Wpt 03 2014

WP POMPEN JAARGANG 6 – NUMMER 3 – JUNI 2014 – PRIJS E 17,50

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Nederland gidsland?

Energiepalen Fundering als bron Interview Willem Hooijkaas Bodemsystemen SPF-rendementseis

Minimaal 50% minder CO2-uitstoot door halvering van het gasverbruik met de Daikin Intergas Hybride

Saskia en Wim van Soest stapten over naar het nieuwe verwarmen

“We genieten nu van warmte, zonder aardgas te verspillen”

Saskia en Wim van Soest hechten veel waarde aan comfort in huis, maar vinden het ook belangrijk om bewust om te gaan met het milieu. Niet voor niets stapten ze over op het nieuwe verwarmen met de Daikin Intergas Hybride.

Een verwarmingssysteem dat de warmte voor een groot deel uit de buitenlucht haalt, ook als het buiten vriest. “Zelfs de meest zuinige cv-ketel verbruikt nog onnodig veel gas, een fossiele brandstof die zorgt voor veel CO 2 -uitstoot.

Met de Daikin Intergas Hybride verbruiken wij nu minder dan de helft aan aardgas, omdat de warmtepomp het meeste werk doet en de cv-ketel alleen bijspringt als het echt nodig is. Wij genieten nu van het comfort en de warmte die we gewend waren met onze oude cv-ketel, maar dan zonder aardgas te verspillen. En dat is een heel prettig idee.” Kijk voor het hele verhaal op daikin.nl/ervaringen.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

COLOFON

Gidsland(!)?

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen

Overmatig enthousiasme en realiteitszin combineren slecht, zo bleek tijdens de productie van deze editie van Warmtepompen. Op basis van de manier waarop Nederland zich onlangs tijdens de internationale Heat Pump Conference presenteerde, stond er in eerste instantie een uitroepteken op de cover: ‘Nederland gidsland!’. Klagen kunnen we als de beste (zo weet ik uit biografische ervaring), maar internationaal speelt dat piepkleine landje af en toe toch mooi de eerste viool. Tal van technische uitvindingen met een Nederlandse oorsprong hebben de wereld veroverd: van het cassettebandje en de cd, tot het electrocardiodiagram, de zo verfoeide flitspaal, en een auto die net zo hard achteruit als vooruit kan rijden. Goed, die laatste vinding heeft weinig internationale betekenis en is slechts toevalligerwijs bekend geworden door een oud TROS-programma, maar het punt is duidelijk: in technologisch opzicht hebben we heel wat te bieden. Dat was altijd al zo, en in het Canadese Montreal, waar de IEA Heat Pump Conference plaatsvond, werd bevestigd dat het nog steeds zo is.

Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl tel. 06-26865263

Na al die positieve woorden moet er echter ook even flink worden geklaagd. Ons innovatieland bij uitstek behoort in Europa al jaren tot een groepje rodelantaarndragers als het om duurzaamheid en energiebeleid gaat. De reden ervoor is bekend; hij ligt drie kilometer onder de grond bij Slochteren, maar al tijden is evengoed duidelijk dat we in sneltreinvaart op een keerpunt afstevenen waarbij zal blijken hoeveel achterstallig onderhoud er in de Nederlandse energiehuishouding zit. Internationaal klimaatbeleid dwingt tot herziening, maar er is ook nog een andere reden: over ongeveer tien jaar zal het eenvoudigweg gedaan zijn met onze aardgaszelfvoorzienendheid, zo stelde Energie Beheer Nederland onlangs maar weer eens in een rapport. In amper 75 jaar hebben we er dan een groot deel van een gasbel doorheen gejaagd die de natuur in 300 miljoen jaar heeft opgebouwd. Een prestatie van formaat.

Vormgeving & Opmaak Publish Impulse Group - Cross Media Solutions Alphen aan den Rijn

Het innovatiefste jongetje van de klas is tegelijkertijd een van de meest verspillende en smerigste jongetjes. Er is inmiddels een Energieakkoord bij elkaar gepolderd, maar met het oog op de langere termijn - 2030 klinkt veel verder weg dan het is - zal de huidige insteek, alle kritiek ten spijt, bij lange na niet ambitieus genoeg blijken. Aan de technische sector zal het niet liggen: die heeft al tientallen jaren meer dan genoeg innovatiekracht om ervoor te zorgen dat we als gidsland een uitroepteken verdienen. Dat er uiteindelijk alsnog voor is gekozen om een vraagteken op de voorkant van dit blad te plaatsen, is dan ook vooral te danken aan treuzelende beleidsmakers.

Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (Agentschap NL) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Uitgever Geert van den Bosch Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316

Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 115,00, buitenland € 120,00 en los nummer € 17,50; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing.

Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2014 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

4 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ISSN 2214-7349

WP

19

INHOUD Verder in dit nummer:

12

NEDERLAND GIDSLAND?

16

In 1990 was Nederland bij de derde IEA Heat Pump Conference vertegenwoordigd om er te leren en de ogen uit te kijken. Bij de elfde Conferentie, die afgelopen maand plaatsvond in Canada, hadden we zelf een boodschap voor de wereld. Nederland loopt voorop als warmtepompen-innovatieland, zowel bij toepassingen in de industrie als in de utiliteit en woningbouw.

19 22 34 36

Toekomst voor bodemenergie Groene Hart Ziekenhuis Gouda SPF-rendementseis bodemenergie Warmtepomp + pv: een praktijkvoorbeeld EHPA Heat Pump Forum

26

INTERVIEW MET WILLEM HOOIJKAAS Als eigenaar van MarktMonitor, voorzitter van het NPW en secretariaatsvoerder van BodemenergieNL en AcademyNL maakt Willem Hooijkaas zich al jaren sterk voor kennisverbreding.

Het doet hem deugd dat er een certificeringsplicht komt voor warmtepompinstallateurs: “Om de kwaliteit van duurzame systemen te waarborgen, moeten bedrijven over voldoende kennis en kunde beschikken.”

30

FUNDERING ALS BRONSYSTEEM Wie nieuwbouw met een gesloten bronsysteem wil realiseren, moet meestal twee keer ‘de grond in’: een keer voor de fundering, en een keer voor de bronnen. Een kostbare aangelegenheid, en bovendien kan het leiden tot gepuzzel met ruimte. Door warmtewisselaars in de fundering te integreren, wordt zulke problemen omzeild. In IJmuiden zijn onlangs de energiepalen voor een nieuwbouwcomplex in de grond geslagen.

36 Rubrieken: 04 06 38 40 42

Colofon Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 5

NIEUWS

Nieuw bedrijfspand voor Orcon en Thercon De zusterbedrijven Orcon (producent van ventilatiesystemen) en Thercon (importeur van Fujitsu-warmtepompen- en airconditioningapparatuur) hebben een nieuw, energiezuinig bedrijfspand geopend in Veenendaal. Het pand is gebouwd volgens het ‘Green Igloo’-concept, waarbij een integraal duurzaam binnenklimaat centraal staat. Het pand wordt ‘all electric’ verwarmd, gekoeld en geventileerd en op het dak liggen PV-panelen voor de opwekking van energie en het laden van elektrische auto’s.

VOOR 15.00 BESTELD?

volgende dag in huis!

VOOR- EN NAJAARS

trainings programma

VOOR ACTUELE KENNIS

6 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Nieuwe F-gassenverordening officieel gepubliceerd In mei heeft de Europese Commissie de nieuwe F-gassenverordening officieel gepubliceerd. De nieuwe regelgeving is verschenen in het Publicatieblad van de Europese Unie en kan nu door eenieder worden geraadpleegd. In het Publicatieblad verscheen de verordening als laatste in een lijst van acht nieuwe pakketten aan regelgeving die onlangs zijn aangenomen door het Europese Parlement. Officieel gaat het om ‘Verordening (EU) Nr 517/2014 van het Europees Parlement en de Raad (...) betreffende gefluoreerde broeikasgassen en tot intrekking van Verordening (EC) Nr 842/2006”. Door de laatste paar woorden in die zin wordt de oude F-gassenverordening officieel verleden tijd verklaard.

Het Publicatieblad met de nieuwe verordening kan worden geraadpleegd via de website http:// eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/ TXT/?uri=OJ:L:2014:150:TOC. Hier is de verordening in een Nederlandstalige versie te lezen en te downloaden.

INNOVATIEVE

special concepts

In Nijmegen realiseert de Klaassen Groep voor woningcorporatie Portaal een serie energienotaloze woningen.

Zeven van deze woningen zijn uitgerust met de bijna onzichtbare, integrale lucht/water-warmtepomp Hydrotop van Dutch Heatpump Solutions. Als centrale spil in de klimaatinstallatie levert de Hydrotop warmte voor de luchtverwarming en voor het tapwater. De benodigde elektrische energie wordt volledig opgewekt door de 21 zonnepanelen op het dak van elke woning. “Wij hebben een bijzonder efficiĂŤnt en comfortabel concept uitgewerkt dat met een minimale hoeveelheid energie voor een maximaal comfort in deze huurwoningen zorgt. Dat moet ook, want wij hebben ons voor ten minste tien jaar garant gesteld voor de prestatie van deze energienotaloze woningenâ€?, aldus Tjalle Bulten van Ordelman & Dijkman, een zelfstandig opererende vestiging van de Van Losser Installatiegroep.

Warmtepompen op basis van het natuurlijke koudemiddel CO2 Airview Luchtbehandeling introduceert met de HP 90 warmtepompen een duurzame en milieuvriendelijke oplossing voor de productie van grote hoeveelheden warm tapwater.

HP 90 Lucht/Water

HP 90 Water/Water

De HP 90 warmtepompen zijn uitgevoerd met het natuurlijke koudemiddel CO2, wat resulteert in diverse voordelen:

Een belangrijke rol in het installatieconcept is weggelegd voor de Hydrotop van Dutch Heatpump Solutions (DHS). Bij deze lucht/water-warmtepomp zijn de buiten- en de binnenunit tot ĂŠĂŠn toestel geĂŻntegreerd. De Hydrotop wordt door het dak in de woning geplaatst, waarbij het deel dat de buitenlucht aanzuigt circa tien centimeter boven het dak uitsteekt. Vanaf de buitenkant lijkt het alsof er een dakraam op het dak ligt. Aan de binnenkant zorgt het toestel dat de warmte, die de warmtepomp uit de buitenlucht haalt, aan de klimaat- en tapwaterinstallatie wordt afgegeven.

Volgens Bulten past de Hydrotop bijzonder goed in het all-electric concept dat in de woningen wordt toegepast.

De warmte die deze warmtepomp genereert wordt in buffers opgeslagen en overgebracht op het verwarmingssysteem dat in de huurwoningen is geĂŻnstalleerd. Dirk-Jan Klaassen van de Klaassen Groep is erg tevreden over de forse bijdrage van de Hydrotop aan de uitstraling die de ontwerpers aan de woningen wilden geven. “Wij zelf, maar ook de welstandscommissie, waren hier geen voorstander van plaatsing van een losse buitenunit voor het warmtepompsysteem. Zo’n unit beĂŻnvloedt het aanzien van de woningen toch in zekere zin negatief - zeker omdat we hier de warmtepomp aan de straatzijde wilden plaatsen. Daarom zijn we erg enthousiast over de fraaie integratie in het dak die de Hydrotop ons biedt.â€?

t

8BUFSVJUUSFEF UFNQFSBUVSFO UPU Ă—$

t

&OFSHJF[VJOJH [FFS IPHF $01 NFU &*" TVCTJEJF NPHFMJKLIFJE

t

8BUFSVJUUSFEF UFNQFSBUVVS WBO Ă—$ CJK FFO CVJUFOMVDIUUFNQFSBUVVS WBO Ă—$

t

0QUJNBMF XFSLJOH CJK IPHF %FMUB 5

t

,PVEFUFSVHXJOOJOH PQUJPOFFM HFMJKLUJKEJHF QSPEVDUJF WBO XBSN FO LPVE XBUFS

%BOL[JK EF[F VOJFLF LFONFSLFO [JKO EF $0 XBSNUFQPNQFO TQFDJBBM HFTDIJLU WPPS EF QSPEVDUJF WBO HSPUF IPFWFFMIFEFO XBSN UBQXBUFS JO POEFS NFFS IPUFMT DBNQJOHT TQPSUQBSLFO [XFNCBEFO [PSHDPNQMFYFO [JFLFOIVJ[FO FO EF JOEVTUSJF %F )1 $0 XBSNUFQPNQFO [JKO MFWFSCBBS JO MVDIU XBUFS FO XBUFS XBUFS VJUWPFSJOH FO [JKO EBOL[JK EF NPEVMBJSF DBQBDJUFJUT PQCPVX HFTDIJLU WPPS JO[FU JO FFO DBQBDJUFJUTSBOHF WBO UPU L8

Anders denken in klimaatoplossingen

ADVISERING I ONDERSTEUNING I TOTAALOPLOSSING Airview Luchtbehandeling BV I 078 - 652 18 00 I www.airview.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 7

NIEUWS

Hydrotop in Nijmeegse energienotaloze huurwoningen

NIEUWS

Wolter & Dros verbetert wko-rendement Hogeschool Utrecht HU locatie De Nieuwe Poort (foto: Kees Rutten)

“Van de tweeduizend wko-installaties in Nederland functioneert 70 procent allesbehalve naar verwachting”, aldus Wolter & Dros. De afdeling Duurzame Energieprojecten van het bedrijf schiet met WKO Garant te hulp bij falende installaties en gaat op twee locaties van Hogeschool Utrecht (HU), de wko’s rendabeler maken. Eerder behaalde Wolter & Dros al positieve resultaten voor UPC en het Sint-Nico-

laaslyceum in Amsterdam en het ROC Rijn IJssel in Arnhem.

Het contract met Hogeschool Utrecht sluit aan op het raamcontract Onderhoud dat de HU al heeft met CWF (Croon Wolter & Dros Facilities). Voor de locatie Oudenoord 700 geldt een beperkt WKO Garant-contract waarbij maandelijks een uitgebreide rapportage wordt opgesteld over het wko-systeem. Verder zal Wolter &

Onderhoudende discussies tijdens de College Tour Duurzame Energie

Dros eenmalig op basis van de rapportages een advies opstellen over het instellen of aanpassen van de installatie. Dit om te voldoen aan wettelijke verplichtingen én om een optimum te vinden in comfort en energiekosten. Voor de HU-locatie in Amersfoort is een volledig WKO Garant-contract getekend. WKO Garant werkt met een resultaatgarantie voor de opdrachtgever; daarbij maakt Wolter & Dros gebruik van een zelf ontwikkeld dashboard: de Energy Performance Monitor (EPM). Deze internetapplicatie biedt de klant in een oogopslag een compleet en begrijpelijk beeld van de duurzame, financiële en technische prestaties van zijn wko. Na een quick scan en nulmeting worden klantspecifieke afspraken geformuleerd met betrekking tot financiële besparing en CO2-reductie. Wolter & Dros werkt daarbij volgens het principe ‘no cure, less pay’: als de resultaten niet volledig worden behaald, betaalt de klant minder.

De College Tour Duurzame Energie die op 24 april Dubotechniek in Zaltbommel aandeed, werd bezocht door ongeveer 80 geïnteresseerden. De Tour, die bestaat uit een reeks kennissessies rond het thema duurzame energie, wordt georganiseerd door een samenwerkingsverband van bouw- en installatiebedrijven. Op 24 april traden Stef Blok (Minister voor Wonen en Rijksdienst), Martijn Raaijmakers (United by Passion), Jan-Willem van de Groep (programmaregisseur EnergieSprong) en Lars van der Meulen (duurzaamheidsmanager bij VolkerWessels) op als sprekers.

Stef Blok, minister voor Wonen en Rijksdienst, in discussie met het publiek tijdens de College Tour Duurzame energie.

