Wpt05 2014

WP POMPEN JAARGANG 6 – NUMMER 5 – OKTOBER 2014

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Duurzame flats kosten en techniek

Interview 20 jaar Alklima Statusrapportage warmtepompen Innovaties en marktkansen Wko als gemaal Bron en waterbeheer in één

Minimaal 50% minder CO2-uitstoot door halvering van het gasverbruik met de Daikin Intergas Hybride

Saskia en Wim van Soest stapten over naar het nieuwe verwarmen

“We genieten nu van warmte, zonder aardgas te verspillen”

Saskia en Wim van Soest hechten veel waarde aan comfort in huis, maar vinden het ook belangrijk om bewust om te gaan met het milieu. Niet voor niets stapten ze over op het nieuwe verwarmen met de Daikin Intergas Hybride.

Een verwarmingssysteem dat de warmte voor een groot deel uit de buitenlucht haalt, ook als het buiten vriest. “Zelfs de meest zuinige cv-ketel verbruikt nog onnodig veel gas, een fossiele brandstof die zorgt voor veel CO 2 -uitstoot.

Met de Daikin Intergas Hybride verbruiken wij nu minder dan de helft aan aardgas, omdat de warmtepomp het meeste werk doet en de cv-ketel alleen bijspringt als het echt nodig is. Wij genieten nu van het comfort en de warmte die we gewend waren met onze oude cv-ketel, maar dan zonder aardgas te verspillen. En dat is een heel prettig idee.” Kijk voor het hele verhaal op daikin.nl/ervaringen.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

COLOFON

16-14-61 De ‘20-20-20’-slogan maakt de Europese energiedoelstellingen eenvoudig te onthouden: 20% minder broeikasgasemissies, 20% hernieuwbare energieproductie, 20% meer energie-efficiëntie, en dat allemaal in 2020. Blijkbaar wordt EU-beleid afgestemd op de vraag of de doelstelling ervan goed in het gehoor ligt.

Lokaal werkt dit anders: de Nederlandse ambitie is samen te vatten tot ‘16-14-61’. Dat bekt niet lekker, maar er komt ook bijzonder weinig van terecht. Eurostat-cijfers leren dat we in 2012 op ‘9-4-min23’ stonden, en vreselijk veel vooruitgang is er sindsdien nog niet geboekt. Met name de doelstelling om in 2020 14% van onze energie duurzaam op te wekken ligt onder vuur. Nederland bungelt met ongeveer 4% al tijden aan de staart van het EU-klassement. Als brave EU-lidstaat zouden we dat percentage moeten opschroeven tot 20, maar economische bezwaren staan dat in de weg. Om toch een soort van bijdrage aan de EU-doelstelling te leveren, werd in eerste instantie ingezet op 14 procent, wat later werd opgeschroefd tot 16 procent om nog later weer tot 14 procent te worden gedowntuned. Gelukkig maakt dat weinig uit: met het huidige beleid zijn beide percentages onhaalbaar.

Uit de Nationale Energieverkenning blijkt dat Nederland met het ingezette beleid uit gaat komen op 10,6 procent. Peperdure doelstellingen (officieel kost het Energieakkoord 18 miljard euro) blijken vanaf de start onhaalbaar.

Als een beursgenoteerde onderneming zo met zijn bedrijfsvoering om gaat, luiden aandeelhouders de noodklok, zakt de koers als een plumpudding in en wordt er minimaal een topmanager geofferd. Bij de overheid gaat dat anders. Minister Kamp steekt het hoofd in het zand en houdt eenvoudigweg vol dat “we op het goede spoor zitten”.

Tijdens Energie 2014 koos Meindert Smallenbroek, directeur Bouwen bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, voor een andere benadering. Duurzaam bouwen, stelde hij, moet vanuit de markt komen en niet vanuit de overheid.

Nu is duurzaam bouwen ‘slechts’ een van de schakels in de energietransitie, maar het is toevallig wel een erg belangrijke en blijkbaar heeft de participatiesamenleving (een modeterm die behalve veel Scrabblepunten forse bezuinigingen oplevert) ook in onze sector zijn intrede gedaan. Van het zwalkende overheidsbeleid moeten we het niet hebben, burgers en bedrijven moeten zelf het heft in handen nemen. Op de beurs waar Smallenbroek sprak bleek dat leveranciers, opdrachtgevers en consumenten daar echter al lang mee bezig zijn. Verschillende warmtepompinnovaties trokken de warme belangstelling van particulieren, bouwers en architecten, en zo héél af en toe hing er zowaar een ‘Yes, We Can’-gevoel in de lucht.

Op zich is er niet per se wat mis met meer marktwerking op het gebied van duurzamheid. Het enige dat daarbij echter wel van de overheid moet worden verwacht, is de creatie van een ‘level playing field’, waarin de opwekkers en gebruikers van duurzame energie dezelfde marktkansen krijgen als de opwekkers en gebruikers van fossiel. Dat lijkt mij een minimale basisvoorwaarde als van de markt een grotere bijdrage aan 16/14/61 wordt verwacht.

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl tel. 088-5840978 / 06-26865263 Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (Agentschap NL), Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL), DHPA Uitgever Ruud Bakker Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 115,00, buitenland € 120,00; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2014 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

4 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ISSN 2214-7349

WP

JAARGANG 6 – NUMMER 5 – 2014

12

INHOUD Verder in dit nummer:

14

WARMTEPOMPEN KOELEN SCHOOL Toen in 2005 in Vlagtwedde de voorbereiding van de bouw van ‘MultiFunctionele Accommodatie’ (MFA) ’t Aambeeld startte, werd gekozen voor een klimaatsysteem met een gasketel, zonder koeling. Die keuze leverde veel klachten op over een te hoge binnentemperatuur. Vorig jaar werden vier Daikin Altherma lucht/water-warmtepompen bijgeplaatst om in koeling en een deel van de warmte te voorzien.

12 18 26

Terugblik Energie 2014 Statusrapportage warmtepompen Interview Alklima

22

WARMTEPOMPEN IN BESTAANDE STAPELBOUW De EU-doelstelling is om het huidige energiegebruik van gebouwen in 2020 te verminderen met 20%. Warmtepomptechnologie lijkt een veelbelovende oplossing voor het verminderen van het energiegebruik zonder bouwkundige aanpassingen aan oude appartementsgebouwen. Er zitten echter haken en ogen aan: in hoeverre is het financieel en technisch haalbaar?

31

WKO-REGENERATIE MET OPPERVLAKTEWATER

26 Rubrieken: 06 34 36 38

Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

Regeneratie van wko-systemen met oppervlaktewater blijkt in de Amersfoorter wijk Vathorst erg efficiënt. Het maakt de plaatsing van lawaaiige drycoolers op daken overbodig en zorgt - door afkoeling van het water - voor een betere kwaliteit van het grachtwater. In het voor- en naseizoen kan de warmtepomp zijn energie zelfs rechtstreeks uit het oppervlaktewater onttrekken.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 5

NIEUWS

Nibe benoemt Christian Blanc tot Managing Director Met ingang van 18 augustus jl. is de 53-jarige Fransman Christian Blanc bij Nibe Energietechniek B.V. in dienst getreden als Managing Director.

Door zijn 25 jaar werkervaring op het gebied van energie- en koeltechniek is Christian Blanc bekend met het productportfolio van Nibe. Zo was hij onder meer werkzaam bij Carrier en Toshiba en vervulde hij in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk diverse management- en sales functies, waaronder die van commercieel directeur en CEO.

DHPA ontwikkelt slimme standaard voor het aansturen van warmtepompen De branchevereniging voor warmtepompen, DHPA, treedt toe tot stichting Flexiblepower Alliance Network.

DHPA is de vijfde participant in de stichting, naast de oprichters Alliander en TNO, Accenture (vanaf oktober 2013) en netbeheerder Stedin (vanaf mei 2014).

Door de flexibiliteit van warmtepompen op een universele wijze te ontsluiten, kunnen deze optimaal inspringen op variaties in zonne- of windenergie, onder aansturing van de ‘Powermatcher’-technologie. DHPA gaat in een technische werkgroep samen met TNO en Stedin een slimme standaard ontwikkelen voor

het aansturen van warmtepompen.

Het slim aansturen van warmtepompen is een uitstekende wijze om optimaal gebruik te maken van duurzame stroom of groen gas en deze om te zetten in duurzame warmte voor woningen en gebouwen. Dat gebeurt al in een aantal projecten. Door de warmtepomp aan te zetten als er (te) veel elektriciteit wordt geproduceerd kan dit overschot duurzaam en efficiënt worden ingezet. Zo kan zelfs een overschot aan zonne- of windstroom worden benut en opgeslagen. Gebouwen zijn van zichzelf een energiebuffer, en veel warmtepompen-systemen beschikken ook over een opslagvat.

Het Flexiblepower Alliance Network ge-

8e EHPA Forum vindt plaats in Brussel Op 28 mei 2015 vindt in Brussel de achtste editie plaats van het jaarlijkse warmtepompenforum van de European Heat Pump Association. Een aantal van de onderwerpen waarover bij deze gelegenheid zal worden gesproken zijn energie-efficiëntie, leveringszekerheid, emissiereductie van broeikasgassen, en smart grids. Meer informatie vindt u op de website http://forum.ehpa.org

6 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

bruikt voor het ontsluiten van de energieflexibiliteit een universele en generieke apparaatkoppeling. Zo is de energieflexibiliteit van die apparaten inzetbaar in zowel huidige als toekomstige toepassingen. Voor de vraag/aanbod-sturing wordt de PowerMatcher-technologie gebruikt, veelzijdig inzetbaar en reeds toegepast op verschillende toepassingen met warmtepompsystemen. Zaak is nu, om de ‘koppeling’, de communicatie, zoveel mogelijk te standaardiseren. Daarmee wordt de koppeling goedkoper en de waarde van warmtepompen voor het energiesysteem groter. De resulterende oplossing kan zowel nationaal alsook internationaal worden ingezet.

OTIB-skillsmanager: nu ook voor de werknemer Het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technische Installatiebedrijf, OTIB, presenteert OTIBskillsmanager voor werknemers. Via otibskillsmanager.nl kan de werknemer zelf aan de slag om grip te krijgen op zijn of haar ontwikkeling. OTIB-skillsmanager is er voor mensen die al wel én nog niet in de technische installatiebranche werken. Het systeem is vrij toegankelijk via internet.

OTIB-skillsmanager biedt de werknemer handvatten om zijn of haar ontwikkeling in kaart te brengen en hier concreet mee aan de slag te gaan. Het is een instrument dat inzicht biedt in wat de werknemer kan en wil. Deze nieuwe tool voor werknemers is in samenwerking met vakbonden tot stand gekomen en maakt het voor individuele medewerkers mogelijk om zelf met hun toekomst aan de slag te gaan.

Het nieuwe Lidl-filiaal in Stein (Limburg) is het eerste gebouw van Nederland met het energielabel A++++. Het winkelpand is voorzien van onder andere zonnepanelen, led-verlichting, verhoogde isolatiewaarden, HR+++ driedubbel isolatieglas, duurzame bouwproducten, regenwaterinfiltratie en verhoogde isolatiewaarden. Vanaf nu krijgen alle nieuw te bouwen Lidl-filialen deze standaard.

Lidl neemt bewust het initiatief om energiebewust te ondernemen. Zo heeft de supermarktketen begin dit jaar het ISO 50001 certificaat ontvangen. Daarmee is energiezuinig werken verankerd in de totale organisatie. Ruim 11.000 medewerkers van Lidl zijn geschoold in het efficiënt omgaan met energie. Daarnaast heeft Lidl besloten om al haar koelmeubelen van glasafdekking te voorzien en is het filiaal in Stein voorzien van oplaadpalen voor alle elektrische voertuigen. “Zorg voor het milieu en discount gaan hand in hand. Het levert onze klanten voordeel op.

Want alles wat wij niet gebruiken ziet de klant terug in zijn of haar portemonnee.’’ Aldus Christine Braun, woordvoerder van Lidl Nederland. In juni vorig jaar opende Lidl het destijds meest duurzame distributiecentrum van Nederland. Daarvoor nam Lidl een vier sterren BREEAM-NL-nieuwbouwcertificaat in ontvangst.

‘Rivier kan het Europees Parlement verwarmen’

Advertentie

Onlangs kwamen Europese experts op het gebied van duurzame verwarmingstechniek bijeen in Brussel, tijdens een bijeenkomst van de European Heat Pump Association. Dave Pearson, bedrijfsleider van Star Renewable Energy, meldde daarbij dat warmte geoogst uit de Belgische rivier de Zenne genoeg energie zou opleveren om het Europees Parlement te verwarmen.

Star Renewable Energy, uitvinder van ‘s werelds grootste zero carbon water-warmtepomp, haalde het recente succes van deze ‘Drammen’-pomp voor het voetlicht . Deze 90oC-regiowarmtepomp heeft naar zeggen van de fabrikant gezorgd voor een vermindering van 85 procent van het brandstofverbruik, dankzij de warmte die geoogst wordt van het nabijgelegen fjord.

In aanloop naar de bijeenkomst riep Star Renewable Energy bedrijven en overheden op om zich af te vragen of grote water-warmtepompen op een duurzame en betaalbare manier kunnen worden gebruikt voor het verwarmen van steden, organisaties of zelfs het Europees Parlement.

Dave Pearson: “In Brussel zou alleen warmte geoogst uit de rivier de Zenne al genoeg energie opleveren om het Europees Parlement te verwarmen en de CO2-productie met 11.050 ton per jaar te verminderen.”

Thomas Nowak, secretaris-generaal van de EHPA: “Het mooie van warmtepompen is dat ze gewoon werken. Star biedt een goede oplossing voor installaties voor stadsverwarming en kan ook zeer efficiënt gebruikmaken van de bestaande infrastructuur van de stad.”

DIRT-SEP - GROFVUILVANGFILTERS AIR-SEP 1 TOESTEL MET 8 FUNCTIES: så $25+"%(/5$ så %80!.3)% så /.4'!33).' så ")*65,,).' så 7!4%2"%(!.$%,).' så 3530%.3)%65),6!.' så %.%2')%"%30!2).' så #/ 2%$5#4)%

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 7

NIEUWS

Lidl realiseert eerste gebouw in Nederland met energielabel A++++

TOT Ð 400,00 RETOUR OP LUCHT/WATER WARMTEPOMPEN EN BOILERS

Tot eind dit jaar profiteert u als installateur van extra voordeel op lucht/water warmtepompen en boilers van NIBE! Koopt u producten uit de NIBE AIRLINE en/of het boilerassortiment, dan ontvangt u tot Ð 400,00 cash back-korting óf de tegenwaarde in VVV Cadeaubonnen. Leuk voor uzelf, maar misschien nog wel leuker om weg te geven!

