen een steeds belangrijkere rol.

3. De (on)zin van het meten van veilig gedrag Pas wanneer veiligheid in de ziel van de organisatie zit, is het echt veilig.

7. Digitaal aan de slag Ontdek tijdens het World Café wat de valkuilen en voordelen zijn van de inzet van tablets, apps, websites en social media voor preventie.

8. Zelﬁnspectie en de gevolgen van REACH

De laatste kabinetsplannen, wat dat voor jouw organisatie kan betekenen en de voordelen.

Wanneer heb je te maken met registratieverplichtingen, metingen, voorlichtingen, grenswaarden en etiketten? Hoe pak je dat aan?

5. Veiligheidsleiderschap: vijf baanbrekende inzichten

9. Preventie in de inspectiepraktijk

4. Preventie-actualiteiten

Krijg een set gebruiksklare inzichten en hulpmiddelen waarmee je het gedrag van medewerkers binnen je organisatie in veilige banen kunt leiden.

Ga in gesprek met een inspecteur over de nieuwe, veranderende manier van inspecteren en handhaven. Do’s en don’ts en de consequenties voor bedrijven.

#overpreventie

Sponsoren:

Wet- & regelgeving

Baas mag best de cel in Arbeidsveiligheid is meer dan een begrip voor het aanwijzen van de schuldige bij een arbeidsongeval. Ingeborg Koopmans van het Openbaar Ministerie pleit voor inzet van het strafrecht om ongelukken juist te voorkomen.

itgangspunt van Koopmans betoog is: “Geluk is geen line of defence”. Hiermee geeft zij aan dat een bedrijfsonge-

val iedereen kan overkomen: “We zien dat er ontzettend veel gebeurt aan de preventiekant, maar door het accent te verleggen naar handhaving van het arbeidsrecht en -veiligheid kunnen veel ongevallen voorkomen worden.” De vraag die we hierbij steeds moeten stellen,

Richard Bender

| april | 2015

Richard Bender is tekstschrijver

is: waar ligt de verantwoordelijkheid? “Vaak

‘la-document’ te zijn. De daarin opgestelde vei-

cijfers van Zuid-Nederland, maar zie alle arbeids-

komen we dan uit bij het bedrijf waar het

ligheidsregels zouden ervoor moeten zorgen dat

ongevallen in Nederland voorbijkomen en dan

slachtoffer werkt, maar een bedrijf is geen na-

iedereen veilig kan werken. Vooral in de industrie

schrik je echt wel even. In het zuiden (Brabant,

tuurlijk persoon. In de visie van het OM moeten

gelden veel voorschriften voor een veilige en ge-

Zeeland en Limburg) hebben we het over 12 tot

we meer kijken naar de feitelijk leidinggevende.

zonde werkplek. Het is de taak van een veilig-

20 dodelijke bedrijfsongevallen op jaarbasis. Je zal

Als we daar meer verantwoordelijkheid aan ge-

heidsmedewerker dat iedereen die regels naleeft

het bericht maar thuiskrijgen”, stelt Koopmans.

ven, zal er vanzelf meer aandacht komen voor

en weet hoe je risicosituaties kunt voorkomen.

“Ik praat vaak met de familie van slachtoffers en

preventie. Niemand vindt het immers leuk om

Volgens Koopmans nemen we dat aspect nog te

die geven bijna altijd aan niet alleen moeite te

te kijk te worden gezet.”

weinig serieus: “Veiligheid is gedrag. We moeten

hebben met het missen van de partner, maar ook

Momenteel legt de Inspectie SZW ook al pre-

mensen dus direct op risicoverhogend gedrag

ﬁnancieel behoorlijk in de knoop te zitten. Er is

ventief boetes op, maar deze sancties doen vol-

aanspreken. Ik hoop dat bezoekers van mijn ses-

het verzekeringsgeld, maar het wegvallen van ie-

gens Koopmans nauwelijks een beroep op het

sie beseffen dat een functie als veiligheidsmede-

mand heeft veel meer consequenties. Onlangs

verantwoordelijkheidsgevoel: “Als het risico op

werker veel verantwoordelijkheid met zich mee-

heb ik voor twee weduwen schadevergoeding

vervolging toeneemt, stijgt het verantwoorde-

brengt. Het is geen vrijblijvende job.”

geëist bij de rechtbank. Die is ook toegekend. De

lijkheidsgevoel vanzelf mee. We moeten probe-

Koopmans vervolgt: “Zodra de veiligheidsme-

rechtbank zag in dat de weduwen ‘een man in

ren om de reactieve cultuur te veranderen naar

dewerker afwijkend gedrag signaleert, moet dit

huis’ missen, waardoor ze extra kosten moeten

een proactieve cultuur, waarbij preventie onder-

direct worden aangekaart, zowel bij de mede-

maken als bijvoorbeeld de waterleiding kapot

deel wordt van de prestatie.”

werker in kwestie als bij de feitelijk leidingge-

gaat of de wc verstopt is. Voorheen deed de man

Koopmans doelt hiermee op het treffen van

vende. Als met dat signaal vervolgens niets

die kleine klusjes in huis, nu moeten ze er iemand

voldoende maatregelen en het naleven van

wordt gedaan, houdt het natuurlijk niet op. Het

voor inhuren. Het leven van die weduwen is op

weten regelgeving. Volgens haar ligt het ge-

is een basistaak om de constateerde overtre-

zijn kop gezet en ze zijn afhankelijker geworden.