8 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Onlangs is The Heating Company van naam veranderd.

Het bedrijf, onderdeel van de groep Vaessen Industries, gaat al zijn producten (radiatoren, vloerverwarming en ventilatie) ophangen aan de naam van zijn bekendste merk, Vasco. “In deze snel veranderende tijd is een duidelijk en rechtlijnig profiel meer dan ooit een prioriteit“, motiveert CEO Patrick Nijs de ‘rebranding’.

Onder de paraplu van The Heating Company werden tot nu toe de radiatormerken Vasco, Brugman, Thermic en Superia gegroepeerd, evenals een assortiment van vloerverwarming en ventilatie onder de naam Vasco.

Omdat het bedrijf zich steeds meer profileert als een totaalaanbieder voor het binnenklimaat, en niet alleen verwarming, wordt Vasco de nieuwe overkoepelende naam voor het programma van design- en paneelradiatoren, handdoekdrogers, vloerverwarming en ventilatie.

“The Heating Company was in de markt sowieso minder bekend dan Vasco”, zegt CEO Patrick Nijs, nu bijna een jaar aan het roer bij het bedrijf. “Maar dit is meer dan zomaar een nieuwe vlag. Innovatie wordt hét terrein om het verschil te maken in een tijd waar klimaattechnologie steeds sneller evolueert. We willen daarin een voortrekkersrol opeisen. Vasco heeft op dat gebied al een sterke reputatie, als kwaliteits- en designmerk ‘made in Belgium’. Een logische keuze dus.”

Samsung Electronics is wereldwijd marktleider op vele gebieden, variërend van monitoren en TV’s tot mobiele telefoons en geheugenchips. Via innovatieve en betrouwbare producten laat Samsung de wereld kennis maken met fantastisch nieuwe mogelijkheden. Zo ook op het gebied van klimaatbeheersing.

De totaaloplossingen van Samsung klimaatbeheersing Warmtepompen - Lucht-lucht - Lucht-water - Water-lucht - Water-water - Lucht-lucht/water - Water-lucht/water + aansluiting op luchtbehandelingskasten

WTW ventilatie - Enthalpieventilatie, vocht en temperatuur - Zeer schone lucht door unieke F8 filters - Geen (elektrische) voorverwarming nodig

Bewoners De Teuge “lijden tienduizenden euro’s schade” De schade die bewoners van de wijk De Teuge in Zutphen inmiddels hebben opgelopen door hun niet goed functionerende collectieve wko bedraagt “tienduizenden euro’s” per huishouden. Dat zou volgens het dagblad Stentor blijken uit een onderzoeksrapport dat is opgesteld door de raadsman van de bewoners. Volgens het rapport zijn de kosten per huishouden in de wijk opgelopen tot bedragen tussen de 35.000 en 75.000 euro. Deze bedragen zouden onder andere zijn gebaseerd op de initiële kosten van de aanschaf van een warmtepomp en op de veel te hoge energielasten waar de bewoners al jaren mee kampen.

Eerder leek er sprake te zijn van een kleine doorbraak in het voortslepende conflict. Vitens bood de bewoners van de wijk aan om kostenloos over te stappen op cv-ketels voor de verwarming van hun woningen, en is blijkbaar van plan de wko-installatie te ontmantelen. Als bewoners daarbij akkoord zouden gaan met finale kwijting, en dus afzien van schadeclaims, zouden ze bovendien 3.750 euro krijgen. Volgens de bewoners geeft het rapport echter aan dat de werkelijk geleden schade hoger ligt dan dit bedrag.

Airconditioning - Volledig assortiment binnendelen in diverse capaciteiten

Gebouwbeheersystemen - Geïntegreerde bedieningsoplossingen met de DMS2 - Bediening, controle en monitoring op afstand via internet - Gebruiksvriendelijke toepassing

www.samsung-klimaat.nl WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 9

NIEUWS

The Heating Company wordt Vasco Group

NIEUWS

LG levert honderdste Multi V IV LG heeft sinds de introductie in januari meer dan honderd Multi V IV-klimaatsystemen uitgeleverd in Nederland, en daarmee zijn doelstellingen overtroffen. De succesvolle uitlevering is mede tot stand gekomen door efficiënte samenwerking met distributiepartner Centercon. “Dat we binnen een half jaar honderd Multi V IV-klimaatsystemen hebben uitgeleverd, kenmerkt de succesvolle introductie van de Multi V IV. Ik ben enthousiast dat de markt kiest voor het meest energiezuinige VRF-systeem van dit moment. Met onze kosteloze en vrijblijvende second opinion helpen wij organisaties tot de beste klimaatoplossing te komen voor hun project”, aldus Richard de Waal, divisiedirecteur voor Air Conditioning & Energy Solutions bij LG Electronics Benelux.

De Multi V IV heeft volgens LG de hoogste energie-efficiëntie van alle conventionele VRF-systemen in de markt. In vergelijking met de voorgaande generatie is het systeem 30 procent efficiënter bij vollast en zeventien procent efficiënter bij deellast.

De hoge energiezuinigheid is het gevolg van een aantal innovaties. Zo is de Multi V IV voorzien van een Smart Oil Return-systeem (waardoor de olie-retourcyclus alleen wordt uitgevoerd wanneer dit echt nodig is), werkt hij enkel met invertercompressoren (waardoor de benodigde koel- of verwarmingscapaciteit sneller wordt geleverd), kent het systeem een slimme warmtewisselaartechnologie (voor een optimaal warmtewisselaaroppervlak en koudemiddelstromingsrichting) en is Active Refrigerant Control geintegreerd (waarmee de hoeveelheid circulerend koudemiddel actief wordt gecontroleerd en gevarieerd).

Unica positief getoetst op nieuwe wko-richtlijn Tijdens een tweedaagse audit van Dekra is Unica Ecopower positief getoetst op het toepassen van de nieuwe BRL6000-21 richtlijn. Deze richtlijn is per 1 oktober 2014 verplicht voor alle partijen die zich met warmte-koudeopslag (wko) bezighouden.

Volgens het Wijzigingsbesluit Bodemenergiesystemen dienen bedrijven die wko’s ontwerpen, installeren, beheren en onderhouden vanaf die datum te beschikken over een erkenning van overheidsinstantie Bodem+.

Unica Ecopower heeft zich hiervoor als eerste bedrijf in Nederland laten certificeren en vraagt op basis hiervan binnenkort de erkenning aan bij Bodem+, zodat het integrale klimaatinstallaties met wko kan blijven aanbieden. Jan-Maarten Elias: “De certificeringsslag van onze bedrijfstak zal aan opdrachtgevers en eindgebruikers een belangrijk signaal afgeven, dat zowel nieuwe als bestaande bodemenergiesystemen zeer rendabel en vooral betrouwbaar kunnen draaien en duurzaamheidsambities kunnen waarmaken.” Unica Ecopower zal deze certificering als kenniscentrum voor duurzame technieken voor de gehele Unica Groep verder inregelen en waarborgen.

10 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

NIEUWS

‘Afhankelijkheid van aardgas is riskant’ Er is voor Europa geen betrouwbare leverancier van aardgas meer. Dat concludeert de Energy Watch Group (EWG) op basis van analyse. Door de Krim-crisis kan Rusland - als grootste leverancier - in de toekomst wegvallen. De VS importeren zelf aardgas uit Canada en vallen af als alternatieve aanbieder.

Volgens de analyse zijn Noord-Afrika, het Midden-Oosten en Kazachstan ook geen opties omdat het politiek instabiele regio’s zijn. Het enige alternatief, aldus de EWG, is daarom de keuze voor vormen van hernieuwbare energie, waaronder duurzame warmte.

De positieve bijwerkingen van dit scenario zijn dat het milieu wordt beschermd en dat er banen worden gecreëerd. Met name warmtepompen komen bij dit alternatief in aanmerking. Duitsland verkoopt vaak heel goedkoop overtollige elektriciteit naar het buitenland, door de instabiele productie van hernieuwbare elektriciteit op basis van windenergie.

De warmtepomp kan deze fasen opvangen door alleen warmte te produceren wanneer er zeer veel stroom in het netwerk aanwezig is.

Deze ‘overtollige’ warmte kan worden gebufferd en later worden afgegeven als de consument daar behoefte aan heeft. Warmtepompen met het ‘SG Ready’-label zijn nu al voorbereid op deze toekomstgerichte ‘Smart Grid’-oplossing.

Bron: Bundesverband Wärmepumpe e.V

Jaarverslag 2013 IEA Heat Pump Programme gepubliceerd Het IEA Heat Pump Programme jaarverslag 2013 is gepubliceerd en kan worden gedownload in de publicatiedatabank van het IEA Heat Pump Centre (www.heatpumpcentre.org).

Het jaarverslag beschrijft het werk van het ‘Programme’ in 2013, informatie over de ‘Annexes’ (projecten), resultaten van het ‘Programme’ en de hoogtepunten van 2013.

Het IEA Heat Pump Centre is een internationale informatiedienst voor warmtepomptechnologieën, -toepassingen en -markten. Het doel ervan is om de invoering en toepassing van warmtepompen en aanverwante technologieën, waaronder airconditioning en koeling, te promoten.

ISSO-publicatie 39 aangepast aan wkoregelgeving Gecertificeerde bedrijven en installateurs in wko-systemen geven met de vernieuwde ISSO-publicatie 39 invulling aan de Nederlandse regelgeving en Europese normen voor open wko-systemen. Vanaf 1 oktober 2014 mogen ontwerp, installatie en beheer aan bodemenergiesystemen alleen nog worden uitgevoerd door gecertificeerde bedrijven. De open systemen worden behandeld in ISSO-publicatie 39, ‘Energiecentrale met warmte- en koudeopslag’

(www.isso-digitaal.nl). De vernieuwde ISSO-publicatie 39 reikt ook een methode aan om het rendement van wko’s over een heel jaar te bepalen. Deze gegevens zijn nodig om de Seasonal Performance Factor (SPF) vast te stellen. De nieuwe regelgeving stelt het registreren en het rapporteren van de SPF verplicht. Meer over de SPF leest u in het artikel op pagina 22.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 11

Nederland gidsland?

EA Heat Pump Conference

In 1990 was Nederland bij de derde IEA Heat Pump Conference vertegenwoordigd om er te leren en de ogen uit te kijken. Bij de elfde Conferentie, die afgelopen maand plaatsvond in het Canadese Montreal, hadden we zelf een boodschap voor de wereld. Zes Nederlandse sprekers waren er aanwezig, terwijl ook nog twee workshops door Nederlandse deelnemers werden geleid. Nederland loopt voorop als warmtepompen-innovatieland, zowel bij toepassingen in de industrie als in de utiliteit en woningbouw.

TEKST: ONNO KLEEFKENS – RIJKSDIENST VOOR ONDERNEMEND NEDERLAND 12 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

KRITISCHE NOOT Ondanks deze positieve ontwikkelingen liet de secretaris-generaal van de European Heat Pump Association, Thomas Nowak, zich kritisch uit over het Europese beleid, dat in zijn ogen de uitdagingen en kansen voor warmtepompen onvoldoende oppakt.

Warmtepompen dragen op kosteneffectieve wijze in de breedte bij aan de reductie van fossiel energiegebruik, vermindering van broeikasgassen en de vermindering van energie-import, en bovendien zorgen ze voor leveringszekerheid, betaalbaarheid van energie en werkgelegenheid. Ross Donaldson (University of Strathclyde, Glasgow) noemde de inzet van warmtepompen in flats en rijtjeshuizen als kans; het is een kosteneffectieve oplossing in gebieden met een dreigende energiearmoede voor bewoners. Hij sloot hiermee aan op

Onno Kleefkens (l) en Jussie Hirvonen, voorzitter van de Finse warmtepomp-associatie, bij de sessie waar Hirvonen sprak en Kleefkens voorzitter was.

CONFERENTIE

Het hoofdonderwerp van de elfde IEA warmtepompconferentie was de reductie van CO2-emissies en broeikasgassen. De conferentie had een hoog wetenschappelijk niveau en er werden talloze studies gepresenteerd, maar er waren ook inhoudelijke pareltjes te vinden die een veranderend inzicht tonen. Onderwerpen zoals de toekomstige energiedragers, energiezekerheid, en de ontwikkeling naar ‘energieneutraal’, met als samenhang in dit geheel een ontwikkeling naar smart grids, gaven nieuwe trends aan, die vooral in Europa een duidelijke weerklank hebben in de wereld van de warmtepompen.

het betoog van Nowak: er zijn genoeg kansen, maar ze moeten wel worden opgepakt.

LUCHT/WATER In verschillende presentaties werden snelle ontwikkelingen op het gebied van lucht/water-warmtepompen getoond. Meerjarige monitoring in Canada en Zweden toont aan dat de nieuwste generatie warmtepompen die geschikt zijn voor toepassing bij zeer lage buitemperaturen aanzienlijk beter presteren dan de vorige generaties. Ze voldoen relatief eenvoudig aan het Europese ECO-label A++, dat wordt toegekend aan de beste verwarmingstoestellen. Grondgebonden warmtepompen doen het weliswaar nog altijd beter, maar de technologie is te kostbaar voor gebruik in renovatieprojecten. Met de focus op diepe renovatie van bestaande bouw in Europa “wordt lucht de energiebron van de toekomst”, aldus Thomas Nowak.

HYBRIDE Lindsay Sugden (Delta-EE, Edinburgh) betoogde dat energie- en netwerkbedrijven slimme hybride warmtepompen ‘nodig’ hebben, omdat flexibiliteit aan de vraagzijde een essentieel kenmerk wordt van toekomstige energiesystemen. In enkele Europese landen begint het nu al te knellen. In de workshop ‘Heat Pumps in Smart Grids’, die vanuit Annex 42 werd geleid door BDH, werd van de aan de Annex deelnemende landen een overzicht getoond van behoeften, kansen en mogelijkheden.

Onderzoeksinstituut Fraunhofer heeft gezamenlijk met de DHPA het initiatief genomen om een nieuwe IEA-taak op het gebied van hybride warmtepompen op te zetten. De startdiscussie van dit project trok veel belangstelling in Montreal.

Charles Geelen (Infinitus, Arnhem) presenteerde daarna een visie over tapwaterwarmtepompen. Tapwaterwarmtepompen kennen een groeiende markt in Europa en in combinatie met zon-pv concurreren ze in landen als Duitsland de thermische zonneboilers uit de markt. Omdat er nog een groot verbeterpotentieel is en er veel Nederlandse kennis beschikbaar is, heeft RVO (voorheen AgentschapNL) het initiatief genomen voor een nieuwe IEA-taak op dit onderwerp.

Tijdens de conferentie werd onder andere een workshop over Smart Grids gegeven.

INDUSTRIËLE TOEPASSINGEN Tijdens de workshop over industriële warmtepompen presenteerde RVO het kersverse rapport ‘Industrial Heat Pumps in the Netherlands’. Het concept daarvan staat binnenkort op de website van RVO. Met een groeiend aantal cases en een solide basis op het gebied van O&O, onder andere bij de TKI ISPT, is er sprake van een ongekende revival in Nederland. Ook landen als Frankrijk en Japan tonen een behoorlijk ontwikkelperspectief. De bredere toepassing in het ‘normale’ temperatuurwerkgebied vraagt om goede voorbeelden en communicatie hierover. Belangrijk is dat kennis breder beschikbaar wordt en dat er toepasbare analysemethoden zijn, die bij voorkeur niet bestaan uit complexe software. Een belangrijke doorontwikkeling betreft de toepassing in hogere temperatuurgebieden, die mogelijk is dankzij de beschikbaarheid van nieuwe koudemiddelen. Zo presenteerde Siemens via Florian Reissner een nieuw koudemiddel (LG6) dat 130–140oC als condensatietemperatuur heeft. In Nederland heeft IBK samen met ECN en Bronswerk overigens een prototype-warmtepomp geïnstalleerd in de papierindustrie.