Bestel dus direct en profiteer óók van de NIBE Najaarsactie.

Kijk voor de actievoorwaarden en een overzicht van alle actieproducten op www.nibenl.nl.

ACTIEPRODUCTEN NIBE AIRLINE en NIBE boilers De NIBE AIRLINE omvat een reeks zeer stil werkende lucht/water warmtepompen (5 t/m 22 kW) en komt tegemoet aan de verwarmingsbehoefte van kleine, middelgrote en grote woningen, appartementen, utiliteitsgebouwen én zwembaden.

Voor de productie van warmtapwater zijn de warmtepompen te combineren met diverse alles-in-één binnenunits.

Het warmtapwaterprogramma van NIBE omvat indirect verwarmde boilers, elektrische boilers en boilervaten (5 tot 1.000 liter) voor vervanging en nieuwbouw. Daarmee speelt u moeiteloos in op vrijwel elke vraag naar warmtapwatercomfort in bijna elke situatie: van woning en appartement tot kantoor, hotel en sportcomplex.

NIBE Energietechniek B.V. Energieweg 31 4906 CG Postbus 634 4900 AP OOSTERHOUT (NB) Tel. +31 (0) 168 477722 Fax +31 (0) 168 476998 info@nibenl.nl www.nibenl.nl

NIEUWS

Solar Freezer: Rubberen bufferzak als bronsysteem Solar Solutions Worldwide, een bedrijf dat gespecialiseerd is in duurzame energieoplossingen, heeft de Solar Freezer ontwikkeld. Dit is een bronsysteem waarbij warmte wordt gewonnen uit water in een bufferzak. Sinds enkele weken loopt in een eensgezinswoning in Lichtenvoorde een pilot met de Solar Freezer.

De Solar Freezer bestaat uit een combinatie van zonnecollectoren, een warmtepomp en een rubberen ‘bufferzak’.

Deze zak kan in de kruipruimte van een woning worden gelegd, waarna hij wordt gevuld met tapwater. Dit water wordt verwarmd door zonnecollectoren, waarna een warmtepomp er warmte aan onttrekt. Het water koelt daarbij af tot onder het vriespunt, zodat het in schaafijs verandert.

De grote hoeveelheid warmte die bij dit

proces wordt opgewekt, kan worden ingezet voor centrale verwarming en de productie van warm tapwater. De eventuele restwarmte kan worden opgeslagen in een buffervat, zodat hij op een later tijdstip kan worden gebruikt.

Doordat het ijs in de waterbuffer steeds weer wordt ontdooid met behulp van de zonnecollectoren, blijft de cyclus zich voortdurend herhalen.

De energiekosten van de woning wordt met dit systeem drastisch gereduceerd.

Een gasaansluiting is alleen nog nodig als de bewoners op gas willen koken,

UNETO-VNI maakt techniek achter Nederland zichtbaar via social media

maar de kosten daarvan zijn beperkt: ongeveer drie procent van het totale gasverbruik van een gemiddeld gezin gaat op aan koken. Uiteraard neemt het elektriciteitsgebruik wel toe, door de inzet van de warmtepomp.

Advertentie

Vanaf deze week staat de inventiviteit van de Nederlandse installatiebranche volop in de schijnwerpers.

UNETO-VNI, de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche, lanceert tijdens de Energievakbeurs in Den Bosch namelijk de social media campagne ‘De techniek achter Nederland’.

Hiermee brengt de ondernemersorganisatie samen met leden en andere betrokken partijen het belang van techniek onder de aandacht van zakelijke opdrachtgevers en het grote publiek. Techniek is op veel plaatsen weliswaar onzichtbaar, maar wel onmisbaar om de maatschappij te laten functioneren. Voorzitter Titia Siertsema van UNETO-VNI: “Deze en andere thema’s brengen we in de campagne ‘De techniek achter Nederland’ onder de aandacht. Dat doen we niet alleen, maar met zoveel mogelijk leden en andere betrokken partijen. Zo ontstaat een social army die inspirerende verhalen en innovatieve projecten deelt op het platform www.detechniekachternederland.nl en verspreidt via social media als LinkedIn, Twitter en Facebook. Via#TechniekNL maken we de beweging groot en zetten we de installatiebranche eigentijds op de kaart.”

Volledig koeltechnisch gemonteerd

HR-W TW met warm te pomp !

Alle series HR-WTW units uitgevoerd met kruisstroomwisselaar, warmtewiel en warmtepomp

www.thermoair.com www.thermoair.com WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 9

NIEUWS

Chillventa 2014 telt recordaantal bezoekers en exposanten Voor het eerst in zijn geschiedenis heeft de internationale koeling-, ventilatie-, airco- en warmtepompenbeurs Chillventa meer dan 30.000 bezoekers getrokken. De beurs, die van 14 tot 16 oktober plaatsvond in Neurenberg bood ruimte aan liefst 984 exposanten, waaronder een groot aantal internationale warmtepompfabrikanten en -leveranciers.

Deal Stroomversnelling Koopwoningen levert duurzame vernieuwing op

Op maandag 29 september werd de Deal Stroomversnelling Koopwoningen ondertekend. De Deal is simpel: bouwbedrijven kunnen de komende jaren volop aan de slag met het installeren van nieuwe daken, zonnepanelen, gevelisolatie, technische installaties met warmtepompen, keukens en badkamers. Door deze Deal krijgen honderdduizenden huiseigenaren de kans hun rijtjeswoning uit de periode 1950 – 1980 compleet en duurzaam te vernieuwen. Van het geld dat zij normaal gesproken aan de energierekening

kwijt zijn, betalen ze een speciale lening voor de vernieuwing af.

Na een pilot van honderd woningen komen vanaf 2016 zo’n 50.000 huizen per jaar – in totaal 1,8 miljoen stuks – in aanmerking voor een totale makeover. Om huiseigenaren enthousiast te maken voor de deal – comfortabel wonen zonder energierekening – is begin 2014 de campagne ‘Ons Huis Verdient Het’ van start gegaan.

Het initiatief, bedacht door Energiesprong, is uniek omdat meer dan 175 partijen de handen ineenslaan om de

10 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

energierekening naar nul te krijgen.

Deze rekening verdwijnt namelijk na de metamorfose tot energieleverend huis. Ed Nijpels is blij dat de achterstand van Nederland op het gebied van duurzame energie eindelijk kan worden ingelopen. “En dat levert nog banen op ook. De bouwwereld zal de huiseigenaren massaal moeten verleiden tot deze vernieuwing. Ze staan hierin niet alleen. Gemeenten, banken, energiecoöperaties en de renovatiewinkels die speciale verbouwingspakketten leveren doen allemaal mee.”

NIEUWS

EU-kaart klimaatacties ‘zeer succesvol’ Met de steun van de Europese Unie heeft een brede coalitie van organisaties enkele jaren geleden een Europese kaart ontwikkeld waarop projecten met hernieuwbare energie en energie-efficiëntie staan.

Het idee achter het initiatief was om voor eenieder voorbeelden van klimaatacties in de buurt zichtbaar te maken en mensen zo te motiveren om de gerelateerde technologieën te gebruiken. In het begin leek het een immense taak om iedereen te inspireren over te gaan tot een klimaatactie door het visualiseren van voorbeelden van de energierevolutie op een gemeenschappelijke interactieve online kaart. De bijbehorende informatie is zo verspreid, dat het samenbrengen daarvan op een enkele kaart een enorme uitdaging leek. Het is toch gelukt, dankzij het EUgefinancierde repowermap.org initiatief, waar inmiddels 40.000 projecten op zijn terug te vinden. Op de interactieve online kaart kan iedereen die een hernieuwbaar energiesysteem heeft gebouwd of heeft geïnstalleerd in een energiezuinig gebouw zijn werk toevoegen. De kaart wordt onder de aandacht gebracht bij een breed en divers netwerk van organisaties en lokale overheden.

Het doel van het initiatief is om mensen te stimuleren om duurzame energiesystemen te installeren en hun gebouw energie-efficiënter te maken door hen te inspireren met voorbeelden uit hun eigen buurt. Het initiatief is ook bedoeld om de uitwisseling van informatie, zowel op lokaal niveau als daar buiten, te vergemakkelijken.

De EHPA is erg blij om te zien dat zoveel warmtepompvoorbeelden werden toegevoegd aan de kaart. Warmtepompen worden vaak over het hoofd gezien als een technologie die gebruik maakt van hernieuwbare energie, omdat ze in het donker werken. Verborgen in kelders, op daken of in de machinekamer gebruiken ze daadwerkelijk hernieuwbare energie uit de lucht, water en grond. Dit maakt de technologie een essentieel onderdeel van de energietransitie die met name in steden voor een grotere efficiëntie zorgt en voor het verbinden van elektriciteitsen thermische energienetten, aldus een woordvoerder.

Samsung Electronics is wereldwijd marktleider op vele gebieden, variërend van monitoren en TV’s tot mobiele telefoons en geheugenchips. Via innovatieve en betrouwbare producten laat Samsung de wereld kennis maken met fantastisch nieuwe mogelijkheden. Zo ook op het gebied van klimaatbeheersing.

De totaaloplossingen van Samsung klimaatbeheersing Warmtepompen -

Lucht-lucht Lucht-water Water-lucht Water-water

- Lucht-lucht/water - Water-lucht/water

+ aansluiting op luchtbehandelingskasten

WTW ventilatie - Enthalpieventilatie, vocht en temperatuur - Zeer schone lucht door unieke F8 filters - Geen (elektrische) voorverwarming nodig

Airconditioning - Volledig assortiment binnendelen in diverse capaciteiten

Gebouwbeheersystemen - Geïntegreerde bedieningsoplossingen met de DMS2 - Bediening, controle en monitoring op afstand via internet - Gebruiksvriendelijke toepassing

www.samsung-klimaat.nl WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 11

Terugblik: Energie 2014 “Uiteindelijk moet het vanuit de markt zelf komen en niet vanuit de overheid.

Daarom roep ik hierbij de markt op om ons als overheid te laten zien hoe het wel kan. Neem zelf het initiatief en ga als bouw- en installatiesector aan de gang”, zo luidden de woorden van Meindert Smallenbroek, Directeur Bouwen bij het ministerie van Binnenlandse Zaken tijdens het openingsdebat op de vakbeurs Energie 2014, die begin oktober plaatsvond in Den Bosch.

FOTO’S: BAS ROESTENBERG

Aan het openingsdebat namen Anke van Hal, Prof. Dr. Ir. Professor Sustainable Building & Development Nyenrode Business Universiteit, Meindert Smallenbroek, Directeur Bouwen bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, Alfons Wispels, Directeur Raedthyus en Titia Siertsema, voorzitter UnetoVNI deel. Tijdens dit debat passeerden verschillende stellingen de revue. Alle deelnemers zijn het er in ieder geval over eens dat een verplichting vanuit de overheid tot energiebesparing in bouw en industrie nog niet tot het gewenste resultaat leidt. Het initiatief lijkt daardoor bij de markt te moeten worden gelegd. Op Energie 2014 werd getoond dat in ieder geval een deel van die markt daar graag al op inspeelt.

BEZOEKERSAANTALLEN Op Energie 2014 zijn zo’n 80.000 gesprekken gevoerd, waar een paar dagen na de beurs al 27.000 vervolgafspraken uit voortkwamen. Daarmee is op Energie 2014 “handel in beweging

gezet”, aldus de beursorganisatie.

Energie, het Solar Event en het PassiefBouwen Event vonden parallel aan elkaar plaats in de Brabanthallen in Den Bosch. 10.777 bezoekers kwamen op de drie evenementen af. Zowel bezoekers als exposanten gaven de beurzen een 7 als waarderingscijfer. Uit bezoekersonderzoek van de Jaarbeurs – organisator ervan - blijkt dat acht van de tien bezoekers een beslissende dan wel adviserende rol heeft als het gaat om investeringsaankopen. Stephen van Es - de nieuwe Markt Manager Energie bij de Jaarbeurs - heeft genoeg plannen om de volgende editie nog verder toe te spitsen op de wensen van de bezoeker. “We kijken terug op een succesvolle beurs. Dit jaar was er speciale aandacht voor de industriële sector met de Industrial Morning, naar aanleiding van de positieve reacties op deze ochtend onderzoeken we mogelijkheden om volgend jaar een apart gedeelte van de beurs toe te spitsen op energiebesparing in de industrie.”\

12 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

AANDACHTSGEBIEDEN Driekwart van de bezoekers kwam zich oriënteren op duurzame energieoplossingen. De meeste aandacht was daarbij voor zonne-energie, dat met het Solar Event een eigen beursonderdeel had. In de andere hal werd echter ook veel aandacht gegenereerd voor warmtepomptechnologie – onder andere middels de Warmtepompen Innovatieroute (zie hiernaast). Daarnaast hadden bezoekers veel interesse in andere verbruiksbesparende maatregelen en in ontwikkelingen op het gebied van weten regelgeving. Zij gaven aan dat zij de volgende editie graag meer aandacht willen voor het onderwerp opslag van duurzame energie. Het grootste deel van de bezoekers is werkzaam bij een installatiebedrijf, adviesbureau of industrie.

De volgende editie van Energie staat gepland van 6 tot en met 8 oktober 2015, weer in Den Bosch. 61 procent van de bezoekers die Energie 2014 heeft bezocht geeft nu al aan dat ze de beurs in 2015 gaan bezoeken. WP

Wilhard Oldengarm, commercieel directeur van Dutch Heatpump Solutions, voor een demo-model van de Hydrotop, een warmtepompsysteem dat in de dakconstructie van een woning wordt verwerkt.

Jan Klingen, manager consulting sales bij Daikin, ging onder andere in op het belang van duurzaam bouwen als thema voor vastgoedontwikkelaars.

Gert Geboers, specialist bodemenergiesystemen bij Gebo, toonde een aantal ‘best practices’ van panden die middels bodemenergie worden verwarmd en gekoeld.

“Een aantal veelbelovende innovaties blijkt inmiddels echt marktrijp te zijn”

“Wij geloven absoluut in de haalbaarheid en betaalbaarheid van all-electric”, aldus Jordi Metten, productmanager duurzame systemen voor Thercon/Green Igloo.

Roland Scheffer, sales engineer bij Nibe, gaf uitleg over de mogelijkheden die het warmtepompenprogramma van de Zweedse fabrikant biedt.

