RCC K&L 02 2013

106e JAARGANG FEBRUARI 2013

ORGAAN VAN DE KONINKLIJKE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR KOUDE - KNVvK

RCCK&L

W

W

IN M FO E RM ER NL UC AT HT I BE HA E?

W .KO UD EE

REFRIGERATION & CLIMATE CONTROL | KOUDE & LUCHTBEHANDELING

Thema duurzame ontwikkelingen

Ook in dit nummer

Natuurlijke luchtzuivering Advies over koudemiddelen

ND

EL

IN

G.N

L

Ontworpen voor de toekomst!

De nieuwe Europese Eco Design Directive (ErP) heeft als doelstelling de zorg voor het milieu te integreren in het productontwerp. Toshiba producten worden zodanig ontworpen dat een eventuele impact op de omgeving en het milieu minimaal is. Deze filosofie betreft de gebruikte materialen, én – belangrijker nog – het energieverbruik van de Toshiba producten.

Welke methode ook gebruikt is om de prestaties te meten, Toshiba is altijd in staat om aan de gestelde eisen te voldoen.

www.intercool.nl Maatschappelijke verantwoordelijkheid begint bij de bewustwording van de mogelijkheden binnen de eigen invloedsfeer. Immers, de verbetering van de wereld begint b ij o nszelf.

Op het gebied van besparende maatregelen nemen we bij Intercool onze verantwoordelijkheid. We hadden al zonnepanelen op ons dak, daar is het afgelopen najaar een windturbine bijgekomen. Zo wekken we voor een groot deel onze eigen stroom op zonder beslag te leggen op bronnen als olie en kolen. Waar nodig vullen we de energiebehoefte aan met 100% groene stroom. Door gebruik te maken van een Toshiba 3-pijps VRF-warmtepomp met vloerverwarming in combinatie met tapwaterverwarming en ventilatie met warmteterugwinning is een gasaanluiting overbodig geworden in ons pand. Ook het toepassen van hoogfrequente led-verlichting met aanwezigheidsdetectie, de keuze voor ecologisch verantwoord kantoormeubilair, het gescheiden aanbieden van afval, en het terugdringen van ons papierverbruik d ragen h ieraan b ij.

Maar ook andere aspecten van MVO, zoals eerlijkheid in handel en besluitvorming, gelijke kansen voor onze medewerkers, respect voor onze omgeving, eerlijke concurrentie, het ondersteunen van maatschappelijke organisaties en activiteiten zijn enkele v oorbeelden v an d e p rincipes d ie I ntercool h anteert.

Dat is wat we willen, dat doen we met hart en ziel, maar we kunnen het alleen omdat we al 40 jaar een degelijk, betrouwbaar product leveren wat technisch en ecologisch i nnovatief e n v ooruitstrevend i s, m et o og v oor d e w ereld o m o ns h een.

T: 078 629 1230 E: intercool@intercool.nl

REDACTIONEEL REDACTIONEEL Koude & luchtbehandeling RCC

Duurzaam is startpunt In de koude- en koeltechniek is duurzaamheid tegenwoordig onderdeel van elke technische oplossing. Natuurlijk zijn er nog genoeg visies en kampen van waaruit de hoekse aanhangers van de totale milieufootprint en de kabeljauwse zuiveren in de leer van de natuurlijke koudemiddelen elkaar bestrijden. In een wereld van rationele professionals is iedereen echter toch op zoek naar die koeltechnieken die zijn gebaseerd op bepaalde uitgangspunten, zoals milieuveiligheid en beschikbare financiën, de beste oplossing leveren.

Het is niet zo moeilijk voor professionals: binnen de beperkte middelen de beste implementatie vinden.

RCC Koude & Luchtbehandeling heeft als doel professionals de belangrijkste technisch-wetenschappelijke kennis te bieden, die laat zien hoe praktijkoplossingen gevonden en geïmplementeerd kunnen worden.

Op 1 maart treedt Marcel van Duijn aan als hoofdredacteur van RCC K&L. Samen met het bestaande redactionele team van Vakmedianet en gesteund door kennis en kunde van de redactieraad van de KNVvK stelt RCC zich voortaan nog sterker op in het tijdschrift en online als kennispartner. Dankzij een nieuwe samenwerking tussen KNVvK en RCC worden onder de gemeenschappelijke vlag van RCC en KNVvK-symposia en -congressen georganiseerd.

Die zijn vooral gericht op de toepassing van nieuwe inzichten op gebied van de kennis in de koudetechnische praktijk van alledag.

Vakmedianet is blij met zijn nieuwe hoofdredacteur Marcel van Duijn die zijn sporen heeft verdiend in de vakbladjournalistiek, waaronder lange tijd in bouw– technische bladen. Wij zijn ook blij de scheidende hoofdredacteur Christine Linneweever, die eind 2012 door een ernstige ziekte getroffen werd, goed herstelt Zij maakt hopelijk in de toekomst weer deel uit van het redactionele team dat aan het blad, de website en ook de inhoud van symposia en congressen werkt.

Het jaar 2013 kenmerkt zich door veel nieuwe initiatieven, waarbij de doelstellingen van onze uitgeverij en de kennismissie van de KNVvK elkaar verder versterken, in en rond de titel RCC Koude & Luchtbehandeling, al meer dan 106 jaar het leidende vakblad in Nederland.

Ruud Bakker Uitgever

KOUDE & LUCHTBEHANDELING Officieel Orgaan van: KNVVK KONINKLIJKE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR KOUDE, (Royal Dutch Association of Refrigeration) Kantoor: Ecofactorij 18, 7325 WC Apeldoorn Postadres: Postbus 10209, 7301 GE Apeldoorn Tel.: 055-3683362 E-mail: info@knvvk.nl Internet: www.knvvk.nl Postgiro: 97360 / bankrelatie: RABO-bank 36.28.35.829 Directeur van het KNVvK-bureau: Gerard J. M. Vos NVKL, NEDERLANDSE VERENIGING VAN ONDERNEMINGEN OP HET GEBIED VAN DE KOUDETECHNIEK EN LUCHTBEHANDELING Postbus 190, 2700 AD Zoetermeer Tel.: 088-4008490 E-mail: info@nvkl.nl / Internet: www.nvkl.nl NEKOVRI, VERENIGING VAN NEDERLANDSE KOEL- EN VRIESHUIZEN De Beukenhof, Strijpsestraat 51, Eindhoven Postbus 901, 5600 AX Eindhoven Tel.: 040-2565263 E-mail: info@nekovri.nl / Internet: www.nekovri.nl VERAC, VERENIGING VAN LEVERANCIERS VAN AIRCONDITIONING-APPARATUUR Postbus 12, 3740 AA Baarn Tel.: 035-542 75 26 E-mail: info@verac.nl / Internet: www.verac.nl LUKA, NEDERLANDSE VERENIGING VAN LUCHTKANALENFABRIKANTEN Secretariaat LUKA: Old Hickoryplein 12, 6461 EZ Kerkrade Postadres: Postbus 153, 6460 AD Kerkrade Tel: 045-5350734 E-mail: info@luka.nl / Internet: www.luka.nl FKL, FEDERATIE KOUDE- & LUCHTTECHNIEK Boerhaavelaan 40 / Postbus 190, 2700 AD Zoetermeer Tel: 079-3531350 E-mail: fk&l@fme.nl / Internet: www.federation-fkl.org VLA, VERENIGING VAN LEVERANCIERS VAN LUCHTTECHNISCHE APPARATEN Boerhaavelaan 40 / Postbus 190, 2700 AD Zoetermeer Tel.: 079-3531124 E-mail: vla@fme.nl Internet: www.gezondeluchtingebouwen.nl RAAD VOOR DE KOUDE, Beekenstein 86, 3328 ZD Dordrecht Tel: 078-6170099 E-mail: info@raadvoordekoude.nl / Internet: www.raadvoordekoude.nl NEDERLANDSE KOELTECHNISCHE INDUSTRIE (NKI), Boerhaavelaan 40 / Postbus 190, 2700 AD Zoetermeer Tel.: 079-353 11 24 E-mail: nki@fme.nl / Internet: www.koelindustrie.nl Met medewerking van het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf (OTIB).

Verschijnt maandelijks Uitgever, redactie en advertentieadministratie VAKMEDIANET Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn Tel.: 088-5840888 E-mail: redactie@vakmedianet.nl Accountmanager Gejo Flierman tel. 088-5840962; mobiel 06-53227316 gejoflierman@vakmedianet.nl Uitgever Drs. Ruud Bakker Hoofdredacteur Christine Linneweever Traffic & abonnementenadministratie Jolanda van Selm, traffic@vakmedianet.nl Vormgeving Cross Media Solutions-Ten Brink, Alphen aan den Rijn Voorzitter Redactieraad Ing. Dick Havenaar, dhavenaar@zonnet.nl Redactieraad Ing. E. Berends / Dr. Ir. C. van den Berg / H. Blok (secretaris) / Dr.Ir. J. Broeze J. L. F. Hartmans / Ing. K. van Heiningen / Dr. Ir. C. A. Infante Ferreira Mr. Henry Kruiper/ Ir. C.A. de Schipper MBA / G. J. M. Vos / B. P. M. Willems Abonnementen Nederland Buitenland Losse nummers

E 115,00 (excl. btw) E 135,00 (excl. btw) E 12,50 (excl. btw)

Drukker Veldhuis Media, Raalte ISSN 0925-630X

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

3

Expertisecentrum K oudetechniek

Trainen b ij P TC+ i s al tijd ĂŠ cht!

praktijktrainingen koude en klim aat

Doordat de praktijktrainingen bij PTC+ praktisch ingevuld worden zijn de trainingen echt zinvol. Technisch medewerkers zullen sneller en efficiĂŤnter werken na het volgen van onze praktijktrainingen.

Onze trainers zijn afkomstig uit de praktijk en didactisch sterk waardoor de training naadloos aansluit aan uw behoefte.

PTC+ laa t u n iet i n de k ou s taan!

PTC+ Zandlaan 29, 6717 LN Ede Postbus 32, 6710 BA Ede

Tel: 088 020 6400 Fax: 088 020 6401 E-mail: info@ptcplus.com Internet: www.ptcplus.com

INHOUD Koude & luchtbehandeling RCC

18

18

22

22

Duurzame ontwikkelingen

Duurzaam koelen

26

26

Klimaatvak in beeld

31

31

38

38

Advies over koudemiddelen

VERDER IN DIT NUMMER 06 10 14 34 41 46 49

Nieuws Verenigingsnieuws Koudemiddellekkage Bedrijfsprofiel RBK Bedrijfsprofiel Carel Klantdagen Daikin Productinfo

ADVERTENTIE-INDEX Airview

21

Cool Jobs

37

Daikin

52

Danofoss

51

Energy Consult

30

Gea Bock

29

Intercool

2

Lennox

29

Multi Import

25

Nicotra Gebhardt

30

PTC+

4

Recupair

45

Stulz

9

VRT International

37

Natuurlijke luchtzuivering

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

5

nieuws RCC Koude & luchtbehandeling

ISSO en Airco-Kenniscentrum.nl slaan handen ineen Het Kennisinstituut voor de installatiesector (ISSO) en het airco-Kenniscentrum.nl gaan een intensieve samenwerking aan om het kennisniveau en de voorlichting aan de gebruikers van ventilatie en airconditioning te verbeteren. Het kopen van een black box zorgt nu nog te vaak voor miscommunicatie en conflicten tussen gebruiker en installateur. Het bundelen van expertise en het vergroten van transparantie biedt soelaas.

De vraag naar ventilatie- en airconditioningoplossingen neemt in nederland nog steeds toe. Bij de realisatie van complexe installaties is vaak een adviseur betrokken, maar voor middelgrote tot kleinere installaties blijven deze specialisten achterwege.

Door het ontbreken van voldoende

expertise, maakt de gebruiker vaak een verkeerde keuze. Door een onterechte focus op prijs kiest hij dan voor een black box. Met als gevolg dat de installatie geen optimaal resultaat oplevert. Een conflict tussen gebruiker en leverancier, met soms zelfs een rechtszaak is dan het gevolg.

“Vanuit ons kenniscentrum richten wij ons voornamelijk op het voorlichten van gebruikers en opdrachtgevers over ventilatie en airconditioning”, vertelt initiatiefnemer Peter Uges van het arico-Kenniscentrum. “In toenemende mate wordt onze website ook bezocht door architecten, aannemers en makelaars. Het ISSO richt zich op zijn beurt specifiek op de installateur.

Door beide werelden, laagdrempelig,

overzichtelijk en onafhankelijk, bij elkaar te brengen neemt het kennisniveau toe en is er een betere aansluiting tussen opdrachtgevers en leveranciers.” naast het bundelen van expertise en het vergroten van transparantie in de branche, biedt het platform eveneens een podium aan innovaties. Deze bereiken nu vaak niet of te traag de opdrachtgever, architect en aannemer. Het promoten van innovaties tilt het kwaliteitsniveau van de gehele branche naar een hoger plan. Om deze doelen te realiseren en om expertise te bundelen is er een speciaal partnerprogramma ingericht, waarvoor verschillende partijen zich kunnen aanmelden en eigen expertise kunnen inbrengen.

170 miljoen euro naar Nederlandse energie-innovatie In totaal is voor een bedrag van 170 miljoen euro aan projecten in energie-innovatie goedgekeurd in het afgelopen jaar. Dat gebeurde in het kader van het zogeheten Topsectorenbeleid. De investeringen zijn door zowel de overheid als door marktpartijen gedaan. Iets meer dan de helft van de investeringen komt daarbij voort uit private gelden. Dat blijkt uit de voorlopige cijfers van agentschap

nL dat de subsidieaanvragen heeft beoordeeld en verleend. Met deze verdeling wordt ruimschoots voldaan aan de voorwaarde die in het Topsectorenbeleid is opgenomen dat marktpartijen tenminste 40 procent van de totale investeringen voor hun rekening nemen.Het grootste bedrag werd in 2012 geïnvesteerd in bioenergie, gevolgd door zon-pv, gas en smart grids.

Valse koudemiddelen rijzen de pan uit in Midden Oosten Lokale autoriteiten in Saudi-arabië hebben bijna 3500 cilinders van nagemaakte koudemiddelen in beslag genomen die op frauduleuze wijze werden verkocht onder de merkvaan Honeywell genetron. De inbeslagname was onderdeel van een gezamenlijke inspanning tussen Honeywell en de lokale rechtshandhaving.

Volgens de lokale autoriteiten is het valse koudemiddel gemarkeerd als Honeywell genetron 134a en verscheept naar Dammam Port, Saoedi-

6

februari 2013 106 e Jaargang

arabië, uit China. Honeywell heeft haar antinamaakinspanningen in het Midden-Oosten in de afgelopen twee jaar geïntensiveerd.

In 2011 resulteerde dat door de gezamenlijke inspanningen van politie, douane, gemeenten en andere overheidsfunctionarissen in de inbeslagname van ongeveer 6000 cilinders in de Verenigde arabische Emiraten van materialen gemerkt als Honeywell genetron 134a, maar die in feite gevaarlijke giftige en brandbare stoffen bevatten.

nieuws Koude & luchtbehandeling RCC

Agentschap NL geeft voorlichting over verlaging innovatiekosten agentschap nL houdt een serie voorlichtingsbijeenkomsten over de mogelijkheden om innovatiekosten te verlagen. In zeventien gratis toegankelijke bijeenkomsten verspreid over het jaar krijgen ondernemers tekst en uitleg over het verlagen van de innovatiekosten. Onder meer komt

aan de orde hoe gebruikgemaakt kan worden van de fiscale regelingen Wet bevordering speur- en ontwikkelingswerk (WBSO) en research & Development aftrek (rDa). De bijeenkomsten zijn bedoeld voor innovatieve bedrijven die r&D-projecten willen opzetten of uitvoeren.

Eurammon Schaffhausen in juni De jaarlijkse informatiebijeenkomst van eurammon vindt op 28 juni plaats in het Zwitserse Schaffhausen. De groene economie is het hoofdthema van de bijeenkomst. Om te kunnen praten over de ontwikkeling en het gebruik van

natuurlijke koudemiddelen, alsmede de diverse opties voor de toekomstige toepassing, biedt eurammon een uitgebreid lezingenprogramma. Er zijn diverse deskundigen uit zowel de koeltechnische industrie als aangren-

zende velden die de noodzaak onderstrepen van een duurzame benadering van een strategische bedrijfsfocus. naast theoretische bijdragen wordt de lezingendag ingevuld door presentaties, die inzicht geven in de concrete uitvoering van de groene-economieaanpak in verschillende bedrijven.

ATMOsphere en VN-organisatie houden gezamenlijke conferentie in Wenen aTMOsphere houdt op 3 en 4 juni haar eerste conferentie in samenwerking met een organisatie van de Verenigde naties aan. De UnIDO aTMOsphere Technology Summit 2013 vindt plaats in Wenen. UnIDO, de Vn-organisatie voor industriële ontwikkeling bevordert en versnelt duurzame industriële ontwikkelingen in ontwikkelingslanden. Belangrijk

aandachtspunt voor UnIDO bij het uitvoeren van projecten is de keuze van het daarbij gebruikte koude- en schuimblaasmiddel. Met de conferentie willen de initiatiefnemers eindgebruikers en fabrikanten uit ontwikkelingslanden praktische oplossingen aanreiken voor het gebruik van natuurlijke stoffen, zoals CO 2, koolwaterstoffen en ammoniak.

Maarten van Bodegom hoofd Nederlandse verkoop thermofin GmbH Maarten van Bodegom (54) geeft sinds kort leiding aan het verkoopkantoor in nederland van warmtewisselaarsfabrikant themofin gmbH. Het nieuwe nederlandse kantoor is

tevens verantwoordelijk voor België.

Van Bodegom studeerde werktuigbouwkunde en koeltechniek en is een ervaren sales engineer op het gebied van koeling. Hij werkte eerder onder

meer voor een internationaal bedrijf in de verkoop van industriële koel- en vriesinstallaties. Met de nieuwe vestiging wil thermofin meer service biden aan klanten in de regio.

Meer nieuws? www.koudeenluchtbehandeling.nl

106 e Jaargang februari 2013

7

nieuws RCC Koude & luchtbehandeling

Minister Kamp: bundel krachten voor duurzame energie Het is volgens minister Henk Kamp van Economische Zaken hoog tijd dat de landen in Europa de krachten bundelen om meer schone en betaalbare energie te krijgen. Een gezamenlijke aanpak moet ervoor zorgen dat de productie van bijvoorbeeld zonne- of windenergie zich verplaatst naar landen waar dit het efficiëntst kan.