vaar vooral op de loer bij routinewerkzaamhe-

ding te sanctioneren. Uiteraard eerst intern,

Veiligheidsmedewerkers moeten beseffen dat hun

den. “Veiligheid wordt dan ondergeschikt. De

maar indien dit niet baat, kan de Inspectie SZW

rol ontzettend belangrijk is bij het voorkomen van

veiligheidsbril of -helm wordt in veel gevallen

erbij worden betrokken. Ten slotte is er nog de

deze vreselijke voorvallen.”

pas opgezet als de Inspectie SZW het terrein

mogelijkheid van een anonieme melding.

oploopt. Van die cultuur moeten we af. Als de

Mocht ook dit niet helpen en meerdere ge-

Missie

feitelijk leidinggevende vanuit zijn verantwoor-

sprekken met de overtreder leveren geen resul-

Koopmans beseft dat niet alles is op te lossen,

delijkheidsgevoel medewerkers aanspreekt op

taat op – in de zin van ‘verandering van werk-

maar het is haar missie de risico’s tot een mini-

hun gedrag en hier preventief op toeziet door

houding op de werkvloer’ of ‘sancties vanuit de

mum te beperken door aan de bezoekers van

regelmatig op de werkvloer aanwezig te zijn,

werkgever’ – dan kun je je afvragen of de visie

de Dag over Preventie een signaal af te geven

zal het aantal arbeidsongevallen zienderogen

van het bedrijf waar je werkt wel bij je past. Er

en de juiste cases te benoemen. “Hopelijk zorgt

afnemen”, aldus de ofﬁcier van justitie.

kan achteraf niet worden geschermd met argu-

dit voor een cultuuromslag waarbij de hard-

menten als ‘ze luisterden niet naar mij’ of ‘ik

leersheid uit de reactieve cultuur daadwerkelijk

Geen vrijblijvende job

heb het aangekaart, maar ze deden niets’. Als

plaatsmaakt voor proactief handelen. Als dit

Veiligheid op het werk omvat veel zaken. Denk

veiligheidsmedewerker moet je niet alleen advi-

niet afdoende wordt uitgevoerd, heeft dat con-

aan het werken met veilige en goedgekeurde

seren, maar ook reageren, ook als je door een

sequenties voor de direct verantwoordelijke,

middelen (machines, gereedschappen, appara-

bedrijf wordt ingehuurd. Zorgen jouw aanbeve-

zowel op het gebied van generale als speciale

tuur, (stroom)kabels en elektrische installaties).

lingen niet voor de gewenste verandering? Dan

preventie. Men moet zich realiseren dat het

Vaak onderschatten we enorm de risico’s van het

is opstappen wellicht de beste keuze.”

geen vrijblijvende job is, waarin je kunt weglo-

pen voor je verantwoordelijkheid.”

eigen (menselijk) gedrag. Duidelijke voorlichting, heldere en leesbare werkinstructies – ook voor

Dubbel getroffen

buitenlandse werknemers – die altijd zichtbaar

De maatregelen die Koopmans voorstelt lijken

DAG OVER PREVENTIE

aanwezig zijn, goed periodiek onderhoud en het

misschien hard, maar komen volgens haar voort

Wil je het hele verhaal van Ingeborg

op een juiste manier gebruiken van de aanwezi-

uit schrijnende gevallen die regelmatig bij haar op

Koopmans horen? Volg de sessie

ge middelen zijn mede bepalend voor de veilig-

tafel liggen: “Wat mij betreft mag een directeur

‘Gedragsverandering door straffen’ op

heid. De risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E)

best een tijdje de cel in als er onder zijn verant-

de Dag over Preventie. Kijk voor meer

is een hulpmiddel om mogelijke risico’s te verklei-

woordelijkheid ernstige ongevallen plaatsvinden”,

informatie op www.dagoverpreventie.

nen, maar blijkt in de praktijk nog te vaak een

onderstreept ze haar visie. “Ik heb alleen concrete

| april | 2015 19

Opinie

Sleutelrol bij preventie Verzekeraars beperken zich al lang niet meer tot het afsluiten van verzekeringspolissen. Ze staan bedrijven bij in het omgaan met risico’s en het voorkomen van schades. Risicoadviseurs spelen bij die preventie een sleutelrol.

toepassen. Ze organiseren het niet. En dus komt de beoogde risicobeperking door al dat moois niet uit de verf. Dan is het goed dat de verzekeraar een handje helpt bij de organisatie van risicobeheersing. Dat gebeurt overigens zelden met dwang, ook al heeft de verzekeraar natuurlijk een zekere machtspositie. Om een bedrijf in beweging te krijgen, volgt Koehorst zo zijn eigen aanpak: “Ik stel tegenwoordig

Walter Zwaard

vooral vragen. Mensen luisteren nu eenmaal slecht naar adviseurs. Je kunt het ze maar beter

ouis Koehorst (54) is zijn leven lang bezig

staan bedrijven met raad en daad bij in het om-

zelf laten vertellen.” Desgevraagd geeft hij aan

met risico’s. Het begon met chemische risi-

gaan met hun risico’s. Zij adviseren over het

dat dit kenmerkend is voor een professional:

co’s na zijn chemiestudie aan de HTS. Lange

voorkomen van schades. Goed voor de bedrij-

“Een timmerman kan als vakman een mooie

tijd hield hij zich bezig met milieu-verontreiniging

ven én voor de verzekeraar. Risicoadviseurs zo-

stoel maken. Maar een professional vraagt zich

en industriële ongevallen. En hij raakte steeds

als Koehorst spelen bij die preventieve adviezen

af waarom die klant een stoel wil hebben. En of

meer gefascineerd door de relatie tussen organi-

een sleutelrol. Het gaat daarbij om risico’s die

die klant wel de juiste vraag stelt.” Koehorst

satie en risico. Bijna twintig jaar geleden ging hij

een breed spectrum bestrijken, van brand en

benadrukt dat een echte professional altijd op

werken bij verzekeraar Centraal Beheer Achmea.

inbraak tot aansprakelijkheid en imagoschade.

zoek is naar de vraag achter de vraag.