Tijdens Energie 2014 organiseerde vakblad Warmtepompen voor de derde keer de Warmtepompen Innovatieroute. In twee groepen werd een gemengd gezelschap van architecten, energieconsultants, installateurs en andere professioneel geïnteresseerden langs een vijftal exposanten geleid. Deze hadden ieder een korte presentatie voorbereid waarin innovaties op warmtepompgebied werden toegelicht. Het succes van deze formule bleek al voor aanvang van de beurs: het aantal voorinschrijvingen voor de route overschreed het aantal beschikbare plaatsen ruimschoots, en

helaas moest een groot aantal aanmelders worden teleurgesteld.

Na afloop waren de reacties lovend, zowel van deelnemers als van exposanten. Deelnemers waren vooral opgetogen over de innovaties die werden besproken (“twee jaar geleden stonden sommige veelbelovende producten en systemen nog in de steigers, maar nu blijken ze echt marktrijp te zijn”), terwijl de exposanten erg tevreden waren met het kennisniveau en de interesse voor warmtepompsystemen bij de bezoekers van hun stands. WP

Spirit of Innnovation Tijdens de energiebeurs wordt jaarlijks de Spirit of Innovation Award uitgereikt, aan een bedrijf dat een innovatief energiezuinig of verduurzamend product op de markt zet.

De award van dit jaar is toegekend aan de zonne-energieomvormer Sunny Boy 3600/5000 Smart Energy van SMA Benelux. De omvormer zet de gelijkstroom van de zonnepanelen om in wisselstroom. Op momenten dat meer energie wordt opgewekt dan wordt gebruikt, zorgt het geïntegreerd batterijbeheer ervoor dat het overschot aan energie opgeslagen wordt in de batterij.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 13

ENERGIE 2014

Warmtepompen Innovatieroute: succesvolle derde editie

Warmtepompen koelen schoolgebouw Gebrek aan koeling leidt tot klachten Vergissen is menselijk, en dat geldt ook ten aanzien van klimaatinstallaties.

Toen in 2005 in het Groningse Vlagtwedde de voorbereiding van de bouw van ‘MultiFunctionele Accommodatie’ (MFA) ’t Aambeeld startte, werd gekozen voor een klimaatsysteem met een gasketel, zonder koeling. Die keuze leverde veel klachten op over een te hoge binnentemperatuur. Na jaren van onderzoek en extra inregelwerk werden vorig jaar vier Daikin Altherma lucht/water-warmtepompen bijgeplaatst om in koeling te voorzien. Bovendien verzorgen ze een groot deel van de warmtelevering, zodat meer verblijfscomfort samengaat met duurzaamheid en een besparing op de energierekening.

TEKST: BAS ROESTENBERG

Veel gemeenten kiezen er uit efficiencyoverwegingen voor om verschillende gebruikersfuncties te clusteren in één gebouw. Zo ook de gemeente Vlagtwedde, gelegen in de meest zuidoostelijke punt van de provincie Groningen. Zeven jaar geleden werden onder andere twee scholen, de kinderopvang, een muziekschool en het

Centrum voor Jeugd en Gezin bij elkaar ondergebracht in MFA ’t Aambeeld, een gebouw met een bruto-vloeroppevlakte van 2675 m2. Als verwarmingssysteem werd gekozen voor een gasketel, aangesloten op vloerverwarming. De reden om voor dit afgiftesysteem te kiezen, is verklaarbaar: in een pand waar veel kleuters rondlopen en op de

14 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

grond spelen, is dit veiliger en comfortabeler dan het gebruik van radiatoren.

Maar ook de keuze voor een hr-ketel kan worden verklaard, aldus Theo Mensen van Huisman Warmtetechniek. Dit installatiebedrijf is niet verantwoordelijk voor de initiële installatie, maar werd vorig jaar door de gemeente benaderd voor een technische oplossing voor het

PROJECT In het kinderdagverblijf zijn split-airco’s geïnstalleerd. De buitenunits daarvan zijn zwart gespoten, zodat ze niet opvallen op het dak.

De binnenunits van de vier geïnstalleerde Daikin Altherma’s.

te warme binnenklimaat. “In de periode voordat het pand werd gebouwd, was de tekentafel leidend”, zo vertelt hij.

“Installateurs moesten zich grotendeels neerleggen bij de wensen van de architect, en die heeft in dit geval blijkbaar voor een gasketel gekozen. Destijds stond het ‘frisse scholen’-concept’ minder hoog op de agenda.”

installatie, en het zou zonde zijn om dat niet te doen. Als we ze alleen zouden inzetten voor koeling, zouden deze apparaten maar drie maanden per jaar in gebruik zijn. Misschien zou ook een allelectric oplossing mogelijk zijn, door die gasketel weg te halen en nog twee of drie warmtepompen extra bij te plaatsen. De bestaande cv-ketels laten vervallen zou echter kapitaalvernietiging zijn. Door ze als back-up van de warmtepompen te laten fungeren in een hybride systeem, heb je echter de beste mix.”

In ’t Aambeeld is de initiële 160 kWgasketel dus nog steeds operationeel, alleen is hij nu aangevuld met 4 x 16 kW aan warmtepompvermogen. In de koude seizoenen leveren de vier Altherma’s de basisload aan, tot de buitentemperatuur zo laag wordt dat de gasketels moeten bijspringen. Op basis van de efficiëntie van de volledige installatie bepaalt het gebouwbeheer-

BINNENKLIMAAT Op zich zit het ontwerp van de oorspronkelijke installatie goed in elkaar, vervolgt Mensen. “Ieder bouwdeel heeft zijn eigen luchtbehandelingskast met warmtewiel, er is zomer- en nachtventilatie, en een uitgebreid gebouwbeheersysteem met monitoring op afstand. Alleen heeft men er destijds onvoldoende bij stilgestaan dat geïsoleerde klaslokalen vol kinderen hun warmte goed kwijt moeten kunnen.”

Het gevolg was de afgelopen jaren duidelijk: personeel, kinderen en bezoekers van het pand klaagden op grote schaal over het binnenklimaat. Het gebouw werd met name in de zomerperiode veel te warm en de luchtkwaliteit zou gezondheidsproblemen veroorzaken. Uit metingen die in 2010 door de GGD werden uitgevoerd, bleek dat het CO2-gehalte weliswaar ‘matig tot goed’ was, maar dat de temperatuur in de klaslokalen in de loop van de dag inderdaad te hoog opliep. Het opnieuw inregelen van de installatie en het vervangen van de ventilatoren bood niet de gewenste verbetering. Uiteindelijk besloot de gemeente Vlagtwedde - eigenaar van ’t Aambeeld - dat het pand moest worden voorzien van een koel-

systeem. “We kregen de vraag of we een plan konden maken om koude op te wekken voor het pand”, vertelt Mensen. “Die uitdaging hebben we opgepakt, en we zijn de opties gaan onderzoeken. Een bronboring in de grond was in dit geval zo goed als onmogelijk, en een grote koelmachine zou qua ruimtebeslag onhandig zijn en als aan/ uit-machine een enorme buffer vergen.

De meest eenvoudige, efficiënte en budgettair verantwoorde optie bleek om een viertal lucht/warmtepompen op de bestaande luchtbehandelingskasten en vloerverwarming aan te sluiten. We hebben daarbij gekozen voor Daikin Altherma’s, omdat we in andere projecten goede ervaringen met deze warmtepompen hebben opgedaan.”

KOELEN EN VERWARMEN De vier warmtepompen van Daikin werden vorig jaar in de zomervakantie geinstalleerd, zodat de lessen niet werden gehinderd door het installatiewerk. Om het luchtbehandelingssysteem te laten profiteren van de warmtepompen zijn de ‘change-over’-blokken van de luchtbehandelingskasten aangepast. Daardoor kan er in de winter warmtepompwater van 40ºC doorheen worden gesluisd voor verwarming, en in de zomer water van 12ºC voor koeling. Bij het ontwerp van de additionele installatie was het koelvermogen leidend, legt Mensen uit. “De vier Altherma’s zijn in eerste instantie geïnstalleerd om aan de koelvraag van het pand te kunnen voldoen. Ze worden echter ook ingezet voor verwarming; dat draagt uiteraard bij aan de duurzaamheid van de totaal-

De buitenunits van de Altherma’s, gepositioneerd rond de inlaat van het ventilatiesysteem.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 15

PROJECT

systeem daarbij zelfstandig wanneer dat gebeurt. Overigens zijn los van de ketel en warmtepompen ook nog een paar split-airco’s aangebracht, in het kinderdagverblijf dat in het pand is gehuisvest. Reden daarvoor is dat dit verblijf tijdens de schoolvakanties geopend blijft, dus ook in de meest warme zomerperiode.

Alle buiten-units; zowel die van de splitsystemen als van de warmtepompen, zijn op het dak geplaatst. Volgens Mensen is dat zĂł gedaan dat het gewicht van de installaties goed is verdeeld en er geen aanpassingen aan de dakconstructie nodig waren; “Uiteindelijk heeft dat meegeholpen aan het feit dat de installatie van het warmtepompsysteem relatief eenvoudig was en weinig tijd heeft gekost.â€?

RESULTATEN De vier Altherma’s zijn vanaf november 2013 in gebruik. In de stroomvoering ervan is een kilowattuurmeter ingebouwd, zodat kan worden gemonitord wat het warmtepompaandeel is binnen het totaal-elektragebruik van het gebouw.

Mensen: “Het resultaat tot nu toe is dat de energiekosten zijn gehalveerd. Het is echter niet helemaal eerlijk om daar op af te gaan. De afgelopen winter was erg mild, zodat de vier warmtepompen vrijwel de volledige warmtevraag konden dekken zonder dat de gasketel bijsprong. Toen we dit project doorrekenden, gingen we uit van een besparing op de energiekosten van tussen de 30 en 40 procent. We moeten even een paar seizoenen afwachten, maar we gaan er nog steeds van uit dat dit een realistisch gemiddelde is.�

Volgens Mensen toont het project in Vlagtwedde aan dat lucht/water-warm-

Maand

Elektra laag kWh

Elektra hoog kWh

Elektra totaal kWh

Koel/ Warmte kWh

Gas m3

Nov 2012

2.665,20

9.226,20

11.891,40

x

900

Dec 2012

3.025,80

7.171,80

10.197,60

x

1.810

Jan 2013

2.770,80

8.683,80

11.454,60

x

2.916

Feb 2013

2.260,20

7.522,20

9.782,40

x

2.744

Mrt 2013

2.658,81

8.540,55

11.199,36

x

2.689

Apr 2013

3.203,80

7.917,21

11.121,02

x

1.219

Maand

Elektra laag kWh

Elektra hoog kWh

Elektra totaal kWh

Koel/ Warmte kWh

Gas m3

Nov 2013

4.011,00

10.338,00

14.349,00

2.821

34

Dec 2013

4.440,60

8.694,60

13.135,20

3.897

50

Jan 2014

4.392,60

10.705,20

15.097,80

4.725

276

Feb 2014

3.908,80

8.319,00

12.227,80

3.365

64

Mrt 2014

3.591,14

9.911,71

13.502,85

2.574

26

Apr 2014

3.920,39

8.163,89

12.078,95

1.609

8

Het totaalgebruik aan energie van ’t Aambeeld. Van nov. 2012 t/m april 2013 (boven) met alleen een gasketel voor verwarming, en van nov. 2013 t/m april 2014 (onder) met een gasketel voor verwarming en warmtepompen voor verwarming en koeling.

tepompen een prima oplossing voor gebouwen zoals ’t Aambeeld zijn. “De Daikin Altherma lucht/water-warmtepomp leek in eerste instantie vooral interessant voor toepassing in de woningbouw. Steeds vaker blijkt dat hij in veel gevallen echter ook prima kan worden ingezet in de utiliteit. Vlagwedde is een gemeente die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan; zo wordt een andere school hier vlakbij all-electric verwarmd en gekoeld met behulp van

warmtepompen met een wko. In het nabijgelegen Ter Apel – dat onderdeel is van de gemeente Vlagwedde – is niet zo lang geleden een gebouw met een enorme warmtepomp-chiller opgeleverd. Met de ervaring die wij inmiddels hebben opgedaan, zou ik ook voor zulke gebouwen eerder voor meerdere kleine, inverter-gestuurde warmtepompen kiezen. Zo’n grote koelmachine kan immers prima worden vervangen door een paar Altherma’s.� WP

Vergelijking energiekosten In het eerste kwartaal van 2013 werd voor verwarming 8.349 m3 gas gebruikt. t Y ĂŠ ĂŠ In het eerste kwartaal van 2014 werd 366 m3 gas gebruikt. Daarnaast gebruikten de vier Daikin Altherma-warmtepompen 10.664 kWh elektrische energie. t Y ĂŠ ĂŠ t Y ĂŠ ĂŠ t 5PUBBM ĂŠ De belangrijkste aanpassing aan de bestaande installatie was de toevoeging van een mengverdeler.

Dit is meer dan een halvering van de energiekosten; overigens wel met de aantekening dat het winterseizoen milder dan gemiddeld was.

16 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

SMART MANAGER

Online instellen binnendelen

Dagoverzicht energieverbruik

toshiba-airconditioner.nl

Storing aan een warmtepomp snel en efficiĂŤnt verhelpen?

"-+* %*# 1 * ! 0-.0. -)/!,+),%*./ (( /%!. ' * 02 )! !2!-'!- 5!("./ * %# ./+-%*#!* +,(+..!* * 2 -)/!,+),%*./ (( /%!. +' (!!-/ $%& ,( *) /%# +* !-$+0 !* %*.,! /%!. 0%/ /! 1+!-!* 00- #!* 2 -1 * ,- /% 0) #!* / -/ ! !) !-

(( %* ,-%&. â‚Ź !3 (

Schrijf nu in op rovc.nl/koudetechniek

Waarom bij ROVC? 7

!"!*!* +, 2 -)/!,+),%*./ (( /%!.

7

'!0-)!-' 1+(#!*.

7

!!('2 (%6 /%!

7

$!+-%! ) 1 (!0'! *%) /%!.

7

+' %* +), *4

BELEID

Statusrapportage warmtepompen:

Technologie en markt in Nederland Onlangs is door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland de ‘Statusrapportage Warmtepompen’ opgesteld. In dit document wordt een overzicht gegeven van de in verschillende opzichten unieke positie die Nederland heeft, zowel waar het gaat om de ontwikkeling van warmtepomptechnologie als om de markt waar innovaties op zijn gericht. Dit artikel biedt een samenvatting van de belangrijkste inzichten die in de statusrapportage zijn beschreven.

TEKST: ONNO KLEEKENS (RIJKSDIENST VOOR ONDERNEMEND NEDERLAND)

’Er zal een sterke binnenlandse markt voor warmtepomptoepassingen nodig zijn, zodat Nederlandse bedrijven ervaring op kunnen doen die ze in het buitenland kunnen verkopen’.