Die boodschap gaf Kamp af bij het energieseminar in Berlijn waar ook bondskanselier angela Merkel en eurocommissaris günther Oettinger van energie spraken. als voorbeeld stelde Kamp dat zonne-energie in

Zuid-Europa twee keer zo efficiënt kan worden opgewekt als in Duitsland en nederland, omdat de zon daar meer en intensiever schijnt. En vanwege de harde wind zijn windmolens op land in Ierland een derde tot de helft goedkoper dan in nederland en Duitsland. De bewindsman wees er op dat nu subsidie wordt gebruikt om de verschillen weg te poetsen.

“Volgens de Europese Commissie kan jaarlijks 10 miljard euro aan subsidies worden bespaard als er een gezamenlijke Europese markt voor duurzame energie zou zijn. De

productie van duurzame energie verplaatst zich dan vanzelf naar de landen waar dat het meest efficiënt is.” (anP)

‘Syntetische en natuurlijke middelen gaan in elkaar op’ De traditionele koudemiddelfronten natuurlijk koudemiddel tegen synthetische koudemiddelen kunnen in de toekomst in elkaar opgaan. Dat blijkt uit onderzoek van de koudemiddelfabrikanten Mexichem en Honeywell.

Beide producenten onderzochten mengsels van CO 2 en HFO’s en

hebben patenten verworven voor enkele van deze varianten. Mexichem geeft aan dat koudemiddelproducenten in het verleden al mengsels van HFK’s en CO 2 en zelfs HCFK’s en CO 2 onder de loep hebben genomen. Dit werd echter nooit commercieel gekozen, omdat deze mengsels een hoge glide hebben en weinig voordelen boden boven andere oplossingen. Sindsdien wordt het fenomeen van temperatuurglides van zeotropische mengsels, waarin de enkelvoudige componenten van het mengsel bij verschillende temperaturen koken, beter beheerst. De

toenemende druk van de EU met betrekking tot het opwarming van de aarde-potentieel van bestaande koudemiddel doet de rest. Mexichem bestudeert ook mengsels van verschillende componenten, zoals van r1234ze, CO2 en r32, alsmede van r152a, r161 en r134a in combinatie met koolwaterstoffen. Het bedrijf werkt in de eerste plaats aan alternatieven voor de auto- en luchtvaartsector, maar ook voor vervanging van koudemiddelen met een hoge gWP zoals r404a, waardoor nieuwe mengsels met CO 2 werden gevonden.

Duitsland plaatst in 2012 70.000 warmtepompen Duitsland heeft in 2012 circa 70.000 warmtepompen verkocht. Dat blijkt uit cijfers van de Duitse warmtepompassociatie BWP (Bundesverband Wärmepumpen). In totaal werden 59.500 warmtepompen voor alleen verwarming verkocht, een stijging van 4,4 procent ten opzichte van het jaar daarvoor. Daarnaast werden ook nog 10.700 warmtepompen voor warm tapwater verkocht.

Dat komt neer op een groei van 20 procent in vergelijking met 2011. De verkoop van grondbronwarmtepom-

8

februari 2013 106 e Jaargang

pen daalde. De toena van de milieuvriendelijke verwarmingstechniek voor 2012 zien. Woordvoerder Karl-Heinz Stawiarski van BWP verwacht dat de belangstelling voor warmtepompen de komende jaren blijft toenemen. “De vraag naar tapwaterwarmtepompen stijgt opmerkelijk; niet in het minst omdat het systeem een efficiënte drinkwaterverwarming biedt op basis van hernieuwbare elektriciteit en is daarom een aantrekkelijke partner van PV-installaties.”

KNVVK verenigingsnieuws RCC Koude en luchtbehandeling

terugblik op klimaatvak

Glazen verdamper trekt de aandacht.

Veel belangstelling voor de KNVvK.

Tijdens de klimaatvak 2013 die eind januari in Gorinchem werd gehouden was ook de KNVvK aanwezig. In de aanloop naar de beurs werd door de KNVvK het initiatief genomen om tijdens deze beurs inlooplezingen te houden. Deze werden gezamenlijk met NVKL uitgevoerd op het centrale koude-en klimaatplein. In de stand van de KNVvK werden naast de eigen uitingen over de activiteiten van de KNVvK op het gebied van ontwikkeling, verspreiding en toepassingen van de koudetechniek ook informatie gegeven over de komende conferentie TPTPR 2013 waar ook tijdens de beurs promotie voor werd gemaakt. Deze conferentie gaat over de stofeigenschappen van koudemiddelen en de warmteoverdracht in warmtewisselaars, maar ook over de positie waar Nederland zich in bevindt ten aanzien van de keuze voor de koudemiddelen en de toepassingen in installaties en de te koelen producten.

Het was opvallend druk bij de KNVvK stand die mede ook de vakbladen van K&L onder de aandacht bracht en informatie verstrekte aan belangstellenden. Een werkend koelsysteem met een glazen verdamper (serpentijn) trok ook de aandacht van het publiek vanwege het inzichtelijk maken van het verdampingsproces. Het koel- en trainingsmodel dat via Cofely beschikbaar werd gesteld gaf aanleiding om ook meer dan anders in gesprek te raken met de beursbezoekers.

Velen van hen ontdekten daarmee de KNVvK als kennisverspreider en zagen de kans schoon om eens toenadering te zoeken met de vereniging die veelal als een wetenschappelijk technisch instituut werd gezien. Het aanbod van het lidmaatschap dat tijdens de beurs niet meer bedroeg voor het eerste jaar dan 85 euro voor persoonlijke leden inclusief btw gaf mede aanleiding voor belangstellenden zich aan te melden voor het lidmaatschap.

Al met al een succesvolle beurs die goed werd bezocht en waar Ir. Bart van der Wekken van Fri-Jado over CO2-toepassing bij koeling in supermarkten. velen zich thuis voelden en ook goede zaken konden doen.

aankondIgIng JaaRveRgadeRIng, algemene ledenveRgadeRIng en dag van de koude Op 15 mei 2013 wordt de algemene ledenvergadering gehouden die vanaf 13.30 uur aanvangt.

Tevens wordt ook, zoals gebruikelijk, na de vergadering een speciaal onderwerp ter hand genomen waar ook niet-leden aan deel kunnen nemen, beter bekend als de dag van de Koude. Deze zal aanvangen om 15.30 uur. De plaats waar deze vergadering plaatsvindt wordt nog nader bekendgemaakt. Voor informatie daarover kan men ook op de website de laatste gegevens vinden via www. knvvk.nl

10

februari 2013 106 e Jaargang

KNVVK verenigingsnieuws Koude & luchtbehandeling RCC

IIR ConfeRentIe eIgensChappen van koudemIddelen en waRmteoveRdRaCht De IIR Conferentie eigenschappen van koudemiddelen en warmteoverdracht die van 17 tot en met 19 juni wordt gehouden bij de TU in Delft heeft nu al ruim tachtig belangstellenden uit diverse landen getrokken die een uiteenzetting willen geven over de ontwikkelingen op het gebied van koudemiddelen, de eigenschappen ervan en de warmteoverdracht. Een uniek kans om in Nederland deel te nemen aan een internationaal congres dat in samenwerking met de TU-Delft, de KNVvK en de NVKL wordt georganiseerd. In dit congres wordt ook een workshop gehouden dat ingaat op de mogelijke keuze van koudemiddelen in relatie met het toepassingsgebied.

Als onderdeel van de conferentie houden NVKL en TU-Delft op dinsdag 18 juni een workshop waarin een visie wordt gegeven op de prestaties van koelinstallaties gedurende de levenscyclus in supermarkten en de voedingsmiddelenindustrie. Doelen van deze workshop: Presenteren visie op criteria waaraan de toepassing van koudemiddelen moet worden getoetst Presentatie koudemiddelen aanbevelingsmatrix Discussie met het Nederlandse bedrijfsleven m.b.t de toepassing en prestaties van de verschillende koudemiddelen in de sectoren supermarkten en voedingsmiddelen industrie Discussie met betrekking tot de toekomst van koudemiddelen in Nederland gegeven de doelstellingen van de Europese Commissie, de doelstellingen van eigenaren en de ontwikkelingen van koudemiddelen, componenten en apparatuur.

Tijdens deze conferentie kunt u ook bezoeken de:

80 paper presentaties op het gebied van: – – – –

State-of-the-art twee fase warmte-overdracht in mini channel wisselaars De impact van koudemiddelen op het klimaat Een thermodynamische evaluatie van laag GWP koudemiddelen “State of the art” warmteoverdracht tijdens badverdamping

4 keynote colleges met als onderwerpen: – – – – – – – – –

Absorptie Condensatiewarmte overdracht Energie opslag Gaskoelers Magnetische koeling Nano-vloeistoffen Levenscyclus prestaties CV-warmte overdracht Slurries

hoe zIet de toekomst van koudemIddelen In nedeRland eR uIt? Op dewebsite www.tptpr2013.nl is verdere informatie te vinden. Vanaf februari is via de website de inschrijving gestart. Binnen de drie dagen van de conferentie is de mogelijkheid geboden om ook alleen voor de gehele dag waarin ook de workshop wordt gegeven in te schrijven.

Meer info www.knvvk.nl www.nvkl.nl www.tptpr2013.nl

106 e Jaargang februari 2013

11

nvkl verenigingsnieuws RCC Koude en luchtbehandeling

Kom naar de KringbijeenKomsten voor installatiebedrijven

Kringbijeenkomsten zijn bedoeld voor alle installatiebedrijven binnen de NVKL. Het is een gelegenheid waarbij u met het NVKL-bureau en uw collega’s kunt praten over ontwikkelingen in de sector.

Dit voorjaar willen we het in de bijeenkomsten met elkaar hebben over hoe we onze klanten optimaal kunnen ontzorgen met de verplichtingen die zij hebben in het kader van de Europese wetgeving omtrent de energieprestaties van gebouwen (EPBD) en dan in het bijzonder de aircokeuring die naar verwachting vanaf 1 juli verplicht is.

Op bezoek bij een collega-installateur De kringbijeenkomsten beginnen met een rondleiding bij een collega-installateur die in uw regio gevestigd is.

Daarna volgt een maaltijd en het vervolg van het programma.

Tijdens de korte presentaties en in de algemene discussie over het NVKL-collectief heeft u ruim de tijd om uw mening te geven.

Op deze avonden kunt u uw invloed uitoefenen op het beleid van de komende jaren.

Kom dus ook!

7 bijeenkomsten in het voorjaar De kringbijeenkomsten vinden dit jaar plaats bij zeven bedrijven in verschillende regio’s, verdeeld over Nederland: • Almelo, HB koeltechniek op donderdag 21 maart • Voorthuizen, Veenhuizen Koeltechniek op dinsdag 26 maart • Roermond, Koma Koeltechnische Industrie op donderdag 28 maart • A msterdam, Dévé koudetechniek op donderdag 4 april • Roden, Cofely Noord op dinsdag 9 april • Waddinxveen, Midden Holland Koeltechniek op donderdag 11 april • D en Bosch, GEA Refrigeration Netherlands op dinsdag 23 april Binnenkort ontvangen de installatiebedrijven binnen de NVKL een uitnodiging voor deze bijeenkomsten.

12

februari 2013 106 e Jaargang

21 nvKl-leden op Koude & Klimaatplein tijdens KlimaatvaK 2013!

In totaal 21 NVKL-leden hebben zich onlangs gezamenlijk gepresenteerd op de Klimaatvak. Waar dat in eerdere edities gebeurde in een zogeheten Koude & Klimaatstraat, was er nu een heus plein ingericht.

Een echt trefpunt voor alle geïnteresseerden in koudeen klimaattechniek, met een prachtig zicht op de exposerende leden rondom het plein. Behalve een informele plek om met iedereen bij te praten was het plein ook het podium voor sprekers en inleiders over een breed aantal koeltechnische onderwerpen. Deze inleidingen werden goed bezocht, regelmatig was het plein zelf ‘uitverkocht’.

De NVKL en de deelnemende bedrijven kijken terug op een geslaagde beurs, bestaande relaties zijn aangehaald, nieuwe contacten gemaakt, kansrijke leads zijn gelegd en dat alles in een goede en positieve sfeer.

Kortom, een geslaagd evenement.

verenigingsnieuws nvkl Koude & luchtbehandeling RCC

sfeer op Koude & Klimaatplein

Standhouderslunch.

Goed bezochte inlooplezingen, verzorgd door NVKL en KNVvK.

Wedstrijd Flare-optrompverbindingen maken op het Koude & Klimaatplein. Met dank aan sponsors Indoor Skydive Roosendaal en Gasco.

106 e Jaargang februari 2013

13

ONDERZOEK RCC Koude & luchtbehandeling

Tekst ir. Fons Pennartz en Marcel van den Bovenkamp M.Sc. KWA Bedrijfsadviseurs

Steekproefonderzoek R22 en HFK lekkage koelinstallaties Begin 2012 is in opdracht van Agentschap NL onderzoek uitgevoerd naar lekkages van R22 en HFK koudemiddelen uit koelinstallaties in de sectoren zuivel, vlees en overige gerelateerde sectoren in de voedingsmiddelenindustrie. Het onderzoek had de vorm van een steekproef. Er hebben 193 bedrijven deelgenomen; 1984 koelinstallaties zijn onderzocht. Het gemiddelde lekpercentages is 7. De lekkages zijn afkomstig van 10 procent van de installaties uit de onderzoeksgroep.

Methode Om op efficiënte wijze een voldoende grote steekproef van koelinstallaties te verkrijgen, over een periode van 2007 tot en met 2010, is aan koelinstallateurs gevraagd om gebruik te maken van hun gegevens over bijvullingen in R22 en HFK koelinstallaties die zij in onderhoud hebben. Deze bijvullingen zijn een maat voor de lekkagehoeveelheid. Door deze gegevens te koppelen aan bestanden over de koudemiddelvulling van de installaties ontstaat een lekpercentage per jaar.

Respons Aan de steekproef hebben 193 bedrijven deelgenomen; er werden in totaal 1984 koelinstallaties onderzocht. Onderstaande abel geeft de participatie verdeeld over de sectoren. De groep overige

Lekpercentage

14

nastreeft, een aantal jaren niet meer mag lekken na een grote lekkage calamiteit.

Het blijkt voorts dat 90 procent van de installaties over de periode 2007-2010 geen lekkages vertoont.

De lekkages zijn derhalve afkomstig van 10 procent van de installaties uit de onderzoeksgroep.

voedingsmiddelensectoren is toegevoegd om te bekijken of deze bedrijven een ander resultaat vertonen. De bedrijven zijn onbekend, anoniem verwerkt, in het onderzoek.

Inhoud en categorieën De koudetechniek is al vele jaren vertrouwd met de indeling van koelinstallaties in grootte categorieën naar inhoud van koudemiddel. De categorie 0-3 kg omvat de kleinere airco’s, oplopend tot de categorie >300 kg die voornamelijk betrekking heeft op pompcirculatiesystemen. De tabel onderaan de volgende pagina toont het aantal installaties per sector en categorie.

Ter illustratie is 2010 toegevoegd naast het gemiddelde over de vier beschouwde jaren.

De tabel bovenaan pagina 15 toont de hoeveelheid nominale vulling per installatiecategorie en sector.

Hieruit blijkt dat de grootste hoeveelheid koudemiddel zich bevindt in de twee grootste categorieën.

Als vervolgens de lekkagehoeveelheden op basis van bijvullingen

Overall resultaat Het gemiddelde lekpercentages over alle sectoren is 7. Het is niet zinvol om een trend te ontdekken in de lekpercentages over de jaren heen. Bedrijven kunnen wisselen van installateur en vallen dan uit de beschouwde groep. Daarnaast blijkt dat de lekkages veelal het gevolg zijn van calamiteiten. Let wel: niemand herkent in de praktijk een lekpercentage van 7 aan zijn installatie; hij is ofwel dicht of als hij lekt dan lekt hij meer dan 30 procent.

Je kunt ook stellen dat de installatie, als je bijvoorbeeld 5 procent lek

2007

2008

2009

2010

Gemiddelde lekpercentage

Sector

R22

HFK

R22

HFK

R22

HFK

R22

HFK

R22

HFK

Totaal

Zuivelsector

4,3

4,3

4,8

2,0

15,0

6,3

2,5

5,6

6,7

4,6

6

Vleessector

10,0

9,4

7,0

5,5

3,5

14,6

4,1

10,4

6,1

10,0

7

Overige voedingsmiddelensectoren

8,7

11,5

8,4

7,5

4,5

5,2

6,6

7,5

7,1

7,8

7

Gemiddeld lekpercentage

8,0

8,1

7,1

4,8

6,7

8,3

4,7

7,7

6,7

7,2

7

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

ONDERZOEK Koude & luchtbehandeling RCC

worden geanalyseerd, dan treden de grootste lekkage hoeveelheden op in de categorieën 30 t/m 300 en >300 kg. De tabel onderaan pagina 16 toont de lekkagehoeveelheid in procenten per sector en categorie als gemiddelde over vier jaren naast de cijfers van 2010.

Vervolgens is onderzocht hoe vaak installaties lekkages vertonen. Dit resultaat wordt getoond in de tabel onderaan pagina 17 als percentage lekkende installaties per categorie.

Populair gezegd: de installaties met inhoud >300 kg lekken vaker dan die uit de andere categorieën.

Ook is het interessant om te aan geven hoeveel koudemiddel een installatie verliest als er een lek optreedt. De tabel bovenaan pagina 15 toont het lekpercentage van de lekkende installaties. Dit komt overeen met de ervaringen in de praktijk: een kleine installatie raakt bij een lek al gauw haar hele inhoud kwijt, een grote installatie raakt echt haar gehele vulling niet zomaar kwijt.

Het is uitermate interessant na te

Lekpercentage van lekkende installaties Gemiddeld 2007-2010 R22

Categorie nominale vulling

Gemiddeld lekpercentage

HFK

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

77 76 50 23

86 70 52% 37

82,9 72,2 51,0 25,6

Gemiddeld

28

44

32,7

gaan wat de oorzaken van lekkages zijn. Dit blijkt echter maar beperkt te worden geregistreerd in de databases van de koelinstallateurs.

Oorzaken worden in slechts enkele gevallen in een woord aangegeven, niet nader gespecificeerd.