Rond dit onderwerp is inmiddels het initiatief genomen voor een internationaal IEA-project. Op Europees niveau is hier binnen de EHPA een werkgroep voor opgezet.

STADSVERWARMING Warmtepompen en stadsverwarming lijken niet met elkaar te rijmen. Toch toonde Janne Heinonen (Enermix, Finland) dat er in de Finse renovatie van gestapelde bouw een groot potentieel is voor ventilatiewarmtepompen, aangesloten op stadsverwarming.

Bewoners kunnen er 40 procent mee

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 13

Het is bijna zo ver!

Het Nationaal Congres Gastvrijheidszorg

12-06-14

NATIONAAL CONGRES GASTVRIJHEIDSZORG

Check en noteer vast in uw agenda donderdag 12 juni 2014 INFO: WWW.ZORGMETSTERREN.NL

CONFERENTIE

IEA

Denis Tanguay, de Canadese organisator van de elfde IEA Heat Pump Conference, opent het evenement.

besparen op hun energiekosten. De energiedistributiebedrijven juichen de koppeling van warmtepompen niet toe.

De in Nederland ontwikkelde booster-warmtepomp, gepresenteerd door Krijn Braber (Infinitus, Arnhem) kan in een warmtedistributiesysteem echter juist voor optimalisatie van het gehele systeem zorgen. Bovendien wordt er een verduurzamingsslag mee gemaakt, omdat de booster kan worden toegepast bij lagere distributietemperaturen - waardoor minder warmteverlies wordt geleden. Een andere trend die werd gepresenteerd (door Craig Farnham van de Osaka University in Japan) is de beperking van warmteverliezen in Urban Thermal Grids, wat ook cruciaal is voor verdere verduurzaming. Bovendien kan de warmtepomp hiermee beter uit de voeten aan de opwekkingskant van de distributie. Pieter van de Ploeg (Alliander, Arnhem) presenteerde tot slot een studie naar de mogelijkheden om gebiedsgewijs tot energieneutraliteit te komen. De combinatie van laagtemperatuurdistributie en warmtepompen vormt de kern van een slim systeem.

Op IEA-niveau werken Denemarken en Nederland gezamenlijk aan een internationale taak (‘Annex’) op dit gebied.

De International Energy Agency (IEA) is een onafhankelijk internationaal platform dat zich inzet voor de realisatie van “betrouwbare, betaalbare en schone energievoorzieningen”. De organisatie telt 29 lidstaten, waaronder de meeste Europese landen (en ook Nederland), en bijvoorbeeld ook Australië, de VS, Canada en Japan. Binnen het Heat Pump Programma dat in 1978 wed opgezet als onderdeel van de IEA, werken lidstaten samen in verschillende projecten rond warmtepompen en aanverwante onderwerpen zoals airconditioning en koudemiddelen. Het programma heeft als doel om het gebruik van warmtepompen te stimuleren, in “iedere situatie waarin ze omwille van het milieu kunnen bijdragen aan de reductie van energiegebruik” . www.iea.com

INTEGRAAL DENKEN In de workshop over energieneutraal bouwen en warmtepompen werd duidelijk hoe ver Nederland is in integraal conceptueel denken en uitvoeren. Waar men in landen als Zwitserland, de VS en Duitsland vaak blijft hangen in onderzoek en de uitvoering van een enkel ‘duur’ pilotproject, komen in Nederland inmiddels grotere projecten van de grond. Tijdens de conferentie was hier veel aandacht voor en werd ingegaan op projecten zoals Rijswijk Buiten.

Het algemene beeld dat is blijven hangen na afloop van de conferentie, is dat Nederland het helemaal niet zo gek doet, op het gebied van warmtepompinnovaties. Misschien dat langzaam maar zeker een uitspraak van eind jaren negentig van de vorige eeuw uit begint te komen.

Destijds werd gesteld dat ‘een warmtepomp die technisch en economisch geschikt is voor de Nederlandse markt, een wereldproduct is’. WP WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 15

De in aanbouw zijnde woon-, werk- en winkeltoren First Rotterdam wordt verwarmd en gekoeld middels een wko van Eneco.

Toekomst voor bodemenergie

‘Bodemenergie is een facilitator’

Bekijk ondergrondse systemen vanuit een integrale visie. Stel de gebruiker centraal. Blijf het proces van energiewinning, onder leiding van een supervisor, nauwlettend volgen - ook als het klaar is. En probeer een balans te vinden tussen de verschillende wetten en regels. Als deze aanbevelingen ter harte worden genomen, is er veel mogelijk, zo bleek tijdens een themamiddag over de toekomst voor bodemenergie.

TEKST: JAAP VAN EKERIS Dagvoorzitter Teun Bokhoven noemde deze aanbevelingen als rode draad. “Er zijn de afgelopen jaren brokken gemaakt, maar we leren nu onze lessen”, zei hij aan het eind van de voorjaarsbijeenkomst van BodemenergieNL. In Van der Valk hotel Houten bogen zo’n zestig belangstellenden zich op 10 april onder meer over het SER Energieakkoord, de energiebesparing in de gebouwde omgeving, wetgeving en certificeringssystemen.

KANSEN GENOEG Bokhoven (voorzitter van de Duurzame Energie Koepel) tekende naast het slotwoord ook voor de aftrap. Als eerste van vijf inleiders ging hij in op de uitkomsten van het regeerakkoord over duurzame energie. BodemenergieNL is hier nauw bij betrokken geweest. “Hoe

gaan we de besparingen uit het akkoord halen?” vroeg hij zich af. Eén van de gestelde doelen is anderhalf procent energiebesparing per jaar, wat neerkomt op 100 PJ in 2020. In dat jaar moeten er ook meer dan 20.000 bodemsystemen in gebruik zijn.

Kansen genoeg, aldus Bokhoven.

“Bodemenergie is een facilitator. Het vormt de buffer tussen vraag en aanbod. De toekomst van het potentieel is hoger dan de potentie tot 2023, die wordt geschat op 12 tot 21 PJ.” Knelpunten zijn er ook. De vergunningsprocedures zijn complex en het imago en de zichtbaarheid van bodemenergie(systemen) laat te wensen over. Ook de installatiekwaliteit kan beter en er is een verschil in beoordeling van traditionele installaties en wko-systemen. Als oplossingen

16 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

noemde hij ‘Kwaliteitsverbetering door certificering’ en ‘Een evenwichtige afweging tussen belangen van gebruikers’.

BELEGGERS Dat laatste keerde regelmatig terug deze middag. Rob Lith van vastgoedverhuurder Merin vertelde over de relatie tussen bodemenergie en de zakelijke belegger. “Monitoring van prestaties staat nog in de kinderschoenen. Er is veel onbekendheid met kleinschalige systemen, volgens mij kan dat een gat in de markt zijn. En is de nieuwe warmtewet een kans of bedreiging?” Hij gaf de aanwezigen enkele uitdagingen mee: “Kom met initiatieven! Kom met rendabele oplossingen!

Denk als investeerder, maar wel vanuit de techniek. Leef je in in de klant van

Bij liefst 80% van de door Marlies Lambregts onderzochte wko-systemen was “iets aan de hand”. Tijdens de themamiddag toonde ze een reeks bevindingen.

de investeerder; daar is het om te doen. Kortom, beleggers staan open voor bodemenergie.” In de pauze liet voorzitter Guido Bakema van de branchevereniging weten graag in gesprek te gaan met Lith. “Het zou mooi zijn als dit leidt tot geschikte concepten die voor de belegger een verdienmodel opleveren. Voor ons komt dan een veel grotere markt beschikbaar.”

BREEAM NL Projectmanager Edwin van Noort van de Dutch Green Building Council gaf een toelichting op BREEAM NL. Dat is een beoordelingsmethode om de duurzaamheidsprestatie van gebouwen, gebieden en projecten te bepalen; de methode omvat verschillende keurmerken. Van de vijf projecten in Nederland die in energie het hoogst scoren zijn er maar liefst vier voorzien van bodemenergie. Als voorbeeld noemde Van Noort de Venco Campus in Eersel, die onderdak biedt aan bedrijven in de pluimveehouderij. In 2013 ontving de campus het oplevercertificaat BREEAM NL Outstanding. De opwekking van energie vindt plaats dankzij PV panelen op het dak, die goed zijn voor 1.400.000 kWh per jaar. Een warmtepompinstallatie met zes bronparen verbruikt 500.000 kWh op jaarbasis. Van Noort sloot af met de volgende stelling: “De business case van bodemenergie staat al. De uitdaging zit hem in bestaande gebouwen”, voegde hij er veelbetekenend aan toe.

EINDGEBRUIKER CENTRAAL Dat er met installaties waarin wko-systemen worden toegepast (nog) veel mis is, liet Marlies Lambregts van de Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied zien. Voor het onderzoek ‘WKO waar voor je geld’ had ze diverse systemen met warmte- en koudeopslag in de buurt van Amsterdam mogen evalueren. Doelstellingen waren onder andere: CO2-reductie, doelmatig gebruik van energie en voorkomen van gevaar, schade en hinder. De bevindingen stemden niet vrolijk: “Geen betrokkenheid van de eindgebruiker.

Een veelheid van partijen en adviseurs.

Uiteenlopende belangen. Bij maar liefst 80% van de onderzochte systemen was iets aan de hand.” Voor Lambregts waren de uitkomsten niet verrassend.

“Dit beeld is al jaren bekend.”

Het goede nieuws: veel wko’s kunnen binnen een terugverdientijd van vijf jaar eenvoudig worden hersteld. mits aan een aantal voorwaarden wordt voldaan.

“Geef de eindgebruiker de mogelijkheid om te sturen op kpi’s (kritieke prestatie indicatoren). De eindgebruiker moet centraal staan. Zorg verder voor transparantie van het doelmatig

WKO Hoe kunnen we wko in de bouw stimuleren? Die vraag stond centraal in het verhaal van Frans Taselaar, van advies- en ingenieursbureau Hompe en Taselaar. Hij liet een aantal mooie praktijkvoorbeelden zien van bodemsystemen: hoe het niet moet en hoe het wel moet. “Hier is het van tevoren goed geregeld”, becommentarieerde hij een voorbeeld van een deugdelijk inpandig systeem.

Daarna toonde hij de keten bij wko: ontwikkelaar - beheerder - belegger gebruiker. “Probleem: een ontwikkelaar maakt keuzes, de gebruiker stelt later de eisen. Een mogelijke oplossing is om de keuze van het energiesysteem volledig uit te besteden, inclusief beheer. Voor de gebiedsontwikkelaar geldt dat hij zoveel mogelijk faciliteiten moet bieden en zich niet dient te bemoeien met het keuzeproces. Voor een verdere verdichting van wko-systemen moeten bronnen en leidingwerk bij voorkeur inpandig worden geplaatst en een masterplan van de ondergrond moet vooral over de ondiepe ondergrond gaan; hier doen zich de meeste conflicten voor.”

BODEMENERGIE

gebruik van de energie bij wko’s.”

Lambregts sprak het gezelschap toe: “U behoort tot de winnaars. Wie betaalt, krijgt waar voor z’n geld.”

NICHES De afsluitende discussie leverde interessante vragen en antwoorden op.

Zo haakte Rob Lith aan bij zijn eerdere verhaal over de zakelijke belegger.

“Richt je op bestaande gebouwen”, adviseerde hij. “Ik ben geen technicus, maar volgens mij moet dat mogelijk zijn met slimme oplossingen. Denk bijvoorbeeld aan andere terugverdientijden.”

Vanuit de zaal kwam naar voren: “We moeten niches opzoeken en die nauwkeurig definiëren.” Met een korte samenvatting en aanbevelingen sloot dagvoorzitter Bokhoven de middag af. WP

Branchevereniging

BodemenergieNL is de branchevereniging voor bedrijven en instanties die bodemenergiesystemen realiseren en exploiteren (zowel open als gesloten). Tweemaal per jaar houdt de vereniging een themamiddag, waarbij een actueel thema onder de loep wordt genomen. Experts en/of ervaringsdeskundigen verzorgen een inleiding over het onderwerp. De bijeenkomsten zijn toegankelijk voor leden en externe partijen. www.bodemenergienl.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 17

Expertisecentrum Koudetechniek

TRAINING WARMTEPOMPEN Schr ijf je direct in!

LEARNING BY DOING

Basis training voor aspirant ontwerpers (4 dagen)

Basis training voor monteurs (3 dagen)

16, 23, 30 juni & 4 juli 2014 1, 8, 15 & 22 september 2014

16, 23 & 30 juni 2014 15, 22 & 29 juli 2014 (vol)

SPECIAAL TARIEF € 960,00

PTC+ is een door KBI geaccrediteerd trainingscentrum (www.qbisnl.nl)

2, 9, 23 & 30 oktober 2014 Tarief € 1.267,00

Vol is vol!

PTC+ Zandlaan 29 6717 LN Ede

SPECIAAL TARIEF € 720,00 20, 27 oktober & 3 november 2014 Tarief € 950,00

Bel voor meer informatie 088 0206400 of 06 20 01 24 56

Of schrijf je direct in op www.ptcplus.com

Ziekenhuis krijgt groene datakoeling

Het Groene Hart Ziekenhuis in Gouda.

DVM-S koelt serverruimten middels water Unica zocht voor het koelen van de serverruimtes van het Groene Hart Ziekenhuis een VRF-systeem dat grote hoogteverschillen kan overbruggen. De speurtocht leidde naar het Digitaal Variabel Multi-systeem van Samsung, waarbij het onderlinge hoogteverschil tussen binnendelen zelfs 40 meter mag zijn. Om de efficiency te verhogen, is de warmtepomp aangesloten op de wko van het ziekenhuis.

TEKST EN FOTO’S: RICHARD MOOI

Het Groene Hart Ziekenhuis in Gouda zit midden in de bouwperikelen. Het ziekenhuis is fors vergroot en onlangs werd een nieuw gedeelte opgeleverd.

De volgende stap is een facelift van de verpleegafdelingen die in de bestaande bouw uit 1970 blijven gehuisvest, vertelt werkvoorbereider Rob Hockx van het ziekenhuis. En tussendoor vinden natuurlijk de gebruikelijke aanpassingen plaats aan de klimaatinstallatie; in een groot ziekenhuis is altijd wat te doen, zouden we bijna zeggen.

SERVERRUIMTEN Een van die wijzigingen vond onlangs plaats. Het gaat om het verbeteren van de koeling van de SER’s, de ruimten waar vaak voor een complete afdeling of verdieping de computerservers staan opgesteld. Het gaat daarbij niet alleen om de servers voor het kantoornetwerk van het ziekenhuis, maar ook om de

computers en servers voor bijvoorbeeld de geavanceerde scanners en OKapparatuur. Zo’n 37 SER’s telt het ziekenhuis, waarvan 27 in het nieuwe

gedeelte. Die 27 zijn helemaal ingericht op de capaciteit- en veiligheidseisen van 2014. De oude SER’s vormden een belangrijk pijnpunt. In de ruimten

Wko al langer in gebruik De warmtekoude-opslag bij het Groene Hart Ziekenhuis is al enkele jaren in gebruik. Het bronsysteem (twee haal- en twee retourbronnen) werd tot nu toe alleen voor koeling gebruikt, onder meer voor de luchtbehandelingkasten. Om de wko energetisch in balans te krijgen, is de afgelopen winters met dry coolers extra koude in de bodem gebracht. Door het gereedkomen van het nieuwe gedeelte wordt ook voor verwarmen gebruikgemaakt van de wko. Daartoe wordt een centraal opgestelde warmtepomp met een verwarmingsvermogen van 710 kW geïnstalleerd. De warmtepomp kan ook actief koelen, met een vermogen van 500 kW. Naast het gekoeldwaternet van 18-12°C dat wordt gevoed uit de wko en voornamelijk wordt gebruikt voor koeling van de ventilatielucht, is in het Goudse ziekenhuis nog een tweede gekoeldwaternet met een minimale temperatuur van 6°C aanwezig.