Aan de vraagzijde van de markt is er vooral in de nieuwbouw sprake van een groeiend aandeel van warmtepompen, zowel in de woningbouw als in de kantorensector. Dit heeft vooral te maken met de aangescherpte eisen in de bouwregelgeving voor de energieprestaes van gebouwen, maar ook met snel toepasbare technologische ontwikkelin-

gen. Een aantal marktpartijken is onafhankelijk van elkaar al veel verder dan de overheid in haar regelgeving, met een visie waarin nieuwe gebouwen toekomstbestendig moet zijn gedurende hun hele levensfase. Om in 2050 tot energieneutraal te komen in de gebouwde omgeving ligt de grootste uitdaging echter in de bestaande bouw.

18 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Er worden weliswaar meer warmtepompen toegepast bij renovatie van gebouwen, maar het tempo is te laag om de doelen te halen. Een marktversnelling is hoogst noodzakelijk, waarbij integrale aandacht voor het renovatieconcept is ingebracht tot het maximaal haalbare.

Hiermee kan niet gewacht worden tot na 2020. Verbeteringen hebben een

Als naar de bronsystemen wordt gekeken, valt er een verschuiving te verwachten van ‘bodem’ naar ‘lucht’.

lange termijn-effect en dienen daarom nu al afgestemd te zijn op die ambitie van energieneutraal in 2050, wanneer het gaat om ‘onroerende zaken’ zoals bouwkundige voorzieningen en de energie-infrastructuur in het gebied buiten het gebouw.

OPLOSSINGEN Een groot deel van de bestaande woningbouw val onder individuele eigendom. Het rapport ‘2050 Pathways for Domestic Heat’ van Delta-ee is voor wat betreft het bereiken van die doelgroep niet echt optimistisch. De consument blijft altijd zoeken naar de meest eenvoudige oplossingen. In het ‘Customer Choice scenario’ voor de UK zijn in 2050 gasketels nog steeds in het grootste deel van de woningen in gebruik, zelfs met de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van ‘low carbon’ verwarmingstechnieken. In dit scenario, dat in Nederland niet veel anders zal zijn, zullen de CO2-doelen en doelen op het gebied van hernieuwbare energie niet gerealiseerd worden. Een aansluiting op de traditionele gasmarkt met hernieuwbare technieken is gevon-

den met het op de markt komen van hybride concepten van de grote tradionele gasketelleveranciers. Een belangrijke marktbelemmering gesignaleerd in het Delta-ee rapport is hiermee mogelijk ‘weggevallen’.

In de markt voor huurwoningen ligt dit anders. Partijen die grootschalige renovatie-opdrachten aankunnen, zoals woningcorporaties en overheden, zullen de komende decennia een belangrijke rol spelen bij het substantieel terugdringen van energiegebruik en het vergroten van het aandeel hernieuwbare energie. Door de economische crisis van de afgelopen periode zijn de middelen bij de corporaties echter te gering om renovatie structureel op te pakken. Een grote sprong voorwaarts is daardoor niet altijd mogelijk. Een stapsgewijze, gefaseerde aanpak - in plaats van kortetermijnsuccessen najagen in enkele projecten - kan een oplossing bieden.

Naast het algemene en brede convenant met de woningcorporaties is er specifiek ‘De Stroomversnelling’: een programma dat insteekt op 111.000 huurwoningen met energienota=0’, een initiatief van enkele bouwondernemin-

OMGEVINGSFACTOREN Een aantal omgevingsfactoren speelt een belangrijke rol. Warmtepompen vormen hierin als oplossing een kerntechnologie. De trend naar energieneutraal op microniveau en van smart grids en de inpassing van duurzame elektriciteit op macroniveau is kosteneffectief mogelijk dankzij ontwikkelingen op het gebied van aansturingsoftware. De warmtepomp is daardoor een ‘smart

Een combinatie van duurzame systemen vormt de basis voor het realiseren van ‘Energienota=0 woningen’

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 19

BELEID

gen en woningcorporaties. Warmtepompen in combinatie met zon-pv met prestatieeafspraken vormen hiervoor de basis. Groot winstpunt is dat huurders van relatief slechte woningen met hoge energierekeningen een comfortabele en duurzame woning krijgen tegen dezelfde woonlasten. Het opdoemende spook van Energiearmoede kan hiermee afgewend worden.

In de nieuwe utiliteitsbouw is de warmtepomp inmiddels ‘stand der techniek’.

Uliteitsbouw is daarmee mogelijk een minder prioritair aandachtsgebied omdat hier de ontwikkelingen - met begrippen als wko - voor investeerders een belangrijke waarde hebben voor hun imago. Voor bestaande bouw ligt het anders, hoewel hier wel al goede voorbeelden zijn. Het project ‘Kantoor vol Energie’ speelt in op verdere stappen naar energieneutraal. Hierin werken eigenaren, gebruikers, makers en bedenkers samen aan innovatieve oplossingen voor de renovatie van bestaande kantoren.

BELEID

grid ready’ onderdeel van gebouwsysteem, maar ook van de energie-infrastructuur waarin marktomstandigheden de komende decennia zullen veranderen. Het is belangrijk de synergiën te onderkennen tussen de productie, distributie en gebruik van hernieuwbare energie. Er komen nieuwe technieken op de markt en combinaties ervan om energie op kleine schaal te produceren (zonnestroom, groen gas, duurzame warmte), te verdelen (‘slimme netten’) en te gebruiken (warmtepompen, elektrische auto’s). Vooral de combinatie van technieken als warmtepompen met zonnestroom is aantrekkelijk en biedt nieuwe perspectieven. Er dienen zich ook nieuwe spelers in de energiewereld aan: gemeenten (met een ‘groen energiebedrijf’), gebruikersverenigingen, projectontwikkelaars, leveranciers van nieuwe technologie, ICT-dienstverleners en andere intermediairs.

Om energieneutraliteit te bereiken is er in de bouw steeds meer sprake van een integrale benadering van concepten en industrialisatie van het bouwproces, waardoor delen van de traditionele

bouwketen andere verantwoordelijkheden krijgen. Daarbij kan er veel meer op gebouwniveau opgelost worden dan menig ontwikkelaar denkt. De bouwindustrie zorgt ervoor dat de warmtevraag van nieuwe en bestaande gebouwen flink kan worden beperkt.

Daarvoor worden in rap tempo concepten ontwikkeld die, ongebruikelijk in de bouw, steeds goedkoper kunnen worden uitgevoerd. Met dat gegeven is in principe iedere vorm van duurzame warmteopwekking op gebiedsniveau onrendabel vanwege de hoge investeringskosten in warmtenetwerken in relatie tot een lage warmtevraagdichtheid.

Toch zullen ook kleine warmtenetten in de toekomst nodig zijn, terwijl grotere bestaande netten verduurzaamd kunnen worden, passend in de smart gridfilosofie. Breder dan gebouwgebonden toepassingen zijn er ook mogelijkheden voor toepassing van warmtepompen in (bestaande) systemen voor warmtedistributie, vanaf restwarmte tot geothermie. Daarbij ligt een focus op een integrale aanpak uitgaande van sterke vraagreductie in de gebouwen door

‘deep renovation’ en optimalisatie naar laagtemperatuurdistributie. In Nederland zijn daarvoor de eerste pilots in voorbereiding.

AANBODZIJDE In de transitie op de Europese verwarmingsmarkt is er sprake van een aantal nieuwe spelers uit andere marktsegmenten dat deze markt betreedt en er kennis toepast, vooral uit de wereld van de traditionele air conditioning. Dit proces heeft het afgelopen decennium autonoom tot grote technologische innovaties geleid op het gebied van warmtepompen voor de woningbouw.

Het toont de dynamiek van een zich snel ontwikkelende, competitieve markt in Europa. Een aantal markttrends: 1. De ontwikkeling van compacte hybride warmtepomp (met gasbijstook) voor de renovatiemarkt, een 100% Nederlandse innovatie, zet zich door op de Europese markt als opvolger van De hr-ketel. De grote tradionele Nederlandse gasketelfabrikanten hebben de hybride als volwaardig

Aan de vraagzijde van de markt is er vooral in de nieuwbouw sprake van een groeiend aandeel van warmtepompen, zowel in kantoren als in de woningbouw.

20 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

hr-ketel kunnen worden gezien.

Vrijwel al deze ontwikkelingen zijn ‘toepassingsgericht’ op acceptatie door de eindklant c.q. consument. Daarbij is warmtepomptechnologie de enige verwarmingstechnologie die energetische prestaties objectief en transparant (online monitoring!) kan tonen, met hogere COP’s dan in het verleden mogelijk was. Een probleem is wel dat normen en rekenmodellen ver achter lopen op de praktijk, en een belangrijke ‘niet technische’ belemmering vormen voor besluitvorming door ontwerpers en investeerders. De brede uitrol in de markt is daarmee nog geen feit, zo zeer zelfs dat prijswinnende techniekinnovaties niet worden toegepast. Veel technologieën bevinden zich in de competitieve fase van toepassing en/of demonstratie. Hierin is de proces- en productinnovatie gericht op verbetering van bestaande producten en inpassing in systemen en concepten op basis van competitieve uitgangspunten met betrekking tot kosten en prestaties.

HET POTENTIEEL Het Nationaal actieplan voor energie uit hernieuwbare bronnen verwacht dat warmtepompen in 2020 een bijdrage leveren van 16 PJ. Deze bijdrage is opgebouwd uit 4,9 PJ aerothermisch, 10,1 PJ geothermisch en 0,5 PJ hydrothermisch. Met beleidsintensivering kan dit volgens RVO oplopen tot 28PJ in 2020.

Volgens de ramingen van Planbureau voor de Leefomgeving en ECN groeit de opbrengst van warmtepompen de komende 7 jaar fors. Het technisch potentieel in penetratiegraad varieert per woningtype. Het potentieel voor in de meergezinswoning geraamd op ca.

50% van het areaal, oplopend tot ca.

95% voor de vrijstaande woningen. In totaal is het technisch potentieel voor toepassing van warmtepompen becijferd op ca. 5,4 miljoen woningen, overeenkomend met ca.74% van het totale woningbouwareaal.

AANVULLENDE CONCLUSIES De nodige ontwikkelingen in een transitie naar verduurzaming en het afscheid van fossiel in de gebouwde omgeving zijn haalbaar met een combinatie van bestaande technologieën. Warmtepompen spelen hierin als kerntechnologie een belangrijke rol. Als in Nederland voortvarend wordt ingezet op een tief

BELEID

alternatief in hun pakket opgenomen.

2. De ventilatiewarmtepomp die binnenhuis-ventilatielucht gebruikt als bron voor ruimteverwarming en tapwater is een 100% Nederlandse ontwikkeling en breed toepasbaar in renovatieprojecten. Ook dit is een hybride concept.

3. De ontwikkeling van kleine individuele ‘warmtepomp-booster’ voor het maken van tapwater en die daarvoor gebruikmaakt van een laagtemperatuurwarmtedistributiesysteem tot een maximum van 40oC als bron. Dit is eveneens een 100% Nederlandse innovatie. Hiermee kunnen laagtemperatuur-warmtene)en worden ingezet voor ruimteverwarming en tapwater.

4. Nieuwe ontwikkelingen maken het mogelijk buitenlucht bij temperaturen van -20oC nog in te zetten als bron voor een warmtepomp, zonder dat dit te kost gaat van capaciteit en prestatie. Hierdoor valt er een verschuiving te verwachten van bodem naar lucht als bronsysteem.

5. De ontwikkeling van gestandaardiseerde plug&play-installatieconcepten voor nieuwbouw en renovatie, waarmee installaties eenvoudiger en goedkoper worden, er geen koeltechnische kennis wordt verwacht van de installateur en de acceptatiegraad in de markt groeit.

6. In landen als Duitsland verdringen tapwater-warmtepompen in combinatie met zon-pv de zon-thermische systemen uit de markt. Ook voor koeling lijkt zon-pv in combinatie met een warmtepomp geschikt.

7. Warmtepompen kunnen steeds hogere temperaturen leveren en met buitenlucht als bron voldoen aan legionella-eisen met betrekking tot tapwater.

Ook kan daarmee de warmtepomp eenvoudiger in een centraal warmtedistributiesysteem in de bestaande bouw worden ingezet - en nu al in grootschalige stadsverwarming, mits de distributietemperaturen verlaagd worden.

8. De ontwikkeling van software maakt optimalisatie, onderhoud en monitoring op afstand mogelijk. Daarmee wordt ook voor de consument via een app bediening op afstand mogelijk en kunnn prestatiegaranties door leveranciers worden gegeven. De leukheidsfactor voor de consument neemt toe, naast het onderhoudsgemak voor de installateur.

9. De doorontwikkeling van compacte gasgestookte sorptiewarmtepompen tot apparaten die als opvolger van de

‘De consument blijft altijd zoeken naar de meest eenvoudige oplossingen’.

snelle energietransitiee, kan dat voor extra banen zorgen. In de TKI (Topconsortium Kennis en Innovatie) Switch2Smartgrids is de warmtepomp een ‘kern’- technologie. Uit de Positioning Paper Warmtepompen van DHPA, een studie in opdracht van RVO, komt een aantal aanvullende conclusies: t #JK /FEFSMBOETF QSPEVDFOUFO WBO warmtepompen (incl. supply chain effecten) en importeurs van in het buitenland geproduceerde warmtepompen er sprake is van een werkgelegenheid van ca. 1.700 mensjaren. Voor de installatie van de warmtepomp zonder de aanliggende installatiedelen als vloerverwarming etc. is de addionele werkgelegenheid binnen de installatiebedrijven berekend op ca. 3.200 mensjaren. Deze winst in werkgelegenheid betreft directe montage-uren, zonder ondersteunende disciplines in de betreffende installatiebranche, en de posieve impuls in de distributieketen. t %F /FEFSMBOETF XBSNUFQPNQGBCSJkanten vormen een maakindustrie met aanzienlijke potentie. Innovaties zijn vooral gericht op de toepassingsmogelijkheden in Nederland. Hybride warmtepompen, ventielatielucht-warmtepompen en tapwaterwarmtepompen zijn 100% Nederlandse innovaties met voor ons land een significante industriële ntwikkeling. Een zwakte is dat Nederlandse bedrijven commercieel gesproken weinig profiteren van nieuwe marktkansen op Europees niveau. Er zal een sterke binnenlandse markt nodig zijn als basis, zodat Nederlandse bedrijven ervaring op kunnen doen die ze later ook in het buitenland kunnen verkopen. WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 21

Collectieve warmtepompen in bestaande flatgebouwen Onderzoek naar duurzaamheid en kosten

Woningbouwcorporaties moeten binnen een paar jaar voldoen aan Europese duurzaamheidseisen. De EU-doelstelling is om het huidige energiegebruik van gebouwen in 2020 te verminderen met twintig procent. Warmtepomptechnologie lijkt een veelbelovende oplossing voor het verminderen van het energiegebruik zonder bouwkundige aanpassingen aan oude appartementsgebouwen. Er zitten echter haken en ogen aan.