De volgende opsomming is geturfd uit de databases: condensor (12 keer), compressor (10, waarvan 2 vervangen), vloeistofleiding (9), olieleiding (8), expansieventiel (7), heetgasleiding (3), verdamper (2) en diverse oorzaken (27).

HFK koudemiddelen De HFK koudemiddelen zijn als groep beschouwd. De tabel onder-

aan pagina 16 geeft een uitsplitsing naar type koudemiddel van HFK’s in kg inhoud (2010). Het blijkt dat de R507A en R404A koudemiddelen voor circa 80 procent de HFK groep representeren. Dit zijn koudemiddelen, vooral toegepast voor de lagere temperaturen.

Samenvattend • 58 procent van de lekkagehoeveelheid komt uit de installatiecategorie >300 kg inhoud. Dit betreft 5 procent van de installaties (ofwel afkomstig uit een groep van ca. 90 installaties) • 36 procent van de lekkage hoeveelheid komt uit de instal-

Aantal installaties per installatiecategorie en sector 2010

Gemiddelde verhouding 2007-2010

Sector

Installatiecategorie

R22

HFK

R22

HFK

Totaal

Zuivelsector

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

105 115 72 22

139 200 109 13

33% 37% 23% 7%

32% 44% 22% 2%

32% 41% 22% 5%

Totaal

314

461

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

39 47 50 16

61 102 60 13

25% 31% 33% 10%

25% 43% 26% 5%

25% 38% 29% 7%

Totaal

152

236

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

148 90 67 12

201 168 87 14

47% 28% 21% 4%

43% 36% 18% 3%

44% 33% 19% 3%

Totaal

317

470

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg

300 kg<

292 252 189 50

401 470 256 40

37% 32% 24% 7%

35% 40% 21% 3%

36% 37% 22% 5%

Totaal

783

1.167

100%

100%

100%

Vleessector

Overige voedingsmiddelensectoren

Alle sectoren

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

15

ONDERZOEK RCC Koude & luchtbehandeling

Hoeveelheid lekkage in kg 2010 R22(kg)

HFK(kg)

R22(kg)

HFK(kg)

Totaal

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

10 43 446 156

12 61 1.168 0

0% 4% 32% 64%

1% 10% 70% 20%

0% 6% 45% 48%

Totaal

Sector

Installatiecategorie

Zuivelsector

Vleessector

Overige voedingsmiddelensectoren

Alle sectoren

654

1.240

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

4 21 1.089 280

4 107 231 1.449

0% 3% 37% 60%

0% 5% 29% 65

0% 4% 34% 62%

Totaal

1.394

1.790

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

2 163 1.462 1.011

16 159 926 703

0% 4% 28% 67%

1% 9% 45% 46%

0% 6% 34% 60%

Totaal

2.638

1.803

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

15 226 2.997 1.447

31 326 2.324 2.152

0% 4% 32% 64%

1% 8% 44% 47%

0% 5% 36% 58%

Totaal

4.686

4.833

100%

100%

100%

latiecategorie 30-300 kg inhoud.

Dit betreft 22 procent van de installaties (ofwel afkomstig uit een groep van ca. 445 installaties) • Grote installaties lekken vaker (maar verliezen niet alles) • Oorzaken van lekkages zijn maar beperkt geregistreerd • R507 is het meest toegepast uit de groep van de onderzochte HFK koudemiddelen

Nabeschouwing Op 7 november 2012 heeft de EU een voorgenomen herziening van de F-gassen verordening gepubliceerd. Deze review geeft ook het belang van containment met Type koudemiddel

16

Gemiddelde verhouding 2007-2010

nadruk aan. Hoe kunnen we lekdichtheid verbeteren? Ook blijkt uit deze herziening dat het voornemen bestaat dat de toepassing van stoffen als R507A na 2020 in de ban worden gedaan.

Is twee keer of vier keer per jaar lekzoeken wel voldoende zinnig: vandaag lekdicht betekent niet morgen ook lekdicht. Kun je niet meer tijd besteden aan goede preventieactiviteiten in plaats van curatief zoeken?

De ervaring is dat ammoniakinstallaties veel meer lekdicht zijn.

Moeten we HFK installaties dan niet eigenlijk bouwen als ammoniakkoelinstallaties?

Helaas worden bijvullingen aan ammoniakinstallaties niet geregistreerd zoals bij de synthetische koudemiddelen. Een vergelijkbare registratie zou de stelling kunnen staven. Retrofits verhogen de kans op lekkage? Op de KNVvK discussie avond op 13 december 2012 was men verdeeld over deze stelling. Er waren goede ervaringen maar ook veel slechte ervaringen in de praktijk. De retrofitvraag is overigens geen resultaat uit het KWA onderzoek.

Als we de oorzaken van lekkage beter gaan omschrijven en centraal registreren dan leidt dit tot innovatie van individuele componenten

Zuivelsector

vleessector

Overige voedingsmiddelensectore

Totaal

Percentage van totaal

R507 R404A R134A R407C R410A Overige

16.252 1.716 1.889 1.405 571 155

11.717 3.719 1.114 347 79 175

12.487 5.487 4.599 1.135 140 67

40.456 10.922 7.601 2.887 790 397

64,2% 17,3% 12,1% 4,6% 1,3% 0,6%

Totaal

21.988

17.150

23.915

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

ONDERZOEK Koude & luchtbehandeling RCC

Hoeveelheid nominale vulling per installatiecategorie en sector 2010 R22(kg)

HFK(kg)

R22(kg)

HFK(kg)

Totaal

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

218 765 7,793 17.502

313 1.668 8.480 11.528

1% 3% 30% 67%

1% 8% 38% 53%

1% 5% 33% 61%

Totaal

26.278

21.988

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

66 762 6.065 26.842

85 1.307 5.933 9.825

0% 2% 18% 79%

0% 8% 35% 57%

0% 4% 24% 72%

Totaal

33.733

17.150

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

165 1.525 7.000 31.569

212 2.781 9.752 11.170

0% 3% 15% 82%

1% 12% 42% 45%

1% 6% 23% 100%

Totaal

4,.259

23.915

100%

100%

100%

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

449 3.051 20.858 75.913

610 5.755 24.165 32.523

0% 3% 19% 77%

1% 9% 38% 52%

1% 5% 26% 68%

Totaal

100.270

63,053

100%

100%

100%

Sector

Installatiecategorie

Zuivelsector

Vleessector

Overige voedingsmiddelensectoren

Alle sectoren

Gemiddelde verhouding 2007-2010

(afsluiters, afdichtingen, etc.) en installatieontwerp en dus tot verbeterde lekdichtheid.

Kent een eigenaar of eindgebruiker van een koelinstallatie het lekpercentage van zijn koelinstallatie?

Is het zinvol om een vervolg onderzoek te starten naar lekkage percentages voor meer industrie sectoren?

Summary KWA Business Consultants has conducted out a random test survey in the Dairy, Meat sector and a peer group in other food sectors. The main goal is to obtain data on the

size and trends of R22 and HFK emissions in the period 2007-2010.

The survey is carried out by collecting the data of refilling of refrigeration installations that have been registered by the refrigeration contractors.

In total 1984 installations of 193 companies participated the random test. The average emission percentages during the years 2007-2010 turn out to be: Dairy sector: 5,7%, Meat sector: 7,4%, peer group Other Food: 7,3%. The overall average percentage of all sectors is 7%. It turns out that 58% of the total emission is related to the largest

Aantal lekkende installaties per catogorie Gemiddeld 2007 - 2010 Categorie nominale vulling

R22

Gemiddeld per jaar

HFK

0 t/m 3 kg 3 t/m 30 kg 30 t/m 300 kg 300 kg<

2,8% 9,9% 17,6% 26,2%

4,0% 7,9% 13,6% 20,5%

3,5% 8,6% 15,4% 23,9%

Gemiddeld

10,2%

8,2%

9,0%

category of refrigeration installations (> 300 kg content). This category is related to only 5% of all installations. In total 14 large R22 installations and 8 large HFK installations are showing leakages annually.

Similarly, 36% of the total emission is related to the mid-largest category of refrigeration installations (30-300 kg content). This category is related to only 22% of all installations. In total 34 mid-large R22 installations and 32 mid-large HFK installations are showing leakages annually. It was not possible to get a good insight in the type of leakages.

Meer informatie KWA Bedrijfsadviseurs Regentesselaan 2 Postbus 1526 3800 BM Amersfoort T: 033-4221333 E: amp@kwa.nl I: www.kwa.nl

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

17

DUURZAME KOUDEMIDDELEN RCC Koude & luchtbehandeling

Productontwikkeling voor duurzame koudemiddelen Bij de ontwikkeling en introductie van regelingen en producten die worden toegepast bij nieuwe, duurzame koudemiddelen manifesteert zicht een krachtenbalans.Een analyse vanuit het standpunt van Danfoss, fabrikant van koeltechnische componenten.

K

oeltechniek en airconditioning zijn van belang voor de mensheid op gebied van voedselveiligheid, productiviteit en comfort. Technologische ontwikkelingen dragen voortdurend bij aan het voldoen aan deze behoeften. In het begin was het veiligheidsrisico versus economisch voordeel aanvaardbaar, maar door lekkage van brandbare of giftige koudemiddelen veroorzaakte ongelukken hebben geleid tot ontwikkeling van ‘veilige’ koudemiddelen.

De invoering van de CFK’s en later HCFK’s losten weliswaar de veiligheidsproblemen op, maar tot in de jaren zeventig bleven milieurisico’s buiten beeld. De ernstige gevolgen van een langdurig gebruik van CFK’s leidden tot een mondiale overeenkomst van geleidelijke uitfasering van de CFK’s. De oplossing werd gevonden door de ontwikkeling van HFK’s. Die leveren echter de grootste bijdrage aan de opwarming van de aarde, tenzij nieuwe technologieën kunnen worden ontwikkeld en toegepast (zie afbeelding hieronder).

Zeven verschillende krachten zijn belangrijk voor het besluit om producten te ontwikkelen.

In een volwassen markt zal er een quasi statisch evenwicht ontstaan tussen deze krachten en de geplande ontwikkeling resultaten. Het evenwicht wordt verbroken door krachten van de markt zoals milieueisen, resulterend in nieuwe wetgeving waardoor innovatie noodzakelijk wordt, en plotseling het spel verandert. Dit is precies wat gebeurt als laag-GWP koudemiddelen vanuit milieuredenen voorgeschreven worden. Normen en wetgeving worden drijvende krachten.

De vraag is wat de ontwikkeling van deze nieuwe technologieën beïnvloedt en in welk tempo. Het ideale scenario is een mondiaal regime met kaders voor nationale wetgeving waaraan de industrie een goed gedefinieerd werkgebied kan ontlenen. Hierdoor ontstaat de motivatie om te investeren in het ontwikkelen van nieuwe producten.

Montreal Protocol Het Montreal Protocol is hier een goed voorbeeld van. Het Kyoto Protocol ( GWP) is niet zo effectief geweest en leidt tot een groeiend mozaïek van verboden en voorschriften (zie afbeelding bovenaan de volgende pagina). De industrie

18

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

zag zich genoodzaakt producten te ontwikkelen voor vele koudemiddelen en -toepassingen. In de toekomst is de beschikbaarheid van duurzame producten voor gebruik met lage GWP-koudemiddelen noodzakelijk. Als fabrikant is Danfoss in de afgelopen decennia geconfronteerd met de ontwikkeling van componenten voor veel nieuwe koudemiddelen. Het scenario is altijd complex. Techniek en veiligheid staan voorop, maar het maken van de juiste keuze en het erbij behorende tijdpad wordt vaak bemoeilijkt door een ingewikkelde en onzekere regelgeving.

Innovatie komt uit nieuwe mogelijkheden om waarde te creëren. Als

DUURZAME KOUDEMIDDELEN Koude & luchtbehandeling RCC

energieprijzen laag zijn, wordt geen energie-efficiënte oplossing gemaakt. Als wetgeving niets voorschrijft, blijven ontwikkelingen van nieuwe koudemiddelen en -systemen uit. De koeltechniek en airconditioning waren jarenlang een bedrijfstak met bescheiden innovatie. Veel producten zijn lange tijd toegepast en daardoor zijn productie en logistiek volwassen, geoptimaliseerd en kosteneffectief.

Elektronicatoepassingen De meeste innovatie is gerealiseerd in de elektronicatoepassingen. In de afgelopen tien jaar zijn echter door de eisen voor wat betreft energie-efficiëntie en koudemiddelen innovaties gerealiseerd die niet alleen een kostenbesparende achtergrond hadden. Drastische wijzigingen realiseren in producten voor nieuwe koudemiddelen is tijdrovend en duur. De markt wordt beïnvloed door uiteenlopende lokale wetgeving, waardoor het moeilijk is vast te stellen hoe levensvatbaar een project is. In de afbeelding op de vorige pagina bovenin is dat geïllustreerd doordat de hefboom nog niet het levensvatbaarheidsniveau heeft bereikt. Het lampje om het ontwikkelproces te starten brandt nog niet. Dergelijke projecten worden vaak ingedeeld als strategisch of risicovol. Maar hoe ze ook genoemd worden, feit blijft dat onze industrie dergelijke baanbrekende projecten nodig heeft waarbij een zware wissel

wordt getrokken op de ontwikkelaars binnen het bedrijf. De ontwikkelingen van de CO2-kleppen en -regelaars van Danfoss zijn een voorbeeld van het uitwerken van nieuwe ideeën, waarbij samen met universiteiten en afnemers het hergebruik van beproefde concepten samen met nieuwe materialen in de afgelopen tien jaar resulteerde in nieuwe producten.

Normalisatie en wetgeving (N & W) is het overheersende mechanisme voor het duwen van de ontwikkeling in een bepaalde richting.

Boetes, belastingen, uitsluitingen en tot op zekere hoogte vrijwillige overeenkomsten bleken effectief.

Dit geeft de industrie vertrouwen om te investeren in ontwikkeling.

De afbeelding links bovenaan deze pagina toont de grote verscheidenheid van maatregelen. In Europa gaat men verder dan de Montrealeisen, terwijl de VS en Azië het precies volgen. Australië heft hoge belastingen op de HFK-verkoop.

Diverse landen stimuleren groene technologie door het geven van subsidies of door belastingmaatregelen op investeringen voor efficiencyverbeteringen. Onderzoeksprogramma’s aan universiteiten zijn een goede kraamkamer voor nieuwe ideeën die dan door de industrie verder kunnen worden uitgewerkt. De groeiende N&W lappendeken is echter gevaarlijk.

Het initieert lokale suboptimalisatie en vergroot de complexiteit van de markt. Kosten zouden worden

opgedreven en technologische vooruitgang zou vertragen of zelfs geblokkeerd.

Wetgevende invloed In 2002 introduceerde de EU de MAC richtlijn en in 2004 de richtlijn F-gassen. Terwijl de MAC-richtlijn koudemiddelen tot het niveau van een GWP van 150 verbiedt, zorgt het tegelijkertijd voor een impuls om nieuwe oplossingen voor R134a in automotive-airconditioning te zoeken. In 2003 introduceerde Denemarken een zeer hoge HFKbelasting en in 2007 een maximumhoeveelheid van 10 kg HFK. Dit dwong het supermarktsegment te zoeken naar alternatieven voor HFK’s en startte een ontwikkeling van CO2-koelsystemen.

Van 2001 tot 2005 werd de eerste generatie CO2-supermarktsystemen voornamelijk gebouwd als een cascadesysteem met HFK’s of HC in de eerste trap. Van 2005 tot 2009 zijn driehonderd transkritische systemen in Europa geplaatst. Van de Deense supermarkt Fakta (zie afbeelding rechtsboven) bestaat een goed onderbouwde studie. Daarin is aangetoond dat de tweede generatie transkritische CO2-installatie efficiënter werkt dan de voorheen gebruikelijke HFK-versie.

Levenscycluskosten De gemiddelde geaccumuleerde levenscycluskosten (LCC) van een product is een geaccepteerd middel om technologieën te evalueren en

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

19

DUURZAME KOUDEMIDDELEN RCC Koude & luchtbehandeling

om minimumprestatienormen (MEPS) vast te stellen. De selectie van koudemiddelen heeft grote impact op de LCC door de fysieke eigenschappen zoals viscositeit en warmteoverdrachteigenschappen.

Ongeacht de keuze van het koudemiddel moet het eindproduct een levensvatbare LCC hebben. Dure, groene oplossingen voor een kleine minderheid is geen optie. De uitdagende vraag is altijd hoe de LCC verlaagd kan worden als de technologie zich verder ontwikkelt.

Ervaring met CO2 als koudemiddel heeft duidelijk aangeven dat de LCC zich beter heeft ontwikkeld dan werd voorspeld.

Technische competentie Technische expertise bij het ontwikkelen van nieuwe producten voor nieuwe koudemiddelen met verbeterde energie-efficiëntie is een basisvoorwaarde. Kennis van materiaalkunde, testprocedures en engineeringpraktijk moet aanwezig zijn. Voor de CO2 transkritische toepassing heeft de ontwikkeling van compressoren en regelapparatuur gedurende een decennium een intens proces doorlopen. De iteraties tussen ontwerp en terugkoppeling uit de praktijk kost tijd.

Kinderziekten zijn gevaarlijk voor nieuwe technologieën, vooral wanneer die moeten concurreren met volwassen oplossingen.

Thermodynamisch liggen de eigenschappen van koolwaterstoffen dicht bij die van HFK’s of HCFK’s. Propaan (R290) wordt soms

20

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

naar voren geschoven als een drop-in voor R22 maar dat is een gevaarlijk misleidend standpunt omdat vanuit het veiligheidsaspect speciale voorzorgsmaatregelen genomen moeten worden.

Dit betekent dat met name servicemonteurs plotseling andere werkmethoden moeten hanteren bij systemen die er op het oog hetzelfde uitzien als voorheen. Voordat verkoop wordt goedgekeurd, is het voor een leverancier van de componenten belangrijk er zeker van te zijn dat de markt klaar is om koolwaterstoffen veilig te hanteren en dat fabrikanten kunnen aantonen dat bestaande veiligheidsnormen (zie de afbeelding bovenaan de pagina) worden nageleefd.

De afbeelding onderaan deze pagina toont het interne Danfossproces om een component vrij te geven voor gebruik met koolwaterstof. Een grondige risico-evaluatie wordt gemaakt en goedgekeurd door een verzekeringsdeskundige, wat uiteindelijk resulteert in typekeur. Regionale normen worden geëvalueerd, wat dan leidt tot geografische beperkingen.