Dit net wordt gekoeld met een compressorkoelmachine.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 19

PROJECT De compressor-unit van de DVM-S.

Steeds minder koudemiddel in gebouwen Unica-man Jef van der Werf ziet een tendens naar steeds minder koudemiddel in gebouwen.

Gebouweigenaren hebben er weerstand tegen vanuit veiligheidsoogpunt, maar ook door de onzekerheid over Europese wetgeving. Na 2020 gelden voor synthetische koudemiddelen zoals het veel toegepaste R410 strengere regels, in eerste instantie voor grote installaties.

Ze kiezen daarom nu al vaker voor waterkoelmachines en gaan met een gekoeld waternet het gebouw in. Van der Werf verwacht dat er wel meer aandacht zal komen voor een tussenvorm. Het koudemiddel gaat dan het gebouw in, maar alleen in het hoofdnet. Per verdieping of per vleugel wordt op het hoofdnet een warmtewisselaar geplaatst waarmee de energie uit het koudemiddel op een cv-net wordt overgedragen.

Op het cv-net worden nu fancoil-units of luchtbehandelingkasten aangesloten. Er zijn zelfs systemen die, net als bij VRF, aan interne warmte-uitwisseling doen. De zuidvleugel op de zon kan dan snel koelen terwijl de noordvleugel nog een warmtevraag heeft. Het voordeel van dunne koelleidingen vanaf het dak het gebouw in, blijft dan bestaan.

De binnen-unit in een van de serverruimten.

hingen fancoil-units die op het gekoeldwaternet waren aangesloten. Dat betekent dat het gekoeld water tot in de computerruimten stroomt; bij lekkage is de kans daardoor groot dat de elektronische apparatuur schade oploopt en uitvalt. Bovendien schoot door het steeds voller raken van sommige SER’s de koelcapaciteit tekort, en door ruimtegebrek was het simpelweg onmogelijk om grotere fancoilunits te plaatsen. Bovendien zou gekoeld water dan nog steeds tot in de serverruimten blijven stromen. En dan is er ook nog de esthetische kant van het verhaal. Sommige kleinere SER’s werden nog met eenvoudige splitairco’s gekoeld, waarvan de buitenunits op balkons waren weggewerkt. “Lastig voor het onderhoud”, aldus Rob Hockx, “maar een ontsierende buitenunit past ook niet meer bij de uitstraling van een modern ziekenhuis”.

HOOGTEVERSCHILLEN Aldus werd Unica, de vaste koeltechnische installateur van het ziekenhuis, benaderd om een esthetisch fraai en daarnaast ook veilig koelsysteem voor in totaal tien SER’s te bedenken. Jef

Bovenin de koudeleidingen naar de binnendelen (wit), onder de aansluitleidingen voor het gekoeldwaternet (zwart).

20 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

van der Werf, DX-specialist bij Unica in Bodegraven, dacht meteen aan een DX-systeem op basis van VRF met wandunits in de MER. Maar hij kwam nog wel wat haken en ogen tegen. De SER-ruimten in de oudbouw lagen op het oog tamelijk willekeurig verspreid door het ziekenhuis. Van der Werf ontdekte echter wel een patroon. Vier van de tien serverruimten waren redelijk boven elkaar gelegen, hoewel de onderlinge verticale afstand opnieuw voor hoofdbrekens zorgde. In ieder geval zou het kritische hoogteverschil van 15 meter werden overschreden. “Ver zelfs,” verklaart Van der Werf. Zo’n groot hoogteverschil tussen twee binnendelen geeft bij een VRF-systeem problemen doordat de olie in het koudecircuit niet zo’n grote hoogte kan overbruggen. Die beperking heeft het het VRF-systeem van Samsung echter niet, herinnerde Van der Werf zich, die daardoor bij het Digitaal Variabel Multi Systeem (DVM-S) uitkwam. Samsungs DVM-S kan tussen de binnendelen een onderling hoogteverschil van 40 meter overbruggen, en bovendien had Samsung net een warmtepomp met

PROJECT

Split airco op leidingwater Een VRF-systeem met water als primaire bron (in plaats van lucht), zoals toegepast in het Groene Hart Ziekenhuis, is ook voor split-airco een optie. Het is niet echt gebruikelijk, want meestal wordt een split-airco met een luchtgekoelde condensor als buitenunit gebruikt. Er zijn enkele leveranciers die ook een watergekoelde warmtepomp kunnen leveren; Unica in Bodegraven plaatst ze mondjesmaat. De kleinste unit heeft een vermogen van 2,5 kW en dat is ideaal voor een slaapkamer. Technicus Jef van der Werf wil een lans voor zulke systemen breken, bijvoorbeeld in een appartementencomplex waar het lastig is om het buitendeel te plaatsen. Er is soms simpelweg onvoldoende buitenruimte en het is lelijk om een buitendeel tegen de gevel te hangen, als de woningcorporatie of VvE daar überhaupt toestemming voor geeft. En als er wel ruimte is, kan er geluidsoverlast voor omwonenden ontstaan, zeker als ze het balkon delen. In die situaties is een split-airco met gekoeld water de oplossing, betoogt Van der Werf, die zo’n systeem niet alleen als probleemoplosser adviseert, maar ook voor andere (woon) situaties. De aanschafkosten zijn vergelijkbaar met een split-airco met buitenunit, terwijl de totale verbruikskosten zelfs lager kunnen uitvallen. Weliswaar verbruikt de unit drinkwater, maar de hoeveelheid is gering en de volumestroom wordt automatisch aangepast aan het koelvermogen.

De extra kosten voor drinkwater worden gecompenseerd door het lagere stroomgebruik van de compressor. De condensor krijgt immers geen warme buitenlucht van platte daken voor zijn kiezen, maar leidingwater van 15 tot 20 graden. Dat kan nog wel eens voordelig uitpakken, blijkt uit rekenmodellen.

De achterzijde van de compressor-unit.

gekoeldwater-aansluiting geïntroduceerd. Dat was precies wat Van der Werf nodig had. Tot dan toe was het DVM-systeem er alleen met een luchtgekoelde buitenunit voor een dakopstelling. “We hebben hier het eerste Samsung-systeem met gekoeldwater-aansluiting aangesloten,” aldus Van der Werf.

EFFICIËNTIE Een op zich logische keuze, want voor het ziekenhuis was het een voorwaarde om de warmte uit de serverruimten nuttig te kunnen inzetten en niet weg te blazen via een dakunit. Door de warmtepomp (22,4 kW koelvermogen) op het gekoeldwaternet aan te sluiten, krijgt hij een hogere efficiëntie. Het bronwater heeft immers altijd een lage constante temperatuur, terwijl een dakunit op zomerse dagen behoorlijk warme lucht over de condensor kan krijgen. Bovendien komt de warmte uit de serverruimten in de wko terecht, en dat draagt weer bij aan een net wat gunstiger COP van de grote warmtepomp die wordt ingezet voor het verwarmen van het ziekenhuis.

DX-BINNENDELEN Het ziekenhuis ging akkoord met het voorstel van Unica, en zo kon eind vorig jaar het installatiewerk beginnen.

Dat vergde wel wat extra voorbereiding, want de SER’s moeten een ononderbroken koelvoorziening houden, legt Van der Werf uit.

Unica-monteurs maakten eerst het

hoofdnet met de warmtepomp en plaatsten afsluiters in de koudemiddelleidingen bij de aftak van de SER’s. Zo kon fasegewijs steeds een SER op de warmtepomp worden aangesloten.

Soms was er genoeg ruimte om alvast een Samsung-binnendeel op te

Door de warmtepomp op het gekoeldwaternet aan te sluiten, krijgt hij een hogere efficiëntie hangen, maar in sommige SER’s moest vanwege plaatsgebrek eerst de oude faincoil-unit worden verwijderd om op dezelfde plek het DX-binnendeel op te hangen. In zo’n situatie werd een verrijdbare noodkoeler geplaatst. Van de tien SER’s bleken er zes zo ver uit elkaar te liggen dat er lange leidingen met koudemiddel nodig zouden zijn.

“Dat zijn stand-alone systemen geworden,” vertelt Van der Werf.

Eigenlijk gaat het om split-airco’s met een gekoeldwater-aansluiting, zodat de afgegeven warmte door de condensor ten goede komt aan de balans in de wko. Terugblikkend op het hele project, concluderen zowel Hockx als Van der Werf dat het Groene Hart Ziekenhuis zijn naam recht aan doet: “Het pand beschikt nu over groene koeling.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 21

Energierendement: meten en monitoren

De nieuwe SPF-eis voor bodemenergiesystemen Op 1 juli 2013 is het nieuwe Wijzigingsbesluit Bodemenergiesystemen (ook wel AMvB Bodemenergie genoemd) van kracht geworden. Dit Wijzigingsbesluit heeft betrekking op gesloten systemen die na 1 juli 2013 gerealiseerd zijn en op open systemen waarvoor na 1 juli 2013 een vergunning is aangevraagd. Een belangrijke wijziging die is aangebracht betreft de eisen rond het energierendement van bodemenergiesystemen, uitgedrukt in de Seasonal Performance Factor Bodem Energie Systemen (SPFBES). In dit artikel wordt uiteengezet wat deze nieuwe wetgeving in de praktijk betekent.

TEKST: HERMAN VELVIS, SENIOR ADVISEUR DUURZAME INSTALLATIES IF TECHNOLOGY

22 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Figuur 1. Scope en berekening van SPFBES.

In het Wijzigingsbesluit is vastgelegd dat geëist kan worden dat de SPFBES van te voren wordt vastgesteld en na ingebruikname continu moet worden gemeten en gerapporteerd (zie kader).

De nieuwe wetgeving rond dit energierendement heeft dus invloed op zowel het ontwerp en realisatie als op de exploitatiefase van bodemenergiesystemen. De exacte invulling van de SPF is geconcretiseerd in publicatienummer 39 van ISSO [4].

WAT IS DE SPFBES? De Seasonal Performance Factor wordt veel gebruikt om de energieprestatie van installaties te kunnen berekenen en vergelijken. De SPF kent daarbij allereerst een bepaalde scope: ze kan voor een individuele component worden vastgesteld (bijvoorbeeld een warmtepomp), voor een deelsysteem (bijvoorbeeld de verwarmingsinstallatie) of voor een totaal energiesysteem. Zie ook rapport [3] in de literatuurlijst, voor verschillende definities. Anders dan de naamgeving SPFBES doet vermoeden, heeft deze waarde niet alleen betrekking op het bodemsysteem maar op alle componenten die daar direct mee te maken hebben. Zoals in figuur 1 schematisch is weergegeven, gaat het om het bodemenergiesysteem (gesloten of open), de warmtepomp(en), en de regeneratievoorziening voor de bodem. Piekvoorzieningen zoals ketels of koelmachines vallen buiten de scope van de SPFBES. De SPFBES is gedefinieerd als de deling van de geleverde warmte plus koude, op de opgenomen elektrische energie

(zie onderstaande formule). Bij toepassing van aardgas-aangedreven warmtepompen zal het aardgasverbruik omgerekend moeten worden naar het elektrisch equivalent (zie [4] voor de wijze van berekening). De verschillende energiestromen (geleverde warmte, geleverde koude en elektriciteit) zullen in de meeste gevallen moeten worden gemeten. Alleen bij regeneratievoorzieningen met een dubbelfunctie of in de collectieve woningbouw kan hier mogelijk een uitzondering van toepassing zijn. Dit heeft dus consequenties voor de in de installatie op te nemen instrumentatie.

COMPLICERENDE FACTOREN 1) Regeneratievoorzieningen met dubbelfunctie De regeneratievoorziening heeft vaak meerdere functies, zoals het balanceren van de bodem, het leveren van vrije koeling of het afvoeren van overtollige warmte als de warmtepomp in koelmachinebedrijf staat. Hoewel de regeneratie dus ook ingezet kan worden als het bodemsysteem uit staat, doet hij toch altijd mee in de bepaling van de SPFBES. Bij veel systemen worden ook luchtbehandelingskasten (LBK’s) ingezet voor het regenereren van koude of warmte naar de bodem. Een LBK wordt

Afwerking van een bron aan het maaiveld.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 23

BELEID

Figuur 2. SPFBES bij meerdere gebouwen op één bodemsysteem (regeneratie buiten beschouwing gelaten).

BELEID

3) Collectieve systemen voor woningbouw Voor collectieve systemen ten behoeve van woningbouw kan bovenstaande systematiek uiteraard ook worden gevolgd. Het aantal meters neemt daarbij echter zeer sterk toe, en bovendien is het in verband met privacywetgeving niet altijd mogelijk om het elektriciteitsgebruik van warmtepompen te meten. Om deze reden is een alternatieve SPFBES bepaling vastgesteld (zie figuur 3 voor zowel de ideale uitvoering (links) als het alternatief (rechts)).

Zoals te zien is in figuur 3 wordt in het alternatief het elektriciteitsverbruik berekend op basis van de COP van de warmtepomp. Hiervoor is een vaste waarde aangenomen van 3,2 (zie [4] voor onderbouwing). Groot nadeel van deze wijze van het bepalen van de SPFBES is dat er niets gezegd kan worden over het functioneren van de individuele warmtepompen.

uiteraard niet primair ingezet voor het regenereren, maar voor het leveren van verse lucht aan het gebouw. Het elektriciteitsverbruik van LBK’s zal daarom alleen meegenomen moeten worden in het berekenen van de SPFBES als ze specifiek voor regeneratie worden ingezet (buiten kantoortijden).

Om te voorkomen dat bij gebouwen met een groot aantal LBK’s erg veel meters moeten worden geplaatst, mag in dit geval het elektriciteitsverbruik van de LBK’s ook berekend worden. Hierbij moet het opgesteld elektrisch vermogen van de componenten die betrokken zijn bij de regeneratie (ventilatoren en pompen) vermenigvuldigd worden met de tijdsduur dat de regeneratie actief is geweest ([4]).

2) Eén bodemsysteem met meerdere gebouwen Wanneer meerdere gebouwen op één bodemsysteem aangesloten worden, zal de SPFBES via dezelfde systematiek

berekend moeten worden als hierboven geschetst (zie ook figuur 2). Het verschil is alleen dat de energiestromen per gebouw gemeten moeten worden en vervolgens gesommeerd om de totale SPFBES te bepalen.

4) SPFBES in het bouwproces Het implementeren van de SPFBES, zo mag duidelijk zijn, is technisch gezien best een uitdaging, maar zeker niet onmogelijk. Naast de technische uitdaging is het vooral ook een organisatorische uitdaging om dit succesvol te doen. In het bouwproces, lopend van ontwerp via realisatie naar exploitatie, doorloopt de SPFBES zo haar eigen traject. In het ontwerp zal de verwachte waarde vastgesteld moeten worden en in de vergunningaanvraag worden meegenomen. Daarnaast zal er tijdens

Figuur 3. SPFBES bij collectieve woningbouw op één bodemsysteem.

24 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Voor gesloten bodemenergiesystemen is de SPF-eis te vinden in artikel 3.16l van het Activiteitenbesluit milieubeheer en artikel 3a.6 van het Besluit lozen buiten inrichtingen.