Tekst: Ömer Serhat Türkmen* en Carlos Infante Ferreira (Technische Universiteit Delft)

in De Bilt. Het gebouw zelf (warmteverdeling binnen de appartementen, drukverliezen in de radiatoren enzovoort), de bron (verontreinigingen, thermisch herstel enzovoort) en de distributie van

aardgas en elektriciteit zijn buiten de grenzen van het te onderzoeken systeem gelaten. Figuur 1 toont de berekende warmtevraag van het referentiegebouw.

1,8 1,6 Heating demand [MWh]

De Technische Universiteit Delft heeft onlangs in samenwerking met Deerns Raadgevende Ingenieurs B.V. onderzoek verricht naar de toepassing van warmtepomptechnologie in oudere appartementsgebouwen. De daarbij gehanteerde hypothese is dat met het juiste geselecteerde type warmtepomp - met of zonder de combinatie met een WKK in de juiste verhoudingen – een duurzaam en kosteneffectief verwarmingssysteem is te realiseren voor midden- tot hoge temperatuur ten behoeve van bestaande appartementsgebouwen in Nederland.

1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2

REFERENTIEGEBOUW Als referentiegebouw voor het onderzoek is een oud flatgebouw met 200 appartementen geselecteerd, gelegen

0 0

1000

2000

3000

4000 5000 Time [hours]

Figuur 1: Warmtevraag van het referentiegebouw.

22 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

6000

7000

8000

100

100 Inlet 90

80

80

70 60 50 40 30

Outlet

70 60 50 40 30

20

20

1000

0

2000

3000

4000 5000 Time [hours]

6000

7000

0

8000

1000

2000

3000

Figuur 2: Warmtevraag van het referentiegebouw.

Rood: inlaattemperatuur; blauw: uitlaattemperatuur.

Figuur 3: Belastingduurkrommen, met in het rood de warmwatertoevoer en in blauw de retourwatertemperatuur.

Met behulp van de warmtevraag en de gemiddelde buitenlucht-temperaturen voor De Bilt zijn de benodigde warmwater-temperatuurniveaus bepaald. Figuur 2 toont de resultaten hiervan.

DCWP

GAWP

CRWP

Th=328 K

ΔTdriving=5K

ΔTglide=20K

ΔTlift/Th=0,15

ΔTdriving/ΔTlift=10%

ΔTglide/ΔTlift=40%

Figuur 2 kan worden omgezet om het aantal bedrijfsuren per jaar op een bepaald temperatuurniveau te bepalen. Figuur 3 laat het resultaat van deze omzetting zien. Inlaattemperaturen boven de 75ºC komen bijna niet voor en kunnen door een piekapparaat worden afgedekt.

ΔTlift=50 K

ΔTlift=50 K

ΔTlift=50 K

Bij het gekozen referentieproject wordt uitgegaan van een aquifer (waterhoudende bodemlaag, wko) als warmtebron voor de warmtepompen. Water wordt met een temperatuur van 12ºC naar de warmtepomp gepompt en wordt teruggevoerd met een temperatuur van 5ºC. TYPEN WARMTEPOMPEN Twee warmtepomptypen zijn onderzocht: de dampcompressiewarmtepomp (DCWP), en de compressie-resorptiewarmtepomp (CRWP). De gasabsorptiewarmtepomp (GAWP) is niet meegenomen in dit onderzoek.

Het Duitse ‘Wärmepumpen-Testzentrum’ (WPZ) kwantificeert de prestaties van warmtepompen. De testresultaten van een aantal geteste warmtepompen (22 in totaal) zijn online gepubliceerd.

Tabel 1. Variabelen gebruikt in figuur 5, voor de drie verschillende typen warmtepompen

Het gaat hierbij om warmtepompen van het type DCWP met een capaciteit tussen 7,5 en 43,6 kW. Figuur 4 toont de gemiddeld gemeten COP’s.

Een DCWP met een gemiddelde COP van 3,7 kan met een brontemperatuur van 15ºC warmwater leveren met een temperatuur van 55ºC. Het warmwatertraject voor de experimenten bij het Testzentrum is 10 K, terwijl voor het referentiegebouw een traject van 20 K nodig is.

Om na te gaan welke typen warmtepompen het meest economisch aantrekkelijk zijn voor toepassing in gebouwen zoals het referentiegebouw, is de door Van de Bor en Infante Ferreira (2013) voorgestelde methode gebruikt. Figuur 5 geeft de vereenvoudigde oplossing voor warmtepompen met een vermogen van 2,8 MW, wat significant hoger is dan nodig voor het referentiegebouw. De bedrijfscondities voor de verschillende warmtepompen volgen uit tabel 1.

8

COP

7 6 5 4 3 W15/W35

4000

Time [hours]

W15/W50

W15/W55 (extrapolated)

Figuur 4: Experimentele COP’s voor 22 verschillende dampcompressiewarmtepompen. 15/W35 geeft aan dat de bron-inlaattemperatuur 15ºC is en dat de warmteleveringstemperatuur 35ºC is.

DCWP De dampcompressiewarmtepomp is het bekendste warmtepomptype.

Koudemiddel wordt in vloeibare fase verdampt in de verdamper, die daarvoor warmte aan de omgeving (lucht of water) onttrekt. Daarna wordt de druk van de koudemiddeldamp verhoogd in de compressor, waarbij de temperatuur ervan wordt verhoogd.

Vervolgens wordt in de condensor deze warmte weer vrij, zodat hij kan worden afgegeven voor gebruik. Via een expansieventiel komt het inmiddels weer vloeibare koudemiddel opnieu in de verdamper, waar de cyclus opnieuw begint.

CRWP Compressie-resorptiewarmtepompen worden ook wel ‘hybride systemen’ genoemd (niet te verwarren met de hybride combinatie laagvermogen-warmtepomp/gasketel) omdat compressietechologie erin wordt gecombineerd met absorptie.

In tegenstelling tot DCWP’s maken CRWP’s gebruik van een ‘werkmedium-mix’, bijvoorbeeld bestaande uit water en ammoniak. In theorie kunnen CRWP’s tot 15 procent meer efficiëntie bereiken dan DCWP’s. Daar staat tegenover dat CRWP’s gecompliceerder zijn en hogere investeringskosten met zich meebrengen.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 23

ONDERZOEK

Outlet

Water temperature [°C]

Water temperature [˚C]

Inlet 90

Pay back period / years

de vergelijking zien. De COP van de CRWP is 6,4% hoger dan de COP voor de DCWP, ook als interne warmtewisselaars worden toegevoegd.

8

6

4

2

2.8 MW 0 0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

0.35

0.4

0.45

0.5

ΔTlift / TN

VCHP

CRHP-25% glide

CRHP-50% glide

CRHP-75% glide

CRHP-95% glide

AHP-10% TDF

Figuur 5: Terugverdientijd van warmtepompen met een vermogen van ca. 2,8 MW, als functie van het type warmtepomp en de bedrijfscondities (van de Bor en Infante Ferreira, 2013).

De lift in tabel 5 wordt gedefinieerd als het temperatuurverschil tussen de bronuitlaattemperatuur (5oC) en de uitlaattemperatuur van de verwarmde waterstroom (55oC). Th staat voor de uitlaattemperatuur van de verwarmde waterstroom (55+273=328 K).

Voor de condities aangegeven in Tabel 1 (ΔTlift/Th=0,15) is de terugverdientijd 9 jaar voor een DCWP, 7,5 jaar voor een CRWP en 6,5 jaar voor een GAWP. Zoals eerder aangegeven komt het rekenvermogen van 2,8 MW niet overeen met het vermogen van het referentiegebouw, daarom zijn deze getallen louter indicatief. Op basis van de gegevens werd besloten om de CRWP te vergelijken met de DCWP. VLOEISTOF/DAMP Nadat de thermodynamische eigenschappen van NH3-H2O (het gebruikte

koudemiddel in de CRWP-cyclus) waren bepaald met behulp van correlaties uit de literatuur, is er een eenvoudig thermodynamisch model ontwikkeld. Met behulp van dit model werd geconcludeerd dat het voor de gegeven warmteafgiftetemperatuur gunstiger was, voor wat betreft de COP, om gedeeltelijk te werken in het vloeistof/damp-gebied. Voor de CRWP werden de beste cyclusprestaties gevonden bij 90 mol% NH3. Zowel de CRWP als de DCWP realiseren hogere COP’s wanneer interne warmtewisselaars worden toegepast.

De jaarlijks gemiddelde COP van de CRWP met interne warmtewisselaar, voor de gegeven omstandigheden, is ongeveer 4,6, terwijl de COP voor de DCWP met interne warmtewisselaar ongeveer 4,3 is. Op gemiddelde jaarbasis heeft de geselecteerde CRWP een 6,4% hogere COP dan de DCWP met interne warmtewisselaar. Figuur 6 laat

4,8 4,6 4,4 COP

ONDERZOEK

10

CAHP

CAHP with IHEX

4,2 CAHP with DAHX 4 3,8 3,6

VCHP

VCHP with IHEX

3,4

Figuur 6: Jaarlijks gemiddelde COP van de CRWP- en DCWP-cycli; met en zonder interne warmtewisselaars. (Türkmen, 2012).

24 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Het model is verder uitgebreid om rekening te houden met drukval en warmteoverdracht. Een shell en minipijpenwarmtewisselaar met inwendige diameters van 1,1 mm en pijplengtes van 55 cm werden gebruikt om de warmtewisselaar op te bouwen. Zowel de CRWP als de DCWP vereisen ongeveer dezelfde hoeveelheid pijpen. In termen van kapitaalkosten zijn de warmtewisselaars van de CRWP- en DCWP-cycli dus ongeveer gelijk. In termen van operationele kosten heeft de drukval in de DCWP een significant negatief effect op de COP van het systeem in vergelijking met de COP van de CRWP. Beide warmtepompen zijn verondersteld om te werken bij een maximale temperatuur van het warmteafgiftesysteem van 55 - 75oC. ECONOMISCH Figuur 7 laat de jaarlijkse energiekosten van het referentiegebouw zien. Inclusief onderhoud bedragen de energiekosten 205.000 euro per jaar. Duidelijk is dat de verwarmingskosten zo’n 145.000 euro bedragen, zodat zij de grootste kostenpost vormen.

Er is gekozen om drie compressoren in parallelbedrijf in te zetten voor zowel de CRWP als de DCWP. Deze compressoren hebben vermogens van 40 kW, 80 kW en 220 kW en worden, afhankelijk van de vermogensvraag (en dus warmwatertemperatuur) ingezet zoals aangegeven in Tabel 2.

Verschillende configuraties voor de verwarming van het referentie-appartementencomplex zijn economisch geanalyseerd. Het CRWP-systeem dat werkt in parallelbedrijf met een WKK-installatie (400 kWth max.) bleek de meest interessante optie in termen van bespaarde jaarlijkse energiekosten. De hoogste jaarlijkse kostenbesparingen treden op als de warmtepomp de thermische energiebehoefte (1176 kWth) tot een temperatuurniveau van 55 - 75 o C kan leveren. De aanzienlijke hogere investeringskosten (meer warmte-uitwisselingoppervlakte, grotere compressoren, groter bronsysteem) resulteerden echter in een negatieve investering.

De beste relatie tussen ‘investering’ en ‘jaarlijkse besparingen’ werd verkregen als de warmtepomp in staat was om 336 kWth te leveren. Met deze conďŹ guratie kan de warmtepomp alleen het bereik 30 - 50oC dekken. Bij een hogere gewenste temperatuur zou de warmtepomp slechts een deel (336 kWth) van de totale warmtevraag kunnen leveren. Tot 400 kWth kan door een WKK worden bijgeleverd, en de resterende warmtevraag kan worden verstrekt door conventionele ketels.

Maintenance Gas tapwater

200

Costs [Kâ‚Ź]

Electricity Gas boiler 150

Total

100

50

0 0

1000

2000

3000

4000 5000 Time [hours]

6000

7000

8000

Figuur 7: Jaarlijkse energiekosten van het referentiegebouw.

Heating demand [kW]

1800

Heating demand

1600

70

90°C

1400

65

85°C

1200 1000

60 55

80°C 75°C

800

50

70°C

600

45 40

65°C 60°C

35 30 25

55°C 50°C 45°C

400 200 0 0

1000

2000

3000

4000

5000

Time [hours]

Figuur 8: Belastingduurkromme voor de beste conďŹ guratie. Rood staat voor het warmtepomp bedrijf; Blauw staat voor het WKK bedrijf. De rest wordt geleverd door hoogrendementverwarmingsketels.

Wcomp [kW

Wcomp [kW]

Compressor 1

Compressor 2

Compressor 3

CRWP

DCWP

[40 kW]

[80 kW]

[240 kW]

25 - 45 ÂşC

26

29

x

30 - 50 ÂşC

59

64

x

35 - 55 ÂşC

99

105

40 - 60 ÂşC

145

152

x

x x

45 - 65 ÂşC

197

206

x

50 - 70 ÂşC

257

265

CRWP

DCWP

x

55 - 75 ÂşC

322

331

x

x

x

Tabel 2: Bedrijfsvoering van de drie compressoren geĂŻnstalleerd in parallelbedrijf voor de verschillende warmteafgifte-temperatuurniveaus.

Component

Investering (x â‚Ź 1.000,-)

Fabricage warmtewisselaar

100

Installatie warmtewisselaar

50

Compressor

36

Bijkomende kosten

37

Bron

110

Warmtepomp

160

Totaal

500

Tabel 3: Investeringskosten bij toepassing van een warmtepomp in combinatie met WKK (TĂźrkmen, 2012).

CONCLUSIE Terug naar de onderzoekshypothese, die stelt dat met het juiste type warmtepomp - met of zonder de combinatie met een WKK – een duurzaam en kosteneffectief verwarmingssysteem ten behoeve van bestaande Nederlandse appartementsgebouwen kan worden gerealiseerd. Deze hypothese lijkt, afhankelijk van de vraag wat als een ‘acceptabele’ terugverdientijd wordt beschouwd, aanvaardbaar. De conďŹ guratie met de DCWP resulteert in een verlaging van de jaarlijkse energiekosten met 52.000 euro. De vereiste investering is daarbij 485.000 euro, wat resulteert in een terugverdientijd van zeventien jaar.