‘Risicoadviseur’ staat er op zijn visitekaartje. Zijn

Voor elk van die risico’s heeft een verzekeraar

klanten zijn te vinden onder de grotere klanten

technische specialisten in huis. Maar Koehorst

Andere professionals

van de verzekeraar waar minstens vijftig mensen

heeft zich gaandeweg ontwikkeld tot een soort

Bij zijn bezoeken aan bedrijven komt het do-

werken. “Ik hou me niet bezig met organisaties

organisatieadviseur. “Als mijn technische colle-

mein ‘arbo’ soms in beeld. Meestal in gesprek-

van drie personen met een jaaromzet van tien

ga’s alweer zijn vertrokken, stap ik het bedrijf

ken met de afdeling personeelszaken of de HR-

miljoen. Dan praat je over een heel andere risk

binnen.”

adviseur. Bij grotere bedrijven heeft hij soms

appetite. Dat is voor mij niet interessant. Die

Zijn adviezen zijn vooral van organisatorische

ook contact met de ondernemingsraad. Vooral

mensen liggen nergens wakker van. Ze betalen

aard. Hij benadrukt dat veel bedrijven van alles

als het gaat om grotere problemen waarbij in-

gewoon de eventuele schade en gaan over tot

aanschaffen en bedenken, van persoonlijke be-

breng van de werkvloer gewenst is. Met arbo-

de orde van de dag.”

schermingsmiddelen en ventilatiesystemen tot

professionals heeft hij maar zelden contact. Dat

Koehorst benadrukt dat hij zich bezighoudt met

leveringsvoorwaarden. Maar dat ze het niet

vindt hij zelf eigenlijk wel opmerkelijk: “Als risi-

het ondersteunen van mensen, teams en organisaties bij ontwikkelingsvraagstukken. Daarbij staat hij soms met één been in arbo. Hij kent de

OMGAAN MET RISICO’S

arbowereld en is docent bij een opleiding Hoge-

Een risicoprofessional staat anderen bij in het ‘omgaan met risico’s’. Deze omschrijving

re veiligheidskunde.

is, net als het begrip risico, zo breed dat ook adviseurs buiten de wereld van veiligheid en arbeidsomstandigheden zich erin herkennen. Sommigen zijn actief in een ander

Breed spectrum

risicodomein, maar staan daarbij met één been in arbo. Dat biedt mogelijkheden voor

Verzekeraars beperken zich al lang niet meer

inspiratie en lering.

tot het afsluiten van verzekeringspolissen. Zij

| april | 2015

Walter Zwaard is docent en auteur op het gebied van preventie

‘Echte professionals zijn altijd op zoek naar de vraag achter de vraag’

werk: “Ze hebben iemand ingeschakeld die een dik rapport heeft geschreven. Ik kan me goed voorstellen dat zo’n rapport blijft liggen.”

Leren van elkaar Bedrijven zijn vaak trots op wat ze doen. Koehorst: “Ze doen vreselijk hun best en produceren van alles, van kaas tot satellieten. Ze doen dat met veel passie en ook wel met oog voor de risico’s. Gek genoeg denken ze slecht na over de risico’s die hun werknemers lopen. Alsof de zorg voor hun personeel vanzelf tot stand komt. Terwijl je daar natuurlijk ook je best voor moet doen.” Koehorst ziet bij bedrijven weinig bevlogenheid op het gebied van arbeidsomstandigheden. Het thema arbo wordt toch sterk gedomineerd door Louis Koehorst: “Ik stel tegenwoordig vooral vragen. Mensen luisteren nu eenmaal slecht naar adviseurs.”

wetgeving en ’moeten’. Terwijl hij ervan overtuigd is dat investeren in arbo op den duur geld oplevert, vooral als het bedrijf er echt in ge-

coadviseur van een verzekeraar krijg je alleen te

operationele bedrijfsprocessen. Vooral als het

looft. Dat lijkt hem voor zo’n arbodeskundige

maken met de preventiemedewerker of arbo-

gaat om mensen op sleutelposities: “Voor je het

het ergste, dat het vooral gaat om wettelijke

deskundige van een bedrijf als je er zelf gericht

weet heb je een probleem met aansprakelijk-

verplichtingen: “Zonder die arbowet zou het

naar vraagt. Dan gaat het meestal om details.

heid of het imago van het bedrijf.” In zijn ogen

een stuk leuker worden. Dan laat je de bedrij-

Vanuit het bedrijf wordt zelden een arbospecia-

ligt hier een belangrijke relatie met ‘arbo’.

ven die alleen maar aan de wettelijke regels wil-

list naar voren geschoven als de verzekeraar

En dan is er natuurlijk ook nog de wettelijk

len voldoen met rust. En ga je gewoon aan de

zich meldt. En de kleinere bedrijven hebben

voorgeschreven risico-inventarisatie en -evalua-

slag met de bedrijven die echt iets willen.”

natuurlijk geen eigen deskundigen.” Koehorst

tie, de RI&E. Het is intussen gebruikelijk dat een

Koehorst wil nog benadrukken dat er ook valt

werkt de laatste tijd wél vaker samen met kwa-

verzekeraar daarnaar vraagt bij een eerste con-

te leren van arbo. Hij roemt het arbo-domein

liteitsmanagers.