Belangrijk in de discussie is het verschil tussen het vermeende en werkelijke risico. De juiste beslissingen voor het creëren van waarde voor de samenleving is gebaseerd op een goed evenwicht tussen deze risicoaspecten. Nieuwe toepassingen van koudemiddelen worden altijd met achterdocht bekeken, maar naar mate de tijd vordert, komen de werkelijke en vermeende risico’s samen. Nieuwe systemen krijgen het vertrouwen in een bredere markt dankzij bewezen veiligheid en een goed ingevoerde service.

Marktbereidheid Marktbereidheid is het vermogen van de markt om een nieuwe technologie toe te passen. Deze factor hangt samen met de wetge-

ving. Geen enkel land blokkeert de eigen markt wegens gebrek aan servicemogelijkheden voor nieuwe technologieën. Onderwijs speelt hierin een belangrijke rol. Te weinig opgeleide mensen leidt tot een hoger risico op ongevallen en de voorspelde LCC wordt niet bereikt.

Niet voldoen aan de verwachtingen is funest voor een nieuwe technologie; een tweede kans wordt vaak niet gegeven.

Innovaties De mening van Danfoss over de toekomstige koudemiddelen (groene vlakken) voor verschillende toepassingen wordt weergegeven in de afbeelding op de volgende pagina. Intraregionale ontwikkelingen worden niet aangegeven.

Nieuwe koudemiddelen laten op hun beurt weer andere innovaties het licht zien.

Veiligheid is een dwingende eis en is doorslaggevend voor het toekomstige gebruik van koolwaterstoffen. De snelheid naar een brede marktacceptatie is moeilijk te voorspellen. Veel hangt af van politiek, opinie en fabrikanten. In die zin is een wereldwijde norm voor de minimale eisen van systemen en componenten relevant. In ISO 5149 zijn milieu- en

Koude & luchtbehandeling RCC

Luchtbehandeling Airview Luchtbehandeling is uw totaalleverancier in klimaatoplossingen.

Door middel van ons uitgebreid leveringsprogramma kunnen wij u de oplossing bieden voor ieder klimaatprobleem.

veiligheidseisen voor koel- en warmtepompsystemen vastgelegd. Een nieuwe versie van ISO 5149 inclusief koolwaterstoffen is in voorbereiding met internationale deelname en met verwachte release in 2013. Als regionale normen de ISO 5149 als minimumvereiste aannemen, is een basis gelegd voor bredere acceptatie van koolwaterstoffen.

Voor huishoudelijke en kleine commerciële toepassingen blijven koolwaterstoffen toegepast worden.

De goedkeuring in de VS van EPA SNAP van drie koolwaterstoffen voor deze toepassingen is een doorbraak. De ervaring heeft aangetoond dat binnen de grenzen van de toelaatbare vulling de risico’s klein zijn.

Voor grotere commerciële toepassingen, met name supermarkten, met gecombineerde koel- en warmte vraag zal zeker het gebruik van CO2 toenemen, dit als gevolg van de hoge temperatuur eigenschappen. R290 is al een goed ingevoerd koudemiddel, niet alleen voor kleine apparaten maar ook voor honderden supermarkten in noordelijke EU. De combinatie van R290 of R717 en CO2 heeft de potentie in zich om zeer efficiënte systemen in elk klimaat te realiseren.

Warmtepompen zijn erg geschikt voor het hergebruik van (opgeslagen) energie waardoor zowel individuele woningwarmtepompen als industriële (R717) warmtepompen voor stadsverwarming en warmteterugwinning steeds meer toegepast worden.

Hoewel R32 een HFK is, heeft het pragmatische voordelen die niet buiten beschouwing mogen worden gelaten. Binnen het zevenkrachtenmodel is R32 een levensvatbare en ecologisch keuze voor veel ontwikkelingslanden op middellange termijn.

Wel moet R32 moet nog worden ingedeeld als geschikt koudemiddel, gezien vanuit de normalisatie en de wetgeving. n

Bewerking van een paper van de Gustav Lorentzen conferentie 2012 door ing. Kees van Heiningen, lid redactieraad RCC Koude & Luchtbehandeling

HRU

DUO/FAI/HR

HRE / HRE-TOP

R-TOP

Met de door iedere situatie worden. Meer vindt u in het

ons leverbare WTW-units kan voor een passende oplossing geboden informatie over deze apparatuur productoverzicht hierboven.

Bij ons kunt u terecht voor méér dan alleen de levering van uw apparatuur. Ook advisering en ondersteuning in alle fases van uw project vormen voor ons een belangrijk onderdeel van de totaaloplossing.

Wij laten u graag zelf de toegevoegde waarde van dit concept ervaren en nodigen u uit om contact met ons op te nemen voor het bespreken van de mogelijkheden.

Scan de QR-code met uw smartphone of tablet Anders denken inklimaatoplossingen voor meer informatie!

ADVISERING I

ONDERSTEUNING I

Airview Luchtbehandeling BV

I

TOTAALOPLOSSING

078 - 652 18 00

I

www.airview.nl

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

21

DUURZAAM KOELEN RCC Koude & luchtbehandeling

Tekst ing. Ernst Berends lid redactieraad RCC Koude & luchtbehandeling | GEA Refrigeration Nederland N.V.

Koelen met CO2 voor de fun?

Het laten ontsnappen van koudemiddel om producten af te laten koelen is niet nieuw. Ernst Berends dook in de geschiedenis van onder meer freon, R12 en R134 die ooit een bijdrage leverden aan de koeling van levensmiddelen. De modernste variant is het laten koelen van frisdrank in blik met behulp van koolstofdioxide. De belletjes CO2 worden ook in andere voedingsmiddelen toegepast voor het funeffect. De auteur zet echter vraagtekens bij de duurzaamheid van deze toepassing.

W

as laatst op een kinderfeestje, toen de gastvrouw vroeg of ze knetterijsjes wilden. Er klonk eenstemmig: ja graag. “Wat zijn dat?” vroeg ik in mijn onwetendheid! Even later werd ik omringd door een kinderschare en ze toonden me een blik in hun opengesperde mondjes! “Luister maar”, riepen ze. Inderdaad je hoorde plop, plop en zag ‘ontploffinkjes’ in de smeltende ijsbrei!

Het knettereffect komt door kleine belletjes met koolstofdioxide die de fabrikant in het ijs stopt. De belletjes worden gemaakt als het ijs nog zacht is door er koolstofdioxidegas onder druk in te blazen.

Als het ijs daarna bevriest, raakt

het gas opgesloten. Als het ijsje tijdens het opeten smelt, komen de belletjes aan de oppervlakte en knappen ze; dat geeft een knetterend gevoel en dus zelfs ook geluid!

De belletjes koolstofdioxide worden ook in andere snoepproducten verwerkt. Dan zijn ze gevat in kleine gekleurde bolletjes van suikergoed. Zo bestaan al knetterdrop, knetter-lollies, knettergekke pasta en knetter-kauwgum.

CO2-uitstoot

Moesten we onze CO2-uitstoot niet drastisch verminderen? Daar zijn afspraken over gemaakt, anders moeten we weer heel veel bomen ter compensatie planten.

We kunnen misschien wel twee problemen in één keer oplossen door geen CO2 meer in cola, andere frisdranken, knetterijsjes en snoepgoed te doen. Dan neemt de zwaarlijvigheid onder de jeugd drastisch af en komt er minder CO2 in de atmosfeer! Laten we CO2 maar in lekdichte koelinstallaties stoppen en een beetje in bier natuurlijk!

Elk huishouden veroorzaakt door vervoer, gasverbruik en elektriciteit in huis een mengsel van broeikasgassen, waaronder CO2.

Omgerekend naar alleen CO2 komt er jaarlijks gemiddeld bijna 9 ton kooldioxide vrij per huishouden. Om met bomen deze huishoud-CO2 te compenseren, moeten ruim vierhonderd bomen

22

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

DUURZAAM KOELEN Koude & luchtbehandeling RCC

in de tropen een jaar lang groeien.

De totale hoeveelheid CO2 die nu jaarlijks wordt uitgestoten is ruim anderhalf keer hoger dan in 1990.

Nam de CO2-productie in 2009 nog af vanwege de economische crisis, in 2010 en 2011 groeide de uitstoot juist sneller dan ooit. Het tempo waarin de wereld CO2uitstoot is hoger dan ooit. Het CO2-gehalte in de lucht neemt toe met 0,4 procent per jaar.

Het laten ontsnappen van koudemiddel ter afkoeling is niet nieuw, maar wanneer alleen gebruikt voor de fun, is dat geen verkeerde manier om koudemiddelen te gebruiken? Weg is weg immers!

Eind jaren zestig ging men zeker niet duurzaam om met de toen voorhanden chemische koudemiddelen. In 1967 introduceerde de Amerikaanse koudemiddelfabrikant Du Pont, het Liquid Freon Freezant System (LFF). Het af te koelen/in te vriezen product werd hierij in direct contact met R12 gebracht. De Zweedse tunnelbouwer Frigoscandia kreeg in 1969 een licentie en ontwikkelde de FLEXoFREEZE. In diverse foodmagazines ver-

schenen positieve artikelen onder de kop: Freon opens the way to new processing techniques. Er werden ook nogal wat voordelen genoemd: vriestijden zoals bij cryogeen tegen de kosten van conventionele methoden met koude lucht, beter behoud van smaak en een kwalitatief beter product.

Freon Over freonverliezen en -opname in het product maakte niemand zich druk. Alles was getest door en blijkbaar goed bevonden. Pas jaren later kwam freon negatief in het nieuws voor wat betreft onze gezondheid. Blij dat die technologie niet heeft doorgezet. Wat vriestijden: erwten 30 seconden, maiskolven 7 minuten, aardbeien 2 minuten, perzikschijfjes 1,5 minuut, frites 60 seconden, vissticks 2 minuten en drumsticks 9 minuten.

De tunnel bestond uit een soort trog waar het verse product per band ingevoerd werd. Om vervolgens op een tweede band te komen waar er onder atmosferische condities freon 12 op werd

gesproeid (verdamping bij circa -30°C). Boven deze band hing een koelblok waarop de meeste daarbij ontstane damp werd teruggecondenseerd bij -43°C. Via een derde band verliet het bevroren product de vriezer. Het product komt dus van een 100 procent atmosferische omgeving in een 100 procent freonomgeving. Voordeel is dat de zware R12 damp blijft ‘hangen’. Als verlies wordt genoemd 1,5 kg freon/100 kg product.

Er zouden tunnels geweest zijn voor 32 ton product/h > toch 480 kg freon weg > goed voor de omzet van Dupont?

In ons bedrijfsarchief een in 1976 uitgevoerd literatuuronderzoek gevonden, uitkomst: • Voorschriften gevonden dat het toegestaan is in de landen: VS, Groot-Brittannië en België.

• In de warenwetten van Duitsland, Frankrijk en Italië wordt dit onderwerp niet genoemd.

• In Nederland is deze conserveringsmethode niet verboden. Men dient zich wel te houden aan de limiet van de dosis van de stof die men aan voedingswaren wil toevoegen. Voor freonen zijn de

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

23

DUURZAAM KOELEN RCC Koude & luchtbehandeling

insulating container

foil seal

decorated sleeve

heatsink material

desiccant in vacuum

gel coated heat exchanger

afspraken niet definitief vastgelegd. Men is geneigd de limiet te stellen op 50 ppm. Dit wetsontwerp is al jaren in behandeling.

Naar verluidt hebben enkele bedrijven in Nederland dit systeem toegepast, waaronder Akzo.

• In Belgische wetgeving uit 1971 staat over het gas Dichlorodifluormetaan/R12: toegelaten voor het diepvriezen door rechtstreeks contact op voorwaarde dat het

24

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

desiccant container ASSEMBLY

residu van dit gas in de op deze wijze diepgevroren voedingswaren de volgende dosissen niet overschrijden: groenten: maximum 20 ppm, vruchten: maximum 100 ppm, gevogelte: maximum 50 ppm, garnalen: maximum 50 ppm en frieten: maximum 50 ppm.

Frisdrankkoeling Ook bij het afkoelen van frisdranken werd gebruikgemaakt van een verdampend koudemiddel direct in het blikje! In 1998 probeerde PepsiCola op de markt te komen met een zelfkoelend blikje waarin R134a verdampte zodra je het opende.

Het bedrijf dat hiermee bezig was, heeft niet stilgezeten en is nu met een nieuw systeem op de Amerikaanse en onlangs ook op de Britse markt gekomen. Prachtige reclameteksten: het blikje bevat microcool-technologie die getest is door de

NASA. Energiedrank producent West Coast Chill krijgt de primeur, de slogan is: The ice age is over. Het bevat geen suiker en cafeïne.

De eerste ‘koudemiddelvrije’ limonadeblikjes in Europa zijn begin 2012 onthuld op de Universiteit van Surrey. Het duurde 20 jaar voordat de 500ml ChillCan – vervaardigd door de Joseph Company in Californië – ontwikkeld was. Een eerste ontwerp van het blik zou in 1998 worden gelanceerd in Groot-Brittannië, maar werd tegengehouden door het milieuministerie omdat er R134a in werd gebruikt dat afgeblazen werd in de atmosfeer.

Gewoon blikje Feitelijk is het een gewoon blikje; de technologie zit binnenin. De ChillCan kan een blikje ongeveer 15 K afkoelen door een druk op een knop aan de onderzijde van het blik. Hierdoor komt CO2 onder druk vrij, geabsorbeerd door actieve kool in een binnenliggende capsule. In de te koelen vloeistof zit hier een warmtewisselaar de zogeheten HEU (Heat Exchanger Unit). De expanderende CO2 koelt de inhoud van het blikje in twee minuten. Push and chill out noemt het bedrijf dat. Het systeem is volgens de frisdrankfabrikant volledig milieuvriendelijk en duurzaam. De kooldioxide zou politiek correct gewonnen worden uit afvalgassen en de actieve kool uit kokosnootdoppen. Het energiedrankje krijgt volgens de fabrikant een vergelijkbare prijs als andere premiumenergiedrankjes zoals Red Bull.

Er is ook een versie waarmee juist warme drank (koffie) gemaakt kan worden, ideaal voor trektochten.

Zo’n zelf opwarmend blikje koffie

Koude & luchtbehandeling RCC

zou circa 2 dollar gaan kosten. Mooie video is te vinden op Vimeo.com/1452209 Inmiddels zijn Tempra Technology samen met Crown Holdings ook met iets dergelijks in Amerika op de markt gekomen: de I.C.Can geheten.

No pressure/No toxins/No gas/No kidding zegt de reclame. Ook zij claimt World’s first self chilling can te hebben. Zie www.tempratech.com Het heeft de vorm van een 500 ml blikje maar dat is inclusief de koelsectie. Dit onderste deel van het blikje moet een kwartslag gedraaid worden om het proces in gang te zetten; er wordt dan een seal verbroken. De daadwerkelijke inhoud van ca 300 ml koelt volgens de opgave van de fabrikant in ongeveerd 3 minuten 30° Fahrenheid (16,7 °C) af.

Over de werking wordt het volgende gezegd: (zie ook schema blikje): When activated, the all natural desiccant contained within a vacuum draws the heat from the beverage through the evaporator into an insulated heat-sink container.

It is this patented vacuum-power which lowers the temperature so dramatically and quickly, leaving the beverage inside cool and refreshing.

De I.C. Can is 100 procent veilig, niet-milieubelastend, gemakkelijk te bedienen, op te slaan en te transporteren. Geen toepassing van CO2, CFC, HFK of enig ander gecomprimeerd gas en het is volkomen gifvrij zonder risico van ontsnappend gas of damp. Het blikje gaat beduidend meer kosten dan een gewoon blikje, wordt gezegd. Het blijft een luxeartikel, waarvoor veel materialen nodig zijn.

Het is de vraag hoe recyclebaar deze hightech blikjes in de praktijk zijn. Vermoedelijk belandt deze prachtige technologie na eenmalig gebruik weer gewoon in de berm, op de heide of op het strand. n

Flexibel en Snel

Zie ook onze website 106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

25

KLIMAATVAK 2013 IN BEELD RCC Koude & luchtbehandeling

Tekst en fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Harja Blok en Dick Havenaar

Gerichte belangstelling op beurs Persoonlijke en informele sfeer kenmerkte de klimaatvakbeurs, die onlangs werd gehouden in Gorinchem. De standhouders, onder wie fabrikanten, leveranciers, groothandelaren en dienstverleners op het gebied van koude- en klimaattechniek, luchtbehandeling, isolatie-, meet & regel- en pomptechniek, lawaaibeheersing, computerairconditioning, vloerverwarming, bevochtigingstechniek, machines, gereedschappen en luchtverdeling,

26

informeerden de bezoekers drie dagen lang over de te leveren producten en diensten.

Bezoekers, veelal installateurs en adviseurs, echte specialisten op het vakgebied, lieten zich graag voorlichten over innovaties en mogelijkheden op het gebied van energiebesparing, warmteterugwinning en het gebruik van restwarmte.

Op het gebied van duurzame energieopwekking kon men zich bij een aantal standhouders laten

voorlichten. Verder waren er diverse lezingen.

Op de beurs veel te zien, op het koude & klimaatplein veel te leren en op de beursvloer veel te horen, omdat de Klimaatvak een echte relatiebeurs is waarbij bezoekers en standhouders de laatste nieuwtjes uitwisselen. Een belangrijk gehoord signaal op de beurs is dat men hoopt op een snelle opleving van de economie. waardoor het investeringsklimaat wordt verbeterd.

Instructiekoelinstallatie voor onderwijsdoeleinden, waaronder mbo.

De stand van Delta Technics Engineering trekt veel belangstelling.

Rittal presenteert klimaatoplossingen voor ict- en datacentermarkt.

Directeur Dick Euwen (midden) met medewerkers op de stand van Altena Cleaning.

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

KLIMAATVAK 2013 IN BEELD Koude & luchtbehandeling RCC

Klimarent is actief op de markt voor tijdelijke klimaatoplossingen.

Bitzer is ruim vertegenwoordigd op de stand van Uniechemie.

MW-Instruments levert onder meer Murco-gasdetectiesystemen.

Johnson Controls presenteert deze Sabroe zuigercompressor.

Uniechemie met een uitgebreid leveringsprogramma voor de installateur.

Multi-Import met het Panasonic airconditioningprogramma en leidingsystemen.