De CRWP-conďŹ guratie leidt tot een jaarlijkse besparing van 55.000 euro op energiekosten. De benodigde investering voor dit systeem is 505.000 euro, wat resulteert in een terugverdienperiode van zestien jaar. Tabel 3 geeft een overzicht van de investeringskosten. Ten aanzien van de energiereductiedoelstelling van de Europese Commissie (2006) kan worden gesteld dat beide conďŹ guraties – zowel met CRWP als met DCWP) hier aan voldoen, met een daling van 35% (CRWP) respectievelijk 29% (DCWP) in gebruik van primaire energie. WP

Referenties t 5Ă SLNFO 04 i%FTJHO BOE BOBMZTJT PG B IFBU QVNQ BQQMJFE UP PME BQBSUNFOU CVJMEJOHTw .4D UIFTJT %FMGU 6OJWFSTJUZ PG 5FDIOPMPHZ 1SPDFTT &OFSHZ SFQPSU t WBO EF #PS % *OGBOUF 'FSSFJSB $" i2VJDL TFMFDUJPO PG JOEVTUSJBM IFBU QVNQ UZQFT JODMVEJOH UIF JNQBDU PG UIFSNPEZOBNJD MPTTFTw &OFSHZ 7PM QQ .FFS JOGPSNBUJF PUVSLNFO!PPTUFSIPGIPMNBO OM

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 25

ONDERZOEK

250

Arjen de Jong: 20 jaar Alklima “Ik ga uit van de drie B’s: Betrokken, Bevlogen en Betrouwbaar” Een twintigjarig dienstverband is een redelijk unicum in de klimaatindustrie. Voor het personeel van Alklima, leverancier van de klimaatsystemen van Mitsubishi Electric, reden om Arjen de Jong eerder dit jaar te eren met een enorm spandoek aan de gevel van het kantoor. De Jong is niet alleen twintig jaar in dienst, hij is ook een van de grondleggers van Alklima, en inmiddels al ruim vijftien jaar algemeen directeur van het bedrijf.

TEKST: BAS ROESTENBERG 26 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Wat is je eigen technische achtergrond?

“Voordat ik bij Alklima begon had ik helemaal geen achtergrond in de klimaatwereld. Ik heb HTS werktuigbouwkunde gedaan, maar toen ik van school kwam wilde ik vooral actief worden in een commerciële functie. Het is erg leuk dat er een technisch verhaal achter onze producten zit, maar ik beschouw mezelf meer als een ondernemer dan als een techneut. Ik heb vooral de drive om ervoor te zorgen dat het bedrijf goed loopt, dat we de beste in de markt zijn, dat onze mensen zich daarbij thuis voelen en dat iedereen zich wil doorontwikkelen.”

Wat zijn binnen deze sector de belangrijkste ontwikkelingen geweest, in de afgelopen 20 jaar?

“Er heeft zich een verschuiving voorgedaan van ‘productdenken’ naar ‘conceptdenken’, waarbij meer in de breedte wordt gedacht. Dit vereist dat men niet verticaal denkt maar in een netwerk van samenwerkende partijen. Dat is een goede zaak; met een installateur of een aannemer die binnen een project alleen naar het kleine stukje kijkt waar hij zelf voor verantwoordelijk is, kun je niet veel. Een andere verschuiving is dat vroeger werd uitgegaan van de producten die we leverden, terwijl nu de vraagkant centraal staat. Je moet nog steeds nadenken over wat je als leverancier op voorraad hebt en welke service je biedt. Daarbij is het veel belangrijker geworden dat je dat baseert op de vraag vanuit de markt.”

Hoe is Alklima georganiseerd als bedrijf?

“Alklima is een platte en informele organisatie. De belangrijkste stakeholders

binnen onze organisatie zijn de medewerkers en de klanten. Alklima heeft weinig tussenliggende managementlagen en de verantwoordelijkheden liggen laag in de organisatie. De interactie tussen collega’s is groot. Dit zorgt ervoor dat collega’s betrokken zijn bij de organisatie en besluitvormingsprocessen en dat resulteert uiteindelijk in tevreden medewerkers en klanten. Wij zijn ervan overtuigd dat wanneer de klanten en medewerkers tevreden zijn, dit uiteindelijk ook resulteert in een winstgevende, gezonde organisatie.

Recentelijk werd dit ondersteund door het BouwKennis klanttevredenheidsonderzoek waarin W-installateurs Mitsubishi Electric/Alklima bv opnieuw beoordeelden als de beste partij in klimaattechniek, en bovendien als overall winnaar in de volledige W-installatiesector.”

Hoe garandeer je het kennisniveau binnen je organisatie?

“Kennis en ontwikkeling vormen een van de pijlers van Alklima. We doen het op verschillende manieren en op verschillende niveaus. Dat betekent dat het ook in onze bedrijfsprocessen is opgenomen: door processen te monitoren en door wanneer er een verstoring is in het proces, deze te annalyseren. Waarom is het fout gegaan en wat kunnen we doen om dit in de toekomst te voorkomen? Het kan bijvoorbeeld betekenen dat de klant of wij onvoldoende kennis hebben. In dat geval kijken we hoe we dit kunnen verbeteren. Het is een continu proces. Daarnaast hebben we een kennis- en opleidingscoördinator in dienst, die ervoor zorgt dat kennis vanuit het Europese hoofdkantoor in onze organisatie wordt opgenomen.

Daarvoor hebben we maandelijks interne kennisbijeenkomsten en zorgen we ervoor dat iedereen goede opleidingen kan volgen. We delen ook veel informatie met de installateurs waar we mee samenwerken. Sinds een jaar hebben we het Alklima College, waar Mitsubishi Electric-installateurs een officieel MBOdiploma Inspectiemonteur Koudetechniek niveau 3 kunnen halen.”

distributeur van een merk als Mitsubishi Electric moet je marktleider of minimaal de nummer twee in de markt zijn. Het merk is zó sterk dat dit altijd de ambitie is geweest. Als dat niet zou lukken, zou dat niet aan de producten liggen, maar aan de manier waarop het merk in de markt wordt gezet. Dat wil overigens niet zeggen dat het er eenvoudiger op is geworden. De DX-markt is sinds 2008 enorm geslonken en het aantal aanbiedende partijen is niet afgenomen.

Doordat veel partijen de prijs als belangrijkste verkoopargument gebruiken, wordt de kwaliteit van de installaties minder en worden de marges voor leveranciers en installateurs kleiner. Het wordt tijd dat kwaliteit weer de boventoon gaat voeren. Uiteindelijk worden de installateur, leverancier en eindgebruiker daar blijer van, doordat de systemen volledig voldoen aan de wens van de gebruiker.”

Wat is de succesformule voor overleven in crisisjaren?

“Alklima heeft de afgelopen jaren niet alleen ‘overleefd’, we zijn altijd winstgevend gebleven. Een succesformule hebben we niet, maar we hebben altijd actief gekeken naar hoe de organisatie staat en naar de rol die iedereen vervult. Wij willen dat onze mensen eigen verantwoordelijkheden hebben en willen graag betrokkenheid en werkplezier zien. We gaan uit van de drie B’s: Betrokken, Bevlogen en Betrouwbaar. Als de mensen in je organisatie daar aan voldoen, krijg je vanzelf een winnaarsmentaliteit.”

Hoe omschrijf je de marktpositie van Alklima?

“Binnen tien jaar na oprichting was Alklima in Nederland marktleider op DXgebied (Directe Expansie-warmtepompen -red.). Dat moest ook wel: als WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 27

INTERVIEW

Kun je aangeven hoe Alklima 20 jaar geleden leverancier van Mitsubishi Electric werd?

“Alklima is destijds door drie mensen opgezet; ik was verantwoordelijk voor de Verkoop Binnendienst. Op een beurs kwamen we in contact met het Europese hoofdkantoor van Mitsubishi Electric. Ze hadden destijds al een Nederlandse distributeur, maar kozen ervoor om over te stappen naar Alklima, omdat wij veel meer ondernemerschap toonden. Inmiddels zijn we doorgegroeid tot een organisatie met ongeveer 40 mensen.”

CONGRES OVER WERKDRUK

DONDERDAG 6 NOVEMBER 2014 DE WERELT, LUNTEREN

Werkdruk? Wat is eigenlijk het probleem?

KŶƚĚĞŬ ǁĂƚ Ƶǁ ŽƌŐĂŶŝƐĂƟ Ğ ŬĂŶ ĚŽĞŶ ĂĂŶ ďĞƌŽĞƉƐnjŝĞŬƚĞ ŶƵŵŵĞƌ ϭ͘ KƉĞŶ ĚĞ ĚŽŽƐ ǀĂŶ WĂŶĚŽƌĂ ĞŶ njĞƚ ǁĞƌŬĚƌƵŬ ŽƉ ĚĞ ĂŐĞŶĚĂ͊ Alles over de winst, taboes, verantwoordelijkheden en oplossingstechnieken.

Met een inspirerend programma: ͻ Werkdruk: wat is hier eigenlijk het probleem?

Prof.dr. Marc van Veldhoven ͻ Ğ ĚŽŽƐ ǀĂŶ WĂŶĚŽƌĂ͘ Carolien Hamming ͻ ƵŝnjĞŶĚ ŽƉůŽƐƐŝŶŐĞŶ͍ Drs. Edo Houwing en drs.ing. Jolanda Willems ͻ ĂƐŚĞŶ͘ Jan Prins ͻ dŽĞŬŽŵƐƚǀŝƐŝĞ͗ ŶĂĂƌ ĞĞŶ ƐƚƌĞƐƐůŽnjĞ ǁĞƌŬƉůĞŬ͍ Jaap Peters

ttt͘Ks Zt Z< Zh<͘E>ͬ KE'Z ^ Organisatie:

Partners:

PreventPartner

ƌƟ ŶesŐ Ž Ŭ

Ͳ ͕ ΦϱϬ abonne g voor inschrijvin of bijt meerdere me rsonen pe

Daarmee passeer je wel de installateur ...

“Nee, integendeel, het is een aanvulling; een goede samenwerking met de installateur is van groot belang en dat blijft ook zo. De kennis van producten en systemen ligt met name bij de leverancier en de installateur. De installateurs hebben een zeer belangrijke rol in de bouwkolom en moeten daarom nog meer de rol van coördinator naar zich toetrekken in samenwerkingsvormen.

Wij hechten enorm veel waarde aan transparantie en vertrouwen.

Door eer-

INTERVIEW

Hoe zie je de relatie tussen jou als leverancier en de eindgebruiker?

“We zien een trend waarbij de leverancier directer met de opdrachtgever en eindgebruiker communiceert. Dat is ook een reden waarom wij aanwezig zijn op zorgcongressen, bouwbeurzen, et cetera. Door rechtstreeks met opdrachtgevers te praten kunnen we ons eigen verhaal vertellen. Veel eindgebruikers willen graag direct contact met ons: zij zijn door de jaren heen mondiger geworden en willen het naadje van de kous weten. Uiteindelijk hebben wij zelf natuurlijk de meeste kennis van de klimaatsystemen die we leveren.” lijk te zijn, open kaart te spelen en door dit soort afspraken onderdeel te laten zijn van de samenwerking tussen leverancier, installateur, adviseur, aannemer en opdrachtgevers voorkom je scheve gezichten. Uiteindelijk hebben we een gezamenlijk doel: een tevreden eindgebruiker.”

Jullie hebben onlangs een eigen webshop geopend. Wat is de reden daarvoor?

“Wij hebben een sterke logistieke organisatie, er rijden elke dag 26 vrachtwagens het pand uit die onze producten in veel gevallen direct op de bouwplaats afleveren. Als je daar ook leidingwerk en aanverwante zaken bij mee kunt nemen, vinden klanten dat prettig. Ze hebben dan maar één aanspreekpunt en krijgen één totaalfactuur, zonder te hoeven shoppen bij de groothandel.”

Wat vind je van de kritiek op de installatiewereld met betrekking tot klantvriendelijkheid en kennisniveau?

“De installatiewereld moet inderdaad flinke stappen zetten als het om klantvriendelijkheid gaat. Als je bijvoorbeeld een goed restaurant binnenloopt, trekt het personeel alles uit de kast om jou een goed gevoel te geven. Dat is een wereld van verschil met de manier waarop de installatiesector dit aanpakt. Installateurs moeten inzien dat de gemiddelde klant geen verstand heeft van klimaatinstallaties; je zult dus geduld moeten opbrengen, voorlichten, en de juiste vragen moeten stellen om aan te kunnen bieden wat hij precies zoekt. Een ander punt waar installateurs op moeten letten, is dat ze geen ‘uitzendbureau voor handjes’ worden. Als installatiebedrijf kun je het belang van kennisverdieping niet hoog genoeg in het vaandel dragen, daar is inderdaad bij een aantal bedrijven nog wel wat verbetering op mogelijk.“ WP

Geschiedenisles Behalve voor ondernemerschap heeft Arjen de Jong een passie voor geschiedenis. Zo weet hij onder andere te vertellen dat de oorsprong van Mitsubishi een Nederlandse voorgeschiedenis heeft: Nederland heeft sinds het jaar 1600 250 jaar een exclusieve handelsbetrekking gehad met Japan.

“Rond 1850 overtuigden de Amerikanen de Japanners er op vrij dreigende wijze van om hun havens open te stellen voor de wereldhandel. Japan moest wel, want ze hadden geen marine om hun havens te beschermen. Het allereerste Japanse marineschip was dan ook een cadeau van onze Koning Willem III. Vervolgens heeft Japan een groot aantal schepen besteld in Holland. Die werden veelal gebouwd in de Alblasserwaard. Met een van de schepen die in Japan werden afgeleverd, voer een Hollander mee die daar een scheepswerf oprichtte voor het scheepsonderhoud. Die werf kwam in handen van de toenmalige dynastie, die hem jaren later weer verkocht aan de eigenaar van een transportbedrijf. In 1870 voegde hij zijn transportbedrijf en de scheepswerf samen, en die nieuwe onderneming kreeg de naam Mitsubishi – wat ‘drie diamanten’ betekent.”

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 29

Expertisecentrum Koudetechniek

DĂ&#x2030; PRAKTIJKOPLEIDER VOOR WARM & KOUD

Schr ijf je direc t in!

Training

Training

Training

Keuringsdeskundige EPBD-A theorie & praktijk

Voorschakeltraining keuringsdeskundige EPBD-B

Keuringsdeskundige EPBD-B

(3 dagen incl. examen)

(4 dagen)

(3 dagen)

LEARNING BY DOING

Bekijk ons gehele trainingsaanbod op www.ptcplus.com, Expertisecentrum Koudetechniek of bel voor meer informatie Leo Voorwinden, tel. 088 0206400.