tact met het bedrijf. Maar er gebeurt vervolgens

voor haar systematische aanpak. Sommige

verrassend weinig mee. Koehorst kent de ver-

bedrijven hebben het onderwerp arbo goed

Relatie met ‘arbo’

halen. “Daar is meer uit te halen”, merkt hij

opgepakt, ze registreren ongevallen en leren

Risicomanagement gaat volgens Koehorst over

ﬁjntjes op. Ook bedrijven zelf gaan niet altijd

daadwerkelijk van hun missers. De Deming-

mensen. Ze doen verkeerde dingen, ze kunnen

enthousiast aan de slag met hun RI&E. Koehorst

cirkel (Plan, Do, Check, Act) is vaak goed ont-

uitvallen of slachtoffer worden van een onge-

merkt vaak dat zijn klanten ‘arbo’ zien als een

wikkeld. Dat is in andere risicodomeinen toch

val. Hij ziet dat allemaal als verstoringen van de

verplicht nummer, in het ergste geval als straf-

vaak slechter georganiseerd.

| april | 2015 21

DE LETTER VAN DE WET Mr.ing. Rob Poort, jurist en veiligheidskundige, www.bureaupoort.nl

Er is voldoende oorzakelijk verband tussen de schending van de zorgplicht en het arbeidsongeval

Lossen zware lading is potentieel gevaarlijk van de heftruck. De machine

hulp lossen. De werkgever had

richt, de kenbaarheid van het ge-

begint te wankelen op de lepels.

zich moeten realiseren dat hij in

vaar, de te verwachten oplettend-

Bij het lossen van een zware machi-

Omdat dit heel langzaam gaat,

zo'n geval bij het lossen een hef-

heid van de werknemer en de

ne komt dit apparaat op het onder-

stapt de chauffeur van de hef-

truck zou gebruiken, met alle risi-

bezwaarlijke aard van de te tref-

been van de chauffeur terecht. Zijn

truck en probeert het wankelen

coâ&#x20AC;&#x2122;s van dien. Er waren daarover

fen maatregelen. Daarbij geldt

been wordt later geamputeerd. De

tegen te gaan. Maar dan kantelt

geen duidelijke instructies. Ook

ook dat de werkgever er rekening

chauffeur vordert schadevergoeding

de machine, met dramatisch ge-

ontbrak toereikend toezicht. Dat

mee moet houden dat het zich

van zijn werkgever.

volg. De werknemer stelt daarop

later de werkwijze is aangepast,

dagelijks bevinden in een bepaal-

De feiten

zijn werkgever aansprakelijk. De

geeft een aanwijzing dat dit ook

de werksituatie leidt tot een ver-

Een chauffeur werkt bij transport-

werkgever, noch diens verzeke-

al voor het ongeval mogelijk was

mindering van de ter voorkoming

bedrijf TTS. Hij vervangt op deze

raars, erkennen de aansprakelijk-

geweest. Er is voldoende oorzake-

van ongevallen raadzame voor-

bewuste nacht de vaste nacht-

heid. De werknemer stapt naar de

lijk verband tussen de schending

zichtigheid. Artikel 7:658 BW

chauffeur. Tijdens loswerkzaam-

rechter.

van de zorgplicht en het arbeids-

vergt een hoog veiligheidsniveau

ongeval. Daarom komt de rechter

van de betrokken werkomgeving,

tot het oordeel dat de werkgever

werktuigen en gereedschappen,

zijn zorgplicht heeft geschonden.

alsmede van de organisatie van

heden in de loods van het bedrijf komt een metaalponsmachine

Oordeel kantonrechter

van circa 800 kg terecht op zijn

rechteronderbeen. Het letsel is

De rechter stelt vast dat er geen

De werknemer krijgt een voor-

de werkzaamheden. Het artikel

dusdanig dat zijn onderbeen uit-

sprake is van opzet of bewuste

schot op de schadevergoeding,

vereist dat de werkgever het op

eindelijk moet worden geampu-

roekeloosheid van de werknemer.

waarvan de precieze hoogte op

de omstandigheden van het geval

teerd.

Dat betekent dat de werkgever

een later moment zal worden

toegesneden toezicht houdt op

De Arbeidsinspectie heeft geen

aansprakelijk is, tenzij die aan-

vastgesteld.

behoorlijke naleving van de door

overtreding geconstateerd van de

toont dat hij heeft voldaan aan

Arbowet en volstaat met het op-

zijn zorgplicht zoals art. 7:658

maken van een ongevalsrapport.

Burgerlijk Wetboek aangeeft. Die

Op de machine stond vermeld dat

zorgplicht moet in beginsel ruim

Op grond van artikel 7:658 lid 1

moet ruim worden uitgelegd en

die topzwaar was. Het laden vond

worden uitgelegd, maar geeft

BW is de werkgever verplicht om

er mag een hoge mate van zorg

plaats met een elektrische pallet-

geen absolute waarborg tegen

zodanige maatregelen te treffen

worden verwacht, ook in geval

wagen en gaf geen problemen

gevaar. Het enkele feit dat de

en aanwijzingen te verstrekken als

van onoplettendheid van de werk-

omdat het laadperron vlak aan-

Arbeidsinspectie geen overtreding

redelijkerwijs nodig is om te voor-

nemer. Maar de zorgplicht houdt

sloot op de laadklep. De chauf-

van de Arbowet heeft geconsta-

komen dat de werknemer in de

geen absolute waarborg in tegen

feur moest de machine bij TTS

teerd, betekent nog niet dat de

uitoefening van zijn werkzaam-

ongevallen.

uitladen voor verdere distributie.

werkgever aan zijn zorgplicht

heden schade lijdt. De omvang

Daar is de overgang tussen laad-

heeft voldaan. Lossen van een

van deze verplichting is afhanke-

Kantonrechter Zwolle, 16 juli

perron en laadklep niet helemaal

topzware lading van 800 kg met

lijk van de omstandigheden van

2013, ECLI:NL:RBOVE:2013:455

vlak en daarop besloot de chauf-

een elektrische palletwagen of

het geval, waaronder de aard van

feur de machine met behulp van

vorkheftruck is een potentieel ge-

de werkzaamheden, de mate

een vorkheftruck te lossen. Daar-

vaarlijke handeling. De chauffeur

waarin de werkgever zeggen-

bij breekt een transportbalkje, dat

was op zichzelf aangewezen en

schap heeft over de plaats waar

terecht komt onder het voorwiel

moest de lading alleen en zonder

de werkzaamheden worden ver-

| april | 2015

hem gegeven instructies.