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

27

KLIMAATVAK 2013 IN BEELD RCC Koude & luchtbehandeling

28

NHS Luchtgordijnen voor een aangenaam binnenklimaat.

Wijbenga met onder meer de Q-plate warmtewisselaar en een vlotterregelaar van Witt.

Gasco met koudemiddelen en diverse producten voor de koeltechniek.

APAC Airconditioning met de informatiestand over computerairconditioning en datacenterkoeling.

De stand van Thermica met een verdampingscondensor uit het leveringsprogramma van Baltimore.

Bevochtigingsdemonstratie op de stand van B & B Humidification.

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

lennoxemeia.com Lennox Benelux • Watergoorweg 87 • P.O. BOX 1028 • 3860 BA NIJKERK Tel.: + 31 33 2471 800/Fax.: 31 33 2479 220/Email: info.nl@lennoxeurope.com

State-of-the-art compressor technology for the most demanding tasks

Your customers have the highest demands on efficiency, reliability and environmental protection? So do we!

Which is why we continuously work on the development of even more efficient and reliable compressors for today’s and tomorrow’s climate.

bock@gea.com www.bock.de

engineering for a better world

GEA Refrigeration Technologies

GEA Bock GmbH

s op n o k e o Bez kfurt tec n n a r o c F ir n i a ISH rt 2013 a a m .

6 1 van 12.

B75 d n a t S 1 .

ISATIE Hall 11 OPTIMAL TOREN VENTILMAARINE R VOO FSHORE EN OF SSINGEN TOEPA

TOREN VENTILA VOOR ZUIGING ROOKAF

TOREN VENTILADUSTRIﾃ記E IN R VOO ES EN PROCSINGEN TOEPAS

TOR VENTILAINGEN OPLOSS VOOR RBINES WINDTU

S VAN TIE-UNIT VENTILA

www.nicotra-gebhardt.com

Notified Body voor Drukapparatuur (PED) GESPECIALISEERD IN KOUDETECHNIEK Alle PED modules (met of zonder ISO kwaliteitssysteem) Kostenbesparend EG-typekeur (met of zonder ISO kwaliteitssysteem) Soldeer- en laskwalificaties Keuring voor Ingebruikneming Beoordelingen PGS 13 Periodieke herkeuringen (volgens WBDA) Referenties:

Assumburg Koeltechniek, BDA Cooling B.V., Bort de Graaf Koel- en Klimaattechniek, Carrier Refrigeration Benelux B.V., De Baronie Koel- en Vriestechniek, De Laat Koudetechniek, ECR Nederland, Fridina B.V., Friga Systems, Frimex Retail Services BV, GEA Refrigeration Netherlands N.V., Govers Koeltechniek B.V., Hegeman Koudetechniek, IBK Compac, IBK Koudetechniek B.V., Ingenieurs- en Handelsburo Wijbenga, Koel en Airco Service KAS BV, Koelgroep Dorenbos, Koelplan Airconditioning B.V., Koeltechniek Verhoog B.V., Koeltechnisch Buro Raamsdonksveer, KOELTEX BV, Lassche & Keizer BV, Limburgse Koelindustrie Liko B.V., MUR Conditioning BV, Nijssen Koeling, NVKL Zoetermeer, Omega Engineering, PCT International, Pool Koudetechniek, Renselaar Koeltechniek, Romijnders Koudetechniek B.V., Rosval Production & Development B.V., Saval Airchilling & Freezing, Servex Koel- en Vriestechniek, T&S Klimaattechniek, Technicool B.V., Tolsma Techniek Emmeloord b.v., Trane Airconditioning B.V., Van Abeelen Koeltechniek b.v., Van den Reek Koeltechniek B.V., Van der Laan Koeltechniek B.V., Van Gerven Koeltechnische Unitbouw B.V., Van Kempen Koudetechniek B.V., Veld Koeltechniek BV, VHI Koudetechniek BV, Wolter & Dros TBI Techniek B.V., Wooning Airconditioning.

NoBo/AKI-nummer 1242 Hertzstraat 14, 6716 BT Ede Telefoon 0318 - 55 11 06, Fax 0318 - 55 13 22 E-mail: info@energieconsult.nl, www.energieconsult.nl

KOUDEMIDDELADVIES Koude & luchtbehandeling RCC

Tekst Bachir Bella Director Speciality Products Emerson Climate Technologies Aken

Wat is het beste koudemiddel?

Welk koudemiddel kan het beste worden gebruikt voor onze bestaande en toekomstige koelapparatuur volgens economische, technische en milieucriteria en de beperkingen waarmee we nu te maken hebben? Over die vraag wordt al jaren gediscussieerd in de branche. De visie van Emerson Climate Technologies op airconditioning en de commerciële koeltechniek.

V

oor het antwoord op de vraag welk koudemiddel het beste gebruikt kan worden in koelapparatuur moet eerst overeenstemming worden bereikt over de beslissingscriteria. Tenzij een koudemiddel wordt verboden of uitgefaseerd, moet elke keuze van een koudemiddel worden geëvalueerd op basis van de overeengekomen criteria en beperkingen.

De keuze van een koudemiddel wordt gemotiveerd door de wens aan deze zes criteria te voldoen: 1. Minimaliseren milieuinvloed.

2. Verlaging energieverbruik en verbetering effiëntie.

3. Waarborgen veiligheid personen die met of bij apparatuur werken.

4. Verwezenlijking rentabiliteit.

5. Betrouwbare apparatuur hebben die onderhoudskosten verlagen.

6 Voldoen aan voorschriften.

Vanuit die optiek is het essentieel de uitdagingen te analyseren die door de diverse oplossingen worden aangeboden. Bovendien moeten de invloed van de keuze op milieu, efficiëntie, veiligheid en de economische gevolgen worden bekeken.

Al verschillende jaren is vanuit het oogpunt van efficiëntie van het koudemiddel het gebruik van R22 voor industriële koeling en airconditioning het referentiepunt voor koeltechnische ingenieurs en koeltechnici. Daarom is R22 gekozen als nulreferentie, waartegen alle andere oplossingen kunnen worden afgezet.

Minimale milieuinvloed Er zijn drie belangrijke factoren die de keuze van een koudemiddel met betrekking tot hun invloed op het

milieu kunnen karakteriseren. Deze zijn: ODP (Ozone Depletion Potential, ozonaantastend vermogen), GWP (Global Warming Potential, broeikaseffect) en TEWI (Total Equivalent Warming Potential, totaal equivalent opwarmingspotentieel), met hierin de GWP en de emissies als gevolg van energiegebruik. De internationale voorschriften die in 1987 door het Montreal Protocol werden opgelegd, losten het probleem van CFK’s en HCFK’s op. Deze hadden immers een groot potentieel voor het vernietigen van de ozonlaag in de stratosfeer. Nu is de aandacht hoofdzakelijk gericht op de opwarming van de aarde, wat de belangrijkste beïnvloedende factor is bij de keuze van een koudemiddel.

Tegenwoordig kan de keuze van een koudemiddel met een lage GWP uiting zijn van een positieve reactie op milieuproblemen, als deze keuze alleen op basis van milieucriteria wordt gerechtvaardigd en als andere economische of technische overwegingen buiten beschouwing worden gelaten. Die keuze lost echter niet alle problemen op, wanneer het gaat om de veiligheid waarbij giftige of ontvlambare koudemiddelen zijn betrokken. Om die reden moet ook rekening worden gehouden met ontvlambaarheid en giftigheid.

Bij concentraties in de atmosfeer van minder dan 400 ppm worden koudemiddelen met een lage giftigheidgraad (vooral HFK en koolwaterstoffen) geclassificeerd als klasse A, terwijl koudemiddelen met een hoge giftigheidgraad, zoals ammoniak, in klasse B worden ondergebracht.

Niet-ontvlambare koudemiddelen worden als klasse 1 geclassificeerd. In klasse 2 zijn koudemiddelen opgenomen die bij 21°C en normale omgevingsdruk bij een concentratie hoger dan 0,10 kg/m3 lucht kunnen ontbranden. De nieuwe klasse 2L voor licht ontvlambare koudemiddelen is onlangs aan de ASHRAE-standaard toegevoegd ten behoeve van HFO’s en R-32. In klasse 3 zijn koudemiddelen opgenomen die bij bovengenoemde omstandigheden in een concentratie van minder dan 0,10 kg/m3 lucht kunnen ontbranden.

Om de uitdaging die deze keuze inhoudt te kunnen begrijpen, staat in de grafiek op pagina 32 linksboven een classificatie van de koudemiddelen op basis van hun GWP en hun relatieve koelvermogen ten opzichte van R22. Ammoniak (NH3) is niet opgenomen, omdat dit niet in airconditioning- of commerciële koelsystemen wordt gebruikt.

Conventionele middelen De conventionele koudemiddelen met een hoge GWP, zoals R-404A, R-407C, R-407A en R-410A, zijn afgebakend met een groene stippellijn en zijn geclassificeerd als A1. Deze koudemiddelen worden verkregen als combinatie van R-32, R-125, R-143a en R-134a.

In deze groep worden R-32 en R-143a geclassificeerd als A2L respectievelijk A2. Wanneer deze echter met andere koudemiddelen als R-125 en R-134a worden gecombineerd, is het daaruit voortvloeiende mengsel niet-ontvlambaar.

Koudemiddelen met een lage GWP zijn ontvlambaar of licht ontvlam-

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

31

KOUDEMIDDELADVIES RCC Koude & luchtbehandeling

baar (A2L, A2 en A3); met uitzondering van CO2. In de grafiek hebben deze koudemiddelen een rode stippellijn. Deze groep omvat isobutaan (R-600a), propaan (R-290), difluoroethaan (R-152a), R-32 en HFO’s zoals 1234yf.

Bij het beschouwen van deze groepen kan enerzijds worden vermeld dat er HFK’s zijn die worden gekenmerkt door een relatief hoge GWP, maar met bepaalde voordelen in relatie tot veiligheid. Anderzijds hebben koudemiddelen met een lage GWP mogelijk aanzienlijke gebruiksbeperkingen gezien hun ontvlambaarheid en toxische eigenschappen. De derde groep die door een zwarte stippellijn wordt omgeven, zijn de HFK-koudemiddelen met lage GWP. Die vormen mogelijk de basis voor nieuwe koudemiddelen vanwege een lage GWP en een aanvaardbaar veiligheidsniveau.

Ontvlambaarheid De ontvlambaarheid van een vloeistof wordt bepaald door de verbrandingssnelheid, warmte-ont-

32

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

wikkeling tijdens ontbranding en minimumconcentratie. Daarom is het belangrijk rekening te houden met deze factoren bij het kiezen van een ontvlambaar koudemiddel.

De grafiek rechtsboven toont de minimumconcentratie van het gas/ lucht-mengsel voor verbranding in relatie tot de minimumontstekingsenergie. Direct is zichtbaar dat er een eerste zone linksonder is die isobutaan, propaan, benzine, methaan en andere koolstofderivaten bevat. Het gebruik van deze vloeistoffen als koudemiddel kan belangrijk zijn vanuit milieuoogpunt. Dat komt door de zeer lage GWP en efficiëntie, maar het zijn zeer gevaarlijke stoffen vanwege de zeer lage ontstekingsenergie en concentratielimieten. Linksboven in de grafiek ammoniak (NH3), onlangs als B2L door ASHRAE geclassificeerd, vanwege zijn hoge toxiciteit en ontvlambaarheid. Als we kijken naar koudemiddelen aan de rechterkant zijn HFO1234yf en R-32 licht ontvlambaar. Voor ontbranding hebben die vijfduizend keer meer energie nodig dan kool-

waterstoffen en een hoge dichtheid van de vloeistof in de atmosfeer.

De afbeelding op pagina 33 linksboven toont de classificatie conform ASHRAE van koudemiddelen op basis van de vlamsnelheid en verbrandingswarmte. Boven 19 mJ/ kg zijn koudemiddelen klasse 3 en eronder klasse 2. De middelen van klasse 2 zijn onderverdeeld in 2 subklassen: onder 10 cm/s klasse 2L en erboven klasse 2.

Oplossing De grafiek linksonder toont mogelijkheden voor vervanging van R-410A, R-407C en R-134a. Het mengsel R-32/HFO zou prestaties vergelijkbaar met R-410A met een GWP tussen 400 en 675 kunnen leveren. De grafiek daarnaast definieert de primaire eigenschappen van de koudemiddelen in acht kenmerken. Elke categorie krijgt een score tussen 0 en 12. Hoe lager de score, hoe meer de categorie in het centrum van de grafiek ligt en des te slechter de oplossing is. Als overwegingen van milieu prioriteit genieten, moet bij voorkeur een

KOUDEMIDDELADVIES Koude & luchtbehandeling RCC

koudemiddel met een zeer lage GWP worden gekozen. Vanuit veiligheidsoogpunt is het raadzaam een niet-giftig, niet-ontvlambaar en chemisch stabiel koudemiddel toe te passen. Voor energiebesparing is het belangrijk te zoeken naar koudemiddelen met goede thermodynamische eigenschappen voor effiëntieverbetering. Met betrekking tot het koelsysteem is het belangrijk de thermodynamische eigenschappen van warmtewisselaars te verbeteren door het temperatuurtraject (glide) en de drukverliezen te verminderen en is het voor de kosten raadzaam een koudemiddel te hebben met hoog volumetrisch koelvermogen en lage werkdruk.

Omdat er geen ideaal koudemiddel bestaat, moet de keuze van het te gebruiken koudemiddel worden gemaakt op basis van afweging.

De grafiek hieronder illustreert de mogelijke compromissen tussen GWP en efficiëntie. Als we bijvoorbeeld naar CO2 kijken, biedt die de laagste GWP. De systeemefficiëntie is bij een hoge omgevingstemperatuur slechts 87 procent vergele-

ken met R-410A. Het resultaat is een hoge TEWI en dientengevolge een hoge opwarmingsinvloed.

Propaan (R-290) is even efficiënt als R-410A, maar het toevoegen van een secundair circuit om aan veiligheidseisen te voldoen is nadeling voor de efficiëntie van het systeem door verlaging naar 90 procent. In het algemeen wordt een koudemiddel met een lage GWP geassocieerd met lage systeemefficiëntie en/of aanzienlijke ontvlambaarheid.

R-32 vertoonde 2 tot 3 procent betere systeemefficiëntie dan R-410A tijdens het ASHRAE-programma AREP 90. We kunnen op basis hiervan vermoeden dat mengsels met R-32 en HFO 1234yf in bereik mogelijk efficiëntie bieden zoals de wolk in de grafiek toont.

Fabrikanten, engineers en eindgebruikers van koelapparatuur willen voldoen aan mogelijk nieuwe voorschriften (HFK’s afbouwen of uitfaseren). Met betrekking tot industriële koelsystemen lijkt het dat een kortetermijnoptie om R-404A met GWP van 3922 te vervangen door R-407 A/C/F (GWP 2100 ~ 1700) voor midden- en lage temperaturen. Die oplossing geeft fabrikanten van koelapparatuur de tijd voor het vinden van een permanente oplossing voor de overstap van klasse A1-koudemiddelen naar klasse A2L. CO2 mag ook worden beschouwd als alternatief voor lagetemperatuurtoepassingen, maar het gebruik voor het middentemperatuursegment is afhankelijk van omgevingsomstandigheden.

Emerson Emerson (NYSE: EMR) is gevestigd in St. Louis en is wereldleider in de combinatie van technologie en engineering, om op die manier vernieuwende oplossingen te ontwikkelen voor zijn klanten op het vlak van networkpower, procesmanagement, industriële automatisering, klimaattechnologieën en apparaten & gereedschappen. Het bedrijf haalde in het boekjaar 2012 een omzet van 24,4 miljard USD. Meer info: www.Emerson.com

Emerson Climate Technologies Emerson Climate Technologies, een bedrijfstak van Emerson, is ‘s werelds belangrijkste leverancier van verwarmings-, ventilatie, airco- en koeloplossingen voor residentiële, industriële en commerciële toepassingen. De groep combineert de nieuwste hightech met engineering, design, distributie, opleidings- en monitoringdiensten van topkwaliteit. Daarmee wil het zijn klanten wereldwijd geïntegreerde klimaatregelingsoplossingen op maat aanbieden. De vernieuwende oplossingen van Emerson Climate Technologies, met onder meer leidende merken als Copeland Scroll™ en Alco Controls, verhogen het comfort, waarborgen de voedselveiligheid, en zijn milieuvriendelijk. Meer info: www.emersonclimate.com/ europe

Meer informatie: Emerson Climate Technologies GmbH Servicecenter Benelux Deltakade 7 5928 PX Venlo T: 077-3240234 E: leon.crommentuijn@emerson.com

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

33

BEDRIJFSPROFIEL RCC Koude & luchtbehandeling

Tekst Charles Hasselman

Stilvallen productie is grootste nachtmerrie

RBK realiseert vlekkeloze ombouw regelsysteem koelinstallatie Enkco Ingenieurs en automatiseringsbureau voor levensmiddelenbedrijven RBK Group heeft afgelopen zomer de verouderde regelsystemen van de koudetechnische installatie voor de vleesproductie van Enkco Foodgroup vervangen.

Door de omvang van de koel- en vriessystemen een heel uitdagende klus. Het resultaat mag er zijn: een stabielere, efficiëntere installatie waarin alle proceswaarden op ieder moment van de dag exact terug te halen zijn.

E

nkco Foodgroup in Holten is een grote speler in de markt van koelverse en diepgevroren vlees- en vleesvervangende producten. Enkco levert aan supermarkten, slagers, horeca en catering. We zijn op bezoek in de vestiging aan de Waagweg waar de vleesproducten van de band rollen.

Het assortiment is heel breed, van de traditionele gehaktbal tot de innovatieve Bretonse Slavlinder à la minute. In een nieuwe fabriek, ook in Holten, maakt Enkco een almaar groeiend assortiment vleesvervangers onder de merknaam Vivera.

Alert Bij Enkco staat de continuïteit van de productie altijd voorop. Projectleider en coördinator techniek Marinus Nijland van Enkco was dan ook direct alert toen hij vanochtend een verontrustend telefoontje kreeg.

Een alarm in het amoniakdetectiesysteem, vlak voor het opstarten van de productie in de vleesverwerkende Enkco-vestiging. Het detectiesysteem gaf een waarde aan die normaal gesproken goed is voor een heel vervelend scenario: brandweer op de stoep, installatie stilleggen, fabriek ontruimen en productie plat.