Bron en waterbeheer in één concept

Regeneratie van wko-systemen met oppervlaktewater blijkt in de Amersfoorter wijk Vathorst erg efficiënt. Het voorkomt de plaatsing van lawaaiige drycoolers op daken en het zorgt - door afkoeling van het water - voor een betere kwaliteit van het grachtenwater. In het voor- en naseizoen kan de warmtepomp zijn energie zelfs rechtstreeks uit het oppervlaktewater onttrekken.

TEKST: RICHARD MOOI

Warmtepompinstallatie Amersfoort Merk: Waterkotte Vermogen: 400 kW Afgiftesysteem: hoofdzakelijk vloerverwarming Aantal bronnen wko: 1 doublet Diepte: ca. 120 meter Capaciteit regeneratie: 50 m³/h

De Laak in Amersfoort

Een woon- en zorggebouwencomplex in de Amersfoorter wijk Vathorst had deze zomer een primeur, met een warmtepompinstallatie die meteen voor het waterbeheer van het riviertje De Laak zorgt.

Ingenieursbureau IF Technology heeft een concept ontwikkeld om de wko van het zorg- en wooncomplex De Laak (225 wooneenheden/appartementen) te regenereren met oppervlaktewater, waarbij de pompen van het regeneratiesysteem ook als gemaal functioneren. Een koppeling die eigenlijk bij toeval tot stand kwam, vertelt Barry Scholten van IF Technology.

De warmtepompen in het gebouw De Laak zijn al een jaar of drie in gebruik, maar de wko kende een stevige onbalans. Het openbron-systeem (max. 80 m3/h) levert in de winter veel meer warmte dan er ‘s zomers via koeling in terug

De pompen van de regeneratie-installatie fungeren ook meteen als gemaal wordt gestopt, verklaart hij. “We halen vier delen warmte en één deel koude uit de wko.” In het warmtepompontwerp waren drycoolers opgenomen om ‘s zomers warmte op te vangen en in de bodem te stoppen. Maar dat was geen ideale situatie. Scholten: “Ze maken lawaai.

Als je een drycooler, zeker in de zomer, aanzet om warmte in te vangen, en iedereen is buiten, dan veroorzaak je veel overlast.” Daarnaast is de efficiëntie van drycoolers voor regeneratie bij een koude-overschot niet optimaal. De ventilatoren kunnen alleen overdag draaien, ’s

avonds en nachts koelt het meestal al snel weer af in Nederland. Bovendien is een drycooler meer geschikt om juist in koude periodes warmte weg te blazen.

“Een drycooler voor warmte-invang gaat condenseren, de platen zullen daardoor stof en vuiligheid aantrekken en wellicht zal er algengroei tussen de platen optreden. Daardoor zal het rendement van de installatie afnemen.”

GRACHTENWIJK Het oog van IF Technology viel op het vele aanwezige water in de Vathorsterdeelwijk. Het wijkje is gebouwd langs de rivier De Laak, die maximaal in de woonwijk is geïntegreerd. Zowat alle huizen grenzen aan het water, waardoor dit ook wel ‘de grachtenwijk van Amersfoort’ wordt genoemd. Vlakbij de wijk heeft het

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 31

REGENERATIE

Wko-regeneratie met oppervlaktewater

REGENERATIE Schematische weergave van het ‘Smart Polder Model’ waarin verschillende functies en concepten met elkaar worden gecombineerd.

Warmtepompinstallatie Wageningen Merk: Ciat Vermogen: 600 kW Afgiftesysteem: hoofdzakelijk vloerverwarming Aantal bronnen wko: 1 monobron Diepte: 150 meter Capaciteit regeneratie: 60 m³/h

Torckdael in Wageningen

waterschap zelfs een gemaal om het water hogerop te pompen. Dat leek Scholten de ideale regeneratiebron voor de wko, alleen is de ervaring met systemen uit het verleden niet zo positief, vanwege vervuiling van de platenwisselaars. Zo’n scheidingwisselaar is nodig om het bronwater en het oppervlaktewater te scheiden. Een traditioneel filter volstaat niet, ook al lijkt oppervlaktewater op het oog erg schoon.

“In het water zitten algen en bacteriën.

Die kunnen op de platenwisselaar gaan groeien, waardoor het rendement afneemt. Een ander probleem is dat je mosselzaad van zoetwater- of driehoeksmosselen inneemt, zeker in grote-

re watersystemen. Als die in de warmtewisselaar komen, heb je een groot probleem, want ze zijn niet meer te verwijderen.” De afgelopen tijd ontwikkelde IF Technology een speciaal systeem dat uit meerdere filters is opgebouwd.

Dit voorjaar kon de wko met het oppervlaktewater worden verbonden, en deze zomer werd de warmtepompbron geregenereerd met oppervlaktewater.

Dat verloopt eigenlijk boven verwachting. “De COP van de regeneratie is flink gegroeid. Met drycoolers haal je een COP van 25 en bij oppervlaktewater is hij ongeveer 75. De watertemperatuur blijft redelijk constant over de gehele zomer. Je hebt veel uren voor-

32 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

handen om energie uit het water te halen.” In Amersfoort is de regeling zo geprogrammeerd dat in het voor- en najaar de warmtepomp direct met rivierwater wordt gevoed. Het gebouwbeheersysteem meet constant de watertemperatuur in het riviertje. “Boven de 12 graden schakelt de warmtepomp over op oppervlaktewater. Komt de temperatuur boven de 16 graden, dan zal de warmtepomp ook warmte gaan laden in de bodem, of beide. Bij een koelvraag vanuit het gebouw zal er er niet alleen koude vanuit de wko naar het oppervlaktewater gaan, maar ook als koeling voor het gebouw. Het is echt een combinatieregeling.” In sep-

Bij utiliteitsgebouwen is de noodzaak om â&#x20AC;&#x2DC;s zomers de bronnen te regenereren meestal minder groot. Deze gebouwen kennen vaak een warmte-overschot, door de hoge interne warmtelast. Maar ook voor deze situaties is volgens IF Technology oppervlaktewater in beeld: met name om â&#x20AC;&#x2122;s winters extra koude in de bronnen in te brengen. Twee projecten zijn in onderzoek. EĂŠn met oppervlaktewater uit de Amsterdamse houthaven, en een met betrekking tot koudelevering aan de wko van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. Een dichtbij gelegen gemaal verpompt in natte periodes meer dan 1000 kubieke meter per minuut. In de winter is bij zulke grote waterhoeveelheden niet of nauwelijks merkbaar dat het water iets in temperatuur stijgt. â&#x20AC;&#x153;De thermische stijging van het effect van waterlozing voor koudeopwekking is zo beperkt, dat je het bijna onbestraft in kunt zettenâ&#x20AC;?, aldus een woordvoerder.

Warmtepompen op basis van het natuurlijke koudemiddel CO2 Airview Luchtbehandeling introduceert met de HP 90 warmtepompen een duurzame en milieuvriendelijke oplossing voor de productie van grote hoeveelheden warm tapwater.

tember is een soortgelijke regeneratie-installatie bij het appartementencomplex Torckdael van de Woningstichting in Wageningen (60 m3/h) aangezet. Daar wordt grachtenwater gebruikt om te regeneren.

HOGER PEILVAK Het mooie van het systeem is dat de pompen van de regeneratie-installaties zowel in Amersfoort als in Wageningen ook meteen als gemaal fungeren. Het afgekoelde water wordt in een hoger peilvak geloosd. Dat heeft als doel om thermische kortsluiting te voorkomen. Het waterschap is er erg blij mee, want het bespaart zo op de pompenergie van het gemaal. Dat lijkt een beetje tegenstrijdig: in de zomer, als het regeneratieproces in volle gang is, hoeft er toch geen water te worden weggepompt? Toch ligt dat anders; in deze situatie zijn de gemalen juist aangelegd om verdroging te voorkomen en zal â&#x20AC;&#x2DC;s zomers juist het meeste water omhoog worden gepompt. â&#x20AC;&#x153;En dat komt exact overeen met de periode waarin wij energie willen winnenâ&#x20AC;?, aldus Scholten. De systemen in Amersfoort-Vathorst en Wageningen zijn daarom onderdeel van het waterbeheer, zowel in kwantiteit als kwaliteit. Het waterschap Vallei en Veluwe is daarom enthousiast over de koudefabriek, zo bericht Het Waterschap, het vakblad van de Unie van Waterschappen.

Het besparen van pompenergie is ĂŠĂŠn, maar het afgekoelde water heeft ook nog een positief effect op de waterkwaliteit.

Algen, waterkroos en botulisme krijgen minder vrij spel in het afgekoelde water. Volgens Scholten zijn er veel meer situaties denkbaar waarbij oppervlaktewater een goede regeneratiebron is. Dat hoeft niet per se bij een gemaal te zijn waarbij het gekoelde water in een ander waterpeilvak wordt geloosd en de wko meteen als gemaaltje bij verdroging fungeert. Ook in vijvers en stilstaand water verbetert de waterkwaliteit door afkoeling. Scholten: â&#x20AC;&#x153;Nederland ligt voor de helft onder waterniveau. Als je kijkt naar al die kanalen en sloten en weet dat de efďŹ ciĂŤntie vele malen groter is dan met drycoolers, zie je dat er tal van kansen liggen.â&#x20AC;? Met de kennis en ervaring in Amersfoort gaat IF Technology de komende tijd onder de naam â&#x20AC;&#x2DC;smart polderâ&#x20AC;&#x2122; de markt benaderen met dit concept. WP

HP 90 Lucht/Water

HP 90 Water/Water

De HP 90 warmtepompen zijn uitgevoerd met het natuurlijke koudemiddel CO2, wat resulteert in diverse voordelen: t t

8BUFSVJUUSFEF UFNQFSBUVSFO UPU Ă&#x2014;$ &OFSHJF[VJOJH [FFS IPHF $01 NFU &*" TVCTJEJF NPHFMJKLIFJE

t

8BUFSVJUUSFEF UFNQFSBUVVS WBO Ă&#x2014;$ CJK FFO CVJUFOMVDIUUFNQFSBUVVS WBO Ă&#x2014;$

t

0QUJNBMF XFSLJOH CJK IPHF %FMUB 5

t

,PVEFUFSVHXJOOJOH PQUJPOFFM HFMJKLUJKEJHF QSPEVDUJF WBO XBSN FO LPVE XBUFS

%BOL[JK EF[F VOJFLF LFONFSLFO [JKO EF $0 XBSNUFQPNQFO TQFDJBBM HFTDIJLU WPPS EF QSPEVDUJF WBO HSPUF IPFWFFMIFEFO XBSN UBQXBUFS JO POEFS NFFS IPUFMT DBNQJOHT TQPSUQBSLFO [XFNCBEFO [PSHDPNQMFYFO [JFLFOIVJ[FO FO EF JOEVTUSJF %F )1 $0 XBSNUFQPNQFO [JKO MFWFSCBBS JO MVDIU XBUFS FO XBUFS XBUFS VJUWPFSJOH FO [JKO EBOL[JK EF NPEVMBJSF DBQBDJUFJUT PQCPVX HFTDIJLU WPPS JO[FU JO FFO DBQBDJUFJUTSBOHF WBO UPU L8

Anders denken in klimaatoplossingen

ADVISERING I ONDERSTEUNING I TOTAALOPLOSSING Airview Luchtbehandeling BV I 078 - 652 18 00 I www.airview.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 33

REGENERATIE

Warmte-overschot

KENNIS

Agenda 4 t/m 6 november 2014 COMBI Vakdagen Locatie: Venray. Informatie: www.evenementenhal.nl 11 t/m 13 november 2014 GEO-T Expo Locatie: Essen (D). Informatie: www.geotexpo.com 18 november 2014 Najaarscongres Nederlands Platform Warmtepompen Locatie: Houten.

Informatie: www.platformwarmtepompen.nl 20 november 2014 Congres: energietransitie en geothermie Locatie: ’s-Gravensande. Informatie: www.geothermie.nl 13 november 2014 Duurzaam Gebouwd Congres Locatie: Maastricht. Informatie: www.duurzaamgebouwdcongres.nl 25 november 2014 Startersbijeenkomst Gebruikersplatform Bodemenergie Locatie: Breda. Informatie: www.gebruikersplatformbodemenergie.nl 27 november 2014 NZEB Symposium Locatie: Brussel. Informatie: www.nzeb.be 4 december 2014 ‘Beheer en Onderhoud van Bodemenergiesystemen’ Locatie: Houten. Informatie: www.BodemenergieNL.nl/Themabijeenkomsten 27 t/m 29 januari 2014 Klimaatvak Locatie: Gorinchem. Informatie: www.evenementenhal.nl 10 t/m 14 maart 2014 ISH Locatie: Frankfurt. Informatie: http://ish.messefrankfurt.com Van 11 t/m 13 november vindt in het Duitse Essen de tweede editie plaats van de GEO-T Expo, een internationale beurs voor de aardwarmte-sector.

34 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

COMBI Vakdagen 2014:”Een unieke beurscombinatie” Van dinsdag 4 tot en met donderdag 6 november 2014 staat Evenementenhal Venray in het teken van COMBI Vakdagen.

Hiermee presenteert Evenementenhal Venray een sterke combinatie van vier vakbeurzen die gezamenlijk de totale bouwkolom bereiken; Monument, Bouw Compleet, Installatie Vakbeurs en Energie & Besparing. COMBI Vakdagen biedt een meerdaagse expositie, waarbij inspiratie, innovatie en netwerken binnen de bouw en installatietechniek centraal staan. Er wordt een breed netwerkplatform geboden waar professionals uit de verschillende branches elkaar ontmoeten, producten worden getoond en kennis en informatie wordt uitgewisseld. Tijdens de COMBI Vakdagen vinden diverse lezingen en kennissessies plaats. Tal van sprekers komen aan het woord en gaan nader in op de belangrijkste ontwikkelingen binnen de bouw en installatietechniek, te denken aan thema’s als energiebesparing en ketensamenwerking.