Aantekening De zorgplicht van de werkgever

De verbazing Wim van Alphen is hoger veiligheidskundige en arbeidshygiënist (PHOV)

Het zal je kind maar wezen! Scholen bereiden de jeugd voor op een toekomst in de

en het apart opslaan van bepaalde categorieën stoffen nog wel wat te wensen over.

maatschappij. Ik zou dan ook verwachten dat scholen tijd

Dit geldt vaak ook voor laboratoriumjassen, die leerlingen tijdens experimenten dragen. Bij

steken in zaken waar leerlingen hun leven lang voordeel

verschillende proeven werken ze met bunsenbranders, dus met open vuur. De scholen gaan

van hebben, zoals hun eigen veiligheid en gezondheid.

er klakkeloos van uit dat de jassen van 100% katoen zijn of geïmpregneerd met een brandvertragend middel. Maar de jassen zijn vaak van

Een voorbeeld: het juist instellen en gebruiken

metaalbewerking, houtbewerking, verzorging,

65% polyester en 35% katoen, een materiaal

van de beeldschermwerkplek. Op veel scho-

koken, groenvoorziening. De voorzieningen in

dat bij brand vreselijke smeltwonden geeft op

len maken leerlingen steeds meer opdrachten

die lokalen zijn vaak redelijk op orde (het is wel

de huid. Zoals gesteld: het zal je kind maar we-

op de computer, aptop of tablet. Hiervoor zijn

eens minder in industriële omgevingen), maar

zen! Scholen zijn, kortom, net gewone bedrij-

vaak rijen pc-werkplekken ingericht. Opvallend

de leerlingen krijgen weinig kennis over veilig-

ven: er valt altijd wat te verbeteren.

is dat deze zelden aan de ergonomische eisen

heid mee. Als zij stage lopen in bedrijven (en er

voldoen. Vaak is er een diep werkblad op vaste

later werken), kunnen ze niet zelf goed gevaren

hoogte voor het raam gemonteerd waarop de

onderkennen en daarop acteren. De school zou

schermen staan. Leerlingen zitten op houten,

vooraf op stageplekken in bedrijven moeten

In deze column komen

meestal niet instelbare stoeltjes, veelal zonder

nagaan of deze veilig zijn; toch meer theorie

zaken aan de orde waar ik

leuningen (want die zijn niet leerling-proof),

dan praktijk. Scholen willen geen drempels voor

met verbazing naar kijk.

kijkend naar een door fel buitenlicht omgeven

hun stagebedrijven opwerpen. Het bevragen

Omdat in sommige branches vaak al

scherm. De werkplek van de docent is meestal

van leerlingen (met name in dat praktijkonder-

goede oplossingen zijn bedacht die

niet veel beter. Deze zit voor de klas, schuin

wijs) over gevaren in hun toekomstige werk

men standaard toepast, terwijl dezelf-

achter computer of laptop, zodat hij tegelijker-

wijst uit dat zij er nauwelijks notie van hebben.

de oplossingen in andere branches nog

tijd de klas en het digibord in de gaten kan

Zij die later in de groenvoorziening gaan wer-

geheel onbekend zijn. Daar werkt men

houden. Breng ik bij docenten het pc-werk van

ken, krijgen weinig kennis mee over fysieke be-

nog zoals 25 jaar gelden. Soms ook

de leerlingen ter sprake, dan is steevast de reac-

lasting, ergonomische werkwijzen, geluid en

neemt men wél oplossingen uit andere

tie dat het toch maar voor een uurtje is. De do-

trillingen, tekenbeten, en wat dies meer zij.

branches over, maar werken die in de

centen vergeten dat de leerlingen na dat lesuur

Bij scheikunde (of binas: biologie, natuurkun-

nieuwe situatie juist risicoverhogend.

doorschuiven naar een volgende klas en dan in

de en scheikunde) is er vanuit de scholen veel

En dit met het huidige overaanbod aan

eenzelfde situatie terechtkomen. Met het pc-

meer het gevoel dat zij de leerlingen niet zo-

informatie op veiligheids- en gezond-

werk in de pauzes en de vrije tijd erbij kan dat

maar met allerlei stoffen kunnen laten werken.

heidsgebied. Ook als opleiding Post

oplopen tot vele beeldschermuurtjes per dag.

Bepaalde experimenten voert alleen de docent

Hoger Onderwijs Veiligheidskunde

Dit nog los van de tijd aan de pc in pauzes en

of TOA (de vroegere amanuensis) uit. De vraag

(PHOV) proberen we bij te dragen aan

thuis als ze aan het ‘gamen’ zijn. In hun verdere

is wel of leerlingen over de veiligheidsaspecten

kennisverspreiding en -vermeerdering.

carrière zullen zij ook veel digitaal moeten wer-

van deze stoffen voldoende meekrijgen als de

Dit jaar doen we dat op de kop af al

ken, dus waarom hen nu al niet leren hoe zij

docent hen in de luwte houdt. Overigens laat

25 jaar. Wellicht draagt deze column

optimaal aan beeldschermwerk kunnen doen?

de invulling van de juiste etikettering, de be-

daar een bescheiden steentje aan bij.