Voor open bodemenergiesystemen bevindt de SPF-eis zich in artikel 6.11 g van het Waterbesluit. Inhoudelijk zijn deze eisen vrijwel identiek. Het verschil zit in de expliciete bevoegdheid voor provincies om voor open systemen een minimum-rendement te eisen. De SPF-eis is aangevuld/ gecomplementeerd met een registratie-eis van het jaarlijks

het ontwerp zorg voor moeten worden gedragen dat de SPFBES daadwerkelijk gehaald kan worden, maar ook gemeten en bijgestuurd. In de realisatiefase zal vervolgens gecontroleerd moeten worden of de installatie conform dit ontwerp uitgevoerd wordt. Eventuele wijzigingen in deze fase zullen getoetst moeten worden aan de afgesproken energieprestaties. Tijdens de exploitatiefase zullen uiteindelijk de prestaties gemeten, getoetst, gerapporteerd en geoptimaliseerd worden.

Per fase in het bouwproces zijn diverse partijen op de een of andere manier betrokken bij de SPFBES (zie figuur 4).

Per fase kunnen deze partijen ook weer wisselen. Hierdoor wordt een goede

Figuur 4. SPFBES in het bouwproces.

behaalde energierendement (geldt alleen niet voor gesloten systemen bij afzonderlijke woningen). Deze registratie-eis is te vinden in artikel 6.11d van het Waterbesluit, artikel 3a.3 van het Besluit lozen buiten inrichtingen en artikel 3.16n van het Activiteitenbesluit milieubeheer. De SPF-eis is vervolgens geconcretiseerd in een aantal ministeriële regelingen: t Voor gesloten systemen: Activiteitenregeling milieubeheer artikel 3.16fa en Regeling lozen buiten inrichtingen artikel 2a.2.

zekerstelling van de uiteindelijke energieprestaties behoorlijk bemoeilijkt. Het verdient dan ook aanbeveling om los van de partijen en de bouwfa-

De grote winst van de introductie van de SPFBES ligt bij de eindgebruiker sen, één verantwoordelijke aan te stellen voor het aspect energieprestaties (inclusief SPFBES).

DE WINST VAN DE SPFBES De grote winst van de introductie van de SPFBES ligt bij de eindgebruiker. Het onderwerp ‘energieprestatie’ komt veel prominenter op de agenda te staan tijdens de bouw en exploitatie van zijn duurzame installaties. Er kan nu ook gefundeerd iets gezegd worden over de prestaties en vermeden CO2-uitstoot en vermeden kosten kunnen hard worden gemaakt. De basisbemetering die nu voor de SPFBES vereist is, kan op een eenvoudige manier worden uitgebreid, zodanig dat er niet alleen iets te zeggen valt over het bodemenergiesysteem, maar ook over de energievoorziening in zijn geheel.

De nieuwe wettelijke eisen rond het energierendement bieden dus goede kansen om besparingen in bodemenergiesystemen met warmtepompen aan te tonen en te garanderen. De vraag is

t Voor open systemen: Waterregeling artikel 6.29 lid 2).

In deze regelingen is ook de formule voor berekening gegeven.

Vanuit de ministeriële regelingen wordt vervolgens verwezen naar ISSO publicatie 39 voor verdere uitwerking. In deze publicatie is de term SPFBES geïnitieerd. Welke eisen exacte aan de SPFBES worden gesteld hangt af van de aard van het systeem (open of gesloten), de omvang en ook de locatie waar het systeem wordt aangelegd.

nog wel waarom een dergelijke eis alleen bij bodemenergie gesteld wordt.

Is het niet zeker zo belangrijk om de prestaties van alle (ook niet-duurzame) klimaatinstallaties te monitoren? Er ligt nog een belangrijke taak voor de overheid om deze ongelijkheid recht te trekken! WP

Literatuurlijst [1] Wijzigingsbesluit Bodemenergiesystemen, Besluit van 25 maart 2013 tot wijziging van een aantal algemene maatregelen van bestuur in verband met regels inzake bodemenergiesystemen en enkele technische verbeteringen, Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, Jaargang 2013.

[2] Regeling van de Minister van Infrastructur en Milieu, Staatscourant 2013 nr. 23617, 22 augustus 2013 [3] SEasonal Performance factor and MOnitoring for heatpump systems in the building sector, Intelligent Energy Europe, 2012 [4] ISSO-publicatie 39, ‘Energiecentrale met warmte en koude opslag (WKO)’, herziene uitgave 17 maart 2014

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 25

BELEID

SPFBES: waar komt hij vandaan?

Interview:

Willem Hooijkaas “De wereld verandert. Daar moeten installatiebedrijven in mee gaan” Als eigenaar van onderzoeksbureau MarktMonitor, voorzitter van het Nederlands Platform Warmtepompen en secretariaatsvoerder van BodemenergieNL en AcademyNL maakt Willem Hooijkaas zich al jaren sterk voor kennisverrijking en kennisverbreding. Het doet hem deugd dat er met de certificeringsplicht voor bodemenergiesystemen ook een certificeringsplicht komt voor warmtepompinstallateurs: “Om de kwaliteit van duurzame systemen te waarborgen, moeten bedrijven over voldoende kennis en kunde beschikken.”

TEKST: BAS ROESTENBERG Hoe ben je bij ooit bij de installatietechnische sector betrokken geraakt?

“Van oorsprong ben ik architect, maar toen begin jaren ’80 van de vorige eeuw een bouwcrisis ontstond, ben ik omgeswitcht richting de installatietechniek en ben ik een technische opleiding aan de HIT in Den Bosch gaan volgen.

Ik kwam in dienst bij de afdeling Technologie van ACI, een van de voorgangers van het huidige UNETOVNI. Ik heb daar veel geleerd door onder meer actief te zijn met geschillenbemiddeling bij installatiebedrijven, en merkte dat mijn bouwkundige achtergrond hielp om tot praktische oplossingen te komen. Vervolgens kwam ik vanuit mijn werk in aanraking

met het vakblad VV+. Daar heb ik een groot aantal jaren voor gewerkt, ook als hoofdredacteur. Ik heb dus veel ervaring opgedaan met de verschillende invalshoeken van waaruit je naar installatietechniek kunt kijken; onder andere vanuit de bouwkundige kant en uitvoerende kant, maar ook vanuit een redactionele kant.”

Je eigen bedrijf, Marktmonitor, doet onder andere onderzoek naar ontwikkelingen in de installatiesector.

Wat is de insteek daarvan?

“Eind jaren ’80 van de vorige eeuw gaven werkgevers en werknemers in de installatietechniek aan dat er behoefte was aan een instrument om zicht te

26 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

krijgen en te houden op alle technische ontwikkelingen. Om aan die vraag te voldoen, is een onderzoeksmethodiek ontwikkeld, genaamd marktmonitoring, waarbij vanuit een drietal invalshoeken naar de sector wordt gekeken: vanuit de arbeidsmarkt, vanuit technische innovaties, en met het oog op beschikbare opleidingen en het bijbehorend kennisniveau. Om die drie aspecten goed in kaart te brengen, worden ze in samenhang onderzocht. Vragen die aan de orde komen, zijn bijvoorbeeld: ‘wat betekenen innovaties voor de arbeidsmarkt’ en ‘is er voldoende kennis aanwezig om technische ontwikkelingen te integreren in de bedrijfsvoering?’ Wij doen nu onderzoek om

Hoe maak je de vertaalslag om onderzoeksresultaten bruikbaar te maken voor de sector?

“OTIB, onze opdrachtgever, zorgt ervoor dat de onderzoeksgegevens voor een eenieder gratis toegankelijk zijn in een online omgeving, genaamd OTIB-skillsmanager. Deze omgeving

‘De certificeringsplicht leidt nu tot een soort ommekeer’ zorgt ervoor dat installatiebedrijven hun toekomst kunnen veiligstellen door de huidige situaties qua personeel, taken, aanwezige kennis en competenties te vergelijken met wat er in de nabije toekomst van ze wordt verwacht. Om het op warmtepompen te betrekken: als je altijd goed bent

geweest in de installatie en het onderhoud van gasketels, kun je via de OTIB-skillsmanager inzicht krijgen in de vraag of je klaar bent om dat ook voor warmtepompen te doen. Welke mensen in het bedrijf hebben aanvullende kennis nodig om een warmtepompsysteem te ontwerpen, installeren en onderhouden? Welke kennis hebben ze nog niet in huis en waar kunnen ze die kennis verkrijgen? Op dat soort vragen geeft dit platform een antwoord.”

Je bent ook voorzitter van het Nederlands Platform Warmtepompen. Waar staat dat platform voor?

“Het NPW is ooit voortgekomen uit het convenant warmtepompen, een meerjarenafspraak tussen het toenmalige AgentschapNL (nu: RVO Nederland -red.), UNETO-VNI en de Stichting Warmtepompen, om warmtepompen beter te positioneren.

Dat akkoord liep tot 2003. Daarna moest er een vervolg aan worden gegeven, en in dat kader is het NPW opgericht. Het NPW heeft een stuurgroep waarin verschillende partijen zijn vertegenwoordigd, zoals de DHPA, UNETO-VNI, TVVL, VERAC, TNO, NVKL, ISSO en BodemenergieNL. Binnen het NPW worden die verschillende partijen met elkaar

verbonden, om ideeën uit te wisselen en samen te werken bij het promoten van de mogelijkheden die warmtepompen bieden.”

Er is de afgelopen tijd aardig wat certificeringsdruk bij de sector neergelegd. Zou het niet beter zijn als bedrijven op vrijwillige basis aan kennisverrijking doen?

“Om de kwaliteit van duurzame systemen, en warmtepompen misschien wel in het bijzonder, te waarborgen moeten bedrijven over voldoende kennis en kunde beschikken. De bron, de opwekking en het afgiftesysteem moeten goed op elkaar worden afgestemd. Als je een bodemsysteem aanbrengt, komt daar nog een aantal extra aspecten bij. Bovendien moet zo’n systeem 25 jaar lang feilloos kunnen werken. Er is dus kennis van zaken nodig. Die moet je borgen en in samenspraak met de overheid is daar een certificeringssysteem uitgekomen.

De AMvB Bodemenergie is ingesteld om ervoor te zorgen dat we energie uit de bodem kunnen halen zonder dat het problemen geeft op het gebied van bijvoorbeeld grondwaterkwaliteit.

Iedereen weet wel dat kennis belangrijk is, maar doorgaans wordt hij pas opgehaald als daar een wettelijke plicht voor is.”

Het Nederlands Platform Wamtepompen organiseerde een aantal succesvolle kennissessies tijdens de VSK van dit voorjaar.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 27

INTERVIEW

antwoorden op zulke vragen te geven.

De marktmonitoring-methode die we daarvoor inzetten is weliswaar ontwikkeld voor de installatiesector, maar hij is ook breder toepasbaar. Iedere sector heeft te maken met de elementen arbeidsmarkt, innovaties en kennisontwikkeling.”

INTERVIEW

afdoende. Het B-deel krijg je alleen als je het volledige kennispakket in huis hebt; op basis hiervan kunnen bedrijven worden gecertificeerd en mogen warmtepompen worden geïnstalleerd in alle typen bebouwing; dat kan een individuele woning zijn, maar ook een appartementencomplex of ziekenhuis.”

Hoe wordt er voorzien in opleidingen voor installateurs die zich willen laten certificeren?

“In de tijd dat ik het secretariaat voerde voor de Stichting Warmtepompen werd steeds duidelijker dat de kennis rond duurzame technologie meer aandacht moest krijgen en versnipperd was. Een

‘De overheid heeft prima besturingsmechanismen in huis om de warmtepomp meer te stimuleren.’

Willem Hooijkaas: “We werken aan een duurzame toekomst, dat is een serieuze zaak die een serieuze aanpak nodig heeft”

Hoe verhoudt de certificering voor boven- en ondergrondse systemen zich tot elkaar?

“Voor alle bodemgerelateerde warmtepompen is de AMvB Bodem van toepassing. Vanaf 1 oktober van dit jaar moet een bedrijf gecertificeerd zijn om aan bodemsystemen – tot en met de bijbehorende warmtepompen – te mogen werken. Een bedrijf moet aan kwaliteitseisen voldoen die zijn vastgelegd in beoordelingsrichtlijnen, zogenaamde BRL’s. Bij die BRL’s wordt onderscheid gemaakt tussen het boven- en ondergrondse systeem, er zijn dus twee trajecten. Voor het bovengrondse deel betreft het BRL6000-21; daar staat alles in dat te maken heeft met het ontwerp en de uitvoering van de warmtepomp en alles

wat eraan vast zit. Voor het ondergrondse deel gelden protocollen in de 11000-serie, die zich specifiek richten op werkzaamheden in de bodem. Bij BRL6000-21 is overigens een onderscheid gemaakt in de omvang van de werkzaamheden. Het gaat immers wat ver als een kleine installateur die warmtepompen in individuele woningen plaatst en ze op een bodembron aansluit, het hele kennispakket over bodemenergie onder de knie moet krijgen. In de BRL 6000-21 is daarom onderscheid gemaakt tussen een A- en een B-deel. Met het A-deel mag een installatiebedrijf woningen voorzien van een individuele, grondgebonden warmtepomp. Daarvoor hoeft slechts een beperkte toets te worden afgelegd en is dus ook een beperkte leergang

28 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

aantal organisaties, zoals de Stichting HR-ventilatie, de Stichting Laagtemperatuurverwarming en de Stichting PassiefBouwen heeft toen de handen ineengeslagen in de stichting AcademyNL. Daarmee worden cursussen aangeboden in vijf techniekrichtingen die zo integraal met elkaar zijn verweven dat ze vragen om een integraal kennisaanbod: ventilatie, zonne-energie, laagtemperatuurverwarming, passief bouwen en warmtepompen.

Marktmonitor voert het secretariaat voor Academy NL, en de cursussen worden in samenwerking met externe partijen gegeven. Bij de Warmtepompen Academy werken we bijvoorbeeld samen met adviesbureau DWA en ISSO. “ Hoe groot is de bereidwilligheid van bedrijven om tijd en geld te investeren in het opleiden van personeel?

“Tot 2009 was die bereidheid er, maar vanaf dat jaar is de crisis een spelbreker geweest. Bedrijven ontkenden de afgelopen jaren niet dat er behoefte was, maar de wens om werknemers naar cursussen te sturen bleef achter.

Het kostte ons soms moeite om opleidingen door te laten gaan; bij een te laag aantal aanmeldingen lukt het niet om uit de kosten te komen. De certificeringsplicht leidt nu wel tot een

Eerder dit jaar gaf het NPW het boekje ‘Richtlijnen, wet- en regelgeving voor warmtepompen in de praktijk’ uit. Deze publicatie kan online worden geraadpleegd op de NPW-website, www.platformwarmtepompen.nl

soort ommekeer. Bedrijven weten dat ze hun kennis moeten gaan aantonen; we krijgen dagelijks vragen over de certificering, diploma’s en cursussen, en het aantal aanmeldingen neemt weer gestaag toe. De certificeringsplicht gaat in op 1 oktober aanstaande, maar de AMvB Bodemenergie waarin dat is vastgelegd was al op 1 juli 2013 van kracht. Toch beginnen bedrijven nu pas te beseffen dat ze iets aan kennisverwerving moeten gaan doen. Het afgelopen jaar dachten veel bedrijven

Er zijn ook veel klachten over de toenemende regeldruk. Wat vind je daarvan?

“Bedrijven die daarover klagen, zijn meestal nog niet gecertificeerd en er ook niet op voorbereid. Voor certificering moet je vastleggen hoe bedrijfsprocessen zijn ingericht, hoe je bedrijfsvoering in elkaar steekt en welke afspraken er intern liggen. Als je dat nooit hebt gedaan, moet je dat hele systeem vanaf de grond opbouwen. Er zijn weliswaar hulpmiddelen om daarbij te ondersteunen, maar dat neemt niet weg dat certificering inderdaad een verzwaring is. Het werkt ook alleen als er herhaling in is ingebouwd, en dat levert dus een jaarlijkse kostenpost op.