Vraag uw entreebewijs aan via www.evenementenhal.nl/combi-ve met code: 8140148665

Themabijeenkomst ‘Beheer en Onderhoud van Bodemenergiesystemen’ Donderdag 4 december organiseert branchevereniging BodemenergieNL haar jaarlijkse najaar-themabijeenkomst weer. Het thema is deze keer ‘Beheer en Onderhoud van Bodemenergiesystemen’. De bijeenkomst vindt plaats in het Van der Valk hotel te Houten.Tijdens deze middag wordt onder andere verteld over: t Goed beheer & onderhoud vraagt integrale aanpak t Contractvorming: Nut en noodzaak van prestatiecontracten t Belang van monitoring bij beheer en onderhoud t Samenhang bovengrond en ondergrond bij beheer en onderhoud t Beheer en onderhoud in de praktijk Vanaf 12.30 uur start de inlooplunch en registratie. Om 13.30 uur start het officiële programma. Deelname kost €195,- excl. btw. Meer informatie en inschrijven: www.BodemenergieNL.nl/Themabijeenkomsten

Op 18 november houdt het Nederlands Platform Warmtepompen van 12.30 tot 17.15 uur (plus borrel na afloop) haar najaarscongres. Het thema van het congres, dat plaatsvindt in Houten, is ‘Systeemkwaliteit en vakmanschap’.

De noodzakelijke kwaliteit van duurzame installaties in gebouwen vraagt om een integrale aanpak waarbij de gehele keten een kwalitatieve bijdrage zal moeten leveren. Uitgangspunt daarbij is wel dat ook de warmtepompsystemen als integraal onderdeel van het geheel moeten voldoen aan minimale kwaliteitseisen. Maar ook dient benodigde kennis en kunde binnen de keten op orde te zijn om de noodzakelijke integrale kwaliteit te kunnen garanderen.

Onderwerpen die tijdens het congres aan de orde zullen komen, zijn: t Kwaliteitslabeling & Ecodesign basis voor betrouwbare WP-systemen t Kennis als basis voor kwaliteit t Richtlijnen ISSO 72 en ISSO 39, essentieel om tot goed WP-systemen te komen t Actuele ontwikkelingen rond Warmtepompen t Monitoring van warmtepompsystemen, nut of noodzaak DOELGROEPEN VAN HET CONGRES: Met integratie van gebouw en installatie als uitgangspunt is het thema ‘Systeemkwaliteit en vakmanschap’ van belang voor een brede doelgroep in de bouwkolom. Niet alleen installateurs, adviseurs en producenten/leveranciers, maar ook architecten, bouwkundig aannemers, projectontwikkelaars en woningcorporaties zijn van harte welkom. Naast interessante inleidingen zal er zowel tijdens als aansluitend aan het congres voldoende ruimte zijn voor discussie en netwerken.

ORGANISATIE EN KOSTEN: Het NPW-congres wordt georganiseerd door het Nederlands Platform Warmtepompen (NPW) en is voor leden/begunstigers van het NPW gratis. Daarnaast kunnen personen die lid zijn van de bij de Stuurgroep van het NPW betrokken (branche)organisaties voor een gereduceerd tarief van €185,00 (ex BTW) aan het congres deelnemen. Ook overige geïnteresseerden zijn van harte welkom, voor hen geldt een toegangsprijs van €265,00 (ex BTW).

Gebruikersplatform Bodemenergie Op dinsdag 25 november organiseert het Gebruikersplatform Bodemenergie haar eerste netwerkbijeenkomst voor gebruikers van bodemenergiesystemen. Voor deze bijeenkomst zijn we te gast bij Holland Casino in Breda, dat zelf ook op een wko-installatie is aangesloten, samen met de gemeentekantoren en het Chassé Theater. Tijdens de borrel is dit wko-systeem te bezichtigen.

Foto: Bundesverband Wärmepumpe (BWP)

Voor deze bijeenkomst worden speciaal de gebruikers van bodemenergiesystemen uitgenodigd om met elkaar ervaringen uit te wisselen en relevante kennis en informatie op te doen.

Op deze kennis-/netwerkbijeenkomst, die onder leiding staat van dagvoorzitter Henk van Zoelen, komen vier sprekers aan het woord. Zij vertellen vanuit verschillende invalshoeken over hun ervaringen met bodemenergiesystemen met aandacht voor zowel mogelijke knelpunten als ook verbeterpunten. Projectleider Dick Westgeest sluit de middag af met een toelichting op het doel van het Gebruikersplatform Bodemenergie en wat de plannen voor de toekomst zijn. Het volledige programma is te bekijken op de website: www.gebruikersplatformbodemenergie.nl U vindt daar ook het inschrijfformulier.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 35

KENNIS

Najaarscongres NPW: ‘Systeemkwaliteit en vakmanschap’

PRODUCT NIEUWS

Centercon introduceert LG singlesplitunits met 25 kW koelvermogen Als uitbreiding op het leveringsprogramma van single buitendelen introduceert Centercon het nieuwe LG single CAC-buitendeel met een koelcapaciteit van 25 kW (UU85W).

Deze unit is toe te passen in luchtbehandelingskasten op basis van 0-10 V (vanaf december 2014); in Synchro Master-Slave-aansluiting tot maximaal vier binnendelen (kanaal, cassette, vloerplafond); in luchtgordijnen van LG Teddington met geïntegreerde besturing en in een singlesplit-kanaalunit

(UB85) met een maximale luchtzijdige opvoerhoogte van 250 PA. Voordelen zijn hoge rendementen bij zowel koelen als verwarmen, het grote werkingsgebied (verwarmen -18°C +18°C en koelen -20°C - +48°C) en het compacte en lichte karakter van de units.

De UU85 W is inmiddels leverbaar. Na de introductie van de UU85W wordt de UU70W met een koelvermogen van 20 kW geïntroduceerd.

Daikin biedt ‘Indoor Climate Out of the Box’ Tijdens de Dutch Green Building Week introduceerde Daikin ‘Indoor Climate Out of the Box’. Dit is ontwikkeld in samenwerking met Climate Capital. Met dit concept neemt de opdrachtgever in

één keer het gewenste binnenklimaat als dienst af tegen een vaste prijs per maand. Een aanbestedingstraject is hierbij niet nodig. De eindgebruiker krijgt garantie op de afgesproken klimaatprestatie. “We voorzien hiermee in de behoefte vanuit de markt,” aldus Jan Klingen, manager consulting sales bij Daikin. “We proeven bij opdrachtgevers namelijk wel de intentie om duurzaam te bouwen. Duurzame innovaties sneuvelen echter ergens in de keten, vanwege het belang van kortetermijn-

winst. Energiezuinige oplossingen komen dus zelden bij de eindgebruiker terecht. Op deze manier willen we dat veranderen.” ‘Indoor Climate Out of the Box’ biedt ten eerste comfort en ontzorging voor de gebruiker en ten tweede een financieel voordeel voor de opdrachtgever. Deze hoeft namelijk niet te investeren in het product en heeft de garantie dat de kosten voor deze service minimaal vijf procent lager uit vallen dan bij de traditionele gang van zaken.

Panasonic ontlast energienetwerk met Smart Heat Pump Panasonic introduceert een innovatieve aanpak voor energiebeheer. De Smart Heat Pump is een warmtepomp die de druk op het energienetwerk vermindert.

Het systeem neemt alleen op dalmomenten stroom af. Huiseigenaren besparen hierdoor dankzij het daltarief op de energiekosten, terwijl onnodige piekbelasting van het netwerk wordt voorkomen.

Dit systeem combineert beheeroplossingen met lucht-warmtepomptechnologie, zonne-energie en de intelligentie van slimme meters. Deze beheeroplossingen werken samen met het energienetwerk om een groene revolutie te realiseren door piekbelastingen te voorkomen.

Zonder piekbelastingen wordt de belasting op het netwerk beter verdeeld, waardoor meer huishoudens bediend

kunnen worden.

Het systeem wordt ontwikkeld op basis van Panasonics ervaring met energie-opslag (batterijen), zonnepanelen (HIT), slimme meters en warmtepomptechnologie.

Ondanks de duurzame werking van de Smart Heat Pump hoeven gebruikers

36 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

niet in te leveren op comfort. De warmtepomp voorziet een huis van zowel verwarming en koeling als warm water.

De Smart Heat Pump is geschikt voor gebruik bij lage temperaturen. De warmtepomp zorgt ongeacht de omstandigheden voor comfort, ook bij buitentemperaturen van -20°C.

PRODUCT NIEUWS

CO -warmtepompen en hoogrendement WTW-units van Airview 2

Airview Luchtbehandeling heeft tijdens de Energiebeurs 2014 drie nieuwe producten gepresenteerd die gericht zijn op energiebesparing en hergebruik van energie. Een van deze producten is de HP90-warmtepomp die gebruikmaakt van het natuurlijke en duurzame koudemiddel CO2 (R744).

De warmtepompen in deze lijn zijn ontworpen voor de energiezuinige productie van grote hoeveelheden warm tapwater in commerciële en industriele situaties.

De HP90 CO2-warmtepompen zijn ontworpen om wateruittredetemperaturen tot 90°C te realiseren, en leveren tot een buitenluchttemperatuur van -20°C een gegarandeerde wateruittredetemperatuur van minimaal 60°C. De energiezuinige werking van de warmtepompen komt tot uitdrukking in de COP tot 7,0 en de EIA-subsidiemogelijkheid.

Op de stand van Airview stond ook een tweetal hoogrendement WTWunits opgesteld: een met warmtewiel uitgevoerde unit, type ROTOR H-EC met 75 tot 90 procent warmteterugwinning, voor toepassing in de utiliteit, en een met polypropyleen kruisstroomwisselaar uitgevoerde unit, type REVERSUS, met >90 procent warmteterugwinning, voor toepassing in woningen.

EVENEMENTENHAL GORINCHEM 27, 28 en 29 januari 2015

Dé vakbeurs voor airconditioning, luchtbehandeling en koudetechniek

Openingstijden 13.00-21.00 uur

Dé vakbeurs voor de installatiebranche

Waarom deelnemen?

Persoonlijk contact

Onderhoud bestaande klanten

Ontmoet nieuwe klanten

Volledig verzorgd

Leads genereren

Voor ieder budget een passend pakket

Efficiënte marketingtool

Selectief uitnodigingsbeleid resulteert in kwalitatieve bezoekers Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

INTERESSE IN DEELNAME? WWW.EVENEMENTENHAL.NL OF 0523 - 289 898

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL OKTOBER 2014 WP 37

GASTCOLUMN

‘Europese regelgeving is nadelig voor consument’ We willen allemaal de nieuwste smartphone, tablet of televisie in huis. Welk type energiesysteem we gebruiken, doet er voor de meeste mensen niet toe. Maar die tijden zijn definitief aan het veranderen. We willen meer energie en daarmee geld besparen en ook - als het even kan - het milieu redden. Innovaties moeten dit mogelijk maken. Nu zijn verwarming, koeling, ventilatie en monitoring vaak nog gescheiden installatiesystemen. In de toekomst zullen we deze functies steeds meer integreren in een ‘slim’ systeem. De voortekenen daarvan zijn al zichtbaar. Grote en kleine bedrijven zijn er volop mee bezig, niet alleen Google en Apple, maar ook Panasonic.

Innovaties moeten ervoor zorgen dat de duurzaamheidsambities van overheden en de door consumenten gewenste besparingen worden gehaald en het liefst overtroffen. Want de planeet blijft maar opwarmen, en de CO2-uitstoot blijft groeien. Ook de economie dwingt ons tot verdergaande besparingen. En sinds de recente crises in de Oekraïne zijn we ons weer bewust van onze fossiele afhankelijkheid door energie-import uit politiek instabiele regio’s. Kortom: we moeten iets doen.

De Europese overheden zijn daarbij niet bepaald behulpzaam. Een grote barrière voor Panasonic en andere innovators zijn de nationale wetgevingen met betrekking tot certificering. Die maken onze producten onnodig duur. Er is namelijk nog geen Europese wetgeving, wat betekent dat we ons in elk land opnieuw moeten certificeren. We betalen jaarlijks vele duizenden euro’s om te bewijzen dat onze producten deugen. Alleen grote bedrijven kunnen zich dit permitteren. Er is daardoor minder keuze, de prijzen zijn hoger en de noodzakelijke innovaties verlopen trager of blijven achterwege. Mijn advies: maak de concurrentie groter. U leest het goed: wij pleiten voor méér concurrentie in Europa. Hoe? Door het vereenvoudigen en versoepelen van regels. Zeker in die landen waar sprake is van protectionisme, waardoor alleen lokale bedrijven profiteren. Maar ook in deze landen een level playing field.

De Nederlandse overheid investeert momenteel in windmolens, niet in warmtepompen. De reden daarvan is onduidelijk. Maar als ze haar CO2-reductiedoelstellingen, die zijn vastgelegd in het Energieakkoord, wil halen, zijn slimme warmtepompen veel effectiever. Windmolens en zonnepanelen produceren stroom, slimme warmtepompen beperken het stroom- en gasverbruik.

De Nederlandse overheid zou beide technieken moeten subsidiëren. Of nog beter: subsidieer energiesystemen met de hoogste energie-efficiency.

Laat Panasonic nu met haar smart heatpump de Solar Decathlon 2014 hebben gewonnen. Toeval? Zeker niet. Zo test Panasonic momenteel ook een batterij voor energieopslag in woningen en maken we steeds meer gebruik van cloudoplossingen. Onze missie draait om het vinden van échte oplossingen voor het energievraagstuk van particulieren en bedrijven. Maar dat kunnen wij niet alleen. Consumenten, energiebedrijven, fabrikanten én overheden moeten daarom constructiever samenwerken. Voor de klant én voor de planeet.

Enrique Vilamitjana Managing Director Panasonic Appliances Air-Conditioning Europe

38 WP OKTOBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

CSV

WERKT EFFICIENT. KOELT I NTELLIG ENT.

Hetzij voor air conditioning, warmtepomptoepassingen of industri谷le en procesNRHOLQJ EHQRGLJG LV PD[LPDOH HI多 FLsQWLH JHSDDUG DDQ XLWHUVWH SUHFLVLH HQ betrouwbaarheid. De nieuwe en intelligente CSV compact schroefcompressor met zijn volledig ge誰ntegreerde frequentieregelaar garandeert optimale controle, gecombineerd met een proactieve limietbewaking van het toepassings gebied. + LHUGRRU ]HW KLM QLHXZH PDDWVWDYHQ RS KHW JHELHG YDQ GHHOODVWHI多 FLsQWLH Meer informatie over onze producten vindt u op www.intelligent-compressors.com

Authorized dealer

Maak de Mitsubishi Electric heeft opnieuw een belangrijke stap gezet in het nog efficiĂŤnter en flexibeler maken van de City Multi VRF mini Y-serie (PUMY). De beste energieefficiĂŤntie waarden, een extreem laag geluidsniveau, leidinglengtes tot zelfs 300 meter en een brede keuze aan design binnen-units voor een optimaal klimaat comfort.

Dit alles geeft u de energieboost om van uw installatie een succesvol project te maken.

T 078 - 615 00 00

E INFO@ALKLIMA.NL

I WWW.ALKLIMA.NL