Breder geldt dit ook voor de praktijkvakken:

schikbaarheid over actuele veiligheidsinformatie

| april | 2015

| april | 2015 23

RI&E

Wat te doen met de preventieparadox? Eigenlijk is preventie heel eenvoudig: die moet het werk gezond en veilig maken. Waarom is de praktijk dan

explosie plaatsvindt waardoor honderden mensen het leven verliezen of gewond raken, dan praten we allemaal wel over maatregelen. Maar als er een heleboel bedrijven zijn waar af en toe

vaak zo weerbarstig?

één of twee mensen gewond raken of ziek worden, doen we niets. In Nederland schrijven we een RI&E, maken een plan van aanpak en

Nicole Weidema

daar blijft het soms bij. We weten allemaal dat

onveiligheid wordt veroorzaakt door gedrag. olgens Peter Bakker, trainer en adviseur

voorkomen. Die paradox maakt het toepassen

Waarom kijken we dan niet direct hoe we dat

op het gebied van veiligheid en ge-

van preventie zo moeilijk.”

gedrag kunnen verbeteren?”

zondheid, is preventie een rare para-

Vaak lijken de risico’s ook niet zo groot en dat

dox. “Als je het goed doet, bestaat het niet.

maakt dat de weerstand tegen preventie blijft

Stuntelig

Maar het wordt moeilijk als je niet kunt bewij-

bestaan, zegt bedrijfskundig preventieprofessio-

Bakker en De Groot hebben samen met ande-

zen dat er wel degelijk risico’s zijn die je moet

nal Gerard de Groot. “Als er bij één bedrijf een

ren PP.NL opgericht, een stichting waar preven-

RI&E

| april | 2015

Nicole Weidema is redacteur bij Vakmedianet

‘De RI&E is een doel op zich geworden, dat was nooit de bedoeling’

tieprofessionals kennis uitwisselen. Ze vinden

bepaalt of de organisatie preventie serieus

dat in Nederland preventie niet serieus genoeg

neemt. De Groot: “In elk bedrijf heb je onge-

wordt genomen. Behalve na een ernstig onge-

schreven regels en wetten. In bijvoorbeeld de

val of veel vastgestelde beroepsziekten. Bakker:

bouw of de scheepvaart zijn ze soms stoer en

“We hebben de mond vol van preventie, maar

vinden ze veilig werken vaak maar gedoe. Als je

als puntje bij paaltje komt doen we er heel wei-

dan geen stevig imago hebt, krijg je niets voor

sen op arbeidsomstandigheden. Vóór die tijd

nig aan. Vaak is het zo dat preventie geen kern-

elkaar omdat je onvoldoende tegenwicht kunt

was het heel normaal dat mensen acht tot

taak is. Bij kleine bedrijven kan de directeur

bieden aan het machogedrag dat door de top

twaalf uur achter elkaar moesten staan in een

zelfs zelf als preventiemedewerker optreden.

van de organisatie wordt getolereerd. Een pre-

winkel of een kapperszaak. Maar na die eerste

Dan ben je al snel halfbakken bezig.”

ventiemedewerker moet goede gespreksvaardig-

winst is het eigenlijk alleen maar bergafwaarts

heden hebben, kunnen onderhandelen en we-

gegaan. Men bedacht allerlei karikaturen om

Vaak wordt gezegd dat er geen verplichte

ten hoe je een pakkende presentatie houdt.”

aan te geven hoeveel gedoe het wel niet was

opleiding is voor preventiemedewerkers en dat

Bakker vindt dat een preventiemedewerker ook

om je aan de regels te houden. We hoeven de

de overheid onvoldoende eisen stelt aan de

voldoende brede bagage moet hebben om een

RI&E niet af te schrijven, maar we moeten hem

functie. De Groot is het daar niet mee eens.

coördinerende rol te kunnen spelen. “Je moet

wel opnieuw vormgeven. Wil je puur en alleen

“Artikel 13 Arbowet geeft duidelijk aan dat de

weten waar de blinde vlekken zitten in de orga-

compliance, of wil je echt een eerlijke, gezonde

interne preventiedeskundige voldoende kennis

nisatie. Vooral ook waar de communicatie en

en veilige bedrijfsvoering?”

moet hebben die aansluit bij de omvang en de

samenwerking stagneren.”

“We zijn toe aan innovatie”, vindt ook De

aard van de risico’s. Dat is juist iets wat bij de

De interne deskundige heeft een wettelijk vast-

Groot. “Het lijkt alsof arbodeskundigen moe

R&IE ter beoordeling staat.”

gelegde rol in het maken van de RI&E en het

beginnen te worden. We hebben nieuw elan

Dat een preventiemedewerker geen of weinig

plan van aanpak en moet samenwerken met de

nodig. We moeten de uitdagingen waar we

opleiding nodig heeft, staat niet in de wet, zegt

ondernemingsraad of personeelsvertegenwoor-

voor staan serieus nemen en dat ook vertalen

De Groot. “Als de ongevalsrisico’s groot en

diging. De RI&E en het plan van aanpak zijn de

naar verbeteringen en vernieuwingen. Preventie

complex zijn, dan heb je een hoger veiligheids-

eerste inleidende stapjes. De resultaten worden

is een kwestie van langetermijninvesteringen,

kundige nodig. Zijn er vooral gezondheidsbelas-

juist bepaald door het vervolgtraject. Daar moet

waardoor tegenvallers uitblijven. Uiteindelijk

tende factoren, werk je bijvoorbeeld met stra-

je als preventiedeskundige je waarde bewijzen.