Het is echter niet zinvol om je daar tegen te verzetten. Bedrijven die hier tegenaan lopen moeten nadenken over hoe ze hun kansen kunnen benutten.

De wereld verandert en daar zullen installatiebedrijven in mee moeten gaan. Misschien moet je er wel voor gaan zorgen dat je meer duurzame installaties moet vermarkten zodat je de opleidings- en certificeringskosten t terugverdient. Eén cv-ketel per jaar installeren was vroeger ook niet rendabel.”

Willem Hooijkaas: “We zullen alle duurzame zeilen bij moeten zetten om de doelstellingen voor 2020 en 2030 te behalen.”

Je zei net al dat handhaving van regels in het verleden te wensen over liet. Denk je dat de nieuwe certificering strenger wordt gecontroleerd?

“Dat zal nu inderdaad anders zijn, het ministerie pakt dit aspect zeer serieus aan. Het controle-apparaat wordt er nadrukkelijk op ingericht om streng te handhaven. Vanuit BodemenergieNL zie ik ook dat de boorbedrijven die al langer met nieuwe certificering hebben te maken streng worden gecontroleerd.

De sancties die op een overtreding staan gaan daarbij aardig ver; de overheid heeft gewoon het recht om je bedrijf stil te leggen. Maar we spelen ook geen spelletje met zijn allen. We werken aan een duurzame toekomst, dat is een serieuze zaak die een serieuze aanpak nodig heeft.”

Tot slot: kun je een blik op de toekomst werpen? Wat komt er bijvoorbeeld terecht van de uitvoering van het energie-akkoord, volgens jou?

“Het energie-akkoord is een typisch Nederlands polderproduct waarin iedereen wel iets van zijn gelijk ziet, met als gevolg dat niemand echt heel enthousiast is over het totaalpakket, maar iedereen er wel mee in kan stemmen. Het akkoord had misschien wat ambitieuzer mogen zijn, maar er zit voldoende potentie in om de kansen voor bodemenergie en warmtepompen tot zijn recht te laten komen. We zullen echter nog altijd alle duurzame zeilen bij moeten zetten om de doelstellingen voor 2020 en 2030 te behalen. De installatiesector, energiebedrijven, de overheid en woningcorporaties hebben nog heel wat missiewerk te verrichten, maar als we alle kennis en kwaliteit die in al die organisaties zit kunnen bundelen, zijn we tot heel wat in staat.

Bij dat alles zal de overheid meer dan nu toekomstgericht moeten investeren.

De overheid interpreteert de gas- en elektriciteitsprijs bijvoorbeeld nogal eens op een andere manier dan voor een duurzame toekomst wenselijk is, en beschikt over instrumenten die nu niet of onvoldoende worden ingezet. De DHPA heeft dat onlangs nog eens haarfijn uit de doeken gedaan in de position paper ‘Warmtepompen en economie’. Met bijvoorbeeld energiebelasting of het fiscale instrument btw heeft de overheid prima besturingsmechanismen in huis om de warmtepomp meer te stimuleren.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 29

INTERVIEW

dat het allemaal niet zo’n vaart zou gaan lopen; de handhaving van regelgeving liet voorheen immers ook te wensen over.”

TECHNIEK

Comfortpalen: bron en fundering in één Wie nieuwbouw met een gesloten bronsysteem wil realiseren, moet meestal twee keer ‘de grond in’: een keer voor de fundering, en een keer voor de bronnen.

Een kostbare aangelegenheid, en bovendien kan het leiden tot gepuzzel met de schaarse ruimte. Door warmtewisselaars in de fundering te integreren, wordt dit soort problemen omzeild. In IJmuiden zijn onlangs de energiepalen voor een omvangrijk nieuwbouwcomplex in de grond geslagen.

TEKST: BAS ROESTENBERG

Om de eindgebruiker zoveel mogelijk te ontzorgen, worden de palen inclusief verdelers en aansluitwerk geleverd.

Voordat tot nieuwbouw werd besloten, heeft de ‘brede’ basisschool De Zandloper veel geduld uit moeten oefenen. Er waren al heel wat jaren discussie aan voorafgegaan, voordat de gemeenteraad van Velsen - waar IJmuiden onder valt - in 2009 aan B&W opdroeg om “zo snel mogelijk” nieuwbouw te realiseren voor de school. Het heeft daarna nog vijf jaar geduurd, maar inmiddels zijn de palen voor een nieuw pand de grond in gegaan. Als het bouwproject op schema blijft, moet eind dit jaar een nieuw complex zijn verrezen.

SCHOOLVOORBEELD In De Ring, zoals het gebouw zal heten, worden behalve een school ook een nieuwe sporthal en een peuterspeelzaal gehuisvest. Het complex moet letterlijk een schoolvoorbeeld van duurzame technologie worden: het krijgt hoogwaardige isolatie, een ‘groen’ dak, pv-panelen en zonneboilers. Een Bauer Optimalisatie-systeem zal de binnenklimaatregeling afstemmen op basis van innovatieve sensortechnologie, zodat de luchtkwaliteit constant wordt bijgestuurd op basis van het aantal aanwezige personen in een ruimte. De meest interessante

30 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

De Comfortpalen van IJ Groep zijn feitelijk heipalen waarin warmtewisselaars zijn geïntegreerd.

innovatie die in De Ring wordt toegepast zit echter in de bodem: de warmtepompen die in het complex zullen worden geïnstalleerd, worden aangesloten op IJB Comfortpalen; door funderingsspecialist IJB Groep en Geothermica BV ontwikkelde heipalen waarin warmtewisselaars zijn geïntegreerd.

VOORDELEN Door heipalen al bij de productie te voorzien van lussen wordt met het heien van de fundering tegelijk ook een bronsysteem aangelegd: een kosten-, tijd- en ruimtebesparende methode die

eigenschappen met een hoog rendement.” Om de eindgebruiker zoveel mogelijk te ontzorgen worden de palen inclusief verdelers en aansluitwerk geleverd en wordt er garantie gegeven op het volledige systeem.

ONBEREIKBAAR Voor De Ring in IJmuiden zijn inmiddels 255 Comfortpalen met een gemiddelde lengte van zes meter in de grond geslagen. Deze grond is op enkele meters diepe mogelijk licht verontreinigd, wat ook een belangrijke reden was om voor Comfortpalen te kiezen.

Er hoeven nu immers geen bronnen te worden geboord, zodat grondverstoring wordt voorkomen.

Volgens Jeroen van der Meijden,

op is aangesloten dus moeten worden afgekoppeld. Dat klinkt eng, maar het niet meer dan een theoretische gedachte. Lekkage in een paal is simpelweg uitgesloten. Overigens zorgen we altijd voor een ruime dimensionering, we gaan nooit ‘op het randje’ zitten. in dit geval is de bron drie tot vier groepen overgedimensioneerd; er is dus voldoende speelruimte als de temperatuur van de bodem zich anders zou gaan gedragen dan wat op basis van berekening mag worden verwacht.”

PAALGROEPEN Met de ‘groepen’ waar Van der Meijden het over heeft, doelt op de manier waarop de palen hydraulisch aan elkaar

Jeroen van der Meijden: “Het project in IJmuiden heeft een mooie voorbeeldfunctie die aantoont op welke schaal deze techniek kan worden toegepast.”

Energiepalen Het idee om heipalen te voorzien van warmtewisselaars klinkt nog altijd innovatief, maar is op zich niet nieuw. In Nederland wordt de techniek op bescheiden schaal toegepast sinds de jaren ‘90; al in 2003 bracht TNO het ‘Handboek Energiepalen’ uit, “om potentiële toepassers van energiepalen van de benodigde kennis en informatie te voorzien”.

eigenaar van leverancier Geothermica, is dat op zo’n manier gebeurd dat de palen met de daarin geïntegreerde warmtewisselaars definitief ‘onbereikbaar’ zijn geworden: “Op de bouwlocatie van dit complex is de grond op een paar meter diepte verontreinigd. Om die verontreiniging te dempen is er een laag lavasteen in gestort waar de palen doorheen zijn geslagen. Op die steenlaag is een zandlaag aangebracht en daarna nog een laag beton. Het ondergrondse deel van de fundering is dus nooit meer bereikbaar. Als er ooit een lekkage zou optreden, zal de complete groep waar de lekkende paal

zijn gekoppeld om samen een bronsysteem te vormen. Om drukverlies te beperken, zijn de palen bij dit project per drie stuks in serie aangesloten op een tichelman-ringleiding (waardoor de thermische belasting van iedere paal in een groep gelijk blijft) en vervolgens via een hoofdleiding samen met vijf andere ‘palen-trio’s’ aan een van de verdelers gekoppeld. Daarbij zijn twee verdelers in het systeem opgenomen: een twaalfvoudige en een vijfvoudige. In totaal zijn daar dus zeventien groepen op aangesloten, waarbij iedere groep vijftien palen telt. Met zeventien groepen van vijftien palen komt het

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 31

TECHNIEK

al langer bestaat, maar nog steeds niet lijkt doorgebroken. De in IJmuiden toegepaste Comfortpalen zijn ontwikkeld in exclusieve samenwerking tussen IJB Groep en Geothermica. Geothermica, leverancier van gesloten aardwarmtesystemen, levert als expert de bronberekeningen en benodigde technische kennis aan, waarna IJB Groep, gespecialiseerd in funderingen, op basis van de geleverde informatie de palen produceert. Volgens IJB Groep biedt toepassing van de Comfortpalen tal van voordelen: ze zijn eenvoudig te produceren en te installeren, omdat het om een prefabsysteem gaat zijn er geen meerkosten voor bronboringen en de palen hebben “overtreffende thermische

Met systeem-intelligentie naar energie-efficiĂŤntie.

De Wolf systeemwereld biedt voor iedereen energiebesparing, comfort en een optimaal klimaat. We blijven innoveren en ontwikkelen met een focus op duurzaamheid en Total Cost of Ownership. Het assortiment HR-WTW units is daarom uitgebreid met de CRL serie voorzien van energiebesparende en traploos regelbare EC ventilatoren en HR warmtewiel met meer dan 80% rendement. De nieuwe staande MGK-2 ketelserie onderscheidt zich onder meer door een groot modulatiebereik, hoog rendement en benodigd geen minimale waterhoeveelheid of retourtemperatuur. Wolf levert nu ook lucht/water en bodem/water warmtepompen, respectievelijk de BWL en BWS. De zonne-energiesystemen bieden naast een hoog rendement een breed assortiment, waardoor voor iedere situatie een oplossing kan worden geboden. De producten kunnen uiteraard afzonderlijk toegepast worden, maar bieden verregaande voordelen als totaalsysteem, dankzij het intelligente regelsysteem.

Zonnecollector F3-1

Warmtepomp BWL

CRL HR-WTW unit

MGK-2 ketelserie

Meerlagenbuffervat BSP

Op de Wolf website vindt u alle energiebesparende kenmerken. Wilt u een advies op maat neemt u dan contact met ons op.

Wolf Energiesystemen, www.wolf-energiesystemen.nl, Tel. 038- 333 50 86, Fax 038 - 333 68 02

Het merk voor energiesystemen

IJB Comfortpaal De IJB Comfortpaal is een voorgespannen prefab betonnen heipaal, voorzien van een in Zwitserland ontwikkelde warmtewisselaar. De buizen hiervan zijn over de gehele lengte van de paal aangebracht in een dubbele lus, waardoor optimale uitwisseling van warmte en koude verkregen met de grond. Door de unieke manier waarop Comfortpaal wordt geproduceerd, kan hij na het aanbrengen in de grond eenvoudig aan het systeem worden gekoppeld. Doordat de aansluiting ‘binnen het oppervlak’ van de paal is aangebracht, worden eventuele beschadigingen tijdens transport of installatie voorkomen.

Voor het complex zijn een maand geleden 255 Comfortpalen in de grond geslagen.

totaal aantal Comfortpalen in de fundering uit op 255 palen. Doordat de verdelers dubbelwandig zijn uitgevoerd, hoefde Geothermica ze niet te voorzien van isolatie. “Als een bodembron wordt gebruikt om het bovenliggende pand te koelen, is isolatie normaal wel nodig, om condens tegen te gaan. Bij ons systeem hoeft dat dus niet”, legt Van der Meijden uit. Overigens zou het volgens hem met het oogpunt op efficiëntie eigenlijk het beste zijn om zo min mogelijk palen op een groep aan te sluiten: “Idealiter heeft iedere paal een eigen groep. Dat zou echter veel teveel geld kosten en

financieel onhaalbaar zijn. Bovendien levert het een onwerkbare spaghetti aan leidingwerk op.”

SPOELEN Voordat het bronsysteem in IJmuiden - dat een totaalvermogen van 57 kilowatt kan gaan leveren - in gebruikt wordt genomen, is het systeem gespoeld, getest en gevuld. “We spoelen het eerst

VOORBEELDFUNCTIE Hoewel de techniek relatief nieuw lijkt, wordt hij in Oostenrijk en Zwitserland inmiddels al meer dan 45 jaar toegepast. Van der Meijden: “De systemen die daar tientallen jaren geleden zijn geinstalleerd functioneren nog altijd probleemloos. We hebben die voorbeelden de kennis die ermee is opgedaan gebruikt om samen met IJB Groep onze eigen palen te ontwikkelen en toe te passen.” Hoewel de toepassing van energiepalen nog lang geen gemeengoed is, ziet Van der Meijden wel dat de interesse ervoor toeneemt.

“We stonden begin van dit jaar nog met een model van de Comfortpaal op de VSK, en kregen daar veel vragen over. Het project in IJmuiden waar we nu aan hebben gewerkt, heeft bovendien een mooie voorbeeldfunctie die aantoont op welke schaal deze techniek kan worden toegepast. Steeds meer bouwers zullen zien welke voordelen dit systeem biedt, het aantal complexen waarbij de ondergrondse fundering is voorzien van warmtewisselaars zal de komende jaren gestaag groeien.” WP

Project De Ring IJmuiden t Opdrachtgever: t t t t t

Architect: Bouwbedrijf: Producent Comfortpalen: Bronberekening: Opleverdatum complex:

Gemeente Velsen SP Architecten Pellikaan IJB Groep Geothermica December 2014

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 33

TECHNIEK

uitgebreid door om lucht eruit te halen en het op lekkages te controleren” , vertelt Van der Meijden. “Als die fase is afgerond en het systeem blijkt lekvrij, worden er drukproeven uitgevoerd en daarna wordt het systeem ingespoeld met een mengsel van 75 procent water en 25 procent glycol. Die verhouding wordt vooraf ingemengd; in het systeem zelf mengen water en glycol niet meer goed, waardoor de warmtepompen in het gebouw soms water krijgen aangevoerd. Dat kan vervelende gevolgen hebben, zoals met name aanvriezing. Met het water/glycolmengsel is het ondergrondse systeem nu beveiligd tot een minimumtemperatuur van -10 graden Celsius, wat ruimschoots voldoende is”.

De in 2012 geplaatste PV-panelen.

Warmtepomp en pv: een praktijkvoorbeeld

Installatiebedrijf Assendorp anno 1879 uit Deventer heeft de laatste jaren diverse warmtepompen ge誰nstalleerd. Een recent geplaatst toestel betreft een combinatie tussen een CV-combiketel en een lucht/water-warmtepomp: een hybride warmtepompsysteem.

TEKST: FRANK BOXEVELD, INSTALLATIEBEDRIJF ASSENDORP ANNO 1879 In de combinatie ligt de kracht. Een groot deel van het jaar kan de warmtepomp fungeren voor verwarming. Het rendement van een warmtepomp loopt terug naarmate het verschil tussen bron- en afgiftetemperatuur groter wordt, de ketel kan bij een dalend rendement bijspringen of de warmtevraag zelfstandig overnemen. Daarnaast zal de ketel altijd het warm water verzorgen; daarbij zal het verschil tussen bron- en tapwatertemperatuur meestal zodanig zijn dat de ketel een betere prestatie levert. De hybride warmtepomp biedt dan ook een aantal voordelen: t De warmtepomp hoeft niet het gehele transmissieverlies te dekken, een kleine warmtepomp is voldoende. Dit beperkt de benodigde investering.