“Ik was nog thuis en heb via mijn pc ingelogd in het besturingssysteem”,

34

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

vertelt Nijland. De Enkco monteur van dienst constateerde ter plekke dat er geen lekkage was. Nijland zag direct dat een amoniakdetectiekop defect was en kon de brandweer afbellen: “Vanuit huis heb ik de detectiekop uitgeschakeld en tien minuten later kon de machinekamer weer opstarten. Dankzij het nieuwe RBK regelsysteem wisten we meteen wat er precies aan de hand was en konden we veel sneller dan voorheen reageren. De productie heeft er geen moment last van

gehad. Met ons oude regelsysteem was dat niet gelukt.”

Verouderde PLC’s De koudetechnische installatie van de vleesverwerkende fabriek behoort tot de grotere in zijn soort.

De installatie werd tot voor kort aangestuurd door verouderde Mitsubishi PLC’s op verschillende locaties in de fabriek. “Daar wilden we vanaf omdat we problemen voorzagen met de verkrijgbaarheid van vervangingscomponenten,”

BEDRIJFSPROFIEL Koude & luchtbehandeling RCC

In de machinekamer: rechts Theo Vliek, manager projects van de RBK Group en links projectleider en coördinator techniek bij Enkco, Marinus Nijland. ondervinden. “Een uitdaging”, vertelt Nijland. “Onze grootste erkent Theo Vliek, manager projects nachtmerrie is het stilvallen van de van de RBK Group. “We hebben productie.” ervoor gekozen de ombouw in twee De RBK Group, al jaren de huisadvistappen te doen. Afgelopen april seur van Enkco, kreeg de opdracht hebben we in één weekend de de installatie te voorzien van één Mitsubishi programma’s vervangen geïntegreerd up to date besturingsdoor het nieuwe Siemens programsysteem. Gekozen is voor drie ma. De bestaande Mitsubishi Siemens S7 PLC’s in combinatie hardware functioneerde als doormet een PC met daarop RBK’s eigen geefluik voor de besturingssignalen. innovatieve Fopro® besturingssoftDaardoor konden we proefdraaien ware, op maat gesneden voor de met de nieuwe software. De Holtense fabriek. Fopro is ontwikHet touchscreen bij de tempereercellen. hardware hebben we pas vervangen keld voor het beheren van volautotoen we zeker wisten dat de softmatische productielijnen met ware foutloos draaide. Het bekabetransportsystemen, en voor de len en uitwisselen van de hardware beheersing van processen als vond in één weekend medio juli koelen, invriezen, ontdooien, koken plaats.” en bakken. Het is een totaalbeheerNijland: “Ik heb ‘m best even systeem voor alle technische geknepen. Maar het was heel goed installaties. Het zwaartepunt ligt bij voorbereid. De productie heeft er de besturing van industriële geen enkele hinder van ondervonkoelinstallaties. den.” RBK heeft, met het oog op dergelijke ombouwprojecten, al Uitdagende ombouw Wegen van vlees. Het beheersysteem van de proAan de opdracht koppelde Enkco de vroeg een aantal speciale Mitsubishi modules op voorraad genomen die ductie is gekoppeld aan het beheersysteem van de harde eis dat de productie geen het mogelijk maken om een grote koudetechnische installatie. hinder van de ombouw mocht

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

35

BEDRIJFSPROFIEL RCC Koude & luchtbehandeling

Vier PLC’s omgebouwd De RBK Group heeft in de vleesverwerkende vestiging van Enkco op verschillende locaties in de fabriek vier PLC’s omgebouwd met in totaal 1238 IO’s. * Deegbereiding (drie mengmachines met automatische ingrediëntendosering, koppeling met ERP). * Machinekamer 1 (vier Mycom schroeven en vier zuigers voor de koeling van diverse ruimtes en vriestunnels). * Machinekamer 2 (twee zuigercompressoren voor de koeling van twee grote vriescellen). * Machinekamer tempereercellen (twee zuigercompressoren voor koeling/verwarming van de tempereercellen).

Elk van deze installaties is in één weekeinde omgebouwd. Bij machinekamer 1 is omwille van de bedrijfszekerheid gekozen voor een ombouw in twee fases.

ombouw als deze in twee stappen te doen. “Het in een keer ombouwen van programmatuur en hardware is bij een installatie van deze omvang vragen om problemen,” zegt Vliek. “Als je software goed op de proef is gesteld en er gaat na het ompluggen iets mis, dan weet je dat de fout in de bekabeling zit. Doe je alles in een keer, dan kan de fout ook in de software zitten. Van zo’n scenario wordt je niet blij. Ik ken een geval bij een mengvoederfabriek waar ze alles in een keer gedaan hebben.

Maanden later waren ze nog aan het puinruimen.”

Intelligent systeem Met de Fopro-software van RBK en de industriestandaard Siemens S7 heeft Enkco een intelligent en efficiënt besturingssysteem in huis dat volgens Nijland heel goed bevalt. “De installatie draait veel stabieler. We hadden op warme dagen problemen met hoge temperaturen en hoge drukken. Dat is nu aanzienlijk minder.” Enkco gaat ervan uit dat de energierekening omlaag gaat, al is het nog te vroeg om te zeggen hoeveel besparing het nieuwe systeem gaat opleveren. De verwachting is minimaal 10 procent.

Een belangrijk pluspunt is dat met Fopro het inzicht in de installatie

36

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

sterk is verbeterd. Vliek: “Typerend voor Fopro is dat productiesystemen gekoppeld zijn aan het regelsysteem van de koelinstallatie. Dus niet alleen het koelproces is inzichtelijk, maar ook de productieprocessen. Iedere proceswaarde is op elk moment van de dag terug te halen.” Nijland vult aan: “We hebben als Enkco nu de mogelijkheid om net als bij een videorecorder terug in de tijd te gaan en het proces te bekijken. Voor ons is dat een enorme verbetering. Stel dat het systeem een melding geeft dat er ergens tijdens het productieproces een temperatuur in een vriescel of gaarinstallatie niet is gehaald. Nu kunnen we exact terughalen vanaf welk moment dat het geval was.

Daardoor kunnen we heel gefundeerd de beslissing nemen een partij eruit te halen, waarmee we voorkomen dat de consument in gevaar komt.”

Laagdrempelig Prettig is ook dat het besturingsnetwerk veel laagdrempeliger is voor gebruikers, ervaart Nijland. “Voorheen kon de productievloer slechts in beperkte mate gebruik maken van het systeem. Nu beschikt bijvoorbeeld de operator van de tempereercellen over een touchscreen aan de muur. Hij krijgt daarop alleen de waarden en

storingsmeldingen te zien die voor hem van belang zijn. Als er in een cel een waarde niet wordt gehaald, verschijnt er een niet te missen rode streep op het touchscreen, zodat hij actie kan ondernemen.

Misschien staat er een deur open omdat de cel geladen wordt, maar het kan ook duiden op een storing.

Daardoor kunnen we veel eerder ingrijpen en echte problemen voor zijn.”

Proceswaarde Vliek van RBK vult aan dat de jongste versie van het softwarepakket Fopro op internet explorer is gebaseerd.

“Ons vernieuwde Fopro biedt meer inzicht in de installatie en functionaliteit dan het gros van de gangbare SCADA-oplossingen. Een videofunctie bijvoorbeeld, zul je niet snel in een SCADA-pakket tegenkomen. De manier waarop Fopro de informatie voor de gebruiker beschikbaar stelt is uniek. Elke proceswaarde kan met een vrij in voeren interval teruggehaald worden. Vroeger was het veelal een kwestie van resetten en hopen dat de storing niet terugkomt. Nu is de oorzaak vaak direct bekend.” De kracht van een goede visualisatie is enorm, vindt Vliek. Zo bleek kort na de installatie van Fopro in een vrieshuis van een andere klant dat de koelinstallatie daar niet goed functioneerde, waardoor de klant de afgelopen tien jaar eigenlijk onnodig circa 20 procent te veel energie had gebruikt.

Vliek: “Meten is weten. We proberen zoveel mogelijk inzicht in het complete proces te scheppen. Bij Enkco hebben we Fopro gekoppeld aan onze Fobis-software voor het beheer van goederenstromen. De hele deegbereiding wordt eigenlijk aangestuurd vanuit Fobis en uitgevoerd door Fopro. De kracht van RBK Group ligt in dat soort totaalsystemen. Je ziet dat sommige mensen nerveus worden omdat zoveel informatie inzichtelijk wordt. Onze filosofie is: ga mee met nieuwe technieken, maar probeer ook bij oude techniek eruit te halen wat erin zit. Daar verdien je vaak meer mee.”

VRT International koopt, verkoopt en bemiddelt in occasion commerciële en industriële koelapparatuur en overcomplete voorraden.

Deze apparatuur wordt voornamelijk geëxporteerd naar landen in het Midden-Oosten, Oost-Europa, Afrika en Zuid-Amerika.

*** WANTED ***

Uw oplossing voor personeelsvraagstukken in de koeltechnische-, airconditioning- en luchtbehandelingsbranche .... en meer.

Wij zijn continu op zoek naar :

       ***

Compressoren Grasso, Sabroe, Bitzer, Copeland, Howden.

Water chillers Trane, Carrier, York, Ciat, Climaveneta.

Verdampers Helpman, Goedhart, Güntner, Küba.

Condensors Baltimore, Helpman, Goedhart, Güntner.

Dry-coolers Güntner, Helpman.

Complete koel- en vries complexen en -installaties.

IQF vriezers - spiraalvriezers – invriestunnels.

Voor demontage van de apparatuur beschikken wij over een vakkundig demontageteam!

Bent u op zoek naar occasion koelapparatuur, kijkt u dan op onze website: www.used-refrigeration.com.

Werving & selectie Organisatieadvies Detachering & uitzenden Payrolling Outplacement Recruitment process outsourcing (RPO) ....

BuildingJobs BV / CoolJob.nl Mary Zeldenrustlaan 18a 5122 CE Rijen

VRT international CV 2e Industrieweg 15A 3411 ME Lopik T M W E

T: 0161-295765 F: 0161-295766 M: info@buildingjobs.nl

+31 (0)30 700 9712 +31 (0)6 16063677 www.vrt-int.com info@vrt-int.com

Leidinggeven aan de nieuwe werkers

In 2012 beoordeeld met een

8,1!

POWERSEMINAR 19 maart 2013 / BCN Rotterdam • Verbinden vanuit visie • Coachen op resultaten • Stimuleren van kennisdelen Tijdens dit seminar leert u in één dag alles over de 3 kritische succesfactoren voor leidinggeven aan Nieuwe Werkers. De praktische, concrete informatie kunt u de volgende dag direct toepassen binnen uw eigen team!

Bekijk het complete programma en schrijf je in: RGB: Blauw: R74/G150/B205 Groen: R199/G214/B205 Oranje: R235/G107/B74 CMYK: Blauw: c70/m30 Groen: c30/y70 Oranje: m70/y70

over Het

Nieuwe Werken

www.ohnw.nl/leidinggeven LETTERS zwart-100

|

c89-m71

LUCHTZUIVERING RCC Koude & luchtbehandeling

Tekst Lara Smits Student Bouwkunde Technische Universiteit Delft

Natuurlijk luchtzuiveringssysteem

Living wall als luchtfilter ruige betonnen kolommen en liggers op een strak grid.

Onderzoek naar de omgeving toonde aan dat lucht, bodem en grondwater in dit gebied vervuild zijn door de industriĂŤle bedrijven die er jarenlang hebben gezeten en er nog steeds zitten. Hierdoor is deze locatie eigenlijk nog niet geschikt om een gezonde woonwerkomgeving te realiseren.

Luchtvervuiling

Maquette van het paviljoen.

Hoe kun je lucht op een natuurlijke manier zuiveren? Lara Smits, bouwkundestudent aan de Technische Universiteit Delft, heeft onderzoek gedaan naar het verwijderen van fijnstof in gebouwen. Ze ging te rade bij de natuur en ontwierp het Breathing Green Paviljoen in Rotterdam, een duurzaam paviljoen met een natuurlijk luchtzuiveringssysteem. Het paviljoen wil ook de aandacht vestigen op het probleem van luchtvervuiling.

D

e gemeente Rotterdam heeft plannen voor het herontwikkelen van de Stadshavens.

Bedrijven trekken naar de Tweede Maasvlakte, waardoor het Stadshavengebied (1500 hectare) langzaam vrijkomt voor andere functies dan industrie. Zo is er nu een plan om de Merwe-Vierhavens te transformeren tot een innovatief woonwerkmilieu.

In deze Merwe-Vierhavens ligt het

38

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

Katoenveem, een in 1920 gebouwde loods voor de opslag en overslag van katoen. Mede door de bijzondere betonnen constructie, gebaseerd op het Hennebique system, is het tot monument benoemd. Aan ons, als student, de opdracht om vanuit een zelfgekozen fascinatie een paviljoen in dit Katoenveem te ontwerpen, waarbij alleen de constructie behouden moet blijven:

Luchtvervuiling wordt een steeds groter probleem in de wereld.

Aangezien wij als mens per dag ongeveer tienduizend liter lucht inademen, heeft een slechte luchtkwaliteit grote gevolgen voor onze gezondheid. Voor het zuiveren van lucht kunnen we veel van de natuur leren. In de natuur spelen planten een essentiĂŤle rol bij het luchtzuiveringsproces, zowel de wortels als de bladeren. Fijnstof, vluchtige organische stoffen, NO, NO2 en ozon: planten weten er wel raad mee.

Vanuit mijn fascinatie en bezorgdheid voor het verschijnsel van luchtvervuiling, ontstond het idee om een duurzaam paviljoen te ontwerpen dat vervuilde lucht zuivert tot schone lucht zoals dat ook in de natuur plaatsvindt. Naast het zuiveren van de vervuilde lucht, heeft dit paviljoen ook tot doel om aandacht te vestigen op het probleem van luchtvervuiling. Het Breathing Green Paviljoen in Rotterdam laat bezoekers dit natuurlijke luchtzuiveringssysteem beleven en draagt op een zeer duurzame manier bij aan het verbeteren van de luchtkwaliteit van het gebouw en de omgeving.

Groene gevel Luchtzuivering zoals in de natuur.

Het klinkt misschien eenvoudig, maar dit systeem toepassen in een

LUCHTZUIVERING Koude & luchtbehandeling RCC

gebouw is vrij complex. Het komt erop neer dat de luchtfilters die zich normaal in een luchtbehandelingskast bevinden, worden vervangen door planten. Om optimaal van de zuiverende eigenschappen van planten gebruik te kunnen maken, moet de toegevoerde lucht ook in contact komen met de wortels van de planten. Hierbij kan een zogeheten living wall een belangrijke rol spelen. Bij dit verticale groene gevelsysteem groeien plantjes in een poreus materiaal dat met ankers aan een muur wordt opgehangen. Ze worden van voeding voorzien via een circulair pompsysteem dat water met voedingsstoffen aan de bovenkant van de wand toevoegt.

Dit water stroomt door het poreuze materiaal omlaag en wordt beneden weer opgevangen.

Het idee ontstond om in het paviljoen een living wall als luchtfilter te gebruiken. Door lucht door deze begroeide muur te laten stromen, kunnen de worteltjes van de planten ook bijdragen aan het zuiveringsproces. Zo wordt de living wall gebruikt als biofilterwand.

Lucht wordt onderaan de gevel van het paviljoen aangezogen en, indien nodig, door een verwarmingselement verwarmd tot 0â °C omdat de wortels van de planten een te lage temperatuur niet kunnen verdragen.

Vervolgens komt deze aangezogen lucht in een grote box in de gevel terecht, waarin overdruk ontstaat.

Beleving van het natuurlijke luchtzuiveringsproces.

EĂŠn van de wanden van deze box, de binnenwand in het paviljoen waartegen de living wall is bevestigd, is geperforeerd. Zo wordt de lucht uit de box geperst, waarna deze door het poreuze materiaal van de living wall wordt geduwd en in aanraking komt met de wortels van de plantjes die in de wall groeien. Deze wortels zuiveren de lucht van fijnstof en nemen ook een deel van de schadelijke vluchtige organische stoffen op die zich in de lucht bevinden.

Plantenserre Vervolgens komt de lucht in een serre met grote planten terecht.

Deze planten zorgen ervoor dat het zuiveringsproces zich voortzet, doordat de blaadjes van de planten ook fijnstof en schadelijke stoffen uit de lucht aan zich binden.

Bovendien wordt hier ook CO2 uit de lucht opgenomen om vervolgens O2 terug te geven aan de lucht (het proces van fotosynthese).

Nadat de lucht door de planten in de serre is gezuiverd, stroomt de lucht de verkeersruimte in. Deze verkeersruimte kan gezien worden als een groot luchttoevoerkanaal van schone ventilatielucht.

Aan het einde van de verkeersruimte wordt de schone lucht langs een grote warmtespiraal geleid, waar-

Proces van natuurlijke luchtzuivering.

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

39

LUCHTZUIVERING RCC Koude & luchtbehandeling

door het tot de gewenste temperatuur wordt opgewarmd. Daarna wordt de lucht via luchtkanalen en een geperforeerde wand de verblijfsruimte ingepompt. Tot deze verblijfsruimte behoren een dansstudio en een kleedruimte met douches en toiletten.

Schonere toestand Wanneer de ventilatielucht in de verblijfsruimte is geweest, wordt deze afgezogen en vindt er warmteterugwinning plaats. Uiteindelijk wordt de lucht weer naar buiten uitgeblazen, in schonere toestand dan toen hij werd aangezogen. Want hoewel de lucht, na zuivering door de biofilterwand en de planten in de serre, in de verblijfsruimte wel weer meer CO2 en eventueel andere stoffen zal opdoen, is dit in verhouding minder dan dat de lucht in eerste instantie bevatte toen deze het paviljoen werd ingezogen. Zo zal het fijnstof voor meer dan 80 procent uit de lucht worden gehaald en verdwijnen ook veel andere schadelijke stoffen uit de lucht.

Het paviljoen heeft ook tot doel om het probleem van luchtzuivering onder de aandacht van de bezoekers te brengen. Dus behalve te onderzoeken hoe de lucht zo goed mogelijk kan worden gezuiverd, is het ook belangrijk om na te denken

Luchtstromingsschema.

40

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

over de manier waarop de bezoekers dit luchtzuiveringsproces beleven.

Doordat de verkeersruimte langs de groene plantenserre ligt, slechts gescheiden door een glazen wand, is er sterk contact met de planten.