krijg je een sterke concurrentiepositie. Op een

ling of gevaarlijke stoffen? Dan heb je een

Daar moeten de verbeteringen tot stand komen.

zeker moment ziet ook de werkgever dat in.”

arbeidshygiënist nodig. De Inspectie SZW moet

Daarbij kan ook de samenwerking tussen de pre-

controleren of er wel genoeg deskundigheid

ventiemedewerker en het medezeggenschapsor-

Zakelijk

binnen de organisatie is en of die aansluit bij de

gaan van doorslaggevend belang zijn. Ieder af-

De Groot wil dat we met een zakelijk oog naar

risico’s. De overheid moet gewoon haar werk

zonderlijk heeft mogelijk te weinig kracht.”

preventie kijken. “Uit internationaal onderzoek

gaan doen. En dan niet alleen kijken of er een

Tien jaar preventiemedewerker heeft preventie

blijkt dat investeringen in gezond en veilig wer-

RI&E is, maar vooral naar welk systeem het be-

niet zoveel gebracht als had gekund, vinden

ken ruim 200 procent rendement opleveren.

drijf heeft om zijn risico’s te beheersen.”

Bakker en De Groot. Bakker: “Er zijn heel veel

Dan is het toch ongelooﬂijk dat we dat weg-

Over de bezuinigingen bij de Inspectie SZW is

initiatieven geweest, maar daar zat ook veel

schuiven bij het ministerie van Sociale Zaken en

Bakker heel duidelijk. “Als je alleen al kijkt naar

opportunisme bij. En de overheid heeft weinig

Werkgelegenheid? Het zou onder het ministerie

de kwantitatieve sterkte van onze Inspectie, dan

gedaan om de rol van de preventiemedewerker

van Economische Zaken moeten vallen.”

staan we ergens ter hoogte van Mali. We zijn

te stimuleren.”

opzicht”, zegt Bakker. “De kans dat in Neder-

RI&E

DAG OVER PREVENTIE EN ARBO WORKSHOPDAG

land een gemiddeld bedrijf wordt geïnspecteerd

Organisaties in Nederland zijn verplicht om een

Peter Bakker is een van de sprekers

is heel erg klein. Alleen al daarom zou het be-

RI&E uit te voeren, maar vooral in het midden-

op de Dag over Preventie op 16 juni.

drijf preventie krachtiger moeten aanpakken.”

en kleinbedrijf wordt dat nogal eens ‘vergeten’.

Kijk voor meer informatie op www.

eigenlijk een derdewereldland geworden in dit

Bakker en De Groot kunnen zich daar wel iets

dagoverpreventie.nl. Gerard de Groot

Opleiding

bij voorstellen. Bakker: “De RI&E is een doel op

leidt een workshop op de Arbo Work-

Niet alleen de kennis uit de opleiding is van be-

zich geworden en dat is nooit de bedoeling ge-

shopdag. Kijk voor meer informatie

lang, ook de manier waarop de preventiemede-

weest. Toen de RI&E verplicht werd gesteld, had

op workshopdag.arbo-online.nl.

werker of arbodeskundige zich staande houdt,

dat het duidelijke voordeel dat men ging focus-

| april | 2015 25

ONGEVAL

Marc Hek

Onder tijdsdruk kiezen voor niet-spanningsloos werken kan ontaarden in werken onder hoogspanning.

Werken onder hoogspanning

teeds meer winkels zijn open op zon-

hangdraden vast. Op hetzelfde moment valt hij

aanwijzing wordt meteen duidelijk dat het

en feestdagen. Zo ook een keukenshow-

van de huishoudtrap en blijft roerloos liggen.

slachtoffer waarschijnlijk niet-spanningsloos

room op tweede kerstdag. Alle monteurs

De collega die net aan komt lopen belt onmid-

heeft gewerkt.

werken koortsachtig door aan nieuwe opstellin-

dellijk 112. Hij heeft meteen door wat er moge-

Verder kijkt de arbeidsinspecteur naar de ma-

gen in de showroom. Zo ontaardt het onder

lijkerwijs met het slachtoffer gebeurd is. Een

nier waarop de draden zijn afgemonteerd in de

tijdsdruk kiezen voor niet-spanningsloos wer-

traumateam volgt per helikopter de alarmmel-

aansluiting van de afzuigunit. De draden zitten

ken in werken onder hoogspanning.

ding op.

keurig in de daarvoor bestemde aansluitpunten. De fase is correct aangesloten, maar de nul- en

De monteurs zijn bezig met het uitpakken van

De melding

aardedraad blijken verwisseld. Doordat de stek-

toestellen uit de kartonnen verpakking om die

Het ongeval wordt gemeld en het ongevalson-

ker in het stopcontact zat, heeft de monteur de

te kunnen plaatsen. Ze halen het laatste toestel,

derzoek start. Op de locatie is de situatie zoals

rvs afzuigunit onder 230 volt spanning gezet.

de rvs afzuigkap, uit de verpakking en leggen

op het moment van het ongeval. Voordat de

Bij het vastpakken van de stalen draad voor de

deze voorzichtig op het keukenblad. Een van de

arbeidsinspecteur het onderzoekt begint, komt

bevestiging van de afzuigunit, is hij onder span-

monteurs monteert, staand op een huishoud-

de collega-monteur en getuige van het ongeval

ning komen te staan.