Afb. 1 Bijdrage hybride/bivalente lucht/water-warmtepomp.

34 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

VERMOGEN De in januari 2014 geplaatste hybride warmtepomp betreft een Daikin Altherma. Een acht kW grote warmtepomp is daarbij gecombineerd met een 32 kW grote CV-ketel. In afbeelding 1, ontleend aan ISSO 98, is de energiefractie van de warmtepomp in relatie tot de vermogensfractie af te lezen. In deze grafiek is het uitgangspunt dat de warmtepomp uitschakelt bij een brontemperatuur van 2oC. Als het totaal benodigd vermogen maximaal 24 kW is, zal bij gebruik van een warmtepomp van 8 kW (met als bron buitenlucht), deze warmtepomp circa 62 procent van de warmtevraag kunnen dekken. Het selecteren van een grotere warmtepomp vraagt vooral een hogere investering, terwijl er relatief gezien nauwelijks een groter aandeel mee wordt behaald.

COMBINATIE MET PV Recent is Assendorp benaderd door een klant waarbij de huidige ketel aan vervanging toe was. De klant wilde echter niet zonder meer alleen een nieuwe ketel; de vraag werd gesteld of de benodigde warmte ook duurzaam opgewekt kon worden. Na bovenstaande argumenten besproken te hebben heeft de klant voor een hybride toestel gekozen. De te vervangen ketel betrof reeds een HR-exemplaar, het gasverbruik was ongeveer 2.500 m3/ jaar.

Ervan uitgaand dat hierbij, bij een gezin van vier personen en een voorraadtoestel, het gasverbruik ten behoeve van warm tapwater circa 500 m3/jaar is, blijft er ongeveer 2.000 m3/jaar gasverbruik over voor ruimteverwarming.

Het rendement van de vorige generatie ketels was zodanig dat circa 9 kWh aan warmte uit 1 m3 aardgas opgewekt kan worden. In dit voorbeeld moet met de warmtepomp circa 62% x 9 kWh x 2.000 m3 = 11.160 kWh aan warmte

ISSO 98 Nu er steeds meer vraag naar lucht/water-warmtepompen

meer ruimte aanwezig is en omdat er intussen een elektrische auto in het huishouden aanwezig is, zijn er 17 panelen bijgeplaatst. WP

ontstaat, ontstaat er ook meer behoefte aan kennis op dit gebied. ISSO heeft hier op gereageerd door een nieuwe publicatie uit te geven: ISSO 98.

Deze publicatie behandelt ontwerp, realisatie en beheer van de lucht/water-warmtepomp in woningen. In de publicatie worden de diverse installatieconcepten van de lucht/water-warmtepomp behandeld.

De bij geplaatste PV panelen met op de achtergrond het buitendeel van de lucht/ water-warmtepomp.

opgewekt worden. Bij de klant was op de begane grond vloerverwarming aanwezig, op de verdieping was de verwarming met radiatoren uitgevoerd.

De radiatoren zijn vervangen door ventilatorconvectoren, waardoor de gehele installatie nu is uitgevoerd als laagtemperatuurverwarming. Hierdoor is het mogelijk dat de warmtepomp met een gemiddelde COP van 5 kan werken. De benodigde hoeveelheid primaire energie ten behoeve van de warmtepomp is 11.160 / 5 = 2.232 kWh. De installatie is ontworpen en gerealiseerd volgens ISSO 98.

KOELEN Het plaatsen van een warmtepomp biedt ook de mogelijkheid om tijdens de zomerdag te gaan koelen. De warmtepomp zal het CV-water afkoelen naar 17 tot 18째C, hierdoor zal er geen of alleen incidenteel condens ontstaan.

Op de begane grond wordt met de vloer gekoeld, op de verdieping gebeurd dit met de ventilatorconvectoren.

Het is nu ook mogelijk om de benodigde hoeveelheid elektrische energie zelf op te wekken door middel van PV-panelen. Bij het gebruik van 250 Wp-panelen wekt een paneel, gericht op het zuiden, circa 250 x 0,88 = 220 kWh op. Door het installeren van tien panelen is het verbruik van de warmtepomp af te dekken. Het gasverbruik zal dalen tot (100- 62)% x 2.000 m3 + 500 m3 = 1.260 m3. In besproken voorbeeld zijn in 2012 al 31 (14 en 17) PV-panelen geplaatst. Omdat er elders op het dak

Het binnendeel van de warmtepomp met op de achtergrond de omvormers van de PV panelen.

Opbrengst 2013 (3079 kWh) van 14 panelen van 240 Wp per stuk.

Opbrengst 2013 ( 3716 kWh) van 17 panelen van 240 Wp per stuk.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 35

PROJECT

t Bij een storing aan de warmtepomp kan de ketel aan de warmtevraag voldoen. Vooral voor de installateur die nog geen of weinig ervaring heeft met warmtepompen, is dit erg prettig. Hij wordt niet direct voor het blok gezet bij een storing. t Er is geen boiler nodig om aan de warmwatervraag te kunnen voldoen. t Ook een installatie met radiatoren biedt mogelijkheden voor de toepassing van een warmtepomp.

Europese markt biedt nog tal van kansen

Impressie: 7e EHPA Warmtepompforum Tijdens de zevende editie van het EHPA Warmtepompforum, die onlangs plaatsvond in Berlijn, gingen ongeveer 120 bezoekers in debat met elkaar en met verschillende sprekers. Onderwerpen die op het congres aan de orde kwamen, waren onder andere het langetermijn-energiebeleid, het potentieel van wko’s, en de toepassingsmogelijkheden van grote industriële warmtepompen.

TEKST: BAS ROESTENBERG

Tijdens de bijeenkomst werd wederom duidelijk dat er nog altijd grote verschillen zijn in de manier waarop de Europese lidstaten vormgeven aan hun energiebeleid, en dat er een breed scala aan maatregelen kan worden ingezet om het gebruik van warmtepompen te stimuleren. Zo houdt Duitsland vast aan ambitieuze doelstellingen ten aanzien van de renovatiemarkt, legt Groot-Brittannië de focus op het overtuigen van eindgebruikers en wordt in Italië binnenkort een gereduceerd energietarief voor warmtepompbezitters ingevoerd.

ELEKTRICITEITSPRIJZEN Kai Schiefelbein, CEO van de Duitse warmtepompfabrikant Stiebel Eltron, stelde tijdens het congres dat overheden op beleid moeten aansturen waarmee de warmtepompindustrie “perfecte groeimogelijkheden” krijgt.

Hij refereerde daarbij aan de stijgende elektriciteitsprijzen die de concurrentie met fossiele energiedragers bemoeilijken. “Doordat er steeds meer gebruik wordt gemaakt van hernieuwbare bronnen, zal de hoeveelheid primaire energie die wordt gebruikt om elektriciteit op te wekken dalen. Dat betekent

Thomas Nowak (EHPA) toont de voorlopige marktcijfers van 2013 (foto: EHPA).

36 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

dat de bedrijfskosten van een warmtepomp hoe dan ook kunnen dalen, mits overheden maar bereid zijn een halt toe te roepen aan de voortdurende stijging van elektriciteitsprijzen.”

VERKOOPCIJFERS Een van de andere sprekers tijdens het congres was Thomas Nowak, secretarisgeneraal van de EHPA. Hij wierp onder andere een blik op de voorlopige Europese warmtepomp-verkoopcijfers van 2013, die binnenkort officieel zullen worden gepubliceerd. Met 770.000 verkochte systemen in heel Europa vormen warmtepompen niet langer een niche-markt, zo stelde hij. “Hoewel de verkoopaantallen redelijk constant zijn en het afgelopen jaar zelfs wat zijn gegroeid, is er nog steeds een enorm marktpotentieel voor duurzame klimaatinstallaties. Daarom blijven we zowel de Europese Commissie als de EU-lidstaten aanmoedigen om beleidsmaatregelen uit te dragen die ondersteuning bieden aan de ‘best in class’-technologie; ik denk daarbij bijvoorbeeld aan maatregelen zoals het energielabel.”

In de nationale actieprogramma’s die de verschillende EU-lidstaten hebben opgesteld om de 2020-doelstellingen voor duurzame energie te behalen, krijgen ook warmtepompen een rol

Øyvind Vessia: “De Europese lidstaten moeten de potentie van warmtepompen beter onderkennen en er een hoger ambitieniveau aan ophangen” (foto: EHPA).

toebedeeld. Toch is, zoals Nowak al aankaartte, volkomen duidelijk dat warmtepompen een veel groter aandeel kunnen - en moeten - leveren dan nu in de plannen staat. Dat stelde ook Øyvind Vessia, die namens het Directoraat-Generaal Energie van de EU optrad als spreker tijdens het EHPA-congres. De Europese lidstaten moeten volgens hem de potentie van warmtepompen beter onderkennen, en er een hoger ambitieniveau aan ophangen.

ENERGIEMIX Volgens de nationale actieprogramma’s van de EU-lidstaten worden warmtepompen in Europa geacht voor iets meer dan 12 Mtoe (ongeer 141 TWh) bij te dragen aan het bereiken van de RES-doelstelling dat in 2020 20 procent van de energiemix wordt opgewekt uit hernieuwbare bronnen. Dat betekent dat er nog aardig wat werk aan de winkel is; de warmtepompinstallaties die tussen 2005 en 2012 in de EU zijn geïnstalleerd, leveren ongeveer 4,5 Mtoe. De beoogde bijdrage van 12 Mtoe die warmtepompen moeten gaan leveren, dekt vijf procent van de totale 2020-doelstelling. Volgens Øyvind Vessia is dit een behoorlijke bijdrage en liggen de EU-lidstaten op schema om de doelstelling te behalen. Desondanks stelde hij dat dat Europa nog altijd veel te bescheiden omgaat met het duurzaamheidspotentieel van de warmtepomp: “De vijf procentsdoelstelling blijkt al te kunnen worden bereikt op basis van heel voorzichtige berekeningen en zonder dat er binnen Europa veel aandacht aan warmtepomptechno-

Warmtepompstad 2014 Tijdens een netwerkevenement voorafgaand aan het warmtepompcongres van de EHPA werd de jaarlijkse ‘Europese Warmtepompstad’-award uitgereikt. Dit jaar viel de Deense stad Viborg in de prijzen. Met hun ‘Joint Heating Plant’-energiecentrale wisten de Denen de drie anderen genomineerden te verslaan.

De Warmtepompstad-award van EHPA-voorzitter Karl Ochsner (links) en de EHPA werd dit jaar voor de Thomas Nowak (rechts) reiken de ‘ Warmtevierde keer uitgereikt. De Nederpompstad van het Jaar’-award uit aan een landse gemeente Hendrik-Idodelegatie uit het Deense Viborg (foto: EHPA).

Ambacht was ook genomineerd.

Eerdere winnaars waren Bornholm (Denemarken, 2011), Etten-Leur (Nederland, 2012) en Amstetten (Oostenrijk, 2013). De energiecentrale waarmee Viborg heeft gewonnen, staat in Bjerringbro, een plaatsje dat in 2007 door Viborg werd ingelijfd. Het gaat om een van de grootste warmtenetcentrales van Europa, en bovendien is het een van de weinige Europese locaties in zijn soort waarbij wordt samengewerkt tussen een private partij (pompenfabrikant Grundfos) en de exploitant van een warmtenetwerk.

De fabriek van Grundfoss heeft een machinepark met een aanzienlijke koelvraag. Daarvoor worden koelcompressoren en warmtepompen ingezet; de restwarmte van de condensors van deze installaties wordt afgegeven aan de energiecentrale van het warmtenetwerk. De warmtepompen koelen het proceswater in de fabriek terug van 18 naar 12 of 6 graden Celsius; de warmte die vanuit dit proces aan de belendende energiecentrale wordt geleverd heeft een temperatuur van respectievelijk 67 of 46 graden Celsius. Om dit te bewerkstelligen, gebruiken de geïnstalleerde warmtepompen jaarlijks 2.900 MWh elektrische energie. Daarmee leveren ze 10.500 MWh aan koeling en 13.400 MWh aan warmte. Dit leidt tot COP’s van 3,6 (koeling) en 4,6 (verwarming).

Grundfos en Bjerringbro Varmeværk (exploitant van het warmtenetwerk) hebben 2,3 miljoen euro in dit project geïnvesteerd en daarbij afgesproken zowel de kosten als de baten ervan te delen. Jaarlijks wordt met het project een besparing in CO2-uitstoot gerealiseerd van 3.000 ton.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 37

WARMTEPOMPMARKT

logie wordt geschonken. Dat betekent dus dat er nog veel meer mee kan worden bereikt dan waar nu op wordt ingezet.” Vessia gaf als advies aan de warmtepompindustrie mee om binnen de lidstaten overheden te overtuigen van de voordelen die de inzet van warmtepompen biedt. Zo zou er meer aandacht aan de technologie kunnen worden gegeven in de plannen die nog worden gemaakt om aan de energieen klimaatdoelstellingen voor 2030 te voldoen. WP

KENNIS

Agenda 19 juni 2014 Erasmus Energy Forum 2014 Locatie: Rotterdam. Informatie: www.rsm.nl/erasmus-energy-forum-2014 20 juni 2014 Inspiratiedag: Een BIM in de praktijk Locatie: Utrecht. Informatie: www.bim.otib.nl 25-26 juni 2014 Energie Metering & Billing 2014 Locatie: Nieuwegein. Informatie: www.iir.nl

23 t/m 25 september Ecobouw 2014 Locatie: Utrecht. Informatie: www.dgbw.nl 26 september 2014 Inspiratiedag: Een BIM in de praktijk Locatie: Utrecht. Informatie: www.bim.otib.nl 07 t/m 09 oktober 2014 Energie 2014 Locatie: Den Bosch. Informatie: www.energievakbeurs.nl

26 juni 2014 Dutch Energy Day Locatie: Amsterdam. Informatie: www.energeia.nl 27 juni 2014 Inspiratiedag: Een BIM in de praktijk Locatie: Utrecht. Informatie: www.bim.otib.nl 09 september 2014 Installatievakbeurs Hardenberg Locatie: Hardenberg. Informatie: www.evenementenhal.nl 12 september 2014 Inspiratiedag: Een BIM in de praktijk Locatie: Utrecht. Informatie: www.bim.otib.nl 22 t/m 26 september 2014 Dutch Green Building Week Locatie: verschillende locaties. Informatie: www.dgbw.nl

BodemenergieNL presenteert Visiedocument Brancheorganisatie BodemenergieNL heeft onlang zijn visiedocument gepresenteerd aan zijn leden.

Het document is opgesteld om zowel aan de leden als aan de buitenwereld te laten zien hoe BodemenergieNL de mogelijkheden zal gaan benutten die er de komende jaren op het gebied van energiebesparing zijn. Zoals ook in het in 2013 gesloten SER-Energieakkoord naar voren komt, is bodemenergie bij uitstek een techniek om de nationale energiedoelstellingen voor de gebouwde omgeving in de komende jaren te gaan realiseren.

Het visiedocument geeft daarbij duidelijk aan hoe BodemenergieNL die kansen denkt te gaan benutten.