Ook is vanuit de verkeersruimte de biofilterwand zichtbaar, als een groene, verticale tuin met allerlei verschillende planten. De gekromde vorm van de verkeersruimte zorgt voor het ontbreken van lange zichtlijnen, waardoor de bezoeker wordt gedwongen zijn aandacht te richten op het groen dat hij waarneemt. Tot slot zorgt de glazen wand tussen de verkeersruimte en plantenserre ervoor dat er een afstand tussen de bezoeker en de planten wordt gecreëerd. De bezoekers lopen dus niet tussen de planten door, maar beleven het zuiveringsproces van de planten vanaf een afstand, waardoor het als een tentoonstelling wordt ervaren.

Interactie Met het paviljoen zullen mensen zowel visueel als fysiek een schonere lucht ervaren. Verder zal dit paviljoen, in plaats van schade toe te brengen aan de natuurlijke omgeving, de natuur juist ondersteunen in zijn streven naar schone lucht. Hopelijk zal de interactie tussen de mensen en de planten in

Routing door het paviljoen.

Detail van luchttoetreding in biofilterwand.

het paviljoen de interactie van mens en natuur positief beïnvloeden, met bijvoorbeeld een milieubewustere levensstijl als gevolg.

Ook sluit het paviljoen goed aan bij de cradle-to-cradle-filosofie, omdat het gebouw niet alleen voor eigen gebruik schone lucht creëert, maar ook als luchtfilter werkt voor zijn hele omgeving en op deze manier dus bijdraagt aan een betere leefomgeving.

Het paviljoen werkt mee aan een duurzame samenleving en geeft een nieuwe kijk op de manier waarop gebouwen kunnen worden toegepast om de gezondheid van de mens te waarborgen. Het moet mensen ervan bewust maken dat alle kleine beetjes helpen om onze wereld leefbaar te houden.

BEDRIJFSPROFIEL Koude & luchtbehandeling RCC

Tekst ing. Dick Havenaar, voorzitter redactieraad RCC Koude & luchtbehandeling

Elektronische expansieventielen Carel en compressorunits van Fischer zorgen samen voor duurzame koudetechniek Bij de totstandkoming van dit artikel is gebruik gemaakt van de presentatie over elektronische expansieventielen en stoombevochtigers tijdens het bedrijfsbezoek aan de Duitse vestiging van Carel in Gelnhausen. Tevens is in het artikel informatie en beeldmateriaal opgenomen van het bezoek aan Fischer Kälte-Klima in Stuttgart.

C

arel Industries is een gerenommeerde onderneming met de hoofdvestiging in het Italiaanse Brugine, waar ook de productie is ondergebracht. De onderneming is een actieve speler in de markt van regeltechniek, in het bijzonder in de koudetechniek, airconditioning, warmtepompen en luchtbehandelingstechniek. Er zijn in ItaliĂŤ circa zeshonderd medewerkers werkzaam en in de buitenlandse vestigingen wereldwijd nog eens vierhonderd personen. In Europa zijn vijftien vestigingen actief in de advisering en verkoop van regelapparatuur. In Zuid-Amerika, de VS en China is Carel ook gevestigd met productie en verkoop voor het bedienen van de lokale markten. De totale omzet bedraagt circa 160 miljoen euro.

behoeften van de klanten en door productinnovatie allerlei regel-en bevochtigingsystemen die toegepast worden in de HVAC&R markt.

Door deze expertise levert de onderneming technisch geavanceerde oplossingen, die wereldwijd worden toegepast en waar de klanten op hun beurt dan ook weer van profiteren.

Carel levert een breed programma aan oplossingen en regelingen voor de HVAC&R markt ten dienste van

Ontwikkelingen Door de ontwikkelingen in de diverse sectoren is Carel een innovatieve en daardoor groeiende onderneming die steeds maar weer in staat is om nieuwe technologie te ontwikkelen. Door de stimulerende invloed van de huidige eigenaren (65 en 67 jaar) wordt een jaarlijkse groei gerealiseerd. De onderneming levert, door voortdurend in te spelen op de wensen en

Overzicht EXV Sistema elektronische expansieventielen met aandrijving voor HVAC/Rtoepassingen.

ontwerpers, fabrikanten en installateurs en natuurlijk van de gebruiker. Bekendheid in de markt is ontstaan na de oprichting in 1973 toen is gestart met de productie van stoombevochtigers en daarna in 1981 met de ontwikkeling en productie van microprocessorregelingen voor het regelen van de temperatuur in precisie-airconditioningunits. In 1985 werden de programmeerbare regelsystemen voor airconditioningtoepassingen geĂŻntroduceerd. Veel chillers werden en worden nog steeds uitgevoerd met deze bekende Carel-regelaar.

Het leveringsprogramma is onderverdeeld in de drie hoofdgroepen: airconditioning, koudetechniek en bevochtigingsystemen.

Expansieventielen Een belangrijke nieuwe ontwikkeling van Carel is de EXV-serie expansieventielen. Deze expanderen het koudemiddel door middel van een regelbare klepopening met een vast gekalibreerde opening en een beweegbaar conisch gevormd afsluitorgaan. De lineaire beweging van het afsluitorgaan wordt verkregen door het samenspel van een stappenmotor en een wormschroeftransmissie die zorgt voor een nauwkeurige en regelmatige beweging met minimale wrijving.

Regelbare precisie en stabiliteit zijn verzekerd door roterende elementen, ondersteund door roestvrijstalen kogellagers. Het gehele mechanisme is zeer robuust, dankzij de bevestiging van de aandrijfmotor aan harmonische stalen veren en

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

41

BEDRIJFSPROFIEL RCC Koude & luchtbehandeling

Leveringsprogramma Carel Regelingen voor airconditioning units en systemen Toepassingen: woonhuizen, kantoren, data centers met precisie airconditioning, industriële processen, regel-en controlecentra, Programmaregelaars pCO sistema, parametrische regelaars, temperatuur, vochtigheid en drukregel oplossingen, opnemers en beveiligingen, afstandsbedieningmanagement en communicatie oplossingen EXV sistema –elektronische expansieventielen en aandrijfmotoren, condensordrukregeling door ventilator toerenregeling en inverters.

Regelingen voor de koudetechniek en retail units en systemen Toepassingen: warenhuizen, restaurant ketens, supermarkten, regel-en controle centra. Koeltechnische oplossingen zoals de ir33+ serie voor commerciële koeltechniek, easy serie voor koel-en vriesvitrines, etalagekasten en koel-vriesmeubelen, regelingen voor koel-en vriestunnels, dataloggers etc. Voor de retail koeltechniek regelaars voor koel-vrieskasten en koel-vriescellen, regelingen voor compressorracks en regelingen voor optimalisatie van energiegebruik. Universele regelaars voor temperatuur, vochtigheid en druk, alsmede de benodigde voelers en beveiligingen en draadloze voorzieningen voor monitoring van temperatuur, vochtigheid, verlichting en energiegebruik.

Regelingen voor luchtbevochtiging en verdampingskoeling Toepassingen: kantoren, procesindustrie, datacenters- bevochtiging en verdampingskoeling, ziekenhuizen en operatiekamers, stoombaden Isothermische luchtbevochtigingers zoals elektrode bevochtigers, stoombevochtigers, gasgestookte bevochtigers, gecentraliseerde stoomverdelers bijbehorende toebehoren. Adiabatische bevochtigers voor montage in LBK’s, kanalen en ruimten, perslucht en waterverstuivers, centrifugaal bevochtigers, ultrasone bevochtigers. Verdamingskoeling met gebruik van verstuivers voor fijne verneveling van waterdeeltjes. Waterbehandelingsystemen en de bij de regelingen behorende opnemers en beveiligingen. een van technopolymeer gemaakt frame dat beschikt over robuuste sterkte en licht is in gewicht.

Dit alles is mogelijk door zorgvuldige constructie en het gebruik van hoogwaardige materialen en een productieproces dat elk onderdeel voor montage heeft getest in overeenstemming met de hoogste kwaliteitseisen.

Tevens moeten ze geschikt zijn voor een temperatuurbereik -40T65°C (-40T149°F) koudemid-

delzijdig en -30T50°C (-22T122°F) voor de omgeving.

De werking van het ventiel is gegarandeerd in beide stromingsrichtingen, zodat de lay-out van het koudemiddelcircuit ook geschikt is voor omkeerbare warmtepompen waardoor op de installatiekosten kan worden bezuinigd. Alleen dit ene ventiel is voldoende, zonder dat

EXV Sistema-apparatuur in een koelinstallatie.

terugslagkleppen behoeven te worden geïnstalleerd. Bovendien wordt dankzij de combinatie van de Teflon pakking gezorgd voor een perfecte afdichting. Door de gekalibreerde veer en extra stappen voor het hermetisch afdichten bij grote drukverschillen en de aanwezigheid van de ultracap wordt zelfs een afsluiting gegarandeerd in het geval van black-outs. Het EXV sistemaventiel sluit in gesloten toestand de vloeistoftoevoer geheel af en kan daardoor tevens als magneetklep functioneren en kan ook geleverd worden met een kijkglas ter controle van de vloeistofstroom.

Prestatie Om een toonaangevend product op de markt te brengen is veel aandacht besteed aan het ontwerp en de productie van de expansieventielen. Zo moeten ze geschikt zijn voor hoge maximale werkdruk (PS): 45 barg op het hele E XV bereik en 140 barg voor ventielen voor CO 2 (R744).

42

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

Regelkarakterestiek EXV, ook gunstig bij gering koelvermogen.

BEDRIJFSPROFIEL Koude & luchtbehandeling RCC

Het uitgebreide werkgebied en de nauwkeurige regeling (van 10 tot 100 procent van het nominale koelvermogen) zorgt voor een aanzienlijke energiebesparing. Het uitgebreide regelbereik van de EXV is in staat om de koelinstallatie te laten functioneren met een zwevende condensatiedruk, waardoor de COP van de compressor aanzienlijk toeneemt bij gemiddelde en lage ruimtetemperaturen.

Speciale functie De speciale functie, die alleen is te realiseren met elektronische expansieventielen, zorgt voor aanzienlijke energiebesparing in alle koeltechnische toepassingen.

EXV sistema voorziet in een uitstekende regeling, met een typische regelcurve die zorgt voor een hoge nauwkeurigheid in alle situaties, zelfs bij lage stroomsnelheden. Dit voordeel is van belang in koudemiddelcircuits met compressoren aangestuurd door inverters en in het algemeen in koudemiddelcircuits met een variabele koudemiddelhoeveelheid.

Deze elektronische expansieventielen met stappenmotor zijn geschikt voor alle gangbare chemische koudemiddelen met een koelvermogen van 0,4 tot 2000 kW. Er zijn haakse en rechte uitvoeringen beschikbaar. Voor het eenvoudig en snel selecteren van de elektronische expansieventielen is een door Carel

Detail elektronisch expansieventiel.

ontwikkeld EXV selectieprogramma beschikbaar.

Voor CO2-toepassing zijn elektronische ventielen beschikbaar die werken met een maximale druk van 140 bar. Die worden met bijbeho-

rende regelaars en stappenmotoren toegepast bij samengestelde compressoropstellingen (compressorracks), vitrines en koel-en vriescellen voor cascade, hybride en booster uitvoering. Carel heeft oplossingen voor subkritsche CO2-cascadesystemen, hybride subkritische CO2-systemen en booster transkritische CO2-systemen. Alle voorzien van bijbehorende regelapparatuur.

Stoombevochtinging

Overzicht elektronische expansieventielen.

De werking van luchtbevochtigers met ondergedompelde elektrode in water is gebaseerd op een zeer eenvoudig natuurkundig principe.

Zoals bekend bevat drinkwater een bepaalde hoeveelheid opgeloste minerale zouten en is daardoor enigszins geleidend. Een elektrische spanning aangesloten op de in het water ondergedompelde

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

43

BEDRIJFSPROFIEL RCC Koude & luchtbehandeling

Fischer Kälte-Klima

HumiSteam-luchtbevochtiger.

elektroden zorgt voor een elektrische stroom die het water verwarmt en daardoor uiteindelijk stoom produceert (Joule-effect).

De hoeveelheid stoom is evenredig met de elektrische stroom en die is weer evenredig met het waterniveau. Een stroomtransformator meet deze stroom: door het variëren van waterhoogte met behulp van een magneetklep en als gevolg van het verdampingsproces kan de stoomproductie modulerend worden geregeld. De geproduceerde stoom heeft geen minerale zouten maar het water bezit wel een hoge zoutconcentratie, waardoor de geleidbaarheid toeneemt.

Industriële toepassingen Het water moet periodiek verdund worden door aftappen en vervangen worden door nieuw water.

Bovendien wordt kalk afgezet en moet de cilinder worden gereinigd of vervangen. In vergelijking met elektrische verwarming of gasgestookte luchtbevochtigers zijn deze dompelelektrode luchtbevochtigers bijzonder geschikt voor comfort en industriële toepassingen. Carel produceert dompelelektrode luchtbevochtigers sinds 1970 en heeft daardoor veel expertise opgebouwd. Bekend is ook de knowhow op het gebied van de elektronische regelaars. Deze beide combinaties hebben geleid tot de ontwikkeling en productie van de

44

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

Fischer Kälte-Klima AG in Stuttgart is een al 85 jaar bestaande gerenommeerde groothandel en producent op het gebied van de koudetechniek en luchtbehandeling. Het bedrijf ontwerpt en levert samengebouwde compressorunits (compressor racks en chillers en condensingunits) voor koel-vries en luchtbehandelingsystemen. De afnemers zijn meestal installateurs die deze systemen verder completeren en bouwen tot een complete installatie. Fischer heeft de planning, het ontwerp, de engineering en productie in eigen hand waardoor de klant verzekerd is van een bedrijfszekere installatie die voldoet aan de hiervoor geldende normen wetgeving en systeemefficiëntie. Het toe te passen type en fabrikaat van de compressoren wordt in overleg met de klant bepaald. Een team van ervaren koel- en elektrotechnici staat borg voor het vakbekwaam samenbouwen van units en systemen van 3 tot 1000 kW koelvermogen. De units worden compleet geleverd met de elektrische schakel-en regelpanelen veelal voorzien van de bekende Carel-regelapparatuur. Ook de benodigde bekabeling naar alle elektrisch aan te sluiten motoren en regelapparatuur behorende bij de unit wordt meegeleverd. De onderneming levert units en systemen met chemische en natuurlijke koudemiddelen zoals CO2, NH3, R723 en R290.

Samengebouwde units in de fabriek van Fischer in Stuttgart.

humiSteam bevochtiger. Die wordt gebruikt in openbare gebouwen, kantoren, stoombaden, ziekenhuizen en voor industriële toepassin-

gen. De bevochtiger is geschikt voor zowel installatie in ruimtes en voor montage in luchtkanalen. Het werkt op leidingwater met een geleidbaarheid tussen 75 en 1250 uS/cm. Het apparaat wordt geleverd met besturingssoftware dat zich automatisch aanpast aan onder meer eigenschappen van het water.

Meer informatie Gafco-Altron Postbus 7, 2740 AA Waddinxveen Zuidelijke Rondweg 5, 2741 RA Waddinxveen T: 0182 - 64 23 23 E: verkoop@gafco-altron.nl I: www.gafco-altron.nl I: www.carel.de I: www.kaeltefischer.de Detail stoombevochtiger met elektroden.

KLANTDAGEN DAIKIN RCC Koude & luchtbehandeling

Tekst ing. Dick Havenaar voorzitter redactieraad RCC Koude & luchtbehandeling

Veel technologienieuws op Europese klantendagen

Daikin zet met de VRV IV opnieuw de standaard

De producten van Daikin stonden centraal tijdens de klantendagen die in Brugge werden gehouden.

De Kinepolis in het Belgische Brugge stond geheel in het teken van kennisoverdracht op het gebied van bestaande en nieuwe toonaangevende innovaties en technologie. Alle belangrijke relaties uit Europa waren aanwezig op de Europese klantendagen om te worden geïnformeerd wat Daikin dit jaar allemaal te bieden heeft.

D

aikin staat staat bekend om haar pioniersrol op het gebied van productontwikkeling en om de ongeëvenaarde kwaliteit en veelzijdigheid van haar geïntegreerde systemen. Of het nu gaat om het rendement van compressoren en invertertechnologie tot de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van AC-en verwarmingssys-

46

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

temen, nieuwe koudemiddelen of het productontwerp voor seizoensrendement, de onderneming is toonaangevend met de ontwikkeling van innovatieve technologie voor verbetering van energierendement.

Daikin introduceerde een scala aan nieuwe en vernieuwende systemen zoals de VRV IV, de intelligent Touch Manager, de nieuwe Daikin

Altherma LT en de Multi-scroll koudwatermachines, de ZEAS condensingunits en het programma voor de koudetechniek.

Leveringsprogramma De centrale hal van de bioscoop was ingericht als een volledige beursvloer voorzien van alle apparatuur uit het leveringsprogramma van de onderneming. De producten en systemen stonden overzichtelijk en toegankelijk opgesteld in de expositieruimte en per productgroep voorzien van informatie displays en documenta-

KLANTDAGEN DAIKIN Koude & luchtbehandeling RCC

tie. Tijdens de pauzes tussen de lezingen konden bezoekers zich door de specialisten van Daikin laten informeren Voor de Nederlandse deelnemers was een speciaal seminar georganiseerd. Manager Sales Raymond Nijhuis behandelde het onderwerpSplitsystemen & Sky Air. Hij ging onder meer in op de 20-20-20 doelstellingen die de Europese Unie heeft gesteld met betrekking tot klimaatbescherming die in 2020 bereikt moeten worden. In vergelijking met 1990 moeten de maatregelen leiden tot 20 procent meer gebruik van duurzame energie en moet tegelijkertijd 20 procent minder primaire energie gebruikt worden en moet de CO2-uitstoot 20 lager zijn.

Sinds begin dit jaar is de uitvoeringsverordening (EU) 206/2012 van kracht, waarin de eisen van de ErP-richtlijn 2009/125 eg voor airconditioning apparatuur en lucht/lucht-warmtepompen met een koelvermogen tot 12 kW worden omgezet. Deze richtlijn stelt minimale efficiëntie-eisen aan energiegerelateerde producten en apparaten zoals ventilatoren, verlichting, consumentenelektronica en dus ook aan AC-apparatuur met een koelvermogen < 12 kW. Nu worden dus minimale efficiëntieeisen gesteld, waarbij een seizoensgebonden efficiëntie wordt vergeleken in plaats van nominale efficiëntie. Er wordt ook een nieuw energielabel ingevoerd en er wordt gekeken naar deellastefficiëntie. De presentatie werd afgesloten met een productoverzicht van deze apparatuur alsmede met een overzicht van de behoefte en wensen die bij de klanten leven.