trap, de stalen ophangkabels aan de afzuig-unit

zijn verhaal vertellen. “Ik heb toch direct iets

Later verklaart het slachtoffer: ”Natuurlijk is het

en monteert aansluitend de elektra af. Nadat hij

veranderd aan de situatie zoals die was op het

stom wat ik heb gedaan: werken met de span-

alles heeft aangesloten, roept hij zijn collega

moment van het ongeval. Ik heb namelijk de

ning erop. Maar je weet hoe ‘t gaat: druk, druk,

om de afzuigkap aan het systeemplafond op te

stekker uit het stopcontact gehaald. Dat zit

druk. Ik dacht: ik sluit ‘m alvast aan, monteer

hangen. Die moet boven het kooktoestel ko-

boven het systeemplafond en deze stekker, hij

even de draden af, we hangen ‘m op en klaar.

men van de showroomkeuken. Om alvast een

wijst naar de afzuigunit, zat erin. Verder heb ik

Het is me nu wel duidelijk dat afmonteren met

start te maken, pakt hij een van de stalen op-

alles gelaten zoals het was.” Met deze korte

de stekker erin levensgevaarlijk is. Ik heb letterlijk gevoeld welk risico ik heb genomen.”

De conclusie Door de verkeerde aansluiting komt de rvs afzuigunit ongewild onder spanning te staan. Maar de oorzaak van het onder spanning komen is het niet-spanningsloos werken. “Het niet-spanningsloos werken aan of in de nabijheid van onder spanning staande elektrische installaties, toestellen of leidingen met een spanning hoger dan 50 volt bij wisselspanning of 120 volt bij zuivere gelijkspanning zonder het treffen van de nodige veiligheidsmaatregelen”, levert een overtreding op van artikel 3.5 lid 3 van het Arbeidsomstandighedenbesluit. Het ongevallenboeterapport wordt opgemaakt en ingezonden.

| april | 2015

A I D E M

BETER ONDER DRUK Crew Resource Management (CRM) is een methode om de effectiviteit op teamniveau te verbeteren door het professionaliseren

source Crew Resource ment Management Crew Resour Veilig en effectief Managemen eams samenwerken in teams Veilig en effectief samenwerken in teams

Dr. T. Bijlsma

van samenwerkingsgerichte vaardigheden. Het is vooral van meerwaarde voor teams die onder druk en/of in een crisissituatie

BURN-OUT

moeten werken en waar grote belangen

Dit rapport gaat in op twee aspecten van

spelen. Auteur Tom Bijlsma gaat uitgebreid

burn-out. Ten eerste wat het effect is van

in op de vereiste vaardigheden en hoe met

emotionele uitputting op de loopbaan van

het concept CRM om te gaan.

werknemers. Ten tweede wat de relatie is

Crew Resource Management, Dr. T. Bijlsma,

tussen Het Nieuwe Werken en emotionele

Vakmedianet 2015, ISBN 9789462152878

uitputting. Burn-out, Patricia van Echtelt, gratis te downloaden via www.scp.nl, ISBN 9789037707236

HUFTERPROOF Een op de drie werknemers heeft te maken

GEZOND WERKEN

met vervelend en ongewenst gedrag.

Nieuwe gevaren in werksituaties dienen zich aan.

Agressie komt meestal voort uit frustratie.

Denk daarbij aan vogelpest, werken met genetisch

En juist die agressiesoort is tamelijk eenvou-

gemodiďŹ ceerde organismen of eletromagnetische

dig aan te pakken. Begrip tonen voor de

straling in ziekenhuizen. Arbeid & Gezondheid 2015

boosheid, grenzen stellen en de effecten en

biedt een overzicht van het spanningsveld tussen

consequenties van het ongewenste gedrag

arbeid en gezondheid en helpt om geĂŻntegreerde

benoemen, zijn bewezen effectieve acties.

oplossingen te vinden.

De waaier Hufterproof helpt werknemers

Arbeid & Gezondheid 2015, redactie: dr. W.J.T van

aan de nodige vaardigheden om vroegtijdig

Alphen, dr.ir. R. Houba, ir. A.A.M Leutscher RAH,

controle te nemen en te houden.

drs. K.B.J. Schreibers Eur. Erg, B+B Vakmedianet,

Hufterproof, Henk van den Muijsenberg,

ISBN 9789462152434

Uitgeverij Thema, ISBN 9789058718846

Wat staan er in uw vakgebied voor activiteiten op de agenda? Kijk voor een uitgebreid overzicht op www.arbo-online.nl

APP CORNER Hatsjoe! Lente is leuk, maar ook lastig wanneer je lijdt

Arbo Wetgeving & Actualiteitendag Wanneer: 30 april Plaats: BCN, Utrecht Organisatie: Vakmedianet Informatie: www.vakmedianetshop.nl/

aan hooikoorts. De app Hooikoortsweerbe-

Arbo Workshopdag 2015 Wanneer: 28 mei Plaats: BCN, Utrecht Organisatie: Vakmedianet Informatie: workshopdag.arbo-online.nl

je er wel op voorbereiden. Oefen evacuaties

Dag over Preventie Wanneer: 16 juni Plaats: De Reehorst, Ede Organisatie: Vakmedianet Informatie: www.dagoverpreventie.nl

richt geeft aan hoe het zit met de pollen. Snel naar buiten Rampen kun je niet voorspellen, maar je kunt met de app Disaster Drill Timer. Teek away Buiten werken kan leiden tot tekenbeten. Teek Away laat zien hoe je een teek verwijdert en hoe je de ziekte van Lyme herkent. Rijvaardig Medicijnen kunnen gevaarlijk zijn. De Poolse app (met Engelse vertaling) DriveSafe geeft aan of je voertuigen beter kunt laten staan.

| april | 2015 27

2015

Total Convergence De stimulerende kracht van dreigingen? Inspirerend programma met keuze uit diverse kennissessies Meld u nu aan via www.securitymanagement.nl/congres sponsoren:

DINSDAG 9 JUNI * HART VAN HOLLAND, NIJKERK