38 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

BodemenergieNL zal zijn positie de komende jaren nadrukkelijk gaan versterken en zich daarbij onder andere richten op: t Het bevorderen van deskundigheid via voorlichting, cursussen en netwerkbijeenkomsten t Het verder ontwikkelen en optimaliseren van de techniek, via het uitvoeren en financieren van onderzoek t Het verbeteren van het wettelijk kader door belangenbehartiging op nationaal en EU-niveau t Het wegnemen van barrières in beleid, door een dialoog met het lokaal/regionaal/landelijk bevoegd gezag aan te gaan www.bodemenergienl.nl

Inspiratiedagen: ‘Een BIM in de praktijk in 2014’

Veertig installateurs behaalden onlangs hun EPBD-Adiploma bij exameninstelling STEK. Dit betekent dat zij een deel van de verplichte EPBD-aircokeuring voor airconditioningsystemen mogen uitvoeren. “Ik werk bij een groothandel in koeltechniek en heb samen met mijn collega het EPBD-A-diploma behaald”, aldus André Kockelkoren van Coolmark B.V. “We willen deze extra service bieden aan kleine en middelgrote installateurs die zelf niet de capaciteit hebben om deze keuringen uit te voeren. Zo gaan we met de tijd mee en zijn we klaar voor de toekomst.”

STEK is op dit moment de enige exameninstelling voor de EPBD-examens. Het centrum voor koude en klimaat GO° ontwikkelde samen met NVKL en OTIB cursussen EPBD-A die installateurs voorbereiden op het examen.

Hierin leren de deelnemers onder meer inspecteren, beoordelen en advies uitbrengen. Bovendien leren ze over de wetgeving rond de EPBD-aircokeuring.

Kockelkoren: “Ik vond de cursus nuttig omdat ik de nieuwe richtlijnen en regels nu goed ken. Om alle keuringen te kunnen uitvoeren, willen we binnenkort ook het EPBD-B-diploma halen.” Hiervoor kunnen installateurs zich inschrijven vanaf het tweede kwartaal van 2014. Installateurs mogen dan ook alle handelingen uitvoeren voor klasse 2- (45-270 kW) en klasse 3-systemen (>270 kW). www.stek.nl

De bouwkolom verandert, scheidingen tussen vakgebieden vervagen en de aandacht voor het voorkomen van faalkosten en voor meer efficiëntie neemt toe. Dit vraagt om een andere benadering van projecten en opdrachtgevers. Een BIM (Bouw Informatie Model) is een instrument dat hierbij kan helpen, maar het staat vooral ook voor integraal samenwerken. Daarom organiseert OTIB een aantal inspiratiedagen genaamd ‘Een BIM in de praktijk’. Deze inspiratiedagen laten op een interactieve en verfrissende manier kennismaken met een BIM en integraal samenwerken. Tijdens een inspiratiedag worden deelnemers in één dag meegenomen langs de vijf pijlers van integraal samenwerken: de klant, teamwork, projectmanagement, kennismanagement en vertrouwen. Op een interactieve manier wordt kennisgemaakt met een BIM en antwoord gegeven op vragen als ‘Hoe ziet een BIM eruit?’, ‘Welke voor- en nadelen heeft het werken met een BIM?’ en ‘Welke impact heeft het gebruik van een BIM op mijn bedrijf en de branche?’. Aan het einde van de dag weten deelnemers waar hun bedrijf staat ten opzichte van een BIM en integraal samenwerken, welke valkuilen en kansen aanwezig zijn, en is er een concreet actieplan om met een BIM te starten. De komende inspiratiedagen ‘Een BIM in de praktijk’ vinden plaats op 20 juni, 27 juni, 12 september en 26 september. Aan de inspiratiedag ‘Een BIM in de praktijk’ kunnen tien bedrijven deelnemen met maximaal twee deelnemers per bedrijf. De inspiratiedag start om 09.00 uur en wordt rond 16.00 uur afgerond. Na afloop vindt een netwerkborrel plaats. www.bim.otib.nl

Ook ROVC start EPBD-A cursus voor koelmonteurs In juni start ROVC een praktijkgerichte cursus EPBD-A (Energy Performance of Buildings Directive, categorie A) voor koelmonteurs. Eigenaren van aircosystemen met een koelvermogen van meer dan 12 kW zijn verplicht om deze elke vijf jaar te laten keuren. De EPDB-A cursus is bedoeld voor monteurs die vóór januari 2010 hun F-gassendiploma hebben behaald.

Zij mogen zonder het EPDB-diploma geen keuringen uitvoeren.

Vanaf mei krijgen alle cursisten die met succes hun F-gassencursus (categorie I) bij ROVC afronden gelijktijdig het EPDB-A diploma. Cursisten die sinds januari 2010 hun F-gassencertificaat hebben behaald, mogen wel de EPBD-A keuring uitvoeren, maar ontvangen geen diploma. Roel Greutink, manager business development bij ROVC: “EPBD-A monteurs dragen bij aan een directe kostenbesparing. Goed afgestelde aircosystemen kunnen al snel leiden tot een vermindering van tien tot dertig procent van de energiekosten. Dit is wederom een mooi voorbeeld van hoe belangrijk het is om monteurs goed op te leiden. Bovendien hebben zij na het volgen van de cursus complete en actuele kennis in huis. Daarmee zijn monteurs toekomstproof.” www.rovc.nl

DIRT-SEP - GROFVUILVANGFILTERS AIR-SEP 1 TOESTEL MET 8 FUNCTIES: så $25+"%(/5$ så %80!.3)% så /.4'!33).' så ")*65,,).' så 7!4%2"%(!.$%,).' så 3530%.3)%65),6!.' så %.%2')%"%30!2).' så #/ 2%$5#4)%

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 39

KENNIS

Eerste 40 installateurs halen diploma EPBD-A

PRODUCT NIEUWS

LG introduceert ‘design airconditioning’ Het nieuwste Residential Air Conditioning-systeem (RAC) van LG Electronics is vormgegeven als een modern wandmeubel en voorzien van ledverlichting die verschillende kleuren kan aannemen. 3-way Soft Airflowtechniek zorgt ervoor dat de Artcool Stylist - LG’s opvolger van de Artcool

Gallery - de luchtstroom gelijkmatiger verdeelt. Het apparaat kan zowel koelen als verwarmen. Door LG’s invertertechnologie is de Artcool Stylist vrijwel geruisloos en erg energiezuinig (energielabel A+/A). De grootste vernieuwing zit volgens LG echter in het design. “Wij brengen

met de Artcool Stylist airconditioningdesign naar een nieuwe dimensie”, stelt Richard de Waal, divisiedirecteur Airconditioning & Energy Solutions bij LG Electronics Benelux. “Waar in het verleden een airconditioningsysteem de rest van je interieur kon verpesten, voegt de Artcool Stylist juist wat toe.

Het apparaat is slechts 12 centimeter diep en consumenten kunnen zelf de kleur van de led-verlichting aanpassen.” De Artcool Stylist wordt geleverd met een afstandsbediening waarmee de gebruiker de kleuren en scherpte van de led-verlichting kan instellen. Daarnaast toont het touch screen op de afstandsbediening informatie zoals de operating mode, temperatuur en tijd. www.lgklimaat.nl

Nieuwe Aquarea-warmtepomp ‘nog efficiënter’ van 9, 12 en 16 kW, enkel- of drie-fase en als bi-Bloc en mono-Bloc. Door gebruik te maken van de IntesisHomeapplicatie kunnen huiseigenaren het energiegebruik per week, maand of jaar bekijken en het energiegebruik verlagen. Hiermee speelt Panasonic in op de trend dat eigenaren steeds bewuster met energie omgaan.

Ook de afstandsbediening voor de Aquarea-warmtepomp is vernieuwd.

Met deze intelligente afstandsbediening krijgen huiseigenaren gemakkelijk toegang tot real-time gegevens over De nieuwe Aquarea T-CAP warmtepomp-reeks van Panasonic is volgens de fabrikant uitzonderlijk energie-efficiënt: zelfs bij buitentemperaturen tot -15°C behoudt de warmtepomp zijn capaciteit, zonder gebruik te maken van een back-up heater. Met een COP van 4,74 (onder normale omstandigheden met een buitentemperatuur van 7°C en verwarmd water tot 35°C) kan de Aquarea T-CAP warm water van 55°C leveren. Als de koeling wordt geactiveerd, kan de warmtepomp koud water van 5°C leveren. De warmtepomp maakt gebruik van koudemiddel R410A en is verkrijgbaar in vermogens 40 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

hun energiegebruik. Op deze manier is het eenvoudig om het energiemanagement te regelen, zodat ze aan het einde van de maand niet voor onaangename verrassingen komen te staan.

Het gebruik wordt per onderdeel weergegeven: verwarming, koeling en warm water. Ook is het mogelijk om het totale gebruik af te lezen en beschikt de afstandsbediening over een verbeterde gebruikersinterface met lcd-scherm en een multifunctionele toets. www.aircon.panasonic.eu

PANASONIC

Met de Comfort Pipe Plus voegt leidingfabrikant Uponor een hoogwaardige vijflaags PE-Xa kwaliteitsleiding voor oppervlakteverwarming en -koeling toe aan zijn assortiment.

Door zijn degelijkheid, flexibiliteit en elasticiteit is de leiding zelfs bij lage temperaturen zeer snel en efficiënt te verwerken. De vol-kunststofleiding, die zich kenmerkt door zijn witte kleur, blauwe strepen en het Comfort Pipe Plus-woordmerk, is een doorontwikkeling van de bekende Uponor PE-Xa Red vloerverwarmingsleiding. Ten opzichte van die leiding heeft het product diverse verbeteringen ondergaan.

De meest opvallende verandering is de nieuwe UAX-vernettingstechniek, die tot een 10% hogere vernetting leidt dan de officiële norm voorschrijft, een 14% grotere flexibiliteit en een 10% grotere elasticiteit.

De Uponor Comfort Pipe Plus-leiding is ontwikkeld voor gebruik in systemen voor verwarming en koeling via de vloer, de wand of het plafond. Voor de verbinding van de leidingen gebruikt Uponor de Quick & Easy-koppeling. De leiding wordt voorzien van een Quick & Easy-ring en vervolgens geëxpandeerd. Daarna wordt de Quick & Easy fitting in de Comfort Pipe Plus gestoken. Door het memoryeffect van de leiding klemt deze zich automatisch om de fitting en ontstaat een duurzame verbinding. Voor aansluiting op verdelers heeft Uponor de Vario klemringschroefkoppelingen in zijn assortiment opgenomen. www.uponor.nl

vo

ng assi

lke to or e ep

v o or e

FIRS T CHO ICE

lk e

i

ng

Leidingen voor oppervlakteverwarming en -koeling

to e p a ss

Aeroflex Benelux introduceert ‘Firo Cover’ Aeroflex Firo is een zeer flexibele isolatie met een gesloten celstructuur op basis van synthetisch rubber. Dit technisch hoogwaardige isolatiemateriaal is speciaal ontwikkeld voor toepassing in de koudetechniek, airconditioning- en ventilatiesystemen, verwarming en sanitair. Met het materiaal wordt bijvoorbeeld op effectieve wijze condensvorming in koel- en airconditioninginstallaties tegengegaan.

Firo Cover wordt geleverd als buis- en plaatmateriaal en is ook verkrijgbaar in een zelfklevende uitvoering. Nieuw zijn de mogelijke opties van de oppervlakteafwerking. De zogenaamde ‘ Firo Cover’afwerking is een laminering van de Firo buis- en plaatmaterialen. Het oppervlak wordt hiermee beschermd tegen ozon, UV en andere weersinvloeden. De laminering biedt een hoge treksterkte en beschermt tegen mechanische belasting. www.aeroflex.nl

AIR-TO -WATER

WARMTEPOMP

lever t

maximaal rendement en biedt maximale capaciteit. ZELFS BIJ -20 ºC.

Hongkongstraat 10 - 14 3047 BS Rotterdam T +31 (0)10 - 437 62 55 E info@multi-import.nl

Officieel distributeur:

WWW.MULTI-IMPORT.NL

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL JUNI 2014 WP 41

GASTCOLUMN

“Je kunt alleen sparen door niet uit te geven” De keuzes die we maken op weg naar de energetische doelstellingen in de gebouwde omgeving voor 2020 en daarna, vragen om realiteitszin en langetermijnvisies. Door de aanscherping van de EPC-eisen in 2015 en het energielabel in de renovatiemarkt met de Stroomversnelling als XXXL-implementatie, ontstaan in sneltreinvaart nieuwe visies en innovatieve gebouw- en installatieconcepten.

Een absolute trend die ik hierbij moet vaststellen, is dat zowel nieuwbouw- als renovatieprojecten regelmatig worden dichtgerekend met photovoltaïsche systemen; een ontwikkeling die we met name in de woningbouw zien. Er wordt gewerkt met zoveel mogelijk m2 PV-panelen per woning. Beide dakvlakken worden volgelegd en als de mogelijkheid er is, worden ook de gevel en de carport nog even meegenomen; dat rekent lekker makkelijk en behoedt de opdrachtgever voor diepte-investeringen in zijn woning. Met een overdaad aan PV-systemen wordt zo’n gebouw vervolgens beloond met claims als ‘EnergieNul’, ‘Nul op de meter’ of ‘EPC 0,1 en lager’.

En juist hier gaat het naar alle waarschijnlijkheid in de nabije toekomst mis. Ik vraag me af of de eindgebruiker met deze kortetermijnvisie op de lange termijn wel geholpen is. Blijft hij enthousiast en bereid om te betalen? We moeten ons realiseren dat het voordeel van PVsystemen voor de consument op dun ijs is gestoeld. Immers; het hele fenomeen PV bestaat in Nederland enkel en alleen vanwege het salderingsstelsel. Maar aan dit stelsel zijn voor de consument geen langjarige contracten of concrete zekerheden gekoppeld.

Vast staat dat de Nederlandse overheid voor elke gesaldeerde kWh elektriciteit € 0,14 belasting misloopt. Overheden in Spanje, Italië en vooral Duitsland, dat ooit wereldwijd koploper in PV was, hebben inmiddels laten zien hoe dit kan uitpakken: een collectief faillissement van de Duitse PV-industrie en kWh-prijzen van € 0,30 voor de Duitse consument. In Nederland heeft Minister Kamp inmiddels aangekondigd dat het salderen in 2017 opnieuw zal worden beschouwd … Volgt een afschaffing? Wat dan te doen met alle woningen die nu op papier ‘EnergieNul’, ‘Nul op de meter’ of ‘EPC 0,1 en lager’ zijn? Ik verwacht dat de huurder bij zijn verhuurder aan de bel zal trekken en minder wil betalen. Logisch.

Een toekomstbestendige langetermijnvisie waar iedereen van kan leren is samengevat in een uitspraak van mijn opa: “Peter, je kunt alleen sparen door niet uit te geven”. Eenvoudig en robuust. Stop dus met die kortetermijnoplossingen en investeer in goede energiezuinige gebouwen. Maak keuzes op basis van langetermijnvisies volgens de “opa-wijsheid”. Dus weg met PV? Nee, ik pleit voor een doordáchte inzet van PV. Een elektrisch aangedreven warmtepomp met een PV-systeem dat op minimaal 80 procent eigen gebruik van de jaarlijkse elektriciteitsopwekking gedimensioneerd is. Dát is de toekomst.

Ing. Peter Centen Technisch directeur Nathan Group

42 WP JUNI 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

OPTIMAAL PRESTEREN VAN WARM NAAR KOUD. EFFI CI ﾃ起T WERKEN HET HELE JAAR DOOR.

ORBIT 6

ORBIT 8

Van airconditioning tot warmtepomp. De ORBIT scroll compressorreeks van BITZER biedt u een uitgebreid product

Authorized dealer 20 jaar

Energieneutraal wonen met onze Ecodan warmtepomp-concepten Mitsubishi Electric creĂŤert meerwaarde door samenwerking met alle partijen in de bouwkolom. Zo realiseren we met onze partners energieneutrale woningen.

T 078 - 615 00 00

E INFO@ECODAN.NL

I WWW.ECODAN.NL