Nick Meuwese, National Account Manager, vertelde over de historie van het ontstaan van VRV- systemen. Hij presenteerde eveneens de nieuwe standaard: de VRV IV, een van de kroonjuwelen van Daikin. In de komende editie van RCC K&L wordt hier verder op ingegaan.

De Intelligent Touch Manager biedt volgens Product Manager Ronald de Feyter de gebruiker van AC-en

warmtepompsystemen veel voordelen. Deze regelaar bestaat uit een slank ontworpen en overzichtelijk touchscreen, omvat geen datastations, harde schijven en ventilatoren en is modern vormgegeven. De menu’s zijn duidelijk en overzichtelijk ingedeeld.

De regeling is flexibel te gebruiken voor het uitwis- Jet van Tongeren en Raymond Nijhuis (tweede van links) van Daikin met enkele collega's. selen van data via USBgeschikt voor toepassing in woonaansluiting en heeft de mogelijkheid huizen en dan specifiek voor voor aansluiting op het web om via duurzame verwarming, koeling en internet de installatie op afstand te warmtapwaterbereiding. Het beheren. Het maakt energiebeheer programma is op hoofdlijnen inzichtelijk en signaleert mogelijke geschikt voor laagtemperatuurtoeenergieverspilling. Voor servicedoelpassingen (LT) voor verwarmen, einden kan een lekdetectie op koelen en warmtapwaterbereiding afstand worden uitgevoerd en de tot 55°C en ook voor hoog temperakoudemiddelvulling worden gecontuur (HT), verwarmen en warmtaptroleerd. Het systeem kan worden waterbereiding tot 80°C. Het (HT) ingezet op alle productgroepen van temperatuurtraject voor de warmteDaikin, zoals: airconditioning, pomp is in drie fases opgebouwd verwarming, koudwatersystemen en van -20°C buitentemperatuur met koudetechniek. Voor monitoring is koudemiddel R410A naar de het ACNSS (Daikin Monitoring) binnentemperatuur met een beschikbaar. Dit is toepasbaar voor systeem voorzien van koudemiddel VRV (DX- systemen), Applied R134a tot 80°C voor bereiding van Systems (koudwatermachines) en warm tap water.

Koudetechniek (Conveni-Pack). Er is Daarnaast is er ook het Daikin ervaring opgedaan met diverse VRV Altherma Flex-systeem dat door warmteterugwinsystemen in toepassing van warmteterugwinkantoorgebouwen, showrooms, ning het rendement nog meer winkel-en kantoorpanden, bedrijfsverbetert en het energiegebruik en praktijkruimten. reduceert. De nieuwe Daikin Altherma LT is voorzien van nieuwe Server compressoren met een beter rendeAlle data van het VRV-systeem ment en is ook voorzien van wordt 24/7 opgeslagen op de server, verbeterde invertertechniek, zodat afwijkingen in het systeem zichtbaar worden. Het is een volledig waardoor in deellast, een beter rendement wordt behaald. Ook het geautomatiseerd proces waarbij verwarmingsvermogen is vergroot, afwijkingen middels een code waardoor minder conventionele worden aangegeven. Voordat het backup nodig is. Alle componenten systeem in storing gaat, is het van de totale installatie zijn geoptiprobleem als het ware al verholpen. maliseerd, waardoor het totale Mike Vermeij presenteerde de energiegebruik is gereduceerd. De Daikin Altherma-ontwikkelingen units zijn geoptimaliseerd voor van toen, nu en morgen. Deze hoge seizoensrendementen. lucht/water-warmtepompen voor Edwin van Wezel (Product Manager) verwarming en voor het bereiden behandelde tijdens het symposium van warm tapwater zijn bijzonder Multi-scroll ZEAS-B. Dit betrof een efficiënt en bieden het gehele jaar presentatie over de koudwaterrevoeen totaal comfort. De apparatuur is

106 e JAARGANG FEBRUARI 2013

47

RCC Koude & luchtbehandeling

Mike Vermeij.

Raymond Nijhuis.

beschikbaar met een koelvermogen van 250-600 kW. De schroefcompressoren werken met R134a als koudemiddel. In watergekoelde uitvoering worden scrollcompressoren met het koudemiddel R407C in de kleine koelvermogens tot 250 kW toegepast. Schroefcompressoren met het koudemiddel R410A vanaf 400 kW tot 2000 kW. Verder zijn er koudwatermachines beschikbaar in schroef-volbad uitvoering, inverter centrifugaaluitvoering voorzien van magnetische lagering en centrifugaalchillers.

Van Wezel gaf aan dat diverse ontwikkelingen op stapel staan, zoals de watergekoelde koudwatermachines voorzien van AC inverterschroef in zogeheten volbaduitvoering. En de luchtgekoelde koudwatermachines zoals de Mini & Small DC inverter scroll voor koelen en ook geschikt als warmtepomp met een koelvermogen van 80-400 kW. De Multi Scroll warmtepomp in de range van 80-600 kW koelvermogen. Tevens wordt een koudwatermachine leverbaar voorzien van DC inverter schroef, geschikt voor koeltoepassingen.

Nieuwe strategie Veel aandacht van het publiek tijdens de presentaties. lutie met de toepassing van de Mini & Small inverter en Multi scroll en de inverter geregelde DC scrollcompressoren. Deze compressoren worden ingezet voor de luchtgekoelde koudwatermachines met een koelvermogen van 0-600 kW en zijn geschikt voor koudemiddel R410A. De schroefcompressoren worden ingezet voor de luchtgekoelde koudwatermachines met een koelvermogen vanaf 250-2000 kW. Ook worden koudwatermachines geleverd met schroefcompressoren, uitgevoerd met free cooling met een koelvermogen van 6001500 kW. Toepassingen als AC inverter schroef voor alleen koeltoepassingen met een koelvermogen van 330–1800 kW. Tevens zijn inverterschroefwarmtepompunits

48

FEBRUARI 2013 106 e JAARGANG

Voortbordurend op bestaande moderne technieken en apparatuur die Daikin al langer op de markt brengt, is er een nieuwe strategie ontwikkeld voor de koeltechnische markt gebaseerd op de knowhow uit de VRV-systemen. Hierop ging National Account Manager Alex Maan tijdens zijn presentatie. De buitenunits bieden de mogelijkheid om alle in de markt beschikbare verdampers, koelvitrines en dergelijke daarop aan te sluiten. Alle voordelen die VRV knowhow biedt, zoals de variabel instelbare verdampingstemperatuur en de specifiek voor de koudetechniek ontwikkelde compressoren zorgen voor een hoge mate van bedrijfszekerheid.

Zo kunnen de ZEAS-invertercondensingunits op diverse koel- en vriesafnemers worden aangesloten.

Het koudemiddel dat wordt toegepast is R410A. Voor het onderhouden van verschillende temperaturen

wordt de ZEAS geïntegreerd met een boostercompressor, waardoor gelijktijdig twee verdampingstemperatuurniveaus -10°C voor koelen en - 35°C voor vriezen worden gerealiseerd. Wanneer verschillende afnemers zijn aangesloten wordt de zuigdruk geregeld door de invertercompressor. De rendementen in deellast variëren in het regelbereik met COP’s van 2,3 bij 15 pocent koelvermogen, respectievelijk van 2,9 bij 50 procent en een COP van 2,3 bij 100 procent. De ConveniPack apparatuur, veelal toegepast in winkels, is uitgevoerd met warmtepompfunctie en warmteterugwinning. De koel-vriesvitrines zijn hierop aangesloten, evenals de cassette-units voor het conditioneren van de ruimtetemperatuur in de winkel. Het is een geïntegreerd systeem dat veel energie bespaart en voldoet aan de MJA voor de supermarktbranche. Het systeem reduceert de CO2-uitstoot en een ander voordeel is dat voor verwarmen geen gasaansluiting nodig is.

Een laatste ontwikkeling is de ZEAS B-serie, met hoog(COP) rendement, geschikt tot 0°C voor koelen en -30°C voor vriezen. Door de MULTI ZEAS-toepassing is voor het LT-gebied (vriezen) een koelvermogen van 1,5-15,4 kW en voor het MT-gebied (koelen) een koelvermogen van 2-38,3 kW beschikbaar.

Tijdens de pauzes en na afloop van het seminar was er volop gelegenheid om zich te laten informeren over de producten en konden vragen worden gesteld over de werking en eigenschappen van de producten en hun toepassingen.

Meer informatie Daikin Airconditioning Netherlands Fascinatio Boulevard 562, 2900 VA Capelle aan den IJssel Postbus 8585, 3009 AN Rotterdam T: 088-324 54 60 E: info@daikin.nl I: www.daikin.nl

product informatie RCC Koude & luchtbehandeling

ebm-papst komt met plug-and-play oplossing grote koelcentrales

Ebm-papst presenteert een EC axiaal ventilator met een doorsnede van 1250 mm die een volume tot 65000 m³/h kan leveren. Daardoor kan deze ventilator gebruikt worden voor grote koelinstallaties in bijvoorbeeld energiecentrales, datacenters en koeltunnels. “In deze en vergelijkbare applicaties, bleken de EC ventilatoren erg overtuigend door een substantieel hoger rendement. anders dan de gebruikelijke designs met asynchrone motoren, kunnen de EC ventilatoren niet alleen aan en/of uit gezet worden, maar zij maken ook vraaggeoriënteerde besturing mogelijk”, meldt de leverancier. “Dit bevordert de energiebesparing zelfs nog meer. Wanneer veel ventilatoren gebruikt worden, kunnen de 0.10 V interface en de MODBUS gebruikt worden voor besturing. De installatie is eenvoudig, omdat er niet gestoeid hoeft te worden met motoren, waaierbladen en frequentieomvormers. De ventilator is makkelijk te installeren door middel van plug-and-play oplossing. Tegelijkertijd werken de nieuwe axiaalventilatoren ongekend stil.” De totale serie bestaat uit de maten van 200 tot 1250 mm.

Meer info: www.ebmpapst.nl

capaciteitsrange van 154 tot 379 kW. De koudwatermachines zijn leverbaar in drie uitvoeringen (WQL - alleen koelen of alleen verwarmen, WQH - omkeerbaar circuit warmtepomp en WQrC - splitopstelling). alle units zijn uitgevoerd met koudemiddel r410a en voorzien van vier scroll compressoren, opgesteld in tandem. De energiezuinigheid van de chillers komt tot uitdrukking in de ESEEr-waarde tot 6,62 en in de COP-waarde tot 4,16. naast de standaarduitvoering is een extra low noise uitvoering leverbaar, met de compressoren opgesteld in een geïsoleerde omkasting en waarbij de unit voorzien is van geluidsisolerende panelen. Tot de opties van de koudwatermachines behoren onder meer een geïntegreerde hydrokit, buitenluchttemperatuurcompensatie, master/slave configuratie en warmterugwinning.

Meer info: www.airview.nl

bavaria krijgt nieuw ventilatiesysteem Colt

Leveringsprogramma watergekoelde chillers airview uitgebreid airview Luchtbehandeling breidt het leveringsprogramma watergekoelde chillers, type WQ, verder uit met de modellen 524 tot en met 1204. Deze nieuwe energiezuinige modellen zijn leverbaar in een

Colt levert een natuurlijk ventilatiesysteem aan de brouwerij van Bavaria in Lieshout.

Het systeem zorgt voor de afvoer van warmte en dampen die vrijkomen bij het pasteuriseren van bierflesjes. Op het dak worden zes Colt Eco ventilatiesystemen geplaatst. Voor een optimale ventilatie worden er in de gevel van de fabriekshal ook nog ventilatoren aangebracht. nadat het bier in de flesjes zit, gaan ze voor het doden van de bacteriën door een bad van wel 80 tot 90 graden Celsius. Bij dit proces komen veel warmte en dampen vrij. Door de nieuwe ventilatiesystemen kunnen zij nu op een milieuvriendelijke manier worden afgevoerd. Deze dampen zijn niet giftig. Wel vormen de waterdampen door roestvorming een mogelijk gevaar voor de fabrieksconstructie. Door de afvoer van de waterdampen ligt dit gevaar niet meer op

de loer. naast de ventilatie zorgt het nieuwe systeem ook voor een beter binnenklimaat in de fabriekshal. Er kan nu een all season ventilatiestrategie worden toegepast die zich aanpast aan de buitentemperatuur. De warmte die vrijkomt uit het productieproces bij Bavaria wordt gebruikt voor de verwarming van de fabriekshal. Dit scheelt de bierbrouwer aanzienlijk in de stookkosten.

Bij de keuze voor het ventilatiesysteem is extra aandacht besteed aan een goede hygiëne.

ClimaTop van Duco: slimme ventilatie, ultiem comfort Duco Ventilation & Sun Control heeft onlangs de ClimaTop gepresenteerd. De leverancier meldt dat het om het eerste elektronisch gestuurde rooster gaa dat verse, binnenkomende lucht voorverwarmt tijdens de koudere (winter)maanden. “De ClimaTop is letterlijk en figuurlijk een TOP-rooster. Deze laatste ontwikkeling op het vlak van natuurlijke ventilatie staat helemaal bovenaan, in de top, van de piramide en combineert gezondheid met ultiem comfort”, aldus Duco. “De basis van de piramide werd gebouwd op volgende fundamenten: een ventilatierooster dat snel en eenvoudig op het kozijn geplaatst kan worden met zelfregelende klep voor een constant ventilatiedebiet én een akoestische uitvoering voor maximale geluiddemping.

Tel daarbij de elektronische sturing op basis van CO2 voor een optimale energiebesparing en je hebt al een stevige basis. De

106 e Jaargang februari 2013

49

product informatie RCC Koude & luchtbehandeling

ClimaTop doet daar echter nog een schepje bovenop: dankzij een interne warmtestrip kan de binnenkomende verse lucht voorverwarmd worden tot een 12°C. Dankzij de intelligente sturing van het rooster, wordt enkel ingegrepen waar en wanneer dat nodig is.

Dat wil zeggen dat er enkel verse lucht binnenkomt als het binnenklimaat ondermaats dreigt te worden. Bovendien reageert de warmtestrip alleen wanneer de buitentemperatuur onder de 12°C zakt om de lucht voor te verwarmen tot een aangename temperatuur en dat met een rendement van 99 procent.”

Meer info: www.duco.eu

brink Climate Systems presenteert nieuwe ventilatieoplossingen De renovent Excellent 300 is één van de vernieuwende ventilatieoplossingen die Brink Climate Systems van 12 tot en met 16 maart presenteert op de ISH 2013 in Frankfurt, dé internationale vakbeurs voor verwarmen, koelen en ventileren. “Bijzonder aan de nieuwste Excellent-uitvoeringen is dat deze door toepassing van langzamer draaiende ventilatoren veel stiller zijn dan hun voorgangers”, meldt de leverancier. “Bovendien dragen zij bij aan een lager hulpenergieverbruik.” In Frankfurt laat Brink Climate Systems de complete familie renovent Excellent (voor wandmontage) en Sky (voor plafondmontage) zien.

Meer info: www.brinkclimatesystems.nl

emerson Network Power rondt integratie van diensten af Emerson network Power, onderdeel van Emerson (nYSE:EMr) en wereldwijd marktleider op het gebied van producten en diensten voor het optimaliseren van de beschikbaarheid, capaciteit en efficientie van bedrijfskritieke infrastructuur, heeft de integratie afgerond van diensten voor kritieke stroomvoorziening en precisiekoeling voor zijn bedrijfsonderdelen Liebert en Chloride in geheel Europa, het Midden-Oosten en afrika (EMEa). nu hebben klanten toegang tot één geoptimaliseerde en transparante dienst voor kritieke systemen voor stroomvoorziening en precisiekoeling.

Het geïntegreerde dienstenaanbod van Emerson network Power omvat consistente, gestandaardiseerde systemen in de gehele EMEa-regio. Hiermee krijgen bedrijven met vestigingen in verschillende landen meer controle en kunnen zij er volgens Emerson op vertrouwen dat alle locaties even goed worden ondersteund. Door de integratie van diensten positioneert het bedrijf zich als dé partner voor beschikbaarheid van kritieke infrastructuur. als partner neemt Emerson de verantwoordelijkheid op zich voor alle diensten en biedt een optimale coördinatie van zowel contractbeheer als dienstverlening.

Meer info: www..emerson.com

50

februari 2013 106 e Jaargang

Danfoss ICLX tweestapsservogestuurde hoofdventielen

Een superieure oplossing voor veiligheid en gebruiksgemak De Danfoss ICLX-ventielen zijn tweestapsservogestuurde hoofdventielen. Deze ICLX-ventielen zijn beschikbaar van DN 32 tot DN 150 en gebruiken een externe drukconnectie voor opening (wat betekent dat er geen openingsdrukverschil over het ICLX-ventiel vereist is).

52bar werkdruk

Met een maximale werkdruk van 52 bar, is ICLX klaar voor CO2 en andere toekomstige hogedrukkoelmiddelen.

80%

minder kans op lekkage

Vergeleken met de traditionele flensaansluitingen, biedt de lasaansluiting van de ICLX-ventielen een hoger veiligheidsniveau, door het risico op lekken met 80% te verminderen.

www.koeltechniek.danfoss.nl/ir

Geloof ons.

Het origineel is beter!

g ó n nu

VRV van Daikin.

Het origineel is nu nog beter! ®

Soms scheelt het maar één letter en is het toch een wereld van verschil.

In de installatiemarkt vormen de drie letters VRV al jaren een begrip.

VRV maakte het als eerste mogelijk om meerdere ruimtes individueel te koelen en te verwarmen met één buitendeel. Andere aanbieders volgden met het VRF-systeem. Inderdaad, dat scheelt maar één letter.

Maar het is niet het origineel.

En de originele VRV overtreft nu ook zichzelf. De 4 e generatie VRV biedt drie revolutionaire innovaties: continue verwarming met warmtepomp (dus ook tijdens de ontdooicyclus), variabele verdampingstemperatuur en de VRV-configurator voor een eenvoudigere inbedrijfstelling.

Ga naar www.daikin.nl/VRV-IV voor meer informatie over deze innovaties. Hier kunt u ook het boekje "VRV IV, nóg meer originele voordelen" aanvragen.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.